{Лермонтов М. Ю. (комиӧдіс Педь Гень) @ Миян кадся герой @ роман @ М. Лермонтов. Миян кадся герой @ 1953 @ Лб. 3‒145.}
ЛЕРМОНТОВ МИХАИЛ ЮРЬЕВИЧ
МИЯН КАДСЯ ГЕРОЙ
Быд книгаын предисловие — медводдза и сыкӧд тшӧтш медбӧръятор; сійӧ лоӧ либӧ объяснениеӧн сочинение цельяслы, либӧ оправданиеӧн да вочакывйӧн критикъяслы.
Но лыддьысьысьяслы абу некутшӧм мог нравственнӧй цельӧдз да журналъяс усьласьӧмъясӧдз, и сы вӧсна найӧ оз лыддьыны предисловиеяс.
А жаль, мый тайӧ сідзи, торъя нин миянын.
Миян публика сэтшӧм на том да бур сьӧлӧма, мый оз гӧгӧрво басняяс, помсьыс кӧ оз аддзы нравоучениеяс.
Сійӧ оз казяв шутка, оз чувствуйт ирония, сійӧс прӧстӧ лёкногӧн воспитайтӧма.
Сійӧ оз на тӧд, мый прамӧй обществоын да прамӧй книгаын веськыда видчӧмлы абу места, мый ӧнія образованность изобретитіс ёсьджык орудие, пӧшти тыдавтӧмӧс, и сыкӧд ӧттшӧтш смертельнӧйӧс, коді, леститчӧм улӧ сетчӧмӧн, вӧчӧ венны позьтӧм да вернӧй удар.
Миян публика провинциал кодь кымын, коді, враждебнӧй дворъясса кык дипломатлысь сёрни кывзӧм бӧрын, збыльысь кутіс чайтны, мый на пиысь быдӧн пӧръявлӧ ассьыс правительствосӧ мӧда-мӧд костса медся нежнӧй дружба кузя.
Тайӧ книгаыс неважӧн на ас вылас испытайтіс ӧткымын лыддьысьысьяслысь да весиг журналъяслысь шудтӧм веритчӧмсӧ — веськыда гӧгӧрвоны быд кыв.
Мукӧдъяс зэв ёна лӧгасисны, и эз шуткаысь, мый налы пример пыдди сувтӧдӧны сэтшӧм безнравственнӧй мортӧс, кыдзи Миян Кадся Герой;
мукӧдъяс жӧ зэв бура-мичаа казявлісны, мый сочинитель рисуйтӧма ассьыс портретсӧ да аслас тӧдсаяслысь портретъяссӧ...
Важ да жалкӧй шутка!
Но, тыдалӧ, Русьсӧ сэтшӧмӧн нин вӧчӧма,мый ставыс сэні выльмӧ,тайӧ нелепостьяс кындзиыс.
Волшебнӧй мойдъясысь медся волшебнӧйыс миянын ӧдвакӧ вермас мынны вомалӧмысь, мый сійӧ кӧсйӧ оскорбитны личность.
Миян Кадся Герой, менам милостивӧй государъяс, збыльысь, портрет, но абу ӧти мортлӧн: тайӧ — портрет, кодӧс составитӧма став миян поколениелӧн лёкторъясысь, налӧн тырвыйӧ развитиеын.
Ті меным бара шуанныд, мый морт оз вермы лоны сэтшӧм омӧльӧн, а ме тіянлы висьтала: ті кӧ веритлінныд, мый вермасны лоны став трагическӧй да романтическӧй злӧдейяс, мыйла ті онӧ веритӧй, мый Печорин збыль вӧлі?
Ті кӧ любуйтчылінныд таысь ужаснӧйджык да уродливӧйджык лӧсьӧдлӧмторъясӧн, мыйла нӧ тайӧ характерыс, весигтӧ кыдзи лӧсьӧдлӧмтор, оз аддзы тіянлысь пӧщада!
Оз-ӧ нин сы вӧсна, мый сыын правдаыс унджык, мыйта вӧлі колӧ эськӧ тіянлы?..
Ті висьталанныд, мый нравственность таысь оз выигрывайт?
Извинитӧй.
Тырмымӧн нин йӧзсӧ вердісны юмовторъясӧн: налӧн таысь висьмис кынӧмныс: колӧны курыд лекарствояс, едкӧй истинаяс.
Но энӧ на думайтӧй та бӧрын, мый тайӧ книгалӧн авторыс кутліс коркӧ-нибудь гордӧй мечта лоны йӧзлысь омӧльторъяс веськӧдысьӧн.
Ен мед видзас сійӧс татшӧм невежествосьыс!
Сылы прӧстӧ вӧлі гажа рисуйтны ӧнія мортӧс, кутшӧмӧн сійӧ гӧгӧрвоӧ сійӧс да, сылы да тіянлы шудтӧмлун вылӧ, вывті частӧ аддзывлывліс.
Тырмымӧн и сійӧ, мый висьӧмсӧ индӧма, а кыдзи сійӧс бурдӧдны — тайӧс ен нин тӧдас!
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
І
БЭЛА
Ме вӧлі локта выльысь-выль вӧвъясӧн Тифлиссянь.
Менам неыджыд телегаын став кӧлуйыс вӧлі ӧти ичӧтик чемодан, кодӧс джынвыйӧдзыс вӧлі тыртӧма Грузия йылысь туйвывса запискаясӧн.
Кызвынсӧ на пиысь, тіян шуд вылӧ, воштӧма, а чемоданӧй, мукӧд кӧлуйыскӧд, менам шуд вылӧ, коли дзоньвидза.
Шондіыс заводитӧ нин вӧлі дзебсьыны лымъя хребет сайӧ, кор ме вои Койшаурскӧй Долинаӧ.
Осетин-извозчик мудзлытӧг вӧтліс вӧвъяссӧ, мед удитны войӧдзыс кайны Койшаурскӧй Гӧра вылӧ, да горштырнас сьыліс сьыланкывъяс.
Лӧсьыд жӧ места тайӧ долинаыс!
Быдладорын прӧйдитны позьтӧм гӧраяс, турунвиж плющӧн ӧшлӧм да чинар чукӧръясӧн дорӧсалӧм гӧрдов скалаяс, кырӧминъясӧн визьйӧдлӧм виж бужӧдъяс, а сэні вылын-вылын лымъяслӧн зарни сыр, а улын Арагва, пемыд сьӧд ущельеысь ызгигтыр петысь нимтӧм мӧд ичӧтик юкӧд сывъясьӧма, кыссьӧ эзысь сунисӧн да змей моз лӧсталӧ аслас сьӧмнас.
Койшаурскӧй Гӧра увдорӧ воӧм мысти ми сувтім духан дорӧ.
Тані ызгигтыр жӧдзисны десятка-мӧд грузинъяс да горецъяс; тасянь матӧ сувтӧма вой кежлӧ верблюдъяслӧн караван.
Меным колӧ вӧлі медавны ӧшъясӧс, медым катӧдны тележкаӧс тайӧ проклятӧй гӧра вылас, сы вӧсна мый вӧлі нин ар да вольк, а тайӧ гӧраыслӧн кузьтаыс верст кык мында.
Нинӧм он вӧч, ме медалі квайт ӧшкӧс да кымынкӧ осетинӧс.
Ӧти на пиысь босьтіс пельпом вылас менсьым чемоданӧс, мукӧдъяс кутісны отсавны ӧшъяслы пӧшти сӧмын горзӧмнаныс.
Менам тележка бӧрвылын нёль ӧш кыскисны мӧдӧс, кыдзи нинӧмӧс моз, кӧть эськӧ сэтчӧ вӧлі дзик тырыс сӧвтӧма.
Тайӧ чуймӧдіс менӧ.
Эзысьӧн вӧчӧдӧм ичӧтик кабардинскӧй трубочкаысь куритігтыр тележка бӧрся локтіс сылӧн кӧзяиныс.
Сы вылын вӧлі эполетъястӧм офицерскӧй сюртук да черкесскӧй гӧна шапка.
Сійӧ кажитчис ар ветымынаӧн кымын.
Сылӧн мугов чужӧм рӧмыс петкӧдліс, мый сійӧ важӧн нин тӧдса закавказскӧй шондікӧд, а кадысь водзджык дзормӧм ускыс эз лӧсяв зумыд походкаыслы да бодрӧй видыслы.
Ме матыстчи сы дінӧ да копыртчылі; сійӧ чӧв олігтыр вочавидзис менам копыртчылӧмлы да вомсьыс лэдзис зэв ыджыд тшын ёкмыль.
— Ми тіянкӧд попутчикъяс, тыдалӧ?
Чӧв олігтыр сійӧ бара копыртчыліс.
— Ті, буракӧ, Севастопольӧ мунанныд?
— Так точно...
казеннӧй кӧлуйӧн.
— Висьталӧй, пожалуйста, мый вӧсна тіянлысь тайӧ сьӧкыд тележкатӧ кокниа кыскӧны нёль ӧш, а менсьым тыртӧмсӧ квайт скӧтина муртса вӧрӧдӧны тайӧ осетинъясыс отсӧгӧн?
Сійӧ мудера нюммуніс да значительнӧя видзӧдліс ме вылӧ.
— Ті, буракӧ, абу на важӧн Кавказас?
— Во мында, — висьталі ме.
Сійӧ мӧдысь нюммуніс.
— А мый?
— Да сідзи!
Ужаснӧй плутъяс тайӧ азиатъясыс!
Ті чайтанныд, найӧ отсалӧны горзӧмнаныс?
А чӧртыс налысь гӧгӧрвоас, мый найӧ горзӧны?
Ӧшъясыдтӧ гӧгӧрвоӧны налысь;
кӧть кызьӧс доддялӧй, найӧ кӧ ас ногныс горӧдасны, ӧшъясыд оз и вӧрзьыны.
Ужаснӧй плутъяс!
А мый налысь босьтан?
Радейтӧны ветлысь-мунысьяслысь деньга кульны.
Вельмӧдӧмаӧсь мошенникъясӧс!
Вот аддзыланныд, найӧ тіянлысь вина вылӧ на босьтасны.
Ме тӧда нин тайӧясӧс, менӧ он ылӧдлы!
— А ті важӧн нин тані служитанныд?
— Да, ме тані Алексей Петрович дырйи* нин служиті, — збодеритчӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Кор сійӧ воис Линия вылӧ, ме вӧлі подпоручикӧн, — содтіс сійӧ, — и сы дырйи сетісны кык чин горцылы паныд делӧясысь.
— А ӧні ті?..
— Ӧні лыддьысся коймӧд линейнӧй батальонын.
А ті, лысьта юавны?..
Ме висьталі сылы.
Сёрни тайӧн помасис, и ми мӧда-мӧдкӧд орччӧн чӧв олігтыр мунім водзӧ.
Гӧра йылысь ми аддзим лым.
Шонді лэччис, и войыс воис луныс бӧрся коставтӧг, кыдзи тайӧ векджык овлӧ лунвылын; но лымъяс лӧсталӧм вӧснаыс ми кокниа вермим аддзыны туйсӧ, коді век на кайис гӧра паныд, кӧть эськӧ эз нин сэтшӧм крута.
Ме тшӧкті чемоданӧс пуктыны тележкаӧ, ӧшъясӧс вежны вӧвъясӧн и медбӧръяысь видзӧдлі бӧрвылӧ увлань долина вылас, — но ущельеясысь гыясӧн ылькнитӧм сук ру дзикӧдз вевттьӧма вӧлі сійӧс, и ни ӧти шы нин эз во сэсянь миян пельӧдз.
Осетинъяс ызгигтыр кытшалісны менӧ да корисны вина вылӧ сьӧм; но штабс-капитан сэтшӧм грознӧя на вылӧ горӧдіс, мый найӧ пырысь-пыр разӧдчисны.
— Ӧд эстшӧм йӧз! — шуис сійӧ: — и няньсӧ рочӧн оз куж шуны, а велӧдӧма: «офицер, вай вина вылӧ!»
Татараяс ме ногӧн шаньджыкӧсь: найӧ кӧть абу юысьяс...
Станцияӧдз коли ещӧ верст мында.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый ном дзизгӧм серти позьӧ вӧлі видзӧдны лэбӧмыс бӧрся.
Шуйгавылын дзуввидзис сьӧд джуджыд ущелье; сы сайын да ми водзвылын гӧраяслӧн чукыръясӧн кодйыссьӧм, лым слӧйясӧн вевттьӧм пемыдлӧз йывъясыс тӧдчисны горизонтбердса кельыд небеса вылын, кӧні тӧдчыштіс на кыалӧн медбӧръя югӧрыс.
Пемыд небесаын заводитісны дзирдавны кодзувъяс, и тешкодь, меным кажитчис, мый найӧ вылынӧсьджык миян войвылын дорысь.
Туй ӧтар-мӧдарас чурвидзисны куш, сьӧд изъяс; кӧнсюрӧ лым увсьыс видзӧдчисны кустарникъяс, но ни ӧти кос кор эз вӧр, и ывлавывса тайӧ кулӧм ун шӧрас долыд вӧлі кывзыны мудзӧм почтӧвӧй тройкалысь корсйӧдлӧмсӧ да русскӧй кӧлӧкӧльчиклысь не ӧткодя тиньгӧмсӧ.
— Аски мича поводдя лоӧ! — шуи ме.
Штабс-капитан ни ӧти кыв эз вочавидз да чуньнас индіс меным веськыда ми водзвылын кыпӧдчӧм джуджыд гӧра вылӧ.
— Мый нӧ тайӧ? — юалі ме.
— Гуд-Гӧра.
— Но и мый?
— Видзӧдлӧй, кыдзи тшынасьӧ.
И збыль, Гуд-Гӧра тшынасис; бокъяс пӧлӧныс сылӧн кыссисны кымӧръяслӧн кокни струяяс, а йылас куйліс сьӧд кунӧр, сэтшӧм сьӧд, мый пемыд небеса вылас сійӧ вӧлі дзик пятно кодь.
Ми аддзам нин вӧлі почтӧвӧй станция, сы гӧгӧрса сак-ляяслысь вевтъяссӧ, и миян водзын югъялісны мелі бияс, кор ыркнитіс уль кӧдзыд тӧв, ущелье кутіс юракывны, да мӧдіс посньыдик зэр.
Муртса ме удиті чӧвтны вылысӧ буркаӧс, пондіс усьны лым.
Ме почтениеӧн видзӧдлі штабс-капитан вылӧ...
— Миянлы тані ковмас войсӧ узьны, — дӧзмӧмпырысь шуис сійӧ: — татшӧм бушков дырйиыд он вудж гӧраяс вомӧнтӧ.
Мый?
Вӧліны-ӧ буждӧмъяс Крестовӧй вылас? — юаліс сійӧ извозчиклысь.
— Эз вӧвны, господин, — висьталіс осетин-извозчик: — а ӧшалӧсӧ уна, уна.
Ветлысь-мунысьяслы станцияын комнатаыс эз вӧв, и узянінсӧ миянлы индісны тшына сакляӧ.
Ме кори ассьым спутникӧс мекӧд тшӧтш юны чай стӧкан, сы вӧсна мый сьӧрысь менам вӧлі чугун чайник — Кавказті путешествуйтігъясӧн менам единственнӧй радлун.
Сакляыс ӧти бокнас вӧлі ляскысьӧма скала бердӧ; нильӧг, кӧтасьӧм куим пос тшупӧд вайӧдісны сы ӧдзӧс дорӧ.
Кималасӧн пыри ме да зураси мӧскӧ (татчӧс йӧзлӧн картаыс лакейскӧй пыдди).
Ме эг тӧд кытчӧ воштысьны: тані баксӧны ыжъяс, сэні эргӧ пон.
Шуд вылӧ, бокын югнитіс чусыд югӧр да отсаліс меным аддзыны ӧдзӧс сяма мӧд розь.
Тані воссис дӧза интереснӧй картина: паськыд сакля, кодлӧн вевтыс мыджсьӧма саӧссьӧм кык сюръя йылӧ, вӧлі тыр йӧзӧн.
Шӧрас трачкӧдчис муас пестӧм би, и тшыныс, кодӧс тӧлыс бӧр паныдаліс вевт розьӧдыс, гӧгӧр лайкъяліс сэтшӧм сука, мый ме дыр эг вермы нинӧм аддзыны; би дорын пукалісны кык старука, зэв уна челядь да ӧти косіник, дзоньнас сырсйыссьӧм паськӧма грузин.
Нинӧм вӧлі вӧчны, ми пуксим би дорӧ, пестім трубкаяснымӧс, и регыд гажаа кутіс дзужгыны чайникным.
— Жалкӧй йӧз! — шуи ме штабс-капитанлы да инді миян няйт кӧзяева вылӧ, кодъяс измӧмаяс моз чӧла видзӧдісны миян вылӧ.
— Вывті йӧй йӧз! — висьталіс сійӧ.
— Веританныд-ӧ?
Нинӧм оз кужны, нинӧмӧ велӧдчыны оз сяммыны!
Миян кабардинецъяс либӧ чеченецъяс, кӧть и разбойникъяс, гӧлышъяс, зато отчаяннӧй юръяс, а тайӧяслӧн и оружие дорас некутшӧм окоталун абу: прамӧйджык кинжал ни ӧти вылысь он аддзы.
Збыль жӧ нин осетинъяс!
— А ті дыр вӧлінныд Чечняас?
Да, ме во дас кымын сулалі сэні крепостьын ротакӧд, Каменнӧй Брод дорын — тӧданныд?
— Кывлі.
— Вот, батюшка, дӧзмӧдісны миянӧс тайӧ юрвундысьясыд; ӧні, слава богу, рамджыкӧсь, а вӧлі, сё воськов на и мунан вал сайӧ, кӧнкӧ нин лёзь дьявол пукалӧ да кыйӧдӧ: муртса ылалыштін, сійӧ и видзӧд — либӧ сьыліад аркан, либӧ балябӧжад пуля.
А молодецъяс!..
— А, кӧнкӧ, тіянкӧд уна вӧлі приключениеяс? — юалі ме тӧдны окотитӧмпырысь.
— Кыдзи эз вӧвлы!
Вӧвлі...
Ӧні сійӧ кутіс чеплявны шуйга ус помсӧ, лэдзис юрсӧ да кутіс мӧвпавны.
Меным вывті вӧлі окота пычкыны сылысь кутшӧмкӧ кӧть история, — тайӧ окотитӧмыс эм быдӧнлӧн, коді интересуйтчӧ да гижалӧ кывлӧм-аддзылӧмторъяс.
Сэк кості пайным пузис; чемоданысь ме кыски походнӧй кык стӧкан, кисьті да ӧтисӧ сувтӧді сы водзӧ.
Сійӧ ырснитіс да аслыс моз шуис: «да, вӧвлі!»
Тайӧ кывъясыс сетісны меным ыджыд надеяяс.
Ме тӧда, важ кавказецъяс радейтӧны варовитыштны, висьтавлыны; налы ӧд тайӧ зэв шоча удайтчывлӧ: мукӧдыс во вит кымын кӧнкӧ йӧзтӧминын сулалас ротаыскӧд, и дзонь вит во сылы некод оз шу здравствуйте (сы вӧсна мый фельдфебель шуӧ <rus>здравия желаю</rus>).
А вӧлі мый йылысь эськӧ больгыштны: гӧгӧрыс дикӧй йӧз, любопытнӧйӧсь; быд лун опасность, овлӧны чуднӧй случайяс, и тані тӧдлытӧгыд жальыд петас сы вылӧ, мый миян сэтшӧм этша гижалӧны.
— Онӧ-ӧ окотитӧй содтыштны ромсӧ? — шуи ме сылы: — менам эм еджыд ром Тифлисысь; ӧні ӧд кӧдзыд.
— Ог, аттьӧ, ог ю.
— Мый сідз?
— Да сідзи.
Ме сеті аслым клятва.
Кор ме вӧлі подпоручикӧн на, ӧтчыд, тӧданныд-ӧ, ми гажӧдчышті ас костын, а войнас лои тревога;
вот ми и петім фрунт водзӧ гажа юръясӧн, да и сюри жӧ миянлы, кор тӧдліс Алексей Петрович: не дай господи, кутшӧма сійӧ скӧрмис!
Тӧкӧтьӧ судӧ эз сет.
Сідз ӧд и эм, мукӧд дырйи дзонь во олан, некодӧс он аддзыв, да кор сэтчӧ ещӧ вина — вошӧм морт!
Тайӧс кылӧм бӧрын ме пӧшти вошті надеяӧс.
— Да вот кӧть черкесъяс, — водзӧ висьталіс сійӧ: — мыйӧн юасны буза свадьба вылын, либӧ мортӧс дзебӧм бӧрын, сідзи и мӧдасны керасьны.
Ӧтчыд ме муртса удиті усйысьны, а нӧшта мирнӧй князь ордын на вӧлі гӧстита.
— Кыдзи нӧ тайӧ артмис?
— Вот (сійӧ пестіс каллянсӧ, кыскыштіс тшынсӧ да кутіс висьтавлыны), — вот тӧданныд-ӧ, ме сэки ротакӧд сулалі крепостьын Терек сайын — сэсянь регыд тырӧ вит во.
Ӧтпыр, арын, воис провиант тыра транспорт; транспортас вӧлі офицер, ар кызь вита том морт.
Сійӧ полнӧй формаа локтіс ме дорӧ да висьталіс, мый сылы тшӧктӧмаӧсь кольччыны ме ордӧ крепостьӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм вӧсньыдик, еджыдіник, сы вылын мундирыс вӧлі сэтшӧм выль, мый ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый сійӧ миянын Кавказын неважӧн на.
«Тіянӧс, тыдалӧ, — юалі ме сылысь, — татчӧ переведитӧмаӧсь Россияысь?»
— «Точно так, господин штабс-капитан», — вочавидзис сійӧ. —
Ме босьті сійӧс киӧдыс да шуи:
«Зэв рад, зэв рад.
Тіянлы лоӧ неуна гажтӧм...
но да ми тіянкӧд кутам приятельяс моз овны.
Да, пӧжалуйста, шуӧй менӧ прӧстӧ Максим Максимычӧн, и пӧжалуйста — мыйла тайӧ полнӧй формаыс?
Ме ордӧ пыр локтӧй картузӧн».
Сылы сетісны квартира, и сійӧ овмӧдчис крепостьын.
— А кыдзи сійӧс шулісны? — юалі ме Максим Максимычлысь.
— Сійӧс шулісны...
Григорий Александрович Печоринӧн.
Шань морт вӧлі, лысьта тіянӧс эскӧдны; сӧмын неуна тешкодь.
Ӧд, например, зэригӧн, кӧдзыд дырйи, лунтыр вӧралас; ставныс кынмасны, мудзасны, — а сылы нинӧм.
А мукӧд дырйи пукалӧ аслас комнатаын, тӧв пӧльыштас, уверяйтӧ, мый прӧстудитчис;
ставень клопнитас сійӧ дрӧгмунас да кельдӧдас;
а ме дырйи уськӧдчывліс кабан вылӧ ӧтнас;
вӧвлі, дзонь час чӧжӧн ни ӧти кыв он перйы, зато нин мукӧд дырйи кыдзи мӧдас висьтавлыны, кочкавтӧдзыд сералан...
Да, зэв тешкодь, и буракӧ озыр морт: мыйтӧм быдсяма донаторйыс вӧлі сылӧн!
— А дыр сійӧ оліс тіянкӧд? — бара юалі ме.
— Да во мында.
Но да зато некор оз вун менам тайӧ воыс; вӧчліс сійӧ меным уджтор, мед лёкӧн не казьтывны!
Збыль ӧд, эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяслы водзвыв шуӧма, мый накӧд должен лоны быдсяма овлытӧмторъяс!
— Овлытӧмторъяс? — чайсӧ сылы содтігмоз любопытствоӧн горӧді ме.
— А вот ме висьтала тіянлы.
Крепостьсянь верст квайт сайын оліс ӧти мирнӧй князь.
Сылӧн пиыс, ар дас вита детинка, пӧвадитчис волывлыны миянӧ:
быд лун вӧлі локтӧ то сыла, то мыйкӧ мӧдторла.
И збыльысь ми Григорий Александровичкӧд вельмӧдім сійӧс.
А кутшӧм нин юрвундысь вӧлі, быдтор вылӧ пельк: вӧв вылын гӧнитігмоз шапкасӧ лэптыны ли, ружьеысь лыйны ли.
Ӧтиторйӧн сійӧ эз вӧв шань: деньга вылӧ зэв горш вӧлі.
Ӧтпыр, серам ради, Григорий Александрович кӧсйысис сылы сетны червонец, гусялас кӧ сылы бать стадасьыс медбур козёлсӧ; и мый жӧ ті чайтанныд? мӧд войнас жӧ кыскис сійӧс сюрӧдыс.
А, вӧвлі, ми думыштам эльтыштны сійӧс, синъясыс сідзи и ойдасны вирӧн, да пыр жӧ- кинжалас кутчысяс!
«Эй, Азамат, воштан тэ юртӧ, — шулывлі ме сылы: — лёк лоӧ тэнад юрлы!»
Ӧтчыд воис ачыс пӧрысь князь свадьба вылӧ миянӧс корны: ыджыд нывсӧ сійӧ вӧлі сетӧ верӧссайӧ, а ми вӧлім сыкӧд кунакъяс: * оз жӧ позь сідзи, тӧданныд, ӧткажитчыны, кӧть сійӧ и татарин.
Мӧдӧдчим.
Аулын зэв уна пон встретитісны миянӧс гораа увтчигтыр.
Миянӧс аддзигӧн нывбабаяс дзебсялісны; найӧ, кодъяслысь чужӧмъяссӧ ми вермылім аддзывны, ньӧти эз вӧвны мичаӧсь.
«Менам вӧлі ёна бурджык мнение черкешенкаяс йылысь», — шуис меным Григорий Александрович.
«Энлӧй!» — вочавидзи ме шпыннялігтыр.
Менам юрын аслам мӧвп вӧлі.
Князь ордын сакляас чукӧрмӧмаӧсь нин вӧлі уна йӧз.
Азиатъясыдлӧн, тӧданныд, мода став паныдасьысьяссӧ и прӧйдитысьсӧ корны свадьба вылӧ.
Миянӧс примитісны став почестьясӧн да нуӧдісны кунацкӧйӧ.
Но ме эг вунӧд приметитны, кытчӧ сувтӧдісны миянлысь вӧвъяснымӧс, тӧданныд, быдтор вермас лоны.
— Кыдзи нӧ налӧн свадьбасӧ празднуйтӧны? — юалі ме штабс-капитанлысь.
— Да сідзи жӧ.
Первой мулла лыддяс мыйкӧ налы Коранысь; сэсся козьналӧны том гозъяӧс да налысь став рӧдвужсӧ; сёйӧны, юӧны буза; сэсся заводитчӧ джигитуйтӧм и пыр кутшӧмкӧ ӧти няйтӧсь, киссьӧм паськӧма морт, омӧлик чотан вӧв вылын дзирнясьӧ, паясничайтӧ, серам петкӧдлӧ честнӧй компаниелысь; сэсся, кор рӧмдас, кунацкӧйын заводитчӧ, ми ногӧн кӧ шуны, бал.
Коньӧр старик бриньгӧ куим струнаа вылын...
вунӧді кыдзи нин на ногӧн...
но да миян балалайка сяма.
Нывъяс да том зонъяс сувтӧны кык шеренгаӧ, мӧда-мӧдныслы паныдӧн, кекеначасьӧны да сьылӧны.
Вот петӧны ӧти ныв да ӧти зон шӧрас и сьылӧм ногӧн заводитӧны висьтавлыны ӧта-мӧдныслы стихъяс, мый веськалӧ, мукӧдъясыс на бӧрся хорӧн.
Ми Печоринкӧд пукалім почётнӧй местаын, и вот сы дорӧ матыстчис кӧзяинлӧн ичӧтджык нылыс, ар дас квайта, да сьылыштіс сылы...
кыдзи эськӧ висьтавны?..
комплимент кодьӧс.
— А мыйджык сэтшӧмсӧ сьыліс сійӧ, онӧ-ӧ помнитӧй?
— Да, кажитчӧ, со кыдзи: «Стройнӧйӧсь пӧ миян том джигитъяс, и кафтанъясыс на вылын эзысьӧн мичмӧдӧма, а том русскӧй офицер стройнӧйджык на наысь, и галунъясыс сы вылын зӧлӧтӧйӧсь.
Сійӧ кыдзи тополь на пӧвстын; сӧмын не быдмыны, не дзоридзавны сылы миян садйын».
Печорин сувтіс, копыртчыліс сылы, пуктыліс кисӧ кымӧс дорас да сьӧлӧм бердас и тшӧктіс меным висьтавны сылы; ме бура кужа на ног, да переведиті сылысь ӧтветсӧ.
Кор ныв муніс миян дінысь, сэки ме вашниті Григорий Александровичлы:
«Но мый, кутшӧмджык?»
— Зэв мича! — вочавидзис сійӧ:
— а кыдзи шуӧны сійӧс?
— «Сійӧс шуӧны Бэлаӧн», — висьталі ме.
И збыль, сійӧ вӧлі мича: кузь тушаа, вӧсньыдик, синъясыс сьӧдӧсь, гӧравывса серналӧн кодь, сідзи и видзӧдӧны тэныд сьӧлӧмад.
Печорин мӧвпалігмоз эз вештыв сы вылысь синъяссӧ, и нылыс частӧкодь видзӧдлывліс сы вылӧ синкымъяс увтіыс.
Сӧмын эз ӧтнас Печорин нимкодясь мичаник княжнаӧн: комната пельӧссянь сы вылӧ видзӧдісны мӧд кык син, вӧрзьытӧмӧсь, биаӧсь.
Ме куті сюсьджыка видзӧдны да тӧді ассьым важ тӧдсаӧс, Казбичӧс.
Сійӧ, тӧданныд, вӧлі нисьӧ мирнӧй, нисьӧ абу мирнӧй.
Сы вылӧ уна подозрениеяс вӧліны, кӧть сылысь некутшӧм пакӧститчӧм абу казявлӧмаӧсь.
Вӧвлі, сійӧ вайӧдас миянлы крепостьӧ межъясӧс да донтӧм-донысь вузалас, сӧмын некор эз донъясьлы: мый корас, сет, — кӧть начкы, оз чинты.
Сёрнитісны сы йылысь, радейтӧ пӧ кыскасьны абрекъяскӧд Кубань сайӧ, и, збыль кӧ шуны, рожаыс сылӧн вӧлі дзик разбойниклӧн кодь, ачыс ичӧтик, косіндзи, паськыд пельпомъяса...
А кутшӧм пельк, кутшӧм пельк вӧлі, бес кодь!
Бешметыс век косясьлӧма, дӧмаса, ӧружиеыс эзысьӧн мичмӧдӧма.
А вӧлыс сылӧн Кабарда пасьта нимавліс, — и збыль, тайӧ вӧвсьыс бурджыксӧ нинӧм думыштны оз позь.
Эз ӧд весьшӧрӧ вежавны сы вылӧ став наездникъясыс, и эз ӧтчыд заводитлыны гусявны вӧвсӧ, сӧмын эз удайтчывлы.
Быттьӧкӧ ӧні видзӧда тайӧ вӧлыс вылӧ: смоль кодь воронӧй, кокъясыс — струна кодьӧсь, и синъясыс Бэлалӧн дорысь абу омӧльджыкӧсь;
а кутшӧм выныс!
Кӧть ветымын верст гӧнит; а кыдзи велӧдӧма — пон моз вӧтлысьӧ кӧзяиныс бӧрся, весиг гӧлӧссӧ сылысь тӧдліс!
Сійӧ вӧлі некор оз и домавлы вӧвсӧ.
Сэтшӧм нин разбойничӧй вӧв!..
Тайӧ рытас Казбич вӧлі зумышджык мукӧд дырся серти, и ме казялі, мый сылӧн бешмет улас пасьталӧма кольчуга.
«Абу прӧста сы вылын тайӧ кольчугаыс, — мӧвпышті ме: — сійӧ нин, буракӧ, думыштӧма мыйкӧ вӧчны».
Сакляын лои пӧдтан жар, и ме петі ывлаӧ ыркӧдчыштны.
Гӧраяс вылӧ водӧ нин вӧлі вой, и ущельеясті заводитіс жӧдзны ру.
Ме думышті кежавны лэбулӧ, кӧні сулалісны миян вӧвъяс, видзӧдлыны, эм-ӧ налӧн сёяныс, дай сэсся видзчысьӧмыд некор оз мешайт: вӧлӧй менам ӧд вӧлі вывті шань, и эз нин ӧти кабардинец вежалӧмӧн видзӧдлыв сы вылӧ, шуалігтыр: <krc>якши тхе, чек якши</krc>*.
Муна вӧлі забор пӧлӧн да друг кыла гӧлӧсъяс;
ӧти гӧлӧссӧ ме пыр жӧ тӧді: тайӧ вӧлі вильыш Азамат, миян кӧзяиннымлӧн пиыс.
Мӧдыс сёрнитіс гежӧдджыка да ньӧжйӧджык.
«Мый йылысь найӧ тані тӧлкуйтӧны?» — мӧвпышті ме: — «Оз-ӧ нин менам вӧв йылысь?»
Вот пукси ме забор дорӧ да куті кывзысьны, зіли кывны быд кыв.
Сакляысь петысь сьыланкывъяслӧн шумыс да сёрни шыяс вевттьылісны меным любопытнӧй сёрнисӧ.
— Бур тэнад вӧлыд! — висьталіс Азамат: — ме кӧ эськӧ вӧлі керкаын кӧзяин да менам кӧ вӧлі куимсё кӧбылаа табун, то джынсӧ эськӧ сеті тэнад скакун вылӧ, Казбич!
«А, Казбич!» — думышті ме, и тӧдвылӧ уси кольчугаыс.
— Да, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Казбич:
— Кабарда пасьталаысь он аддзы татшӧмтӧ.
Ӧтчыд, — тайӧ вӧлі Терек сайын, абрекъяскӧд ме ветлі мырддьыны русскӧйяслысь табунъяс;
миянлы шудыс эз усь, и ми разӧдчим, коді кытчӧ.
Ме бӧрысь лэбисны нёль казак; ме кылі нин ас бӧрвылысь гяуръяслысь горзӧмсӧ, и ме водзын вӧлі тшӧкыд вӧр.
Нёровтчи ме седлӧ весьтӧ, сеті ачымӧс аллахлы, да нэм чӧжӧн медпервойысь на оскорбиті вӧлӧс плетьӧн кучкӧмӧн.
Лэбач моз сійӧ суныштіс увъяс костӧд; ёсь бытшласьысьяс косявлісны менсьым паськӧмӧс, карагачлӧн кос увъясыс кучкалісны меным чужӧмӧ.
Вӧлӧй менам чеччаліс мыръяс вомӧн, морӧснас орйӧдліс кустъяссӧ.
Меным бурджык эськӧ вӧлі эновтны сійӧс вӧр дорас да подӧн дзебсьыны вӧрас, да жаль янсӧдчынысӧ сыкӧд, — и пророк вознаградитіс менӧ.
Некымын пуля живкнитісны менам юр весьтӧд; ме кылі нин, кыдзи вӧв вылысь лэччӧм казакъяс вӧтчӧны коктуй кузя...
Друг ме водзын джуджыд овраг; менам скакунӧй сувтовкерліс — и чеччыштіс.
Сылӧн бӧр кок гыжъясыс буждӧдісны мӧдарладор берегсӧ, и вӧлӧй ӧшйис водз кокъяс вылас.
Ме лэдзи дом поводӧс да лэбовті оврагас; тайӧ спаситіс менсьым вӧлӧс: сійӧ чеччыштіс-кайис.
Казакъяс ставсӧ тайӧс аддзылісны, сӧмын некод эз лэччы менӧ корсьны: найӧ кӧнкӧ чайтісны, мый ме кувмӧн дойми, и ме кылі, кыдзи найӧ уськӧдчисны кутны менсьым вӧлӧс.
Сьӧлӧмӧй менам ойдіс вирӧн; кузь турун пӧвстті ме куті кыссьыны овраг пӧлӧныс — видзӧда: вӧрыс помасис, некымын казак верзьӧмӧн петӧны сэтысянь эрд вылӧ, и вот веськыда на дорӧ чепӧсйис менам Карагёзӧй;
горзігтыр ставныс уськӧдчисны сы бӧрся;
дыр, дыр найӧ вӧтлысисны сы бӧрся, торъя нин ӧти казак кыкысь кымын тӧкӧтьӧ эз шыбит сылы сьыліас аркан; ме куті тіравны, лэдзи увлань синъясӧс да куті юрбитны.
Здук мысти бӧр лэпті синъясӧс — и аддза: менам Карагёзӧй бӧжсӧ павкнитӧмӧн лэбӧ тӧв кодь вӧльнӧй, а гяуръяс ӧта-мӧд бӧрсяыс ылын кыссьӧны степь кузя мудзӧм вӧвъяс выланыс.
<tat>Валлах</tat>!* тайӧ збыль, дзик збыль!
Сёр войӧдз ме пукалі аслам оврагын.
Друг, мый жӧ тэ чайтан, Азамат? пемыдас, кыла, овраг берегті котралӧ вӧв, корсйӧдлӧ, гӧрдлӧ да кок гыжъяснас нӧйтӧ мусӧ; ме тӧді аслам Карагёзлысь гӧлӧссӧ:
тайӧ вӧлі сійӧ, менам ёртӧй!..
Сэсянь ми эгӧ янсӧдчылӧй.
И кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ тапкӧдіс кинас аслас скакуныслысь шыльыд сьылісӧ, быдсяма мелі нимнас шуалігтыр.
— Вӧлі кӧ эськӧ менам тысяча кӧбылаа табун, — шуис Азамат, — то сеті эськӧ сійӧс тэныд ставнас тэнад Карагёзыд вылӧ.
<tat>Иок</tat>*, оз ков, — веськодьпырысь вочавидзис Казбич.
— Кывзы, Казбич, — сы дінӧ леститчигтыр висьталіс Азамат: — тэ бур морт, тэ збой джигит, а менам бать полӧ русскӧйясысь да оз лэдз менӧ гӧраясӧ;
сет меным ассьыд вӧвтӧ, и ме вӧча ставсӧ, мый тэныд колӧ, гусяла тэныд батьлысь медбур винтовкасӧ либӧ шашкасӧ, мый сӧмын окотитан, — а шашкаыс сылӧн настоящӧй гурда: пукты дорышнас ки бердад, ачыс яяд пырас; а сэтшӧм кольчугатӧ, кутшӧм тэнад, зэв кокниа керыштас.
Казбич чӧв оліс.
— Первойсьыс, кор ме аддзи тэнсьыд вӧвтӧ, — водзӧ висьталіс Азамат: — кор сійӧ ныр розьяссӧ пошкӧдӧмӧн бергаліс да чеччаліс тэ улын, да биаизъясыс резсисны-лэбисны сы кокъяс улысь, менам сьӧлӧмын лои мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор,
и сэсянь ставыс меным лои мустӧм:
батьлӧн медбур скакунъяс вылӧ ме видзӧді зывӧктӧмӧн; яндзим меным вӧлі петкӧдчыны на вылын, и шог менӧ босьтіс;
и шогсигтыр ме дзонь лунъясӧн пукавлі утёс вылын, и быд минутаӧ дум вылӧ меным усьлі тэнад воронӧй скакуныд аслас стройнӧй восьласнас, аслас шыльыд, ньӧв кодь веськыд мышвывнас;
и сійӧ видзӧдіс менам синъясӧ аслас збой синъяснас, быттьӧкӧ кӧсйис мыйкӧ шуны.
Ме кула, Казбич, он кӧ тэ вузав сійӧс меным! — тіралан гӧлӧсӧн шуис Азамат.
Ме кылі, мый сійӧ бӧрддзис: а колӧ тіянлы висьтавны, Азамат вӧлі зэв аслысныра детинка, и нинӧм вылӧ сылысь он петкӧд синвасӧ, весиг кор сійӧ вӧлі томджык на.
Сы бӧрдӧмлы воча кыліс мыйкӧ серам нога кодь.
— Кывзы! — шуис чорыд гӧлӧсӧн Азамат: — аддзан, ме быдтор вылӧ дась.
Колӧкӧ, гусяла тэныд ме ассьым чойӧс?
Кыдзи сійӧ йӧктӧ! кыдзи сьылӧ! а вышивайтӧ зарниӧн — веськыд чудо!
Сэтшӧм гӧтырыс эз на вӧвлы и турецкӧй падишахлӧн...
Колӧ? аски войнас виччысь менӧ сэні, ущельеас, кӧні котӧртӧ шор.
Сэті ме сыкӧд мӧда мунны орчча аулӧ, — и сійӧ тэнад.
Неужели Бэла донтӧмджык тэнад скакунысь?
Дыр, дыр чӧв оліс Казбич,
сэсся вочакыв пыдди сійӧ кутіс ньӧжйӧник сьывны важ сьыланкыв:*
<rus>Много красавиц в аулах у нас,</rus>
<rus>Звезды сняют во мраке их глаз.</rus>
<rus>Сладко любить их, завидная доля;</rus>
<rus>Но веселей молодецкая воля.</rus>
<rus>Золото купит четыре жены,</rus>
<rus>Конь же лихой не имеет цены:</rus>
<rus>Он и от вихря в степи не отстанет,</rus>
<rus>Он не изменит, он не обманет.</rus>
Весьшӧрӧ кевмысис сылы Азамат, и бӧрдіс, и леститчис, и клянитчис; медбӧрын Казбич дӧзмӧмӧн торкис сійӧс:
— Мун татысь, йӧй детинка!
Кыськӧ тэныд ветлыны менам вӧв вылын?
Медводдза куим воськов вӧчигас жӧ сійӧ шыбитас тэнӧ вывсьыс, и тэ поткӧдан ассьыд балябӧжтӧ изъясӧ.
— Менӧ! — бешенӧя горӧдіс Азамат, и челядь кинжаллӧн кӧртыс зильмуні кольчугаӧ.
Ён ки тойыштіс сійӧс бокӧ, и Азамат сэтшӧма кучкысис плетень бердӧ, мый плетеньыс катовмунліс.
«Лоас гаж!» — мӧвпышті ме, уськӧдчи конюшняӧ, седлӧалі ассьыным вӧвъяснымӧс да петкӧді найӧс керка бӧрвывса дворас.
Кык минута мысти сакляын вӧлі нин ужаснӧй зык.
Вот мый лои: косясьлӧм бешмета Азамат котӧрӧн пырис сэтчӧ да висьталіс, мый Казбич кӧсйис вины сійӧс.
Ставныс чепӧсйисны, босьталісны ружьеяс — и лыбис гаж!
Горзӧм, шум, лыйсьӧм; сӧмын Казбичыс вӧлі вӧв вылас нин да бес моз бергаліс йӧз пӧвстас улич кузя, шашканас ӧвтчигтыр.
«Лёк делӧ йӧз пир вылад пӧкмелляыд, — киӧдыс кутӧм бӧрын шуи ме Григорий Александровичлы: — абу-ӧ бурджык миянлы регыдджык усйысьны?»
— Да виччысьлӧй, мыйӧн помасяс.
— Да тыдалӧ нин лёка помасяс, тайӧ азиатъясыдлӧн век тадзи: почкисны буза, и мӧдіс керасьӧм! — Ми пуксим верзьӧмӧн да гӧнитім гортӧ.
— А Казбичыс мый? — терпитны вермытӧг юалі ме штабс-капитанлысь.
— Да мый нӧ тайӧ йӧзыслы лоӧ! — чай стӧкансӧ помалігмоз шуис сійӧ: — пышйис ӧд!
— И эз ранитчы? — юалі ме.
— А ен сійӧс тӧдас!
Винёвӧсь, разбойникъясыд!
Аддзылі ме мукӧдӧс тышкасигӧн, например: ставнас ӧд нин пож кодьӧдз бытшкалӧма штыкъясӧн, а век на ӧвтчӧ шашканас. —
Штабс-капитан недыр олыштӧм мысти, муӧ кокнас зымнитӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— Некор аслым ог прӧстит ӧтитор:
крепостьӧ воӧм бӧрын чӧртыс кӧ менӧ тойліс висьтавны Григорий Александровичлы ставсӧ, мый ме кывлі забор дорын пукалігӧн;
сійӧ сералыштіс, — сэтшӧм мудер! — а ачыс думыштіс мыйсюрӧ.
— А мый сэтшӧмыс!
Висьталӧй пӧжалуйста.
— Но нинӧм нин вӧчны! заводиті кӧ висьтавны, колӧ водзӧ нуӧдны.
Лун нёль мысти крепостьӧ воис Азамат.
Кыдзи век, сійӧ пырис Григорий Александрович ордӧ, коді сійӧс пыр вердліс чӧскыдторъясӧн.
Ме сэні жӧ вӧлі.
Пансис сёрни вӧвъяс йылысь, и Печорин заводитіс ошкыны Казбичлысь вӧвсӧ: сэтшӧм пӧ ӧд сійӧ визув, мича, дзик серна кодь, — но, сы висьталӧм серти, прӧстӧ сэтшӧмыс сэсся и мирас абу.
Югъявны кутісны татарчоноклӧн синъясыс, а Печорин быттьӧ оз казяв;
ме мӧдтор йылысь заводитла сёрнитны, а сійӧ, видзӧдан да, пыр жӧ бергӧдас сёрнисӧ Казбич вӧв вылӧ.
Тадзи вӧлі Азамат быд волігӧн.
Недель куим мысти ме куті казявны, мый Азамат кельдӧдӧ да косьмӧ, кыдзи овлӧ радейтӧмысь романсъясын.
Мый сяма дивӧ?..
Вот аддзанныд, ме нин бӧрвылас тӧдмалі ставсӧ тайӧс: Григорий Александрович сэтшӧма сійӧс эльтӧма, мый кӧть ваӧ пыр.
Ӧтчыд и шуис сійӧ сылы:
«Аддза, Азамат, зэв нин тэныд сьӧлӧм вылад воӧма тайӧ вӧлыс; а не аддзыны сійӧс тэныд кыдзи ассьыд балябӧжтӧ!
Но, висьтав, мый эськӧ тэ сетін сылы, коді тэныд пӧдаритіс эськӧ тайӧ вӧвсӧ?..»
— Ставсӧ, мый сійӧ корас, — висьталіс Азамат.
— Сідзкӧ ме судзӧда тэныд сійӧс, сӧмын условиеӧн...
Клянитчы, мый тэ вӧчан...
— Клянитча...
Клянитчы и тэ!
— Бур.
Клянитча, тэ мӧдан владейтны вӧлӧн; сӧмын сы вылӧ тэ должен сетны меным Бэла чойтӧ;
Карагёз лоӧ сылӧн калымӧн.
Надейтча, тӧргыс тэныд выгоднӧй.
Азамат чӧв оліс.
— Он кӧсйы?
Но, кыдзи окота!
Ме чайті, мый тэ мужчина, а тэ кага на вӧлӧмыд: водзджык на тэныд верзьӧмнад ветлыны...
Азамат ӧзйис.
«А батьӧй менам?» — шуис сійӧ.
— Сійӧ ӧмӧй некор оз ветлывлы?
— Збыль...
— Сӧгласен?..
— Сӧгласен, — шӧпнитіс смерть кодь кельыд Азамат. — Кор нӧ?
— Дзик пыр, мыйӧн Казбич воас татчӧ; сійӧ кӧсйис вайӧдны дас кымын меж; мукӧдыс — менам делӧ.
Смотри, Азамат!
Вот найӧ и ладмӧдісны тайӧ делӧсӧ...
веськыда кӧ шуны, лёк делӧ!
Ме эськӧ бӧрынджык висьтавлі та йылысь Печоринлы, да сійӧ сӧмын вочавидзис меным, мый дикӧй черкешенка пӧ лоӧ шудаӧн сэтшӧм муса мужик дорын, кыдз сійӧ, сы вӧсна мый на ног сійӧ век жӧ мужик сылӧн, а мый Казбич — разбойник, кодӧс колӧ накажитны.
Асьныд думыштлӧй, мый ме верми вочавидзны талы паныд?..
Но сэки ме нинӧм на эг тӧд найӧ заговор йылысь.
Вот ӧтчыд воис Казбич и юалӧ, оз-ӧ ковны межъяс да ма; ме тшӧкті сылы вайны мӧд луннас.
«Азамат! — шуис Григорий Александрович: — аски Карагёз лоӧ ме киын; тайӧ войнас кӧ Бэла оз ло тані, то не аддзывны тэныд вӧвтӧ...»
— Бур! — шуис Азамат, и гӧнитіс аулӧ.
Рытнас Григорий Александрович вооружитчис да муніс крепостьысь:
кыдзи найӧ вӧчисны тайӧ делӧсӧ, ог тӧд, — сӧмын войнас найӧ кыкнанныс бӧр воисны, и часӧвӧй аддзылӧма, мый Азаматлӧн седлӧ вомӧныс куйлӧма нывбаба, кодлысь ки-коксӧ вӧлі кӧрталӧма, а юрсӧ тӧбӧма чадраӧн.
— А вӧлыс? — юалі ме штабс-капитанлысь.
— Час, час.
Мӧд лун асывнас водз воис Казбич да вайӧдіс вузавны десятка меж.
Вӧвсӧ забор дорӧ домалӧм бӧрын сійӧ пырис ме ордӧ;
ме гӧститӧді сійӧс чайӧн, сы вӧсна мый сійӧ кӧть и разбойник, а век жӧ вӧлі менам кунак.
Кутім ми сыкӧд варовитны ӧти да мӧдтор йылысь...
Друг видзӧда, Казбич дрӧгмуні, чужӧм вылас вежсис — и ӧшинь дорӧ,
но ӧшиньыс, лёкыд вылӧ, видзӧдіс керка бӧрлань.
— «Мый тэкӧд?» — юалі ме.
— Менам вӧв!.. вӧлӧй! — шуис сійӧ, ставнас тіралігтыр.
Збыль ме кылі вӧв кокшы: «тайӧ буракӧ кутшӧмкӧ казак воис»...
— Эз!
<tat>Урус яман, яман</tat>! — равӧстіс сійӧ да дикӧй барс моз уськӧдчис петны.
Кыкысь чеччыштӧмӧн сійӧ вӧлі нин дворын; крепость ворота дорын часӧвӧй ружьенас потшис сылы туйсӧ; сійӧ чеччыштіс ружье вомӧныс да уськӧдчис туй кузя котӧртны...
Ылын гартчис бус — Азамат скачитіс тэрыб Карагёз вылын;
котӧртігмозыс Казбич кыскис чехолсьыс ружьесӧ да лыйис.
Минута мында сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, кытчӧдз эз аддзы, мый эз инмы;
сэсся кутіс чирзыны, кучкис изйӧ ружьесӧ, жугӧдіс сійӧс торпыригӧдз, уськӧдчис муӧ да кага моз бӧрддзис...
Вот сы гӧгӧр чукӧртчисны крепостьса йӧз — сійӧ некодӧс эз казяв;
сулалыштісны, тӧлкуйтыштісны, и мунісны бӧр;
ме тшӧкті пуктыны сы дінӧ межъяс вылӧ деньга — сійӧ эз вӧрзьӧдлы найӧс, кулӧма кодь куйліс кымыньӧн.
Веританныд-ӧ, тадзи сійӧ куйліс сёр войӧдз и войбыд?..
Сӧмын аски асывнас воис крепостьӧ да кутіс корны, медым сылы висьталісны гусялысьсӧ.
Часӧвӧй, коді аддзыліс, кыдзи Азамат разис вӧвсӧ да гӧнитіс сы вылын, эз мӧд соссьыны.
Сылысь нимсӧ кылігӧн Казбичлӧн синъясыс кутісны кодзлавны, и сійӧ мӧдӧдчис аулӧ, кӧні оліс Азаматлӧн батьыс.
— Мый нӧ батьыс?
— Да сійӧ ӧд и эм, мый Казбич абу аддзӧма батьсӧ: сійӧ кытчӧкӧ мунлӧма лун квайт кежлӧ, а то удайтчис ӧмӧй эськӧ Азаматлы пышйӧдны чойсӧ?
А кор батьыс бӧр воис, то ни нылыс, ни пиыс эз вӧвны.
Сэтшӧм мудер морт: ӧд гӧгӧрвоӧма, мый сюрас кӧ сійӧ, вошӧ сылӧн юрыс.
Сэсянь сідзи и воши: тыдалӧ, кӧвъясис абрекъяслӧн кутшӧмкӧ шайка бердӧ, да и пуктіс буйнӧй юрсӧ Терек сайын либӧ Кубань сайын; сэтчӧ и туй сылы!..
Висьтася, и менам пай вылӧ тырмымӧн сюри.
Мыйӧн ме тӧдмалі, мый черкешенкаыс Григорий Александрович ордын, ӧшӧді аслым эполетъяс, шпага да муні сы ордӧ.
Сійӧ куйліс первой комнатаас вольпась вылын, ӧти кисӧ балябӧж улас пуктӧмӧн, а мӧд киас кутіс кусӧм каллян; мӧд комната ӧдзӧссӧ вӧлі томналӧма, и ключыс томан помас эз вӧв.
Ставсӧ тайӧ ме пыр жӧ казялі...
Ме куті кызӧдны да котшкӧдны каблукъясӧн порогас, — но сійӧ притворитчис, быттьӧ оз кыв.
— Господин прапорщик! — шуи ме кыдз позьӧ стрӧгджыка. — Ті ӧмӧй он аддзӧй, мый ме тіян ордӧ вои?
— А-а, здравствуйте, Максим Максимыч!
Он-ӧ окотитӧй каллян? — чеччытӧг вочавидзис сійӧ.
— Извинитӧй!
Ме абу Максим Максимыч: ме штабс-капитан.
— Дзик ӧткодь.
Оз-ӧ ков чай?
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті кутшӧм тӧжд мучитӧ менӧ!
— Ме ставсӧ тӧда, — крӧвать дорӧ матыстчӧм бӧрын вочавидзи ме.
— Сымын бур: менам сьӧлӧм оз лэпты висьтавнысӧ.
— Г. прапорщик, ті вӧчинныд проступок, код вӧсна и меным ковмас ӧтвечайтны...
— Дугдӧй! мый кутшӧм беда?
Миян ӧд важӧн нин ставыс шӧриа!
— Мый сяма шуткаяс!
Вайӧй ассьыныд шпагатӧ!
— Митька, шпага!
Митька вайис шпага.
Ассьым долгӧс исполнитӧм бӧрын пукси ме сы дорӧ крӧвать помас да шуи:
«Кывзы, Григорий Александрович, висьтась, мый абу лӧсьыд».
— Мый абу лӧсьыд?
— Да сійӧ, мый тэ пышйӧдін Бэлаӧс...
Тайӧ жӧ бестия Азамат?..
Но, висьтась, — шуи ме сылы.
— Да сійӧ кӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧ?..
Но мый шуны та вылӧ?..
Ме падми.
Но недыр чӧв олӧм бӧрын ме шуи сылы, мый батьыс кӧ кутас корны нывсӧ, ковмас сетны сійӧс.
— Дзик нинӧмла!
— Да сійӧ тӧдас, мый Бэла тані?
— А кыдзи сійӧ тӧдас?
Ме бара падми...
— «Кывзы, Максим Максимыч! — кыпӧдчыштӧмӧн шуис Печорин: — ӧд ті бур морт, а сетам кӧ нывсӧ тайӧ дикарыслы, сійӧ начкас нывсӧ, либӧ вузалас.
Делӧсӧ вӧчӧма, сӧмын оз ков торкны; кольӧй сійӧс ме ордӧ, а ас орданыд менсьым шпагаӧс».
— Да петкӧдлӧй меным сійӧс, — шун ме.
— Тайӧ ӧдзӧс саяс сійӧ: сӧмын весьшӧрӧ ме ачым кӧсйылі аддзывны сійӧс талун:
пукалӧ пельӧсын, покрывалӧӧн тӧбсьӧмӧн, оз сёрнит, ни оз видзӧд: дикӧй серна кодь полысь.
Ме медалі миянлысь духанщицаӧс: сійӧ кужӧ татара ног сёрнитны, кутас сы бӧрся дӧзьӧритны да велӧдас сійӧс думайтны, мый сійӧ менам, сы вӧсна мый сійӧ некодлӧн сэсся оз ло, менам кындзи, — кулакнас пызанӧ кучкӧм бӧрын содтіс сійӧ.
Ме и та вылӧ сӧгласитчи...
Мый тшӧктанныд вӧчны?
Эмӧсь йӧз, кодъяскӧд быть колӧ сӧгласитчыны.
— А мый? — юалі ме Максим Максимычлысь: — збыль-ӧ сійӧ велӧдіс нывсӧ ас дорас, али нылыс косьмис неволяас, рӧдина вӧснаыс гажтӧмтчӧмла.
— Чӧлӧй, мыйла нӧ гажтӧмтчӧмла?
Крепостьсянь вӧлі тыдалӧны сійӧ жӧ гӧраясыс, кодъяс и аулсянь, — а тайӧ дикарьясыслы сэсся нинӧм оз и ков.
Сэсся Григорий Александрович быд лун мыйкӧ да мыйкӧ сылы пӧдаритліс:
первойя лунъясас сійӧ чӧв олігтыр, гордӧя йӧткывліс пӧдаркияссӧ, кодъяс сэки сюрлісны духанщицалы да кыпӧдлісны сылысь варовлунсӧ.
Эк, пӧдаркияс!
Мыйсӧ оз вӧч нывбабаыд мича рузумтор вылӧ!
Но, да тайӧс бокӧ...
Дыр вийсис сыкӧд Григорий Александрович; сэк жӧ велӧдчис татара ногӧн сёрнитны, и Бэла кутіс гӧгӧрвоыштны миян ногӧн.
Ичӧтикаӧн сійӧ велаліс видзӧдны сы вылӧ, первойсӧ синкым увтіыс, синбӧжнас, и пыр шогсис, ньӧжйӧник сьыліс сьыланкывъяс, сідзи мый, вӧвлі, и меным лоӧ шог, кор кывза сылысь орчча комнатасянь.
Некор ог вунӧд ӧти сцена:
муна ме вӧлі керка дінтіыс да видзӧдлі ӧшиняс;
юрсӧ морӧс вылас ӧшӧдӧмӧн Бэла пукаліс лежанка вылын, а Григорий Александрович сулаліс сы водзын.
«Кывзы, менам пери, — висьталіс сійӧ: — тэ ӧд тӧдан, мый водз али сёр, тэныд колӧ лоны менамӧн, мыйла мучитан менӧ?
Радейтан ӧмӧй тэ кутшӧмкӧ чеченецӧс?
Сідзкӧ, ме тэнӧ пыр жӧ гортад лэдза».
— Ныв муртса тӧдчымӧн дрӧгмуніс да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— «Али, — водзӧ висьталіс Печорин: — ме тэныд дзикӧдз мустӧм?» —
Бэла ышловзис.
— «Али тэнад вераыд запрещайтӧ любитны менӧ?»
— Ныв кельдӧдіс да чӧв оліс.
— «Верит меным, аллах быд племялы ӧткодь, и сійӧ кӧ позволяйтӧ меным любитны тэнӧ, мыйла нӧ запретитас тэныд любитны менӧ?» —
Бэла сюся видзӧдліс сылы чужӧмас, быттьӧ чуймис тайӧ выль мӧвпсьыс; синъясас сылӧн тыдовтчис вериттӧм да убедитчыны окотитӧм.
Кутшӧм синъясыс! найӧ сідзи и югъялісны, быттьӧкӧ кык ӧгыр.
— Кывзы, муса, бур Бэла! — водзӧ висьталіс Печорин: — тэ аддзан, кутшӧма ме любита тэнӧ; ме ставсӧ дась сетны, медым гажӧдны тэнӧ:
ме кӧсъя, медым тэ вӧлін шуда;
а тэ кӧ выльысь кутан шогсьыны, ме кула.
Висьтав, тэ лоан гажаджык? —
Печорин вылысь ассьыс сьӧд синъяссӧ вештывтӧг Бэла думыштчис, сэсся меліа нюммуніс да довкнитіс юрнас сӧгласитчӧм ногӧн.
Печорин босьтіс сылысь кисӧ да кутіс кевмысьны, медым Бэла окалас сійӧс;
Бэла жебиника водзсасис да сӧмын шуаліс: «<ns>поджалуйста, поджалуйста</ns>, оз ков, оз ков».
Печорин кутіс настаивайтны;
Бэла мӧдіс дрӧжжитны, бӧрддзис,
— «Ме тэнад пленница, — шуаліс сійӧ: — тэнад рабыня;
дерт, тэ верман менӧ мырдӧн тшӧктыны», — и бара синва.
Григорий Александрович кучкис кулакнас аслыс плешкас да уськӧдчис мӧд комнатаӧ.
Ме пыри сы ордӧ; кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, зумыш, сійӧ ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ.
«Мый, батюшка?» — шуи ме сылы.
— «Дьявол, а абу нывбаба! — вочавидзис сійӧ: — сӧмын ме сета тіянлы ассьым честнӧй кыв, мый сійӧ лоӧ менам...» —
Ме довкйӧдлышті юрӧс.
— «Кӧсъяд заклад? — шуис сійӧ: — недель мысти!»
— «Изволитӧй!» —
Ми кучким ки-ки воча и торйӧдчим.
Мӧд лунас сійӧ пыр жӧ мӧдӧдіс нарошнӧйӧс Кизлярӧ быдсяма тӧварысла; вӧлі вайӧма зэв унасикас персидскӧй матерьеяс, ставсӧ он артышт.
— Кыдзи ті чайтанныд, Максим Максимыч! — пӧдаркияссӧ петкӧдлігмоз шуис сійӧ меным: — вермас-ӧ кутчысьны азиатскӧй красавица татшӧм батареялы воча?
— «Ті онӧ тӧдӧй черкешенкаясӧс, — висьталі ме: — найӧ абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь грузинкаяс либӧ закавказскӧй татаркаяс — дзик абу сэтшӧмӧсь.
Налӧн асланыс правилӧяс; найӧс мӧдногӧн воспитайтӧма».
— Григорий Александрович нюммуніс да кутіс шутьлявны марш.
А ӧд артмис, мый ме вӧлі прав: пӧдаркиясыс имитісны сӧмын джынвыйӧ;
сійӧ лои меліджык, дӧверчивӧйджык — да и сӧмын;
Печорин решитчис медбӧръя средство вылӧ.
Ӧтчыд асылын сійӧ тшӧктіс седлӧавны вӧвсӧ, пасьтасис черкес ногӧн, вооружитчис да пырис сы ордӧ.
«Бэла! — шуис сійӧ: — тэ тӧдан, кутшӧма ме тэнӧ любита.
Ме решитчи пышйӧдны тэнӧ; чайті, мый тэ, кор тӧдмалан менӧ, кутан любитны;
ме ӧшибитчи: — прӧщай! кольччы полнӧй кӧзяйкаӧн ставыс вылын, мый менам эм; окотитан кӧ, бӧр мун батьыд ордӧ, — тэ свободнӧй.
Ме мыжа тэ водзын и должен накажитны ачымӧс; прӧщай, ме муна — кытчӧ? мыйӧн ме тӧда!
Гашкӧ, ог дыр кут вӧтлысьны пуля бӧрся либӧ шашкаӧн кучкӧм бӧрся: сэки казьтышт ме йылысь да прӧстит менӧ».
— Сійӧ бергӧдчис да прӧщайтчӧм могысь нюжӧдіс сылы кисӧ.
Бэла эз босьт кисӧ, чӧв оліс.
Сӧмын ӧдзӧс сайын сулалігӧн ме верми щель пыр видзӧдны сылысь чужӧмсӧ: и меным лои жаль — сэтшӧм смертельнӧй кельыдлун вевттис тайӧ мусаник чужӧмсӧ!
Печорин эз кыв ӧтветсӧ да некымынысь воськовтіс ӧдзӧслань;
сійӧ тіраліс — и висьтавны-ӧ тіянлы? ме чайта, сійӧ збыль вермис вӧчны сійӧс, мый йылысь шутитӧмӧн сёрнитіс.
Сэтшӧм нин морт вӧлі, енмыс тӧдӧ сійӧс!
Мыйӧн сійӧ муртса инмӧдчис ӧдзӧсӧ, кыдзи Бэла чеччыштіс, сыркъялӧмӧн бӧрддзис да уськӧдчис сылы сьылі вылас.
— Веританныд-ӧ?
ме, ӧдзӧс сайын сулалігӧн, сідз жӧ бӧрддзи, кыдзи сійӧ, тӧданныд-ӧ, оз позь шуны, мый бӧрддзи, а сідзи — йӧйталӧм!..
Штабс-капитан ланьтіс.
— Да, висьтася, — уссӧ чеплялігмоз сэсся шуис сійӧ: — меным ӧбиднӧ лои, мый некор ни ӧти нывбаба эз любитлы менӧ тадзи.
— И дыр вӧліны шудаӧсь найӧ? — юалі ме.
— Да, Бэла висьтасис миянлы, мый сійӧ лунсяньыс, кор аддзӧма Печоринӧс, частӧ аддзывлӧма сійӧс вӧтӧн, и мый татшӧма некор ни ӧти мужчина абу вӧрзьӧдлӧма сылысь сьӧлӧмсӧ.
Да, найӧ вӧліны шудаӧсь.
— Кутшӧм гажтӧм тайӧ! — тӧдлытӧг горӧді ме.
Збыльысь ӧд, ме виччыси трагическӧй развязка, и друг татшӧм виччысьтӧг пӧръявны менсьым надеяясӧс!..
— Да неужели батьыс эз дӧгадайтчы, — водзӧ висьталі ме, — мый нылыс тіян ордын крепостьын?
— Дерт, буракӧ, сійӧ подозревайтліс.
Кымынкӧ лун мысти ми кывлім, мый стариксӧ виӧмаӧсь.
Со кыдзи лои тайӧ...
Вниманиеӧй менам бара ловзис.
— Колӧ тіянлы висьтавны, мый Казбич чайтӧма, быттьӧкӧ Азамат батьыслысь юалӧмӧн гусялӧма сылысь вӧвсӧ, ме тадзи чайта.
Вот ӧтчыд сійӧ и виччысьӧма туй дорын, аулсянь верст куим сайын;
старик вӧлӧм локтӧ гортас нывсӧ весьшӧрӧ корсьысьӧм бӧрын; сылӧн другъясыс кольччыштӧмаӧсь, — тайӧ вӧлӧма рӧмдігӧн, — сійӧ вӧлӧм мӧвпалігтыр локтӧ восьлӧн, кыдзи друг Казбич, быттьӧ кань, быйкнитас куст сайысь, чеччыштас бӧрвывсяньыс вӧв вылас, кинжалӧн сутшкас да уськӧдас сійӧс муӧ, кватитас дом поводсӧ — и усйысяс;
ӧткымын другыс аддзылӧмаӧсь ставсӧ тайӧс мыльк йывсянь; найӧ уськӧдчӧмаӧсь суӧдны, сӧмын абу суӧмаӧсь.
— Аслас вошӧм вӧв пыдди сійӧ босьтіс вӧвсӧ дай отомститіс, — шуи ме, медым висьталас ассьыс мнениесӧ менам собеседникӧй.
— Дерт, на ногӧн, — шуис штабс-капитан, — сійӧ вӧлі дзик прав.
Ас тӧдлытӧг менӧ чуймӧдіс русскӧй мортлӧн кужанлуныс применяйтчыны сійӧ йӧзлӧн обычайяс дорӧ, кодъяс пӧвстын сылы лолывлӧ овны;
ог тӧд, вежӧрлӧн тайӧ свойствоыс кулитантор али ошкантор, сӧмын тайӧ доказывайтӧ сылысь вывті ыджыд гибкостьсӧ да яснӧй здоровӧй смыслсӧ, коді прӧщайтӧ лёксӧ быдлаысь, кӧні аддзӧ сылысь быть лоӧм либӧ сійӧс бырӧдны позьтӧмлун.
Та кості чай юсис;
важӧн нин доддялӧм вӧвъяс кынмисны лым вылын;
кельыд тӧлысь вӧлі рытыввылын нин да дась вӧлі сунны аслас сьӧд кымӧръясӧ, кодъяс, быттьӧкӧ косявлӧм занавеслӧн лестукъяс, ӧшалісны ылысса гӧра йывъяс вылын.
Ми петім сакляысь.
Менам спутник висьталӧмлы намӧдар, поводдяыс сэзьдіс да обещайтіс миянлы лӧнь асыв; кодзувъяслӧн хороводъяс мича узоръясӧн кыссисны ылысса горизонт бердын да ӧта-мӧд бӧрсяыс кусалісны сы серти, кыдзи паськаліс пемыдлӧз небеса кузя асыввывлӧн кельыд югӧрыс, коді вочасӧн югдӧдіс нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяслысь крут бокъяссӧ.
Веськыдвылын и шуйгавылын чурвидзисны шуштӧм, таинственнӧй сьӧд пропастьяс, и руясыс, тшынасигтыр да змейяс моз веглясигтыр, кыссисны-лэччисны сэтчӧ орчча скалаяс тшупӧдъяс кузя, быттьӧкӧ чувствуйтісны да полісны матысмысь лунсьыс.
Небесаын и му вылын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь, кыдзи асъя молитваяс дырйи морт сьӧлӧмын;
сӧмын шочиника пӧльыштлывліс асыввывсянь ыркыд тӧв, лэптыштлывліс вӧвъяслысь гыӧртӧм бурысьяссӧ. —
Ми вӧрзим туйӧ;
омӧлик вит кляча муртса кыскисны миянлысь повозкаяснымӧс чукльӧсь туй кузя Гуд-Гӧра йылӧ;
ми мунім подӧн бӧрвылас, пуктавлім кӧлесаяс улас изъяс, кор вӧвъясыс петлісны эбӧссьыс; кажитчис, туйыс нуӧдіс небесаӧ, сы вӧсна мый, кытчӧдз синмыд судзӧ, сійӧ пыр кайис вывлань да медбӧрын вошлі кымӧрас, коді рытсяньыс на шойччӧ Гуд-Гӧра йылын, кыдзи добыча виччысьысь варыш;
лымйыс дзуртіс миян кок улын,
воздухыс кутіс лоны сэтшӧм гежӧд, мый вӧлі сьӧкыд лолавны;
вирӧй быд минутаын кайліс юрам, но такӧд тшӧтш кутшӧмкӧ долыд чувство паськаліс став менам сӧнъяс кузя,
и меным вӧлі кыдзкӧ долыд, мый ме сэтшӧм вылын мир весьтын: —
челядь чувство, ог вензьы, но, общество условиеясысь ылысмиг да природа дорӧ матысмиг, ми ас тӧдлытӧгным лоам челядьясӧн:
став приобретитӧмаыс бырӧ сьӧлӧмсьыд, и сійӧ бӧр лоӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧвлі коркӧ да тӧдӧмысь лоӧ коркӧ бара.
Сылы, кодлы удайтчыліс, кыдзи и меным, брӧдитны пустыннӧй гӧраясӧд да дыр-дыр видзӧдны налысь причудливӧй образъяссӧ да горша ньылавны ловзьӧдан воздухсӧ, коді паськалӧма гӧраясса ущельеясас, сійӧ, дерт, гӧгӧрвоас менсьым желаниеӧс петкӧдлыны, висьтавны, рисуйтны тайӧ волшебнӧй картинаяссӧ.
Вот, медбӧрын, ми кайим Гуд-Гӧра вылӧ, сувтім да видзӧдлім гӧгӧр: сы вылын ӧшаліс руд кымӧр, и сылӧн кӧдзыд лолалӧмыс грӧзитіс матысмысь бушковӧн; но асыввылын ставыс вӧлі сэтшӧм сэзь да зарниасьысь, мый ми — ме да штабс-капитан — дзикӧдз вунӧдім бушков йылысь...
Да, и штабс-капитан: природа мичлун да величие йылысь прӧстӧй сьӧлӧмъясын чувствоыс сёпӧв ыджыдджык, ловъяджык, миянын дорысь, кывйӧн да бумага вылын кыпыда висьталысьясын дорысь.
— Ті, ме чайта, велалӧмныд тайӧ чуймӧдан мича картинаяс дінӧ? — шуи ме сылы.
— Да и, и пуля шутьлялӧм дінӧ позьӧ велавны, мӧдног кӧ шуны — велавны дзебны сьӧлӧмлысь астӧдлытӧгыд тіпкӧмсӧ.
— Ме кывлі, мӧдарӧ, мый мукӧд пӧрысь воинъясыслы пӧ тайӧ музыкаыс весиг сьӧлӧм вылас воӧ.
— Тӧдӧмысь, тіянлы кӧ колӧ, сійӧ и воӧ сьӧлӧм вылад, но век жӧ сӧмын сы мында, мый сьӧлӧмыд ёнджыка тіпкӧ.
Видзӧдлӧй, — асыввывлань индігмоз содтіс сійӧ: — мыйся край!
И збыль, татшӧм панорамасӧ ӧдвакӧ нин кыськӧ удайтчылас меным аддзывны:
миян улын куйліс Койшаурскӧй Долина, кодӧс вомӧналӧны Арагва да мӧд ичӧтик ю, кыдзи кык эзысь сунис;
кельыдлӧз ру кыссис долина кузяыс, асъя шоныд югӧръяссьыс орчча гӧра костъясӧ пышйигтыр;
веськыдвылын и шуйгавылын гӧраяслӧн йывъясыс, ӧта-мӧдсьыс гырысьджыкӧсь, вевттьысьӧмаӧсь лымъясӧн, кустъясӧн, вомӧнасялісны, кыссисны;
ылын сійӧ жӧ гӧраясыс, но мед кӧть кык скала вӧліны ӧткодьӧсь, — и став тайӧ лымъясыс дзирдалісны гӧрдов югӧрӧн сэтшӧм гажаа, сэтшӧм яръюгыда, мый, кажитчӧ, татчӧ и кольччыны нэм кежлӧ овны:
шондіыс муртса тыдовтчыштіс пемыдлӧз гӧра сайсянь, кодӧс сӧмын велалӧм син вермис эськӧ торйӧдны кунӧра кымӧрысь,
но шонді весьтас вӧлі виргӧрд визь, код вылӧ менам ёрт мӧдіс видзӧдны торъя внимательнӧя.
«Ме висьтавлі тіянлы, — гораа шуис сійӧ, — мый талун лоӧ погода; колӧ тэрмасьны, а то ещӧ сійӧ суас миянӧс Крестовӧй вылын.
Вӧрзьӧй!» — горӧдіс сійӧ ямщикъяслы.
Тормозъяс пыдди кӧлесаяс улӧ пуктім чепъяс, медым найӧ эз ӧдйӧ гӧгыльтчыны, вӧвъясӧс босьтім дом поводӧдныс да мӧдім лэччыны:
веськыдвылын вӧлі утёс, шуйгавылын сэтшӧм пропасть, мый пыдӧсас олысь осетинъяслӧн дзонь сикт кажитчис чикыш позйӧн;
ме дрӧгмуні, кор думышті, мый частӧ таті, сьӧд пемыд войӧ, тайӧ туй кузяыс, кыті кык повозка оз тӧрны паныдасигӧн, кутшӧмкӧ курьер вонас дасысь кымын ветлывлӧ, аслас зэркыд экипажсьыс чеччывлытӧг.
Миян возчикъяс пиысь ӧти вӧлі ярославскӧй русскӧй мужик, мӧдыс осетин;
осетин нуӧдіс кӧреннӧйсӧ дом поводӧдыс ёна видзчысьӧмӧн да первойя парасӧ водзвыв лэдзалӧмӧн, — а миян тӧждысьтӧм русак весиг эз чеччыв пуклӧс вывсьыс!
Кор ме сылы гарышті, мый сійӧ вермис эськӧ тӧждысьыштны кӧть нин мед менам чемодан вӧсна, код бӧрся меным ньӧти абу окота лэччывны тайӧ пыдӧстӧминас, сійӧ шуис меным: «И, барин!
Ен сетас, огӧ лёкджыка наысь воӧ: миянлы ӧд абу первойысь», — и сійӧ вӧлі прав: ми збыль эськӧ вермим не воны, но ӧд всё-таки воим жӧ, и став йӧзыс кӧ эськӧ унджык рассуждайтісны, то гӧгӧрвоисны эськӧ, мый олӧмыс оз сулав сы дон, медым сы йылысь сэтшӧм ёна тӧждысьны...
Но, гашкӧ, тіянлы окота тӧдны Бэла историялысь помсӧ? —
Ӧти-кӧ, ме гижа ог повесть, а туйвывса заметкаяс: сідзкӧ, ог вермы тшӧктыны штабс-капитанӧс висьтавлыны сы дорысь водзджык, кор сійӧ збыльысь заводитіс висьтавлынысӧ.
И сідзкӧ виччысьыштӧй, либӧ, колӧкӧ, листыштӧй кымынкӧ листбок, сӧмын ме тайӧс тіянлы ог сӧветуйт, сы вӧсна мый Крестовӧй Гӧра вомӧн (либӧ, кыдзи сійӧс шуӧ ученӧй Гамба, <fra>lе Моnt St-Сhгіstорhе</fra>) вуджӧмыс достойнӧй тіян любопытстволы.
И сідз ми лэччам вӧлі Гуд-Гӧрасянь Чертовой Долинаӧ...
Вот романтическӧй ним!
Ті аддзанныд нин неприступнӧй утёсъяс костысь омӧльлысь позсӧ, — но абу сідз: Чертовӧй Долиналӧн нимыс лоӧма «черта» кывйысь, а абу «чӧрт» кывйысь, — сы вӧсна мый коркӧ тані вӧлӧма Грузиялӧн граница.
Тайӧ долинасӧ вӧлі тыртӧма лым толаясӧн, кодъяс вель лӧсьыда уськӧдлісны тӧдвылӧ Саратов, Тамбов да мукӧд мусаник местаяс миян отечестволысь.
— Со и Крестовӧй! — лым шебрасӧн вевттьысьӧм мыльк вылӧ индігмоз шуис меным штабс-капитан, кор ми лэччим Чертовӧй Долинаӧ.
Мыльк йылын сьӧдаліс из крест, и сы дорті мунліс муртса-муртса тӧдчыштысь туй, код кузя мунлӧны сӧмын сэки, кор бокса туйсӧ тыртӧма лымйӧн:
миян извозчикъяс юӧртісны, мый лым гывдӧмъяс-обвалъяс абу на вӧлӧмаӧсь, да, медым вӧвъясыс озджык мудзны, кытшовтӧмӧн нуӧдісны миянӧс.
Туй чукыль вылын ми паныдасим морт вит кымын осетинкӧд; найӧ босьтчисны миянлы отсасьны да, кӧлесаясӧ кутчысьӧмӧн, горзігтыр мӧдісны кыскыны да кутыштавны миянлысь тележкаяснымӧс.
И збыль, туйыс опаснӧй: веськыдвылын миян юръяс весьтын ӧшалісны лым грудаяс, кодъяс дасьӧсь усьны ущельеас тӧлӧн медводдза пӧльыштӧмысь;
векни туйыс кытъястікӧ вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн, коді мукӧдлатіыс вӧйласис кок улын, мукӧдлаас шонді югӧръясысь да войся кӧдзыдъяс вӧсна пӧрӧма йиӧ, татшӧм ногнад ми асьным муртса писькӧдчим:
вӧвъяс усявлісны; —
шуйгавылын жервидзис джуджыд потӧмин, кыті визувтіс ва, то йи корка улӧ дзебсьылігтыр, то сьӧд изъяс вывті быг сорӧн чеччалігтыр. —
Кык часӧн ми муртса вермим кытшовтны Крестовӧй Гӧра, — кык часӧн кык верст!
Сэк кості кымӧръяс лэччисны, пондіс усьны шер, лым;
ущельеясӧд чепсасьысь тӧв равзіс, шутьляліс Соловей-Разбойник моз, и регыд из крестыс тупкысис ру сайӧ, кодлӧн гыясыс, ӧта-мӧдсьыс сукджыкӧсь да тшӧкыдджыкӧсь, локтісны асыввывсянь...
Колӧ казьтыштны тані, мый тайӧ крест йывсьыс эм тешкодь, но ставлы тӧдса предание, быттьӧкӧ Кавказ пыр мунігас сувтӧдӧма сійӧс император Пётр І-ой;
но, ӧти-кӧ, Пётр вӧлі сӧмын Дагестанын, и, мӧд-кӧ, крест вылас вӧлі гижӧма гырысь букваясӧн, мый сійӧс сувтӧдӧма г.
Ермолов приказ серти 1824 воӧ.
Но преданиеыс, гижӧд вылас видзӧдтӧг, сэтшӧма пырӧма йӧз пиас, мый, збыльысь, он тӧд, кодлы веритны, нӧшта нин кор ми абу велалӧмаӧсь веритны гижӧдъяслы.
Миянлы колӧ вӧлі ещӧ верст вит кымын лэччыны йизьӧм скалаясті да вӧйласян лым вывті, медым воны Коби станцияӧдз.
Вӧвъяс мудзисны, ми гегдім; ёнджыка и ёнджыка омляліс турӧбыс, быттьӧкӧ миян рӧднӧй войвывсаным; сӧмын сылӧн лёкног лӧвтӧмъясыс вӧліны нораджыкӧсь, гажтӧмджыкӧсь.
«И тэ, изгнанница, — мӧвпалі ме, — бӧрдан аслад паськыд, раздольнӧй степьясыд вӧсна!
Сэні эм, кӧні паськӧдны кӧдзыд бордъястӧ, а тані тэныд сьӧкыд, дзескыд, кыдзи орёллы, коді горзігтыр пессьӧ аслас кӧрт поз решетка бердӧ».
— Лёк, — висьталіс штабс-капитан: — видзӧдлӧй, гӧгӧр гӧр нинӧм оз тыдав, сӧмын ру да лым; сійӧс и видзӧд, мый усям пропастьӧ либӧ трущӧбаӧ вӧям, а сэні, уліасджык, небось, Байдара сэтшӧма гыалӧ, мый он и вудж.
Тайӧ жӧ нин Азия! мый юяс, мый йӧз — некыдз оз позь веритчыны! —
Извозчикъяс горзігтыр да видчигтыр нӧйтісны вӧвъяссӧ, кодъяс корсйӧдлісны, дудісны да нинӧм вылӧ эз кӧсйыны вӧрзьыны места вывсьыныс, кӧть и зэв шаня ворсісны плетьяс:
«Ваше благородие, — медбӧрын, шыасис ӧти: — ӧд ми талун Кобиӧдз огӧ воӧй; онӧ-ӧ прикажитӧй, кор позьӧ на, кежны шуйгавылӧ?
Со эстӧні мыйкӧ сьӧдалӧ гӧра дорас, — буракӧ, сакляяс: погода дырйи сэтчӧ пыр сувтлывлӧны ветлысь-мунысьяс;
найӧ шуӧны, мый колльӧдасны пӧ, вина вылӧ кӧ сетыштанныд», — осетин вылӧ индігмоз содтіс сійӧ.
— Тӧда, вокӧ, тӧда тэтӧг! — висьталіс штабс-капитан: — тайӧ жӧ нин бестияяс! радӧсь пӧльзуйтчыны, медым нетшыштны вина вылӧ.
— Но, висьталӧй веськыда, — шуи ме, — мый натӧг миянлы лёкджык на эськӧ вӧлі.
— Ставыс тадзи, ставыс тадзи, — броткыштіс сійӧ: — тайӧ жӧ нин меным проводникъяс! нырисӧн кылӧны, кӧні позьӧ пӧльзуйтчыштны, быттьӧ натӧг и туйсӧ оз позь аддзыны.
Вот ми кежим шуйгавылӧ да муртса, дыр мырсьӧм бӧрын, воим гӧлиник юрсюянінӧдз — кык сакляӧдз, кодъясӧс вӧлі тэчӧма плитаясысь да булыжникъясысь и кытшалӧма сэтшӧм жӧ стенӧн.
Киссьӧм паськӧма кӧзяева бура примитісны миянӧс.
Ме бӧрынджык тӧдмалі, мый правительство мынтӧ налы и вердӧ найӧс сы ради, медым найӧ примиталісны бушков шӧрӧ веськалӧм путешественникъясӧс,
— «Ставыс бурлань! — би дорӧ пуксьӧм бӧрын шуи ме: — ӧні ті помаланныд меным Бэла йылысь тіянлысь историятӧ, ме уверен, мый тайӧн эз помась».
— А мый вӧсна ті сідзи чайтанныд? — мудера нюмъялӧмӧн мигайтігтыр вочавидзис меным штабс-капитан.
— Сы вӧсна, мый тадзисӧ оз овлы: мый заводитчис аслысногӧн, то сідз жӧ и должен помасьны...
— Ӧд ті тӧдінныд...
— Зэв рад.
— Лӧсьыд тіянлы радлыны, а меным, збыльысь, сэтшӧм шог, кор казьтышта.
Зэв шань ныв вӧлі тайӧ Бэлаыс!
Ме сы дорӧ, бӧрыннас, сэтшӧма велалі, кыдзи аслам ныв дорӧ, и сійӧ радейтіс менӧ.
Колӧ тіянлы висьтавны, мый менам семья абу: бать да мам йылысь ме во дас кык кымын нин некутшӧм юӧръяс эг кывлы, а гӧтыр лӧсьӧдны эг гӧгӧрволы водзджык, а ӧні нин, тӧданныд-ӧ, абу и лӧсьыд: ме и рад вӧлі, мый аддзи кодӧс чеченитны.
Сійӧ, вӧвлі, миянлы сьылӧ сьыланкывъяс, либӧ лезгинка йӧктӧ...
А кыдзи йӧктыліссӧ!
Аддзылі ме миянлысь губернскӧй барышняясӧс, а ӧтчыд вӧлі и Москваын благороднӧй собрание вылын, во кызь кымын сайын, — сӧмын кысь нин налы! дзик абу татшӧм!..
Григорий Александрович вӧччӧдліс сійӧс аканьӧс моз, дӧзьӧритіс да лелькуйтіс, и сійӧ миян сэтшӧма шаньмис, мый чудо; кияссьыс и чужӧмсьыс вушйис гожъялӧмыс, банбокъясыс банйисны...
Кутшӧм нин вӧлі гажа сійӧ, и пыр, дурысьыд, ме вылын шутитіс...
Ен мед прӧститас сылы!
— А мый вӧлі, кор ті висьталінныд сылы батьыс кулӧм йылысь?
— Дыр ми сыысь дзебим тайӧс, кытчӧдз сійӧ эз велав аслас выль олӧмӧ;
а кор висьталім, сійӧ кык лун бӧрдіс, а сэсся вунӧдіс.
Тӧлысь нёль ставыс муніс зэв бура.
Григорий Александрович, ме буракӧ висьталі нин, сьӧлӧмсяньыс радейтліс кыйсьыны: вӧрад вӧлі сідзи и кыскӧ сійӧс кабанъяс бӧрся либӧ кӧзаяс бӧрся вӧтлысьны, — а ӧні кӧть мед петіс крепостнӧй вал сайӧ.
Вот, видзӧда да, сійӧ бара кутіс думыштчывлыны, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн ветлӧдлӧ комнатаӧд; сэсся ӧтчыд, некодлы висьтасьтӧг, муніс лыйсьыны, — асывбыд кежлӧ вошліс; ӧтчыд дай мӧдысь, пыр частӧджык и частӧджык...
Абу бур, думышті ме: тыдалӧ, на костӧд сьӧд кань пышйӧма!
Ӧти асылӧ пыра на ордӧ — быттьӧкӧ ӧні син водзын:
Бэла пукалӧ крӧвать вылын сьӧд шӧвк бешмета, кельдӧдӧма, сэтшӧм жугыль, мый ме повзи.
— А кӧні Печорин? — юалі ме.
— Кыйсьыны муніс.
— Талун муніс? — Сійӧ чӧв оліс, быттьӧкӧ сылы сьӧкыд вӧлі висьтавнысӧ.
— Эз, тӧрыт нин, — сьӧкыда ышловзигтыр медбӧрын шуис сійӧ.
— Эз-ӧ нин мыйкӧ ло сыкӧд?
— Ме тӧрыт рытывбыд думайті, думайті, — синвапыр вочавидзис сійӧ, — быдсяма лёкторсӧ думайті: то меным кажитчӧ, мый сійӧс дикӧй кабан ранитіс, то чеченец нуис гӧраясӧ...
А ӧні нин меным кажитчӧ, мый сійӧ оз любит менӧ.
— Чӧв, мусаӧй, лёкджыксӧ тэ нинӧм абу вермӧмыд думыштны! — Сійӧ бӧрддзис, сэсся гордӧя кыпӧдіс юрсӧ, чышкис синвасӧ да водзӧ висьталіс:
— Сійӧ кӧ менӧ оз любит, то коді сылы мешайтӧ менӧ гортӧ бӧр ыстыны?
Ме сылы мырдӧн ог кӧлась.
А водзӧ кӧ кутас тадзи лоны, то ме ачым муна: ме абу рабыня сылӧн, — ме княжескӧй ныв!..
Ме куті бурӧдны сійӧс.
— «Кывзы, Бэла, оз жӧ позь сылы век тані пукавны, быттьӧкӧ тэнад юбка бердӧ вурӧма сійӧс: сійӧ том морт, радейтӧ пӧтка бӧрся вӧтлысьны — ветлӧдлыштас дай воас;
а тэ кӧ кутан шогсьыны, то ӧдйӧджык сылы мустӧмман».
— Збыль, збыль! — вочавидзис сійӧ: — ме лоа гажа. —
И сералігтыр кватитіс ассьыс бубенсӧ, кутіс сьывны, йӧктыны да чеччавны ме гӧгӧр;
сӧмын и тайӧ эз вӧв дыр,
сійӧ бара уськӧдчис вольпась вылас да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
Мый вӧлі вӧчны меным сыкӧд?
Ме, тӧданныд-ӧ, некор нывбабаяскӧд эг ноксьывлы: думайті, думайті, кыдзи сійӧс бурӧдны, да нинӧм эг куж думыштны:
мыйкӧ дыра ми кыкнанным чӧв олім...
Лӧсьыдтӧмсьыс лӧсьыдтӧм положение!
Сэсся ме шуи сылы:
«колӧкӧ, мунам гуляйтыштны вал вылӧ?
поводдяыс зэв мича!» —
Тайӧ вӧлі сентябрын.
И збыль, луныс вӧлі зэв мича, югыд и абу жар;
став гӧраясыс вӧлі блюд вылын моз тыдалӧны. —
Ми мунім, ветлӧдлыштім крепостнӧй вал кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ, чӧв олім;
медбӧрын сійӧ пуксис эжа вылӧ, и ме пукси сы дінӧ.
Но, збыль, думыштны ӧні тешкодь: ме вӧтлыси сы бӧрся, быттьӧ кутшӧмкӧ кага видзысь.
Крепость миян сулаліс джуджыд местаын, и вал вывсянь видыс вӧлі зэв мича:
ӧтарладорсяньыс некымын оврагӧн кодйӧм паськыд эрд помасис вӧрӧн, коді кыссис дзик гӧраяс хребёт дорӧдзыс;
кӧнсюрӧ эрд вылас тшынасисны аулъяс, ветлӧдлісны табунъяс; —
мӧдарладорсяньыс визувтіс ляпкыдик ю, и сы дорын быдмисны тшӧкыд кустъяс, кодъяс тупкисны Кавказса главнӧй цепкӧд йитчысь биаизъя мылькъяссӧ.
Ми пукалім бастион пельӧсын и, татшӧм ногӧн, вермим аддзыны кыкнанладорсьыс ставсӧ.
Вот видзӧда: вӧрысь петӧ кодкӧ серӧй вӧв вылын, пыр матысмӧ и матысмӧ, и медбӧрын сувтіс ю мӧдарас, миянсянь сыв сё сайӧ, и бешеннӧй моз мӧдіс бергӧдлыны ассьыс вӧвсӧ.
Кутшӧм притча!..
«Видзӧдлы жӧ, Бэла, — шуи ме: — тэнад синъясыд томӧсь, кутшӧм джигит тайӧ: кодӧс тешитны сійӧ воис татчӧ?..»
Сійӧ видзӧдліс да горӧдіс:
«тайӧ Казбич!»...
— Ак сійӧ разбойник! миян вылын серавны али мый воӧма? — Видзӧда, збыль Казбич: муг чужӧмыс сылӧн, киссьӧм паськӧма, няйт кыдзи век.
— «Тайӧ вӧлыс менам батьлӧн», — кватитіс менӧ киӧд да шуис Бэла; сійӧ тіраліс кор моз, и синъясыс сылӧн югъялісны.
— «А-а! — думышті ме: — и тэын, сьӧлӧмшӧр, оз чӧв ов разбойниклӧн вирыд!»
— Матыстчыв татчань, — шуи ме часӧвӧйлы: — видлав ружьетӧ, да уськӧд тайӧ молодечсӧ, сета эзысь руб.
— «Кывза, ваше благородие; сӧмын тай сійӧ оз сулав ӧти местаын...»
— «Тшӧкты!» — шуи ме сералігтыр...
— «Эй, донаӧй! — кинас сылы ӧвтігтыр горӧдіс часӧвӧй: — виччысьышт неуна, мый тэ дурпоп моз бергалан?»
— Казбич збыль сувтіс да кутіс кывзыны; тыдалӧ чайтіс, мый сыкӧд переговоръяс панӧны; — дерт нин!..
Менам гренадёр метитчис...
бац!.. эз инмы: — сӧмын порохыс полка вылас ыпнитіс,
Казбич тувкнитіс вӧлыслы, и сійӧ чеччыштіс бокӧ.
Казбич сувтіс стременаяс вылас, мыйкӧ горӧдіс ас ногыс, ырыштчыліс нагайканас — сы мында и аддзылім.
— Кыдзи тэныд абу яндзим! — шуи ме часӧвӧйлы.
— Ваше высокоблагородие! кувны муніс, — висьталіс сійӧ: — сэтшӧм проклятӧй йӧз, сразу он ви.
Час четверть мысти Печорин воис кыйсянінсьыс;
Бэла уськӧдчис сылы сьылі вылас, и ни ӧти норасьӧм, ни ӧти видан кыв дыр ветлӧмсьыс...
Весиг ме нин сы вылӧ скӧрми.
«Кывзӧй, — висьталі ме: — ӧд сӧмын на ӧні тані ю саяс вӧлі Казбич, и ми лыйим сылы; но, дыр-ӧ нӧ тіянлы сы шӧрӧ веськавны?
Тайӧ горецъясыд водзӧс босьтысь йӧз: ті чайтанныд, сійӧ оз гӧгӧрво, мый и ті ичӧтика отсалінныд Азаматлы?
А ме заклад варта, мый сійӧ талун тӧдіс Бэлаӧс.
Ме тӧда, мый во сайын Бэла сылы сьӧлӧм вылас воліс, — сійӧ меным ачыс висьтавліс, — и надейтчис кӧ эськӧ чукӧртны прамӧй ыджыд калым, то тӧдӧмысь эськӧ корасис...»
Печорин сэки думыштчис:
— «Да, — вочавидзис сійӧ, — колӧ лоны осторожнӧйджыкӧн...
Бэла, талунъя лунсянь тэ он кут сэсся ветлыны крепостнӧй вал вылӧ».
Рытнас менам сыкӧд вӧлі кузь сёрни: меным вӧлі дӧсаднӧ, мый сійӧ вежсис тайӧ коньӧр нылыс дорӧ;
сыысь кындзи, мый сійӧ лунджынсӧ коллявліс кыйсянінын, сылӧн обращениеыс лои кӧдзыд.
Бэлаӧс сійӧ шоча меліавліс, и нылыс тӧдчымӧн кутіс косьмыны, чужӧмыс сылӧн нюжаліс, гырысь синъясыс чусмисны.
Вӧлі, юалан сылысь: «Мый йылысь тэ ышловзин, Бэла? тэныд шог?» — «Абу!»
— «Тэныд колӧ мыйкӧ?» — «Оз!»
— «Тэ гажтӧмтчан рӧдвужсьыд?»
— «Менам абу рӧдвужыс».
Овлывліс, быдса лунъясӧн, «да» да «ог» кындзи, сылысь нинӧм сэсся он и кывлы.
Вот та йылысь ме и куті сылы висьтавны:
«Кывзӧй, Максим Максимыч, — вочавидзис сійӧ: — менам шудтӧм характер:
воспитание-ӧ вӧчис менӧ татшӧмӧн, али ен менӧ татшӧмӧн создайтіс, ог тӧд,
тӧда сӧмын, мый ме кӧ мукӧдъяслы вая шудтӧмлун, то и ачым абу зэв шуда.
Дерт, тайӧ омӧлик утешение налы — сӧмын делӧыс сыын, мый тайӧ тадзи.
Первойя менам том кадӧ, сійӧ минутасянь, кор ме петі бать-мам опека улысь, ме куті бешеннӧя наслаждайтчыны став удовольствиеяснас, кодъясӧс позьӧ судзӧдны деньга вылӧ, и, гӧгӧрвоана, дерт, тайӧ удовольствиеясыс мустӧммисны меным.
Сэсся пыри ме ыджыд светӧ, и общество регыд меным сідз жӧ мустӧммис;
любитлі светскӧй красавицаясӧс, и менӧ любитлісны, — но налӧн любитӧмыс сӧмын раздражайтіс менсьым воображениеӧс да самолюбиеӧс, а сьӧлӧмӧй коли тыртӧм...
Ме куті лыддьысьны, велӧдчыны — наукаясысь сідз жӧ дӧзми;
ме аддзи, мый ни слава, ни шуд ньӧти абу на сайын, сы вӧсна мый медся шуда йӧзыс — невеждаяс, а слава — удача, и медым шедӧдны сійӧс, колӧ лоны сӧмын сюсьӧн.
Сэки меным лои гажтӧм...
Регыд менӧ вуджӧдісны Кавказӧ: менам олӧмын тайӧ медся шуда кад.
Ме надейтчылі, мый гажтӧмлуныд оз ов чеченскӧй пуляяс улын — весьшӧрӧ: тӧлысь мысти ме сэтшӧма велалі налӧн жуньгӧмӧ да смерть матынлунӧ, мый, збыль, номъяс ёнджыка дӧзмӧдлісны менӧ — и меным лои важ дорысь гажтӧмджык, сы вӧсна мый ме вошті пӧшти медбӧръя надеяӧс.
Кор ме аддзи Бэлаӧс ас ордысь, кор медводдзаысь, пидзӧсъяс вылын сійӧс кутігӧн, окалі сылысь сьӧд юрсисӧ, ме, йӧйыд, думышті, мый сійӧ ангел, кодӧс ыстӧма меным жалитысь судьбаӧй...
Ме бара ӧшибитчи: дикаркалӧн любитӧмыс неунаӧн бурджык знатнӧй барыня любитӧм дорысь;
невежествоыс да бур сьӧлӧмыс ӧтиыслӧн сэтшӧма жӧ дӧзмӧдӧны, кыдзи и мӧдыслӧн кокетствоыс.
Тіянлы кӧ колӧ, ме любита на сійӧс, ме сылы благодарен некымын зэв долыд минутаысь, ме сы вӧсна сета олӧмӧс, сӧмын меным гажтӧм сыкӧд...
Йӧй ме, али злӧдей, ог тӧд; но сійӧ збыль, мый менӧ сідз жӧ колӧ ёна жалитны, гашкӧ сы дорысь ёнджыка на; ме пытшкын душаӧй тшыкӧма светӧн, воображениеӧй беспокойнӧй, сьӧлӧмӧй пӧтлытӧм;
меным ставыс этша: шог дорӧ ме сэтшӧм жӧ ӧдйӧ велала, кыдзи и наслаждениеӧ, и олӧмӧй менам кутіс лоны лунысь-лун тыртӧмджык;
меным коли ӧти туй — путешествуйтны.
Кыдзи сӧмын кутас позьны, муна, — сӧмын ог Европаӧ, ен мед видзас! — муна Америкаӧ, Аравияӧ, Индияӧ, — колӧкӧ кӧнкӧ туй вылас кула!
<rus>По крайней мере</rus> ме уверен, мый тайӧ медбӧръя утешениеыс оз быр регыдӧн, бушковъяс да лёк туйяс отсӧгӧн».
— Тадзи сійӧ висьталіс дыр, и сылӧн кывъясыс йиджисны меным паметьӧ, сы вӧсна мый первойысь на ме кылі татшӧмторъяссӧ 25 арӧса мортсянь, и, ен сетас, медбӧръяысь...
Кутшӧм дивӧ!
Висьталӧй, пӧжалуйста, — ме дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс штабс-капитан,
— ті со, буракӧ, вӧвлӧмныд столицаын, и неважӧн на: збыль ӧмӧй сэтчӧсса томйӧзыс ставныс татшӧмӧсь?
Ме висьталі, мый уна морт эм, кодъяс тадзи жӧ сёрнитӧны, мый эм, тӧдӧмысь, и сэтшӧмъяс, кодъяс правда висьталӧны; мый разочаруйтчӧмыс, кыдзи став модаясыс; обществоса вылыс слӧйяссянь босьтчӧмӧн, лэччис улыссаясас, кодъяс помӧдз новлӧдлӧны сійӧс, и мый ӧні сэтшӧмъясыс, кодъяс медся ёна и збыльысь гажтӧмчӧны, зільӧны дзебны тайӧ несчастьесӧ, кыдзи лёкторъяссӧ. —
Штабс-капитан эз гӧгӧрво тайӧ тонкостьяссӧ, довкйӧдлыштіс юрсӧ да наяна шпыньмуніс:
— А дерт, кӧнкӧ, французъяс вайисны гажтӧмчан модасӧ?
— Эз, англичана.
— А-а, со мый!.. — вочавидзис сійӧ, — да ӧд найӧ нэмныс вӧліны лёк пьянникъясӧн!..
Меным уси дум вылӧ ӧти московскӧй барыня, коді зэв збыльысь висьтавліс, мый Байрон вӧлі пьянник, сэсся нинӧм: —
Шуны кӧ, штабс-капитанлӧн замечаниеыс вӧлі извинитанаджык: медым кутчысьны винаысь, сійӧ дерт зільліс уверяйтны асьсӧ, мый мирын став нелючкиясыс лоӧны вина юӧм помысь.
Но сійӧ водзӧ висьталіс ассьыс рассказсӧ татшӧм ногӧн:
— Казбич сэсся эз петкӧдчыв.
Сӧмын ог тӧд мыйла, ме эг вермы вӧтлыны юрысь мӧвп, мый сійӧ эз весьшӧрӧ волы да мыйкӧ лёктор думыштӧма.
Вот ӧтчыд Печорин кутіс нуӧдны менӧ кабанӧс кыйны; ме дыр пыкси: но, кутшӧм нӧ диковинка вӧлі меным кабаныд!
Но ӧд кыскис жӧ сійӧ менӧ аскӧдыс. —
Ми босьтім вит кымын салдатӧс да мунім асывнас водз.
Дас часӧдз келалім камыш пӧвстӧд да вӧрӧд, — зверь абу:
«Эй, огӧ-ӧ бергӧдчӧй? — шулі ме: — мый ыръянитнысӧ?
Тыдалӧ, сэтшӧм нин шудтӧм лун удайтчис!»
Сӧмын Григорий Александрович, жар поводдя да мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг,эз кӧсйы бӧр мунны кыйдӧстӧг...
Сэтшӧм нин вӧлі морт: мый мӧвпыштас, сет; тыдалӧ, челядь дырйиыс мамыс пӧвадитлӧма...
Медбӧрын луншӧр гӧгӧр аддзим проклятӧй кабанӧс: — гып!.. гып!.. он тай босьт: пышйис камыш пӧвстӧ...
Сэтшӧм нин шудтӧм лун вӧлі!..
Вот ми, неуна шойччыштӧм бӧрын, мӧдӧдчим гортӧ.
Ми мунім орччӧн, чӧв олігтыр, дом поводъяс лётлэдзӧмӧн, и вӧлім пӧшти нин крепость дорын;
сӧмын кустъяс сайӧдісны сійӧс миянысь.
— Друг лыйӧм...
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ: миянӧс и чуймӧдіс ӧткодь подозрение...
Скач уськӧдчим ми лыйӧм шыланьыс, — видзӧдам: вал вылын салдатъяс чукӧртчӧмаӧсь чукӧрӧ да индӧны эрд вылӧ, а сэні тӧвзьӧ-лэбӧ верзьӧма да седлӧ вылас мыйкӧ еджыдӧс кутӧ. —
Григорий Александрович чирӧстіс эз омӧльджыка любӧй чеченецысь; ружьесӧ перйис чехолысь — и сэтчӧ; ме сы бӧрся.
Шуд вылад, неудачнӧй кыйсьӧмным вӧсна, миян вӧвъясным абу вӧлі ёна мудзӧмаӧсь; найӧ нетшкысисны седлӧ улын, и быд здукӧн ми вӧлім пыр матынджыкӧсь, матынджыкӧсь...
И медбӧрын ме тӧді Казбичӧс, сӧмын эг вермы аддзыны, мый сэтшӧмсӧ сійӧ кутӧ ас водзас.
Ме сэки ӧтвесьтӧ вои Печоринкӧд да горза сылы:
«Тайӧ Казбич!»...
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, довкнитіс юрнас да кучкис вӧлыслы плетьӧн.
Вот медбӧрын ми вӧлім нин сысянь ружьеысь лыйӧм ылнаынӧсь;
жаялӧма-ӧ вӧлі Казбичлӧн вӧлыс, либӧ миян вӧвъясысь омӧльджык, сӧмын, став зільӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, вӧлыс муніс ньӧжйӧ.
Ме чайта, тайӧ минутаас сійӧ казьтыштліс ассьыс Карагёзсӧ.
Видзӧда: гӧнитігас Печорин кутіс метитчыны...
«Энӧ лыйӧй! — горза ме сылы: — видзӧй зарядтӧ, ми и сідзи сійӧс суам».
— Тайӧ жӧ нин томйӧз! пыр лӧсявтӧг пуӧ...
Но кыліс лыйӧм, и пуля жугӧдіс вӧлыслысь бӧр коксӧ; пӧсь йывсьыс сійӧ дасысь кымын чеччыштіс на, джӧмдіс да уси пидзӧсъяс вылас.
Казбич лэччис вӧв вывсьыс, и сэки ми аддзим, мый кияс вылас сійӧ кутӧ чадраӧн тӧбӧм нывбабаӧс...
Тайӧ вӧлі Бэла...
коньӧр Бэла! —
Казбич мыйкӧ горӧдіс миянлы ас ногыс да лэптіс сы весьтӧ кинжалсӧ...
Виччысьны вӧлі нинӧм: ме тшӧтш жӧ лыйи, наудачу;
тыдалӧ, пуляыс сылы веськаліс пельпомас, сы вӧсна мый сійӧ друг лэдзис кисӧ...
Кор тшыныс разаліс, муын куйліс ранитчӧм вӧв, и сы дінын Бэла;
а Казбич ружьесӧ шыбитӧм бӧрын, кустъяс пӧвстӧд, быттьӧ кань, кавшасис утёс вылӧ; окота меным вӧлі уськӧдны сійӧс сэтысь — да эз вӧв дась зарядыс!
Ми чеччыштім вӧвъяс вылысь да уськӧдчим Бэла дорӧ.
Коньӧр, сійӧ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, и ранасьыс вирыс петіс шорӧн...
Эстшӧм злӧдей: мед нин кӧть сьӧлӧмас сутшкис — мед нин эськӧ ӧтчыд сутшкӧмӧн ставсӧ помаліс, а то мышкас...
самӧй разбойничӧй сутшкӧм!
— Бэла вӧлі садьтӧм.
Ми косявлім чадрасӧ да кӧрталім ранасӧ кыдз позьӧ зэлыдджыка;
Печорин весьшӧрӧ окаліс сылысь кӧдзыд вомдоръяссӧ — нинӧм эз вермы сійӧс садяс вайӧдны.
Печорин пуксис верзьӧмӧн,
ме лэпті Бэлаӧс му вылысь да муртса верми пуксьӧдны сійӧс сы дорӧ седлӧ вылас: Печорин кутіс сійӧс кияснас, и ми мӧдӧдчим бӧр.
Кымынкӧ минута чӧв олӧм бӧрын Григорий Александрович шуис меным:
«Кывзӧй, Максим Максимыч, тадзинад ми огӧ вермӧй нуӧдны сійӧс ловйӧн».
— «Збыль!» — шуи ме, и ми вӧтлім вӧвъясӧс скач.
Крепӧсть ворота дорын миянӧс виччысис йӧз чукӧр; видзчысьӧмӧн ми нуим ранитӧм нылӧс Печорин ордӧ да ыстім лекарла.
Сійӧ кӧть и код вӧлі, локтіс; видлаліс ранасӧ да висьталіс, мый лунысь дырджык Бэла оз вермы овны; сӧмын сійӧ ӧшибитчис.
— Бурдіс? — штабс-капитанлысь кисӧ кватитӧм бӧрын да ас тӧдлытӧг радлігтыр юалі ме сылысь.
— Эз, — вочавидзис сійӧ: — а лекарь ӧшибитчис сійӧн, мый Бэла оліс ещӧ кык лун.
— Да объяснитӧй меным, кутшӧм ногӧн сійӧс пышйӧдіс Казбичыс?
— А со кыдзи: кӧть и эз тшӧктыв Печорин, но Бэла петӧма крепостьысь ю дорӧ.
Вӧлі, тӧданныд-ӧ, зэв жар; сійӧ пуксяс из вылӧ да лэдзас кокъяссӧ ваӧ.
Вот Казбич локтӧма кыйӧдчигтыр, — цап-царап сійӧс, тупкӧма вомсӧ, и кыскӧма кустъясӧ, а сэні чеччыштӧма вӧв вылӧ, дай и пышйыны!
Бэла сэк кості удитӧма горӧдны; часӧвӧйяс шызясны, лыйӧмаӧсь, да бокӧ, а ми сэки буретш воим.
— Да мыйла Казбичыс кӧсйис сійӧс пышйӧднысӧ?
— Энлӧй! да тайӧ черкесъясыд известнӧй вӧровскӧй йӧз: мый дзебтӧм, оз вермы не сӧтны;
мукӧдторйыс оз и ков эськӧ, а век жӧ гусялас...
таысь нин кора найӧс извинитны!
Да сэсся ӧд Бэла важӧн нин вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ сылы.
— И Бэла кулі?
— Кулі; сӧмын дыр мучитчис, и ми тшӧтш прамӧя мучитчим сыкӧд.
Рытнас дас час гӧгӧр ми пукалім вольпась дорас; мыйӧн сӧмын сійӧ восьтіс синъяссӧ, кутіс чуксавны Печоринӧс.
— «Ме тані, тэ дорын, менам джанечка (миян ногӧн сьӧлӧмшӧр), — Бэлаӧс киӧдыс кутӧм бӧрын вочавидзис сійӧ.
— «Ме кула!» — шуис Бэла. —
Ми кутім бурӧдны сійӧс, висьтавлім мый лекарь кӧсйысис кӧть мый да бурдӧдны сійӧс! — сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ да бергӧдчис стенлань: сылы эз вӧв окота кувнысӧ!..
Войнас сійӧ кутіс сӧрны; юрыс сылӧн биаліс, туша кузялаыс мукӧд дырйи котӧртліс йирмӧг; сійӧ вошласьӧмӧн висьтавліс батьыс йылысь, вокыс йылысь: сылы окота вӧлі гӧраясӧ, гортас...
Сэсся сійӧ сідзжӧ сёрнитіс Печорин йылысь, сеталіс сылы быдсяма мелі нимъяс, либӧ видіс сійӧс сыысь, мый сійӧ дугдіс любитны ассьыс джанечкасӧ...
Печорин кывзіс сылысь чӧв олігтыр, юрсӧ кияс вылас лэдзӧмӧн; но сӧмын ме став кад чӧжыс эг аддзыв ни ӧти синва войт сы синлысъяс вылысь; збыльысь-ӧ сійӧ эз вермыв бӧрдны, али кутіс асьсӧ — ог тӧд; менӧ кӧ босьтны, то таысь норджыксӧ ме нинӧм эг аддзыв.
Асъядорыс Бэла дугдіс сӧрны; час кымын сійӧ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, быгалӧм, и сэтшӧм слаб, мый муртса позьӧ вӧлі казявны, мый сійӧ лолалӧ; сэсся сылы лои кокниджык, и сійӧ кутіс сёрнитны, сӧмын кыдзи ті чайтанныд, мый йылысь?..
Этатшӧм мӧвпыс ӧд сӧмын кулысьлы воас!..
Кутіс шогсьыны сы йылысь, мый сійӧ абу христианка, да мый мӧдаръюгыдын сылӧн лолыс некор оз аддзысьлы Григорий Александрович ловкӧд, да мый мӧд нывбаба райын лоӧ сылӧн пӧдругаӧн.
Меным дум вылӧ воис пыртны сійӧс кулӧм водзвылас: ме вӧзйи тайӧс сылы; падъялігтыр сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, и дыр эз вермы шуны кыв; медбӧрын вочавидзис, мый кулас сійӧ вераын, кутшӧмын чужліс. — Тадзи коли быдса лун.
Кыдзи сійӧ вежсис тайӧ луннас!
Кельыд банбокъясыс вӧйины, синъясыс лоины гырысьӧсь, гырысьӧсь, — вомдоръясыс сотчисны.
Сійӧ чувствуйтіс пытшкӧсса жар, быттьӧ морӧсас сылӧн куйліс донӧдӧм кӧрт.
Воис мӧд вой; ми син эгӧ куньлӧй, эгӧ вешйылӧй сы вольпась дінысь.
Сійӧ вывті ёна мучитчис, ойзіс, и муртса кӧ дойыс заводитліс ланьтыштны, сійӧ зілис уверитны Григорий Александровичӧс, мый сылы бурджык лои, корис сійӧс мунны узьны, окаліс сылысь кисӧ да эз лэдзлы сійӧс аслас киясысь.
— Асъядорыс сійӧ кутіс чувствуйтны кулӧм вӧсна шогсьӧм, мӧдіс пессьыны, уськӧдіс перевязкасӧ, и бара кутіс визувтны вирыс, —
кор выльысь кӧрталісны ранасӧ, сійӧ минута кежлӧ успокоитчыліс да кутіс корны, медым Печорин окаліс сійӧс.
Печорин пидзӧс вылас сувтіс крӧвать дорӧ, лэптыштліс сылысь юрсӧ пӧдушка вывсьыс да топӧдліс ассьыс вомдоръяссӧ сылӧн кӧдзалысь вомдоръяс бердӧ;
Бэла топыда кутліс сылысь сьылісӧ тіралан кияснас, быттьӧ тайӧ окыштӧмнас кӧсйис сетны сылы ассьыс ловсӧ...
Да, сійӧ бура вӧчис, мый кулі!
Но, мый эськӧ сыкӧд лои, Григорий Александрович кӧ эновтіс сійӧс?
А водзджык либӧ сёрӧнджык тайӧ эськӧ лои...
Мӧд лунджынсӧ сійӧ вӧлі чӧв-лӧнь, чӧв олысь да кывзысьысь, кӧть кыдзи эз мучит сійӧс миян лекарным припаркиясӧн да микстураӧн.
«Энлӧй! — висьталі ме лекарлы: — ті жӧ асьныд шулінныд, мый сійӧ непременнӧ кулӧ, сідзкӧ, мыйла тайӧ тіян став препаратъясыс?» — «Всё-таки бурджык, Максим Максимыч, — вочавидзис лекарь, — медым сӧвесть вӧлі спокойнӧй».
— Бур тай сӧвесть!
Луншӧр бӧрын сылӧн кутіс ёна косьмыны горшыс.
Ми восьталім ӧшиньяс — но дворас вӧлі комнатаын дорысь жарджык: крӧвать дорас пуктім йи — нинӧм эз отсав.
Ме тӧда вӧлі, мый тайӧ терпитны вермытӧм горш косьмӧмыс — помлӧн воан признак, и висьталі, тайӧс Печоринлы.
— «Ва, ва!»... — вольпась вывсьыс кыпӧдчыштӧмӧн чирӧм гӧлӧсӧн шуаліс Бэла.
Печорин лои полотно кодь еджыд, кватитіс стӧкан, кисьтіс ва да мыччис сылы.
Ме тупки синъясӧс киясӧн да куті лыддьыны молитва, ог помнит, кутшӧмӧс...
Да, батюшка, уна ме аддзывлі, кыдзи кулӧны госпитальясын да бой поле вылын, сӧмын тайӧ ставыс абу сійӧ!..
Висьтавны кӧ веськыда, нӧшта со мый менӧ, шогӧдӧ: кулігас сійӧ ни ӧтчыд эз казьтыштлы ме йылысь; а, кажитчӧ, ме сійӧс бать моз радейтлі...
Но, да ен сійӧс прӧститас!..
И збыль кӧ шуны: мый ме сэтшӧмыс, медым ме йылысь казьтылісны кулігӧн?..
Мыйӧн сійӧ юыштіс васӧ, сылы лои кокниджык, а куим минута мысти сійӧ кулі.
Вомдоръяс дінас зеркалӧ пуктім — шыльыд!..
Ме петкӧді Печоринӧс комнатаысь, ми мунім крепостнӧй вал вылӧ; дыр ми орччӧн ветлӧдлім бӧрӧ да водзӧ, кыв шутӧг, мышканым кияснымӧс кресталӧмӧн; сылӧн чужӧмыс нинӧм торъясӧ эз петкӧдлы, и меным лои дӧсаднӧ: ме эськӧ сы местаын кулі шогсьыс. —
Медбӧрын сійӧ пуксис му вылӧ, гож сайӧ, да кутіс мыйкӧ чертитны бедьнас лыа вылӧ.
Ме, тӧданныд-ӧ, медсясӧ приличие вӧсна, кӧсйи бурӧдны сійӧс, куті сёрнитны; сійӧ лэптіс юрсӧ да серӧктіс...
Менам мышку кузя котӧртіс йирмӧг тайӧ серамсьыс...
Ме муні горт закажитны.
Веськыда кӧ висьтавны, ме пальӧдчыштӧм могысь займитчи тайӧн.
Менам вӧлі термалама пона, ме эжи гортсӧ сійӧн, да мичмӧді сійӧс черкесскӧй эзысь галунъясӧн, кодъясӧс Григорий Александрович ньӧбаліс сылы вылӧ жӧ.
Мӧд луннас водз асылын ми сійӧс дзебим крепость сайӧ, ю дорӧ, сійӧ места дінас, кӧні медбӧръяысь ачыс пукаліс; сы гу гӧгӧр ӧні быдмисны-паськалісны еджыд акация да бузина кустъяс.
Ме вӧлі кӧсъя сувтӧдны крест, да, тӧданныд-ӧ, абу лӧсьыд: всё-таки сійӧ эз вӧв христианка...
— А мый Печориныс! — юалі ме.
— Печорин дыр висьӧдчис, омӧльтчис, коньӧр; сӧмын некор сэксянь ми эгӧ сёрнитлӧй Бэла йылысь: ме аддза вӧлі, мый тайӧ сылы оз ло лӧсьыд, а мыйла нӧ сэсся?
— Тӧлысь куим мысти сійӧс назначитісны <ns>е...й</ns> полкӧ, и сійӧ муніс Грузияӧ.
Сійӧ кадсяньыс ми эгӧ аддзысьлӧй...
Да, помнитчӧ, кодкӧ неважӧн меным висьтавліс, мый сійӧ пӧ бӧр мунӧма Россияӧ, но корпус кузя приказъясын эз вӧв. —
Сэсся ӧд, ми вокӧдз юӧръяс сёрӧн воӧны.
Тані сійӧ зэв кузя кутіс висьтавны сы йылысь, кутшӧм абу лӧсьыд тӧдмавны выльторъястӧ воӧн сёрӧнджык — буракӧ сы могысь, медым пӧдтыны шог казьтылӧмъяссӧ.
Ме эг торклы сійӧс, и эг кывзы.
Час мысти кутіс позьны мунны: турӧб лӧнис, небеса сэзьдіс, и ми мӧдӧдчим.
Мунігӧн ме бара на пані Бэла йылысь да Печорин йылысь сёрни.
— А эн-ӧ кывлӧй ті, мый лои Казбичкӧд? — юалі ме.
— Казбичкӧд?
А, збыль, ог тӧд...
Кывлі ме, мый шапсугъяслӧн* веськыдвыв фланганыс эм кутшӧмкӧ Казбич удалец, коді гӧрд бешмета восьлӧн ветлӧдлӧ миян пуляяс улын да вывті вежливӧя копрасьӧ, кор пуляыс живкнитас маті; да ӧдвакӧ тайӧ сійӧ!..
Кобиын ми янсӧдчим Максим Максимычкӧд; ме муні почтӧвӧйяскӧд, а сійӧ, сьӧкыд грузыс вӧсна, эз вермы ме бӧрся вӧтчыны.
Ми некор нин сэсся эгӧ надейтчылӧ паныдасьны, но паныдасим, и, колӧ кӧ тіянлы, ме висьтала: сійӧ дзонь история.
Но висьталӧй веськыда, мый Максим Максимыч сэтшӧм морт, кодӧс колӧ уважайтны?..
Ті кӧ тадзи шуанныд, то ме тырвыйӧ лоа вознаградитӧма аслам, гашкӧ, вывтіджык кузь висьтысь.
ІІ
МАКСИМ МАКСИМЫЧ
Максим Максимычкӧд янсӧдчӧм бӧрын ме тэрыба прӧйдиті Терекскӧй да Дарьяльскӧй ущельеясті, завтракайті Казбекын*, чай юи Ларсеын*, а ужин кежлӧ вои Владыкавказӧ.
Мезда тіянӧс гӧраяс описаниеясысь, горӧдлӧмъясысь, кодъяс нинӧм оз петкӧдлыны, картинаясысь, кодъяс нинӧм оз изображайтны, торъя нин сэтшӧмъяслы, кодъяс эз вӧвны сэні, и статистическӧй замечаниеясысь, кодъясӧс решительнӧ некод оз кут лыддьыны.
Ме сувті гостиницаӧ, кытчӧ сувтлӧны став ветлысь-мунысьясыс да кӧні, сідз шуны, некодлы тшӧктыны жаритны фазан да пуны шыд, сы вӧсна мый куим инвалид, кодъяслы поручитӧма гостиницасӧ, сэтшӧм йӧйӧсь либӧ сэтшӧм кодӧсь, мый насянь некутшӧм тӧлк оз позь виччысьны.
Меным висьтавлісны, мый ме должен овны тані ещӧ куим лун, сы вӧсна мый «оказия» эз на во Екатериноградысь да, сідзкӧ, бӧрсӧ мунны оз вермы.
Мый кутшӧм оказия!..
Но дурнӧй каламбур русскӧй мортлы абу утешение, и ме, кад колльӧм могысь, думышті гижны Бэла йылысь Максим Максимычлысь висьтсӧ, эг чайтлы, мый сійӧ лоӧ повестьяс кузь чептын медводдза звено: аддзанныд, кыдзи мукӧд дырйи ичӧт тӧдчанлуна случай имеитӧ жестокӧй последствиеяс!..
А ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, мый сійӧ «оказияыс»?
Тайӧ — прикрытие, кӧні ротаджын салдат да пушка, тайӧ прикрытие улас ветлӧны обозъяс Кабардаті Владыкавказсянь Екатериноградӧ.
Первойя лунсӧ ме коллялі зэв гажтӧма; мӧд лунас, водз асылын дворӧ пырӧ повозка...
А! Максим Максимыч!..
Ми аддзысим, кыдзи важ приятельяс.
Ме вӧзйи сылы ассьым комнатаӧс.
Сійӧ эз церемонитчы, весигтӧ кучкис меным пельпомӧ да нюммуныштігмоз вежыньтліс вомсӧ.
Сэтшӧм чудак!..
Максим Максимычлӧн вӧліны пӧваралан искусство кузя зэв ыджыд тӧдӧмлунъяс: сійӧ вывті бура жаритіс фазан, удачнӧя киськаліс сійӧс ӧгурцы рӧсолӧн, и меным колӧ веськыда висьтавны, мый сытӧг эськӧ ковмис сёйны вӧлӧгатӧг.
Кахетинскӧй вина тыра сулея отсаліс миянлы вунӧдны, мый миян вӧлі сӧмын ӧти блюдо, и, каллянъяс ӧзтӧм бӧрын, ми пуксим — ме ӧшинь дорӧ, сійӧ ломтысьысь пач дорӧ, сы вӧсна мый луныс вӧлі ульыс да кӧдзыд.
Ми чӧв олім.
Мый йылысь вӧлі миянлы сёрнитны?..
Сійӧ ас йывсьыс меным висьтавліс нин ставсӧ, мый вӧлі интереснӧйыс, а меным нинӧм вӧлі висьтавнысӧ.
Ме видзӧді ӧшиньӧ.
Пыр ёнджыка и ёнджыка паськалысь Терек ю берег пӧлӧн пуяс костын вуджрасисны зэв уна ляпкыдик керкаяс, а водзынджык пиньӧсь стенаӧн лӧзалісны гӧраяс, и на сайсянь видзӧдіс аслас еджыд кардинальнӧй шапкаа Казбек.
Думсьым ме прӧщайтчи накӧд: меным жаль лоины найӧ...
Тадзи ми пукалім дыр.
Шондіыс дзебсис кӧдзыд гӧра йывъяс сайӧ, и еджыдіник ру кутіс разавны долинаясӧд, кор улич вылын кыліс дорожнӧй кӧлӧкӧльчиклӧн зильгӧм да извозчиклӧн горӧдлӧм.
Некымын повозка, кӧні пукалісны няйт армяна, пырис гостиница дворӧ и на бӧрся тыртӧм дорожнӧй коляска; сылӧн кокниа мунӧмыс, удобнӧй устройствоыс да мича вид вӧснаыс сійӧ кутшӧмкӧ заграничнӧй нога.
Сы бӧрся локтіс ыджыд уска, венгеркаа, абу лакей моз, а бура пасьтасьӧм морт; мый сійӧ лакей, позьӧ вӧлі ӧшибитчытӧг тӧдны, кор аддзан сылысь ухарскӧй замашкасӧ, кутшӧм ногӧн сійӧ пыркӧдӧ каллянсьыс пӧимсӧ да горӧдлывлӧ ямщикыс вылӧ.
Сійӧ явӧ вӧлі дыш баринлӧн вельмӧдӧм слуга, — кутшӧмкӧ русскӧй фигаро кодь.
— «Висьтав, любезнӧй, — горӧді ме сылы ӧшинь пыр, — мый тайӧ — оказия воис, али мый?» —
Сійӧ доза дерзкӧй видзӧдліс, лӧсьӧдыштіс галстуксӧ да бергӧдчис мӧдарӧ; сы дорті прӧйдитысь армянин нюмъялігтыр вочавидзис сы пыдди, мый збыль пӧ воис оказия да аски асыв бӧр мунас.
— «Слава богу! — шуис Максим Максимыч, коді тайӧ кадас матыстчис ӧшинь дорӧ. — Со ӧд кутшӧм чуднӧй коляскаыс! — содтіс сійӧ: — буракӧ, кутшӧмкӧ чиновник мунӧ Тифлисӧ следствие вылӧ.
Тыдалӧ, оз тӧд миянлысь гӧраястӧ!
Энлы, любезнӧй, шутитан: найӧ абу ас вокыд, кӧть английскӧйӧс пыркӧдасны.»
— «А коді эськӧ тайӧ татшӧмыс вӧлі — ветлам жӧ тӧдмавны...»
Ми петім коридорӧ.
Коридор помын вӧлі восьтӧма боковӧй комнатаӧ пыран ӧдзӧссӧ.
Лакей да извозчик пыртлісны сэтчӧ чемоданъяс.
— Кывзы, вокӧ, — юаліс сылысь штабс-капитан: — кодлӧн тайӧ чудеснӧй коляскаыс?.. а?..
Зэв мича коляска!.. — Лакей бергӧдчывтӧг, мыйкӧ аслыс бормочитіс, чемодансӧ разялігмоз.
Максим Максимыч скӧрмис; сійӧ вӧрзьӧдліс пельпомӧдыс тшапитчысьӧс да шуис: «ме тэныд шуа, любезнӧй...»
— Кодлӧн коляскаыс?.. менам господинлӧн...
— А коді тэнад господиныд?
— Печорин.
— Мый тэ? мый тэ?
Печорин?..
О, господьӧ енмӧ!..
Да эз-ӧ сійӧ служитлы Кавказын? — соскӧд менӧ тракнитӧм бӧрын горӧдіс Максим Максимыч.
Синъясас сылӧн сявкйис радлун.
— Служитлӧма, кажитчӧ — но ме на ордын регыд на.
— Но сідз!., сідз!..
Григорий Александрович?..
Сідз ӧд шуӧны сійӧс?..
Ми тэнад баринкӧд вӧлім другъяс, — содтіс сійӧ, лакейлы пельпомас дружескӧя кучкӧм бӧрын, сідзи, мый мӧдыс быдсӧн довъёвтіс...
— Энлӧй, сударь: ті мешайтанныд меным, — зумыштчӧмӧн шуис мӧдыс.
— Аттӧ кутшӧм тэ, вокӧ!..
Да тӧдан-ӧ? ми тэнад баринкӧд зэв бур другъяс вӧвлім, ӧтлаын овлім...
Да кытчӧ нӧ сійӧ ачыс кольччис?
Слуга висьталіс, мый Печорин кольччӧма ужнайтны да узьны полковник <ns>Н...</ns> ордӧ.
— Да рытнас оз-ӧ пырав сійӧ татчӧ? — шуис Максим Максимыч: — либӧ тэ, любезнӧй, он-ӧ мун сы дорӧ мыйлакӧ?...
Мунан кӧ висьтав, мый тані Максим Максимыч, сідзи и висьтав...
сійӧ тӧдӧ нин...
Ме тэныд восьмигривеннӧй сета вина вылӧ...
Татшӧм этшаник сетны кӧсйӧм вылӧ лакей презрительнӧя кӧрліс чужӧмсӧ, но эскӧдіс Максим Максимычӧс, мый могмӧдас сылысь поручениесӧ.
— Ӧд пырысь-пыр жӧ котӧрӧн воас!.. — торжествующӧй видӧн шуис меным Максим Максимыч: — пета ворота сайӧ сійӧс виччысьны...
Экма, жаль, мый ме абу тӧдса <ns>Н...кӧд</ns>.
Максим Максимыч пуксис ворота сайса скамья вылӧ, а ме муні аслам комнатаӧ.
Веськыда висьтала, ме сідз жӧ кутшӧмкӧ терпениетӧг виччыси тайӧ Печориныслысь локтӧмсӧ;
кӧть, штабс-капитан висьт серти, менам сы йылысь лои эз зэв бур понятие, но сылӧн характерас ӧткымынторъяс кажитчисны меным замечательнӧйясӧн.
Час мысти инвалид вайис пуан самӧвар да чайник.
— «Максим Максимыч, онӧ-ӧ окотитӧй чай?» — горӧді ме сылы ӧшиньӧд.
— Аттьӧ; мыйкӧ оз ков.
— Эй юыштӧй!
Видзӧдӧй, сёр нин ӧд, кӧдзыд.
— Нинӧм, аттьӧ...
— Но, кыдз гажныд! — Ме ӧтнам куті чай юны; минута дас мысти пырӧ менам старик:
— «А ті ӧд правӧсь: бурджык чай юыштны, да ме пыр виччыси...
Мортыс сы дорӧ важӧн нин муніс, да тыдалӧ мыйкӧ задержитіс».
Сійӧ тэрмасьӧмӧн юис чашка, ӧткажитчис мӧдысь да кыдзкӧ тӧждысьӧмпырысь бара муніс ворота сайӧ: явӧ тыдаліс, мый старикӧс огорчитіс Печоринлӧн небрежностьыс, и медся нин сы вӧсна, мый сійӧ неважӧн на меным висьталіс аслас сыкӧд дружба йылысь, да час сайын на вӧлі збыльысь чайтӧ, мый Печорин, мыйӧн сӧмын кылас сылысь нимсӧ, котӧрӧн локтас.
Вӧлі сёр нин да пемыд, кор ме бара восьті ӧшинь да чуксавны куті Максим Максимычӧс, висьталі, мый кад нин узьны; сійӧ мыйкӧ бормочитыштіс пинь пырыс; ме мӧдысь чукӧсті, — сійӧ нинӧм эз вочавидз.
Ме гартыштчи шинельӧн, лежанка вылӧ коли ӧзъян сись, воді диван вылӧ, регыд куті вугравны да узи эськӧ спокойнӧя, эз кӧ, ёна сёрӧн нин, комнатаӧ пырӧм бӧрын, садьмӧд менӧ Максим Максимыч.
Сійӧ шыбитіс каллянсӧ пызан вылӧ, кутіс ветлӧдлыны комната кузя, гудйысьны пачын, медбӧрын водіс, но дыр кызӧдіс, сьӧласис, бергаліс.
— Оз-ӧ лудікъяс курччавны тіянӧс? — юалі ме.
— Да, лудікъяс... — сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын шуис сійӧ.
Мӧд лунӧ асывнас ме садьми водз; но Максим Максимыч удитӧма нин меысь водзджык.
Ме аддзи сійӧс ворота сайысь, сійӧ пукаліс скамья вылын.
— «Меным колӧ ветлыны комендант дорӧ, — висьталіс сійӧ, — пӧжалуйста, локтас кӧ Печорин, ыстылӧй мела...»
Ме кӧсйыси.
Сійӧ котӧртіс, быттьӧ сылӧн ки-кокыс выльысь лоӧмаӧсь томдырсяыс кодь вынаӧсь да пелькӧсь.
Асылыс вӧлі ыркыд, но зэв мича.
Зарни кымӧръяс ӧшалісны гӧраяс йылын, быттьӧ воздушнӧй гӧраяслӧн выль рад; ворота водзын куйліс паськыд площадь; сы сайын йӧзӧн пуис базар, сы вӧсна мый вӧлі воскресенье: кӧмтӧм осетин-детинкаяс, пельпом саяныс сотовӧй ма тыра нопъяс нуигтыр, бергалісны ме гӧгӧр; ме вӧтлі найӧс, не наӧдз меным вӧлі, бур штабс-капитанкӧд тшӧтш ме куті беспокоитчыны.
Эз на коль дас минута, кыдзи площадь помын тыдовтчис сійӧ, кодӧс ми виччысим.
Сійӧ локтіс полковник <ns>Н...кӧд</ns>, коді, гостиница дорӧдз сійӧс вайӧдӧм бӧрын, прӧщайтчис сыкӧд да кежис крепостьӧ.
Ме пыр жӧ ысті инвалидӧс Максим Максимычла.
Печоринлы паныд петіс сылӧн лакейыс да доложитіс, мый ӧні кутасны доддясьны; мыччис сылы сигараяс тыра ящик да, некымын приказание кывзӧм бӧрын, муніс клопочитны.
Сылӧн господиныс, сигара ӧзтӧм бӧрын, кыкысь кымын очсыштіс да пуксис скамья вылӧ ворота мӧдарас.
Ӧні ме должен рисуйтны тіянлы сылысь портретсӧ.
Сійӧ вӧлі шӧркодь тушаа; сылӧн статя, вӧсни тушаыс да паськыд пельпомъясыс доказывайтісны сылысь ёнлунсӧ, коді вермӧ венны кочевӧй олӧмлысь став сьӧкыдторсӧ да климатъяслысь вежласьӧмсӧ. Тайӧ ёнлунсӧ абу вермӧмаӧсь ни столичнӧй олӧмлӧн развратыс, ни душевнӧй буряясыс;
бусӧссьӧм бархатнӧй сюртук увсьыс, кодӧс кизялӧма улысса кык кизьӧн, позьӧ вӧлі аддзыны синтӧ ёрана чистӧй бельё, коді петкӧдліс прамӧй мортлысь привычкаяссӧ;
сылӧн сьӧдасьӧм перчаткаясыс быттьӧ нарошнӧ вурӧма ичӧтик аристократическӧй ки сертиыс, и кор сійӧ пӧрччис ӧти перчаткасӧ, то ме чуйми, мый сылӧн кельыд чуньясыс сэтшӧм косӧсь.
Сылӧн походкаыс вӧлі небрежнӧй да дышиник, но ме казялі, мый сійӧ эз шенась кинас, — кутшӧмкӧ скрытнӧй характерлӧн вернӧй признак.
Но тайӧ менам аслам думъяс, кодъяс подулавсьӧны аслам жӧ наблюдениеяс вылын, и ме ньӧти эг кӧсйы заставитны тіянӧс слепӧя веритны налы.
Кор сійӧ пуксис скамья вылӧ, то сылӧн веськыд тушаыс кусыньтчис, быттьӧкӧ мышкас сылӧн эз вӧв ни ӧти лы;
тушаыслӧн став положениеыс петкӧдліс кутшӧмкӧ нервическӧй слаблун;
сійӧ пукаліс, кыдзи пукалӧ аслас пуховӧй креслӧясын Бальзаклӧн комын арӧса кокеткаыс утомительнӧй бал бӧрын.
Чужӧм вылас первойысь видзӧдлӧм мысти ме эськӧ сылы эг сет кызь куим арӧсысь унджык, кӧть бӧрыннас ме дась вӧлі сетны сылы комынӧс.
Сылӧн нюмъялӧмас вӧлі мыйкӧ челядь сяма.
Кучикыслӧн вӧлі кутшӧмкӧ женскӧй нежность; еджгов юрсиыс, коді нэмсӧ кудриа, сэтшӧм живописнӧя обрисуйтіс сылысь кельыд благороднӧй кымӧссӧ, кытысь сӧмын дыр видзӧдӧм бӧрын позьӧ вӧлі аддзыны ӧта-мӧдсӧ вомӧнавлысь чукыр туйяс да кодъяс, кӧнкӧ, ёнджыка тӧдчывлісны скӧралан минутаясӧ либӧ сьӧлӧм пессигӧн.
Кӧть юрсиыс сылӧн вӧлі югыд рӧма, сылӧн ускыс да синкымъясыс вӧліны сьӧдӧсь, — мортын пӧрӧдалӧн признак, сідз жӧ, кыдзи сьӧд бурысь да сьӧд бӧж еджыд вӧвлӧн.
Медым помавны портретсӧ, ме висьтала, мый сылӧн вӧлі неуна чангыля ныр, зэв еджыд пиньяс да карӧй синъяс; синъяс йывсьыс должен висьтавны ещӧ некымын кыв.
Ӧти-кӧ, найӧ эз серавны, кор сійӧ серавліс! — Тіянлы эз удайтчывлы казявны татшӧм странностьсӧ ӧткымын йӧзлысь?..
Тайӧ признак — либӧ скӧр сямаяслӧн, либӧ бырлытӧм ыджыд шоглӧн.
Неуна лэдзыштӧм синлысъяс сайсяньыс найӧ югъялісны кутшӧмкӧ фосфорическӧй югӧрӧн, позьӧ кӧ тадзи шуны.
Тайӧ эз вӧв душевнӧй жарлӧн либӧ ворсысь воображениелӧн отражениеыс: тайӧ вӧлі шыльыд стальлӧн югъялӧм кодь, син ёрана, но кӧдзыд; сылӧн видзӧдласыс — тэрыб, но йиджысь да сьӧкыд, кольліс ас бӧрсяыс нескромнӧй вопрослысь неприятнӧй впечатление, и вермис эськӧ кажитчыны дерзкӧйӧн, эз кӧ вӧв сэтшӧм веськодь да рам.
Ставыс тайӧ уси меным дум вылӧ, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, мый ме тӧді сы олӧмысь ӧткымын подробностьяс, и, гашкӧ, мӧд вылӧ сылӧн видыс вӧчис эськӧ дзик мӧднога впечатление, но сы вӧсна, мый ті сы йылысь онӧ кывлӧй некодсянь мӧдсянь, меысь кындзи, то быть ковмас довольствуйтчыны татшӧм изображениенас.
Помалігмоз висьтала, мый вообще сійӧ вӧлі зэв лӧсьыдик и чужӧмыс вӧлі сэтшӧм оригинальнӧй, кутшӧмъяс торъя нин сьӧлӧм выланыс воӧны светскӧй нывбабаяслы.
Вӧвъясӧс вӧлі доддялӧма нин; кӧлӧкӧльчикыс кадысь-кадӧ зильгыштліс мегыр улас, и лакей кыкысь нин воліс Печорин дорӧ висьтавны, мый ставыс дась, а Максим Максимыч эз на тыдав.
Шуд вылад, Печорин вӧлі думыштчӧма, видзӧдіс Кавказлӧн лӧз пиньяс вылӧ и, буракӧ, ньӧти эз тэрмась туйӧ.
Ме матыстчи сы дорӧ:
«Ті кӧ кӧсъянныд ещӧ неуна виччысьыштны, — шуи ме, — то кутанныд имеитны удовольствие аддзысьлыны важ приятельныдкӧд...»
— А-а, збыль! — тэрыба вочавидзис сійӧ: — тӧрыт меным висьтавлісны; но кӧні нӧ сійӧ? — Ме бергӧдчи площадьлань да аддзи Максим Максимычӧс, коді котӧртіс мыйвынсьыс...
Некымын минута мысти сійӧ вӧлі нин миян дінын; сійӧ муртса вермис лолавнысӧ, ньылӧмыс шоръясӧн визувтіс сы чужӧм кузя; шапка увсьыс петӧм дзор юрси клӧкъясыс сибдӧмаӧсь кымӧсас; пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны...
сійӧ кӧсйис уськӧдчыны Печоринлы сьылі вылас, но мӧдыс доза кӧдзыда, кӧть и мелікодя нюмъялігтыр, нюжӧдіс сылы кисӧ.
Штабс-капитан здук кежлӧ кынмыліс места вылас, но сэсся горша кватитіс кыкнан кинас сылысь кисӧ: сійӧ эз на вермы сёрнитнысӧ.
— Кутшӧм ме рад, дона Максим Максимыч!
Но, кыдзи ті оланныд? — шуис Печорин.
— А... тэ?.. — нурбыльтыштіс вазьӧм синма старик... — кымын во... кымын лун... да кытчӧ тайӧ?..
— Муна Персияӧ — и водзӧ...
— Дзик ӧні?..
Да энлӧй, донаӧй!..
Неужели ӧні и янсӧдчам?..
Сы дыра эг аддзысьлӧй...
— Кад меным, Максим Максимыч, — вӧлі вочакыв.
— Господьӧ енмӧ, господьӧ енмӧ! да кытчӧ тадзсӧ тэрмасянныд?
Меным сы мында эськӧ окота вӧлі висьтавны тіянлы... сы мында юасьны...
Но мый? отставкаын?.. кыдзи?.. мый вӧчлывлінныд?..
— Гажтӧмчи! — нюмъялігтыр вочавидзис Печорин.
— А помнитанныд крепостьын миянлысь олӧм-вылӧмнымӧс?..
Кыйсьӧм вылӧ зэв бур страна!..
Ті ӧд вӧлінныд вывті окочӧсь лыйсьыны...
А Бэла?..
Печорин муртса-муртса кельдӧдыштіс да бергӧдчис мӧдарӧ...
— Да, помнита, — висьталіс сійӧ, пӧшти сійӧ жӧ здукас нарошнӧ очсыштігмоз...
Максим Максимыч кутіс кевмысьны сылы кольччыны сыкӧд ещӧ час кык кежлӧ.
«Ми зэв бура ӧбедайтам, — висьталіс сійӧ: — менам эм кык фазан; а кахетинскӧй тані вывті бур...
Дерт, абу сэтшӧм, кутшӧм Грузияын, но медбур сорт...
Ми сёрнитыштам...
Ті меным висьталанныд Петербургын асланыд олӧм йылысь...
А?..»
— Збыль, меным нинӧм висьтавнысӧ, Максим Максимыч...
Но, прӧщайтлӧй, кад меным...
Ме тэрмася...
Благодарита, мый энӧ вунӧдӧй... — киӧдыс сійӧс босьтӧм бӧрын нурбыльтіс сійӧ.
Старик кӧрис синкымъяссӧ...
Сійӧ вӧлі шог и скӧр, кӧть и зілис дзебны тайӧс.
«Вунӧдны! — броткис сійӧ: — метӧ эг вунӧд нинӧм...
Но, да ен тіянкӧд!..
Эг думыштлы ме тадзи встретитчыны тіянкӧд...»
— Но тырмас, тырмас! — шуис Печорин, дружескӧя сійӧс кутлігмоз: — неужели ме абу сійӧ жӧ?..
Мый вӧчны?.. быдӧнлы аслас туй.
Удайтчас-ӧ ещӧ встретитчыны — енмыс тӧдӧ!.. — Тайӧс шуигӧн сійӧ пукаліс нин коляскаын, и ямщик заводитіс нин босьтны вӧжжияссӧ.
— Сулавлы, сулавлы!.. — коляска ӧдзӧсӧ кутчысьӧмӧн друг горӧдіс Максим Максимыч: — дзикӧдз вунӧдлі...
Ме ордӧ кольӧмаӧсь тіян бумагаяс, Григорий Александрович...
Ме найӧс сьӧрысь кыскала...
Чайтлі аддзыны тіянӧс Грузияын, а со кӧні енмыс сетіс аддзӧдчывны...
Мый меным накӧд вӧчны?
— Мый окота! — вочавидзис Печорин. — Прӧщайтлӧй...
— Сідзкӧ, ті Персияӧ?.. а кор бӧрсӧ воанныд?.. — горзіс бӧрсяньыс Максим Максимыч...
Коляска вӧлі ылын нин: но Печорин кинас вӧчис знак, кодӧс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны татшӧм ногӧн: ӧдвакӧ! да и мыйла!..
Важӧн нин вӧлі оз кыв ни кӧлӧкӧльчиклӧн зильгӧм, ни изъя туй вылын кӧлесаяслӧн таркӧдӧм, — а коньӧр старик, чорыда думыштчӧмӧн, пыр на сулаліс важ местаас.
— Да, — медбӧрын шуис сійӧ, ачыс зілис лоны веськодьӧн, кӧть эськӧ дӧсада синваыс коръясӧкӧ дзирдаліс сылӧн синлысъяс вылын: — дерт, ми вӧлім другъяс, но, да мый другъясыд ӧнія нэмӧ!..
Мый сылы меысь?
Ме абу озыр, абу чина, да и арлыд серти сылы абу пара...
Аддзан, кутшӧм франтӧн сійӧ лоӧма, мыйӧн бара воліс Петербургад...
Кутшӧм коляскаыс!..
Мыйта кӧлуйыс!..
И лакейыс сэтшӧм тшап!.. —
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма ироническӧя нюмъялігтыр. — Висьталӧй, — ме дорӧ шыӧдчигмоз водзӧ шуис сійӧ: — но, мый ті та йылысь думайтанныд?..
Но кутшӧм бес ӧні нуӧ сійӧс Персияас?!
Тешкодь, ей-богу, тешкодь!..
Да ме век тӧдлі, мый сійӧ кокни мывкыда морт, код вылӧ оз позь надейтчыны...
А, збыль, жаль, мый сійӧ лёка помалас... да и оз позь мӧдног!..
Ме нин век висьтавлі, мый абу бурыс сыын, коді важ другъясӧс вунӧдӧ!.. —
Тані сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, медым дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ, да мӧдіс ветлӧдлыны двор кузя аслас повозка дорын, петкӧдлігмоз, быттьӧ видлалӧ кӧлесаяссӧ, но сылӧн синъясыс быд минутаӧ тырлісны синваӧн.
— Максим Максимыч, — сы дорӧ матыстчӧм бӧрын шуи ме, — а кутшӧм нӧ бумагаяс тіянлы колис Печориныс?
— А ен сійӧс тӧдӧ! кутшӧмкӧ запискаяс...
— Мый ті наысь вӧчанныд?
— Мый? а тшӧкта патронъяс вӧчавны.
— Бурджык меным сетӧй найӧс.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ, мыйкӧ броткыштіс пинь пырыс да кутіс лукйысьны чемоданас; со сійӧ перйис ӧти тетрадь да шыбитіс сійӧс муӧ; сэсся мӧдӧс, коймӧдӧс да дасӧдӧс сідз жӧ шыбитіс: меным лои тешкодь и жаль.
— Со найӧ ставныс, — шуис сійӧ: — поздравляйта тіянӧс находкаӧн...
— И ме верма вӧчны накӧд ставсӧ, мый окотита?
— Кӧть газетаясӧ печатайтӧ.
Кутшӧм меным делӧ!..
Мый, ме ӧмӧй сылӧн друг кутшӧмкӧ, али рӧдвуж?..
Збыль, ми дыр олім ӧти вевт улын...
Да кодкӧд эськӧ ме эг овлы да?..
Ме кватиті бумагаяссӧ да ӧдйӧджык нуи найӧс, полі, медым штабс-капитан эз кут каитчыны.
Регыд мысти локтісны висьтавны миянлы, мый час мысти вӧрзяс оказия:
ме тшӧкті доддясьны.
Штабс-капитан пырис комнатаӧ сэк, кор ме шапкаася нин вӧлі; сійӧ быттьӧ эз лӧсьӧдчы туйӧ;
сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ принуждённӧй, кӧдзыд вид.
— А ті, Максим Максимыч, он ӧмӧй мунӧй?
— Ог.
— А мый сідз?
— Да ме комендантӧс на эг аддзыв, а меным колӧ сдайтны кутшӧмсюрӧ казеннӧй кӧлуй...
— Да ӧд ті вӧлінныд нин сы ордын?
— Вӧлі, дерт, — падъялӧмӧн шуис сійӧ... — да сійӧ гортас эз вӧв...
а ме эг виччысь.
Ме гӧгӧрвои сійӧс: коньӧр старик, гашкӧ, нэмнас первойысь эновтліс служба делӧяссӧ аслас надобностьяс вӧсна, висьтавны кӧ бумажнӧй кывйӧн, — и кыдзи жӧ вӧлі наградитӧма сійӧс!
— Зэв жаль, — шуи ме сылы, — зэв жаль, Максим Максимыч, мый миянлы срокысь водз лоӧ янсӧдчыны.
— Кысь миянлы, необразованнӧй старикъяслы, тіян бӧрся вӧтлысьны!..
Ті светскӧй томйӧз, тшапӧсь: кор ещӧ черкесскӧй пуляяс улынӧсь, сэк ті нинӧм на... а бӧрыннас паныдасянныд да яндысянныд и кинытӧ сетны ми воклы.
— Ме эг заслужит татшӧм упрёкъяссӧ, Максим Максимыч.
— Да ме, тӧданныд-ӧ, сідз, кыв вылӧ веськаліс; но инӧ сия тіянлы быд шудсӧ да гажа туй.
Ми прӧщайтчим эг зэв меліа.
Бур Максим Максимыч лои асныра, броткысь штабс-капитанӧн!
И мыйысь?
Сыысь, мый Печорин казявтӧгыс, либӧ мӧд помка вӧсна, нюжӧдіс сылы кисӧ, кор мӧдыс кӧсйис уськӧдчыны сылы сьылі вылас!
Шог видзӧдны, кор том морт воштӧ ассьыс медбур надеяяссӧ да мечтаясӧ, кор сы водзын вешйӧ розӧвӧй флёр*, код пыр сійӧ видзӧдіс морт делӧяс да чувствояс вылӧ, кӧть и эм надея, мый сійӧ вежас важ ылалӧмъяссӧ выльясӧн, кодъяс сідз жӧ прӧйдитасны, но зато лолӧны приятнӧйӧн...
Но мыйӧн найӧс вежнысӧ Максим Максимыч арлыдӧ?
Быть сьӧлӧмыд чорзяс да тупкысяс душаыд...
Ме муні ӧтнам.
ПЕЧОРИНЛӦН ЖУРНАЛ
ПРЕДИСЛОВИЕ
Неважӧн ме тӧдмалі, мый Печорин, Персияысь бӧр локтігас, кулӧма.
Тайӧ юӧрсьыс меным вӧлі зэв нимкодь: сійӧ сетіс меным право печатайтны тайӧ запискаяссӧ, и ме воспользуйтчи случайӧн пуктыны йӧз произведение вылӧ ассьым нимӧс.
Дай бог, медым менӧ лыддьысьысьяс эз накажитны татшӧм невиннӧй подлогсьыс!
Ӧні ме должен неуна объяснитны помкаяссӧ, кодъяс вӧсна ме кӧсйи эрдӧдны публикалы сьӧлӧмбердса гусяторъяссӧ сійӧ мортыслысь, кодӧс ме некор эг тӧдлыв.
Бур эськӧ ме кӧ вӧлі сылӧн друг: истиннӧй друглӧн коварнӧй нескромностьыс — быдӧнлы гӧгӧрвоана; но ме аддзылі сійӧс нэм чӧжӧн сӧмын ӧтчыд миртуй вылысь, сідзкӧ, ог вермы кутны сы вылӧ висьтавны позьтӧм лӧглунсӧ, коді, дружбалӧн маска улӧ дзебсьӧмӧн, виччысьӧ любитанаыслысь сӧмын кулӧмсӧ либӧ несчастье, медым уськӧдчыны сы вылӧ видӧмъясӧн, сӧветъясӧн, сералӧмъясӧн да жалитӧмъясӧн.
Тайӧ запискаяссӧ выльысь лыддигӧн ме убедитчи, мый тайӧ мортыс дзик сьӧлӧмсяньыс да беспощаднӧя эрдӧдіс ассьыс слабостьяссӧ да тырмытӧмторъяссӧ.
Морт душалӧн историяыс, кӧть и медся пошлӧй душалӧн, ӧдва кӧ абу интереснӧйджык да абу полезнӧйджык дзонь народ историяысь, медся нин кор сійӧ — тырвыйӧ думыштӧмӧн ас бӧрсяыс наблюдайтӧмлӧн следствие и кор сійӧс гижӧма ас дорӧ жалитӧм либӧ шензьӧм кыпӧдны кӧсйытӧг.
Руссо Исповедьлӧн эм нин сэтшӧм тырмытӧмтор, мый Руссо лыддьыліс сійӧс аслас другъясыслы.
Сідзкӧ, сӧмын пӧльза вӧчны кӧсйӧм заставитіс менӧ печатайтны случайнӧ меным сюрӧм журналысь отрывокъяс.
Ме кӧть и вежлалі став собственнӧй нимъяссӧ, но найӧ, кодъяс йылысь сыын мунӧ сёрниыс, буракӧ, асьнысӧ тӧдасны, и, вермас лоны, найӧ аддзасны оправданиеяс поступокъясыслы, кодъясысь ӧнӧдз мыжавлісны мортӧс, кодлӧн нин нинӧм общӧйыс абу тайӧ мирыскӧд: ми пӧшти век извиняйтам сійӧс, мый гӧгӧрвоам.
Тайӧ книгаас ме поместиті сӧмын сійӧс, мый йитчыліс Печоринлӧн Кавказын олӧмкӧд; ме ордӧ коли ещӧ кыз тетрадь, кӧні сійӧ висьталӧ ассьыс став олӧмсӧ.
Коркӧ и сійӧ явитчас свет суд вылӧ, но ӧні ме ог лысьт босьтны ас вылӧ тайӧ ответственностьсӧ уна гырысь помкаяс вӧсна.
Гашкӧ, мукӧд лыддьысьысьяс кӧсъясны тӧдны Печорин характер йылысь менсьым мнениеӧс? — менам вочакыв — тайӧ книгаыслӧн заглавиеыс. — «Да тайӧ лёк ирония!» — шуасны найӧ. — Ог тӧд.
І
ТАМАНЬ
Тамань — Россияса приморскӧй став каръяс пиысь медся лёк кар.
Ме сэні тӧкӧтьӧ тшыглы эг кув, да содтӧд ещӧ менӧ кӧсйылісны вӧйтны.
Ме вои перекладнӧй тележкаӧн сёрӧн войнас.
Ямщик сувтӧдіс мудзӧм тройкасӧ карӧ пыранінын сулалысь дзик ӧти каменнӧй керка ворота дорӧ.
Часӧвӧй, черноморскӧй казак, колокольчиклысь зильгӧм шысӧ кылӧм бӧрын, унйывсьыс горӧдіс лёк горшӧн: «коді локтӧ?»
Петісны урядник да десятник.
Ме налы висьталі, мый ме офицер, муна действующӧй отрядӧ казеннӧй могъясӧн, да куті корны казеннӧй квартира.
Десятник миянӧс нуӧдіс кар кузя.
Кӧть кутшӧм керка дорӧ огӧ матыстчӧй — займитӧма.
Вӧлі кӧдзыд, ме куим вой эг узьлы, мучитчи да куті скӧравны.
«Нуӧд менӧ кытчӧкӧ, разбойник! кӧть чӧртыс дорӧ, сӧмын местаӧ!» — горӧді ме.
— «Эм ещӧ ӧти фатера, — балябӧжсӧ гыжъялігтыр вочавидзис десятник: — сӧмын ваше благородиелы оз кажитчы; сэні абу чистӧй!» —
Ме эг гӧгӧрво медбӧръя кывйыслысь точнӧй значениесӧ да тшӧкті сылы мунны водзӧ, и няйт переулокъясӧд дыр странствуйтӧм бӧрын, кытысь ме аддзылі сӧмын важ заборъяс, ми воим дзик море бердын сулалысь неыджыд хата дорӧ.
Тыр тӧлысь койис югӧръяссӧ менам выль оланінса еджыд стенъяс вылӧ да камышысь вӧчӧм вевт вылӧ; изъя ӧградаӧн кытшалӧм дворын сулаліс пӧлӧстчӧм мӧд лачужка, первойясьыс ичӧтджык да важджык.
Берегыс бужӧдӧн лэччис море дорӧ пӧшти сы стенъяс дінті, и улын дугдывтӧг ропкигтыр швачӧдчисны пемыдлӧз гыяс.
Тӧлысь лӧня видзӧдіс беспокойнӧй, но сылы покорнӧй стихия вылӧ, и тӧлысь югӧр улас ме верми аддзыны берегсянь ылын сулалысь кык корабльӧс, кодъяслӧн сьӧд снастьясыс, чераньвез моз, вӧрзьывтӧг тӧдчисны кельыд небеса визь весьтын.
«Суднояс эмӧсь пристаньын, — думышті ме: — аски муна Геленджикӧ».
Денщик пыдди менам вӧлі линейнӧй казак.
Чемоданӧс босьтны да извозчикӧс лэдзны сылы тшӧктӧм бӧрын ме куті чуксавны кӧзяинӧс — чӧв олӧны; таркӧдча — чӧв олӧны...
мый тайӧ?
Медбӧрын посводзысь петіс ар дас нёля детинка.
«Кӧні кӧзяиныс?»
— «Абу».
— «Кыдзи? дзик абу?»
— «Дзик».
— «А кӧзяйка?»
— «Котӧртіс слободкаӧ».
— «Коді нӧ меным восьтас ӧдзӧссӧ?» — ӧдзӧсас кокӧн чужйигмоз шуи ме.
Ӧдзӧсыс ачыс воссис; хатасянь ӧвтыштіс уль дук.
Ме ӧзті сернӧй истӧгтув да матысті сійӧс детинка ныр дорӧ: би югдӧдіс кык еджыд син.
Детинка вӧлі синтӧм, чужӧмсяньыс дзик синтӧм.
Сійӧ вӧрзьытӧг сулаліс ме водзын, и ме куті видзӧдны сылысь чужӧм чертаяссӧ.
Веськыда висьтала, менам эм ыджыд предубеждение став синтӧмъяслы, синпӧлаяслы, пельтӧмъяслы, немӧйяслы, коктӧмъяслы, китӧмъяслы, гӧрбаяслы да мукӧдъяслы паныд.
Ме казявлі, мый пыр эм кутшӧмкӧ страннӧй отношение мортлӧн ортсы видкӧд да душаыскӧд: быттьӧкӧ, член воштӧм бӧрын, душаыс воштӧ кутшӧмкӧ чувство.
И вот ме куті видзӧдны-тӧдмавны синтӧмлысь чужӧмсӧ, но мый прикажитанныд лыддьыны сэтшӧм чужӧм вывсьыс, кодлӧн абуӧсь синъясыс?..
Жалитӧмпырысь ме дыр видзӧді сы вылӧ, кыдзи друг муртса тӧдчыштысь нюм котӧртіс сылӧн вӧсни вомдоръяс кузяыс, и, ог тӧд мыйла, тайӧ нюмыс зэв эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Менам юрын чужис подозрение, мый тайӧ синтӧмыс абу сэтшӧм синтӧм, кыдзи сійӧ кажитчӧ; весьшӧрӧ ме зіли уверитны ачымӧс, мый бельмаяс оз позь нарошнӧ вӧчны, да и мый могысь?
Но мый вӧчны? ме частӧ сетчывла предубеждениеяслы...
«Тэ кӧзяиныслӧн пи?» — медбӧрын юалі ме сылысь. — «Абу».
— «Коді нӧ тэ?» — «Сирӧта, коньӧр морт».
— «А кӧзяиныслӧн эм челядьыс?» — «Абу; вӧлі ныв, да пышйис татаринкӧд море сайӧ».
— «Кутшӧм татаринкӧд?» — «А бесыс тӧдас сійӧс! крымскӧй татарин, Керчысь лодочник».
Ме пыри хатаӧ: кык лабич да пызан, и пач дорын зэв ыджыд сундук, тайӧ вӧлі сэні став мебельыс.
Стенын ни ӧти ӧбраз — лёк знак!
Жугалӧм стеклӧ пыр ыргис морскӧй тӧв.
Чемоданысь ме перйи воск сисьпом да, сійӧс ӧзтӧм бӧрын, куті пуктавны кӧлуйӧс, пельӧсӧ сувтӧді шашкаӧс да ружьеӧс, пистолетъяс пукті пызан вылӧ, вольсалі лабичӧ буркаӧс, казак ассьыс буркасӧ мӧд лабич вылас; дас минута мысти сійӧ кутіс ныргорӧн узьны, но ме эг вермы унмовсьны: ме син водзын пемыдас пыр бергаліс еджыд синъяса детинка.
Тадзи коли час мында.
Тӧлысь югдӧдіс ӧшиньсӧ, и сылӧн югӧрыс ворсіс хатаса му джоджас.
Югыд визь шӧрті, коді вӧлі вомӧналӧ джоджсӧ, друг котӧртіс вуджӧр.
Ме кыпӧдчыштлі да видзӧдлі ӧшинь пыр: кодкӧ мӧдысь котӧртіс сы дінті да воши енмыс тӧдӧ кытчӧ.
Ме эг вермы чайтны, медым тайӧ существоыс котӧртіс бужӧдӧдыс; но мӧдног сылы некытчӧ вӧлі воштысьнысӧ.
Ме сувті, вылысам чӧвті бешметӧс, тасмаалі кинжал да чӧв-чӧв петі хатаысь; паныд сюри меным синтӧм детинкаыд.
Ме сайӧдчи забор дінӧ, и сійӧ зумыд, но видзчысяна воськовъясӧн муніс ме дорті.
Киняулас сійӧ нуис кутшӧмкӧ ёкмыль да, пристаньлань кежӧм бӧрын, кутіс лэччыны векни да крут трӧпаті.
«Сійӧ лунас немӧйяс шыасясны да синтӧмъяс кутасны аддзыны», — мӧвпышті ме, ачым муні бӧрсяньыс сы ылнаын, медым не воштыны син улысь.
Сэк кості тӧлысь кутіс тупкысьны кымӧръясӧн, и море вылын кыптіс ру; сы пыр муртса дзуввидзис матысса корабль бӧжын пӧнар;
берег дорын дзирдаліс гырысь изъяс гӧгӧрын быг. Изъясыс быд минутаын грӧзитчисны вӧйтны корабльсӧ.
Сьӧкыдпырысь лэччигмоз ме писькӧдчи бужӧд дорӧд, и вот аддза: синтӧм сувтовкерис, сэсся улітіыс кежис веськыдвылӧ;
сійӧ муніс васянь сэтшӧм маті, мый чайтсис, гыыс пыр жӧ кватитас сійӧс да нуас; но тыдалӧ тайӧ эз нин вӧв первой прогулка сылӧн, мый позис казявны сы серти, кутшӧм увереннӧя сійӧ тувччаліс изйысь-изйӧ да кытшлаліс гуранъяс.
Медбӧрын сійӧ сувтіс, быттьӧ мыйкӧ кывзысигтыр, пуксис муӧ да ёкмыльсӧ пуктіс ас дінас.
Берегын чурвидзысь скала сайӧ дзебсьӧмӧн ме кыйӧді сы бӧрся.
Некымын минута бӧрын мӧдарладорсянь тыдовтчис еджыд мыгӧр; сійӧ матыстчис синтӧм дорӧ да пуксис сы дінӧ.
Кадысь-кадӧ тӧв вайліс меным налысь сёрнисӧ.
«Мый, синтӧм? — шуис нывбаба гӧлӧс: — бушколыс ыджыд;
Янко оз во».
— «Янко оз пов бушковсьыд», — вочавидзис мӧдыс.
— «Руыс сукмӧ», — бара вочавидзис нывбабалӧн жугыль гӧлӧс.
«Руа дырйиыд бурджык писькӧдчыны стӧрӧжитысь суднояс дортіыд», — вӧлі вочакыв.
— «А сійӧ кӧ вӧйӧ?»
— «Но мый кӧть? воскресеньеӧ тэ мунан вичкоӧ выль лентатӧг».
Чӧв ланьтісны; но менӧ чуймӧдіс ӧтитор: синтӧмыс мекӧд сёрнитіс малороссийскӧй сёрни ногӧн, а ӧні сёрнитіс чистӧй русскӧй кывйӧн.
— Аддзан, ме прав, — бара шуис синтӧм, кипыдӧсъяснас воча-воча кучкӧм бӧрын: — Янко оз пов ни мореысь, ни тӧвъясысь, ни руысь, ни берегвывса стӧрӧжъясысь; кывзы жӧ: тайӧ оз ва сялькӧдчы, менӧ он ылӧд — тайӧ сылӧн кузь ӧпаснӧйясыс.
Нывбабаыс звирк чеччыштіс да тӧждысьӧмпырысь кутіс сюся видзӧдны ылӧ водзӧ.
— Тэ сӧран, синтӧм, — шуис сійӧ: — ме нинӧм ог аддзы.
Висьтася, кутшӧма кӧть ме эг зіль аддзыны ылысь мыйкӧ пыж ногаӧс, но весьшӧрӧ.
Тадзи коли минута дас; и вот тыдовтчис гы гӧраяс костын сьӧд чут: сійӧ то ыдждыліс, то ичӧтмыліс.
Гы бурысьяс вылӧ ньӧжйӧник кыпӧдчылігтыр, на вылысь тэрыба лэччывлігмоз береглань матыстчис пыж.
Збой вӧлі пыжӧн локтысьыс, коді лысьтӧма татшӧм войын вуджны пролив вомӧн кызь верст сайӧ, и колӧ лоны ыджыд помка тадзсӧ вӧчны!
Ме думайті тадзи, кор сьӧлӧмӧй невольнӧя тіпкис, да видзӧді коньӧр пыж вылӧ, но сійӧ, утка моз, суналіс, и сэсся, ӧпаснӧйяснас, бордъясӧн моз тэрыба шеныштӧм бӧрын, чеччыштлывліс пропастьысь резсьысь быг пӧвстын: и вот, ме думайті, сійӧ ӧдвывсьыс швачкысяс берегӧ да пасьмунӧ торпыригъясӧдз; но сійӧ пелька бергӧдчис бокнас да дзоньвидзаӧн чеччыштіс-пырис ичӧтик бухтаӧ.
Пыжсьыс петіс шӧркодь тушаа, меж куысь вурӧм татарскӧй шапкаа морт; сійӧ ӧвтыштіс кинас, и куимнанныс пондісны мыйкӧ петкӧдлыны пыжсьыс; грузыс вӧлі сэтшӧм уна, мый ме ӧнӧдз на ог гӧгӧрво, кыдзи пыжыс эз вӧй.
Быдӧн босьталісны пельпом выланыс морт ӧти ёкмыльӧн да мӧдӧдчисны берег пӧлӧн, и регыд ме вошті найӧс син улысь.
Колӧ вӧлі бӧр мунны гортӧ; но, веськыда висьтала, став тайӧ аддзылӧмторйыс тревожитіс менӧ и ме муртса верми асывсӧ виччысьны.
Менам казак ёна чуймис, кор садьмӧм бӧрас аддзис менӧ дзикӧдз пасьтасьӧмаӧн; но ме сылы эг висьтав помкасӧ.
Мыйкӧ дыра ӧшиньсянь ме любуйтчышті гӧлубӧй небесаӧн, кӧні пасьтала вӧліны косясьлӧм кымӧрторъяс, Крымлӧн ылысса берегӧн, коді нюжӧдчӧма лилӧвӧй визьӧн да помасьӧ утёсӧн, код йылын тыдалӧ маячнӧй еджыд башня, сэсся муні Фанагория крепостьӧ, медым тӧдмавны комендантсянь, кутшӧм часын ме пета Геленджикӧ.
Но, кысь нин!
Комендант нинӧм эз вермы меным висьтавны стӧча.
Пристаньын сулалысь суднояс ставыс вӧліны — либӧ сторожевӧйяс либӧ купеческӧйяс, кодъяс весиг эз на заводитлыны сӧвтчыны.
«Гашкӧ, лун куим мысти, нёль мысти воас почтӧвӧй судно, — шуис комендант: — и сэки — ми аддзам».
Ме локті гортӧ зумыш да скӧр.
Ӧдзӧс дорын менӧ встретитіс повзьӧм чужӧма менам казак.
— Лёк, ваше благородие! — шуис сійӧ меным.
— Да, вокӧ, енмыс тӧдӧ, кор ми тась мунам! — Сэки сійӧ ещӧ ёнджыка кутіс тревожитчыны да, ме дорӧ копыртчӧмӧн, шӧпкигтыр висьталіс.
— Тані абу чистӧй!
Ме встретиті талун черноморскӧй урядникӧс; сійӧ меным тӧдса — кольӧм во вӧлі отрядын: кор ме сылы висьталі, кӧні ми олам, а сійӧ меным: «Тані, вокӧ, абу чистӧй, йӧзыс абу бурӧсь!..»
Да и збыль, мыйсяма тайӧ синтӧм! быдлаӧ ӧтнас ветлӧдлӧ, и базар вылӧ няньла, и вала...
тані, тыдалӧ, велалӧмаӧсь нин та дорӧ.
— Да мый нӧ? <rus>По крайней мере</rus>, воліс-ӧ эз кӧзяйкаыс?
— Талун тіян ветлігкості локтіс старука и сыкӧд нылыс сылӧн.
— Кутшӧм ныв?
Сылӧн абу нылыс.
— А енмыс тӧдӧ, коді сійӧ, абу кӧ нылыс; да со старукаыс пукалӧ аслас хатаас.
Ме пыри керкаас.
Пачсӧ вӧлі жара ломтӧма, и сэні пусис гӧль йӧзлы серти зэв роскошнӧй ӧбед.
Менам став юасьӧмъяс вылӧ старука вочавидзліс, мый сійӧ пельтӧм, оз ков.
Мый вӧлі вӧчны сыкӧд?
Ме шыаси синтӧм дінӧ, коді вӧлі пукалӧ пачводз дорын да лӧдсалӧ пачсӧ кос увйӧн.
«Нолтӧ, синтӧм чӧртпи, — пельӧдыс сійӧс кутӧмӧн шуи ме: — висьтав, кытчӧ тэ войнас кыссьылін ёкмыльнас, а?»
Друг менам синтӧмыд бӧрддзис, горӧдіс, кутіс ойзыны:
«Кытчӧ ме ветлі?.. некытчӧ эг ветлы... ёкмыльӧн? кутшӧм ёкмыльӧн?»
Сэки старука кыліс да кутіс броткыны: лӧсьӧдлӧны, да ещӧ коньӧр вылӧ! мыйысь ті сійӧс? мый лёксӧ сійӧ вӧчис тіянлы?»
Ме дӧзми та вылӧ да петі, ачым чорыда решиті корсьны ключсӧ тайӧ загадкаыслысь.
Ме тӧбси буркаӧ да пукси забор дорӧ из вылӧ, куті видзӧдны ылӧ,
ме водзын шыльквидзис войся бушколӧн гызьӧдӧм море, и унмовсьысь кар кодь пыр ӧтсяма шумыс сылӧн казьтыштіс меным важ вояс, вуджӧдіс менсьым мӧвпъясӧс войвылӧ, миян кӧдзыд столицаӧ.
Важ йылысь казьтылӧмъясӧн волнуйтчигӧн ме вунӧдчылі...
Тадзи коли час мында, гашкӧ, и унджык...
Друг мыйкӧ сьыланкыв сяма чуймӧдіс менӧ.
Збыль тайӧ вӧлі сьыланкыв, и нывбабалӧн свежӧй гӧлӧс, — но кытысянь?..
Кывза — сьылан ногыс тешкодь, то нюркйӧдлана да шог, то тэрыб да збой.
Видзӧдала — гӧгӧрын некод абу; бара кывза — шыясыс быттьӧкӧ усьӧны небесасянь.
Ме лэпті синъясӧс: менам хата вевт вылын сулаліс ныв, визя платьеа, лэдзалӧм кӧсаяса, дзик русалка кодь.
Шонді югӧрсьыс кипыдӧснас синсӧ видзигмоз сійӧ дзоргис ылӧ, то сераліс, то сёрнитіс ачыс аскӧдыс, то бара заводитліс сьывны.
Ме помнита тайӧ сьыланкывсӧ кывйысь-кывйӧ:
Кыдз пӧ вӧльнӧй вӧлюшкаті —
Зелёнӧй море вывті,
Корабльяс пыр ветлӧны
Еджыд парусъяса.
Сійӧ корабль костъясас
Менам пыжӧй тшӧтш,
Пыжӧй парус-снастьястӧм,
Кык ӧпаснӧя.
Лыбас кӧ тӧв-поводдя —
Важиник корабльясыс
Кыпӧдасны борднысӧ,
Разаласны мореті.
Морелы сэк копыртча ме
Улӧ, улӧ зэв:
«Эн жӧ вӧрзьӧд, скӧрмӧм море.
Менсьым пыжӧс тэ:
Нуӧ менам пыжӧй да
Донаторъяс унаӧс,
Пемыд войӧ веськӧдлӧ
Сыӧн буйнӧй юр».
Меным неволяысь уси дум вылӧ, мый войнас ме кывлі тайӧ жӧ гӧлӧссӧ; минута кежлӧ ме думыштчи, и кор выльысь видзӧдлі вевт вылӧ, ныв эз нин вӧв сэні.
Друг сійӧ котӧртіс ме дінті, мыйкӧ мӧдтор сьылігтыр да чуньяснас шлёчӧдігтыр, сэсся котӧрӧн пырис старука дорӧ, и сэні налӧн пансис спор.
Старука скӧраліс, ныв гораа сераліс,
и вот аддза, бара нин чеччышталігтыр котӧртӧ менам ундина *; мекӧд ӧтвесьтасигӧн сійӧ сувтіс да сюся видзӧдліс меным синмӧ, быттьӧ чуймис тась менӧ аддзӧмсьыс; сэсся веськодьпырысь бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдіс пристань дорӧ.
Тайӧн эз помась: лунтыр сійӧ бергаліс менам квартира дорын: сьылӧм да чеччалӧм эз ланьтлыв ни ӧти минута кежлӧ.
Аслыснога существо!
Сылӧн чужӧм вылас дзик нинӧм эз тӧдчы йӧйялӧмлӧн; мӧдарӧ, сылӧн синъясыс збоя видзӧдӧмӧн сувтлісны ме вылӧ, и тайӧ синъясыслӧн, кажитчис, вӧлі кутшӧмкӧ магнетическӧй власть, и быд раз найӧ быттьӧкӧ виччысисны юалӧм.
Но сӧмын на ме заводита сёрнитны, сійӧ пышъяс, коварнӧя нюмъялігтыр.
Решительнӧ, ме некор татшӧм нога нывбабаӧс эг аддзыв.
Сійӧ эз вӧв красавица, но менам эм аслам предубеждениеяс сідзжӧ и мичлун йылысь.
Сыын уна вӧлі пӧрӧдаыс...
нывбабаын пӧрӧдаыд, кыдзи вӧвъясын, великӧй делӧ; тайӧс восьтӧмыс принадлежитӧ том Франциялы.
Сійӧ, мӧдногӧн кӧ, пӧрӧдаыс, а абу том Францияыс, медсясӧ тӧдчӧ восьласын, киясын и кокъясын; торъя нин уна значитӧ ныр.
Россияын правильнӧй нырыд шочджык ичӧтик кок дорысь.
Менам сьылысьлы кажитчис абу унджык дас кӧкъямыс арӧсысь.
Станыс сылӧн зэв гибкӧй аслыссяма, сӧмын сылы лӧсялана ногӧн юр копыртыштӧм, кузь русӧй юрси, сьыліас да пельпомъясас неуна гожъялыштӧм кучикыс лӧсталӧ быттьӧкӧ зарни рӧмӧн, и медся нин, правильнӧй ныр — ставыс тайӧ зэв ёна воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Кӧть сылӧн синбӧжнас видзӧдлӧмсьыс ме лыдди мыйкӧ дикӧйӧс да подозрительнӧйӧс, кӧть сылӧн нюмъялӧмас вӧлі мыйкӧ неопределённӧй, но сэтшӧм выныс предубеждениелӧн: правильнӧй нырыс йӧймӧдіс менӧ,
ме вообразиті, мый аддзи гётевскӧй Миньонаӧс, немецкӧй воображениенас лӧсьӧдӧм дивӧ кодь созданиесӧ, — и збыль, на костын вӧлі уна ӧтсямаыс: сэтшӧм жӧ тэрыб вежласьӧмъяс вывті ёна тӧждысьӧмсянь тырвыйӧ спокойӧдз, сійӧ жӧ загадочнӧй сёрнияс, сійӧ жӧ чеччалӧмъяс, тешкодь сьыланкывъяс.
Рытъядорыс, ӧдзӧс дорӧ сійӧс сувтӧдӧмӧн, ме пані сыкӧд татшӧм сёрни:
«Висьтав вай меным, красавица, — юалі ме: — мый тэ талун вӧчин керка вевт вылын?» — «А видзӧді, кысянь тӧв пӧльтӧ».
— «Мыйла тэныд?» — «Кысянь тӧв, сэсянь и шуд».
— «Мый нӧ? тэ ӧмӧй сьыланкывйӧн чуксалін шудсӧ?» — «Кӧні сьывсьӧ, сэні и шуд усьӧ».
— «А друг кӧ сьылӧмнад аслыд шог коран?» —
«Мый кӧть? Кӧні оз ло бурджык, сэні лоӧ лёкджык, а лёксянь бурӧдз бара абу ылын».
— «Коді нӧ тэнӧ велӧдіс сьывны тайӧ сьыланкывсӧ?»
— «Некод эз велӧд; думышта — сьыла; кодлы кывны, сійӧ кылас; а кодлы оз ков кывны, сійӧ оз гӧгӧрво».
— «А кыдзи тэнӧ шуӧны, менам сьылысьӧй?»
— «Коді пыртліс, сійӧ тӧдӧ».
— «А коді пыртліс?»
— «Мыйӧн ме тӧда».
— «Кутшӧм скрытнӧй! а вот ме мыйсюрӧ тэ йылысь тӧдмалі
(сійӧ эз вежсьы чужӧм вылас, эз вӧрзьӧдлы вомдоръяссӧ, быттьӧ абу сы йылысь сёрниыс).
Ме тӧдмалі, мый тэ тӧрыт войнас ветлін берег вылӧ».
И ӧні ме важнӧя висьталі ставсӧ, мый аддзылі, чайті чуймӧдны сійӧс; ньӧти!
Сійӧ вомтырнас серӧктіс.
— «Уна аддзылӧмныд да этша тӧданныд; а мый тӧданныд, кутӧй томан сайын».
— «А ме кӧ, например, думышті комендантлы юӧртны?» — и тані ме зэв збыльысь, весигтӧ стрӧгпырысь видзӧдлі.
Сійӧ друг чеччыштіс, горӧдіс сьывны да саяліс кустысь повзьӧдӧм лэбач моз.
Медбӧръя кывъясыс менам ньӧти вӧлі оз ковны: сэки ме эг чайтлы налысь тӧдчанлунсӧ, но бӧрынджык каитчи таысь.
Мыйӧн сӧмын рӧмдіс, ме тшӧкті казаклы походын моз шонтыны чайник, ӧзті сись да, туйвывса каллянысь куритчигтыр, пукси пызан сайӧ.
Ме помала нин вӧлі мӧд стӧкан чай, кыдзи друг ӧдзӧсыс дзуркнитіс, платьелӧн кокньыдика кышӧдчӧм да воськовъяс кылісны ме бӧрвылын; ме дрӧгниті да бергӧдчи, — и тайӧ вӧлі сійӧ, менам ундинаӧй!
Сійӧ ньӧжйӧ да чӧв пуксис мекӧд воча да веськӧдіс ме вылӧ ассьыс синъяссӧ, и, ог тӧд мыйла, но тайӧ видзӧдӧмыс меным кажитчис чуднӧй-нежнӧйӧн;
сійӧ меным уськӧдіс дум вылӧ сійӧ видзӧдӧмъяс пиысь ӧтиӧс, кодъяс важ воясӧ сэтшӧм самовластнӧя ворслісны менам олӧмӧн.
Ныв, кажитчӧ, виччысис юалӧм, но ме дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн чӧв олі.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі чусмӧм кельыд, мый эрдӧдліс сьӧлӧм майшасьӧмсӧ;
киыс сылӧн весьшӧрӧ шӧйтіс пызан вывті, и ме казялі сылысь неуна тіралыштан;
морӧсыс сылӧн то вылӧ кыптыліс, то кажитчӧ, сійӧ пыкис ловшысӧ.
Тайӧ комедиясьыс ме куті дӧзмыны, и ме дась нин вӧлі торкны чӧв олӧмнымӧс медся прозаическӧй ногӧн, мӧдног кӧ, вӧзйыны сылы чай стӧкан, кыдзи друг сійӧ чеччыштіс, кияснас сывйыштіс менсьым сьыліӧс, и васӧд, би пӧсь окыштӧм кыліс менам вомдоръясын.
Син водзын менам пемдіс, юрӧй кутіс бергӧдчыны, том мортлӧн став страстьӧн ме топӧді сійӧс морӧс бердӧ, но сійӧ змей моз вильскӧбтіс менам кияс костӧд, пельӧ меным вашнитіс: «талун войнас, кор ставныс унмовсясны, пет берег дорӧ», и ньӧв моз лэбовтіс комнатаысь.
Посводзын сійӧ пӧрӧдіс чайник да сись, коді сулаліс джоджас.
«Эстшӧм бес ныв!» — горӧдіс идзас вылын пукалысь казак, коді мечтайтіс шонтысьыштны чай коляснас.
Сӧмын сэк ме вои ас садьӧ.
Час кык мысти, кор пристаньын ставыс ланьтіс, ме садьмӧді ассьым казакӧс:
«Ме кӧ лыя пистолетысь, — шуи ме сылы: — то котӧрт берег дорӧ».
Сійӧ быльӧдіс синъяссӧ да машинальнӧя вочавидзис: «кывза, ваше благородие».
Ме сюйи тасма костӧ пистолет да петі.
Ныв виччысис менӧ увлань лэччанінын; сылӧн паськӧмыс вӧлі вывті нин кокни, неыджыд чышъян кытшаліс сылысь гибкӧй стансӧ.
— Локтӧй ме бӧрся! — менӧ киӧд кутӧм бӧрын шуис сійӧ, и ми кутім лэччыны.
Ог гӧгӧрво, кыдзи ме эг чег ассьым сьыліӧс; уліас ми кежим веськыдвылӧ и мӧдім сійӧ жӧ туйӧдыс, кыті тӧрыт ме муні синтӧм бӧрся.
Тӧлысь петтӧм на вӧлі, и сӧмын кык кодзув, кыдзи кык спасательнӧй маяк, дзирдалісны пемыдлӧз небесаын.
Сьӧкыд гыяс пыр ӧтмоза да рӧвнӧя быгыльтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс, тӧкӧтьӧ лэптыштлывлісны берегӧ домалӧм ӧтка пыжсӧ.
«Сӧлам пыжас», — шуис менам спутница.
Ме падъялі — ме абу зэв окоч вӧчавны море вывті сентиментальнӧй прогулкаяс; но бӧрыньтчыны эз нин вӧв лӧсьыд.
Сійӧ чеччыштіс пыжӧ, ме сы бӧрся, и эг на удит бура воны ас садьӧ, кыдзи казялі, мый ми кывтам нин.
«Мый тайӧ значитӧ?» — шуи ме скӧрысь.
— «Тайӧ значитӧ, — вочавидзис сійӧ, скамья вылӧ менӧ пуксьӧдігмоз да менсьым коскӧс кияснас сывъялігтыр: — тайӧ значитӧ, мый ме тэнӧ любита...»
И сылӧн банбокыс топӧдчыліс менам банбок бердӧ, и ме кылі ас чужӧм вылысь сылысь би пӧсь ловшысӧ.
Друг мыйкӧ шумӧн уси ваӧ: ме видлі тасмаӧс — пистолетӧй абу.
О, сэки ужаснӧй подозрение йиджис менам сьӧлӧмӧ, вирӧй чепӧсйис меным юрӧ.
Видзӧда гӧгӧр — ми берегсянь сыв ветымын сайын, а ме ог куж вартчыны!
Кӧсъя йӧткыштны сійӧс ас бердысь, сійӧ кань моз кутчысьӧма менам паськӧмӧ, и друг ёна тойыштӧм тӧкӧтьӧ эз шыбит менӧ мореӧ.
Пыж кутіс катласьны, но ме верми кутчысьны, и ми костын пансис отчаяннӧй вермасьӧм, зэв ёна скӧрмӧмӧй содтіс меным вынъяс, но ме регыд казялі, мый менам прӧтивник пелькджык...
«Мый тэныд колӧ?» — сылысь ичӧтик кияссӧ ёна чабыртӧм бӧрын горӧді ме; сылӧн чуньясыс ратшкакылісны, но сійӧ эз горӧд: сылӧн змей сяма натураыс выдержитіс тайӧ пыткасӧ.
— Тэ аддзылін, — вочавидзис сійӧ: — тэ донеситан! — и зэв ёна выныштчӧмӧн пӧрӧдіс менӧ пыж дор вылӧ: ми кыкнанным кос выйӧн ӧшӧдчим пыжысь; сылӧн юрсиыс инмис ваӧдз, здукыс вӧлі решительнӧй.
Ме пыкси пидзӧсӧн пыдӧсас, ӧти киӧн кватиті сійӧс кӧсаӧдыс, мӧднас голяӧдыс, сійӧ лэдзис менсьым паськӧмӧс, и ме тэрыба шыбиті сійӧс гыяс пӧвстӧ.
Вӧлі бура нин пемыд; юрыс сылӧн кыкысь кымын вуджӧртліс морскӧй быг пиын, и ме сэсся нинӧм эг аддзыв...
Пыж пыдӧсысь аддзи важ пелысджын, да ӧдва-ӧдва, дыр мырсьӧм бӧрын, домаси пристань бердӧ.
Берег пӧлӧн аслам хатаӧ писькӧдчигӧн ме пыр видзӧдлывлі сыланьӧ, кӧні тӧрыт синтӧм виччысис войся пыжаӧс;
тӧлысь гӧгыльтчис нин небесаті, и меным кажитчис, мый кодкӧ еджыд паськӧма пукаліс берег дорын:
любопытство вӧсна ме гусьӧн матыстчи да воді берег кыркӧтш дорӧ турун пӧвстӧ;
юрӧс неуна чургӧдыштӧмӧн утёс вывсянь ме верми бура аддзыны ставсӧ, мый вӧчсис уліын, и эг ёна чуймы, а пӧшти куті радлыны, кор тӧді ассьым русалкаӧс.
Аслас кузь юрсияссьыс сійӧ пыдзраліс морскӧй быгсӧ; ва дӧрӧмыс тӧдчӧдіс сылысь гибкӧй стансӧ да джуджыд морӧссӧ.
Регыд мысти ыліын тыдовтчис пыжа, ӧдйӧ матыстчис сійӧ; сэтысь, тӧрытъя моз жӧ, петіс татарскӧй шапкаа морт, но шырсьӧма сійӧ вӧлі казацкӧй ногӧн, и кучик тасма костас чурвидзис ыджыд пурт.
«Янко, — шуис ныв: — ставыс пропадитіс!»
Сэсся найӧ мӧдісны сёрнитны, но сэтшӧм гусьӧн, мый ме нинӧм эг вермы кывны.
— «А кӧн нӧ синтӧмыс?» — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн медбӧрын шуис Янко.
«Ме сійӧс мӧдӧді» — вӧлі вочакыв.
Некымын минута мысти тыдовтчис синтӧм; мышку вылас сійӧ кыскис мешӧк, кодӧс пуктісны пыжӧ.
«Кывзы, синтӧм! — шуис Янко: — Тэ видз сійӧ местасӧ...
тӧдан? сэні дона тӧваръяс...
висьтав (нимсӧ ме эг кыв), мый сылы ме сэсся абу слуга; делӧяс мӧдісны лёка, сійӧ менӧ сэсся оз аддзыв; ӧні опаснӧ; муна удж корсьны мӧд местаӧ, а сылы татшӧм удалецыс оз нин сюр.
Да висьтав, сійӧ кӧ эськӧ бурджыка мынтысис уджысь, сэки эськӧ и Янко сійӧс эз эновт; а меным быдлаын туй, кӧні сӧмын тӧв пӧльтӧ да море ызгӧ!» —
Мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын Янко висьталіс водзӧ. — «Тайӧ нылыс мунас мекӧд; сылы оз позь татчӧ кольччыны: а старукалы висьтав, мый пӧ кувны кад, дыр нин оліс, колӧ и честь тӧдны.
Миянӧс жӧ сэсся оз аддзыв».
— А ме? — нор гӧлӧсӧн шуис синтӧм.
— Мый вылӧ тэ меным? — вӧлі вочакыв.
Сэк кості менам ундинаӧй чеччыштіс пыжӧ да ёртыслы ӧвтыштіс кинас;
Янко мыйкӧ пуктіс синтӧмлы киас да висьталіс: «На, ньӧб аслыд преникъяс».
— «Сӧмын?» — шуис синтӧм.
— «На, со тэныд ещӧ» — и изйӧ кучкысялысь деньга зёльмуніс.
Синтӧм эз лэпты сійӧс.
Янко пуксис пыжӧ; тӧлыс пӧльтіс берегсянь: найӧ лэптісны ичӧтик парус да ӧдйӧ кутісны шуньгыны.
Тӧлысь югыд улын вуджрасис еджыд парусыс сьӧд гыяс пӧвстын;
синтӧм пыр на пукаліс берегын, и вот меным кыліс мыйкӧ бӧрдӧм сяма шы кодь: синтӧм детинка збыль бӧрдіс, и дыр, дыр...
Меным лои гажтӧм.
И мыйла вӧлі судьбалы шыбитны менӧ честнӧй контрабандистъяслӧн мирнӧй кытшӧ.
Кыдзи шыльыд ваӧ шыбитӧм из, ме шызьӧді налысь лӧньлунсӧ, и кыдзи из тӧкӧтьӧ ачым эг вӧй ва пыдӧсас!
Ме бӧр муні гортӧ.
Посводзын трачкӧдчис пу тарелка вылын помӧдзыс сотчӧм сись, и менам казак, тшӧктӧмӧс вунӧдӧмӧн, узис чорыд унмӧн, ружьесӧ кыкнан кинас кутігтыр.
Ме сійӧс коли узьны, босьті сись да муні хатаӧ.
Увы! менам шкатулкаӧй, эзысь оправаа шашкаӧй, дагестанскӧй кинжалӧй, — ёртлӧн пӧдарокыс, ставыс вошӧма.
Ӧні ме и гӧгӧрвои, мыйяс кыскис проклятӧй синтӧмыс.
Доза невежливӧя тувкӧмӧн казакӧс садьмӧдӧм бӧрын ме видышті сійӧс, скӧралышті, но вӧчны вӧлі нинӧм!
И эз ӧмӧй вӧв серам норасьны начальстволы, мый менсьым гусяліс синтӧм детинка, а дас кӧкъямыс арӧса ныв тӧкӧтьӧ эз вӧйт?
Слава богу, асывнас кутас позьны мунны татысь, и ме мӧдӧдчи Таманьысь.
Мый лои старукакӧд да коньӧр синтӧмкӧд — ог тӧд.
Да и кутшӧм меным мог йӧз шогӧдз да долыдлунӧдз, меным, странствуйтысь офицерлы, да нӧшта казеннӧй могъяса подорожнӧйӧн!
Первой частьлӧн пом.
МӦД ЧАСТЬ
(Печорин журналлӧн пом)
ІІ
КНЯЖНА МЕРИ
Май 11-ӧд лун.
Тӧрыт ме вои Пятигорскӧ, квартира медалі кар помысь, медся джуджыд местаас, Машук подув бердын: гымалігӧн кымӧръяс кутасны лэччыны менам керка вевт дорӧдз.
Талун вит час асылын, кор ме восьті ӧшиньӧс, менам комната тырис цветъяс дукӧн, кодъяс быдмӧны прӧстӧйиник палисадникын.
Дзоридзалысь черешняяслӧн лапъясыс видзӧдӧны менам ӧшиньӧ, и тӧлыс мукӧд дырйи менсьым письменнӧй пызанӧс киськалӧ налӧн еджгов лепестокъяснас.
Куимладор боксянь тыдаланіныс менам вывті мича.
Рытыввылын вит юра Бешту лӧзалӧ, кыдзи «разалӧм бушковлӧн медбӧръя тучаыс»;
войвылын кыпӧдчӧ Машук, быттьӧ персидскӧй гӧна шапка, да сайӧдӧ ставнас небесалысь тайӧ юкӧнсӧ;
асыввылӧ гажаджык видзӧдны: уліын ме водзын сярвидзӧ сӧстӧминик, ичӧтик выль кар, жургӧны бурдӧдан ключьяс, ызгӧ уна сёрниа йӧз, —
а сэні, водзын, амфитеатрӧн зымвидзӧны гӧраяс пыр лӧзджыка и руаджыка, а горизонт бердас Казбекӧн заводитӧмӧн да кык юра Эльбрусӧн помалӧмӧн эзысь цепӧн кыссьӧны лымъя гӧра йывъяс...
Гажа овны татшӧм муын!
Кутшӧмкӧ долыдлун ветлӧ менам сӧнъясын.
Сынӧдыс сӧдз да ыркыд, кыдзи кагалӧн окыштӧм; шондіыс югыд, небеса лӧз — мый сэсся, кажитчӧ, ещӧ? мыйла тані страстьяс, желаниеяс, жалитӧмъяс?..
Но кад.
Муна Елисаветинскӧй Источник дорӧ: сэтчӧ, висьталӧны, асывнас чукӧртчывлӧ минеральнӧй вадорса обществоыс ставнас.
* * *
Кар шӧрӧ лэччӧм бӧрын ме мӧдӧдчи бульвар кузя, кытысь аддзылі гӧра паныд ньӧжйӧник кайысь некымын жугыль чукӧръяс;
тайӧ вӧліны кызвыннас степнӧй помещикъяслӧн семьяяс:
та йылысь позьӧ вӧлі пыр жӧ тӧдны мужикъясныслӧн зыртчӧм, важ модаа сюртукъяс серти да гӧтыръясныслӧн да нывъясныслӧн мича паськӧмныс серти:
тыдалӧ, налы вӧлі тӧдса нин минеральнӧй вадорса став томйӧзыс, сы вӧсна мый найӧ ме вылӧ видзӧдлісны нежнӧй любопытствоӧн: сюртуклӧн петербургскӧй ногӧн вурӧмыс ылӧдіс найӧс, но, регыд мысти армейскӧй эполетъяс аддзӧм бӧрын, найӧ скӧрмӧмӧн бергӧдчисны мӧдарӧ.
Местнӧй властьяслӧн гӧтыръясыс, сідз шуны ваяслӧн кӧзяйкаясыс, бурджыкӧсь вӧліны; налӧн эмӧсь лорнетъяс, найӧ омӧльджыка видзӧдӧны мундир вылӧ, найӧ велалӧмаӧсь Кавказысь аддзывлыны нумеруйтӧм кизь улын би пӧсь сьӧлӧм да еджыд фуражка улын образованнӧй вежӧр.
Тайӧ дамаясыс зэв мусаникӧсь!
Найӧс радейтысьясыс быд во выльяс вежсьӧны, и таын, вермас лоны, налӧн мудзлытӧм мелілунлӧн секретыс.
Векньыдик трӧпа кузя Елисаветинскӧй Источникӧ кайигӧн ме панйи штатскӧй да военнӧй мужчинаясӧс, кодъясысь, кыдзи ме тӧдмалі бӧрынджык, артмӧ особеннӧй класс, минеральнӧй ва вылӧ надейтчысь йӧз.
Найӧ юӧны — но оз ва, гуляйтӧны этша, вӧтлысьӧны нывбабаяс бӧрся сӧмын пырмунігмоз: найӧ ворсӧны да норасьӧны гажтӧмлун вылӧ.
Найӧ франтъяс: ассьыныс кыӧм стӧканнысӧ кислороднӧй ваа юкмӧсӧ лэдзигӧн сувтӧны академическӧй позаӧ; штатскӧйяс новлӧны югыдлӧз галстукъяс, военнӧйяс тыдӧдӧны воротник сайсьыс брыжжи.
Найӧ сьӧлӧмсяньныс мустӧмтӧны провинциальнӧй дамаясӧс да ышлолалӧны столичнӧй аристократическӧй гӧстинӧйяс йылысь, кытчӧ найӧс оз лэдзны.
Медбӧрын со и юкмӧс...
Сы дорса площадка вылӧ вӧчӧма ванна весьтын гӧрд вевта ичӧтик керка, а водзынджык галлерея, кӧні гуляйтӧны зэригӧн.
Некымын ранитчӧм офицер кӧстыльяснысӧ пуктӧмаӧсь дінаныс да пукалӧны лабичын, — кельыдӧсь, шогӧсь.
Некымын дама тэрыб воськовъясӧн ветлӧдлісны площадка кузя бӧрӧ да водзӧ, виччысисны ваяслысь действие.
На пӧвстын вӧлі кык-ӧ-куим лӧсьыдиник чужӧм. —
Машуклысь пӧката боксӧ вевттьысь винограднӧй аллеяяс кузя вуджӧртлывліс куш кыкӧн олыштны радейтысьяслӧн сера шляпкаясыс, сы вӧсна мый татшӧм шляпка дінсьыс ме пыр казявлі либӧ военнӧй фуражка, либӧ мисьтӧм гӧгрӧс шляпа.
Крут скала вылын, кытчӧ стрӧитӧма Эол Арфаӧн шусян павильон, тӧрчитісны видъяс радейтысьяс да веськӧдлісны Эльбруслань телескопсӧ; на пӧвстын вӧліны кык гувернёр асланыс воспитанникъяскӧд, кодъяс воӧмаӧсь лечитчыны зӧлӧтукаысь.
Лолӧй тыри да ме сувті гӧра помас, ичӧтик керка пельӧсӧ нёровтчигмоз, куті гӧгӧр видзӧдны гажа местаяссӧ, кыдзи друг кыла ас бӧрвылысь тӧдса гӧлӧс:
— Печорин! важӧн-ӧ тані?
Бергӧдчи: Грушницкий!
Ми кутчысьлім.
Ме тӧдмаси сыкӧд действующӧй отрядын.
Сійӧ вӧлі пуляӧн ранитчӧма кокас да муніс ваяс вылӧ недельӧн меысь водз.
Грушницкий — юнкер.
Сійӧ служба вылын сӧмын на во, новлӧ, аслыссикас тшапитчӧм ради, кыз салдатскӧй шинель.
Сылӧн георгиевскӧй салдатскӧй крест.
Сійӧ статя, мугов чужӧма да сьӧд юрсиа; видзӧдлӧм серти сылы позьӧ сетны кызь вит арӧс, кӧть сылы ӧдвакӧ на эм кызь ӧти ар.
Сёрнитігас сійӧ бӧрвыв чатӧртӧ юрсӧ да быд здук шуйга кинас гартӧ уссӧ, сы вӧсна мый веськыднас мыджсьӧ кӧстыль вылас.
Сёрнитӧ сійӧ тэрыба да вычурнӧя; сійӧ сэтшӧм йӧз сикасысь, кодъяслӧн олӧмса став случайяс вылӧ эм дась пышнӧй фразаяс, кодъясӧс прӧстӧ прекраснӧйыс оз вӧрзьӧд, и кодъяс важнӧя драпируйтчӧны овлытӧм чувствоясӧ, возвышеннӧй страстьясӧ да исключительнӧй страданиеясӧ.
Вӧчны эффект — налӧн медрадейтанатор; романтическӧй провинциалкаяслы найӧ воӧны сьӧлӧм выланыс садь быртӧдзныс.
Пӧрысьладор найӧ лоӧны либӧ мирнӧй помещикъясӧн, либӧ пьянникъясӧн, — мукӧд дырйи сійӧнас и тайӧнас.
На сьӧлӧмын уна бур свойство, но грӧш дон абу поэзия.
Грушницкӧйлӧн страсть вӧлі декламируйтны: сійӧ тыртліс тіянӧс кывъясӧн, кор сёрниыс муртса петліс обыкновеннӧй понятиеяс кытшысь; сыкӧд вензьыны ме некор ог вермыв.
Сійӧ оз вочавидз тіян возражениеяс вылӧ, сійӧ тіянлысь оз кывзы.
Сӧмын на ті сувтанныд, сійӧ заводитӧ кузь тирада, коді тыдалӧ кутӧ кутшӧмкӧ йитӧд сыкӧд, мый ті висьталанныд, но коді збыльвылас аслас сёрниыслӧн сӧмын водзӧ висьталӧмыс.
Сійӧ доза востер: сылӧн эпиграммаясыс частӧ овлӧны забавнӧйӧсь, но некор оз овлыны меткӧйӧсь да лёкӧсь: сійӧ некор оз ви ӧти кывйӧн; сійӧ оз тӧд йӧзсӧ да налысь слаб стрункаяссӧ, сы вӧсна мый олӧм чӧжыс занимайтчыліс сӧмын аснас.
Сылӧн цельыс — лоны романса геройӧн.
Сійӧ сэтшӧм частӧ зільліс эскӧдны мукӧдъясӧс сыын, мый сійӧ существо, кодӧс создайтӧма абу мирлы вылӧ, кодлы сиӧма кутшӧмкӧ гуся страданиеяс, мый сійӧ ачыс пӧшти кутіс веритны таӧ.
Та вӧсна сійӧ сэтшӧм гордӧя новлӧ ассьыс кыз салдатскӧй шинельсӧ. —
Ме сійӧс гӧгӧрвои, и таысь сійӧ менӧ оз радейт, кӧть эськӧ ортсысяньыс ми зэв быттьӧ дружнӧя олім.
Грушницкий нималӧ вывті повтӧм мортӧн, ме сійӧс аддзылі делӧ вылын: сійӧ ӧвтчӧ шашканас, горзӧ да синсӧ читкыртӧмӧн уськӧдчӧ водзӧ.
Тайӧ мыйкӧ абу русскӧй повтӧмлун кодь!..
Ме сійӧс сідзи жӧ ог радейт: ме чувствуйта, мый ми сыкӧд коркӧ вочаасям векни туй вылын, и миян пиысь ӧтинымлы оз ло бур.
Кавказӧ сылӧн воӧмыс — сідз жӧ романтическӧй фанатизмлӧн следствие: ме чорыда верита, мый бать сиктсьыс мунӧм водзвылын сійӧ зумыштчӧмӧн шуаліс кутшӧмкӧ лӧсьыдик соседкаыслы, мый сійӧ мунӧ оз сідз, прӧста, служитны, но мый корсьӧ смерть, сы вӧсна мый...
тані сійӧ, кӧнкӧ синсӧ кинас тупкӧмӧн, тадзи водзӧ висьталӧ: «тіянлы (либӧ тэныд) тайӧс оз ков тӧдны!
Тіян сӧстӧм сьӧлӧмныд дрӧгмунас!
Да и мыйла!
Мый ме тіянлы!
Гӧгӧрвоанныд-ӧ ті менӧ»... да сідз водзӧ.
Сійӧ меным ачыс висьтавліс, мый помкаыс, коді тшӧктіс сійӧс пырны <ns>К.</ns> полкӧ, кольӧ век кежлӧ небеса да сы костын гусяторйӧн.
Но сэкъясӧ, кор шыбитлӧ трагическӧй мантиясӧ, Грушницкий зэв муса да забавнӧй.
Меным окота аддзывны сійӧс нывбабаяскӧд: танітӧ нин сійӧ, ме думайта, старайтчӧ!
Ми аддзысим важ другъяс моз.
Ме куті сылысь юасьны минеральнӧй ваяс дорын оласног йылысь да тӧдчанаджык йӧз йылысь.
— Ми олам доза прозаическӧй олӧмӧн, — ышловзьӧм бӧрын шуис сійӧ: — асылас ва юысьяс — дзугыльӧсь, кыдзи став висьысьясыс, а рытъясын вина юысьясыс — дӧзмӧдчысьӧсь, кыдзи став здоровӧйясыс.
Нывбаба обществояс эмӧсь; сӧмын наысь ичӧт утешениеыс: найӧ ворсӧны картіӧн, пасьтасьӧны лёкногӧн, и ужаснӧя сёрнитӧны французскӧй кывйӧн.
Таво Москваысь сӧмын ӧтнас княгиня Лиговская нылыскӧд; но накӧд ме абу тӧдса.
Менам салдатскӧй шинельӧй — кыдзи кедзовтӧмлӧн печать.
Сы вылӧ видзӧдігӧн жалитӧмыс милӧстина кодь сьӧкыд.
Тайӧ минутаас миян дінті мунісны колодец дорӧ кык дама; ӧтиыс олӧма арлыда, мӧдыс томиник, статя.
Налысь чужӧмъяссӧ шляпаяс сайсяньыс ме эг аддзыв, но пасьтасьӧмаӧсь найӧ вӧлі медбур вкус стрӧг правилӧяс серти: нинӧм лишнӧйыс.
Мӧдыс вылын вӧлі тупкӧса платье <fra>grіs de perles</fra>*, кокньыдик шӧвк кӧсынка гартчис сылӧн гибкӧй сьылі гӧгӧрыс.
Ботинки <fra>couleur puce</fra>* топӧдісны сылысь косіндзи коксӧ кок шег дортіыс сэтшӧм лӧсьыдика, мый весигтӧ мичлун таинствояс йылысь вежӧрттӧм морт эськӧ акнитіс, кӧть нин чуймӧмысла.
Сылӧн кокни, но благороднӧй покодкаас вӧлі мыйкӧ девственнӧй, кодӧс он куж шуны, но синлы гӧгӧрвоана.
Кор сійӧ муніс миян дінті, сы дінсянь ӧвтыштіс сэтшӧм гӧгӧрвоны позьтӧм ароматӧн, кутшӧм кылӧ мукӧд дырйи муса нывбаба запискаысь.
— Вот княгиня Лиговская, — шуис Грушницкий: — и сыкӧд тшӧтш сылӧн нылыс Мери, кыдзи мамыс сійӧс шуӧ английскӧй ногӧн.
Найӧ танӧсь сӧмын на куим лун.
— Но тэ нин тӧдан сылысь нимсӧ?
— Да, ме случайнӧ кывлі, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис сійӧ: — веськыда висьтала, ме эг желайт накӧд тӧдмасьны.
Тайӧ гордӧй знатьыс видзӧдӧ миян вылӧ, армеецъяс вылӧ, кыдзи дикӧйяс вылӧ.
И кутшӧм налы делӧ, эм-ӧ мывкыдыс нумеруйтӧм фуражка улын да кыз шинель улын сьӧлӧмыс?
— Коньӧрӧй шинельӧй! — серӧктігмоз шуи ме: — а коді этайӧ господиныс, коді на дорӧ матыстчӧ да сэтшӧм услужливӧя мыччӧ налы стӧкан?
— О! тайӧ московскӧй франт Раевич!
Сійӧ игрок: тайӧ пыр жӧ тыдалӧ ыджыд зарни чеп сертиыс, коді гартчӧ сылӧн гӧлубӧй жилет вылас.
А кутшӧм кыз беддьыс — быттьӧкӧ Робинзон-Крузолӧн!
Да и тошкыс лӧсялӧ, и причёскаыс <fra>a la moujіk</fra>* .
— Тэ скӧралан став человечество рӧд вылас.
— И эм мый вӧсна...
— О! Збыль!
Тайӧ кадас дамаяс вешйисны колодец дорысь да ӧтвесьтасисны миянкӧд.
Грушницкий удитіс кӧстыль отсӧгнас сувтны драматическӧй позаӧ да гораа вочавидзис меным французскӧй ногӧн:
— <fra>Mon cher, je haіs les hommes pour ne pаs les meprі sеr, cаr autrement la vіе seraіt une farce trop degoutante</fra>*.
Лӧсьыдик княжна бергӧдчыліс да козьныштіс ораторӧс любопытнӧй кузь видзӧдласӧн.
Тайӧ видзӧдласыслӧн выражениеыс вӧлі зэв неопределённӧй, но абу сералана, и ме думӧн сьӧлӧмсянь поздравиті Грушницкийӧс.
— Тайӧ княжна Мериыс зэв лӧсьыдик, — шуи ме сылы. — Сылӧн сэтшӧм бархатнӧй синъяс, — именнӧ бархатнӧйӧсь: ме сӧветуйта тэныд тайӧ кывъяссӧ тӧдвылад босьтны, кор кутан сёрнитны сы синъяс йылысь: — улыс да вылыс синлысъясыс сэтшӧм кузьӧсь, мый шонді югӧръясыс оз отражайтчыны сылӧн синаканьясас.
Ме любита тайӧ синъяссӧ — оз югъявны: найӧ сэтшӧм небыдӧсь, найӧ быттьӧкӧ малалӧны тэнӧ...
Шуны кӧ, кажитчӧ, чужӧмас сылӧн сӧмын тайӧ и мичаыс...
А мый, сылӧн пиньясыс еджыдӧсь?
Тайӧ зэв важнӧ! жаль, мый сійӧ эз нюммун тэнад пышнӧй фраза вылӧ.
— Тэ сёрнитан лӧсьыд нывбаба йылысь, кыдзи английскӧй вӧв йылысь, — лӧгпырысь шуис Грушницкий.
— <fra>Мon cher</fra> — вочавидзи ме сылы, сы сёрни ногӧ лӧсьӧдчыны зільӧмӧн: — <fra>je meprіse les femmes pour nе pas les aіmer, car autrement la vіe seraіt un melodrame trop rіdіcule</fra>*.
Ме бергӧдчи да муні сы дорысь.
Часджын мында ме гуляйті винограднӧй аллеяяс кузя, известкаа скалаяс вывті да на костын ӧшалысь кустъяс пӧвстті.
Жар лоны кутіс, и ме тэрмаси гортӧ.
Кислосернӧй источник дорті прӧйдитігӧн ме сувті вевта галлерея дорӧ, медым лолалыштны сы вуджӧр улын, и та вӧсна меным удайтчис лоны зэв любопытнӧй сценалӧн свидетельӧн.
Действующӧй лицояс вӧліны со кутшӧм положениеын.
Княгиня пукаліс московскӧй франткӧд вевта галлерея лабич вылын, и кыкнанныс найӧ, буракӧ, вӧлі занятӧсь серьёзнӧй сёрниӧн.
Княжна, тыдалӧ, медбӧръя стӧкан юӧм бӧрын, думыштчӧмӧн ветлӧдліс колодец дорті.
Грушницкий сулаліс дзик колодец бердас; площадка вылас сэсся некод эз вӧв.
Ме матыстчи матӧджык да дзебси галлерея пельӧс сайӧ.
Тайӧ минутаас Грушницкий уськӧдіс лыа вылӧ ассьыс стӧкансӧ да зілис копыртчыны, медым лэптыны сійӧс: висян кокыс мешайтіс сылы.
Коньӧр!
Кыдзи сійӧ мудеритіс, кӧстыль вылас мыджсигтыр, но ставыс весьшӧрӧ.
Сылӧн выразительнӧй чужӧмыс збыль петкӧдліс страдайтӧм.
Княжна Мери ставсӧ тайӧс аддзис меысь бурджыка.
Лэбачысь кокньыдджыка сійӧ жбырк-матыстчис сы дорӧ, копыртчыліс, лэптіс стӧкансӧ да зэв лӧсьыдик вӧрасӧн сетіс сылы; сэсся зэв ёна гӧрдӧдіс, видзӧдліс галлерея вылӧ да, кор аддзис, мый сылӧн маменькаыс нинӧм эз казяв, пырысь-пыр жӧ, кажитчӧ, успокоитчис.
Кор Грушницкий восьтіс вомсӧ, медым аттьӧавны сійӧс, сійӧ вӧлі ылын нин.
Минута мысти сійӧ петіс галлереяысь мамыскӧд да франткӧд, но Грушницкий дорті прӧйдитігӧн лои сэтшӧм чиннӧй да важнӧй вида, — весиг эз бергӧдчыв, весиг эз казявлы сылысь страстнӧй видзӧдлассӧ, кутшӧмӧн Грушницкий дыр колльӧдіс сійӧс, кытчӧдз, гӧрасянь лэччӧм мысти, сійӧ эз саяв бульварса посньыдик нинпуяс сайӧ...
Но вот сылӧн шляпкаыс вуджӧртліс улича вомӧн;
сійӧ котӧрӧн пырис Пятигорскса медся бур керкаяс пиысь ӧти воротаӧ.
Сы бӧрся прӧйдитіс княгиня да копыртчылӧмӧн прӧщайтчис Раевичкӧд ворота дорас.
Сӧмын сэки коньӧр страстнӧй юнкер аддзис менӧ.
— Тэ аддзылін? — менсьым киӧс ёна кутлігмоз шуис сійӧ: — тайӧ веськыда ангел!
— Мый вӧсна? — быттьӧкӧ дзик сьӧлӧмсянь юалі ме.
— Тэ ӧмӧй эн аддзыв?
— Аддзылі: сійӧ лэптіс тэнсьыд стӧкантӧ.
Сэні кӧ вӧлі стӧрӧж, сійӧ эськӧ вӧчис дзик жӧ тадзи, да тэрыбджыка на ещӧ, вина вылӧ получитны надейтчиг.
Дай зэв гӧгӧрвоана, мый сылы тэ жаль лоин: тэ вӧчин сэтшӧм ужаснӧй гримаса, кор тувччин ранитчӧм кок вылад...
— И тэнад сы вылӧ видзӧдігӧн ньӧти эз вӧрзьыв сьӧлӧмыд, кор душаыс пӧртмасис сылӧн чужӧм вылас?
— Эз.
Ме пӧръялі; но меным окота вӧлі скӧрмӧдны сійӧс.
Ме чужӧмсянь радейта век паныд шуны; став олӧмӧй менам вӧлі сьӧлӧмлы либӧ вежӧрлы шог да неудачнӧй дорвыв противоречитӧм.
Энтузиастлӧн присутствуйтӧмыс меным овлӧ крещение дырся кӧдзыдӧн, и, ме чайта, мижуй флегматиккӧд частӧ аддзысьлӧмъяс вӧчисны эськӧ меысь страстнӧй мечтательӧс.
Висьтася ещӧ, мый эз лӧсьыд, но тӧдса чувство тайӧ здукас кокньыдика котӧртіс менам сьӧлӧмті: тайӧ чувствоыс — вӧлі вежалӧм:
ме смела висьтала «вежалӧм», сы вӧсна мый велалі аслым быдторйын висьтасьны;
и ӧдвакӧ сюрас том морт, коді, лӧсьыдик нывбабакӧд паныдасигӧн, кор сійӧ нывбабаыс кыскис ас дорас сылысь празднӧй вниманиесӧ да друг сы дырйи веськыда тӧдчӧдіс мӧд мортӧс, сылы сэтшӧм жӧ тӧдтӧмӧс, ӧдвакӧ, шуа, сюрас сэтшӧм том морт (дерт, коді овлӧма паськыд светын да велалӧма балуйтны ассьыс самолюбиесӧ), кодӧс эськӧ неприятнӧя эз шемӧсмӧд тайӧ.
Чӧв олігтыр ми Грушницкийкӧд лэччим гӧра йылысь да мунім бульвар кузя, керка ӧшиньяс увті, кытчӧ саяліс миян красавица.
Сійӧ пукаліс ӧшинь дорас.
Менӧ соскӧд тракнитігмоз Грушницкий чӧвтіс сы вылӧ сэтшӧм гудыр-нежнӧй видзӧдлас пиысь ӧтиӧс, кодъяс омӧля действуйтӧны нывбабаяс вылӧ.
Ме веськӧді сы вылӧ лорнетӧс, и казялі, мый Грушницкий видзӧдлӧм вылӧ сійӧ нюммуніс, а мый менам дерзкӧй лорнет ёна скӧрмӧдіс сійӧс.
И кыдзи, збыльысь, лысьтӧ кавказскӧй армеец веськӧдны лорнетсӧ московскӧй княжна вылӧ?..
Май 13-ӧд лун.
Талун асывнас ме ордӧ пырис доктор; сылӧн нимыс Вернер, но сійӧ русскӧй.
Мый сэні шензьӧданаыс?
Ме тӧдлі ӧти Ивановӧс, коді вӧлі немец.
Вернер замечательнӧй морт уна помка серти.
Сійӧ скептик и матерьялист, кыдзи пӧшти став медикыс, а такӧд тшӧтш и поэт, и абу шутка вылӧ, — поэт пыр делӧ вылын да частӧ сёрни вылын, кӧть нэм чӧжнас, и кык стих абу гижлӧма.
Сійӧ изучайтіс морт сьӧлӧмлысь став ловъя струнаяссӧ, кыдзи изучайтӧны шойлысь сӧнъяссӧ, но некор сійӧ эз кужлы воспользуйтчыны ас тӧдӧмлуннас: сідзисӧ мукӧд дырйи отличнӧй анатомик оз куж бурдӧдны лихорадкаысь!
Вернер векджык гусьӧник смекайтчис ас больнӧйяс вылын; но ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ бӧрдіс кулысь салдат дорын...
Вернер вӧлі гӧль, мечтайтліс миллионъяс йылысь, а сьӧм вӧсна эськӧ лишнӧй воськов эз вӧч; сійӧ ӧтчыд меным висьталіс, мый друглы дорысь сійӧ лучше враглы вӧчас кутшӧмкӧ бур, сы вӧсна мый тайӧ лои эськӧ ассьыд благотворительностьсӧ вузалӧм, а лӧглуныд сӧмын содӧ прӧтивниклӧн великодушиекӧд тшӧтш.
Кывйыс сылӧн вӧлі лёк: сылӧн эпиграмма вывеска улын эз ӧти бур сьӧлӧма морт кут нимавны пошлӧй дуракӧн; сылӧн соперникъясыс, вадорса вежалысь медикъяс, паськӧдісны сёрни, быттьӧкӧ пӧ сійӧ аслас больнӧйяс вылӧ рисуйталӧ карикатураяс, — висьысьяс лӧгасисны, пӧшти ставныс ӧткажитчисны сыысь.
Сылӧн другъясыс, мӧдног кӧ, збыльысь став прамӧй йӧзыс, кодъяс служитлісны Кавказын, весьшӧрӧ зілисны восстановитны сылысь усьӧм авторитетсӧ.
Сылӧн обликыс вӧлі сэтшӧмъяс кодь, кодъяс первойысь видзӧдігӧн чуймӧдӧны неприятнӧя, но кодъяс бӧрынджык воӧны сьӧлӧм вылад, кор синмыд велалас неправильнӧй чертаяссьыс лыддьыны испытаннӧй да высокӧй душа.
Вӧвліны примеръяс, кор нывбабаяс садь быртӧдзныс радейтлісны татшӧм йӧзсӧ да эз вежны эськӧ налысь мисьтӧмлунсӧ медся свежӧй да розӧвӧй эндимионъяс* мичлун вылӧ; нывбабаяслы колӧ сетны справедливость: налӧн эм душевнӧй красоталӧн инстинкт;
Вернер кодь йӧзыд та вӧсна, вермас лоны, и любитӧны сэтшӧм страстнӧя нывбабаястӧ.
Вернер вӧлі ичӧт тушаа и косіник и кага кодь слаб; ӧти кокыс сылӧн вӧлі мӧдсьыс дженьыдджык, Байронлӧн кодь; туша сертиыс юрыс кажитчис вывті ыджыдӧн; юрсисӧ сійӧ шырис гребёнка улӧ, и черепыслӧн татшӧм ногӧн эрдӧдӧм неровностьясыс шензьӧдісны эськӧ френологӧс дзик противоположнӧй наклонностьясыслӧн аслысногӧн кыскӧмнас.
Сылӧн ичӧтик сьӧд синъясыс, кодъяс век беспокойнӧйӧсь, зілисны писькӧдчыны тіян мӧвпъясӧдз.
Сылӧн паськӧмас тӧдчӧны вӧлі вкус да опрятность; сылӧн косіндзи, сӧнъяса да ичӧтик киясыс красуйтчисны югыдвиж перчаткияс пытшкын.
Сылӧн сюртукыс, галстукыс да жилетыс век вӧліны сьӧд рӧмаӧсь.
Томйӧз нимтісны сійӧс Мефистофельӧн; — сійӧ петкӧдліс, быттьӧ лӧгасьліс тайӧ нимтӧмсьыс, но збыльысьсӧ тайӧ леститіс сылысь самолюбиесӧ.
Ми регыд гӧгӧрвоим мӧда-мӧдӧс да лоим приятельясӧн, сы вӧсна мый дружитны ме эг сяммы: кык друг пиысь ӧтиыс век мӧдыслӧн раб, кӧть и частӧ некоднанныс на пиысь таын оз признайтчыны аслыныс — рабӧн лоны ме ог вермы, а тшӧктыны тайӧ случайын — мудзтана удж, сы вӧсна мый такӧд ӧттшӧтш колӧ и ылӧдлыны; сэсся и менам эмӧсь лакейяс да деньга!
Со кыдзи ми лоим приятельясӧн: ме аддзи Вернерӧс <ns>С-ысь</ns>, уна лыда да шумнӧй томйӧз пиысь; рыт помас сёрни лои философско-метафизическӧй направлениеа, тӧлкуйтім убеждениеяс йылысь: быдӧн вӧлі убеждёнӧсь разнӧйторъясын.
— Мый меӧдз касайтчӧ, то ме убеждён сӧмын ӧтиторйын...
— висьталіс доктор.
— Мыйын сійӧ? — юалі ме, меным вӧлі окота тӧдны мнениесӧ мортлысь, коді ӧнӧдз пыр чӧв оліс.
— Сыын, — вочавидзис сійӧ, — мый водз, либӧ сёр, ӧти мича асылӧ ме кула.
— Ме озырджык тіянысь, — шуи ме: — менам, таысь кындзи, ещӧ эм убеждение — буретш сійӧ, мый ме ӧти зэв лёк рытӧ имеиті шудтӧмлун чужны!
Быдӧн шуисны, мый ми сӧрам, а збыльсӧ на пиысь некод нинӧм таысь мывкыдаджыксӧ эз висьтав.
Тайӧ минутасянь ми торйӧдім-тӧдчӧдім мӧда-мӧдӧс йӧз чукӧрсьыс.
Ми частӧ ӧтлаасьлывлім, да кыкӧн тӧлкуйтлывлім отвлечённӧй предметъяс йылысь зэв збыльысь, кытчӧдз эгӧ казявлӧй кыкнанным, мый ми мӧда-мӧднымӧс взаимнӧя бӧбйӧдлам.
Сэки, мӧда-мӧднымлы синманым сюся видзӧдлӧм бӧрын, кыдзи вӧчлісны, Цицерон висьталӧм серти, римскӧй авгуръяс, ми заводитлім серавны и, пӧттӧдз сералӧм бӧрын, разӧдчылім асланым рытӧн зэв дӧвӧльнӧйӧсь.
Синъясӧс пӧтӧлӧкӧ веськӧдӧмӧн да балябӧж улӧ киясӧс пуктӧмӧн ме вӧлі куйла диван вылын, кор Вернер пырис менам комнатаӧ.
Сійӧ пуксис креслӧӧ, тростьсӧ сувтӧдіс пельӧсӧ, очсыштіс да висьталіс, мый ывлаын кутіс лоны жар.
Ме вочавидзи, мый менӧ дӧзмӧдӧны гутъяс, — и ми кыкнанным ланьтім.
— Приметитӧй, любезнӧй доктор, — шуи ме, — мый дуракъястӧг свет вылын вӧлі эськӧ зэв гажтӧм...
Видзӧдлӧй, вот ми кык вежӧра морт: ми водзвыв тӧдам, мый ставтор йывсьыс позьӧ помтӧг вензьыны, и сы вӧсна огӧ вензьӧй; ми тӧдам пӧшти став гуся мӧвпъяснымӧс мӧда-мӧднымлысь; ӧти кыв миянлы дзонь история; миян быд чувстволысь зерно аддзам куим пӧвста оболочка пыр.
Шогторйыс миянлы серам, тешторйыс гажтӧм, а вообще, веськыда кӧ шуны, миянлы ставыс веськодь, асьным кындзи.
Сідзкӧ, миян костын оз вермы лоны чувствояс да мӧвпъяс ӧта-мӧдлы висьтавлӧм: ми тӧдам ӧтиным мӧд йылысь ставсӧ, мый кӧсъям тӧдны, и унджыксӧ тӧдны ог кӧсйӧ;
кольӧ ӧти средство: висьтавлыны выльторъяс.
Висьталӧй жӧ меным кутшӧмкӧ выльтор?
Кузя висьталӧмысь ме мудзи, куни синъясӧс да очсышті.
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ вочавидзис:
— Тіян галиматьяын век жӧ эм идея.
— Кык! — вочавидзи ме.
— Висьталӧй меным ӧтисӧ, ме ачым висьтала тіянлы мӧдсӧ.
— Бур, заводитӧй! — шуи ме, век на пӧтӧлӧкӧ видзӧдігмоз да думысь нюмъялігтыр.
— Тіянлы окота тӧдны кутшӧмкӧ подробностьяс ва вылӧ воысьяс кодкӧ-нибудь йылысь, и ме нин гӧгӧрвоа, код йылысь тадзи тӧждысянныд, сы вӧсна мый ті йылысь сэні юасисны нин.
— Доктор! решительнӧ миянлы оз позь сёрнитны: ми вермам лыддьыны мӧда-мӧдлысь думъяснымӧс.
— Ӧні мӧдыс...
— Мӧд идея вот: меным окота вӧлі заставитны тіянӧс висьтавны мыйкӧ;
ӧти-кӧ
сы вӧсна, мый кывзігӧн он сэтшӧма мудз; мӧд-кӧ, оз позь кывнад пӧръяссьыны; коймӧд-кӧ, позяс тӧдмавны йӧзлысь тайна; нёльӧд-кӧ,
сы вӧсна сэтшӧм вежӧра йӧз, кыдзи ті, ёнджыка радейтӧны висьталысьяс дорысь кывзысьясӧс.
Ӧні делӧ дінӧ; мый тіянлы висьталіс княгиня Лиговская ме йылысь?
— Ті ёна уверенӧсь, мый сійӧ княгиня... а абу княжна?..
— Дзик убеждён.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый княжна юасис Грушницкий йылысь.
— Тіян зэв сюсь вежӧрныд.
Княжна висьталіс, мый сійӧ дзик чайтӧ, мый салдатскӧй шинеля тайӧ том мортсӧ дуэль вӧсна разжалуйтӧмаӧсь салдатӧ...
— Надейтча, ті колинныд сійӧс тайӧ приятнӧй ылалӧмас...
— Тӧдӧмысь.
— Заводитчӧмыс эм! — горӧді ме зэв нимкодьпырысь: — тайӧ комедия развязка йывсьыс ми клопочитыштам.
Судьбаыс явӧ тӧждысьӧ сы йылысь, медым меным эз вӧв гажтӧм.
— Ме водзвыв чувствуйта, — висьталіс доктор, — мый коньӧр Грушницкий лоас тіян жертваӧн...
— Водзӧ, доктор...
— Княгиня висьталіс, мый тіян чужӧмныд сылы тӧдса.
Ме сылы гарышті, мый вермас лоны сійӧ аддзывліс тіянӧс Петербургын, кӧнкӧ светын... ме висьталі тіянлысь нимнытӧ...
Нимныд сылы вӧлі тӧдса.
Буракӧ, тіян историяныд сэні вӧчӧма ыджыд шум...
Княгиня кутіс висьтавлыны тіян похождениеяс йылысь, светскӧй суклясьӧмъяс дінӧ тӧдӧмысь ассяньыс содтышталӧмӧн...
Нылыс кывзіс окотапырысь.
Сы воображениеын ті лоинныд выльнога романса геройӧн...
Ме эг вензьы княгинякӧд, кӧть и тӧді, мый сійӧ сӧрӧ.
— Достойнӧй друг! — шуи ме киӧс сылы нюжӧдігмоз.
Доктор сьӧлӧмсяньыс топӧдліс киӧс да водзӧ висьталіс:
— Окотитанныд кӧ, ме тіянӧс представита...
— Чӧлӧй! — киясӧн воча швачкигмоз шуи ме: — геройясӧс ӧмӧй представляйтӧны?
Найӧ мӧдногӧн оз тӧдмасьны, кыдзи сӧмын ассьыс радейтанаторсӧ веськыд смертьысь спасайтігӧн...
— И ті збыльысь кӧсъянныд вӧтлысьны княжна бӧрся?
— Мӧдарӧ, дзик мӧдарӧ!..
Доктор, медбӧрын ме торжествуйта: ті менӧ онӧ гӧгӧрвоӧй!..
Тайӧ менӧ, шуны кӧ, огорчайтӧ, доктор, — минута чӧв олӧм бӧрын водзӧ висьталі ме: — ме некор ачым ог восьт ассьым тайнаяс, а вывті радейта, медым найӧс тӧдмалісны, сы вӧсна мый тадзнад ме век верма колана кадӧ соссьыны наысь.
Но ті долженӧсь меным опишитны маменькасӧ нылыскӧд.
Кутшӧм йӧз найӧ?
— Ӧти-кӧ, княгиня — нелямын арӧса нывбаба, — вочавидзис Вернер: — сылӧн вывті бур желудокыс, но вирыс тшыксьӧма; банбокъясас гӧрд чутъяс.
Ас олӧмыслысь бӧръя джынсӧ сійӧ колляліс Москваын и тані спокойинас тшӧгис.
Сійӧ радейтӧ ышӧдан анекдотъяс и ачыс мукӧд дырйи висьтавлӧ неприличнӧйторъяс, кор нылыс абу комнатаас.
Сійӧ меным висьталіс, мый нылыс сылӧн гулю кодь мыжтӧм.
Кутшӧм меным делӧ?
Ме кӧсйи сылы вочавидзны, медым сійӧ вӧлі спокойнӧй, мый тайӧс ме некодлы ог висьтав.
Княгиня лечитчӧ ревматизмысь, а нылыс енмыс тӧдӧ мыйысь.
Ме тшӧкті кыкнанныслы юны кислороднӧй васӧ луннас морт кык стӧканӧн да недельнас кыкысь купайтчыны разводнӧй ваннаын.
Княгиня, буракӧ, абу велалӧма повелевайтны: сійӧ зэв пыдди пуктӧ вежӧрсӧ да тӧдӧмлунъяссӧ нылыслысь, коді лыддьывлӧма Байронӧс английскӧй кыв вылын да тӧдӧ алгебра.
Москваын, тыдалӧ, барышняяс сетчӧмаӧсь учёностьӧ, и бура вӧчӧны — збыль!
Миян мужчинаяс вообще абу сэтшӧм любезнӧйӧсь, мый накӧд кокетничайтны мывкыда нывбабалы, буракӧ, мустӧм зэв.
Княгиня ёна радейтӧ том мортъясӧс; княжна видзӧдӧ на вылӧ неуна зывӧктӧмӧн: — московскӧй привычка!
Москваын найӧ сӧмын и олӧны нелямын арӧса острякъясӧн.
— А ті вӧвлінныд Москваын, доктор?
— Да, менам вӧлі сэні мыйкӧ ыджда практика.
— Висьтавлӧй водзӧ.
— Да ме, буракӧ, ставсӧ висьталі...
Да! со мый ещӧ: княжна, кажитчӧ, радейтӧ тӧлкуйтны чувствояс йылысь, страстьяс йылысь да с. в.,
ӧти тӧв сійӧ вӧлӧма Петербургын, и сылы сійӧ абу воӧма сьӧлӧм вылас, медсясӧ нин обществоыс: сійӧс, тыдалӧ, кӧдзыда примитӧмаӧсь.
— Ті некодӧс на ордысь талун энӧ аддзылӧй?
— Мӧдарӧ; вӧлі ӧти адъютант, ӧти зэвтчӧм гвардеец да выль локтысьяс лыдысь кутшӧмкӧ дама, княгинялӧн мужиксяньыс рӧд, зэв лӧсьыдик, но зэв ёна, кажитчӧ, висьӧ...
Энӧ-ӧ аддзылӧй ті сійӧс колодец дорын? — сійӧ шӧркодь тушаа, блондинка, правильнӧй чертаяса, чужӧм рӧмыс чахоткаӧн висьӧдчысь мортлӧн кодь, а веськыд банбокас пудпас: сылӧн чужӧмыс чуймӧдіс менӧ аслас выразительностьнас.
— Пудпас! — нурбыльті ме пинь ныр. — Неужели?
Доктор видзӧдліс ме вылӧ да шуис торжественнӧя, меным сьӧлӧм вылӧ кисӧ пуктӧмӧн:
«сійӧ тіянлы тӧдса!..»
Менам сьӧлӧмӧй, збыль, векся дорысь ёнджыка тіпкис.
— Ӧні тіянлы ӧчередь торжествуйтны! — шуи ме: — сӧмын тіян вылӧ ме надейтча: ті онӧ изменитӧй меным.
Ме сійӧс эг на аддзыв, но чайта, тіян висьталӧм портрет серти тӧдмалі ӧти нывбабаӧс, кодӧс радейтлі важӧн...
Энӧ висьталӧй ме йылысь сылы ни ӧти кыв: сійӧ кӧ юалас, висьталӧй ме йылысь лёктор.
— Пӧжалуй! — пельпомъяссӧ лэптыштігмоз шуис Вернер.
Кор сійӧ муніс, зэв ыджыд шог топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Судьба-ӧ миянӧс бара ӧтлаӧдіс Кавказын, али сійӧ нарошнӧ татчӧ воис, тӧдӧмӧн, мый менӧ встретитас?.. и кыдзи ми аддзысям?.. и сэсся, сійӧ-ӧ збыль?..
Менам предчувствиеяс некор эз пӧръявлыны менӧ.
Мирас абу мӧд морт, код вылын кольӧм олӧмыс мед эськӧ босьтліс сэтшӧм власть, кыдзи ме вылын.
Кольӧм шог либӧ долыдтор йылысь быд казьтылӧм доймымӧн кучкӧ менам сьӧлӧмӧ да лыбӧдӧ сэтысь пыр сійӧ жӧ шыяс...
Менӧ глупӧя создайтӧма: нинӧмтор ог вунӧд — нинӧмтор!
Ӧбед бӧрын час квайтын ме муні бульвар вылӧ: сэні вӧлі йӧз чукӧр; княгиня княжнакӧд пукалісны скамья вылын, мӧда-мӧд вежмӧн любезничайтысь томйӧз кытшын.
Ме пукси неылӧ мӧд лабич вылӧ, сувтӧді кык тӧдса <ns>Д...</ns> офицеръясӧс да куті мыйкӧ налы висьтавлыны; — тыдалӧ, вӧлі тешкодь, сы вӧсна мый найӧ кутісны серавны йӧймӧмъяс моз.
Тӧдны окотитӧмыс кыскис ме дорӧ ӧткымынъясӧс княжнаӧс кытшалысьяс пиысь; этша-этшаӧн и ставныс сійӧс эновтісны да ӧтлаасисны менам кружок дорӧ.
Ме эг ланьтлы: менам анекдотъяс вӧліны умнӧйӧсь глупостьӧдз, матіті прӧйдитысь оригиналъяс вылын менам смекайтчӧмъясӧй вӧліны ёсьӧсь ёна скӧр-мӧдтӧдз...
Ме гажӧді публикасӧ шонді лэччытӧдз. —
Мамыскӧд кутчысьӧмӧн княжна некымынысь прӧйдитіс ме дорті, сійӧс колльӧдіс кутшӧмкӧ чотысь старик; княжна некымынысь ме вылӧ дӧзмӧмӧн видзӧдліс веськодьлун петкӧдлыны зілигмоз...
— Мый сійӧ тіянлы висьтавліс? — юаліс княжна ӧти том мортлысь, коді вежливость ради бӧр локтіс сы дінӧ: — тыдалӧ, зэв лӧсьыд история — тышъяс дырся ассьыс подвигъяссӧ?.. — Княжна шуис тайӧс доза гораа и, буракӧ, кӧсйис менӧ бытшкыштны.
«А-а! — думышті ме: — ті онӧ шуткаысь скӧралӧй, муса княжна, чӧвлӧй, сӧмын тайӧ ӧмӧй на лоӧ!»
Грушницкий кыйӧдіс сы бӧрся, кыдзи хищнӧй зверь, и эз чӧвтлы сы вылысь синсӧ: заклад варта, мый аски сійӧ кутас корны, медым сійӧс кодкӧ представитіс княгинялы.
Княгиня лоӧ зэв рад, сы вӧсна мый сылы гажтӧм.
Май 16-ӧд лун.
Кык лун чӧжӧн менам делӧяс ёна водзлань мунісны.
Княжна решительнӧ эз вермы синнас видзӧдны ме вылӧ; меным висьталісны нин ме йылысь кык-куим эпиграмма, доза ёсъясӧс, но сыкӧд ӧттшӧтш зэв лестнӧйясӧс.
Сылы зэв дивӧ, мый ме, коді велалӧма бур общество дорӧ, коді сэтшӧм тӧдса сылӧн петербургскӧй кузинаяскӧд да тьӧтушкаяскӧд, ог зіль тӧдмасьны сыкӧд.
Ми паныдасьлам быд лун колодец дорын, бульвар вылын; ме мыйвынысь зіля кыскыны ас дорӧ сійӧс радейтысьясӧс, блестящӧй адъютантъясӧс, кельыд чужӧма москвичьясӧс да мукӧдъясӧс, — и меным пӧшти век удайтчӧ.
Ме терпитны эг вермыв ас ордын гӧстьясӧс: ӧні ме ордын быд лун керкатыр, ӧбедайтӧны, ужнайтӧны, ворсӧны — и, увы, менам шампанскӧйӧй торжествуйтӧ княжна синъяслӧн магнетическӧй вын вылын!
Тӧрыт ме встретиті сійӧс Челахов магазинын; сійӧ донъясис ньӧбны чудеснӧй персидскӧй ковёр.
Княжна ёна корис ассьыс маменькасӧ не скупитчыны: тайӧ ковёрыс сэтшӧма эськӧ мичмӧдіс сылысь кабинетсӧ!..
Ме сеті лишнӧй нелямын шайт да аслым босьті сійӧс; таысь менӧ вӧлі козьналӧма сэтшӧм видзӧдласӧн, кӧні лӧсталіс лӧсьыдсьыс-лӧсьыд бешенство.
Ӧбед кад гӧгӧр ме тшӧкті нарошнӧ нуӧдны сы ӧшиньяс увті менсьым черкесскӧй вӧлӧс, кодӧс вӧлі вевттьӧма тайӧ ковёрнас.
Тайӧ кадас Вернер вӧлӧма на ордын да висьталіс меным, мый тайӧ сценаыслӧн эффектыс вӧлӧма медся драматическӧй.
Княжна кӧсйӧ меным паныд проповедуйтны ополчение; ме весиг казялі, мый кык адъютант нин сы дырйи зэв коса кланяйтчӧны мекӧд, но век жӧ быд лун ӧбедайтӧны ме ордын.
Грушницкий лои таинственнӧй вида: ветлӧдлӧ кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да некодӧс оз тӧд; кокыс сылӧн друг бурдіс: сійӧ муртса чотыштӧ.
Сылы сюри случай сёрнитыштны княгинякӧд да висьтавны княжналы кутшӧмкӧ комплимент; княжна, тыдалӧ, оз зэв бӧрйысь, сы вӧсна мый тайӧ кадсяньыс вочавидзӧ сы поклон вылӧ медся мусаа нюммунӧмӧн.
— Тэ решительнӧ он кӧсйы тӧдмасьны Лиговскаякӧд? — шуис сійӧ меным тӧрыт.
— Решительнӧ.
— Дугды! медся приятнӧй дом минеральнӧй ваяс дорын!
Татчӧсса став медбур обществоыс...
— Менам другӧй, ме и татчӧссаяс вылӧ ёна дӧзми.
А тэ волывлан на ордӧ?
— Ог на; ме сёрниті княжнакӧд кыкысь кымын, эг унджыкысь.
Тӧдан, кыдзкӧ вӧзйысьны домас абу лӧсьыд, кӧть тані и вӧчӧны тайӧс...
Мӧд делӧ, ме кӧ вӧлі эполетъяса...
— Дугды! да тадзсӧ тэ интереснӧйджык!
Тэ прӧстӧ он куж пӧльзуйтчыны аслад выгоднӧй положениеясӧн...
Да салдатскӧй шинельыд быд чувствительнӧй барышня синмын тэнӧ вӧчӧ геройӧн да страдайтысьӧн.
Грушницкий самодовольнӧя шпыньмуніс.
— Кутшӧм сӧрӧм! — шуис сійӧ.
— Ме уверен, — водзӧ висьталі ме, — мый княжна любитӧ нин тэнӧ.
Сійӧ гӧрдӧдіс пельясӧдзыс да дузгӧдчис.
О, самолюбие! тэ рычаг, кодӧн Архимед кӧсйыліс кыпӧдны му шар.
— Тэнад пыр шуткаяс! — шуис сійӧ, быттьӧ скӧрмӧм петкӧдлӧмӧн: — ӧти-кӧ, сійӧ менӧ сэтшӧм этша на тӧдӧ...
— Нывбабаяс любитӧны сӧмын найӧясӧс, кодъясӧс оз тӧдны.
— Да ме ог претендуйт сьӧлӧм вылас воны сылы: ме прӧстӧ кӧсъя тӧдмасьны приятнӧй домкӧд, и вӧлі эськӧ зэв тешкодь, менам кӧ вӧліны кутшӧмкӧ надеяяс...
Вот ті, например, мӧд делӧ! — ті, петербургскӧй победительяс: сӧмын видзӧдланныд, нывбабаяс сылӧны нин...
А тӧдан-ӧ, Печорин, мый княжна висьталіс тэ йылысь?..
— Кыдзи? сійӧ тэныд висьтавліс нин ме йылысь?..
— Энлы нимкодясь.
Ме кыдзкӧ сыкӧд сёрниӧ вои колодец дорын, случайнӧ; коймӧд кывйыс сылӧн вӧлі: «коді тайӧ господиныс, кодлӧн сэтшӧм неприятнӧй сьӧкыд видзӧдласыс? сійӧ вӧлі тіянкӧд, сэки...»
Княжна гӧрдӧдіс да эз кӧсйы гарыштны лунсӧ, кор дум вылас уси аслас муса бур вӧчӧмыс.
— Тіянлы оз ков висьтавны лунсӧ, — вочавидзи ме сылы: — сійӧ нэм лоӧ меным памятнӧй...
Менам друг, Печорин! ме тэнӧ ог поздравляйт; тэ сылӧн абу бур примета вылын...
А, збыль, жаль!
Сы вӧсна мый Мери зэв лӧсьыд!..
Колӧ индыны, мый Грушницкий сэтшӧм йӧз сикасысь, кодъяс, нывбаба йылысь сёрнитігӧн, кодкӧд найӧ муртса тӧдсаӧсь, шуӧны менам Мери, менам <fra>Sophіe</fra>, нывбабаыслӧн кӧ вӧлі шуд сьӧлӧм выланыс воны налы.
Ме вӧчи зэв серьёзнӧй вид да вочавидзи сылы:
— Да, сійӧ абу мисьтӧм...
Сӧмын виччысь, Грушницкий!
Русскӧй барышняяс кызвыннас олӧны сӧмын платоническӧй любовӧн, сы дінӧ оз сорлавны верӧссайӧ петӧм йылысь дум; а платоническӧй любовыд медся беспокойнӧй.
Княжна, кажитчӧ, сэтшӧмсикас нывбабаясысь, кодъяслы колӧ, мед найӧс забавляйтісны; дорвыв кык минута чӧж кӧ сылы лоӧ тэ дорын гажтӧм,... тэ вошин нэмыд кежлӧ: тэнад чӧв олӧмыд медым кыпӧдӧ сылысь любопытствосӧ, тэнад сёрниыд — некор мед оз удовлетворяйт сылысь любопытствосӧ дзикӧдз; тэныд колӧ тревожитны сійӧс быд минутаӧ;
сійӧ дасысь публичнӧя тэ ради пыдди оз пукты йӧзлысь мнениесӧ да шуас тайӧс жертваӧн, и, медым таысь вознаградитны асьсӧ, кутас тэнӧ мучитны, — а сэсся прӧстӧ шуас, мый сійӧ тэнӧ терпитны оз вермы.
Тэ кӧ сы вылын он кут властвуйтны, то весиг сылӧн медводдза окыштӧмыс оз сет тэныд право мӧдысь окыштӧм вылӧ; сійӧ тэкӧд пӧттӧдзыс кокетничайтас, а во кык мысти петас урӧдина сайӧ, маменькаыслысь кывзысьӧм кузя, да кутас асьсӧ уверяйтны, мый сійӧ шудтӧм, мый сійӧ сӧмын ӧти мортӧс и радейтліс, мӧдног кӧ, тэнӧ, но мый небесаыс эз кӧсйы ӧтилаӧдны сійӧс тэкӧд, сы вӧсна мый тэ вылын вӧлі салдатскӧй шинель, кӧть эськӧ тайӧ кыз, руд шинель улас тіпкис страстнӧй да благороднӧй сьӧлӧм...
Грушницкий кучкис кулакнас пызанӧ да кутіс ветлӧдлыны комната кузя бӧрӧ да водзӧ.
Ме думсьым сералі и весиг кыкысь кымын нюмъёвті, но сійӧ, шуд вылад, эз казяв тайӧс.
Гӧгӧрвоана, мый сійӧ радейтӧ, сы вӧсна мый лои важдорся серти ещӧ ёнджыка дӧверчивӧй; сылӧн весиг явитчис татчӧс вӧчӧм чернитӧм эзысь чунькытш: сійӧ меным кажитчис подозрительнӧйӧн...
Ме куті сійӧс видлавны, и мый жӧ?.. посни букваясӧн Мери нимсӧ вӧлі гижӧма пытшкӧсладорас, и орччӧн — сійӧ лунся числӧыс, кор княжна лэптіс знаменитӧй стӧкан.
Ме гусьӧн видзи, мый тӧдмалі; ме ог кӧсйы мырдӧн пычкыны сылысь висьтасьӧмсӧ; ме кӧсъя, медым сійӧс ачыс бӧрйис менӧ аслас повереннӧйӧ, — и буретш тані ме и кута наслаждайтчыны...
* * *
Талун ме чеччи сёрӧн; локті колодец дорӧ — некод нин абу.
Кутіс лоны жар; еджыд, лёзь кымӧръяс, гымалӧм туналіг, тэрыба котӧртісны лымъя гӧраяссянь: Машуклӧн юрыс тшынасис кусӧдӧм факел моз; сы гӧгӧр гартчисны да кыссисны, змейяс моз, рудов кымӧр лестукъяс, кодъясӧс кутӧма ӧдӧбвывсьыныс да кодъяс быттьӧ крукасьӧмаӧсь сылӧн бытшласьысь кустъясӧ.
Воздухыс вӧлі зырӧма электричествоӧн.
Ме лэччи гротӧ нуӧдысь винограднӧй аллеяӧ; меным вӧлі гажтӧм.
Ме думайті банбокас пудпаса сійӧ том нывбаба йывсьыс, код йылысь висьталіс меным доктор...
Мыйла сійӧ тані?
И сійӧ-ӧ?
И мыйла ме чайта, мый тайӧ сійӧ?
И мыйла весиг сэтшӧм уверен ме таын?
Этша ӧмӧй банбокас пудпаса нывбабаыс? — Татшӧм ногӧн думайтігтыр ме матыстчи грот дорӧдз.
Видзӧда: грот сводса ыркыд вуджӧр улын, из скамья вылын пукалӧ нывбаба, идзас шляпаа, сьӧд шальӧн тубрасьӧма, морӧс вылас юрсӧ лэдзӧма; шляпкаыс сайӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Ме кӧсйи нин бергӧдчыны бӧр, медым не торкны сылысь мечтайтӧмсӧ, кор сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
— Вера! — тӧдлытӧг горӧді ме.
Сійӧ дрӧгнитіс да кельдӧдіс.
«Ме тӧді, мый ті танӧсь», — шуис сійӧ.
Ме пукси сы дінӧ да босьті сылысь кисӧ.
Тайӧ мелі гӧлӧс шысӧ кылігӧн важӧн нин вунӧдлӧм пӧсь гы котӧртіс менам сӧнъяс кузя: сійӧ видзӧдліс менам синъясӧ аслас джуджыд да спокойнӧй синъяснас: — наын тыдовтчис недоверчивость да мыйкӧ укӧрба кодь.
— Ми важӧн нин эгӧ аддзысьлӧй, — шуи ме.
— Важӧн, и кыкнанным вежсим ёна!
— Колӧ лоны, тэ менӧ он нин любит?..
— Ме верӧссайын!.. — висьталіс сійӧ.
— Бара?
Но, некымын во сайын тайӧ помкаыс сідз жӧ вӧлі, но такӧд тшӧтш...
Сійӧ нетшыштіс ассьыс кисӧ менамысь, и банбокъясыс сылӧн ӧзйисны.
— Гашкӧ, тэ радейтан ассьыд мӧд мужиктӧ?
Сійӧ эз вочавидз да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Али сійӧ зэв вежӧктысь?
Чӧв олӧм.
— Мый нӧ?
Сійӧ том, шань, зэв, тыдалӧ, озыр, и тэ полан...
— Ме видзӧдлі сы вылӧ да повзи; сылӧн чужӧмыс петкӧдліс зэв ыджыд шог, синъясас югъяліс синва.
— Висьтав меным, — медбӧрын шӧпнитіс сійӧ, — тэныд зэв гажа менӧ мучитнысӧ?
Меным эськӧ колӧ лӧгавны тэ вылӧ.
Сійӧ кадсяньыс, корсянь ми тӧдам мӧда-мӧднымӧс, тэ нинӧм меным эн сет, страданиеясысь кындзи... —
Сылӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны, сійӧ копыртчис мелань да лэдзис юрсӧ менам морӧс вылӧ.
«Гашкӧ, — -мӧвпышті ме: — тэ сы вӧсна менӧ и радейтлін: долыдторъяс вунӧны, а шогъясыд некор оз...»
Ме сійӧс топыда куті, и тадзи ми дыр олім.
Медбӧрын миян вомдоръясным матыстчисны да сӧльнитчисны пӧсь упоительнӧй окыштчӧмӧ; сылӧн киясыс вӧліны йи кодь кӧдзыдӧсь, юрыс сотчис.
Тані миян костын пансис сэтшӧм сёрнияс пиысь ӧти, кодъяс бумага вылын оз кутны смысл, кодъясӧс оз позь мӧдпӧв висьтавны, оз позь весиг помнитны: шыяслӧн значениеыс вежӧ да содтӧ кывъяслысь значениесӧ, кыдзи итальянскӧй операын.
Сійӧ решительнӧ оз окотит, медым ме тӧдмаси сы мужиккӧд, — сійӧ чотысь старикыскӧд, кодӧс ме муртса аддзылі бульвар вылысь: сійӧ мунӧма сы сайӧ пиыс вӧсна.
Сійӧ озыр да страдайтӧ ревматизмъясӧн.
Ме эг позволит аслым сы йылысь ни ӧти насмешка: Вера уважайтӧ сійӧс, кыдзи батьӧс — и кутас ылӧдлыны, кыдзи мужикӧс...
Тешкодьтор мортлӧн сьӧлӧмыс вообще, и медся нин нывбабалӧн!..
Вералӧн мужикыс, Семён Васильевич <ns>Г...в</ns>, княгиня Лиговскаялӧн ылысса рӧд.
Сійӧ олӧ сыкӧд орччӧн;
Вера частӧ волывлӧ княгиня ордӧ; ме сеті сылы кыв тӧдмасьны Лиговскаяяскӧд да вӧтлысьыштны княжна бӧрся, медым вештыны сы дорысь вниманиесӧ.
Татшӧм ногӧн менам планъяс некутшӧма оз торксьыны, и меным лоӧ гажа...
Гажа!..
Да, ме вуджи нин душевнӧй олӧмлысь сійӧ кад костсӧ, кор корсьӧны сӧмын шуд, кор сьӧлӧм чувствуйтӧ кодӧскӧ ёна да страстнӧя радейтны коланлун: ӧні меным окота лоны сӧмын радейтанаӧн, и то зэв этшаясӧн; меным весиг кажитчӧ, пыр кежлӧ ӧти привязанность меным вӧлі нин тырмымӧн: сьӧлӧмлӧн жалкӧй привычка!
Ӧтитор меным пыр вӧлі тешкодь:
ме некор эг лолы радейтана нывбабалӧн рабӧн:
мӧдарӧ, ме век босьтлі найӧ воля да сьӧлӧм вылын вермыны позьтӧм власть, ньӧти та йылысь тӧждысьтӧг.
Мый вӧсна тайӧ? — сы вӧсна-ӧ, мый ме некор нинӧмӧн зэвсӧ ог дорожит, и мый найӧ быд минутаӧ полісны лэдзны менӧ ас кисьыныс?
Либӧ тайӧ вына организмлӧн магнетическӧй кыскӧм?
Либӧ меным прӧстӧ эз удайтчывлы паныдасьлыны упорнӧй характера нывбабакӧд?
Колӧ веськыда висьтавны, мый ме, збыльысь, ог радейт характера нывбабаясӧс: налӧн-ӧ тайӧ делӧ!..
Збыль, ӧні уси дум вылӧ: ӧтчыд, сӧмын ӧтчыд ме радейтлі чорыд воляа нывбабаӧс, кодӧс некор эг вермыв венны...
Ми янсалім врагъясӧн, — и то, вермас лоны, ме кӧ эськӧ аддзи сійӧс вит воӧн сёрӧнджык, ми эськӧ мӧд ногӧн янсӧдчим...
Вера висьӧ, зэв ёна висьӧ, кӧть эськӧ та йылысь оз висьтась; ме пола, медым эз вӧв сылӧн чахотка либӧ сійӧ висьӧмыс, кодӧс шуӧны <fra>fіevre lente</fra>* — висьӧм дзик абу русскӧй, и сылы миян кыв вылын абу нимыс.
Гымалӧм суис миянӧс гротын да видзис лишнӧй часджын.
Сійӧ эз заставляйт менӧ клянитчыны вернӧйӧн лоӧмын, эз юась, любитлі-ӧ ме мукӧдъясӧс сійӧ кадсяньыс, кор ми торъялім...
Сійӧ веритчис меным бара важ мозыс нинӧм думайттӧг, — и ме сійӧс ог ылӧд: сійӧ ӧтнас мирын сэтшӧм нывбаба, кодӧс ме эг вермы эськӧ ылӧдны.
Ме тӧда, ми регыд бара янсалам и, вермас лоны, нэм кежлӧ: кыкнанным мунам разнӧй туйясӧд гу-горт дорӧ; но сы йылысь казьтылӧм коляс вӧрзьӧдлывтӧмӧн менам сьӧлӧмын; ме тайӧс век шулывлі сылы, и сійӧ веритӧ меным, кӧть эськӧ висьталӧ мӧдарӧ.
Медбӧрын ми янсӧдчим; ме дыр синмӧн колльӧдӧмӧн видзӧді сы бӧрся, кытчӧдз сылӧн шляпкаыс эз берд кустъяс да скалаяс сайӧ.
Сьӧлӧмӧй менам доймымӧн топавліс, кыдзи медводдза янсӧдчӧм бӧрын.
О, кутшӧм рад ме лои тайӧ чувство вылас!
Оз-ӧ нин томлун аслас благотворнӧй бушковъяснас кӧсйы бӧр локны ме дорӧ, али тайӧ сылӧн прӧщайтчан видзӧдлас, медбӧръя козин, — казьтылӧм вылӧ?..
А тешкодь думыштны, мый видзӧдны ме детинка на; чужӧмӧй кӧть кельыд, но свежӧй на; членъяс гибкӧйӧсь да стройнӧйӧсь; тшӧкыд кудрияс гартчӧны, синъяс ӧзйӧны, вир пуӧ...
Гортӧ локтӧм бӧрын ме пукси верзьӧмӧн да гӧниті степӧ; ме радейта гӧнитны збой вӧв вылын кузь турун пӧвстті, пустыннӧй тӧвлы паныд; горша ньылала ме сӧстӧм чӧскыд воздухсӧ да видзӧда лӧз ыліас, зіля аддзыны руа очеркъяссӧ предметъяслысь, кодъяс быд минутаӧ лоӧны пыр яснӧйджыкӧсь и яснӧйджыкӧсь.
Кутшӧм кӧть шог эз вӧв сьӧлӧм вылын, кӧть кутшӧм тӧждысьӧм эз тӧмит мӧвптӧ, ставыс минутаӧн тӧлалас; сьӧлӧм вылад лоӧ долыд, телӧыдлӧн мудзӧмыс венас вежӧрлысь тревогасӧ.
Абу нывбабалӧн сэтшӧм видзӧдлас, кодӧс эськӧ ме эг вунӧд лунвывса шондіӧн югдӧдӧм кудриа гӧраяс аддзигӧн, кельыдлӧз небеса аддзигӧн, либӧ утёс вылысь утёс вылӧ усьысь валысь шум кывзігӧн.
Ме чайта, асланыс вышкаяс вылын очсалысь казакъяс, менӧ нуждатӧг да цельтӧг скачитіг аддзӧны, дыр мучитчасны тайӧ загадканас, сы вӧсна мый паськӧм серти чайтӧны менӧ черкесӧн.
Меным збыльысь висьтавлісны, мый черкесскӧй паськӧма, верзьӧма, ме ёнджыкасӧ вӧлі кабардинец кодь, уна мукӧд кабардинецъяс дорысь.
И збыль, мый касайтчӧ тайӧ благороднӧй боевӧй паськӧмӧдзыс, ме дзик денди* : ни ӧти лишнӧй галун; дона ӧружие прӧстӧй отделкаа, шапкалӧн гӧныс абу вывті кузь, абу вывті дженьыд; ноговицы* и черевики* вурӧма буретш кок серти: бешмет еджыд, черкеска пемыдруд.
Ме дыр изучайті горскӧй ногӧн пукалӧм: нинӧмӧн оз позь сэтшӧма дэльӧдны менсьым самолюбиеӧс, кыдзи кавказскӧй ногӧн верзьӧмӧн ветлӧмын менсьым искусствоӧс признайтӧмӧн.
Ме видза нёль вӧв: ӧтиӧс аслым, куимӧс приятельяслы, медым эз вӧв гажтӧм ӧтнамлы кыскасьны муяс вывті;
найӧ босьтӧны менсьым вӧвъясӧс окотаысь и некор оз ветлыны мекӧд ӧтлаын.
Вӧлі нин луншӧр бӧрын квайт час, кор меным уси дум вылӧ, мый ӧбедайтны кад;
вӧлӧй менам вӧлі ёна мудзӧма;
ме петі туй вылӧ, коді нуӧдӧ Пятигорсксянь колонияӧ, кытчӧ частӧ вадорса общество ветлӧ <fra>en pіguenіgue</fra>*.
Туйыс мунӧ кустъяс пӧвстӧд чукльӧдлігтыр, негырысь оврагъясӧ лэччавлігмоз, кыті кузь турун вуджӧр улын визувтӧны ызгысь шоръяс; гӧгӧр амфитеатрӧн кыпӧдчӧны громадаясыс Бештулӧн, Змеинӧй, Железнӧй да Лысӧй гӧралӧн.
Татшӧм оврагъяс пиысь ӧтиӧ лэччӧм бӧрын, кодъясӧс татчӧс сёрни вылын шуӧны балкаясӧн, ме сувті, медым юктавны вӧлӧс;
тайӧ кадас туй вылын тыдовтчис шумнӧй да блестящӧй кавалькада*; сьӧд да гӧлубӧй амазонкаяса* дамаяс, черкесскӧйлӧн нижегородскӧйкӧд сорлалӧм костюмъяса кавалеръяс; медводзын мунӧ вӧлі Грушницкий княжна Мерикӧд.
Дамаяс минеральнӧй ваяс дорын ещӧ веритӧны на луншӧр лунӧ черкесъяс нападитӧмлы; тӧдӧмысь та вӧсна Грушницкий салдатскӧй шинель вылас ӧшӧдӧма шашка да кык пистолет: сійӧ вӧлі зэв тешкодь тайӧ геройскӧй ногӧн пасьтасьӧмнас.
Джуджыд куст сайӧдіс менӧ наысь, но коръясыс пыр ме верми аддзыны ставсӧ да гӧгӧрвоны налӧн чужӧмъяс серти, мый сёрниыс вӧлі сентиментальнӧй.
Медбӧрын найӧ матыстчисны лэччанінӧ;
Грушницкий босьтіс поводӧдыс княжналысь вӧвсӧ, и сэки ме кылі на сёрнилысь помсӧ.
— И ті нэм кежлӧ кӧсъянныд кольччыны Кавказӧ? — юаліс княжна.
— Мый меным Россияыд? — вочавидзис сылы кавалерыс: — страна, кӧні уна тысяча морт, сы вӧсна мый найӧ меысь озырджыкӧсь, кутасны ме вылӧ видзӧдны кедзовтӧмӧн, сэк кор тані, — тані тайӧ кыз шинельыс эз торк меным тӧдмасьны тіянкӧд...
— Мӧдарӧ... —
гӧрдӧдӧмӧн шуис княжна.
Грушницкий чужӧм вылын тӧдчис удовольствие.
Сійӧ висьталіс водзӧ:
— Тані менам олӧм визувтас шумнӧя, тӧдлытӧг и ӧдйӧ, дикаръяс пуляяс улын, и ен кӧ эськӧ быд во ыстыліс меным нывбабалысь ӧти югыд видзӧдлас, сы ногаӧс ӧтиӧс...
Тайӧ здукас найӧ воисны ме весьтӧдз, ме кучки вӧвлы плетьӧн да петі кустъяс сайысь...
— <fra>Mon dіeu, un cіrcassіen</fra>!... — повзьӧмӧн горӧдіс княжна.
Медым сійӧс дзикӧдз разуверитны, ме вочавидзи сылы французскӧй кывйӧн, неуна копыртчыштӧмӧн:
— <fra>Ne craіgnez rіen, madame, — jе nе suіs раs рlus dangereux gue vorte cavalіer</fra>*.
Сійӧ шӧйӧвошлі, — но мыйысь? аслас ӧшибкасьыс, али сыысь, мый менам вочакывйӧй сылы кажитчис дерзкӧйӧн? —
Ме окотиті эськӧ, медым бӧръя менам чайтӧмӧй вӧлі правильнӧй.
Грушницкий скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ.
Рытнас сёрӧн, час дас ӧтиын кымын, ме мӧдӧдчи гуляйтны бульварса липовӧй аллея кузя.
Кар узис, сӧмын ӧткымын ӧшиньясын югъялісны бияс.
Куим боксянь сьӧдалісны утёсъяслӧн гребеньясыс, Машуклӧн рӧчьясыс, код йыв вылын куйліс лёкӧс туналысь кымӧртор; асыввылын кыпӧдчис тӧлысь; ылын эзысь гребеньӧн лӧстасисны лымъя гӧраяс.
Часӧвӧйяслӧн горӧдлӧмъяс сорласисны вой кежлӧ лэдзӧм пӧсь ключьяс шумкӧд.
Мукӧд дырйи улича вылын кыліс вӧвлӧн гора кокшы, кодӧс колльӧдіс ногайскӧй арбалӧн дзуртӧмыс да нориник татарскӧй сьыланкыв.
Ме пукси скамья вылӧ да думыштчи...
Ме чувствуйті, мый колӧ висьтавны ассьым мӧвпъясӧс дружескӧй сёрниын... но кодлы?
Мый вӧчӧ ӧні Вера? — мӧвпалі ме...
Ме эськӧ ыджыд дон мынті, медым тайӧ минутаас кутлыны сылысь кисӧ.
Друг кылі тэрыб да торксялан воськовъяс...
Тыдалӧ, Грушницкий...
сідзи и эм!
— Кытысянь?
— Княгиня Лиговскаясянь, — шуис сійӧ зэв важнӧя. — Кыдзи Мери сьылӧ!..
— Тӧдан-ӧ мый? — висьталі ме сылы: — ме заклад варта, мый сійӧ оз тӧд, мый тэ юнкер; сійӧ чайтӧ, мый тэ разжалуйтӧм...
— Вермас лоны!
Кутшӧм меным делӧ!.. — шуис сійӧ рассеяннӧя.
— Энлы, ме сӧмын сідзи тайӧс шуа...
— А тӧдан-ӧ, мый тэ талун сійӧс вывті ёна скӧрмӧдін?
Сійӧ шуӧ, мый тайӧ пӧ кывлытӧм дерзость; ме ӧдва верми сійӧс уверитны, мый тэ сэтшӧм бура воспитаннӧй и сэтшӧм бура тӧдан свет, мый эн вермы кутны дум сійӧс оскорбитны; сійӧ шуӧ, мый тэнад пӧ видзӧдласыд яндысьтӧм, мый тэ пӧ, буракӧ, асьтӧ медся вылӧ пуктан.
— Сійӧ оз ӧшибайтчы...
А тэ он-ӧ кӧсйы дорйыны сійӧс?
— Меным жаль, мый менам абу на тайӧ правоыс...
«О-о! — думышті ме: — сылӧн, тыдалӧ, эмӧсь нин надеяяс...»
— Шуны кӧ, тэныд жӧ лёкджык, — водзӧ висьталіс Грушницкий: — ӧні тэныд сьӧкыд тӧдмасьны накӧд, а жаль! тайӧ медся приятнӧй дом, кутшӧмъясӧс ме сӧмын тӧда...
Ме думсьым шпыньмуні.
— Медся приятнӧй дом менам ӧні аслам, — шуи ме очсалігтыр да сувті, медым мунны.
— Но висьтась, тэ каитчан?..
— Кутшӧм сӧрӧм!
Ме кӧ окотита, то аски жӧ лоа рытнас княгиня ордын...
— Видзӧдлам...
— Весиг, медым тэныд вӧчны удовольствие, кута вӧтлысьны княжна бӧрся.
— Да, сійӧ кӧ окотитас сёрнитны тэкӧд...
— Ме виччысьла сӧмын сійӧ минутасӧ, кор тэнад сёрниыд сылы лоӧ дӧзмымӧн...
Прӧщай!..
— А ме муна шӧйтны — ме нинӧм вылӧ ӧні ог унмовсь...
Кывзы, мунам лучше ресторацияӧ, сэні ворсӧны...
меным талун колӧны вына ощущениеяс.
— Желайта тэныд ворссьыны...
Ме муні гортӧ.
Май 21-ӧд лун.
Коли нӧшта недель, а ме эг на тӧдмась Лиговскаяяскӧд.
Виччыся удобнӧй случай.
Грушницкий, вуджӧр моз, ветлӧдлӧ княжна бӧрся быдлаӧ; налӧн сёрниясыс помтӧмӧсь: кор жӧ Грушницкийысь дӧзмас сійӧ?..
Мамыс пыдди оз пукты тайӧс, сы вӧсна мый сійӧ абу жӧник.
Со мамъясыдлӧн логиканыс!
Ме казялі кыкысь, куимысь нежнӧя видзӧдлӧм, — колӧ талы пуктыны пом.
Тӧрыт колодец дорӧ медводдзаысь петіс Вера...
Сійӧ сэсянь, кор ми аддзысим гротын, эз петавлы керкасьыс.
Ми ӧти кадӧ лэдзим стӧканъяснымӧс, и, копыртчигас, сійӧ шуис меным шӧпкӧдӧмӧн:
— Тэ он кӧсйы тӧдмасьны Лиговскаяяскӧд!..
Ми сӧмын сэні вермам аддзысьлыны...
Дивитӧм!.. гажтӧм!
Но ме сійӧс заслужиті...
Да: аски ресторация залын подписка кузя бал, и ме кута танцуйтны княжнакӧд мазурка.
Май 22-ӧд лун.
Ресторациялӧн залыс лои благороднӧй собрание залӧн.
Ӧкмыс часын ставныс воалісны.
Княгиня нылыскӧд локтіс медся бӧръяӧн; уна дамаяс вежӧктӧмӧн да лӧгпырысь видзӧдлісны сы вылӧ, сы вӧсна мый княжна Мери пасьтасьӧ зэв кужӧмӧн.
Найӧ, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ татчӧс аристократкаясӧн, вежалӧмнысӧ дзебӧмӧн, сюртчисны сы дорӧ.
Мый вӧчны?
Кӧні эм нывбабаяслӧн общество, сэні пыр жӧ тыдовтчас высшӧй да низшӧй круг.
Ӧшинь улын, йӧз чукӧрын, стеклӧ бердӧ чужӧмсӧ ляскӧмӧн да аслас богиня вылысь синсӧ чӧвтлытӧг, сулаліс Грушницкий; княжна, сы весьтті прӧйдитігас, муртса казявмӧн довкнитіс сылы юрнас.
Грушницкий шонді моз югдыліс...
Йӧктыны заводитісны польскӧй танецъяс; сэсся кутісны ворсны вальс.
Мӧдісны зялькӧдны шпораяс, лыбисны да пондісны бергавны паськыд пӧлаяс.
Ме сулалі розӧвӧй перӧясӧн юр гӧгӧрсӧ баситӧм ӧти кыз дама бӧрвылын; сылӧн пышнӧй платьеыс казьтывліс фижмаяс* новлан дырся кадъяс, а сарӧгӧсь кучикыслӧн серыс — сьӧд тафтаысь вӧчалӧм мушкаяса шуда эпоха.
Медся ыджыд зӧр тусьсӧ сы сьыліысь вӧлі вевттьӧма фермуарӧн*.
Сійӧ висьтавліс аслас кавалерлы, драгунскӧй капитанлы:
— Тайӧ княжна Лиговскаяыс вывті абу шань ныв!
Мӧвпыштӧй, тойыштіс менӧ и эз извинитчы, да ещӧ бергӧдчыліс да видзӧдліс ме вылӧ лорнет пыр...
<fra>С’est іmpayable</fra>!*...
И мыйӧн сійӧ гордитчӧ?
Сійӧс колӧ эськӧ нин велӧдыштны...
— Та сайын делӧ оз сувт! — вочавидзис капитан да мӧдӧдчис мӧд комнатаӧ.
Ме пыр жӧ матыстчи княжна дорӧ, тӧдтӧм дамаяскӧд танцуйтны свободаӧн татчӧс прӧст обычайясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кори вальсируйтны.
Сійӧ муртса вермис мырдӧн кутны асьсӧ нюммунӧмысь да дзебны ассьыс торжествосӧ;
но сійӧ регыд мысти нин вермис асьсӧ петкӧдлыны дзик веськодьӧн да весиг стрӧгӧн.
Сійӧ пуктіс кисӧ менам пельпом вылӧ, неуна пӧлыньтыштіс юрсӧ боквыв и ми мӧдӧдчим.
Ме ог тӧд ещӧ сладострастнӧйджык да гибкӧй талия!
Сылӧн свеж ловшыыс инмис меным чужӧмӧ; вальс вихрын аслас ёртъяссьыс торъялӧм юрси читкыль мукӧд дырйиыс визьнитліс менам ӧзъян бан кузя...
Ме вӧчи куим кытш.
(Сійӧ вальсируйтӧ шензьымӧн лӧсьыда).
Сылӧн лолыс тырис, синъясыс гудырмисны, неуна калькнитчыштӧм вомдоръясыс сылӧн муртса вермисны вашнитны коланасӧ: «<fra>mercі, monsіeur</fra>».
Некымын минута чӧв олӧм бӧрын ме шуи сылы медся покорнӧй ногӧн:
— Ме кывлі, княжна, мый, кор тіянлы дзик тӧдтӧм вӧлі, ме имеиті нин шудтӧмлун заслужитны тіянлысь лӧгалӧм... мый ті менӧ шуӧмныд дерзкӧйӧн...
неужели тайӧ збыль?
— И тіянлы окота эськӧ вӧлі, медым ме ӧні збыль сідзи куті чайтны? — вочавидзис сійӧ чужӧмсӧ ироническӧя вӧчлӧмӧн, коді, шуны кӧ, зэв ёна лӧсялӧ сылӧн ӧдйӧ вежласьысь чужӧм дорас.
— Менам кӧ вӧлі дерзость мыйӧнкӧ оскорбитны тіянӧс, то лэдзӧй меным имеитны ещӧ ыджыдджык дерзость, корны тіянлысь прӧщение...
И, збыльысь, ме эськӧ зэв ёна окотиті докажитны тіянлы, мый ті ме йылысь ӧшибайтчинныд...
— Тіянлы тайӧ лоӧ зэв сьӧкыд...
— Мый вӧсна нӧ?..
— Сы вӧсна, мый ті миян ордӧ онӧ волӧй, а тайӧ балъясыс, тыдалӧ, оз кутны частӧ овлыны.
«Тайӧ значитӧ, — думышті ме, — мый налӧн ӧдзӧсъясыс меным нэм кежлӧ пӧдсаӧсь».
— Тӧданныд, княжна, — шуи ме дӧзмыштӧмӧн, — некор оз ков тойыштны каитчысь преступникӧс: отчаяниеысла сійӧ вермас лоны кык мында преступнӧйӧн... и сэки...
Миян гӧгӧрын гораа сералӧм да вашкӧдчӧм заставитісны менӧ бергӧдчыны да дугдыны сёрнитны.
Месянь некымын воськов сайын сулалісны мужчинаяс, и на лыдын драгунскӧй капитан, коді кӧсйысис лёк вӧчны муса княжналы; сійӧ торъя нин вӧлі мыйӧнкӧ дӧвӧлен, ниртіс кияссӧ, сераліс да синмасис ёртъясыскӧд.
Друг на пӧвстысь торйӧдчис фрака, кузь усъяса да гӧрд рожаа господин да шатлалігтыр мӧдӧдчис веськыда княжна дорӧ: сійӧ вӧлі код.
Шӧйӧвошӧм княжналы паныд сувтӧм бӧрын да кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ дувгӧдіс княжна вылӧ гудыр-руд синъяссӧ да висьталіс кирган дишкантӧн:
— <fra>Пермете</fra>...*
но, мый сэн!.. прӧстӧ ангажируйта * тіянӧс мазурка йӧктыны...
— Мый тіянлы колӧ? — кевмысяна гӧгӧр видзӧдлігмоз дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Увы! сылӧн мамыс вӧлі ылын, и тӧдса кавалеръясыс некод орччӧн эз вӧв;
ӧтнас адъютант, кажитчӧ, ставсӧ тайӧс аддзис, да дзебсис йӧз чукӧр сайӧ, медым не лоны кыскӧмаӧн историяӧ.
— Мый нӧ? — знакъясӧн сійӧс ышӧдысь драгунскӧй капитанлы мигнитӧм бӧрын висьталіс код господин: — абу ӧмӧй тіянлы угоднӧ?..
Ме бара на имеита честь ангажируйтны тіянӧс <fra>pour mazure</fra>...*
Ті, гашкӧ, думайтанныд, мый ме код?
Тайӧ нинӧм!..
Ёнджыка свободнӧя, верма тіянӧс уверитны...
Ме аддзи, повзьӧмысла да скӧрмӧмысла княжна дась вӧлі обморокӧ усьны.
Ме матыстчи код господин дорӧ, босьті сійӧс зэв крепыда киӧдыс да, синмас сылы веськыда видзӧдлӧм бӧрын, кори мунны татысь, — сы вӧсна, содті ме, мый княжна важӧн нин кӧсйысис танцуйтны мекӧд мазурка.
— Но, нинӧм вӧчны!.. мӧдысь! — серӧктӧм бӧрын шуис сійӧ да муніс аслас янӧдӧм ёртъясыс дорӧ, кодъяс дзик пыр жӧ нуӧдісны сійӧс мӧд комнатаӧ.
Менӧ вӧлі наградитӧма сьӧлӧмсянь, чудеснӧй видзӧдлӧмӧн.
Княжна матыстчис мамыс дорӧ да висьталіс сылы ставсӧ; мамыс корсис менӧ йӧз чукӧрысь да благодаритіс.
Сійӧ висьталіс меным, мый тӧдліс менсьым мамӧс да вӧлі дружнӧй дюжинаджын менам тьӧткаяскӧд.
— Ме ог тӧд, кыдзи лои, мый ми ӧнӧдз на тіянкӧд абу тӧдсаӧсь, — содтіс сійӧ: — но висьтасьӧй, таысь ті ӧтнанныд мыжаӧсь; ті быдӧнысь дзебсясянныд сідз, мый некытчӧ оз лӧсяв.
Ме надейтча, мый менам гӧстинӧйлӧн воздухыс вӧтлас тіянлысь сплинтӧ *...
Сідз ӧд?
Ме висьталі сэтшӧм фразаясысь ӧтиӧс, кутшӧмъяс быдӧнлӧн колӧ лоны дасьӧн татшӧмсикас случай кежлас.
Кадрильяс кыссисны вывті кузя.
Медбӧрын хоры вывсянь юрӧбтіс музыка; ми княжнакӧд пуксим.
Ме ни ӧтчыд эг казьтыштлы ни код господин йылысь, ни менам воддза поведение йылысь, ни Грушницкий йылысь.
Впечатление, кодӧс сы вылӧ вӧчис лӧсьыдтӧм сцена, этша-этшаӧн разаліс; чужӧмыс сылӧн ловзис; княжна шутитіс зэв мусаника; сійӧ сёрнитіс ёся, кокниа да свободнӧя; мукӧд дырйи сійӧ висьтавліс зэв гырысь мӧвпъяс...
Зэв дзуг фразаӧн ме сеті сылы гӧгӧрвоны, мый сійӧ меным важысянь воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ пӧлыньтіс юрсӧ да неуна гӧрдӧдыштіс.
— Ті тешкодь морт! — ме вылӧ ассьыс бархатнӧй синъяссӧ лэптӧм бӧрын да мырдысь серӧктӧм бӧрын шуис сэсся сійӧ.
— Ме эг кӧсйы тіянкӧд тӧдмасьны, — водзӧ висьталі ме, — сы вӧсна мый тіянӧс кытшалӧны уна поклонникъяс, и ме полі сы пытшкын дзикӧдз вошны.
— Ті весьшӧрӧ полӧмныд!
Найӧ ставныс зэв гажтӧмӧсь...
— Ставныс!
Збыль ӧмӧй ставныс?
Сійӧ сюся видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уськӧдны зілигмоз, сэсся бара кокньыдика гӧрдӧдыштіс, и медбӧрын решительнӧя шуис: ставныс!
— Весигтӧ менам друг Грушницкий?
— А сійӧ тіян друг? — кутшӧмкӧ сомнение петкӧдлӧмӧн шуис сійӧ.
— Да.
— Сійӧ, дерт, оз пыр гажтӧмъяс разрядӧ...
— Но шудтӧмъяс разрядӧ, — сералігтыр висьталі ме.
— Дерт!
А тіянлы серам?
Ме эськӧ кӧсйи, медым ті вӧлінныд на местаын.
— Мый нӧ? ме коркӧ ачым вӧлі юнкер, и, збыльысь, тайӧ медся бур кадыс менам олӧмлӧн!
— А сійӧ ӧмӧй юнкер?.. — тэрыба шуис сійӧ да сэсся содтіс: — а ме чайтлі...
— Мый ті чайтлінныд?..
— Нинӧм!..
Коді тайӧ дамаыс?
Тані сёрни вежсис и та дорӧ сэсся эз нин бергӧдчыв.
Вот мазурка помасис, и ми прӧщайтчим — аддзысьлытӧдз.
Дамаяс муналісны гортаныс...
Ме муні ужнайтны да аддзи Вернерӧс.
— А-а! — шуис сійӧ: — со кыдзи ті!
А ещӧ кӧсйылінныд тӧдмасьны княжнакӧд, сӧмын кор веськыд смертьысь сійӧс спаситанныд.
— Ме вӧчи лучше, — вочавидзи ме сылы, — спаситі сійӧс бал вылын обморокӧ усьӧмысь!..
— Кыдзи сійӧ?
Висьталӧй!..
— А вот тӧдӧй, — о ті, свет вылысь ставсӧ тӧдмалысь морт!
Май 23-ӧд лун.
Рытнас сизим часын кымын ме гуляйті бульвар вылын.
Грушницкий, ылысянь менӧ аддзӧм бӧрын, матыстчис ме дорӧ: кутшӧмкӧ тешкодь долыдлун югъяліс сы синъясын.
Сійӧ крепыда кутліс менсьым киӧс да шуис трагическӧй гӧлӧсӧн:
— Благодарита тэнӧ, Печорин...
Тэ гӧгӧрвоан менӧ?..
— Ог; но тӧдӧмысь оз сулав благодарность доныс, — аслам сӧвесть вылын збыльысь некутшӧм бур вӧчӧм тӧдтӧг вочавидзи ме.
— Кыдзи?
А тӧрыт?
тэ ӧмӧй вунӧдін?..
Мери меным ставсӧ висьталіс...
— А мый? тіян ӧмӧй ӧні ставыс нин ӧтувъя? и благодарностьыс тшӧтш...
— Кывзы, — зэв важнӧя шуис Грушницкий: — пӧжалуйста, эн шутит менам любовь вылын, кӧсъян кӧ кольччыны менам другӧн...
Аддзан: ме сійӧс йӧймытӧдз любита...
и ме чайта, ме надейтча, сійӧ сідзи жӧ менӧ любитӧ...
Менам эм тэ дорӧ мог: тэ талун рыт лоан на ордын;
кӧсйысь меным ставсӧ приметитны; ме тӧда, тэ опытнӧй татшӧмторъясас, тэ меысь бурджыка тӧдан нывбабаясӧс...
Нывбабаяс! нывбабаяс! коді найӧс гӧгӧрвоас?
Налӧн нюмъялӧмъяс мӧдараӧсь найӧ видзӧдӧмъяслы, налӧн кывъясныс кӧсйысьӧны и кыскӧны, а налӧн гӧлӧс шыыс тойыштӧ...
То найӧ минутаӧн тӧдмалӧны да казялӧны миянлысь медся гуся мӧвпъяснымӧс, то оз гӧгӧрвоны медся яснӧй намёкъяс...
Со кӧть княжна: тӧрыт сылӧн синъясыс ме вылӧ видзӧдігӧн ыпъялісны страстьӧн, талун найӧ чусыдӧсь да кӧдзыдӧсь...
— Тайӧ, вермас лоны, минеральнӧй ваыс вӧсна, — вочавидзи ме.
— Тэ быдторйын аддзан лёкӧс... матерьялист! — содтіс сійӧ презрительнӧя. — Но вай вежам материясӧ, — и, лёк каламбурӧн дӧвӧльнӧй, сійӧ долыдмис.
Ӧкмысӧд часын ми ӧтлаын мӧдӧдчим княгиня ордӧ.
Вера ӧшиньяс бердті прӧйдитігӧн ме аддзылі сійӧс ӧшинь дорсьыс.
Ми пырмунігмоз чӧвтлім мӧда-мӧд вылӧ синъяснымӧс.
Миян бӧрын регыд мысти сійӧ регыд пырис Лиговскаяяс гӧстинӧйӧ.
Княгиня представитіс сылы менӧ, кыдзи аслас рӧдвужлы. —
Юим чай;
гӧстьяс вӧліны уна;
сёрни вӧлі общӧй.
Ме зіли сьӧлӧм вылас воны княгинялы, шутиті, некымынысь заставиті сійӧс сьӧлӧмсяньыс серавны; княжналы сідз жӧ унаысь окота вӧлі сералыштны, но сійӧ кутчысис, медым не петны босьтӧм рольсьыс: сійӧ чайтӧ, мый рамалӧм мунӧ сылы — и, вермас лоны, оз ӧшибайтчы.
Грушницкий, буракӧ, зэв рад, мый менам гажалунӧй оз ышмӧд княжнаӧс.
Чай бӧрын ставным мунім залӧ.
— Дӧвӧлен-ӧ тэ менам кывзысьӧмӧн, Вера? — шуи ме сы дінті прӧйдитігӧн.
Сійӧ чӧвтліс ме вылӧ синъяссӧ, кодъяс тырӧмаӧсь радейтӧмӧн да благодарностьӧн.
Ме велалӧма татшӧм видзӧдласъясад; но коркӧ найӧ вӧліны менам блаженствоӧн.
Княгиня пуксьӧдіс нывсӧ фортепиано сайӧ; ставныс корисны сійӧс мыйкӧ сьылыштны, — ме чӧв олі, и, суматохаӧн пӧльзуйтчӧмӧн, вешйи ӧшинь дорӧ Веракӧд, коді кӧсйис меным висьтавны кыкнаннымлы миянлы мыйкӧ зэв важнӧйтор...
Артмис — вздор...
А княжналы вӧлі дӧсаднӧ, мый ме веськодь сы дінӧ, кыдзи ме верми казявны ӧти скӧр, югъялан видзӧдлӧм сертиыс...
О, ме шензьымӧн гӧгӧрвоа тайӧ сёрнисӧ: немӧйӧс, но выразительнӧйӧс, дженьыдӧс, вынаӧс!..
Сійӧ кутіс сьывны: сылӧн гӧлӧсыс абу омӧль, но сьылӧ сійӧ лёка...
а шуны кӧ, ме эг кывзы.
Зато Грушницкий, сылы паныдӧн рояль вылӧ гырддзаяс вылас лэдзчысьӧмӧн, сёйис синнас сійӧс, и быд минутаӧ шуаліс ньӧжйӧник: «<fra>charmant! delіcіeux</fra>»*
— Кывзы, — висьтавліс меным Вера: — ме ог окотит, медым тэ тӧдмасин менам мужиккӧд, но тэныд непременнӧ колӧ воны сьӧлӧм вылас княгинялы; тэныд тайӧ кокни: тэ верман ставсӧ, мый окотитан.
Ми сӧмын тані кутам аддзысьлыны...
— Сӧмын?..
Сійӧ гӧрдӧдіс да висьталіс водзӧ:
— Тэ тӧдан, мый ме тэнад рабыня;
ме некор эг кужлы тэныд паныд сувтны...
и ме лоа таысь накажитӧма: тэ дугдан любитны менӧ!
<rus>По крайней мере</rus>, ме кӧсъя видзны ассьым репутацияӧс...
ог аслым вылӧ: тэ тайӧс тӧдан зэв бура!..
О, ме кора тэнӧ: эн мучит важмозыд пустӧй чайтӧмъясӧн да нарошнӧя кӧдзӧдчӧмӧн: ме, гашкӧ, регыд кула, ме чувствуйта, мый лунысь-лун слабма...
и, та вылӧ видзӧдтӧг, ме ог вермы думайтны будущӧй олӧм йылысь, ме думайта сӧмын тэ йылысь...
Ті, мужчинаяс, онӧ гӧгӧрвоӧй видзӧдӧмлысь, ки топӧдлӧмлысь наслаждениесӧ... клянитча тэныд, ме, тэнсьыд гӧлӧстӧ кывзігӧн, чувствуйта сэтшӧм пыдысса аслыснога блаженство, мый медся пӧсь окалӧмъяс оз вермыны вежны сійӧс.
Сэк кості княжна Мери дугдіс сьывны.
Ошкана ропкӧм кыліс сы гӧгӧрын;
ме матыстчи сы дінӧ медся бӧрын да висьталі сылы мыйкӧ гӧлӧсыс йылысь доза небрежнӧя.
Сійӧ кӧрыштіс чужӧмсӧ, улыс вомдорсӧ чургӧдыштлӧмӧн, да зэв тешкодя копыртчыліс.
— Меным тайӧ торъя нин лестнӧ, — висьталіс сійӧ, — мый ті менсьым ньӧти энӧ кывзӧй;
но ті, гашкӧ, онӧ радейтӧй музыкасӧ?..
— Мӧдарӧ...
медся нин ӧбед бӧрын.
— Грушницкий прав, кор шуӧ, мый тіян медся прозаическӧй вкусъяс...
и ме аддза, мый ті радейтанныд музыкасӧ гастрономическӧй отношениеын...
— Ті бара ӧшибайтчанныд: ме некутшӧма абу гастроном: менам вывті лёк желудок.
Но ӧбед бӧрын музыка унмовсьӧдӧ, а узьны ӧбед бӧрын здоров: сідзкӧ, ме радейта музыкатӧ медицинскӧй отношениеын.
Рытнас жӧ сійӧ, мӧдарӧ, ёна раздражайтӧ менсьым нервъясӧс; меным лоӧ либӧ вывті гажтӧм, либӧ вывті гажа.
Ӧтиыс и мӧдыс мудзтӧдӧ, кор абу прамӧй помка шогсьыны либӧ радлыны, и сэсся обществоын шогсьӧмыд тешкодьтор, а вывті ыджыд гажлун абу приличнӧ.
Сійӧ эз кывзы помӧдз, вешйис ме дорысь, пуксис Грушницкий дінӧ, и на костын заводитчис кутшӧмкӧ сентиментальнӧй сёрни: буракӧ, княжна вочавидзис сылӧн мудрӧй фразаяс вылӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь думайтігтыр да лӧсявтӧг, кӧть эськӧ зілис петкӧдлыны, мый сюся кывзӧ сылысь, сы вӧсна мый мукӧд дырйи Грушницкий шензьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, зілис тӧдмавны помкасӧ сылӧн пытшкӧсса волнениеыслысь, коді мукӧд дырйиыс тыдовтчыліс беспокойнӧй сы видзӧдласын.
Но ме тіянӧс тӧдмалі, муса княжна, виччысьӧй!
Ті кӧсъянныд меным мынтыны сійӧ жӧ монетаӧн, бытшкыны менсьым самолюбиеӧс, — тіянлы оз удайтчы!
И ті кӧ пананныд мекӧд война, то ме лоа пӧщадатӧм.
Рытывбыдӧн ме некымынысь нарошнӧ зільлі сюйсьыны найӧ сёрниӧ, но сійӧ доза коса кывзыліс менсьым висьталӧмӧс, и ме нарошнӧ дӧсада петкӧдлӧмӧн медбӧрын муні.
Княжна торжествуйтіс; Грушницкий тшӧтш.
Торжествуйтӧй, другъясӧй менам, тэрмасьӧй... торжествуйтнытӧ тіянлы абу нин дыр!..
Мый вӧчны? менам эм предчувствие...
Нывбабакӧд тӧдмасигӧн ме век ӧшибитчывлытӧг гӧгӧрволі, кутас сійӧ менӧ радейтны али оз...
Рыт помсӧ ме колли Вера дінын и пӧттӧдз сёрниті важ йылысь...
Мыйысь сійӧ менӧ сэтшӧма любитӧ, збыль, ог тӧд! —
Нӧшта нин сійӧн, мый тайӧ дзик ӧти нывбаба, коді менӧ помӧдз гӧгӧрвоис, став менам посни слабостьясӧн, дурнӧй страстьясӧн...
Сэтшӧм ӧмӧй привлекательнӧй лёкторйыс?..
Ми петім Грушницкийкӧд ӧтлаын; улича вылын сійӧ босьтіс менӧ киӧд да дыр чӧв олӧм бӧрын шуис:
— Но, мый?
«Тэ йӧй», — кӧсйылі ме сылы ӧтветитны, но кутчыси да сӧмын лэптыштлі пельпомъясӧс.
Май 29-ӧд лун.
Став тайӧ лунъясас ме ни ӧтчыд эг кежлы аслам системаысь.
Княжналы заводитӧ сьӧлӧм вылас воны менам сёрни; ме висьталі сылы ас олӧмысь некымын тешкодь случай, и сійӧ заводитӧ аддзыны меын необыкновеннӧй мортӧс.
Ме серала свет вылас быдтор вылын, медся нин чувствояс вылын: тайӧ мӧдӧ повзьӧдлыны сійӧс.
Ме дырйи сійӧ оз лысьт панны Грушницкийкӧд сентиментальнӧй прениеяс, и некымынысь нин ӧтветитліс сылӧн выходкаяс вылӧ сералана нюмӧн, но ме быд раз, кор Грушницкий матыстчӧ сы дорӧ, петкӧдла ачымӧс рамӧн да коля найӧс ас кежаныс: первойысьсӧ княжна вӧлі рад талы, либӧ зілис петкӧдлыны тайӧс; мӧд разын скӧрмис ме вылӧ; коймӧдысьсӧ — Грушницкий вылӧ.
— Тіян зэв этша самолюбиеныд! — шуис меным сійӧ тӧрыт. — Мый вӧсна ті чайтанныд, мый Грушницкийкӧд меным гажаджык?
Ме вочавидзи, мый приятель шудлы жертвуйта аслам удовольствиеӧн...
— И менамӧн, — содтіс сійӧ.
Ме сюся видзӧдлі сы вылӧ да вӧчи серьёзнӧй вид.
Сэсся лунтыр эг шулы сылы ни ӧти кыв...
Рытнас сійӧ вӧлі думыштчӧм чужӧма, талун асывнас колодец дорын нӧшта на думыштчӧмаджык.
Кор ме матыстчи сы дорӧ, сійӧ мӧдтор йылысь думайтіг кывзіс Грушницкийлысь, коді, кажитчӧ, нимкодясис природаӧн.
Но мыйӧн княжна аддзис менӧ, сійӧ кутіс серавны (дзик лӧсявтӧг), петкӧдлӧмӧн, быттьӧ менӧ оз казяв.
Ме муні ылӧджык да гусьӧн куті наблюдайтны княжна бӧрся: сійӧ мӧдарӧ бергӧдчис сыкӧд сёрнитысь дорысь да кыкысь очсыштіс.
Решительнӧ, Грушницкий лоӧма сылы дӧзмымӧн. —
Ещӧ кык лун ог кут сёрнитны княжнакӧд.
Июнь 3-ӧд лун.
Ме частӧ ассьым юавлывла, мыйла ме сэтшӧм ёна зіля, медым менӧ кутіс любитны томиник ныв, кодӧс пӧръявны ог кӧсйы, и код вылӧ некор ог гӧтрась?
Мыйла тайӧ нывбабьей кокетствоыс? —
Вера менӧ ёнджыка любитӧ сы серти, кыдзи кутас любитны коркӧ княжна Мери;
сійӧ кӧ эськӧ меным чайтсис непобедимӧй красавицаӧн, то, вермас лоны, ме эськӧ ылалі тайӧ сьӧкыдлуннас...
Но нинӧм татшӧмыс эз вӧв!
Сідзкӧ, тайӧ абу любитны беспокойнӧя колӧм, коді миянӧс мучитӧ томдырся первой воясӧ, шыблалӧ миянӧс ӧти нывбаба дінсянь мӧд дінӧ, кытчӧдз ми огӧ аддзӧй сэтшӧмӧс, коді миянӧс терпитны оз вермы; тасянь заводитчӧ миян пыр ӧтиӧс радейтӧм — истиннӧй, помтӧм страсть, кодӧс математически позьӧ петкӧдлыны чутысь пространствоӧ усьысь визьӧн; тайӧ помасьлытӧмыслӧн секретыс — цельӧдз воны позьтӧмлунын, мӧдног кӧ помын.
Мый вӧсна нӧ ме клопочита? —
Грушницкий вылӧ вежалӧм вӧсна?
Коньӧр! сійӧ ньӧти тайӧс оз заслуживайт.
Али тайӧ эм следствие лёк, но венны позьтӧм чувстволӧн, коді заставляйтӧ миянӧс бырӧдавны матыссалысь долыд ылалӧмъяссӧ, медым вӧлі ичӧтик удовольствие висьтавны сылы, кор сійӧ отчаяниеӧн кутас юасьны, мыйлы сійӧ должен веритны:
— Другӧй менам, мекӧд вӧлі дзик тайӧ жӧ! но и тэ аддзан, ме ӧбедайта, ужнайта и узьла зэв спокойнӧя и, надейтча, сямма кувны горзытӧг и синватӧг!
А ӧд эм помтӧм наслаждение обладайтны том, муртса дзоридзавны заводитӧм сьӧлӧмӧн!
Сійӧ кыдзи цветок, кодлӧн медбур ароматыс тӧлалӧ медводдза шонді югӧрлы паныд;
сійӧ колӧ нетшыштны тайӧ минутаас да, пӧттӧдз сыӧн лолалӧм бӧрын, шыбитны туй вылӧ: гашкӧ, кодкӧ лэптас!
Ме кыла ас пытшкысь тайӧ пӧтлытӧм горшлунсӧ, коді вевттьӧ ставсӧ, мый паныдасьӧ туй вылас: мукӧдъяслӧн страданиеяс да радлӧмъяс вылӧ ме видзӧда сӧмын ас дорӧ отношениеын, кыдзи пища вылӧ, коді ёнмӧдӧ менсьым душевнӧй вынъясӧс.
Ачым ме сэсся ог нин вермы йӧйтавны страсть влияние улын; честолюбиеӧй менам пӧдӧма обстоятельствоясӧн, но сійӧ тыдовтчис мӧдногӧн, сы вӧсна мый честолюбиеыд абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи власть босьтны горшлун, а менам первой удовольствие — ас волялы подчинитны ставсӧ, мый менӧ кытшалӧ; кыпӧдны ас дорӧ любовлысь, преданностьлысь да полӧмлысь чувство — абу-ӧ властьлӧн первойя признак да ыджыдсьыс ыджыд торжество?
Лоны помкаӧн кодлыкӧ страдайтӧмъяс да радлӧмъяс вӧчӧмын, сы вылӧ некутшӧм положительнӧй право имеиттӧг, — абу-ӧ тайӧ миян гордостьлы медся чӧскыд пища?
А мый сэтшӧмыс шуд?
Пӧтӧм гордость.
Ме кӧ эськӧ арталі ачымӧс свет вылас ставсьыс медбурӧн, медвынаӧн, ме эськӧ вӧлі шуда; ставныс кӧ эськӧ менӧ любитісны, ме эськӧ ас пытшкысь аддзи любитӧмлысь помтӧм источникъяс.
Лёк чужтӧ лёкӧс;
первой страдание сетӧ понятие мӧд мортӧс мучитны удовольствие йылысь;
лёклӧн идея оз вермы пырны морт юрӧ сытӧг, медым мортыс эз закотит пӧртны сійӧс олӧмӧ;
идеяяс — органическӧй созданиеяс, шуис кодкӧ: налӧн рӧдитчӧмыс сетӧ нин налы форма, и тайӧ формаыс эм действие;
сійӧ, кодлӧн юрас чужины унджык идеяяс, сійӧ мукӧдъяс серти ёнджыка действуйтӧ;
та вӧсна гений, кодӧс дорӧма чиновничӧй пызан дорӧ, должен кувны либӧ йӧймыны, дзик жӧ сідзи, кыдзи зэв ён телосложениеа морт, коді кулӧ апоплексическӧй ударысь, кӧть сійӧ немвӧчтӧг пукалӧ да скромнӧя олӧ.
Страстьясыд абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи идеяяс аслас первойя развитие дырйи: найӧ принадлежитӧны том сьӧлӧмъяслы, и глупец сійӧ, коді думайтӧ нэм чӧжыс наӧн волнуйтчыны: уна лӧнь юяс заводитчӧны ызган водопадъясӧн, а ни ӧти оз скачит да оз быгзьы дзик море дорӧдз.
Но тайӧ лӧньлуныс частӧ овлӧ великӧй, кӧть и тыдавтӧм вынлӧн признак;
чувствояслӧн да мӧвпъяслӧн ыдждаыс да джудждаыс оз допускайтны бешенӧй порывъяс:
страдайтігӧн да наслаждайтчигӧн душа быдторйын сетӧ аслыс стрӧг отчёт да убеждайтчӧ сыын, мый тадзи должен лоны;
сійӧ тӧдӧ, мый гым-чардтӧг шонділӧн быдлунъя жарыс косьтас сійӧс;
сійӧ йиджтысьӧ ас олӧмас, — лелькуйтӧ да наказывайтӧ асьсӧ, кыдзи радейтана кагаӧс.
Сӧмын тайӧ асьтӧ тӧдмалан высшӧй состояниеын морт вермас донъявны енлысь правосудиесӧ.
Тайӧ листбоксӧ выльысь лыддигӧн ме казялі, мый ылӧ кежи ас предметысь...
Но кутшӧм нужда?..
Ӧд тайӧ журналсӧ гижа ме аслым вылӧ, и, сідзкӧ, ставыс, мый ме сэтчӧ ог шыбит, коркӧ лоӧ менам дона казьтылӧмӧн.
* * *
Воис Грушницкий да уськӧдчис менам сьылі вылӧ, — сійӧс произведитӧмаӧсь офицерӧ.
Ми юим шампанскӧй.
Доктор Вернер пырис сы бӧрын.
— Ме тіянӧс ог поздравляйт, — шуис сійӧ Грушницкийлы.
— Мын вӧсна?
— Сы вӧсна, мый салдатскӧй шинель тіянлы ёна ладмӧ, и висьталӧй веськыда, мый армейскӧй пехотнӧй мундир, кодӧс вурисны тані минеральнӧй ваяс дорын, оз сет тіянлы нинӧм интереснӧйсӧ...
Аддзанныд-ӧ, ті ӧнӧдз вӧлінныд исключениеӧн, а ӧні лӧсяланныд общӧй правилӧ улӧ.
— Тӧлкуйтӧй, тӧлкуйтӧй, доктор! ті меным онӧ мешайтӧй радлыны.
Сійӧ оз тӧд, — содтіс Грушницкий меным пель водзӧ: — мыйта надея сетісны меным тайӧ эполетъясыс...
О, эполетъяс, эполетъяс! тіян звёздочкаясныд, туй индысь звёздочкаяс...
Да! ӧні ме дзик шуда.
— Тэ мунан миянкӧд гуляйтны бужӧд дорӧ? — юалі ме сылысь.
— Ме? нинӧм вылӧ ог петкӧдчы княжналы, кытчӧдз оз эшты мундир.
— Прикажитан сылы висьтавны тэнад радлун йылысь!
— Ог, пӧжалуйста, эн висьтав...
Ме кӧсъя сійӧс чуймӧдны...
— Но висьтав меным, кутшӧм тэнад делӧясыд сыкӧд?
Сійӧ яндысьыштіс да думыштчис: сылы окота вӧлі ошйысьыштны, пӧръявны, — и вӧлі сӧвестнӧ, и такӧд тшӧтш вӧлі яндзим висьтавны збыльсӧ.
— Кыдзи тэ чайтан, любитӧ-ӧ сійӧ тэнӧ?..
— Любитӧ-ӧ?
Аттӧ, Печорин, кутшӧмӧсь тэнад понятиеясыд!..
Кыдзи нӧ позьӧ сэтшӧм регыдӧн?..
да сійӧ кӧ весиг и любитӧ, то прамӧй нывбаба тайӧс оз висьтав...
— Бур!
И тӧдӧмысь, тэ ногӧн, прамӧй морт тожӧ должен чӧв овны аслас страсть йылысь?
— Эк, вокӧ! ставыс вылӧ эм манера; унатор оз висьтавсьы, а гӧгӧрвосьӧ-тӧдмавсьӧ...
— Тайӧ збыль...
Сӧмын любовь, кодӧс ми лыддям синъясысь, нинӧмӧ нывбабаӧс оз обязывайт, а кывъяс жӧ...
Виччысь, Грушницкий, сійӧ тэнӧ бӧбйӧдлӧ...
— Сійӧ? — синъяссӧ небесалань лэптӧм бӧрын да самодовольнӧя нюммунӧм бӧрын вочавидзис Грушницкий: — меным жаль тэ, Печорин!..
Сійӧ муніс.
Рытнас унаӧн мӧдӧдчисны бужӧд дорӧ.
Татчӧс учёнӧйяс чайтӧм серти, тайӧ бужӧдыс кусӧм кратер; сійӧ артмӧма Машук ньывкӧсінӧ, карсянь верст сайӧ.
Сы дорӧ нуӧдӧ векньыдик трӧпа кустъяс да скалаяс пӧвстӧд; гӧра йылӧ кайигӧн ме мыччи киӧс княжналы, и сійӧ менсьым киӧс эз лэдзлы гуляйтігчӧжным.
Сёрниным миян пансис вӧйпӧмсянь: ме куті лыддьӧдлыны тані волысьясӧс и коді абу тані миянлысь тӧдсаясӧс, первойсӧ эрдӧдалі, мыйӧн найӧ тешкодьӧсь, а сэсся мыйӧн лёкӧсь.
Менам сӧптӧй пузис.
Ме заводиті шутитӧмӧн — и помалі збыльысь скӧрмӧмӧн.
Первойсӧ тайӧ забавляйтіс сійӧс, а сэсся повзьӧдіс.
— Ті опаснӧй морт! — висьталіс сійӧ меным: — ме эськӧ лучше желайті сюрны вӧрын мортвиысь пурт улӧ, тіян кыв йылӧ дорысь...
Ме кора тіянӧс шутиттӧг: кор ті думыштанныд сёрнитны ме йылысь лёктор, босьтӧй лучше пурт да виӧй менӧ — ме чайта, тайӧ тіянлы оз ло зэв сьӧкыд.
— Ме ӧмӧй мортвиысь кодь?..
— Ті омӧльджыкӧсь...
Ме думыштчи минута кежлӧ и сэсся висьталі, пыдісянь майыштчӧм мортлысь вид петкӧдлӧмӧн:
— Да, татшӧм вӧлі менам судьбаӧй челядьдырсянь!
Быдӧн лыддисны менам чужӧм вылысь лёк свойствояслысь признакъяс, кодъяс эз вӧвны менам; но тайӧс чайтісны — и найӧ чужисны.
Ме вӧлі скромнӧй — менӧ мыждісны лукавитӧмысь: ме лои скрытнӧй.
Ме пыдісянь чувствуйтлі бурсӧ и лёксӧ; некод менӧ эз ласкайтлы; быдӧн оскорбляйтлісны: ме лои лёкӧс помнитысьӧн; ме вӧлі зумыш — мукӧд челядь гажаӧсь да больгысьӧсь; ме чувствуйтлі ачымӧс наысь вылынджык — менӧ пуктылісны улӧджык.
Ме лои вежалысьӧн.
Ме вӧлі дась любитны став мирсӧ, — менӧ некод эз гӧгӧрво: и ме велалі мустӧмтны.
Менам рудіник томлунӧй визувтіс аскӧд да светкӧд тышын; ассьым медбур чувствоясӧс, сералӧмысь полӧмӧн, ме дзеблі сьӧлӧм пыдӧсӧ: найӧ сэні и кулісны.
Ме висьтавлі правда — меным эз веритны: ме куті пӧръясьлыны; светсӧ да обществолысь пружинаяс бура тӧдмалӧм бӧрын ме лои олӧм наукаын искуснӧй, и аддзи, кыдзи мукӧдъяс искусствотӧг шудаӧсь, пӧльзуйтчисны прӧстӧ сійӧ выгодаяснас, кодъясӧс ме мудзлытӧг сэтшӧма зільлі шедӧдны.
И сэки менам морӧсын чужи отчаяние, — эз сэтшӧм отчаяние, кодӧс лечитӧны пистолет дулоӧн, но кӧдзыд, вынтӧм отчаяние, кодӧс вӧлі дзебӧма любезность да бурнога нюм сайӧ.
Ме лои нравственнӧй калека: менам душалӧн ӧти джынйыс быри, сійӧ косьмис, испаритчис, кулі, ме сійӧс вунді да шыбиті, — сэки жӧ мӧдыс вӧрис да лои быдӧнлы услуга вылӧ, и тайӧс некод эз казяв, сы вӧсна мый некод эз тӧд сылӧн кулӧм джынйыс йылысь; но ті ӧні садьмӧдінныд сы йылысь казьтылӧмсӧ, и ме тіянлы лыдди сылысь эпитафиясӧ.
Уналы вообще став эпитафияясыс кажитчӧны тешкодьясӧн, но меным оз, медся нин кор ме думышта сы йылысь, мый на улын куйлӧ.
Но ме ог тшӧкты тіянлы ме моз думайтны: менам сёрниӧй кӧ тіянлы кажитчӧ тешкодьӧн — пӧжалуйста, сералӧй: водзвыв висьтала тіянлы, мый тайӧ менӧ некутшӧма оз дойд.
Тайӧ минутаас ме видзӧдлі сы синъясӧ; наын солькъяліс синва; сылӧн киыс, менамӧ мыджсьӧмӧн, тіраліс; банбокъясыс ӧзйисны; сылы вӧлі ме жаль!
Жалитӧм — чувство, кодлы сэтшӧм кокниа пӧкӧритчӧны став нывбабаясыс, сюйис ассьыс гыжъяссӧ неопытнӧй сьӧлӧмас.
Прогулка чӧж сійӧ вӧлі рассеяннӧй, некодкӧд эз кокетничайт, — а тайӧ великӧй признак!
Ми воим бужӧд дорӧ; дамаяс эновтісны ассьыныс кавалеръяссӧ, но сійӧ эз лэдзлы менсьым киӧс.
Татчӧс дендияслӧн остротаясыс эз петкӧдны сылысь серамсӧ; крут бужӧдыс, код бердын сійӧ сулаліс, эз повзьӧд княжнаӧс, сэк кор мукӧд барышняясыс чирзісны да тупкывлісны синъяссӧ.
Бӧр локтіганым ме эг нин панлы миянлысь гажтӧм сёрнинымӧс, но менам пустӧй юасьӧмъяс да шуткаяс вылӧ сійӧ ӧтвечайтіс дженьыда да рассеяннӧя.
— Любитлінныд-ӧ ті? — медбӧрын юалі ме сылысь.
Сійӧ сюся видзӧдліс ме вылӧ, довкйӧдлыштіс юрсӧ — и бара думыштчис: тӧдчӧ вӧлі, мый сылы окота мыйкӧ висьтавны, но сійӧ эз тӧд, мыйсянь заводитны; сылӧн морӧсыс волнуйтчис...
Мый вӧчны! кисейнӧй соскыд оз дорйы, и электрическӧй кинь котӧртіс ме кисянь сы киӧ; пӧшти став страстьясыс заводитчӧны тадзи, и ми частӧ асьнымӧс зэв ёна пӧръявлам, кор думайтам, мый нывбаба миянӧс любитӧ миян физическӧй либӧ нравственнӧй достоинствояс вӧсна; дерт, найӧ дасьтӧны сылысь сьӧлӧмсӧ священнӧй би примитӧм вылӧ, а всё-таки первойя инмӧдчылӧм решайтӧ делӧсӧ.
— Збыль ӧд, ме вӧлі зэв мелі талун? — нюммунӧмӧн шуис меным княжна, кор ми бӧр воим гуляйтанінысь.
Ми янсӧдчим.
Сійӧ абу дӧвӧлен аснас; сійӧ мыжалӧ асьсӧ веськодьлунын...
О, тайӧ медводдза, главнӧй торжество!
Аски сылы окота лоӧ вознаградитны менӧ.
Ме ставсӧ тайӧс тӧда наизусть — со мый гажтӧмыс!
Июнь 4-ӧд лун.
Талун ме аддзылі Вераӧс.
Сійӧ матӧ воштіс менӧ аслас вежӧгтӧмӧн.
Княжна думыштӧма, буракӧ, сылы висьтавлыны ассьыс сьӧлӧмса тайнаяссӧ: колӧ шуны, удачнӧя бӧрйӧма!
— Ме гӧгӧрвоа, кытчӧ ставыс тайӧ вайӧдӧ, — висьтавліс меным Вера: — лучше висьтав меным прӧстӧ ӧні, мый тэ любитан сійӧс.
— Но ме кӧ сійӧс ог любит?
— То мыйла нӧ эськӧ сы бӧрся вӧтлысьны, тревожитны, волнуйтны сылысь воображениесӧ?.
О, ме тэнӧ бура тӧда!
Кывзы, тэныд кӧ колӧ, медым ме тэныд вериті, то недель мысти лок Кисловодскӧ; аскомысь ми мунам сэтчӧ.
Княгиня кольччӧ татчӧ дырджык кежлӧ.
Медав орччӧн квартира, ми кутам овны источниксянь матын ыджыд керкаын, мезонинын; уліас княгиня Лиговская, а орччӧн эм сійӧ жӧ кӧзяиныслӧн керка, кодӧс абу на займитӧма...
Локтан?..
Ме кӧсйыси — и сійӧ жӧ лунас мӧдӧді займитны тайӧ квартирасӧ.
Грушницкий воис ме ордӧ квайт час рытын да висьталіс, мый аски эштас сылӧн мундирыс, буретш бал кежлӧ.
— Вӧлисти ме кута сыкӧд танцуйтны дзонь рыт...
Вот сёрнита пӧттӧдз! — содтіс сійӧ.
— Кор нӧ балыс?
— Да аски!
Он ӧмӧй тӧд?
Ыджыд праздник, и татчӧс начальство кӧсйысис сійӧс вӧчны...
— Мунам бульвар вылӧ...
— Нинӧм вылӧ тайӧ мустӧм шинельнас...
— Кыдзи, тэ он нин радейт сійӧс?..
Ме муні ӧтнам да, княжна Мериӧс аддзӧм бӧрын, кори сійӧс мазурка йӧктыны.
Сійӧ кажитчис чуйманаӧн да радланаӧн.
— Ме думайтлі, мый ті йӧктывлінныд сӧмын бытьысь, кыдзи колян разас, — зэв мусаника нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, ньӧти оз казяв, мый Грушницкий абу тані.
— Ті аски приятнӧя чуйманныд, — висьталі ме сылы.
— Мыйысь?
— Тайӧ секрет...
бал вылын ті асьныд гӧгӧрвоанныд.
Ме помалі рытсӧ княгиня ордын;
Вераысь кындзи да ӧти зэв тешкодь старикысь кындзи гӧстьяс эз вӧвны.
Менам сьӧлӧм вылын вӧлі долыд, импровизируйталі быдсяма историяяс;
княжна пукаліс мекӧд воча да кывзіс менсьым сӧрӧмӧс ыджыд, напряжённӧй, весигтӧ нежнӧй вниманиеӧн, мый меным лои яндзим.
Кытчӧ лои сылӧн визувлуныс, сылӧн кокетствоыс, сылӧн капризъясыс, сылӧн дерзкӧй минаыс, презрительнӧй нюмъялӧмыс, рассеяннӧй видзӧдласыс?
Вера ставсӧ тайӧс казяліс: сылӧн висьлӧс чужӧм вылас тӧдчис пыдісянь шогсьӧм;
сійӧ пукаліс вуджӧраинын ӧшинь дорын, паськыд креслӧын...
Меным жаль лои сійӧ...
Сэки ме висьталі миянлысь сыкӧд тӧдмасьӧмлысь, миян любовлысь став драматическӧй историясӧ, — дерт, ставсӧ тайӧс тупки лӧсьӧдлӧм нимъясӧн.
Ме сэтшӧм бура петкӧдлі ассьым мелілунӧс, ассьым тӧждысьӧмъясӧс, радлунъясӧс;
ме сэтшӧм ошкӧмӧн петкӧдлі сылысь поступокъяссӧ, характерсӧ, мый сылы невӧляысь лои прӧститны менсьым княжнакӧд кокетничайтӧмӧс.
Вера сувтіс, пуксис миян дінӧ, гажмыштіс...
и сӧмын кык час войын миянлы уси дум выланым, мый докторъяс тшӧктӧны водны узьны дас ӧти часын.
Июнь 5-ӧд лун.
Бал воссьытӧдз часджын водзджык ме ордӧ локтіс Грушницкий мича армейскӧй пехотнӧй мундира.
Коймӧд кизяс вӧлі кӧлалӧма бронзовӧй цепочка, код помын ӧшаліс кык пӧвста лорнет;
лӧсявтӧм ыджыд эполетъяссӧ вӧлі кусыньтӧма вывлань, амур бордъяс ногӧн;
сапӧгъясыс сылӧн дзуртісны;
шуйга киас сійӧ кутіс лайкӧвӧй перчатки да фуражка, а веськыднас быд здук лӧсьӧдалыштіс посни читкыльясӧн кудритӧм хохолсӧ.
Самодовольствие да ӧттшӧтш кутшӧмкӧ падъялӧм тӧдчис сылӧн чужӧм вылас;
сылӧн праздничнӧй наружностьыс, сылӧн гордӧй покодкаыс заставитісны эськӧ менӧ серӧктыны, тайӧ кӧ эськӧ лӧсяліс менам думъяскӧд.
Сійӧ шыбитіс фуражкасӧ перчаткиясыскӧд пызан вылӧ да кутіс нюжӧдыштавны мундир пӧлаяссӧ да лӧсьӧдлыштны зеркалӧ водзын;
ыджыд сьӧд чышъян, кодӧс вӧлі гартыштӧма зэв ыджыд подгалстушник вылӧ, кодлӧн щӧтьыс кутышталіс сылысь щӧкасӧ, вершӧкджын мында тыдаліс воротник увтіыс;
сылы кажитчис этша: сійӧ кыскис чышъянсӧ вывлань пель весьтӧдзыс; тайӧ сьӧкыд уджсьыс, — ӧд мундирыслӧн воротникыс вӧлі зэв векни да дзескыд, — сылӧн чужӧмыс тыри вирӧн.
— Тэ, шуӧны, тайӧ лунъясас зэв ёна вӧтлысьӧмыд менам княжна бӧрся? — шуис сійӧ веськодя да ме вылӧ видзӧдтӧг.
— Кысь нин миянлы дуракъяслы чай юны! — ӧтвечайті ме поговоркаӧн, кодӧс шулывліс кольӧм кадся ловкӧй повеса, код йылысь коркӧ гижліс Пушкин.
— Висьтав жӧ, буретш абу ме вылын мундирыс?..
Ок, проклятӧй жид!.. киняулӧд кыдзи вундӧ!..
Абу-ӧ тэнад духи.
— Дугды, мый тэныд ещӧ? тэсянь сідз нин ӧвтӧ розӧвӧй помада дукӧн...
— Нинӧм.
Вайлы татчӧ...
Сійӧ дозджынсӧ кисьтіс галстук саяс, носӧвӧй чышъянас, сосъяс вылас.
— Тэ кутан танцуйтны? — юаліс сійӧ.
— Ог думайт.
— Ме пола, мый меным княжнакӧд ковмас заводитны мазурка, а ме ог тӧд пӧшти ни ӧти фигура...
— А тэ пригласитлін сійӧс мазуркасӧ йӧктыны?
— Эг на...
— Смотри, медым тэнӧ оз панйыны...
— Збыль ӧд! — аслыс плешкас кучкӧм бӧрын шуис сійӧ. — Прӧщай...
муна подъезд дорас сійӧс виччысьны. —
Сійӧ кватитіс фуражкасӧ да котӧртіс.
Часджын мысти и ме мӧдӧдчи.
Ывлаас вӧлі пемыд да тыртӧм; собрание, либӧ кӧть шуны позьӧ, трактир гӧгӧрын жуисны йӧз; ӧшиньясыс сылӧн вӧліны югыдӧсь;
полкӧвӧй музыкалысь шыяссӧ ме дорӧдз вайис рытъя тӧв.
Ме муні ньӧжйӧн; меным вӧлі гажтӧм...
Неужели, думайті ме, му вылын менам могӧй сӧмын мукӧдъяслысь надеяяс жуглыны?
Сэсянь, корсянь ме ола да действуйта, судьбаыс кыдзкӧ век менӧ вайӧдлывліс мукӧдъяслӧн драмаяс помӧ, быттьӧкӧ метӧг некод нин эз вермы ни кувны, ни воны отчаяниеӧдз!
Ме вӧлі витӧд актса быть колана морт; невӧляысь ме ворсі палачлысь либӧ предательлысь жалкӧй рольсӧ.
Кутшӧм цельыс судьбалӧн?
Абу-ӧ нин сійӧ индӧма менӧ трагедияяс да семейнӧй романъяс сочинительӧ, — либӧ повестьяс поставщиклы сотрудникӧ, например, «<rus>Библиотека для чтения</rus>»-лы?..
Мыйӧн тӧдан?..
Этша йӧз ӧмӧй олӧмнысӧ заводитігӧн думайтӧны сійӧс помавны, кыдзи Александр Великӧй либӧ лорд Байрон, а збыльысьсӧ нэм чӧжныс кежлӧ кольӧны титулярнӧй советникъясӧн!..
Залӧ пырӧм бӧрын ме дзебси мужчинаяс чукӧрӧ да куті видзӧдны.
Грушницкий сулаліс княжна дінын да зэв пӧся мыйкӧ висьтавліс;
мӧдтор йылысь думайтігмоз княжна кывзіс, видзӧдіс гӧгӧр, ичӧтик вомдоръяс бердас веерсӧ пуктӧмӧн: сылӧн чужӧм вылас тӧдчис терпитны вермытӧм, синъясыс сылӧн корсисны кодӧскӧ;
ме ньӧжйӧник матыстчи бӧрладорсяньыс, медым кывзыны налысь сёрнисӧ.
— Ті менӧ мучитанныд, княжна! — висьталіс Грушницкий: — ті вывті ёна вежсинныд сійӧ кадсяньыс, корсянь ме эг аддзыв тіянӧс...
— Ті сідзи жӧ вежсьӧмныд, — вочавидзис княжна да сы вылӧ чӧвтліс тэрыб видзӧдлас, кытысь Грушницкий эз куж казявны гуся сералӧм.
— Ме? ме вежси?..
О, некор!
Ті тӧданныд, мый тайӧ позьтӧмтор!
Коді аддзыліс тіянӧс ӧтчыд, сійӧ нэм кежлас сьӧрсьыс нуас тіянлысь божественнӧй образтӧ.
— Дугдӧй...
— Мый вӧсна нӧ ті ӧні онӧ кӧсйӧ кывзыны сійӧс, мый неважӧн на, и сэтшӧм частӧ, кывзылінныд бурпырысь?..
— Сы вӧсна мый ме ог радейт мӧдпӧв кывзыны, — сералігтыр вочавидзис сійӧ...
— О, ме зэв ёна ӧшибитчи!..
Ме думайті, безумнӧй, мый <rus>по крайней мере</rus> тайӧ эполетъясыс сетасны меным право надейтчыны...
Да, лучше эськӧ вӧлі век кежлӧ кольччыны меным эсійӧ презреннӧй салдатскӧй шинельнас, кодлы, гашкӧ, ме обязан тіян вниманиеысь...
— Збыльысь, шинельыд тіянлы ёнджыка лӧсялӧ...
Тайӧ кадас ме матыстчи да копыртчылі княжналы; сійӧ неуна гӧрдӧдыштіс да тэрыба шуис:
— Правда ӧд, мсьё Печорин, мый руд шинельыс ёнджыка лӧсялӧ мсьё Грушницкийлы?..
— Ме тіянкӧд абу сӧгласен, — вочавидзи ме: — мундирнас сійӧ ещӧ томджык.
Грушницкий эз вермы терпитны тайӧ ударсӧ: кыдзи став детинкаясыс, сылӧн эм претензия лоны старикӧн;
сійӧ чайтӧ, мый сы чужӧм вылын страстьяслӧн джуджыд туйясыс вежӧны арлыдлысь отпечатоксӧ.
Сійӧ зэв лёкысь видзӧдліс ме вылӧ, зымнитіс кокнас да муніс.
— А висьталӧй веськыда, — шуи ме княжналы, — мый кӧть сійӧ и век вӧлі зэв тешкодь, но неважӧн на тіянлы сійӧ кажитчис интереснӧйӧн... руд шинельнас?..
Сійӧ увлань лэдзис синъяссӧ да нинӧм эз вочавидз.
Грушницкий дзонь рыт преследуйтіс княжнаӧс, танцуйтіс либӧ сыкӧд, либӧ <fra>vіs-a-vіs</fra>;
сійӧ синъяснас сёйис княжнаӧс, ышлолаліс да дӧзмӧдчис сылы кевмысьӧмъясӧн да упрёкъясӧн.
Коймӧд кадриль бӧрын княжналӧн лӧгыс нин петіс сы вылӧ.
— Ме тайӧс эг виччысь тэсянь, — ме дорӧ матыстчӧм бӧрын да менӧ киӧд босьтӧм бӧрын шуис Грушницкий.
— Мый?
— Тэ сыкӧд танцуйтан мазурка? — юаліс сійӧ торжественнӧй гӧлӧсӧн. —
Сійӧ висьтасис меным...
— Но, и мый?
А тайӧ ӧмӧй секрет?
— Гӧгӧрвоана...
Ме должен вӧлі виччысьны тайӧс девчонкасянь... кокеткасянь...
Ме мынта на водзӧс!
— Аслад шинель вылӧ либӧ аслад эполет вылӧ норась, а мыйла нӧ мыжавны сійӧс?
Мыйӧн сійӧ мыжа, мый тэ сылы он нин кажитчы?
— Мыйла нӧ сетны надеяяссӧ?
— Мыйла нӧ тэ надейтчин?
Желайтны да добивайтчыны мыйкӧ — гӧгӧрвоа, а коді нӧ надейтчӧ?
— Тэ воин пари — сӧмын эн дзикӧдз, — лёкысь нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Мазурка заводитчис.
Грушницкий бӧрйыліс сӧмын ӧтнассӧ княжнаӧс.
Мукӧд кавалеръясыс быд минутаӧ сійӧс жӧ бӧрйывлісны: тайӧ явӧ вӧлі заговор меным паныд; — сымын бур: сылы окота мекӧд сёрнитны, сылы мешайтӧны, — сылы кыкмында окота лоӧ.
Ме кыкысь кымын топӧдлі сылысь кисӧ; мӧдысьсӧ сійӧ нинӧм шутӧг нетшыштіс кисӧ.
— Ме лёка кута узьны тайӧ войсӧ, — шуис сійӧ меным, кор помасис мазурка.
— Таын мыжа Грушницкий.
— О, абу! — И чужӧмыс сылӧн лои сэтшӧм думыштчӧмаӧн, сэтшӧм шог, мый ме сеті аслым кыв тайӧ рытнас непременнӧ окавны сылысь кисӧ.
Кутісны разӧдчавны.
Княжнаӧс каретаӧ пуксьӧдігӧн ме тэрыба топӧдлі сылысь ичӧтик кисӧ аслам вомдоръяс дорӧ.
Вӧлі пемыд, и некод эз вермы аддзыны тайӧс.
Ме бӧр пыри залӧ, ачым зэв дӧвӧлен.
Ыджыд пызан сайын ужнайтісны томйӧз, и на пӧвстын Грушницкий.
Кор ме пыри, ставныс ланьтісны: тыдалӧ, сёрнитӧмаӧсь ме йылысь.
Унаӧн колян балсяньыс ме вылӧ дузъялӧны, медся нин драгунскӧй капитан, а ӧні, кажитчӧ, решительнӧ котыртчӧ меным паныд враждебнӧй шайка Грушницкий команда улын.
Сылӧн сэтшӧм гордӧй да храбрӧй видыс...
Зэв рад; ме любита врагъясӧс, кӧть и ог христианскӧй ногӧн.
Найӧ менсьым теш петкӧдлӧны, волнуйтӧны менсьым вирӧс.
Лоны век дасьӧн, кыйны быд видзӧдлӧм, быд кывлысь вежӧртассӧ, гӧгӧрвоны кӧсйӧмъяссӧ, жуглыны заговоръяс, лэччысьны пӧръялӧм морт улӧ, и друг ӧти йӧткыштӧмӧн пӧрӧдны мудеритӧмъясысь да замыселъясысь ыджыд да сьӧкыда тэчӧм зданиесӧ ставнас: — вот мый ме шуа олӧмӧн.
Ужин чӧж Грушницкий шӧпкӧдчис да синмасис драгунскӧй капитанкӧд.
Июнь 6-ӧд лун.
Талун асывнас Вера мужикыскӧд муніс Кисловодскӧ.
Ме паныдаси налӧн каретакӧд, кор вӧлі муна княгиня Лиговская ордӧ.
Вера довкнитіс меным юрнас: видзӧдласас сылӧн вӧлі упрёк.
Коді нӧ мыжа? мыйла сійӧ оз кӧсйы мекӧд аддзысьлыны куш ас кежын?
Любовыд би кодь, — пестытӧг кусӧ.
Гашкӧ, вежӧгтӧм вӧчас сійӧс, мый эз вермыны вӧчны менам кевмысьӧмъясӧй.
Ме пукалі княгиня ордын дзонь час.
Мери эз петав, — висьӧ.
Рытнас бульвар вылын сійӧ эз вӧв.
Выльысь котыртӧм, лорнетъясӧн вооружитчӧм шайка лои, збыльвылӧ, грознӧй. —
Ме рад, мый княжна висьӧ: найӧ вӧчисны эськӧ сылы кутшӧмкӧ дерзость.
Грушницкийлӧн юрсиыс дзугсьӧма да видыс отчаяннӧй: сійӧ, буракӧ, збыльысь огорчитчӧма, медся нин самолюбиесӧ сылысь оскорбитӧма; но ӧд эмӧсь жӧ йӧз, кодъяслӧн весиг отчаяниеыс тешкодь!..
Гортӧ локтӧм бӧрын ме казялі, мый меным мыйкӧ оз тырмы.
Ме эг аддзыв сійӧс!
Сійӧ висьӧ!
Эг-ӧ нин ме збыльысь кут любитны?..
Кутшӧм сӧрӧм!
Июнь 7-ӧд лун.
Дас ӧти час асылӧ, — сэки, кор Лиговская векджык пӧсьсӧ вӧтлӧ Ермоловскӧй ваннаын, — ме муна вӧлі сы керка дорті.
Княжна думыштчӧмӧн, пукаліс ӧшинь дорын; менӧ аддзӧм бӧрын звирк-чеччис сійӧ.
Ме пыри передньӧйӧ; йӧз некод эз вӧв, и ме, татчӧс нравъяс прӧстлунӧн пӧльзуйтчӧмӧн, юасьтӧг пыри гӧстинӧйӧ.
Чусыд кельдӧдӧм вевттис мусаник чужӧмсӧ княжналысь.
Сійӧ сулаліс фортепьяно дорын, ӧти кинас креслӧ бӧр вылӧ пыксьӧмӧн: тайӧ киыс муртса-муртса тіралыштіс; ме ньӧжйӧник матыстчи сы дорӧ да шуи:
— Ті скӧраланныд ме вылӧ?..
Сійӧ лэптіс ме вылӧ томнӧй, пыдӧстӧм синъяссӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ; сылӧн вомдоръясыс мыйкӧ кӧсйисны шуны, и эз вермыны; синъясыс тырисны синваӧн; сійӧ пуксис креслӧӧ да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
— Мый тікӧд? — сійӧс киӧдыс кутӧм бӧрын шуи ме.
— Ті менӧ онӧ уважайтӧй!..
О! эновтӧй менӧ!..
Ме вӧчи некымын воськов...
Сійӧ веськыда пуксис креслӧас, синъясыс сылӧн кутісны югъявны...
Ӧдзӧс вугъяс кутчысьӧм бӧрын ме сувті да шуи:
— Прӧститӧй менӧ, княжна!
Ме вӧчи кыдзи садь воштӧм морт...
тайӧ мӧдысь оз ло: ме примита ассьым мераяс...
Мыйла тіянлы тӧдны сійӧс, мый вӧчсьыліс ӧнӧдз менам сьӧлӧмын?
Ті тайӧс некор онӧ тӧдӧй; и сымын бур тіянлы.
Прӧщайтлӧй.
Петігӧн, меным кажитчӧ, ме кывлі, мый сійӧ бӧрдӧ.
Ме рытӧдзыс подӧн шӧйті Машук гӧгӧрын, зэв ёна мудзи и, гортӧ воӧм бӧрын, шыбитчи вольпась вылӧ дзикӧдз мудзӧма.
Ме ордӧ воис Вернер.
— Збыль-ӧ, — юаліс сійӧ, — мый ті гӧтрасянныд княжна Лиговская вылӧ?
— А мый?
— Карыс ставнас сёрнитӧ; менам став висьысьяс занятӧсь тайӧ важнӧй выль юӧрнас, а висьысьясыд сэтшӧм нин йӧз: ставсӧ тӧдӧны!
«Тайӧ Грушницкийлӧн киподтуй», — мӧвпышті ме.
— Медым тіянлы докажитны, доктор, тайӧ юӧръясыслысь лӧжсӧ, висьтала тіянлы секретӧн, мый аски ме муна Кисловодскӧ...
— И княжна тшӧтш?..
— Оз; сійӧ недель кежлӧ кольччӧ татчӧ...
— Сідзкӧ, ті онӧ гӧтрасьӧй?..
— Доктор, доктор! видзӧдлӧй ме вылӧ: неужели ме жӧник кодь, либӧ мыйкӧ сэтшӧм нога?
— Ме тайӧс ог шу...
Но ті тӧданныд, эмӧсь случайяс... —
мудера нюмъялігтыр содтіс сійӧ, — кор благороднӧй морт обязан гӧтрасьны, и эмӧсь маменькаяс, кодъяс <rus>по крайней мере</rus> оз дугӧдны тайӧ случайяссӧ...
И сідз, ме сӧветуйта тіянлы, кыдзи приятель, лоны осторожнӧйӧн.
Тані минеральнӧй ваяс дорад вывті опаснӧй воздухыс: кымын зэв шань том мортӧс ме аддзывлі, кодъяс вӧліны достойнӧйӧсь бурджыка овны, и мунлісны татысь веськыда венеч улӧ...
Веританныд-ӧ, весиг менӧ кӧсйылісны гӧтравны!
Буретш ӧти уезднӧй маменька, кодлӧн нылыс вӧлі зэв кельыд чужӧма.
Ме аслам шудтӧмлун кузя шулі сылы, мый свадьба бӧрын чужӧм рӧмыс бӧр лоӧ важыс кодь; сэки сійӧ аттьӧалан синваӧн вӧзйис меным аслас нылыслысь кисӧ да ассьыс став состояниесӧ — ветымын душ, кажитчӧ.
Но ме вочавидзи, мый менам та вылӧ абу сямӧй...
Вернер муніс тырвыйӧ увереннӧй, мый сійӧ ӧлӧдіс менӧ.
Сы кывъясысь ме казялі, мый ме йылысь да княжна йылысь карын паськӧдӧмаӧсь быдсяма лёк сёрнияс: Грушницкийлы тайӧ весь оз коль!
Июнь 10-ӧд лун.
Со куим лун нин ме Кисловодскын.
Быд лун Вераӧс аддзыла колодец дорысь да гуляние вылысь.
Асылын, садьмӧм бӧрын, пукся ӧшинь дорӧ да веськӧда лорнетӧс сы балкон вылӧ; сійӧ важӧн нин пасьтасьӧма да виччысьӧ условнӧй знак; ми паныдасям, быттьӧ немвиччысьтӧг, садйын, коді миян керкаяс дорсянь лэччӧ колодецлань.
Гӧравывса ловзьӧдан воздух вӧсна сылӧн чужӧм рӧмыс да выныс бара лоины важыс кодьӧсь.
Оз-ӧд весьшӧрӧ Нарзаныд шусьы багатырскӧй ключӧн.
Татчӧс олысьяс эскӧдӧны, мый Кисловодскса воздух кыскӧ любитны, мый тані помассьӧны став романъясыс, кодъяс кор-либӧ пансьылӧмаӧсь Машук бердын.
И збыльысь, тані ставыс вӧлі ӧвтӧ уединениеӧн; тані ставыс таинственнӧй — и сук вуджӧраинъясыс нинпуа аллеяяслӧн, кодъяс копыртчӧмаӧсь поток весьтӧ, коді, плита вывсянь плита вылӧ усигмозыс, шумӧн да быгйӧн писькӧдӧ аслыс туй веж гӧраяс костӧд; и пемыдӧн да чӧв-лӧньӧн тыр ущельеяс, кодъяслӧн вожъясыс тасянь разалӧны быдладорӧ; и ыркыдыс ароматическӧй воздухлӧн, кодъяс сьӧктаммӧмаӧсь лунвывса кузь турунъяслӧн да еджыд акацияяслӧн испарениеясӧн — и дугдывтӧм, чӧскыда унмовськӧдан шумыс кӧдзыд шоръяслӧн, кодъяс, долина помын паныдасигӧн, панласьӧмӧн дружнӧя котӧртӧны да медбӧрын уськӧдчӧны Подкумокӧ.
Таладорсяньыс ущельеыс паськыдджык и сэні артмӧ веж сён; сы кузя гартчӧ бусӧсь туй.
Быд раз, кор ме видзӧдла сы вылӧ, меным век кажитчӧ, мый мунӧ карета, а карета ӧшиньтіыс видзӧдӧ розӧвӧй чужӧм.
Уна карета нин муніс тайӧ туй кузяыс, а сійӧ век абу.
Крепостьсайса слободкаӧ овмӧдчисны йӧз; мыльк йылӧ стрӧитӧм ресторацияын, менам квартирасянь некымын воськов сайын, рытъяснас кык рада топольяс пыр мӧдісны дзузъявны бияс; шум да стӧканъясӧн зёльӧдчӧм кылӧ войшӧр войӧдз.
Некӧн оз юны сэтшӧм уна кахетинскӧй вина да минеральнӧй ва, кыдзи тані.
<rus>Но смешивать два эта ремесла</rus>.
<rus>Есть тьма охотников — я не из их числа</rus>.
Аслас шайкаыскӧд Грушницкий бушуйтӧ быд лун трактирын и мекӧд пӧшти оз здоровайтчы.
Сійӧ сӧмын на тӧрыт воис, а удитіс нин лӧгасьны куим стариккӧд, кодъяс кӧсйисны водзджык пуксьыны ваннаӧ: решительнӧ — несчастьеяс развивайтӧны сыын воинственнӧй дух.
Июнь 11-ӧд лун.
Медбӧрын найӧ воисны.
Ме вӧлі пукала ӧшинь дорын, кор кылі налӧн каретаыслысь шысӧ: менам сьӧлӧмӧй дрӧгнитіс...
Мый нӧ тайӧ?
Збыль ӧмӧй ме любита?..
Ме сэтшӧм йӧйӧн чужлі, мый тайӧс позьӧ месянь виччысьны.
Ме на ордын ӧбедайті.
Княгиня ме вылӧ видзӧдӧ зэв нежнӧя и оз вешйыв нылыс дорысь... лёк! —
Зато Вера вежӧгтӧ менӧ княжна дорӧ: добитчи жӧ ме тайӧ благополучиесӧ!
Мыйсӧ нывбаба оз вӧч, медым огорчитны соперницасӧ?
Ме помнита, ӧти менӧ кутіс любитны сыысь, мый ме любита мӧдӧс.
Нывбаба вежӧр дорысь парадоксальнӧйджыкыс нинӧм абу: нывбабаясӧс сьӧкыд эскӧдны мыйынкӧ, найӧс колӧ сэтчӧдз вайӧдны, медым найӧ асьнысӧ асьныс эскӧдісны; доказательствояслӧн порядокыс, кодъясӧн найӧ бырӧдӧны ассьыныс чайтӧмъяссӧ, зэв аслыснога; медым велавны налӧн диалектикаӧ, колӧ ас вежӧрад путкыльтны логикалысь став школьнӧй правилӧяссӧ.
Например, обыкновеннӧй способ:
Тайӧ мортыс любитӧ менӧ; но ме верӧссайын: сідзкӧ, ме не должен любитны сійӧс.
Нывбабалӧн способ:
Ме не должен сійӧс любитны, сы вӧсна мый ме верӧс сайын; но сійӧ менӧ любитӧ, — сідзкӧ...
Тані некымын точка, сы вӧсна мый вежӧр нинӧм нин оз висьтав, а висьталӧны медсясӧ: кыв, синъяс и, на бӧрся, сьӧлӧм, эм кӧ сійӧ.
Мый лоӧ, тайӧ гижӧдъясӧй кӧ коркӧ веськаласны нывбаба син улӧ?
— Клевета! лӧгпырысь горӧдас сійӧ.
Сійӧ кадъяссянь, кыдзи поэтъяс гижӧны да нывбабаяс найӧс лыддьӧны (мыйысь налы зэв ыджыд аттьӧ), найӧс сы мындаысь шулісны ангелъясӧн, мый прӧст сьӧлӧмныс вӧсна найӧ збыльысь кутісны веритны тайӧ комплиментыслы, вунӧдӧмӧн, мый тайӧ жӧ поэтъясыс деньга вылӧ величайтлісны Неронӧс джынвыйӧ енмӧн...
Эз лӧсяв эськӧ меным сёрнитны на йылысь татшӧм лёкысь, — меным, коді, наысь кындзи, нинӧм эз любитлы свет вылас, — меным, коді пыр вӧлі дась жертвуйтны налы спокойӧн, честолюбиеӧн, олӧмӧн...
Но ӧд ог оскорбитӧм самолюбие да дӧсада припадокын ме зіль нетшыштны на вылысь сійӧ волшебнӧй вевттьӧдсӧ, код пыр письтӧ сӧмын привычнӧй видзӧдлас.
Абу сідз; ставыс, мый ме на йылысь сёрнита, эм сӧмын следствие —
<rus>Ума холодных наблюдений</rus>
<rus>И сердца горестных замет</rus>.
Нывбабаяс долженӧсь эськӧ желайтны, медым став мужчинаяс найӧс тӧдісны сэтшӧм жӧ бура, кыдзи ме, сы вӧсна мый ме найӧс сёпӧв ёнджыка любита сы бӧрын, кыдзи эг кут повны наысь да тӧдмалі налысь посни слабостьяссӧ.
Содта: Вернер кодкӧлун нывбабаясӧс сравнитіс кӧлдуйтӧм вӧркӧд, код йылысь висьталӧ Тасс аслас «Освобождённӧй Иерусалимын».
«Сӧмын заводит, — висьтавліс сійӧ, — тэ вылӧ кутасны быдладорсянь лэбны сэтшӧм повзьӧдланторъяс, мый енмӧй видз: долг, гордость, приличие, общӧй мнение, сералӧм, мустӧмтӧм...
Колӧ сӧмын не видзӧдны, а мунны водзӧ; вочасӧн чудовищеяс бырӧны, и воссьӧ тэ водзӧ лӧнь да югыд эрд, код шӧрын дзоридзалӧ веж мирт.
Зато беда, медводдза воськовъяс дырйи кӧ дрӧгмунӧ сьӧлӧмыд, и бергӧдчан кӧ бӧрвыв!»
Июнь 12-ӧд лун.
Талунъя рытыс зэв озыр происшествиеясӧн.
Кисловодсксянь верст куим сайын кымын, ущельеын, кыті визувтӧ Подкумок, эм скала, кодӧс шуӧны Кольцоӧн; тайӧ — природаӧн вӧчӧм ворота; найӧ кыпӧдчӧны джуджыд мыльк йылын, и лэччысь шонді на пыр чӧвтлӧ мир вылӧ ассьыс медбӧръя би пӧсь видзӧдлассӧ.
Уна морта кавалькада мӧдӧдчис сэтчӧ видзӧдлыны из ӧшинь пырыс шонді бердӧм вылӧ.
Некод миян пиысь, веськыда кӧ шуны, эз думайт шонді йылысь.
Ме верзьӧмӧн муні княжнакӧд орччӧн; гортӧ локтігӧн колӧ вӧлі келӧмӧн вуджны Подкумок.
Горнӧй юяс медся посниясыс опаснӧйӧсь, медся нин сійӧн, мый налӧн пыдӧсныс — дзик калейдоскоп кодь: гыяс вӧсна сійӧ быд лун вежсьӧ; кӧні тӧрыт вӧлі из, ӧні сэні туран.
Ме босьті дом поводӧдыс княжналысь вӧвсӧ да лэччӧді сійӧс ваас, коді эз вӧв пидзӧсӧдз дорысь джуджыдджык, ми ньӧжйӧник кутім мунны визувпаныдыс моз.
Тӧдантор, мый визув юяс вуджигӧн оз ков видзӧдны ва вылас, сы вӧсна мый пыр жӧ юрыд кутас бергӧдчыны.
Ме вунӧді та йылысь висьтавны княжна Мерилы.
Ми вӧлім шӧрас нин, медся визулінас, кор сійӧ друг шатовтчис седлӧас.
«Менӧ шугрӧдлӧ!» — слаб гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Ме тэрыба копыртчи сы дорӧ, сывйышті киӧн сылысь гибкӧй талиясӧ.
— Видзӧдӧй вылӧ! — вашниті ме сылы: — тайӧ нинӧм, сӧмын энӧ полӧй; ме тіянкӧд.
Сылы лои лӧсьыдджык; сійӧ кӧсйис мездысьны менам киысь, но ме ещӧ топыдджыка сывйышті сылысь нежнӧй, небыд тушасӧ; менам банбокӧй пӧшти инмис сы банбокӧ; сы дорысь ӧвтіс биа пӧсьӧн.
— Мый ті мекӧд вӧчанныд?..
господи!..
Ме эг видзӧд сылӧн тіралӧм да яндысьӧм вылӧ, и менам вомдоръяс инмисны сылӧн нежнӧй чужӧмбанӧ; сійӧ дрӧгмуніс, но нинӧм эз шу; ми мунім бӧрвылын: некод эз аддзыв.
Кор ми петім берегӧ, то ставныс мӧдӧдчисны рӧдтӧн.
Княжна кутыштіс ассьыс вӧвсӧ; ме кольччи сы дорӧ; тыдалӧ вӧлі, мый сійӧс беспокоитӧ менам чӧв олӧмӧй, но ме клянитчи не шуны ни ӧти кыв — любопытство вӧсна.
Меным окота вӧлі аддзыны, кыдзи сійӧ мездысяс тайӧ сьӧкыдкодь положениесьыс.
— Либӧ ті менӧ презирайтанныд, либӧ зэв ёна любитанныд! — медбӧрын шуис сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, кӧні кыліс синва. — Гашкӧ, ті кӧсъянныд сералыштны ме вылын, шызьӧдны менсьым сьӧлӧмӧс, и сэсся эновтны...
Тайӧ вӧлі эськӧ сэтшӧм подлӧй, сэтшӧм низкӧй, мый ӧти чайтӧмыс...
О, абу! збыль ӧд, — содтіс сійӧ доверчивӧй нежнӧй гӧлӧсӧн: — збыль ӧд, меын нинӧм абу сэтшӧмыс, мый вӧсна оз позь уважайтны?
Тіян дерзкӧй поступокныд...
ме должен, ме должен тіянлы сійӧс прӧститны, сы вӧсна мый позволиті...
Ӧтвечайтӧй, висьталӧй жӧ, но ме кӧсъя кывны тіянлысь гӧлӧстӧ!.. — Медбӧръя кывъясас вӧлі нывбаба сяма сэтшӧм нетерпение, мый ме невӧляысь нюммуні; шудыд вылӧ, заводитчӧ вӧлі рӧмдыны...
Ме нинӧм эг вочавидз.
— Ті чӧв оланныд? — водзӧ висьталіс сійӧ. — Ті, гашкӧ, кӧсъянныд, медым ме первой тіянлы шуи, мый ме тіянӧс любита?
Ме чӧв олі...
— Колӧ-ӧ тіянлы тайӧ? — тэрыба ме дінӧ шыасигмоз, водзӧ висьталіс сійӧ...
Сы видзӧдласын да решительнӧй гӧлӧсас вӧлі мыйкӧ страшнӧй...
— Мыйла? — пельпомъясӧс лэптыштлӧм бӧрын вочавидзи ме.
Сійӧ кучкис аслас вӧлыслы плетьӧн да мыйвынсьыс лэбовтіс векньыдик, опаснӧй туйӧд; тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый ме муртса верми вӧтӧдны сійӧс, и то, кор нин сійӧ ӧтлаасис мукӧдъясыскӧд.
Дзик гортӧдзыс сійӧ пыр сёрнитіс да сераліс быд минутаын.
Сы вӧрасъясын вӧлі мыйкӧ лихорадочнӧй; ме вылӧ ни ӧтчыд эз видзӧдлы. —
Быдӧн казялісны тайӧ не быдлунъякодь гажлунсӧ.
И нылыс вылӧ видзӧдігӧн княгиня думсьыс нимкодясис, а нылыслӧн прӧстӧ нервическӧй припадок: войнас сійӧ оз мӧд узьны да кутас бӧрдны.
Тайӧ мӧвпыс сетӧ меным помтӧм долыдлун: эмӧсь минутаяс, кор ме гӧгӧрвоа Вампирӧс...
А ещӧ нимала бур мортӧн да зіля, медым шуисны тадзи!
Вӧвъяс вылысь лэччӧм бӧрын дамаяс пырисны княгиня ордӧ; ме вӧлі волнуйтча да гӧниті гӧраяс вылӧ тӧлӧдны мӧвпъясӧс, кодъяс жуисны менам юрын.
Лысваа рыт ӧвтіс зэв лӧсьыд ыркыдӧн.
Тӧлысь кыпӧдчис сьӧдов гӧраяс сайсянь.
Менам дортӧм вӧвлӧн быд воськов небыда кыліс ущелье чӧвлунас; водопад дорын ме юкталі вӧлӧс, кыкысь кымын горша ньылышті лунвывса войлысь ыркыд воздухсӧ и бӧр мӧдӧдчи гортлань.
Ме муна вӧлі слободка пыр.
Ӧшиньясын бияс заводитісны кусавны; крепость вал вылын часӧвӧйяс да матігӧгӧрса пикетъясын казакъяс нюркйӧдлӧмӧн шыасялісны ӧта-мӧдныслы...
Слободкаса ӧти керкаысь, кодӧс стрӧитӧма овраг бердӧ, ме аддзи югыд би.
Сэтысь коръясӧкӧ кывлісны сёрнияс да горӧдлӧмъяс, та серти позис гӧгӧрвоны, мый сэні мунӧ военнӧй пирушка.
Ме лэччи вӧв вылысь да гусьӧник матыстчи ӧшинь дорӧ.
Калькалыштӧм ставень пырыс ме верми аддзыны пируйтысьясӧс да кывны налысь сёрнисӧ.
Сёрнитісны ме йылысь.
Винаӧн пӧсялӧм драгунскӧй капитан кучкис пызанӧ кулакнас, медым кывзасны.
— Господа! — шуис сійӧ, — тайӧ некытчӧ туйтӧм.
Печоринсӧ колӧ велӧдны!
Тайӧ петербургскӧй выскочкаясыс пыр зазнавайтчӧны, кытчӧдз налы ныраныс он кучкы!
Сійӧ думайтӧ, мый сӧмын сійӧ ӧтнас и овлӧма светын, сы вӧсна мый пыр новлӧ сӧстӧм перчаткияс да чиститӧм сапӧг.
— И кутшӧм надменнӧй нюмъялӧмыс!
А ме уверен такӧд тшӧтш, мый сійӧ трус, — да, трус!
— Ме думайта тайӧс жӧ, — висьталіс Грушницкий. — Сійӧ радейтӧ шуткаясӧн мынтӧдчыны.
Ӧтчыд ме сылы сэтшӧмторъяс шуалі, мый мӧд кӧ эськӧ менӧ места вылӧ керавліс, а Печорин ставсӧ бергӧдіс серамӧ.
Ме, дерт, эг кор сійӧс дуэль вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сылӧн делӧ: да эг и кӧсйы ляксьынысӧ...
— Грушницкий сы вылӧ лёкалӧ сыысь, мый сійӧ мырддис сылысь княжнасӧ, — шуис кодкӧ.
— Вот ещӧ мый думыштӧмныд!
Ме, збыль, неуна вӧтлысьлі княжна бӧрся, но пыр жӧ дугді, сы вӧсна мый ог кӧсйы гӧтрасьны, а компрометируйтны нылӧс абу менам правилӧясын.
— Да, ме тіянӧс уверяйта, мый сійӧ медпервой трусыс, дерт, Печорин, а абу Грушницкий, — о, Грушницкий молодец, и сэтчӧ жӧ менам истиннӧй друг! — бара висьталіс драгунскӧй капитан. — Господа! некод сійӧс тані оз дорйы?
Некод? сымын бурджык!
Кӧсъянныд испытайтны сылысь храбростьсӧ?
Тайӧ тіянӧс гажӧдыштас...
— Кӧсъям; сӧмын кыдзи?
— А вот кывзӧй: Грушницкий сы вылӧ торъя нин скӧр — сылы первой рольыс!
Сійӧ придеритчас кутшӧмкӧ глупостьӧ да вызовитас Печоринӧс дуэль вылӧ...
Чӧвлӧй; вот таын и штукаыс!..
Вызовитас дуэль вылӧ: бур!
Ставыс тайӧ — вызов, дасьтысьӧмъяс, условиеяс, лоӧ кыдзи позьӧ торжественнӧйджык да ужаснӧйджык, — тайӧс ме босьта; ме лоа тэнад секундантӧн, менам коньӧр другӧй!
Бур!
Сӧмын со мыйын помехаыс: пистолетъясас ми огӧ пуктӧй пуляяссӧ.
Ме нин тіян водзын ӧтвечайта, мый Печорин повзяс — квайт воськов сайӧ сувтӧдала, чорт возьми!
Сӧгласенӧсь-ӧ, господа?
— Бура думыштӧма, сӧгласенӧсь! — мыйла нӧ абу? — кыліс быдладорсянь.
— А тэ, Грушницкий?
Ме тіпкан сьӧлӧмӧн виччыси Грушницкийлысь вочакыв, кӧдзыд лёклун шымыртіс менӧ, кор думышті, мый эз кӧ лӧсяв случай, то ме верми эськӧ лоны тайӧ дуракъясыслы сераланторйӧн.
Грушницкий кӧ эськӧ эз сӧгласитчы, ме эськӧ уськӧдчи сылы сьылі вылас.
Но мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын сійӧ чеччис аслас местасьыс, нюжӧдіс капитанлы кисӧ да шуис зэв важнӧя: «бур, ме сӧгласен».
Сьӧкыд опишитны став честнӧй компаниеыслысь восторгсӧ.
Ме бӧр вои гортӧ, менӧ волнуйтісны кык разнӧйсикас чувство.
Первойыс вӧлі шог.
Мыйысь налӧн ставныслӧн лӧгныс петӧ ме вылӧ? думайті ме.
Мыйысь?
Ӧбидиті-ӧ ме кодӧскӧ?
Эг.
Збыль ӧмӧй ме сэтшӧм йӧз сикасысь, кодъяслӧн ӧти видыс нин чужтӧ лёк вӧчны кӧсйӧм?
И ме чувствуйті, мый ядӧвитӧй скӧрлун неунаын тыртіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Виччысьӧй, господин Грушницкий! комната кузя бӧрӧ-водзӧ пӧкаживайтігтыр шуалі ме: мекӧд тадзи оз шутитлыны.
Ті донӧн зэв верманныд мынтысьны глупӧй ёртъясныдтӧ ошкӧмысь.
Ме тіянлы абу чача!
Ме войбыд эг узь.
Асъядорыс ме вӧлі померанец кодь виж.
Асывнас ме паныдаси княжнакӧд колодец дорын.
— Ті висянныд? — ме вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Ме войсӧ эг узь.
— И ме сідз жӧ...
ме тіянӧс мыжала...
гашкӧ, дзик весьшӧрӧ?
Но объяснитӧй, ме верма тіянлы прӧститны ставсӧ...
— Ставсӧ-ӧ?..
— Ставсӧ...
Сӧмын висьталӧй веськыда...
сӧмын ӧдйӧджык...
Аддзанныд-ӧ, ме уна думайті, зіли гӧгӧрвоны, тіянлысь поведениетӧ оправдайтны;
гашкӧ, ті поланныд менам рӧдвужсянь паныд сувтӧмысь...
тайӧ нинӧм: кор кывсяс налы...
(сылӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны) ме налы кевмыся.
Али тіян асланыд положениеныд...
но тӧдӧй, мый ме верма ставсӧ пожертвуйтны сы ради, кодӧс любита...
О, ӧтвечайтӧй ӧдйӧджык, жалитыштӧй...
Ті менӧ онӧ презирайтӧй, сідз ӧд?
Сійӧ кватитіс менӧ киӧд.
Княгиня вӧлі мунӧ миян водзвылын Вера мужиккӧд и нинӧм эз аддзыв; но миянӧс вермисны аддзыны гуляйтысь висьысьяс, став любопытнӧйяс пиысь медся любопытнӧй суклясьысьясыс, и ме мезді ассьым киӧс сылӧн страстнӧя топӧдӧмысь.
— Ме тіянлы висьтала став збыльсӧ, — вочавидзи ме княжналы, — ог кут правдайтчыны, ни объясняйтны ассьым поступокъяссӧ. — Ме тіянӧс ог любит.
Сылӧн вомдоръясыс неуна кельдӧдыштісны...
— Эновтӧй менӧ, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс, бергӧдчи да муні.
Июнь 14-ӧд лун.
Ме мукӧд дырйи ачымӧс презирайта...
ог-ӧ сы вӧсна презирайт ме и мукӧдъясӧс?..
Ме ог нин сяммы буртор вӧчны; ме пола лоны ачым аслым тешкодьӧн.
Мӧд кӧ вӧлі ме местаын, вӧзйис эськӧ княжналы <fra>son coeur et sa fortune</fra>*;
но гӧтрасьны кыв ме вылын кутӧ кутшӧмкӧ волшебнӧй власть: кутшӧм кӧть страстнӧя ме эг любит нывбабаӧс, сійӧ кӧ сӧмын сетас меным тӧдны, мый меным ковмас сы вылӧ гӧтрасьны — прӧщай любовь!
Менам сьӧлӧмӧй лоӧ изйӧн, и нинӧм сійӧс оз шонты сэсся.
Ме дась быдсяма жертваяс вылӧ, таысь кындзи; кызьпӧв ассьым олӧмӧс, весиг честьӧс карті вылӧ пукта...
но свободаӧс ассьым ог вузав.
Мыйла ме сэтшӧма дорожита сыӧн? мый меным сыысь?..
кытчӧ ме ачымӧс дасьта?
мый ме виччыся водзысь?..
Збыльысь, дзик нинӧм.
Тайӧ чужӧм дырсянь кутшӧмкӧ полӧм, висьтавны позьтӧм предчувствие.
Ӧд эмӧсь йӧз, кодъяс асьныс оз тӧдны, мыйла полӧны чераньясысь, тӧрӧканъясысь, шыръясысь...
Висьтавны-ӧ веськыда?..
Кор ме вӧлі ещӧ кагаӧн на, ӧти старука гадайтліс ме йылысь менам мамлы; сійӧ туналіс меным лёк гӧтыр помысь смерть; тайӧ меным сэк чорыда йиджис: сьӧлӧмын чужис гӧтрасьӧм дорӧ гӧгӧрвотӧм зывӧктӧм...
Но такӧд тшӧтш мыйкӧ меным висьталӧ, мый сылӧн туналӧмыс збыльмас; <rus>по крайней мере</rus> ме кута зільны, медым сійӧ збыльмис кыдз позьӧ сёрӧнджык.
Июнь 15-ӧд лун.
Тӧрыт воис татчӧ фокусник Апфельбаум.
Ресторация ӧдзӧс вылӧ ӧшйис кузь афиша, коді юӧртӧдіс почтённӧй публикаӧс сы йылысь, мый вылын индӧм шензьӧдана фокусник, акробат, химик да оптик, кутас имеитны честь сетны великолепнӧй представление талунъя числӧӧ квайт час рытын, благороднӧй собрание залын (мӧдногӧн — ресторацияын); билет доныс кык шайт да джын.
Быдӧн лӧсьӧдчӧны мунны видзӧдны шензьӧдана фокусникӧс; весиг княгиня Лиговская, кӧть эськӧ нылыс сылӧн и висьӧ, босьтіс аслыс билет.
Талун ӧбед бӧрын ме муна вӧлі Вера ӧшинь увті; сійӧ пукаліс балкон вылын ӧтнас; меным кок улӧ уси записка:
«Талун дас час рытын волы ме ордӧ ыджыд пос кузя: менам мужик муніс Пятигорскӧ, и сӧмын аски асыв бӧр воас.
Менам йӧз да горничнӧйяс оз лоны гортынӧсь: ме налы ставныслы сеталі билетъяс, сідзжӧ и княгиня йӧзлы.
Ме виччыся тэнӧ; волы непременнӧ».
— А-а! — думышті ме: — вӧлисти тай лои ме ног.
Кӧкъямыс часын ме муні видзӧдны фокусникӧс.
Публика чукӧртчис ӧкмысӧд помасигӧн; представление заводитчис.
Бӧръя радъясысь ме аддзи Вералысь да княгинялысь горничнӧйяссӧ да лакейяссӧ.
Ставныс вӧліны танӧсь.
Грушницкий пукаліс первой радын лорнета.
Фокусник пыр шыасьлывліс сы дінӧ, кор сылы вӧлі ковмас носӧвӧй чышъян, часі, чунькытш да мукӧдтор.
Грушницкий мыйкӧ дыра оз нин здоровайтчы мекӧд, а талун кыкысь кымын видзӧдліс ме вылӧ зэв дерзкӧя.
Ставыс тайӧ сылы казьтыштчас, кор миянлы ковмас мынтысявны.
Дас час помасигӧн ме чеччи да петі.
Ывла вылын вӧлі пемыд, кӧть синмад сутшкасны.
Сьӧкыд, кӧдзыд кымӧръяс куйлісны гӧгӧр гӧра йывъяс вылын; сӧмын ланьтысь тӧв гежӧдика шумитіс ресторациясӧ кытшалысь тополь йывъясӧн; ресторация ӧшиньяс бердын жӧдзис йӧз чукӧр.
Ме лэччи гӧра вывсянь да, воротаӧ кежӧм бӧрын, содті воськолӧс.
Друг меным кажитчис, быттьӧ кодкӧ локтӧ ме бӧрся.
Ме сувті да видзӧдлі гӧгӧр.
Пемыдас нинӧм вӧлі оз тыдав; но видзчысьӧм могысь ме, быттьӧ гуляйтігмоз, кытшовті керка гӧгӧрыс.
Княжна ӧшиньяс увті прӧйдитігӧн ме бара кылі ас бӧрвылысь кокшы; шинельӧ гартчӧм морт котӧртіс ме дінті.
Тайӧ тревожитіс менӧ, но век жӧ ме кыйӧдчӧмӧн матыстчи кильчӧ дорӧ да тэрыба котӧрті пемыд пос вылӧ.
Ӧдзӧс воссис; ичӧтик ки кутіс менсьым киӧс...
— Некод тэнӧ эз аддзыв? — ме бердӧ топӧдчигмоз шӧпкӧмӧн шуис Вера.
— Некод!
— Ӧні тэ веритан-ӧ, мый ме тэнӧ любита?
О, ме дыр падъялі, дыр мучитчи...
но тэ мекӧд вӧчан ставсӧ, мый кӧсъян...
Вералӧн сьӧлӧмыс ёна тіпкис, киясыс вӧліны йи кодь кӧдзыдӧсь.
Заводитчисны вомалӧмъяс, вежӧгтӧмъяс, норасьӧмъяс, — сійӧ требуйтіс месянь, медым ме сылы ставсӧ висьталі; сійӧ висьталіс, мый покорнӧя терпитас менсьым измена, сы вӧсна мый кӧсйӧ сӧмын меным шуд.
Та вылӧ ме эг дзикӧдз верит, но успокоиті сійӧс клятваясӧн, кӧсйысьӧмъясӧн да мукӧд ног.
— Сідзкӧ, тэ он гӧтрась Мери вылӧ?
Он любит сійӧс?
А сійӧ думайтӧ...
тӧдан-ӧ, сійӧ йӧймытӧдзыс любитӧ тэнӧ, коньӧр!..
* * *
Войшӧр бӧрын кык часын кымын ме восьті ӧшинь, да, кык шаль помся кӧрталӧм бӧрын, лэччи вылыс балконсянь улыссаас, колоннаас кутчысигтыр.
Княжна ордын вӧлі биа.
Менӧ мыйкӧ быттьӧ йӧткыштіс тайӧ ӧшинь дорас.
Занавессӧ эз вӧв дзикӧдз тупкӧма, и ме верми чӧвтлыны любопытнӧй синмӧс комната пытшкас.
Мери пукаліс аслас вольпась вылын, кияссӧ пидзӧсъяс вылас кресталӧмӧн; сылӧн сук юрсияссӧ вӧлі чукӧртӧма кружеваӧн обшитӧм войся чепчик улӧ; ыджыд чим гӧрд чышъян вевттис сылысь еджыд пельпомъяссӧ, и ичӧтик кокъяссӧ дзебӧма сера персидскӧй туфлиясӧ.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн; сы водзын пызан вылын вӧлі восьтӧма книга, но синъясыс сылӧн, кодъяс оз вӧрны да тырӧмаӧсь висьтавны позьтӧм шогӧн, кажитчӧ, сёӧдысь нин видзӧдісны ӧти и сійӧ жӧ страница вылӧ, мӧвпъясыс жӧ сылӧн вӧліны ылынӧсь...
Тайӧ минутаас кодкӧ вӧрзьӧдчыштіс куст сайын.
Ме чеччышті балкон вывсяньыс эжа вылӧ.
Тыдавтӧм ки кватитіс менӧ пельпомӧд.
«А-а! — шуис грубӧй гӧлӧс: — сюрин!.. кутан тэ княжнаяс дорӧ войын ветлывлыны!..»
— Кут сійӧс топыдджыка! — горӧдіс пельӧс сайсянь уськӧдчысь мӧд морт.
Тайӧ вӧліны Грушницкий да драгунскӧй капитан.
Бӧръяыслы ме кучки кулакӧн юрас, уськӧді сійӧс кок йывсьыс да чепӧсйи кустъяс пӧвстӧ.
Садлӧн, коді вӧлі тупкӧ миян керкаяслы паныда пӧкатсӧ, став трӧпинкаясыс вӧліны меным тӧдсаӧсь.
— Вӧръяс! караул! — горзісны найӧ; кыліс ружьеысь лыйӧм; тшынасьысь пыж уси пӧшти менам кок дорӧ.
Минута мысти ме вӧлі ас комнатаын нин, пӧрччыси да воді.
Муртса на менам лакей томналіс ӧдзӧссӧ, кыдзи ме ордӧ кутісны йиркӧдчыны Грушницкий да капитан.
— Печорин! ті узянныд? танӧсь ті? — горӧдіс капитан.
— Узя, — вочавидзи ме скӧрысь.
— Чеччӧй! — вӧръяс... черкесъяс...
— Менам насморк, — вочавидзи ме: — пола прӧстудитчыны.
Найӧ мунісны.
Весьшӧрӧ ме налы шыаси: найӧ эськӧ ещӧ час мында корсисны менӧ садйысь.
Тревога сэк кості лои ужаснӧй.
Крепостьысь скачӧн воис казак.
Ставныс шызисны; кутісны корсьны черкесъясӧс став кустъяссьыс, — и дерт, нинӧм эз аддзыны.
Но унаӧн, тӧдӧмысь, колины чорыда убеждённӧйӧсь, мый гарнизон кӧ петкӧдліс унджык храбрость да тэрыблун, то век жӧ нин десятка кык хищник колины эськӧ места вылас.
Июнь 16-ӧд лун.
Талун асыв колодец дорын сӧмын и сёрнитісны войын черкесъяс уськӧдчылӧм йылысь.
Урчитӧм мында стӧкан нарзан юӧм бӧрын, нинпуяса кузь аллея кузя пӧв дас кымын прӧйдитчӧм бӧрын ме паныдаси Вера мужиккӧд, коді сӧмын на воӧма Пятигорскысь.
Сійӧ босьтіс менӧ киӧд, и ми мунім ресторацияӧ завтракайтны; сійӧ зэв ёна майшасис гӧтырыс вӧсна,
— «Кутшӧма сійӧ повзьылӧма тавой! — висьтавліс сійӧ: — ӧд колӧ жӧ, медым тайӧ лои буретш сэки, кор ме абу».
Ми пуксим завтракайтны ӧдзӧс дорӧ, кыті пырӧны пельӧс комнатаӧ, кӧні вӧліны морт дас кымын томйӧз, на лыдын вӧлі и Грушницкий.
Судьба мӧдысь сетіс меным случай кывзыны сёрни, коді должен вӧлі решитны сылысь участьсӧ.
Сійӧ менӧ эз аддзыв, и сідзкӧ ме эг вермы чайтны нарошнӧ вӧчӧм; но тайӧ сӧмын содтіс сылысь мыжсӧ ме водзын.
— Да збыль ӧмӧй тайӧ вӧліны черкесъяс? — шуис кодкӧ: — аддзыліс-ӧ найӧс кодкӧ?
— Ме тіянлы висьтала став историясӧ, — вочавидзис Грушницкий, — сӧмын, пӧжалуйста, энӧ выдайтӧй менӧ; со кыдзи тайӧ вӧлі: тӧрыт ӧти морт, кодӧс ме тіянлы ог висьтав, локтіс ме ордӧ да висьталіс, мый аддзылӧма рытнас дасӧд часын, кыдзи кодкӧ кыйӧдчӧмӧн пырӧма Лиговскаяяс ордӧ.
Колӧ тіянлы индыны, мый княгиня вӧлі тані, а княжна гортас.
Вот ми и мӧдӧдчим ӧшиньяс улӧ, медым кыйӧдны шуда мортӧс.
Висьтала веськыда, ме повзи, кӧть эськӧ менам собеседникӧй зэв занят вӧлі аслас завтракнас: сійӧ вермис кывны аслыс зэв нелӧсьыдтӧмторъяс, Грушницкий кӧ эськӧ, шуам, отгадайтіс истинасӧ: но, вежӧгтӧмысла синтӧммӧм, сійӧ эз подозревайт.
— Вот аддзанныд-ӧ, — водзӧ висьталіс Грушницкий, — ми и мӧдӧдчим, сьӧрысь босьтім дрӧбтӧм патронӧн зарядитӧм ружье, сӧмын сы могысь, медым повзьӧдыштны.
Кык часӧдз виччысим садйын.
Медбӧрын — енмыс нин тӧдӧ кытысь сійӧ явитчис, сӧмын эз ӧшиньысь, сы вӧсна мый сійӧ эз воссьыв, а, тыдалӧ, сійӧ петіс стекляннӧй ӧдзӧсӧд, коді тай колонна саяс, — медбӧрын, висьтала ме, аддзам ми, кодкӧ лэччӧ балкон вывсянь...
Кутшӧм княжнаыс? а?
Висьтала нин веськыда, но и московскӧй барышняяс!
Та бӧрын мыйлы нин позьӧ веритны?
Ми кӧсйим сійӧс кутны, сӧмын тай сійӧ нетшыштчис и кӧч моз чепӧсйис кустъясӧ; сэки ме и лыйи сылы.
Грушницкий гӧгӧр кыліс недоверчивӧй ропкӧдчӧм.
— Ті онӧ веритӧй? — водзӧ висьталіс сійӧ: — сета тіянлы честнӧй, благороднӧй кыв, мый ставыс тайӧ дзик збыльтор, и докажитӧм могысь ме тіянлы, пӧжалуй, висьтала тайӧ господинсӧ.
— Висьтав, висьтав, коді нӧ сійӧ! — кыліс быдладорсянь.
— Печорин, — вочавидзис Грушницкий.
Тайӧ минутаяс сійӧ лэптіс синъяссӧ — ме сулалі ӧдзӧс шӧрас сылы паныдӧн; сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс.
Ме матыстчи сы дінӧ да шуи тэрмасьтӧг да бура кывмӧн:
— Меным зэв жаль, мый ме пыри сы бӧрын, кор ті медся зывӧктана клевета вынсьӧдӧм могысь сетінныд нин честнӧй кыв.
Менам присутствие мездіс эськӧ тіянӧс лишнӧй подлостьысь.
Грушницкий звирк-сувтіс аслас местасьыс да кӧсйис пузьыны.
— Кора тіянӧс, — водзӧ висьталі ме сійӧ жӧ тонӧн: — кора тіянӧс пыр жӧ ӧткажитчыны асланыд кывъясысь; ті зэв бура тӧданныд, мый тайӧ выдумка.
Ме ог чайт, медым тіян блестящӧй достоинствояс дінӧ нывбабалӧн равнодушие заслуживайтӧ татшӧм ужаснӧй месть.
Думыштӧй бурджыка: ассьыныд мнениетӧ поддерживайтӧмӧн ті воштанныд благороднӧй морт ним вылӧ право да рискуйтанныд олӧмнад.
Грушницкий сулаліс ме водзын, синъяссӧ лэдзӧмӧн, ёна волнуйтчигтыр.
Но сӧвестьыслӧн самолюбиеыскӧд тышыс эз вӧв кузь.
Сыкӧд орччӧн пукалысь драгунскӧй капитан йӧткыштіс сійӧс гырддзанас; сійӧ дрӧгнитіс да синъяссӧ лэптытӧг тэрыба вочавидзис меным:
— Милостивӧй государь, кор ме мыйкӧ висьтала, то ме тайӧс думайта, и дась мӧдысь висьтавны...
Ме ог пов тіян грӧзитчӧмъясысь и дась быдтор вылӧ.
— Бӧръясӧ ті докажитінныд нин, — кӧдзыда вочавидзи ме и, драгунскӧй капитанӧс сойбордйӧдыс босьтӧм бӧрын, петі комнатаысь.
— Мый тіянлы угоднӧ? — юаліс капитан.
— Ті Грушницкийлӧн приятель и, гашкӧ, лоанныд сылы секундантӧн?
Капитан копыртчыліс зэв важнӧя.
— Ті угадайтінныд, — вочавидзис сійӧ: — ме весиг обязан лоны сылӧн секундантӧн, сы вӧсна мый сылы вӧчӧм ӧбида инмӧ и меным: — тӧрыт войнас ме вӧлі сыкӧд, — ассьыс мышкыра тушасӧ веськӧдігмоз содтіс сійӧ.
— А! сідзкӧ, тіянлы ме сэтшӧм неногӧн кучки юраныд?..
Сійӧ вижӧдіс, лӧзӧдіс; гуся лёклун тыдовтчис сы чужӧм вылын.
— Ме кута имеитны честь мӧдӧдны ті ордӧ талун ассьым секундантӧс, — вежливӧя копыртчылӧм бӧрын да сідз петкӧдлӧмӧн, быттьӧ пыдди ог пукты сылысь бешенствосӧ, содті ме.
Ресторация кильчӧ вылын ме встретиті Вералысь мужиксӧ.
Буракӧ, сійӧ менӧ виччысис.
abu
— Благороднӧй том морт! — шуис сійӧ синва тыра синъясӧн. — Ме ставсӧ кывлі.
Кутшӧм мерзавец! неблагодарнӧй!..
Принимайт найӧс та бӧрын прамӧй домӧ!
Слава богу, менам абуӧсь нывъяс!
Но тіянӧс наградитас сійӧ, код вӧсна ті рискуйтанныд олӧмнаныд.
Лоӧй уверенӧсь менам скромностьын кытчӧдзкӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Ме ачым вӧвлі том да служитлі военнӧй служба вылын; тӧда, мый тайӧ делӧясӧ оз ков сюйсьыны.
Прӧщайтӧй.
Коньӧр! радлӧ, мый сылӧн абуӧсь нывъяс...
Ме муні веськыда Вернер ордӧ, суи сійӧс гортас да висьталі сылы ставсӧ — ассьым отношениеясӧс Вера дорӧ и княжна дорӧ, и кывлӧм сёрнисӧ, кодысь ме тӧдмалі тайӧ господаыслысь кӧсйӧмсӧ йӧйтӧдлыны менӧ, заставитны лыйсьыны пулятӧм зарядъясӧн.
Но ӧні тайӧ делӧыс петӧ шутка границаысь: найӧ, тӧдӧмысь, эз виччысьны татшӧм помасьӧмсӧ.
Доктор сӧгласитчис лоны менам секундантӧн; ме сеті сылы некымын индӧд поединок условиеяс йылысь;
сійӧ должен вӧлі зільны, медым делӧыс муніс кыдз позьӧ секретнӧйджыка, сы вӧсна мый кӧть эськӧ ме дась кор угоднӧ сюйны ачымӧс смерть улӧ, но некутшӧма ог кӧсйы торкны ассьым будущностьӧс тайӧ мирас.
Та бӧрын ме муні гортӧ.
Час мысти доктор бӧр воис аслас экспедицияысь.
— Тіянлы паныд, збыльысь, эм заговор, — шуис сійӧ. — Ме аддзи Грушницкий ордысь драгунскӧй капитанӧс да ещӧ ӧти господинӧс, кодлысь овсӧ ог помнит.
Минута кежлӧ ме сувтовкерлі передньӧйын, медым пӧрччыны колошӧс.
Налӧн вӧлі ужаснӧй шум да зык...
«Нинӧм вылӧ ог сӧгласитчы! — висьтавліс Грушницкий: — сійӧ менӧ публичнӧя оскорбитіс; сэки вӧлі дзик мӧд делӧ...»
— «Кутшӧм тэныд делӧ? — вочавидзис капитан: — ме ставсӧ босьта ас вылӧ.
Ме вӧвлі секундантӧн вит дуэль вылын, и тӧда нин, кыдзи тайӧс вӧчны.
Ме ставсӧ думайті.
Пӧжалуйста, сӧмын меным эн мешайт.
Стращайтыштны абу лёк.
А мыйла асьтӧ сюйны опасность улӧ, позьӧ кӧ мездысьны?..» —
Тайӧ минутаас ме пыри.
Найӧ друг ланьтісны. —
Сёрнитчӧмъясным миян кыссисны доза дыр; бӧръявылыс ми решитім делӧсӧ со кыдзи: тасянь верст вит сайын эм шуштӧм ущелье;
найӧ сэтчӧ мунасны аски нёль час асылӧ, а ми петам часджын мысти на бӧрын;
лыйсьыны кутанныд квайт воськов ылнасянь — тайӧс требуйтіс ачыс Грушницкий.
Виӧмасӧ — черкесъяс вылӧ шуны.
Ӧні со кутшӧм менам подозрениеяс: найӧ, мӧдногӧн кӧ, секундантъясыс, буракӧ, неуна вежӧмаӧсь ассьыныс воддза плансӧ, и кӧсйӧны пуляӧн зарядитны ӧтнаслысь Грушницкийлысь пистолетсӧ.
Тайӧ мортвиӧм кодь, но военнӧй кадӧ, и торъя нин азиатскӧй войнаын, мудеритӧмъяс позволяйтчӧны: сӧмын Грушницкий, тыдалӧ, аслас ёртъясысь благороднӧйджык.
Кыдзи ті думайтанныд?
Колӧ-ӧ миянлы петкӧдлыны налы, мый казялім?
— Нинӧм вылӧ, доктор: лоӧй спокойнӧйӧсь; ме налы ог сетчы.
— Мый нӧ ті кӧсъянныд вӧчны?
— Тайӧ менам тайна.
— <rus>Смотрите</rus>, энӧ сюрӧй...
ӧд квайт воськов ылнасянь!
— Доктор, ме тіянӧс виччыся аски нёль часын; вӧвъяс лоӧны дасьӧсь...
Прӧщайтлӧй.
Ме рытӧдзыс пукалі гортын, ас комнатаӧ игнасьӧмӧн.
Воліс лакей корны менӧ княгиня ордӧ, — ме тшӧкті висьтавны, мый вися.
* * *
Кык час вой...
оз узьсьы...
А колӧ эськӧ унмовсьны, медым аски киӧй эз тірав.
Но квайт воськов ылнасяньыд сьӧкыд не инмыны.
А! господин Грушницкий! тіян мистификацияныд тіянлы оз удайтчы...
ми вежсям рольяснаным: ӧні меным лоӧ корсьны тіян кельыд чужӧм вылысь гуся полӧмлысь признакъяссӧ.
Мыйла ті асьныд урчитінныд тайӧ рокӧвӧй квайт воськовсӧ?
Ті чайтанныд, мый ме вензьытӧг лӧсьӧда ассьым кымӧсӧс...
но ми пудъясям!..
и сэки...
мый сылӧн кӧ шудыс вермас? менам кодзулӧй кӧ медбӧрын изменитас меным?..
И абу дивӧ: сійӧ сэтшӧм дыр нин вернӧя служитіс менам прихотьяслы.
Мый нӧ? кувны кӧ, кувны! мирыслы абу ыджыд воштӧм, да и меным аслым прамӧя нин гажтӧм лои.
Ме — бал вылын очсалысь морт, коді оз мун узьны сӧмын сы вӧсна, мый ещӧ абу на сылӧн каретаыс.
Но карета дась...
прӧщайтӧй!...
Думнам туяла ассьым кольӧм став олӧмӧс и юала ассьым невольнӧ: мыйла ме олі? кутшӧм мог вӧчны ме чужи?..
А, буракӧ, сійӧ вӧлӧма, и, буракӧ, вӧлі меным высокӧй назначение, сы вӧсна мый ме чувствуйта ас пытшкысь помтӧм вынъяс...
Но ме эг угадайт тайӧ назначениесӧ, ме ылалі пустӧй да неблагороднӧй страстьясӧн; на горнилоысь ме петі кӧрт кодь чорыд да кӧдзыд, но век жӧ вошті благороднӧй стремлениеяслысь пӧсьлун, — олӧмлысь медбур цветсӧ.
И сійӧ кадсяньыс сы мындаысь нин ме ворсі судьба киын черлысь рольсӧ!
Кыдзи казньлӧн орудие, ме усьлі обречённӧй жертваяс юр вылӧ, частӧ лёклунтӧг, пыр немжалиттӧг...
Менам любовӧй некодлы эз вай шуд, сы вӧсна мый ме нинӧмӧн эг жертвуйтлы налы, кодъясӧс любитлі: ме любиті аслым вылӧ, аслам удовольствие вӧсна;
ме сӧмын поткӧді сьӧлӧмлысь аслыс нога колӧмсӧ, горша ньылалі налысь чувствояссӧ, налысь мелілунсӧ, налысь радлӧмъяссӧ да страданиеяссӧ — и некор эг вермыв пӧтны.
Тадзи тшыгйӧн тӧмитчысь мудзпырысь унмовсьӧ и аддзӧ ас водзсьыс роскошнӧй сёянторъяс да шипучӧй винаяс; сійӧ восторгӧн жӧритӧ воображениелысь воздушнӧй козинъяссӧ, и сылы кажитчӧ кокньыдджык; но сӧмын садьмис — мечта бырӧ...
кольӧ кык мында тшыг да отчаяние!
И, гашкӧ, ме аски кула!.. и оз коль му вылын ни ӧти лов, коді эськӧ дзикӧдз гӧгӧрвоис менӧ.
Ӧтияс лыддьӧны менӧ лёкджыкӧн, мӧдъяс бурджыкӧн сы серти, кутшӧм ме збыльысьсӧ эм...
Ӧтияс шуасны: сійӧ пӧ вӧлі шань морт, мӧдъяс — мерзавец.
И ӧтиыс и мӧдыс лоӧ лӧж.
Та бӧрын сулалӧ-ӧ овны сэсся? а век олан — любопытство вӧсна: виччысян мыйкӧ выльтор...
Серамыд петӧ и дӧсаднӧ!
Со нин тӧлысьӧн-джынйӧн, кыдзи ме <ns>N</ns> крепостьын;
Максим Максимыч муніс кыйсьыны...
ме ӧтнам; пукала ӧшинь дорын; руд кымӧръяс вевттисны гӧраяссӧ пӧтшваӧдз; ру пыр шондіыс кажитчӧ виж чутӧн.
Кӧдзыд; тӧлыс звижжитӧ да вӧрӧдӧ ставеньяс...
Гажтӧм!
Кута водзӧ нуӧдны ассьым журналӧс, кодӧс дугӧдлісны сы мында страннӧй событиеяс.
Выльысь лыддя медбӧръя страницасӧ: серам петӧ! —
Ме думайті кувны; тайӧ вӧлі позьтӧмтор: ме эг на пыдӧсӧдзыс ю страданиелысь чашасӧ, и ӧні чувствуйта, мый меным дыр на овны.
Став вӧвлӧмторйыс кутшӧм яснӧя да резкӧя пуксис менам паметьӧ!
Ни ӧти черта, ни ӧти оттенок эз вушты кадыс!
Ме помнита, мый поединок водзвывса войӧ войбыд ме эг узь ни ӧти минута.
Гижны ме эг вермы дыр: менӧ ӧдӧлитліс гуся беспокойство.
Час мында ме ветлӧдлі комната кузя; сэсся пукси да восьті Вальтер Скоттлысь роман, коді куйліс менам пызан вылын: тайӧ вӧлі «Шотландскӧй Пуритане»; ме лыдди первойсӧ мырдысь, сэсся вунӧдчи волшебнӧй вымыслӧн ылалӧмӧн...
Неужели шотландскӧй бардлы мӧдаръюгыдас оз мынтысьны быд долыд минутаысь, кодӧс козьналӧ сылӧн книгаыс?
Медбӧрын югдіс.
Менам нервъясӧй успокоитчисны.
Ме видзӧдчышті зеркалӧ пыр; чус кельыдлун вӧлі вевттьӧма менсьым чужӧмӧс, код вылын тӧдчис мучитана узьтӧм вой колльӧм; но синъяс, кӧть и вӧлі кытшасьӧмаӧсь коричневӧй вуджӧрӧн, югъялісны гордӧя да неумолимӧя.
Ме вӧлі дӧвӧлен асӧн.
Вӧвъяс седлӧавны тшӧктӧм бӧрын ме пасьтаси да котӧрті купальня дорӧ.
Дзижгысь кӧдзыд нарзан пиӧ вӧйтчигӧн ме чувствуйті, кыдзи бӧр чукӧрмисны менам телеснӧй и душевнӧй вынъясӧй.
Ваннаысь ме петі свежӧй да збодер, быттьӧ лӧсьӧдчи бал вылӧ.
Та бӧрын висьталӧй, мый душа оз зависит телӧысь!..
Бӧр локтӧм бӧрын ас ордысь ме аддзи докторӧс...
Сійӧ вӧлі руд рейтуза, архалука да черкесскӧй шапкаа.
Ме вак-вакӧн серӧкті, кор аддзи сылысь ичӧтик фигурасӧ кузь гӧна зэв ыджыд шапка улысь: сылӧн чужӧмыс ньӧти абу воинственнӧй, а тайӧ разӧ сійӧ вӧлі быдлунъя серти нӧшта кузьмӧсджык.
— Мый вӧсна ті сэтшӧм шогӧсь, доктор? — шуи ме сылы. — Ті ӧмӧй сёысь энӧ колльӧдлӧй йӧзсӧ мӧдаръюгыдас дзик веськодьпырысь?
Вообразитӧй, мый менам жёлчнӧй горячка; ме верма бурдны, верма и кувны; ӧтиыс и мӧдыс овлӧ;
зільӧй видзӧдны ме вылӧ, кыдзи пациент вылӧ, коді висьӧ тіянлы тӧдтӧм на висьӧмӧн, и сэки тіян любопытствоныд кыптас медвылыс степеньӧдзыс;
ті верманныд ме вылын ӧні вӧчны некымын важнӧй физиологическӧй наблюдение...
Мырдӧн кулӧм виччысьӧмыс абу ӧмӧй нин настоящӧй висьӧм?
Тайӧ мӧвпыс шемӧсмӧдіс докторӧс, и сійӧ гажмис.
Ми пуксим верзьӧмӧн;
Вернер кыкнан кинас кутчысис дом поводас, и ми мӧдӧдчим, — здукӧн гӧнитім крепость дорті слободка пыр да пырим ущельеӧ, кыті гартчис туй, коді джынвыйӧныс вӧлі тырӧма кузь турунӧн да кодӧс быд минутаӧ вӧлі вомӧналӧ шумнӧй шор, код вомӧн колӧ вӧлі кевны; докторлы тайӧ вӧлі ыджыд мат, сы вӧсна мый сылӧн вӧлыс быд раз сувтліс ваас.
Ме ог помнит таысь гӧлубӧйджык да ыркыдджык асыв.
Шонді муртса на тыдовтчис веж гӧра йывъяс сайсянь, и сылӧн медводдза шоныд югӧръясыслӧн войся кулысь ыркыдкӧд сӧлькнитчӧмыс став чувствояс вылӧ наводитӧ кутшӧмкӧ лӧсьыд зэв томление;
ущельеӧ эз на писькӧдчы том луныслӧн радостнӧй югӧрыс; сійӧ зӧлӧтитіс сӧмын йывъяссӧ утёсъяслысь, кодъяс ӧшалісны кыкнанладорсяньыс миян весьтын;
сук коръяса кустъяс, кодъяс быдмисны джуджыд потасъясын, быд тӧвру пӧльыштігӧн киськалісны миянӧс эзысь зэрӧн.
Ме помнита — тайӧ разас, мукӧддырся дорысь ёнджыка, ме радейті природасӧ.
Кутшӧм любопытнӧя ме дзорги-видзӧді быд лысва войт вылӧ, коді тіраліс паськыд винограднӧй лист вылын да отражайтіс миллион лыда радужнӧй лучьяс! кутшӧм горша ме зіли писькӧдчыны синнам тшына ыліӧ!
Сэні туйыс пыр ӧтарӧ векняммис; утёсъяс лӧзджыкӧсь да страшнӧйджыкӧсь, и медбӧрын, найӧ быттьӧ ӧтлаасисны ставсӧ тупкысь стенаӧн.
Ми мунім чӧв олігтыр.
— Гижинныд-ӧ ті ассьыныд завещание? — друг юаліс Вернер.
— Эг.
— А виасны кӧ?..
— Наследникъяс сюрасны асьныс.
— Неужели тіян абу другъяс, кодъяслы эськӧ ті кӧсйинныд ыстыны ассьыныд медбӧръя прӧщай?..
Ме довкйӧдлышті юрӧс.
— Неужели свет вылас абу нывбаба, кодлы ті кӧсйинныд эськӧ мыйкӧ кольны на память?
— Кӧсъянныд-ӧ, доктор, — вочавидзи ме сылы, — медым ме восьті тіянлы ассьым сьӧлӧмӧс?..
Аддзанныд-ӧ, ме олі нин сійӧ вояссӧ, кор кулӧны аслас мусукыслысь нимсӧ шуигтыр да помадаалӧм либӧ помадаавтӧм юрси клӧк другыслы завещайтӧмӧн.
Матысса да лоны вермана смерть йылысь думайтігӧн ме думайта сӧмын ас йылысь: мукӧдъяс и тайӧс оз вӧчны.
Другъяс, кодъяс аски менӧ вунӧдасны либӧ, лёкджык, сӧлӧдасны менам щӧт вылӧ енмыс тӧдас кутшӧм небылицаяс; нывбабаяс, кодъяс, мӧдӧс кутігтыр, кутасны серавны ме вылын, медым не кыпӧдны кулӧм дорӧ сылысь вежӧгтӧм, — ен накӧд!
Олӧмса бушковысь ме петкӧді сӧмын некымын идея — и ни ӧти чувство.
Ме важӧн нин ола ог сьӧлӧмӧн, а юрӧн.
Ме взвешивайта, артыштала ассьым страстьясӧс да поступокъясӧс стрӧг любопытствоӧн, но участиетӧг.
Меын кык морт: ӧтиыс олӧ настоящӧй олӧмӧн, мӧдыс мӧвпалӧ да судитӧ сійӧс; первойыс, гашкӧ, час мысти прӧститчас тіянкӧд да миркӧд нэм кежлас, а мӧдыс... мӧдыс?..
Видзӧдлӧй, доктор: аддзанныд-ӧ ті скала вылас веськыдладорас сьӧдалӧны куим фигура?
Тайӧ, буракӧ, миян прӧтивникъяс?..
Ми мӧдӧдчим рӧдтӧн.
Скала под бердын кустъяс пӧвстас вӧлі домалӧма куим вӧв; ми ассьыным домалім татчӧ жӧ, а асьным векньыдик трӧпаті кайим площадка вылӧ, кӧні миянӧс виччысис Грушницкий драгунскӧй капитанкӧд да аслас мӧд секундантыскӧд, кодӧс шуӧны Иван Игнатьевичӧн; сылысь овсӧ ме некор эг кывлы.
— Ми важӧн нин тіянӧс виччысям, — ироническӧя шпыньмунігмоз шуис драгунскӧй капитан.
Ме перйи часіӧс да петкӧдлі сылы.
Сійӧ извинитчис да висьталіс, мый сылӧн часіыс водзӧ мунӧ.
Некымын минута чӧж кыссис сьӧкыд чӧв олӧм; медбӧрын доктор торкис сійӧс, кор шыасис Грушницкий дінӧ:
— Меным кажитчӧ, — шуис сійӧ, — мый, кыкнанныд тышкасьны дасьлун петкӧдлӧм бӧрын да тайӧн честь условиеяслы долг мынтӧм бӧрын, ті эськӧ верминныд, господа, объяснитчыны да помавны тайӧ делӧсӧ бурӧн.
— Ме дась, — шуи ме.
Капитан мигнитіс Грушницкийлы, и сійӧ, чайтӧмӧн, мый ме пола, вӧчис гордӧй вид, кӧть тайӧ минутаӧдзыс чус кельыдлун вӧлі вевттьӧ сылысь банбокъяссӧ.
Миян локтӧмсянь сійӧ медводдзаысь лэптіс ме вылӧ синсӧ; но видзӧдӧмас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ беспокойство, коді петкӧдліс сьӧлӧм пессьӧмсӧ.
— Висьталӧй тіянлысь условиеяс, — шуис сійӧ, — и ставсӧ, мый ме верма тіянлы вӧчны, то лоӧй уверенӧсь...
— Со менам условиеяс: ті талун жӧ публичнӧя ӧткажитчанныд асланыд клеветаысь и кутанныд корны, медым ме извинита...
— Милостивӧй государь, ме шензя, кыдзи ті лысьтанныд меным вӧзйыны татшӧмторъяс?..
— Мый нӧ ме верми тіянлы вӧзйыны, таысь кындзи?..
— Ми кутам лыйсьыны.
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс.
— Пӧжалуй; сӧмын думыштӧй, мый миянӧс коднымӧскӧ непременнӧ лоӧ виӧма.
— Ме желайта, медым тайӧ вӧлінныд ті...
— А ме сэтшӧма уверен мӧдарӧ...
Сійӧ шай-паймуні, гӧрдӧдіс, сэсся мырдысь серӧктіс вак-вакӧн.
Капитан босьтіс сійӧс сойбордйӧдыс да нуӧдіс бокӧ; найӧ дыр вашкӧдчисны.
Ме вои татчӧ доза миролюбивӧйӧн, но ставыс тайӧ заводитіс менӧ беситны.
Ме дорӧ матыстчис доктор.
— Кывзӧй, — шуис сійӧ явнӧй беспокойствоӧн: — ті, тыдалӧ, вунӧдінныд налӧн заговор йылысь?..
Ме ог куж зарядитны пистолет, но тайӧ случайын...
Ті тешкодь морт!
Висьталӧй налы, мый ті тӧданныд налысь кӧсйӧмсӧ, и найӧ оз лысьтны...
Зэв тай окота! лыясны тіянӧс лэбачӧс моз...
— Пӧжалуйста, энӧ маитчӧй, доктор, и нӧрӧвитлӧй....
Ме ставсӧ сідзи воча, мый наладорын оз ло некутшӧм выгӧда.
Сетӧй налы вашкӧдчыштны...
— Господа! тайӧ кутіс лоны гажтӧм! — шуи ме налы гораа: — -тышкасьны кӧ, тышкасьны; тіян вӧлі кадныд тӧрыт пӧттӧдз сёрнитны...
— Ми дасьӧсь, — вочавидзис капитан. — Сувталӧй, господа!..
Доктор, пӧжалуйста, мерайтӧй квайт воськов...
— Сувталӧй! — чипсан гӧлӧсӧн мӧдпӧв шуис Иван Игнатьевич.
— Чӧвлӧй! — шуи ме: — нӧшта ӧти условие; сы вӧсна мый ми кутам кувтӧдз тышкасьны, то ми обязанӧсь вӧчны став позянаторсӧ, медым тайӧ коли тайнаӧн, и медым миян секундантъяс эз лоны мыжаӧсь:
сӧгласенӧсь-ӧ ті?..
— Дзик сӧгласенӧсь.
— И сідз, вот мый ме думышті.
Аддзанныд-ӧ тайӧ зэв крут скала йывсьыс, веськыдвывсьыс, векньыдик площадка? сэсянь уліӧдзыс лоӧ сыв комын кымын, оз кӧ унджык; уліас ёсь изъяс.
Ми кыкнанным сувтам площадка дор йылас; тадзнад весиг кокньыдик рана лоӧ кувмӧн: тайӧ, буракӧ, лӧсялӧ тіян желаниекӧд, сы вӧсна мый ті асьныд индінныд квайт воськов.
Сійӧ, кодӧс лоӧ ранитӧма, непременнӧ лэбас увлань да пасьмунӧ; пулясӧ доктор перъяс,
и сэки позяс зэв кокниа объяснитны друг кулӧмсӧ неудачнӧя чеччыштӧмӧн.
Ми пудъясям, кодлы первой лыйны.
Помалігам объявляйта тіянлы, мый мӧдног ме ог кут тышкасьны.
— Пӧжалуй! — шуис капитан да выразительнӧя видзӧдліс Грушницкий вылӧ, коді сӧгласитчӧм могысь довкнитіс юрнас.
Чужӧмыс сылӧн быд минутаӧ вежласис.
Ме сійӧс сувтӧді сьӧкыд положениеӧ.
Прӧстӧй условиеяс дырйи лыйсигӧн сійӧ вермис меным кокӧ метитны, кокниа менӧ ранитны да татшӧм ногӧн удовлетворитны ассьыс местьсӧ, ассьыс сӧвестьсӧ вывті сьӧктӧдтӧг;
но ӧні сійӧ должен лыйны воздухӧ, либӧ лоны мортвиысьӧн, либӧ медбӧрын эновтны ассьыс подлӧй замыселсӧ да сувтны мекӧд ӧткодь опасность водзӧ.
Тайӧ минутаас ме эг эськӧ окотит лоны сы местаын.
Сійӧ нуӧдіс капитанӧс бокӧ да кутіс сылы мыйкӧ зэв пӧся висьтавлыны; ме аддзылі, кыдзи сылӧн лӧзӧдӧм вомдоръясыс тіралісны, но капитан презрительнӧя нюммунӧм бӧрын бергӧдчис сыысь мӧдарӧ.
— «Тэ дурак! — шуис сійӧ Грушницкийлы гораа: — нинӧм он гӧгӧрво!
Мӧдамӧй жӧ, господа!»
Векньыдик трӧпа кустъяс костӧд нуӧдіс крутінӧ;
скалаяслӧн торпыригъясыс артмӧдлісны тайӧ природнӧй поскыслы шатласьысь тшупӧдъяс;
кустъясӧ кутчысялӧмӧн ми кутім кавшасьны-кайны.
Грушницкий муніс медводзын, сы бӧрся сылӧн секундантъясыс, а сэсся ми докторкӧд.
— Ме шензя тіян вылӧ, — крепыда киӧс менсьым кутігмоз шуис доктор. — Вай видла пульстӧ!..
О-о! лихорадочнӧй!..
но чужӧм вылад нинӧм оз тӧдчы...
сӧмын синъясныд быдлунъя дорысь югыдджыка дзирдалӧны.
Друг посни изъяс шумӧн кутісны исковтны миян кок улӧ.
Мый тайӧ?
Грушницкий джӧмдӧма; ньӧрйыс, кодӧ сійӧ кутчысьлӧма, чеги, и сійӧ эськӧ мыш вылас исковтіс увлань, секундантъяс кӧ эз кутыштны сійӧс.
— Видзчысьӧй! — горӧді ме сылы: — водзвыв энӧ усялӧй; тайӧ лёк примета.
Уськӧдлӧй дум выланыд Юлий Цезарӧс!
Вот ми кайим чурвидзысь скала йылӧдз; площадкаыс вӧлі вевттьысьӧма посни лыаӧн, быттьӧ нарошнӧ поединок вылӧ.
Зарниа асъя руас саялӧмӧн гӧгӧр чурвидзисны гӧраяслӧн йывъясыс, кыдзи лыдтӧм стада, и лунвылын Эльбрус кыпӧдчис еджыд громадаӧн, сыӧн помасис цепыс йиа гӧра йывъяслӧн, кодъяс костӧд шӧйтісны нин асыввывсянь воӧм вурун кодь кымӧръяс.
Ме матыстчи площадка дор йылӧ да видзӧдлі увлань, тӧкӧтьӧ эз бергӧдчы менам юрӧй: сэні уліас кажитчӧ гортйын кодь пемыд да кӧдзыд; гым-чардӧн да кадӧн сэтчӧ шыблалӧм скалаяслӧн нитшкассьӧм пиньясыс виччысисны ассьыныс добычасӧ.
Площадка, код вылын миянлы ковмас тышкасьны, вӧлі пӧшти правильнӧй треугольник кодь.
Чурвидзысь пельӧссяньыс мерайтісны квайт воськов, и решитісны, мый сійӧ, кодлы медводзын ковмас встретитны неприятельскӧй би, сувтас дзик пельӧсас пропастьлань мышкӧн; сійӧ кӧ оз ло виӧма, то противникъяс вежсясны местананыс.
Ме решитчи став выгӧдаяссӧ сетны Грушницкийлы; ме кӧсйи испытайтны сійӧс; сьӧлӧмас сылӧн вермис садьмыны великодушиелӧн кинь, и сэки ставыс эськӧ лои лючки-ладнӧ; но самолюбиеыслӧн да характерыслӧн слабостьыс долженӧсь вӧлі торжествуйтны...
Ме кӧсйи сетны аслым полнӧй право сійӧс не щадитны, менӧ кӧ эськӧ судьба помилуйтіс.
Коді эз вӧчлы татшӧм условиеяссӧ аслас сӧвестьыскӧд?
— Чӧвтӧй жеребейсӧ, доктор! — шуис капитан.
Доктор кыскис зепсьыс эзысь монета да лэптіс сійӧс вывланьӧ.
— Решетка! — тэрмасьӧмӧн горӧдіс Грушницкий, кыдзи морт, кодӧс друг пальӧдіс дружескӧй йӧткыштӧм.
— Орёл! — шуи ме.
Монета качис да уси тиньгигтыр; ставныс уськӧдчисны сы дорӧ.
— Ті шудаӧсь, — висьталі ме Грушницкийлы: — тіянлы первой лыйны!
Но помнитӧй, мый ті кӧ менӧ онӧ виӧй, то ме ог веськав бокӧ — сета тіянлы честнӧй кыв.
Сійӧ гӧрдӧдіс; сылы вӧлі яндзим вины оружиетӧм мортӧс;
ме сюся видзӧді сы вылӧ; минута дыра меным кажитчис, мый сійӧ уськӧдчас менам кок улӧ, прӧститны кевмысигтыр; но кыдзи висьтасьны татшӧм подлӧй кӧсйӧмсьыс?..
Сылы кольлі ӧтитор — лыйны воздухӧ; ме вӧлі чорыда верита, мый сійӧ лыяс воздухӧ!
Ӧтитор сійӧс вермис торкны: мӧвп, мый ме кута требуйтны мӧд поединок.
— Кад! — соскӧд тракнитігмоз вашнитіс меным доктор. — Ӧні кӧ ті онӧ висьталӧй, мый ми тӧдам налысь кӧсйӧмнысӧ, то ставыс воши.
Видзӧдлӧй, сійӧ зарядитӧ нин...
ті кӧ нинӧм онӧ висьталӧй, то ме ачым...
— Нинӧм вылӧ, доктор! — Киӧдыс кутігмоз вочавидзи ме: — ті ставсӧ торканныд; ті меным сетінныд кыв не мешайтны...
Кутшӧм тіянлы делӧ?
Гашкӧ, ме кӧсъя, медым менӧ виасны...
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— О! тайӧ мӧдтор!.. сӧмын мӧдаръюгыдын ме вылӧ энӧ норасьӧй...
Сэк кості капитан зарядитіс ассьыс пистолетъяссӧ, ӧтисӧ сетіс Грушницкийлы, нюмъёвтӧмӧн мыйкӧ сылы вашнитігтыр; мӧдсӧ меным.
Ме сувті площадка пельӧсӧ, шуйга кокӧн изйӧ крепыда мыджсьӧмӧн да водзлань неуна копыртчӧмӧн, медым кокни рана лоигӧн эг усь бӧрвыв.
Грушницкий сувтіс меным паныдӧн да, сетӧм знак кузя, кутіс лэптыны пистолетсӧ.
Пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны.
Сійӧ метитіс меным веськыда плешкӧ...
Висьтавны вермытӧм бешенство пузис менам морӧсын.
Друг сійӧ лэдзис пистолет дулосӧ да, лым кодьӧдз кельдӧдӧмӧн, бергӧдчис аслас секундантлань:
— Ог вермы, — шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн.
— Трус! — вочавидзис капитан.
Кыліс лыйӧм.
Пуля сарпыштіс менсьым пидзӧсӧс.
Ме ас тӧдлытӧг некымынысь воськовті водзӧ, медым ӧдйӧджык ылыстчыны дор йывсяньыс.
— Но, вокӧ, Грушницкий, жаль, мый эз инмы! — шуис капитан: — ӧні тэнад ӧчередь, сувт!
Кутыштлы менӧ сы водзвылын; ми огӧ нин аддзысьлӧй! — Найӧ кутчысьлісны, капитан муртса вермис кутчысьны серӧктӧмсьыс:
— Эн пов, — содтіс сійӧ, Грушницкий вылӧ мудера видзӧдлӧм бӧрын, — ставыс вздор свет вылас!..
Натура — дура, судьба — индейка, а олӧм — кӧпейка!
Тайӧ трагическӧй фраза бӧрас, кодӧс вӧлі висьталӧма приличнӧй важностьӧн, сійӧ вешйис ас местаас.
Иван Игнатьевич синва сорӧн сідзи жӧ кутліс Грушницкийӧс, и вот сійӧ ӧтнас коли ме водзын.
Ме ӧнӧдз на зіля объяснитны аслым, кутшӧмсикас чувство пуис сэки менам морӧсын: сійӧ вӧлі и дӧсада оскорбитӧм самолюбиелӧн, и презрение, и лёклун, коді чужи сійӧс мӧвпыштігӧн, мый тайӧ мортыс, коді ӧні сэтшӧм увереннӧя, сэтшӧм спокойнӧй дерзостьӧн видзӧдӧ ме вылӧ, кык минута сайын, асьсӧ некутшӧм опасность улӧ сюйтӧг, кӧсйис менӧ вины понйӧс моз, сы вӧсна мый неуна ёнджыка кокӧ ранитчӧм бӧрын ме эськӧ непременнӧ уси утёс вывсянь.
Некымын минута ме сюся видзӧді сы чужӧм вылӧ, каитчӧмлысь кӧть кокньыдик след аддзыны зілигтыр.
Но меным кажитчис, мый сійӧ кутӧ нюмсӧ.
— Ме тіянлы сӧветуйта смерть водзвыланыд юрбитыштны енлы, — сэки шуи ме сылы.
— Энӧ тӧждысьӧй менам лов вӧсна асланыд дорысь ёнджыка.
Ӧтитор йылысь тіянӧс кора: лыйӧй ӧдйӧджык.
— И ті онӧ ӧткажитчӧй асланыд клеветаысь? онӧ корӧй менсьым прӧща?..
Мӧвпыштӧй бурджыка: оз-ӧ мыйкӧ висьтав тіянлы сӧвестьныд?
— Господин Печорин! — горӧдіс драгунскӧй капитан: — ті тані абу сы могысь, медым висьтӧдны, позволитӧй тіянлы индыны.
Помаламӧй регыдджык; кодкӧ ещӧ кутас мунны ущельетіыс — и миянӧс аддзасны.
— Ладнӧ. Доктор, волӧй ме дорӧ.
Доктор матыстчис.
Коньӧр доктор: сійӧ вӧлі кельыдджык сы дорысь, кутшӧмӧн вӧлі Грушницкий дас минута сайын.
Водзӧ ме висьталі тайӧ кывъяссӧ нарошнӧ торйӧдлӧмӧн, гораа да гӧгӧрвоана, кыдзи висьталӧны смертнӧй приговор.
— Доктор, тайӧ господаыс, тыдалӧ, тэрмасиганыс вунӧдӧмаӧсь пуктыны пуля менам пистолетӧ: кора тіянӧс зарядитны сійӧс выльысь — и бурджыка!
— Оз вермы лоны! — горзіс капитан: — оз вермы лоны!
ме зарядиті кыкнан пистолетсӧ; гашкӧ, тіян пистолетысь пуляыс уси...
Тайӧ абу менам мыж!
А тіян абу правоныд выльысь зарядитны...
некутшӧм право...
тайӧ лоӧ правилӧяслы дзик паныд вӧчӧм; ме ог позволит...
— Ладнӧ! — висьталі ме капитанлы: — сідзкӧ, ми тіянкӧд кутам лыйсьыны тайӧ жӧ условиеясӧн...
Сійӧ падмис.
Грушницкий сулаліс юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн, яналӧм да зумыш.
— Эновт найӧс! — медбӧрын шуис сійӧ капитанлы, коді кӧсйис мырддьыны менсьым пистолетӧс доктор киысь...
— Ӧд тэ ачыд тӧдан, мый найӧ правӧсь.
Весьшӧрӧ капитан петкӧдліс сылы разнӧй знакъяс. Грушницкий эз кӧсйы и видзӧдны.
Сэк кості доктор зарядитіс пистолет да сетіс меным.
Тайӧс аддзӧм бӧрын капитан сьӧлыштіс да зымкнитіс кокнас:
«Дурак жӧ тэ, вокӧ, — шуис сійӧ: — пошлӧй дурак!..
Ме вылӧ кӧ нин надейтчин, помӧдз нин кывзысь...
Сідзи и колӧ тэныд! чергӧдчы гут моз...»
Сійӧ бергӧдчис да мунігмозыс нурбыльтіс: «а век жӧ тайӧ правилӧясыслы дзик паныд».
— Грушницкий! — шуи ме: — ещӧ эм на кадыс; ӧткажитчы аслад клеветаысь, и ме тэныд ставсӧ прӧстита.
Тэныд эз удайтчы менӧ йӧйтӧдлыны, и менам самолюбие удовлетворитчис; — казьтышт, — коркӧ ми вӧлім другъяс...
Чужӧмыс сылӧн ӧзйис, синъясыс кутісны югъявны.
— Лыйӧй! — вочавидзис сійӧ: — ме презирайта ачымӧс, а тіянӧс ненавидита.
Ті кӧ менӧ онӧ виӧй, ме тіянӧс начка войын пельӧс сайсянь.
Миянлы кыклы му вылас абу местаыс.
Ме лыйи...
Кор тшыныс разаліс, площадка вылын Грушницкий эз нин вӧв.
Сӧмын бусыс кокньыдик сюръяӧн гартчис на бужӧд дорас.
Ставныс ӧттшӧтш горӧдісны.
— <fra>Fіnіta la comedіa</fra>!* — шуи ме докторлы.
Сійӧ нинӧм эз шу да ужаснитчӧмӧн бергӧдчис мӧдарӧ.
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс да копыртчылі Грушницкий секундантъяслы.
Трӧпа кузя увлань лэччигӧн ме аддзылі скала потасъяс костысь Грушницкийлысь вирӧсь шойсӧ.
Ас тӧдлытӧг ме куни синъясӧс...
Вӧвлысь домӧдсӧ разьӧм бӧрын ме восьлӧн мӧдӧдчи гортлань.
Сьӧлӧм вылын менам вӧлі из.
Шонді кажитчис меным чусмӧмаӧн, сылӧн югӧръясыс эз шонтыны менӧ.
Слӧбӧдкаӧ вотӧдз ме кежи веськыдвылӧ ущельеӧд.
Мортӧс аддзӧм вӧлі эськӧ меным сьӧкыдӧн: меным колӧ вӧлі олыштны ас кежын.
Дом повод шыбитӧмӧн, морӧс вылӧ юрӧс лэдзӧмӧн ме дыр муні, медбӧрын ме вои меным дзик тӧдтӧм местаӧ; ме бӧр бергӧді вӧлӧс да куті корсьны туйсӧ; шондіыс пуксьӧ нин вӧлі, кор ме, ачым мудзӧм и мудзӧм вӧв вылын, матыстчи Кисловодск дорӧ.
Лакей висьталіс меным, мый пыралӧма Вернер, и сетіс меным кык записка: ӧтиыс сысянь, мӧдыс... Верасянь.
Ме восьті первойсӧ; сэні вӧлі со мый гижӧма:
«Ставсӧ вӧчӧма кыдз-мый позьӧ бура: шойсӧ вайӧма вирсермунӧмаӧс, пулясӧ морӧссьыс перйӧма.
Быдӧн уверенӧсь, мый сы кулӧмлӧн помкаыс несчастнӧй случай; сӧмын комендант, коді, буракӧ, тӧдлӧма тіян лӧгалӧм йылысь, довкйӧдлыштіс юрсӧ; но нинӧм эз шу.
Тіянӧс мыжалысь доказательствояс некутшӧм абу, и ті верманныд узьны спокойнӧя, верманныд кӧ...
Прӧщайтӧй...»
Ме дыр эг решитчы восьтыны мӧд запискасӧ...
Мый вермис сійӧ меным гижны?..
Сьӧкыд предчувствие волнуйтіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Со сійӧ, тайӧ письмӧыс, кодлӧн быд кыв нэм кежлӧ пырис меным паметьӧ:
«Ме гижа тэныд тырвыйӧ увереннӧй, мый ми некор сэсся огӧ аддзысьлӧй.
Некымын во сайын, тэкӧд янсӧдчигӧн, ме думайті дзик тайӧс жӧ; но небесалы вӧлі угоднӧ мӧдысь испытайтны менӧ; ме эг вермы терпитны тайӧ испытаниесӧ, менам слаб сьӧлӧмӧй бара пӧкӧритчис тӧдса гӧлӧслы...
тэ он кут презирайтны менӧ таысь, збыль ӧд?..
Тайӧ письмӧыс лоӧ ӧттшӧтш прӧщайтчӧмӧн и исповедьӧн; ме обязан висьтавны тэныд ставсӧ, мый чукӧрмис менам сьӧлӧм вылын сійӧ кадсяньыс, корсянь сійӧ любитӧ тэнӧ.
Ме ог мӧд мыжавны тэнӧ — тэ мекӧд вӧчин сідзи, кыдзи вӧчис эськӧ быд мукӧд мужчина: тэ любитін менӧ, кыдзи собственность, кыдзи мӧда-мӧдыскӧд вежласьысь долыдлунъяслысь, тревогаяслысь да печальяслысь источник, кодъястӧг олӧмыс гажтӧм да ӧтсяма.
Ме тайӧс первойсяньыс гӧгӧрвои...
Но тэ вӧлін шудтӧмӧн, и ме жертвуйті асӧн, надейтчиг, мый коркӧ тэ донъялан менсьым жертвасӧ, мый коркӧ тэ гӧгӧрвоан менсьым помтӧм нежностьсӧ, коді оз зависит некутшӧм условиеясысь.
Сэсянь коли уна кад: ме тӧдмалі тэнад сьӧлӧмлысь став тайнаяссӧ и гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі весьшӧрӧ надейтчӧм.
Курыд шог вӧлі меным.
Но менам любитӧмӧй вужъяссис менам сьӧлӧмкӧд: сійӧ пемдіс, но эз кус.
Ми янсӧдчам нэм кежлӧ, но тэ верман лоны уверен, мый ме некор ог кут любитны мӧдӧс: менам сьӧлӧмӧй бырӧдіс тэ вылӧ ассьыс став сокровищеяссӧ, ассьыс синвасӧ да надеяяссӧ.
Ӧтчыд тэнӧ любитлысь оз вермы видзӧдны мыйкӧ мында презрениетӧг мукӧд мужчинаяс вылӧ, оз сы вӧсна, мый тэ наысь бурджык вӧлін, о абу! но тэнад природаын эм мыйкӧ аслыснога, ӧтнадлы тэныд лӧсялана, мыйкӧ гордӧй да таинственнӧй;
тэнад гӧлӧсын, мый кӧть тэ он висьтавлы, эм непобедимӧй власть; некод оз куж пыр сэтшӧма окотитны лоны любитанаӧн;
некодын лёкыс оз овлы сэтшӧм привлекательнӧй; некодлӧн видзӧдласыс оз кӧсйы сы мында блаженство;
некод оз куж бурджыка пӧльзуйтчыны аслас преимуществоясӧн, и некод оз вермы лоны сэтшӧм збыльысь шудтӧмӧн, кыдзи тэ, сы вӧсна мый некод сы мында оз зіль уверитны асьсӧ дзик паныда йывсьыс.
Ӧні меным коли висьтавны тэныд тэрмасьӧмӧн менам мунӧмлысь помкасӧ; сійӧ тэныд кажитчас ичӧтӧн, сы вӧсна мый инмӧ сӧмын меным ӧтнамлы.
Талун асывнас менам мужикӧй пырис ме ордӧ да висьталіс Грушницкийкӧд тэнад лӧгасьӧм йылысь.
Тыдалӧ, ме ёна вежси чужӧм вылысь, сы вӧсна мый сійӧ дыр да сюся видзӧдіс меным синмӧ; ме тӧкӧтьӧ садьтӧг эг усь, кор думышті, мый тэныд талун ковмас косясьны, и мый таысь мыжаыс ме; меным кажитчис, мый ме йӧйма...
Но ӧні, кор ме верма рассуждайтны, ме уверен, мый тэ колян ловйӧн: оз вермы лоны, медым тэ метӧг кулін, оз вермы лоны!
Менам мужикӧй дыр ветлӧдліс комната кузя; ме ог тӧд, мый сійӧ меным висьталіс, ог помнит, мый ме сылы вочавидзлі...
буракӧ, ме сылы висьталі, мый ме любита тэнӧ...
Помнита сӧмын, мый миян сёрни помасигӧн сійӧ оскорбитіс менӧ лёк кывйӧн да петіс.
Ме кывлі, кыдзи сійӧ тшӧктіс дасьтыны карета...
Со нин куим час, кыдзи ме пукала ӧшинь дорын да виччыся тэнсьыд локтӧмтӧ...
Но тэ ловъя, тэ он вермы кувны!..
Карета пӧшти дась нин...
Прӧщай, прӧщай!..
Ме пӧгибниті, но кутшӧм нужда?..
Ме кӧ эськӧ верми лоны уверен, мый тэ век кутан помнитны менӧ, — ог нин шу любитны — ог, сӧмын помнитны...
Прӧщай; локтӧны...
ме должен дзебны письмӧӧс...
Збыль ӧд, тэ он любит Мериӧс?
тэ он гӧтрась сы вылӧ? —
Кывзы, тэ должен вӧчны меным тайӧ жертвасӧ, тэ ради ме вошті свет вывсьыс ставсӧ...»
Йӧймӧм моз ме уськӧдчи кильчӧ вылӧ, чеччышті аслам Черкес вылӧ, кодӧс новлӧдлісны двор кузя, и мый вынысь мӧдӧдчи Пятигорскӧ мунан туй кузя.
Немжалиттӧг ме вӧтлі мучитчӧм вӧлӧс, коді, корсйӧдлӧмӧн да ставнас быгзьӧм, лэбӧдіс менӧ изйӧсь туй кузя.
Шондіыс дзебсис нин сьӧд кымӧр сайӧ, коді шойччис рытыввыв гӧраяс хребет вылын; ущельеын лои пемыд да уль руа.
Подкумок, изъяс вывті писькӧдчигтыр, ызгис ӧтсяма шыӧн.
Ме гӧниті, терпитны вермытӧмла пӧдігтыр.
Пятигорскӧ сійӧс суны вермытӧм йылысь мӧвп мӧлӧтӧн кучкаліс меным сьӧлӧмӧ.
Ӧти минута, ещӧ ӧти минута чӧж аддзыны сійӧс, прӧститчыны, топӧдлыны сылысь кисӧ...
Ме юрбиті, проклинайті, бӧрді, сералі...
оз, нинӧм оз выразит менсьым беспокоитчӧмӧс, отчаяниеӧс!..
Век кежлӧ сійӧс воштыны вермигӧн Вера лои меным свет вылас ставсьыс донаджык, — олӧмысь, честьысь, шудысь донаджык!
Енмыс тӧдӧ, кутшӧм тешкодь, кутшӧм бешенӧй думъяс жуисны менам юрын...
А ме век гӧниті, немжалиттӧг вӧтлі вӧлӧс. —
И вот, ме куті казявны, мый вӧлӧй менам сьӧкыдджыка лолалӧ; сійӧ кыкысь кымын нин джӧмдыліс шыльыд места вылын...
Коли вит верст Есентукиӧдз — казачӧй станицаӧдз, кӧні ме верми пуксьыны мӧд вӧв вылӧ.
Ставсӧ эськӧ лои спаситӧма, менам вӧвлӧн кӧ судзсис на выныс ещӧ дас минута кежлӧ.
Но друг, неыджыд оврагысь кайиг, гӧраясысь петігӧн, крут туй чукыльын, сійӧ швачкысис му вылӧ.
Ме пелька чеччышті, кӧсъя лэптыны сійӧс, тракъя поводӧдыс — весьшӧрӧ: сылӧн мурчкурччӧм пинь пырыс петіс муртса кывмӧн ымӧстӧм; некымын минута мысти сійӧ куліс; степын ме коли ӧтнам, медбӧръя надеяӧс воштӧмӧн; заводитлі подӧн мунны — кокъясӧй менам лигышмуніны; лунся тревогаясӧн да узьтӧмӧн жаялӧм, ме уси ва турун вылӧ да кага моз бӧрддзи.
И дыр ме куйлі вӧрзьӧдчытӧг да курыд синваӧн бӧрді, синваӧс да сыркъялӧмӧс кутны зільтӧг; ме чайті, морӧсӧй менам потӧ; менам став чорыдлунӧй, менам став хладнокровиеӧй — бырины тшын моз;
сьӧлӧмӧй лябмис, вежӧрӧй ланьтіс, и тайӧ минутаас кӧ кодкӧ аддзыліс менӧ, сійӧ эськӧ зывӧкпырысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Кор войся лысваыс да гӧравывса тӧлыс ыркӧдыштісны менсьым дон юрӧс и мӧвпъясӧй лоины важкодьыс, то ме гӧгӧрвои, мый пӧгибнитӧм шуд бӧрся вӧтчыны весьшӧрӧ и тӧлктӧм.
Мый ещӧ колӧ меным? — сійӧс аддзывны? — мыйла? абу-ӧ ставсӧ помалӧма миян костын?
Прӧщайтчигӧн курыда окасьӧм оз озырмӧд менсьым казьтылӧмъясӧс, а сы бӧрын миянлы сӧмын сьӧкыдджык лоӧ янсӧдчыны.
Но меным приятнӧ, мый ме верма бӧрдны!
А, вермас лоны, талӧн помкаыс расстроитчӧм нервъяс, узьтӧг колльӧм вой, пистолет дуло водзын кык минута сулалӧм да тыртӧм кынӧмӧй.
Ставыс бур водзын! тайӧ выль страданиеыс, шуны кӧ военнӧй ногӧн, вӧчис меын шуда диверсия.
Бӧрдӧмысь личалӧ сьӧлӧм, и сэсся, тӧдӧмысь, ме кӧ эг прӧйдитчы верзьӧмӧн да эз кӧ ло быть меным бӧр мунны подӧн дас вит верстсӧ, то и тайӧ войнас эськӧ эг вермы куньлыны синъясӧс.
Кисловодскӧ бӧр вои ме вит час асылын, уськӧдчи вольпась вылӧ да унмовси Наполеон моз, кыдзи сійӧ узис Ватерлооса бой бӧрын.
Кор ме садьми, ывлаын вӧлі пемыд нин.
Ме пукси восьса ӧшинь дорӧ, разялі архалукӧс — и гӧравывса тӧвру ыркӧдіс менсьым морӧсӧс, кодӧс абу на вӧлі успокоитӧма мудзӧмла сьӧкыд унмыс.
Ылын ю мӧдарас, ю пӧлӧнса тшӧкыд нинпу йывъяс пыр югъялісны крепостьса да слободкаса стрӧйбаясын бияс.
Миян дворын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь, княгиня керкаын вӧлі пемыд.
Пырис доктор: кымӧсыс сылӧн вӧлі кӧрсьӧма; сійӧ пыр вӧлі сетлывлӧ меным кисӧ, а талун эз.
— Кытысянь ті, доктор?
— Княгиня Лиговская ордсянь; сылӧн нылыс висьӧ — нервъясыс торксьӧмаӧсь...
Да абу таын делӧыс, а со мый: начальство дӧгадывайтчӧ, и кӧть докажитны нинӧм оз позь, но век жӧ ме сӧветуйта тіянлы виччысьны.
Княгиня меным висьталіс талун, мый сійӧ тӧдӧ, мый ті лыйсьӧмныд сы ныв вӧсна.
Сылы ставсӧ висьталӧма эсійӧ старикыс...
кыдзи нин сійӧ? —
Сійӧ вӧлӧма свидетельӧн ресторацияын Грушницкийкӧд тіян стычка дырйи.
Ме локті предупредитны тіянӧс.
Прӧщайтӧй.
Гашкӧ, ми сэсся огӧ нин аддзысьлӧй: тіянӧс ыстасны кытчӧкӧ.
Порог дорын сійӧ сувтіс; сылы окота вӧлі кутлыны менсьым киӧс...
и ме кӧ эськӧ петкӧдлі сылы та вылӧ кӧть ичӧтик кӧсйӧмӧс, то сійӧ эськӧ уськӧдчис менам сьылі вылӧ; но ме вӧлі из кодь кӧдзыд — и сійӧ петіс.
Вот йӧзыд! ставныс найӧ татшӧмӧсь: водзвыв тӧдӧны поступоклысь став лёкторсӧ, отсалӧны, сӧветуйтӧны, весиг ошкӧны сійӧс, кор аддзӧны, мый мӧдног оз позь, — а сэсся мыськӧны кинысӧ да лӧгпырысь мӧдарӧ бергӧдчӧны сыысь, коді лысьтіс босьтны ас вылас ответственностьлысь став сьӧктасӧ.
Ставныс найӧ сэтшӧмӧсь, весиг медся буръясыс, медся мывкыдаясыс!..
Мӧд лун асывнас, высшӧй начальствосянь <ns>N</ns> крепостьӧ мунӧм йылысь приказ воӧм бӧрын, ме пыри княгиня ордӧ прӧститчыны.
Сійӧ чуймис, кор сы юалӧм вылӧ: эм-ӧ менам сылы висьтавны мыйкӧ торъя важнӧйтор? — ме вочавидзи, мый ме сиа сылы лоны шудаӧн да сідз водзӧ.
— А меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны зэв серьёзнӧя.
Чӧв олігтыр ме пукси.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ оз тӧд мыйсянь заводитны; чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдіс, яя чуньясыс таркӧдісны пызанӧ; медбӧрын сійӧ оръясяна гӧлӧсӧн заводитіс тадзи:
— Кывзӧй, мсьё Печорин; ме думайта, мый ті благороднӧй морт.
Ме копыртчылі.
— Ме весиг уверен таын, — водзӧ висьталіс сійӧ, — кӧть тіян поведениеныд и неуна сомнительнӧй, но тіян вермасны лоны помкаяс, кодъясӧс ме ог тӧд, и найӧс ті ӧні долженӧсь висьтавны меным.
Ті дорйинныд менсьым нылӧс клеветаысь, лыйсинныд сы вӧсна, сідзкӧ, рискуйтінныд олӧмнаныд...
Энӧ ӧтвечайтӧй, ме тӧда, мый ті онӧ висьтасьӧй, сы вӧсна мый Грушницкийӧс виӧма (сійӧ пернапасасис).
Ен сылы прӧститас, — и, надейтча, тіянлы сідзжӧ!..
Меӧдз тайӧ оз касайтчы... ме ог лысьт тіянӧс мыжавны, сы вӧсна мый менам нылӧй, кӧть мыжтӧг, но вӧлі талы помкаӧн.
Сійӧ меным ставсӧ висьталіс...
ме думайта, ставсӧ: ті объяснитчӧмныд сыкӧд, мый любитанныд...
сійӧ висьталіс аслас любитӧм йылысь (тані княгиня сьӧкыда ышловзис).
Но сійӧ висьӧ, и ме уверен, мый тайӧ абу прӧстӧй висьӧм!
Гуся шог виӧ сійӧс; сійӧ оз висьтась, но ме уверен, мый талы помканас ті...
Кывзӧй: ті, гашкӧ, думайтанныд, мый ме корся чинъяс, ыджыд озырлунъяс — вежӧй думнытӧ: ме кӧсъя сӧмын нывлы шуд.
Ӧнія тіян положениеныд абу вежалана, но сійӧ вермас поправитчыны: тіян эм состояние;
тіянӧс любитӧ нылӧй менам, сійӧс воспитайтӧма сэтшӧм ногӧн, мый мужикыс лоӧ шуда.
Ме озыр, сійӧ менам ӧтнас...
Висьталӧй, мый тіянӧс кутӧ?..
Аддзанныд, меным эз эськӧ ков ставсӧ тайӧс висьтавны тіянлы, но ме надейтча тіян сьӧлӧм вылӧ, тіян честь вылӧ — тӧдӧй, мый менам ӧти ныв... ӧти...
Сійӧ бӧрддзис.
— Княгиня, — шуи ме: — меным оз позь тіянлы ӧтвечайтны; позволитӧй меным сёрнитыштны тіян нывныдкӧд ас кежын...
— Некор ог! — ёна волнуйтчигтыр улӧс вылысь чеччӧм бӧрын горӧдіс сійӧ.
— Кыдзи окотитанныд, — мунны лӧсьӧдчигмоз вочавидзи ме.
Сійӧ думыштчис, вӧчис меным кинас знак, медым ме виччысьышта, да петіс.
Коли минута вит кымын; сьӧлӧмӧй менам ёна тіпкис, но мӧвпъясӧй вӧліны спокойнӧйӧсь, юрӧй кӧдзыд; кӧть кутшӧма ме эг корсь аслам морӧсысь муса Мери дінӧ любовлысь кутшӧмкӧ кӧть киньтор, но зільӧмъясӧй менам вӧліны весьшӧрӧ.
Вот воссис ӧдзӧс, и пырис сійӧ.
Господи, кутшӧма вежсьӧма сійӧ кадсяньыс, корсянь ме эг аддзыв сійӧс, — а важӧн-ӧ?
Комната шӧрӧдз воӧм бӧрын сійӧ довъёвтіс; ме тэрыба чеччи, мыччи сылы киӧс да вайӧді креслӧ дорӧдз.
Ме сулалі сы водзын.
Ми дыр чӧв олім; висьтавны позьтӧм шогӧн тырӧм сылӧн гырысь синъясыс быттьӧкӧ корсисны менамысь мыйкӧ надея кодьӧс; сылӧн быгалӧм вомдоръясыс весьшӧрӧ зілисны нюмъёвтны; пидзӧсъяс вылас пуктӧм нежнӧй киясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм нэриникӧсь да пырыс тыдаланаӧсь, мый менам жальӧй петіс сы вылӧ.
— Княжна, — шуи ме: — ті тӧданныд, мый ме серавлі тіян вылын?...
Ті долженӧсь презирайтны менӧ.
Сылӧн банбокъясыс висьлӧса гӧрдӧдыштісны.
Ме висьталі водзӧ:
— Сідзкӧ, ті онӧ вермӧй любитны менӧ...
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, гырддза вылас лэччысис пызан вылӧ, кинас тупкис синсӧ, и меным кажитчис, мый наын югнитіс синва.
— Господи, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
Тайӧ кутіс лоны терпитны вермытӧмӧн: ещӧ кӧ минута, и ме эськӧ уськӧдчи сы кок улӧ.
— И сідз, ті асьныд аддзанныд, — шуи ме кыдз верми чорыд гӧлӧсӧн да мырдӧн нюмъёвтігмоз: — ті асьныд аддзанныд, мый ме ог вермы ті вылӧ гӧтрасьны.
Ті кӧ ӧні весиг и кӧсъянныд тайӧс, то регыд эськӧ каитчыны кутінныд.
Тіян матушкакӧд менам сёрниӧй заставитіс менӧ сёрнитны тікӧд татшӧм веськыда да татшӧм грубӧя; ме надейтча, мый сійӧ пӧръяссьӧма: тіянлы кокни сылы мӧдтор докажитны.
Ті аддзанныд, тіян син водзын ме ворса медся коньӧр кодь да гадкӧй роль, и весиг висьтася таын; вот ставыс, мый ме верма тіянлы вӧчны.
Кӧть кутшӧм лёк мнение ме йылысь тіян эз вӧв, ме пӧкӧритча сылы...
Аддзанныд-ӧ, ті водзын ме низкӧй...
Збыль ӧд, ті кӧть менӧ и любитлінныд, то тайӧ минутасяньыс презирайтанныд?..
Сійӧ бергӧдчис меланьӧ мрамор кодь кельыд, сӧмын синъясыс сылӧн чудеснӧя югъялісны.
— Ме тіянӧс ненавидита... — шуис сійӧ.
Ме аттьӧалі, копыртчылі почтительнӧя да петі.
Час мысти курьерскӧй тройка лэбӧдіс менӧ Кисловодскысь.
Есентукисянь некымын верст сайысь туй бокысь ме тӧді аслам збой вӧвлысь шойсӧ; седлӧсӧ вӧлі пӧрччӧма — тӧдӧмысь, таті прӧйдитысь казак, — и, седлӧ пыддиыс, сылӧн мыш вылас пукалісны кык кырныш.
Ме ышловзи да бергӧдчи мӧдарӧ.
И ӧні, тані, тайӧ гажтӧм крепостяс, кольӧм олӧмӧс думӧн туяліг, ме частӧ юавла ассьым: мыйла ме эг кӧсйы сувтны тайӧ туй вылас, кодӧс сиӧма меным вӧлі судьба, кӧні менӧ виччысисны чӧв-лӧнь долыдлун да сьӧлӧмлы спокой?..
Эг, ме эськӧ эг вермы овны сэтшӧм олӧмӧн!
Ме, кыдзи матрос, коді чужӧма да быдмӧма разбойничӧй бриг палуба вылын: сылӧн сьӧлӧмыс велалӧма бушковъяс дінӧ да косьяс дінӧ, и, берег вылӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ гажтӧмчӧ да тӧмитчӧ, мед кӧть кутшӧма оз кыскы сійӧс вуджӧра роща, мед кӧть кутшӧма оз югдӧд мирнӧй шондіыс;
сійӧ лунтыр ветлӧдлӧ вадор лыа кузя, кывзӧ котӧртысь гыяслысь пыр ӧткодь броткысь шыяссӧ да дзоргӧ руа ыліӧ: сэні кельыд визь вылас, коді тай торйӧдӧ пыдӧстӧм, пемыдлӧз васӧ рудов кымӧръясысь, оз-ӧ вуджӧрт виччысяна парус, первойсӧ морскӧй каля борд кодь, а сэсся неунаӧн заводитӧ торъявны гыяс быгйысь да пустыннӧй пристаньлань пыр ӧткодь ӧдӧн матысмысь...
ІІІ
ФАТАЛИСТ
Меным кыдзкӧ ӧтчыд удайтчис олыштны кык недель чӧж казачӧй станицаын шуйгавыв фланг вылын; сэні жӧ сулаліс пехоталӧн батальон; офицеръяс чукӧртчывлісны мӧда-мӧд орданыс ӧчередӧн; рытъясын ворсісны картіӧн.
Ӧтчыд, бостонысь дӧнзьӧм мысти да картісӧ пызан улӧ шыбитӧм бӧрын, ми зэв сёрӧдз пукалім майор <ns>С***</ns> ордын; сёрниыс векджыкся серти вӧлі занимательнӧй.
Тӧлкуйтім сы йылысь, мый мусульманскӧй повериеӧ — быттьӧкӧ мортлысь судьбасӧ гижӧма небеса вылӧ — веритӧны и миян пиысь унаӧн; быдӧн висьтавліс быдсяма шемӧсмӧдан случайяс <eng>pro</eng> либӧ <eng>contra</eng> *.
— Ставыс тайӧ, господа, нинӧм оз доказывайт, — шуис пӧрысь майор: — ӧд тіян пиысь некод эз вӧв свидетельӧн сійӧ шензьӧдана случайяслы, кодъясӧн ті вынсьӧдаланныд ассьыныд мнениеястӧ?
— Дерт, некод, — шуисны унаӧн: — но ми кывлім вернӧй йӧзсянь...
— Ставыс тайӧ сӧрӧм! — шуис кодкӧ: — кӧнӧсь сійӧ вернӧй йӧзыс, кодъяс аддзылісны списоксӧ, кытӧні урчитӧма миян смертьлысь чассӧ?..
Збыльысь кӧ эм водзвыв тӧдӧм, то мыйла жӧ миянлы сетӧма волясӧ, рассудоксӧ?
Мыйла ми долженӧсь сетны отчёт асланым поступокъясысь?
Тайӧ кадас ӧти офицер, коді вӧлі пукалӧ комната пельӧсын, сувтіс да, пызан дорӧ ньӧжйӧникӧн матыстчӧм бӧрын, спокойнӧя да торжественнӧя видзӧдліс ставным вылӧ.
Сійӧ вӧлі серб, мый тыдалӧ вӧлі сы нимысь.
Поручик Вуличлӧн наружностьыс стӧч лӧсяліс характерыслы.
Кузь туша да чужӧмыслӧн мугов рӧм, сьӧд юрси, сюся дзоргысь сьӧд синъяс, ыджыд, но правильнӧй ныр, коді петкӧдлӧ ассьыс нациясӧ, нор да кӧдзыд нюмъёвтӧм, коді век вуджрасис сылӧн вомдоръяс вылас, — ставыс быттьӧ тайӧ сы могысь сӧгласуйтчӧма, медым вӧчны сыысь аслыссикас мортӧс, коді оз сяммы юксьыны думъяснас да страстьяснас накӧд, кодъясӧс судьба сетіс сылы ёртъяс вылӧ.
Сійӧ вӧлі храбрӧй, сёрнитіс этша, но резкӧя; некодлы эз висьтавлы ассьыс сьӧлӧмбердса да семейнӧй тайнаяссӧ, вина пӧшти эз ю, том казачкаяс бӧрся, — кодъяслысь мичлунсӧ сьӧкыд тӧдны асьнысӧ аддзывтӧг, — сійӧ некор эз вӧтлысьлы.
Но сёрнитлісны, мый полковниклӧн гӧтырыс абу равнодушнӧй сы мича синъяс дорӧ, но Вулич эз шуткаысь скӧрмыв, кор та йылысь казьтыштлісны.
Вӧлі сӧмын ӧти страсть, кодӧс сійӧ эз дзеблы — страсть ворсны.
Турунвиж пызан сайын сійӧ ставсӧ вунӧдліс, и векджык ворссьыліс, но быдлунъя неудачаясыс сӧмын лёкмӧдлісны сылысь упрямствосӧ.
Висьтавлісны, мый ӧтчыд, экспедиция дырйи, войын, сійӧ подушка вылын банкуйтӧма, — сылы дорвыв локтіс бур карті.
Друг кылісны лыйсьӧмъяс, лыбис тревога, ставныс чеччалісны да уськӧдчисны оружиела.
«Пукты ва-банк!» * — чеччытӧг горзіс Вулич медся яр понтёръяс* пиысь ӧтилы.
— «Локтӧ сизима», — котӧртігмозыс вочавидзис мӧдыс.
Гӧгӧр кыптӧм суматоха вылӧ видзӧдтӧг Вулич водзӧ ворсіс, ӧти карті вӧлі сетӧма.
Кор сійӧ воис цепӧ, сэні ёна нин вӧлі лыйсьӧны.
Вулич эз тӧждысь ни чеченскӧй пуляяс йылысь, ни шашкаяс йылысь: сійӧ корсьысис ассьыс шуда понтёрсӧ.
— Сизима сетӧма! — горӧдіс сійӧ, понтёрсӧ застрельщикъяс цепысь аддзӧм бӧрын, кодъяс заводитісны зырны неприятельӧс вӧрысь; и матӧджык локтӧм бӧрын Вулич кыскис ассьыс кӧшелёксӧ да бумажниксӧ и сетіс найӧс шудаыслы, кӧть эськӧ мӧдыс и заводитліс вензьыны лӧсявтӧм местаын мынтысьӧм кузя.
Тайӧ неприятнӧй долгсӧ исполнитӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис водзӧ, ас бӧрсяыс увлекитіс салдатъясӧс да делӧ помӧдзыс нин веськодьпырысь лыйсис чеченецъяскӧд.
Кор поручик Вулич матыстчис пызан дорӧ, то ставныс ланьтісны, сысянь кутшӧмкӧ аслыссикас выходка виччысигмоз.
— Господа! — шуис сійӧ (гӧлӧсыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, кӧть тоныс и вӧлі быдлунъя дорысь кызджык): — господа, мый вылӧ пустӧй споръясыс?
Тіянлы колӧны доказательствояс: ме тіянлы вӧзъя аслыныд видлыны, вермӧ-ӧ морт ас колӧм сертиыс веськӧдлыны ас олӧмнас, али быдӧнлы миян пиысь водзвыв урчитӧма роковӧй минута...
Кодлы окота?
— Меным абу, меным абу! — кыліс быдладорсянь: — вот чудак! пырас жӧ юрас!..
— Вӧзъя заклад вартны, — шутитӧмӧн шуи ме.
— Кутшӧмӧс?
— Утверждайта, мый предопределение абу, — висьталі ме пызан вылӧ десятка кык червонец кисьтігмоз — ставсӧ, мый вӧлі менам зептын.
— Сӧгласен, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Вулич. — Майор, ті лоанныд судьяӧн; со дас вит червонец; мукӧд витсӧ ті уджйӧзаӧсь меным, и вӧчанныд меным бурӧс, содтанныд кӧ найӧс та дорӧ.
— Ладнӧ, — шуис майор: — сӧмын ог гӧгӧрво, збыльысь, мыйын делӧыс, и кыдзи ті решитанныд спорсӧ?..
Чӧв олігтыр Вулич петіс майор спальняӧ; ми мунім сы бӧрся.
Сійӧ матыстчис стен бердӧ, кӧні ӧшаліс оружие, да босьтіс тув йылысь ӧти разнокалибернӧй пистолет.
Ми эгӧ на гӧгӧрвоӧй, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны: но кор сійӧ лэптіс куроксӧ да полка вылӧ кисьтіс порох, то унаӧн ас тӧдлытӧгныс горӧдісны да кутісны сійӧс киясӧдыс.
— Мый тэ кӧсъян вӧчны?
Кывзы, тайӧ йӧйталӧм! — горӧдісны сылы.
— Господа! — ассьыс кияссӧ мездігмоз шуис сійӧ надзӧник: — коді кӧсйӧ ме пыдди мынтыны кызь червонец?
Ставныс ланьтісны да вешйисны.
Вулич петіс мӧд комнатаӧ да пуксис пызан сайӧ: быдӧн мунісны сы бӧрся.
Сійӧ знакӧн корис пуксьыны миянӧс гӧгӧрыс.
Чӧв олігтыр кывзысисны сылысь: тайӧ минутаас сылӧн вӧлі миян вылын кутшӧмкӧ таинственнӧй власть.
Ме дзоргигтыр видзӧдлі сылы синмас; но сійӧ спокойнӧй да вӧрзьытӧм синмӧн паныдаліс менсьым сюся видзӧдӧмӧс, и кельдӧдӧм вомдоръясыс сылӧн нюммунісны; но, кӧть и эз тӧдчы сылӧн полӧмыс, меным кажитчис, ме лыдди сы блед чужӧм вылысь смертьлысь печатьсӧ.
Ме казялі, и унаӧн важ воинъяс вынсьӧдлывлісны менсьым казялӧмӧс, мый сійӧ мортыслӧн, коді должен кувны кымынкӧ час мысти, чужӧм вылас частӧ овлӧ судьбалӧн кутшӧмкӧ аслыссикас отпечаток, и велалӧм синъяслы сьӧкыд ӧшибитчыны.
— Ті талун куланныд! — шуи ме сылы.
Сійӧ тэрыба бергӧдчис мелань, но вочавидзис надзӧник да спокойнӧя:
— Вермас лоны да, вермас лоны ог...
Сэсся, майор дінӧ шыасигмоз, юаліс: зарядитӧма-ӧ пистолетсӧ?
Шӧйӧвошӧм майор бура эз помнит.
— Да тырмас, Вулич! — горӧдіс кодкӧ: — тӧдӧмысь кӧнкӧ зарядитӧма, юр водзас кӧ вӧлі ӧшалӧ; кутшӧм нӧ окота тадзи шутитны!..
— Глупӧй шутка! — содтіс мӧд.
— Заклад варта ветымын шайтысь витлы паныд, мый пистолетыс абу заряда, — горӧдіс коймӧд.
Вартісны выль закладъяс.
Ме дӧзми тайӧ кузь церемониясьыс.
«Кывзӧй, — шуи ме: — либӧ лыйсьӧй, либӧ ӧшӧдӧй пистолетсӧ важ местаас, и мунамӧй узьны».
— Дерт жӧ, — горӧдісны унаӧн: — мунамӧй узьны.
— Господа, ме тіянӧс кора не вӧрзьӧдчыны местасьыныд! — пистолетлысь дулосӧ плеш дорас пуктӧмӧн висьталіс Вулич.
Ставныс быттьӧ измисны.
— Господин Печорин, — содтіс сійӧ: — босьтӧй карті да шыбитӧй вывлань.
Ме босьті пызан вылысь, кыдзи ӧні помнита, червон туз, и шыбиті вывлань: быдӧнлӧн лолалӧмыс сувтіс; став синъяс, кодъясын тыдалісны полӧм да кутшӧмкӧ неопределённӧй любопытство, котралісны пистолетсянь роковӧй тузлань, коді, воздухас тіралігтыр, ньӧжйӧник лэччис; сійӧ здукас, кор туз инмис пызанӧ, Вулич пезьгӧдіс куроксӧ...
Осечка!
— Слава богу! — горӧдісны унаӧн: — абу заряда...
— Видзӧдлам, час, — шуис Вулич.
Сійӧ бара лэптіс куроксӧ, метитчис ӧшинь весьтын ӧшалысь фуражкаӧ; гымӧптіс лыйӧм — тшыныс тыртіс комнатасӧ;
кор сійӧ разаліс, босьтісны фуражкасӧ: сійӧс вӧлі писькӧдӧма дзик шӧртіыс, и пуляыс пыдӧдз пырӧма стенас.
Минута куим некод эз вермы кыв шуны;
Вулич зэв спокойнӧя кисьтіс аслас кӧшелёкӧ менсьым червонецъясӧс.
Пансисны сёрнияс сы йылысь, мыйла пистолетыс первойсьыс эз лый: мукӧдъяс висьталісны, мый, тыдалӧ, полкаыс вӧлі тырӧма; мукӧдъяс вашкӧдӧмӧн сёрнитісны, мый первойсӧ порохыс вӧлӧма уль, и мый бӧрыннас Вулич кисьтыштӧма выльӧс;
но ме висьталі, мый бӧръя предположениеыс абу справедливӧй сы вӧсна, мый ме став кад чӧжыс эг лэдзлы синмӧс пистолет вывсьыс.
— Ті шудаӧсь ворсӧмын! — шуи ме Вуличлы.
— Чужӧмсянь медводдзаысь, — самодовольнӧя нюмъялігтыр вочавидзис сійӧ: — банкысь да штоссысь тайӧ бурджык.
— Зато неуна опаснӧйджык.
— А мый? ті заводитінныд веритны предопределениеӧ?
— Верита, сӧмын ог гӧгӧрво ӧні, мыйла меным кажитчис, быттьӧкӧ ті непременнӧ долженӧсь кувны талун...
Тайӧ жӧ мортыс, коді сэтшӧм на неважӧн спокойнӧя метитіс аслыс плешкас, ӧні друг ыпмуні да яндысьыштіс.
— Но тырмас! — чеччигмозыс шуис сійӧ, — заклад миян помасис, и ӧні тіян замечаниеясныд, меным кажитчӧ, оз лӧсявны...
— Сійӧ босьтіс шапкасӧ да муніс.
Тайӧ кажитчис меным тешкодьӧн, — и эз весьшӧрӧ.
Регыд мысти ставныс разӧдчалісны гортъясаныс, Вулич причудаяс йылысь унаног тӧлкуйтігтыр да, тӧдӧмысь, эгоистӧн менӧ ӧтвылысь шуалігтыр, сы вӧсна мый ме заклад варті сэтшӧм мортлы паныд, коді кӧсйис лыйсьыны; быттьӧкӧ метӧг сійӧ эз нин вермы аддзыны бурджык случай!..
Ме вӧлі локта гортӧ станицаса тыртӧм переулокъясӧд.
Тӧлысьыс, тыр да гӧрд, кыдзи пӧжарсянь усьысь би югӧр, заводитіс тыдовтчыны керкаяслӧн пиньӧсь горизонт сайсянь.
Кодзувъяс спокойнӧя югъялісны пемыдлӧз свод вылын, и менам серамӧй петіс, кор дум вылӧ уси, мый коркӧ вӧлӧмаӧсь премудрӧй йӧз, кодъяс чайтлӧмаӧсь, мый небеснӧй светилӧясыс тшӧтш отсасьӧны му клӧк вӧсна либӧ кутшӧмкӧ вымышленнӧй правояс вӧсна миян ничтожнӧй споръясын.
И мый жӧ? тайӧ лампадаясыс, кодъясӧс ӧзтӧма, налӧн чайтӧм серти, сӧмын сы могысь, медым югдӧдны налысь тышъяс да торжествояс, ӧзйӧны важмоз югыда, а налӧн страстьясыс да надеяясыс важӧн нин кусӧмаӧсь накӧд тшӧтш, кыдзи битор, кодӧс пестӧма вӧлі вӧр бердӧ нинӧм йылысь тӧждысьтӧм странник!
Но зато сьӧлӧмныслы кутшӧм вын сетліс налы уверенность, мый дзонь небеса, аслас лыдтӧм олысьяснас, видзӧдӧ на вылӧ, кӧть и немӧй, но пыр ӧткодя тӧждысьӧмӧн!..
А ми, налӧн жалкӧй потомокъясыс, убеждениеястӧг да гордостьтӧг, наслаждениетӧг да повтӧг му вылын шӧйтысьясыс, сійӧ полӧмсьыс кындзи, коді топӧдӧ сьӧлӧмтӧ неизбежнӧй пом йылысь думыштігӧн, ми абу нин способенӧсь великӧй жертваяс вылӧ ни человечестволӧн благояс вӧсна, ни весиг асланым шуд вӧсна, сы вӧсна мый тӧдам сылысь лоны позьтӧмсӧ да веськодьпырысь вуджам сомнениесянь сомнениеӧ, кыдзи миян предокъяс шыбласьлісны ӧти ылалӧмсянь мӧд ылалӧмӧ, на моз жӧ ни надея, ни весиг сійӧ неопределённӧй, кӧть и истиннӧй наслаждениесӧ тӧдлытӧг, кодӧс испытывайтӧ сьӧлӧмыд йӧзкӧд либӧ судьбакӧд быд тышын...
И уна татшӧм сяма думъяс вуджӧртлісны менам вежӧрын; ме найӧс эг кут, сы вӧсна мый ог радейт сувтлыны кутшӧмкӧ отвлечённӧй мӧвп вылӧ;
и кытчӧ тайӧ вайӧдӧ?..
Зэв том дырйи ме вӧлі мечтательӧн; ме радейтлі ласкайтны переменаӧн то жугыль, то долыд образъяс, кодъясӧс меным рисуйтліс беспокойнӧй да горш воображениеӧй.
Но мый меным таысь коли? ӧти мудзӧм, кыдз быттьӧ привидениекӧд войся тыш бӧрын, да жалитӧмӧн тырӧм гудыр казьтылӧмъяс.
Тайӧ весьшӧрӧ тышас ме видзи сьӧлӧмлысь жарсӧ и волялысь чорыдлунсӧ, коді колӧ действительнӧй олӧм вылӧ; ме пыри тайӧ олӧмас, думӧн сійӧс переживайтӧм бӧрын нин и меным лои гажтӧм да зывӧк, кыдзи сэтшӧм мортлы, коді лыддьӧ сылы важӧн нин тӧдса книгалы лёкиник подражайтӧм.
Тайӧ рытас лоӧмторйыс колис менам вежӧрӧ зэв ыджыд впечатление да шызьӧдіс менсьым нервъясӧс.
Ог тӧд стӧча, верита-ӧ ме предопределениеӧ али ог, но тайӧ рытӧ ме сылы чорыда вериті: доказательствоыс вӧлі чуймӧдана, и ме, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сералышті миян предокъяс вылын да найӧ услужливӧй астрология вылын, ас тӧдлытӧг веськалі найӧ туй визьӧ; но ме ас кадӧ ачымӧс ӧлӧді тайӧ опаснӧй туй вылас сувтлӧмысь да, решительнӧя нинӧм не опровергайтны да слепӧя нинӧмлы не веритны правилӧ тӧдвылын кутӧмӧн, шыбиті метафизикасӧ бокӧ да куті видзӧдны кок улӧ.
Татшӧм видзчысьӧмыс вӧлі буретш лӧсялана: ме джӧмді мыйӧкӧ кызӧ да небыдӧ, но, тыдалӧ, абу ловъяӧ, да тӧкӧтьӧ эг усь.
Копыртча — тӧлысь югӧрыс усьӧ нин вӧлі веськыда туй вылас — и мый жӧ? ме водзын куйліс порсь, кодӧс вӧлі шӧри кералӧма шашкаӧн...
Муртса на ме вевъялі сійӧс видзӧдлыны, кылі воськовъяс: кык казак котӧртісны переулоксянь; ӧтиыс матыстчис ме дінӧ да юаліс: эг-ӧ ме аддзыв код казакӧс; коді вӧтлысис порсь бӧрся.
Ме висьталі налы, мый казакӧс эг аддзыв, да инді сылӧн храбрость вӧсна шудтӧм жертва вылӧ — шашкаӧн кералӧм порсь вылӧ.
— Со кутшӧм разбойник! — шуис мӧд казакыс: — мыйӧн юас чихир, сэки и мӧдас ставсӧ шырны, мый веськалас.
Мунам сыла, Еремеич; колӧ сійӧс кӧртавны, а то...
Найӧ мунісны, а ме мӧді ас туйӧд ёнджыка видзчысьӧмӧн, и медбӧрын лючки-ладнӧ вои ас квартираӧдз.
Ме олі ӧти пӧрысь урядник ордын, кодӧс радейтлі бур сямыс вӧсна, а медсясӧ сылӧн лӧсьыдик ныв Настя вӧсна.
Настя, кыдзи и пыр, виччысис менӧ дзиръя дорын, пасьӧ тубыртчӧмӧн; тӧлысь югдӧдіс сылысь мусаник вомдоръяссӧ, кодъяс вӧлі лӧзӧдыштӧмаӧсь войся кӧдзыдсьыс.
Менӧ тӧдӧм бӧрын сійӧ нюммуніс, но меным вӧлі не сыӧдз.
«Прӧщай, Настя!» — шуи ме сы дорті прӧйдитігӧн.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но сӧмын ышловзис.
Ас бӧрся ме пӧдлалі комната ӧдзӧсӧс, ӧзті сисьяс да шыбитчи вольпась вылӧ; сӧмын тай ун тайӧ разас заставитіс асьсӧ мукӧд дырся дорысь дырджык виччысьны.
Асыввылыс заводитіс нин кельдӧдны, кор ме унмовси, но — вӧлӧмкӧ небесаас гижӧма, мый тайӧ войнас меным оз сюр пӧттӧдз узьны.
Нёль час асылӧ кык кулак кутісны таркӧдны менам ӧшиньӧ.
Ме чеччышті: мый татшӧмыс?.. «Чеччы, пасьтась!» — горзісны меным некымын гӧлӧс.
Ме тэрыба пасьтаси да петі.
«Тӧдан мый лоӧма?» — шуисны меным ӧтпырйӧ моз куим офицер, кодъяс вӧлі локтӧмаӧсь мела, найӧ вӧліны смерть кодь бледӧсь.
— Мый?
— Вуличӧс виӧмаӧсь.
Ме кынми места вылӧ.
— Да, виӧмаӧсь! — водзӧ висьталісны найӧ: — мунам ӧдйӧджык.
— Да кытчӧ нӧ?
— Мунігӧн тӧдмалан.
Мӧдӧдчим.
Найӧ висьталісны меным ставсӧ, мый лоӧма; сэтчӧ жӧ тшӧтш гарышталісны и сы йылысь, кыдзи кувтӧдзыс часджын водзджык сійӧс смертьыс спаситіс гӧгӧрвотӧм предопределение.
Вулич ӧтнас вӧлӧм мунӧ пемыд уличаті; сы шӧрӧ веськалӧма коддзӧм казак, коді кералӧма порсьӧс, и, гашкӧ, водзӧ эськӧ прӧйдитіс сійӧс казявтӧг, эз кӧ эськӧ Вулич друг сувтӧмӧн шу: «Кодӧс тэ, вокӧ, корсян?»
— Тэнӧ! — вочавидзис казак да кучкис сылы шашканас да орӧдіс пельпомсяньыс пӧшти сьӧлӧмӧдзыс...
Меным паныдасьлысь кык казак, кодъяс кыйӧдісны мортвиысь бӧрся, удитӧмаӧсь буретш воны, лэптӧмаӧсь раненӧйӧс, но сійӧ вӧлӧм медбӧръяысь нин лолалӧ да шуӧма сӧмын кык кыв: «сійӧ прав!» —
Ме ӧтнам гӧгӧрволі тайӧ кывъясыслысь гудыр вежӧртассӧ: найӧс вӧлі шуӧма меным вылӧ; ме ас тӧдлытӧг водзвыв висьталі коньӧрлы сылысь судьбасӧ; менам инстинкт эз ылӧд менӧ: вежсьӧм чужӧмыс вылысь ме стӧча лыдди регыд воан помыслысь пассӧ.
Мортвиысь игнасьӧма станицапомса тыртӧм хатаӧ:
ми мунім сэтчӧ.
Нывбабаяс унаӧн бӧрдігтыр котӧртісны сылань жӧ; мукӧд дырйиыс сёрмӧм казак, тэрмасигтыр кинжалсӧ пуртӧсас пуктігмоз, чепӧсйыліс ывлаӧ да котӧрӧн ордйӧдліс миянӧс.
Суматохаыс вӧлі страшнӧй.
Вот, медбӧрын, ми воим; видзӧдам: хата гӧгӧрыс, кодлӧн ӧдзӧсъясыс да ставеньясыс пытшкӧссяньыс иганаӧсь, сулалӧ йӧз чукӧр.
Офицеръяс да казакъяс пӧся сёрнитӧны ас костаныс; нывбабаяс лыддьӧдліг да бӧрдігтыр омлялӧны.
На пӧвстысь меным синмӧ шыбитчис старукалӧн чужӧм, коді петкӧдліс помтӧм отчаяние.
Сійӧ пукаліс кыз кер вылын, аслас пидзӧсъяс вылас гырддзаяссӧ пуктӧмӧн да кияснас юрсӧ кутігтыр: тайӧ вӧлі морт виысьлӧн мамыс.
Сылӧн вомдоръясыс мукӧд дырйи вӧрисны... молитва лыддисны найӧ, али проклятие?
А сэки жӧ колӧ вӧлі мый вылӧ кӧ решитчыны да кутны мыжасӧ.
Но некод эз лысьт уськӧдчыны первойӧн.
Ме матыстчи ӧшинь дорас да видзӧдлі ставень щель пыр: кельыд чужӧма, сійӧ куйліс джоджын, веськыд киас кутіс пистолет; вирӧссьӧм шашкаыс куйліс сы дінын.
Сылӧн лэчыд синъясыс страшнӧя кодзлалісны гӧгӧр, мукӧд дырйиыс сійӧ дрӧгнитлывліс да юрас кутчысьліс, быттьӧкӧ тӧрытъяыс гудыра усьлі сылы дум вылас.
Полігтыр видзӧдысь синъяссьыс ме эг лыддьы ыджыд решимость да висьталі майорлы, мый весьшӧрӧ сійӧ оз тшӧкты жугӧдны ӧдзӧссӧ да уськӧдчыны сэтчӧ казакъяслы, сы вӧсна мый бурджык тайӧс вӧчны ӧні, а не сэк, кор сійӧ дзикӧдз палялас.
Тайӧ кадас пӧрысь есаул матыстчис ӧдзӧс дорас да чукӧстіс сійӧс нимнас; мӧдыс шыасис.
— Грешитін, Ефимыч вок, — шуис есаул: — сідзкӧ, нинӧм нин он вӧч, пӧкӧритчы!
— Ог пӧкӧритчы! — вочавидзис казак.
— Пов енсьыс!
тэ ӧд абу ӧкаяннӧй чеченец, а честнӧй христианин.
Тэнӧ кӧ грекыд дзугис, нинӧм вӧчны: аслад судьбаысь он мын!
— Ог пӧкӧритчы! — лёкысь горӧдіс казак, и кылӧ вӧлі, кыдзи тічнитіс лэптӧм курокыс.
— Эй, тьӧтка! — шуис старукалы есаул: — висьтав пиыдлы; гашкӧ тэнсьыд кывзас...
Ӧд тайӧ сӧмын енмӧс скӧрмӧдӧм.
Да видзӧдлы, со и господа кык час нин виччысьӧны.
Старука сюся видзӧдліс сы вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Василий Петрович, — майор дінӧ матыстчӧм бӧрын висьталіс есаул: — и сійӧ оз сетчы — ме сійӧс тӧда;
а ӧдзӧссӧ кӧ жугӧдны, то унаӧс миянлысь виас.
Он-ӧ лучше прикажитӧй лыйны сійӧс? ставеняс шельыс паськыд.
Тайӧ минутаас юрын менам югнитіс тешкодь мӧвп: Вулич моз ме мӧвпышті испытайтны судьбаӧс.
— Энлӧй, — шуи ме майорлы: — ме сійӧс ловйӧн босьта. —
Ме тшӧкті есауллы сыкӧд сёрни панны да сувтӧді ӧдзӧс дорас куим казакӧс, кодъяс сетӧм знак серти вӧліны дасьӧсь жугӧдны ӧдзӧссӧ да уськӧдчыны меным отсӧг вылӧ; сэсся ме кытшовті хата гӧгӧрыс да матыстчи роковӧй ӧшинь дорас:
сьӧлӧмӧй менам ёна тіпкис.
— Ак, тэ, ӧкаяннӧй! — горзіс есаул: — мый тэ миян вылын сералан, али мый? али чайтан, мый ми огӧ вермӧй тэнӧ босьтны? —
Сійӧ кутіс мыйвынсьыс йиркӧдны ӧдзӧсас: ме, щель бердӧ синмӧн ляскысьӧмӧн, кыйӧді казак бӧрся, коді эз виччысь таладорсянь уськӧдчӧм, — и друг нетшышті ставеньсӧ да уськӧдчи ӧшинь пырыс увлань юрӧн.
Лыйӧмыс кыліс дзик менам пель водзын, пуля нетшыштіс эполетӧс.
Но тшыныс, коді тыртіс комнатасӧ, торкис менам прӧтивниклы аддзыны сыкӧд орччӧн куйлысь шашкасӧ.
Ме куті сійӧс киясӧдыс; уськӧдчисны-пырисны казакъяс, и эз на коль куим минута, кыдзи мыжаӧс вӧлі кӧрталӧма нин да нуӧдӧма конвой костын.
Йӧзыс разӧдчисны,
офицеръяс менӧ поздравляйтісны — и збыль вӧлі мыйысь.
Тайӧ став бӧрас кыдзи нӧ, кажитчӧ, он ло фаталистӧн?
Но коді лючкисӧ тӧдӧ, убеждён-ӧ сійӧ мыйынкӧ, али абу?
И кутшӧм частӧ ми пуктам убеждение туйӧ чувствояслысь пӧръялӧмсӧ, либӧ вежӧрлысь промах!..
Ме радейта быдторйын сомневайтчыны: тайӧ оз торк характер решительностьлы; мӧдарӧ, босьтны кӧ менӧ, то ме век смелджыка муна водзӧ, кор ог тӧд, мый менӧ виччысьӧ.
Смертьысь лёкджыкыс нинӧм ӧд оз ло — а смертьысь он мын!
Крепостьӧ локтӧм бӧрын ме висьталі Максим Максимычлы, мый вӧлі мекӧд да мыйлы ме вӧлі свидетельӧн, и окотиті тӧдны, мый сійӧ думайтӧ предопределение йылысь.
Сійӧ первойсӧ эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но ме объясниті сійӧс кыдзи верми, и сэки сійӧ шуис, юрсӧ значительнӧя довкйӧдлігтыр:
— Да, дерт!
Тайӧ доза мудрёнӧй штука!..
А шуны кӧ, тайӧ азиатскӧй курокъясыд частӧ кляпкывлӧны, лёка кӧ мавтӧма, либӧ он кӧ тырмымӧн ёна личкы чуньнад.
Веськыда висьтала, ог радейт ме сідзжӧ черкесскӧй винтовкаяссӧ; найӧ ми воклы кыдзкӧ оз лӧсявны: прикладыс ичӧт, сійӧс и видзӧд, ныртӧ сотас...
Зато нин шашкаясныс налӧн прӧстӧ менам почтение!
Сэсся недыр думайтӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Да, жаль коньӧрӧс...
Чӧртыс жӧ кыскис сійӧс войын сёрнитны код морткӧд!..
А шуны кӧ, тыдалӧ, сідзи нин сылы вӧлі чужигас гижӧма!..
Сэсся ме сылысь дзик нинӧм эг вермы добитчыны: сійӧ вообще оз радейт метафизическӧй вензьӧмтӧ.
Пом
1838‒1839
* Ермолов дырйи.
* Бур вӧв, зэв бур
* Оз.
* Ме кора прӧщенье лыддьысьысьяслысь сыысь, мый Казбичлысь сьыланкывсӧ вӧчи стихӧ, кодӧс меным, дерт, висьталісны прозаӧн, но привычка — мӧд натура. (Лермонтовлӧн примечание.)
* Донаӧй менам, ме мустӧмта йӧзсӧ, медым найӧс не презирайтны, сы вӧсна мый мӧдног олӧмыс вӧлі эськӧ вывті мисьтӧм фарсӧн.
* Донаӧй менам, ме презирайта нывбабаясӧс, медым не радейтны найӧс, сы вӧсна мый мӧдног эськӧ олӧмыс вӧлі зэв тешкодь мелодрамаӧн.
* Эбӧсысь уськӧдан лихорадка.
* Господи, черкес!
* Эн полӧй, сударыня, — тіян кавалер дорысь ме абу ёнджыка опаснӧй.
* Тайӧ терпитны позьтӧм!
* Позволитӧй, разрешитӧй.
* Мазурка йӧктыны.
* Очаровательнӧя! Прелестнӧя!
* Ассьыс сьӧлӧмсӧ и ассьыс состояниесӧ.
* Комедия помасис.
{Толстӧй Л. Н. (комиӧдіс Федоров Г. А.) @ Кавказскӧй пленник @ висьт @ Л. Н. Толстой. Кавказскӧй пленник @ 1953 @ Лб. 3‒34.}
Л. Н. ТОЛСТОЙ
КАВКАЗСКӦЙ ПЛЕННИК
I
Кавказын офицерӧн служитіс ӧти барин.
Шулісны сійӧс Жилинӧн.
Ӧтчыд гортсьыс воис сылы письмӧ.
Гижӧ сылы пӧрысь мамыс: «Пӧрысь нин ме лои, да окота кувтӧдз аддзӧдлыны дона пиукӧс.
Волы мекӧд прӧститчыны, гуав, а сэсся бӧр мун служитны.
А ме тэныд и невестаӧс нин корси: и тӧлка, и шань, и именье эм.
Воас кӧ сьӧлӧм вылад, гашкӧ, и гӧтрасян да дзикӧдз кольччан».
Жилин и мӧвпавны кутіс: «Збыль ӧд омӧлик нин лои старука, — гашкӧ, и оз нин удайтчыв аддзывны.
Буди ветлыны; а невестаыс кӧ шань — и гӧтрасьны позьӧ».
Муніс сійӧ полковник дінӧ, босьтіс отпуск, прӧщайтчис ёртъясыскӧд, гӧститӧдіс ассьыс салдатъяссӧ нёль ведра винаӧн да мӧдӧдчис туйӧ.
Кавказын сэки вӧлі война.
Туйяс кузя ни лунын, ни войын оз вӧлі позь прӧйдитны.
Русскӧйяс пиысь кодкӧ кӧ муртса петас крепостьысь, татара либӧ виасны, либӧ нуӧдасны гӧраясӧ.
Та вӧсна вӧлі лӧсьӧдӧма, мый недельын кыкысь крепостьысь крепостьӧ ветлісны колльӧдысь салдатъяс.
Водзвылын да бӧрвылын мунӧны салдатъяс, а шӧракостаныс мунӧны йӧз.
Делӧыс вӧлі гожӧмын.
Асъя кыа петігӧн чукӧртчисны крепость сайӧ обозъяс, петісны колльӧдысь салдатъяс да мӧдӧдчисны туй кузя.
Жилин муніс верзьӧмӧн, а кӧлуй тыра телегаыс локтіс обозкӧд.
Мунны вӧлі колӧ кызь вит верст.
Обоз муніс ньӧжйӧ: то салдатъяс сувтласны, то обозын кодлӧнкӧ кӧлесаыс чеччыштас либӧ вӧлыс сувтас, и ставныс сулалӧны — виччысьӧны.
Шондіыс луншӧр бӧрлань нин катовтіс, а обоз сӧмын на джын туйсӧ муніс.
Буса, жар, шондіыс сідзи и пӧжӧ, и саймовтчыны некытчӧ.
Куш степь: пу ни кусттор он аддзы туй дорысь.
Муныштіс Жилин водзӧ, сувтіс да виччысьӧ, кор матыстчас обоз.
Кылӧ, бӧрвылын рожокӧн ворсны кутісны — бара сулавны.
Жилин и думыштіс: «А не мӧдӧдчыны-ӧ ӧтнамлы, салдатъястӧг?
Вӧлӧй менам бур, — уськӧдчасны кӧ татара, пышъя.
Али нӧ не мунны?..»
Сувтіс, думайтӧ.
И матыстчис сэки сы дорӧ верзьӧмӧн мӧд офицер, Костылин, ружьеа, да и шуӧ:
— Мунам, Жилин, ӧтнанным.
Матӧ вои, кынӧм сюмалӧ, да и жар.
Менсьым дӧрӧмӧс кӧть пыдзрав.
— А Костылин ён, кыз, гӧрд чужӧма мужчина, а пӧсьыс сы вылысь сідзи и киссьӧ.
Думайтыштіс Жилин да шуис:
— А ружьеыд зарядитӧма?
— Зарядитӧма.
— Но, сідзкӧ, мӧдӧдчим.
Сӧмын водзвыв сёрнитчам — не янсӧдчыны.
И мӧдӧдчисны найӧ туй кузя водзӧ.
Мунӧны степті, сёрнитӧны да гӧгӧр видзӧдӧны.
Гӧгӧр ылӧ тыдалӧ.
Мыйӧн помасис степь, туйыс пырис кык гӧра костӧ, ущельеӧ.
Жилин и шуӧ:
— Колӧ кайлыны гӧра йылас да видзӧдлыны, а то тані, пӧжалуй, уськӧдчасны гӧра сайсянь да он и аддзыв.
А Костылин шуӧ:
— Мый нӧ видзӧднысӧ?
Мунам водзӧ.
Жилин эз кывзысь сылысь.
— Энлы, — шуӧ, — тэ виччысьлы уліас, а ме сӧмын видзӧдла.
И веськӧдіс вӧвсӧ шуйгавыв, гӧра паныд.
Жилинлӧн вӧлыс вӧлі охотничӧй (сійӧс Жилин сё шайтысь ньӧбліс табунысь чаньӧн да ачыс велӧдіс); бордъяс вылын моз вӧлыс катӧдіс сійӧс гӧра йылӧ.
Муртса на воис, — аддзӧ, дзик сы водзвылын, десятина ыджда местаын, верзьӧма татара сулалӧны.
Морт комын.
Сійӧ аддзис, бергӧдчис бӧр; и татара сійӧс аддзисны, уськӧдчисны сыланьӧ, скачитіганыс ружьеяссӧ перъялӧны чехолъяссьыс.
Ӧддзӧдіс Жилин вӧвсӧ гӧра горув, горзӧ Костылинлы:
— Кыскы ружьетӧ! — а ачыс надейтчӧ вӧлыс вылӧ: «Матушка, петкӧд, эн конйыштчы; конйыштчан кӧ — пропал.
Ружье кӧ лоӧ киын, налы ог сетчы».
А Костылин, мыйӧн аддзис татараӧс, эз кут виччысьны Жилинӧс, а мыйвынсьыс уськӧдчис крепостьланьӧ.
Плетьӧн кульӧ вӧвсӧ то ӧтар боксяньыс, то мӧдарсяньыс.
Бус пырыс сӧмын тыдалӧ, кыдзи вӧлыс бӧжнас ӧвтчӧ.
Жилин аддзӧ — делӧыс лёк.
Ружье эз ло, ӧти шашкаӧн нинӧм он вӧч.
Веськӧдіс сійӧ вӧвсӧ бӧрвыв, салдатъяслань — думайтіс пышйыны.
Аддзӧ, сылы паныд скачитӧны квайтӧн.
Жилинлӧн вӧлыс бур, а налӧн ещӧ на бурӧсь, да веськыда паныд скачитӧны.
Кӧсйис Жилин вӧвсӧ бӧр бергӧдны да кысь нин — ӧддзӧм вывсьыд он кут сійӧс, веськыда на вылӧ лэбзьӧ.
Аддзӧ — матыстчӧ сы дорӧ руд вӧв вылын гӧрд тошка татарин.
Чилзӧ, пиньсӧ жергӧдӧма, ружьеыс дась.
«Но, — мӧвпалӧ Жилин, — тӧда ме тіянӧс, чӧртъясӧс: ловйӧн кӧ босьтасны, пуксьӧдасны гуӧ, кутасны плетьӧн кульны.
Ог сетчы ловйӧн...»
А Жилин кӧть и абу ыджыд тушаа, а удал вӧлі.
Кыскис шашкасӧ, веськӧдіс вӧвсӧ гӧрд татарин вылӧ, ачыс думайтӧ: «Либӧ вӧлӧн таляла, либӧ шашкаӧн керышта».
Вӧв туша мындаӧн местаӧдзыс эз во Жилин — бӧрвывсяньыс лыйисны сылы ружьеысь да веськалісны вӧлас.
Ӧдӧбвывсьыс швачкысис-уси муӧ вӧлыс, Жилинлысь коксӧ тушанас лямӧдіс.
Кӧсйис Жилин чеччыны, а сы вылын лёк дука кык татарин нин пукалӧны, кияссӧ сылысь мышкас кӧрталӧны.
Тракнитчис сійӧ, шыбитіс ас вывсьыс татараӧс, — но вӧвъяс вылысь ещӧ куимӧн чеччыштісны сы вылӧ, заводитісны прикладъясӧн юрас кучкавны.
Синъясыс сылӧн пемдісны, и сійӧ шатовмуні.
Кватитісны сійӧс татара, разисны седлӧяс вывсьыс запаснӧй пӧдпругаяс, кӧрталісны сылысь кияссӧ мышкас татарскӧй гӧрӧдӧн, гири-люки кыскисны седлӧ дорӧ.
Шапкасӧ уськӧдісны, сапӧгсӧ пӧрччӧдісны, гӧгӧр шобисны — деньгасӧ, часісӧ босьтісны, став паськӧмсӧ косявлісны.
Видзӧдліс Жилин вӧлыс вылӧ.
Вӧлыс, коньӧр, кыдзи уси бок вылас, сідзи и куйлӧ, сӧмын кокъяснас чужъясьӧ, — муӧдз оз судз; юрас рана, а ранасьыс сьӧд вир прысьйӧ-петӧ, аршин пасьта местаысь буссӧ кӧтӧдӧма.
Ӧти татарин матыстчис вӧв дорӧ, заводитіс седлӧсӧ разьны, — вӧлыс пыр на чужъясьӧ; татарин кыскис кинжал, вундіс вӧвлысь горшсӧ.
Вӧв чужйыштчис, песовтчис — эштіс.
Босьтісны татара седлӧсӧ, сийӧс-заводсӧ.
Гӧрд тошка татариныс пуксис вӧв вылӧ, а мукӧдъясыс пуксьӧдісны Жилинӧс сы дорӧ седлӧ вылас, а медым эз усь, тасмаӧн кӧрталісны татарин бердӧ да мӧдӧдчисны гӧраясӧ.
Пукалӧ Жилин татарин мышкын, катласьӧ, зыртчӧ чужӧмнас татарин мышкӧ.
Сӧмын и аддзӧ ас водзвывсьыс татаринлысь паськыд мышсӧ да сӧнъяса сьылісӧ, да шапка увсьыс бритӧм балябӧжсӧ.
Жилинлӧн юрыс потӧма, вирыс едӧма синъяс дорас.
И оз позь вӧв вылас сылы ни бурджыка пуксьыны, ни вирсӧ чышкыштны.
Кияссӧ сэтшӧма кӧрталӧма, мый весиг пельпом лыыс юкалӧ.
Дыр найӧ кайисны гӧра паныд, ю вомӧн келісны, петісны туй вылӧ да мӧдӧдчисны увтас местаӧд.
Кӧсйис Жилин приметитны туйсӧ, кодарланьӧ сійӧс нуӧны, да синъясыс тырӧмаӧсь вирӧн, а бергӧдчыны оз позь.
Пемдыны кутіс: ещӧ ӧти ю вуджисны, мӧдісны кайны из гӧра пӧлӧн, кутіс кывны тшын дук да понъяслӧн увтчӧм.
Воисны аулӧ *.
* Аул — татарскӧй сикт.
Татара лэччалісны вӧвъяс вылысь, чукӧртчисны татарскӧй челядь, кытшалісны Жилинӧс, чилзӧны, радлӧны, изъясӧн кутісны сылы лыйлыны.
Татарин вӧтліс челядьӧс, лэдзис Жилинӧс вӧв вылысь да чукӧстіс работниксӧ.
Локтіс ногаец *, паськыд банлыяса чужӧма, дӧрӧм кежсьыс.
* Ногаецъяс — Кавказын народность.
Дӧрӧмыс косясьлӧма, став яйыс тыдалӧ.
Татарин мыйкӧ тшӧктіс сылы.
Работник вайис колодка: дубысь вӧчӧм кык чурка, кодъясӧс кӧрт кольчаяс вылӧ садитӧма, а ӧти кольчаас ичӧтик пробой да томан.
Разисны Жилинлысь кияссӧ, сюйисны кокас колодка да нуӧдісны сарайӧ; йӧткыштісны сійӧс сэтчӧ да игналісны ӧдзӧссӧ.
Жилин уси куйӧд вылӧ.
Куйлыштіс, кималасӧн корсис небыдджыкин да водіс.
II
Тайӧ войнас Жилин пӧшти эз узь.
Войясыс дженьыдӧсь вӧліны.
Щельӧд аддзӧ — югдӧ нин.
Жилин чеччис, ыдждӧдыштіс щельсӧ, кутіс видзӧдны.
Щельӧдыс сылы тыдалӧ туй, гӧра улӧ лэччӧдӧ, веськыдвылын татарскӧй сакля, сы бердын кык пу.
Сьӧд пон куйлӧ порог дорас, бӧжнысӧ тірӧдігтыр мамыскӧд ветлӧдлӧны кӧзапиян.
Аддзӧ, гӧра увсянь кайӧ томиник татарка, вӧньтӧм, мича дӧрӧма, гача да сапӧга, юрсӧ кафтанӧн вевттьӧма, а юр вылас ва тыра ыджыд жӧч кувшин.
Мунӧ, мышкыс дрӧгнитлывлӧ, кусыньтчывлӧ, киӧдыс нуӧдӧ ӧти дӧрӧма, бритӧм юра татарчонокӧс.
Татарка пырис сакляӧ, петіс гӧрд тошка тӧрытъя татарин — шӧвк бешмета *, тасма помас эзысь кинжал, куш кок вылас башмака.
* Бешмет — стежитӧм вылыс паськӧм.
Юрас джуджыд, сьӧд ыжку шапка.
Петіс, нюжмасьӧ, гӧрд тошсӧ шыльӧдӧ.
Сулалыштіс, мыйкӧ тшӧктіс работникыслы да кытчӧкӧ муніс.
Рӧдтісны сэсся вӧвъяс вылын кык детинка — юктасянінӧ.
Вӧвъяслӧн нырвомъясныс пӧсялӧма.
Котӧрӧн петісны ещӧ детинкаяс — ӧти дӧрӧм кежысь, гачтӧмӧсь, бритӧм юраӧсь, — чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ, матыстчисны сарай дінӧ, босьтісны ньӧр да щельӧ кутісны сюйны.
Жилин кыдзи тай горӧдас на вылӧ.
Чилӧстісны челядь, уськӧдчисны пышйыны, сӧмын куш пидзӧсъясныс югъялӧны.
А Жилинлы юны окота, горшыс косьмӧ.
Думайтӧ: мед кӧть видзӧдлыны воласны.
Кылӧ — восьтӧны сарайсӧ.
Локтіс гӧрд татарин, а сыкӧд мӧд, ичӧтджык тушаа, сьӧдоват.
Синъясыс сьӧдӧсь, югъялӧны, гӧрд чужӧмбанъяса, тшӧтшкӧртӧм ичӧтик тошка.
Чужӧмыс долыд, ачыс пыр сералӧ.
Сьӧд татариныс пасьтасьӧма ещӧ на бурджыка: лӧз шӧвк бешмета, мича тесьмаӧн дорӧсалӧма.
Тасма помас ыджыд, эзысь кинжал; башмакыс гӧрд сафьян кучикысь вурӧма, сідзжӧ эзысьӧн мичмӧдӧма.
А вӧсньыдик башмакъяс вылас ещӧ мӧд, кызджык башмакъяс.
Шапкаыс джуджыд, еджыд баля куысь.
Гӧрд татарин пырис, висьталіс мыйкӧ, быттьӧ кодӧскӧ пиняліс, да сувтіс, мыджсис ӧдзӧс куричӧ, кинжалсӧ вӧрӧдыштӧ, кӧин моз букышӧн видзӧдӧ Жилин вылӧ.
А сьӧдіникыс — зэв тэрыб, пельк, быттьӧ пружинаяс вылын ветлӧдлӧ — матыстчис веськыда Жилин дорӧ, лажыньтчис, тапкӧдыштіс Жилинлы пельпомас да мыйкӧ ас ногыс кутіс зэв тэрыба висьтавны, ачыс синъяссӧ читкыралӧ, кывнас шлочкӧдӧ да пыр шуалӧ:
«Корошо урус! Корошо урус!»
Нинӧм эз велав Жилин да шуӧ:
«Юны, ва юны вайӧй».
Сьӧдыс сералӧ.
«<ns>Корош</ns> урус», — пыр ас ногыс шуалӧ.
Жилин кинас и вомнас петкӧдліс, медым сылы юны сетісны.
Сьӧд татарин гӧгӧрвоис, серӧктіс, видзӧдліс ӧдзӧс сайӧ, чукӧстіс кодӧскӧ:
«Дина!»
Котӧрӧн локтіс нывка — вӧсньыдик, косіник, ар дас куима кымын и чужӧмыс дзик жӧ сьӧдоват татариныс кодь.
Тыдалӧ, сылӧн ныв.
Синъясыс сьӧдӧсь жӧ, югыдӧсь, и чужӧмыс мича.
Пасьталӧма паськыд сосъяса да вӧньтӧм кузь лӧз дӧрӧм.
Пӧлаяссӧ, сос вомдорсӧ да морӧссӧ дорӧсалӧма гӧрдӧн.
Кокас гач да пелькиник башмак, а тайӧ башмак вылас мӧд, джуджыд каблукъяса; сьыліас монисто, ставнас русскӧй пӧлтинникъясысь.
Ачыс чышъянтӧм, кӧсаыс сьӧд, и кӧсаас лента, а лента помас бляхаяс да эзысь руба ӧшӧдӧма.
Мыйкӧ тшӧктіс сылы батьыс.
Нывка котӧртліс да бӧр локтіс, вайис неыджыд жӧч кувшин.
Мыччис васӧ, ачыс лажыньтчис, сэтшӧма мышкыртчис, мый пидзӧсъяс сертиыс пельпом вечикъясыс улынджык лоины.
Пукалӧ, синсӧ паськӧдӧма, видзӧдӧ Жилин вылӧ, кыдзи сійӧ юӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ зверь вылӧ.
Жилин бӧр сетіс сылы кувшинсӧ.
Кыдзи тай сійӧ чеччыштас, быттьӧ дикӧй кӧза.
Весиг батьыс серӧктіс.
Ещӧ на кытчӧкӧ ыстіс сійӧс батьыс.
Нывка босьтіс кувшинсӧ, котӧртліс кытчӧкӧ, гӧгрӧс пӧв вылын вайис шузьӧдтӧг пӧжалӧм нянь да бара мышкыртчӧмӧн пуксис, синсӧ оз вештыв, видзӧдӧ.
Мунісны татара, бара игналісны ӧдзӧссӧ.
Недыр мысти Жилин дорӧ воис ногаец да шуӧ:
— Айда, кӧзяин, айда!
Сідзжӧ оз куж рочӧн сёрнитны.
Сӧмын гӧгӧрвоис Жилин, мый тшӧктӧ кытчӧкӧ мунны.
Мӧдӧдчис Жилин колодкаа кокӧн, чотӧ, тувччыны оз вермы, сідзи и песовтӧ коксӧ боквыв.
Петіс Жилин ногаец бӧрся.
Аддзӧ, татарскӧй сикт, керка дас кымын, и вичко налӧн, башняа.
Ӧти керка дорын сулалӧны седлӧа куим вӧв.
Дом поводӧдныс кутӧны детинкаяс.
Котӧрӧн петіс тайӧ керкасьыс сьӧдов татарин, кинас кутіс ӧвтчыны, мед Жилин локтас сы дорӧ.
Ачыс сералӧ, пыр мыйкӧ ас ногыс висьталӧ, и саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Жилин пырис керкаӧ.
Горничаыс гажа, стенъяссӧ шыльыда сёйӧн мавтӧма.
Пыді стен бердас мича сера гӧн перинаяс тэчӧма, пӧлӧныс ӧшалӧны дона ковёръяс; ковёръяс вылас ружьеяс, пистолетъяс, шашкаяс — ставыс эзысьысь.
Ӧти стенын неыджыд пач, джоджыскӧд ӧтсудта.
Джоджыс му, сӧстӧм, гумла кодь топыд.
Пыді джоджас гын вольсалӧма; гын вылас ковёръяс, а ковёръяс вылас пухӧвӧй пӧдушкаяс.
И ковёръяс вылас башмакъяс кежсьыныс пукалӧны татара: сьӧдовыс, гӧрдыс да куим гӧсть.
Мыш саяс быдӧнлӧн гӧн пӧдушкаяс, а на водзын гӧгрӧс пӧвтор вылын проса блинъяс, и чашкаын сывдӧм мӧс вый, и татарскӧй сур — буза, неыджыд кувшинын.
Кинаныс сёйӧны, и киясныс ставныслӧн выйӧсьӧсь.
Сьӧдов татарин чеччис, тшӧктіс пуксьӧдны Жилинӧс бокӧ, эз ковёр вылӧ, а куш джоджӧ; ачыс бӧр пуксис ковёр вылӧ, гӧститӧдӧ гӧстьяссӧ блинъясӧн да бузаӧн.
Работник пуксьӧдіс Жилинӧс места вылас, ачыс пӧрччис вылысса башмакъяссӧ, пуктіс ӧдзӧс дорӧ мукӧдъяскӧд орччӧн да пуксис гын вылӧ кӧзяева дінӧ матӧджык, видзӧдӧ, кыдзи найӧ сёйӧны, дульсӧ чышкалӧ.
Татара сёйисны блинъяссӧ, локтіс татарка, ӧнтая нывкалӧн кодь жӧ дӧрӧма да гача; юрсӧ чышъянӧн вевттьӧма.
Блинъяссӧ да выйсӧ нуис, мыччис лӧсьыдик лӧкань да векни вома кувшин.
Татара заводитісны кияснысӧ мыськыны, сэсся лӧсьӧдісны кипыдӧсъяссӧ воча, пидзӧсчанясисны, пӧльыштісны гӧгӧрбок да молитваяс лыддисны.
Сёрнитыштісны ас ногныс.
Сэсся ӧти татарин-гӧстьыс бергӧдчис Жилинлань, кутіс рочӧн сёрнитны.
— Тэнӧ, — шуӧ, — кутіс Кази-Мухамед, — ачыс индӧ гӧрд татарин вылӧ, — да сетіс тэнӧ Абдул-Муратлы, — индіс сьӧдов татарин вылӧ.
— Абдул-Мурат ӧні тэнад кӧзяин.
Жилин чӧв олӧ.
Кутіс сёрнитны Абдул-Мурат да пыр Жилин вылӧ индалӧ, да серамсорӧн шуалӧ:
«Салдат, урус, урус, корошо».
Переводчик шуӧ:
«Сійӧ тэныд тшӧктӧ гортад письмӧ гижны, медым тэысь калым мӧдӧдасны.
Кор деньгасӧ ыстасны, пыр жӧ сійӧ лэдзас тэнӧ».
Жилин мӧвпыштіс да шуӧ:
— А уна-ӧ нӧ сылы колӧ калымыс?
Сёрнитыштісны татара; переводчик и шуӧ:
— Куим тысяча монета.
— Ог, — шуӧ Жилин. — Сы мында мынтыны ме ог вермы.
Чеччис Абдул, кутіс кияснас ӧвтчыны, мыйкӧ висьталӧ Жилинлы — пыр чайтӧ, мый Жилин гӧгӧрвоас.
Переводчик переведитіс, шуӧ:
«Уна-ӧ нӧ тэ сетан?»
Жилин думыштіс да шуӧ:
«500 шайт».
Сэки татара кутісны сёрнитны зэв тэрыба, ставныс ӧттшӧтш.
Заводитіс Абдул горзыны гӧрд татариныс вылӧ сідзи, мый дулльыс вомсьыс резсьӧ.
А гӧрд татарин сӧмын синъяссӧ читкыралӧ да кывнас шлочкӧдӧ.
Ланьтісны найӧ, переводчик шуӧ:
— Кӧзяинлы витсё шайт калымыд этша.
Сійӧ ачыс тэысь кыксё шайт мынтіс.
Сылы Кази-Мухамед вӧлі уджйӧза.
Сійӧ тэнӧ уджйӧз весьтӧ босьтіс.
Куим тысяча шайт, этшаджыкысь оз позь тэнӧ лэдзны.
А он кӧ гиж, гуӧ пуксьӧдасны, плетьӧн кутасны нӧйтны.
«Эх, — мӧвпалӧ Жилин, — наысь кымын полан, сымын омӧльджык».
Сувтіс кок йылас да шуӧ:
— А тэ сылы, понлы, висьтав, мый сійӧ кӧ менӧ повзьӧдлыны кӧсйӧ, сідзкӧ, ӧти кӧпейка весиг ог сет, да и гижны ог кут.
Эг повлы, да и повны ог кут тіянысь, понъясысь.
Висьталіс налы тайӧс переводчик, бара ставныс ӧттшӧтш кутісны сёрнитны.
Дыр боргисны-сёрнитісны, сьӧдов татарин звирк чеччис, локтіс Жилин дорӧ.
— Урус, — шуӧ, — джигит, джигит урус!
Джигитыд на ног лоӧ «молодеч».
И ачыс сералӧ; висьталіс мыйкӧ переводчикыслы, а переводчик шуӧ:
— Тысяча шайт вай.
Жилин эз веж ассьыс кывсӧ:
«Витсё шайтысь уна ог сет.
А вианныд — нинӧм онӧ босьтӧй».
Сёрнитыштісны татара, ыстісны кытчӧкӧ работниксӧ, а асьныс то Жилин вылӧ, то ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлӧны.
Локтіс работник, а сы бӧрся пырис кутшӧмкӧ кузь тушаа, кыз морт, кӧмтӧм, косясьлӧм паськӧма; кокас колодка жӧ.
Жилин сідзи и акнитіс. Тӧдіс Костылинӧс.
И сійӧс кутӧмаӧсь.
Пуксьӧдісны найӧс орччӧн; кутісны найӧ ӧта-мӧдыскӧд сёрнитны, а татара чӧв олӧны, видзӧдӧны.
Висьталіс Жилин, кыдзи-мый сыкӧд лои;
Костылин висьталіс, мый вӧлыс сылӧн сувтӧма и ружьеыс абу лыйӧма, осечка сетӧма, да мый буретш тайӧ Абдулыс суӧдӧма сійӧс да кутӧма.
Звирк чеччис Абдул, индӧ Костылин вылӧ, мыйкӧ шуалӧ.
Переводчик переведитіс, мый ӧні найӧ кыкнанныс ӧти кӧзяинлӧн, и коді водзджык деньга сетас, сійӧс водзджык и лэдзасны.
— Вот, — шуӧ Жилинлы, — тэ пыр скӧралан, а ёртыд тэнад рам; сійӧ гортас гижис письмӧ, вит тысяча монета мӧдӧдасны.
Вот сійӧс и вердны кутасны бура и ӧбижайтны оз мӧдны.
Жилин и шуӧ:
— Ёрт кыдзи окотитӧ, сійӧ, гашкӧ, озыр, а ме абу озыр.
Ме, шуӧ, кыдзи висьталі, сідзи и лоас.
Окота кӧ — виӧй, пӧльза тіянлы оз ло, а витсё шайтысь уна ог гиж.
Чӧв олыштісны.
Друг тай Абдул кыдзи чеччыштас, кыскис ичӧтик ящик, перйис перӧ, бумага тор да чернила, сетіс Жилинлы, тапнитіс пельпомас, индӧ: «гиж».
Сӧгласитчис витсё шайт вылӧ.
— Чӧвлы на, — шуӧ Жилин переводчиклы, — висьтав тэ сылы, медым сійӧ миянӧс вердас бура, пасьтӧдас, кӧмӧдас кыдз колӧ, медым ӧтлаын видзас, миянлы гажаджык лоӧ, и медым колодкасӧ босьтас. —
Ачыс видзӧдӧ кӧзяиныс вылӧ да сералӧ.
Сералӧ и кӧзяиныс.
Кывзіс да шуӧ:
— Паськӧм сета медся бурсӧ: и черкеска и сапӧг, кӧть мун да гӧтрась.
Вердны кута князьясӧс моз.
А окотитӧны кӧ ӧтлаын овны, мед олӧны сарайын.
А колодкасӧ босьтны оз позь — пышъясны.
Вой кежлӧ сӧмын кута босьтлывлыны. —
Матыстчис, тапкӧдӧ пельпомас:
— <rus>Твоя хорош, моя хорош</rus>.
Гижис Жилин письмӧ, а письмӧ вылас адрессӧ мӧдног гижис, — медым эз во.
Ачыс мӧвпалӧ: «ме пышъя».
Нуӧдісны Жилинӧс да Костылинӧс сарайӧ, вайисны налы сэтчӧ кукуруза идзас, кувшинын ва, нянь, кык важ черкеска да киссьӧм салдатскӧй сапӧгъяс.
Тыдалӧ — виӧм салдатъяслысь пӧрччӧдӧмаӧсь.
Вой кежлӧ босьтісны налысь колодкаяссӧ да игналісны сарайӧ.
III
Тадзи оліс Жилин ёртыскӧд быдса тӧлысь.
Кӧзяин век сералӧ:
<rus>«Твоя, Иван, хорош, — моя, Абдул, хорош»</rus>.
А вердіс омӧлика — сӧмын и сетлывліс проса пызьысь шузьӧдтӧг пӧжалӧм дуб нянь, а то и веськыда уль теста.
Костылин ещӧ ӧтчыд гижліс гортас, век виччысис деньга да гажтӧмчис.
Лун-лун пукалӧ сарайын да арталӧ лунъяссӧ, кор воас письмӧ; либӧ узьӧ.
А Жилин тӧдіс, мый письмӧыс сылӧн оз во, а мӧдӧс эз гижлы.
«Кытысь, — мӧвпалӧ, — мамлы сы мында деньгаыс сюрас меысь вештысьны.
И то сійӧ ёнджыкасӧ оліс сы вылӧ, мый ме ыстыштлывлі сылы.
Витсё шайт кӧ сылы чукӧртны, дзикӧдз ачыс рӧзӧритчас; ен отсалас — и ачым мездыся».
А ачыс пыр кыйӧдӧ-видзӧдӧ, тӧдмалӧ, кыдзи сылы пышйыны.
Ветлӧдлӧ аул кузя, шутьлялӧ, а то пукалӧ, кутшӧмкӧ кипом удж вӧчӧ — либӧ сёйысь аканьяс вӧчалӧ, либӧ ньӧрйысь кӧрзинкаяс кыалӧ.
А Жилин быд кипом удж вӧчны вӧлі мастер.
Коркӧ ӧтчыд вӧчис сёй акань — и ныра, и киа, и кока, и татарскӧй дӧрӧма. Пуктіс аканьсӧ керка вевт вылӧ.
Мӧдӧдчисны татаркаяс вала.
Кӧзяинлӧн нылыс, Динка, аддзис аканьсӧ, чукӧстіс татаркаясӧс.
Пукталісны кувшинъяссӧ, видзӧдӧны, сералӧны.
Жилин босьтіс аканьсӧ, мыччис налы.
Найӧ сералӧны, а босьтны оз лысьтны.
Колис сійӧ аканьсӧ, муніс сарайӧ да видзӧдӧ, мый лоӧ водзӧ?
Котӧрӧн матыстчис Дина, видзӧдліс гӧгӧр, кватитіс аканьсӧ да пышйис.
Мӧд лун асывнас видзӧдӧ Жилин: кыа петігӧн Дина петіс порог дорӧ аканьӧн.
А аканьсӧ гӧрд лӧскутъясӧн нин вӧччӧдӧма да баййӧдлӧ кагаӧс моз, ас ногыс мыйкӧ сьылӧ-шуалӧ.
Петіс старука, кутіс видны сійӧс, мырддис аканьсӧ, жугӧдіс сійӧс, а асьсӧ Динаӧс кытчӧкӧ удж вылӧ ыстіс.
Жилин вӧчис мӧд акань, ещӧ бурджыкӧс, сетіс Диналы.
Ӧтчыд Дина вайис кувшин, сувтӧдіс, пуксис да видзӧдӧ Жилин вылӧ, ачыс сералӧ, индӧ кувшин вылӧ.
«Мый сійӧ радлӧ?» — думайтӧ Жилин.
Босьтіс кувшинсӧ, заводитіс юны.
Чайтіс — ва, а сэні йӧв.
Юис йӧвсӧ.
«Бур», — шуӧ.
А Диналы зэв нимкодь лои!
— Бур, Иван, бур! — и чеччыштіс, кутіс кекеначасьны, сэсся кватитіс кувшинсӧ да пышйис.
И тайӧ кадсяньыс Дина сылы быд лун гусьӧн кутіс йӧв ваявны.
Кӧза йӧлысь татара вӧчалӧны рыська лепёшкаяс да косьтӧны найӧс керка вевтъяс вылын. Дина и татшӧм лепёшкаяссӧ сылы гусьӧн ваявлывліс.
Ӧтчыд кӧзяиныс начкис межӧс, Дина и яй тор вайыштіс сос пытшкас дзебӧмӧн.
Ваяс, шыбитас и пышъяс.
Ӧтчыд зэв ёна гымаліс, и дзонь час ведраысь моз киссис зэр.
И гудыртчисны став юясыс.
Кыті вӧлі позьӧ кевны, сэті ваыс куим аршин джуджда лои, изъяс путкылялӧ.
Гӧгӧр шоръяс визувтӧны, гӧраяс весьтын кыліс ыджыд шум.
Зэрӧм бӧрас сикт пасьтала шоръяс мӧдӧдчисны.
Жилин корис кӧзяиныслысь пурт, вӧлаліс гӧгрӧс бедьтор, пӧвторъяс, вӧчис ваӧн бергӧдлан кӧлеса кодьӧс, а кӧлеса кыкнан помас аканьясӧс сувтӧдіс.
Нывкаяс вайисны сылы лӧскутъяс, пасьтӧдіс сійӧ аканьяссӧ: ӧтиыс — мужик, мӧдыс — баба; крепитіс найӧс, пуктіс кӧлесасӧ шорӧ.
Кӧлеса бергалӧ, а аканьяс чеччалӧны.
Сиктсьыс став йӧзыс чукӧртчисны: детинкаяс, нывкаяс, бабаяс; и татара локтісны, кывнаныс шлочкӧдӧны:
— Ай, урус!
Ай, Иван!
Абдуллӧн вӧлі жугалӧм русскӧй часі.
Корис сійӧ Жилинӧс, петкӧдлӧ, кывнас шлочкӧдӧ.
Жилин шуӧ:
— Вай, вӧча.
Босьтіс, разис пуртӧн, видлаліс; бӧр тэчис да сетіс.
Часі кутіс мунны.
Кӧзяинлы нимкодь лои, вайис сылы ассьыс киссьӧм бешметсӧ, пӧдаритіс.
Нинӧм он вӧч — босьтіс: и то згӧдитчас войын шебрасьыштны.
Сэксянь паськаліс Жилин йылысь слава, мый сійӧ мастер.
Кутісны сы дорӧ ылі деревняясысь волывлыны: кодкӧ ружье томан либӧ пистолет лӧсьӧдны ваяс, кодкӧ часі.
Кӧзяин сетіс сылы вӧчасян кӧлуй: и щипцы, и писькӧдчанъяс, и подпилок.
Ӧтчыд висьмис татарин, локтісны Жилин дорӧ: «Ветлы, лечит».
Жилин нинӧм оз тӧд, кыдзи лечитны.
Муніс, видзӧдліс, мӧвпалӧ: «Гашкӧ, ачыс на бурдас».
Муніс сарайӧ, босьтіс ва, лыа, сорлаліс.
Татара дырйи шӧпкӧдыштіс ва весьтас, сетіс юны.
Сы шуд вылӧ татарин бурдіс.
Кутіс Жилин неуна гӧгӧрвоыштны на ногӧн.
И татара, кодъяс велалісны сы дорӧ, кор ковмас, горзӧны: Иван, Иван; а мукӧдыс зверь вылӧ моз пыр букыша видзӧдӧны.
Гӧрд татарин эз радейт Жилинӧс.
Мыйӧн аддзас, букыштчас да мӧдарӧ бергӧдчас, либӧ пинялас.
Налӧн ещӧ вӧлі ӧти старик.
Оліс сійӧ эз аулын, а волывліс гӧра увсянь.
Жилин аддзывліс сійӧс сӧмын сэк, кор сійӧ волывліс мечетьӧ енлы кевмыны.
Старикыс вӧлі ичӧт тушаа, шапка вылас еджыд кичышкӧд гартлӧма.
Ус-тошсӧ тшӧтшкӧртӧма, пух кодь еджыдӧсь, а чужӧмыс чукырӧсь да кирпич кодь гӧрд; нырыс варышлӧн кодь крукыля, а синмыс руд, скӧр, и пиньясыс абуӧсь, сӧмын кык клык.
Мунӧ, аслас чалмаа, кӧстыль вылӧ мыджсьӧма, кӧин моз гӧгӧр видзӧдӧ.
Мыйӧн аддзас Жилинӧс, кутас киргыны да мӧдарӧ бергӧдчас.
Мӧдӧдчис ӧтчыд Жилин гӧра улӧ видзӧдлыны, кӧні олӧ старик.
Лэччис туй кузя, аддзӧ — неыджыд сад, изйысь тэчӧм ӧграда, ӧграда сайын черешняяс, шепталаяс * да плавкӧс вевта керка.
Матӧджык матыстчис сійӧ, аддзӧ — идзасысь кыӧм улейяс сулалӧны, и мазіяс лэбалӧны, дзизгӧны.
И старик сулалӧ пидзӧсчаньӧн, мыйкӧ ноксьӧ улей дорас.
Вылӧджык кайис Жилин видзӧдлыны да инмис колодкаыс изйӧ.
Старик бергӧдчис — кыдзи чилӧстас, кватитіс вӧнь костсьыс пистолет, лыйис Жилинлы.
Жилин муртса вевъяліс из сайӧ сайӧдчыштны.
Локтіс старик кӧзяин ордӧ норасьны.
Кӧзяин корис Жилинӧс, ачыс сералӧ да юалӧ:
— Мыйла тэ старик дорас ветлін?
— Ме, — шуӧ, — сылы лёксӧ эг вӧч.
Ме кӧсйи видзӧдлыны, кыдзи сійӧ олӧ.
Кӧзяин висьталіс тайӧс стариклы.
А старик скӧралӧ, чушйӧдлӧ, мыйкӧ ас ногыс броткӧ, ассьыс клыкъяссӧ жергӧдӧма, кияснас ӧвтчӧ Жилин вылӧ.
Жилин ставсӧ эз гӧгӧрво, но гӧгӧрвоис, мый старик тшӧктӧ кӧзяинлы вины русскӧйясӧс, а не видзны найӧс аулын.
Старик муніс.
Кутіс Жилин юасьны кӧзяиныслысь: кутшӧм тайӧ старик?
Кӧзяиныс и шуӧ:
— Тайӧ ыджыд морт!
Медбур джигит сійӧ вӧвлі, уна русскӧйӧс виис, озыр вӧвлі.
Сылӧн вӧлі куим гӧтыр да кӧкъямыс пи.
Ставныс олісны ӧти деревняын.
Локтісны русскӧйяс, рӧзӧритісны деревнясӧ да сизим писӧ виисны.
Ӧти пи коли да сетчис русскӧйяслы.
Старик муніс да ачыс сетчис русскӧйяслы.
Оліс на ордын куим тӧлысь; аддзис сэні ассьыс писӧ, ачыс сійӧс виис да пышйис.
Сэксянь сійӧ дугдіс воюйтны, муніс Меккаӧ * енлы кевмыны, сы вӧсна сылӧн и чалмаыс.
Коді Меккаын вӧвлі, сійӧс шуӧны хаджиӧн, и сійӧ новлӧ чалма.
Оз радейт сійӧ ті воксӧ.
Сійӧ тшӧктӧ вины тэнӧ; да меным оз позь вины, — ме тэысь деньга мынті; ме тэнӧ не сӧмын вины, ме эськӧ тэнӧ и лэдзны эг мӧд, кыв кӧ эг сет.
— Сералӧ, ачыс рочӧн шуалӧ: <rus>«Твоя, Иван, хорош, — моя, Абдул, хорош!»</rus>.
IV
Тадзи Жилин оліс тӧлысь.
Луннас ветлӧдлӧ аулӧд либӧ кутшӧмкӧ кипом удж вӧчӧ, а мыйӧн вой воас, мыйӧн чӧв-лӧнь пуксяс аулын, сэки сійӧ аслас сарайын кодйысьӧ.
Изъяс вӧснаыс сьӧкыд вӧлі кодйысьнысӧ, но сійӧ подпилокӧн изъяссӧ зыртіс, и тадзи стен улас вӧчис морт тӧрмӧн розь.
«Сӧмын эськӧ, — мӧвпалӧ, — меным местасӧ бурджыка тӧдмавны, кодарлань муннысӧ.
Да татараыс некод оз висьтав».
Вот сійӧ бӧрйис кад, кор кӧзяиныс кытчӧкӧ муніс; ӧбед бӧрын муніс аул сайӧ, гӧра йылӧ.
Кӧсйис сэсянь местасӧ видзӧдлыны.
А кӧзяиныс мунігас тшӧктӧма детинкаыслы вӧтлысьны Жилин бӧрся, син водзсьыс сійӧс не воштыны.
Котӧртӧ детинка Жилин бӧрся да горзӧ:
— Эн мун!
Бать эз тшӧкты.
Пыр жӧ йӧзӧс чуксала!
Кутіс Жилин детинкаӧс такӧдны.
— Ме, — шуӧ, — ылӧдз ог мун — сӧмын со эсійӧ гӧра йылас кайла, меным турун колӧ корсьны — тіянлысь йӧзтӧ лечитны.
Мунам мекӧд; колодкаа кокнад ме ог пышйы.
А аски тэныд ньӧввуж вӧча да ньӧвъяс.
Сӧгласитчис детинка, мӧдӧдчисны.
Гӧраыс видзӧднысӧ абу ылын, а колодкаа кокнад сьӧкыд; муніс, муніс, ӧдва и кайис гӧра йылӧдз.
Пуксис Жилин, кутіс местасӧ гӧгӧр видзӧдны.
Сарай мышладорын лунвывланьын увтасін, табун ветлӧдлӧ, и мӧд аул тыдалӧ улынджык.
Аул сайын мӧд гӧра, ещӧ на крутджык, а сійӧ гӧра саяс ещӧ гӧра.
Гӧраяс костын вӧр лӧзвидзӧ, а сэні ещӧ гӧраяс — пыр вылӧджык и вылӧджык кыпӧдчӧны.
А медся джуджыд гӧраясыс еджыдӧсь, сакар кодьӧсь, лымйӧн вевттьысьӧмаӧсь.
И ӧти лым гӧра мукӧдъяссьыс джуджыдджык, шапка моз сулалӧ.
Асыввылын и рытыввылын пыр сэтшӧм жӧ гӧраяс, ущельеясын кӧнсюрӧ аулъяс тшынасьӧны.
«Но, — мӧвпалӧ, — тайӧ ставыс налӧн сторона».
Кутіс Жилин видзӧдны русскӧйясладорӧ: кок улас ю, асланыс аул, гӧгӧр неыджыд садъяс.
Ю дорын быттьӧ посньыдик аканьяс — буракӧ, бабаяс пукалӧны, пожъясьӧны.
Аул сайын неуна улынджык гӧра, сы сайын ещӧ кык гӧра, сэні быдмӧ вӧр; а кык гӧра костас лӧзвидзӧ шыльыдін, и шыльыдінас ылӧ-ылӧ быттьӧ тшын вольсассьӧ.
Кутіс Жилин казьтывны, кор сійӧ крепостьын гортас овліс, кодарсянь вӧлі шондіыс петӧ да кодарӧ лэччӧ.
Аддзӧ — дерт, эсійӧ увтасінас должен лоны крепостьыс.
Сэтчӧ, кык гӧра костӧдыс, и колӧ пышйыны.
Кутіс нин лэччыны шонді.
Еджыд лым гӧраяс лоины алӧйӧсь; сьӧд гӧраясын пемдіс; увтасінъясысь ру кыпӧдчис, и буретш сійӧ увтасыс, кӧні должен лоны миян крепостьным, быттьӧ биӧн ӧзйис лэччысь шонді вӧснаыс.
Кутіс Жилин сюсьджыка видзӧдны — мыйкӧ тыдалӧ увтасас, быттьӧ трубаясысь тшын петӧ.
И сідзи и чайтсьӧ сылы, мый буретш тайӧ русскӧй крепостьыс.
Сёр нин лои.
Кылӧ — мулла горӧдіс.
Стада локтӧ — мӧсъяс баксӧны.
Детинка нуӧдӧ мунны, а Жилинлы и муннысӧ абу окота.
Локтісны найӧ гортаныс.
«Но, — мӧвпалӧ Жилин, — ӧні местасӧ тӧда, колӧ пышйыны».
Кӧсйис сійӧ пышйыны тайӧ жӧ войнас.
Войясыс вӧліны пемыдӧсь, — выль тӧлысь петандор.
Но рытъядорыс татара бӧр воисны.
Мукӧд дырйи найӧ гажаӧсь локтасны, аскӧдныс скӧт вайӧдасны.
А тайӧ разын нинӧм эз вайны, сӧмын седлӧ вылын вайисны ассьыныс виӧм татаринӧс, рыжӧй татаринлысь воксӧ.
Локтісны скӧрӧсь, ставныс чукӧртчисны дзебны.
Петіс и Жилин видзӧдлыны.
Гартыштісны кулӧм мортӧс полотноӧ, горттӧг, нуисны деревня сайӧ чинараяс улӧ, пуктісны эжа вылӧ.
Локтіс мулла, чукӧртчисны старикъяс, кичышкӧдъясӧн гартыштісны шапкаяснысӧ, помъяснысӧ пӧрччалісны, пуксялісны орччӧн-орччӧн кулӧм морт дорӧ кокбӧрляясныс вылӧ.
Медводзын мулла, сы бӧрвылын орччӧн пукалӧны чалмаяса куим старик, а на мышкын ещӧ татара.
Пуксисны, зумыштчисны и чӧв олӧны.
Дыр чӧв олісны.
Лэптіс юрсӧ мулла да шуӧ:
— Алла! (на ногӧн — ен). —
Шуис тайӧ ӧти кывсӧ, и бара зумыштчисны да дыр чӧв олісны; пукалӧны, оз вӧрзьӧдчыны.
Бара лэптіс юрсӧ мулла:
— Алла! — и ставныс шуисны: «Алла!» и бара чӧв ланьтісны.
Кулӧм морт куйлӧ эжа вылын — оз вӧрзьы, и найӧ пукалӧны кулӧмаяс кодьӧсь.
Ни ӧти морт оз вӧрзьы.
Сӧмын кылӧ, чинара вылын коръясыс кышакылӧны.
Сэсся мулла лыддис молитва, ставныс сувтісны, лэптісны кулӧм мортӧс ки йыланыс, кутісны нуны.
Вайисны гу дорӧ; гусӧ кодйӧма абу прӧстӧйӧс, а му улас кодйӧма пӧдвалӧс моз.
Босьтісны кулӧм мортӧс киняулӧдыс да кокӧдыс, кусыньтісны, ньӧжйӧник лэдзисны, пуксӧн сюйисны му улас, кияссӧ лӧсьӧдісны кынӧм вылас.
Ногаец вайис веж камыш, камышнас вольсалісны гусӧ, зіля тыртісны муӧн, рӧвняйтісны, а гуалӧм мортлы юр весьтас сувтсӧн из пуктісны.
Мусӧ талялісны, бара пуксялісны гу дорас орччӧн-орччӧн.
Дыр чӧв олісны.
— Алла!
Алла!
Алла! —
ышловзисны да сувтісны.
Рыжӧйыс сеталіс старикъяслы деньга, сэсся чеччис, босьтіс плеть, куимысь кучкис аслыс плешкас да муніс гортас.
Асывнас Жилин аддзӧ, гӧрд татарин нуӧдӧ сикт сайӧ кӧбылаӧс, а сы бӧрся мунӧны куим татарин.
Петісны сикт сайӧ, рыжӧйыс пӧрччис бешметсӧ, пуджис сосъяссӧ, — киясыс ёнӧсь, — кыскис кинжал, кеслыштіс зудйӧн.
Чатӧртӧны татара кӧбылалысь юрсӧ вывлань, матыстчис рыжӧй татарин, вундіс горшсӧ, уськӧдіс кӧбылаӧс и заводитіс кулакъяснас кучиксӧ кульны.
Локтісны бабаяс, нывъяс, заводитісны мыськавны сювсӧ да гырксӧ.
Кералісны сэсся кӧбыласӧ, керкаӧ пыртісны.
И сиктыс дзоньнас чукӧртчис рыжӧй ордӧ кулӧм мортӧс казьтывны.
Куим лун сёйисны кӧбыласӧ, буза юисны — покойникӧс казьтылісны.
Став татараыс гортын вӧліны.
Нёльӧд луннас, аддзӧ Жилин, ӧбед кадӧ кытчӧкӧ лӧсьӧдчӧны.
Вӧвъясӧс вайӧдісны, лӧсьӧдчисны и мӧдӧдчисны морт дас, и гӧрдыс муніс; сӧмын Абдул гортас кольччис.
Тӧлысьыс муртса на чужи — войясыс пемыдӧсь на вӧліны.
«Но, — мӧвпалӧ Жилин, — талун колӧ пышйыны», — и висьталіс Костылинлы.
А мӧдыс повзис.
— Да кыдзи нӧ пышъян, ми и туйсӧ огӧ тӧдӧй.
— Ме тӧда туйсӧ.
— Да и огӧ воӧй ӧти войӧн.
— А огӧ кӧ воӧй — вӧрын узям.
Ме со лепёшкияс чӧжышті.
Мый нӧ тэ кутан пукавны?
Бур — ыстасны кӧ деньгатӧ, а, гашкӧ, оз аддзыны сы мындасӧ.
А татара ӧні скӧрӧсь, сыысь, мый налысь мортӧс русскӧйяс виӧмаӧсь.
Сёрнитӧны — миянӧс вины кӧсйӧны.
Думайтіс, думайтіс Костылин.
— Но, мунам!
V
Пырис Жилин розьӧ, паськыдджыка кодйис, медым и Костылин тшӧтш тӧрас; и пукалӧны найӧ — виччысьӧны, кор чӧв-лӧнь лоӧ аулын.
Мыйӧн йӧзыс ланьтыштісны аулын, Жилин пырис стен улӧ, петіс ортсӧ.
Шӧпкӧдӧ Костылинлы:
«пет».
Петіс и Костылин, да кокнас из вӧрзьӧдіс, шум лэптіс.
А кӧзяинлӧн вӧлі сера пон, зэв скӧр;
Уляшинӧн шулісны.
Жилин водзджык нин вердыштавліс сійӧс.
Кыліс Уляшин, заводитіс увтны да уськӧдчис, а сы бӧрся и мукӧд понъяс.
Жилин гусьӧник шутёвтіс, шыбитіс лепёшка тор, — Уляшин тӧдіс сійӧс, бӧжсӧ кутіс легӧдны да ланьтіс.
Кӧзяиныс кыліс, усьӧдны кутіс сакля пытшсяньыс:
«Усь, усь, Уляшин!»
А Жилин гыжъялӧ Уляшинлысь пель сайсӧ.
Пон чӧв олӧ, кок бердас сылы ниртчӧ, бӧжсӧ легӧдӧ.
Пукалыштісны найӧ пельӧс сайын.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь лои, кылӧ сӧмын — гидын ыж кызӧктышталӧ да улын изъяс вывті ва бузгӧ.
Пемыд, небесаын кодзувъяс дзирдалӧны, гӧра весьтын том тӧлысь гӧрдӧдіс, вывлань сюрӧн петӧ.
Увтасъясын ру, йӧв кодь еджыд.
Чеччис Жилин, шуӧ ёртыслы:
«Но, вокӧ, айда!»
Вӧрзьӧдчисны, муртса муныштісны, кылӧны — мулла заводитіс сьывны вевт вылын:
«Алла, Бесмилла! Ильрахман!»
Тайӧ лоӧ — йӧзыс мӧдӧдчисны мечетьӧ.
Стен бердӧ йӧжгыльтчӧмӧн бара пуксисны.
Дыр пукалісны, виччысисны, кор йӧзыс прӧйдитасны.
Бара лои чӧв-лӧнь.
— <rus>Но, с богом</rus>! —
Пернапасасисны, мӧдӧдчисны.
Двор вомӧн мунісны гӧра горув юлань, вуджисны юсӧ, мӧдӧдчисны увтасінті.
Руыс зэв сук, му бердті вольсассьӧ, а юр весьтын кодзувъяс тыдалӧны.
Жилин кодзувъяс серти приметиталӧ, кодарланьӧ мунны.
Ру пытшкас ыркыд, мунны кокни, сӧмын сапӧгъясныс зыртӧны, таляссьӧмаӧсь.
Жилин пӧрччис ассьыс сапӧгсӧ, шыбитіс, кӧмтӧг мӧдӧдчис.
Чеччалӧ изйысь изйӧ да кодзувъяс вылӧ видзӧдлывлӧ.
Костылин кутіс кольччыны.
— Ньӧжйӧджык, — шуӧ, — мун; проклятӧй сапӧгъяс — став кокӧс зыртісны.
— Да тэ пӧрччы, кокньыдджык лоӧ.
Кӧмтӧгыс мӧдӧдчис Костылин — сыысь на лёк: став коксӧ дойдаліс изъясӧ да пыр кольччӧ.
Жилин сылы шуӧ:
— Коктӧ дойдалан — бурдас на, а суӧдасны — виасны, лёкджык лоӧ.
Костылин нинӧм эз шу, мунӧ, ружӧктышталӧ.
Дыр найӧ мунісны увтасӧд.
Кылӧны — веськыдвылын понъяс кутісны увтчыны.
Жилин сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс, гӧра йылӧ кайліс, кинас видлаліс мусӧ.
— Эх, — шуӧ, — ӧшибитчим тай ми — веськыдвыв мунсьӧма.
Тані мӧд аул, ме сійӧс гӧра вывсянь аддзылі; бӧрлань колӧ мунны да гӧра пӧлӧныс шуйгавыв.
Сэні вӧр должен лоны.
А Костылин шуӧ:
— Виччысьыштлы кӧть неуна, лэдз лолыштны, кокӧй менам вирӧдз доймаліс.
— Э, вокӧ, бурдас, тэ кокньыдджыка чеччав.
Со кыдзи!
И котӧртіс Жилин бӧрлань, гӧра пӧлӧныс шуйгавыв, вӧрас.
Костылин пыр кольччӧ да ойзӧ.
Жилин чирыштлас сійӧс, а ачыс пыр водзӧ мунӧ.
Кайисны гӧра йылӧ.
Сідзи и эм — вӧр.
Пырисны вӧрас, медбӧръя паськӧмнысӧ чашйисны-косявлісны сутшкасьысь кустъясӧ.
Вӧрас трӧпа кодь сюри.
Сы кузя мӧдӧдчисны.
— Сулав! —
Туй вылын кыліс вӧв кокшы.
Сувтісны, кывзӧны.
Кыліс вӧв кокшы и бӧр дугдіс.
Вӧрзьӧдчисны найӧ, бара вӧв кокшы кутіс кывны.
Найӧ сувтасны — и сійӧ сувтас.
Кыссис Жилин, видзӧдӧ туй вылӧ — сулалӧ мыйкӧ: вӧв не вӧв, и вӧв вылас мыйкӧ тешкодьтор, абу морт кодь.
Чушнитіс — кылӧ.
«Мыйсяма дивӧ!»
Жилин ньӧжйӧник шутёвтіс, — кыдзи тай чепӧсъяс туй вывсьыс вӧрӧ, и вӧрас пондіс рутшка-ратшкакывны, быттьӧ бушков локтӧ, увъяссӧ чегъялӧ.
Костылин сэтчӧ и уси повзьӧмысла.
А Жилин сералӧ, шуӧ:
— Тайӧ кӧр.
Кылан, кыдзи сюръяснас увъяссӧ чегъялӧ.
Ми сыысь полам, а сійӧ миянысь полӧ.
Водзӧ мӧдӧдчисны.
Чукӧра кодзувъяс нин увтасмыны кутісны, регыд нин асыв.
А сэтчӧ мунӧны, али оз — оз тӧдны.
Жилинлы кажитчӧ, мый сійӧс буретш тайӧ туйӧдыс вайӧдлісны да мый ас йӧз дінӧдз верст дас на лоӧ, а некутшӧм примета абу, да войнад он и аддзы.
Петісны неыджыд кушинӧ.
Костылин пуксис да шуӧ:
— Кыдзи гажыд, а ме ог во: менам кокъясӧй оз нуны.
Жилин кутіс нуӧдны сійӧс.
— Ог, — шуӧ, — ог во, ог вермы.
Скӧрмис Жилин, сьӧлыштіс, видны кутіс сійӧс.
— Сідзкӧ, ме ӧтнам муна, прӧщайтлы.
Костылин чеччис, мӧдӧдчис.
Мунісны найӧ верст нёль.
Вӧрын руыс сукджык, ас водзсьыд нинӧм он аддзы, и кодзувъяс муртса нин тыдыштӧны.
Друг кылӧны — водзвылын вӧв кокшы.
Кылӧ — подковъяснас изъясӧ инмалӧ.
Водіс Жилин кынӧм вылас, кутіс му бердын кывзысьны.
— Сідзи и эм, татчӧ — миянлань, верзьӧма локтӧ!
Котӧрӧн кежисны найӧ туй вылысь, пуксисны куст пӧвстӧ да виччысьӧны.
Жилин кыссис туйлань, видзӧдӧ — верзьӧма татарин мунӧ, мӧскӧс вӧтлӧ.
Ачыс вомгорулас мыйкӧ мургӧ-сьылӧ.
Прӧйдитіс татарин.
Жилин локтіс Костылин дорӧ.
— Но, ен видзис; чеччы, мунам.
Кутіс Костылин чеччыны да бӧр уси.
— Ог вермы, ей-богу, ог вермы, эбӧсӧй менам абу.
Мортыд сійӧ кыз, ён, пӧсялӧма ставнас; да кыдзи ӧвтыштіс сылы вӧрса кӧдзыд ру, да кокъясыс доймалісны, — вот сійӧ и слабитіс.
Жилин заводитіс мырдӧн чеччӧдны сійӧс.
Кыдзи тай горӧдас Костылин:
— Ой, доймӧ!
Жилин сідзи и кынмис места вылас.
— Мый горзан?
Татариныс ӧд матын, кылас. —
А ачыс мӧвпалӧ:
«Збыль тай сійӧ слабмӧма, мый нӧ ме кута вӧчны сыкӧд?
Ёртӧс эновтны оз позь».
— Но, — шуӧ, — чеччы, кӧшӧлясь меным — нуа, он кӧ нин вермы муннытӧ.
Пуксьӧдіс ас вылас Костылинӧс, кутыштіс кияснас лядьвейяс увтіыс, петіс туй вылӧ, кутіс кыскыны.
— Сӧмын, — шуӧ, — кинад эн топӧд горшӧс; Христа ради.
Пельпомъясӧ кутчысь.
Сьӧкыд Жилинлы, кокъясыс вирӧсьӧсь жӧ да и мудзис.
Копыртчылас, лӧсьӧдыштас, лэптыштас, мед эськӧ Костылиныс вылынджык мыш вылас лоӧ, и бара кыскӧ сійӧс туй кузяыс.
Татарин, буракӧ, кывлӧма Костылинлысь горӧдӧмсӧ.
Кылӧ Жилин — кодкӧ бӧрсяньыс локтӧ, ас ногыс чуксасьӧ.
Жилин кустъясӧ чепӧсйис.
Татарин кватитіс ружьесӧ, лыйис, — эз веськав, чилӧстіс ас ногыс да гӧнитіс туй кузя.
— Но, — шуӧ Жилин, — пропадитім, вокӧ!
Сійӧ, понйыд, пыр жӧ татараӧс чукӧртас миянӧс вӧтӧдны.
Верст куим кӧ огӧ мунӧй — пропадитім. —
А ачыс мӧвпалӧ Костылин йылысь:
«Чӧртыс менӧ тойліс тайӧ колодасӧ босьтны.
Ӧтнам кӧ эськӧ важӧн нин вои».
Костылин шуӧ:
— Ӧтнад мун, нинӧм тэныд ме вӧсна пропадайтны.
— Ог, ог мун: оз позь ёртӧс эновтны.
Бара мыш вылас босьтіс да водзӧ мӧдӧдчис.
Верст мында тадзи муніс.
Ӧтарӧ пыр вӧр, и помыс сылӧн оз тыдав.
А руыс разавны нин кутіс, да и кымӧръяс быттьӧкӧ ӧкмыны кутісны.
Кодзувъяс оз нин тыдавны.
Эбӧссьыс петіс Жилин.
Туй бокысь аддзисны шортор, изйӧн гӧгӧрыс вольсалӧма.
Сувтіс, лэдзис Костылинӧс муӧ.
— Вай, — шуӧ, — шойччышта, юышта.
Лепёшкияс сёйыштам.
Абу нин, буракӧ, зэв ылын.
Муртса на водіс сійӧ юны, кылӧ — бӧрвыланыс кокшыяс.
Бара веськыдвыв чепӧсйисны, кустъясӧ, кыр бокас, и водісны.
Кылӧны — татаралӧн гӧлӧсъяс; сувтісны татара буретш сійӧ местаас, кысянь найӧ туй вылысь кежисны.
Сёрнитыштісны, сэсся усьнитісны, кыдзи понъясӧс усьӧдлывлӧны.
Кылӧны — рутшка-ратшкакылӧ мыйкӧ кустъясын, веськыда на дорӧ локтӧ кодлӧнкӧ тӧдтӧм пон.
Сувтіс, кутіс увтны.
Локтӧны налань и татара — тожӧ тӧдтӧмъяс; кутісны найӧс, кӧртавлісны, пуксьӧдісны вӧвъясныс вылӧ, мӧдӧдчисны.
Верст куим кымын мунісны, паныдасис налы Абдул-кӧзяиныс, сыкӧд кык татарин.
Мыйкӧ сёрнитыштіс татаракӧд, босьтісны ас вӧвъясныс вылӧ, бӧр кутісны нуны аулас.
Абдул оз нин серав, кыв ни джын оз шу налы.
Югдігас вайисны аулӧ, пуксьӧдісны улича вылӧ.
Чукӧртчисны челядь.
Изъясӧн, плетьясӧн найӧс нӧйтӧны, чилзӧны.
Кытшӧ чукӧртчисны татара, и гӧраувса старик локтіс.
Кутісны сёрнитны.
Кылӧ Жилин, мый на йылысь тӧлкуйтӧны, мый накӧд вӧчны.
Ӧтияс шуӧны — колӧ ылӧджык гӧраясӧ найӧс нуны, а старик шуӧ:
«вины колӧ».
Абдул вензьӧ, шуӧ:
«Ме наысь деньга мынті.
Ме наысь калым босьта».
А старик шуӧ:
«Нинӧм найӧ оз мынтыны, сӧмын лёктор вӧчасны.
И грек русскӧйясӧс вердны.
Вины — и пом».
Разӧдчалісны.
Жилин дорӧ матыстчис кӧзяиныс, кутіс сылы шуавны:
— Калым кӧ, шуӧ, тіян пыдди меным оз ыстыны, ме тіянӧс кык недель мысти кувтӧдзныд куля-нӧйта.
А бара кӧ думыштан пышйыны, ме тэнӧ понйӧс моз виа.
Гиж письмӧ, бура гиж.
Вайисны налы бумага, гижисны найӧ письмӧяс.
Коканыс налы сюйисны колодкаяс, нуӧдісны мечеть сайӧ.
Сэні вӧлі вит аршин судта кымын ту — и лэдзисны найӧс тайӧ гуас.
VI
Олӧмныс налӧн дзикӧдз лёкмис.
Колодкасӧ эз босьтлыны да вӧля вылӧ некутшӧма эз лэдзлыны.
Шыблалісны сэтчӧ налы, понъяслы моз, уль теста да кувшинӧн ва лэдзлывлісны.
Гуын вӧлі дука, жар.
Костылин дзикӧдз висьмис, пыктавны кутіс, и гӧгӧр сылӧн юкалӧ, и пыр ойзӧ либӧ узьӧ.
И Жилин шогӧ уси: аддзӧ — делӧныс лёк.
И оз тӧд, кыдзи мынтӧдчыны.
Заводитліс сійӧ кодйысьны, да мусӧ некытчӧ шыблавны; казяліс кӧзяин, грӧзитчис вины.
Пукалӧ ӧтчыд Жилин гу пыдӧсас лажыньтчӧмӧн, мӧвпалӧ вӧльнӧй олӧм йылысь, и гажтӧм сылы.
Друг веськыда пидзӧс вылас сылы лепёшка уси, мӧд, и черешняяс кутісны гылавны.
Видзӧдліс вывлань, а сэні Дина.
Видзӧдыштіс сы вылӧ, сералыштіс и пышйис.
Жилин и мӧвпалӧ: «Оз-ӧ Дина отсав?»
Весаліс гуас торъя места, перъялыштіс сёй, заводитіс аканьяс вӧчавны.
Вӧчаліс мортъясӧс, вӧвъясӧс, понъясӧс; думайтӧ: «Кор локтас Дина, шыбита сылы».
Сӧмын тай мӧд луннас Дина эз лок.
А кылӧ Жилин — вӧв кокшыяс кутісны кывны, кодъяскӧ прӧйдитісны, и чукӧртчисны татара мечеть дорӧ, вензьӧны, горзӧны да русскӧйяс йылысь сёрнитӧны.
И кылӧ стариклысь гӧлӧссӧ.
Бурасӧ эз велав Жилин, но гӧгӧрвоис, мый русскӧйяс матӧдз нин воӧмаӧсь, и татара полӧны, мед эськӧ ауланыс эз пырны, и оз тӧдны, мый вӧчны пленнӧйяскӧд.
Сёрнитыштісны и мунісны.
Друг кылӧ — мыйкӧ шура-шаракывны кутіс вылын.
Видзӧдліс: Дина куткырвидзӧ-пукалӧ, пидзӧсъясыс юрсьыс вылынджык чурвидзӧны, копыртчӧма, монистоясыс гу весьтас бовъялӧны.
Синъясыс сідзи и дзирдалӧны кодзувъяс моз.
Сос пытшсьыс кыскис рыськысь пӧжалӧм кык лепёшка, шыбитіс сылы.
Жилин босьтіс да шуӧ:
— Мый нӧ сы дыра эн волы?
А ме тэныд чачаяс вӧчалі.
На, со! —
Кутіс сылы шыблавны ӧтиӧн-ӧтиӧн, а Дина юрсӧ пыркӧдӧ да оз видзӧд.
— Оз ков! — шуӧ.
Пукалыштіс чӧв олігтыр и шуӧ: — Иван, тэнӧ вины кӧсйӧны. —
Ачыс кинас петкӧдлӧ сьылі вылас.
— Коді кӧсйӧ вины?
— Бать, сылы старикъяс тшӧктӧны, а тэ меным жаль.
Жилин и шуӧ:
— А ме кӧ тэныд жаль, тэ кузь зіб меным вай.
Дина юрсӧ пыркӧдӧ, мый «оз позь».
Кияссӧ морӧс вылас пуктӧмӧн Жилин кутіс кевмысьны сылы:
— Дина, пожалуйста, Динушка, вай.
— Оз позь, — шуӧ, — аддзасны, ставныс гортынӧсь. — И муніс.
Вот пукалӧ рытнас Жилин и думайтӧ: «Мый лоӧ?»
Пыр вывлань видзӧдлывлӧ.
Кодзувъяс тыдалӧны, а тӧлысь эз на пет.
Мулла горӧдіс, гӧгӧр чӧв-лӧнь лои.
Жилин вугравны нин кутіс, мӧвпалӧ: «Оз лысьт нывкаыс».
Друг сылы юр вылас сёй кутіс гылавны, видзӧдліс вывлань — гу дорышас кузь зіб зурӧдчӧ.
Зурӧдчыштіс, лэччыны кутіс, гуӧ пырӧ.
Жилинлы нимкодь лои, кватитіс кинас, лэдзис; зібйыс зэв ён.
Тайӧ зібсӧ Жилин кӧзяин керка вевт вылысь важӧнкодь нин аддзыліс.
Видзӧдліс вывлань: кодзувъясыс вылын небесаын дзирдалӧны, и дзик гу весьтас Диналӧн синъясыс каньлӧн моз пемыдын югъялӧны.
Копыртчис сійӧ гу весьтӧ и вашкӧдӧ:
— Иван, Иван! —
А ачыс пыр чужӧм бердтіыс кинас ӧвтчӧ, мый «гусьӧнджык пӧ сэн».
— Мый? — юалӧ Жилин.
— Ставныс мунісны, сӧмын кыкӧн гортынӧсь.
Жилин и шуӧ:
— Но, Костылин, мунам, медбӧръяысь заводитлам; ме тэныд отсышта.
Костылин и кывзынысӧ оз кӧсйы.
— Кысь нин, — шуӧ, — тыдалӧ, меным татысь не нин петавны.
Кытчӧ нӧ ме муна, кор и бергӧдчыштны вынӧй абу?
— Но, сідзкӧ, прӧщайтлы, лёкӧн эн казьтыв. —
Окыштчис Костылинкӧд.
Кутчысис зібйӧ, тшӧктіс Диналы кутыштны и заводитіс каттьысьны.
Гоз-мӧдысь исковтліс, — колодкаыс мешайтчӧ.
Отсыштіс сылы Костылин, — ӧдва кайис выліас.
Дина мыйвынсьыс кыскӧ сійӧс ичӧтик кияснас дӧрӧмӧдыс, ачыс сералӧ.
Босьтіс Жилин зібсӧ да шуӧ:
— Ну бӧр важ местаас, Дина, а то казяласны — нӧйтасны тэнӧ.
Нуис Дина зібсӧ, а Жилин гӧра горув мӧдӧдчис.
Лэччис гӧра улӧ, босьтіс ёсь из, кутіс колодкасьыс томансӧ жугӧдны.
А томаныс ён, некыдзи оз жугав, да и чуктӧднысӧ делӧ.
Кылӧ — кодкӧ котӧрӧн лэччӧ гӧра вывсянь, кокньыдика чеччалӧ.
Думайтӧ: «Тӧдӧмысь, бара Дина».
Воис Дина, босьтіс из и шуӧ:
— Вайлы, ме.
Пуксис пидзӧсъяс вылас, заводитіс бертлӧдлыны.
Сӧмын тай киясыс вӧсньыдикӧсь, ньӧръяс кодьӧсь, выныс налӧн ньӧти абу.
Шыбитіс изсӧ, бӧрддзис.
Жилин бӧр ачыс кутчысис томан бердӧ, а Дина лажыньтчис сыкӧд орччӧн, пельпомӧдыс сійӧс кутіс.
Видзӧдліс Жилин, аддзӧ, шуйгавылын гӧра сайын гӧрд кыа чепӧсйис.
Тӧлысь петӧ.
«Но, — думайтӧ, — тӧлысь петтӧдз колӧ увтассӧ вуджны, вӧрӧдзыс воӧдчыны».
Чеччис, шыбитіс изсӧ.
Кӧть колодкаа кокӧн, а колӧ мунны.
— Прӧщайт, — шуӧ, — Динушка.
Нэм кута тэнӧ помнитны.
Кутчысис сы бердӧ Дина, кияснас малалӧ, корсьысьӧ, кытчӧ эськӧ сылы лепёшкаяс сюйны.
Жилин босьтіс лепёшкаяссӧ.
— Аттьӧ, — шуӧ, — тӧлкаӧй.
Коді бара тэныд метӧг аканьястӧ кутас вӧчавны-а? —
И малыштіс сійӧс юрӧдыс.
Кыдзи тай бӧрддзас Дина, кияснас тупкысис, кӧзапи моз чеччалігтыр котӧртны мӧдіс гӧра паныд.
Сӧмын пемыдас кылӧ, кыдзи кӧсасьыс монистоясыс мыш вылас зёлякылӧны.
Пернапасасис Жилин, кинас кутіс колодка томансӧ, медым оз зильӧдчы, и мӧдӧдчис туй кузя, кыскӧ коксӧ, а ачыс пыр кыа вылӧ видзӧдлывлӧ, кӧні тӧлысьыс петӧ.
Туйсӧ сійӧ тӧдіс.
Веськыда кӧ мунны, верст кӧкъямыс кымын лоӧ.
Сӧмын эськӧ тӧлысь петтӧдз воны вӧр дорӧдз.
Вуджис сійӧ ю вомӧн;
гӧра сайын югдыны нин кутіс.
Увтасӧд мӧдӧдчис, мунӧ, ачыс видзӧдлывлӧ: оз-ӧ тыдав тӧлысьыс.
Небеса дорыс кельдӧдіс нин, увтас ӧтар бокас пыр югыдджык лоӧ.
Гӧра улӧ кыссьӧ вуджӧр, Жилин дорӧ матысмӧ.
Мунӧ Жилин, вуджӧраинӧ пыр лӧсьӧдчӧ.
Сійӧ тэрмасьӧ, а тӧлысьыс ещӧ на ёнджыка тэрмасьӧ; и веськыдвылын нин югдісны гӧра йывъяс.
Кутіс воны вӧр дорӧ, гӧраяс сайысь петіс тӧлысь — мича югыд, дзик лун кодь лои.
Пуяс вылын быд кор тыдалӧ.
Гӧраясын лӧнь, югыд: ставыс быттьӧ кулӧма сэні.
Сӧмын кылӧ, улын шор жургӧ.
Воис вӧр дорӧдз — некод эз паныдась.
Бӧрйис вӧрсьыс пемыдджык места, пуксис шойччыштны.
Шойччыштіс, лепёшка сёйис.
Аддзис из, бара заводитіс колодкасӧ жугӧдны.
Став кисӧ дойдаліс, а жугӧдны эз вермы.
Чеччис, мӧдӧдчис туй кузя.
Муніс верст кымын, эбӧссьыс петіс — кокъясыс ёнтӧны.
Воськовтас дасысь кымын и сувтас.
«Вӧчны нинӧм, — думайтӧ, — кута кыссьыны, кытчӧдз верма.
А пукся кӧ, ог и чеччы сэсся.
Крепостьӧдз меным не воны, а мыйӧн югдас, вода вӧрас, лунъя, и войнас бара мӧдӧдча».
Кузь войбыд муніс.
Сӧмын паныдасьлісны верзьӧма кык татарин, но Жилин ылісянь найӧс кыліс, дзебсис пу сайӧ.
Тӧлысь нин кутіс кельдӧдны, лысва уси, югдандор нин, а Жилин вӧр помӧдзыс эз на во.
«Но, — мӧвпалӧ, — ещӧ комын воськов муна, кежа вӧрас и пукся».
Муніс комын воськов, аддзӧ — помасьӧ вӧрыс.
Петіс вӧр дорас — дзик югыд; кипыдӧс вылын моз сылы тыдовтчис степь и крепость, а шуйгавылын, гӧра улас зэв матын, бипуръяс ӧзйӧны, тшын вольсассьӧ, и бипуръяс дорын йӧз.
Бурджыка видзӧдліс, аддзӧ: ружьеяс югъялӧны — казакъяс, салдатъяс.
Зэв нимкодь лои Жилинлы, чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ, мӧдӧдчис гӧра горув.
А ачыс мӧвпалӧ: «Енмӧй видз, татшӧм восьса эрд вывсьыд кӧ аддзас верзьӧма татарин: кӧть и матын, а он пышйы».
Сӧмын на думыштіс — аддзӧ: шуйгавылын мыльк йылас сулалӧны куим татарин.
Аддзисны сійӧс, уськӧдчисны сыланьӧ.
Сідзи и ёкмуні Жилинлӧн сьӧлӧмыс.
Кинас пондіс шенасьны, мыйвынсьыс горзыны ас йӧзлы:
— Вокъяс! мездӧй! вокъяс!
Кылісны миян йӧз.
Чепӧсйисны верзьӧма казакъяс, уськӧдчисны Жилинланьӧ, татаралы туйсӧ орӧдӧмӧн.
Казакъяслы ылын, а татаралы матын.
Да и Жилин чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ, кватитіс кинас колодкасӧ, котӧртӧ казакъяслы паныд, а ачыс асьсӧ оз помнит, пернапасасьӧ да горзӧ:
— Вокъяс! вокъяс! вокъяс!
Казакъяс морт дас вит кымын вӧліны.
Повзисны татара, — эзджык воны да сувтісны.
И котӧртіс Жилин казакъяс дорӧ.
Кытшалісны сійӧс казакъяс, юасьӧны: «Коді сійӧ, кутшӧм морт, кытысь?»
А Жилин ачыс асьсӧ оз помнит, бӧрдӧ да шуалӧ:
— Вокъяс! вокъяс!
Котӧрӧн локтісны салдатъяс, сувталісны Жилин гӧгӧр — кодкӧ мыччӧ сылы нянь, кодкӧ вина; кодкӧ шинельнас шебрӧдӧ, кодкӧ колодкасӧ жугӧдӧ.
Тӧдісны сійӧс офицеръяс, крепостьӧ нуӧдісны.
Нимкодь лои салдатъяслы, ёртъясыс чукӧртчисны Жилин дорӧ.
Висьталіс Жилин, кыдзи-мый сыкӧд вӧлі, и шуӧ:
— Со и гортӧ ветлі, гӧтраси!
Да, тыдалӧ, абу нин меным сиӧма сійӧс.
И кольччис Кавказын служитны.
А Костылинӧс сӧмын тӧлысь мысти на выкупитісны вит тысяча шайтысь.
Ӧдва ловъяӧс вайисны.
{Гоголь Н. В. (комиӧдіс Kodko) @ Повесть сы йылысь, кыдзи Иван Иванович пиньӧ воис Иван Никифоровичкӧд @ повесьт @ Н. В. Гоголь. Повесть сы йылысь, кыдзи Иван Иванович пиньӧ воис Иван Никифоровичкӧд @ 1952 @ Лб. 3‒58.}
Гоголь Николай Васильевич
Повесть сы йылысь, кыдзи Иван Иванович пиньӧ воис Иван Никифоровичкӧд
I ГЛАВА
ИВАН ИВАНОВИЧ ДА ИВАН НИКИФОРОВИЧ
Зэв бур бекешаыс * Иван Ивановичлӧн! вывті бур!
А кутшӧмӧсь смушкаясыс! *
Сё дивӧ, кутшӧмӧсь смушкаясыс! еджгов лӧзӧсь!
Ме сета енмыс тӧдас мый, сюрасны кӧ кодлӧнкӧ татшӧмъясыс!
Видзӧдлӧй, ен могысь, на вылӧ, медсясӧ, кор сійӧ кодкӧдкӧ кутас сёрнитны, видзӧдлӧй боксяньыс: веськыда вежыд петас!
Опишитны оз позь: бархат! эзысь! би!
Господьӧй енмӧй!
Николай чудотворец, енлӧн угодник!
Мыйла нӧ менам абу татшӧм бекешаыс!
Сійӧ вурлӧма тайӧс ещӧ сэки на, кор Агафия Федосеевна эз ветлы Киевӧ.
Ті тӧданныд Агафия Федосеевнасӧ?
самӧй сійӧ, коді курччӧма заседательлысь пельсӧ.
Зэв шань морт Иван Иванович!
Кутшӧм сылӧн керкаыс Миргородын!
Сы гӧгӧрын быд боксянь дубӧвӧй сюръяяс йылын лэбув, лэбулас быдлаын скамьяяс.
Кор лоас вывті жар, Иван Иванович пӧрччас ас вывсьыс и бекешасӧ и улыс паськӧмсӧ, ачыс кольччас ӧти дӧрӧм кежсьыс и шойччӧ лэбулын и видзӧдӧ, мый вӧчсьӧ двор пытшкас да ывла вылас.
Кутшӧмӧсь сылӧн яблоняясыс да грушаясыс дзик ӧшинь улас!
Восьтӧй сӧмын ӧшиньсӧ — увъясыс налӧн сідзи и пырӧны комнатаас.
Тайӧ ставыс керка водзас, а видзӧдланныд кӧ, мый сылӧн садъяс!
Мыйыс сэні абу?
Сливаяс, вишняяс, черешняяс, быдсяма градвыв пуктасъяс, подсолнечникъяс, ӧгурцы, дыняяс, пуртӧсъяс, весиг гумла и кузнеча.
Зэв шань морт Иван Иванович!
Сійӧ ёна радейтӧ дыняяс.
Тайӧ сылӧн радейтана сёянтор.
Мыйӧн сӧмын ӧбедайтас да петас ӧти дӧрӧм кежсьыс лэбулӧ, пыр жӧ тшӧктӧ Гапкалы вайны кык дыня.
И ачыс нин шӧри вундас, чукӧртас кӧйдыссӧ торъя бумагаӧ да заводитас сёйны.
Сэсся тшӧктас Гапкалы вайны чернила доз и ачыс, аслас кинас, пасъяс кӧйдыса бумага вылас: тайӧ дынясӧ сёйӧма сэтшӧмтӧ числӧӧ.
Та дырйи кӧ вӧлі кутшӧмкӧ гӧсть, то: участвуйтіс сійӧтӧ.
Покойник миргородскӧй судья пыр любуйтчыліс Иван Иванович керка вылӧ видзӧдігӧн.
Да, керка абу лёк.
Меным кажитчӧ, мый сы дорӧ гӧгӧрбоксянь стрӧитӧма посводзьяс да посводзторъяс, и видзӧдлыны кӧ сы вылӧ ылысянь, то тыдалӧны сӧмын ӧти-мӧд вылас пукталӧм вевтъясыс, мый зэв ёна мунӧ блин тыра тарелка вылӧ, а ещӧ ёнджыка пу вылын быдмысь тшакъяс вылӧ.
Став вевтъяссӧ вӧлі вевттьӧма очеретӧн *; бадь, дуб да кык яблоня ӧшйӧмаӧсь на вылӧ асланыс пушкыра увъяснас.
Пуяс костӧд тыдалыштӧны да весиг петӧны улич вылӧ белилаӧн мавтӧм ставеня неыджыд ӧшиньяс.
Зэв бур морт Иван Иванович!
Сійӧс тӧдӧ и полтавскӧй комиссар Дорош Тарасович Пухивочка, кор мунӧ Хоролсянь, то пыр кежавлӧ сы ордӧ.
А протопоп отец Пётр, коді олӧ Колибердаын, кор чукӧрмас сы ордӧ морт вит гӧстьяс, пыр шуӧ, мый сійӧ некодӧс оз тӧд, коді эськӧ сідзи исполняйтіс христианскӧй долгсӧ да кужис овны, кыдзи Иван Иванович.
Господи, кыдзи лэбӧ кадыс! сэки нин вӧлі кольӧма дас воысь унджык, кор сійӧ лои дӧвечӧн.
Челядь сылӧн эз вӧв.
Гапкалӧн эм челядь и частӧ котралӧны дворті.
Иван Иванович век сетӧ налы быдӧнлы либӧ кӧлач, либӧ дынятор, либӧ груша.
Гапка ордын сылӧн кум да кӧбрег ключьясыс; ыджыд сундуксьыс жӧ, коді сулалӧ аслас спальняас, да шӧр кумсьыс ключсӧ Иван Иванович видзӧ ас ордас да оз радейт лэдзны сэтчӧ некодӧс.
Гапка, здоровӧй кокпӧкъяса да банбокъяса, ён ныв, новлӧ дӧра юбка.
А енлы кутшӧма веруйтӧ Иван Иванович!
Быд воскресеньеӧ сійӧ пасьталӧ бекешасӧ да мунӧ вичкоӧ.
Сэтчӧ пырӧм бӧрын да быдладорлань копрасьӧм бӧрын Иван Иванович векджык мунӧ кырлӧсӧ да зэв бура нюжйӧдлӧ басӧн.
Кор жӧ помасяс службаыс, Иван Иванович некыдз оз вермы терпитны, медым не волыны быд корысь дінӧ.
Сійӧ эськӧ, гашкӧ, и эз кӧсйы занимайтчыны татшӧм гажтӧм уджнас, природнӧй бурлуныс кӧ эз кыскы сійӧс сы дінӧ.
«Здорово, коньӧрӧй! — пырджык шулывліс сійӧ, кор корсьліс да аддзыліс медся калечитӧм, дӧмасъясысь вурӧм, косясьлӧм платтьӧа бабаӧс. — Кытысь тэ, коньӧрӧй?»
«Ме, панӧй, хуторсянь вои: коймӧд лун нин эг юлы, эг сёйлы, вӧтлісны менӧ аслам челядьӧй».
«Коньӧрӧй, мыйла нӧ тэ воин татчӧ?»
«А сідз, панӧй, милӧстина корны, оз-ӧ кодкӧ сет кӧть нянь вылӧ».
«Гм! мый нӧ, тэныд ӧмӧй нянь колӧ?» пырджык юавліс Иван Иванович.
«Кыдзи нӧ оз ков! пон кодь тшыг».
«Гм! — пырджык вочавидзліс Иван Иванович: — сідзкӧ тэныд, гашкӧ, и яй колӧ?»
«Да ставнас, мый ті сетанныд, быдторйӧн лоа дӧвӧлен».
«Гм! яйыс ӧмӧй няньсьыс бурджык?»
«Кысь нин тшыг мортлы бӧрйысьны.
Ставыс, мый сетанныд, ставыс бур».
Сэки старука пырджык нюжӧдліс кисӧ.
«Но, мун жӧ ен тэкӧд, — шулывліс Иван Иванович. — Мый нӧ тэ сулалан?
Ме ӧд тэнӧ ог нӧйт!» и татшӧм юасьӧмъясӧн мӧд дінӧ, коймӧд дінӧ шыасьлӧм бӧрын, медбӧрын, локтӧ гортас либӧ пыралӧ сосед Иван Никифорович ордӧ вина рюмка юны, либӧ судья ордӧ, либӧ городничӧй ордӧ.
Иван Иванович ёна радейтӧ, кодкӧ кӧ сетас сылы пӧдарок либӧ гӧстинеч.
Сылы тайӧ зэв ёна воӧ сьӧлӧм вылас.
Зэв жӧ бур морт и Иван Никифорович.
Сылӧн дворыс орчча Иван Иванович дворкӧд.
Найӧ ас костаныс сэтшӧм приятельяс, кутшӧмъясӧс светыс эз чужтыв.
Антон Прокофьевич Пупопуз, коді ӧнӧдз на ветлӧ лӧз сосъяса коричневӧй сюртукӧн да воскресеньеӧ ӧбедайтӧ судья ордын, пырджык шулывліс, мый Иван Никифоровичӧс да Иван Ивановичӧс ачыс чӧртыс гезйӧн кӧрталӧма.
Кытчӧ ӧтиыс, сэтчӧ и мӧдыс довгӧ.
Иван Никифорович некор эз вӧв гӧтыра.
Кӧть и сёрнитлісны, мый сійӧ гӧтрасьӧма, но тайӧ дзик лӧж.
Ме зэв бура тӧда Иван Никифоровичӧс да верма шуны, мый сійӧ весиг эз на и думайтлы гӧтрасьнысӧ.
Кытысь петӧ тайӧ став сплетняыс?
Ӧд сӧрлісны, мый Иван Никифорович пӧ чужӧма бӧжӧн.
Но тайӧ сӧрӧмыс сэтшӧм лӧсявтӧм да тшӧтш гнуснӧй да мисьтӧм, мый ме весиг ог артав коланаӧн опровергайтны велӧдчӧм лыддьысьысьяс водзын, кодъяслы, некутшӧма сомневайтчытӧг, тӧдса, мый сӧмын ведьмаяслӧн, и то зэв неуналӧн, эм бӧраныс бӧжъяс, кодъяс ёнджыкасӧ овлӧны нывбабаяслӧн, а оз мужчинаяслӧн.
Кӧть найӧ и ёна лӧсялісны, тайӧ шоч другъясыс эз вӧвны дзик ӧткодьӧс ӧта-мӧдныскӧд.
Медся бура позьӧ тӧдмавны налысь характеръяссӧ найӧс сравнивайтігӧн.
Иван Иванович кужӧ сёрнитны вывті лӧсьыда.
Господи, кыдзи сійӧ сёрнитӧ!
Тайӧ ощущениесӧ позьӧ сравнитны сӧмын сэтшӧмторкӧд, кор тіянлысь корсьӧны юрсьыд либӧ надзӧникӧн гильӧдӧны чуньӧн коклябӧртӧ.
Кывзан, кывзан — и юртӧ ӧшӧдан.
Лӧсьыд! вывті лӧсьыд! быттьӧкӧ купайтчӧм бӧрын ун.
Иван Никифорович, мӧдарӧ, унджык чӧв олӧ, но зато крапкас кӧ кывтӧ, то сӧмын кутчысь: быд бритва дорысь бурджыка бритас.
Иван Иванович косіник да кузь тушаа;
Иван Никифорович неуна ичӧтджык тушаа, но зато кызтанас кыз.
Юрыс Иван Ивановичлӧн увлань бӧжа кушман кодь; юрыс Иван Никифоровичлӧн вывлань бӧжа кушман кодь.
Иван Иванович сӧмын ӧбед бӧрын куйлӧ ӧти дӧрӧм кежысь лэбулын; рытланьыс жӧ пасьталас бекешасӧ да мунӧ кытчӧкӧ: либӧ карса магазин дорӧ, кытчӧ сійӧ поставляйтӧ пызь, либӧ му вылӧ перепелъясӧс кыйны.
Иван Никифорович лунтыр куйлӧ кильчӧ вылас; луныс кӧ абу вывті жар, то пырджык мышсӧ шонді водзӧ лӧсьӧдӧма, и некытчӧ оз кӧсйы мунны.
Думыштчас кӧ асывнас, то прӧйдитас двор кузяыс, видзӧдалас овмӧссӧ, и бара шойччыны.
Важӧнджыксӧ пырас вӧлі Иван Иванович ордӧ.
Иван Иванович вывті тонкӧй морт и бур сёрниын некор оз шу мисьтӧм кыв и пырысь-пыр жӧ ӧбидитчас, кылас кӧ сійӧс.
Иван Никифорович корсюрӧ озджык видзчысь; сэки пырджык Иван Иванович чеччӧ места вывсьыс да шуӧ:
«Тырмас, тырмас, Иван Никифорович; лучше ӧдйӧджык шонді водзӧ, енлы татшӧм прӧтивнӧй кывъяс шуалӧм дорсьыд».
Иван Иванович ёна скӧрмӧ, борщас кӧ сылы усьӧ гут: сэки сійӧ ку письыс петас, и тарелкасӧ шыбитас, и кӧзяиныслы сюрас.
Иван Никифорович вывті радейтӧ купайтчыны, и кор пуксяс голяӧдзыс ваӧ, тшӧктӧ сідзжӧ сувтӧдны ваас пызан да самӧвар, и зэв радейтӧ юны чай татшӧм ыркыдас.
Иван Иванович тошсӧ бритӧ недельын кыкысь;
Иван Никифорович ӧтчыд.
Иван Иванович зэв любопытнӧй.
Енмӧй видз, мыйкӧ кӧ сылы заводитан висьтавны, но он помав!
Мыйӧнкӧ кӧ овлӧ недӧвӧлен, то пырысь-пыр жӧ сетас казявны та йылысь.
Вид сертиыс Иван Никифоровичӧс вывті сьӧкыд тӧдмавны, дӧвӧлен-ӧ сійӧ али скӧр; кӧть и нимкодь лоӧ мыйӧнкӧ, то оз петкӧдлы.
Иван Иванович неуна полыськодь характера.
Иван Никифоровичлӧн, мӧдарӧ, гачыс сэтшӧм паськыд складкаяса, мый пӧльтны кӧ найӧс, то на пытшкӧ позис эськӧ тӧрӧдны став дворсӧ амбаръяснас да стрӧйбанас.
Иван Ивановичлӧн табак рӧма гырысь выразительнӧй синъяс и вомыс быттьӧкӧ ижица буква;
Иван Никифоровичлӧн синъясыс ичӧтикӧсь, вижолӧсь, дзикӧдз вошӧмаӧсь сук синкымъяс да пӧльтчӧм банбокъяс костас, и нырыс быттьӧ кисьмӧм слива.
Иван Иванович кӧ гӧститӧдӧ тіянӧс табакӧн, то пыр войдӧр нюлыштас кывнас табакерка вевтсӧ, сэсся печиктас сійӧс чуньнас и, мыччигмозыс, шуас, ті кӧ сыкӧд тӧдсаӧсь: «Лысьта-ӧ корны, государ!» менам, одолжение йылысь?»; абу кӧ тӧдсаӧсь, то: «Лысьта-ӧ корны, государь менам, ог имеит честь тӧдны чинтӧ, нимтӧ да вичтӧ, одолжение йылысь?»
Иван Никифорович жӧ сетас ассьыс рожоксӧ тіянлы веськыда кианыд и сӧмын содтас: «Одолжайтчӧй».
Кыдзи Иван Иванович, сідзи и Иван Никифорович ньӧти оз радейтны пытшъясӧс;
и та вӧсна ни Иван Иванович, ни Иван Никифорович некыдз оз пропуститны тӧвара жидӧс, медым не ньӧбны сылысь унапӧлӧс банкаясын элексир тайӧ насекомӧйяссьыс, асьныс войдӧр буракодь пиняласны жидӧс сыысь, мый сійӧ веруйтӧ еврейскӧй енлы.
Колӧ шуны, некымын торъялӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, кыдзи Иван Иванович, сідзи и Иван Никифорович — зэв бур йӧз.
II ГЛАВА,
КЫТЫСЬ ПОЗЬӦ ТӦДМАВНЫ, МЫЙ КОВМИС ИВАН ИВАНОВИЧЛЫ, МЫЙ ЙЫЛЫСЬ МУНІС СЁРНИ ИВАН ИВАНОВИЧ ДА ИВАН НИКИФОРОВИЧ КОСТЫН ДА МЫЙӦН СІЙӦ ПОМАСИС
Асылын, тайӧ вӧлі июль тӧлысьын, Иван Иванович куйліс лэбулын.
Луныс вӧлі жар, сынӧдыс кос да вераліс.
Иван Иванович удитӧма нин ветлыны кар сайӧ ытшкысьяс ордӧ да хуторӧ, удитӧма юасьны паныдасьысь мужикъяслысь да бабаяслысь, кытысь, кытчӧ да мыйла; мудзӧма ёна да водіс шойччыны.
Куйлігас сійӧ дыр видзӧдаліс кумъяссӧ, дворсӧ, сарайяссӧ, двор кузя котралысь курӧгъясӧс да мӧвпаліс ас кежас: «Господьӧ енмӧ, кутшӧм ме кӧзяин!
Мыйыс менам абу?
Лэбачьяс, стрӧйба, амбаръяс, быдсяма номсасянторйыс, ас пуӧм вина, настойка; садйын грушаяс, сливаяс; град йӧрын мак, капуста, анькытш...
Мый нӧ ещӧ абу менам?
Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, мый менам абу?»
Пыдісянь думайтана татшӧм вопроссӧ аслыс сетӧм бӧрын Иван Иванович кутіс мӧвпавны; а сэк кості сылӧн синъясыс корсисны выль предметъяс, вуджисны забор вомӧн Иван Никифорович дворӧ да аслас кӧсйытӧг кутісны видзӧдны любопытнӧй зрелище вылӧ.
Косіник нывбаба петкӧдаліс ӧти-мӧд бӧрся дыр куйлӧм паськӧм да нюжӧдӧм гез вылӧ ӧшліс найӧс тӧлӧдны.
Регыд киссьӧм обшлагъяса важ мундир нюжӧдіс сынӧдас сосъяссӧ да кутлаліс парчевӧй ковтаӧс, сы сайысь мыччысис дворянскӧй гербӧвӧй кизьяса, воз сёйӧм воротника, еджыд пятнояса казимирӧвӧй панталон, коді коркӧ тӧрліс Иван Никифорович кокъяс вылӧ да кодӧс ӧні муртса позьӧ тӧрӧдны буди сылы чуньяс вылас.
Сы бӧрын регыд ӧшйисны Л буква модаа мукӧдторъяс.
Сэсся лӧз козацкӧй бешмет, кодӧс вурліс аслыс Иван Никифорович во кызь сайын кымын, кор лӧсьӧдчыліс пырны милицияӧ * да быдтӧ нин вӧлі ус.
Медбӧрын, сэтчӧ жӧ, мыччысис шпага, коді вӧлі сынӧдын чурвидзысь шпиль кодь.
Сэсся пондісны бергавны пятак гырся ыргӧн кизьяса, турунвиж рӧма кафтанлӧн кодь пальто пӧлаяс.
Пӧлаяс сайысь мыччысис зарни позумента, водзас ыджыд выреза жилетка.
Жилеткасӧ регыд тупкис кулӧм бабыслӧн важ юбка, зепъяса, кодъясӧ позьӧ вӧлі пуктыны быдса арбузӧн.
Ставыс, ӧтилаӧ сорласьӧмӧн, сетіс Иван Ивановичлы зэв занимательнӧй зрелище, но кор шонді югӧръяс улӧ волісны лӧз либӧ турунвиж сос, гӧрд обшлаг либӧ зарни парчалӧн торъяс, либӧ кор шпага пуртӧс вылын ворсіс шонді, тайӧ ставыс кажитчис мыйӧнкӧ овлывтӧмӧн, вертеп * кодьӧн, кодӧс новлӧдлывлісны хуторъясӧд кочуйтысь пройдохаяс.
Торъя нин кор йӧз чукӧр, дзескыда топӧдчӧмӧн, видзӧдӧ зарни коронаа Ирод царь вылӧ, либӧ кӧзаӧс нуӧдысь Антон * вылӧ; вертеп сайын дзивгӧ скрипка, чиган брунӧдӧ кияснас вомдорас барабан пыдди, а шонді лэччӧ, и лунвывса войлӧн ыркыдыс тӧдлытӧг ёнджыка топӧдчӧ тыр виръяя хуторса ён бабаяслы здоровӧй пельпомъяс да морӧсъяс бердас.
Регыд мысти старука петіс кладӧвӧйысь. Ружтігтыр сійӧ кыскис ас вылас оръясьӧм стременаяса стариннӧй седлӧ, коді вӧлі вушйӧм кучик чехола, кытчӧ пуктывлӧны пистолетъяс, да коркӧ вӧвлӧм алӧй рӧма чепрака *, зарни вурысъяса да ыргӧн пражаяса.
«Вот йӧй баба! — думыштіс Иван Иванович: — сійӧ кыскас ещӧ и асьсӧ Иван Никифоровичӧс тӧлӧдны!»
И збыль: Иван Иванович эз дзикӧдз ӧшибитчы аслас дӧгадкаын.
Минута вит мысти тыдовтчис Иван Никифоровичлӧн нанкӧвӧй гачыс да тупкис аснас пӧшти дворыслысь джынсӧ.
Сы бӧрын нывбаба петкӧдіс ещӧ шапка да ружье.
«Мый нӧ тайӧ значитӧ! — думыштіс Иван Иванович: — ме некор эг аддзыв Иван Никифоровичлысь ружье.
Мый нӧ сійӧ?
Лыйсьыны оз лыйсьы, а ружье видзӧ!
Мый вылӧ нӧ сійӧ сылы?
А вещыс бур!
Ме важӧн кӧсйылі лӧсьӧдны аслым татшӧмӧс.
Меным зэв окота имеитны тайӧ ружьесӧ; ме радейта тешитчыштны ружьеӧн.
— Эй, баба, баба!» горӧдіс Иван Иванович чуньнас коригмоз.
Старука матыстчис забор дорӧ.
«Мый тайӧ, бабуся, тэнад татшӧмыс?»
«Ачыд аддзан, ружье».
«Кутшӧм ружье?»
«Код сійӧс тӧдас, кутшӧм!
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі менам, то ме, гашкӧ, и тӧді эськӧ, мыйысь сійӧс вӧчӧма,
но сійӧ панлӧн».
Иван Иванович чеччис да гӧгӧрбоксянь кутіс видлавны ружьесӧ и вунӧдіс сетны старукалы выговор сыысь, мый ӧшӧдіс сійӧс тӧлӧдны шпагакӧд ӧтлаӧ.
«Тайӧ, колӧ чайтны, кӧрт», водзӧ висьталіс старука.
«Гм! кӧрт.
Мыйла нӧ сійӧ кӧрт, — ас кежас сёрнитіс Иван Иванович. — А важӧн-ӧ сійӧ пан ордын?»
«Гашкӧ, и важӧн».
«Бур вещь! — водзӧ висьталіс Иван Иванович:
— ме сылысь кора сійӧс.
Мый сылы вӧчнысӧ тайӧн! либӧ вежа мый вылӧ кӧ.
Мый, бабуся, паныд гортын?»
«Гортын».
«Мый сійӧ? куйлӧ?»
«Куйлӧ».
«Но, ладнӧ; ме локта сы ордӧ».
Иван Иванович пасьтасис, босьтіс киас понъясӧс повзьӧдлыны увйӧсь бедь, сы вӧсна мый Миргородын найӧ паныдасьлӧны улич вылас йӧз дорысь унджыкӧн, да муніс.
Иван Никифоровичлӧн дворыс кӧть и вӧлі орчча Иван Иванович дворкӧд и позьӧ вӧлі вуджны ӧтисьыс мӧдас плетень вомӧн, но Иван Иванович муніс уличаӧд.
Тайӧ уличасяньыс колӧ вӧлі вуджны переулокӧ, коді вӧлі сэтшӧм векни, мый лолі кӧ паныдасьны сэні кык телегалы — кыкнан телегаас доддялӧма ӧти вӧв — то найӧ эз нин вермывлыны кежны и кольччывлісны сэтшӧм положениеын сэтчӧдз, кытчӧдз, бӧр кӧльӧсаясӧдыс кватитӧмӧн, эз кыскыны найӧс бӧр ӧт-мӧдарӧ улич вылӧдзыс.
Подӧн ветлысьӧс жӧ вӧччӧдліс, быттьӧ дзоридзьясӧн, кыкнанладор бокас забор пӧлӧн быдмысь йӧн юръясӧн.
Тайӧ переулок вылас петісны ӧтарсяньыс Иван Ивановичлӧн сарайыс, мӧдарсяньыс Иван Никифоровичлӧн амбарыс, воротаыс да голубятняыс.
Иван Иванович матыстчис ворота дорӧ, голькнитіс ӧдзӧс каличнас: пытшкӧссяньыс кыліс пон увтӧм; но унапӧлӧс понъяс, бӧжъяснас ӧвтчигтыр, регыд котӧртісны бӧр, кор аддзисны тӧдса мортӧс.
Иван Иванович вуджис двор вомӧн, кӧні сярвидзисны Иван Никифоровичлӧн аслас киӧн вердӧм индийскӧй гулюяс, арбуз да дыня коркаяс, кӧнъясынкӧ веж эжа, кӧнъясынкӧ жугалӧм кӧлеса либӧ бӧчка асык, либӧ лякӧссьӧм дӧрӧма туплясьысь детинка — картина, кодӧс радейтӧны живописецъяс!
Ӧшлӧм платтьӧяслӧн вуджӧрыс вевттьыліс пӧшти дворсӧ ставнас и сетіс сылы неуна ыркыдлун.
Баба встретитіс сійӧс поклонӧн да, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігӧн вунӧдчӧм бӧрын, сувтіс ӧти местаӧ.
Керка водзас красуйтчис дубӧвӧй сюръяяс йылын вевта кильчӧ, — надёжнӧй сайӧдчанін шондіысь, коді тайӧ пӧраас Малороссияын оз радейт шутитны да киськалӧ подаӧс юрсяньыс кокулӧдзыс пӧсь ньылӧмӧн.
Таысь позьӧ вӧлі аддзыны, кутшӧм ыджыд вӧлі кӧсйӧмыс Иван Ивановичлӧн ньӧбны колана вещь, кор сійӧ решитчис петны татшӧм кадӧ, весиг изменитіс аслас векся обыкновениелы прогуливайтчыны сӧмын рытын.
Комнатаыс, кытчӧ пырис Иван Иванович, вӧлі дзик пемыд, сы вӧсна мый ставеньясыс вӧліны пӧдсаӧсь, и шонді югӧрыс, ставеньӧ вӧчӧм розьӧ пыригмоз, лои ӧшкамӧшка кодь и, паныда стенаас кучкысьӧмӧн, рисуйтіс сы вылын сера ландшафт очерета вевтъясысь, пуясысь да дворын ӧшлӧм платтьӧясысь, сӧмын ставсӧ увлань юрӧн.
Таысь комнатаыс ставнас вӧлі кутшӧмкӧ чуднӧй полусветын.
«Ен мед отсалас!» шуис Иван Иванович.
«А! Здравствуйте, Иван Иванович! — вочавидзис комната пельӧссянь гӧлӧс.
Сэки сӧмын Иван Иванович аддзис джоджӧ вольсалӧм ковёр вылын куйлысь Иван Никифоровичӧс. — Извинитӧй, мый ме ті водзын пасьтӧм».
Иван Никифорович куйліс пасьтӧг, весиг дӧрӧмтӧг.
«Нинӧм.
Узьыштінныд-ӧ ті талун, Иван Никифорович?»
«Узи.
А ті узьыштінныд, Иван Иванович?»
«Узи».
«Сідзкӧ ті ӧні и чеччинныд?»
«Ме ӧні чеччи?
Ен тікӧд, Иван Никифорович!
Кыдзи позьӧ узьны ӧнӧдз!
Ме сӧмын на вои хуторсянь.
Зэв бур сюяс туй пӧлӧныс! шензьӧданаӧсь! и туруныс сэтшӧм кузь, небыд, пӧтӧса!
«Горпина! — горӧдіс Иван Никифорович: — вай Иван Ивановичлы вина да нӧкъя пирӧгъяс».
«Бур и лун талун».
«Эн ошкӧй, Иван Иванович.
Мед сійӧс чӧрт босьтас! некытчӧ воштысьны жарсьыс».
«Вот, сідзи и колӧ казьтыштны чӧртӧс!
Эй, Иван Никифорович!
Ті казьтыштанныд менсьым кывъясӧс, но сёр нин лоӧ: сюрас тіянлы мӧдаръюгыдын енлы прӧтивнӧй кывъяссьыд».
«Мыйӧн нӧ ме ӧбидиті тіянӧс, Иван Иванович?
Ме эг вӧрзьӧд ни батьтӧ, ни мамтӧ тіянлысь.
Ог тӧд, мыйӧн ме тіянӧс ӧбидиті».
«Тырмас нин, тырмас, Иван Никифорович!»
«Ей-богу, ме эг ӧбидит тіянӧс, Иван Иванович!»
«Дивӧ, мый перепелъяс ӧнӧдз оз локны пӧлян шы вылӧ».
«Кыдзи тіянлы колӧ, думайтӧй, мый тіянлы окота, сӧмын ме тіянӧс эг ӧбидит нинӧмӧн».
«Ог тӧд, мыйла найӧ оз локны, — висьталіс Иван Иванович, быттьӧкӧ Иван Никифоровичлысь кывзытӧг. — Кадыс эз на во ли мый ли, сӧмын кадыс кажитчӧ, сэтшӧм, кутшӧм колӧ».
«Ті висьталанныд, мый сюяс бурӧсь?»
«Шензьӧданаӧсь сюяс, шензьӧданаӧсь!»
Та бӧрын кыкнанныс чӧв ланьтісны.
«Мый тайӧ ті, Иван Никифорович, платтьӧяс ӧшланныд» шуис медбӧрын Иван Иванович.
«Да зэв бур, пӧшти выль платтьӧ сісьтіс проклятӧй бабаыд.
Ӧні тӧлӧда; нойыс вӧсни, вывті бур, сӧмын гугӧд и позьӧ выльпӧв новлыны».
«Меным сэні сьӧлӧм вылӧ воис ӧти вещь, Иван Никифорович».
«Кутшӧм?»
«Висьталӧй, пӧжалуйста, мыйла тіянлы тайӧ ружьеыс, кодӧс петкӧдӧма платтьӧясыскӧд тшӧтш? — Сэки Иван Иванович мыччис табак. — Лысьта-ӧ корны одолжение йылысь?»
«Нинӧм, одолжайтчӧй!
Ме нюшка ассьым! —
Такӧд тшӧтш Иван Никифорович малалыштіс ас гӧгӧрсьыс да перйис рожок.
— Вот йӧй бабаыд, сідзкӧ, сійӧ и ружьесӧ сэтчӧ жӧ ӧшӧдӧма!
Бур табак жидыд вӧчӧ Сорочинцыад.
Ме ог тӧд, мый сійӧ пуктӧ сэтчӧ, а сэтшӧм чӧскыд дука!
Канупер кодь неуна.
Вот босьтӧй, нямлялыштӧй ичӧтика вомад.
Збыль ӧд канупер кодь?
Босьтӧй, одолжайтчӧй!»
«Висьталӧй, пӧжалуйста, Иван Никифорович, ме пыр на ружье йывсьыд, мый ті понданныд сійӧн вӧчны?
Сійӧ ӧд тіянлы оз ков».
«Кыдзи оз ков? а лыйсьыны кӧ ковмас».
«Ен тікӧд, Иван Никифорович, кор нӧ ті понданныд лыйсьыны?
Му вежӧм бӧрын буди.
Ті, мыйтӧм ме тӧда и мукӧдъяс помнитӧны, ни ӧти уткаӧс на эн вилӧй, да и тіян натураыд абу сідз енмӧн вӧчӧма, медым лыйсьыны.
Тіян важнӧй статьныд да мыгӧрныд.
Кыдзи нӧ тіянлы кыскасьны нюръясӧд, кор тіян платтьӧныд, кодӧс абу быд кыв вылын лӧсьыд шуны нимнас, тӧлӧдсьӧ и ӧні на ещӧ, мый жӧ сэки?
Оз, тіянлы колӧ имеитны покой, шойччӧг.
(Иван Иванович, кыдзи казьтыштӧма вылынджык, овлытӧм живописнӧя сёрнитіс, кор колӧ вӧлі кодӧскӧ убеждайтны.
Кыдзи сійӧ сёрнитіс!
Господи, кыдзи сійӧ сёрнитіс!)
Да, тіянлы жӧ колӧ бура-мичаа овны.
Кывзӧй, сетӧй сійӧс меным!»
«Кыдзи позьӧ! тайӧ ружьеыс дона.
Татшӧм ружьетӧ ӧні он аддзы некысь.
Ме, кор ещӧ лӧсьӧдчылі пырны милицияӧ, ньӧби сійӧс туроклысь.
А ӧні друг сідзи и сетны сійӧс!
Кыдзи позьӧ?
Тайӧ зэв колантор».
«Мый вылӧ нӧ сійӧ колӧ?»
«Кыдзи нӧ мый вылӧ?
А кор уськӧдчасны керка вылӧ разбойникъяс...
Ещӧ мед эськӧ абу колана.
<rus>Слава тебе господи</rus>!
Ӧні ме спокойнӧй и ог пов некодысь.
А мыйла?
сы вӧсна, мый ме тӧда, мый менам кумын сулалӧ ружье».
«Бур ружье!
Да, сылӧн, Иван Никифорович, томаныс жугалӧма».
«Мый нӧ жугалӧма кӧ?
Позьӧ пӧчинитны.
Колӧ сӧмын мавтны кӧнтусь выйӧн, мед оз сім».
«Тіян кывъясысь, Иван Никифорович, ме некыдз ог аддзы ме дінӧ дружественнӧй расположение.
Тэ нинӧм он кӧсйы вӧчны меным дружба кузя».
«Кыдзи нӧ тайӧ ті шуанныд, Иван Иванович, мый ме ог вӧч тіянлы немтор дружба кузя?
Кыдзи тіянлы абу яндзим?
Тіян ӧшъясыд йирсьӧны менам степь вылын, и ме ни ӧтчыд эг йӧртлы найӧс.
Кор мунанныд Полтаваӧ, век коранныд менсьым телега, и мый нӧ?
Коркӧ ӧмӧй ме ӧткажитлі?
Челядьныд тіян вуджавлӧны плетень вомӧн менам дворӧ да ворсӧны менам понъяскӧд — ме нинӧм ог шу: мед ворсасны, мед сӧмын нинӧм оз вӧрӧдны! мед ворсасны!»
«Он кӧ кӧсйы пӧдаритны, сідзкӧ, пӧжалуй, вежсям».
«Мый нӧ ті сетанныд меным сы вылӧ?»
Сэки Иван Никифорович лэччысис гырддза вылас, видзӧдліс Иван Иванович вылӧ.
«Ме тіянлы сета сы вылӧ руд порсьӧс, сійӧс самӧй, кодӧс ме тшӧгӧді гидын.
Зэв бур порсь!
Аддзыланныд, оз кӧ вай сійӧ мӧд во тіянлы порсьпиян».
«Ме ог тӧд, кыдзи ті, Иван Иванович, верманныд тайӧс шуны.
Мый вылӧ нӧ меным тіян порсьныд?
Поминкияс чӧртлы вӧчны али мый».
«Бара! чӧрттӧг оз нин и позь!
Грек тіянлы; ей-богу грек, Иван Никифорович!»
«Кыдзи нӧ ті, збыльысь Иван Иванович, ружье вылӧ сетанныд чӧртыс тӧдӧ мый: порсьӧс».
«Мый вӧсна нӧ сійӧ чӧртыс тӧдӧ мый, Иван Никифорович?»
«Кыдзи нӧ, ті эськӧ мед асьныд мӧвпыштлінныд бурджыка.
Тайӧ ӧд ружье — тӧдсатор;
а то чӧртыс тӧдӧ мый: порсь.
Эн кӧ эськӧ висьталӧй тадзсӧ ті, ме эськӧ верми ӧбидитчыны».
«Мый нӧ лёкторсӧ ті аддзинныд порссьыс?»
«Мый пыдди нӧ, збыльысь ті пуктанныд менӧ? медым ме порсьӧс...»
«Пуксьӧй, пуксьӧй!
Ог нин кут...
Мед тіянлы кольӧ тіян ружьеыд, мед сісьмас и сімас кум пельӧсад сулалігӧн — ог кӧсйы водзӧ сёрнитны сы йылысь».
Та бӧрын ланьтлісны.
«Висьталӧны, — заводитіс Иван Иванович: — мый куим король явитӧмаӧсь война миян царлы».
«Да, висьтавліс меным Пётр Фёдорович;
мый нӧ кутшӧм тайӧ война? и мый вӧсна сійӧ?»
«Буракӧ, оз позь висьтавнысӧ, Иван Никифорович, мый вӧсна сійӧ.
Ме чайта, мый корольяс кӧсйӧны, медым ми ставным примитім турецкӧй вера».
«Аддзан, дуреньясыд, мый кӧсйӧны!» юрсӧ лэптыштӧм бӧрын шуис Иван Никифорович.
«Вот аддзанныд, а царь миян и явитіс налы таысь война.
Ог, шуӧ, ті асьныд примитӧй Христослысь верасӧ!»
«Мый нӧ? миян ӧд вермасны найӧс, Иван Иванович!»
«Вермасны.
Сідзкӧ, он кӧсйӧй, Иван Никифорович, ружьетӧ вежны?»
«Меным тешкодь, Иван Иванович, ті, кажитчӧ, морт тӧдчымӧнъя велӧдчӧм, а сёрнитанныд кыдзи недоросль.
Мыйся дурак ме сэтшӧмыс...»
«Пуксьӧй, пуксьӧй.
Ен сыкӧд! мед сійӧ ӧкӧлейтас, ог кут сэсся сёрнитны!..»
Тайӧ кадас вайисны закуска...
Иван Иванович юис рюмка да закуситіс нӧкъя пирӧгӧн.
«Кывзӧй, Иван Никифорович.
Ме тіянлы сета порсь кындзи ещӧ кык мешӧк зӧр; ӧд ті эн кӧдзлӧй.
Таво, всё равно, тіянлы ковмас жӧ зӧртӧ ньӧбны».
«Ей-богу, Иван Иванович, тіянкӧд сёрнитны колӧ анькытш сёйӧм бӧрын.
(Тайӧ немтор на, Иван Никифорович не татшӧм фразаяс шуавлӧ).
Кытысь аддзылінныд, медым кодкӧ вежис ружье кык мешӧк зӧр вылӧ?
Небось, бекешатӧ ассьыд он пуктӧй».
«Но ті вунӧдінныд, Иван Никифорович, мый ме и порсьӧс ещӧ сета тіянлы».
«Кыдзи!
Кык мешӧк зӧр да порсь ружье вылӧ?»
«Да мый нӧ, этша ӧмӧй?»
«Ружье вылӧ?»
«Дерт, ружье вылӧ».
«Кык мешӧк ружье вылӧ?»
«Кык мешӧк абу тыртӧм, а зӧр тыра; а порсьсӧ вунӧдінныд?»
«Окыштчӧй аслад порсьыдкӧд, а он-ӧ кӧ кӧсйӧй, сідзкӧ, чӧрткӧд!»
«О! тіянӧс крукышт сӧмын!
Аддзылінныд: бытшлӧдласны мӧдар югыдын тіянлысь кывтӧ донӧдӧм емъясӧн енлы татшӧм лёк кывъяс шуалӧмсьыд.
Тіянкӧд сёрнитӧм бӧрын ковмас китӧ и чужӧмтӧ мыськыны дай аслыд тшынӧдчыны».
«Энлӧй, Иван Иванович; ружье благороднӧй вещь, медся любопытнӧй забава, сідзжӧ и комнатаын приятнӧй украшение...»
«Ті, Иван Никифорович, ошйысянныд сідзи асланыд ружьенад, кыдзи дурень аслас мичӧдӧм торбанас *», — шуис Иван Иванович дӧзмӧмӧн, сы вӧсна мый збыльысь нин кутіс скӧрмыны.
«А ті, Иван Иванович, настоящӧй ай дзодзӧг».
Эз кӧ Иван Никифорович шу тайӧ кывсӧ, то найӧ эськӧ вензьыштісны ас костаныс дай торйӧдчисны, кыдзи век, приятельясӧн;
но ӧні лои дзик мӧдтор.
Иван Иванович ставнас ӧзйис.
«Мый ті сэтшӧмсӧ шуинныд, Иван Никифорович?» гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
«Ме шуи, мый ті ай дзодзӧг кодьӧсь, Иван Иванович!»
«Кыдзи нӧ ті лысьтінныд, сударь, морт чин да ов дінӧ приличие да уважение вунӧдӧмӧн, бесчеститны видчан нимӧн?»
«Мый нӧ тані видчанаыс?
Да мый ті, збыльысь, кутінныд сідзи шенасьны кияснад, Иван Иванович!»
«Ме мӧдысь висьтала, кыдзи ті лысьтінныд, став приличиеяслы прӧтив, нимтыны менӧ ай дзодзӧгӧн?»
«Дзик веськодь меным, Иван Иванович!
Мый ті сэтшӧма кутінныд котсьыны?»
Иван Иванович эз нин вермы водзӧ кутны асьсӧ; вомдоръясыс сылӧн тіралісны;
ижицалысь пыр овлан положениесӧ вомыс вежис да лои О кодь;
синъяснас сійӧ сідзи мигайтіс, мый страшнӧ лои.
Татшӧмыс Иван Ивановичлӧн овлӧ вывті шоча.
Та вылӧ сійӧс колӧ вӧлі ёна скӧрмӧдны.
«Да ме жӧ тіянлы висьтала, — шуис Иван Иванович: — мый ме тӧдны тіянӧс ог кӧсйы».
«Ыджыд тай! ей-богу, ог бӧрддзы таысь!» вочавидзис Иван Никифорович.
Ылӧдліс, ылӧдліс, ей-богу ылӧдліс! сылы зэв вӧлі дӧсаднӧ тайӧ.
«Кок помӧн ме ог пырав тіян ордӧ».
«Эге, ге! — шуис Иван Никифорович, дӧсадаысла ачыс эз тӧд, мый вӧчны, да, обыкновениеыслы паныд, кок йылас сувтіс.
— Эй, баба, зонмӧ!» —
Та дырйи мыччысис ӧдзӧс сайсянь самӧй сійӧ косіник бабаыс да кузь паськыд сюртукӧн тӧбсьӧм неыджыд тушаа детинка.
— Босьтӧй Иван Ивановичӧс киясӧдыс да петкӧдӧй сійӧс ӧдзӧс сайӧ!»
«Кыдзи!
Дворянинӧс? — достоинствоа да скӧралан чувствоӧн горӧдіс Иван Иванович.
— Лысьтлӧй сӧмын! матыстчӧй!
ме бырӧда тіянӧс асланыд йӧй панныдкӧд тшӧтш!
Кырныш оз аддзы тіянлысь местанытӧ!»
(Иван Иванович сёрнитліс вӧвлытӧм гораа, кор сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдлісны.)
Став тайӧ йӧзыс представляйтісны вына картина: Иван Никифорович, коді сулаліс комната шӧрас аслас тыр мичлуннас некутшӧм украшениетӧг!
зэв тӧлктӧм да полӧмӧн тырӧм чужӧма да паськӧдӧм вома баба!
Иван Иванович вывлань лэптӧма кисӧ, кыдзи изображайтлісны римскӧй трибунъясӧс *.
Тайӧ эз вӧв быдлунъя кодь минута!
зэв бур спектакль!
И сэки жӧ сӧмын вӧлі ӧти видзӧдысь:
тайӧ вӧлі кузьысь-кузь сюртука детинка, коді сулаліс зэв спокойнӧя да весаліс чуньнас ассьыс нырсӧ.
Медбӧрын Иван Иванович босьтіс ассьыс шапкасӧ.
«Зэв бура поступайтанныд ті, Иван Никифорович! зэв бура!
Ме тайӧс казьтыштла тіянлы».
«Мунӧй, Иван Иванович, мунӧй да видзӧдӧй, эн сюрӧдчӧй меным: а не то ме тіянлы, Иван Иванович, став нырвомтӧ жугӧда!»
«Вот тіянлы таысь, Иван Никифорович», вочавидзис Иван Иванович, петкӧдліс сылы пига да ас бӧрсяыс крапнитіс ӧдзӧссӧ, коді чилӧстӧмӧн дзуртыштіс да воссис бӧр.
Иван Никифорович мыччысис ӧдзӧсӧд да мыйкӧ кӧсйис содтыштны, но Иван Иванович эз нин бергӧдчыв да тӧвзис дворысь.
III ГЛАВА
МЫЙ ЛОИ ИВАН ИВАНОВИЧ ДА ИВАН НИКИФОРОВИЧ ЛӦГАСЬӦМ БӦРЫН?
И сідзи, кык почтеннӧй мужик, Миргородлӧн украшениеыс да честьыс, лӧгасисны ӧта-мӧдныскӧд! и мыйысь? зыксьӧмысь, ай дзодзӧгысь.
Эз кӧсйыны аддзыны ӧта-мӧдсӧ, орӧдісны став йитӧдъяссӧ, сэк кор войдӧрсӧ вӧлі тӧдӧны найӧс кыдзи некор янсӧдчывлытӧм другъясӧс!
Быд лун вӧлі Иван Иванович да Иван Никифорович ыстылӧны ӧта-мӧдныс ордӧ тӧдмавны здоровье йывсьыныс и частӧ сёрнитӧны ӧта-мӧдныскӧд асланыс балконъяс вывсянь да висьтавлӧны ӧта-мӧдныслы сэтшӧм приятнӧй речьяс, мый сьӧлӧмыдлы кывзыны рад вӧлі.
Воскресеньеясӧ вӧлі Иван Иванович штаметӧвӧй * бекешаа, Иван Никифорович нанкӧвӧй вижовруд казакина пӧшти ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн мунӧны вичкоӧ.
И Иван Иванович кӧ, кодлӧн вӧліны зэв ёсь синъяс, водзджык казявліс ва гуран либӧ кутшӧмкӧ няйт улича шӧрсьыс, мый овлывлӧ корсюрӧ Миргородын, то пыр шуліс Иван Никифоровичлы.
«Видзчысьӧй, эн тувччӧй татчӧ кокнад: тані абу бур».
Иван Никифорович асладорсяньыс петкӧдліс сідзжӧ сьӧлӧмтӧ медся вӧрзьӧдана дружба знакъяс, и кӧть мый ылнаын эз сулав, пыр нюжӧдас Иван Ивановичлы рожока кисӧ да шуас: «Одолжайтчӧй!»
А кутшӧм бур овмӧсыс кыкнанныслӧн!..
И тайӧ кык другыс...
Кор ме кылі та йылысь, менӧ быттьӧ гымӧн лыйис!
Ме дыр эг кӧсйы веритны: господьӧ енмӧ!
Иван Иванович пиньӧ воӧма Иван Никифоровичкӧд!
Татшӧм достойнӧй йӧз!
Мый нӧ сэсся ӧні крепыдыс тайӧ свет вылас?
Кор Иван Иванович воис гортас, то дыр на ёна волнуйтчис.
Сійӧ вӧлі войдӧр пыралас конюшняас видзӧдлыны, сёйӧ-ӧ вӧлыс турунсӧ
(Иван Ивановичлӧн еджыд лысана саврасӧй кӧбыла.
Зэв бур вӧв.);
та бӧрын ас ки помсьыс вердыштас индейкаяссӧ да порсьпиянсӧ и сэки нин мунӧ керкаас, кӧні либӧ вӧчӧ пуысь пӧсуда
(сійӧ зэв мастера, токарысь бурджыка, кужӧ вӧчавны пуысь быдсяматорсӧ),
либӧ лыддьӧ Любийлысь, Гарийлысь да Поповлысь * печатайтӧм книга
(нимсӧ сылысь Иван Иванович оз помнит, сы вӧсна мый слугаыс зэв нин важӧн косялӧма кагасӧ ворсӧдігӧн заглавнӧй листыслысь вылыс помсӧ),
либӧ жӧ шойччӧ лэбулын.
Ӧні жӧ сійӧ эз кутчысь аслас быдлунъя ни ӧти занятие бердӧ.
Но сы пыдди, Гапкакӧд паныдасьӧм бӧрын, кутіс видны, мыйла сійӧ шӧйтӧ уджтӧг, сэки кор сійӧ нуӧ вӧлі кухняӧ шыдӧс;
шыбитіс беддьӧн петуклы, коді локтӧма кильчӧ дорас прӧстӧй сёянторла;
и кор котӧрӧн локтіс сы дорӧ косяссьӧм дӧрӧма няйтчӧм детинка да горӧдіс: «Тятя, тятя, вай преник!» то сійӧ сы вылӧ сэтшӧм лёка ырыштчыліс да зымнитіс кокнас, мый повзьӧм детинка пышйис енмыс тӧдас кытчӧ.
Но, медбӧрын, сійӧ успокоитчис да кутіс занимайтчыны быдлунъя делӧясӧн.
Сійӧ кутіс ӧбедайтны и пӧшти рытнас нин водіс шойччыны лэбулӧ.
Гулю яя чӧскыд борщ, кодӧс пуӧма Гапка, дзикӧдз вӧтліс асъя происшествиеяссӧ.
Иван Иванович бара заводитіс долыдпырысь видзӧдавны ассьыс овмӧссӧ.
Медбӧрын, чӧвтіс синъяссӧ орчча двор вылӧ да ачыс аслыс шуис: «Талун ме эг вӧв Иван Никифорович ордын.
Ветла жӧ сы ордӧ». — Тайӧс шуӧм бӧрын босьтіс бедь да шапка и муніс улич вылӧ; но муртса сӧмын петіс ворота сайӧ, кыдзи тӧдвылас уси пинясьӧмыс, сьӧлыштіс да бергӧдчис бӧр.
Пӧшти татшӧм жӧ движение лои и Иван Никифорович дворын.
Иван Иванович аддзыліс, кыдзи баба пуктіс коксӧ плетень вылӧ, медым вуджны сы дворӧ, кыдзи друг кыліс Иван Никифоровичлӧн гӧлӧсыс: «Бӧр бергӧдчы! бӧр! оз ков!»
Но Иван Ивановичлы лои зэв гажтӧм.
Зэв вермис лоны, мый тайӧ достойнӧй йӧзыс мӧд луннас жӧ эськӧ бурасисны, эз кӧ эськӧ Иван Никифорович ордын особеннӧй лоӧмторйыс бырӧд став надеясӧ да эз койышт ваймыны дась би вылӧ вый.
Рытланьыс сійӧ жӧ лунас Иван Никифорович дінӧ локтіс Агафия Федосеевна.
Агафия Федосеевна эз вӧв ни рӧдняӧн, ни свестяӧн, ни весиг кумаӧн Иван Никифоровичлы.
Кажитчис эськӧ, дзик нинӧмла сылы волывлыны сы дінӧ и ачыс Иван Никифорович сылы эз вӧв зэв рад; но сійӧ волывліс да овліс сы ордын дзонь недельясӧн, а мукӧддырйиыс и дырджык.
Сэки сійӧ мырддьывліс ключьяссӧ да став керкасӧ босьтліс ас киас.
Тайӧ зэв неприятнӧ вӧлі Иван Никифоровичлы, но сійӧ, кӧть и шензяна, кывзіс сылысь, кыдзи кага, да кӧть мукӧддырйиыс и пондывліс вензьыны, но век вермывліс Агафия Федосеевна.
Ме, веськыда висьтала, ог гӧгӧрво, мыйла тадзи вӧчӧма, мый нывбабаяс кватайтӧны миянӧс нырӧдным сэтшӧм жӧ пелька, быттьӧкӧ чайник вугйӧд?
Либӧ кияссӧ налысь сідзи вӧчӧма, либӧ миян ныръясным нинӧм вылӧ сэсся оз шогмыны.
И кӧть нырыс Иван Никифоровичлӧн вӧлі неуна слива кодь, но Агафия Федосеевна кватитлывліс сійӧс тайӧ нырӧдыс да новлӧдліс ас бӧрсяыс понпиӧс моз.
Сійӧ весиг невӧльнӧя вежлывліс сы дырйи ассьыс прӧстӧй оласног сямсӧ: эз сэтшӧм дыр куйлы шонді водзын, и куйліс кӧ, то эз пасьтӧг, а пыр пасьтавліс дӧрӧм да шаровары, кӧть Агафия Федосеевна ньӧти тайӧс эз требуйтлы.
Сылы эз вӧв окота церемонитчыны, и кор Иван Никифоровичлӧн вӧлі лихорадка, Агафия Федосеевна ачыс аслас кияснас ниртіс сійӧс юрсяньыс да кокӧдзыс скипидарӧн либӧ уксусӧн.
Агафия Федосеевна новліс юр вылас чепец, ныр вылас куим зӧртусь да вижов цветъяса кофейнӧй капот.
Став станыс сылӧн вӧлі пельса кодь и сы вӧсна корсьны сылысь коссӧ вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кыдзи зеркалӧтӧг аддзыны ассьыд ныртӧ.
Кокъясыс сылӧн вӧліны дженьыдикӧсь, быттьӧ вӧчӧма кык пӧдушкаысь.
Сійӧ суклясис, и асывъясын сёйис пуӧм свекла, и вывті бура пинясьліс — и тайӧ унапӧлӧс став занятиеяс дырйиыс сылӧн чужӧмыс минута кежлӧ эз вежлы ассьыс выражениесӧ, мый векджыксӧ вермӧны вӧчны сӧмын нывбабаяс.
Мыйӧн сӧмын сійӧ воис, ставыс лои мӧдпуткыль:
«Тэ, Иван Никифорович, эн бурась сыкӧд и эн кор прӧщение: сійӧ тэнӧ пӧгубитны кӧсйӧ; сійӧ сэтшӧм нога мортыс!
Тэ сійӧс он на тӧд».
Шӧпкӧдіс, шӧпкӧдіс проклятӧй бабаыд да вӧчис сійӧс, мый Иван Никифорович и кывзыны эз кӧсйы Иван Иванович йылысь.
Ставыс лои мӧднога: соседыслӧн кӧ понйыс пыраліс коркӧ дворас, то сійӧс кучкавлісны мыйӧн веськалӧ;
забор вомӧн вуджлысь детинкаяс бӧр волісны бӧрдігтыр, вылӧ лэптӧм дӧрӧмъясӧн да мышканыс розга серӧн.
Весиг баба, кор Иван Иванович кӧсйыліс мый йылысь кӧ юавны, вӧчліс сэтшӧм мисьтӧмтор, мый Иван Иванович, кыдзи вывті деликатнӧй морт, сьӧлыштіс да сӧмын шуис:
«Эстшӧм лёк баба! аслас пансьыс лёкджык!»
Медбӧрын, став оскорблениеяс дорас содтӧд, синмӧн аддзытӧм соседыс стрӧитіс веськыда сылы паныдӧн, кӧні водзсӧ вӧлі плетень вомӧн вуджанін, дзодзӧг видзан гид, кыдз быттьӧ торйӧн тӧдчӧдӧмӧн ёнмӧдны скӧрмӧдӧмсӧ.
Иван Ивановичлысь вӧксӧ петкӧдлысь гидсӧ вӧлі стрӧитӧма дьявол ӧдӧн; ӧти лунӧн.
Тайӧ кыпӧдіс Иван Иванович пытшкын лёклун да водзӧс мынтыны кӧсйӧм.
Но сійӧ дзебис ассьыс лӧг петӧмсӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый гидыс босьтіс весиг сы мулысь юкӧнсӧ; но сьӧлӧмыс сылӧн сэтшӧма чеччис, мый сылы вӧлі вывті сьӧкыд кутны тайӧ ортсыса спокойствиесӧ.
Сідз сійӧ колльӧдіс лун.
Пуксис вой...
О, вӧлі кӧ эськӧ ме живописец, ме эськӧ чуднӧя петкӧдлі став прелестьсӧ войыслысь.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи узьӧ став Миргородыс;
кыдзи вӧрзьывтӧг видзӧдӧны сы вылӧ лыдтӧм кодзувъяс;
кыдзи тыдалана чӧв-лӧняс кылісны матысса да ылысса понъяслӧн увтчӧм;
кыдзи на дінті шувксьӧдӧ влюбитчӧм пӧнӧмар да вуджӧ плетень вомӧн рыцарскӧй повтӧмлунӧн;
кыдзи тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм керкаяслӧн еджыд стенъясыс лоӧны ещӧ еджыдджыкӧсь, найӧс тупкысь пуясыс пемыдджыкӧсь, пуяссянь вуджӧрыс водӧ сьӧдджыка, дзоридзьяс да лӧньӧм туруныс чӧскыдджык дукаӧсь, и сверчокъяс, войся лӧньлытӧм рыцарьяс, став пельӧсъяссянь дружнӧя заводитӧны ассьыныс трачкӧдчан сьыланкывъяссӧ.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи тайӧ ляпкыд сёй керкаяс пиысь ӧтиын ӧтка вольпась вылын куйлысь сьӧд синкымъяса да тіралысь том морӧсъяса горожанка вӧтӧн аддзӧ гусарскӧй ус да шпорыяс, а тӧлысьлӧн югӧрыс нюмъялӧ сылӧн банбокъяс вылас.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи еджыд туй вывті вуджрасьӧ сьӧд вуджӧрыс нярбордъя шырлӧн, коді ӧтарӧ пуксьӧ еджыд трубаяс вылӧ.
Но ӧдвакӧ ме верми петкӧдлыны Иван Ивановичӧс, коді петіс тайӧ войӧ, киас сійӧ пила кутӧ.
Сы мында разнӧй чувство сылӧн вӧлі чужӧм вылас!
Гусьӧн, гусьӧн матыстчис сійӧ да пырис дзодзӧг видзан гид улӧ.
Иван Никифоровичлӧн понъясыс эз на ещӧ тӧдлыны найӧ костысь лӧгасьӧмсӧ, и сы вӧсна лэдзисны сійӧс, кыдзи важ приятельӧс, гид дорӧ, коді сулаліс нёль дубӧвӧй столб йылын, матыссаджык столб дорӧ сюйсьӧм бӧрын лӧсьӧдіс сэтчӧ пиласӧ да кутіс пилитны.
Пилаӧн вӧчӧм шум заставляйтіс сійӧс быд минутаӧ гӧгӧр видзӧдлыны, но ӧбида йылысь мӧвпыс сетліс сылы збойлун.
Первой столбыс вӧлі пӧшти пилитӧма,
Иван Иванович кутчысис мӧд бердӧ.
Синъясыс сылӧн ӧзйӧны вӧлі да нинӧм эз аддзыны полӧмысла.
Друг Иван Иванович горӧдіс да садь быртӧдзыс чуймис: сылы кажитчис кулӧм морт;
но регыд сійӧ садяс воис, кор аддзис, мый тайӧ вӧлӧма дзодзӧг, коді нюжӧдӧма сылань ассьыс сьылісӧ.
Иван Иванович сьӧлыштіс лӧгпырысь да кутіс водзӧ нуӧдны уджсӧ.
И мӧд столб пилитӧма лои: гидыс шатовмуні,
сьӧлӧмыс Иван Ивановичлӧн сэтшӧма кутіс тіпкыны, кор сійӧ кутчысис коймӧдас, мый сійӧ кымыныськӧ дугдыліс уджавнысӧ;
джынсьыс унджык нин вӧлі пилитӧма, кыдзи друг шаткӧй гидыс зэв ёна катовтчис...
Иван Иванович муртса удитіс шыбитчыны бокӧ, кыдзи сійӧ руза-разакылігтыр пӧри.
Пиласӧ кватитӧм бӧрын, ёна повзьӧмӧн, котӧрӧн воис сійӧ гортас да шыбитчис крӧвать вылас, эз вермыв весиг збоймӧдчывны да видзӧдлыны ӧшиньӧдыс аслас страшнӧй удж следствиеяс вылӧ.
Сылы кажитчис, мый став дворыс Иван Никифоровичлӧн чукӧртчис: пӧрысь баба, Иван Никифорович, зэв кузь сюртука детинка, ставныс зоръяӧсь, Агафия Федосеевна веськӧдлӧм улын локтӧны жугӧдны да рӧзӧритны сылысь керкасӧ.
Мӧд лунсӧ Иван Иванович колляліс лихорадкаын моз.
Сылы пыр чудитчыліс, мый мустӧм соседыс водзӧс мынтӧм могысь ӧзтас сылысь керкасӧ.
И сы вӧсна тшӧктіс Гапкалы быд минутаӧ видзӧдавны гӧгӧр, абу-ӧ пуктӧма кытчӧкӧ кос идзас.
Медбӧрын, медым предупредитны Иван Никифоровичӧс, сійӧ решитчис кӧч моз пыравны водзвыв да сетны сы вылӧ прошение Миргородса уезднӧй судӧ.
Мый сэтчӧ вӧлі гижӧма, сы йылысь позьӧ тӧдны локтан главаысь.
IV ГЛАВА
СЫ ЙЫЛЫСЬ, МЫЙ ЛОИ МИРГОРОДСКӦЙ УЕЗДНӦЙ СУД ПРИСУТСТВИЕЫН
Чуднӧй кар Миргород!
Кутшӧм стрӧйбаяс сэні абуӧсь!
И идзас, и очерета, и весиг пу вевтаӧсь;
веськыдвылын улича, шуйгавылын улича, быдлаын зэв мича плетень; сы вылын гартчӧ таг, сы вылын ӧшалӧны кринчаяс, сы сайсянь подсолнечник петкӧдлӧ ассьыс шонді кодь юрсӧ, гӧрдӧдӧ мак, тыдалӧны кыз тыкваяс...
Роскошь!
Плетеньсӧ век вӧччӧдӧма предметъясӧн, кодъяс вӧчӧны сійӧс ещӧ живописнӧйджыкӧн: либӧ ӧшӧдӧм плахтаӧн *, либӧ дӧрӧмӧн, либӧ шароварыӧн.
Миргородын абу ни гусясьӧм, ни мошенничайтӧм, и сы вӧсна быдӧн ӧшӧдӧны, мый сылы думыштчас.
Площадь дорӧ кӧ кутанныд матыстчыны, то, збыль, недыр кежлӧ сувтланныд любуйтчыны виднас: сэні эм ва гӧп, шензьӧдана ва гӧп! дзик ӧти, кутшӧмӧс тіянлы удайтчыліс коркӧ аддзывлыны!
Гӧптыс занимайтӧ пӧшти площадьсӧ ставнас.
Зэв мича гӧп!
Гырысь и посни керкаяс, кодъясӧс ылысянь позьӧ чайтны турун юръясӧн, кытшалӧмаӧсь сійӧс гӧгӧрыс да дивуйтчӧны мичлун вылас.
Но ме сідз думайта, мый абу бурджык керка, кыдзи уезднӧй суд.
Дубӧвӧй сійӧ, али кыддзысь, меным абу делӧ, но сэні, милостивӧй государьяс, кӧкъямыс ӧшинь! кӧкъямыс ӧшинь орччӧн веськыда площадь вылӧ банӧн и сійӧ ва пространство вылас банӧн, код йылысь ме висьтавлі нин и кодӧс городничӧй нимтӧ тыӧн!
Сӧмын ӧтнассӧ сійӧс краситӧма гранит рӧма краскаӧн: мукӧд керкаяссӧ Миргородын прӧстӧ белитӧма.
Вевтыс сы вылын пуысь, и краситӧма вӧлі эськӧ гӧрд краскаӧн, та вылӧ лӧсьӧдӧм выйсӧ кӧ эз сёйны канцелярскӧйяс лук сорӧн, делӧыс тайӧ вӧлі быттьӧкӧ нарошнӧ ыджыдвидз дырйи, и вевтыс коли краситтӧм.
Площадь вылас петӧ кильчӧ, кыті частӧ котралӧны курӧгъяс, сы вӧсна мый кильчӧ вылас пыр киськассьӧма шыдӧс да кутшӧмкӧ сёянтор, мый, шуны кӧ, вӧчсьӧ оз нарошнӧ, но дзик сы вӧсна, мый просительяс вӧдитчӧны видзчысьтӧг.
Сійӧс юкӧма кык пельӧ: ӧтинас присутствие, мӧдас арестантскӧй.
Сійӧ джынъяс, кӧні присутствиеыс, кык чистӧй белитӧм комната; ӧтикыс — передньӧй, просительяслы, мӧдас чернила пятноясӧн лякӧссьӧм пызан.
Сы вылын зеркалӧ.
Джуджыд бӧръяса дубӧвӧй нёль улӧс: стенъяс пӧлӧныс кӧртӧн дорӧм сундукъяс, кодъяс пытшкын вӧлі видзӧны уездса норасьӧм кипаяс.
Тайӧ сундукъяс пиысь ӧтик вылын сэки сулаліс ваксаӧн чиститӧм сапӧг.
Присутствие заводитчис асывсяньыс нин.
Судья, доза кыз морт, кӧть и неуна вӧсньыдджык Иван Никифорович дорысь, бур чужӧма, выйӧссьӧм халата, калляна да чай чашкаа, сёрнитіс подсудоккӧд.
Судьялӧн вомдоръясыс вӧліны дзик ныр улас, и сы вӧсна нырыс сылӧн вермис дукавны вылыс вомдорсӧ мыйта лолыслы колӧ.
Тайӧ вомдорыс вӧлі сылы табакерка пыдди, сы вӧсна мый нырас адресуйтӧм табакыс пыр киськасьліс сы вылӧ.
И сідз, судья сёрнитіс подсудоккӧд.
Кӧмтӧм ныв бокынджык кутіс чашкаяс тыра поднос.
Пызан помас секретарь лыддис делӧлысь решениесӧ, но сэтшӧм ӧтсяма да нор гӧлӧсӧн, мый ачыс подсудимӧйыс унмовсис эськӧ кывзігас.
Судья, сомневайтчытӧг, вӧчис эськӧ тайӧс быдӧнысь медводз, эз кӧ эськӧ сэк кості пансьы гажа сёрни.
«Ме нарошнӧ зіли тӧдмавны, — кӧдзалӧм чашкаысь чай юигмоз висьтавліс судья: — кутшӧм ногӧн тайӧ вӧчсьӧ, мый найӧ сьылӧны бура.
Менам вӧлі зэв шань дрозд, во кык сайын кымын.
Мый жӧ? друг тшыксис дзикӧдз.
Кутіс сьывны енмыс тӧдӧ мый.
Кымын водзӧ, лёкджыка, лёкджыка, гӧлӧсыс лои пыскыль да чирӧм, кӧть шыбит!
А ӧд дзик нинӧм абуысь! тайӧ со мый вӧсна артмӧ: горш улас артмӧ аня, анькытшысь ичӧтджык.
Тайӧ аняторсӧ колӧ сӧмын писькӧдны емӧн.
Менӧ велӧдіс тайӧс вӧчны Захар Прокофьевич, и именнӧ, кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы висьтала, кутшӧм ногӧн тайӧ вӧлі: воа ме сы ордӧ...»
«Прикажитанныд, Демьян Демьянович, лыддьыны мӧдтор?» торкис секретарь, коді некымын минута сайын нин помаліс лыддьыны.
«А ті лыддинныд нин?
Видзӧдтӧ, кутшӧм ӧдйӧ!
Ме эг и кывлы нинӧм!
Да кӧні нӧ сійӧ?
Вайӧй сійӧс татчӧ, ме кырымала.
Мый ещӧ тіян сэні?»
«Гусялӧм мӧс йылысь козак Бокитькалӧн делӧ».
«Ладнӧ, лыддьӧй!
Да, вот воа ме сы ордӧ.
Ме верма висьтавны тіянлы весиг ставсӧ, кыдзи гӧститӧдіс менӧ.
Вина дінӧ вайисны балык, единственнӧй!
Да, эз миянлысь балыксӧ, мыйӧн, — та дырйи судья ёкмыльтліс кывсӧ да нюммуніс, нырыс нюкайтыштіс ассьыс табакеркасӧ, — мыйӧн гӧститӧдӧ миян миргородскӧй бакалейнӧй лавка.
Сельдисӧ ме эг сёй, сы вӧсна мый, кыдз ті асьныд тӧданныд, менсьым сыысь сьӧлӧмӧс сотӧ.
Но пӧксӧ видлі: зэв бур пӧк! нинӧм шуны, вывті бур!
Сэсся юи ме золототысячникӧн * сулӧдӧм персиковӧй вина.
Вӧлі и шафраннӧй *, но шафраннӧйсӧ, кыдзи ті асьныд тӧданныд, ме ог ю.
Сійӧ, аддзанныд, зэв бур: водзвыв, кыдзи шуӧны, кыпӧдны аппетит, а сы бӧрын нин помавны...
А! пельӧн кывны, синмӧн аддзыны...» керкаӧ пырысь Иван Ивановичӧс аддзӧм бӧрын друг горӧдіс судья.
«Бог помощь! сиа здравствуйтны!» сылы ӧтнаслы лӧсялан приятностьӧн быдладорӧ копыртчылӧм бӧрын шуис Иван Иванович.
Господи, кыдзи сійӧ кужис быдӧнлы сьӧлӧм выланыс воны аслас обращениенас!
Татшӧм сямсӧ ме некысь эг аддзывлы.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ вӧлі ассьыс достоинствосӧ и сы вӧсна ыджыд почтение вылас видзӧдіс, кыдзи коланатор вылӧ.
Судья ачыс сетіс Иван Ивановичлы улӧс, нырыс сылӧн кыскыштіс вылыс вомдор вывсьыс став табаксӧ, тайӧ вӧлі сылӧн ыджыд кыпыдлун петкӧдлӧмӧн.
«Мыйӧн тшӧктанныд гӧститӧдны тіянӧс, Иван Иванович? — юаліс сійӧ. — Он-ӧ тшӧктӧй чашка чай вайны?»
«Ог, ыджыд аттьӧ», вочавидзис Иван Иванович, копыртчыштліс да пуксис.
«Вӧчӧй милость, ӧти чашка!» мӧдысь шуис судья.
«Ог, аттьӧ.
Ёна дӧвӧлен гӧститӧдӧмнад!» вочавидзис Иван Иванович, копыртчыліс да пуксис.
«Ӧти чашка», бара шуис судья.
«Ог, эн тӧждысьӧй, Демьян Демьянович!»
Тайӧс шуигӧн Иван Иванович копыртчыліс да пуксис.
«Ӧти чашка?»
«Но сідз инӧ, ӧти чашка!» шуис Иван Иванович да кисӧ нюжӧдіс поднослань.
Господьӧ енмӧ! кутшӧм помтӧм-пыдӧстӧм тонкость овлӧ мортлӧн.
Оз позь висьтавны, кутшӧм приятнӧй впечатление вӧчӧны татшӧм поступокъясыс!
«Он-ӧ тшӧктӧй кисьтны ещӧ ӧти чашка?»
«Сьӧлӧмсянь аттьӧала», кымыньтӧм чашкасӧ поднос вылӧ сувтӧдігӧн да копрасигмоз вочавидзис Иван Иванович.
«Вӧчӧй одолжение, Иван Иванович!»
«Ог вермы.
Ыджыд аттьӧ».
Тайӧс шуигӧн Иван Иванович копыртчыліс да пуксис.
«Иван Иванович! вӧчӧй дружба, ӧти чашка!»
«Ог, зэв обязан гӧститӧдӧмсьыд».
Тайӧс шуӧм бӧрын Иван Иванович копыртчыліс да пуксис.
«Сӧмын чашка! ӧти чашка!»
Иван Иванович нюжӧдіс кисӧ поднослань да босьтіс чашка.
Сё дивӧ! кыдзи вермӧ, кыдзи сяммӧ морт кутны ассьыс достоинствосӧ.
«Ме, Демьян Демьянович, — чайсӧ медбӧръяысь ньылыштігмоз висьтавліс Иван Иванович: — менам тіян дорӧ эм зэв колана делӧ: ме сета иск. — Та дырйи Иван Иванович сувтӧдіс чашкасӧ да кыскис зепсьыс гижӧм гербӧвӧй бумага лист. — Иск аслам враг вылӧ, заклятӧй враг вылӧ».
«Код вылӧ нӧ тайӧ?»
«Иван Никифорович Довгочхун вылӧ».
Тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын судья тӧкӧтьӧ эз усь улӧс вывсьыс.
«Мый ті висьталанныд! — ки-ки воча швачкӧм бӧрын шуис сійӧ. — Иван Иванович! ті-ӧ тайӧ?»
«Аддзанныд асьныд, мый ме».
«Ен тіянкӧд да став святӧйясыс!
Кыдзи!
Ті! Иван Иванович! лоинныд неприятельӧн Иван Никифоровичлы!
Тіян-ӧ вомныд тайӧ сёрнитӧ?
Мӧдысь шуӧй!
Да абу-ӧ дзебсьӧма тіян бӧрвылӧ кодкӧ мӧд да сёрнитӧ тіян пыдди?..»
«Мый нӧ тані веритны позьтӧмыс.
Ме ог вермы видзӧдны сы вылӧ; сійӧ вӧчис меным ыджыдысь-ыджыд ӧбида, оскорбитіс менсьым честьӧс».
«Пресвятӧй троица! кыдзи пӧ ӧні ме эскӧда матушкаӧс!
А сійӧ, старушка, быд лун, мыйӧн сӧмын ми пинясьны кутам чойкӧд, шуӧ: «Ті, челядь, оланныд ас костаныд, кыдзи понъяс.
Мед кӧть ті босьтінныд пример Иван Иванович да Иван Никифорович вылысь.
Вот нин другъяс, кӧ и другъяс! вот нин приятельяс! вот нин достойнӧй йӧз!»
Вот тэныд и приятельяс!
Висьталӧй, мыйысь нӧ тайӧ? кыдзи?»
«Тайӧ делӧыс абу кокни, Демьян Демьянович! кывъясӧн сійӧс оз позь висьтавны.
Прикажитӧй лыддьыны прошениеӧс.
Вот, босьтӧй тайӧ боксяньыс, таті лӧсьыдджык».
«Лыддьӧй, Тарас Тихонович!» секретарлань бергӧдчӧмӧн шуис судья.
Тарас Тихонович босьтіс прошениесӧ да, сэтшӧм ногӧн сульсьӧм бӧрын, кыдзи сульсьывлӧны став секретарьясыс уезднӧй судъясын, кык чунь отсӧгӧн, заводитіс лыддьыны:
«Миргородскӧй уездса дворянин да помещик Иван Иванович Перерепенкосянь прошение; а мый йылысь, сы вылӧ эм пунктъяс:
1) Аслас богопротивнӧй, омерзениеӧ вайӧдана да законлы преступнӧй став мера превышайтана поступокъясӧн став светлы тӧдса дворянин Иван Никифорович Довгочхун 1810 вося июль 7-ӧд лунӧ вӧчис меным смертельнӧй ӧбида, кыдзи персональнӧй менам честь дінӧ относитчысьӧс, сідзи ӧткодя и менсьым чинӧс да овӧс янӧдысьӧс да оскорбитысьӧс.
Тайӧ дворяниныс сэтчӧ жӧ ачыс мустӧм чужӧма, характерыс сылӧн пинясьысь да тырӧма енмӧс кулитӧмъясӧн да пинясян кывъясӧн!»
Тані лыддьысьыс неуна сувтліс, медым выльпӧв сульсьыны, а судья ыджыд почтениеӧн пуктіс кияссӧ да сӧмын сёрнитіс ас кежас:
«Кутшӧм лӧсьыда гижӧма!
Господьӧ енмӧ! кыдзи гижӧ тайӧ мортыс!»
Иван Иванович корис лыддьыны водзӧ, и Тарас Тихонович лыддис:
«Тайӧ дворяниныс, Иван Никифорович Довгочхун, кор ме локті сы ордӧ дружескӧй предложениеясӧн, нимтіс менӧ публичнӧя менам честьлы ӧбиднӧй да видчан нимӧн, а именнӧ ай дзодзӧгӧн, сэки кор став миргородскӧй уездлы тӧдса, мый тайӧ гнуснӧй животнӧйнас ме некор на эг шусьыв и водзӧ шусьыны ог кӧсйы.
Доказательствоӧн жӧ менам дворянскӧй происхождениелы эм сійӧтор, мый метрическӧй книгаын, коді видзсьӧ Куим Святитель вичкоын, пасйӧма кыдзи менсьым чужан лунӧс, сідзи и менсьым пыртчӧмӧс.
Дзодзӧг жӧ, кыдзи быдӧнлы тӧдса, коді мыйтӧмкӧ тӧдӧ наукаяс, оз вермы лоны пасйӧма метрическӧй книгаӧ; ӧд дзодзӧг абу морт, а лэбач, тайӧ быдӧнлы нин, коді весиг эз на вӧвлы семинарияын, достовернӧя тӧдса.
Но тайӧ злокачественнӧй дворяниныс, коді тайӧс ставсӧ тӧдіс, эз мыйкӧ мӧдтор вӧсна, а сы вӧсна, медым менам чинлы да званиелы вӧчны смертельнӧй ӧбида, видіс менӧ тайӧ гнуснӧй кывнас.
2) Тайӧ жӧ самӧй неблагопристойнӧй да абу приличнӧй дворяниныс посягнитіс ӧттшӧтш менам родовӧй собственность вылӧ, коді коли меным бать кулӧм бӧрын, блаженнӧй паметь Иван Онисиевич Перерепенко кулӧм бӧрын, коді состоитліс духовнӧй званиеын, сійӧн, мый став законъяслы паныд вайис дзик менам кильчӧ дорӧ дзодзӧг видзан гидсӧ, мый вӧчсьыліс эз мӧдтор вӧчны кӧсйӧм могысь, кыдзи мед содтыны меным вӧчӧм ӧбидасӧ; тайӧ гидыс ӧнӧдз сулаліс лӧсьыд местаын и зэв на ён вӧлі.
Но вылын индӧм дворяниныслӧн омерзительнӧй кӧсйӧмыс вӧлі сӧмын сыын, медым вӧчны менӧ яндысьтӧм тешас свидетельӧн; ӧд тӧдса, мый быд морт оз мун гидӧ, медся нин. дзодзӧг видзан гидӧ, приличнӧй делӧ вылӧ.
Законлы паныд татшӧм действуйтӧмнас кык водз сюръяыс сулалӧны менам собственнӧй му вылын, коді вӧлі менамӧн ещӧ бать ловъя дырйи на, блаженнӧй паметь Иван Онисиев Перерепенко ловъя дырйи, муыс вӧлі заводитчӧ амбарсянь да веськыда мунӧ дзик сійӧ местаӧдзыс, кӧні бабаяс мыськалӧны гырничьяс.
3) Вылын петкӧдлӧм дворяниныс, кодлӧн самӧй нимыс нин да овыс внушайтӧ быдсяма омерзениесӧ, кутӧ сьӧлӧмас лёк кӧсйӧм сотны менӧ аслам керкаын.
Та йылысь кывшутӧг петкӧдлӧны улынджык индӧм признакъясыс: ӧти-кӧ, тайӧ злокачественнӧй дворяниныс заводитіс частӧ петавлыны аслас керкаысь, мыйсӧ войдӧр некор, аслас дышысла да гнуснӧй кыз яй вӧснаыс, эз вӧчлывлы; мӧд-кӧ, сылӧн людскӧяс, коді орчча дзик менам заборкӧд, коді потшӧ менсьым собственнӧй муӧс, кодӧс колис меным покойнӧй бать, блаженнӧй паметь Иван Онисиев Перерепенко, быд лун овлытӧма дыр ӧзйӧ би, коді лоӧ талы явнӧй доказательствоӧн, кӧть ӧнӧдз, аслас <ns>скарӧдь</ns> кодь скуплун вӧснаыс, пыр не сӧмын сальнӧй сись, но весиг каганец * вӧлі кусӧдӧ.
И та вӧсна кора тайӧ дворянин Иван Никифоров Довгочхунӧс, кыдзи менсьым керка сотӧмысь мыжаӧс, менсьым чинӧс, нимӧс да овӧс оскорбитӧмысь да собственность хищническӧя присвоитӧмысь, а медсясӧ менам ов дорӧ Ай дзодзӧг ним подлӧя да предосудительнӧя ӧтлаалӧмысь, штрапуйтны, перйыны судӧн воштӧмъяс да убыткаяс, и асьсӧ, кыдз нарушительӧс, дорны кандалаӧ да дорӧм бӧрас карса тюрьмаӧ мӧдӧдны и тайӧ менам корӧм кузя решениесӧ пырысь-пыр да обязательнӧ вӧчны.
Гижис да сочиняйтіс дворянин, миргородскӧй помещик Иван Иванов Перерепенко».
Прошение лыддьӧм бӧрас судья матыстчис Иван Иванович дінӧ, босьтіс сійӧс кизьӧдыс да заводитіс шуавны сылы пӧшти татшӧм ногӧн: «Мый тайӧ ті вӧчанныд, Иван Иванович?
Енмысь полӧй!
Шыбитӧй прошениетӧ, мед сійӧ пропадитас!
(сӧтанаыс мед сылы вӧтӧ усьӧ).
Лучше кутчысьӧй Иван Никифоровичкӧд ки-ки воча, да окасьӧй, да ньӧбӧй сатуринскӧйӧс, либӧ никопольскӧйӧс *, либӧ кӧть прӧстӧ вӧчӧ пунш, да корӧй менӧ!
Юам ӧтлаын дай вунӧдам ставсӧ!»
«Ог, Демьян Демьянович! абу сэтшӧм делӧыс, — шуис Иван Иванович важнӧя, коді пыр лӧсявліс сылы: — Абу сэтшӧм делӧыс, медым позьӧ вӧлі решитны сӧвет да любовӧн.
Прӧщайтлӧй!
прӧщайтлӧй и ті, господа! — водзӧ висьталіс сійӧ сэтшӧм жӧ важнӧя да быдӧнлань бергӧдчылӧмӧн. — Надейтча, мый менам прошение вӧчас колана действие», и муніс, присутствиеса став йӧзыс колины чуймӧмаӧсь.
Судья пукаліс кыв шутӧг.
Секретарь чушкис табак, канцелярскӧйяс пӧрӧдісны жугӧдӧм сулея пыдӧс, кодӧс вӧдитісны черниладоз пыдди, и судья ачыс шӧйӧвошӧмӧн визьйӧдліс чуньнас пызан вылӧ кисьтӧм черниласӧ.
«Мый ті шуанныд та вылӧ, Дорофей Трофимович?» мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын подсудок дінӧ шыасигмоз шуис судья.
«Нинӧм ог шу», вочавидзис подсудок.
«Кутшӧм делӧяс вӧчсьӧны!» водзӧ висьталіс судья.
Эз на удит тайӧс шуны сійӧ, кыдзи дзуркнитіс ӧдзӧс и Иван Никифоровичлӧн туша джынйыс пырис присутствиеӧ; мӧд джынйыс вӧлі передньӧйын на.
Иван Никифоровичлӧн тыдовтчӧмыс, да ещӧ судӧ, кажитчис сэтшӧм овлытӧмӧн, мый судья горӧдіс; секретарь дугдіс лыддьысьны.
Ӧти канцелярист, фризовӧй * сяма полуфрака, босьтіс вомас перӧ; мӧд ньылыштіс гутӧс.
Весиг фельдъегерлысь да сторожлысь должностьсӧ нуысь инвалид, коді таӧдз сулаліс ӧдзӧс дорас да пельпомӧдыс дӧмаса няйт дӧрӧм пытшкӧсас гыжъясис, весиг тайӧ инвалидыс паськӧдіс вомсӧ да тальччис кодлыкӧ кок вылас.
«Кутшӧм судьбаясӧн? мый да кыдзи?
Кыдзи здоровьеныд тіян, Иван Никифорович?»
Но Иван Никифорович вӧлі кулӧма нисьӧ ловъя, сы вӧсна мый сибдіс ӧдзӧсас да эз вермы воськовтны водзӧ ни бӧрӧ.
Весьшӧрӧ судья горзіс передньӧйӧ, медым кодкӧ йӧткыштас мышсяньыс Иван Никифоровичсӧ присутственнӧй залӧ.
Передньӧйын вӧлі сӧмын ӧти старука-просительница, коді кӧть кыдзи эз зіль аслас лыӧсь кияснас, нинӧм эз вермы вӧчны.
Сэки канцелярскӧйяс пиысь ӧтик, кыз вомдоръяса, паськыд пельпомъяса, кыз ныра, кӧсӧйӧн да коддзӧм морт моз видзӧдысь синма, косясьлӧм гырддзаяса, матыстчис Иван Никифоровичлӧн тушаджын дорас, пукталіс сылысь кыкнан кисӧ крестӧн, кыдзи кагалысь, да мигнитіс пӧрысь инвалидлы, коді пыксис аслас пидзӧснас Иван Никифоровичлы кынӧмас да, нора ружтӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧс кыскисны передньӧйӧ.
Сэки вештісны игансӧ да восьтісны мӧд ӧдзӧсджынсӧ.
Канцелярскӧй да сылӧн отсасьысь, инвалид, вомъясысь дружнӧй зэвтчылӧм вӧснаыс петіс сэтшӧм ён дук, мый присутствие комнатаыс недыр кежлӧ лолі сур да вина юанін кодь.
«Эз-ӧ дойдны тіянӧс, Иван Никифорович?
Ме висьтала матушкалы, сійӧ ыстас тіянлы настойка, кодӧн сӧмын зыралыштанныд костӧ да мыштӧ и ставыс прӧйдитас».
Но Иван Никифорович уськӧдчис улӧс вылӧ да кузя ойзӧмъясысь кындзи эз вермы шуны нинӧм.
Медбӧрын жебиник, мудзӧмысла муртса кылысь гӧлӧсӧн шуис:
«Абу-ӧ угоднӧ? — и, зепсьыс рожок перйӧм бӧрын, содтіс: — босьтӧй, одолжайтчӧй!»
«Зэв рад, мый тіянӧс аддза, — вочавидзис судья. — Но пыр на ог вермы гӧгӧрвоны, мый заставитіс тіянӧс вӧчны труд да одолжитны миянӧс татшӧм приятнӧй видзчысьтӧмторнас».
«Прошениеӧн...» сӧмын вермис шуны Иван Никифорович.
«Прошениеӧн?
Кутшӧмӧн?»
«Искӧн!.. — тані лолыс тырліс дыркодь кежлӧ: — ок!.. искӧн мошенник вылӧ...
Иван Иванович Перерепенко вылӧ».
«Господи! и ті сэтчӧ!
татшӧм шоча овлысь другъяс!
Сэтшӧм бур морт вылӧ иск...»
«Сійӧ ачыс сӧтанаыс!» оръясьлан гӧлӧсӧн шуис Иван Никифорович.
Судья пернапас чӧвтіс.
«Босьтӧй прошениесӧ да лыддьӧй».
«Нинӧм вӧчны, лыддьӧй, Тарас Тихонович», дӧзмӧмпырысь секретарь дінас шыасигмоз шуис судья, нырыс жӧ сылӧн невольнӧя нюкайтыштіс вылыс вомдорсӧ, мый векджыксӧ войдӧр вӧчліс сійӧ сӧмын ыджыд кыпыдлунла.
Нырыслӧн татшӧм асныралӧмыс судьялы вӧчліс ещӧ ыджыд дӧсада.
Сійӧ перйис носӧвик да вылыс вомдор вывсьыс чышкис став табаксӧ, медым накажитны сылысь дерзостьсӧ.
Секретарь, ассьыс пыр овлан модасӧ вӧчӧм бӧрын, кодӧс сійӧ пыр употребляйтліс лыддьыны заводитӧм водзвылын, мӧдногӧн кӧ носӧвиктӧг, заводитіс аслас пыр овлан гӧлӧсӧн татшӧм ногӧн:
«Корӧ миргородскӧй уездса дворянин Иван Никифорович Довгочхун, а мый йылысь, сылы эм пунктъяс:
1) Аслас лӧг петан лёклун кузя да явӧ лёкӧс кӧсйӧм кузя, асьсӧ дворянинӧн шуысь Иван Иванов Перерепенко быдсяма пакӧсть, убытка да мукӧд ехидненскӧй да ужасӧ вайӧдана поступокъяс меным вӧчӧ и тӧрытъя луншӧр кадӧ, кыдзи рӧзбойник да войся гусясьысь, черъясӧн, пилаясӧн, ӧжынъясӧн да мукӧд слесарнӧй орудиеясӧн, пырӧма войнас менам дворӧ да сэні сулалысь менам жӧ собственнӧй гидӧ.
Аслас киӧн да лёк вӧчӧм ногӧн сійӧс кералӧма.
Мый вылӧ ме ассянь эг сетлы некутшӧм помка законлы паныда да рӧзбойничӧй сэтшӧм поступоклы.
2) Тайӧ жӧ дворянин Перерепенко кӧсйӧ вины менӧ и колян тӧлысся 7-ӧд лунӧдз, тайӧ кӧсйӧмсӧ гусьӧн кутӧмӧн, локтіс ме ордӧ да кутіс дружескӧя да мудера корны менсьым ружье, коді вӧлі менам комнатаын, и вӧзйис меным сы вылӧ, сылы лӧсялана скуплунӧн, уна туйтӧмторъяс: руд порсьӧс да кык мерка зӧр.
Но сылысь преступнӧй кӧсйӧмсӧ водзвыв казялӧм бӧрын ме быдногӧн зіли дугӧдны сійӧс таысь, но тайӧ мошенник да подлец Иван Иванов Перерепенко видіс менӧ мужик ногӧн да тайӧ кадсяньыс кутӧ ме вылӧ миритчытӧм лӧглун.
Такӧд тшӧтш жӧ тайӧ частӧ казьтылана лёк дворяниныслӧн да рӧзбойник Иван Иванов Перерепенкоыслӧн и происхождениеыс некытчӧ туйтӧм: сылӧн чойыс вӧлі став светлы тӧдса потаскуха да муніс егерскӧй рота бӧрся, коді сулаліс вит во сайын Миргородын; а верӧссӧ ассьыс гижӧма крестьянинӧ.
Батьыс и мамыс сылӧн тожӧ вӧліны пребеззаконнӧй йӧз и кыкнанныс вӧліны думыштны позьтӧм пьяницаяс.
Казьтылан дворянин да рӧзбойник Перерепенко аслас скӧтнога да вӧйпны достойнӧй поступокъяснас ордйис ассьыс став рӧднясӧ да благочестие вид улын вӧчӧ самӧй соблазнительнӧй делӧяс.
Оз видзав: ӧд арся видз дырйи тайӧ богоотступникыс ньӧбис меж да мӧд луннас тшӧктіс начкыны аслас беззаконнӧй нывлы — Гапкалы, ачыс висьталіс, мый сылы пӧ колӧ вӧлі сэкся час кежлӧ каганцы да сисьяс вӧчны салӧ.
Та вӧсна кора тайӧ дворянинсӧ, кыдзи рӧзбойникӧс, енмӧс кулитысьӧс, мошенникӧс, кодӧс эрдӧдӧма грабитӧмын да гусясьӧмын, кандалаӧ дорны да тюрьмаӧ либӧ государственнӧй острогӧ мӧдӧдны да сэні нин, кыдзи ковмас, чинъясысь да дворянствоысь лишитӧм бӧрын бура нӧйтны ньӧрйӧн да Сибирӧ каторга вылӧ колӧм серти мӧдӧдны,
воштӧмъяс, убыткаяс тшӧктыны сылы мынтыны и тайӧ менам прошение сертиыс вӧчны решениесӧ.
Тайӧ прошениеас кырымпас пуктіс миргородскӧй уездса дворянин Иван Никифорович Довгочхун».
Мыйӧн сӧмын секретарь помаліс лыддьӧмсӧ, Иван Никифорович кутчысис шапкаас да копыртчыліс, кӧсйис мунны.
«Кытчӧ нӧ ті, Иван Никифорович? — шуаліс сылы судья.
— Пукалыштӧй неуна! юыштӧй чай!
Орышко! мый тэ сулалан, йӧй ныв, да мигайтчан канцелярскӧйяскӧд,
котӧрт, чай вай!»
Но Иван Никифорович повзьӧмвывсьыс, мый татшӧм ылӧдз муніс гортсяньыс да выдержитіс татшӧм ӧпаснӧй карантин, удитіс нин петны ӧдзӧсӧд да шуыштіс:
«Энӧ тӧждысьӧй, ме окотапырысь...» и пӧдлаліс сійӧс ас бӧрсьыс, став присутствиеса йӧзыс колины чуймӧмаӧсь.
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Кыкнан прошениесӧ вӧлі примитӧма, и делӧыс лоӧ вӧлі зэв важнӧй интереса, сы вӧсна мый ӧтик виччысьтӧм обстоятельство содтіс сы дінӧ ещӧ ыджыд интерес.
Кор судья петіс присутствиеысь, и сійӧс колльӧдісны подсудок да секретарь, а канцелярскӧйяс пукталісны мешӧкӧ просительясӧн вайӧм чипанъясӧс, колькъяс, нянь, пирӧг, лепёшки, нянь тупӧсьяс да мукӧд шылльӧ-мылльӧ, тайӧ кадас руд порсь, пырис комнатаас да кватитіс, сэні вӧлысьяслы шензьӧм вылӧ, эз пирӧг либӧ нянь тупӧсь, а Иван Никифоровичлысь прошениесӧ, коді, листъяснас увлань ӧшӧдчӧмӧн, куйліс пызан пом вылын.
Бумага кватитӧм бӧрын руд порсь пышйис сэтшӧм ӧдйӧ, мый приказнӧй чиновникъяс пиысь некод эз вермыны вӧтӧдны сійӧс, кӧть и шыблалісны линейкаясӧн да черниладозъясӧн.
Тайӧ чрезвычайнӧй происшествиеыс вӧчис страшнӧй суматоха, сы вӧсна мый весиг копия эз на вӧв гижӧма сы вылысь.
Судья, сылӧн секретарыс да подсудокыс дыр сёрнитісны татшӧм кывлытӧм обстоятельство йывсьыс, медбӧрын, решитӧма вӧлі гижны та йылысь отношение городничӧйлы, сы вӧсна мый тайӧ делӧ кузя следствиеыс ёнджыкасӧ относитчис гражданскӧй полициялы.
389 №-а отношение мӧдӧдӧма вӧлі сылы тайӧ жӧ лунас, и та кузя лои зэв любопытнӧй объяснение, мый йылысь лыддьысьысьяс вермасны тӧдмавны водзын локтысь главаысь.
V ГЛАВА
КӦНІ ВИСЬТАВСЬӦ МИРГОРОДСА КЫК ПОЧЁТНӦЙ ОСОБАЛӦН СОВЕЩАНИЕ ЙЫЛЫСЬ
Мыйӧн сӧмын Иван Иванович эштӧдіс аслас овмӧссьыс уджъяссӧ да петіс, кыдзи век, куйлыштны лэбулын, кыдзи ёна чуймӧмӧн аддзис дзиръя дорсьыс мыйкӧ гӧрдӧс.
Тайӧ вӧлі городничӧйлӧн гӧрд обшлагыс, коді, равномернӧя, кыдзи и воротникыс сылӧн, пӧлучитӧма политура да доръясӧдыс лоӧма лакированнӧй кучикӧн.
Иван Иванович думыштіс ас кежас: «Абу лёк, мый Пётр Фёдорович локтіс сёрнитыштны», но ёна кутіс шензьыны, кор аддзис, мый городничӧй мунӧ вӧлі вывті ӧдйӧ да шенасьӧ кияснас, мый овліс сыкӧд, пырджыксӧ, зэв шоча.
Мундирас городничӧйлӧн вӧлі вурӧма кӧкъямыс кизь, ӧкмысӧдыс кыдзи ори процессия дырйи вичко вежӧдігӧн во кык сайын, сідзи ӧніӧдз на десятскӧйяс оз вермыны аддзыны, кӧть городничӧй быдлунся рапортъяс дырйи, кодъясӧс сылы сетӧны квартальнӧй надзирательяс, пыр юасьӧ, сюрис-ӧ кизьыс.
Тайӧ кӧкъямыс кизьсӧ вӧлі вурӧма сылӧн сэтшӧм ногӧн, кыдзи бабаяс садитӧны бобыяс, ӧтик веськыдвылас, мӧдыс шуйгавылас.
Шуйга кокас сылы лыйӧмаӧсь бӧръя кампания дырйи, и сы вӧсна сійӧ, чотігтыр, шыбитліс сійӧс сэтшӧм ылӧ боквыв, мый торкліс тайӧн пӧшти веськыд кокыслысь став трудсӧ.
Кымын ӧдйӧ действуйтліс городничӧй аслас кокъяснас, сымын этша ачыс мунліс водзӧ.
И та вӧсна, кытчӧдз эз во городничӧй лэбулӧ, Иван Ивановичлӧн вӧлі уна кад чайтны да мӧвпавны, мый вӧсна городничӧй сэтшӧм ӧдйӧ ӧвтчӧ кияснас.
Сымын ёнджыка тайӧ интересуйтліс сійӧс, мый делӧыс кажитчыліс вӧвлытӧм важнӧйӧн, ӧд сылӧн сьӧрсьыс вӧлі весиг выль шпага.
«Видза оланныд, Пётр Фёдорович!» горӧдіс Иван Иванович, коді, кыдзи висьталӧма нин, вӧлі зэв любопытнӧй да некыдз эз вермы кутны ассьыс терпитны вермытӧмсӧ сійӧс аддзигӧн, кыдзи городничӧй босьтліс приступӧн кильчӧсӧ, но век на эз лэптыв ассьыс синъяссӧ вывлань и пинясис аслас кокъясыскӧд, кодъяс некутшӧм ногӧн эз вермыны ӧтчыдӧн воськовтны пос тшупӧд вылас.
«Бур лун сия любезнӧй друглы да благодетельлы, Иван Ивановичлы!» вочавидзис городничӧй.
«Пӧжалуйста пуксьӧй.
Ті, кыдзи ме аддза, мудзӧмныд, сы вӧсна мый тіян ранитчылӧм кокныд мешайтӧ...».
«Менам кокӧй! — горӧдіс городничӧй, Иван Иванович вылӧ сідзи видзӧдлӧмӧн, кыдзи великан видзӧдлӧ пигмей * вылӧ, учёнӧй педант танцы кузя учитель вылӧ.
Та дырйи сійӧ веськӧдіс ассьыс коксӧ да зымнитіс сійӧн джоджӧ.
Тайӧ храбростьыс, колӧ шуны, сылы дона сувтіс, сы вӧсна мый став тушаыс сылӧн довкнитчис и нырыс кокыштіс перилӧсӧ; но порядок бӧрся мудрӧй видзӧдысь, медым эз казявны немтор, пыр жӧ ас садяс воис да кисӧ сюйис зептас, быттьӧкӧ сы могысь, медым перйыны табакерка. — Ме тіянлы доложита ас йылысь, любезнейшӧй друг да благодетель Иван Иванович, мый ме вӧчлывлі аслам нэмӧн не татшӧм походъяс.
Да, збыльысь, вӧчлывлі.
Пример вылӧ, 1807 вося кампания дырйи...
Эк, ме тіянлы висьтала, кутшӧм ногӧн ме вуджи забор вомӧн ӧтик мичаник немка дорӧ».
Та дырйи городничӧй куньтыртіс ӧти синсӧ да бес моз плутовскӧя нюммуніс.
«Кытӧні нӧ ті вӧлінныд талун?» юаліс Иван Иванович, сійӧ кӧсйис торкны городничӧйӧс да регыдджык тӧдмавны, кутшӧм могӧн сійӧ воӧма,
сылы ёна окота эськӧ вӧлі юавны, мый сэтшӧмсӧ кӧсйӧ объявитны городничӧй:
но светсӧ * бура тӧдӧмысь сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм абу лӧсьыд сетны татшӧм вопроссӧ, и Иван Иванович должен вӧлі крепитчыны да виччысьны разгадкасӧ, сэки жӧ сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис некор вӧвлытӧм ёна.
«А позволитӧй, ме тіянлы висьтала, кӧні вӧлі ме, — вочавидзис городничӧй.
— Ӧти-кӧ, доложита тіянлы, мый талун зэв бур кадыс...».
Бӧръя кывъяс дырйиыс Иван Иванович тӧкӧтьӧ эз кув.
«Но энлӧй, — водзӧ висьталіс городничӧй.
— Ме локті талун ті дорӧ ӧтик зэв важнӧй могӧн».
Тані городничӧйлӧн чужӧмыс да мыгӧрыс лоины сэтшӧм жӧ тӧждысянаӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны кильчӧсӧ приступӧн босьтігӧн.
Иван Иванович ловзис да сырмис, быттьӧ лихорадка дырйи, эз нюжмась, кыдзи векджынсӧ вӧчліс, да юаліс:
«Кутшӧм нӧ сійӧ важнӧй?
важнӧй ӧмӧй сійӧ?».
«Вот изволитӧй аддзыны: медводз лысьта доложитны тіянлы, любезнӧй друг да благодетель Иван Иванович, мый ті... менам ногӧн, ме, изволитӧй аддзыны, ме нинӧм, но правительстволӧн видъяс, правительстволӧн видъяс тайӧс требуйтӧны: ті нарушитӧмныд благочиниелысь порядоксӧ!»
«Мый тайӧс ті висьталанныд, Пётр Фёдорович?
Ме немтор ог гӧгӧрво».
«Помилуйтӧй, Иван Иванович!
кыдзи ті немтор онӧ гӧгӧрвоӧй?
Тіян асланыд живӧтинаыд пышйӧдӧма зэв важнӧй казеннӧй бумага, и ті ещӧ шуанныд та бӧрын, мый немтор онӧ гӧгӧрвоӧй!»
«Кутшӧм живӧтина?»
«Позяс кӧ шуны, тіян асланыд руд порсьныд».
«А ме мыйӧн мыжа?
Мыйла судейскӧй стӧрӧжыс восьсӧн кольӧ ӧдзӧсъяссӧ!»
«Но, Иван Иванович, тіян асланыд животнӧйныд, сідзкӧ, ті мыжаӧсь».
«Ыджыд аттьӧ тіянлы сыысь, мый менӧ порськӧд рӧвняйтанныд».
«Тайӧс нин вот ме эг шулы, Иван Иванович!
Ей-богу, эг шулы!
изволитӧй думыштлыны чистӧй совестьӧн асьныд: тіянлы, некутшӧма падъявтӧг, тӧдса, мый начальство видъяс серти карын дугӧдӧма, медся нин карса главнӧй уличаясын, шляйтчыны нечистӧй животнӧйяслы.
Согласитчӧй асьныд, мый тайӧ запретитӧм делӧ».
«Енмыс тӧдӧ, мый тайӧс ті висьталанныд?
Ыджыд тай, мый порсь петӧма улич вылӧ!»
«Позволитӧй тіянлы доложитны, позволитӧй, позволитӧй, Иван Иванович, тайӧ дзик позьтӧмтор.
Мый нӧ вӧчан?
Начальство тшӧктӧ — ми долженӧсь кывзысьны.
Ог вензьы, петавлӧны корсюрӧ улич вылӧ и весиг площадь вылӧ курӧгъяс и дзодзӧгъяс, тшупыштӧй аслыныд: курӧгъяс и дзодзӧгъяс; но ме ещӧ кольӧм во на сеті предписание порсьясӧс да кӧзаясӧс не лэдзны публичнӧй площадьяс вылӧ.
Тайӧ предписаниесӧ сэки жӧ тшӧкті лыддьыны гораа, собрание вылын, став йӧз водзын».
«Ог, Пётр Фёдорович, ме татысь нинӧм ог аддзы, сыысь кындзи, мый ті быдногӧн зілянныд ӧбидитны менӧ».
«Вот тайӧс он вермӧ шуны, любезнейшӧй друг да благодетель, медым ме зіли ӧбидитны.
Тӧдвылад уськӧдлӧй асьныд: ме эг шулы тіянлы ни ӧтик кыв кольӧм воӧ, кор ті стрӧитінныд керка вевттӧ индӧм мера серти дзонь аршинӧн джуджыдджыка.
Мӧдарӧ, ме вӧчи сідзи, быттьӧкӧ тайӧс эг и казявлы.
Веритӧй, любезнейшӧй друг, мый и ӧні эськӧ ме дзик жӧ, сідз шуны... но менам долг, шуны кӧ, обязанность, требуйтӧ видзӧдны чистота бӧрся.
Думыштлӧй асьныд, кор друг главнӧй улича вылын...»
«Ёна нин бурӧсь тіян главнӧй уличаясыд!
Сэтчӧ быд баба * мунӧ шыбитны сійӧс, мый сылы оз ков».
«Позволитӧй тіянлы доложитны, Иван Иванович, мый ті асьныд ӧбижайтанныд менӧ!
Збыль, тайӧ корсюрӧ овлӧ, но ёнджыкасӧ сӧмын забор улын, сарайяс либӧ кумъяс улын, но медым главнӧй улича вылын площадь вылӧ пырис пиялӧм порсь, тайӧ сэтшӧм делӧ...»
«Мый нӧ сэтшӧмыс, Пётр Фёдорович!
Ӧд порсьыс енлӧн творение!»
«Сӧгласен.
Тайӧ став светлы тӧдса, мый ті морт учёнӧй, тӧданныд наукаяс и мукӧд быдсяма предметъяссӧ.
Дерт, ме некутшӧм наукаяс эг велӧдлы: велӧдчыны ӧдйӧ гижны ме заводиті аслам олӧмын комынӧд во вылын.
Ме ӧд, кыдзи тіянлы тӧдса, рядовӧйяс пиысь».
«Гм!» шуис Иван Иванович.
«Да, — водзӧ висьталіс городничӧй: — 1801 воын ме вӧлі 42 егерскӧй: полкын 4 ротаын поручикӧн.
Ротнӧй командир миян вӧлі, изволитанныд кӧ тӧдны, капитан Еремеев».
Та дырйи городничӧй сюйис ассьыс чуньяссӧ табакеркаӧ, кодӧс Иван Иванович кутіс восьсӧн да посньӧдіс табаксӧ.
Иван Иванович вочавидзис:
«Гм».
«Но менам долг, — водзӧ висьталіс городничӧй: — эм кывзысьны правительство требованиеяслысь.
Тӧданныд-ӧ ті, Иван Иванович, мый судысь казеннӧй бумага гуысьӧс, быд мукӧд преступлениеяскӧд ӧткодя, судитӧ уголовнӧй суд?»
«Сідзи тӧда, мый, колӧ кӧ, и тіянӧс велӧда.
Тадзи позьӧ сёрнитны йӧз йылысь, пример вылӧ, ті кӧ быттьӧ гусялінныд бумагасӧ; но порсь животнӧй, енлӧн творение!»
«Ставыс сідз; но закон шуӧ: гусясьӧмын мыжа...
кора тіянӧс кывзыны сюся: мыжа!
Тані оз пасйыссьы ни рӧд, ни пол, ни звание, сідзкӧ, и животнӧй вермас лоны мыжаӧн.
Тіян воля, а животнӧйсӧ накажитӧм вылӧ приговор лыддьытӧдз колӧ вайӧдны полицияӧ, кыдзи порядок торкысьӧс».
«Оз, Пётр Фёдорович! — веськодьпырысь вочавидзис Иван Иванович: — Тайӧтӧ оз ло!»
«Кыдзи тіянлы окота, сӧмын ме должен вӧчны сідзи, кыдзи тшӧктӧ начальство».
«Мый нӧ ті стращайтад менӧ?
Буракӧ, кӧсъянныд ыстыны сыла китӧм салдатӧс.
Ме прикажита дворовӧй бабалы сійӧс коколюкаӧн вӧтлыны.
Сылысь медбӧръя кисӧ чегасны».
«Ме ог лысьт тіянкӧд вензьыны.
Сідзкӧ, онӧ кӧ ті кӧсйӧ вайӧдны сійӧс полицияӧ, то пользуйтчӧй сійӧн кыдзи тіянлы колӧ.
Кор окотитанныд начкӧй сійӧс рӧштво кежлӧ и вӧчӧй сыысь окорокъяс, либӧ сідзи сёйӧй.
Сӧмын ме эськӧ кори тіянлысь, кутанныд кӧ вӧчны калбас, мӧдӧдӧй меным ӧти пара сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс тіян сэтшӧм кужӧмӧн вӧчӧ Гапканыд порсь вирысь да салӧысь.
Менам Аграфена Трофимовна ёна найӧс радейтӧ».
«Калбас, изволитӧй, мӧдӧда пара».
«Зэв тіянлы лоа благодарен, любезнӧй друг да благодетель.
Ӧні позволитӧй тіянлы висьтавны ещӧ ӧти кыв: менам эм поручение, кыдзи судьясянь, сідзи и став миян тӧдсаяссянь, сідз шуны, миритны тіянӧс тіян приятельныдкӧд, Иван Никифоровичкӧд».
«Кыдзи! невежаыскӧд! медым ме да бураси этайӧ грубияныскӧд!
Некор!
Оз ло тайӧ, оз ло!»
Иван Иванович вӧлі вывті решительнӧй состояниеын.
«Кыдзи тіянлы окота, — кыкнан ныр розьсӧ табакӧн тыртігмоз вочавидзис городничӧй.
— Ме ачым ог лысьт сӧветуйтны; но позволитӧй жӧ доложитны: вот ті ӧні лӧгӧсь, а мыйӧн бурасянныд. ..»
Но Иван Иванович кутіс сёрнитны перепелъясӧс кыйӧм йылысь, мый векджыксӧ овлывліс, кор сылы окота вӧлі дугӧдны тайӧ сёрнисӧ...
И вот, городничӧй, некутшӧм успех пӧлучиттӧг, должен вӧлі мунны бӧр.
VI ГЛАВА
КЫТЫСЬ ЛЫДДЬЫСЬЫСЬ КОКНИА ВЕРМАС ТӦДМАВНЫ СТАВСӦ СІЙӦС, МЫЙ СОДЕРЖИТЧӦ СЫЫН
Кутшӧма кӧть эз старайтчыны судын дзебны делӧсӧ, но мӧд лунас жӧ став Миргород тӧдіс, мый Иван Ивановичлӧн порсьыс пышйӧдӧма Иван Никифоровичлысь прошениесӧ.
Ачыс городничӧй первойӧн вунӧдчис да тӧдлытӧг висьталіс.
Кор Иван Никифоровичлы висьталісны та йылысь, сійӧ нинӧм эз шу, юаліс сӧмын: абу-ӧ пӧ руд?
Но Агафья Федосеевна, коді вӧлі сэні жӧ, кутіс бара усьласьны Иван Никифорович вылӧ:
«Мый тэ, Иван Никифорович?
тэ вылын кутасны серавны, кыдзи дурак вылын, эновтчан кӧ тэ!
Кутшӧм тэ та бӧрын лоан дворянин!
Тэ омӧльджык лоан бабаысь, коді вузасьӧ чӧскыдторъясӧн, кодъясӧс тэ ёна радейтан».
И ызйӧдіс ланьтлытӧмыд!
Корсис кыськӧ шӧр арлыда мортӧс, коді вӧлі сьӧд, став чужӧм пасьтаыс чутъяс, гырддзаяс вылас дӧмасъяс, ачыс пемыдлӧз сюртука, дзик приказнӧй черниладоз кодь.
Сапӧгсӧ сійӧ мавтліс дьӧгӧдьӧн, новлӧдліс кыкнан пель саяс куим перӧӧн да кизяс шнур йылӧ кӧрталӧм стекляннӧй пузырёк, черниладоз пыдди; сёйліс ӧтпырйӧ ӧкмыс пирӧг, а дасӧдсӧ сюйліс зептас, и ӧти гербӧвӧй листӧ гижліс сы мында быдпӧлӧс ябеда, мый кызӧктытӧг да несйытӧг некутшӧм лыддьысь эз вермыв ӧтчыдӧн лыддьыны тайӧс.
Тайӧ не морт нога мортыс лукйысис, тільсис, гижис да медбӧрын страпайтіс татшӧм гижӧд:
«Миргородса Уезднӧй Судӧ дворянин Довгочхун Иван Никифоровичсянь.
Эсійӧ менам прошениесӧ, кодӧс ме, дворянин Довгочхун Иван Никифорович гижлі, вӧлі сетӧма дворянин Перерепенко Иван Ивановичкӧд тшӧтш; мыйлы и ачыс Миргородса уезднӧй суд ассьыс потворствосӧ петкӧдліс.
И самӧй сійӧ нахальнӧй самоуправствоыс руд порсьыслӧн, кодӧс вӧлӧм видзӧны гусьӧн да бокӧвӧй йӧзсянь нин пельӧдз кывсис.
А тайӧ лэдзӧмыс да потворствуйтӧмыс, кыдзи злоумышленнӧй, судлы кывшутӧг подлежитӧ; ӧд тайӧ порсьыс йӧй животнӧй, а медся нин кужӧма бумага пышйӧдны.
Мыйысь явӧ тыдалӧ, мый частӧ казьтылана порсьсӧ нарошнӧ лэдзис та могысь прӧтивникыс ачыс, коді асьсӧ шуӧ дворянин Перерепенко Иван Ивановичӧн, кодӧс эрдӧдӧма нин вӧлі рӧзбойын, мортӧс вины кӧсйӧмын да енмӧс кулитӧмын.
Но тайӧ Миргородса Судыс, сылы лӧсялана лицемериеӧн, ассьыс гуся сӧглашение сетӧма, мыйтӧг тайӧ порсьыс некутшӧм ногӧн эськӧ эз вермы пышйӧдны бумагасӧ:
ӧд Миргородскӧй Уезднӧй Судлӧн эм уна прислуга, та дорӧ тырмымӧн сӧмын индыны приёмнӧйын пыр олысь салдат вылӧ, кодлӧн кӧть и кӧсӧй ӧти синмыс да неуна доймӧма киыс, но медым вӧтлыны порсьӧс да кучкыны сылы зорйӧн, сійӧ зэв бура вермис.
Мыйысь достовернӧя тыдалӧ потворствоыс тайӧ Миргородса Судыслӧн да кывшутӧг таысь жидовскӧй барышсӧ ӧтлаын юклӧм.
Тайӧ жӧ вылын казьтылана рӧзбойникыс да дворянин Перерепенко Иван Ивановыс позоритчӧм бӧрын приточениеын вӧвліс.
Мый вӧсна и юӧрта та йылысь Уезднӧй Судлы ме, дворянин Довгочхун Иван Никифоров, бура тӧдмӧдӧм могысь, тайӧ руд порсьыслысь кӧ либӧ сыкӧд сӧгласа дворянин Перерепенколысь тайӧ корӧм сертиыс оз ло перйӧма и сы кузя справедливӧй да менам пӧльза вылӧ решение оз ло: то ме, дворянин Довгочхун Иван Никифоров, судлӧн татшӧм тайӧ законлы паныд потворствуйтӧмсьыс сета норасьӧм Палатаӧ надлежащӧй форма кузя делӧсӧ вуджӧдны. —
Миргородскӧй уездса дворянин Довгочхун Иван Никифоров».
Тайӧ корӧмыс вӧчис ассьыс действиесӧ: судья вӧлі морт, кыдз векджык овлӧны став бур йӧзыс, полысьяс лыдысь.
Сійӧ шыасис секретарь дінӧ.
Но Секретарь лэдзис пинь пырыс кыз шыа «гм» и веськодьпырысь дьявол моз кык смыслӧн кӧрліс чужӧмсӧ, кыдзи вермӧ корны сӧмын ӧтнас сӧтана, кор аддзӧ аслас кок улысь сы дорӧ локтысь жертваӧс.
Ӧти средство кольлі: миритны кык приятельӧс.
Но кыдзи кутчысьны та бердӧ, кор став заводитлӧмъясыс вӧліны таӧдзсӧ весьшӧрӧ?
Но век жӧ решитчисны видлыны.
Но Иван Иванович веськыда висьталіс, мый оз кӧсйы, и весиг ёна скӧрмис.
Иван Никифорович вочакыв пыдди бергӧдчис мышкӧн да кыв ни джын эз шу.
Сэк процессыс мӧдіс вӧвлытӧм ӧдӧн, мыйӧн медсясӧ сідзи нималӧны судилищеяс.
Бумагасӧ пасйисны, гижисны, пуктісны номер, вурыштісны, кырымасисны, ставсӧ ӧти и сійӧ жӧ лунӧ, да пуктісны шкапӧ, кӧні сійӧ куйліс, куйліс, куйліс во, мӧд, коймӧд.
Уна невеста удитісны мунны верӧссайӧ, Миргородын писькӧдісны выль улича, судьялӧн уси ӧти юрпинь да кык водзпинь, Иван Ивановичлӧн котралісны дворӧдыс воддза дорсьыс унджык челядь;
кысь найӧ лоины, енмыс ӧтнас тӧдӧ!
Иван Никифорович Иван Ивановичлы лёк вылӧ стрӧитіс дзодзӧг видзан гид, кӧть неуна ылӧджык воддза дорсьыс, да стрӧйбаясӧн дзикӧдз торйӧдчис Иван Ивановичысь, сідз мый тайӧ достойнӧй йӧзыс пӧшти некор эз аддзысьлыны ӧта-мӧдныскӧд — и делӧыс пыр куйліс зэв бура шкапын, коді лоӧма мраморнӧйӧн чернила пятноясысь.
Сэк кості лои вывті важнӧй случай став Миргородлы.
Городничӧй вӧчис ассамблея *!
Кысь босьта ме кистьяс да краска, медым изобразитны съездлысь разнообразиесӧ да великолепнӧй пиршествосӧ?
Босьтӧй часінытӧ, восьтӧй сійӧс да видзӧдлӧй, мый сэні вӧчсьӧ!
Збыль ӧд страшнӧй чепуха?
Думыштлӧй жӧ ӧні асьныд, мый пӧшти сы мында жӧ, эз кӧ унджык, кӧлеса сулаліс городничӧй двор шӧрын.
Кутшӧм бричкаяс да телегаяс сэні эз вӧвны!
Ӧтик — бӧрыс паськыд, а водзыс векни; мӧд — бӧрыс векни, а водзыс паськыд.
Ӧтик вӧлі и бричка и телега ӧтлаын, мӧд ни бричка, ни телега; ӧтик вӧлі ыджыд турун юр кодь либӧ кыз купчиха кодь; мӧд лёзь вогыль жид кодь либӧ скелет кодь, коді абу на дзикӧдз мынӧма кучикысь; ӧтик вӧлі профильнас дзик чубука каллян кодь; мӧд нинӧм кодь эз вӧв, кутшӧмкӧ тешкодь, быттьӧкӧ зэв мисьтӧм да вывті фантастическӧй существо.
Тайӧ кӧлесаяс да пуклӧсъяс пӧвстас тыдаліс кресталӧм кыз переплёта, комнатнӧй ӧшиня мыйкӧ карета сяма.
Сера чекменьяса *, свиткаяса * да серякъяса, баля ку шапкаяса да унапӧлӧс фуражкаяса кучеръяс, кианыс каллянъяс кутігтыр, колльӧдалісны двор кузя лэдзалӧм вӧвъясӧс.
Кутшӧм ассамблея вӧчис городничӧй!
Позволитӧй, ме лыддьӧдла ставнысӧ, кодъяс вӧліны сэні: Тарас Тарасович, Евпл Акинфович, Евтихий Евтихиевич, Иван Иванович, абу сійӧ Иван Ивановичыс, а мӧд, Савва Гаврилович, миян Иван Иванович, Елевферий Елевфериевич, Макар Назарьевич, Фома Григорьевич...
Ог вермы водзӧ! вынӧй оз судзсьы!
Киӧй мудзӧ гижнысӧ!
А мыйта дамаыс вӧлі.
Мугӧм и еджыд чужӧмаяс, кузьяс и дженьыдъяс, кызъяс, кыдзи Иван Никифорович, и сэтшӧм вӧснияс, мый, кажитчис, сійӧс позис дзебны городничӧй шпага пуртӧсӧ.
Кымын чепец! кымын платтьӧ! гӧрдъяс, вижъяс, кофейнӧйяс, турунвижъяс, лӧзъяс, выльяс, перелицуйтӧмаяс, выльпӧв шӧралӧмаяс, чышъянъяс, лентаяс, ридикульяс!
Прӧщайтлӧй, коньӧр синъясӧй! ті некытчӧ онӧ кутӧй туйны тайӧ спектакль бӧрас.
А кутшӧм кузь пызан вӧлі сувтӧдӧма!
А кыдзи сёрнитны кутісны ставныс — кутшӧм шум кыпӧдісны!
Кытчӧ талы водзсасяс мельнича аслас став изкияснас, шестерняяснас, кӧлесаяснас, гыръяснас!
Ог вермы висьтавны тіянлы стӧча, мый йылысь найӧ сёрнитісны, но колӧ чайтны, мый уна лӧсьыд да полезнӧйторъяс йылысь, кыдзкӧ: поводдя йылысь, понъяс йылысь, шобді йылысь, чепчикъяс йылысь, уджъяс йылысь.
Медбӧрын, Иван Иванович, эз сійӧ Иван Ивановичыс, а мӧд, кодлӧн ӧти синмыс кӧсӧй, шуис:
«Меным зэв тешкодь, мый веськыд синмӧй менам (кӧсӧй Иван Иванович пыр сёрнитліс: ас йывсьыс ироническӧя) оз аддзы Иван Никифоровичӧс г-н. Довгочхунӧс».
«Эз кӧсйы локны!» — шуис городничӧй.
«Кыдзи сідз?»
«Вот, слава богу, кык во нин, кыдзи пиньӧ воисны найӧ ас костаныс, мӧдногӧн кӧ Иван Иванович Иван Никифоровичкӧд, и кӧні ӧтиыс, сэтчӧ мӧдыс нинӧм вылӧ оз лок!»
«Мый ті висьталанныд! — Та дырйи кӧсӧй Иван Иванович лэптіс синсӧ вывлань да кияссӧ пуктіс ӧтлаӧ.
— Мый нӧ ӧні, бур синъяса йӧз кӧ оз мирӧн овны, кысь нин меным овны ладын менам кӧсӧй синмӧн! —
Тайӧ кывъяс вылас ставныс вомтырнаныс серӧктісны.
Ставныс ёна радейтлісны кӧсӧй Иван Ивановичӧс сыысь, мый сійӧ висьтавліс шуткаяс дзик ӧнія ногаясӧс;
ачыс кузь тушаа, байкӧвӧй сюртука да ныр вылас пластыра косіник морт, коді таӧдз пукаліс пельӧсын да ньӧтчыд эз вежлы движениесӧ аслас чужӧм вывсьыс, весиг кор пыраліс сылы ныр пытшкас гут, тайӧ господиныс чеччис аслас места вывсьыс да вешйис матӧджык йӧз чукӧрлань, коді кытшалӧма кӧсӧй Иван Ивановичӧс.
— Кывзылӧй! — шуис кӧсӧй Иван Иванович, кор аддзис, мый сы гӧгӧр чукӧрмис зэв ыджыд общество.
— Кывзылӧй,
сы пыдди, мый ті ӧні видзӧданныд менам кӧсӧй син вылӧ, вайӧй та пыдди бурӧдам миянлысь кык приятельнымӧс!
Ӧні Иван Иванович сёрнитӧ бабаяскӧд да нывъяскӧд, мӧдӧдам гусьӧн Иван Никифоровичла, да и ӧтлаӧдам найӧс».
Ставныс ӧтсӧгласӧн примитісны Иван Ивановичлысь вӧзйӧмсӧ и шуисны пыр жӧ мӧдӧдны Иван Никифорович дорӧ гортас корны сійӧс, мед кӧть мый оз ло, а воас городничӧй ордӧ ӧбедайтны.
Но важнӧй вопроссьыс: кодлы сетны тайӧ поручениесӧ? ставныс шӧйӧвошины.
Дыр вензисны, коді кужысьджык да сяммысьджык дипломатияын; медбӧрын ӧткывсьӧрысь шуисны ыстыны Антон Прокофьевич Голопузӧс.
Но войдӧр колӧ неуна тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс тайӧ замечательнӧй мортыскӧд.
Антон Прокофьевич вӧлі зэв бур сьӧлӧма морт: сетас-ӧ сылы Миргородса кутшӧмкӧ почётнӧй морт сьылі вылас чышъян либӧ улыс дӧрӧм-гач — сійӧ благодаритас; печиктас-ӧ кодкӧ сылы кокньыдика нырас, сійӧ и сэки благодаритас.
Сылысь кӧ юавлісны: мыйла тайӧ тіян, Антон Прокофьевич, сюртукыд руд, а сосъясыд кельыдлӧзӧсь? то сійӧ пырджык вочавидзліс: «А тіян и татшӧмыс абу!
Виччысьлӧй, вушъяс, ставыс ӧткодь лоӧ!»
И збыль: кельыдлӧз нойыс, шонді действиеысь заводитіс лоны рудовӧн и ӧні дзик нин ӧткодь сюртук рӧмыскӧд;
но вот мый тешкодь, мый Антон Прокофьевичлӧн эм мода ной платьесӧ новлыны гожӧмын, а нанкӧвӧйсӧ тӧлын.
Антон Прокофьевичлӧн абу аслас керкаыс.
Войдӧрсӧ сылӧн вӧлі кар помас, но сійӧ вузаліс керкасӧ и выручитӧм деньга вылас ньӧбис тройка гнедӧй вӧв да неыджыд бричка, кодӧн ветлывліс помещикъяс ордӧ гӧститны.
Но сы вӧсна, мый накӧд вӧлі колӧ ёна ноксьыны, да и колӧ вӧлі зӧр вылӧ деньга, то Антон Прокофьевич вежис найӧс скрипка вылӧ да дворӧвӧй ныв вылӧ да босьтіс содтӧд кызь вит шайта бумажка.
Сэсся скрипкасӧ Антон Прокофьевич вузаліс, а нывсӧ вежис зарниа сафьяннӧй табак кӧшель вылӧ.
И ӧні сылӧн кӧшельыс сэтшӧм, кутшӧм некодлӧн абу.
Тайӧ наслаждение вӧснаыс эз нин вермы ветлӧдлыны сиктъясӧд, а должен кольччыны карӧ да узьлыны разнӧй керкаясын, медся нин сійӧ дворяна ордас, кодъяслы вӧчліс удовольствие печлавны сылы нырас.
Антон Прокофьевич радейтӧ бура сёйыштны, бура ворсӧ картіӧн дуракысь да мельникысь;
сьӧлӧмсяньыс кывзысис быдӧнлысь, и та вӧсна сійӧ, шапкасӧ да бедьсӧ босьтӧм бӧрын, пыр жӧ мӧдӧдчис туйӧ.
Но мунігас кутіс тӧлкуйтны, кутшӧм ногӧн сылы корны Иван Никифоровичӧс, мед локтас ассамблея вылӧ.
Неуна крут нравыс тайӧ достойнӧй мортыслӧн вӧчліс сылысь кӧсйӧмсӧ пӧшти позьтӧмӧн.
Да и кыдзи, збыль кӧ шуны, сылы решитчыны локны, кор нин вольпась вывсьыс чеччыны сылы вӧлі зэв сьӧкыд?
Но шуам, мый сійӧ чеччас, кыдзи сылы локны сэтчӧ, кӧн эм, мый, сомневайтчытӧг, сійӧ тӧдӧ, сылӧн миритчытӧм врагыс?
Кымын унджык Антон Прокофьевич думайтіс, сымын унджык аддзис препятствиеяс.
Луныс вӧлі жар; шондіыс сотіс; пӧсьыс киссис сы вылысь шорӧн.
Антон Прокофьевич, кӧть и печлавлісны сылы нырас, вӧлі доза мудер морт унатор вылӧ.
Сӧмын вежласьӧмын эз вӧв сійӧ сэтшӧм шуда; сійӧ бура тӧдіс, кор колӧ йӧй улӧ лэччысьны, и корсюрӧ кужліс петны сэтшӧм обстоятельствоясысь да случайясысь, кытысь тӧлка морт шоча вермылӧ петны.
Тайӧ кадас, кор изобретательнӧй вежӧрыс сылӧн корсис средство, кыдзи убедитны Иван Никифоровичӧс, и сійӧ збоя нин вӧлі мунӧ быдторлы паныд, ӧтик немвиччысьтӧм обстоятельство неуна шӧйӧвоштіс сійӧс.
Оз мешайт та дырйи висьтавны лыддьысьысьлы, мый Антон Прокофьевичлӧн вӧлі, колӧ шуны, сэтшӧм тешкодь сяма ӧти панталон, мый кор сійӧ пасьтавліс тайӧ панталонсӧ, то понъяс пыр пурлісны сылысь кок пӧкъяссӧ.
Лёкыд вылӧ, тайӧ лунас сійӧ пасьталӧма именнӧ тайӧ панталонсӧ.
И та вӧсна мыйӧн сӧмын сійӧ кутіс мӧвпавны, пыр жӧ увтчӧм чунӧдіс сылысь пельсӧ.
Антон Прокофьевич кутіс сэтшӧма горзыны, мый не сӧмын тӧдса баба да зэв кузь сюртука морт котӧрӧн петлісны сылы паныд, но весиг Иван Иванович дорсянь чукӧрӧн уськӧдчисны сы дорӧ детинкаяс, и кӧть понъяс удитісны курччыны сійӧс сӧмын ӧти кокӧдыс, но тайӧ ёна чинтіс сылысь збойлунсӧ, и сійӧ, неуна полігтыр, матыстчис кильчӧ дорӧ.
VII ГЛАВА И МЕДБӦРЪЯ
«А! видза оланныд.
Мыйла ті понъяссӧ дэльӧданныд?» шуис Иван Никифорович, Антон Прокофьевичӧс аддзӧм бӧрын, сы вӧсна мый Антон Прокофьевичкӧд некод мӧдногӧн эз сёрнитлыв, кыдзи шутитӧмӧн.
«Мед джагаласны найӧ ставныс!
Коді найӧс дэльӧдӧ?» вочавидзис Антон Прокофьевич.
«Ті ылӧдланныд».
«Ей-богу, ог!
Пётр Фёдорович корис тіянӧс ӧбедайтны».
«Гм».
«Ей-богу! сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс корис, мый висьтавны сьӧкыд.
Мый тайӧ, шуӧ, Иван Никифорович ӧтдортчӧ меысь, кыдз неприятельысь.
Некор оз пырав сёрнитыштны либӧ пукалыштны».
Иван Никифорович малыштіс ассьыс щӧкасӧ.
«Оз кӧ пӧ, шуӧ, Иван Никифорович и ӧні лок, то ме ог тӧд, мый думыштны: збыль сійӧ кутӧ ме вылӧ кутшӧмкӧ лӧгалӧм!
Вӧчӧй милӧсть, Антон Прокофьевич, корӧй Иван Никифоровичӧс!
Но мый, Иван Никифорович?
Мунам! сэтчӧ ӧні чукӧртчис зэв бур компания!
Иван Никифорович кутіс видзӧдны петук вылӧ, коді, кильчӧ вылас сулалігмоз, горштырнас горзіс:
«Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, Иван Никифорович, — водзӧ висьталіс усерднӧй депутат: — кутшӧм осетрина, кутшӧм свежӧй пӧк мӧдӧдӧмаӧсь Пётр Фёдоровичлы!»
Та дырйи Иван Никифорович бергӧдіс ассьыс юрсӧ да кутіс сюся кывзыны.
Тайӧ збоймӧдіс депутатӧс.
«Мунамӧй регыдджык, сэні и Фома Прокофьевич!
Мый нӧ ті? — содтіс сійӧ, кор аддзис, мый Иван Никифорович век на куйліс ӧтмоз: — Мый нӧ? мунам али огӧ мунӧй?»
«Ог кӧсйы».
Тайӧ ог кӧсйы кывйыс чуймӧдіс Антон Прокофьевичӧс.
Сійӧ думайтліс нин, мый сылӧн сьӧлӧмсянь корӧмыс дзикӧдз нин веніс тайӧ, шуны кӧ, достойнӧй мортсӧ, но сы пыдди сійӧ кыліс решительнӧй: ог кӧсйы.
«Мый вӧсна нӧ он кӧсйӧ ті?» юаліс сійӧ пӧшти дӧзмӧмӧн, мый петкӧдчывліс сылӧн зэв шоча, весиг сэки, кор пуктылісны сылы юр вылас ӧзтӧм бумага, мыйӧн торъя радейтлісны тешитны асьнысӧ судья да городничӧй.
Иван Никифорович нюкайтыштіс табак.
«Воля тіян, Иван Никифорович, ме ог тӧд, мый тіянӧс кутӧ?»
«Мыйла ме муна? — шуыштіс медбӧрын Иван Никифорович: — сэні лоас рӧзбойник!»
Сідз сійӧ нимтыліс пырджык Иван Ивановичӧс.
Господьӧ енмӧ!
А важӧн-ӧ...
«Ей-богу, оз ло!
Вот кыдз ен свят, мый оз ло!
Мед менӧ тайӧ жӧ местаас чардби виас! — шуаліс Антон Прокофьевич, коді дась вӧлі божитчыны дас пӧв ӧти часнас. — Мунам жӧ, Иван Никифорович!»
«Да ті ылӧдланныд, Антон Прокофьевич, сійӧ сэні?»
«Ей-богу, ей-богу, абу!
Мед ме ог вӧрзьы тайӧ местасьыс, сійӧ кӧ сэні!
Да и асьныд думыштлӧй, мыйла нӧ меным пӧръясьнысӧ!
Мед менам ки и кок косьмас!..
Мый, и ӧні он веритӧй?
Мед ме кула тані жӧ ті водзын!
Мед менам ни батьлы, ни мамлы, ни меным не аддзывлыны небеснӧй царство!
Ещӧ на он веритӧй?»
Тайӧ эскӧдӧмъяснас Иван Никифорович дзикӧдз успокоитчис да тшӧктіс аслас помтӧм ыджыд сюртука камердинерлы вайны гач да нанкӧвӧй казакин.
Ме чайта, мый опишитны, кутшӧм ногӧн Иван Никифорович гачасис, кыдзи сылы гартісны галстуксӧ да медбӧрын пасьтӧдісны казакинӧн, коді шуйга сос увтіыс резьдіс, дзик лишнӧй.
Тырмас, мый сійӧ став тайӧ кадас кутіс приличнӧй спокойствие и эз вочавидз ни ӧти кывйӧн Антон Прокофьевич вӧзйӧм вылӧ — мыйкӧ вежны сылӧн турецкӧй кӧшӧль вылас.
Сэк кості собрание терпитны вермытӧг виччысис решительнӧй минутасӧ, кор локтас Иван Никифорович, и исполнитчас медбӧрын ставныслӧн кӧсйӧмныс, мед тайӧ достойнӧй йӧзыс бурасясны ас костаныс: унаӧн вӧліны пӧшти уверенӧсь, мый Иван Никифорович оз лок.
Городничӧй весиг заклад вартліс кӧсӧй Иван Ивановичкӧд, мый оз лок, но дугдіс сӧмын сы вӧсна, мый кӧсӧй Иван Иванович требуйтіс, мед сійӧ пуктас закладӧ ассьыс лыйӧм коксӧ, а ачыс сійӧ кӧсӧй синсӧ; мыйысь городничӧй ёна ӧбидитчис, а компания гусьӧникӧн сераліс.
Некод на эз пуксьыв пызан сайӧ, кӧть и важӧн нин вӧлі мӧд час, кад, кор Миргородын, весиг параднӧй случайясын, важӧн нин ӧбедайтӧны.
Мыйӧн сӧмын Антон Прокофьевич тыдовтчис ӧдзӧсас, кыдзи тайӧ жӧ здукас кытшалісны сійӧс.
Антон Прокофьевич став юасьӧмъяс вылас горӧдіс ӧти решительнӧй кывйӧн: оз лок;
мыйӧн сӧмын сійӧ шуис тайӧс, выговоръяс, видчӧм, а гашкӧ, и печикталӧмъяс лӧсьӧдчисны киссьыны сылы юр вылас удайтчытӧг ветлӧмсьыс, кыдзи друг воссис ӧдзӧс и — пырис Иван Никифорович.
Мыччысис кӧ эськӧ ачыс сӧтанаыс либӧ кулӧм морт, то найӧ эськӧ эз вӧчны сэтшӧм чуймӧм став общество вылас, кутшӧмӧс вӧчис Иван Никифоровичлӧн немвиччысьтӧм воӧмыс.
А Антон Прокофьевич сӧмын сераліс, бокас кутчысьӧмӧн, радысла, мый татшӧма шутитыштіс став компания вылас.
Кӧть мед кыдзи эз вӧв, сӧмын тайӧ вӧлі пӧшти веритны позьтӧмӧн ставныслы, медым Иван Никифорович сэтшӧм регыдъя кадӧ вермис пасьтасьны, кыдз пӧлагайтчӧ дворянинлы.
Иван Иванович тайӧ кадас эз вӧв! сійӧ мыйлакӧ петӧма вӧлі.
Чуймӧмысь садьӧ воӧм бӧрын став йӧзыс кутісны здоровайтчыны Иван Никифоровичкӧд да нимкодясисны, мый сійӧ кызӧма.
Иван Никифорович окасис быдӧнкӧд да шуаліс: «Зэв одолжен».
Сэк кості борщ дук ӧвтыштіс комната пырыс да приятнӧя гильӧдыштіс ныр пытшкӧснысӧ тшыгъялӧм гӧстьяслысь.
Ставныс гузьгысисны столовӧйӧ.
Варов и чӧв олысь, косіник и кыз дамаяс гез моз нюжӧдчисны водзӧ, и кузь пызан кутіс веравны быдсяма цветъясӧн.
Ог кут описывайтны став сёянсӧ, коді вӧлі пызан вылын!
Нинӧм ог казьтышт ни нӧкъя мнишкаяс йылысь, ни утрибка * йылысь, кодӧс сёйлісны борш, сорӧн, ни сливаа да изюма индейка йылысь, ни сійӧ сёян йывсьыс, коді вӧлі квасын кӧтӧдӧм сапӧг кодь, ни сійӧ соус йывсьыс, коді эм важся пӧварлӧн медбӧръя ошйысянторйыс, сійӧ соус йывсьыс, коді сідзи ыпъяліс-ӧвтіс вина дукӧн да ёна забавляйтліс и ӧттшӧтш повзьӧдліс дамаясӧс.
Ог кут висьтавны тайӧ сёянъяс йывсьыс сы вӧсна, мый меным ёнджыка кажитчӧ сёйны тайӧ сёянъяссӧ на йылысь сёрнитӧм дорысь.
Иван Ивановичлы ёна воис сьӧлӧм вылас хрен сора чери.
Сійӧ торъя ёна босьтчис тайӧ пӧлезнӧй да пӧтӧса упражнение дорас.
Медся вӧсни чери лыяссӧ бӧрйигӧн сійӧ пукталіс найӧс тарелкаяс вылӧ и кыдзкӧ тӧдлытӧгыс видзӧдліс ас весьтас воча: господьӧ енмӧ, кутшӧм тешкодь тайӧ вӧлі!
Сылы паныдӧн пукаліс Иван Никифорович.
Буретш сійӧ жӧ кадӧ видзӧдліс и Иван Никифорович!..
Ог!.. ог вермы!..
Вайӧй меным мӧд перӧ.
Менам важмӧм, кулӧм перӧӧй тайӧ картинаыслы ичӧт!
Налӧн чуймӧм чужӧмъясыс лоины из кодьӧсь.
Кыкнанныс найӧ аддзисны важысянь тӧдса чужӧм, код дорӧ, кажитчӧ эськӧ, кӧсйытӧгыд дась матыстчыны, кыдзи немвиччысьтӧм приятель дорӧ, и мыччыны рожок да шуны: «одолжайтчӧй» либӧ «лысьта-ӧ корны одолжение йылысь»; но такӧд тшӧтш сійӧ жӧ чужӧмыс вӧлі страшнӧй, кыдзи лёкӧс туналысь!
Пӧсьыс Иван Ивановичлӧн и Иван Никифоровичлӧн киссис шорӧн.
Тані вӧлысьяс, ставныс, мыйтӧмӧн вӧліны пызан саяс, немӧймисны вниманиеысла да эз вештывны синъяснысӧ коркӧ вӧвлӧм другъяс вылысь.
Дамаяс, кодъяс тайӧ кадӧдзыс вӧліны занятӧсь зэв интереснӧй сёрниӧн сы йылысь, кутшӧм ногӧн вӧчсьӧны каплунъяс *, друг орӧдісны сёрнисӧ.
Ставыс лӧнис!
Тайӧ вӧлі великӧй художник кистьлы достойнӧй картина.
Медбӧрын Иван Иванович перйис носӧвиксӧ да кутіс сульсьыны; а Иван Никифорович видзӧдліс гӧгӧр и сувтӧдіс синсӧ восьтӧм ӧдзӧс вылӧ.
Городничӧй сэки жӧ казяліс тайӧс да тшӧктіс пӧдлавны ӧдзӧссӧ топыдджыка.
Сэки другъяс кутісны сёйны да ньӧтчыд нин эз видзӧдлыны ӧта-мӧд вылас.
Мыйӧн сӧмын ӧбедыс помасис, кыкнан важ приятельыс чепӧсйисны местаяс вывсьыныс да кутісны корсьны шапкаяснысӧ, медым усйысьны.
Сэки городничӧй мигнитіс, и Иван Иванович, абу сійӧ Иван Ивановичыс, а мӧд, коді кӧсӧй синма, сувтіс Иван Никифоровичлы мыш саяс, а городничӧй сувтіс Иван Ивановичлы мыш саяс, и кыкнанныс заводитісны йӧткыштавны найӧс мышсяньыс, медым найӧс ӧтлаӧдны да не лэдзны сэтчӧдз, кытчӧдз оз сетны ӧта-мӧдныслы кияснысӧ.
Иван Иванович, коді кӧсӧй синма, йӧткыштіс Иван Никифоровичӧс, кӧть неуна боквыв, но доза удачнӧя да сійӧ местаас, кӧні сулаліс Иван Иванович;
но городничӧй тойыштіс ёна боклань, сы вӧсна мый сійӧ некыдзи эз вермы управитчыны кокыскӧд, коді эз кывзысь тайӧпӧрйӧ некутшӧм команда да быттьӧкӧ нарошнӧ шыбитчис вывті ылӧ да дзик мӧдарӧ (мый, гашкӧ, артмыліс сы вӧсна, мый пызан вылын вӧлі вывті унапӧлӧс наливка), сідзи мый Иван Иванович уси гӧрд платтьӧа дама вылӧ, коді тӧдны кӧсйӧмысла сюйсьӧма самӧй шӧрас.
Татшӧм лоӧмторйыс эз тунав некутшӧм буртор.
Судья жӧ, медым веськӧдны тайӧ делӧсӧ, займитіс городничӧйлысь местасӧ да, вылыс вомдор вывсьыс став табаксӧ нырнас кыскыштӧм бӧрын, йӧткыштіс Иван Ивановичӧс мӧдарӧ.
Миргородын тайӧ обыкновеннӧй бурӧдан сям.
Тайӧ неуна мачӧн ворсӧм кодь.
Мыйӧн сӧмын судья йӧткыштіс Иван Ивановичӧс, кӧсӧй синма Иван Иванович мыйвынсьыс мыджсис да йӧткыштіс Иван Никифоровичӧс, код вылысь пӧсьыс киссис вевтвывса войтва моз.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кыкнан приятельыс ёна пыксисны, но найӧс лои ӧтлаӧдӧма, сы вӧсна мый кыкнан действуйтысьыслы кутісны ёнакодь отсасьны мукӧд гӧстьясыс.
Сэки кытшалісны найӧс быдладорсянь топыда да эз лэдзлыны сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз решитчыны сетны мӧда-мӧдныслы кияссӧ.
«Ен тіянкӧд, Иван Никифорович да Иван Иванович!
Висьталӧй веськыда: мыйысь ті лӧгасинныд? пустякъяс вӧсна ӧд?
Абу-ӧ яндзим тіянлы йӧз водзас да ен водзын!»
«Ме ог тӧд, — мудзӧмысла пошкигтыр шуис Иван Никифорович (тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ абу прӧтив бурасьны): — ме ог тӧд, мый ме сэтшӧмсӧ вӧчи Иван Ивановичлы; мыйысь нӧ сійӧ пӧрӧдіс менсьым гидӧс да кӧсйыліс вины менӧ?»
«Абу мыжа некутшӧм лёк кӧсйӧмъясӧн, — Иван Никифорович вылӧ синсӧ лэптывтӧг шуаліс Иван Иванович. — Клянитча и ен водзын и тіян водзын, почтеннӧй дворянство, ме нинӧм эг вӧч менам враглы.
Мыйысь нӧ сійӧ менӧ вӧйпӧ да вӧчӧ лёктор менам чинлы да званиелы?»
«Кутшӧм нӧ лёк вӧчи ме тэныд, Иван Иванович? — шуис Иван Никифорович.
Ещӧ кӧ ӧти минута объясняйтчисны — и важся лӧгалӧмыс дась вӧлі кусны.
Иван Никифорович сюйис нин кисӧ зептас, медым перйыны рожоксӧ да шуны: — «одолжайтчӧй».
«Тайӧ ӧмӧй абу лёк вӧчӧм, — синъяссӧ лэптывтӧг вочавидзис Иван Иванович: — кор ті, милӧстивӧй государь. оскорбитінныд менсьым чинӧс да овӧс сэтшӧм кывйӧн, кодӧс абу лӧсьыд тані шунысӧ».
«Позволитӧй тіянлы висьтавны, Иван Иванович!
(та дырйи Иван Никифорович инмӧдчис чуньнас Иван Иванович кизьӧ, мый сылысь петкӧдліс бур расположениесӧ) — ті ӧбидитчинныд чӧртыс тӧдӧ мый вӧсна: сы вӧсна, мый ме тіянӧс ай дзодзӧгӧн шуи».
Иван Никифорович кватитчис, мый вӧчис видзчысьтӧмтор тайӧ кывсӧ шуӧмӧн; но вӧлі сёр нин: кывсӧ вӧлі шуӧма.
Ставыс на костын торксис!
Свидетельястӧг тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын кӧ Иван Иванович скӧрмис да сэтшӧма лӧгасис, кутшӧмӧн ен мед видзас аддзывлыны мортӧс, — мый ӧні, думыштлӧй, любезнӧй лыддьысьысьяс, мый ӧні, кор тайӧ мортӧс виысь кывсӧ вӧлі шуӧма йӧз пӧвстын, кӧні вӧлі уна дама, кодъяс водзын Иван Иванович радейтліс лоны торъя приличнӧйӧн?
Эз кӧ Иван Никифорович вӧч сэтшӧм ногӧн, шуис кӧ лэбач, а эз дзодзӧг, позис на эськӧ веськӧдны.
Но — ставыс эштіс!
Сійӧ видзӧдліс Иван Никифорович вылӧ — и кыдзи видзӧдліс!
Тайӧ видзӧдлӧмыслы кӧ вӧлі сетӧма исполнительнӧй власть, то сійӧ эськӧ пасьвартіс Иван Никифоровичӧс.
Гӧстьяс гӧгӧрвоисны тайӧ видзӧдлӧмсӧ да ӧдйӧджык торйӧдісны найӧс.
И тайӧ мортыс, рамлунлӧн образецыс, коді ни ӧти корысьӧс эз лэдзлы, медым сылысь не юасьны, котӧрӧн петіс ужаснӧя дурмӧмӧн.
Татшӧм ён тӧвныръясыс кыпӧдӧны страстьяс!
Дзонь тӧлысь нинӧм эз кывсьыв Иван Иванович йылысь.
Сійӧ игнасис аслас керкаас.
Заветнӧй сундуксӧ вӧлі восьтӧма, сундуксьыс вӧлі перъялӧма, мый жӧ? карбованецъяс * дедовскӧй важ карбованецъяс.
И тайӧ карбованецъясыс вуджисны чернильнӧй делецъяслы няйтчӧм киясас.
Делӧсӧ вӧлі вуджӧдӧма палатаӧ.
И кор получитіс Иван Иванович радлана юӧр, мый аски сійӧ решитчас, сэки сӧмын видзӧдліс свет вылӧ да решитчис петны керкасьыс.
Ой-ой! тайӧ кадсяньыс дас во чӧж палата быд лун юӧртліс, мый делӧыс эштас аски.
Во вит сайын ме прӧйдитлі Миргород пыр.
Ме муна вӧлі лёк кадӧ.
Сэки сулаліс ар аслас гажтӧм-уль поводдянас, няйтнас да рунас.
Вежӧдыс кутшӧмкӧ абу збыль кодь — дугдывлытӧм гажтӧм зэръясысла — вевттьыліс кизьӧриник сетьӧн муяссӧ да видзьяссӧ, кодъяс дінӧ сійӧ сэтшӧма жӧ лӧсяліс, кутшӧма дедлы шалитӧм, баблы дзоридзьяс.
Ме вылӧ сэки ыджыд влияние вӧчліс поводдя: ме гажтӧмчи, кор сійӧ вӧлі гажтӧм.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, кор ме куті матысмыны Миргород дорӧ, то куті кывны, мый менам сьӧлӧмӧй ёна тіпкӧ.
Енмӧй, мыйта казьтылӧмъяс!
дас кык во ме эг аддзыв Миргородтӧ.
Тані олісны сэки сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь дружбаын единственнӧй кык морт, кык единственнӧй друг.
А мыйта знаменитӧй йӧзыс кулӧма!
Судья Демьян Демьянович сэки нин вӧлі кулӧма,
Иван Иванович, коді кӧсӧй синма, кулӧма жӧ.
Ме вои главнӧй улича вылӧ: быдлаын сулалісны зібъяс, на йылӧ кӧртавлӧма идзас кольтаторъяс: вӧчсьӧ вӧлі кутшӧмкӧ выль планировка.
Кымынкӧ керка вӧлі косялӧма.
Заборъяслӧн да плетеньяслӧн колясъясыс шуштӧма чурвидзисны.
Сэки вӧлі праздник лун; ме тшӧкті ассьым рӧгӧзаысь вӧчӧм кибиткаӧс сувтӧдны вичко весьтӧ и пыри сэтшӧм надзӧник, мый некод эз бергӧдчыв.
Збыль и некодлы вӧлі.
Вичкоыс вӧлі тыртӧм.
Йӧзыс пӧшти некод эз вӧв.
Тыдалӧ вӧлі, мый енлы медся ёна юрбитысьясыс повзьӧмаӧсь няйтысь.
Кымӧра лунас, бурджыка шуны, висьлӧс лунас, сисьяс вӧліны кыдзкӧ зэв мустӧмӧсь, пемыд притворъяс * вӧліны жугыльӧс; гӧгрӧс стеклӧа кузьмӧс ӧшиньяс мыссисны зэр синваӧн.
Ме муні притворлань да шыаси дзор юрсиа почтеннӧй старик дінӧ:
«Висьталӧй, ловъя абу Иван Никифорович?»
Тайӧ кадас лампада друг югыда ӧзйис ӧбраз водзын, и югӧрыс веськыда уси менам сосед чужӧм вылӧ.
Кутшӧма ме чуйми, кор аддзи тӧдса чужӧм!
Тайӧ вӧлі ачыс Иван Никифорович!
Но кутшӧма вежсьӧма!
«Здоровӧсь-ӧ ті, Иван Никифорович?
Кутшӧма ті пӧрысьмӧмныд!»
«Да, пӧрысьми.
Ме талун Полтавасянь», вочавидзис Иван Никифорович.
«Мый ті висьталанныд! ті ветлінныд Полтаваӧ татшӧм лёк поводдя дырйиыс?»
«Мый вӧчан! тяжба...»
Тайӧс шуигӧн ме тӧдлытӧг ышловзи.
Иван Никифорович казяліс тайӧ ышловзьӧмсӧ да шуис:
«Эн тӧждысьӧй, менам эм вернӧй юӧр, мый делӧыс решитчас локтан недельын, и менам пӧльза вылӧ».
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс да муні тӧдмавны мыйкӧ Иван Иванович йылысь.
«Иван Иванович тані! — висьталіс меным кодкӧ: — сійӧ кырлӧс вылын».
Ме аддзи сэки косіник мортӧс.
Тайӧ-ӧ Иван Иванович?
Чужӧмыс вӧлі чукырӧсь, юрсиыс вӧлі дзик еджыд: но бекешаыс вӧлі важыс на.
Медводдза чолӧмалӧмъяс бӧрын Иван Иванович, радпырысь нюмъялӧмӧн, мый век лӧсяліс сылӧн воронка кодь чужӧмыслы, ме дорӧ шыасьӧмӧн, шуис:
«Висьтавны абу тіянлы зэв муса выльтор йылысь?»
«Кутшӧм выльтор йылысь?» юалі ме.
«Аски дзик решитчас менам делӧӧй.
Палата висьталіс стӧча».
Ме ышловзи ещӧ пыдысяньджык да ӧдйӧджык тэрмаси прӧщайтчыны, сы вӧсна мый муна вӧлі ёна важнӧй делӧ кузя, да пукси кибиткаӧ.
Омӧлик вӧвъяс, кодъясӧс Миргородын шуӧны курьерскӧйӧн, мӧдісны люзьгыны, няйтас вӧйласьысь кокъясыслысь шыяссӧ вӧлі мустӧм кывзыны пельнад.
Зэрыс кӧш дорысь моз киссис жид вылӧ, коді пукаліс пуклӧс вылын да вевттьысьӧма рӧгӧзаӧн.
Ме дзикӧдз кӧтаси.
Будкаа шуштӧм застава, кӧні (будкаас) инвалид дӧмліс ассьыс руд паськӧмсӧ, надзӧн прӧйдитіс бокті.
Бара сійӧ жӧ муыс, кодӧс кытъястікӧ кодйӧма, сьӧд, веж, кӧтасьӧм чавканъяс да ракаяс, ӧтсяма зэр, кымӧра ботьмӧм енэж.
— Гажтӧм тайӧ свет вылас, господа!
{Собко Вадим (комиӧдіс Улитин Н. А.) @ Мирлӧн залог @ повесьт @ Вадим Собко. Мирлӧн залог @ 1955 @ Лб. 3‒326.}
ССР Союзса Министръяс Сӧвет постановлениеӧн ВАДИМ НИКОЛАЕВИЧ СОБКОЛЫ «Мирлӧн залог» романысь присудитӧма коймӧд степеня СТАЛИНСКӦЙ ПРЕМИЯ 1950 во вылӧ.
ВАДИМ СОБКО
МИРЛӦН ЗАЛОГ
Первой глава
1945 вося май дасӧд лунӧ танкӧвӧй бригада муніс Дорнауысь.
Сьӧкыд машинаяс тэрмасьтӧг петалісны вӧвлӧм кавалерийскӧй казармаяслӧн паськыд воротаӧд да сувталісны площадь пӧлӧн, кодӧс кытшалісны важ нинпуяс.
Быттьӧ кысянькӧ пыдісянь мургисны вынйӧра моторъяс, зёлякылісны брусчатка вывті шонді водзын югъялысь гусеницаяс, гажаа чукӧстчывлісны танкистъяс да каргӧгӧрса мылькъяс вылысь чепӧсйысь тӧлыс шуракылӧ том коръяс пӧвстын.
Лӧнь немецкӧй кар сразу тыри унапӧлӧс шыясӧн.
Выль гимнастёркаа офицеръяс, кодъяс неважӧн на вежисны полевӧй погонъяссӧ зӧлӧтӧйяс вылӧ, ветлӧдлісны радӧн сулалысь машинаяс пӧлӧн.
Ньӧжйӧник ветлӧдлісны найӧ экипаж дорсянь экипаж дорӧ, медбӧръяысь прӧверяйтісны марш кежлӧ бригадалысь дасьлунсӧ.
Свежӧй турунвиж краска тупкис вынйӧра броня вылысь осколокъясӧн да снарядъясӧн кольӧм туйяссӧ, да ӧні сы вылын бура тӧдчисны пятиконечнӧй еджыд звездаяс, кодъяс петкӧдлісны жугӧдӧм неприятельскӧй танкъяслысь лыдсӧ.
Гӧрд флажокъяс шпоракылісны башняяс весьтын.
Кузь орудиеяссӧ, кодъяс ассьыныс вомъяссӧ чургӧдӧмаӧсь ылӧ водзӧ, вӧлі тупкалӧма выль брезентӧвӧй чехолъясӧн.
Друг мӧдіс ворсны баян, площадь мӧдар помас кыліс збой сьыланкыв.
Кӧнкӧ зэв гораа серӧктісны, кылісны горӧдӧмъяс, а сэсся грымӧбтіс оркестр да вевттис став мукӧд шыяссӧ.
Кыпыд сьыланкыв паськаліс площадь пасьта, танкистъяс заводитісны йӧктыны, котшкӧдісны каблукъяснас руд брусчатка вылын.
Тувсовъя шонді ӧшаліс Дорнау весьтын.
Карыс вӧлі рӧвнӧй, ӧкуратнӧй, уличаясыс сылӧн веськыдӧсь, чистӧйӧсь, ӧтар-мӧдар бокъясас быдмисны нинпуяс да клёнъяс. Карыс куйліс мылькъяс костын, быттьӧ зіль кӧзяйкаӧн бура вундалӧм торт.
Но колӧ шуны, карса пейзажыслысь тайӧ правильностьсӧ кӧнсюрӧ кар помъясас вӧлі торкӧма.
Кажитчис, быттьӧ кодкӧ зэв ыджыд кулакӧн лямӧдӧма быдса кварталъяс да вӧчӧма найӧс киссьӧм развалинаясӧ, кытысь ӧні ӧвтіс котшӧс дук да шой дук.
Карса олысьяс асывсяньыс чукӧртчалісны тротуаръяс вылӧ, видзӧдалісны танкъяс да сёрнитісны сӧветскӧй частьяс мунӧм йылысь.
Та йылысь сёрнитісны не сӧмын немецъяс.
Машинаяс костӧд ветлӧдлігӧн танкистъяс частӧ жӧ панлісны та йылысь сёрни.
Некод эз тӧд, кытчӧ мунӧ бригадаыс, но век жӧ ставныс лӧсьӧдчисны ылі походӧ.
Приказыс вӧлі грузитчыны платформаясӧ да заптысьны став коланторйӧн дыр кад чӧж мунӧм кежлӧ.
Кыдзи век татшӧм случайясын, не сӧмын быд экипажлӧн, но и быд танкистлӧн вӧліны бригадалы лоны верман маршрут йылысь аслас мӧвпъяс.
Но эз став танкистъясыс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Бригадаса командирлӧн техническӧй часть кузя отсасьысьыс, политотделса инструктор, штабса переводчица да мотострелкӧвӧй батальонлӧн быдса рота кольлісны Дорнауӧ уджавны комендатураын.
Бригадаса командирлӧн техническӧй часть кузя отсасьысь полковник Чайка, кодӧс кык лун сайын назначитісны карса комендантӧн, бура гӧгӧрволіс, мый выль службаыс сылӧн ёна кутас торъявны важсьыс.
Ӧні ковмас немецъяскӧд делӧсӧ нуӧдны оз бой поле вылын, а мирнӧй олӧмын.
И тайӧ, тыдалӧ, лоӧ ёна сьӧкыдджык фронт вылын дорысь.
Ковмас видлыны асьтӧ и политработник рольын, и хозяйственник рольын, и дипломат рольын.
Полковник Чайка босьтчис аслас выль обязанностьясӧ зэв ыджыд интересӧн.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны сьӧкыд могъясыс, кодъясӧс олӧмӧ пӧртӧм могысь мукӧддырйи колӧ жуглыны юртӧ.
Политотделса инструктор капитан Соколовлы, мӧдарӧ, зэв неокота вӧлі кольччыны Дорнауӧ.
Ӧні нин, дерт, дыр кежлӧ ковмас вунӧдлыны Москва йылысь.
Колӧ жӧ вӧлі сылы сэтшӧм бура велӧдны немецкӧй кыв!
Вот и кольччы ӧні Германияӧ, дыр кежлӧ вунӧд академия йылысь ассьыд мечтаястӧ, ов тані ӧтнад, Любаысь ылын.
Гӧтырыскӧд дыр кежлӧ торъялӧмыс, пӧжалуй, дӧзмӧдліс сійӧс медся ёна.
Ӧні сьӧкыд нин сэсся шуны, кор найӧ аддзысясны.
Но капитанлы весиг здук кежлӧ эз волы юрас мӧвп шыасьны командование дінӧ рапортӧн.
Войнаӧдз на, кор сійӧ вӧлі комсомол райкомса секретарӧн, сійӧ велаліс кыв шутӧг выполняйтны партиялысь медся виччысьтӧм да сьӧкыд поручениеяс.
Комсомол да партия велӧдісны сійӧс мӧвпавны паськыда да целеустремлённӧя, и сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс сылы сетӧм уджлысь государственнӧй тӧдчанлунсӧ, аслас назначениелысь смыслсӧ.
Весиг ӧні, ёртъясыскӧд торйӧдчигӧн, сійӧ думайтіс нин сы йылысь, кыдзи ковмас кутны асьсӧ выль условиеясын да мыйӧ колӧ босьтчыны медводз.
Прӧщайтчыны став офицеръяс чукӧртчисны ыджыд залӧ, буретш сійӧ зданиеяс, кӧні талунӧдз сулаліс бригада.
Ӧні тані лоӧ комендатура.
Кузь пызан вылын стариннӧй вензельяса джуджыд бокалъясын быгъяліс югъялысь вина.
Офицеръяс лэптісны ассьыныс первойя тостсӧ сійӧ морт вӧснаыс, кодлӧн образкӧд йитчӧмаӧсь вӧлі налӧн медся ыджыд чувствояс, код нимӧн найӧ мунісны Волгасянь Эльбаӧдз, — асланыс вождь да Главнокомандующӧй вӧсна.
Саксонияса гӧраясын вошӧм неыджыд немецкӧй карын, Дорнауын, сулалісны боевӧй другъяс да прӧщайтчисны великӧй победоноснӧй война бӧрын.
Кор ещӧ удайтчас аддзысьлыны!
Матысмис урчитӧм час.
Ещӧ некымын дружескӧй кыв, бара бурсиӧмъяс, кияс топыда кутлӧм, и со кыліс нин бригадаса командирлӧн медбӧръя приказ, кодӧс вӧлі сетӧма Дорнау карын.
Медводдза танк крута бергӧдчис шыльыд брусчатка вылын да йиркакылігтыр мӧдӧдчис улича кузя.
Ӧти бӧрся мӧд мунісны и мукӧд машинаяс.
Комендатура балконсянь капитан Соколов дыр видзӧдіс, кыдзи мунӧ сылӧн бригадаыс.
Со мунӧны найӧ, сылӧн боевӧй другъясыс, и коді тӧдӧ, кор ещӧ удайтчас аддзысьлыны накӧд!
А танкъяс мунӧны и мунӧны векньыдик улича кузя, и немецъяс сувтлывлӧны тротуар вылӧ да синъяснаныс колльӧдӧны сьӧкыд боевӧй машинаясӧс.
Танкъяс мунісны.
На бӧрся мӧдӧдчисны грузӧвикъяс, кӧні пукаліс мотопехота, бригаднӧй овмӧсӧн машинаяс.
Медбӧрын мунӧ бригадаса командирлӧн восьса легкӧвӧй машина; бригадаса командир радпырысь ӧвтӧ кинас кольччысь ёртъясыслы.
Автомобиль мӧдӧдчӧ ӧдйӧджык.
И со саялісны нин, быттьӧ сылісны ылі туйяслӧн просторъясас, боевӧй машинаяс да боевӧй другъяс.
Площадь тыртӧммис.
Соколовлы кажитчис, быттьӧ кар вылас лэччис сьӧкыд, личкысь чӧв-лӧнь.
Быттьӧ куйліс сійӧ кар гӧгӧрса мылькъяс вылас да сӧмын виччысис сійӧ здуксӧ, кор мунас бригадаыс, медым ӧшйыны уличаяс вылас, керкаяс вылас, йӧз вылас. Тайӧ чӧв-лӧньыс вӧлі сэтшӧм пӧдтысь, мый сьӧкыд вӧлі лолавны да окота вӧлі разявны дӧрӧм кизьяс.
Соколов кывзыштіс.
Кысянькӧ ылісянь кылӧ на моторъяслӧн шыыс...
Оз...
Тайӧ сӧмын кажитчис.
Нинӧм нин оз торк чӧв-лӧньсӧ Дорнау карын.
Весиг тӧлыс лӧнис.
Весиг нинпуяс оз шуракывны асланыс нюдзвеж коръяснас.
Капитан бӧр пырис залӧ.
Некод абу...
Сӧмын кӧнкӧ вылі судтаас кылӧны тэрмасьтӧм, делӧвӧй кок шыяс.
Тайӧ, буракӧ, ветлӧдлӧ комнатаясті сержант Кривонос да лӧсьӧдалӧ порядок рота овмӧсас.
Соколов пырис комендант кабинетӧ.
Полковник Чайка пукаліс пызан сайын, шуйга киас кутіс словарь да лыддис Саксониялӧн экономика кузя немецкӧй справочник.
Капитанӧс казялӧм бӧрын полковник пуктіс книгасӧ бокӧ да нюммуніс.
— Но вот и прӧщайтчим, — шуис сійӧ шогӧ усьӧм Соколов вылӧ видзӧдлӧм бӧрын.
Полковниклӧн спокойнӧй, увереннӧй гӧлӧсыс пыр жӧ успокоитіс капитанӧс.
— Ме век жӧ омӧля чувствуйта ачымӧс выль должностьын, — висьтасис Соколов. — Зэв нин крута вежсис менам уджӧй...
— Да, — сӧгласитчис полковник, — война ми выиграйтім.
А ӧні колӧ выиграйтны дыр кадся, зумыд мир.
Та боксянь миянлы, капитан, колӧ шедӧдны ещӧ ӧти победа...
Сійӧ чеччис да, комната кузя пӧкаживайтіг, висьталіс водзӧ:
— Демократическӧй Германия — сійӧ Европаын мирлӧн залог, и отсавны сійӧс лӧсьӧдны — дерт, абу кокни делӧ.
Регыд оккупациялӧн миян зонаын чужасны быдсяма партияяс, быдсяма культурнӧй да профессиональнӧй организацияяс, кутасны петны газетаяс.
Полковник сувтіс капитан водзӧ да видзӧдліс сылӧн сьӧд синъясӧ.
— Действуйтны кутам ӧтвылысь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — но население пӧвстын политическӧй удж сетсьӧ именнӧ тіянлы.
Полковник бара кутіс ветлӧдлыны кабинет кузя да висьтавлыны капитанлы ассьыс мӧвпъяссӧ:
— Могсӧ миян водзӧ сувтӧдӧма, кыдзи аддзанныд, сьӧкыдӧс да почётнӧйӧс.
Справитчам — честь да слава миянлы!
Огӧ кужӧй вӧчны сійӧ делӧсӧ, кодӧс миянлы дӧверитісны, — сідзкӧ и Сӧветскӧй Армияса офицеръясӧн огӧ вермӧй шусьыны.
Мукӧд думайтӧны тадзи: офицер — сійӧ сӧмын воин.
Но сӧветскӧй офицер, Сӧветскӧй Союзса Вооружённӧй Вынъяслӧн офицер, — сійӧ медводз миян кадся медся передӧвӧй идеяяс новлӧдлысь.
Полковник ланьтіс.
Соколов, коді зэв на омӧля тӧдіс, кутшӧм лоӧ сылӧн уджыс, думыштіс, мый сылы, пӧжалуй, тані лоӧ весиг сьӧкыдджык сыӧн чайтӧм серти.
И бара сійӧс шымыртіс шоглун, коді кыптыліс ёртъясыскӧд прӧщайтчигӧн.
Ылын, ок, кутшӧм ылын тасянь Рӧдинаыс!..
Полковник быттьӧ гӧгӧрвоис Соколовлӧн мӧвпъяс йылысь. Сійӧ тэрмасьтӧг муніс радиоприёмник дінӧ да включитіс сійӧс.
Московскӧй дикторлӧн спокойнӧй гӧлӧсыс, самӧй сійӧ гӧлӧсыс, кодӧс сэтшӧма волнуйтчӧмӧн кывзылісны став тайӧ воясӧ сӧветскӧй йӧз, тыртіс комнатасӧ.
Чӧв олігтырйи кывзісны сійӧс офицеръяс.
Дорнау карсянь уна тысяча километръяс сайын оліс напряжённӧй олӧмӧн вынйӧра, великӧй страна.
Тасянь уна тысяча километръяс сайын спокойнӧя тіпкис сылӧн сьӧлӧмыс.
И кӧть ичӧтик, ӧкуратнӧй саксонскӧй карсянь Сӧветскӧй Союзлӧн столицаӧдз костыс вӧлі вывті ыджыд, Соколов друг кутіс чувствуйтны, мый Москва вывті матын.
Мӧд глава
Тайӧ немецкӧй карыс, Дорнауыс, эз вӧв ыджыд.
Официальнӧй даннӧйяс серти, сэні вӧлі ветымын тысячаысь неуна унджык олысь.
Медсясӧ тайӧ вӧліны уна лыда промышленнӧй предприятиеясса рабочӧйяс да служащӧйяс.
Ӧні карыс кажитчис ылысса провинцияӧн.
Заводъяс эз уджавны.
Драматическӧй театр да кинематографъяс вӧліны тупкӧсаӧсь.
Пивнӧйяс да ресторанъяс эз жӧ уджавны.
Главнӧй улича вылын вӧліны зэв уна вывескаяс.
Гӧрдвиж рӧма джуджыд заправочнӧй колонкаяс сулалісны пӧшти быд улича пельӧсын.
Нефтянӧй фирмаяс абу скупитчылӧмаӧсь реклама вылӧ да быдногыс зільӧмаӧсь, медым тайӧ колонкаясыс вӧліны мичаӧсь.
Но краскаыс на вылысь важӧн нин вушйӧма да кӧртыс сімӧма.
Карса пейзажыслысь однообразиесӧ ловзьӧдлісны куим кирха.
Найӧ кыпӧдчисны мукӧд стрӧйбаяс весьтын да асланыс джуджыд ёсь шпильяснас быттьӧкӧ сатшкысьлісны небесаас.
Да главнӧй улича вылас, сэні, кӧні сійӧ паськавліс да артмӧдліс мыйкӧ площадь кодьӧс, сулаліс стариннӧй замок, коді коркӧ вӧвлӧма резиденцияӧн саксонскӧй корольяслӧн йывмӧм рӧдлы.
Уна дас во нин тайӧ замокыс сулаліс тыртӧм, и ӧні сэні олісны сӧмын нярбордъя шыръяс.
Замоклы паныд сулаліс ратушалӧн кирпичнӧй зданиеыс.
Гӧраясысь визувтысь неыджыд ютор, мый вомӧн вӧлі вӧчалӧма живописнӧй посъяс, юкис карсӧ кыкпельӧ.
Уличаяс вылын тыдаліс на гитлеровскӧй режим агониялӧн следъясыс.
abu
abu
abu
abu
Паника, наступайтысь сӧветскӧй войскаысь нацистъяслӧн полӧм, шпиономания, медбӧрын гитлеровскӧй чиновникъяслӧн полӧм сыысь, кыдз эськӧ асьныс немецъясыс эз босьтны налысь водзӧс медбӧръя здукас, — ставыс тайӧ тыдаліс керка стенъясын кольӧм гижӧдъясысь, листовкаясысь да объявлениеясысь.
Татысь позьӧ на вӧлі лыддьыны Гитлерлӧн главнӧй квартиралысь медбӧръя ылӧдчана сводкаяссӧ да аддзыны плакатъяс, кодъяс истерическӧя чуксалісны йӧзӧс лоны дзик спокойнӧйӧн.
Пӧшти быд стенын тыдаліс синъяс вылас улӧ лэдзӧм шляпаа мортлӧн ыджыд сьӧд фигура, коді чуньсӧ топӧдӧма вом дорас.
Рисунок улас вӧлі гижӧд: «Тсс!
Враг кывзысьӧ!»
Киссьӧм керкаяслӧн лёк грудаясыс да осколокъясӧн парсалӧм важ клёнъяслӧн да нинпуяслӧн стволъясыс казьтылісны сійӧ страшнӧй бомбёжка йывсьыс, кодӧс вӧчисны Дорнауын американскӧй самолётъяс войналӧн бӧръя лунъясӧ.
Некутшӧм стратегическӧй коланлун тайӧ бомбитӧмыс вылӧ эз вӧв: тані эз вӧвны некутшӧм войска.
Но карас вӧлі синтетическӧй волокно вӧчан фабрика, коді коркӧ конкурируйтліс мирӧвӧй рынок вылын Дюпонлӧн американскӧй концерн продукциякӧд.
Со мый вӧсна сы бӧрын нин, кор победалӧн гӧрд знамяыс кутіс дӧлавны рейхстаг весьтын да Берлинын вӧлі шынитӧв, «лэбалысь крепостьяслӧн» ыджыд соединение ёна бомбитіс Дорнауӧс, зілис жугӧдны тайӧ фабрикасӧ.
Дюпон мынтыліс бура, — немецкӧй нейлоновӧй чулкияс ӧні оз регыд кутны вузавны.
Да и таысь кындзи, американецъяс тӧдісны, мый Дорнауӧ пырасны сӧветскӧй войска.
Бригада мунӧм бӧрын мӧд асылас жӧ капитан Соколов заводитіс бура тӧдмасьны Дорнауӧн.
Ӧд, шуны кӧ, сылӧн выль уджыс — абу комендатураын письменнӧй пызан сайын, а буретш тані, тайӧ неыджыд ӧкуратнӧй карас олысьяс пӧвстын.
Капитан первой чӧвтліс синъяссӧ стариннӧй замок вылӧ, прӧйдитіс главнӧй улича кузя да пукалыштіс ю берег дорын, буретш сійӧ местаас, кӧні, веритны кӧ преданиелы, радейтліс пукавны Гёте.
Но эз горнӧй юторлӧн мичлуныс да эновтӧм замок йылысь важся легендаяс интересуйтны Соколовӧс.
Сылы окота вӧлі тӧдмавны йӧзсӧ.
Сійӧ кадӧ немецкӧй карса уличаяс вылын сӧветскӧй офицерлӧн мыччысьӧмыс кыпӧдліс сэтчӧс олысьяслысь ыджыд интерес.
Соколов пыр чувствуйтіс ас вылас карса йӧзлысь любопытнӧй видзӧдласъяссӧ.
«Пӧжалуй, бурджык эськӧ вӧлі татшӧм прогулка вылас пасьтасьны штатскӧй паськӧмӧн», — думыштіс Соколов.
И век жӧ, кутшӧмкӧ тыдавтӧм преграда вылӧ видзӧдтӧг, коді быттьӧ торйӧдліс капитанӧс карса йӧзсьыс, сійӧ заводитіс велавны кар дінас, зілис гӧгӧрвоны татчӧс олӧмыслысь особенностьяссӧ.
Уличаяс вылын паныдасьлісны медся разнӧй йӧз.
Сӧветскӧй войскалӧн зэв ӧдйӧ наступайтӧмыс дзугис арталӧмъяссӧ зэв уна беженецъяслысь, кодъяс сибдісны Дорнауӧ, вайӧдіс татчӧ матігӧгӧрса ополченецъясӧс, кодъясӧс Германияӧс жугӧдтӧдз неуна водзджык вӧлі мобилизуйтӧма фольксштурмӧ, медбӧрын заставитіс кольччыны татчӧ быдсямапӧлӧс мукӧд йӧзсӧ, кодъяс разгром лунъясӧ уна помкаяс вӧсна лоины Германияса туйяс вылын да кодъясӧс военнӧй катастрофаыс суис гортсяньыс ылын.
Ӧні став тайӧ йӧзыс либӧ лӧсьӧдчисны вӧрзьыны важ местаясас, либӧ зілисны овмӧдчыны карас.
Томдырйиыс на капитан быдногыс зілис развивайтны ассьыс наблюдательностьсӧ да аддзӧмторсӧ гӧгӧрвоны кужӧм.
Сійӧ, например, радейтліс тӧдмавны тӧдтӧм йӧзлысь профессиясӧ либӧ весиг биографиясӧ сӧмын налӧн ортсыса облик сертиыс.
Дерт, частӧ эз удайтчыв Соколовлы прӧверитны ассьыс татшӧм догадкаяссӧ, но кутшӧм ыджыд вӧвлі сылӧн радлуныс, кор тӧдмавліс, мый сылӧн догадкаыс вӧлӧма правильнӧйӧн.
И ӧні, Дорнау уличаяс кузя мунігӧн, капитан зілис тӧдмавны сылы паныдасьысь немецъясӧс.
Со, ӧтарӧ-мӧдарӧ полігтырйи видзӧдлывлӧмӧн, мунӧ военнӧй кепкаа олӧма морт.
Пельпомъяс саяс сылӧн салдатскӧй рюкзак.
Тані, пӧжалуй, и гадайтнысӧ нинӧм: тӧдӧмысь тайӧ фольксштурмист.
Буракӧ, сійӧ пышйӧма отрядсьыс пыр жӧ, мыйӧн сылы сюрӧма стрӧка да ӧні мунӧ гортас; сійӧ оз на ещӧ верит, мый лючки-ладнӧ нуис ассьыс кокъяссӧ.
Сы бӧрся, бокӧ кежыштӧмӧн да леститчигтырйи капитанлы синъясас видзӧдігмоз, мунӧ гирйысьӧм шляпаа немец.
Сьӧкыд сразу тӧдмавны сылысь профессиясӧ.
Став сертиыс, тайӧ парикмахер, но, вермас лоны, и кельнер: * сэтшӧм плавнӧйӧсь сылӧн движениеясыс.
Друг капитан дінӧ ньӧти повтӧг матыстчӧ олӧма нывбаба да юалӧ, оз-ӧ мыйкӧ ков господин офицерлы.
Тані делӧыс гӧгӧрвоана.
Тайӧ обыкновеннӧй спекулянтка, кодлӧн войдӧр вӧвлӧма ичӧтик лавка, либӧ, мый ещӧ лоны верманаджык, кутшӧмкӧ гажӧдчан заведение.
И бара мелькайтӧны керкаяс, пуяс, заборъяс.
И бара паныдасьысьяслӧн видзчысяна, сюсь видзӧдласъяс.
Уличаысь уличаӧ пыр ӧти и сійӧ жӧ тор.
Но вот капитан кежис пельӧс сайӧ да чуймӧмпырысь сувтіс.
Веж сук плющӧн кытшалӧм ичӧтик керка кильчӧ вылын пукаліс олӧма морт.
Сійӧ бӧрдіс.
Капитан видзӧдліс кык судта неыджыд особняк вылӧ, казяліс ӧдзӧссьыс югъялысь ыргӧн табличка, кытчӧ вӧлі гижӧма кӧзяиныслысь овсӧ, да шыасис старик дінӧ.
Немец дрӧгмуніс, лэптіс юрсӧ, и синъясас сылӧн тыдовтчис повзьӧм.
Сійӧ заводитліс чеччыны, но пӧрысь кокъясыс эз кутны, и старик сьӧкыда лэдзчысис пос тшупӧд вылӧ.
Сійӧ весиг эз чышкы чукырӧсь чужӧм вывсьыс синвасӧ.
Капитанлӧн юалӧм вылӧ старик висьталіс сылы, мый тайӧ керкаас олӧ сылӧн нылыс — фрау Анна-Лиза Линде, коді вӧлі верӧссайын сылӧн племянник Ганс Линде сайын.
Ачыс сійӧ водзджыксӧ овлӧма кар мӧдар помас, аслас керкаын жӧ, но неважӧнся бомбёжка жугӧдӧма сэтысь быдса квартал.
Фридрих Линде — тадзи шуисны немецӧс — сразу лишитчӧма став эмбурсьыс.
Ен видзӧма ещӧ асьсӧ да сійӧ кольӧма ловйӧн.
Некымын лун сійӧ олӧма соседъяс ордас. Сійӧ надейтчӧма развалинаяс увсьыс спаситны мыйсюрӧ эмбурсӧ.
А кор тыдовтчӧма, мый спаситнысӧ нинӧм, старик мӧдӧдчӧма аслас дзик ӧти ныв дінӧ.
Фрау Линде первой делӧӧн юалӧма, эм абу батьыслӧн деньга, медым мынтысьны олӧмсьыс да сёйӧм-юӧмысь.
Стариклӧн деньгаыс абу вӧлӧма, и фрау Линде абу лэдзӧма батьсӧ овны ас ордас, сійӧ зэв скӧрысь шуӧма, медым батьыс водзӧвылӧ эз лысьт петкӧдчыны сы синъяс улӧ.
И со ӧні пӧрысь Фридрих Линде оз тӧд, кытчӧ сылы воштысьны...
Немец висьталіс ассьыс историясӧ ньӧти возмущайтчытӧг; сійӧ сӧмын норасис аслас судьба вылӧ, а нылыслӧн поведение йылысь висьталіс кыдзи мыйкӧ обыденнӧй, быдӧнлы гӧгӧрвоанатор йылысь.
Первойсӧ капитанлы кажитчис, мый сійӧ, тыдалӧ, немецкӧй кывсӧ бура тӧдтӧм вӧсна эз дзик ставсӧ гӧгӧрво тайӧ мортыслысь.
Но некутшӧм ӧшибка эз вӧв.
Фридрих Линде ньӧти эз вид ассьыс нывсӧ, эз возмущайтчы батьыс дінӧ тадзи относитчӧмысь.
Сійӧ бӧрдіс сӧмын сы вӧсна, мый эз тӧд, кытчӧ сылы ӧні воштысьны, да весиг лысьтіс юавны та йылысь русскӧй офицерлысь.
Капитан нюжӧдіс кисӧ кнопкалань, кодӧс казяліс югъялысь ыргӧн табличка весьтысь, да звӧнитіс.
Здук мында керкаын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь, сэсся кыліс автоматическӧй томанлӧн зёлькмунӧм, и ӧдзӧс воссис.
— Пырӧй, — тшӧктіс капитан Фридрих Линделы да ачыс воськовтіс порог вомӧн.
Полігтырйи, медым эськӧ ставыс тайӧ эз помась омӧля, старик пырис русскӧй офицер бӧрся.
Гостинӧй ӧдзӧс дорын найӧс встретитіс ёна нин новлӧм важ платьеа, ар нелямына нывбаба.
Но сылӧн гӧгрӧс, яя чужӧмыс некутшӧмногӧн эз лӧсяв корысьлӧн кодь паськӧмыслы.
«Кужтӧма маскируйтчӧм», — Анна-Лиза Линде вылӧ видзӧдігтыр думыштіс Соколов.
Нывбаба казяліс русскӧй офицерлысь спокойнӧй видзӧдлассӧ да друг заводитіс меліа нюмъявны.
Сійӧ лоӧ зэв рад, господин капитан кӧ кутас овны тані, сылӧн керкаын.
Сылӧн комнатаясыс лӧсьыдӧсь, да и уличаыс лӧнь.
Нинӧм оз кут беспокоитны господин капитанӧс.
Соколов гӧгӧрвоис, мый фрау Линде пыр жӧ тӧдіс сылысь званиесӧ.
Бӧрынджык сійӧ велаліс сы дінӧ, мый карса олысьяс зэв ӧдйӧ тӧдмавлісны сӧветскӧй офицеръяслӧн погонъяс вылысь звёздочкаяслысь тӧдчанлунсӧ да некор эз ӧшибайтчывны.
— Со тайӧ комнатаас господин капитанлы лоӧ зэв удобнӧ да лӧсьыд, — больгис фрау Линде.
Та дырйи Соколов казяліс, кыдзи фрау Линде дӧзмӧмпырысь видзӧдліс старик вылӧ.
— Со мый, фрау Линде, — торкис кӧзяйкаӧс капитан. — Тайӧ зэв бур, мый тіян эм прӧст комната.
Ме тшӧкта лэдзны сэтчӧ овны тіянлысь пӧрысь батьтӧ.
Мед сійӧ олас тані, и медым ме некор сэсся эг аддзы сійӧс улича вылысь бӧрдігӧн.
— А коді пондас мынтыны сыысь?
Комендатура?
Фрау Линделӧн гӧлӧсыс сразу лои ёсь, мелі чужӧмыс лои скӧрӧн да мисьтӧмӧн.
— Ассьыныд батьтӧ кутанныд видзны ті асьныд, фрау Линде, — вочавидзис капитан.
— Но ме ӧд верма кодӧскӧ лэдзны тайӧ комнатаас, вермас лоны — весиг сӧветскӧй офицерӧс, и сэки меным сыысь кутасны сетны деньга.
— Ме сёрнита, кыдзи комендатураса представитель, — вочавидзис Соколов.
Сійӧ чорыда шуис тайӧ кывъяссӧ, и фрау Линделӧн чужӧмыс бара дзикӧдз вежсис, сійӧ бара босьтіс асьсӧ киӧ.
— О да, да, господин капитан! — бара мӧдіс больгыны фрау Линде. — Дерт, тіян распоряжениеныд дзик тырмымӧн сы вылӧ, медым менам радейтана пӧрысь батьӧй оліс тані, мыйта сылы колӧ.
Сійӧ кӧ пӧльзуйтчӧ тіян вниманиеӧн, некутшӧм сёрни лоны оз вермы.
Ме радпырысь босьта сійӧс.
Бать кындзи ни ӧти матыса морт менам абу став свет вылас...
Кор Фридрих Линде кыліс нылыслысь кывъяссӧ, збоймыштіс да пуктіс ассьыс нопторсӧ стул вылӧ.
Таӧдз сійӧ полігтырйи кутіс нопсӧ кыкнан кинас ас бердас топӧдӧмӧн.
— Аддзысьлытӧдз, — шыасис старик дінӧ Соколов. — Лоӧны кӧ тіян тані кутшӧмкӧ недоразумениеяс, верманныд пыравны комендатураӧ да шыасьны ме дінӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын капитан Соколов петіс фрау Линде керкаысь.
abu
Полковник кабинетын Соколов суис комендатураын уджавны индӧм врачӧс.
Доктор волнуйтчигтырйи докладывайтіс, мый керка развалинаяс улын кольӧм шойясыс сісьмӧны, мый найӧс пырысь-пыр колӧ перъявны киссьӧм керкаяс увсьыс да гуавлыны, а то карас вермас паськавны эпидемия.
Врачлысь кывзӧм бӧрын полковник Чайка сетіс приказ чукӧртны Дорнауса став олысьясӧс шойяс идралӧм вылӧ.
Коймӧд глава
Некымын дас тысяча мукӧд заключённӧйяскӧд ӧтлаын Лекс Михаэлис 1945 вося апрель тӧлысь помӧдз вӧлі Заксенгаузен концентрационнӧй лагерын.
Лагерӧ йӧртӧм йӧзӧс вӧлі торйӧдӧма став мирсьыс да, дерт, налы эз висьтавны сӧветскӧй войска наступайтӧм йылысь.
Но заключённӧйяс и сытӧг казялісны охранаыслысь шӧйӧвошӧмсӧ, а бӧръя лунъясас найӧ кылісны канонада шыяс.
Фронтлӧн матысмӧмыс тыртіс мучитчӧм йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ матыса кадӧ мездысьӧм вылӧ надеяӧн да ӧттшӧтш повзьӧдліс найӧс.
Лекс Михаэлис, кыдзи и унаӧн мукӧд, зэв бура гӧгӧрволіс, мый медбӧръя здукас эсэсовецъяс вермасны виавны став заключённӧйяссӧ, а коммунистъястӧ, дерт, нин медводз.
Но ӧти асылӧ лагерын пуксьӧм вӧвлытӧм чӧв-лӧньыс чуймӧдіс заключённӧйясӧс: вӧлӧмкӧ, лагерса став охранаыс друг кытчӧкӧ вошӧма.
Видзчысьӧмӧн, вериттӧг на, мый найӧ мынісны, медся повтӧмъясыс мӧдӧдчисны ворота сайӧ: унджык заключённӧйясыс пыр на полісны петны ӧграда сайӧ.
Луныс коли вензьӧмын да шензьӧмын.
Рытъядорыс шоссе кузя рытыввывлань тӧвзьыштісны медбӧръя грузӧвикъяс, кӧні тырыс вӧліны повзьӧм эсэсовецъяс, и на бӧрын ворота дорын мыччысис сӧветскӧй танк.
Тайӧ кадас Лекс Михаэлис вӧлі ылын нин.
Мыйӧн сӧмын сюри стрӧка, сійӧ пыр жӧ муніс.
Проволока сайӧ петӧм бӧрын Михаэлис радпырысь нетшыштіс пинжаксьыс лагернӧй номерсӧ да пыр жӧ лои киссьӧм паськӧма, зэв ёна омӧльтчӧм обыкновеннӧй мортӧн.
Зэв уна татшӧм йӧзыс мунісны сійӧ лунъясӧ Германияса туйяс кузя.
Некутшӧм приключениеястӧг, кыті пӧпутнӧй машинаясӧн, а унджыксӧ подӧн, воис Лекс аслас рӧднӧй карӧ Дорнауӧ.
Гитлеровецъяс шыбитісны Михаэлисӧс концентрационнӧй лагерӧ квайт во сайын.
Тайӧ вӧлі Польша вылӧ уськӧдчӧм водзвылын.
Гестаповецъяс сійӧ лунъясас босьталісны население пӧвстысь ставнысӧ, кодъяс коркӧ сочувствуйтлісны коммунистъяслы, да йӧрталісны лагерьясӧ да тюрьмаясӧ.
Михаэлис важӧн нин интересуйтіс гестаповецъясӧс.
Найӧ бура тӧдісны, мый компартия запретиттӧдз сійӧ вӧлі сылӧн активнӧй членӧн.
Збыль, бӧрынджыксӧ «Мерседес» заводса тайӧ мастерыс быттьӧкӧ дзикӧдз вешйис политическӧй уджысь да некутшӧм веськыд уликаяс сылы паныд эз вӧвны, но штурмбанфюрер Зандер век жӧ чайтіс, мый Михаэлис нуӧдӧ подпольнӧй удж.
И збыльысьсӧ тайӧ тадзи и вӧлі.
Эз прӧста заводас кадысь кадӧ разӧдавсьывны листовкаяс, кодъяс чуксалісны рабочӧйясӧс тышкасьны фашизмлы паныд.
Кор татшӧм листовкаыс веськавлі Зандерлы, сійӧ дурмывліс лёкысла.
Со мын вӧсна Лексӧс век жӧ, медбӧрын, корисны Зандер дінӧ.
Дерт, мастер нинӧм эз висьтав, но свободакӧд сылы ковмис прӧститчыны дыр кежлӧ.
Квайт во колляліс Лекс Михаэлис концлагерын.
Кажитчис, мый став мирыс вунӧдіс сы йылысь.
Сійӧ эз тӧд, мый вӧчсьӧ рӧднӧй Дорнауас, мый лои сылӧн гӧтыркӧд, Матильда Михаэлискӧд; сійӧ весиг эз тӧд, ловъя абу сійӧ.
Ни ӧти юӧртор, ни ӧти строчка гижӧд эз волы Михаэлислы тайӧ страшнӧй вояс чӧжыс.
И со ӧні, пыр содысь волнуйтчӧмсӧ кутны зілиг, сійӧ муніс Кверштрассе кузя да пыр матысмис аслас рӧднӧй керкалань.
Кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунны медбӧръя кварталсӧ; кыдз позьӧ ӧдйӧджык восьтыны мӧд подъездса ӧдзӧссӧ да кайны коймӧд судтаас!
А друг сылӧн квартиракӧд нинӧм эз ло?
А гашкӧ, Матильдаыс ловъя?
Кор Михаэлис восьтіс ортсыса ӧдзӧссӧ, сылӧн быри медбӧръя выныс.
Ковмис дыр сулавны площадка вылын, виччысьны, кор лӧньыштас сьӧлӧмыс.
Сэсся ньӧжйӧник, пос тшупӧдсянь пос тшупӧдӧ, сійӧ кутіс кайны пос кузя.
Нинӧм быттьӧ абу вежсьӧма тані сійӧ кад чӧжыс, кор сійӧ тані эз вӧв.
Ӧдзӧсъясын ӧшалісны тӧдса табличкаяс.
Важмоз югъялісны звӧнокъяслӧн да автоматическӧй выключательяслӧн кнопкаяс.
Сійӧ сувтіс вылыс площадка вылас да дыр эз лысьт видзӧдлыны аслас квартира ӧдзӧс вылӧ.
Сэсся век жӧ смелмӧдчис да весиг нюммуніс радысла:
сылӧн ним-ова табличка ӧшаліс аслас важ местаын.
Кыдзи и войдӧр, сійӧс вӧлі весалӧма да зеркалӧ моз югъяліс.
Ыргӧн винтъяс дінсьыс ӧдзӧс краскасӧ вӧлі неуна парсалӧма: тыдалӧ, табличкасӧ винтитӧмаӧсь дзик на неважӧн.
Михаэлис личкис кнопкасӧ, но тӧдса звӧнокыс эз кыв.
Сэки Лекс таркӧдчыштіс, и пыр жӧ кӧнкӧ квартира пытшкас кылісны кок шыяс.
— Коді? — юаліс нывбаба гӧлӧс.
Михаэлислӧн тасасис лолыс.
Сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Дрӧжжитысь кинас Лекс бара таркӧдчыштіс ӧдзӧсӧ.
Ӧдзӧс сайын бара юалісны:
— Коді?
— Восьтӧй!
Михаэлислы кажитчис, мый сійӧ горзӧ, а збыльвылассӧ сы вомысь петіс сӧмын гусьӧник шӧпнитӧм.
Ӧдзӧс воссис, Лекс Михаэлис аддзис гӧтырсӧ.
Да, тайӧ, дерт, сійӧ.
Вежсьӧма, пӧрысьмӧма, но тайӧ сійӧ, Матильда!
Первой здукас сійӧ эз тӧд верӧссӧ.
Да и сьӧкыд вӧлі тӧдны тайӧ гӧрбыльтчӧм, бритчытӧм, киссьӧм паськӧма, няйт мортас «Мерседес» заводса пыр ӧкуратнӧй, мичаа пасьтасьӧм да бритчӧм мастер Лекс Михаэлисӧс.
— Тайӧ ме... — шӧйӧвошӧмӧн нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Гӧтырыс кельдӧдіс, кутчысис кӧсякас, сэсся век жӧ босьтіс асьсӧ киӧ, да сідзжӧ полігтырйи нюммуніс.
— Ме виччыси тэнӧ. Пыр, Лекс, — ньӧжйӧникӧн шуис сійӧ.
Сьӧкыд вӧлі Матильда Михаэлислӧн олӧмыс тайӧ квайт во чӧжыс.
Верӧссӧ арестуйтӧм бӧрын сійӧ сьӧкыдпырысь вермис пырны уджавны сиделкаӧн карса поликлиникаӧ.
Вой-вой сійӧ дежуритіс, вӧчис сьӧкыд удж, но эз воштыв надея.
Уджын колины лунъяс, тӧлысьяс.
А сэсся сійӧс век жӧ вӧтлісны больничасьыс, кыдзи антифашист гӧтырӧс, и ковмис овны дзик нин тшыг нисьӧ пӧт, кӧлуйсӧ вузавлӧм помысь либӧ кадысь кадӧ песласьӧмӧн нажӧвитчыштӧм помысь.
Но век жӧ сьӧлӧмас эз куслы надея.
Шога думайтігтырйи матыстчас вӧлі сійӧ шкап дінӧ, кӧні важмоз ӧшалісны верӧсыслӧн костюмыс да гожся плащыс, да зільліс представитны ассьыс Лекссӧ сэтшӧм жӧ мичаӧн да представительнӧйӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧвлі войдӧр.
Ӧні Михаэлис чуймӧмӧн видлаліс ассьыс важ костюмсӧ.
— Кыдзи тэ вермин видзнысӧ ставсӧ тайӧс? — радпырысь юаліс сійӧ.
— Гӧгӧрвоан, Лекс, меным век кажитчис, мый мыйӧн ме вузала тэнсьыд кӧлуйтӧ, пыр жӧ орӧ миянӧс йитысь медбӧръя сунисыс.
Матильда век на эз эскы аслас шудыслы да ӧні, быд здукӧ кухняӧ петавліг, зілис кыдз позьӧ регыдджык бӧр локны верӧсыс дінӧ, медым бара убедитчыны, мый Лекс тані, мый сійӧ воис да мый тайӧ абу вӧт.
Сійӧ ӧтвечайтіс верӧсыслӧн помтӧм юасьӧмъяс вылӧ да ачыс висьтавліс аслас лёк олӧм йылысь и сэк жӧ слӧймӧдчис пузьӧдны бритчыны ва, весавны костюм, корсьны бельё.
Сійӧ ноксис, долыд да возбуждённӧй, но юрас сылӧн пыр вӧлі ӧти мӧвп: а мый лоӧ, кор Лекс пуксяс пызан сайӧ?
Ӧд ставыс, мый сылӧн эм — тайӧ нянь кусӧк, кодӧс пӧлучитіс важ карточка серти.
Сэсся дзик нинӧм!
Магазинъяс эз на воссьыны, да и выль карточкаяссӧ эз на сетавны.
Мыйӧн нӧ сійӧ вердас Лексӧс?
А Лекс мыссис, бритчис да ӧні видзӧдіс зеркалӧ пыр ассьыс омӧльтчӧм, нюжалӧм, уна шог аддзылысь мортлӧн паськыда восьтӧм, неуна жугыль синъяса чужӧмсӧ.
Костюмыс ӧшаліс сы вылын вешалка вылын моз, но тайӧ сійӧс ньӧти эз жугыльмӧд.
Кор сійӧ пуксис пызан сайӧ, Матильда сувтӧдіс сы водзӧ суррогат кофе стӧкан да пуктіс тарелка вылӧ ассьыс дзик ӧти нянь кусӧксӧ, кодӧс вӧлі пӧжалӧма быттьӧкӧ пильнӧй пызьысь.
Пызан вылӧ тарелкасӧ пуктігӧн сійӧ мыжапырысь нюммуніс, и Лекс сразу ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ топӧдіс ас бердас гӧтырсӧ, чорыда окыштіс сійӧс да шуис:
— Кутшӧма ме тэнӧ радейта, донаӧй!..
Эн шогсьы, Тильди, кутам надейтчыны, мый Германияын няньыс регыд лоӧ тырмымӧн.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ вундіс аслыс ичӧтик тор, а ӧстальнӧйсӧ вештіс бокӧ.
— Мый лоӧ ӧні Германиякӧд?
Мый лоӧ ставнымкӧд миянкӧд, Лекс? — юаліс Матильда.
— Ог тӧд, Тильди, тайӧс ме ӧні ог тӧд, — думыштчӧмӧн вочавидзис Михаэлис.
Лунтыр найӧ вӧліны ӧтлаын, а рытнас прӧйдитчисны кар кузя да пыралісны тӧдсаяс ордас.
Асывнас, кор Лекс муртса на чеччис вольпась вывсьыс, ӧдзӧсас кодкӧ увереннӧя таркнитіс.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да аддзис ас водзсьыс сӧветскӧй салдатӧс.
— Михаэлис? — бумагатор вылӧ видзӧдіг юаліс салдат.
— Да, ме Лекс Михаэлис, — чуймӧмӧн вочавидзис кӧзяин.
Салдат нюжӧдіс сылы повестка.
Матильда удитіс жӧ лыддьыны сійӧс: Лекс Михаэлислы тшӧктӧма вӧлі пыр жӧ локны комендатураӧ.
Михаэлис спокойнӧя шляпаасис да пасьталіс плащсӧ.
— Тэ бӧр локтан, Лекс? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Матильда.
Салдат эз гӧгӧрво тайӧ кывъяссӧ, но нывбабалӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм жугыль, мый салдат нюммуніс да шуис:
— Да ті энӧ полӧй, нинӧм омӧльтор сыкӧд оз ло.
Тайӧс вӧлі шуӧма рочӧн, но салдатлӧн нюммунӧмыс успокоитіс Матильдаӧс.
Некымын минута мысти Лекс Михаэлис матыстчис нин ыджыд каменнӧй керка дорӧ, кодлӧн пыран ӧдзӧс весьтас дӧлаліс гӧрд флаг, а бокас тыдаліс тӧрыт на тувъялӧм вывеска роч да немецкӧй кывъяс вылын: «Дорнау карса да районса комендатура».
Зданиеыслысь фасадсӧ да воротасӧ вӧлі мичмӧдӧма гӧрд матерье вылӧ роч кывйӧн гижӧм лозунгъясӧн.
Салдат нуӧдіс Михаэлисӧс часӧвӧй дінті, и здук мысти найӧ сувтісны ӧдзӧс дорӧ, кӧні сулаліс некымын стул.
Салдат пырис кабинетас, но пыр жӧ бӧр петіс да кинас вӧчис знак, медым Лекс пырис.
Капитан Соколов чеччис да воськовтіс пырысьлы паныд.
— Кора пуксьыны, Михаэлис ёрт, — шуис сійӧ немецкӧй кыв вылын.
Лекс пуксис джуджыд креслӧӧ.
Сійӧ босьтіс сылы вӧзйӧм папирос, зэв окотапырысь кыскыштіс, и сылӧн весиг юрыс бергӧдчис — уна во нин сійӧ эз куритлы татшӧм табаксӧ.
А капитан Соколов пондіс юасьны Михаэлислысь сы йылысь, кор сійӧ муніс Заксенгаузенысь, коді ещӧ коли лагерӧ, кыдзи встретитіс сійӧс рӧднӧй карыс.
Сэсся сёрниыс вуджис общӧйджык проблемаяс вылӧ.
Капитан сюся кывзіс аслас собеседникыслысь, кор сійӧ висьтавліс Германияын став лоӧмтор йывсьыс.
Михаэлис ӧтвечайтіс подробнӧя.
«Ёрт» кывйыс, кодӧс частӧ шуаліс капитан, смелмӧдіс сійӧс.
Лекс Михаэлис, коді уна во колляліс концлагерын, чувствуйтіс, мый бара пырӧ олӧмас.
Сійӧ сёрнитіс веськыда, мукӧддырйи весиг резкӧя.
Сійӧ висьталіс ичӧтик нянь кусӧк йылысь — ставыс, мый вӧлі гӧтырыслӧн, — сылӧн тӧждысьӧмъяс да волнуйтчӧмъяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс Дорнау карса рабочӧйяс йылысь, челядь йылысь, кодъяслы ӧні зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый сёян-юанӧн тӧргуйтӧм абу на ладмӧдӧма.
Первойсӧ кӧ сёрниыс муніс медсясӧ Михаэлис йылысь, то ӧні сійӧ лои дзик мӧдсяма.
Кажитчис, мый ӧні тані намечайтсьӧ ставнас карыслӧн будущӧйыс.
Найӧ сёрнитісны предприятиеяс удж йылысь, карса олысьясӧс няньӧн да прӧдуктаясӧн снабжайтӧм йылысь, школаяс да магазинъяс восьтӧм йылысь.
Капитан Соколов кывзіс Михаэлислысь висьталӧмсӧ ыджыд интересӧн.
Кор сёрниыс первойысь коставліс, капитан шуис:
— А ӧні, Михаэлис ёрт, кора тіянӧс, каям выліӧ, комендант дінӧ.
— Мыйла? — юаліс Михаэлис.
— Полковник кӧсйӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
Найӧ кайисны выліджык судтаас, пырисны полковник кабинетӧ, и Михаэлис аддзис мичаа бритчӧм, гожъялӧм чужӧма, дзормыны заводитчысь мортӧс.
Полковник сувтіс, и пыр жӧ синмӧ шыбитчис став фигураыслӧн подтянутостьыс.
Лексӧс шензьӧдіс комендант движениелӧн чуймӧдана плавностьыс да уверенностьыс.
— Тайӧ Михаэлис ёрт, код йылысь ми сёрнитлім нин, — доложитіс Соколов.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, Михаэлис ёрт, — шуис комендант. Сійӧ, тыдалӧ, эз на зэв бура сёрнит немецкӧйӧн да сы вӧсна торъя нин стӧча шуаліс кывъяссӧ. — Ті ӧд муртса на воинныд Заксенгаузенысь?
Лекс подтвердитіс.
Сійӧ сёрнитіс да пыр чувствуйтіс ас вылас полковниклысь спокойнӧй, испытывайтысь, быттьӧ донъялысь видзӧдлассӧ.
— А мый лои тіян ёртъяскӧд, татчӧс антифашистъяскӧд? — юаліс комендант.
— Унджыкыс пӧгибнитісны, — вочавидзис Михаэлис. — Но эм надея, мый ӧткымынъяс, кыдзи и ме, воаласны на концлагеръясысь.
Ме кывлі весиг, мый кодсюрӧ воӧмаӧсь нин карӧ.
Полковник здук мында чӧв оліс.
Внимательнӧй руд синъяснас сійӧ бара видзӧдліс Михаэлис чужӧм вылӧ.
Кажитчис, полковник Чайка тайӧ здукас решайтіс кутшӧмкӧ зэв сложнӧй вопрос.
Михаэлис чӧв оліс жӧ.
Полковниклӧн напряжениеыс вуджис и сылы, и кор Чайка, медбӧрын, шыасис, Лекс весиг дрӧгмуні.
— Ми корим тіянӧс, Михаэлис ёрт, — решительнӧя шуис полковник, — сы могысь, медым предложитны тіянлы Дорнау карса бургомистрлысь должность.
Сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ Михаэлис чужӧм вылӧ сюся видзӧдігтырйи.
Немецлӧн гӧлубӧй синъясын тӧдчис повзьӧм, шӧйӧвошӧм.
Найӧ югнитісны, но пыр жӧ сылӧн видзӧдласыс важмоз бара лои спокойнӧй да чорыд.
«Татшӧм видзӧдласыс овлӧ йӧзлӧн, кодъяс прӧйдитісны сьӧкыд испытаниеяс пыр», — думыштіс Чайка.
— Ми лыддям, мый ті бура верманныд нуӧдны тайӧ кывкутана уджсӧ, — водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Кор бырӧдасны военнӧй положение, Дорнауын лоӧ нуӧдӧма муниципальнӧй бӧрйысьӧмъяс, и сэки бургомистрӧс бӧръясны асьныс карса олысьяс, гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн.
Вермас лоны, мый бӧръясны буретш тіянӧс.
А ӧні комендатура прӧстӧ назначайтӧ бургомистрӧс да магистратлысь став составсӧ.
Ӧтисайын висьтала, мый кандидатъяслысь списоксӧ ковмас составитны тіянлы, а ми сійӧс сэсся утвердитам.
Дерт, магистратын, кыв шутӧг, долженӧсь лоны антигитлеровскӧй, демократическӧй ориентацияа йӧз.
Полковник ланьтіс.
Сійӧ видзӧдіс Михаэлис вылӧ да зілис представитны, мый йылысь думайтӧ тайӧ олӧма нин да, тыдалӧ, зэв выдержаннӧй мортыс.
Но Лекс кажитчис спокойнӧйӧн сӧмын ортсысяньыс.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но горшдіныс сылӧн гӧрддзассис, и сійӧ эз шу ни ӧти кыв, а сӧмын шӧйӧвошӧмӧн ӧвтыштіс кияснас.
Полковник гӧгӧрвоис Михаэлислысь волнуйтчӧмсӧ.
— Тіянлы оз ков повны тайӧ назначениесьыс, — шуис сійӧ. — Первой кадас ми кутам тіянлы быдторйын отсавны, а сэсся тіян гӧгӧр лоӧны колана йӧз.
— А мый, ме кӧ ог справитчы? — аслас волнуйтчӧмсьыс неуна яндысиг, юаліс Михаэлис.
— Асланыд олӧмлысь ыджыдджык юкӧнсӧ ті сетінныд народлӧн шуд вӧсна тышлы, — вочавидзис полковник. — Неужели ӧні, кор тіянлысь рӧдинатӧ, медбӧрын, мездӧма нацизмысь, ті повзянныд бургомистр пост вылын уджлӧн сьӧкыдлунъясысь?
Полковник висьтавліс зэв убедительнӧя, и Михаэлислӧн вочасӧн кутіс содны аслас вынъясӧ эскӧм.
Збыльысь, оз ӧмӧй сійӧ справитчы?
Полковниклысь бӧръя кывъяссӧ кывзігӧн Михаэлис весиг удобнӧйджыка пуксис джуджыд креслӧас.
— Тіянлы сӧмын оз ков вунӧдны ӧтитор, — водзӧ нуӧдіс Чайка: — кымын унджык тіян ёртъяс немецъяс кутасны отсасьны тіянлы, сымын бурджыка мӧдӧдчас делӧыс.
А ӧні вай пасъям основнӧй вопросъяссӧ, кодъясӧс тіянлы, кыдзи будущӧй бургомистрлы, ковмас разрешитны.
И дзик нин делӧвӧя да подробнӧя найӧ заводитісны сёрнитны эновтны позьтӧм могъяс йылысь.
Главнӧйыс — котыртны снабжение, лӧсьӧдчыны земельнӧй реформа нуӧдӧм кежлӧ да эрдӧдавны дзебсьӧм гитлеровецъясӧс.
Но медводз колӧ займитчыны карлӧн санитарнӧй состояниеӧн.
Кык час мысти, гортас мунігӧн, Лекс Михаэлис став вылас видзӧдіс дзик нин мӧд синъясӧн.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тайӧ карыслӧн кӧзяинӧн: сійӧ ӧтвечайтіс и транспорт вӧсна, и снабжение вӧсна, и уличаяслӧн сӧстӧмлун вӧсна.
Михаэлис муніс да сюся видзӧдіс гӧгӧр, аддзис став нелючкияссӧ, кодъяс эз шыбитчыны сылы синмас тӧрыт гуляйтігӧн.
Регыд сійӧ воис ратуша здание дорӧ.
Лекс Михаэлис сулалыштіс ӧдзӧс дорас, сэсся решительнӧя пырис пытшкас.
Сы вылӧ ӧвтыштіс дыр тыртӧг олӧм керкалӧн пӧдӧм дук.
Комнатаясын вӧлі джынвыйӧ пемыд, — ӧшиньяссӧ вӧлі топыда тупкӧма картон листъясӧн: татысь век на абу вӧлі босьталӧмаӧсь маскировкасӧ.
Михаэлис восьтіс ӧшиньяссӧ.
И пыр жӧ бургомистр кабинетӧ сявкнитіс югыдыс, да майскӧй шоныд тӧлыс мӧдіс гажаа шуракывны важ бумагаясӧн.
Лекс нюммуніс.
Ӧні сійӧс ньӧти нин эз повзьӧдлы комендантлӧн предложениеыс, коді первой сэтшӧма шемӧсмӧдіс сійӧс.
Нёльӧд глава
Кирхадорса сборнӧй пунктӧ локтіс сӧмын некымын дас морт.
Тайӧ ветымын тысячаысь!
Полковник Чайка критическӧя видзӧдліс машинасянь чукӧртчӧм йӧз вылӧ да бӧр муніс.
Сылӧн вӧліны став помкаяс скӧравны: карса йӧз эз выполнитны сылысь приказсӧ.
Комендатураӧ пырӧм бӧрын полковник казяліс почтальонӧс, коді ректіс ассьыс сумкасӧ.
Тайӧ вӧлі форменнӧй лӧз картуза обыкновеннӧй немецкӧй почтальон.
Но татчӧ сылӧн локтӧмыс вӧлі чуймӧдана: ӧнӧдз местнӧй олысьяссянь некутшӧм корреспонденция эз волывлы.
Полковник шензьӧмӧн видзӧдліс зэв уна конвертъяс вылӧ, кодъяс куйлісны приёмнӧйын, веськыда джоджас.
Сійӧ прӧйдитіс аслас кабинетӧ, корис Соколовӧс да тшӧктіс тӧдмавны, кутшӧм тайӧ пакетъяс.
Кымынкӧ минута мысти Соколов бара пырис Чайка кабинетӧ.
Киас сылӧн вӧлі кызь кымын восьтӧм конверт.
— Став карса олысьясыс друг висьмӧмаӧсь, — дӧзмӧмпырысь шуис капитан. — Став конвертъясас висьӧм йылысь врачебнӧй справкаяс.
Веритны кӧ налы, миян карын лоӧма зэв уна висьысь: мукӧд справкаяссӧ сетӧма быдса семьяяс вылӧ.
Ме предлагайта морт комынӧс пыр жӧ арестуйтны да сетны судӧ.
Полковник чӧв олігтыр мыйкӧ дыра видзӧдіс Соколов вылӧ, и сійӧ казяліс тайӧ видзӧдлассьыс дивитӧм.
— Зэв нин ті ёна пузинныд, капитан, — шуис, медбӧрын, Чайка. — Миян уджын колӧ лоны медводз спокойнӧйӧн.
Сійӧ лыддис некымын справка, сы бӧрын тшӧктіс капитанлы босьтны кутшӧмкӧ ӧти улича да прӧверитны, збыль-ӧ Дорнауын сы мында висьысь.
Капитан пыр жӧ корис сержант Кривоносӧс, висьталіс сылы, мыйын делӧыс, и найӧ мӧдӧдчисны орчча Дрезденерштрассе кузя.
Найӧ ветлӧдлісны керкаысь керкаӧ, и быдлаын найӧс встречайтісны ружтӧмӧн да ойзӧмӧн.
Явӧ здоров йӧз норасисны юр висьӧм вылӧ да нёрпалӧм вылӧ.
— Тані кӧ и паськалӧма кутшӧмкӧ эпидемия, — скӧраліс Кривонос, — то тайӧ симуляциялӧн эпидемия!
Капитан ветлӧдліс водзӧ, и, дерт, та йылысь юӧр зэв ӧдйӧ паськаліс став улича пасьта.
Кымын водзӧ найӧ мунісны, сымын частӧджык кутісны паныдасьны куйлысь висьысьяс — кодлӧн кынӧм вылас грелка, кодлӧн плеш вылас йи.
Но капитанлӧн дженьыдика предупредитӧмыс пырысь-пыр жӧ бурдӧдліс да сувтӧдліс кок йылас став «висьысьясӧс».
Улича помас сержант Кривонос пырис ӧти керкаӧ да петіс регыдджык мукӧдлаысь дорысь.
— Капитан ёрт... — неувереннӧя шуис сійӧ. — И тані, дерт, симулируйтӧны жӧ, но шуӧны, быттьӧ тані олӧ знаменитӧй актриса...
Гашкӧ, ме мыйкӧ эг гӧгӧрво?..
Капитан матыстчис неыджыд калитка дорӧ, видзӧдліс табличка вылас, кытчӧ вӧлі гижӧма «Эдит Гартман» да решительнӧя пырис керкаас.
Кривонос пырис аслас командир бӧрся.
Соколов веськаліс обычнӧй немецкӧй квартираӧ.
Сійӧ аддзис сэтысь куим нывбабаӧс — ӧти вӧлі олӧма нин, а кыкыс томджыкӧсь.
Ӧтиыс на пиысь куйліс тахта вылын.
— Бур лун! — здоровайтчис Соколов нывбабаяс вылӧ сюся видзӧдіг.
Найӧ вочавидзисны ставныс ӧтпырйӧ, быттьӧ важӧн нин лӧсьӧдчӧмаӧсь капитан локтігкежлӧ.
— А керкаын мужчинаяс абуӧсь? — юаліс Соколов.
— Менам верӧсӧй пӧгибнитіс асыввыв фронт вылын тысяча ӧкмыссё дас кӧкъямысӧд воын, — вочавидзис олӧма нывбабаыс.
— Менам верӧсӧй пӧгибнитіс Сталинградын, — вочавидзис висьысьыс.
Капитан видзӧдліс коймӧд нывбаба вылас.
— Ме абу верӧссайын, — вежнясигтыр шуис сійӧ.
Соколов бара видзӧдліс висьысь вылӧ.
Сійӧ куйліс стенлань банӧн, и Соколовлы тыдаліс кельыд, жугыль чужӧмлӧн чёткӧй профильыс.
— Сідзкӧ, ті онӧ вермӧй выполнитны приказ? — юаліс капитан.
— Ми мӧдӧдім нин комендатураӧ врачсянь справка, — тэрыба заводитіс висьтавны старука. — Менам нылӧй Эдит Гартман — колӧ шуны, сійӧ известнӧй актриса — зэв ёна висьӧ, а сылӧн пӧдругаыс фрейлейн Гильда Фукс ухаживайтӧ сы бӧрся.
А меным нин квайтымын арӧс сайӧ.
Ми огӧ вермӧй уджавны и мӧдӧдім тіянлы справка.
— Да, справкаясыд миян тырмӧны, — шуис капитан. — Прӧститӧй, ӧти вопрос висьысь дінӧ.
Онӧ-ӧ вермӧй ті меным висьтавны, мый шуисны врачьяс тіян висьӧм йылысь?
— Ме ог... — заводитліс висьтавны актриса, но старука торкис сійӧс:
— Менам нылӧй зэв ёна висьӧ.
Тайӧ сьӧкыд грипп, кӧть ме и ог тырвыйӧ эскы, мый диагнозыс правильнӧй.
— Ме ог жӧ тырвыйӧ эскы.
Фрау Гартман, ті асьныд бурданныд али тіянлы ковмас отсӧг?
А то ме верма ыстыны врачӧс комендатураысь.
Кымын ӧдйӧджык ті сувтанныд кок йылад, сымын бурджык.
Ме гӧгӧрвоана висьтала?
— Да.
Ладнӧ... — вочавидзис шӧйӧвошӧм Эдит Гартман.
— Аски, — шуис капитан, — асывнас сизим часын ті локтанныд сборнӧй пунктӧ.
— Менам нылӧй — знаменитӧй актриса... — заводитліс паныдавны старука.
— Уджавны кутасны карса став олысьяс.
Старука кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но сійӧс торкис Гильда Фукс.
— А меным колӧ жӧ мунны раскопкаяс вылас? — юаліс сійӧ да друг пуксис креслӧӧ коксӧ кресталӧмӧн, медым капитан вермис донъявны сылӧн стройнӧй, кузь кокъяслысь мичлунсӧ.
Соколов внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Тіянлы сійӧ лоӧ торъя пӧлезнӧ.
И сӧветуйта пасьтасьны прӧстӧйджыка: уджавны ковмас бус пиын.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс комнатасӧ да петіс.
Сержант Кривонос важнӧя петіс капитан бӧрся.
— Ок, оз ков, оз ков вӧлі заводитны тайӧ комедиясӧ!.. — шуис Эдит, мыйӧн сӧмын пӧдласис ӧдзӧсыс Кривонос бӧрся.
— Да, пӧжалуй, тэ прав, — шыасис Гильда. — Но ставыс тайӧ пустяк.
Тэ тӧдан, тайӧ капитаныс — абу нин сэтшӧм прӧстӧй морт.
И миянлы аски ковмас мунны весавны развалинаяс.
Найӧ ланьтісны да кутісны думайтны аския лун йылысь, асланыс будущӧй олӧм йылысь, кодӧс найӧ весьшӧрӧ зілисны представитны аслыныс...
Рытнас карын петіс комендантлӧн мӧд приказ, коді юӧртіс, мый некымын симулянтӧс да кык врачӧс, кодъяс сеталӧмаӧсь фальшивӧй справкаяс, сетӧма судӧ.
А аски асывнас кирхадорса площадь вылӧ чукӧртчисны Дорнау карса уджавны вермысь став олысьыс.
Регыд карсӧ вӧлі вайӧдӧма порядокӧ.
Эпидемия паськалӧмлӧн угрозакӧд вӧлі помалӧма.
Витӧд глава
Эдит Гартман локтіс Дорнауӧ 1934 воын, регыд сы бӧрын, кор Гитлер воис власть бердӧ.
Мый заставитіс сійӧс, Рейнгардтлӧн столичнӧй театрса прославленнӧй актрисаӧс, овмӧдчыны тайӧ ичӧтик карас?
Шудтӧмӧн вӧлі олӧмыс Эдитлӧн, кӧть сійӧ и тӧдліс бур лунъяс.
Сылӧн батьыс — Дорнаусянь матын Гротдорф сиктса крестьянин, — пӧгибнитіс первой мирӧвӧй война дырйи.
Мамыс сетіс нывсӧ воспитайтны тьӧткаыслы, Рейнгардт театрса гримёршалы, коді оліс Берлинын.
Ичӧтысянь Эдит Ранке тӧдмасис театр олӧмкӧд, сійӧ эз кольлы ни ӧти спектакль.
Первойсӧ, теш ради, Эдит копируйтіс известнӧй актрисаясӧс, а сэсся кутіс серьёзнӧя увлекайтчыны театрӧн.
Ӧтчыд тьӧткаыс шыасис директорыс дінӧ да корис экзаменуйтны Эдитӧс.
Эдитӧс театрын быдӧн тӧдісны, и некод эз чуймы, кор сійӧс аддзисны сцена вылысь.
Первой воськовъяссяньыс жӧ сійӧ шедӧдіс успех.
Регыд Эдит петіс верӧссайӧ том театральнӧй критик Гартман сайӧ, и олӧмыс сылӧн быттьӧ определитчис.
Но воис комын коймӧд во.
Властьсӧ босьтіс Гитлер.
Рейнгардт труппаысь унджыкыс пышйисны Америкаӧ, но Эдит Гартман, коді лои нин известнӧй актрисаӧн, кор сылы предложитісны мунны Германияысь, ньӧти падъявтӧг ӧткажитчис.
Сылы кажитчис, мый, сійӧ кӧ эновтас Германия, изменитас рӧднӧй странаыслы, изменитас искусстволы.
Но Эдит разочаруйтчис таын ёна водзджык аслас думайтӧм дорысь.
Гитлеровскӧй Германияын искусстволы сетлісны сӧмын ӧти роль — чуксавны немецъясӧс завоюйтны став мир.
Эдит Гартман эз кӧсйы и эз вермы выступайтны пьесаясын, кодъяс ошкисны война.
Сійӧ, мый знаменитӧй актриса ӧткажитчис ворсны паськыда рекламируйтан «Хорст Вессель» национал-социалистическӧй спектакльын, скӧрмӧдіс асьсӧ Геббельсӧс.
Эдитӧс арестуйтісны да ыстісны рӧдинаас, Дорнауӧ, сэтчӧс гестапо надзор улӧ.
Сылысь верӧссӧ вӧтлісны газета редакцияысь.
Коді эськӧ кутіс печатайтны сылысь статьяяссӧ?
Найӧ вӧлі йиджтысьӧмаӧсь гуманизмӧн, а фашистскӧй Германия лӧсьӧдчис воюйтны.
Дорнауын вӧлі сійӧ жӧ, мый и столицаын.
Ставсӧ вӧлі шымыртӧма военнӧй лихорадкаӧн.
Эдитлы лои сьывны да йӧктыны варьетеын да ресторанъясын.
Таысь сійӧ мустӧмтіс асьсӧ, но мӧд петан туй сылӧн эз вӧв.
Тадзи кыссисны вояс мӧд мирӧвӧй войнаӧдз, кор Эдит Гартманлӧн олӧмыс ещӧ ёнджыка омӧльтчис.
Верӧссӧ сылысь пыр жӧ мӧдӧдісны фронт вылӧ.
Актрисалы казьтыштісны сылысь важ мыжъяссӧ, и сылы грӧзитіс концлагерь.
Тайӧ эськӧ сідзи и лои, эз кӧ сійӧс дорйы штурмбанфюрер Зандер, коді радейтіс Эдит Гартманӧс да быдногыс зілис, медым Эдит кутіс сійӧс радейтны, но Эдит сьӧлӧмын пыр вӧлі сӧмын зывӧктӧм да полӧм.
1943 воын Сталинград дорысь воис юӧр верӧсыслӧн усьӧм йылысь.
Дрезденерштрассе вывса квартираын, кӧні оліс Эдит Гартман аслас мамыскӧд, Криста Ранкекӧд, эз нин виччысьны олӧмсьыс некутшӧм радлунъяс.
Кадыс быттьӧкӧ сувтіс Эдитлы.
Сійӧ сёрнитіс йӧзкӧд, ветлӧдліс, уджаліс, но окружающӧйсӧ воспринимайтіс пӧшти механическӧя.
Олӧмыс лунысь лун лои сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Коймӧд райхлысь военнӧй катастрофасӧ Эдит Гартман видзӧдіс быттьӧ бокысянь, быттьӧ тайӧ ньӧти эз инмыв сылы.
Дорнау кар оліс, позьӧ шуны, спокойнӧя: фронтыс вӧлі кӧнкӧ ылын на.
Но вот воис юӧр, мый Берлин уси, Гитлер виис асьсӧ да мый быть лоӧ капитуляция.
Та бӧрын американскӧй самолётъяс чышкыштісны му чужӧмбан вывсьыс карса некымын квартал.
А регыд первой сӧветскӧй салдатъяс тыдовтчисны Дорнауса уличаяс вылын.
Лун и вой Эдит думайтіс, мый быть ковмас ставсьыс ӧтветитны, да чувствуйтіс асьсӧ обречённӧйӧн, кӧть эськӧ эз и тӧд ас сайсьыс некутшӧм мыж.
Ӧд сійӧ нинӧмӧн эз лякӧсьт ассьыс сӧвестьсӧ, сійӧс нинӧм эз йит фашизмкӧд.
Таысь на унджык, сійӧ аддзис ас пытшсьыс вынъяс сувтны нацистъяслӧн завоевательскӧй зільӧмъяслы паныд.
Но ӧні ставыс тайӧ, кӧнкӧ, дзик нинӧм оз сулав.
Да и кодлы окота разбирайтчыны сыын, коді сійӧ сэтшӧмыс актриса Эдит Гартман?
Дум вылӧ усьлывлісны Геббельслӧн повзьӧдлана кывъясыс сы йылысь, мый победитасны кӧ русскӧйяс, найӧ прӧстӧ виаласны став пӧрысьясӧс, челядьӧс да висьысьясӧс, а уджавны вермысь немецъясӧс мӧдӧдасны Сибирӧ.
Кытысянь вермас локны спасение, Эдит эз тӧд, и сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: лоны кыдз позьӧ ылынджык тайӧ карсяньыс, аслас шудтӧм рӧдинасянь, кодӧс фашистъяс шыбитісны шогӧн да ужасӧн тырӧм пыдӧстӧм гуӧ.
Ӧтчыд, кор мудзӧм Эдит Гартман воис гортас развалинаяс весалан удж вылысь, сы квартираӧ виччысьтӧг локтіс Курт Зандер.
СС войскаса штурмбанфюрер Курт Зандерӧс бура тӧдіс став Дорнауыс.
Сійӧ юрнуӧдіс гестаполӧн местнӧй отделениеӧн нацистъясӧс дзикӧдз жугӧдтӧдз, а медбӧръя здукас удитіс бырӧдны став архивъяссӧ, кодъяс вермисны эськӧ эрдӧдны сылысь уджсӧ, да регыд тыдовтчис Мюнхенын.
Американскӧй зонаын Зандер эз ло ӧтнасӧн.
Тані сюрины важ удж кузя уна коллегаяс.
Американецъяс используйтісны нин найӧс, медсясӧ оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын шпионаж нуӧдӧм вылӧ.
Курт Зандерлы выль кӧзяева сідзжӧ регыд сетісны задание да выль паспортӧн сійӧ муніс асыввылӧ.
Сійӧ эськӧ, дерт, лыддис бурджыкӧн не петкӧдчыны ӧні Дорнауын, но сэтчӧ сійӧс кыскисны личнӧй, ылӧ мунысь планъяс.
Актриса Эдит Гартман босьтліс тайӧ планъясас эз медбӧръя места.
Кор штурмбанфюрер локтіс Эдит ордӧ, сэні вӧлі Гильда Фукс.
Сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый вермис матыстны ӧта-мӧд дінас тайӧ кык нывбабасӧ, кодъяслӧн сэтшӧма торъялісны убеждениеясыс да вкусъясыс.
Кыдзкӧ налы ковмис ӧтлаын выступайтны концертын, и сэксянь найӧ кутісны пӧдругаасьны, веськыда кӧ шуны, тайӧ дружитӧмыс нинӧмӧ эз обязывайт некоднаннысӧ, сы вӧсна мый некоднанныс эз лэдзлыны мӧдыслы вывті пыдӧ пырны аслас мӧвпъясӧ да чувствоясӧ.
Кор сӧветскӧй войска ударъяс вӧсна гитлеровскӧй строй киссис да фашистскӧй Германия капитулируйтіс, Гильда, коді зэв ёна поліс ӧткӧн кольӧмысь, временнӧ вуджис овны Эдит Гартман ордӧ.
Зандер вотӧдз нывбабаяс пукалісны Эдит комнатаын да сёрнитісны русскӧй комендантлӧн приказ йылысь.
Эдитлӧн мамыс, Криста Ранке, эз вӧв дӧвӧльнӧй тайӧ приказнас, кӧть эськӧ сылы веськыдасӧ приказыс эз относитчы — сылы вӧлі нин квайтымын арӧс.
Но век жӧ старука, лёк кывъясысь яндысьтӧг, быдногыс видіс комендантӧс.
Гильда чӧв оліс да сӧмын шочиника довкйӧдліс юрсӧ, мый серти оз позь вӧлі гӧгӧрвоны сылысь мӧвпъяссӧ.
Эдит ньӧти эз кывзы мамыслысь броткӧмсӧ.
Сійӧ ветлӧдліс комнатаӧд, скӧраліс став вылас да быдтор вылӧ.
Эдит гӧгӧрволіс, мый вот тадзи прӧстӧ пукавны аслас квартираын сылы оз удайтчы.
— Гашкӧ, включитны радио? — друг шуис сійӧ, медым мамыс дугдіс броткӧмсьыс. — А друг свет вылас лои мыйкӧ виччысьтӧмтор?
— Эз, бурыс нинӧм эз ло.
Но, гашкӧ, тэ кӧсъян кывзыштны музыка? — серамсорӧн юаліс Гильда.
— Колӧ жӧ мыйкӧ вӧчны, мыйкӧ думыштны!.. — шуаліс Эдит. — Талун найӧ тшӧктісны быдӧнлы мунны весавны развалинаяс, аски, гашкӧ, тшӧктасны мунны Сибирӧ...
— Приказъяс колӧ выполняйтны, Эдит.
Миянӧс победитісны... — Гильда шуис тайӧ кывъяссӧ покорнӧя, но шогсьӧм сы гӧлӧсын эз кыв.
Эдит скӧрмис:
— Кыдзи тэ верман сёрнитны тадзи?
Ме ог выдержит ставсӧ тайӧс!..
— Выдержитан, Эдит! — шуис старука. — Тэ он первойысь ворс рольястӧ.
Ворсан ещӧ ӧтиӧс.
— Ог, тырмас!
Сэсся ме ворсны ог кут.
Тырмас!
Кад нин помавны!..
— Мый помавны?
— Олӧмӧс!
— А ме ог сӧветуйт тэрмасьны, — дышпырысь кывъяссӧ нюжйӧдлігтыр шуис Гильда; сійӧ сюся видзӧдіс пӧдруга чулкиысь мынӧм петля вылӧ. — Татшӧм кокъяс вылын позьӧ на сулавны.
Эдит нинӧм эз шу.
Гильда видзӧдліс пӧдругаыслӧн прӧстӧй платье вылӧ да сідзжӧ ньӧжйӧник шуис:
— Тэ местаын ме эськӧ ӧні пасьталі медся бурсӧ да вӧчи причёска.
И, кыдз быттьӧ ассьыс кывъяссӧ подтвердитӧм могысь, перйис сумочкасьыс пудра доз да помада, краситыштіс вомдоръяссӧ да пудритыштіс чужӧмсӧ.
Гильда медбӧръяысь видзӧдліс ичӧтик зеркалӧӧ да, тыдалӧ, коли аснас дӧвӧльнӧйӧн.
— Ме ог гӧгӧрво тіянӧс! — горӧдіс старука. — Мый вылӧ ті тайӧс, Гильда?
— О, ме аддзылі нин быдсяма офицеръяссӧ! — вочавидзис Гильда. — Сӧветскӧйяс менам коллекцияын, правда, эз на вӧвны.
Но чайта, найӧ нинӧмӧн оз торъявны мукӧдъяссьыс.
— Тайӧ некытчӧ оз шогмы! — скӧрмис Эдит. — Миянӧс победитісны, ставыс пропадитіс, а тэ мечтайтан нин выль любовник йылысь.
Кыдзи тэныд абу яндзим!..
Сійӧ сэсся нинӧм эз удит шуны, сы вӧсна мый тайӧ здукас пырис Курт Зандер.
Сійӧ видзӧдліс повзьӧмысла места вылас кынмӧм нывбабаяс вылӧ, здоровайтчис накӧд да кӧсйис пыр жӧ панны сёрни, но ковмис успокаивайтны повзьӧм кӧзяйкаӧс, а сэсся ещӧ висьтавны рытыввылын событиеяс йылысь.
Став юасьӧмъяс вылӧ Зандер ӧтвечайтіс тэрмасьӧмӧн.
Сылы эз терпитсьы ӧдйӧджык сёрнитчыны Эдиткӧд да мунны тайӧ квартирасьыс, кӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ эз зэв увереннӧя.
— Мый ті кӧсъянныд ӧні вӧчны, фрау Гартман? — юаліс Зандер, мыйӧн сӧмын казяліс, мый нывбабаяс неуна успокоитчисны.
— Ог тӧд, господин Зандер, — вочавидзис Эдит. — Ог тӧд.
Ме ӧні нинӧм ог тӧд.
— Ме предлагайта тіянлы мунны мекӧд Америкаӧ снимайтчыны Голливудын, — крута бергӧдіс сёрнисӧ Зандер. — Меным тшӧктісны сёрнитчыны тіянкӧд та йылысь.
Зандерлӧн предложениеыс вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Первой здукас Эдит весиг эз гӧгӧрво, мый йылысь мунӧ сёрниыс.
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс гӧсть вылӧ, коді сылы эз вӧв зэв муса.
Зандер гӧгӧрвоис сылысь чӧв олӧмсӧ асногыс.
— Кывзӧй, фрау Гартман, — шуис сійӧ. — Америка виччысьӧ тіянӧс, тіян нимныд пыр частӧджык паныдасьлӧ американскӧй газетаясын, тіянлы сэні гижӧны сценарийяс.
Ме ог нин сёрнит сы йылысь, мый тіянлы некор оз ковмы думайтны быдсяма карточкаяс йылысь, комендатураын регистрируйтчӧмъяс йылысь да мукӧдтор йылысь.
Тіянӧс виччысьӧ мирӧвӧй слава...
Но актриса думайтіс ӧні эз мирӧвӧй слава йылысь.
Колӧ-ӧ сылы сӧгласитчыны тайӧ предложениеыс вылӧ?
Тыдалӧ, колӧ.
Сэні, Америкаын, бара лоӧ радейтана удж, настӧящӧй искусство.
А главнӧйыс — сэні лоӧ велалӧм, спокойнӧй олӧм.
Эдит сэтшӧма мудзис став тайӧ помасьлытӧм тревогаяссьыс да волнуйтчӧмъяссьыс...
— Ӧні абу кад падъявны, фрау Гартман, — эз ӧвсьы Зандер. — Тіянлы татчӧ кольччыны оз позь.
Побеждённӧй Германияын олӧмыс регыд лоӧ терпитны позьтӧмӧн.
Эдит думсьыс сӧглашайтчис сыкӧд.
Но... мыйла Зандер?
Мыйла буретш Зандер локтіс сійӧ здукас, кор сылӧн, Эдитлӧн, абу мӧд петан туй, кор сылы быть лоӧ примитны отсӧг любӧйсянь, коді эськӧ сійӧс эз вӧзйы?..
Эдит чӧв оліс.
Сы пыдди шыасис Гильда.
— Ті думыштанныд и ме йылысь, Курт? — юаліс сійӧ.
— Сёрниыс ӧні мунӧ сӧмын Эдит Гартман йылысь, — тӧдчӧдіс Зандер. — Но татшӧм жӧ позянлуныс коркӧ вермас лоны и тіянлы.
Сідзкӧ, ті сӧгласенӧсь, фрау Эдит?
— Ладнӧ, Зандер, — ньӧжйӧник шуис Эдит. — Ме сӧгласитча.
— Зэв бур! — гажмис Зандер. — Пуксьӧй да гижӧй меным доверенность американскӧй кинофирмаяскӧд став сёрнитчӧмъяс нуӧдӧм вылӧ.
— Господи! — лӧжнӧй кыпыдлунӧн горӧдіс Гильда Фукс. — Збыльысь, ковмис жугӧдны Германияӧс, медым Эдит, медбӧрын, кутіс сёрнитны Зандеркӧд эз кыдзи век зывӧктӧмӧн.
Эдит нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ да тэрмасигтырйи гижис колана бумага.
Избавление воис чудо моз.
Но избавление-ӧ тайӧ?..
— Ставыс лючки-ладнӧ! — шуис Зандер доверенностьсӧ лыддьӧм бӧрын. — Ӧні ме кута действуйтны тіян нимсянь.
Аддзысьлытӧдз, фрау Эдит.
Ми лоам на тіянкӧд Голливудын.
Но, аддзысьлытӧдз!
Сійӧ копыртчыліс да ӧдйӧ петіс комнатаысь.
— Гашкӧ, миянлы и збыльысь удайтчас кыдзкӧ овны Зандер вотӧдз? — ньӧжйӧник юаліс мамыс.
— А тэ чайтан, сійӧ бӧр локтас?
— Верман не сомневайтчыны, — шуис Гильда. — Тэ Зандерлы зэв бур бизнес.
Кыдзи актрисаӧс сійӧ вузалас тэнӧ американскӧй режиссёръяслы, кыдзи сӧветскӧй зонаысь пышйысьӧс — газетчикъяслы, а кыдзи нывбабаӧс...
Но, тані сійӧ и ачыс оз ӧткажитчы...
Гильдалӧн кывъясыс ёна дойдісны Эдитлысь сьӧлӧмсӧ, но вочавидзны вӧлі нинӧм.
Пӧдругаыс висьталіс сылы дзик збыльтор.
Ӧд кӧть мед кыдзи эз относитчы сы дінӧ Зандер, сійӧ век жӧ кольлі гестапоса офицерӧн, коді наблюдайтіс став тайӧ вояссӧ сы бӧрся.
Полӧмыс вевтыртіс став мукӧд чувствояссӧ, и актриса бӧрддзис; чужӧмнас ляскысис вушйӧм ковёрӧ, кодӧн вӧлі вевттьӧма тахтасӧ.
Квайтӧд глава
Сійӧ некымын лун чӧжӧн, кодъяс колины Михаэлисӧс бургомистр пост вылӧ назначитӧмсянь, ратушалӧн гажтӧмкодь зданиеыс тыри выль йӧзӧн.
Михаэлис корсис кодсюрӧӧс ассьыс важ ёртъяссӧ, лӧсьӧдіс магистратса членъяслысь список, утвердитіс сійӧс комендатураын да босьтчис уджӧ.
Зэв унапӧлӧс йӧз уджалісны ӧні Лекс Михаэлискӧд орччӧн.
Карса управление составӧ пырисны коммунистъяс и социал-демократъяс, беспартийнӧй рабочӧйяс и интеллигентъяс.
Дерт, на пӧвстысь некодлӧн эз вӧв татшӧм сложнӧй условиеясын уджалӧм вылӧ административнӧй удж кузя опыт.
Збыльысь, комендатураса офицеръяс первой кадас частӧ отсасисны налы, а ачыс Михаэлис пӧшти быд лун ветлывліс комендатураӧ сӧветуйтчыны полковниккӧд.
Шензьӧданаӧн кажитчис сійӧ, кыдзи ачыс полковник Чайка быд сьӧкыд случайын сэтшӧм ӧдйӧ аддзӧ правильнӧй решение.
Ӧтчыд бургомистр юаліс та йылысь комендантлысь.
— Аддзанныд-ӧ, Михаэлис ёрт... — заводитіс Чайка. — Ті, навернӧ, тӧданныд, мый уналы миян пиысь ковмыліс аслас нэмын занимайтчыны не сӧмын военнӧй делӧӧн, но и политическӧй уджӧн да государственнӧй строительствоӧн.
Ме, например, вель дыр вӧлі партийнӧй организаторӧн ыджыд машиностроительнӧй заводын.
Пӧжалуй, ме верма шуны сійӧ вояссӧ аслам мӧд институтӧн.
Германияӧ ми ставным воим бура подготовленнӧйясӧн.
— Да, уна на миянлы ковмас велӧдчыны, — полковник кывъяс йылысь думайтігтыр шуис Михаэлис.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, кор выль бургомистр локтас вӧлі аслас ыджыд югыд кабинетӧ, некод эз казявлы сы чужӧм вылысь дзик некутшӧм падъялӧм.
Лекс Михаэлис велӧдіс асьсӧ действуйтны решительнӧя да чорыда.
Мыйӧн сӧмын бургомистр тӧдмаліс карысь положениесӧ да продовольствиелысь запасъяссӧ, сійӧ чукӧртіс продуктӧвӧй магазинъяслысь кӧзяинъясӧс.
Тӧргӧвечьяс локталісны ратуша зданиеӧ полігтырйи.
Найӧ эз на тӧдны, мый йылысь пондас мунны сёрниыс, да видзчысьӧм могысь пасьтасисны лёкджыка.
Недӧверчивӧя пуксялісны найӧ бургомистр кабинетын кучик креслӧясӧ.
Лекс видзӧдіс на вылӧ да думсьыс шпынняліс: сійӧтӧ нин зэв бура вӧлі тӧдӧ, мый тайӧ раминик, гӧля пасьтасьӧм йӧзыслӧн абу этша дзебӧма быдсяматорсӧ.
Фрау Анна-Лиза Линде сідзжӧ пырис кабинетӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧ поліс лякӧссьӧмысь, пуксис стул пельӧсас.
Ыджыд прӧдуктӧвӧй магазинысь кындзи сылӧн вӧлі ещӧ «Зӧлӧтӧй корона» ресторан.
Правда, медым не кажитчыны вывті озырӧн, сійӧ сетіс магистратӧ заявление да вуджӧдіс магазинсӧ бать ним вылас.
Фридрих Линде пырис кабинетӧ нылыс бӧрся да раминика пуксис стул вылӧ сыкӧд орччӧн.
Тыдалӧ, коркӧся зыксьӧм йывсьыс тайӧ семьяас вӧлі вунӧдӧма нин.
Ставныс чукӧртчисны стӧч индӧм кадӧ, и Михаэлис заводитіс сёрни.
Сійӧ тӧдмаліс быд магазинлысь позянлунъяс, висьтавліс тӧргӧвечьяслы, кутшӧм пекарняысь да кутшӧм складысь кутасны сетавны налы тӧвар, кутшӧм ответственность найӧ нуӧны прӧдуктаяс юклӧмын быд ичӧтик нелючкиысь, ӧлӧдіс ӧчередьяс лоӧмысь.
Лавочникъяс збоймыштісны.
Налы тайӧ вӧлі нин коммерция, велалӧм, выгӧднӧй делӧ.
Найӧ весиг заводитлісны донъясьны асланыс барышлӧн процент йылысь, но сэки Михаэлис ӧдйӧ дугӧдіс став прениеяссӧ: тӧргӧвечьяслысь доходъяссӧ вӧлі стӧча урчитӧма.
Сӧмын ӧтнас фрау Линде эз участвуйт тайӧ сёрниясын.
Тыдалӧ, сійӧ виччысис лӧсяланаджык здук, медым сёрнитыштны бургомистркӧд важнӧйджык делӧяс йылысь.
Батьыслы вӧлі нин лэдзӧма вузасьны няньӧн да шыдӧсъясӧн, сійӧ вевъяліс нин броткыштны, мый сылӧн пекарняыс сэтшӧм ылын магазинсьыс, да весиг мыйкӧ нурбыльтіс сы йылысь, мый тайӧ выль торговляыс кутас вайны убытка, а фрау Линде век на эз шу ни ӧти кыв.
Медбӧрын, кор тӧргӧвечьяслӧн помасисны став юасьӧмъясыс, сійӧ матыстчис пызан дорӧ да гораа юаліс:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, господин бургомистр: верма ме бӧр восьтыны ассьым «Зӧлӧтӧй корона» ресторанӧс?
Коркӧ сійӧ мичмӧдліс миянлысь карнымӧс.
Ме чайта, ті онӧ сувтӧй талы паныд?
Михаэлис думыштчис.
Лэдзас-ӧ комендатура восьтыны ресторансӧ?
Позьӧ-ӧ вӧчны тайӧс ӧні, кор абу на снимитӧма военнӧй положение?
Сійӧ эз тӧд, мый висьтавны фрау Линделы, да решитіс ӧтветитны веськыда да честнӧя.
— Та кузя менам абуӧсь некутшӧм индӧдъяс, — шуис сійӧ, — но аски жӧ ме ставсӧ тӧдмала.
Чайта, мый регыдъя кадӧ ресторан позяс восьтыны.
— Аттьӧ тіянлы, господин бургомистр, — копыртчыліс фрау Линде да шлывгис-муніс ӧдзӧслань.
Михаэлис гижыштіс аслас блокнотӧ.
— Тіянлы кӧ ставыс гӧгӧрвоана, господа, — лавочникъяс вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ, — то ми вермам помавны ассьыным талунъя сёрнинымӧс.
Ме сӧмын кӧсъя ещӧ ӧтчыд казьтыштны тіянлы, мый весиг ичӧтик злоупотреблениеысь мыжаӧс лоӧ судитӧма военнӧй кадся законъяс серти.
Миян рационъяс и сідзи ичӧтӧсь.
Ещӧ чинтыны найӧс ми огӧ лэдзӧй некодлы.
Бура уджавны тіянлы, господа!
И сійӧ копыртчыліс да лэдзис магазинъяслысь кӧзяинъясӧс. Найӧ явӧ вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь медбӧръя, налӧн мӧвпалӧм серти, зэв бестактнӧй ӧлӧдӧмнас.
Кабинет тыртӧммис.
Пызан вылын друг кутіс звӧнитны телефон.
Звӧнитісны Дрезденсянь.
Сэні вӧлі котыртӧма нин Саксония земляса самоуправление.
Сэсянь тшӧктісны пырысь-пыр жӧ юӧртны, уна-ӧ колӧ карыслы тӧлысь кежлӧ продовольствие.
Михаэлис кӧсйис аски жӧ висьтавны стӧч цифраяс да пуктіс трубкасӧ.
Дрезденсянь звӧнокыс сійӧс ёна воодушевитіс.
Пыр жӧ быри чувствуйтӧмыс, мый найӧ ӧткӧнӧсь.
Сідзкӧ, провинцияясса да земляясса столицаясын котырталӧма нин управлениеяс немецъясысь да ӧні эм кодлы думыштны и Дорнау йылысь.
Олӧмыс ньӧжйӧник лад вылӧ пуксьӧ!
Сійӧ жӧ лунас Михаэлис корис ас дінас Дорнауса народнӧй полицияысь начальникӧс.
Бургомистрлӧн кабинетӧ пырис морт, код вылын мундирыс пукаліс мешӧк моз.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сразу позьӧ вӧлі казявны, мый сійӧ абу на велалӧма аслас выль положение дінӧ.
Кӧть эськӧ полицейскӧй формаыс коли важыс, — сійӧ вӧлі тӧдса став немецъяслы ёна важся кадъяссянь на, — бӧръя кадас полицейскӧйяслӧн функцияясыс вуж выйӧныс вежсисны.
Тырмымӧн висьтавны, мый Дорнауса народнӧй полициялӧн выль шефыс вӧлі важ антифашист.
Гитлер дырйи сылы ковмыліс дзебсясьны.
— А менам тіянлы эм интереснӧй выльтор, — шуис полицияса начальник бургомистркӧд здоровайтчӧм бӧрын. — Тані приёмнӧйын пукалӧ ӧти рабочӧй, овыс сылӧн Грингель.
Тайӧ рабочӧйыс аддзылӧма сійӧ мортсӧ, коді пуксьӧдіс тіянӧс концлагерӧ.
Михаэлислы лои интереснӧ.
— Грингель? — юаліс сійӧ. — Да ӧд ме жӧ тӧдлі сійӧс.
Сійӧ «Мерседесын» жӧ уджавліс.
Ог кӧ ӧшибайтчы, сочувствуйтліс коммунистъяслы?
— Вернӧ.
Разрешитӧй сійӧс корны?
— Дерт жӧ.
Бертольд Грингель пырис.
Тайӧ вӧлі чистӧя бритӧм чужӧма да шыльыда сыналӧм шочиник еджгов юрсиа латшкӧсіник тушаа олӧма морт.
Тӧлка синъясыс сылӧн видзӧдісны дзор синкымъяс увтіыс заинтересованнӧя да сійӧ жӧ кадӧ настороженнӧя.
— Видза олан, другӧ, — Грингельлысь кисӧ топыда кутлігтыр шуис бургомистр. — Ті век на «Мерседесын»?
— Заводыс сулалӧ, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Бертольд.
— Мыйла?
— Тайӧс ме ог тӧд.
— Гашкӧ, материалъяс абуӧсь либӧ рабочӧйяс оз тырмыны?
— Ставыс эм.
Прӧстӧ Бастерт оз кӧсйы.
— Сідзкӧ, директорнас век на Бастерт?
— Да.
— Думайта, мый ті регыд заводитанныд уджавны, Грингель ёрт.
А мый ті кӧсйинныд висьтавны?
— Торъясӧ нинӧм, сыысь кындзи, мый ме висьталі нин полицияын.
Тайӧ лунъясас ме аддзылі татысь Зандерӧс, гестапоса буретш сійӧ штурмбанфюрерсӧ.
Лекс Михаэлис внимательнӧя кывзіс.
Ӧд буретш Курт Зандер, а эз кодкӧ мӧд, допрашивайтіс сійӧс квайт во сайын.
— Ме аддзылі, кыдзи сійӧ пуксис машинаӧ Дрезденерштрассе вылын, — водзӧ висьталіс Грингель. — Меным кажитчис, мый сійӧ петіс керкаысь, кӧні олӧ актриса Гартман, но таын ме абу уверен.
Со и ставыс, мый ме кӧсйи висьтавны.
Позьӧ мунны?
— Да.
Зэв рад вӧлі аддзывны тіянӧс, Грингель ёрт.
Регыд аддзысьлытӧдз!
— Интереснӧ, — шуис полицияса начальник, — пышйис нин тайӧ Зандерыс али дзебсясьӧ карас?
— Дерт, пышйис.
Тыдалӧ, эз казявны сійӧс тіян йӧзыд.
Да, кыдзи тіян мунӧ полицейскӧйясӧс босьталӧм?
— Пока ошйысьны нинӧмӧн.
Колӧ зэв кужӧмӧн бӧрйыны йӧзӧс.
Делӧыс выль, тӧдтӧм, да и он быдӧнлы дӧверит сійӧс.
Кор найӧ прӧщайтчисны, бургомистр тшӧктіс секретарыслы корны ас дінас «Мерседес» заводса директорӧс господин Бастертӧс.
Час мысти кабинетӧ увереннӧя пырис кыз, тыдалӧ, аслыс донсӧ бура тӧдысь морт.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма зэв бура, и тайӧ неуна чуймӧдіс Михаэлисӧс: ӧні татшӧм йӧзыс зілисны петкӧдлыны асьнысӧ прӧстӧйджыкӧн.
— Пуксьӧй, господин Бастерт, — шуис бургомистр, аслас вӧвлӧм директорлы веськыда синмас видзӧдіг; мӧдыс вӧчис вид, мый эз тӧд мастер Михаэлисӧс.
Бастерт пуксис креслӧӧ да заводитіс куритны американскӧй сигарета.
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь: кор кутас уджавны авторемонтнӧй завод «Мерседес»?
— веськыда юаліс Михаэлис.
— Тайӧс некод оз тӧд.
Абуӧсь рабочӧйяс, абуӧсь материалъяс, абу приказ фирмаса главнӧй дирекциясянь.
Найӧ мыйкӧ дыра видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синмас: Михаэлис — испытывайтана, Бастерт — спокойнӧя, неуна зывӧкпырысь.
Лекс гӧгӧрвоис, мый тані сёрниыс нинӧмӧ оз вайӧд.
— Ме кора тіянӧс мунны мекӧд комендатураӧ.
— Ті кӧсъянныд арестуйтны менӧ? — волнуйтчӧмсӧ не петкӧдлыны зілиг юаліс Бастерт.
— Ог, ме кора тіянӧс сэтчӧ делӧвӧй беседа вылӧ.
Бастерт эз вӧрзьӧдчы.
Сӧмын сылӧн равнодушнӧй чужӧмыс муртса казявмӧн кельдӧдыштіс.
Михаэлис чеччис пызан сайсьыс.
— Кора сетны меным недель срок, — ньӧжйӧник заводитіс Бастерт. — Ме гӧгӧрвоа, кутшӧм тӧдчанлуныс миян заводлӧн, и сета кыв лэдзны сійӧс, но, дерт, не тыр мощность вылӧ.
Меным кажитчӧ, мый первой колӧ лӧсьӧдны список, мыйын ми нуждайтчам, а сэки нин беспокоитны комендатураӧс.
Лекс видзӧдліс сы вылӧ да бара копыртчис блокнот весьтас.
— Ладнӧ! — вочавидзис сійӧ. — Но кутӧй тӧдвыланыд, мый недель мысти завод должен уджавны.
Локтан пятницаӧ тайӧ жӧ кадӧ ме виччыся тіянӧс ас дінӧ докладӧн.
Бастерт петіс.
Кор сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, Михаэлис пондіс дӧжнасьны.
Правильнӧ-ӧ сійӧ вӧчис, мый сетіс директорлы отсрочка?
Гашкӧ, век жӧ колӧ вӧлі корны Бастертӧс комендант дінӧ?
Пӧжалуй, заводын положение йылысь медся бур сӧветуйтчыны Соколовкӧд.
Тадзи решитӧм бӧрын Михаэлис чеччис пызан сайысь, босьтіс ассьыс блокнотсӧ да шляпаасис.
Кор бургомистр эз вӧвлы магистратын, посетительясӧс пырджык принимайтіс культура отделӧн заведуйтысь Зигфрид Горн.
Кабинетсьыс петтӧдз Михаэлис звӧнитіс сылы да висьталіс, мый час мысти локтас бӧр.
Зигфрид Горн войдӧр вӧлі неыджыд оркестрын дирижёрӧн. Ичӧтик тушаа, зэв тэрыб, сійӧ кажитчис бургомистрлы образцӧвӧй уджалысьӧн.
Сійӧ окотапырысь да частӧ вӧчавліс докладъяс да висьтавліс речьяс.
Сы отсӧгӧн вӧлі восьтӧма нин карса кинояс.
Ӧти кывйӧн кӧ, Зигфрид Горн пыр жӧ заводитіс зіля уджавны.
Та дырйи магистратса став уджалысьяс пӧвстысь сійӧ ӧтнас зілис кыдз позьӧ омӧльджыка дӧзмӧдчыны комендатураса офицеръяслы.
Михаэлис казяліс сылысь тайӧ особенностьсӧ, но тэрмасигӧн да быдлунся ноксьӧмын пыдди эз пукты: сэки вӧліны и тӧдчанаджык делӧяс.
Тырмымӧн висьтавны, мый бӧръя лунъясӧ ратушаӧ кутісны торъя частӧ волывлыны крестьяна.
Найӧс вайӧдлісны татчӧ лоан земельнӧй реформа йылысь сёрнияс, кодъяс вӧлі ёна нин паськалӧмаӧсь став матігӧгӧрса сиктъясын.
Со и талун, кор Михаэлис пукаліс Соколов ордын, ратушаӧ локтіс турунвиж шляпаа, гӧлиника пасьтасьӧм крестьянин. Шляпа лента костас вӧлі сюйӧма петук перӧ. Татшӧм шляпаяссӧ тані новлісны унаӧн.
abu
Крестьянин висьталіс, мый кӧсйӧ мыйсюрӧ йылысь сёрнитыштны бургомистркӧд.
Михаэлис эз вӧв, и крестьянинӧс ыстісны Зигфрид Горн дінӧ.
Крестьянин пырис культура отделӧн заведуйтысь кабинетӧ, здоровайтчис да пуксис пызан дорас.
Горн видзӧдіс неуна полігтырйи сылӧн решительнӧй щӧкаа косіник, гожъялӧм чужӧм вылӧ, коді петкӧдліс, мый тайӧ мортыс уна аддзылӧма да уна испытайтӧма.
— Ме локті земельнӧй реформа кузя, — шуис крестьянин.
— Мый ті кӧсъянныд тӧдмавны? — вежливӧя шпыньмуніс Горн.
— Ме кӧсъя тӧдмавны ставсӧ.
— Медводз ми долженӧсь висьтавны, мый некутшӧм самӧвӧльнӧй действиеяс вӧчны оз позь, — тэрмасьтӧг заводитіс Зигфрид Горн. — Пока нинӧм на абу тӧдса.
Вермас лоны, мый тайӧ сӧмын кӧсйысьӧм.
Вермас лоны, мый некутшӧм реформа вообщӧ оз ло.
Шуны кӧ, ми ӧні асьным нинӧм огӧ тӧдӧй.
Ставсӧ тайӧс вӧлі шуӧма зэв вежливӧя, весиг меліа.
Но кывъясыс вӧчисны крестьянин вылӧ сэтшӧм впечатление, быттьӧ сійӧс кучкисны.
— Гӧгӧрвоана! — шуис сійӧ чеччигмозыс да пуктіс аслас ыджыд юрӧ турунвиж шляпасӧ. — Сідзкӧ, со мый ме висьтала тіянлы, милӧстивӧй государь!
Висьталӧй тіян бургомистрлы, мый ми недыр ещӧ виччысьыштам, но сӧмын недыр.
Миянлы колӧ му.
Ми огӧ жӧ кӧсйӧй самӧвӧльничайтны, но висьталӧй бургомистрыдлы, медым сэні тэрмасьыштісны.
А то кыдзи эськӧ мед ми эгӧ панйӧй.
Аддзысьлытӧдз!
Сійӧ бергӧдчис да петіс, весиг эз видзӧдлы шӧйӧвошӧм Горн вылӧ, коді дзоргис-видзӧдіс ассьыс гыжъяссӧ.
Мыйла шӧйӧвошис Зигфрид Горн?
Ӧд земельнӧй реформа кузя вопросъяс сылы оз вӧлі ньӧти касайтчыны.
И век жӧ сылы эз ло лӧсьыд.
Зэв нин повтӧм посетительяс волывлісны магистратӧ!
Горн полігтырйи видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да заводитіс лыддьыны бумагаяс.
Регыд локтіс Михаэлис.
— Но вот, вочасӧн ставыс ладмӧ! — радпырысь шуис сійӧ Горн кабинетӧ пырӧм бӧрын. — Ме муртса на сёрниті Дрезденкӧд.
Земельнӧй реформа нуӧдам тӧв пуксьытӧдзыс.
Тайӧ зэв важнӧ миянлы ставнымлы.
Зигфрид Горн бара видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, код сайӧ сӧмын на саяліс крестьянин.
Сійӧ нинӧм эз шу воча, сӧмын тэрмасьӧмӧн мыччис бургомистрлы кырымавны карса театр восьтӧм йылысь проект.
Сизимӧд глава
Салдатъяс, кодъясӧс вӧлі индӧма войнас карсӧ патрулируйтӧм вылӧ, выстроитчисны комендатура дворын плац вылӧ.
Найӧ сулалісны кык шеренгаӧн, ставныс автоматъясаӧсь, радуйтісны синтӧ асланыс выль обмундированиеӧн, югъявтӧдз весалӧм сапӧгъясӧн да бокног пӧлыньтӧм пилоткаясӧн.
Джуджыд забор сайын лэччӧ нин вӧлі шонді, и рытъя вуджӧръяс нюжӧдчисны двор вомӧныс.
Охрана ротаса командир ӧти бӧрся мӧдӧс видзӧдаліс ассьыс подчинённӧйяссӧ, медым эськӧ некодлӧн эз вӧв некутшӧм нелючкитор.
Неуна дырджык кежлӧ сылӧн синъясыс радпырысь сувтлісны Кривонослӧн ыджыд фигура вылӧ, коді сулаліс веськыд флангын да, синъяссӧ кӧсӧйтыштӧмӧн, видзӧдіс лейтенант вылӧ.
Друг быттьӧ тӧвру пӧльыштіс строй кузя.
Тадзи овлӧ век, кор салдатъяс водзын лоӧ старшӧй командир.
Полковник Чайка петіс комендатураысь.
Строй быттьӧ кынмис.
Ротаса командир, коді вӧлі ыджыд тушаа, том морт кодь вӧсньыдик, лэптіс кисӧ кӧзырёк бердас, чёткӧя тувччаліг матыстчис полковник дінӧ да гораа рапортуйтіс.
— Здравствуйте, ёртъяс! — негораа шуис Чайка.
— <rus>Здравия желаем</rus>, полковник ёрт! — юрӧбтіс воча.
Полковник мӧдӧдчис строй пӧлӧн.
Сійӧ восьлаліс кокниа да свободнӧя, стройнӧй, паськыд пельпомъяса, зэлыда тасмаалӧм гимнастёркаа.
Тувччаліс сійӧ тэрмасьтӧг да увереннӧя.
Со сійӧ воис Кривонос дінӧдз да меліа нюммуніс, кор казяліс, кутшӧм старательнӧя сыналӧма талун сержант ассьыс пышнӧй уссӧ.
Сэсся полковник бӧр бергӧдчис, воис шеренга шӧрӧдзыс, сувтіс, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс йӧз чужӧмъяс вылӧ да заводитіс висьтавны:
— Ёртъяс! Помнитӧй, мый ті — великӧй сӧветскӧй державалӧн представительяс.
Ті долженӧсь асланыд став поведениеӧн, асланыд став поступокъясӧн петкӧдлыны татчӧс олысьяслы, код сэтшӧмыс Сӧветскӧй Армияса воин.
Полковниклӧн гӧлӧсыс юргис торжественнӧя, кӧть эськӧ сійӧ висьтавліс дзик прӧстӧя; сійӧ бура тӧдіс, мый сылӧн кывъясыс и сідзи воасны салдатскӧй сьӧлӧмъясӧдз.
— Тіян водзӧ вермасны сувтны сьӧкыд вопросъяс, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс полковник. — Унаысь на вылӧ оз век сюр ӧтвет.
Ті верманныд веськавны сэтшӧм условиеясӧ, кор колӧ самостоятельнӧ, командир отсӧгтӧг, примитны ответственнӧй решение.
Ме надейтча, мый ті век кутанныд действуйтны сідзи, кыдзи колӧ социализм странаса пиянлы.
Сэсся полковник Чайка сетіс салдатъяслы некымын вопрос, медым прӧверитны, кутшӧма найӧ тӧдӧны патрулируйтӧмлысь порядоксӧ да комендатуракӧд связь лӧсьӧдӧм.
Та дырйи медся ёна волнуйтчис лейтенант, коді кывзіс, кыдзи ӧтвечайтӧны боецъяс.
Но патрульнӧйяс бура тӧдісны ассьыныс обязанностьяссӧ, и лейтенант вермис не тӧждысьны.
— Сиа тіянлы успех, ёртъяс! — помаліс полковник.
Патрульяс петісны карӧ.
Сержант Кривонос да рядӧвӧй Гончаров патрулируйтісны кыкӧн.
Кор найӧ петісны комендатура дворысь, сӧмын на вӧлі заводитӧ рӧмдыны.
Сулалісны кузь, гожся лунъяс, и пемдіс сёрӧн.
Но уличаяс вылын некод нин эз вӧв.
Тэрмасьтӧг, спокойнӧя тувччалігтыр ветлӧдлісны патрульнӧйяс лӧньӧм, тыртӧммӧм уличаяс кузя.
Квартал бӧрся квартал мунісны Кривонос да Гончаров.
Быдлаын вӧлі чӧв-лӧнь.
Ичӧтик юсянь, коді гажаа шумитіс джуджыд посъяс улын, ӧвтыштіс войся ыркыдӧн.
Кодзувъяс, полігтырйи на, чусыд кодьӧсь на, тыдовтчисны небесаын.
Гӧраяс весьтын сукмис пемыдыс, и та вӧсна весиг тӧдса пельӧсъяс лоины таинственнӧйӧсь.
Сэсся ӧзйисны пӧнаръяс, и асфальт вылӧ водісны пуяслӧн узора вуджӧръяс.
Кадысь кадӧ Кривонос да Гончаров сюся кывзысисны войся чӧв-лӧняс.
Кыкнанныс найӧ зэв бура тӧдісны, кутшӧм предательскӧйӧн мукӧддырйи вермӧ лоны чӧв-лӧньыс.
Войся обходъяс дырйи Кривонос думнас век волывліс аслас рӧднӧй Миргородӧ, кӧні сійӧ войнаӧдз служитліс милиционерӧн.
Паметяс сылӧн вӧліны тайӧ кар йывсьыс помтӧм казьтылӧмъяс.
Кыдзи правилӧ, сылӧн став висьталӧмъясыс заводитчылісны век ӧтиногӧн: «Кор ме служитлі Миргородын...»
Гончаров войнаӧдз уджавліс текстильнӧй фабрикаын Ивановоын.
Тайӧ вӧлі дзик на том зон, гӧгрӧс чужӧма, тэрыб, гажа синъяса.
Сійӧ век радпырысь кывзывліс Кривонослысь висьталӧмсӧ, а сэсся, шойччан кадъясӧ, серам петкӧдлана комментарийясӧн, висьтавліс сылысь историясӧ ёртъясыслы.
Гончаровлысь кывзігӧн и ачыс Кривонос мукӧддырйи пӧттӧдзыс серавліс.
Ӧні, немецкӧй карса асфальт кузя тэрмасьтӧг тувччалігтыр, Гончаров бара кывзіс ӧти приключение йылысь сержантлысь висьталӧм.
Висьтыс вӧлі кузь, но Гончаров эз норась: тадзи ӧдйӧджык муніс кадыс.
Но тайӧ вояс Кривонослы эз удайтчы висьтавны помӧдз.
Найӧ вӧлі матыстчӧны ю дорӧ, кор Гончаров друг сувтіс да сюся кутіс видзӧдны пос улас кутшӧмкӧ вуджӧр вылӧ.
Кривонос и ачыс казяліс сэтысь мыйкӧ подозрительнӧйӧс.
Сержант тэрыба босьтіс автоматсӧ пельпом сайсьыс да, официальнӧй тон вылӧ вуджӧмӧн, прикажитіс:
— Гончаров ёрт! Лэччӧй улӧ да разведайтӧй поссӧ.
Ковмас кӧ, ме видза тіянӧс вылісяньыс биӧн.
Гончаров вочавидзис: «Есть!», сідзжӧ босьтіс киас автоматсӧ да вошис пемыдас.
Вуджӧрыс пос улас вӧрзис, и Кривонос аддзис берег вывсьыс мортлысь фигура.
«Интереснӧ, кодлы тайӧ воӧма юрас войнас дзебсясьны татшӧм местаын?
Абу-ӧ тайӧ лёк морт, абу-ӧ диверсант?» — вирдыштіс Кривонослӧн юрас, но прамӧйджыка думыштны та йылысь сійӧ эз нин удит.
Здук мысти Гончаров кайис нин джуджыд берегӧ, ас водзвылас вайӧдіс кутшӧмкӧ старикӧс, коді вӧлі новлӧм гожся плаща.
Кажитчис, быттьӧ тайӧ плащ улас вообщӧ абу телӧыс, сэтшӧм омӧль да мучитчӧм вӧлі тайӧ тӧдтӧм мортыс.
Кривонос да Гончаров немецкӧй кывсӧ тӧдісны зэв омӧля.
Правда, полковник тшӧктӧм серти комендатураса став уджалысьяс велӧдісны немецкӧй кыв, и тайӧ велӧдӧмыс сетіс кутшӧмсюрӧ результатъяс, но эз на сэтшӧмӧс, медым салдатъяс вермисны кокниа сёрнитны местнӧй олысьяскӧд.
И век жӧ Кривонос кутшӧмкӧ шензьӧдана жаргон вылын пыр вермыліс сёрнитчыны любӧй немецкӧд.
Соколов эз вермывлы кутчысьны серамысь, кор кывзіс, кыдзи сержант сёрнитӧ карса олысьяскӧд.
Но факт кольлі фактӧн: кӧть капитан и ёна шензьыліс, но немецъяс зэв бура гӧгӧрволісны Кривонослысь сёрнисӧ.
Сержант зэв регыд убедитчис сыын, мый кутӧм морт ньӧти абу кӧсйӧма взорвитны поссӧ.
Прӧстӧ господин Болерлӧн абу вӧлӧма карас некутшӧм юрсюянін, и сійӧ решитӧма узьны берег дорын.
Комендантскӧй патрулькӧд паныдасьӧмыс ёна повзьӧдіс сійӧс.
И сы вӧсна, тыдалӧ, тӧдтӧм мортлӧн став объяснениеясыс кажитчисны сержантлы омӧля гӧгӧрвоанаӧн, и сійӧ решитіс нуӧдны сійӧс дежурнӧй дінӧ.
Болерлӧн и сытӧг нин блед чужӧмыс ӧні петкӧдліс дзикӧдз шӧйӧвошӧм.
Сэсся сійӧ неуна успокоитчыштіс да пыр долис кутшӧмкӧ книгаяс йылысь.
Но сы вӧсна мый сержант Кривонос некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны объяснениеясыслысь буретш тайӧ юкӧнсӧ, то господин Болер медбӧрын ланьтіс да жугыля довгис сержант бӧрся; сійӧ эз нин виччысь аслыс нинӧм бурсӧ.
Лейтенант Дроботлы, коді дежуритіс тайӧ вояс, эз вӧвны гырысь да посни делӧяс.
Став делӧяссӧ лейтенант лыддис серьёзнӧйясӧн да тӧдчанаясӧн.
Война вылын на сійӧ убедитчис сыын, мый казявтӧм ичӧтиктор мукӧддырйи вермас вайӧдны гырысь неудачаясӧ.
И та вӧсна, кор Кривонос да Гончаров вайӧдісны шогӧ усьӧм, гӧрбыльтчӧм Болерӧс комендатураӧ, Дробот отнеситчис кутӧм морт дінӧ ыджыд вниманиеӧн.
— Болер, Болер... — лейтенант внимательнӧя видлаліс немецлысь паспортсӧ.
Тайӧ овсӧ кыськӧ сійӧ кывліс нин.
Дробот вӧлі таын уверен.
Сійӧ ёна думайтіс, но сідзи и нинӧм эз вермы уськӧдны тӧдвылас.
— Ме коркӧ вӧлі писательӧн, гижлі книгаяс, — висьталіс Болер.
Сідзкӧ со мыйын делӧыс!
Некор эськӧ лейтенант эз вермы весиг думыштны, мый тайӧ зэв ёна омӧльтчӧм мортыс коркӧ вӧлі известнӧй писательӧн.
Ӧд Дробот лыддьывліс сылысь книгаяссӧ.
Ставыс тайӧ лейтенантлы кажитчис зэв интереснӧйӧн да, сёр кад вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ звӧнитіс капитан Соколовлы.
Капитан воис сразу жӧ да ёна чуймис, кор тӧдмаліс, кутшӧм обстоятельствояс дырйи сержант Кривонос аддзӧма Дорнауысь известнӧй немецкӧй писатель Болерӧс.
Ӧтнас Кривонос коли аслыс вернӧйӧн.
Кор сійӧ кыліс, кодӧс кутӧма, довкнитіс юрнас да шуис:
— Аддзӧмныд места кӧні узьны...
Тайӧ кывъяссӧ шуӧмӧн сержант казьтыштіс ас йывсьыс, мый сійӧ век на тані, да, дерт, самӧй тайӧн вӧчис ыджыд ӧшибка: комендантскӧй патрульлы пыр жӧ бара лои мунны карӧ.
Тайӧ торкис Кривонослы тӧдмавны, кыдзи комендатураын событиеясыс развивайтчисны водзӧ.
А капитан Соколов, кор сійӧ убедитчис, мый Болерлӧн висьталӧмыс ставыс збыль, мый паспортыс сылӧн аслас, тшӧктіс пыр жӧ колльӧдны господин Болерӧс гостиницаӧ, сетны сылы номер, бура вердны сійӧс, а аскинас корис писательӧс комендатураӧ беседа вылӧ.
Болерлӧн близорукӧй руд синъясыс видзӧдісны чуймӧмӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис паныдасьны медся гырысь неприятностьяскӧд, а сы пыдди — меліа нюмъялӧмъяс, уважайтӧм, сы вӧсна сьӧлӧмсянь тӧждысьӧм.
abu
Бӧръя воясас Болер оліс зэв сьӧкыда.
Сійӧ вӧлі пӧрысь нин, сылы колӧ вӧлі спокойнӧй олӧм.
Мый йылысь сійӧ мечтайтіс?
Тэрмасьтӧг уджавны мемуаръяс вылын, листавны радейтана книгаяс да гуляйтны садйын, казьтывны ассьыс томдырся увлечениеяссӧ да медводдза повестьяссӧ, кодъясӧс вӧлі печатайтӧма кольӧм нэм помын на.
Сійӧ уна думайтліс ылӧ кольӧм вояс йылысь, аслас произведениеяс йылысь, паныдасьлӧм йӧз йылысь, и сылы немторйысь вӧлі кӧритны асьсӧ.
Но спокойыс эз вӧв...
Мый вӧсна нӧ тайӧ ставыс?
Нэм чӧжыс писатель Болер ненавидитіс война.
Сылы ковмис уна путешествуйтны.
Сійӧ аддзыліс война Африкаысь да Америкаысь, сійӧ аддзыліс 1916 воын Верден дорын сражение да, медбӧрын, аддзыліс Берлинӧс зэв чорыда бомбитӧм.
Сійӧ тӧдіс прӧстӧй йӧзлысь страдайтӧмсӧ, сійӧ гӧгӧрволіс, кыдзи нажӧвитчӧны войнаяс вылын найӧ, кодъяс киын концернъяс, а сідзжӧ министръяс да быдса правительствояс, и война дінӧ ненависть важӧн нин лои сы творчестволӧн главнӧй мотивӧн.
Со мый вӧсна Болерӧс ёнджыка тӧдісны заграницаын аслас рӧдинаын дорысь, кӧні правящӧй классъяс быдногыс пропагандируйтісны реванш идея.
Кор Гитлер воис власть бердӧ, Болерлысь унджык книгасӧ вӧлі запретитӧма.
abu
Писатель ланьтіс дзикӧдз.
Сійӧ овмӧдчис Берлинсянь неылӧ ичӧтик керкаын да кутіс нуӧдны ӧтка олӧм, эз кыскыв ас дінас некодлысь вниманиесӧ.
Сылӧн вӧлі тырмымӧн кад думайтӧм вылӧ.
Торъя уна сійӧ думайтіс Россия йылысь, зілис гӧгӧрвоны, мый жӧ лои сэні 1917 воын.
Ӧд революцияыс сылы кажитчис войнаӧн жӧ.
Но сылы гӧгӧрвотӧм тайӧ странаас вӧлі мыйкӧ дзик выль да ас дінас кыскысь.
Кор Гитлер мӧдӧдчис асыввылӧ, Болер кутіс чувствуйтны, мый тайӧ — нацистскӧй режим помасьӧмлӧн заводитчӧмыс.
Сылӧн олӧмас лои надея.
Но кор сӧветскӧй войска вуджисны наступлениеӧ став фронт пасьтала, сы йылысь мӧвп, мый русскӧйяс вермасны воны Берлинӧ, кутіс тревожитны писательӧс.
Нинӧм бурсӧ налӧн локтӧмысь сійӧ эз виччысь.
Болер чайтӧм серти, вӧлі эськӧ дзик гӧгӧрвоана, русскӧйяс кӧ пуктісны ас водзас мог босьтны Германияса населениелысь водзӧс став сійӧ страшнӧй разрушениеяссьыс да злодеяниеяссьыс, кодъясӧс гитлеровецъяс вӧчисны Сӧветскӧй странаын.
Война помасьтӧдз неуна водзджык писательлӧн керкаыс сотчис зажигательнӧй бомбаысь.
Болер лои ывлаын.
Сійӧ муніс Дорнауӧ, кӧні коркӧ овлісны сылӧн тӧдсаяс да рӧдняяс.
Но некодӧс нин татысь писатель эз аддзы.
Сійӧ эз лысьт шыасьны комендатураӧ, медым корны разрешение кӧнкӧ узьны, да решитіс коллявны войсӧ ю берег дорын, пос улын.
Дыр эз вермы унмовсьны тайӧ войнас Болер. Сійӧ куйліс крӧвать вылын <deu>«Цур пост»</deu> гостиница номерын да пыр зілис гӧгӧрвоны, мый жӧ лои.
Збыль, сылӧн книгаясыс коркӧ переведитсьывлісны роч кыв вылӧ.
Но рӧдинаыс кӧ, Германия кӧ вунӧдіс Болерӧс, то мый нӧ позьӧ требуйтны Россиясянь?
Унатор йылысь думайтіс сэки пӧрысь писатель.
Унмовсис сійӧ югдандорыс нин, сэки, кор помасис патрулируйтан кад да сержант Кривонос доложитіс лейтенант Дроботлы, мый кольӧм войын некутшӧм событиеяс карын эз лоны.
Кӧкъямысӧд глава
Шоссе кузя, коді нюжӧдчӧма неджуджыд, шочиник вӧрӧн быдмӧм мылькъяс костті, стариннӧй саксонскӧй каръяс бӧрӧ колялӧмӧн, ӧдйӧ тӧвзис машина.
Ваня, полковник Чайкалӧн вежсьывтӧм шофёр, увереннӧя пукаліс руль сайын: туйыс сылы вӧлі бура тӧдса.
Бӧрса пуклӧс вылас ньӧжйӧник сёрнитісны полковник Чайка да капитан Соколов.
Эз нин ӧтчыд ковмыв налы тайӧ кад чӧжыс ветлыны Дрезденӧ.
Сэні вӧлі Саксония земляса Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялӧн Управление, коді непосредственнӧ веськӧдліс став татчӧс комендатураясӧн.
Чайка муніс сэтчӧ докладӧн, Соколов — представитчыны выль начальстволы.
Начальство дінӧ ветлӧмъяс, торйӧн нин сэки, кор приказывайтлісны Дрезденсянь, капитан Соколовлысь пыр кыпӧдлісны кутшӧмкӧ видзчысьӧм.
Медводз сійӧ думнас заводитліс прӧверяйтны, ставсӧ-ӧ сійӧ вӧчис, мый йылысь висьтавсьыліс директиваясын, да, дерт, аддзывліс уна нелючкиторъяс.
Нинӧм дзебны, комендатураса уджалысь рольын Соколов первойсӧ чувствуйтіс асьсӧ эз зэв увереннӧя.
Но полковник кыдзкӧ пасйыліс нин, мый капитан пыр шочджыка шыасьлӧ сы дінӧ ичӧтджык вопросъясӧн.
Соколов ӧдйӧ велаліс аслас выль обязанностьяс дінӧ.
Полковник Чайка зілис бура тӧдмавны аслас офицеръяслысь кыдзи позянлунъяссӧ, сідзи и склонностьяссӧ.
Сійӧ эз нин сомневайтчы, мый капитан Соколовлы, кӧть сійӧ неуна и горяч, позьӧ сетны не сӧмын население пӧвстын политическӧй удж, но и любӧй мӧд задание.
Сідз, например, пока экономическӧй вопросъяс кузя комендантлы отсасьысьлӧн должностьыс вӧлі вакантнӧй, Соколовлы ковмис занимайтчыны и местнӧй промышленностьӧн.
Мукӧддырйи сылы сідзжӧ ковмыліс ветлывлыны матігӧгӧрса сиктъясӧ.
Чайка нарошнӧ тӧдмӧдіс быд офицерӧс комендатуралӧн ставпӧлӧс уджнас.
Коді тӧдӧ, гашкӧ, кодлыкӧ на пӧвстысь ковмас вежны полковникӧс.
Соколов уджаліс став тайӧ лунъясас сідзи, кыдзи вӧлі велалӧма век уджавны, мӧдногӧн кӧ, тыр вынӧн, сьӧлӧмсяньыс.
Организационнӧй уджын сійӧ эз чувствуйт асьсӧ выль мортӧн.
Коркӧ, войнаӧдз ёна водзджык, Соколов помаліс историческӧй факультет, но университет помалӧм бӧрын сійӧс пыр жӧ бӧрйисны комсомол райкомса секретарӧн ичӧтик карын, коді вӧлі Москвасянь неылын.
Действительнӧй служба вылын сійӧ вӧлі танкӧвӧй войскаын; тайӧ вӧлі университетӧдзыс на.
Фронт вылӧ политрук Соколов веськаліс первойя лунъясас жӧ.
Кыкысь сылы ковмис бура дыр куйлыны госпитальясын, но век жӧ войнаыс сылы помасис лючки-ладнӧ, не лыддьыны кӧ ранаясысь паськыд шрамъяссӧ, кодъяс колины морӧсас да киас.
Ӧні тайӧ вӧлі комын кык арӧса стройнӧй офицер; сёрнитігӧн сійӧ быдӧнлы воліс сьӧлӧм вылас аслас гырысь сьӧд синъяслӧн внимательнӧй видзӧдласнас да увереннӧй движениеяснас.
Неуна чурвидзысь бандзибъясыс да зэв сук синкымъясыс да синлысъясыс вӧчисны сылысь чужӧмсӧ выразительнӧйӧн да паметьӧ кольысьӧн.
Машина стеклӧ сайын вуджӧртіс медбӧръя сикт.
Ещӧ кымынкӧ минута — и машина лои Дрезден окраинаын.
Офицеръяс син водзын тыдовтчис гудыр Эльба, и Соколовлы дум вылас уси Днепр сійӧ местаын, кӧні ковмис сійӧс форсируйтны, берегъяс, кӧні быдмис вӧр, да паськыд, пӧшти синмӧн сывйыштны позьтӧм ваыс.
Найӧ пырисны карӧ.
Джуджыд, чача кодь здание, коді вӧлі мунӧ мечеть вылӧ, сувтіс на водзӧ.
Соколов тӧдӧ нин вӧлі, мый збыльысьсӧ тайӧ сӧмын сигаретаяс вӧчан фабрика.
Карыслысь центрсӧ вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
Дрезденскӧй картиннӧй галлереялӧн зэв ыджыд здание местаын да саксонскӧй корольяслӧн замокъяс местаын вӧліны кирпич да из чукӧръяс.
Кор вуджисны пос кузя Эльба вомӧн, полковник тшӧктіс Ванялы сувтны.
Машина сувтіс векньыдик переулокӧ, вӧвлӧм королевскӧй дворецлӧн стена дорӧ.
— Видзӧдлӧй, капитан, — шуис Чайка. — Тіян водзын немецкӧй искусстволӧн медся замечательнӧй памятникъясысь ӧти.
Соколов видзӧдліс стена вылас.
Этшавылӧ сё метр кузя нюжаліс зэв ыджыд мозаичнӧй панно.
Сійӧс вӧлі вӧчӧмаӧсь фарфор торъясысь вывті искуснӧй мейсенскӧй мастеръяс.
Тӧдтӧм художникъяс петкӧдлӧмаӧсь тайӧ стена вылас саксонскӧй курфюрстъяслысь став историясӧ.
— Прамӧйджыка кӧ думыштны, — водзӧ висьталіс полковник, — то ӧд тайӧ памятникыс абу саксонскӧй корольяслы, а именнӧ прӧстӧй народлы, коді вермис шедӧдны татшӧм ыджыд мастерствосӧ.
Да, прӧстӧй немецкӧй рабочӧйяс...
Думыштлӧй сӧмын, мый найӧ вӧчасны, кор налы лоӧ сетӧма позянлун уджавны да творитны ас вӧлясьыс! — содтіс сійӧ да вӧрзьӧдіс Ваняӧс пельпомӧдыс.
Машина тӧвзис водзӧ жугӧдӧм кар уличаяс кузя.
Кымынкӧ минута мысти Чайка да Соколов пырисны генерал Дубровлӧн приёмнӧйӧ.
— Стӧч воинныд, — шуис адъютант. — Генерал ӧні жӧ тіянӧс примитас.
Кора пырны.
Соколов лӧсьӧдыштіс кительсӧ, пыркнитіс пельпом вывсьыс буссӧ да мӧдӧдчис полковник бӧрся.
Генерал Дубров встретитіс найӧс меліа нюмъялігтыр.
Тайӧ вӧлі шӧр арлыда морт, тӧлка, внимательнӧй синъяса да неуна шочмыштӧм, но абу на дзор юрсиа, кодӧс сыналӧма боквыв.
Генераллӧн быд движениеын, быд видзӧдласын тыдаліс помтӧм энергия.
Соколов представитчис.
Генерал радпырысь видзӧдліс сылӧн орденъяс вылӧ, внимательнӧя видзӧдліс Соколовлы синмас; буракӧ, коли дӧвӧлен, бара нюммуніс да шуис:
— Пуксьӧй, ёртъяс.
Офицеръяс пуксисны.
— Кутшӧм настроениеныд, капитан ёрт? — виччысьтӧг заводитіс Дубров.
Соколов чуймис.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый найӧс корисны сӧвсем эз сы могысь, медым юасьны олӧм-вылӧм йылысь.
Но юасьӧмъяс вылӧ ӧтвечайтігӧн сійӧ регыд успокоитчис да весиг думыштіс: оз-ӧ позь корны генераллысь разрешение, медым локтіс Люба?
— А тіян гӧтырныд Киевын, капитан ёрт? — быттьӧ сылысь мӧвпъяссӧ лыддиг виччысьтӧг юаліс Дубров.
— Да, генерал ёрт, — вочавидзис Соколов.
— Сійӧ тіян, буракӧ, режиссёр?
— Да, помалӧ театральнӧй институт.
Генерал чӧв олыштіс, кыдзкӧ аслысногӧн нюммуніс да видзӧдліс полковник вылӧ.
— Но, Иван Петрович, докладывайт, мый вӧчсьӧ Дорнауын, — шуис сійӧ, и нимӧн-вичӧн тайӧ ёрт нога шыасьӧмыс дзикӧдз пӧкӧритіс капитанӧс.
Ӧні, кор Соколов внимательнӧя кывзіс аслас начальниклысь доклад, сылы кажитчис, мый сӧмын ӧні заводитӧ гӧгӧрвоны масштабъяссӧ сійӧ преобразованиеясыслысь, кодъяс нуӧдсьӧны Дорнауын.
Ичӧтик комендатуралӧн уджыс друг сувтіс сы водзын кыдзи торйӧдны позьтӧм юкӧн сійӧ зэв ыджыд созидательнӧй уджыслӧн, кодӧс нуӧдӧ сӧветскӧй государство мездӧм Германияын.
И весиг аслас негырысь уджъясыс кутісны кажитчыны сылы тӧдчанаӧнджык.
Генерал кывзіс чӧв олігтыр, сӧмын корсюрӧ вӧчаліс дженьыдик пасйӧдъяс бумага лист вылӧ.
Сійӧ эз аддзы Чайка уджысь торъя тырмытӧмторъяс да, кор сійӧ помаліс, предложитіс Дорнауса комендантлы сразу сёрнитны став вопросъяс кузя, кодъясӧс колӧ стӧчмӧдны.
— Кор немецкӧй самоуправлениеяс заводитасны нуӧдны земельнӧй реформа? — медводз юаліс полковник.
— Да, тайӧ важнӧй вопрос, — шуис генерал. — Саксония землялӧн самоуправление лӧсьӧдӧ нин реформалысь проект.
Регыд ті сійӧс пӧлучитанныд.
Сӧмын ме чайта, мый тайӧ уджсӧ нуӧдӧм вылӧ комендатураын ковмас торъя офицер.
Сідз шуны, сельскохозяйственнӧй вопросъяс кузя комендантӧс вежысь.
Штатъясӧ тайӧ должностьсӧ сюйӧма.
— Штатъясын ещӧ эм экономическӧй вопросъяс кузя вежысьлӧн должность, — вуджис наступлениеӧ Чайка. — А сійӧ ӧнӧдз абу.
Соколов ставсӧ ас вылас кыскӧ.
— Кӧсъян сразу кык офицерӧс босьтны? — нюммуніс Дубров. — Ог сет! Ог!
Аслам йӧзыс этша.
А вот майор Савченкоӧс ме тэ дінӧ ыста.
Ӧні ми сійӧс корам татчӧ.
Сійӧ сетіс приказание, и дас минута мысти комнатаӧ пырис дженьыдик, увлань лэччӧм чумацкӧй уска, зумыд, паськыд пельпомъяса майор.
Сійӧ рапортуйтіс генераллы, тӧдмасис воысьяскӧд, да муртса сӧмын Дубров разрешитіс куритны, сылӧн вомас пыр жӧ лои дженьыдик каллян.
Кыкнан офицерыс любопытствоӧн видзӧдісны асланыс выль ёрт вылӧ.
Майорлӧн латшкӧс фигураысь да тэрмасьтӧм сёрниысь, сылӧн став ӧбликсьыс ӧвтіс солидностьӧн, крепыдлунӧн, вежӧрлунӧн.
И Чайкалы и Соколовлы майор Савченко пыр жӧ воис сьӧлӧм вылас.
Ӧні беседуйтісны нёльнанныс.
— Комендатуралӧн могыс, — висьтавліс генерал, — сыын, медым отсавны немецъяслы аслыныс нуӧдны му юклӧмсӧ.
Ми долженӧсь лӧсьӧдны миян зонаын сэтшӧм условиеяс, медым став прогрессивнӧй, демократическӧй элементъяс карын и сиктын эз повны действуйтны збоя, увереннӧя, решительнӧя.
Миян могным абу сыын, медым уджавны немецъяс пыдди, а сыын, медым найӧ кутісны чувствуйтны асьнысӧ свободнӧй йӧзӧн.
Нинӧм и сомневайтчыны, мый помещикъяс да налӧн агентураыс кутасны повзьӧдлыны крестьянаӧс, босьтчыласны торкны реформа нуӧдӧмсӧ.
Татшӧм враждебнӧй действиеяссӧ колӧ решительнӧя бырӧдавны.
А став ӧстальнӧйсӧ ми сетам аслыныс немецъяслы.
Ӧд земельнӧй реформа — сійӧ абу сӧмын му юклӧм; тайӧ ещӧ и став немецкӧй крестьянство вежӧрын решительнӧй переворот.
Ми долженӧсь видзны да отсавны миян зонаын став томыслы, чужысьыслы, кытчӧдз сійӧ оз ёнмы, кытчӧдз ачыс оз сувт кокъяс йылас.
А сійӧ кадӧдзыс миянлы ковмас на прамӧя уджыштны, ёртъяс.
Сэсся сёрнитісны сы йылысь, кутшӧмногӧн учитывайтны сійӧ помещичӧй муяссӧ да скӧтсӧ, кодъясӧс ковмас юклыны, сёрнитісны крестьянскӧй комитетъясӧс бӧръян система йылысь, кодъяс мӧдасны нуӧдны тайӧ юклӧмсӧ.
Луншӧр гӧгӧр нин генерал видзӧдліс часі вылас.
— Ставыс, ёртъяс, — шуис сійӧ. — Менам сэсся вопросъяс абуӧсь.
Тэ, Иван Петрович, звӧнит меным любӧй кадӧ лунын кӧть войын.
Сиа успех.
Да, ещӧ ӧтитор...
Генерал друг гажаа видзӧдліс Соколов вылӧ, и капитан кыліс, кыдзи сылӧн мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Пырис адъютант.
Соколов весиг эз казяв, кор сійӧс генерал корис.
Адъютант пуктіс пызан вылас неыджыд кучик папка.
Дубров листыштіс некымын бумага, ӧтиӧс на пӧвстысь пуктіс ас водзас, кырымаліс сійӧс гӧрд карандашӧн да нюжӧдіс Соколовлы:
— Со, капитан ёрт, тіян гӧтырыдлы вызов да Германияӧ пырӧм вылӧ разрешение.
Соколовлы кажитчис, мый сійӧ эз велав.
Кытысь вермис тӧдны генерал сылӧн кӧсйӧм йылысь?
Сійӧ видзӧдліс Дубров вылӧ, сэсся Чайка вылӧ да налӧн чужӧмъяс серти гӧгӧрвоис, мый та йылысь сёрниыс на костын вӧлӧма важӧн нин.
Дзик шӧйӧвошӧм, сійӧ нинӧм эз вочавидз генераллы.
Дубров да Чайка видзӧдісны гажаа, но весиг эз нюммунны, да та йылысь сэсся некод нин эз казьтышт.
Генерал муртса казявмӧн копыртчыліс, и офицеръяс петісны.
Бӧрсӧ найӧ мунісны нёльӧн нин.
Ӧні Соколов пукаліс Ванякӧд орччӧн да кывзіс полковниклысь да майор Савченколысь сёрнисӧ.
Ӧкмысӧд глава
Гротдорф вӧлі Дорнаусянь километр дас сайын кымын.
Ортсысяньыс тайӧ сиктыс нинӧмӧн оз торъяв уна сё да тысяча мукӧд немецкӧй сиктъясысь.
Дрезденлань мунысь асфальтӧвӧй шоссе пӧлӧн сулалӧны кык радӧн сиктса керкаяс.
Площадь вылын, буретш ёсь йыла кирхалы паныд, сулалӧны пивнӧй да бензоколонка.
Сиктсянь ылынкодь, нӧрыс йылын, сулалӧ помещичӧй керка.
Сійӧ кадӧ, код йылысь тані висьтавсьӧ, керкаас оліс помещик Фукслӧн управляющӧйыс Гельмут Швальбе.
Фукслӧн имениекӧд орччӧн куйліс мӧд поместье, кодлӧн кӧзяиныс вӧлі штурмбанфюрер Зандер.
Кыкнан имениеыс ӧтлаын составляйтісны бура ыджыд участок — сизимсё сайӧ гектар.
Гротдорфса пӧшти став крестьянаыс уджалісны медӧн Фукс ордын либӧ Зандер ордын.
Унджык крестьянаыслӧн асланыс некутшӧм му эз вӧв, сӧмын ӧткымынлӧн вӧліны ичӧтик му участокъяс, и морт дас вермисны ошйысьны ветымын — сизимдас гектара му участокъясӧн.
Кор Германияӧс вӧлі жугӧдӧма нин, Фукс эз кут виччысьны Краснӧй Армиялысь воӧм да муніс Гамбургӧ, кӧні сылӧн вӧліны аслас керкаяс.
Гротдорфысь имениесӧ сійӧ колис аслас управляющӧй вылӧ.
Регыд воши и штурмбанфюрер.
Ӧні Гельмут Швальбе да Зандерлӧн управляющӧй Генрих Корн вӧліны неыджыд сиктын тыр кӧзяеваӧн.
Сы бӧрын кор Краснӧй Армия прӧйдитіс Гротдорф пыр, а кутшӧмкӧ часть сулаліс сэні недель кык, кыкнан управляющӧйыслӧн олӧмыс лои зэв беспокойнӧйӧн.
Красноармеецъяс кӧть и эз тӧдны немецкӧй кывсӧ, но кужисны зэв гӧгӧрвоана висьтавны сы йылысь, кыдзи Россияын тысяча ӧкмыссё дас сизимӧд воын помещикъяслысь став мусӧ вӧлі мырддьӧма да сетӧма крестьяналы.
Сійӧ жӧ вӧчсьӧ ӧні Польшаын, висьтавлісны найӧ, а, гашкӧ, регыд лоӧ и мукӧд странаясын.
Кор русскӧй салдатъяслысь юавлісны, кыдзи жӧ лоӧ Германияын, найӧ вочавидзлісны, мый, навернӧ, и тані гырысь имениеяс оз дыр кежлӧ кольны помещикъяс ордӧ, сы вӧсна мый муӧн распоряжайтчыны эм право сӧмын налӧн, кодъяс сійӧс гӧрӧны-кӧдзӧны.
Став тайӧ сёрниясыс, — а быд выль юӧр ӧдйӧ воліс управляющӧйяс пельясӧдз, — ёна волнуйтісны Гротдорфса олысьясӧс.
Регыд сиктса став олысьясыс торйӧдчисны кыкпельӧ.
Сійӧ либӧ мӧд лагерӧ принадлежитӧмыс определяйтсис му дорӧ отношениеӧн.
Ёна унджык батракъяс да этша муа крестьяна мечтайтлісны асланыс му наделъяс йылысь.
Озыра олысь крестьяна, управляющӧйяс йылысь сёрниттӧг нин, зілисны кӧть мед мый, а кольны ставсӧ важногыс да не лэдзны му юклӧм.
Гротдорфын, оккупациялӧн сӧветскӧй зонаса мукӧд сиктъясын моз жӧ, пыр ёнджыка ӧзйис тыдавтӧм на тыш.
Тайӧ тышыс ещӧ нин ёсьмис, кор сиктӧ воис Эрих Лешнер.
Днепр вылын бойясын Эрихлӧн ранитчис шуйга киыс, и сійӧс ковмис вундыны пӧшти гырддзаӧдзыс.
Лешнер дыр куйліс протезнӧй госпитальын да сэтысь петӧм бӧрын кажитчис здоров мортӧн, сӧмын шуйга киыс сылӧн пыр вӧлі сьӧд перчаткиа.
Олӧмыс некор эз балуйтлы Лешнерӧс.
Батьыс сылӧн вӧлі ас кодьыс жӧ батракӧн Зандерлӧн имениеын.
Пӧрысь Лешнер служитліс штурмбанфюрерлӧн покойник батьыслы.
Кыкнанныс найӧ важӧн нин кулісны.
Ӧні батраклӧн пиыс уджаліс помещик пилы.
Нинӧм эз вежсьы.
Нэм чӧжыс Эрих Лешнер мечтайтіс аслас му йылысь.
Ӧтчыд сійӧ весиг видліс арендуйтны куим морген.
Кор составляйтісны договор, Генрих Корн окотапырысь сӧгласитчис сюйны пункт сы йылысь, мый муыс вуджӧ арендаторлы дзикӧдз вылӧ, сійӧ кӧ вит во чӧжӧн мынтас урчитӧм деньга.
Лешнер кырымаліс договорсӧ, да сылы кажитчис, мый сылы ӧні заводитчӧ выль олӧм.
Но мӧд вонас нин ставсьыс таысь ковмис ӧткажитчыны.
Мусьыс доходыс эз вевттьыв аренднӧй донсӧ.
Уджйӧзысь кындзи, код вылӧ бӧрыннас ковмис уджавны, сідзи нинӧм и эз артмы.
Но аслас му йылысь мечтаяс колины.
И кымын олӧмӧ пӧрттӧмӧсьджык найӧ вӧліны, сымын частӧджык Лешнер мечтайтліс сы йылысь.
Сійӧ гӧтрасис Марта вылӧ, коді вӧлі гӧль семьяысь жӧ, кыдзи и ачыс, и господин Корн сылӧн свадьба вылын вӧлі вежайӧн.
Управляющӧй зэв ёна радейтліс, кор сылӧн батракъяс гӧтрасьлісны: сэки найӧ омӧльджыка ветлӧдлісны местаысь местаӧ, ёнджыка уджалісны да омӧльджыка думайтісны сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс йылысь батракъяслы думайтны эз пӧлагайтчы.
Но челядь Эрих Лешнерлӧн эз на вӧвны.
Заводитчис война, и регыд мысти сійӧ, киас винтовкаа, восьлаліс нин талялӧм муяс кузя.
Став сьӧлӧмнас сійӧ радейтіс мирнӧй удж, а сылы ковмис ӧні сӧмын кисьтны да жугӧдлыны.
Войнаыс сылы вӧлі мустӧм, и сійӧ весиг эз ёна шогӧ усь, кор ӧтчыд арся асылӧ садяс воис полевӧй госпитальын.
Эрих бӧр воис гортас Гротдорфӧ скӧр да ёна дӧзмӧм.
Ӧні сійӧ дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый овны важмоз оз нин позь.
Сійӧ вӧлі инвалид, сылӧн эз вӧв оланін, аския лунысь вӧлі нинӧм виччысьны бурсӧ. Ставыс тайӧ вӧчис Лешнерӧс зэв решительнӧйӧн.
Сылы вӧлі зэв окота кывъяссянь вуджны делӧӧ, но мыйын вӧлі тайӧ делӧыс, Эрих эз тӧд.
Лэптыны жӧ кисӧ помещичӧй собственность вылӧ сійӧ, дерт, эз смелмӧдчыв.
Ковмис пырны штурмбанфюрер Зандерлӧн имениеӧ вӧрса стӧрӧжӧн да надейтчыны гӧтырыслӧн отсӧг вылӧ, коді ветлӧдліс уджавны пӧденщинаӧн либӧ карӧ, либӧ сійӧ жӧ господин Корн ордӧ.
Сійӧ тулысас уна помещичӧй муяс колины кӧдзтӧмӧсь.
Муяс вӧлі эновтӧма, кӧдзаяс куліны син водзын.
Управляющӧйяс эз тӧждысьны воан урожай вӧсна.
Сьӧлӧм доймӧмӧн видзӧдіс Лешнер йӧнмӧн да ёг турунӧн тырӧм муяс вылӧ.
Ӧтчыд рытнас июнь тӧлысь заводитчигӧн паськаліс юӧр, коді шызьӧдіс ставнас Гротдорфӧс.
Управляющӧйяс чукӧрталісны крестьянаӧс помещичӧй дворӧ, медым лыддьыны кутшӧмкӧ важнӧй решение.
Сикт шызис.
Керкаысь керкаӧ кутісны паськавны быдсяма сёрнияс.
Управляющӧйяс лӧсьӧдчисны сёрнитны му йылысь, и волнуйтчӧмыс часысь часӧ содіс.
Скод вылӧ мунтӧдз Эрих Лешнер ордӧ вӧрса стӧрӧжкаӧ пырисны сылӧн другъясыс.
Ставныс тайӧ вӧліны олӧма йӧз нин, ёнӧсь, ыджыд тушааӧсь; быдӧнлӧн юрас дженьыдик петук перӧа турунвиж шляпа, быдӧнлӧн вомас ёна нин куритӧм важ фаянсӧвӧй каллян.
Некодлӧн на пӧвстысь эз вӧв асланыс му.
Нэм чӧжыс найӧ ставныс уджалісны зандеровскӧй муяс вылын.
Найӧ пырисны Лешнер ордӧ сӧветуйтчыштны, но сійӧ и ачыс нинӧм эз тӧд.
Регыдик беседуйтыштӧм бӧрын сёрнитчисны мунны помещичӧй дворӧ, ставсӧ тӧдмавны, да сэки нин решитны.
Лешнер восьлаліс господскӧй усадьбалань, кӧні сійӧ уджаліс сы мында во, и сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый сійӧс кӧсйӧны пӧръявны.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сылӧн кыптіс тайӧ подозрениеыс, но подозрениеыс не сӧмын эз быр, а пыр содіс.
Кор Лешнер да сылӧн другъясыс пырисны дворас, кодӧс вӧлі кытшалӧма джуджыд кирпич стенаӧн, сэні вӧліны нин уна йӧз.
Регыд чукӧртчисны Гротдорфса пӧшти став крестьянаыс, и кыкнан управляющӧйыс — Швальбе да Корн — петісны джуджыд кильчӧ вылӧ, медым висьтавны ассьыныс предложениесӧ.
Кор найӧ петісны, пуксис чӧв-лӧнь, крестьяна пӧрччисны шляпаяссӧ.
Швальбе, кор казяліс тайӧс, радпырысь довкнитіс юрнас да заводитіс ассьыс речь.
Сійӧ висьталіс немецкӧй народлӧн ӧнія зэв сьӧкыд кад йылысь, сійӧ чуксаліс справедливостьӧ да ӧта-мӧдӧс радейтӧмӧ.
Швальбе кывъясын кыліс смекайтчӧм, но крестьяна чӧв олісны, виччысисны настӧящӧй делӧ кузя сёрни.
Чукӧртчӧм крестьяна чуймисны, кор Швальбе объявитіс, мый кыкнан помещикыс, кодъяс ёна радейтӧны сиктса крестьянаӧс, кӧсйӧны сетны ассьыныс мусӧ арендаӧ зэв выгӧднӧй условиеяс вылын.
Муыс сетсьӧ вит во кежлӧ, та дырйи арендасьыс пӧшти став донсӧ позьӧ мынтыны срок помасьӧм бӧрас.
Татшӧмторсӧ Гротдорфын некор на эз кывлыны.
Тыдалӧ, и збыльысь господа Фукс да Зандер кутӧмаӧсь ёна радейтны ассьыныс крестьянасӧ.
Кор Лешнер кыліс управляющӧйлысь предложениесӧ, ещӧ ёнджыка убедитчис сыын, мый делӧыс тані абу чистӧй.
Оз позь вӧлі и мӧвпыштны, медым Зандер ас вӧлясьыс муніс татшӧм жертва вылӧ, Зандер, коді войдӧр некымын пфенниг вӧсна вермис помтӧг кыскавны крестьянинӧс судъясӧд.
А ӧні, пӧжалуйста, пӧшти прӧста сетӧ ассьыс мусӧ вит во кежлӧ!
Мыйын тані мудералӧмыс, Лешнер эз вермы гӧгӧрвоны.
Сійӧ юасис ёртъясыслысь, но и найӧ нинӧм эз гӧгӧрвоны.
А кильчӧ вылӧ петкӧдӧм ичӧтик пызан дорӧ нюжаліс нин ӧчередь — йӧз окотапырысь кырымавлісны управляющӧйясӧн водзвыв лӧсьӧдлӧм аренднӧй договоръяс.
Бумага вылас вӧлі колӧ сӧмын гижны арендуйтысьыслысь овсӧ да пасйыны делянка номерсӧ.
Ӧчередьыс ӧдйӧ муніс водзӧ, а Лешнер век на эз вермы решитны, босьтны сылы тайӧ мусӧ али не босьтны.
abu
— А позьӧ юавны? — гораа шуис Лешнер, и ыджыд тушаа косіник Гельмут Швальбе, коді пыр жӧ казяліс опасность, ӧдйӧ бергӧдіс сылань крысалӧн кодь чужӧмсӧ.
— Кывза тіянлысь, господин Лешнер, — шайпаймунӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны, мыйла тайӧ господин Зандерыс друг лои сэтшӧм бурӧн да сетӧ ассьыс мусӧ пӧшти прӧста.
Мыйын тані делӧыс?
— Яндысьтӧм юалӧм! — скӧрмис мӧд управляющӧйыс, видзӧднысӧ зэв лабутнӧй да раминик, Генрих Корн. — Гӧгӧрвоана, сӧмын йӧзӧс ен нога радейтӧм вермас йӧткыштны татшӧм делӧ вылӧ.
Господин Зандер оз лэдз, медым ті тӧвнас кулінныд тшыглы...
А таысь кындзи, сійӧ муніс Германияысь да оз кӧсйы, медым сылӧн муясыс эжмисны.
— Сідзкӧ, сійӧ медводз тӧждысьӧ ас вӧснаыс?
— Тайӧ — некытчӧ туйтӧм подозрение!
Тайӧ — медся бур человеческӧй чувствояс вылын смекайтчӧм!
Вермас-ӧ корысь сомневайтчыны, мый сетысьлӧн сьӧлӧмыс абу бур?
— Сідзкӧ вот, кывзӧй! — горӧдіс скӧрмӧм Лешнер. — Кӧть ме и корысь, но тайӧ мусӧ арендуйтны ог кут.
Мед господин штурмбанфюрер Зандер ачыс сійӧс уджалӧ, и сылы мед отсалӧны найӧ, коді лэдзӧ асьсӧ бӧбйӧдлыны.
— Мыйла бӧбйӧдлыны, Эрих?
Тайӧ юалӧмыс кыліс йӧз чукӧрысь, да Лешнер эз тӧд, мый вочавидзны.
— Тэ мыйкӧ тӧдан, Эрих? — пуксьӧм чӧв-лӧньын бара кыліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
Йӧз чукӧр быттьӧ кынмис места вылас; ставныс виччысисны ӧтвет.
— Миянӧс кӧсйӧны пӧръявны, — шуис Лешнер.
— Мыйӧн нӧ ті тайӧс докажитанныд? — ехиднӧя юаліс Корн, коді кыліс Лешнер гӧлӧсысь неуверенность.
— А ме ог кӧсйы доказывайтны, — вочавидзис Лешнер, бергӧдчис да решительнӧя мӧдӧдчис вороталань.
Сы бӧрся мӧдӧдчисны ещӧ кымынкӧ морт.
А кор Лешнер ылысмис воськов кызь сайӧ, пызан дорын ӧчередьыс шызис.
Подозрительнӧй, настороженнӧй крестьяналы оз вӧлі ков уна, медым найӧ дугдісны веритны помещикӧн найӧс радейтӧм йылысь больгӧмлы.
Збыльысь, а оз-ӧ кӧсйыны найӧс пӧръявны?
Найӧ зэв бура тӧдмалісны ассьыныс помещикъяссӧ да налысь управляющӧйяссӧ.
Тыдалӧ, Эрих Лешнер мыйкӧ тӧдӧ, раз сійӧ лысьтӧ тадзи сёрнитны.
Бурджык виччысьыштны...
Лешнер ачыс эз вермы эськӧ висьтавны, мый сійӧс заставитіс шуны татшӧм смел кывъяссӧ.
Гашкӧ, тайӧн сійӧ аслыс сӧмын лёкӧс вӧчис?
Гашкӧ, сылы колӧ жӧ вӧлі босьтны муторсӧ?
Условиеясыс ӧд вывті выгӧднӧйӧсь!
Мыйла сійӧ думайтӧ, мый найӧс кӧсйӧны пӧръявны?
Ӧд некутшӧм даннӧйяс сылӧн абуӧсь...
Но кымын ёнджыка думайтіс Эрих лоӧмтор йывсьыс, сымын ёнджыка веритіс, мый сійӧ прав.
Эз жӧ вермыны тайӧ кӧинъясыс, кодъяс пыр кульлісны сылысь куим кучик, сразу пӧрны баляясӧ!
Эз, тані мыйкӧ абу сідз, найӧ мыйыськӧ повзьӧмаӧсь.
Лешнер да сылӧн ёртъясыс воисны нин ворота дорӧдз, кор шоссе вылын друг кыліс автомобильлӧн тутӧстӧм да усадьба дорӧ сувтіс ичӧтик машина.
Сэтысь петіс русскӧй майор да увереннӧя, быттьӧ сійӧ тані унаысь нин вӧвлі, мӧдӧдчис помещичӧй керкалань.
Крестьяна гӧгӧрвоисны, мый сёрни помасис, да кутісны разӧдчыны.
А майор локтіс кильчӧ дорӧ да юаліс, кытысь сійӧ вермас аддзӧдлыны имениеясса управляющӧйясӧс.
Швальбе да Корн представитчисны.
— Кутшӧм нӧ тіян тані собрание вӧлі? — юаліс майор Савченко.
— О, ми сёрнитім, кыдзи миянлы бурджыка отсавны оккупационнӧй властьяслы лӧсьӧдны миян округын порядок, — вочавидзис Корн.
— Но и мый нӧ?
Сёрнитчинныд?
— Дерт жӧ.
Миян сиктын век вӧвлі и век лоӧ зэв бур порядок.
Савченко недыр чӧв олыштіс, быттьӧ думайтіс тайӧ ӧтвет йывсьыс, видзӧдліс керка вылӧ, конюшняяс, амбаръяс вылӧ, гараж вылӧ да, быттьӧ ӧти видзӧдласӧн донъяліс став усадьбасӧ, сетіс управляющӧйлы приказ: аски жӧ сетны Дорнауса комендатураӧ стӧч сведениеяс, уна-ӧ кыкнан имениеас му, скӧт да инвентарь.
Швальбе да Корн довкнитісны юрнаныс.
Да, да, ставсӧ лоӧ вӧчӧма стӧча, найӧ ӧд тані сӧмын служащӧйяс.
Савченко ещӧ ӧтчыд сюся видзӧдліс дворсӧ, здук мында мый йылысь кӧ думайтыштіс да мӧдӧдчис машиналань.
Автомобиль эз на мун поместье ворота дорсянь сё метрысь ылӧджык, кор Савченко друг тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ.
— Мый лои, майор ёрт? — чуймӧмӧн юаліс шофёр.
— Да вот кӧсъя тӧдмавны, кыдзи найӧ лӧсьӧдчӧны отсавны миянлы, — вочавидзис Савченко да матыстчис крестьяна дінӧ, кодъяс тэрмасьтӧг восьлалісны туй кузя.
— Кӧні воштінныд кинытӧ? — шыасис сійӧ вушйӧм паськӧма немец дінӧ, кодлӧн шуйга киыс вӧлі перчаткиа.
Лешнер сувтіс да ёна гӧрдӧдіс.
— Днепр районын.
— И ме сэні вӧвлі, — нюммуніс Савченко. — Сідзкӧ, ми важ тӧдсаяс.
Ті нӧ мый тані, сёрнитінныд господа управляющӧйяскӧд асланыд делӧяс йылысь?
Лешнер друг зэв ёна скӧрмис, кӧть эськӧ сы водзын и сулаліс оккупационнӧй властьлӧн представитель.
Сійӧ отчаяниеӧн видзӧдліс майор вылӧ да шуис:
— Миян помещикъяс, господа Зандер да Фукс, вӧзйисны миянлы босьтны налысь муяссӧ арендаӧ, а деньгасӧ, неыджыд задатки кындзи, мынтыны вит во мысти.
Савченко эз сразу гӧгӧрво, мый йылысь висьталӧ крестьяниныс.
Сійӧ корис висьтавны мӧдысь.
Лешнер висьталіс выльысь.
Савченко серӧктіс.
— Вот гадъяс! Вот подлюгаяс! — юрсӧ довкйӧдлігтыр заводитіс сійӧ, кыдзи и век ёна дӧзмӧм дырйи, украинскӧй кыв вылын. — Мый думыштӧмаӧсь! — Сэсся казяліс, мый тадзи некутшӧм сёрни оз артмы, вуджис немецкӧй кыв вылӧ да шуис: — Да ӧд найӧ прӧстӧ повзьӧмаӧсь да кӧсйӧны торйӧдлыны ассьыныс владениеяссӧ.
Налӧн угодьеясӧн пӧ крестьяна пӧльзуйтчӧны.
Надейтчӧны татшӧмногӧн сьӧктӧдны либӧ ылыстны земельнӧй реформа нуӧдӧмсӧ.
А мый нӧ, асланыд ӧмӧй тіян наделъясныд абуӧсь?
— Эгӧ на удитӧй лӧсьӧднысӧ, — зумыша вочавидзис Лешнер, коді сӧмын ӧні заводитіс гӧгӧрвоны, мыйла господа Зандер да Фукс друг лоӧмаӧсь сэтшӧм бурӧсь.
— Сідзкӧ, со мый ме тіянлы висьтала, — водзӧ нуӧдіс Савченко. — Ті тайӧ управляющӧйясыдлы энӧ веритӧй да налӧн некутшӧм предложениеяс вылӧ энӧ сӧглашайтчӧй.
Регыд муыс и сідзи лоӧ тіян, ті кӧ збыльысь мутӧмъяс.
Дрезденын обсуждайтӧны нин, кыдзи юклыны крестьяна костын помещичӧй владениеяс.
Аддзысьлытӧдз!
Сійӧ ӧдйӧ пуксис машинаӧ, и сӧмын бус кымӧртор тӧвзьыштіс туй кузя деревня пӧлӧн.
Эрих Лешнерӧс чуймӧдісны майорлӧн бӧръя кывъясыс.
Неужели сылы вермасны сетны му?
Неужели тайӧ русскӧй офицерыс висьталіс збыльтор?
Оз, оз вермы тайӧ лоны!
Но мыйла нӧ сідзкӧ сэтшӧм тӧждысьысьясӧн лоины управляющӧйясыс?
Да, налӧн предложениеясыс медся бура вынсьӧдісны русскӧй офицерлысь кывъяссӧ.
Сылӧн ёртъясыс эз кӧсйыны разӧдчыны.
Тайӧ лунас найӧ дыр пукалісны Лешнер ордын стӧрӧжкаас да сёрнитісны вӧвлытӧм событиеяс йылысь.
Дасӧд глава
Некор на, тыдалӧ, комендатураса офицеръяслы эз ковмыв велӧдчыны сы мында, кыдзи Германияын налӧн олан первой тӧлысьясӧ.
Немецкӧй кыв кындзи, — сійӧс тӧдӧмсӧ полковник требуйтіс дзик быд сотрудниксянь, — ковмис босьтчыны ещӧ зэв уна мукӧд дисциплинаясӧ.
Германиялӧн история да немецкӧй литература, экономика да производство планируйтӧм, видз-му овмӧс да агротехника — татшӧмсяма предметъясӧн тӧдмасьӧм лои дзик быть коланаӧн.
Медся ёна тайӧс чувствуйтісны майор Савченко да капитан Соколов — став медся сложнӧй делӧясын комендантлӧн матыса отсасьысьяс.
Дорнау карса комендатураын Соколов пельпомъяс вылӧ водіс сьӧкыд мог: веськӧдлыны став политическӧй да культурно-массӧвӧй организацияясӧн.
И первой воськовъяссяньыс жӧ сылы ковмис паныдасьны сэтшӧм явлениеяскӧд, кодъяс йылысь водзджыксӧ сійӧ тӧдліс зэв этша.
Контрольнӧй сӧвет — победитӧм Германияӧн управляйтысь высшӧй орган, — разрешитіс странаын политическӧй партияяслысь да демократическӧй организацияяслысь существуйтӧм.
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын пыр жӧ лои нёль партия: коммунистическӧй, социал-демократическӧй, либерально-демократическӧй да христианско-демократическӧй союз.
Став тайӧ партияяслӧн Дорнауын вӧліны асланыс местнӧй организацияяс.
Видзӧдны сы бӧрся, кыдзи найӧ тышкасьӧны свободнӧй Германия лӧсьӧдӧм вӧсна, колӧ вӧлі капитан Соколовлы.
Кымын ёна сійӧ тӧдмасис карса общественнӧй олӧмӧн, сымын пыдісяньджык сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм сложнӧйӧсь сы водзын сулалысь могъясыс.
Правда, Карлсхорстсянь * регулярнӧя воалісны директиваяс да индӧдъяс; на вылӧ мыджсьӧмӧн позьӧ вӧлі унатор вӧчны.
Но олӧмыс унаысь сувтӧдліс сэтшӧм вопросъяс, кодъясӧс водзвыв он артышт некутшӧм инструкцияӧн.
Капитан воис сэтшӧм выводӧ, мый удж нуӧдӧм вылӧ сылы пыдісянь колӧ велӧдны да бура гӧгӧрвоны Германиялӧн общественнӧй развитиелысь историческӧй особенностьяссӧ.
Капитан кутіс горша лыддьыны книгаяс.
Колан книгаясыс тані вӧлі зэв этша.
Но и сійӧ этшаникыс, мый сылы удайтчис лыддьыны первой кадас, ещӧ ёнджыка убедитіс сійӧс, мый сылӧн выводыс вӧлі дзик правильнӧй.
Со мый вӧсна отпускӧ рӧдинаӧ быд мунысь мортлысь капитан корис вайны унджык книгаяс.
Сійӧ жӧ кадӧ Соколов вочасӧн велаліс аслас быдлунъя служебнӧй обязанностьяс дінӧ.
Быд лун час куим-нёль сійӧ принимайтіс посетительясӧс.
Любӧй морт вермис шыасьны комендатураӧ.
Зэв разнӧйпӧлӧс йӧз волывлісны капитан Соколов дінӧ.
Талун асывнас, кор сійӧ, кыдзи и пыр, виччысис кабинетас первой посетительяслысь воӧм, ӧдзӧсӧ кодкӧ таркнитіс.
Капитан шыасис.
Ӧдзӧс воссис, и комнатаӧ пырис, вернӧйджык шуны — кыссис, кутшӧмкӧ зэв тешкодь существо.
Капитан весиг сувтіс, сійӧ эз на гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Пырысь морт видзӧдіс сы вылӧ кок увсяньыс юр вылӧдзыс, неуна полігтырйи и сійӧ жӧ кадӧ зэв радпырысь.
Тыдалӧ, сійӧ и ачыс зільліс вӧчны сэтшӧм впечатление, кутшӧмӧс вӧчліс йӧз вылӧ сылӧн мыччысьӧмыс.
Киясыс да кокъясыс тайӧ морт сямаыслӧн вӧліны важ пулӧн гартчӧм вужъяс кодьӧсь, уналаті найӧ вӧлі кусыньтчӧмаӧсь пельӧсӧн, да первойысь видзӧдлігӧн вермис кажитчыны, мый тайӧ абу и морт, а вывті ыджыд насекомӧй.
— Якоб Тидке, — рекомендуйтчис сійӧ.
— Кывза тіянӧс, — ассьыс чуймӧмсӧ дзебны зілиг вочавидзис капитан. — Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Тидке кавшасис стул вылӧ да заводитіс висьтавны.
Сійӧ тӧрыт воис Дорнауӧ Рискатолӧн бродячӧй циркса труппакӧд, кодӧн сійӧ юрнуӧдӧ.
Правда, ӧні военнӧй положение, но труппалы колӧ выступайтны, а то артистъяс тшыглы куласны.
Господин капитан лоӧ, колӧ чайтны, сэтшӧм любезнӧйӧн, мый разрешитас некымын представление.
Со тані бумагаас гижӧма сійӧ номеръяссӧ, кодъясӧс найӧ петкӧдлӧны.
Соколов видзӧдліс список вылас.
Сэтшӧм жӧ программа, кутшӧм овлӧ быд немецкӧй бродячӧй цирклӧн.
Татшӧм выступление, дерт, позьӧ разрешитны.
Капитан босьтіс ручка да кырымаліс.
— Ыджыд аттьӧ, — шуис Тидке.
Сійӧ чеччис стул вылысь да заводитліс нин кыссьыны ӧдзӧслань, но Соколов эз вермы кутчысьны да юаліс:
— Кывзӧй, господин Тидке, кыдзи нӧ тайӧ тіянкӧд лои?..
Кыдзи тіянӧс тадзисӧ калечитіс?
Меным юрӧ воис мӧвп...
— Мый менӧ нарошнӧ уродуйтісны? — помаліс Тидке. — Именнӧ сідзи и вӧлі, ті энӧ ӧшибитчӧй.
Тайӧ историяыс зэв прӧстӧй.
Тіян кӧ эм некымын прӧст минута, ме тіянлы висьтала.
— Пӧжалуйста, — вочавидзис Соколов.
Тидке бара кавшасис стул вылӧ.
— Ме чужи известнӧй циркӧвӧй семьяын, — заводитіс сійӧ. — Менам дедӧй вӧлі акробатӧн, батьӧй — клоунӧн.
Менӧ сідзжӧ ичӧтысянь заводитісны велӧдны циркӧвӧй делӧӧ.
Сизим арӧсӧн ме воккӧд ӧтлаын бура нин уджалі трапеция вылын.
Мамӧй шогсис, мый ме сэтшӧм водз заводиті уджавны циркын, но бать та йылысь эз ёна думайт: колӧ вӧлі деньга, а сідзкӧ, выль номеръяс.
Ӧтчыд представление дырйи ме уси трапеция вывсянь да чеги кокӧс.
Тайӧ вӧлі эськӧ нинӧм на — ичӧтдырся чегӧмъяс бурдӧны зэв ӧдйӧ да некутшӧм туйяс оз кольны, — но сэтчӧ жӧ менам орӧма сӧныс.
А тайӧ, вӧлӧмкӧ, бурдӧдны позьтӧм нин.
Ме должен вӧлі нэм кежлӧ кольны чотысьӧн.
Кокӧс менсьым сюйисны гипс пытшкӧ.
А сэсся миян циркӧ воис синьор Винченцо.
Сійӧс аддзӧм бӧрын мам зэв ёна бӧрддзис.
Ме жӧ сэки нинӧм на ог вӧлі гӧгӧрво.
Тайӧ синьор Винченцоыс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ итальянецӧн, кыдзи ме папуасӧн, лыддьыссис циркӧвӧй лекарӧн.
Кор Винченцо нуис менӧ гортысь, весиг батьӧй бӧрддзис.
Тидке ланьтіс, быттьӧ казьтыліс сійӧ ылысса лунъяссӧ.
Сэсся сійӧ бара заводитіс висьтавны.
— Куим тӧлысь чӧжӧн синьор Винченцо менӧ дзикӧдз вежис.
Сійӧ босьтіс менам кокысь гипссӧ, неуна бергӧдыштіс лыяссӧ, и найӧ бурдісны чукыльӧн.
Наркоз улын — аттьӧ и сыысь — сійӧ чегъяліс менсьым киясӧс да кокъясӧс да вӧчис сідзи, медым найӧ бурдісны чукыльӧн.
Ме олі сы ордын пӧшти во, а кор петі, ставӧн повзисны.
Зато ме эг нин вӧв семьяын лишнӧй вомӧн.
«Морт-черань» лои популярнӧй аттракционӧн, кодӧс позьӧ вӧлі успехӧн демонстрируйтны любӧй арена вылын.
Мыйкӧ дыра миян делӧяс збыльысь мунісны бура.
Сэсся батьӧй кулі, и ставыс бара мӧдӧдчис важмоз.
Бать кулӧм бӧрын ме босьті ас вылӧ циркӧн веськӧдлӧмсӧ да матӧ нин кызь во ветлӧдла Германияса каръяс кузя.
Со и став историяыс менам.
Капитан Соколов пукаліс чӧв олігтыр. Висьталӧмторйыс сійӧс зэв ёна чуймӧдіс.
— Ме чайта, — водзӧ висьталіс Тидке, — ті и асьныд воланныд видзӧдлыны миян представление вылӧ.
Ми лоам зэв радӧсь.
— Аттьӧ, — вочавидзис капитан, коді век на эз вермы воны ас садяс кывлӧмторсьыс. — Гашкӧ, вола.
— Аддзысьлытӧдз!
Тидке лэччис стул вылысь да кыссис ӧдзӧслань.
Ӧні капитан казяліс, мый тайӧ тешкодь посетительыс збыльысь зэв ыджыд черань кодь.
Тидке саяліс ӧдзӧс сайӧ, а капитан ниртыштіс плешсӧ: «Но и олансям!»
Ӧдзӧсӧ бара таркӧдчыштісны, и бара капитан шыасис, ещӧ кутшӧмкӧ урӧдлысь пырӧмсӧ виччысиг.
Но ӧні кабинетӧ нюмъялігтырйи пырис Гильда Фукс.
Здук мында Соколов зілис уськӧдны тӧдвылас, кытысь сійӧ аддзыліс тайӧ нывбабасӧ.
Кор тайӧ думвылас уси, сылы лои интереснӧ.
Тильда Фуксӧс сійӧ первойысь аддзыліс Эдит Гартман квартираысь.
Интереснӧ, мыйла сійӧ локтіс татчӧ?
А Гильда шыасис капитан дінӧ кыдзи важ тӧдса дінӧ да зілис сетны сёрниыслы интимнӧй характер.
Сійӧ, например, долыда сераліс сы вылын, кыдзи господин капитан разоблачитіс сэки фрау Гартманлысь висьӧм улӧ лэдзчысьӧмсӧ.
Соколов кывзіс да некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ локтӧма.
А Тильда ланьтлытӧг больгис.
Сёрнитігӧн сійӧ юаліс:
— Висьталӧй, господин капитан: Германияын лоӧ нуӧдӧма му юклӧм?
— Да, тайӧ вермас лоны, — вочавидзис Соколов.
Гильда пӧшти эз обратит внимание капитанлӧн вочакыв вылӧ да пыр жӧ кутіс сёрнитны мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Но Соколов гӧгӧрвоис, мый тайӧ вопрос вӧснаыс и локтӧма сійӧ татчӧ.
— А мый ӧні вӧчӧ Эдит Гартман? — юаліс Соколов.
Гильда лукава нюммуніс:
— Сійӧ сэтшӧма кажитчис тіянлы?
Ме верма висьтавны сылы, мый ті кӧсъянныд аддзывны сійӧс.
Чайта, сійӧ сӧгласитчас.
— Ме кора тіянӧс не сёрнитны тадзи, — скӧра шуис Соколов. — Менӧ интересуйтӧны фрау Гартманлӧн намерениеясыс кыдзи актрисалӧн — и сэсся нинӧм.
— О, кыдзи актриса сійӧ ӧні интересуйтны оз вермы, — вочавидзис Гильда. — Ӧд сійӧ эз выступайтлы сцена вылын дас воысь унджык нин да код тӧдас, кор ещӧ пондас выступайтны.
Соколов думыштчис сылӧн ӧтвет вылын.
— Господин капитанлы кӧ лоӧ гажтӧм миян карын, — водзӧ висьталіс Гильда, — да окота лоӧ неуна гажӧдчыштны, ме рад лоа аддзыны тіянӧс ас ордысь.
Ӧні ме ола аслам квартираын ӧтнам, и ті верманныд тырвыйӧ веритчыны ме вылӧ.
Со менам адрес.
И сійӧ нюжӧдіс Соколовлы визитнӧй карточкасӧ.
— Став бурсӧ тіянлы, — вочавидзис Соколов, кодӧс вывті ёна скӧрмӧдіс Гильда Фукслӧн сыкӧд тадзи сёрнитӧмыс. — Ӧдвакӧ ме воспользуйтча тіян гостеприимствоӧн.
— Тайӧс некор оз позь тӧдны водзвыв.
Гильда кыдз вермис меліджыка нюммуніс да петіс кабинетысь.
Мыйла воліс татчӧ тайӧ Гильда Фуксыс?
Ӧти-кӧ, тӧдмавны земельнӧй реформа йылысь — тайӧ дзик сідз; мӧд-кӧ, корны ас ордас комендатураысь капитанӧс.
Сідзкӧ, сійӧ зільӧ бурджыка тӧдмасьны кодкӧдкӧ сӧветскӧй йӧз пӧвстысь.
Мыйла?
Та йылысь колӧ бура думыштны.
Сэсся локтіс Лекс Михаэлис, и капитан пукаліс сыкӧд час кымын, сёрнитісны сӧветскӧй мортлы непривычнӧй вопросъяс йылысь, кыдзи, например, эм-ӧ немецкӧй нывбабалӧн право ас вӧляысь пырны высшӧй школаӧ, вермасны-ӧ гӧтрасьны йӧз, кодъяслӧн абу некутшӧм доход, да мукӧд сэтшӧм вопросъяс.
Налӧн беседаыс вӧлі помасьӧ нин, кор кабинетӧ пырис Болер да церемоннӧя здоровайтчис капитанкӧд.
Соколов радпырысь вочавидзис.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны пӧрысь писательӧс!
Неужели тайӧ сійӧ лӧсьӧдчыліс Дорнауын ассьыс первой войсӧ коллявны пос улын?
Старик вӧлі выль костюма, видзӧдласыс долыд да энергичнӧй, весиг чукыръясыс сылӧн мичаа бритӧм чужӧм вылас, кажитчӧ, неуна шылялӧмаӧсь.
Капитан Соколов мудзлытӧг тӧждысис Болер вӧсна.
Писательлы сетісны квартира, и Берлинын вӧлі решитӧма нин лэдзны кольӧм мирӧвӧй война кадъяс йылысь сылысь романсӧ.
Неважӧн сылы ыстісны аванс.
— Бӧръя кадас ме вӧсна ёна тӧждысьӧны оккупационнӧй властьяс, — шуис Болер, кор Михаэлис петіс. — Меным сетісны квартира, деньга, торъя снабжение.
Ме кӧсъя тіянлысь веськыда юавны, господин капитан: мый ті арталанныд таысь пӧлучитны?
— Нинӧм, господин Болер, — серӧктіс Соколов. — Зэв эськӧ эз вӧв лӧсьыд, ми кӧ эгӧ отсалӧй известнӧй писательлы.
Ми кӧсъям лӧсьӧдны тіянлы сэтшӧм условиеяс, медым ті верминныд спокойнӧ уджавны.
Вот и ставыс.
Ме чайта, регыд ачыс олӧмыс заставитас тіянӧс пуксьыны гижны роман выль, демократическӧй Германия йылысь, кодӧс ӧні лӧсьӧдӧ немецкӧй народ.
— Ме ог лӧсьӧдчы гижны некутшӧм книгаяс, — вочавидзис Болер. — Ме нарошнӧ локті висьтавны тіянлы та йылысь, медым тіян эз вӧвны некутшӧм иллюзияяс ме кузя.
— Менам найӧ и абуӧсь, — шуис капитан.
Соколовлы кажитчис, мый пӧрысь писатель весиг ӧбидитчис.
Кӧть мый, а ӧтветыс Болерлы эз во сьӧлӧм вылас.
Старик ещӧ ӧтчыд тӧдчӧдіс:
— Ӧти кывйӧн кӧ, ме тіянлы водзвыв висьталі.
Болер аттьӧаліс господин капитанӧс став тӧждысьӧмъяссьыс да прӧщайтчис.
Соколов чеччис.
Болерлӧн волӧмыс гажмӧдіс сійӧс.
Сылы кажитчис, мый стариклы збыльысь окота гижны книга ӧнія олӧм йылысь, но сэк жӧ сійӧ кӧсйӧ, медым сылы тшӧктісны тайӧс.
Тшӧктыны жӧ Соколов некодлы эз лӧсьӧдчы.
Настӧящӧй демократическӧй писательяс асьныс, тшӧктытӧг, аддзасны выль Германияын ассьыныс местасӧ.
Капитан колльӧдіс Болерӧс ӧдзӧс дорӧдзыс да бара пуксис пызан сайӧ.
Приём муніс водзӧ, и рытӧдзыс Соколовлӧн эз вӧв ни ӧти прӧст минута.
Уджалан лун помасьӧм бӧрын став офицеръяс чукӧртчывлісны Чайка кабинетӧ, медым юксьыны впечатлениеясӧн да сёрнитыштны асланыс олӧм-вылӧм йылысь.
Чукӧртчывлісны эз кодлӧнкӧ тшӧктӧм серти, а кыдзкӧ сідзи нин первойсяньыс заводитчис.
Ӧтчыд, кор ставныс, кыдзи пыр, ӧтлаасисны полковник ордын да комендатура зданиеын пуксис нин чӧв-лӧнь, сёрни пансис семьяяс йылысь, военнӧй воясса паныдасьлӧмъяс да торйӧдчӧмъяс йылысь.
Сэсся сёрниыс вуджис Рӧдинаын олӧм йылысь.
Тадзи вӧвлі пӧшти быдпӧрйӧ.
— Меным тӧрыт гӧтырсянь письмӧ воис, — шуис Соколов. — Колӧ кӧ, лыддя гора? — друг содтіс сійӧ.
— Сӧмын дзик ставсӧ, нинӧм не колявны! — шмонитіс кодкӧ.
— Тайӧ нин кыдзи меным лоӧ окота, — вочавидзис капитан.
Сійӧ лыддис, письмӧ вылас пӧшти видзӧдтӧг.
Ставыслы вӧлі гӧгӧрвоана, мый тӧрыт воӧм письмӧсӧ Соколов тӧдӧ нин наизусть да лыддьӧ сійӧс, кыдзи радейтана стихъяс, быд кыв долыда шуалігтырйи.
Соколов ланьтіс, и мыйкӧ дыра кежлӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Быдӧн думайтіс Рӧдина йылысь, аслас семья йылысь, и быдӧнлы сэтшӧм окота лои мунны тайӧ йӧз странасьыс да лоны кӧнкӧ Киевын, либӧ ас ордас МТС-ын, либӧ ыджыд ленинградскӧй заводын!
— Со пӧлучиті ме тайӧ письмӧсӧ, — шуис Соколов, — и менам кыптісны уна сомнениеяс.
Правильнӧ-ӧ ме вӧчи, мый ысті гӧтырлы срочнӧй вызов?
Дерт, овны сытӧг меным зэв сьӧкыд, но ог-ӧ вӧч ме несправедливӧя?
Сійӧ помаліс институт, лои режиссёрӧн; сылы эськӧ уджавны сцена вылын, а ме кора сійӧс заграницаӧ, Дорнау карӧ, кӧні весиг и театрыс абу.
— А висьталӧны, коркӧ тані вӧлӧма бур театр, — шуис полковник.
— Унджык актёръясыс мунӧмаӧсь коді кытчӧ, — вочавидзис Соколов. — Вот ме и думайта: мый сійӧ кутас тані вӧчны?
И, веськыда висьтала, мукӧддырйи чувствуйта ачымӧс эгоистӧн.
Ӧд ме, ставсӧ тайӧс бура гӧгӧрвоӧмӧн, нетшышта сійӧс творческӧй олӧмысь этшавылӧ кык-куим во кежлӧ.
Тайӧ каднас эськӧ сійӧ унатор вермис вӧчны...
Капитан ланьтіс.
Чайка виччысьтӧг вежис сёрнитанторсӧ, но збыльысьсӧ водзӧ нуӧдіс беседа сы йылысь жӧ; сійӧ шуис:
— Миянлы колӧ кыдз позьӧ унджык висьтавлыны немецъяслы Сӧветскӧй Союз йылысь, сы вӧсна мый найӧ пӧшти нинӧм на оз тӧдны миян йылысь да ӧнӧдз на найӧ абу вунӧдӧмаӧсь Геббельслысь сӧрӧмсӧ.
Налы колӧ висьтавны миян Рӧдина йылысь, миян революция йылысь, миян йӧз йылысь, пятилеткаяс йылысь, социализм йылысь.
И тӧданныд, мый ме думышті: «А мый, Соколовлӧн кӧ гӧтырыс татчӧ воӧм бӧрын отсалас магистратлы да татчӧс артистъяслы выльысь лӧсьӧдны тані театр?»
Ӧд налы, навернӧ, окота лоӧ сувтӧдавны сцена вылын и немецкӧй, и миянлысь, сӧветскӧй пьесаяс.
А ӧні миян пӧвстын абуӧсь сэтшӧм специалистъясыс, кодъяс вермисны эськӧ отсавны налы.
Вот тані капитанлӧн гӧтырыс и сетас миянлы ыджыд отсӧг.
Абу-ӧ сідзи, ёртъяс?
Помӧдзыс кывзытӧдз на Соколов гӧгӧрвоис нин, кутшӧм прав вӧлі сылӧн командирыс.
Дерт, Любалы сюрӧ и тані настӧящӧй удж, буретш сэтшӧм, кодӧс нуӧдны сійӧ гӧтӧвитіс асьсӧ.
Дас ӧтиӧд глава
Комендант кабинетӧ ӧдзӧсыс неуна воссьыштліс да мыйлакӧ бӧр пӧдласис.
Полковник лэптыліс юрсӧ, некодӧс эз аддзы да бара копыртчис аслас бумагаяс весьтӧ.
Но ӧдзӧс вугйыс бара мӧдіс вӧрны, а ӧдзӧсыс сідзи и эз воссьы:
тыдалӧ, кодкӧ кӧсйис пырны, но эз лысьт.
Полковник чеччис пызан сайсьыс, муніс ӧдзӧс дорас да паськыда восьтіс сійӧс.
Порог дорын сулаліс шӧр арлыда тӧдтӧм морт.
— Мый ті тані вӧчанныд? — юаліс полковник.
Немец весиг кельдӧдіс волнуйтчӧмысла.
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ комендант вылӧ, видзӧдліс комнатасӧ.
Чужӧмыслӧн кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс выражениеыс заинтересуйтіс Чайкаӧс.
— Пырӧй, — корис полковник.
Тӧдтӧм морт, буракӧ, падъяліс на, но сэсся, ӧтарӧ-мӧдарӧ гоньялігтыр, пырис кабинетӧ да пуксис стул вылӧ.
— Ме кывза тіянӧс, — шуис Чайка да кутіс видзӧдны тӧдтӧм морт вылӧ сідзи, медым сійӧ заводитіс сёрнитны.
— Ме пышйи психиатрическӧй лечебницаысь, — виччысьтӧг шуис сійӧ. — Менӧ сюйисны сэтчӧ дзик прӧста.
Ме изобретатель Гроссман.
Полковниклы эз ло лӧсьыд: а друг тайӧ Гроссманыс и збыльысь йӧй?
Но Чайка нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс мӧвпъяссӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, кутшӧм сюся посетительыс видзӧдӧ сылӧн чужӧм вылӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм впечатление вӧчисны сылӧн кывъясыс.
Та вӧсна полковник бара шуис:
— Кывза тіянӧс, господин Гроссман.
— Ме локті тіян дінӧ зэв серьёзнӧй помка кузя, и тайӧ инмӧ оз сэтшӧма менам изобретениелы, кутшӧма тӧдчанаджык обстоятельствояслы.
— Мый нӧ ті изобретитінныд? — посетитель бӧрся сюся видзӧдігтырйи юаліс полковник.
— Коркӧ ме предложитлі текстильнӧй промышленностьлы выль краситель, но ӧні сійӧ оз нин некутшӧма касайтчы ме дінӧ.
— Мый нӧ лои?
— Тайӧ краскаясыс, кодъяс ӧти кадӧ вӧліны зэв моднӧйӧсь, кӧть и жаль, абу менам нимаӧсь.
Артмис сідзи, мый найӧн завладейтіс зэв вына концерн — «ИГ Фарбениндустри».
— Онӧ-ӧ вермӧй ті висьтавны подробнӧйджыка?
— Окотапырысь.
Ме, кыдзи висьталі нин тіянлы, химик-изобретатель.
Аслам гортса лабораторияын уджалігӧн ме аддзи выль, зэв экономичнӧй краситель.
Меным сы вылӧ сетісны свидетельство.
Сэсся ме муні «ИГ Фарбениндустриӧ», медым вузавны ассьым изобретениеӧс.
Меным вӧзйисны сыысь витсё марка, да ещӧ сэтшӧм условиеӧн, мый ме босьта патент вывсьыс ассьым нимӧс да сета выль красительсӧ концернлы собственностьӧ.
Ме эг сӧгласитчы.
Од менам открытиеысь позьӧ вӧлі виччысьны уна миллион прибыльяс.
Ме надейтчи, мый кодкӧ мӧд ньӧбас сійӧс.
Но кӧть кутшӧм химическӧй фирма дорӧ ме эг шыасьлы, ставныс найӧ сідзи либӧ мӧдногӧн зависитісны «Фарбениндустриысь».
Гроссман сьӧкыда ышловзис, чышкыштіс плешсӧ да, тӧдчымӧн нервничайтіг, висьталіс водзӧ:
— Ме нинӧм эг вермы добитчыны, а сэсся, содтӧд сы дінӧ, дыр виси.
Лёка олӧмысь да тшыгъялӧмысь ме ёна омӧльтчи.
Йӧз, кодъяскӧд ме нуӧді сёрнитчӧмъяс, кутісны шуны менӧ йӧйӧн да быдногыс издевайтчисны ме вылын.
Ӧтчыд ме скӧрми да вӧчи скандал.
Сэки менӧ кӧрталісны да мӧдӧдісны психиатрическӧй лечебницаӧ.
Сэні менӧ признайтісны йӧйӧн.
Ӧнітӧ ме тӧда, мый таысь врачьясыслы бура мынтісны.
А регыд менам гӧтырлы, коді коли дзик некутшӧм средствоястӧг, быть лои вузавны менсьым изобретениеӧс сійӧ жӧ «ИГ Фарбениндустриыслы» куимсё маркаысь нин.
Гроссманлӧн тіралісны киясыс, чужӧмыс лои зэв возбуждённӧй.
«Сійӧ кӧ и абу йӧй, — думыштіс полковник, — то психиатрическӧй лечебницаын олӧмыс, тыдалӧ, ёна торкӧма сылысь нервнӧй системасӧ».
— Да, — водзӧ висьталіс инженер. — Тадзи ме вошті эг сӧмын аслам изобретение вылӧ авторство, но и свободаӧс.
Кор матысмисны тіян войска, меным удайтчис пышйыны больничаысь.
Ме локті гортӧ да дзебси, медым эз аддзыны, кутасны кӧ корсьысьны.
Но неважӧн ме тӧдмалі сы йылысь, мый вӧчсьӧ татчӧс химическӧй заводын...
— Ті кутанныд тӧдвылад «Сода-верке» завод?
— Да, сійӧс.
Ме кӧсъя висьтавны тіянлы зэв важнӧйтор, господин полковник.
Но карас менам уна враг, и ме эськӧ кӧсйи имеитны безопасностьлысь гарантия.
— Прӧстӧй полӧм.
Ме гарантируйта тіянлы полнӧй безопасность.
Гроссман здук чӧв олыштіс, быттьӧ думайтіс полковниклӧн кывъяс вылын.
— Ладнӧ! — шуис сійӧ медбӧрын. — Ме висьтала тіянлы ставсӧ.
Тӧданныд-ӧ ті, кымын специалист уджалӧ «Сода-верке» заводын?
— Стӧча ог тӧд, но сэні найӧ вывті унаӧнӧсь.
— Казялінныд-ӧ ті, мый лаборантъясыс заводас пӧшти сы мындаӧнӧсь жӧ, мыйта рабочӧйясыс?
— Да, ті правӧсь.
— Став тайӧ сідз шусьысь специалистъясыс лоины «Сода-веркеын» капитуляцияӧдз некымын лун водзджык, а то и война помасьӧм бӧрас.
Некор эз вӧвлы сэні сы мында инженерыс.
— Мый жӧ тайӧ лоӧ?
— Зэв прӧстӧ. Заводын аддзисны аслыныс дзебсянін гитлеровецъяс.
Сэні найӧ пӧлучайтӧны карточкаяс да документъяс, но, дерт, делӧыс абу сыын.
Ставныс найӧ либӧ виччысьӧны удобнӧй случай пышйыны рытыввылӧ, либӧ жӧ надейтчӧны кӧть мыйӧнкӧ да вредитны тіянлы.
— Тіян юӧртӧмныд зэв интереснӧй, — шуис полковник да думыштіс, мый Гроссманлысь кывъяссӧ вынсьӧдӧны аслас подозрениеясыс. — Сёрнитны кӧ тіян краситель йылысь, то регыд ми вермам сетны тіянлы став правояссӧ.
— Ме весиг думайтны та йылысь ог лысьт! — вочавидзис Гроссман.
— Мыйла нӧ?
Тайӧ делӧсӧ позьӧ веськӧдны.
Ме ӧні ог эшты, но кӧсйыся отсавны тіянлы.
Ме сӧмын кора тіянӧс кольны дежурнӧйлы ассьыныд адреснытӧ, а лоӧны кӧ тіян ещӧ кутшӧмкӧ выльторъяс, локтӧй веськыда ме дінӧ.
— Ыджыд аттьӧ тіянлы, — шуис Гроссман.
Кор сійӧ муніс, полковник ёна думыштчис.
Гроссман и збыльысь вермис лоны йӧйӧн.
Но, мӧдарсянь, полковникӧс и асьсӧ чуймӧдліс, мый «Сода-веркеын» сы мында специалист.
Тайӧ вӧлі зэв подозрительнӧ.
Чайка решитіс, мый бурджык сӧветуйтчыштны ёртъясыскӧд, да мӧдӧдчис Савченко дінӧ.
Майор кабинетын вӧлі и Соколов.
Комендант висьталіс налы изобретатель волӧм йылысь.
— Кольны сідз тайӧ юӧртӧмсӧ оз позь, — шуис Чайка. — Первой тӧдмалӧй стӧча, збыль-ӧ заводӧ бӧръя кадас босьтӧма сэтшӧм уна специалистӧс.
Сэки лоӧ ставыс гӧгӧрвоана.
И став йывсьыс доложитӧй меным.
А сэсся ме ачым нин босьтча тайӧ делӧас.
Первой даннӧйясыс жӧ, кодъясӧс пӧлучитісны комендатураын, вынсьӧдісны Гроссманлысь став висьталӧмсӧ.
Ӧттшӧтш полковник мӧдӧдіс изобретатель дінӧ врачӧс.
Медицинскӧй освидетельствование петкӧдліс, мын Гроссман психически здоров, но нервнӧй системаыс сылӧн ёна торксьӧма.
— А кодлӧн ӧні нервъясыс порядокынӧсь? — шуис врач, ассьыс выводъяссӧ висьталіг. — Пукавны пӧшти куим во психиатрическӧй лечебницаын!
Да таысь и медся здоров мортыс йӧймас.
Врачлӧн выводъясыс радуйтісны комендантӧс.
Мӧд лунас полковник Чайка кык салдаткӧд воисны «Сода-веркеӧ».
Сійӧс встретитіс директор да корис аслас кабинетӧ.
Комендант висьталіс директорлы, мый регыд заводӧ лоӧ назначитӧма военнӧй представительӧс.
А ӧні сійӧ кӧсйӧ сӧмын видзӧдлыны производствосӧ да тӧдмавны предприятиелӧн нуждаяс йылысь.
Директорлӧн чужӧмыс эз петкӧдлы торъя радлӧм.
Ӧні оз на уджав ни ӧти цех, но регыд делӧыс ладмас.
Завод должен заводитны вӧчны видз-му овмӧслы минеральнӧй удобрениеяс.
Ӧні нуӧдсьӧ ыджыд исследовательскӧй удж, коді йитчӧма выль продукция лэдзӧмкӧд.
Полковник кывзіс директорлысь объяснениеяссӧ, сэсся шуис, мый кӧсйӧ видзӧдлыны заводсӧ.
Видзӧдлісны тыртӧм цехъяс.
Мӧдӧдчисны лабораторияӧ.
Директор восьтіс ӧдзӧссӧ стекляннӧй пӧтӧлӧка ыджыд залӧ, коді югдӧдсис кык боксянь, и Чайкалы кажитчис, мый сійӧ збыльысь веськалі медся точнӧй наука царствоӧ.
Пызанъяс дорын, кӧні сулалісны быдсямапӧлӧс приборъяс да аппаратъяс, дзик чӧв-лӧньын уджалісны еджыд халатъяса уна сё морт.
Директор объяснитіс: тані нуӧдсьӧ научно-исследовательскӧй характера зэв ыджыд удж.
Полковник матыстчис ӧти специалист дінӧ да юаліс:
— Мый ті ӧні вӧчанныд?
— Ме прӧверяйта выль удобрениелысь эффективностьсӧ, — вочавидзис химик.
— Кутшӧм нӧ удобрение тайӧ лоӧ?
Еджыд халата морт мӧдіс висьтавлыны.
Сійӧ висьтавліс зэв гӧгӧрвотӧма, и Чайка, коді век радейтліс да бура тӧдіс химия, сразу казяліс, мый сыкӧд сёрнитысьыс — тырвыйӧ невежда.
Полковник муртса вермис кутны асьсӧ, медым спокойнӧ кывзыны ӧта-мӧдныскӧд нинӧмӧн йитчытӧм формулаяс да терминъяс.
Арталӧмыс тані нюлі зэв прӧстӧй: сӧветскӧй офицер всё равно нинӧм оз гӧгӧрво — сідзкӧ, сылы позьӧ сӧрны быдсяматорсӧ.
Мукӧдыс кывзісны коллегаыслысь висьталӧмсӧ внимательнӧя да серьёзнӧя, сӧмын ӧти томиник лаборант, медбӧрын, эз вермы кутчысьны, пыльснитіс-серӧктіс да ӧдйӧ дзебсис колбаяс да ретортаяс тыра пызанъяс сайӧ.
— Тіян тані кымын научнӧй работник? — юаліс директорлысь полковник, кор инженер, медбӧрын, ланьтіс:
— Сё комын кӧкъямыс морт.
— Унакодь... — шуис комендант да бара видзӧдліс залсӧ. — Но, ладнӧ, — содтіс сійӧ. — Ме думайта, заводӧн тӧдмасьӧмӧн ми помалім.
Сійӧ казяліс, кутшӧм кокньыда лолыштісны ставныс, кор кылісны тайӧ кывъяссӧ.
«Ладнӧ, ладнӧ, радлӧй, — думыштіс комендант; дум вылас сылы уси Гроссман. — Ӧні ме тіянлы вӧча концерт!»
Сійӧ пырис директоркӧд кабинетас да зэв надзӧн, медым сійӧ бура вермис гӧгӧрвоны сылысь быд кыв, шуис:
— Ме коркӧ помавлі технологическӧй институт и менӧ ёна чуймӧдісны сійӧ гырысь тӧдӧмлунъясыс, кодъясӧс петкӧдлісны тіян «учёнӧйясыд».
Комендантлӧн первой кывъяс бӧрын жӧ директор кельдӧдіс.
Шӧйӧвошӧм, сійӧ заводитліс мыйкӧ висьтавны, кӧть эськӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый сылӧн висьталӧмыс нинӧм оз отсав.
— Меным ставыс яснӧ, — шуис Чайка. — Кымын мортӧс да кодъясӧс именнӧ прикажитісны тіянлы примитны удж вылӧ миян локтӧм водзвылын?
— Ме некодӧс эг принимайтлы.
— Ті жӧ асьныд гӧгӧрвоанныд: ме ставсӧ тӧда, и нинӧмла тіянлы ыдждӧдны ассьыныд мыжтӧ.
Директор сетчис.
Тэрмасьӧмӧн, ачыс муртса оз бӧрд, сійӧ кутіс оправдывайтчыны.
Ачыс сійӧ таын абу мыжа: сійӧ тані дыр эз вӧв, а тайӧ йӧзсӧ босьталӧма удж вылӧ сылӧн заместительыс, проклятӧй нацист, коді удитіс пышйыны рытыввылӧ.
Вит минута мысти комендант пӧлучитіс лжеспециалистъяслысь полнӧй список.
На пӧвстын вӧлӧмаӧсь и сэтшӧмъяс, кодъясӧс важӧн нин корсисны.
Век жӧ нин тайӧ «химикъяс» пӧвстсьыс ни ӧти эз кӧсйы эськӧ паныдасьны правосудиекӧд.
Сійӧ жӧ лунас заводсьыс петігӧн ставнысӧ найӧс арестуйтісны.
Дас кыкӧд глава
Дорнау окраинаын, медбӧръя бензоколонкалы паныдӧн, сулалӧ заводскӧй типа нёль судта кузь здание.
Восьса паськыд ӧшиньясӧдыс тыдалӧны станокъяслӧн радъяс, сэтысь кылӧ моторъяслӧн шум.
Авторемонтнӧй завод «Мерседес» сійӧ лунъясас выполняйтіс Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялысь заказъяс.
Заводкӧд орчча тыртӧм йӧрын сулалісны войнаӧн жугӧдлӧм да калечитӧм машинаяс.
Трактор быд лун кыскавліс некымын татшӧм автомобиль паськыд заводскӧй воротаӧ.
Кажитчис эськӧ, мый некутшӧм зільӧмъяс оз вермыны вӧчны машинаяссӧ важкодьӧн.
Но кужана кияс веськӧдалісны нёптовтчӧм крылояс да кузовъяс, мавталісны найӧс югъялысь краскаӧн, ремонтируйталісны моторъяссӧ, и машинаяс бара петавлісны паськыд туйяс вылӧ.
Уджнас веськӧдлӧм вылӧ да контролируйтӧм вылӧ татчӧ вӧлі ыстӧма военнӧй представительӧс лейтенант Дроботӧс. Сійӧ вӧвлі танкистӧн да бура тӧдіс двигательяс ремонтируйтӧм.
Ӧні сійӧ и ӧтвечайтіс план выполнитӧмысь.
Заводнас во комын нин управляйтіс директор господин Бастерт.
Сылӧн авторитетыс тані вӧлі зэв ыджыд, сійӧ лыддьысьліс вежны позьтӧм специалистӧн.
Лейтенант Дробот сюся следитіс Бастерт удж бӧрся.
Медся ёна лейтенантӧс чуймӧдіс заводын уджысь мынтысянногыс.
Рабочӧйяс жалӧваньесӧ пӧлучайтісны пӧденнӧя, и ыджыд удж производительность йылысь нинӧм вӧлі и сёрнитны.
Дробот заводитліс сёрнитны та йылысь директоркӧд, но мӧдыс сӧмын кияссӧ шевгӧдіс: первойсяньыс тані мынтысьлісны тадзи, требуйтны ӧні ыджыдджык удж производительность сійӧ оз вермы.
Ӧд снабжайтӧны омӧля, да и заводыслы оз сетны колана материалъяс.
Асьсӧ оправдайтӧм могысь директор вайӧдліс зэв уна доказательствояс.
А рабочӧйяс быдса лунъясӧн шӧйтісны цехысь цехӧ, корсялісны инструментъяс да материалъяс либӧ кыйӧдісны мастеръясӧс, кодъяс частӧ кытчӧкӧ вошлывліны.
Дробот юасис, кыдзи уджавлӧма заводыс важӧн.
Вӧлӧмкӧ, важӧн быд лун ремонтысь петавлӧма комын — нелямын машина, а ӧні зэв ыджыд достижениеӧн лыддьыссис лэдзны луннас вит автомобиль.
Тані колӧ вӧлі действуйтны решительнӧя, и лейтенант муніс сӧветуйтчыны комендатураӧ, капитан Соколов дінӧ.
Офицеръяс тайӧ лунас дыр пукалісны да обсуждайтісны заводын положениесӧ.
Дерт, эмӧсь унапӧлӧс административнӧй мераяс, но вайӧдасны-ӧ найӧ удж производительность кыптӧмӧ, код тӧдас.
— Тӧдан, Дробот, — дыр думайтӧм бӧрын шуис Соколов, — ми, кажитчӧ, мӧдӧдчим неправильнӧй туйӧд.
Ми тані тэкӧд думайтам, кыдзи да мый вежны, а миянлы медводз колӧ корсьны немецкӧй рабочӧйяссянь поддержка.
На пӧвстысь сюрӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс мунлісны Гитлер бӧрся, но ӧд унджыкыс сэтшӧмъяс, кодъяс ненавидитлісны Гитлерсӧ.
Вот накӧд миянлы и колӧ сӧветуйтчыны.
— А гашкӧ, век жӧ лэдзны приказ обязательнӧй выработка норма йылысь? — шуис Дробот.
— Оз, тані колӧ думыштны мыйкӧ мӧдтор.
Вай век жӧ сӧветуйтчам рабочӧйяскӧд.
Та вылын беседаыс помасис, а мӧд лунас лейтенант Дробот корис ас дінас Бертольд Грингельӧс, моторнӧй цехысь токарӧс.
Лейтенант дінӧ корӧмыс Грингельӧс ёна чуймӧдіс, но сійӧ сэк жӧ думыштіс, мый сы дінӧ лейтенантлӧн оз вермыны лоны некутшӧм претензияяс.
Грингель вӧлі честнӧй морт, и ачыс возмущайтчис заводын положениеӧн.
Лейтенант ордысь токарь аддзис капитан Соколовӧс.
Сёрни заводитчӧмсяньыс Грингель гӧгӧрвоис, мый сійӧс корӧмаӧсь татчӧ кыдзи другӧс.
Дробот висьтавліс «Мерседесын» удж омӧля сувтӧдӧм йылысь, а токарь, быттьӧкӧ сӧглашайтчис сыкӧд, довкйӧдліс юрнас.
Кор лейтенант веськыда юаліс сылысь, мый колӧ вӧчны удж производительность кыпӧдӧм могысь, Грингель эз сразу вочавидз.
Сійӧ чӧв олыштіс сылы предложитӧм папироссӧ ӧзтігмоз, а сэсся тэрмасьтӧг заводитіс:
— Тані ӧд со кутшӧм положение лои. Став рабочӧйяс думайтӧны, мый заводсӧ регыд демонтируйтасны.
Кыдзи ті думайтанныд: тайӧ оз действуйт йӧз вылӧ, кодъяс уна во чӧж нин уджалӧны тані?
Ме ог агитируйт тіянӧс демонтаж дугӧдӧм вӧсна: Германиялы колӧ мынтысьны, тані вензьӧм оз вермы лоны.
Но ми огӧ тӧдӧй, кодлы да мый вылӧ уджалам.
Гитлерӧс шыбитісны, а Бастерт коли.
Сійӧ эксплуатируйтліс миянӧс войдӧр и, тыдалӧ, кутас эксплуатируйтны и водзӧ.
А ми кӧть и лыддьысям рабочӧйясӧн, но миянлы овсьӧ оз кокньыдджыка наысь, кодъяс некӧн оз уджавны: миянлы сідзжӧ колӧ думайтны, кыдзи эськӧ судзӧдны нянь кусӧк.
А главнӧйыс, рабочӧйяс оз тӧдны, мый жӧ лоӧ миян заводкӧд да миянкӧд асьнымкӧд.
Профсоюзнӧй организация сӧмын на чужис.
Татшӧм условиеясын зэв сьӧкыд требуйтны вылын производительностя удж.
Дерт, позьӧ объявитны заводсӧ военнӧй положение вылын, некодӧс не лэдзлыны дворсьыс, кыдзи тайӧ ӧтчыд вӧлі Гитлер дырйи, но, ме чайта, тайӧ способыс миянлы оз туй.
— Да, тайӧ способыс миянлы тіянкӧд оз лӧсяв, — сӧгласитчис Соколов, думсьыс пасйис аслыс «миянлы тіянкӧд» тайӧ виччысьтӧм кывсӧ.
— Но вот, аддзанныд! — водзӧ, висьталіс Грингель. — Ӧні заводитісны петны газетаяс.
Сэні гижӧны будущӧй единӧй, демократическӧй Германия йылысь.
Веськыда кӧ висьтавны, ме ог на бура аслым представляйт, кутшӧм лоӧ сійӧ, демократическӧй Германияыс.
А мый нӧ сёрнитнысӧ сійӧ рабочӧйяс йывсьыс, кодъяс вообщӧ ылынӧсь политикаысь да нинӧм оз тӧдны тіян программа йылысь?
Висьталӧй рабочӧйяслы, мый лоӧ муӧн да фабрикаясӧн, сетӧй быдӧнлы яснӧй перспектива.
Ми бура тӧдам Генералиссимус Сталинлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый гитлеръяс волӧны и мунлӧны, а германскӧй народ кольӧ.
Висьталӧй миянлы, кыдзи ті кӧсъянныд пӧртны олӧмӧ тайӧ кывъяссӧ, и сэки ставыс мӧдас мунны ёна кокньыдджыка.
Сёрниыс лои поучительнӧйӧн кыкнан офицерыслы.
Ӧнӧдз найӧ эз на тӧдмасьлыны татшӧм матӧ немецкӧй рабочӧйяскӧд, налӧн мӧвпъяскӧд да надеяяскӧд.
Тані вӧлі позьӧ унатор вылын думайтыштны.
Рытнас, кор Соколов висьталіс тайӧ сёрни йывсьыс полковник ордын, ставныс шызисны, кыптіс спор.
— «Мерседес» завод ми огӧ кутӧй демонтируйтны, — шуис Чайка. — Военнӧй тӧдчанлун сылӧн абу.
Ми демонтируйтам сӧмын военнӧй заводъяс.
Ӧні водзӧ.
Немецъяслӧн должен лоны перспектива.
Тайӧ требованиеыс налӧн справедливӧй.
Мый нӧ, миянлы ставнымлы ковмас лоны настӧящӧй пропагандистъясӧн.
Но тані ӧти докладъясӧн да лекцияясӧн он справитчы.
Ме надейтча, мый земельнӧй реформа нин уналы восьтас синъяссӧ, унаӧс переубедитас.
А сэсся, тыдалӧ, и предприятиеяслӧн ыджыдджык юкӧныс сідзжӧ вуджас народ киӧ...
— Но оз жӧ позь миритчыны «Мерседесын» терпитны позьтӧм положениеӧн! — паныдаліс Дробот.
— Да оз и ков миритчыны!
Бурджыка тӧдмалӧй эсійӧ Бастертсӧ; тшӧтш и профсоюзнӧй организациялӧн уджкӧд тӧдмасьӧй и рабочӧйяскӧд — не ставныскӧд ӧтлаын, а быдӧнкӧд торйӧн.
Тані делӧыс не сӧмын перспективаяс абутӧмын.
Вермас лоны, мый кодкӧ на пӧвстысь и ассьыс сьӧд делӧсӧ вӧчӧ.
Врагъяс миян тані абу этша, а налы ньӧти абу окота, медым заводыс содтіс удж производительностьсӧ.
Тайӧ рытнас Бертольд Грингель, коді сетіс сӧветскӧй офицеръяслы татшӧм задача, виччысис ас ордас важ ёртсӧ, забойщикӧс «Асъя кыа» из шом шахтаысь, коді вӧлі Дорнаусянь километр сайын.
Альфред Ренике — тадзи вӧлі шуӧны шахтёрӧс — увереннӧя пырис аслас друглӧн ичӧтик комнатаӧ, пуктіс шляпасӧ да гораа шуис обычнӧй горняцкӧй чолӧмалӧм:
— Глюкауф, Бертольд!
— Бур рыт! — вочавидзис Грингель, ёртыслӧн зэв ыджыд ён фигура вылӧ, сылӧн энергичнӧй, быттьӧ изйысь вӧчӧм, чужӧм вылӧ радпырысь видзӧдіг.
Здук найӧ пукалісны чӧв.
Сэсся Альфред шуис;
— Мый нӧ, нинӧм эз вежсьы свет вылас, Бертольд?
Со локтісны русскӧйяс, а шахтаын ставыс важмозыс.
Вӧлі директор — сійӧ и пукалӧ ас местаас.
Вӧліны акционеръяс — найӧ и колины.
Пукалӧны Франкфуртын да регыд бара кутасны пӧлучайтны месянь дивидендъяс.
А ме важмоз шахтаын из шом перъя.
— Кажитчӧ, мыйсюрӧ вежсьӧ, — вочавидзис Грингель.
— Тэ висьталан будущӧй, демократическӧй Германия йылысь?
Тэ веритан таӧ?
— Стӧча ог тӧд, но думайта, мый коммунистъяс оз весьшӧрӧ та йылысь сёрнитны.
— И ме ог тӧд.
А меным колӧ тӧдны дзик стӧча.
Аддзан-ӧ, ме кӧ эськӧ тӧді, мый миянын збыль кӧсйӧны лӧсьӧдны свободнӧй, независимӧй, демократическӧй республика, ме эськӧ гӧраяс верми бергӧдны.
Видзӧдлы, кутшӧмӧсь менам мускулъясӧй.
Кӧрт чегъявны верма!
А ӧні и вынсӧ некытчӧ пуктыны.
Меным колӧ стӧча тӧдны.
И Альфред Ренике дӧзмӧмпырысь кучкис кулакнас пызанӧ.
Сійӧ вӧлі социал-демократическӧй партияса членӧн, лыддис газетаяс, но эз на вермы кыдз колӧ гӧгӧрвоны Германияын лоӧм неважӧнся событиеяссӧ.
Дас коймӧд глава
Переводчица Валя Петрова тӧвныр моз пырис дежурнӧй офицер комнатаӧ.
Майор Савченко, кодкӧд сійӧ сӧмын на воис сиктысь, муртса вермис вӧтчыны аслас спутница бӧрся.
Капитан Соколов, коді вӧлі комендатура кузя дежурнӧйӧн, пукаліс пызан дорыш да лыддис книга.
Уджалан лун важӧн нин помасис.
— Капитан ёрт! — порог дорсяньыс на шыасис Валя.
— Вайӧй меным бумага лист.
Тырмас месянь!
Тырмас!
Ме сета рапорт и муна гортӧ.
— Пӧжалуйста, — шуис майор Савченко ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз.
Сійӧ спокойнӧя, ньӧти нюмъявтӧг, матыстчис пызан дорӧ да нюжӧдіс нывлы бумага лист.
— Аттьӧ! — вочавидзис Валя да пуксис гижны.
Сійӧ гижис зэв збыльысь, улі вомдорсӧ посньыдик рӧвнӧй пиньяснас курччыштӧмӧн, да кадысь кадӧ гораа лыддис гижӧмторсӧ.
— Нёльӧд номера рапорт, — шуис Валя бумага вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг.
— Мый сэтшӧмыс? — эз гӧгӧрво Соколов.
— Нёльӧд номера рапорт.
— А кӧнӧсь нӧ первой куимыс?
— Личнӧй делӧын.
Ме сё рапорт гижа, но ассьым добитча!
— Мый лои, Валя?
Ныв звирк чеччис пызан сайысь да горӧдіс:
— Ог кут ме тані уджавны, ог кут!
И сійӧ бара пуксис аслас местаӧ.
Некымын минута мысти нёльӧд номера рапорт вӧлі дась.
Валя кырымаліс сійӧс да чеччис:
— Майор ёрт, кора тіянӧс сетны тайӧс полковниклы.
— Давай, давай, — зэв збыльысь шуис Савченко. — А медым не беспокоитны сійӧс лишнӧйысь, ме ачым и пукта резолюциясӧ.
Сійӧ ӧдйӧ гижис рапорт вылас некымын кыв.
— «Типографияӧ.
Печатайтны сё экземпляр», — лыддис Валя. — Тайӧ нӧ мыйла?
— А медым не видзны гижӧм вылӧ кадсӧ.
Тадзи лоӧ удобнӧджык.
Локтан удж вылӧ, сразу сетан меным рапорт, сэсся заводитан уджавны.
Кадсӧ ёна позьӧ экономитны!
Валя дӧзмӧмысла весиг чеччыштліс места вылас.
— Вот ті асьныд думыштлӧй, — ӧдйӧ заводитіс висьтавны сійӧ Соколов дінӧ шыасьӧмӧн, — асьныд думыштлӧй, кодлӧн правдаыс.
— Висьтав, висьтав, Валя! — ышӧдіс сійӧс Савченко.
— Энлӧй, ті сӧмын кывзӧй!
Талун ми майоркӧд лунтыр ветлӧдлім сиктъясӧд.
Но, ставыс зэв бур.
Локтім Гротдорфӧ.
Пырим ӧти керкаӧ — пукалӧ немец да весалӧ кастрюля.
Майор заводитіс сёрнитны сыкӧд быдсяма делӧяс йылысь, а сэсся ме и юалі немецыслысь: «Ті война вылын вӧлінныд?»
— «Вӧлі», — шуӧ.
«Кӧні?»
— «Нелямын ӧтиӧд воын Москва дорын», — шуӧ.
«Кӧні именнӧ?»
— «Белев карын».
Тӧлыс вӧлі зэв кӧдзыд, найӧс сэтысь вӧтлісны, и сійӧ пышйигас, медым кокньыдджык лои, весиг сапӧгъяссӧ шыбитӧма.
Но, дерт, кынтӧма кокъяссӧ, и сійӧс лэдзӧмаӧсь армиясьыс.
Кӧні нӧ правдаыс?
Кӧні, юала ме, правдаыс?
— Ог вермы висьтавны, — вочавидзис Соколов, коді эз на гӧгӧрво Валялысь возмущайтчӧмсӧ.
— Кыдзи онӧ вермӧй?
Сійӧ менсьым рӧднӧй Белевӧс жугӧдіс: гашкӧ, буретш сійӧ менсьым батьӧс виис.
А ме ӧні должен сылы лӧсьӧдны земельнӧй реформа?
Ог, тырмас месянь!
— Тадзитӧ миянлы ставнымлы ковмас рапортъяс сетавны.
— Ті, капитан ёрт, асьныд решайтӧй кыдз окота, а ме решиті нин чорыда.
Ставыс!
— Кыдзи тэныд абу яндзим, Валя? — спокойнӧя шуис Савченко. — Шуам кыпӧдін, быттьӧ истеричнӧй барышня.
Яндысь!
А ещӧ комсомолка, став фронтъяссӧ прӧйдитін, позьӧ шуны, война выиграйтін.
Миянлы коли ёнмӧдны мир, а тэнад оз тырмыны нервъяс.
Миянлы тані колӧ уджавны, Валя.
Эм свет вылын сэтшӧм государственнӧй кыв — «колӧ».
Кымын водзӧ висьтавліс Савченко, быд фраза бӧрын каллянсӧ кыскышталігтыр, Валялӧн пузьылӧмыс вочасӧн чині.
Сійӧ кывзіс торкавтӧг.
— Вот ме пыр тадзи, — шуис сійӧ медбӧрын. — Первой пузьыла, а сэсся весиг аслым оз ло лӧсьыд.
Мыйкӧ дыра ставныс чӧв олісны.
— Но найӧ жӧ менсьым карӧс сотісны! — бара пузис Валя. — Верманныд менӧ не агитируйтны.
— А тӧдан, Валя, тані уна прамӧй йӧз, унджык сы серти, мыйта тэ чайтан.
— Ог аддзы мыйкӧ ме найӧс, — шуис Валя лӧньджыка нин да видзӧдліс майор вылӧ — оз-ӧ скӧрав сійӧ.
Но Савченко эз и думайтлы скӧравны.
Сійӧ вунӧдіс нин тайӧ вензьыштӧм йывсьыс да внимательнӧя видзӧдіс пызан вылын куйлысь немецкӧй газета вылӧ.
— Кытысь татшӧмыс? — юаліс сійӧ Соколовлысь. — Первойысь аддза.
— А тайӧ «Тагесшпигель», миян союзничекъяс заводитісны лэдзны Берлинын.
Подленькӧй газета.
Открытӧя нападайтны миян вылӧ найӧ яндысьӧны на, кӧть налы и окота.
Зато миян зонаын уджалысь немецъяс йылысь гижӧны быдсяма лёкторсӧ.
— Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны, — газета вылӧ видзӧдігмоз шуис Савченко. — Татшӧм добраыд регыд тані лоӧ помтӧм-дортӧм.
— Да, миянлы ковмас на воюйтыштны тайӧ органъясыскӧд, — вочавидзис сылы Соколов.
Комната ӧдзӧс воссис, и порог дорын тыдовтчис руд спортивнӧй костюма ыджыд тушаа морт.
Сійӧ видзӧдліс быдӧн вылӧ тэрыб, гажа синъяснас да здук кежлӧ сылӧн видзӧдласыс сувтліс Соколов вылӧ.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сійӧ быттьӧ зілис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас.
Сэсся бергӧдчис майорлань да шуис рочӧн, но акцентӧн, код серти пыр позис тӧдмавны, мый сійӧ немец:
— Меным колӧ сёрнитыштны комендатура кузя дежурнӧйкӧд.
— Тайӧ ме, — шуис Соколов, коді сідзжӧ сюся видзӧдіс локтысь морт вылӧ.
— Со менам документъяс, — нюжӧдіс удостоверениесӧ воысь морт. — Менам овӧй Дальгов, Макс Дальгов.
Дорнау — менам рӧдина, но юр сюянін менам тані абу.
Ме кора разрешение отельын ӧти номер вылӧ.
— Со кӧні миянлы ковмис паныдасьны, Макс! — бара видзӧдліс воысь морт вылӧ капитан.
— Соколов?!
— радпырысь горӧдіс Дальгов да уськӧдчис пызан дорӧ. — Вот тайӧ аддзысьӧм!
Валя да Савченко гӧгӧрвотӧг видзӧдісны капитан вылӧ.
А мӧдыс ылалі сёрнинас да вунӧдіс свет вылас став йывсьыс.
— А помнитан?.. — ӧтарӧ горӧдлывліс сійӧ. — А помнитан?..
Медбӧрын шыасис Валя:
— Гашкӧ, ті век жӧ тӧдмӧданныд миянӧс, капитан ёрт? — шыасис сійӧ Соколов дінӧ.
— Прӧститӧй, ёртъяс.
Тайӧ менам важ тӧдса — Испанияын войнаса герой Макс Дальгов.
Ми паныдасьлім сыкӧд Москваын.
— Зэв приятнӧ, Петрова, — нюжӧдіс кисӧ Валя.
— Рад тіянкӧд тӧдмасьны, — шуис Савченко. — Ті дыр кежлӧ миянӧ, Дальгов ёрт?
— Пока ӧти лун кежлӧ, — вочавидзис Дальгов. — Победа бӧрын ме уджалі Гамбургын переводчикӧн репатриация кузя сӧветскӧй миссия бердын.
А ӧні со пӧлучиті выль назначение, да кӧть и абу пӧпуттьӧ, а век жӧ решиті пыравны татчӧ.
Талун узя, аски аддзӧдла важ другъясӧс да бара муна Берлинӧ — сэні менӧ виччысьӧ ӧти задание.
Но сы бӧрын сэсся дзикӧдз нин локта Дорнауӧ.
И лэдзасны кӧ обстоятельствояс, бара лоа актёрӧн.
Ме та йылысь важӧн нин мечтайта.
— Ті вӧлінныд актёрӧн? — вериттӧма юаліс Валя.
— Да, вӧлі.
Ме и сӧветскӧй фильмъясын снимайтчылі.
— Вот кытысь меным тіян чужӧмныд тӧдса! — шуис Валя. — Сӧмын ті сэні...
— Ворслі эсэсовецъясӧс, — серӧктіс Дальгов, — дзик вернӧ.
Но ме ворслывлі и благороднӧй йӧзӧс.
Да, Дорнауын коркӧ овліс Эдит Гартман.
Зэв бур актриса вӧлі...
Соколовлы кажитчис, мый тайӧ кывъяссӧ Дальгов шуис кыдзкӧ жугыля.
— Сійӧ тані.
— Неужели?
Вот и бур.
Тэ тӧдан, Соколов, кутшӧм тайӧ морт!
Думыштлӧй сӧмын — дзикӧдз ӧткажитчис ворсіны фашистскӧй пьесаясын.
Та вылӧ колӧ ёна ыджыд смеллун.
И зэв лӧсьыд, мый сійӧ кольччис татчӧ.
Ме полі, кыдз эськӧ сійӧ эз сетчы быдсяма ылӧдлӧмъясыслы да эз мун рытыввылӧ.
Ӧд сійӧ збыльысь вывті бур актриса.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ ворсіс Луиза Миллерӧс «Коварство да любовь» пьесаын и шуа честнӧя: тайӧ вӧлі менам томдырся театральнӧй впечатлениеясысь медся сьӧлӧмӧ йиджанаӧн.
Макс висьтавліс пӧся, пӧшти восторженнӧя, и Соколов казяліс, мый Дальговлы Эдит Гартман — абу сӧмын радейтана актриса.
— Тэ сійӧс бура тӧдан? — юаліс Соколов.
— Ми коркӧ вӧвлім тӧдсаӧсь, — эз сразу вочавидз Дальгов.
— Да, — кватитчис капитан. — Миян гӧстьным ӧд туй морт, кӧнкӧ, тшыг.
Пыр ми тэнӧ вердам.
— Ог ӧткажитчы.
— А тэнад аппетитыд важмоз на бур?
И найӧ бара кутісны казьтывлыны кутшӧмкӧ сӧмын налы тӧдса событиеяс.
Валя дӧзмис.
— Тырмас тіянлы важсӧ казьтывлыны, — шуис сійӧ. — А Дальгов ёртӧс кӧ колӧ вердны, то ме пыр ставсӧ тайӧс лӧсьӧда.
— Действуйт, Валя! — шуис Соколов. — Татшӧм аддзысьӧм кузя эз вӧв омӧль эськӧ и румка вина юыштны, сӧмын дежурство вылын оз позь.
Нинӧм, Дальгов, юыштам, кор помала дежурство.
Ме вола тэ ордӧ.
Сійӧ видзӧдліс Валя вылӧ, и Валя тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порог дорас сійӧ сувтіс, чуймӧмӧн шевгӧдіс кияссӧ да, ньӧти яндысьтӧг сыысь, мый сэні сулаліс Дальгов, горӧдіс:
— Вот эськӧ став немецъясыс кӧ вӧліны татшӧмӧсь!
Дас нёльӧд глава
Чуньлысысь неуна гырысьджык куим румка сулалісны ляпкыдик гӧгрӧс пызан вылын.
Шӧрас вӧлі ликёр тыра бутылка.
Этикетка вылас рисуйтӧма кыз рушкуа, куш юра манакӧс, кодлӧн киас бокал.
Янтарь кодь виж, подсолнечнӧй вый кодь сук ликёр югъяліс посньыдик румкаясын.
Кӧрыс сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ лекарство кодь, да весиг быдтор дінӧ велалӧм немецъяс полігтырйи юисны мудер химикъяслысь тайӧ изобретениесӧ.
Дорнауса бургомистр принимайтіс ас ордас дона гӧстьӧс.
Макс Дальгов пукаліс пызан сайын да любӧпырысь видзӧдлывліс Лекс вылӧ да Матильда вылӧ, зэв ичӧтик вомтыръясӧн юышталіс ликёрсӧ.
Быд юыштӧм бӧрын сійӧ неуна чукыртчыштліс, но нюмыс эз вошлы сылӧн мудзӧм чужӧм вылысь.
Медбӧръяысь найӧ аддзысьлісны этшавылӧ дас во сайын.
Коркӧ найӧ кыкнанныс вӧліны ӧти партийнӧй организацияын.
Кор властьсӧ босьтіс Гитлер, налы лои мунны подпольеӧ.
Сэсся Макс писькӧдчис Испанияӧ, а Лексӧс пуксьӧдісны концлагерӧ.
Вӧлі мый казьтывны да мый йылысь висьтавны.
И, кыдзи пыр овлывлӧ дыр аддзысьлытӧм бӧрын, найӧ кутісны казьтывлыны важ тӧдсаяссӧ.
Ӧні найӧ сёрниын частӧ кыліс: «пӧгибнитіс Дахауын», «лыйлісны», «мучитісны Бухенвальдын», «казнитісны».
Но другъяс эз сӧмын казьтывлыны важсӧ.
Вывті тӧдчана событиеяс мунісны ӧні Германияын, медым позис не сёрнитны на йылысь.
И та вӧсна сёрниыс кыдзкӧ ачыс вуджис талунъя делӧяс вылӧ.
— Жаль, мый тэ бӧр мунан, Макс, — думыштчӧмӧн висьтавліс Михаэлис. — Кутшӧм эськӧ вӧлі бур, тэ кӧ сразу босьтчин уджӧ Дорнауын.
Ми, коммунистъяс, тані колим зэв этшаӧнӧсь.
Прӧстӧ сьӧкыд вӧлі видзӧдны, кор первойысь чукӧртчис ставнас карса организацияыс.
Кымын ёрт пӧгибнитіс!..
Збыль, йӧзыс кыссьӧны нин коммунистъяс дінӧ, и миян авторитетным быдмӧ лунысь лун.
Эз ӧд прӧста миянладорӧ вуджны уна левӧй социал-демократъяс.
Но йӧз, кодъяслӧн эм настӧящӧй политическӧй опыт, массаясӧс настӧящӧя организуйтысьяс оз на тырмыны, а уджыс сэтшӧм уна, мый мукӧддырйи весиг шуштӧм овлӧ.
Сійӧ зэв ичӧтика юыштіс румкасьыс да водзӧ висьталіс:
— Тэ думыштлы сӧмын, кымын выль общественнӧй организация лои миян карын!
Котыртсьӧ Культурбунд, заводитісны уджавны профсоюзъяс, не талун аски котыртчас том йӧзлӧн союз, нывбабаяс — и найӧ босьтчӧны общественнӧй уджӧ.
Став тайӧ уджнас колӧ веськӧдлыны.
— А век жӧ уджсӧ ті онӧ омӧля нуӧдӧй, — шуис Макс.
— Да, кыдзкӧ-мыйкӧ нуӧдам.
Правда, миянлы ёна отсалӧ комендатура.
Ме ачым зіля действуйтны самостоятельнӧ и став ёртъясӧс велӧда, а век жӧ частӧ ковмывлӧ тревожитны полковник Чайкаӧс либӧ капитан Соколовӧс.
Найӧ век нин сетасны бур сӧвет, но ӧд окота вӧлі эськӧ чувствуйтны асьтӧ увереннӧйджыка...
— Мыйкӧ дыра мысти сійӧ ачыс воас, — спокойнӧя вочавидзис Макс. — Регыд йӧзыс пленысь воаласны.
Найӧ ваясны аскӧдныс уна выльтор, «найӧ жӧ аддзылісны, кыдзи олӧны да уджалӧны Россияын.
Гӧгӧрвоан, Лекс, Сӧветскӧй Союз — сійӧ шензьӧдана страна.
Коді кӧть ӧтчыд чувствуйтліс сылысь лов шысӧ да тӧдӧ, кутшӧм пӧся да долыда уджалӧны сӧветскӧй йӧз, сійӧ некор нин оз вермы овны да уджавны важмоз.
Ме олі сэні некымын во, и тайӧ воясыс меным вӧліны сэтшӧм школаӧн, кутшӧмӧс некытӧн сэсся он прӧйдит.
— Да, ме гӧгӧрвоа тэнӧ, меным ӧд частӧ удайтчывлӧ паныдасьлыны русскӧйяскӧд, — вочавидзис Лекс. — Но, буракӧ, уна во на коляс, кор миянӧс, немецъясӧс, примитасны народъяс семьяӧ кыдзи равнӧйясӧс.
Но тайӧ миян ас сайын, и кор меным овлӧ торъя нин сьӧкыд, ме казьтышта аслым, мый уджаласӧ народлӧн будущӧй шуд вӧсна!
Тайӧ зэв важнӧ — гӧгӧрвоны, мый уджалан став Германиялы благо вылӧ.
Найӧ недыр чӧв олыштісны.
— Став Германиялы... — повторитіс Дальгов. — Зэв сложнӧй ӧні тайӧ понятиеыс — Германия.
Страна, кодӧс вундалӧма торъяс вылӧ, страна, кӧні торкӧма родственнӧй, экономическӧй, политическӧй, весиг прӧстӧ почтӧвӧй связьяс.
Рытыввылын англичана да американецъяс пӧвстысь некод оз и думайт збыльысь миролюбивӧй, единӧй, демократическӧй Германия лӧсьӧдӧм йылысь.
Тэ аддзан, найӧ коркӧ ещӧ босьтчыласны на используйтны миянӧс пушечнӧй яй пыдди.
Сӧмын, дерт, ӧні таысь нинӧм нин оз артмы.
Миян ӧні зэв надежнӧй другъяс, Лекс.
Найӧ победитісны Гитлерӧс да спаситісны ставнымӧс миянӧс.
И найӧ вайӧдасны делӧсӧ помӧдз.
Германия лоӧ демократическӧй странаӧн.
Казьтыштан менсьым кывъясӧс.
И тайӧ лоӧ регыдджык сы серти, кыдзи ми ставным думайтам.
— Тэ аддзылін Сталинӧс? — виччысьтӧг юаліс Матильда.
— Да, — ньӧжйӧник вочавидзис Дальгов.
— И сёрнитін сыкӧд?
— Эг, тайӧ вӧлі парад вылын.
Сійӧ сулаліс трибуна вылын.
— Тильди эз прӧста юав Сталин йылысь, — шуис Лекс Михаэлис. — Миян став надеяясным йитчӧмаӧсь тайӧ нимыскӧд.
Ме чорыда эска, мый ми кутам овны, кыдзи честнӧй йӧз.
Ме ог на тӧд кутшӧм сійӧ лоӧ, тайӧ выль, единӧй Германияыс; но ми сійӧс стрӧитам, мед кӧть весиг миянлы ковмас суткинас уджавны кызь вит час.
Сійӧ нюммуніс да бара тыртіс румкаяссӧ.
Другъяс дыр чӧв юлісны, быдӧн думайтіс мыйкӧ ассьыс.
Найӧ друг яснӧя гӧгӧрвоисны, мый налӧн пельпомъяс вылӧ водісны вывті ыджыд государственнӧй могъяс, мый именнӧ на сайын ӧні рӧдинаыслӧн судьбаыс.
— Тэ дыр кежлӧ мунан, Макс? — юаліс Михаэлис.
— Тӧлысь куим кежлӧ.
Ме кута участвуйтны судлы материалъяс гӧтӧвитӧмын; кутасны судитны Герингӧс, Риббентропӧс да налысь компаниясӧ.
Тайӧ важнӧй поручение.
Мир должен тӧдны, кутшӧм тайӧ вӧліны преступникъяс да кытчӧ найӧ тойлалісны немецкӧй народӧс.
— Но тэ збыльысь бӧр воан?
— Эн тӧждысь, — серӧктіс Макс. — Ме локта Дорнауӧ.
Тайӧ менам рӧдина, а таысь кындзи, эм нин решение командируйтны менӧ татчӧ партийнӧй удж вылӧ.
— Бур эськӧ регыдджык локны тэныд.
Меным эськӧ сэки вӧлі тӧдчымӧн кокньыдджык.
— Меным пыр кажитчӧ, мый тэ неуна полыштан аслад уджысь, Лекс, — нюммуніс Дальгов.
— Ог, уджысь ме ог пов!
Прӧстӧ меным некодкӧд вот тадзи, сьӧлӧмсянь сёрнитыштны.
Менам эмӧсь уна ёртъяс, кодъяс ӧні пырисны магистратӧ, но найӧ видзӧдӧны ме вылӧ кыдзи опытнӧй руководитель вылӧ.
А вот тэкӧд ме верма сёрнитыштны и сы йылысь, кутшӧм меным сьӧкыд, кутшӧма меным колӧ, медым миян вӧліны унджык надежнӧй, бур йӧз.
Сы вӧсна и кажитчӧ тэныд, мый ме норася.
Кор ме локта магистратӧ, ме ог нин думайт сьӧкыдлунъяс йылысь.
Таын тэ верман меным эскыны.
— А интереснӧ, — здук чӧв олыштӧм бӧрын юаліс сылысь Макс, — мый ӧні вӧчӧ Эдит Гартман?
Сійӧ, навернӧ, бара лоӧ сцена вылын?
Михаэлис жугыля довкйӧдлыштіс юрнас:
— Оз, сійӧ оз кӧсйы уджавны.
Весиг артистъяслӧн собрание вылӧ эз лыддьы коланаӧн волыны.
Сэтшӧмъясыс, кыдзи сійӧ, унаӧнӧсь, сыын и став лёкыс.
Йӧз эз аддзыны ассьыныс будущӧйсӧ, найӧ полӧны на...
— Кутшӧма тайӧ оз лӧсяв Эдитлы, — думыштчӧмӧн шуис Макс.
— Лӧсялӧ али оз лӧсяв, но тайӧ сідз.
Дальгов друг чеччис.
— Меным кад, — шуис сійӧ. — Аски водз асывнас ме муна.
Зэв окота регыдджык бӧр локны татчӧ.
Макс юис медбӧръя румкасӧ, прӧщайтчис Матильдакӧд да Михаэлискӧд и петіс.
Карыс узис нин.
Шоныд гожся вой лэччис каргӧгӧрса мылькъяс вылӧ.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн муніс рӧднӧй Дорнауса улича кузя — Макс Дальгов, немецкӧй коммунист, Интернациональнӧй бригадаса боец да политическӧй работник.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кутшӧм мичаӧн лоӧ тайӧ карыс, кыдзи пондас дзоридзавны кымынкӧ во мысти ставнас странаыс.
Дас витӧд глава
Ывлаын вӧлі арся сэзь лун, а Эдит Гартманлӧн ичӧтик комнатаын асывсяньыс вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Ӧшиньясын жалюзияссӧ вӧлі лэдзалӧма.
Кажитчис, кӧзяйкаыс поліс югыдсьыс.
Шондіыс вӧлі лэччандор нин.
Щель пырыс писькӧдчӧм ӧтка югӧр здук кежлӧ югдӧдліс комнатасӧ да воши.
Аслас креслӧысь чеччывтӧг Эдит нюжӧдіс кисӧ да бергӧдіс выключатель.
Прозрачнӧй абажура настольнӧй лампа югдӧдіс комнатасӧ: стенъяс, кӧні ӧшалісны важ афишаяс, паськыд тахта да джоджсьыс вушйӧм коврик.
Тайӧ комнатаыс ньӧти эз торъяв аслас роскошӧн.
Регыдджык сійӧ вӧлі студентлӧн оланін кодь.
Ӧтитор, мый торкліс тайӧ ӧткодьлунсӧ, — сійӧ джуджыд, удобнӧй креслӧ.
Дорнауӧ сӧветскӧй войскалӧн воӧмсянь Эдит Гартман коллявліс креслӧын быдса лунъяс, думайтіс аслас судьба йылысь; и мӧвпъясыс сылӧн вӧліны сьӧкыдӧсь, тревожнӧйӧсь, гудырӧсь.
Эдит воштіс кок увсьыс подувсӧ, да корсьны сійӧс выльысь эз вӧв кокни.
Коркӧ сійӧ радейтліс казьтывны ассьыс рольяссӧ, зіля чукӧртліс афишаяс спектакльяслысь да кинофильмъяслысь, кӧнъясын главнӧй рольяссӧ ворсліс известнӧй актриса Эдит Гартман.
Мед кӧть мый эз сёрнитны, тайӧ афишаясыс кыв шутӧг висьталӧны сылӧн вӧвлӧм слава йылысь.
Но ӧні и найӧ эз успокаивайтны сійӧс.
Дзуркнитіс ӧдзӧс, и комнатаӧ ньӧжйӧник пырис мамыс.
Криста Ранке ньӧти эз вежсьы бӧръя кадас.
Сідз жӧ спокойнӧя нуӧдіс хозяйствосӧ, стӧча артавліс ставсӧ медбӧръя пфеннигӧдз да граммӧдз.
Сӧмын пфеннигъясыс лоины пыр этшаджык и этшаджык.
Криста Ранке пуксис нылыслы паныд, недыр чӧв олыштіс, а сэсся заводитіс обычнӧй сёрни.
Сёрниыс муніс бара деньга йылысь.
Мам гӧлӧсын пыр частӧджык кыліс тревожитчӧм.
Регыд нин и вузавлынысӧ лоӧ нинӧм.
Абу-ӧ кад Эдитлы думыштны кутшӧмкӧ удж йылысь, нажӧтка йылысь?
Эдитлы бара дум вылас уси бургомистр Михаэлискӧд неважӧнся сёрниыс.
Аслас нимсянь да капитан Соколов нимсянь сійӧ корис фрау Гартманӧс думыштны Дорнауын театр котыртӧм йылысь.
Сэки сійӧ ӧткажитчис да ыстысис здоровье вылас, коді быттьӧкӧ оз лэдз сылы босьтчыны уджас.
Неужели век жӧ ковмас сӧгласитчыны та вылӧ?
Оз, оз ков тэрмасьны.
Воас на кад, кор бӧр ловзяс настӧящӧй Германия.
Вот сэки Эдит Гартман бара лоӧ сцена вылын.
Ывласянь кыліс звӧнок, а сэсся комнатаӧ пырис писатель Болер Карл Тирсенкӧд, коді вӧлі известнӧй адвокат да ёна радейтліс театр.
Болер пырис кыдзи важ, бур тӧдса.
Бӧръя кадас сійӧ частӧ волывліс Эдит ордӧ.
Писатель окыштіс сылысь кисӧ да пуксис тахта вылӧ.
Тирсенкӧд Эдит вӧлі тӧдса жӧ, кӧть Эдит ордӧ сійӧ некор на эз волы.
Болер тайӧ гожӧмнас веськыда ловзис.
Ӧні, кор Берлинын бара лэдзисны сылысь произведениеяссӧ, олӧмыс бара пондіс нюмъявны стариклы.
Карл Тирсенлӧн настроениеыс, мӧдарӧ, эз вӧв зэв бур.
Сылӧн адвокатскӧй заработокыс, коді пыр кажитчыліс сэтшӧм вернӧйӧн да надежнӧйӧн, воши дзикӧдз.
Бырины крестьяна да помещикъяс костын судитчӧмъяс, а шуны кӧ веськыда, найӧ и сетлісны адвокатъяслы медся ыджыд доходсӧ.
Судъясын ӧні видлавсисны сӧмын ичӧтик уголовнӧй делӧяс.
Денацификация кузя процессъяс дінӧ, кӧні позьӧ вӧлі артавны ыджыд заработок вылӧ, Тирсенӧс эз сибӧдлыны: сійӧ ачыс эз вӧв гректӧм.
Социал-демократическӧй партияса местнӧй отделениеын уджыс ӧні эз нин вермы сетны некутшӧм выгӧдаяс.
Но кымын неустойчивӧйджык лои Тирсенлӧн положениеыс, сымын меліджык лои сылӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ югнитіс копыртчылігас мавтӧм юрсинас да сідзжӧ окыштіс Эдитлысь кисӧ да сьӧкыда пуксис стул вылӧ.
— А ті кывлінныд, мый русскӧйяс пӧ быттьӧ лэдзасны крестьяналы юклыны помещикъяслысь му? — здоровье йылысь ӧта-мӧдныслысь юалӧм бӧрын шуис Болер.
— Чайта, мый юклӧмӧдз делӧыс оз во, — осторожнӧя вочавидзис Тирсен. — Тайӧ эськӧ збыльысь вӧлі став устойяс торкӧмӧн.
— Кыдзи сійӧ — юклыны му? — эз гӧгӧрво Эдит.
— Верма тіянлы висьтавны, — шуис Болер, коді друг петкӧдліс политика вопросъясын виччысьтӧм тӧдӧмлун. — Вӧчсьӧ тайӧ зэв кокниа.
Став помещикъясӧс, кодъяслӧн владениеясыс сё гектарысь унджык, вӧтлӧны, дерт, найӧ кӧ сыӧдз асьныс эз усйысьны.
Сэсся налысь мусӧ юклӧны крестьяна костын, кодъяс водзджыксӧ батрачитлісны тайӧ помещикъяс ордас.
— Неужели Эрих пӧлучитас му? — горӧдіс Эдит.
— Коді сійӧ Эрихыс? — недӧвӧльнӧя юаліс Тирсен.
— Тайӧ менам воча вок, — шуис Эдит. — Сійӧ олӧ Гротдорфын.
— Сідзкӧ, ті му юклӧм дор жӧ?
— Абу, абу...
Татшӧм действиеясыс вермасны вайӧдны зэв омӧль результатъясӧдз.
— Тайӧ дзик вернӧ! — вынсьӧдіс Тирсен. — Тайӧ — частнӧй собственность вылӧ священнӧй право нарушитӧм.
— А ӧні татшӧм нарушитӧмыс некодӧс оз повзьӧд, — эз ӧвсьы Болер.
— Ті та йылысь сідзи сёрнитанныд, господин Болер, быттьӧ и асьныд лӧсьӧдчанныд нетшыштны помещикъяслысь мутор.
— Ог, ог кӧсйы.
Ме вообщӧ нинӧм ог лӧсьӧдчы вӧчны матысса воясӧ.
Ӧд ме кӧ мыйкӧ гижа, быдӧн кутасны сёрнитны, мый ме понді сотрудничайтны большевикъяскӧд.
А тайӧс ме ог кӧсйы.
Ӧні менам средствояс тырмасны.
Уна-ӧ колӧ ӧтка мортлы?
Ола и сідзи.
Кута чукӧртны материалъяс мемуаръяс вылӧ да видзӧдны, кыдзи развивайтчӧны событиеясыс.
Эдит меліа видзӧдліс пӧрысь писатель вылӧ.
Сідзкӧ, тадзсӧ думайтӧ не сӧмын сійӧ, сідзкӧ, позицияыс сылӧн правильнӧй.
— Ставнас тіянкӧд сӧгласен, — довкнитіс юрнас Тирсен. — Тадзи действуйтӧмсӧ колӧ рекомендуйтны быд честнӧй немецлы.
abu
Ме ёна полі тіян вӧсна, господин Болер, найӧ заводитісны нин тіянӧс приручайтны.
Ме чайті, ті вузаланныд жӧ асьнытӧ сійӧ грӧшъяс вылас, кодъясӧс получитінныд издательствоысь.
— Ме некор некодлы ачымӧс эг вузавлы, — гордӧя шуис Болер.
— Да, тайӧ збыль, — шыасис Эдит.
— Но, гашкӧ, делӧыс ньӧти и абу сыын, медым асьтӧ вузавны? — содтіс писатель.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво.
— А мый, русскӧйяс кӧ збыльысь олӧмӧ пӧртасны менам геройяслысь мечтаяссӧ?
— О! — серӧктіс Тирсен. — Но, тані верманныд не волнуйтчыны.
Кодлы-кодлы, но некыдз нин не русскӧйяслы пӧртны олӧмӧ писатель Болерлысь социальнӧй идеалъяссӧ.
Но Болер эз и думайт шутитны.
— А менӧ тайӧ ёна волнуйтӧ, — вочавидзис сійӧ. — Ме ог тӧд, ӧткодьӧсь абу миян взглядъясным будущӧй общество стрӧитӧм вылӧ, но нацистъяс дінӧ ненависть миян ӧткодь.
— Писатель Болер кутӧма лоны большевикӧн! — бара серӧктіс Тирсен. — Аски ме вузала тайӧ выльторсӧ газетаясӧ.
Меным бура мынтасны.
— Энӧ висьталӧй нинӧмабусӧ, Тирсен. — Болер зумыштчис.
— Тані эм мый вылын думыштчыны.
— Дерт, ставыс тайӧ думайтӧм вылӧ интереснӧй материал.
Но ме сӧветуйта тіянлы не тэрмасьны выводъясӧн.
Ӧні большевикъяс ещӧ кодсюрӧӧс вермасны ылӧдны.
А мый лоӧ воджын мысти?
— Воджынйӧн найӧ вермасны уналы воны сьӧлӧм вылас.
— Но, сідзкӧ ме ньӧти ог тӧд немецъясӧс...
Тирсен да Болер сёрнитісны пыр пӧсьджыка, но Эдит пӧшти эз кывзы налысь: мамыскӧд сёрниыс эз петав сылӧн юрсьыс.
Колӧ кытыськӧ судзӧдны деньга.
Гашкӧ, корны удждывны Болерлысь?
Сӧмын он тӧд, кутшӧм средствоясыс аслас Болерлӧн.
Татшӧм просьбанад сувтӧдан сійӧс сьӧкыд положениеӧ.
Дерт, позьӧ эськӧ удждывны Тирсенлысь, но тайӧс Эдит некор оз вӧч.
Адвокат эз волы сылы сьӧлӧм вылас аслас вывті мелілуннас.
Мужчинаяс казялісны кӧзяйкаыслысь рассеянностьсӧ да регыд чеччисны.
Болерлы Эдит вӧлі важ ёртӧн, а ӧні единомышленникӧн.
Со мый вӧсна прӧщайтчигас пӧрысь писатель гӧлӧсын кыліс сьӧлӧмсяньыс сочувствуйтӧм да сійӧ окыштіс Эдитлысь кисӧ мукӧддырся дорысь на нежнӧйджыка.
Кор найӧ мунісны, комнатаӧ бара пырис мамыс, и деньга йылысь сёрни бара пансис.
— Гашкӧ, шыасьны комендатураӧ, медым тэныд сетісны удж? — неосторожнӧя юаліс старука. — Карын ставыс нин пыралісны удж вылӧ, безработнӧйяс пӧшти эз кольны.
— Ог! — резкӧя да скӧрысь шуис Эдит.
Старука чуймис.
Тыдалӧ, ӧні и збыльысь абу кад сёрнитны та йылысь.
Бара зилькнитіс звӧнок.
Криста петіс восьтыны да пырис фрау Линдекӧд.
Кӧть «Зарни короналӧн» кӧзяйкаыс лыддьысьліс карас уважайтана особаӧн, Эдит век чувствуйтліс сы дінӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм зывӧктӧм.
Сы вӧсна фрау Линделӧн локтӧмыс ёнакодь чуймӧдіс Эдитӧс.
— Ме кывза тіянӧс, — шуис Эдит, кор гӧстя здоровайтчис.
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма тырмымӧн кӧдзыда, — фрау Линде, дерт, сразу казяліс, кыдзи сы дінӧ относитчӧ актриса.
Вермас лоны, сы вӧсна сійӧ и веськыда вуджис делӧӧ.
«Зарни корона» ресторан регыд бара воссяс.
Комендатурасянь разрешение фрау Линделӧн эм нин.
Ресторанын пока лоӧ сӧмын сур, а водзӧ...
Кутас тыдавны.
Ресторанын эм оркестр, и фрау Линде предлагайтӧ Эдит Гартманлы быд рыт выступайтны сы ордын эстрада вылын ӧти-кык сьыланкывйӧн.
Программаын сюрӧ места и фрейлейн Фукслы.
Фрау Гартман вермас выступайтны кӧть нин сійӧ жӧ номеръясӧн, кодъясӧс коркӧ сійӧ исполняйтліс.
Мынтысьны фрау Линде кутас бура, та кузя оз вермыны лоны некутшӧм сомнениеяс.
Первой здукас Эдитлӧн весиг топавлі горшыс да сувтліс лолыс дӧзмӧмысла.
Но сійӧ ӧдйӧ босьтіс асьсӧ киас: ӧд фрау Линделӧн вӧліны став подувъяс шыасьны именнӧ сы дінӧ.
Сэсся Эдит думыштіс, мый тайӧ предложениеыс сылы выгӧднӧй.
Бурджык кадъяс виччысигмоз сійӧ вермас нажӧвитыштны.
Но сӧгласитчыны сразу оз ков.
Эдит аттьӧаліс фрау Линдеӧс да кӧсйысис регыд сетны ӧтвет.
Сылы колӧ сӧветуйтчыштны другъясыскӧд, сы лыдын и Гильда Фукскӧд.
— О, тайӧ абу нин сэтшӧм тэрмасяна делӧ, — радпырысь вочавидзис фрау Линде. — Ресторан воссяс тӧлысь кык мысти.
Ӧні ме сӧмын лӧсьӧдча.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын фрау Линде прӧститчис.
Дас квайтӧд глава
Стӧрӧжкаыс, кӧні оліс Эрих Лешнер, сулаліс вӧрдорын, джуджыд, пашкыр букъяс пӧвстын.
Сиктсянь стӧрӧжкаӧдз вӧлі километрӧн-джынйӧн кымын.
Ӧтчыд рытнас, кор лэччысь шонді югӧръясын букъяслӧн коръясыс лоины ыргӧн кодьӧсь, Лешнер стӧрӧжкаӧ, кыдзи век, кутісны чукӧртчыны крестьяна.
Неыджыд комнатаын регыд лои сьӧкыд лолавны, но некод эз обращайт та вылӧ внимание.
Эрих сӧмын на воис Дорнауысь, и быдӧнлы вӧлі окота тӧдмавны выльторъяс.
Карын сылӧн вӧлӧма вернӧй да надёжнӧй друг.
Ӧні Лешнер волывліс веськыда Лекс Михаэлис ордӧ да пӧлучайтіс сысянь локтан земельнӧй реформа йылысь медся свежӧй информация.
Талун Михаэлискӧд сёрнитӧм бӧрын Лешнер локтіс гортас торйӧн нин надея кутіг.
Сійӧ дыр лукйысис бумагаясын, кодъясӧс кольӧма важ лесничӧй, видлаліс важ описьяс, отчётъяс да вӧр кералан планъяс.
Но сійӧс, мый корсис, удайтчис аддзыны сӧмын сэки, кор заводитіс нин рӧмдыны да шоссе вылын тыдовтчисны сиктсянь первой гӧстьяс.
Медбӧрын, ставныс чукӧртчисны да пуксялісны коді кытчӧ вермис.
Сэки Лешнер торжественнӧя перйис да вольсаліс пызан вылӧ паськыд бумага лист.
— Видзӧдӧй, — шыасис сійӧ ёртъяс дінас. — Тайӧ помещичӧй владениеяслӧн план.
Сійӧ кӧть и неточнӧй, но сы серти позьӧ аддзыны став угодьеяссӧ.
Регыд тайӧ ставыс лоӧ миян.
Немецкӧй крестьяна требуйтӧны юклыны муяс, кодъяс принадлежитӧны юнкеръяслы.
Саксонияса правительство мунӧ миянлы воча.
Миянлы колӧ думыштны сы йылысь, кыдзи юклыны участокъяссӧ.
Ставсӧ ковмас вӧчны аслыным: оккупационнӧй власть сетас сӧмын разрешение да кутас контролируйтны миянлысь уджнымӧс, медым некод эз нарушит законсӧ.
А ми бӧръям комиссия да зэв бура ставнас справитчам.
Сійӧ ланьтіс, и стӧрӧжкаын пуксис чӧв-лӧнь.
Карбиднӧй пӧнарлӧн биыс кыз стеклӧ пырыс омӧлика югдӧдыштіс тӧждысьысь, зумыштчӧм чужӧмъяс.
Воис дыр виччысян здук, но ӧні мыйлакӧ сійӧ эз тунав радлун.
Йӧз видзӧдісны помещик Фукслӧн да штурмбанфюрер Зандерлӧн владениеяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі пасъялӧма турунвиж краскаӧн.
Найӧ эз решайтчыны босьтны тайӧ мусӧ.
Эз вӧв кокни сразу венны юнкер водзын важысянь нин вужъясьӧм полӧмсӧ.
— Но мый, повзинныд нин? — серамсорӧн шуис Лешнер. — Оз ӧмӧй миян тырмы смеллун юкны господскӧй му?
— Юкнытӧ позьӧ, — ньӧжйӧник вочавидзис батрак Петер Крум, коді нэм чӧжыс уджаліс Зандер ордын, — а вот босьтны сійӧс страшнӧ.
Кыдзи нӧ сідз?
А кодкӧ кӧ бӧрыннас и менсьым окотитас мырддьыны?
Гашкӧ, век жӧ бурджык босьтны арендаӧ?
Тадзи, пӧжалуй, лоӧ бурджык.
— А петас кӧ закон помещичӧй му юклӧм йылысь?
— Но закон кӧ, сэки мӧд делӧ, — неувереннӧя шуис Петер.
— Пустӧй сёрни! — друг скӧрысь шуис Вальтер Шильд, Фукслӧн конюхыс. — Россияын тысяча ӧкмыссё дас сизимӧд воын крестьяна босьтісны да и вӧтлісны помещикъясӧс — и ставыс.
А ми мый?
Да мед кодкӧ видлас бӧрыннас мырддьыны менсьым найӧс!..
Сійӧ висьталіс прӧстӧя, но быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, мый эськӧ лоӧ сыкӧд, коді видлас мырддьыны конюхлысь участоксӧ.
Ставныс видзӧдісны ыджыд план вылӧ.
Тайӧ йӧзыс тӧдісны татысь быд куст, быд нюкӧс: ӧд ичӧтысяньыс найӧ уджалісны тайӧ му вылас.
— Кор петас законыс, ковмас бӧрйыны комиссия, — водзӧ висьтавліс Лешнер, — став уджнас веськӧдлӧм кузя комиссия.
— Вот тэ и лоан комиссияса председательнас, — тэрыба шуис Петер Крум, коді думсьыс век жӧ поліскодь тайӧ вӧвлытӧм затеясьыс.
— Тайӧ менӧ оз повзьӧдлы, — вочавидзис Лешнер. — Ме и не татшӧм делӧӧ верма босьтчыны.
Мый меным управляющӧйясыд!
Крестьяна пӧвстын кыліс ошкана вашкӧдчӧм.
Эрих кӧ сӧгласитчис, то найӧ этшаджык ӧтвечайтӧны ставсьыс.
— А ӧні, — шуис Лешнер, — видзӧдлам, кыдзи тайӧ артмас, збыльысь кӧ босьтчыны му юклӧмӧ.
Вайӧй артыштамӧ, уна-ӧ вермас воны быдӧнлы пай вылас.
Найӧ копыртчисны зэв ыджыд план весьтӧ да заводитісны юклыны.
Вӧлі пӧшти торжественнӧй чӧв-лӧнь.
Лешнер новлӧдліс карандашнас бумага кузя, и сылӧн ки бӧрся видзӧдісны сюсь синъяс.
Вывті уна несправедливость испытайтісны тайӧ йӧзыс асланыс олӧмын, медым кодлыкӧ сідз сьӧдас дӧверитны ассьыныс судьбасӧ.
Лешнерлӧн карандаш бӧрся найӧ думнаныс ветлӧдлісны господскӧй муяс вывті, и быдӧн нин асьсӧ аддзис аслас участок вылын кӧзяинӧн.
Друг Вальтер Шильд торкис тайӧ священнӧй чӧв-лӧньсӧ да недӧверчивӧя шуис:
— А ставыс кӧ тайӧ сӧмын кывъяс вылын да ми тані сӧмын весьшӧрӧ мечтайтам?..
— Оз вермы сійӧ лоны! — горӧдіс кодкӧ стен дорас.
— Сӧмын Россияын вермисны смелмӧдчыны юклыны йӧзлысь му, — думыштчӧмӧн шуис Петер Крум. — Миян порокным оз тырмы.
— Тырмас! — увереннӧя шуис Лешнер. — Ті кӧ онӧ кӧсйӧй, ме аддза смелджык йӧзӧс, а мусӧ век жӧ юкласны.
Сёрӧн разӧдчисны тайӧ рытас крестьяна Лешнер ордысь.
И эз на удит гӧрбыльтчыштӧм фигураыс Шильдлӧн, коді муніс медбӧрын, саявны сьӧд пуяс костӧ, кыдзи стӧрӧжкасянь неылӧ сувтіс машина.
Сэтысь петісны кыкӧн.
Найӧ, тыдалӧ, бура тӧдісны тайӧ местаяссӧ, сы вӧсна мый увереннӧя мӧдӧдчисны лесник керкалань.
Чӧртлӧн петкӧдчӧмыс, навернӧ, эз чуймӧд эськӧ Лешнерӧс сэтшӧма.
Порог дорын сулалісны Швальбе да Корн.
Лешнер эз сӧмын чуймы, но и повзьыштіскодь.
Сійӧ вӧлі ӧтнас, оружиетӧм инвалид, кык мортлы паныд, кодъяс вӧліны ёнӧсь да, кыв шутӧг, вооружитчӧмаӧсь.
— Кора прӧститны сёрӧн локтӧмысь, господин Лешнер, — нюжйӧдлӧмӧн шуис Корн. — Миян тіян дінӧ неыджыд делӧ.
Ми кӧсъям тіянӧс обрадуйтны.
— Обрадуйтны? — юаліс Лешнер.
— Вот именнӧ, обрадуйтны, — шуис Швальбе. — Ми предлагайтам тіянлы вуджны сиктӧ.
Тырмас тіянлы овны тайӧ омӧлик керкаас.
Лоӧ сӧмын справедливӧ, ті кӧ, войнавывса инвалид, вуджанныд миян ӧти керкаӧ, сэні зэв бур квартираяс.
Лешнер гӧгӧрвоис нин, мыйла локтӧмаӧсь управляющӧйяс.
Найӧ локтӧмаӧсь, медым подкупитны сійӧс.
— Ог, господа, — шуис сійӧ; Лешнер быттьӧ эз и казяв кияснас вӧчалан сигналъяссӧ Марталысь, коді вӧлі ёна повзьӧма. — Ньӧбны менӧ оз удайтчы.
Всё равно сійӧ, мыйысь ті поланныд, водзджык либӧ сёрӧнджык лоӧ.
И ставсӧ лоӧ вӧчӧма закон серти.
Тані ни ті, ни ме дзик нинӧм огӧ вермӧй вежны.
— Да, но законъяссӧ, господин Лешнер, позьӧ олӧмас пӧртны разнӧйногӧн: мукӧддырйи ӧдйӧ, а мукӧддырйи ньӧжйӧ, — небыдика шуис Корн. — Медся бур, дерт, крестьяна кӧ решитісны эськӧ босьтны тайӧ мусӧ арендаӧ.
Личнӧ тіянлы тайӧ лоӧ зэв выгӧднӧ.
— Меным тіянкӧд нинӧм йылысь сёрнитны, — зэв скӧрысь вочавидзис Лешнер, — и ме ог гӧгӧрво, мыйла ті локтінныд именнӧ ме дінӧ.
— Сы вӧсна, мый ті влияйтанныд крестьяна вылӧ, господин Лешнер.
Швальбе матыстчис пызан дорӧ, код вылын куйліс кыкнан помещик владениеяслӧн план, да зывӧкпырысь шпыньмуніс.
— Ми весьшӧрӧ кадсӧ воштам, господин Корн, — шуис сійӧ. — Видзӧдлӧй, тані ставсӧ нин водзвыв арталӧмаӧсь.
Ті, кӧнкӧ, аслыныд медся бур участоксӧ бӧрйинныд, а, господин Лешнер?
Тайӧ здукас Марта, коді полігтырйи видзӧдіс кыкнан управляющӧй вылас, найӧ мышъяс сайті ньӧжйӧникӧн муніс ӧдзӧс дорас да ӧдйӧ тювкнитіс стӧрӧжкаысь.
— Кытчӧ нӧ муніс тіян гӧтырыд? — юаліс Корн.
— Тыдалӧ, сиктӧ, медым сэні тӧдісны, коді вӧчис преступлениесӧ, ті кӧ думыштанныд расправитчыны мекӧд, — вочавидзис Лешнер.
Швальбе ёрччыштіс да крута бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Верманныд не тэрмасьны, господа.
Войнад вӧрын сійӧс онӧ суӧй, а туй кузя сійӧ, дерт, оз мун.
— Пӧжалуй, миянлы тані вӧчны нинӧм, господин Швальбе, — шуис Корн. — А ті, господин Лешнер, ёна ӧшибайтчанныд.
Миян абу ни оружие, ни тіянӧс вины кӧсйӧм.
Вывті ыджыд ответственность.
Мед тіянӧс енмыс накажитас тіян поступокъясысь, кодъяслӧн нинӧм абу ӧткодьыс христианскӧй моралькӧд.
Управляющӧйяс петісны.
Лешнер, нинӧмысь нин повтӧг, петіс на бӧрся.
Кортӧм гӧстьяс пуксисны машинаӧ, и сійӧ вӧрзис.
Бӧрса фараяслӧн гӧрд биторъясыс некымын секунда кывтісны асфальт весьтті, а сэсся вошины.
Сэки керкаӧ бӧр пырис Марта.
Лешнер нинӧм шутӧг кутіс сійӧс да чорыда окыштіс.
Мӧд луныс коли спокойнӧя.
Некутшӧм событиеяс сиктын эз лоны.
Но век жӧ Лешнер эновтіс ассьыс стӧрӧжкасӧ да вуджис Вальтер Шильд ордӧ.
Кольччыны вӧрын ӧні вӧлі опаснӧ.
Войсӧ сійӧ колляліс нин выль местаын.
А асывнас, керкасьыс петӧм бӧрын, Лешнер казяліс гӧлубӧй конверт, кодӧс вӧлі сутшкӧма емӧн ӧдзӧсас.
«Энӧ лысьтӧй юклыны му.
Таысь — смерть», — лыддис Лешнер конвертысь перйӧм бумагатор вылысь.
Плеш вылас сылӧн чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм.
Неужели сиктын эм организация, коді кутас мститны му юклӧмысь?
Лешнер некодлы нинӧм эз шу, эз петкӧдлы бумагаторсӧ весиг Мартаыслы да мӧдӧдчис Дорнауӧ.
Кор сійӧ муніс Фукслӧн поместье дорті, усадьба воротаыс воссис да сэтысь вӧтлісны мӧсъяслысь ыджыд стада.
Кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз вӧтлісны стадасӧ шоссе кузя.
Збыльысь, Гротдорфын вӧчсис мыйкӧ омӧльтор.
Лешнер тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис комендатураӧ.
Дас сизимӧд глава
Капитан Соколов лӧсьӧдчис мунны Берлинӧ встречайтны гӧтырсӧ.
Сылӧн воӧм йылысь телеграмма воис виччысьтӧг.
Кадыс поезд вотӧдз коли этша.
Соколов дугдывтӧг думайтіс: «Ӧдйӧджык!»
Сійӧ пуксис полковниклӧн машинаӧ — Дорнауса комендатураын медбур машинаӧ — да тшӧктіс шофёрлы сетны полнӧй газ.
— Муна гӧтырӧс встречайтны, — висьталіс капитан, и Ваня гӧгӧрвоис сылысь состояниесӧ.
Тайӧ здукас комендатура дворӧ котӧрӧн пырис Кривонос, киас вӧлі арся цветъясысь зэв ыджыд букет.
— Виччысьлӧй, капитан ёрт! — горӧдіс сійӧ ылісянь. — Виччысьлӧй! — да, машина дорӧ котӧрӧн воӧм бӧрын, висьталіс: — Дона гӧстьясӧс век тадзи встречайтӧны.
Вот, пӧжалуйста...
И сійӧ сетіс Соколовлы ассьыс букетсӧ.
Капитан нюммуніс, топыда топӧдліс сержантлысь кисӧ да тӧвзис Берлинӧ.
Первой кадас машина чукльӧдліс асфальтируйтӧм векньыдик туйяс кузя, сэсся кӧнкӧ Лейпциг да Виттенберг костын петіс шоссе вылӧ да мӧдіс тӧвзьыны столицалань.
Соколов синъяс водзын вуджрасисны сиктъяслӧн нимъяса виж таблицаяс, виж бензоколонкаяс да посньыдик, тожӧ виж квадратикъяс, кытчӧ сьӧд краскаӧн гижӧма 2 — туйлысь номерсӧ.
Миян сапёръясӧн неважӧн вӧчӧм выль пос кузя машина вуджис Эльба вомӧн, кытшлалыштіс важ Виттенберг уличаяс кузя, кӧні Лютер первойысь выступитіс аслас проповедьясӧн, да бара петіс шоссе вылӧ.
Ӧні туй ӧтар-мӧдарас быдмис вӧр, туйыслӧн профильыс вочасӧн кутіс лоны рӧвнӧйджыкӧн, медбӧрын, эз коль весиг некутшӧм казьтылӧм гӧраяс йылысь, кодъяс кытшалісны Дорнауӧс.
Шоссе вылын машинаяс паныдасьлісны шоча.
Ёна частӧджык позьӧ вӧлі паныдавны мужчинаӧс либӧ нывбабаӧс ичӧтик тележкаӧн, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма кос увъяс либӧ гортса кӧлуй.
Мукӧддырйи татшӧм тележка бӧрсяыс мунліс быдса семья.
Войнаӧн шызьӧдӧм Германия некыдзи эз вермы успокоитчыны.
Коли ещӧ некымын ичӧтик сикт, и тыдовтчисны Потсдамлӧн окраинаясыс.
Ваня сувтыштавліс сӧмын семафоръяс дорын да петкӧдіс машинасӧ карысь, а сэсся бара мӧдіс тӧвзьыны полнӧй ходӧн.
Тані заводитчис сідз шусяна «авус» — автомобильясӧн панласьӧм вылӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧм туй.
«Олимпия» стадион сайын сійӧ пыксьыліс джуджыд радиомачтаӧ.
Тайӧ вӧлі нин Ыджыд Берлинлӧн английскӧй сектор.
Уличаяс вылын частӧ паныдасьлісны иностраннӧй формаа офицеръяс.
Но Соколов эз видзӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: мед эськӧ не сёрмыны поезд воигкежлӧ.
Кымынкӧ минута мысти найӧ воисны Силезскӧй вокзалӧ.
Капитан котӧртіс платформа вылӧ.
Кӧртысь да стеклӧысь вӧчӧм зэв ыджыд сооружениеысь кольӧма сӧмын остовыс — сімӧм куш кӧртъяс.
Арся кӧдзыд тӧв гуляйтіс перрон кузя.
Стена вылын улӧ лэдзӧм шляпаа сьӧд морт таинственнӧй видӧн век на сулаліс чуньсӧ вом дорас топӧдӧмӧн да быттьӧкӧ шуаліс: «Тсс!»
Капитан воис вывті водз.
Матӧ часджын ковмис сылы шӧйтны перрон кузя.
Астраясысь ыджыд букетӧн ветлӧдліс сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ асфальтӧвӧй кузь платформа вывті да думайтіс Любакӧд регыд аддзысьӧм йылысь.
Кутісны воавны ньӧжмыд железнодорожникъяс, перрон вочасӧн мӧдіс тырны йӧзӧн, но Соколов, коді дугдывтӧг думайтіс Люба йылысь, некодӧс эз казяв.
Друг дзик матын чушнитіс паровоз, а сэсся дінтіыс кутісны котӧртны экспресслӧн кузь лӧз вагонъяс.
Кор ӧшиньын вирдыштіс Любалӧн тӧждысяна чужӧмыс, капитанлы кажитчис, мый тайӧ вагонъясыс некор оз сувтны.
Минута мысти Соколов кутліс нин гӧтырсӧ.
А Люба, неуна шӧйӧвошӧм да блед, кыкнан кинас топӧдіс ас бердас букетсӧ да зілис дзебны чепӧсйӧм синвасӧ.
Найӧ сэтшӧм дыр мечтайтісны тайӧ аддзысьӧм йывсьыс, мый ӧні друг вунӧдісны став кывъяссӧ да сӧмын чӧла видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Люба вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧн сійӧс помнитіс да представляйтіс Соколов: синкымъясыслӧн рӧвнӧй визь, мича вомдоръяс.
Сьӧд синъясыс видзӧдісны сы вылӧ нежнӧя.
Ок, кымынысь аддзыліс капитан тайӧ синъяссӧ вӧтӧн!
Медбӧрын найӧ казялісны, мый, наысь кындзи, перрон вылын пӧшти некод абу кольӧма: воысьяс удитӧмаӧсь нин мунны.
Капитан кокниа босьтіс чемодан да шуис:
— Но, Любонька, вот и заводитчӧ тэныд Германия.
— Оз во сійӧ меным сьӧлӧм вылӧ, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Люба, стальнӧй, куш фермаяс вылӧ видзӧдіг.
— Нинӧм...
Ӧні мунам гортӧ, шойччыштан, тӧдмасян.
Найӧ мӧдӧдчисны петанінлань.
Сьӧд морт стенсянь грӧзитыштіс Любалы чуньнас да предупредитіс: «Тсс!»
Люба бара йӧжгыльтчыліс.
Паныд локтіс носильщик.
abu
abu
— Позьӧ сыкӧд сёрнитыштны? — юаліс верӧсыслысь Люба да сувтіс.
— Видлы.
Быттьӧ экзамен вылын волнуйтчигтырйи Люба первойысь видліс применитны практика вылын немецкӧй кыв кузя ассьыс тӧдӧмлунсӧ.
Кыдзи и миян странаса уна том йӧз, сійӧ велӧдіс немецкӧй кыв семилеткаын, сэсся техникумын да институтын, и сылы пыр кажитчис, мый сійӧ нинӧм оз тӧд.
Но тайӧ эз вӧв сідз, мыйын сійӧ ӧні и убедитчис.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, кӧні тані <rus>камера хранения</rus>? — юаліс Люба носильщиклысь, а ачыс тревожитчигтырйи виччысис кывны воча «ог гӧгӧрво».
Носильщик, тыдалӧ, зэв бура гӧгӧрвоис сылысь, сы вӧсна мый пыр жӧ вежливӧя висьталіс, кӧні камераыс да вӧзйис ассьыс услугаяс.
Любалы лои зэв рад.
<rus>Камера хранения</rus> сылы ньӧти оз вӧлі ков, но сійӧ водзӧ сёрнитіс немецкӧд увереннӧйджыка нин.
Капитан вермис поздравитны гӧтырсӧ.
— Тэ менам молодец, — шуис сійӧ. — Тайӧ тэ миянлы ставнымлы ыджыд пӧдарки вӧчин.
А ме думайті, тэнӧ тані велӧдны ковмас...
Люба весиг гӧрдӧдіс татшӧм ошкыштӧмсьыс.
Кор Люба пуксис машинаӧ, Ваня сюся видзӧдліс сы вылӧ, а сэсся шуис:
— Ме сідзи и думайті, капитан ёрт.
— А мый ті думайтід?
— Мый тіян должен лоны правильнӧй гӧтыр, — вочавидзис Ваня да включитіс скорость.
Люба нюммуніс. Сійӧ вӧлі шуда, кӧть неуна и тревожитісны выль впечатлениеясыс.
Ставыс сылы вӧлі интереснӧ.
Ӧд Берлин йылысь сійӧ дзик на неважӧн сӧмын лыддьыліс газетаясысь.
И вот ӧні тайӧ карыс сувтіс сы водзӧ аслас став шуштӧм виднас.
Векньыдик уличаясті, тыртавтӧм на воронкаяс костті осторожнӧя писькӧдчигтыр, найӧ петісны Франкфуртераллее вылӧ.
Помасьлытӧг нюжалісны развалинаяс.
Тайӧ зэв кузь улича вылас некымын километр кузя пӧшти став керкаясыс вӧлі дзикӧдз киссьӧмаӧсь.
Пӧлӧстчӧм стенаяс кыпӧдчисны небесаас, кыдзи чегъясьӧм бивеньяс.
Со эстысь, быттьӧ пуртӧн, вундӧма керкаыслысь юкӧнсӧ да тыдалісны кодъяслӧнкӧ оланінъясыс, кодъяс вӧлі мунӧны аслыссяма театральнӧй декорация вылӧ.
Франкфуртераллее, коді войдӧр вӧвлі паськыд, шума уличаӧн, ӧні некымынлаті вӧлі дзик прӧйдитны позьтӧмӧн.
Асфальтыс гӧрбӧн кыпӧдчӧма вывлань, быттьӧ сійӧс кылӧдӧма кутшӧмкӧ тӧдтӧм вын.
Стенъясыс ӧшйӧмаӧсь тротуаръяс весьтас, быд здукӧ грӧзитӧны грыпкысьны, мый йылысь ветлысь-мунысьяслы висьталісны гырысь гижӧдъяс.
Кутшӧмкӧ тыртӧм кварталъяс кытшовтӧм бӧрын машина петіс Александерплац вылӧ, кӧні коркӧ вӧвлі Берлинлӧн центрыс.
Джуджыд, дас судта зданиеяс и тані висьталісны медбӧръя бойяс йылысь.
Ӧти татшӧм керка вылын кутшӧмкӧ чудоӧн кольӧма ыджыд вывеска: «Ионас. Гӧтӧвӧй паськӧм»,
а вывеска улас некымын судта вылӧ эрсвидзис тыртӧмин.
И быд боксянь видзӧдӧны сьӧд син гуранъяс — сотчӧм тыртӧм ӧшиньяс.
Найӧ мунісны ӧдйӧ, и Люба эз вермы бурджыка видзӧдны йӧзсӧ.
Александерплац вылын йӧзыс вӧлі бура уна, да кажитчис, мый ставныс найӧ нинӧм оз вӧчны, сідз сӧмын ветлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ тротуар кузяыс.
Машина пырис виадук вылӧ, прӧйдитіс дзескыд Кенигштрассе кузя, и стеклӧ сайын мелькнитіс юлӧн векньыдик визь; юыс вӧлі сьӧкыд бетоннӧй плитаяс костын.
— Шпрее... — шуис Соколов.
— Татшӧм векньыдик ютор? — гӧгӧрвотӧма юаліс Люба.
Соколов нюммуніс да довкнитіс юрнас.
Найӧ матыстчисны нин Вильгельм дворецлань.
Лыа тыра мешӧкъяслӧн чукӧр, пӧвъяс да кутшӧмкӧ обломокъяс чурвидзисны площадь вылын.
— Тайӧ мешӧкъяс улас дзебӧма фонтан — Нептунлысь знаменитӧй статуя.
Найӧ сійӧс бомбитӧмысь тупкӧмаӧсь...
А вот татчӧ сувтлӧй здук кежлӧ, — шуис капитан, Ваня дінӧ шыасьӧмӧн, кор на водзын тыдовтчис Вильгельмлы памятник.
Памятник подножие дорын эралісны нёль ярмӧм лев.
Паськӧдӧм вомъяссӧ найӧ вӧлі бергӧдӧмаӧсь нёльнан бокӧ.
Медся яр левыс, зэв гырысь клыкъяса да читкыля бурыся, видзӧдіс асыввылӧ.
Тайӧ зверинец весьтас сьӧкыд постамент вылын кыпаліс прусскӧй шапкаа верзьӧмалӧн фигура.
Снарядлӧн осколок жугӧдӧма вӧлыслысь лэптӧм водз коксӧ, и ӧні сійӧ лётъяліс воздухас, вӧсньыдик кӧрттор йылӧ ӧшйӧмӧн.
Тайӧ памятникыс, кодӧс вӧлі джынвыйӧ кытшалӧма джуджыд колоннадаӧн да пышнӧя мичмӧдӧма чугуннӧй знамяясӧн, пушкаясӧн да быдсяма средневекӧвӧй реквизитӧн, кажитчис Любалы некытчӧ туйтӧмӧн.
— Кутшӧм ставыс тайӧ мисьтӧм, — шуис сійӧ.
— Тайӧ полокалӧыс вермас лоны сӧмын памятникӧн прусскӧй военщиналы, сылӧн горшлунлы да сылӧн вынтӧмлунлы, — шыасис Соколов.
Найӧ мунісны водзӧ, зэв гырысь шуштӧм зданиеяс дінті — собор да цейхгауз дінті, — сэсся вуджисны канал вомӧн да веськалісны знаменитӧй Унтер-ден-Линден вылӧ.
Люба виччысис аддзыны татысь мича гырысь нинпуяс, но на пыдди ӧтар-мӧдар бокас быдмисны сӧмын жебиник пуяс, да та вӧсна уличаыс кажитчис чуймӧдана тыртӧмӧн.
— Кӧнӧсь нӧ век жӧ нинпуясыс? — юаліс Люба.
Соколов нюммуніс:
— Тайӧ Гитлерлӧн чудитӧм, сылӧн йӧйталӧмъясысь ӧти.
Сійӧ тшӧктӧма важ пуяссӧ бертны вужъяснас да садитавны выльясӧс, сыӧн индӧм порядокын.
Найӧ, аддзан-ӧ, долженӧсь вӧлӧм петкӧдлыны сылысь кузь нэмсӧ...
Виччысьтӧг тыдовтчис кинохроника серти Любалы тӧдса Бранденбургскӧй ворота.
Но сійӧ сӧмын пырмунігмоз видзӧдліс сы вылӧ, тӧдіс скачӧн тӧвзьысь вӧвъясӧс да видзӧдліс веськыдвылас, рейхстаг здание вылӧ.
Мыйта мӧвпъяс, мыйта казьтылӧмъяс вӧлі йитчӧма тайӧ зданиеыскӧд миян воинъяслӧн!
Дзик весьшӧрӧ Люба корсис синъяснас рейхстаг купол весьтын дӧлалысь гӧрд знамя, да медбӧрын юалана видзӧдліс верӧс вылас.
— Знамясӧ важӧн нин босьтісны, — шуис капитан. — Сійӧ ӧні Москваын, Краснӧй Армия Музейын.
Ӧні тайӧ территорияыс английскӧй секторлӧн.
Найӧ оз зэв радейтны гӧрд знамяястӧ!
Рейхстаг коли бӧрӧ.
Шуйгавылын кутісны мелькайтны ышнясьысь полководецъяслӧн фигураяс, кодъясӧс вӧлі сувтӧдалӧма Зигесаллее вылӧ.
1871 воын французъяс вылын победа честь кузя джуджыд колонна кыпаліс асфальтлӧн паськыд лента шӧрын.
— Став тайӧ памятникъяссьыс менам кутшӧмкӧ тешкодь впечатление, — шуис Люба. — Ӧні ме неуна заводита гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс прусскӧй военнӧй стиль.
Баквалитчӧм, самодовольство да лэптысьӧм ӧтлаӧ сорлалӧм — со мый сійӧ сэтшӧмыс!
Кымын ыджыдджык, сымын бурджык; кымын страшнӧйджык, сымын эффективнӧйджык.
Ме мудзи нин тайӧ настойчивӧй высокомериесьыс.
— Памятникъяс сэсся оз лоны, — кӧсйысис Соколов.
Найӧ прӧйдитісны Берлинсӧ ставнас асыввывсянь рытыввылӧ.
Радиостанциялӧн джуджыд башня дінті машина кежис шуйгавылӧ да медся ыджыд скоростьӧн мӧдіс тӧвзьыны «авус» кузя.
Тані Ваня петкӧдліс ассьыс мастерствосӧ.
Сиктъясӧс да неыджыд каръясӧс быттьӧ шыблаліс бӧрӧ.
Машина стеклӧяс сайын мелькайтіс арся Германия аслас виргӧрд коръяса нинпуяснас да клёнъяснас.
Вӧлі рӧмдӧ нин, кор найӧ воисны Дорнауӧ.
Комендатура дворын найӧс встретитіс полковник.
Сійӧ здоровайтчис Любакӧд, сиис сылы став бурсӧ выль местаын да шуис:
— Ӧні, Любовь Павловна, тіянлы сетсьӧ кык час шойччӧм вылӧ, а сэсся ёна кора тіянӧс волыны миян дінӧ.
Делӧыс важнӧй да нюжӧдны позьтӧм.
Шойччыны, дерт, эз удайтчы.
Сёрниясын, казьтылӧмъясын да юасьӧмъясын кадыс коли казявтӧг, и Соколов зэв ёна чуймис, кор кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм да сэсся аддзис неуна смутитчӧм Савченкоӧс.
— Ті миянӧс прӧститӧй, — шуис майор Любакӧд тӧдмасиг. — Но сэні тіянӧс зэв ёна виччысьӧны.
Найӧ мӧдӧдчисны комендатура зданиеӧ.
Люба эз гӧгӧрво, кытчӧ да мыйла сійӧ мунӧ, да неуна волнуйтчис.
Соколов загадочнӧя чӧв оліс.
Чайка встретитіс найӧс пыран ӧдзӧс дорас да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Сійӧ восьтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс, и Люба чуймӧмӧн сувтіс порог дорас: комната тырыс вӧлі йӧз.
Тыдалӧ, татчӧ чукӧртчӧма комендатуралӧн став личнӧй составыс.
Полковник нуӧдіс Любаӧс сцена кодь вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс лӧньӧм зал вылӧ да висьталіс:
— Любовь Павловна Соколова муртса на воис Сӧветскӧй Союзысь.
Корам сійӧс висьтавны миян Рӧдинаын олӧм йылысь.
Люба воськовтіс водзӧ. Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи гӧрддзассис сылӧн горшдіныс.
Сійӧ аддзис салдатъяслӧн синъясысь зэв ыджыд интерес, кӧсйӧм кывны сысянь, кыдзи олӧ, уджалӧ да творитӧ ылыс Отчизна.
Любалӧн сьӧлӧмыс нормис да сійӧ эз пыр вермы корсьны колана кывъяссӧ.
Но чӧв-лӧньын друг кыліс сержант Кривонослӧн спокойнӧй, ышӧдана гӧлӧс:
— Любовь Павловна да ті энӧ волнуйтчӧй, ми жӧ ас йӧз, ставсӧ гӧгӧрвоам.
И Люба пыр жӧ кутіс чувствуйтны, мый тайӧ збыльысь ас, матысса йӧз, мый найӧ ёна гажтӧмчӧмаӧсь Рӧдинаысь да виччысьӧны сысянь оз официальнӧй доклад, а медся прӧстӧй рассказ.
И сійӧ заводитіс висьтавлыны восстановительнӧй уджъяс йылысь, каръяс да сиктъяс стрӧитӧм йылысь, быдлунся разнӧй делӧяс йылысь. Сэні, Киевын, тайӧ делӧясыс, гашкӧ, и эз быд вылӧ вӧчны впечатление, но тані, гортсянь ылын, границаяс да пространствояс вомӧн вайӧм бӧрын, лоины великӧй страналӧн лолалӧмӧн, миян, сӧветскӧй олӧмлӧн сьӧлӧмлы дона приметаясӧн.
Дас кӧкъямысӧд глава
Мӧд лунас, пыр жӧ завтрак бӧрын, Люба муніс тӧдмасьны карнас.
Соколов корис сійӧс виччысьыштны, кор сылӧн эштас приёмыс, медым мунны ӧтлаын, но Люба эз сӧгласитчы.
— Тэ мун уджав, — шуис сійӧ, — а ме неуна шӧйтышта ӧтнам.
Кыкӧн ми тэкӧд дугдывтӧг кутам сёрнитны, и ме нинӧм ог аддзыв.
Соколов эз кут вензьыны.
Сійӧ колльӧдіс гӧтырсӧ комендатура ворота дорӧдз, висьталіс, кытысь сійӧс позьӧ корсьны, сетіс аслас телефонлысь номерсӧ да муніс удж вылӧ.
Кар кузя ньӧжйӧник восьлалысь Люба водзын ӧти бӧрся мӧд воссялісны веськыд, ӧкуратнӧй уличаяс; уличаяс ӧтар-мӧдар бокас кузь радъясӧн сулалісны зарни коръяса арся нинпуяс.
Люба прӧйдитіс важ замок дінті, кӧні ӧні олісны беженецъяс, переселенецъяс да вообщӧ йӧз, кодъяслы некӧн вӧлі овнысӧ, да ӧні любопытствоӧн видзӧдіс паныдасьысьяслӧн чужӧмъясӧ.
Став сертиыс чувствуйтчис, мый Дорнау олӧ деятельнӧй, полнокровнӧй олӧмӧн.
Кӧть Люба эз на тӧдмась став карнас, но сылӧн лои нин первой представление кар йывсьыс, кӧні, гашкӧ, ковмас овны бура дыр, и сійӧ час кык мысти бӧр локтіс комендатураӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукыштіс верӧс дінас, кывзыштіс немецъяскӧд сылысь сёрнисӧ разнӧй быдлунся делӧяс йылысь, виччысис, кор петасны посетительясыс, да сэсся шуис:
— Тэ тӧдан, зэв интереснӧй кар.
И тӧдан, талунъя лунӧдз меным «Германия», «немец» кывъяс медсясӧ йитчылісны войнакӧд.
А вот тані, буретш тайӧ немецкӧй карас, ме кыдзкӧ торйӧн пыдісянь куті чувствуйтны мир.
И меным кажитчӧ, мый немецъяс ӧні долженӧсь жӧ ценитны мир.
Ме видзӧді, кыдзи найӧ весалӧны развалинаяс.
Дерт, сьӧкыд удж, но век жӧ тайӧ мирнӧй удж, да, тыдалӧ, сы вӧсна налӧн вӧліны долыд чужӧмъяс.
Найӧ, навернӧ, и стрӧитны кутасны бура, радпырысь.
Соколов внимательнӧя кывзіс гӧтырыслысь висьталӧмсӧ.
Сійӧ виччысис тайӧ первой сёрнисӧ, медым тӧдмавны Любалысь настроениесӧ да сылысь кӧсйӧмъяссӧ.
— А кыдзи тэ представляйтан ассьыд олӧмтӧ тані? — юаліс сійӧ.
Люба серӧктіс:
— Но, меным, тыдалӧ, тані уджтӧг пукавны оз ковмы.
Тӧрытъя встреча дырйи тыдовтчис, мый миян комендатураын унатор на колӧ котыртны.
Тэ эн тӧждысь, клубнӧй уджтӧ да самодеятельностьтӧ ме нин старайтча котыртны кыдз колӧ, тайӧ менам специальность серти.
Сэтшӧм артистъясӧс миян пӧвстысь аддзам — сӧмын дивӧыд босьтас...
— А тэ тӧдан, ме вот неважӧн вои выводӧ, мый тэныд ёнджыкасӧ ковмас уджавны немецъяскӧд.
— Меным?
Немецъяскӧд?
Любаӧс тайӧ явӧ чуймӧдіс.
— Да, именнӧ немецъяскӧд, и тайӧ важнӧджык комендатураын удж дорысь.
Люба кӧрыштіс синкымъяссӧ:
— Ме мыйкӧ ог гӧгӧрво тэнсьыд.
— Тайӧс абу сэтшӧм сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Тэ сӧмын думышт, мый ӧні сэтшӧм Германияыс!
Уськӧд тӧдвылад, мый тайӧ талантливӧй да удж радейтысь народыс дас кык во чӧж мучитчис гитлеровскӧй иго улын.
Тысяча ӧкмыссё нелямын ӧтиӧд воын на Сталин ёрт висьтавліс, мый гитлеровскӧй заправилӧясӧн поработитӧм германскӧй народ лоӧ миян союзникӧн тайӧ великӧй войнаас.
И вот сылы воис избавление.
Быттьӧ зэв кӧдзыд тӧв бӧрын, зэв чорыд морозъяс бӧрын воис тулыс да первой шоныд зэр мыськис муяс да вӧръяс, садьмӧдіс найӧс олӧмӧ.
И кыдзи майскӧй зэр бӧрын ловзьӧ ывлаыс, сідзи ловзьӧ ӧні став медбурыс тайӧ странаас.
Ме висьтала та йылысь тэныд сы вӧсна, мый выль Германиялы, кодӧс миян отсӧгӧн ӧні лӧсьӧдӧ немецкӧй народ, ёна колӧ и настӧящӧй искусство.
Соколовӧс сэтшӧма ӧзйӧдіс аслас планыс, мый сійӧ весиг чеччис стул вывсьыс.
— Тэ гӧгӧрвоан, Люба, — водзӧ висьталіс сійӧ, — вот, например, Сӧветскӧй Союз йылысь йӧзыс тані нинӧм оз тӧдны, а кӧсйӧны тӧдны ставсӧ.
И найӧ кӧ аддзасны сцена вылысь, кыдзи ми олам, мый вӧсна уджалам, кытчӧ стремитчам, то куш тайӧ вермас восьтыны налы синъяссӧ став вылас, мый миянкӧд лои.
Тані со немецъяс зільӧны чукӧртны труппа да регыд кӧсйӧны петкӧдлыны первой спектакль.
Но налы колӧ отсавны, колӧ тӧдмӧдны найӧс сӧветскӧй драматургияӧн, колӧ вӧчны сідзи, медым Дорнауса театрӧ окотапырысь волывлісны рабочӧйяс, медым театрыс ӧтвечайтіс налӧн запросъяслы да потребностьяслы.
— Тӧдан, Серёжа, ме, тыдалӧ, татшӧм удж вылад ньӧти абу подготовленнӧй.
И немецъясӧс ме ньӧти ог тӧд.
— Ми ӧд водзджыксӧ ньӧти жӧ эгӧ тӧдлӧй немецъясӧс.
Но абу таын делӧыс.
Ме кӧсъя, Любонька, медым тэ гӧгӧрвоим, мый искусствоыс и тані — абу прӧстӧ гажӧдчӧм, а зэв ёсь политическӧй тышлӧн участокъясысь ӧти.
Тэ ачыд зэв регыд аддзан, кутшӧм ставыс тайӧ важнӧ.
Миян пай вылӧ уси почётнӧй мог — отсавны немецкӧй народлы создайтны миролюбивӧй государство.
Весиг лолыд сувтлӧ, кор думайтан тайӧ кывъяслӧн тӧдчанлун йылысь.
Гӧгӧрвоан, мыйта тані тэныд интереснӧй удж?
— Ме тэнӧ зэв бура гӧгӧрвоа, — сӧгласитчис Люба. — Прӧстӧ меным сьӧкыд мынтӧдчыны мӧвпысь, мый гӧгӧр ветлӧдлӧны на нацистъяс.
— Тані делӧыс ёна сложнӧйджык.
Унджык населениеыс нацистъяслы эз и сочувствуйтлы.
Эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс некор эз вӧвны Гитлер дор, а выль Германия стрӧитӧмӧ оз жӧ кӧсйыны босьтчыны.
— Да, ставыс тайӧ, кӧнкӧ, абу сэтшӧм прӧстӧ, — думыштчӧмӧн шуис Люба.
Комнатаӧ пырис майор Савченко.
— Бур лун, другъяс, — шуис сійӧ. — Ті тӧрыт зэв бура висьталінныд, Любовь Павловна.
Ыджыд аттьӧ тіянлы.
Сійӧ пуксис стул вылӧ, пӧрччис фуражкасӧ да чышкыштіс носӧвӧй чышъяннас плешсӧ, кӧть эськӧ ывлаын ньӧти эз вӧв жар.
— Мый нӧ тайӧ ті, майор? — юаліс Соколов.
— Да Валя рапортъясӧн дзикӧдз мучитіс.
Талун ещӧ ӧтиӧс сетіс.
Соколов серӧктіс:
— Витӧд номер?
Савченко эз удит вочавидзны, — ӧдзӧс сайын кыліс шум и порог дорын тыдовтчис сержант Кривонос.
Сылан чужӧмыс вӧлі недӧвӧльнӧй, весиг дӧзмӧм.
— Майор ёрт, разрешитӧй шыасьны? — решительнӧя шуис Кривонос. — Тані тіян дінӧ воис ӧти немец, юасьӧ му йылысь.
Ме сылы став консультациясӧ нин тырвыйӧ сеті, а сійӧ, чудак, оз верит, кӧсйӧ ставсӧ тіянсянь кывны.
Сэтшӧм вериттӧм Фома, весиг дивӧ!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Кривонос кежис бокӧ, и порог дорын тыдовтчис Эрих Лешнер.
— И ещӧ ме тіянлы кӧсйи доложитны: вӧлӧмкӧ, кулацкӧй сямыс быд странаын ӧткодь, — содтіс Кривонос.
Грӧзитана записка пӧлучитӧм бӧрын Лешнер пыр жӧ мӧдӧдчис сӧветскӧй комендатураӧ.
Первой, кодӧс сійӧ аддзис сэтысь, вӧлі Кривонос.
Сержант ышӧдана тапкӧдыштіс сылы пельпомас: ӧбидаӧ пӧ сійӧс оз сетны.
Но Лешнер кӧсйис кывны тайӧ кывъяссӧ начальствосянь, и Кривонос нуӧдіс недӧверчивӧй посетительӧс майор дінӧ.
— Зэв ёна извиняйтча, господин офицер! — заводитіс Лешнер, кор Кривонос кежис бокӧ. — Ме эськӧ эг лысьт беспокоитны тіянӧс, не кӧ тайӧ подлӧй грӧзитчӧмъясыс.
Менӧ шуӧны Эрих Лешнер, ме ола Гротдорфын.
— Мый лои, господин Лешнер? — юаліс майор, кодлы пыр жӧ дум вылас уси туй вылын тайӧ крестьяниныскӧд сёрниыс.
— Аддзанныд-ӧ, миян сикткӧд орччӧн эм кык имение: господин Фукслӧн да штурмбанфюрер Зандерлӧн.
— Тӧда, кыкнанныслӧн ӧтлаын сизимсё кык гектар.
— Сідзкӧ вот, ми заводитім лӧсьӧдчыны юклыны тайӧ мусӧ, а талун ме аддзи ӧдзӧсӧ сутшкӧм татшӧм записка.
Но, и оз ков сы вылӧ некутшӧм внимание пуктыны, — авторитетнӧя шуис Кривонос.
— Сержант ёрт, мунӧй асланыд местаӧ приёмнӧйӧ, — тшӧктіс Савченко.
Кривонос бергӧдчис да петіс.
— Сідзкӧ со мый, господин Лешнер, — сылы нюжӧдӧм запискасӧ лыддьӧм бӧрын шуис майор.
— Лӧсьӧдчӧй водзӧ му юклӧм кежлӧ да видзӧдӧй, медым сэк кості эмбурыс эз пышйы тіянысь.
Ми сӧмын на кутім мӧсъяслысь быдса стада.
Господин Швальбе кӧсйӧма найӧс, аддзанныд-ӧ, вузавны.
А тайӧ мӧсъяссӧ, выль закон серти, колӧ юклыны крестьяна костын.
— А ме та йылысь и кӧсйи висьтавны тіянлы! — шуис Лешнер.
— Да, та бӧрся колӧ видзӧдны тіянлы аслыныд, сы вӧсна мый став бӧрсяыс видзӧдны ми огӧ вермӧй.
А быдсяма бумагаторъяссӧ пыдди энӧ пуктӧй.
Вӧлі эськӧ дивӧ, зандеръяс да фуксъяс кӧ ас вӧлясьыс сетісны ассьыныс имуществосӧ.
Мӧд недельнас, субӧтаӧ, тіян сиктын заводитчас му юклӧм.
Висьтала тіянлы дзик стӧча.
Магистрат ыстас землемерӧс.
А ми нин вӧчам сідзи, медым тіянлы некод эз мешайт.
— Сідзкӧ, локтан субӧтаӧ позьӧ заводитны? — юаліс Лешнер. — Ыджыд аттьӧ, господин офицер, ыджыд аттьӧ!
Вот радӧсь лоӧны миян йӧз, висьтала да!
— И ещӧ кутӧй тӧдвыланыд, — шуис Савченко, — кутасны мунны сёрнияс, мый тіянлы запретитӧма юклыны мусӧ, быттьӧ сы вылӧ колӧ му кӧзяевалӧн согласие, — ӧти кывйӧн кӧ, унапӧлӧс сёрни на лоӧ.
Ставыс вылӧ ӧти ӧтвет: юклӧй му!
Со дзик ӧти правильнӧй линия, а став ӧстальнӧйыс — классӧвӧй враглӧн лӧсьӧдлӧмтор.
— Лэдзисны кӧ эськӧ менӧ сэтчӧ инструкторӧн, — эз вермы кутчысьны Кривонос, коді бара нин пырис комнатаӧ.
Но сійӧ казяліс майорлысь сы вылӧ недӧвӧльнӧя видзӧдлӧмсӧ, нюжӧдчис веськыда да шуис: — Майор ёрт, разрешитӧй шыасьны капитан дінӧ?
— Шыасьӧй.
— Капитан ёрт, тіян дінӧ локтіс эсійӧ знаменитӧй актрисаыд, а сыкӧд кутшӧмкӧ зэв кыз дама.
Прикажитанныд лэдзны?
— Корӧй.
Эрих Лешнерлы ставыс вӧлі яснӧ.
Сьӧлӧм вылас сылы лои зэв долыд.
Сійӧ прӧститчис майоркӧд да мӧдӧдчис ӧдзӧслань буретш сійӧ здукас, кор Эдит Гартман фрау Линдекӧд пырисны комнатаӧ.
Кор Эдит аддзис Лешнерӧс, сійӧ чуймӧмӧн сувтіс:
— Эрих, тэ тані?
Мыйла нӧ тэ эн пырав миянӧ?
— Некор, Эдит, — тэрмасигтырйи вочавидзис Лешнер.
— Зэв важнӧй делӧяс.
Ме бӧрынджык пырала.
Ещӧ ӧтчыд аттьӧ тіянлы, господин офицер.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс.
Эдит Гартман колльӧдіс сійӧс синнас, сэсся фрау Линде бӧрся матыстчис Соколов дінӧ да ресторанса кӧзяйкакӧд пӧшти дзик ӧттшӧтш шуис:
— Видза оланныд, господин капитан!
Видза оланныд, господа!
— Видза оланныд, фрау Гартман! — вочавидзис Соколов. — Ті важӧн тӧданныд господин Лешнерӧс?
— Тайӧ менам воча вок.
Ми кыкнанным Гротдорфысь.
Ыджыд интересӧн видзӧдіс Люба кыкнан нывбаба вылас.
Эдит Гартманлӧн восьса, тӧлка чужӧмыс сылы воис сьӧлӧм вылас.
Ӧні Эдит неуна волнуйтчис. Сылӧн банбокъясыс то гӧрдӧдлісны, то лолісны кельыдӧсь.
Фрау Линде, мӧдарӧ, чувствуйтіс асьсӧ зэв увереннӧя.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — корис кыкнан нывбабасӧ Соколов. — Ме кывза тіянӧс, фрау Гартман.
Чайта, миян первой паныдасьӧм эз коль омӧль казьтылӧмъяс?
Эдит гӧрдӧдіс:
— Ме кори эськӧ тіянӧс вунӧдны та йылысь, господин капитан.
Соколов довкнитіс юрнас, тайӧн петкӧдліс ассьыс сӧгласитчӧмсӧ.
— Кутшӧм делӧяс нӧ вайӧдісны тіянӧс ме дінӧ?
Эдит кӧсйис вочавидзны, но сэки сюйсис фрау Линде да водзӧ сёрнисӧ кутіс нуӧдны сійӧ.
— Тайӧ медсясӧ менам делӧяс, господин капитан.
— Кывза тіянӧс.
— Делӧыс зэв прӧстӧй.
Менам эм ресторан «Зарни корона», сылӧн век вӧлі миян карын зэв бур репутация.
Дерт, ӧні гӧститӧдны нинӧмӧн — ставыс ӧд карточкаяс серти.
Но неважӧн заводитісны уджавны сур вӧчан заводъяс.
Правда, найӧ вӧчӧны сӧмын слаб, куим процента сур, но и тайӧ нин абу сэтшӧм омӧль.
Сідзкӧ вот, тайӧ лунъясӧ ресторансӧ лоӧ восьтӧма.
Ме шыасьлі магистратӧ, и меным сетісны нин разрешение.
Фрау Линде сяркӧдіс пулемёт моз.
Капитан Соколов муртса вевъяліс следитны сылӧн кывъяс бӧрся.
— Ме ог гӧгӧрво: мыйла ті локтінныд ме дінӧ? — юаліс сійӧ.
— Пыр висьтала, пыр висьтала, господин капитан.
Делӧыс зэв прӧстӧй.
Менам ресторанын эм неыджыд эстрада.
Ме кӧсйи эськӧ публикаӧс гажӧдӧм могысь сетны рыт чӧжнас кымынкӧ эстраднӧй номер.
Дорнауса олысьяс сэтшӧма гажтӧмчисны культурнӧй развлечениеясысь!
— А кутшӧм отношение нӧ та дінӧ имеитӧ фрау Гартман?
— Фрау Эдит кутас сьывны, а сылӧн пӧдругаыс — йӧктыны.
Налӧн зэв бура артмас.
Ме лоа зэв рад, господин капитан кӧ волас менам заведениеӧ.
Господин капитанлы менам век сюрӧ крепыдджык сур.
— Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, — шуис Соколов, но фрау Линде вӧчис вид, быттьӧ эз казяв сылысь ирониясӧ.
— Ми тӧдам, мый репертуарсӧ должен утвердитны комендатура, — виччысьтӧг резкӧя шуис Эдит. — Ме кора разрешитны меным сьывны тайӧ сьыланкывсӧ! — И сійӧ нюжӧдіс капитанлы нотаяс.
Сёрниыс Эдитлы кутіс лоны зэв сьӧкыдӧн.
Сылы вӧлі вывті яндзим петкӧдлыны капитанлы сійӧ сьыланкывлысь текстсӧ, кодӧс сійӧ кӧсйис сьывны.
Но сійӧ ачыс бӧрйис тайӧ туйсӧ, и сылы нинӧм эз коль мӧдтор, кыдзи мунны сы кузя помӧдз.
Капитан босьтіс нотаяссӧ, лэдзис син пырыс строчкаяссӧ да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Тайӧ вӧлі обычнӧй эстраднӧй пошлӧй сьыланкыв.
Капитан здук кежлӧ думыштчис.
Сылӧн эз вӧвны помкаяс запретитны исполняйтны татшӧм номеръяссӧ.
— Ті збыльысь кӧсъянныд тайӧс сьывны?
— Да.
Мый тіянлы оз кажитчы?
— Неуна тешкодь, — шуис капитан. — Но мый нӧ, тані ме, кӧть и жаль, ог вермы нинӧм паныд шуны.
Кӧсъянныд кӧ, пӧжалуйста, сьылӧй.
Фрау Линде пыр жӧ чеччис.
— Ыджыд аттьӧ, господин капитан, — юрнас тэрыба довкйӧдліг шуаліс сійӧ. — Ми вӧлім уверенӧсь, мый ті разрешитанныд.
Став бурсӧ сиа тіянлы, господин капитан.
Сійӧ мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Эдит чеччис.
— Ӧти минута, фрау Гартман!
Эдит дрӧгмуні.
Сідзкӧ, эз на помась!
Мый йылысь нӧ вермас ещӧ юавны капитан?
— Меным кольччывны жӧ? — крута бергӧдчис ӧдзӧс дорын нин фрау Линде.
— Оз ков, ті верманныд мунны.
— Аддзысьлытӧдз, — тӧдчӧдӧмӧн вежливӧя шуис ресторанса кӧзяйка, аслас став виднас петкӧдліс, мый сылы дзик веськодь капитанлӧн Эдит Гартманкӧд торъя сёрниыс.
— Ме тіянӧс дыр ог кут, — шыасис Соколов актриса дінӧ.
— Кывза тіянӧс, господин капитан.
— Кыдзи тіянлы ӧні овсьӧ, фрау Гартман?
Актрисалӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс.
— Кыдзи и став немецъяслы, господин капитан. — Сылӧн гӧлӧсыс вочасӧн кутіс лоны увереннӧйӧн. — Неуна сёян и ещӧ этшаджык надея.
— А мый вылӧ ті надейтчанныд, фрау Гартман, абу кӧ тайӧ гусятор?
— Абу, тайӧ абу гусятор.
Ме надейтча, мый коркӧ Германия бара лоӧ единӧйӧн, надейтча, мый тайӧ Германияас лоӧ подлиннӧй искусство да лоӧны театръяс, кӧні позьны кутас сувтӧдавны настӧящӧй пьесаяс.
Со и став надеяясыс менам.
Абу нин сэтшӧм уна, кыдзи аддзанныд.
— Ми сідз жӧ чайтам.
— Ог тӧд, ог тӧд...
— Верманныд не сомневайтчыны, фрау Гартман.
Ӧтисайын висьталӧй: мыйла ті комын коймӧд воын энӧ мунӧй Америкаӧ?
— Ме эг представляйт аслым олӧм рӧдинаысь бокын.
— Прӧститӧй менӧ любопытствоысь: мый ті вӧчинныд став тайӧ вояс чӧжыс?
— Выступайті варьетеын.
— А мый лӧсьӧдчанныд вӧчны ӧні?
— Тайӧс ті тӧданныд нин; кута сьывны да йӧктыны мамаша Линде ресторанын.
— Сідзкӧ, тіянлы нинӧм эз вежсьы?
Сідзкӧ, ті кӧсъянныд виччысьны, кор немецкӧй народ лӧсьӧдас тіянлы лӧсялана условиеяс, медым сэсся спокойнӧя петны сцена вылӧ да ворсны Шиллерлысь Луиза Миллерӧс?
Ог кӧ ӧшибайтчы, Луиза — тіян медбӧръя роль?
— Ті весиг тайӧс тӧданныд? — Эдитлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Да, и не сӧмын тайӧс, но и уна мукӧдтор.
Ті, кӧнкӧ, кывлінныд, фрау Гартман, Генералиссимус Сталинлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый гитлеръяс волӧны и мунӧны, а германскӧй народ, а германскӧй государство кольӧ.
И вот ӧні немецкӧй народ миян отсӧгӧн заводитӧ стрӧитны выль, свободнӧй олӧм, и, верманныд не сомневайтчыны, сійӧс стрӧитас.
Но ме кӧсъя висьтавны тіянлы, мый кор тіян надеяясыд пӧртсясны олӧмӧ да тіянлы бара окота лоӧ петны сцена вылӧ радейтана рольясын, видзӧдысьяс, тыдалӧ, кутасны интересуйтчыны: а мый вӧчис став тайӧ кад чӧжыс известнӧй драматическӧй актриса Эдит Гартман?
Мый нӧ, ті верманныд гордӧя вочавидзны: сьылі ресторанын!
Сиа став бурсӧ тіянлы, фрау Гартман.
Прӧститӧй, мый задержиті тіянӧс.
Сёрнитны сэсся нинӧм йылысь, Эдит тайӧс гӧгӧрвоис.
Сылы кажитчис, мый капитан гӧлӧсын кыліс зывӧктӧм.
Эдит чеччис, вӧчис кымынкӧ воськов ӧдзӧслань, сувтіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, сэсся, тыдалӧ, вежис думсӧ да ӧдйӧ петіс комнатаысь.
Соколов чӧв олігтыр видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Люба, коді став тайӧ сёрни чӧжыс эз шу ни ӧти кыв, жугыля да такӧд тшӧтш гӧгӧрвоана довкнитіс сылы юрнас.
Дас ӧкмысӧд глава
Гротдорфса олысьяс пӧвстын шызьӧмыс пыр содіс: некор на эз вӧвлыны сэтшӧм событиеясыс, кодъясӧс найӧ виччысисны.
Сэтчӧ жӧ уна крестьяна пӧлучитісны грӧзитана запискаяс: кодкӧ кӧсйис повзьӧдны ставнас сиктсӧ.
Но век жӧ мусӧ пӧлучитны кӧсйӧмыс вӧлі полӧмсьыс ыджыдджык.
А сыысь кындзи, налы сетліс уверенность официальнӧ йӧзӧдӧм закон, кодӧс лэдзисны немецкӧй провинцияясса правительствояс.
Тайӧ закон серти юклыссисны став владениеяс, кодъяс сё гектарысь ыджыдджыкӧсь.
Тайӧ недельнас Лешнер некымынысь воліс Дорнауӧ, Михаэлис ордӧ.
Магистратса уджалысьяс подробнӧя висьталісны сылы, кыдзи колӧ юклыны мусӧ.
Думсьыс Лешнер ёна надейтчис майор Савченко волӧм вылӧ, кӧть эськӧ сёрнитігӧн сійӧ тӧдчӧдліс нин, мый реформасӧ долженӧсь пӧртны олӧмӧ асьныс немецъяс.
Тайӧ лунъясас Гротдорфын вӧлі этша муа крестьяналӧн да беднякъяслӧн собрание, кӧні бӧрйисны реформа нуӧдӧм кузя комиссия.
Председательнас индісны Лешнерӧс.
Сылы отсасьысьясӧн бӧрйисны Петер Крумӧс да Вальтер Шильдӧс.
Мӧд лунас налы куимнанныслы воисны грӧзитана анонимнӧй запискаяс.
И кӧть татшӧм запискаяс дінас сиктын велалісны нин, век жӧ Лешнерлӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Суботалы паныда войӧ комиссияса членъяс эз водлыны, обсуждайтісны му юклӧм кузя уджъяслысь плансӧ.
Первой колӧ вӧлі пӧлучитны управляющӧйяссянь угодьеяслысь точнӧй планъяс.
Асывнас водз Дорнауысь воас землемер.
Сэсся найӧ петасны му вылӧ.
Лешнерлы кажитчис, мый став йывсьыс ӧні думайтӧма да некутшӧм виччысьтӧмтор оз нин вермы лоны.
Коркӧ и воис асыв, шондіа да мелі, — арыс тайӧ воас вӧлі вӧвлытӧм шоныд.
Комиссиялы эз терпитсьы ӧдйӧджык босьтчыны делӧӧ, но Лешнер эз тэрмась.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс туй вылӧ: а друг русскӧй майор век жӧ локтас?
Вӧлі кӧ эськӧ сӧветскӧй офицер, Лешнер чувствуйтіс эськӧ асьсӧ увереннӧйджыка.
Но комендатураысь некод эз вӧв, а кадыс муніс.
Водзӧ нюжӧдны вӧлі оз нин позь.
Комиссия мӧдӧдчис помещичӧй усадьбаяслань, и Лешнер да сылӧн отсасьысьяс бӧрся мӧдӧдчисны Гротдорфысь пӧшти став олысьясыс.
Эрих Лешнер таркӧдчыштіс Фукс усадьбаса воротаӧ, но эз кыв ни ӧти шытор.
Эрих кутіс таркӧдны ёнджыка.
Сійӧ кучкаліс беддьӧн уль дубӧвӧй пӧвъясӧ, и кучкалӧм шыыс асъя чӧв-лӧньын кыліс став сикт пасьтаыс.
Медбӧрын, дыр виччысьӧм мысти кыліс шаракылӧм, и сьӧкыд ворота воссис.
Пӧрысь стӧрӧж спокойнӧя видзӧдліс крестьяна вылӧ да висьталіс, мый господин управляющӧй тӧрыт войнас муніс да код тӧдас, кор воас бӧрсӧ.
Сійӧ коли татчӧ ӧтнас, да сылы тшӧктӧма некодӧс не лэдзны.
Йӧз эз веритны асланыс пельяслы.
Ӧд поместьеын долженӧсь лоны господин Фукслӧн уна уджалысьяс.
Пӧрысь стӧрӧжлӧн запретитӧм вылӧ видзӧдтӧг крестьяна уськӧдчисны восьса воротаӧ.
Медводз найӧ котӧртісны конюшняясӧ да картаясӧ.
Быдлаын вӧлі тыртӧм.
Джуджыд кирпич стена бокын куйлісны начкӧм мӧсъяслӧн тушаяс.
Квайт вӧв туплясисны конюшня сайын.
Налысь вӧлі вундалӧма бӧр кокъяссьыс сӧнъяссӧ.
Управляющӧй удитӧма тшыкӧдлыны весиг машинаяссӧ.
Тыдалӧ, сылы отсасьӧмаӧсь вернӧй прихлебательясыс: ӧти морт эз вермы эськӧ вӧчны ставсӧ тайӧс да та мында вредитны.
Йӧз чукӧр уськӧдчис Зандер поместьелань.
Сэні эз вӧв весиг стӧрӧжыс.
— Кытысь нӧ ми босьтам муясыслысь нотариальнӧй планъяссӧ?!
— лёкысь горӧдіс Лешнер.
Тайӧ кывъясыс шӧйӧвоштісны крестьянаӧс.
Ӧні, кор найӧ, медбӧрын, смелмӧдчисны юклыны му, татшӧм пустякыс вермис торкны став делӧсӧ.
— А гашкӧ, ми асьным корсям тайӧ планъяссӧ? — горӧдіс Вальтер Шильд да ӧдйӧ мӧдӧдчис Зандер керкалань.
Мукӧдыс падъялігтыр мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Крестьяна пырисны ыджыд приёмнӧйӧ, кытчӧ унаысь волывлісны управляющӧй дінӧ быдсяма могъясӧн.
Приёмнӧй шӧрас ыджыд пызан вылын куйліс Гротдорфса став му участокъяслӧн планыс.
Шӧрас вӧлі сутшкӧма ыджыд пурт; пуртнас сатшкӧм бумагатор вылӧ вӧлі гижӧма:
«Коді босьтас му, сылы смерть!»
Эрих Лешнер видзӧдліс раммӧм ёртъяс вылас, нюммуніс, локтіс матӧджык да смела нетшыштіс пуртсӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый управляющӧйяс кӧсйӧмаӧсь кӧть медбӧръяысь повзьӧдны крестьянаӧс.
Оз, повзьӧдны асьнысӧ найӧ оз сетны!
Лешнер босьтіс киас чертёжсӧ да муніс корсьны землемерӧс, коді сэк кості вӧлі воӧма нин да виччысис сійӧс.
Ӧні позьӧ вӧлі заводитны.
— А кодлы колӧны тіян чертёжъясыд? — чуймис землемер. — Ландрат тӧрыт на сетіс меным планъяссӧ сійӧ муясыслысь, кодъясӧс колӧ юклыны.
Регыд сійӧ и ачыс воас.
Йӧз чукӧрын кокньыда ышловзисны.
Сідзкӧ, ставсӧ водзвыв артыштӧма, сідзкӧ, некутшӧм вын ӧні оз нин вермы сувтӧдны реформасӧ?
А век жӧ кыдзкӧ полан...
А землемер тэрмӧдліс: дыр-ӧ нӧ позьӧ лӧсьӧдчыны?
Кор тувъялісны межа костӧ первой майӧгтор да Вальтер Шильд шуис первой фамилиесӧ, сиктысь котӧрӧн воис детинка. Сылӧн лолыс вӧлі дзикӧдз тырӧма.
Сійӧ матыстчис Лешнер дінӧ, сетіс сылы письмӧ да дзебсис йӧз чукӧрас.
Письмӧыс воӧма почтаӧн Эрихлӧн адрес кузя, и Марта пырысь-пыр ыстӧма сійӧс верӧсыслы.
Письмӧыс вӧлі господин Фукссянь.
Помещик обращайтчис Лешнер дінӧ да Гротдорфса став крестьяна дінӧ.
Сійӧ чуксаліс найӧс не веритны большевистскӧй выдумкаяслы.
Енмыс пӧ некор оз прӧстит налы татшӧм ыджыд грексӧ.
Грӧзитчӧмъяс да ёрӧмъяс бӧрын вӧлі гижӧма, мый сійӧ бӧр воас, мыйӧн сӧмын Америка да Англия вӧтласны Германияысь большевикъясӧс.
А Соединённӧй Штатъясын, гижис сійӧ, та йылысь сёрнитӧны збыльысь нин.
Вот сэки сійӧ, Фукс, куляс кучиксӧ быдӧнлысь, коді лысьтас босьтны сылысь кӧть ӧти морген му!
Лешнер нарошнӧ вешйис бокӧ.
Сійӧ дӧгадывайтчис, мый йылысь вермисны гижны письмӧас, да нинӧм бурсӧ сыысь эз виччысь, но сійӧ, мый лыддис тайӧ письмӧсьыс, шемӧсмӧдіс сійӧс.
Ӧд Сӧветскӧй Союзлы паныд Америкалӧн война йылысь сэтшӧма мечтайтліс Гитлер аслас пеж олӧмлӧн медбӧръя лунъясас!
Тайӧ вӧлі кулысь нацистскӧй стройлӧн дзик ӧти надея.
А ӧні тайӧ жӧ идеяыс бара кыптӧма, но дзик нин мӧдар боксянь.
Уджнас ылалӧм крестьяна эз казявны Лешнерлысь переживайтӧмсӧ.
Уджыс муніс ӧдйӧ.
Дорнаусянь воис ландрат, став крестьянскӧй делӧяс кузя магистратса уполномоченнӧй.
Сійӧ локтӧм бӧрын йӧз гажмисны.
Ӧні некод нин эз сомневайтчы сыын, мый му юклӧм — законнӧй делӧ.
Ӧтнас Лешнер ветлӧдліс сьӧд кымӧр кодь да неокотапырысь ӧтвечайтіс юасьӧмъяс вылӧ.
Зато кутшӧм рад лои сійӧ, кор, медбӧрын, майор Савченколӧн ичӧтик лӧз автомобильыс тыдовтчис туй вылын, а здук мысти майор да Валя локтісны на дінӧ!
Эрих Лешнер матыстчис Савченко дінӧ.
Сійӧ нуӧдіс майорӧс бокӧджык да петкӧдліс сылы Фукссянь письмӧсӧ.
Стӧчлун ради Валя вуджӧдіс сійӧс роч кыв вылӧ.
Майор думыштчис, сэсся шпыньмуніс да шуис, мый сылы ӧд водзвыв висьтавлісны татшӧм грӧзитчӧмъяс лоны вермӧм йылысь.
Тайӧс ӧд и колӧ вӧлі виччысьны.
И мед сійӧ оз тӧждысь: мусӧ юклӧмыс нуӧдсьӧ тырвыйӧ законнӧй подувъяс вылын.
Найӧ ӧтлаын матыстчисны крестьяна дінӧ.
Шильд висьталіс пызанӧ сутшкӧм пурт йылысь, виалӧм скӧт йылысь, жугӧдлӧм машинаяс йылысь.
Майор зумыштчис.
— Тані нин ті асьныд мыжаӧсь, — шуис сійӧ. — Энӧ вермӧй следитны.
Участокъяс юклӧм, актъяс да гижӧдъяс составляйтӧм босьтіс быдса лун.
Рытъядорыс нин Лешнер босьтчис юклыны скӧт — самӧй сійӧ стадасӧ, кодӧс управляющӧйяс заводитлісны гусьӧн пышйӧдны.
Вӧлі постановитӧма юклыны мӧсъяссӧ мутӧм крестьяналы.
Лешнерлы пудъясьӧмӧн сюри ёна омӧльтчӧм, вид вылас мисьтӧм мӧс.
Сійӧ думыштіс, мый Марта лоӧ недӧвӧльнӧй, но эз шу ни ӧти кыв да сӧгласитчана довкнитіс юрнас.
Соседъясыс весиг чуймисны: Лешнер, комиссияса председатель, вермис эськӧ бӧрйыны аслыс и бурджык мӧскӧс.
Вӧлі рӧмдӧ нин, кор майор да Валя мунісны сиктысь.
Найӧ мунісны сӧмын на юклӧм муяс пӧлӧн.
Кӧнсюрӧ тыдалісны на йӧзлӧн мыгӧръясыс — тайӧ выль кӧзяева видлалісны ассьыныс участокъяссӧ.
Савченко нюммуніс да думыштіс, мый ӧнісянь тайӧ мусӧ немецкӧй крестьянинлысь позьӧ мырддьыны сӧмын сылӧн олӧмкӧд ӧтлаын.
Кызьӧд глава
Комнатаын вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Вӧлі нин рыт, но комендант век на эз ӧзты бисӧ.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс паськыд улича вылӧ, лэччысь шондіӧн югдӧдӧм ляпкыдик гӧраяс вылӧ, тротуаръяс кузя тэрмасьтӧг мунысь йӧз вылӧ.
На пиысь уналӧн чужӧмыс Чайкалы вӧлі тӧдса.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяслысь благополучиесӧ сетӧма сылӧн, карса комендантлӧн, киӧ.
Комендатура зданиелы паныдӧнмоз сулалысь особнячокын ӧзтісны электричество.
Полковник аддзис ӧшиньсьыс профильсӧ Люба Соколовалысь, коді лэдзис шторасӧ.
Профильыс вуджӧртіс да воши, а полковник век на сулаліс ичӧтик керка вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Капитан гӧтырлӧн воӧмыс виччысьтӧг жугыльмӧдіс Чайкаӧс.
Сійӧ зэв ёна мӧдіс чувствуйтны, кутшӧм сьӧкыд сылы овны семьяыскӧд торйӧн.
Полковник видзӧдіс пемыд улича вылӧ да думайтіс гӧтырыс йылысь, пияныс йылысь.
Гырысьӧсь нин лоины: ӧтиыс помалӧ десятилетка, мӧдыс пырис нин университетӧ!
Первойсӧ Чайка кӧсйыліс кӧть ӧти во кежлӧ босьтлыны став семьясӧ татчӧ, Германияӧ, но сэсся думайтыштіс да гӧгӧрвоис, мый таысь нинӧм бурыс оз артмы.
Преступлениеӧн вӧлі эськӧ заставитны эновтчыны челядьӧс велӧдчӧмысь, а Марияӧс уджсьыс.
— Мария... — полковник ньӧжйӧник шуис тайӧ нимсӧ да нюммуніс. — Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі тані!
Оз, нинӧм оз артмы тайӧ мечтайтӧмъясысь...
Регыд Мария кутас защищайтны диссертация, лоӧ наукаяс кузя кандидатӧн.
Сійӧ и сідз нин детскӧй висьӧмъяс кузя Москваын известнӧй врач.
Гашкӧ, бӧрынджык волас отпускӧ?..
Уличаясын ӧзтісны пӧнаръяс, и вуджӧръяс вомӧнавлісны уличасӧ.
Полковник вешйис ӧшинь дорысь.
Сійӧ пуксис креслӧӧ да включитіс турунвиж абажура лампа.
Небыдик югӧр югдӧдіс пызансӧ, уна сера пызандӧра вылӧ уси абажурсянь вуджӧрыс.
Китель зепсьыс полковник кыскис шӧри кусыньтӧм лӧз конверт.
Тайӧ Мариясянь письмӧ.
Тӧлысьнас куимысь-нёльысь воӧны Москваысь конвертъяс, кодъясӧс гижӧма сэтшӧм рӧднӧй, неувереннӧй почеркӧн.
Пияныс гижӧны частӧ жӧ.
Сійӧ паськӧдіс неуна куснясьӧм бумага листсӧ да пондіс лыддьыны.
Ӧні некод нин оз торк сылы!
«Тэ тӧдан, — гижис Мария, — ме ӧні кыдзкӧ вывті ёна чувствуйта чӧв-лӧньсӧ да мирсӧ.
Со мыйта кад нин коли Победа Лунсянь, но ӧнӧдз, садьмигӧн, ме чувствуйта, мый миян олӧмын лои мыйкӧ вывті буртор — помасис война!
И ставнас Москва, да оз, оз сӧмын Москва — ставнас странаным олӧ тайӧ чудеснӧй чувствонас шымыртӧмаӧн.
Нёль во чӧж йӧз уджалісны вынъяс жалиттӧг.
Кажитчис, вот воас победа — и налы окота лоӧ шойччыштны.
А артмис мӧдарӧ.
Ставныс уджалӧны ещӧ на ёнджыка.
Салдатъяс локталӧны армияысь, и ме некор нэмын эг аддзыв мирнӧй уджӧ татшӧма босьтчӧм, кыдзи налысь.
Йӧз гажтӧмчӧмаӧсь настӧящӧй уджысь.
Неважӧн менӧ назначитісны консультантӧн ыджыд детскӧй домӧ.
Тані воспитывайтсьӧны медсясӧ пӧгибнитӧм партизанъяслӧн челядь.
Олӧны найӧ бура.
Тайӧ стӧчджыка весиг абу детскӧй дом, а зэв ыджыд да дружнӧй, кӧть неуна и шумаджык семья.
И вот быдпӧрйӧ, кор ме сэтчӧ локта, меным шог лолӧ сьӧлӧм вылын.
Кутшӧма миянлы колӧ видзны мир, медым некор эз вермы сэсся лоны вит арӧса кагалӧн шог видзӧдласыс, кыдзи мучитчӧм верстьӧ мортлӧн!
Эм тані ӧти ичӧтик нывка Люся.
Тэ кӧ эськӧ аддзылін сӧмын, кыдзи сійӧ ме дінӧ велаліс!
Меным быдпӧрйӧ зэв сьӧкыд прӧщайтчыны сыкӧд.
Меным сэтшӧм окота босьтны сійӧс ас ордӧ!
Зэв окота эськӧ вӧлі сёрнитыштны тэкӧд тайӧторъяс йывсьыс.
Мый ті сэні, Германияас, вӧчанныд?
Чувствуйтанныд-ӧ ті, мый воис нин мир, али тіянлы век на мунӧ война?
Кыдзи ті сэні оланныд, мый йылысь думайтанныд, мый йылысь сёрнитанныд?
Диссертация защититӧм бӧрын ме постарайтча волыны тэ дінӧ.
Тэ меным петкӧдлан сійӧ странасӧ, кодӧс тасянь, Москвасянь, ме гӧгӧрвоны ог вермы...»
Полковник дугдіс лыддьыны письмӧсӧ да думыштчис.
Да, збыльысь зэв сьӧкыд ылісянь гӧгӧрвоны ставсӧ, мый вӧчсьӧ ӧні Германияын.
Ӧд война помасьӧмсянь коли сӧмын воджын.
Сійӧ ещӧ видзӧдліс письмӧ вылас.
Сідзкӧ, сылӧн олӧмӧ пырӧ ичӧтик нывка Люся?
Кутшӧм сійӧ?
Кутшӧмӧсь сылӧн синъясыс?
Лоӧ корны, медым Мария ыстіс фотокарточка.
Сэсся сійӧ представитіс аслыс, мый вот коркӧ ӧтчыд воссяс ӧдзӧс, и Мария, рӧднӧй, мелі, друг тыдовтчас комната порог дорын.
Сэки ӧдзӧсыс збыльысь дзуркнитіс, да сэтшӧм виччысьтӧг, мый полковник весиг дрӧгнитіс.
Полковник эз вермы друг мынтӧдчыны аслас мечтаясысь да пӧшти надеяӧн видзӧдліс сэтчӧ, комнатаыслӧн пемыд юкӧнас, но, кыдзи тыдовтчис, сӧмын сы могысь, медым аддзыны сэтысь майор Савченколысь пыр тшынасьысь каллянсӧ да дзормысь уссӧ.
Чайка нюммуніс да ӧшӧдчис креслӧ мыш вылас.
Сійӧ радейтліс беседуйтны спокойнӧй, пыр рассудительнӧй майоркӧд, кодлӧн повтӧмлун йылысь висьтавлісны легендаяс.
Полковник частӧ кывлывліс татшӧм рассказъяссӧ да думсьыс пасйис, мый Савченко петкӧдлӧма отвагасӧ буретш сэні, кӧні тайӧ вӧлі быть колана.
Войнаӧдз Савченко вӧлі Днепропетровщинаын ӧти ыджыд машинно-тракторнӧй станцияын механикӧн.
Видз-му овмӧс сійӧ тӧдіс зэв бура, и сы вӧсна полковник частӧ шыасьлывліс сы дінӧ.
Любӧй, весиг медся прӧстӧй вопрос вылӧ ӧтветиттӧдз сійӧ обязательнӧ кыкысь кыскыштліс ичӧтик дженьыдик каллянсӧ, коді пыр чурвидзис табакысла вижӧдӧм ус увсьыс.
Думайтӧмӧн быдтор вӧчысь да ставӧн уважайтана майор вылӧ позьӧ вӧлі смела надейтчыны быд делӧын, и кор комендатураын вӧлі котыртӧма партийнӧй организация, майорӧс единогласнӧ бӧрйисны парторгӧн.
Савченколы вӧлі нин ар нелямын гӧгӧр, но сійӧ сідзи и абу удитлӧма гӧтрасьны.
Ассьыс обязанностьяссӧ майор исполняйтліс зэв точнӧя, настойчивӧя да ӧкуратнӧя, кӧть Германияын уджыс сылы и эз кажитчы.
Сійӧ некыдз эз вермы мынтӧдчыны чувствуйтӧмысь, мый судьбаыс шыбитіс сійӧс комын во вылӧ бӧрӧ.
Мутӧм крестьяна, зэв посньыдик наделъяс, чересполосица, а орччӧн — зэв гырысь кулацкӧй да помещичӧй овмӧсъяс...
Помещик му вылын — трактор, а орччӧн — вӧв да мӧс, кодъясӧс ӧтлаӧ доддялӧма плугӧ.
Ӧти участок вылас — уна тонна удобрениеяс, а орччӧн — изгармӧм, истощитчӧм му, коді оз вай некутшӧм урожай.
Но лунысь лун Савченко пыр ёнджыка и ёнджыка убеждайтчис, мый нуӧдны странаын му юклӧм — сійӧ лоӧ кыскыны демократическӧй Германия стрӧитӧмӧ уна миллион гӧль крестьянаӧс.
Сылӧн став уджыс вӧлі буретш сыын, медым лӧсьӧдчыны земельнӧй реформа кежлӧ.
Полковник Чайкаӧс эз омӧльджыка беспокоитны экономическӧй олӧмлӧн и мукӧд вопросъяс.
Война помасьӧм бӧрын став промышленностьыс Германияын, мелкӧй кындзи, вуджис оккупационнӧй властьяс ведениеӧ, да та вӧсна Дорнауса комендатуралы ковмис нуӧдны контроль местнӧй предприятиеяс вылын.
Репарацияяс план олӧмӧ пӧртӧм сідзжӧ босьтліс бура уна кад.
Дженьыда кӧ висьтавны, полковник ӧтчыд сералігмоз шуис, мый сылы кӧ эськӧ сетісны ещӧ ӧти татшӧм жӧ майорӧс, сійӧ эськӧ вӧлі дзик спокойнӧй.
Савченко пуксис пызан дорас полковниклы паныд да чӧв олігтыр некымынысь кыскыштіс каллянсӧ.
— Письмӧ пӧлучитінныд? — заводитіс сійӧ.
— Да, — вочавидзис полковник. — Мӧдысь нин лыддя ас кежысь...
Найӧ бара чӧв олыштісны, ӧта-мӧд вылас видзӧдігтыр.
Савченколӧн чужӧмыс лои долыд.
Кажитчис, быттьӧ сылы дум вылас уси мыйкӧ зэв буртор.
Но сылӧн кывъясын нинӧм эз вӧв долыдыс.
— А ме со ӧтнам свет вылас, — меліа нюмъялігтыр шуис сійӧ. — Абу ни гӧтыр, ни челядь.
Но, гӧгӧрвоанныд, ӧткӧн ачымӧс ог чувствуйт.
Ог!
Ёртъяс менам лыдтӧм-щӧттӧм!
Уна письмӧяс меным гижӧны.
И ставныс корӧны МТС-ӧ локны...
— Но, тайӧс ковмас, навернӧ, виччысьыштны, — шуис полковник.
— Да, ме тӧда.
Сӧмын ӧд мечтайтны некодлы абу запретитӧма.
И вот ме частӧ думайта сы йылысь, кыдзи ме локта коркӧ гортӧ, а ёртъясӧй юаласны: мый нӧ пӧ тэ сэтшӧм дыр сэні манитчин?
Сэки ме и шуа налы: «Помалі тіянӧн заводитӧмсӧ, дона ёртъяс».
А мый, ӧд збыльысь, выиграйтны война — сійӧ сӧмын джын делӧ.
Со мыйта миян ӧні уджыс!
Сійӧ ланьтіс, ӧзтіс ассьыс каллянсӧ, сэсся чеччис, включитіс пӧтӧлӧкбердса лампасӧ да матыстчис Дорнау район карта дінӧ.
Сэтчӧ гӧрд карандашӧн вӧлі пасъялӧма сиктъяс, кӧні му юклӧмыс вӧлі помасьӧма нин.
— Абу ӧд пустяк, полковник ёрт! — шуис сійӧ карта вылӧ индігмоз. — Ӧні сійӧ немецъясыслысь, кодъяс пӧлучитісны му, некутшӧм вынӧн сійӧс он мырддьы.
— Да, — шуис Чайка, — дерт, абу пустяк!
Веськыда кӧ висьтавны, майор, ме частӧкодь жӧ думайтла сійӧ лун йывсьыс, кор миянлы тіянкӧд разрешитасны мунны татысь.
Интереснӧ, кутшӧм сэки лоӧ Германияыс, кутшӧм лоӧ Дорнау кар, кутшӧмӧн лоӧны татчӧс йӧзыс?
Сійӧ юалана видзӧдліс майор вылӧ да висьталіс водзӧ:
— Со нуӧдӧма земельнӧй реформа.
Тайӧ первой «ударсьыс» шатовтчисны нин Германия йылысь важ представлениеяс, сійӧ эз нин ло сэтшӧм, кутшӧм вӧлі тӧрыт.
Видзӧдӧ ачыс ас вылас, дивуйтчӧ да тӧднысӧ оз вермы.
Водзӧ — самоуправлениеяслысь полномочиеяс паськӧдӧм, а сэсся — представительнӧй орган лӧсьӧдӧм, коді ӧтувтас да веськӧдас усилиеяссӧ став немецъяслысь, кодъяс зільӧны аддзыны ассьыныс рӧдинасӧ единӧй демократическӧй государствоӧн.
Кор полковник висьтавліс тайӧс, сійӧ энергичнӧя кусньӧдліс кисьыс чуньяссӧ ӧти бӧрся мӧдӧс да чабыртіс кулаксӧ.
Друг сэсся кулаксӧ разис.
— Водзын миян уна на удж и политика юкӧнын, и культура юкӧнын, и народнӧй овмӧс юкӧнын.
Зато шедӧдам кӧ успех, то тайӧ лоӧ, мый тані миян уджным тырвыйӧ помасис.
И вот сэки, майор, ми вермам спокойнӧя бӧр мунны Сӧветскӧй Союзӧ.
Мунны да шуны: «Задание выполнитӧма, ёртъяс!
Войдӧр Германия вӧлі став мирлы повзьӧдчысьӧн, а ӧні, Сӧветскӧй Союзлӧн животворнӧй влияние улын, сійӧ лои збыль миролюбивӧй странаӧн, лои Европаын мирлӧн залогӧн».
Сулалӧ та вӧсна олыштны да уджалыштны тані.
Честнӧй кыв, сулалӧ!
Полковник пыр ёнджыка и ёнджыка варовмис, да ӧні сылӧн синъясыс лоины дзик томӧсь.
Кажитчис, сійӧ яснӧя нин аддзӧ будущӧйсӧ тайӧ ыджыд странаыслысь, кодкӧд сӧветскӧй йӧзлӧн йитчӧма сы мыйта быдсяма думъяс.
Сійӧ видзӧдліс Савченко вылӧ да нюммуніс.
— Мыйкӧ ми тіянкӧд, майор, талун мечтайтны заводитім, — шуис сійӧ. — А ті ме дінӧ локтінныд делӧӧн али прӧстӧ беседуйтыштны? — юаліс сійӧ ёрт ногӧн.
— Сэтшӧм эновтны позьтӧм делӧ менам абу, — шуис Савченко, — и пыри ме тіян ордӧ прӧстӧ сёрнитыштны олӧм йылысь.
Та вылын налӧн сёрниыс ори, сы вӧсна мый кабинетӧ тэрыба пырис капитан Соколов.
— Разрешитӧй шыасьны, полковник ёрт? — задорнӧя шуис сійӧ да, вочакывсӧ виччысьтӧг, водзӧ висьталіс: — Кора тіянӧс кыкнаннытӧ, офицер ёртъяс, гӧститны.
Ми весиг думыштны эгӧ кужлӧй, мый вермӧны вӧчны обыкновеннӧй офицерскӧй паёкысь нывбабалӧн кужысь кияс.
Кора!
Кӧзяйка виччысьӧ.
Соколов вӧлі быдӧнлы тыдавмӧн шуда.
Тайӧ тӧдчис сылӧн быд движениеын, быд кывйын.
Савченко да Чайка видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Кажитчис, мый капитанлӧн шудыс инмӧдчыліс тшӧтш и наӧ да заставитіс кыкнан сьӧлӧмас шыасьны воча кутшӧмкӧ долыд струналы.
— А галушкаяс лоӧны? — эскытӧма юаліс Савченко.
— Ӧні ставыс лоӧ! — увереннӧя вочавидзис Соколов, и найӧ серӧктісны, асьныс эз тӧдны мый вылӧ.
Кызь ӧтиӧд глава
«Асъя кыа» шахтаын муніс обычнӧй олӧм.
Тайӧ вӧлі районын шахтаясысь ӧти, кӧні перйисны эз бурӧй, а настӧящӧй из шом.
Кыдзкӧ ӧтчыд арся лунӧ Альфред Ренике, кыдзи век, помаліс ассьыс сменасӧ, и клеть катӧдіс сійӧс му веркӧсӧ.
Сыкӧд ӧтлаын забойысь петісны и мукӧд рабочӧйяс, кодъяс вӧліны дзик сьӧдӧсь из шом бусысла, сӧмын синъеджыдъясыс да пиньясыс югъялісны налӧн чужӧм вылын.
Ренике мукӧдыскӧд ӧтлаын сдайтіс ассьыс лампасӧ, пырис душевӧйӧ, сэсся вежсис да мӧдӧдчис гортас.
— Глюкауф! — гажаа чолӧмаліс сійӧ ассьыс гӧтырсӧ Гертрудаӧс.
Неыджыд, сӧстӧма идралӧм комнатаын ставыс виччысис кӧзяинлысь воӧм.
Гертруда привычнӧя вочавидзис верӧсыслӧн чолӧмалӧм вылӧ да вайис пызан вылӧ ӧбед — юмов шыд да картупель тасьті.
— Он зэв лышкыда гӧститӧд тэ верӧстӧ! — шутитыштіс Ренике.
— Энлы, регыд и тайӧ оз ло! — пузис Гертруда. — Со сиктъясын помещикъяслысь мусӧ мырддялісны да юклісны крестьяналы...
Коді нӧ ӧні кутас вердны Германиясӧ?
Ставнымӧс миянӧс виччысьӧ тшыглун...
— Энлы, энлы! Коді тайӧ тэныд висьталіс?
— Та йылысь важӧн сёрнитӧны.
Сӧмын ме эг думайт, мый тайӧ сэтшӧм регыд лоас.
Сійӧ муртса эз бӧрд.
Домашньӧй кӧзяйкаяслы збыль вӧлі зэв сьӧкыд.
Гертрудалы кажитчис, мый земельнӧй реформа быть вайӧдас странаӧс бедствиеӧ.
Тайӧ мӧвпыс сылӧн чужи соседкаыскӧд сёрнияс бӧрын.
Коді лэдзис татшӧм сёрнисӧ шахтёръяслӧн гӧтыръяс пӧвстын, эз тӧдны, но Гертрудаӧс тайӧ ёна повзьӧдіс.
Альфред эз сет ыджыд тӧдчанлун гӧтыр кывъясыслы.
Некутшӧм тшыгъялӧмӧ земельнӧй реформа, дерт, оз вайӧд — тайӧ яснӧ.
Регыдджык, мӧдарӧ.
Но сійӧс став тайӧ кадас интересуйтіс делӧыслӧн мӧд сторонаыс.
Ӧд оккупационнӧй властьяс кӧ босьтчисны нуӧдны земельнӧй реформа, сідзкӧ, и народ киӧ промышленность сетӧм — абу прӧстӧй сёрнияс.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн ӧбедайтіс, бара пасьталіс курткасӧ, босьтіс кепкасӧ да петіс керкасьыс.
Дзик быть колӧ кодкӧдкӧ сёрнитны став тайӧ событиеяс йывсьыс, сӧветуйтчыны, вайӧдны порядокӧ ассьыс мӧвпъяссӧ.
Ренике восьлаліс шахтёрскӧй посёлок улича кузя; тайӧ посёлокыс вӧлі пӧшти ӧтлаасьӧ Дорнаукӧд.
Ренике пыр ӧтарӧ думайтіс гӧтыр кывъяс йывсьыс.
Сылӧн норасьӧмъясыс, дерт, справедливӧйӧсь.
Пӧлучайтӧны найӧ оз ставсӧ, мый индӧма карточкаясын.
Правда, ёртъясыс, кодъяс волісны рытыввыв зонаясысь, висьтавлісны, мый найӧ сэні оз пӧлучайтны индӧм паёкыслысь и нёльӧд юкӧнсӧ.
Татшӧм мӧвпъясӧн Альфред восьлаліс карӧдз да здук кежлӧ сувтыштліс думайтігтыр, кытчӧ жӧ ӧні мунны.
Дерт, позьӧ пыравны кутшӧмкӧ пивнӧйӧ.
Сэні нин навернӧ кылан медбӧръя выльторъястӧ.
Но тайӧ абу сійӧ.
Сылы колӧ спокойнӧя, серьёзнӧя сёрнитыштны кодкӧдкӧ, сӧветуйтчыштны аслас мнениеяс кузя.
Пӧжалуй, медся бур мунны Грингель ордӧ.
Ӧні Бертольд — коммунист.
Интереснӧ, кыдзи сійӧ видзӧдӧ событиеяс вылас?
Альфред мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Сійӧ весиг казявтӧг муртса эз прӧйдит морт дінті, коді сувтіс тротуар шӧрас да кутіс сійӧс соскӧдыс.
— Ренике ёрт! — горӧдіс тайӧ мортыс, и Альфред тӧдіс Оскар Кребсӧс, социал-демократическӧй партиялӧн городскӧй комитетса деятельясысь ӧтиӧс. — Вот бур, мый ме тіянкӧд паныдаси!
Ренике эз петкӧдлы торъя радлун.
Нинӧм омӧльсӧ сылы Кребс эз вӧч, но век жӧ тайӧ мортыс забойщиклы некор эз волы сьӧлӧм вылас.
Дзик виччысьтӧг Кребс кутіс сёрнитны Альфредкӧд кыдзи равнӧй морткӧд.
Тайӧ фамильярнӧй, приятельскӧй тоныс заставитіс Реникеӧс чошкӧдны пельяссӧ.
А Кребс, быдсяма пустякъяс йылысь сёрнитыштӧм бӧрын да, быттьӧ сідз, пӧпуттьӧ, сы йылысь казьтыштӧм бӧрын, мый социал-демократическӧй партия кутас тышкасьны снабжайтан нормаяс ыдждӧдӧм вӧсна, виччысьтӧг юаліс:
— Тіянлы бӧръя кадас эз удайтчыв сёрнитны кодкӧдкӧ коммунистъяс пиысь?
— Да, сёрнитлі кодсюрӧкӧд.
— Найӧ эз висьтавлыны тіянлы сы йылысь, мый лӧсьӧдчӧны торкны демократическӧй свободаяс да ликвидируйтны миянӧс?
Ті сӧмын думыштлӧй: ликвидируйтны медся важ партия, немецкӧй пролетариатлысь партия, кодӧс лӧсьӧдлісны на Маркс да Энгельс!
Ренике ас кежсьыс думыштіс, мый Маркс да Энгельс некор и эз кӧсйывны лӧсьӧдны сэтшӧм партия, кутшӧм ӧнія социал-демократическӧй партия, но эз чувствуйт асьсӧ тырмымӧн дасьӧн, медым висьтавны правильнӧя, да чӧв оліс.
— Ӧти кывйӧн кӧ, коммунистъяс кӧсйӧны ньылыштны миянӧс, — водзӧ висьталіс Кребс. — Но ми тожӧ абу ичӧтик кагаяс, ми огӧ сетчӧй.
Ме тайӧс висьтала тіянлы сы могысь, медым ті тӧдінныд, кутшӧмӧсь делӧясыс.
Кодкӧ кӧ коммунистъяс пӧвстысь кутас тіянӧс агитируйтны, сідзи и ӧтвечайтӧй: «Ми абу сӧгласенӧсь!»
Сійӧ тапнитіс Реникелы пельпомас да ӧдйӧ муніс.
Альфред, нинӧм гӧгӧрвотӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Вӧлі пемыд нин, кор сійӧ воис Бертольд Грингель ордӧ.
Кӧзяиныс пукаліс пызан дорын да ремонтируйтіс электрическӧй плитка.
Кӧть кор он лок сы ордӧ, Грингель век мыйкӧ вӧчӧ!
Со и ӧні Реникелы ковмис виччысьны некымын минута, кытчӧдз Бертольд эз помав ремонтсӧ.
Та бӧрын Альфред, быттьӧ контролёр, включитліс плиткасӧ, медым прӧверитны ёртыслысь уджсӧ, да сӧмын та бӧрын паніс сёрни сы йылысь, мый сійӧс интересуйтіс.
— Сиктын нуӧдӧмаӧсь земельнӧй реформа, — шуис сійӧ не то та йылысь юаліг, не то висьталіг.
— Да, — вочавидзис Бертольд. — А тэ нӧ мый, сӧмын ӧні кывлін та йылысь?
Та йылысь жӧ став газетаясын печатайтӧма.
— Эг, ме прӧстӧ эг думайт, мый тайӧ лоас сэтшӧм регыд.
Неужели русскӧйяс збыльысь думайтӧны вӧтлыны став помещикъяссӧ да капиталистъяссӧ сӧветскӧй зонаысь?
— Ме сідзи думайта, — вочавидзис Грингель, — мый найӧ оз лӧсьӧдчыны асьныс занимайтчыны тайӧн, а сетӧны став делӧсӧ миянлы.
Сёрнитны кӧ сикт йылысь, то заводитчӧмыс эм нин да результатъясыс бура тыдалӧны.
Русскӧйяс разрешитісны крестьяналы юклыны помещичӧй му, а асьныс сӧмын контролируйтӧны тайӧ юклӧм нуӧдӧмсӧ.
— Менам Гертруда висьталӧ, мый тайӧ вайӧдас овмӧс киссьӧмӧ да тшыгъялӧмӧ.
— Сӧрӧм!
Крестьяна кутасны уджавны ассьыныс мусӧ сёпӧв бурджыка помещичӧй му дорысь.
Урожайяс кыптасны, а сідзкӧ и прӧдуктаяс лоӧны унджык.
— Ме сідз жӧ думайта, но нывбабаяс ёна волнуйтчыны.
— Волнуйтчыны тані нинӧм.
Некымын минута найӧ чӧв олісны бӧръя событиеяс йылысь думайтіг.
— Но ӧд мырддисны кӧ помещикъяслысь мусӧ, сідзкӧ и фабрикаяс долженӧсь вуджны народ киӧ, — рассуждайтіс Альфред.
— Тайӧс абу на решитӧма.
Но, колӧ чайтны, большевикъяс джын туяс оз сувтны.
Коді шуис «а», должен шуны и «б».
— Да, тайӧ сідз.
Сідзкӧ, русскӧйяс збыльысь босьтчисны пӧртны олӧмӧ ассьыныс кӧсйысьӧмъяссӧ.
Бара дыр чӧв олӧм.
Другъяс важӧн нин велалісны сёрниын татшӧм коставлӧмъясас да некор та дырйи эз чувствуйтны асьнысӧ лӧсьыдтӧма.
Прӧстӧ кыкнанныс думайтісны мыйкӧ ассьыныс.
Реникелы друг дум вылас уси туй вылын паныдасьӧм йылысь да висьталіс:
— Менӧ татчӧ локтігӧн сувтӧдліс Кребс.
Сійӧ мыйыськӧ зэв ёна повзьӧма, шуӧ, быттьӧ ті, коммунистъяс, кӧсъянныд ньылыштны миянлысь социал-демократическӧй партиянымӧс.
— Сійӧ тіян прӧстӧ провокатор, вот и ставыс! — чорыда шуис Грингель. — Кодлы сійӧ колӧ — ньылавны быдса партия!
Абу зэв чӧскыд сёян, торйӧн нин сэні кӧ сюралӧны сэтшӧм сісь кребсъяс.
Кыкнанныс серӧктісны тайӧ шутка вылас.
— Но, тыдалӧ, век жӧ сійӧ кывъясын эм мыйкӧ мында правдаыс? — юаліс Ренике.
— Абу, — вочавидзис Грингель. — Некутшӧм правда тані абу.
Правдаыс мӧдын: уна честнӧй йӧзлы, кодъяс босьтчисны стрӧитны свободнӧй Германия, абу гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ вот кӧть нин ми тэкӧд разнӧй партияясын.
Кыкнанным ми рабочӧйяс.
Кыкнанным ми заинтересованӧсь сыын, медым овны демократическӧй странаын.
— Но и мый нӧ? — зэв збыльысь юаліс Ренике.
— Миянлы колӧ ӧти партия, коді вермис эськӧ венны германскӧй рабочӧй движениеын расколсӧ да ӧтувтны вынъяссӧ став йӧзлысь, кодъяс збыльысь кӧсйӧны стрӧитны демократическӧй, миролюбивӧй Германия.
Татшӧм предложениесӧ сетӧны оз сӧмын коммунистъяс.
Тіян партияса уна деятельяс думайтӧны жӧ ӧтувтчыны быть колӧм йылысь.
Но тайӧ пока, кӧть и жаль, сӧмын на сёрнияс, кӧть эськӧ, ме ногӧн, важӧн нин кад босьтчыны делӧӧ.
— Тэ век вӧлін зэв решительнӧйӧн и мӧвпъясын и поступокъясын, — шуис Ренике да друг серӧктіс: — Энлы, энлы, ӧні ме заводита гӧгӧрвоны, мыйла господин Кребс сэтшӧма волнуйтчӧ.
Ӧдвакӧ сійӧ лоӧ дӧвӧлен, фабрикаяс кӧ вуджасны народлы.
Кодлысь нӧ сійӧ сэки кутас пӧлучайтны жалӧваньесӧ?
Ренике кутіс тӧдвылас сійӧ фактсӧ, мый йылысь коркӧ ёна сёрнитісны.
Газетаын гижлісны, быттьӧ Оскар Кребс пӧлучитӧма бура уна деньга «ИГ Фарбениндустрисянь» сыысь, мый дугӧдӧма химическӧй заводын забастовка.
Докажитны тайӧс, правда, эз удайтчы.
Ставсӧ вӧлі вӧчӧма зэв чистӧя.
Но рабочӧйяс бура тӧдісны, коді найӧс вузаліс решительнӧй минутаас.
— Да, пӧжалуй, сійӧ оз зэв кӧсйы, медым ми ӧтувтчим, — содтіс Альфред.
— Тыдалӧ, эмӧсь на сы кодьясыс.
Но ме эска, мый тайӧ тадзи и лоӧ.
А Кребслӧн сёрнияс, быттьӧ коммунистъяс кӧсйӧны сёйны социал-демократъясӧс, дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кыдзи бабаяслӧн больгӧм земельнӧй реформа йылысь, коді быттьӧ вайӧдас тшыгъялӧмӧ.
Дыр пукалісны сійӧ рытнас Ренике да Грингель, сёрнитісны медся важнӧйтор да медся коланатор йылысь.
Найӧ эз на чувствуйтны асьнысӧ аслас странаса настӧящӧй кӧзяеваӧн, но гырысь вежсьӧмъяс лоӧмсӧ чувствуйтӧмыс заставляйтіс нин найӧс думайтны не сӧмын асланыс личнӧй судьба йылысь, но и став государстволӧн, став народлӧн судьба йылысь.
Кызь кыкӧд глава
«Зарни корона» ресторан воссьӧм йылысь полковник Чайкалы юӧртіс фрау Линде.
Сійӧ быдногыс зілис лоны меліӧн да корис господин комендантӧс волыны тайӧ скромнӧй торжество вылас.
Полковник ачыс эз мун, но тшӧктіс капитан Соколовлы ветлыны «Зарни коронаӧ».
Кор капитан висьталіс та йылысь Любалы, сійӧ думыштчис:
— Ми ветлам сэтчӧ?
— Дерт жӧ.
Колӧ видзӧдлыны, кутшӧм налӧн сэні концертнӧй программа.
А тэ ассьыд уроктӧ вӧчин нин?
— Да! — гордӧя вочавидзис Люба. — Мӧд актыс дзик нин гӧтов.
Став тайӧ тӧлысь чӧжыс Люба, немецкӧй кыв кузя преподавательница отсӧгӧн, уджаліс сӧветскӧй пьеса немецкӧй кыв вылӧ вуджӧдӧм вылын.
Став уджсӧ вӧлі юклӧма урокъяс вылӧ.
Люба прамӧя увлекитчис: тайӧ переводыс озырмӧдіс сылысь кыв тӧдӧмсӧ, сетіс практика, сы йылысь сёрниттӧг нин, мый пьесаыс вермис пырны татчӧс театрлӧн репертуарӧ.
— Но, сідзкӧ, заслужитін, — шутитыштіс Соколов. — Мунам час ӧкмысын.
А «Зарни корона» ресторанын мунісны тӧдчана событиеяс.
Уна вояс бӧрын тайӧ рытнас первойысь став улича пасьта кутіс югъявны неоновӧй букваясӧн вывеска.
Немецъяслы, кодъяс война чӧжӧн вӧлі велалӧмаӧсь овны пыр пемдӧдчӧмӧн, тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн.
Синтӧ ёрысь биӧн вӧлі тырӧма и залыс.
Джуджыд стойка сайын ставнас ыджыдаліс фрау Линде.
Ресторан восьтан лун кузя сійӧ вӧлі зэлӧдчӧма корсетӧн да пасьталӧма ассьыс медбур платьесӧ.
Куим ныв, кодъяс уджавлісны сы ордын ещӧ война дырйиыс на, нуалісны ичӧтик пызанъяс вылӧ сур.
Концерт, кодӧс котыртіс фрау Линде, муніс зэв бура.
Дорнауса олысьяс и збыльысь вӧлі гажтӧмчӧмаӧсь развлечениеясысь; кор та йылысь висьталіс кӧзяйка, сійӧ вӧлі прав: весиг медся прӧстӧй эстраднӧй номеръяс кыпӧдлісны гора аплодисментъяс.
Но терпитны вермытӧг ставныс виччысисны Эдит Гартманлысь выступлениесӧ, мый йылысь юӧртліс стойка дорын ӧшалысь зэв ыджыд плакат, буретш зарни корона — ресторан эмблема улын.
Плакат вылын гырысь гӧрд букваяс горзісны: «Талун миянын сьылӧ Эдит Гартман!»
Номеръяскостса антрактъяс дырйи фрау Линде шутитіс посетительяскӧд да господин Штельмахеркӧд — неудачливӧй актёркӧд, коді тані вӧлі конферансье пыдди.
Штельмахер коркӧ збыльысь ворсліс сцена вылын, но сы вӧсна мый некутшӧм талант сылӧн эз вӧв, театрсӧ ковмис эновтны да корсьны мӧд нажӧтка.
Фрау Линдесянь неыджыд дон кындзи, сылы вӧлі сетӧма позянлун спекулируйтны тані сигаретаясӧн.
Ресторансӧ пӧдлалӧм водзвылын, кор программаыс пӧшти помасис нин, Штельмахер объявитіс кузькодь перерыв.
Сымын ыджыдджык эффект, лыддис сійӧ, вӧчас медбӧръя номерыс — Эдит Гартман.
Фрау Линде дінӧ стойка дорас сувтӧмӧн Штельмахер дышпырысь видзӧдіс посетительяс вылӧ.
Здук мында сійӧ видзӧдіс явӧ сиктса ног пасьтасьӧм морт вылӧ.
Сійӧ пукаліс пызан сайын да юис сур, эстрада вылӧ частӧ видзӧдлывліг.
Тайӧ вӧлі Эрих Лешнер, сійӧ локтіс татчӧ видзӧдлыны Эдит вылӧ.
Правда, Эрих локтіс карас эз сӧмын та вӧсна.
Неважӧн нуӧдӧм земельнӧй реформа сувтӧдіс выль кӧзяева водзӧ зэв уна вопросъяс, кодъясӧс разрешитны позьӧ вӧлі сӧмын магистратын.
Сэтысь бӧр мунігӧн сійӧ аддзис ыджыд афиша да, дерт, эз нин вермы мунны ресторан дінті Эдитлысь сьылӧмсӧ кывзышттӧг.
Сиктса гӧсть эз дыр интересуйт Штельмахерӧс.
Ассьыс зэв кузь кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн да стойка бердӧ нёровтчӧмӧн конферансье висьтавліс ресторанса кӧзяйка вылӧ видзӧдлывлігтырйи:
— Заводитчӧмыс, дерт, скромнӧй, фрау Линде, но ті энӧ шогсьӧй.
Миян карса олысьяс прӧстӧ оз на тӧдны, мый тіян, куим процента сур кындзи, эмӧсь быдсяма чӧскыд юанторъяс.
Кор йӧзыс тӧдласны та йылысь, тані некытӧн лоӧ бергӧдчыны.
Тайӧ — зэв выгӧднӧй делӧ.
Ещӧ ӧти коньяк, фрау Линде!
— Пӧжалуйста, — вочавидзис кӧзяйка. — Ветымын марка!
Чуймӧм Штельмахер весиг шутёвтіс:
— Но ӧд первой порциясӧ ме юи нелямын вит маркаысь, фрау Линде, ме тайӧс зэв бура помнита.
— Коньяк донсялӧ.
— Збыльысь, — вочавидзис Штельмахер, — донсялӧ йӧз син водзын.
— А сыысь кындзи, — водзӧ висьталіс фрау Линде, — сигарет пачкатӧ ті ӧнтай вузалінныд меным сизимдас вит маркаысь, а таысь босьтінныд кӧкъямысдасӧс нин.
Дивуйтчыны нинӧм.
— Збыльысь, нинӧм, — сӧгласитчис Штельмахер.
— Верманныд эскыны: коймӧд пачкаыс кутас сулавны ещӧ донаджык.
— Ті онӧ тӧдӧй политэкономия, Штельмахер, — шуис фрау Линде. — Меным сюрӧ мӧд морт, коді пондас ваявны сигаретаяс, а татшӧм коньяксӧ карысь ті онӧ судзӧдӧй.
Вай огӧ кутӧй зыксьыны.
Тайӧ лоӧ тіянлы бурджык.
Сэк кості ляпкыдик ыджыд залын тыдовтчисны выль посетительяс — вӧвлӧм антрепренер господин Пичман да фрау Янике, коді коркӧ вӧвлі матын жӧ театральнӧй искусство дінӧ.
Ресторанӧ пырӧм бӧрын найӧ здоровайтчисны фрау Линдекӧд, кыдзи важ тӧдсаяс, да пуксисны пызан сайӧ, кӧні красуйтчис неыджыд картонтор, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Постояннӧй гӧстьяслы».
Коркӧ тайӧ вӧлі ыджыд честьӧн — лыддьысьны «Зарни корона» ресторанын быдлунся посетительӧн.
— Кык кружка сур! — закажитіс Пичман. — Зэв рад, мый тіян ресторанныд бӧр воссис, фрау Линде.
— Миян кар кутіс лоны важкодьыс, — дышпырысь шуис фрау Янике. — Абу ӧмӧй збыль?
«Зарни корона» ресторан югъялӧ бияснас став улича пасьтала.
Жаль, дерт, мый сійӧ восьса сӧмын дас часӧдз.
И кор сӧмын бырӧдасны тайӧ военнӧй положениесӧ!
— Нинӧм он вӧч, татшӧм приказ миян комендантлӧн, — вочавидзис кӧзяйка.
— А приказъяс колӧ пӧртны олӧмӧ, — мигнитіс сылы Пичман. — Тіян здоровье вӧсна, Марта! — Сійӧ лэптіс сьӧкыд кружкасӧ да вӧчис сэтшӧм движение, быттьӧ кӧсйис юны сійӧс пыдӧсӧдзыс, но юыштіс сӧмын вомтыр да бӧр пуктіс сурсӧ гӧгрӧс картон вылӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма пызандӧра вылас.
— Тіян здоровье вӧсна! — вочавидзис фрау Янике да сідзжӧ юыштіс вомтыр.
Тайӧ кадас Эдит Гартман пасьтасис стойкасайса ичӧтик комнатаын.
Сійӧ перйис ичӧтик чемоданысь да пасьталіс прӧшвиӧн быгӧртӧм рытын новлан сьӧд платьесӧ.
Коркӧ тайӧ вӧлі зэв мича платье, да, тайӧ платьенас выступайтігӧн, Эдит пӧльзуйтчыліс ыджыд успехӧн.
Правда, сэксянь платьеыс ёнакодь важмис. Но талун Эдит решитіс выступитны именнӧ тайӧ платьенас.
Сьӧлӧм вылас актрисалы вӧлі шог.
Дум вылас сылы частӧ усьлі капитан Соколовлӧн зывӧктана видзӧдласыс комендатураын налӧн медбӧръя беседа дырйи.
«Тыдалӧ, сійӧ прав, капитан Соколовыс.
Яндзим Эдит Гартманлы выступайтны ресторанын пошлӧй сьыланкывъясӧн!»
Ӧнӧдз сылы кажитчыліс, мый сійӧ вӧчӧ ставсӧ сідзи, кыдзи сылы окота, мый сійӧ ставсьыс свободнӧй, и Эдит тайӧ свободанас дорожитіс.
Эстраднӧй сьыланкывъяс исполняйтӧм да случайнӧй концертъясын выступайтӧмъяс сійӧ лыддьыліс сэтшӧмторйӧн, мыйысь шогӧдӧ, но сэтшӧм уджӧн, коді век жӧ нин оз требуйт душаыслысь участвуйтӧмсӧ да прӧйдитас сылы некутшӧм след кольтӧг.
Дерт, мукӧддырйи воліс юрас мӧвп, мый татшӧм олӧмас абу и казьтылӧм элементарнӧй независимость вылӧ, кыдзи, шуны кӧ, абу и искусство.
Но татшӧм мӧвпъясыс вӧліны неприятнӧйӧсь, и Эдит зілис найӧс регыдджык пӧдтыны.
Сійӧ кӧсйис прӧстӧ ылӧдлыны асьсӧ тайӧ свободанас.
Капитанкӧд сёрнитігӧн медся ёна сійӧс шемӧсмӧдісны кывъяс будущӧй, демократическӧй Германия йылысь, код водзын коркӧ ковмас ӧтветитны ӧні нинӧм вӧчтӧмысь.
Тайӧ кывъясыс заставитісны Эдитӧс бурджыка видзӧдлыны сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ, налӧн поступокъяс вылӧ.
Шог мӧвпъяссӧ сылысь торкис Гильда Фукс.
Зэв кыпыд да, кажитчӧ, весиг неуна кодкодь, сійӧ привычнӧя пасьталіс ассьыс экстравагантнӧй костюмсӧ.
Ёсь кывъя йӧз висьтавлісны, мый тайӧ костюм вылас эз мун весиг ӧти метр матерье.
Но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тайӧ костюмнас зэв бура.
Эдит видзӧдліс Гильда вылӧ, коді ньӧжйӧник сьыліс гажа сьыланкыв, чеччис да петіс залӧ.
Сійӧс друг повзьӧдіс мӧвп: «А мый, капитан Соколов кӧ локтіс жӧ талун ресторанас?»
Сійӧ кытшовтіс синъяснас пызанъяссӧ да кокниа лолыштіс: сійӧ некытысь эз аддзы зарни погонъяс.
— Регыд заводитам, Штельмахер? — юаліс актриса.
Штельмахер эз удит вочавидзны: Эдитлы воча ӧттшӧтш сувтісны Пичман да Янике.
— Ті кыдзи пыр, очаровательнӧйӧсь, дона Эдит, — шуис Янике.
— Ми локтім любуйтчыштны тіянӧн, — поддержитіс Пичман.
Эдит казяліс Лешнерӧс да зэв ӧдйӧ муніс сы дінӧ.
— Мый тэ вӧчан тані, Эрих?
— Ме зэв рад аддзыны тэнӧ, Эдит, — паськыда нюмъялігтырйи вочавидзис Лешнер. — Карын менам быдсяма делӧяс, вот ме и пыри юыштны сур кружка да видзӧдлыны тэнад мастерство вылӧ.
— Менам мастерство вылӧ? — Эдитлы тайӧ кывъясас кыліс сералӧм.
Сійӧ збыльысь видзӧдліс вокыс вылӧ, но сы чужӧм вылысь нинӧм вӧлі оз позь казявны.
— Дерт жӧ, — спокойнӧя шуис Лешнер да корис сійӧс пуксьыны.
— Но, кыдзи тэ олан, Эрих? — юаліс сійӧ.
— Ок, кутшӧм интереснӧй делӧяс миян вӧчсьӧны!
Тӧдан, Гротдорфын ставыс быттьӧ пӧртйын пуӧ.
Фукслысь да Зандерлысь муяссӧ юклім, скӧтсӧ — сідзжӧ.
И меным сетісны участок.
Ми заводитам овны настӧящӧя.
Тэ гӧгӧрвоан менӧ?
— Зэв бура гӧгӧрвоа.
А вот ме, веськыда кӧ висьтавны, некыдзи ог вермы заводитны овны настӧящӧй...
Актриса гӧлӧсын кыліс шогсьӧм.
Лешнер жалитӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— А тэ видлы.
Ме, шуны кӧ, чайті, мый Эдит Гартман ворсӧ нин настӧящӧй театрын, а сійӧ важмоз ресторанын сьыланкывъяс сьылӧ...
Быттьӧ свет вылас нинӧм эз вежсьы...
— А тэ чайтан, ме должен...
— Да, ме таын убедитчи аслам опыт вылын.
Оз позь виччысьны — колӧ действуйтны!
Ми кӧ эськӧ ставным виччысим, миян эськӧ ӧнӧдз эз вӧв ни му, ни будущӧй.
— Да, тэныд ставыс тайӧ, пӧжалуй, лӧсялӧ.
А меным большевикъяс...
— А мый большевикъяс?
Справедливӧй йӧз и асьныс ставсӧ тайӧс ас выланыс испытайтісны.
Да, помещикъясӧс да быдсяма сэні банкиръясӧс найӧ, збыль, оз радейтны.
А меным большевикъяс кажитчӧны.
Менам эм комендатураын тӧдса офицер, майор Савченко, вот сійӧ водзвыв тӧдӧ помещичӧй управляющӧйяслӧн став затеяяс йывсьыс.
Ме верма пӧлучитны сысянь ӧтвет став вопросъяс вылӧ.
Вот и тэныд, Эдит, колӧ эськӧ корсьны татшӧм сӧветчикъясӧс.
Зэв окота эськӧ меным вӧлі аддзыны тэнӧ театрысь нин, а эз ресторанысь.
— Меным эськӧ и аслым окота сцена вылӧ, — ньӧжйӧник шуис актриса.
— Да, кадыс воис, Эдит.
Ӧні ми босьтім му, а видзӧдан да — регыд кутам веськӧдлыны став Германияӧн.
Будущӧйыс — миян, прӧстӧй йӧзлӧн.
Ӧні ме тайӧс зэв бура гӧгӧрвои.
Эдит чеччис стул вывсьыс.
Сылы зэв сьӧкыд вӧлі тайӧ сёрниыс воча вокыскӧд, коді аддзӧма нин вӧлі ассьыс местасӧ олӧмас, коді Эдитлы вӧлі непривычнӧйӧн, да ӧні колебайтчытӧг муніс цельлань.
Эдит эз вермы корсьны паныд кывъяс.
Думсьыс сійӧ эз сӧгласитчы Эрихкӧд, сійӧ жӧ кадӧ Эдит эз тӧд, мый сылы ӧтветитны, да та вӧсна мӧдӧдчис стойкалань.
— Заводитам, Штельмахер.
Ме неуна волнуйтча...
— Ме виччыся сӧмын тіянлысь тшӧктӧм.
Но ті менӧ шензьӧданныд. Волнуйтчанныд петӧм водзвылын?!
Ме ог тӧд тіянӧс!
— Да, да.
Но тайӧ абу важнӧ...
Тайӧ абу важнӧ.
Заводитӧй, Штельмахер.
Гашкӧ, ми удитам...
Эдит и ачыс эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ друг пондіс тэрмасьны.
Тыдалӧ, окота вӧлі ӧдйӧджык исполнитны ассьыс номерсӧ да чувствуйтны асьсӧ свободнӧйӧн кӧть нин аски рытӧдз.
— Дерт, удитам.
Пӧдласьтӧдзыс ещӧ минута нелямын, — чуймӧмӧн шуис Штельмахер актрисалы, коді пырис нин стойкасайса ӧдзӧсӧд.
— Тешкодь талун настроениеыс фрау Эдитлӧн, — шуис Пичман.
— Нинӧм, — сюйсис сёрниӧ ресторанса кӧзяйка. — Тайӧ прӧйдитас.
Заводитӧй, Штельмахер, кад вештыны ужынтӧ.
Тайӧ здукӧ воссис ӧдзӧс, и фрау Линде тэрыба петіс стойка сайысь.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс капитан Соколовлысь гӧтырсӧ да асьсӧ сійӧс.
Пырӧм бӧрын найӧ сувтыштлісны, медым бӧрйыны места.
Фрау Линде вӧлі сэні нин.
— Сэтшӧм честь миян ресторанлы! — копрасигтырйи шуаліс сійӧ. — Сэтшӧм ыджыд честь!
Ме зэв рад аддзыны тіянӧс тані, господин капитан:
abu
abu
abu
сур али мыйкӧ чорыдджыкӧс?
— Сур.
— Кывза, господин капитан, — и фрау Линде мӧдӧдчис аслас стойка дінӧ, ачыс кисьтіс да, торъя почтение петкӧдлӧм могысь, ачыс вайис кельыдвиж сур тыра кык бокал.
Эстрада вылӧ петіс Штельмахер да объявитіс:
— Уважаемӧй господа, ми водзӧ нуӧдам ассьыным программа!
Ӧні лоӧ талунъя концертлӧн и вообщӧ кольӧм, ӧнія да локтан концертъяслӧн главнӧй номер: Эдит Гартман да Гильда Фукс!
Кутіс ворсны оркестр.
Тильда Фукс, а сы бӧрся и Эдит Гартман петісны эстрада вылӧ.
Кыкнанныс найӧ заводитісны плавнӧя катласьны надзмӧдӧм музыка такт серти.
Эдит Гартманлӧн синъясыс веськодя кытшовтісны пызанъяссӧ.
Друг сійӧ дрӧгнитіс да кынмис места вылас.
Актриса синсӧ вештывтӧг видзӧдіс капитан Соколов вылӧ.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс ресторанын пукалысь йӧз йылысь.
Сылӧн синъяс водзын вӧлі сӧмын чужӧмыс капитанлӧн, коді видзӧдіс неуна зывӧкпырысь, стӧчджыка весиг шогпырысь.
Сійӧ кыліс Гильдалысь вашкӧдӧм:
— Заводит, Эдит!
И сэки, торксьӧм оркестр вылӧ да шӧйӧвошӧм партнёрша вылӧ некутшӧм внимание сеттӧг, Эдит ньӧжйӧник ниртыштіс кинас плешсӧ да лэччис эстрада вылысь.
Штельмахер ӧти здукӧн лои сы местаын.
— Уважаемӧй господа! — заводитіс сійӧ, чужӧмсӧ жугыля кӧрыштӧмӧн. — Администрация корӧ почтеннейшӧй публикаӧс извинитны.
Фрау Гартман, миян радейтана актриса, миян гордость, кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля.
Но концерт кутас мунны водзӧ.
Кора! — сійӧ ӧвтыштіс оркестрлань.
Ни Соколов, ни Люба эз нин видзӧдны, кыдзи эстрада вылын йӧктӧ Гильда Фукс.
Номер помасис, кылісны аплодисментъяс, и фрау Линде пыр жӧ локтіс Соколов пызан дорӧ.
— Меным сэтшӧм абу лӧсьыд, господин капитан, меным сэтшӧм абу лӧсьыд! — кутіс шуавны сійӧ. — Фрау Эдит кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля, а ми сэтшӧма виччысим сылысь сьылӧмсӧ, сэтшӧма виччысим!
Зэв ёна извиняйтча, господин капитан!
Но фрау Эдит корӧ разрешитны волыны тіян пызан дінӧ.
Сійӧ кӧсйӧ ачыс извинитчыны властьлӧн представитель водзын.
— Пӧжалуйста, — вочавидзис Соколов, да здук мысти на дінӧ локтіс Эдит Гартман.
Актриса эз тӧд бура, мый сійӧ кутас висьтавны.
Мунны извинитчыны сійӧс заставитіс сійӧ жӧ фрау Линде, коді ёна скӧрмис Эдитлӧн капризъяс вылӧ.
Кӧзяйка поліс, мед эськӧ капитан эз думышт, мый ставыс тайӧ вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧм демонстрацияӧн.
— Мыйла ті локтінныд? — юаліс Эдит пызан дорӧ матыстчӧм бӧрын.
— Пуксьӧй, фрау Гартман, — корис сійӧс Соколов.
Эдит кывзысьӧмӧн пуксис.
— Мыйла ті локтінныд? — волнуйтчигтырйи бара юаліс сійӧ.
— Успокоитчӧй, пӧжалуйста, фрау Гартман, — шуис Люба. — Ме тіянлы ӧні ставсӧ висьтала.
Сӧветскӧй Союзын ми уна кывлім рейнгардтовскӧй театр йылысь.
Меным зэв окота вӧлі видзӧдлыны тайӧ труппаса медся известнӧй актрисаясысь ӧтиӧс.
— Тайӧ абу великодушнӧ — помӧдз нӧйтны пӧгибнитӧм мортӧс.
Ті локтінныд любуйтчыны менам позорӧн!..
— Ті асьныд бӧрйинныд тайӧ туйсӧ, — небыда шуис Соколов. — Некодлы абу запретитӧма видзӧдны Эдит Гартманлысь эстраднӧй выступлениеяссӧ.
— Меным тайӧ вывті сьӧкыд.
Но мӧд туй менам абу...
— Неужели? — чуймис Соколов. — Тіянлы ӧмӧй эз вӧзйывны юрнуӧдны карса выль театрӧн, коді котыртсьӧ Дорнауын?
Тіян чукӧстӧм вылӧ эськӧ шыасисны унаӧн.
Ті асьныд лыддинныд бурджыкӧн мунны эстрада вылӧ.
— Менам абу право...
— Тіян абу право?
— Абу, абу сійӧ, тайӧ — дзик мӧдтор...
Ресторанысь йӧзыс кутісны мунавны нин.
Матысмис ресторансӧ тупкан кад.
— Кывзӧй, фрау Гартман, — пӧся заводитіс висьтавны Люба. — Ме буретш кӧсйи сёрнитны татчӧс артистъяскӧд.
Делӧыс сыын, мый ме кӧсъя лыддьыны карса театрса руководительяслы ӧти известнӧй сӧветскӧй пьеса.
Ӧд немецкӧй народ пӧшти нинӧм оз тӧд Сӧветскӧй Союз йылысь да, дерт, зрительяс кутасны интересуйтчыны пьесанас.
Чайта, мый тіянлы тайӧ пьесаыс воас сьӧлӧм выланыд да ті окотитанныд ворсны сэні.
Волӧй, пӧжалуйста, ме тіянлы став йывсьыс висьтала.
Тайӧ лоӧ магистратын.
— Ог, ог! — дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн долис Эдит чеччигмозыс. — Ме ог вермы...
Ме ог вермы...
Сійӧ ӧдйӧ муніс на дінысь.
Эрих Лешнер видзӧдліс сы вылӧ.
Сійӧ кывліс став сёрнисӧ.
Кывліс сійӧс и Гильда Фукс, коді вӧлі удитӧма нин пуксьыны неылӧ ыджыд сур кружкаӧн.
Люба да Соколов колльӧдісны Эдитӧс синъяснас.
— Кыдзи тэ думайтан, локтас сійӧ? — юаліс Люба.
Соколов нинӧм эз вочавидз.
Ӧні Эдит Гартмансянь позьӧ вӧлі виччысьны любӧйтор.
Таысь кындзи, рестораныс вӧлі явӧ лӧсявтӧм местаӧн татшӧм сёрнисӧ нуӧдӧм вылӧ.
— Пӧлучитӧй! — шыасис Соколов кӧзяйка дінӧ.
Фрау Линде колльӧдіс найӧс дзик ӧдзӧс дорӧдзыс.
Кор сійӧ вӧлі бӧр локтӧ стойкалань, сылы паныд локтіс Эдит Гартман. Сійӧ вӧлі пальтоа да шляпаа нин.
— Но, фрау Гартман, — горӧдіс кӧзяйка, — эг виччысь ме тіянсянь татшӧмторсӧ!
— Извинитӧй менӧ, фрау Линде, — вочавидзис Эдит да, Лешнер дінӧ матыстчӧм бӧрын, юаліс: — Эрих, тэ юин нин ассьыд суртӧ?
Мунам!
Лешнер пыр жӧ чеччис.
— Тэ правильнӧ вӧчин, Эдит, — ошкӧмпырысь шуис сійӧ, — и оз ков тэныд сэсся татчӧ волывлыны.
Найӧ петісны.
Зал пельӧсын ӧшалысь ыджыд часі кучкис дас час.
Фрау Линде видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да скӧрысь шуис:
— Видзӧдлӧй, кутшӧм тшап!
Пукыштіс вит минута господин капитанкӧд — и некодкӧд нин весиг сёрнитны оз кӧсйы!
Мый нӧ водзӧ лоӧ?
— А водзӧ сійӧ кутас радейтны тайӧ капитансӧ да мунас Сибирӧ ворсны еджыд ошъяслы сентиментальнӧй пьесаяс, — вочавидзис Гильда.
— Энӧ висьталӧй быдсяма лӧсявтӧмторсӧ, Гильда! — скӧрмис ресторанса кӧзяйка.
Фрау Линде явӧ эз кӧсйы водзӧ нуӧдны тайӧ сёрнисӧ.
Сылӧн вӧліны уна на важнӧй делӧяс.
Сійӧ тэрмасис пӧдлавны ресторансӧ.
Медбӧръя посетительяс мынтысялісны да петісны.
Фрау Линде мыйкӧ дыра кежлӧ коли ӧтнас.
Сійӧ ветлӧдліс тыртӧм залӧд да кусӧдаліс бияссӧ.
Сэсся пытшкӧсладор ӧдзӧсӧд бара петісны Штельмахер, Гильда да Янике Пичманкӧд.
Джынвыйӧ пемыд залын муртса тыдалісны налӧн скӧр чужӧмъясыс.
— Менам тіянлы эм важнӧй выльтор, господа, — торжественнӧя шуис фрау Линде. — Талун миян ордын гӧсть.
Загадочнӧй чужӧмӧн сійӧ петіс стойкасайса ӧдзӧсӧд да минута мысти бӧр мыччысис штурмбанфюрер Зандеркӧд.
Кызь коймӧд глава
Яникелы да Пичманлы, Гильдалы да Штельмахерлы Зандер вӧлі сэтшӧм мортӧн, кодкӧд найӧ йитлісны важ порядокъяс бӧр лӧсьӧдӧм вылӧ ассьыныс мечтаяссӧ да надеяяссӧ.
Именнӧ та вӧсна ставныс найӧ радпырысь чолӧмалісны вӧвлӧм штурмбанфюрерӧс.
А Курт Зандер, быдӧн вылӧ внимательнӧя видзӧдлӧм бӧрын да некымын секундаӧн дырджык Гильда вылӧ синъяснас сувтлӧм бӧрын, меліа, быттьӧ кӧзяин, шуис:
— Пуксьӧй, господа.
— Сідзкӧ ті абу Америкаынӧсь? — эз вермы дзебны ассьыс шензьӧмсӧ Гильда.
— Тыдалӧ, лоӧны важнӧй делӧяс, ті кӧ решитінныд бӧр локны миян карӧ, господин Зандер? — содтіс Янике.
— Пока меным сетісны оланін Берлинлӧн американскӧй секторын, — висьталіс Зандер. — Таысь кындзи, ме вӧлі американскӧй оккупация зонаын, а тайӧ пӧшти Америка нин.
— Дыр кежлӧ миянӧ? — интересуйтчыштіс Пичман.
— Та йылысь тіянлы абу быть тӧдны.
Мый вӧчсьӧ миян благословеннӧй Дорнауын?
Вӧлі дыркодь чӧв-лӧнь.
Некод эз кӧсйы висьтавны первойӧн, сы вӧсна мый выльторъясыс эз вермыны радуйтны господин Зандерӧс.
А сійӧ видзӧдіс то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ, кытчӧдз эз сувт Штельмахер вылӧ.
Сэки конферансье заводитіс висьтавны:
— Карын да став матігӧгӧрын ыджыд вежсьӧмъяс.
Менам сэтшӧм впечатление, быттьӧ немецъяс йӧймӧмаӧсь да заводитӧны симпатизируйтны большевикъяслы.
— Лӧж! Тайӧ оз вермы лоны! — горӧдіс Зандер.
— Ме сідзжӧ думайтлі, но сэксянь, кор крестьяналы юклісны му, тані унатор вежсис.
Водзджык меным кажитчыліс, мый немецъяс кольӧны русскӧйяслы врагъясӧн, а ӧні менам татшӧм уверенностьыс абу нин.
Зандер пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Сідзкӧ, менсьым муӧс юклісны жӧ...
— И тіянлысь и дядя Карллысь — менсьым приданнӧйӧс, — вомсӧ вежыньтӧмӧн скӧрысь вочавидзис Гильда.
— Сідзкӧ, письмӧясыс эз воны?
Али ті повзинныд мӧдӧдны найӧс?
— Письмӧяс воисны, — шогпырысь вочавидзис Штельмахер, — но тайӧ негӧдяйясыс эз повзьыны.
Найӧ пыр жӧ котӧртісны комендатураӧ, а сэні найӧс ӧдйӧ успокоитісны.
Да и став грӧзитчӧмъясыс миян ӧшйисны воздухӧ.
Зандер нинӧм эз шу, и кымынкӧ минута чӧж некод эз лысьт торкны чӧв-лӧньсӧ.
Сэсся, сёрнисӧ крута мӧдтор вылӧ вежӧмӧн да мыйкӧ бурджыктор кывны виччысиг, Гильда юаліс:
— А мый рытыввылын, Зандер?
Эм надея, мый тайӧ лёк олӧмыс коркӧ помасяс?
— Тыр гарантия, — долыда нюммуніс Зандер. — Неважӧн ме вӧлі Нюрнбергын.
Сэні вӧчсьӧны зэв интереснӧй делӧяс.
Кар шӧрас международнӧй трибунал судитӧ кыз Герингӧс, а окраинаясас американскӧй офицеръяс чукӧрталӧны вӧвлӧм немецкӧй салдатъясӧс да формируйтӧны наысь рабочӧй батальонъяс, полкъяс да дивизияяс.
Сэні ставыс кольӧ важмозыс: и заводъяс и муяс важ кӧзяева киясын.
Му юклӧм йылысь оз и думайтны.
Дерт, негырысь неприятностьясыд и сэні эмӧсь: рабочӧйяс да крестьяна тшыгъялӧны, возмущайтчӧны; но полиция зэв бура тӧдӧ, кыдзи колӧ накӧд справитчыны.
Американецъяслӧн та кузя эм озыр опыт.
Найӧ расправляйтчӧны забастовщикъяскӧд сідзи, мый ми вермам велӧдчыштны налысь.
Быдсяма потсдамскӧй решениеяс йылысь сійӧ зонаясас зільӧны казьтывны кыдз позьӧ шочджыка.
Демократизация, денацификация, демилитаризация — тайӧ кывъясыс сэні абу почётын.
— Господи! — горӧдіс Пичман. — А тані кӧсйӧны взорвитны миян карлысь гордостьнымӧс — патроннӧй завод.
— Ставыс тайӧ чепуха! — зывӧкпырысь шуис Зандер. — Ӧні главнӧйыс, медым рытыввылын заводъяс колины дзоньӧн.
И оз ков шогӧ усьны.
Регыд ми ковмам, тайӧс меным висьталісны зэв яснӧ.
Сылань делӧыс мунӧ!
Штельмахер чеччис стул вывсьыс да тэрыба мӧдіс шенасьны аслас вӧсньыдик кияснас.
— Ме муна рытыввылӧ!
— Ме муна жӧ! — горӧдіс Пичман.
Зандер серамсорӧн видзӧдліс кыкнанныс вылӧ.
— Некытчӧ ті онӧ мунӧй, — шуис сійӧ. — Менам тшӧктытӧг ни ӧти морт оз лысьт вӧрзьыны местасьыс.
Гӧгӧрвоанныд?
Ми кӧ пышъям татысь, сійӧ лоӧ великӧй Германиялы изменаӧн.
Ми кутам самоотверженнӧя уджавны тані.
Ӧні шогмӧны став средствояс, став методъяс.
Грӧзитана письмӧяс — зэв бур!
Саботаж котыртӧм — ещӧ бур!
Юӧр паськӧдӧм, быттьӧ русскӧйяс став йӧзсӧ ыстасны Сибирӧ, вермас жӧ ворсны ассьыс рольсӧ.
Колӧ сӧмын стӧча индыны числӧсӧ да кадсӧ: миян Михельяс век радейтлісны стӧчлун.
И сэсся миянлы колӧны кутшӧмсюрӧ сведениеяс.
Да, да!
И кутӧй тӧдвыланыд, мый менам кывъяс — абу бурсиӧмъяс, а приказ.
Аски быдӧн пӧлучитанныд задание.
Деньга кута мынтыны ӧкуратнӧя да лышкыда...
— Сьӧкыд тайӧ делӧыс, — довкйӧдліс юрнас Пичман.
— Ӧні абуӧсь кокни делӧяс.
— Да, тайӧ вернӧ, но русскӧйяслӧн зэв бур аргументъяс, кор найӧ сёрнитӧны немецъяскӧд.
Му — крестьяналы, мир...
Талы паныд сьӧкыд да и опаснӧкодь выступайтны.
— Ті повзинныд нин, господин Пичман? — Зандер зывӧкпырысь видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Эг, ме эг повзьы, меным воштынысӧ нинӧм, сідз нин ставсӧ воштӧма.
Ме сӧмын думайта сы йылысь, мый ми вермам сувтӧдны налы паныд...
— А тіянлы абу быть думайтны.
Думайтны кутас тіян начальник.
Тіян делӧ — исполняйтны приказаниеяс.
— Миян дона фюрер висьтавліс дзик жӧ тайӧс, — а кӧні сійӧ ӧні?
— Тырмас, господин Пичман! — дзикӧдз скӧрмис Зандер. — Должен тіянлы висьтавны, мый ми абу ӧткӧнӧсь.
Берлинын социал-демократ Курт Шумахер босьтіс нин ас киас миян уджӧн веськӧдлӧмсӧ.
Сы сайын сулалӧны англичана да американецъяс.
Миянлы лоӧ ыджыд отсӧг.
Энӧ ӧшӧдӧй нырнытӧ, Пичман!
— Мед ен сетас, мед ен сетас... — довкйӧдлыштіс юрнас Пичман, и оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, сӧглашайтчӧ сійӧ Зандеркӧд али петкӧдлӧ ассьыс сомневайтчӧмсӧ.
А Зандер, рытыввылын важ порядокъяслӧн крепыдлун йылысь ещӧ неуна сёрнитыштӧм бӧрын, помаліс:
— Прӧщайтлӧй, господа, тіянӧс ме сэсся ог кут.
Аски быдӧн пӧлучитанныд аслыныд задание фрау Линде ордысь.
Гильда, ті кольччанныд татчӧ.
Пичман да Янике пӧслукмана мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Тильда дінті мунігӧн Янике тешкодя копыртчыліс:
— Аддзысьлытӧдз, фрейлейн Тильда.
Поздравляйта тіянӧс зэв ыджыд милӧстьӧн!
Сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм да завидьтӧм.
Гильда нинӧм эз вочавидз.
Зандер терпеливӧя виччысис.
Кор кузь тушаа Штельмахер ставнысӧ лэдзис водзвылӧ да медбӧрын ачыс петіс залысь, Зандер бергӧдчис Гильдалань.
Фрау Линде ноксис аслас стойка сайын, но Зандерӧс тайӧ эз беспокоит, — тыдалӧ, ресторанса кӧзяйкалы сійӧ дӧверяйтіс.
— Гильда, мый вӧчӧ Эдит Гартман? — заводитіс Зандер аслас беседалысь мӧд юкӧнсӧ.
— Эдит Гартман?
Нинӧм торъясӧ.
Талун выступайтіс, стӧчджыка — заводитліс выступайтны тані.
Но кор аддзис пызан сайысь ӧти русскӧй капитанӧс, сылӧн тасассис горшыс да сійӧ эз нин вермы сьывны...
— Русскӧй капитанӧс? — юаліс Зандер.
— Да, и ме весиг чайта, мый сійӧ радейтӧ сійӧс.
Правда, сійӧ тані гӧтырыскӧд...
— Мый вӧчӧ тайӧ капитаныс?
Кыдзи сылӧн овыс?
— Овыс Соколов.
Комендатураын сійӧ нуӧдӧ удж политика, пресса, искусство да мукӧд сэтшӧм вопросъяс кузя...
— Зэв кӧдзыд морт! — ышловзис фрау Линде, кодлы дум вылас уси капитанкӧд аслас сёрниыс.
— Сійӧ предлагайтӧ Эдитлы бӧр заводитны ворсны сцена вылын, — водзӧ висьталіс Тильда.
Найӧ, тыдалӧ, кӧсйӧны лӧсьӧдны тані кутшӧмкӧ театр кодьӧс.
Ме весиг кывлі, мый налӧн индӧма нин сувтӧдны «Эмилия Галотти».
— Чайта, мый Эдит ӧткажитчис?
— Да, талун сійӧ ӧткажитчис.
Но аски сійӧ вермас сӧгласитчыны.
Прӧстӧй йӧз пӧвстысь петысьяс сэтшӧм ненадёжнӧйӧсь!
На вылӧ некор оз позь надейтчыны, — висьталіс Гильда.
— Бур! — шуис Зандер. — Мый ещӧ?
— Некымын лун мысти магистратын чукӧртчасны артистъяс.
Фрау капитан пондас лыддьыны налы кутшӧмкӧ сӧветскӧй пьеса.
Талун сійӧ корис и Эдитӧс.
Зандер, кияссӧ долыда ниртігтыр, прӧйдитчис зал кузя.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм вид, быттьӧ сылы дзик ӧні юрас воис мыйкӧ зэв мудертор.
Радысла сійӧ паськыда нюммуніс.
— Зэв бур! — шуис сійӧ, быттьӧ вӧчис итог аслас мӧвпъяслы. — Коді миян ӧні бургомистрнас?
— Михаэлис.
— А, важ тӧдса!
Да, сыкӧд сьӧкыд сёрнитчыны...
Тайӧ сійӧ чукӧртӧ актёръяссӧ?
— Оз, искусствоӧн магистратын ведайтӧ Зигфрид Горн.
— Горн?
Зэв бур!
Вот сыкӧд позьӧ мӧдногджык сёрнитны.
Аски жӧ ті мунанныд сы дінӧ да менам нимсянь — да, да, энӧ полӧй шуны менсьым овӧс, Горн — прӧверитӧм морт, — сідзкӧ, менам нимсянь тшӧктанныд корны тайӧ встреча вылас куим известнӧй театральнӧй деятельӧс: Штельмахерӧс, Пичманӧс да Яникеӧс.
Сэсся некодӧс не корны.
Найӧ кывзасны пьесасӧ, висьталасны фрау капитанлы комплиментъяс, а ворсны ӧткажитчасны.
Та бӧрын ми висьталам став рытыввывса газетаясын, кыдзи немецкӧй артистъяс оз кӧсйыны ворсны сӧветскӧй пьесаяс.
— Бура думыштӧма, Зандер! — горӧдіс Гильда.
— Тайӧс лоӧ вӧчны тіянлы, — шуис Зандер ассьыс радлана нюмсӧ дзебтӧг нин.
— Лоӧ вӧчӧма, — чорыда вочавидзис Гильда. — А висьталӧй, Зандер: ті век жӧ думайтанныд онӧ босьтны миянӧс Америкаӧ?
Гашкӧ, тайӧ сӧмын кӧсйысьӧмъяс?
— Абу, абу кӧсйысьӧм.
Ме прӧстӧ виччыся, кор кыптас доныс немецкӧй актрисаяс вылӧ.
Чайта, регыд на вылӧ лоӧ мода.
Гильда дӧзмӧмпырысь вежыньтліс вомсӧ:
— Пока лоӧ модаыс, Эдит мӧдас радейтны эсійӧ капитансӧ да кутас ворсны Эмилия Галоттиӧс либӧ кутшӧмкӧ роч красавицаӧс.
Зандер думайтігтыр прӧйдитчис зал кузя.
— Кутшӧм нӧ гӧтырыс сійӧ капитаныслӧн?
— Нывбаба, кыдзи став нывбабаяс, — вочавидзис ресторанлӧн кӧзяйка.
— Фрау Линде, сюрӧ тіян надежнӧй ныв?
— Менам став нывъясыс надежнӧйӧсь, — тшапа шуис кӧзяйка.
— Корлӧй татчӧ кодӧскӧ на пиысь, — тшӧктіс Зандер. — Тіянлы медся преданнӧйсӧ.
Фрау Линде петаліс да пыр жӧ бӧр локтіс ар кызя кымын, былькйыв, гӧгрӧс синъяса нывкӧд.
Шуисны сійӧс Герда Вагнерӧн.
Зандер видзӧдліс сы вылӧ, матыстчис матӧджык, друг чургӧдіс веськыд кисӧ водзлань да горӧдіс:
— Хайль Гитлер!
Герда повзьӧмысла весиг лажыньтчыліс.
— Господин Зандер!
Енмӧй видз менӧ! — шуис сійӧ.
— Тэ вӧлін немецкӧй нывъяс союзын? — садяс воны сылы сеттӧг юаліс Зандер.
— Да.
— Тэ дась служитны великӧй Германиялы?
— Да.
— Клянитчы!
Герда ньӧжйӧник лэптіс вывлань веськыд кисӧ:
— Клянитча!
— Долглы тэнсьыд верностьтӧ оз ло вунӧдӧма, — торжественнӧя шуис Зандер. — Кор фрау Линде тшӧктас тэныд, тэ мунан капитан Соколов дінӧ да видлан пырны сы ордӧ прислугаӧн.
Тайӧ кӧ оз удайтчы, видлан кыдзкӧ мукӧдногӧн веськавны сы ордӧ гортас да сёрнитны гӧтырыскӧд.
Сійӧ должен тӧдмавны тэсянь, мый капитан радейтӧ Эдит Гартманӧс.
Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
— Ме вӧча тайӧс, господин Зандер.
— Тэ настӧящӧй немка.
Кор воас кад, ми огӧ вунӧдӧй тэнӧ.
Мун.
Герда пӧслукмана петіс.
— Зэв бур мӧвп, Зандер, — ошкыштіс Гильда.
— Прӧстӧ, но вернӧ, — ошйысяна вочавидзис сійӧ. — Абу свет вылын нывбаба, коді эськӧ коли веськодьӧн татшӧм сёрни дінас.
А сэні, кӧні нывбаба кӧть неуна вежӧктӧ, — сэні дружба эн нин виччысь.
Эдит кӧ кутас ворсны тані сцена вылын, ті верманныд пасйыны меным поражение.
Но ме век жӧ ог думайт...
Сійӧ татчӧ оз кольччы...
Сійӧ меным мыйсюрӧӧн уджйӧза.
Ӧд тайӧ ме коркӧ спаситі сійӧс концлагерысь. — Сійӧ бергӧдчис стойкалань. — Бура узьны, фрау Линде.
Миянлы Гильдакӧд колӧ на неуна сёрнитыштны.
— Бура узьны, недӧвӧльнӧя шуис фрау Линде да тэрмасьтӧг петіс.
Зандер матыстчис Гильда дінӧ да босьтіс сійӧс сойӧдыс гырддзасьыс вылітіджык.
— Некутшӧмногӧн энӧ висьталӧй Эдитлы менам воӧм йылысь, — шуис сійӧ. — Кор ковмас, менам петкӧдчӧмыс лоӧ решайтана кӧзырӧн став ворсӧмас.
Тӧданныд, Америка, Голливуд, деньга — талы паныд оз вермы сулавны ни ӧти актриса.
Тані ӧд кылӧ долларъяслӧн дукыс... — И виччысьтӧг содтіс: — Ті талун кольччанныд мекӧд, Гильда.
Сійӧ виччысис, мый Гильда кутас пыксьыны, но сійӧ ышловзис да кутіс сёрнитны мӧдтор йылысь:
— Тӧданныд, Зандер, мукӧддырйи меным овлӧ сэтшӧм страшнӧ!..
— А ме сета тіянлы бур сӧвет, — шмыньмуніс Зандер. — Мед чемоданыд пыр вӧлі дась.
Гӧгӧрвоинныд менӧ?
Спокойнӧйӧн тані оз позь лоны.
Но ме тіянӧс ог эновт...
Сійӧ видзӧдліс Гильдалӧн повзьӧм синъясӧ да, водзӧ сэсся ни ӧти кыв шутӧг, мӧдӧдчис кӧзяйкаӧн индӧм комнатаӧ.
Гильда муніс сы бӧрся.
Кызь нёльӧд глава
Мӧд луннас Чайка, Савченко да Соколов мунісны Берлинӧ комендатураясса работникъяслӧн совещание вылӧ.
Дорнауысь офицеръяс пырджык петлісны асывнас, удитлісны ӧбедӧдз вӧчны уна делӧ, кодъясӧс ковмыліс сӧгласуйтны Карлсхорстын, а рытнас вӧліны совещание вылынӧсь.
Талун Ваня машинанас веськӧдліс видзчысьӧмӧнджык мукӧддырйи дорысь.
Войнас усьӧма лым.
Асывнас чепляліс кокньыдик мороз.
Кажитчис, быттьӧ и збыль тӧлыс пуксис нин квадратъясӧн торйӧдлӧм руд немецкӧй вӧръяс вылӧ.
Пуясыс сулалісны чуймӧдана мичаӧсь асланыс тӧвся паськӧмнас.
Но вочасӧн кутіс лоны пыр шоныдджык, лымйыс мӧдіс сьӧдӧдны, муяс весьтӧ бара ӧшйис сук ру, и тӧвся мичлунсьыс, мыйӧн любуйтчис Соколов Дорнауысь петӧм бӧрын, эз коль и туйыс.
Кор найӧ воисны Берлинӧ, столицаса уличаяс вӧлі тупкысьӧмаӧсь няйт лымйӧн.
Тайӧ пӧрйӧ Ваня нуӧдіс машинасӧ американскӧй сектор пыр, веськыда Потсдамерплацлань.
Сійӧ быдпӧрйӧ мунліс выль маршрут кузя, медым бурджыка тӧдмавны карсӧ.
А американскӧй секторын и збыльысь позьӧ вӧлі аддзыны уна чуймӧданатор.
Ӧткымын ресторан ӧдзӧсъясӧ вӧлі нин тувъялӧма гижӧдъяс: «Сӧмын американецъяслы!»
Позьӧ нин вӧлі паныдасьны улича вылын морткӧд, кодӧс быттьӧ топӧдӧма кык пӧв костӧ, кытчӧ шомӧн гижӧма: «Сӧгласен любӧй удж вылӧ».
Гырысь магазинъясӧ пыранінъясын инвалидъяс петкӧдлісны нин ассьыныс увечьеяссӧ милӧстина сетӧм вылӧ надейтчӧмӧн.
Машина матысмис Потсдамерплацлань — площадьлань, кӧні ӧтлаасьӧны куимнан секторыслӧн границаясыс.
Няйт лым резсис кӧлесаяс улысь.
Лои ещӧ шоныдджык, и руыс мӧдіс разавны.
Ветлысь-мунысьяслӧн чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь, недӧвӧльнӧйӧсь.
Татшӧм уль поводдя дырйи быдӧнлы окота вӧлі ӧдйӧджык лоны гортын, шоныдінын.
Со мый вӧсна полковниклы лои интереснӧ, кор аддзис скверысь йӧз чукӧр.
Кадысь кадӧ сэтысь кыліс гора серам.
Полковник инмӧдчыліс кинас Ваня пельпомӧ, и машина сувтіс.
Первой здукас сӧветскӧй офицеръяс эз вермыны гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ кузь дорожка вылын.
Ӧти скамейка дорын сулалісны американскӧй офицеръяс.
На гӧгӧр кытшӧн сулалісны немецъяс — некымын дас зэв омӧльтчӧм, явӧ тшыгъялӧм йӧз.
Дорожка мӧдар помас, сэні, кӧні кыпаліс неыджыд бетоннӧй тумба, коді, тыдалӧ, коркӧ вӧвлӧма вазонлы подставкаӧн, сулаліс мичаа пасьтасьӧм капрал, коді вывлань лэптӧма кисӧ.
Тумба вылын куйліс американскӧй сигаретаяс тыра ичӧтик пачка.
Капрал мыйкӧ горӧдіс, друг шеныштіс кинас, и скамейка гӧгӧр чукӧрмӧм йӧз пӧвстысь торйӧдчисны куим немец.
Видзӧднысӧ тайӧс вӧлі сьӧкыд да зывӧк.
Найӧ куимнанныс кыссисны бауӧн да зілисны панйыны ӧта-мӧдсӧ.
Быдӧнлӧн мышкас мелӧн вӧлі гижӧма номер.
Бара кыліс серам, заводитісны горзыны, уськайтны.
Американецъяс варталісны закладъяс сы кузя, коді панъясьысьясысь ӧдйӧджык воас.
Налы тайӧ вӧлі тотализатор.
Сигарета пачкаыс вӧлі нажӧтка вылӧ став надея воштӧм йӧзлы призӧн.
Немецъяс кыссисны пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, найӧс кутчысьны вермытӧг кыскис ас дінас проклятӧй сигарета пачкаыс, кодӧс позяс бӧрын вежны нянь вылӧ.
Лӧзӧдӧм кияс вӧйласисны няйт лымйӧ, вежыньтчӧм чужӧмъяс измӧмаӧсь зэвтчӧмсьыс.
Сӧветскӧй офицеръяс некор на эз аддзывны мортлысь достоинство татшӧма унижайтӧмсӧ.
Кыссьысь немецъяс пиысь ӧти панйис мукӧдсӧ.
Сійӧ первойӧн воис тумба дорӧ, кыпӧдчыштіс, тэрыба нюжӧдіс кисӧ да кватитіс целлофанӧ гартыштӧм пачкасӧ.
Американецъяс кутісны клопайтны.
— Сволочьяс!
Мый йӧзыскӧд вӧчӧны... — оръясян гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Мӧдім, — ньӧжйӧник шуис Чайка.
Найӧ дыр мунісны чӧв олігтыр. Став аддзылӧмторйыс найӧс шемӧсмӧдіс.
Соколовлӧн лунтыр эз вунлы дум вывсьыс тайӧ сценаыс.
Сылӧн дӧзмӧмыс лӧнис сӧмын рытъявылыс, кор сійӧ пуксис Карлсхорст клубса ыджыд залӧ да кор заводитчис интереснӧй доклад.
Тайӧ собраниеясыс Соколовлы вӧліны настӧящӧй школаӧн.
Быдпӧрйӧ татысь Дорнауӧ мунігӧн сійӧ чувствуйтіс, кутшӧма сылӧн соді уверенностьыс, кутшӧм кокньыдджык лоӧ сылы ӧні уджавны.
...Докладчик лэччис трибуна вылысь, и залын кылісны клопайтӧмъяс.
Соколов чувствуйтіс, кыдзи югдіс сылы перспективаыс.
Сійӧ бара гӧгӧрвоис, кутшӧм важнӧй да почётнӧй сылӧн миссияыс тайӧ странаас.
Сӧветскӧй йӧз, кодъясӧс ыстіс Германияӧ победитысь социалистическӧй держава, тышкасисны став мирын мир вӧсна.
Кызь витӧд глава
Берлинын ассьыс уджсӧ эштӧдӧм бӧрын Макс Дальгов бӧр локтіс Дорнауӧ.
Уна вояс чӧж скитайтчӧм бӧрын сійӧ лӧсьӧдчис овмӧдчыны тані зумыда.
Сылы сетісны квартира буретш сійӧ керкасьыс, кӧні оліс Болер; налӧн ӧдзӧсъясыс петісны ӧти площадка вылӧ.
Макс тӧдмасис аслас соседыскӧд, тӧвся кузь рытъясӧ найӧ мукӧддырйи час-мӧд коллявлісны ӧтлаын.
Тайӧ вӧліны шойччан часъяс, и Болер век вӧлі рад, кор Макслӧн ыджыд, ён фигураыс тыдовтчыліс порог дорын.
Ӧні Макс Дальговлӧн уджыс вӧлі юрвывтырыс.
Сійӧ юрнуӧдіс коммунистическӧй партиялӧн карса организацияӧн.
А буретш тайӧ кадас вӧлі индӧма ӧтувтчыны социал-демократъяскӧд.
Ӧткымынъяслы, кодъяс бӧръя воясас кежисны бокӧ активнӧй политическӧй олӧмысь, ковмыліс на висьтавлыны, кутшӧм тайӧ важнӧ, кутшӧм плодотворнӧджык лоӧ ӧтувъя тышыс.
Рядӧвӧй труженикъяс зілисны ӧтувтны ассьыныс вынъяссӧ выль, свободнӧй олӧм стрӧитӧм вылӧ. Талы паныд сувтлісны ӧткымын партийнӧй руководительяс, кодъяс вӧчлісны сійӧ жӧ ӧшибкаяссӧ, кутшӧмъясӧс и важ немецкӧй социал-демократия.
Со мый вӧсна Макс Дальгов быдса лунъяс колляліс Дорнауса предприятиеясын, выступайтіс рабочӧй собраниеяс да митингъяс вылын.
А рытъяснас, шойччигӧн да Болеркӧд беседуйтігӧн, Макс Дальгов кыдз быттьӧ вӧчліс кольӧм луныслы итогъяс.
Мукӧддырйиыс сёрниыс пансьыліс будущӧй немецкӧй литература йылысь.
— Ме бура представляйта аслым тайӧ книгаяссӧ, — висьтавліс Макс. — Найӧ кутасны петкӧдлыны сійӧс, мый вӧчсьӧ ӧні Германияын.
А тайӧ лоӧ — найӧ петкӧдласны миянлы выль олӧмӧ садьмысь немецкӧй народӧс.
Вот аддзыланныд: миян регыд лоӧны уна писательяс.
Литератураӧ воасны рабочӧйяс, инженеръяс, крестьяна.
Найӧ петкӧдласны ассьыныс олӧмсӧ величайшӧй историческӧй перелом воясӧ, коді мунӧ миян синъяс водзын.
Тайӧ лоӧны тышӧн да пӧсь уджӧн тырӧм книгаяс.
Болер эскытӧма нюммуніс:
— Неужели ті думайтанныд, мый гижны книгаяс — сійӧ дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи вӧчны автомобильяс либӧ мясорубкаяс.
— Ог, ме тайӧс ог думайт.
Но ме эска, мый ми регыд лӧсьӧдам Германияын сэтшӧм олан условиеяс, кор быд талантливӧй морт вермас петкӧдлыны асьсӧ тырвыйӧ.
— Видзӧдлам, — вочавидзис Болер. — Ме эськӧ радпырысь лыдди татшӧм книгаяссӧ.
Пола сӧмын, мый дыр ковмас виччысьны.
Макс сӧмын шпынняліс воча.
Воас кад, кор и ачыс Болер оз вермы чӧв овны.
И збыльысь, бӧръя кадас писатель зэв внимательнӧя видзӧдіс ставыс вылӧ, мый вӧчсис карас.
Информация да материал абутӧм вылӧ Болер норасьны эз вермы.
Сійӧ пӧлучайтіс уна газетаяс да журналъяс.
Сылӧн кабинетас сулаліс зэв бур приёмник, позьӧ вӧлі кыйны мирса пӧшти став странаяслысь станцияяссӧ.
Дорнауын олӧмсӧ сійӧ бура жӧ тӧдіс.
Ӧд сылӧн эз вӧвны некутшӧм мукӧд обязанностьяс йӧзкӧд сёрнияс кындзи, наблюдайтӧм кындзи да кар кузя гуляйтӧм кындзи.
Сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, медым Дорнауын кутшӧмкӧ событие эз кыскы ас дінас Болерлысь вниманиесӧ.
Сылысь гӧрбыльтчыштӧм фигурасӧ позьӧ вӧлі аддзыны быдлаысь, и сылӧн любопытнӧй синъясыс видзӧдісны быд лоӧмтор вылӧ сэтшӧм ыджыд интересӧн, быттьӧ лыддисны медся увлекательнӧй книга.
Быд аддзысьлігӧн сійӧ сетавліс Дальговлы уна вопросъяс.
Кызвыннас найӧ вӧліны Германиялӧн будущӧй йылысь.
Макс окотапырысь юксьыліс сыкӧд аслас мӧвпъясӧн.
Сійӧ казяліс, мый страналӧн единство йылысь лозунг стариклы ёна воліс сьӧлӧм вылас.
И Болер заводитіс гӧгӧрвоны, мый сӧветскӧй политика збыльысь веськӧдӧма единӧй, миролюбивӧй Германия лӧсьӧдӧм вылӧ.
Писатель унатор ошкыліс сӧветскӧй оккупационнӧй властьяс программаысь, но некутшӧм выводъяс аслыс вӧчны эз кӧсйы.
Литература йылысь сёрнитӧм бӧрын заводитлісны сёрнитны театр йылысь.
Татшӧм здукъясас Макс чувствуйтіс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шоглун.
Кутшӧм окота вӧлі сылы бара веськавны сцена вылӧ!
Ворсны выль пьесаын, петкӧдлыны ӧнія кадся Германиялысь геройӧс!
Но код тӧдӧ, кор на лоӧ позянлун бара босьтчыны важ профессияӧ...
Сійӧ ӧнӧдз на эз аддзӧдлы Эдит Гартманӧс, кӧть сылы висьталісны ресторанын сылӧн дебют йылысь.
Унаысь сійӧ сетліс аслыс кыв первой прӧст рытӧ жӧ пыравны Эдит ордӧ.
А рад-ӧ лоӧ сійӧ сылӧн волӧмлы?
Сулалӧ-ӧ ловзьӧдны важсӧ?
И быдпӧрйӧ сійӧ эновтчыліс актрисакӧд аддзӧдчылӧмысь.
Ӧтчыд рытнас, шахматнӧй фигураяс тэрмасьтӧг вешталіг, Болер да Дальгов панісны сёрни искусство йылысь.
— Висьтала тіянлы сӧмын ӧтитор, — шахматнӧй дӧска вылысь синъяссӧ вештывтӧг шуис писатель: — творчество должен лоны дзик свободнӧйӧн.
Ме должен творитны сӧмын сійӧс, мый кӧсъя, — и сэсся дзик нинӧм!
— А тіянлы ӧмӧй запрещайтлісны мыйкӧ гижны? — юаліс Дальгов.
— Ме, слава богу, нинӧм ог гиж.
— Да, тайӧ, кӧть и жаль, збыль сідз.
А верманныд-ӧ ті индыны кодӧскӧ тіян тӧдсаясысь, кодлы эськӧ эз лэдзны выскажитчыны устнӧ либӧ письменнӧ?
Болер скӧрысь кызӧктіс.
Бара Дальгов кӧсйӧ сійӧс венны!
Но сетчыны старик эз кӧсйы.
— Со ті шуанныд, мый меным колӧ гижны.
А мый, ме кӧ гижа роман ӧнія кадся Америка йылысь?
— Ті гижлінныд нин ӧтчыд, — вочавидзис Дальгов. — И медся ёна тайӧ книгасӧ оз любитны именнӧ Америкаын.
Кыдзи шуӧны, правдаыд синтӧ сёйӧ.
Ми жӧ кӧсъям, медым писательяс висьталісны сӧмын правда.
Болер дзикӧдз скӧрмис.
Збыль, сылысь ӧти известнӧй роман Америкаын чорыда критикуйтісны.
Болер петкӧдліс тайӧ романас капитализм став сылӧн горшлуннас да лёклуннас.
Правда, сэні вӧліны и мичмӧдӧминъяс, но найӧ эз вермыны вевттьыны произведениеыслысь сутьсӧ.
Помавны сёрнисӧ да помӧдз ворсны партиясӧ тайӧ рытнас налы эз удайтчы: ӧдзӧсӧ таркнитісны, и комнатаӧ пырис Карл Тирсен.
Сійӧ церемоннӧя тӧдмасис Дальговкӧд, сэсся, сы вылӧ видзӧдтӧг, шыасис кӧзяин дінӧ.
— Но, дона Болер, — варова заводитіс висьтавны адвокат, — пыри прӧститчыны тіянкӧд.
Талун пӧлучиті став документъяс, аски водз асывнас муна.
Мыйкӧ дыра кежлӧ муна Гамбургӧ.
Сэні менам рӧдвуж.
Видлі кӧрсӧ сӧветскӧй оккупациялысь, ӧні решиті видлыны английскӧйлысь.
Гашкӧ, сэні условиеясыс лоӧны меным лӧсяланаӧсьджык.
— Со кыдзи? — шуис Болер сэтшӧм тонӧн, быттьӧ сійӧс тайӧ ньӧти эз интересуйт. — И дыр кӧсъянныд сэні овны?
— Стӧча ог на тӧд.
Чайта, мый и тіянлы сулалӧ эськӧ мунны сэтчӧ.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ыджыд успех эськӧ вермис сэні шедӧдны сӧветскӧй зона йылысь книга?
Сы вылӧ жӧ зэв уна деньга сетасны!
Болер видзӧдліс Тирсен вылӧ йӧй морт вылӧ моз:
— Ті нӧ мый?
Тожӧ локтінныд агитируйтны менӧ гижны статьяяс американскӧй газетаяслы?
Болер кутіс тӧдвылас неважӧнся случай, кор сылы ковмис вӧтлыны американскӧй агентствоса корреспондентӧс.
Корреспондентыс вайӧма вӧлі сылы кырымавны дась статья.
Тайӧ вӧлі сӧветскӧй оккупационнӧй режим йылысь явнӧй лӧж.
— Эг, менам пока абуӧсь некутшӧм полномочиеяс, — эз падмы Тирсен. — Но публикалы лоӧ зэв интереснӧ, Болер кодь писатель кӧ висьталас бӧръя воясся аслас переживаниеяс йылысь.
— А висьталӧй, — друг сюйсис сёрниӧ Дальгов, — миян уважаемӧй господин Болер кӧ гижас книга сы йылысь, кыдзи сӧветскӧй зонаын помещичӧй му вуджис гӧль крестьяналы, сэки сійӧ вермас жӧ рытыввылын нажӧвитны деньга?
Тирсен зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Ме думайта, татшӧм темаыс сэні оз ло популярнӧйӧн.
— Но, а шуам, военнӧй заводъяс бырӧдӧм йылысь очеркъяс?
— Тайӧ оз жӧ лӧсяв.
Колӧ книга большевикъяс йылысь.
— Кутшӧм книга именнӧ?
— Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм...
— Сідзкӧ, колӧ антисӧветскӧй книга... — шуис Дальгов. — Мый нӧ, ме чайта, регыд господин Болер вермас гижны мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
— Сӧранныд! — дӧзмис Болер. — Большевикъяс ме дінӧ отнеситчисны вывті бура...
— Эновтам тайӧ сёрнисӧ, — скӧрысь торкис Максӧс Тирсен; сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн миссияыс провалитчис... — Ме думайта, господин Болер гижас на ассьыс книгасӧ, сійӧс лэдзасны быдлаын, и сэки став мирыс тӧдмалас, кытчӧ большевикъяс нуӧдӧны Германияӧс.
— Ме сідз жӧ думайта, — вочавидзис Дальгов.
Болер тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс то ӧти вылас, то мӧд вылас.
Талун Тирсенлӧн сёрниыс кутіс дӧзмӧдны старикӧс;
сійӧ эз тӧд, кыдзи сыысь мынтӧдчыны.
Но адвокат ачыс эз лӧсьӧдчы дыр овны.
— Менам зэв на уна делӧяс, — шуис сійӧ чеччигмозыс. — Аддзысьлытӧдз, господин Болер, ме регыд бӧр воа да надейтча, мый ті кутанныд аддзыны унджык нин.
Прӧщайтлӧй, господин Дальгов.
Сійӧ тэрмасигтырйи петіс.
Некымын минута кабинетын вӧлі чӧв.
Друг Дальгов серӧктіс.
— Мый нӧ тіянӧс сэтшӧма гажмӧдіс? — юаліс кӧзяин.
— Со тіянлы кыв свобода йылысь миян сёрни дінӧ зэв бур иллюстрация, господин Болер.
Гижанныд миян йылысь правда — тіянлы рытыввылын оз сетны весиг цент.
Лӧж гижанныд — пӧлучитанныд долларъяс.
И кымын унджык лӧж, сымын унджык доллар.
Вот тайӧ да!
Бурджыкасӧ он и куж думыштны!
— Миян разнӧй видзӧдласъяс, — скӧрысь шуис старик.
— Мӧдарӧ, — чеччигмозыс вочавидзис Дальгов, — видзӧдласъясным миян, вӧлӧмкӧ, ӧткодьӧсь.
Бура узьны, господин Болер!
Макс петіс.
Площадка мӧдар помас пӧдлассис ӧдзӧс.
Старик прӧйдитчис кабинетӧдыс, думыштіс Тирсенлӧн предложение йылысь да бара скӧрмис.
Регыд сійӧ водіс, но дыр на бергаліс восьса синъясӧн; сійӧ кыліс, кыдзи стен сайын, Макс Дальгов ордын, юргӧ Москвасянь радио.
Но эз тайӧ мешайт унмовсьны писатель Болерлы.
Сійӧ думайтіс Германиялӧн судьбаяс йылысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ некор на татшӧм ёся эз чувствуйтлы рӧднӧй страналысь олӧмсӧ.
Сійӧ внимательнӧя лыддис став зонаясын петысь газетаяс, журналъяс, книгаяс, сёрнитіс рытыввывсянь воӧм йӧзкӧд, и пыр ёнджыка убеждайтчис сыын, мый англичана да американецъяс ньӧти оз лӧсьӧдчыны пӧртны олӧмӧ потсдамскӧй решениеяс.
Регыдджык мӧдарӧ.
Прамӧя кӧ думыштны, найӧ дзик сознательнӧя да последовательнӧя нуӧдӧны талы дзик паныда политика.
Болер бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Дзик на ӧд неважӧн ланьтісны медбӧръя лыйӧм шыяс, а газетаясын бара нин частӧ паныдасьлӧ «война» кыв.
Тайӧ кывйыс локтӧ рытыввывсянь, сійӧ каръясысь, кӧні крупповскӧй заводъяс, кӧні англичана да американецъяс ставсӧ босьталӧны асланыс киясӧ, зільӧны пӧртны немецъясӧс пушечнӧй яйӧ.
«Но оз ӧмӧй позь не лэдзны лоны тайӧ выль бойняыслы? — думайтіс Болер. — Бара ӧмӧй Германиялы сиӧма лоны гырысь сражениеяслы аренаӧн?»
И друг сылы юрас воис мӧвп сы йылысь, мый ачыс сійӧ нинӧм оз вӧч лоны верман катастрофасӧ не лэдзӧм могысь.
Но, прамӧя кӧ думыштны, вермас оз мыйкӧ вӧчны тані сійӧ, писатель Болер?
Да, дерт, вермас.
Уна немецъяс помнитӧны на сійӧс, найӧ ценитӧны книгаяссӧ, кодъясӧс гижліс пӧрысь Болер.
Мыйла нӧ сійӧ чӧв олӧ, мыйла оз кыпӧд ассьыс гӧлӧссӧ мир дорйӧм вӧсна?
Сідзкӧ, сійӧ должен выступитны!
Сійӧ должен выступитны яра да скӧрысь, сійӧ должен петкӧдлыны, кытчӧ нуӧдӧ войналӧн туйыс.
Германия кӧ лоӧ единӧйӧн, став немецкӧй народыс кӧ гӧгӧрвоас, кутшӧм опасность сылы грӧзитӧ, да оз лэдз вӧтлыны асьсӧ Америка интересъяс вӧсна бой мунан поле вылӧ, сэки некутшӧм война Европаын оз вермы лоны.
Тайӧ яснӧ!
Но ӧд именнӧ та йылысь висьталӧны большевикъяс.
Именнӧ найӧ зільӧны лӧсьӧдны миролюбивӧй, единӧй Германия да кӧсйӧны аддзыны сійӧс збыль демократическӧй странаӧн.
Кыдзи нӧ лои сідз, мый медся главнӧй кузяыс большевикъяслӧн мӧвпъясыс да писатель Болерлӧн мӧвпъясыс ӧткодьӧсь?
Артмӧ, мый Дальгов прав.
Став делӧыс, тыдалӧ, сыын, мый немецкӧй народлӧн ыджыдджык юкӧныс зільӧ сэтчӧ жӧ.
Русскӧйяс сӧмын возглавитісны тайӧ движениесӧ, и таын найӧ успехлӧн секретыс.
Найӧ зэв последовательнӧйӧсь асланыс действиеясын, найӧ мунӧны цельӧ веськыда да бокӧ кежлытӧг.
И на сайын чувствуйтсьӧ ыджыд вын...
Но ставыс-ӧ татшӧм прӧстӧ?
Сійӧ бергаліс аслас паськыд крӧвать вылын.
Сійӧ корсис аслыс кутшӧмкӧ петан туй.
Корсис и эз аддзы, да сы вӧсна скӧраліс и дыр на эз вермы унмовсьны.
Кызь квайтӧд глава
Дорнауын Курт Зандер оліс эз дыр.
Опаснӧ вӧлі кольччыны карӧ, кӧні сійӧс унаӧн тӧдісны.
Сійӧ удитіс аддзысьлыны аслас агентъяскӧд да бара муніс Берлинӧ.
Йӧз документъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн Зандер лючки-ладнӧ чеччис Ангальтскӧй вокзалӧ.
Рейхстагӧдз эз вӧв ылын, и сійӧ мӧдӧдчис сэтчӧ подӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн восьлаліс улича шуйгаладор бокӧдыс.
Сулалӧ вӧлі сылы вуджны веськыдладор бокас, и сійӧ сразу эськӧ лои сӧветскӧй секторын, кӧні быд немец, тӧдіс кӧ вӧвлӧм гестаповецӧс, вермис чукӧстны полицейскӧйӧс да пуксьӧдны Зандерӧс тюрьмаӧ.
Сійӧ воис рейхстагӧдз, гӧгралыштіс толкучка вылын, кӧні асывсяньыс сёр войӧдз вӧлі тыр йӧз, сэсся тэрмасьтӧг мӧдӧдчис Курфюрстендамм вылӧ, Берлинын коркӧ вӧвлӧм медся мича улича вылӧ.
Ӧні — Зандер радпырысь тайӧс пасйис аслыс — тані заводитчисны воссявны магазинъяс.
Сэсся сійӧ кежис мӧд уличаӧ да часджын мысти воис керка дінӧ, коді кутшӧмкӧ дивӧӧн кольӧма дзоньӧн киссьӧм керкаяс пӧвстын.
Увереннӧя, кыдзи частӧ волывлысь, Зандер пырис керкаас, кайис пос кузя да минута мысти сулаліс нин пызан дорын, код сайын, креслӧӧ нюжӧдчӧмӧн, пукаліс американскӧй армияса капитан формаа морт.
Ӧти кокыс сылӧн привычнӧя куйліс пызан вылын.
— Но, висьтавлӧй, Зандер! — вомас няклялан резинка сюйӧм бӧрын тшӧктіс капитан.
Зандер заводитіс висьтавлыны, но сылӧн докладыс, тыдалӧ, эз ёна интересуйт капитанӧс.
Татшӧм донесениеяссӧ американецлы ковмыліс кывзыны луннас некымынысь.
Век жӧ кутшӧмсюрӧ фактическӧй даннӧйяс да подробностьяс му юклӧм йылысь сійӧ пасйыштіс.
Пӧжалуй, сійӧ весиг неуна быттьӧ гажмыштіс, сы вӧсна мый коксӧ лэдзис пызан вывсьыс, но регыд сійӧ бара пуксис важмозыс да кокыс бара лои важ местаас.
Зандер висьталіс Дорнауын аслас став приключениеяс йылысь да встречаяс йылысь, но ни ӧти кыв эз висьтав Эдит Гартман йылысь.
Тані американецъяс вермисны сӧмын вӧчны сылы вред, асьныс корны актрисаӧс, а сэки Курт Зандерлы не аддзывны нин ни ӧти цент сійӧ деньгасьыс, код вылӧ сійӧ сэтшӧма надейтчис.
Сэсся заводитіс сёрнитны капитан.
Сійӧ приказывайтіс кыдз позьӧ ӧдйӧджык лӧсьӧдны Дорнауын паськыд шпионскӧй сеть.
Зандерлы тайӧ приказаниеас нинӧм эз вӧв выльыс.
Сійӧ сӧмын виччысис, кор капитан, медбӧрын, ланьтас, сы вӧсна мый штурмбанфюрерӧс сійӧ сідзи и эз тшӧкты пуксьыны.
— Ті верманныд мунны! — виччысьтӧг, весиг фразасӧ помавтӧг, шуис капитан.
— А деньга? — юаліс Зандер.
Капитан, кыв ни джын шутӧг, гижыштіс мыйкӧ бумагатор вылӧ.
Зандер видзӧдліс да улӧдз копыртчыліс:
— Ыджыд аттьӧ!
Бумагатор вылӧ гижӧм суммаыс вӧчис Зандер вылӧ зэв ыджыд впечатление.
Тыдалӧ, сійӧ збыльысь колӧ капитанлы, сійӧ кӧ мынтӧ сэтшӧм лышкыда.
Зэв дӧвӧльнӧй, Зандер петіс керкаысь, коді ӧтнас кыпаліс киссьӧм керкаяс пӧвстын, да некымын секунда думайтіс, кытчӧ эськӧ ӧні мунны.
Дзикӧдз решиттӧг на, сійӧ мӧдӧдчис улича кузя; сійӧ надейтчис кыськӧ аддзыны ресторан либӧ пивнӧй, кӧні позис эськӧ шонтысьыштны: ывлаыс вӧлі кӧдзыдкодь.
Регыд сылы сюри пивнӧй.
Пыранінас ӧшаліс объявление: «Бура ломтӧма».
Зандер восьтіс ӧдзӧссӧ, и сы вылӧ сразу ӧвтыштіс шома сур дук.
Шоныдыс вайӧма татчӧ уна йӧзӧс.
Тайӧ пивнӧяс, кыдзи и фрау Линде ордын, позьӧ вӧлі судзӧдны быдтор.
Зандер корсис прӧст места, тшӧктіс вайны сур да кутіс кывзыны сёрнияссӧ.
Тыдалӧ, пивнӧяс локтӧмаӧсь орчча толкучка вывсьыс.
Тані тӧргуйтісны быдторйӧн.
Вежлалісны да ньӧбалісны долларъяс, но эз бокӧ вештывны и сигарет пачка.
Места вылысь вешйывтӧг позьӧ вӧлі ньӧбны керка.
Пунт вый вӧлі эквивалентӧн самӧй виччысьтӧм предметъяслы.
Тайӧ атмосфераас штурмбанфюрер чувствуйтіс асьсӧ зэв бура.
Сійӧ думайтӧ нин вӧлі, не босьтчывны-ӧ тшӧтш сылы спекулируйтыштны, но кодлӧнкӧ гораа горӧдӧм торкис сійӧс.
Зандер бергӧдчис стул вылас да пондіс кывзысьны сёрниясӧ.
Неылын ӧтлаӧдӧм пызанъяс сайын пукаліс ыджыд компания.
Стӧчджыка, сэні муніс кутшӧмкӧ заседание, и Зандерлы лои интереснӧ кывзыштны, мый йылысь сэні сёрнитӧны.
— Немецкӧй социал-демократияӧс кӧсйӧны бырӧдны дзикӧдз, — висьтавліс ӧшлӧн кодь кыз сьыліа да гӧрд чужӧма зэв здоров морт. — Коммунистъяс вузалісны Германиялысь интересъяссӧ, а ӧні кӧсйӧны дзебсьыны немецкӧй народысь миянкӧд, настӧящӧй социал-демократъяскӧд, ӧтувтчӧмӧн.
Ми огӧ лэдзӧй тайӧс!
Зандерлы кажитчис, мый сійӧ кывліс нин кытыськӧ тайӧ киргысь гӧлӧссӧ да аддзыліс тайӧ нёль пельӧса чужӧмсӧ.
Зандер кутіс видзӧдны сы вылӧ, но некыдзи эз вермы уськӧдны дум вылас, кытысь аддзыліс.
А оратор висьталіс водзӧ:
— Ми огӧ лэдзӧй ӧтувтны партияяс.
Ми огӧ сетӧй пӧръявны асьнымӧс.
А синтӧммӧм немецъяс кӧ и шедӧны тайӧ вугырас, ми лӧсьӧдам ассьыным партия.
Сійӧ лоӧ збыль социал-демократическӧй партияӧн да выступитас бесчинствояслы паныд, кодъяс вӧчсьӧны сӧветскӧй зонаын.
Кор Зандер бурджыка видзӧдліс чукӧртчӧм йӧз вылӧ, сійӧ казяліс, мый оратор гӧгӧр пукалӧны сэтшӧм жӧ тшӧгӧм, мичаа пасьтасьӧм йӧз.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі социал-демократическӧй партияса местнӧй руководстволӧн заседание.
Ӧні штурмбанфюрер эз сомневайтчы, мый сійӧ аддзыліс нин тайӧ ораторсӧ водзджык, но кӧні да кор, сійӧ сідзи и эз вермы уськӧдны тӧдвылас.
— Ми долженӧсь требуйтны, медым став зонаясын, а не сӧмын сӧветскӧйын, нуӧдісны земельнӧй реформа, — друг кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Оратор весиг чеччыштліс.
Сійӧ кутіс горзыны, быттьӧ истерия припадокын.
Но сылӧн горзӧмыс некодӧс эз чуймӧд.
Трибуна вылын истерика — немецкӧй ораторъяс-демагогъяслӧн зэв популярнӧй приём, кодӧн частӧ пӧльзуйтчыліс ачыс Гитлер.
— Тэ йӧймин! — горзіс оратор морт вылӧ, коді лысьтіс казьтыштны земельнӧй реформа йылысь. — Тэнӧ пӧръялісны!
Тэ сетчин провокация вылӧ!
— Но крестьяналы колӧ му, — эз ӧвсьы мӧдыс. — Ми огӧ вермӧй овны важмоз.
— Коммунист! — равӧстіс оратор.
Тайӧ горӧдӧмыс лои пукалысьяслы сигналӧн.
Сразу заводитчис кось, кытысь сьӧкыд вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвоны.
Кодӧскӧ нӧйтісны, кодкӧ киргис джоджын, кылісны горзӧмъяс, ойзӧмъяс.
Зандер интересуйтчӧмӧн видзӧдіс кось вылас.
Татшӧм «демократияыс» сылы воліс сьӧлӧм вылас.
Кось мунанінӧ тэрмасигтырйи локтіс нин пивнӧйса кӧзяин.
Татшӧм косьясыс, тыдалӧ, тані овлывлісны частӧ, — некутшӧм повзьӧм, тӧждысьӧм эз тыдав кӧзяинлӧн чужӧм вылын.
Сійӧ весиг шпыньмуніс, кор оратор кватитіс ыджыд ваза да лыйис сійӧн земельнӧй реформа дор сулалысь мортлы.
Некымын минута мысти ставсӧ вӧлі помалӧма.
Вирӧссьӧм оппонентӧс да ещӧ кымынӧскӧ сы дор сулалысьясӧс кыскисны уличаӧ.
Мукӧдыс бара пуксялісны асланыс местаясӧ.
Кор локтіс полиция, кось йылысь вунӧдісны нин.
Оратор вашнитіс кымынкӧ кыв полицейскӧйлы, сійӧ кӧзырнитіс да тшапа бӧр муніс.
Пивнӧйса кӧзяин нюмъялігтырйи вайис зэв кузь счёт.
Сэні вӧлі пасъялӧма став убыткаяссӧ, сы лыдын и жугӧдӧм ваза.
Оратор чукыртчыліс счёт вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, но нинӧм эз шу.
Сӧмын ӧні дум вылас уси Зандерлы, кытысь сійӧ аддзыліс тайӧ мортсӧ.
Штурмбанфюрер первой здукас весиг аслас синъяслы эз верит.
Настӧящӧй социал-демократыс вӧлӧма абу кодкӧ мӧд, кыдзи Дорнауын гитлеровскӧй газетаса вӧвлӧм редактор.
Война заводитчӧм бӧрын сійӧ муніс фронт вылӧ.
И со тайӧ типыс бара мыччысьӧма Берлинын, ӧні социал-демократ маска улын нин.
«Ми воклы оз омӧля овсьы тані», — думыштіс Зандер.
Кызь сизимӧд глава
Полковник Чайка ордӧ приём вылӧ виччысьтӧг локтіс «Мерседес» авторемонтнӧй заводса директор Лео Бастерт.
Сійӧ вӧлі сьӧд костюма, быттьӧ лӧсьӧдчӧма колльӧдны кулӧм мортӧс.
Вид сертиыс господин директор воӧма сёрнитны кутшӧмкӧ важнӧй вопросъяс йылысь.
— Ме должен прӧститчыны тіянкӧд, господин полковник, — торжественнӧя да неуна жугыля шуис Бастерт. — Талун меным воис «Мерседес» фирмаса правлениесянь распоряжение эновтны ассьым местаӧс.
Дженьыдджыка кӧ шуны, менӧ прӧстӧ уволитісны, но ме та йылысь ньӧти ог жалит.
Ме локті тіян ордӧ тӧдмавны, кодлы ме должен сдайтны делӧяс, сы вӧсна мый приказын шуӧма сӧмын менӧ уволитӧм йылысь и абу сетӧма некутшӧм индӧдъяс.
Полковник думыштчис.
Сійӧ казяліс, мый тані мыйкӧ абу лючки-ладнӧ: дзик некутшӧм помкаястӧг правление эз уволит эськӧ Бастертӧс.
— Мый вӧсна нӧ тіянӧс уволитісны?
— Помкаясыс зэв прӧстӧйӧсь.
Приказыс висьталӧ, быттьӧ ме торки заводлысь нормальнӧй уджсӧ да фирма оз пӧлучайт колана прибыльяс.
Правление абу дӧвӧлен меӧн да оз кӧсйы менӧ кутны водзӧ.
Мый нӧ, сійӧ вермӧ увольняйтны ассьыс служащӧйяссӧ.
Бастерт сэтшӧм зіля дорйис сійӧс уволитӧм вылӧ фирмалысь правосӧ, мый Чайкалӧн подозрениеыс ещӧ ёнджыка содіс.
— И правление некодӧс оз кӧсйы татчӧ назначитны?
— Та йылысь ме нинӧм ог тӧд.
Ӧні ме должен делӧсӧ сдайтны сылы, кодӧс ті инданныд.
Ни ӧти инженер, меысь кындзи, заводын эз коль.
Бӧръя кывъясыс кажитчисны полковниклы торъя интереснӧйӧн.
Наын кыліс выль нотка.
— А кытчӧ нӧ найӧ вошины, тіян инженеръясыд? — юаліс Чайка.
Бастерт жугыля довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Ставныс найӧ вуджисны уджавны мукӧд предприятиеясӧ.
Абу зэв выгӧднӧ уджавны ӧні «Мерседес» заводын.
— Мӧдногӧн кӧ шуны, сэні некутшӧм техническӧй руководство эз коль? — юаліс Чайка.
Сійӧ заводитіс нин гӧгӧрвоны фирмалысь замыселсӧ.
— Жаль, но тайӧ сідзи, — жугыля довкнитіс юрнас Бастерт.
— Ладнӧ! — решительнӧя шуис полковник. — Ме думышта та йылысь.
Кора тіянӧс пыравны ме ордӧ аски тайӧ жӧ кадас.
А мый нӧ ті ӧні думайтанныд вӧчны, господин Бастерт?
— Ті кӧсъянныд меным мыйкӧ вӧзйыны?
— Ог, ме прӧстӧ интересуйтча тіян судьбаӧн.
— Ыджыд аттьӧ.
Ме кӧсъя лоны политическӧй деятельӧн.
Но ковмас кӧ тіянлы техническӧй консультация, ме окотапырысь отсала... торъя дон вылӧ, дерт.
Полковник зэв бура ставсӧ гӧгӧрвоис.
Арталӧмыс налӧн вӧлі зэв прӧстӧй: инженеръястӧг, техническӧй руководствотӧг завод, дерт, сувтас.
Бастерт чорыда эскӧ, мый сыысь кындзи некод оз куж веськӧдлыны предприятиеӧн.
Сідзкӧ, оккупационнӧй власть корас сійӧс босьтны аслас киӧ заводӧн веськӧдлӧмсӧ.
Сэки сійӧ вермас диктуйтны ассьыс условиеяс.
Прӧщайтчигӧн Бастерт улӧдз копыртчыліс, ещӧ ӧтчыд юаліс, кымын часын сылы аски локны господин комендант дінӧ, да петіс.
Полковник пыр жӧ корис ас дінас Дроботӧс.
— Ті тӧданныд, мый вӧчсьӧ тіян «Мерседесын»?
— юаліс сійӧ лейтенантлысь.
— Дерт, тӧда, — вочавидзис военпред. — Сӧмын Бастерт затеяысь нинӧм оз артмы.
Ме ставсӧ нин вӧчи.
Инженеръясысь ӧти, кодӧс Бастерт коркӧ вӧтлывлӧма заводысь, ӧні бӧр локтас технорук местаӧ.
А директорӧн ме предлагайта пуктыны рабочӧй Бертольд Грингельӧс.
Сійӧ тӧлкӧвӧй морт, коммунист, бура тӧдӧ производство.
— А сӧгласитчас-ӧ сійӧ?
— Сразу, дерт, повзяс, и первой кадас ковмас сылы отсавны.
Бастерт быдӧнлы сюйӧма юрас мӧвп, быттьӧ сійӧс и збыльысь некодӧн вежны оз позь.
Рабочӧйяс та йылысь сӧмын и сёрнитӧны.
Вот тайӧ настроениесӧ ковмас венны.
Неважӧн полковниклы юӧртісны, мый «Мерседес» завод демонтажнӧй списокъясын абу.
Зэв вермас лоны, мый став татшӧм предприятиеясыс регыд лоӧны немецкӧй народлӧн собственностьӧн.
Сідзкӧ, ӧні нин колӧ быдтыны тайӧ предприятиеяслы выль руководительясӧс.
Мыйла эськӧ, збыльысь, кӧть нин видлӧм могысь, не индыны директор должностьӧ Бертольд Грингельӧс?
И Чайка сӧгласитчис лейтенанткӧд да решитіс ветлыны заводӧ.
Сійӧ ачыс личнӧ кӧсйис назначитны директорсӧ.
Тӧдчанлуныс лоӧ ёна ыджыдджык, Бертольд Грингельлы кӧ татшӧм кывкутана постсӧ вӧзъяс ачыс комендант.
Кыдзи и первойысьсӧ, Грингельӧс корисны Дробот кабинетӧ.
Сійӧс дыр эз ков виччысьны.
Первой сёрнитыштісны Бастерт мунӧм йылысь.
Грингель висьталіс ассьыс полӧм, мед эськӧ Бастерт мунӧм бӧрын эз сувт став уджыс: вежны ӧд директорсӧ некодӧн.
— А мый, предприятиенас веськӧдлӧмсӧ кӧ сетам тіянлы? — веськыда юаліс Чайка.
— Кыдзи сійӧ меным? — эз гӧгӧрво Грингель.
— Зэв прӧстӧ.
Талун ме, кыдзи Дорнау карса комендант, назначита тіянӧс «Мерседес» заводса директорӧн уволитӧм господин Бастерт местаӧ.
— Но ӧд ме абу инженер, — сьӧкыдпырысь кывъяссӧ шуалігтырйи вочавидзис Грингель.
— Тіян лоӧ техническӧй директор.
А тіянлы ковмас нуӧдны общӧй руководствосӧ.
Ме чайта, мый ті справитчанныд тайӧ обязанностьяснас ёна бурджыка господин Бастерт дорысь.
— Гашкӧ, ті разрешитанныд меным думайтыштны, сӧветуйтчыштны? — полігтырйи юаліс Бертольд Грингель.
— Дерт жӧ!
Но тӧдӧй, мый кадыс тіян этша.
Аски ми долженӧсь висьтавны господин Бастертлы, кодлы сійӧ сдайтас делӧяссӧ.
Сідзкӧ вот, аски асывнас ми виччысям тіянсянь ӧтвет.
Грингель петіс лейтенант кабинетысь дзикӧдз шӧйӧвошӧм.
Сійӧ частӧ мечтайтліс босьтчыны производство усовершенствуйтӧмӧ, пыртны кутшӧмсюрӧ выльторъяс аслас цехса уджӧ.
Эз прӧста сійӧ сэтшӧма радейт да гӧгӧрво машинаясӧс, и сӧмын сылӧн ичӧтик образованиеыс мешайтліс сылы пӧртны олӧмӧ важӧн нин думыштӧм изобретениесӧ.
Но Грингель поліс босьтны ас вылас татшӧм ответственностьсӧ.
Сійӧ сулаліс цехӧ пыранінын да сэтшӧма думайтіс, мый эз казяв весиг, кыдзи сы дінӧ матыстчисны ёртъясыс.
— Мый лои, Бертольд?
Тэ он вись? — юаліс Дидермайер, олӧма морт, токарь, кодкӧд найӧ уджалісны орчча станокъяс вылын.
— Ог, ог вись, — вочавидзис Грингель. — Но, буракӧ, регыд йӧйма — сэтшӧм задача меным сетісны.
— Мый лои?
— Да со, гӧгӧрвоан... кӧсйӧны менӧ вӧчны заводса директорӧн.
— Бертольд, а тэ, гашкӧ, и збыльысь эсійӧ?.. —
Дидермайер чуньнас бергӧдлыштіс плеш дінас.
— Эг.
Меным господин комендант вӧзйис.
Та йылысь висьталігӧн Грингель ӧттшӧтш и норасис и гордитчис.
Сійӧ виччысис кывны ёртъяссяньыс бур сӧвет, но, кажитчӧ, ӧшибитчис.
Эк, эз ков налы висьтавны!
Ӧні ставныс кутасны серавны Бертольд Грингель вылын.
— А кыдзи нӧ Бастертыс?
— Бастерт мунӧ заводысь.
— Бура думышт, Бертольд, сӧгласитчытӧдзыд, — шуис Грингельлӧн мӧд соседыс, ичӧтик, кызіник Мюллер. — Найӧ кӧсйӧны вӧчны тэнӧ директорӧн, медым тэ тыртін налы план, а сэсся демонтируйтасны заводсӧ да ставным ми колям безработнӧйясӧн.
— Тэ нинӧмабусӧ висьталан, — решительнӧя шуис Грингель. — Абу сыын делӧыс.
Ме пола, мый ог справитчы.
— А ме эськӧ тэнад местаын босьтчи, — сераліс Мюллер. — Оз енъяс ӧжигайтны гырничьяссӧ.
Видлы.
А кор тэнӧ вӧтласны, сэки и мукӧдыс гӧгӧрвоасны, мый нинӧмла кавшасьны сэтшӧм вылӧ.
Тайӧ жӧ кывлытӧмтор — рабочӧйсянь директорӧ!
— Налӧн, Сӧветскӧй Союзын, рабочӧйясыс весиг министръясӧн лоалӧны, — вочавидзис Дидермайер.
— Сідзкӧ, Грингельлы дзик нинӧм повны, — серамсорӧн сёрнитіс Мюллер. — Эн сомневайтчы, Бертольд:
кӧть ӧти недель, а лолан директорӧн.
Грингель ӧвтыштіс кинас да матыстчис аслас станок дінӧ.
Сійӧ тӧчитіс моторъяслы поршеньяс, а ачыс пыр думайтіс комендантлӧн предложение йылысь.
Тыдалӧ, и Дидермайер думайтіс сы йылысь жӧ, сы вӧсна мый удж помасьӧм бӧрын сійӧ друг локтіс сы дінӧ да шуис:
— Тэ эн пов, Бертольд.
Босьтчы.
Ми тэнӧ поддержитам.
Сійӧ довкнитіс юрнас да регыд воши йӧз чукӧрӧ.
Грингель локтіс гортас, лӧсьӧдіс аслыс ӧбед, — сійӧ оліс ӧтнас, и прӧдуктаяссӧ сылы ньӧбаліс соседкаыс, — а сэсся дыр пукаліс чорыда думыштчӧмӧн.
Медбӧрын, сійӧ решительнӧя чеччис да мӧдӧдчис Ренике ордӧ.
Шахтёрскӧй посёлокӧ туйыс кажитчис сылы тайӧ руа тӧвся рытас вывті кузьӧн.
Сійӧ звӧнитіс Альфред ордӧ, но ӧдзӧс сайын некод эз шыась.
Тыдалӧ, другыс эз вӧв гортас.
Грингель виччысьыштіс пос вылас, кытчӧдз эз тыдовтчы Гертруда.
— Альфред собрание вылын, — шуис сійӧ, и Грингель дзикӧдз шӧйӧвоши.
Военнӧй положение бырӧдӧм бӧрын собраниеяс помасьлісны зэв сёрӧн.
«Сідзкӧ, оз удайтчы сёрнитны весиг Реникекӧд!»
Сійӧ прӧститчис Гертрудакӧд да мӧдӧдчис бӧр гортланьыс.
Кварталъяс ньӧжйӧникӧн колялісны, а сійӧ век на думайтіс да эз вермы нинӧм решитны.
Тадзикӧн сійӧ воис визув горнӧй ютор вомӧн вӧчӧм пос вылӧ; тайӧ юторйыс эз кынмыв весиг тӧвнас.
Грингель сувтіс пос вылас да кутіс видзӧдны визув сьӧд ваӧ, кӧні отражайтчисны уличавывса пӧнаръяслӧн биясыс.
Сійӧ эз сразу казяв, кыдзи сы дінӧ матыстчис кутшӧмкӧ морт да сувтіс бокас.
Грингель видзӧдліс сы вылӧ.
Мортыс кажитчис сылы тӧдсаӧн.
Тайӧ джуджыд, чистӧй плешкыс да важ модаа зарни оправаа ӧчкиыс...
Ах, да!
Тайӧ жӧ писатель Болер.
Токарь коркӧ аддзыліс сійӧс митинг вылысь.
А мый, сӧветуйтчыштны кӧ сыкӧд?
— Тіян сэтшӧм вид, — друг шуис Болер, — быттьӧ ті кӧсъянныд ваӧ шыбитчыны!
Тані оз сулав: зэв ляпкыд.
Сантиметр кызь кымын, не унджык.
Писатель зэв збыльысь висьталіс, кӧні лӧсьыдджык тайӧс вӧчны, и Грингель кӧсйытӧг нюммуніс.
— Аттьӧ тіянлы, — шуис сійӧ. — Татшӧм сӧветын ме ог нуждайтчы.
Но ті кӧ нин кӧсъянныд отсавны бур кывйӧн, то ме верма висьтавны тіянлы аслам сьӧкыдлунъяс йылысь.
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
Грингель падъявтӧг висьталіс Болерлы ставсӧ.
Старик кывзіс сійӧс чуймӧмӧн.
Тайӧс сійӧ некыдзи нин эз виччысь!
— Зэв жаль, но ме нинӧм ог вермы тіянлы висьтавны, — шогпырысь шуис сійӧ, кор Грингель помаліс. — Пока ме и ачым на эг аддзы олӧмын ассьым туйӧс.
Оз ло честнӧ, ме кӧ мыйкӧ сӧветуйта тіянлы.
Морт, коді оз тӧд аслыс туйсӧ, оз вермы и не должен индавны мукӧдъяслы.
— Но ӧд ті писатель! — горӧдіс Грингель.
— Да, ме сӧмын писатель, но абу пророк, — скӧрысь вочавидзис Болер да ӧдйӧ муніс сы дінысь.
Воськов дас сайӧ нин мунӧм бӧрын сійӧ виччысьтӧг бӧр локтіс Грингель дінӧ да шуис: — Ме верма висьтавны тіянлы сӧмын ӧтитор: смел решениеяс век овлӧны медся бурӧсь.
Татшӧм сӧветыс менӧ, слава богу, нинӧмӧ оз обязывайт.
Сійӧ бергӧдчис да здук мысти воши пемыдас.
Грингель дыр видзӧдіс сы бӧрся, сэсся чорыда ниртыштіс плешсӧ кинас да мӧдӧдчис мӧдарлань.
Кызь кӧкъямысӧд глава
Грингелькӧд паныдасьӧмыс ёна дӧзмӧдіс Болерӧс.
Сійӧ пӧрысь морт нин, а сысянь быд воськовын требуйтӧны кутшӧмкӧ стӧч решениеяс.
Мый нӧ тайӧ, ачыс олӧмыс ӧмӧй тшӧктӧ сійӧс стӧча определитны странаын событиеяс дінӧ ассьыс отношениесӧ?
Писатель локтіс гортас омӧль настроениеа.
Ставыс эз вӧв сы серти тайӧ луннас.
Ӧні сылы кажитчис, мый гортас пачсӧ вывті ёна ломтӧмаӧсь, а ӧд из шомсӧ колӧ видзны.
Болер видзӧдліс термометр вылӧ да аддзис, мый комнатаас температураыс мукӧддырся кодь жӧ — дас кӧкъямыс градус.
Сійӧ босьтіс газета, медым мынтӧдчыны беспокоитысь мӧвпъясысь, но мый кӧть сійӧ эз заводитлы лыддьыны — ставыс гижсис буретш сійӧ проблемаяс йывсьыс, кодъясысь сійӧ сэтшӧма кӧсйис мынтӧдчыны.
Бур эськӧ вӧлі, локтіс кӧ Дальгов.
Ворсны шахматӧн партия — и сразу ставыс прӧйдитас.
Но татшӧм водз Дальгов некор эз волывлы.
Тыдалӧ, сійӧ удж вылын на.
Зилькнитіс звӧнок, и Болер радпырысь ниртыштіс кияссӧ.
Коді кӧть эз во, позьӧ вунӧдчыны аслад мӧвпъясысь.
Передньӧйын кыліс нывбаба гӧлӧс, и писательлы кажитчис, мый тайӧ фрау Гартман.
Сійӧ тэрмасигтырйи мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Збыльысь, тайӧ вӧлі сійӧ.
Болер вӧлі зэв рад актриса воӧм вылӧ.
Найӧ сёрнитыштасны искусство йылысь, театр йылысь.
Тайӧ лоӧ став кӧвъясянасьыс, быдлунсясьыс, мынтӧдчытӧмсьыс прамӧй шойччӧгӧн.
Старик перйис шкапсьыс вижоват рӧма ликёр бутылка, кодӧс дыр нин видзис, сійӧ тӧждысигтыр ноксис гӧстя дінын.
Эдит Гартман казяліс сылысь радлӧмсӧ. Сылӧн мудзӧм, нервнӧй чужӧм вылын тӧдчыштіс нюм.
Сійӧ удобнӧйджыка пуксис диван вылӧ, юис ликёр румка да ӧні окотапырысь кывзіс кӧзяиныслысь висьталӧмсӧ.
Писатель кӧсйис сёрнитны сӧмын искусство йылысь.
Но паметьыс сійӧс пыр бӧр вайӧдліс тайӧ тешкодь рабочӧйыс дінӧ, кодлы друг вӧзйӧмаӧсь лоны заводса директорӧн.
Не сёрнитны сы йылысь Болер эз вермы.
И сійӧ тэрмасьтӧг висьталіс Эдитлы рабочӧйкӧд аслас шензьӧдана паныдасьлӧм йылысь, мичаа серпасаліс лымйӧн вевттьысьӧм ичӧтик поссӧ да визув юторлысь сьӧд гыяссӧ, висьталіс Грингелькӧд ассьыс став сёрнисӧ.
Сӧмын ӧтитор дзебис Эдитысь: ассьыс сӧветсӧ, ассьыс бӧръя кывъяссӧ.
Сылӧн висьталӧмыс актриса вылӧ вӧчис виччысьтӧм впечатление.
Болер эз и куж думыштны, мый сійӧс интересуйтӧны татшӧмторъясыс.
Эдит унапӧв юасис писательлысь, сылы окота вӧлі тӧдны дзик ставсӧ.
Тыдалӧ, мыйкӧ личнӧй, Болерлӧн висьталӧмкӧд топыда йитчӧмтор, важӧн нин волнуйтіс сійӧс.
— Но, а мый эськӧ ті вӧчинныд тайӧ рабочӧй местаас? — виччысьтӧг юаліс Эдит, и тайӧ юалӧмыс кажитчис кӧзяинлы дзик ковтӧмӧн.
Сылӧн чужӧмыс недӧвӧльнӧя вежыньтчыліс да чукыръясыс кутісны тӧдчыны ёнджыка.
— Ог тӧд, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис сійӧ. — Ме эг ӧтветит сылы и ог тӧд, мый ӧтветитны тіянлы.
Эдит друг чеччис диван вылысь, код вылын сійӧ удобнӧя пукаліс, да муніс ӧшинь дорӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс узоръяссӧ, кодъясӧс вӧлі рисуйтӧма стеклӧ вылас кӧдзыдыс, сэсся бергӧдчис да шуис:
— Жаль...
А ме локті тіян дінӧ сӧветла жӧ.
— Сӧветла? — шай-паймуніс Болер.
— Да, именнӧ сӧветла.
Меным талун звӧнитісны комендатурасянь...
Ті, дерт, кывлінныд, мый тані, Дорнауын, регыд воссьӧ театр.
Налӧн репертуарас пока сӧмын «Эмилия Галотти», но труппа кӧсйӧ ворсны мыйкӧ дзик выльӧс.
Сідзкӧ вот, аскомысь магистратын капитан Соколовлӧн гӧтырыс лыддяс некымын актёрлы сӧветскӧй пьеса.
Капитан корис кывзыны и менӧ.
Ме сылы нинӧм эг ӧтветит, а ӧні ог тӧд, мунны меным али абу.
Мый ті сӧветуйтанныд?
Болер звиркнитіс-чеччис места вывсьыс:
— Сёрнитчинныд ті, али мый, сӧветуйтчыны мекӧд?!
Ог тӧд ме, нинӧм ог тӧд!
И некутшӧм сӧветъяс сетавны ог кут!
— Жаль, — ньӧжйӧник шуис Эдит, — а ме сэтшӧма надейтчи кывны тіянсянь дружескӧй кыв.
Болерлы лои яндзим.
Сійӧ думыштчис, сэсся друг лэптіс юрсӧ.
— Мый нӧ, — шуис сійӧ, — ті верманныд ветлыны да кывзыны пьесасӧ.
Тайӧ тіянӧс нинӧмӧ оз обязывайт.
Заставитны тіянӧс некод оз вермы.
Зато ті кутанныд тӧдны сы йылысь, мый кӧсйӧны тіянсянь.
Представляйта аслым, кутшӧм тайӧ искусство — дорвыв политика...
Эдит Гартман довкнитіс юрнас.
Сійӧ и ачыс тадзи думайтіс, но сылы колӧ вӧлі поддержка бокысянь.
— Веськыд дивӧ! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын друг заводитіс Болер. — Кыдзи тайӧ лои, гӧгӧрвоны сьӧкыд, но ӧні некод оз ов тані важног.
Ог тӧд весиг — бур тайӧ али омӧль.
— Ме век думайта посвывса сійӧ рабочӧй йывсьыс, — ньӧжйӧник шуис Эдит. — Кыдзи, тіян ногӧн, мый сійӧ решитіс?
— Аски сійӧ лоӧ директорӧн, — чорыда шуис Болер.
— Ті тадзи чайтанныд?
— Да.
— Сідзкӧ, и меным колӧ мунны кывзыны пьесасӧ.
Тайӧ, шуны кӧ, и эм ӧтвет менам вопрос вылӧ, дона Болер.
Писатель гӧгӧрвоис, мый Эдит прав.
Сійӧ скӧрысь чушнитіс да шуис:
— Тіянлы дзик абу быть вӧчны сы ног жӧ.
— Ме ог тӧд, лоӧ оз сійӧ директорӧн.
Меным важнӧ, мый ті думсьыныд сӧветуйтінныд сылы тадзи.
Старик нинӧм эз вочавидз.
Регыд Эдит прӧститчис.
Сійӧс колльӧдӧм бӧрын Болер пуксис креслӧӧ да дыр думайтіс тайӧ сёрни йывсьыс.
Интереснӧ, зэв интереснӧ, кыдзи вӧчас Эдит Гартман...
Передньӧйын бара кыліс звӧнок, и комнатаӧ пырис Макс Дальгов.
Но ӧні сылӧн локтӧмыс эз нин вай Болерлы некутшӧм долыдлун.
Кӧнкӧ сьӧлӧм пытшкӧсас сійӧ чувствуйтіс, мый став проблемаясыс, кодъяс ӧні требуйтісны сысянь нюжӧдчытӧг решитӧм, йитчӧмаӧсь Макс Дальговлӧн уджкӧд.
А Макс, кыпыд да варов, пыр жӧ заводитіс висьтавны сы йылысь, кыдзи Мюнхенын американскӧй оккупационнӧй властьяс запретитӧмаӧсь вузавлыны немецкӧй кыв вылын «ВКП(б) историялысь краткӧй курс».
— Ті гӧгӧрвоанныд, найӧ весиг историяысь полӧны! — торжествуйтіс Макс, и тайӧс шуӧмыс виччысьтӧг кыпӧдіс Болерӧс спор вылӧ.
— Нинӧмысь найӧ оз повны! — скӧрысь шуис сійӧ.
— Найӧ век полӧны правда висьталӧмысь, — вынсьӧдіс ассьыс кывъяссӧ Макс.
— Правда висьталӧмысь? — Болер читкыртіс синъяссӧ. — А висьталӧй, ме кӧ гижа тіян оккупационнӧй зона йылысь сӧмын ӧти правда, сӧгласитчанныд ті печатайтны менсьым книгаӧс?
Ті кӧ гижанныд правда, ми не сӧмын печатайтам сійӧс, но и висьталам ещӧ тіянлы ыджыд аттьӧ.
— Сомневайтча.
— А ме тіянлы збыльысь висьтала.
А вот американецъяс либӧ англичана некор оз печатайтны татшӧм книгатӧ.
— Ті омӧльӧс думайтанныд демократия йылысь.
— Да, американскӧй да английскӧй демократия йылысь ме, кыв шутӧг, ог думайт бурӧс.
Заклад варта, мый Эльба сайын некор оз печатайтны книга, кӧні правдивӧя лоӧ гижӧма миян зона йылысь.
— Ті кӧсъянныд заставитны менӧ докажитны, мый тайӧ абу сідз?
— Ог, ме тайӧс эг кут тӧдвылын.
— Весьшӧрӧ сёрнитам!
Некутшӧм книгаяс ме гижны ог кут.
Болер перйис шахмат.
Но и радейтана ворсӧм эз успокоит сійӧс.
Макс Дальгов ӧти здукӧн воис партиясӧ.
Тайӧ ещӧ ёнджыка скӧрмӧдіс писательӧс: сійӧ ворсіс Дальговысь бурджыка да велалӧма волі пыр воны сылысь.
— Ті талун абу внимательнӧйӧсь, маэстро, — шутитыштіс Дальгов.
— Да, — нурбыльтіс старик.
Макс чеччис: кад муніны гортӧ.
Болер эз кут сійӧс.
Макс муніс, а писатель дыр на эз вермы вайӧдны ассьыс мӧвпъяссӧ порядокӧ.
Медся ёна дӧзмӧдіс сійӧс Дальговкӧд медбӧръя сёрниыс.
Неужели кодкӧ ӧткажитчас печатайтны писатель Болерлысь книга?
Да и американецъяс и англичана прӧстӧ кисьыс нетшыштасны татшӧм книгасӧ!
А мыйта вӧлі эськӧ шумыс — Болер оккупациялӧн сӧветскӧй зона йылысь!
О, сійӧ эськӧ унатор йылысь вермис висьтавны татшӧм книгаас!
Медбӧрын Болер воис чорыд решениеӧ.
Сійӧ гижас тайӧ книгасӧ.
Сійӧ висьталас бӧръя кадас аслас олӧм йылысь дзик ставсӧ, нинӧм оз дзеб: ни бурсӧ, ни омӧльсӧ.
И, пӧжалуй, ыстас рукописьсӧ Гамбургӧ, именнӧ сійӧ издательствоас, кодӧс ӧні контролируйтӧны англичана.
Сэні сылӧн уна тӧдсаяс.
А вот кор книгасӧ печатайтасны, сійӧ локтас Дальгов дінӧ да шуас: «Ӧні ті гӧгӧрвоанныд, мый сэтшӧм настӧящӧй демократияыс?»
Видзӧдлам, кыдзи вежыньтчас Дальговлӧн чужӧмыс.
Тайӧ лоӧ сылы бур урокӧн.
Болер весиг нюммуніс, кор сійӧ думыштіс татшӧм сценасӧ.
Вот сералыштас сійӧ Макс вылын!
Долыдпырысь кияссӧ ниртігтырйи писатель прӧйдитчис комнатаӧдыс.
Сэсся сійӧ пуксис пызан сайӧ да пуктіс ныр улас чистӧй бумага лист.
Кызь ӧкмысӧд глава
Сійӧ рытнас муніс социал-демократъяс местнӧй организациялӧн зэв шума собрание.
Сёрни муніс коммунистъяскӧд ӧтувтчӧм йылысь.
Оскар Кребс, организацияса лидеръясысь ӧти, тайӧ собраниеӧдзыс некымын лун водзджык паськӧдіс активнӧй удж, агитируйтіс ӧтувтчӧмлы паныд, но сійӧс некод эз поддержит.
Не сӧмын рабочӧйяс, кодъяс тані вӧліны ёна унджыкыс, но весиг Рудольф Гроше, пыр спокойнӧй, важнӧй Гроше, Кребслӧн заместительыс, и сійӧ эз сӧгласитчы сыкӧд.
Со мый вӧсна, собраниесӧ восьтігӧн да Берлинысь воӧм докладчиклы кывсӧ сетігӧн, Кребс ёна волнуйтчис.
Сійӧ тӧдіс, мый социал-демократическӧй партияса центральнӧй правлениеын вӧліны унаӧн, кодъяс сулалісны ӧтувтчӧм дор.
Но, Кребс мӧвпалӧм серти, тайӧ йӧзыс вӧліны вывті нин левӧйясӧн.
Кӧсъян кӧть он кӧсйы, а колӧ вӧлі решайтны: ӧтувтчыны али абу.
Дугӧдны собраниесӧ эз удайтчы.
Мынтӧдчыны кутшӧмкӧ общӧй ӧтветӧн оз жӧ вӧлі позь.
Кольлі ӧтитор: котыртны организацияса рядӧвӧй членъяслысь протест ӧтувтчӧмлы паныд.
Собрание вылын сразу жӧ лои напряжённӧй атмосфера.
И кӧть эськӧ докладчик выступайтігӧн вӧлі дзик чӧв-лӧнь, став сертиыс тыдаліс, мый собраниеыс лоӧ ёна шума.
Ставӧн тӧдісны, мый Кребс абу ӧтнас, мый сюрӧны сы дор сулалысьяс.
Докладчик помаліс, кылісны клопайтӧмъяс.
Кребс клопайтыштіс жӧ, и кажитчис, мый ставӧн думайтӧны ӧтувтчӧм йылысь.
Альфред Ренике сюся кывзіс да эз дугдыв дивуйтчыны, Кребс вылӧ видзӧдіг.
Сэсся выступитіс Рудольф Гроше.
Сійӧ поддержитіс докладчикӧс.
Водзӧ Кребс кутчысьны эз вермы.
Сійӧ уськӧдчис трибуна вылӧ.
Скӧрысла сійӧ мыкталіс да пӧшти горзіс.
— Коммунистъяс кӧсйӧны ньылыштны миянӧс! — горзіс сійӧ. — Тайӧ — демократия торкӧм! — Сійӧ, Кребс, некор оз сӧгласитчы татшӧм ӧтувтчӧм вылас.
Первой сійӧс кывзісны, но регыд кылісны дӧзмӧм гӧлӧсъяс.
Кор Кребс кутіс висьтавны сы йылысь, мый коммунистъяс нуӧдӧны Германияӧс гибельӧ да сӧмын социал-демократъяс тӧдӧны странаӧс возродитӧм вылӧ вернӧй туй, чукӧртчӧм йӧзлӧн терпениеыс быри.
— Позор! — кыліс быдладорсянь.
Тайӧс Кребс эз виччысь.
Сійӧ видзӧдіс да эз тӧд прӧстӧй рабочӧйясӧс: кытчӧ воши пырся дисциплинированностьыс, коді вӧлі лӧсялана немецкӧй социал-демократъяслы?
Йӧз шутьлялісны да зымӧдісны кокъяснаныс.
Кребс дор сулалысьяс заводитлісны успокоитны рабочӧйясӧс, но налӧн гӧлӧсъясыс вошины кыптӧм шумас.
Но век жӧ Кребсӧс эз вӧв кокни вӧтлыны трибуна вылысь.
Сылӧн вӧлі ыджыд опыт, сылы частӧкодь ковмыліс выступайтны ыджыд аудитория водзын.
И ӧні сійӧ кӧсйис виччысьыштны, кытчӧдз залыс оз ланьт.
Кор, медбӧрын, удайтчис лӧсьӧдны порядок да горзӧмъясыс кутісны ланьтны, друг кыліс ӧтка гӧлӧс:
— Он-ӧ висьтав, Кребс, уна-ӧ мынтіс тэныд тайӧ речсьыс «Фарбениндустри»?
Залын вак-вакӧн серӧктісны.
Кребс гӧгӧрвоис: ӧні сылы оз нин лэдзны помавны.
Сійӧ зэв важнӧя шеныштіс кинас да горӧдіс:
— Ми эновтам собраниесӧ!
Партияын ми унджыкӧнӧсь!
Ми кутам вылын кутны немецкӧй социал-демократиялысь знамясӧ!
Кребс торжественнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сійӧ муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ гоньялігтырйи: виччысис, мый став чукӧртчысь йӧзыс и збыльысь мунасны сы бӧрся, а сцена вылын кольӧны сӧмын председатель да докладчик.
Но Кребс бӧрся чеччисны сӧмын морт вит.
Шутьлялӧм да горзӧм шы улын найӧ петісны залысь.
Пыр жӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Альфред Реникеӧс шемӧсмӧдіс став лоӧмторйыс.
Торъя нин тӧдчанаӧн кажитчис сылы партияяс ӧтувтӧм кузя рабочӧйяслӧн единодушиеыс.
Думсьыс Ренике презирайтіс Кребсӧс да сы дор сулалысьяссӧ.
Больгӧм улӧ сайӧдчӧмӧн тайӧ йӧзыс медводз тӧждысьӧны асланыс зепныс вӧсна.
Именнӧ та вӧсна Ренике ставыскӧд тшӧтш зымӧдіс кокъяснас, кор Кребс горзіс трибуна вывсянь.
Кор залын ставыс лӧнис, собрание муніс водзӧ.
Шахтёр сюся кывзіс мукӧд ораторъясӧс.
Сійӧс интересуйтіс, мыйла именнӧ ӧні кыптіс ӧтувтчӧм йылысь вопросыс.
Гашкӧ, сійӧс кӧ корисны пырны коммунистическӧй партияӧ, Ренике и эз сӧгласитчы эськӧ.
Но ӧтувтчыны став рабочӧй-коммунистъяскӧд — талы сійӧ эз вӧв паныд.
Ренике кывзіс да думайтіс Бертольд Грингель йылысь: збыльысь, мыйла найӧ, кыкнанныс рабочӧйяс, ӧнӧдз мунісны торйӧн?
Мый налӧн, интересъясыс разнӧйӧсь?
Оратор тӧдчӧдіс докладчиклысь кывъяссӧ сы йылысь, мый выль партия кутас зільны лӧсьӧдны единӧй, демократическӧй Германия.
Тайӧ и вӧлі ӧтветыс, кодӧс виччысис Ренике.
Собрание помасис сёрӧн.
Резолюция, коді ошкис партияяс ӧтувтӧм йылысь предложение, вӧлі примитӧма ӧтсӧгласӧн.
Собрание бӧрын Альфред Ренике, зэв дӧвӧльнӧй, муніс гортас.
Сійӧ ньӧжйӧник восьлаліс улича кузя да друг паныдасис Бертольд Грингелькӧд.
— Кытчӧ нӧ тэ тайӧ мӧдӧдчин? — гажаа юаліс шахтёр.
— Некытчӧ, гортӧ, — зумыштчӧмӧн шуис Грингель.
— Тэ нӧ вежин квартиратӧ али мый?
— Эг, ме гуляйта.
Гортӧ удита на.
Тайӧ войся гуляйтӧмыс Реникелы кажитчис зэв тешкодьӧн, и сійӧ юаліс:
— Эз-ӧ нин ло мыйкӧ тэкӧд?
— Нинӧм торъяыс. — Болеркӧд сёрнитӧм бӧрын Грингельлы эз нин вӧв окота некодкӧд сӧветуйтчыны.
Сэки шахтёр заводитіс висьтавлыны талунъя собрание йылысь, Кребслӧн лёкалӧм йылысь, кыкнан партиялӧн ӧтувтчӧм йылысь.
Кымын водзӧ висьтавліс Ренике, сымын ловзис Грингель да, медбӧрын, висьталіс другыслы аслас шог йылысь.
Но шахтёр эз вермы гӧгӧрвоны сылысь волнуйтчӧмсӧ.
— Дерт жӧ, колӧ сӧгласитчыны ньӧти падъявтӧг, — шуис сійӧ. — Тані и думайтнысӧ нинӧм.
Ми кӧ ӧні ӧтувтчам, тӧдан, кутшӧм тэнад лоӧ поддержка!
Сідзкӧ, и повнысӧ нинӧм.
Тайӧ кывъясыс, кодъясӧс другыс шуис сэтшӧм увереннӧя, убедитісны Бертольд Грингельӧс.
Но, тыдалӧ, эз сӧмын шахтёрлӧн кывъясыс решитны делӧсӧ.
Пӧшти став йӧзыс, кодъяскӧд сійӧ сёрнитіс талун, сідз либӧ мӧдногӧн сӧветуйтісны сӧгласитчыны русскӧй полковниклӧн предложение вылӧ.
А мукӧд кӧ оз аддзыны таын дзик нинӧм омӧльсӧ, мыйысь нӧ повнысӧ сылы, Бертольд Грингельлы?
Другъяс торйӧдчисны сёрӧн.
Но дыр на эз водны найӧ тайӧ вояс, выльысь и выльысь думайтісны сійӧ лоӧмторъяс йывсьыс, кӧні найӧ участвуйтісны либӧ вӧліны свидетельясӧн.
Асывнас Бертольд Грингель юӧртіс комендантлы, мый сійӧ сӧгласен лоны заводса директорӧн.
Полковник корис Грингельӧс комендатураӧ, кӧні вӧлі нин Лео Бастерт.
Бастертлӧн муртса кывйыс эз быр, кор сылы висьталісны, кодлы ковмас сдайтны делӧяссӧ.
Но Лео Бастерт зілис дзебны ассьыс скӧрмӧмсӧ да, кыдзи пыр, вӧлі зэв вежлив.
Тадзи Бертольд Грингель лои «Мерседес» заводса директорӧн.
Комынӧд глава
Кор Лекс Михаэлис неуна тӧдмасис аслас выль положениеӧн, сійӧ сувтӧдіс ас водзас мог быд лун торйӧдны кык-куим час карсӧ видлалӧм вылӧ.
Магистратса членъяс пиысь кодкӧдкӧ ӧтлаын сійӧ ветлӧдліс карса кварталъясӧд, кар помъяссяньыс заводитӧмӧн да вочасӧн центрланьыс мунӧмӧн, пасъяліс списокӧ сэтшӧм зданиеяс, кодъясӧс позьӧ восстановитны, волывліс семьяяс ордӧ, кодъяс вӧлі кольӧмаӧсь оланінтӧг, корсяліс помещениеяс школаяслы, детскӧй садъяслы да яслияслы, пыравліс то электростанцияӧ, то газӧвӧй заводӧ, то почта вылӧ.
Тайӧ ветлӧдлӧмъясыс кыдз быттьӧ отсалісны сылы тӧдмавны, мыйӧ колӧ босьтчыны медводз, коді нуждайтчӧ сылӧн отсӧгын, мый вылӧ медся войдӧр колӧ пуктыны вниманиесӧ, кӧні магистратлӧн сюйсьӧмыс торъя ёна колӧ нормальнӧй олӧм лӧсьӧдӧм могысь.
Вочасӧн, лун бӧрся лун, Михаэлис выльысь тӧдмасис аслас рӧднӧй Дорнаукӧд, бурджыка гӧгӧрволіс сылысь нуждаяссӧ да пыр ёнджыка чувствуйтіс асьсӧ карса кӧзяинӧн.
И вот сэки жӧ, «гырысь обход» лунъясӧ, кыдзи сійӧ нимтыліс тайӧ ветлӧдлӧмъяссӧ, Михаэлислы юрас воис мӧвп, коді эз эновтлы сійӧс дыр кад чӧж.
«Рабочӧй семьяяслы, — думайтіс Михаэлис, — кодъяс олӧны ӧні джынвыйӧ киссьӧм керкаясын либӧ тӧдсаясыс да рӧднӧйясыс ордын, сы вӧсна мый некутшӧм оланін налӧн абу, колӧ сетны квартираяс.
Колӧ тӧдмавны, мыйла артмис сідзи, мый пышйӧм нацистъяслӧн пӧшти став керкаясӧ овмӧдчӧмаӧсь нин код тӧдӧ кодъяс да кутшӧм право серти.
Мыйла, — думайтіс бургомистр, — гырысь семьяяслы лоӧ дзескӧдчыны каморкаясын да пӧдвалъясын, кор эм сы мында дзонь керкаяс да квартираяс, кӧні олӧ сӧмын ӧти морт — прислуга либӧ важ кӧзяиныслӧн кутшӧмкӧ ылысса рӧдня?»
Тайӧ проблемаыс эз сетлы бургомистрлы некутшӧм спокой, и сійӧ воис выводӧ, мый сылы быть колӧ разрешитны сійӧс.
Ӧд сёрниыс муніс зэв уна рабочӧй семьяяслӧн бура олӧм йылысь; унджыкыс тайӧ вӧліны уна челядя семьяяс.
Сійӧ эскис, мый босьтчыны кӧ делӧас тӧлкӧвӧя да чорыда, то позьӧ аддзыны оланін карса став олысьяслы, кодъяслӧн оланіныс ӧні абу.
Сэтшӧм ыджыд делӧ вылӧ, кыдзи зэв уна йӧзӧс мукӧд квартираясӧ вуджӧдӧм, дерт, колӧ вӧлі комендатурасянь разрешение.
Но тайӧ пӧрйӧ, Чайка ордӧ мунтӧдз, Михаэлис решитіс водзвыв ставсӧ артыштны да прӧверитны, медым мунны комендатураӧ дась предложениеясӧн нин.
Бӧръя кадас бургомистр вообщӧ кутіс казявны ачыс, мый Чайкакӧд сёрнитігӧн сійӧ эз сӧмын кор сӧвет, но и ачыс вӧчаліс предложениеяс да повтӧг висьтавліс сы йылысь, мын лӧсьӧдчӧ сійӧ вӧчны.
Татшӧм здукъясас комендант кывзіс сійӧс торъя ыджыд интересӧн, сійӧ кыдз быттьӧ прӧверяйтіс, мый вылӧ сяммӧ Михаэлис, кыдзи сійӧ нуӧдӧ бургомистрлысь обязанностьяссӧ да ошкыштавліс сылысь водзмӧстчӧмсӧ дженьыдик репликаясӧн.
Медым вӧлі позянлун сёрнитны коменданткӧд, фактъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, Михаэлис решитіс волыны некымын керкаӧ, кытысь важ кӧзяеваыс пышйӧмаӧсь.
Сійӧ корис ас ордас Бертольд Грингельӧс, кыдзи магистратса членӧс, висьталіс сылы аслас думъяс йылысь, да найӧ кыкӧн мӧдӧдчисны карыслӧн лунвыв юкӧнас, ю сайӧ.
Тані кварталъясыс абу вӧлі жугавлӧмаӧсь бомбёжкаяссьыс, но уличаяс вылын ветлысь-мунысьяс пӧшти эз тыдавны, а садъясыс, кодъяс кытшавлісны джуджыд вевтъяса да гырысь зеркальнӧй ӧшиньяса мича керкаяссӧ, кажитчисны дзик эновтӧмаясӧн.
Тайӧ йӧзтӧм районас войдӧр овлісны Дорнауса медся озыр йӧзыс.
Грингель да Михаэлис ньӧжйӧник мунісны Альбертштрассе пӧлӧн да дивуйтчисны вӧвлытӧм чӧв-лӧньыс вылӧ да сы вылӧ, мый эз тыдав ни ӧти морт.
Кажитчис, быттьӧ и збыльысь тайӧ мича керкаясас став олысьясыс кулӧмаӧсь.
— Да, татчӧ позьӧ овмӧдны менсьым уна рабочӧйясӧс, кодъяслы овнысӧ некӧн, — шуис Грингель да сувтіс кӧрт решеткаа ӧграда дорӧ.
Ӧграда саяс быдмис сук кустарник, а керкаыс сулаліс пыдын да кажитчис сэтшӧм жӧ овтӧмӧн, кыдзи и став тайӧ веськыд, паськыд да мичаа асфальтируйтӧм уличаыс.
Неважӧн на тані овліс Гуго Вальдгаузен; сылӧн вӧлі некымын шахта Дорнау гӧгӧрын да ыджыд машиностроительнӧй завод орчча карын.
Юӧръяс серти, сійӧ пышйис Лунвыв Америкаӧ, мыйӧн сӧмын сӧветскӧй войска вуджисны Германиялысь границасӧ.
Грингель да Михаэлис тӧдісны, мый тайӧ керкаса кӧзяиныслӧн вӧліны став помкаясыс повны сӧветскӧй войскакӧд паныдасьӧмысь: сійӧ вӧлі гитлеровскӧй партияса виднӧй членӧн, и сылӧн шахтаясын уджалісны разнӧй странаясса пленнӧйяс.
Вальдгаузен вывті лёка обращайтчис аслас рабочӧйяскӧд, да сылӧн сӧвесть вылын вӧлі сы мында преступление, мый сійӧ быть эськӧ веськаліс подсудимӧйяслӧн скамья вылӧ.
Но керкаыс ньӧти эз уськӧдлы тӧдвылӧ сійӧс, мый пышйӧм кӧзяиныс вӧлі вывті лёк.
Коръястӧм пуяслӧн сьӧд увъяс костӧд гажаа видзӧдісны еджыд стенъяс, паськыд ӧшиньяслӧн зеркальнӧй стеклӧяс вылын ворсісны лэччысь шонділӧн югӧръясыс.
Ставыс тані висьталіс спокойнӧй, судзсяна да некутшӧм шог тӧдтӧм олӧм йылысь.
Грингель звӧнитіс.
Жургыштіс автоматическӧй томанлӧн ичӧтик мотор, и калитка воссис.
— Интереснӧ, коді татчӧ кольӧма? — шуис Михаэлис садйӧ пыригӧн.
— Кӧнкӧ, кутшӧмкӧ бабушка либӧ приживалка, — зумыша вочавидзис Грингель да тэрыба чӧвтліс синъяссӧ подъезд вылас.
Нёль пельӧса еджыд плитаясӧн вольсалӧм туй кузя найӧ воисны кильчӧ дорӧдзыс да кыкнанныс чуймӧмпырысь сувтісны: ӧдзӧс дорын сулаліс еджыд кыз чужӧма Мюллер, «Мерседес» заводса токарь.
Сы чужӧм вылын вӧлі не то шӧйӧвошӧм, не то дӧзмӧм.
— Вот тэныд и приживалка! — серӧктіс Михаэлис. — Но мый нӧ, другӧ, принимайт кортӧм гӧстьясӧс.
Мюллер чужӧм вылын тыдовтчис видзчысяна нюм.
Сійӧ эз тӧд, мыйла локтісны татчӧ бургомистр да заводса директор, и кӧть сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тіпкыны тревожнӧя, сійӧ явӧ зілис лоны меліӧн.
Найӧ пырисны ыджыд холлӧ да сувтісны.
Джуджыд дубӧвӧй ӧдзӧсъяс нуӧдісны столӧвӧйӧ да гӧстинӧйӧ, крут, но мича пос кыдз быттьӧ корис мӧд судтаӧ.
Став сертиыс тайӧ керкаас вӧлі дас — дас кык комнатаысь не этшаджык.
— Ме ог и тӧд вӧлі, мый тэ тані олан, — ассьыс шӧйӧвошӧмсӧ дзебтӧг шуис Грингель. — Важӧн?
— А ті кӧсъянныд менӧ вӧтлыны? — повзис Мюллер.
— Огӧ, огӧ, — вочавидзис Михаэлис. — Та вӧсна энӧ тӧждысьӧй.
Ми локтім татчӧ дзик мукӧд думъясӧн. — И сійӧ бара кытшовтіс синъяснас керка пытшкӧссӧ. — А висьталӧй, ыджыд тіян семьяыд?
— Гӧтыр да ме.
— А коді ещӧ олӧ тані?
— Сэсся некод...
Ми кыкӧн...
Но ме татчӧ сэсся некодӧс ог лэдз! — сразу заводитіс наступайтны Мюллер. — Ме тайӧ керкаас эг самӧвӧльнӧ пыр, ме тані право серти ола, менам весиг документъяс эмӧсь.
И сійӧ тэрыба котӧртіс кутшӧмкӧ аслыссяма пызан дорӧ, гурйысьыштіс пызан йӧрас да вайис бумага, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый господин Вальдгаузенлӧн тьӧткаыс поручайтӧ господин Мюллерлы видзны керкасӧ кӧзяева вотӧдзыс.
— Сідзкӧ, видзанныд?.. — тэрмасьтӧг шуис Михаэлис; сійӧ бӧр сетіс Мюллерлы бумагасӧ да ещӧ ӧтчыд кытшовтіс синъяснас ыджыд холлсӧ.
Да...
— Вот и бур, — спокойнӧя водзӧ сёрнитіс бургомистр. — Тіянлы весиг кокньыдджык лоӧ нуӧдны тайӧ обязанностьяссӧ, тіян кӧ лоӧны отсасьысьяс.
Та могысь ми и вуджӧдам татчӧ киссьӧм керкаясысь ещӧ кык-куим семьяӧс.
Тіянлысь жӧ рабочӧйясӧс, «Мерседесысь», — шыасис сійӧ Грингель дінӧ нин.
— Тіян некутшӧм право абу! — горӧдіс Мюллер. — Ме рабочӧй.
Ме нэм чӧж мечтайті олыштны бура.
И со ӧні, кор мечтаыс менам збыльмис, ті локтінныд татчӧ, медым ставсӧ торкны...
— Дивӧ кутӧ тэ вылӧ, Мюллер! — шуис Грингель. — Тэнад ёртъясыд олӧны пӧдвалъясын, пельӧсъясын.
Тэ вермин эськӧ и на йылысь думыштны.
Ӧд найӧ рабочӧйяс жӧ.
— А мыйла ме должен думайтны на йылысь?
Мед найӧ асьныс тӧждысьӧны.
Коркӧ-некоркӧ шудыд меным уси жӧ, а ті...
— Ӧні некод оз кут виччысьны, кор сылы шуд усьӧ, — тӧдчӧдіс Михаэлис. — Карын эм магистрат, и ми действуйтам сійӧ нимсянь.
А тайӧ керкаас тырмас места и мукӧдлы.
Ещӧ кык семья оз нин сэтшӧма тіянӧс дзескӧдны.
Мед тіян садйын котралӧны челядь, кодъяс ӧні ворсӧны тыртӧм йӧръясын.
Тані позьӧ весиг лӧсьӧдны том йӧзлы спортивнӧй площадка.
Миянлы колӧ ӧні нин думыштны миян смена йылысь.
А сёрнитны кӧ вӧвлӧм кӧзяин йывсьыд, то верманныд сійӧс не виччысьны.
Сійӧ бӧр оз во.
Буди зэв нин ёна кӧ кутас гажтӧмчыны петляысь.
Мюллер раммис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ковмас пӧкӧритчыны да лэдзны татчӧ ещӧ кодӧскӧ.
А ӧд сійӧ сэтшӧм бура овмӧдчыліс Вальдгаузен керкаӧ, сэтшӧм яснӧя чувствуйтіс роскошнӧй олӧмыслысь лӧсьыдлунсӧ!
Вӧвліны здукъяс, кор сылы кажитчыліс, мый сійӧ збыльысь вывті озыр...
Ӧти кывйӧн кӧ, сылы зэв ёна кажитчис лоны Вальдгаузенӧн.
Грингель гӧгӧрвоис тайӧс, но нинӧм сэсся эз шу да сӧмын кӧритӧмӧн видзӧдліс станок кузя аслас неважӧнся соседыс вылӧ, быттьӧ эз тӧд сійӧс.
Кор найӧ петісны керкасьыс, дӧзмӧм, но раммӧм нин Мюллеркӧд прӧщайтчӧм бӧрын, Грингель шуис:
— Видзӧд, Михаэлис, кутшӧм ёнӧсь век жӧ йӧз пытшкын предрассудокъясыс...
Тайӧ Мюллерыс...
Ме жӧ важӧн тӧда сійӧс.
Важ рабочӧй, и киясыс сылӧн кужысьӧсь.
А ӧд сылы зэв окота эськӧ чувствуйтны асьсӧ капиталистӧн.
Тыдалӧ, эсійӧ господаясыс, важ социал-демократъяс, да и ӧніяясыс тожӧ, абу омӧля мырсьӧмаӧсь, медым бырӧдны тайӧ токарыслысь классӧвӧй самосознаниесӧ.
— Да, такӧд миянлы унаысь на ковмас паныдасьлыны, — вочавидзис Лекс. — Мый и сёрнитны, сьӧкыд наследство коли миянлы...
Медся сьӧкыд гӧгӧрвоны, кыдзи найӧ кужисны бырӧдны татшӧм Мюллерыслысь солидарность чувствосӧ.
Ӧд сійӧ оз рӧдина йылысь, оз ёртъясыс йылысь, а сӧмын аслас бур олӧм йылысь думайтӧ.
Но нинӧм, нинӧм, вочасӧн ми и тайӧс венам... —
И, орчча керка калитка дорысь кнопкасӧ личкигмоз, сійӧ содтіс: — А оланін татысь сюрӧ на, уналы тырмас.
Тайӧ керкаас олысьыс некод эз вӧв, сійӧ вӧлі тыртӧм.
А коймӧд керкаас старука прислуга висьталіс, мый кӧзяеваыс, некодлы нинӧм висьтавтӧг, вошины кытчӧкӧ да, дерт, лоӧ зэв бур, кодкӧ кӧ овмӧдчас уліас, мед сӧмын вылыс судтасьыс сылысь комнатасӧ оз вӧрзьӧдны.
— Гажаджык лоӧ, а то зэв нин тані шуштӧм, — помаліс сійӧ.
Грингель Михаэлискӧд пемдытӧдзыс ветлӧдлісны да видлалісны Альбертштрассе вылысь особнякъяс.
— Со витӧд юкӧнсӧ кымын, кодъяслӧн абуӧсь оланінъяс, и меститім, — висьталіс рытнас Михаэлис, кор вӧчис аслас став гижӧдъяслы итог.
— Кутшӧм обследование нӧ ті тӧрыт нуӧдінныд? — юаліс Чайка, кор мӧд лунас бургомистр пырис сылӧн кабинетӧ.
— А ті тӧданныд нин? — чуймис Михаэлис.
— Меным, кыдзи комендантлы, колӧ тӧдны ставсӧ, мый вӧчсьӧ карын, — нюммуніс полковник. — Но тайӧ выльторсӧ тӧдмавны эз вӧв сьӧкыд, тіян вылӧ норасисны нин.
— Мюллер?
— Да, сійӧ.
— Мый нӧ ті шуанныд сылӧн норасьӧм вылӧ?
— Думайта, мый век жӧ ковмас сылы дзескӧдчыштны аслас дас кык комнатаын.
А панінныд ті, Михаэлис ёрт, зэв бур, справедливӧй да колана делӧ.
Ме рад, мый ті таӧ босьтчинныд асьныд.
Действуйтӧй повтӧг да решительнӧя.
Уджалысь йӧзлӧн эмӧсь став правояс сы вылӧ, медым овны морт нога условиеясын.
И ті кӧ тайӧ делӧас босьтчинныд нин, ті сійӧс и водзӧ нуӧдӧй.
А ме дінӧ шыасьӧй сӧмын сэки, лоӧны кӧ кутшӧмкӧ недоразумениеяс.
— Ме надейтча, полковник ёрт. — увереннӧя шуис Михаэлис, — мый регыд миян Дорнауын некод нин оз кут овны бомбоубежищеясын да пӧдвалъясын.
Полковник сӧмын чорыда топӧдліс сылысь кисӧ.
А куим лун мысти лӧнь, быттьӧ унмовсьӧм Альбертштрассе кузя заводитісны люзьгыны ӧти бӧрся мӧд ичӧтик тележкаяс, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма быдсяма гортса кӧлуй.
Йӧз, кодъяс тӧрыт на юлісны кӧні веськалӧ, сӧмын мед юр весьтын вӧлі вевт, овмӧдчалісны ӧні зэв бур, югыд комнатаясӧ.
Решеткаа ӧграда сайын тыдаліс нин лымйысь вӧчӧм баба, и сэтысянь кыліс челядьлӧн гажа горзӧм.
Лунтыр йӧз локталісны выль квартираясӧ.
Рытнас полковник Чайка да бургомистр Михаэлис прӧйдитчисны выльмӧм улича кузя.
Югыд ӧшиньяс, долыда юргысь гӧлӧсъяс, серам, мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧм.
Йӧз овмӧдчалісны выль местаын.
Уна немецкӧй челядь тӧдмалісны тайӧ лунъясас, кутшӧм лӧсьыд садьмыны асывнас петысь шонді югӧръясӧн тырӧм югыд комнатаын.
Комын ӧтиӧд глава
Сӧветскӧй зонаса политическӧй олӧмын заводитчис пӧсь кад.
Помасьӧ вӧлі Германияса Социалистическӧй единӧй партияӧс организационнӧя оформитӧм.
Макс Дальгов ставнас сетчис тайӧ уджас.
Кор лои партийнӧй руководительӧн, сійӧ кутіс чувствуйтны ассьыс ответственность ставсьыс, мый вӧчсьӧ округас.
Сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны матысса сиктъясысь и магистратысь, заводъясысь и учреждениеясысь, шахтёрскӧй посёлокысь и карса садйысь.
Ӧтчыд, площадь кузя мунігӧн, сійӧ видзӧдліс ратуша вылӧ да сувтіс; сійӧ первойсӧ весиг эз гӧгӧрво, мый сійӧс чуймӧдіс.
Сійӧ зэв бура тӧдіс джуджыд шпиля да часілӧн ыджыд циферблата тайӧ гӧрд кирпич зданиесӧ.
Сійӧ помнитіс ратушасӧ ичӧтдырсяньыс на да эз вермы гӧгӧрвоны, мый вежсьӧма сэні.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс, а сэсся гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Збыльысьсӧ, нинӧм абу вежсьӧма.
Прӧстӧ часіыс, зэв ыджыд башеннӧй часіыс, коді войдӧр быд дас вит минута мысти сэтшӧм мелодичнӧя кучкавліс кадсӧ, ӧні сулаліс.
И сы вӧсна ставнас ратушаыс кажитчис кутшӧмкӧ кулӧмаӧн, гажтӧмӧн.
Зӧлӧтитӧм гырысь стрелкаясыс сулалісны куим час да комын минутаын.
Кор сійӧ сувтӧма?
Американскӧй «лэбалысь крепостьясӧн» налёт вӧчан войӧ али некымын лунӧн сёрӧнджык, кор важ магистратыс пышйис да часовщикыслы дугдісны мынтыны жалӧваньесӧ?
Делӧсӧ водзӧ нюжӧдтӧг Макс пырис ратушаӧ.
Лекс Михаэлис встретитіс сійӧс кыдзи медся дона гӧстьӧс.
Лекс чувствуйтіс асьсӧ аслас пост вылын пыр увереннӧйджыка.
Неважӧн мунӧм муниципальнӧй бӧрйысьӧмъясын сійӧс бӧрйисны бургомистрӧн да ӧні сійӧ вермис действуйтны не сӧмын комендантлӧн отсӧг вылӧ мыджсьӧмӧн, но и карса унджык олысьяслӧн гӧлӧсъяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
— Зэв бур, мый тэ локтін, — чолӧмаліс сійӧ Дальговӧс. — Менам тэ дінӧ уна делӧяс.
— А менам тэ дінӧ сӧмын ӧти, — вочавидзис Дальгов.
— Кутшӧм?
— Тэ он вермы висьтавны меным, кор заводитас мунны часіыс башня вылас?
Лекс Михаэлис серӧктіс.
— Медбӧрын, гӧгӧрвои жӧ ме, мыйын делӧыс! — гажаа шуис сійӧ. — Веритан-ӧ, быд лун ме видзӧда ратуша вылӧ да век думайта: мый сэні оз тырмы?
Правильнӧ!
Колӧ бӧр лӧсьӧдны часовщиклысь должность.
Но, тайӧс ме ӧдйӧ лӧсьӧда магистрат пыр.
А кутшӧм лӧсьыд лоӧ, кор часіыс бара кутас кывны став кар пасьтала: бум, бум!
Татшӧм посниторъясыс казьтылӧны установитчӧм порядок да быт йылысь.
И Лекс Михаэлис бара серӧктіс: сійӧ вӧлі дӧвӧлен Макслӧн казялӧмторйӧн.
— Но, часі часіӧн, а мый выльыс? — юаліс Дальгов.
— Эм интереснӧй выльтор.
Аски фрау Соколова тӧдмӧдас артистъясӧс сӧветскӧй пьесаӧн.
Зигфрид Горн, культура отделӧн миян заведуйтысь, чукӧртас йӧзӧс.
Фрау капитан дась отсавны театрлы.
Тайӧ зэв бур, мый миян лоӧ выль репертуар!
Йӧз кӧсйӧны унджык тӧдны Сӧветскӧй Союз йылысь.
Макс Дальговлы дум вылас уси томдырся кадыс.
Со сійӧ, дзик на том морт, первойысь петӧ Дорнау карса театр сцена вылӧ.
Сылӧн рольыс кывъястӧм, но сы водзын пемыд залын пукалӧны уна йӧз, и сійӧ волнуйтчӧ ставныс вӧсна: ас вӧснаыс, артистъяс вӧсна, кодъяс висьталӧны нин первой репликаяс, режиссёр вӧсна, — и сьӧлӧм вылас сылы вывті долыд.
А сэсся рейнгардтовецъяслӧн гастрольяс, и Эдит Гартманкӧд тӧдмасьӧм, и пӧся, неуна наивнӧя радейтӧм.
Сэсся некор вунӧдлытӧм аддзысьлӧм, кор сійӧ корис Эдитӧс лоны сылӧн гӧтырӧн.
Нэмыс кежлӧ коли паметьын сылӧн яндысьыштана нюмыс:
— Тэ ӧмӧй он тӧд, Макс?
Ме ӧд во нин верӧссайын...
А сэсся судьбаыс да Европаын событиеяс дыр кежлӧ торйӧдісны найӧс.
Сэксянь уна ва визувтіс.
Кыкнанныс найӧ унатор аддзылісны, терпитісны тайӧ кад чӧжыс.
Кыдзи найӧ ӧні паныдасясны?
Дерт, некутшӧм радейтӧм йылысь ӧні оз вермы лоны и сёрни.
А век жӧ сьӧлӧмыс тіпкӧ кыдзкӧ тревожнӧйджыка, кор сійӧ думайтӧ Эдит йылысь.
И мыйла сійӧ пыр оз решайтчы ветлыны сы ордӧ?
— Мый тэкӧд, Макс? — чуймис Михаэлис. — Тэ сідзи думыштчин, быттьӧ решайтан аслад олӧмын медся тӧдчана проблема.
Дальгов дрӧгмуні.
— Эз, нинӧм торъяыс эз ло, — шуис сійӧ. — Прӧстӧ унатор, зэв унатор дум вылӧ уси важыс, кор тэ казьтыштін театр йылысь.
А кӧні Эдит Гартманлӧн верӧсыс? — друг юаліс сійӧ.
— Сылӧн верӧсыс пӧгибнитіс асыввыв фронт вылын.
Тэ тӧдлін сійӧс?
— Да.
Неуна тӧдлі, — вочавидзис Дальгов. — А висьтав, пӧжалуйста, кымын часын аски фрау капитан аддзысяс артистъяскӧд?
— Стӧча висьтавны ог вермы.
Пыр юалам Горнлысь.
Культура отделӧн заведуйтысь неуна шӧйӧвошис, кор кыліс, мый СЕПГ-лӧн городскӧй организацияса руководитель интересуйтчӧ аскиа мероприятиеӧн, да кӧсйысис пыр жӧ сетны колана информация.
Горн петіс Михаэлис кабинетысь дзикӧдз шӧйӧвошӧм.
Пьеса лыддьӧм вылӧ Дальговлӧн воӧмыс эз пырлы сылӧн планъясӧ.
Сійӧ здук мында думайтыштіс, сэсся звӧнитіс Михаэлислӧн секретарлы да тшӧктіс висьтавны господин Дальговлы сійӧс интересуйтысь сведениеяс.
Горн пӧръяліс: сійӧ нарошнӧ индіс невернӧй кад, медым Дальгов сёрмис кык час вылӧ.
Бӧрыннас ставсӧ позьӧ вештыны секретарь вылӧ.
А Дальгов да Михаэлис дыр на беседуйтісны тайӧ лунас.
— Да, дона друг, — висьталіс бургомистр, — медся ёна менӧ мучитӧ сійӧ, мый Германияӧс косявлӧма торъяс вылӧ.
Став собраниеяс вылын, став сёрниясын меным лоӧ кывны ӧти и сійӧ жӧ вопрос: «Кор миян страна лоӧ единӧй?»
Меным кажитчӧ, мый ме и ӧні, вот тані тэкӧд пукалігӧн, кыла сьӧкыда ойзӧмсӧ став немецкӧй народлысь, став страналысь, кодӧс вундалӧма торъяс вылӧ зональнӧй границаясӧн.
— Огӧ кутӧй шогсьыны, другӧ! — вочавидзис Дальгов да пуктіс кисӧ ёртыслы пельпом вылас. — Ми ассьыным шедӧдам.
Главнӧйыс — миян бур другъяс.
Тэныд некор эз ковмывлы думайтны тайӧ йӧзыслӧн величие йылысь?
Немецъяс вайисны сы мында шог налӧн страналы, вӧчисны сылы сэтшӧм гырысь ранаяс, а найӧ локтісны миян ордӧ кыдзи настӧящӧй освободительяс. — Дальгов сюся видзӧдліс Михаэлис вылӧ. — Да, тайӧ настӧящӧй другъяс! — содтіс сійӧ.
Висьталіс сійӧ пӧся да убеждённӧя.
Ӧні Макс Дальгов эз нин думайт артистлӧн призвание йылысь.
Ӧні тайӧ вӧлі политическӧй деятель, морт, коді пуктӧма ас вылас аслас рӧдиналӧн будущӧй вӧсна тӧждысьӧмлысь сьӧкыд груз.
И Михаэлислы кажитчис, мый Макс друг быдмис, мый сылы дзескыд нин тайӧ комнатаас, быттьӧ сылӧн быд жест вылӧ, быд кыв вылӧ веськыда да пыр жӧ шыасьӧны сы бӧрся мунысь йӧзлӧн сьӧлӧмъясыс.
Да и ачыс Дальгов петіс Михаэлис ордысь выльмӧм мортӧн.
Окота вӧлі уджавны, быд сӧнысь чувствуйтіс вын.
Сійӧ бара видзӧдліс ратушалӧн часі вылӧ, зэв ыджыд сьӧд циферблат вылӧ, мыйлакӧ сылы бара дум вылас уси Эдит Гартман да сійӧ нюммуніс.
«Да, кад нин тайӧ гырысь зарни стрелкаясыслы заводитны лыддьыны кадсӧ, коді уджалӧ миян вылӧ...» — думыштіс сійӧ.
Комын кыкӧд глава
Магистратын культура отделса руководитель стӧча пӧртіс олӧмӧ Гильда Фукслысь индӧдсӧ.
Зандерлысь нимсӧ казьтыштӧмыс вӧлі тырмымӧн, медым господин Горн лои баля кодь кывзысьысьӧн.
Штурмбанфюрерлӧн индӧд серти пьеса лыддьӧм вылӧ сійӧ эз кор некодӧс театрса артистъяс пиысь.
Ачыс сійӧ эз жӧ решитчы мунны сэтчӧ.
Но Гильда эз и зэв тшӧкты сійӧс муннысӧ.
Тырмымӧн сійӧ, мый сэні лоӧны Штельмахер, Пичман да Янике.
Люба Соколовалы кадыс тайӧ луннас кыссис вывті ньӧжйӧ.
Сійӧ звӧнитіс культура отделӧн заведуйтысьлы.
Да, да, стӧч кӧкъямысын сылӧн кабинетын.
Ачыс господин Горн корӧ сійӧс извинитны: сылӧн ёна висьмис гӧтырыс.
Сійӧ висьталіс овъяссӧ известнӧй театральнӧй деятельяслысь, кодъяс быть лоӧны.
Ставыс мунас зэв бура, и фрау капитан вермас не тӧждысьны, лоӧ тыр успех.
Сизим час да ветымын минутаын Люба пырис Горн кабинетӧ.
Пызан дорын пукаліс Штельмахер да думыштчӧмӧн лэдзаліс вомсьыс мича тшын кольчаяс.
Кор аддзис Любаӧс, сійӧ зэв тэрыба чеччис да кутіс улӧдз копрасьны.
Любалы весиг кажитчис, мый сійӧ вот-вот чегӧ: кузь тушаа Штельмахер копрасис пӧшти джоджӧдзыс.
Сэсся локтісны, кыдзи век ӧтлаын, Пичман да Янике.
Кор часі стрелкаяс петкӧдлісны стӧч кӧкъямыс час да Штельмахер, коді решитіс, мый сэсся некод оз лок, тшӧктіс заводитны, комнатаӧ пырис Эдит Гартман.
Штельмахер падмис да пыр жӧ ланьтіс.
Мукӧдъясыс ёна жӧ чуймисны, но видсӧ эз петкӧдлыны.
Эдит чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма.
Сійӧ ӧткажитчис стулысь, кодӧс услужливӧя йӧткыштіс сылы Штельмахер, муніс ӧшинь дорӧ да, кыдз быттьӧ ассьыс торйӧдчӧмсӧ тӧдчӧдӧмӧн, пуксис ӧшинь вылас.
Люба кӧсйис корны сійӧс пуксьыны матӧджык, но, актриса вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, решитіс сійӧс не беспокоитны.
Эдит Гартманлӧн чужӧм серти вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ ёна волнуйтчӧ.
Эдит и ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧс татшӧмасӧ тревожитӧ.
Ӧд сійӧ эз босьтлы ас вылас некутшӧм обязательствояс.
Быд здукӧ сійӧ вермис мунны сідзи жӧ свободнӧя, кыдзи и локтіс.
Но Эдитлӧн тревожитчӧмыс ещӧ на содіс, кор сійӧ видзӧдліс татчӧ чукӧртчӧм компания вылӧ.
Театр дінӧ тайӧ йӧзыслӧн отношениеыс вӧлі зэв ичӧтик.
Найӧ кӧ кӧсйӧны сувтӧдны сӧветскӧй пьеса, то тайӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Люба Соколова лӧсьыдджыка пуксис креслӧӧ, кӧні луннас пукаліс ачыс господин Зигфрид Горн, кывзысьяс пуксялісны пызан гӧгӧр, и Люба заводитіс лыддьыны.
Эдит эз вермы эськӧ стӧча висьтавны, кор сійӧ вунӧдіс мисьтӧминик письменнӧй пызана, шкапъяса, стулъяса да телефона тайӧ гажтӧм комната йывсьыс, Штельмахер йылысь, коді пукаліс сы водзвылын, ӧта-мӧд вылас видзӧдлывлысь Пичман да Янике йылысь.
Сійӧ вуджис сыӧн аддзывлытӧм мирӧ, кӧні ставыс вӧлі вывті интереснӧй, романтичнӧй.
Быттьӧ вайӧдісны сійӧс зэв ыджыд ӧшинь дорӧ да вештісны сьӧд шторасӧ.
Магистратса ичӧтик комнатаын мӧдіс шумитны море, и матросъяс — вывті ыджыд отвагаа йӧз — мунісны Эдит Гартман син водзті, и нывбаба-комиссар сувтіс сы син водзӧ, подчиняйтіс ставнысӧ аслас кӧрт волялы, партиялӧн волялы...
Лыддьӧм помассис.
Быттьӧ бӧр тупкысис сьӧкыд занавес, кодӧс восьтылісны тӧдтӧм чародей тшӧктӧм серти.
Эдит Гартман бара лои господин Горн кабинетын.
Некымын секунда комнатаын вӧлі чӧв-лӧнь, сэсся кылісны аплодисментъяс.
— Браво!
Вывті бур!
Бурджыкыс оз вермы лоны! — ӧта-мӧдсӧ торкаліг горзісны Пичман, Янике да Штельмахер.
Ошкана гӧлӧсъяс пӧвстын эз кыв сӧмын Эдит Гартманлӧн гӧлӧсыс.
Кор неуна лӧньыштіс, Штельмахер шуис:
— Шекспировскӧй образъяс, мужественнӧй характеръяс, найӧ садьмӧдісны ме пытшкын казьтылӧмъяс героическӧй театрлӧн медбур традицияяс йылысь!
Ме завидуйта актёръяслы, кодъяс кутасны ворсны тайӧ пьесасӧ!
— Германия некор на эз аддзыв нинӧм татшӧмсӧ! — водзӧ нуӧдіс Пичман. — Тайӧ пьесаыс — драматургияын выль кыв, видлытӧмторйӧ воськов, вывлань, судзӧдтӧм вылнаӧ лэбзьӧм!
— Менӧ чуймӧдіс пьесаыс! — нюжйӧдліс-сьыліс Янике. — Ме опытнӧй актриса, тӧда уна тысяча пьеса, ворсі уна сё роль, а ӧні ме муртса синваӧс куті.
Тайӧ драмаыс чудеснӧй.
Таысь бурыс сэсся оз вермы лоны!
— Шуда сійӧ театрыс, кодлӧн репертуарас эмӧсь татшӧм пьесаяс! — шуис Штельмахер. — Ми дыр на пондам сӧмын мечтайтны мыйкӧ татшӧмсяма йывсьыс.
— Мыйла нӧ мечтайтнысӧ? — юаліс Люба, коді кутіс нин казявны мыйкӧ омӧльӧс. — Ми чукӧртчим татчӧ именнӧ сы могысь, медым обсудитны, кыдзи сувтӧдны тайӧ пьесасӧ.
Театр кӧ кӧсйӧ висьтавны немецкӧй народлы Сӧветскӧй Союз йылысь правда, то тайӧ лоӧ оз омӧль заводитчӧм, и ставыс сӧмын тіян сайын.
— Ті правӧсь, но ме чувствуйта ачымӧс сідзи, быттьӧ сразу должен решитны мирӧвӧй драматургиялӧн медся тӧдчана произведениелысь судьбасӧ, — шуис Янике.
— Да, гӧра подулын сулалігӧн некор правильнӧ он вермы тӧдмавны сылысь судтасӧ, — кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтырйи ньӧжйӧник шуис Пичман. — Ми ӧні огӧ вермӧй сёрнитны тыр юр садьӧн...
Штельмахер друг чеччис стул вывсьыс да паськыда шевгӧдіс кияссӧ.
— Ме вывті ёна волнуйтча, — шуис сійӧ. — Меным колӧ кольччывны ӧтнамлы, ещӧ ӧтчыд думыштны тайӧ необыкновеннӧй произведениеыслӧн став особенностьяс йывсьыс, бура гӧгӧрвоны быд характер, быд роль.
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, фрау капитан, татшӧм ыджыд эстетическӧй наслаждениеысь.
Сійӧ копыртчыліс джынвыйӧ кусыньтчылӧмӧн, да ӧдйӧ, быттьӧ синвасӧ, а вермас лоны и серамсӧ кутігтыр, петіс.
Сэсся места вывсьыс чеччыштіс Янике, и бара сылӧн гӧлӧсыс наглӧя кыліс комнатаын:
— Ме талун жӧ висьтала став карыслы, ог, став светыслы сійӧ зэв ыджыд впечатление йывсьыс, кодӧс вӧчис миян вылӧ пьесаыс.
Тэрмася, тэрмася радуйтны родственникъясӧс да соседъясӧс!..
Весиг прӧститчытӧг, сӧмын ассьыс вӧсни вомдоръяссӧ вежыньтлӧмӧн, сійӧ петіс Штельмахер бӧрся.
Воис Пичманлӧн ӧчередь.
— Марта Янике медся бура висьталіс сы йылысь, кутшӧма миянлы сьӧлӧм вылӧ воис пьесаыс, — век на сьӧкыдпырысь, быттьӧ эз на тырвыйӧ во ас садяс, шуис сійӧ. — Менам другъяс оз на тӧдны, кутшӧм ыджыд наслаждение ме испытайті, и ме должен висьтавны налы аслам радлун йылысь.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс да петіс.
Люба Соколова чеччис, видзӧдліс сы водзын куйлысь рукопись вылӧ да бӧр пуксис.
Сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ да зэв ёна дӧзмис, мый весиг дзикӧдз вунӧдіс Эдит Гартман йылысь.
— Сідз, ставыс гӧгӧрвоана... — шуис сійӧ аслыс.
— Ме думайта, ті энӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧй, фрау капитан, — кыліс друг Эдит Гартманлӧн гӧлӧсыс.
Люба дрӧгнитіс виччысьтӧмысла.
— Ах, тайӧ ті! — шуис сійӧ. — А мыйла ті энӧ мунӧй на бӧрся?
— Гашкӧ, сы вӧсна, мый меным збыльысь сьӧлӧм вылӧ воис пьесаыс.
Матросъяс, нывбаба-комиссар, свободасӧ сэтшӧм ёна чувствуйтӧм — ставыс тайӧ збыльысь волнуйтӧ.
— Да, да, та бӧрын зэв бур лоӧ шуны, мый тіянлы колӧ юксьыны асланыд радлунӧн другъясыдкӧд.
— Ог, мунны ме век вевъяла.
Ме ог кӧсйы ворсны тайӧ пьесаас да сёрнита тіянкӧд дзик веськыда.
Тайӧ йӧзыс — ньӧти абу артистъяс.
Ті, тыдалӧ, тайӧс онӧ вӧлі тӧдӧй.
Коркӧ найӧ босьтчылісны ворсны сцена вылын, но налӧн нинӧм эз артмы.
— Ах, со мый! — ньӧжйӧник шуис Люба. — Но, мый нӧ!
Зэв жаль.
А меным сэтшӧм окота вӧлі!..
Эдит гӧгӧрвоис, мый кӧсйис висьтавны Люба, да ӧдйӧ муніс пызан дорысь.
Люба казяліс тайӧс да гӧгӧрвоис жӧ актрисаӧс.
Сідзкӧ, нинӧм оз артмы.
Сійӧ босьтіс телефон трубка.
Соколовлӧн гӧлӧсыс кыліс ылысь, и Люба неуна эз бӧрддзы сійӧс кылӧм бӧрын.
— Поздравитны? — шуаліс Люба трубкаӧ. — Да, верман поздравитны.
Тайӧ господаыс кывзісны, сэсся висьталісны додьтыр комплиментъяс — да разӧдчисны.
Сувтӧдны пьесасӧ?
Да оз!
Найӧ сы могысь и волӧмаӧсь, медым торкны тайӧ делӧсӧ.
Локтан мела?
Оз ков, ме воа ачым.
Кар мӧдар помас Соколов ӧшӧдіс трубкасӧ; сійӧ сідзи эз и велав гӧтырыслысь бӧръя кывъяссӧ, да пыр жӧ тшӧктіс, медым ыстісны сылы машина.
А Люба жугыля кытшовтіс синъяснас комнатасӧ, видзӧдліс рукопись вылас да петіс.
Коридор кузя кылісны сылӧн тэрмасяна кок шыясыс, сэсся ставыс лӧнис.
Эдит Гартман матыстчис пызан дорӧ да босьтіс Любаӧн кольӧм пьесасӧ.
Думыштчӧмӧн сійӧ листаліс страницаяссӧ.
Бара кыліс сылы морскӧй гыяслӧн сялькӧдчӧмыс, бара нывбаба-комиссарлӧн образыс сувтіс сылӧн синъяс водзӧ.
Эдит весиг эз казяв, кыдзи воссис ӧдзӧсыс.
Виччысьтӧг сы водзын лои ыджыд тушаа зэв тӧдса, мелі чужӧма морт.
— Прӧститӧй, — шуис пырысь морт. — Тані кӧнкӧ долженӧсь вӧлі чукӧртчыны актёръяс...
— Меным кажитчӧ, ме тіянӧс тӧда, — падъялігтыр шуис Эдит.
— Дерт, тӧдан, Эдит, — ме жӧ Макс Дальгов!
Эдит уськӧдчис сы дінӧ:
— Господи, Макс!
Вот и бур!
Ӧд ме жӧ тӧді, мый тэ тані!
Ме газетаысь лыдди...
Кытысь тэ локтін?
Америкаысь?
— Эг, Эдит, дзик мӧд странаысь.
— Ме кывлі сӧмын, мый тэ пышйӧмыд Дорнауысь, медым воюйтны Испанияын.
— Вернӧ, Эдит.
Миян сэні вӧлі дружнӧй бригада.
А сэсся ковмис бара пышйыны.
Дыр писькӧдчи ме Москваӧдз, а кор вои сэтчӧ, бара заводитчис война.
Ӧні со локті гортӧ.
— Тэ дыр олін Москваас?
— Комын кӧкъямысӧд восянь нелямын ӧтиӧдӧдз, сэсся вӧлі фронт вылын переводчикӧн.
— Кывзы, Макс, вай висьтав: сэні збыльысь сідзи, кыдзи висьталӧны?
— Ог тӧд, мый тэныд висьталісны, но ме радейта и тайӧ странасӧ и сылысь народсӧ.
— Тэ ёна вежсьӧмыд, Макс.
— Тайӧ — абу сійӧ кывйыс, Эдит, — серӧктіс Дальгов. — Ме эг вежсьы, ме унатор тӧдмалі да аддзылі.
Висьтав бурджык: кыдзи тэ олан?
— Кыдзи став немецъясыс.
— Немецъяс олӧны оз ӧткодя, Эдит.
— Тэ прав, Макс, — шуис сійӧ думайтыштӧм бӧрын. — Войдӧр меным кажитчыліс, мый став немецъяс ӧткодьӧсь, а ӧні ме аддза, мый тайӧ абу сідз.
Ӧтияс пӧлучитісны му да ӧні дзик мӧдногӧн видзӧдӧны событиеяс вылӧ, мукӧдъяс медся ёна полӧны асланыс заводъяс да фабрикаяс вӧсна да ньӧти абу радӧсь, а, мӧдарӧ, думайтӧны пышйыны рытыввылӧ, сӧмын жаль налы эмбурсӧ эновтны.
Но медся шензьӧданаыс сійӧ, мый вот, кажитчис эськӧ, странасӧ победитӧма, оккупируйтӧма, а корысьяс да уджтӧмалысьяс эз лоны.
Ме весиг ог гӧгӧрво, кыдзи тайӧ лои.
Овсьӧ миянлы, дерт, сьӧкыда: карточкаяс, ставыс муртса, — а тшыгъялысьяс абуӧсь.
Макс Дальгов зэв сюся видзӧдліс Эдит вылӧ: актриса войдӧр некор эз интересуйтчыв общественнӧй олӧмӧн, но вот казялӧма жӧ татшӧм вежсьӧмъяссӧ!
Пӧжалуй, оз на став немецъясыс видзӧдны лоӧмторъяс вылас сідзи, кыдзи Эдит, да зэв этшаӧн вермасны прамӧйногӧн донъявны сійӧс, мый вӧчсьӧ.
Эдит друг юаліс:
— Тэ вӧвлін московскӧй театръясын, Макс?
— Дерт жӧ.
— Тэ ворслін сэні?
— Ичӧтика, киноын.
Сцена вылын эг вермы.
Рочӧн ме сёрнита акцентӧн да некыдзи ог вермы сыысь мынтӧдчыны.
Но та йылысь бӧрынджык.
Ме локті кывзыны пьеса.
— Пьесаыс лыддьыссис нин, верман видзӧдлыны сійӧс, со сійӧ куйлӧ сэні.
Тэ тӧдан тайӧ пьесасӧ?
Макс Дальгов босьтіс пызан вылысь рукопись.
— Да, тӧда.
— Тэ аддзылін сійӧс сцена вылысь?
— Да.
— Кывзы, Макс, пӧжалуй, тайӧ тешкодь: нывбаба веськӧдлӧ матросъясӧн.
— Меным тайӧ эз кажитчы тешкодьӧн.
— Ме вылӧ пьесаыс вӧчис шензьӧдана впечатление.
Первойсӧ быттьӧ нинӧм торъяыс абу, а сэсся сійӧ пыр пыдӧджык пырӧ вежӧрӧ — и не думайтны сы йылысь он нин вермы.
— Бур, мый тэ сійӧс кутін чувствуйтны.
Москваын ме аддзылі уна татшӧм пьеса.
И ещӧ ме гӧгӧрвои Сӧветскӧй Союзын, кутшӧм честь лоны артистӧн.
Тэ эськӧ мед аддзылін, кутшӧм радлунӧн встречайтісны актёръясӧс, кор найӧ волывлісны миян дінӧ фронт вылӧ, передӧвӧйӧ!..
Эдит видзӧдіс Дальгов вылӧ да быттьӧ эз кыв сылысь кывъяссӧ.
— Висьтав, Макс, а збыльысьсӧ вермас лоны корабль вылын нывбаба-комиссар али тайӧ сӧмын авторлӧн думыштӧмтор?
— Абу, тайӧ правда, — шуис сійӧ. — Вӧліны нывбаба-комиссаръяс и флотын, кӧть армияын найӧ вӧліны унджыкӧн.
А тӧдан, Эдит, актёр сэні вермӧ лоны весиг правительствоса членӧн.
— Мый нӧ сэні дивӧыс?
Нывбаба кӧ вермӧ лоны комиссарӧн!..
Висьтав, Макс, мыйла век жӧ матросъясыс кывзысьӧны тайӧ нывбабаыслысь?
Мыйын сылӧн выныс?
— Найӧ оз нывбабалысь кывзысьны, Эдит.
Нывбабаыс налы партиялӧн представитель.
Со мыйын сылӧн выныс.
— Да, пӧжалуй...
Макс видзӧдліс сылы синмас да юаліс:
— Тэ кӧсъян сійӧс ворсны?
— Ог!
— Да ӧд тэ сӧмын и мечтайтан комиссарлӧн роль йылысь!
— Ме кӧ эськӧ верми ворсны сійӧс, тайӧ вӧлі эськӧ медся ыджыд шудӧн менам олӧмын.
Талун, пьесасӧ кывзігӧн, ме сувтӧді ачымӧс тайӧ нывбаба местаас, да менам пельпомъяс сайын быттьӧ бордъяс быдмисны.
Ме друг куті чувствуйтны ачымӧс настӧящӧй мортӧн...
— Тадзи жӧ ме ачымӧс чувствуйті, кор ме веськалі Москваӧ да кодкӧ первойысь шуис менӧ ёртӧн.
— А сэні ещӧ тайӧ историяыс...
— Кутшӧм история?
Эдит висьталіс сійӧ зэв мисьтӧм сцена йывсьыс, коді вӧлі тані часджын сайын.
— Ме чайта, мый та йылысь налӧн водзвыв вӧлі сёрнитчӧма, — помаліс сійӧ ассьыс висьталӧмсӧ.
Дальгов весиг кияснас швачнитіс бокас:
— Кутшӧм ӧбиднӧ, мый ме сёрми!
А мыйла нӧ тэ чӧв олін, Эдит?
Тайӧ юалӧмыс Эдитлы вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Сылы и юрас эз волы, мый сійӧ вермас сюйсьыны тайӧ делӧас.
Эдит весиг гӧрдӧдіс виччысьтӧмысла.
Ӧд вӧліны став подувъяс думайтны, мый и сійӧ вӧлі сёрнитчӧма водзвыв тайӧ негӧдяйясыскӧд.
— Ме тані бокӧвӧй морт, Макс.
Ме ог кӧсйы сюйсьыны некытчӧ.
— Мый нӧ, тайӧ зэв удобнӧй позиция сьӧкыд кадъясӧ.
Век позьӧ вуджны любӧй лагерӧ.
Эдит эз шу ни ӧти кыв.
Дальгов эз видзӧд сылӧн чужӧм вылӧ.
Сійӧ кӧсйис гӧгӧрвоны, мыйла талун локтісны татчӧ именнӧ тайӧ куим мортыс.
Тані явӧ мыйкӧ неладнӧ...
Тані делӧыс абу чистӧй...
Дальгов решитіс аски жӧ тӧдмавны та йылысь.
— А тэ мый ӧні вӧчан, Эдит?
Актриса зілис дзебны ассьыс яндысьӧмсӧ, и сійӧ веськодьпырысь шуис:
— Сьыла мамаша Линде ресторанын.
— Татшӧм кадӧ?
Тайӧ абу тэныд, Эдит!
— Тэ нӧ мый, сёрнитчин капитан Соколовкӧд?
Пыр жӧ шуан: немецкӧй народ стрӧитӧ демократическӧй Германия, а Эдит Гартман сьылӧ ресторанын?!
Сійӧ меным тайӧс шуліс нин.
— Верма и ме шуны.
— Верман не шуны.
Найӧ чӧв олыштісны.
Сэсся, дзик нин мӧд тонӧн, Эдит друг юаліс:
— Висьтав, Макс: а мый, тайӧ матросъясыс збыльысь ньӧти падъявтӧг вермисны сетны олӧмнысӧ асланыс комиссар вӧсна?
Макс Дальгов дугдіс нюмъявны.
— Кывзы, Эдит, — збыльысь шуис сійӧ. — Тэ он нин вермы ӧткажитчыны тайӧ рольсьыс.
Тэ ӧні сыысь он мын.
Тэ он кут узьны войяснас, тэ пыр кутан аддзыны море, кутас кывны сялькӧдчӧмыс да вахтеннӧй матрослӧн гӧлӧсыс...
И быдпӧрйӧ, кор тэ думыштан асьтӧ комиссар рольын, тэнад пельпомъяс сайӧ бара кутасны быдмыны бордъяс.
И тэныд лоӧ сэтшӧм лӧсьыд, мый тэ ни вунӧдны, ни бергӧдчыны мӧдарӧ тайӧ образсьыс он нин вермы...
— Неправда! — горӧдіс Эдит. — Неправда!
Ме регыд муна татысь, менӧ корисны нин Голливудӧ!
— Ставыс вермас лоны, — спокойнӧя вочавидзис Макс, — ставыс вермас лоны.
А кӧть мед кӧні тэ эн вӧв, Голливудын либӧ тані, Дорнауын, тэнад век кутас топавлыны сьӧлӧмыд, кор думыштан тайӧ ворстӧм роль йывсьыс.
Ме бура тӧда тэнӧ, Эдит.
Тэ верман мунны Дорнауысь, пышйыны ёртъяс дінсьыд, но пышйыны ассьыд — он, ӧдвакӧ...
— Мыйла тэ локтін татчӧ?
— Тыдалӧ, сы вӧсна, медым тэ век жӧ ворсін большевистскӧй комиссарлысь рольсӧ, — нюммуніс Дальгов.
Эз на удит сійӧ помавны бӧръя кывъяссӧ, кыдзи ӧдзӧсыс воссис да комнатаӧ тэрыба пырис капитан Соколов.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдліс Макс Дальгов вылӧ да Эдит Гартман вылӧ, довкнитіс налы юрнас, видзӧдліс гӧгӧр да, кор эз аддзы Любаӧс, кодӧс чайтіс суны татысь, шуис:
— Бур рыт, фрау Гартман!
Чолӧм, Дальгов!
Мый нӧ, менам гӧтырӧй муніс нин?
— Да, сійӧ муніс нин, — вочавидзис Эдит.
— Мый нӧ, вӧлі пӧсь дискуссия?
— Некутшӧм дискуссия абу вӧлӧма, — скӧрысь шуис Макс. — Вӧлӧма прӧстӧй хамство, кытчӧ вӧлі содтӧма миян дінӧ ыджыд ненависть да Гитлерӧс воштӧм кузя шогсьӧм.
Меным невернӧ висьталісны кадсӧ, и ме вои, кор ставыс нин вӧлі помасьӧма.
Соколов довкйӧдлыштіс юрнас:
— Сідзкӧ, актёръяс эз сӧгласитчыны сувтӧдны тайӧ пьесасӧ?
— Тані абу вӧлӧмаӧсь актёръясыс.
Татчӧ нарошнӧ коралӧмаӧсь йӧзӧс, кодъяс сулалӧны театрысь бокын.
Настӧящӧй артистъяс зэв ёна кӧсйӧны ворсны сӧветскӧй пьесаын, — чорыда шуис Макс Дальгов да сюся видзӧдліс Эдит вылӧ.
— Мый йылысь тэ сёрнитан? — горӧдіс Эдит.
— Со тэныд, например, зэв окота ворсны нывбаба-комиссарӧс.
Соколов юалана видзӧдліс актриса вылӧ.
Эдит казяліс, мый ӧні буретш сэтшӧм здук, кор висьталӧны сӧмын правда.
Сійӧ кӧсйис шуны мыйкӧ паныд, кӧть зэв бура тӧдіс, мый, сійӧ кӧ ӧні ӧткажитчас, сылы оз ло нинӧм бурыс.
Сэсся он нин лок корны прӧща.
Олӧмын овлӧны здукъяс, кор став честностьӧн колӧ сетны аслыд отчёт, мый тэ збыльысь кӧсъян вӧчны водзӧвылӧ.
И Эдит решитчис.
— Меным зэв ёна воис сьӧлӧм вылӧ нывбаба-комиссарлӧн образыс, — шуис сійӧ Соколовлы веськыда синмас видзӧдігтыр. — Макс висьталӧ збыльтор: ме кӧсъя ворсны тайӧ рольсӧ.
И сійӧ петіс кабинетсьыс, капитан эз удит шуны весиг ни ӧти кыв.
Комын коймӧд глава
Недель мысти сы бӧрын, кор Бертольд Грингель лои директорӧн, авторемонтнӧй завод пӧшти дзикӧдз сувтіс.
Станокъяс, кодъяс бура уджалісны дас во, ӧні частӧ жугласисны.
Заводӧ неважӧн назначитӧм главнӧй инженер Пауль Гриль сӧмын юрас кутчысьліс, кор сылы висьтавлісны аварияяс йылысь.
Моторнӧй цехын, заводса основнӧй цехъясысь ӧтиын, стройысь петіс цилиндръяс шлифуйтан станок.
Термическӧй обработка кузя цехын друг торксис электрическӧй пач.
Мыйлакӧ кутісны ёна шонавны моторъяс.
Кор полковник Чайка вӧзйис Грингельлы лоны директорӧн, сійӧ, дерт, эз надейтчы, мый ставыс сэсся кутас мунны лючки-ладнӧ.
Грингельӧс директорӧ пуктӧм да Бастертӧс вештӧм эз вӧв прӧстӧ ӧти директорӧс мӧдӧн вежӧм, а Бастерт эз вермы не кольны заводӧ ассьыс другъяссӧ.
Та вӧсна полковник ньӧти эз чуймы, кор Дробот сылы висьталіс, мый вӧчсьӧ «Мерседесын».
Чайка эновтіс ассьыс став делӧяссӧ да муніс заводӧ.
Грингель виччысис комендантлысь воӧмсӧ полігтырйи.
Но полковниклӧн, тыдалӧ, вӧлі зэв бур настроение.
Сійӧ гажаа здоровайтчис Грингелькӧд да Дроботкӧд да тшӧктіс корны кабинетӧ главнӧй инженер Грильӧс.
Медвойдӧр Чайка корис сетны сылы заводыслысь плансӧ да производствоыслысь схемасӧ.
Та бӧрын сійӧ босьтіс став вӧвлӧм аварияяслысь список да кутіс пасъявны найӧс план вылас.
Артмис зэв синмӧ шыбитчана картина.
Первойя видзӧдлӧм серти случайнӧй жугавлӧмъяс да нелючкияс складывайтчисны дзик чёткӧй да водзвыв бура думыштӧм системаӧ.
— Сідзкӧ, заводын орудуйтӧны господин Бастертлӧн агентъяс, — вӧчис итог Чайка. — Выводсӧ татысь колӧ вӧчны сӧмын ӧтиӧс — бдительность и ещӧ ӧтчыд бдительность.
Ми кӧ кутам кодӧскӧ ӧтиӧс тайӧ прохвостъяс письыс, то вермам тӧдмавны и ставнысӧ мукӧдъяссӧ.
А ӧні ме сӧветуйта тіянлы лоны спокойнӧйӧн да сюся видзӧдны йӧз бӧрся.
Быд выль авария йылысь кора юӧртны меным.
Та бӧрын полковник прӧщайтчис.
Сы кывъясысь Грингель кыліс збыль отсӧг.
Ӧні Грингель, цехъясті ветлӧдлігӧн, выльногӧн видзӧдіс йӧзлӧн чужӧмъяс вылӧ.
Колӧ вӧлі быдӧнӧс тӧдмавны ньӧти ӧшибитчытӧг.
Но тадзи ӧмӧй мыйкӧ тӧдмалан?
Директор решитіс чукӧртны общезаводскӧй собрание да шыасьны рабочӧйяс дінӧ призывӧн.
Сійӧ некор эз сёрнитлы йӧз водзын, но ӧні татшӧм сёрнитӧмсӧ сійӧ лыддис быть коланаӧн.
Уна кад сійӧ пукаліс аслас кабинетын да гӧтӧвитіс ассьыс речсӧ.
Колана кывъясыс эз сюравны сылы, но корны кодлыськӧ отсӧг Грингельлы эз вӧв окота.
Воис собрание лун.
Важӧн нин пустуйтысь заводскӧй столӧвӧйлӧн ыджыд залын некымын сё рабочӧй виччысисны выль директорлысь локтӧмсӧ.
Кор Грингель тыдовтчис пызан дорын, залын сразу лои чӧв-лӧнь.
Тайӧ здукӧ виччысьтӧг пырисны залӧ полковник Чайка да капитан Соколов да пуксисны бӧръя радъясӧ.
— Ёртъяс! — шуис директор, и тайӧ вӧлі нач ӧти кыв сыӧн водзвыв лӧсьӧдӧм речысь.
Грингель друг гӧгӧрвоис, мый сылы нинӧмысь яндысьны, мый сійӧ ас йӧз пӧвстын, мый сійӧс кытшалӧны йӧз, кодъяскӧд сійӧ уджаліс уна во чӧж.
И директор заводитіс висьтавлыны спокойнӧя, гижӧд вылас видзӧдлывтӧг нин.
— Ёртъяс! — ещӧ ӧтчыд шуис сійӧ. — Видзӧдлӧй бурджыка тайӧ схема вылас.
Грингель паськӧдіс да ӧкуратнӧя сутшкис стенӧ чертёж, код вылын некымын лун сайын уджаліс полковник.
— Ті аддзанныд татысь, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый цехъясын аварияяс лоалӧны оз случайнӧя.
Татысь тыдалӧ, мый ставыс тайӧ вӧчсьӧ нарошнӧ.
Со видзӧдлӧй, мый артмӧ, — и сійӧ чуньнас петкӧдліс основнӧй пунктъяссӧ, кӧні вӧліны медся гырысь аварияяс.
Залын кыліс шум.
Унаӧн пуксялісны матӧджык оратор дінӧ.
— Ме тіян кодь жӧ рабочӧй, — висьтавліс Грингель, — кӧть менӧ и назначитісны ӧні директорӧн господин Бастерт пыдди.
Но кодкӧ зільӧ докажитны, мый ме, сідзкӧ и ставным ми, рабочӧйяс, огӧ вермӧй да огӧ кужӧй управляйтны заводъясӧн.
Эз прӧста господин Бастерт эскӧдлы миянӧс ставнымӧс, быттьӧ сэтшӧм специалистъястӧг, кыдзи сійӧ, завод уджавны оз вермы.
А ме висьтала, мый ми, — Грингель ӧвтыштіс кинас, — мый немецкӧй рабочӧйяс вермасны руководитны предприятиеӧн, найӧ кӧ честнӧй йӧз, а абу подлецъяс.
Миянлы оз тырмы образование, тайӧ збыль, но ӧд абу став инженеръясыс Бастерт кодьӧсь, и найӧ миянлы отсаласны.
Грингель дугдіс сёрнитнысӧ, пыдісянь лолыштіс, и ставныслы кажитчис, мый ӧні сійӧ пондас сёрнитны гораджыка.
Но директор висьталіс водзӧ сідз жӧ, гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг, сӧмын ещӧ ярскӧбаджык шуаліс быд кыв:
— Миян врагъяс кӧсйӧны петкӧдны заводсӧ стройысь.
Ме кора тіянӧс отсавны меным корсьны тайӧ преступникъяссӧ.
Ӧтнам ме нинӧм ог вермы вӧчны.
А ӧд сёрниыс мунӧ сы йылысь, медым спаситны миянлысь «Мерседес», кӧні ставным ми уджалім эгӧ ӧти во.
Ӧд регыд миян предприятиеным вуджас, тыдалӧ, немецкӧй народ киӧ.
Ме абу оратор и ог куж мичаа сёрнитны, но ті, чайта, гӧгӧрвоинныд, мый ме кӧсйи висьтавны.
Ӧні завод вӧсна кывкута ог сӧмын ме, но и ставным ми.
Сійӧ лэччис сцена кодь вылысь.
Собрание мӧдіс ызгыны, первойсӧ ньӧжйӧникӧн, а сэсся пыр гораджыка.
Сы бӧрын некод эз решайтчы выступайтны, но залын уналаын вензисны.
Грингельлысь кывъяссӧ обсуждайтісны пӧся.
Ӧткымынъяс шуасисны, мый выль директор прӧстӧ полӧ кывкутӧмысь да зільӧ сійӧс вештыны мукӧд вылӧ.
Но унджыкыс предлагайтісны вӧтлыны Бастертлысь вӧвлӧм отсасьысьяссӧ.
Лёк вӧчӧмыс вӧлі быдӧнлы тыдалана.
— Менам эм вопросъяс оккупационнӧй властьлӧн представительяслы, — кыліс Дидермайерлӧн гӧлӧсыс.
— Пӧжалуйста, — чеччис аслас местаысь да матыстчис пызан дорӧ Чайка.
— Мый ӧні вӧчӧ господин Бастерт?
— Господин Бастерт босьтчис политическӧй уджӧ.
— Мӧд вопрос: кор кӧсйӧны демонтируйтны миянлысь заводнымӧс?
— Заводсӧ оз ло демонтируйтӧма.
Кыкнан ӧтветыс вӧчисны собрание вылӧ ыджыд впечатление.
Оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мыйла Бастертлӧн судьбаыс сэтшӧма интересуйтіс рабочӧйясӧс.
Тыдалӧ, найӧ чайтісны, мый тшӧкыда овлысь аварияясыс йитчӧмаӧсь важ директорлӧн поведениекӧд.
Цех кузя Грингельлӧн вӧвлӧм соседыс, Мюллер, виччысьтӧг гораа шуис:
— Ми корам комендатураса представительясӧс ӧтветитны некымын вопрос вылӧ, кодъяс, гашкӧ, и оз касайтчыны миян завод дорӧ.
— Пӧжалуйста, — шуис Чайка.
Сійӧ унаысь нин вӧвлі немецкӧй рабочӧйяслӧн собраниеяс вылын, да налӧн интересъясыс сылы вӧлі бура тӧдсаӧсь.
— Менам эм куим вопрос, — водзӧ висьталіс Мюллер. — Ӧти-кӧ: кыдзи оккупационнӧй власть представляйтӧ аслыс Германиялысь будущӧйсӧ?
Мӧд-кӧ: кор миян бурмас продовольственнӧй положение?
Коймӧд-кӧ: кор лэдзасны Россияысь миянлысь военнопленнӧйясӧс?
Со ставыс, мый ме кӧсйи юавны.
Полковник видзӧдліс залӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ.
Тані колӧ вӧлі ӧтвечайтны дзик стӧча.
— Оккупационнӧй власть, — шуис сійӧ, — лыддьӧ, мый Германия должен лоны единӧй, демократическӧй, миролюбивӧй странаӧн.
Лӧсьӧдны татшӧм государство — сійӧ лоӧ обеспечитны Европаын мир.
Миян зонаын демократизациялӧн процессыс мунӧ ӧдйӧ.
Земельнӧй реформа бура доказывайтӧ сійӧс, мый сӧветскӧй оккупационнӧй властьлӧн кывъясыс оз торъявны делӧысь.
Ті, кӧнкӧ, тӧданныд сідзжӧ, мый Потсдамскӧй соглашение серти ми разрешитім став демократическӧй партияяслысь удж.
Таысь кындзи, регыд лоӧ помалӧма гитлеровскӧй военнӧй преступникъяслысь делӧяс видлалӧм.
Ме кута тӧдвылын не сӧмын Нюрнбергын суд, но и денацификация кузя мукӧд судъяс.
Татшӧм ногӧн, сӧветскӧй оккупационнӧй зонаын став труженикъяслы воссьӧ яснӧй перспектива, а требуйтсьӧ насянь сӧмын ӧтитор: честнӧя уджавны выль, единӧй, миролюбивӧй Германия лӧсьӧдӧм кузя.
Татшӧм жӧ яснӧй ӧтвет сетіс комендант и мӧд вопросыс вылӧ.
Бурмӧдны Германиялысь продовольственнӧй положение позьӧ сӧмын удж бурмӧдӧмӧн да удж производительность кыпӧдӧмӧн.
— Ми кӧ тіянкӧд, — висьталіс полковник, — ӧдйӧ ёнмӧдам сӧветскӧй зоналысь экономикасӧ, продовольственнӧй положение, кыв шутӧг, бурмас.
Промышленностьын уджалысь рабочӧйяслы кутасны сетны содтӧд питание — ӧбедъяс.
Абу ылын сійӧ кадыс, кор столӧвӧй, кытчӧ ми ӧні чукӧртчим, бара кутас уджавны.
Сёрнитны кӧ пленнӧйясӧс лэдзалӧм йылысь, то плансӧ лӧсьӧдӧма нин.
Матыса лунъясӧ срокъяссӧ лоӧ йӧзӧдӧма газетаясын.
Полковниклӧн ӧтветъясыс вӧліны полнӧйӧсь.
Но вопросъяс — быдсямапӧлӧсъясӧс, а мукӧддырйи медся лӧсявтӧмъясӧс — сеталісны быдладорсянь.
Мукӧдыс на пиысь вӧліны явӧ провокационнӧйӧсь.
Но полковник Чайка вӧлі тырмымӧн опытнӧй, медым эрдӧдны йӧз водзын татшӧм нога юасьӧмыслысь збыль пытшкӧссӧ.
Сэсся рабочӧйяс сетісны некымын вопрос Россия йылысь.
Комендант кӧсйысис:
— Ми ыстам «Мерседесӧ» докладчикӧс, сійӧ подробнӧя висьталас тіянлы Сӧветскӧй Союзын олӧм йылысь.
Чайка видзӧдліс часі вылӧ.
Ставӧн гӧгӧрвоисны, мый собраниесӧ кад помавны, сійӧ и сідзи зэв ёна нюжаліс.
Грингель бара локтіс пызан дорӧ.
— Ме кора тіянӧс не вунӧдны сійӧс, мый ме кори тіянсянь, — шуис сійӧ. — Ме ёна надейтча тіян отсӧг вылӧ, ёртъяс.
Директорлӧн бӧръя кывъяслы воча кылісны ошкана гӧлӧсъяс.
Кор рытнас комендатураса офицеръяс сёрнитісны «Мерседес» заводын событиеяс йылысь, найӧ воисны сэтшӧм выводӧ, мый вӧвлӧм директор Бастерт другъяскӧд колӧ займитчыны серьёзнӧя.
Комын нёльӧд глава
Сы йылысь, мый Эдит Гартман сӧгласитчӧма ворсны известнӧй сӧветскӧй пьесаын нывбаба-комиссарлысь роль, писатель Болер тӧдмаліс <deu>«Теглихе рундшау»</deu> берлинскӧй газетаысь.
А тайӧ — Германияын Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялӧн официальнӧй орган.
Тані некутшӧм ӧшибка эз вермы лоны.
Но буретш воддза лунас американскӧй зонаысь радио юӧртіс, — и Болер ачыс тайӧс кывліс, — быттьӧ Дорнау карын актёръяс ӧткажитчӧмаӧсь сувтӧдны сӧветскӧй пьеса.
Болер, дерт, дзик нинӧм эз тӧд сы йылысь, мый Зигфрид Горн кабинетын лоӧмтор бӧрын Штельмахер пыр жӧ ыстіс условнӧй телеграмма Берлинӧ, Зандерлы, коді вузаліс тайӧ юӧртӧмсӧ корреспондентъяслы.
Штельмахер эз тӧд да и тӧдны эз вермы ставсӧ сійӧс, мый лои магистратын сы мунӧм бӧрын.
Со мый вӧсна юӧртӧмъясыс вӧліны разнӧйӧсь да воштісны старикӧс тӧлк вывсьыс.
Писательлы окота вӧлі тӧдмавны, кыдзи жӧ тайӧ збыльвылас да решитіс прогулка дырйи пыравны Эдит Гартман ордӧ.
Луныс вӧлі мича.
Болер долыдпырысь лолаліс тувсов воздухӧн, кӧть эськӧ вӧлі кӧдзыд на.
Сійӧ муніс тэрмасьтӧг да думайтіс, кыдзи сылы колӧ сёрнитны актрисакӧд.
Площадь вылын гораа кучкаліс кӧкъямысысь.
Талун буретш лӧсьӧдісны ратушаса ыджыд башня вылысь часісӧ.
Болер казяліс тайӧс да думсьыс нюммуніс: олӧмыс пырӧ тюрмаӧ.
Сӧмын тайӧ нормаыс омӧля мунӧ важыс вылӧ.
Кодкӧ ӧмӧй войдӧр вермис шуны нормальнӧйӧн сэтшӧмтор, кор мортлысь мырддьӧны озырлунсӧ да юклӧны сійӧс гӧльяслы?
Эз, Германияын эз на аддзывны нинӧмӧс татшӧмсӧ.
Либӧ лӧсялӧ ӧмӧй сійӧторйыс, кор рабочӧй друг лоӧ заводса директорӧн?
Оз, дыр на оз ло Германияын настӧящӧй порядокыс, но и важас бергӧдчӧмыс ӧні оз вермы лоны.
Тайӧ мӧвпыс должен лоны главнӧйӧн сылӧн книгаын.
Да, важ Германия помасис.
Ӧні лоӧ выль Германия, коді историяын первойысь стремитчӧ оз войнаӧ, а мирӧ.
Болер друг кватитчис.
Да ӧд именнӧ та йылысь и висьтавсьӧ СЕПГ-лӧн газетаясын да радиопередачаясын!
Но регыд сюри сьӧлӧм бурмӧдан ӧтвет.
Сійӧ век жӧ унаторйын абу сӧгласен сеповецъяскӧд.
Дерт, земельнӧй реформа нуӧдны вӧлі колӧ, но сӧмын сы бӧрын, кор та вылӧ сӧгласитчасны помещикъяс.
«А сӧгласитчисны ӧмӧй помещикъяс ас вӧляысь сетны мусӧ?» — пыр жӧ юаліс ассьыс Болер да, медым дзикӧдз не дзугсьыны, нинӧм эз ӧтветит.
Аслас книгаын сійӧ оз кут гижны татшӧм ёсь проблемаяс йывсьыс.
Колӧ прӧстӧ висьтавны Германияын бӧръя событиеяс йывсьыс.
И тайӧ лоӧ дзик тырмымӧн!
Тайӧс думайтігтыр сійӧ эз и казяв, кыдзи воис Эдит Гартман ӧдзӧс дорӧ.
Актриса вӧлі гортас.
Писательӧс аддзӧм бӧрын Эдит неуна шӧйӧвоши, и тайӧ вынсьӧдіс писательлысь думсӧ сы йылысь, мый актриса сӧгласитчӧма, тыдалӧ, ворсны сӧветскӧй пьесаын.
Эдит пыр жӧ кутіс сёрнитны мича водз тулыс йылысь, ратуша вылын лӧсьӧдӧм часі йылысь, быдсяма пустякъяс йылысь, и писательлы эз удайтчы шуны весиг ӧти кыв, медым вуджны сійӧс интересуйтысь тема вылӧ.
Медбӧрын сёрниын лои коставлӧм.
Болер кыпӧдчыштіс креслӧсьыс да кӧсйис нин юавны газетаын петӧм заметка йылысь, но Эдит вежливӧя торкис сійӧс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мыйла локтіс сы ордӧ Болер, но ӧні сійӧ эз кӧсйы эськӧ ӧтвечайтны та йылысь юасьӧмъяс вылӧ.
Эдит и ачыс эз тӧд, шогсьыны сылы али радлыны сы кузя, мый уна во чӧжӧн первойысь сылӧн нимыс бара петіс газетаясын.
Тайӧ некымын строкаыс газетаас ӧні сылы вӧлі зэв важнӧ.
Да, ӧні став Германия тӧдӧ сы йылысь, мый Эдит Гартман бара сцена вылын.
— Ті кывлінныд, ме кута ворсны сӧветскӧй пьесаын, — друг решитчис Эдит да кутіс видзӧдны, кутшӧм впечатление вӧчисны сылӧн кывъясыс пӧрысь писатель вылӧ.
— Ме лыдди та йылысь газетаысь, — вочавидзис Болер да пока нинӧмӧн эз петкӧдлы, кыдзи сійӧ видзӧдӧ актрисалӧн поступок вылӧ. — Висьталӧй меным честнӧя: ті ас вӧлясьыныд сӧгласитчинныд ворсны тайӧ рольсӧ али тані вӧліны ещӧ кутшӧмкӧ содтӧд помкаяс?
Сійӧ юаліс та йылысь сэтшӧм делӧвӧя интересуйтчӧмӧн, мый Эдит весиг скӧрмынысӧ эз вермы.
— Эз, менӧ эз подкупитны...
— Мыйла нӧ ті энӧ сӧветуйтчӧй мекӧд? — друг скӧрмис старик. — Мыйла сэтшӧма тэрмасинныд?
Ме тіянӧс дзик ог гӧгӧрво!
Оз ӧмӧй позь вӧлі виччысьыштны, кор ставыс лоӧ яснӧ?
— Ӧні оз нин позь пукавны ки кресталӧмӧн.
— Сӧрӧм! — горӧдіс Болер. — Ми, интеллигенция — учёнӧйяс, актёръяс, адвокатъяс, инженеръяс, — нациялӧн вемыс.
Ставным ми виччысям, сы вӧсна мый мӧдногӧн ӧні оз позь.
А ті тэрмасянныд!
Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм вред вӧчанныд рӧдиналы?
Сэтшӧмъяс вӧсна, кыдзи ті, и русскӧйяс неправильнӧ кутасны думайтны немецкӧй народ йылысь.
— Регыд ме муна Германияысь вообщӧ.
— Тайӧ вӧлі сӧмын оз тырмы!
Сідзкӧ, измена бӧрся измена?!
— Ме ог гӧгӧрво тіянӧс.
Ворсны — оз ков, мунны — оз жӧ ков.
Мый нӧ меным вӧчнысӧ?
— Ещӧ ӧтчыд висьтала тіянлы: энӧ тэрмасьӧй!
Миян округысь став йӧзыс сӧветуйтасны тіянлы тайӧс жӧ.
Болер вӧлі прав ӧтиторйын.
Збыльысь, сійӧ кадӧ уна немецъяс нуӧдлісны виччысян тактика.
— Ме тіянкӧд абу сӧгласен.
Кад нин быдӧнлы определитны ассьыс отношениесӧ событиеяс дінӧ! — чорыда шуис Эдит.
— Кыдзи окота тіянлы, фрау Гартман, — чеччигмозыс кӧдзыда шуис Болер. — Ме сӧмын лыдди аслам могӧн предупредитны тіянӧс.
Сійӧ тӧдчӧдӧмӧн любезнӧя копыртчыліс да муніс.
Ӧдзӧсыс сы бӧрся чорыда швачнитіс-пӧдлассис.
Эдит дыр пукаліс креслӧын да зілис гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма волнуйтчӧ писательыс.
Мыйла сійӧ ӧлӧдӧ Эдитӧс решительнӧй поступокъясысь?
Тыдалӧ, сы вӧсна, мый ачыс оз на тӧд, кыдзи относитчыны событиеяс дінӧ, сійӧ ачыс эз на аддзы ассьыс местасӧ выль Германия олӧмын.
Кор Эдит воис татшӧм выводӧ, сійӧ бара босьтчис уджӧ.
Сылы окота вӧлі ворсны ассьыс рольсӧ сідзи, медым сійӧ вӧлі достойнӧ известнӧй актриса Эдит Гартманлы.
Ӧні сійӧ лун-лун лыддьысис да зілис гӧгӧрвоны сылы тӧдтӧм странаса аслыснога йӧзлысь характерсӧ.
— Мыйла меным учебникъясыс? — чуймис Эдит, кор некымын лун сайын Люба нюжӧдіс сылы выль книга, кытысь вӧлі кылӧ на типографскӧй краска дукыс.
Тайӧ вӧлі турунвиж коркаа неыджыд книга.
Шусис сійӧ «Всесоюзнӧй Коммунистическӧй (большевикъяс) партиялӧн история».
— Лыддьӧй, — вочавидзис Люба. — Сӧветскӧй Союзын тайӧ книгасӧ тӧдӧны быдӧн.
Тайӧ краткӧй курс, но сійӧ висьталас тіянлы миян страна йылысь да миян йӧз йылысь унджык мукӧдпӧлӧс сё книга дорысь.
Эдит аттьӧаліс, босьтіс книгасӧ да мӧдӧдчис гортас.
Мунігас сыкӧд лои ичӧтик приключение.
Сылы паныд локтіс сӧветскӧй майор.
Кор сійӧ аддзис Эдит киысь турунвиж коркаа книгасӧ, чуймӧмӧн сувтіс, сюся видзӧдліс Эдит вылӧ, ошкӧмпырысь нюммуніс да водзӧ муніс аслас туйӧд.
Актрисалӧн интересыс книга дінас соді.
Тыдалӧ, сэні и збыльысь вӧлі мыйкӧ коланатор.
Эдит дзикӧдз нин вунӧдіс Болер волӧм йылысь; сійӧ лӧсьыдджыка пуксис креслӧас, матӧджык вештыштіс лампасӧ да заводитіс лыддьысьны.
Комын витӧд глава
Капитан Чарлз Блумфилд сайӧдтӧм интересӧн видзӧдіс Гильда Фукс вылӧ, а сыкӧд орччӧн сулалысь Штельмахерӧс весиг казявны эз кӧсйы.
Кажитчис, мый капитан вообщӧ эз аддзы Штельмахерӧс.
Конферансье думсьыс ёна дӧзмис, но эз лысьт тайӧс петкӧдлынысӧ.
Штельмахер да Гильда воисны английскӧй секторӧ Блумфилд корӧм серти.
Найӧс корӧма вӧлі фрау Линде пыр.
Сы йылысь, мый капитан Блумфилд уджалӧ английскӧй военнӧй администрацияын да ведайтӧ пропагандаӧн, Штельмахер кывліс и водзджык.
Но капитан, таысь кындзи, вӧлӧма и разведкаын, и та йылысь Штельмахерлы висьталіс Зандер.
Неуна чуймӧдіс, мый кориснысӧ эз американецъяс, кодъяс пырджык веськӧдлісны татшӧм делӧяснас, а англичана.
Тайӧ вежсьӧмыслысь помкасӧ Штельмахер эз тӧд.
А Гильда да капитан, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдісны делӧяс йылысь.
Найӧ казьтылісны важ американскӧй да английскӧй картинаяс, да позьӧ вӧлі думыштны, мый найӧс татчӧ медсясӧ корӧмаӧсь сёрнитны тайӧ фильмъяс йывсьыс.
Капитан Блумфилд, вӧвлӧн кодь чужӧма, шыльыд, югъявтӧдзыс мавтӧм юрсиа, кузь тушаа морт, сёрнитіс ланьтлытӧг.
Та дырйи сійӧ частӧ видзӧдлывліс Гильда вылӧ да кыв йывнас тэрыба нюлыштлывліс чургӧдчӧм кыз вомдоръяссӧ.
«Тыдалӧ, капитан кольӧдас мыйкӧ дыра кежлӧ Гильдаӧс Берлинӧ», — думыштіс конферансье.
Медбӧрын, кор кинозвездаяс йылысь казьтылӧмъяс помасисны, капитан бергӧдчис Штельмахерлань.
— Ті вайинныд меным сӧветскӧй войска йылысь даннӧйяс, кыдзи вӧлі тшӧктӧма тіянлы? — юаліс сійӧ сідзи, быттьӧ пыр на медся любезнӧя сёрнитіс Дорнауса конферансьекӧд.
Штельмахер чошкӧдіс пельяссӧ.
Зандер эз висьтавлы сылы сы йылысь, мый татшӧм сведениеяссӧ ковмас сетавны ещӧ кодлыкӧ.
Конферансье вочавидзис эз веськыда:
— Найӧс менам абу на дзикӧдз прӧверитӧма.
Ӧні ӧд зэв сьӧкыд мыйкӧ тӧдмавны войска йылысь...
Штельмахер прӧстӧ пӧръясис, збыльысьсӧ некутшӧм сведениеяс сӧветскӧй войска йылысь сылӧн эз и вӧвны.
Но сійӧ эз кӧсйы таын висьтасьны ни Блумфилдлы, ни Зандерлы.
— Жаль! — недӧвӧльнӧя чукыртчыліс Блумфилд. — Ӧні ми тайӧн зэв ёна интересуйтчам.
Кыдзи ме тӧда, ті сетавлінныд сведениеяссӧ Зандерлы, а сійӧ — американецъяслы.
Ӧні тайӧ даннӧйяссӧ кӧсъя пӧлучайтны ме.
«Со тай мый, — думыштіс Штельмахер, — англичана оз дӧверяйтны асланыс американскӧй «другъяслы» да решитӧмаӧсь лӧсьӧдны ассьыныс агентурнӧй сеть!»
— Мынтысьны ті кутанныд торйӧн? — юаліс сійӧ.
Ӧтветыс сылы кажитчис.
Да, мынтысьны кутасны бура.
Капитан вуджис мукӧд вопросъясӧ.
Сійӧ дыр юасис земельнӧй реформа йылысь, кутшӧм принципъяс лӧсьӧдсьӧны му обработайтӧм кузя, йӧзлӧн настроение йылысь, продовольственнӧй положение йылысь, — сійӧс интересуйтіс дзик ставыс.
— Кутӧй тӧдвыланыд, — шуис сійӧ, кажитчӧ сёрнитан темаыскӧд некутшӧм йитӧдтӧг, — тіян дінӧ кӧ шыасяс отсӧгла кодкӧ выль социал-демократическӧй партияса членъясысь господин Шумахер нимсянь, ті долженӧсь сетны сійӧ мортыслы тыр доверие да быдсяма отсӧг.
Штельмахер тӧдіс, мый СЕПГ котыртӧм бӧрын социал-демократъяслӧн неыджыд юкӧн торйӧдчис да котыртіс ассьыс «партия», кодлӧн центрыс вӧлі английскӧй зонаын.
Тайӧ, позьӧ кӧ шуны, партияыслы тыр поддержка сетлісны американецъяс да англичана, мӧдногӧн кӧ вӧлі налӧн содержание вылын.
Тайӧс сійӧ бура тӧдіс.
А ӧні ещӧ тыдовтчис, мый тайӧ партияса быд член вылӧ позьӧ надейтчыны и шпионажын.
Век жӧ нин Штельмахерӧс эз шогӧд тайӧ юӧрыс.
Сэсся капитан перйис шкапсьыс кык тетрадь.
Ӧтисӧ сійӧ мыччис Гильдалы, мӧдсӧ — Штельмахерлы.
— Тайӧ выль пьеса, — шуис сійӧ. — Сувтӧдны сійӧс ӧні водз на, но кадыс регыд воас.
Лыддьӧй.
Пуксьӧй вот татчӧ, — сійӧ индіс стен дорын сулалысь стулъяс вылӧ, — а сэсся ми сёрнитыштам.
Штельмахер да Гильда заводитісны лыддьыны.
Капитан пуксис пызан сайӧ да, кажитчӧ, вунӧдіс гӧстьяс йылысь.
Пӧшти быдса час кабинетын вӧлі чӧв-лӧнь.
Штельмахер горша лыддис рукописьсӧ.
Капитан Блумфилд эз прӧста тшӧкты налы тӧдмасьны тайӧ пьесанас.
Сійӧ зэв бура петкӧдліс Америкалысь да Англиялысь збыль политикасӧ.
Дженьыда кӧ висьтавны, тайӧ пьесаыс вӧлі сійӧ антисӧветскӧй пьесаяс лыдысь, кутшӧмъяс бӧръя кадас уна петісны рытыввыв зонаясын.
Но ӧні пьескаыс кажитчис Штельмахерлы вывті бурӧн.
— Лыддинныд? — юаліс Блумфилд. — Воис сьӧлӧм выланыд?
— Вывті бур! — ӧттшӧтш горӧдісны Гильда да Штельмахер.
— Сідзкӧ вот, — водзӧ висьталіс капитан, — тайӧ пьесасӧ лӧсьӧдӧма абу тіянлы вылӧ.
Коркӧ сійӧс, дерт, лоӧ сувтӧдӧма.
Но ми огӧ тэрмасьӧй.
Главнӧй рольсӧ должен ворсны известнӧй актриса.
Ми думайтам Эдит Гартман йылысь.
Тіянлы колӧ заинтересуйтны сійӧс, висьтавны сійӧ условиеяс йывсьыс, кодъясӧс тані лоӧ лӧсьӧдӧма сылы, да вайӧдны сійӧс татчӧ, английскӧй секторӧ.
Со тіянлы матыса кад кежлӧ главнӧй задание.
— Ме думайта, мый тайӧс лоӧ сьӧкыд пӧртны олӧмӧ, — смелмӧдчис шуны Штельмахер.
— А ме тайӧс ог чайт.
Госпожа Гартманӧс колӧ сӧмын заинтересуйтны.
Актёръяслӧн убеждениеяс абу зэв крепыдӧсь.
Найӧ вежлалӧны убеждениеяссӧ частӧ да кокньыда.
Рольяссӧ моз жӧ: выль роль — выль убеждениеяс.
Капитан дӧвӧля серӧктіс — зэв нин сылы сьӧлӧм вылас воис аслас остротаыс.
Гильда да Штельмахер весиг эз нюммунны.
— Менам предложениеӧй тіянлы, буракӧ, оз кажитчы?
— Мый ті, мый ті? — тэрмасигтырйи вочавидзис Штельмахер. — Ми босьтчылам.
— Ті меным пыр жӧ юӧртанныд, мыйӧн сӧмын Эдит Гартман сӧгласитчас локны Берлинӧ.
Ми паськыда гижам газетаясын столичнӧй сцена вылӧ сылысь бӧр воӧмсӧ.
А висьталӧй: <deu>«Теглихе рундшау»</deu> газетаын сӧветскӧй пьесаын сылӧн участвуйтӧм йылысь юӧрыс — мый сійӧ, прӧстӧ пропаганда?
Штельмахер эз тӧд, мый вочавидзны.
Правдасӧ висьталӧмыс вермис скӧрмӧдны начальствоӧс, а пӧръясьӧмысь сылы вермас сюрны.
— Тайӧ юӧрсӧ абу на прӧверитӧма, — шуис сійӧ.
— Бур, — шуис Блумфилд. — Сиа тіянлы успех.
Главнӧйыс, кутӧй йитӧдсӧ мекӧд и сэсся некодкӧд.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — вочавидзис Штельмахер. — Но быд уджысь колӧ деньга, медся войдӧр деньга.
— Деньга лоӧ, — вочавидзис капитан да ассьыс кывъяссӧ вынсьӧдіс кинас шеныштӧмӧн. — Та вӧсна верманныд не тӧждысьны.
Но именнӧ та вӧсна и тӧждысис Штельмахер.
Сійӧ зэв бура тӧдіс англичаналысь модасӧ — уна кӧсйысьны да нинӧм не мынтыны.
Сэтчӧ жӧ Англия ӧні гӧль, кыдзи вичкоын олысь шыр, ачыс удждысьӧ Америкалысь...
Пӧжалуй, колӧ сёрнитчыны стӧчджыка.
— Ми ӧні сэтшӧма расходуйтчим, — нориника заводитіс Штельмахер. — Меным эськӧ окота вӧлі тӧдны, уна-ӧ миянлы вермасны мынтыны...
— Тайӧ дзик ковтӧм сёрни, — шуис капитан. — Ме кута мынтыны тіянлы сдельнӧя.
— Кӧсъя висьтавны, мый американецъяс...
— Верманныд не висьтавны!
Капитан дӧзмис.
Чӧрт тӧдӧ, мый вӧчсьӧ!
Американецъяс збыльысь удитӧмаӧсь асланыс деньгаӧн тшыкӧдны немецъясӧс.
Гильда некодарас эз сюйсьы, но Штельмахер эз сетчы.
Капитанлы лои уступитны, и сійӧ неокотапырысь гижис чек неыджыд сумма вылӧ.
Та вылын приёмыс помасис.
Штельмахер думайтіс, мый капитан сэсся лэдзас сійӧс, а Гильдаӧс коляс, но англичанин решитіс мӧдног.
Деньга йылысь сёрнитігӧн тайӧ кузь немецыслы чӧла сочувствуйтӧмысь фрейлейн Фуксӧс ковмас накажитны.
Оз удайтчы Фукслы пӧльзуйтчыны капитан Блумфилдлӧн милӧстьӧн...
Мед мунӧ аслас Дорнауӧ, тайӧ лоӧ бур наказаниеӧн асныралӧмысь.
Тильда эз ёна шогсьы та кузя.
Прӧщайтчигас сійӧ лукава да тӧдчӧдӧмӧн юаліс капитанлысь американскӧй разведкаысь тӧдса офицерлысь адрессӧ.
Юалӧмыслӧн цельыс вӧлі зэв гӧгӧрвоана, и адрессӧ капитан эз сет.
— Нинӧм, кыдзкӧ корся, — шуис Гильда комнатаысь петігӧн.
Комын квайтӧд глава
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Карса комендант юӧртіс, мый регыд лоӧ взорвитӧма патроннӧй заводлысь корпусъяссӧ; тайӧ заводыс вӧлі Дорнаусянь неылын.
Взрывнӧй волнаыс вермис жугӧдны стеклӧяс.
Лео Бастерт казяліс орчча керка ӧшиньяссьыс бумага крестъяс да пыр жӧ чукӧстіс экономкасӧ.
Ӧд тадзи жӧ вӧлі клеиталӧма ӧшиньяссӧ война заводитчигӧн.
Тайӧс думыштӧмсьыс сылӧн тэрыбджыка кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Ок, тайӧ кӧ эськӧ вӧлі збыль!..
abu
— Кутасны взрывайтны патроннӧй завод, — спокойнӧя висьталіс старука.
Дӧзмӧм Бастерт чӧв олігтыр пондіс ветлӧдлыны комнатаӧдыс.
— Аски, дас кык часын, — стӧчмӧдіс экономка. — Аски асывнас и ме клеитала.
Бастерт лэдзис сійӧс.
Войнас сійӧ узис омӧля да чеччис мукӧддырся серти водзджык.
Висис юрыс, син дорас ӧшйисны лӧз мешӧкъяс.
— Талун взорвитасны завод... — Сійӧ кывзіс ассьыс кывъяссӧ да ачыс чуймис гӧлӧсыслӧн трагичностьыслы.
Бастерт пасьталіс пальто да петіс ичӧтик, мичаа лӧсьӧдӧм садйӧ.
Патроннӧй заводыс тасянь эз тыдав, сійӧ сулаліс кӧнкӧ керкаяс сайын да фруктӧвӧй пуяс сайын.
Бастерт дыр ветлӧдліс дорожка кузя.
Кадыс матысмис дас кык часлань.
И друг сыланьын, кӧні вӧлі патроннӧй завод, небесаӧ качис вывті ыджыд гӧра.
Сійӧ кыптіс, лои пыр джуджыдджык, а сэсся мӧдіс ляпкавны да пӧри бусӧн кытшалӧм торъя глыбаясӧ.
Взрывлӧн сьӧкыда лолыштӧмыс лэбзис лӧньӧм керкаяс весьтті, пыркнитіс пуяссӧ, кучкис ӧшинь стеклӧясӧ.
Бастерт бӧр пырис гортас, тэрыба пӧрччысис передньӧяс, муніс кабинетас да кымыньӧн водіс паськыд диван вылӧ.
Кажитчис, сулалӧ сӧмын куньны синъястӧ — и бара аддзан, кыдзи усьӧны, воздухас пасьмунігтыр, бетон глыбаяс, кодъясӧс взрывлӧн страшнӧй вынӧн вӧлі шыбитӧма небесаӧ.
Бастерт ымӧстіс, сэсся виччысьтӧг кыпӧдчис да пуксис:
— Гибнитӧ Германиялӧн выныс...
Тайӧ кывъясыс петісны тӧдлытӧг, самӧй сьӧлӧм пытшкӧссьыс.
Тайӧ кывъясас ӧтлаасис ставыс: и сӧветскӧй йӧзӧс зэв ёна ненавидитӧм, и фашистскӧй Германия бӧр ловзьӧдӧм вылӧ надея бырӧм.
Кутшӧма мечтайтліс сійӧ аддзыны Германияӧс бара ёнӧн, вооружитчӧмаӧн, коді диктуйтӧ ассьыс волясӧ мукӧд странаяслы!
Ӧні нинӧм весиг и думайтны та йылысь.
Некор нин оз мунны асыввылӧ немецкӧй салдатъяс...
Нинӧмӧн вӧлі лолавны.
Сійӧ пӧрччис галстуксӧ, разис воротничоксӧ.
Но кокньыдджык эз ло.
Дерт, сылы колӧ мунны Дорнауысь.
Татчӧ кольччыны оз позь.
Ковмас муніны рытыввылӧ: сэні оз взрывайтны заводъяс, сэні сійӧ, Бастерт, сылӧн опытӧн, репутацияӧн вермас на шогмыны.
Колӧ мунны!
Бастерт чеччис, муніс шкап дорӧ, перйис чемодан, видзчысигтырйи чышкыштіс сы вылысь буссӧ, но сэсся бӧр пуктіс чемодансӧ важ местаас.
Оз, прӧстӧ сідз мунны сійӧ татысь оз вермы.
Колӧ вӧчны мыйкӧ сэтшӧмӧс, медым Дорнауын дыр помнитісны Лео Бастертӧс.
Лёклуныс, коді чӧжсис сы пытшкын тайӧ тӧлысьяс чӧжыс, корсис петан туй.
Сійӧ бара думыштчис.
Торъя нин ёна ненавидитіс сійӧ Бертольд Грингельӧс.
Пӧжалуй, тайӧ чӧв олысь токарь вӧснаыс и лоины сылӧн став несчастьеясыс.
Да, Грингельӧс колӧ накажитны.
Мед оз думайтны сылӧн рабочӧйясыс, мый найӧ вермасны вот тадзи, дзик безнаказаннӧя, пуксявны директорскӧй местаясӧ.
Бастерт мунас Дорнауысь, мунас век кежлӧ, но мунігас сійӧ чорыда швачкас ӧдзӧссӧ.
Сійӧ кыскис письменнӧй пызаныслысь пызан йӧрсӧ, дыр сэні лукйысис, кытчӧдз эз сюр сійӧ, мый корсис.
Тайӧ вӧлі чуньяс сюйӧм вылӧ нёль гӧгрӧс розя сьӧкыд кастет.
Бастерт сюйис сійӧс киас, чабыртіс кулаксӧ да видзӧдліс ёсь пиньяс вылас.
Ӧні киыс кажитчис бронируйтӧмаӧн.
Медбӧръяысь сійӧ сюйліс киас тайӧ кастетсӧ студенталігас на.
Косясьны, правда, сылы некор эз удайтчывлы.
Мукӧд студентъяс моз жӧ том Лео Бастерт лӧсьӧдліс кастетсӧ медсясӧ ошйысьӧм ради.
Сійӧ думыштіс, кыдзи кастетыслӧн ёсь пиньясыс пазӧдӧны Грингельлысь кӧсичасӧ, да вежыньтчыліс.
Вот тайӧ уджыс ньӧти нин абу сы серти.
Сійӧ пуктіс кастетсӧ зептас да зывӧкпырысь чышкыштіс кисӧ одеколонӧн.
Неужели ковмас аслым?..
Некымын минута сійӧ сулаліс ӧти местаӧ видзӧдігтыр.
Сэсся петіс кухняӧ да тшӧктіс старука-экономкаыслы корны господин Бриллеӧс.
Старука, нинӧм йылысь юасьтӧг, петіс квартираысь.
Часджын мысти воис мастер Адам Брилле.
Неыджыд тушаа, мышкыртчыштӧм, тыдалӧ, зэв ён морт, чусыд синъяснас виччысяна видзӧдіс вӧвлӧм директор вылас.
Сійӧс ньӧти эз шензьӧд тайӧ виччысьтӧм корӧмыс.
Бастерт думыштіс, мый, дерт, тайӧ Бриллеыс — зэв лёк морт да мукӧд дорысь бурджыка справитчас татшӧмторнас.
— Бертольд Грингельӧс колӧ уберитны, — висьтавліс Бастерт. — Мый сыысь, мый ті жугӧдланныд станокъяс, — колӧ стройсьыс петкӧдны мортӧс, коді ас вылас сэтшӧма надейтчӧмӧн веськӧдлӧ ӧні ставнас заводӧн!
Колӧ, медым рабочӧйяс полісны пуксьыны татшӧм постъяс вылас.
Уберитны Грингельӧс ме тшӧкта тіянлы.
Брилле довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ме та вылӧ ог мун, господин Бастерт.
Вывті опаснӧй делӧ.
Ӧні лӧсьӧдӧма нин выль полиция, и верма висьтавны тіянлы, бӧрйӧма сэтчӧ дельнӧй йӧзӧс.
Найӧ ӧти здукӧн тӧдмаласны ставсӧ, мед кӧть кутшӧм видзчысьӧмӧн ме эг действуйт.
Да и комендатураын оз жӧ вугравны.
Ог, тайӧ ӧні абу лӧсялана делӧ.
Ме весиг чайта, мый и станокъясӧн ӧні колӧ эновтны.
Зэв нин ёна рабочӧйяс ӧні быдлаті видзӧдӧны.
И мастер, вӧвлӧм директорӧс не дӧзмӧдны зільӧмӧн, осторожнӧя висьталіс сылы неважӧнся собрание йылысь.
Бастертлӧн чужӧмыс зумышмис скӧрысла.
Именнӧ ӧні сійӧ помӧдз гӧгӧрвоис, мый выль директорӧс колӧ уберитны, кӧть мед мый, а уберитны!
— Ме приказывайта тіянлы вины Грингельӧс! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Ог, господин Бастерт, — любезнӧя вочавидзис Брилле. — Ме ог мун та вылӧ.
— Ладнӧ!
Сідзкӧ ме талун жӧ мыйсюрӧ юӧрта тіян йылысь комендантлы.
— Тайӧ меным абу страшнӧ.
Но, шуам, менӧ арестуйтасны. А ме пыр жӧ висьтала, мый ті кӧсйинныд вины Грингельӧс да и мукӧдторъяс.
Видзӧдлам, кӧні ті сэки лоанныд.
Зыксьыны миянлы дзик нинӧмла.
Видза колянныд, господин Бастерт.
И Брилле ньӧжйӧник петіс комнатаысь.
Ӧдзӧсыс пӧдлассис ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, быттьӧ ляскысис кӧсяк бердас.
Бастерт ёрччыштіс.
Бриллелӧн став поведениеыс висьталіс сы йылысь, мый мастер полӧ, мый рабочӧйяс ӧні лоины ыджыд вынӧн да мый татшӧм положениеыс лои эз сӧмын «Мерседесын», но и сӧветскӧй оккупация став зонаын.
Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ свет вылас!
Неужели сылы, Лео Бастертлы, ковмас признайтны асьсӧ венӧмаӧн, пӧкӧритчыны судьбалы да мунны рытыввылӧ?
Оз, тадзи оз позь!
Мунтӧдз войдӧр сійӧ век жӧ рӧщӧтайтчас проклятӧй Грингелькӧд, кӧть эськӧ сылы аслыс и вывті мустӧм босьтчыны тайӧ делӧас.
Ӧні, тыдалӧ, нинӧм мӧдтор он нин думышт.
А лӧсьыд эськӧ вӧлі взорвитны заводсӧ, комендатурасӧ, став карсӧ!
Да и аслыс пӧгибнитны...
Оз позь! Тайӧ позорнӧй мӧвп.
Сійӧ должен овны!
Ставыс на вежсяс.
Колӧ сӧмын терпение.
Сійӧ кӧсйӧ овны, но пока сэні, сылӧн кабинетын, пукалӧ тайӧ Грингельыс, сылӧн оз ло ни ӧти спокойнӧй минута.
abu
Комын сизимӧд глава
Воис тулыс, шоныд, дружнӧй, шондіа.
Лэбзисны войвывлань дзодзӧгъяс, ловзисны матігӧгӧрса вӧръяс, вывтасінъясысь кутісны визувтны шоръяс.
Гротдорфса крестьяна босьтчисны уджӧ, коді кыдзи вермис.
Пӧшти ставныс найӧ гӧрисны мӧсъясӧн, да и асьныс частӧ доддясьлісны плугас.
Унджыкыслӧн вӧвъясыс эз вӧвны.
Зато нэмнас первойысь найӧ уджалісны ассьыныс му, да, дерт нин, эз жалитны вынъяс.
Лешнер да Марта пӧшти эз шойччывны.
Ӧні найӧ олісны неыджыд керкаын, кӧні войдӧр овлісны Зандерлӧн служащӧйясыс.
Войдӧр Эрих весиг думайтнысӧ эз лысьтлы нинӧм татшӧмтор йывсьыс.
Рытнас, гортӧ локтӧм бӧрын, сійӧ пыр жӧ унмовсьліс да узис быттьӧ кулӧм морт, медым асывнас водз бара мунны му вылӧ.
Сійӧ уджаліс асьсӧ жалиттӧг да шогпырысь казьтыліс господин Зандерлысь тракторъяссӧ.
Тракторъяс...
На пиысь ӧти, жугалӧм, ӧнӧдз сулаліс господскӧй дворса лэбулын.
Пышйӧм водзвылас господин управляющӧй жуглӧма машинаяссӧ.
Мӧд тракторсӧ суматоха дырйи кыскӧма аслыс сиктса медся озыр кулак Якоб Брумбах.
Дерт, сійӧ тракторсӧ ӧні оз сет, а жугалӧм тракторсӧ ремонтируйтӧм йылысь нинӧм и думайтны: деньга некодлӧн абу, да и ремонтируйтнысӧ некодлы.
Сьӧкыд вӧлі Лешнерлы видзӧдны, кыдзи вийсьӧны йӧз асланыс муторъяс вылын, а ещӧ сьӧкыдджык — видзӧдны Брумбахлӧн гӧрд рожа вылӧ, видзӧдны, кыдзи сійӧ петӧ муяс вылас аслас вердаса вӧвъясӧн.
Макс Дальгов локтіс Гротдорфӧ, кор Лешнер кӧдзӧма нин вӧлі ассьыс участоксӧ пӧшти ставнас.
Эрих вӧлі зэв рад СЕПГ-са представитель локтӧм вылӧ да заводитіс висьтавлыны сиктын олӧм йылысь.
— А кӧнӧсь тракторъяс? — медводз юаліс Дальгов.
Лешнерлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Макс муніс Брумбах ордӧ, коді меліа нюмъялігтырйи петкӧдліс пӧшти дзикӧдз жугалӧм машина.
Сійӧ любӧй кадӧ дась сетны тайӧ киссьӧм тракторсӧ, сійӧ кӧ мыйкӧ вылӧ шогмана.
— Сідзжӧ вот, — шуис Дальгов, — онӧ кӧ кӧсйӧй аслыныд неприятностьяс, пырысь-пыр жӧ нуӧй сійӧс вӧвлӧм помещичӧй дворӧ.
Кор найӧ Лешнеркӧд кытшовтісны став муяссӧ да бӧр локтісны усадьбаӧ, мӧд тракторыс сулаліс нин важ местаас.
Брумбах вайис машинасӧ да сувтӧдіс лэбулӧ весиг серамсӧ дзебтӧг: мыйӧн сӧмын йӧзыс лӧсьӧдчӧны уджавнысӧ!
Дальгов чукӧртіс гӧль крестьянаӧс, найӧс, кодъяслы неважӧн вӧлі юклӧма муяс, да шуис налы:
— Со мый, другъяс.
Тадзи ті нуждаысь онӧ мынӧй.
Колӧ думыштны мыйкӧ мӧдтор.
Менам тіянлы сӧвет: котыртӧй крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитет.
Тайӧ комитет киӧ вуджас вӧвлӧм помещиклӧн став инвентарыс.
Кӧдзасӧ ті нуӧданныд, тайӧс ме аддза, но водзӧ кӧзяйничайтны машинаястӧг онӧ вермӧй.
Тракторъяссӧ быть колӧ ремонтируйтны.
Ті нуӧй найӧс Дорнауӧ, а сэні ми ставсӧ лӧсьӧдам.
Артыштӧй сідзжӧ, уна-ӧ удобрение ковмас тіянлы, а то нинӧм тіян тані оз быдмы.
Дальгов увереннӧя велӧдіс крестьянаӧс кӧзяйничайтны, быттьӧ ачыс нэмыс уджалӧма тайӧ гӧрдоват, омӧлик муяс вылас.
Крестьяна кывзісны да дивуйтчисны: кытысь тайӧ ыджыд тушаа мича мортыс сэтшӧм бура тӧдӧ налысь нуждаяссӧ?
— Помещичӧй муяс юклӧм — тайӧ абу пом, а сӧмын демократическӧй преобразованиеяслӧн заводитчӧм, — прӧщайтчигас висьталіс Дальгов. — Реформасӧ колӧ закрепитны.
Вот бӧръянныд крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитет, и председательыс мед волас ме дінӧ, ми ӧтлаын думыштам, кыдзи отсавны тіянлы.
Мӧд лунас Гротдорф общинаса бургомистр Иоганн Зибель чукӧртіс йӧзӧс.
Собраниеыс муніс регыд: зэв нин пӧсь вӧлі кадыс.
Эрих Лешнер сетіс предложение лӧсьӧдны крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитет.
Комитет лӧсьӧдӧм вӧсна гӧлӧсуйтісны ставӧн, весиг Брумбах.
Заводитчис бӧрйысьӧм.
Первой кандидатӧн кодкӧ вӧзйис Брумбахӧс, мӧдӧн муніс Лешнер.
— Брумбах бура тӧдӧ овмӧссӧ, — сёрнитісны йӧз пӧвстын, — сійӧтӧ нин кужас веськӧдлыны комитетӧн!
— Тіян тайӧ Брумбахыд медпервой кутас ас йывсьыс тӧждысьны! — паныдавлісны мукӧдъяс. — Колӧ сэтшӧм, медым ачыс вӧлі беднякъяс пӧвстысь петӧм морт.
Гӧлӧсуйтісны открытӧя, кияс лэптӧмӧн.
Лешнер пӧлучитіс медуна тӧлӧс: сійӧс ӧтвылысь поддержитісны ставныс найӧ, кодъяс коркӧ кузь арся рытъясӧ пукавлісны лесник стӧрӧжкаын.
Брумбахӧс бӧрйисны жӧ, но председательӧн век жӧ лои Лешнер.
Кажитчис, мый пӧрысь Брумбах ньӧти эз вӧв талы паныд.
Сійӧ весит эз вунӧд поздравитны Лешнерӧс.
На кындзи бӧрйисны ещӧ Вальтер Шильдӧс.
Первой делӧӧн Лешнер вӧчис помещичӧй усадьбаяс кольӧм машинаяслысь опись.
Став машинаясыс кӧ эськӧ вӧліны исправнӧйӧсь, кӧдзасӧ позис эськӧ помавны зэв регыдӧн.
Но матыса кадӧ тайӧ машинаяс вылӧ надейтчыны вӧлі нинӧм.
Брумбах вӧзйис прӧстӧ вузавны тайӧ кламсӧ, а деньга вылас ньӧбны кык-куим пара вӧв.
Первойсӧ Лешнерлы тайӧ предложениеыс воис сьӧлӧм вылас, но сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый тадзи кӧзяйничайтны оз позь.
Дерт, ремонтируйтны машинаяссӧ сьӧкыдджык вузалӧм дорысь, но зато, бура кӧ удайтчас нуӧдны ремонтсӧ, комитетлӧн лоӧны тракторъяс да настӧящӧй инвентарь.
Брумбах и такӧд сӧгласитчис.
Вообщӧ сійӧ вежлаліс ассьыс думъяссӧ зэв ӧдйӧ.
Вальтер Шильд первой лунсяньыс жӧ сы удж вылӧ видзӧдіс подозрительнӧя.
Озыркӧд колӧ овны осторожнӧя.
Татшӧм йӧзсянь позьӧ виччысьны быдсяматорсӧ.
Лешнер решитіс аддзӧдчывны Дальговкӧд да Михаэлискӧд, медым тӧдмавны, кутшӧм отсӧг вылӧ позьӧ надейтчыны карын.
Апрельса мича асылӧ сійӧ локтіс СЕПГ-лӧн карса организацияӧ.
— Но, кыдзи тіян комитетыд? — юаліс Дальгов.
— Комитет уджалӧ нин! — кыдз позьӧ кыпыдджыка вочавидзис Лешнер.
— Кодӧс бӧрйисны?
— Вальтер Шильдӧс, Брумбахӧс да менӧ.
— Брумбахӧс?
— Да, именнӧ сійӧс.
— Бур общественник! — серӧктіс Дальгов. — Мый нӧ сійӧ тіян сэні вӧчӧ?
— Уджалӧ, — неокотапырысь вочавидзис Лешнер; сылы друг лои яндзим аслас сиктса йӧз вӧсна, кодъяс бӧрйисны комитетӧ кулакӧс.
— Но, но, мед уджалас, — бара нюммуніс Макс. — Сӧмын ті бура видзӧдӧй сы бӧрся.
Отсӧг колӧ медся войдӧр сетны гӧльяслы.
Комитетсӧ лӧсьӧдӧма абу Брумбах кодьяслы.
Кыскӧй татчӧ ассьыныд кыкнан тракторнытӧ, а сідзжӧ став жугавлӧм машинаяссӧ.
Найӧс тані тіянлы ремонтируйтасны.
Ремонт вӧчӧмсьыс донсӧ оз ков мынтыны сразу, а срокъясӧн.
Ландратлы лэдзӧма нин та вылӧ нарошнӧ средствояс.
А ті ӧні думыштлӧй сы йылысь, кыдзи эськӧ унджык кӧдзны.
Таво кӧ удайтчас босьтны бур урожай, ставныдлы тіянлы лоӧ кокньыдджык.
Унджык урожай босьтны — бурджыка овны, — татшӧм миян ӧні лозунг.
А арнас ті пӧлучитанныд тырмымӧн удобрениеяс.
Лешнер пыраліс ещӧ магистратӧ, сёрнитыштіс Михаэлискӧд, сэсся бӧр муніс гортас да висьталіс комитетын карын аслас сёрнияс йылысь.
Брумбах зэв ёна кутіс волнуйтчыны.
— Ог сет ме карӧ ремонтируйтны машинаяс! — вӧрӧдіс сійӧ. — Найӧ сэні реквизируйтасны найӧс да мӧдӧдасны Сӧветскӧй Союзӧ репарацияяс пыдди.
Ме зэв бура тӧда, русскӧйяс татшӧм машинаяссӧ эз на аддзывны!
— Мый нӧ тэ вӧзъян? — юаліс Шильд.
— Ремонтируйтны аслыным либӧ вузавны.
— Тракторъяс ми асьным ремонтируйтны огӧ вермӧй.
Найӧс колӧ мӧдӧдны заводӧ.
Шильд сёрнитіс чорыда, ассьыс волнуйтчӧмсӧ дзебны зілиг.
А мый, тайӧ Брумбахыс кӧ лоӧ прав? Ӧд сэки сетӧм машинаяссьыс ковмас ӧтвечайтны став йӧз водзын
— Сӧрӧм! — торкис налысь вензьӧмсӧ Лешнер. — Ме ачым кута ӧтвечайтны тайӧ машинаяс вӧснаыс.
— Да? — горӧдіс Брумбах. — А мыйӧн тэ ӧтветитан, кор машинаясыс оз лоны?
Тэ нӧ мый, сэтшӧма нин озырмин?
— Тэ кодь озырӧн ме эг на ло, — вочавидзис Лешнер. — Но повны дзик нинӧмысь.
Оккупационнӧй властьяс миян дорысь оз омӧльджыка тӧждысьны, медым зонаын вӧлі унджык нянь, медым йӧзыс олісны бурджыка.
— Сьӧлӧм вӧрзьӧдана ӧтувъялун! — серӧктіс Брумбах.
— Кывзы, другӧ, — паныдаліс Лешнер. — Тэныд кӧ оз кажитчы комендатураса майор, верман ассьыд мӧвпъястӧ кутны ас пытшкад.
А сӧмын эз кӧ вӧвны тані русскӧйяс, некор эськӧ меным не кӧдзлыны аслам му вылын.
Тэ аслад му вӧснаыд полан, сы вӧсна и тадзи сёрнитан.
— Да ог, тэ эн лючки менӧ гӧгӧрво.
Ме сӧмын ӧтитор кӧсъя: медым став общиналы вӧлі бурджык, — пыр жӧ сетчис Брумбах.
— Тӧда ме тэнсьыд тӧждысьӧмъястӧ, — эз ӧвсьы Лешнер. — Тӧждысьны кутіс кӧин баляяс вӧсна!
— Пустӧй сёрни! — дӧзмис Брумбах. — Верманныд нуны тракторъяссӧ кытчӧ тіянлы колӧ!
Ме лыдди аслам могӧн висьтавны тіянлы, а сэсся вӧчӧй кыдз окота.
Кыкнан жугалӧм тракторсӧ мӧдӧдісны карӧ.
Михаэлис тшӧктіс сувтӧдны найӧс йӧрӧ, коді вӧлі «Мерседес» ремонтнӧй заводкӧд орччӧн.
Лешнер сідзи и вӧчис.
Комын кӧкъямысӧд глава
Май первой лун комендатураын празднуйтісны бура.
Асывнас вӧліны спортивнӧй соревнованиеяс.
Торжественнӧй ӧбед бӧрын боецъяс мунісны залӧ видзӧдны выль фильм,
а полковник Чайка муніс Соколовъяс ордӧ, кӧні сійӧс важӧн нин виччысисны.
Соколовъяс ордӧ чукӧртчисны став офицеръяс.
Настӧящӧй грузинскӧй «напареули» кыпӧдіс настроение.
Пызан сайын здук кежлӧ эз ланьтлы гажа сёрни.
Рытнас карса театрын должен вӧлі лоны концерт сьылӧм да йӧктӧм кузя красноармейскӧй ансамбльлӧн, коді воис Дорнауӧ, да та вӧсна час квайтын гӧстьяс кутісны разӧдчыны.
Столӧвӧйын колины сӧмын полковник Чайка, майор Савченко, лейтенант Дробот да кӧзяиныс.
Талун первойысь офицеръяс пасьталісны параднӧй форма.
Морӧсъясас налӧн дзирдалісны орденъяс.
Найӧ пукалісны ляпкыдик гӧгрӧс пызан гӧгӧр, куритісны, юышталісны сӧдз вина да сёрнитісны асъя демонстрация йылысь.
Друг Чайка кыскис зепсьыс да петкӧдліс офицеръяслы неыджыд фотография.
Мича синъяса ичӧтик нывка збыльысь да неуна лукава видзӧдіс ыджыд акань вылӧ.
— Со, сразу куим арӧса ныв менам лои, — шуис полковник; сійӧ думайтіс Мариялӧн письмӧ йылысь да нинӧм эз аддзы нывкалӧн гырысь синъясысь кындзи.
Мыйкӧ дыра кежлӧ ставныс ланьтлісны.
— Да, — водзӧ висьталіс Чайка. — Мӧдысь нин ми празднуйтам Май первой лун Родинаысь ылын.
Сылӧн кывъясын кыліс шог.
Быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, кутшӧм окота полковниклы ӧні лоны гортас, семья дінас.
— Талун Кривонос вӧзйӧ вӧлі вӧчны праздничнӧй салют, — серӧктіс Соколов.
Найӧ бара чӧв олыштісны.
Сэсся шыасис Дробот:
— А век жӧ олӧмыд — тешкодьтор!..
Ӧд думыштны сӧмын, мый во сайын на сӧмын тайӧ лунас ми косясим Берлин вӧсна.
Помнитанныд, кутшӧмӧсь ставным вӧлім мудзӧсь, няйтӧсь, скӧрӧсь!
Бригада лӧсьӧдчис сэки медбӧръя удар кежлӧ, и быдӧнлӧн вӧлі сӧмын ӧти мӧвп — помӧдз жугӧдны врагӧс.
Коли во.
И вот ме пукала техническӧй часть кузя бригадаса начальниклы отсасьыськӧд да политотделса инструкторкӧд.
Ми параднӧй формааӧсь да лӧсьӧдчам мунны... Чӧртыс тодӧ!
Во сайын шуны татшӧмсӧ!..
Пукалам ми немецкӧй карын, Дорнауын, да лӧсьӧдчам мунны карса театрӧ концерт вылӧ, кытчӧ корӧма и немецъясӧс.
Да, уськӧдан кӧ тӧдвылад, мый нелямын ӧтиӧд воын найӧ уськӧдчисны миян вылӧ...
— Вот тайӧ дзик нин Валялӧн кодь сёрни, — пасйис полковник.
— Зэв ньӧжйӧ вежсьӧны немецъясыс, полковник ёрт.
— Тайӧ збыль, но абу быд немец ӧткодь, и тайӧс ті бура тӧданныд.
Талун концерт вылын лоӧны демократическӧй организацияясса представительяс.
Найӧ ненавидитлісны Гитлерӧс да гӧгӧрвоӧны, мый фашизмысь мездім найӧс именнӧ ми.
Ми сетім налы надея налӧн рӧдиналӧн дзоридзалӧм вылӧ.
И немецкӧй уджалысь йӧзлы матын да гӧгӧрвоана миян политиканым.
Ми локтім гитлеровскӧй Германияӧ бойясӧн, а мунам демократическӧй Германияысь кыдзи другъяс...
Ставныс думыштчисны полковниклӧн бӧръя кывъяс вылын, но ачыс Чайка друг кватитчис:
— Да, Соколов, кыдзи олӧ тіян знаменитӧй актрисаыд?
— Эдит Гартман?
— Да.
— Регыд ті сійӧс аддзанныд сцена вылысь.
— А ті онӧ тӧдӧй, кутшӧмкӧ связьяс сылӧн вӧліны эз эсэсовец Зандеркӧд?
— Зандер вӧлі гестапоса офицерӧн, коді наблюдайтлӧма Эдит Гартман бӧрся, кор сійӧс ыстӧмаӧсь Берлинысь Дорнауӧ.
Кыдзи ме гӧгӧрвоа, найӧ ӧта-мӧдыслы дзик чуждӧй йӧз.
— Ті тӧданныд, — сюйсис сёрниӧ Савченко, — тані збыльысь зэв сьӧкыд эрдӧдны враждебнӧй элементсӧ.
Ӧд мый артмӧ: кымын крестьянинӧс вӧлі повзьӧдӧма быдсяма страшнӧй запискаясӧн, а ми ӧнӧдз тайӧ анонимнӧй запискаяс гижысьяссӧ некодӧс эгӧ вермӧй корсьны.
Правда, делӧыс тайӧ грӧзитчӧмнас и помасис.
— Нинӧм на он тӧд, помасис эз, — шуис полковник, кодлы дум вылас усины «Мерседесын» аварияяс.
— Кутчысьны кӧть эськӧ ӧти сунисӧ, — шуис Савченко, — сэки эськӧ ми ставнас тупыльсӧ разим.
Видзчысьӧмӧн уджалӧны, чӧртыс мед найӧс лыяс!
— Сідзкӧ ті висьталанныд, мый Эдит Гартман заводитіс нин уджавны театрын? — интересуйтчыштіс полковник.
— Да, заводитіс.
Макс Дальгов да Любовь Павловна лоины найӧ труппаын чуть ли не главнӧй консультантъясӧн.
— Виччысьлӧй, — ӧлӧдіс Дробот, — тайӧ Гартманыскӧд лоӧ на тіянлы ноксьыштны.
— Театр вӧсна ӧтвечайта ме! — чорыда шуис сылы Соколов, коді эз радейтлы, кор кодкӧ сюйсьыліс сылӧн делӧясӧ.
— Вот и бур...
Полковник видзӧдліс офицеръяс вылӧ да серӧктіс:
— Кисьталӧй, Соколов.
Талун делӧвӧй сёрнияс нуӧдны запрещайта!
Столӧвӧйӧ пырис Люба.
Сійӧ босьтіс ас вылас талунъя концерткӧд йитчӧм став заботасӧ да та вӧсна ӧні ёна волнуйтчис.
— Дзикӧдз дӧзмӧдіс талун Зигфрид Горн, — норасис сійӧ. — Ставнас карыс кӧсйӧ веськавны концерт вылӧ.
— Мый нӧ, тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана, — шуис Чайка. — Дорнауын первойысь выступайтӧны сӧветскӧй артистъяс.
Ми тіянлы, Любовь Павловна, коркӧ татчӧ Краснӧй Армия Центральнӧй театрса артистъясӧс выпишитам.
Сідзкӧ вот, ёртъяс, — водзӧ висьталіс полковник, — ме предлагайта юны медбӧръя румка миян гӧтыръяс вӧсна.
Бур вина — «напареули».
Тіян здоровье вӧсна, Любовь Павловна!
— Аттьӧ, — чокнитчис сыкӧд Люба.
— Вот и ставыс, — шуис Чайка. — Лӧсьыд!
Быттьӧ аслам семьяын праздниксӧ колльӧді.
Ыджыд аттьӧ, Любушка!
Столӧвӧй ӧдзӧс паськыда воссис, и ставныс аддзисны порог дорысь Валяӧс, коді талунъя концерт ради аслас быдлунся форма пыдди пасьталӧма мича гожся платье.
Эффектыс лои ыджыдджык сыӧн виччысьӧм дорысь.
Тайӧ платьенас сійӧ вӧлі зэв мича.
Валя гӧгӧрвоис тайӧс чужӧмъяс сертиыс да любӧысла весиг гӧрдӧдіс.
— Зэв бур! — шуис Чайка. — Но Валюша, ковмас лоны тэныд талун менам дамаӧн.
Переводчик пыр должен лоны аслас командир дінын.
Сідзкӧ, офицер ёртъяс, мунамӧй?
Регыд артистъяс воасны.
Колӧ найӧс встретитны.
Ещӧ ӧтчыд ыджыд аттьӧ, Любовь Павловна.
Капитан тіянла пыралас.
А тэла, егоза, — шыасис сійӧ Валя дінӧ, — ме ог нин пырав.
Локтан Соколовъяскӧд.
Офицеръяс петісны, и мыйкӧ дыра комнатаын вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэсся Валя локтіс зеркалӧ дорӧ, видзӧдліс асьсӧ гӧгӧрбок да шуис:
— Зэв мича платьеыс, но кыдзкӧ неудобнӧ, некыдзи ог вермы велавны.
— Велалан, — успокоитіс сійӧс Люба.
Валя друг швырк бергӧдчис каблукъяс вылас; сійӧ любуйтчис юбканас, коді ӧні вӧлі дзик ыджыд яркӧй парашют кодь.
— Кывзы, Люба, а Эдит Гартман сэні лоӧ жӧ?
— Дерт жӧ.
— Вот сійӧ абу мукӧд немецъясыс кодь.
Ещӧ Макс Дальгов.
Но сы йылысь сёрнитнысӧ нинӧм...
Помавны Валя эз удит:
кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
Комын ӧкмысӧд глава
abu
Герда Вагнер, «Зарни корона» ресторанса кельнерша, эз этша вын пукты, медым пӧртны олӧмӧ Зандерлысь поручениесӧ да кыдзкӧ веськавны капитан Соколов керкаӧ.
Господин Зандер некымынысь нин юавліс Берлинсянь приказсӧ олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Но фрау Линде эз вермы висьтавны нинӧм бурсӧ.
Герда заводитліс медасьны Соколов ордӧ прислугаӧн, но таысь нинӧм эз артмы.
Кор фрау Линде тӧдмаліс, мый ансамбль воигкежлӧ капитан закажитӧма некымын кӧрзина цветъяс, сійӧ сёрнитчис цветочнӧй магазинса кӧзяинкӧд, и Гердаӧс босьтісны сэтчӧ посыльнӧйӧн.
Ӧні сійӧ пырис капитан Соколов квартираӧ зэв ыджыд букетӧн.
— Бур рыт, фрау капитан, — радпырысь шыасис Герда Люба дінӧ да видзӧдліс Валя вылӧ. — Ме цветочнӧй магазинысь.
Кӧрзинаяссӧ ми нуим нин театрӧ, а тайӧ пионъяссӧ кӧзяин тшӧктіс меным пыртны татчӧ.
Люба босьтіс киас букетсӧ.
— Тешкодь, — шуис сійӧ. — Капитан та йылысь нинӧм меным эз висьтавлы.
— Кӧзяин мӧдӧдіс счёт, — водзӧ висьталіс Герда. — Кольны сійӧс тіянлы али сетны господин капитанлы?
— Вайӧй татчӧ, — вочавидзис Люба. — Ме пыр вая деньга.
Сійӧ петіс, да регыд сылӧн кок шыясыс кылісны выліас.
Мыйкӧ дыра столӧвӧйын вӧлі чӧв-лӧнь.
Валялы ньӧти эз вӧв окота сёрнитны посыльнӧйкӧд.
Герда жӧ, мӧдарӧ, зэв сюся видзӧдіс Валя вылӧ да, медбӧрын, шуис:
— Талунъя концертлӧн успехыс лоӧ зэв ыджыд, тайӧс ме тӧда.
Валя видзӧдліс посыльнӧй вылӧ.
Сійӧ век на сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Пуксьӧй, — шуис Валя.
— Аттьӧ, — вочавидзис Герда да видзчысьӧмӧн пуксис стул пельӧсӧ. — Фрау капитан сэтшӧм мича, сэтшӧм варов.
Став мужчинаясыс сійӧс, кӧнкӧ, радейтӧны.
— Вермас лоны, — веськодя вочавидзис Валя.
— Господин капитан тожӧ сэтшӧм шань морт, — водзӧ висьталіс посыльнӧй. — Дорнауса став олысьяс сёрнитӧны сы йылысь сьӧлӧмсяньныс.
Господин капитан сы мында вӧчис миянлысь олӧмнымӧс бурмӧдӧм вӧсна, ми ставным сэтшӧм ёна сійӧс донъялам.
— Да, капитан Соколов — бур морт, — сӧгласитчис Валя.
— Миян карса олысьяс ещӧ нин ёнджыка кутісны тадзсӧ думайтны сэксянь, кор тыдовтчис, мый господин капитанлы сьӧлӧм вылас ёна воӧма фрау Гартман.
Тайӧс шуӧм бӧрын Герда сюся видзӧдліс Валя вылӧ.
Шыбитӧм изйыс кӧ веськалӧ цельӧ, сэки сёрнисӧ позьӧ нуӧдны водзӧ.
Оз кӧ, Герда прӧстӧ ланьтас.
Первойсӧ Валя эз гӧгӧрво посыльнӧйӧс, но сылӧн интонацияыс заставитіс Валяӧс чошкӧдны пельяссӧ.
Гердалӧн намёкыс воис сылӧн вежӧрӧдз, и Валя чуймис:
— Фрау Гартман?
— Дерт жӧ!
Господин капитан сэтшӧм уна бур вӧчис сылы.
Фрау Гартман — зэв мича нывбаба, сійӧ бур актриса, став мужчинаяс сійӧс радейтӧны.
— Ме мыйкӧ ог гӧгӧрво: мый йылысь ті? — интересуйтчӧмӧн нин юаліс Валя.
Герда казяліс, мый сійӧ спокойнӧя вермас нуӧдны сёрнисӧ водзӧ.
— О, тані и гӧгӧрвонысӧ нинӧм, — лэптыштліс пельпомъяссӧ сійӧ. — Та йылысь тӧдӧ став карыс, и ставӧн ошкӧны, мый господин капитан бӧрйӧма Гартманӧс.
Дерт, сійӧ дӧзмӧдӧ ассьыс мича гӧтырсӧ, но мужчинаяслы тайӧс позьӧ прӧститны.
Ме нинӧм ог аддзы татысь омӧльсӧ.
— Ті кӧсъянныд шуны, мый капитан Соколов...
Герда неуна нюммуныштіс:
— Да.
— И та йылысь сёрнитӧны карын?
— Дерт жӧ.
Но ті, кажитчӧ, чуйминныд?
Гашкӧ, меным тайӧс ставсӧ оз и вӧлі ков висьтавны?
Зэв ёна извиняйтча, но тайӧ жӧ частӧ овлӧ.
Фрау Гартманлӧн мичлуныс вермас сывдыны весиг Сибирса йи.
— Неужели тайӧ вермас збыль лоны? — юаліс Валя эз сэтшӧма Гердалысь, кутшӧма ассьыс.
— Верманныд не сомневайтчыны.
Оз прӧста господин капитан сэтшӧма увлекайтчы театрӧн, — радліс нин аслас победалы Герда. — Коньӧр фрау капитан, меным сэтшӧм жаль сійӧ, но татшӧм нин став нывбабаяслӧн судьбаыс...
Герда эз удит сэсся нинӧм шуны, сы вӧсна мый воссис ӧдзӧс да пырис Люба.
— Со, пӧжалуйста, босьтӧй деньгасӧ, — шыасис сійӧ посыльнӧй дінӧ. — Кутшӧм мичаӧсь пионъясыс!..
— Мичаӧсь... — цветъяс вылӧ видзӧдтӧг шуис Валя.
— Мый нӧ тэ друг лоин сэтшӧм скӧр?
— Ыджыд аттьӧ, фрау капитан, — шуис Герда да чеччис. — Ме висьтала кӧзяинлы, мый ті колинныд дӧвӧленӧсь.
— Да, да, висьталӧй, — шуис Люба. — Став бурсӧ тіянлы.
— Ыджыд аттьӧ, фрау капитан.
Герда мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порог дорын сійӧ сувтліс, видзӧдліс Валя вылӧ, сылӧн зумыштчӧм чужӧм вылӧ да петіс; сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен.
Люба вешйис букет дорысь.
Сійӧ пуксис Валялы паныд, здук мында видзӧдіс сы вылӧ да, медбӧрын, юаліс:
— Мый нӧ тайӧ ми тадзи дузгӧдчим?
Коді миянӧс ӧбидитіс?
Валя решитчис.
Мед Люба тӧдас став правдасӧ, кутшӧм кӧть курыд сійӧ эз вӧв.
— Люба, ме кӧсъя тэкӧд серьёзнӧя сёрнитіны.
Валялӧн тоныс вӧлі пӧшти трагическӧй.
Люба эз вермы кутны нюмсӧ.
— Мый сэтшӧмыс лои?
— Люба, тэ ёна радейтан Сергейтӧ?
— Да, ёна.
Тэ сідзи юалан, быттьӧ ачыд кӧсъян сылы висьтасьны, мый радейтан сійӧс.
— А Сергейыд тэнӧ радейтӧ?
— Радейтӧ.
— Тэ бура тӧдан тайӧс?
— Тырвыйӧ.
Да мый сэтшӧмыс лои?
Мыйла тэ интересуйтчан миян отношениеясӧн?
— Сідз, нинӧм торъяыс.
Медбӧръя здукас Валя повзис.
А гашкӧ, ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ, кыдзи кажитчис сылы первойсӧ.
Но думайтны вӧлі сёр нин.
— Юалін тэ эн случайнӧ, — шуис Люба. — Мый нӧ лои?
— Нинӧм.
Ме сӧмын думышті...
— Мый тэ думыштін?
— Нинӧм торъясӧ.
— А век жӧ.
Заводитін кӧ нин, вай помав.
Люба гӧлӧсын кылісны тревожнӧй ноткаяс, и Валя гӧгӧрвоис, мый помавны ковмас.
— Ме тэныд пыр ставсӧ висьтала.
Ме тэныд восьта синъястӧ.
— Ме и сідзи абу синтӧм.
— Тэ синтӧм и пельтӧм.
Тэ, кӧнкӧ, он тӧд весиг, мый йылысь сёрнитӧ став карыс?
— Збыльысь ог тӧд.
— Став карыс сёрнитӧ, быттьӧ Сергейыд радейтӧ Эдит Гартманӧс.
Люба зэв ёна чуймис.
— Валюшка, донаӧй менам, юышт ватор и успокоитчы, — шуис сійӧ.
— Тэ синтӧм, тэ нинӧм он аддзы, — эз сетчы Валя.
— Тэ менӧ шензьӧдан, Валя.
Кывлӧмыд кутшӧмкӧ сплетня, тшӧктан веритны сыӧ да ещӧ скӧралан, кор ме ог верит.
Ме вывті бура тӧда Сергейӧс...
— Зэв нин тэ веритчысь.
Люба думыштчис.
Сылӧн юрас вӧлі эз нин Валялӧн подозревайтӧмыс, а мыйкӧ ёна важнӧйджык да тӧдчанаджык.
— Энлы, энлы, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Тані и збыльысь эм мый вылын думыштны.
— Со аддзан, и тэӧдз воис.
Некымын минута Люба чӧв оліс да думайтіс аслас предположение йылысь.
Чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, пӧшти зумыш.
— Валя, кодсянь тэ кывлін тайӧ сплетнясӧ? — нетерпеливӧя друг юаліс сійӧ.
— Абу ӧмӧй ӧткодь, кӧть кодсянь?
— Абу ӧткодь.
— Дзик ӧткодь!
— Пыр жӧ висьтав, кодсянь тэ тайӧс кывлін? — скӧрмис Люба.
— А-а-а, вӧлӧмкӧ, тэ вежӧгтысь!
Тӧді кӧ эськӧ, некор эг заводит татшӧм сёрнисӧ!
Верман ачыд ставсӧ прӧверитны.
— Тэ гӧгӧрво, Валя, тайӧ оз меным ков.
Ставыс тайӧ вермас лоны серьёзнӧйджык тэӧн думайтӧм дорысь.
— Личнӧй делӧяс век кажитчӧны миянлы зэв тӧдчанаӧн.
Люба эз вермы кутчысьны.
Сійӧ матыстчис Валя дінӧ, видзӧдліс сылы синъясас, пуктіс кияссӧ сылы пельпомъяс вылас да чорыда пыркнитіс нылӧс.
— Тэ ӧні жӧ ставсӧ меным висьталан!
— Висьтала, висьтала, — ӧдйӧ сӧгласитчис Валя. — Сӧмын лэдз менӧ.
Сійӧ вешйис ылӧджык да заводитіс висьтавны:
— Та йылысь сёрнитӧ став карыс, весиг посыльнӧй — и сійӧ тані синва кисьтіс тэнӧ жалитӧмла.
— Посыльнӧй?
— Да, посыльнӧй.
— А сыӧдз тэныд некод нинӧм та йылысь эз висьтавлы?
— Эз.
Люба тэрмасьтӧг, быттьӧ кӧсйис мыйынкӧ убедитчыны, муніс аслас важ местаӧ.
— Нинӧм тэ олӧмас он гӧгӧрво, Валюша.
Тайӧ нылыс, тыдалӧ, сы вӧсна и вайӧма татчӧ цветъясыскӧд ӧтлаын кодлыськӧ няйт сплетняяссӧ, медым тэ сійӧс водзӧ паськӧдін.
Валялӧн весиг синъясыс паськалісны дӧзмӧмсьыс:
— И тані ме мыжа!
— Сы пыдди медым веритны быдсяма сёрнияслы, тэ эськӧ мед думыштін, кытысь найӧ петӧны.
Валя дась нин вӧлі бара пузьыны, но сэки комнатаӧ пырис капитан Соколов.
— Кутшӧм мичаӧсь цветъясыс! — шуис сійӧ. — Кытысь тайӧ?
— А эн ӧмӧй тэ найӧс закажитлы?
— Эг.
Ме тшӧктылі ыстыны цветъяссӧ театрӧ.
А ті нӧ мый, пинясинныд? — чуймис капитан, кор казяліс, мый Валя да Люба мыйыськӧ расстроитчӧмаӧсь.
— Абу, тайӧ абу пинясьӧм, Сергей.
Прӧстӧ тані вӧлі цветочнӧй магазинысь посыльнӧй.
Вот сійӧ и вашнитӧма быдтор веритысь Валялы, мый тэ радейтан фрау Гартманӧс.
— Фрау Гартманӧс?!
— чуймӧмпырысь горӧдіс Соколов.
— Именнӧ сідз, — вынсьӧдіс Люба.
— Но и но!..
— Ме тайӧс сідз гӧгӧрвоа, мый кодлыкӧ зэв окота зыкӧ вайӧдны миянӧс Эдит Гартманкӧд.
Кодлыкӧ зэв ёна мешайтӧ театрын сылӧн уджалӧмыс.
— Коді, шуан, вайис татчӧ тайӧ сенсациясӧ? — выльысь юаліс Соколов.
— Цветочнӧй магазинысь посыльнӧй, — тэрыба вочавидзис Валя, ассьыс мыжсӧ вештыны зілиг.
— Сідз, сідз.... — думыштчӧмӧн шуис капитан. — А гашкӧ, тайӧ и эм сійӧ сунисыс, кодӧс ми сэтшӧм дыр нин корсям?
— Вот и ме тайӧс жӧ думайта, — шыасис Люба.
Валя чувствуйтіс асьсӧ ставсьыс мыжаӧн.
— Люба, тэ ме вылӧ он скӧрав? — нориника заводитіс сійӧ. — Ме збыль, буракӧ, гудралі.
Ог вермы ме уджавны заграницаын.
Тані колӧ лоны сэтшӧм бдительнӧйӧн!
Капитан муніс телефон дінӧ, наберитіс номер да сэсся шуис трубкаӧ:
— Кривонос ёрт?
Пыр жӧ лок ме ордӧ!
Да, ме гортын...
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ шыасис Валя дінӧ:
— Но, сплетница, эн шогсьы сэтшӧма.
Ме ачым ставсӧ тӧдмала.
Регыд заводитчас концерт, а ті кыкнанныд быттьӧкӧ кодӧскӧ гуавны лӧсьӧдчӧмныд.
Миян талун лоӧны бур артистъяс да бур видзӧдысьяс.
Достойнӧй йӧзӧс аддзанныд.
Выль, демократическӧй Германия быдмӧ ӧдйӧджык кодӧнкӧ чайтӧм дорысь.
— Ог кӧсйы ме терпитны быдсяма ядӧвитӧй сплетняяссӧ! — дӧзмӧмпырысь шуис Валя.
— Нинӧм вештыны мукӧд вылӧ ассьыд ӧшибкатӧ.
Тэ мӧдысь бурджыка думышт да эн тэрмась вӧчны выводъяс.
— Вот пыр менам тадзи: первой пузьыла, а сэсся лоӧ каитчыны!..
— А тэ эн пузьы...
Пырӧй, сержант ёрт!
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис ӧдзӧсӧ таркнитӧм вылӧ.
Кривонос вӧлі полнӧй параднӧй формаа. Сійӧ решительнӧя воськовтіс комнатаӧ.
— Тіян приказание серти сержант Кривонос воис! — чёткӧя шуис сійӧ.
Соколов матыстчис сы дінӧ:
— Сержант ёрт, эм менам тіянлы особӧй задание.
— Ме нэм чӧж выполняйта особӧй заданиеяс, — гордӧя вочавидзис Кривонос.
Капитан дзебис нюмсӧ.
— Сідзкӧ вот мый, аски асывнас, шум лэптытӧг да некутшӧм подозрениеяс кыпӧдтӧг, корӧй ме ордӧ Кверштрассе вывса цветочнӧй магазинысь посыльнӧйсӧ, буретш сійӧс, коді талун вайис татчӧ цветъяс.
— Дзугӧма мыйкӧ? — юаліс Кривонос.
— Абу, тані делӧыс серьёзнӧйджык.
Но сӧмын шумтӧг, сержант ёрт.
Та йылысь некод не должен тӧдны.
Ме кӧсъя сыкӧд сёрнитыштны.
— Гӧгӧрвоана, капитан ёрт.
Лоӧ вӧчӧма бура.
Разрешитӧй мунны?
— Да, мунӧй.
Кор Кривонос пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, Соколов шыасис Валя дінӧ:
— Кӧть тэ и ӧшибитчин да енмыс тӧдӧ, мый ме йылысь думыштӧмыд, но, кажитчӧ, ми збыльысь кутчысим сунис помас.
— Дерт жӧ! — увереннӧя шуис Валя, но, пӧдруга вылас видзӧдлӧм бӧрын, бара падмис.
Капитан видзӧдліс часі вылӧ:
— Но, кад мунны.
Найӧ петісны ывлаӧ да долыдпырысь лолыштісны тувсов рытлысь ыркыдсӧ да том коръяслысь дуксӧ.
Муртса на дугдӧма зэрны.
Ва асфальтыс югъяліс.
Люба муніс верӧс ки вылас мыджсьӧмӧн да думайтіс сы йылысь, кутшӧм лӧсьыд, кор тані, орччӧн, эм сэтшӧм надежнӧй да вернӧй друг.
abu
abu
Нелямынӧд глава
Тайӧ рытнас фрау Ранке, кыдзи пыр, дӧмліс чулкияс.
Ичӧтик чусыд лампа югдӧдіс сылысь чукырӧсь пӧрысь кияссӧ да киссьӧм, унаысь нин дӧмлӧм чулкисӧ, кодӧс вӧлі сюйӧма гӧгрӧс пу вылӧ.
Мӧвпъясыс фрау Ранкелӧн вӧрисны сэтшӧм жӧ ньӧжмыда, кыдзи и киясыс.
Сійӧ шогпырысь видзӧдіс чулки вылас.
Мӧдысь сэсся дӧмны тайӧс оз нин позь.
Ковмас прӧстӧ шыбитны. А кутшӧмджык тайӧ, торъя нин ӧні, кор сэтшӧм сьӧкыд мыйкӧ ньӧбны!
Фрау Ранке думыштіс нылыслӧн успехъяс йылысь.
Сэксянь, кор Эдит заводитіс уджавны театрын, налӧн олӧмыс бурмис.
Правда, коді на тӧдӧ, мый артмас тайӧ затеясьыс да оз-ӧ вай сійӧ лёкӧс Эдит карьералы.
Но зато ӧні олӧмыс лои важ дорысь бурджык.
Талун Эдит муніс карса театрӧ концерт вылӧ.
Кутшӧма сійӧ ылыстчӧма обществосьыс, кутшӧма волнуйтчис сійӧ пасьтасигас!..
Кар весьтын кыліс часілӧн кучкалӧм.
Тайӧ шоныд тувсов рытас зэв бура кыліс быд кучкӧм.
Шыясыс дыр юргисны пуксьӧм чӧв-лӧняс.
Сэсся кодкӧ восьтіс ывласянь пыран ӧдзӧссӧ.
Фрау Ранке тэрмасьтӧг орӧдіс пиньнас суниссӧ, шыльӧдыштіс штопайтӧминсӧ да вештіс уджсӧ бокӧ.
Тыдалӧ, нылыс нин воис.
Эдит кокниа пырис комнатаӧ.
Кузь вечерньӧй платьеа, кыпыд чужӧма, век на гажа общество впечатление улын, сійӧ кажитчис фрау Ранкелы друг томмӧмаӧн.
Эдит пуксис креслӧӧ да шуис:
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мама, кутшӧм тайӧ вӧлі мича!
— Рад тэ вӧсна, Эдит, — веськодьпырысь вочавидзис Криста: сылӧн настроениеыс эз вӧв нылыслӧн кодь кыпыд.
— Кутшӧм мичаа найӧ сьылӧны да йӧктӧны!
Мыйта гаж да збодерлун!
— Голливудын, колӧ чайтны, ставыс тайӧ лоӧ ёна унджык.
— Да, дерт... — Эдит падмис, быттьӧ сылы казьтыштісны мыйкӧ неприятнӧйтор йылысь. — Тэ збыль висьталан, мама, но ме ог тӧд, кута ог ме сэні чувствуйтны ачымӧс татшӧм лӧсьыда да свободнӧя.
Гӧгӧрвоан, вечер чӧжыс некод ни ӧти кывйӧн эз казьтыштлы сы йылысь, мый ми — побеждённӧй немецъяс, мый ми мыжаӧсь человечество водзын, и не сӧмын ме, но и ставным ми чувствуйтім асьнымӧс полноценнӧй, равнӧй да колана йӧзӧн.
И тайӧ — медся долыд чувство свет вылын.
Фрау Ранке дӧзмӧмпырысь топӧдіс вомдоръяссӧ.
Нылыслӧн кыпыдлуныс некыдз эз вудж сылы.
— А тӧдан-ӧ тэ, Эдит, мый сёрнитӧны ӧні карын? — быд кыв тӧдчӧдӧмӧн юаліс старука.
— Дерт нин, кӧнкӧ, нинӧм бурсӧ.
— Да, зэв этша бурсӧ, но именнӧ тэ йылысь.
— Ме йылысь? — чуймис Эдит. — Кодӧс нӧ ме верма интересуйтны Дорнауын?
— Тэӧн интересуйтчӧны настӧящӧй немецъяс.
— Настӧящӧй немецъяс?
Коді нӧ найӧ, тайӧ йӧзыс, мама?
Сёрниыс друг лои серьёзнӧйӧн, и Эдит юалана видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Тайӧ найӧ, кодъяс думайтӧны миян шудтӧм страналӧн будущӧй йылысь.
— И мый жӧ найӧ? — Эдит эз вештыв синъяссӧ мамыс вылысь.
— Найӧ шуӧны, мый Эдит Гартман леститчӧ русскӧйяслы, мый сійӧ изменитіс Германиялы.
— Но век жӧ коді тадзисӧ шуӧ?
Криста Ранке эз лысьт ӧтветитны.
Пӧжалуй, оз сулав ӧні висьтавны тайӧ йӧзыслысь нимъяссӧ.
Сійӧ прӧстӧ шуис:
— Унаӧн сёрнитӧны...
— Но висьтав меным: кодъяс?
— Да тэнад жӧ ёртъясыд, артистъяс, миян тӧдсаяс.
Эдит нёровтчис креслӧ мыш вылас.
— Тырмас, мама.
Ставсӧ тайӧс ме кывлі нин унаысь.
Сідзкӧ, пышъя кӧ ме аски Голливудӧ, тайӧ оз кут лыддьысьны Германиялы изменаӧн?
Да и кутшӧм Германиялы, мама?
— Сійӧ миян ӧти, Эдит.
— Абу, мама, вот тані тэ и ӧшибайтчан.
Вӧлі Гитлерлӧн Германия, а лоӧ настӧящӧй Германия — народлӧн, немецкӧй народлӧн властьӧн.
Вот и висьтав: код Германияыслы ме измениті?
Фрау Ранке дзикӧдз скӧрмис.
Да, дзик весьшӧрӧ Эдит муніс тайӧ театрас!
Сэні сы вылӧ лёка влияйтӧны.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи вочавидзны нылыслӧн юалӧм вылӧ, да шуис:
— Тэ, Эдит, лоин вывті тӧлкаӧн.
Нывбабалы тайӧ вермас вайны вред.
Но Эдит эз нин вермы дугдыны.
— Нинӧм, мед вредитӧ, — вочавидзис сійӧ. — Кымын во ме виччыси сійӧ кадсӧ, кор позьӧ бӧр петны сцена вылӧ, кор театрсӧ кутас радейтны народ!
И ӧні тайӧ кадыс воис.
И ме аддза водзысь выль Германияӧс!
— Да, дерт, Германияӧс, кӧні власть бердын лоӧны сеповецъяс, — иронизируйтіс пӧрысь Криста.
— Ог, прӧстӧ демократическӧй Германияӧс.
«Немец» кыв став мирас йӧз шулісны проклинайтӧмӧн, а сійӧ должен горавны выльногӧн, сыын должен лоны выль смысл.
Дыркодь кыкнанныс чӧв олісны.
«Нывкӧд ӧні всё равно сёрнитчыны он вермы, — решитіс старука. — Эдит сэтшӧма волнуйтчӧ, мый оз вермы спокойнӧя сёрнитны аслас положение йылысь.
Но нинӧм, фрау Ранке ассьыс шедӧдас».
А Эдит пыр жӧ вунӧдіс мамыслысь кывъяссӧ.
Сылӧн синъяс водзын бара сувтіс югдӧдӧм сцена, тэрыба йӧктігӧн клинокъяслӧн дзирдалӧм...
— Ме муна вежся, мама, — креслӧысь чеччигмоз шуис Эдит.
Старука нинӧм эз шу.
Сы думысь, нылыс кутіс асьсӧ эз тырвыйӧ колананогӧн.
Колӧ вӧлі лоны сыкӧд неуна стрӧгджыкӧн.
Но Эдит пыдди эз пукты тайӧс да муніс аслас комнатаӧ.
Фрау Ранке недӧвӧльнӧя вежыньтліс вомсӧ да кутіс видлавны дӧмӧм чулкисӧ.
Сэсся пуктіс сійӧс пидзӧс вылас да думыштчис.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг сэтчӧдз, кытчӧдз кодкӧ эз звӧнит.
Фрау Ранке петіс восьтыны да бӧр пырис Штельмахеркӧд да Гильдакӧд.
Апрель тӧлысьлысь медбӧръя лунъяссӧ Штельмахер ставнас воштіс сы вылӧ, медым став правдаяснас да неправдаяснас судзӧдны концерт вылӧ пригласительнӧй билет.
Некутшӧм списокъясын сійӧ, дерт, эз вӧв, и Штельмахерлы ковмис ёна котравны, медым Зигфрид Горн пыр судзӧдны билетсӧ.
Билетыс вӧлі кык морт вылӧ, да, дерт, Гильда Фуксысь бурджык дамаӧс конферансье эз и вермы думыштны.
Котралӧмыс эз вош весьшӧрӧ.
Штельмахер тшапа пукаліс ложаын, а ӧні пырис Эдит ордӧ юксьыны впечатлениеясӧн.
Правда, сійӧ локтіс актриса дінӧ тшӧтш и делӧ кузя.
— Бур рыт, фрау Ранке!
Ми веськыда театрсянь, — ышнясьӧмсорӧн шуис Штельмахер.
— Бур рыт!
Кӧні Эдит? — юаліс Гильда.
— Вежсьӧ, — вочавидзис старука. — Пыр петас.
Мый нӧ, збыльысь вӧлі сэтшӧм интереснӧ?
— Вывті! — шуис Штельмахер. — Ме дыр котралі, медым судзӧдны билет.
Да, буракӧ, кодсюрӧ весиг чуймисны, кор аддзисны менӧ сэтысь.
Но меным тайӧ веськодь.
Навернӧ, фрау Гартманлы воӧма жӧ сьӧлӧм вылас? — юаліс сійӧ помас.
— Да, Эдитлы зэв ёна кажитчӧма.
— Но, кыдзи нӧ! — виччысьтӧг резкӧя шуис Гильда.
Штельмахер пыр жӧ казяліс, мый Гильда недӧвӧльнӧй:
— Мый тіянкӧд, фрейлейн Гильда?
Меным кажитчис, мый тіянлы эз вӧв гажтӧм.
Ті мудзинныд?
— Эг, Штельмахер, омӧльджык.
— Мый лои?
— Да нинӧм эз ло.
Прӧстӧ меным дум вылӧ уси...
Гӧгӧрвоанныд, воис письмӧ дядьсянь, Гамбургысь.
Юӧртӧ меным миянлысь имение мырддьӧм йылысь, быттьӧ ме ачым ог тӧд та йылысь.
Рекомендуйтӧ меным, кыдзи аслас наследницалы, мыйкӧ думыштны, медым видзны мусӧ.
Лӧсьыд сылы тадзи сёрнитны сэні, Гамбургын, англичана борд улын пукалігӧн!
— Но, Гильда, — серамсорӧн нюжӧдіс Криста Ранке, — корысьӧн ті энӧ на лоӧй.
Тіян мыйсюрӧ эмӧсь на и рытыввыв зонаясын.
— Помасяс ставыс тайӧ сійӧн, — решительнӧя шуис Гильда, — мый ме прӧстӧ пышъя сэтчӧ да дугда думайтны тайӧ наследство йывсьыс.
Штельмахер успокоитӧм могысь шеныштіс кинас:
— Всё равно ми тіянкӧд водзджык либӧ сёрӧнджык лоам американецъяс ордын.
Либӧ ми мунам на ордӧ, либӧ найӧ...
— Мый найӧ? — горӧдіс Гильда.
— ... либӧ найӧ локтасны татчӧ.
Веськыда кӧ висьтавны, став надеяыс та вылӧ, — и Штельмахер чеччис комнатаӧ пырысь Эдитлы паныд.
— Бур рыт, господа! — шуис Эдит. — Прӧститӧй, ме неуна мудзи.
— Да, ме мудзи жӧ, — шуис Штельмахер, коді решитіс пыр жӧ босьтчыны делӧӧ. — Но меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
— Тайӧ гӧгӧрвоана, Штельмахер, эз кӧ вӧв мог, ті эськӧ энӧ локтӧй.
— Ті абу справедливӧйӧсь ме дінӧ, но огӧ кутӧй споруйтны.
Меным тшӧктісны вӧчны тіянлы выгӧднӧй предложение.
— Меным?
Штельмахер видзӧдліс Эдит вылӧ да решитіс петны аслас медся ён кӧзырсяньыс, медым сразу шемӧсмӧдны актрисаӧс да не лэдзны сылы воны садяс:
— Нарошнӧ тіянлы гижӧма пьеса.
Конферансьелӧн чайтӧмыс вӧлі вернӧй.
Татшӧм юӧрыс вермис збыльысь интересуйтны Эдит Гартманӧс.
— Меным? — эскытӧг юаліс сійӧ.
— Да, нарошнӧ тіянлы, — торжествуйтіс Штельмахер.
— Зэв интереснӧ!
— Ті весиг думыштны онӧ вермӧй, кутшӧм тайӧ интереснӧ!
Пьесаыс кок йылысь уськӧдана, ваяс кывлытӧм успех.
Сійӧс лоӧ сувтӧдӧма Берлинлӧн английскӧй секторса театръясын.
Тайӧ пьесаыс бара ваяс слава тіянлы, фрау Гартман.
А слава сійӧ деньга.
— Дивӧ, мый Берлинын друг дум вылас уськӧдӧмаӧсь менӧ.
Да ещӧ английскӧй секторын!
Коді нӧ кӧсйӧ нажӧвитчыны та вылын, Штельмахер?
— Тешкодь вопрос!
Быдӧн кӧсйӧны...
— Кутшӧм нӧ тайӧ пьеса?
— Дерт, русскӧйяс йылысь.
Зэв бура думыштӧма.
Медбӧръя действиеас перйӧны тіянлысь синъястӧ комендатураын да мӧдӧдӧны эсійӧ...
Сибирас.
Тайӧ лоӧ настӧящӧй сенсация!... Этшавылӧ кык сё аншлаг!
Колӧ петкӧдлыны став мирыслы сӧветскӧй оккупационнӧй зонаын немецкӧй народлысь шудтӧм олӧмсӧ.
Эдитлӧн быттьӧ друг лолыс эз кут ветлыны.
— Но тайӧ жӧ подлӧй лӧж! — горӧдіс сійӧ.
— А ті кӧсъянныд, — явӧ нин сераліс сы вылын Штельмахер, — медым англичана петкӧдлісны сцена вылын, кыдзи тані крестьяналы сеталӧны му?
Таысь ни английскӧй, ни американскӧй секторын некод и пфенниг весиг оз сет.
Американецъяс да англичана кӧсйӧны петкӧдлыны русскӧйяслысь зверствояссӧ.
Со кытчӧ найӧ витӧны!
А сэні позьӧ весиг йӧзӧдны, мый главнӧй рольсӧ ворсысь, известнӧй актриса Эдит Гартман, ачыс муртса-муртса мыніс большевистскӧй кабыръясысь.
Газетаясын став полоса пасьтала заголовокъяс!
Ловъя свидетель!
Тырвыйӧ докажитӧмтор!
Сідзкӧ кыдз жӧ, фрау Гартман?
Сӧгласенӧсь?
— Тайӧ тӧдвылӧ уськӧдӧ пьесаяс, кодъясын меным вӧзйыліс ворсіны доктор Геббельс, — зывӧкпырысь шуис Эдит. — Сідзкӧ, ставсӧ выльысь?
И бара войнаӧ чуксалӧм?
— А миянӧс оз юавны, фрау Гартман.
Миян абу право гӧлӧс вылӧ.
— Лӧж!
Эм!
И война вӧсна ме ассьым гӧлӧсӧс ог сет!
Меным колӧ мир!
— Кутшӧм ӧдйӧ агитируйтӧмаӧсь тіянӧс русскӧйяс!
Бӧръя кывъясыс дзикӧдз петкӧдісны терпениесьыс Эдитӧс.
Штельмахер яндысьтӧг нин сералӧ сы вылын.
Актриса чеччис креслӧсьыс, воськовтіс конферансьелань да шуис:
— Пола, Штельмахер, мый ми тіянкӧд сёрнитам медбӧръяысь.
— Ті висьталанныд ме йылысь комендатураӧ?
— Ог, ӧнісянь ме прӧстӧ абу тӧдса тіянкӧд.
— О, тайӧ пустяк! — успокоитчис Штельмахер да мӧдіс думайтны сы йылысь, кор сійӧ бара вермас шыасьны актриса дінӧ аслас предложениеӧн. — Ми тіянкӧд миритчам на.
Код тӧдас, мыйӧн эськӧ помасис тайӧ сёрниыс, и Эдит дась нин вӧлі индыны Штельмахерлы ӧдзӧс вылӧ, но сэки кыліс звӧнок, и фрау Ранке лэдзис Эрих Лешнерӧс.
Сійӧ сулаліс порог дорын да чуймӧмпырысь видзӧдіс тӧдтӧм йӧз вылӧ; киас сылӧн вӧлі ичӧтик ноптор.
Нелямын ӧтиӧд глава
abu
Эрих Лешнер воис ёртъясыскӧд Дорнауӧ водз асывнас.
Воисны найӧ демонстрация заводитчытӧдз на, дыр гуляйтісны кар кузя, сэсся сувтісны Дрезденерштрассе пельӧсӧ да интересӧн видзӧдісны улича кузялаыс нюжалӧм уна йӧза колоннаяс вылӧ.
Медбӧрын найӧ ӧтлаасисны кутшӧмкӧ колонна дінӧ да мунісны трибуна дінті, кысянь найӧс приветствуйтіс Макс Дальгов.
Кор воис ӧбедайтан кад, Эрих аслас другъяскӧд муніс пивнӧйӧ, кӧні сёрниӧ воисны найӧ мукӧд сиктъясса крестьянакӧд.
Беседаыс лоис пыр интереснӧйджыкӧн да нюжаліс сёр рытӧдз.
Лешнерлы окота вӧлі тӧдны, кыдзи кӧзяйствуйтӧны помещичӧй му вылын соседъясыс.
Вӧлӧмкӧ, и налӧн взаимопомощь кузя комитетъяс паныдасьӧмаӧсь уна сьӧкыдлунъяскӧд.
Вӧлӧмкӧ, озыра олысь крестьяна не сӧмын Гротдорфын пыксьӧны, оз кӧсйыны кӧдзны ассьыныс став муяссӧ.
Сёрнитігӧн Лешнер эз и казяв, кыдзи воис рыт.
Вӧлі пемыд нин, кор сійӧ ёртъясыскӧд петіс пивнӧйысь.
Ӧні нинӧм нин вӧлі надейтчыны пӧпутнӧй машина вылӧ.
И сӧмын сэки Эрихлы дум вылас уси, мый сідзи и эз вевъяв пыравны Эдит ордӧ да сетны сылы первомайскӧй пӧдароксӧ, кодӧс сэтшӧм тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдіс Марта.
А Вальтер Шильд вӧзйис пыравны тӧдса шофёр ордӧ: сійӧ, навернӧ, нуас найӧс сиктӧдзыс.
Лешнерлы татшӧм предложениеыс воис сьӧлӧм вылас, сійӧ тшӧктіс пыравны сыла, сетіс Эдитлысь адрес да тэрмасигтырйи мӧдӧдчис чойыс ордӧ.
Кор Эрих пырис комнатаас да аддзис тӧдтӧм йӧзӧс, сійӧ решитіс дыр не манитчыны тані да тэрыба шуис:
— Видза оланныд, господа!
Бур рыт, Эдит!
Бур рыт, тётя Криста!
Ме тіянлы вайи мыйсюрӧ праздник кежлӧ.
Сійӧ нюжӧдіс фрау Ранкелы тубрассӧ да кӧсйис нин мунны, но Эдит кутіс сійӧс.
— Энлы, Эрих, — шуис сійӧ. — Пуксьы, висьтав, кыдзи сэні миян олӧны.
Лешнер, вечерньӧй костюмъяса гӧстьяс вылӧ падъялӧмӧн видзӧдлывліг, первойсӧ неуна яндысискодь.
Но вочасӧн сійӧ збоймис, а сэсся некутшӧм внимание нин эз пукты Штельмахер да Гильда вылӧ.
— Зэв ёна миян ставыс вежсис, — висьтавліс Лешнер. — Ми дзик мӧд йӧзӧн лоим.
Ӧні менам муӧй кӧдзӧма нин...
Лешнер эз казяв, кыдзи Гильда кӧрыштліс чужӧмсӧ, кор сійӧ кыліс «менам му» кывъяссӧ.
— А кыдзи олӧ Марта?
Эрихлӧн нюмыс паськаліс чужӧм пасьталаыс:
— Миян лоӧ ичӧтик, Эдит, тэ гӧгӧрвоан!
Войдӧр эськӧ менӧ тайӧ сӧмын шогӧдіс, а ӧні...
— Зэв бур! — шуис фрау Ранке. — Ме обязательнӧ вола тэ ордӧ пыртчыны.
— Дерт жӧ, тётя, — бара яндысьыштіскодь Эрих. — Но тайӧ лоӧ оз на дзик регыд.
Сійӧ видзӧдіс старукалӧн тэрыба вӧрысь кияс вылӧ, кодъяс кужӧмӧн разисны тӧждысьӧмӧн гартӧм тубрассӧ.
— Мый тайӧ, Эрих?
— Неуна вый, тётя...
А мый тэ ӧні вӧчан, Эдит?
Сёрнитӧны, бара пӧ кутан ворсны театрын!?
Зэв бур!
Ми волам тэ вылӧ видзӧдлыны.
Тэ молодеч!..
Криста разис нин тубрассӧ да чунь помнас сюйыштіс вомас выйсӧ, медым видлыны гӧснечсӧ.
— Зэв чӧскыд вый!
Важӧн нин ми татшӧмсӧ эгӧ аддзылӧй.
Кытысь нӧ тайӧ тэныд, Эрих?
— Марта ачыс вӧчис.
Чистӧй сливкиысь!
Ме пыр висьтала тіянлы тайӧ выйыслысь историясӧ.
Кольӧм арнас ми юклім му да мӧсъяс.
Сюри меным сэки видзӧднысӧ зэв омӧлик мӧс.
Ми Мартакӧд весиг неуна шогсьыштім.
А сэсся, видзӧдам, миян мӧслӧн пакъясыс кутісны гӧгрӧсмыны.
Куканясис сійӧ да йӧвсӧ сетӧ ведраясӧн.
Правда, лӧсьыд?
Ті сӧмын думыштлӧй!..
Но, кодъяс ми Мартакӧд вӧлім?
Миян дзик нинӧм эз вӧв.
А ӧні миян и му и мӧс эм...
И став олӧмыс водзын.
Та бӧрын Гильда эз нин вермы терпитны.
Сійӧ и сідз нин зэв дыр кутіс ассьыс лёклунсӧ, коді тыртіс сылысь став пытшкӧссӧ.
Мурч-курччӧм пиньяс пырыс, медым не горӧдны, сійӧ шуис:
— Но ӧд вермас локны муыслӧн да мӧскыслӧн настӧящӧй кӧзяиныс.
Мый ті сэки кутанныд вӧчны, господин Лешнер ?
— А ме тіянлы висьтала, мый ме кута вӧчны, сэтшӧм кӧзяиныс кӧ видлас ме дінӧ локны, — крута бергӧдчис сылань Эрих.
Гильда гӧлӧсысь сійӧ казяліс лӧглун, и друг сылӧн яндысьӧмыс быри дзикӧдз. — Сійӧ кӧ сӧмын лысьтас локны ме дінӧ да висьтавны аслас правояс йылысь, ме сылы прӧстӧ сьылідзиръяс сетала.
Мусӧ ме босьті закон серти, и сійӧ ӧні менам.
И ещӧ висьтала, медым тайӧ тіян кӧзяиныд матӧ эз лок менам участок дінӧ.
Гильда весиг бӧрыньтчыштіс: сылы кажитчис, мый Лешнер и збыльысь сылы грӧзитӧ.
Штельмахер решитіс вежны сёрнисӧ:
— А ті ылын оланныд, господин Лешнер? — юаліс сійӧ.
— Да ог, неылын.
Гротдорфын, — кывлінныд, кӧнкӧ?
Гильда сӧмын кияснас швачнитіс:
— И ті юклінныд мусӧ!..
— ...штурмбанфюрер Зандерлысь да помещик Фукслысь, — помаліс Лешнер. — Мед сӧмын найӧ видласны волыны татчӧ!
Ӧні ме тӧда, кыдзи накӧд сёрнитны.
— Тайӧ некытчӧ туйтӧм! — ставсӧ вунӧдӧмӧн нин горӧдіс Гильда.
Сійӧ эз нин вермы кутны асьсӧ да эз вермы дзебны ассьыс лӧглунсӧ.
Кажитчис, ещӧ ӧти здук — и сійӧ уськӧдчас Лешнер вылӧ.
— Мыйла нӧ тайӧ тіянӧс сэтшӧма задевайтӧ? — чуймис Эрих. — Тіянлысь мусӧ ми юклім али мый?
— Морт виысьяс, бандитъяс, варваръяс! — нинӧм нин вежӧрттӧг горзіс Гильда. — Кутшӧма ме тіянӧс ставнытӧ ненавидита!
Воас кад — и ті мынтанныд водзӧс быд сантиметр муысь, быд войт йӧлысь!..
Эрих чеччис, пуктіс кияссӧ мышкас, неуна копыртыштіс юрсӧ да синкым увтіыс видзӧдліс Гильда вылӧ:
— Ак, со вӧлӧм мый!
Сідзкӧ энӧ вунӧдӧй, мый Эрих Лешнерлысь да сы кодь жӧ уна миллион мукӧд йӧзлысь тайӧ мусӧ позьӧ мырддьыны сӧмын налӧн сьӧлӧмкӧд ӧтлаын.
Гитлер пыр горзіс, мый ме высшӧй расаа морт, а ме лунтыр паръясьлі куйӧдын, мышкӧс веськӧдлытӧг уджалі баринлы, а сэсся сылӧн жӧ интересъяс вӧсна муні пуляяс улӧ.
Со тайӧ кисӧ ме сеті тіян вӧсна!..
А воисны русскӧйяс — и ми тӧдмалім мый сэтшӧм олӧмыс.
Меным сетісны му и ме збыльысь лои мортӧн, а эг бӧб юра дуреньӧн, кодлы приказывайтлісны завоюйтны став мирсӧ.
Вот ӧні и висьталӧй: позьӧ оз мырддьыны менсьым тайӧ мусӧ, весиг сӧветскӧй войска кӧ мунасны татысь?
— Да тайӧ жӧ настӧящӧй большевик, фанатик! — шевгӧдіс кияссӧ Штельмахер.
— А, и тіянлы оз жӧ кажитчы менам сёрниӧй! — эз ӧвсьы Лешнер. — Да кодъяс ті татшӧмъясыс лоанныд?
Эдит, мыйла тайӧ йӧзыс тэ ордынӧсь?
Виччысь, Эдит, найӧ вермасны курччыны!
Ме татшӧмъястӧ тӧда...
— Миян вылын тані издевайтчӧны, фрау Ранке, — сувтіс да шуис Штельмахер.
Криста Ранкелы дум вылас уси, мый сійӧ кӧзяйка, да уськӧдчис Лешнер вылӧ:
— Эрих пыр жӧ кор прӧщение!
Господин Штельмахер да фрейлейн Фукс — миян гӧстьяс...
— А... фрейлейн Фукс! — серӧктіс Лешнер. — Сідз эськӧ мед сразу и висьталінныд!
Сідзкӧ, тайӧ тіянлысь мусӧ ме юклі тіян батракъяс костын.
Волӧй видзӧдлыны, коді ӧні сійӧс гӧрӧ.
— Ми мунам татысь, — тшапа шуис Штельмахер. — Ме чайта, фрау Ранке вӧчас колана выводъяс да корас миянлысь прӧщение письмӧӧн либӧ газета пыр, кыдзи тайӧс и вӧчлӧны прамӧй йӧз.
Мунам, фрейлейн Фукс.
Эдит заводитліс чеччыны.
— Эн пов, Эдит, — шуис Лешнер. — Мед мунӧны.
— Эрих, пыр жӧ извинитчы! — тшӧктіс старука.
— Чӧрт накӧд!
— Оз ков видчыны, Эрих, — шуис Эдит.
— Но извиняйтчыны ме ог жӧ кут.
— Тайӧ тэнад делӧ.
— Ми мунам, фрау Ранке, — бара торжественнӧя шуис Штельмахер. — Аддзысьлытӧдз, фрау Гартман.
Старайтчӧй мӧдысь татшӧм сюрпризъяссӧ миянлы не вӧчавны. — И сійӧ мӧдӧдчис Гильда бӧрся, аслас став виднас зілис петкӧдлыны, мый Эрих Лешнер сылы дзик веськодь.
Старука петіс найӧс колльӧдны.
Мыйкӧ дыра Лешнер чӧв оліс, сэсся бара бергӧдчис эновтӧм сёрниӧ:
— Мыйла тайӧ господаыс гӧгралӧны тэ дінын, Эдит?
Найӧ вермасны кыскыны тэнӧ сэтшӧм нюрӧ, кытысь сэсся он и пет.
— Нинӧм, Эрих, ме ачым бура аддза, кӧні опасностьыс.
Найӧ волісны уговоритны менӧ ворсны антисӧветскӧй пьесаын.
— Чайта, тэ ӧткажитчин?
— Да.
— Правильнӧ, Эдит!
Тайӧ здукас пырис фрау Ранке.
— Эрих, тэ лоӧмыд дзик невежаӧн! — дӧзмӧмӧн заводитіс сійӧ. — Мый эськӧ шуис тэнад покойнича мамыд?
— Сійӧ шуис эськӧ: «Браво, Эрих!
Вӧтлы татысь став тайӧ фуксъяссӧ да штельмахеръяссӧ!»
— Тэ исправитны позьтӧм! — шуис старука.
— А менӧ оз и ков исправляйтны!
Автомобильлӧн ёся тутӧстӧм кыліс ывлаын, и Лешнер мӧдіс тэрмасьны.
— Мела воисны.
Тайӧ миян зонъяс сиктысь.
Ме тэныд висьтала, Эдит, миян абу на сэтшӧм бур, кыдзи вермас кажитчыны.
Тулысыс вӧлі сьӧкыд.
Ми и взаимопомощь кузя комитет нин котыртім.
А век на сьӧкыд.
Велавтӧм тайӧ миянлы уджыс — выльногӧн стрӧитны олӧм.
— Да, Эрих, тайӧ сьӧкыд, — ас йывсьыс думыштӧм бӧрын сӧгласитчис Эдит.
Ывлаын бара кыліс автомобильлӧн тутӧстӧм.
— Но, колӧ мунны.
Аддзысьлытӧдз, тётя Криста!
Регыд ме тіянлы кутшӧмкӧ пӧдарок ещӧ вая.
Аддзысьлытӧдз, Эдит!
Юртӧ вылӧджык!
Ми венам!
Сійӧ нюммуніс да ӧдйӧ петіс.
Фрау Ранке петіс сы бӧрся игнавны ӧдзӧссӧ.
Эдит век на пукаліс аслас креслӧын, кор мамыс бӧр пырис; мамыс киын вӧлі конверт.
— Видзӧдлы, Эдит, — шуис сійӧ. — Миянлы письмӧ.
Тешкодь, кор нӧ сійӧс вайӧмаӧсь?
Ӧд ме петалі нин, и ящикыс вӧлі тыртӧм.
Эдит спокойнӧя босьтіс еджыд конвертсӧ, косяліс сійӧс, кыскис бумага лист да быттьӧ кынмис места вылас.
— Мый гижӧма? — кутіс волнуйтчыны фрау Ранке.
— Эн волнуйтчы, мама, ставыс тайӧ пустяки, — вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис Эдит.
Старука нетшыштіс бумагасӧ нылыс киысь.
«Премьера лунӧ ті куланныд», — лыддис сійӧ да друг зэв ёна горӧдіс.
— Ньӧжйӧджык, мама! — заводитліс успокоитны сійӧс Эдит. — Тэ пӧдлалін ӧдзӧссӧ?
Ӧні опасностьыс кажитчис налы быд пельӧсын, быд кышакылӧмын.
— Ме пола, меным страшнӧ, Эдит! — вашкӧдӧмӧн шуис фрау Ранке.
— Меным страшнӧ жӧ.
Криста Ранке ньӧжйӧникӧн пидзӧсчанясис:
— Эдит, менам донаӧй, ме пӧрысь нывбаба, жалитышт менӧ!
Кора тэнӧ, пока абу на сёр, ӧткажитчы тайӧ проклятӧй пьесасьыс!
Мед асьныс найӧ ворсӧны, мед кӧть коді петӧ сцена вылас, сӧмын не тэ!
Нылӧй менам, кора тэнӧ: ӧткажитчы!
— Мама, чеччы! — заводитліс лэптыны старукаӧс повзьӧм Эдит.
Но фрау Ранке, джоджысь чеччытӧг, повзьӧм, сувтса синъяса, видзӧдіс ыджыд ӧшинь вылӧ, кӧні стеклӧ вылас вӧрис муртса тӧдчана вуджӧр.
— Видзӧд, видзӧд, ӧшиняс, со ӧшиняс, сійӧ вӧрӧ, сійӧ виас миянӧс!
— Да успокоитчы, мама! — Эдит медбӧрын лэптіс сійӧс джоджсьыс. — Тайӧ пусянь вуджӧр.
Успокоитчы, пӧжалуйста!
Но сылӧн аслас сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ дугдывтӧг думайтіс сы йылысь, кутшӧмногӧн татшӧм сёрӧнсӧ веськаліс тайӧ конвертыс почтӧвӧй ящикас.
И друг сылы воис юрас, мый именнӧ Штельмахер да Гильда вермисны лэдзны сійӧс квартираысь петігӧн.
А фрау Ранке век на лыддьӧдліс:
— Ӧткажитчы, Эдит, кевмыся тэныд, ӧткажитчы!
— Ог, мама, — шуис Эдит, — менӧ кӧ весиг и збыльысь кӧсйӧны вины премьера лунӧ, ӧткажитчыны сёр нин.
— А гашкӧ, збыль оз ков, Эдит? — век на эз вошты надеясӧ старука.
— Ог, мама, — Эдит аддзис ас пытшсьыс вын нюммунны, — уна вояс чӧжӧн ме первойысь куті чувствуйтны ачымӧс сцена вылын мортӧн да ог нин вермы не ворсны.
Тайӧ полӧмысь ёнджык, смертьысь ёнджык, мама.
Тайӧ — настӧящӧй, ыджыд искусство, и тані нинӧм нин он вермы вӧчны.
Мамыс бара видзӧдліс запискаыс вылӧ, и полӧм бара шымыртіс сылысь став пытшкӧссӧ.
— Но кыдзи нӧ тайӧ?
Тэ думышт грӧзитчӧм йывсьыс!
— Эрихлы ыставлӧмаӧсь жӧ татшӧм запискаяссӧ.
Но найӧ эз мешайтны сылы юклыны мусӧ.
Тайӧс гижисны йӧз, а эз духъяс.
Йӧзлы паныд ме верма на водзсасьны.
Тӧдтӧм врагкӧд тыш нуӧдӧм йылысь казьтыштӧм, дерт, эз успокоит фрау Ранкеӧс.
— Эдит, кора тэнӧ, оз ков! — кевмысис сійӧ.
— Колӧ, мама!
Ӧні Эрихлӧн, менам, Германияса став честнӧй йӧзлӧн ӧти общӧй враг.
Но ми ӧні абу ӧтнанным.
Сійӧ муніс телефон дорӧ, дрӧжжитысь чуньяснас наберитіс комендатуралысь номер да, кор кыліс капитан Соколовлысь гӧлӧссӧ, пыр жӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ увереннӧйджыка.
— Господин капитан, меным колӧ пыр жӧ сёрнитыштны тіянкӧд, — шуис сійӧ чорыда.
Нелямын кыкӧд глава
abu
«Мерседес» заводын общӧй собрание бӧрын аварияяс эз дугдыны.
Уна сё синъяс, кодъяс сюся видзӧдісны быдӧн бӧрся, эз сетлыны вредительяслы позянлун действуйтны важмоз смела, повтӧг.
Но век жӧ пӧшти быд лун стройысь петлісны станокъяс да моторъяс.
Завод вӧлі сьӧкыда висьысь кодь: сійӧ лолаліс нерӧвнӧя, пульсыс вӧлі оръясьлана.
Дыр тадзи нюжавны эз вермы.
А сэні ещӧ Бертольд Грингельлӧн лоины выль тӧждысьӧмъяс.
Праздник водзвылас сы ордӧ воис полковник Чайка.
Сійӧ тшӧктіс директорлы да военпредлы некутшӧм ӧчередьтӧг ремонтируйтны вель уна трактор крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитетъяслы.
Заданиеыс вывті важнӧй, висьталіс полковник, тайӧ машинаяссьыс кутас зависитны урожай идралӧм, а сідзкӧ и округлӧн продовольственнӧй положение.
Грингель думыштіс, мый сылы да став заводыслы тайӧ настӧящӧй экзамен.
Офицеръяскӧд да инженер Грилькӧд ӧтлаын сійӧ муніс орчча йӧрӧ, кытчӧ бӧръя лунъясас удитісны нин ваявны уна жугавлӧм тракторъяс.
Зэв сьӧкыд вӧлі видзӧдны калечитӧм машинаяслӧн тайӧ настӧящӧй кладбище вылас.
— Кыдзи нӧ ми кутам найӧс ремонтируйтны? — юаліс Грингель аслас главнӧй инженерлысь.
Мӧдыс сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас тракторъяс вылӧ видзӧдіг.
— Зэв сьӧкыд, — шуис медбӧрын Гриль. — Но тайӧ кӧ быть колӧ татшӧм ыджыд делӧ вылӧ, ми старайтчам вӧчны тайӧс.
Полковник думайтіс, мый именнӧ инженер кутас медся ёна пыксьыны.
А Гриль кыдзкӧ нерешительнӧя, быттьӧ яндысиг, корис гудок бӧрын чукӧртлыны регыдик кежлӧ став рабочӧйясӧс, медым висьтавны налы тайӧ заданиеыслӧн тӧдчанлун йылысь.
— Ме лыддьылі, мый тіян Россияын вӧчӧны именнӧ тадзи, — шуис сійӧ да меліа нюмъялігтыр видзӧдліс полковник вылӧ.
Грингель поддержитіс сійӧс.
Колӧ, медым успех вӧсна кывкутӧмсӧ чувствуйтіс ставнас заводскӧй коллективыс.
Комендант сӧгласитчис да казявтӧг мигнитіс Дроботлы, петкӧдліс тайӧн ассьыс радлӧмсӧ.
Найӧ сэсся мӧдӧдчисны контораӧ.
Сійӧ здукас, кор воссис проходнӧй ӧдзӧс, моторъяс ремонтируйтан цехысь кыліс ёна горӧдӧм.
Грингель думыштіс, мый лоӧма выль авария, тыдалӧ, весиг жертваясӧн, да уськӧдчис водзӧ.
Сійӧ котӧрӧн пырис цехӧ да дась нин вӧлі аддзыны жугавлӧм механизмъяс да санитарнӧй нӧсилкаяс, но нинӧм татшӧмсӧ эз аддзы.
Сійӧ аддзис зэв тешкодь картина, но тайӧ ньӧти эз вӧв страшнӧй.
Кузь проход шӧрын, буретш сэні, кӧні войдӧр вӧлі Грингельлӧн станокыс, чукӧрӧн сулалісны рабочӧйяс.
Найӧ видзӧдісны, кыдзи гаечнӧй ключӧн Дидермайер кучкаліс Мюллерлы мышкас.
Мюллер горзіс, нетшкысис, зілис кыдзкӧ мынтӧдчыны, но, тыдалӧ, Дидермайер кабырысь мынны эз вӧв кокни.
Ӧти кинас сійӧ чорыда кутіс Мюллерӧс шошаӧдыс, а мӧднас тэрмасьтӧг кучкаліс сылы да мыйкӧ та дырйи шуаліс.
Грингель уськӧдчис Дидермайер дінӧ да мырддис сы ордысь ключсӧ.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи тайӧ лабутнӧй да асьсӧ кутны кужысь Дидермайерыс вермис решитчыны татшӧм поступок вылӧ — нӧйтны ёртӧс!
Но Дидермайер эз и лӧсьӧдчы каитчыны.
Мӧдарӧ, сійӧ видзӧдліс офицеръяс вылӧ да Грингель вылӧ лёкмӧмысла гырдмӧм синъяснас, сэсся видзӧдліс Мюллер вылӧ да бара ырыштчис сы вылӧ кулакнас, но ӧні сійӧс кутісны.
— Сійӧ кӧсйӧ вины менӧ! — лёкгоршӧн горзіс Мюллер.
— И колӧ эськӧ вӧлі! — шуис Дидермайер да сьӧвзис бокӧ. — Киӧс лякӧсьтны абу окота!
— Дидермайер, мый тані лои? — горӧдіс Грингель.
Сылы торъя нин эз вӧв лӧсьыд, мый ставыс тайӧ лои сӧветскӧй офицеръяс син водзын.
А Мюллер, кор казяліс, мый ставныс видзӧдӧны Дидермайер вылӧ, некымынысь воськовтіс петанінлань.
— Энлы, тэ меысь сэтшӧм кокниа он мын! — горӧдіс Дидермайер да бара кватитіс Мюллерӧс шошаӧдыс. — Тэнӧ колӧ пыр жӧ арестуйтны!
Ӧні ме тӧда, коді тані миян вредитӧ!
Чайка локтіс матӧджык, но эз шу ни ӧти кыв.
Сійӧ эз кӧсйы сюйсьыны, сетіс полнӧй вӧля действуйтны выль директорлы.
— Мый тэ тӧдан? — юаліс Грингель.
Кор Дидермайер аддзис, мый Мюллер оз нин пышйы, кутіс сёрнитны спокойнӧйджыка:
— Ме сійӧс преступление вӧчан местаас суи.
Петі ме закуситыштны ӧбед дырйи, но бӧр бергӧдчи: солӧй вунӧма ящикӧ.
Видзӧда, Мюллер мыйкӧ зэв нин ӧдйӧ вешйис менам станок дорысь.
Но, ме нинӧм эг шу.
Босьті ассьым солӧс да бӧр петі.
И ӧшинь пырыс куті видзӧдны.
И аддза, кыдзи тайӧ подлецыс локтіс менам станок дорӧ да мыйкӧ кисьтіс бумага пиысь передачаяс коробкаӧ.
Но, яснӧ — наждак.
Сэсся ӧдйӧ вешйис, а бумагасӧ, кытысь кисьтіс наждаксӧ, сюйис менам пинжак зептӧ.
Тайӧ, дерт, сы могысь, медым кокньыдджык вӧлі ме вылӧ шуны.
Дидермайер пӧ ачыс ассьыс станоксӧ тшыкӧдіс.
Ок, негӧдяй!
И Дидермайер бара скӧрмӧмйывсьыс ырыштчис Мюллер вылӧ.
— Сійӧ ачыс кӧсйис ассьыс станоксӧ тшыкӧдны, а ме аддзи! — друг горӧдіс Мюллер. — А кор ме уськӧдчи сы дінӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ сюри, да заводитіс менӧ нӧйтны.
Асьсӧ оправдайтӧм могысь Мюллер горзіс горштырнас, скӧрысь.
Полковник Чайка вылӧ сылӧн горзӧмыс эз вӧч некутшӧм впечатление.
Сійӧ тшӧктіс кыкнан рабочӧйсӧ нуӧдны комендатураӧ.
Сэні Мюллер зептысь аддзисны неуна наждак.
Мюллерлы ковмис висьтавны ставсӧ.
Висьталігас унаысь вӧлі казьтыштлӧма Бастертлысь нимсӧ.
Полковник Чайка тшӧктіс пырысь-пыр жӧ задержитны Бастертӧс, но вӧвлӧм директор удитӧма нин пышйыны.
Некымын час мысти Дидермайер бӧр локтіс цехӧ.
Сійӧ жӧ лунас ковмис арестуйтны ещӧ ӧти мастерӧс.
Тайӧ вӧлі Бастертӧн кольӧм наследство.
Цехъясын прӧстӧ гуа-гавакыліс сёрниясысь.
Делӧыс требуйтіс, медым выльысь вӧлі чукӧртӧма собрание.
Быдӧнлы окота вӧлі кывны заводса вредительяс йылысь правдасӧ.
Кор ставӧн чукӧртчисны столӧвӧйӧ, Дробот висьталіс нуӧдӧм расследование йылысь да мыжаяс йылысь.
Ставныс кывзісны да чувствуйтісны, кутшӧм кокньыд лои налӧн сьӧлӧмъяс вылын.
Бӧръя лунъясас, кор заводын аварияяс лоаліны ӧти бӧрся мӧд, быд честнӧй рабочӧй чувствуйтіс асьсӧ мыйӧнкӧ мыжаӧн.
Ӧні тайӧс чувствуйтӧмыс быри — и быттьӧ из уси морӧс вылысь.
Кодкӧ бӧръя радъясысь пыр жӧ юаліс, кутшӧм наказание лоӧ мыжаяслы.
Лейтенант дженьыда вочавидзис:
— Найӧс судитас общественнӧй суд.
Собрание вочавидзис та вылӧ ошкана горӧдӧмъясӧн.
Пӧжалуй, ӧні сэсся некод нин оз лысьт кисьтавны наждактӧ станокъясӧ.
«Мерседесын» лоӧмторъяс йылысь уна сёрни вӧлі и комендатураын.
— Ме вот сідзи ог и вермы гӧгӧрвоны, — висьтасис кыдзкӧ ӧтчыд Соколов, — мый вермис йӧткыштны преступление вылӧ прӧстӧй рабочӧй Мюллерӧс.
Но, мастеръяс — найӧ ещӧ на: тайӧ рабочӧй аристократия, найӧ век кыссьылісны кӧзяева бӧрся.
Но мый кӧсйис шедӧдны Мюллер?
— А Мюллерӧс найӧ прӧстӧ ньӧбисны, — вочавидзис Чайка. — Немецкӧй рабочӧй класс нуӧ ас вылас вывті сьӧкыд наследиелысь — социал-демократия влияниелысь — грузсӧ.
Сійӧ социал-демократияыслысь, коді дасьтіс Гитлерлысь власть бердӧ воӧмсӧ.
Сійӧ социал-демократиялысь, коді тшыкӧдіс рабочӧй класслысь юкӧн да пӧраӧн тшӧктывліс налы вунӧдны аслас класслӧн интересъяс йылысь.
Кодлы-кодлы, а тіянлы, капитан, колӧ нин вӧлі эськӧ помнитны татшӧмторъяссӧ!
Чайка нюммуніс да чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс:
— Бур, мый найӧ асьныс кутісны преступниксӧ.
Тайӧ восьтас налысь синъяссӧ унатор вылӧ.
Немецкӧй рабочӧй ӧдйӧ гӧгӧрвоас, кодъяс сылӧн настӧящӧй врагъясыс, а кодъяс другъясыс.
Ме вот мукӧддырйи муна улича кузя, видзӧда керкаяс вылӧ, и кажитчӧ меным, быттьӧ аддза, кыдзи пукалӧны квартираясас йӧз да зільӧны гӧгӧрвоны, мыйла налӧн друг кутісны вежсьыны олӧм йылысь представлениеясыс...
Тайӧ сёрни бӧрас полковник дыр пукаліс ӧтнас, думсьыс бӧрйӧдліс фактъяс, кодъяскӧд сылы ковмыліс паныдасьлыны бӧръя кадӧ.
Быд воськовын сійӧ чувствуйтіс, мый кымын водзӧ мунӧ демократизация, сымын активнӧйӧсьджык лоӧны дзебсьӧм врагъяс.
Найӧ оз нин вермыны пукавны асланыс щельясын, найӧ ӧтказывайтчӧны виччысян тактикаысь, а зільӧны сувтны демократическӧй преобразованиеяслы паныд да тайӧн эрдӧдӧны асьнысӧ.
Да, тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый классӧвӧй тыш Германияын ӧні оз лӧнь, а, мӧдарӧ, ёсьмӧ.
Полковник матыстчис книжнӧй шкаф дорӧ, босьтіс Ленинлысь том да восьтіс сэтысь тӧдса места.
«...демократизмлӧн развитиеыс оз ныжмӧд, а ёсьмӧдӧ классӧвӧй тышсӧ, кодӧс войналӧн став результатъяс да влияниеяс вӧсна да сылӧн последствиеяс вӧсна вайӧдӧма нуан точкаӧдз», — лыддис сійӧ книгаысь.
Кажитчис, мый кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма пӧшти комын во сайын, шуӧма сӧмын на ӧні, тані, полковниклӧн мӧвпъяс вылӧ ӧтвет пыдди да найӧс вынсьӧдӧм могысь.
Киас книгаӧн сійӧ муніс шкап дорсьыс, пуксис креслӧӧ да заводитіс лыддьыны.
Нелямын коймӧд глава
abu
Мюллерӧс арестуйтӧм йылысь Брилле удитіс юӧртны Бастертлы ӧбед дырйи.
Сійӧ сетіс ӧти марка завод дорын ворсысь детинкалы да кырымавтӧм ичӧтик записка да кӧсйысис сетны ещӧ мӧд марка, детинкаыс кӧ нуас тайӧ запискасӧ индӧм адрес серти.
Детинка ставсӧ вӧчис дзик стӧча.
Бастерт лыддис запискасӧ да гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ пырысь-пыр пышйыны.
Пока сэні, комендатураын, разберитчасны Мюллеркӧд, сійӧ, гашкӧ, удитас на пышйыны.
Сійӧ ӧдйӧ пырис кабинетас, шыбитіс пачӧ водзвыв торйӧдӧм бумагаяс, кодъясӧс оз позь вӧлі кольны ас бӧрас, сотіс найӧс, перйис сейфысь документъяс, видліс зепсьыс кастетсӧ, пыраліс кухняӧ, медым висьтавны аслас экономкаыслы, мый сійӧ некымын лун кежлӧ мунӧ Берлинӧ, медбӧръяысь видзӧдліс квартирасӧ да сад пырыс петіс улича вылӧ.
Рытӧдзыс сійӧ решитіс дзебсьывны тӧдсаяс ордас, а сэсся нин писькӧдчыны английскӧй секторӧдз.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи колӧ вӧлі Бастертлы.
Тӧдсаяссӧ эз ёна чуймӧд сылӧн виччысьтӧм локтӧмыс.
Сійӧ дыр сёрнитіс кӧзяиныскӧд, важ налогӧвӧй чиновниккӧд, коді некытчӧ на абу вӧлі пырӧма удж вылӧ, а сэсся, кор тыдовтчис, мый гӧсть оз тэрмась, найӧ ворсісны весиг некымын партия скат.
Тадзи Бастерт колляліс кадсӧ, пока ывлаас вӧлі югыд на.
Кор комнатаясын ӧзталісны би, сійӧ прӧщайтчис да петіс.
Но тайӧ зэв дыр кыссьысь часъяс чӧжыс, кор сійӧ сёрнитіс, ворсіс Картіӧн да юис сур, кодӧс вайис тӧждысьысь кӧзяйка, сылӧн юрысь эз петав ӧти мӧвп.
Веськыда кӧ шуны, весиг эз мӧвп, а ӧти ов — Грингель.
Ӧні Бастерт чорыда нин тӧдіс, мый сійӧ оз вермы мунны Дорнауысь, кытчӧдз оз расправитчы заводса выль директоркӧд.
Вежӧрыс сылы висьталіс, мый карын сылы оз позь манитчыны ни ӧти час, мый Мюллер, кӧнкӧ, важӧн нин ставсӧ висьталіс да сійӧс, Бастертӧс, корсьӧны нин.
Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны аскӧдыс да мӧдӧдчис эз тӧдса шофёр дінӧ, код гаражын вӧлі дзебӧма сылысь ичӧтик «ДКВ»-сӧ, а дзик мӧдарӧ.
Бастерт зэв бура гӧгӧрвоис, мый сылы важӧн нин кад пукавны руль сайын да фараяс биӧн зіля корсьны туйсӧ.
Но та пыдди сійӧс кутшӧмкӧ вын кыскис Грингель керкалань.
Медбӧрын сійӧ воис цель дорӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны пемыдӧсь, и Бастерт гӧгӧрвоис, мый кӧзяиныс абу на.
Сійӧ кежыштіс бокӧ да воши тӧлысьтӧм пемыд войӧ.
Тайӧ рытнас Бертольд Грингель заводсьыс петіс сёрӧн.
Сы бӧрын, кор ставныс нин разӧдчисны, сійӧ дыр на пукаліс ӧтнасӧн аслас кабинетын.
Луныс вӧлі сьӧкыд, но талунсянь должен лоны перелом.
Но Грингель эз на верит, мый вредительствояс сэсся оз нин лоны.
Сы вӧсна мунтӧдзыс сійӧ гӧгӧртіс став цехъяссӧ, прӧверитіс стӧрӧжъясӧс да весиг сёрнитіс дежурнӧй пӧжарниккӧд.
Кор сійӧ прӧщайтчис проходнӧй будкаын стӧрӧжыскӧд да петіс ывлаӧ, вӧлі пемыд нин.
Грингель муніс тэрмасьтӧг, шутьляліс важ сьыланкыв, кодӧс сьывлывліс томдырйиыс на, да думайтіс аслас олӧмын виччысьтӧм вежсьӧмъяс йылысь.
Вермис-ӧ сійӧ коркӧ думыштлыны, мый сылы ковмас веськӧдлыны быдса заводӧн да цехъясын рабочӧйяс кутасны сійӧс уважайтны оз сӧмын кыдзи ёртӧс, но и кыдзи начальникӧс!
А ещӧ долыдджык чувствуйтны, мый ӧні тэ уджалан он «Мерседес» фирмалы прибыльяс ради, а став немецкӧй народлӧн благо вылӧ.
Тайӧ зэв бур чувство, да медым сійӧс испытайтны тырвыйӧ, дась босьтны ас вылад кӧть кутшӧм ответственность.
Лои дзик нин пемыд, но Грингель муніс увереннӧя, кок улас пӧшти видзӧдтӧг: ӧд аслас нэмын сійӧ кымынысь нин ветлывліс тайӧ туйӧдыс!
Шоныд тӧв, чӧв-лӧнь, аслас рӧвнӧй кок шыыс, ылысса музыка, коді кыліс комендатура дінӧ лӧсьӧдӧм репродукторъясысь — ставыс тайӧ успокаивайтана действуйтіс Грингель вылӧ да кыпӧдіс сыын лирическӧй мӧвпъяс.
Сійӧ весиг думыштіс, мый ӧні, пӧжалуй, позис эськӧ и гӧтрасьны.
Сійӧ эськӧ эз чувствуйт асьсӧ гортас сэтшӧм ӧткаӧн.
Сылы паныдасисны кык полицейскӧй.
Найӧ мунісны орччӧн тротуар кузя, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн.
Грингель думсьыс пасйис, мый карын ӧні кутсьӧ образцӧвӧй порядок.
И друг керка дорас дзик нин матын кутшӧмкӧ вуджӧр уськӧдчис сы вылӧ пемыдсьыс.
Грингель эз на гӧгӧрво, мыйын делӧыс, но мыйлакӧ казяліс опасность да тӧдлытӧг горӧдіс.
Сійӧ кыліс сӧмын бур одеколон дук, и тайӧ жӧ здукас юрас чорыда кучкӧмысь Грингель уси.
А Лео Бастерт, кодӧс повзьӧдіс аслас жертваыслӧн горӧдӧмыс, став вынъяссьыс котӧртіс тыртӧм улича кузя, медым кыдз позьӧ регыдджык воны гаражӧдз.
Став тайӧ затеяыс ӧні сылы кажитчис лӧсявтӧмӧн.
Кыдзи вермис сійӧ тадзи рискуйтны?
Полицейскӧйяс, кодъяс кылісны Грингельлысь горӧдӧмсӧ, здук мысти вӧліны нин сы дінынӧсь.
Ӧтиыс кольччис, медым сетны отсӧг пострадайтӧм мортыслы, мӧдыс вӧтчис преступник бӧрся.
— Сувт! — кыліс Бастерт кысянькӧ ылісянь.
Сійӧ котӧртіс водзӧ, кокъяс увсьыс эз чувствуйт весиг мусӧ, но мӧдысь горӧдӧмыс кыліс мыйлакӧ ёна нин матынджык.
Бастерт ещӧ ӧтчыд кыліс тайӧ проклятӧй «Сувт!»-сӧ, сэсся мыйкӧ друг ёна кучкис сылы мышкас, а лыйӧм шысӧ сійӧ эз нин кыв.
Ӧддзӧдчӧм йывсьыс сійӧ швачкысис-уси тротуар вылӧ, и сылӧн мичаа бритӧм чужӧмыс чушнитіс асфальт кузяыс.
Кор полицейскӧй котӧртіс сы дінӧ, Бастерт вӧлі кулӧма нин.
Дас вит минута мысти Бертольд Грингельӧс вайисны больничаӧ.
Сійӧ вӧлі садьтӧм на, но ранаыс эз вӧв зэв опаснӧйӧн: кастетыс поткӧдӧма кӧсича весьтсьыс кучиксӧ, но лыыс кольӧма дзоньӧн.
— Юр вемыс кӧ эз вӧрзьы, недель кык мысти сійӧ лоӧ здоров, — висьталіс врач капитан Соколовлы, коді пыр жӧ локтіс больничаӧ.
Но Грингельлы ковмис куйлыны быдса тӧлысь.
Кор сійӧ бурдыштіс, «Мерседес» заводса рабочӧйяс кутісны волывлыны сы дінӧ быдса чукӧръясӧн.
Ёртъясыс син водзын выль директор лои настӧящӧй геройӧн.
Ӧтчыд сы дінӧ палатаас, яндысьӧмӧн нюмъялігтырйи, пырис сылӧн важ другыс — Дидермайер.
Первой сійӧ висьталіс заводын лоӧмторъяс йылысь, пӧпуттьӧ казьтыштіс сы йылысь, мый аварияяс ӧні дзикӧдз бырины, а сэсся шуис:
— Тэ тӧдан, ме, буракӧ, пыра Социалистическӧй единӧй партияӧ.
Та дырйи сійӧ внимательнӧя видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Грингель нюммуніс.
Сійӧ тӧдіс Дидермайерӧс важӧн да лыддьыліс сійӧс честнӧй, но политическӧй олӧмысь бокын сулалысь мортӧн.
Мый нӧ сэтшӧмыс лои?
Грингель кутіс осторожнӧя юасьны другыслысь.
— Да нинӧм торъяыс эз ло, — вочавидзис Дидермайер. — Прӧстӧ миянын, «Мерседесын», бӧръя кадас лоӧмторъясыс йӧткыштісны менӧ татшӧм мӧвпъясыс вылӧ.
Ачыд гӧгӧрвоан, мый ӧні рабочӧй мортлы оз позь сулавны политическӧй тышысь бокын, — помаліс Дидермайер да вуджӧдіс сёрнисӧ пустякъяс вылӧ: сылы дум вылас уси, мый доктор эз тшӧкты мудзтыны Грингельӧс серьёзнӧй сёрниясӧн.
Комендатураын казялісны жӧ Грингельлысь виччысьтӧг кыптӧм популярностьсӧ.
— Больнича бӧрын сылы ёна кокньыдджык лоӧ уджавны, — висьталіс полковник. — Дерт, зэв жаль, мый сійӧс ранитісны, но тайӧ покушениенас Бастерт эрдӧдіс асьсӧ помӧдз.
Ӧні рабочӧйяс мӧдӧдчасны нин Грингель бӧрся — весиг найӧ, кодъяс кӧсӧя видзӧдісны директорӧн сійӧс пуктӧм вылӧ.
Соколов сӧгласитчис.
— Колӧ сӧмын висьтавны Дроботлы, — шуис сійӧ, — медым сійӧ бура тӧдмаліс, эз-ӧ кольны ещӧ заводӧ Бастертлӧн йӧз.
— Ӧні Бастертлысь йӧзтӧ сьӧкыд тӧдмавны, найӧ дыр кежлӧ ланьтісны, — вочавидзис полковник. — Но сідз либӧ мӧдног, а найӧс ми корсям.
Жаль, мый полицейскӧйяс тэрмасьыштӧмаӧсь: эз ков сійӧс лыйнысӧ.
А вообщӧ — молодецъяс!
abu
abu
abu
«Мерседесын» лоӧмторъяс йылысь юӧр ӧдйӧ паськалі округ пасьтала.
Регыд мысти заводӧ кутісны волывлыны крестьяна.
Ӧбед дырйи найӧ пыравлісны цехъясӧ, тӧдмасисны рабочӧйяскӧд, интересуйтчисны вредительство йылысь на пельясӧдз воӧм сёрниясӧн.
Главнӧй геройясӧн тайӧ беседаясас вӧліны Грингель да Дидермайер.
Сы йылысь, кыдзи вӧлі виӧма Бастертӧс да кутӧма преступление вӧчан местаас кыз Мюллерӧс, висьтавлісны быд гӧстьлы.
А Дидермайер кисьтіс ичӧтик дозйӧ наждаклысь коляссӧ, кодӧс Мюллер абу удитӧма кисьтны скоростьяс коробкаӧ, да петкӧдліс тайӧ дозсӧ быдӧнлы.
Крестьяна сюся кывзісны Дидермайерлысь висьтавлӧмсӧ да асьныс висьтавлісны помещикъяс дор сулалысьяслы паныд тыш йылысь.
Ӧтчыд локтіс заводӧ и Лешнер.
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны аслас машинаяс йылысь.
Эрих дыр видзӧдіс удж график вылӧ да, кор аддзис, мый сылысь заказсӧ регыд лоӧ вӧчӧма, муніс бӧр.
Нелямын нёльӧд глава
abu
Лешнер кыліс моторлысь рӧвнӧя уджалӧмсӧ, кор сійӧ Брумбахкӧд да Шильдкӧд ӧтлаын ветлӧдліс господскӧй гаражъясӧд.
Найӧ корсисны механическӧй мастерскӧй улӧ да кузнеча улӧ помещениеяс.
Асывнас на Лешнер ыстіс Дорнауӧ, «Мерседесӧ», тракторист Пауль Цвейгӧс, коді войдӧр уджавліс Зандер ордын жӧ.
Ӧні Пауль Цвейг вӧлі бӧр локтӧ рӧднӧй Гротдорфас оз нин господскӧй, а общественнӧй трактор вылын.
Шоссе ӧтар-мӧдар бокас шыльквидзис воӧм нянь.
Но кӧть кутшӧма эз радлы Паульлӧн сьӧлӧмыс, коді вӧлі гажтӧмчӧма радейтана машинаысь, сійӧ век жӧ казяліс, мый уна участокъяс сідзи и кольӧмаӧсь кӧдзтӧг да ӧні сэні йирсисны сера гырысь мӧсъяс.
Пӧшти став тайӧ муясыс вӧліны медся озыра олысь крестьяналӧн.
Цвейг кутіс думайтны тайӧ гӧгӧрвотӧмтор йывсьыс, но решитны, мыйын тані делӧыс, эз удит: сылы паныд сиктсянь тэрмасисны нин йӧз.
Лешнер матыстчис первойӧн да тшӧктіс Паульлы сувтны.
Сэсся сійӧ пуксис сыкӧд орччӧн да торжественнӧя пырис сиктӧ.
Эрих кывзіс моторыслысь уджалӧмсӧ, лэптывліс капотсӧ да видлаліс тракторсӧ сэтшӧм видӧн, быттьӧ сійӧ зэв бура тӧдӧ машинаяс.
Медбӧрын сійӧ юаліс Паульлысь, бура-ӧ ремонтируйтӧмаӧсь машинасӧ.
Цвейг норасис, мый абу ставсӧ вӧчӧма сідзи, кыдзи эськӧ сылы вӧлі колӧ, но нинӧм, машина кутас уджавны.
На гӧгӧр чукӧртчисны уна йӧз.
Найӧ омӧля веритісны, мый тайӧс вӧчӧма жугалӧм тракторысь.
Важӧн-ӧ тайӧ тракторыс туплясис тані, господскӧй дворын, кӧлесаястӧм, жугалӧм мотора, а ӧні комитетлӧн зільӧмъяс отсӧгӧн бара кутіс уджавны тракторлӧн стальнӧй сьӧлӧмыс!
— Регыд локтас и мӧдыс, — висьталіс Лешнер. — ӧні ми нин справитчам нянь идралӧмӧн.
— Но ӧд идравнысӧ пӧшти нинӧм, — шуис Вальтер Шильд.
— Мый тэ тайӧн кӧсъян висьтавны? — юаліс Брумбах. — Урожай таво бур.
— Урожайыд бур, — эз ӧвсьы Шильд, — а чукӧртам зэв этша.
Ӧд миян общинаын кӧдзӧма этшаджык, мыйта кӧдзлісны войнаӧдз.
— А тэныд оз касайтчы, кӧдзи ме ассьым муӧс али эг! — друг горӧдіс Брумбах. — Муыс менам, мый окота, сійӧ и вӧча.
Кӧсъя — кӧдза, кӧсъя — коськӧм улӧ коля, а кӧсъя — футболӧн сэні кута ворсны!
Ме кӧзяиныс!
— А ме тэныд сы йылысь нинӧм и эг шулы, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Шильд. — Тэ ачыд заводитін горзыны.
Вӧч аслад муӧн мый окота да эн горзы горштырнад.
Ме дӧзми нин тэнсьыд кывзыны.
Тайӧ дженьыдик сёрнисӧ Лешнер эз вунӧд.
Шильд висьталіс сылысь мӧвпъяссӧ.
Збыльысь, мый вӧчсьӧ?
Найӧ, кодъяслы сетісны мусӧ реформа серти, кӧдзисны ставсӧ, а найӧ, кодъяслӧн муыс и войдӧр вӧлі тырмымӧн, кӧдзисны некымын гектар да сы вылын и успокоитчисны.
Сійӧ жӧ Брумбахыслӧн этшавылӧ куим нёльӧд юкӧн муыс коли коськӧм улӧ!
Брумбах гӧгӧрвоис, мый йылысь думайтӧ Лешнер.
Сійӧ локтіс машина дорӧ, видзӧдліс радиатор вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма «Бульдог», да, издевайтчигтыр сералӧмӧн, шуис:
— Вот ӧні, кор миян лои трактор, и меным позьӧ унджык кӧдзны.
Лешнер скӧрмис.
Мый нӧ тайӧ?
Артмӧ, мый машинаяссӧ ремонтируйтім Брумбахлы?
Артмӧ, мый взаимопомощь кузя комитет кутас уджавны сы вылӧ?
Оз, тайӧ оз ло!
— Тракторъяс первой кутасны уджавны муяссӧ налысь, кодъяс первойысь кӧдзисны ассьыныс муяссӧ, — спокойнӧйӧн лоны зілиг шуис Лешнер.
— Ак, со кыдзи! — чуймис Брумбах. — Сідзкӧ, комитетса миян господин председатель бура тӧждысьӧ ас вӧснаыс?
Ме сідзи и чайті.
— Менам му вылысь идраласны медбӧрын, — скӧрсӧ муртса кутігтыр шуис Лешнер.
— Видзӧдлам, видзӧдлам, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Брумбах. — А век жӧ чайта, мый трактор кутас уджавны налы, кодъяс вермасны мынтысьны.
Да, вот тайӧ вӧлі проблема!
Колӧ кытыськӧ судзӧдны средствояс горючӧй вылӧ, трактористъяслы мынтысьӧм вылӧ...
Ӧд крестьяналӧн деньгаыс абу.
Мый бурыс, и тракторъяснас збыльысь кутасны пӧльзуйтчыны Брумбах кодьяс.
Такӧд йитӧдын кыптісны ещӧ зэв уна мукӧд, кажитчис, разрешитны позьтӧм, проблемаяс.
Эрих решитіс ветлыны карӧ да сӧветуйтчыны районса партийнӧй руководительяс пиысь кодкӧдкӧ, медся бур, удайтчас кӧ, Макс Дальговкӧд.
Сійӧ тшӧктіс игнавны тракторсӧ гаражӧ, кӧні машинаыс и водзті сулавліс помещикыслӧн, а ачыс пыр жӧ мӧдӧдчис Дорнауӧ.
Тэрмасьтӧг, кыдзи морт, кодӧс уполномочитӧма решайтны гырысь делӧяс, Лешнер восьлаліс шоссе кузя.
Донъялан синъясӧн сійӧ видзӧдіс воӧм муяс вылӧ, кодъяс вӧліны нин дасьӧсь вундігкежлӧ, да дӧзмӧмпырысь чӧвтлывліс синъяссӧ кӧдзтӧм муяс вылӧ, кодъяс синмӧ шыбитчисны асланыс эндӧмлуннас.
Пӧжалуй, тайӧ эновтӧм муясыс медся ёна кыскисны Лешнерлысь вниманиесӧ.
А гашкӧ, Брумбах и прав: тайӧ ӧд сылӧн муыс, и некодлӧн абу право индавны сылы, мыйта кӧдзны — унджык али этшаджык.
А гашкӧ, сійӧ кӧсйӧ шойччӧдны мусӧ, медым сійӧ вайис ыджыдджык урожай?
Абу, тані мыйкӧ абу сідз.
Ӧні сэтшӧм дзескыд няньысь, и Брумбах эськӧ вермис бура уна нажӧвитны, кӧдзис кӧ ассьыс став муяссӧ.
Ӧд сылӧн и вӧвъяс и уджалан кӧлуй эм.
Лешнер нинӧм эз гӧгӧрво.
Тані вӧлі кутшӧмкӧ противоречие.
Либӧ прӧстӧ ылӧдчӧм...
Тадзи сійӧ воис аслас му дорӧдз, сувтіс да некымын минута видзӧдіс, кыдзи тӧв улас качайтчӧны шобді шепъясыс.
Арнас сійӧ эз удит гӧрны коськӧм улӧ.
Но таво сійӧ быть нин гӧрас.
Ӧні лоӧ кокньыдджык.
Кӧть мый эн шу, а кык трактор — ыджыд отсӧг.
Водзӧ бара заводитчисны Брумбахлӧн муясыс.
Найӧ быттьӧ нарошнӧ нюжалісны шоссе пӧлӧн да чуймӧдлісны ветлысь-мунысьясӧс джуджыд сук йӧнмӧн да синмӧ чеччана зэв уна цветъясӧн.
Гӧгӧр дзизгисны мазіяс, кыліс воӧм турунъяслӧн дук.
Но став тайӧ мичлуныс эз гажӧд Лешнерӧс.
Сійӧ аддзис ас водзсьыс сӧмын эновтӧм му, и сьӧлӧмыс сылӧн пыр ёнджыка скӧрмис.
Сэсся заводитчисны орчча общиналӧн муясыс.
И татысь Эрих аддзис йӧнмӧн да ёг турунӧн тырӧм паськыд полосаяс.
Сідзкӧ, абу сӧмын налӧн, Гротдорфын, дышмӧмаӧсь тайӧ воас озыръяс!..
Макс Дальгов встретитіс Лешнерӧс бура.
Вӧлӧмкӧ, Дальгов тӧдӧ нин, мый уна муяс кольӧмаӧсь кӧдзтӧг, но сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи организуйтӧм кулацкӧй саботаж.
— А помкаыс тані зэв прӧстӧй, — висьталіс Дальгов. — Тіян брумбахъясыд кӧсйӧны вайӧдны став округсӧ тшыгъялӧмӧдз.
Найӧ надейтчӧны кыпӧдны карса йӧзлысь дӧзмӧм да тайӧн буретш докажитны, мый земельнӧй реформа вайӧдіс крахӧ.
Но тайӧ налы оз удайтчы.
Ковмас кӧ, ландратъяс прӧстӧ босьталасны став кӧдзтӧм муяссӧ да сеталасны налы, кодъяс пӧлучитісны неыджыд му наделъяс.
Дерт, тайӧ медся чорыд мера, но сюрӧны и мукӧд воздействуйтан способъяс.
Век жӧ нин тадзи водзӧ лоны оз вермы, — ӧд урожайсьыс медся ёна зависитӧ рабочӧйяслӧн да странаса став населениелӧн бура олӧмыс.
— Тайӧс ми гӧгӧрвоам, — думыштчӧмӧн шуис Лешнер.
— А мый сёрнитӧны сиктад обязательнӧй поставкаяс йылысь? — юаліс Дальгов.
— Мый нӧ сэні сёрнитнысӧ?
Ми йӧз ӧкуратнӧйӧсь и поставкаяссӧ выполнитам.
— Ті энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ, — торкис сійӧс Макс. — Ме интересуйтча мӧдторйӧн.
Шуам, тіян ӧти мӧс, и тіянлы колӧ мынтыны сы мындатӧ литр йӧв.
Брумбахлӧн, шуам, ӧти жӧ, и сійӧ мынтӧ сы мында жӧ.
Но муыс сылӧн дас вит пӧв унджык, и сійӧ вермис эськӧ видзны дас вит мӧс.
А оз кӧсйы!
Стӧч тадзи жӧ сійӧ оз кӧсйы кӧдзны став муяссӧ.
Вот и артыштӧй: абу-ӧ должен Брумбах сетны йӧвсӧ ёна унджык тіян дорысь?
— А сылӧн кӧ и збыль ӧти мӧс?
— Мед лӧсьӧдӧ ещӧ.
Сылӧн та вылӧ эмӧсь став позянлунъясыс; сэтшӧмъясыслӧн, кыдзи сійӧ, тырмас и му, и кӧрым, и пӧскӧтина.
Гӧгӧрвоӧй, — водзӧ висьталіс Дальгов, — миян зонаын беднякӧс да кулакӧс огӧ вермӧй сувтӧдны ӧткодь условиеясӧ.
Кулак должен мынтыны унджык прӧдуктаяс.
Ми думыштлам на, кыдзи тайӧс вӧчны.
Но тэрмасьны тані оз позь.
Медым ставыс ладитчас.
Ті менӧ гӧгӧрвоинныд ?
Да, ӧні Лешнер гӧгӧрвоис.
Эмӧсь жӧ свет вылын татшӧм опытнӧй да спокойнӧй йӧз, кыдзи Макс Дальгов!
Прӧщайтчигас Макс кӧсйысис шедӧдны крестьяналы кредит, медым найӧ вермисны мынтысьны тракторъяс уджысь.
— А Брумбахлы, кӧть сійӧ тіян и комитетса член, машинасӧ сетанныд медбӧрын, — сӧветуйтіс сійӧ.
Гортас локтігӧн Лешнер мӧдногӧн нин видзӧдіс кӧдзтӧм муяс вылӧ:
«Энлӧй, энлӧй, — шуаліс сійӧ думсьыс, — мыйта кӧть энӧ мудеритӧй, а ковмас тіянлы кӧдзны ассьыныд мутӧ дзоньнас, медбӧръя гектарӧдз.
Став страналы пӧльза вылӧ!»
Но тайӧ мӧвпъясыс кыпӧдісны сы пытшкын кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм жугыльлун.
Абу ӧні став странаыс.
Сэні, рытыввылын, висьтавлісны сылы, мӧд порядокъяс да мӧд законъяс.
Германия жӧ, но дзик мӧд.
Ӧні весиг оз позь шуны «немецкӧй государство».
Кор нӧ сылӧн рӧдинаыс бара лоӧ единӧйӧн?..
abu
Нелямын витӧд глава
А овны век жӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Эз этша кад Гертруда Ренике коллявлы продовольственнӧй карточкаяс изучайтӧм вылын; сійӧ дыр артавліс бумагатор вылын, кутшӧм прӧдуктаяс сійӧ вермас талун пӧлучитны.
Арталӧмъяс серти ставыс вӧлі кыдз быттьӧ лючки-ладнӧ — абу уна, но терпитана.
А кор Гертруда мунліс ичӧтик кӧрзинкаӧн прӧдуктаясла, сійӧ быдпӧрйӧ убеждайтчыліс, мый водзвыв нинӧм оз позь артыштны.
Няньсӧ сійӧ, правда, пӧлучайтіс некутшӧм недоразумениеястӧг, но мукӧд магазинъясын сылӧн чайтӧмыс пыр жӧ дзугсьывліс.
То ӧти талон серти сетлывлісны и яй и маргарин, то эз сетлыны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, то висьтавлісны, мый склад оз сет, то дугӧдлісны вузалӧмсӧ кутшӧмкӧ срок кежлӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, став тайӧ виччысьтӧмторъяссӧ эз вермы артыштны эськӧ весиг медся мудер мортыс.
А тӧлысь помас тыдовтчыліс, мый Гертруда абу вермӧма пӧлучитны уна прӧдукта, кодъясӧс вӧлі индӧма сылы да сылӧн верӧсыслы норма серти.
— Омӧля тэ менӧ вердан! — шуткаӧн, но неуна быттьӧ дӧзмӧмпырысь шулывліс Альфред Ренике.
Первойсӧ Гертруда зільліс на оправдайтчыны, но ӧні сійӧ татшӧм шуасьӧмъяс дырйиыс прӧстӧ чӧв оліс.
Да и мый тані позьӧ вӧчны?
Ӧд магазинъяслӧн кӧзяева век зэв меліа висьталӧны: «Тадзи тшӧктіс магистрат», либӧ: «Тадзи тшӧктіс комендатура».
И магистрат и комендатура прӧстӧй нывбаба вежӧрын вӧліны сэтшӧм ыджыд инстанцияясӧн, кытчӧ мортлы судзӧдчыны оз позь.
Коли тӧлысь бӧрся тӧлысь.
Гертруда ӧкуратнӧя пукталіс шкатулкаӧ став талонъяссӧ, кодъяс вылӧ сылы сідзи и нинӧм эз удайтчы пӧлучитны.
Кыдзкӧ прӧст кадӧ сійӧ решитіс артыштны, кымын ӧбед эськӧ вермис сійӧ лӧсьӧдны тайӧ пӧлучиттӧм прӧдуктаяссьыс.
Лои сэтшӧм уна, мый Гертруда весиг бӧрддзис ӧбидаысла.
Сійӧ сёрнитіс та йылысь соседъясыскӧд да насянь кывліс татшӧм жӧ норасьӧмъяс.
Правда, ӧти крепильщиклӧн гӧтырыс заводитліс сійӧс бурӧдны.
— Миян бур на, — шуис сійӧ. — А вот миянӧ тайӧ лунъясас Ганноверысь воліс свӧяк, и сійӧ висьталіс, мый английскӧй зонаын карточка вылас сетӧны джынсьыс не унджык, мыйта индӧма.
Тайӧ висьталӧмыс эз успокоит Гертрудаӧс.
Кутшӧм сылы делӧ, мыйта пӧлучайтӧны рытыввыв зонаясын, сылы кӧ колӧ вердны Альфредсӧ тані, Дорнауын!
А Ренике ропкис пыр частӧджык.
— Ме забойын уджала, — шуаліс сійӧ. — Меным вын колӧ.
— Магистрат сідзи шуӧма, — висьтавліс Гертруда вузасьысьяслысь кывъяссӧ, и та бӧрын верӧсыс пырджык ланьтліс.
Код тӧдас, мый дыра эськӧ мучитчис Гертруда, Фридрих Линде магазин дорӧ кӧ ӧтчыд эз лок югыдруд плаща ыджыд тушаа морт.
Сійӧ сулалыштіс мыйкӧ дыра ӧдзӧс дорас, кывзыштіс, мый йылысь сёрнитӧны нывбабаяс, сэсся сувтіс ӧчередьӧ, а кор воис сыӧдз, тыдовтчис, мый сійӧ вунӧдӧма карточкаяссӧ.
Нывбабаяс сералыштісны.
Плаща морт кежис бокӧ, но мыйлакӧ эз мун.
Сыысь на унджык: магазин дорас сійӧ оліс быдса час.
Медбӧрын сійӧ сувтӧдіс Гертруда Реникеӧс, коді буретш тайӧ здукас вӧлі петӧ магазинысь, висьтасис Макс Дальговӧн да корис сійӧс недыр сёрнитыштны сыкӧд.
Найӧ пуксисны скверикас скамейка вылӧ.
Макс Дальгов кужис сёрнитны йӧзкӧд.
Эз ӧд прӧста сы ордӧ частӧ волывлыны ёртъясыс, медым сьӧлӧмсянь сыкӧд сёрнитыштны, висьтавны ассьыныс думъяссӧ.
Мукӧддырйиыс тайӧ вӧліны весиг зэв этша сёрниа, скрытнӧй йӧз.
Но Гертруда Ренике эз вӧв ни сёрнитӧм, ни скрытнӧй мортӧн.
Сійӧ пыр жӧ казяліс, мый югыд плаща тайӧ ыджыд мортыс сьӧлӧмсяньыс сочувствуйтӧ сылы, да висьталіс ассьыс став недовольствуйтчӧмсӧ.
Сійӧ, мый Макс кывліс ӧчередьысь, ӧні сылы лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Тані жӧ, скамейка вылас, Гертруда разӧдіс используйттӧм талонъяса колян тӧлысся став карточкаяссӧ.
Сійӧ ставсӧ стӧча арталӧма да висьталіс, кымын ӧбед да ужин сылӧн пропадитіс, висьталіс сы йылысь, кыдзи сы вылӧ шуасьӧ верӧсыс, кӧть эськӧ сійӧ — енмыс аддзӧ — зільӧ вӧчны сылы ставсӧ, мый вермӧ.
Дженьыда кӧ шуны, Макс син водзын воссис зэв кужӧмӧн котыртӧм гусясьӧмлӧн картина, и тайӧ гусясьӧмыс, став сертиыс, нуӧдсис зэв паськыд масштабъясӧн.
Кымын водзӧ Макс кывзіс Гертрудалысь, сымын сылӧн мича чужӧмыс лои пыр зумышджык.
Гертруда весиг повзис, кор сійӧ аддзис увлань лэдзӧм синлапъяс увсьыс скӧр синъяссӧ.
Гертруда падмис да тэрмасигтырйи помаліс ассьыс висьталӧмсӧ.
— Ме кора тіянлысь сетны меным используйттӧм талонъяса тайӧ карточкаяссӧ, — шуис Дальгов.
— Ті чайтанныд на вылӧ мыйкӧ пӧлучитны?
— Ог, тайӧ, пӧжалуй, и меным оз удайтчы.
Но ме тіянлы найӧс некымын лун мысти бӧр сета.
Тані ӧд индӧма тіянлысь адрестӧ.
Гертруда падъяліс.
Корӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Дерт, важ талонъяс вылӧ всё равно нинӧм оз сетны, но сідзкӧ мыйла найӧ ковмисны тайӧ зэв шань мортыслы?
— А коді нӧ ті сэтшӧмыс?
Ме мыйкӧ сразусӧ эг велав.
— Ме СЕПГ-лӧн городскӧй комитетса председатель, — и сійӧ бара висьталіс ассьыс нимсӧ.
— Мыйла нӧ тіянлы талонъясыс?
Босьтӧй найӧс асланыд гӧтырлысь.
Али, гашкӧ, ті, кыдзи начальство, карточкаяс кузяыс пӧлучайтанныд ставсӧ?
— Пола, мый тайӧ сідзи и эм.
Кодсюрӧлы сетӧны нормасӧ ставнас, а мукӧдъяслысь нӧрӧвитӧны мырддьыны медся коланасӧ.
Гусявлӧны рабочӧйяслысь да ещӧ ыстысьӧны магистрат да комендатура вылӧ.
А ӧд лавочникъяслы сетӧны прӧдуктаяссӧ ставныслы вылӧ.
Гертрудалӧн лои тыр дӧверие сыкӧд сёрнитысь морт дінас, но век жӧ корис сылысь бумага лист да карточкаяссӧ сеттӧдз гижаліс став кольӧм талонъяссӧ.
Макс аттьӧаліс сійӧс да прӧщайтчис.
Гертруда чеччис жӧ скамейка вылысь да дивуйтчигтырйи, неуна беспокоитчӧмӧн, мӧдӧдчис гортас.
А Макс Дальгов шахтёрскӧй посёлоксянь веськыда мӧдӧдчис магистратӧ.
Сійӧ пырис бургомистр кабинетӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый Михаэлис тшӧктіс сы ордын пукалысь сотрудниклы пыравны сы ордӧ часджын мысти да повзьӧмпырысь кутіс видзӧдны Макс вылӧ.
— Тэ тӧдан, мый ми тэкӧд преступникъяс, Лекс? — заводитіс Дальгов.
— Ог, ог тӧд, — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Михаэлис.
— Висьтав, пӧжалуйста, Матильдаыд исправнӧя пӧлучайтӧ магазинъясысь прӧдуктаяссӧ?
— Дерт жӧ.
— Но да, бургомистрлысь гӧтырсӧ некод оз лысьт ылӧдны!
А тэ тӧдан, кыдзи лавочникъяс ылӧдлӧны рабочӧйясӧс?
Нинӧм тэ он тӧд, Лекс!
Ме и ачым та йылысь сӧмын омӧлика дӧгадывайтчылі, кытчӧдз талун эг сулышт ӧчередьын Фридрих Линде магазин дорын.
И гӧгӧрвои, мый миян тӧргӧвечьяс, магистратлӧн да комендатуралӧн индӧдъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, яндысьтӧг грабитӧны карса олысьясӧс.
Гӧгӧрвоан?
— Оз вермы лоны, — эскытӧма шуис Лекс. — Ӧд тайӧ солиднӧй тӧргӧвӧй фирма.
— Сідзкӧ вот, тэнад солиднӧй фирмаясыд гусявлӧны прӧдуктаяс, быттьӧ найӧс некод и мыждыны оз вермы.
А тайӧ миян мыж.
Тані ми тэкӧд прӧзевайтім, и не кӧ полковник Чайка, код тӧдӧ, мый дыра на эськӧ кыссисны тайӧ безобразиеясыс.
Ӧд тайӧ сійӧ меным казьтыштіс личнӧ прӧверитны, кыдзи нуӧдсьӧ рабочӧйясӧс снабжайтӧм.
«А то, шуӧ, ошйысянныд, мый тіян ставыс лючки-ладнӧ...» Ӧти кывйӧн кӧ, колӧ примитны решительнӧй мераяс.
Михаэлис корис полицияса начальникӧс.
Сійӧ локтіс пыр жӧ.
Сылӧн тон сертиыс, выправка сертиыс, весиг сы серти, кыдзи пукаліс сы вылын мундирыс, вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ вочасӧн велалӧ аслас беспокойнӧй должностьӧ.
— Тані и ме мыжа, — майшасьӧмӧн шуис полицияса начальник. — Висьтавлісны меным мыйкӧ та йылысь, но веськыд уликаясыс эз вӧвны, ставыс подулавсьыліс подозрениеяс вылын.
Найӧ воштісны быдса лун сы вылӧ, медым эрдӧдны кужӧмӧн котыртӧм жульничайтӧмсӧ.
Став сертиыс тыдаліс, мый став лавочникъяс действуйтӧны сёрнитчӧмӧн да оз нин думайтны конкурируйтӧм йылысь.
Недель мысти, кор полицияса начальник вайис Михаэлислы расследуйтӧмлысь став результатъяссӧ, найӧ бара встретитчисны.
Тыдовтчис, мый ӧткымын магазинъясын тӧргуйтісны ньӧти ылӧдчытӧг, но мукӧд тӧргӧвечьяс асланыс яндысьтӧмлуннас весиг панйӧмаӧсь папаша Линдеӧс.
— Ӧні позьӧ и комендатураӧ, — шуис Макс Дальгов.
— Ок, и яндзим меным сэтчӧ муннысӧ! — шуис Лекс Михаэлис, а ачыс чеччис нин стул вывсьыс да босьтіс шляпасӧ. — Сэтшӧм чувство, быттьӧ ме абу бургомистр, а быдторлы веритысь кага.
— Нинӧм, ставнымлы миянлы бур урок, — воча нурбыльтіс Дальгов.
Налӧн зумыштчӧм чужӧмъяс серти полковник пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ локтӧмаӧсь омӧль юӧръясӧн.
— Кывза тіянӧс, ёртъяс, — шуис сійӧ накӧд здоровайтчиг; ачыс видзӧдіс зэв ыджыд папка вылӧ, кодӧс Михаэлис кутіс киняулас.
Михаэлис пуктіс папкасӧ пызан вылӧ, и полковник первой страница вывсьыс лыддис: «Дорнау карса рабочӧй снабжение системаын гусясьӧм йылысь делӧ».
«Оформитны нин удитӧмаӧсь», — думыштіс полковник, но нинӧм эз шу, сӧмын юалана видзӧдліс Дальгов вылӧ.
— Ті вӧлӧмныд правӧсь, — шуис Макс. — Ӧні бургомистр доложитас.
Лекс Михаэлис висьталіс став историясӧ.
Висьталігас сійӧ ньӧжйӧник листаліс делӧыслысь страницаяссӧ, ӧти бӧрся мӧдӧс перъяліс найӧс папкасьыс.
Мукӧддырйи полковник корліс сетны сылы сійӧ либӧ мӧд страница, недыр лыддьыліс ӧкуратнӧя гижӧм строчкаяссӧ да мыйкӧ гижаліс аслыс блокнотас.
— Со миян заключение, — шуис полицияса начальник, кор Лекс Михаэлис помаліс ассьыс докладсӧ, да нюжӧдіс полковниклы бумага.
Полковник лыддис приказлысь проект некымын тӧргӧвечьясӧс да спекулянтъясӧс арестуйтӧм йылысь да судӧ найӧс сетӧм йылысь.
Мыйкӧ дыра кабинетын вӧлі чӧв-лӧнь.
Тэрмасьтӧг, внимательнӧя тӧдмасис полковник Чайка сылы сетӧм списокӧн.
Фрау Линде сулаліс сэні первой местаын.
Неуна улынджык тыдаліс овыс Штельмахерлӧн: сійӧ отсасьӧма фрау Линделы инавны гусявлӧм прӧдуктаяссӧ.
Старик Линделӧн овыс вӧлі жӧ списокас.
— Талун жӧ, — шуис, медбӧрын, комендант, — тайӧ гусясьӧм йывсьыс нинӧм казьтывтӧг висьталӧй магазинъяслӧн став кӧзяевалы сы йылысь, мый карса рабочӧй снабжениеын аддзӧма гырысь тырмытӧмторъяс.
Чорыда найӧс ставнысӧ ӧлӧдӧй, но сэсся нинӧм энӧ вӧчӧй.
Найӧ повзясны да матыса кад кежлӧ гусясьӧмысь дугдыласны.
А сэсся кутас тыдавны.
— Но ӧд тані явӧ преступление! — горӧдіс полицияса начальник. — Найӧс колӧ арестуйтны, судитны!..
— Да, дерт, колӧ, — сӧгласитчис полковник. — И тіянлы тайӧс ковмас вӧчны.
Но не ӧні, а неуна сёрӧнджык.
Полковник казяліс налысь шӧйӧвошӧмсӧ да содтіс:
— Аддзанныд-ӧ, ӧні кӧ ми найӧс арестуйтам, то орӧдам бура ыджыд организациялысь сӧмын юкӧнсӧ.
А миян эмӧсь сведениеяс, мый тайӧ йӧзыс занимайтчӧны оз сӧмын гусясьӧмӧн да спекуляцияӧн, но и мыйсюрӧӧн серьёзнӧйджыкторйӧн.
Ми кӧсъям кутіны став компаниясӧ ӧтпырйӧ да обезвредитны не сӧмын исполнительяссӧ, но и вдохновительяссӧ, кадъяс ӧні абуӧсь Дорнауын.
Сідзкӧ ковмас неуна виччысьыштны.
Сійӧ чеччис пызан сайысь да прӧйдитчис кабинетӧдыс.
— А ещӧ ме кӧсйи тіянлы висьтавны, — водзӧ нуӧдіс Чайка, — мый настӧящӧй руководительясӧн ті лоанныд сӧмын сэки, быд лун кӧ, быд час кӧ кутанныд думайтны сы йылысь, кыдзи олӧ рабочӧй, кыдзи олӧ прӧстӧй морт миян карын.
Мӧдногӧн нинӧм тіян оз артмы.
— Ми вермам сӧмын висьтавны тіянлы аттьӧ тайӧ уроксьыс, — вочавидзис Михаэлис, и гӧлӧсыс сылӧн вӧлі эз зэв долыд.
Полковник нюммуніс:
— Мыйла нӧ тайӧ сэтшӧм шог чужӧмъясыс?
Руководительлӧн медся важнӧй качество — не вӧчны ӧшибкаяс, а найӧ кӧ век жӧ лоины нин — разберитчыны наын да исправитны.
Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Некымын лун мысти Гертруда Ренике бӧр пӧлучитіс ассьыс колян тӧлысся талонъяссӧ.
Кажитчис эськӧ, мый тайӧ каднас карас нинӧм эз ло, но, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ волшебнӧй беддьӧн ӧвтыштӧм серти, магазинъясын пондісны сетавны ставсӧ, мый индалӧма карточкаясын.
— Со аддзан, — шулывліс Альфред Ренике, тарелка весьтӧ копыртчӧмӧн, — ме жӧ висьтавлі тэныд, мый ставыс ладмас.
Тэ, кӧнкӧ, водзджыксӧ прӧстӧ дышӧдчин сулалыштны ӧчередьын.
Гертруда воча сӧмын ышлолаліс.
Сылы кӧ мукӧддырйи и дум вылас усьлывліс Дальговкӧд сёрниыс, то сійӧ и думыштнысӧ эз кужлы, мый именнӧ скверикын тайӧ сёрни вӧснаыс ӧні бурмис олӧмыс Дорнау карса уна олысьяслӧн.
abu
Нелямын квайтӧд глава
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаса став муясын да провинцияясын тшынасисны нин заводскӧй трубаяс.
Быд лун газетаясын гижисны выль заводъяс, фабрикаяс, шахтаяс лэдзӧм йылысь.
Ӧні промышленность уджаліс эз война вылӧ, а немецкӧй народлысь нуждаяссӧ могмӧдӧм вылӧ.
Но унджык предприятиеясыс формальнӧсӧ век на принадлежитісны гырысь концернъяслы, кодъяслӧн збыль кӧзяеваяснас вӧліны нацистскӧй заправилӧяс.
Со мый вӧсна ландтагъяс оккупационнӧй властьяскӧд ӧтсӧгласӧн гырысь промышленнӧй предприятиеяслысь судьбасӧ решитӧм могысь шуисны нуӧдны специальнӧй референдум.
Немецъяслы вӧлі сетӧма право ӧтветитны вопрос вылӧ, колӧ оз военнӧй преступникъяслысь собственностьсӧ сетны народнӧй владениеӧ.
Заводъяс, кодъяс вӧлі принадлежитӧны асьнысӧ нинӧмӧн няйтӧсьттӧм йӧзлы, кольліны налы аслыныс.
Референдум должен вӧлі решитны судьбасӧ Дорнау карса сэтшӧм предприятиеяслысь, кыдзи «Сода-верке», авторемонтнӧй завод «Мерседес», шахта «Асъя кыа», да ӧткымын мукӧдъяслысь.
Тыр арлыда став мужчинаясӧс да нывбабаясӧс чукӧстӧма вӧлі участвуйтны гуся гӧлӧсуйтӧмын.
Став населениелы вӧзйыссьӧ вӧлі свободнӧя петкӧдлыны ассьыс волясӧ.
Быд бюллетеньӧ вӧлі гижӧма сӧмын кык кыв: «Да» и «Оз», тайӧ и вӧліны ӧтветъяс юалӧм вылӧ, сетны али не сетны заводъяссӧ немецкӧй народ киӧ.
Референдум кежлӧ лӧсьӧдчисны ставныс.
Газетаяс, кодъяс петісны оккупациялӧн рытыввыв зонаясын да Берлинлӧн рытыввыв секторъясын английскӧй да американскӧй лицензияяс серти, кыпӧдісны зэв ыджыд шум.
Найӧ зілисны повзьӧдны населениесӧ, заводитлісны весиг объявитны будущӧй референдумсӧ незаконнӧйӧн, медбӧрын, прӧстӧ чуксалісны немецъясӧс ӧтветитны вопрос вылас отрицательнӧя.
А тайӧ шум дырйиыс сійӧ жӧ англичана да американецъяс тэрмасьӧмӧн петкӧдісны Рурскӧй областьысь заводъяс, кодъяслӧн эз вӧв некутшӧм военнӧй тӧдчанлун, но водзӧвылӧ вермисны лоны налӧн конкурентъясӧн.
Татшӧм предприятиеяссӧ кӧ петкӧдны мый вӧсна кӧ эз удайтчыв, то найӧ донтӧм-донысь ньӧбавлісны акцияяслысь контрольнӧй пакетъяссӧ да татшӧм ногӧн подчиняйтлісны зэв гырысь немецкӧй фирмаяс английскӧй контрольлы.
Германия ставнас вӧлі шызьӧма.
Локтан референдум йылысь сёрнитісны быдлаын.
Здук кежлӧ эз ланьтлы радио.
Быдлаын мунісны митингъяс.
Медбӧрын воис дыр виччысян лун.
Полковник Чайка тшӧктіс лӧсьӧдны! карын став условиеяс, медым референдум ын вермисны участвуйтны карса став олысьясыс.
Нинӧм не должен вӧлі мешайтны населениелы свободнӧя висьтавны ассьыс волясӧ.
Сӧветскӧй военнослужащӧйяслы вӧлі весиг запретитӧма пыравны сійӧ помещениеясӧ, кӧні муніс гӧлӧсуйтӧм.
Участокъяс вылын порядок бӧрся видзӧдісны асьныс немецъяс — став демократическӧй партияясысь представительяс.
Но Люба Соколова век жӧ корис полковниклысь разрешение ветлыны кутшӧмкӧ ӧти гӧлӧсуйтан пунктӧ.
Луншӧр гӧгӧр сійӧ петіс ывлаӧ.
Дорнау вӧлі праздник лунӧ кодь гажа.
Водз асывсянь карса олысьяс мӧдӧдчисны урнаяс дорӧ.
Найӧ мунісны уличаясті тэрмасьтӧг, лабутнӧя, пӧжалуй, весиг торжественнӧя.
Тайӧ воскресеньеыс налы лои знаменательнӧй лунӧн.
Зэв гырысь «Да»-яс цветнӧй плакатъяс вылын, кодъясӧс лэдзис СЕПГ-лӧн городскӧй организация, вӧчисны карсӧ быттьӧ вӧччӧмаӧн.
Учреждениеяслысь зданиеяссӧ вӧлі мичмӧдӧма лозунгъясӧн, уна керкаяс вылын дӧлалісны флагъяс.
Люба восьтіс ӧдзӧссӧ ыджыд, ёна югдӧдӧм залӧ, кӧні ӧтарладорас пукаліс комиссия, мӧдарладорас вӧліны кабинаяс.
Люба сулаліс ылын пельӧсын, мед сійӧ ёнасӧ эз синмӧ шыбитчы, да видзӧдіс, кыдзи йӧз локталісны пызанъяс дорӧ, босьталісны бюллетеньяс, здук кежлӧ пыравлісны кабинаясӧ да бара тыдовтчылісны урнаяс дорын.
Со эсійӧ кыкыс — тыдалӧ, рабочӧйяс.
Найӧ шутитігтырйи матыстчисны пызан дорӧ, долыда видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
На бӧрся локтіс топӧдӧм скӧр вомдоръяса кутшӧмкӧ старик.
Сэсся тыдовтчис мичаа пасьтасьӧм увереннӧй господин, коді аслас став виднас петкӧдліс солидность да независимость.
Сэсся локтіс быдса семья: бать, мам да кык пи — тожӧ, тыдалӧ, рабочӧйяс.
Налӧн чужӧм вылысь позьӧ вӧлі лыддьыны волнуйтчӧм да гордитчӧм.
На бӧрся локтісны еджыд чепчикъяса манашкаяс.
Налӧн чужӧмъясыс нинӧм эз петкӧдлыны рамлун кындзи.
Залӧ пырис писатель Болер.
Сійӧ мыйкӧ дыра сулалыштіс ӧдзӧс дорын, кывзыштіс сёрнияссӧ, сэсся матыстчис пызан дорӧ, код сайын пукаліс комиссия, но друг бергӧдчис да кӧсйис нин петны ывлаӧ, кыдзи ӧдзӧс дорын тыдовтчис Эдит Гартман.
Ӧні муннысӧ эз нин вӧв лӧсьыд, и Болер вӧчис вид, мый сійӧ сӧмын на гӧлӧсуйтіс.
Сійӧ здоровайтчис актрисакӧд да нюмъялігтырйи юаліс:
— И ті локтінныд выполнитны ассьыныд гражданскӧй долгтӧ?
— Да, — вочавидзис Эдит.
Тайӧ лунъясас Эдит пыр частӧджык думайтіс Германиялӧн будущӧй йылысь.
Мый лоӧ, кор рабочӧйяс босьтасны асланыс киӧ крупнӧй промышленностьӧн веськӧдлӧмсӧ, сідз жӧ кыдзи крестьяна ӧні распоряжайтчӧны нин муӧн?
Ӧд тайӧ жӧ социализмӧ туй!
Тӧрыт сійӧ паныдасис Дальговкӧд да лои зэв рад, мый сюри позянлун сетны сылы тайӧ вопроссӧ.
— Со мыйын делӧыс, Эдит, — серьёзнӧя вочавидзис Дальгов, — ӧні сёрниыс мунӧ сӧмын страналӧн хозяйственнӧй да политическӧй олӧмӧн веськӧдлӧмӧ народнӧй массаясӧс паськыда кыскӧм йылысь.
Ставсӧ тайӧс абу сэтшӧм кокни нуӧдны миян Германияын, коді висис фашизмӧн.
Миянлы ставнымлы, и тэныд сы лыдын, уна на ковмас уджавны сійӧ кадӧдз, кор ми лӧсьӧдам ас ордын настӧящӧй демократия.
Но делӧыс мунӧ сылань.
Коркӧ ми та йылысь сёрнитыштам на тэкӧд, а ӧні, прӧстит, меным некор, — ачыд тӧдан, аски гӧлӧсуйтӧм.
Талун, кор аддзис Болерӧс, Эдитлы пыр жӧ дум вылас уси, кыдзи Болер ӧткажитчис сетны сылы сӧвет, решитіс нинӧм йылысь не юасьны.
Найӧ сӧмын шуисны ӧта-мӧдыслы кыв-мӧд.
— А кыдзи тіян мунӧ театрад уджыд? — друг юаліс Болер.
— Аттьӧ!
Кажитчӧ, ставыс мунӧ бура.
— Рад тайӧс кывны! — шуис писатель. — Но должен век жӧ казьтыштны, мый неважӧн на ми тіянкӧд свет вылас медся ёна донъявлім свобода, торъя нин кор тайӧ инмыліс миян призвание дінӧ.
Меным кажитчӧ, мый ті тайӧ принципсӧ торкинныд.
Ӧні ті онӧ нин вӧчӧй сійӧс, мый кӧсъянныд, а сійӧс, мый тіянлы шуасны.
Эдит шпыньмуніс:
— Ӧнӧдз тайӧс ме эг казявлы.
Ме ӧні вӧча именнӧ сійӧс, мыйӧ менӧ кыскӧ, и тайӧ совпадайтӧ, ті гӧгӧрвоанныд, совпадайтӧ сыкӧд, мый меным сӧветуйтӧны менам другъяс.
Болер лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Да, Германия помнитӧ тіянӧс мӧдӧн, — кӧритана шуис сійӧ.
Тайӧ здукас помещениеӧ котӧрӧн пырис ыджыд тушаа, гасконскӧй берета, коскас ӧшӧдӧм фотоаппарата том морт.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ кӧсйӧ ставсӧ аддзыны да ставсӧ фотографируйтны; сійӧ чепӧсйис пызан дорӧ, рекомендуйтчис «Телеграф» берлинскӧй газетаса корреспондентӧн да веськыда уськӧдчис сы син улӧ веськалӧм йӧз вылӧ.
Некод весиг эз удит шуны ӧти кыв, кыдзи сійӧ ставнысӧ нин фотографируйтіс.
Сэсся, друг, быттьӧ пон, коді казяліс пӧткаӧс, кынмис места вылас, Эдит вылӧ да Болер вылӧ видзӧдіг, и друг уськӧдчис на дінӧ.
— Ті Эдит Гартман?
Ті писатель Болер? — горӧдіс сійӧ аппаратсӧ на вылӧ веськӧдігмоз. — Ӧти здук!
Ӧти здук!
Зэв бур, зэв бур!..
Ыджыд аттьӧ тіянлы!
И сійӧс быттьӧ тӧлӧн нӧбӧдіс залсьыс.
abu
— Неприятнӧй тип, — шуис Эдит.
Сійӧ мӧдӧдчис нин пызан дорӧ, медым босьтны бюллетень, кор корреспондент бара лэбыштіс-пырис помещениеӧ.
— Дерт, ті шуанныд «оз»?
— уськӧдчис сійӧ Эдит дінӧ.
— Гӧлӧсуйтӧмыс гуся, — казьтыштіс сылы Болер.
— Извинитӧй, извинитӧй!
Меным зэв окота фотографируйтны тіянӧс урна дорын.
Эдит нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ босьтіс бюллетень да пырис кабинаӧ.
Корреспондент шӧйтіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, виччысис актрисаӧс.
Люба видзӧдіс тайӧ сцена вылас да сьӧлӧмсяньыс сераліс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый думыштіс Эдит.
Кабинаӧ некод оз имеит право пырны.
Сэні позьӧ овны, мыйта окота.
А корреспондент вылӧ жаль вӧлі видзӧднысӧ.
Сійӧ быд здукӧ видзӧдлывліс часі вылас, — сійӧ вӧлі сёрмӧ поездӧ.
Медбӧрын корреспондентлӧн эз тырмы терпениеыс, медбӧръяысь видзӧдліс часі вылас да котӧрӧн чепӧсйис помещениеысь.
Сӧмын ӧні Эдит Гартман нюмъялігтырйи петіс кабинаысь.
Сійӧ лэдзис ассьыс бюллетеньсӧ да Болеркӧд ӧтлаын петіс залысь.
Тайӧ рытас писательлӧн настроениеыс вежласис.
Сійӧ то сераліс, кор сылы дум вылас усьлі корреспондентлӧн шӧйӧвошӧм чужӧмыс, то зумыштчывліс, Эдиткӧд сёрнисӧ думсьыс казьтылігӧн.
А сэтчӧ ещӧ Дальгов талун эз лок.
Но Макс Дальгов некыдз эз вермы локны.
Сійӧ вӧлі занят гӧлӧсъяс лыддьӧмӧн, а комиссияяс уджалісны войбыд.
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаса население единодушнӧя висьталіс ассьыс стремлениеяссӧ.
Референдумын участвуйтысь ёна унджык немецыс шуисны «да» — и концернъяслӧн да военнӧй преступникъяслӧн став заводъяс вуджисны немецкӧй народлӧн собственностьӧ.
Некымын лун мысти берлинскӧй «Телеграфын» петіс Эдит Гартманлӧн фотографияыс.
Сійӧ сулаліс Болеркӧд орччӧн.
Фотография улас гырысь букваясӧн вӧлі печатайтӧма:
«Найӧ чорыда шуӧны: «Оз».
Макс Дальгов петкӧдліс газетасӧ Эдитлы.
— Макс, петкӧдлы тайӧс пӧрысь Болерлы, — корис сійӧ, — мед убедитчас, кутшӧм правдивӧй налӧн прессаыс.
Дальгов радпырысь пасйис аслыс «налӧн» кывсӧ да ставсӧ висьталіс писательлы.
— Быд газетаын эмӧсь подлецъяс, но тайӧ исключение, а абу правилӧ, — упрямӧя долис старик. — Да, да, любӧй редакцияын вермас сюрны ӧти жулик, весиг газетаыс кӧ петӧ английскӧй либӧ американскӧй лицензия серти.
Макс Дальгов гӧгӧрвоис, мый Болерӧс тадзи он убедит, да та вылын сёрниыс помасис.
Нелямын сизимӧд глава
abu
Болер гижис ассьыс книгасӧ ыджыд кыпыдлунӧн да окотапырысь.
Видзчысьӧмӧн, тэрмасьтӧг, быттьӧ пожналіс зарни сора лыа, бӧрйис сійӧ материалсӧ.
Книгасӧ сійӧ гижис вывті гусьӧн ставсьыс.
Старик ӧткажитчис весиг пишущӧй машинкаысь, сійӧ гижис кипомысь: машинкалӧн тотшкӧдӧмыс вермис сійӧс выдайтны.
Медся ёна Болер поліс петкӧдлыны тайӧ книгаас Германияын событиеяс дінӧ ассьыс отношениесӧ.
Сӧмын фактъяс!
Прӧверитӧм фактъяс, полнӧй объективность, кокни, гӧгӧрвоана кыв — со мый сійӧ зілис шедӧдны.
Сійӧ уджаліс быдса лунъясӧн, а рытъяснас час-мӧд коллявліс Дальговкӧд.
Найӧ сёрнитісны, частӧджык вензисны, мукӧддырйи ворсісны шахматӧн.
Старик зэв ёна радейтліс татшӧм встречаяссӧ.
Сэтчӧ жӧ Дальгов век вӧлі тӧдӧ став выльторъяссӧ да сыкӧд эз вӧв гажтӧм.
Интереснӧй фактъяс корсьӧм могысь Болер ӧні частӧ ветлывліс заводъясӧ, учреждениеясӧ, весиг матігӧгӧрса сиктъясӧ.
Быд лун сійӧ лыддис став местнӧй да берлинскӧй газетаяс, горша кывзіс радио да внимательнӧя видзӧдіс сы бӧрся, мый вӧчсьӧ мирас.
А свет вылас и збыльысь вӧчсис уна быдсяма вӧвлытӧмторйыс.
Тайӧ вӧлі кад, кор тырмымӧн бура нин тыдовтчисны Великобританиялӧн да Соединённӧй Штатъяслӧн збыль кӧсйӧмъясыс.
Черчилльлӧн Фултонса речыс важӧн нин лои империалистическӧй хищникъяслы программаӧн.
Пыр ёнджыка кутіс тыдавны, мый англичана да американецъяс оз и думайтны пӧртны олӧмӧ Потсдамскӧй соглашение, кӧть и быдлаын горзӧны сійӧс торкавны позьтӧм йылысь.
Берлин, стӧчджыка — сылӧн рытыввыв секторъясыс, лои центрӧн, кысянь веськӧдлісны оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын подрывнӧй удж нуӧдӧмӧн.
Американецъяс босьтісны асланыс киясӧ Германиялысь арсеналсӧ — Рурскӧй бассейн, коді должен вӧлі, Потсдамскӧй декларация серти, управляйтсьыны став нёльнан державаӧн.
Рытыввыв зонаясын демилитаризация, збыльысьсӧ, дугдіс дзикӧдз: военнӧй заводъяссӧ не сӧмын эз жуглыны, но, мӧдарӧ, вайисны сэтчӧ выль оборудование.
Нюрнбергын суд вӧчис приговор фашистскӧй главарьяс делӧ кузя.
Но эз на удитны американецъяс вундавны ӧшӧдӧмаясыслысь гезъяссӧ сувениръяс вылӧ, кыдзи подсудимӧйяс пӧвстысь ӧти, кодлы вӧчисны милӧсть да кодӧс колисны ловйӧн, тюрьмаас нин заводитіс лӧсьӧдны рытыввыв зонаяслы сепаратнӧй финансӧвӧй реформалысь проект.
Немецкӧй народлы медся важнӧйтор йылысь — Германиялӧн единство йылысь, кодлысь ловъя телӧсӧ вӧлі прӧстӧ косявлӧма, — сэні зілисны сёрнитны кыдз позьӧ этшаджык.
А экономикаыс страналӧн, кодӧс вӧлі торйӧдлӧма кусӧкъяс вылӧ, рытыввыв районъясын пыр киссис, уджтӧмалӧм ӧтарӧ содіс...
Тайӧ ставтор йывсьыс пӧрысь писатель тӧдіс бура, и век жӧ кӧнкӧ пыдын сьӧлӧм пытшкас эз на быр рытыввыв державаяслӧн демократизмӧ веритӧм, единӧй Германия наӧн лӧсьӧдны кӧсйӧмӧ веритӧм...
Гашкӧ, именнӧ американецъяслы да англичаналы и кӧсйис висьтавны Болер оккупациялӧн сӧветскӧй зона йылысь?
Гашкӧ, книгаыс гижсис именнӧ татшӧм адресӧн?
Писатель и ачыс эськӧ эз вермы ӧтветитны татшӧм вопрос вылас.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ кӧсйис висьтавны правда — сӧмын ӧти правда.
Сы вӧсна и зілис сійӧ бурджыка тӧдмавны выль олӧмсӧ, сы вӧсна и вырабатывайтіс сійӧ ас пытшкас тыр объективность.
Сійӧ ачыс эз казяв, кыдзи сылӧн уджыс петіс первойсӧ ас водзас сувтӧдлӧм мог пределъяс сайӧ.
Книгаын кыліс мирӧ, вдохновеннӧй, созидательнӧй уджӧ чуксалӧм.
Болер и войдӧр проклинайтліс войнасӧ сылӧн ужасъясӧн да вирӧн, но сӧмын ӧні сылӧн перӧ улысь бумага вылӧ виччысьтӧг петісны обличайтана кывъяс выль война лӧсьӧдысь йӧзлы паныд.
Пӧраясӧн сійӧ чувствуйтіс, быттьӧ сулалӧ зэв джуджыд вышка вылын да сӧмын вылісяньыс видзӧдӧ сы гӧгӧр бушуйтысь страстьяс вылӧ.
Мукӧддырйи, дерт, бокысянь видзӧдӧмыс эз вӧв зэв лӧсьыд, и писательлы аслыс окота вӧлі участвуйтны тышас, но сійӧ зілис пӧдтыны ас пытшсьыс татшӧм кӧсйӧмсӧ.
Воскресеньеясӧ старик босьтчыліс лыддьыны сійӧс, мый гижис.
Книгаыс сылы воис сьӧлӧм вылас.
— Сёрнитны кӧ сӧветскӧй зонаын олӧм йылысь, то ме гижа и омӧль йывсьыс и бур йывсьыс, но сӧмын правдасӧ, — радейтліс шулыны аслыс Болер. — Татшӧм менам девиз.
Но буретш тайӧ девизыс и тшӧктіс сійӧс мыйкӧ дыра мысти думыштчыны сы вылын, мый быть колӧ вӧчны аслас рукописьӧ гырысь исправлениеяс.
Честнӧй Болер аддзис, мый воддза гижӧдсьыс унатор ӧні ковмас либӧ вежны, либӧ дзикӧдз шыбитны.
Например, ӧти главаын сійӧ гижис сы йылысь, мый богадельняын дугдісны вердны йӧзӧс, мый пӧрысьяслы да инвалидъяслы лоӧ ветлӧдлыны корны.
Ставыс тайӧ вӧлі збыль.
Но сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз богадельняӧн эз кут интересуйтчыны магистрат.
Сэки пыр жӧ сюрины средствояс да позянлунъяс отсавны старикъяслы.
Тайӧ историясӧ, торъя нин сылысь первой юкӧнсӧ, писатель вӧлі гижӧма зэв подробнӧя да выразительнӧя.
И вот ковмис главасӧ ставнас шыбитны.
Вӧлӧмкӧ, тырмымӧн вӧлі Михаэлислы шуны некымын кыв, медым ставыс сувтіс аслас местаӧ.
Сідзкӧ, Дорнаулы тайӧ абу нин сэтшӧм типичнӧ?
Да и вообщӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый кымын бурджыка тӧдмасисны карса олӧмнас комендатура, магистрат да общественнӧй организацияяс, сы книгалӧн негативнӧй юкӧныс сымын векняммис.
Болер эз кӧсйы ни мичмӧдны, ни няйтӧсьтны сійӧс кытшалысь действительностьсӧ.
Но сійӧ эз вермы и вӧчны сідз, медым Макс Дальгов либӧ кодкӧ мӧд, книгасӧ лыддьӧм бӧрын, шуис: «Ӧні тайӧ абу нин сідз, господин Болер.
Коркӧ татшӧм случайясыс збыльысь вӧвліны, а ӧні нинӧм татшӧмсӧ он нин аддзы».
Сійӧ кутіс казявны, мый сылӧн книгаыс абу сӧмын войналы паныд.
Сійӧ кутіс лоны книгаӧн успехъяс йылысь, кодъясӧс шедӧдіс немецкӧй самоуправление сӧветскӧй оккупационнӧй властькӧд ӧтлаын.
Медся войдӧр успехъяс йылысь...
Артмӧ вӧлі, мый став вежсьӧмъясыс мунӧны немецкӧй народлы пӧльза вылӧ.
Болер думыштчис.
Некымын лун сійӧ эз уджав, сӧмын ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ да кадысь кадӧ выльысь лыддьыліс гижӧм главаяссӧ.
Мый нӧ, став гижӧмторйыс — сӧмын правда, сійӧс гижӧма честнӧй свидетельӧн.
Та вӧсна повны нинӧм.
Мед став мирыс тӧдмалас, мый аддзӧ писатель Болер ӧнія Германияысь.
Век жӧ стариклӧн эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас, кыдзи водзті.
Сійӧ листаліс ассьыс рукописьсӧ, частӧ бӧр гижавліс черкайтӧм фактъяссӧ, сэсся бара черкайтліс.
Сэтшӧм картинаяс, кӧні сійӧ кӧсйыліс петкӧдлыны олӧмыслысь омӧль сторонаяссӧ, сійӧ перӧ улын воштылісны ассьыныс убедительностьсӧ, чусаммылісны да воштылісны тӧдчанлунсӧ.
Татшӧм здукъясас Болерлы кажитчыліс, мый сылӧн писательскӧй видениеыс лоӧ односторонньӧйӧн.
Вӧлі, правда, сэтшӧмтор, мый убеждайтліс старикӧс сыын, мый сійӧ тырвыйӧ объективнӧй.
Тайӧ продовольственнӧй снабжение йылысь глава.
Век на вӧліны карточкаяс.
Нормасӧ йӧзлы сеталісны ӧкуратнӧя, но карточкаяс бырӧдӧмӧдз вӧлі ылын на.
Тані писательлӧн вӧлі позянлун бӧрйыны уна фактъяс, кодъясӧс некыдзи оз вӧлі позь лыддьыны достижениеясӧн.
Но ӧд сійӧ ачыс зэв бура гӧгӧрволіс, кутшӧм сьӧкыдлунъяс сулалісны сӧветскӧй оккупационнӧй властьлӧн самоуправление органъяс водзын населениеӧс снабжайтӧмын!
Сідзкӧ и тані эз вӧв прӧстӧ решитны.
Ӧд коркӧ продовольственнӧй сьӧкыдлунъяссӧ лоӧ венӧма.
Сідзкӧ, вешъяс бокӧ и тайӧ, а кольӧ русскӧйяслӧн зільӧм вӧчны олӧмсӧ нормальнӧйӧн, пӧртны Германияӧс мирнӧй странаӧ, перестроитны сійӧс мирнӧй лад вылӧ.
Унатор колӧ вӧлі думайтны пӧрысь Болерлы, унатор йылысь ковмыліс вензьыны Макс Дальговкӧд.
Быд рыт писатель ёна виччысис соседыслысь локтӧм.
Болерлӧн весиг торксьыліс настроениеыс, кор Дальгов эз пыравлы сы ордӧ.
А ӧні тайӧ лолывліс частӧкодь.
Макс волывліс гортас сёрӧн.
Ӧтчыд рытнас Макс локтіс Болер ордӧ торъя кыпыд настроениеа.
Сылӧн, тыдалӧ, вӧліны кутшӧмкӧ выльторъяс.
Но Болер век зілис петкӧдлыны, мый сылы ставыс веськодь, да ӧні сідзжӧ решитіс нинӧм не юасьны, а виччысьны, кор Макс ачыс висьталас.
Виччысьны эз ков дыр.
Макс Дальгов эз и кӧсйы дзебны ассьыс выльторъяссӧ, торъя нин сы вӧсна, мый найӧ веськыда инмисны Болерлы.
— Мый эськӧ ті шуанныд Сӧветскӧй Союзӧ ветлӧм йылысь? — юаліс сійӧ писательлысь, коді вӧлі перйӧ шахмат кӧрӧбка.
Шахматыс уси Болер киысь.
Ковмис чукӧртны да лыддьыны, став фигураыс-ӧ эм.
Сэк кості старик удитіс успокоитчыны.
— Мыйла сійӧ Сӧветскӧй Союзас?
Пыр кежлӧ?
— Ті жӧ асьныд онӧ думайтӧй сійӧс, мый висьталанныд, — серӧктіс Макс. — Ме юала тіянлысь сы вӧсна, мый сӧветскӧй писательяслӧн Союз приглашайтӧ немецкӧй демократическӧй литераторъясӧс волыны Москваӧ.
Культурбундлӧн отделение выдвинитіс тіянлысь кандидатура.
Берлинын сійӧс поддержитісны.
Болер радпырысь нюммуніс: сідзкӧ, Берлинын сы йылысь абу вунӧдӧмаӧсь.
Но друг сійӧ зумыштчис:
— А коді тіянлы висьталіс, мый ме демократическӧй писатель?
— Неужели ті кӧсъянныд ӧткажитчыны тайӧ нимсьыс?
— Ӧтказывайтчыны, дерт, ог кут, но коді тіянлы сетіс право сідзи менӧ шуны?
Кутшӧм тіян эмӧсь помкаяс?
— Тіян книгаясыд, господин Болер.
— Война бӧрын ме эг гиж ни ӧти кыв.
— Ме кута тӧдвылын тіянлысь воддза творчествонытӧ.
— Сідзи буди.
Но ладнӧ, огӧ кутӧй ӧні вензьыны.
— Сідзкӧ, ті сӧгласенӧсь?
— Тайӧс ме эг шу.
Ті ӧд, кӧнкӧ, кутанныд корны, медым ме бӧрыннас гижи Сӧветскӧй Союз йылысь книга?
— Нинӧм ми тіянсянь огӧ кутӧй корны.
Ми прӧстӧ кӧсъям, медым ті видзӧдлінныд, кыдзи сэні олӧны йӧзыс.
Окота кӧ лоӧ, гижанныд асланыд впечатлениеяс йылысь, оз кӧ ло окота — мед лоӧ тіян ногӧн.
Тіянӧс корӧны, кыдзи гӧстьӧс, и сэсся нинӧм.
— Кывзӧй, господин Дальгов, — матыстчис сы дінӧ старик. — Ті кӧсъянныд перевоспитайтны менӧ?
Сідзкӧ вот, ме водзвыв висьтала тіянлы, мый тайӧ весьшӧрӧ зільӧм, деньга прӧстӧ шыблалӧм.
Мӧдӧдӧй кодӧскӧ мӧдӧс.
— Кодӧскӧ мӧдӧс? — серӧктіс Макс. — Да ӧд мунасны уна писательяс.
— Кодъяс ещӧ?
Дальгов висьталіс овъяссӧ.
Быд ов Болер шуаліс Дальгов бӧрся, быттьӧкӧ сувтӧдаліс тайӧ йӧзсӧ аскӧдыс радӧ.
Ставныс найӧ вӧліны писательяс, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь Германияын асланыс левӧй убеждениеясӧн.
Колӧ оз сылы сӧгласитчыны?
— И месянь оз кутны корны книга?
— Оз, оз кутны.
Дальгов, коді зэв бура гӧгӧрвоис стариклысь мӧвпъяссӧ, заводитіс сувтӧдавны дӧска вылӧ фигураяс, тайӧн кыдз быттьӧ тӧдчӧдіс, мый делӧвӧй сёрни помасис.
Болер босьтчис жӧ шахматӧ.
Друг, партия шӧрас нин, кодӧс старик, кӧть эськӧ дебютсӧ сійӧ и бура ворсіс, век жӧ кутіс ворссьыны, сійӧ юаліс:
— А актёръяс мунӧны жӧ Сӧветскӧй Союзӧ?
— Оз, Эдит Гартман, кӧть и жаль, оз мун, — ходсӧ думайтіг вочавидзис Дальгов. — Сійӧ гӧтӧвитӧ спектакль.
— Ме юалі тіянлысь эг Эдит Гартман йылысь, — друг дӧзмис писатель. — Свет вылас абу этша мукӧд актёръяс!
— Извинитӧй, — шахмат вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг да Болерлӧн тонлы некутшӧм тӧдчанлун сеттӧг вочавидзис Макс. — Меным кажитчис, мый ті юалінныд буретш сы йылысь.
— Эг и думыштлы! — скӧрысь шуис старик.
Макс нинӧм эз шу.
Болер дзикӧдз скӧрмис.
Медся ёна сійӧс дӧзмӧдіс Дальговлӧн дӧгадайтчӧмыс.
Ӧд и збыльысь, кор юаліс артистъяс йылысь, сійӧ кутіс тӧдвылас Эдит Гартманӧс.
Болер кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, медым мынтыны водзӧс Дальговлы, но сідзи сылы нинӧм эз и во юрас.
Вочасӧн сійӧ став думъяссӧ веськӧдіс шахмат вылӧ да воис партиясӧ
Нелямын кӧкъямысӧд глава
abu
Люба Соколовалы кажитчис, мый театрас ставыс вӧчсьӧ ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг, некутшӧм кыпыдлунтӧг.
Мукӧддырйи тайӧ весиг повзьӧдліс сійӧс.
Ставӧн, мыйӧн сӧмын вермис, сійӧ отсаліс том труппалы сувтӧдны выль пьеса, но, кор бурджыка тӧдмасис актёръяскӧд, Люба казяліс, кутшӧм неокотапырысь шыасьӧ магистрат налӧн нуждаяс дінӧ.
Медся уна неприятностьяс вӧчліс труппалы магистратын культурнӧй учреждениеяс отделса руководитель Зигфрид Горн, морт, коді вермис петкӧдны терпениесьыс кӧть кодӧс.
Сы вылӧ весиг норасьнысӧ вӧлі оз позь: сійӧ быдтор кӧсйысьліс, пыр жӧ сетавліс колана распоряжениеяс, но ни ӧти кӧсйысьӧм эз пӧртсьыв олӧмӧ, ни ӧти распоряжение эз ӧддзӧдлы делӧсӧ.
Матысмис премьера лун.
Спектакль вӧлі пӧшти гӧтов, а сценалысь коркӧ жугӧдлӧм механизмъяссӧ сідзи и эз ремонтируйтны.
Труппа пыр на ворсіс кино помещениеын, коді ньӧти эз туй выль постановка сувтӧдӧм вылӧ.
Зигфрид Горн шумитіс, кодӧскӧ видіс, кӧсйысис ӧддзӧдны ремонтсӧ, но ставыс кольлі важногыс.
Люба сӧветуйтчис верӧсыскӧд.
Мӧд лунас Соколов корис Горнӧс ас ордас комендатураӧ да тшӧктіс висьтавны, мыйын делӧыс.
Гашкӧ комендатура вермас отсавны магистратлы?
Зигфрид Горн малыштіс кинас ассьыс сьӧд усторсӧ да подробнӧя ставсӧ висьталіс.
Веритны кӧ сылы, театрыс воссяс регыд, вӧчны коли зэв нин этша.
Некутшӧм отсӧг оз ков.
Соколов внимательнӧя кывзіс, а сэсся друг юаліс:
— Висьталӧй, господин Горн: мыйла сэки, кор лыддисны пьесасӧ первойысь, ті коринныд йӧзӧс, кодъяслӧн театр дінас абу некутшӧм отношение?
Горн кельдӧдіс.
Сійӧ чайтіс, мый сы йылысь важӧн нин ставныс вунӧдісны.
— Найӧ и ӧні лыддьыссьӧны миян карын известнӧй театральнӧй деятельясӧн, — висьталіс Горн, коді зэв бура гӧгӧрвоис, мый тайӧ ӧтветыс зэв тешкодь.
Но Соколов серьёзнӧя кывзіс сійӧс да водзӧ нинӧм сэсся эз юась.
Тайӧ помӧдз шӧйӧвоштіс Горнӧс.
Неужели капитан веритіс?
Тайӧ кӧ сідзи, колӧ действуйтны важ тактика серти.
А гашкӧ, капитан сӧмын петкӧдлӧ вид, мый веритіс?
Сэки колӧ пырысь-пыр вежны тактикасӧ.
И Горн нюммуныштіс, сідз неувереннӧя, медым позис бӧрын шуны, мый сылӧн кывъясыс вӧліны сӧмын шуткаӧн.
Найӧ сёрнитыштісны ещӧ некымын минута.
Горн кӧсйысис помавны ремонтсӧ стӧч урчитӧм срок кежлӧ да любезнӧя нюмъялігтырйи муніс.
Горнлӧн поведениеыс эз во сьӧлӧм вылас Соколовлы.
Сійӧ подозревайтӧмъяссяньыс, коді йитчис пьеса лыддьӧмкӧд, талунъя сёрни дінӧ нюжаліс веськыд визь.
Гашкӧ, ещӧ ӧти вез сюри сылы киас?
Сразу вочавидзны тайӧ вопрос вылас капитан эз вермы.
Колӧ вӧлі чукӧртны фактъяс, а сэсся нин действуйтны.
Но паныдасьны сэсся магистратын культура отделса заведующӧйкӧд Соколовлы эз нин удайтчы.
Зигфрид Горн петіс комендатураысь дзик шемӧсмӧм.
Сійӧ некор эз чайтлы, мый Соколов помнитӧ сійӧ рыт йывсьыс.
Тайӧ кӧ сідзи, Горнлысь кӧ быд поступок гӧгӧрвоӧны да оз вунӧдны, то комендатура, гашкӧ, тӧдӧ нин Зандерлӧн индӧдъяс йылысь?
Колӧ пырысь-пыр пышйыны.
И Зигфрид Горн пышйис.
Кытшола туйясӧд сійӧ писькӧдчис машинаӧн Берлинӧ и сӧмын сэні, американскӧй секторын, кутіс чувствуйтны асьсӧ безопасностьын.
Первой делӧӧн сійӧ кӧсйис йитчыны Зандеркӧд, и тайӧ сылы удайтчис регыд.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый вӧвлӧм штурмбанфюрер олӧ тані оз омӧля.
Керка подъезд дорас сулаліс выль, дона машина.
«Американецъяс, тыдалӧ, мынтӧны бура», — думыштіс Горн.
Здоровайтчӧм пыдди Зандер кутіс видны Горнӧс медбӧръя кывъяснас.
Горн сулаліс шӧйӧвошӧм, а Зандер пыр видчис.
— Ті меным торкинныд став делӧсӧ! — горзіс сійӧ. — Повзинныд?
А ми огӧ кӧсйӧй мынтысьны трусъяслы.
Тіянлы вӧлі сетӧма важнӧй поручение, а ті пышйинныд ассьыныд шкуранытӧ видзӧм могысь, кодлы нинӧм оз вӧлі грӧзит!
Висьталӧй пӧжалуйста, — капитан Соколов!
А думыштінныд ті сы йылысь, кыдзи ми ӧні торкам тайӧ спектакльсӧ?
Энӧ?
Но да, ӧні меным аслым ковмас мунны Дорнауӧ!
Горн гӧгӧрвоис, мыйла лёкалӧ штурмбанфюрер.
Но рискуйтны дзик прӧстасьыс сійӧ эз кӧсйы.
— Месянь ті сэсся онӧ пӧлучитӧй ни ӧти марка! — горзіс Зандер. — Ни ӧти пфенниг!
Но тайӧ эз ёна повзьӧд Горнӧс.
— Нинӧм, — вочавидзис сійӧ. — Миян соглашениеным кӧ орӧдсьӧ, ме пыр жӧ муна «Телеграфӧ» либӧ ещӧ кутшӧмкӧ газетаӧ да вӧзъя налы Эдит Гартман йылысь статья.
Меным бура мынтасны.
— Энӧ лысьтӧй тайӧс вӧчны! — ещӧ ёнджыка скӧрмис Зандер. — Сэки Эдит Гартманлы лоӧ тупкӧма татчӧ став туйяссӧ.
Тайӧ лоӧ вины курӧгӧс, коді вайӧ зарни колькъяс.
— Сідзкӧ, вайӧй деньга, — спокойнӧя шуис Горн. — Ме ковма на тіянлы.
Энӧ сомневайтчӧй.
Горн вӧлӧма мудерджык Зандерысь.
Зандерлы ковмис мунны уступкаяс вылӧ.
Сійӧ кыскис бумажник, вӧчис расчёт кольӧм тӧлыссьыс да тшӧктіс Горнлы пыравны некымын лун мысти.
Мӧдысь аддзысигӧн Зандер тшӧктіс Горнлы гижны неыджыд информация «Телеграфӧ» Дорнауын известнӧй актриса Эдит Гартманлӧн локтан выступление йылысь.
— Мыйла нӧ тайӧ? — эз гӧгӧрво Горн.
— Абу тіян делӧ, гижӧй! — тшӧктіс Зандер.
Горн пӧслукмана гижис.
— Эк ті, онӧ гӧгӧрвоӧй! — шуис Зандер, кор статьяыс вӧлі гӧтов. — Ми сетам тайӧ информациясӧ, ещӧ ӧтчыд казьтыштам лыддьысьысьяслы актриса йылысь, а сэсся юӧртам, мый сійӧ ӧткажитчис ворсны сӧветскӧй пьесаын да сійӧн вештіс ассьыс грекъяссӧ.
Тайӧ вӧчас ыджыд эффект.
— Но Эдит Гартман эз ӧткажитчы, — шуис Горн.
— Ок, кутшӧм гӧгӧрвотӧм морт! — тапкӧдыштіс сылы пельпомас штурмбанфюрер. — Сійӧ ӧткажитчас.
Ме ачым нин та вӧсна тӧждысьышта!
И сійӧ лэдзис Горнӧс.
Дыр думайтіс Зандер Дорнауӧ аслас мунӧм йылысь.
Омӧль, дерт, мый лоӧ мунны аслыс.
Но американскӧй капитан ошкис сылысь плансӧ: тайӧ и збыльысь эз вӧв омӧль — известнӧй актриса Эдит Гартманлӧн американецъяс ордӧ пышйӧм йылысь юӧр.
Курт Зандер примитіс став мераяс, медым эз ло некутшӧм виччысьтӧмтор.
Ни ӧти морт эз вермы эськӧ тӧдны сійӧс, кор премьера лунӧ сійӧ бара тыдовтчис Дорнауса уличаяс вылын.
Нелямын ӧкмысӧд глава
abu
Эдит Гартманлы тайӧ луныс вӧлі гырысь испытаниеяс лунӧн.
Сійӧ тӧдіс: пьесасӧ сувтӧдӧма интереснӧя, спектакльлӧн, кыв шутӧг, лоӧ ыджыд успех, — и век жӧ сійӧ зэв ёна волнуйтчис.
Зигфрид Горнлӧн пышйӧмыс, а сідзкӧ и ассьыс лёк уджсӧ тайӧн признайтӧмыс, кажитчис Эдитлы знаменательнӧйӧн.
Гӧгӧр ветлӧдлісны ёна унджык врагъяс сы серти, кыдзи сылы кажитчыліс водзті.
Правда, и другъяс лунысь лун пыр лоӧны унджык.
Эдит пукаліс креслӧын да повторяйтіс рольсӧ, коді сылы сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис да сійӧ жӧ кадӧ повзьӧдліс сійӧс.
А мый, уна вояс чӧж ресторанъясын да варьетеын сьылігӧн кӧ сійӧ воштіс ассьыс сценическӧй мастерствосӧ и сылӧн ворсӧмыс оз кажитчы публикалы?
Репетицияяс вылын, правда, ставыс муніс зэв бура, — но мый лоӧ, кор залыс тырӧ йӧзӧн?
Сійӧ сэтшӧма думыштчис, мый эз сразу казяв, кыдзи комнатаас пырис мамыс.
Кутшӧмкӧ нывбаба кӧсйӧ аддзӧдлыны Эдит Гартманӧс.
Висьталӧ, важ пӧдруга пӧ.
Примитны сійӧс али ӧткажитны?..
Шуӧны сійӧс Мария Шток.
— Мария?
Мед пырас!
Здук мысти ӧдзӧс воссис.
Мария Шток котӧрӧн пырис комнатаӧ да уськӧдчис Эдитлы сывтыръяс.
Тайӧ збыльысь вӧлі виччысьтӧм встреча.
Найӧ тӧдмасьлісны зэв важӧн нин.
Мария заводитліс театральнӧй карьерасӧ Эдит дорысь сёрӧнджык, но тайӧ эз мешайт налы лоны бур тӧдсаясӧн.
Сэсся налӧн туйясыс торъялісны:
Эдитӧс ыстісны Берлинысь, Мария коли столицаын да, кажитчӧ, выступайтіс варьетеын жӧ.
Пӧдругаыслӧн друг воӧмыс вӧлі неуна гӧгӧрвотӧмӧн.
— Кытысь тэ? — юаліс Эдит кутчысьлӧм да окасьӧм бӧрын.
— Мюнхенсянь, — радысла синвасӧ муртса кутіг вочавидзис Мария.
— Висьтав меным ставсӧ, — шуис Эдит, пуксьӧдіс сійӧс да ачыс пуксис сы дінӧ.
Сы бӧрын, кор найӧ аддзысьлісны медбӧръяысь, Мариялы регыд мысти лоӧма жӧ эновтны Берлин.
Сійӧс, правда, нинӧмӧн абу дзескӧдӧмаӧсь, но кольӧма уджтӧг.
Лоӧма мунны провинцияӧ.
Сійӧ кочуйтӧма Баварияӧ, Мюнхенӧ, пырӧма труппаӧ, коді ветлӧдлӧма матігӧгӧрса каръясӧд да быд лун сувтӧдлӧма выль пьеса.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм тайӧ вӧлӧма искусство!
Сэсся заводитчӧма война.
Мария пырӧма уджавны кутшӧмкӧ канцелярияӧ да уджалӧма сэні матӧ куим во.
Став тайӧ кадсӧ, дерт, нинӧм вӧлӧм и думайтны театрын уджалӧм йылысь.
Кор Германияӧс жугӧдісны, канцелярияыс тупкыссьӧма, и Мария бара кольӧма уджтӧг.
Сійӧ надейтчӧма, мый американецъяс ӧдйӧ ладмӧдасны олӧмсӧ Баварияын да сылы воас шудаджык кад.
Но тайӧ надеяясыс абу збыльмӧмаӧсь.
Мюнхенӧ чукӧрмӧмаӧсь вывті уна уджтӧм актёръяс.
Ӧтчыд американецъяс йӧзӧдӧмаӧсь, мый кутасны босьтавны том актрисаясӧс Бразилияса да Аргентинаса театръясын выступайтӧм вылӧ.
Окотитысьыс вӧлӧма зэв уна.
А сэсся тыдовтчӧма, мый театръясыс вӧлӧмаӧсь сӧмын вывескаӧн, збыльвылас жӧ американецъяс вӧлӧм босьталӧны нывъясӧс терпимость керкаӧ.
Мынтылӧмаӧсь налы бура: Южнӧй Америкаын ӧні спрос немецкӧй актрисаяс вылӧ.
Тайӧ вӧлӧма дзик ӧти предложение, кодӧс Мария пӧлучитлӧма война бӧрын.
Медбӧрын сійӧ ачыс заводитӧма котыртны труппа.
Чукӧрмӧмаӧсь некымын тӧдса актёръяс, думыштӧмаӧсь сувтӧдны спектакль.
Но мынтысьны помещениесьыс вӧлӧм нинӧмӧн, и труппаыс регыд разалӧма.
А сэні кодкӧ ёртъяс письыс лыддьӧма газетаысь Дорнауса выль театр сцена вылын Эдит Гартманлӧн локтан выступление йылысь.
Некод на пиысь дзик нинӧм оз вӧлӧм тӧд сӧветскӧй зонаын театральнӧй олӧм йылысь.
Но раз Эдит Гартман бара мунӧма сцена вылӧ, сідзкӧ сэні бара ловзьӧма настӧящӧй искусство.
Унаӧн решитӧмаӧсь вуджны сэтчӧ да шыасьӧмаӧсь американскӧй властьяс дінӧ, медым найӧ разрешитісны вуджны сӧветскӧй зонаӧ.
И таысь некымын морт веськалӧмаӧсь тюрьмаӧ.
Кор Мария гӧгӧрвоӧма, мый легальнӧ Мюнхенысь не петны, сійӧ вуджӧма границасӧ документъястӧг.
Туяс сійӧ абу вӧлӧма ӧтнас.
Зэв уна беженецъяс мунісны тайӧ кадас рытыввыв зонаясысь асыввылӧ.
Кор Мария воӧма Дорнауӧ, сійӧ медводз решитӧма пыравны Эдит ордӧ да тӧдмавны, збыль абу газетаясын печатайтӧм юӧртӧмыс.
Сійӧ юалана видзӧдліс пӧдругаыс вылӧ.
— Да, талун премьера, — шуис Эдит. — Тайӧ сӧветскӧй пьеса, и ме ворса нывбаба-комиссарӧс.
Мариялӧн синъясыс паськалісны.
— И тайӧ настӧящӧй пьеса?
— Да тэ ачыд аддзан.
Верма тэныд сӧмын висьтавны, мый ставным ми нинӧм эгӧ тӧдлӧй тайӧ страна йывсьыс.
— Эдит, но тэ век жӧ ньӧти он видзчысь.
Но, шуам, важ репертуар, классикъяс, тэнад радейтана Ибсен...
Но кутшӧмкӧ сӧветскӧй драма!
Ог, ме тэнӧ ог гӧгӧрво.
Весиг пьесаыс кӧ и збыльысь бур, ӧд тайӧ жӧ опаснӧ тэныд.
Тэ некор нин он вермы ворсны мукӧдлаын.
— Но тэ со вӧлін «мукӧдлаас», а мыйлакӧ лоин тані, — шуис Эдит.
— Да, да, тэ прав, — шуис Мария, — тайӧ збыль.
Но век жӧ страшнӧ, ме эськӧ некор эг лысьт.
Театрныд тіян том, актёръяс вермасны бӧр разавны.
И вообщӧ став тайӧ выль босьтчӧмъясыс векджык дженьыд нэмаӧсь.
Мый тэ сэки кутан вӧчны?
— Тӧдан, Мария, — нюммуніс Эдит да видзӧдліс гӧгрӧс пызан вылӧ, — ме неважӧн лыдди книга, коді меным зэв унатор восьтіс, и ӧти места сэтысь торъя ёна юрӧ пырис.
Тэ гӧгӧрво: олӧмын венӧ оз сійӧ, мый кажитчӧ ёнӧн, а збыльвылассӧ пытшкӧсыс сісьмӧма нин, а сійӧ, мый чужӧ, быдмӧ, развивайтчӧ, кӧть первойысь видзӧдлігӧн вермас кажитчыны ёна слабджыкӧн.
Сідзкӧ вот, ме ӧні ставсӧ тайӧс зэв бура аддзи: выльыс быдмӧ да ёнмӧ ме гӧгӧр.
Мед сійӧ кажитчӧ слабӧн, — сійӧ быдмас на, ёнмас.
Сідзи жӧ и ме, и вот тайӧ выль театрыс.
Тэ гӧгӧрвоан, мый ме кӧсъя висьтавны?
— Гӧгӧрвоа, — ньӧжйӧник шуис Мария, — но ме некор эг чайтлы аддзыны тэнӧ татшӧмӧн.
— Тэ думайтін, мый ме ставнас недӧвӧльнӧй?
— Эг... кӧть, веськыда кӧ шуны, — да.
Ми ӧд пыр вӧвлім недӧвӧльнӧйӧсь, пыр чувствуйтлім асьнымӧс увтыртӧмаясӧн, а ӧні тэнад кутшӧмкӧ зэв увереннӧй тоныд.
И тайӧ поражение бӧрын, ставсӧ терпитӧм бӧрын?
Ме кӧ эськӧ висьталі мыйкӧ татшӧмсӧ Мюнхенын, меным эськӧ прӧстӧ эз веритны.
— А тэ мед висьталін эськӧ сэні крестьяна костын му юклӧм йылысь, заводъяс народлы сетӧм йылысь.
Уна та йылысь тӧдӧны тэнад Мюнхенын?
Мариялӧн синъясыс ещӧ ёна гӧгрӧсмисны, и ӧні Эдит видзӧдіс сы вылӧ ассьыс радлунсӧ дзебтӧг.
Сылӧн вӧлі мыйӧн чуймӧдны пӧдругасӧ, вӧлі мыйӧн дорйыны асьсӧ да ассьыс поступокъяссӧ.
— Тэ прӧстӧ меным мойдкыв висьталан! — горӧдіс Мария.
— Ставсӧ ачыд аддзан.
И гӧгӧрвоан, мый русскӧйяс отсалісны прӧстӧй народлы олӧмӧ пӧртны ассьыныс медся заветнӧй мечтаяссӧ.
— Но найӧ жӧ рӧзӧритісны Германияӧс!
— А тэ прӧйдитчы кар кузяыс.
Интереснӧ, аддзан тэ корысьясӧс либӧ уджтӧмалысьясӧс?
— Тайӧ оз вермы лоны!
Европаын вообщӧ абу кар, кӧні эськӧ эз вӧвны уджтӧмалысьяс.
— Вӧлӧмкӧ, эм.
И не сӧмын Дорнау, но и сӧветскӧй зонаса став каръясыс.
Мӧдысь тэныд висьтала: тэныд колӧ аслыд видзӧдлыны.
Мӧдногӧнсӧ тэ всё равно меным он верит.
Мариялы эз ло лӧсьыд: дзик эз татшӧмӧн представляйт сійӧ аслыс пӧдругасӧ.
Вӧлі сыын мыйкӧ выль, кутшӧмкӧ уверенность жестъясас, сёрнитан тонас...
Мария эз вермы гӧгӧрвоны, мый татшӧмасӧ вежӧма Эдитӧс, да веськыда юаліс та йылысь.
— Мый менӧ вежис? — юаліс Эдит. — Ачым ог тӧд.
Тыдалӧ, олӧмыс, ставыс, мый вӧчсьӧ ме гӧгӧр.
Ми ставным тані вежсим.
Русскӧйяс мездісны миянӧс и став йӧзыс лоалӧны либӧ налӧн другъясӧн, либӧ врагъясӧн.
Но первойяясыс тӧдчымӧн унджык.
— И тэ, дерт, лоин другӧн жӧ?
— Тайӧс ме шуны ог на вермы, но врагӧн, кыв шутӧг, эг ло.
Веськыда кӧ висьтавны, ме унаторйын сомневайтчи, Мария.
Да тайӧ и гӧгӧрвоана: миянӧс дыр велӧдісны ненавидитны большевикъясӧс, и тайӧ воспитаниеыс колис быд морт сьӧлӧмын сэтшӧм туйяс, кодъясӧс он сразу чышкышт.
Но тырмас та йылысь, ме бурджык судзӧда тэныд талунъя спектакль вылӧ билет.
Эдит босьтіс трубка да звӧнитіс администраторлы.
— Тэ висьталін талун сэтшӧм вӧвлытӧмторъяс йылысь... — думыштчӧмӧн шуис Мария. — Меным зэв окота веритны тэныд.
Но сӧмын ог тӧд...
А тэ вӧсна ме зэв рад, — помаліс сійӧ друг, прӧщайтчис да пыр жӧ муніс, синвасӧ муртса кутігтырйи.
Эдит колльӧдіс пӧдругасӧ ӧдзӧс дорӧдзыс да бӧр пуксис аслас креслӧӧ. Сылы вӧлі и долыд и шог.
Век жӧ йӧзыс абу вунӧдӧмаӧсь сійӧс, газетаын кӧ ӧти ичӧтик заметка, кӧні казьтывсьӧ сылӧн нимыс, вермӧ кыскыны татчӧ артистъясӧс весиг Мюнхенысь...
Ветымынӧд глава
abu
Гажтӧма буситіс арся зэр.
Ӧшйӧм кымӧръяс ньӧжйӧникӧн кыссисны гӧраяс вывсянь, быттьӧкӧ крукасьлывлісны ёсь керка вевтъясӧ.
Лёк поводдя вылӧ видзӧдтӧг театрлӧн югыд подъезд дорын вӧлі уна йӧз.
Ӧтарӧ локталісны машинаяс.
Быд боксянь тэрмасисны подаяс, ӧдзӧс дорын мелькайтісны зонтикъяс, плащьяс.
Спектакль лои Дорнауын быдса событиеӧн.
Пока чукӧртчисны йӧзыс, пока фойеын да залын мунісны сёрнияс Эдит Гартман йылысь да сӧветскӧй пьесаын ворсны сылӧн решение йылысь, ачыс актриса пукаліс аслас пасьтасян комнатаын зеркалӧ водзын да помалӧ вӧлі гримируйтчӧм.
Эдит Гартман перевоплотитчис сӧветскӧй комиссарӧ.
Югъялысь сьӧд кожанка лӧсьыда пукаліс сылӧн фигура вылын.
Паськыд тасмаыс, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма виж кобура, топыда зэлӧдіс сылысь коссӧ.
И кӧть кобураыс вӧлі тыртӧм, Эдит чувствуйтіс асьсӧ вооружитчӧмаӧн да повтӧмӧн.
Шыльыда сыналӧм юрси вылас сійӧ чышъяналіс гӧрд кӧсынка.
Эдит эз тӧд, вермис-ӧ сылӧн героиняыс новлыны именнӧ гӧрд кӧсынкасӧ, — Люба эз жӧ вермы нинӧм сӧветуйтны тайӧ деталь йывсьыс, — но, мед кӧть кыдзи сэні эз вӧв, кӧсынкаыс сетліс актриса чужӧмлы спокойнӧй уверенность.
Эдит ещӧ ӧтчыд видзӧдліс асьсӧ зеркалӧ пыр да бергӧдчис Люба Соколовалань, коді виччысис, кор актриса помалас гримируйтчӧмсӧ.
— Но вот, буракӧ, ставыс гӧтов, — шуис Эдит. — И, тӧданныд, тешкодьтор: сапӧг, куртка, кӧсынка — ме некор эг новлыв тайӧ паськӧмсӧ, а чувствуйта ачымӧс сідзи, быттьӧ нэм чӧж сійӧс новлі.
Эдит ещӧ зэлыдджыка зэлӧдіс тасмасӧ.
— Ӧні тайӧ курткасӧ позьӧ нетшыштны ме вылысь сӧмын менам кучиккӧд ӧтлаын, — нюммуніс сійӧ.
— Зэв бур ощущение, — шуис Люба.
— Да, зэв бур.
Ме зэв ёна волнуйтчи став тайӧ кадас, сэтшӧма полі, мый пидзӧсъясӧй дрӧжжитісны.
А вот пасьталі тайӧ курткасӧ — и пыр жӧ успокоитчи...
— Ме тіянӧс зэв бура гӧгӧрвоа, — сӧгласитчис Люба.
Сійӧ чӧв олыштіс, а сэсся сідз, быттьӧ аслас кывъяслы некутшӧм тӧдчанлун сеттӧг, содтіс: — Кывзӧй, фрау Эдит, ковма кӧ — ме кута пукавны самӧй сцена дінас, комендант ложаын.
— Аттьӧ, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Эдит. — Ме думӧн кута корсьны тіянсянь отсӧг.
— Но, ме чайта, залын и метӧг тіян эмӧсь уна другъяс, кӧть кодсюрӧ и вермасны босьтчывны торкны спектакльсӧ.
Но мед тайӧ тіянӧс оз беспокоит: мыйкӧ кӧ лоӧ, порядоксӧ пырысь-пыр лоӧ лӧсьӧдӧма.
Зільӧй сӧмын петкӧдлыны видзӧдысьяслы тіян героинялысь образсӧ, и ті пыр жӧ кутанныд чувствуйтны ассьыныд вынтӧ.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны, и пырис Дальгов.
— Бур рыт! — здоровайтчис сійӧ кыкнан нывбабаыскӧд.
— Кутшӧма ме тэныд ӧні завидуйта, Эдит! — шуис сійӧ, Эдитлӧн паськӧм вылӧ видзӧдліг. — Завидуйта, и сійӧ жӧ кадӧ ме чувствуйта ачымӧс кыдзи бой водзвылын...
Збыльысь, первойысь сувтӧдсьӧ миян зонаын сӧветскӧй пьеса!
Берлинысь гӧстьяс.
Зэв уна корреспондентъяс...
Ті тӧданныд, эз коль ни ӧти билет.
Аншлаг!
— Меным весиг оз веритсьы, мый ме талун пета публика водзӧ, — ньӧжйӧникӧн шуис Эдит. — Дас кык, абу, пӧшти дас куим во ме эг ворслы настӧящӧй сцена вылын.
Господи, кутшӧм страшнӧ, думыштан да!..
— Став полӧмыд бырӧ, мыйӧн сӧмын шуанныд первойя жӧ кывсӧ, — успокоитіс сійӧс Люба.
— Да, навернӧ...
Менам ыджыд просьба тіян дінӧ, фрау капитан.
Позьӧ кӧ, пыр жӧ спектакль бӧрын пыралӧй татчӧ, ме дінӧ.
Меным тайӧ зэв ёна колӧ.
— Мыйкӧ лои?
— Да эз, нинӧм выльыс.
Прӧстӧ бара аддзи пызан вылысь сэтшӧм жӧ бумагатор.
Эдит петкӧдліс записка, кӧні бара вӧлі грӧзитчӧм.
— Важ приём, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Люба. — Регыд тайӧ дугдас пыр кежлӧ.
— Ме ог чайт тайӧс.
— Век жӧ ме пырала.
Макс Дальгов внимательнӧя видлаліс бумагаторсӧ.
— А меным оз нин и гижны, — серӧктіс сійӧ. — Дӧзмисны.
Страшнӧйыс тан нинӧм абу.
Тэ эн пов, Эдит, ми танӧсь, тэ дінынӧсь, — шуис сійӧ петігмозыс.
Джынвыйӧ пемыд коридорын Дальгов сувтыштліс да некымын минута сулаліс думыштчӧмӧн.
Важӧн нин сійӧ тадзи эз волнуйтчыв.
Неужели сы вӧсна, мый тані, сцена сайын, ставыс казьтыліс сылы важӧн кольӧм лунъяс йылысь, томдырся кад йылысь, творчестволӧн долыдлун йылысь?
Абу, вӧлі ещӧ мыйкӧ.
Тайӧ минутаясас Макс друг зэв бура гӧгӧрвоис, мый сійӧ беспокоитчӧ оз сӧмын актриса Эдит Гартман вӧсна, но и матыса, ёна радейтана морт вӧсна.
Вежӧртны тайӧс вӧлі и долыд и шог.
Шог сы вӧсна, мый, навернӧ, некор оз лысьт панны сёрни Эдиткӧд аслас чувство йылысь.
А кадыс нинӧм эз веж...
Дальгов пырис залӧ.
Йӧз пӧвстын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ бурджыка.
— Макс ёна нервничайтӧ, — шуис Эдит да видзӧдліс Дальгов бӧрся пӧдласьӧм ӧдзӧс вылӧ. — Тайӧ сылы ньӧти оз лӧсяв.
Эдит думайтіс Макс йылысь. Сійӧ дӧгадывайтчис Макслӧн переживаниеяс йылысь. Но сэки Эдит кыліс Любалысь кывъяссӧ, и тайӧ мӧвпъясыс вешйисны кытчӧкӧ вежӧрыслӧн пыді пельӧсӧ.
— Да, сійӧ волнуйтчӧ, мый сыкӧд шоча овлӧ.
Но ӧдвакӧ талун залын сюрӧны равнодушнӧй йӧз, — шуис Люба. — Но, сиа тіянлы медся ыджыд успех.
Сійӧ чорыда топӧдліс актрисалысь кисӧ, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс сы вылӧ да петіс.
Некымын минута мысти ӧдзӧсӧ бара таркнитісны, и паськыда нюмъялігтырйи комнатаӧ пырис Эрих Лешнер.
Эдит зэв рад лои вокыслӧн воӧм вылӧ:
— Эрих, кутшӧм бур, мый тэ тані!
— Бур рыт, Эдит!
Ме рад тэ вӧсна, — шуаліс Лешнер да кутліс Эдитлысь кыкнан кисӧ. — Молодец, эн повзьы став тайӧ швальсьыс!
Ӧні верман нин нинӧмысь не повны.
Миянлы ӧд ӧтарсянь грӧзитчисны жӧ, зато мӧдарсянь — ёна отсалісны.
И кӧть уджыс миян юрвывтыр, а век жӧ со босьтім грузӧвӧй машина штурм бан фюрер Зандер имуществоысь да локтім спектакль вылӧ.
Интереснӧ жӧ видзӧдлыны, кыдзи налӧн сэні, Сӧветскӧй Союзас, ставыс вӧлӧма!
Ми Гротдорфын гордитчам тэӧн, — тэ ӧд миян!
— Аттьӧ, Эрих.
— Кутшӧм тэ мича тайӧ костюмнас... — радліс Лешнер. — Кывзы, Эдит, а тэ эн вунӧд тайӧ вояс чӧжыс ворснысӧ?
Эн, эн, ме шутита, тэ эн пов.
Сійӧ серӧктіс да пуксис стул вылӧ и пуксьӧдіс Эдитӧс паныдӧн.
— Таысь и пола ме медся ёна, Эрих, — висьтасис Эдит. — Меным окота ворсны сідзи, медым йӧз вермисны шуны: со настӧящӧй морт, коді повтӧг решайтӧ ассьыс судьбасӧ да аслас страналысь судьбасӧ.
— Именнӧ сідз, Эдит, тайӧс тэ бура шуин: «Решайтӧ аслас страналысь судьбасӧ»!
Неважӧн ме гӧгӧрвои, мый Германиялӧн судьбаыс зависитӧ и меысь...
Тӧдан, ме пыри партияӧ!
— Тэ?
— Да, ме.
А тэ он верит?
— Мыйла нӧ ог верит?
Верита.
Кутшӧм партияӧ пырин?
— Но, дерт, эг сійӧ партияас, кодӧн веськӧдлӧ господин Шумахер.
Ме пыри Германияса Социалистическӧй единӧй партияӧ.
Сійӧ сулалӧ мир вӧсна, демократическӧй реформаяс вӧсна, быдсяма зандеръяслы да фуксъяслы паныд.
Ӧні гӧгӧрвоан, мыйла ме сэтчӧ пыри?
И эг ме ӧтнам, миян сиктын унаӧн...
Виччысьлы, и тэ тайӧс гӧгӧрвоан.
— Навернӧ, сыӧдз оз во.
— А ме думайта, мый ачыс олӧмыс вайӧдас тэнӧ сэтчӧ...
Тайӧ нӧ мый, звӧнок?
Но, колӧ мунны.
Да, муртса эг вунӧд висьтавны: тэныд кӧ оз ло лӧсьыд, видзӧдлы миян вылӧ.
Ми пукалам партерын квайтӧд, сизимӧд да кӧкъямысӧд радъясын.
Да, тэнад став землякъясыд.
Правда, и мукӧд радъясын абу этшаӧнӧсь тэнад другъяс, но ми, век жӧ, медся матыссаяс.
Ми тэнӧ поддержитам.
Ми тэкӧд, Эдит!
Но, став бурыс тэныд.
Сиа удача.
Сійӧ топӧдліс Эдитлысь кисӧ да тэрмасигтырйи петіс.
Эдит зілис вунӧдны став йывсьыс, спектакльысь кындзи.
Сійӧ думнас вуджис первой актса обстановкаӧ — революционнӧй тыш атмосфераӧ — да регыд бара кутіс чувствуйтны асьсӧ краснӧй командирӧн, стальнӧй воляа, повтӧм да неумолимӧй нывбабаӧн.
Матросъяс да командиръяс, кодъяс кытшаласны сійӧс сцена вылын, дугдісны нин лоны сылы актёръясӧн, найӧ пӧрисны реальнӧй, олӧмын существуйтысь йӧзӧ.
Сійӧ лэптіс кисӧ, быттьӧ успокаивайтіс тайӧ здукӧ шумитысь йӧзӧс, да шуис рольыслысь первойя кывъяссӧ.
— Зэв бура артмӧ! — кыліс сы мышкын.
Эдит тэрыба бергӧдчис, быттьӧ сійӧс чушкисны.
Эз вӧв некутшӧм сомнение: Зандер, тӧдтӧмӧдз вежсьӧм Зандер сулаліс сы водзын.
Но весиг ус торйыс эз вермы вежны сы чужӧмлысь выражениесӧ.
Тайӧ синъяссӧ, горш да яндысьтӧм синъяссӧ, Эдит вермис тӧдны уна сё синъяс пӧвстысь.
Сійӧ поліс на веритны аслыс да горӧдіс:
— Коді ті?
Мый тіянлы татысь колӧ?
Актриса инстинктивнӧя кутчысис кобураас: сылӧн вежӧрын век на вӧлі аслас вынӧ, воляӧ да решимостьӧ веритӧм.
— Ті зэв бура ворсанныд ассьыныд рольтӧ, фрау Гартман, — серӧктіс Зандер. — Но оз сулав кутчысьны тыртӧм кобураӧ.
Револьверсӧ тіянлы век жӧ оз дӧверитны, абу-ӧ сідз?
И вообщӧ нинӧмла лэптыны шумсӧ.
Тіян водзын сӧмын тіян важ тӧдса да поклонник Курт Зандер.
— Ті?..
А мый вылӧ тайӧ маскарадыс?
— Кыдзи ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Кар джынйыс тӧдӧ штурмбанфюрер Зандерӧс.
Донъялӧй жӧ менсьым поступокӧс: олӧмӧн рискуйтӧмӧн ме лэбзи татчӧ, медым спаситны тіянӧс.
Спаситны, пока абу на сёр...
Мый ті вӧчинныд, фрау Эдит, мый ті вӧчинныд!.. — Зандер кутчысис юрас.
— Мый нӧ ме сэтшӧмсӧ вӧчи?
— Мыйла ті сӧгласитчинныд ворсны тайӧ проклятӧй пьесаас?
Ӧні став договоръясыс, кодъясӧс ме кырымалі тіян нимсянь, вермасны лэбны чӧрту.
Ме вӧчалі контрактъяс пӧшти куимсё тысяча доллар вылӧ!
А тані тіянлы юрад пырӧма некытчӧ туйтӧм мӧвп ворсны большевистскӧй комиссарӧс.
Но абу на сёр, фрау Гартман, ставсӧ на позьӧ вежны.
Видзӧдлӧй, со...
Сійӧ кыскис зепсьыс документ чукӧр да нюжӧдіс сійӧс актрисалы.
Эдит машинальнӧя босьтіс да паськӧдіс бумагаяссӧ.
Тайӧ вӧліны американскӧй театръяскӧд да киностудияяскӧд договоръяс, кытчӧ вӧлі гижалӧма сылысь нимсӧ.
Уна нульяса числӧяс, и быдлаын долларлӧн тӧдса знак.
Эдитлӧн синмыс кутіс веравны тайӧ цифраяссьыс.
Зэв ыджыд озырлун куйліс сы водзын.
Зандер сюся видзӧдіс актриса чужӧм вылӧ.
Сійӧ эз нин сомневайтчы победаын.
— Ставсӧ на позьӧ вежны, фрау Гартман, — меліа шуис сійӧ.
— Мый вежны? — садяс воис Эдит.
— Улын сулалӧ машина.
Куим час мысти ми лоам Берлинлӧн американскӧй секторын, кӧні некод нин оз тшӧкты тіянлы пасьтавны грубӧй кучик курткасӧ да тайӧ зывӧк ветексӧ.
Слава, всемирнӧй слава, кыдзи велӧдӧм тигрица, кыссяс да водас тіян кокъяс дорӧ, — пӧшти декламируйтіс Зандер. — Мый колӧ тіянлы босьтны, фрау Эдит?
Ме тіянлы отсала лӧсьӧдчыны.
— Оз ков, господин Зандер.
Став мӧвпнас Эдит ӧні думайтіс ӧтитор йылысь: кыдзи юӧртны капитан Соколовлы, кыдзи юӧртны комендатураӧ, мый штурмбанфюрер локтӧма Дорнауӧ?
Колӧ мыйкӧ думыштны, мыйкӧ изобретитны.
Да, но сы ордын доверенность Эдит кырымпасӧн...
А Зандер декламируйтіс водзӧ:
— Тіянлы сетасны уна сё роль, сӧмын бӧрйӧй!
Благодарнӧй авторъяслы лоӧ ыджыд честьӧн гижны тіянлы вылӧ.
Сыысь на унджык, тайӧ рольяссӧ гижӧма нин.
Найӧ виччысьӧны тіянӧс.
— Да, но ме сӧгласитчи нин ворсны тайӧ спектакляс.
— Тайӧ чепуха, фрау Гартман! — сераліс Зандер. — Тайӧ сӧмын минута кежлӧ ылавлӧм.
Минутаын, кыдзи тӧдса, сӧмын квайтымын секунда.
А водзын тіян быдса олӧм.
Кыдзи позьӧ тайӧ ӧти минута вӧснаыс жертвуйтны ставнас?
Ме должен спаситны тіянӧс...
— Менӧ оз ков спасайтны, — орӧдіс Эдит.
— Энӧ вунӧдӧй, мый ті верманныд воштыны уна сё тысяча, весиг гашкӧ миллион доллар.
Тайӧ здукас Зандер и ачыс веритіс, мый тайӧ контрактъяссӧ збыльысь вӧчӧма, кӧть эськӧ сійӧ ачыс фабрикуйтіс найӧс Берлинын аслас кабинетсьыс петавтӧг.
Вӧсньыдик ӧдзӧс сайын кыліс режиссёрлы отсасьысьлӧн гӧлӧсыс:
— Фрау Гартман, сцена вылӧ!
— Ме кута виччысьны тіянӧс тані.
Мунӧй ворсны ассьыныд дурацкӧй рольтӧ, — скӧрысь шуис Зандер.
Эдит нинӧм эз вочавидз.
— Сідзкӧ, ме виччыся тіянӧс, — наяна бара шуис Зандер. — Энӧ сетчӧй минутнӧй увлечениелы, фрау Гартман.
Ставыс тайӧ ӧдйӧ прӧйдитас, и таысь ті бур энӧ виччысьӧй.
Энӧ вунӧдӧй: Голливуд, Америка...
— Комиссар, сцена вылӧ! — кыліс бара ӧдзӧс сайсянь гӧлӧс.
Эдит сразу веськӧдчис, быттьӧ вунӧдіс, мый сы мышкын сулалӧ Зандер:
— Ме локта!
Зандер коли ӧтнас.
Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да ниртыштіс кияссӧ.
«Сійӧ мунас, — думсьыс шуаліс сійӧ. — Мунас!
Свет вылын абу сэтшӧм актриса, коді эськӧ эз ышты татшӧм ыджыд соблазн вылӧ.
Тані сылӧн мӧвпъясыс орины, сы вӧсна мый воссис ӧдзӧс да сійӧ аддзис хризантемаясысь зэв ыджыд букет.
Букет сайсьыс тыдаліс кодлӧнкӧ гӧгрӧс, долыда нюмъялысь чужӧм.
Некод эськӧ эз тӧд пырысь мортын сержант Кривоносӧс.
Сійӧ вӧлі штатскӧй паськӧма.
Шляпасӧ вӧлі лэдзӧма улӧдз плеш вылас, уссӧ дзикӧдз бритӧма, но и тайӧ, тыдалӧ, эз торк сылысь настроениесӧ.
Сержант кажитчис зэв меліӧн да жизнерадостнӧйӧн.
— Ті, тыдалӧ, ӧшибитчинныд, — неувереннӧя шуис Зандер пырысь мортлы.
— Разрешитӧй тӧдмавны, — сьӧкыдпырысь кывъяссӧ корсяліг вежливӧя юаліс Кривонос, — тані фрау Эдит Гартманлӧн комнатаыс?
— Да. Мый тіянлы колӧ?
— Вот тайӧ бур, а ме кутшӧма волнуйтчи...
— Мый тіянлы татысь колӧ?
Ті русскӧй?
Зандер ӧдйӧ сюйис кисӧ зептас, и Кривонос пыр жӧ казяліс тайӧс, но долыд нюмыс эз вош сылӧн чужӧм вылысь.
— Дерт, русскӧй, — вочавидзис сійӧ, — оз ӧмӧй тӧдчы тайӧ сёрни сертиыс?
Кривонослӧн сёрниыс вӧлі сэтшӧм, мый некод, дерт, сійӧс эз вермы пуктыны немец пыдди.
— Мый тіянлы татысь колӧ? — ещӧ ӧтчыд юаліс Зандер.
— А вот кӧсъя приветствуйтны знаменитӧй немецкӧй актриса Эдит Гартманӧс.
Али, гашкӧ, оз позь?
— Мыйла оз, дерт, тайӧс позьӧ, — век на эз успокоитчы Зандер. — Но тані сылӧн пасьтасян комнатаыс, а фрау Гартман ӧні сцена вылын.
— А ме сідзи и арталі: вая цветъяссӧ, коля, а ачым муна.
Сэки Кривонос видзӧдліс гӧгӧр да неджуджыд шкап вылысь казяліс цветъяслы ваза, коді, тыдалӧ, войнаӧдзса кадъяссянь на сулалӧма тыртӧг.
— Ме тіянӧс зэв ёна кора, — бара заводитіс Кривонос: — менам киясӧй тыраӧсь, пӧжалуйста, судзӧдӧй меным эсійӧ вазасӧ.
«Кажитчӧ, сійӧ гажакодь», — думыштіс Зандер, бергӧдчис шкапланьыс да кыкнан кинас нюжӧдчис вазалань.
— Кутӧй киястӧ вывланьын!
Именнӧ сідз, господин штурмбанфюрер! — друг кыліс сы мышкын тӧдтӧм гӧлӧс.
Зандер друг бергӧдчис; сійӧ зэв ёна повзис, думыштіс, мый кодкӧ пырис комнатаӧ да пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Но сы водзын вӧлі сійӧ жӧ мортыс, но чужӧмыс ӧні сылӧн вӧлі суров да решительнӧй, сы вылын эз нин вӧв некутшӧм мелілун.
Пистолетлӧн дулоыс видзӧдіс Зандерлы веськыда морӧсас, и сійӧ кынмис места вылас.
Сержант матыстчис Зандер дінӧ да кыскис сы зептысь кык револьвер.
— Абу омӧля вооружитчӧмныд, господин штурмбанфюрер, — шуаліс сійӧ негораа. — Вот тадзи преступникъястӧ бӧбйӧдлӧмӧн и босьталӧны.
— Мый тіянлы месянь колӧ?!
— горӧдіс Зандер. — Ті менӧ кодкӧдкӧ сорлалінныд.
— Нинӧм ме эг сорлав...
Кривонос лэптіс ассьыс пистолетсӧ Зандерлы синъяс весьтас:
— А ӧні видзӧдӧй внимательнӧя.
Пистолетсӧ зарядитӧма да патроныс стволас.
Ӧні мый ме вӧча?
Ме сюя ассьым киӧс револьвернас тіян зептӧ.
Кривонос сывйыштіс кинас Зандерӧс, кыдзи медбур другӧс, и штурмбанфюрер чувствуйтіс револьверыслысь дулосӧ кыськӧ аслас кынӧм дінсьыс.
— Чувствуйтанныд? — шуис Кривонос. — Энӧ думыштӧй кучкыны менӧ.
Тӧданныд, кӧні лоӧ пуляыс, киӧй кӧ менам друг нетшыштчас?
Ме эськӧ эг кӧсйы, медым сійӧ сэні лои.
А ӧні ми тэкӧд кутчысьӧмӧн, важ другъяс моз, мунам машинаӧдз.
Но, мӧдім!..
Ветымын ӧтиӧд глава
abu
Тайӧ лунас капитан Соколовлӧн уджыс вӧлі уна.
Сійӧ ыджыд уджыс, кодӧс найӧ нуӧдісны бӧръя тӧлысьясас, матысмис помлань.
Сунистор, мыйӧ сэтшӧм удачнӧя кутчысис Люба, коді сяммис разберитчыны Герда Вагнерӧн висьталӧм сплетняын, отсаліс разьны, медбӧрын, став тупыльсӧ.
Зандерӧн котыртӧм организацияса став членъяслӧн списокыс важӧн нин куйліс капитан Соколов ордын несгораемӧй шкапын.
Тайӧ йӧзыс вӧліны на вӧля вылынӧсь, но сулалӧ вӧлі сӧмын сетны приказ — и найӧс лоӧ эськӧ пыр жӧ арестуйтӧма.
Но капитан эз тэрмась.
Сійӧ кӧсйис нетшыштны тайӧ йӧнсӧ вужнас да виччысис, кор штурмбанфюрер Зандер локтас Дорнауӧ, медым кутны став организациясӧ дзоньнас.
Кор Герда Вагнерӧс корисны капитан дінӧ, сійӧ ӧдйӧ донъяліс лоӧм ситуациясӧ да лыддис бурджыкӧн ставсӧ висьтавны.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, коді волывліс сылӧн кӧзяйка ордӧ да кольччывліс залын ресторан пӧдлалӧм бӧрын.
Сійӧ жӧ висьталіс господин Зандерлӧн планъяс йылысь.
Но, кӧть и жаль, сылӧн висьталӧмыс эз вӧв подробнӧй: Герда ачыс эз тӧд унатор.
Но сідз либӧ мӧдног, муртса сӧмын талун Зандер локтіс фрау Линде ордӧ, Соколовлы та йылысь пыр жӧ юӧртісны.
А кор Зандер мӧдӧдчис театрӧ, капитан заводитіс действуйтны.
Первойӧн вайӧдісны комендатураӧ Штельмахерӧс да Гильда Фуксӧс, на бӧрся — Пичманӧс да Яникеӧс, кодъяс вӧлі ёна повзьӧмаӧсь, сэсся — фрау Линдеӧс батьыскӧд, а сэсся нин и мукӧд лавочникъясӧс, кодъяс ылӧдлісны ньӧбасьысьясӧс.
Первойсӧ найӧ заводитлісны возмущайтчыны да протестуйтны, но тырмымӧн вӧлі казьтыштны Зандер йылысь, кыдзи арестуйтӧмаяс пыр жӧ ланьтлісны.
Налы кольлі сӧмын висьтавны ставсӧ асланыс преступлениеяс йылысь.
Регыд сы бӧрын, кыдзи заводитчис спектакль да Люба юӧртіс телефон пыр та йылысь верӧсыслы, комендатураӧ вайӧдісны асьсӧ Зандерӧс.
Кривонос вермис гордитчыны аслас уджӧн: ставсӧ вӧлі вӧчӧма ӧдйӧ да бура.
Театрын некод весиг эз дӧгадывайтчы сы йылысь, мый лои Эдит Гартман комнатаын.
Ӧні Кривонос пукаліс неылын капитан Соколовсянь да кывзіс, кыдзи допрашивайтӧны штурмбанфюрерӧс.
— Но, господин Зандер, — заводитіс Соколов, — кутшӧм заданиеӧн тіянӧс ыстісны оккупациялӧн сӧветскӧй зонаӧ?
— Ті ӧшибайтчанныд, ме абу Зандер, — заводитліс юассьыны штурмбанфюрер.
— Тайӧ абу серьёзнӧй сёрни, — шпыньмуніс Соколов. — Сержант ёрт, вайӧдӧй, пӧжалуйста, господин Зандерӧс аслас видӧ.
Кривонос явӧ радлігтырйи локтіс Зандер дінӧ да друг нетшыштіс сылысь уссӧ.
— Ӧні, господин Зандер, — шуис Соколов, — ті лоинныд асланыд портрет кодь, кодӧс вӧлі печатайтӧма «Фельдшер беобахтер» гитлеровскӧй газетаын.
Со, кора видзӧдлыны.
Сідзкӧ, бал-маскарад помасис.
Босьтчам делӧӧ.
Тіянлы ковмас висьтавны сы йылысь, кыдзи ті повзьӧдланныд Дорнауса олысьясӧс да Гротдорфса крестьянаӧс.
Ковмас тіянлы сідзжӧ висьтавны и гестапоын асланыд удж йылысь.
Миян тіянкӧд ыджыд сёрни, господин штурмбанфюрер.
Зандер вежис тактикасӧ.
— Ме чайта, ми вермам сёрнитчыны, — шуис сійӧ. — Менам висьталӧмысь...
— Ме тіянкӧд некутшӧм сделкаяс вӧчавны ог кӧсйы, — вочавидзис Соколов. — Тіян делӧӧн займитчасны следственнӧй органъяс, сэсся суд.
Лыддьӧй миянлысь ӧнія сёрнисӧ предварительнӧйӧн.
— Разрешитӧй меным ставсӧ гижны бумага вылӧ.
Ӧні юрын менам ставыс гудрасис.
Комнатаӧ пырисны Валя да майор Савченко.
— Любуйтчӧй, — шуис Соколов, — штурмбанфюрер Зандер аслас персонаӧн.
— Со кыдзи! — шуис Савченко. — Кытысь нӧ ті сійӧс босьтінныд, капитан?
— Кривонос театрысь вайӧдіс.
Пукалӧ вӧлӧм Эдит Гартманлӧн пасьтасян комнатаын.
Да, сержант ёрт, а некод эз аддзыв, кыдзи ті сійӧс арестуйтінныд?
— Ни ӧти лов, — вочавидзис Кривонос стул вылысь чеччигмоз. — Театрысь ми петім кутчысьӧмӧн, быттьӧ медбур другъяс.
— Зэв бур, — шуис Соколов.
Сійӧ бергӧдчис телефон звӧнок шы вылӧ да босьтіс трубкасӧ. — Да, ме.
Бура мунӧ?
Но, ме зэв рад.
Ладнӧ, вӧч сідзи, кыдзи ми сёрнитчим...
Тайӧ Люба, — шуис сійӧ трубкасӧ пуктӧм бӧрын — Эдит Гартманлӧн зэв ыджыд успех.
— А кор ті арестуйтанныд Эдит Гартманӧс? — друг юаліс Зандер, кор кыліс сылысь нимсӧ. — Спектакль бӧрын?
Сійӧ сідзжӧ вӧлі менам организацияын да лӧсьӧдчис пышйыны мекӧд Америкаӧ.
Ме нуӧді нин сы нимсянь переговоръяс.
— Мый нӧ ті сэтшӧм окотапырысь кутінныд сёрнитны Эдит Гартман йылысь? — интересуйтчыштіс Соколов.
— Ме кӧсъя кокньӧдны тіянлы делӧсӧ.
Ме чайта, ті пыдди пуктанныд менсьым честнӧя висьталӧмӧс?
— Пуктам, обязательнӧ пуктам, — шуис Соколов. — Сержант ёрт, нуӧдӧй сійӧс, а асьныд мунӧй театрӧ, кыдзи ми сёрнитчим.
Тайӧ типыслӧн вермасны лоны миянлы тӧдтӧм сообщникъяс.
А тайӧ кӧ сідзи, найӧ заводитласны лёк вӧчны Эдит Гартманлы.
Тіян мог — видзны сійӧс быдсяма случайностьясысь, но медым сійӧ ачыс нинӧм эз казяв.
— Гӧгӧрвоана, капитан ёрт.
Разрешитӧй мунны?
— Мунӧй.
— А ноко, мӧдімӧ, господин!
Кривонос шуис тайӧс рочӧн, но Зандер, тыдалӧ, зэв бура гӧгӧрвоис, сы вӧсна мый пырысь-пыр жӧ чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кор найӧ кыкнанныс петісны, Валя, скӧрмӧмысла ставнас пуиг, чеччыштіс стул вывсьыс:
— Со тіянлы замечательнӧй Эдит Гартман, капитан ёрт!
Сцена вылын ворсӧ комиссарӧс, а ачыс гусьӧн аддзӧдчывлӧ штурмбанфюреркӧд!
Савченко видзӧдліс Валя вылӧ.
— Ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ, кыдзи тэныд кажитчӧ, Валя, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Вот тайӧ кывъяссьыс ыджыд аттьӧ тэныд, — радпырысь шуис Соколов. — Ме думайті, мый и тэ шедан тайӧ вугыр йылас.
— Мый йылысь ті сёрнитанныд, ме ог гӧгӧрво! — пӧшти горӧдіс Валя. — Ӧд Эдит Гартман уджалӧма ӧтвылысь Зандеркӧд, сійӧ жӧ ачыс висьталіс.
Мый нӧ тіянлы ещӧ колӧ?
Соколов видзӧдліс нывлӧн гӧрдӧдӧм, волнуйтчана чужӧм вылӧ:
— Вот тайӧ буретш и абу яснӧ, Валя.
Вывті нин окотапырысь заводитіс сійӧ висьтавны Эдит Гартман йылысь, и меным кажитчӧ, сійӧ прӧстӧ кӧсйӧ сылы водзӧс мынтыны аслас затея провалитчӧмысь.
— Ме лыддя аслам долгӧн висьтавны та йылысь ставсӧ полковниклы.
Валя эз случайнӧ шу тайӧ кывъяссӧ: ӧдзӧс сайын кылісны Чайкалӧн увереннӧй кок шыясыс.
Комендатураса уджалысьяс зэв бура тӧдісны сылысь походкасӧ.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын полковник видзӧдліс Валя вылӧ да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані вӧлӧма вензьӧм.
— Бур рыт, ёртъяс!
Мый тэ волнуйтчан, Валя?
Кыдзи делӧясыс, Соколов?
Кыдзи олӧ-вылӧ став тайӧ компанияыс?
— Операцияяс мунӧны план серти, полковник ёрт, — рапортуйтіс Соколов. — Компанияыс, шуны кӧ, ставнас нин тані.
Зандерӧс арестуйтісны Эдит Гартманлӧн пасьтасян комнатаын.
Допрос вылын сійӧ висьталіс, мый Эдит Гартман вӧлӧма сылӧн организацияын жӧ...
— Разрешитӧй висьтавны, полковник ёрт, — кевмысис Валя.
— Но, висьтав: мый тэнад?
— Ме лыддя, мый Эдит Гартман кузя эсійӧ Зандерыс висьталіс правда.
— Энлы, энлы, Валя!
Соколов, ті чайтанныд, мый тайӧ провокация?
— Да, полковник ёрт.
Сійӧ ачыс та йылысь заводитіс, сылысь некод эз юав актриса йылысь.
— А ті, капитан, тырвыйӧ дӧверяйтанныд Эдит Гартманлы?
Соколов вочавидзис эз сразу.
— Ме сылы унаторйын дӧверяйта, полковник ёрт, — заводитіс сійӧ, — но шуны, мый тырвыйӧ уверен сыын, ог вермы.
Тані быдторйыс вермас лоны.
Талун Эдит Гартман должен прӧйдитны решайтана испытание пыр.
И вот, выдержитас-ӧ сійӧ тайӧ испытаниесӧ, ме ог тӧд.
Но ме вӧчи ставсӧ, медым отсавны сылы.
Ӧні воӧ кад, кор тайӧс решитнысӧ вермас сӧмын ачыс.
Ӧні оз нин позь сылы ни подсказывайтны, ни отсавны.
Зандерӧс арестуйтӧм йылысь некод на оз тӧд.
Сідзкӧ, сылы ковмас бӧрйыны: либӧ Америкаӧ, либӧ кольччыны Германияӧ да бара лоны немецкӧй народӧн радейтана актрисаӧн.
Полковник кывзіс Соколовӧс да, тыдалӧ, думайтіс, быд довод гӧгӧрбок арталігтыр.
— Шуам, ті правӧсь, — шуис сійӧ, — и Эдит Гартман решитас кольччыны.
Но тайӧ этша.
Сылы колӧ ещӧ вӧчны аслас решениеысь став выводъяссӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд менӧ, капитан?
Тайӧ абу миянлы, тайӧ медся водз колӧ сылы аслыс.
А тайӧ кадас карса театрын помасис первой действиеыс.
Ньӧжйӧник пӧдлассис занавес.
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь, сэсся кылісны гора аплодисментъяс.
Эдит Гартман сувтіс сцена сайӧ да нинӧм эз аддзы ас гӧгӧрсьыс.
Грымакыліс зал, пыр на клопайтісны да горзісны — вызывайтісны артистъясӧс, кодъяс некымынысь нин петалісны рампа дорӧ, а Эдит сідзи и эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс да, кажитчис, эз кыв сійӧс чуксалысь гӧлӧсъяссӧ.
Сэсся друг, кор мукӧдыс мунісны нин, мӧдӧдчис авансценалань.
Занавесыс гӧтов нин вӧлі тупкысьны, но Эдит удитіс казявны комендантскӧй ложасянь сы вылӧ видзӧдысь Любаӧс.
Медбӧрын ставыс лӧнис.
Ӧні Эдит эз нин падъяв.
Сійӧ век на вӧлі аслас рольлӧн власть улын да чувствуйтіс асьсӧ сӧветскӧй комиссарӧн;
Эдит чувствуйтіс вӧвлытӧм кыпыдлун да эз думайт опасность йылысь.
Да, мунны аслас комнатаӧ сійӧ оз вермы: сэні виччысьӧ сійӧс Зандер.
Некор сійӧ оз мун сы бӧрся, весиг кӧть предложитас сылы Голливудлысь став озырлунъяссӧ...
Ӧні сы водзын сӧмын ӧти туй.
Сійӧ абу кокни, а мунны сійӧс колӧ.
Зандер вермас быд здукӧ пышйыны, но Эдит тайӧс оз лэдз, сылӧн жӧ абу право лоны нерешительнӧйӧн!
Сідзкӧ, регыдджык комендантскӧй ложаӧ, кытысянь сэтшӧм меліа муртса на видзӧдіс сы вылӧ фрау Соколова!
Артистъяс да сценавывса рабочӧйяс чуймӧмӧн видзӧдісны Эдит Гартман вылӧ, коді, некутшӧм внимание некод вылӧ пуктытӧг, пӧшти котӧртіс петанінлань.
Сійӧ чепӧсйис коридорӧ да ӧддзӧдчӧм йывсьыс нетшыштіс аванложа ӧдзӧссӧ.
Люба пукаліс пызан сайын да сёрнитіс кодкӧдкӧ телефон пыр.
— Да, да, ме ещӧ звӧнита.
Ладнӧ...
Синъясыс налӧн паныдасисны, и Люба ньӧжйӧник пуктіс трубкасӧ.
— Ті зэв бура ворсінныд первой действиесӧ, фрау Эдит, — шуис сійӧ актрисалӧн волнуйтчана чужӧм вылӧ видзӧдіг.
— Тайӧ абу важнӧ, ӧні тайӧ оз имеит тӧдчанлун... — шуис Эдит сьӧкыда, быттьӧ эз тырмы воздухыс. — Ті долженӧсь отсавны меным...
— Отсавны?
— Да, меным колӧ тіян отсӧг.
Менам комнатаын пукалӧ штурмбанфюрер Зандер.
Ме нинӧм вылӧ ог мун Голливудӧ, и сійӧ, навернӧ, виас менӧ...
Люба чӧв олігтыр видзӧдіс актриса вылӧ, быттьӧ тшӧктіс Эдитлы висьтавны ставсӧ помӧдзыс.
Эдит гӧгӧрвоис тайӧс.
— Ме тіянлы ставсӧ висьтала, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ. — Коркӧ — тайӧ вӧлі капитуляция бӧрын регыд — Зандер локтіс ме дінӧ да вӧзйис мунны Голливудӧ.
Ме сэки вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧма да меным ставыс вӧлі веськодь.
Ме сӧгласитчи да сеті сылы доверенность американскӧй фирмаяскӧд переговоръяс нуӧдӧм вылӧ.
А ӧні сійӧ воӧма мела...
Но ме некытчӧ ог мун!
Ме кӧсъя лоны мортӧн.
Ме гӧгӧрвои талун, кыдзи колӧ овны да уджавны.
Отсалӧй меным!
Ме кӧсъя уджавны выль Германиялы, ті сэтшӧм уна сы йылысь меным висьталінныд!
Ёна волнуйтчигтырйи кывзіс Люба актрисаӧс.
Сійӧ видзӧдіс Эдит вылӧ, да сылы кажитчис, мый ӧні тайӧ ыджыд синъясыс излучайтӧны став сійӧ благороднӧйсӧ да бурсӧ, мый уна вояс чӧж оліс актриса душаын да садьмис сӧмын талунъя спектакль вылын.
Но век жӧ тайӧ одухотворённӧй мичлун пырыс тӧдчис тревога; тайӧ видзӧдласас мыйкӧ казявны позьтӧмтор висьталіс сылысь полӧм, мый вермис отравитны сылысь медся ыджыд вдохновениесӧ.
Люба небыдика пуктіс кисӧ актриса пельпом вылӧ:
— Ті верманныд спокойнӧя мунны асланыд комнатаӧ, фрау Эдит, — негораа шуис сійӧ.
Актриса дрӧгнитіс:
— Неужели ті энӧ гӧгӧрвоӧй!
Сэні менӧ виччысьӧ Зандер...
— Сійӧ сэні абу нин.
И сійӧ сэсся некор нин оз лок Дорнауӧ.
Эдит поліс веритны.
Мый нӧ лоӧма?
Мыйла фрау Соколова успокаивайтӧ сійӧс?
— Сійӧ пышйис?
— Эз.
Кор ті петінныд сцена вылӧ, сійӧс арестуйтісны.
Ӧні сійӧ комендатураын нин да регыд ӧтветитас ставсьыс.
Эдит падъялӧмӧн видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, и Люба гӧгӧрвоис сійӧс.
— Мунамӧй, — шуис сійӧ. — Ме колльӧда тіянӧс.
И оз ков сэсся нинӧм йылысь тӧждысьны.
Тіянлы ӧд бара регыд ковмас петны сцена вылӧ.
— Аттьӧ! — пӧся шуис Эдит.
Сійӧ муніс Любакӧд орччӧн, и юрас сылӧн вӧлі ӧти мӧвп: сідзкӧ, комендатураын тӧдӧны вӧлӧм Зандер йылысь.
Эдит сувтіс некымын воськов сайӧ аслас комнатасянь: сійӧ век на поліс восьтыны ӧдзӧссӧ да аддзыны сылы мустӧм чужӧм.
Но комнатаас некод эз вӧв.
Ставыс вӧлі важног, сӧмын пызан вылас сулаліс цветъяс тыра ыджыд кӧрзина да орччӧн куйліс зэв ыджыд букет.
Эдит полігтыр видзӧдліс гӧгӧр комнатасӧ да кокниа лолыштіс.
— Сідзкӧ... сідзкӧ, ті став тайӧ кадсӧ видзинныд менӧ?
— Да, — вочавидзис Люба. — Том петасъяс колӧ бура видзны, кытчӧдз найӧ оз быдмыны, кытчӧдз оз крепаммыны.
Ми видзам огӧ сӧмын тіянӧс: ми видзам выль Германияӧс.
Эдит Гартманӧс шемӧсмӧдіс став тайӧ лоӧмторйыс, да сійӧ вешйис бокӧ.
Ӧні оз позь бӧрдны, ӧні колӧ босьтны асьтӧ киӧ, колӧ лоны смелӧн да решительнӧйӧн.
Люба гӧгӧрвоис сылысь состояниесӧ.
— Ставыс лоӧ бур, фрау Эдит, — шуис сійӧ да ӧдйӧ петіс комнатасьыс.
Кӧнкӧ ылын-ылын, быттьӧ уна муяс сайысь, кыліс звӧнок.
Эдит пуксис стул вылӧ зеркалӧ водзӧ.
Цветъяс тыра кӧрзина сулаліс орччӧн.
Карточка вылысь сійӧ лыддис: «Кутшӧм тайӧ важнӧ — помӧдз ворсны ассьыд роль».
Кырымпасыс эз вӧв.
«Макс...» — дӧгадайтчис сійӧ.
Эдит пуктіс юрсӧ ки вылас да бӧрддзис долыд синваӧн.
Некор на эз вӧвны актриса Эдит Гартманлӧн татшӧм вернӧй другъяс.
Ветымын кыкӧд глава
abu
Спектакльыс, кӧні участвуйтіс Эдит Гартман, вӧчис зэв ыджыд впечатление Болер вылӧ.
Первой сійӧ решитліс не мунны премьера вылӧ, кӧть сылы и мӧдӧдісны билетсӧ.
Но сэсся любопытствоыс веніс став мукӧд чувствояссӧ, и старик век жӧ муніс театрӧ.
«Видзӧда первой актсӧ и бӧр муна», — шуис аслыс Болер.
Но сійӧ пукаліс помӧдзыс, дыр аплодируйтіс занавес тупкӧм бӧрын да сӧмын сэки нин муніс гортас.
Ӧні, письменнӧй пызан сайын пукалігӧн, Болер думайтіс спектакль йылысь.
Эдит Гартман талун ворсіс бурджыка мукӧд кадӧ дорысь.
Мыйкӧ выльтор вӧлі сылӧн гӧлӧсын да движениеясын.
Сылы удайтчис петкӧдлыны оригинальнӧй, ён характер мортлысь, коді оз пов тышысь, нывбабалысь, коді пӧртӧ олӧмӧ государстволысь волясӧ да направляйтӧ мукӧд йӧзлысь волясӧ.
Тайӧ вӧлі настӧящӧй, ыджыд искусство, и отрицайтны успехсӧ Болер эз вермы.
Неужели сійӧ водзджыксӧ ӧшибайтчис, кор думайтіс фрау Гартманлӧн судьба йылысь?
Да, вермас лоны, сійӧ сэки дзугсис аслас мӧвпъясын, но кызвыннас сійӧ вӧлі прав.
Эдит Гартман, тыдалӧ, крепыда йитӧма асьсӧ выль театркӧд да Культурбундкӧд.
И сы вӧсна ӧні сійӧ оз вермы свободнӧя творитны.
А тайӧ лоӧ, мый сійӧ воштӧма главнӧйсӧ — художниклысь право бӧрйыны, вӧчны сійӧс, мый сійӧ кӧсйӧ.
Болер радпырысь видзӧдліс рукопись вылас.
Талун сійӧ заводитас выль глава — Эдит Гартман йылысь рассказ.
Миян кадын художниклӧн судьба йылысь.
Та вылын уджсӧ лоӧ помалӧма.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ ыстас книгасӧ Гамбургӧ.
Сэні сійӧс ӧдйӧ лэдзасны, таын позьӧ не сомневайтчыны.
Сійӧ ньӧжйӧник листаліс страницаяссӧ.
Медбӧръя глава — и рукопись дась печатайтны.
Тайӧ медбурыс, мый коркӧ гижлывліс пӧрысь Болер.
Народлысь олӧмсӧ, ассьыс писательлысь олӧмсӧ петкӧдлӧма тані пӧщадатӧм правдивостьӧн.
Нинӧм выдумайтӧмторйыс!
Сӧмын фактъяс, сӧмын сійӧ, мый закономернӧ да типичнӧ сӧветскӧй оккупационнӧй зоналы.
А став аддзӧмсьыс да тӧдмалӧмсьыс ӧти вывод — мирӧ чуксалӧм.
Болер ёна думыштчис.
А колӧ-ӧ гижны Эдит Гартманкӧд став лоӧмтор йывсьыс?
Характернӧ-ӧ сылӧн судьбаыс став актёръяслы али тайӧ сӧмын случай, кодлы нинӧмла сетны торъя внимание?
Болер пузьӧдіс кофе.
Сэсся сійӧ бара думыштчис.
Кофейникыс важӧн нин кӧдзалі, а Болер сідзи и эз во некутшӧм выводӧ.
Сэсся сійӧ пондіс думайтны Сӧветскӧй Союзӧ ветлыны позьӧм йылысь.
Кыдз кӧть мед эз вӧв, а Россияӧ ветлӧм бӧрын Болер гижас ещӧ ӧти книга, но сійӧ гижас сӧмын сы йылысь, мый ачыс аддзылас да мыйӧ веритас.
Нинӧм мӧдӧс.
Мед Макс Дальгов букшасьӧ,
Болер оз веж ассьыс убеждениеяссӧ.
А шуны кӧ, мыйла Сӧветскӧй Союз йылысь правдаыс вермас не воны сьӧлӧм вылас Дальговлы, коді ачыс оліс сэні некымын во?
Но, та йылысь ӧні водз на думайтны.
Ӧні колӧ решитны, колӧ-ӧ Эдит Гартман йылысь главаыс.
Гашкӧ, прӧстӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны рукописьсӧ да ыстыны сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм ӧні?
Сійӧ тырмымӧн уджаліс сы вылын.
Книгаыс лоӧ интереснӧйӧн и тайӧ главатӧгыс.
Болер ичӧтик вомтыръясӧн юышталіс крепыд кофе да листаліс страницаяссӧ.
Вӧлі сёр вой, карыс важӧн нин лӧнис.
Друг стариклы кажитчис, мый кодкӧ видзчысигтырйи звӧнитӧ.
Тайӧ вермис лоны сӧмын Макс Дальгов.
Век жӧ решитӧма пыравны!
Навернӧ, кӧсйӧ юксьыны спектакль йылысь аслас впечатлениеясӧн.
Болер ӧдйӧ сюйис пызан йӧрас ассьыс рукописьсӧ да петіс восьтыны.
Збыльысь, тайӧ вӧлі Макс Дальгов.
Сійӧ извинитчис сёрӧн локтӧмысь, но Болер вӧлі рад сылӧн локтӧм вылӧ.
— Ті вӧлінныд театрын? — юаліс Дальгов.
— Да.
Первой Болер решитіс нинӧмӧн не петкӧдлыны спектакль дорӧ ассьыс отношениесӧ, но тайӧ сылы эз удайтчы.
Вочасӧн найӧ разберитісны Эдит Гартманлысь рольсӧ ставнас.
Да, талун сійӧ петкӧдліс асьсӧ ыджыд актрисаӧн.
Дальгов висьтавліс увлекайтчӧмӧн, но сы кывъясын кыліс шогсьӧм.
Болер казяліс тайӧс.
— Меным аслым зэв окота лои бӧр мунны сцена вылӧ, — вочавидзис сійӧ Болерлӧн юалӧм вылӧ. — Талун ме аддзылі настӧящӧй искусство...
— А кыдзи ті чайтанныд, — аслас судьба йылысь думайтіг юаліс Болер, — оз-ӧ ковмы ӧні фрау Гартманлы нэмыс ворсны гӧрд чышъянӧн?
— Ак, со мый йылысь ті! — гӧгӧрвоана видзӧдліс сы вылӧ Дальгов. — Верма висьтавны, мый театр сувтӧдӧ «Коварство и любовь» да фрау Гартман кутас ворсны Луизаӧс.
А сэсся кӧсйӧны пуктыны пьеса ӧнія немецкӧй олӧмысь.
Болер ланьтіс, сійӧ эз тӧд, мый шуны.
Ставыс кыдзкӧ гудрасис, нинӧм он гӧгӧрво!
Гашкӧ, и збыльысь колӧ гижны Эдит Гартман йылысь?
Старик весиг жалитыштіс, мый оз вермы сӧветуйтчыштны Макскӧд.
Интереснӧ, кыдзи эськӧ сійӧ та вылӧ видзӧдліс?
Дерт, ӧдвакӧ сыкӧд позяс сӧгласитчыны, а век жӧ интереснӧ эськӧ вӧлі кывзыштны.
Но висьтавны кӧ книга вылын уджалӧм йылысь, то вошӧ став эффектыс, Дальгов вылын сылӧн став торжествоыс.
Та вӧсна Болер бара паніс сёрни спектакль йылысь.
Сійӧ окотапырысь сӧгласитчис, мый видзӧдысьяслы спектакльыс зэв ёна воис сьӧлӧм вылас: быд кыв нывбаба-комиссарлӧн, сылӧн быд жест, быд интонация йиджліс залын пукалысьяслы сьӧлӧмӧдзыс.
Тайӧ рытас найӧ эз ворсны шахматӧн: вывті уна вӧлі впечатлениеясыс.
Вӧлі нёльӧд час вой.
Дальгов кватитчис, мый сёр нин, да муніс ас ордас.
Но Болерлӧн кофе бӧрын эз лок унмыс.
Старик век жӧ решитіс гижны Эдит Гартман йылысь глава.
Артмас кӧ бура, сюяс сійӧс книгаас.
Главаыс кӧ оз ло удачнӧйӧн, век позьӧ сійӧс шыбитны.
Да, тадзи сійӧ и вӧчас.
Болер войбыд уджаліс.
Сэсся коли ещӧ некымын татшӧм жӧ вой.
Болер гижис да эз чувствуйт мудзӧм.
Вдохновениеыс, коді шымыртліс Эдит Гартманӧс сцена вылын, быттьӧ вуджис сылы.
Тайӧ вӧлі висьт актрисалӧн судьба йылысь, коді ворсіс тӧдтӧм образ, и тайӧ образыс унаторйын определитіс: олӧм дінӧ сылысь отношениесӧ.
Старик зілис объяснитны аслыс, мыйла уна вояс ӧткӧн олӧм бӧрын сэтшӧма бурмӧма Эдит Гартманлӧн талантыс.
Аслас думъясын да дӧгадкаясын сійӧ вӧлі зэв матын истинасянь, но эз лысьт сійӧс шуны гора.
Тайӧ истинасӧ признайтӧмыс ёна кучкис эськӧ аслыс писательлы, и сійӧ быдногыс зілис сійӧс кытшовтны.
Коли бура уна кад, и Болер помаліс главасӧ да сюйис сійӧс книгаас.
Ӧні ставыс!
Рукописьсӧ Болер ыстіс Гамбургӧ, а ачыс заводитіс лӧсьӧдчыны муніны Сӧветскӧй Союзӧ.
Документъяс вӧлі оформитӧма — Москваын виччысисны нин гӧстьясӧс.
Мунтӧдзыс писатель решитіс пыравны Эдит Гартман ордӧ прӧщайтчыны.
Болер муніс да думайтіс актрисакӧд воан сёрни йылысь.
Бара вӧлі тулыс.
Неджуджыд гӧраяссянь, кодъяс кытшалісны Дорнауӧс, пӧльтіс шоныд тӧв.
Нинпу вылын тыдовтчисны чӧскыд дука ичӧтик коръяс.
Стариклы син улас уси ыджыд керка, коді неважӧн быдмис развалинаяс местаын.
Быдлаын чувствуйтчис выльмӧм.
Эдит Гартман радпырысь встретитіс пӧрысь писательӧс.
Болерлы кажитчис, мый бӧръя кадас актриса лоӧма ёна мичаджык.
Со мый вӧчӧ мортыдкӧд кыпыд уджыд!
Болер висьталіс сылы та йылысь, и актриса весиг гӧрдӧдіс радысла.
Збыльысь, Эдит оліс ӧні тыр олӧмӧн да эз на некор уджавлы татшӧм кыпыдлунӧн.
Сӧветскӧй Союзӧ Болерлӧн мунӧм йылысь сійӧ тӧдіс газетаясысь.
— Обязательнӧ гижӧй книга асланыд путешествие йылысь, — не то корис, не то тшӧктіс Эдит.
— Нинӧм ме ог лӧсьӧдчы гижны.
Ме муна гӧсть пыдди сӧветскӧй писательяс корӧм серти.
Эдит лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Пӧрысь Болерлӧн ыръянитӧмыс сылы кажитчис неуна теш петкӧдланаӧн нин.
— А тіянлы лӧсьыд мунны сэтчӧ гӧстьӧн? — виччысьтӧг юаліс сійӧ. — Ӧд дзик на неважӧн ті, кыдзи и ми ставным, олінныд гитлеровскӧй Германияын.
— Гитлеровскӧй Германияын олісны разнӧй йӧз, — пузис Болер. — Дерт, ставыс тайӧ вермас кажитчыны неуна тешкодьӧн.
Но менӧ корисны писательяс.
А искусство — быдлаын искусство.
Ми ӧдйӧ гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс.
Став литераторъяслӧн общӧй интересъяс да общӧй могъяс.
— Ог думайт, медым сӧветскӧй писательяс литература могъяс дорӧ относитчисны сідз жӧ, кыдзи фашистскӧй писательяс.
— Прӧститӧй, но фашистскӧй писательяс некор эз и вӧвны.
Вӧліны халтурщикъяс, кодъяс гижлісны Гитлерлы быдсяма чепухасӧ, вот и ставыс.
Эдит Гартман воча сӧмын нюммуніс.
— Сідзкӧ настӧящӧй писательяслӧн долженӧсь лоны демократическӧй убеждениеяс? — юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ! — вочавидзис Болер.
— И ті мунанныд Сӧветскӧй Союзӧ писательяс корӧм серти?
— Да.
— Сідзкӧ, Сӧветскӧй Союзын эмӧсь и писательяс и настӧящӧй искусство.
Старик гӧгӧрвоис, мый актриса заставитіс сійӧс бӧрыньтчыны ӧти медся ёна укрепитӧм позицияысь.
— Ог тӧд. Видзӧдла, — скӧрысь вочавидзис сійӧ да недӧвӧльнӧя видзӧдліс Эдитлӧн лукава нюмъялысь чужӧм вылӧ.
Некымын лун мысти сійӧ муніс Сӧветскӧй Союзӧ демократическӧй писательяс да критикъяскӧд ӧтлаын.
Туй чӧжыс сылӧн юрсьыс эз петав Эдит Гартманкӧд сёрниыс.
Медым вунӧдчыны, сійӧ заводитліс думайтны сы йылысь, кутшӧм эффект вӧчас сылӧн книгаыс, кор сійӧ петас печатьысь.
Но актрисалӧн доводъясыс эз сетлыны сылы спокой, да старик чужӧм вылысь частӧ позьӧ вӧлі аддзыны дӧзмӧм.
Ветымын коймӧд глава
Премьера бӧрын Люба Соколовалӧн олӧмыс виччысьтӧг вежсис.
Ӧні оз позь вӧлі кольччыны том театрлы сӧмын сӧветъяс сетӧм кежысь.
Эдит Гартман бӧрся местнӧй интеллигенция тшӧтш кутіс босьтчыны культурнӧй уджӧ.
Пыр частӧджык и частӧджык магистратӧ волывлісны ассьыныс услугаяс вӧзйӧм могысь йӧз, кодъяс войдӧр бурджыкӧн лыддьылісны нинӧм не вӧчны да чӧв овны.
Ӧні Люба ветлӧдліс жӧ служба вылӧ.
Любовь Павловна Соколова, коді комендатураын ведайтіс культура да искусство вопросъясӧн, виччысьтӧг лои карас зэв тӧдчана мортӧн.
Кор сійӧ первойысь аддзысис Лекс Михаэлискӧд, медым сёрнитыштны делӧяс йылысь, бургомистр, пӧжалуй, ёнасӧ эз верит Любалӧн паськыд планъясӧ.
Но сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн предложениеясыс тырвыйӧ олӧмӧ пӧртанаӧсь, а налӧн пӧльза йылысь сомневайтчыны оз вӧлі позь.
И зэв регыд Дорнауын котыртчис Сӧветскӧй Союзлысь культура изучайтӧм кузя Общество, кодлӧн деятельясыс веськыда эз сетлыны спокой фрау Соколовалы.
Керка стенъясын друг лои том рабочӧй Максимлӧн вежӧра, збой чужӧмыс;
югъялысь клинокӧн шенасигтыр, тӧвзьыштіс Дорнауса уличаяс кузя шевгӧдчӧм буркаа Чапаев.
Кинотеатръяс водзын нюжӧдчалісны ӧчередьяс.
Кор Смольнӧй коридоръяс кузя мунліс Владимир Ильич Ленин, кор экрансянь юргис великӧй Сталинлӧн клятва, — залын пыр кыптывлісны гора аплодисментъяс.
Берлинын гырысь тиражъясӧн петалісны сӧветскӧй писательяслӧн книгаяс.
Тайӧ книгаяссӧ ньӧбавлісны ӧти здукӧн.
Шолохов да Алексей Толстой, Симонов да Фадеев лоалісны немецкӧй керкаясын.
Кор Эрих Лешнер лыддис «Лэптӧм эжа», сійӧ шуис:
— Эк, жаль, тайӧ книгаыс менам эз вӧв водзджык!
И ме сӧмын магистратын культура отделса выль руководительлы, не сӧмын Культурбундлӧн местнӧй отделениеса уджалысьяслы, но и библиотекарьяслы да киномеханикъяслы, учительяслы да актёръяслы, лекторъяслы да журналистъяслы — ставныслы вӧлі окота сёрнитыштны да сӧветуйтчыштны фрау Соколовакӧд.
Разнӧй профессияяса да арлыда уна сё йӧз пыралісны сӧветскӧй культура изучайтӧм кузя Обществоӧ, пӧся босьтчылісны уджӧ, выступайтісны лекцияясӧн да докладъясӧн, и зэв регыд налы кутіс кажитчыны, мый мӧдногӧнсӧ эз вермы и лоны.
— Ті, Любовь Павловна, навернӧ, и асьныд на онӧ вермӧй донъявны, мый тіян гӧгӧр вӧчсьӧ, — шуис Чайка Любалысь докладсӧ кывзігӧн. — Сійӧ, мый немецъяс ӧні аддзӧны киноын да театрын, сійӧ, мый найӧ лыддьӧны книгаясысь да кылӧны лекцияяс вылысь, — тайӧ первой тшупӧд налысь став олӧмсӧ выльног лӧсьӧдан великӧй школаын.
Действуйтӧй паськыда.
Мед Дорнауын оз коль ни ӧти честнӧй морт, кодӧс сідзи либӧ мӧдногӧн эз ло кыскӧма сійӧ общество уджӧ, код вылын ті шефствуйтанныд.
— Ме думайта, мый сійӧ коркӧ лоӧ германо-сӧветскӧй дружбалӧн Обществоӧн, — шуис Люба.
Полковник здук кежлӧ думыштчыліс.
— Тырвыйӧ вермас лоны, Любовь Павловна.
Берлинын та йылысь вӧлі сёрни.
Век жӧ нин мед немецъяс тӧдмаласны, мый ми вӧчим ас ордын, Сӧветскӧй Союзын, кыдзи миян олӧны рабочӧйяс да крестьяна, — тайӧ налы ӧдвакӧ абу медся главнӧйыс.
Ме зэв дӧвӧлен тіян уджӧн, Любовь Павловна.
Люба, коді ошкӧмсьыс радліс и волнуйтчис, пырис Соколов ордӧ, медым юксьыны верӧсыскӧд аслас чувствоясӧн.
— Тешкодьтор, Серёжа, но, пӧжалуй, некор ме сэтшӧм бура эг чувствуйтлы, мый искусство сэтшӧм вынӧн вермӧ действуйтны йӧз вылӧ.
Ме ӧні чувствуйта ачымӧс сідзи, мый, менам веськӧдлӧм улын кӧ эськӧ лоины став писательяс, артистъяс, художникъяс да скульпторъяс, ме эськӧ повтӧг ставнысӧ найӧс нуӧді демократия утвердитӧм вӧсна бойӧ.
— Тэ менам муса командарм! — меліа шуис Соколов.
Сійӧ чеччис пызан сайысь да кӧсйис матыстчыны гӧтырыс дінӧ, но сэки воссис ӧдзӧс да пырис Валя.
— Ті энӧ аддзылӧй майор Савченкоӧс, ёртъяс?
Соколов меліа видзӧдліс сы вылӧ.
— Эгӧ аддзылӧй.
А мыйла тэныд Савченкоыс?
Валя друг гӧрдӧдіс.
— Дзик лӧсявтӧм вопрос, капитан ёрт, — тэрыба шуис сійӧ да ӧдйӧ петіс.
— Мый нӧ сыкӧд, Любушка? — чуймӧмӧн юаліс капитан.
— Ок, лоӧ, буракӧ, миян комендатураын свадьба, — нюммуніс Люба.
— Да мый тэ! — не то радпырысь, не то эскытӧма нюжӧдіс Соколов.
Та вылын сёрниыс и помасис.
Кыкнанныслӧн вӧлі уна удж.
А рытнас, лунтыр уджалӧм да волнуйтчӧм бӧрын, кор комнатаын ломзьӧ сӧмын настольнӧй лампа, Любалы окота неуна мечтайтыштны.
Сійӧ пуксьӧ пианино сайӧ, пуктӧ кияссӧ клавишаяс вылӧ.
Соколов лэптӧ синъяссӧ книга весьтысь.
Сійӧ тӧдӧ: музыка — тайӧ сёрнилӧн заводитчӧм, олӧм йылысь, будущӧй йылысь сьӧлӧмсянь сёрнилӧн заводитчӧм.
Люба ворсӧ увереннӧя да прӧстӧя, и Соколовлы кылӧ песня, сэтшӧм раздольнӧй да паськыд, быттьӧ сійӧ абу и Германияын, а рӧднӧй крайын, и сылы друг дум вылас усьӧны Днепр, и зэв паськыд ковыльнӧй степьяс, и лэбысь турияс небесаын, и му вылын страшнӧй бой...
— А кыдзи ми тэкӧд кутам овны гортын? — друг юалӧ Люба.
Сійӧ дыр оз вочавидз.
Найӧ тысячаысь нин сёрнитлісны Москва йылысь, найӧ ставсӧ нин бӧрйӧдлісны, став посниторъясӧдзыс.
Тайӧ медся ыджыд мечта, мечта, кодӧс водзджык либӧ сёрӧнджык, а лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Капитан Соколов пырас академияӧ.
Документъяссӧ мӧдӧдӧма нин, ӧні должен воны ӧтвет.
— Тэ тӧдан, — Люба виччысьтӧг чеччӧ пианино сайысь да пуксьӧ тахта вылӧ, матӧджык верӧсыс дінӧ, — ми ставным ёна вежсим тані, Германияын. — Сійӧ сёрнитӧ негораа да ньӧжйӧник, быттьӧ быд кыв вылын думайтіг. — Со ми уджалам, тӧждысям, волнуйтчам, вӧчам быдсяма делӧяс, выполняйтам приказъяс да директиваяс да кыдзкӧ дугдам казявны, мый вӧчсьӧ миянкӧд асьнымкӧд.
Но ӧти мича лунӧ друг гӧгӧрвоан, кутшӧм тайӧ ставыс тӧдчана да кутшӧм уна тэ шедӧдӧмыд.
Ӧд, збыль кӧ шуны, тэ восьтан йӧзлы синъяссӧ мир вылӧ, петкӧдан найӧс шуда туй вылӧ.
Ме некор эг чайтлы, кор помалі институт, мый тадзи именнӧ кужа используйтны ассьым тӧдӧмлунъясӧс.
Люба ланьтіс, пуктіс юрсӧ ичӧтик пӧдушка вылӧ да банбок улас пуктіс Сергейыслысь кисӧ.
Дыр олӧны чӧв, и Соколовлы кажитчӧ, мый Люба унмовсьӧ.
Сійӧ видзӧдлӧ сылы чужӧмас, но карӧй синъясыс восьсаӧсь.
Люба видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ, и капитанлы кажитчӧ, мый ӧні Люба аддзӧ налысь ыджыд, содержательнӧй олӧмсӧ ставнас, налысь будущӧйсӧ да гӧгӧрвоӧ, мый найӧ лоины гырысь делӧяс вӧчысь йӧзӧн, кодъяс выльногӧн вӧчӧны мирсӧ.
Ветымын нёльӧд глава
abu
«Асъя кыа» шахта важӧн нин вуджис немецкӧй народлӧн собственностьӧ.
Важ директор пыдди, коді уджавліс Гитлер дырйи на, вӧлі пуктӧма выльӧс — инженер Гутгофӧс.
Бӧръя кадас тані тӧдчымӧн быдмис Германияса Социалистическӧй единӧй партиялӧн организацияыс.
Профсоюзнӧй организация паськӧдіс жӧ ассьыс уджсӧ.
Но некутшӧм гырысь вежсьӧмъяс шахта олӧмын эз лоны.
Уджыс муніс омӧля.
Альфред Ренике эз ӧтчыд сёрнитлы та йылысь Грингелькӧд, но некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын тані делӧыс.
Найӧ Бертольдкӧд дружитісны важмоз, кӧть ӧні аддзысьлісны шочджыка.
Пӧшти став рытъяссӧ забойщик коллявліс гортас: сійӧ уна лыддьысис да медся ёна радейтліс книгаяс, кӧні русскӧйяс висьтавлісны асланыс олӧм йылысь.
Ӧтчыд, пызан сайын пукалігӧн, Альфред паніс сёрни сы йылысь, кутшӧма бурмис снабжение.
Ӧні карточкаяс кузя шахтёръяс пӧлучайтӧны унджык любӧй мӧд специальностя рабочӧйяс дорысь.
Ренике пасйис тайӧс аслас профессияӧн гордитчигтыр.
Гертруда, кӧть и сӧглашайтчис сыкӧд, но век жӧ лыддис карточкаяссӧ зэв омӧльторйӧн.
Найӧ дасьӧсь нин вӧлі спорӧ воны, кор ӧдзӧсӧ таркнитісны да комнатаӧ пырис ыджыд тушаа, важӧн нин бритчывтӧм, ёнакодь нин новлӧм военнӧй формаа морт.
Альфред да Гертруда чуймӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ.
Найӧ эз виччысьны гӧстьясӧс.
Тӧдтӧм морт видзӧдліс на вылӧ да долыда нюммуніс.
— Глюкауф, Альфред! — шуис сійӧ, и сӧмын сэки гӧлӧс сертиыс Ренике тӧдіс сійӧс.
— Ганс Линке! — горӧдіс сійӧ да звирк чеччис пызан сайысь.
Сэки и Гертруда тӧдіс гӧстьӧс.
Да, тайӧ вӧлі Ганс Линке, коді водзті посёлокын вӧлі медся мича зонмӧн.
Кыдзи нӧ сідз?
Ӧд ещӧ сійӧ лунъясӧ, кор Паулюслысь армиясӧ вӧлі жугӧдӧма Сталинград дорын, Альфред лыддьыліс газетаысь пӧгибнитӧмъяс йылысь юӧръясысь Ганс Линкелысь овсӧ.
— Кытысь тэ?!
— горӧдіс Ренике.
— Веськыда Россияысь, — вочавидзис Ганс. — Муртса вокзалсянь.
Муна тіян дінті и думайта: бур эськӧ вӧлі неуна мыссьыштны да бритчыштны.
Локтім ми быдса кык недель, а ме кӧсйыси не бритчыны, кытчӧдз ог во гортӧ.
Гертруда ӧдйӧ шонтіс ва, Ганс мыссис да бритчис.
Ренике гӧтырыскӧд чуймисны, кор аддзисны сылысь гӧрд, польдчӧм чужӧмсӧ.
Тыдалӧ, Ганс пленын абу тшыгъялӧма.
Альфред висьталіс та йылысь другыслы, и мӧдыс серӧктіс.
— Да, вердісны миянӧс эз омӧля, — вочавидзис сійӧ. — Правда, и уджыс вӧлі уна, но татӧг ӧд оз позь.
Пола, мый тані ӧдйӧ омӧльтча, — Ганс Линке бара серӧктіс.
Сэсся сійӧ лои серьёзнӧйӧн:
— Сэтчӧ, посводзад, ме коли кӧлуйӧс...
Пырт вай сійӧс татчӧ, ме тіянӧс гӧститӧда украинскӧй салӧӧн.
Миянлы ставнымлы сетісны туй вылӧ...
Каптенармус веситӧ меным медбӧръяысь паёк да шуӧ: «Эн вунӧд: миянлысь украинскӧй салӧ позьӧ пӧлучитны сӧмын мирӧн, а войнаӧн — нинӧм и думайтны».
Гӧгӧрвоан, кутшӧм бура шуис!
А ӧд сійӧ прав.
Ганс висьтавліс гажаа, шуткаясӧн да прибауткаясӧн.
Сылӧн вӧлі уна впечатлениеяс да окотапырысь висьтавліс ёртъясыслы став аддзылӧмторсӧ да переживайтӧмсӧ.
— А кӧні тэ кутан овны, Ганс? — юаліс Гертруда.
— Талун узя тіян ордын, позьӧ кӧ, а аски корся аслым кутшӧмкӧ пельӧс.
Ӧтка мортлы абу сьӧкыд устроитчыны.
И Ганс бара серӧктіс, и тыдовтчисны сылӧн рӧвнӧй пиньясыс.
Гансӧн вайӧм прӧдуктаысь Гертруда лӧсьӧдіс зэв чӧскыд ӧбед.
Сійӧ ноксис плита дорын да ӧти пельнас кывзіс мужчинаяслысь сёрнисӧ, а мӧднас — скӧвӧрда вылысь салӧлысь дзожгӧмсӧ.
А Ганс висьтавліс, кыдзи налы сэні юӧртісны пленнӧйясӧс репатриируйтӧм кузя сӧветскӧй правительстволӧн постановление йылысь да кыдзи сійӧ веськалі рӧдинаӧ мунысь ӧти татшӧм группаӧ.
Германияӧс сійӧ чайтіс аддзыны эз татшӧмӧн.
— Бурджыкӧн али омӧльджыкӧн? — юаліс Ренике.
— Ме полі, мый аддза сӧмын ӧти развалинаяс, а ті, вӧлӧмкӧ, оланныд онӧ омӧля, — шуис Линке.
— Ми унатор восстановитім, — вочавидзис Ренике.
— Да, ме аддзылі...
Посёлокын регыд кывсис Ганс Линке воӧм йылысь.
Локтісны ёртъясыс, кылісны чолӧмалӧмъяс.
Ганс эз удит ӧтвечайтны.
Кодкӧ котӧртліс ресторанӧ да вайис бутылка вина.
Гертруда перйис буфетысь румкаяс, и заводитчис пир Ганслӧн воӧм честь кузя.
Регыд ковмис котӧртлыны мӧд бутылкала, сэсся ещӧ ӧтила.
Воалісны пыр выль гӧстьяс.
Ганс висьтавліс, кыдзи Паулюслысь армиясӧ кытшалісны Сталинград дорын, кыдзи найӧ ставныс веськалісны пленӧ да кыдзи сэсся пондісны уджавны.
Найӧ вӧчалісны туйяс да посъяс, перйисны из шом, восстанавливайтісны керкаяс.
— Збыль, — шуис Линке, — ми эгӧ восстановитӧй жугӧдлӧмыслысь и сёӧд юкӧнсӧ.
Сэсся сійӧ кутіс висьтавлыны сӧветскӧй шахтаясын удж йылысь, и сэки некод нин эз вермы дзебны ассьыс шензьӧмсӧ.
— Мыйла сочиняйтан? — горӧдіс Самсон Гетцке. — Кыдзи нӧ русскӧйяслы налӧн бӧрӧ кольӧм техниканас вӧчавны сэтшӧм машинаяс!
— Нинӧмсӧ сёрнитан, Самсон, — стрӧга вочавидзис Линке. — Тэ, тыдалӧ, веритан на Геббельслӧн мойдкывъясӧ.
Кор ми заводитім война, быдӧнлы кажитчис, мый Россиялӧн бӧрӧ кольӧм техника.
А кор ме делӧ вылын тӧдмалі, мый сэтшӧмыс сӧветскӧй танкъяс да самолётъяс — сразу гӧгӧрвои, кӧні лӧжыс, а кӧні правдаыс.
Тэ война вылын эн вӧв, сідзкӧ чӧв ов.
— Бура тэнӧ пропагандируйтӧмаӧсь большевикъясыд! — серӧктіс Самсон.
— Да, менӧ найӧ унаторйӧ велӧдісны, — спокойнӧя сӧгласитчис Линке. — И не сӧмын уджавны, но и мый вӧчны йӧзкӧд, кодъяс оз кӧсйыны честнӧя уджавны.
— Мый тэ кӧсъян тайӧн висьтавны?
Гетцке гӧлӧсын кыліс скӧрмӧм.
Тайӧ вӧлі посёлокын асьсӧ вылӧ пуктысь зон, быд спор сійӧ вӧлі велалӧма решайтны кулакъясӧн.
— Нинӧм торъясӧ.
Регыд аддзан.
Кодкӧ юаліс мыйкӧ мӧдтор йылысь, и тайӧ сёрни йывсьыс пыр жӧ вунӧдісны.
Да и ачыс Гетцке регыд муніс.
Сійӧс некод эз кут, и сідз нин пукалісны сёрӧдз: аски уджалан лун, асывсянь удж вылӧ, а тадзтӧ и узьыштны он удит.
Медбӧрын ставныс разӧдчисны.
Гертруда восьтіс ӧшиньсӧ, медым проветритны комнатасӧ, коді вӧлі тыр табак тшынӧн, а мужчинаяс петісны ывлаӧ гуляйтыштны да куритыштны, пока кӧзяйка вольсасяс.
Кор найӧ бӧр пырисны, Гертруда узис нин.
— Кыдзи нӧ век жӧ найӧ уджалӧны? — беседасӧ водзӧ нуӧдіг юаліс Альфред.
Водзвылас Ганс висьталіс стахановецъяс йылысь.
Линкелӧн кывъяс серти стахановецъяс сетӧны сэтшӧм выработка, кутшӧм йылысь тані эз и кывлыны.
— Став делӧыс уджсӧ котыртӧмын, — вочавидзис Линке. — И ещӧ... —
тані Линке шлочнитіс чуньяснас, сійӧ, тыдалӧ, эз тӧд, кыдзи висьтавны ассьыс мӧвпсӧ.
— И ещӧ мыйын?
— Да вот, гӧгӧрвоан, абу сэтшӧм прӧстӧ тайӧс висьтавнысӧ.
Но, шуам, тэнад кӧ эськӧ вӧлі аслад мутор, тэ эськӧ, дерт, став вынъяссьыд нин зілин уджавны сійӧс бурджыка, да, кӧнкӧ, аддзин эськӧ уна способъяс, медым вӧчны тайӧс регыдджык.
Сідзкӧ вот, сӧветскӧй шахтёръяс сідзжӧ относитчӧны из шом перйӧм дінӧ.
Шахтаыс принадлежитӧ налы, сэні ставыс государственнӧй.
Найӧ чувствуйтӧны асьнысӧ настӧящӧй кӧзяеваӧн.
— Да и «Асъя кыа» ӧні принадлежитӧ народлы жӧ, — думыштчӧмӧн шуис Ренике. — Но абу на миян сэтшӧм чувствоыс, мый ми уджалам аслыным вылӧ.
Ми велалім лыддьыны асланым кӧзяинӧн «ИГ Фарбениндустриӧс»...
Ӧшиньӧд пырис югыдыс уличавывса пӧнарлӧн, кодӧс качайтіс тӧлыс.
Ренике видзӧдліс, кыдзи вӧрӧ югӧрыс, да думайтіс сійӧ кад йывсьыс, кор и налӧн лоӧны йӧз, кодъяс сідзжӧ кутасны тӧждысьны кыпӧдны из шом перйӧм.
Шахтаяс да заводъяс лоисны народнӧйясӧн.
Народ ачыс гӧлӧсуйтіс сы вӧсна, медым босьтны найӧс асланыс киясӧ.
Сідзкӧ, кад нин уджавны мӧдногӧн.
Ӧд позьӧ перйыны из шомсӧ ёна унджык ӧнія дорысь.
«А кодлы тайӧ колӧ? — пыр жӧ воис юрас мӧвп. — Германиялы?»
Шуны кӧ веськыда, настӧящӧй Германияыс абу.
Сійӧс торйӧдӧма кыкпельӧ.
Дерт, немецкӧй народ мечтайтӧ аддзыны сійӧс бара единӧйӧн.
Но код тӧдас, сӧгласитчасны-ӧ та вылӧ океансайса господа?
Ӧд сёрнитӧны жӧ сы йылысь, мый американецъяс лӧсьӧдчӧны объявитны Франкфурт-на-Майне кар мӧд столицаӧн да кӧсйӧны провозгласитны Эльбасянь рытыввылын самостоятельнӧй западно-германскӧй государство лӧсьӧдӧм йылысь...
Абу на ставыс яснӧ Альфред Ренике мӧвпъясын, но регыд нин сійӧ гӧгӧрвоас, мый выль, настӧящӧй демократическӧй Германияӧс лӧсьӧдӧмыс ёна зависитӧ и сысянь ассяньыс.
Ветымын витӧд глава
abu
Ганс Линкекӧд Макс Дальгов паныдасис мӧд луннас.
Кыдзкӧ сідз нин лои, мый быдӧнӧс, коді воліс Дорнауӧ пленысь, Дальгов корліс выступитны кутшӧмкӧ уна йӧза собрание вылын да висьтавны Сӧветскӧй Союзын став аддзылӧмтор йывсьыс.
Сійӧ некор эз прӧверитлы водзвыв, мый именнӧ кутасны висьтавны.
Дзик ӧти, мый йылысь Макс чорыда сёрнитчывліс татшӧм аслыспӧлӧс ораторъясыскӧд, — тайӧ сы йылысь, мый найӧ кутасны висьтавны сӧмын правда.
А Сӧветскӧй Союз йылысь правдаыс век аддзас ассьыс туйсӧ кывзысьяслӧн сьӧлӧмъясӧ, торъя нин рабочӧйяслӧн сьӧлӧмъясӧ.
Со мый вӧсна Дальгов талун локтіс Альфред Ренике ордӧ.
Макс кывліс нин Линке воӧм йылысь да решитіс шыасьны сы дінӧ татшӧм жӧ просьбаӧн.
Ачыс кӧзяиныс эз вӧв гортын: сійӧ абу на вӧлі воӧма удж вылысь.
Гертруда петіс жӧ комнатаысь, и найӧ сёрнитісны ӧтнаныс.
— Ме радпырысь вӧча татшӧм докладсӧ, — вочавидзис Ганс Дальговлӧн корӧм вылӧ. — Менам сюрӧ мый висьтавны, ме сэні унатор аддзылі.
Сідзкӧ та йылысь корны менӧ оз ков.
Но ме кӧсйи эськӧ сёрнитыштны тіянкӧд мӧдтор йылысь.
Со ті веськӧдланныд СЕПГ-лӧн городскӧй организацияӧн.
Отсалӧй меным пырны партияӧ.
Верманныд не сомневайтчыны, ме ӧні шогма та вылӧ.
Висьтала тіянлы веськыда: пленын олӧмыс заставитіс менӧ мыйсюрӧ йылысь бура думыштны.
Сэні, Сӧветскӧй Союзын, ме аддзылі настӧящӧй йӧзӧс.
Ӧні найӧ меным ловъя пример, а ті асьныд тӧданныд — век кокньыдджык уджавны, кор син водзад эм образец.
Дальгов нюммуніс.
Мый нӧ, пленысь воӧм бӧрын унаӧн заводитлісны сысянь, мый сетлісны заявление партияӧ пырӧм йылысь.
— А мый эськӧ шуанныд ті, Линке ёрт, — виччысьтӧг юаліс Дальгов, — тіянӧс кӧ ми ыстам во кежлӧ Берлинӧ, партийнӧй школаӧ?
— Да тані и юасьнысӧ нинӧм, дерт эськӧ муні.
Сӧмын тайӧ ӧмӧй позяна? — Линке гӧлӧсын кыліс сьӧлӧмсяньыс жалитӧм, мый тайӧ оз вермы лоны. — Деньга менам, гӧгӧрвоана, абу, некутшӧм мӧд специальность, шахтёрскӧй кындзи, ме шедӧдны эг вермы.
Кыдзи нӧ сэні олан?
— Тіянлы кутасны сетны стипендия, — вочавидзис Дальгов. — Партия тайӧс босьтас ас вылас.
Тайӧ предложениеыс век жӧ некыдзи эз пуксьы Ганс Линке юрын.
Кыдзкӧ зэв нин ставыс ӧдйӧ!
Сылы колӧ неуна думайтыштны.
Зэв нин ёна торъялӧ вӧлі сійӧ, мый чайтіс татысь аддзыны, сыысь, мый сійӧ аддзис.
Сылӧн рӧдинаыс садьмӧ выль олӧмӧ, да и аслас судьбаыс эз нин кажитчы сылы сэтшӧм омӧльӧн.
— Меным зэв окота мунны тайӧ школаас, — висьтасис сійӧ дыр чӧв олӧм бӧрын, — но ме век жӧ неуна думайтышта.
А вот ті меным сідзи и нинӧм энӧ висьталӧй партияӧ пырӧм йылысь.
— Сетӧй заявление, — шуис Дальгов, коді зэв бура гӧгӧрвоис, мый переживайтӧ ӧні Ганс Линке. — Сетӧй, видлалам ӧдйӧ.
Сэтшӧм йӧзлы, кыдзи ті, партиялӧн ӧдзӧсъяс паськыда восьсаӧсь.
— Кытысь ті тӧданныд, кутшӧм ме морт? — шуис Линке.
— Да тӧда нин, — серӧктіс Макс. — И тіян ёртъясыдлысь юаси татчӧ локтӧдз, да и ачым аддза.
— Гӧгӧрвоана... — яндысьыштіс Ганс.
Найӧ сёрнитчисны мӧдысь аддзысьлыны, и Макс Дальгов муніс.
Ганс Линке дыр пукаліс ӧтнас да думайтіс ассьыс думсӧ.
Зэв ёна сьӧлӧм вылас воис сылы Макс Дальгов.
Макслӧн мича, восьса чужӧмыс, сылӧн варовлуныс да собеседникӧс уважайтӧмыс, медбӧрын сылӧн мелі нюмыс — ставыс тайӧ пыр жӧ пӧкӧритіс Ганс Линкеӧс.
Сэтчӧ жӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый Дальгов и збыльысь дӧверяйтӧ сылы.
Кӧзяинлӧн локтӧмыс торкис Ганслысь мӧвпъяссӧ.
— Глюкауф! — радпырысь чолӧмаліс сійӧ Альфредӧс.
— Тӧдан, Ганс, — заводитіс Ренике пызан дорӧ пуксигмоз. — Миян тӧрытъя сёрниыд оз петав юрысь.
Кажитчӧ, ме весиг из шом вылас ӧні мӧд синъясӧн мӧді видзӧдны.
Ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи позьӧ шедӧдны татшӧм ыджыд выработкасӧ.
Ганс чуймӧмӧн видзӧдліс Альфред вылӧ.
Ак, со мый йылысь вӧлӧм сійӧ!
— Да вот ме думайті, мый, кор лэчча шахтаӧ, кужа тэныд петкӧдлыны практика вылын, — вочавидзис Линке. — Но ӧні, тыдалӧ, оз удайтчы...
— Мый лои? — шайпаймуні Ренике.
— Нинӧм торъяыс.
Тані вӧлі Дальгов...
— Сійӧ шань морт, Ганс.
Миян, прамӧйногӧн миян.
Сылы позьӧ веритны.
Сійӧ миянлы уна буртор вӧчис.
— Меным сійӧ кӧсйӧ жӧ буртор вӧчны.
Гӧгӧрвоан, вӧзйӧ мунны партийнӧй школаӧ.
— Берлинӧ?
Но ӧд тайӧ жӧ зэв бур, Ганс!
— Да, меным тайӧ кажитчӧ жӧ, но ӧтветсӧ ме эг на сет.
— Тэ, дерт, думышт, но тэнад местаын ме эськӧ пыр жӧ сӧгласитчи.
Велӧдчыны век бур, а ассьыд важ профессиятӧ тэ некор он вунӧд.
Ӧбед бӧрын, кор найӧ заводитісны куритчыны, Альфред Ренике бергӧдчис тӧрытъя сёрниӧ.
— Думайті ме талун из шом перйӧмын гырысь нормаяс йылысь, — висьтавліс сійӧ сигаретаыслӧн гӧрдоват би вылӧ видзӧдіг, — и зэв окота лои меным аслым видлыны.
Висьтала веськыда, нинӧмӧ ме пока эг во.
Дерт, позьӧ керавны из шомтӧ, кыдз шусьӧ, аслад став вынъясысь, да эбӧссьыд усян регыд.
Тані, тыдалӧ, делӧыс абу мускулъясын.
Тані колӧ и юрӧн уджалыштны.
Ганс Линке думыштчӧмӧн кывзіс.
Гашкӧ, оз ков сылы мунны?
Гашкӧ, кольччыны шахтаӧ да петкӧдлыны ёртъясыслы, мыйӧ сійӧ велӧдчис Сӧветскӧй Союзын?
Но, мӧдарсянь кӧ, Альфредӧс колӧ сӧмын чуйдӧдны, сійӧ сэтшӧм морт, мый и ачыс ставсӧ шедӧдас.
Да, школаӧ сійӧ мунас, но ӧні сійӧ бура висьталас ёртыслы, кыдзи сувтӧдӧма делӧсӧ Донбасса шахтаясын.
Тані найӧ, гӧгӧрвоана, оз вермыны и мечтайтны сэтшӧм техника йылысь, но кад экономитан принцип, из шом перъян став процессӧ бура думайтӧмӧн котыртӧм нуӧдны позяна и тані.
Ренике кывзіс другсӧ да думайтіс, кыдзи позьӧ сылы аслыс тайӧс пӧртны олӧмӧ.
Сылӧн синъяс водзын муніс став уджалан луныс, шахтаӧ лэччӧмсянь да отбойнӧй молотоклӧн медбӧръя кучкӧмӧдз.
Да, тані збыльысь позьӧ экономитны уна кад, колӧ сӧмын ставсӧ зэв бура артыштны.
Ковмас сёрнитны шахтаса директоркӧд, сылӧн отсӧгтӧг, пӧжалуй, сьӧкыд лоӧ ставсӧ лӧсьӧдны.
Но мый нӧ, директор — шань морт, сыкӧд позьӧ сёрнитчыны.
Донбасс йылысь висьтавлігӧн Ганс кыдзкӧ ас кӧсйытӧгыс кутіс сёрнитны ас йывсьыс, аслас судьба йылысь, аслас будущӧй олӧм йылысь:
— Вот ме вӧлі война вылын да аддзылі сылысь став ужассӧ.
Но зато ме ӧні гӧгӧрвоа, мый и миянсянь тэкӧд зависитӧ, лоӧ али оз ещӧ ӧтчыд татшӧм шог историяыс.
Мыйла ме решиті мунны школаӧ?
Сэнітӧ нин менӧ велӧдасны, мый колӧ вӧчны.
Ӧд ми кӧ огӧ пӧртӧй миянлысь Германиянымӧс демократическӧй государствоӧ, не мынны миянлы выль войнаысь.
А меным и тайӧыс тырмымӧн...
Ренике уважениеӧн видзӧдіс ёртыс вылӧ.
Ганс збыльысь ёна вежсьӧма тайӧ вояс чӧжыс.
Позьӧ ӧмӧй вӧлі войдӧр виччысьны сысянь татшӧм серьёзнӧй сёрнияс?
— Тэ эн шензьы, Альфред, — водзӧ висьталіс Ганс: — со пӧ кутшӧм кывъясӧн заводитіс сёрнитны шахтёр Линке!
Тэ думышт ас йывсьыд и сэки гӧгӧрвоан менӧ.
Ӧд тэ, например, некор и эн думыштлы сы йылысь, медым уджавны бурджыка став Германиялӧн благо вылӧ.
Тыдалӧ, и тэнад, и менам, да и ставнымлӧн миян чужисны выль мӧвпъяс.
Ми заводитам чувствуйтны ответственность миян страналӧн судьба вӧсна.
Ганс видзӧдліс стариннӧй часі вылӧ, кодлӧн ыджыд фаянсӧвӧй гираыс вӧлі лэччӧма пӧшти джоджӧдзыс.
— Но, меным кад мунны.
Дальгов ёрт, кӧнкӧ, виччысьӧ нин.
Вола да сёрнитыштам на.
— Волы, волы, сӧветуйтчыштам, — шуаліс Ренике Ганс бӧрся ӧдзӧссӧ пӧдлалігӧн.
Та бӧрын сійӧ пуксис пызан дорӧ, босьтіс бумага, карандаш, да, нинӧм не кольны зілиг, минута бӧрся минута гижаліс ассьыс рабочӧй лунсӧ.
Ветымын квайтӧд глава
abu
Сійӧ лунъясас эз сӧмын Альфред Ренике думыштчыв удж котыртӧмлӧн выль формаяс йылысь.
Бертольд Грингель, сійӧ прӧстӧ местасӧ аслыс эз аддзы.
Ӧд заводыс тӧлысьысь тӧлысьӧ эз выполняйт плансӧ.
Мый жӧ артмӧ?
«Мерседес» вуджис народлӧн собственностьӧ.
Та йылысь уна вӧлі сёрнитӧма партийнӧй да профсоюзнӧй собраниеяс вылын.
А выработкаыс кӧть и кыптіс, но зэв ичӧтика.
Грингель, медбӧрын, решитіс шыасьны сӧветла полковник Чайка дінӧ.
Комендант важӧн нин виччысис тайӧ беседасӧ.
Но заводса директорлӧн став вопросъяс вылӧ сійӧ вермис вочавидзны сӧмын ӧтиӧс: колӧ, медым асьныс рабочӧйяс мӧдісны интересуйтчыны план тыртӧмӧн.
Та могысь колӧ лӧсьӧдны заводын уджысь сдельнӧя мынтысьӧм да премиальнӧй система.
Кор Грингель кыліс сдельщина йылысь, сійӧ ёна повзис.
Сійӧ представитіс аслыс, кутшӧм ёна дӧзмасны рабочӧйяс тайӧ выльторсӧ пыртӧмысь, да висьталіс аслас полӧм йылысь полковниклы.
Чайка сӧмын нюммуніс воча:
— Тіян заводын партийнӧй организация тырмымӧн ён, профсоюзнӧй организация сідзжӧ.
Найӧ тіянлы отсаласны.
Обсудитӧй тайӧ вопроссӧ собраниеяс вылын да действуйтӧй повтӧг.
Сійӧ ӧмӧй справедливӧ, мый лодырь да честнӧй рабочӧй босьтӧны ӧти удж дон?
Дерт, йӧз, кодъяс враждебнӧя видзӧдӧны народнӧй овмӧс восстановитӧм вылӧ, сувтасны паныд.
Но татшӧмъяссьыс повны оз ков.
Медбур рабочӧйяс тіянӧс кыв шутӧг поддержитасны.
Бертольд Грингель петіс комендант ордысь ещӧ ёнджыка тревожитчигтыр.
Полковник, дерт, прав, но кокни шуны — «оз ков повны»!
А кутшӧм шум кыптас!
Кор сійӧ локтіс заводӧ, решитіс пӧльзуйтчыны директорлӧн аслас правоӧн да нюжӧдчытӧг лэдзны приказ предприятиесӧ уджысь сдельнӧя мынтысян система вылӧ вуджӧдӧм йылысь.
Грингель гижис нин татшӧм приказыслысь проект, медым аски жӧ йӧзӧдны сійӧс, но сэсся сылы дум вылас уси полковниклӧн предложениеыс.
Пӧжалуй, и збыльысь первой колӧ сӧветуйтчыштны партийнӧй да профсоюзнӧй организацияяскӧд.
Аски асывнас СЕПГ-лӧн заводскӧй организацияса секретарь да профсоюзнӧй организатор локтісны кабинетас.
Грингель висьталіс налы комендатураын сёрни йылысь.
Парторганизацияса секретарь Крокман да профорганизатор Грабке сӧгласитчисны директоркӧд.
Найӧ и асьныс аддзӧны, мый делӧыс омӧль да колӧ примитны решительнӧй мераяс.
— Тайӧ полковник Чайка тадзи прикажитіс? — век жӧ юаліс Грабке.
— Нинӧм сійӧ эз прикажит.
Миян завод — немецкӧй народлӧн собственность.
Комендант миянлы оз приказывайт, а сӧмын сӧветуйтӧ пыртны уджысь сдельнӧя мынтысьӧм, ми кӧ кӧсъям выполняйтны план.
Меным, навернӧ, вӧлі эськӧ ёна кокньыдджык, сійӧ кӧ эськӧ прикажитіс.
А ме ӧтвечайта завод вӧснаыс ог сӧмын сы водзын, но и миян немецкӧй самоуправление водзын.
И кора тіянӧс отсавны меным.
Артур Крокман вӧзйис обсудитны вопроссӧ партийнӧй собрание йылын.
Грабке сідзжӧ кӧсйысис сёрнитны рабочӧйяскӧд.
Партийнӧй собрание вылын нин Грингель гӧгӧрвоис, мый сійӧ вывтіджык повзьылӧма.
Пӧшти став выступайтысьяс сёрнитісны уджысь сдельнӧя мынтысьӧм дор.
Сӧмын кужӧмӧн колӧ пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Парторганизация решитіс босьтны инициативасӧ ас вылас да аслас нимсянь выступитны рабочӧйяслӧн общӧй собрание вылын уджысь сдельно-премиальнӧя мынтысян система вылӧ вуджӧм йылысь предложениеӧн.
А директорлысь приказсӧ бурджык лэдзны бӧрын.
Локтан лунъясӧ вӧлі назначитӧма общӧй собрание.
Заводын паськалісны нин быдсяма сёрнияс, да кодсюрӧ лӧсьӧдчисны нин сетны отпор налы, кодъяс кӧсйӧны вежны важысянь лӧсьӧдӧм порядокъяссӧ.
Господин Кребс, социал-демократическӧй партияса вӧвлӧм деятель, сюся кывзысис сыӧ, мый вӧчсис «Мерседесын».
Сійӧ кадсянь, кор партияяс ӧтлаасисны, Кребс вешйис политическӧй олӧмысь, вермӧджык шуны — вӧчис вид, мый вешйис.
Збыльысьсӧ жӧ сійӧ кутіс йитӧд рытыввывса «социал-демократъяскӧд» да весиг выполняйтіс Шумахерлысь секретнӧй директиваяссӧ.
«Мерседесын» общӧй собрание нуӧдан лунлы паныд Кребс корис ас ордас тайӧ заводса некымын рабочӧйӧс да мастерӧс, кодъяс войдӧр вӧліны социал-демократъясӧн, а ӧні лыддьыссисны беспартийнӧйясӧн.
На пӧвстысь ӧти вылӧ, Адам Брилле вылӧ, Кребс торъя ёна надейтчис.
Правда, Брилле бӧръя кадас ёна повзис, но ӧні сылы сетлісны зэв прӧстӧй делӧ.
Ковмас кӧ, тайӧ Брилле вылас позьӧ и личкыштны.
Ӧд сійӧ неважӧн на служитліс СС отрядъясын, кодъяс лӧсьӧдлісны порядок Франциялӧн оккупируйтӧм областьясын, и сылӧн шуд, мый сылы удайтчис ас кадӧ дезертируйтны.
Но Кребс тайӧс бура тӧдӧ, кыдзи тӧдӧ и сійӧс, мый Брилле выполняйтіс Бастертлысь поручениеяс.
Но сідзи либӧ мӧдногӧн, а Брилле должен торкны тайӧ собраниесӧ.
И та вӧсна, кор Артур Крокман выступитіс «Мерседесса» рабочӧйяс водзын да вӧчис предложение уджысь мынтысян выль система вылӧ вуджӧм йылысь, Брилле весиг эз кывзы помӧдзыс да горӧдіс залтырнас:
— Эксплуататоръяс!
Капиталистъяс!
Империалистъяс!
Бара кӧсъянныд миянлысь вир юны?
Оз ло тайӧ!
Некор оз ло!
Тайӧ вӧлі испытайтӧм приём — демагогия истериякӧд ӧтлаалӧмӧн.
Кребс, тыдалӧ, бура инструктируйтӧма мастерӧс.
Кыдз позьӧ ёнджыка горзыны, но любӧй способӧн шедӧдны, медым собрание ӧткажитчис обсуждайтны тайӧ вопроссӧ.
— Гитлер миянлысь кучикнымӧс кулис! — горзіс Брилле. — А ӧні Грингель вузаліс асьсӧ директорскӧй оклад вылӧ да кӧсйӧ кульны миянлысь куим кучик!..
Залын кыптіс шум.
Грингель чувствуйтіс, мый талун, тыдалӧ, лоӧ ыджыд скандал, да чабыртіс кулакъяссӧ, быттьӧ лӧсьӧдчис сетны отпор.
— Миянӧс кӧсйӧны вуджӧдны уджысь сдельнӧя мынтысьӧм вылӧ! — эз ӧвсьы Брилле. — А вердны кыдзи кутасны?
Важног?
Тадзи ӧмӧй верман овны?
Ми татшӧм уджсӧ огӧ выдержитӧй!
Тайӧ кадас залӧ пырис Макс Дальгов.
Сійӧ тӧдіс, мый татшӧм собраниеяс вылын вермас лоны быдсяматорйыс, да решитіс отсавны Крокманлы.
Ӧні, мыйӧн сӧмын пырис, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані вӧчсьӧ.
Но сылӧн чужӧм вылын вӧлі радлун.
Делӧыс сыын, мый «Мерседесӧ» мунӧм водзвылын Дальгов пӧлучитіс «<deu>Теглике рундшау</deu>» газеталысь ӧчереднӧй номер.
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ газета вылӧ да сылӧн чужӧмыс весиг югдіс радысла: первой страница вылас вӧлі печатайтӧма сӧветскӧй оккупационнӧй властьяслысь приказ медбур рабочӧйясӧс, кодъяс шедӧдӧны уджын ыджыд производительность, поощряйтӧм йылысь.
Дальгов матыстчис Грингель дінӧ, сувтіс сыкӧд орччӧн да гораа лыддис приказсӧ, буретш сійӧ 234 номера приказсӧ, кодӧс сэтшӧм бура тӧдӧны став немецкӧй рабочӧйяс да коді вуж выйӧныс вежис сӧветскӧй оккупационнӧй зонаса народнӧй овмӧсын положениесӧ.
Приказ дзоньнас бырӧдліс уравниловка.
Предприятиеясын, кодъяс вуджисны народ киӧ, карточнӧй рацион кындзи, котыртчисны пӧсь ӧбедъяс.
Уджысь премиальнӧя мынтысян система вайӧ вӧлі рабочӧйяслы гырысь выгӧдаяс.
— Миянлы оз ков! — заводитліс ещӧ ӧтчыд горӧдны Брилле, но пыр жӧ ланьтіс, кор гӧгӧрвоис, мый сійӧс ӧні некод оз поддержит.
Мый вӧчны водзӧ, сійӧ эз тӧд, татшӧмторсӧ эз вермы водзвыв артыштны и ачыс Кребс.
Сы вӧсна Брилле решитіс кывзыны приказсӧ.
Бара кыпӧдны шум вӧлі эськӧ опаснӧ нин.
Соседъясыс и сытӧг скӧрысь видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Кор приказсӧ вӧлі лыддьӧма, токарь Дидермайер, коді сулаліс Дальговкӧд орччӧн, шуис:
— Ме ногӧн, приказыс правильнӧй.
Тырмас дышъясӧс пӧтачитны!
Мыйта уджалін, сы мында и босьт!
А премиальнӧй системаысь да пӧсь ӧбедъясысь позьӧ сӧмын пасибӧ висьтавны.
Кӧсъян босьтны премия — тырт план.
И заводлы тайӧ выгӧднӧ и тэныд.
Со и ставыс!
И нинӧм тані дырсӧ сёрнитны!
Но сёрнитны век жӧ ковмис.
Приказсӧ вӧлі лыддьӧма ещӧ ӧтчыд.
Быдӧн думайтіс аслас позянлунъяс йылысь.
Артмӧ вӧлі, мый выль системаыс абу нин сэтшӧм омӧль.
Весиг, мӧдарӧ, сыысь лоӧ выгӧда.
Вочасӧн собрание пӧри митингӧ.
Выступлениеясын кылісны нин торжественнӧй ноткаяс.
Грингельлы тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Муртса на сылы вӧлі кажитчӧ — вот-вот лоӧ скандал, а ӧні гӧгӧрбок — ни ӧти дӧзмӧм чужӧм.
— Но, кыдзи тіянлы кажитчис миян «Мерседес» вылын? — гордитчӧмӧн юаліс Грингель Макс Дальговлысь собрание бӧрын.
— Зэв ёна кажитчис, — вочавидзис Макс. — Миян рабочӧйяс ӧдйӧ быдмӧны, найӧ быдмисны нин государственнӧй могъяс гӧгӧрвоӧмӧдз.
А тайӧ приказыс абу кабинетын думыштӧмтор.
Сійӧ вочавидзӧ трудӧвӧй народлӧн збыль интересъяслы.
Сӧмын ӧні колӧ используйтны сійӧс кужӧмӧн — и тіян делӧяс заводын пыр жӧ мӧдӧдчасны вывлань.
Именнӧ сы вылын, кыдзи правильнӧя используйтны тайӧ приказсӧ, и ковмис жуглыштны юрсӧ Бертольд Грингельлы.
Сійӧ бура гӧгӧрволіс, мый тайӧ дженьыдик, чёткӧя формулируйтӧм положениеясын эм ыджыд вын.
Но кыдзи применитны тайӧ вынсӧ, директор эз на тӧд.
Та вӧсна сійӧ думыштіс заводитны рабочӧйяслӧн неыджыд группасянь, медым, налӧн опыт вылӧ мыджсьӧмӧн, дженьыд кадӧн вуджӧдны уджысь мынтысян выль система вылӧ став заводсӧ.
Дыр думайтіс Грингель, код вылын сылы сувтны.
Токарь Дидермайер да моторнӧй цехса сылӧн ёртъясыс кажитчисны сылы медся лӧсялана йӧзӧн.
Грингель решитіс беседуйтыштны Дидермайеркӧд, а сэсся нин сетавны распоряжениеяс.
Татшӧм сёрни вылӧ неокота вӧлі корны важ другсӧ ас ордас директорскӧй кабинетӧ, и Грингель муніс веськыда цехӧ, кӧні дзик на неважӧн сійӧ уджавліс ачыс.
Директор муніс кузь проход кузя станокъяс костӧд.
Со тайӧ машинаясыс, кодъяс тӧдсаӧсь медбӧръя винтӧдзыс, станина краска вылас медся ичӧтик гижнитчӧмӧдз, ӧні найӧ кажитчӧны сылы вернӧй, надежнӧй другъясӧн, и сы вӧсна сылӧн сьӧлӧм вылас мыйлакӧ и долыд и шог.
Грингель гордитчис сійӧн, мый сылы дӧверитісны веськӧдлыны татшӧм заводӧн, сійӧ веритіс нин аслас вынъясӧ да бура тӧдіс, мый завод оз сувт.
Но быдпӧрйӧ, аслас станок дінті мунігӧн, код сайын ӧні уджаліс неважӧн пленысь воӧм ыджыд тушаа том зон, директор муртса кутчысьліс сыысь, медым не шуны:
— Ноко, вешйыв здук кежлӧ, ёрт...
А ӧд кутшӧм лӧсьыд сувтны станок сайӧ, бара кутчысьны кинад суппортлӧн ичӧтик воропъясӧ, бара кывны сьылӧмсӧ резецлысь, коді вундӧ алюминиевӧй поршень вылысь вӧсньыдик стружки!
Кор Грингель матыстчис Дидермайер дінӧ, кыліс ӧбед вылӧ звӧнок.
Рабочӧйяс сувтӧдалісны станокъяссӧ, и цехын, коді муртса на вӧлі тырӧма металлическӧй шыясӧн да моторъяслӧн ритмичнӧя жургӧмӧн, друг кылісны йӧзлӧн гора гӧлӧсъяс.
Бертольд ёна радейтліс тайӧ минутасӧ, коді висьтавліс дженьыдик шойччӧг йылысь, кор позьӧ сёйыштны, куритны трубка да сёрнитыштны соседъяскӧд.
Кымынысь, пролёт помын ӧшалысь часі вылӧ видзӧдлывліг, сійӧ терпениетӧг виччысьліс ӧбед кежлӧ звӧноксӧ...
Со и ӧні Грингель да Дидермайер чӧв олігтыр вешйисны бокӧ да, кыдзи вӧвлі войдӧр, пуксисны орччӧн кузь скамья вылӧ.
Кыкнанныс найӧ кыскисны зепъяссьыс газетаӧ ӧкуратнӧя гартыштӧм бутербродъяс, сідзжӧ чӧв олігтыр сёйисны найӧс да сӧмын та бӧрын заводитісны сёрнитны.
— Менам тэ дінӧ, другӧ, серьёзнӧй делӧ, — заводитіс Грингель Дидермайер вылӧ збыльысь видзӧдіг.
— Да ме дӧгадывайтча нин, мый йылысь тэ кӧсъян тӧлкуйтны, — вочавидзис токарь. — Выль приказ йылысь да уджысь мынтысян выль система йылысь.
Сідз ӧд?
— Именнӧ та йылысь.
— Ме тані и ачым мыйсюрӧ думайті.
Мый и шуны, ставлы гӧгӧрвоана, важ да ӧнія кадъяс костын ыджыд торъялӧм.
И удж дінӧ отношениеыс колӧ лоны мӧдӧн.
Ме сы вӧсна и выступиті собрание вылын.
Тайӧ гӧгӧрвоана делӧ...
— Да, делӧыс тайӧ гӧгӧрвоана, а завод, кыдзи тэ тӧдан, век жӧ плансӧ оз выполняйт.
Дидермайер тяпйӧдлыштіс вомнас, быттьӧ век на някляліс бутербродсӧ, да висьталіс водзӧ:
— Ӧні, навернӧ, мӧдӧдчас...
Ме тэныд сідз шуа: ӧбедъяс — сійӧ, дерт, зэв бур.
Некод нин оз вермы норасьны, кыдзи эсійӧ Бриллеыс, со пӧ сёйны нинӧм, сідзкӧ пӧ ме ог удж йылысь, а ёнджыкасӧ калбас йылысь думайта.
Премияяс — тайӧ, дерт, буртор жӧ.
А вот сдельщина...
Кӧть и сьӧлӧм вылӧ воӧ сійӧ меным, но сы дінӧ колӧ деликатнӧя матыстчыны.
Сійӧ ланьтіс.
Грингель эз тэрмӧдлы сійӧс.
Грингель зэв бура тӧдіс, мый весиг собрание бӧрын ӧткымын рабочӧйяс недӧвӧльствуйтчисны сдельщинаӧн.
Войдӧр позьӧ вӧлі лунджынсӧ слӧняйтчыны уджтӧг и всё равно босьтны удж донсӧ дзик жӧ сы мында, мыйта босьтіс соседыс, коді лунтыр весиг здук кежлӧ эз вешйыв станок дінсьыс.
А ӧні ёна он гуляйт, — аслыд жӧ лоӧ омӧль.
Гӧгӧрвоана, татшӧм приказыс некыдз эз вермы сьӧлӧм вылас воны лодырьяслы.
Но Дидермайер ньӧти эз вӧв дышӧдчысьяс лыдысь, да и собрание вылын сійӧ чолӧмаліс уджысь мынтысян выль системасӧ дзик сьӧлӧмсяньыс, ньӧти сомневайтчытӧг.
Мый нӧ сійӧс тревожитӧ?
— Тэ гӧгӧрвоан, Бертольд, — друг заводитіс висьтавны токарь решительнӧя, быттьӧ сійӧ аддзис делӧ дінӧ выль подход. — Вот, шуам, ми тэкӧд — вылын квалификацияа рабочӧйяс, тӧчитам медся точнӧй детальяс, миллиметрлысь сёӧд юкӧнсӧ, позьӧ шуны, кыям резецӧн.
Но, таын не тэнӧ убеждайтны, тэ и сытӧг ставсӧ ачыд тӧдан.
Сідзкӧ вот, думышт: кутасны-ӧ ми вокыс сдельщина дырйи тӧждысьны ёна ыджыд стӧчлун вӧсна?
А гашкӧ, сэки рабочӧй сӧмын деньга вӧсна тӧждысьны кутас, сӧмын мед унджык выработайтны?
— Но, контрольсӧ ми сувтӧдам чорыдӧс.
— Делӧыс абу контрольын.
Контрольыд миян и сытӧг эм.
Тэ жӧ ачыд тӧдан: позьӧ тӧчитны нёль поршень, и ставныс найӧ допускъяс серти прӧйдитасны контрольсӧ, а збыльвылассӧ найӧ лоӧны разнӧйӧсь, и мотор петас стройысь ёна водзджык срокысь.
Делӧыс тані абу контрольын, а рабочӧйлӧн кывкутӧмын, сознательностьын.
Со мый колӧ артыштны.
— Да... — сӧгласитчис Грингель. — Тайӧс быть колӧ артыштны, — думыштчӧмӧн шуис сійӧ да бара пасйис аслыс, кутшӧм пӧлезнӧ сылы важ другъясыскӧд быд татшӧм аддзысьлӧмыс.
Дидермайер асладорсяньыс чувствуйтіс жӧ татшӧм беседаясыслысь коланлунсӧ.
Ӧнӧдз сійӧ кыдзкӧ эз сетлы аслыс отчёт, кутшӧма инмӧ сылы, токарь Дидермайерлы, народнӧй собственностьӧ заводлӧн вуджӧмыс.
Но ӧні, тыдалӧ, ачыс олӧмыс пыр частӧджык и частӧджык висьталіс сылы, мый заводскӧй делӧяс орӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь сылӧн собственнӧй делӧяскӧд.
— Сідзкӧ, мый артмӧ? — висьталіс сійӧ. — Сдельщина вылӧ, дерт, вуджны колӧ, но сідзи, медым качествоыс эз омӧльтчы.
— И медым план тыртсис, — содтіс Грингель.
— Да, дерт, и план, — вынсьӧдіс Дидермайер.
— Ме со мый йылысь кӧсйи тэнӧ корны, — вуджис директор главнӧй сёрниас: — медым и тэ, и... но, ещӧ морт вит-квайт миян пиысь, мӧдногӧн кӧ моторнӧй цехысь, отсалісны меным первой кадас, нуӧдісны ас бӧрсяыс мукӧдъяссӧ.
Ӧні важнӧ, медым ловъя пример вылын став рабочӧйяс гӧгӧрвоисны, мый вӧсна ми панім татшӧм делӧсӧ.
Тайӧ пӧрйӧ Дидермайер чӧв оліс дырджык мукӧддырся дорысь.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ медбӧрын. — Ми тані обсудитам, кыдзи тайӧс нуӧдны.
Ме ногӧн, должен артмыны.
— Ме ӧд тӧді: токарьясыд меным отсаласны, — радпырысь шуис Грингель да чорыда топӧдліс Дидермайерлысь кисӧ.
Аслас кабинетӧ мунтӧдз сійӧ прӧйдитчис заводӧд.
Быдлаын сёрнитісны сӧмын выль приказ йылысь.
«Тайӧ бур, — думайтіс Грингель. — Медым вензьыштасны, шумитыштасны.
Тайӧ пӧлезнӧ — крепыдджык лоӧ.
Пӧжалуй, колӧ вӧлі эськӧ и мукӧд цехъясын сӧветуйтчыштны, сідзи жӧ, кыдзи и Дидермайеркӧд.
Но сӧветуйтчыны вӧлі некор нин — ӧбеденнӧй перерыв помасис.
А Дидермайер сэк кості сувтіс аслас станок дорӧ да привычнӧя лэдзис моторсӧ, сійӧ думайтіс сы йылысь, кымын поршень позьӧ тӧчитны лунтырӧн.
Смена помланьыс сійӧ артыштіс, уна-ӧ сійӧ вӧчис талун, да казяліс, мый талунъя выработкаыс сылӧн мукӧд лунсяяс серти неуна ыджыдджык.
Тайӧторйыс кӧть и чуймӧдіс сійӧс, но ещӧ ёнджыка — радуйтіс.
Первойсӧ сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын тані секретыс, но некымын лун мысти сійӧ эз нин кут шензьыны.
Сылӧн уджын, збыльысьсӧ, нинӧм эз вежсьы.
Прӧстӧ войдӧр, станок дінын сулалігӧн, сійӧ ньӧти некор эз думайтлы, уна-ӧ сійӧ вӧчис, тыртӧ али оз сылӧн цехыс плансӧ.
Ӧні кыдзкӧ весиг кӧсйытӧг Дидермайер та йылысь сӧмын и тӧждысис.
Да и эз ӧтнас сійӧ, а кыдзи тыдовтчис, и сылӧн соседъясыс.
А Грингельлӧн мӧд недельыс ставнас коли напряжённӧй уджын.
Сійӧ пӧшти эз ветлы гортас заводсьыс.
И вот столӧвӧй, коді сы мында во чӧж вӧлі сӧмын собраниеяс нуӧдан местаӧн, бара лои столӧвӧйӧн.
Сэні лоины официантъяс, пӧвар, кутіс кывны чӧскыд сёян дук.
Директор торъя ёна видзӧдіс сы бӧрся, медым став кӧсйысьӧмъясыс, кодъясӧс вӧлі сетӧма собрание вылын, тырвыйӧ выполняйтсисны.
Регыд заводын лои тӧдса, мый сдельщина вылӧ вуджысь моторнӧй цех вӧчӧма аслас первой неделься уджлы итог.
Тыдовтчис, мый план тыртӧма ӧкмысдас сизим процент вылӧ.
Премияӧдз вӧлі зэв нин матын.
Дидермайер любӧысла ниртіс кияссӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тыртны план сё процент вылӧ ӧні абу нин сьӧкыд.
Ӧттшӧтш сійӧ гӧгӧрвоис и ёна тӧдчанаджыктор: план вӧсна тышӧ включитчисны моторнӧй цехса став рабочӧйяс.
Сійӧс ньӧти эз падмӧд сійӧторйыс, мый ӧні ӧбеденнӧй перерыв дырйи сёрниыс век бергаліс премия гӧгӧр.
Ӧд, та йылысь сёрнитігӧн, сылӧн ёртъясыс, да и ачыс сійӧ думайтісны именнӧ план тыртӧм йылысь.
Быдса коллективлысь кӧ выныштчӧмъяссӧ чукӧртӧма ӧтлаӧ да веськӧдӧма ӧти точкаӧ, найӧ оз вермыны лоны результаттӧмӧсь.
Ньӧжйӧник, лун бӧрся лун, недель бӧрся недель, завод матыстчис «100» цифралань.
Мукӧддырйи производствосӧ лихорадитіс на, — тайӧ висьӧмсӧ сразу бырӧдны эз удайтчы.
Но цехъясын лоалісны пыр унджык и унджык рабочӧйяс, кодъяс, Дидермайер моз жӧ, некор эз помавлыны сменасӧ сытӧг, мед кӧть неуна, но век жӧ вевтыртны лунся нормасӧ.
Кык тӧлысь мысти Бертольд Грингельлӧн лои позянлун юӧртны полковник Чайкалы сы йылысь, мый «Мерседесын» план тыртӧма.
И кодкӧ кӧ эськӧ ӧні шуис рабочӧйяслы, мый позьӧ бӧр вуджны важногӧн уджалӧм вылӧ, то рабочӧйяс эськӧ не сӧмын дӧзмисны, но и сувтісны талы паныд.
Ветымын сизимӧд глава
abu
Макс Дальгов лӧсьӧдчис партийнӧй уджлӧн принципъяс да методъяс йылысь доклад кежлӧ.
Карандашыс сылӧн ӧдйӧ котраліс бумага вывті.
Сійӧ помаліс страницасӧ да, кыдзи пыр, решитіс лыддьыны сійӧс гораа.
Тайӧ здукӧ кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсӧ.
Дальгов чуймӧмӧн бергӧдчис: сійӧ некодӧс эз виччысь татшӧм сёрӧн.
— Пырӧй!
Макс пыр жӧ тӧдіс Артур Крокманӧс, «Мерседес» заводса парторганизацияысь секретарӧс.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм дӧзмӧм чужӧма, мый Дальгов пуктіс ручкасӧ.
А Крокман, эз на удит здоровайтчынысӧ, веськыда порог дорсяньыс заводитіс:
— Дальгов ёрт, локті тэ ордӧ, медым официальнӧ висьтавны, мый Лекс Михаэлис решитӧма дзикӧдз орӧдны менсьым авторитетӧс.
— Кутшӧм ногӧн нӧ? — чуймис Макс.
Сійӧ тӧдіс, мый Артур Крокман абу омӧль организатор да рабочӧйяс сійӧс уважайтӧны.
— Михаэлис кӧсйӧ менӧ бырӧдны кыдзи партийнӧй руководительӧс.
— Да висьтав тэ тӧлкӧн: мыйын делӧыс? — шуис Дальгов.
— Миян ӧні заводын мунӧ партийнӧй комитетӧс бӧрйӧм.
— Да, ме тӧда.
— Сідзкӧ вот, ме вӧчи отчёт, сэсся прениеясын выступитісны нёль морт, и ставныс найӧ менӧ ёна ошкисны.
А сэсся друг босьтіс кыв Михаэлис, коді вӧлі собрание вылын кыдзи партиялӧн городскӧй правлениеса представитель, да прӧстӧ гудраліс менӧ няйткӧд.
Менсьым став уджӧс сійӧ петкӧдліс сідзи, мый сыысь нинӧм эз коль.
— Мый нӧ сійӧ висьталіс? — юаліс Дальгов.
— Первой сійӧ висьталіс, мый ме энергичнӧй морт да бура отсала Грингельлы, а сэсся друг вежис курссӧ да шуис...
Тэ сӧмын кывзы!
Сійӧ шуис, мый меным ёнджыка кажитчӧ пукавны директор кабинетын рабочӧйяскӧд сёрнитӧм дорысь.
Дженьыда кӧ шуны, сійӧ висьталіс, мый менам уджлӧн «стильыс кабинетнӧй»!
Тэ гӧгӧрвоан?
Веськыда кӧть заводсьыс ӧні мун.
А сы бӧрын и мукӧдъяс кутісны висьтавны быдсяма омӧльторъяс.
Найӧ менӧ и ошкисны и видісны, ставсӧ ӧтлаын.
Тадзи уджавны оз позь!
Должен жӧ лоны кутшӧмкӧ дисциплина!..
Крокман висьталіс ставсӧ тайӧс комната кузя тэрыба ветлӧдлігтырйи да сӧмын ӧні видзӧдліс Дальгов вылӧ; сійӧ виччысис аддзыны сылӧн чужӧм вылысь сочувствуйтӧм.
Но сійӧ казяліс, мый Дальговлӧн синъясыс мыйлакӧ гажаа сералӧны.
— Но, ладнӧ, — шуис Дальгов, — а сійӧ, мый висьталісны рабочӧйяс да Михаэлис, — тайӧ мый, ставыс лӧсьӧдлӧмтор али налӧн вӧліны кутшӧмсюрӧ подувъяс сёрнитны тадзисӧ?
Кыдзи тэ ачыд лыддян?
Крокман здук кежлӧ думыштчис.
— Весиг тайӧ кӧ и правда — а мыйкӧ мында правдаыс сэні, дерт, эм, — оз жӧ позь сы йылысь висьтавны собрание вылын!
Кыдзи нӧ ме та бӧрын кута веськӧдлыны организациянас?
Да менӧ оз и бӧрйыны!
— А ме чайта, бӧръясны, — нюммуніс Дальгов.
— Тэ мый, прикажитан налы?
— Но, прикажитны кӧ, сэки, тӧдӧмысь, нин оз бӧрйыны.
Партийнӧй удж оз нуӧдны приказ серти.
А тэ заводитлы ачыд разберитчыны, мыйын Михаэлис прав, а мыйын абу.
Шуам веськыда: сійӧ кӧ прав и тэ сыкӧд сӧгласитчан, то тайӧ тэнад авторитетлы оз вредит.
Мӧдарӧ, быдӧн аддзас, мый Крокман оз пов признайтны ассьыс ӧшибкаяссӧ да гӧтов найӧс веськӧдны.
— А менӧ кӧ оз бӧрйыны?
— Сідзкӧ, делӧыс абу критикаын, а тэнад уджын.
— Тэ чайтан? — падъялігтыр шуис Крокман, кодӧс неуна успокоитыштісны Дальговлӧн кывъясыс. — Ладнӧ, ме муна, пӧжалуй.
Аски висьтала тэныд, мыйӧн помасясны бӧрйысьӧмъясыс.
Сійӧ топӧдліс Макслысь кисӧ да петіс.
Дальгов мыйкӧ дыра пукаліс думыштчӧмӧн, а сэсся решительнӧя босьтіс ручка да мӧдіс гижны ассьыс докладсӧ.
«Критика да самокритика, — гижис сійӧ, — налӧн развитиеыс да найӧс гӧгӧрвоӧмыс эм быть колана условие партия стрӧитӧмлы, коді мунӧ рабочӧй класс авангардын.
Критикатӧг да самокритикатӧг татшӧм партия существуйтны да развивайтчыны оз вермы...»
А мӧд лунас Артур Кроксман локтіс Дальгов ордӧ ещӧ на ёнджыка дӧзмӧма.
«Неужели сійӧс абу бӧрйӧмаӧсь?» — думыштіс Макс.
Но делӧыс вӧлӧма ёна сложнӧйджык.
— Менам тӧрыт вӧлі сьӧкыд лун, — заводитіс Артур. — Пӧжалуй, медся шудтӧм лун менам олӧмын.
— Мый, эн чукӧрт гӧлӧсъяссӧ? — интересуйтчыштіс Дальгов.
— Да абу сыын делӧыс. Кӧть и ещӧ видыштісны, но бӧрйисны единогласнӧ.
Таын тэ вӧлӧмыд дзик прав.
Сӧмын делӧыс ньӧти абу таын.
Тэ гӧгӧрвоан, сы бӧрын, кыдзи менӧ бара чорыда видісны, перерыв дырйиыс нин ме дінӧ матыстчис ӧти мастер, — эм миян сэтшӧм Адам Брилле, сійӧ неважӧн пырис партияӧ, — да висьталіс, мый мекӧд кӧсйӧ сёрнитіны ӧти морт.
Ме петі.
И мый тэ думайтан, кодӧс ме аддзи? Кребсӧс!
Да, миянлысь самӧй сійӧ важ социал-демократ Кребсӧс.
Тэ весиг думыштнытӧ он вермы, мыйла сійӧ ме дінӧ локтӧма.
— Мыйла ог, приблизительнӧ верма, — шуис Дальгов.
— Ог чайт.
Тӧдан-ӧ, ме сійӧс ёна вылӧ некор эг сувтӧдлы.
Но сійӧ вӧлӧма откровеннӧй негодяйӧн.
Сійӧ шуис, мый менӧ кӧ заводитісны нин критикуйтны, то, навернӧ, регыд пуксьӧдасны тюрьмаӧ, да вӧзйис меным сійӧ отсӧгӧн вуджны Берлинӧ, американскӧй секторӧ.
Гӧгӧрвоан, кутшӧм подлец!
Сійӧ месянь корис зэв этша.
Ме должен гижны письмӧ газетаӧ, дерт, американскӧйӧ, сы йылысь, мый миян СЕПГ-ын вӧвлӧм социал-демократъясӧс преследуйтӧны, оз лэдзны ни ӧти воськов вӧчны аслыныс да оз дӧверяйтны налы.
И ӧтисайын юӧртны партияысь петӧм йылысь.
Сӧмын и ставыс!
Крокман вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма аслас вӧвлӧм партийнӧй руководительлӧн предложениеысь, мый сійӧ эз вермы пукавны места вылас.
Сійӧ котраліс комната кузя да пыр корсис пепельница.
— Да, настӧящӧй прохвост! — шуис Дальгов. — Со мый, Крокман, тэ омӧльджыка возмущайтчы, и вӧлі эськӧ бурджык, тіян сёрни йылысь кӧ пока некод эз тӧд.
Став сертиыс тыдалӧ, мый тайӧ Кребсыс вӧчалӧ уна лёк делӧяс.
И бур, мый тэ сразу локтін ме дінӧ.
Мед тэнӧ нинӧм оз тревожит, ме ачым разберитча ставас.
И ещӧ сьӧлӧмсянь поздравляйта тэнӧ.
Ме зэв рад, мый тэнӧ бара бӧрйисны.
Аддзан, мый сійӧ лоӧ ёрт нога критикаыд!
— Да, пузьылі ме тӧрыт, — шуис прӧщайтчигас Крокман.
Дальгов решитіс пыравны капитан Соколов ордӧ, сӧветуйтчыштны Кребс йылысь.
Комендатураын сылы висьталісны, мый капитан Соколов абу, но зато эм майор Соколов.
Да, сылы сӧмын на тӧрыт присвоитісны выль звание.
Дальгов пырис Соколов дінӧ, поздравитіс сійӧс да кутіс висьтавны «Мерседес» заводса партийнӧй организациялӧн тӧрытъя собрание йылысь.
Кор сійӧ заводитіс висьтавны Кребслӧн Крокманкӧд сёрни йылысь, Соколов кыв ни джын шутӧг перйис пызан йӧрсьыс кутшӧмкӧ папка, восьтіс сійӧс да петкӧдліс Макслы медбӧръя страницасӧ.
Тані вӧлі гижӧма Кребслысь ӧткымын гуся проделкаяс, кодъяскӧд орччӧн Крокманлы сылӧн предложениеыс вӧлі невиннӧй затеяӧн.
Ветымын кӧкъямысӧд глава
abu
Коли уна кад сійӧ лунсянь, кор писатель Болер воис Сӧветскӧй Союзысь, но сылӧн ни ӧти статья ещӧ эз на петав прессаын.
Мукӧдыс, кодъяс ветлісны Сӧветскӧй Союзӧ, важӧн нин висьталісны асланыс впечатлениеяс йылысь, Москваын найӧс бура примитӧм йылысь, социализм странаса заводъясын да муяс вылын став аддзылӧмтор йылысь.
abu
Но Болер пыр жӧ воӧм бӧрас висьталіс, мый сійӧ висьӧдчӧ, да дзикӧдз ӧткажитчис став предложениеяссьыс, кодъясӧн сы дінӧ шыӧдчыліс Культурбунд.
Сійӧс корисны выступитны кӧть ӧти докладӧн, но некутшӧм корӧмъяс да уговоръяс эз действуйтны.
Гортас пукалігӧн Болер помтӧг думайтіс став аддзылӧмтор йывсьыс.
Сійӧ эз гиж эз сы вӧсна, мый сылы нинӧм вӧлі висьтавнысӧ.
Буретш мӧдарӧ: материалыс сылӧн вӧлі уна.
«Кыдзи нӧ ме верма гижны первой впечатлениеяс серти, странасӧ кыдз колӧ тӧдмавтӧг?» — думайтіс Болер.
Но сылӧн чӧв олӧмлӧн вӧлі и мӧд помка: писатель эз кӧсйы выступитны публика водзын сэтчӧдз, кытчӧдз Гамбургын оз пет сылӧн книгаыс.
Сійӧ медся ёна дорожитіс объективнӧй независимӧй литераторлӧн аслас репутацияӧн.
Сылы кажитчис, мый уна аддзылысь да уна испытайтысь мортлӧн настӧящӧй мудростьыс именнӧ сыын и эм, медым дзик некор не лоны тенденциознӧйӧн.
Гижас кӧ сійӧ ӧні Сӧветскӧй Союз йылысь, коді сылы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис, — и ӧнія кадся Германия йылысь дзик объективнӧй книгасӧ сылысь кутасны лыддьыны кыдзи политическӧй тышлысь орудие.
И Болер виччысис.
Сійӧс дугдісны дӧзмӧдны просьбаясӧн.
Кажитчис, мый весиг Культурбундын вунӧдісны сы йылысь.
Олӧмыс лои однообразнӧйӧн.
Писатель быттьӧ кежис ыджыд туйсьыс да муніс кутшӧмкӧ тӧдтӧм ичӧтик трӧпа кузя, аслас народысь бокыті.
«Мед сӧмын петас книгаӧй Гамбургын, — думайтіс старик, — сэки ставныс бара кутасны сёрнитны Болер йылысь.
Сэки и Макс Дальговлы и ставныслы мукӧдлы бара ковмас дум вылас уськӧдлыны менӧ».
Тайӧ думъясас вӧлі неуна и шоглун: Макс Дальгов ӧні шочджыка пыравліс писатель ордӧ.
Кажитчис, мый сійӧ эз кут интересуйтчыны пӧрысь Болерӧн.
А гашкӧ, сійӧ дӧзмис немецкӧй интеллигенциялӧн судьбаяс йылысь да ӧнія Германияын сылӧн роль йылысь тайӧ помтӧм сёрнияссьыс?
Татшӧм сёрниясыс и збыльысь омӧля интересуйтісны Макс Дальговӧс.
Интеллигенциялӧн медбур представительясыс аддзисны нин ассьыныс места олӧмын.
Таысь кындзи, Макс Дальговлӧн ӧні эз вӧв ни ӧти прӧст минута.
Сылы ковмис велӧдчыны сэтшӧм зіля, кыдзи некор нэмнас.
Веськӧдлыны весиг татшӧм сравнительнӧ неыджыд партийнӧй организацияӧн, кутшӧм вӧлі Дорнауын, оз вӧлі позь марксистско-ленинскӧй теория бура тӧдтӧг.
Макс тайӧс гӧгӧрвоис да чорыда босьтчис верстайтны кольӧмсӧ.
Карын вӧлі котыртӧма партийнӧй школа.
И сылы Макс Дальгов сетліс ассьыс пӧшти став кадсӧ.
Правда, шочиника сійӧ век жӧ волывліс Болер ордӧ ворсыштны шахматӧн, но важся азартыс эз нин вӧв.
Писательлы кажитчис, мый Макс сідз прӧстӧ, думайттӧг, вешталӧ фигураяссӧ, а мӧвпъясыс сылӧн лэбалӧны кӧнкӧ ылын шахмат дӧскаысь.
Медбӧръясьыс Макслы ӧдйӧ надоедитіс фрезернӧй гамбит, и найӧ панісны сёрни политика йылысь.
Главнӧй вопросӧн, кыдзи и быдлаын, кӧні пансьылісны сёрнияс политическӧй темаяс вылӧ, вӧлі Германиялӧн единство.
Дзик на неважӧн англичана да американецъяс орӧдісны иностраннӧй делӧяс кузя министръяс Сӧветлӧн Лондонскӧй сессиялысь уджсӧ.
Вӧлі яснӧ, мый найӧ решитчӧмаӧсь нин пӧртны ассьыныс оккупационнӧй зонаяссӧ маршаллизованнӧй марионеточнӧй государствоӧ.
Сэтысь воалісны омӧль юӧръяс: рабочӧйяс тшыгъялӧны, гырысь забастовкаяс Гамбургын да Дюссельдорфын, активизируйтчӧны фашистскӧй организацияяс, генерал Гудериан уджалӧ нин генеральнӧй штаб выльысь лӧсьӧдӧм вылын.
Та йылысь гижисны весиг рытыввывса газетаяс.
Найӧ сёрнитісны сёр войӧдз.
Но сэсся Дальгов бара дыр кежлӧ воши, и старик коли собеседниктӧг.
Карса театр петкӧдліс пыр выль и выль спектакльяс.
Тані вӧліны и классикъяслӧн, и сӧветскӧй писательяслӧн пьесаяс, ворсісны и войнабӧрса немецкӧй пьесаяс, кодъясӧс гижӧмаӧсь ӧнія, омӧля на тӧдса драматургъяс.
Олӧмыс муніс водзӧ, и лунысь лун лои тыдаланаджык, мый быдмӧ да ёнмӧ выль Германия.
Болер чувствуйтіс, мый олӧмыс опровергайтӧ сылысь беспристрастнӧя видзӧдан позициясӧ, но эз кӧсйы висьтасьны таын весиг аслыс.
Ӧтчыд рытын гуляйтігӧн сійӧ паныдасис Эдит Гартманкӧд.
Актриса ӧдйӧ муніс улича кузя.
Сійӧ кажитчис неуна мудзӧмаӧн, но вӧлі весел.
— Ме ӧні выступайті рабочӧй клубын, — висьталіс Эдит Гартман. — Ті онӧ вермӧй думыштны, кутшӧм сэні замечательнӧй йӧз!
«Мерседес» завод успешнӧя тыртіс план.
Сэні вӧлі праздник, сеталісны премияяс, и помас вӧлі концерт.
Кажитчӧ, некор на меным эз вӧвлы татшӧм долыд выступление бӧрын.
Болер нюммуніс Эдитлӧн возбуждённӧй чужӧм вылӧ видзӧдіг.
Сылы кажитчис, мый актриса забавляйтчӧ кутшӧмкӧ челядь ворсӧмӧн.
Эдит Гартман выступайтӧ рабочӧй клубын?
Тешкодь!
Сійӧ эз висьтав та йылысь актрисалы, медым не торкны сылысь бур настроениесӧ.
— Гашкӧ, пыраланныд ме ордӧ? — юаліс Эдит, кор найӧ воисны сылӧн керка дорӧ.
— Окотапырысь, — шуис Болер да пыр жӧ повзис сыысь, мый сэтшӧм ӧдйӧ сӧгласитчис.
Но Эдит нинӧм эз казяв.
Сійӧ нуӧдіс гӧстьӧс аслас комнатаӧ, кӧні вӧлі содӧма некымын выль афиша, да пыр жӧ заводитіс пуны кофе.
Кор найӧ пукалісны нин кианыс чашкаясӧн да сёрнитісны, Эдит друг серӧктіс:
— А ті тӧданныд, мый ме йылысь гижӧны рытыввывса газетаясын?
Болер приблизительнӧ тӧдіс.
Нинӧм бурсӧ сэні эз гижны.
Зигфрид Горн заводитӧма клеветническӧй кампания Берлинын, а регыд тайӧ кампанияыс вуджӧма и Западнӧй Германияса мукӧд каръясӧ.
— Гижӧны, быттьӧ ме вузалі ачымӧс большевикъяслы, — водзӧ висьталіс Эдит. — Кутшӧм негӧдяйяс: «вузаліс асьсӧ»!
А ме прӧстӧ мӧдӧдчи немецкӧй народкӧд да куті уджавны выль Германиялы.
Должен висьтавны тіянлы, дона Болер, — тайӧ збыльысь менӧ ёна увлекайтӧ!
Энӧ видзӧдӧй сэтшӧма сомневайтчӧмӧн: ме висьтала сьӧлӧмсянь.
Болер чужӧм вылысь быри нюмыс.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый со сійӧ, важ писатель, аслас выжидательнӧй политика вӧсна коли бокӧ настӧящӧй олӧмсьыс.
— Представляйта, мый найӧ гижасны ме йылысь ӧні! — сераліс Эдит.
— «Искусство гибнитӧ»...
«Талант вылын насилие»...
Да, миян театрын тайӧ лунъясас вӧлі партийнӧй собрание, и ме вӧчи доклад демократическӧй искусство развивайтан туйяс йылысь.
— Мый сэтшӧмыс?!
Болер чувствуйтіс, кыдзи креслӧыс сы улын шатовмуні да ставыс гӧгӧр кытчӧкӧ кутіс кывтны.
Но сійӧ босьтіс асьсӧ киас да юаліс:
— Партийнӧй собрание вылын?
Ті пыринныд партияӧ!
Кутшӧмӧ, абу кӧ секрет?
— Кутшӧм нӧ тані вермас лоны секрет? — вочавидзис актриса. — Ме пыри Германияса Социалистическӧй единӧй партияӧ.
Тайӧ нин вӧлі вывті!
Болер вермис ставыскӧд сӧгласитчыны, но медым артистка пырис партияӧ...
А Эдит Гартман видзӧдіс стариклӧн волнуйтчан чужӧм вылӧ, и сылы друг лои жаль сійӧ.
Эдит зэв бура гӧгӧрволіс, мый йылысь сійӧ ӧні думайтӧ.
Ӧд неважӧн на и сылы аслыс партияӧ пырӧм йылысь мӧвпыс кажитчыліс позьтӧмӧн.
И не кӧ эськӧ фрау Соколова, сійӧ, навернӧ, ёна сёрӧнджык воис тайӧ решениеас.
Эдитлы дум вылас уси, кыдзи регыд первой спектакль бӧрын Люба висьтавліс артистъяслы Сӧветскӧй Союз йылысь.
Сёрни дырйи тыдовтчис, мый фрау капитан — партияса член, и Эдит Гартманӧс тайӧ ёна шензьӧдіс.
И сэки жӧ пансис сёрни, коді ворсіс ыджыд роль сылӧн олӧмын.
— Ті со юаланныд, мыйла том нывбабаяслы, да ещӧ актрисаяслы, пырны партияӧ, — шуис Люба Соколова. — Ме тіянлы верма висьтавны та вылӧ зэв прӧстӧя.
Видзӧдлӧй гӧгӧр, и ті аддзанныд: став бурыс, справедливӧйыс, пӧлезнӧйыс вӧчсьӧ Социалистическӧй единӧй партия инициатива серти.
Сійӧ ӧні эм главнӧй движущӧй вын демократическӧй Германия лӧсьӧдӧмын.
Миянын партия важӧн нин лои став страналӧн сьӧлӧмӧн да душаӧн, и кӧні кӧть мортыс эз уджав, кутшӧм кӧть делӧӧн сійӧ эз занимайтчы, сійӧ век чувствуйтӧ сылысь веськӧдлӧмсӧ.
Например, ми ӧні тышкасям высокоидейнӧй искусство вӧсна, художественнӧй мастерство вӧсна, социалистическӧй реализм вӧсна.
И коді нӧ, оз кӧ коммунистическӧй партия, веськӧдлӧ тайӧ тышнас?
Ті гӧгӧрвоанныд менсьым мӧвпӧс?
— Да, — вочавидзис Эдит. — Но социалистическӧй реализм — тайӧ меным мыйкӧ зэв неопределённӧй.
Люба серӧктіс:
— Но, а пьесаыс, кодын ті ворсінныд?
Сійӧ тіянлы кажитчӧ неопределённӧйӧн жӧ?
— Мый ті? — чуймис Эдит. — Кыдзи нӧ позьӧ тадз шуны!
— Сідзкӧ вот, ми лыддям, мый тайӧ пьесаыс и эм драматургияын социалистическӧй реализмлӧн медбур образецъясысь ӧти, — шуис Люба. — Ме зіли уджавны театрын сы могысь, медым создайтны сэтшӧм спектакльяс, и ме эг вермы кольччыны партияысь бокын.
Дыр думайтіс сійӧ вояс Эдит Гартман.
Фрау Соколовалӧн примерыс вӧлі зэв убедительнӧй.
Но, шуны кӧ, мыйла сійӧ, Эдит, сэтшӧма волнуйтчӧ, мый весиг оз вермы унмовсьны?
Сы водзын ӧд оз сулав вопрос — пырны али не пырны СЕПГ-ӧ?
Сійӧ вермас спокойнӧя узьны.
Но кӧсйытӧг сылӧн думъясыс бара бергӧдчылісны тайӧ сёрниас.
Любалӧн кывъясыс сы йылысь, мый сӧветскӧй йӧзлы партия эм народлӧн душа да сӧвесть, пыдӧ пырисны Эдит сьӧлӧмӧ.
Сэсся локтіс Эрих Лешнер.
Найӧ дыр сёрнитісны сиктын событиеяс йылысь, и сійӧ ещӧ ӧтчыд убедитчис Люба Соколова правлунын.
Да, СЕПГ лои странаын медся прогрессивнӧй преобразованиеяслӧн инициаторӧн.
Эрих первой сӧветуйтіс Эдитлы пырны партияӧ.
А сэсся кыдзкӧ та кузя сылы ковмис сёрнитны Макс Дальговкӧд, и сійӧ прӧстӧ юаліс сылысь, кор Эдит кӧсйӧ сетны заявление.
— Ме аддза, кыдзи народ мунӧ партия бӧрся, — висьталіс Эдит, — и ме ог кӧсйы кольччыны народлысь.
Ме должен лоны водзын: ӧд ме жӧ актриса.
Ме ог кӧсйы лоны пӧрысь Болер кодьӧн.
Важӧн нин Макс Дальговлы нинӧм эз вайлы сэтшӧм радлун, кыдзи тайӧ кывъясыс.
Гортас локтӧм бӧрын сійӧ кӧсйис пыравны писатель ордӧ да став йывсьыс висьтавны сылы, но сэсся думыштіс, мый бара кыптас спор, да решитіс не пыравны.
И вот Болер тӧдмаліс тайӧ выльторсӧ ассяньыс, Эдит Гартмансянь.
Сійӧ заводитліс докажитны Эдитлы, мый искусствоса йӧз не долженӧсь сюйсьыны политическӧй тышӧ, мый художниклӧн медся драгоценнӧй чувство — сійӧ тыр независимость чувствуйтӧм.
— Волӧй миянӧ театрӧ, — шуис Эдит вочакыв пыдди. — Ті сэні важӧн нин энӧ вӧлӧй.
А сэсся сёрнитам, пӧгибнитіс искусство сыысь, мый ме пыри партияӧ, али эз.
Бара Эдит велӧдӧ сійӧс!
Болер чеччис да, весиг кофесӧ помӧдз ютӧг, прӧщайтчис да муніс.
Ветымын ӧкмысӧд глава
abu
Дорнаусянь неылын, живописнӧй лӧнь долинаын, сулалӧ неыджыд, но Германияын бура тӧдса курорт Бад-Раабе.
Джуджыд гӧра пӧкатъясын, кӧні быдмӧ сук пожӧм вӧр, лепитчӧмаӧсь экзотическӧй нимъяса керкаяс да виллаяс да на пӧвстын некымын гырысь санаторий.
Кар шӧрас эм зэв ыджыд парк, кӧні стекляннӧй павильонъясын му пытшкысь петӧны целебнӧй источникъяс.
Гожӧмнас Бад-Раабеӧ пыр чукӧртчывлісны уна висьысьяс, и ичӧтик кар сразу ловзьыліс.
Сійӧ кадсяньыс, кор гырысь санаторийяс лоины народлӧн достояниеӧн, курортлӧн чужӧмыс ёна вежсис.
Ӧні источникъяс дорысь позьӧ вӧлі аддзыны и рабочӧйясӧс, и шахтёръясӧс, и заводса служащӧйясӧс, кодъясӧс ыстӧмаӧсь татчӧ лечитчыны асланыс профсоюзнӧй организацияясыс.
Вот татчӧ и ковмис волыны кымынкӧ лун кежлӧ майор Соколовлы, медым, полковниклӧн приказ серти, прӧверитны курортлысь состояниесӧ.
Сувтіс сійӧ Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялӧн санаторийӧ, кӧні сійӧс зэв бура примитіс главнӧй врач, медицинскӧй служба кузя майор Чередниченко.
Сійӧ жӧ лунас найӧ ӧтлаын мунісны видзӧдлыны карсӧ.
Чередниченко висьтавліс уна интереснӧйтор Бад-Раабеын аслас удж йылысь.
Местнӧй олысьяс пӧвстын тӧдчана юкӧныс вӧліны врачьяс, кодъяс важӧн вӧлӧм ӧтувтчӧмаӧсь аслыссяма концернӧ.
Тайӧ организацияыслӧн вӧлі ӧти цель — пычкыны висьысьяслысь кыдз позьӧ унджык деньга.
Чередниченко да сылӧн ёртъясыс решитӧмаӧсь тӧдмасьны методъясӧн, кодъясӧс применяйтлӧмаӧсь татчӧс докторъяс.
Кор найӧ прӧверитӧмаӧсь ӧткымын назначениеяс да диагнозъяс, найӧ чуймӧмаӧсь.
Ставыс тайӧ омӧля относитчыліс медицина дінӧ да вӧлі шарлатанитӧм кодь.
Лечениесӧ вӧлі сувтӧдӧма сідзи, медым висьысьсӧ ыставны ӧти врачсянь мӧд дінӧ, та дырйи первой врачыс мӧдсяньыс пӧлучайтіс гонорарыслысь урчитӧм юкӧн.
Татшӧм системаыс вӧлі зумыда вужъясьӧма курортын.
И висьысьяс, кодъяс веськавлісны тайӧ конвейерас, нинӧм нин эз вермыны вӧчны.
Машинаыс уджаліс бура, и врачьяс сюявлісны зепъясас гырысь деньгаяс.
Кор Чередниченко босьтчӧма расследуйтны татшӧм махинациясӧ, тыдовтчӧма, мый местнӧй докторъяс пӧвстын джынйыслӧн абу весиг медицинскӧй образование да налӧн став практикаыс подулассьӧ интуиция вылын, флюидъяс да мукӧд чертовщина вылын.
Дженьыда кӧ висьтавны, лечебнӧй персонал пӧвстын ковмӧма нуӧдны чистка.
Чередниченко запретитӧма нуӧдны практика став врачьясыслы, кодъяслӧн абу вӧлӧма диплом, бырӧдӧма шарлатанскӧй концернсӧ да котыртӧма лечитчӧмсӧ научнӧй подув вылын.
Шарлатанъяс первойсӧ сувтлӧмаӧсь паныд, но налӧн босьтчылӧмысь нинӧм абу артмӧма.
Сэки найӧ прӧстӧ муналӧмаӧсь Бад-Раабеысь Германиялӧн рытыввыв зонаясӧ, медым сэні паськӧдны ассьыныс уджсӧ.
Соколов ыджыд интересӧн кывзіс Чередниченкоӧс.
Сылӧн висьталӧмыс ещӧ ӧтчыд вынсьӧдіс сійӧ фактсӧ, мый сӧветскӧй оккупационнӧй зонаын эз вӧв олӧмлӧн ни ӧти юкӧн, кӧні эськӧ эз мун зэв чорыд тыш.
— Тӧданныд, — водзӧ висьталіс Чередниченко, — ме тані видзӧда рабочӧйяс вылӧ, кодъяс нэмнаныс первойысь веськалӧмаӧсь курорт вылӧ.
И кӧть тайӧ зэв тешкодь, но унаӧн на пӧвстысь, пӧжалуй, яндысьӧны сыысь, мый найӧ прӧстӧй рабочӧйяс.
Тыдалӧ, немецъяс абу велалӧмаӧсь прамӧйногӧн радейтны уджсӧ, и колӧ, тыдалӧ, бура уна кад сэтчӧдз, кор вежсяс налӧн психологияыс.
— Тайӧ збыль, — шуис Соколов. — Мездысьны татшӧм предубеждениеысь сразу оз позь, но тайӧ процессыс заводитчис нин.
Ті кывлінныд выработка кыпӧдӧм вӧсна заводскӧй рабочӧйяслӧн движение йылысь?
— Кывлі, но омӧля представляйта, кыдзи сійӧ тані артмӧ.
— Первой оз артмы, а сэсся артмас, — серӧктіс Соколов. — Немецъяс заводитӧны гӧгӧрвоны, мый ми спаситім найӧс страшнӧй судьбаысь.
И ӧні найӧ миянлысь унаторйӧ велӧдчӧны.
Офицеръяс мунісны паркса кузь аллея кузя.
Каштанъяслӧн да клёнъяслӧн сук коръясыс пӧшти эз лэдзны шонді югӧръяссӧ.
Кажитчис, быттьӧ мунан кузь коридор кузя и тэ весьтын веж лапъясысь вевт.
Паркын гуляйтісны шойччысьяс.
Вӧлі ӧбед водзвывса кад, а ӧбед водзвылын колӧ ветлыны источник дінӧ.
Киясас стӧканъяс кутігтыр йӧз ньӧжйӧникӧн мунісны аллея кузя да, быттьӧ священнодействуйтӧмӧн, стекляннӧй трубкаяс пыр юисны целебнӧй ва.
Соколов нюммуніс:
— Татчӧс висьысьяслӧн видыс сэтшӧм, быттьӧ быд юыштӧмысь виччысьӧны чудо.
— Оз, найӧ прӧстӧ зэв стӧча выполняйтӧны врачьяслысь предписаниеяс.
Офицеръяс сувтісны туйвежӧ, и Соколовлы син улас уси олӧма нин морт, коді сӧмын на юис ассьыс ва порциясӧ да беседуйтіс скамейка вылын орччӧн пукалысьыскӧд, та дырйи гордӧя видзӧдлывліс йӧзыс вылӧ.
Чужӧмыс тайӧ мортыслӧн кажитчис Соколовлы тӧдсаӧн, но сійӧ некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні найӧ паныдасьлісны.
Немец пукаліс сэтшӧм видӧн, быттьӧ став курортыс вӧлі сылӧн ӧтнаслӧн.
Жилетка вылас сылӧн югъяліс зӧлӧтӧй кыз цепочка.
Сылӧн руд костюмыс вӧлі сэтшӧма гладитӧма, мый брюкиыслӧн ёсь складкаясӧ, кажитчис, позьӧ вӧлі вундысьны.
Сійӧ тэрмасьтӧг сёрнитіс мӧд шойччыськӧд, коді вӧлі сэтшӧм жӧ важнӧй, но век жӧ эз кажитчы сэтшӧм величественнӧйӧн.
— Кывзыштӧй, тайӧ тіянлы лоӧ интереснӧ, — нюммунӧмӧн вашнитіс Чередниченко, — а ме ветла источник дорӧ.
— Менам заводын, — висьтавліс руд костюма морт, — делӧыс мунӧ бура нин.
Ӧні менам заводын сы мында жӧ рабочӧй, мыйта вӧлі войнаӧдз.
Собеседникыс уважениеӧн довкйӧдліс юрнас.
А руд костюма, зӧлӧтӧй цепочкаа морт казяліс Соколовӧс да, тыдалӧ, повзискодь.
Сэки Соколов тӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі Закс, «Сода-веркеысь» рабочӧй.
Соколов здоровайтчис.
— Бур лун, господин майор, — шуис Закс. — Поздравляйта тіянӧс повышениеӧн.
— Аттьӧ, — вочавидзис Соколов.
— Вай прӧйдитчам, — друг шуис Закс да тэрмасигтырйи чеччис.
Сыкӧд пукалысьыс коли скамейка вылӧ.
— Ме висьтавлі аслам тӧдсалы миян завод йылысь, — быттьӧ правдайтчигтыр шуис Закс, кор найӧ неуна муныштісны. — Ме шуи, мый тайӧ менам заводыс, и ті, кӧнкӧ, тайӧс кывлінныд.
Ме ӧд эг пӧръяв сійӧс — «Сода веркеыс» ӧмӧй ӧні абу став народлӧн?
— Колӧ вӧлі казьтыштны, мый тіян заводныд принадлежитӧ тшӧтш и сылы, — серӧктіс Соколов.
— Но сэки эськӧ ковмис висьтавны, коді ме сэтшӧмыс.
А тадзи, мед сійӧ чайтӧ, мый ме ыджыд морт.
Соколов здук кежлӧ думыштчыліс.
— Висьталӧй, господин Закс, кыдзи ті веськалінныд татчӧ? — юаліс сійӧ.
— Профсоюзнӧй организация ыстіс, — окотапырысь вочавидзис немец. — Ӧд ме заводын — активист.
Ассьым планӧс тырті содтӧдӧн.
Парторганизация меным сетіс бесплатнӧй путёвка тӧлысь кежлӧ.
— Сідзкӧ, ті веськалінныд сы вӧсна, мый ті рабочӧй, а главнӧйыс — бур рабочӧй?
— Дерт сідз!
— Мыйла нӧ ті зілянныд петкӧдлыны асьнытӧ капиталистӧн?
Закс падмис.
Збыльысь, мыйла?
— Тӧданныд, миян ӧд уджалысь морттӧ оз зэв уважайтны, — заводитіс сійӧ яндысигтырйи. — Миянын морттӧ век уважайтлісны сылӧн озырлун серти...
Локтіс Чередниченко, и сійӧ чӧв ланьтіс да вешйис бокӧ. Тыдалӧ вӧлі, мый сылы абу лӧсьыд, яндзим да волнуйтчӧ.
Соколов дыр видзӧдіс сы бӧрся.
— Да... — шуис сійӧ. — Медся ӧбиднӧйыс, мый тайӧ Заксыс — «Сода-веркеын» медся бур рабочӧйясысь ӧти.
И век жӧ оз-оз, а окота лолывлӧ сылы петкӧдлыны асьсӧ озырӧн...
Тыдалӧ, оз сразу уджыд ло честь делӧӧн....
Квайтымынӧд глава
abu
Коли кад, и странаӧс кыкпельӧ юкӧмыс лои фактӧн.
Англичана да американецъяс первойяясӧн сёрнитчисны ӧтувъя политика йылысь, кодӧс веськӧдӧма Западнӧй Германияӧс торйӧдӧм вылӧ.
Лои Бизония.
Французъяс первой колебайтчисны, но сэсся ӧтлаасисны англо-американецъяс дінӧ, и татшӧм ногӧн артмис Тризония.
Сэсся кыптісны дзик восьса сёрнияс Западногерманскӧй государство лӧсьӧдӧм йылысь, код вылӧ американецъяс видзӧдісны нин кыдзи асланыс колония вылӧ.
Найӧ и тэрмасисны ӧдйӧджык нуӧдны сепаратнӧй денежнӧй реформа, коді быдсяма кордонъясысь крепыдджыка потшис Западнӧй Германияӧс Восточнӧйысь.
Медым закрепитны страна юкӧмсӧ, найӧ лӧсьӧдісны торъя конституция рытыввывса немецъяслы.
Ставсӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым пӧртны Германиялысь джынсӧ Востоклы паныд стратегическӧй плацдармӧ.
Потсдамскӧй соглашение, коді стӧча определитіс странаыслысь будущӧй обликсӧ, вӧлі торкӧма аслас подувсяньыс.
Ӧд именнӧ сійӧ предусматривайтліс единӧй, демократическӧй да мирнӧй Германия лӧсьӧдӧм.
Делӧ вылас жӧ сӧмын Сӧветскӧй Союз помӧдз нуӧдіс тайӧ соглашениесӧ.
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын вӧлі лӧсьӧдӧма Народнӧй сӧвет, коді состоитіс немецкӧй муясса ландтагъяслӧн депутатъясысь, а сідзжӧ партийнӧй да массӧвӧй организацияясса представительясысь.
Вӧлі разработайтӧма збыль демократическӧй конституциялысь проект — и не сӧмын ӧти зоналы, а став германскӧй народлы.
Медбӧрын СЕПГ Немецкӧй экономическӧй комиссиякӧд ӧтлаын разработайтіс да представитіс паськыда обсуждайтӧм вылӧ мирнӧй цельясын народнӧй овмӧс развивайтӧм кузя кык вося план.
Ставыс тайӧ вӧліны зэв ыджыд тӧдчанлуна событиеяс.
Немецкӧй рабочӧйяс да крестьяна яснӧя аддзисны ассьыныс будущӧйсӧ.
Кык вося план йӧзӧдӧм кыпӧдіс уна сёрни «Асъя кыа» шахтаын.
Первойысь шахта удж йылысь висьтавсис татшӧм важнӧй документын.
Торъя нин влияйтіс тайӧ выльторйыс Альфред Ренике вылӧ.
Сійӧ, мый йылысь висьтавліс Ганс Линке, бара шымыртіс сылысь вежӧрсӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылӧн уджыс имеитӧ государственнӧй тӧдчанлун: быд тонна из шом мунас ыджыд план тыртӧм вылӧ.
И забойщик чорыда эскис, мый став уджсӧ шахтаын ӧні колӧ сувтӧдны выльногӧн.
Сійӧ сӧмын эз тӧд, мыйсянь заводитны.
Ренике, гашкӧ, дыр на эськӧ падъяліс, «Асъя кыа» шахтаӧ кӧ эз лок докладӧн Макс Дальгов.
Дальгов вӧлі бур ораторӧн, да кывзыны сійӧс чукӧртчис пӧшти став посёлокыс.
Сійӧ подробнӧя висьталіс кык вося план йылысь, оккупациялӧн сӧветскӧй зона мирнӧя развивайтан перспективаяс йылысь да ыджыд внимание сетіс уджлӧн продуктивностьлы.
— Сідзкӧ вот, — висьталіс Дальгов, синъяснас залсӧ кытшовтӧмӧн, — тӧрытъя лунӧн помасис тіян олӧмын кутшӧмкӧ этап да талун заводитчис выль этап, кор оз нин позь уджавны важног.
Ӧні страналысь став олӧмсӧ лоӧ подчинитӧма общӧй планлы, и Германияса рабочӧй класс должен петкӧдлыны, мый вылӧ сійӧ сяммӧ, кор сёрниыс мунӧ став рӧднӧй народлӧн благо йылысь.
Ӧд быдӧн тіян пиысь вермас вӧчны ассьыс уджсӧ эффективнӧйджыкӧн, и сӧмын ті асьныд аддзанныд та вылӧ бокӧвӧй синъясысь дзебӧм позянлунъяс.
Россияын, например, кор рабочӧйяс босьтчисны вит вося план тыртӧмӧ, найӧ кык да куимпӧв вевтыртісны ассьыныс выработкасӧ.
Мӧд лунас Ренике вӧчис ассьыс пырся нормасӧ, а кор помаліс сменасӧ да мыссис душын, пырис шахталӧн партийнӧй организацияса руководитель Густав Шуберт дінӧ.
Альфред петкӧдліс сылы ассьыс лунся удж процессъяс арталӧмсӧ.
Сэтысь тыдаліс, мый уна кад забойщик воштӧ прӧста.
— Гӧгӧрвоан, Густав, — висьталіс Ренике, — вот тані и эмӧсь сійӧ дзебӧм позянлунъясыс, кодъяс йылысь тӧрыт висьталіс Дальгов ёрт.
Аддзан, кутшӧма манитӧны менӧ навалыс да отгрузкаыс.
Ме вӧзъя выльног лӧсьӧдны став производственнӧй циклсӧ.
Зэв жаль, но меным аслым тайӧ абу вын серти, татчӧ колӧ кыскыны и проходчикъясӧс, и крепильщикъясӧс, и откатчикъясӧс.
Шуберт звиркнитіс места вывсьыс.
— Мунам директор дінӧ! — горӧдіс сійӧ. — Тэ, навернӧ, и ачыд он гӧгӧрво, кутшӧм тэ молодец!
Директор Гутгофӧс назначитісны татчӧ неважӧн на.
Став тайӧ вояс чӧжыс сылы лои лечитчыны концлагерь бӧрын, кӧні сійӧс увечитісны фашистъяс.
Рабочӧйяс дінӧ Гутгоф вӧлі требовательнӧй, но тайӧ стрӧглун саяс чувствуйтчис бур сьӧлӧма да вежӧра морт.
Кор Ренике петкӧдліс сылы ассьыс расчётъяссӧ да висьталіс, мый кӧсйис эськӧ уплотнитны уджалан лунсӧ, Гутгоф чуймӧмысла весиг нёровтчис стул мыш вылас.
— Великӧй делӧяс жӧ вӧчсьӧны Германияын, — шуис сійӧ, — рабочӧйяс кӧ асьныс заводитӧны думайтны татшӧмторъяс йывсьыс!
— Ті отсаланныд меным? — юаліс Ренике.
— Дерт жӧ!
Видзӧд, Густав, — шуис Гутгоф, Шуберт дінӧ шыасиг, — вӧлӧмкӧ, миян шахтаын эмӧсь нин йӧз, кодъяслы кык вося план лои налӧн кровнӧй делӧӧн.
Директорлӧн тайӧ кывъясыс збоймӧдісны Альфредӧс, да сійӧ висьталіс ставсӧ, мый йылысь думайтіс.
— Ме вӧзъя со мый, — шуис Гутгоф: — аски ми тіянкӧд лэччам шахтаӧ да места вылас сёрнитам став йывсьыс.
— Ренике ёрт, верман надейтчыны партийнӧй организациялӧн отсӧг вылӧ, — ассяньыс содтіс Шуберт. — Ми лоам зэв радӧсь, миян ёртлы кӧ удайтчас шуны выль кыв шахтёрскӧй делӧын.
Ренике муніс Гутгоф ордысь ыджыд надея кутӧмӧн да сійӧ жӧ рытнас юксис аслас мӧвпъяснас Гертрудаыскӧд.
Сійӧ висьтавліс ыджыд кыпыдлунӧн, но друг казяліс, мый гӧтырыслӧн чужӧмыс лои сьӧд кымӧр кодь.
— Тэ мый, Гертруда?
Абу ӧмӧй мекӧд сӧгласен?
Гертруда эз сразу вочавидз.
— А ёртъяс йывсьыд тэ думыштлін? — шуис сійӧ медбӧрын. — Мый та кузя шуасны тэныд ёртъясыд?
Ӧд найӧ тэнӧ прӧстӧ ёрасны.
Шуам, тэ содтӧдӧн тыртан норматӧ, а сійӧ самӧй Гутгофыд мӧд лунас объявитас тэнсьыд выработкатӧ ставлы быть коланаӧн, и мукӧд забойщикъяслы ковмас ку письыс петны, медым тыртны сы мында жӧ.
Со мый тэ шедӧдан!
Альфред видзӧдіс гӧтырыс вылӧ да, кажитчис, эз гӧгӧрво сійӧс.
Неужели сылӧн предложениеыс вермас кыпӧдны татшӧм мӧвпъяс?
Неужели ӧні позьӧ думайтны татшӧмторъяс йылысь?
Сійӧ дыр чӧв оліс аддзытӧм синъяснас газета вылӧ видзӧдіг.
Оз, шахтёръяс долженӧсь гӧгӧрвоны, мый важногӧн уджавны сэсся оз позь.
Да, долженӧсь!
Но Гертрудалӧн кывъясыс сійӧс повзьӧдісны, да, медым успокоитны асьсӧ, Альфред муніс Грингель ордӧ.
Важ ёртыскӧд сійӧ вермис сёрнитны ставтор йывсьыс повтӧг, мый сійӧс гӧгӧрвоасны оз сідзи, кыдзи колӧ.
Кадыс вӧлі сёр нин, и Грингель лӧсьӧдчӧ нин вӧлі водны.
Ренике вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ юаліс, эз-ӧ мыйкӧ ло омӧльтор, сэтшӧм вӧлі другыслӧн тӧждысяна чужӧм.
Альфред висьталіс сылы, мыйын делӧыс, ассьыс сомнениеяссӧ дзебтӧг.
— Эм пов, Альфред! — успокоитіс сійӧс Грингель. — Заводит ассьыд делӧтӧ, и мед тэнӧ оз тревожит сійӧ, мый йылысь висьталіс гӧтырыд.
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый он кӧ тэ, то мӧд шахтёр — кодкӧ быть нин заводитас уджавны выльногӧн, а мукӧдыс вӧчасны сылӧн пример серти.
Кык вося план ставнысӧ шызьӧдіс.
Ӧд и менам заводын ӧні плансӧ тыртӧны содтӧдӧн.
Со токарь Дидермайер сідзжӧ пуктіс мог кыкпӧв ыдждӧдны выработкасӧ.
Сідзкӧ, тэ пыдди эн пукты быдсяма сэтшӧм осторожнӧй сёрнияссӧ.
Народ зільӧ уджавны выльногӧн.
Гӧгӧрвоана, лоӧны и недӧвӧльнӧйяс, но татшӧмъяссӧ убедитасны результатъясыс.
Со и ставыс!
А ӧні мун гортад да узь пӧттӧдзыд.
Бура узьны!
И Бертольд Грингель кутіс разявны ботинки кӧвъяссӧ.
Ренике прӧщайтчис да муніс.
Сідз либӧ мӧдногӧн, а бӧрыньтчыны вӧлі сёр нин.
Квайтымын ӧтиӧд глава
abu
«Сода-веркеса» выль директор, самӧй сійӧ Вальтер Гроссманыс, кодӧс коркӧ вӧлі йӧртлӧмаӧсь йӧйяслы керкаӧ, предложитіс видз-му овмӧслы эффективнӧй да донтӧм удобрение.
Германияын, кӧні муясыс омӧльӧсь, нинӧм и думайтны бур урожай йылысь уна удобрениеяс сэтчӧ сюйтӧг.
Вальтер Гроссман, коді друг лои зэв ыджыд заводын директорӧн, правильнӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ногӧн колӧ перестраивайтны предприятиесӧ.
Кор Вальтер Гроссман изобретайтіс удобрениесӧ, сійӧ весиг эз куж думыштны, мый татшӧм ногӧн и сійӧ пӧртӧ олӧмӧ Германияӧс демилитаризуйтӧм.
Сэтшӧм заводӧс, кыдзи «Сода-верке», мирнӧй производство вылӧ вуджӧдӧм, кыв шутӧг, вӧлі ыджыд вкладӧн тайӧ великӧй делӧас.
Но тайӧ выль удобрениесӧ производствоӧ лэдзтӧдз колӧ вӧлі видлыны сійӧс муяс вылын.
Гроссман та могысь шыасис комендант дінӧ, а полковник тӧдмӧдіс сійӧс майор Савченкокӧд.
Майор тшӧктіс пыр жӧ сёрнитчыны став йывсьыс крестьянакӧд.
Сійӧ корис машина да Гроссманкӧд ӧтлаын муніс Гротдорфӧ.
Сэні оліс Эрих Лешнер, первой крестьянин, коді локтіс комендатураӧ сӧветла.
Именнӧ сыкӧд майор и решитіс тӧдмӧдны изобретательӧс.
А Гротдорфын мунісны нин выль событиеяс.
Лешнер шулывліс, мый кад заводитны атака подлецъяс вылӧ.
Та дырйи сійӧ кутліс тӧдвылас озыръясӧс, кыдзи Брумбах, кодъяс торкалісны обязательнӧй поставкаяс.
Медся нин скӧралісны кулакъяс сыысь, мый ӧні босьтлісны налысь и нянь, и йӧв, и яй налӧн му лыд серти.
Сійӧ лунас, кор локтісны Савченко да Гроссман, взаимопомощь кузя комитет керкаын бара вӧлі споруйтӧны Брумбах да Лешнер.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдыслы паныдӧн — ыджыд, кыз Брумбах да латшкӧсіник тушаа кипӧла Лешнер.
Чувствуйтсис, мый кулак и полӧ и вывті ёна ненавидитӧ ассьыс прӧтивниксӧ.
— Но, господин Брумбах, — шуаліс Лешнер, — ӧд ті миян век жӧ крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитетса член, коді ӧтвечайтӧ поставкаясысь.
Кор нӧ ті чайтанныд мынтыны уджйӧзтӧ?
Ті лыддинныд миянлысь кык вося плансӧ? Сэні ӧд яснӧя шуӧма, мыйта миянлы колӧ сетны.
Ни этшаджык, ни унджык.
Вот ме и юала: кор ті рассчитайтчанныд?
Лешнер вылӧ видзӧдіг Баумбах сӧмын чушкис нырнас.
Вӧлі кӧ эськӧ сылӧн вӧля, сійӧ эськӧ тані жӧ косявліс тайӧ проклятӧй батраксӧ.
Дерт, сэтшӧмъяслы, кыдзи Лешнер, ӧні зэв лӧсьыд.
Найӧ юклісны помещичӧй му, налӧн муяс вылын уджалӧ кык трактор. Налытӧ лӧсьыд!
— Да гӧгӧрвоӧй жӧ, ме некыдзи ог вермы мынтыны поставкасӧ, — дорйысис Брумбах. — Тайӧ гожӧмын менам коли уна кӧдзтӧм му.
Мыйӧн нӧ ме кута мынтысьны?
— А мыйла ті энӧ кӧдзӧй став мунытӧ?
— Эг вермы.
— Пӧръясян, ті прӧстӧ энӧ кӧсйӧй.
— Тайӧ менам делӧ.
— А поставкаясыс — сійӧ мый, абу тіян делӧ?
Кыдз окота, а ковмас мынтыны ставсӧ.
— А ме кӧ ог вермы?
— Сэки тіянлысь босьтасны мутӧ.
Ті асьныд артыштӧй: ӧд кӧдзтӧм муяссӧ позьӧ сетны сэтшӧм мортлы, коді кутас найӧс уджавны.
Брумбах гӧрдӧдіс скӧрысла.
Со сійӧс, медбӧрын, висьталӧма, тайӧ угрозасӧ!
Нинӧм!
Зато ӧні сійӧ тӧдӧ, кыдзи сёрнитны Лешнеркӧд.
— Сідзкӧ, збыль, мый ті лӧсьӧдчанныд нуӧдны ещӧ ӧти реформа да юклыны став мусӧ ӧтмындаӧн?
Сідзкӧ, сійӧ збыль?
Сідз мед эськӧ и висьталінныд первойсяньыс.
Лешнер гӧгӧрвоис Брумбахлысь провокационнӧй манёврсӧ.
Вочавидзны кулаклы эз вӧв сьӧкыд.
— Ме ещӧ ӧтчыд висьтала, — ярскӧба шуис Лешнер: — некутшӧм выль реформа некод оз лӧсьӧдчы нуӧдны.
Гӧгӧрвоана?
Но колявны муяс кӧдзтӧг ми огӧ жӧ лэдзӧй.
Найӧлысь, коді честнӧя уджалӧ ассьыс муяссӧ да сдавайтӧ поставкаяс государстволы...
Лешнер шуис тайӧ кывсӧ да здук кежлӧ сувтліс.
Позьӧ-ӧ ӧні шуны Германияӧс государствоӧн?
Да, пӧжалуй, делӧыс мунӧ сылань.
— ...найӧлысь, — водзӧ висьталіс Лешнер, — ми огӧ мырддьӧй ни ӧти кусӧк му, мыйта кӧть эз вӧв.
А коді торкас тайӧ правилӧсӧ, мед норасьӧ ас вылас.
Ми весиг тіянлысь огӧ мырддьӧй мутӧ, но сійӧс уджалӧм вылӧ правосӧ сетам мукӧд крестьяналы, кодъяс босьтасны сы вылысь урожай.
Ӧні абу сэтшӧм кад, медым добраыс весьшӧрӧ пропадайтіс!
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвонысӧ ме гӧгӧрвои, — асьсӧ кутны зілигтырйи шуис Брумбах. — Да видзӧдлам на, кыдзи ті справитчанныд тайӧ мунас!
— Зэв бура справитчасны! — виччысьтӧг кыліс гӧлӧсыс майор Савченколӧн, коді казявтӧг пырӧма комнатаӧ Гроссманкӧд ӧтлаын. — Ӧтисайын, верма тіянлы висьтавны выльтор, господин Брумбах: Германияса уна сиктъясын, сӧветскӧй зонаын, дерт, котыртавсьӧны машинно-прокатнӧй станцияяс.
Сэні лоӧны и тракторъяс и ставыс, мый колӧ тіян сьӧлӧмлы.
— Да ӧд став страна пасьтаас тракторъясыс некытчӧ нин оз шогмыны, — вочавидзис Брумбах. — Важ клам, пӧльзаыс наысь зэв этша.
— Сюрӧны и выльяс, — шуис Савченко. — Немецкӧй экономическӧй комиссия корӧм серти Сӧветскӧй Союз торйӧдіс Германиялы тысяча трактор.
Верманныд не тӧждысьны, господин Брумбах.
— Ме кута уджавны мусӧ, а сэсся сійӧс менсьым мырддясны?
— Тайӧ провокационнӧй сёрни, — шуис майор. — Кыдзи ме тӧда, Немецкӧй экономическӧй комиссия нинӧм татшӧмсӧ вӧчны оз кӧсйы.
Колӧ сӧмын честнӧя пӧртны олӧмӧ став обязательствояссӧ да дзикӧдз вунӧдны саботаж йылысь.
— Ме думыштла та йылысь, — ассьыс достоинствосӧ кутны зільӧмӧн важнӧя шуис Брумбах.
Сійӧ петіс комнатаысь зэв омӧль настроениеа.
Тыдалӧ, век жӧ ковмас кӧдзны став мусӧ да мынтыны став поставкаяссӧ.
Но медся омӧль, мый тайӧс тшӧктӧны сылы ас йӧз, немецъяс, а оз русскӧй комендатура.
Вӧлі эськӧ кокньыдджык, тайӧс кӧ тшӧктісны вӧчны вины грӧзитӧмӧн.
Кывзысьны кутшӧмкӧ батраклысь!
Но Брумбахлы ковмис кывзысьны Лешнерлысь.
Сійӧ локтіс гортас да кутіс думайтны, кыдзи сылы нуӧдны локтан кӧдзасӧ.
А взаимопомощь кузя комитет керкаын муніс беседа.
Лешнерлы лои зэв нимкодь сыысь, мый Сӧветскӧй Союз мӧдӧдӧ налы тракторъяс.
— Вот кор ми кутам овны прамӧя! — шуаліс сійӧ.
— Миянлы машинно-прокатнӧй станцияӧн лоӧ ёна кокньыдджык.
Таысь тіянлы колӧ висьтавны ыджыд аттьӧ став немецкӧй народ нимсянь.
Савченко сӧмын нюмъяліс.
Сэки сёрниӧ сюйсис Гроссман.
Сійӧ ёна интересуйтіс Лешнерӧс, кор заводитіс висьтавлыны выль удобрение йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧс применяйтны.
Лешнер кӧсйысис ставсӧ выполнитны стӧча.
Сійӧ юӧртас, кор воас кад петкӧдны муяс вылӧ удобрениеяс, талун жӧ торйӧдас специальнӧй делянкаяс да кутас видзӧдны став опытъяс бӧрсяыс.
— Чайта, мый найӧ лоӧны удачнӧйӧсь, — шуис Савченко.
— Арнас аддзам, — ӧттшӧтш вочавидзисны Лешнер да Гроссман.
Делӧвӧй сёрни помасис, и Лешнер вӧзйис гӧстьяслы видзӧдлыны, кыдзи налӧн общинаыс лӧсьӧдчӧ тувсов кӧдза кежлӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны усадьбалань, кӧні вӧлі взаимопомощь кузя комитетлӧн став машиннӧй паркыс.
Мунігас Лешнер дінӧ матыстчис нывбаба, коді киӧдыс нуӧдіс ичӧтик детинкаӧс.
Эрих босьтіс сійӧс ки вылас да окыштіс.
— Август Лешнер, — гордӧя рекомендуйтіс сійӧ детинкасӧ. — Коркӧ ми и думайтны полім пи йылысь.
Верми ӧмӧй ме эськӧ войдӧр вердны кагаӧс?
Аслым вӧлі нинӧм сёйнысӧ.
А ӧні и ныв йылысь мечтайта...
Лешнер лэдзис детинкасӧ муӧ.
Савченко думыштіс, мый Германияын татшӧм йӧзыс, кыдзи Лешнер, збыльысь первойысь чувствуйтӧны асьнысӧ асланыс судьбалӧн кӧзяеваӧн.
И сійӧ сьӧлӧмсяньыс радліс Эрих Лешнер вӧсна, сӧветскӧй оккупационнӧй зонаысь прӧстӧй крестьянин вӧсна.
Квайтымын кыкӧд глава
abu
Карл Тирсен виччысьтӧг бара лои Дорнауын.
Ӧні сійӧ кутіс асьсӧ эз нин кыдзи практикаысь лишитчӧм раминик адвокат.
Эз, Карл Тирсен лои Гамбургса радиовещательнӧй компаниялӧн собственнӧй корреспондентӧн.
Документъяс сылӧн вӧліны порядокынӧсь.
Сійӧ вермис локны весиг комендатураӧ да корны интервью ассьыс полковниклысь.
Но Тирсен воис дзик мӧд могӧн.
Сійӧ воис Дорнауӧ сы могысь, медым вузавны ассьыс имуществосӧ да дзикӧдз вуджны Гамбургӧ.
Кор бургомистр Лекс Михаэлис тӧдмаліс та йылысь, сійӧ сӧмын лои рад: карын ӧти врагӧн лоӧ этшаджык.
Вӧлі тані Тирсенлӧн и ещӧ ӧти делӧ, квартирасӧ да мебельсӧ вузалӧм дорысь важнӧйджык.
Тайӧ делӧсӧ сетіс сылы ыджыд гамбургскӧй издательство, и нуӧднысӧ сійӧс вӧлі колӧ зэв кужӧмӧн.
Но Тирсен босьтчис тайӧ делӧас воӧм бӧрас сӧмын некымын лун мысти, медым тэрмасьӧмнас не кыпӧдны подозрениеяс.
Тайӧ делӧыс вӧлі писатель Болеркӧд сёрнитчӧм.
Старик ордӧ мунтӧдз Тирсен дыр думайтіс: гамбургскӧй издательстволӧн заданиеыс вӧлі йитчӧма уна сьӧкыдлунъяскӧд.
Мукӧддырйи Тирсен весиг жалитіс, мый сӧгласитчис, но сэсся усьлі тӧдвылас сійӧ, мый сылы кӧсйысисны, и чужӧм вылас бара тыдовтчыліс ышнясяна нюм.
Кыв шутӧг, сійӧ выполнитас тайӧ заданиесӧ.
Правда, выполнитан способъяс кузя сылӧн аслас видзӧдлас, да, дерт, деликатничайтны да нуӧдны дипломатическӧй сёрнияс нинӧмла.
Сійӧ заводитас веськыда, нинӧмысь повтӧг.
Видзӧдлам, лысьтас-ӧ старик паныд сувтны!
Тирсен локтіс писатель ордӧ зэв решительнӧй настроениеа.
Болер, тыдалӧ, вунӧдӧма нин вӧлі налӧн вензьӧм йылысь да встретитіс сійӧс, кыдзи бур тӧдсаӧс.
Сійӧ пыр жӧ кутіс юасьны гӧстьлысь рытыввыв зонаясын олӧм йылысь.
— Мый нӧ тіянлы висьтавны?
Сэні ӧні тыр порядок, — ышнясьӧмӧн вочавидзис Тирсен. — Сэксянь, кор Западнӧй Германия веськалі Маршалл план серти американскӧй отсӧг сетан сфераӧ, ставыс сувтіс аслас местаӧ.
— Мый сійӧ лоӧ? — юаліс Болер.
— Тайӧ лоӧ, мый йӧз сэні олӧны, кыдзи и быд мукӧд нормальнӧй, ён государствоын.
Порядок, промышленностьлӧн дзоридзалӧм, правосудие.
Здук кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь, коді эз кажитчы Тирсенлы.
Сэсся Болер юаліс:
— Кутшӧм делӧяс нӧ вайӧдісны тіянӧс татчӧ?
— Ме ликвидируйта тані ассьым имуществоӧс, — гордӧя вочавидзис Тирсен. — Меным, тӧданныд-ӧ, оз воны сьӧлӧм вылӧ татчӧс порядокъясыс.
Сыысь кындзи, менам эм и тіян дінӧ ичӧтик делӧ.
— Ме дінӧ?
— Именнӧ тіян дінӧ.
— Интереснӧ!
— Да, тайӧ збыльысь интереснӧй делӧ.
Ме чайта, ті казяланныд да сразу гӧгӧрвоанныд, кутшӧм сійӧ важнӧ тіянлы.
Болер лӧсьӧдчис сюся кывзыны.
Став сертиыс тыдаліс, мый тайӧ делӧыс и вайӧдӧма сы ордӧ господин Тирсенӧс.
— Ті ӧд ыстылінныд «Глобус» издательствоӧ ассьыныд рукописьтӧ?
— Да, ыстылі.
А мый сыкӧд?
Болер весиг кельдӧдіс волнуйтчӧмысла.
Ӧні сійӧ тӧдмалас аслас книгалӧн судьба йылысь.
Но мыйла тані Тирсеныс?
— Ме вайи сійӧс сьӧрысь.
Сэні мыйсюрӧ неуна вежлалыштӧма, сытӧг печатайтны книгасӧ оз позь.
Ті верманныд ӧні жӧ тӧдмасьны вежлалӧмъяснас.
Кырымавны рукописьсӧ колӧ пыр жӧ.
Болер кватитіс папкасӧ.
Тирсен пукаліс чӧла да видзӧдіс, кыдзи писатель дрӧжжитысь кияснас листалӧ страницаяссӧ, сатшкысьлӧ синъяснас строчкаясӧ да шытӧг вӧрӧдӧ пӧрысь вомдоръяснас.
Болер листаліс страница кызь кымын, сэсся видзӧдліс гӧсть вылӧ пӧшти йӧй синъясӧн.
— Тайӧ абу менам книгаыс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме тайӧс эг гижлы!..
— Да кыдзи нӧ, тайӧс гижинныд именнӧ ті!
Видзӧдлӧй обложка вылас: «Гергардт Болер.
Сӧветскӧй зонаын».
Болер листыштіс ещӧ кымынкӧ страница.
— Коді тайӧс гижис? — эз нин вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс сійӧ. — Коді тшыкӧдіс менсьым мӧвпъясӧс?
Тайӧ ставыс лӧж! Ті гӧгӧрвоанныд, лӧж!
Тирсен зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Висьталӧй пасибӧ, мый ме ставсӧ лӧсьӧді: татшӧм ногӧн книгаыс вермас на петны.
Кырымалӧй!
Болерлӧн юрыс мӧдіс бергӧдчыны.
Ӧні сійӧ жалитіс, мый лэдзис Тирсенӧс керкаас.
— Лыддьыны кӧ тіянлысь книгатӧ, — издевайтчис Тирсен, — позьӧ думыштны, мый ті пырӧмныд нин СЕПГ-ӧ.
Тіян абу ни ӧти жалитана кыв сійӧ курыд судьба йывсьыс, коді суис немецкӧй муӧс, немецкӧй фабрикаясӧс да заводъясӧс.
Ті осуждайтанныд Черчилльлысь медбӧръя речсӧ, ті проклинайтанныд атомнӧй бомба — ӧнія кадся культуралысь высшӧй достижениесӧ!
Мый нӧ, ті думайтанныд, англичана тіянлы таысь аттьӧ висьталасны?
Ті кӧсъянныд, медым найӧ мынтісны большевикъясӧс ошкӧмысь, сыысь, мый тіянлы ставыс воӧ сьӧлӧм выланыд сійӧ, мый вӧчсьӧ Восточнӧй Германияын?
— Менам книгаын ставыс сӧмын ӧти правда, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Болер.
— Интереснӧ, мый ті сыкӧд кутанныд вӧчны.
Правдаыд бур сӧмын сэки, кор сійӧ вайӧ доход.
А тайӧ тіян наивнӧй радлӧмъясыд оз вайны и пфенниг, кӧть найӧс и гижис писатель Болер.
Болер шӧйӧвоши.
Киссисны сылӧн медбӧръя иллюзияясыс.
Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ свет вылас!
Тирсен шуӧ, быттьӧ сійӧ вӧчӧма сӧмын ичӧтик поправкаяс, но тайӧ жӧ лӧж: сійӧ дзоньнас выльысь гижӧма книгасӧ.
Артмӧма обычнӧй антисӧветскӧй книжка, кутшӧмъясӧс уна гижалӧны рытыввылын.
Оз, быдсяма лӧж улӧ Болер оз кырымась.
Мед господин Тирсен оз и мечтайт та йылысь.
Но мый нӧ вӧчны?
Гашкӧ, прӧстӧ вӧтлыны тайӧ подлецсӧ?
И кыдзи сійӧ лысьтіс локны сы дінӧ, писатель дінӧ, татшӧм предложениеӧн!
— Да тіян правдаыд некодлы оз ков, — водзӧ висьталіс Тирсен, — и, веськыда кӧ шуны, ме прӧстӧ дивуйтчи, кор лыдди став тайӧ сӧрӧмсӧ.
Тайӧ кывъясыс дзикӧдз петкӧдісны терпениесьыс писательӧс.
— Ті вунӧдчинныд, господин Тирсен, — скӧрысь шуис Болер. — Ме ог лэдз тіянӧс сёрнитны мекӧд татшӧм тонӧн.
— Ті кутӧмныд лоны челядь вежӧраӧн, — вочавидзис Тирсен. — Тайӧ старческӧй маразм.
Сійӧ гораа шуис тайӧ кывъяссӧ да наглӧя шпыньмуніс, тыдовтчисны пуктӧм еджыд пиньясыс.
Тирсен оскорбляйтіс Болерӧс сы могысь, медым шемӧсмӧдны сійӧс.
Мед сійӧ, медбӧрын, гӧгӧрвоас, мый ӧнісянь сыкӧд некод оз понды лыддьысьны.
— Мый сэтшӧмыс?
— Да, да, старческӧй маразм, — бара шуис Тирсен. — Тадзи ме тіян йылысь думайта.
И менам мнениеӧн вынсялас, ті кӧ ӧні пыр жӧ онӧ кырымалӧй книганытӧ.
Болер сэтшӧма скӧрмис, мый вирыс кайис чужӧмас.
Нинӧмысь яндысьтӧг нин сійӧ уськӧдчис Тирсен вылӧ, да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис сылы чужӧмас.
Тирсен эз виччысь тайӧс.
Сійӧ кокньыда, гӧнӧс моз, шыбитіс косіник Болерӧс диван вылас, чышкыштіс банбоксӧ, вежыньтчыліс да шуис:
— Тіян арлыдын вреднӧ тадзи волнуйтчыны.
Но кучкӧмсьыд ме тіянлы мынта водзӧс.
Кырымаланныд ті книгатӧ али онӧ, всё равно сійӧ петас тіян ним улын.
Гашкӧ, тайӧ велӧдас тіянӧс прамӧйногӧн кутны асьнытӧ порядочнӧй йӧзкӧд.
— Весась, подлец! — горӧдіс Болер да бара уськӧдчис Тирсен вылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ гӧстьӧс эз нин ло суӧма виччысьтӧг; сійӧ ас кадӧ чепӧсйис ӧдзӧслань да удитіс тшӧтш кватитны сьӧрсьыс рукописьсӧ.
Лоӧмторсӧ сьӧкыда вежӧртӧмӧн старик пуксис пызан сайӧ да пыкис кияснас юрсӧ.
Сідзкӧ, книгасӧ печатайтны оз удайтчы.
Писатель думайтігтырйи ветлӧдлыштіс комната кузяыс, сэсся бара пуксис пызан дорас да перйис пызан йӧрсьыс рукописьыслысь копиясӧ.
Страница бӧрся страница лыддис сійӧ ассьыс произведениесӧ.
Да, ставыс тайӧ сӧмын правда.
И книгасӧ кӧ оз кӧсйыны лэдзны Гамбургын, то, тыдалӧ, сійӧс сэсся некӧн да некор нин оз печатайтны.
Сідзкӧ, йӧзлы оз нин ков правдаыс...
— Кутшӧм нӧ тіян тані шум вӧлі? — друг кыліс мышкас Дальговлӧн гӧлӧсыс.
Старик звиркнитіс-чеччис: «Вот нин непӧраӧ воис!..»
— Сідз, нинӧм торъяыс.
Неприятнӧй визит, — яндысигтыр вочавидзис Болер. — Пыраліс ме ордӧ ӧти тӧдса.
Но, ми сыкӧд неуна зыксьыштім.
— Да? — шуис Макс. — Весиг кильчӧпомын вӧлі кылӧ.
Но господин Тирсенкӧд, тыдалӧ, мӧдногсӧ сёрнитны оз и позь.
Сійӧ меным паныдасис ӧні, и видыс сылӧн вӧлі зэв скӧр.
Болерлы кажитчис, мый волнуйтчӧмысла сылӧн вот-вот потӧ сьӧлӧмыс.
Неужели Дальгов кывліс, мый йылысь найӧ сёрнитісны?
Писатель сюся видзӧдліс гӧсть вылӧ.
Оз, сійӧ, тыдалӧ, нинӧм оз тӧд.
Дальгов гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдлассӧ кыдзи корӧм висьтавны, мыйла сійӧ локтіс.
Шахматӧн ворсӧм вылӧ вӧлі вывті водз.
Да и вообщӧ Макс некор эз волывлы тайӧ кадас.
— Прӧститӧй, мый ме мешайті тіянлы, господин Болер, — шуис Дальгов. — Но ме кӧсйи вӧзйыны тіянлы ветлыны мекӧд «Асъя кыа» шахтаӧ.
Сэні лӧсьӧдчӧны нуӧдны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый писательлы быть колӧ аддзывны да тӧдны.
— Ме омӧля ачымӧс чувствуйта, — вочавидзис Болер.
— Тайӧ шахтаас, — водзӧ висьталіс Дальгов, быттьӧ эз и кывлы стариклысь ӧткажитчӧмсӧ, — ӧти забойщик, эм сэні сэтшӧм Альфред Ренике, кӧсйӧ петкӧдлыны Германияса став рабочӧйяслы, кыдзи колӧ тыртны кык вося план.
Ті онӧ кӧсйӧй видзӧдлыны?
— Ог, — чорыда вочавидзис старик. — Ог кӧсйы.
— Жаль, — шуис Макс. — Татшӧм впечатлениеяс коркӧ эськӧ ковмисны тіянлы.
— Меным нинӧм нин оз ковмы...
Мый сійӧ сэні думыштӧма, тіян Реникеныд?
Юалӧма вӧлі явӧ непоследовательнӧя.
Болер гӧгӧрвоис тайӧс, скӧрмис да, Дальговлы кыв ни джын шуны сеттӧг, тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Всё равно менӧ тайӧ оз интересуйт!
— Жаль, — бара шуис Дальгов.
Сійӧ аддзис, мый старик ёна волнуйтчӧ.
Пӧжалуй, бурджык сійӧс кольны ӧтнассӧ.
Дальгов кӧсйис нин чеччыны креслӧысь, но сэки сылы син улас уси рукопись.
«Гергардт Болер.
Сӧветскӧй зонаын», — лыддис сійӧ первой страница вывсьыс.
— Ті гижӧмныд книга?
Болер дрӧгнитіс.
Кутшӧм лосьӧма вунӧдчысьӧн — кольны рукописьсӧ вот тадзи, пызан вылӧ!
Сійӧ вочавидзис яндысьӧмӧн да жугыля:
— Да, ме гижи книга, но абу нин свет вылас издательство, коді сӧгласитчис эськӧ сійӧс печатайтны.
— Позьӧ меным сійӧс лыддьыны?
Менӧ ёна интересуйтӧ, мый аддзис писатель Болер сӧветскӧй зонаын.
Сэки старик виччысьтӧг варовмис.
Тирсенӧн сылы вӧчӧм ӧбидаыс петіс ортсӧ, и Болер висьталіс Макслы ставсӧ, дзик нинӧм дзебтӧг.
Дальгов босьтіс рукописьсӧ да кутіс сійӧс листавны.
Тадзи коли часджын кымын.
Сэсся Макс чеччис да шуис:
— Вай век жӧ ветлам шахтаӧ, видзӧдлам, кыдзи уджалӧ Ренике.
Вермас лоны, мый ті ваянныд сэтысь ещӧ ӧти глава.
Старик друг сӧгласитчис.
Сійӧ корис пыравны сыла.
Макс Дальгов муніс, босьтіс сьӧрсьыс и рукописьсӧ.
Некымын лун мысти сійӧ звӧнитіс Болерлы.
— Поздравляйта тіянӧс, — кыліс трубкаын Дальговлӧн энергичнӧй гӧлӧсыс. — Ми ставным нин лыддим тіянлысь рукописьтӧ.
Разрешитанныд кӧ, ми ыстам сійӧс Берлинӧ.
Ме сёрниті нин издательствоыскӧд телефон пыр, висьталі подробнӧя содержаниесӧ, и сэні кӧсйысьӧны лэдзны книгасӧ кык тӧлысьӧн.
Болер эз вермы шуны ни ӧти кыв.
— Алло! Ті менӧ кыланныд? — беспокоитчыны кутіс Дальгов.
— Ладнӧ, мӧдӧдӧй, — сьӧкыдпырысь шуис старик.
А кор Берлинысь мӧдӧдісны печатайтӧм книгасӧ нин, сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ да думайтіс сы йылысь, мый быд честнӧй немецлы вермас лоны ӧні сӧмын ӧти туй — выль, единӧй, демократическӧй Германия вӧсна, мир вӧсна тыш.
Квайтымын коймӧд глава
abu
Бертольд Грингель важмоз сёрӧн волывліс гортас.
Сійӧ шоча нин казьтывліс Бастерт уськӧдчылӧм йылысь, но век жӧ быдпӧрйӧ видзӧдлывліс гӧгӧрбок, этша йӧза уличаӧ кежигӧн.
Ӧтчыд рытнас, кор Грингель матысмӧ нин вӧлі керка дорас, сійӧ казяліс кильчӧ вывсьыс вӧрзьытӧг сулалысь мужчинаӧс.
Мортыс сулаліс ӧдзӧс дорас, кодӧс вӧлі югдӧдӧ неыджыд пӧнар.
Грингель надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Сійӧ кӧсйис нин бӧр бергӧдчыны, но сэсся думыштіс, мый лёк вӧчысь морт ӧдвакӧ кутас сулавны тадзи, тыдаланінын, а сідзкӧ, и повнысӧ сыысь нинӧм.
Кор сійӧ матыстчис матӧджык, мортыс вӧчис некымын воськов сылы воча да друг шуис:
— Видза оланныд, дона дядюшка!
Менам быри нин став надея виччысьны тіянӧс.
Грингель шай-паймуні виччысьтӧмысла.
Коді сійӧс шуӧ дядюшканас?
Эм сылӧн вок, а вокыслӧн пи, но найӧ олӧны ылын, Кельнын, и Грингель эз аддзыв найӧс война заводитчӧмсяньыс.
Коді нӧ тайӧ вермас лоны?
Сійӧ локтіс матӧджык пӧнар дорӧ да сюся видзӧдліс гӧсть вылӧ.
Да, тайӧ збыльысь вӧлі сылӧн племянникыс — Хорст Грингель.
Дерт, сійӧ ёна быдмӧма тайӧ вояснас: сылы ӧні, тыдалӧ, ар кызь вит, а Бертольд помнитіс сійӧс детинкаӧн на.
— Кутшӧм судьбаясӧн, Хорст?
Том мортлы лои зэв любӧ.
Бертольд Грингель кӧ признайтӧ сійӧс рӧдня туйӧ, сідзкӧ юр сюянін сылы лоӧ.
— Кельнысь пышйи, дядюшка.
— Кыдзи тайӧ гӧгӧрвоны — пышйи?
Сійӧ восьтіс нин ключӧн ассьыс квартира ӧдзӧссӧ.
Найӧ пырисны комнатаӧ.
Бертольд ӧзтіс би да ещӧ ӧтчыд внимательнӧя видзӧдліс гӧсть вылӧ.
Да, тайӧ, кыв шутӧг, Хорст.
— Дыр висьтавнысӧ, дядюшка, — сӧмын ӧні вочавидзис том морт. — Веськыда кӧ шуны, ме эськӧ ӧні окотапырысь юи чашка кофе, эм кӧ тіян мыйкӧ сэтшӧмыс.
— Тэ нӧ мый, полицияысь пышйин?
Гашкӧ, грабитін кодӧскӧ? — Грингель, тыдалӧ, эз вӧв зэв бур мнениеа аслас племянник йылысь, коді век кажитчыліс сылы дурысьӧн.
— Абу дзик сідзи, дядюшка, — серӧктіс Хорст. — Ті кӧть и онӧ дӧверяйтӧй меным, но верманныд не тӧждысьны.
Ме пышйи эг полицияысь, а армияысь.
Дженьыда кӧ висьтавны, пышйи мобилизацияысь.
— Мый тэ сӧран? — дӧзмис Грингель. — Войнаыс важӧн нин помасис.
Тэ тӧлкӧн висьтав.
— Ті кӧ сетанныд меным кофе, ме висьтала ставсӧ первойсяньыс, — лукава нюммуніс Хорст.
— Ладнӧ, — скӧрысь шуис Грингель, коді мӧдіс интересуйтчыны Хорст кывъясӧн. — Виччысьышт, ме ставсӧ вӧча.
Сійӧ муніс кухняӧ, ӧзтіс газ, пузьӧдіс кофе, перйис нянь, вый да ставсӧ тайӧс пуктіс Хорст водзӧ.
— Пола, мый ме вӧча зэв ыджыд урон тіян запасъяслы, дядюшка, — нянь вылас выйсӧ зэв вӧсньыдик, муртса тӧдчыштана слӧйӧн мавтігмоз шуис Хорст.
— Нинӧм, — нурбыльтіс Грингель да ачыс заводитіс сёйны жӧ. — Меным тырмӧ.
— Ті важмоз сійӧ жӧ заводын?
— Да, сэні жӧ.
— Век поршеньяс тӧчитанныд?
— Ог, ме ӧні директор, — зумыша вочавидзис Бертольд.
Сылы кажитчис, мый племянникыс кӧсйӧ дзебны сыысь кутшӧмкӧ омӧль поступок.
— Ті пыр шутитанныд, дона дядюшка, — кофесӧ юышталіг шуис Хорст.
— Ог, ог шутит.
Ме збыльысь заводса директор.
Хорстлӧн синъясыс кутісны полігтырйи кытшлавны.
Гӧлӧс сертиыс сійӧ чувствуйтіс, мый дядьыс висьталӧ збыльтор, да эз тӧд, кыдзи ӧні кутны асьсӧ Бертольд Грингелькӧд.
Навернӧ, тайӧ абу лӧсьыд — пырны сёрӧн рытнас директор ордӧ, весиг кӧть сійӧ сылы и рӧднӧй дядя.
— Но, висьтав, — казьтыштіс Грингель, кор племянникыс юис кофе стӧкансӧ.
— Тайӧ абу зэв долыд история, — шуис Хорст. — Ті збыль шуинныд, мый война важӧн нин помасис.
А сӧмын ми воксӧ бара босьталӧны армияӧ, первой видзӧдлӧм серти быттьӧ ас вӧляысь, а збыльысьсӧ мырдӧн.
Со и ковмис пышйыны.
Ме сэсся воюйтны ог кӧсйы.
— Кодкӧд воюйтны? — скӧрмис Грингель.
— Да ӧд кодкӧд тшӧктасны!
Ті, тыдалӧ, онӧ тӧдӧй, дядя, мый миян Кельнын вӧчсьӧ.
Ми ӧні олам Маршаллӧн план серти.
А тайӧ лоӧ — удж некысь не аддзыны, карточкаяс вылӧ нинӧм оз сетны, да и деньга абу.
Батьӧй бура дыр жӧ нин уджтӧм.
Вот ми сыкӧд и ветлӧдлім каръясӧд, удж корсим.
Сӧмын нинӧм таысь эз артмы, и ми бӧр локтім Кельнӧ.
Муна ме первой лунас уличаті, аддза — воссьӧма американскӧй магазин.
Витрина вылын ставыс, мый колӧ лолыдлы, весиг тропическӧй фруктъяс — финикъяс, бананъяс, апельсинъяс да уна мукӧдтор.
Гырысь ананасъяс!
Хорст петкӧдліс кияснас, кутшӧм гырысь ананасъяс вузалісны магазинын, да висьталіс водзӧ:
— Да.
Видзӧдлі ме тайӧ фруктъяс вылас, и ачым ог тӧд, кыдзи сійӧ артмис, а сӧмын босьті из — и сявкниті витринаас!
Стеклӧыс торпыригӧдз жугалі.
Но, дерт, менӧ пыр жӧ кутісны да нуӧдісны полицияӧ.
Грингель весиг чашкасӧ вештіс Хорстлысь кывзігӧн.
Кажитчис, быттьӧ зонмыс висьтавлӧ оз Кельн йылысь, а кутшӧмкӧ тӧдтӧм страна йылысь.
— А полицияын, — висьтавліс Хорст, — медводз юалӧны, мыйӧн вӧлі война дырйи, кутшӧм воинскӧй специальностьӧй.
Вочавидза: «Танкист».
— «Зэв бур, шуӧны, миянлы буретш танкистъяс и колӧны».
Ме первойсӧ нинӧм эг гӧгӧрво.
Сэсся меным висьталісны: предлагайтӧны — либӧ тюрьмаӧ, пукавны стеклӧ жугӧдӧмысь, либӧ бара воюйтны.
— Да кӧні воюйтнысӧ? — век на эз гӧгӧрво Грингель.
— О, воюйтны эм кӧні!
Грецияын — ӧти, Вьетнамын — мӧд, кутшӧмкӧ голландскӧй діяс вылын — коймӧд.
А таысь кындзи, генерал Гудериан мыйкӧ затевайтӧ жӧ.
Вот, думайті ме, думайті — и таланьӧ сетчи.
Мед менӧ тані судитӧны, штраф мынта, зато армияӧ оз нин босьтны.
Ті кӧ лэдзанныд, дядюшка, ме талун узя тіян ордын, а аски видла корсьны кутшӧмкӧ удж.
Оз кӧ нин сюр, муна сиктӧ батрачитны.
— Тэ аски мунан уджавны ме дінӧ заводӧ, — чорыда шуис Грингель.
— Вот тайӧ бур!
Да, ті ӧд директор.
Ӧні ме нин кыдзкӧ устроитча «Мерседесын».
— Дзик жӧ сідзи, кыдзи и быд мукӧд заводын, — торкис сійӧс Грингель. — Миян Дорнауын кык во нин оз тӧдны, мый сэтшӧм уджтӧмалӧмыс.
Тэнӧ любӧй предприятиеӧ босьтасны окотапырысь.
Сӧмын тэ эн лысьт некытчӧ пырны, меным аслым колӧны рабочӧйясыс.
Кылан?
Тайӧ вопроссӧ решитӧма нин.
Тэ бурджык висьтав водзӧ.
Но водзӧ Хорст висьтавны эз вермы.
Кывъясыс эз петны сы вомысь.
Аслас став сознательнӧй олӧм чӧжыс сійӧ эз аддзыв кар, кӧні эськӧ эз вӧвны уджтӧмалысьяс.
Вермас-ӧ тайӧ збыль лоны?
Грингель гӧгӧрвоис сылысь чуймӧмсӧ да шогпырысь думыштіс аслас вок йылысь.
Сідзкӧ, сэні ставыс кольӧма важногыс: биржа труда дорын рабочӧйяслӧн чукӧр, челядьлӧн тшыг синъяс, салдатъяс, кодъяс мунӧны карса уличаяс кузя...
Сылӧн синъяс водзӧ сувтіс важ Кельн — соборлӧн джуджыд шпильяснас да паськыд центральнӧй уличанас.
Кажитчис, мый сійӧ весиг аддзӧ Хорстӧн жугӧдӧм стеклӧ торпыригъяссӧ.
Гашкӧ, первойысь сійӧ думнас вермис орӧдчыны ставсьыс, мый кытшаліс сійӧс, да вывті яснӧя представитны аслыс дзик мӧд Германияӧс.
И сэки торъя ёна сійӧ кутіс чувствуйтны, мый странасӧ косявлӧма, мый сылысь сӧмын ӧти юкӧнсӧ нетшыштӧма корысьлун, уджтӧмалӧм, тшыглун кабырысь.
— Висьтав батьыд йылысь, — тшӧктіс Бертольд.
Тыдовтчис, мый пӧрысь Иоганн Грингель важӧн нин оз вермы нажӧвитны нянь вылас.
Сійӧ кӧсйис эськӧ пиыскӧд локны татчӧ, сӧветскӧй зонаӧ, но эз вермы: оз нин новлӧдлыны кокъясыс.
А ӧд колӧ вӧлі не сӧмын пышйыны полицияысь, мый Хорст вӧчис зэв пелька, но и дыр мунны войясын, а сэсся писькӧдчыны зональнӧй граница вомӧн.
— Ог тӧд, мый лоӧ батькӧд, — висьтавліс Хорст.
abu
— Но всё равно сэні месянь некутшӧм отсӧг, а тані кӧть ме сылы пӧсылка вылӧ нажӧвита.
— Мыйкӧ ми думыштам, — вочавидзис Грингель.
Вокыслы сійӧ, дерт, отсалас.
Но кыдзи отсавны сійӧ уна дас, сё тысяча уджтӧм немецъясыслы, кодъяс ветлӧдлӧны рытыввывса каръяслӧн уличаяс кузя нянь кусӧк корсьӧм могысь?
Тшыглун вермас вӧтлыны найӧс кӧть кытчӧ, весиг армияӧ.
Тайӧ тшыглунсӧ бура думыштӧма да котыртӧма.
Сійӧ пырӧ Маршаллӧн программаӧ составнӧй юкӧнӧн.
— Дядя, — торкис сылысь мӧвпъяссӧ Хорст, — а ті збыльысь заводса директор?
Ті энӧ шуткаӧн шуӧй, мый меным аски позьӧ мунны удж вылӧ?
Гӧлӧс сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Хорст ёна волнуйтчӧ.
Сійӧ поліс, мый тайӧ миражыс вермас здукӧн вошны.
Том морт видіс нин асьсӧ.
Кыдзи сійӧ вермис сэтшӧм кокниа веритны Бертольд Грингельлӧн мойдкывъяслы!
— Эн тӧждысь, — вочавидзис Бертольд, кор гӧгӧрвоис, мый беспокоитӧ Хорстӧс. — Аски кутан уджавны.
А сэтшӧм директоръясӧс, кыдзи ме, тэ аддзан уна предприятиеясысь.
Мед тэнӧ оз шензьӧд, мый прӧстӧй йӧзлы сетісны гырысь заводъясӧн веськӧдлӧм.
Регыд тэ убедитчан, мый налы дӧверитісны быдса страна.
Мудзӧм Хорст регыд унмовсис, а Грингель сідзи и эз вермы успокоитчыны.
Племянникыслӧн висьталӧмыс сӧмын вынсьӧдіс ставсӧ, мый сійӧ и татӧг зэв бура тӧдіс газетаясысь.
Но, тыдалӧ, сӧмын ӧні рытыввылын олӧмыс воссис сылы аслас став шуштӧмлуннас.
Дерт, американецъяс кӧсйӧны, медым Германия ставнас лои налӧн колонияӧн, и та могысь найӧ заводитӧны нин гусьӧникӧн формируйтны армия.
Оз, Бертольд Грингель да уна миллион честнӧй немецъяс тайӧс оз лэдзны.
Немецкӧй народ заводитӧ нин гӧгӧрвоны, кутшӧм туй вайӧдас сійӧс шуда олӧмӧ.
Татшӧм мӧвпъясӧн Грингель унмовсис.
Сійӧ садьмис, кыдзи век, водз, чуймӧмӧн видзӧдліс Хорст вылӧ, сэсся сылы ставыс уси дум вылас да садьмӧдіс племянниксӧ.
Кофе юигӧн Грингель приказывайтіс:
— Тэ ӧні пыралан магистратӧ, ставсӧ сэні висьталан да тӧдмалан, колӧ оз тэныд мунны комендатураӧ.
Навернӧ, колӧ.
Но кӧть мед кыдзи эз ло, бӧрыннас тэ локтан ме дінӧ заводӧ да юалан директор Грингельӧс.
Хорст нюммуніс.
Сійӧ казяліс, кутшӧм радпырысь дядьыс шуӧ тайӧ кывъяссӧ.
— Ладнӧ, — чеччигмозыс вочавидзис сійӧ.
Час куим мысти Хорст пырис Грингель кабинетӧ. Сійӧ, мый аддзис Дорнауысь, Хорстӧс зэв ёна чуймӧдіс.
Том морт чужӧм вылысь позьӧ вӧлі аддзыны восхищайтчӧм.
Тайӧ збыльысь вӧлі дзик мӧд страна.
Тані весиг йӧзыс кажитчисны гажаджыкӧн да варовджыкӧн.
А медся главнӧйыс: быдлаысь — газетаысь, заборъяс вылысь, керка стенъясысь — сійӧ аддзыліс рабочӧй вын медалӧм йылысь объявлениеяс.
Хорстлы ковмис неуна виччысьыштны.
Сійӧ пукаліс бокын да видзӧдіс, кыдзи уджалӧ Бертольд Грингель.
Да, сійӧ ньӧти вӧлӧм оз тӧд ассьыс дядьсӧ.
Тайӧ настӧящӧй директор, нинӧм он шу.
Сӧмын вот рабочӧйяс сёрнитӧны сыкӧд кыдзкӧ вывті нин прӧстӧя, ас морткӧд моз, а унаӧн весиг шуӧны сійӧс «тэ»-ӧн.
Но став приказъяссӧ сылысь выполняйтӧны кыв шутӧг да ӧдйӧ, — тыдалӧ, ёрт сяма отношениеясыс делӧыслы оз мешайтны.
— Ветлам, ме тэнӧ инда удж вылӧ, — шуис медбӧрын Грингель, кор кабинетӧ некод эз коль.
И найӧ мунісны цехӧ.
Сійӧ жӧ лунас Хорст сувтіс станок дорӧ.
А кор заводитіс сьывны, котӧртны резец увсьыс стальнӧй стружки, сійӧ гӧгӧрвоис, мый именнӧ тані сылӧн настӧящӧй рӧдинаыс.
Квайтымын нёльӧд глава
abu
Альфред Ренике локтіс шахтаӧ пемыднас на.
Вӧлі воскресенье, и проходнӧйын эз вӧв ни ӧти морт.
Ренике тайӧс и виччысис.
Кыдз позьӧ этшаджык бокӧвӧй син!
Мый, сійӧ кӧ оз справитчы, мый, сійӧ кӧсйӧмъясысь кӧ нинӧм оз артмы?
Сэки сійӧ лоӧ пыста кодь, коді кӧсйысьлӧма ӧзтыны море.
Бурджык, этшаджык кӧ йӧзыс.
Регыд кутісны воавны и мукӧдъясыс, найӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі уджавны талун сыкӧд ӧтлаын.
Локтісны Гутгоф да Шуберт, локтіс штейгер Бринкман, сэсся локтісны рабочӧйяс, морт кызь, не унджык.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь, пӧшти стрӧгӧсь.
Ренике пасьталіс нин уджалан паськӧмсӧ.
Юр вылас сылӧн югъялыштіс лампочка.
Ставыс вӧлі гӧтов шахтаӧ лэччигкежлӧ.
Ёртъясыс видзӧдісны сы вылӧ ошкӧмӧн да надеяӧн: найӧ эз на чорыда эскыны асланыс позянлунъясӧ.
Но уджыс налы дугдіс нин лоны проклятиеӧн, а ӧні кутіс лоны и честь делӧӧн.
И сыысь, кыдзи прӧйдитас первой пробаыс, зависитіс унатор.
— Глюкауф! — прӧститчис Ренике да сувтіс клетьӧ.
— Глюкауф, Альфред! — шыасисны ёртъясыс.
Бринкман сувтіс Реникекӧд орччӧн.
— Глюкауф!
Клеть пондіс лэччыны.
Стенъяс ӧдйӧ котӧртісны вывлань.
Горизонтыс, кӧні уджаліс Ренике, вӧлі тысяча метр вылӧ улынджык му веркӧссьыс.
Воздухыс тӧдчымӧн шоналіс, вочасӧн кутіс лоны жар.
Найӧ лэччисны сэтшӧм джуджыдінӧ, кӧні температураыс воӧ 35 градусӧдз.
Тані вӧлі быттьӧ пачын.
Клетьыс ньӧжйӧник сувтіс.
Ренике да Бринкман петісны.
На дінӧ матыстчисны компрессорнӧй установкаясса рабочӧйяс.
Тані колӧ жӧ вӧлі ставсӧ прӧверитны.
Сэсся Ренике муніс аслас забойӧ.
Тані коркӧ кералісны зэв кыз из шом пласт, и уджалан местаӧдз позьӧ вӧлі мунны копыртчытӧг.
Забойӧдз туйыс талун кажитчис Реникелы зэв дженьыдӧн.
Мунігас сійӧ частӧ видзӧдлывліс кок улас да прӧверяйтіс, исправнӧй абу шлангыс, коді сетӧ воздухсӧ отбойнӧй молотоклы.
Тайӧ, шуны кӧ, абу сылӧн мог, но бурджык нин лоны спокойнӧйӧн ставыс вӧсна.
Кор воис аслас местаӧ, сійӧ торйӧдіс из шом кусӧк, коді вӧлі пемыд стеклӧ кодь, дукыштіс сійӧс да шыбитіс бокӧ.
Кад заводитны.
Бринкман пасйис забойлысь ыдждасӧ.
Бӧрын сійӧ арталас, уна-ӧ талун выработайтас Ренике.
Альфред босьтіс молотоксӧ да лэдзис воздух.
Молотокыс мӧдіс сяркӧдны сылӧн киясын.
Забойын кутіс грымакывны.
— Заводита! — горӧдіс Бринкманлы Ренике да кутіс керавны пластсӧ.
Бринкман ошкана довкнитіс юрнас да муніс.
Ӧні Ренике кутіс чувствуйтны асьсӧ увереннӧя.
Ӧнӧдз сійӧс мыйкӧ дзескӧдіс, а ӧні сійӧ ставнас сетчис аслас привычнӧй уджлы.
Сыын, мый сійӧ вӧчис, эз вӧв нинӧм особеннӧйыс.
Сӧветскӧй Союзын уна тысяча стахановецъяс важӧн нин кералӧны из шомсӧ ёна продуктивнӧйджыка.
Но забойщик Реникелы — немецкӧй шахтёръяс пӧвстысь первойлы — воис юрас мӧвп, мый быть колӧ кыпӧдны из шом перйӧм.
Войдӧр, например, Ренике пӧшти быд часджын бӧрын котӧртліс юны бачок дінӧ, коді вӧлі уджалан местасяньыс матӧ куимсё метр сайын.
Ӧні сійӧ корис, медым васӧ сувтӧдісны орччӧн, да татшӧм ногӧн эз вошты кадсӧ ветлӧм вылӧ.
Татшӧм посниторъясыс сюрины бура уна.
И индыны на вылӧ вермис сӧмын ачыс забойщик.
Ренике уджаліс кужӧмӧн да пелька.
Сійӧ некор на нэмнас эз перйыв та мында из шомсӧ.
Конвейердорса рабочӧй муртса вевъяліс сы бӧрся.
Друг казялісны, мый оз тырмыны вагонеткаяс.
Ковмис эновтлыны уджсӧ, и Ренике кутіс тӧждысьны.
Сійӧ кӧсйис котӧртны штейгер Бринкман дінӧ, но сэк жӧ ставыс ладмис, и Альфред бара босьтіс молотоксӧ.
Неорганизованностьыс шахтаын сетліс асьсӧ тӧдны.
Мукӧд участокъяс вылын эз вермыны сразу ладмӧдчыны сійӧ темпас, кодӧс сетліс талун Ренике.
Мыйсюрӧ тормозитіс уджсӧ, и ставсӧ тайӧс сійӧ думсьыс пасъяліс, медым водзӧвылӧ бырӧдны найӧс.
Луншӧр гӧгӧр шахтаӧ лэччисны Гутгоф да Шуберт.
Найӧ видзӧдлісны, кыдзи уджалӧ Ренике, но нинӧм йылысь сылысь эз юасьны.
Шахтёр думсьыс аттьӧаліс найӧс таысь: ӧні неокота вӧлі воштыны кадсӧ сёрнияс вылӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ставнас шымыртіс кӧсйӧм вӧчны кыдз позьӧ унджык.
Сійӧ видзӧдіс из шом вылӧ, кыдзи аслас прӧтивник вылӧ.
Кадыс вӧлі из шомлӧн союзникӧн.
Сійӧс колӧ жӧ вӧлі венны.
И Ренике воюйтіс.
Сійӧ видлаліс кыз пластсӧ, корсьліс колана точка да веськӧдліс сэтчӧ ассьыс ударъяссӧ, медым сэсся ӧти, пӧшти казявтӧм движениеӧн уськӧдны ыджыд глыба.
Из шомыс звенитіс, югъялісны посни осколокъяс, ланьтлытӧг сьыліс ассьыс песнясӧ отбойнӧй молоток.
«Со сійӧ, уджлӧн музыкаыс!» — думыштіс Альфред.
Смена прӧйдитіс зэв ӧдйӧ.
Реникелы кажитчис, мый сійӧ муртса на лэччис шахтаӧ, но вот локтіс нин Бринкман да кутіс мерайтны выработкасӧ.
Альфред эз нин волнуйтчы: лунся нормасӧ ёна вевтыртӧма, тайӧ тыдалӧ видзӧдлӧм серти нин.
Сійӧ ӧкуратнӧя весаліс забойсӧ, медым сменщикыс вермис заводитны уджавны гӧтӧвитчӧм вылӧ кад воштытӧг.
Бринкман помаліс арталӧмсӧ, ньӧжйӧникӧн шутёвтіс да ошкана тапкӧдыштіс Реникелы пельпомас.
— Уна-ӧ?
— Кызь нёль да джын кубическӧй метр.
Лунся нормалӧн кыксё кӧкъямысдас процент.
Ренике чуймис.
Сійӧ и ачыс эз виччысь татшӧм результатъяссӧ.
Гашкӧ, тайӧ ӧшибка?
Но штейгер Бринкман абу сэтшӧм, медым ӧшибитчыны.
И найӧ петісны лаваысь.
Ренике муніс ассьыс радлунсӧ да гордитчӧмсӧ дзебтӧг: Германияын сійӧ первой шедӧдіс татшӧм выработкасӧ...
Друг сылы дум вылас уси Гертрудаыскӧд сёрниыс.
Альфред кутіс тӧждысьны.
А мый, сійӧ кӧ прав да рабочӧйяс кутасны видзӧдны сы вылӧ лӧгпырысь.
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ.
Найӧ локтісны сы бӧрся коскӧдзыс пасьтӧмӧсь, пӧсялӧм яйыс налӧн югъяліс чусыд югӧр улын, а чужӧмъясныс вӧліны дзик сьӧдӧсь.
Ӧні ӧмӧй казялан?
Первой колӧ мыськыны кыз бус слӧйсӧ.
Клеть ӧдйӧ кайис вывлань, и Ренике бара кутіс ёна волнуйтчыны.
Сійӧ ньӧти эз мудз, век жӧ нин эз ёнджыка мукӧд лунъяс дорысь.
Лунъюгыдыс кучкис сылы синъясас, сійӧ здук кежлӧ читкыртліс синъяссӧ да пыр жӧ кыліс уна сё гӧлӧсъяс:
— Глюкауф, Ренике!
Помещениеыс вӧлі тыр йӧзӧн, кодъяс локтӧмаӧсь чолӧмавны сійӧс.
Сійӧ аддзис зэв ыджыд плакат да сы вылысь ассьыс нимсӧ.
Сы гӧгӧр ноксисны фоторепортёръяс.
А сійӧ сулаліс коскӧдзыс пасьтӧм, пӧсялӧма да няйт, киясас кутіс курткасӧ да аккумуляторнӧй лампочкасӧ да эз тӧд, мый вӧчны, мый шуны.
Ӧд сійӧс поздравляйтӧны ёртъясыс.
Сідзкӧ, ставныс найӧ ӧтвылысь сыкӧд.
Сідзкӧ, найӧ из шом перъян выль методъяс дор жӧ.
Митинг заводитчис кыдзкӧ ачыс.
Йӧз чукӧр весьтын тыдовтчис Шубертлӧн чужӧмыс.
Сійӧ сувтіс кутшӧмкӧ подставка вылӧ да шуис:
— Ӧні Ренике висьталас миянлы аслас достижение йылысь.
Ренике эз куж мичаа сёрнитны, но ӧд он жӧ ӧткажитчы!
— Ёртъяс! Аттьӧ татшӧм встречасьыс! — волнуйтчӧмӧн шуис сійӧ.
— Лыддьӧй, мый ме талун заводитчи тыртны миянлысь кык вося план.
Ті ставныд верманныд уджавны тадз жӧ.
Ми уджалам ӧні демократическӧй Германиялы, став немецкӧй народлӧн пӧльза вылӧ, и та йылысь некодлы оз ков вунӧдны.
Ещӧ ӧтчыд аттьӧ встречаысь.
Митинг муніс водзӧ.
Ораторъяс вежсисны ӧти бӧрся мӧд, и быдӧн висьталіс выльногӧн уджалӧм йылысь, Альфред Реникелӧн пример йылысь.
Макс Дальгов сулаліс йӧз чукӧрын Болеркӧд орччӧн да шочиника видзӧдлывліс писатель вылӧ.
А старик, кажитчис, весиг вунӧдіс, мый Дальгов сулалӧ сыкӧд орччӧн...
Ӧні сылы существуйтісны сӧмын шахтёръяс, налӧн кывъясыс да мӧвпъясыс.
Ренике пӧлучитіс тайӧ лунас уна пӧдарки.
На пӧвстын вӧлі зэв ичӧтик вагонетка, кӧні тырыс вӧлі сьӧд стеклӧ кодь югъялысь из шом.
Вагонеткаӧ вӧлі гижӧма «280%» да талунъя числӧсӧ.
Тані жӧ, митинг вылас, висьталісны, мыйта талун заработайтіс Ренике.
Уджысь прогрессивнӧя мынтысьӧм вӧлі пыртӧма нин, и тыдовтчис, мый Реникелы пӧлагайтчӧ бура уна деньга.
А кор митингыс помасис да шуда Альфред локтіс гортас, гӧтырыс сійӧс чорыда окыштіс.
Сійӧ ставсӧ нин тӧдіс: посёлокын выльторъяс паськалӧны ӧдйӧ.
Сійӧ рытас Болер висьтасис аслас соседлы:
— Ті тӧданныд, коркӧ ме чайтлі, мый ме тӧда немецкӧй рабочӧйясӧс.
Збыльвылас жӧ нинӧм ме на йылысь ог тӧд.
Меным колӧ велӧдчыны выльысь.
— Да, ті бӧрӧ колинныд асланыд кабинетын пукалігӧн, — сӧгласитчис Макс Дальгов. — Ковмас тіянлы суӧдны: сӧветскӧй зонаса йӧз ӧдйӧ вежсьӧны.
Квайтымын витӧд глава
abu
Эдит Гартман ордӧ локтіс Дорнау карса бургомистр.
Лекс Михаэлислӧн чужӧмыс вӧлі торжественнӧй да важнӧй.
Сійӧ лӧсьӧдчис висьтавны актрисалы государственнӧй тӧдчанлуна выльтор.
Эдитӧс чуймӧдіс бургомистрлӧн воӧмыс, но встретитіс сійӧс бура да корис пуксьыны.
Михаэлис аттьӧаліс, но эз пуксьы, и Эдит неуна весиг повзьыштіс.
— Саксонияса ландтаг, — заводитіс бургомистр, — а сідзжӧ Дорнауса партийнӧй да общественнӧй организацияяс выдвинитісны тіянлысь кандидатуратӧ Немецкӧй Народнӧй Сӧветӧ миян представитель пыдди; Сӧветлӧн сессияыс регыд лоӧ Берлинын.
Свет вылас нинӧм ёнджыка эз вермы чуймӧдны Эдитӧс, кыдзи чуймӧдісны тайӧ кывъясыс.
А Михаэлис сулаліс сы водзын сэтшӧм жӧ важнӧй да торжественнӧй, сӧмын сылӧн синъясын тыдовтчылісны гажа биторъяс.
— Некымын лун мысти, — водзӧ висьталіс бургомистр, — миян Дорнауын лоӧ уджалысь йӧзлӧн общегородскӧй собрание, а сы бӧрын лоӧны бӧрйысьӧмъяс.
Тіянлы ковмас выступитны, и ме локті висьтавны тіянлы та йылысь.
Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ответственнӧйӧсь тіян выль обязанностьясыд.
Ӧнӧдз зэв этша нывбабаяслы усьлі тайӧ честьыс.
Ценитӧй тайӧ дӧвериесӧ да уджалӧй вынъяс жалиттӧг народлӧн благо вылӧ.
Лекс Михаэлис помаліс ассьыс речсӧ, копыртчыліс да петіс; Эдит коли шӧйӧвошӧм.
Сійӧ весиг вунӧдіс прӧщайтчыны да дыр на пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Гашкӧ, ставсӧ тайӧс сійӧ вӧтасис да некод татчӧ эз волы?
Но сійӧ бура аддзыліс: Лекс Михаэлис муртса на сулаліс тані, сы водзын.
Мый нӧ ӧні вӧчны, код дінӧ шыасьны сӧветла?
Эдит ӧдйӧ пасьтасис да тэрмасигтырйи муніс Макс Дальгов дінӧ.
Кор Макс аддзис сылысь волнуйтчана чужӧмсӧ, сійӧ пыр гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Сьӧлӧмсянь поздравляйта тэнӧ, — пызан сайысь сылы паныд чеччигмоз шуис сійӧ. — Ме зэв рад, мый Германияын актриса первойысь лоӧ государственнӧй деятельӧн.
Ӧні тэныд колӧ лӧсьӧдчыштны первой Дорнауын, а сэсся Берлинын выступайтігкежлӧ.
Сэні тэныд ковмас жӧ висьтавны речь.
Эдит чӧв олігтыр кывзіс сійӧс.
Сійӧ волнуйтчис пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Ме ногӧн, — водзӧ висьталіс Дальгов, коді бӧр нин пуксис пызан сайӧ, — тэ должен висьтавны немецкӧй нывбабаяс нимсянь миян медся ыджыд мечта йылысь; ми кӧсъям аддзыны Германияӧс единӧйӧн, збыльысь миролюбивӧйӧн да демократическӧй государствоӧн.
— Гашкӧ, ми тэкӧд ӧтлаын и гижам менсьым речӧс? — не то юаліс, не то корис Эдит.
Дальгов нюммуніс:
— Огӧ, ми кӧ ӧтлаын кутам гижны, то речыс джынвыйӧ лоӧ менам.
А выступитнысӧ корӧны именнӧ тэнӧ.
Думышт, гиж ставсӧ ачыд, а ме ӧтчыд лыддя.
Но помнит — сӧмын ӧтчыд.
Сэсся тэныд аслыд ковмас отсавны йӧзлы, кодъяс первойысь выступайтӧны трибуна вывсянь.
— Ладнӧ, — шуис Эдит, — ме видла.
Здук мында найӧ чӧв олыштісны, сэсся Эдит друг серӧктіс:
— Помнитан, Макс, кыдзи тэ меным коркӧ висьтавлін, мый Сӧветскӧй Союзын нывбабаяс — и весиг актрисаяс — участвуйтӧны государственнӧй олӧмын.
Сэки ме тэныд эг верит.
Думыштны сӧмын, кутшӧма ставыс вежсис тайӧ каднас!
— Да, — вочавидзис Дальгов. — Унатор нин вежсис, но мыйта на вежсяс водзӧ!
Тайӧ сӧмын заводитчӧмыс, Эдит.
— Ме частӧ зіля представитны аслым: мый эськӧ вӧлі мекӧд, сэки кӧ ме муні американскӧй зонаӧ либӧ Голливудӧ?
Шуны кӧ, дерт, тӧда, мый менӧ виччысис...
Медбур случаяс ме эськӧ лои кутшӧмкӧ режиссёрлы отсасьысьлӧн любовницаӧн.
Сьылі эськӧ песенкаяс, вермас лоны, снимайтчи эськӧ слабиник фильмъясын — со и ставыс.
— Тэ тӧдан, Эдит, та йылысь колӧ жӧ висьтавны, — серьёзнӧя шуис Дальгов. — И сы йылысь, мый вӧлі эськӧ миянкӧд, Сӧветскӧй Союз кӧ эз мезды немецкӧй народӧс фашистъяс власть улысь.
— Господи, весиг страшнӧ думыштны, — ньӧжйӧник шуис Эдит.
Дальгов видзӧдіс сы вылӧ меліа, нежнӧя, неуна восхищайтчӧмӧн.
Эдит тӧдіс, мый Макс радейтӧ сійӧс, и радейтӧ важӧн.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый бӧръя кадас унатор вежсис и Дальгов дінӧ сылӧн отношениеын.
Долыд тӧдны, мый сійӧ тані, тайӧ жӧ карас, мый сы ордӧ пыр позьӧ пыравны, сёрнитыштны, сӧветуйтчыштны.
Эдит чуймис, кор сылы тайӧ воис вежӧрӧдзыс.
Тайӧ чувствоыс вӧлі выль да непривычнӧй.
Чӧв олӧмыс кутіс нюжавны.
Кыкнанныслы налы друг эз ло лӧсьыд, кӧть эськӧ помкаыс талы некутшӧм эз вӧв, сэсся пондісны сёрнитны ӧттор-мӧдтор йылысь, и кымынкӧ минута мысти Эдит прӧщайтчис; сылы быттьӧ век на кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ муніс Дальгов ордысь быттьӧ джынвыйӧ узигтыр да эз сразу тӧд Мария Штокӧс, коді уськӧдчис сы дінӧ, кватитіс сійӧс да сэн жӧ, улича вылас, кутіс бергӧдлыны.
— Кутшӧм шуд, Эдит! — шуаліс Мария. — Тэ тӧдан, менӧ корисны Берлинӧ, снимайтчыны ДЕФА-ын.
Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм шуд?
Тайӧ студияас чукӧртчӧны Германияса медбур кинематографистъяс, кӧть эськӧ сійӧ и сӧветскӧй секторын.
— Мый нӧ тані тешкодьыс, — вочавидзис Эдит, — тэ ӧд вуджин жӧ сӧветскӧй зонаӧ.
Да сӧмын ӧмӧй тэ ӧтнад?
Збыль, бӧръя кадӧ Западнӧй Германияысь асыввывлань мӧдісны кыссьыны уна тысяча йӧз.
Тані вӧліны инженеръяс, рабочӧйяс, артистъяс, врачьяс.
Мирӧ, свободаӧ да творчествоӧ кутны вермытӧм зільӧмӧн найӧ писькӧдчалісны пограничнӧй заставаяс пыр, и нинӧм эз вермы кутны тайӧ потоксӧ.
Подлиннӧй демократия кыскис ас дінас странаса медбур йӧзӧс.
Регыд Эдит веськалі Берлинӧ.
Сійӧ локтіс Народнӧй Сӧветӧ ыстӧм ӧткымын ёртъяскӧд ӧтлаын, кодъяс лыдын вӧліны Альфред Ренике да Эрих Лешнер.
Эдит бура тӧдіс столицасӧ.
Но карсӧ вӧлі сэтшӧма жугӧдӧма, мый Эдит муртса аддзис сійӧ местасӧ, кӧні коркӧ сулавліс сылӧн керкаыс.
Сыысь весиг абу кольӧмаӧсь развалинаясыс — ставсӧ нин вӧлі весалӧма.
Народнӧй Сӧветлӧн сессия воссян лунӧ Берлинса уджалысьяс петісны демонстрация вылӧ лозунгӧн: «Единӧй Германия вӧсна, справедливӧй мир вӧсна!»
Гӧрд знамяяс да сьӧд-гӧрд-зӧлӧтӧй флагъяс — тысяча кӧкъямыссё нелямын кӧкъямысӧд вося революциялӧн флагъяс — мичмӧдісны карыслысь асыввыв юкӧнсӧ.
Сӧветскӧй секторса уличаяс вылын вӧлі вывті уна йӧз, тані олӧмыс пуис.
Эдитлы окота вӧлі волыны английскӧй секторӧ.
Муртса машинаыс прӧйдитіс Бранденбургскӧй ворота, кыдзи актрисалы кажитчис, мый сійӧ веськалі мӧд мирӧ.
Ни гаж, ни знамяяс, весиг йӧзыс эз вӧвны уличаяс вылын.
Берлинлӧн тайӧ юкӧныс вӧлі мазі поз кодь, кодӧс эновтӧмаӧсь зіль мазіяс.
Эдит важӧн нин эз аддзыв уджтӧмалысьясӧс, тані найӧ вӧліны мыйта колӧ.
Актриса ӧшибитчытӧг вермис тӧдны мортӧс, коді корсьӧ удж, — ӧд эз ӧтчыд сійӧ ачыс веськавлы татшӧм положениеас.
Машина муніс тӧдса уличаясті, и Эдит чуймӧмӧн видзӧдіс челядь вылӧ, кодъяс, юръяссӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны кымӧра гудыр небесаӧ.
Сэсся налы кутісны паныдасявны и верстьӧ йӧз, кодъяс сідзжӧ чатӧртчӧмӧн видзӧдісны небесаӧ.
Эдит юаліс шофёрлысь, мый тайӧ лоӧ.
— А тайӧ господа оккупантъяс кӧсйӧны ылӧдны йӧзсӧ сыысь, мый вӧчсьӧ асыввыв секторын, — вочавидзис шофёр. — Сэні талун демонстрация, и американецъяс кӧсйысьӧмаӧсь шыблавны самолётъяссянь пӧдаркияс рытыввыв кварталъяслы.
Вот йӧзыс и виччысьӧны.
Дуракъяс!
Кымынысь нин найӧс пӧръявлісны, а найӧ век веритӧны!
Найӧ мӧдӧдчисны паськыд уличаті Бранденбургскӧй вороталань.
Синмӧ шыбитчисны зэв уна полицейскӧйяс, кодъяс зумыша видзӧдлывлісны йӧзлӧн помтӧм поток вылӧ; тайӧ йӧзыс вуджлісны карлӧн сӧветскӧй секторӧ.
Тайӧ мунісны рабочӧйяс, служащӧйяс да велӧдчысьяс.
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг, прӧстӧй, быдлунся паськӧмаӧсь, да нинӧмӧн эз петкӧдлыны, мыйла найӧ мунӧны.
Но мыйӧн сӧмын найӧ прӧйдитлісны Бранденбургскӧй ворота, тайӧ йӧзыс перйылісны питшӧгъяссьыс флагъяс да лозунгъяс да сэні жӧ сувтавлісны демонстрантъяс радъясӧ.
Неорганизованнӧй йӧз чукӧрысь пыр жӧ артмывлісны топыда йитчӧм колоннаяс борецъяслӧн, кодъяс требуйтӧны справедливӧй мир да асланыс страналысь единство.
Полициялӧн эз тырмы выныс сувтӧдны найӧс.
А демонстрантъяс пыр мунісны и мунісны Люстгартенлань, кытчӧ талун чукӧртчӧны Берлинса став уджалысь йӧз.
Эдит видзӧдіс дружнӧя восьлалысь тайӧ йӧз вылас да думайтіс пӧдаркияс йылысь, кодъясӧс американецъяс кӧсйысьӧмаӧсь шыблавны самолётъяссянь, медым торкны демонстрациясӧ.
«Йӧйталӧм! — думайтіс сійӧ. — Ӧні ӧмӧй сувтӧдан немецкӧй рабочӧйӧс, коді дыр думайтӧм бӧрын, сьӧкыд испытаниеяс бӧрын заводитіс гӧгӧрвоны, мый сійӧ лоӧ збыль демократияыс?»
Демонстрация тыртіс став уличасӧ.
Машиналы лои сувтны.
Но Эдит ньӧти эз дӧзмы.
Мӧдарӧ, тайӧ здукас актриса ещӧ бурджыка гӧгӧрвоис, мый сійӧ дзикӧдз йитчӧма аслас народкӧд, и ыджыд шуд тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Кутшӧм бур, мый сійӧ эз веськав океан сайӧ, йӧз странаӧ!
Сійӧ кыскис сумкасьыс бумага листъяс вылӧ гижӧм речсӧ да тані жӧ, машинаас, кутіс лыддьыны сійӧс.
Эдит тӧдіс нин став текстсӧ наизусть, но ӧні сылы кажитчис, мый речас мыйкӧ оз тырмы.
Кор Эдит лыддис сійӧс Макслы, найӧ кыкнанныс колины дӧвӧленӧсь.
Но век жӧ тані мыйкӧ оз тырмы.
Эдит босьтіс карандаш да заводитліс гижны ассьыс впечатлениеяссӧ.
Сійӧ кӧсйис висьтавны Бранденбургскӧй ворота таладорын дӧлалысь знамяяс йылысь, демонстрация йылысь, асыввыв Берлинын шуда олӧм йылысь, и рытыввыв секторын тшыгъялан чӧвлун йылысь.
Сійӧ чувствуйтіс, мый именнӧ ставыс тайӧ и оз тырмы сылӧн речын.
А рытнас Эдит Гартман пырис Немецкӧй экономическӧй комиссиялӧн ыджыд залӧ, кӧні заседайтіс Немецкӧй Народнӧй Сӧветлӧн сессия.
Сы вылӧ видзӧдісны уна сё синъяс, фотографъяс веськӧдалісны сы вылӧ объективъяссӧ, но сійӧ нинӧм эз казяв.
Эдит думайтіс сы йылысь, мый судьбаыс кужӧмӧн распорядитчис сылӧн олӧмӧн и ӧні сійӧ оз нин кеж туй вывсьыс, коді нуӧдӧ уна миллион прӧстӧй йӧзӧс шуда олӧмӧ.
И кор пӧрысь, дзор морт, собраниеса председатель, сувтіс пызан сайсьыс да висьталіс, мый кыв сетсьӧ Эдит Гартманлы, сійӧ чукӧртіс ассьыс став волясӧ да увереннӧя кайис джуджыд трибуна вылӧ.
Эпилог
Берлинын провозгласитӧма Германскӧй демократическӧй республика.
Збыльмис немецкӧй народлӧн мечтаыс.
Абу кар, абу сикт, кӧні эськӧ йӧзыс эз петны уличаяс вылӧ.
«Смелджыка тувччалӧй, ёртъяс...» — юралӧ Берлин весьтын краснӧй фронтовикъяслӧн важ сьыланкыв, и сылӧн йӧлӧгаыс кылӧ ылын-ылын Эльба сайын кыдзи радуйтысь, долыд призыв.
Нервничайтӧны рытыввылын неважӧн лӧсьӧдӧм марионеточнӧй государстволӧн «правительяс».
Налӧн сӧмын ӧти надея: дырджык кӧть мед лоины американецъяс Западнӧй Германияын.
«Правительяс» полӧны асланыс народысь.
Дорнау карын ратуша водзвывса площадь вылын мунӧ митинг.
Площадьыс тырӧма йӧзӧн, но сэтшӧм лӧнь, мый весиг кылӧ лов шыыс ораторыслӧн, коді матыстчис микрофон дінӧ, медым лыддьыны Германскӧй демократическӧй республикаса руководительяслы Сталин ёртлысь приветствие, кодӧс йӧзӧдӧма талунъя газетаясын.
— Коді тайӧ? — гусьӧник юалӧ майор Соколов сыкӧд орччӧн сулалысь Альфред Реникелысь.
— Тайӧ миян шахтёр Ганс Линке.
Сійӧ вӧлі пленын, а кор локтіс бӧр, сійӧс пыр жӧ мӧдӧдісны партийнӧй школаӧ.
Ӧні сійӧ бара нин тані.
Веськӧдлӧ Свободнӧй немецкӧй том йӧзлӧн городскӧй организацияӧн.
Ганс Линке видзӧдӧ площадь вылын чукӧртчӧм йӧз вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тырӧ долыдлунӧн.
Сійӧ заводитӧ лыддьыны историческӧй документ.
Гораа юргӧны став мирса уджалысьяс вождьлӧн кывъясыс:
— «Германскӧй демократическӧй республикаса президент господин Вильгельм Пиклы
Германскӧй демократическӧй республикалӧн правительствоса премьер-министр господин Отто Гротевольлы.
abu
Разрешитӧй чолӧмавны тіянӧс да тіян пыр германскӧй народӧс Германскӧй демократическӧй республика образуйтӧмкӧд йитӧдын да ӧтикнытӧ — Германскӧй демократическӧй республикаса президентӧн, мӧднытӧ — премьер-министрӧн бӧрйӧмкӧд йитӧдын.
Германскӧй демократическӧй миролюбивӧй республика образуйтӧм эм Европа историяын поворотнӧй пункт.
Оз вермы лоны сомнение, мый миролюбивӧй демократическӧй Германиялӧн существуйтӧмыс миролюбивӧй Сӧветскӧй Союз существуйтӧмкӧд тшӧтш бырӧдӧ Европаын выль войнаяс лоӧмлы позянлун, пуктӧ пом Европаын виркисьтӧмлы да вӧчӧ позьтӧмӧн мирӧвӧй империалистъясӧн европейскӧй странаясӧс закабалитӧм.
Бӧръя войналӧн опыт петкӧдліс, мый тайӧ войнаын медся гырысь жертваяс вӧчисны германскӧй да сӧветскӧй народъяс, мый тайӧ кык народыслӧн эм медся гырысь потенцияяс Европаын мирӧвӧй тӧдчанлуна акцияяс вӧчӧм вылӧ.
Тайӧ кык народыс кӧ петкӧдласны решимость тышкасьны мир вӧсна вынъяссӧ сэтшӧма жӧ зэвтӧмӧн, кыдзи найӧ нуӧдісны война, то Европаын мир позьӧ лыддьыны обеспечитӧмаӧн.
Татшӧм ногӧн, единӧй демократическӧй да миролюбивӧй Германиялы фундамент лӧсьӧдӧмӧн, ті такӧд тшӧтш вӧчанныд великӧй делӧ ставнас Европалы, обеспечивайтанныд сылы зумыд мир.
Верманныд не сомневайтчыны, мый тайӧ туй кузяыс мунігӧн да мирлысь делӧсӧ крепитӧмӧн, ті аддзанныд ыджыд сочувствие да активнӧй отсӧг мирса став народъяссянь, сы лыдын американскӧй, английскӧй, французскӧй, польскӧй, чехословацкӧй, итальянскӧй народъяссянь, миролюбивӧй сӧветскӧй народ йылысь сёрниттӧг нин.
Желайта тіянлы успех тайӧ выль, славнӧй туй вылас.
Мед олас да здравствуйтас единӧй, независимӧй, демократическӧй, миролюбивӧй Германия.
И. Сталин».
1949 вося октябрь 3 лун.
Ганс Линке помалӧ.
Здук кежлӧ площадь весьтын пуксьылӧ чӧв-лӧнь.
Сэсся друг аплодисментъяскӧд тшӧтш йӧз чукӧрысь разнӧй местаясын качӧны еджыд гулюяс.
Найӧ гӧгралӧны кар весьтын, найӧ качӧдчӧны пыр вылӧджык и вылӧджык да, медбӧрын, вошӧны пыдӧстӧм лӧз небесаас.
— Да... — думайтігтыр шуӧ Ренике. — Еджыд гулюяс...
Меным кажитчӧ, мый историяын первойысь Германия кутіс лоны збыль мирнӧй странаӧн.
Уна-ӧ нӧ колӧ ещӧ миянлы уджавны, медым тайӧ гулюясыс пыр чувствуйтісны асьнысӧ миян небесаын свободнӧя!
— А тайӧ ёна зависитӧ миянысь ставнымысь, — вочавидзӧ Соколов. — Еджыд гулю — мича лэбач.
Но тайӧ сӧмын символ.
А мир вӧсна колӧ тышкасьны.
Чайта, мый ӧні, кор миян странаяс кутасны сулавны орччӧн мир вӧсна борецъяслӧн единӧй фронтын, ми ставсӧ шедӧдам.
— Кыв сетсьӧ Макс Дальгов ёртлы, — юӧртӧны чукӧртчӧм йӧзлы ыджыд репродукторъяс.
Некор на эз аддзыв Соколов ассьыс важ ёртсӧ сэтшӧм волнуйтчысьӧн да кыпыдӧн, кыдзи ӧні, кор Дальгов заводитіс немецкӧй народ олӧмын выль эра йылысь речь.
Дальговлы дыр аплодируйтӧны.
Со сійӧ лэччӧ ратуша балкон вылысь площадь вылӧ да локтӧ майор дінӧ.
— Ме кывлі, мый тэ мунан миян дінысь? — шуӧ Макс.
— Да, — вочавидзӧ Соколов. — Регыд муна велӧдчыны.
Навернӧ, матыса кадӧ и комендатураяс бырӧдасны...
А некымын лун мысти майор Соколов прӧщайтчис Дорнау каркӧд.
Тӧдса нин, мый Сӧветскӧй Военнӧй Администрация ликвидируйтсьӧ да уна офицеръяс мунӧны Рӧдинаас велӧдчыны, уджавны, творитны.
Соколовлы кажитчӧ нин, мый сійӧ Москваын, мый сійӧ восьтӧ академиялысь джуджыд зеркальнӧй ӧдзӧссӧ да пырӧ ыджыд залӧ.
Да, ставыс тайӧ лоӧ, лоӧ матыса кадӧ, а ӧні колӧ прӧститчыны накӧд, кодъяскӧд лои уджавны орччӧн нёль во чӧж да кодъяс йылысь пыр кежлӧ кольӧны медся бур казьтылӧмъяс.
И быдлаын, кытчӧ кӧть эз волы Соколов — мед кӧть тайӧ вӧлі магистратын Михаэлис ордын, либӧ Гротдорфын Лешнер ордын, либӧ «Мерседесын» Грингель ордын, — быдлаын йӧз олісны сталинскӧй кывъяс впечатление улын и быдлаын чувствуйтсис асланыс вынъясӧ эскӧм.
Комендатураын, кытчӧ локтіс Соколов аслас другъяс дінӧ ветлӧм бӧрын, сійӧс встретитіс Люба.
Сылӧн чужӧм вылын тӧдчис ыджыд радлун.
— Прӧщайтчи Эдит Гартманкӧд, — висьталіс Люба. — Тэ думыштныд он вермы, мый вӧчсьӧ театрын!
Сталин ёртлысь приветствиесӧ чуть ли абу наизусть велӧдӧмаӧсь.
«Ӧні, шуӧны, миян вылын куйлӧ зэв ыджыд ответственность Европаын мир вӧсна...» Эдит Гартман менӧ ёна чуймӧдіс: сійӧ муртса эз бӧрддзы, кор тӧдмаліс, мый ме муна.
А мӧд луннас офицеръяс чукӧртчисны полковник Чайка ордӧ прӧщайтчыны Соколовъяскӧд.
Майор Савченко локтіс Валякӧд; сійӧ быттьӧ неуна яндысьыштіс, вӧлі мукӧддырся дорысь ещӧ на этша сёрниа.
Валяӧс сійӧ осторожнӧя кутіс сойбордйӧдыс, сэтшӧм осторожнӧя, быттьӧ Валя вӧлі вӧчӧма фарфорысь.
Найӧ матыстчисны Соколов дінӧ, и Савченко шуис:
— Жаль, свадьбаыс лоӧ тіянтӧг.
— Кодлӧн свадьба? — чуймис Соколов.
— Да вот миян.
Ми гижсим нин.
Празднуйтны кӧсъям некымын лун мысти.
Люба нюммуніс.
— Ме тайӧс важӧн нин виччыси, — шуис сійӧ.
Савченко видзӧдліс чуймӧм Соколов вылӧ, гартыштіс увлань ӧшйӧм уссӧ да вешйис, пыр сідз жӧ осторожнӧя Валяӧс нуӧдігтыр.
— Ай да Савченко! — ньӧжйӧник шуис Соколов, но сэсся нинӧм эз удит содтыны: полковник корис ставнысӧ пызан сайӧ.
А кор ставӧн пуксялісны, Чайка висьталіс первой тост.
— Сталин ёрт, — висьталіс полковник Чайка, — велӧдіс миянӧс побеждайтны бой мунан поле вылын.
Сійӧ жӧ нуӧдіс миянӧс да веськӧдліс миянӧн мир вӧсна, выль, демократическӧй Германия вӧсна тайӧ сложнӧй тышас.
Аслас приветствиеӧн Сталин ёрт кыдз быттьӧ вӧчис итог и миян уджлы.
Видзӧдлӧй бӧрӧ, ёртъяс!
Видзӧдлӧй, кутшӧм ылӧдз ми мунім!
И кутшӧм грандиознӧй туй колӧ мунны миянлы водзын!
Ми прӧйдитам сійӧс победаӧн, сы вӧсна мый миянкӧд партия, сы вӧсна мый миянкӧд Сталин.
Сталин вӧсна!
Прӧщальнӧй ужын нюжаліс.
— Вот сідзи, — висьтавліс Чайка, — аски мунасны Соколовъяс, сэсся ещӧ кодкӧ, и пыр этшаджык и этшаджык йӧз кутасны чукӧртчывны колльӧдны найӧс.
А сэні, видзӧдан да, и ачым ме, медбӧръяӧн нин, видзӧдла тайӧ стенъяс вылас да шуа: «Прӧщай, Дорнау кар!
Ми ассьыным делӧнымӧс тані вӧчим».
Сійӧ окыштіс Соколовӧс да матыстіс вом дорас Любалысь кисӧ.
Брестӧ поезд мунӧ вӧлі рытнас.
Люба сулалӧ верӧсыскӧд орччӧн купелӧн паськыд ӧшинь дорын.
Другъясыс видзӧдӧны на вылӧ перрон вывсянь.
Гашкӧ, и лолӧ на паныдасьлыны: офицеръяс ӧд оз тӧдны, кытчӧ найӧс шыбитас судьбаыс.
Поезд ньӧжйӧникӧн вӧрзьӧ.
Колльӧдысьяс мунӧны вагонкӧд орччӧн, и быдӧн думайтӧ сійӧ минута йывсьыс, кор и сійӧ вот тадзи жӧ мунас Рӧдинаӧ.
А поезд пыр ӧддзӧ.
Саялісны нин ёртъясыс, оз нин тыдавны Силезскӧй вокзаллӧн кружевнӧй переплётъясыс, тӧдмасьӧны нин коридорын пӧпутчикъяс.
Со сійӧ сулалӧ вагон ӧшинь дорын майор Соколов.
Сійӧ мунӧ велӧдчыны, мунӧ выполняйтны выль заданиеяс, войнаӧн да мир вӧсна тышӧн закалитӧм да испытайтӧм морт, Сӧветскӧй Союзса Вооружённӧй Вынъяслӧн офицер.
Берлин — Киев — Ирпень
1945‒1949.
{Розанов С. Г. (комиӧдіс Барышева Л.) @ Травкалӧн приключениеяс @ повесьт @ Сергей Розанов. Травкалӧн приключениеяс @ 1953 @ Лб. 3‒146.}
СЕРГЕЙ РОЗАНОВ
ТРАВКАЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
ТРАВКА ЙЫЛЫСЬ
Травка — тайӧ детинка.
Сійӧ ичӧтик.
Быдтор йылысь сылы окота тӧдны.
Мувывса первойя тувсов турун моз сійӧ видзӧдӧ цветъяс вылӧ, шонді вылӧ, кымӧръяс вылӧ, став мир вылас.
Лэбӧ кӧ Травка весьтті самолёт, сійӧ видзӧдӧ сы вылӧ да думайтӧ: «Мыйла самолётыс бордъяснас лэбач моз оз ӧвтчы?
Ӧд сійӧ дзик лэбач кодь.
Кыдзи нӧ сійӧ бордсӧ вӧрӧдтӧг лэбалӧ?»
А кор рытнас Москва ставнас друг югдӧ электрическӧй биӧн, сійӧ думайтӧ: «Кытысь босьтчис та мында электричествоыс, медым ӧтпырйӧ югдӧдны Москвасӧ дзоньнас?»
Ӧтчыд Травка бергӧдіс радиоприёмниклысь сьӧд регуляторсӧ да кыліс гӧлӧс: «Внимание!
Сёрнитӧ Киев!»
Сэсся кыліс музыка.
Сійӧ важӧн нин думыштіс тӧдмавны, мыйла тайӧ: комнатаын некод абу, сӧмын ӧти неыджыд ящик, а кодкӧ сёрнитӧ, ворсӧ да сьылӧ.
Сійӧ котӧрӧн петіс ывлаӧ да кутіс кывзыны.
Но ывлаын вӧлі шынитӧв.
Кыдзи музыкаыс Киевсянь Москваӧ веськалӧ — абу гӧгӧрвоана.
Мыйта шензьӧданатор свет вылас!
Быть колӧ став йывсьыс тӧдмавны.
abu
abu
abu
Зэв на ещӧ дыр Травка оз ло ыджыд мортӧн, да дыр на сійӧс оз кутны важнӧя шуны Трофим Михайловичӧн либӧ ещӧ кыдзкӧ.
Сэк кежлӧ, дерт, сійӧ дзик быдтор кутас тӧдны.
А пока сійӧс шуӧны Травкаӧн.
Но и мый нӧ.
И зэв бур.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, МЫЙ ЛОИ ВАЖ ДАЧАЯСКӦД
Травка батьыскӧд да мамыскӧд олӧ Москваын, Петровскӧй паркын.
Сійӧ пыр на сэні оліс.
Кӧть свет вылас олӧ зэв на этша, но сійӧ удитіс нин аддзывны уна шензьӧданатор.
Сійӧ помнитӧ, кыдзи батьыскӧд да мамыскӧд ветліс гуляйтны важ дачаяс дорӧ.
Дачаясыс вӧліны пӧрысь старукаяс кодьӧсь.
Но зато сэні вӧліны пуяс, эрд вылын быдмисны цветъяс да лэбалісны уна рӧма бобувъяс.
И друг сэтчӧ эз кут позьны прӧйдитны.
Лои забор, локталісны машинаяс.
А гожӧмнас забор сайысь мыччысисны гӧрд стенъяса керкаяс.
Мойдын моз.
Но сӧмын керкаясыс эз асьныс быдмыны.
Травка аддзыліс, кыдзи стенъяс вылын уджалӧны йӧз.
Найӧ босьталісны гӧрд кирпичьяс да тэрыба тэчисны найӧс ӧта-мӧд вылас.
Тэчасны кирпич рад, вевттясны сійӧс сук нӧк кодь руд цементнӧй растворӧн, да пырысь-пыр жӧ раствор вылас пукталӧны выль кирпичьяс.
И артмӧ бара рад.
Кор цементнӧй растворыс кынмас, кирпичьяссӧ некыдзи он вешты места вывсьыс.
Цемент кутӧ быдпӧлӧс клейысь крепыдджыка.
abu
Тадзи и быдмӧны стенъяс.
Кымын морт уджаліс стройка вылас, Травка эз вермы лыддьыны: йӧзыс уджалісны и стрӧитчан керкаяс пытшкас и ортсыладорас.
Йӧзкӧд ӧтлаын уджалісны и налӧн отсасьысьясыс — машинаяс.
И быд машинаӧн сідзжӧ управляйтісны йӧз.
Машинаыс вӧлі вывті уна.
Чурвидзисны подъёмнӧй кранъяс.
Подъёмнӧй кранъяслӧн стрелаясыс лэпталісны строительнӧй материалсӧ быд судтаӧ.
Волісны да бӧр мунлісны грузӧвикъяс.
Грузӧвикъяс кажитчисны зэв рамӧн мукӧд машинаяс серти, кодъяс шумитісны, грымакылісны, а мукӧдъяс сяргисны, быттьӧ пулемётысь: тра-та-та-та-та...
Йӧз уджалісны сюся, ноксьытӧг, но тэрыба, бура да гажаа.
Быдӧн тӧдіс ассьыс места.
Быдӧн тӧдіс ассьыс удж да зілис вӧчны сійӧс кыдз позьӧ бурджыка.
Вот тадзи и быдмисны керка стенъяс, кытчӧдз важ дачаяс местаӧ эз быдмыны кӧкъямыс судта нёль выль керка.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ ЗБЫЛЬМИС ТРАВАЛӦН КӦСЙӦМЫС
Рабочӧйяс краситісны стенъяссӧ гӧлубӧй краскаӧн.
Балконъяс вылас пукталісны узора решеткаяс, а дзик вевт улас вӧчисны украшениеяса паськыд еджыд карниз.
Травкалы зэв окота вӧлі видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ керкаяс пытшкас.
Но мамыс поліс ветлыны сыкӧд стройка вылӧ да и ӧтнассӧ сэтчӧ сідзжӧ некыдз эз лэдзлы.
А батьыс пыр вӧлі оз эшты.
Но всё-таки сійӧ шуис:
— Ладнӧ.
А бать кӧ шуис «ладнӧ», сідзи сійӧ и лоӧ.
Тадзи и лои тайӧ разын.
Батьыс получитіс выль керкаын квартира вылӧ ордер.
Ӧтчыд асывнас важ керка дорӧ, кӧні оліс Травка батьмамыскӧд, сувтіс грузӧвик.
Мам кутіс тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны.
Бать заводитіс тэчны книгаяс.
Кутісны ветлӧдлыны грузчикъяс.
Мӧдісны дзуртны шкапъяс.
Кутіс зёльӧдчыны пӧсуда.
Кытыськӧ лоины рӧгӧза да кыз гезъяс.
Кутіс кывны бус дук.
Заводитісны петкӧдлыны кӧлуй.
И регыд комнатаыс, кӧні оліс Травка батьыскӧд да мамыскӧд, дзикӧдз тыртӧммис.
А став кӧлуйыс налӧн лои грузӧвик вылын.
Батьыс сӧліс грузӧвикӧ да пуксис пызан вылӧ.
Дерт, Травкалы вӧлі зэв окота мунны батьыскӧд грузӧвик вылын.
Но нинӧм и вӧлі вӧзйысьны: Травкакӧд орччӧн сулаліс мамыс да чорыда кутіс сійӧс киӧдыс.
Грузӧвик вӧрзис, батьыс муртса шатовмуні аслас джуджыд места вылын да збоя ӧвтыштіс Травкалы кинас: видзӧд, пӧ, кутшӧм ме повтӧм!
— Пӧжалуйста, туй вылад нинӧм эн вошты! — горӧдіс мамыс. — И ачыд эн усь!
— Ладмӧ, старайтча! — горӧдіс бать. — А тэ, Травка, эн вошты мамтӧ!
Травка гӧгӧрвоис, мый батьыс шутитӧ, да гажаа горӧдіс:
— Ладнӧ!
Старайтча!
Найӧ куимнанныс талун вӧліны торъя нин долыдӧсь.
Дерт ӧд!
Найӧ вуджӧны Выль керкаясӧ.
ЭТАЖЪЯСӦД ПУТЕШЕСТВУЙТӦМ
И найӧ кутісны овны Выль керкаясын.
Адрес: Петровскӧй парк, Выль керкаяс, корпус «Б», 68 номера квартира.
А тайӧ адрес кузяыс быдӧн кужас найӧс корсьны.
Выль керкаяс тыдалӧны быдладорсянь.
Корпус «А», корпус «Б», корпус «В», корпус «Г».
Сулалӧны орччӧн, быттьӧ азбукаын букваяс.
68 номера квартира квайтӧд судтаын.
Зэв лӧсьыд котӧрӧн кайны пос кузя да котӧртігад лыддьыны этажъяссӧ да пос тшупӧдъяссӧ.
Дас квайт тшупӧд, кежанін...
Дас кык тшупӧд, площадка...
Дас квайт тшупӧд, кежанін...
Дас кык тшупӧд, площадка...
Но ещӧ интереснӧйджык кайны лифтӧн.
Лифт сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, медым позьӧ кайны быд судтаӧ ӧдйӧ да мудзтӧг.
А кайны колӧ кабинкаын.
Тайӧ ичӧтик комната.
Пыран сэтчӧ да комнатаас и каян вылыс судтаясас.
Кабинкаас — пӧвтор, и сы вылын кӧкъямыс кнопка.
Сы мында жӧ, мында этажыс керкаас.
А медся вылыссаас, ӧкмысӧд кнопкаас гижӧма «Стоп».
Травка кайис лифтӧн батьыскӧд.
Наысь кындзи кабинкаас некод эз вӧв.
И, дерт, батьыс лэдзис видлавны став кнопкаяссӧ.
Правилӧяс сертиыс бокӧвӧйяслы лифтӧн лэччыны оз разрешайтчы.
Но тайӧ лифтсӧ стрӧитісны буретш сійӧ заводас, кӧні уджаліс Травкалӧн батьыс.
И батьыслы всё равно колӧ вӧлі прӧверитны, бура-ӧ уджалӧ лифтыс.
abu
Ачыс батьыс сӧмын видзӧдіс лифт уджалӧм бӧрся.
А кнопкаяссӧ личкаліс Травка!
Найӧ кайлісны кӧкъямысӧд судтаӧдз да бӧр лэччылісны первой судтаӧ.
Сувтлісны асланыс квартира весьтӧ, но эз петавлыны, а лэччылісны водзӧ.
Медбӧрын батьыс шуис:
— Абу-ӧ пӧра миянлы гортӧ?
А то мамыд кутас тӧждысьны.
— Пӧра мунны, — сӧгласитчис Травка.
Сійӧ личкис квайтӧд кнопка, кабинка мӧдӧдчис вывлань да сувтіс 68-ӧд номера квартира весьтӧ.
Квартира ӧдзӧс воссис, да мыччысис мамыс.
Сійӧ шуис:
— Мый нӧ ті сэтшӧм дыр, другъяс?
Ме тіянтӧг удиті нин гажтӧмчыны.
А ті ӧмӧй эн гажтӧмчӧй?
— Ми эгӧ удитӧй, — веськыда висьтасис Травка.
А мамыс водзӧ висьталіс:
— Меным висьталісны, мый ті часджын сайын нин мунӧмныд детскӧй садйысь гортӧ.
И збыль.
Детскӧй сад орччӧн, «Г» корпусын, дзик первой судтаас.
И найӧ батьыскӧд важӧн нин эськӧ вӧліны гортас, эз кӧ катайтчыны лифтӧн.
А ещӧ водзджык, локтігас, найӧ любуйтчисны, кыдзи уджалӧны водопроводчикъяс джуджыд канаваын.
Сэні вӧлі сэтшӧм ыджыд би, мый сы вылӧ он вӧлі вермы видзӧдны.
Да ещӧ и гӧгӧрыс бикиньяс сявкйисны.
Найӧ катайтчисны да любуйтчисны, а мамыс, вӧлӧмкӧ, загадкаяс налы сочиняйтӧма.
Сылы вӧлі окота, медым найӧ ӧдйӧджык локтісны да заводитісны загадкаяссӧ тӧдмавны.
А найӧ пыр эз локны.
Сы вӧсна сійӧ и гажтӧмчӧма.
МАМЛӦН ЗАГАДКАЯС
И вот мамыс висьталіс ассьыс первой загадкасӧ.
Татшӧмӧс:
— Ноко, коді тӧдӧ?
Ичӧтик, гӧгрӧс,
Шӧрас кизь.
Кизьсӧ кӧ личкан
Да неуна виччысян —
Ӧдзӧс воссяс,
Мам мыччысяс...
— Ме тӧда! — горӧдіс батьыс да ӧдйӧджык лэптіс кисӧ, медым сійӧс юаласны.
Но мам тшӧктіс сылы чӧв овны да видзӧдліс пи вылас:
— Тайӧс тӧдӧ менам пиӧй...
— Электрическӧй звонок! — горӧдіс Травка, уськӧдчис площадка вылӧ, сувтіс кок чунь йылас да нёльысь личкис буретш сійӧ кнопкасӧ, кодӧс мамыс аслас загадкаын шуӧма кизьӧн.
Кылісны гажа звонокъяс.
Травка дугдіс личкавны кнопкасӧ, а квартираын мыйкӧ пыр на звӧнитіс.
Но ӧні звонокъяс кылісны эз ӧдзӧс дорын, а кӧнкӧ сэні, комнатаас.
— Неужели телефон? — юаліс батьыс.
— Да, да! — гажаа шуис мамыс. — Гӧгӧрвоин.
А ме сочиниті тіянлы загадка!
Миянлы проведитісны телефон, да звӧнитліс нин Лёва Измайлов.
Сійӧ корӧ миянӧс воскресеньеӧ иславны лыжиӧн.
И тайӧ, дерт, бара сійӧ звӧнитӧ.
abu
abu
Травка матыстчис телефон дорӧ да босьтіс трубка.
Збыльысь, тайӧ звӧнитіс Измайлов.
Травка горӧдіс:
— Здравствуйте, дядя Лёва Измайлов!
А ме велалі нин гӧра йывсянь лыжиӧн лэччыны!
И беддьӧн и бедьтӧг!
Весиг папаысь ог кольччы, а мама йылысь и сёрнитны нинӧм.
Дядя Лёва, ті кывзанныд?
Ми детскӧй садйын вӧчим поезд!
Сӧмын сійӧ оз мун ачыс.
Сійӧс колӧ сунисӧд кыскыны.
А мукӧдторйыс ставыс настоящӧйлӧн кодь!
Дядя Лёва!
Ті кывзанныд?
Дядя Лёва Измайлов кывзіс.
Но Травка горзӧмысь сылӧн сэтшӧма триньгис пеляс, мый сійӧ тшӧктіс ӧдйӧджык сетны трубкасӧ батьыслы.
А телефонӧ горзыны ньӧти оз и ков.
Сійӧс вӧчӧма абу горзӧм вылӧ, а обыкновеннӧй сёрни вылӧ.
Бать сёрнитіс Измайловкӧд, пуктіс трубкасӧ, а сэсся юаліс:
— Но мый нӧ, воскресеньеӧ мунам Измайловъяс ордӧ?
Измайловъяс вӧліны налӧн бур тӧдсаяс.
Найӧ олісны дачаын и гожӧмнас и тӧвнас.
Пролетарскӧй вылын налӧн зэв лӧсьыд — вӧръяс, гӧраяс.
Гожӧмын — пыжъяс, тӧлын — лыжияс.
А вӧрас, шуӧны, эмӧсь сэтшӧм кузь пеля кӧчьяс, мый коньӧръяслы найӧс пыр лоӧ дзебны — сійӧ и видзӧд, кӧин казялас: кӧні кӧчьяс, сэні и кӧинъяс.
Но кӧинъяс асьныс полысьӧсь.
Йӧзсьыд найӧ полӧны!
Травка дась вӧлі кӧть ӧні жӧ мунны дачаӧ.
Мам шуис жалитӧмпырысь:
— Жаль, мый ме ог вермы тіянкӧд мунны.
Воскресенье — дзик ӧти прӧст лун.
Менам пение кружок.
Экзаменъяс кежлӧ колӧ гӧтӧвитчыны.
Да и гортын уджыс зэв уна.
Ме эськӧ кӧть ветлі тіянкӧд час куим кежлӧ, но поездъяс сэтшӧм шоча ветлӧны Пролетарскӧйӧ!
— Тайӧ выль линия, — шуис бать. — Виччысьышт, регыд и сэтчӧ электричка мунас.
Мам нюммуніс:
— Ладнӧ, ме виччысьышта воджын.
Но ті обязательнӧ ветлӧй.
— Ми тэныд висьталам ставсӧ-ставсӧ, — бурӧдіс сійӧс Травка. — И ме вая тэныд настоящӧй пожӧм ув.
ТРОЛЛЕЙБУСӦН СВЕТОФОРЪЯС УЛЫН
И вот воис тайӧ гажа луныс.
Найӧ лӧсьӧдчисны.
Батьыслы лыжиыс сюрас Измайловъяс ордысь дачаысь.
А ичӧт лыжисӧ Травкалысь лои босьтны сьӧрсьыс.
Мам пасьтасис жӧ да муніс колльӧдны батьсӧ да Травкаӧс троллейбус дорӧдз.
Вӧлі кӧдзыдкодь.
Юр весьтын — лӧз небеса.
Сӧмын кӧнсюрӧ тыдалісны еджыд кымӧръяс.
Быттьӧкӧ лӧз небеса кузя ыджыд кистьӧн кодкӧ видлӧма еджыд акварельнӧй краска.
Шонді эз на вӧв вылын, а швачкис веськыда керка стенъясӧ.
Кажитчис, мый керкаясыс асьныс югъялӧны да радлӧны.
Керка вевтъяс дорӧ ӧшйӧмаӧсь йи сыръяс.
А керка вевтъяс улын дзользьыштӧны воробейяс.
— Зэв бур поводдя лыжиӧн иславны! — шуис бать.
Кысянькӧ ылісянь пӧльыштіс чӧскыд дука мелі тӧвру.
— Тулыс дук кылӧ... — шуис мам.
А Травка нинӧм эз шу.
Сійӧ радліс чӧв олігтыр.
Найӧ петісны шоссе вылӧ да кутісны виччысьны остановка дорын.
Троллейбуслӧн остановка вӧлі пасйӧма зэв ыджыд «Т» букваӧн.
А буретш тайӧ «Т» буква вылас вӧліны ичӧтик цифраяс.
Найӧ петкӧдлісны, кутшӧм номера троллейбусъяс сувтлӧны татчӧ.
Травка первойӧн аддзис, мый ылісянь матыстчӧ троллейбус.
Кузь шатинъяс, кодъяс вӧліны троллейбус вевт вылын, исковтісны проводъяс кузя.
Шатинъяс помын шочиника ӧзйылісны да бӧр куслісны кельыдлӧз электрическӧй бикиньяс.
Кор ыджыд троллейбуснӧй вагон шумӧн матыстчис остановка дінӧ, мам шуис батьлы:
— Видзӧд, пӧжалуйста, медым нинӧм эз ло.
Бать вочавидзис:
— Ладнӧ.
А бать кӧ шуис «ладнӧ», сідзи сійӧ и лоӧ.
Травка нинӧм эз шу да тэрыба окыштіс мамсӧ.
Сійӧтӧ тӧдіс, мый нинӧм оз ло.
Батьыскӧд найӧ пырисны троллейбусӧ да пуксисны небыд кучик креслӧӧ.
Травкалысь лыжисӧ бать кутіс пидзӧсъяс костас.
Кондукторша личкис электрическӧй звоноклысь кнопкасӧ.
Водитель кутчысис рульӧ да кокнас личкис педальсӧ.
Троллейбус кокньыдика лайкмуніс да мӧдӧдчис асфальт кузя.
Травка ляскысис нырнас ӧшинь стеклӧ бердӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ чеччыштлывліс места вывсьыс, и сэки сылӧн нырыс ёнакодь зурасьліс ӧшиньӧ.
Но сылы вӧлі веськодь.
Паныд тӧвзисны автомобильяс, автобусъяс, троллейбусъяс, вевта да восьса грузӧвикъяс.
Вевта грузӧвикъясыс вӧлі яръюгыда мичмӧдӧмаӧсь.
Ӧткымынъяс вылын вӧлі рисуйтӧма мича картинаяс.
Со ӧдйӧ тӧвзьыштіс «Нянь» гижӧда грузӧвик.
Сы бӧрся мӧд, ещӧ интереснӧйджык, «Игрушкаяс» гижӧда.
И ещӧ — «Мороженӧй».
Медбӧрын паныдасис весиг «Кукольнӧй театр» гижӧда да рисуйтӧм аканьяса-артистъяса грузӧвик.
А со паныд кыссьӧ кык судта троллейбус.
Сійӧ дзик вӧлі кӧлесаяс вылын кык судта лакированнӧй керка кодь.
Сӧмын вевт вылас сылӧн труба пыддиыс вӧліны кык дженьыдик шатин.
Травкалы вӧлі зэв окота катайтчыштны татшӧм керкаын мӧд судтаас.
Но и тані, ӧти судта троллейбусас, интереснӧ жӧ вӧлі.
Травка заводитіс лыддьыны, кымын машина паныдасяс.
Сійӧ лыддис комын ӧкмысӧдз да торксис.
Машинаяс кутісны вуджрасьны сэтшӧм ӧдйӧ, мый найӧс некыдзи эз кут позьны лыддьыны.
Сэки сійӧ босьтіс карандаш да кутіс пуктавны визьяс аслас троллейбуснӧй билет вылӧ.
Лыддяс дас автомобиль, кӧтӧдас дульнас карандашсӧ да визьнитас.
Но и тадзи сылӧн нинӧм эз артмы.
Сійӧ вунӧдіс, мый карандашыс чернильнӧй, да регыд марайтіс ассьыс вомсӧ.
Бать кӧть и эз скӧрмы, но мырддис карандашсӧ да дыр ниртіс сылысь кывсӧ да вомдорсӧ аслас носӧвикӧн.
Да сідзи эз и вермы чышкыны.
Сэки Травка кутіс лыддьыны сӧмын сійӧ автомобильяссӧ, кодъяс панйылісны сылысь троллейбуссӧ.
Тайӧ вӧліны ыджыд, мича да ӧдйӧ мунысь машинаяс.
Асфальт кузя найӧ мунісны сэтшӧм кокньыда, мый кажитчис — налы ньӧти абу сьӧкыд панйыны не сӧмын троллейбус, но и медся тэрыб самолётсӧ.
Быд машина ныр вылын вӧлі тӧв йылын дӧлалысь гӧрд знамя кодь значок.
Тайӧ вӧліны «ЗИС»-яс.
Травка юаліс:
— Папа, «ЗИС»-ясыс ӧд автомобильяс жӧ, мыйла нӧ найӧс шуӧны «ЗИС»-ясӧн?
abu
Батьыс эз сразу гӧгӧрво вопроссӧ, сы вӧсна мый, буракӧ, думайтӧма мӧдтор йылысь.
Сэсся сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да шуис:
— Зэв бур машина!
Да и кыдзи нӧ вермас лоны мӧдног?
З — завод, И — имени, С — Сталина.
Тасянь и нимыс «ЗИС».
А автомобильыс кӧ вӧчӧма Сталин нима заводын, вермас ӧмӧй сійӧ лоны омӧльӧн.
— Сідзкӧ, «ЗИС», всё-таки автомобиль? — рад лои Травкалы. — А то ми детскӧй садйын вензим...
— Автомобиль — машина, — объяснитіс батьыс. — И паровоз — машина, и лифт — машина, и троллейбус — машина жӧ.
Юрси шыран машинка — и сійӧ машина.
Уна быдсикас машина изобретитіс морт.
И ставсӧ сы могысь, медым йӧзлы вӧлі кокньыдджык уджавны.
— Видзӧд жӧ! — горӧдіс Травка.
Сійӧ аддзис автомобиль, кытчӧ вӧлі грузитӧма зэв уна ящик.
Сё морт эськӧ эз вермыны сразу лэптыны та мында ящиксӧ.
А найӧс нуис ӧти машина.
Да ещӧ кутшӧм ӧдйӧ!
Тайӧ кадас троллейбус сувтіс.
Сійӧс пыр жӧ суӧдісны кык «ЗИС», кык «Победа» да «Москвич».
Но автомобильяс эз кутны панйыны троллейбуссӧ, а сувтісны сыкӧд орччӧн.
Травка пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Улича шӧрас, вылын, вӧлі ӧшӧдӧма зэлыда зэлӧдӧм тросъяс вылӧ светофор, куим судта ичӧтик керка кодь.
Светофорлӧн первой судтаас ӧзйис гӧрд пӧнар.
Сійӧ вӧлі тыдалӧ став автомобильясса водительяслы.
Дзик гӧрд пӧнар увтіыс туйсӧ вомӧналӧмӧн веськыдвылӧ и шуйгавылӧ мунісны автомобильяс.
Автомобильыс вӧлі сэтшӧм уна да мунісны найӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый найӧс лыддьӧм йылысь и думайтны вӧлі нинӧм.
Троллейбусса водитель терпеливӧя виччысис, кытчӧдз оз прӧйдитны став автомобильясыс.
Троллейбус кӧ эськӧ муніс водзӧ, автомобильяс сійӧс уськӧдісны, пӧрӧдісны да асьныс эськӧ жугалісны.
Недыр мысти гӧрд пӧнар кусі, да сы весьтын пыр жӧ ӧзйис виж пӧнар.
Троллейбусса водитель кутчысис руль бердӧ.
Виж пӧнар вежсис турунвижӧн.
Троллейбус водзын туйыс лои свободнӧй.
Троллейбус вӧрзис да мӧдӧдчис.
Вомӧна улича вылын, троллейбуссянь шуйгавылын и веськыдвылын, вӧрзьытӧг сулалісны автомобильяс, кодъяс вӧліны дасьӧсь вот-вот мӧдӧдчыны.
Но вот троллейбус воис мӧд перекрёстокӧдз. Бара ломзис гӧрд пӧнар, да, троллейбуслысь туйсӧ вомӧнавлӧмӧн, бара кутісны тӧвзьыны ӧта-мӧд бӧрсяыс автомобильяс.
Бать кутіс тӧждысьны:
— Тадзи кӧ кутам сулавны быд светофор весьтын, вокзал вылӧ и рыт кежлас огӧ воӧ.
— А кыдзи нӧ сэсся? — шуис Травка. — Эсійӧ автомобильясыслы ӧд колӧ жӧ мунны.
А эз кӧ вӧвны светофоръяс, быд перекрёстокын эськӧ зурасьлісны машинаяс.
Бать видзӧдліс часі вылӧ да шуис:
— Вот ми ӧні пуксям метроӧ, сэні перекрёстокъясыд абуӧсь.
И поездъяс сувтлӧны сӧмын станцияясӧ.
Весьшӧрӧ кадсӧ сэні оз воштыны.
ТРАВКА ЛЭЧЧӦ МУ УЛӦ
Метрополитен станцияӧ пыранін весьтын ещӧ ылісянь на тыдаліс зэв ыджыд буква «М».
Станция пытшкас орччӧн-орччӧн сулалісны ӧткодь ичӧтик коричневӧй шкапъяс.
Ӧткымынъяс вылын югъялісны «Включён» гижӧда табличкаяс.
Водзджыксӧ Травка некор эз аддзывлы метроысь татшӧм шкапъяссӧ.
Тайӧ вӧліны билет вузалан автоматъяс.
А «Включён» гижӧдыс петкӧдліс, мый автомат уджалӧ.
— Ме билетсӧ ачым босьта, — шуис Травка да кӧсйӧ нин вӧлі кисӧ сюйны зептас, кӧні сылӧн вӧлі настоящӧй бумажнӧй рубль.
— Тэнад рубыд оз шогмы, — шуис батьыс. — Татчӧ тэнад бумажнӧй рубыд оз тӧр.
Татчӧ шогмӧны сӧмын металлическӧй монетаяс.
Лэдзан ветымын кӧпейка посни деньга — и получитан билет.
Аддзан щельяссӧ?
Тайӧ — кызь кӧпейкаалы, этайӧ — дас вит кӧпейкаалы, а эсійӧ ичӧтикыс — дас кӧпейкаалы.
А со тайӧ, медся ыджыдыс, — вит кӧпейкаалы.
Бать кыскис зепсьыс посни деньга.
Быд щельлы Травка бӧрйис колана монета.
Сійӧ лэдзис автоматӧ кызь кӧпейкаа, дас вит кӧпейкаа, дас кӧпейкаа монетаяс, и, кыдзи сӧмын лэдзис ещӧ вит кӧпейкаа монета, автоматас мыйкӧ гурснитіс, кутіс тратшкӧдчыны — да трык... ланьтіс.
Автомат бердӧ прикрепитӧм воргаторйӧ уси билет.
Травкалы тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Бур, мый колӧ вӧлі босьтны ещӧ ӧти билет, батьыслы.
Но кипыдӧс вылас батьыслӧн колины сӧмын кызь кӧпейка монетаяс.
— Нинӧм, лэдзав кутшӧмъяс эмӧсь, — шуис батьыс.
Травка лэдзис «20» цифраа щельӧ ӧти монета, мӧдӧс, коймӧдӧс — автомат бара гурснитіс, тратшкӧдчыштіс да ланьтіс.
Сэки Травка босьтіс воргаторйысь билет да сыкӧд тшӧтш дзик выль, югъялысь гривенник.
— Вот тайӧ машина! — шензьӧмӧн шуис Травка. — Ачыс лыддьӧ, вузавлӧ билетъяс да ещӧ и сдача сеталӧ...
Тӧлка машина!
Билетъясыс вӧліны ӧкуратнӧйӧсь, доръясӧдыс розяӧсь.
Травка решитіс обязательнӧ петкӧдлыны найӧс детскӧй садйын, а тшӧтш и гривенниксӧ, кодӧс получитіс автоматысь.
Бать кутіс писӧ киӧдыс, и найӧ мӧдӧдчисны метролань.
— Лыжиӧн метроӧ ми огӧ лэдзӧ, — сувтӧдіс найӧс контролёрша.
— Но ӧд тайӧ детскӧй лыжи, — объяснитіс бать, — найӧ некодлы оз кутны мешайтны.
Контролёрша видзӧдліс Травка вылӧ, лыжи вылӧ, коді вӧлі батьыслӧн киняулас, нюммуніс да шуис:
— А, пӧжалуй, ті правӧсь...
Сійӧ эз и видзӧдлы Травка билетъяс вылӧ, а прӧстӧ чабыртіс найӧс да тӧкӧтьӧ эз джынсӧ косяв, кӧть колӧ вӧлі косявны сӧмын «Контроль» гижӧда лӧз корешоксӧ.
Травкалы лои весиг неуна ӧбиднӧ.
Сійӧ мунігмозыс кутіс шыльӧдны билетъяссӧ, но джоджыс сы кокъяс улын друг вӧрзис.
Травка муртса шатовмуні да мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ друг видзӧдліс кок улас да аддзис, мый сулалӧ векньыдик тьӧсъясысь вӧчӧм туй вылын.
И туйыс тайӧ мунӧ.
Травка веськалі эскалатор туй вылӧ — двигайтчысь пос вылӧ.
Дерт, Травка эз первойысь мун эскалаторӧн.
Но быд пӧрйӧ сійӧ интересӧн видзӧдіс эскалатор удж бӧрся.
Туйыс сы кокъяс улын кутіс кусыньтчыны, лэччыны увлань да друг пӧри поскӧ.
Травка эз вӧч и ӧти воськов, а лои пос тшупӧд вылын.
Водзӧ сійӧ весиг эз вӧрзьӧдчыв, но всё равно лэччис улӧджык и улӧджык.
Поскыс ачыс лэччис увлань да аслас ӧти тшупӧд вылын лэччӧдіс Травкаӧс.
Орччӧн мӧд пос катӧдіс вывлань, Травкалы паныд, зэв уна йӧзӧс.
Кутшӧмкӧ нывка ӧтвесьтасис Травкакӧд да ӧвтыштіс сылы тешкодь турунвиж кепыся кинас.
Сійӧ нюмъяліс.
Нюмъялісны и мукӧд челядьыс.
Мукӧд верстьӧ йӧзыс и то нюмъялісны: быдӧнлы вӧлі нимкодь муныштны эскалаторӧн.
Кор лэччисны зумыд джоджӧ, Травка кутіс корны, медым батьыс разрешитіс ещӧ ӧтчыд кайлыны эскалаторӧн, а сэсся бӧр лэччыны татчӧ жӧ.
— Некор, некор! — шуис батьыс да босьтіс Травкаӧс киӧдыс.
Травка видзӧдліс эскалатор вылӧ.
Пос вылын ӧчередьӧн сулалісны уна йӧз да плавнӧя лэччисны улӧ, быттьӧкӧ джуджыд, но абу зэв крут йи гӧра йывсянь.
Ӧткымынъяс, медся терпиттӧмъясыс, котӧртісны ӧчередь пӧлӧныс увлань пос тшупӧдъяссӧ тэрыба лыддигтыр.
А вывлань кайис ӧні дзик тыртӧм пос.
Йӧз, кодъяс кайисны сы вылын водзджык, мунісны нин, а выльясыс ещӧ эз на локны.
Орччӧн вӧлі ещӧ пос.
Сійӧ эз двигайтчы ни вывлань, ни увлань.
Тайӧ вӧлі запаснӧй.
«И татшӧм поскӧдыс лӧсьыд эськӧ котралыштны, — думыштіс Травка.
— Интереснӧ, кымын тшупӧд поскас?»
Но батьыс нуӧдіс сійӧс эскалатор дорысь.
МУ ПЫТШСА ЧУДЕСАЯС
Тані, му пытшкас, вӧлі зэв ыджыд еджыд зал.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кузь, мый Травкалы окота лои котӧртны дзик помӧдзыс.
Сійӧ жалитыштіс, мый тані абу детскӧй садйысь Вовка-морячокыс.
Сэки найӧ эськӧ дугдісны вензьыны, коді ӧдйӧджык котралӧ.
А то дворын сӧмын на ӧддзӧдчан, а дворыс нин и помассьӧма.
Код тӧдас, коді кодӧс панйис.
Зэв гырысь бронзӧвӧй изваяниеяс — статуяяс — пыкисны заллысь сводъяссӧ.
Статуяыс вӧлі зэв уна.
Колхозница вердӧ петукӧс.
Студент лыддьӧ книга да мыйкӧ чертитӧ.
Физкультурница лӧсьӧдчӧма плавайтны.
Челядь-пионеръяс сулалӧны, кианыс кутӧны самолётъяслысь модельяс.
Батьяс да мамъяс лэптӧмаӧсь юр весьтаныс ассьыныс ичӧтик челядьяснысӧ.
Полнӧй формаа футболист киас кутӧ зэлыда пӧльтӧм футбольнӧй мач.
Травкалы дум вылас уси, кыдзи мамыс висьтавліс сылы мойд му пытшса оланін йылысь, кӧні сулалісны му пытшса чудовищелӧн пленникъяс, кодъясӧс вӧлі пӧртӧма каменнӧй статуяясӧ.
Тані, метролӧн тайӧ му пытшса залас, сідзжӧ сулалісны статуяяс: тайӧ вӧліны йӧз, кодъясӧс Травка зэв унаысь аддзывліс, а мукӧдыскӧд весиг и сёрнитлывліс.
Но Травка нарошнӧ кутіс думайтны, быттьӧкӧ сійӧ сказочнӧй подземельеын да вот-вот тӧвзьыштас-воас чудовище.
А гӧгӧр сулалӧны кӧлдуйтӧм пленникъяс.
Лыбис тӧв, и Травка ёнджыка топӧдіс батьыслысь кисӧ.
Кыліс гым да гам, кутшӧм овлӧ гыма зэр заводитчигӧн.
Травка кутіс видзӧдны сыладорӧ, кытысянь должен вӧлі воны чудовище.
Му пытшса пещераысь, тӧв лэптігмоз да грымгигтыр, чепӧсйис чудовищнӧй сказочнӧй змей.
Сылӧн бугыльясыс югъялісны, ачыс чушкис, сьӧласис, горзіс зэв ыджыд гӧлӧсӧн да кыпӧдіс му пытшса тӧвныр.
— Со и поезд локтӧ, — зэв спокойнӧя шуис батьыс.
И збыльысь, матысмис метрополитенса поезд.
Сійӧ ас водзвывтіыс вӧтліс векньыдик тоннельысь воздухсӧ — вот и артмыліс тӧвныр.
Змей чушнитіс да сувтіс.
Матысяньыс сійӧ ньӧти эз вӧв ни му пытшса сказочнӧй змей кодь, ни детскӧй садйын челядьӧн вӧчӧм сійӧ поезд кодьыс, кодлӧн водзвылас вӧлі паровоз да трубасьыс петіс сук тшын.
Водзвылас эз вӧвны некутшӧм паровозъяс.
Ортсысяньыс первой вагоныс вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧсь мукӧдыс: вылысыс — виж, улітіыс — кельыдлӧз.
Быд вагонын югыда ломзисны электрическӧй лампаяс.
Бара кыліс чушкӧм, воссисны вагон ӧдзӧсъяс.
Ӧдзӧсъясӧд кутісны петавны пассажиръяс, да поездкӧд орччӧн ӧти здукӧн лои йӧз чукӧр.
Прӧстӧ дивӧ, кутшӧм уна пассажир тӧрӧ ӧти поездӧ!
МЫЙ ВЕРМАС ВӦЧНЫ САМӦЙ ОБЫКНОВЕННӦЙ ВОЗДУХ
Травка важӧн нин лэдзис батьыслысь кисӧ.
Сійӧ свободнӧя дзоръяліс гӧгӧр, быттьӧкӧ сылы быд лун некымынысь удайтчыліс ветлыны метроӧд.
Травкалы окота вӧлі петкӧдлыны батьыслы да став пассажиръяслы, мый сійӧ нинӧм вылӧ оз шензьы.
Сійӧ весиг вешйыштіс неуна бокӧ, медым не мешайтны пассажиръяслы петны вагонысь.
Найӧ ставныс зэв ёна тэрмасисны.
Дзик Травка весьтӧ копыртчӧма матрослӧн ыджыд бронзӧвӧй фигура.
Матрос сайӧдчӧма засадаӧ да кыйӧдӧ врагӧс.
Киас сылӧн вӧлі револьвер.
— Регыдджык, граждана, пуксялӧй, регыдджык! — кыліс нывбабалӧн гора гӧлӧс.
Травка бергӧдчис поездлань.
Батьыс сулаліс нин вагонын да повзьӧмпырысь чуксаліс сійӧс.
Травка уськӧдчис батьыс дінӧ, нюжӧдіс сылы кисӧ, но сэки кодкӧ горӧдіс: «Гӧтов!», вагон ӧдзӧсъяс асьныс пӧдлассисны да топӧдісны Травкалысь кисӧ.
Киыс эз доймы, но Травка дзик збыльысь повзис да мыйвынсьыс тракнитіс кисӧ.
Ӧдзӧсас вӧлі пуктӧма небыд резина да ӧдва мыні Травкалӧн киыс.
Кыліс тутӧстӧм.
Поезд вӧрзис.
Травка аддзыліс, мый батьыс зільӧ восьтыны ӧдзӧссӧ сыладорсяньыс, но ӧдзӧсыс эз сетчы.
Сэки батьыс кутіс мыйкӧ горзыны Травкалы, тувкӧдны чуньнас аслыс морӧсас да индыны ӧшиньӧдыс.
А поезд муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Со сійӧ саялі тоннельӧ, и тоннель стен вылын ломзис гӧрд би.
— Кольччы татчӧ, сійӧ пырысь-пыр воас бӧр, — шуис гӧрд фуражкаа да лимон рӧма кудриа юрсиа ныв.
Сійӧ киас кутіс кӧрт вугъя виж сигнальнӧй диск.
Диск мӧдарладорыс вӧлі гӧрд.
Ныв вӧлі погона шинеля.
Сійӧ наблюдайтіс пассажиръяс пуксьӧм бӧрся да ставнас распоряжайтчис.
И, дерт, сійӧ нин тӧдіс метроысь став порядокъяссӧ.
— А регыд сійӧ бӧр воас? — юаліс Травка. — Тайӧ менам папа.
— Минута дас мысти обязательнӧ лоӧ тані, — увереннӧя вочавидзис ныв.
Травка ачыс тӧдіс, мый батьыс непременнӧ локтас бӧр, и регыд.
Буракӧ, стӧч тайӧс батьыс и старайтчис объяснитны чуньяс отсӧгӧн, кор сулаліс вагонын.
Кӧть кыдзи, а Травка тадзи гӧгӧрвоис батьыслысь.
Но всё-таки Травка шӧйӧвоши.
Зэв нин виччысьтӧг ставыс лои.
Сійӧ юаліс нывлысь:
— А мыйла нӧ поездыс менӧ эз виччысь?
Кык секунда кӧть эськӧ...
— Расписание, другӧ, — вочавидзис ныв. — Тэ думыштлы ачыд: быд станцияын кӧ поезд кутас сулавны лишнӧй вит секунда, мый нӧ лоӧ расписаниеыскӧд?
А? Вот и лоӧ тэрмӧдлыны пассажиръясӧс.
Травкалӧн тӧдлытӧгыс чужи уважение лимон рӧма кудриа юрсиа ныв дінӧ: сійӧ тані дзик ставсӧ тӧдӧ.
И Травка смела юаліс:
— А кыдзи вагонас ӧдзӧсъясыс асьныс пӧдлассьӧны?
— Тайӧ воздух уджалӧ, — вочавидзис ныв. — Самӧй обыкновеннӧй воздух, кодӧс топыда качайтӧма машинаӧн.
Мотор-компрессорӧн шусьӧ машинаыс.
Сьӧкыд.
Ме сійӧс сдавайтлі.
— Кыдзи — сдавайтлін? — чуймис Травка.
— Обыкновеннӧ, экзамен вылын, — ӧтветитіс ныв. — Пятёрка получиті.
Ӧд ме гӧтӧвитча лоны машинистӧн.
Травка ещӧ ёнджыка чуймис:
— А метроын ӧмӧй овлӧны машинистъясыс?
— А кыдзи нӧ!
Водзвывса вагонас кабина.
Сэні и пукалӧ машинист.
А сыкӧд орччӧн ещӧ и помощник.
Тайӧ помощникыс горзӧ: «Гӧтов!»
И машинист пыр жӧ бергӧдӧ кран да пӧдлалӧ ӧдзӧсъяссӧ.
Машинист — медся главнӧй.
Сійӧ нуӧдӧ поездсӧ...
Но, виччысь батьтӧ!
Ныв довкнитіс Травкалы юрнас да муніс встречайтны локтысь поездӧс.
ТРАВКА НЬӦТИ ЭЗ ПОВЗЬЫ
Бать должен вӧлі воны дас минута мысти.
Тайӧ лоӧ — колӧ дасысь ньӧжйӧникӧн лыддьыны квайтымынӧдз.
Кыдзи квайтымынӧдз лыддян — чуньтӧ кусыньтны.
Кор чуньясыс кыкнан киад лоӧны кусыньтӧмаӧсь, сэки и прӧйдитас дас минута.
Травка заводитліс лыддьыны, но сійӧс зырисны пассажиръяс, кодъяс петісны выль поездысь.
Сійӧ торксис да решитіс пока корсьны, абу-ӧ му пытшса статуяяс пӧвстын метроса машинист.
Но машинистӧс эз аддзы, да сійӧ кутіс видзӧдавны мукӧд статуяяссӧ.
Медся ёна сылы сьӧлӧм вылас воис понъя пограничник: сюсь, стрӧг и, дерт, зэв повтӧм.
Понйыс чошкӧдӧма пельяссӧ — кывзысьӧ.
Понсӧ шуӧны Вихрь.
Со вӧрын тратшнитіс ув.
Вихрь чошкӧдіс пельяссӧ.
Пограничник (Травка быттьӧ ачыс лои пограничникӧн) ёнджыка топӧдіс кӧдзыд винтовкасӧ.
Кутшӧмкӧ кокшыяс кылӧны пыр матынджык и матынджык...
Вот-вот Вихрь чепӧсъяс, быттьӧ му пытшкысь...
Пограничник копыртчыштіс да воськовтіс водзлань...
— Мый, повзин? — виччысьтӧг юаліс сылысь кодкӧ.
Травка дрӧгмуніс да лэптіс юрсӧ.
Сы водзын сулаліс батьыс.
Травка весиг скӧрмис.
Сійӧ вочавидзис ӧти кывйӧн да скӧракодь:
— Ньӧти!
Тадзи сійӧ некор эз сёрнитлы батьыскӧд.
Но батьыс гажаа шуис:
— Но, дерт, эн повзьы!
Главнӧйыс — эн шӧйӧвош.
Век ло самостоятельнӧйӧн.
Действуйт решительнӧя да тэрыба.
И некор он пропадит.
Мунам ӧдйӧджык.
Со ещӧ поезд матыстчӧ.
МУ УЛЫН ПУТЕШЕСТВУЙТӦМ
Батьыслӧн ӧти киас вӧлі Травкалӧн лыжиыс, а мӧднас топыда кутіс Травкаӧс.
Ӧні сійӧ первой пыртӧдіс метро вагонӧ писӧ, а сэсся нин пырис сэтчӧ ачыс.
— Гӧтов! — кыліс кодлӧнкӧ оръясяна горӧдӧм.
Травка ӧні тӧдіс, мый тайӧ командуйтӧ машинистлӧн помощникыс.
Ӧдзӧсъяс пӧдлассисны, и поезд тӧвзьыштіс.
Тоннельын эз вӧв интереснӧ.
Тэрыба вуджрасисны еджыд стенъяс, ӧткымынлаын ӧзйисны эз вывті югыд электрическӧй лампочкаяс.
Стенъяс кузя нюжӧдчӧмаӧсь руд кыз проводъяс.
Травка кутіс тӧдмасьны вагон пытшкӧснас.
Вагонын вӧлі югыд да гажа.
Югъялісны стеклӧяс, металлическӧй стойкаяс да порученьяс.
Дзик пӧтӧлӧк дорас вӧліны восьса кузь форточкаяс, да сэтысянь ӧвтіс свежӧй тӧвру.
Ӧдзӧскӧд орччӧн вӧлі крепитӧма югъялысь металлическӧй трубка.
Сійӧ вӧлі помасьӧ таинственнӧй гӧрд вугйӧн.
Вугсӧ вӧлі кӧрталӧма бечеваӧн, а бечеваыс печатайтӧма ичӧтик свинеч печатьӧн.
Вуг весьтас стеклӧ улын ӧшаліс грознӧй объявление.
— Стоп-кран, — объяснитіс батьыс. — Бергӧдан сійӧс — трубаясӧд чепӧсъяс воздух, ёна личкас кӧлесаяс вылӧ тормознӧй колодкаяс, и — стоп! — поезд сувтіс.
А вот оз кӧ ков, да бергӧдан, лоӧ неприятность.
Ме кӧсйи сувтӧдны поездсӧ, кор тэ колин, но думышті: колӧ-ӧ?
Ме ӧд верма тэла бергӧдчывны.
Вот тэкӧд кӧ эськӧ мыйкӧ лои, сэки мӧд делӧ.
Травка гажаа серӧктіс:
— Да мый тэ, папа!
Мый мекӧд вермас лоны?
Пассажиръяс, кодъяс сулалісны матігӧгӧрын, кывзісны да нюмъялісны.
Поезд тӧвзис.
Травка эз на удит став вылас видзӧдлыны, а батьыс нин шуис:
— Регыд миянлы ковмас чеччыны.
Лӧсьӧдчы.
Друг вагонын мыйкӧ вежсис.
Электрическӧй лампочкаяс вижӧдісны да быттьӧ дугдісны югдӧдны.
Травка видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис, мый поездыс тӧвзьӧ оз му увті, а быттьӧкӧ му весьтті.
Уліас, пӧшти поезд улас, вӧлі тыдалӧны шондіӧн югдӧдӧм керка вевтъяс.
Поезд муніс пос кузя.
Пос улас нюжӧдчӧма кынмӧм, лымйӧн вевттьысьӧм ю.
— Со лыжникъяс! — горӧдіс Травка.
Но эз удит сійӧ синсӧ лапнитны, кыдзи поезд бара суніс му улӧ.
Ӧшинь сайын бара лои пемыд, а лампочкаясыс вагонын кутісны югдӧдны воддза дорысь югыдджыка.
Поезд сувтіс.
— Папа, — шуис Травка, — ме петкӧдла тэныд фокус?
— Но?
— А со: ӧдзӧс, воссьы! — командуйтіс Травка.
Ӧдзӧс кывзысьӧмӧн чушнитіс да кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ воссьыны.
— Но, кутшӧм тайӧ фокус! — шуис батьыс. — Вот ми кӧ тэкӧд огӧ сёрмӧ поезд вылӧ — тайӧ лоӧ фокус!
Бать да Травка петісны вагонысь да лоины выль станцияынӧсь.
Тані вӧлі зэв лӧсьыд.
Пӧжалуй, эсійӧ станция дорсьыс ещӧ лӧсьыдджык.
Пӧтӧлӧксӧ пыкисны уна джуджыд колоннаяс, кодъясӧс вылітіыс вӧлі мичмӧдӧма мича фарфоровӧй украшениеясӧн.
Колоннаяссӧ вӧлі вевттьӧма мраморӧн да ещӧ кутшӧмкӧ югыд-турунвиж слӧйяса прозрачнӧй изйӧн.
— А статуяяс тані абуӧсь? — юаліс Травка.
— Статуяяс абуӧсь.
Эскалатор абу жӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мунам ӧдйӧджык.
Травка да батьыс кутісны тэрмасьны вокзал вылӧ.
ВОКЗАЛЫН
Вокзалын жуисны йӧз.
Йӧз пыралісны вокзалӧ ӧта-мӧдсӧ панъялігтыр.
Пыравлісны носильщикъяс да кыскылісны вит чемоданӧдз, а мукӧдыс и ещӧ унджыкӧс.
Но сӧмын найӧ эз дыр кыскыны.
Матыстчис тележка, да носильщикъяс тэчлісны сы вылӧ став чемодансӧ.
Тележкасӧ некод эз кыскы. Сійӧ ачыс нуис еджыд партука работницаӧс.
Работницаыс сулаліс тележка дор вылас.
Сы бӧрвылын вӧлі ичӧтик додь вож кодь кык вуг.
Тайӧ вугъясас кутчысьӧмӧн работница веськӧдліс тележкаӧн да нуӧдіс сійӧс.
А кокнас сійӧ личкаліс звоноклысь ыджыд кнопкасӧ, медым сылы сетісны туй.
Тележка вылӧ тэчисны зэв уна ящикъяс, чемоданъяс да мешӧкъяс.
Работница звӧнитіс да мӧдӧдчис туйӧ.
— Кутшӧм тайӧ машина? — юаліс Травка.
Сылӧн синъясыс кутісны югъявны.
Водзсӧ сійӧ некор эз аддзывлы польдчӧм ичӧтик кӧлесаяса татшӧм самоходнӧй тележкаяссӧ, кодъяслысь кӧлесаяссӧ вӧлі эжӧма кыз резинаӧн.
Главнӧйыс сыын, мый позьӧ сулавны дзик тележка дор вылас, аддзыны водзладорсьыд туйсӧ дзоньнас да тӧвзьыны кытчӧ окота.
Вот эськӧ сылы татшӧмсӧ!
— Тайӧ электрокар, — шуис бать.
— Мыйла «электро»?
— чуймис Травка. — А проводъясыс кӧнӧсь?
Сійӧ бура тӧдіс, мый электричество мунӧ проводъяс кузя.
Кыдзи нӧ сійӧ веськаліс тайӧ гӧгӧрвотӧм «карас»?
Воздухӧд али мый?
Но сэки обязательнӧ эськӧ вӧлі тыдалӧ, кыдзи сы пытшкӧ чеччалӧны бикиньяс.
Батьыс кӧсйис сылы объяснитны, но гӧгӧр сэтшӧма шумитісны, жуисны да тэрмасисны, мый бать видзӧдліс вокзальнӧй часі вылӧ да тэрмасьны жӧ кутіс.
Ичӧт стрелкаыс часі вылын петкӧдліс пӧшти дас час, а ыджыдыс — ӧкмысӧс.
Бать сувтӧдіс лыжисӧ стен бердӧ да шуис Травкалы:
— Сулав тані да виччысь менӧ.
Некытчӧ эн мун.
Ме муна билет босьтны.
И сійӧ тэрыба, тӧкӧтьӧ эз котӧрт, мӧдӧдчис касса дорӧ.
* * *
Травка сулаліс лыжи дорын да сідзжӧ кутіс видзӧдны часі вылӧ.
Ыджыд стрелкаыс чеччыштіс, быттьӧ пружина вылын, ӧти визьсянь мӧдӧ.
Сэсся минута сулалыштіс места вылас да бара — скок!
Травка некор на эз аддзывлы татшӧм часісӧ, кодлӧн стрелкаясыс чеччалӧны.
Сійӧ решитіс обязательнӧ юавны та йылысь батьыслысь.
Но кутіс уджавны радио, и бура кыліс:
Мунӧ посадка ветымын сизимӧд номера поезд вылӧ Пролетарскӧй станцияӧдз!
Мӧдӧдчӧ ӧкмыс час да ветымын куим минутаын.
Йӧзыс лои ещӧ унджык.
Травка аддзис батьыслысь мехӧвӧй лыжнӧй курткасӧ да уськӧдчис сы бӧрся.
Батьыс муніс кутчысьӧмӧн тӧдтӧм тётякӧд да мый йылысь кӧ сёрнитіс сыкӧд.
Найӧ тэрмасисны.
Травка шуис:
— Папа, а кыдзи нӧ лыжиыд?
Батьлӧн мышкыс мыйкӧ нурбыльтіс ӧтвет пыдди, да бать ещӧ тэрыбджыка мӧдӧдчис тётяыскӧд перрон вылӧ, кӧні быдӧн пуксялісны поездӧ.
Травка кутчысис батьыслы курткаас да кутіс котӧртны на бӧрся.
Кор воисны тыртӧм вагон дорӧдз, бать шуис эз аслас гӧлӧсӧн:
— Но, Петька, кай!
Сійӧ босьтіс Травкаӧс киӧдыс да кӧсйис пуксьӧдны тшупӧд вылас.
Но сэки Травка аддзис, мый тайӧ сӧвсем абу батьыс, а кутшӧмкӧ рыжӧй тошка да ӧчкитӧм тӧдтӧм дядьӧ.
Дядьӧыс скӧракодь шуис:
— Кытысь тэ, детинка?
И кӧні нӧ Петькаыс?
Бӧрвылас сулаліс кыз нывбаба — буракӧ, няня.
Сы моздорын вӧлі детинка, тушанас тӧкӧтьӧ ичӧтджык Травкаысь.
Няня шуис кывъяссӧ нюжйӧдлӧмӧн:
— Петя — со сійӧ.
А ме видзӧда — ті детинкаӧс нуӧданныд.
Думайта: тӧдса, али мый, кутшӧмкӧ?
Детинка, коді вӧлі няня моздорын, мыйлакӧ бӧрддзис.
Травка эз удит нинӧм шуны да, дерт, эз кут бӧрдны.
Сійӧ сӧмын думыштіс, мый зэв яндзим татшӧм ыджыд детинкалы пукавны няня моздорын.
Тайӧ здукас кыліс свисток, да тутӧстіс паровоз.
Поезд вӧрзис да муніс.
Поездын мунісны рыжӧй дядьӧ, сылӧн тӧдсаыс, Петя няняыскӧд да став мукӧд пассажиръясыс.
Перрон вылӧ колины сӧмын эзысь погонъяса станцияса начальник да Травка.
ТРАВКА ВОШИ
Бать босьтіс билетъяс да бӧр локтіс сійӧ местаас, кытчӧ колис Травкаӧс.
Лыжиыс туплясис лабич улын, а детинка эз вӧв.
Батьлӧн пыр жӧ сьӧлӧмыс вӧрзис.
Сійӧ видзӧдліс лабич улӧ, сэсся кайис сы вылӧ, медым сылы бурджыка тыдаліс, да гораа горӧдіс:
— Травка!
Травка!
Ӧткымын пассажиръяс бергӧдчылісны да серӧктісны.
Важнӧй швейцар, лӧз пася, зарни галуна воротника, матыстчис бать дорӧ да шуис:
— Гражданин, лабич вылӧ кокъясӧн сувтны оз позь.
— Ме детинкаӧс вошті.
Гӧгӧрвоанныд, пиӧс!
Ичӧтик сэтшӧм, кипыдӧс вылас пудпас, да вомыс чернильнӧй карандашӧн марайтчӧма.
Ті сійӧс эн аддзылӧй?
— Эг, эг аддзыв, — жугыля шуис швейцар.
— Со ӧд кутшӧм происшествие...
А ті площадь вывсьыс видзӧдлӧй.
Гашкӧ, сійӧ сэтчӧ петіс, тіян детинкаыд.
Да ті энӧ волнуйтчӧй, аддзанныд пинытӧ...
Бать уськӧдчис площадь вылӧ.
Площадь вылын вокзал водзын пыр сідз жӧ жуисны йӧз.
Воис поезд, да кулёкъяса, чемоданъяса да мышкас вещевӧй мешӧкъяса пассажиръяс петалісны вокзалысь.
Бать юасис пассажиръяслысь, троллейбуснӧй вожатӧйяслысь, трамвайнӧй кондукторъяслысь.
Сійӧ суӧдлывліс детинкаясӧс да весиг нывкаясӧс да видзӧдавліс на чужӧм вылӧ.
Но Травка сылы эз сюр.
Сэки батьыс бара муніс вокзалӧ.
Сійӧ местаас, кытчӧ сійӧ колис Травкаӧс, эз вӧв ни Травка, ни лыжи.
«Сійӧ детскӧй комнатаын! — друг думыштіс бать. — Кыдзи нӧ ме водзджыксӧ эг гӧгӧрво?!
Первойсӧ сійӧ дзебӧма лыжисӧ лабич улӧ да ветлӧма сэтчӧ недыр кежлӧ лыжитӧгыс, а сэсся и лыжисӧ босьтӧма...»
И бать веськыда вокзал вомӧныс котӧрӧн мӧдӧдчис детскӧй комнаталань.
Детскӧй комната ӧдзӧсын ӧшаліс объявление:
<rus>КОМНАТА МАТЕРИ И РЕБЁНКА ЗАКРЫТА НА РЕМОНТ ДЛЯ ПАССАЖИРОВ С ДЕТЬМИ ВРЕМЕННО ОТВЕДЁН ЗАЛ ОЖИДАНИЯ № 1</rus>
Бать уськӧдчис тайӧ залас.
Самӧй залас пыранінын сійӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд кок йывсьыс ар нёля детинкаӧс, коді вӧлі вязанӧй рейтуза, Травкалӧн кодь визя свитера да дзугсьӧм еджгов кудриа юрсиа.
Детинка чатӧртіс вывлань юрсӧ да юаліс:
— Дядя, тіянлы коді колӧ?
Тані некод абу, дядя.
Тані сӧмын мамъяс да кагаяс.
А ме муна бабушка ордӧ Киевӧ.
Бать шыасис пассажиръяс дорӧ.
Ставныс тайӧ вӧліны ичӧтик челядя мамъяс.
Вӧлі, збыльысь, ӧти военнӧй, да и сылӧн киас пузчужӧм кага.
Бать шуис:
— Ёртъяс!
Эз волы татчӧ таысь муртса ыджыдджык детинка?
(Сійӧ индіс сыкӧд орччӧн сулалысь детинка вылӧ.)
Детскӧй лыжиа...
Военнӧй вочавидзис:
— Эз-эз. Эз волы татчӧ детинка.
Ни лыжиӧн, ни лыжитӧг.
Ме тані нин час кык пукала.
И мукӧд пассажиръясыс шуисны, мый эз аддзывны Травкаӧс.
Бать ещӧ видзӧдліс ожидание залса челядь вылӧ.
На пиысь медся ыджыдыс, стӧч сійӧ еджгов кудриа детинкаыс, смела котраліс зал кузя да ставныслы висьтавліс, мый сійӧ мунӧ Киевӧ бабушка ордас.
Сійӧ сӧмын шочиника котӧртлывліс аслас мамыс дінӧ.
Травка вӧлі сыысь ёна ыджыдджык да самостоятельнӧйджык.
«Эз-ӧ нин сійӧ ӧтнас мун? — думыштіс батьыс Травка йылысь.
— Дерт, муніс!
Сійӧ ӧд тӧдӧ туйсӧ станциясянь Измайловъяс дачаӧдз.
Вот и муніс, менӧ эз виччысь!»
И бать мӧдӧдчис перрон вылӧ; ачыс муртса оз котӧрт.
— Тіян билетныд! — шыасис сы дінӧ контролёр, мыйӧн сӧмын сійӧ воис перронлӧн решеткаа ӧдзӧс дорӧдз. — Он ӧмӧй аддзӧй гижӧдсӧ: «Лӧсьӧдӧй ассьыныд билетъястӧ»?
Тіралысь кинас бать мыччис контролёрлы билетъяс — ассьыс и Травкалысь.
— Тіянлы Пролетарскӧй вылӧ? — юаліс контролёр. — Тіян поездыд важӧн муніс.
— А ті энӧ казялӧй, таті эз прӧйдитлы детинка? — юаліс батьыс да зілис лоны долыдджыкӧн. — Ичӧтик сэтшӧм, вомдоръясыс чернилаӧсь...
Стӧчджыка — чернильнӧй карандашӧн марайтчӧмаӧсь.
— Таті уна детинкаяс прӧйдитісны, — ӧтветитіс контролёр. — И ме, збыльысь, эг обратит внимание.
Решетка пыр бать видзӧдліс перронсӧ ставнас.
Травка оз вӧлі тыдав.
«Дерт, сійӧ муніс поездӧн, — решитіс бать. — Колӧ ӧдйӧджык мӧдӧдны поезд бӧрся телеграмма».
Сійӧ матыстчис телеграф ӧшинь дорӧ.
Телеграфистка сетіс сылы лӧз бумага лист.
Бать гижис сэтчӧ ставсӧ, мый колӧ, мынтысис быд кывйысь да кутіс видзӧдны, кыдзи телеграфистка мӧдӧдӧ телеграммасӧ.
Телеграфистка матыстчис ичӧтик пызан дорӧ, код вылын сулаліс кыкпӧвста кӧлеса.
Кӧлеса пытшкас, быттьӧ трубича вылӧ, вӧлі гартӧма векни бумажнӧй лента.
Кӧлеса дорас вӧліны гӧгрӧс металлическӧй кӧрӧбкаяс да ичӧтик пу юра неыджыд аппарат.
Телеграфистка кутчысис пу юрас да заводитіс таркӧдны: цик, цик, циик, цик, циик, циик, цик, цик, циик, циик, цик, цик...
Проволока кузя, коді нюжӧдӧма джуджыд столбъясӧд кӧрттуй пӧлӧн, тэрыба-тэрыба котӧртіс синмӧн аддзытӧм электрическӧй ток.
Поездысь ӧдйӧджык, автомобильысь ӧдйӧджык, самолётысь ӧдйӧджык, тӧлысь ӧдйӧджык...
Железнодорожнӧй станцияын, кӧні пукаліс мӧд телеграфистка да сулаліс татшӧм жӧ телеграфнӧй аппарат, катушка вылысь кутіс разьсьыны бумажнӧй лента.
Сы вылын вӧліны чёрточкаяс да точкаяс.
Тайӧ электричествоыс, кодӧс мӧдӧдіс Москвасянь телеграфистка, то личкыліс ичӧтик перӧсӧ лента бердӧ, то лэдзліс сійӧс.
Личкас, видзыштас неуна да лэдзас — артмыліс тире.
Личкылас сӧмын секунда кежлӧ — артмыліс точка.
Телеграфистъяслӧн асланыс азбука.
Ӧти точка да ӧти чёрточка (. — ) лоӧ «А» буква.
Ӧти чёрточка да куим точка ( — ...) — «Б» буква.
И тадзи быд буква пасйыссьӧ сӧмын чёрточкаясӧн да точкаясӧн.
Телеграмма примитысь телеграфистка кутіс видзӧдны бумажнӧй лента вылӧ да гижны бланокӧ телеграфнӧй букваяс пыдди обыкновеннӧйясӧс.
Артмис со мый:
«Став станцияяслы ветымын сизима поездӧн случайнӧ муніс детинка бергӧдӧй бать-мамыслы».
МЫЙ ЛОИ ТРАВКАКӦД
Кор поездыс муніс да Травка коли ӧтнасӧн, сійӧ кутіс тӧждысьны: а друг батьыс муніс дачаӧ да колис сійӧс ӧтнассӧ?
Да эз, эз вермы тайӧ лоны!
Бать эськӧ некор тадзи эз вӧч!
Сэки Травка дорӧ матыстчис эзысь погонъяса станцияса начальник да юаліс:
— Кывзы, детинка, тэ мый нӧ, колльӧдін кодӧскӧ?
Татшӧм ичӧтик — и друг ӧтнад!
Вот ӧд сійӧ кутшӧм настоящӧй пионерыд!
Пионернас лоны Травка вӧлі ичӧт на.
Но сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ ыджыдӧн.
Травка сюйис кияссӧ лыжнӧй куртка зептас да важнӧя вочавидзис:
— Ме абу ёна ичӧт.
Ме шӧркодь.
abu
abu
Менӧ бать весиг лыжиӧн иславны босьтіс.
Но сӧмын воши.
Станцияса начальник паськӧдіс синъяссӧ, лэптіс синкымъяссӧ да копыртчис детинкалань.
Ылісяньыс сійӧ вӧлі вопросительнӧй знак кодь.
— Коді воши?
— Менам папа.
Станцияса начальник мыйлакӧ нюммуніс, но эз ӧбиднӧя, а бурпырысь.
Сэсся сійӧ думыштчӧмӧн ымӧстіс: «Мм-мм-мм...»
— Но, ми сійӧс пыр корсям, — вӧлисти шуис сійӧ, кутіс Травкаӧс киӧдыс да петкӧдіс ӧдзӧсӧд, кытчӧ вӧлі гижӧма:
СЛУЖЕБНӦЙ ПЫРАНІН
Сійӧ нуӧдіс Травкаӧс кымынкӧ комната пыр да вайӧдіс ӧдзӧс дорӧдз, кӧні ӧшаліс неыджыд вывеска:
СТАНЦИЯ НАЧАЛЬНИКЛӦН служебнӧй кабинет
БОКӦВӦЙ ЙӦЗЛЫ ПЫРНЫ ОЗ ПОЗЬ
Станцияса начальник смела восьтіс ӧдзӧссӧ.
А Травкалы быть лои сувтны.
Сылы лои виччысьны, кӧть и ӧтнаслы кольччыны эз вӧв окота.
Но начальник бергӧдчис сылань да шуис:
— Но, лок!
Мый пӧ тэ сувтін?
Лок, эн пов.
— А тані гижӧма «Бокӧвӧй йӧзлы пырны оз позь».
Станцияса начальник бара нюммуніс:
— Мекӧд некод абу бокӧвӧй.
Лок!
Травка пырис комнатаӧ.
Сэні сулалісны тешкодь машинаяс.
Войдӧр Травка татшӧмъяссӧ некор эз аддзывлы.
Сійӧ кӧсйис юавны кодлыськӧ, мыйла тайӧ машинаясыс, но быдӧн вӧліны зэв занятӧсь.
Ӧтарӧ кылісны негора звонокъяс да тутсӧмъяс.
Формаа железнодорожник сеталіс распоряжениеяс телефон пыр:
— Кызь квайтӧдӧс примитӧй ӧкмысӧд туй вылӧ.
Маневровӧйӧс нуӧдӧй тупикӧ...
Станцияса начальник босьтіс телефоннӧй трубка мӧд аппаратысь да пуктіс сійӧс пель дорас.
Крукыс, код вылын ӧшаліс трубка, кыптыштіс, провод помъясыс телефоннӧй аппаратас йитчисны, да на кузя котӧртіс электрическӧй ток веськыда вокзальнӧй телефоннӧй станцияӧ.
Сэні сулаліс зэв ичӧтик розьяса ыджыд сьӧд пӧв.
Тайӧ розьясас локтісны проводъяс став вокзальнӧй телефонъяссянь.
Пӧв вылын ломзис зэв ичӧтик лампочка.
Пӧв дорын пукаліс телефонистка.
Юрас сылӧн вӧлі асык слухӧвӧй наушникъяса да сьӧд трубкаа, код пыр сійӧ сёрнитіс.
Телефонистка аддзис ӧзйысь лампочкасӧ, йитчис станцияса начальник телефонӧ да шуис:
— Центральнӧй.
Воча сійӧ кыліс станцияса начальниклысь гӧлӧссӧ:
— Вайӧй радиоузел.
Телефонистка босьтіс югъялысь наконечника шнур.
Тайӧ шнурас помасьліс проводыс телефонлӧн, код пыр сёрнитіс начальник.
Телефонистка водзын пӧв вылас вӧлі сё квайтымын нёль ичӧтик розь.
abu
Но сійӧ зэв бура тӧдіс, кутшӧм именнӧ розьын помассьӧ проводыс вокзалса быд комнаталӧн, да, пӧшти видзӧдтӧг, сюйис шнурлысь наконечниксӧ колана розьӧ.
Сэсся сійӧ личкис кнопкасӧ, и радиоузел комнатаын кыліс звонок.
Тайӧ радиоузелыс вӧлі лӧсьӧдӧма сы могысь, медым пассажиръяс, кодъяс вӧліны вокзалын, вермисны кывны разнӧй железнодорожнӧй справкаяс да распоряжениеяс.
Тані вӧлі служащӧй — диктор, коді радио пыр висьтавліс ставсӧ, мый колӧ вӧлі кывны пассажиръяслы.
Диктор босьтіс телефоннӧй трубка.
Сыкӧд кутіс сёрнитны станцияса начальник:
— Мм... мм...
Аддзанныд, кутшӧм делӧ: ме вайӧді перрон вылысь детинкаӧс.
Сійӧ шуӧ: батьыс сылӧн вошӧма.
Оз-ӧ позь тайӧ батьсӧ корсьны?
А детинкаыс ме ордын тані, кабинетын.
— Пырысь-пыр ме юӧрта, — шуис диктор, пуктіс трубкасӧ да матыстчис ичӧтик кӧрӧбка дорӧ — микрофон дорӧ.
Диктор заводитіс сёрнитны, и кутісны уджавны громкоговорительяс, кодъясӧс вӧлі установитӧма вокзал вылӧ.
Станцияса начальник кутіс Травкаӧс киӧдыс да петіс сыкӧд ӧдзӧс сайӧ.
Радиолӧн ыджыд трубаысь кыліс дикторлӧн ён гӧлӧсыс:
Внимание!
Граждана пассажиръяс!
Батьмамысь кольӧм детинка находитчӧ станцияса начальник кабинетын...
Травка кывзіс и нинӧм эз гӧгӧрво: кутшӧм детинка?
Кутшӧм батьмамысь?
Радио быттьӧкӧ тӧдіс, мый первой висьталӧмсьыс Травка нинӧм эз гӧгӧрво, да бара шыасис:
Внимание!
Повторяйта!
Граждана пассажиръяс!
Батьмамысь кольӧм детинка находитчӧ станцияса начальник кабинетын...
— Тайӧ тэ йылысь висьталӧны, — шуис станцияса начальник.
«Збыль ӧд, — думыштіс Травка: — бать кӧ муніс метӧг, сідзкӧ ме сыысь коли.
А сійӧ — менам бать».
Вокзалса быд помещениеын вӧліны татшӧм жӧ трубаяс — громкоговорительяс.
Дикторлӧн гӧлӧсыс кыліс и первой, и мӧд, и коймӧд залын, перрон вылын и вокзалса коридоръясын.
Пассажиръяс, кодъяс пукалісны челядьыскӧд ожидание залын, лоины радӧсь бать вӧсна: со и сюри вошӧм пиыс.
Весиг эсійӧ еджыд кудриа детинкаыслы и то лои нимкодь.
Мукӧд пассажиръяс кылісны дикторлысь гӧлӧссӧ да паныдасигъясас видзӧдалісны ӧта-мӧдсӧ.
Быдӧн быттьӧ кӧсйис юавны мӧдыслысь: «Висьталӧй, эз-ӧ тіянысь коль детинкаыс?»
А Травкалӧн батьыс мӧдӧдіс телеграмма и тайӧ кадӧ бара котраліс вокзальнӧй площадь кузя: пыр корсис ассьыс писӧ.
Сійӧ эз кывлы радио пыр юӧртӧмсӧ детинка йылысь, коді кольӧма батьмамсьыс.
Уджаліс кӧ эськӧ мощнӧй московскӧй радиостанция, коді заводитліс передачасӧ сьылысь кӧлӧкӧльчикъясӧн: «Широка страна моя родная...» — сылӧн гӧлӧсыс кыліс эськӧ став Москва пасьтаыс да весиг СССР пасьтаыс.
Тыдавтӧм электромагнитнӧй волнаяс мунӧны сысянь быдладорӧ некутшӧм проводъястӧг.
Найӧ инмӧны антеннаясӧ да тшӧктӧны сёрнитны радиоприёмникъяслы, кодъяс йитчӧмаӧсь тайӧ антеннаясыскӧд.
А вокзал вылын уджаліс зэв ичӧтик радиоузел.
Дикторлӧн гӧлӧсыс передавайтчис проводъяс кузя да вӧлі кылӧ сӧмын вокзал пытшкас.
И весиг вокзал весьтса площадь вылын карса шум вӧсна гӧлӧсыс вӧлі кылӧ омӧля.
Травка сулаліс станцияса начальниккӧд орччӧн.
Найӧ виччысисны.
Но некод эз лок кабинетӧ корсьны кольӧм детинкаӧс.
Травкалы лои гажтӧм.
Сійӧ дӧзмис нин виччысьнысӧ да шыасис станцияса начальник дорӧ:
— А сійӧ регыд локтас, кыдзи ті думайтанныд?
— Ммм... ог тӧд.
— А ме думышті, — шуис Травка. — Тӧданныд, мый?
Мунамӧй сылы паныд.
Сійӧ кутас локны татчӧ, а ми первой аддзам сійӧс туй вывсьыс.
Начальник сюся видзӧдліс Травка вылӧ, бара нюммуніс, но сӧгласитчис сыкӧд:
— Но мый нӧ, пӧжалуй, мунам.
Ме сӧмын висьтала, мый ми мунім вокзалӧ.
ВЕСЬКАЛІСНЫ КОКТУЙ ВЫЛӦ
Травкалы вӧлі зэв нимкодь, мый татшӧм важнӧй морт нуӧдӧ сійӧс служебнӧй проходӧд да весиг пыртӧдліс аслас кабинетӧ, кытчӧ бокӧвӧйяслы пырны оз позь.
Сійӧ решитіс лоны дзик самостоятельнӧйӧн.
Кор найӧ петісны кабинетысь, Травка муніс юрсӧ вывлань гордӧя лэптӧмӧн.
Но всё-таки гусьӧникӧн видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, оз-ӧ тыдовтчы кӧнкӧ батьыс.
Найӧ воисны вокзалӧ.
Травка тӧдіс часілы паныд сійӧ местасӧ, кӧні сулаліс лыжиӧн да виччысис батьсӧ.
Сійӧ сувтӧдіс станцияса начальникӧс да тшӧктіс сійӧс недыр виччысьыштны, медым видзӧдлыны часі вылӧ.
Ыджыд стрелкаыс важмоз чеччаліс.
Сійӧ матысмис «6» цифралань.
Ичӧт стрелкаыс сибдӧма кытчӧкӧ «10» да «11» цифраяс костӧ.
Лабич дорын эз вӧв ни батьыс, ни лыжиыс.
Станцияса начальникӧс быдӧн тӧдісны да здоровайтчисны сыкӧд.
Сійӧ юаліс зарни галуна швейцарлысь Травка бать йылысь.
— Да-да!
Стӧч, начальник ёрт.
Котраліс гражданин, корсис детинкаӧс.
А вот кытчӧ сійӧ муніс — збыльысь, ог вермы висьтавны.
Мый нӧ ті, начальник ёрт, меным водзджык энӧ висьталӧй?
Ме эськӧ юалі, кытчӧ сійӧ мунас.
Мӧд служащӧй, стӧрӧж, дыр кывзіс, кыдзи Травка висьтавліс бать йывсьыс да лыжи йывсьыс, да медбӧрын тшӧтш шыасис:
— Аддзылі ме тэнсьыд батьтӧ.
Лыжисӧ сійӧ босьтіс киняулас — да котӧрӧн поездӧ.
Ме нин думышті: ассьыс-ӧ лыжисӧ сійӧ босьтіс?
Сійӧ пыр дзоръяліс-видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ӧні гӧгӧрвоана: тыдалӧ, сійӧ корсис тэнӧ.
Эз аддзы да муніс.
Травкалы лои ӧбиднӧ, мый батьыс муніс всё-таки ӧтнас.
Но колӧ вӧлі действуйтны решительнӧя да тэрыба.
Вот та вӧсна и Травка зэв решительнӧя шыасис аслас другыс дорӧ — начальник дорӧ:
— Начальник ёрт, менам эм рубль да ещӧ автоматысь ӧти гривенник.
Вайӧй меным, пӧжалуйста, билет Пролетарскӧй станцияӧдз.
Сэтысянь ме туйсӧ тӧда.
Веськыдладорас, кыдзи прудсӧ прӧйдитан, колхознӧй палаткалы паныд дача, дас квайтӧд номер.
Начальник нюммуніс да шуис:
— Билетъясӧн ме ог тӧргуйт.
Да и поездыс сэтчӧ мунӧ сӧмын рытнас.
— Кыдзи нӧ миянлы вӧчны? — юаліс Травка, чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс начальниклы веськыда чужӧмас.
Станцияса начальник гыжъялыштіс ныр йывсӧ, думайтыштіс да медбӧрын решитіс тайӧ задачасӧ:
— Но да ладнӧ.
Кӧть тайӧ абу правилӧяс серти и оз пӧлагайтчы, но раз нин татшӧм случай...
Регыд сэтчӧ мунӧ служебнӧй паровоз.
Пуксьӧда тэнӧ — ӧбед кежлӧ воан.
Он пов мунны паровозын?
— Ме весиг автомобильын шофёркӧд орччӧн ог пов.
И сэсся, ме талун ачым ветлӧдлі эскалаторӧн да виччыси папаӧс метроын.
И ньӧти эг повзьы.
Вӧчны нинӧм, станцияса начальниклы лои отсавны Травкалы.
ТРАВКА ВӦТӦДӦ БАТЬСӦ
И вот станцияса начальник нуӧдіс Травкаӧс кытчӧкӧ перронсянь бокӧ.
Мунны вӧлі сьӧкыд.
Ӧтчыд Травкалӧн кокыс ёна доймис рельсӧ конъясьӧмысь.
Окота вӧлі бӧрддзыны, но Травка эз бӧрддзы, а сӧмын зыралыштіс коксӧ.
— Мыйла татшӧм уна рельсыс? — юаліс сійӧ. — Ӧтарӧ конъясьлан.
— А тайӧ сы вӧсна, мый татчӧ уна поезд чукӧртчӧ.
Быд поездлы аслас туй.
Аддзан, кымын паровоз сулалӧ?
— Аддза.
А регыд воас миян паровозыс?
— Да со сійӧ.
Найӧ матыстчисны зэв ыджыд сьӧд паровоз дорӧ.
Паровоз пытшкас мыйкӧ гораа чушкис.
Кыліс калитӧм металл да пӧсь смазочнӧй маслӧ дук.
Травкалы лои неуна страшнӧ кодь.
Сійӧ кватитіс начальникӧс киӧдыс.
— Но-но, эн пов, мусаӧй! — меліа, дзик батьыс моз, шуис начальник да гораа горӧдіс: — Эй, Беляков!
Травка сӧмын на кӧсйис шуны, мый сійӧ ньӧти оз и пов, кыдзи паровоз ӧшиньӧд мыччысис морт, коді ньӧти эз вӧв Беляков кодь.
Травка думайтіс, мый Беляков обязательнӧ должен лоны еджыдӧн, а тайӧ морт вылас вӧлі сьӧд кучик куртка, сьӧд фуражка, киас сійӧ кутіс сьӧд чутъяса рузумтор, и весиг чужӧмыс сылӧн эз вӧв еджыд, а гожъялӧма, гӧрдоват, сьӧд уска.
— Мый висьталанныд, начальник ёрт? — горӧдіс сьӧд Беляков, зілис венны шумсӧ аслас машиналысь.
— Со пассажирӧс тэныд вайӧді.
Босьт сійӧс аскӧдыд.
Пролетарскӧйӧ чеччӧдан.
Сӧмын, смотри, эн вошты сійӧс туяд, кыдзи рӧднӧй батьыс воштӧма.
Регыд мӧдӧдчанныд?
— Семафор виччысям, начальник ёрт!
Ӧні ассьым красавецӧс весалі.
— Ага... Мм... — ӧтвет пыдди нурбыльтіс начальник да нюжӧдіс Травкалы кисӧ. — Но, прӧщай, вокӧ! — шуис сійӧ. — Да кыдзи нимыд тэнад?
— Травка.
— Травка?
Тешкодь мыйкӧ.
Код честь кузя нӧ тэнӧ тадзисӧ шуисны?
— Ог тӧд.
Прӧста сідзи.
А тіянӧс кыдзи шуӧны?
— Менӧ Николай Ивановичӧн шуӧны, — вочавидзис станцияса начальник.
Сійӧ босьтіс Травкаӧс киняулӧдыс, лэптіс вылӧ да пуксьӧдіс паровозӧ.
— Но, прӧщай, Травка!
Эн вунӧд!
Кланяйтчы аслад батьыдлы.
Травка решитіс некор не вунӧдны Николай Ивановичӧс да весиг думыштіс: кутшӧм жаль, мый сійӧ водзджык эз тӧдмась тайӧ бур мортыскӧд!
Вот эськӧ вӧлі интереснӧ!
Мам некор нинӧм оз лэдз вӧчны да быдторйысь полӧ.
Бать шоча овлӧ прӧст.
Травка ветлывліс эськӧ Николай Иванович ордӧ гӧститны да ставсӧ-ставсӧ эськӧ тӧдмаліс кӧрттуй йылысь.
Паровоз площадка вылын вӧлі пемыд да жар.
Дзик Травка водзын лои зэв ыджыд сьӧд машина — вугъяса, югыда весалӧм ыргӧн трубаяса да кранъяса, часі кодь гӧгрӧс коробкаяса.
Ставыс тайӧ югъяліс, чушкис да ыпъяліс жарӧн.
Кӧрт джоджыс тіраліс.
Травка сулаліс машина водзын да поліс вӧрзьӧдчыны.
Друг сы бӧрвылын кыліс гораа горӧдӧм:
— Ноко, туй вывсьыс!
Дойда!
Травка эз и казяв, мый, Беляковысь кындзи, паровоз вылын вӧлӧма ещӧ ӧти морт, буракӧ, Беляковлӧн помощникыс.
Сійӧ матыстчис кытысянькӧ мыш сайсянь.
Киас сылӧн вӧлі совок кодь ыджыд сьӧд зыр.
Сійӧ восьтіс машиналысь гӧгрӧс чугуннӧй ӧдзӧссӧ, да Травкалы ӧвтыштіс сэтшӧм биӧн да жарӧн, мый сійӧ невӧляысь чеччыштіс, тупкис чужӧмсӧ кияснас да бергӧдчис мӧдарӧ.
Тӧдтӧм морт кутіс тэрыба босьтавны зырйӧн югъялысь сьӧд изшом да шыблавны сійӧс машина топкаӧ.
Кутіс кывны быттьӧкӧ газ дук, кутшӧм кылӧ Травкалӧн выль квартираын кухняса газӧвӧй плитаысь.
Грымакылӧмысь да зяльскӧмысь Травкалӧн пеляс кутіс звӧнитны.
Медбӧрти гӧгрӧс ӧдзӧс шумӧн пӧдлассис, да Травка ньӧжйӧник бергӧдчис.
Тӧдтӧм морт видзӧдіс машиннӧй часі стрелка вылӧ да таркӧдіс сыӧ чуньнас.
Беляков чышкис кияссӧ рузумӧн, мыччысис коскӧдзыс паровоз ӧшиньӧд да быттьӧ дзикӧдз вунӧдіс Травка йылысь.
Травка матыстчис Беляков дорӧ да решитіс шыасьны.
Сійӧ вӧрзьӧдіс Беляковӧс кокӧдыс.
Беляков копыртчис сы дорӧ.
— А тайӧ тіян красавецыд? — тӧдтӧм морт вылӧ гусьӧник индігмоз юаліс Травка.
— Да абу, мый тэ! — нюммуніс Беляков. — Тайӧ менам помощник.
Сійӧ жӧ и кочегар пыдди уджалӧ.
А красавецыс — со сійӧ!
Аддзан, кыдзи югъялӧ!
Аддзан, кыдзи дзирдалӧ! — И сійӧ любӧпырысь швачнитіс рузумнас машинаӧ.
Сэсся сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс ӧшиньӧд да шуис:
— Но, позьӧ мӧдӧдчыны.
Семафор эм.
— Ті ӧдйӧджык мунӧй, — шуис Травка. — А то ми огӧ вӧтӧдӧй папаӧс.
Беляков бергӧдіс рукоятка.
Паровоз сідзи горӧдіс, мый Травкалӧн весиг пиньясыс зяткакылыштісны.
Беляков бергӧдіс кутшӧмкӧ кӧлеса, сэсся асланьыс кыскыштіс рукоятка, и паровоз ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис станцияысь.
БАТЬ ДЕЙСТВУЙТӦ РЕШИТЕЛЬНӦЯ ДА ТЭРЫБА
Буретш тайӧ кадас бать тэрыба ветлӧдліс телеграфнӧй ӧшинь дорӧд.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис.
Телеграф кузя должен вӧлі локны ӧтвет Пролетарскӧй станциясянь.
Но ӧтветыс век эз вӧв.
Бать кӧсйис нин мӧдӧдны мӧд телеграмма, но телеграфистка водзын аппаратыс друг кутіс сяргыны, да аппаратсьыс кутіс петны векни бумага лента.
Сэки бать эз выдержит.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«БОКӦВӦЙ ЙӦЗЛЫ ПЫРНЫ ОЗ ПОЗЬ»
да уськӧдчис аппарат дорӧ.
Сійӧ кватитіс лентасӧ киас, но сы вылын вӧліны сӧмын точкаяс да чёрточкаяс, чёрточкаяс да точкаяс.
Телеграфистка чуймӧмпырысь видзӧдліс бать вылӧ да шуис:
— Гражданин, лыддинныд?
Сюрӧма тіян детинкаыд?
— Но ме ог гӧгӧрво... тіян ног, — шуис бать. — Лыддьӧй меным, пӧжалуйста.
— А... Онӧ гӧгӧрвоӧй, сідзкӧ виччысьлӧй, — шуис батьлы телеграфистка, пуктіс лентасӧ ас водзас да, ныр улас броткигтыр, заводитіс гижны: — Велалӧмаӧсь буква гижысь аппаратъяс дорӧ...
А тані железнодорожнӧй телеграф...
Тані азбука колӧ тӧдны.
Сійӧ шуаліс тадзи сы вӧсна, мый эмӧсь телеграфнӧй аппаратъяс, кодъяс лента вылӧ печатайтӧны точкаяс да чёрточкаяс пыдди сразу обыкновеннӧй букваяс.
Сэки быдӧн вермас кокниа лыддьыны, мый печатайтӧма лепта вылас.
— Со тіянлы ӧтвет! — гораа шуис сійӧ да мыччис ӧшинь сайӧ кусыньтӧм листок.
Бать петіс комнатаысь, зілис петігас некытчӧ не инмӧдчыны, да босьтіс ӧшинь дорыш вылысь листоксӧ.
Тайӧ вӧлі телеграфнӧй бланок.
Сы вылӧ вӧлі гижӧма:
Корсим став поездсӧ медым аддзыны случайнӧй детинкаясӧс точка татшӧмъясӧс абу аддзӧма точка сюрӧм йылысь юӧр мӧдӧдам точка.
Ӧтветыс вӧлі гижӧма гӧгӧрвотӧма.
Но батьыс всё-таки гӧгӧрвоис, мый поездын Травка абу.
«Эз-ӧ нин сійӧ мун гортӧ? — думыштіс бать. — Гажыс быри мамсьыс, кынӧмыс кутіс сюмавны, паныдасис тӧдсакӧд...
код тӧдас мый ещӧ вермис лоны...
вот сійӧ и решитіс мунны гортӧ.
Сійӧ ӧд менам самостоятельнӧй.
Колӧ гортӧ звӧнитны телефон пыр».
Сійӧ сюйис юрсӧ телеграф ӧшиньӧ да нор гӧлӧсӧн корис разрешение сёрнитны телефон пыр.
Телеграфистка аддзис, мый бать зэв ёна расстроитчӧма, да разрешитіс.
Бать бара пырис комнатаӧ, босьтіс рычаг вылысь телефоннӧй трубка да пуктіс пель дорас.
Трубкаын кыліс тутӧстӧм.
Телефоннӧй аппарат вылын вӧлі розьяса сьӧд диск.
Быд розьын тыдаліс цифра, а самӧй диск вылас выпуклӧй букваяс.
Бать сюйис чуньсӧ «Д» буквадорса розьӧ да бергӧдіс дисксӧ.
Муртса сійӧ босьтіс чуньсӧ — диск ачыс бергӧдчис бӧр.
Сэки бать сюйис чуньсӧ сэтчӧ, кӧні вӧлі цифра «4», бергӧдіс, лэдзис, и диск бара сувтіс основнӧй положениеас.
Тадзи бать бергӧдліс дисксӧ «1», «8», «6», «8» цифраяс дорӧд, кытчӧдз эз наберит аслас квартиралысь телефон номерсӧ: Д 4‒18‒68.
Сэки провод кузя котӧртіс электрическӧй ток, да вокзальнӧй телефон йитчис бать квартираса телефонкӧд.
Став московскӧй телефонъяслӧн проводъясыс локтӧны автоматическӧй телефоннӧй станцияӧ.
Тані, автоматическӧй станцияас, йӧзыс сӧмын наблюдайтӧны автоматъяс удж бӧрся.
А йитчӧмыс артмӧ ачыс, сӧмын телефоннӧй аппарат вылысь кӧ дисксӧ бергӧдлыны сідзи, кыдзи колӧ, мӧдногӧн кӧ, кыдзи шуӧны, правильнӧя «наберитны» номер.
Бать кыліс трубкаысь тутсӧмъяс, быттьӧкӧ зэв ыджыд лӧдз дзизгис-дзизгис да дугдіс.
Сэсся выльысь заводитіс дзизгыны да бара дугдіс.
Бать гӧгӧрвоис, мый йитчӧмыс лои правильнӧ.
А тайӧ лӧдз дзизгӧм кодь тутсӧмъясыс петкӧдлісны, мый на квартираын кылӧны звонокъяс.
Мам босьтіс трубка, и мам да бать костын заводитчис сёрни:
— Ме кывза.
— Висьтав, пӧжалуйста, Травкаӧс тэ вердыштін нин?
Мам эз тӧд батьлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ думыштіс, мый сёрнитӧ сылӧн вокыс (Травкалӧн дядьыс), да вочавидзис:
— Травка абу гортын.
Сійӧ батьыскӧд муніс дачаӧ лыжиӧн иславны.
Батьлӧн гӧлӧс:
— Да эз...
Сійӧ решитіс бӧр бергӧдчыны...
abu
Дум вылас уськӧдіс, мый тэ сытӧг гажтӧмчан...
Кынӧмыс кутіс сюмавны...
Код тӧдас мый вермис лоны... тайӧ сёрнита ме — батьыс!
— Сійӧ эз волы...
Кыдзи нӧ тэ лэдзин сійӧс ӧтнассӧ? — зэв ёна повзьӧмӧн шӧпнитіс мамыс да тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс трубкасӧ.
Бать кӧсйис висьтавны ставсӧ, объяснитны, мый Травка немвиччысьтӧг воши.
Но мам эз шыась.
Бать ещӧ и ещӧ личкаліс рычагсӧ, сэсся кутіс кучкавны сідзи, мый телеграфисткалы лои жаль телефоннӧй аппаратыс:
— Гражжжжжданин...
Бать раммис, видзӧдліс телеграфистка вылӧ мыжа синъясӧн да надзӧникӧн бара кутіс кывзыны.
Трубкаас кылісны кутшӧмкӧ кышӧдчӧмъяс да надзӧникӧн камӧдчӧмъяс.
Друг сійӧ думыштіс, мый стӧч тайӧ кадас Выль домъясын на квартираӧ воис Травка.
Та вӧсна мамыс и оз ӧтвечайт.
А гашкӧ, сійӧ и эз ачыс во, а сійӧс вайӧдісны... либӧ весиг... вайисны...
Бать тэрыба пуктіс трубкасӧ рычаг вылӧ да котӧрӧн чепӧсйис комнатаысь.
abu
* * *
Железнодорожнӧй склад дорын сулаліс грузӧвӧй автомобиль.
Грузӧвик платформа вылӧ рабочӧйяс тэчисны пызь тыра мешӧкъяс.
Грузитчӧм помассис.
Рабочӧйяс игналісны кӧрт крукъясӧн платформалысь откиднӧй бортсӧ.
Бать котӧрӧн воис рабочӧйяс дорӧ.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис.
Волнуйтчӧм вӧснаыс сійӧ муртса шуаліс кывъяссӧ:
— Вокъяс!
Ёртъяс!
Ті онӧ Петровскӧй паркӧ?
— Но да, Петровскӧйӧ, — вочавидзис ӧти рабочӧй. — Хлебозаводӧ пызь нуам.
— Гашкӧ, менӧ нуанныд? — юаліс бать. — Трамвайӧн зэв дыр, метросянь квартираӧй ылын, такси, грек вылад, вокзал дорын абу.
А менам несчастье, аддзанныд-ӧ...
Буракӧ, и збыльысь вӧлі тыдалӧ, мый батьлӧн лоӧма несчастье.
Старшӧй рабочӧй шуис:
— Но, пуксьы ли, мый ли.
Нуам.
Бать кавшасис мешӧкъяс вылӧ.
Шофёр чеччис аслас места вылысь, ручкаӧн заведитіс мотор, сэсся пуксис руль сайӧ.
Сыкӧд орччӧн вӧлі гӧгрӧс сьӧд йыла рукоятка.
Шофёр вештыштіс тайӧ рукояткасӧ, личкис кокнас педальсӧ, и машина вӧрзис.
Регыд сійӧ кутіс тӧвзьыны ю кодь паськыд уличаті.
Уличаыс вӧлі тырӧма тӧвзьысь автомобильясӧн.
Кызь минута мысти бать звӧнитіс нин аслас квартира ӧдзӧс дорын.
Сійӧ личкаліс кнопкасӧ ещӧ, ещӧ и ещӧ.
Некод эз шыась.
Сэки бать аслас ключӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис.
Куимнан комнатаыс вӧлі тыртӧм.
Мам некӧн эз вӧв.
МЫЙ ЛОИ МАМКӦД
Кор бать юаліс телефон пыр Травка йылысь да мам гӧгӧрвоис, мый Травка вошӧма, сійӧ зэв ёна повзис.
Сійӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд трубкасӧ кисьыс, да сідзи и пукаліс киас трубкасӧ кутӧмӧн.
Сэсся сійӧ неуна успокоитчыштіс, пуктіс трубкасӧ местаас да решитіс, мый Травка, дерт, муніс дядьыс ордӧ.
Мамыс частӧ нулывліс сійӧс сэтчӧ гӧститны.
Торйӧн нин воскресеньеясӧ.
Сэні Колялӧн, Травка воча воклӧн, вӧлі зэв интереснӧй живӧй уголок.
Коля велӧдчис нин коймӧд классын, да Травка радейтліс волывлыны сы ордӧ гӧститны.
Олісны найӧ вокзалсянь неылын.
И бать кӧ Травкакӧд сёрмӧма поезд вылӧ, то гӧгӧрвоана, мый сійӧ должен вӧлі мӧдӧдны писӧ дядьыс ордӧ.
Но сӧмын мыйла нӧ батьыс юасис, эз-ӧ во Травка гортас да сёйис-ӧ.
Неужели батьыс думайтіс, мый Травкаӧс дядьыс ордын оз вердны?
Телефонсӧ торйӧдісны.
Кытысянь звӧнитіс бать — мам эз тӧд.
А Травка дядьлӧн (мам воклӧн) квартираас телефоныс эз вӧв.
Сійӧ виччысьыштіс, оз-ӧ батьыс ещӧ звӧнит.
Но некод эз звӧнит.
Друг, улісянь, дворсянь, кыліс сэтшӧм шум да гам, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ лыйлісны дас пистолетысь.
Мам восьтіс балкон ӧдзӧс.
Балконсьыс ключсӧ сійӧ пыр новлӧдліс сьӧрсьыс, медым ключыс эз веськав Травкалы.
Уліас, дворын, комсомолец Володя лӧсьӧдіс ассьыс мотоциклсӧ.
— Володя! — горӧдіс мам. — Виччысьлы менӧ ӧти здук!
Сійӧ пасьтасис да лэччис дворӧ.
— Но мый, уджалӧ тіян мотоциклыд? — юаліс мам.
— Уджалӧ! — гордитчӧмӧн вочавидзис Володя. — Со кӧсъя ветлӧдлыштны, медым сійӧ прӧста дыр эз сулав.
Володя неважӧн на получитіс заводысь премия, содтіс ассьыс чӧжӧм деньгасӧ да ньӧбис мотоцикл.
Сійӧ быд прӧст кадӧ разбирайтліс ассьыс машинасӧ, чиститіс сійӧс да ветлӧдліс сы вылын.
— Менам тіян дінӧ просьба, Володя, — падъялігтыр заводитіс мам. — Тіянлы ӧд ӧткодь, кытчӧ мунны.
Он-ӧ ветлӧй ті Дорогомиловоӧ, он-ӧ нуӧй записка?
Делӧыс сыын, мый сэні, буракӧ, Травка...
— Пӧжалуйста! — тэрыба шыасис Володя. — Да мыйла запискасӧ!
Пуксьӧй, менам багажник пыдди мӧд седлӧ.
Ме тіянӧс радпырысь нуӧдла бӧра-водза.
Ылын-ӧ тані!
Сӧмын кутшӧмкӧ кӧкъямыс километр.
А ме часнас муна квайтымынӧс.
Кызь минутаӧн воам.
— А нинӧм? — рама юаліс мам.
Володя кутіс сійӧс уговаривайтны:
— Дерт, нинӧм.
Зэв лӧсьыд!
Правда, тайӧ абу «Москвич» автомобиль, но и мотоцикллӧн эм аслас буртор.
Главнӧйыс — пукалӧй дзик спокойнӧя.
Верманныд кутчысьны менам пельпомӧ.
Ме вот получита ещӧ куим кымын премия да обязательнӧ ньӧба «Москвич».
Но и тайӧ тожӧ машина.
Мам пуксис «мӧд седлӧ» вылӧ.
Володя личкис педальсӧ, кутіс бергӧдлыны ручкаяссӧ, кылісны взрывъяс и мотоцикл видзчысьӧмӧн петіс дворысь.
Мунны эз вӧв страшнӧ.
Мам муртса качайтчис седлӧлӧн небыд пружинаяс вылын, и тайӧ вӧлі зэв лӧсьыд.
Но вот мотоцикл петіс шоссе вылӧ, кыті ветлӧдлісны троллейбусъяс.
Володя бергӧдіс ручкаяссӧ.
Мотоцикл моторын пыр тшӧкыдджыка кутісны кывны взрывъяс.
Мотор мӧдіс уджавны тэрыбджыка,
Володя бергӧдыштіс ещӧ, да мотоцикл равӧстіс сідзи, мый эз кутны кывны торъя лыйлӧмъяс да швачкӧмъяс — лои ӧтторъя лёкысь омлялӧм.
Тӧлыс швачкис мамлы чужӧмас.
Шапкасӧ юр вывсьыс нетшыштіс, юрсиыс дзугсис, велавтӧмысла сылы лои сьӧкыд лолавны.
Мам повзис.
Сійӧ кутіс барабанитны кулакнас Володялы мышкас да сэтчӧдз барабанитіс, кытчӧдз Володя эз сувтӧд машинасӧ.
Мам чеччыштіс багажникысь да кутіс кевмысьны:
— Ме сэсся ог вермы!
Ті нин, Володя, лучше нуӧй запискасӧ.
— Кыдзи окотитад, — ӧбидитчис Володя. — Правда, тайӧ абу «Москвич»...
Мам гижис мича почеркӧн бумага тор вылӧ нарошнӧ гӧгӧрвоанаджыка, медым вермис лыддьыны Коля: «Абу-ӧ тіянын Травка?
Ӧтветитӧй пырысь-пыр».
Мам эз вӧв полысьӧн.
Сійӧ муніс эськӧ и водзӧ, сӧмын колӧ вӧлі тшӧктыны Володялы не сэтшӧм ӧдйӧ мунны.
Но сійӧ думыштіс: «Друг Травка ӧні воис нин, а квартираыс игана!
А друг сійӧс вайӧдісны бокӧвӧй йӧз... либӧ весиг... вайисны...» Сійӧ шуис:
— Мунӧй, Володя, ӧдйӧджык.
А то менам сьӧлӧмӧй абу местаын.
Но сӧмын, Володя, сійӧ кӧ сэні, нинӧм вылӧ энӧ босьтӧй сійӧс сьӧрсьыд.
Мед сійӧ кевмысьӧ, кӧсйысьӧ спокойнӧя пукавны, а ті энӧ босьтӧй.
Шуӧй: «Мамыд эз разрешит», и ставыс.
— Ладнӧ, ог босьт, — успокоитіс сійӧс Володя. — Кӧть сійӧ тіян, буракӧ, абу трус.
Абу сэтшӧм, кутшӧмӧсь... — Володя джӧмдіс, гӧрдӧдіс да водзӧ висьталіс: — Ті нин извинитӧй, мый мотоцикл тіянлы эз кажитчы.
Правда, тайӧ абу «Москвич», но и тайӧ машина жӧ...
— Помнитӧй, Володя! — торкис сійӧс мам. — Ті сетінныд кыв!
Володя сӧмын довкнитіс юрнас, личкис педаль; мотоцикл кутіс сяргыны, мургыны да тӧвзьыштіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый регыд саялі син водзысь.
А мам ӧдйӧджык мӧдӧдчис гортас.
Мунігас туй вылысь сійӧ босьтіс ассьыс шапкасӧ.
ТРАВКА, БУРАКӦ, СЮРИ
Батьлӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, сійӧ ёна волнуйтчис. Ӧдзӧс дорын сылы паныдасис мам.
Бать вӧлі пызьӧссьӧма.
Сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Эз тӧд, кыдзи заводитны.
Мам кӧсйис ещӧ видыштны сыысь, мый сійӧ видзчысьтӧг лэдзӧма Травкаӧс ӧтнассӧ, но аддзис, мый бать зэв жугыль, да нинӧм эз шу.
Сійӧ сӧмын нор гӧлӧсӧн шуис:
— Тэ кӧть мед чиститчыштін! — и сетіс батьлы щӧтка.
А кор бать висьталіс помысь-помся ставсӧ, висьталіс телеграмма йылысь, сы йылысь, мый лыжи воши, мам бара кутіс ёна волнуйтчыны: мый нӧ, медбӧрын, лои Травкакӧд?
Друг дворын кыліс сэтшӧм шум да гам, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ лыйлісны дас пистолетысь.
Мам петіс балкон вылӧ, видзӧдліс улӧ да аддзис мотоцикла Володяӧс.
Неуна гажмыштӧмӧн мам шуис:
— Тайӧ дядьсянь ӧтвет.
Пырысь-пыр ми ставсӧ тӧдмалам.
И збыль, кыліс кайысь лифтлӧн шум.
Лифт сувтіс.
Звонок виччысьтӧг мам уськӧдчис ӧдзӧслань да лэдзис Володяӧс.
— Ставыс лючки-ладнӧ! — шуис Володя. — Получитӧй ӧтвет.
И сійӧ мыччис мамлы бумага, кытчӧ мисьтӧм, но разборчивӧй букваясӧн вӧлі гижӧма:
<rus>Травка ест сколько угодно.</rus>
<rus>Завтра утром привезу.</rus>
Коля
— Но вот, ме жӧ шулі, мый сійӧ тшыгъяліс! — друг гажаа нюмъёвтӧмӧн шуис бать. — Ывлаад гуляйтӧмысь кынӧмыс сюмалӧма.
Ме век шулывлі, мый карсайса прогулкаяс полезнӧйӧсь.
— И кыдзи тайӧ тэныд юрад абу воӧма мунігад ньӧбны сылы кӧть пирожки! — шуис мам да шыасис Володя дорӧ: — Но, кыдзи сійӧ сэні?
Аддзылінныд ті сійӧс?
Сійӧ нинӧм эз тшӧкты висьтавны?
— Да эг, ме сійӧс эг аддзыв, — вочавидзис Володя. — Сэні сы мында челядь чукӧртчисны машина гӧгӧр, мый ме некыдзи эг лысьт сійӧс кольны.
Сэні абу сідзи, кыдзи миян: сдайтін машинатӧ Вовка-морячоклы либӧ сійӧ жӧ Травкалы Ванякӧд — и спокойнӧй.
А сэні — код тӧдӧ, кутшӧмӧсь найӧ.
Но дасьӧсь отсавны.
Запискасӧ нуны тӧкӧтьӧ эз ставныс уськӧдчыны.
Ме кӧсйи, медым и Травкаӧс корисны, да ӧд ті асьныд шуинныд, мый оз ков...
Вот менам кӧ эськӧ вӧлі «Москвич»...
Володя муніс.
Аскиӧдз виччысьны вӧлі оз позь.
Бать и мам видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да кыв ни джын шутӧг решитісны: дядь дінӧ колӧ мунны пыр жӧ.
— Мунам? — юаліс мам.
Бать вочавидзис: «Ладнӧ», и найӧ кыкнанныс кутісны тэрмасьӧмӧн кӧмавны колошъяс.
Мам ӧтарӧ веськавліс веськыд кокнас шуйга колошӧ да зэв ёна скӧраліс, мый колошыс оз кӧмассьы.
Бать эз лысьт шуны ни ӧти кыв.
— Тайӧ ставыс тэ понда! — скӧра шуис мам, копыртчис да вӧлисти лючки кӧмаліс колошсӧ.
Шоссе вылын троллейбусыс зэв дыр эз вӧв.
Троллейбуснӧй остановкасянь неылын сулаліс руд автомобиль, кодӧс вӧлі быттьӧ вӧньӧдӧма еджыд да сьӧд сера вӧньӧн.
Стеклӧ сайын, шофёркӧд орччӧн, ӧзйис неыджыд турунвиж пӧнар.
Бать шуис:
— Колӧкӧ, мунам таксиӧн?
Тайӧн ӧдйӧджык и абу вывті дона.
Мам довкнитіс юрнас.
Сійӧ радейтліс ветлыны таксиӧн.
Найӧ матыстчисны автомобиль дорӧ.
Шофёр восьтіс налы ӧдзӧс.
Найӧ пуксисны, висьталісны, кытчӧ мунны.
Шофёр включитіс счётчик, и пырысь-пыр кусі турунвиж пӧнар: тайӧ петкӧдліс, мый автомобильыс занят.
Сэки шофёр заведитіс моторсӧ.
Сылы оз вӧлі ков та могысь петавны да бергӧдлыны ручка.
Сылӧн автомобиляс вӧлі ичӧтик электрическӧй мотор, сідз шусяна «стартер».
Шофёр личкис стартерлысь кнопкасӧ.
Стартер бергӧдіс ыджыд мотор, а сэсся ыджыд моторыс кутіс уджавны ачыс.
Шофёр вештіс еджыд йыла гӧгрӧс рукоятка, личкис педаль.
Автомобиль кӧлесаяс кутісны бергавны.
Автомобиль муніс километръяс, а счётчикын ичӧтик кӧлеса точкӧдіс цифраяс.
Кор бать да мам пуксисны таксиӧ, счётчик ӧшиньын вӧлі тыдалӧны еджыд цифраяс да букваяс: «00 руб.».
А кор матыстчисны дядь керка дорӧ, лоины выль цифраяс, да артмис: «12 руб.».
Тайӧ счётчик петкӧдліс, уна-ӧ колӧ мынтыны туйысь.
КОЙМӦД КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬ
Дядь вӧлі гортас да лыддис газета.
Коля уджаліс аслас живӧй уголокын.
Сійӧ краситіс ящик, кӧні вӧліны кутшӧмкӧ петасъяс.
Велӧдӧм чавкан Галина Карковна видзӧдлывліс сы вылӧ то ӧти еджгов синнас, то мӧднас.
Махрютка ёжик садьмис талун первойысь кык тӧлысь чӧжӧн да, некод вылӧ видзӧдтӧг, руксіс да сёйис блюдйысь йӧв, кытчӧ вӧлі крӧшитӧма еджыд нянь.
Кыліс звонок.
— Коля, восьты! — шуис дядьыс.
Коля уськӧдчис восьтыны, и сы бӧрся чотликтіс чавкан, мунігмозыс сійӧ отсаліс аслыс ӧти борднас.
Мӧдыс сылӧн вӧлі чегӧма.
— Галина Карковна, местаӧ! — горӧдіс Коля.
Чавкан кывзысьӧмӧн чотликтіс бӧр да кутіс кокавны нянь крӧшкияс ёж ныр улысь.
Махрютка шензьӧмӧн лэптіс ассьыс порсь кодь нырвомсӧ, нинӧм эз шу да, гыжъяснас тотшкӧдігтыр, муніс газетаясысь вӧчӧм позйӧ.
Буракӧ, бара узьны.
Коля восьтіс ӧдзӧссӧ.
Пырисны Травкалӧн батьыс да мамыс.
Пӧрччысьтӧдзыс на мамыс юаліс:
— Но, кыдзи Травка?
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр! — вочавидзис Коля, быттьӧкӧ сӧмын и виччысис тайӧ вопроссӧ.
Сійӧ котӧртіс аслас комнатаӧ да недыр мысти торжественнӧя петкӧдіс муртса на краситӧм ӧкуратнӧй ящик, кӧні быдмис сук, кузь, веж турун.
— Ачым быдті! — радысла нюмъялігтыр шуис Коля. — Ті, буракӧ, кӧсъянныд пӧдаритны сійӧс кодлыкӧ чужан лун кежлас?
Пӧжалуйста!
Сійӧ рад вӧлі услужитны, да вообще сійӧ вӧлі бур детинка.
— А Травка, Травка кӧні? — медбӧръя надеяӧн шуис мам.
Коля гӧгӧрвоис, мый сійӧ мыйкӧ дзугӧма.
— Сідзкӧ, тайӧ ті братик-матик йылысь гижинныд? — гӧгӧрвоис сійӧ да повзис.
(Кор Травка вӧлі ичӧтик, сійӧ некыдзи эз вермы шуны «мальчик», а шулывліс «матик».
Сідзи Коля и велаліс шуны сійӧс — «братик-матик».)
— Но, дерт, — висьталіс бать. — Тэ ӧд и ачыд гижан: «<rus>Травка ест сколько угодно...</rus>» Видзӧдлы запискатӧ.
— «<rus>Травка есть</rus>, — лыддис Коля. — <rus>Сколько угодно</rus>».
Менам сійӧ и збыльысь мыйта колӧ.
Ещӧ куим татшӧм ящик коли.
Регыд найӧ ставныс вевттьысясны кельыдлӧз цветъясӧн.
— Да кӧні нӧ тані «есть»?
Кӧні нӧ тані тэнад «есть» бӧрас точкаыс? —
запискаӧн шенасигтыр шог гӧлӧсӧн юаліс бать.
Коля гӧгӧрвоис ставсӧ.
— Тайӧ ме мягкӧй знаксӧ вунӧді! — повзьӧмӧн шӧпнитіс сійӧ. — Эг пукты точка...
А точка бӧрын колӧ ыджыд буква!
Куим ӧшибка!
Таысь эськӧ школаын, тӧдӧмысь, двойка пуктісны!
Сэки комнатаысь петіс дядьыс.
Мам да бать сулалісны пӧрччысьтӧг.
Найӧ вӧліны зэв жугыльӧсь.
Мамлӧн ыджыд синъясыс тырины синваӧн да та вӧсна кажитчисны ещӧ ыджыдджыкӧн.
А синваыс пыр содіс, да первойя войтъяс тіралісны нин синлысъяс вылын.
Весиг и дядьыс шӧйӧвоши.
Сійӧ босьтіс запискасӧ, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да кӧритӧмӧн шуис аслас пилы:
— Бур, нинӧм он шу!
Эн аддзыв али мый тэ, мый тётя запискаад «Травка» кывсӧ гижӧма ыджыд буквасянь!
И тайӧ коймӧд класса велӧдчысь!
Ті думыштлӧй сӧмын: коймӧд класса!
Сэсся сійӧ шыасис бать да мам дінӧ:
— Ӧти-кӧ, успокоитчӧй.
Мӧд-кӧ, пӧрччысьӧй.
Ми пырысь-пыр ставсӧ разберитам да ставсӧ обсудитам.
Ті юӧртінныд милицияӧ?
Колӧ пыр жӧ юӧртны.
ПАРОВОЗЫН
Тайӧ кадӧ паровоз Травкакӧд муніс Пролетарскӧй станциялань.
Машинист Беляков висьтавлӧ:
— Сы вӧсна и шусьӧ паровозӧн, мый парӧн новлӧдлӧ.
— Тайӧтӧ ме тӧда... — шуӧ Травка.
— Машина пытшкас котёл.
Котёлас — ва.
Ваыс пуӧ, сыысь артмӧ пар.
Пар кӧсйӧ петны, мунӧ трубаясӧд, веськалӧ поршеньяс дорӧ.
И вот йӧткӧ то ӧти поршеньсӧ, то мӧдсӧ.
Пу пистолетысь пробкаӧс моз, сӧмын ёнджыка.
Поршеньяс йитчӧмаӧсь кӧлесаяскӧд да бергӧдлӧны найӧс.
Вот паровозыс и мунӧ, йӧюк!
— Гӧгӧрвоа, — зэв решительнӧя шуӧ Травка.
Сылы ньӧти абу окота лоны йӧюкӧн. — А электрическӧй паровозъяс овлӧны?
— Да оз!
Шулі ме тэныд: паровоз — сійӧ парӧн уджалӧ.
А уджалӧ кӧ электричествоӧн, сійӧ лоӧ электровоз.
Овлӧны электровозъяс, дерт, овлӧны.
Но сӧмын сэні, кӧні линияыс оборудуйтӧма.
Миян со главнӧй линия вылас проводъяс нюжӧдӧмаӧсь, электричество лэдзӧма.
Сэні ветлӧны электропоездъяс — «электричкаясӧн» шусьӧны.
А тайӧ, Пролетарскӧй, веткаыс — выль.
Неважӧн стрӧитӧма.
Но и тайӧ веткаӧдыс регыд мунасны электрическӧй поездъяс.
Планын чорыда пасйӧма.
Кыдзи нӧ мӧдногыс?
Став Москва гӧгӧр электричкаяс мунасны.
Москвалы татӧг оз позь.
— А электрокаръяс? — юалӧ Травка. — На весьтын и некутшӧм проводъяс абуӧсь.
— Электрокар — сійӧ вокзалъясын.
Шыльыд джоджӧд.
Сійӧ электричество запассӧ новлӧдлӧ сьӧрсьыс!
Абу зэв ыджыд ящик, но сьӧкыд — страсть!
Главнӧй частьясыс сыын ставыс свинечысь.
Аккумуляторӧн шусьӧ.
Сійӧс электричествоӧн заряжайтӧны.
А аккумуляторсянь и ичӧтик мотор уджалӧ.
Вот тэныд и электрокар!
А тэ, кӧнкӧ, думайтін: «кар», «кар» — рака бӧж вылас электричество новлӧдлӧ? — сералӧ Беляков. — А «кар» кывйыс означайтӧ ичӧтик каретка — прӧстӧ кӧ шуны, тележка.
— Гӧгӧрвоа, — яндысьӧмӧн шуӧ Травка.
Кежанінъясын Беляков бергӧдӧ рукояткасӧ.
Паровоз равзӧ, да сылӧн равзӧмыс чувствуйтчӧ пиньясад.
Пиньяс важмозыс зяткакылӧны.
Но Травка велаліс нин.
Сійӧ нинӧмысь оз пов.
Паровоз кӧлесаяс улысь чепсасьӧ пар: пафф-паф-паф! пафф-паф-паф!
Ичӧтик станцияясын паровоз равзӧ да оз сувтлы.
Телеграфнӧй столбъяс котӧртӧны паровоз дорті, быттьӧкӧ кодкӧ кыскӧ найӧс гезйӧн.
А гезъясыс — тайӧ проводъяс.
Столбъяс бӧрвылын бергалӧны лымйӧн вевттьысьӧм еджыд муяс.
А зэв ылын ичӧтик керка чукӧръяс тӧвзьӧны паровозкӧд панласигтыр.
Со Пролетарскӧй станция весьтын лыбис семафор.
Пожалуйте!
Эм тіянлы прӧст туй.
Беляков вештыштіс рукояткасӧ, бергӧдіс машина вылысь кӧлесасӧ, и паровоз плавнӧя сувтіс.
Травкалы эз вӧв окота мунны паровозысь: зэв нин интереснӧя Беляков быдтор йылысь висьтавліс.
Машинистлӧн помощникыс вӧлі бур жӧ, кӧть видзӧднысӧ и скӧр.
Сійӧ сетіс Травкалы жӧч чайникысь пӧсь чай стӧкан, ичӧтик сакар тор да чӧскыд дука шобді нянь шӧрӧм.
Травка сюйис сакарсӧ вомас да пондіс юны чай.
А няньсӧ ставнас сёйис.
Няньыс вӧлі гортса дорысь чӧскыдджык.
Травкалы колӧ вӧлі чеччыны паровозысь.
Машинистлӧн помощник вӧлі улын нин.
Сійӧ босьтіс Травкаӧс ки йылас да сувтӧдіс му вылӧ.
— Аттьӧ, — шуис Травка да сэсся горӧдіс: — Прӧщайтлӧй, Беляков ёрт!
— Прӧщай, прӧщай, детинка!
Туйсӧ тӧдан?
— Тӧда!..
Прӧщайтлӧй, машинистлӧн помощник ёрт!
Беляков вӧлі вылын, паровозын, да сылы Травка вӧчис пионерскӧй салют.
Помощникыс сулаліс орччӧн.
Травка нюжӧдіс сылы кисӧ.
Помощник пӧрччис сьӧд кучик кепысьсӧ, чабыртіс Травкалысь кисӧ да малыштіс сылысь банбоксӧ.
Помощниклӧн киыс вӧлі кӧрт кодь чорыд, да сыысь кыліс паровоз дук.
Но Травкалы вӧлі нимкодь.
КӦИН
Травка тэрыба прӧйдитіс станциялӧн пу здание дорті да мӧдӧдчис дачнӧй туй кузя.
Тані ставыс вӧлі эз сідзи, кыдзи гожӧмын.
Лыаа паськыд тротуар пыдди заборъяс пӧлӧн чукльӧдліс векньыдик, лым вывтіыс южмӧм трӧпа.
Дачаяслысь ӧшиньяссӧ вӧлі тувъявлӧмаӧсь, да найӧ ньӧти эз вӧвны гожся дачаяс кодьӧсь.
Гожӧмнас террасаяс вылын ӧшалісны еджыд занавескаяс.
Гожӧмнас уна дачаяс ньӧти оз вӧлі тыдавны акация, сирень да жасмин пӧвстысь.
А ӧні ставыс вӧлі куш да тыртӧм.
Травка муніс станциясянь ылӧкодь.
Ларёк некӧн эз вӧв.
Пруд тожӧ.
Кымӧр сайӧдіс шондісӧ.
Пӧльыштіс тӧв.
Лои кӧдзыдджык.
Травкалы лои шуштӧм да шог.
Сійӧ нёровтчис пу бердӧ.
Видзӧдліс веськыдвылӧ — некод абу.
Видзӧдліс шуйгавылӧ — некод абу.
Сійӧ крепитчис, крепитчис, да и бӧрддзис.
Друг кыліс вӧсньыдик гӧлӧс:
— Кыдзи тэныд абу яндзим, детинка!
Татшӧм ыджыд, а бӧрдан!
Вот яндзимыд!
Травка чышкыштіс синъяссӧ да дзик ас весьтсьыс аддзис нывкаӧс, эз зэв ичӧтикӧс, а шӧркодь тушааӧс.
Код тӧдас, кытысянь сійӧ матыстчис.
Кӧвйӧд сійӧ кыскис дадь, а даддяс пукаліс акань.
Травкалӧн пырысь-пыр косьмис синваыс.
Сійӧ кыскыштіс нырсӧ да вочавидзис:
— И ньӧти ме ог бӧрд!
А сэсся, гашкӧ, ме кӧинӧс аддзылі!
— Кӧинъяс тані абуӧсь, — гораакодь шуис нывка.
Сэсся чӧв олыштіс да вашкӧдӧмӧн юаліс: — А кӧиныс кутшӧм, ыджыд?
— Зэв ыджыд!
Рояльысь ыджыдджык! — шуис Травка да син водзсьыс аддзис нин, кыдзи веськыда на вылӧ варгыльтӧ куим кока кӧин, тушанас рояльысь ыджыдджык, восьтӧ паськыд вомсӧ, а пиньясыс сылӧн рояль клавишъяс кодьӧсь — сьӧдӧсь да еджыдӧсь.
— Но тэ эн пов!
Ме тэнӧ доръя! — содтіс Травка да тапкӧдыштіс ассьыс зепсӧ: зептас сылӧн вӧлі лы воропа ичӧтик перочиннӧй пурт.
Нывкалы ёна воис сьӧлӧм вылас, мый Травка сэтшӧм повтӧм.
Сійӧ решитіс сыкӧд бурджыка тӧдмасьны да юаліс:
— А мый тэ тані вӧчан?
— Ме вои тӧдсаяс ордӧ гӧститны.
— Кутшӧм тӧдсаяс ордӧ?
— Измайловъяс ордӧ.
— А Измайловъяс мунісны лыжиӧн.
Да-да!
Найӧ виччысисны гӧстьясӧс, на дорӧ некод эз лок.
Вот найӧ и мунісны лыжиӧн иславны.
Мунісны лунтыр кежлӧ да дачасӧ томналісны.
— А кӧні налӧн дачаыс?
— Налӧн дачаыс ылынджык, туй бокас.
— А кӧні нӧ прудйыс?
— Пруд — со сійӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ лым улын.
И нывка индіс ыджыд еджыд эрд вылӧ, код гӧгӧр сулалісны неыджыд сьӧд пожӧмъяс.
Налӧн паськыд лапъяс вылын куйлісны ичӧтик лым туктаяс.
Дзик кузь пельяса кӧчьяс кодьӧсь.
— Виччысьлы тӧкӧтьӧ, — шуис Травка. — Ме чега сӧмын ӧти ув мамлы вылӧ.
Тані лымйыс джуджыд?
— Джуджыдкодь.
Травка кутіс видлавны лымсӧ.
Гынсапӧг пиӧ кӧ неуна веськалас — абу страшнӧ.
Травка повтӧг мӧдӧдчис пожӧмъяслань.
Нывка думайтыштіс-думайтыштіс да мӧдӧдчис сы бӧрся, зілис тувччавны Травка коктуйӧ жӧ.
Дадьсӧ да аканьсӧ сійӧ колис трӧпа вылӧ.
Травка бӧрйис мича кӧч кодь лым туктаяса пашкыр пожӧм ув.
Но муртса сійӧ кутчысис увйӧ — кӧч жугаліс да койыштіс сылы чужӧмас кӧдзыд лым бусӧн.
Но Травка эз петкӧдлы, мый сылы абу лӧсьыд.
Мӧдарӧ, сійӧ пӧрччис кепысьсӧ, чорыдджыка кутчысис ув бердӧ да заводитіс сійӧс чегны.
Сэсся восьтіс пуртсӧ да кутіс вундыны увсӧ, пилитны сійӧс, керавны.
Чуньясыс сылӧн гегдісны, кипыдӧсыс ляксис сибдалысь пожӧм сирӧн, но ув эз сетчы.
— Тайӧ увйыс зэв кыз, — шуис нывка. — Вай лучше чегам прӧстӧ лапсӧ.
— Да ме и ачым думайта — лучше лапсӧ, — сӧгласитчис Травка. — Кытчӧ нӧ ме нуа татшӧм грӧмадинасӧ!
Сійӧ бергӧдчис.
Нывка швачнитіс кияснас:
— Батюшки!
Да тэнад став чужӧмыд ва!
И синъясыд.
— Тайӧ ньӧти абу синва, — шуис Травка. — Тайӧ лым.
И эн думайт, пӧжалуйста.
— Ме ог думайт.
Вай ме чышка.
Нывка кыскис прошвиа дора чистӧй носӧвик да старайтчӧмӧн чышкис Травкалысь чужӧмсӧ.
Сэсся сійӧ любуйтчыштіс аслас уджӧн да шуис:
— Колӧкӧ, мунам миянӧ гӧститны?
— Мунам, — шуис Травка. — Сӧмын ме первой чега ӧти ичӧтик лап мамлы вылӧ.
Сійӧ чегис пожӧм увлысь пашкыр йывсӧ, коді и збыльысь вӧлі кутшӧмкӧ ыджыд гӧна зверь лапа кодь.
СОЛНЕЧКА
Найӧ кусыньтісны лапсӧ, медым сійӧ эз чуткась.
Травка сюйис сійӧс зептас да шуис:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
А то ме муна гӧститны да весиг ог тӧд, код ордӧ.
— Менӧ шуӧны Сонечкаӧн.
А тэнӧ?
Травка эз удит вочавидзны.
Кымӧр сайысь мыччысис шонді, да нывка чужӧм вылӧ друг сявкнитіс югыд шонді югӧр.
Сійӧ ёрис сылысь синсӧ.
Сонечка читкыртіс синъяссӧ да несйис сэтшӧм гораа, мый увъяс вылысь весиг лымйыс гылаліс:
— А-а-а-апси!
Травка серӧктіс да шуис:
— Солнечка, кыдзи тэнӧ шондіыс несъявны тшӧктӧ! — А сэсся серӧктіс ещӧ гораджыка: — Кутшӧм тешкодя менам артмис: Солнечка!
Но, ме тэнӧ тадзи и кута шуны — Солнечка.
— Кытысь тэ тӧдмалін? — чуймис нывка. — Менӧ папа да мама збыльысь частӧ тадзсӧ шуӧны.
— А менӧ шуӧны Травкаӧн.
— Папаыд и мамаыд?
— Оз, ставыс.
Нывка серӧктіс:
— Травка!
Травка серӧктіс жӧ:
— Солнечка!
Челядь кутчысисны да мунісны Солнечка ордӧ гӧститны.
Дадьсӧ да аканьсӧ кыскис Травка.
* * *
Недыр мысти Солнечкалӧн мамыс кыліс аслас нывлысь гора гӧлӧссӧ:
— Мамуся!
Мамуся!
Сійӧ петіс кильчӧ вылӧ да аддзис сэтшӧм картина, мый первойсӧ сылы кажитчис, быттьӧ сійӧ вӧтасьӧ: сылӧн нылыс Сонечкаыс пукалӧ забор вылын; сысянь неылын пукаліс пеля шапкаа да мехӧвӧй воротника тӧвся пальтоа тӧдтӧм детинка.
— Мунам!
Мунам!
Ӧбедайтны огӧ локтӧ!
До свиданья! — горӧдіс нылыс да друг мӧдӧдчис и кутіс кывтны забор пӧлӧн, быттьӧкӧ пыжын, мамыслы кинас на прощанье ӧвтігтыр.
Тӧдтӧм детинка ӧвтыштіс жӧ кинас да мӧдӧдчис нылыс бӧрся.
Сійӧ качайтчис сідзи, быттьӧкӧ сыніс ӧпаснӧйӧн.
Сонечкалӧн мамыс котӧрӧн петіс ӧграда сайӧ, гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, серӧктіс, тожӧ ӧвтыштіс кинас да горӧдіс:
— Ужнайтны обязательнӧ локтӧй!
Капитан ёрт! Ме тіянӧс виччыся!
Обязательнӧ!
Сійӧ дыр на довкйӧдліс юрсӧ да сераліс сы вылын, мый эз пыр гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
А миянлы тіянкӧд и ньӧти тайӧс не гӧгӧрвоны, огӧ кӧ ми тӧдмалӧй, мый лои неуна водзджык.
А водзджык лои со мый.
ВЫЛЬ ТӦДМАСЬӦМ
Травка да Солнечка мунігчӧжыс гажаа больгисны.
Кажитчис, быттьӧ воробейяс дзользьӧны.
— Тэнад аканьыдлӧн мый нимыс?
— Машка-замарашка.
Аддзан, кутшӧм сылӧн банбокъясыс няйтӧсь.
И нырыс.
Ме нин найӧс мыськи, мыськи — и ваӧн и дулльӧн, а найӧ век оз мынны.
— А миян эм акань Мальвина.
Юрсиыс сылӧн гӧрдов.
Синъясыс прамӧй синлысъяса.
Сійӧ найӧс восьтӧ и куньӧ.
Сылӧн прошвиа платье, а платьеас фарфоровӧй анькытша кӧв.
Тракнитан — сійӧ шуӧ: «Папа! Мама!»
Солнечкалӧн синъясыс кутісны югъявны.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис.
Травка гӧгӧрвоис, мый сылы, буракӧ, зэв ёна колӧ татшӧм аканьыс.
Травка шуис:
— Но тэнад Машкаыд лӧсьыдджык!
Мый Мальвина!
Сійӧн и ворсны оз позь: жугалас.
А сэсся, сійӧ ӧмӧй сёрнитӧ?
«Папа» пыдди — «ква-ква»!
Лягуша моз.
«Мама» пыдди — «мяяяу»!
— Травка нявӧстіс кань моз.
Солнечка серӧктіс.
— А тэнад Машаыдлысь, колӧкӧ, юрсисӧ ме красита любӧй краскаӧн.
Ме став рӧмсӧ тӧда.
И нырвомсӧ сылысь красита еджыдӧн, а банбокъяссӧ розӧвӧйӧн.
Краскаыд эм?
Ми Ванякӧд кӧсйим вӧчны, медым Мальвина лючки сёрнитіс.
Видлім...
Ӧні сійӧ ньӧти оз сёрнит.
Мыйта кӧть тракйы.
Солнечка бара серӧктіс.
— А тэ кутшӧм поездӧн воин?
— Ме эг поездӧн, а паровозӧн.
Вот страшнӧ вӧлі!
Но ме нинӧмысь эг пов.
Менам эм тӧдса машинист, Беляков.
А сэсся ещӧ станцияса начальник тӧдса, Николай Иваныч.
Ставсӧ тайӧс Травка висьтавліс зэв важнӧя.
Но Солнечка нинӧм вылӧ эз шензьы:
— Менам аслам папаӧй станцияса начальник.
Ме пыр тані ола и тӧда став поездъяссӧ.
Да, да! — Друг сійӧ горӧдіс: — Папа!
Папа! — да чепӧсйис кытчӧкӧ бокӧ.
Травкалӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс.
Сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ котӧртіс Солнечка, но аслас бать пыдди сійӧ аддзис лыжнӧй костюмъяса кык лыжникӧс; найӧ вӧліны тасмааӧсь, морӧс вылас бинокльясаӧсь, пельпом вомӧныс ӧшалісны полевӧй сумкаяс.
Лыжникъяс локтісны Солнечкалы паныд.
Сійӧ уськӧдчис сьыліас первой ӧтикыслы, сэсся мӧдыслы да горӧдіс:
— Травка!
Травка!
Ӧдйӧджык лок татчӧ!
Тайӧ вӧлӧма Солнечкалӧн батьыс ёртыскӧд.
Челядь висьталісны налы, кыдзи найӧ паныдасисны да Травкалысь став приключениеяссӧ.
Солнечкалӧн батьыс сюся видзӧдліс Травка вылӧ да шуис:
— Сідзкӧ, тэ и эм сійӧ детинкаыс, коді вошӧма?
Линия кузя вӧлі телеграмма.
Мамбатьыд тэ вӧсна тӧждысьӧны.
— Эг, тайӧ эг ме вош, — неуна ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Травка.
— Тайӧ папа воши.
А ме — со тані.
abu
Солнечка зілис объяснитны ставсӧ:
— Но да.
Папаыс сылӧн вошӧма, а сійӧ папаыслӧн.
Солнечкалӧн батьыс шуис:
— Мый нӧ меным тэкӧд вӧчны?
Поезд Москваӧ мунас сӧмын сизим час рытын...
Измайловъяс мунісны Московскӧй гӧра вылӧ, тайӧ яснӧ...
А тэнад, кӧнкӧ, кынӧмыд сюмалӧ?
— Мед сійӧ мунӧ миянӧ, — решительнӧя шуис Солнечка.
Но Травка кутіс ӧтказывайтчыны:
— Да мый тэ!
Ме ог ӧбедайтны тіянӧ вӧлі мун.
Ме паровозын пӧшти ӧбедайті.
Сэки шыасис мӧд лыжникыс:
— Сёрнитны сэсся нинӧм йылысь.
Мунам ставным Московскӧй гӧра вылӧ.
Корсям сэтысь Измайловъясӧс.
А сэтысянь менам электростанцияӧдз зэв матын.
Ӧбедайтам ме ордын.
Босьтӧй, лейтенант, ассьыд нывтӧ, а ме — тайӧ ичӧтик мужиксӧ.
Солнечкалӧн батьыс видзӧдліс Травка вылӧ да юаліс:
— А тіянлы оз ло сьӧкыд, капитан?
— Вунӧдӧмныд, донаӧй, кыдзи фронт вылын ветлӧдлывлім: пельпом сайын винтовка, вещӧвӧй мешӧк, гранатаяс запасын, да ещӧ овлывліс и пулемёттӧ ас вылад кыскан.
Километр нелямын вӧчлывлім, да некод эз шулывлы, мый сьӧкыд!
А ӧні кык челядь миянлы сьӧкыдӧсь?
Да эгӧ-ӧ на вӧсна ми и воюйтӧй?
— Есть, капитан! — шуис Солнечкалӧн батьыс. — Но, нылукӧй, дзеб ассьыд Машкатӧ.
Али тэ сійӧс сьӧрсьыд босьтан?
— Мед татчӧ кольччӧ, — решитіс Солнечка. — Сӧмын эськӧ мед эз прӧстудитчы!
Сійӧ бурджыка гартыштіс Машкасӧ эшкынӧн, тыртіс сійӧс даддьыскӧд тшӧтш лымйӧн да лым вылас рисуйтіс «М» буква.
— А татысь сійӧс некод оз босьт? — кутіс тӧждысьны Травка.
— Оз, мый тэ? — эскӧмӧн шуис нывка. — Ставныс жӧ тӧдӧны, мый сійӧ ме ордын олӧ.
Сійӧс кӧ кодкӧ друг аддзас, пырысь-пыр ваяс ме ордӧ гортӧ.
Но, займитӧй местаястӧ босьтӧм билетъяс серти! — гажаа шуис сійӧ лыжникыс, кодӧс Солнечкалӧн батьыс шуис капитанӧн.
Капитан кватитіс Травкаӧс, лэптіс сійӧс юр весьтас да пуксьӧдіс аслас пельпом вылӧ.
МОСКОВСКӦЙ ГӦРА ВЫЛӦ ПОХОД
И найӧ петісны походӧ.
Водзвылас — Солнечкалӧн батьыс нылыскӧд, коді пукаліс сы пельпом вылын.
А сы бӧрвылын кодлӧнкӧ тӧдтӧмлӧн батьыс; тӧдса сӧмын, мый капитан.
А сы пельпом вылын — Травка.
Мунігас найӧ сувтлісны Солнечкаяс керка забор дорӧ, медым висьтавны Солнечка мамлы, мый найӧ мунӧны.
Вот сэки и повзьӧдісны сійӧс.
И шензьӧдісны да серамсӧ петкӧдісны.
А асьныс, гораа сералігтыр, мунісны водзӧ.
Но со дачаяс помасисны, и найӧ петісны паськыд ыб вылӧ.
Тані вӧлі бура топалӧм лыжи туй.
Солнечкалӧн батьыс, лейтенант, восьлаліс ӧдйӧ, беддьӧн йӧткасигтыр.
Капитан эз кольччы сыысь.
Мунны вӧлі гажа, кокньыд да ньӧти абу страшнӧ.
Солнечка ӧтарӧ бергӧдчывліс, мыйкӧ горзіс Травкалы да сераліс вӧсньыдик гӧлӧсӧн.
Тыдалӧ, сійӧ важӧн нин велалӧма ветлыны лыжникъяс пельпом вылын.
Но и Травка тшӧтш сераліс, кӧть сылы и ковмывліс кутчысьны капитанлы шапка пеляс, кыдзи Иванушка-дурачоклы Конёк-горбунок пельӧ.
Друг лыжи туйяс торъялісны: ӧтиыс муніс веськыдвылӧджык и саялі вӧрӧ, а мӧдыс муніс пыр ылӧджык и ылӧджык, паськыд ыб вылӧ.
Путешественникъяс сувтісны да кутісны думайтны.
Кытчӧ мунны?
Измайловъяс вермисны локны и тайӧ и эсійӧ лыжи туйӧдыс.
Вӧлі эськӧ дӧсаднӧ вежӧн лоны Измайловъяскӧд туй вылас.
— Ме муна веськыдӧдыс, — шуис капитан. — Таті кӧть и ылынджык, но вӧр пыр.
А ме радейта вӧр пырыс.
Встретитчам гӧра вылын стӧч дас вит часын.
— А кӧніджык? — юаліс Солнечкалӧн батьыс. — Гӧраыс ыджыд.
— Важ трансформаторнӧй будка дорын.
Тӧданныд?
— Тӧда.
Часіястӧ сверитам.
Лыжникъяс видзӧдлісны часіяс выланыс, быдӧн аслас вылӧ.
Травка казяліс, мый капитан часі вылын ичӧт стрелкаыс вӧлі «1» да «2» цифраяс костын, а ыджыдыс — «8» цифра дорын.
— Дас куим час нелямын кык минута, — шуис капитан.
— Стӧч, — подтвердитіс лейтенант. — Сідзкӧ, паныдасьтӧдз.
— Травка! — горӧдіс Солнечка. — Тэ, смотри, бара эн вош!
— Ачыд эн вош! — вочавидзис Травка.
Сылы тӧдвылас уси, кыдзи батьыс шутитіс, кор найӧ вуджисны Выль керкаясӧ.
Дум вылас уси и мамыс.
Кӧні бара сійӧ ӧні?
Травкалы лои неуна гажтӧм.
Бур, мый ӧні найӧ встретитасны Измайловъясӧс, а накӧд, кӧнкӧ, и батьсӧ.
Сійӧ гӧститас да ваяс мамыслы кӧть оз быдса ув, но всё-таки настоящӧй пожӧм лап.
Лапыс — со сійӧ.
Весиг кепысь пырыс чуткасьӧ...
Капитан, код пельпом вылын пукаліс Травка, восьлаліс ӧні вӧр пыр, веськыда лым вывті.
Сы лыжи улысь пуркйис еджыд лым бус, быттьӧкӧ паровоз кӧлесаяс улысь пар.
Мукӧд дырйиыс Травкалӧн юрыс инмывліс увйӧ, да кыкнанныс вылӧ киссьывліс кӧдзыд пушыд лым.
Но налы вӧлі жар, и лымйыс найӧс сӧмын гажӧдіс.
Пуяс лоины шочджыкӧсь.
Водзын тыдаліс лӧз небеса.
— Со ми, тыдалӧ, и цель дорынӧсь, — шуис капитан. — Лэччы, воим!
ШОНДІА ЛУН
Травка лэччис да видзӧдліс гӧгӧр.
Сы водзын куйліс син ёран лымъя эрд.
Быдладорӧ котӧртісны лыжи туйяс.
— А кӧні нӧ Московскӧй гӧраыс? — юаліс Травка.
— А тайӧ сійӧ и эм.
Видзӧд: аддзан, мый сэні вӧчсьӧ?
Травка видзӧдліс ылӧ да аддзис, мый эрдыс быттьӧкӧ збыльысь помассьӧ гӧраӧн.
А сэні, дзик небеса дорас, ноксисны зэв ичӧтик фигураяс, тушанас муртса ыджыдджыкӧсь кодзувкотъясысь.
Найӧ анькытшъяс моз исковтлісны лымъя эрд вывті, кавшасьлісны вывлань, сувтлывлісны, сорласьлісны ӧтлаӧ, быттьӧкӧ гажаа ворсісны.
— А ноко, босьт бинокльсӧ, — шуис капитан да морӧс вылас ӧшалысь футлярысь кыскис сэтшӧм бинокль, кутшӧмӧс Травка некор на эз аддзывлы.
Мамлӧн бинокльыс, кодӧс босьтлывліс сійӧ театрӧ, вӧлі ичӧтджык, прӧстӧйджык да кокньыдджык.
А тайӧс муртса-муртса верман киад кутны.
Первойсӧ Травка нинӧм эз вермы аддзыны бинокль пырыс.
Сійӧ аддзис сӧмын кутшӧмкӧ еджыд круг да сэсся нинӧм.
Но капитан мыйкӧ бергӧдлыштіс, лӧсьӧдыштіс, и друг тайӧ круг пытшкас лои гӧрд фуфайкаа, лӧз гача да морӧсас «16» цифраа лыжник.
Лыжник сувтіс, лэдзчысис бедьяс вылас, кыскис зепсьыс шоколад плитка, чегыштіс да кутіс нямлявны.
Тайӧ вӧлі зэв тешкодь: татшӧм ылісянь аддзыны, кыдзи морт сёйӧ.
Травкалы мыйлакӧ кажитчис, мый сійӧ и войдӧр паныдасьлывліс тайӧ мортыскӧд.
Травка лэдзис бинокльсӧ да серӧктіс:
— Шоколад сёйӧ!
— И правильнӧ вӧчӧ! — шуис капитан. — Опытнӧй лыжниклӧн век должен лоны зептас шоколад.
Сійӧ кыскис сумкасьыс шоколад плитка да тратшнитӧмӧн чегис сійӧс, сідзи, мый бумагаыс поті.
Джынсӧ — Травкалы, джынсӧ — аслыс.
Травка аттьӧаліс, курччыштіс ичӧтика, коляссӧ сюйис зептас да бара кутіс видзӧдны бинокль пыр.
Номеръяса да номеръястӧм уна рӧма костюмъяса лыжникъяс да лыжницаяс исковтлісны гӧра йывсянь, усьлісны, лым бус лэптігтыр, вермасисны, шыбласисны лым мачӧн.
Ӧткымынъяслӧн пельпомъяс вылас лыжияс, найӧ кайисны гӧра йылӧ подӧн.
Мукӧдъяс велӧдчисны кайны гӧра йылӧ «ёлочкаӧн», лыжисӧ ножич моз пукталӧмӧн, либӧ «тшупӧдъясӧн» — бокӧн.
Травка заводитіс надзӧникӧн бергӧдчыны шуйгавылӧ да вочасӧн видзӧдавны став горизонтсӧ.
Лыжникъяс кутісны лоны пыр этшаджык и этшаджык.
Сэсся найӧ ньӧти эз кутны тыдавны.
Лоины тыртӧм лым эрдъяс, сьӧд кустарникъяс, неыджыд вӧр діяс.
Друг Травка водзын зэв матын (горӧдан — непременнӧ бергӧдчылас) лои коричневӧй свитера ыджыд детинка.
Киясас сылӧн вӧлі кык гӧрд флажок.
Сійӧ резкӧя ӧвтчис наӧн — то ӧтинас, то кыкнаннас ӧтпырйӧ.
Флажокъясыс сідзи и вуджрасисны.
Травка мыччис бинокльсӧ капитанлы:
— Капитан ёрт, видзӧдлӧй, мый тайӧ татшӧмыс?
— Да ме видзӧда нин, — шуис капитан. — Важӧн видзӧда да любуйтча.
Вот молодец!
Кутшӧм ӧдйӧ сійӧ передайтӧ!
— Мый передайтӧ? — интересуйтчис Травка.
— Быдсямапӧлӧс командаяс.
Со аддзан...
Травка бара босьтіс бинокль да корсис детинкаӧс.
Детинка нинӧм эз шуав, а сӧмын флажокъяснас ӧвтчис.
Капитан шуис:
— Со сійӧ передайтӧ: «Мӧд... взводлы... займитны... шуйгаладорса... вӧрсӧ...»
Травка чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс капитан вылӧ:
— Кыдзи нӧ сійӧ передайтӧ?
— Вот тадзи флажокъяснас и передайтӧ.
Телеграфнӧй азбукаӧн.
Телеграфистъяслӧн асланыс азбука: чёрточкаясысь да точкаясысь.
Сійӧ ӧвтыштас ӧти флажокӧн — тайӧ точка.
Ӧтпырйӧ кыкнан флажокнас — тире, чёрточка.
Тайӧ железнодорожнӧй школаса пионеръяс.
Найӧ бура велӧдӧмаӧсь телеграфнӧй азбука.
Тайӧ зонкаыс менӧ тӧдӧ!
Аттӧ, молодец!
Кутшӧм бура уджалӧ!
Ӧні налӧн лыжнӧй поход.
Мунам сы дорӧ матӧджык.
Ме сыкӧд сёрнитышта, и друг найӧ миянлы отсаласны!
Кыдзи тэ думайтан, отсаласны?
— Ооог тӧд... — падъялігтыр шуис Травка. — Дерт, кӧнкӧ, отсаласны.
Пионеръяс жӧ ӧд...
А мыйын отсавнысӧ?
Найӧ матыстчисны матӧджык пионер дорӧ.
Полевӧй сумка зепсьыс капитан кыскис эзысь кыз свисток да куимысь сэтшӧм гораа шутёвтіс, мый пионерлы быть лои бергӧдчыны.
КАПИТАН КАЛАШНИКОВЛӦН РАСПОРЯЖЕНИЕЯС
Флажокъяс пыдди капитан босьтіс ассьыс клетчатӧй лӧз носӧвиксӧ да полевӧй сумкасьыс кыскис лӧз чертёжнӧй бумага лист.
Сійӧ ӧвтыштіс тайӧ сигналъяснас юр весьттіыс куимысь крест-накрест.
Пионер вӧчис сідзи жӧ аслас флажокъясӧн.
Тайӧн кыкнанныс петкӧдлісны, мый дасьӧсь сёрнитны.
— Но, ӧні видзӧд да кывзы, — шуис капитан. — И ачыд регыдджык велӧд телеграфнӧй азбука.
Век вермас ковмыны.
А пока ме кута висьтавлыны тэныд обыкновеннӧй кывъясӧн ставсӧ, мый передайта.
— И мый сійӧ ӧтвечайтӧ, висьталӧй жӧ, — шуис Травка.
— Но дерт, а кыдзи жӧ!
Со ме шуа... — Капитан кутіс ӧвтны аслас сигналъясӧн:
— «Ме капитан Калашников.
Кывзы менсьым распоряжениеяс.
<rus>Будь готов!</rus>»
«<rus>Всегда готов!</rus>» — сигналитіс пионер.
— А ӧні ме кора, медым найӧ миянлы отсалісны, — шуис Травкалы капитан да бара сигналитіс: — «Колӧ корсьны кык гражданинӧс: мужчинаӧс да нывбабаӧс.
Приметаяс абу тӧдсаӧсь.
Фамилияыс — Измайловъяс.
Фамилиясӧ найӧ оз дзебны.
Кӧть кыдз, а колӧ корсьны найӧс став лыжникъяс пӧвстсьыс».
Пионер подтвердитіс: «Есть кӧть кыдз, а корсьны Измайловъясӧс!
А сэсся мый накӧд вӧчны?»
— «Кӧні тіян штабныд?» — сигналитіс капитан.
Пионер сигналитіс мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый капитан гажаа серӧктіс.
— Мый, мый сэтшӧмсӧ сійӧ шуис? — интересуйтчис Травка и весиг вӧрзьӧдіс капитанӧс кокӧдыс.
— Сійӧ шуис... — вочавидзис капитан, — сійӧ шуис: «Дуракъяс абуӧсь.
Тайӧ военнӧй тайна».
Капитан пыдди ӧбидитчис Травка:
— Передайтӧй сылы, мый видчыны яндзим!
— Мӧдарӧ, — нюммуніс капитан. — Видзӧд, ме сылы передайта: — «Молодец!
Штаблысь расположение энӧ обнаруживайтӧй.
Нуӧдӧй найӧс важ трансформаторнӧй будка дорӧ».
«Есть нуӧдны важ трансформаторнӧй будка дорӧ!» — эскӧдіс пионер.
— «Виччысьлы! — сигналитіс капитан. — Ещӧ лоӧны распоряжениеяс».
Сійӧ шыасис Травка дорӧ:
— Кывзы, Травка-мужичок: тӧдан, мый ме думайта?
А эз-ӧ лок тэнад батьыд веськыда татчӧ, Московскӧй гӧра вылӧ?
Ӧд электричкасянь татчӧдз сӧмын кык километр, электрическӧй поездъяс ветлӧны частӧ.
А татысянь лыжиӧн веськыда Измайловъяс дорӧ.
— А сылӧн сьӧрсьыс и лыжиыс абу, — шуис Травка. — Сӧмын гашкӧ менам.
Но сійӧ сылы ичӧт.
Сійӧ на вылын кутас вӧйласьны.
— Лыжитӧ сійӧ вермис судзӧдны, — шуис капитан. — Тані сетӧны иславнытӧ.
Да, дзик вермас лоны, мый сійӧ буретш тані.
Но, татысьтӧ ми сійӧс огӧ нин лэдзӧй!
Кутшӧмджык тэнад батьыд?
— Но кутшӧм... — шуис Травка. — Бур...
Сэтшӧм муса-муса...
Травкалы тӧдвылас уси батьыс.
Да, сійӧ вӧлі зэв бур да зэв муса...
И сылы лои окота, медым батьыс ӧдйӧджык сюрис.
— Но, а кыдзи сійӧ пасьтасьӧма?
— Пасьтасьӧма обыкновеннӧя.
Ӧчкиа.
— Энлы.
Вай лючки-ладнӧ висьтав.
Мый сылӧн: лыжнӧй костюм, пальто?
— Куртка, — дум вылас уси Травкалы. — Мехӧвӧй лыжнӧй куртка.
Сэтшӧм пашкыр, кузь гӧна.
Сьӧд.
А юрас тіян кодь жӧ сьӧд кучик шапка.
Мехӧвӧй пеля, а выліас кизь.
— Вот тайӧ нин гӧгӧрвоанаджык, — шуис капитан да бара кутіс ӧвтчыны аслас лӧз сигналъясӧн:
— «Корсьӧй сьӧд мехӧвӧй курткаа гражданинӧс.
Юрас кизя кучик шапка.
Гӧгӧрвоана?»
«Гӧгӧрвоана», — сигналитіс пионер.
— «Ӧчкиа, кажитчӧ бурӧн.
Корсьӧ Травка нима писӧ».
«Выльысь висьталӧй пиыслысь нимсӧ».
— «Травка».
«Гӧгӧрвоана».
— «Тайӧ гражданинсӧ нуӧдӧй трансформаторнӧй будка дорӧ жӧ.
Висьталӧй, мый сэні сылы лоӧ интереснӧй встреча».
«Гӧгӧрвоана».
— «Исполняйтӧй!»
«Есть, капитан ёрт!»
Пионер сигналитіс бокӧ, да пырысь-пыр жӧ сы дорӧ котӧртісны некымын детинка.
— Ӧні кутас мунны удж, — шуис капитан. — Тайӧястӧ, дерт, корсясны миянлы и Измайловъясӧс и тэнсьыд батьтӧ, кӧть сійӧ тасянь куим километр сайын.
А ми тэкӧд мунам видзӧдлам Москвасӧ.
Ме тӧда ӧти места, кытысянь сійӧ зэв бура тыдалӧ.
ВЕЛИКӦЙ КАР МОСКВА
abu
Найӧ мӧдӧдчисны ыджыд сьӧд вӧрлань, коді тыдалӧ вӧлі неылын.
Тані вӧліны сэтшӧм пожӧмъяс, мый Травка некыдзи эз вермы видзӧдлыны сійӧ пожӧм йывъяс вылас, кодъяс увті найӧ мунісны: Травка поліс капитан пельпом вылысь усьӧмысь.
И друг пуяс костӧд сійӧ аддзис самӧй настоящӧй джуджыд гӧра.
Ылісянь гӧраыс вӧлі ньӧти оз тыдав — сійӧс сайӧдісны пожӧмъяс.
А тані, матісянь, гӧраыс вӧлӧма джуджыдджык любӧй пожӧмысь!
Татшӧм крутінсяньыд он исковт лыжинад!
Да и некытчӧ вӧлі муннысӧ, кодкӧ кӧ эськӧ и кӧсйис видлыны: гӧгӧр вӧлі вӧр — непременнӧ зурасян пуӧ.
Но век жӧ татчӧ частӧ волывлӧмаӧсь йӧзыс: гӧгӧр вӧлі уна лыжи туй.
Гӧра пӧкатӧдыс вӧлі вӧчӧма перилӧа пу пос.
А дзик гӧра йылас сулаліс скамья.
Капитан сувтӧдіс лыжисӧ лымйӧ, сыкӧд орччӧн сатшкис бедьяссӧ гӧгыльяснас вывлань, а ачыс Травкакӧд кайис гӧра йылӧ.
И, дерт, Травка эз пукав сэки сы пельпом вылын.
Поскас вӧлі сё кӧкъямысдас тшупӧд.
Капитан ачыс ӧдва вӧтчис Травка бӧрся.
Найӧ пуксисны скамья вылӧ.
Капитан сетіс Травкалы бинокль.
Травка аддзис кӧрттуй визьяс, кыті мунісны паровозъяса да паровозъястӧм зэв ичӧтик поездъяс, буракӧ, электрическӧйяс.
А сэсся бинокль пыр кутісны тыдавны сӧмын керкаяс, вевтъяс да фабричнӧй трубаяс.
Керкаяс кажитчисны зэв посниӧн ворсан керкаяс дорысь ичӧтджыкӧн, но найӧ вӧліны сы мында, мый тыртісны синмӧн тыдалан став пространствосӧ.
Некыдзи вӧлі оз позь гӧгӧрвоны, кӧні жӧ помасьӧ великӧй кар Москва.
Медым бурджыка аддзыны, Травка кайис скамья вылас, нюжӧдчис да весиг кок чунь йылас сувтіс.
Сійӧ новлӧдліс бинокльсӧ и веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Мукӧддырйиыс бинокль пырыс сійӧ аддзывліс зэв гырысь керкаяс-великанъяс, кызь судтаысь джуджыдджыкӧсь.
Кажитчис, мый найӧс тэчӧма ӧткодь стройнӧй, югыд керкаясысь.
Быттьӧ уна-уна татшӧм керкаяссӧ пуктісны орччӧн, а сэсся кутісны тэчны ӧта-мӧд вылас, кытчӧдз эз артмы мича керка-великан.
— Кремльсӧ аддзан? — юаліс капитан.
— Ог, ог аддзы.
Сӧмын ӧтторъя вевтъяс, керкаяс да трубаяс.
Капитан босьтіс бинокльсӧ, кыскис футлярсьыс ещӧ кутшӧмкӧ трубкаяс, винтитіс найӧс бинокльӧ да сетіс тайӧ сьӧкыд аппаратсӧ Травкалы.
И сэки Травка аддзис древньӧй, быттьӧ сказочнӧй, русскӧй кар.
Сылӧн зубчатӧй стенъясыс шондіа воздухас кажитчисны розӧвӧйясӧн.
Найӧ то лэччывлісны чой горув, то бӧр кайлісны, дворецъясӧс, теремъясӧс, соборъясӧс да правильнӧй пу радъяса площадьясӧс кытшалӧмӧн.
Дзирдалісны шонді водзын зарни куполъяс, флагъяс да украшениеяс.
Турунвиж черепица кажитчис быттьӧ вӧчӧма самоцветнӧй изйысь.
Стройнӧй башняяс кыпӧдчисны небесаӧдз.
На вылын ломалісны гӧрд звездаяс.
А шӧрас лыдтӧм-тшӧттӧм ӧшиньясӧн дзирдаліс зэв ыджыд еджыд дворец, и сы вылын дӧлаліс гӧрд знамя.
Кремлькӧд орччӧн нюжӧдчӧма Москва-юлӧн еджыд лентаыс.
Травка нуӧдіс тайӧ лента кузяыс бинокльсӧ.
Юыс то саявліс керкаяс сайӧ, то тыдовтчыліс бӧр.
Друг сійӧ аддзис кутшӧмкӧ ичӧтик керка вевт вылысь польтчӧм парусъяса корабль.
— Капитан ёрт!
Видзӧдлӧй жӧ! Видзӧдлӧй!
Керка вылас корабль!
Сійӧс, буракӧ, сувтӧдӧмаӧсь сэтчӧ тӧв кежлас, пока юыс кынмӧма?
Капитан босьтіс бинокль:
— И збыль! Керка вылын корабль!
Парусъясыс польтчӧмаӧсь, кӧть и тӧлыс абу.
Сулалӧ места вылас, кӧть и парусъясыс польтчӧмаӧсь.
Збыльысьсӧ тайӧ оз вермы лоны.
Правда?
Ноко, дӧгадайтчы, мужичок, мыйын тані делӧыс?
— Сійӧ абу настоящӧй! — дӧгадайтчис Травка.
— Дерт, абу настоящӧй.
Тайӧ Москва нима канал берег вылын украшение.
Кывлін татшӧм канал йывсьыс, коді йитӧ Волга ю Москва юкӧд?
— Кывлі!
И весиг сы йылысь ставсӧ тӧда.
Сы вылын эм ва пос.
И сы кузя ваыс локтӧ Волгаысь Москваӧ, а Москваын трубаясӧд — быд квартираӧ.
А кӧні газопроводыс, код кузя Саратовсянь Москваӧ мунӧ горючӧй газ?
— Да тэ, ме видзӧда да, збыльысь уна тӧдан, — шуис капитан.
— Газопровод му пытшкын.
Да ӧні ещӧ и лым улын.
Сійӧ оз тыдав.
Видзӧдлы ӧні менсьым станцияӧс.
Травка видзӧдліс бинокль пырыс да аддзис некымын еджыд керка.
Ӧти керка вылын чурвидзис труба, коді ыджданас вӧлі, пӧжалуй, пожӧмысь не ичӧтджык.
Мӧд керкасянь мунісны электрическӧй проводъяса мачтаяс.
— И ті уджаланныд тайӧ станцияас?
— Директор.
— Но ті ӧд капитан?
Ме думайті, ті командуйтанныд пароходӧн либӧ салдатъясӧн.
— Война дырйи командуйті салдатъяслӧн дзонь батальонӧн.
Вӧлі капитанӧн.
Сідзи менӧ и ӧні шуӧны.
А ӧні ме электростанцияса директор.
Коркӧ батьыдкӧд волан ме ордӧ, и ме петкӧдла тэныд, кыдзи вырабатывайтчӧ электричество. — Капитан видзӧдліс часі вылас: — Кымынын должен лоны миян встреча Солнечкакӧд, помнитан?
— Дас вит часын, — ӧтветитіс Травка. — Колӧ чинтыны дас кыкӧс.
Сідзкӧ, стӧч куим час лунын.
Важ будка дорын...
Вот сӧмын кутшӧм будка дорын — ог помнит.
— Трансформаторнӧй дорын.
Сэні миян водзсӧ сулаліс трансформатор.
Тайӧ аппаратыс разменнӧй касса кодь: сетан сё шайт ӧти бумагаӧн, а получитан сійӧ жӧ сё шайтсӧ, но посньыдджык бумагаясӧн.
Но трансформатор имеитӧ делӧсӧ оз деньгаясӧн, а электричествоӧн: сы дорӧ локтӧ зэв ыджыд напряжениеа ток.
А сыысь петӧ обычнӧй ток лампаяслы да электрическӧй плиткаяслы.
СЬӦД ПЕМЫД ВӦРЫН
Капитан да Травка лэччисны поскӧд гӧра йывсянь.
Друг капитан видзӧдліс улӧ, сувтіс, синсӧ чӧвтліс Травка вылӧ да шуис зэв спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Эн волнуйтчы.
Ньӧжйӧникӧн лэччы.
Ныртӧ эн жугӧд.
Тайӧс шуӧм бӧрын капитан чепӧсйис котӧртны поскӧд метро эскалаторӧд лэччысь пассажирысь ӧдйӧджык.
И воши.
Детинка кынмис места вылас.
Сійӧ бара коли ӧтнасӧн, да ещӧ сьӧд пемыд вӧрӧ, некодлы тӧдтӧм гӧра вылӧ.
Тані эз вӧв ни бур Николай Иванович, ни гӧрд шапкаа да лимон рӧма кудриа юрсиа ныв, коді вӧлі метроын.
И некыдзи эз вермы паныдасьны нывка Солнечка, медым мездыны сійӧс бедаысь...
Сійӧ кӧсйис горӧдны капитанлы, но ӧд эз жӧ вермы сійӧ петкӧдлыны, мый повзис!
И неужели капитаныс сэтшӧм омӧль морт, мый колис сійӧс ӧтнассӧ вӧрӧ, кӧинъяслы сёйӧм вылӧ?
Либӧ жӧ кӧчьяслы серам вылӧ, кӧинъясыс кӧ тані збыль абуӧсь?
Оз, оз вермы лоны, медым капитан вӧлі татшӧм.
Та вылӧ ӧмӧй сійӧ новлӧдліс Травкаӧс пельпом вылас, нимтіс мужичокӧн да кӧсйысис петкӧдлыны электростанция!
Пос помасис.
Травка лои буретш сійӧ местаас, кытчӧ капитан колис ассьыс лыжисӧ да сыкӧд орччӧн сатшкис бедьяссӧ гӧгыльяснас вывлань.
Ни лыжиыс, ни бедьясыс, ни ачыс капитаныс тайӧ местаас эз вӧвны.
Капитан мунӧма.
Травкалы лои гажтӧм, и сійӧ пыдісянь ышловзис.
Но сэки сылы дум вылас уси мамыслӧн висьтыс сы йылысь, кыдзи ӧти лётчица чеччыштӧма парашютӧн самолётсянь да веськалӧма сьӧд пемыд вӧрӧ дзик ӧтнасӧн.
Уна сё километр пасьта эз вӧв ни ӧти морт, ӧтарӧ вӧр да вӧр.
Запасын сылӧн вӧлӧма сӧмын ӧти шоколад плитка.
Но сійӧ абу шӧйӧвошӧма.
Квайт лун да квайт вой сійӧ корсьӧма самолётсӧ, кодӧн лэбӧма.
Сэтчӧ кольӧмаӧсь сылӧн кык пӧдругаыс.
Самолёт должен вӧлӧм пуксьыны кытчӧкӧ тайгаӧ.
Вӧрын вӧлӧма страшнӧ.
Сёйны нинӧм.
Войяснас сы дорӧ матыстчывлӧмаӧсь ошъяс...
Но сійӧ всё-таки писькӧдчӧма сук вӧрысь да корсьӧма ассьыс самолётсӧ.
Травка думыштіс, мый кор лоӧ ыджыд, обязательнӧ лоас сэтшӧм жӧ повтӧм, решительнӧй да кужысь, кутшӧм тайӧ лётчица-героиняыс.
А ӧні...
Правда, запасын шоколадыс сылӧн вӧлі жӧ.
А матігӧгӧрын кӧнкӧ долженӧсь лоны йӧз.
Ӧд Московскӧй гӧраӧдз да гажа лыжникъясӧдз эз вӧв зэв ылын.
И лымйыс, буракӧ, абу ёна джуджыд, мунны кӧ лыжи туй кузя.
Но кытчӧ мунны?
Кутшӧм туй бӧрйыны?
Туйыс тані вӧлі сы мында, мый син водзад вераліс.
Со, тыдалӧ, сійӧ туйыс, кыті найӧ локтісны татчӧ буретш тайӧ капитаныскӧд.
Но петны туйӧ ӧтнадлы всё-таки вӧлі страшнӧ.
Травка решитіс первой сёйыштны, а сэсся нин мунны.
Мый лоас, ло.
Оз вермы лоны, медым сійӧ эз паныдав бур мортӧс!
Сійӧ кыскис шоколад, чегыштіс, а коляссӧ бӧр дзебис.
Код тӧдас, гашкӧ, вӧрын и ковмас узьмӧдчыны.
Друг Травка кыліс, мый сійӧс кодкӧ чукӧстіс:
— Травка!
Сійӧ бергӧдчис.
Кустъяс пӧвстысь чепӧсйис ур да тӧвзьыштіс пожӧм кузя вывлань сэтшӧм ӧдйӧ, мый Травка удитіс сӧмын дрӧгнитны.
Ур пуксис ув вылӧ, чургӧдіс пашкыр бӧжсӧ да вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис:
— Травка, вайышт кусӧктор!
Да эз, тайӧ эз сійӧ шу.
Уръяс оз кужны сёрнитны.
И сэсся, ур пукаліс вылын, а Травкалы тайӧ кыліс буретш сійӧ кустсяньыс, кытысь урыс сӧмын на чеччыштіс.
Травка видзӧдліс тайӧ куст вылас.
Сылы кажитчис, мый куст пӧвстас кодкӧ вӧрӧшитчӧ.
Друг бӧрвылас, мӧд кустсянь нин, кыліс грубӧй кӧин гӧлӧс:
— Травка, вайышт кусӧктор!
Сэки Травка дзикӧдз шӧйӧвоши.
Неужели тайӧ капитаныс сійӧс повзьӧдлӧ!
Но мыйла нӧ сэки кык гӧлӧс?
Сійӧ чукӧртіс ассьыс став вынсӧ да юаліс:
— А тэ коді?
— Ме кӧин! — вочавидзис грубӧй гӧлӧс.
— Сӧрӧм! — шуис Травка кыдз позьӧ збойджыка. — Ӧти-кӧ, тані кӧинъяс абуӧсь, а мӧд-кӧ, кӧинъяс оз сёрнитны.
Гашкӧ, тэныд колӧ шоколад?
На!
Думайтан, меным жаль, али мый?
— А тэ коді? — юаліс кӧин либӧ кӧин гӧлӧса морт.
— Но коді!
Обыкновеннӧй детинка.
— А нимыд?
— Нимӧй?
Травка!
— Сэсся вопросъяс абуӧсь, — нурбыльтіс кӧин.
Друг кыліс коймӧд гӧлӧс, ӧні нин веськыда вӧрсянь:
— Травка!
Мужичок!
Тайӧ вӧлі капитан.
Сійӧ матыстчис, лолыс сылӧн вӧлі тырӧма, быттьӧкӧ ӧдйӧ котӧртӧмысь:
— Вот беда, мужичок!
Кодкӧ нуӧма миянлысь лыжинымӧс.
Вот разбойникъясыд!
Заводитлі ме найӧс вӧтӧдны, но некӧн некод оз тыдав.
А жаль...
И лыжиыс бур вӧлі, а главнӧйыс — сёрмам.
Чукӧртчам важ будка дорӧ стӧч дас вит часын.
Прӧстӧ ог тӧд, мый вӧчны...
— А ме тӧда, мый вӧчны! — шуис Травка. — Мунамӧй татысь подӧн.
Но сӧмын ӧдйӧджык!
А то тані вӧрас кыдзкӧ абу интереснӧ.
Сійӧ чорыда кутіс капитанлысь кисӧ, и найӧ мӧдӧдчисны джуджыд лымйӧд.
— А ноко, кыпыдджыка! — шуис капитан. — Заводит сьывны!
И сійӧ первойӧн заводитіс:
<rus>Эх, дороги!</rus>
<rus>Снег да туман...</rus>
<rus>Холода, тревоги</rus>
<rus>Да степной бурьян…</rus>
ТРАВКАЛӦН БАТЬЫС ВЕСЬКАЛӦ ПЛЕНӦ
Травка эз тӧд тайӧ сьыланкывсӧ.
Но всё равно сылы эз ковмы сьывны.
Муртса на кӧсйис заводитны сьывны, кыдзи друг вӧр пасьталаыс кыліс шутёвтӧм.
Кажитчис, мый некымын детинка ӧтпырйӧ шутёвтісны чуньяссӧ вомас сюйӧмӧн.
Тадзи шутьлявны вермӧны сӧмын торъя кужысь детинкаяс.
Шутёвтӧмыс ланьтіс сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи заводитчис.
Пуяс сайсянь чепӧсйисны кымынкӧ морт.
Лыжнӧй костюмъяс вылас найӧ вӧлі пасьталӧмаӧсь еджыд дӧрӧмъяс, прӧстыняяс да весиг нывкаяслысь платьеяс.
Найӧ вӧліны зэв тешкодьӧсь.
Но ӧткымынъяслысь Травка казяліс гӧрд галстукъяс да гӧгӧрвоис, мый тайӧ пионеръяс.
Найӧ, вӧлӧмкӧ, ворсӧны тӧвся разведчикъясӧн.
Найӧ горзісны:
— Стой!
Сдавайтчӧй!
Киястӧ лэптӧй!
Шыблалӧй оружиеястӧ!
Травка бергӧдчыліс.
Бӧрвылас сідзжӧ тыдовтчисны челядь.
Водзсасьны вӧлі весьшӧрӧ.
Но Травка эз кут лэптыны кияссӧ.
Мӧдарӧ, кияссӧ сійӧ пыдӧджык сюйис зептас.
Колӧ кӧ, мед детинкаяс и кыскӧны сылысь кияссӧ зепъяссьыс.
Сійӧ видзӧдліс капитан вылӧ.
Капитан эз жӧ и думайт лэптыны кияссӧ, а заводитіс сёрнитны уськӧдчысьяскӧд:
— Оружие миян абу.
А вот ті висьталӧй: кутшӧм сэтшӧм право серти усьласянныд ті мирнӧй путешественникъяс вылӧ?
Сэки шыасис челядьяс пиысь ӧти, тыдалӧ, мукӧдъясыслӧн юрнуӧдысьыс.
Сійӧ вӧлі пальто вылас пасьталӧма кузь еджыд дӧрӧм.
Шапкаыс сылӧн вӧлі гартлӧма мыйӧнкӧ еджыдӧн жӧ, а морӧсас кӧв йылын ӧшаліс выль пу автомат.
Сійӧ прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ми действуйтам миян штаб приказ серти да капитан Калашников распоряжение серти.
Ми мӧдӧдчим лыжнӧй походӧ, но друг получитім задание, и миян артмис военнӧй игра кодь.
Прикажитӧма босьтны пленӧ гражданинӧс, коді корсьӧ Травка нима детинкаӧс.
— Но, сэки мӧд делӧ, — шуис капитан. — Но ӧд ме некодӧс ог корсь!
— А тайӧ коді? — кирган гӧлӧсӧн юаліс юрнуӧдысьыс да чуньнас индіс Травка вылӧ.
— Тайӧ Травка и эм!
Сійӧ меным ачыс висьталіс!
Капитан заводитліс дорйысьны:
— Но ӧд ме сійӧс ог корсь...
— Аддзӧмныд, сы вӧсна и онӧ корсьӧй.
— Тайӧ збыль, — кутіс сетчыны капитан. — Но ӧд сійӧ гражданиныс должен лоны сьӧд меховӧй курткаа...
Кодкӧ серамсорӧн торкис капитанӧс:
— А сылы лоӧма жар татшӧм поводдя дырйи иславны мехӧвӧй курткаӧн, и сійӧ пӧрччӧма курткасӧ!
— Правильнӧ, правильнӧ, — шога шуис капитан. — Но сӧмын гражданиныс должен лоны ӧчкиа!
— А ті видлӧй аслад зептысь.
Гашкӧ, ӧчкиыд и сюрӧ! — кыліс сійӧ жӧ серамсора гӧлӧсыс. — Али тіянлы ӧчкитӧгыс оз тыдав?
Травка збоя видзӧдліс сералысь вылас.
Кыдзи сійӧ вермӧ серавны на вылын, кодъяс новлӧны ӧчки!
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник, кузь сьыліа детинка, да ещӧ и ачыс ӧчкиа.
— А тэ жирафа! — горӧдіс Травка.
— Абу, ме Серёжа, — ньӧти ӧбидитчытӧг спокойнӧя вочавидзис детинка.
Сэки капитан малыштіс зепсӧ, да... о ужас! — зептас и збыль вӧлі футляр, кӧні куйліс ӧчки, кодӧс сійӧ ӧчкиавлывліс лыддьысигӧн.
А мехӧвӧй пеля да кизя шапка йылысь нинӧм и вӧлі сёрнитны.
Вӧчны вӧлі немтор — ковмис сдайтчыны.
Юрнуӧдысьыс кызӧктыштіс, медым не киргыны, но век жӧ шуис кирган гӧлӧсӧн:
— И эм ещӧ примета: бур!
А ті ӧмӧй абу бурӧсь?
Тіянӧс босьтӧны пленӧ, а ті нюмъяланныд!
Капитан дугдіс нюмъявны да скӧрысь шуис:
— А вот сэтшӧм распоряжение, медым нуны менсьым лыжи, капитан Калашников эз сетлы!
Тайӧс ме бура тӧда!
— Лыжитӧ ми тіянлы сетам, — шӧпкӧдӧмӧн шуис юрнуӧдысьыс, — ті кӧ сетанныд кыв, мый онӧ пышйӧй миян дорысь.
— Сета кыв, — шуис капитан.
Травка тӧдіс, мый морт кӧ сетӧ кыв, то обязательнӧ должен сійӧс выполнитны.
Травка вынсьӧдіс:
— Менам папа кӧ весиг прӧстӧ шуас «ладнӧ», и то непременнӧ вӧчас.
И сэки пионеръяс решитісны, мый найӧ стӧча выполнитісны штаблысь приказаниесӧ: босьтісны пленӧ буретш сійӧ гражданинсӧ, коді корсис ассьыс Травка нима писӧ.
А сійӧ кӧ нин аддзӧма писӧ, то тайӧ ещӧ бурджык.
Пионеръяс вайисны капитанлысь лыжисӧ да решитісны ӧчередьӧн нуны Травкаӧс пельпом выланыс.
Но тайӧтор капитан некодлы эз вермы дӧверитны.
Сійӧ сэтшӧма радейтіс Травкаӧс, быттьӧ сійӧ и збыль вӧлі сылӧн пи.
И пленнӧйяс мӧдӧдчисны важ трансформаторнӧй будка дорӧ, найӧс кытшалӧмаӧсь лыжияса дас кымын гырысь детинка.
Но, дерт, капитан пельпом вылын Травка вӧлі наысь быдӧнысь вылынджык да видзӧдлывліс на вылӧ тшапа.
Капитан шуис:
— А ноко, ребята, заводитӧй сьывны!
Сӧмын тэ, старшӧй, эн сьыв. А то дзикӧдз гӧлӧсыд бырӧ.
Ставныс заводитісны сьывны.
И Травка зілис сьывны:
<rus>Эх, дороги!</rus>
<rus>Снег да туман...</rus>
<rus>Холода, тревоги</rus>
<rus>Да степной бурьян...</rus>
<rus>Снег ли, ветер —</rus>
<rus>Вспомним, друзья:</rus>
<rus>Нам дороги эти</rus>
<rus>Позабыть нельзя.</rus>
<rus>Край сосновый...</rus>
<rus>Солнце встаёт...</rus>
<rus>У крыльца родного</rus>
<rus>Мать сыночка ждёт...</rus>
НЁЛЬӦД ВЗВОДСА КОМАНДИР
Ылын тыдовтчис трансформаторнӧй будка.
Ылісяньыс сійӧ вӧлі дзик керка кодь, коді сулаліс курӧг кокъяс вылын, либӧ, бурджык шуны, свайнӧй стрӧйба кодь, кутшӧмъясӧс Травка аддзывліс коркӧ картинка вылысь: нёль кузь столб йылӧ пуктӧма вӧлі не то ыджыд ящик, не то ёсь йыла ичӧтик керка.
Керкаӧ пыранін весьтын вӧлі векньыдик пос.
— А мыйла сійӧ столбъяс йылын? — юаліс Травка капитанлысь.
— Гӧгӧрвоана мыйла, — вочавидзис капитан. — Тэ ӧмӧй ачыд он дӧгадайтчы?
Трансформаторӧ воӧ ыджыд напряжениеа ток.
Да медым кодкӧ эз думышт вӧрӧдны трансформаторсӧ, ми и пуктім сійӧс вылӧджык.
— А мыйла нӧ сэки поскыс? — чуймис Травка. — Кавшасьнысӧ ещӧ интереснӧджык!
Быдӧн кайлас видзӧдлыны, мыйын сэні делӧыс!
— А тайӧс найӧ асьныс нин сувтӧдӧмаӧсь.
— Кодъяс «найӧ»?
— А вот ӧні аддзан.
Капитан чукӧстіс став детинкаяссӧ, кодъяс босьтісны сійӧс Травкакӧд пленӧ, да шуис:
— Но, менам другъяс, пропадитінныд.
Сдайтчӧй.
— Мыйла нӧ? — ышнясьӧмӧн юаліс буретш сійӧ кузь тушаа, ӧчкиа детинкаыс.
— А вот мыйла, — ӧтветитіс капитан: — тіянлы сетӧма приказ не петкӧдлыны штаблысь расположениесӧ.
А тіян штабныд — со сійӧ!
Сійӧ индіс трансформаторнӧй будка вылӧ да сыкӧд орччӧн сулалысь ичӧтик керка вылӧ.
Керка весьтас чурвидзис кӧрт труба.
Трубасьыс петіс тшын.
— Сэні столбъяс йылас тіян наблюдательнӧй пункт, и сэні жӧ сулалӧ пулемёт.
Пулемётыс жугалӧма, оз лыйлы.
Телефон абу.
Орчча стӧрӧжкаас штабныд, и ті сэтчӧ котравланныд шонтысьны.
И ещӧ: ӧдзӧсас вывеска «Штаб», а улынджык — «Докладтӧг не пырны», «Бокӧвӧйяслы пырны оз позь» либӧ ещӧ мыйкӧ грознӧйджык, но тӧлктӧм.
— Вот угадывайтӧ!.. — радлӧмпырысь капитан вылӧ видзӧдігмоз шуис ӧчкиа детинка.
— А мый, абу збыль?
— Збыль, — шӧпкӧдӧмӧн шуис юрнуӧдысьыс. — Сӧмын ті, пӧжалуйста, энӧ висьталӧй, мый ми тіянлы ставсӧ расскажитім...
Ӧд ті тайӧс ставсӧ асьныд аддзинныд.
Либӧ водзджык тӧдінныд...
Эк, эгӧ дӧгадайтчӧй ми кӧртавны тіянлысь синъястӧ!
— Да, — шуис капитан. — Бурджык эськӧ вӧлі кӧртавны синъясӧс.
Но ме волшебник да ставсӧ аддза!
Ме верма водзвыв висьтавны, мый ӧні лоӧ тіян штабын: ӧні пос кузя лэччас наблюдатель да тӧвзьыштас штаблань.
И збыльысь, трансформаторнӧй будкаысь поскӧд лэччис, быттьӧ обезьяна, кутшӧмкӧ детинка да котӧртіс стӧрӧжкалань.
Ставныс чуймисны.
А кузь тушаа детинка сувтіс капитан водзӧ да кутіс кевмысьны:
— Висьталӧй, кыдзи ті тайӧс тӧдмалінныд? — И сійӧ эз нин серав, а весиг зэв нораа кевмысис.
Но капитан нинӧм эз шу да водзӧ висьталіс:
— Вот ӧні петас штабысь тіян начальникныд.
Сідзи и лои: мыйӧн сӧмын капитан шуис тайӧс, керкаысь котӧрӧн петіс кузь пальтоа, киас сигнальнӧй флажокъяса пионер.
— Но, Травка, — шуис капитан, — докладывайт сылы, кыдзи вӧлі делӧыс.
— А ӧд ме ог куж, — дзик капитан пель весьтӧ копыртчӧмӧн вашнитіс Травка. — Ме ӧд запомниті сӧмын «А» — точка да чёрточка да «М» — кык чёрточка.
— Ме кута тэныд подсказывайтны.
Сет вызов: ӧвтышт кияснад юр весьттіыд куимысь крест-накрест.
Травка сідзи и вӧчис.
Штабдорса пионер пырысь-пыр повторитіс тайӧ движениеяссӧ.
«Вызов примитӧма», — дӧгадайтчис Травка.
— Бур, — шуис капитан. — А ӧні передайтам текстсӧ.
«В» — точка кык тире...
Травка сигнализируйтіс.
— «А» — ӧти точка да чёрточка...
Травка кыкысь лэптыліс кисӧ.
— Тадзи лоӧ вывті дыр, — шуис капитан. — Лэччы лучше.
А ребята мед тӧдмалӧны, мый ме кӧсъя висьтавны. — Сійӧ шыасис ӧчкиа насмешник дорӧ: — Ноко, мехӧвӧй куртка да ӧчки йылысь тӧдмавны радейтысь, мый ме кута висьтавны водзӧ?
«Ва...»?
Детинка падмис.
Сійӧ эз тӧд, мый вочавидзны.
— Ноко, Серёжа, ноко! — заводитіс ышӧдны Травка.
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мый лоӧ водзӧ, да сылы зэв окота вӧлі тӧдмавны.
— Вагон? — юаліс детинка.
— Мыйла нӧ «вагон»?
— чуймис капитан.
— Варыш! — горӧдіс кодкӧ.
— Абу, и абу варыш...
Сэки ставныс ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны тӧдмавны таинственнӧй кывсӧ:
— Вадор!
— Вал!
— Варенье!
— Вазелин!
— Вабергач!
— Ваболь!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кодкӧ горӧдіс «Ведра!»
Но тайӧ нин ньӧти эз вӧв «Ва...»
abu
abu
abu
Капитанлы лои заводитны сетавны сигналъяс.
— «В»!
— горӧдісны став детинкаясыс хорӧн, кор капитан сигналитіс первой буквасӧ.
— «А»!
— Тайӧ ме повторяйта, — объяснитіс капитан. — А со водзӧ... — Капитан сигналитіс буква.
— «Й»!
— горӧдісны детинкаяс.
— «Ӧ»!
— «Д»!
— «А»!
— «Вайӧда»!
— муртса эз бӧрдӧмсорӧн горӧд насмешник. — И мыйла тайӧ ме водзджык эг дӧгадайтчы — «вайӧда»!
Капитан водзӧ сигналитіс: Д, А, С К, Ы...
— «Дас кык»!
— горӧдісны детинкаяс.
А сэсся найӧ кутісны сёрнитны надзӧнджык нин: — «Пленнӧйӧс»...
«Вайӧда дас кык пленнӧйӧс»...
«Прикажитӧй»...
«меным»...
«командуйтны»...
«наӧн»...
Штабдорса пионер кутіс сигналитны: «Нёльӧд взводса командир!»
Юрнуӧдысь чепӧсйис водзӧ да мӧдӧдчис штаблань.
«Стой!» — сигналитіс пионер.
Юрнуӧдысь сувтіс.
Пионер бара кутіс ӧвтчыны флажокъяснас: «Нёльӧд взводӧн командуйтӧм передайтны капитан Калашниковлы».
— Вот тайӧ да! — горӧдіс юрнуӧдысь, пӧрччис лыжисӧ да крута бергӧдчис.
Сэки ставныс кутісны ызгыны да кытшалісны капитанӧс:
— Кыдзи абу яндзим тіянлы, капитан ёрт!
Мыйла нӧ ті миянӧс пӧрйӧдлінныд!
Ми эськӧ тайӧ каднас аддзим Травкалысь настоящӧй батьсӧ!
Торйӧн нин скӧраліс Серёжа:
— Ме пырысь-пыр гӧгӧрвои, мый тайӧ капитан Калашников и эм!
А то мыйла эськӧ сійӧ тӧдіс, кутшӧм распоряжение сетліс капитан Калашников, а кутшӧмӧс эз сетлы?
— Тэ нин тӧдін, тӧдін... — торкис сійӧс юрнуӧдысьыс. — Ме вот аддзылі, мый сійӧ пыр нюмъялӧ, сідзкӧ шутитӧ.
— Энлӧй, другъяс, энӧ вензьӧй! — миритӧм могысь шуис капитан. — Ме тіянӧс эг пӧрйӧдлы, ті асьныд асьнытӧ пӧрйӧдлінныд.
Ми тіянкӧд эгӧ споруйтӧй, и ме тіянӧс ог ӧбидит.
Ті кӧ нин миянӧс Травкакӧд кыйӧдінныд, то Травкалысь настоящӧй батьсӧ ті, дерт, корсинныд эськӧ, сійӧ кӧ вӧлі кӧнкӧ матігӧгӧрын.
Сідзкӧ, Московскӧй гӧра вылын сійӧ абу.
А ӧні командуйтны кута ме.
Аслам первой помощникӧн назначайта тіянлысь юрнуӧдысьтӧ, а адъютантӧн — Травкаӧс.
А водзӧ капитан заводитіс сёрнитны нин командир моз:
— Нёльӧд взвод! Кывзы менсьым команда!
Первой помощник, <rus>вперёд</rus>!
Ставныд сы бӧрся ӧти лыжня кузя — марш!
Лыжникъяслӧн взвод нюжӧдчис ӧти кузь цепӧ.
Медся бӧрын муніс нёльӧд взводлӧн выль командир, кодлӧн пельпом вылас пукаліс аслас выль адъютантыс.
Кор матыстчисны штаб дорӧ, капитан прикажитіс сувтавны ставныслы рядӧ.
Пионеръяс сувталісны.
— А ноко, Травка, видзӧдлы, — шуис капитан: — удитім ми срок кежлӧ воны? —
И сійӧ петкӧдліс Травкалы кисьыс часісӧ.
Ичӧт стрелкаыс сулаліс «3» цифра вылын, а ыджыдыс индіс «12» цифра вылӧ.
— Удитім! — долыда шуис Травка.
— Стӧч! — вынсьӧдіс капитан. — Дас вит час.
А лейтенант Солнечкакӧд абуӧсь!
Сійӧ пионерыс, коді сёрнитіс флажокъясӧн, лои взвод водзын.
Вӧлӧмакӧ, сійӧ абу прӧстӧй пионер, а вожатӧй.
Галстукыс сылӧн вӧлі кӧрталӧма пальто вылас, а морӧсас пионерскӧй значоккӧд — ичӧтик бипуркӧд орччӧн — тыдаліс ещӧ и комсомольскӧй значок — «ВЛКСМ» букваяса ичӧтик знамя.
Травка петіс водзӧ, сетіс пионерскӧй салют да лӧсьӧдчис висьтавны сідзи, кыдзи сійӧс велӧдіс капитан: «Воис нёльӧд взвод.
Приказ выполнитӧма.
Пленнӧйясӧс босьтӧма.
Воштӧмъяс абуӧсь».
Но муртса Травка заводитіс, вожатӧй торкис сійӧс:
<rus>— Отставить!</rus>
Китӧ лэдз!
Тэ ӧмӧй пионер?
— Абу, — шуис Травка. — Ме абу пионер.
Ме адъютант.
— А адъютант, дерт нин, должен тӧдны, — скӧрысь шуис вожатӧй, — мый мортыс кӧ абу на примитӧма пионерӧ, то сійӧ оз имеит право салютуйтны пионеръяс моз.
Сэки Травкалы лои сэтшӧм ӧбиднӧ, мый сылӧн весиг, кажитчӧ, синваыс кутіс доршасьны.
И тайӧ дзонь взвод водзын!
Травка бергӧдчис капитанлань, но капитан локтӧ нин вӧлі сійӧс дорйыны.
Капитан шуис серьёзнӧя, военнӧй гӧлӧсӧн:
— Адъютант стӧча исполняйтӧ менсьым приказ, и тайӧ случайын сійӧ ньӧти абу мыжа.
— Ладнӧ, рапортуйт либӧ, — шуис Травкалы вожатӧй эз нин сэтшӧм скӧрысь, кыдзи водзджыксӧ.
Травка торксьытӧг висьталіс рапортсӧ ставнас, помаліс «Рапорт сдайтӧма» кывъясӧн да сетіс пионерскӧй салют.
— Рапорт примитӧма! — шуис вожатӧй да тожӧ сетіс салют.
Травка гордитчӧмӧн видзӧдліс бӧрвылын сулалысь пионеръяс вылӧ.
А вожатӧй ачыс матыстчис капитан дорӧ сетны рапорт.
Капитан примитіс рапорт, салютуйтіс да кутліс вожатӧйлысь кисӧ.
И друг вожатӧй матыстчис Травка дорӧ да сідзжӧ кутліс сылысь кисӧ!
Сэки нин Травкалы лои вывті рад.
ИЗМАЙЛОВЪЯСӦС ТУЯЛӦМА!
ИЗМАЙЛОВЪЯСӦС КУТӦМА!
Тайӧ каднас матыстчисны лыжиӧн ещӧ кык пионер.
Найӧ эз на удитны лолыштны, кыдзи ӧтиыс горӧдіс:
— Рапортуйтӧ мӧд взводса разведка!
Старшӧй разведчик — Андрюша, мӧдногӧн кӧ ме.
Измайловъяс сюрины!
Сійӧ гӧрд лыжнӧй фуфайкаа да лӧз гача, морӧсас дас квайтӧд номер.
Гӧтырыс гӧрд фуфайкаа жӧ, юрас гӧрд визя еджыд шапка, номерыс кыксё кызь нёль.
Рапорт сдайтӧма!
— Да ме ӧд сійӧс аддзылі бинокль пыр! — горӧдіс Травка. — Но, дерт, тайӧ и вӧлі дядя Лёва Измайлов!
Сійӧ опытнӧй лыжник.
Сійӧ сёйис шоколад!
И кыдзи тайӧ ме сійӧс сразу эг тӧд!
Аддза, кодкӧ тӧдса, а коді — эг дӧгадайтчы.
Сӧмын ӧні дӧгадайтчи.
Капитан Калашников юаліс Андрюшалысь:
— А ті налы висьталінныд, мый найӧс виччысьӧны тані, трансформаторнӧй будка дорын?
— Эг, ми эг висьталӧй, мый найӧс виччысьӧны, — вочавидзис Андрюша. — Тайӧс миянлы некод эз тшӧкты.
Ми налы шуим, медым найӧ ӧдйӧджык локтісны татчӧ, будка дорӧ, а найӧ эз локны.
Шуӧны, налы некор.
— А ті висьталінныд, мый тайӧ капитан Калашниковлӧн распоряжение? — виччысьны вермытӧг юаліс вожатӧй.
— Ставсӧ висьталім.
И сы йылысь, мый миян военнӧй игра, и ставсӧ.
— Но, а найӧ?
— Найӧ шуисны, мый талун налы некор военнӧй играӧн ворсны, а мӧдысь найӧ непременнӧ ворсасны.
И медым ми водзвыв висьталім.
— А сэсся?
— А сэсся найӧ сдайтісны лыжияссӧ, пальтоасисны да мунісны Москваӧ.
Ми найӧс корим бергӧдчыны, кор электричкаыс нин матыстчис.
А найӧ эз сӧгласитчыны.
Друг ыб вывсянь кылісны зэв гора горӧдӧмъяс:
— Туялім!
Аддзим!
Кутім!
Босьтім!
Вайӧдім!
Тайӧ горзісны кык лыжник.
Найӧ ӧта-мӧд вежмӧныс котӧртісны ыб вывті, мыйвынсьыныс йӧткасисны лыжи бедьяснас.
— Кодӧс кутінныд? — горӧдіс налы вожатӧй.
— Измайловъясӧс! — кыліс воча.
Андрюша чуймис:
— Мый нӧ, поездсьыс али мый найӧс кыскӧмаӧсь?
Лыжникъяс котӧртісны вожатӧй дорӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ, да кыкнанныс ӧтпырйӧ заводитісны рапортуйтны:
— Рапортуйтӧ коймӧд взводса разведка!
— Измайловъясӧс кутӧма!
— Ловйӧн!
— Босьтӧма пленӧ!
— Вайӧдӧны штабӧ!
Вожатӧй найӧс ӧлӧдіс:
— Да висьталӧй ті кодныдкӧ ӧтиныд!
— Сідзкӧ, тэ висьтав, — шуис лыжникъяс пиысь ӧтиыс мӧдыслы. — Тэ первой найӧс аддзин, тэ и висьтав.
— Да кутшӧмджыкӧсь кӧть найӧ? — юаліс Андрюша, коді ещӧ водзджык на наысь туяліс Измайловъясӧс.
— А татшӧмӧсь: ар комына мужчина, сыкӧд нывка.
Ставныс сідзи и вак-вакӧн серӧктісны.
Разведчик век ассьыс висьталіс:
— Но мый сераланныд?!
Миянлы ӧд эз висьтавны, медым ми непременнӧ вайӧдім старукаӧс либӧ кӧть нин шӧр арлыда нывбабаӧс!
А тайяслысь ми юалам: «Ті Измайловъяс?»
Найӧ шуӧны: «Абу».
А аслыныслы лои интереснӧ: «Мыйла найӧ тіянлы?»
Ми шуам, мый Измайловъяслы колӧ мунны важ трансформаторнӧй будка дорӧ.
А нывкаыс кыдзи горӧдас, кыдзи кутас кинас клопайтны: «Ми Измайловъяс!
Папочка, эн скрывайт!
Ми Измайловъяс!»
Сэки и мужчинаыс висьтасис жӧ, мый найӧ Измайловъяс.
Но нывкаыс первой эз выдержит.
Вожатӧй скӧрмис:
— Да ӧд тіянлы вӧлі лючки висьталӧма, мый найӧ ассьыныс фамилиясӧ оз дзебны!
— Найӧ эз и дзебны.
Первойсӧ эськӧ дзебисны жӧ, но эз дыр, — шуис разведчик, но мыйлакӧ эз нин сэтшӧм долыда, кыдзи водзсӧ.
— А сэсся мый?
— А сэсся ми кӧрталім налысь синъяссӧ, медым найӧ штабнымӧс эз аддзыны.
Мужчинаыс заводитліс водзсасьны, но сэки нывкаыс кыдз горӧдас: «Мед кӧрталӧны, тайӧ весиг интереснӧджык!»
Да со найӧс вайӧдӧны!
Ставныс бергӧдчисны.
Штабнӧй керка сайсянь петкӧдчисны йӧз.
Водзвылын восьлаліс пионер да гезйӧд кыскис лыжи гоз, кодъясӧс вӧлі крепитӧма вомӧныс пескӧн.
Артмӧма дадь кодь.
Тайӧ даддяс пукаліс кӧрталӧм синма Солнечка.
Сійӧ чатӧртлывліс юрсӧ да чукрӧдліс нырсӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ видзӧдлывлӧ.
Сы бӧрвылын локтіс Солнечкалӧн батьыс, кодлысь синъяссӧ вӧлі кӧрталӧма жӧ.
Сы ӧтар-мӧдар бокӧд локтісны кык лыжник.
Капитан Калашников видзӧдліс часі вылӧ да горӧдіс:
— Сёрминныд, лейтенант!
Менам часі вылын ӧні дас вит час кызь нёль минута!
БАТЬ ДА МАМ
Травкалӧн батьыс да мамыс эз тӧдны, мый сійӧ ловъя, здоров да весиг весел.
Мам пукаліс кельыд чужӧма да бӧрдӧм синъяса.
Сійӧ нинӧм эз сёрнит.
Со кымын во нин помся сійӧ аддзис ассьыс детинкасӧ быд лун, а думайтіс сы йылысь быд минута.
Весиг кор мамыс эз вӧв гортас, а удж вылын, велӧдчис либӧ муніс кытчӧкӧ могӧн, сійӧ кӧть ичӧтика, да думайтіс сы йылысь.
Друг дзик виччысьтӧг нюммунас.
Ставныс юаласны: мыйла?
Первойсӧ сійӧ и ачыс оз тӧд.
А сэсся тӧдвылас уськӧдас: кыдзи сійӧ Травкаӧс купайтіс, а сійӧ тайӧ каднас мыйкӧ серам петкӧдланаӧс шуис.
И сійӧ пыр тӧдіс, кӧні Травка, мый вӧчӧ, ас кадӧ-ӧ сёйис, мыссис-ӧ кор колӧ, эз-ӧ шыблав кытчӧ веськалӧ ассьыс игрушкаяссӧ, книгаяссӧ да уджалан инструментъяссӧ.
А талун Травка лунтыр эз вӧв гортас, и мам нинӧм эз тӧд сы йылысь.
Ок, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ прӧстӧ детскӧй садйын!
Кутшӧм эськӧ мам вӧлі спокойнӧй!
Бать звӧнитіс телефон пыр милицияӧ.
Милициясянь ӧтветитісны, мый детинка вошӧм йылысь колӧ вӧлі юӧртны вокзалын на.
Но найӧ кутасны корсьны.
Сэсся бать звӧнитіс телефон пыр став тӧдсаясыслы.
Тӧдсаяс тӧдмавлісны, мый Травка вошӧма, да заводитлісны тӧждысьны батьыскӧд да мамыскӧд тшӧтш...
Детскӧй садйын тайӧ луннас занятиеяс эз вӧвны.
Но Вовка-морячок да Ваня важӧн нин сёрнитчылісны Травкакӧд петавны рытнас дворӧ да видзӧдлыны, кыдзи известнӧй стахановец Володя петкӧдас ассьыс знаменитӧй мотоциклсӧ рытъя прогулка вылӧ.
Найӧтӧ нин тӧдісны, мый воскресеньеӧ да бур поводдя дырйи прогулка обязательнӧ лоӧ.
И Володя непременнӧ лэдзас найӧс сулалыштны орччӧн да видлавны машинасӧ дзик медбӧръя винтӧдзыс.
Володя ставсӧ объяснитас, а, гашкӧ, весиг и новлӧдлыштас.
Найӧ аддзылісны Травкалысь батьсӧ, кор сійӧ прӧйдитіс дворті, да думайтісны, мый Травка воис жӧ нин прогулка вылысь.
Но дворын сійӧ век на эз вӧв.
Сэки найӧ решитісны ветлыны сы дорӧ.
Найӧ мунісны «Б» корпусӧ, кайисны подӧн квайтӧд судтаӧ, сы вӧсна мый лифтнас некод эз кай да некодлысь вӧлі корны, медым найӧс босьтісны аскӧдныс.
Но 68-ӧд номера квартира ӧдзӧс водзӧ найӧ падъялігтыр сувтісны: всё-таки найӧс некод эз корлы да весиг некод эз и виччысь.
— Звӧнит! — шуис Вовка.
— Ог, тэ звӧнит, — шуис Ваня.
— Мыйла ме?
— А тэ кузьджык!
— Тайӧ оз лыддьыссьы, — шуис Вовка. — Тэ верман сувтны кок чунь йылад.
Но Ваня сідзи и эз решитчы звӧнитны.
— Тӧдан мый, Вовка, — шуис сійӧ: — Травка, буракӧ, видлалӧма, кыдзи звоноксӧ вӧчӧма, да ӧні звонокыс всё равно оз уджав.
Вай бурджык таркӧдчыштам.
Найӧ таркӧдчисны ӧтпырйӧ.
Кыкнанныс зілисны таркӧдны кыдз позьӧ ньӧжйӧджык.
Но ӧдзӧс пырысь-пыр жӧ воссис.
Быттьӧкӧ найӧс кодкӧ терпитны вермытӧг виччысьӧма.
Петіс Травкалӧн батьыс.
Сійӧ первойсӧ неуна сулалыштіс да видзӧдліс на вылӧ кыдзкӧ тешкодя, быттьӧкӧ повзис.
Сэсся сійӧ копыртчис налань, кыкнаннысӧ кутіс пельпомъясӧдыс да нуӧдіс аскӧдыс, мунігмозыс юасис:
— Но висьталӧй, челядь, ӧдйӧджык висьталӧй!
Ті аддзылінныд Травкаӧс?
— Аддзылім, — ыджыд морт моз шуис Вова. — Ми быд лун сійӧс аддзывлам.
— А талун, талун аддзылінныд?
— И талун аддзылім, — шуис Ваня.
Бать кутіс тэрмӧдлыны найӧс:
— Кытысь?
Кор?
— Ме талун эг аддзыв, — шуис Вова.
А Ваня шуис:
— Ме талун аддзылі, кыдзи ті Травкакӧд да мамыскӧд мунінныд троллейбуслань.
Ті ещӧ Травкалысь лыжисӧ нуинныд.
— А сэсся?
Сэсся?
— А сэсся — ми ӧні локтім сыла.
Мам эз вермы терпитны да петіс коридорӧ.
Сылы зэв окота вӧлі тӧдмавны, коді сэні сёрнитӧ.
— Ми Травкала, — шуисны кыкнан детинкаыс.
— Травка абу гортын, — меліа шуис мамыс, — но сійӧ регыд должен локны.
А ті пырӧй, зонкаяс, пырӧй.
Пӧрччысьӧй, ворсыштӧй, чай юыштам.
Кутшӧм менам варенье эм!
Травкалӧн радейтанаыс...
Пӧрччысьӧй, пӧрччысьӧй, сійӧ пырысь-пыр...
Друг кыліс резкӧй телефоннӧй звонок.
Бать да мам котӧртісны телефон дорӧ да кыкнанныс ӧтпырйӧ кватитісны трубкасӧ.
Но бать меліа босьтіс трубкасӧ мам киысь, кывзыштіс неуна, а сэсся шуис мамлы:
— Тайӧ милициясянь сёрнитісны.
Найӧ висьталісны, мый звӧнитӧмаӧсь став детскӧй комнатаясас, кытчӧ вайӧдӧны вошӧм челядьӧс.
— Но, и мый?..
Мый налы ӧтветитӧмаӧсь?
— Сійӧ некӧн абу.
— А ті тӧданныд, зонкаяс... — шуис мам Вовалы да Ванялы, — а ӧд Травкаыд миян... воши...
Сійӧ кыдзкӧ сразу пуксис стул вылӧ да друг бӧрддзис сэтшӧм гораа да сэтшӧм нора, мый кызіник Вовалӧн да еджыд юрсиа, кельыдлӧз синма Ванечкалӧн горшдінныс гӧрддзассис да синъясыс кутісны тырны синваӧн.
Найӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ бергӧдчисны да чепӧсйисны котӧртны.
Бать котӧрӧн петіс на бӧрся пос вылӧ да кутіс чуксавны найӧс бӧр:
— Ваня!
Вовочка!
Но детинкаяс пыр котӧртісны и котӧртісны этажсянь этажӧ, кытчӧдз эз петны дворӧ.
Сэні найӧ неуна сулалыштісны да бара чепӧсйисны котӧртны.
— Кытчӧ тайӧ ті, вильышъяс? — юаліс тётя Машенька да кутіс найӧс кыкнансӧ.
Тётя Машенька вӧлі детскӧй садса руководительницаӧн.
Сійӧ вӧлӧмкӧ буретш локтӧ налы паныд.
Детинкаяс висьталісны сылы ставсӧ, мый аддзылісны да кывлісны.
И сэки сійӧ пыр жӧ муніс «Б» корпусӧ, медым успокоитны Травкалысь мамсӧ да мыйӧнкӧ сылы отсавны.
А бать тайӧ каднас юкталіс мамӧс ваӧн да сеталіс синваысь капляяс.
Ӧти киас сылӧн вӧлі стӧкан, а мӧдас — лекарство тыра ичӧтик бутылка.
Друг ӧтпырйӧ кутісны звӧнитны телефон да пыран ӧдзӧс весьтса звонок.
Квартираыс ставнас тыри звонок шыясӧн.
Бать чепсасис ӧти звонок дорсянь мӧд дорӧ, но киясыс сылӧн вӧліны занятӧсь, и сійӧ эз вермы восьтыны ӧдзӧссӧ, эз вермы босьтны и телефоннӧй трубкасӧ.
А мамлӧн выныс эз вӧв.
Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис пуктыны ставсӧ пызан вылӧ да восьтыны ӧдзӧссӧ.
Пырис тётя Машенька.
Бать сыкӧд весиг эз здоровайтчы, а уськӧдчис телефон дорӧ.
Сійӧ кыліс скӧр гӧлӧс:
— Мыйла тайӧ тіян телефоныд то занят, ном моз тиньгӧ — «пи... пи... пи... пи...», то мазі моз дзизгӧ — «бууу... буууууу... буууууу...» — сідзкӧ, прӧст, а ті онӧ ӧтвечайтӧй?
Некутшӧм порядок абу!
— Да ме... — заводитліс объяснитны бать, но скӧр гӧлӧс торкис сійӧс:
— Мыйла тайӧ ті энӧ локтӧй Пролетарскӧй станцияӧ аслад Травка пиыдкӧд да сылӧн мамкӧд, нелямынӧд номера поликлиникаысь медбур сьылыськӧд да поэтессакӧд?
— Да сійӧ...
— Али тіянӧс ышӧдісны пионеръяс да заводитінныд ворсны военнӧй играӧн?
Кошмар!
— Да ми...
— Та понда ті ставныд мӧд воскресеньеӧ локтанныд Пролетарскӧй станцияӧ, кӧні тіянӧс лоӧ лэдзӧма бӧрӧн да кӧртӧда синъясӧн Московскӧй гӧрасянь!
Бать кывзіс да нинӧм эз гӧгӧрво.
Тайӧ сёрнитіс дядя Лёва Измайлов.
Сійӧ шутитіс.
Но батьлы эз вӧв шуткаӧдз.
Сійӧ шуис шог гӧлӧсӧн:
— Миян пиным воши...
— Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Травка? — кутіс тӧждысьны Измайлов. — Ми ӧні пыр жӧ, пыр жӧ воам тіянӧ!
Ставсӧ тӧдмалам да ставсӧ ладмӧдам.
Сэтшӧм тӧлка морт — и друг пропадитас?
Да некор оз вермы лоны татшӧмторйыс!
КАПИТАН ОРДЫН ГӦСТИТӦМ
Кор тыдовтчис, мый Московскӧй гӧраяс вылын Травкалӧн батьыс абу, а Измайловъяс мунӧмаӧсь, капитан да Солнечкалӧн батьыс решитісны мӧдӧдны Москваӧ телеграмма, медым Травкалӧн батьмамыс эз тӧждысьны.
Но, ӧти-кӧ, Травкалӧн батьыс, гашкӧ, и ачыс на гортас эз во.
Сэки мамыс ӧтнас получитас телеграммасӧ, чуймас, кутас волнуйтчыны, шогӧ усьӧ — и дзик весьшӧрӧ.
А мӧд-кӧ, электростанциядорса ичӧтик железнодорожнӧй остановкаын телеграф эз вӧв, матысса телеграфӧ колӧ вӧлі мунны лыжиӧн часысь не этшаджык.
abu
abu
abu
Да ещӧ Москваын телеграммасӧ нуны ковмас мыйтакӧ кад.
Электропоезд должен мунны сизим часын.
Телеграмма вотӧдзыс Травка ачыс нин гортас лоӧ.
Ставсӧ тадзи подробнӧя обсудитӧм бӧрын найӧ и решитісны ветлыны капитан ордӧ ӧбедайтны.
Кадыс налӧн вӧлі тырмымӧн.
Капитан оліс ӧтнасӧн электростанциябердса ичӧтик комнатаын.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм электрическӧй плита, мый сэтчӧ позьӧ вӧлі пуктыны ӧтпырйӧ мыйта колӧ скӧвӧрда, чайник да кастрюля.
Сӧмын мед местаыс тырмис.
Скӧвӧрда вылын жаритчис сосискиа яичница, кастрюляын пуис йӧв сора какао, а мӧд кастрюляын — картупель.
А ачыс капитаныс тайӧ каднас весаліс порсьпи ыджда ёдіӧс.
Шыд эз вӧв.
Но, висьтавны кӧ нин, Травка да Солнечка эз ёна любитны шыдтӧ.
Травка гусьӧникӧн юаліс:
— Тэ мый медся ёна любитан?
— Мороженӧй, — шӧпнитіс Солнечка.
— Ме тожӧ...
Капитан эз вермы кывны налысь сёрнисӧ.
Но эз весьшӧрӧ сійӧ шулы пионеръяслы, мый сійӧ волшебник да аддзӧ быдтор.
Сійӧ мигнитіс Солнечка батьлы:
— Займитчы, лейтенант.
Солнечкалӧн батьыс восьтіс сгущеннӧй йӧв тыра банка, сорлаліс сійӧс обыкновеннӧй йӧлӧн, крӧшитіс сэтчӧ юмов фрукты да кисьтіс ставсӧ тайӧс электрическӧй шнура неыджыд эзысь ведраӧ.
Сэсся сійӧ восьтіс еджыд ӧдзӧс, коді вӧлі плитаыскӧд орччӧн.
Тайӧ вӧлі стенӧ вӧчӧм неыджыд шкаплӧн ӧдзӧс.
Сійӧ пуктіс ведрасӧ шкапӧ, а вилкасӧ, мыйӧн помассис шнурыс, сюйис шкап стенса штепсельнӧй розьӧ.
Ведраын кутіс жургыны электрическӧй мешалка.
Сэки сійӧ топыда пӧдлаліс шкап ӧдзӧссӧ да бергӧдіс ыджыд сьӧд выключатель, коді вӧлі ӧдзӧскӧд орччӧн.
Ӧбед помасигкежлӧ Солнечкалӧн батьыс перйис шкапысь ичӧтик ведрасӧ да торжественнӧя пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Сійӧ пырысь-пыр вевттьысис сэтшӧм мича гыӧрӧн, кутшӧм овлӧ тӧвнас пуяс вылын водз асылын.
А ичӧтик ведра пытшкын артмис сказочнӧй мороженӧй.
abu
Тайӧ вӧлӧма холодильнӧй шкап.
Сэні электричествоыс вырабатывайтіс... кӧдзыд!
ТРАВКА МУНӦ МОСКВАӦ
Воис кад торйӧдчыны.
Травка шуис прӧщайтчигас:
— Солнечка, тэ волы миянӧ гӧститны.
Ме тэныд петкӧдла миянлысь ӧтувъя кӧрттуй, куим трубаа крейсер, лифт да акань Мальвина.
— Ладнӧ, Травочка, вола.
— Ме гижа тэныд письмӧ.
Ме ӧні адрессӧ запомниті век кежлӧ: станция Пролетарскӧй, станцияса начальниклы, сетны Солнечкалы.
А менам адрес: Петровскӧй парк, Выль керкаяс, «Б» корпус, квайтӧд этаж, квайтымын кӧкъямысӧд квартира.
Солнечка мыйлакӧ ышловзис:
— Да...
Акань Мальвина должен лоны кельыдлӧз юрсиа.
Помнитан «Зарни ключик» мойдын?
А тіян вижоват...
— А ми тэнад воигкежлӧ сійӧс краситам, — шуис Травка. — Ме ӧні тӧда: юрситӧ колӧ краситны клея краскаӧн.
А то ми заводитлім акварельнӧйӧн — нинӧм эз артмы.
Солнечкалӧн батьыс шуис серьёзнӧякодь:
— Зэв бур рецепт, — да пыр жӧ нюммуніс.
Сійӧ пуксьӧдіс нывсӧ пельпом вылас, лыжиасис да мӧдӧдчис лымъя эрд вывті.
А Травка капитанкӧд мӧдӧдчисны платформа вылӧ, кӧні вӧлі электропоездлӧн остановка.
Вӧлі рӧмдӧ нин.
Ылын тыдовтчисны гӧрд да еджыд бияс да дзик рельсъяс весьтын ыджыд еджыд светляк.
Выліас ыпнитлывлісны электрическӧй бикиньяс.
Тайӧ матыстчис электропоезд.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ вӧлі метрополитенса поезд кодь — трубатӧм и парыс оз пет.
Но такӧд тшӧтш сійӧ вӧлі трамвай кодь.
Сӧмын дуга пыддиыс сылӧн ӧткымын вагонъясын вӧлі вель сложнӧй приспособление, стенъястӧм зэв ыджыд кӧрӧбка кодь — куш ордлыясыс.
Сійӧ сигналитіс метроса поезд моз, но гораджыка да дырджык.
Поезд сувтіс.
Сэтысь петіс машинистлӧн помощник да кутіс наблюдайтны посадка бӧрся.
Капитан, кыв ни джын шутӧг, пырис Травкакӧд кабинаӧ.
Поездлӧн воддза ӧшинь весьтын пукаліс машинист.
Пельпомъяс вылас сылӧн дзирдалісны эзысь погонъяс.
Машинист сразу тӧдіс капитанӧс:
— Здравствуйте, капитан ёрт!
— Здравствуйте, техник-лейтенант ёрт, — вочавидзис капитан.
Сэсся кутліс машинистлысь кисӧ да шуис: — Кывзы, Васенька, менам другӧй: отсав меным.
Ӧні ӧд тэ вежсян Москваын?
— Да, тайӧ медбӧръя рейс.
— Босьт тэ тайӧ мужичоксӧ, нуӧд Москваӧ, а сэсся нуӧдан сэтчӧ, кытчӧ сійӧ висьталас.
— Да ӧд оз жӧ позь бокӧвӧйяслы машинист кабинаын, капитан ёрт!
— А тэ верман сійӧс лэдзны вагонӧ.
Ӧдзӧсыд ӧд тэнад бӧрвылад эм.
Вӧчан?
— Вӧча.
— Но, ладнӧ.
Капитан бара кутліс машинистлысь кисӧ, сэсся копыртчис Травкалань, тапкӧдыштіс сылысь банбокъяссӧ да чеччыштіс вагонысь.
Ставыс тайӧ лои кутшӧмкӧ ӧти здукӧ.
Капитан пыдди кабинаӧ кайис машинистлӧн помощникыс да шуис: «Вперёд!».
Машинист сетіс сигнал, пуктіс шуйга кисӧ тшак кодь зэв ыджыд кнопка вылӧ, веськыд кинас кутчысис ыргӧн рукояткаӧ да бергӧдіс сійӧс.
Поезд улын кыліс гораа чушкӧм.
Тайӧ петіс тормозъясысь воздух.
Тормознӧй колодкаяс лэдзисны кӧлесаяссӧ.
Машинист личкис тшак кодь кнопка, моторъяс кутісны жургыны, поезд вӧрзис да мӧдӧдчис, пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Машинисткӧд орччӧн сувтіс сылӧн помощникыс, погонъяса жӧ, но абу эзысь, а сьӧд да турунвиж канта.
Водзвылын ӧта-мӧд бӧрся ломзялісны семафоръяслӧн турунвиж бияс.
Регыд кутіс тыдавны турунвиж бияслӧн быдса цепь.
— «Турунвиж улича», — шуис машинистлӧн помощник.
— Зэв бур! — вочавидзис машинист.
Поезд тӧвзис пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
ДЗИКӦДЗ НОРМАНА ПОЛОЖЕНИЕЯС ОЗ ОВЛЫНЫ
Травка квартираын кыліс звонок.
Бать да мам кыкнанныс чеччисны да мунісны восьтыны.
Найӧ пыр па надейтчисны, мый локтас Травка.
Но тайӧ бӧр локтісны Измайловъяс.
Найӧ ветлісны радиоӧ, медым сетны юӧр Травка вошӧм йылысь.
Дядя Лёва Измайлов кӧ нин босьтчис кутшӧмкӧ уджӧ, сійӧ вӧчас помӧдзыс.
Сійӧ шуис:
— Пока нинӧм эз артмы.
Радиоын шуӧны, мый ӧні некыдзи юӧртны.
«Московскӧй известиеяс» передайтӧны сӧмын час лунын, а часӧдзыс Травка непременнӧ сюрас.
Оз кӧ сюр — сэки мӧд делӧ.
Сэки налы позьӧ звӧнитлыны, и найӧ обязательнӧ юӧртасны «Московскӧй известиеясын» Травка вошӧм йылысь.
А пока положениеыс збыльысь йӧрмана.
— Дзикӧдз йӧрмана положениеяс оз овлыны, — шуис бать. — Ме муна газета редакцияӧ да сета объявление.
Гырыся: «Воши детинка», а сэсся водзӧ — став подробностьяссӧ.
Газетасӧ быдӧн лыддьӧны, да кодкӧ кӧ аддзыліс миянлысь детинканымӧс — непременнӧ лыддяс тайӧ объявлениесӧ.
И, дерт, отсалас вайӧдны.
Измайловъяс тэрмасисны поезд вылӧ.
Бать тэрмасис газета редакцияӧ.
Сійӧ шуис мамлы:
— Ме муна газета редакцияӧ.
Тэ пукавлан?
Мам надзӧникӧн вочавидзис:
— Ладнӧ, мун.
Ме пукавла тані, телефон дорас.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
РЕДАКЦИЯЫН
Вӧлі сёр рыт. Но бать тӧдіс, мый газета печатайтсьӧ войнас.
Водз асылын сійӧс грузитӧны автомобильясӧ, поездъясӧ, самолётъясӧ да мӧдӧдӧны став каръясӧ.
А Москваын сійӧс разӧдӧны почтӧвӧй отделениеясӧ да газетнӧй киоскъясӧ.
А сэні нин — кодлы гортас ваясны, сійӧ кӧ гижсьӧма, а коді и ачыс ньӧбас аслыс газетасӧ киоскысь.
Бать вӧлі тӧдса газетаса редакторкӧд.
Сійӧ висьталіс редакторлы ассьыс шогсӧ.
Но редактор довкйӧдлыштіс юрсӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Ог вермы печатайтны Травка йылысь, некыдзи ог вермы!
Местаыс абу.
Ті жӧ тӧданныд, мыйта событиеыс!
И ставыс важнӧйӧсь, ставыс интереснӧйӧсь, ставыс гырысьӧсь...
— Но кыдзкӧ-мыйкӧ, Михаил Аркадьевич!
Ті гӧгӧрвоанныд, татшӧм несчастье! — шуис бать, и синъясыс сылӧн кутісны югъявны ичӧтлӧн моз.
Редактор заводитліс сійӧс бурӧдны:
— Да сюрас тіян детинкаыд, мый ті!
Миян странаын челядь йылысь тӧждысьӧ быд морт.
— Ме тӧда, мый сюрас.
Но мый меным вӧчны?
Колӧ жӧ мыйкӧ вӧчны!
Милицияын — абу, радиоын — кадыс оз тырмы, тіянын — оз позь...
Буретш тайӧ здукас комнатаӧ пырис типографияса уджалысь.
Киас сылӧн вӧлі ыджыд бумага лист, коді лякӧссьӧма типографскӧй краскаӧн да ставнас печатайтӧма кыз букваясӧн, рисунокъясӧн да украшениеясӧн, но сӧмын ӧтиладорсяньыс.
— Тайӧ мый тіян? — юаліс редактор.
— «Московскӧй железнодорожник», пробнӧй оттиск.
Аски понедельник.
Вунӧдінныд?
— Да-да, — шуис редактор. — Быд пӧрйӧ вунӧда! — Сійӧ шыасис бать дорӧ: — Асланым типографияын ми печатайтам ещӧ и ичӧтик газета Москваса железнодорожникъяслы.
Тайӧ налӧн асланыс газета, петӧ понедельникъясӧ. — Друг сійӧ ачыс асьсӧ торкис: — Энлы!
Ӧд Травка воши кӧрттуй вылын?
— Да... вокзалын...
— Но, тіян шуд!
Железнодорожникъяс сійӧс и корсясны.
Пырысь-пыр ме сӧгласуйта тайӧ вопроссӧ.
Редактор босьтіс телефоннӧй трубка, звӧнитіс «Московскӧй железнодорожник» газетаса редакторлы да висьталіс сылы ставсӧ Травка йылысь.
Сэсся шуис батьлы:
— Ӧдйӧджык гижӧй заметка!
Бать пуксис пызан дорӧ да заводитіс гижны.
А редактор босьтіс гӧрд карандаш, пуктіс ас водзас газеталысь пробнӧй оттисксӧ да кутіс сы вылӧ рисуйтавны кругъяс, визьяс, стрелаяс, бӧжъяса да бӧжъястӧм крестъяс.
Та дырйи сійӧ висьтавліс типографияса уджалысьлы:
— Тайӧс наберитӧй посньыдджыка.
Этайӧс пуктӧй топыдджыка.
Тайӧ украшениесӧ шыбитӧй, сійӧ татчӧ нинӧмла.
А тані тіян ӧшибка, сійӧс колӧ исправитны.
Вот и лои местаыс.
Вайӧй татчӧ ассьыныд материалтӧ! — горӧдіс сійӧ батьлы.
Бать мыччис редакторлы бумага лист, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый воши Травка нима детинка, да кодкӧ кӧ аддзас тайӧ детинкасӧ — обязательнӧ мед звӧнитас телефон пыр батьлы удж вылас либӧ гортас.
Редактор лыддис батьлысь гижӧдсӧ, мыйкӧ визьнитіс, мыйкӧ черкнитіс, мыйкӧ правитіс да шуис:
— Мунӧй типографияӧ да висьталӧй, мый ме тшӧкті пыр жӧ наберитны да включитны «Московскӧй железнодорожниклӧн» аскиа номерӧ. —
Сійӧ кырымаліс да пуктіс числӧ.
Бать босьтіс лист, получитіс пропуск да мӧдӧдчис типографияӧ.
ВӦЛІ ДАС КЫК ЧАС ВОЙ...
Бать первой пырис линотипнӧй цехӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд комната, кодӧс югдӧдӧма кыдзкӧ тешкодя: выліас, пӧтӧлӧк дорас, вӧлі дзик вой.
Электрическӧй лампочкаяссӧ вӧлі ӧшлӧма сідзи, медым удобнӧджык вӧлі уджавны.
Рабочӧйяс-линотипистъяс пукалісны асланыс машинаяс — линотипъяс — дорын.
Тайӧ машинаясыс вӧчӧны выпуклӧй букваяса дельнӧй металлическӧй строчкаяс.
Тайӧ строчкаясыс тэчсьӧны ӧта-мӧд дорас, да сэсся наӧн печатайтӧны бумага вылӧ.
Бать матыстчис прӧст линотипист дорӧ да мыччис сылы Травка йылысь объявлениеа лист.
Линотипист пуктіс листсӧ ичӧтик пӧлӧс пызан вылӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма электрическӧй лампочкаӧн, да кутіс личкавны аслас машиналысь клавишъяссӧ.
Клавишъясыс вӧлі югдӧдӧмаӧсь жӧ.
Быд клавиш вылын вӧлі ӧти буква, кыдзи пишущӧй машинкаын.
Линотипын мыйкӧ кутіс чирксыны, быттьӧкӧ сы пытшкын пукалісны уна чирк.
Друг сэні кыліс негора звонок.
Линотипист бергӧдіс ручкасӧ, да сы весьтса пызан вылӧ уси эзысь моз дзирдалысь полоска.
Тайӧ полоска вылыс юкӧнас тӧрӧмаӧсь бать объявлениелӧн первойя кывъясыс.
Бать кӧсйис босьтны полоскасӧ киас, но тӧкӧтьӧ эз горӧд: сійӧ вӧлі пуысь шыд тыра кӧстрюля кодь пӧсь.
Линотип вылын строчкаяс вӧчсьӧны сывдӧм металлысь.
Электрическӧй пач — тані жӧ, линотипын — сывдӧ металл.
И кор строчкаыс гӧтов, оз позь сразу сійӧс босьтны киӧ.
Колӧ быть виччысьыштны, кытчӧдз сійӧ оз кӧдзав.
Бать объявлениелӧн дас строчка вӧлі гӧтов кык минутаӧн.
Но бать эз кӧсйы сэсся воштыны ни ӧти секунда.
Сійӧ кепысясис, босьтіс строчкаяссӧ да нуис найӧс стӧч сійӧ уджалысьыслы, коді вайліс редакторлы видзӧдлыны да исправитны пробнӧй лист.
Уджалысь водзын кӧрт пызан вылӧ вӧлі тэчӧма зэв уна эзысь полоскаяс-строчкаяс вывлань букваясӧн.
Став тайӧ строчкаяссьыс артмис газета лист ыджда эзысь пӧв.
Бать тайӧ пӧв вывсьыс сразу аддзис газеталысь нимсӧ, кодӧс вӧлі тэчӧма торъя нин мича гырысь букваясысь.
«Московскӧй железнодорожник», — дӧгадайтчис бать.
А посни букваяссӧ вӧлі сьӧкыд лыддьыны: букваясыс вӧліны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны сэк, кор газета вылӧ видзӧдлан зеркалӧ пыр.
Уджалысь босьтіс батьлысь строчкаяссӧ да пуктіс найӧс эзысь дӧскавывса тыртӧм местаӧ.
Сэсся сійӧ кутіс пуктавны бать объявление весьтӧ ӧти бӧрся мӧдӧс гырысь букваяс.
«Воши детинка», — вуджӧдіс бать обыкновеннӧй кыв вылӧ.
Ставнас эзысь строчкаясысь тэчӧм пӧв вӧлі пуктӧма кӧрт рама пытшкӧ.
Уджалысь зэлыдджыка винтитіс рама пельӧсъясысь винтъяссӧ, медым строчкаясыс эз вермыны киссьыны, да шуис гора гӧлӧсӧн:
— Вёрстка гӧтов!
Босьтӧй наборсӧ машинаӧ!
Тайӧ уджалысьыс тані вӧлі медся главнӧй.
Матыстчисны кык рабочӧй, пуктісны набора рамасӧ кӧлесаяса пызан вылӧ да нуисны сійӧс печатнӧй машина дорӧ.
Вӧлі дас кык час вой.
Бать думыштіс: «А друг Травка гортын нин, а ме тані манита уджалысь йӧзсӧ?
Аски кутасны звӧнитны телефон пыр, да лоӧ быдӧнлы ӧтвечайтны, мый весьшӧрӧ найӧ тӧждысисны, мый Травка ачыс, ещӧ рытнас на, воӧма гортӧ, да мый ставыс лючки-ладнӧ, и мый объявлениеыс газетаын печатайтӧма весьшӧрӧ...»
Сійӧ муніс редактор кабинетӧ да сэтысянь звӧнитіс телефон пыр гортас.
Мам юаліс повзьӧм гӧлӧсӧн:
— Коді сёрнитӧ?
Мам поліс, мый Травка веськаліс трамвай улӧ либӧ поезд улӧ.
Сійӧ дрӧгмунліс быд телефоннӧй звонокысь.
Сылы пыр кажитчис, мый телефон пыр тӧдмалас Травка йылысь мыйкӧ вывті страшнӧйӧс.
Бать гӧгӧрвоис мам гӧлӧс серти, мый Травка абу гортас.
Но сійӧ зілис сёрнитны кыдз позьӧ гажаджыка, медым успокоитны сійӧс:
— Тайӧ сёрнита ме, бать.
Ме типографияын.
Ме ачым следита, кыдзи печатайтсьӧ объявление.
Аски ми, дерт, ставсӧ тӧдмалам.
Вод лучше узьны.
Вӧлі дас кык час вой, а Травка эз вӧв гортын.
И код тӧдас, кӧні сійӧ вӧлі.
Дерт, мам эз вермы унмовсьны.
Сійӧ то включайтліс радио, то выключайтліс сійӧс: ӧд радио пыр нинӧм эз вермыны висьтавны Травка йылысь.
abu
Сійӧ заводитліс занимайтчыны, босьтіс книга, но некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ лыддис да мый колӧ запомнитны.
Сылы тӧдвылас уси, мый талун сійӧ сідзи эз и мун хорӧвӧй кружок занятие вылӧ.
Сійӧ кӧсйис сьылыштны тані гортас.
Но сылы юрас воліс сӧмын ӧти и сійӧ жӧ сьыланкыв.
Сійӧ коркӧ ачыс сочинитліс тайӧ сьыланкывсӧ Травкалы:
<rus>Спи, малышка мой курносый,</rus>
<rus>Баюшки-баю!</rus>
<rus>Я на все твои вопросы</rus>
<rus>Песенку спою...</rus>
<rus>Спят котёнок, галка, ёжик —</rus>
<rus>Видно, время спать.</rus>
<rus>Ты ложись скорее тоже</rus>
<rus>В мягкую кровать!</rus>
<rus>Будешь в школе ты учиться</rus>
<rus>Много-много дней,</rus>
<rus>Незаметно становиться</rus>
<rus>С каждым днем умней.</rus>
<rus>Но всегда останься с мамой</rus>
<rus>Сердцем и душой,</rus>
<rus>Даже если будешь самый</rus>
<rus>Умный и большой.</rus>
ГАЗЕТА ПЕЧАТАЙТСЬӦ
Эзысь набора рамасӧ пуктісны машинаӧ.
Машинаын вӧлі валик, кодӧс мавтӧма краскаӧн.
Валик быгыльтчис набор кузя, да став эзысь букваясыс лоины сьӧдӧсь.
Сэсся машина лэдзис наборсӧ ыджыд еджыд бумага лист вылӧ, да став букваясыс, рисунокъясыс, цифраясыс да визьясыс печатайтсисны бумага вылӧ сьӧд краскаӧн.
Сразу лои удобнӧ лыддьыны.
Тадзи артмис газетнӧй страница.
Бать матыстчис машина дорӧ да аддзис дзик страница пельӧссьыс ассьыс объявлениесӧ: «Воши детинка».
А водзӧ вӧлі печатайтӧма, кыдзи шуӧны тайӧ детинкасӧ да кутшӧм телефонъяс пыр колӧ звӧнитны, кодкӧ кӧ сійӧс аддзас.
Бать корис разрешение босьтны ӧти газетнӧй лист, медым петкӧдлыны мамлы.
Сылы разрешитісны.
Главнӧй уджалысьыс сӧветуйтіс сылы:
— Талун миян газета лоӧ гӧтов мукӧд дырся дорысь водзджык.
Мунӧй да корӧй, медым сійӧс лэдзисны типографияысь ыджыд газетакӧд ӧттшӧтш.
Сэки сійӧ веськалас местаяс вылӧ асъя почтаӧн.
А то сійӧ вермас задержитчыны тані, типографияас.
Ыджыд газета печатайтсис эз тайӧ цехас, эз тайӧ плоскӧй машинаяс вылас.
Удитісны ӧмӧй эськӧ тайӧ машинаясыс ӧти асылӧ печатайтны быдса миллион газета?
Да эз, кытысь налы!
Татшӧм машинаыслы колӧ секунда дас, медым печатайтны сӧмын ӧти газетнӧй лист.
А ыджыд газета печатайтсис ротационнӧй машина вылын.
Бать муніс ротационнӧй машина дорӧ.
Тайӧ машинаыс сулаліс зэв ыджыд югыд залын, кодлӧн ыдждаыс вӧлі пӧшти куим судта керка кодь.
Медым мыйкӧ лючки-ладнӧ лӧсьӧдны тайӧ машинасьыс, рабочӧйяс ветлӧдлісны сы гӧгӧр посъяс кузя да ичӧтик балконъясӧд.
Зато и машинаыс уджаліс сідзи, кыдзи эз вермыны эськӧ уджавны и тысячаӧн-джынйӧн морт ӧтпырйӧ.
Но ӧд йӧзыс асьныс изобретитісны да стрӧитісны тайӧ машинасӧ да поручитісны сылы ассьыс уджсӧ!
Электрическӧй моторъяс вайӧдлісны сійӧс движениеӧ.
Но ӧд и моторъясыс вӧлі стрӧитӧма йӧзӧн жӧ!
Ротационнӧй машина дорӧ быгыльтчылісны бумага рулонъяс — зэв ыджыд бӧчка ыджда бумажнӧй катушкаяс.
Машина разьліс рулонсӧ, да класснӧй дӧска пасьта еджыд бумажнӧй полотно вошлі машинаӧ.
Сэні сійӧ прӧйдитліс газетнӧй наборлӧн бергалысь валъяс костӧд.
Валъяссӧ вӧлі мавтӧма краскаӧн.
Еджыд бумага вылӧ ӧттшӧтш и вылісяньыс и улісяньыс печатайтсьылісны газетнӧй страницаяс.
Валъяс бергалісны сувтлытӧг, да бумага пӧрлі ӧтторъя газетнӧй лентаӧ.
Машина вундаліс бумагасӧ торъя газетнӧй листъяс вылӧ, ачыс куснявліс найӧс, да машинаысь петлісны гӧтӧвӧй куснялӧм газетаяс.
Кажитчис, мый машинаысь визувтӧ газетнӧй ю.
И татшӧм юыс визувтіс ӧтпырйӧ некымын.
Бать думыштіс: «А ӧд и збыль — тайӧ газетасӧ кутасны лыддьыны синмӧн судзтӧм миян Союз пасьта, быд карын, быд заводын, быд фабрикаын, быд электростанцияын, быд колхозын.
И, дерт, газетаас должен описывайтчыны быдӧнлы медся важнӧй да медся интереснӧй событиеяс».
Сылы вӧлі нимкодь, мый сы пи йылысь печатайтӧма сӧмын московскӧй железнодорожникъяслӧн ичӧтик газетаын; железнодорожникъяс и збыльысь вермисны паныдасьны Травкакӧд да вермисны отсавны сылы локны гортас.
Бать висьталіс газета мӧдӧдӧм кузя заведующӧйлы, мый «Московскӧй железнодорожник» газета печатайтӧма нин дзоньнас.
Сылы кӧсйысисны, мый регыд газетасӧ мӧдӧдасны кытчӧ пӧлагайтчӧ.
Сэки бать муніс гортас, Петровскӧй паркӧ.
* * *
«Б» корпусын лифт вой кежас вӧлі выключитӧма.
И пос кузя подӧн кайигӧн батьлы юрас друг воис татшӧм мӧвп: а ӧд вермис жӧ лоны, мый Травка воис гортӧ?
Дерт, вермис.
Например, сылы паныдасисны железнодорожникъяс да отсалісны локны Пролетарскӧй станцияӧдз — пуксьӧдісны кутшӧмкӧ добавочнӧй поездӧ либӧ весиг паровозӧ.
Пролетарскӧйын сійӧ туйсӧ тӧдӧ.
Но, воис сійӧ Измайловъясӧ, а найӧ абу гортаныс.
Сійӧ, дерт, эз шӧйӧвош, а виччысьыштіс соседъяс ордас.
Рытнас Измайловъяс воисны гортас, аддзисны Травкаӧс да, дерт, пыр жӧ нуӧдісны сійӧс бӧр Москваӧ.
И ӧні Травка гортас.
Сійӧ узьӧ.
И мамыс узьӧ.
И ставыс лючки-ладнӧ, и ставыс спокойнӧ.
Бать весиг кок чунь йылас матыстчис да восьтіс ӧдзӧссӧ, зілис не котшнитны томанӧн, медым не садьмӧдны Травкаӧс.
Квартираын ӧзйис би.
Но сэні вӧлі сӧмын ӧтнасӧн мам.
Сійӧ эз узь да пыр на виччысис Травкаӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
А ТРАВКА ВАЖӦН НИН ВОИС МОСКВАӦ
Электрическӧй поезд, кӧні локтіс Травка, воис Москваӧ стӧч расписание серти, весиг водзджык.
Мыйӧн сӧмын поездыс сувтіс, перрон тыри воӧм пассажиръясӧн.
Эз на удит пассажиръяслӧн чукӧр разӧдчыны, кыдзи воис ещӧ поезд, ӧні нин обыкновеннӧй, паровоза.
Бара кутісны мунны пассажиръяс.
Электропоездса машинист Вася вайӧдіс ассьыс овмӧссӧ порядокӧ.
Машинистлӧн помощникыс муніс.
А Травка дӧзмытӧг виччысис кабина пельӧсын.
Медбӧрын машинист восьтіс ӧдзӧссӧ да петкӧдіс Травкаӧс перрон вылӧ.
Мӧд туй вылын, перрон мӧдарладорас, сулаліс сӧмын на воӧм поезд.
Зэв ыджыд сьӧд паровоз сьӧласис парӧн да сьӧкыда лолаліс, быттьӧкӧ сылы зэв сьӧкыд вӧлі кыскыны ас бӧрсяыс та мында вагонсӧ да сійӧ ёна мудзӧма.
— Мый, лолыд тыри, старик?! — серамсорӧн горӧдіс машинист Вася. — Тӧд миянӧс! —
Сэсся сійӧ копыртчис Травкалань да гусьӧник висьталіс:
— Тэ аддзылін, кыдзи ме сійӧс туй вылас панйи.
abu
Сӧмын тэ некодлы эн висьтав.
Тэнӧ кыдзи шуӧны?..
— Травка...
— Зэв бур!
Лоам тӧдсаӧсь, мужичок Травка!
А менӧ шуӧны Васяӧн.
Позьӧ шуны и дядя Васяӧн, но нинӧмла.
Звание серти ме тяга кузя техник-лейтенант, а образование серти — капитан Калашниковлӧн ученик.
— Лоам тӧдсаӧсь, — сӧгласитчис Травка, пӧрччис кепысьсӧ да кутліс сылы нюжӧдӧм кисӧ.
— Ӧні воас менам смена, — шуис Вася. — Мунам тэкӧд кытчӧ окотитан, кӧть Тӧлысь вылӧ.
Лэбзян мекӧд Тӧлысь вылӧ?
— Бӧрынджык, гашкӧ, и лэбзя, — вочавидзис Травка. — Кор неуна быдмышта.
А ӧні, дядя Вася, мунамӧй ӧдйӧджык Петровскӧй паркӧ.
— Но мый нӧ, позьӧ и Петровскӧй паркӧ, — сӧгласитчис Вася. — Местаыс бур жӧ.
— Зэв бур!
Сэні менӧ мама виччысьӧ.
И папа, кӧнкӧ, сідзжӧ виччысьӧ.
Ті сӧмын, тяга кузя техник-лейтенант ёрт, пӧжалуйста, энӧ пӧрччӧй погонъястӧ, кор локтанныд миянӧ.
Вася нинӧм эз удит вочавидзны.
Сы дорӧ, тэрыба восьлалігтыр, матыстчис железнодорожник формаа да погонъяса жӧ морт.
Вася сувтіс военнӧй ногӧн:
— Здравия желайта, инженер-майор ёрт!
— Здравствуйте, техник-лейтенант ёрт!
Вот кутшӧм делӧ: тіян сменщикыд висьмӧма.
Ковмас тіянлы ещӧ ӧти рейс вӧчны, запаснӧйӧс кортӧдз.
— Кывза, инженер-майор ёрт!
Разрешитӧй ӧти здук кежлӧ ветлыны?
Вася нуӧдіс Травкаӧс бокӧджык да шуис:
— Вот беда!
Кывлін?
Но тані ме нинӧм ог вермы вӧчны.
Приказ, ачыд гӧгӧрвоан.
— Да ме ӧтнам воа, — шуис Травка. — Аддзӧмныд тай — беда!
— А но, висьтав точнӧй адрестӧ.
Кыдзи мунан?
— Зэв прӧстӧ.
Метроӧд сійӧ станцияӧдзыс, кӧні бронзӧвӧй фигураяс.
— Тайӧ «Площадь Революцииӧдз» али мый?
— Но да.
А сэтысянь троллейбусӧн.
Петровскӧй парк, Выль керкаяс, «Б» корпус, квайтӧд этаж, квайтымын кӧкъямысӧд квартира.
— Зэв бур!
Ӧні ме аддза, мый тэкӧд Тӧлысь бокӧд он лэбзьы.
Деньгаыд тэнад туй вылад эм?
Тэнад и ӧні туйыс абу дженьыд.
— Эм.
Быдса рубль, — збыльысь вочавидзис Травка.
— Неразменённӧй?
— Мыйла неразменённӧй?
Самӧй настоящӧй!
— Но, мед сійӧ тэнад лоӧ неразменённӧйӧн.
Вот тэныд метро вылӧ да троллейбус вылӧ.
Гашкӧ, ещӧ кутшӧмкӧ расходъяс лоӧны. — И Вася сетіс Травкалы китыр эзысь деньга.
Тайӧ вӧлі бур.
Травкалы зэв окота вӧлі ещӧ ӧтчыд видлыны, кыдзи кутас действуйтны билетнӧй автомат.
— Но сӧмын кыдзи ме сета тіянлы тайӧ деньгасӧ?
— А вот Тӧлысь вылӧ ӧтлаын лэбзям, сэки и сетан.
— Тайӧ ещӧ кор на... — шуис Травка.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Вася шутитӧ.
— Ме бурджык батьлы тшӧкта, мед сійӧ мӧдӧдас деньгасӧ капитан Калашниковлы, а капитан Калашников сетас тіянлы.
Васялы лои нимкодь:
— Да тэ, ме аддза, тӧлка!
Тэкӧд и збыльысь он пропадит!
Дерт, техник-лейтенант Вася колльӧдіс эськӧ Травкаӧс гортас да старайтчис эськӧ и аслыс не вошны и Травкаӧс не воштыны.
Но, быттьӧкӧ нарошнӧ, налы колӧ вӧлі торйӧдчыны.
Нинӧм он вӧч: ёртыс висьмӧма.
А поездъяс долженӧсь ветлыны расписание серти.
* * *
Травка сулаліс касса-автомат дорын.
Сійӧ сӧмын на лэдзис щельӧ нёль монета да виччысис, кор жӧ усьӧ билет.
Но автомат чӧв оліс да упорнӧя эз сет билетсӧ.
Травка таркӧдыштіс кулакнас автомат стенкаӧ.
И бара — нинӧм.
Мый нӧ вӧчны?
И норасьны вӧлі некодлы.
Травка кӧсйис нин мунны обыкновеннӧй кассаӧ, кӧні пукаліс кассирша, но сэки сы бокті мунысь пассажир шуис:
— Мый, детинка, билетыд сибдіс?
Да тэ личкы кнопкасӧ!
Травка водзджыксӧ эз и казявлы шкап вывсьыс кнопкасӧ, кодкӧд орччӧн вӧлі гижӧма, мый сійӧс колӧ личкыны, автомат кӧ оз кут ужавны.
Сійӧ личкис кнопкасӧ, да ичӧтик воргаторйӧ мыйкӧ зилькнитіс-уси.
Травка кутіс чуньяснас судзӧдны билетсӧ, но киас сылӧн лоины кызь кӧпейкаа нёль монета, кодъясӧс ачыс сӧмын на лэдзис автоматӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧ ме сразу эг гӧгӧрво! — гораа горӧдіс Травка. — Тайӧ автоматыс оз куж сетавны сдачаяс!
Лэдзан кӧ ветымын кӧпейкаысь унджык, автомат сетӧ деньгасӧ бӧр.
И Травка гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да ӧдйӧ бӧрйис сійӧ деньга письыс, кодъяс вӧліны сылӧн зептас, стӧч ветымын кӧпейка — куим гривенник да двугривеннӧй.
Детинка лэдзис автоматӧ тайӧ монетаяссӧ да пыр жӧ получитіс билет.
ВЫЛЬ КЕРКАЯС
Некутшӧм приключениеястӧг сійӧ воис «Площадь Революции» станцияӧдз.
Тані сійӧ сорласис пассажиръяс пӧвстӧ, и эз удит сійӧ бурджыка видзӧдлыны тӧдса статуяяс вылӧ, кыдзи йӧзыскӧд тшӧтш мӧдӧдчис кытчӧкӧ увлань.
Сійӧ эз и думайт, мый му пытшкын нин кӧ, то позьӧ лэччыны и ещӧ улӧджык.
Травка муніс ставныскӧд ӧтлаын да веськаліс быттьӧкӧ мӧд станцияӧ.
Тайӧ вӧлі югыд зал, дзоньнас еджыд мраморысь.
Тані дзик пӧтӧлӧк дорас вӧлі вӧчӧмаӧсь танцоръяслысь да музыкантъяслысь фигураяс.
Коді пӧлянӧн ворсіс, коді балалайкаӧн, а коді ещӧ кутшӧмкӧ инструмент вылын — Травка эз тӧд, кутшӧм вылын.
Быд фигура вӧлі ыджыд акань ыджда.
Ставсӧ найӧс вӧлі вӧчӧма еджыд фарфорысь да краситӧма зӧлӧтаӧн.
Матыстчис поезд.
Кутшӧмкӧ тётя юаліс:
— Кытчӧ тэныд, детинка?
— Меным Выль керкаясӧ.
— Сідзкӧ, пуксьы ӧдйӧджык, а то пырысь-пыр ӧдзӧсъясыс пӧдлассясны! — горӧдіс тётя, кватитіс Травкаӧс киӧдыс да пыртӧдіс вагонӧ.
abu
Вагонын пассажиръяс зырисны Травкаӧс тётя дорысь.
Кор поезд сувтіс, Травка ас кӧсйытӧгыс петіс тшӧтш сійӧ пассажиръясыскӧд, кодъяс петісны тайӧ станцияас.
Тані эз вӧвны некутшӧм фигураяс.
Эз вӧвны и сэтшӧм колоннаяс, кыдзи вокзалдорса станцияын.
Тані вӧліны эзысь ӧшкамӧшка кодь зэв гырысь аркаяс.
Аркаяс костса стенъяссӧ вӧлі облицуйтӧма гӧрд самоцветнӧй изйӧн.
Кор пассажиръяс мунісны, станция лои сэтшӧм ыджыдӧн, мый Травкалы лои окота, медым тані вӧлі унджык детинка.
Сэки позьӧ эськӧ вӧлі эзысь ӧшкамӧшкаяс улын ворсыштны сыркиӧн либӧ дзебсясьӧмӧн.
Но медся интереснӧйыс вӧлі, буракӧ, пӧтӧлӧкас.
Станция шӧрӧдыс ветлӧдлісны йӧз да юрсӧ чатӧртӧмӧн видзӧдісны пӧтӧлӧкас.
Травка тшӧтш жӧ кутіс видзӧдны.
Сы юр весьтын вӧлі быттьӧкӧ пӧрӧдӧм зэв ыджыд гӧгрӧс ваза, и сійӧ аддзис сылысь пыдӧссӧ.
Ваза пыдӧсас вӧлі зэв мича картина.
Картинаыс дзирдаліс да югъяліс сідзи, быттьӧ вӧлі вӧчӧма драгоценнӧй изъясысь.
Сэтчӧ вӧлі рисуйтӧма дядя Лёва Измайловлӧн кодь гӧрд фуфайкаа лыжник.
Быттьӧкӧ сійӧ чеччыштӧ лыжиӧн гӧра вывсянь.
Тэ видзӧдан сы вылӧ улісянь, а сійӧ тэ вомӧн чеччыштӧ.
А сы весьтын тыдалӧ тӧвся лӧз небеса.
«Эк, жаль, мый ме сэки эг чукӧст сійӧс! — думыштіс Травка. — Но да ладнӧ!
Зато ме сета сылы загадка: кыдзи ме аддзылі, мый сійӧ сёйис шоколад Московскӧй гӧра вылын?
А сэсся висьтала, мый аддзылі сійӧс картинка вылысь, пӧтӧлӧкысь».
Травка аддзис ас весьтсьыс мозаика — картина, кодӧс вӧчӧма уна рӧма стеклӧ торъясысь.
Сійӧ муніс водзӧ да мӧд вазаысь аддзис кымӧръяс пыр писькӧдчысь самолётӧс, сэсся водзысьджык — мотортӧг лэбалысь ёсь ныра планёрӧс, вышкасянь чеччыштысь пловецӧс, яблонялысь дзоридзалысь вож, сэсся сійӧ жӧ вожсӧ, но гырысь гӧрдов яблокъяса нин.
Травка муніс пыр водзӧ да видзӧдаліс выль картинаяс, кытчӧдз сылӧн сьыліыс эз висьмы.
Сійӧ неуна шойччыштіс да бара заводитіс видзӧдавны.
Травка аддзис рабочӧйясӧс, кодъяс тэчӧны кирпичьяс джуджыд стен вылын, колхозникъясӧс, кодъяс машинаӧн идралӧны кузь шобді, самолётъясӧс, кодъяс лэбӧны «СССР» букваӧ расположитчӧмӧн, да, медбӧрын, гордӧй гӧрд знамя, коді дӧлалӧ тӧв йылын.
Сійӧ эськӧ и ещӧ неуна видзӧдыштіс, но сылы вӧлі кад мунны гортас.
Сійӧ важӧн нин гӧгӧрвоис, мый веськаліс эз сетчӧ, кытчӧ колӧ, да бурджык сылы бӧр мунны «Площадь Революции» станцияӧ.
А сэтысянь пуксьыны троллейбусӧ — вот сійӧ и гортас.
Поездыс вӧлі сӧмын на мунӧма.
Травка решитіс виччысьны мӧд поездсӧ сійӧ местаас, кӧні ӧшаліс вывеска: «Челядя пассажиръясӧс пуксьӧданін».
Сійӧ видзӧдліс шуйгавылӧ, кӧні вылын стенас вӧлі часі.
Ыджыд да ичӧт стрелкаясыс зурасьӧмаӧсь «9» цифра дорын.
Тайӧ часіыскӧд орччӧн вӧлі мӧд, но дзик нин необыкновеннӧй.
Тайӧ часіас эз вӧвны ни стрелкаяс, ни цифраяс.
Стӧчджыка, цифраясыс вӧліны, но кутшӧмӧсь!
Часіас вӧлі цифра «1», коді вӧчӧма югъялысь точкаясысь.
А тайӧ ыджыд цифра гӧгӧрыс, кругӧд, артмывлісны ӧти бӧрся мӧд югъялысь ичӧтик цифраяс: 0, 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35.
«Кутшӧм тайӧ часі татшӧмыс?» — думыштіс Травка.
А цифраяс пыр водзӧ артмалісны: 40, 45, 50, 55...
Сэсся ӧтпырйӧ ставныс вошины, да на пыдди лои цифра «2», точкаясысь жӧ.
А сы гӧгӧр пыр жӧ кутісны артмавны ичӧтик цифраяс: 5, 10, 15, 20.
— Тэ мый, детинка, гуляйтан али мунан кытчӧкӧ? — кыліс Травка.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис гӧрд фуражкаа нылӧс, но эз сійӧс, кодкӧд водзджык тӧдмасьліс, а мӧдӧс.
Киас сылӧн тожӧ вӧлі виж сигнальнӧй диск.
— Муна.
Меным колӧ площадь Революции вылӧ, а сэтысянь троллейбусӧн Выль керкаяслань.
Ныв заводитіс сылы объясняйтны:
— Тэ ӧні пуксян поездӧ, прӧйдитан ӧти остановка, сэні чеччы да кай двигайтчысь пос кузя, кӧні ӧшалӧ вывеска «Площадь Революции».
А тэ лыддьысьныс кужан?
— Кужа, — терпитны вермытӧг шуис Травка. — А тайӧ кутшӧм часі?
— Обыкновеннӧй интервальнӧй часі.
Петкӧдлӧны поездъяс костысь интервалъяс.
Кымын минута да кымын секунда прӧйдитіс поездсянь поездӧдз.
Обыкновеннӧйтор...
Вешйӧй дорсьыс! — друг начальник моз горӧдіс сійӧ пассажиръяслы.
А пассажиръяс и сідзи эз петлыны еджыд квадратикъяс сайӧ, кодъясӧс вӧлі краситӧма платформа пӧлӧн.
Гашкӧ кодкӧ нин терпениесӧ воштӧм бӧрын чепӧсъяс видзӧдлыны, оз-ӧ лок поезд.
Кор поезд матыстчис, интервальнӧй часі петкӧдліс цифра нёль да кымынкӧ секунда.
Поезд сувтіс, и часі вылысь цифраяс ӧтпырйӧ вошины.
Травка пырис вагонӧ да остановкаӧдз думайтіс сы йылысь, мый быть колӧ изобретитны татшӧм жӧ часі, но сӧмын медым киын новлӧм вылӧ.
Сійӧ, дерт, электрическӧй.
Сюян штепсельнӧй вилка — и сразу тыдалӧ, кымын ӧні час да кымын минута.
(Секундаяс пыдди мед лучше лоӧны минутаяс!)
Поезд сувтіс.
Травка нинӧм эз дзуг.
Сійӧ кайис «Площадь Революции» вывескаа эскалаторӧн, сэсся аддзис мӧд эскалатор татшӧм жӧ вывескаа, лэччис сійӧн да веськаліс бронзӧвӧй фигураяса аслас тӧдса станцияӧ.
И сэні юаліс первойя жӧ гражданиныслысь, коді кажитчис сылы торъя нин меліӧн:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, кӧні пуксьыны троллейбусӧ, медым мунны Выль керкаяслань?
— Да мыйла нӧ тэныд пуксьыны троллейбусас? — чуймис гражданин да весиг кияссӧ шевгӧдліс. — Метроті жӧ ёна прӧстӧджык.
Мунам мекӧд.
Ме тэныд петкӧдла, кытчӧ чеччыны.
Травка тӧдіс, мый Выль керкаяс дорӧ позьӧ мунны и метроті.
Збыль, наӧдз метросянь ылынджык троллейбуссянь либӧ трамвайсянь дорысь, но Выль керкаяс тыдалӧны быдласянь, и сійӧ, дерт, оз ылав.
Мелі гражданинкӧд сійӧ муніс куим остановка, и гражданин шуис:
— Со тэ и воин, чеччы.
А тэ шуан: троллейбус!
Мыйла тэныд троллейбусыс?
Травка петіс да веськаліс выль станцияӧ.
Пӧтӧлӧкас вӧліны тырыс югыд электрическӧй лампочкаяс.
Петанінас ӧшаліс мраморнӧй дӧска, кытчӧ вӧлі гижӧма гордӧй кывъяс: «Вӧчӧма Великӧй Отечественнӧй война лунъясӧ».
Травка прӧщайтчис тайӧ станцияыскӧд да мӧдӧдчис гортас.
Сійӧ кайис эскалаторӧн, петіс улича вылӧ да чуймис: Выль керкаяс вӧліны дзик орччӧн — колӧ вӧлі сӧмын вуджны площадьсӧ, и тэ Выль керкаяс дворын.
Тайӧ вӧліны величавӧй, стройнӧй сизим судта керкаяс.
Став ӧшиньясыс налӧн югъялісны, и асьнысӧ керкаяссӧ вӧлі югдӧдӧма ортсысяньыс.
Найӧ торъялісны сьӧд небеса вылын да вӧлі тыдалӧны быдласянь.
Но тайӧ вӧліны эз сійӧ Выль керкаясыс, кӧні оліс Травка батьыскӧд да мамыскӧд...
Травка дорӧ матыстчис милиционер.
Сійӧ вӧлі гӧрд кантъяса пемыдлӧз шинеля.
Сы пельпомъяс вылын тыдалісны гӧрд погонъяс.
Юрас вӧлі лӧз вылыса да зарни кокардаа сьӧд ыжку шапка.
Мыш саяс ӧшаліс гӧрд кантика лӧз башлык, а морӧсас дзирдалісны зарни кизьяс да ӧшаліс гӧрд шнур.
Веськыдладорас сылӧн ӧшаліс кобураын грознӧй пистолет, а шуйгаладорас ӧшаліс сумка.
Татшӧмыд сувтас порядок нарушайтысь водзӧ, и нарушитель пыр жӧ повзяс.
Но сійӧ сулаліс Травка водзын, а Травка ньӧти эз повзьы.
Милиционер юаліс:
— Тэ мый тані вӧчан, детинка?
Кытчӧ мунан?
— Меным колӧ Выль керкаясӧ.
Милиционер инмӧдчыліс кинас аслас шапка дорӧ да вежливӧя индіс:
— Да со жӧ тэнад Выль керкаясыд!
Площадьсӧ вуджан — и сэні.
Вудж сӧмын сэті, кыті индӧма да турунвиж би дырйи.
— Да тайӧ абу сійӧ Выль керкаясыс.
Меным колӧ Петровскӧй парк, Выль керкаяс.
— А, Петровскӧй парк...
Сідзкӧ, пуксьы трамвайӧ.
Со трамвайыс мунӧ буретш Петровскӧй паркӧ пересадкатӧг.
Деньгаыд тэнад эм?
— Эм.
— Тэ смела пыр воддза площадкаӧд да пуксьы детскӧй местаӧ.
Висьтав, мый ме тшӧкті.
Трамвай матыстчӧ нин вӧлі остановка дорӧ.
Травка горӧдіс «Пасибӧ!» да котӧртіс пуксьыны.
ТРАМВАЙ МУНӦ ПАРКӦ
Воддза площадкасянь чеччисны зэв уна йӧз.
Виччысьны, кытчӧдз ставныс петасны, вӧлі рискованнӧ: мыйӧн петас медбӧръя пассажир, вагон вӧрзяс.
Тадзи частӧ овлӧ.
А трамвай мунігӧн пуксьыны оз позь — Травка тайӧс бура тӧдіс.
Та вӧсна сійӧ котӧртіс бӧръя площадкалань.
Тані жуисны уна йӧз.
Но эз ставыс пуксьыны.
Трамвайса кондукторша сулаліс бӧръя площадка вылын да гора гӧлӧсӧн юӧрталіс:
— Трамвай мунӧ паркӧ!
Трамвай мунӧ паркӧ!
«Зэв бур», — думыштіс Травка, кутчысис порученьӧ да пырис вагонӧ.
Мукӧд пассажиръясыслы, тыдалӧ, оз вӧлі ков паркӧ, да та вӧсна вагонас пассажирыс эз вӧв уна.
Травка мыччис кондукторшалы комын кӧпейка.
— Детинка, трамвай мунӧ паркӧ, — предупредитіс кондукторша.
— А меным паркӧ и колӧ, — шуис Травка.
Сразу вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ разбирайтчӧ, кытчӧ мунӧ.
Кондукторша сетіс сылы билет.
Сійӧ муніс воддза площадкаӧ, кӧні векджык пукавлӧны челядь.
Челядь тані эз вӧвны.
Кодкӧ гырысьяс пиысь лэдзис сійӧс дзик пельӧсас.
Сійӧ кайис скамья вылӧ, пидзӧсчанясис да кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Дзирдалысь ӧшиньяса зэв гырысь керкаяс кажитчисны волшебнӧй замокъясӧн.
Керкаясыс нюжалӧмаӧсь дзик небесаӧдзыс.
abu
abu
Травка заводитліс лыддьыны керкаясыслысь этажъяссӧ, но тайӧ, вӧлӧмкӧ, зэв сьӧкыд: керкаяс прӧйдитлісны бокті.
Жаль, мый оз позь вӧлі пуктавны пасъяс, кутшӧм керкаяс бокті прӧйдитіс нин трамвай.
Та вӧсна лыддьӧмысь нинӧм эз артмы.
Вагон лэччис кутшӧмкӧ ыджыд площадь вылӧ.
Пемыдас вӧлі тыдалӧны трамвайяслӧн уна рӧма бияс (быд номерлӧн аслас кык цвет), светофоръяслӧн, автобусъяслӧн да автомобильяслӧн бияс.
Ылісянь тайӧ ставыс кажитчис салютсянь му вылӧ усьысь биторъяс кодь либӧ выль вося ёлкалӧн му пасьтала разалӧм озыр украшение кодь.
Травкалы дум вылас уси эзысь звездаяса турунвиж ёлкалӧн зэв чӧскыд дукыс, и сылы мыйлакӧ лои неуна гажтӧм.
Мам сэтшӧма любитӧ украшайтны ёлка!
А ёлкаяса Выль во прӧйдитіс нин, виччысьны мӧдсӧ зэв на дыр.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Травкалӧн пидзӧсъясыс кутісны доймыны.
Скамейкаыс вӧлӧма зэв чорыд.
Травка лэдзис кокъяссӧ скамейка вывсьыс да пуксис лӧсьыдджыка.
«...А кутшӧм тешкодя мам сьывлывліс:
<rus>Спи, малышка мой курносый,</rus>
<rus>Баюшки-баю!..</rus>
...А Коля вокыслӧн эм велӧдӧм чавкан, ещӧ необразованнӧй еджыд кока каньпи Алёша да ёжик.
Ёжик узьӧ пӧшти сійӧ кадсяньыс, кыдзи ми вуджим Выль керкаясӧ.
Интереснӧ, садьмис сійӧ али век на узьӧ?
<rus>Спят котёнок, галка, ёжик —</rus>
<rus>Видно, время спать.</rus>
<rus>Ты ложись скорее тоже</rus>
<rus>В мягкую кровать!..</rus>
Бур эськӧ ӧні небыд, лӧсьыд крӧватьӧ!..»
Травка сюйис ӧти коксӧ ас улас.
Син водзас сылӧн кутіс веравны яръюгыд пӧтӧлӧк, кӧні тырыс вӧліны югъялысь лампаяс, кутіс дзирдавны мозаика — пловецъяс, лыжникъяс, самолётъяс, джуджыд стен вылын каменщикъяс, цветитысь яблонялӧн вож, тӧв йылын дӧлалысь гӧрд знамя...
Кысянькӧ воис рояль кодь кӧин да кутіс зяльскыны сьӧд да еджыд пиньяснас...
— Мун, кӧин! — горӧдіс Травка да ӧвтыштіс лы воропа пуртӧн. — Мун!
Мун!
Всё равно, ог сет тэныд Солнечкаӧс!
Кӧин змей моз чушнитіс: ш-ш-ш-ш... — бергӧдчис да муніс кытчӧкӧ аслас куим лапа вылын, гыжъяснас парсаліс мозаичнӧй джоджсӧ.
Зиля-зёлякылігтыр лэбисны гыжъяс увсьыс цветнӧй стеклӧторъяс: трррррр-нннн... тррррнннн... тррррннн...
Кӧин воши...
Травкалы лои шоныд да лӧсьыд. Мукӧд дырйиыс сӧмын кокъясыслы вӧлі кӧдзыд.
Травка шуаліс мамыслы: «Мама, пӧдлав форточкасӧ!..»
Мам пӧдлавліс форточкасӧ, да бӧр лолі шоныд.
Травка узис.
КӦНІ УЗЬЛӦНЫ ТРАМВАЙЯС
Вӧлӧмкӧ, вагон мунӧ оз Петровскӧй паркӧ, кӧні оліс Травка, а трамвайнӧй паркӧ, кытчӧ чукӧртчӧны трамвайнӧй вагонъяс вой кежлӧ.
Вӧлі сӧмын на рыт, а тайӧ вагоныс мукӧдъясысь водз помаліс уджсӧ.
Тадзи артмыліс расписание серти.
Мыйӧн сӧмын вагон пырис паркӧ, кондукторша тэрмасьӧмӧн муніс контораӧ сдайтны билетнӧй деньга.
Трамвайнӧй вожатӧй босьтіс моторнӧй управлениеысь ключьяс да муніс, весиг эз видзӧдлы вагон пытшкӧ.
Кыкнанныслы налы вӧлі окота ӧдйӧджык мунны гортаныс.
Вӧлі воскресенье.
Вагоновожатӧйлӧн вӧлі театрӧ билет, да сійӧ кӧсйис воӧдчыны кӧть мӧд действие кежлас.
Кондукторша тэрмасис клубӧ: сійӧ талун ачыс участвуйтіс спектакльын.
А Травка никыльтчӧмӧн узис вагон лабичын.
Ортсысяньыс сійӧ оз вӧлі тыдав.
* * *
Войнас паркӧ кутісны чукӧртчыны вагонъяс.
Воис рабочӧйяслӧн войся смена.
Уборщица Марья Петровна мыськаліс вагонъяс да ветекӧн чышкаліс ӧшинь стеклӧяс.
Сійӧ первойӧн аддзис узьысь Травкаӧс:
— Батюшки, мый тайӧ татшӧмыс?
Детинка вагонын узьӧ!
Коді нӧ сійӧс татчӧ кольӧма?
Чеччы, детинка!
Детинка!
Травка бергӧдчис да унйывсьыс нурбыльтіс:
— Мамочка, ме некытчӧ сэсся ог мун.
Сӧмын лэдз меным узьыштны...
Марья Петровна кутіс Травкаӧс пельпомӧдыс да ёна тракнитіс.
Травка восьтіс синъяссӧ, аддзис руд чышъяна тӧдтӧм нывбабаӧс, повзис да гораа горӧдіс:
— Мама!
Мама!
— Но мый тэ, детинка, эн пов! — меліа шуис Марья Петровна. — Мамыдкӧд мунін?
Кыдзи нӧ сійӧ тэнӧ вунӧдіс?
— Эг, ме ӧтнам муні, — шуис Травка да бӧрддзис.
Сылы друг лои зэв жаль ачыс.
Сылы тӧдвылас уси, мый воши ещӧ асывнас на, думыштіс, мый некор нин сэсся оз аддзы мамсӧ да батьсӧ, и курыда бӧрддзис:
— Гортӧ кӧсъя!..
Мама дорӧ...
Марья Петровна кутіс тӧждысьны: мый вӧчны детинкакӧд сёр войын?
Травка бӧрдіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сэки Марья Петровна шуис:
— Ак тэ, сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Но, эн бӧрд!
Асывнас аддзам тэнсьыд мамтӧ.
Кыдзи нимыс сылӧн, тӧдан?
— Тӧда-а-а...
— Вот асывнас чеччан, юалам адрестӧ справочнӧй бюроысь, и ме нуӧда тэнӧ мамыд дінӧ.
— Да ме ачым тӧда адрессӧ! — муртса эз горӧд ӧбидаысла Травка. — Мый нӧ ме, дзик йӧй, али мый?
Петровскӧй парк, Выль керкаяс, корпус...
— И, батюшки, — торкис сійӧс Марья Петровна, — ӧні быдлаын выль керкаяс.
Кодъяс важӧсь вӧліны, и найӧ выльысь вӧчсьӧны.
Дзикӧдз кӧ нин важмӧмаӧсь, найӧс разьӧны, а олысьяссӧ вуджӧдӧны бара жӧ выль керкаясӧ.
Мунам, мусаӧй!
Ӧні тэ ме ордын шойччыштан...
И сійӧ нуӧдіс Травкаӧс трамвайнӧй паркӧд.
Травкалӧн зэв ёна локтіс унмыс, но кор сійӧ петіс вагонысь, и унмыс, и синваыс прӧйдитісны дзикӧдз.
Сылы некор эз удайтчыв аддзывны та мында трамвайнӧй вагонсӧ ӧтпырйӧ.
Вагонъяс сулалісны кузь радъясӧн.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын вагонъяс да вагонъяс.
Вылын на весьтын вӧлі стекляннӧй вевт.
Вевт весьтас войся сьӧд небеса.
Но паркын вӧлі лунын кодь югыд.
Вевт улын ӧшалісны зэв ыджыд пӧнаръяс.
Найӧ сэтшӧма югдӧдісны, мый на вылӧ видзӧдігӧн синмыд доймӧ.
Муас, трамвайнӧй рельсъяс костын, тыдалісны джуджыд канаваяс.
Травка видзӧдліс ӧти татшӧм канаваӧ.
Сэні сулаліс рабочӧй.
Рабочӧй горӧдіс:
«Давай!»
Трамвайнӧй вагон вӧрзис да мӧдӧдчис рабочӧй вылӧ.
Травка видзӧдліс вагон кӧлесаяс улӧ, мый лоӧ водзӧ.
Рабочӧй сулаліс трамвай улын.
Ӧти киас сылӧн вӧлі сутуга клеткаа электрическӧй лампочка, а мӧдас — кузь воропа мӧлӧт.
Сійӧ таркӧдышталіс мӧлӧтнас, быттьӧ доктор, коді кывзӧ висьысьӧс.
— Мый сійӧ сэні вӧчӧ? — юаліс Травка.
— Механизмъяс прӧверяйтӧ, — вочавидзис Марья Петровна. — Звук сертиыс прӧверяйтӧ, эз-ӧ пот мыйкӧ, эз-ӧ зыртчы кыткӧ, оз-ӧ ков лечитны — ремонтируйтны, миян ногӧн кӧ шуны...
Мунам жӧ ми тэкӧд, пиукӧй, шоныдінӧ, тэ узьны водан...
А то прӧстудитчан, и тэнӧ ковмас ремонтируйтны...
А мыжа лоӧ Марья Петровна.
Омӧля видзӧдӧма, шуасны, кага бӧрсяыс...
Сійӧ вайӧдіс Травкаӧс стӧрӧжкаӧ.
Сэні вӧлі зэв жар.
Пельӧсын пукаліс стӧрӧж да куритіс папирос.
— Со тэ ордӧ вайӧді, — шуис Марья Петровна. — Лэдз узьны.
— Кытысь тэ сійӧс босьтін?
Трамваяс, али мый, кодкӧ вунӧдӧма?
Милицияӧ эськӧ колӧ звӧнитны.
— А мый кагасӧ войнас милицияясӧд новлӧдлыны?
Узяс тані асылӧдзыс, а сэні кутас тыдавны.
Асылыд рыт дорысь бурджык.
— Но мый нӧ, — сӧгласитчис стӧрӧж. — Мед узяс.
Поводдяыс талун абу ёна кӧдзыд, тулупӧй меным оз ковмы.
Вот ми сійӧс татчӧ, пач дорас, водтӧдам.
Стӧрӧж веськыда джоджас вольсаліс ассьыс зэв ыджыд тулупсӧ.
Марья Петровна пӧрччӧдіс Травкалысь гынсапӧгсӧ да курткасӧ.
Травка водіс тулуп вылӧ, юрсӧ пуктіс гынсапӧгсьыс да курткасьыс вӧчӧм юрлӧс вылӧ.
Марья Петровна шебрӧдіс сійӧс аслас ыджыд шоныд шальнас, шуис: «Но узь!» да муніс.
СТӦРӦЖЫС БУР ЖӦ
Травка коли стӧрӧжкӧд да кутіс ӧтнас сёрнитны:
— Паровоз ветлӧ сы вӧсна, мый сэні пар.
Электровоз — сы вӧсна, мый сэні электричество.
А трамвай мый вӧсна ветлӧ?
Сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Стӧрӧж видзӧдіс сы вылӧ да нюмъяліс.
— Мый, пиук, йӧз местаад оз узьсьы?
Куйлан да ачыд аскӧдыд сёрнитан.
— Ме думайта: мый вӧсна трамвай ветлӧ?
— Трамвайыд?
Тайӧс ме тэныд висьтала.
Ме сійӧс, позьӧ шуны, кыдзи ассьым керкаӧс деревняысь тӧда.
Ставсӧ видлалі.
Дугасянь вагон моторъясӧдз.
Трамвай ветлӧдлӧ электричество помысь.
Электростанциясянь проводъясӧд мунӧ электрическӧй ток.
Трамвай вылын — дуга.
Дугаӧдыс ток прӧйдитӧ, веськалӧ моторас, а сэсся мунӧ рельсъясӧ.
Но, моторыс и бергӧдлӧ кӧлесаяссӧ.
Вагоновожатӧй сулалӧ воддза площадка вылын.
Сэні, сы водзын аппарат лӧсьӧдӧма, видзӧднысӧ тумбочка кодь.
Контроллерӧн шусьӧ тайӧ аппаратыс.
Вожатӧй бергӧдӧ вугсӧ...
Ёнджыка вугсӧ бергӧдас — трамвай мунӧ ӧдйӧджык.
Бергӧдас вугсӧ мӧдарӧ — ток оз веськав моторӧ, трамвайыс ачыс горув лэччӧ.
Сэки нин колӧ тормозитны.
Со кутшӧм делӧяс овлӧны — дзик токтӧг трамвай мунӧ!
Эн зевайт сӧмын, сувтӧд, кор колӧ.
Травкалы лои интереснӧ: вӧлӧмкӧ, позьӧ мунны быдса улича мотортӧг, уличаыс кӧ кӧть муртса-муртса гӧра ньылыд!
Либӧ ӧдйывсьыс мунны, рельсъясыс кӧ бурӧсь.
А дзик кӧ рельсъястӧг?..
— А троллейбус мый вӧсна ветлӧ? — юаліс Травка.
— Троллейбус трамвай кодь жӧ.
Дуга пыддиыс сылӧн вевт вылас кык шатин.
Ӧтиӧдыс ток мунӧ моторӧ, мӧдӧдыс бӧр петӧ моторысь.
Рельсъяс сылы оз ковны, туйясыс ӧні миян шыльыдӧсь.
Кытчӧ рульсӧ бергӧдан, сэтчӧ сійӧ и мунӧ резина шинаяс вылын.
Сӧмын мед шатинъясыс эз мынны проводъяссьыс.
— А метроын поездыс мый вӧсна ветлӧ?
Сэні вевт вылас ни дуга, ни шатин абу.
Сӧмын рельсъяс.
Стӧрӧж вӧлі бур старик.
Сійӧ радейтліс сёрнитыштны да окотапырысь ӧтвечайтіс Травкалы.
— Тайӧ тэ бура шуин, мый сэні сӧмын рельсъяс.
Сэні эм и коймӧд рельс.
Сы кузя электричествоыс и мунӧ проводъясӧд моз.
Рельсыс бокас да вевттьӧма пу кӧрӧбкаӧн.
Тайӧ коймӧд рельсас зэв ыджыд напряжениеа ток!
Кӧрӧбка вылас, например, колоштӧг сувтны оз позь.
И уджавны сэні колӧ резинӧвӧй перчаткиӧн.
А дуга пыддиыс сэні эм ичӧтик зыр кодь лапка.
Сійӧ исковтӧ коймӧд рельс кузя, да сысянь токыс веськалӧ моторӧ.
— Вот кыдзи? — шуис Травка. — А ме эг и думайт...
— Дерт, тадзи, — шуис старик. — Да тэ, зонмӧ, эн видзӧд, мый ме стӧрӧж.
Ме войдӧр ачым уджавлі слесарлы помощникӧн моторъяс ремонтируйтӧм кузя.
Менам эмӧсь медальяс доблестнӧй трудысь да Москваӧс обороняйтӧмысь.
Татшӧм медальяссӧ ачыс Сталин ёрт морӧсас новлӧ.
Тайӧ менӧ уджавны вермӧмысь фашист лишитіс: шуйга ки-кокӧй омӧля кывзысьӧны.
Кыдзи стервятник шыбитас татчӧ бомбасӧ — мый вӧлі!
Буретш тайӧ местаас шойччан комната вӧлі да мастерскӧйяс.
А ӧні, аддзан, менам стӧрӧжка сулалӧ.
А мастерскӧйясыс — со найӧ, орччӧн, важсьыс бурджыкъясӧс стрӧитӧма.
А ещӧ неважӧн на куш развалинаяс вӧліны.
Война дырйиыс тэ кӧні вӧлін?
Али тэ ичӧт на, войнасӧ он помнит?..
Да тэ мый, узян?
Эй, зонка!
Но Травка эз нин кыв.
Стӧрӧжкаын сулаліс электрическӧй пач.
Доналӧм спиральясыс пачас надзӧникӧн жургисны, быттьӧкӧ сьылісны колыбельнӧй сьыланкыв.
Пачсянь шоныд тӧвру малаліс Травкалысь банбокъяссӧ.
Тулуп вылын вӧлі небыд...
Травка важӧн нин унмовсис да весиг унйывсьыс шкоргыштіс.
* * *
Водз асывнас Марья Петровна садьмӧдіс Травкаӧс.
Чеччыны эз вӧв окота.
Но кор Травкалы дум вылас усины мамыс да батьыс, сійӧ пыр жӧ дзикӧдз садьмис.
Мый бара найӧ вӧчӧны сытӧг?
Мам, дерт, ёна нин волнуйтчӧ.
Сійӧ шуис Марья Петровналы:
— Тётя, мунамӧй ӧдйӧджык мама дінӧ!
Марья Петровна вочавидзис:
— Терпитышт неуна, регыд мунам.
А тэ, кӧнкӧ, вунӧдін, мый менӧ Марья Петровнаӧн шуӧны?
Но, мусаӧй, тыдалӧ, и збыльысь справочнӧй бюротӧг нинӧм он вермы вӧчны.
А сійӧ пӧдса на.
Да и чай колӧ юыштны.
Стӧрӧж босьтіс плитка вылысь чайник, кыскис стӧканъяс, сакар да сушки.
Марья Петровна да Травка юыштісны чай, а сэсся нин и мунісны.
АСЫВНАС
Ортсысяньыс трамвайнӧй парк вӧлі дзик обыкновеннӧй куим судта керка кодь, но сӧмын этажъястӧм, сы вӧсна мый ӧшиньясыс сэні эз вӧвны, а вӧлі прӧстӧ стекляннӧй вевт.
Ӧдзӧсъясыс эз жӧ вӧвны, а вӧлі некымын ворота, кытысянь дугдывтӧг петалісны трамвайяс да муналісны быдладорӧ.
Остановкаясын найӧс виччысьлісны йӧз да пыр жӧ тыртлісны став вагонъяссӧ.
Йӧз тэрмасисны удж вылӧ.
Марья Петровна да Травка петісны площадь вылӧ.
Войнас усьӧма лым, да площадь вылын уджалісны лым весалысь машинаяс.
Машинаыс вӧлі некымын.
Ӧти машина сӧмын зыртіс асфальт бердӧ кынмӧм лымсӧ гӧгрӧс кӧсӧй зыръясӧн, мӧд чукӧртіс сійӧс чукӧрӧ ыджыд кӧрт зырйӧн, а коймӧд гумлаліс совокӧн да кисьталіс грузӧвикӧ.
Совокъясыс вӧліны метроса эскалатор тшупӧдъяс кодьӧсь.
Найӧ мунісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, сатшкысьлісны лым чукӧрӧ, сэсся лыблісны вылӧ да кисьтлісны лымсӧ грузӧвик кузолӧ.
Машинаясас моторъясыс жургисны, кыдзи автомобиль моторъяс, да наысь кыліс сотчысь бензин дук.
Друг Травка пель весьтын кыліс тутӧстӧм.
Травка уськӧдчис бокӧ, но весьшӧрӧ.
Сійӧ сулаліс тротуар вылын, и сылы нинӧмысь вӧлі повны.
Тротуар дорӧ матыстчис вевта грузӧвик да пыр жӧ сувтіс.
Сы дорӧ вӧлі прицепитӧма кык ичӧтджык грузӧвик.
Ыджыд грузӧвик вылас вӧлі гижӧма «Нянь», а ичӧтъяс вылас — «Булочнӧй изделиеяс» да «Кондитерскӧй тӧваръяс».
Ыджыд грузӧвикысь петіс морт да отцепитіс ичӧтик грузӧвикъяссӧ.
Ичӧтик грузӧвикъясас вӧлӧмаӧсь стекляннӧй ӧшиньяс, да сэні пукалісны еджыд халата продавщицаяс.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь кӧлесаяс вылын ичӧтик магазинъяс.
Моторъяс налӧн эз вӧвны, и налы ковмыліс сулавны сэні, кытчӧ найӧс сувтӧдасны.
Травка сюйис кисӧ зептас.
Зептас сылӧн ичӧтик пурткӧд ӧтлаын вӧлі выль бумажнӧй рубль.
Рубль вӧлі местаас, да ещӧ Вася деньгаысь кольӧма унакодь монета.
Травка матыстчис аслыссяма магазин дорӧ да ньӧбис ичӧтик акань кодь кык кампет да кык ыджыд мятнӧй преник.
Позьӧ вӧлі ньӧбны ставсӧ куим штукаӧн, но Солнечка вӧлі ылын, да сы воигкежлӧ позьӧ вӧлі ньӧбны ещӧ.
Ӧні вӧлі сӧмын Марья Петровна да сійӧ ачыс.
— Пӧжалуйста, Марья Петровна, — шуис сійӧ.
Марья Петровна первойсӧ ӧткажитчис, а сэсся меліа видзӧдліс Травка вылӧ, довкйӧдлыштіс мыйлакӧ юрсӧ да босьтіс угощениесӧ.
Но сёйны эз кут, а гартыштіс чышъянӧ.
Гашкӧ, сійӧ ачыс кӧсйис кодӧскӧ гӧститӧдны.
Матыстчис трамвай, Марья Петровна кайис воддза площадка вылас да аскӧдыс босьтіс Травкаӧс.
Вагоновожатӧй зэв стрӧга шуис:
— Кагаа нывбаба, прӧйдитӧй вагонӧ!
Тані оз полагайтчы сулавны.
Марья Петровна петкӧдліс сылы ичӧтик дзирдалысь номерок да шуис:
— Ас йӧз.
И детинкаыс мекӧд.
Сэсся найӧ эз кутны сёрнитны.
Найӧ мунісны паськыд улича кузя джуджыд выль керкаяс бокті.
Керкаясыс вӧліны розӧвӧйӧсь, гӧлубӧйӧсь, вижӧсь, рудӧсь.
И на пиысь быдӧн вӧлі аслыс ногӧн мича: ӧти вылын — уна рӧма кирпичьясысь мозаика, мӧд вылын — еджыд статуяяс, коймӧд вылын — каменнӧй вазаяс, нёльӧд вылын — колоннаяс либӧ пӧшти быд ӧшинь улын ичӧтик балконъяс...
Воддза площадка вылын уджаліс трамвайнӧй вожатӧй.
Шуйга кинас сійӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ бергӧдліс контроллерлысь рукояткасӧ.
А веськыднас бергӧдліс ыргӧн вуг, код весьтын вӧлі выпуклӧй букваяса ыргӧн пӧвтор:
КАЗАНЦЕВ ТОРМОЗ
Кыліс гора трамвайнӧй звонок: <ns>тррррррннн</ns>... Либӧ чушкӧм: <ns>ш-ш-ш-ш-ш-ш</ns>...
Марья Петровна кутіс Травкаӧс пельпомӧдыс да шуис:
— Мунам, миянлы колӧ петны.
Со будкаыс сулалӧ — справочнӧй бюро.
Кор найӧ чеччисны трамвайысь, Травка юаліс:
— Марья Петровна!
А вот трамвайнӧй звонокыс мый вӧсна уджалӧ?
Кыдзи ті думайтанныд, Марья Петровна?
— Ог тӧд, пиукӧй, — вочавидзис Марья Петровна.
— Ӧд ме прӧстӧй уборщица.
А тэ велӧдчы бурджыка и ачыд кутан тӧдны свет вывсьыс ставсӧ.
СПРАВОЧНӦЙ ДЕЛӦ КУЗЯ ВОЛШЕБНИК
Найӧ матыстчисны справочнӧй будка дорӧ.
Ӧшиньыс вӧлі пӧдса.
Стеклӧ пырыс вӧлі тыдалӧ, мый старик-заведующӧй лыддьӧ газета.
Медым бурджыка аддзис, сійӧ ӧчкиалӧма кык гоз ӧчки.
Марья Петровна эз тӧд, мый вӧчны.
Травка эз жӧ тӧд, мый вӧчны.
Ӧшиньӧ таркӧдыштны найӧ яндысисны.
Найӧ лыддисны объявление:
<rus>ТАТЫСЬ ПОЗЬӦ ТӦДМАВНЫ МОСКВА КАРСА БЫД ОЛЫСЬЛЫСЬ АДРЕС</rus>
А кыдзи тайӧс вӧчны, мыйсянь заводитны — абу вӧлі висьталӧма.
Прӧйдитіс мыйтакӧ кад.
Медбӧрын старик-заведующӧй пуктіс бокӧ газетасӧ, ӧти ӧчкисӧ лэптіс плешкас, а мӧдсӧ колис синъясас.
Видзӧдліс гӧгӧр, казяліс Марья Петровнаӧс, восьтіс ӧшиньсӧ да юаліс:
— Мый тіянлы колӧ, гражданка?
— Оз-ӧ позь тӧдмавны, — шуис Марья Петровна, — правильнӧй-ӧ тайӧ адресыс: Петровскӧй парк, Выль керкаяс, корпус «Б».
Выль керкаясыс миян ӧні быдлаын.
Вот ме и сомневайтча...
— Пырысь-пыр, гражданка, получитанныд точнӧй ӧтвет, — шуис старик, лэдзис ныр вылас мӧд ӧчкисӧ да ас водзас пуктіс зэв кыз книга.
Сійӧ кутіс листавны тайӧ книгаыслысь гырысь листъяссӧ.
Быд листбок вылын вӧлі мыйкӧ печатайтӧма, гижӧма чернилаӧн да клеитӧма торъя ичӧтик листъясӧн.
— Кывзы, папаша, — вомалӧмӧнмоз шуис Марья Петровна. — Ӧтветсӧ корсигкості детинкаыс кынмас.
Аддзан, сійӧ и то чеччавны нин заводитіс.
А сійӧ батьмамсьыс торъялӧма.
— Кӧні детинкаыс? — старик лэптіс ӧти ӧчкисӧ плешкас, кыпӧдчыштіс, видзӧдліс да аддзис Травкаӧс. — Кутшӧм детинка?
Тайӧ?
Да тайӧ дзик мӧд делӧ!
Мый нӧ ті меным водзджык энӧ висьталӧй!
Сійӧ пуктіс пызан вылас газета чукӧр, ӧдйӧ корсис на пиысь «Московскӧй железнодорожник» газета да пуктіс сійӧс выліас.
— Со! — И сійӧ пуктіс чуньсӧ газета пельӧсӧ, кӧні вӧлі печатайтӧма: «Воши детинка».
— А ноко, детинка, матӧджык татчӧ лок!
Травка матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Колӧ прӧверитны, тэ ли сійӧ детинкаыс, код йылысь печатайтӧма газетаас.
Менам, аддзан кӧ, правилӧ: сетны сӧмын прӧверитӧм сведениеяс.
Мый тэнад нимыд?
— Травка.
— Правильнӧ.
Водзӧ — тані индӧма телефонъяслысь номеръяс.
Ӧти гортса да кык служебнӧй.
Висьтав меным ассьыд гортса телефон номертӧ.
Оз вермы лоны, медым татшӧм ыджыд детинка эз тӧд ассьыс гортса телефон номер.
— Номер Д, куим, дас сизим, сё.
— Невернӧ! — горӧдіс заведующӧй.
Травка яндысьыштіс:
— Ме ачым думайта, мый неуна дзуги.
Сы вӧсна мый ме некор гортӧ эг звӧнитлы.
Детскӧй садйын миянлы лэдзлісны звӧнитны сӧмын морт ӧтикысьӧн, а сэсся и матыстчыны эз лэдзлыны.
А Коля воклӧн телефоныс абу.
Сылӧн сӧмын велӧдӧм чавкан да ёж...
Да ещӧ быдсямапӧлӧс цветъяс да быдмӧгъяс...
Старик торкис сійӧс:
— Тэ тайӧс меным бӧрас висьталан, и ме гижа адрес, кӧні позьӧ аддзыны велӧдӧм чавканӧс.
А ӧні висьтав: мыйла тэ запомнитін татшӧм тешкодь телефон номерсӧ — Д, куим, дас сизим, сё?
— И ньӧти абу тешкодь, — шуис Травка. — «Д» — тайӧ лоӧ дом; куим — тайӧ кымын арӧс меным вӧлі, кор ме вӧлі ичӧт на да эг ветлы детскӧй садйӧ; дас сизим — тайӧ кымын арӧс лоӧ меным, кор ме помала школа.
А сё — тайӧ кымын арӧс меным лоӧ ещӧ ёна бӧрынджык.
— Сэки, дерт, ставыс правильнӧ, — миритчис старик.
— Сӧмын нэм кежлад запомнит, мый тэнад квартираад телефоныс Д 4‒18‒68.
— Да тэ адрессӧ, адрессӧ висьтав! — кутіс кевмысьны Марья Петровна. — Эн мучит тэ, мусаӧй, кагасӧ!
Старик лэптіс ӧти ӧчкисӧ плешкас, а мӧд пырыс видзӧдліс Марья Петровна вылӧ:
— Мыйла адресыс?
Справочнӧй делӧын, матушка, медводз тэрыблун.
Ми ӧні звӧнитлам батьыслы удж вылас.
И сійӧ босьтіс телефоннӧй трубка.
НЕУЖЕЛИ ТРАВКА БАРА ВОШИ?
Бать пукаліс удж вылын аслас рабочӧй кабинетын, сійӧ вӧлі зэв жугыль.
Войбыд мамкӧд найӧ эз узьны: пыр виччысисны кутшӧмкӧ юӧръяс.
Асывнас бать век жӧ муніс удж вылӧ, а мам висьмис, кольччис гортас.
Бать вӧлі инженер-технологӧн вель ыджыд заводын.
Сійӧ индаліс, кыдзи сувтӧдавны станокъяс да машинаяс, мыйсянь заводитны уджсӧ, кор дорны, кор сверлитны, кыдзи да кор донӧдны, кор да уна-ӧ тӧчитны изделиеяс.
Сійӧ ачыс думыштлывліс быдсямапӧлӧс усовершенствованиеяс, медым уджыс муніс бурджыка да ӧдйӧджык.
Сійӧ пыр думайтіс та йылысь.
Весиг сэки, кор эз вӧв удж вылын.
А талун сійӧ некыдзи эз вермы сосредоточитчыны.
Мыйӧ кӧть сійӧ эз босьтчыв, пи йывсьыс мӧвпъясыс мешайтісны сылы уджавны.
И сійӧ некыдзи эз вермы босьтны асьсӧ киӧ.
Бать уджаланінын ставныс нин тӧдісны, мый Травка вошӧма.
Ставныс жалитісны батьӧс да думайтісны, кытчӧ вермис лоны сылӧн пиыс.
Ӧтияс шулісны, мый детинка сюрӧ, а мукӧдъяс нинӧм эз шулыны, но батькӧд тшӧтш тӧждысисны жӧ.
Друг кыліс телефоннӧй звонок.
Бать босьтіс трубкасӧ да кыліс:
— Тіян детинкаыд сюри.
Пыр жӧ локтӧй Пушкинскӧй площадь вылӧ.
Сэтчӧ ветлӧны трамвайяс, троллейбусъяс, автобусъяс и метро: «Охотнӧй ряд» станциясянь — Горький нима улича кузя вывлань; <rus>«Площадь Маяковского»</rus> станциясянь — Горький нима улича кузя увлань.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана... — вомгорулас шуис бать. — Но всё-таки кӧні нӧ сійӧ ачыс?
— Сійӧ сулалӧ справочнӧй бюро киоск дорын руд чышъяна гражданкакӧд орччӧн.
— Пожалуйста, эн лэдзӧй сійӧс! — волнуйтчигтыр шуис телефон пыр бать. — Тіянлы кӧ абу сьӧкыд, эн лэдзӧй сійӧс ни ӧти минута кежлӧ!
Позьӧ кӧ, син водзсьыд сійӧс эн лэдзӧй!
Служащӧйяс бергӧдісны юръяснысӧ бать кабинетлань да сюся кывзісны.
Мыйӧн сӧмын бать пуктіс трубкасӧ, ставныс чеччыштісны асланыс местаясысь, уськӧдчисны сы дінӧ да ӧтпырйӧ кутісны юасьны:
— Мый лои?
— Неужели сюри?
— Ме ӧд шулі!
Бать чеччис да решительнӧя шуис:
— Кытчӧдз ог аддзы аслам синмӧн, нинӧм ог висьтав!
Сійӧ тэрыба петіс коридорӧ, кватитіс пальтосӧ да шапкасӧ да котӧрӧн лэччис поскӧд увлань.
Старикӧн индӧм ни ӧти мунан способ эз туй батьлы.
Завод, кӧні уджаліс бать, вӧлі Москва сайын, карсянь вель ылын.
Но зато сэтысянь дзик Пушкин нима площадьӧдз ветлісны заводскӧй автобусъяс.
Мунігас найӧ эз сувтлыны.
Бать чеччыштіс автобусӧ.
Сійӧ удитӧма сюйны пальто соскас сӧмын ӧти кисӧ, шапкаалӧма йӧзлысь шапка, колошсӧ сійӧ сӧвсем абу кӧмалӧма — сэтшӧма сійӧ тэрмасис.
Сӧмын автобусын сійӧ неуна шойччыштіс.
Но сылӧн век на тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык аддзыны Травкаӧс.
Автобус муніс нин карса уличаясӧд.
Друг бать казяліс, мый автобус мунӧ оз Пушкинскӧй площадь вылӧ, а кытчӧкӧ дзик мӧдарӧ.
Бать уськӧдчис кондуктор дорӧ:
— Висьталӧй, кондуктор, кытчӧ ми мунам?
— Бензинла, — вочавидзис кондуктор.
— Мыйла бензинла?
Кутшӧм бензинла?
Мыйла ті билетсӧ сетанныд Пушкинскӧй площадьӧдз, а асьныд мунанныд бензинла?
— Ті эськӧ мед плакатсӧ лыддинныд водитель стеклӧ вылысь, — шуис кондуктор. — А то ме аддза: машина мунігӧн гражданин чеччыштіс, но чӧв ола.
Думайта, сылы миянланьӧ, заездӧ.
Сэтчӧ машинаяс шоча ветлӧны.
И жалиті, эг кут штрафуйтны.
Да ті энӧ волнуйтчӧй, гражданин!
Кытчӧ билетсӧ босьтінныд, сэтчӧ и воанныд.
— Да ме ог и волнуйтчы, — заводитліс паныд шуны бать, но пыр жӧ ланьтіс, кор гӧгӧрвоис, мый пӧрйӧдлӧ.
— А бензинтӧг и дзик некытчӧ онӧ воӧй, — водзӧ висьталіс кондуктор.
— Ми сы вӧсна и экономитам бензинсӧ, мый сійӧ миян страналы зэв уна колӧ.
И тракторъясӧ бензин, и комбайнъясӧ бензин, и уналаӧ быдлаӧ бара жӧ бензин.
А ми талун асывбыд тӧрытъя экономитӧм бензиннас ветлӧдлам.
Миян бригада горючӧй экономитӧм кузя первой местаын.
Тайӧс гӧгӧрвоны колӧ!
А ті волнуйтчанныд: «Мыйла бензинла?
Кутшӧм бензинла?»
Тайӧ кадас автобус сувтіс ичӧтик площадь вылӧ.
Тані сулаліс став стен пасьтаыс стекляннӧй ӧшиньяса ичӧтик керка, а керка бокас — колонка, код вылын вӧліны джуджыд прозрачнӧй стӧканъяс да «Бензин» гижӧда матӧвӧй шар.
Будка дорын сулаліс грузӧвикъяслӧн, «Москвичьяслӧн», «ЗИС»-яслӧн, «Победаяслӧн» да уна мукӧд автомобильяслӧн очередь.
Вӧлі весиг уличаяс киськалӧм вылӧ цистернаа ӧти грузӧвик.
Мыйла сійӧ татчӧ воӧма тӧвнас — абу гӧгӧрвоана.
Но автобус очередьтӧг матыстчис колонка дорӧ.
Шофёр петіс аслас кабинаысь да матыстчис кӧрт бак дорӧ, коді вӧлі крепитӧма автобус бӧрас.
Сійӧ винтитіс баклысь ыргӧн пробкасӧ, муніс бензин колонка дорӧ да босьтіс сэтысь служащӧй ордысь ыргӧн наконечника резинӧвӧй шланг.
Шлангыслысь наконечниксӧ сійӧ сюйис бак пытшкӧ.
Служащӧй бергӧдіс рукоятка, и кутіс тыдавны, кыдзи колонкаса стекляннӧй стӧканъясын йӧктӧ да болькъясьӧ бензин.
Циферблатлӧн стрелкаыс петкӧдліс, уна-ӧ бензин мунӧ автобуснӧй бакӧ.
Кор стрелкаыс петкӧдліс нелямын литр, шофёр горӧдіс:
— Тырмас!
Сэсся сійӧ кутіс видлавны моторсӧ — то заводитас, то сувтӧдас.
Батьлы вӧлі зэв сьӧкыд виччысьны.
Сійӧ некымынысь матыстчыліс шофёр дорӧ, медбӧрын, эз вермы терпитнысӧ да тшӧктіс шофёрӧс ӧдйӧджык мунны.
— Нинӧм, удитанныд, — вочавидзис шофёр. — Ми расписание серти уджалам.
Мый воштім тані, сійӧс верстайтам мунігӧн.
Медбӧрын шофёр пуксис аслас кабинаӧ да сетіс гудок.
Пассажиръяс пуксялісны местаясас, и автобус вӧрзис.
* * *
Справочнӧй бюролӧн будкаыс вӧлі тыдалӧ ылісянь.
Ӧшинь дорас сулаліс кузь очередь.
Бать котӧртіс будка дорӧ да, йӧзсӧ йӧткалігтыр, кутіс корсьны Травкаӧс.
Травка эз вӧв.
Эз вӧв и руд чышъяна нывбаба.
Сэки бать извинитчис да гораа шуис:
— Граждана, эз-ӧ кодкӧ аддзыв руд чышъяна нывбабаӧс да сыкӧд детинкаӧс?
Ичӧтик сэтшӧм!
Травкаӧн шуӧны!
Очередьын сулалысь кутшӧмкӧ гражданин став пыддиыс вочавидзис:
— Эгӧ, эгӧ аддзылӧй.
Батьлӧн сьӧлӧмыс сразу вӧрзис.
А ЕЩӦ ВОДЗЫН КЫМЫН ПРИКЛЮЧЕНИЕ!
— Энлӧй, энлӧй... — шуис друг мехӧвӧй пася морт, киас сылӧн вӧлі портфель. — Найӧ, буракӧ, телефон-автомат будкаынӧсь!
Ме ӧні кори налы номер Д 4‒18‒68. Весиг ассьым дас вит кӧпейкаа монета лэдзи.
Телефон-автомат вӧлі сэні жӧ, справочнӧй бюрокӧд орччӧн.
Бать матыстчис телефоннӧй будка дорӧ да стекляннӧй ӧдзӧс пыр аддзис ассьыс Травкасӧ.
Травка сёрнитіс телефон пыр.
Сійӧ казяліс батьсӧ, сетіс телефоннӧй трубкасӧ Марья Петровналы да котӧрӧн петіс будкаысь.
Бать босьтіс Травкаӧс моздорас, а Травка кутіс батьсӧ сьыліӧдыс.
Первойсӧ найӧ нинӧм эз сёрнитны — сэтшӧм налы вӧлі лӧсьыд ӧтлаын.
Марья Петровна сулаліс орччӧн да аслас руд чышъянӧн чышкаліс синвасӧ.
Медбӧрын Травка шуис:
— Папочка, кӧні нӧ тэ та дырасӧ вӧлін?
Ме тэнӧ виччыси, виччыси...
А тэ век он лок.
Ме дзикӧдз кынми.
Вот нин тэ не во-время вошин!
А вӧлі сэтшӧм интереснӧ!
Ме ӧні мамакӧд телефон пыр сёрниті.
Мама здоров, сӧмын меысь неуна гажтӧмчӧма.
А ме сылы вайи ичӧтик пожӧм лап.
Бать прӧщайтчис Марья Петровнакӧд.
Сійӧ дыр аттьӧаліс сійӧс.
Травка прӧщайтчис жӧ сыкӧд.
Сэсся найӧ батьыскӧд пуксисны троллейбусӧ да мунісны гортас, Петровскӧй паркӧ.
Мунігас Травка висьтавліс ассьыс приключениеяссӧ, а батьыс — ассьыс.
Травка юаліс:
— А ми корам Солнечкаӧс гӧститны?
Ме сылы кӧсйыси.
— Обязательнӧ корам, — ӧтвечайтіс бать.
— А капитанӧс?
— А кыдзи нӧ!
Сійӧс медводз.
— А Николай Ивановичӧс?
— И Николай Ивановичӧс корам.
— Папа, а ме тӧда, мый вӧсна троллейбус ветлӧ.
— Вот и бур.
— Папа, а ме тӧда, кӧні троллейбусъяс узьлӧны.
— Вот и бур.
— Папа, висьтав, а троллейбусыс оз вермы сэті ветлыны, кӧні проводъясыс абуӧсь?
— Дерт, оз вермы.
— А автобус?
— Автобус вермӧ.
— Папа, а ме тӧда, мый быд электрическӧй лампаын югдӧдӧ шонділӧн зэв ичӧтик юкӧн.
Но та вылӧ уджалісны да уджалӧны вывті-вывті уна йӧз.
Меным тайӧс капитан Калашников висьтавліс.
А сійӧ электростанцияса директор.
— Пиӧ! — шуис батьыс да сюся видзӧдліс ӧчки пырыс Травка вылӧ. — Да тэ, ме аддза, метӧг ещӧ тӧлкаджык лоӧмыд!
Но энлы...
Ме сета тэныд сэтшӧм загадка, мый тэ сійӧс нинӧм вылӧ он вермы тӧдмавны!
abu
— Сӧмын тэ, папа, сійӧс бӧрас ачыд висьтав кузьджыка да интереснӧйджыка.
* * *
Кор воисны гортас, мамыс сэтшӧма кутліс Травкаӧс, мый муртса став лыяссӧ эз чегъяв.
А синванас кӧтӧдіс визя свитерсӧ дзоньнас.
Бать мыйлакӧ частӧ жӧ кутіс носӧвиксӧ кыскывлыны да ӧчкисӧ чышкавны.
Травка юаліс:
— Мый нӧ ті бӧрданныд?
Кутшӧм ті тешкодьӧсь!
— А ми полім, мый тэ дзикӧдз вошин, — вочавидзис батьыс.
— Но, — шуис Травка, — кыдзи нӧ ме воша.
Ме абу нин зэв ичӧтик.
Ме шӧркодь.
Ме кӧ эськӧ вӧлі зэв ичӧтик, менӧ всё равно эськӧ вайӧдісны тіян дорӧ либӧ ки йыланыс вайисны.
А то ме ачым пӧшти быдса лун капитан пельпом вылын пукалі.
Весиг кокъясӧй висьӧны.
А сэсся, менам сы мында тӧдса...
Батьыс да мамыс нюмъялісны.
Травка видзӧдліс на вылӧ да друг мыйлакӧ ачыс бӧрддзис.
Но регыд дугдіс.
И найӧ кутісны нюмъявны куимнанныс.
СО И СТАВ ПОВЕСТЬЫС
Со и став повестьыс сы йылысь, кыдзи Травка тӧкӧтьӧ дзикӧдз эз вош.
Травка и ӧні олӧ батьыскӧд да мамыскӧд Петровскӧй паркын.
Тайӧ повестяс ставыс збыль.
Югдӧдӧ миянӧс ён шонді.
Кремль вылын ӧзйӧны гӧрд звездаяс.
А ми велӧдчам, уджалам, стрӧитам да природасӧ заставляйтам служитны аслыным, медым вӧлі бурджык овны став йӧзыслы.
Воӧ кад — ми шойччам.
Збыль и сійӧ, мый ветлӧны му вывті паровозъяс да электрическӧй поездъяс, уджалӧны электростанцияяс, проводъяс кузя мунӧ электрическӧй ток, а трубаясӧд мунӧ горючӧй газ, да визувтӧ Волгасянь Москва-юӧ свежӧй ва.
Тӧвзьӧны уличаяс кузя троллейбусъяс да автомобильяс, автобусъяс да трамвайлӧн вагонъяс.
Му увті тӧвзьӧны метролӧн поездъяс, а му весьтті лэбӧны самолётъяс.
Радиоволнаяс быд бокӧ разӧдӧны музыка да морт гӧлӧсъяс.
abu
Войяснас печатайтсьӧны газетаяс, и наын гижӧма ставсӧ, мый вӧчсьӧ му вылас.
Лун ни вой оз дугдыв удж.
Збыль и сійӧ, мый кор рӧмдӧ, Москва дзоньнас югдӧдсьӧ электрическӧй биясӧн, да ещӧ югыдджыка заводитӧны ӧзйыны кремлёвскӧй звездаяс.
Збыль и сійӧ, мый олӧ кӧнкӧ дзик матын ичӧтик нывка Солнечка, кодӧс ме любита да кодлы сиа тайӧ повестьсӧ.
{Панова В. Ф. (комиӧдіс Плесовскӧй Ф. В.) @ Яснӧй берег @ повесть @ Вера Панова. Яснӧй берег @ 1952 @ Лб. 3‒196.}
В. ПАНОВА
ЯСНӦЙ БЕРЕГ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
КОРОСТЕЛЕВ
Райкомӧ мунігӧн Коростелев кежаліс, кыдзи шулывліс сійӧ, «петкӧдлыны гаж» шофёрлы, Тося Алмазовалы.
Алмазова витӧд лун оз петав удж вылӧ.
Коростелев ыстыліс сыла мортӧс, ӧшӧдіс грознӧй приказ, — нинӧм эз отсав: Алмазова ордын муніс ыджыд гулянье.
Гуляйтіс став рӧдняыс, гуляйтіс ставнас уличаыс Тося мужиклӧн Отечественнӧй война вылысь лючки-ладнӧ бӧр воӧм кузя.
Ичӧтик кухнясӧ югдӧдісны апрельса гажа шонді югӧръяс.
Кадыс вӧлі сёр нин, а кӧзяева сӧмын на лӧсьӧдчӧмаӧсь завтракайтны: тӧрыт узьны водісны зэв сёр, петукъяс чуксасигӧн нин...
Алмазов пукаліс пызан дорын бритчытӧм, вӧньтӧм, тӧрытъя пӧкмеллясьыс гудыр синъяса, но сапӧгъясыс сылӧн вӧлі весалӧма да найӧ югъялісны зеркалӧ моз, гимнастёрка юрйылас вӧлі вурӧма чистӧй подворотничок:
«Антонина старайтчӧ, мужиксӧ вӧччӧдӧ», — пыригмозыс жӧ ставсӧ казялӧмӧн думыштіс Коростелев.
Кык нывка пукалісны пызан мӧдарладорас, вӧччӧмаӧсь жӧ, ыджыдджыкыс гӧрд галстука: и челядьыс гортас, школаӧ абу мунӧмаӧсь...
Тося укватӧн вешталіс пачсьыс чугунъяс, чужӧмыс ломзис, ёна гӧрдӧдӧма пач жарсьыс.
Блаженствуйтӧны, чӧртъяс.
Уджалан лунъясӧ помся выходнӧй вӧчӧны, законъяс абу налы гижӧма...
— Видза оланныд! — ӧдвывсьыс кухняӧ воськовтӧм бӧрын сувтіс да шуис Коростелев. — Ме тэла, Тося.
Верд ӧдйӧджык семьятӧ, и айда.
— Улӧссӧ сет, — шуис Тося ыджыдджык нылыслы. — Радлун менам, эн скӧралӧй, Дмитрий Корнеевич.
Сійӧ пуктіс укватсӧ да сулаліс Коростелев водзын мыжа да югъялысь синъяснас сылы чужӧмас видзӧдӧмӧн.
А синъясыс сылӧн вӧліны турунвижӧсь, сьӧд кругъясӧн кытшалӧмаӧсь.
И сэтшӧм жӧ синъясныс вӧліны еджыдіник кык нывкалӧн, кодъяс пукалісны батьыслы воча.
Кор видзӧдӧны татшӧм синъясыс, он вермы горӧдны: «Да мый тэ, збыльысь.
Вот сета судӧ...»
Коли пуксьыны улӧс вылӧ, кодӧс нывка сувтӧдіс дзик кухня шӧрас, да действуйтны психология вылӧ.
— Зэв рад тэ вӧсна и поздравляйта, дерт, — заводитіс Коростелев, — но удж удж и эм, Тося, сідз?
— Меным шойччӧг полагайтчӧ, — шуис Тося. — Лукьянычлӧн гижӧма, кымын выходнӧйӧ ме уджалі.
Аскомысь пета.
— Мед ещӧ шуин — недель мысти.
Тэ прӧстӧ, ме шуа тэныд, пӧльзуйтчан аслад положениеӧн.
Тося чатӧртіс юрсӧ да серӧктіс.
— Подӧн ветланныд? — юаліс серамсорӧн.
— Самолёт вылын лэбалам.
— Нинӧм, — шуис Тося, — подӧннад неуна ветлыштны моцион пыдди пӧлезнӧ.
Сійӧ пыр сераліс шуда серамӧн, голяыс сылӧн польдіс гулюлӧн моз, синъясыс югъялісны.
«Ай да Тоська! — чуймис Коростелев. — Со кыдзи серавны сійӧ кужӧ!»
Сӧмын ӧні Коростелев казяліс, мый Тося статя, ён, мича; а водзынсӧ сійӧ пыр вӧлі йӧжгыльтчӧм, кельдӧдӧм, быттьӧ узьтӧм...
Гораа сійӧ шуис:
— Серавны нинӧм вылын.
Вообще, тэ зілян тӧдчӧдны, мый тэнӧ вежны некодӧн.
И та вӧсна позволяйтан аслыд уна лишнӧйтор.
Вот висьтав татшӧм юалӧм вылӧ: коді тэныд керкатӧ вевттис, медым тэнсьыд челядьтӧ зэрӧн эз кӧтӧд?
— Но? — юаліс Тося.
— Коді тэныд отсавліс?
Кытысь эськӧ тэ аддзин татшӧм должностьсӧ, мый тэныд то пес ваясны, то йӧв, то яй?
— Йӧв, яй, ӧттор-мӧдтор, — бухгалтер Лукьяныч кодь гӧлӧсӧн шуис Тося да бара серӧктіс.
— Эн нерсьы: тэ должен, аслад ӧчередӧ, отсавны производствоыслы ?
— Тайӧ збыль, — верӧс дінас шыӧдчигмоз шуис Тося. — Отсалісны найӧ меным, збыль.
— А тэ уджалан пӧраӧ босьтан аслыд шойччӧгъяс.
Колӧ жӧ имеитны кутшӧмкӧ сознательность.
Вот ӧні дояркаяс мӧдлапӧлын вутшъяс вундалӧны.
Дояркаяс!
Тайӧ налӧн делӧ, шуан?
Трактористъяс дас кӧкъямыс час чӧж оз лэччывны трактор вывсьыс.
Рӧдилкатыр куканьяс.
И меным лоӧ быдӧн дінӧ да быдлаӧ удитны подӧн!
— Дмитрий Корнеевич, — ньӧжйӧник шуис Тося, — ме сійӧс нёль во чӧж эг аддзыв.
Алмазов сувтіс да гоз-мӧдысь воськовтіс дзескыд кухняӧд.
Шуйга киыс сылӧн вӧлі сюйӧма галифе зептас, веськыдас тшыналіс папироска...
Ньӧжйӧник, быттьӧ садьмигӧн да мыйкӧ казьтылігтыр, видзӧдліс сійӧ белитӧм ляпкыд пӧтӧлӧк вылӧ, кӧні лӧзов мавтыштӧминъяс костын кӧнсюрӧ тӧдчис колянвося саыс.
Тося видзӧдіс мужик бӧрсяыс лапнитлытӧм радейтана синъясӧн.
— Пӧчинитӧма бура-мичаа? — надзӧникӧн юаліс Алмазов. — Некыт оз вияв?
— Бура ремонтируйтісны, норасьны нинӧм вылӧ, — вочавидзис Тося. — Бур олифа сетісны.
— А белитӧма абу зэв бура, — шуис Алмазов.
— Выльпӧв белита, — висьталіс Тося. — Тэрмасьӧмӧн белиті, век некор да некор, руль дорын пукалан лун и вой.
— Мыйла нӧ ті сійӧс сідзсӧ?.. — шуис Алмазов Коростелев дінӧ шыасигмоз. — Сійӧ нывбаба, сылы и гортас колӧ олыштны.
— Вот локтӧй миянӧ мӧд шофёр пыдди, — шуис Коростелев, — сэк сідзи и лоас: сутки уджалін, а мӧд сутки пукав гортад, некод оз кут.
— А меысь нӧ мый сэн? — юаліс Алмазов. — Тайӧ абу менам специальность.
— А кутшӧм тіян специальностьыд?
Алмазов эз шыась, воськовтіс Коростелевлӧн кузь кокъяс вомӧн, муніс кухнясайса комнатаӧ.
Вочавидзис Тося:
— Столяр сійӧ.
Столяр да плӧтник.
— Сідзкӧ нӧ мый сайын делӧыс.
Милости просим.
— Сэн тыдавны кутас.
Мед шойччыштас.
Воысь дырджык куйліс госпитальясын, шутка?
— А ӧні кыдзи — лючки-ладнӧ?
— Ладнӧсӧ ладнӧ, да мед ещӧ гуляйтыштас.
— Ёна жалитан сійӧс.
— А тіян ногӧн, оз ков жалитны? — юаліс Тося. — Да ті пӧрччӧй шинельтӧ, пуксьӧй миянкӧд сёйыштны, пыр пачысь пирӧг кыска.
— Некор меным тіянкӧд сёйнысӧ, — чеччигмоз шуис Коростелев. — И сідз нин дыр пукавсис.
Но, видза колянныд.
Аски мед вӧлін удж вылын, кылан?
— Аскомысь.
— Аски, аски! — порог дорсянь нин начальственнӧй гӧлӧсӧн шуис Коростелев. — А то, виччысь, лёк лоӧ.
Аски асывсяньыс!
«Эг выдержит, сеті сылы поблажка, — думайтіс сійӧ улич кузя ӧдйӧ восьлалігтырйи. — Заводиті кыдз колӧ «верд семьятӧ, и айда», а помалі — «лок аски».
И кутшӧм тайӧ дурацкӧй характер!
Тадзнад ставӧн кутасны вӧчны мый налы окота...
А ӧд сійӧ и аски оз пет удж вылӧ, кӧть заклад варт — оз пет.
Радейтӧ верӧссӧ...
Менӧ кӧ эськӧ кодкӧ тадзи кутіс радейтны, ме эськӧ кувтӧдз благодариті сійӧс...»
Здук кежлӧ сылы лои шог сыысь, мый сійӧс некод оз радейт.
Вот — и том, и мукӧдсьыс абу мисьтӧмджык, а некод оз радейт.
Фронтвывса эсійӧ встречаясыд...
Кӧні сійӧ, зарни рӧма юрсиа нылыс, кодкӧд сійӧ тӧдмасис Белостокын?
Весиг письмӧ вылӧ эз ӧтветит...
Кӧні сійӧ сьӧд синмаыс, коді шулывліс: «Ок, кутшӧм ті кузьӧсь, а мужикӧй ещӧ на кузьджык!» и век... мужикыслысь карточкасӧ петкӧдлывліс...
Ерунда тайӧ ставыс, ӧти шог сӧмын, а абу любовь.
Дыр мӧвпавны та йылысь кадыс эз вӧв: ӧні райкомлӧн бюро кутас кывзыны сылысь отчёт.
Недель сайын Горельченко, райкомса секретарь, воліс совхозӧ.
Кытшовтіс став фермаяссӧ, сёрнитіс йӧзкӧд.
Коростелев да Бекишев, партбюроса секретарь, ветлісны сыкӧд да ставсӧ висьтавлісны.
Сійӧ внимательнӧя кывзіс, ачыс видзӧдіс зумыша, нюмъявтӧг да сэсся шуис:
— Но мый нӧ, доложитанныд бюро вылын.
И эз висьтав, мый сійӧ думайтӧ совхоз делӧяс йылысь.
Коростелев, коді эз на разберитчы, — кажитчӧ сылы Горельченко али оз кажитчы, неуна разочаруйтчис: коллегиальность коллегиальностьӧн, но оз ӧмӧй нӧ вермы райкомса секретарь частнӧй сёрниын висьтавны ассьыс личнӧй мнениесӧ?
Ӧд эм, буракӧ, мыйысь миянӧс ошкыштны...
Локтіс Горельченко совхозӧ сизим час асылын да оліс ӧбедӧдз.
Корисны сійӧс сёйыштны (пусьысьяс нарошнӧ пуисны-пӧжалісны, кӧсйисны чӧскыдджыка гӧститӧдны); сійӧ шуис:
— Аттьӧ, ме чкаловсаяс ордын ӧбедайта.
И муніс Чкалов нима колхозӧ.
Ӧні Коростелевлӧн морӧс пань улыс быттьӧ доймыштіс: мый лоӧ бюро вылын?
Кӧть эськӧ ошкыштісны, медым заседание вылысь петны гажа чужӧмӧн, кыдзи колян раз петіс районоса заведующӧй, кодлы гижисны «лыддьыны уджсӧ удовлетворительнӧйӧн».
Мыйла Горельченко абу мелі сыкӧд?
Эз прӧста сэк ӧткажитчы сійӧ ӧбедсьыс да муніс чкаловецъяс ордӧ.
Став районса работникъяс мунӧны чкаловецъяс ордӧ, совхозӧ шоча кодкӧ пыралӧ.
Весиг Данилов, трестса директор, воліс сӧмын ӧтчыд: сійӧ лыддьӧ, мый совхоз «Яснӧй берег» бурджык положениеын трестса мукӧд совхозъяс серти.
А збыльвылас положениеыс абу жӧ бур, кысь нин!
Коростелев Горельченкокӧд медводдзаысь тӧдмасис демобилизация бӧрын регыд мысти.
1945 вося арын зэв уна демобилизованнӧйяскӧд тшӧтш Коростелев муніс рытыввывсянь асыввылӧ.
Нёль во служитіс сійӧ Краснӧй Армияын да честьӧн бӧр локтіс гортас.
Эз сразу орны йитӧдъясыс рӧднӧй дивизияыскӧд: первой станцияясын паныдасявлісны уна тӧдса йӧз, пансьывлісны сёрнияс, сёрниясын кыптывлісны ӧткодь казьтылӧмъяс, казьтылісны тӧдса командиръяслысь нимъяссӧ...
Кымын ылӧджык дивизиясянь, сымын этшаджык тӧдса чужӧмъясыс...
Дивизияысь ылынджык — ни ӧти тӧдса чужӧм, и тэнӧ некод оз тӧд, а йӧзыс пыр унджык и унджык — йӧзлӧн лавина, йӧзлӧн вын!
Поездъяс мунісны расписание серти и расписание кындзи, но пыр ӧтмоза перегружённӧйӧсь.
Станцияясын жуӧны, кассаяс дорын кузь ӧчередьяс.
Кӧрттуйяс вӧлі тырӧмаӧсь шинеля йӧзӧн, кодъяслӧн пельпомъяс выланыс салдатскӧй багаж: мешӧк, ичӧтик сундук, сэні кӧлуйтор, мешӧкас нянь.
Ӧти узловӧй станцияын Коростелевлы дыр лои виччысьны пересадка.
Помтӧг кузя кыссьӧ вой, кор некытчӧ водны, — куткыртчӧмӧн пукалан чемодан вылын.
Сӧмын муртса дзузгис пӧтӧлӧк бердын ӧти лампочка, да ӧшинь пыр кӧсӧя уси перронсянь кельыд югӧр.
Сук да курыд табак тшынӧн — талунъя, тӧрытъя, войдӧрлунъя тшынӧн — вӧлі тырӧма вокзал.
Табак тшына кымӧръяс пыр дзузгис лампочка.
Мешӧкъяс да сундукъяс вылын быдлаын узисны сапӧгъяса да шинельяса йӧз, — некытчӧ воськовтны...
Бӧрдіс кага; нывбабалӧн унзіль гӧлӧс ланьтӧдіс сійӧс:
— Шш...
Шш...
Бай, бай, бай...
Коростелев то вугыртліс, то садьмывліс, видзӧдіс часі вылӧ, позялӧм кокъяссӧ лӧсьӧдліс мӧдног.
Кага садьмӧдіс сійӧс, сійӧ восьтіс синъяссӧ, кипыдӧсъяснас зырыштіс чужӧмсӧ, мӧдіс куритчыны.
Неылын чеччис морт.
Кыскис папироска, кутіс чиркайтны зажигалкаӧн.
Чиркайтіс, чиркайтіс — би эз шед.
Коростелев перйис ассьыс, сетіс.
Морт ӧзтіс — тыдовтчис паськыд сьӧд синкымъяса паськыд чужӧм, кӧсичаас ыджыд шрам.
— А интереснӧ, — зажигалкасӧ бӧр сетігӧн шуис морт.
— Мый интереснӧ? — юаліс Коростелев.
— Вот тайӧ ставыс интереснӧ. — Морт индіс кинас ас гӧгӧрыс. — Гортъясӧ, сідзкӧ.
Делӧ вӧчим, и гортъясӧ.
Ӧти армияысь мӧд армияӧ: му вылын уджалысьяс, стрӧительяс армияӧ.
Историялысь листбоксӧ гижӧма помӧдз — заводитам выльӧс.
А ӧд кодсюрӧыс важъя профессиясӧ вунӧдісны, кутасны выльног овны.
Тіян кутшӧм специальностьныд вӧлі?
— Веттехник.
— Бӧр ветеринарӧ?
— Ӧдва кӧ.
— Эз кут кажитчыны?
— Вунӧді.
— Мися жӧ.
Найӧ сёрниысь джынвыйӧ садьмис ещӧ ӧти узьысь морт.
«Поездыс воис, воис поездыс?» — гӧгӧрвотӧма юаліс сійӧ, дженьыда ышловзис да бӧр лэдзис юрсӧ мешӧк вылӧ.
— Узь, сержант, узь! — шуис сьӧд синкыма морт...
— Воас поездыд тэнад,
сапӧгъястӧ уберит, а то соседыд ӧбидитчас...
Мынта тайӧ сапӧгъяснас прӧйдитӧма?
Артавны кӧ эськӧ общӧй километражсӧ?
Помнитанныд, кыдзи ставыс вӧрзис фронтъяс вылӧ?
Со — ӧні потокыс бӧр ызӧбтіс...
Ті гӧтыраӧсь?
— Абу, абу гӧтыра.
— Гӧтыртӧмлы кокньыдджык мунны.
— А гӧтыралы, колӧ чайтны, гажаджык локны бӧр, — шуис Коростелев.
— А общӧй километраж артавны позьӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис собеседник, — тӧлкӧн кӧ босьтчыны.
Ыджыд цифра артмас, а?
Астрономическӧй.
— Абу цифраын делӧыс, — шуис Коростелев.
— Но ӧд интереснӧ жӧ.
Сёрнитісны найӧ ньӧжйӧник.
Вокзал узис.
Лолалісны йӧз, ойзісны, шкоргисны.
«Бай... бай...» — кагасӧ унмовсьӧдігмоз унзіля да меліа шуышталіс тыдавтӧм нывбаба,
табак тшын пиын югнитлісны кык папироска, кык ичӧтик гӧрд битор.
— Баюшки, — тшӧтш шуис сьӧд синкыма морт. — Узьӧй пӧттӧдзныд, ребята, привал вылын.
Регыд дыр кежлӧ садьмӧдасны.
— Восстанавливайтны ковмас уна, — шуис Коростелев.
— Уна.
Коростелев кӧ эськӧ тӧдіс, мый вӧчсьӧ сыкӧд сёрнитысь морт морӧс пытшкын войся тайӧ сёрни дырйиыс, — дерт, эськӧ сэк Коростелев аддзис кывъяс, медым варовмӧдны сёрнитысьсӧ, гажмӧдны, деликатнӧя петкӧдлыны сы дінӧ внимание да сочувствие.
А Коростелев очсаліс да ӧтвечайтіс очсалігтырйи.
Кытысь нӧ сійӧ вермис тӧдны, мый Горельченко воштіс война вылын кыкнан писӧ, — ыджыдджыкыс уси Сталинград дорйигӧн, ичӧтджыкыс Берлин дорын.
Мунлісны воюйтны куимӧн, батьыс да кык пи, а бӧрсӧ локтіс Горельченко ӧтнас.
И переживайтіс-ӧ сійӧ победалысь вдохновеннӧй, гордӧй чувство; радуйтчис-ӧ установитчӧм мирлы да йӧзлӧн радлӧмлы; думайтіс-ӧ, кутшӧм гырысь уджъяс сувтӧны народ водзын и кутшӧм сылӧн, Горельченколӧн, тайӧ уджъясас пайыс, — а сы синъяс водзын пыр сулаліс шогсьысь мамлӧн, аслас вернӧй пӧдругалӧн образыс.
Кыдзи нӧ аддзысясны найӧ, кыдзи видзӧдласны ӧта-мӧд вылас?
Сылысь, батьлысь, шогыс визьйӧдліс чужӧмсӧ чукыръясӧн, едждӧдіс косичаяссӧ, — а мамыс?..
Коростелевлы некытысь вӧлі тӧднысӧ та йылысь, эз вермы казявны тайӧс.
Сійӧ перйис табак кӧшельсӧ да гӧститӧдіс собеседниксӧ табакӧн.
Кыкнанныс кутісны вӧчны сьӧлӧмлы муса удж: колӧ вӧлі косявны неыджыд газета тор да кусыньтны жӧлӧб моз; кисьтны табак да быдлаӧ ӧткодя разӧдны сійӧс жӧлӧб кузьтаыс; гартыштны чигарка, бумага дорсӧ кӧтӧдны кывнад да клеитны; ӧзтыны зажигалкаӧн би да кыскыштӧм бӧрын тырны тшынӧн, коді сёйӧ и горштӧ и синтӧ.
— Табакыд тэнад крепыд, — «тэ» вылӧ сёрнитны заводитӧмӧн шуис собеседник.
— Татшӧмыд ыджыд ощущениеяс радейтысьяслы.
Ёна юан?
— Оз позь шуны ёна, но юыштны верма.
— А ветеринарӧ, сідзкӧ, он кӧсйы?
А кытчӧ кӧсъян?
Команднӧй постъясӧ?
— Нинӧм против ог имеит, — неуна ӧбидитчӧмӧн шуис Коростелев.
— А оз кӧ сетны команднӧйяссӧ?
Чернорабочӧйӧ мунан?
— А кӧть и чернорабочӧйӧ, — шуис Коростелев. — Медым сӧмын действуйтны став вынӧн.
— Гажтӧмчин уджсьыд?
— Гажтӧмсьынысӧ некор вӧлі.
А ӧні — ёна, дерт, уджавнытӧ окота.
— На, юышт.
И Коростелев водзын лои ки, коді кутӧ вӧлі флягалысь вевтсӧ.
— Ю, тайӧ спиртыс тэнад табак кодьыд жӧ.
Удж вӧсна.
Команднӧй, сьӧд — ставпӧлӧс удж вӧсна!
И ачыс юыштіс флягасьыс.
Коростелев юис — спиртыс збыль вӧлӧма табак кодьыс жӧ крепыд.
— Медбӧръя заправка, — шуис собеседник, — Регыд менам поезд локтас.
Нёль час мысти ещӧ пересадка, а сэн — айда!
— Ылӧдз?
— Удж вылӧ.
— Сюри нин уджыс?
— Сюри.
Ылын-ылын слаба да чуксасьӧмӧн тутӧстіс паровоз; вына гудокӧн сылы шыасис станциявывса паровоз.
Собеседникыс чеччис да кутіс лӧсьӧдны ассьыс багажсӧ.
Радио юӧртіс сэтшӧмтӧ номера поезд локтӧм йылысь.
Гӧгӧр чеччалісны, кутісны ноксьыны.
Клопайтіс ӧдзӧс.
Сьӧд синкымъяса морт лэптіс чемодансӧ пельпом вылас, шуис «аддзысьлытӧдз» да муніс руд шинельяса йӧз чукӧрын.
Коростелев виччысьыштіс, кор бырӧ ӧдзӧс дорын тойласьӧмыс, да петіс перрон вылӧ.
Ывла вылас тӧдчыштіс нин югыд, асыввылын небесаыс неуна гӧрдӧдыштіс.
Кӧдзыдыс косьтӧма мусӧ.
Ылысса туй вылын сулаліс поезд; муніс посадка; вагонъяс дорын чукӧръясӧн сулалісны руд шинеляяс.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧн, мый, кажитчис, поездас ставныс оз тӧрны; но пырисны ставныс медбӧръя мортӧдз.
Перрон вылӧ некод эз коль.
Тутӧстіс паровоз, и поезд мӧдіс асыввывлань, кыалань, будущӧйӧ.
Тайӧ встреча бӧрас кык лун мысти Коростелев воис аслас чужан карӧ, мам да бабушка дінас.
Мамыс, Настасья Петровна, дас вит во уджаліс «Яснӧй берег» совхозын; бабушка гортоліс.
Локтӧм бӧрас Коростелев олӧмын заводитчис выль, виччысьтӧм этап: сійӧс пуктісны совхозӧ директорӧн.
Корлісны первой областнӧй центрӧ, трестӧ, сэсся Москваӧ, и сэні инструктируйтісны.
А кор локтіс сійӧ Москваысь, партия райкомын вӧлі выль секретарь, Иван Никитич Горельченко.
Тайӧ сьӧд синкымъяса, ыджыд тушаа, паськыд чужӧма да кӧсичаас ыджыд шрама мортын Коростелев первой видзӧдлӧм бӧрас тӧдіс вокзалвывса ассьыс войся собеседниксӧ.
Коростелев эз висьтась сылы: Горельченко эз тӧд сійӧс, — но, и бур.
Эз сэтшӧм вӧв встречаыс, медым казьтывны сы йылысь...
Коростелев киын лои ыджыд овмӧс...
Война воясӧ сійӧс вӧлі зэв ёна запуститӧма, кор совхозас, асланыс мӧсъяс кындзи вӧліны Ленинградскӧй областьысь эвакуируйтӧм стадояс.
Кӧрымъяс омӧльтчисны; скӧтнӧй дворъясын вӧлі дзескыд; скӧтыс висис, удойяс чинісны.
Мужчинаяс мунісны фронт вылӧ.
Мужчинаясӧс — трактористъясӧс, скӧтникъясӧс, мувывса рабочӧйясӧс — вежисны нывбабаяс да подростокъяс.
Уна труд лои пуктыны налы, медым сьӧкыд военнӧй условиеясын видзны дона, радейтӧмӧн бӧрйӧм да быдтӧм совхознӧй стадо.
Совхоз создавайтчис первой пятилеткаын, 1930-ӧд воын.
Стрӧйбаяс вӧчалісны временнӧйӧс — пуысь, надейтчисны сы вылӧ, мый дас, дас кык во мысти вежны найӧс.
Найӧс вежӧм могысь войнаӧдз воӧн водзджык кутісны кыскавны совхозӧ строительнӧй материал.
Важ ичӧтик кирпичнӧй завод, коді вӧлі совхоз территория вылын, ыдждӧдісны, стрӧитісны выль кирпич косьтан пачьяс.
Война вӧсна строительнӧй уджъяс лои эновтны.
Война помасигкежас важ стрӧйбаяс омӧльтчисны, эз кутны туйны: капитальнӧй ремонт вӧчны эз вӧвны уджалысьяс.
Медым совхозыс ёнмис да быдмис, колӧ вӧлі медводз лӧсьӧдны бур кӧрымъяслысь ыджыд запас да скӧтлы выль помещениеяс.
Татӧг оз позь кыпӧдны удойяс, оз позь венны висьӧмъяс, оз позь быдтыны здоровӧй куканьясӧс.
Кор Коростелев заводитіс управляйтны, главнӧй бухгалтер Лукьяныч шуис сылы:
— Он-ӧ вермӧй ті, Дмитрий Корнеевич, ветлыны мекӧд этатчӧ, неылӧ, ӧти местаӧ?
Он кутӧй каитчыны.
Лукьяныч тӧдіс Коростелевӧс важӧн, детинкаӧн, Митькаӧн, но ӧні кутіс асьсӧ вывті вежливӧя.
Коростелев муніс Лукьянычкӧд.
Тося Алмазова сьӧкыда нуӧдіс машинасӧ весавтӧм туй кузя.
Тыртӧм муяс вылӧ усис тшӧкыд-тшӧкыд лым.
— Кытчӧ ми? — юаліс Коростелев.
— Терпитыштӧй.
Прӧйдитісны мӧд ферма дорті, бокын коли и коймӧд.
Усьысь еджыд лым пыр тыдовтчисны ӧшиньястӧм да ӧдзӧсъястӧм, идзасӧн да лымйӧн вевттьӧм, гырысь стрӧйбаяс.
— Стоп.
Петам, Дмитрий Корнеевич.
Машинасӧ колисны туй вылас, водзӧ му вомӧн мӧдісны подӧн.
Стрӧйбаыс вӧлі кӧкъямыс, бокъяссяньыс найӧс вӧлі тупкӧма фанера щитъясӧн, сімӧм важ кӧрт листъясӧн да пыклӧма майӧгъясӧн.
Лукьяныч нетшыштіс гоз-мӧд майӧг, усигӧныс грымӧбтісны кӧрт листъяс;
Коростелев аддзис ӧкуратнӧй штабельясӧ тэчӧм керъяс — стрӧитчан материал, зэв бур материал, дзонь сокровище.
— Кытысь тайӧ?
Любӧысла да лымйысла синъяссӧ куньтыралігтыр Лукьяныч тупкис розьсӧ кӧртӧн, пыкис майӧгъясӧн.
— Кыдзи кытысь?
Миян, «Яснӧй берег» совхозлӧн.
Нелямынӧд да нелямын ӧтикӧд воясӧ вӧлі ваялӧма капитальнӧй строительство кежлӧ.
Мунам водзӧ.
И мукӧд стрӧйбаясын вӧлі чукӧрӧ мичаа тэчӧм вӧр.
— Пола, мый джынйыс сісьмис.
— Оз вермы лоны.
Сы вылӧ и вевттьывлім, медым оз сісьмы.
Мыйӧн торксисны миян планъясным — но, думайта, вӧр колӧ видзтыны!
Тані миян коркӧ скӧтвидзанін вӧлі, вевтъясыс колины, ми найӧс используйтім.
Ковмыліс пӧсявлыны: материалсӧ вӧлі разӧдӧма став фермаясӧ, йӧзыс оз тырмы, вӧвъяс оз тырмыны, — войяснас кыскалім, Дмитрий Корнеевич!
Тадзи думайтлім: ӧти-кӧ, видзны будущӧй строительство кежлӧ; а мӧд-кӧ, сэтшӧм случайын, ен мед видзас, воис кӧ миянӧдз Гитлер — ми эськӧ ставсӧ тайӧс ӧти здукӧ ӧзтім, — медым сылы эз сюр.
— И нинӧм эз гусявлыны?
— Охрана сувтӧдлі.
Сьӧкыд вӧлі.
Сулаліс охрана став форма серти.
Ачым дежуриті винтовкаӧн.
<rus>«Долинка»</rus> совхозын, сэні война чӧжӧн став стройматериалсӧ сотісны пес пыдди.
А ми видзим.
Примитӧй.
— Ыджыд делӧ тайӧ ті вӧчӧмныд, Лукьяныч.
— А ті чайтінныд.
Найӧ бӧр мӧдӧдчисны машина дінӧ.
— Трестын тӧдӧны?
— Зэв неокота вӧлі, Дмитрий Корнеевич, юӧртны, налы.
Спишитны, и ставыс! — кыдз «<rus>Долинка</rus>ын» спишитісны.
Коді мыждас?
А мӧд боксянь — кыдзи ме инвентаризация дырйи верма дзебны та мында материал, — тайӧ лоӧ государственнӧй преступление, а татшӧмтор ме ог радейт.
Ме радейта вӧчны закон серти.
— Пӧжалуй, трест кутас чинтыны миянлысь стройматериалъяс вылӧ смета, — сы вӧсна, мый тӧдӧ, мый миян эм запас.
— Обязательнӧ кутас.
Чинтіс нин.
Ме висьталі Даниловлы, мися протестуйта.
— А Данилов мый шуӧ?
— Данилов шуӧ: ме пӧ «<rus>Долинка</rus>лы» содті, а тіянлысь чинті, сы вӧсна мый налӧн абу, а тіянлы вит во кежлӧ тырмас.
— Вит во кежлад оз тырмы.
— И ме шуи, мый оз тырмы.
А Данилов шуӧ: война пӧ неважӧн на помасис, ас кадӧ тіян ставыс лоас, а фондъяс ӧні ичӧтӧсь на, тырмӧдчӧ план серти.
Кӧрт мужик, сійӧс он вен.
— Кӧрт, — подтвердитіс Коростелев.
Сійӧ удитіс тӧдмавны Даниловӧс, кор трестса директор инструктируйтіс Коростелевӧс.
Бӧр локтігас, машинаын, Коростелев да Лукьяныч сёрнитісны локтан строительнӧй уджъяс йылысь.
Телятникъяс — медводз! Телятникъяс да рӧдильнӧй отделениеяс.
Сэсся скӧтнӧй дворъяс, конюшняяс, нянь видзан складъяс.
— Гараж, — налань бергӧдчӧмӧн шуис Тося. — Кӧть кутшӧмӧс, лёкиникӧс кӧть.
А то порсь сералас — машинаӧс сувтӧда конюшняӧ, вӧвъяс дінӧ.
— <rus>Мечты, мечты, где ваша сладость</rus>! — шуис Лукьяныч. — Ставсӧ планируйтім, весиг и гараж, а уджалысьясыс?
Совхозса строительнӧй бригадаын вӧліны медсясӧ дас вит да дас квайт арӧса подростокъяс.
Найӧ вӧчисны ремонт, лӧсьӧдалісны джоджъяс да рамаяс, вежлалісны сісьмӧм плакаяс выльясӧн, краситісны вевтъяс.
Опытнӧйджык стрӧитчысьяс вӧліны этшаӧн, а строительствоӧн веськӧдлысь мортыс весиг эз и вӧв.
— Локтасны уджалысьясыс, — шуис Коростелев. — Эн падмӧдӧй йӧзсӧ.
Кор эм прамӧй удж, сюрӧны и уджалысьяс, оз вермы лоны, мый оз сюрны.
Нёль военнӧй тулыс бӧрын первой мирнӧй тулыс.
Выль пятилеткалӧн первой тулыс.
Сійӧс встречайтісны радпырысь да дружнӧя.
Уна йӧз чукӧртчисны Горельченко кабинетӧ.
Кӧдза кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь отчитывайтчыны локтӧмаӧсь колхозса председательяс, опытнӧй станцияса заведующӧй да Коростелев.
Коростелев дінын пукаліс Бекишев, совхозысь партбюроса секретарь, спокойнӧй, этша сёрниа морт, коді Коростелевлы первой лунсяньыс жӧ воис сьӧлӧм вылас.
И водзджык корсюрӧ Коростелевӧс корлісны райком бюро заседаниеяс вылӧ, но сылы сэні эз вӧв интереснӧ.
Неокотапырысь сійӧ эновтлывліс ассьыс занятиеяссӧ да мунліс заседайтны.
Пукаліс, думайтіс ассьыс думъяс да эз гӧгӧрволы, мыйла сійӧс корӧмаӧсь.
— Кӧсъянныд выскажитчыны? — юавліс Горельченко.
Коростелев вочавидзліс:
— Да ог, меным абу зэв гӧгӧрвоана...
Горельченко довкйӧдліс юрнас, быттьӧ сӧглашайтчис, мый Коростелевлы абу гӧгӧрвоана.
Ӧні Коростелевлы вӧлі интереснӧ, сы вӧсна мый сылы аслыс колӧ вӧлі докладывайтны.
— Ёртъяс, — гӧрд пызан дӧра вылӧ цифраяса листъяс паськӧдӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Совхоз заводитас кӧдзны кык лун мысти, и со мыйӧн ми локтам кӧдза кежлӧ.
Сійӧ висьталіс, мый став инвентарсӧ дасьтӧма вӧлі тӧвнас на — тракторъяссянь силосорезкаясӧдз.
Кӧйдысъяс весалӧма и протравитӧма.
Висьталіс, кыдзи воськов бӧрся воськов мунісны тулыслы воча — разӧдісны лым толаяс, медым муас равномернӧя йиджис ваыс, рудзӧг ӧзим вылысь весалісны йи коркаяс, ӧзимъяссӧ подкармливайтісны минеральнӧй удобрениеясӧн, небзьӧдалісны да гӧрисны муяс, кодъясӧс арнас эз гӧрлыны.
— Кӧрым йылысь вопрос, ёртъяс, тайӧ совхоз олӧмын медся главнӧй вопрос.
Концентратъястӧг оз вермыны лоны сэтшӧм ыджыд удойяс, мыйӧн совхоз славитчис войнаӧдз.
Таво ми бӧр вуджим научнӧй севооборот вылӧ, ми используйтам ассьыным став муяс и зілям босьтны муыслысь ставсӧ, мый сійӧ вермӧ сетны.
Со кыдзи ми дасьтім турнепс улӧ муяс: арнас гӧрим найӧс кызь вит сантиметр джуджда, тулыснас агсалім, гӧрим выльпӧв да бара агсалім, и быд гектар вылӧ петкӧдім нелямын тонна куйӧд.
Викасора зӧр да анькытшсора зӧр кутам кӧдзны нёль срокӧн, медым гожӧмбыд вердны скӧтӧс веж турунӧн, коді озыр белокӧн.
Тані ставыс, ёртъяс, абу торъя заслуга ӧтик мортлӧн, ни агрономлӧн, кӧть агроном миян зэв бур, ни дерт нин менам, сы вӧсна мый ме совхозын зэв на регыд...
Удж дінӧ ставлӧн желание и ставлӧн заслуга.
Доярка кӧть, конторщица кӧть, — босьтлісны зыр и окотапырысь да зіля разӧдлісны лым любӧй поводдяӧ.
И дзик тайӧ здукас, кор ме отчитывайтча тіян водзын, миян йӧз уджалӧны субботник вылын — весалӧны видзьяс.
Корчуйтӧны кустарникъяс, вундалӧны вутшъяс, васӧдінъясын кодйӧны канаваяс, медым визувтас лишнӧй ваыс.
Сенокосилка ӧні мӧдас сибавны дзик ю бердӧдзыс, турун лоӧ идралӧма ас кадӧ да ӧдйӧ.
Йӧзкӧд удж йылысь подробнӧйджыка висьталас Бекишев ёрт.
Бекишевлӧн, кор сійӧ заводитӧ сёрнитны паськыд черлыа гожъялӧм чужӧм вылас петӧны гӧрд чутъяс.
Сӧмын тайӧ чутъяс сертиыс позьӧ тӧдны, мый Бекишев волнуйтчӧ, мукӧд признакъяс абуӧсь; сёрнитӧ сійӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн, Коростелев красноречиетӧг.
Сійӧ тӧдӧ, мый кывъясыс сылӧн правильнӧйӧсь да дельнӧйӧсь, но яндысьӧ сёрнитны кузя, оз лыддьы позянаӧн босьтны уна кад тайӧ занятӧй йӧзыслысь, кодъяслы талун колӧ ещӧ кывзыны сы мында доклад.
Сылы оз тырмы Коростелевлӧн кодь пӧсь да простодушнӧй вераыс, мый дзик ставторйыс, медбӧръя мелочӧдз, коді вӧчсьӧ совхозын должен лоны интереснӧйӧн свет вылас ставлы сідз жӧ, кыдзи и сылы аслыс.
Ас йывсьыс Бекишев некор оз сёрнит.
Мыйда кӧть вын эз пукты кутшӧмкӧ делӧӧ, бокысянь кажитчӧ, мый тайӧ делӧыс артмӧма ачыс либӧ вӧчӧмаӧсь мукӧдъяс, — сэтшӧм тыдавтӧг, вуджӧр сайын моз кутӧ асьсӧ Бекишев.
И ӧні сійӧ висьтавлӧ дояркаяс костын ордйысьӧм йылысь сідз, быттьӧкӧ абу сійӧ организуйтӧма тайӧ ордйысьӧмсӧ, а кодкӧ мӧд.
Висьталӧ сы йылысь, мый Настасья Петровна Коростелева, совхозса знатнӧй кукань видзысь, босьтчис велӧдны том нывъясӧс аслас профессияӧ, — быттьӧкӧ эз сійӧ сувтӧд партбюро вылын опытнӧй специалистъяс дінӧ томйӧзӧс прикрепитӧм йылысь вопроссӧ.
Сійӧ висьталӧ, мый кадръяс гӧтӧвитӧм кузя удж пуктӧма лёка: кык комсомолкаӧс мӧдӧдӧма ветеринарнӧй фельдшеръяс курсъяс вылӧ, куим подросток велӧдчӧны каменщик — тайӧ ставыс, шуӧ Бекишев, а тайӧ сӧмын мореӧ ва войт.
И татчӧ чукӧртчӧм йӧзлы колӧ вӧлі имеитны ыджыд опытность, медым тайӧ скуп кывъяс сайсьыс аддзыны, кутшӧм уна вӧчӧма дженьыд кадӧн том партработник Бекишев.
— Вопросъяс эмӧсь? — юаліс Горельченко.
Вопросъяс эз вӧвны.
Виччысьыштӧм бӧрын Горельченко шуис:
— Коростелев ёрт, висьталӧй дженьыдика совхозлӧн общӧй состояние йылысь и, такӧд тшӧтш, тіян строительнӧй планъяс йылысь.
Коростелев кыскис морӧс зепсьыс выль листокъяс да кутіс докладывайтны.
Тӧдчис, мый сійӧ бура тӧдӧ животноводство йылысь ЦК-лысь постановление, вайӧдіс цифраяс, бумагаяс вылӧ видзӧдтӧг висьтавліс медбур мӧсъясыслысь нимъяссӧ — Брильянтовӧй, Нега, Мушка, Печальница...
Сійӧ тӧдіс быд мӧскӧс: уна-ӧ йӧв сетӧ сійӧ, и кутшӧм потомство сетіс, и кутшӧм соцобязательство босьтӧма дояркаыс, коді обслуживайтӧ тайӧ мӧссӧ...
Йӧз нюмъялісны бурпырысь и нюмъялӧмнас тайӧ ошкӧмыс — Коростелев чувствуйтіс — относитчис эз сӧмын совхозлы, но и сылы, том руководительлы.
Скӧтлы колӧ лӧсьӧдны выль постройкаяс.
Вӧр эм, ӧні мог — лэдзны ставнас кирпичнӧй завод, вӧчны сы мындатӧ кирпич да стрӧитны сэтшӧмтӧ медся колана стрӧйбаяс.
— Менам вопрос, — нервнӧя шуис районоса заведующӧй. — Артыштіс-ӧ Коростелев ёрт, уна-ӧ колӧ кирпичыс совхоз территория вылын стрӧитчысь школалы?
(Школасӧ заводитісны стрӧитны войнаӧдзыс, тайӧ гожӧмнас, план серти, сійӧс колӧ вӧлі помавны.)
Абу, Коростелев абу артыштӧма.
— Кыдз нӧ сідз? — шуис районоса заведующӧй.
— Вопрос, — шуис райисполкомса председатель. — Артыштінныд-ӧ ті, мый тіян заводныд районын медся мощнӧй и мый войнаӧдз ми пыр вӧлім тіян заказчикъясӧн?
Абу, Коростелев и тайӧс абу артыштӧма.
— Войнаӧдз, — шуис сійӧ, — совхозлы оз вӧлі ков та мында кирпичыс, сы вӧсна сійӧ вермис босьтны заказъяс мукӧдлысь.
— Войнаӧдз и миянлы оз вӧлі ков та мында кирпичыс...
Чкалов нима колхозса председатель ӧчкиасис да кутіс мыйкӧ гижны блокнотас.
— Заводын оз тырмы йӧз, — шуис Коростелев, — ми ещӧ думайтам, кытысь йӧзсӧ босьтны; кыдзи нӧ ми вермам заказъяс босьтны?
— Ті висьтавлінныд сійӧ кад йылысь, кор йӧзыс лоӧ.
И сэки ми локтам заказъясӧн.
Учтитӧй.
— Позьӧ меным? — шуис Чкалов нима колхозса председатель.
Сійӧ сувтіс.
Заседаниеяс вылын сійӧ век сёрнитліс сувтсӧн, кӧть тайӧ сылы эз вӧв кокни, — шуйга кок пыддиыс сылӧн вӧлі протез.
Латшкӧс тушаа, дуб кодь крепыд, абу нин том морт, код йылысь мукӧд колхозъясса председательяс шулывлӧны, мый «чкаловса аслас пу кокнас ставнымӧс панъяс».
— Кирпич, ёртъяс, — шуис сійӧ, — колӧ ставлы, сійӧ и миянлы колӧ, Чкалов нима колхозлы.
Миян, дерт, план серти индӧма стрӧитны аслыным завод, но ми сӧмын на местаяс видлалам да места корсям, а кирпич миянлы со кутшӧма колӧ.
Менам эм Коростелев ёртлы делӧвӧй предложение.
Коростелев ёрт, тіян оборудование, миян уджалысьяс, — тіянлы кирпич и миянлы кирпич, и районлы кирпич, и тадзи ми таво кежлӧ петам положениеысь, а ӧд, збыль, ёртъяс, кирпичыд колӧ быдӧнлы.
— А кӧзяйствоыд оз торксьы, — юаліс Горельченко, — сезон шӧрын кӧ ті босьтанныд йӧзтӧ муяс вылысь да ыстанныд заводӧ?
— Оз, Иван Никитич, миян сідз оз вӧчсьы, медым торксис.
Бӧрынджык ме тіянлы подробнӧя висьтала йӧзӧс расставитӧм йылысь...
И ещӧ ӧтитор, миян йӧз найӧ заводын велӧдчыштӧм бӧрын коркӧ лоасны ас завод вылын главнӧй уджалысьясӧн, — тайӧ сідзжӧ артыштӧма.
— Мый нӧ, — шуис Коростелев, — тайӧн и ме сӧгласен.
— Зарни кывъяс! — шуис чкаловскӧй председатель. — Ӧтвылысь венам сьӧкыдлунсӧ.
Мукӧд колхозса председательяс пукалісны мый йылысь кӧ думайтӧмӧн:
«Бара ордйис!» — вӧлі гижӧма найӧ жугыль чужӧмъяс вылӧ.
— Некымын кыв, — шуис Горельченко.
Сійӧ заводитіс ньӧжйӧ; чуньясыс сылӧн вешталісны пызан кузя изтӧг кӧрӧбка, и ачыс сійӧ видзӧдіс кӧрӧбка вылас.
— Курӧгпиянӧс лыддьӧны арнас; уна на колӧ вӧчны «Яснӧй берег» совхозса ёртъяслы.
Но кӧть мый, а заводитісны бура.
Ми ставӧн сьӧлӧмсянь кывзім бур удж йылысь бур доклад...
Но сійӧ, мый лои тані такӧд тшӧтш, зэв поучительнӧ, ёртъяс.
Коростелев ёрт — партияса том член, партияӧ пырис война воясӧ.
Армияын петкӧдліс асьсӧ кыдзи бур организатор.
Партия дӧверитіс сылы народнӧй овмӧслысь зэв ответственнӧй участок...
«Кытчӧ сійӧ синӧ?» — думыштіс Коростелев.
— Ми ог первойысь аддзӧ Коростелев ёртӧс бюро вылысь.
Но талунӧдз тані сійӧ присутствуйтіс кыдзи гӧсть.
Ӧзъяна сьӧкыд синъяс видзӧдісны Коростелев синъясӧ — син-син воча.
— Абу ӧмӧй тадз?
Коростелев казяліс, мый гӧрдӧдӧ.
Сійӧ заводитліс мездысьны:
— Ог гӧгӧрво, Иван Никитич...
— Гӧгӧрвоанныд.
Зэв бура гӧгӧрвоанныд!
Именнӧ гӧсть моз пукалінныд, гажтӧмтчигтыр да кывзытӧг, кор ми занимайтчим районса делӧясӧн.
Ме вӧлі видзӧда да думайта: мыйла, мися, сійӧ локтӧма?
Абу лӧсьыд не локны, кор райком корӧ?
— Ме «Яснӧй берег» совхозын выль морт, — шуис Коростелев да ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс, — эг удит тӧдмасьны...
— Эновтӧй.
Видзӧдланныд кӧ ті ас гӧгӧрныд, то казяланныд, мый тані джын йӧзыс — выль работникъяс.
Война сідз распорядитчис.
Ті асланыд совхоз кындзи нинӧм он кӧсйӧ тӧдны.
Районлӧн заказъяс тіянлы — бокӧвӧй заказъяс.
Районлӧн заботаяс тіянлы оз касайтчыны.
Тасянь ӧти воськов сэтчӧдз, мый государстволӧн заботаяс лоасны тіянлы бокӧвӧйӧн — сӧветскӧй государстволӧн заботаясыс.
Зэв лӧнь лои комнатаын, некод эз вӧрзьыв, эз курит; ставныс кывзісны Горельченколысь да видзӧдісны Коростелев вылӧ.
— Сӧмын талун ті тані кутінныд сёрнитны.
Увлекитчӧмӧн, пӧся.
И ми внимательнӧя кывзім.
И поддержка ті тані получитінныд.
И урок тіянлы сетісны: не сӧмын ас йывсьыд думайтны.
Зэв бур, мый ті асланыд предприятиелӧн патриот.
Но ті кӧ партиялӧн член — олӧй аслад партийнӧй организация олӧмӧн!
Мӧдногӧн, вот дзик тадзи чужӧны кыз портфельяса аснас дӧвӧльнӧй делягаяс.
Мунанныд тайӧ туй кузя — обывательщинаӧ исковтанныд, куш ӧти практицизмӧ, миянлысь великӧй идеяяссӧ вежанныд кӧпейкаяс вылӧ, узигкостаыд он аддзылӧй ыджыд процессъяссӧ, кодъяс мунӧны миян странаын!
Горельченко сувтіс да прӧйдитіс пач да пызан костӧд.
— Ми, коммунистъяс, водзын мунысь отряд.
Ӧтвечайтам Сталин водзын, народ водзын ставсьыс, мый вӧчсьӧ районын.
Радъясысь эн кежӧ бокӧ.
Миянлы оз позь разӧдчыны; оз позь воштыны син водзысь единӧй цель.
Думыштӧй та йылысь, Коростелев ёрт.
Думыштӧй миян пӧвстын асланыд места йылысь и тіян олӧмын миян места йылысь, и государство олӧмын миян общӧй роль йылысь...
Доклад вылӧ кыв сетсьӧ Чкалов нима колхозса председательлы.
Заседание муніс водзӧ.
Коростелев кывзіс рассеяннӧя да рассеяннӧя видзӧдіс протокол гижысь секретарша ки вылӧ.
Сійӧ думайтіс Горельченко кывъяс йылысь.
«Збыль ӧмӧй ме лёк коммунист?
Збыль ӧмӧй деляга?
Тайӧс пӧсь йывсьыс шуис.
Сійӧ тӧлка, ставсӧ менсьым аддзӧ, но тані сійӧ абу прав.
Партияӧ пырны сьӧлӧмӧй менам прикажитіс...»
Доклад бӧрся доклад.
Районыс ставнас кутіс экзамен кӧдза водзвылын.
«Вот партучёбаысь ме эновтчи, колӧ вӧтӧдны, шыася Бекишев дінӧ, медым литература бӧръяс.
Гырысь требованиеяс йӧз дінӧ предъявляйтӧ Горельченко, зэв гырысьӧс...»
Заседание бӧрын Чкалов нима колхозса председатель петіс Коростелевкӧд да Бекишевкӧд.
— Кор воланныд миянӧ, — юаліс сійӧ, — медым сёрнитчыны?
— Ті нин миянӧ волӧй, — шуис Коростелев. — Оборудованиеыс миян.
— А уджалысьясыс кодлӧн? — заводитліс ехидничайтны чкаловскӧй председатель.
Но дум вылас усины думыштчӧм-жугыль чужӧмъясныс мукӧд председательяслӧн, эновтіс сералӧмсӧ да миролюбивӧя шуис:
— Мый нӧ вензьынысӧ.
Пыралам скверӧ, пукалыштам скамья вылын, сёрнитчам главнӧйторъяс йывсьыс — кирпичыс и миянлы колӧ, и тіянлы.
— Колӧ, — сӧгласитчис Коростелев.
И найӧ мӧдӧдчисны скверлань.
Ывлаас вӧлі югыд на, а контораын ӧзйисны настольнӧй лампаяс.
Старшӧй зоотехник Иконников пукаліс аслас пызан дорын да ньӧжйӧник гижис ыджыд книгаӧ.
— Бур рыт, — шуис Коростелев.
— Бур рыт, — вочавидзис Иконников.
— Кутшӧм выльторъяс? — юаліс Коростелев.
— Дас сизим мӧс куканясис, — вочавидзис Иконников. — Тайӧ первой да мӧд фермаясын; коймӧд фермаысь сведениеясыс абуӧсь на.
Лунтыр лои ноксьыны.
«А тэныд нӧ кутшӧм ноксьӧм? — думыштіс Коростелев. — Эн тэ принимайт куканьяссӧ.
Чукӧртін сӧмын сводкаяс, кабинетысь петавтӧг».
— И коді нӧ талун куканясис? — юаліс сійӧ.
Сылы окота вӧлі лӧсьӧдны Иконниковкӧд бур отношениеяс: колӧ эськӧ медым Иконниковыс вӧлі сылӧн медся матыса отсасьысьӧн, став делӧясын мыджӧдӧн.
— Вот, видзӧдлӧй, — вочавидзис Иконников да Коростелевлань вештіс книгасӧ.
Коростелев видзӧдліс гижӧдъяссӧ: мӧсъяслӧн нимъяс, куканьяслӧн вес, стӧча индӧма чужан кад...
Мичаа пуктӧма Иконниковлӧн учёт, медся сюсь инспектор оз вермы крукасьны.
— Здорово! — шуис Коростелев. — Ещӧ, сідзкӧ, дас сизим юрӧн содіс миян стадо!
«Неужели сійӧ оз юав, мый вӧлі бюро вылын?
Неужели сылы тайӧ абу интереснӧ?
И ӧд важся работник».
Безопаснӧй бритва лезвиеӧн Иконников мичаа ёсьтіс карандашсӧ, тӧждысис, медым ёгыс гылаліс специальнӧ сы вылӧ пуктӧм лист вылӧ, а эз разав кытчӧсюрӧ. —
«Кутшӧма оз лӧсяв сылы тайӧ уджыс.
Татшӧм мужчиналы, самӧй пӧрнӧй кадӧ, татшӧм пельпомъясӧн гӧраяс эськӧ бергӧдлыны, а не карандашъяс ёсьтыны».
«А, гашкӧ, яндысьӧ юавнысӧ, виччысьӧ, медым ме ачым ставсӧ висьтала?»
— Но, вӧлім ми талун бюро вылын, — шуис Коростелев.
— Да? — юаліс Иконников. — И кутшӧм результатъяс?
— Результатъяс абу лёкӧсь.
Кирпич лоӧ, выль телятникъяс выль куканьяслы лоӧны миян тіянкӧд, Иннокентий Владимирович!
Иконников босьтіс бумажкасӧ чуньйывъяснас, мичаа пӧльыштіс ёгсӧ да буссӧ кӧрзинкаӧ, восьтіс пызан ящиксӧ да босьтіс сэтысь пакетик.
— Бур юӧръяс.
Сёйыштны он окотитӧй?
— Аттьӧ.
Ӧбедайті.
— Ме, эн дивитӧй, сёйышта, — шуис Иконников. — Мыйкӧ ӧбедыс талун эз вӧв бур.
Иконников — ыджыд тушаа блондин, абу мисьтӧм чужӧма, юрсисӧ поткӧдӧма, мичаа бритчӧма.
Сылӧн зэв еджыдӧсь синлысъясыс: еджыдӧсь, кузьӧсь, мыйкӧ зывӧктана наын, — дай киясыс кулӧмалӧн кодь еджыдӧсь.
Видзӧдласыс сылӧн стрӧг, серьёзнӧй.
Сійӧ сёнӧ сарделька, юрӧдыс сійӧс кутӧмӧн да кӧдзыд синъясӧн водзвылас видзӧдігтыр.
— Бур аппетит тіянлы, — жугыльпырысь шуис Коростелев да муніс бухгалтерияӧ Лукьяныч дінӧ.
Лукьянычкӧд кӧть лоӧ вӧлі видчыны, но зато тайӧ мортыс вӧлі страстнӧй, сылы быдторйӧдз вӧлі делӧ.
Главнӧй страстьясыс Лукьянычлӧн кык: годӧвӧй отчёт да пыж.
Годӧвӧй отчёт гижигӧн сійӧ пукавлӧ контораын войбыд, омӧльтчылӧ, сьӧдӧдӧ, чужӧмыс петкӧдлӧ азарт, радлун да мучитчӧм.
Гожӧмнас сійӧ став прӧст кадсӧ ветлӧдліс ю кузя аслас собственнӧй пыжӧн, кодӧс вӧчис аслас кияснас.
— Тайӧ менам санаторий, — шуӧ сійӧ, — менам физкультура да нервнӧй системалы шойччанін.
Совхозын сійӧ уджалӧ дас вит во; кольӧм арӧ празднуйтісны юбилей.
Ӧні бухгалтерияын помалӧны квартальнӧй отчёт.
Яра, ӧта-мӧдыскӧд ордйысигтыр, тотшкӧдчӧны щӧткияс.
Сяргӧ арифмометр.
Лукьянычлӧн ичӧтик тошкыс да дзор юрсиыс пешкыльтчӧмаӧсь боквыв, быттьӧ найӧс пӧльтӧ тӧв.
— Но, Лукьяныч, ставыс бур! — шуӧ Коростелев.
Лукьяныч тэрыба видзӧдлӧ сы вылӧ да дугдывтӧг тотшкӧдчӧ щӧтки мольясӧн.
— Ӧти минутка, — шуӧ сійӧ. — Эн, эн мунӧй!
Пуксьылӧй минута кежлӧ, тані аварийнӧй момент.
Ставыс бур?
Но, но.
Бӧрын висьталанныд.
Марья Васильевна, мый тіян сэні кывсьӧ?
— Ог вермы аддзыны, Павел Лукьяныч, — бӧрдан гӧлӧсӧн шыасьӧ бухгалтерлӧн помощникыс.
— Сідз! — радпырысь шуӧ Лукьяныч, аслас уджысь дугдывтӧг. — Ставыс бур, шуанныд? — Сійӧ то шыблалыштас мольяссӧ (кыдзкӧ торйӧн нин тэрыба да мичаа, веськыд киса шӧр да нимтӧм чуньяснас), то гижас итог, то пӧрӧдчылас мышнас улӧс вылӧ да думыштчӧмӧн видзӧдӧ щӧтки вылӧ.
Друг копыртчас щӧтки вылас да бара мӧдас точкӧдны, точкӧдіс сё тысячаяс, вуджис миллионджын сайӧ, — мольясыс сідзи и лэбалӧны проволокаяс кузяыс, — лэптас кияссӧ щӧтки вылӧ, кыдзи клавишъяс вылӧ пианист, да горӧдӧ:
— Верманныд убедитчыны!
Со кӧні найӧ куим кӧпейкаыд!
— Кӧні, Павел Лукьяныч? — волнуйтчӧмӧн юалӧ бухгалтерлӧн помощникыс да, ассьыс арифмометрсӧ эновтӧм бӧрын, котӧртӧ Лукьяныч дінӧ.
— Со! — Лукьяныч босьтӧ пель сайсьыс карандаш да индӧ табличкаысь кутшӧмкӧ цифра вылӧ.
— Ті думыштлӧй! — шуӧ бухгалтерлӧн помощник да видзчысьӧмӧн нуӧ табличкасӧ аслас пызан вылӧ.
— Сӧмын кора тіянӧс, — шуӧ Лукьяныч Коростелевлы, — висьталӧй ставсӧ <rus>по-порядку</rus>, медым вӧлі ставыс гӧгӧрвоана.
— <rus>В общем</rus>, Лукьяныч, восьты деньга кӧшӧльтӧ.
И Коростелев висьталӧ подробнӧя; оз висьтав сӧмын Горельченкоӧн видӧм йылысь.
— Гӧгӧрвоанныд — вай налы кирпич, дай сӧмын!
Ме нин повзьылі: но, мися!..
И друг локтіс союзник — Чкалов нима колхоз — конкретнӧй отсӧгӧн.
— И ті сразу сӧгласитчинныд! — шуӧ Лукьяныч.
— А мыйла нӧ не сӧгласитчыны?
— Велӧда ог ме тіянӧс коркӧ овнысӧ? — юалӧ Лукьяныч.
— Он, — шуӧ Коростелев, — он велӧдӧй.
— Весьшӧрӧ, Дмитрий Корнеевич.
Ме кӧ эськӧ тіянӧс лёктор вылӧ веськӧді; а ӧд тайӧ явӧ и медся вежливӧя и медся ичӧт размеръясӧн.
Ме ачым ог ошкы, мортыс кӧ кутас ёна горшасьны: ог ӧд капитализм дырйи олӧй, слава богу, налӧн оланногыс абу миян климат серти, — ми ичӧтикаӧн, закон серти!
— Со, честнӧй кыв, — пресс-папье босьтігмоз шуӧ Коростелев, — ӧні жӧ тайӧн лыя.
— Но, мый нӧ ті вӧчинныд, Дмитрий Корнеевич?
Мыйла сӧгласитчинныд чкаловецъяс предложениеыскӧд?
Тшӧктінныд эськӧ мед меным...
Найӧс эськӧ песлӧдлыштны буриника, а сэсся предъявитны меморандум: уджалысьяс — уджалысьясӧн, а, сыысь кындзи, ковмас сетыштны миян служащӧйяслы порсь яйтор, ма, ӧтитор-мӧдтор...
Налӧн маыс помтӧм, найӧ ӧд богачьяс, Дмитрий Корнеевич, миллионеръяс, а ті накӧд церемонитчанныд!
— Кывзӧй, Лукьяныч, — шуӧ Коростелев, — ме кӧ тӧдла, мый ті мыйкӧ налысь перъянныд...
Сійӧ эз помав сёрнисӧ да ланьтіс: орчча пызан сайын нывка-счётовод чошкӧдӧма пельсӧ, бухгалтерлӧн помощникыс дугдіс бергӧдлыны арифмометр ручкасӧ, — кывзӧны сёрнисӧ...
Оз ков янӧдны пӧрысь мортсӧ.
Сы сознаниеын кӧть и эм капитализмлӧн пережитокъяс, но Лукьяныч — зэв ыджыд специалист.
Коростелев воис гортас рытнас сёрӧн.
Ылысянь на сійӧ аддзис — куимнан ӧшинь пырыс тыдаліс би.
Пырджык тайӧ кадас мудзӧм мамыс да бабушкаыс узьлывлісны нин.
Коростелевлы позис эськӧ овны совхозын; но сы вӧсна, мый вӧлі гӧтыртӧм на, лыддис бурджыкӧн овны пока мам дінас, велалӧминас, кӧні ставсӧ лӧсьӧдӧма, оз ков думайтны кӧлуй песлалӧм йылысь, пач ломтӧм йылысь, чай стӧкан йылысь да мукӧд сэтшӧм ерунда йывсьыс...
Бабушка встретитіс сійӧс посводзас.
— Мый вӧсна нин тіян татшӧм югыд? — юаліс Коростелев.
— Гӧсть тэнӧ виччысьӧ.
Час куим нин пукалӧ, мойдъяс висьтавлӧ.
— Кутшӧм гӧсть?
— Ылысь.
Овсӧ эг гӧгӧрво.
Сёрнисӧ кылӧм бӧрын гӧсть петіс посводзас да шыасис:
— Дмитрий Корнеевич?
Зэв рад, лоам тӧдсаӧсь: Гречка, Иван Николаевич.
— Зэв рад, — шуис Коростелев, пемыдінас гӧстьлысь кисӧ кутлігмоз.
Пырисны горничаӧ, биаинас, и Коростелевӧс шемӧсмӧдіс гӧстьлӧн великолепиеыс: морӧс вылас сылӧн югъялісны да дзирдалісны кызь кымын орден да медаль.
Шуйга банбок кузяыс вомӧнӧн тӧдчис джуджыд раналӧн туй, шуйга пельйылыс эз вӧв.
Видзӧднысӧ гӧстьлы вӧлі кызь вит арӧсысь не унджык.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис Коростелев.
Пызан вылӧ вӧлі вольсалӧма чистӧй пызан дӧра, сулалісны сёянъяс.
— Ме тшӧкті налы сёйны, — шуис бабушка, — найӧ ӧткажитчисны, тэнӧ виччысисны.
— Сёйыштныд, бабуся, ми удитам, — шуис Иван Николаевич Гречка.
— Медся главнӧйыс, бабуся, абу сёйӧм-юӧмын, а передӧвӧй йӧз костын ӧта-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧмын да ёрта-ёртлы отсӧгын.
Ті сӧгласенӧсь? — шыасис сійӧ Коростелев дінӧ.
— Да, отсӧг — зэв буртор, — шуис Коростелев да думыштіс талунъя бюросӧ.
— Ме тіянлы висьтала ӧти случай, — шуис Гречка.
И висьталіс, кыдзи частьыс, кӧні сійӧ служитіс, ас кадӧ воис отсӧг вылӧ партизанскӧй отрядлы, кодӧс жмитӧны вӧлӧм фашистъяс, и кутшӧм лёк лоӧма та бӧрын фашистъяслы да кутшӧм лӧсьыд миянлы.
Чужӧмыс Гречкалӧн вӧлі гажа, гӧгрӧс, простодушнӧй, рана туйыс эз портит сійӧс.
Ставыс, мый Гречка висьтавліс да вӧчис, артмис лӧсьыда, приятнӧя, — кыдз колӧ.
«Шань зонмыс, — думыштіс Коростелев. — Кутшӧм тӧлӧн сійӧс вайис татчӧ?»
— Ылысянь локтінныд? — юаліс сійӧ.
— Белоруссиясянь, — вочавидзис гӧсть, — замечательнӧй страна Белоруссиясянь.
Сталин нима колхозса председатель.
Мунлі война вылӧ сӧмын томйӧз бригадаса бригадирӧн; бӧр локті — бӧрйисны председательӧ...
Татшӧм чудесаясыд миян странаын быд воськов вылын овлӧны...
А жугӧдӧмаӧсь проклятӧйясыд ставсӧ, мый вӧлі!
Кольӧмаӧсь куш места да виӧм морт шой тыра юкмӧсъяс.
Быд керка, быд стрӧйба вӧч выльысь.
Ӧні нинӧм, сідз-тадз, ловзьыштім, медся коланасӧ лӧсьӧдім, государство ыджыд отсӧг сетӧ!
А вӧлі сэтшӧм — петан, гӧгӧрвоан, кӧдзны, а гӧрны нинӧмӧн!
И сё синъяс видзӧдӧны тэ вылӧ — дӧваяслӧн синъяс, сирӧтаяслӧн синъяс: висьтав пӧ, мый вӧчны, кыдзи положениесьыс петны...
Эк!
Дмитрий Корнеевич, ме висьтала тіянлы ӧти случай...
И Гречка висьталіс дас случай колхоз олӧмысь, кӧні джын йӧзыс усьӧма фашистскӧй оккупантъяскӧд тышын, а мӧд джынйыс победа бӧрын воалӧмаӧсь сотчӧминъясӧ да босьтчӧмаӧсь сувтӧдны кок вылас ассьыныс рӧднӧй овмӧссӧ.
— Дмитрий Корнеевич, тэ абу сьӧлӧмтӧм морт.
Ме чайтлі, веськыда кӧ шуны, мый тэ сьӧлӧмтӧм морт; а тіян, видзӧд, синваыд доршасьӧ!
И Гречкалӧн аслас синваыс доршасис.
— Мый вӧсна нӧ тэ чайтін, мый ме сьӧлӧмтӧм морт? — юаліс Коростелев.
— Ме тэныд гижи, а тэ эн ӧтветит.
— Тэ гижлін меным?
— Эновт!
Эн висьтав, мый эн получайтлы.
Почта уджалӧ зэв бура.
Тэ получитін письмӧ и эн ӧтветит.
Ме тэнӧ зэв ёна виді, со веськыда шуа.
Весиг собрание вылын виді, и йӧз высказывайтчисны эз тэнад пӧльза вылӧ.
Веськыда висьтала!
Но, ӧтветитін эськӧ, мый он вермы.
А тэ менсьым сьӧлӧмсянь гижӧм письмӧӧс кӧрзинкаӧ, да?
Совхозӧ корсюрӧ волывлісны колхозъяссянь письмӧяс.
Колхозъяс гижисны пыр ӧтитор йылысь: оз-ӧ позь формальностьястӧг ньӧбны «Яснӧй берег» совхозлысь, сылӧн славитчысь скӧт пиысь, племеннӧй ӧшпиӧс.
Первой гоз-мӧд татшӧм письмӧсӧ Коростелев лыддис, сэсся тшӧктіс ыставны колхознӧй корреспонденциясӧ Иконниковлы — и вунӧдіс на йылысь.
Тыдалӧ, тайӧ письмӧяс пӧвстас, кодӧс сійӧ весиг эз аддзывлы, вӧлі и Гречкалӧн письмӧыс.
Гречка сёрнитіс Коростелевлы пельпомас тапкӧдігтыр:
— Бюрократ, мися, лёкиник...
И кӧсйи тэкӧд видчыны зэв чорыда!
Ӧні видзӧда да — керкаыд тэнад менам колхозникъяс дорысь омӧльджык, и полочка вылын бур книгаяс, и бабушкаыд ӧти-мӧдтор висьталіс тэ йылысь.
Ӧні казялі, мый ми эг гӧгӧрвоӧ ӧта-мӧдӧс.
— Ставсьыс таысь ме вӧча вывод, — шуис Коростелев, — мый воин тэ ыджыд делӧӧн.
— Миян колхозлӧн посни делӧяс оз овлыны, — шуис Гречка. — Миян абуӧсь ичӧт масштабъясыс!
— Аддза, — шуис Коростелев. — Абу, тыдалӧ, ӧшибитчӧма колхозыд тэнӧ председателяд бӧрйигӧн.
Гречка сьӧлӧмсяньыс серӧктіс:
— Ӧбижайтчыны ог вермы: локта морт дінӧ ачым, сёрнитышта бура, — нинӧмын оз ӧтказывайтны.
Йӧз радейтӧны Гречкаӧс...
— И ме дінӧ, сідзкӧ, ачыд локтін.
— И тэ дінӧ ачым.
Аддзи прӧстджык кад — миян кызвыныс кӧдзсис нин — вай, мися, ветла, видчышта, объяснита положениесӧ.
Бара видчӧмыд эз артмы, а артмис бур сёрни...
Бабусяыд тэнад зэв тӧлка.
Ми тані тэӧдз весиг астрономия йылысь сёрнитім.
— Да, сійӧ миян наукаяс кузяыд зэв вына.
— Сідз, сідз.
Лӧсьыд тэ ордын.
Ӧтитор сӧмын лёк — том кӧзяйка абу.
Том кӧзяйкатӧг гортыд абу горт и радлун абу радлун.
Эн дивит татшӧм нескромнӧй юалӧмысь: сьӧлӧмыд оз лэпты али жӧ кадыс эз сюр гӧтрасьнысӧ?
— Кадыс эз вӧв.
Матӧ нёль во вӧлі передӧвӧй вылын.
— А меным сюри кадыс.
— Гӧтырыд бур?
— Ӧбижайтчыны грек.
— И челядь нин эмӧсь?
— Виччысям куим тӧлысь мысти.
— Молодец, збыльысь, — завидьпырысь шуис Коростелев.
Думнас представитіс аслыс, кутшӧм гӧтырыс Гречкалӧн: дерт, ыджыд тушаа, кызіник, ветлӧдлӧ тэрмасьтӧг; мыйлакӧ вообразитіс сійӧс паськыд сосъяса паськӧмӧн, сосъяссӧ вышивайтӧма уна рӧма сунисӧн, а шевкнитӧм киас сылӧн ичӧтик еджыд чышъян.
— Гӧтырӧс менсьым шуӧны Алёна Васильевнаӧн, — шуис Гречка. — И тӧдан, другӧ, ме сӧветуйта тэныд ньӧти нюжмасьтӧг ладмӧдны ассьыд любовнӧй делӧястӧ да лӧсьӧдны семейнӧй очаг, кыдз колӧ.
Быдладорсянь зэв долыд сьӧлӧмыдлы.
Коростелев эз висьтав сылы, мый любовнӧй делӧясыс сылӧн абуӧсь и ладмӧдны нинӧм.
Кадысь кадӧ Коростелев влюбитчывліс: друг сьӧлӧм вылас воас кутшӧмкӧ том чужӧм, чайтсьӧ быттьӧкӧ вӧрзяс сьӧлӧмыс...
Ветлӧдлӧ сэки Коростелев думыштчӧмӧн, вомгорулас сьылӧ тайӧ случаяс мыйкӧ лӧсяланаӧс: <rus>«сердце, тебе не хочется покоя, сердце, как хорошо на свете жить»</rus>, и чайтсьӧ сылы — со тайӧ, тыдалӧ, и этайӧыд и эм: вот ӧні встречаысь встречаӧ, мусаджык вочасӧн, воськов бӧрся воськов кутас матыстчыны сы дінӧ существо, коді лоӧ медматысаӧн да ки-ки воча мунас сыкӧд олӧмлысь туйсӧ...
Но быдлунъя уджъясын лэбас неделя, мӧд, и Коростелев воображениеын вочасӧн вунӧ сьӧлӧм вылас воӧм чужӧм, и любовнӧй мӧвпъяссӧ вӧтласны мукӧд мӧвпъяс, и шӧйӧвошӧ Коростелев: мый тайӧ пырӧма сылы юрас?
Но, муса ныв, — гӧгӧр муса нывъяс, — мыйысь босьтіс Коростелев, мый именнӧ тайӧ — сійӧ единственнӧйыс и эм?..
Чӧв олӧ сьӧлӧм.
И нывъяс кыдзкӧ пыдди эз пуктыны сылысь видзӧдласъяссӧ да намёкъяссӧ — буракӧ, чувствуйтісны, мый тайӧ абу збыльысь, мый сьӧлӧмыс сылӧн некодӧс на абу бӧрйӧма.
Гашкӧ, та вӧсна сы письмӧ вылӧ эз и ӧтветит Белостокса эсійӧ зарни юрсиа нылыс...
Коростелев эз висьтав та йылысь Гречкалы: мый тані висьтавнысӧ, мыйӧн ошйысьны?
— Да винёв мортыд, — дыр чӧв олӧм бӧрын думыштчӧмӧн шуис Гречка.
— Важӧн-ӧ на гымаліс миян юр весьтын — став гымлы гым! — и нянь нин кӧдзӧма, керкаяс стрӧитӧма, ӧшиньяс вылын занавесъяс, — любӧ и видзӧднытӧ!
И гӧгӧрвоан, сьыланкывъяс нин сьылӧны, свадьбаяс справляйтӧны, водзӧ олӧм йылысь думайтӧны...
Со неважӧн на миян животноводъяс совещайтчисны; шуисны лӧсьӧдны чистопороднӧй колхознӧй стадо, кыдз тэд тайӧ кажитчӧ?
— Бур постановление.
— Гӧгӧрвоан, сэтшӧм стадо, медым сьӧлӧмыд радліс...
Думайтам кутчысьны холмогоркаясӧ.
— Миянын холмогорскӧйясӧс жӧ ёнджыка радейтӧны.
— Бур мӧсъяс.
— Абу лёкӧсь.
И удойяс, и жирность.
— Ёна эськӧ колӧ миянлы татшӧм мӧскыс.
Та вӧсна ме тэ дорӧ и локті, Дмитрий Корнеевич.
— А вот ӧні ме ог тӧд, кыдзи тэныд отсавны.
— Мый нӧ тэ!
Совхозса директор!
Коді нӧ тӧдас, тэ кӧ он тӧд!
Эновт!..
Кредитъясӧн менам ставыс лючки-ладнӧ, документъяс — пӧжалуйста, став основание эм...
Сӧмын вай лӧсьӧдчам, медым медся высшӧй сорт.
Абу мӧд, абу первой, и весиг абу элита, а элита-рекорд.
— Сдайталім ми и мӧд сорт, и первой, и элита, — шуис Коростелев. — И ставсӧ сдайтім.
— Сверхпланӧвӧй лыдысь.
— Сдайтім и сійӧ лыдсьыс.
Содтӧд наряд воліс.
Украиналы.
— Вай нелямын квайтӧд вося плансьыд.
— Ог вермы.
— Мыйла нӧ он вермы?
— Быттьӧ порядокъяссӧ он тӧд, Иван Николаевич.
Тэныд колӧ действуйтны аслад племконтора пыр.
Кыдзи мукӧдъясыс вӧчӧны?
Мунӧны асланыс пунктӧ, получайтӧны развёрстка серти, мый налы индӧма.
А тэ со кытчӧдз локтӧмыд!
— Друг, — шуис Гречка да кисӧ пуктіс Коростелевлы пидзӧс вылас, — порядок ме радейта.
Ме ассьым деятельностьӧс Великӧй Отечественнӧй война бӧрын сии сылы, медым лӧсьӧдны менам колхозын образцовӧй социалистическӧй порядок.
Ми тані тэкӧд ӧтсӧгласаӧсь и тайӧ вопроснас помалам.
Эм сэтшӧм моментъяс, кор оз позь вӧчны формальнӧя.
Ми, фронтовикъяс, гӧгӧрвоам тайӧс.
И тайӧ случаяс оз позь вӧчны формальнӧя.
Колхоз-боец.
Колхоз-герой.
Аддзылісны йӧзыд шогсӧ юр вывтіныс!
Вот ме висьтала тэныд ещӧ ӧти случай. — Гречка висьталіс случай. — Мый найӧ, тэ ногӧн, эз заработайтны элита-рекорд?
— Да тайӧ яснӧ, мый заработайтісны, — падъялігтыр шуис Коростелев.
«Колӧ трестлысь юавны», — думыштіс сійӧ.
Но казьтыштіс Даниловлысь кӧдзыд чужӧмсӧ, сылысь ичӧтик высокомернӧй вомсӧ, кӧні дзирдыштліс зарни пинь, чопорнӧй выправкасӧ, — «Данилов оз разрешит».
— Шуан, властьыд тэнад этша?
Тэ ӧд единоначальник.
И кутшӧм сёрни вермас лоны, ме ог гӧгӧрво.
Кык кукань. — Гречка петкӧдліс кык чунь.
— Куканьясӧс ньӧти ог сдайтӧй. Сӧмын ӧшпиянӧс.
— Ӧшпиян менам эмӧсь.
Тэ нин уважит, куканьясӧс вай.
— Кыкӧс — некыдзи ог вермы.
— Некыдзи?
— Кык йылысь оз вермы лоны некутшӧм сёрни.
— Сідзкӧ, кыкӧс эг заработайтӧй. — Гречка жугыля довкнитіс юрнас.
— Ме сета тэныд Брильянтовӧйлысь куканьсӧ, — шуис Коростелев, — унджык эн кор.
Таысь бур кукань миян абу.
Аслас лышкыдлунӧн шемӧсмӧм сійӧ сувтіс да прӧйдитчис комната кузя.
— Тайӧ, тӧдан кӧ, ме царь моз нин ӧвтыштчи.
— Тэнад чужӧм вылысь аддза мучительнӧй сомнение, — шуис Гречка. — Сэтшӧмторйыс, медым бӧр босьтны ассьыд кывъяссӧ, абу тэнад характерын?
— Абу, — гордӧя шуис Коростелев, — сэтшӧм чертаыс менам абу.
«Даниловлы висьтала вӧчӧм бӧрас, сылы сюрӧ помка оформитны бӧрас нин.
А ӧд сэсся ме, збыльысь, единоначальник, а тайӧ делӧыс политическӧй; сідз и шуа Даниловлы, мый политическӧй.
Колхоз-боец, председательыс — ставнас орденъяс пиын...
и кутшӧм мортыс ещӧ!»
Ӧшиньясын мӧдіс тӧдчыны югыд.
Сундук вылӧ гӧстьлы вольсалӧм бӧрын бабушка важӧн муніс узьны,
кухня пӧлатьын вӧрзьывліс да очсаліс Настасья Петровна, Коростелевлӧн мамыс, — сылы регыд ковмас чеччыны да мунны удж вылӧ.
— Шойччы, — шуис Коростелев. — Тэныд вольпась лӧсьӧдӧма.
— Оз на лок унмыс, — шуис Гречка. — Фронт вылын чайтлі, мися, некор нин пӧттӧдз узьны эз сюрлы; а ӧні мыйкӧ оз на ков узьнысӧ.
А куритім ми тэкӧд!..
Найӧ петісны ывла вылӧ.
Муртса-муртса тӧдчыштіс уличьяс весьтын югыдыс, сійӧ вӧлі кӧдзыд, тулысся, а Коростелев да Гречка мунісны гимнастёркаяс кежысь, фуражкаястӧг.
Некод эз паныдась налы татшӧм водзсӧ; дорӧм каблукъясныс налӧн гораа тотшкӧдісны пу мосткияс кузя.
Чистӧй воздух вылын лолавсис кокниа, вӧльнӧя.
— Кор позяс босьтны? — юаліс Гречка.
— А кор кӧсъян, — шуис Коростелев. — Кӧть аски, колӧ шуны, талун, — аскиыс воис нин.
— Да, бур эськӧ вӧлі талун, — шуис Гречка. — Лунъя поездӧн ме думайта мунны.
— Гортӧ?
— Ог, ог на гортӧ; колӧ ещӧ ӧти делӧ кузя ветлыны Вологдаӧ.
«Тӧда, кутшӧм делӧӧн тэныд колӧ Вологдаас, — думыштіс Коростелев, ачыс видзӧдліс Гречкалы восьса, гажаа нюмъялысь чужӧмас. — Локтан мӧд совхозӧ и тадз жӧ кутан висьтавлыны историяяс да бӧрдӧмсорӧн норасьны гӧльлун вылӧ, да ылӧдлан медся бур куканьяссӧ аслад породнӧй стадолы.
Да, збой председатель!
Орёл, а абу председатель.
Верма заклад вартны, мый тэ ладмӧдін нин делӧястӧ аслад колхозын: ачыд ылалін нин кывнад, мый тэнад колхозникъяслӧн керкаясыс менам дорысь бурджыкӧсь...
А ог-ӧ сет ме тэныд Брильянтовӧй кукань пыдди прӧстӧ бур холмогорка?»
Но сэки жӧ сылы лои яндзим, мый сійӧ кӧсйӧ пӧръявны заслуженнӧй мортӧс, кодкӧд сӧмын на тӧдмасис.
Мед нин лоас сідз, мый Брильянтовӧйлӧн куканьыс мунас Белоруссияӧ, партизанскӧй колхозӧ.
— Тіян местаыд абу жӧ омӧль, — лёк сӧмын, мый вӧрыд посни.
— Мый нӧ кӧть посни вӧра, — шуис Коростелев. — Вот ме тэныд ю петкӧдла.
Татшӧм мичлуныс некӧн сэсся абу; ме тай эг аддзывлы-а.
А раскыс миян!..
Миян карным став область пасьта нималӧ мичлуннас.
Кузь улича весьтын ӧзйис кыа; сылы паныд став трубаясысь кайис веськыд тшын.
Кыаыс первой вӧлі пӧим рӧма, сэсся лои розӧвӧйӧн, сэсся ӧмидз рӧма, — и вот ю вылӧ, рас вылӧ, мичлуннас нималысь кар вылӧ сявкнитіс шонді ассьыс югӧръяссӧ.
МӦД ГЛАВА
Ю, РАС ДА КАР
Юыс абу паськыд, абу знаменитӧй, но гажа, югыд ю.
Сэні олӧ и сир, и ёді, и ёкыш, и кельчи.
Старикъяс да детинкаяс азартнӧя кыйӧны чери.
Юыс визувтӧ оз веськыда, чукльӧдлӧ, мукӧдлаас баддьыс быдмӧ берег вылас, ваыс бадьяс улас пемыд, сэтӧн тыдовтчывлӧны нильӧг кӧдзыд вужляяс.
Берегдорса лыаыс чистӧй, виж, быттьӧ ю пӧлӧныс охраӧн визьнитӧмаӧсь.
Юас купайтчӧны, юас мыськасьӧны, ю дорас любовын объясняйтчӧны.
Ю — радлун, гажлун да ваӧн юкталысь: сійӧ сетӧ ва карлы, совхозлы, сельскохозяйственнӧй опытнӧй станцияса полеяс вылӧ.
Шуйга берегыс ляпкыд, юыс сэті паськыда ойдлӧ ытва дырйи.
Тайӧ берегса видзьяс вылысь ытшкӧны уна бур турун да чӧвтӧны зорӧдъясӧ.
Видз вылас йирсьӧны сера мӧсъяс да ю дорӧ лэччывлӧны юны.
Зарни ру ӧшалӧ шуйга берег весьтас.
Веськыдладор джуджыд берег вылын сулалӧ кар.
Асыввывсяньыс быттьӧ бордпӧлӧн кытшалӧма сійӧс рас.
Тулысын ветлӧны нывъяс раскӧ ландышъясла, гожӧмын — вотӧсла, арын — тшакла, гӧрд гобла, кӧч гобла и арся гӧрд, бронзовӧй, зарни коръясла, кодъясысь вӧчалӧны сэтшӧм мича букетъяс.
Миян нывъяслӧн абу мӧд сэтшӧм муса забава, кыдзи ландышъяс ӧктӧм.
Мунан дорвыв вольсыштчӧм ландыш коръяс вывті, кодъяс гырысьӧсь, югыдвиж рӧмаӧсь да кӧдзыдӧсь.
А дзоридзыс этша: быттьӧ кодкӧ таті дзик на ӧні прӧйдитӧма да ставсӧ нетшкӧма.
Но сувтан пидзӧс вылад, копыртан юртӧ улӧджык, видзӧдлан улісяньыс да боксяньыс и аддзан: сэні и тані, и сэні — ак, дзик пидзӧсъяс дінад, дзик ки дінад! — быдлаын, быдлаын, коръяс улӧ дзебсьӧмаӧсь, югъялӧны ландыш дзоридзлӧн жемчужнӧй шарикъяс!
Став виддзыс жемчуг пиын, нюжӧд китӧ, ӧкты кӧрзина тырыд!
Маа розъясӧн тырӧмаӧсь льӧм пуяс.
Розъявны заводитӧ розӧвӧй лежнӧг.
Кӧк сиӧ овны тысяча во.
Кар празднуйтӧ выль тулыс.
Олысьыс карас абу уна, но территориясӧ сійӧ занимайтӧ ыджыдӧс.
Кар шӧрас — мостовӧйяс, электрическӧй пӧнаръяс да каменнӧй керкаяс, кымынкӧ кык судта, а ӧти весиг куим судта.
Куим судта керкаас помещайтчӧны медся главнӧй учреждениеяс.
Керка водзас — площадь да сквер.
Война заводитчытӧдзыс школьникъяс садиталісны татчӧ пуяс, тайӧ пуясыс томӧсь на, пырыстыдаланаӧсь, на дінсянь кылӧ коръяслӧн кокниа кышӧдчӧм, вуджӧръяслӧн да шонділӧн кокни сеткаыс вӧрӧ туйяс кузя.
Сквер шӧрас сулалӧ памятник Сӧветскӧй Союзса Герой Александр Локтевлы, коді пӧгибнитӧма Отечественнӧй война вылын.
Тайӧ Александр Локтевыс — Шура, Шурка Локтевыс вӧлі сійӧ школьникъяс лыдын, кодъяс садиталӧмаӧсь пуяссӧ.
Обелиск пуктӧма сы портрета неыджыд медальӧн, и том чужӧм видзӧдӧ йӧз вылӧ, кодъяс матыстчӧны обелиск дінас.
Сквер гӧгӧр сулалӧны: <rus>дом культуры</rus>, газеталӧн редакция, ветеринарнӧй техникум, поликлиника да почта.
Почта вылын эм телефон пыр междугородньӧй сёрнияс нуӧдӧм вылӧ кабина.
Татшӧм кар шӧрыс.
А сэсянь муналӧны кузь-кузь паськыд уличаяс, посйытӧмӧсь, пу тротуараӧсь, ыджыд дворъясаӧсь, садъясаӧсь да огородъясаӧсь.
Ӧти керкаяс видзӧдӧны улич вылӧ, мукӧдъяс дзебсьӧмаӧсь садъяс пытшкӧ.
Быд керкаын оліс уна поколение, быд йылысь позьӧ висьтавлыны кузь историяяс...
Кутшӧм сӧмын нимъяс абуӧсь уличаясыслӧн: Коммунистическӧй, Социалистическӧй, Октябрьскӧй, Первомайскӧй.
Эм Ыджыд Московскӧй и Ичӧт Московскӧй, ыджданас кӧть найӧ и дзик ӧткодьӧсь; эм Пушкин нима улича и Лермонтов нима улича.
Кар бӧрйӧма медся гырысь да гора нимъяс.
Физкультура проспект, Коллективизация площадь, Первой Пятилетка улича, Мӧд Пятилетка улича...
Абу вунӧдӧма и наукаӧс: улича, код вылын сулалӧ электростанция, новлӧ Яблочковлысь ним, а опытнӧй станциябердса керка чукӧр шусьӧ Тимирязевскӧй слободкаӧн.
Кар кузя ветлӧны автобусъяс, кодъясӧс выльмӧдӧм могысь краситӧма югыдлӧз краскаӧн; найӧ жӧ и ваялӧны станциясянь локтысьясӧс.
Учреждениеяслӧн эмӧсь автомобильяс: сідз, райкомлӧн да райисполкомлӧн эм ӧти «газикӧн»; совхозлӧн эмӧсь грузӧвӧй машинаяс да ӧти «эмка».
Улича вылысь позьӧ аддзыны быдсяма экипажъяс, абу сідз, кыдз ыджыд каръясын: докторша ветлӧ висьысьяс дінас джуджыд бричкаын; редакция кыскалӧ бумагаяссӧ ляпкыдик линейка вылын...
А милицияса начальниклӧн эм мотоцикл.
Зэв ёна тратшкӧдчигтыр пӧлыньтчӧмӧн да сырмигтыр, лэбыштӧ сійӧ буса тӧв пиын, ёна гораджыка спокойнӧй, деловитӧй «газикъяс» дорысь.
Лэбыштас, и буса тӧвнырыс лӧняс, бусыс мӧдас пуксьыны слӧйӧн катшасинъяса канаваяс вылӧ, кодъясӧс кодъялӧма улича доръясас.
Карын ставыс заводитчӧ «рай» кывсянь: рай-исполком, рай-собес, рай-финотдел.
Асьсӧ карсӧ шуӧны: рай-центр.
И тулысын, кор уличаяссӧ тыртӧ еджыд дзоридз лепестокъясӧн да гӧнӧн, и воробейяслӧн дзольгӧмыс вевттьӧ рай-заготконтораса щӧткияслысь точкӧдчӧмсӧ, — кажитчӧ, мый тайӧ збыльысь рай.
КОЙМӦД ГЛАВА
АБУ КОКНИ ДИРЕКТОРАВНЫ
Дежурнӧй кукань видзысь, директор приказание серти, петкӧдіс стойлоысь Аспазияӧс, Брильянтовӧйлысь куканьсӧ.
Тані жӧ, дӧскаясӧн потшӧм служебнӧй помещениеын, Гречка да Коростелев вӧчисны акт Сталин нима колхозлы Аспазияӧс сетӧм йылысь.
Вежсисны распискаясӧн.
Телятник дорӧ жургигтыр матыстчис грузӧвик.
Аспазия збоя петіс ывлаӧ, сійӧс лэптісны машина вылӧ, Гречка кутліс Коростелевӧс, шуис: «Друг, некор ог вунӧд тэнсьыд услугатӧ.
Гиж!», пелька чеччыштіс кузовӧ, тотшнитіс шофёрлы и грузӧвик муніс.
Коростелев видзӧдліс сы бӧрся.
«Тайӧ ме правильнӧ вӧчи, — думыштіс сійӧ, — сӧмын ӧдйӧджык колӧ оформитны, медым вӧлі, кыдз шулывлӧ Лукьяныч, картиналӧн полнӧй ясность».
Ывлаын Степан Степаныч, скӧтник, велӧдіс Чкалов нима колхозса том скӧтникъясӧс, кыдзи вӧдитчыны асныра ӧшкӧд, Фотографкӧд.
Кык недель сайын скӧтникъяс вайӧдісны Фотографӧс Степан Степаныч дінӧ да корисны: босьтлӧй регыд кежлӧ, сетӧй сылы направление, оз кӧсйы ветлыны доддялӧмӧн!
Ӧні скӧтникъяс локтісны выльысь, и Степан Степаныч велӧдіс найӧс:
— Некор сразу эн доддялӧ асныра ӧшкӧс, а войдӧр велӧдӧ сійӧс гӧгӧрвоны, мый сылы обязательнӧ кытчӧкӧ-мыйкӧ колӧ ветлывлыны.
Мый ме вӧчи?
Ме со сійӧс тадзи, кольчаӧдыс, куті новлӧдлыны юктавны дворсянь куимсё метр сайӧ.
Сійӧ куимысьӧн лун ветлӧдліс куим лун и велаліс.
Сэсся куті велӧдны сійӧс доддялӧмӧн ветлӧдлыны.
А кыдзи?
Видзӧд: сюя кольчаас водилӧ, водилӧ вылас пукта подпруга, сідз?
Тайӧ бокъясса кольчаяс пырыс нуӧда вӧжжи да кӧртала нырас ӧшӧдӧм кольчаас.
И ставыс.
Вермам доддявны.
Кут вӧжжи помъяссӧ, а тэ — водилӧ помсӧ.
Ӧні сувтӧдӧй сійӧс, сӧтанаӧс, додь вожъяс костӧ.
Доддялӧй, доддялӧй, эн полӧй!
Вай, сийӧсав!
Ӧні седелкаав!
Зэлӧд, эн видзӧд сы вылӧ.
Тадз.
Аддзан, ачыс мӧдіс: мый значитӧ велалӧмыд.
Велалӧма, мый доддялісны кӧ нин, мунны колӧ.
Ме сійӧн кыскасьлі нин.
Сӧмын первойсӧ уна эн сӧвтӧй; ичӧтикаӧн.
Ме велӧдны заводиті куим центнерсянь.
Ӧні босьтӧ тоннаджын.
А сэсся верманныд содтавны кӧкъямыс центнерӧдз.
Но, босьтӧй, пӧльзуйтчӧй на здоровье!
Ӧшкӧс нуӧдісны дворысь.
Степан Степаныч матыстчис Коростелев дінӧ да здоровайтчис.
— Бур делӧ вӧчанныд, — шуис Коростелев.
— Томиникӧсь, — шуис Степан Степаныч, — полӧны ӧш дінӧ кутчысьны...
Кытчӧ тайӧ куканьсӧ нуисны?
— Станцияӧ, — сідз-тадз шуис Коростелев да муніс контораӧ, Иконников дінӧ.
— Иннокентий Владимирович, — дзик жӧ сэтшӧм небрежнӧй тонӧн шуис сійӧ, — колӧ Аспазия куканьлысь документъяссӧ вуджӧдны со тайӧ адрес кузяыс.
Иконников босьтіс мыччӧм бумажкасӧ да лыддис.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ.
— Адрес, код кузя колӧ ыстыны документъяссӧ.
— Мыйла?
— Ми вузалім налы Аспазияӧс.
Иконников гӧгӧрвотӧма паськӧдіс еджыд синлысъяса синъяссӧ.
— Вӧлі ӧмӧй трестсянь распоряжение?
— Тайӧ менам распоряжение, — шуис Коростелев да петіс.
«Объясняйтчыны кута Даниловкӧд...»
Сылы паныд локтіс Бекишев, партбюроса секретарь.
Синъяс сертиыс Коростелев гӧгӧрвоис, мый сійӧ тӧдӧ нин Аспазия йылысь.
«И Бекишевлы висьталӧмаӧсь.
Этатшӧм событие — куимсё куканьысь ӧтикӧс вузалім».
Папироскасӧ ӧзтігмоз Коростелев нарошнӧ сувтіс Бекишевӧс виччысьны.
«Вӧчас кӧ сійӧ меным замечание, ме сылы инда, коді тані директорыс».
— Ті свободнӧйӧсь? — юаліс Бекишев.
— Абу, — вочавидзис Коростелев, — абу свободнӧй.
Муна мӧд фермаӧ агрономкӧд.
А тіянӧс кора сетны бухгалтерияӧ тайӧ актсӧ. — Медся эз вӧв окота ӧні сылы аддзысьны Лукьянычкӧд.
— Тайӧ актыс... — заводитіс Бекишев.
— Виноват, — шуис Коростелев. — Некор, ті сетӧй, главнӧй бухгалтер разберитчас.
(Матыстчис Муза Саввишна, агроном, муса нывбаба, коді тӧдіс сӧмын ассьыс делӧсӧ да некытчӧ эз сюйсьыв). — Муза Саввишна, виччыся тіянӧс, мунімӧй!
Дворын, конторасянь неылын, чукӧрын сулалісны работницаяс, сёрнитісны.
Бергӧдчисны да видзӧдісны Коростелев вылӧ, коді муніс Муза Саввишнакӧд бричка дінӧ.
Гӧгӧрвоана — сёрнитісны Аспазия йылысь.
Квайтӧд тӧлысь Коростелев веськӧдліс совхозӧн.
Веськыда кӧ шуны, сылы эз вӧв кокни.
Совхозлӧн могъясыс сылы вӧліны тӧдсаӧсь.
Но воас лун, и директор водзын уна быдсямапӧлӧс забота, гырысь и посни.
Выльвывсяньыд сразу он и разберитчы, кодыс ыджыд, кодыс ичӧт.
Шуан: «Но, тайӧ мелочь!», а тэныд воча шуасны: «Абу, Дмитрий Корнеевич, абу мелочь», — и докажитасны, мый абу мелочь; артмӧ, мый посниторйыс нинӧм абу, ставыс важнӧй, и тэ он тӧд, мый дорӧ босьтчыны пыр жӧ, а мый дорӧ ӧбед бӧрын, кытчӧ мӧдӧдны водзджык вӧлаясӧс, а мый позьӧ вӧчны сёрӧнджык.
Ньӧжйӧникӧн Коростелев гӧгӧрвоис, мый ӧти лунӧн, кӧть мед кутшӧм тӧлка эн вӧв, ставсӧ выльпӧв он вӧч и мый оз позь шыбласьны, — артмӧ хозяйствоыслы не бурджык, а лёкджык.
Уна практическӧй могъяс пиысь, кодьяс сулалӧны тэ водзын талун, колӧ бӧрйыны главнӧйсӧ да сійӧс решитӧм вылӧ колӧ мобилизуйтны главнӧй вынъяс.
Но сійӧ жӧ кадӧ кутны син водзын став овмӧссӧ, медым эськӧ не вунӧдны талунся тайӧ главнӧй могсӧ.
Кыдзи эськӧ вӧчны, медым не вунӧдны?
Коростелев думайтіс, думайтіс да думыштіс, кыдзи.
Быд тӧлысьын первой декадаас сійӧ кытшовтліс первой фермалысь став участокъяссӧ; мӧд декадаӧ обследуйтліс мӧд ферма, коймӧд декадаӧ ветлывліс коймӧдас.
И тадз быд тӧлысь.
Сійӧ поліс, мый фермаясын регыд казяласны тайӧ абу мудер схемасӧ да кутасны специальнӧ лӧсьӧдчыны — быд ферма аслас срок кежлӧ, — медым сійӧ эз су найӧс виччысьтӧг.
Но некод эз гӧгӧрволы, сылӧн ревизияыс пыр кажитчис виччысьтӧмӧн.
Нюмъялігтыр сійӧ видзис тайӧ ичӧтик секретсӧ.
Обходъяс сетісны Коростелевлы полнӧй представление сы йылысь, мый вӧчсьӧ совхозын.
Сійӧ босьтліс аскӧдыс кор Муза Саввишнаӧс, агрономӧс, кор Бекишевӧс, кор Лукьянычӧс.
Обход бӧрын чукӧртліс фермаса работникъясӧс да вӧчліс совещание.
Совещаниеяс вылын вӧвлі сійӧ, кодӧс Бекишев шулывліс «вайӧдны йӧз сознаниеӧдз», а Коростелев шулывліс «петкӧдлыны гаж», «петкӧдлыны пуж».
Ӧні сійӧ мӧдног лыддьывліс фермаяссянь быдлунся рапортъяс.
Лыддис да шуліс: «А куйӧдсӧ тӧрыт бара абу петкӧдӧмаӧсь; ме ӧд тшӧктылі!..» и мӧдӧдліс кодӧскӧ пыр жӧ котыртны муяс вылӧ куйӧд петкӧдӧм.
Унаторйӧ велаліс Коростелев вит тӧлысьӧн.
Первой каднас сійӧ ставыскӧд обращайтчис сідз, быттьӧ вӧлі батальонса командирӧн, а сы гӧгӧр салдатъяс да младшӧй офицеръяс.
Сэсся гӧгӧрвоис, мый разнӧй йӧзкӧд колӧ обращайтчыны разнӧй ногӧн, кӧсъян кӧ, мед быд работник уджаліс тырвыйӧ аслас став способностьяс сертиыс.
Ӧтилы тырмымӧн шуны деловӧй сямӧн: «вӧч тадзи да тадзи», и сійӧ вӧчӧ.
Мӧдӧс кор аслад кабинетӧ, пуксьӧд, ошкышт бур уджысь, юав, кыдзи челядьыс, — сійӧ тэныд вӧчас ставсӧ.
Коймӧд радейтӧ, медым тэ пыралін сы ордӧ, видлін сылысь нянь-совсӧ.
Нёльӧдӧс колӧ сетны Бекишевлы, медым сійӧ лыддяс сылы неыджыд лекция текущӧй момент йылысь.
Витӧд — эм на ещӧ сэтшӧмъясыс — бур кывъяссӧ оз пыдди пукты, сылы обязательнӧ висьтав сэтшӧм кывъяс, кодъясӧс оз позь гижны челядьлы лыддян книгаӧ; тэ сылы шуан вит татшӧм кыв, а сійӧ тэныд воча дасӧс — сьӧлӧмсӧ бурмӧдас да мӧдас уджавны сідз, мый видзӧдны любӧ.
Медся сьӧкыд морт — Лукьяныч.
Ичӧтдырйиыс Коростелев лыддис сійӧс бур старикӧн да эз чайтлы, мый сылӧн сэтшӧм сьӧкыд характер.
— Лукьяныч, — шуӧ Коростелев, — вай тысяча шайт.
— Кытчӧ тіянлы? — юалӧ Лукьяныч.
— Тьӧс сюрӧ, колӧ ньӧбны.
— Но мый нӧ, мед найӧ гижасны счёт, мынтысям банк пыр.
— Найӧ корӧны сӧмын наличнӧйӧн.
— Найӧ эськӧ мый оз корны да! — шуӧ Лукьяныч.
И кӧть кулакъяснад зымӧд, кӧть пидзӧс вылад сувт — оз сет ни ӧти кӧпейка.
— Лукьяныч, — шуӧ Коростелев, — вай витсё шайт.
— Кытчӧ? — юалӧ Лукьяныч.
— Куканьяслы попонкаяс вурны.
Профилакторийӧ.
— Тіян ӧд сэн эшкынъяс эмӧсь.
— Киссисны.
Кукань видзысь арталӧ, мый байковӧйясӧс ньӧбӧм дорысь бурджык вурны стежитӧмаясӧс.
Неыджыдъясӧс: со. — Коростелев пуксьӧ Лукьяныч пызан дінӧ матӧджык да петкӧдлӧ кияснас, кутшӧм ыдждаыс попонкаяслӧн.
— Сідз.
Но, а мыйла стӧч татшӧм сумма.
Кыдзи арталанныд?
— Арталӧй.
Дас попонка.
Ньӧбам донтӧм материал — ситеч.
— Босьтам ситеч. — Лукьяныч арталӧ щӧтки вылын.
— Сэсся увтыс.
— Увтыс.
— И вата.
И вурӧм.
Лукьяныч вешталӧ мольяссӧ. Збыльысь, витсё шайт.
— А стеганӧй матрасикъяс ог кутӧ лӧсьӧдны куканьяслы? — щӧтки вылӧ видзӧдігмоз юалӧ сійӧ.
Коростелев заводитӧ скӧрмыны.
— Ковмас кӧ, лӧсьӧдам и матрасикъяс.
— Лӧсьӧдны ставсӧ позьӧ.
Коді сӧмын меным расходсӧ утвердитас.
Татшӧм статьяыс смета серти абу.
— Мӧд статья кузя нуӧдам.
— А вот тайӧс — ме тіянлы сёысь нин висьтавлі — финансовӧй дисциплинаӧн категорически запретитӧма.
— Кор тіянлы колӧ кодлысь кӧ кыскыны аслыд... — лӧгалан гӧлӧсӧн шуӧ Коростелев.
— Содтӧй: да миян служащӧйяслы, — хладнокровнӧя содтӧ Лукьяныч.
— ...сэки ті онӧ думайтӧй, кутшӧм статья кузя тайӧс проведитасны, шуам кӧть, Чкалов нима колхозын.
— А мый вӧсна нӧ ме кута думайтны на пыдди?
Та вӧсна мед найӧ асьныс тӧждысьӧны.
Ме ас вӧсна ӧтвечайта.
Ті, асланыд неопытность вӧсна да асланыд характерӧн, аски, гашкӧ, кутанныд ньӧбны дзонь домна, а менсьым райфо юрӧс орӧдас.
— Ті менсьым киясӧс кӧрталінныд, — шуӧ Коростелев. — Ме ог вермы уджавны тіянкӧд!
— Дмитрий Корнеевич.
Ме — мам, ті — кага.
Ӧпаснӧйинъясті ме обязан босьтны тіянӧс киӧдыд да нуӧдны бокӧ.
Ті тӧданныд, мый сэтшӧмыс совхозса бухгалтер?
— Директор кӧ оз имеит право ньӧбны омӧлик попонаяс куканьяслы, — пыр ыджыдджык гӧлӧсӧн шуӧ Коростелев, чӧрту, сідзкӧ, тіянӧс, кӧзяйничайтӧй асьныд!
— Сулавлӧй.
Висьталӧй, мый сійӧ сэтшӧмыс, тіян ногӧн, совхозса бухгалтерыс?
Тӧданныд, мый ме йылысь шуис правительствоса ӧти член?
Кӧть кутшӧма скӧрмӧма Коростелев, сылы окота тӧдны: мый шуис Лукьяныч йылысь правительствоса член.
Сійӧ заводитӧ кывзыны.
— Правительствоса член шуис тадзи: главнӧй бухгалтер, коді уна во уджаліс совхозын, вермас уджавны любӧй промышленнӧй предприятиеын.
Со кыдз миянӧс донъялӧны.
И збыльысь кӧ видзӧдлыны — миян овмӧс збыльысь медся сложнӧй...
— Ме думайті — сійӧ личнӧ тіян йылысь шуис.
— Эз.
Сэтшӧм известностьӧдзыс ме эг на во дай ог во.
Мамыд тіян шедӧдіс сійӧ известностьсӧ, ті, колӧкӧ, шедӧданныд жӧ, сьӧлӧмсянь сиа тіянлы...
а менӧ весиг книга почётаӧ некор оз гижны.
— Мый вӧсна?
— Сы вӧсна, мый та вылӧ колӧ, медым не сӧмын ме, но совхозын быд морт, директорсянь да трактористӧдз, помнитіс финансовӧй ответственность йылысь; медым сійӧ кужис артавны ассьыс уджсӧ не сӧмын лыд серти, но и сы серти дона-ӧ сійӧ уджыс сувтіс государстволы.
А социализм дырйи татшӧм делӧ пуктӧмсӧ ми, кӧть тайӧ жаль, эг на шедӧдӧй.
Вермас лоны коммунизм дырйи, Дмитрий Корнеевич, самӧй полнӧй да развёрнутӧй коммунизм дырйи лоас сідз, мый трактористка тэныд и гӧрӧ, сэні жӧ и калькулируйтӧ...
— Ладнӧ, — шуӧ Коростелев, — матӧджык делӧ дінас.
Либӧ мед куканьяс кулӧны, либӧ вайӧ витсё шайт.
— И куканьяс оз кувны, и витсё шайт ог сет, — шуӧ Лукьяныч. — А эшкынъяс ті рыт кежас получитанныд, кӧть и бара байковӧйӧс, но сы пыдди деньга мынтытӧг, сідзи и висьталӧй мамыдлы.
Удж бӧрын Лукьяныч мунӧ детскӧй садйӧ да заведующӧйкӧд да кастеляншакӧд ӧтвылысь вӧчӧны эшкынъяс бракуйтӧм.
Дас кымын эшкын, кодъяс лёкджыкӧсь, сійӧ списывайтӧ актӧн; и тшӧктӧ кастеляншалы нуны найӧс Настасья Петровна Коростелевалы «месянь почтениекӧд тшӧтш».
Детсадса заведующӧйлы сійӧ шуӧ:
— Пыралӧй, ме тіянлы деньга выпишита выль эшкынъяс вылӧ; смета серти позьӧ тайӧс вӧчны.
И мунӧ победоноснӧй выражениеӧн, мунігмозыс кутшӧмкӧ детинкаӧс тшӧкаӧдыс чепӧльтас да шуас: «Кодлӧн нӧ тайӧ татшӧмыс?..
Но, ворс, ворс!»
Лукьянычӧс ёна донъялӧны трестын, сы вӧсна мый сійӧ водзджык мукӧд бухгалтеръяс дорысь сдайтӧ годӧвӧй отчёт.
Уджалысьяс сійӧс радейтӧны сы вӧсна, мый сійӧ оз задерживайт зарплата: мый кӧть сэн эз вӧв, Лукьяныч пуктас ловсӧ, но сетас зарплата стӧч дас витӧд числӧын.
Сійӧ жӧ рытас, кор Гречка нуис Аспазияӧс, Лукьяныч дінӧ контораӧ пырис Настасья Петровна, кукань видзысь.
— Директорыд эз на лок? — юаліс сійӧ.
Коростелев вӧлі сылӧн пи, гортас шуис сійӧс Митяӧн, а бокӧвӧйяс дырйи — директорӧн.
— Оз на тай тыдав, — вочавидзис Лукьяныч, чеччис да матыстіс сылы стул.
— Кыдзи нӧ тайӧ ті, Настасья Петровна, опытнӧй уджалысь, и эн вермӧй питӧ видзны неприятностьысь.
— Узи паччӧрын, — висьталіс Настасья Петровна, — узи и вӧтаси, и эг вӧтась весиг, мый найӧ сэні сёрнитчӧны.
Мый нин Марьяша гижӧ?
— Марьяша регыд локтас.
Май шӧрын заводитчӧны выпускнӧй экзаменъяс, — июль заводитчигӧн виччысям гортӧ.
Ӧні, арталӧй, став челядь миян кок йылынӧсь.
Но шензьӧдіс миянӧс ӧні Дмитрий Корнеевич.
Ми танӧсь тіянкӧд первой лунъяссяньыс, и татшӧм случайыс эз на вӧвлы.
— Меркулов эськӧ прӧститіс сійӧс, — шуис Настасья Петровна.
(Меркулов вӧлі Даниловӧс вежысьӧн, коді веськӧдліс трестнас война лунъясӧ, кор Данилов вӧлі армияын.) — Данилов оз прӧстит.
Страшнӧ оз любит, нарушайтӧны кӧ порядок.
— Да думыштӧй: ми кӧ куканьясӧс, кодъясӧс индӧма стадоӧс ыдждӧдӧм вылӧ, пондам ӧтарӧ да мӧдарӧ...
— Том на, — шуис Настасья Петровна. — Эз аддзыв, кутшӧм сьӧкыда ставыс артмаліс да кутшӧм сьӧкыд вӧлі война кадӧ видзны.
Сійӧ первой классӧ пырис, кор заводитчис первой пятилетка.
Найӧ ичӧтысяньыс велалісны, мый сэні выль завод восьтӧма, сэні канал стрӧитісны, сэні сё выль МТС, налы кажитчӧ, мый век тадзи вӧлі да некутшӧм сэні сьӧкыдлун абу.
— Тшӧктан сылы мукӧд дырйиыс проявитны медся невиннӧй инициатива, — шуис дӧзмӧмпырысь Лукьяныч, — медым эськӧ кыпӧдны материально-бытӧвӧй уровень, а сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
А ӧні со сэтшӧмтор вӧчис, мый министерствоӧдз кывсяс...
Воссис ӧдзӧс, и пырис Коростелев.
Сійӧ кыліс Лукьянычлысь кывъяссӧ, зумыштчис, сувтлытӧг муніс кабинетас.
— Пыраланныд сы дорӧ? — юаліс Лукьяныч.
— Гортын сёрнитышта.
Расстроитчӧма сійӧ...
— Но, а ме пырала! — воинственнӧя шуис Лукьяныч.
Сійӧ восьтыштіс кабинет ӧдзӧссӧ.
— Позьӧ?
— Да? — юаліс Коростелев.
Сійӧ сулаліс шинеля да фуражкаа, лӧсьӧдчӧма мунны, да лыддьӧ рапортъяс, кодъясӧс ветлігкостіыс кольӧмаӧсь сылы пызан вылас.
— Дмитрий Корнеевич, — шуис Лукьяныч, — ме эсійӧ кукань йывсьыс.
— Деньгаыс куканьсьыс поступитіс миян счёт вылӧ? — юаліс Коростелев.
— Поступитіс; но тайӧ оз имеит значение...
— Тіянлы сӧмын тайӧ имеитӧ значение, — шуис Коростелев. — Политическӧй сторонаысь ӧтвечайта ме.
Тіянлы кӧ менам вӧчӧмъяс кажитчӧны незаконнӧйӧн — шыасьӧй прокуратураӧ.
Энергичнӧя шинельсӧ кизялӧм мысти сійӧ петіс.
Но сӧмын на пӧдлассис сы бӧрся гора, зэлыд пружинаа, контора ӧдзӧс, сӧмын на воськовтіс дасысь кымын, кыдзи сійӧс чукӧстісны:
— Коростелев ёрт!
Сійӧс суӧдіс Бекишев.
Бекишев локтіс совхозӧ во заводитчигас.
Неыджыд тушаа морт, тӧлка да спокойнӧй чужӧма, паськыд, восьса плешка, веськыд русӧй юрсисӧ шыльыда сыналӧма бӧрвыв и нюммунӧмыс рам, серьёзнӧй.
Найӧ дыр сёрнитісны Коростелев кабинетын.
Коростелев ӧдвывсьыс кутліс шуны Бекишевлы «тэ», но сійӧ упорнӧя кутчысис «ті» вылӧ, — ковмис «ті» вылӧ вуджны и Коростелевлы.
Но та вылӧ видзӧдтӧг Бекишевкӧд вӧлі кокни, прӧстӧ.
Бекишев висьталіс ас йывсьыс: вӧлӧма фронт вылын политработникӧн, войнаӧдз велӧдчӧма университетын, помалӧма биологическӧй факультетлысь кык курс.
— Шуинныд водзӧ не велӧдчыны?
— Кута велӧдчыны заочнӧйын.
— Сьӧкыд лоӧ.
— Партия тшӧктіс мунны уджавны.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны ним-вичнад? — юаліс Коростелев.
— Бекишевӧн шуӧй, ним-вичнад оз артмы, — нюммуніс Бекишев.
И висьталіс, мый сылы сьӧкыд помнитны ним-вичьяссӧ и та вӧсна сійӧ быдӧнӧс кутас шуны фамилиенас.
Тадзи жӧ вӧлі, шуис сійӧ, и университетын, и армияын.
— Ладнӧ, вай сідз, — шуис Коростелев и сэки жӧ выльысь шуис: — Вайӧй сідз, Бекишев ёрт.
— Менам эм просьба, — шуис Бекишев. — Сетӧй меным совхозын практическӧй удж.
— Аддзан кадсӧ?
— Аддза.
— Тайӧс тэ правильнӧ, — шуис Коростелев. — Заочнӧй плюс практика — куим во мысти лоан специалист.
Первой фермаын вакантнӧй места зоотехниклӧн, арӧдзыс всё равно некодӧс оз сетны, босьтчӧй.
— Бур, — шуис Бекишев.
И кутіс уджавны, отсӧгла шыасьлывліс Иконников дінӧ да рабочӧйяс дінӧ.
Сылы вӧлі сьӧкыд; серьёзнӧй тӧждысян выражение шоча бырлывліс сы чужӧм вылысь.
Сӧмын кор сераліс — вошлывліс тайӧ выражениеыс, и чужӧмыс друг югдыліс том радлунӧн.
Райком рекомендация серти сійӧс бӧрйисны партбюроӧ секретарӧн.
Коростелев видзӧдіс: уджалӧ мортыс шумтӧг, а уджыс тӧдчӧ.
Заводитчис партучёба, коді вӧлі дзикӧдз сувтӧма.
Общественнӧй олӧмын оживление, весиг Иконников — и сійӧ тшӧтш краснӧй уголокын лыддьывлӧ лекцияяс.
Бекишев дінӧ воис гӧтырыс.
Сійӧ сьӧдов, мича, серам петкӧдлысь, пышнӧй сьӧд юрсиас тӧдчисны дзор пратьяс.
Паспортисткасянь кывсис, мый сійӧ кӧкъямыс арӧсӧн пӧрысьджык Бекишевысь.
Та кузя лоины сёрнияс и вензьӧмъяс.
Ӧтияс лыддисны, мый абу лӧсьыд, кор гӧтыр пӧрысьджык верӧссьыс.
Мӧдъяс лыддисны, мый радейтчӧмлы паспортнӧй даннӧйясыд веськодьӧсь.
Нывъяс пиысь кодсюрӧ шулісны сэтшӧм ногӧн, мый сӧмын томиникъясӧс позьӧ радейтны и сӧмын томиникъяс вермасны петны верӧссайӧ, а олӧма нывбабалы колӧ тӧдны ассьыс места.
Олӧмаяс возражайтісны: ещӧ мый!..
Сійӧ жӧ нывъясыс, кор кывлісны, мый Бекишевлӧн гӧтырыс вӧлӧма фронт вылын медсестраӧн, лӧсьӧдлісны трогательнӧй история: тайӧ нывбабаыс спаситӧма Бекишевлысь олӧмсӧ, Бекишев гӧтрасьӧма сы вылӧ благодарность ради.
Тадзи налы тайӧ гӧтрасьӧмыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык, и найӧ миритчисны сыкӧд.
Вӧлі пасйӧма, мый гӧтырыскӧд Бекишев олӧ бура, век ӧтлаын овлӧны кино вылын, и кор кыкӧн мунӧны улича кузя, то гӧтырыс мыйкӧ сылы висьтавлӧ серамсорӧн, мунігмозыс мехӧвӧй шапочка улас ассьыс пышнӧй юрсисӧ сюйышталігмоз, а мӧдыс нюмъялігтыр кывзӧ, и синъясыс сылӧн кыдзкӧ аслысногӧн югъялӧны.
Гӧтырыс пырис уджавны карса поликлиникаӧ да лункосмӧсӧн ветліс дежурство вылӧ, а прӧст лунъясӧ песлаліс кӧлуй, мыськаліс джодж аслас квартираын, вурсис да пӧжасис — уджаліс дугдывтӧг.
Тайӧ кажитчис посёлокса нывбабаяслы, найӧ кутісны волывлыны сы ордӧ да панны сыкӧд сердечнӧй сёрнияс.
Но кор локтас вӧлі Бекишев, сэки гӧстьяс мунлывлісны, сы вӧсна мый сійӧ пуксьывліс занимайтчыны: пызан вылас сылӧн стопкаясӧн куйлісны тетрадьяс да книгаяс, и быдӧн тӧдісны, мый сійӧ заочнӧй студент.
«Шӧркодь способностя морт, — думайтіс сы йылысь Коростелев, — небесаысь кодзувъяс оз кватлав, ставсӧ босьтӧ уджӧн, ме моз жӧ.
Со кыдзи олӧ: квайт час асылын фермаын нин, бӧр мунӧ сэтысь быдӧнысь сёр.
И ещӧ зачётъяс на сдайтӧ.
Уджач, и честнӧй, и тӧлка, зэв колана морт миян делӧын».
Асьсӧ Коростелев арталіс шӧркодь мортӧн жӧ, но тайӧ эз дӧзмӧд сійӧс: сійӧ вӧлі уверен, мый эм кӧ ыджыд желание, вынсӧ зэвтӧмӧн, самӧй шӧркодь способностя морт вермас добитчыны мый угоднӧ.
— Ті гортӧ? — юаліс Бекишев.
— Да.
— Ме колльӧдышта тіянӧс.
Сійӧ мӧдіс Коростелевкӧд орччӧн.
Коростелев видзӧдліс сы вылӧ син бӧжнас, вывсянь улӧдз, — Бекишев тушанас вӧлі ичӧтджык.
— Но, вот мый, — шуис Коростелев, — эм кӧ тіян мыйкӧ висьталантор та кузя, то ме кывза тіянлысь...
Бекишев видзӧдліс серьёзнӧя.
— Ме ог гӧгӧрво тіянлысь ирониятӧ.
— Ме ирониятӧг.
И водзвыв тӧда, мый ті висьталанныд.
— Ме эг кӧсйы висьтавны нинӧм.
Ме чайті ті меным висьталанныд.
— Мый висьтала?
— Талун ме дорӧ волісны кызь мортысь не этшаджык да юалісны — кытчӧ нуисны куканьсӧ.
— Контроль?
— Да, кӧсъянныд кӧ — да.
Коллективнӧй контроль.
— Кӧні нӧ сідзкӧ заводитчӧ единоначалиеыс?
— Единоначалиеыс сыын, мый коллектив выполняйтӧ тіянлысь распоряжениеяс, кодъясӧс веськӧдӧма предприятие укрепитӧм вылӧ да общенароднӧй мог выполнитӧм вылӧ.
— Ме вӧча сійӧс, мый тшӧктӧ меным аслам партийнӧй сӧвесть.
— Ог думайт, мый сӧвестьныд тіян ӧні дзик чистӧй.
Бекишев сёрнитіс зэв спокойнӧя, Коростелев — скӧралігтыр да скӧрмӧмсӧ кутігтыр.
— Мый нӧ ті вӧзъянныд?
Конкретнӧя.
Корны куканьсӧ бӧр?
— Ог.
Ме думайта, мый тайӧ вӧлі эськӧ мӧд ӧшибка.
Ме эськӧ выступиті рабочӧйяс водзын да честнӧя висьтаси ӧшибкаас.
Медым найӧ гӧгӧрвоасны, мый ӧшибка артмис отсавны кӧсйӧмла ли, мый ли.
Тайӧ висьталӧмыс лэптіс эськӧ тіян дінӧ симпатияяс да ёнмӧдіс тіян дорӧ вера.
— Директор кӧ дзоньнас ӧтвечайтӧ предприятие вӧсна, вермас сійӧ веськӧдлыны сідз, медым некӧн и нинӧмын эз петкӧдчы сылӧн личнӧй воляыс?
— Тайӧс ме ог тӧд.
Некор эг вӧвлы директорӧн.
Думайта, мый коммунистлӧн первой местаын долг, и мӧд местаын нин — сылӧн личнӧй воля.
Татӧг нинӧм эськӧ эз вӧч.
И партия эськӧ эз вӧв.
— Партия — сійӧ единӧй цель вӧсна уна волялӧн добровольнӧя ӧтувтчӧм.
— И тайӧ уна воляясыслӧн единӧй партийнӧй долглы добровольнӧя подчинитчӧм.
Бекишев сёрнитіс убеждённӧя.
Синъясыс сылӧн кутісны югъявны, чужӧмыс лон пӧшти вдохновеннӧй.
«Ого! — думыштіс Коростелев. — Тэын, вӧлӧмкӧ, со кутшӧм би!»
— Ыджыд сёрни миян тэкӧд артмис, — шуис Коростелев, — но помкаыс сы вылӧ зэв нин ичӧт.
Огӧ кутӧй лэптыны тайӧ куканьсӧ принципиальнӧй высота вылӧ.
Бекишев нюммуніс.
— Ачыс куканьыс кукань и эм, дерт, оз сулав сы дон, медым лэптыны сійӧс принципиальнӧй высота вылӧ.
Мый вӧсна волнуйтчӧны йӧзыс?
Сы вӧсна мый сёрниыс мунӧ ценностьяс йылысь, кодъясӧс дӧверитӧма миян коллективлы.
Коростелев сувтіс да кутіс Бекишевӧс пельпомъясӧдыс.
— Тӧлка морт, прӧстӧйджыка, прӧстӧйджыка.
Сёрниыс мунӧ именнӧ кукань йылысь.
Зоологическӧй мирысь представительница йылысь, гӧгӧрвоанныд?
Нёль кок и ӧти бӧж.
Ми получитім сыысь стӧч сы мында шайт, мыйда сійӧ сулалӧ.
Тӧрыт совхозын чужис дас сизим кукань, талун кӧкъямыс.
Ставыс.
Вопроссӧ помалӧма.
<rus>Честное слово</rus>, ме тэрмася.
Тайӧ войнас ме синъясӧс эг куньлы.
Сійӧ решительнӧя прӧщайтчис Бекишевкӧд да мӧдӧдчис гортас.
Тося Алмазова век жӧ эз пет талун удж вылӧ.
Аски кӧ ещӧ оз пет — Коростелев сетас сійӧс судӧ.
Регыд ставныс пуксясны сылы сьылі вылас.
Кад петкӧдлыны, мый сэтшӧмыс директор.
Чорыда ковмас кӧ босьтны...
А эсійӧ кукань йывсьыд кӧ шуны, то сы йылысь сёрнитыштасны дай вунӧдасны.
Аддзӧмаӧсь сёрнитантор...
Кухняын виччысис сійӧс мамыс.
Сійӧ сӧмын на воӧма да пукаліс лабич вылын чышъяна да ватника, кияссӧ пуктӧма гӧститігӧнмоз.
Коростелев шыасьтӧг ӧшӧдіс шинельсӧ тувйӧ.
Ӧні и мамыс шуас мыйкӧ.
— Тадзи и кутам ӧні кӧзяйничайтны? — юаліс сійӧ. — Мый эм, сеталам йӧзлы, совхоз кисьтам?
Гашкӧ и Брильянтовӧйтӧ сватайтін нин кодлыкӧ, окотитысьясыд сюрӧны...
— Мама, унмӧй локтӧ! — шуис Коростелев. — Самокритика паськӧдӧй собрание вылын. — И игнасис аслас комнатаӧ.
— Иннокентий Владимирович, — юаліс сійӧ аскинас, — ті ыстінныд документъяссӧ Белоруссияӧ?
— Эг, — вочавидзис Иконников, — эг ысты.
— Дыр нюжмасянныд.
Колӧ ыстыны.
Иконников матыстіс бумага лист.
— Пӧжалуйста, гижӧй распоряжение.
— Кывйӧн тшӧктӧмыс тіянлы этша?
— Вывті ответственнӧ, Дмитрий Корнеевич.
Письменнӧй распоряжениетӧг ог вермы.
Коростелев босьтіс перӧ да гырыся гижис: «Иконников ёртлы.
Срочнӧ.
Ыстӧй «Аспазия» куканьлысь документъяс БССР-ӧ, Сталин нима колхозӧ, кыдзи выль владелецлы.
Адресуйтны колхозса председательлы, Гречка ёртлы.
Коростелев».
— Пасйӧ, пӧжалуйста, точнӧя: область, район.
— Ме жӧ сеті тіянлы адрессӧ.
— Татчӧ, татчӧ пасйӧ.
Иконников колльӧдіс директорсӧ тӧждысяна видзӧдласӧн.
Коді сійӧс тӧдӧ, этайӧ Гречкасӧ, гашкӧ, сійӧ министрсянь разрешение босьтіс.
Дерт нин босьтіс кутшӧмкӧ разрешение, сетісны кӧ сылы куканьсӧ трестӧ шыасьлытӧг.
Он ысты бумагасӧ — вермасны лоны неприятностьяс...
А разрешениеыс кӧ всё-таки абу?
Директорыс кӧ распорядитчис самовластнӧя?
Ответственность, ответственность, быдлаын ответственность.
Некытчӧ он мун сыысь.
Кымынысь сылы грӧзитіс опасность, мый назначитасны директорӧн.
Директорӧн!
Тайӧ жӧ сэтшӧм ответственность!
Война кадӧ, кажитчис, не мынны нин сылы, не ӧткажитчыны; и бронь нин сылы перйис трест, «Яснӧй берег» совхозӧ директорӧн индӧм могысь.
Мездіс военнӧй обстановка: вайисны Ленинградскӧй областьысь петкӧдӧм мӧсъяс, локтіс эвакуированнӧй совхозсьыс директор, властнӧй старичок, коді нинӧмысь эз кӧсйы янсӧдчыны аслас ответственнӧй должностькӧд.
Кыкнанныслы радлӧм вылӧ старичокӧс колисны директорӧн, а Иконниковӧс старшӧй зоотехникӧн.
Директор первойсӧ относитчис сы дінӧ видзчысигтыр, а сэсся казяліс, мый Иконников оз вежав сы места вылӧ, да кутіс относитчыны бура...
Война помасис, старичок муніс Ленинградскӧй областьӧ, войнаӧдзса «Яснӧй берег» совхозса директорӧс демобилизация бӧрын босьтісны уджавны министерствоӧ.
Выль директор, Коростелев, зэв уджач, збой морт, ответственность некод вылӧ оз вешты.
Татшӧм директоркӧд позьӧ овны каменнӧй стена сайын моз...
Но со ӧнія лоӧмторйыс: гӧгӧрво, кыдзи вӧчны.
Кутам рассуждайтны тадз: эм письменнӧй распоряжение, и ме, подчинённӧй морт, обязан сійӧс выполнитны.
А тайӧ кадӧ оз мешайт юӧртны тшӧтш Даниловлы, трестса директорлы.
«Уважаемӧй Иван Егорович, — гижӧ Иконников. — Талун Д. К. Коростелев сетіс меным татшӧм записка...»
Сійӧ мичаа перепишитӧ запискасӧ.
«Тайӧ распоряжениесӧ меным быть лоӧ выполнитны, но лыддя коланаӧн юӧртны та йылысь тіянлы.
И. Иконников».
Вот тадз.
Ӧні, мый кӧть оз ло, сылысь оз юавны.
Сійӧ абу мыжа ни совхознӧй начальство водзын, ни трестовскӧй водзын.
Дӧсаднӧ, кор татшӧмсяма беспокойствоыс дзугӧ луныслысь привычнӧй мунӧмсӧ.
Медся мустӧм уджсӧ, рационъяс составляйтӧм (мустӧм сы вӧсна, мый сійӧ медся ответственнӧй), Иконников вӧчӧ век асывсянь.
Кокни вӧлі рационъяс составляйтны войнаӧдз, кор кӧрымыс вӧлі мыйда колӧ; складъясыс тырӧмаӧсь вӧлі няньӧн, мӧсъясӧс вердісны концентратъяс смесьӧн, кодъяс вӧліны сизим, кӧкъямыспӧлӧс разнӧй компонентысь...
Ӧні, кымынкӧ во нин, концентратъяс сетчӧны сӧмын бурджык мӧсъяслы, и то зэв этша.
Главнӧй кӧрымыс — турун, идзас, корнеплодъяс, силос.
Торъя нин сьӧкыд тулысын: корнеплодъяс сёйӧма, коли сӧмын шобді идзас, коді абу пӧтӧса.
Вот сэні и комбинируйт.
Рационъясӧн помалӧма.
Гажмӧм чужӧма Иконников восьтӧ ассьыс радейтана графитӧм книгаяс.
Тайӧ учёт нуӧдан книгаяс.
Ньӧжйӧ, мичаа, сійӧ гижалӧ сэтчӧ удойяслысь да жирностьлысь цифраяс, животнӧйяслысь номеръяс да кличкаяс, мерайтӧмъяс, порода да генерация йылысь сведениеяс да мукӧд сэтшӧмторъяс.
Волӧны представительяс трестсянь, министерствосянь.
Налы сьӧлӧм выланыс воӧ старшӧй зоотехник, найӧ велалӧмаӧсь аддзыны сійӧс тайӧ местаысь, сылӧн бура пуктӧма учёт, этша овмӧс вермас ошйысьны татшӧм учётӧн.
Сійӧ восьтӧ книгаяс да, синкымъяссӧ важнӧя лэптӧмӧн висьталӧ юр лыд йылысь, удойяс да племеннӧй удж йылысь медбӧръя даннӧйяс.
И ылӧдз паськалӧ легенда зэв бур работник йылысь, совхознӧй летописец йылысь, кодӧн колӧ дорожитны.
Но, а кор и пасъялӧмъяс помассьӧны, мортлы позьӧ и шойччыштны, сідз шуны, аслас служебнӧй деятельность рамкаясын: думыштны животнӧйяслы ещӧ кымынкӧ кличка.
Кольӧм во Иконников бӧрйис кличкаяс «а» буква вылӧ, таво бӧръялӧ «р» буква вылӧ.
Иконников водзын куйлӧ словарь.
Шуйга киса кузь да еджыд чуньнас, коді веськыд да линейка кодь плавкӧс, нуӧдӧ столбецъяс кузя вылісянь уліӧ, бӧръялӧ кывъяс, кодъяс кажитчӧны сылы.
Веськыд киас сылӧн карандаш.
— Речитатив, — вӧсньыдик рӧвнӧй вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр шӧпкӧдӧ сійӧ.
— Ривьера.
Рокамболь.
(Ха-ха, тайӧ абу лёк — нимтыны ӧшпиӧс Рокамбольӧн.)
Ромашка.
Рона.
Чужас кукань, чужас аски, аскомысь либӧ тӧлысь мысти, а сылы нин и кличка дасьтӧма.
— Кӧні Рона?..
Рона.
Ромашка.
Кукань, Ромашка.
Рокамбольлӧн да Роналӧн ныв.
Ха-ха!..
Рулетка.
Русалка...
И некутшӧм ответственность, и некод оз юав, мыйла Рулетка, мыйла Русалка; и турунвиж абажур улын мирнӧя ӧзйӧ казеннӧй лампа.
Кыдзи и чайтіс Коростелев, Аспазиялысь историясӧ регыд вунӧдісны.
Збыль, производственнӧй совещание вылын чорыда видӧмаӧсь директорӧс, но Коростелев тайӧ совещание вылас эз вӧв — коймӧд фермаӧ ветліс парникъяс видзӧдлыны.
А сэсся йӧзыслысь вниманиесӧ ылӧдісны мукӧд событиеяс.
Став бригадаясын заводитчис кӧдза, век помся куканясисны мӧсъяс, ыжъяс, порсьяс, скӧтӧс юклісны табунъяс вылӧ, видзьяс вылӧ ветлігкежлӧ; воис выль электропередвижка кирпичнӧй заводлы, Брильянтовӧй вайис кык кукань...
Дзикӧдз вунӧдісны Аспазияӧс.
Ӧтчыд Коростелев воис муяс вывсянь — сылы висьталісны, мый звӧнитлӧма Данилов, кӧсйӧма сёрнитны сыкӧд личнӧ, кутас звӧнитны ещӧ.
Коростелев виччысьыштіс, звонок сійӧ лунӧ сэсся эз вӧв, а аскинас, кор звӧнитіс Данилов, Коростелев бара эз лӧсяв контораын.
Кык лун мысти воис телеграмма: «Кутшӧм основаниеӧн вузалӧма кукань Аспазия ыстӧй объяснениеяс Данилов».
Коростелев игнасис кабинетас да нёль час чӧж пӧсь петтӧдзыс гижис докладнӧй записка.
Мӧдӧдіс заказнӧй почтаӧн, час мӧд ещӧ нервничайтыштіс, а сэсся увлекитчис тувсовъя пӧсь лунъяснас да ставсӧ вунӧдіс.
Кӧдзӧм помалісны срок кежлӧ, календарь серти, но коськӧмӧн ноксисны июньӧдз.
Тайӧ кад чӧжнас мӧдісны тӧдчыны свекла да турнепс муяс вылын веж визьяс, петаліс подсолнух — мун дӧзьӧрит, шочмӧд, небзьӧд мусӧ!
Первомайскӧй праздникъяс бӧрын воисны Чкалов нима колхозысь йӧз, и полнӧй ходӧн кутіс уджавны кирпичнӧй завод: кирпич тіянлы, кирпич миянлы, кирпич районлы...
Коймӧд фермаын шырисны ыжъяс, садъясын тшынасисны бипуръяс — сотчисны гусеницаяслӧн позъяс, кодъясӧс чукӧртісны пуяс вылысь, ю вылын тотшкӧдчисны черъяснаныс плӧтникъяс — лӧсьӧдісны пос, тэрмасигтыр лӧсьӧдісны сійӧс, регыд тайӧ пос кузяыс совхознӧй стадо мунас видзьяс вылӧ.
Лэдзисны скӧтӧс видзьяс вылӧ, а гожӧм кежлӧ эновтӧм скӧтнӧй дворъясын Бекишев да веттехник Толя вӧчисны генеральнӧй дезинфекция: джоджъяс да кормушкаяс петкӧдалісны шонді водзӧ, весалісны, мыськалісны хлорнӧй известь растворӧн.
Скӧтник Степан Степаныч босьтіс плуг да гӧрис дворъяс костысь площадкаяс.
Важӧн бырины кӧдзыдъяс да кынмалӧмъяс, ставыс вежӧдіс, сьыліс, дзоридзаліс, сола пӧсьӧн кӧтасьліс дӧрӧм.
Друг воисны жар лунъяс.
Кӧнӧсь нӧ зэръясыс?
Зэръяс абуӧсь.
Первой гусьӧн, а сэсся гораджыка и гораджыка мӧдісны сёрнияс засуха йылысь.
Кодкӧ получитӧма Одесса дорсянь письмӧ: сэні ставыс сотчӧма, и муяс, и градъяс.
Кодлӧнкӧ рӧдняыс Молдавияын: гижӧны, кӧть эськӧ пӧ ӧтик зэр тусь войтыштіс небесасянь!
— А миян подсолнухыд — аддзылін? — кык кор лэдзис, а сэсся оз вермы.
— Ӧнтай гудйышті ме мусӧ, — сійӧ со та судта кос...
Коростелев пыр узьлывліс спокойнӧя, а ӧні — и война вылын татшӧмыс эз вӧвлы — кутіс друг садьмывлыны войшӧрын — плешкыс пӧсялӧма.
Быд кымӧртор вылӧ видзӧдіс надейтчӧмӧн.
Но кымӧрыс мунліс, и бара помсянь помӧдз дзирдалысь, немжалиттӧм лӧз небеса...
Сӧмын мӧдлапӧвса ваӧн ойдлӧм видзьяслы нинӧм: коскӧдз быдмис турун.
Веж пастбищеяс вылын тӧждысьтӧг чӧскыда да пӧтӧса сёянӧн, шоныдӧн, гожся вӧляӧн радуйтчигтыр йирсьӧны мӧсъяс.
Мӧс — мый сійӧ гӧгӧрвоӧ...
Войнас Коростелев садьмис — вевт кузя сяргыштӧ шочиника: тук... тук... тук...
Зэр?
Чеччыштіс вольпась вылысь ӧшинь дорӧ, нюжӧдіс кисӧ: зэр!
Водіс да куйліс восьса синъясӧн, тэрмасьӧмӧн тіпкис сьӧлӧмыс, — да эн точкӧд тэ висьысь моз час мысти ӧти войтӧн, босьтчыв буриника!..
Тӧдлытӧг унмовсис.
Асывнас садьмис — сяргӧ мыйвынсьыс!
Ӧшинь сайын — руд, васӧд, дворын ва гӧпъяс — сійӧ, мый колӧ!
Шуда, котӧртіс сійӧ шливгысь зэр увті посёлоклань.
И посёлокын радлун, гажа чужӧмъяс, гораа зёльгӧны гӧлӧсъяс.
Жӧлӧбъяс улӧ нывбабаяс пукталӧны ведраяс, челядь кӧмтӧг котралӧны ва гӧпъясӧд.
— Но! — сёрнитӧны йӧз. — Засухалы пом.
Миянсянь заводитчис, миянсянь быдлаӧ паськаласны зэръяс.
Да, а мый ті чайтанныд?
Ӧтчыд вӧлі нин тадзитӧ, важӧн нин, ог сӧмын помнитӧ, кутшӧм воӧ.
Тадз жӧ миянсянь быдладорті кутіс зэрны, и засуха эз вӧв.
Ак, кутшӧм окота веритны, мый миян уджъяс эз вошны весьшӧрӧ, эг прӧста надейтчӧй, мый чукӧртам озыр урожай, мый тырыс да чукйӧн лоӧ тыртӧма няньӧн став амбаръяс сӧветскӧй му вылын!
Зэр прӧйдитіс, и сійӧс колльӧдісны бур кывйӧн.
Бара кутіс дзирдавны шонді да пуксисны мича лунъяс.
Турун пуктан кад.
Ытшкан машинаяс мунӧны видзьяс вывті, и чӧскыд дука турун водӧ гыясӧн.
Бур турун лоӧ таво.
Буртор ытшкан машинаыд, кыдзи эськӧ сытӧг ми справитчим асланым видзьясӧн?
Мыйда ытшкысь эськӧ ковмис «Яснӧй берег» совхозлы, мыйда кад эськӧ ковмис ытшкӧм вылас?
Чорзисны эськӧ турунъяс, киссисны налӧн маа цветъясыс, петісны эськӧ наысь сокъясыс да ароматъясыс, — кутшӧм польза татшӧм турунысь?
Буртор, зэв буртор ытшкан машина.
Но оз ставыс мерайтчы сӧмын пӧльзаӧн, свет вылын эм художество, уджлӧн художество.
Удж, кодӧс помтӧг радейтан, неокотапырысь сетан машиналы.
Кык морт водзвыв лӧсьӧдчисны ытшкигкежлӧ, тӧчитісны ытшкан косаяс — ассьыныс личнӧй косаяс, татшӧм косаӧн некодкӧд оз юксьыны, ни ёртлы, ни гӧтырлы сійӧс оз дӧверяйтны.
А ытшкан лунӧ тайӧ кык мортыс бритчисны да шырсисны, весалісны сапӧгъяс, пасьталісны еджыд дӧрӧмъяс — талун налӧн праздник, художестволӧн, благороднӧй ордйысьӧмлӧн да ыджыд радлунлӧн праздник.
Скӧтник Степан Степаныч да первой фермаса управляющӧй Макар Иванович мунӧны орччӧн.
Шензьӧдантор: восьлалӧны найӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ гуляйтны петӧмаӧсь; киясыс вӧрӧны свободнӧя да кокниа, и пельпомъясын некутшӧм напряжение, — гӧгӧрвотӧм, мый вӧсна сэтшӧм кокниа нуӧны найӧ покоссӧ, и мый вӧсна покосыс сэтшӧм паськыд, и мый вӧсна шоръясӧн визувтӧ пӧсьыс мичаа бритӧм чужӧмъяс кузяыс.
И ещӧ ӧтитор оз позь гӧгӧрвоны: Степан Степаныч ичӧт тушаа, латшкӧс да дженьыд кока и век ветлӧ ичӧтик сьӧкыд воськовъясӧн, пидзӧсъяссӧ кусньӧдлӧмӧн; а Макар Иванович кузь, кос и век ветлӧ паськыд восьласӧн, ньӧжйӧ, важнӧя, кыдзи лӧсялӧ администрациялы.
Ытшкигӧн жӧ найӧ восьлалӧны сэтшӧм ӧттшӧтш, мый кажитчӧ — не кык морт восьлалӧны, а ӧти.
Жвич! жвич! жвич! — ӧттшӧтш кылӧ шы, быттьӧ эз кык косаӧн ытшкыштны, а ӧтикӧн.
Тайӧ кыдз жӧ?
Ӧд эз репетируйтчыны.
Дерт, эз репетируйтчыны.
Татшӧм мастеръяс репетицияясӧдз оз унижайтчыны.
Но, а кыдзи нӧ?..
А сідзи.
Художество.
Бара вошис Тося Алмазова чужӧм вылысь серам.
Руль дорын пукаліс жугыль, шог;
Коростелевӧс машинаӧн веськӧдлыны велӧдігӧн — сійӧ окотитіс велӧдчыны тайӧ делӧас, — дӧзмывліс быд нинӧм абусьыс да заводитліс несправедливӧя горзыны Коростелев вылӧ, а Коростелев ӧбижайтчис да сідзжӧ горзіс сы вылӧ, — абу велӧдчӧм, а веськыд мученье...
— Да мый тэ сэтшӧм? — юаліс сійӧ бӧръявылыс веськыда. — Мый тэкӧд лои, Тося?
Ыджыд вомыс Тосялӧн дрӧгмуні, доршасис синва.
Вочавидзис яндысьӧмӧн, шӧпкӧмӧн:
— Верӧскӧд абу лючки.
— Изменяйтӧ ли мый?
— Ой, мый ті! — весиг горӧдіс сійӧ. — Сійӧ менам абу сэтшӧм.
Юӧ ёна.
— Тэ эськӧ мед ёнджыка юнысӧ велӧдін сійӧс, — шуис Коростелев. — Сійӧс эськӧ воӧм бӧрас пырысьтӧм-пыр удж дінӧ индыны, а тэ кутін винаӧн пӧдтыны.
— Да ӧд сэтшӧм обычай, Дмитрий Корнеевич...
— Дурацкӧй обычай — радлігъясӧ юктӧдны мортӧс.
Тося чӧв олыштіс.
— Сьӧлӧм вылас кутшӧмкӧ секрет, сы вӧсна и юӧ.
— А тэ юав.
— Оз висьтав.
— А ме думайта, — шуис Коростелев, — мый тэ сійӧс прӧста пӧвадитін.
Деньга он кор, семьяысь ответственность сы вылӧ некутшӧмӧс он пукты, сійӧ пӧвадитчис, кутіс гуляйтны; со и став секретыс сэні.
— Кӧть эськӧ мед гортын юис, — шуис Тося, — челядь дырйиыс эськӧ век жӧ яндысьыштіс лишнӧйсӧ юны...
А ӧні сійӧ тӧдсаяс дінас ветлывлӧ, Чкалов колхозӧ, сэтчӧ демобилизованнӧй локтіс, сылӧн тӧдса, сійӧ сы дінӧ и ветлывлӧ...
Тӧрыт шапкатӧг локтіс.
Юася — кӧні шапкаыд, висьтав кӧть, кыті локтін, ме челядьӧс ыста корсьны.
А сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ, быттьӧ оз гӧгӧрво, мый ме юала...
Синва визувтіс банбокъяс кузяыс.
— Сьӧкыд морт сійӧ меным веськаліс — чӧв олӧ.
Ме ог соссьы, сразу ставсӧ висьтала, мый менам думъясын.
А сылысь он тӧдмав.
Найӧ машинаӧн локтісны Костровосянь совхозӧ.
Веськыдвылын тыдовтчисны Чкалов нима колхозлӧн стрӧйбаяс.
Тося сувтӧдіс машинасӧ.
— Дмитрий Корнеевич, зарниӧй, — шуис сійӧ, — кежалам, а?
Гашкӧ, сійӧ тіянлысь авторитеттӧ пыдди пуктас, кывзас.
И сразу эськӧ сійӧс машинаӧн гортӧ.
— А сэні сійӧ? — юаліс Коростелев.
— Сэні.
Гортын эз сёй, татчӧ муніс.
Тосялӧн турунвижкодь синъясыс, кодъясӧс кытшалӧма сьӧд кругӧн, кевмысьӧмӧн видзӧдісны Коростелев вылӧ.
— Но, вай кежалам, — шуис Коростелев.
Найӧ кежисны сиктӧ мунан туй вылӧ и дас минута мысти сувтісны кутшӧмкӧ керка дінӧ.
Йиркӧдчытӧг Тося пырис; Коростелев сы бӧрся.
Кӧзяиныс пукаліс пызан дорын да лӧсьӧдчис ӧбедайтны, кӧзяйка вайис сылы шыд.
Алмазов куйліс лабичын, и сы чужӧм серти позьӧ вӧлі казявны, мый сы вылӧ ӧні некутшӧм авторитетӧн он вермы воздействуйтны.
— Со мый ті вӧчанныд йӧзыскӧд!.. — шуис Тося кӧзяйкаыслы.
— Ми сылы мырдӧн вомас эг кисьтӧй, — шуис кӧзяйка. — Юис, мыйда колӧ.
— Сійӧ слаб тэнад, — шуис кӧзяин. — Мӧд рюмкаыс сійӧс уськӧдӧ.
Сьӧлӧмыс, ли мый ли, висьӧ.
Ме со сы дорысь куимпӧв унджык юи — и аппетитысь кындзи нинӧм ог чувствуйт.
— Чеччы! — шуис Тося да киӧдыс тракнитіс мужиксӧ.
— Оз чеччы, — шуис кӧзяйка. — Мый прӧстасӧ тракйыны?
Пӧдушка пукты юр улас сылы, и мед узяс.
— Ме сыла машинаӧн локті, — шуис Тося. — Сылӧн гортас аслас пӧдушкаяс эмӧсь. — Сійӧ босьтіс Алмазовӧс киняулӧдыс да заводитліс чеччӧдны.
— Сулав, вешйышт, — шуис Коростелев.
Сійӧ босьтіс ичӧтик Алмазовӧс да нуис машинаӧ.
— Тэ сыкӧд бӧрас пуксьы, — шуис сійӧ. — Ме нуа тіянӧс.
Кыкӧн найӧ пыртісны Алмазовӧс машинаӧ да кыдзкӧ пуксьӧдісны.
Мужиксӧ кутігмоз Тося пуксис орччӧн.
Коростелев пуксис руль дінӧ.
Мӧдӧдчисны.
Тося пукаліс-пукаліс кыв шутӧг да друг шуис:
— Главнӧй делӧ: пӧдушка пукты сылы юр улас, а ачыд мун.
Аддзылінныд?
Кострово станцияӧ поезд воис рытланьыс.
Костровосянь райцентрӧдз — автобусӧн комын верст.
Вӧлӧмкӧ автобус талун оз ло, сы вӧсна мый сійӧ ремонтын.
Пӧпутчикъяс некод жӧ эз вӧвны.
Марьяна лэптіс чемодансӧ пельпом вылас да мӧдӧдчис подӧн.
Чемоданыс вӧлі сьӧкыд, тыртӧма медсясӧ книгаясӧн: учебникъясӧн, методикаясӧн — приданӧй, кодӧс получитіс Марьяна педучилищесянь.
Вӧччан паськӧмыс чемоданас эз вӧв уна: кык блузка да искусственнӧй шӧлкысь еджыд чутӧсь лӧз платье, кодӧс Марьяна ёна видзис.
Сійӧ муніс рӧвнӧй шагӧн, корсюрӧ сувтыштліс, медым вежны чемодансӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧд пельпом вылас.
Квайт километр гӧгӧр мунӧм бӧрын сійӧ аддзис машина, коді гӧпъясӧ сунласигтыр петіс просёлочнӧй туй вывсянь шоссе вылӧ.
Марьяна сувтіс.
И машина сувтіс.
Воссис ӧдзӧс.
— Лок татчӧ, нылӧй, — шуис мужичӧй гӧлӧс.
Кузь тушаа морт копыртчӧмӧн петіс машинаысь да босьтіс Марьяналысь чемодансӧ.
— Митя! — сійӧс тӧдӧм бӧрын горӧдіс ныв.
И сэк жӧ выльысь шуис: — Дмитрий... вичтӧ ог помнит.
— Корнеевич, — шуис Коростелев. — Пуксьы, Марьяша.
Ныв неуна букыштчис: шуис кӧ сійӧ Коростелевӧс ним-вичнас, то Коростелев оз вермы шуны сылы «тэ» да «Марьяша».
Бӧръя воясӧ сійӧ ёнмис да быдмис, сійӧ ӧні абу нин нывка, кыдз войнаӧдз, сійӧ учительница, сылӧн веськыда поткӧдӧм шыльыд причёска, сылӧн пилы регыд вит ар.
Сылӧн вӧлі привычка сёрнитны ас кежас быдпӧлӧс йӧзкӧд: тӧдсаяскӧд и тӧдтӧмъяскӧд, накӧд, кодъяс эмӧсь и кодъяс абуӧсь.
И думнас ӧні пыр жӧ шыасис Коростелев дінӧ сёрниӧн: «Ме нинӧм ог тӧд тіян йылысь, — шуис сійӧ сылы, — и ті нинӧм он тӧдӧй ме йылысь.
Мый нӧ сыысь, мый ми аддзысьлывлім челядь дырйи?
Торъя дружба миян костын эз вӧв, сідзкӧ некутшӧм основание фамильярностьлы абу.
Тіянлы эськӧ эз мешайт имеитны культурнӧйджык манераяс, гражданин!»
Гораа сійӧ нинӧм эз шу, вӧчис сӧмын гордӧй вид.
Найӧ пукалісны орччӧн, а на бӧрын кутшӧмкӧ мужчина да нывбаба, и сэк жӧ нывбабаыс топыда кутӧма мужчинасӧ.
Марьяна налань эз бергӧдчыв, видзӧдіс веськыда ас водзас.
Чкалов нима колхозса стрӧйбаяс весьтын петіс тӧлысь.
Машина муніс муяс шӧрті.
Восьса ӧшинь пыр ӧвтіс чужан му просторъяслӧн ыркыдыс.
— Велӧдчӧм помалін? — юаліс Коростелев.
Марьяна дженьыда вочавидзис.
— А ӧні мый?
— А ӧні муна районо распоряжениеӧ.
Коростелев эз внимательнӧя кывзы, став думъясыс сылӧн вӧліны машинаӧн веськӧдлӧм вылын.
— Кыдзи шуан? — выльпӧв юаліс сійӧ. — Ага, районо распоряжениеӧ...
Шуйгавылын ляпкыд стрӧйбаяс — кирпичнӧй завод.
Кор Марьяна вӧлі ичӧт на, тайӧ стрӧйбаясыс эз вӧвны, сэк му вылас чурвидзис кымынкӧ черепичнӧй вевт, а ӧні видзӧд мыйда стрӧитӧмаӧсь!..
Ылын тыдалӧны рӧчьяс да гуранъяс — тайӧ сёй карьеръяс, сэтысь босьтӧны сёй.
Кузь вуджӧръяс водӧны рочьяссянь, — тӧлыся дырйи кодь ландшафт, кутшӧмӧс рисуйтӧны картинкаяс вылын... а гашкӧ, и абу сэтшӧм да.
Марьяна тадз думыштіс сӧмын мич вӧснаыс.
Тӧлысь кыпӧдчӧ вылӧджык, тӧлысь югыдас тыдовтчӧ рас.
Муса рас!
Со мунам сы дінті.
Но машина сувтӧ.
— Жугаліс? — повзьӧ Марьяна.
— Соловей сьылӧ, — шуӧ Коростелев. — Кывзы.
Раскын сьыліс соловей.
Тайӧ вына гӧлӧса сьылысь, сылӧн сьылӧмыс кыліс ылӧдз.
Сьыліс сійӧ тадз: фью, фью, фью — шутьляліс сійӧ меліа, — кажитчӧ, мый сьылігас сійӧ копыртӧ юрсӧ боквыв да куньӧ синъяссӧ,
щолк, щолк, щолк тэрыба да яснӧя вӧчліс сійӧ та бӧрын, быттьӧ ӧрешкияс поткӧдліс;
тр-тр-тррррррр... — кыліс бӧрвылас кузя сяргӧм да неыджыд кост бӧрын бара: фью, фью, фью...
Марьяна кывзӧ да думайтӧ: «Куим во сайын на, весиг кык во сайын ме эг вермыв кывзыны тайӧс, менам сьӧлӧмӧй потӧ вӧлі.
А ӧні меным сӧмын шог.
Тайӧ ӧд абу преступление, абу?
Вӧлі дой, висис, ӧні бурдіс, — оз вермы лоны, мый тайӧ преступление...»
— Мыйла нӧ телеграмма эн сет? — машинасӧ вӧрзьӧдігмоз юалӧ Коростелев. — Ми эськӧ ыстім машина.
— Но, вот... — шуӧ Марьяна. — Висьталӧй, ті онӧ тӧдӧй, Серёжа здоров?
— Ог тӧд.
Дерт, кӧнкӧ, здоров.
Висис кӧ — Лукьяныч висьталіс эськӧ.
Ме аддзылі сійӧс — важӧн кодь нин эськӧ, сэтшӧм детинка..
менӧ фамилияӧн шуӧ: Коростелев пӧ.
Марьяна нюммуніс, чужӧмыс сылӧн тыри радлунӧн.
Серёжа, пи, — тайӧ ставыс, мый колис сылы сы дженьыдик шудсьыс.
Тайӧ войнас Марьяна дыр пукаліс Серёжа крӧвать дінын: виччысьӧ, — гашкӧ, сійӧ садьмас.
Сійӧ узис нин, кор Марьяна воис.
Локтӧмыслӧн да встречаыслӧн шумыс эз садьмӧдны сійӧс.
Орчча комнатаын юисны чай, воліс Настасья Петровна, волісны кык ныв, школьнӧй пӧдругаяс, — пӧсудаӧн зёльӧдчӧм, сёрнияс, — эз садьмы Серёжа.
Водӧма, ичӧтик кулаксӧ пуктӧма юр саяс.
Ичӧтик кулакӧй, ёна-ӧ тышкасис талун?
Коксӧ кусыньтӧма, быттьӧкӧ котӧртігӧн, коньӧр кокӧй менам, шудтӧм кокӧй менам, сэтшӧм ещӧ ичӧтик на, сэтшӧм ещӧ шӧлкӧвӧй, а лӧзӧдз нин доймалӧма, парсассьӧма.
Детинкаӧй, детинкаӧй менам, сэсся ме тэ дінысь некытчӧ нин ог мун, пыр ӧтлаын лоам...
Серёжа вӧрзьыштіс, дженьыдика ышловзис...
Садьмы, мусаӧй, минута кежлӧ садьмыв, сэки аддзан, мый ме тані, тэ дінын, унйывсьыд нюммунан меным, шуан менӧ: мама, — и бара унмовсян...
И Тося Алмазова оз узь тайӧ войнас, оз узь да бӧрдӧ.
— Виччыси, виччыси, — шуалӧ сійӧ, — уджалі, надейтчи и со — воин...
Алмазов куйлӧ мыш вылас, сылӧн висьӧ юрыс, сійӧ кылӧ Тосялысь гӧлӧссӧ стена сайысь моз...
Ньӧжйӧник воӧ ас садяс.
— Но, мый тэ бӧрдан? — шуӧ сійӧ. — Ыджыд тай шог — мужик юӧма.
— Шудыс абу, — нырнас чушнитігтыр шуӧ Тося.
— Мый тэныд колӧ шудыс вылӧ?
Медым эг ю?
— Медым эн ю.
— Ещӧ мый?
— Медым уджавны пырин, кыдзи став йӧзыс.
Дмитрий Корнеевич кымынысь шуліс...
— И ставыс?
Этша тэныд колӧ шудыд вылӧ.
Алмазов куньӧ синъяссӧ да быттьӧ вугралӧ.
Сэсся шуӧ:
— Кывзы, Тося, а Тося.
Аски муна сёрнитчыны удж йылысь.
Ӧти.
Вина — водзӧвылӧ оз ло, кыв сета.
Мӧд.
Рад?
Получайт ассьыд шудтӧ.
Со коді узьӧ став пыддиыс, кодъяс оз узьны, узьӧ чӧскыда, Серёжа дорысь оз лёкджыка, — тайӧ Коростелев.
Уналаті ветлӧдліс, волнуйтчис, сё делӧ вӧчис, сё тысяча кыв шуис, сӧвесть сылӧн чистӧй, здоровье — ен мед сетас сэтшӧмсӧ ставыслы, некод йылысь сылы шогсьыны, нинӧм вӧсна ышлолавны, — мый вӧчны татшӧм мортыслы войнас, не кӧ узьны багатырскӧй унмӧн?
НЁЛЬӦД ГЛАВА
ДАЛЬНЬӦЙ УЛИЧА
Марьяналӧн керкаыс сулалӧ Дальньӧй улича вылын.
Уличаыс збыльысь ылысса, дорса; ылын вӧснаыс абу удитӧмаӧсь вежны сылысь нимсӧ.
Керкасӧ стрӧитлӧмаӧсь Субботинъяс — дедушкаыс да бабушкаыс.
Найӧ важӧн кулӧмаӧсь, портретъясыс налӧн ӧшалӧны столовӧйын ӧта-мӧдыслы паныдӧн, ӧткодь сьӧд рамаясын.
Дедушкаыс прӧстӧй мужиклӧн кодь чужӧма, ичӧтик тошка; бабушкаыс вывлань лэптӧм причёскаа, серьёзнӧй да замечательнӧй видзӧдласа, джуджыд юрйыла еджыд кофточкаа, морӧс вылас медальон.
Шулісны, мый Марьянаыс бабушкаыс кодь.
«Но, кысь нин меным! — портрет вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Марьяна. — Татшӧм ӧмӧй менам нырӧй.
Менам нырӧй ёнджыкасӧ дедушкалӧн кодь».
Дедыс вӧлі доктор.
Настасья Петровна Коростелева, коді коркӧ олӧма на ордын прислугаӧн, висьтавліс — бур, справедливӧй доктор вӧлі, быдӧнӧс лечитліс ӧткодя, эз видзӧд, мыйта сылы мынтӧны.
И весиг тадзи: корысь Кирюшка сы ордын справитчис, а богач Кулдымов кулі, а Кирюшкалӧн и Кулдымовлӧн висьӧмыс вӧлі ӧткодь...
И бабыс быдӧнӧс лечитіс да велӧдіс, кӧть и эз вӧв ни докторшаӧн, ни учительницаӧн, а помалӧма сӧмын благороднӧй происхождениеа сирӧтаяслы институт, и сійӧс, Настасья Петровнаӧс, велӧдӧма грамотаӧ да тшӧктывлӧма лыддьыны книжкаяс...
Ичӧтдырыс и том кадыс Марьяналӧн колины тайӧ ичӧтик югыд комнатаяса, дворлань бана террасаа, террасасянь калиткаӧдз кирпичнӧй туя ичӧтик керкаас.
Терраса бердас быдмис ыджыд клён, ӧшиньясыс воссисны веськыда сирень кустъяс пиӧ.
Оліс Марьяна батьыскӧд, Фёдор Николаевич Субботинкӧд.
Мамыс кулі, кор Марьяналы вӧлі куим арӧс, батьыс мӧдысь эз гӧтрась.
Сійӧ вӧлі учитель, сійӧ вӧлі — тайӧ кывъясыслысь значениесӧ Марьяна гӧгӧрвоис сёрджык — рабкор, общественник.
Кор заводитчис сплошнӧй коллективизация, сійӧ пырис партияӧ.
Сійӧс виисны Костровоса кулакъяс.
... Марьяна садьмис войнас йӧз гӧлӧсъяс шумысь.
Гӧлӧсъясыс кылісны орччӧн, столовӧйсянь.
Сёрнитісны дженьыда да гусьӧник, он гӧгӧрво мый йылысь.
Тешкодя, посниа восьлалісны джодж кузя уна кок.
— И некутшӧм рӧдвуж, ті думыштӧй, — шуис нывбаба гӧлӧс.
Мыйкӧ зымкнитіс.
Кодкӧ шуис:
— Видзчысьӧмӧнджык.
Друг гораа да ёся, вӧсни гӧлӧсӧн кутіс лимзавны нянька.
— Папа! — горӧдіс Марьяна.
Сылы эз ӧтветитны.
Сійӧ вуджис крӧвать бокса сетка вомӧн да котӧрӧн петіс столовӧйӧ.
Сэні сулалісны уна йӧз и кушетка вылын кодкӧ куйліс нюжӧдчӧмӧн, сійӧс юрвывтіыс шебралӧмаӧсь простыняӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кузь, мый кушетка вылас эз тӧр, — кокъяс улас сылы вӧлі пуктӧма ичӧтик лабич.
И та вӧсна сійӧ эз вермы лоны папа: папаыс кушетка вылас тӧрліс.
Но со кодкӧ матыстчис да пуктіс стул вылӧ тӧдса сера пинжак.
— Папа? — шуис Марьяна.
А нянька век лимзіс.
...Нянька нуӧдіс Марьянаӧс киӧдыс туй кузя, кузь сю пӧвстті да кодлыкӧ висьтавліс, мый сылы бӧръя тӧлысьысь жалованье абу мынтӧмаӧсь и оз тӧд, кодсянь ӧні требуйтны.
— Некод вылӧ ог кут видзӧдны, — шуис нянька, — оз мынтыны — босьта покойниклысь стежитӧм эшкынсӧ да сырья дора пызан дӧрасӧ, и квитӧсь.
Марьяна кывзіс и эз гӧгӧрво.
Водзвылын нуисны горт да знамяяс.
Бӧрладорас сёрнитісны жӧ, — Марьяна гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧны сы йылысь.
— Унаӧн сӧгласитчӧны босьтны ас ныв пыдди.
Пётр Иванович сӧгласитчӧ, ме сӧгласитча...
— Оз артмы, — шуис властнӧй кыз гӧлӧс. — Ті ставныд занятӧй, делӧвӧй йӧз.
Нывкаыс ичӧтик на, сы бӧрся уход колӧ.
Настасья Петровна Коростелева — тайӧ медся бур.
И мукӧд гӧлӧсъяс сідзжӧ шуисны, мый тайӧ медся бур.
Настасья Петровна муніс сэні жӧ — ыджыд, жебиник, веськыд да чӧв оліс.
Сійӧ вӧлі унаторйӧн обязан пӧрысь Субботинъяслы, Фёдор Николаевич мамбатьлы.
Карын тӧдісны та йылысь, и ӧні пондісны сёрнитны, мый Настасья Петровналы колӧ мынтыны Субботинъяслы бурсьыс бурӧн жӧ да быдтыны Марьянаӧс сідз жӧ, кыдз сійӧ быдтӧ ассьыс писӧ Митясӧ.
И шензисны, и скӧралісны сы вӧсна, мый Настя мыйкӧ сэн ещӧ думайтӧ да оз сӧглашайтчы.
Эз гӧгӧрвоны йӧзыс, мый Настялы сэк эз вӧв посни долгъяс мынтӧмӧдз.
Том кадсянь олӧмыс сылӧн вӧлі сьӧкыд.
Керкатӧм батрачкалӧн незаконнӧй ныв, сійӧ ачыс кутіс кӧкъямыс арӧссянь батрачитны озыр мужикъяслы.
Шулывлӧны пӧрысь йӧз, быттьӧкӧ важӧн уна жӧ бурыс вӧлӧма и ставыс шензьымӧн донтӧм, мый нӧ, збыль, ставыс вӧлі: бур платьеяс, картинаяса книжкаяс, кӧпейкаӧн штука преникъяс; сӧмын не Настялы вылӧ.
Дас вит арӧса нывкаӧн сійӧ медасис Субботинъяс ордӧ.
Сэні сійӧс меліалісны; тӧждысисны сы вӧсна; велӧдісны лыддьысьны-гижны.
Водзӧссӧ сійӧ мыйвынсьыс зілис, медым услужитны...
Революцияӧдзыс регыд сійӧс кораліс шорник Коростелев, коді воис германскӧй фронт вывсянь коктӧм.
Сійӧ шуис: «Тырмас тэныд йӧзын овны; менам аслам керка, ачыд лоан кӧзяйка; босьтан мамтӧ да кутан шойччӧдны».
Настя муніс видзӧдлыны, кутшӧм Коростелевлӧн керкаыс (дзик сійӧ керкаыс, кӧні сійӧ олӧ ӧнӧдз: комната, кухня, посводз, чулан).
Первой сераліс: «Но и керка!»
Бӧрыннас сулалыштіс горничаас, кодӧс вӧлі тыртӧма кучик торъясӧн, сулалыштіс посни турунӧн эжсьӧм ӧшинь улын...
и окота лои сылы, мед вӧлі аслас пельӧс, кӧні эськӧ сійӧ вӧлі кӧзяйкаӧн, мый босьтіс дай муніс верӧссайӧ шорник Коростелев сайӧ.
Сэки Настя вӧлі нин грамотнӧй, лыддьыліс книгаяс.
Став книгаясас гижисны любовь йылысь — сэтшӧм мичаа...
Сӧмын Настя пай вылӧ любовыс абу вӧлӧма.
Нинӧм, оліс и любовтӧг.
Лыддис асьсӧ весиг шудаӧн: мужикыс вӧлі зіль, эз ю, эз ӧбижайтлы.
Но и тайӧ гӧлиник шудыс вӧлӧма абу Настялы: кызь ӧтикӧд воын сылӧн мужикыс кулі сыпнӧй тифысь.
Бара муніс Настя поденщина вылӧ, медым вердны писӧ да мамсӧ.
Комынӧд воӧ кутіс стрӧитчыны «Яснӧй берег» совхоз.
Настасья Петровна муніс строительство вылӧ.
Быд местаяссянь воалісны йӧз, фермаяс дінӧ тэрмасьӧмӧн стрӧитісны аслыныс оланінъяс, оланіныс эз вӧв тырмымӧн.
Настасья Петровна кольччис овны карӧ, аслас ичӧтик керкаас.
Сылы эз вӧв сьӧкыд ветлыны удж вылӧ и удж вывсянь кык-куим километр: ветлӧдлыны сійӧ вӧлі велалӧма, эз ёна удайтчыв нэмнас весь пукавны...
Первойысь сійӧ гӧгӧрвоис, мый позьӧ уджавны не нянь кусӧк вӧсна и не водзӧс мынтӧм ради.
Уджалісны разнӧй йӧз разнӧй местаясысь — и тыртӧм местаын быдмисны олан керкаяс, скӧт видзанінъяс, силос башняяс, складъяс, водопровод, электричество, мельнича, — ыджыд овмӧс, социалистическӧй овмӧс.
Ми и уджалысьяс, ми жӧ и кӧзяева.
И водзджыксӧ Настасья Петровна частӧ кывлывліс «социализм» кывсӧ, код дырйи лоӧ паськыд, югыд олӧм, шудӧн озыр, — но, веськыда шуны, сомневайтчыліс: «Лонысӧ сійӧ лоӧ, сэтчӧ нуӧдӧ сӧветскӧй власть, но кор лоӧ?
Внукъяс миян, гашкӧ, аддзасны, а меным кытысь нин!..»
А йӧз, кодъяскӧд сійӧ стрӧитіс совхоз, шулісны: «Ми стрӧитам социализм, со тані сійӧ лоӧ, и не внукъяслы, а миянлы аслыным».
Шыбитіс Настасья Петровна став гираяссӧ кокъяссьыс — шогъяссӧ, мудзӧмсӧ, пиыс вӧсна тӧждысьӧмсӧ — «ладнӧ, оз пропадит; ыджыд нин, пионер; школа сыысь мортӧс вӧчас, а гортын бабушка видзас...»
И некутшӧм благодарность, некод дінӧ свет вылас эз вермы эськӧ бергӧдны сійӧс песласян вор дінӧ, гортса тӧждысьӧмъяс дінӧ, аслас нёль стенаа керка дінӧ.
Райисполкомса председатель корис Настасья Петровнаӧс да кутіс уговаривайтны лоны Марьяналы опекунӧн.
— Радпырысь, — шуис Настасья Петровна, — сӧмын воспитывайтны ог вермы.
Сійӧ бур семьяысь барышня, сы дінӧ ковмас став сьӧлӧмтӧ пуктыны, медым быдтыны сійӧс кыдзи пӧлагайтчӧ.
Ог вермы.
Вайӧ, лоа опекунӧн, а воспитывайтӧм кузя ме со мый предлагайта.
И висьталіс, мый строительство вылын эм бур йӧз, бухгалтер да сылӧн гӧтырыс, абу нин томӧсь, челядьтӧмӧсь.
Бухгалтерыс не сӧмын оз ю, но весиг оз куритчы; а гӧтырыс сылӧн прӧстӧй рабочӧй нывбаба, коді и песлалас кагаыслысь, и вурас, и юрсӧ сылысь сыналас, и некутшӧм кедзовтӧм кагаыс сысянь оз аддзы, — таысь сійӧ, Настасья Петровна, ручайтчӧ.
Найӧ воӧм йӧз, олӧны посёлокын ӧти комнатаын и вӧтӧн аддзӧны кыськӧ корсьны ыджыдджык квартира, нинӧм, кӧть и карын.
Та вӧсна насянь позьӧ на босьтны дон, кыдзи квартирантъяслысь, кагалы пенсия дінас содтӧд.
— Мый нӧ, — думыштӧм бӧрын шуис председатель, — ті кӧ на вӧсна ручайтчанныд — видлам.
Тадзи Субботинскӧй керкаын лоины Лукьяныч да тётя Паша, сылӧн гӧтырыс.
— Донаӧй менам, — шуис Лукьяныч Марьяналы, коді видзчысигтыр видзӧдіс сы бӧрся, — первой, мый ми тэкӧд вӧчам, тайӧ ми вӧтлам тшӧгӧм мадамсӧ, тэнсьыд нянькатӧ.
Пашенька ачыс зэв бура справитчас, а лодырьяс миянлы оз ковны.
Нянькаӧс ыстісны.
— И мӧдтор — и ми тэкӧд лӧсьӧдам курӧгъяс.
И Лукьяныч пожйын вайис кызь инкубаторнӧй курӧг пи — нежнӧйясӧс, посньыдикъясӧс, вӧрысь да чипсысь гӧн ёкмыльясӧс.
— Лоӧны еджыд леггорнъяс, медся кольк вайысь курӧгъяс.
Соседъяслӧн вӧліны татшӧм жӧ курӧгпиян...
Медым не сорлавны, Лукьяныч пасъяліс ассьыс курӧгпиянсӧ: быдӧнлы мыш вылас рисуйтіс сьӧд тушӧн кӧсӧй крест.
Соседъяс шензисны: колӧ жӧ думайтны!
Мыйдыра сулалӧ кар — некор на ӧнӧдз эз пасъявлыны курӧгъясӧс...
Курӧгпиян быдмисны, и рисуйтӧм крестъясыс, природа законъяслы паныд, сідзжӧ быдмисны.
Соседъяс шензисны ещӧ на ёнджыка.
Лукьянычлӧн вӧлі ичӧтик пыж.
Сійӧ вӧчис пыжсӧ регыд мысти строительство вылӧ воӧм бӧрын.
Пыж сулаліс лыа берег вылын, домалӧма сійӧс цепӧн майӧг дінӧ; цепас ӧшаліс ыджыд сімӧм томан.
Томаныс ӧшаліс весьшӧрӧ — пыжсӧ эськӧ некод эз босьт, ветлыны сійӧн вӧлі рискованнӧ, сӧмын Лукьяныч кужліс веськӧдлыны.
Тайӧ делӧас сійӧ велавліс ещӧ том дырйиыс на, кор уджавліс пуръяс вылын.
— Аски ме шойччысь, — шуліс сійӧ Марьяналы, — лӧсьӧдчы.
— Мунам? — юавліс Марьяна, доверчивӧя, радпырысь сылы синмас видзӧдігтыр.
Найӧ разьлісны цепсӧ, пыжсӧ лэдзлісны ваӧ да кывтлісны.
— Вот ме петкӧдла тэныд ӧти места, — шулывліс Лукьяныч.
И петкӧдлывліс лӧнин, код весьтын бадьясыс ӧшйӧмаӧсь сэтшӧм улӧ, мый увйывъясыс инмисны ваас, ваыс сэні вӧлі сьӧд зеркалӧ кодь, и сэні, паськыд коръяс вылын, вӧрзьывтӧг куйлӧны ваын быдмысь еджыд лилияяс.
— Петкӧдла тэныд ещӧ ӧти места.
И петкӧдлывліс ю чукыль сайысь ва ямӧминысь лыа бӧж, кӧні лыаыс «шонді кодь югыд», шуліс сійӧ, а югыд лыа вылын сёясӧн куйлісны кузьмӧс плоскӧй ракпаньяс...
Марьяна век оліс тані да нинӧм сэтшӧмсӧ эз тӧдлы, а Лукьяныч неважӧн на воис и ставсӧ тӧдӧ!
Тётя Паша татшӧм прогулкаясас эз участвуйтлы.
Олӧмас первойысь сылӧн вӧлі сэтшӧм бур квартира; сійӧ радлігтыр занимайтчис квартираӧн — идравліс сійӧс, мыськавліс, мичмӧдліс.
Но сэки жӧ, тётя Паша вежӧктіс Лукьянычӧс пыж дінӧ — сылы колӧ вӧлі, медым выходнӧй лунъясӧ мужикыс пукаліс гортас, сы дінын, да любуйтчис бур квартираӧн, а эз шляйтчы некутшӧм уджтӧг ю кузя.
Первой лунсяньыс жӧ тётя Паша относитчис Марьяна дінӧ тӧждысьӧмӧн, кӧть торъя мелілун эз петкӧдлы.
Марьяналысь ичӧтик платьеяссӧ вӧлі мичаа песлалӧма да гладитӧма, некор татшӧм чӧскыда Марьяна эз сёйлыв.
Первойсӧ тётя Паша вӧчліс тайӧс сы вӧсна, медым Настасья Петровна, опекунша, эз придеритчы да эз ӧткажит квартираысь, ен мед видзас.
А сэсся тётя Паша прӧста кутіс лыддьыны сійӧс ассьыс кодьӧн.
И Лукьяныч сідз жӧ да тӧждысьӧмӧн шулывліс:
— Колӧ эськӧ, Пашенька, чулкияс ньӧбны Марьяналы.
Сэки Лукьяныч эз на ещӧ куж сёрнитны культурнӧя, кыдзи велаліс пӧрысьладорыс, и кутшӧмсюрӧ кывъяс шулывліс неправильнӧ.
Первойсӧ Марьяна эз лысьтлы висьтавны сылы та йылысь, а сэсся кутіс висьтавны.
Лукьяныч интересӧн кывзыліс сылысь яндысигтыр шуӧм замечаниеяссӧ да шуліс:
— Учтитам.
Том дырйиыс сійӧ вӧлі грузчикӧн портын, сплавщикӧн, таможняын весовщикӧн, империалистическӧй война дырйи — рядовӧй салдатӧн, война бӧрас уджаліс дворникӧн.
И друг шуис гӧтырыслы:
— Кутам, Пашенька, писькӧдчыны интеллигенцияӧ, эм та вылӧ позянлунъяс.
— А кыдз нӧ, — юаліс тётя Паша, — ми писькӧдчам интеллигенцияас?
— Высшӧй образование пыр, — вочавидзис Лукьяныч. — Мӧдног некыдз оз артмы.
Сійӧ пырис взрослӧйяс школаӧ, сэсся <rus>счётоводство</rus> кузя курсъяс вылӧ.
Курссӧ помалӧм бӧрын куим во уджаліс счётоводӧн, муніс велӧдчыны бухгалтерӧ.
Строительство вылӧ локтіс сійӧ нин кыдзи бухгалтер, ыджыд жалованьеа солиднӧй да ответственнӧй личность.
Кыдзи быдмӧны уна миллион батя-мама нывкаяс, сідзи жӧ тётя Паша да Лукьяныч борд улын быдмис Марьяна, круглӧй сирӧта.
Ветлӧдліс школаӧ, велӧдлывліс урокъяс (мукӧд дырйиыс эз велӧдлыв), салют вӧчӧмӧн сулавлывліс пионерскӧй линейка вылын, волнуйтчис, кор медводдзаысь морӧс вылас пуктіс комсомольскӧй значок.
Лыддьыліс книгаяс, писатель вылӧ ӧбижайтчигтыр, геройясыс кӧ эз вӧвны тырмымӧн возвышеннӧйӧсь; шога помасигъясас бӧрдіс да бара ӧбижайтчыліс.
Шырис кӧсаяссӧ, сэсся быдтіс найӧс выльысь.
Дружитліс, пинясьліс, миритчыліс.
Гижліс дневник, эновтіс.
Списывайтліс тетрадьӧ стихъяс, кодъяс кажитчылісны.
Радейтліс праздникъяс, эз радейтлы алгебра, чукӧртліс ландышъяс, воображайтліс йӧзӧс, кодъяс паныдасясны сылы олӧмас, да ас кежас дыр сёрнитіс накӧд.
Аслас кадӧ висис корьӧн, аслас кадӧ кӧмаліс джуджыд каблука туфлияс, аслас кадӧ тӧдмаліс любовь.
Тайӧ вӧлі сійӧ том любовыс, кор оз юасьны, мыйла найӧ радейтӧны, мыйысь, мичмӧдас-ӧ любовыс налысь олӧмсӧ али сьӧктӧдас, и оз-ӧ ков босьтны асьтӧ киӧ да пӧдтыны ассьыд став желаниеястӧ, ӧткажитчыны тайӧ любовсьыс да виччысьыштны кутшӧмӧскӧ мӧдӧс, кутшӧмӧс код тӧдас, но коді, вермас лоны, лоас бурджык...
Юр садь тані эз участвуйт.
Меным лӧсьыд, кор тэ мекӧд орччӧн, меным гажтӧм, кор тэ абу.
Мыйысь радейта?
А мыйла сійӧс меным тӧднысӧ?
Радейта и радейта.
Збыльысь-ӧ тайӧ, нэм кежлӧ-ӧ?
Тешкодь юасьӧмъяс.
Дерт, збыльысь, дерт, нэм кежлӧ.
Мынла тэ тадзи чайтан?
Ме нинӧм ог чайт, ме тӧда.
Нинӧм йылысь найӧ эз думайтны, томиник нывка, коді эз на удит помавны школа да том учитель Сергей Лавров, коді веськыда студенческӧй скамья вывсянь локтіс велӧдны русскӧй литература вот татшӧм кӧсаа да возвышеннӧй йылысь мечтаяса нывкаяслы.
Сэтшӧма найӧ нинӧм эз думайтны, мый Марьяна эновтіс велӧдчӧмсӧ да лои сылӧн гӧтырӧн, гортса кӧзяйкаӧн, иждивенкаӧн, и Сергей радліс.
Кык во радліс и садьӧ воис сӧмын сійӧ лунӧ, кор радио пыр став страна пасьта юрӧбтіс кыв: война.
Кутшӧм мыжаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ Марьяна водзын прӧщайтчан часӧ.
Марьяналӧн чужӧмыс кымынкӧ лунӧн лон верстьӧ мортлӧн кодь.
Сылӧн вӧлі ыджыд кынӧм да пыдӧ вӧйӧм шогсяна синъяс.
Тӧлысь мысти сійӧ виччысис кага.
— Прӧстит менӧ! — шуис Сергей.
Марьяна эз юав, мыйӧн сійӧ мыжа, мыйысь колӧ прӧститны; видзӧдліс сы вылӧ верстьӧ мортлӧн кодь гӧгӧрвоысь синъясӧн да шуис:
— Ме тэнӧ радейта.
«... Тэ нинӧмысь абу мыжа, мусаӧй менам, — гижис Марьяна сэтчӧ, воинскӧй адрес серти, — ме мыжа, мый олі сэтшӧм тӧждысьтӧг, нинӧм кежлӧ дасьтысьтӧг.
Олі, кыдз вӧлі окота, а тэ эн ӧлӧд сы вӧсна, мый радейтан.
Кыдз сӧмын миянлысь детинкаӧс кутас позьны кольны, ме кута велӧдчыны».
Детинкаыс эз на вӧв; письмӧсӧ вӧлі гижӧма сы чужтӧдз лун водзджык.
Сергей Лавровӧс письмӧыс эз су ловйӧн.
Найӧ мечтайтлісны сэтшӧм лун йылысь, кор сійӧ локтас больничаӧ, мед босьтны сійӧс кагаыскӧд гортӧ.
— Ме вая тэныд вот татшӧм букет.
— Нинӧмла, дзик нинӧмла.
Коді кутас сійӧс нуны?
Ковмас детинкаӧс нуны.
— Детинкаӧс нуа ме, а тэ кутан нуны букет.
— Ме кута нуны паськӧм.
— Кутшӧм паськӧм?
— Кага рузумъяс.
Дӧрӧмъяс.
Сылысь кутшӧмсюрӧ рузумторъяс.
Збыль, кывзы, збыль.
Некутшӧм букетъяс!
Вывті абу лӧсьыд — улича кузя кагаӧн да букетӧн.
Кывзы, ме больничаас гажтӧмысла кула.
Кута век видзӧдны часі вылӧ.
Мыйла оз лэдзны рӧдитны гортын!
Ме ог вермы виччысьны, кор менӧ лэдзасны и тэ локтан миянла.
И нинӧм тадзсӧ эз вӧв.
Часі вылӧ сійӧ эз видзӧд.
Всё равно, сійӧ Марьянала оз лок.
Сійӧ ылын.
Фронт вылын.
Марьянаӧс выпишитісны.
Приёмнӧйын виччысис тётя Паша.
Окасисны, бӧрддзисны.
Тётя Паша босьтіс детинкаӧс да кутіс нуны гортӧ.
Марьяна муніс орччӧн, нуис рузумъяса тубрас.
Письмӧяс сэсянь эз вӧвны.
Арнас воис похороннӧй.
Кык во мысти Марьяна колис Серёжкаӧс тётя Пашалы да Лукьянычлы, а ачыс муніс областнӧй центрӧ да пырис педагогическӧй училищеӧ.
Гортӧ волывліс каникулъяс кежлӧ.
Ӧні воис пыр кежлӧ.
Керкаын вӧлі ӧти существо, коді эз гӧгӧрво смыслсӧ кывъяслысь: кулӧм, янсалӧм, шогсьӧм.
Сійӧ оліс мӧд, аслас олӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Серёжа.
Тётя Пашалӧн джаджъяс сулаліс ыджыд ыргӧн гыр, пытшкас ыргӧнысь вӧчӧм сьӧкыд тойин.
Серёжалы ёна кажитчис гырйыс, сійӧ корліс тётя Пашалысь: «Вайӧ мыйкӧ чирсыштам».
Тётя Паша босьтліс гырсӧ джадж вылысь, видзӧдліс пытшсӧ, дженьыд чорыд гыжнас перйыліс пыдӧсас сибдӧм крӧшкияс да сетлывліс Серёжалы сукар либӧ сакартор, медым сійӧ тойис.
Серёжа пуксьывліс джоджӧ, пуктыліс гырсӧ кокъяс костас и чирсіс, кытчӧдз эз петлы эбӧссьыс.
Из кодь чорыд сакарысь артмыліс порошок!
А кутшӧм музыка петліс гырсьыс, кутшӧм йиркӧдчӧм, гымӧдчӧм, звӧнитӧм кыліс керка пасьта!
Терраса гӧгӧр быдмис повитель.
(Тётя Паша шуліс тайӧ быдмӧгъяссӧ «граммофончикъясӧн».) Уліас тшӧкыда вольсасисны пемыдвеж коръяс; шӧртъяс кузя вывлань гартчисны кузь вӧсни быдмӧгъяс.
И выліас и уліас быдладорлань чурвидзисны ыджыд кузьмӧс бутонъяс, кодъяслӧн помъясыс вӧліны ёсьӧсь.
Войнас бутонъяс паськавлісны, дзоридзьясыс и збыль вӧліны граммофоннӧй труба кодьӧсь, гырысьӧсь, пемыдлӧз-гӧрдовӧсь, бархатистӧйӧсь, кутшӧмкӧ вӧвлытӧм мусаӧсь да гажаӧсь: кажитчӧ, мый видзӧдӧны веськыда тэ вылӧ да аддзӧны; быд граммофончик пытшкӧ дзебсьӧмаӧсь кымынкӧ ичӧтик еджыд сикӧтш мольяс — тычинкаяс...
Но кыптывліс шонді, и граммофончикъяс чукыртчывлісны, налӧн доръясыс мисьтӧма гартчывлісны, дзоридзыс сэк вӧлі няйт рузумтор кодь.
Сэк позьӧ вӧлі сійӧс нетшыштны да пӧльтны гадь моз, а сэсся клопнитны; курыд кӧр кольліс сы бӧрын вомад, — а мӧд асывнас терраса пасьтала бара нин вӧлі выль, паськыда воссьӧм, лиловӧй-лӧз бархат рӧма граммофончикъяс.
Уна мичатор аддзис Серёжа ас гӧгӧрсьыс.
Ог нин сёрнитӧй дадьяс йылысь, кӧлесаяс вылӧ пуктӧм пӧв йылысь, код вылын позьӧ вӧлі иславны ӧти кокнад йӧткыштчигмоз, Лукьяныч пыж йылысь, кытчӧ Серёжаӧс эз лэдзлыны, мыйда кӧть сійӧ эз бӧрдлыв, — вӧлісны разнӧй рӧма изъяс, кампет бумажкаяс, тыртӧм истӧг кӧрӧбъяс, зеркалӧ (медым вӧчавны шонді кӧчьяс), кӧрттувъяс (медым тувъявлыны стенъясӧ да стулъясӧ), майтӧг, коді ковмывліс сӧмын вӧчавны майтӧг полькъяс.
Но медся интереснӧйыс вӧлі — кодзувкотъяс, лэбачьяс, лягушкаяс, Букет нима пон да кань Зайка.
Кодзувкотъяс олісны двор улын да петавлісны ывлаас розьторъяс пыр да му потӧминъяс пыр.
Найӧ вӧліны зэв занятӧсь, пыр кытчӧкӧ тэрмасисны, — Серёжа некор эз аддзыв, медым кутшӧмкӧ кодзувкот пукаліс да шойччис.
Мамыс висьталіс, мый сэні, му улас, олӧны налӧн челядьыс, и найӧ новлӧны челядьыслы сёян.
Ӧбед бӧрын Серёжа чукӧртліс пызан вывсьыс нянь чиръяс да пиньтуйяс и коявліс кодзувкот розьяс гӧгӧр.
Кодзувкот котӧртас да зурасьӧ нянь чир вылӧ, недыр вӧрӧдыштас усъяснас — буракӧ, думайтӧ, мый эськӧ тайӧ татшӧмыс, сёянтор абу; сэсся кватитас чиртӧ да кыскас сійӧс кодзувкот кар пыранінӧ.
Унаысь чирйыс вӧлі вит-квайт пӧв ыджыдджык кодзувкот дорсьыс, но сійӧ эз пов доймӧмысь, кыскис.
А оз кӧ сылы удайтчы вӧрзьӧдны чирсӧ места вывсьыс, сэк котӧрӧн волывлісны мукӧд кодзувкотъяс, кӧть сійӧ найӧс эз и корлы, да отсавлісны.
Серёжа пукавліс лажыньтчӧмӧн да видзӧдіс кодзувкот вылӧ.
Сосед садйын быдмис пӧрысь нин пу.
Нин пуас вӧлі горс.
Горсъяс олісны удодъяс.
Найӧ горзісны дженьыда да кыза: «У-ду-ду!
У-ду-ду!»
Гусьӧникӧн кӧ матыстчыны, сэк позьӧ вӧлі аддзыны удодъяслысь писӧ, коді петкӧдчывлӧ горссьыс: кузь ныра, сьӧд синма, коричневӧй сорса ичӧтик юр.
Батьмамсӧ виччысигмоз удодпи лолаліс воздухсӧ.
Ичӧтика шаркнитӧмысь сійӧ дзик пыр жӧ, гуӧ моз, вошліс горсйӧ.
Ӧтчыд орчча керкаса Васька нима детинка вайис поз, коді сюрӧма сылы раскысь.
Позйыс дзик кепысь кодь, кодӧс кыӧма кыдз колӧ, сӧмын кепысь чуняс розь.
Кепысьыс шоныд-шоныд, кыӧма гӧнысь, кытчӧсюрӧ гӧнас сибдӧмаӧсь турунъяс да чагторъяс.
Мам пуктіс кепысьсӧ ки вылас да шуис: «Видзӧдлӧй жӧ, кутшӧм шензьымӧн мича!»
— А вот татчӧ найӧ колькъяссӧ тэчӧны, — кыз гӧлӧсӧн шуис Васька, аслас аддзӧмторнас гордитчигмоз.
— А кӧні колькъясыс? — юаліс Серёжа.
— А ме наысь вӧчи яичница да сёйи, — зверь кодь чужӧм вӧчис да шуис Васька.
Тайӧ Васькаыс вӧлі некытчӧ туйтӧм морт, сійӧ вӧчис Серёжалы уна шог.
Сійӧ кутавліс жукъясӧс да кӧртавліс найӧс сунисӧн, кызь жукӧс ӧти сунис вылӧ.
Жукъяс лэбалісны да ызгисны быттьӧ ойзісны, но орӧдчыны эз вермыны.
Серёжа бӧрдліс да корліс Васькаӧс мездыны найӧс.
Васька первойсӧ эз сӧгласитчыв, сэсся шуас вӧлі:
— Ладнӧ.
Мынты кӧпейкаӧн быд жукысь, ме сета тэныд найӧс и вӧч накӧд, мый колӧ.
— Менам сы мында кӧпейкаыс абу, — вочавидзліс Серёжа.
— А тэ мамыдлысь кор, сійӧ сетас, — шулывліс лёк Васька.
Найӧ лыддьывлісны жукъясӧс, лыддисны Серёжалысь деньгасӧ, и Серёжа котӧртлывліс мам дінас да волнуйтчигтыр шулывліс:
— Мамочка, вай, верман кӧ, дас нёль кӧпейка, меным оз тырмы жукъяс вылӧ!
Медся уна лягушка оліс ю дорын, торйӧн нин бадювса васӧдінъясын.
Лягушка ляскӧма ассьыс ыджыд руд кынӧмсӧ муӧ, пукалӧ да быльӧдӧм синъяснас видзӧдӧ Серёжа вылӧ.
Серёжа кӧсйыліс кутны сійӧс, лягушка чеччыштліс ваӧ, бӧръя кокъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм кузьӧсь, мый Серёжалӧн петліс серамыс.
Зайка каньӧс босьтісны войнаӧдз на, сы вӧсна мый керкаын лоины шыръяс.
Зайка дырйи найӧ ланьтлісны, но дзикӧдз эз на бырны: Зайка вӧлі дыш.
Тӧвнас сійӧ лунтыр узьліс, шыръяс вельмывлісны да гуляйтлісны комнатаясӧд.
Тётя Паша йӧткавліс Зайкаӧс, шлёпӧдліс да шуавліс: «Мун, мун, лодырь, мун, повзьӧдчысь», и шошаӧдыс кутӧмӧн шыбитліс чуланӧ да игнавліс.
Часджын мысти сійӧ бӧр лэдзліс Зайкаӧс; кань петавліс жугыль, вомас шыр кутӧмӧн, тэрмасьтӧг прӧйдитліс керкаӧд, быттьӧ петкӧдліс ставыслы: «Аддзанныд, ме ӧд ас службаысь ог ӧтказывайтчы!», да вӧлисти дыша сёйліс шырсӧ пемыд пельӧсын.
Сэсся дыр да зывӧкпырысь мыссьывліс да бара водліс.
Гожӧмнас Зайка неуна збоймыліс.
Сійӧ кыйӧдлывліс терраса вывсянь, кор пырас дворӧ Букет пон, да виччысьтӧг чеччыштӧмӧн, кучкывліс лапанас Букетлы нырас.
Букет никсігтыр пышйыліс.
Тайӧ вӧлі том, кокни мывкыда, нюмъялысь пон, сійӧ эз думыштлы, мый вермас повзьӧдны Зайкаӧс.
Серёжа вывті радейтіс каньсӧ, окавліс да кутліс сійӧс, сетліс сылы ассьыс сёянсӧ.
Зайкалӧн Серёжалы быдтор кажитчис: кыдзи Зайка несъялӧ, кыдзи мыссьӧ, кутшӧм Зайкалӧн бӧжыс.
Узьны водігас сійӧ водтӧдліс Зайкаӧс аскӧдыс и меліалӧмӧн да уговаривайтӧмӧн старайтчис кольӧдны сійӧс ас дінас; но Зайка оз кольччы, оз кӧсйы узьны Серёжакӧд, скӧрпырысь пукалӧ, ӧвтчӧ бӧжнас да медбӧрын пышйӧ.
А Серёжалы унмовсьны ӧтнаслы гажтӧм, сійӧ корӧ мамсӧ: «Пукалышт».
Марьяна пуксьӧ ӧшинь дорӧ, коді видзӧдӧ улич вылӧ.
(Комнатаыс пельӧсса, мӧд ӧшиньыс видзӧдӧ дворӧ.)
Ӧшиньыс восьса.
Корсюрӧ ӧшинь дорӧ локтас кутшӧмкӧ тӧдса да сёрнитӧ Марьянакӧд.
Мукӧд дырйи волывлӧ Иконников.
— Бур рыт, — шуӧ сійӧ.
— Бур рыт, — вочавидзӧ Марьяна.
Минута вит кымын найӧ сёрнитӧны кутшӧмсюрӧ пустякъяс йылысь.
Сэсся сійӧ мунӧ.
А сэк кості Серёжа унмовсис нин, мамыс сэсся сылы оз нин ков.
Марьяна лэдзӧ занавеска да мунӧ аслас хозяйственнӧй могъясӧн.
Тётя Паша ыстіс Марьянаӧс град весавны.
Лукьянычлӧн огороднӧй участок вӧлі кирпичнӧй завод дінын матын.
Карысь петӧм бӧрын Марьяна пӧрччис туфлисӧ да мӧдіс кӧмтӧг: и кокъяслы кокньыдджык и кӧмкот оз киссьы.
Сійӧ радейтіс град весавны.
Некод эз вӧв паськыд му вылас, коді вӧлі вевттьысьӧма правильнӧй радъяса картупель кустъясӧн, кысьӧм коръяса ӧгурцы петасъясӧн, морковлӧн кудриа веж коръясӧн; сӧмын огородъяс мӧдар помас весасисны орччӧн кык нывбаба, да ыліті, туй кузя, мунас либӧ вӧла-доддя, либӧ машина, либӧ морт.
Марьяна чувствуйтіс асьсӧ вынаӧн, кокниӧн; лӧсьыд вӧлі тувччавны кӧмтӧм кокъясӧн коканӧн небзьӧдӧм свежӧй му вывті;
Марьяна весасис и сьыліс.
Луншӧрнас сійӧ пуксис му вылӧ да сёйыштіс нянь да пуӧм колькъяс, кодъясӧс пуктіс сылы мунігас тётя Паша.
Час куим кежлӧ ставсӧ помаліс да мӧдіс гортас.
Мунігмозыс купайтчис юас.
Ваӧ пырӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс аслас пельпомъяс вылӧ, кодъяс петісны ва веркӧсас, да друг сылы лои ӧбиднӧ да гажтӧм: кодлы колӧ сылӧн томлуныс?
Важмозыс сійӧс ӧнӧдз пыр шуисны Марьяна Субботинаӧн.
Но ӧтчыд неважӧн сійӧ мунӧ вӧлі улич кузя, сулалісны нывбабаяс, и на пиысь ӧти шуис:
— Лавровлӧн дӧва мӧдіс.
«Ме — дӧва», — думыштіс Марьяна да ёся бытшкис тайӧ кывйыслӧн шогыс и кӧдзыдыс.
Гӧгӧрвоис ассьыс нывбаба ӧткалунсӧ.
Сылы окота лои, медым эськӧ кодкӧ виччысис сійӧс гортас, встретитіс ӧдзӧс дорас, кутліс...
Некод сійӧс оз виччысь, тётя Пашаысь кындзи.
Серёжа котралӧ кӧнкӧ детинкаяскӧд.
Керка ӧшиньяс тупкӧма марляӧн гутъясысь, джоджъяс мыськӧма, — мед вӧлі ыркыдджык, сӧстӧм джодж дӧраяс кузя ньӧжйӧник ветлӧ еджыд чужӧма степеннӧй тётя Паша, оз кыв муса пӧсь гӧлӧс, оз кывны мужичӧй гора кокшыяс.
Кутшӧм этша вӧлі шудыс, кутшӧм сьӧкыд лоны томӧн да любовтӧг...
Ышловзьӧм бӧрын Марьяна пасьтасис да мӧдіс гортас.
Дерт, Серёжа абу, дворын тыртӧм, сӧмын курӧгъяс дыша кокасьӧны сирень кустъяс улын...
Тётя Паша петіс дворӧ шыбитны курӧгъяслы китыр ид.
Марьяна кутыштліс сійӧс да пуктіс юрсӧ сылы пельпом вылас, ичӧт дырйиыс моз кутіс шуавны:
— Ой, доймӧны менам лыяс, ой, мудзи, ой, вайӧ меным шыд!
— Мун, сёй, — шуис тётя Паша. — Мун, нылук.
И пуктіс сӧстӧм клеёнкаӧн вевттьӧм кухня пызан вылӧ тарелка.
Пызан вылын сёй кувшинын сулаліс ыджыд букет.
Зайка кань вуграліс лабичын ва пельса дорын, ӧти синмыс сылӧн топыда куньӧма, мӧдыс муртса-муртса кыйӧдчӧ: Зайка эськӧ сёйыштіс жӧ, но чеччынысӧ да нявзынысӧ дыш — узьны окота...
Ставыс тані важысянь нин тӧдса и муса: быд предмет и быд предметлӧн местаыс, и быд предметлӧн смыслыс.
Некор Марьяналӧн оз ло места таысь мусаджык, кутшӧм нӧ места колӧ ещӧ сы сьӧлӧмлы?..
— Мый нӧ он сёй? — юаліс тётя Паша.
— Ӧтнамлы гажтӧм, — шуис Марьяна, пуктіс паньсӧ да петіс дворӧ, сэсся калитка сайӧ, улич вылӧ.
— Серёжа! — горӧдіс сійӧ.
— «Гашкӧ, сійӧ кӧнкӧ тані матын садъяс пытшкын ворсӧ...»
Моски вылын кылісны кокшыяс, Марьяна видзӧдліс — Дальньӧй улича кузя муніс Коростелев.
«Миян ордӧ али оз миян ордӧ?» — думыштіс Марьяна.
Коростелев довкнитіс юрнас да шуис:
— Видза олан, Марьяна.
И муніс сувтлытӧг водзӧ, гашкӧ, эз и кыв, вочавидзис Марьяна сылы али эз.
Тӧждысян чужӧма, тэрмасьысь.
Коркӧ волывліс на ордӧ мамыскӧд Настасья Петровнакӧд — кузь тушаа, лӧз синъяса косіник детинка; ворсліс Марьянакӧд подкиднӧй дуракысь; праздникъяс дырйи вӧлі найӧ волывлӧны, а ӧні Митя, Дмитрий Корнеевич оз и пыравлы.
Солиднӧй мортӧн лои, уджъяс сылӧн.
Со, муніс кытчӧкӧ аслас могъясӧн...
Марьяна видзӧдіс сы бӧрся.
Сійӧ воис пельӧсӧдз да секунда кежлӧ видзӧдліс бӧрвылас.
Кежис пельӧс сайӧ...
И мыйла эськӧ сійӧ сувтас Марьяна дінӧ!
Ворсӧмъяслӧн кадыс коли.
Мый налӧн общӧйыс?
Марьяналӧн аслас тӧждысьӧмъяс.
Сійӧ мунӧ ас туйӧдыс, аслас могъясӧн.
ВИТӦД ГЛАВА
ГОЖӦМ
Кутшӧм гожӧм тайӧ!
Кӧні зэр войт оз усь, кӧні вывті зэра, — абу бур гожӧм!
Ӧні и гадайтны нинӧм, и надеяясӧн асьтӧ ылӧдлыны нинӧм, тӧдчӧ — оз чукӧрт народ сы мында няньсӧ, мыйда кӧсйыліс чукӧртны; колӧ тӧждысьны, видзны мый позьӧ, бедасьыс петны.
Эк!
Абу первойысь ёнджыка зэлӧдлыны вӧньтӧ.
Петам, не татшӧмторъяс вӧвліны.
Сӧветскӧй государство оз сет народлы пропадитны.
Миян тіянкӧд, ёртъяс, мог — нинӧм вылӧ видзӧдтӧг кыпӧдны водзӧ совхоз.
Силос, унджык силос лӧсьӧдны скӧтлы.
Быдмас выль турун, кутас розъявны, ытшкам силос вылӧ.
Идралам капуста силос вылӧ.
Подсолнух — сійӧ миянын быдмӧ морт тушаысь кузьджыка, юръясыс — со! — Сӧмын оз во, — подсолнух мунас силос вылӧ.
Эжӧр сэтчӧ жӧ.
Свеклӧ коръяс.
Идзас лоас, йики лоас.
Турунӧн заптысям.
Ӧтрубъяс...
Мый кузя шебрас, сы кузьта кокъястӧ нюжӧд.
Бара шог: башняясыс миян вӧчӧма сідз, мый быд башняӧ индӧма пуктыны куимсё тонна силос, а збыльысьсӧ ковмас пуктыны кыксёӧн.
Важӧсь башняясыс, вевдорыс косьмӧмысла калькалӧма, а ремонтируйтны таво ог вермӧ...
Скӧтвидзысьяс, дояркаяс, пӧварикаяс, конторщицаяс, коді прӧст механикъяс пиысь, администрация, уборщицаяс, библиотекаӧн заведуйтысь, детскӧй садйысь няняяс, райцентрса комсомолецъяс — ставӧн силос дасьтӧм вылӧ!
<rus>Бюро прогнозов</rus> юӧртӧ: кузя зэра лоӧ.
Трестсянь звонок: идралӧй турун, ва улӧ пырас...
Мый тэ шуан!
Пӧварикаяс, конторщицаяс, скӧтвидзысьяс, коді сэн механикъяс пиысь свободнӧй, администрация, рабочкомовецъяс, няняяс, карса комсомолецъяс — ставӧн турун идралӧм кузя субботник вылӧ!
Куртан машинаяс и куранъяс, стогомётъяс, волокушаяс — ставсӧ делӧ вылӧ!
Рабочкомса председатель босьтӧма курансӧ киняулас, матыстчӧ претензияӧн: мыйла абу пуӧм ва.
Ак тэ, кыдз тайӧ артмис, ставсӧ артышті, пуӧм ва йылысь вунӧді.
Гирина ёрт, донаӧй, шыбит волокушатӧ, ветлы бакъясла, и медым столовӧйын обязательнӧ пузьӧдасны ва, а то рабочкомсянь сюрас меным.
Муртса удитісны зорӧдавны турунсӧ да вевттьыны сійӧс идзасӧн, кыдзи дзонь недель чӧж ньӧти дугдывтӧг мӧдіс кисьтны зэр.
Мукӧдлаас зэр войт оз усь, а миянын оз дугдыв.
Абу ӧмӧй тешитчӧм?
Няньяс усисны...
Бабка изучайтӧ астрономия; ӧнтай шуис, мын природаын явлениеяс артмӧны шондівывса пятнӧясысь.
Медым му пырыс мунасны пятнӧясыс, на понда кӧ тайӧ явлениеясыс.
Выль телятникъяслы фундаментъяс вӧлі лӧсьӧдӧма кольӧм гожӧмын на, ӧні лэптӧны стенъяс.
Строительнӧй площадка вылын кыліс чӧскыд уль стружкилӧн дукыс.
Стрӧитчӧмнас заведуйтіс Алмазов.
Сылӧн юӧмыс помасис.
Кыдзи кӧсйысьліс сэки Тосялы, мый сэсся оз инмӧдчыв вина дінӧ, сідз сійӧ лунсянь эз нин и юлы.
Сійӧ вӧлі зумыш — оз шутитышт, оз нюммун.
«Мыйкӧ сылы оз кажитчы, — думайтіс Коростелев, сы бӧрся следитігмоз. — Хозяйствоыс ли мый ли миян оз кажитчы, либӧ гортас абу ставыс лючки-ладнӧ, а гашкӧ, уджыс оз во сылы сьӧлӧм вылас?»
Абу, помкаыс абу уджын: Алмазов настоящӧй строитель, бура велӧдӧ томйӧзӧс, сійӧс начальникӧн пуктӧмсянь делӧыс мӧдіс ӧдйӧджык да бурджыка.
Алмазов корис, медым сійӧс тӧдмӧдісны строительстволӧн общӧй планӧн.
Коростелев вайис сылы чертёжъяс да сметаяс.
— Сметаясын ог разбирайтчы, — шуис Алмазов. — Интересуйтча объектъясӧн, налӧн лыдӧн да размеръясӧн.
Тіян телятникъяс индӧма таво кежлӧ, а дворъяс гырысь скӧтлы нелямын сизимӧд да нелямын кӧкъямысӧд кежлӧ, — мыйӧн руководствуйтчинныд?
— Куканьяслы колӧ медводз.
— Дворъяс сідз жӧ лёк состояниеын.
Ремонт лоӧ сьӧкыд.
Ковмас уна материал и йӧз.
Абу выгоднӧ.
— Ремонтируйттӧг кольны оз позь.
— Ме гӧгӧрвоа.
И ті кӧсъянныд, медым телятникъяс вӧліны дасьӧсь ар кежлӧ?
— Обязательнӧ.
Профилакторий да родилка сентябрь первой лунысь не сёрӧнджык.
— А тӧлысьӧн джынйӧн кӧ сёрӧнджык, а сы пыдди нелямын сизимӧд да нелямын кӧкъямысӧд воясса планӧн справитчам локтан сезонӧ?
— Кыдзи сійӧ?
— Ме артала тадз.
Ӧні жӧ колӧ лӧсьӧдны став объектъяс, мый куканьяслы, мый мӧсъяслы.
Используйтны строительнӧй сезон.
— Но, мый ті.
— Позьӧ вӧчны.
Лэптыны стенъяс, вевттьыны.
— И пытшкӧссӧ лӧсьӧдны?
Ті тӧданныд, кутшӧм сійӧ уджыс?
Стойлояс, стокъяс, клеткаяс, кормушкаяс...
— Пытшкӧсса уджъяссӧ кутам вӧчны вевт улын, кор кӧдздӧдас.
Пытшкӧсса уджъяс пондам вӧчны тӧвбыд.
И рамаяс тэчны, и штукатуритны позьӧ тӧлын.
И нелямын сизимӧд вося гожӧмӧ помалам.
Татшӧм менам предложение.
— Тані мыйкӧ эм, — шуис Коростелев. — Ме думышта.
Алмазовлӧн дженьыд, тӧлка сёрниыс, делӧ дінас кӧзяйственнӧя относитчӧмыс, а медсясӧ — ассьыс уджсӧ бура вӧчӧмыс, Коростелевлы воис сьӧлӧм вылас.
Но предложениеыс век жӧ рискованнӧй.
Сувтӧдам стенъяс, ог удитӧй весиг пуктыны ӧшинь рамаяс, и куканьяс бара важ профилакторийын, и мӧсъяслы чужтысьны бара важ, некытчӧ туйтӧм, рӧдилкаын.
Иконников вӧлі решительнӧ прӧтив Алмазов проектлы.
Кыв шутӧг, нинӧм ог удитӧй помавны, и мый висьталам трестлы?
Кыдзи позьӧ босьтны ас вылӧ татшӧм ответственность?
Вай, бурджык, стрӧитам, мый заводитім, медым сентябрын гижны отчётын: помалӧма профилакторий.
Огӧ вӧчӧ лишнӧйсӧ — миянлысь оз и юавны, а план выполниттӧмысь вермасны лоны гырысь неприятностьяс...
Но Алмазов дор сувтіс Бекишев: тӧлка проект, кӧзяйскӧй проект, дзонь во кежлӧ чинтӧ строительнӧй уджъяслысь срокъяс, сетӧ ыджыд сумма вылӧ экономия.
Сезонникъясӧс колӧ сетны Алмазовлы, вот, шуам, веттехникумса зонъяс каникулъяс дырйиыс сӧгласитчӧны уджавны, колӧ найӧс оформитны...
Кор Коростелев висьталіс, мый сылысь предложениесӧ примитӧма, лун-мӧд мысти локтасны сы дінӧ выль отсасьысьяс, Алмазов кывзіс тайӧ юӧрсӧ веськодьпырысь.
Кажитчис, мый сійӧс йирӧ висьӧм: сійӧ омӧльтчӧма, банбокъясыс сылӧн вӧйӧмаӧсь.
— Алмазов ёрт, тіян тыясыд оз висьны? — юаліс Коростелев. — Ветлінныд эськӧ рентген вылӧ.
Алмазов сулаліс сы водзын важ гимнастёркаа, вӧньтӧм, вӧсньыдик вомдоръяснас топӧдӧма папироска; папирос тшынысь куньтыртӧм синмыс сылӧн гудыра видзӧдіс Коростелев вылӧ.
— Ог, ме здоров, — шуис Алмазов да босьтіс рубанок.
Кӧрт сӧнъясыс сылӧн ичӧт кияс вылас зэлалісны.
«Гашкӧ, юӧмысь гажтӧмтчӧ», — думыштіс Коростелев да шуис:
— Вот помалам стрӧитчӧмсӧ — отметитам, юыштам.
— Ог ю, аттьӧ, — дженьыда шуис Алмазов. — Помалі сійӧ делӧсӧ.
Йӧз, кодъяс уджалісны сыкӧд, вӧліны свидетельясӧн, кыдзи сійӧ корсюрӧ дыр кежлӧ эновтас уджсӧ да мунас му вылӧ, мунас-мунас — и сувтас, оз кутшӧмкӧ мог вӧсна, а прӧста сідз: сулалӧ, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, дыр сулалӧ и быттьӧ мыйкӧ кывзӧ, сэсся ӧшӧдас юрсӧ да шогпырысь локтӧ аслас местаӧ.
— Контуженнӧй, — сёрнитісны ас костас йӧз. — Найӧ, контуженнӧйясыд, мыйсӧ оз вӧчны.
Нэм чӧжыс Алмазов плӧтничайтіс, столярничайтіс — стрӧитіс.
Сійӧ радейтліс ассьыс профессиясӧ.
Сылы кажитчис, мый сы уджысь государстволы эм тӧдчана пӧльза.
Кажитчис вӧчны вещьяс, кодъяс кутасны служитны дыр.
Вӧчас вӧлі мыйкӧ, видзӧдлас тэрыб видзӧдласӧн ас удж вылас, нинӧм оз шу, сӧмын вӧсньыдик вомдоръясас тыдовтчылас радуйтчана нюммунӧм, — и мӧдас уджавны водзӧ.
Кор сійӧс босьтісны армияӧ, сійӧ думайтіс: ог велав ме военнӧй олӧм дінад; салдат, колӧ чайтны, лоа мукӧдсьыс не омӧльджык, а велавны ог велав.
Но сійӧ регыд велаліс.
Морт здоровӧй, прӧстӧй обычайяса да смел сьӧлӧма, сійӧ кокниа нуис войналысь став сьӧкыдлунъяссӧ: жар, кӧдзыд, мудзӧм, горттӧг олӧм.
Служитіс сідз жӧ исполнительнӧя, кыдз и мирнӧй кадӧ уджаліс.
И весиг кажитчыны кутіс военнӧй олӧмыс, сы вӧсна мый сійӧ чувствуйтіс, мый вӧчӧ колана удж, мый сійӧ армиялы колана морт, мый сысянь тшӧтш зависитӧ рӧднӧй странаыслӧн победаыс да фашизмысь мирсӧ спаситӧмыс.
Первой ранениеясыс сылӧн вӧліны пустяковӧйӧсь: санбатысь ылӧджык на вӧсна эз ветлы.
И служитліс, кыдзи мукӧдъясыс служитлісны.
Получайтліс гортсьыс письмӧяс и шочиника ӧтвечайтліс на вылӧ (сійӧ эз радейтлыв тшӧкыдасӧ гижны).
Шойччанінъясын лыддьывліс газета, видзис табак, медым сійӧ эз кӧтась, радейтліс, медым кодкӧ ворсіс гудӧкӧн либӧ гитараӧн.
Пыр этшаджык сійӧ лыддис асьсӧ стрӧительӧн да лоис салдатӧн.
Век ылӧджык вешйис важся олӧмыс — горт, семья, удж.
И рӧднӧй странаыс коли бӧрӧ: Алмазов воюйтіс австрийскӧй му вылын.
Венаын сійӧ сьӧкыда ранитчис юрас да кокъясас.
Тӧлысь нинӧм эз кыв ни эз аддзы, ни эз гӧгӧрво, кыліс сӧмын доймӧм.
Сэсся кутіс аддзыны и кывны, и сійӧс нуисны: нӧсилкаяс вылысь пуктылісны койка вылӧ, койка вывсянь нӧсилка вылӧ, уна поездъясӧн, уна госпиталь пыр, мучитчӧм да доймӧм пыр, нуисны и нуисны да вайисны Уралӧ.
Н-скӧй госпитальын сійӧ куйліс дыр.
Ранаясыс юрсьыс бурдісны; но ёна висисны кокъяс.
Докторъяс шулісны, мый сӧмын чудоӧн найӧс сійӧ видзӧма да мый найӧ бурдӧны.
Алмазов эз верит: кысь нӧ бурдӧны, кор сійӧс пӧдтӧ орӧн?
Сійӧ вӧлі брезгуйтысь и эз вермы велавны тайӧ дук дінас, коді сійӧс мучитіс ёнджыка доймӧм дорысь.
...Помасис нин война, гортъясас нин муналісны йӧз, а тэ куйлы койка вылын да дурмытӧдзыд ворс шашкиӧн.
Пукалӧ палата шӧрын сестра да ичӧтиклы моз лыддьӧ тэныд книжка.
Кыскалӧны тэнӧ то перевязкаяс вылӧ, то ваннаӧ, то кутшӧмкӧ лампа улӧ, и сэтчӧдз дугдан лыддьыны асьтӧ мортӧн, мый весиг он яндысь пасьтӧг петкӧдчыны нывбабаяс водзын.
И кӧсйытӧг пырӧ юрад, мый помасис тэнад олӧмыд, мый нинӧм вылӧ и некодлы тэ он ков, мый ноксьӧны тэкӧд сӧмын жалитӧм вӧсна, мый, дерт, сестрицаяслы зывӧк разявны тэнсьыд бинтъястӧ...
Сійӧ весиг скӧраліс сестрицаяс вылӧ — мыйла дзебӧны, мый налы зывӧк; мыйла сэтшӧма жалитӧны!
Но вот воис час, кор сійӧ чеччис да кӧстыльяс вылын, кужтӧг, неувереннӧя, мӧдіс палатаӧд, сэсся коридорӧд.
А сэсся сійӧс кутісны лэдзны петавны садйӧ.
Раненӧйяслы вӧлі гажтӧм гуляйтны садйын, найӧ вӧчисны заборын розь да розь пырыс петавлісны улича вылӧ.
Петіс и Алмазов.
Госпиталь сулаліс кар помын.
Войнаӧдз тайӧ вӧлі <rus>дом культуры</rus>.
Сійӧ ылысянь тыдаліс посньыдик керкаяс пӧвстын, кодъяс вӧліны сиктса керкаяс кодьӧсь.
Керкаяс гӧгӧр вӧліны садъяс.
Ӧшиньясын ӧшалісны прошви занавескаяс да сулалісны цветъяс.
Ӧти татшӧм керкаӧ пырисны Алмазов да ещӧ кык раненӧй да корисны юыштны ва.
Налы юнысӧ эз ков, а прӧстӧ окота вӧлі видзӧдлыны кыдзи кодкӧ олӧ сійӧ олӧмӧн, кодӧс найӧ вунӧдісны...
Найӧс встретитіс юр гӧгӧрыс вылӧ гартыштӧм русӧй кӧсаа нывбаба.
Сійӧ сетіс ва да юасьыштіс кодъяс, кытысьӧсь.
Алмазовлы сьӧлӧм вылас воис сылӧн сёрниыс.
Кор петісны бӧр да ёртъясыс мужикъяс моз яндысьтӧг кутісны сёрнитны тайӧ нывбаба внешность йылысь, Алмазов скӧрмис...
Кымынкӧ лун мысти сійӧ пырис сы ордӧ ӧтнас.
Мыйла — эз тӧд: кӧстыльясыс асьныс кыскисны сы ворота дорӧ...
Нывбаба встретитіс сійӧс тӧдсаӧс моз.
Пукалыштісны, висьтасисны ӧта-мӧдныслы ас йывсьыс: Алмазов — Тося йывсьыс да челядь йывсьыс, нывбаба — сы йылысь, мый сылӧн мужикыс госпитальын жӧ, ылын, Москваын.
Сійӧ ачыс уджаліс заводын, моторъяс чукӧртанінын.
Алмазов кутіс пыравлыны сы дорӧ частӧджык и частӧджык, и кор медбӧрын сійӧс выпишитісны госпитальысь — бара локтіс да кольччис сы ордӧ.
Тайӧ войнас сійӧ унмовсис небыд, паськыд крӧвать вылын.
Нывбабалӧн шоныд ки куйліс сы морӧс вылын.
Вӧлі тайӧ киас и лӧньлун, и защита, и мамсяма мелілун, и овны кӧсйӧм, — награда, шойччӧм, чужан му, — горт!..
Керкаын вӧлі шоныд; кыліс пӧжалӧм нянь дук, пач сайын трачкӧдчис сверчок...
Некор сійӧ эз кыскасьлы бабаяс бӧрся и пыр лыддис, мый Тосякӧд найӧ оласны ӧтлаын нэм помӧдзыс сійӧ спокойнӧй дружитӧмӧн, коді воясӧн воис налӧн пӧсь радейтӧм пыдди.
Но тӧдіс ӧмӧй сійӧ, мый позьӧ тадзи радейтны?
Тӧдіс ӧмӧй, мый нывбаба вермас лоны тэныд светвывса йӧз пиын медся матыса мортӧн?
Муса нылӧс и мамӧс, и ёртӧс-другӧс, и муса кагаӧс — ставсӧ аддзан сыын.
Сійӧ кутас серавны — и тэныд гажа и кокни; сылы шог — тэныд ещӧ шогджык...
И мыйла тайӧ овлӧ морткӧд, коді гӧтрасьӧма нин да эм челядь, код вылын куйлӧ ыджыд справедливӧй долг?
Гашкӧ, том дырйи оз овлывлы.
Гашкӧ, колӧ прӧйдитны став сьӧкыд мужичӧй туйяссӧ, медым сьӧлӧмыд вермис татшӧмасӧ радейтны?
Тайӧ первойя войся асылӧ сійӧ садьмис — нывбаба узис на; пасьтасис, пасьталіс сылысь ватниксӧ — ассьыс шинельсӧ эз вӧв окота пасьтавны — да петіс дворӧ.
Кильчӧ вылын сулалігмоз заводитіс куритчыны.
Лымйӧн тырӧм керка вевтъяс весьтті лэптысис гӧрд кӧдзыд шонді...
Друг сійӧ аддзис восьса сарай ӧдзӧс пыр песъяс дінын туплясьысь чер.
Чер, медся первой плӧтничайтан инструмент, медся коланатор — олӧмын медся коланатор!
Алмазов лэччис кильчӧ вылысь, босьтіс черсӧ да нюммуніс: пуалӧма омӧля; сразу тӧдчӧ — нывбаба кияс пуалӧмаӧсь...
Сійӧ пыр жӧ лӧсьӧдіс.
Радпырысь чернас ӧвтчигтыр муніс двор кузя да корсис: мый эськӧ вӧчны.
Аддзис — жӧлӧбыс слаба кутсьӧ; лӧсьӧдіс.
Аддзис — потшӧс майӧгыс пӧлыньтчӧма; веськӧдіс.
Сэсся муніс сарайӧ пес поткӧдлыны.
Нывбаба садьмис шумсьыс, петіс кильчӧ вылас, банйӧм чужӧма, кыаыс кодь гажа:
— А ме садьми, кыла — кодкӧ кӧзяйничайтӧ дворын.
Унйывсьыд другтӧ эг гӧгӧрво...
...Куим тӧлысь Алмазов оліс сыкӧд, сы ордын, — салдат да салдатка, кодъясысь шудаджыкыс свет вылас некод эз вӧв!
Лунысь-лун сійӧ лои Алмазовлы донаджыкӧн (таысь донаыс оз овлыв, кажитчӧ!), и сійӧ радпырысь чувствуйтіс, мый и мӧдыслы сійӧ лунысь-лун матынджык да мусаджык...
И воис сы мужиксянь письмӧ.
Сійӧ гижис, мый кисӧ сылысь всё-таки ковмис вундыны — примитас оз гӧтырыс, сойпӧлаӧс?
Либӧ мунны мӧдлаӧ, ӧтнаслы лӧсьӧдчыны овны?
Найӧ янсӧдчисны.
Нывбаба сулаліс пидзӧсъяс вылас да пу сундукӧ пукталіс сылысь кӧлуйсӧ; ставсӧ сійӧ песлалӧма, гладитӧма, дӧмлӧма аслас киӧн.
Пукталіс видзчысигмоз, быттьӧ код тӧдас кутшӧм донаторъяс вӧліны найӧ, и югыд шорӧн чужӧм кузяыс визувтіс синваыс да войталіс сундучок вылӧ.
Алмазов пукаліс, видзӧдіс сы вылӧ да шуаліс:
— Но, а кыдзи меным овны?
Висьтав — кыдзи?
И дрӧжжитан шӧпкӧмӧн сійӧ висьталіс:
— Кыдзи колӧ, сідзи и кутам овны.
А мый миян радейтӧмыс эз артмы — некодлӧн сэтчӧдз абу делӧ, тэа-меа кындзи...
— Тэа-меалы тай ёна инмӧ, вот ӧд мыйын делӧыс, — шуис Алмазов мудзӧмпырысь.
Нывбаба вевттис кӧлуйсӧ сӧстӧм рузумӧн да шуис сідз жӧ шӧпкӧмӧн, быттьӧ сылӧн дзикӧдз воши гӧлӧсыс:
— Со кыдз гӧтӧвиті тэнӧ янсӧдчӧм вылад.
Алмазовлӧн эз тырмы выныс видзӧдны сы вылӧ, сійӧ петіс керкасьыс.
Заводитчӧ вӧлі апрель тӧлысь, пуяс вылын муртса тӧдчисны гаръяс; лӧзӧн лӧсталіс кокни, югыд небеса...
Алмазов кытшовтіс керка гӧгӧрыс, видзӧдліс аслас жӧлӧб вылӧ, код улын еджыд, мыськӧм изъяс вылын сулаліс пельса, аслас чер вылӧ, коді сулаліс сарайын, прӧщайтчис ставыскӧд...
И друг пемдіс синъясас: мыйла нӧ, всё-таки?
Коді тшӧктіс?
Абу приказыс, абу сэтшӧм законыс, медым йӧз тадзи мучитісны асьнысӧ!
Тайӧ мӧвпъясӧн сійӧ пырис да кутліс нывбабаӧс, ачыс шуаліс:
— Мыйла!..
Но мӧдыс кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, вештіс ас дінсьыс, пуксьӧдіс да шӧпкӧмӧн кутіс висьтавлыны сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс висьтавліс нин водзджык:
— Оз позь, донаӧй, оз позь...
Тэнад челядьыд виччысьӧны, витӧд во нин виччысьӧны...
И менам сойпӧла локтас, кытчӧ ме сійӧс вошта, кытчӧ сӧвестьӧс ассьым вошта?..
Мортӧн колӧ лоны, мортӧн, медбӧръя радлунӧй менам...
Шӧпкӧмыс пыр лои шочджык, синъяс куньсисны шогысла.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн Алмазов топӧдіс сійӧс ас бердас, медбӧръяысь дзебис чужӧмсӧ небыд, шоныд, муса пельпомӧ...
Кыдзи муніс сэсся, бӧрвылас видзӧдлытӧг, и кежанінын воштіс эбӧссӧ, видзӧдліс бӧрланьыс да аддзис, мый нывбабаыс сулалӧ дзиръя ӧдзӧс дорын, — кыдзи кежис пельӧс сайӧ да шудсӧ колис пельӧс саяс, — кыдзи сэсся сійӧс нуис поезд век ылӧджык, ылӧджык, — казьтывны оз позь: прӧстӧ оз ков, медым татшӧмыс вермис лоны олӧмын.
Аттьӧ Тосялы, мый муртса воӧм мысти радуйтчӧмысла пӧдтіс паметьсӧ винаӧн; а код тӧдас, мый сэк сійӧ эськӧ вӧчис.
Гашкӧ, пуксис поездӧ да муніс.
Гашкӧ, подӧн эськӧ муніс...
Кыдзи мунны, йӧй юр?
Челядь синъяс водзысь, кодъяс видзӧдӧны тэ вылӧ сэтшӧм веритӧмӧн:
«Папа воис!»,
Тося дінысь, коді виччысис тэнӧ нёль во?..
И кытчӧ муннысӧ?
Местасӧ займитӧма: пукалӧ сэн сойпӧла, тэ водзын нинӧмӧн абу мыжа, сэтшӧм жӧ салдат, кыдзи тэ...
Коростелевлы вайисны почта: бумагаяс трестсянь — инструкцияяс, отчётностьлӧн формаяс.
Приказысь выписка, кӧні пасйӧма «Яснӧй берег» совхозлысь турун пуктігӧн гырысь темпъяс.
Аспазия кукань йылысь сэсянь, кыдзи мӧдӧдіс Коростелев докладнӧй записка, нинӧм эз кывсьы.
Тыдалӧ, Данилов удовлетворитчис сійӧ записканас.
Тайӧ письмӧыс кодсянь?
А, Иван Николаевич Гречкасянь.
«Дона друг! — гижис Гречка. — Кыдзи овсьӧ-вывсьӧ?
Мый вӧчлывлан?
Важӧн кӧсъя тэныд гижны, но век некыдз ог вермы пуксьыны, кадыс абу да.
Тайӧ гожӧмнас лои переживайтны вывті ыджыд тревога, кор аддзим, кыдзи засухаыс лунысь-лун кыссьӧ миян муяс дінӧ.
Оз балуйтны стихияясыд дона Рӧдинаӧс, война помасьӧм бӧрын мӧд вонас жӧ няньным миян косьмис!
Но миянладорын, кӧть и лои копрасьыштны матушка-мулы быд китыр сю вӧсна, шуа веськыда, знаменитӧй вӧръяс, кодъяс ас кадӧ дзеблавлісны партизанъясӧс изверг-фашистъясысь, спаситісны и миянлысь кӧдзаяс лёк бедасьыс, и ми чукӧртім нормальнӧй урожай, сідзкӧ и государстволы сетам няньсӧ и аслыным кольӧ олӧм вылӧ.
А ӧні висьтала тэныд со мый.
Неважӧн корліс менӧ Обкомса секретарь да ачыс личнӧ видіс менӧ сыысь, кыдзи сійӧ шуис, колхознӧй стадолы куканьяс приобретитӧмын партизанскӧй действиеясысь.
Обкомсянь локтігӧн, меным уси дум вылӧ, мый, вермас лоны, и тэнӧ суисны ме вӧсна неприятностьяс, мый менӧ эськӧ ёна огорчитіс да весиг шогӧдіс, сы вӧсна мый чувствуйта тэ дінӧ зэв ыджыд дружба и гажтӧмча тэнад приятнӧй да культурнӧй сёрниысь.
Гиж!
Привет многоуважаемӧй бабусялы.
А висьтавны кӧ Аспазия йывсьыд, то сійӧ олӧ да вылӧ и нормальнӧя содӧ весыс, да надейтчам, мый локтан восянь кутас служитны отечественнӧй порода воспроизводитӧм делӧлы.
Кланяйтчӧ тэныд менам гӧтыр Алёна Васильевна и челядь Петрусь да Галя.
Тэнӧ уважайтысь И. Гречка».
«Ак, молодецъяс, Иван Николаевич да Алёна Васильевна! — гажаа думыштіс Коростелев. — Сразу тэныд — и Петрусь и Галя...
А видісны всё-таки, голубчик, эз видзӧдны тэнад став орденъяс вылад...»
Сійӧ босьтіс перӧ да кутіс гижны ӧтвет.
«Дона Иван Николаевич!
Медводз, поздравляйта тэнӧ.
Кӧсйи эськӧ аддзывны тэнсьыд став семьятӧ...»
И думыштчис: сӧрӧ Гречка дружескӧй чувствояс йывсьыс или оз сӧр?
Вермас ӧмӧй ӧти аддзысьлӧмысь чужны дружба?
Но ӧд сылы збыльысь окота аддзывны Гречкаӧс да сёрнитны сыкӧд, и вӧлі кӧ эськӧ кад, сійӧ окотапырысь ветліс эськӧ Белоруссияӧ да видзӧдліс, кыдзи сэні олӧ да действуйтӧ Гречка.
Буракӧ, тадзи и заводитчӧ дружбаыс, — и мыйла эськӧ Гречкалӧн оз вермы лоны Коростелев дінӧ сэтшӧм жӧ интерес да симпатия?..
Вайисны телеграмма, Даниловлысь приказ: пыр жӧ локны трестӧ.
— Аддзӧмаӧсь коран кад, — шуис Коростелев. — Тані уборка заводитчис...
«Неужели кутасны сёрнитны этайӧ проклятӧй кукань йывсьыд?
Оз вермы лоны: куим тӧлысся чӧв олӧм бӧрын, приказын ошкӧм бӧрын...
Кутшӧмкӧ совещание, буракӧ».
Корис Иконниковӧс да Лукьянычӧс, тшӧктіс вӧчны талунъя числӧ кежлӧ отчёт.
Кутіс гижавны — кодлы кутшӧм распоряжение сетавны аслас ветлігкості.
Гречкалы письмӧ коли помавтӧг.
Здание, кӧні помещайтчис трест, вӧлі выльпӧв краситӧма рудов-сиреневӧй краскаӧн, ӧдзӧс дорас ӧшаліс зарни букваяса выль стекляннӧй дӧска, стеклӧяссӧ чышкалӧма, поссӧ мичаа мыськӧма.
Быдлаын тӧдчис Даниловлӧн тӧждысьӧмыс.
«Лӧсьӧдӧма нин порядок, — сьӧд клеёнкаӧн эжӧм директорскӧй ӧдзӧс дорӧ матыстчигӧн пырмунігмозыс думыштіс Коростелев. —
Ӧкуратнӧй».
Данилов сувтіс сылы паныд.
Сы вылын вӧлі погонтӧм офицерскӧй китель, сэтшӧм чистӧй да свежӧй, быттьӧ сӧмын тӧрыт на сетӧмаӧсь Даниловлы выль обмундирование.
Юрыс да чужӧмыс Даниловлӧн шыльыда бритӧма.
— Пуксьӧй.
Кыдзи воинныд?
Коростелев пуксис ыркыд клеёнчатӧй креслӧӧ.
— Кутшӧмӧсь делӧясыд?
— Убирайтам нянь.
Кирпич вӧчам кӧкъямыс сёӧд тысяча.
Со, босьті полнӧй отчёт.
— Отчёт, — сійӧ коланатор, — Коростелевлысь мыччӧм бумагаяссӧ листалігмоз шуис Данилов, — но абу тырмымӧн подробнӧй.
Кыдзи йӧзыс, настроениеыс йӧзыслӧн?
— Настроение вӧлі тревожнӧй, полім, мый зэръяс торкасны нянь уберитӧмлы.
— А ӧні?
— Збоймыштісны.
Коллектив миян крепыд.
— Тайӧ бур, — шуис Данилов, — мый ті ас кадӧ справитчинныд турун пуктӧмӧн.
Энӧ кӧ ас кадӧ справитчӧй, ыджыд беда эськӧ вӧлі совхозыдлы.
Трест отметитіс тіянӧс приказын, ті выпискасӧ получитінныд?
— Да.
Выпискаяс получайтам уна.
— Бумажнӧй руководство?
— А мый, Иван Егорын?
Воджын чӧжӧн кӧть эськӧ мед ӧти ловъя морт трестысь воліс миянӧ.
— Омӧль, дерт.
Но артыштӧй, мый трестлӧн аппарат ӧнӧдз на абу укомплектуйтӧма кыдз колӧ.
Министерство кӧсйысьӧ, но ӧнӧдз на некод оз тыдав.
А миян эм совхозъяс, кӧні лоӧ пукавны петавтӧг, муртса не аслыд босьтчыны куран дорӧ, медым лӧсьӧдны кӧть кутшӧмкӧ порядок.
«<rus>Долинка</rus>ын» дзикӧдз провалитісны турун пуктӧм...
— Тіян совхозыд, мукӧдъяс серти, зэв бур состояниеын.
«Оз, — думыштіс Коростелев, — сёрни Аспазия йылысь оз ло».
— Но некутшӧм дон вылӧ, Коростелев ёрт, оз ньӧбны преступление вылӧ право.
Коростелев сыркмуні став тушанас, чабыртіс креслӧ бокъяссӧ.
— Со кутшӧм формулировка?
— А кыдзи мӧдног тшӧктанныд формулируйтны, директорыс кӧ ас думыштӧм серти разӧдӧ сылы дӧверитӧм государственнӧй имущество?
— Кыдзи сійӧ разӧдӧ? — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ Коростелев. — Ӧти случай вӧлі, да и сійӧ чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи.
— Тӧда обстоятельствоястӧ.
Куимпӧв лыдди тіянлысь докладнӧй запискатӧ кузяла и вомӧн.
Кӧсйи сэтысь аддзыны мыйкӧ, мый эськӧ оправдайтіс тіянлысь поступоктӧ закон водзын.
— И нинӧм эн аддзӧ?
— Нинӧм.
Данилов пукаліс креслӧын статуя моз, паськыд пельпомъясыс сылӧн стройын моз веськӧдӧма.
— Сідз нинӧм и эн аддзӧй?
— Аддзи, мый сьӧлӧмыд тіян бур и мый мортыс ті лышкыд.
Хозяйственниклы тайӧ абу тырмымӧн.
Ёна дӧзмӧм вӧснаыс Коростелев тшӧкмуні.
— Сы вӧсна, мый ті абу фронтовик, — шуис сійӧ. — Ті, шуӧны, война чӧжыс санитарнӧй поездын замполитӧн ветлӧмныд.
А фронтсӧ колӧ ас синнад аддзывны, медым гӧгӧрвоны, мый сійӧ фронтыс да мый сійӧ сэтшӧм партизанскӧй колхозыс.
Данилов примитіс упрёксӧ — эз дрӧгнитны чугуннӧй пельпомъясыс, сӧмын неуна гӧрдӧдыштіс.
— И ті чайтанныд, мый тіян лышкыдлунтӧг партизанскӧй колхоз оз пет сьӧкыдлунъяссьыс?
Некод оз тӧждысь колхоз вӧсна, ӧтнас Коростелев ёрт, ен мед сетас сылы здоровье...
И Коростелев гӧрдӧдіс — весиг плешкыс сылӧн лои пемыдгӧрд.
— Гречка висьталӧ...
— А меным веськодь, мый сэн висьталӧ Гречка.
Сійӧ и мукӧд миян совхозъясӧ волӧма; да абу артмӧма делӧыс — ӧткажитӧмаӧсь...
Ті тӧданныд, кутшӧм отсӧг сетӧ государство освобождённӧй районъяслы?
Ме тіянлы петкӧдла цифраяс: мыйда сэтчӧ нуӧма скӧт, инвентарь, стройматериалъяс.
Восстановлениелысь гигантскӧй масштабъяс плановӧй порядоктӧг оз позь пӧртны олӧмӧ.
А тіян благотворительностьыд нинӧм оз сулав.
Некодлы оз ков и нинӧм оз сет.
Ог нин сёрнитӧй сы йылысь, мый тані преступление, мыйысь следуйтӧ эськӧ вӧтлыны партияысь.
И тіянӧс, и Гречкаӧс.
Коростелевлӧн синводзыс гудыртчис; гырысь войтъясӧн кӧсича вылас чепӧсйис пӧсь.
Вӧтлыны партияысь!.
Эз, сійӧ, кажитчӧ шуис «следуйтӧ эськӧ».
Эськӧ.
Да-да, сійӧ шуис — «эськӧ»...
— Ті тӧдінныд сы йылысь, мый скӧт распределяйтӧм мунӧ централизованнӧя, Племзаготскот пыр?
Тӧдінныд, мый народнӧй имуществоысь, кодӧс дӧверитӧма тіянлы, ті юрнад ӧтвечайтанныд?
Тӧдінныд, мый миян социалистическӧй овмӧс, а абу частнӧй лавочка?
Данилов юасис гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг вӧсни вомдоръяссӧ вӧрӧдігмоз.
Югъяліс зарни пинь...
— Воинскӧй рекомендацияясын пасйӧма тіянлысь дисциплинированность.
Чайтінныд, мый война помасис и дисциплина сэсся оз ков?..
Должен тіянлы висьтавны, мый ті юрси йылын моз ӧшалінныд, Коростелев ёрт, дзик сійӧ лунсяньыс.
Ёна лудісны менам кияс — вештыны тіянӧс, директоралӧмсьыд, мед мукӧдъясыслы эз вӧв пӧваднӧ.
Сэсся думышті: вай видзӧдла, кыдзи сійӧ выдержитас гожся сезон.
Обеспечитас совхоз кӧрымӧн, пуктас водзӧ развивайтчӧм вылӧ фундамент — прӧстита Аспазияысь, ог кут сувтӧдны вопрос вештӧм йылысь...
Коростелев перйис носовик да чышкис чужӧмсӧ.
— Но партийнӧй инстанцияясын сёрни век жӧ должен лоны.
Ме ог допустит, медым менам трестын кытчӧсюрӧ разӧдісны племеннӧй скӧт.
Машинальнӧя чужӧмсӧ да сьылісӧ носовикӧн чышкалігмоз Коростелев кывзіс.
Данилов видзӧдліс внимательнӧя, чужӧмыс сылӧн бурмыштіс.
— Соображайтны колӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ мӧд тонӧн, дӧзмӧмӧн жалитӧмпырысь. — Он кӧ тіянлысь взыщит, мукӧдъяс сідз жӧ кутасны сетавны ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Небыд сьӧлӧмаыд ӧд уна.
Ӧд став совхозъясас нин сёрниыс мӧдіс мунны.
Шутка — Брильянтовӧйлӧн ныв.
Брильянтовӧйӧс гижӧма уна йӧла скӧт лыдӧ всесоюзнӧй книгаын.
Сы йылысь книгаяс гижӧма, и сы куканьяс йылысь и предокъяс йывсьыс.
Эн лыддьылӧ, кӧнкӧ?
Босьтӧй, тӧдмасьӧй, трестын эм...
И вот мый меным висьталӧй: шуам, Гречка эз тіянлысь, а кодлысь кӧ мӧдлысь, тэнад подчинённӧйяс пиысь, сьӧлӧмсӧ нормӧдіс, но кӧть Иконниковлысь, и Иконников сылы вот тадз, киысь киӧ, сетіс Брильянтовӧйлысь куканьсӧ — взыщитінныд эськӧ ті Иконниковлысь?
Вот висьталӧй ті: взыщитінныд эськӧ Иконниковлысь али эн?
— Взыщиті, — мӧдарӧ бергӧдчис да букышӧн вочавидзис Коростелев.
— Вот сійӧ и эм.
Делӧыс тайӧ принципиальнӧй.
Сёрниыс абу сӧмын кукань йылысь.
Сёрниыс став миян высшӧй порядок йылысь, колӧ гӧгӧрвоны. — Данилов бара босьтіс отчёт, кутіс листавны. — Кирпич кӧкъямысӧд сё помаланныд?
Бур.
И кытчӧ кӧсъянныд сетавны?.. — Найӧ мӧдісны сёрнитны строительство йылысь, и Аспазия йылысь сэсся эз вӧв шуӧма ни ӧти кыв.
Данилов воис августын.
Куим лун сійӧ оліс совхозын, ставсӧ видзӧдаліс: гумла, и вартанінысь няньсӧ, и стрӧйбаяс, и завод.
Кӧсйысис, мый локтан сезон кежлӧ совхоз получитас черепица вӧчан станок, сёрнитчӧма ленинградскӧй заводкӧд.
Кӧсйысис мӧдӧдны стройматериалъяс...
Вӧлі скӧтвидзанінын, видзӧдаліс скӧтсӧ, узис пастукъяскӧд мӧдлапӧлын.
Даниловӧс совхозын тӧдісны важысянь, войнаӧдзса кадсянь, и радейтісны, кӧть и стрӧг вӧлі.
Кыдзкӧ ӧти рытӧ Коростелев суис сійӧс скӧтвидзысь Степан Степаныч квартираын, важысянь уджалысь рабочӧйяс компанияын.
Степан Степаныч ворсіс гудӧкӧн, а гӧстьяс, на лыдын и Данилов, сьылісны: <rus>«Хороша страна Болгария, а Россия лучше всех!»</rus>
Трестса директорлӧн вӧлӧма вӧсни гӧлӧс-тенор, сійӧ частӧ фальшивитліс, но сьыліс мыйвынсьыс да серьёзнӧя, ачыс зыр моз лӧсьӧдӧм ыджыд кинас ӧвтчис...
«Тыдалӧ, сӧмын ме ӧтнам сыкӧд абу дружескӧй отношениеын, — думайтіс Коростелев, кор аддзис, кыдзи гӧгӧр ставныс прӧстӧя шыасьӧны Данилов дорӧ, — а мукӧдъяслы сійӧ бур мужик, на кодь жӧ».
Нёльӧд луннас Коростелевӧс корисны райкомӧ бюро вылӧ.
Кор пырис тӧдса комнатаӧ да аддзис, мый пельӧсын диван вылын пукалӧ Данилов, — гӧгӧрвоис: ӧні лоӧ пуктӧма точка Аспазия делӧ кузя.
Первойсӧ сійӧ лои рад: мед точка; мед сетасны сылы взыскание, кутшӧмӧс аддзасны справедливӧйӧн, — и пом.
Водзӧ татшӧмыс оз ло.
Но друг думыштіс: а друг да вӧтласны?
Горельченко крут морт, ассяма...
Коростелев кельдӧдіс да вунӧдіс здоровайтчынысӧ, ньӧжйӧ пуксис ӧдзӧсдорса стул вылӧ.
Заводитісны гырысь вопросъяссянь: районын нянь вартӧм мунӧм йылысь, элеватор удж йылысь.
Данилов пукаліс веськыда, кывзіс, пидзӧс вылас пуктӧм блокнотӧ чертитіс кутшӧмкӧ сложнӧй чертёж.
Сылы мый, сійӧ вермӧ пукавны татшӧм спокойнӧя да чертитны чертёжъяс...
Гӧгӧр тӧдса чужӧмъяс, кымынысь аддзыліс найӧс татысь Коростелев.
Кымынкӧ тӧлысь сайын тулыснас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тайӧ йӧз пиас увереннӧя, сёрнитіс накӧд кыдз ӧткодь правоа морт, аслас хозяйственнӧй замыселъясӧн гордитчигтыр.
И со ӧні сійӧ пукалӧ блед да жугыль.
Тайӧ йӧзыс, важнӧйджык делӧяс помалӧм бӧрын, видзӧдласны Коростелев вылӧ да обсудитасны сылысь... мый?
Ӧшибка, промах, преступление?
Кыдзи найӧ шуасны тайӧс?
Кыдзи нимтас тайӧс Горельченко?
Воссис ӧдзӧс, пырис Бекишев; пуксис Коростелевкӧд орччӧн.
Ок, кутшӧм дыр сёрнитӧ инженер, элеваторӧн заведуйтысь.
Ӧдйӧджык эськӧ мед помаліс.
Ӧдйӧджык мед решитчас судьба.
«Исключитасны — овны ог кут», — думыштіс Коростелев.
Но со помалӧ сёрнитны инженер, помалӧны сёрнитны быдӧн, кодлы вӧлі мый висьтавны элеватор йылысь, — нэм кузя тайӧ кыссис.
— Совхоз «Яснӧй берег» йылысь информация.
Кыв сетсьӧ Данилов ёртлы.
Надзӧникӧн Данилов висьталӧ, мый вӧчӧма совхозын во заводитчӧмсянь.
Пасъялӧ тырмытӧмторъяс.
Дженьыда висьталӧ первоочереднӧй могъяс йылысь.
Коростелев кывзӧ, зільӧ гӧгӧрвоны не кывъяссӧ, а Данилов гӧлӧслысь интонацияяссӧ...
— Но вот, ёртъяс, «Яснӧй берегын» ми паныдасим миянлысь став порядок вӧвлытӧма нарушитӧм факткӧд, номенклатурнӧй скӧтӧс разбазаривайтан факткӧд.
Тайӧ фактнас ме должен тӧдмӧдны тіянӧс.
Сёрниыс мунӧ став правилӧяс кытшовтӧмӧн, Аспазия куканьӧс ӧти белорусскӧй колхозлы незаконнӧя вузалӧм йылысь.
Прӧстӧя висьтавны кӧ, куканьсӧ петкӧдісны стойлоысь, лэптісны грузӧвик вылӧ да нуисны, а коллектив дивуйтчис.
— Сюся! — шуӧ Чкалов нима колхозса председатель пызанас чуньяснас тотшкӧдігтыр. — Сюся вӧчӧма!
Данилов лыддьӧ Коростелевлысь докладнӧй записка.
— Ӧні тіянлы гӧгӧрвоана Коростелевлӧн побуждениеясыс.
Личнӧй заинтересованность абу вӧлӧма.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, фактыс вӧвлытӧм, и выводъяс вӧчтӧг кольны оз позь.
— Вопросъяс эмӧсь? — юалӧ Горельченко.
Вопросъяс абуӧсь — Данилов висьталӧмысь да докладнӧй запискаысь ставыс гӧгӧрвоана.
Сӧмын Чкалов нима колхозса председатель юалӧ:
— Сідзи и петкӧдісны да нуисны, а?
— Коді кӧсйӧ сёрнитны?
Бекишев кӧсйӧ сёрнитны.
Оз кукань йылысь: сійӧ висьталӧ единоначалие, долг, воля йылысь.
Коростелев видзӧдӧ Горельченко вылӧ да оз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм выражениеӧн сійӧ вештылӧ ассьыс сьӧд синъяссӧ Бекишев вылысь сы вылӧ, Коростелев вылӧ.
— Коростелев ёрт?
Коростелев чӧв олӧ.
— Кӧсъянныд мыйкӧ висьтавны?
Коростелев сувтӧ, сійӧ вывті блед.
— Мый нӧ... — вежис ловсӧ.
— Нарушиті закон, вӧчи производстволы ущерб...
— Признайтанныд, сідзкӧ, мый партия должен тіянлысь взыщитны?
— Да, — шуӧ Коростелев.
Ӧні, кор венӧма сылысь упрямствосӧ, сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый первойсяньыс лыддис асьсӧ мыжаӧн: сійӧ минутасянь, кор видзӧдіс грузӧвик бӧрся, код вылын муніс Гречка...
Кывъясысь, кодъяс кылісны быдладорсянь, отчётливӧя кылӧ кыв: «выговор».
Сэсся «строгӧй выговор».
— Коді за, коді против, коді воздержитчис?..
Постановитім — сетны Коростелев ёртлы строгӧй выговор...
...Коростелев петӧ коридорӧ.
Тӧдса ӧдзӧс сайын, ӧтнасӧн, яндысигтыр чышкӧ сійӧ скуп синва, — ыджыд шоглысь, и кокняммӧмлысь синвасӧ...
Заседание бӧрын Горельченко нуӧдіс Даниловӧс ас ордас.
Вуджисны сквер, кӧні Александр Локтев памятник гӧгӧр гуляйтісны томйӧз, да мӧдісны Большой Московскӧй кузя.
Заборъяс да плетеньяс сайсянь ӧшӧдчӧмаӧсь льӧм пуяслӧн сук да буса коръяс.
Рӧмдӧ.
— Ёна переживайтӧ зонмыс, — шуис Горельченко.
— Тайӧ пӧлезнӧ, — шуис Данилов. — Ӧні водзвыв кызьпӧв думыштас властьсӧ вуджтӧдз.
— Пӧсь сьӧлӧма.
Ставыс пӧсь сьӧлӧм вӧснаыс.
— Вот, — шуис Данилов. — Татшӧмсӧ кӧ он кут чорыд киӧн, сійӧ вӧчас делӧяс.
— А зонмыс абу лёк.
Овны кутас.
— Кутас.
Сы вӧсна сыкӧд и бурногӧн сёрнитісны.
Шыбитана кӧ вӧлі мортыс — сылы эськӧ татшӧм история бӧрад директорскӧй пост вылад не овны.
Тайӧн эськӧ сылӧн хозяйственнӧй деятельностьыс и помасис.
— Локтіс дась вылас, — шуис Горельченко. — Эз аддзыв, кыдзи планӧвӧй хозяйствоыс стрӧитчис, мыйда ковмис тышкасьны, пӧсь кисьтны, жертвуйтны да быдсямаыс.
— Да, быдторйыс вӧвлі, — шуис Данилов.
И ланьтісны, кыкнанныслы дум вылас уси мыйкӧ аслас.
Эм мый казьтывны мортлы, коммунистлы, ветымын арӧс тыртігӧн.
Кӧть и вой нин вӧлі, ӧшиньясын бара тыдаліс би, гортын оз узьны, — неужели воис Гречка?
Сысянь позьӧ виччысьны.
Вот нин не пӧру...
Коростелев весиг сувтіс: пырны абу гортӧ, али усйысьны совхозӧ, узьны кабинетын?
Некодӧс эз вӧв окота аддзыны.
Скӧрмис ас вылас: йӧзысь полӧм?
Тайӧ ещӧ мый? —
зілис вӧчны тӧждысьтӧм выражение, пырис.
Некод абу, мамыс сӧмын.
Кинас юрсӧ пыкӧмӧн сійӧ пукаліс мудзӧм чужӧма.
Важӧн пӧра сылы шойччыны, а сійӧ пукалӧ, виччысьӧ.
Гежӧда тадзсӧ овлӧ.
Сідзкӧ, тӧдӧ нин.
Пызан вылын йӧв да вывлань пыдӧсӧн кымыньтӧм чистӧй стӧкан.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да видзӧдліс пиыс вылӧ аслас лӧз, югыд, гӧгӧрыс посни чукыръяса синъяснас.
Коростелев матыстчис да пуксис орччӧн.
Чӧв олыштісны.
— Ю йӧвсӧ.
Эн ӧд ӧбедайтлы?
— Эг удит.
— Колӧкӧ, рок шонта.
— Ог.
Ме йӧвсӧ...
— Но, ю.
— Вот кутшӧм, мама, делӧясыс, — друг шуис сійӧ.
На костса отношениеясын чувствительность некор эз вӧв.
Первой видзӧдлӧмсянь кажитчыліс, мый и родственнӧй матыслуныс абу, мый кыкнанныс олӧны асланыс олӧмӧн.
Мунлісны удж вылӧ и волісны разнӧй кадӧ, та вӧсна гортас пӧшти эз аддзысьлывны.
Удж вылын аддзысьлігӧн сёрнитісны делӧяс йылысь, и мамыс шуліс сійӧс: директор.
Кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧт, мамыс меліаліс да лелькуйтіс.
Сэсся муніс ыджыд олӧмӧ, писӧ колис бабыс ки вылӧ.
Коростелев лыддис, мый тайӧ правильнӧ.
Бабыс дӧмліс сылы гачьяссӧ да висьтавліс мойдъяс.
Таысь кындзи бабыс нинӧм вылӧ нин эз туй, а мамыс туйис.
Мамыслы сетісны орден.
Коростелев гордитчис мамнас.
Сійӧ радейтліс мамсӧ нежностьтӧг: мам вына, сыысь абу слабджык, мыйла сылы нежностьыс?
Мукӧд йӧзкӧд сылы вӧлі интереснӧджык.
Мукӧд дырйи сійӧ весиг вунӧдліс мам йывсьыс.
И сӧвестьлысь йирӧмсӧ эз чувствуйт, сы вӧсна мый тӧдіс, мый мамыс мукӧд дырйиыс вунӧдлӧ жӧ сы йылысь и мый сылы мукӧд йӧзкӧд интереснӧджык.
И арталіс, мый тайӧ сідз жӧ правильнӧ.
Но олӧмлӧн зэв важнӧй минутаясӧ налӧн мӧвпъясныс обращайтчылісны ёрта-ёрт дінас.
Кор Коростелев муніс фронт вылӧ, сійӧс мучитіс, мый эз удайтчы прӧститчыны мамыскӧд.
Война чӧж — оз-оз, да и кутас доймыны сьӧлӧмыс: «мамкӧд эг прӧститчы...»
Демобилизуйтчӧм бӧрын муніс веськыда сы ордӧ; и сӧмын сэк, кор аддзис сійӧс да кутліс — вешйис сьӧлӧм вывсьыс тайӧ сьӧкыдторйыс...
И ӧні сылы окота лои пуксьыны орччӧн.
— Ӧбиднӧ жӧ, — шуис сійӧ.
Мам небыда ӧтветитіс:
— Мый зарабатывайтам, пиук, сійӧс миянлы и сетӧны.
— Вермисны чуткӧйджыкӧн лоны.
Турун пуктӧмнад ми кутшӧма справитчим.
Ме кӧ эськӧ аслам зептӧ пукті...
— Та йылысь эн и сёрнит, — шуис мамыс. — Тайӧ дзик мӧд сёрни.
Аслыд зептад — сэк эськӧ дзик мӧдногӧн бюро вылад тэкӧд сёрнитісны, и ме эськӧ мӧдног сёрниті.
Коростелевлы лои яндзим да сійӧ содтіс:
— Либӧ частнӧй мортлы эськӧ вузалі.
— Да кыдз тэ эськӧ лысьтін.
Мый тэ висьталан, Митя.
Брильянтовӧйлысь ныв — частнӧйлы!
Тайӧ эз вермы эськӧ лоны, эз та вылӧ тэнӧ велӧдны ичӧтысянь.
Мый и тӧлкуйтны сы йылысь, мый оз вермы лоны.
Сійӧ сёрнитіс спокойнӧй, неуна мудзӧм гӧлӧсӧн:
— Сӧвсем он сы йылысь думайт.
Быдсяматорйыс юрад, а делӧыс яснӧй: должен старайтчыны партия водзын заслужитны, медым снимитасны выговорсӧ, — вот тэнад линия.
А ӧбижайтчыны, да артасьны, да быдсяма фантазияяс выдумывайтны — абу партийнӧй линия...
Ме вот думайта: ӧд тэ хозяйственник абу омӧль, кытысь тэнад тайӧ, мый друг босьтан да и ӧвтыштчан, вӧчан делӧыслы ущерб, нинӧм думайттӧг?
И ме чайта, мый тайӧ тэнад войнасянь.
— Кыдзи сійӧ?
— Зэв уна война дырйиыс быдсяма хозяйствоыс гибнитіс.
Артавны вӧлі некор и жалитны сідзжӧ.
Асланым каръяс кузя ковмывліс лыйлыны, медым врагӧс вӧтлыны.
Бӧръя воясас воюйтінныд озыра: сё снаряд лэдзанныд, рабочӧйяс тіянлы тысячаясӧн выльӧс ыстӧны; ӧти уськӧдӧм самолёт пыдди — налӧй, босьтӧй дасӧс...
А сэк кості, кор тэ татшӧм роскошнӧя воюйтін, ми тані быд кукань вылын дрӧжжитім, асланым юбкаясӧн сійӧс вевттьывлывлім, асланым пызь паёкӧн, сійӧ жӧ Брильянтовӧйсӧ, вӧлі вердлывлам, видзим тіянлы, армиялы, быд грамм нянь да быд йӧв войт...
Правильнӧ сетісны строгӧй выговор.
Справедливость.
Велӧдчы артавны миянлысь добрасӧ...
да йӧвсӧ ю, тшыг ӧд.
— Война йывсьыд — вывті нин ті пыдӧ вужъяс видзӧданныд, — букышӧн шуис Коростелев. — Прӧстӧ, йӧйталі ме эсійӧ Аспазиянас.
Быттьӧ кӧ ме ог признайт, мый йӧйталі.
Ме сӧмын шуа, мый первойсьыд эськӧ позис и небыдджыка.
— Оз позь тэнӧ, Митя, небыдджыкасӧ.
Тэнад характерыд сэтшӧм — тэнӧ колӧ кучкавны чорыдджыка.
Мӧдногӧн тэ гыжъясьыштан и сразу вунӧдан.
Тэнӧ нэм чӧжыд кутасны зэв ёна кучкавны, ме нин аддза.
— Аттьӧ бур предсказаниесьыд, — шуис сійӧ жугыля.
И рӧднӧй мам сылы паныд.
И рӧднӧй мам шуӧ: «тэнӧ колӧ чорыдджыка».
Ланьт, Коростелев, ю йӧвсӧ.
Асывнас муртса югдігас на сійӧ муніс коймӧд фермаӧ. Тосялы тшӧктіс лоны дасьӧн: кыдзи сӧмын Данилов помалас делӧяссӧ — нуны сійӧс станцияӧ.
Коймӧд фермаын тӧлӧдісны шобді кӧйдыс.
Уджалісны кык веялка и триер.
Веялкаяс сулалісны чистӧя, еджыдӧдз чышкӧм гумла вылын, а триер — вевта помещениеын.
Триер улысь кӧйдыссӧ новлісны йӧртӧдъясӧ.
Веялка дінын уджалысь нывбабаяс торъя зільлунӧн да радейтӧмӧн чукӧртісны кӧйдыс да кисьталісны сійӧс мешӧкъясӧ.
Коростелев видзӧдліс йӧртӧдъясас и кутіс любуйтчыны чистӧй, гырысь, югыд кӧйдыснас.
Да, думыштчис сылӧн, вот бара кӧдзам, и бара кутас шептасьны муяс вылын нянь, — выль круг, олӧмлӧн помасьлытӧм круг...
Сійӧ лэдзис чуньяс костӧдыс сьӧкыд кӧйдысъяссӧ да эз кыв, кыдзи кодкӧ пырис зернохранилищеӧ.
Видзӧдліс, кор мужичӧй ки вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс.
Бекишев.
— Любуйтчанныд?
Коростелев сдержаннӧя здоровайтчис.
— Он тӧдӧй, — юаліс сійӧ, — Данилов муніс?
— Муніс.
Тіянӧс юасис.
— Мый сылы колӧ?
— Сідз. Кӧсйис прӧщайтчыны.
Привет ыстіс.
Коростелев сӧмын чушкыштіс нырнас.
Первой выговор, а сэсся привет.
Тактика...
Сылы эз вӧв лӧсьыд, мый Бекишев локтӧма сы бӧрся.
«Должен эськӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм менам настроение.
Гашкӧ, меным ӧтнамлы окота олыштны».
Сійӧ ӧтвечайтіс Бекишевлы дженьыда, сы вылӧ внимание обращайттӧг, сёрнитіс мукӧдъяскӧд.
Но Бекишев быттьӧ эз казяв тайӧс, сёрнитіс прӧстӧя, спокойнӧя да дружелюбнӧя, и вочасӧн Коростелев небзис.
А луншӧр кежлас радпырысь думайтіс, мый вот Бекишев эз эновт сійӧс сьӧкыд настроениенас да тактичнӧя петкӧдлӧ сылы ассьыс дружбасӧ.
«Бур морт Бекишев», — думайтіс Коростелев, кор муяс кытшовтӧм бӧрын, кӧні гӧрисны нин зябь, найӧ верзьӧмӧн локтісны фермаысь.
Локтісны веськыда вундӧм муяс вомӧн да петісны ю дорӧ.
Чужӧмас налы ӧвтыштіс чӧскыд васӧд ыркыдӧн.
— Ог купайтчӧй? — юаліс Бекишев.
— Позьӧ...
Домалісны вӧвъяссӧ да пӧрччысисны гож сайын, бадь улын.
Ю вылын тайӧ кадӧ некод эз вӧв, сӧмын сё кымын метраӧн вылынджык чеччалісны да ваӧн резсисны гожъялӧм яя, пасьтӧм детинкаяс.
Коростелев котӧрӧн лэччис берегысь, суніс, бӧр петіс да кутіс вартчыны мичаа.
Бекишев вартчис орччӧн мыш вылас, синъяссӧ блаженнӧя куньтыртӧмӧн.
— Ак... лӧсьыд! — шуис сійӧ.
Берегӧ петӧм бӧрын чувствуйтісны став телӧас свежесть, кыпыдлун, вирлысь ӧдйӧ ветлӧм.
Коростелев водіс кымыньӧн лыа вылӧ.
— Лӧсьыд! — мӧдпӧв шуис Бекишев.
— Быд лун эськӧ тадзи кыкысь кымын сунлывны, — банбоксӧ лыа бердӧ топӧдӧм бӧрын шуис Коростелев, — некутшӧм курорт оз ков.
— Ме быд лун купайтча.
— Ог гӧгӧрво, — шуис Коростелев.
— Мый он гӧгӧрвоӧй?
— Кыдзи ті верманныд быд лун.
Ме асывсяньыс кыдзи заводита котравны — сӧмын сэки дугда, кор став йӧзыс узьны водаласны.
Мукӧд дырйи думыштлан: эк, эськӧ ю дорӧ котӧртлыны! — и некыдз кадсӧ он аддзы.
— Вот — аддзим жӧ ӧні, — пасьтасигас нюммуніс Бекишев.
Гырддзаяссьыс вылӧджык пуджӧм сосъяса, еджыд дӧрӧма, латшкӧс тушаа, ён, сійӧ пукаліс Коростелевкӧд орччӧн, видзӧдтӧг бӧръяліс лыаысь ичӧтик гӧгрӧс ракпаньяс да шыблаліс ваӧ, кутшӧмкӧ сӧмын сылы тыдалана мишеньӧ.
— Ог тӧд, — шуис Коростелев неокотапырысь, — ола ме быттьӧкӧ правильнӧя...
— Тайӧ тіянлы сӧмын кажитчӧ, — шуис Бекишев да метитчӧмӧн шыбитіс ракпань.
— Тіян ногӧн — неправильнӧя ола?
— Абсолютнӧ неправильнӧя.
— Тайӧ нӧ мый серти?
— Весиг купайтчыны оз сюр кад.
Мый нӧ сэні правильнӧйыс?
Но, купайтчӧмыд — сійӧ нинӧм, мелочь; а вот сійӧ, мый ті он велӧдчӧй, сійӧ нин дзик неправильнӧ и весиг преступнӧ.
Тайӧ мӧвпыс не ӧтчыд воліс юрас Коростелевлы, сійӧ вӧлі тревожнӧй, Коростелев вӧтлывліс сійӧс.
«Кор нӧ меным! — думайтіс сійӧ. — Вот бурмасны делӧясыс, сэки кута велӧдчыны».
И ӧні сійӧ шуис:
— Кытчӧдз ог вайӧдӧ совхозсӧ цветущӧй состояниеӧдз, меным велӧдчыны некор.
Данилов шуліс, тӧвнас кутшӧмкӧ курсъяс областьын воссясны совхозъясса директоръяслы, — сідзкӧ, ветла, велӧдчышта.
А мый купайтчӧм йывсьыд да мукӧдторъяс йывсьыд, то кымынысь, ещӧ весиг кор пионерӧн на вӧлі, составляйтлі лунся режим, и ӧти здукӧн тайӧ режимыс дзугсьыліс, ог тӧд мыйла.
— Ті уверенӧсь, — внимательнӧя помӧдзыс кывзӧм бӧрын юаліс Бекишев, — мый тіянлы удайтчас вайӧдны совхозтӧ цветущӧй состояниеӧдз, систематическӧя да серьёзнӧя велӧдчытӧг?
Олӧмыс мунӧ водзӧ — онӧ полӧй бӧрӧ кольӧмысь?
— А практиканым? — ӧдйӧ чеччигмоз шыасис Коростелев.
— Практикасӧ ті нинӧм туйӧ он пуктӧй?
— Практикатӧм теориялы ог верит, — шуис Бекишев. — Ог верит теориятӧм практикалы.
Вит во мысти онӧ мӧдӧй вермыны руководитны совхозӧн.
Весиг водзджык: кык-куим во мысти. — Быд фраза бӧрын сійӧ ӧдйӧ да резкӧй движениеӧн шыбитліс ракпань. — Дас во мысти кутанныд чувствуйтны асьнытӧ балластӧн.
Сійӧ йӧзыс, кодъясӧн ті ӧні руководитанныд, панъясны тіянӧс.
И нинӧм сэк тіянлы оз отсав — ни боевӧй заслугаяс, ни практическӧй знаниеяс, ни сійӧ, мый тіянӧс радейтӧны, — да, тіянӧс радейтӧны, кутісны радейтны... зэв бура относитчӧны... но, кӧть мый, а бӧрӧ кольччӧм оз прӧститны.
— А кадыссӧ, кадыс! — горӧдіс Коростелев. — Кытысь ме сійӧс босьта, ӧд суткисӧ меным некод оз нюжӧд!
И сэки Бекишев скӧрмис — первойысь.
Быттьӧ кымӧр вевттис сылысь чужӧмсӧ, да видзӧдласыс лои скӧр.
— Ог кӧсйы уговаривайтны, быттьӧ ті ичӧтӧсь, — кӧдзыда шуис сійӧ, ачыс эз видзӧд Коростелев вылӧ. — Челядьлӧн мудералӧм.
Ті сійӧс думыштінныд, медым асьтӧ ас водзад оправдайтны.
А тані сӧмын дышлун, обыкновеннӧй детинкалӧн дышлун, вот кыдзи школьниклы абу окота велӧдны урокъяссӧ...
Мӧдім.
«Сійӧ прав, и нинӧм вочавидзны, — пасьтасигмозыс думайтіс Коростелев.
— Колӧ, колӧ велӧдчыны! — думайтіс сійӧ Бекишевкӧд берег пӧлӧн орччӧн мунігӧн.
— Таво, буракӧ, сёр нин сетны заявлениесӧ; но мӧд во сета... обязательнӧ!
А то — збыль, колян, дзикӧдз колян, пропадитан!..»
Гожӧмнас олӧмыс лоӧ зэв нин шуда, гажа.
Гожӧмнас морт купайтчӧ юын, сэсся петӧ берег вылӧ да туплясьӧ пӧсь лыа пиын, кыдзи сукаръяс пиын котлет, да сэні жӧ лыасьыс стрӧитӧ крепостьяс да каръяс, сэсся бара пырӧ ваас, и сы бӧрся чеччалӧны берегсянь кузь кока лягушкаяс, а увйылын вугралігтыр пукалӧ дзирдалысь зарни юрсигусь да муртса-муртса качайтчыштӧ увйыскӧд тшӧтш.
Гожӧмнас раскыс, коді тӧвнас сэтшӧм ылын, вӧлӧмкӧ горт дінсяньыд дзик матын;
Серёжа быд лун ветлӧ сэтчӧ.
Тайӧ первой гожӧм, кор мамыс лэдзис сійӧс ветлӧдлыны раскас детинкаяскӧд, гырысьястӧг.
А кутшӧм лӧсьыд гырысьястӧгыс, найӧ кӧ эськӧ тӧдісны!
Гожӧмын оз ков шнуруйтны да разьны шнуркияссӧ ботинкиысь (лишнӧй удж, кодӧс думыштӧмаӧсь йӧзӧс мучитӧм могысь) и вообще воштыны кад пасьтасьӧм да пӧрччысьӧм вылӧ: котралан трусикӧн, и сӧмын рытнас мам горзӧ кильчӧ вывсянь:
— Серёжа, кӧні тэ, лок дӧрӧмась, ыркыд нин!
И быд лун лышкыда сетӧ виччысьтӧм открытиеяс да радлунъяс.
Серёжалӧн медся ыджыд радлуныс тайӧ гожӧмнас — чавкан.
Чавкансӧ вайис Васька.
Сійӧ вӧлі виж вома, лэбавны эз куж, муртса ветлӧдліс джоджӧ ляскысьлігтыр да бӧжсӧ кыскигтыр.
— Кытысь тэ сійӧс аддзин? — юаліс Серёжа.
— Миян садйысь, му вывсьыс, — вочавидзис Васька. — Позсьыс усьӧма.
— А мыйла тэ сійӧс позъяс бӧр эн пукты?
— Сы вылӧ абу гижӧма, кутшӧм позйысь сійӧ.
Сэн чавкан позйыс лыдтӧм.
Мӧд позйӧ кӧ пуктыссяс, найӧ кокаласны сійӧс кувтӧдзыс.
Чавкан восьтіс вомсӧ да горӧдіс: «Кау!»
— Сёйны корӧ, — шуис Васька.
Серёжа пуртӧн кодйис сирень куст улысь мусӧ, аддзис кымынкӧ нидзув да сетіс чавканлы.
Сійӧ, ас горшлун вӧснаыс виньдалігтыр, ньылыштіс найӧс да горӧдіс ещӧ гораджыка: «Кау! кау!»
— Пӧдарит сійӧс меным, — шуис Серёжа.
— А мый сы пыдди сетан? — юаліс Васька.
— Ме ог тӧд, — жугыля шуис Серёжа, ачыс чувствуйтіс, мый ӧні Васька сійӧс грабитас.
— Ладнӧ, артмӧдчам, — шуис Васька, сы вӧсна мый сразу эз вермы думыштны, кутшӧм дон корны чавкан вылӧ. — Тэ сійӧс, медсясӧ, бура верд, а то кулӧ.
Найӧ, катша-ракаыд, пӧтлытӧмӧсь.
Сійӧ муніс, а сьӧд, пашкыр гӧна, горзысь да юрсӧ бергӧдлысь лэбач коли Серёжа ордӧ.
Зайка-кань, кодӧс садьмӧдӧма чавканлӧн горзӧмыс, нюжмасигтырйи петіс терраса вылӧ да видзчысьӧмӧн кутіс исасьны.
— Эн лысьт! — горӧдіс сы вылӧ Серёжа. — Эн лысьт вӧрзьӧдны сійӧс!
Ме тэныд сета!
— Ок, Серёжа, — шуис Марьяна, — и вӧчин жӧ тэ аслыд удж...
Ӧні Серёжа асывсяньыс рытӧдзыс вӧлі уджалӧ: кодйис му да корсис чавканлы нидзувъяс.
Чавкан оліс сы комнатаын, кубикъясысь ректӧм кӧрӧбкаын, кытчӧ уліас вӧлі вольсалӧма небыд рузумъяс да вата.
Лунтыр сылӧн требуйтана горзӧмъясыс кылісны керка пасьта.
Кадысь кадӧ сійӧс колӧ вӧлі юктавны: сійӧ чатӧртліс юрсӧ да восьтыліс вомсӧ, и Серёжа чайнӧй паньӧн кисьтліс сылы вомас ва.
Ӧдзӧс да ӧшинь лон видзны, медым Заика эз пыр комнатаӧ.
— Мустӧм лэбач! — шуис Иконников. — Шензя, Марьяна Фёдоровна, мыйла ті лэдзанныд.
А кыдзи он лэдз, Серёжа кӧ вӧдитчӧ тайӧ лэбачыскӧд?
— Галя-Галя! — горзіс сійӧ дворсянь, ворсан ведраын сылы нидзувъяс вайигмоз, и чавкан шыасьліс комнатасянь гораа «кау!» горзӧмӧн.
Сійӧ вердіс чавканӧс да шуаліс:
— Коньӧр!
Тшыг!
Но сёй, сёй, Галя-Галя-Галя!
Тадзи сійӧ велӧдіс чавканӧс тӧдны ассьыс нимсӧ.
Коли кык кымын недель, и чавкан ӧткажитчис пукавны кӧрӧбкаын.
Сійӧ требуйтіс, медым лэдзисны сійӧс ывла вылӧ.
Серёжа восьтіс ӧдзӧс.
Юрсӧ бергӧдлігтыр, син мольяснас югъялігтыр, чавкан вуджис порог вомӧн, прӧйдитіс столовӧйӧд да петіс терраса вылӧ.
Сэні стул улын нюжӧдчӧмӧн узис Зайка.
Сійӧ восьтіс синсӧ да видзӧдліс чавкан вылӧ.
Морӧссӧ чургӧдӧмӧн чавкан матыстчис сы дінӧ, каркнитіс да кокыштіс сылы синмас — Зайка муртса удитіс куньны синсӧ.
Кань пуксис да мыйкӧ дыра следитіс чавкан бӧрся; сэсся, тыдалӧ, решитіс, мый бурджык не кутчысьны сы бердӧ, жугыля да дӧзмӧмпырысь муніс комнатаясӧ.
Чавкан быдмис.
Делӧвитӧй походкаӧн, шатласигтыр да чеччалігтыр, сійӧ ветлӧдліс керкаӧд да дворӧд.
Ачыс лукйысьліс сирень кустъяс улын — корсьліс нидзувъяс.
Сёйигӧн лэбзьывліс пызан вылӧ да кватлавліс тарелкаысь макаронъяс да капуста.
И Зайка, и Букет-пон полісны сыысь: сійӧ лэбзьывліс налы юр вылас да ёна кокавліс юр пыдӧсас.
Курӧгъяс шызьылісны, кор чавкан матыстчыліс на дінӧ.
Сійӧ гусявліс югъялан торъяс: кутісны вошласьны чайнӧй паньяс, воши Марьяналӧн ичӧтик ножич.
Эз сразу гӧгӧрвоны, мый корсьнысӧ найӧс колӧ чавкан кӧрӧбкаысь (узьліс сійӧ важмозыс Серёжа комнатаын, кӧрӧбкаын).
Тётя Паша поліс пӧрччыны ӧчкисӧ: сӧмын на пуктас сійӧс пызан вылӧ либӧ ӧшинь вылӧ — видзӧдан да чавкан бара нин кыссьӧ на дінӧ, бокногӧн, чеччалігтыр, гусясьысь синнас видзӧдігтыр.
— Садӧкӧ колӧ пуксьӧдны сійӧс! — шуис Иконников.
Но некод сыкӧд эз сӧгласитчы: тайӧ керкаас некор эз видзлыны лэбачьясӧс садӧкын.
Дальньӧй уличавывса детинкаяс садь быртӧдзныс радейтісны чавканӧс.
— Галя-Галя! — лунтыр кыліс ывла вылын горзӧм.
— Кау! — вочавидзліс чавкан, но бокӧвӧй гӧлӧс вылӧ эз мун, мыйӧн ёна гордитчис Серёжа.
Сійӧ ветлывліс чавканкӧд прогулка вылӧ.
Серёжа мунӧ детинкаяс кытшын, а чавкан пукалӧ сы пельпом вылын.
Ӧтчыд чавкан воши гортысь.
Серёжа котраліс кар пасьта да чуксаліс: «Галя-Галя!»
Сійӧ эз шыасьлы.
Серёжа бӧрдіс да бара чуксаліс.
Рытнас Марьяна мырдӧн нуӧдіс сійӧс гортас да водтӧдіс вольпасьӧ.
Серёжа видзӧдліс тыртӧм кӧрӧбка вылӧ, коді сулаліс камод вылын, да бӧрддзис.
Друг ӧшинь сайын кустъяс кутісны шарӧдчыны, да чавкан лэбзис комнатаӧ — и веськыда Серёжа дінӧ!
— Галя-Галя! — горӧдіс сійӧ чеччыштігмоз.
Чавкан кокын вӧлі рузумтор.
— Видзӧдлы, Серёженька, — шуис Марьяна, — сійӧс кӧртавлӧмаӧсь, а сійӧ орӧдӧма кӧртӧдсӧ и лэбӧма тэ дінӧ!
Но сэсся чавкан всё-таки эновтіс Серёжаӧс.
Сы дінӧ кутіс волывлыны мӧд чавкан, найӧ дыр гуляйтлісны ӧтлаын дворӧд да мый йылысь кӧ сӧвещайтчисны.
— Найӧ лэбасны, — шуис Марьяна. — Найӧ думыштӧмаӧсь вӧчны поз.
Такӧд нинӧм он вӧч, Серёженька.
Лэбач должен вӧчны поз.
И чавкан лэбзис.
Тайӧ вӧлі вывті шог, но нинӧм он вӧч — Серёжа гӧгӧрвоис, мый нинӧм он вӧч.
Кыкысь чавкан воліс гӧститны.
Ветлӧдліс терраса кузя, повзьӧдліс Зайкаӧс, кватайтіс шыд пиысь макаронъяс, а мӧдыс пукаліс ув вылын да видзӧдіс, кыдзи сылӧн пӧдругаыс безобразничайтіс гӧститігас.
Сэсся найӧ дугдісны волывлыны.
Тыдалӧ, найӧ вӧліны вывті занятӧсь поз лӧсьӧдӧмнас, и налӧн эз вӧв кадыс волывлыны гӧститны.
КВАЙТӦД ГЛАВА
АР
Со школа.
Сійӧс сӧмын на стрӧитісны.
Югыд кирпичьяс вылысь, кодысь тэчӧма школасӧ, абу на лэбӧма гӧрд бусыс.
Школа вевт вылын кык труба.
Кыкнансьыс тшын петӧ: ломтӧны пачьяс, кӧть кӧдзыдъясӧдзыс ылын на — лунъясыс вывті бурӧсь, мичаӧсь; ломтӧны, медым ӧдйӧджык косьмас зданиеыс.
Унасикас краска ковмис школа стрӧитігӧн: вевтыс турунвиж рӧма, джоджыс коричневӧй, классъяс — югыд-вижӧсь да еджыдӧсь, коридор — кельыдлӧз.
Став краскаясыс ӧти дукаӧсь: кылӧ выль, праздничнӧй дук.
Вайисны оборудование: партаяс, стулъяс, пызанъяс, шкапъяс, ыджыд класснӧй дӧскаяс, кык гӧгрӧс лӧз глобус да ва видзан бакъяс: восьтан кран — ваыс вомад фонтанӧн.
Кыскисны IV классӧ шкап, шкап вӧлі сьӧкыд, гижнитіс кӧсяк, выльӧн на краситӧм джоджӧ колис ассьыс грубӧй пу кокыслысь туйсӧ.
Воліс маляр, краситіс туйсӧ, тшӧктіс, медым кык лун некод эз пырав IV классӧ.
Школа гӧгӧрсӧ весалісны стружкиясысь, чагъясысь, кирпичторъясысь.
Весалӧм му вылӧ кӧрт зырйӧн, паличьясӧн, бечевкаӧн пасъялісны будущӧй аллеяяслысь визьяс, будущӧй клумбаяслысь, ягӧдникъяслысь, опытнӧй градъяслысь контуръяс.
Школаӧ волывлісны комиссияяс, ӧти бӧрся мӧд: строительяс, врачьяс, учительяс.
Ачыс райисполкомса председатель воис и ачыс партия райкомса секретарь Иван Никитич Горельченко.
Найӧ лӧсьыдтӧма пуксьывлісны ичӧтик партаяс сайӧ, кодъяс сайын некод на эз пукавлы, паныдӧн ыджыд сьӧд дӧскаяслы, кодъяс вылӧ нинӧм на эз вӧв гижӧма, и чужӧмъясыс налӧн лоліны смущённӧйӧсь, сы вӧсна мый ставныс найӧ тайӧ здукас казьтылісны ассьыныс школьнӧй вояссӧ, и быдӧнлӧн нормыліс сьӧлӧмъясныс, и быдӧн зілисны дзебны сійӧс.
Сӧмын Иконников татшӧм слабостьясыслы эз сетчыв.
— Но, кыдзи? — юаліс сылысь Коростелев. — Бур школаыс?
— Зэв ёна кылӧ краска дук, — шуис Иконников да чистӧй носовикӧн ӧвтчигтыр ӧдйӧджык петіс ывлаӧ...
Но чӧрт сыкӧд.
Талун, кор ставыс — выль, праздник, лӧсьыд, — ог кутӧй сёрнитны Иконников йылысь.
Сы йылысь мӧдысь, кор дзугсяс поводдяыс да лоӧ лёк настроение.
Август тӧлысьлӧн бӧръя лунъяс.
Школаӧ локтӧны батьяс да мамъяс, вайӧдӧны челядьӧс, вайӧны метрикаяс да оспа прививайтӧм йылысь справкаяс.
Кык мам пырисны канцелярияӧ.
Кык челядь, детинка да нывка, виччысьӧны найӧс коридорын.
— Меным важӧн нин сизим арӧс, — шуӧ нывка. — Менам чужан луныс вӧлі мартын.
А тэнад кор?
Сылӧн рыжӧй ичӧтик кӧсаяс, кодъясӧс кӧлачьясӧн кӧрталӧма пельяс весьтас, да сьӧд збой синъяс.
Детинка видзӧдӧ сы вылӧ шай-паймунӧмӧн.
— Ме верма рисуйтны пароход, — шуис сійӧ.
— Фу, пароход! — шуӧ нывка. — Пароходтӧ быд йӧй кужӧ.
А тэ кужан рисуйтны вӧв?
Книга стопа тырӧн мунӧ Марьяна.
— Кутас кӧ сійӧ сувтӧдны менӧ пидзӧс вылӧ, — шуӧ детинка, — ме кӧть мый, а ог сувт.
— Сійӧ оз кут сувтӧдны пидзӧс вылӧ, — шуӧ нывка. — Сійӧ кутас вӧтлывны миянӧс классысь.
И найӧ дыр видзӧдӧны Марьяна вылӧ.
...Сентябрь первой лун, выль велӧдчан волӧн первой лун.
Оз жара югъяв сентябрьскӧй асъя шонді.
Треугольникӧн лэбзьӧ небесаын турияслӧн стая.
И челядь сумкаясас ӧвтчигтыр локтӧны муяс вывті.
Кор зильгис звонок, коді висьталіс урок помасьӧм йылысь, Марьяна сувтӧдіс челядьсӧ параясӧн, петкӧдіс ывлаӧ да сдайтіс мамъясыслы, кодъяс локтӧмаӧсь встречайтны ассьыныс быдтасъяссӧ.
Мамъяс син водзын первой класс организованнӧя мӧдіс посёлокъясӧ, гортъясӧ.
«Сэтшӧм жӧ ичӧтӧсь, кутшӧм и менам Серёжа, — на бӧрся видзӧдігмоз думыштіс Марьяна.
— Классын найӧ оз кажитчыны сэтшӧм посниӧсь...»
Марьяна бӧр пырис классӧ, пуксис парта вылӧ да юрсӧ кинас пыкӧмӧн пукалыштіс, сійӧ впечатлениеяссьыс шойччигмоз, кодъяс лоины сылӧн самостоятельнӧй уджын первой лунас.
Он вермы сразу помнитны, кодӧс кыдзи шуӧны.
Помнитсьӧны нимъясыс сӧмын налӧн, кодъяс дурисны, либӧ кыдзкӧ мӧдногӧн петкӧдлісны асьнысӧ.
Рыжӧй кӧсаа нывкалӧн, кодлӧн кӧсаяссӧ гартӧма кӧлачӧн, нимыс Серафима, Фима.
Сійӧ пыр шӧпкӧдчӧ соседъясыскӧд; пинясис сы бӧрладорын пукалысь нывкакӧд.
Пинясисны вашкӧдчӧмӧн, но ставныс дугдісны кывзыны Марьяналысь да видзӧдісны пинясьысьяс вылӧ.
Лои торкны урок:
— Мый тіян сэні вӧчсьӧ, челядь?
— Сійӧ босьтіс менсьым резинка и оз сет! — шуис Фима, сьӧд синъясыс сылӧн югъялісны.
— Сувт! — шуис Марьяна. — Кор тэ дінӧ шыасьӧ преподаватель, колӧ сувтны.
Фима сувтіс.
— Ӧні ӧтвечайт меным.
— Сійӧ босьтіс менсьым резинка и оз сет, — спокойнӧя нин висьталіс Фима.
— Пуктӧй резинкаястӧ, став мукӧдторъястӧ партаяс пытшкад, — шуис Марьяна. — Медым партаяс вылад нинӧм эз вӧв.
Пуктӧ киястӧ мышланьыд, со тадзи.
Видзӧдӧй ме вылӧ да внимательнӧя кывзӧй сы вӧсна мый сійӧ, мый ме ӧні висьтала, зэв важнӧ.
Ставӧн кутісны вӧрны — налы окота вӧлі выполнитны учительницалысь тшӧктӧмъяссӧ, да и асьныс найӧ радӧсь вӧліны вӧрыштны, — и кутісны сюявны учебнӧй принадлежностьяссӧ партаясӧ,
найӧ вайӧмаӧсь школаӧ резинкаяс, краскаяс, цветнӧй карандашъяс да петкӧдлісны ӧта-мӧдыслы.
Детинка дінӧ, кодлӧн вӧлі зэв кыз карандаш, кодӧн позьӧ вӧлі гижны лӧзӧн, гӧрдӧн дай турунвижӧн, переменаяс дырйи волісны весиг мукӧд классъясысь — видзӧдлыны тайӧ интереснӧй карандашсӧ.
Найӧ веритісны учительницалы, мый сылӧн висьталанторйыс зэв важнӧй, но кывзыны дыр эз вермыны.
Со кодлӧнкӧ ичӧтик вомыс паськаліс быттьӧ «О» буква да кузя очсыштіс; пыр жӧ кутісны очсавны и мукӧдъяс.
Бӧръя партаяссянь кыліс шӧпкӧм, юръяс кутісны бергавны, челядьлӧн синъясыс вешйисны Марьяна вылысь бокӧ, вылӧ, улӧ.
Синъяс лӧзӧсь и рудовӧсь, сьӧдӧсь и карӧйӧсь — станыс вешйисны...
Мӧд урок вылын друг тыдовтчис, мый нывка, коді пукаліс медводдза парта сайын веськыдладорас, абу.
Марьяна муніс корсьны нывкаӧс и аддзис учительскӧй ӧдзӧс дорысь.
— Мый тэ тані сулалан? — юаліс Марьяна. — Мыйла он мун классӧ?
— Ме вунӧді, кытчӧ колӧ муннысӧ, — шуис нывка. — Ме ылалі.
Найӧ мӧдісны классӧ.
Классысь налы паныд петіс мӧд нывка, кутчысис Марьяна юбкаӧ да кутіс мунны орччӧн.
— Тётя, — шуис сійӧ, — менам горшӧй косьмӧ.
Мӧд урок бӧрын Марьяна нуӧдіс челядьсӧ му вылӧ да ворсыштіс накӧд.
Вадик нима детинка пыр котӧртліс бокӧ да шыблаліс нывкаяслы муӧн.
Сэсся Марьяна пуксис накӧд му вылӧ да гораа лыддьыштіс.
Лыддьӧмсӧ кывзісны окотапырысь, сӧмын Вадик бӧръявылас унмовсис.
— Вадик узьӧ, Вадик узьӧ, — пыр жӧ юӧртісны уна гӧлӧсӧн.
— Эн садьмӧдӧй сійӧс, — шуис Марьяна. — Мед шойччыштас.
Вадик медся уна видзис вынсӧ — котраліс, дурис, горзіс.
Узигас чужӧмыс сылӧн вӧлі невиннӧй, рам; синлысьяссьыс вуджӧрыс вӧлі чужӧм шӧрӧдзыс.
«Ставсьыс наысь йӧз лоасны, — думайтіс Марьяна. — Но кор на ещӧ тайӧ лоас, а ӧні кодсюрӧ оз тӧдны весиг, мый понедельник бӧрын мунӧ вторник...»
Ӧта-мӧд бӧрся кутісны кывтны уджалан лунъяс, кодъяс шусисны учебнӧй лунъясӧн, кодъясӧс юклӧма учебнӧй часъяс вылӧ.
Учебнӧй час дас вит минутаӧн дженьыдджык обычнӧй часысь.
Марьяналы кажитчыліс сійӧ то вывті кузьӧн, то вывті дженьыдӧн: сӧмын на овладейтан челядь вниманиеӧн, сӧмын на казялан, мый тэнсьыд кывзӧны и гӧгӧрвоӧны, а сэн звонок, юръяс бергӧдчӧны ӧдзӧслань, кодкӧ чеччыштӧ парта сайсьыс, и уроклы пом.
Мыйсюрӧӧ сійӧ челядьӧс велӧдіс нин.
Кор сійӧ пырӧ классӧ, найӧ ӧні дружнӧя сувтлісны да здоровайтчисны.
Зільӧмысла налӧн здоровайтчӧмыс вӧлі артмӧ гора нестройнӧй «ура» кодь.
— Ньӧжйӧджык, челядь, ньӧжйӧджык колӧ здоровайтчыны.
Сійӧ тӧдіс ставнысӧ нимъясӧн и фамилияясӧн, тӧдіс, код вылӧ позьӧ надейтчыны, а код бӧрся колӧ дугдывтӧг следитны.
Урокъяс бӧрын сійӧ пыравліс гортаныс то ӧти ученик ордӧ, то мӧд ордӧ; тӧдмаліс, кыдзи ученикыс олӧ, эм-ӧ сылӧн занимайтчан места, кутшӧм йӧз семьяас.
Пӧшти пыр лолывліс, мый колӧ судзӧдны пальто вылӧ либӧ пес вылӧ ордер, либӧ устроитны детскӧй садйӧ ичӧтджык воксӧ, медым мездыны ыджыдджыксӧ кага видзӧмысь...
Челядьлӧн быдӧнлӧн аслас особенностьяс.
Саша — художник, фантаст.
Гижалӧ палочкаяс и друг сылы лоӧ гажтӧм, и сійӧ заводитӧ рисуйтны: палочкаясысь вӧчалӧ трубаяс, кытысь петӧ тшын, а уліас рисуйтӧ пароход.
Гӧрд юра Фима шуӧ <ns>«арихметика»</ns>.
И нинӧм оз позь вӧчны такӧд.
— Арифметика! — шуӧ Марьяна. — Со кывзы: <ns>арифффметика</ns>! — сійӧ мыйвынсьыс шуӧ «ф» буква.
— <ns>Ариххххххметика</ns>! — зіля шуӧ сы бӧрся Фима, мыйвынсьыс нюжӧдӧ «х» буква.
Вадиклы колӧ сетны кадысь кадӧ вӧрыштны: ыстывны мыйлакӧ либӧ тшӧктыны восьтыны форточка.
Мӧдногӧн сійӧ либӧ унмовсяс, либӧ урок дырйи мыйкӧ вӧчас ковтӧмтор.
Гижисны «а».
Марьяна чертитіс дӧска вылӧ куим горизонтальнӧй визь и кымынкӧ кӧсӧй визь.
— Со, челядь, буква «а».
Тайӧ письменнӧй «а», письменнӧй ичӧт «а».
Ӧні ми кутам гижны тайӧ буквасӧ.
Видзӧдӧй внимательнӧя менам ки бӧрся.
Заводитам тасянь, шӧрса визьсянь.
Нуӧдам вывлань, вылысса визь дінӧ.
Сэсся шуйгавылӧ, улӧ, уліса визь дінӧдз, сэсся веськыдвылӧ и вывлань.
Ӧні орччӧн вылісяньыс увлань нуӧдам палочка, личкӧмӧн, палочкалысь помсӧ чукыльтам, ті татшӧм палочкаяссӧ кужанныд нин гижнысӧ.
Артмис буква «а».
Гижам ещӧ ӧтчыд: вывлань, шуйгавылӧ, увлань, вывлань... да сы дінӧ пуктам палочка.
Гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим — кыліс нестройнӧй «ура» кодь горӧдӧм.
— Ставныдлы гӧгӧрвоана?
— <ns>Стааавлы</ns>!
— Гижӧй, — шуис Марьяна.
Кутісны дзуртны перӧяс.
Марьяна гижис дӧска вылӧ ещӧ кымынкӧ ыджыд мича «а», пуктіс мелсӧ, муніс партаяс костӧд, видзӧдліс тетрадьяс вылӧ да повзис.
Пӧшти ставныс пыр жӧ вунӧдӧмаӧсь, кытысянь заводитнысӧ.
Коді заводитӧма вылісянь, коді улісянь.
Кор катӧдісны перӧсӧ вывлань, перӧ дзуртіс, крукасьліс бумагаӧ да резіс листбок вылӧ черниласӧ.
Вадиклӧн весиг чужӧмас вӧліны посни чернила чутъяс...
Букваяс пӧрӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ, буква визьясыс унджыкыслӧн артмӧмаӧсь чукыльӧн, бӧжъяссӧ збоя лэптӧмаӧсь вывлань.
«Мый нӧ тайӧ, — дӧзмӧмпырысь думыштіс Марьяна, — збыль ӧмӧй тайӧ сэтшӧм сьӧкыд...»
Сизим арӧсаяс уджалісны зіля.
Марьяна аддзис челядьлысь копыртӧм юръяссӧ, челядьлысь чукыртчӧм плешъяссӧ да чудовищнӧй знакъяс, кодъяс артмалісны тетрадьясын татшӧма зільӧмсьыс, и друг гӧгӧрвоис:
да, тайӧ зэв сьӧкыд — первойысь гижны «а» буква.
Сійӧ пуксис Вадик дінӧ, босьтіс сылысь парсассьӧм да чернилаӧсь ичӧтик кисӧ да новлӧдліс сійӧс сэтчӧдз, кытчӧдз киыс эз кут гижны правильнӧя.
Сэсся сійӧ сідз жӧ пуксис Катя дінӧ, сэсся Саша дінӧ...
Та вылӧ ковмис некымын урок; сэтчӧдз дӧзмис Марьяна «а» букваысь — весиг вӧтасис сы йылысь.
Дзуртӧны туйяс кузя сьӧкыда, джуджыда тэчӧм додьяс.
Котӧртӧны-мунӧны станциялань трёхтонкаяс да пятитонкаяс: колхозъясысь каръясӧ визувтӧ выль нянь.
Раскын гылалӧны коръяс, лэбачьяс эновтісны сійӧс, пемыд сім сёйис сылысь арся зарнисӧ.
Тӧв воӧм виччысигӧн воздухыс югыд да кос; ылӧдз да гораа кылӧ сэні и керасьӧм шы, и паровозлӧн горзӧм.
Огородъяс, кӧні вӧліны сэтшӧм рӧмъяс да быдсикас быдтасыс, куйлӧны гудйӧмаӧсь, тырӧмаӧсь мисьтӧм кор чукӧръясӧн.
Сӧмын ӧзим муяс вежӧдӧны мичаа да нежнӧя.
Выль школаса первой классын, учительница Марьяна Фёдоровналӧн ученикъяс, велӧдісны нин дас буква.
Букварь кузя чуньнас новлӧдлігтыр найӧ лыддьӧны тешкодь ичӧтик рассказъяс:
<rus>«Рома мал.</rus>
<rus>Он малыш.</rus>
<rus>У мамы мыло.</rus>
<rus>Мама мыла Рому».</rus>
Тайӧ букварнӧй мамаыс пыр кодӧскӧ мыськӧ.
Кызьӧд листбок вылын сійӧ мыськис Шураӧс да Лушаӧс.
Кор кызь коймӧд листбок вылысь лыддисны:
<rus>«У мамы мыло.</rus>
<rus>На, Саша, мыло.</rus>
<rus>Саша сам мыл нос»</rus> —
ставныс кутісны шӧпкӧдчыны:
«Ачыс мыськис! Ачыс!»
Мам сӧстӧмлунысь мудзӧм челядь велалісны мудеритны.
Найӧ зэв кокниа помнитісны наизусть букварлысь кокньыдик текстъяссӧ да зэв бура помнитісны, кутшӧм текст, кутшӧм листбок вылын.
Картинкаяс вӧліны налы тӧдмалан пасъясӧн.
Тӧдісны, мый сійӧ листбок вылын, кӧні вӧлі рисуйтӧма куим чушкан, гижӧма: <rus>«осы, росы, сыр, сор, сом»</rus> и водзӧ:
<rus>«Сыр у Ромы, а сом у мамы»</rus>.
Велӧдчысьяс эз лыддьыны букваясӧн, а веськыда наизусть:
<rus>«Сыр у Ромы, а сом у мамы.</rus>
<rus>Мама, Саша, сало, мыло, сон, сын»</rus>.
Светлана эз видзӧдлы картинка вылӧ да лыддис «сон сын» сэн, кӧні вӧлі рисуйтӧма майтӧг (быдлаын майтӧг) и кӧні колӧ вӧлі лыддьыны:
<rus>«У Шуры лом».</rus>
Та вылын и кыйис сійӧс Марьяна.
— Мый тэ лыддян? — юаліс сійӧ. — Кыті тэ лыддян?
— Таті, — шӧпкӧмӧн висьталіс Светлана рама ышловзигмоз. — Тані колӧ <rus>«у Шуры лом»</rus>.
— Но ӧд тэ аддзан, мый гижӧма <rus>«у Шуры лом»</rus>?
— Ме чайті, — шуис Светлана, — мый гижӧма <rus>«сыр у Ромы»</rus>.
— Кыдзи — чайтін?
Оз ков чайтны, а лыддьыны букваясӧн.
Тэ пыр тадзи лыддян?
— Пыр, — пыдысянь ышловзьӧмӧн вочавидзис Светлана.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тэ новлӧдлан чуньнад строчкаяс кузяыс, он кӧ видзӧд, мый гижӧма?
— Сы вӧсна, мый ті тшӧктанныд новлӧдлыны чуньӧн, — вочавидзис Светлана.
Мый нӧ артмӧ?
Сідзкӧ, найӧ оз велӧдчыны лыддьысьны сознательнӧя, а упражняйтӧны паметьсӧ.
А паметьыс налӧн и сытӧг вывті бур.
Стихъяс да сьыланкывъяс велӧдӧны зэв ӧдйӧ.
И некор найӧс оз дӧзмӧд стихъяс да сьыланкывъяс лыддьӧм, дасьӧсь кывзыны часъясӧн.
Мукӧдыс быттьӧ оз и кывзыны: видзӧдӧны бокӧ, бергалӧны места вылас, синъясыс рассеяннӧйӧсь;
а дугды лыддьынытӧ, юав: «Мый вылын ме дугді»? — ӧтветитасны сорсьывтӧг...
Тыдаліс нин первой четвертьлӧн помыс.
Марьяна гордостьӧн думайтіс: «мый нӧ, менам первой итог оз ло омӧльджык настоящӧй, опытнӧй учительяс дорысь.
Со кутшӧм збоя ставныс лыддьысьӧны».
Вӧлӧмкӧ: оз лыддьысьны, а пызйӧны наизусть.
Марьяна гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд ответственность куйлӧ сы вылын.
Народнӧй учительница.
Народ дӧверитіс сылы комын кык челядьлысь лов, комын кык судьба...
Сійӧ заводитліс представитны аслыс народсӧ, но тайӧ артмис сӧмын вывті уна йӧз, кыдзи ыджыд карын демонстрация вылын, вуджрасисны тӧдса чужӧмъяс преподавательяслӧн, кодъяс сійӧс велӧдісны, том зонъяслӧн да нывъяслӧн, кодъяс примитісны сійӧс коркӧ комсомолӧ, нывбабаяслӧн, кодъяскӧд сійӧ уджаліс турун пуктігӧн Чкалов колхозын, чужӧмъяс тыдовтчылісны да бӧр вошлісны...
Но вот мыччысис ӧти чужӧм, тӧдса медся посни чертаясӧдзыс, кӧть Марьяна аддзыліс сійӧс сӧмын портретъяс вылысь; и думнас сійӧ паніс сыкӧд сёрни:
«Сталин ёрт! — шуис сійӧ.
— Ме гӧгӧрвоа, кутшӧм тайӧ сьӧкыд.
Но ме сета сьӧлӧмӧс...»
Первой фермаын профилакторий эштіс, сьӧлӧм вылысь из быгыльтчис.
Настасья Петровна вуджӧдіс сэтчӧ ассьыс быдтасъяссӧ.
Югыд шоныд коридор йитӧ профилакторийсӧ выль рӧдилкакӧд: лӧсьыд, мича.
Зданиеыс кирпичнӧй, ыджыд ӧшиньяса, больничнӧй корпус кодь.
Ещӧ кык телятник да ӧти двор гырысь скӧтлы стрӧитӧма, вевттьӧма, вевтъяссӧ краситӧма, но абу на ни ӧшиньяс, ни ӧдзӧсъяс, ни джоджъяс, ставсӧ на колӧ вӧчны.
Мӧд кык дворыс, кыдзи водзвыв туналіс Иконников, эз эштыны: бара шливгӧ зэр, уджавны зэр улын оз позь.
Туйяс няйтсисны — ни подӧн, ни вӧлӧн он прӧйдит; муяс польдісны губка моз.
Кукань видзысьяс ветлӧны кузь гӧленя сапӧгъясӧн, юбкаяссӧ лэпталӧмӧн, медым оз пыр няйтыс куканьяс дінӧ.
Кӧтасьӧны эновтӧм стрӧйбаяс, видзӧдны на вылӧ гажтӧм.
— Сідзи ме и тӧді — шуӧ Коростелев Алмазовлы.
— Нэмсӧ ӧд оз зэр, — вочавидзӧ Алмазов, скӧрпырысь руд небесаӧ видзӧдігмоз.
— Дугдас.
— Кӧдздӧдас.
— Кӧдзыд дырйиыс помалам.
Важ, тыртӧм профилакторийӧ Алмазов лӧсьӧдіс мастерскӧй: сувтӧдіс мотора комбинированнӧй станок, механическӧй пила да уджаліс.
Ӧти бригада лӧсьӧдіс рамаяс, ӧдзӧсъяс, выль стрӧйбаяслы ӧградаяс, мӧд занимайтчис ремонтӧн да кутшӧмсюрӧ уджъясӧн: лӧсьӧдіс джоджъяс да кильчӧяс посёлокын, вӧчис трёхтонкалы выль кузов, а ӧні вӧчис додьяс турун кыскалігкежлӧ: матысмӧ тӧв...
Обеденнӧй перерыв дырйи Алмазов кольччывліс мастерскӧйӧ.
Керкаыс сылӧн вӧлі неылын, посёлокын; столовӧй зэв матын.
Но Алмазов вӧлі рад кольччывны кӧть час кежлӧ ӧтнасӧн.
Перйыліс сёян клеёнчатӧй сумкаысь, кӧні новлӧдліс инструментъяс, пуксьывліс кирпичысь тэчӧм пач водзӧ да закуситліс.
Пачын гажаа, югыда да яра сотчисны чагъяс да стружки.
Кор биыс ичӧтмывліс, Алмазов копыртчывліс, чеччывтӧг босьтліс джоджысь китыр стружки да шыбитліс пачӧ.
И видзӧдіс, кыдзи выль гажӧн ыргӧ югыд би.
Тося локтіс видлыны мужиксӧ.
Пырис быттьӧ мыжа — сійӧ кутіс полыштны мужикыслӧн упорнӧя чӧв олӧмсьыс да букыш синъяссьыс.
«Гашкӧ, контузия бӧрас сійӧ неуна «ненормальнӧй»? — корсюрӧ думайтліс сійӧ.
Ӧні сійӧ вайис йӧв да свежӧй, ещӧ пӧсь на рыська нянь.
— Но, тайӧ тэ дзик весьшӧрӧ, — шуис Алмазов, кор Тося пуктіс рыська няньяссӧ сылы пидзӧс вылас. — Мый нӧ ме, ичӧтик, медым меным юмов нянь?
Челядьлы коль.
— Тайӧ абу юмов, — шуис Тося. — Сӧмын колькйӧн мавтыштӧма, сы вӧсна и банйыштӧма.
Сійӧ пуксис да видзӧдіс мужикыс вылӧ.
Колӧ эськӧ сёрнитыштны сыкӧд...
Алмазов сёйис да чӧв оліс...
— Ме думайта... — заводитіс Тося.
— Ме, тӧдан, думышті — нинӧмла Надялы ӧні выль сапӧгъяс, регыд нин гынсапӧг ковмас.
А тӧвбыдӧн сылӧн кокыс век жӧ быдмас.
— Ладнӧ, — шуис Алмазов.
— А вот тэныд выль сапӧг колӧ.
Видзӧд, кыдзи киссьӧмаӧсь.
— Пӧчинита.
— Тайӧс пӧчинитам дай выльӧс вурам.
— Э, эновт! — шуис Алмазов. — Кутшӧм сэтшӧм гулянка кежлӧ!
Сійӧс скӧрмӧдіс Тосялӧн татшӧм тӧждысьӧмыс.
Дась мырддьыны челядьлысь ставсӧ, медым сӧмын бурджыка вердны да пасьтӧдны сійӧс.
Кодлы нӧ колӧны сылӧн сапӧгъясыс?
Ветлӧ дӧмасаӧн и кутас ветлыны.
— Челядь бӧрсяыд видзӧд бурджыка, — эз вермы асьсӧ кутны да шуис сійӧ. — Йӧзыслӧн, видзӧдан да, — став бурджыкторйыс челядьлы.
А тэ тьӧтка кодь.
— Ме тьӧтка кодь?
Мыжалӧмыс вӧлі сэтшӧм несправедливӧй да чорыд, мый Тося весиг эз сразу ӧбидитчы; падмӧмӧн сійӧ виччысис объяснениеяс.
Пачын биыс кусі.
Алмазов чагторйӧн вӧрӧдыштіс шомсӧ да шыбитіс стружкаяс; бара ӧзйис.
Сэсся сійӧ гартыштіс сёян колясъяссӧ газета пытшкӧ да пуктіс сумкаас.
Сэсся кутіс куритчыны.
Тыдалӧ, объяснениеяс сетны сійӧ эз кӧсйы.
Тося скӧрмис.
— Висьтавнытӧ тэныд нинӧм, — шуис сійӧ. — Прӧстӧ скӧрыдла усьласян.
Ен мед сетас, медым мукӧдыслӧн челядь вӧснаыс татшӧма висис сьӧлӧмыс, кутшӧма менам висьӧ.
Гашкӧ, не челядьыс кӧ...
Сійӧ эз помав, думыштчис...
— Но? — юаліс Алмазов. — Не челядьыс кӧ, сэки мый?
— Гашкӧ, эг и кут овны тэкӧд, — шуис сійӧ. — Мыйла меным?..
Став менам уджысь, став терпениеысь, сыысь, мый сӧмын тэ йылысь думайта...
— Вот сійӧ и эм, этшаджык ме йылысь думайт, — шуис Алмазов. — Тэ думайт челядь йывсьыд.
Ме и тэнад думтӧг ола.
Ӧдзӧс сайын кокшыяс.
Алмазов ланьтіс.
— Сэсся бара жӧ — тані абу места сёрнияслы, — шуис Алмазов бӧрынджык.
— Ӧні локтасны ребята сёйӧм бӧрын.
И быд минутаӧ вермас кодкӧ пырны.
Тося чеччис да шыасьтӧг мӧдіс ӧдзӧслань.
Алмазовлы жаль лои сійӧ.
Окота лои шуны сылы мыйкӧ меліӧс, шуам кӧть: «Аттьӧ, йӧв вайӧмсьыд».
Но сійӧ эз шу.
Нинӧм ӧні он исправит некутшӧм кывъясӧн...
Либӧ мудзӧмыс, либӧ лёк поводдяыс действуйтіс Коростелевлы нервъяс вылӧ, — медся ичӧт нелючкиторйыс кутіс кыпӧдны шог да ӧбидалысь чувствояс.
«Ноксяна делӧ — овмӧсӧн веськӧдлыны», — кутіс думайтны сійӧ пыр частӧджык.
Быттьӧ нарошнӧ, помся кутісны лоны эз нелючкиторъяс, а гырысь неприятностьяс.
Первой неприятностьӧн вӧліны зэръяс.
Мӧдӧс вӧчис Чкалов нима колхозса председатель.
Ӧти мича лунӧ чкаловса колхозникъяс эз петны уджавны заводӧ.
Мый вӧсна?
Вӧлӧмкӧ, чкаловсаяслы тайӧ сезон кежас сэсся кирпичыс оз нин ков, а тулыссяньыс налӧн асланыс завод кутас уджавны.
Коростелев эз дышӧдчы — муніс колхозӧ.
— Тадз оз вӧчлыны.
Ме сувтӧда вопрос райкомын.
Чкаловса председатель (чӧрт!) куньтыртіс синсӧ:
— А ті, Коростелев ёрт, тӧданныд, мый тіянлы запретитӧма вербуйтны уджалысьясӧс колхозъясын?
Думыштӧй асьныд, кытысь корсьны уджалысьяссӧ, ті — директор.
«Кутшӧм спокойнӧя позис эськӧ уджавны веттехникӧн.
Со миян Толя, муса зон, райскӧй олӧм сылӧн — и танцуйтны дом культураӧ ветлывлӧ, и самодеятельностьлы пьесаяс гижалӧ, быдтор вылӧ эм кад.
Ме тані пӧшти став велӧдлӧмсӧ нин дум вылӧ уськӧді и верми эськӧ бура уджавны веттехникӧн...
И пьесатӧ эськӧ сідзжӧ верми гижны.
А директорскӧй местасӧ мед займитас кужысьджык да хладнокровнӧйджык ёрт».
Октябрь дас витӧд лунӧ чӧвтчис рекордистка Мушка.
Сійӧ должен вӧлі вайны витӧд кукань.
Первой куканясьӧмъясыс мунісны бура.
Веттехник Толя, муса зон, локтіс блед чужӧма да висьталіс, мый бедаыс лоӧма, тыдалӧ, сы вӧсна, мый Мушкалы сетавлӧмаӧсь ыджыд порцияясӧн силос.
— Коді разрешитіс сылы силоссӧ? — Толяӧс торкигмоз юаліс Коростелев.
— Рационсӧ Бекишев кырымалӧма, — шуис бледӧдӧм Толя.
— Ноко, корлы сійӧс.
Бекишев замещайтіс Иконниковӧс, коді муніс командировкаӧ.
— Бекишев, Бекишев! — шуис Коростелев. — Кыдз нӧ тайӧ?
Прӧстӧйтор: куканясьтӧдз кык недель водз мӧслы силос оз сетны.
— Менам мыж, — шуис Бекишев.
Щӧка лыясыс сылӧн нервнӧя вӧрисны.
— <ns>Ээк-ма</ns>! — ышловзис Коростелев.
Бекишевӧс мыждыны оз позь, сійӧ эз халатность вӧсна — аслас неопытность вӧсна.
Первойысь вӧчис мортыс рацион татшӧм ыджыд стадо вылӧ — дзугсис...
И мый кӧть ӧні эн висьтав Бекишевлы, кыдз кӧть сійӧс вид, кӧть кутшӧм взыскание пукты, нинӧм оз ло сыысь ёнджык, мый чувствуйтӧ ачыс Бекишев, мый сійӧ шуалӧ ачыс аслыс...
Со — ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, юрсӧ ӧшӧдӧма морӧс вылас, чужӧмыс быттьӧ висьӧм бӧрын...
Да, дона ёрт, ставыс сійӧ сідз, а куканьыс ӧд кулі, кыдз шусьӧ, нинӧм абуысь...
Да, ветеринарӧн лоны спокойнӧджык!
Гортас локтӧм бӧрын, сапӧгсӧ пӧрччигӧн, Коростелев шогсьӧмысла сэтшӧма ружтіс да ойзіс, мый Настасья Петровна шуис сылы:
— О, да дугды.
Кымын арӧс тэныд?
Котшнитісны ӧшиньӧ.
Локтісны почта вывсянь: мунӧй переговорнӧйӧ, тіянлы кутасны звӧнитны областьсянь.
Бара кӧмаліс ва сапӧгъяссӧ, проклинитіс ставсӧ, муніс.
Даниловлӧн гӧлӧс:
— Коростелев ёрт, мыйла он рапортуйтӧй зяб гӧрӧм помалӧм йылысь?
— Сы вӧсна, мый ме сійӧс эг на помав, — вочавидзис Коростелев.
— Мыйла эн помалӧй?
— Сы вӧсна мый зэр эз сет гӧрны.
— Сідзкӧ, дзугсинныд?
— Да, дзугси!
Но, и выговор, и настойчивӧй юалӧм: «Кор нӧ помаланныд?..»
«Ветеринарӧ, ветеринарӧ!» — гортас локтігӧн думайтіс Коростелев.
Тайӧ пемыд тӧла войнас крепыда узис кар.
Гежӧда кӧнсюрӧ тыдаліс ӧшиньын би.
Колӧ вӧлі тӧдны став уличаяссӧ сэтшӧма, кутшӧма тӧдіс Коростелев, медым мунны на кузя татшӧм пемыднас да няйтнас:
но Коростелев муніс ӧдйӧ, эз думыштлы, кытчӧ кок пуктыны, — сылы наизусть вӧлі тӧдса став посъясыс да гуранъясыс.
Сійӧ панйис векни мостки кузя беддьӧн мунысь ыджыд тушаа мортӧс.
Видзӧдліс бурджыка да тӧдіс Горельченкоӧс.
Здоровайтчисны.
— Тэ кытысянь? — юаліс Горельченко.
Коростелев висьталіс.
— Ёна сійӧ пыркӧдіс тэнӧ?
— Зэв ёна.
— Но, висьтав подробнӧя, кыдзи сійӧ пыркӧдіс тэнӧ.
Коростелев висьталіс подробнӧя.
— Сійӧ абсолютнӧ прав, — шуис Горельченко. — Арыс вӧлі первой сорт, вермин справитчыны зэръясӧдзыс.
Кытчӧдз он велав руководитны кыдз колӧ, уна татшӧм переживаниеяс на тэнад лоасны.
— Тырмас переживайтны! — шуис Коростелев. — Голяӧдз пӧт переживаниеяснад, сдайта годӧвӧй отчёт да лэдзӧй ветеринарӧ.
Ог кӧсйы руководитны.
Горельченко бергӧдіс сылань пемыдас муртса тӧдчысь ыджыд чужӧмсӧ.
— Ак, руководитны он кӧсйы?
А мый нӧ кӧсъян?
Поллитра кӧсъян?
Стихъяс сочиняйтны?
Енлӧн лэбач оз тӧд нин тӧждысьӧм, ни удж?
Висьтав, пӧжалуйста!
Мыйкӧ дыра мунісны чӧв олігтыр пемыд улича кузя, топыда пӧдлалӧм ставеньяса керкаяс бердті.
Воисны пельӧсӧдз.
Пӧнар югыд улас на водзын кутіс дзирдавны паськыд няйт гӧп.
Горельченко сувтіс, бедьнас туйсӧ корсигмоз, да друг шуис мӧдсяма, гажа гӧлӧсӧн.
— Тэ кӧчпи.
— Ог кӧсйы водзӧ нуӧдны татшӧмсяма сёрни, — шуис Коростелев. — Бюро вылын кутам сёрнитны.
— А вай тані.
Кутшӧм диктатор — медым ставыс вӧлі тэ ногӧн.
Руководитны — «ог кӧсйы», сёрнитны — «ог кӧсйы».
Запрещайтан меным сёрнитны.
— Ме заработайті, медым менам желаниеяскӧд артасисны, — дӧзмӧмӧн шуис Коростелев.
— Мыйӧн нӧ тэ заработайтін?
Найӧ сідзи и сулалісны пельӧс дорын.
Вуджны няйт улича вомӧн — кузь удж, коді требуйтӧ внимание; налӧн вниманиеыс вӧлі займитӧма ӧта-мӧднас.
— Висьтав конкретнӧя, мый тэ сэтшӧмсӧ уджалін?
— Воюйті нёль во.
— Миллионъяс воюйтісны, — чорыда шуис Горельченко. — Водзӧ мый?
— Водзӧ — кӧсъя, медым уджыс сьӧлӧм вылӧ воис.
— Сулавлы, вай помалам война йывсьыд.
Тэ нӧ мый, войнасӧ, кутшӧм сійӧ вӧлі, радейтін?
— Демагогия, Иван Никитич.
— Психология.
Интересуйтча психологическӧя разберитчыны тэнад настроениеын.
Воюйтім, сы вӧсна мый колӧ вӧлі воюйтнысӧ, сы вӧсна мый — тэ кӧ эн мун, да ме, да сійӧ, да найӧ — пом эськӧ миянлы вӧлі!
Сӧветскӧй государстволы пом, миян строительстволы пом, став миян мечтаяслы пом!
Со мыйла тэ воюйтін!
А ӧні ӧшлін орденъяс морӧс вылӧ, видзӧдтӧ, да явитчин: со тайӧ ме — герой, вайӧй пыдди менӧ пуктӧй, тайӧс кӧсъя, тайӧс ог кӧсйы...
А партия!! — вынӧн шуис Горельченко ассьыс гӧлӧссӧ кутігмоз. — Партия, коді татшӧм доналӧм мирӧвӧй атмосфераын, татшӧм международнӧй обстановкаын коммунизм стрӧитӧ!
Думайтан тэ сы йылысь?
Сыкӧд лыддьысян?
Тэ мыйла партияас пырин?
Тӧв довкнитіс пӧнарсӧ, югыд визь чепӧсйис улича кузя — бӧрӧ-водзӧ.
— Став вынъяс чукӧртӧма! — Коростелев чужӧм дорті бокӧ видзӧдігмоз шуис Горельченко. — Поэтъяс сӧрӧны, мый тайӧ кокни.
Ӧтторъя праздник пӧ асылӧдз танцыясӧн.
Сӧрӧм: сьӧкыд.
Но народын сэтшӧм кыптӧм, сэтшӧм веритӧм вынъясӧ, сэтшӧм целеустремлённость!
А тэ, кӧчпи, муртса на уджалін — и кутін вӧзйысьны мамыд моздорӧ...
— Ог кӧсйы ӧтвечайтны сы понда, мый зэрӧ, — шуис Коростелев.
— Дӧзми.
— А ме со таысь дӧзми! — Горельченко бедьнас зургис муас — резыштчис няйт...
— Со, гӧгӧрвоан и планын утвердитӧма, и средствояс сетӧма — туй вӧчны; а уджалысьыс абу!
Тэнӧ, али мый чӧвтны директорсьыд да сувтӧдны уличьяс вылӧ туй вӧчны?
Бара шуан — ог кӧсйы... —
Сійӧ бергӧдчис Коростелевлань мышнас да видзчысигтыр мӧдіс вуджны улича вомӧн, ачыс видзӧдіс кок улас.
Коростелев — сы бӧрся.
— Кӧсъян, — мӧдарладор пельӧсӧдзыс воӧм бӧрын да бара сувтӧм бӧрын шуис Горельченко, — ме висьтала, мый тэ ӧні думайтан?
Тэ со мый думайтан: эк, локті пӧ война вывсянь, ратнӧй подвигъяс вӧчӧм бӧрын, и ме дінӧ, партияса том член дінӧ, абу колана внимание да тӧждысьӧм, и весиг менам организацияса руководитель оз интересуйтчы, кутшӧмӧсь менам стремлениеясыс ӧнія кадӧ...
Тадз думайтан.
— Приблизительнӧ.
— Кывзы, ме тэныд дзик тайӧ жӧ претензиясӧ предъявляйта: а мый тэ ме йылысь тӧдан?
Сӧмын должность да фамилие.
А ме, гашкӧ, сідзжӧ кӧсъя, мед ёртъяс интересуйтчисны, мыйӧн ме лолала да кытчӧ стремитча.
Тэ ме дорӧ волан служебнӧй могӧн; воан да пырысь-пыр перъян зепъяссьыд кутшӧмкӧ шпаргалкаяс, а ме тэ вылӧ видзӧда письменнӧй пызан сайсянь.
Пукалыштны эськӧ миянлы вӧльнӧя да сёрнитыштны сьӧлӧмсянь.
— Ми тэкӧд ӧтчыд сідзсӧ пукавлім нин, — шуис Коростелев. — Тэ менсьым табак куритін, а ме юи тэнсьыд спирт, вокзалын тайӧ вӧлі <ns>Н-ын</ns>. Удж вӧсна юим.
— Тайӧ тэ вӧлін? — юаліс Горельченко. — А сэки тэ меным эн во сьӧлӧм вылӧ.
Меным сёрнитыштны колӧ вӧлі, сьӧлӧм вылын менам — ак, эз лӧсьыд вӧв!
А тэ ӧтвечайтін гажтӧма.
— Менам кокъяс висисны, — шуис Коростелев, — и ун локтіс.
— Вывті нежнӧй тэ, совхозса директор, — шуис Горельченко. — Сэтшӧм жеб создание.
Вай куритчам.
Коростелев перйис папирос.
— А кӧні тэнад дальнобойнӧй табакыд?
— Некыдз ог вермы сорлавны: некор.
— Фронт вылын вӧлі кадыс?
— Фронт вылын — вӧлі.
Ылысянь, уличвывса репродукторсянь, кыліс кремлёвскӧй курантъяслӧн час лыд кучкалӧм.
Коростелев матыстіс синъяс дінас кисӧ, сверитіс часісӧ.
Курантъяс кучкалісны то гораа, то шыыс вошліс — тӧлыс нуліс сійӧс.
— Москва! — шуис Горельченко.
Коростелев перйис истӧг да, кипыдӧсъяснас сайӧдчӧмӧн, ӧзтіс Горельченколысь папироссӧ.
Кузь бикиньяс лэбзисны тӧв вылас.
Тӧв вӧльнӧя лэбаліс муяс да уличаяс весьтті, пӧльтіс папиросъяслысь бисӧ, разӧдіс помтӧм-дортӧм небесаті гимнлысь торжественнӧй шысӧ.
— Тайӧ часіыскӧд, — шуис Горельченко, — миянлы ковмас сверяйтны ассьыным часіясӧс нэм чӧж; и тайӧ музыка улас миянлы восьлавны нэм чӧж...
Меным веськыда, а тэныд?
— Меным татчӧ, Октябрьскӧй вылӧ.
— Но, прӧщайтлы.
Кывзы: волы ме ордӧ аски рытнас.
Ме тэныд докажита, мый тэнӧ вӧчӧма стӧч сійӧ удж вылӧ, кутшӧм вылӧ индӧма; и уджыс вӧчӧма тэныд вылӧ.
Кыдз кыкысь кык нёль докажита.
Гортӧ волы.
Кияснас ӧвтчигтыр Коростелев котӧртіс вильыд мостки кузя.
«Частӧджык эськӧ тадзи сёрнитны, — думайтіс сійӧ, — а то збыльысь пыр уджъяс йылысь...»
Сійӧ сувтліс да кежис Дальньӧй улича вылӧ.
Мыйла сылы тайӧ ковмис? —
Кыдзкӧ гожӧмнас сійӧ муніс Дальньӧй кузя да аддзис Марьянаӧс, сійӧ сулаліс дзиръя дорас.
Коростелев здоровайтчис и муніс, а кор прӧйдитіс, сылы окота лои бергӧдчывны.
Марьяналӧн синъясыс вӧліны жугыльӧсь, и став чужӧмсӧ сылысь вӧлі кытшалӧма чистӧй светӧн...
Но тайӧ вӧлі лунын, неужели тэ думайтан, мый ӧні, сёр кӧдзыд войӧ, сійӧ сулалӧ дзиръя дорын?
Али тэ кӧсъян таркнитны ӧшиняс, пыравны?
Нинӧм сійӧ эз думайт и некутшӧм кӧсйӧм эз вӧв — прӧста муніс сы ӧшиньяс дорті.
Ӧшиньясыс вӧліны пемыдӧсь, и ставеньяснас абу тупкӧма.
Секунда кежлӧ сійӧ сувтліс: друг ӧзтасны комнатаясас би?
Друг воссяс форточкаыс, мыччысяс чужӧм?..
Би эз ӧзйы, форточка эз воссьы, керка узис чӧскыд крепыд унмӧн.
И Коростелев муніс водзӧ — гортланьыс Октябрьскӧй вылӧ.
СИЗИМӦД ГЛАВА
НАСТАСЬЯ ПЕТРОВНА
Бабушка кыпӧдіс ассьыс образованиесӧ.
Ӧбед пуигӧн, сійӧ сулаліс пач дорын, ӧчкиа, да лыддис книга.
Лыддьысьны первой велӧдіс сійӧс нылыс, Настасья Петровна, кор босьтіс ас дінас шойччӧм вылӧ; а сэсся бабушка ветлывліс ликбезӧ.
Романъяс сійӧ эз радейт, сійӧс интересуйтісны наукаяс.
Дом культураса библиотекарша тӧдіс, мый средаӧ обязательнӧ локтас ичӧтик старушка, кос да ыждалысь, и юалас мыйкӧ научно-популярнӧйӧс, и библиотекарша водзвыв дасьтывліс среда кежлӧ кутшӧмкӧ брошюра — нефть переработайтӧм йылысь, мазіяс олӧм йылысь либӧ Мичурин уджъяс йылысь.
Медся ёна бабушка радейтліс лыддьыны висьӧмъяс йылысь.
Сылӧн вӧлі идея, мый сылы кӧ сетісны образованиесӧ ичӧтсяньыс, кыдзи ӧні сетӧны ставыслы, то сійӧ вӧлі эськӧ знаменитӧй врачӧн.
Кутшӧмкӧ висьӧмлысь описаниесӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ аддзыліс тайӧ висьӧмсӧ ас вывсьыс да интересуйтчӧмӧн следитліс сылӧн мунӧм бӧрся.
Дыр сійӧ тадзи висис мус висьӧмӧн, но бӧрас, гипертония йылысь лыддьӧм бӧрын, аддзис, мый висьӧ именнӧ гипертонияӧн, а оз нинӧмӧн мӧдӧн; и дзоньнас переключитчис гипертония вылӧ, кыдз шулывліс Коростелев.
Сэсся изменитіс и гипертониялы, займитчис сьӧлӧм висьӧмъясӧн.
Врачьяслы сійӧ эз петкӧдчывлы, да таын и нуждаыс эз вӧв, сы вӧсна, мый бабушка пӧрысьлун вылӧ да важся сьӧкыд олӧм вылас видзӧдтӧг, вӧлі зэв на ён.
Ӧні сійӧ увлекайтчис астрономияӧн.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны мича да гӧгӧрвотӧм кывъяс: галактика, космос, спектральнӧй анализ.
Тайӧ вӧлі величественнӧйджык на висьӧмъяслӧн нимъяс дорысь: сепсис, инфаркт, психостения.
Мича кывъяса да грандиознӧй картинаяса мирын бабушка чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн.
Хозяйство вылӧ научнӧй занятиеясыс отражайтчисны бурногӧн.
Керка дорын бабушка вӧдитіс огород.
Сійӧ огородничайтіс научнӧй методъяс серти да ошйысьліс сійӧн, мый быдтасъясыс сылӧн вӧліны гырысьджыкӧсь да мичаджыкӧсь соседъяс дорысь.
Ӧгурцы солавліс сійӧ сідзжӧ научнӧя.
И быдсяма секретъяс тӧдіс — кыдзи бӧрйыны и мыськавны пух, медым пӧдушкаяс вӧліны джуджыдӧсь да небыдӧсь; мыйӧн клеитны потӧм чашка, медым потӧминыс эз тӧдчы; кыдзи пуны варенье, медым сійӧ эз шоммы да вывті ёна эз сукмы.
Енлы бабушка эз верит, сідзи и шуліс: «Енлы веритӧм — предрассудок, ме енлы ог верит и богородицалы ог верит, и царство небеснӧйлы ог верит» — и сэки жӧ повзьывліс да пернапасасьліс, кывліс кӧ войын понлысь омлялӧм либӧ жугавліс кӧ зеркалӧ.
Аддзас кӧ, мый нянь куйлӧ улыс керканас вывлань, сійӧ скӧрпырысь шуліс: «Тадзи, дерт, керкаад некор оз ло тырмымӧн сёян-юаныд!» да пуктывліс няньсӧ кыдз колӧ.
— Кутшӧм ті, мама, суевернӧйӧсь, кӧть сэтшӧм тӧлкаӧсь, — шуліс Настасья Петровна.
Бабушка важнӧя шуліс воча:
— Тайӧ абу суеверие, а народнӧй приметаяс.
Кутшӧмсюрӧ приметаяслы и збыль позис веритны.
Быд рыт сійӧ петавліс видзӧдлыны шонді пуксьӧм вылӧ, а сэсся юӧртліс:
— Шондіыс кымӧръяс сайӧ лэччис, виччысьӧй зэр.
Либӧ:
— Гӧрд, зэв гӧрд вӧлі небесаыс шонді лэччигӧн, аски тӧла лун лоӧ.
И кыдзи шуас, сідзи и лоӧ.
Семьяын бабушка вылын серавлісны, но радейтӧмӧн.
Сійӧс уважайтісны и радуйтчисны, мый вермӧны шойччӧдны сійӧс пӧрысьладорыс.
А збыльвылас, бабушка керкаас настоящӧй кӧзяин: сытӧг некодлы эськӧ вӧлі ни ӧбед пуны, ни мӧс лысьтыны, ни дӧмны, ни идрасьны.
И наукаясӧн ещӧ удитӧ занимайтчыны.
Би, а абу бабушка.
— Лёк, Настя, мый тэ этша лыддьысян, — шуліс сійӧ нылыслы.
— Мый меным колӧ, мама, — ме лыддя.
Настасья Петровна лыддьывліс Сталинлысь речьяс.
Найӧ веськӧдлісны сійӧс олӧмас.
Кор сійӧ лыддьывліс Сталинлысь речь, сылы кажитчыліс, мый дзик тайӧс сійӧ важӧн нин думайтіс, сӧмын эз куж татшӧм бура висьтавнысӧ.
А вообще кадыс лыддьысьнысӧ сылӧн вӧлі этша, но сы пыдди сійӧ радейтліс лекцияяс да политинформацияяс, кодъясӧс лыддьывлісны краснӧй уголокын: тӧлка морт лыддяс тэ пыдди газетаяс да книгаяс, кутшӧмӧс колӧ, и ставсӧ тэныд висьталас вывті бура.
Пукалан компаниеын, оз ков мудзтӧдны синъяс, мыйкӧ кӧ он гӧгӧрво — пырысь-пыр юалан.
Коркӧ сійӧ лыддьывліс книгаяссӧ, медым вунӧдны аслас сьӧкыд олӧм йывсьыс; ӧнія олӧмыс сійӧс интересуйтіс книгаяс дорысь ёнджыка.
Война заводитчӧмыс суис Настасья Петровнаӧс Москваын, Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка вылын.
Нёль мӧс сійӧ воас вӧлі мӧдӧдӧма выставка вылӧ «Яснӧй берег» совхозсянь; на лыдын — том на, но знаменитӧй нин Брильянтовӧй.
Накӧд тшӧтш Москваӧ локтіс делегация: кык доярка да Настасья Петровна, и делегациялӧн главанас — старшӧй зоотехник Иконников.
Настасья Петровна нэмнас первойысь вӧлі Москваын.
Сійӧ и водзджыксӧ тӧдіс, мый Сӧветскӧй Союз зэв ыджыд, но кыдзкӧ эз вермы сійӧ аслыс тайӧс представитны.
А сэні — кыдзи чеччис зэв ыджыд шумнӧй вокзалӧ да петіс гӧгӧрбок вокзалъясӧн кытшалӧм зэв ыджыд площадь вылӧ, да площадь вывті тӧвзисны автомобильяс, да ыльӧбтісны оръявлытӧг йӧз — гӧгӧрвоис: со сійӧ мый!..
Воис выставка вылӧ; садитӧм цветъяса кузь градъяс дорті пырис паркӧ.
Ворсіс музыка; шензьӧдана мича дворецъяс тыдалісны сэні и тані; дворецъясыс шусисны — павильонъясӧн.
Йӧзыс лыдтӧм, войвывсянь и лунвывсянь, еджыд чужӧмаӧсь и пемыд ыргӧн кодь мугов чужӧмаӧсь; разнӧй сёрнияс, разнӧй паськӧм.
Сэні, видзӧдан, ыджыд тушаа югыд синъяса рязанецъяс пӧвстын сулалӧ кодкӧ стежитӧм цветнӧй халата (и абу жар сылы), зарни тюбетейкаа, мыйкӧ висьталӧ, тыдалӧ рочӧн, сы вӧсна мый рязанецъяс кывзӧны да ӧтвечайтӧны; сэні нывбаба муніс, шоколад рӧма гожъялӧм кияс вылас сылӧн паськыд браслетъяс, муніс паськӧмнас шонді водзын дзирдалігтыр, — царевна абу царевна, а Казахстанысь знатнӧй хлопковод.
Настасья Петровналӧн бергӧдчис юрыс.
Сійӧ муніс павильонӧ, кӧні мунысь лента вылын оръявлытӧг кывтісны разнӧй зверь куяс, кӧні еджыд руч куясысь вӧлі вӧчӧма гӧра, а гӧра вылас сулаліс ружьеа охотник.
Либӧ ветліс павильонӧ, кӧні лым пиын моз сулалісны хлопчатниклӧн кустъяс, кодъяс вылын пасьтала нежнӧй, еджыд, гӧгрӧс гӧнъяс.
Либӧ павильонӧ, кӧні стеклӧ сайын вӧлі сувтӧдӧма лӧз да алӧй кучикысь вурӧм сапожкияс да туфелькияс, кодъясӧс вышивайтӧма шӧвкӧн да эзысьӧн, и кутшӧм мастеръяс тайӧс вӧчӧны, и кодлы татшӧм кӧмкотыс?
Матыстчыліс армянскӧй павильон дінӧ, малыштліс ӧдзӧс вывсьыс зарни вӧсни узорсӧ.
Пыраліс чайханеӧ да сёйис тӧдтӧм сёян — плов, и юис тӧдтӧм чай — турунвиж рӧма, чӧскыд дука, сакартӧм, коді ключ ва моз веськӧдӧ горштӧ.
Чайханеас юктасьысь нывъяскӧд панліс сёрни рочӧн, и найӧ рочӧн висьтавлісны, кыдзи вӧчсьӧ пловыс да мыйла чайыс турунвиж рӧма.
Мудзӧм бӧрын шойччыліс туйдорса скамейка вылын, видзӧдіс ветлысь-мунысь йӧз вылас да кывзіс музыка да йӧзлысь сёрни.
А мукӧд дырйиыс пуксьывліс автобусӧ да мунліс карӧ.
Воліс <rus>Музей революции</rus>ӧ, аддзыліс Кремль да Краснӧй площадь, копыртчыліс Ильичлы.
Мукӧд делегатъяскӧд тшӧтш сійӧ кыкысь ветліс театрӧ.
Театр дорысь ёнджыка на сылы кажитчис метро.
Кажитчис, мый нуӧны ӧдйӧ, мый некодлысь нинӧм йылысь оз ков юасьны — гижӧдъяс сертиыс ставыс гӧгӧрвоана, мый сӧстӧм, мича, озыр.
«Нэмкежлӧ стрӧитам! — думайтіс сійӧ, муувса ыджыд мраморнӧй колоннаяссӧ гордостьӧн видзӧдалігмоз. — Уна нэмъяс кежлӧ!»
Сёрнитісны, мый кызьӧд числӧясын выставкавывса делегатъяс мунасны приём вылӧ Кремльӧ; ставныс волнуйтчисны — лоас али оз приём вылын Сталин?..
Тайӧ лун кежлас Настасья Петровна видзис медбур сатин платьесӧ (выль, пасьтавлытӧм, цветъяса) да пасьтавлытӧм посни лӧз чутъяса чышъян...
И ставсӧ дзугис сьӧд лун, ӧкаяннӧй лун, не вунӧдны сійӧс, — июнь 22 лун.
... Вӧлі терпитны позьтӧм жар, кор «Яснӧй берег» совхозса делегатъяс петісны Москваысь.
Жарыс тіраліс ытшкытӧминъяс весьтын, пӧсь бус сотіс синъястӧ да горштӧ.
Сразу сьӧдасисны и нывбабаяслӧн еджыд чышъянъясыс, и Иконниковлӧн вышивайтӧм украинскӧй дӧрӧмыс, кодӧс сійӧ ньӧбис столицаын.
Пӧсь ру пытшті кывтісны железнодорожнӧй ичӧтик виж керкаяс, жар вӧснаыс жугыль пуяс, кияснас синъяссӧ шондіысь тупкӧм гожъялӧм чужӧмъяс...
Настасья Петровна видзӧдіс тайӧ став вылас, и сылы кажитчис, мый татшӧм жарыс некор эз вӧв, мый жарыс — война вӧсна, а Митяӧс, дерт, босьтісны нин армияӧ, и кутшӧм, кӧнкӧ, сьӧкыд полнӧй амунициянас Митялы татшӧм жар дырйиыс...
Мунісны ньӧжйӧ: быд разъезд вылын — остановка, и то паныд локтіс, то ордйыліс кузь поезд, кӧні мунісны фронт вылӧ йӧз.
Теплушкаяслӧн ӧдзӧсъясыс восьсаӧсь; ӧдзӧсъяс водзын — коді сулалӧ, коді пукалӧ, кыдз групповӧй карточка вылын — салдатъяс, салдатъяс!
Дӧрӧмъясыс ставныслӧн ӧткодьӧсь, защитнӧйӧсь, а чужӧмъясыс разнӧйӧсь, ӧтияс еджыд чужӧмаӧсь, мӧдъяс мугӧсь, быттьӧ пемыд ыргӧн...
«И Митя тадз мунас, ме ог и аддзыв», — думайтіс Настасья Петровна.
(Митя, Коростелев, войнаӧдз уджаліс веттехникӧн ылі совхозын, Архангельск дінын.)
Станцияясын ковмывліс виччысьлыны уна часъясӧн.
Сэк дояркаяс да Настасья Петровна ветлывлісны корсьны матігӧгӧрысь да вайлывлісны мӧсъяслы свежӧй турун.
Мӧсъясӧс дӧзьӧритны кольлывлісны Иконниковӧс.
Жуялӧм, веськодь чужӧма, сійӧ довъяліс вагон дінын.
Кор сійӧс вежлісны, мунліс станцияӧ да ыстыліс совхозӧ телеграмма.
Мӧсъяс мучитчисны жарысла, тшӧкыда водлывлісны, сьӧкыда лолалісны, йӧв сетісны этша; Брильянтовӧй омӧльтчис син водзын.
Ӧти доярка висьмис, ковмис кольны сійӧс Ярославльӧ, больничаӧ.
Мӧдыс сідзжӧ петіс стройысь: война первой лунсяньыс пыр бӧрдіс, мый мужикыс сытӧг мунас фронт вылӧ, сійӧ оз колльӧд сійӧс, а кыдз аддзис, мый оз регыд веськав гортас, кутіс бӧрдны ещӧ ёнджыка, лёк вӧтъяс вӧтасис.
Настасья Петровна шуис:
— Тадз кӧ нин — старайтчы мунны миян дорысь водзджык, ме кыдзкӧ ӧтнам.
Доярка радысла бӧрддзис да кӧсйис копыртчывны Настасья Петровналы кок улӧдзыс.
Мӧдыс шуис:
— Ещӧ начальстволысь юав, лэдзас-ӧ.
— Ах, вӧчӧй мый кӧсъянныд, — ӧвтыштіс кинас Иконников. — Быттьӧ ӧні абу дзик веськодь ставыс!..
(Некымын лунӧн Иконников воштіс ассьыс став <rus>величавость</rus>сӧ; эз кут интересуйтчыны делӧясӧн, — ёна нервничайтіс мортыс.)
Доярка пуксис пассажирскӧй поездӧ да муніс.
Колины Настасья Петровна да Иконников.
— М-да, — шуис Иконников, — вермас лоны лёк история: меным воас пӧвестка, а ме тані задерживайтча.
— А ми докажитам, — шуис Настасья Петровна, — мый ті задержитчинныд удж вӧсна.
— Кӧні ті сійӧс докажитанныд? — ыджыд синлысъяс увсяньыс видзӧдліс сы вылӧ Иконников.
— Шуасны: эн тырмымӧн энергичнӧя зіль локны, злостнӧя задерживайтчин.
И лыйласны, кыдз дезертирӧс.
— Но мый нӧ, — думыштӧм бӧрын шуис Настасья Петровна, — мунӧй и ті водзджык, татшӧм делӧ кӧ.
— Ме эськӧ тіянӧс эг эновт, — шуис Иконников, — эз кӧ тшӧкты меным ответственностьлӧн чувство.
Ті ӧд сводкаяс серти аддзанныд, мый вӧчсьӧ.
Ӧні учёт вылын быд морт, коді вермӧ новлӧдлыны оружие.
Мӧд луннас Иконников сідзжӧ пуксис пассажирскӧй поездӧ да муніс областнӧй центрӧ, трестӧ, тӧдмавны бронь йылысь.
Настасья Петровна коли ӧтнас.
Сійӧ сулаліс станциясянь бокын видз вылын.
Орччӧн йирсисны сылӧн мӧсъясыс.
Немжалиттӧма доналӧма небеса, а ещӧ ёнджыка доналӧма му — станция, сэні чукӧрмӧм кӧрт, шом, буса да пӧсь телӧяс...
Поезд, кӧні муніс Иконников, вӧлі ылын нин — горизонт вылын муртса тӧдчыштіс тшын.
Матысмис мӧд — гымгӧм, ру, биӧн лолалӧм, брезентӧн вевттьӧм орудиеяс...
Настасья Петровналӧн ичӧтик вагоныс сулаліс тупикын мукӧд шудтӧм вагонъяскӧд, кодъяс мунасны код тӧдас кор.
Диспетчер ӧнтай шуис:
— Аски мунанныд.
А гашкӧ, аскомысь. — Сійӧ видзӧдліс Настасья Петровна вылӧ узьтӧмысла гудыр синъясӧн. — А гашкӧ, недель мысти, мыйӧн ме тӧда.
Вешйӧй, меным абу мӧсъясӧдз.
Мӧсъяс ньӧжйӧ восьлалісны кӧртавлӧм кокъяснас да йирсигмозныс ышлолалісны.
Налӧн видыс вӧлі недовольнӧй, мудзӧм.
— Брильянтовӧй! — ньӧжйӧник чукӧстіс Настасья Петровна.
Брильянтовӧй бергӧдіс юрсӧ, видзӧдліс пельпом вомӧныс букыш синъясӧн да скӧрпырысь чушнитіс.
Настасья Петровна весиг серӧктіс.
— Донаӧй тэ менам, — шуис сійӧ, — мыйӧн нӧ ме тэ водзын мыжа...
«А вот мӧдӧдча ме накӧд подӧн, — думыштіс сійӧ, — муна и муна ньӧжйӧник вӧльнӧй воздухӧдыс.
Кымын лун сулалам да виччысям, тайӧ каднас кӧні нин эськӧ вӧлім...
Туй пӧлӧныс кута мунны и воа Костровоӧдз.
Мыйкӧ лоас кӧ — туйыс со — орччӧн, и документъяс менам сьӧрысь».
Сійӧ муніс станцияӧ да юаліс форменнӧй фуражкаа нывлысь:
— Костровоӧдз тіянсянь кымын километр?
Ныв эз тӧд, кӧні Кострово.
Настасья Петровна объяснитіс.
Кыкӧн арталісны: километр кыксё лоӧ.
«Воа, — думыштіс Настасья Петровна. — Абу нин сэтшӧм ылын».
Сійӧ пырис аслас вагонӧ, гартыштіс тубрасӧ нянь да сов, тубрассӧ кӧрталіс пӧдӧнча вугйӧ; босьтіс скребница да щӧтка; мукӧдторсӧ сдайтіс багажӧ — первойсӧ эз кӧсйыны босьтны, сэсся босьтісны, аттьӧ налы.
Кӧсйис пыравны станцияса начальник дінӧ, но сы дінӧ вӧлі ыджыд ӧчередь;
Настасья Петровна эз кут виччысьны, а висьталіс сійӧ жӧ форменнӧй фуражкаа нылыслы:
— Сэні вагон кольӧ, сійӧ ӧні прӧстмис, пӧльзуйтчӧй; а ми мӧдім.
— Но, бур туй тіянлы, — шуис ныв.
— Аттьӧ, — шуис Настасья Петровна. — А тэныд бура уджавны.
Сійӧ разяліс мӧсъяссӧ да ньӧжйӧник вӧтліс полотно пӧлӧн.
Сійӧ муніс лун, и мӧд, и коймӧд, уна лун.
Мӧсъяс гажмисны, збоя йирсисны, сулалісны рама, кор Настасья Петровна сувтӧдліс найӧс, медым лысьтыштны.
Сюрліс туй вылын ва — найӧ юисны, и Настасья Петровна юис.
Кор тыдовтчывлісны керкаяс, сійӧ кежліс сэтчӧ, и йӧз сетлісны сылы нянь да лэдзлісны узьны.
А керкаяс кӧ матын эз вӧвны, узьліс му вылын, небеса улын.
Пӧжис лунся шонді; ыркыдӧсь вӧліны войяс; вой и лун кӧрттуй кузя мунісны и мунісны поездъяс — восьса теплушка ӧдзӧсъяс дорын салдатъяс.
Война!
Кыдзи важся вӧт, бӧрвылӧ коли Москва — выставка, метро, музыка, праздник.
И эз нин думайтсьы выставка йылысь и Митя йылысь: мунны водзӧ, воны ва дорӧдз, ас кадӧ лысьтыны, видзны, вайӧдны местаӧдз...
Жарӧсь вӧліны лунъяс, ыркыдӧсь войяс; мунісны салдатъяс.
Луннас сійӧ чышъянасьліс, шонді лэччӧм бӧрын пӧрччывліс чышъянсӧ да муніс чышъянтӧг.
И тӧвру, коді ӧвтыштліс шонді пуксьӧм бӧрын, шыльӧдіс сылысь дзормысь юрсисӧ.
Лун бӧрся лун муніс сійӧ да воис «Яснӧй берег» совхозӧ, и вайӧдіс мӧсъясӧс.
Помасис война, помасьӧ войнабӧрса первой во — тысяча ӧкмыссё нелямын квайтӧд.
Томиник доярка Нюша котӧрӧн локтіс Настасья Петровна дінӧ да висьталіс, мый Грация, буракӧ, беспокоитчӧ нин.
Бӧръя лунъясӧ Нюша частӧ пыравлывліс родилкаӧ.
Сійӧ поліс, мый Грациякӧд лоас сійӧ жӧ, мый вӧлі Мушкакӧд.
Грациялӧн куканясьӧмыс Нюшалы вӧлі ассьыс надеяяссӧ олӧмӧ пӧртӧмлӧн заводитчӧм.
— Беспокоитчӧ, — шуис Нюша. — То сувтас, то водас, то бӧр сувтас.
А найӧ ставныс мунісны партийно-комсомольскӧй актив вылӧ, и Дмитрий Корнеевич, и Анатолий Иваныч, и Бекишев...
Ӧтнас Иннокентий Владимирович гортас.
Ме котӧртла?
— Сулавлы, — шуис Настасья Петровна. — Тэныд висьталасны, кор котӧртны.
Мунам.
Настасья Петровна уджаліс профилакторийын.
Сійӧ дӧзьӧритӧ выльысь чужӧм куканьясӧс, кодъясӧс видзӧны сэні дас лун тыртӧдз.
Тайӧ кадас найӧ нежнӧйӧсь, сэки медся сьӧкыд видзны куканьӧс.
Настасья Петровналӧн эз кувлы ни ӧти кукань.
Весиг сьӧкыд война воясӧ видзис ставнысӧ, и куканьяс содтісны вессӧ нормаысь вылӧджык.
Таын вӧлі сылӧн слава и гордость.
Удж сылӧн чистӧй.
Джодж профилакторийын кос, киськалӧма опилкиӧн; кылӧ свежӧй турун да свежӧй йӧв дук.
Уджалӧ Настасья Петровна еджыд халата да еджыд чышъяна.
Сійӧ пӧрччис халатсӧ, пельпом вылас шыбитіс тулуп да югдӧдӧм коридор-переходӧд муніс Нюшакӧд Грация дінӧ.
Тайӧ кадӧ рӧдилкаын мӧскыс эз вӧв уна; йӧз эз вӧвны, дежурнӧй скӧтницаысь кындзи.
Сосъяссӧ пуджӧмӧн дежурнӧй мыськаліс Грацияӧс креолинӧн.
— Со, и тіянӧс вайӧдіс! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь. — Быттьӧкӧ ме ачым ог справитчы.
— А ме отсала сӧмын, — шуис Настасья Петровна. — Ставыс тіян дась?
— Ставыс, — торжественнӧй момент водзас неуна полігтыр вочавидзис Нюша. — Ме чукӧста Иннокентий Владимировичӧс.
— Быттьӧ наследнӧй принцӧс принимайтам, — шуис дежурнӧй скӧтница.
— Кӧні мешӧк дӧраыс? — юаліс Настасья Петровна.
Иннокентий Владимировичӧс корӧм дорысь — мешӧк дӧра мыччы.
— Иннокентий Владимировичыд тэнад оз ӧд и лок, — шуис дежурнӧй. — Сійӧ миян ӧкуратненькӧй, зывӧктысь.
Ковмывлас мӧс дінӧ матыстчывны — кык час сэсся кияссӧ мыськӧ да одеколонӧн душитӧ.
— Настасья Петровна, — шуис блед вомдоръяснас Нюша, — и Грациякӧд кӧ кутшӧмкӧ нелючки лоас, ме ог кут вермыны овны.
— Кут креолинсӧ! — тшӧктіс Настасья Петровна.
Грация вӧлі здоров, куканясис коймӧдысь; ӧні куканясис кокньыда.
Кукань петіс воддза кокъяснас, кокъяс вылас куйліс сылӧн юрыс.
Настасья Петровна примитіс сійӧс, чышкыштіс гӧнсӧ турунӧн да мешӧк дӧраӧн...
Со ещӧ ӧтик.
Кык тысяча да джын татшӧм ичӧтикыс, шӧлкӧвӧйыс, ловъя синъясаыс, кодъяс видзӧдӧны чужӧм бӧрас сразу, прӧйдитіс сы ки пыр дас вит воӧн.
— Мичаник! — тшӧкъялан гӧлӧсӧн шуис Нюша. — Нырвомыс еджыдик...
— Весав, Фрося, Грациясӧ, — шуис Настасья Петровна. — А тэ, Нюша, ветлы висьтав Иннокентий Владимировичлы, медым локтас прививкаяс вӧчны.
Да эн вунӧд — чӧжйӧвсӧ вай регыдджык, эн задержит.
Сійӧ гартыштіс куканьсӧ аслас тулупӧ да нуис профилакторийӧ.
Выль куканьлы вӧлі нин дасьтӧма креолинӧн мыськӧм ящик, джуджыд подставка вылын, медым джоджсяньыс эз лок кӧдзыдыс.
Ящикын вӧлі чистӧй турун, турун вылас чистӧй байкӧвӧй эшкын.
Мӧд эшкынӧн Настасья Петровна вевттис куканьсӧ.
Ещӧ куим клеткаын узисны куканьяс.
Сійӧ кывзыштіс налысь ловшысӧ — лолалісны найӧ рӧвнӧя, челядьяс моз...
... Опилкиӧн киськалӧм джодж кузя кокниа котшкӧдӧм: Нюша вайис чӧжйӧв.
— Миянӧс и книгаӧ нин пасйӧма, — шуис сійӧ. — Аски нин миянлы висьталасны.
Кыдзи сӧмын локтас Анатолий Иванович, Иннокентий Владимирович шуис, — пырысь-пыр ыстас сійӧс вӧчны прививкаяс, кӧть лоӧ кык час вой.
Со ми кутшӧм важнӧйӧсь.
Настасья Петровна нёньӧ кисьтіс чӧжйӧвсӧ да сетіс куканьлы.
Первойсӧ кукань эз гӧгӧрво, мый сысянь кӧсйӧны, сэсся паськӧдліс ныррозьяссӧ, думыштчӧмӧн видзӧдліс да кутіс нёнясьны сідз, быттьӧ сійӧс велӧдӧмаӧсь тайӧторъяс.
— Кутшӧм образованнӧй, — ӧдзӧс дорын сулалігӧн шӧпкӧдіс Нюша (Настасья Петровна некодӧс эз лэдзлы пырны куканьяс дорӧ). — Нырвомыс еджыдик, нимтыны эськӧ Беляночкаӧн либӧ Снежнӧйӧн, либӧ Снежинкаӧн...
А нимтасны «р» буква вылӧ.
Нюша — скӧтник Степан Степанычлӧн ныв.
Сійӧ кутіс уджавны совхозын война кадӧ.
Первой вӧлі сьӧд удж вылын, сэсся сійӧс велӧдыштісны да индісны дояркаӧн.
Сійӧ вӧлі медся том да медся неопытнӧй.
Суитчыліс кӧ сійӧ опытнӧй дояркаяс сёрниӧ, найӧ эз торклыны сійӧс, а вӧчлісны вид, мый оз кывны: нывка — мый сыкӧд сёрнитнысӧ.
Сійӧс сӧмын велӧдісны быдӧн, кодлы абу дыш.
«А оз-ӧ тырмы велӧднытӧ? — думайтіс Нюша. — Ме тіянлысь, кажитчӧ, став курссӧ нин прӧйдиті.
Виччысьлӧй, воас кад, пыра вузӧ, бӧр локта тіян дінӧ старшӧй зоотехникӧн.
Иннокентий Владимировичӧс трестӧ вуджӧдасны, а менӧ сы местаӧ.
И ме тіянлы петкӧдла, ог он сідз, кыдзи сійӧ петкӧдлӧ...»
Ӧтчыд сійӧ смелмӧдчис: муніс директор дінӧ да корис, медым сетасны сылы бур мӧсъясӧс.
Директорыс вӧлі выль, Коростелев Дмитрий Корнеевич.
Сылы кажитчис, мый директорыс кывзіс сылысь внимательнӧя.
— Первой фермаын миян став скӧтыс бур, — шуис сійӧ.
— Бурнас эськӧ бур, — шуис Нюша, — да элита-рекордсӧ ставнас мукӧдъяс босьтісны.
И весиг прӧстӧ элитасӧ.
— Ладнӧ, — шуис Коростелев, — видзӧдлам, сетам тэныд мыйкӧ.
Кӧдзаӧн займитчӧм вӧсна Коростелев вунӧдіс тайӧ сёрни йывсьыс.
Но кыдзкӧ ӧтчыд, нёльӧд бригадаӧ волігӧн, сійӧ казяліс Нюшалысь скӧр да шог видзӧдлассӧ; сылы лои яндзим, мый сійӧ вунӧдіс Нюша йылысь.
— Помнита, помнита! — шуис сійӧ мунігмозыс. — Тэнад кыдзи комплектнад?
— Абу полнӧй! — тэрмасьӧмӧн висьталіс Нюша. — Комплектӧдзыс куим оз тырмы.
— Думыштлам, — шуис Коростелев.
Гожӧм помас коймӧд бригадаысь ӧти стадо юкисны.
Нюшалы тайӧ стадосьыс сетісны куимӧс «элита» классысь: Мушкаӧс, Грацияӧс да Стрелкаӧс.
И сэні сылы бара эз везит.
Главнӧй надеяыс сылӧн вӧлі Мушка вылӧ, кодлы колӧ вӧлі куканясьны мукӧдсьыс водз.
Но Мушка чӧвтчис.
«Сэтшӧм нин ме шудтӧм! — ӧбидапырысь думайтіс Нюша. — Мукӧдъяслы везитӧ, а меным оз.
Но тайӧ везиттӧмсӧ ме вена!
Ме сылы ог сетчы!»
Сійӧ эз верит, мый Мушка чӧвтчис силосӧн вердӧм вӧсна.
Мушка шань мӧс, прӧстӧй, оз фокусничайт; силосысь нинӧм сылы эськӧ эз ло.
Тані кутшӧмкӧ мӧд помка.
Собрание вылын, кор критикуйтісны Бекишевӧс тайӧ лёк, шудтӧм силос вӧснаыс, Нюша корис кыв да висьталіс ассьыс мнениесӧ.
Но сы вылӧ кутісны горзыны дояркаяс: мый сійӧ гӧгӧрвоӧ!
Гӧгӧрвоис кӧ эськӧ, эз сет силос дас лун куканясьтӧдз, исправитіс эськӧ Бекишевлысь ӧшибкасӧ.
Нюша повзис — вот ӧні босьтасны сылысь Мушкасӧ, а ӧттшӧтш и Грацияӧс Стрелкакӧд.
Но директор Дмитрий Корнеевич шуис: тайӧ уроксӧ сійӧ босьтас тӧдвылӧ; сійӧ, ёртъяс, уджалысь зіль...
Зарни морт директор Дмитрий Корнеевич.
Ӧні Нюша зэв возбуждённӧй.
— Ме тіян дінын неуна пукышта, — шуӧ сійӧ Настасья Петровналы, — позьӧ?
Кык вой сійӧ караулитіс Грацияӧс.
И со ставыс помасис бура, позьӧ мунны гортӧ.
Но гортын узьӧны нин, да и луннас сэні сёрнитнысӧ некодкӧд, ставныс ас уджнаныс занятӧсь.
А Нюшалы окота сёрнитыштны — Настасья Петровна тӧдӧ, мый йылысь.
— Пуксьы, пукышт.
Сійӧ вайис Нюшалы ичӧтик скамейка.
Нюша пуксис ӧдзӧс дорӧ, кутчысис кияснас вӧсньыдик пидзӧсъясас да заводитӧ ылысянь: да, интереснӧ, кыдзи нимтасны куканьсӧ, «р» буква вылӧ нимталісны во чӧж, и думыштнысӧ нин он вермы.
Со неважӧн нимтісны — Разводящӧй, Рея и Рогнеда, а кыдзи ещӧ позьӧ?..
Жӧсть колпакӧн вевттьӧм лампочка югдӧдӧ Нюшалысь чатӧртӧм мисьтӧминик чужӧмсӧ, югыдыс отражайтчӧ сылӧн узьтӧмысла вӧйӧм синъясас...
Настасья Петровна ӧтвечайтӧ: «Но, нимтӧ эськӧ, кутшӧмӧс кӧ думайтасны да»...
а ас кежас нюмъялӧ: ставсӧ, ставсӧ гижӧма Нюшалӧн чатӧртӧм чужӧм вылас, сылӧн вдохновеннӧй синъясас.
Сёрнитыштам нимъяс йылысь, а сэсся вуджам мӧдтор вылӧ.
Со Нюша висьталӧ комсорг Таня йылысь, мый сійӧ збыльысь кутӧма радейтны Бекишевӧс, ставныс казялӧмаӧсь.
— Сӧрӧны, гашкӧ, — шуӧ Настасья Петровна.
— Кыдзи нӧ! — пӧся шуӧ Нюша. — Быдӧн кӧ казялӧмаӧсь.
Найӧ сёрнитӧны шӧпкӧмӧн — куканьяс узьӧны, гораа оз позь.
— Омӧль сылӧн делӧыд, — шуӧ Настасья Петровна. — Бекишев бура олӧ гӧтырыскӧд.
Нинӧм Танялӧн оз артмы, бӧрдӧмысь кындзи.
— А вот интереснӧ, — шуӧ Нюша, — ме кута радейтны кодӧскӧ али ог?
Воисны самӧй главнӧй сёрниӧдзыс.
— Неужели обязательнӧ быдӧн радейтӧны? — пӧтӧлӧкӧ видзӧдігмоз да катласигмоз юалӧ Нюша. — Ме ог верит.
Настасья Петровна чеччӧ да мунӧ видзӧдлыны выльӧн чужӧм кукань вылӧ.
Кукань узьӧ спокойнӧя;
Настасья Петровна лӧсьӧдыштӧ сы вылысь эшкынсӧ да локтӧ бӧр.
— Узьӧ? — юалӧ Нюша.
— Узьӧ; восьтыліс синъяссӧ да бара унмовсис.
— Вот ме шуа, — водзӧ висьталӧ Нюша, — оз, буракӧ, быдӧн радейтны.
Эмӧсь вывті гордӧйяс либӧ вывті занятӧйяс. Найӧ оз радейтны.
Ещӧ мыйкӧ висьтавлӧ Нюша.
Настасья Петровналы дыш кывзынысӧ, сійӧ видзӧдӧ Нюша вылӧ да думайтӧ: со кыдз тэнӧ песовтӧма, нылӧй, гашкӧ, висьтавны Митялы?
Абу зэв мича, неуна аслыссяма, но, мый нӧ сы понда?
Гашкӧ, тайӧ мисьтӧмыскӧд да аслыссямаыскӧд сійӧ нэм чӧжыс шуда лоӧ.
Быттьӧ мичлунын делӧыс...
Оз ков, Митялы висьтавны нинӧмла: мед ачыс корсяс да аддзас, мый сылы колӧ...
— Ас йылысь ме чувствуйта, мый некор ог кут радейтны, — шуӧ Нюша чеччигмозыс. — Ме вывті гордӧй.
Сійӧ чышъянасьӧ сідз, мый юрсиыс плеш весьтас да ӧмидз ягӧд кодь исергаа ичӧтик пельыс кольӧны тупкытӧмӧн; сулалӧ, морӧс бердас кияссӧ ёна топӧдӧмӧн, киясас кутӧ чышъян помъяссӧ, синъясыс алмазъяс моз югъялӧны...
«Ок, кутшӧма ещӧ радейтны кутан, — думайтӧ Настасья Петровна, — радейтӧмыс тэын — тырмымӧн...»
Вӧлисти Нюша муніс.
Веттехникӧс виччысигмоз Настасья Петровна ветлӧдліс профилакторийӧд, сэсся петіс ывлаӧ.
Петӧмаӧсь кодзувъяс.
Муыс еджыд, быттьӧ киськалӧма солӧн: кынмӧма, пуксьӧ тӧв.
Мыйлакӧ Нюшалӧн ныв сёрниясыс вӧрзьӧдісны Настасья Петровналысь сьӧлӧмсӧ, — мыйла эськӧ, мыйысь?
«Вот тайӧ менам некор эз вӧв, — думайтӧ сійӧ, — эз вӧв, эз вӧв...
И оз ло.
Ме пӧрысь нин».
Пӧрысь?
А мый сійӧ пӧрысьлуныс?
«Но ӧд ме пӧрысьлунсӧ ог чувствуйт, — думайтӧ Настасья Петровна. — Меным и уджавсьӧ окотапырысь, и ветла кокниа, и сералыштны рад.
Мый нӧ сэтшӧмыс пӧрысьлуныс?
Кӧні сійӧ?
Мый коскӧй мукӧд дырйи висьӧ?
А томйӧзыслӧн ӧмӧй некор некыт оз вись?
Со менам киясӧй — омӧльджыкӧсь ӧмӧй найӧ важдорысь?
Томйӧз локтӧны ме дінӧ, и ме велӧда найӧс уджавны...
Вот вежӧр менам — сійӧ ӧні вынаджык.
А сьӧлӧмӧй менам — кусі ӧмӧй сійӧ?
Сотчӧ, и висьӧ, и радуйтчӧ важдорсьыс ёнджыка!..»
Кодкӧ мыйвынсьыс котӧртіс профилакторийлань.
Тэрмасьӧмысла муртса эз зурась Настасья Петровна вылӧ.
Нюша.
— Ой, тайӧ ті, Настасья Петровна!
— Бӧр воин?
Вунӧдін мыйкӧ висьтавны?
— Клипса вошті, абу-ӧ тані?
— Кутшӧм клипса?
— Но, исергаяс менам, зажимъяса, клипсаясӧн шусьӧны.
Узьны куті водны — видзӧда, ӧти абу.
Став надеяӧй, мый тані.
— Мун, корсь.
Нюша котӧрӧн пырис профилакторийӧ, бергалыштіс сэні да ӧдйӧ бӧр петіс.
— Тані, слава богу.
Табуретка улын куйлӧ.
Фу, слава богу.
Ме сэтшӧма повзи.
Меным Таня Москваысь вайис...
— Ладнӧ, котӧрт.
Настасья Петровна сулыштіс ещӧ минута мында, кывзіс, кыдзи ылыстчӧны Нюшалӧн тэрыб каблук шыясыс.
Кӧдзыд дзирдӧн пӧртмасисны кодзувъяс.
Двор едждӧдіс, быттьӧ сійӧс киськалӧма солӧн.
Пуксис тӧв.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
ТӦВ
Турун шапкаяс, зэв гырысьӧсь, нёль пельӧсаӧсь, мунӧны туй кузя.
Турун кыскалӧны тракторӧн видзьяс вылысь «Яснӧй берег» совхозӧ.
Ёна думыштчӧма тракторист и оз аддзы паныд локтысь «газикӧс».
«Газик» сувтӧ да сигналитӧ.
Тракторист пыркнитчӧ, кежӧ туй бокӧ.
«Газик» видзчысьӧмӧн мунӧ водзӧ, турун клок кольӧ ӧдзӧс вугъяс...
Еджыд бока катшаяс яндысьтӧг вуджӧны туй вомӧн, оз повны ни машинаясысь, ни вӧвъясысь.
Руд небесаыс паськыд эрд весьтын быттьӧ тшӧтш думыштчӧма, мечтайтӧ: заводитны койны лым али виччысьыштны?
Быттьӧ кад нин: со пӧльыштіс нин кӧдзыд тӧв, тӧвся кад нылысь юӧр вайысь; думыштіс выльпӧв — дугдіс пӧльтны; и бара вугралӧ-мечтайтӧ немуджтӧм руд небеса.
Горизонт бердтіыс сійӧс кытшалӧма паськыд сьӧд визьӧн: он гӧгӧрво — вӧр али кымӧр.
Тайӧ сьӧд визь фон вылас руд дранкаӧн кышӧм силоснӧй башняяс югъялӧны свинеч рӧмӧн.
Ылісяньыс найӧ крепость башняяс кодьӧсь..
Совхозлӧн став фермаясыс первой видзӧдлас серти ӧткодьӧсь: уна стрӧйбаяс, пуысь и кирпичысь, вевтъяс — ӧтиясӧс вевттьӧма дранкаӧн, мӧдъясӧс кӧртӧн.
Быд фермаын олан керкаяс, скӧтнӧй дворъяс, телятникъяс, конюшняяс, складъяс, ледникъяс, овощехранилищеяс, садъяс, — но быдӧнлӧн на пиысь аслас торъя приметаяс и аслас места хозяйствоын.
Например, контора, мельнича да главнӧй нянь складъяс первой фермаын.
Подсобнӧй хозяйство — ыжъяс, порсьяс, курӧгъяс, дзодзӧгъяс — мӧд фермаын.
А коймӧдын быдтӧны племеннӧй ӧшъясӧс, кодъясӧс сэсся сдайтӧны племзаготконторалы.
Фермаяс ӧта-мӧдсьыс ылынӧсь: ӧтисянь мӧдыс муртса-муртса тыдалӧ, и то сӧмын мича поводдя дырйи.
Первой да мӧд ферма костын эрд вылын сулалӧ выль школалӧн турунвиж вевта кирпичнӧй здание.
Быд лун, уджалан лунъясӧ и праздникъясӧ, водз асылын совхозсянь петӧны йӧв тыра ыджыд бакъяса грузӧвикъяс.
Найӧ мунӧны Костровоӧ, йӧв сдайтан пунктӧ.
Костровоысь йӧвсӧ нуӧны асъя поездӧн молочнӧй консервъяс вӧчан заводӧ.
Йӧла край шӧрын сулалӧ завод, став матігӧгӧрса колхозъяс да совхозъяс — сылӧн поставщикъяс...
«Яснӧй берег» совхозлӧн муяс куйлӧны ю ӧтар-мӧдар пӧлӧн; найӧ йитчӧны векньыд пу поскӧн.
Шуйга берегас — ойдлан видзьяс, гожся пӧскӧтина, клевер кӧдзаяс.
Сійӧ мортыс, кодлы юрас воӧма мӧвп сетны совхозлы «Яснӧй берег» ним, — кӧнкӧ, видзӧдіс веськыдладор берегсянь шуйга берег вылас тувсов лунӧ, кор ытваыс вӧлі абу на ямӧма и тувсов шонді улас зарни ру пытшкын сулалісны пидзӧсӧдзыс ваын томиник бадьяс, либӧ видзӧдіс сійӧ шуйга берегас гожӧмын, кор видзьяс вывсӧ серӧдӧны уна рӧма дзоридзьяс и оз турун сулав, а тшӧкыд вӧр...
Но весиг ӧні, кымӧра да кӧдзыд лунӧ, тӧв пуксьӧм водзвылын, мича миян берег!
Рудов тшынӧн тупкыштӧма сійӧс, тшын пиын бадьяс да джуджыд зорӧдъяс, а бадьяс сайын, зорӧдъяс сайын — помтӧм-дортӧм, быдладорлань паськӧдчӧм, вывті ёна радейтана русскӧй простор...
Ичӧтик зеркалӧ водзын сулалӧ веттехник Толя, сійӧ жӧ Анатолий Иванович.
Анатолий Ивановичнас сійӧ лои неважӧн на, кор техникум помалӧм бӧрын пырис уджавны совхозӧ.
Ӧні сійӧ велаліс нин выль ним дорас да, медым сійӧс оправдайтны, муніс неыджыд жертваяс вылӧ: кутӧ асьсӧ солиднӧя, куритчӧ.
Толялы зывӧк табакыс;
Анатолий Ивановичлы кыдзкӧ абу лӧсьыд шуны: «аттьӧ, ог куритчы», кор вӧзйӧны папирос.
(Вермасны думыштны, мый Анатолий Иванович зэв том, чуть ли абу детинка.)
Сійӧ радейтӧ ассьыс специальностьсӧ, радейтӧ сідзжӧ гижны пьесаяс да ворсны наын серам петкӧдлысь рольяс.
Радейтӧ ассьыс мамсӧ, коді олӧ Саратовын да кодлы сійӧ быд получкаысь ыстыштӧ деньга.
Радейтӧ танцуйтны и танцуйтӧ бура.
Сылӧн кузь синлысъяса бур сьӧд синъяс да челядьлӧн кодь небыд вомдоръяс.
Ӧні сійӧ мӧдӧдчӧ карӧ, дом культураӧ, вечер вылӧ, кодӧс сиӧма Октябрлӧн XXIX во тырӧмлы.
Лоӧ торжественнӧй часть, сэсся концерт да танцы.
Концерт вылын выступитасны артистъяс, кодъяс воӧмаӧсь областнӧй центрсянь.
Танцуйтны, гашкӧ, локтас и Марьяна Фёдоровна.
Бӧръя вечерас Толя танцуйтіс сыкӧд да юаліс:
— Ті лоанныд тані ноябрь квайтӧд лунӧ?
Марьяна Фёдоровна неуна зумыштчыліс да шуис: «Гашкӧ».
Думыштіс неуна да содтіс: «Ог тӧд».
Но кӧть мый, а «гашкӧ» шуӧма.
Тайӧ ёна кыпӧдӧ Толялысь настроениесӧ.
Мӧд морт, сы кодь кӧ мича вӧлі, заставитіс эськӧ любӧй мича нылӧс шуны не «гашкӧ», а «да».
Мӧд морт висьтавліс эськӧ мича нывлы комплиментъяс, заставитіс эськӧ серавны да кокетничайтны.
Тадзсӧ вӧчны Толя эз куж.
Мый эз куж, сійӧс эз куж.
Сійӧ кужис танцуйтны да зіля уджаліс кокъяснас.
Талун асывнас Толя корис соседкаыслысь, фермаӧн управляющӧй гӧтырлысь, парӧвӧй утюг да гладитіс ассьыс праздничнӧй костюмсӧ.
Гладитіс сійӧ эз омӧльджыка медся бур портнӧйысь.
Любӧ вӧлі видзӧдлыны, кутшӧмӧсь вӧліны гачыс да пинжак пӧлаясыс, кор Толя гладитіс найӧс кӧтӧдӧм рузум пыр.
Бур, мый туйыс кынмӧма да оз ков кӧмавны кузь гӧленя сапӧгъяс да пуджны гачсӧ, а то кор найӧс сэсся бӧр лэдзалан, налӧн некутшӧм вид абу.
Толя кӧрталӧ галстук.
Галстукыс выль, запонкияс выльӧсь (ичӧтик шахматнӧй пӧв кодьӧсь).
Часі киӧ.
abu
Ещӧ ӧтчыд сыныштны юрсисӧ, сэк жӧ шыльӧдны мӧд киӧн бӧрвыв...
Оз вермы лоны, медым Марьяна Фёдоровна эз казяв став тайӧ праздничнӧй мичлунсӧ.
Выль тӧвся пальтоа, воротникыс кодлӧн сэтшӧм куысь, кодӧс шуӧны «электрическӧй кроликӧн» либӧ «котик сяма кролик», Толя петіс комнатаысь да паныдасис морткӧд, коді шуис:
— Тіянӧс корӧны коймӧд бригадаӧ.
Тшӧктісны, медым пырысь-пыр.
— А мый сэтшӧмыс? — юалӧ Толя.
— Да, буракӧ, Печальница кулан выйын, — шуӧ локтысь мортыс.
Толя вунӧдӧ Марьяна Фёдоровна йылысь, кватитӧ инструментъяс да сідзи и мичаа пасьтасьӧмӧн котӧртӧ скӧтнӧй дворӧ.
Печальница куйлӧ бок вылас, юрсӧ шыбитӧма бӧрвыв да сьӧкыда лолалӧ, мучитчӧмӧн киргигтыр.
Доярка Гирина сулалӧ сы дінын да бӧрдӧ.
— Важӧн?.. — юалӧ Толя.
— Ӧні на сӧмын, — шуӧ Гирина. — Сёйис да някляліс, а ме матыстчи лысьтыны — сійӧ со тадзи уси да кутіс киргыны, и мыйла — коді сійӧс тӧдас...
Толя пӧрччис пальтосӧ да пинжаксӧ, пасьталіс халат да, гач кок помъяссӧ пуджӧм бӧрын, лажыньтчис.
Мӧс пӧдӧ, ыджыд бокыс сылӧн джуджыд рӧч кодь быдмылӧ да чинлӧ Толя син водзын, бугыльясыс былялӧмаӧсь.
— Неужели начкыны ковмас? — юалӧ мӧд доярка.
Найӧ чукӧртчӧмаӧсь сэтчӧ став бригаданас да полігтыр видзӧдӧны, кыдзи куйлӧ Печальница.
— Явнӧй асфиксия, — бормочитӧ Толя. — Но помкаыс?
Шок?..
Сійӧ нинӧмысь эз повзьы?
— Дона мӧскӧй менам! — гораа нин заводитӧ бӧрдны Гирина. — Мыйысь нӧ сійӧ аслас дворын повзяс...
— Гусьӧнджык, пӧжалуйста, — шуӧ Толя. — Ме жӧ сьӧлӧмсӧ кывза.
Халатлӧн сосъясыс мешайтӧны сылы, сійӧ пуджӧ найӧс гырддзаӧдзыс, а ӧттшӧтш пуджӧ и ассьыс шӧвк дӧрӧм сосъяссӧ.
Видлалӧ горшсӧ да аддзӧ пыкӧс.
И тайӧ здукӧ воӧ Коростелев, чужӧмсӧ бритчигас вундалӧма: вечер вылӧ жӧ мӧдӧдчӧма.
— Горшас пыкӧс, — шуӧ сылы Толя. — Ковмас вӧчны трахеотубус.
— Но, мый тэ! — Толякӧд орччӧн лажыньтчигмоз шуӧ Коростелев.
— Мый тэ, мый тэ, мый тэ... — и ачыс видлалӧ пыкӧссӧ.
Ветеринар садьмӧ сыын, и став сылӧн коростелевскӧй решимостьыс, азартӧдз решимостьыс, садьмӧ.
— Представляйтан, трахеотобус тані дворын, гӧтӧвитчытӧг... —
кузь чуньяснас пыктӧминыслысь ыдждасӧ видлалігмоз шуӧ сійӧ. — Орӧсьтам сылысь голясӧ, чӧрту.
Вай татчӧ ртутнӧй мазь.
— А абу рискованнӧ? — юалӧ Толя. — Ми вызовитам обострение, коді вермас...
— Ставыс рискованнӧ.
Век жӧ рискыс этшаджык трахеотубус дорысь.
Вай, ӧдйӧджык, а то яй вылӧ мунас миян Печальницаыд.
Толя вайис мазь, и найӧ зыралӧны сійӧн Печальницалысь горшсӧ.
Пӧдтӧм сразу содӧ.
Мӧс нюжӧдӧ сьылісӧ, вомыс сылӧн восьса, синъясыс тырӧмаӧсь вирӧн да кулігдырся ужасӧн видзӧдӧны пӧтӧлӧкӧ, киргӧмыс шоч да страшнӧй.
Дояркаяс сулалӧны шыасьтӧг, весиг Гирина ланьтіс.
— Мый? — юалӧ Коростелев.
— Аритмия, — шуӧ сьӧлӧмсӧ кывзысь Толя.
— Мортлӧн эськӧ важӧн нин сувтіс, — шуӧ дояркаяс пиысь ӧти. — Колӧ жӧ ӧд тадзи мучитчыны...
Бара чӧв-лӧнь да лёкысь киргӧм.
Быд киргыштӧм бӧрын виччысьӧны — вот ӧні пом.
— Бурмӧ, — шуӧ Толя.
— Но да? — надеяпырысь юалӧ Коростелев.
Печальница здук кежлӧ лэптылӧ юрсӧ да видзӧдлӧ йӧз вылӧ.
Ставныс кокньыда нюммунӧны.
— Ме вылӧ видзӧдліс, — шуӧ Гирина. — Матушкаӧй, менам, ме вылӧ...
Коростелев видлалӧ пыкӧссӧ — сійӧ тӧдчымӧн чинӧма — да шуӧ:
— Кутас овны.
Найӧ Толякӧд видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас и налӧн петӧ серамныс.
— Танцы вылӧ пасьтасин? — юалӧ Коростелев. — Сідз, сідз.
Сійӧ тэнӧ виччысьӧ, гӧгӧрвоан, а тэ тані...
Ӧні эн и мун: он оправдайтчы.
Шуас: миян костын ставсӧ помалӧма...
— Нинӧм эз и заводитчыв, — шуӧ Толя. — Кыкысь танцуйтім.
— Мый нӧ, и тайӧ абу этша...
Но тэ мун.
Эндоскоптӧ коль да мун.
— Но кыдзи нӧ...
— Ӧні нин тыдалӧ — час кык-куим мысти сувтас.
Ме, гашкӧ, удита на жӧ концерт вылас.
Пырала гортӧ вежсьыны да локта.
Толя сідзжӧ аддзӧ, мый мӧс регыд бӧр сувтас и мый сійӧ вермас мунны, Коростелев кӧ дежуритыштас.
Сылы окота мунны и абу лӧсьыд.
Медым оправдайтчыны, сійӧ шуӧ:
— Ме, збыль, кӧсйыси Марьяна Фёдоровналы, учительницалы, мый талун локта.
— Со аддзан, — шуӧ Коростелев, — ме сідзи и тӧді, мый тэнад свиданье.
Позьӧ гӧгӧрвоны.
— Да абу свидание, — шуӧ Толя, ачыс расстроитчӧма пӧръялӧмысла. — Сідз прӧста...
— Мун, мун! — шуӧ Коростелев.
— Ботинкиястӧ няйтӧсьтӧмныд, — шуӧ Гирина. — Вайӧ, Анатолий Иванович, чышкышта.
Дояркаяс нуӧдӧны Толяӧс мыськыны кияссӧ, отсалӧны сылы пасьтасьны, пальто вывсьыс босьталӧны идзасторъяс.
Тайӧ бригадаас ставыс олӧма нывбабаяс, и пиӧс моз колльӧдӧны сійӧс праздник вылӧ.
Найӧ радейтӧны сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ том, бур да спаситіс Печальницаӧс.
Толя мунӧ гажӧдчыны.
Сійӧ мунӧ кӧрт кодь чорыд, кынмӧм туй кузя; кӧлеса туйяссӧ киськалӧма выль лым.
Водзын тыдалӧны карса бияс; дом культуры пыранінӧ лӧсьӧдӧм транспарантъяссянь небесаыс югыд.
Толя мунӧ да думайтӧ: кутшӧм лӧсьыд, мый ставыс помасис бура, — и, честнӧй кыв, сійӧ заслужитіс, медым еджыд чутъяса лӧз платьеа Марьяна Фёдоровна виччысис сійӧс танцовальнӧй залын.
А Коростелев кольччӧ Печальница дінӧ.
Муналӧны дояркаяс, войся стӧрӧж локтӧ смена вылӧ.
Лолалӧны, фыркайтӧны, рӧмидзтӧны мӧсъяс.
«И став тайӧ светыс, — думайтӧ Коростелев, — и ставыс тайӧ, кодъясӧс весиг нимтыны он куж, — сы вылӧ, медым бергалыштны зал кузя зонкӧд?
Тэ сы йылысь ен тӧдас мый думайтан, а сійӧ назначайтӧ свиданиеяс танцулькаяс вылын».
Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый абу справедливӧй; мӧд, справедливӧй гӧлӧс сыын насмешливӧя шуӧ: «Тэ йӧймин: мый нӧ вӧчны том нывбабалы праздник рытӧ?» — «Ог тӧд; мед пукалас гортас да лыддяс книжка; концерт кывзін, и мун гортӧ».
— «Да мыйла тэныд колӧ, медым сійӧ пукаліс ӧтнас, дӧва шогсӧ нуис?
Квайтӧд во сійӧ дӧвуйтӧ; мыйта позьӧ шогсьыны?
Мед гажӧдчыштас, сералыштас».
«Ог тӧд; тэнад кӧ сэтшӧм синъяс, сідзкӧ нинӧмла йӧктыны зонъяскӧд музыка улӧ.
Мукӧдъяс — пӧжалуйста, а сійӧ — ог кӧсйы».
Дас кыкӧд часын Печальница сувтіс да нюжӧдчис кормушкалань, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Во помасьӧ.
Быттьӧкӧ олім тайӧ восӧ кыдзи колӧ, нинӧмӧн эг лякӧсьтӧй ассьыным честьнымӧс.
Сдайтім государстволы йӧв, яй, вурун, нянь унджык, мыйда требуйтчис план серти.
Кӧрымъясӧн заптысим: эг на озыра, кыдзи заптысьлім войнаӧдзса воясӧ, но век жӧ скӧт лоӧ пӧт.
И выль скӧтнӧй двор, и кык выль телятник, профилакторийысь кындзи — эз подведит Алмазов! — январь первой лун кежлӧ лоӧ эштӧдӧма тырвыйӧ.
Дояркаяс да кукань видзысьяс арталӧны, уна-ӧ чукӧрмӧма налы вонас премиальнӧй.
Уналӧн чукӧрмӧма унакодь, тысячаӧн да унджык.
Лукьяныч да фермаяслӧн управляющӧйяс составляйтӧны производственно-финансовӧй план тысяча ӧкмыссё нелямын сизимӧд во кежлӧ.
А кузнечаын котшкӧдчӧ мӧлӧт, саӧссьӧм пӧтӧлӧкас кайӧны жар бикиньяс: тӧлыс кӧть сӧмын на шебраліс мусӧ аслас эшкынӧн да сиис спокойнӧй узьӧм, — и кузь лоӧ тайӧ узьӧмыс, — но воас тулыс и пӧрччас еджыд эшкынсӧ, и ми водзвыв дасьтам ассьыным плугъяс да кӧдзан машинаяс, медым садьмӧм му вывтіыс нуӧдны выль бӧрӧздаяс да пуктыны сэтчӧ выль кӧйдыс.
Рытнас, гортас, Лукьяныч ворсӧ шахматӧн Чкалов нима колхозса председателькӧд.
Ворсӧ сійӧ лёка.
Чкаловса председатель, коді велалӧма ворсны шахматнас сӧмын армияас, Отечественнӧй война дырйи, ворсӧ ещӧ лёкджыка.
— Думайтӧй, думайтӧй! — шуӧ сылы Лукьяныч. — Тіян думайтігкості ме, позяс кӧ, газета лыддьышта.
Ход вӧчиг костъясӧ председатель панӧ сёрни, кутшӧм могӧн сійӧ воӧма.
— Ми тіян дінӧдз могӧн, — шуӧ сійӧ. — Вӧчӧй одолжение, отсалӧй колана ногӧн оформитны годӧвӧй отчёт.
— Конь тадзи оз ветлы, — шуӧ Лукьяныч. — Конь ветлӧ со тадз, либӧ со тадзи...
Ог тӧд, кыдзи ме отсала тіянлы.
Аслам уджыс тырмӧ.
— Гонорар лоӧ сэтшӧм, кутшӧмӧс асьныд урчитанныд, — коньсӧ ас местаас пуктігмоз шуӧ председатель.
— Ми Пашенькакӧд скромнӧй йӧз, миянлы уна оз ков.
Меным кӧ колӧ вӧлі, ме эськӧ деньга пиын ветлі юр вывсянь кок улӧдз.
— Висьталӧй ассьыныд условиеястӧ, ми вӧчам тіян ногӧн.
— Шах! — шуӧ Лукьяныч.
Председатель пробуйтӧ дзебсьыны, но быдладорсянь шахуйтӧны сійӧс, и сылы быть лоӧ сдайтчыны.
— Бура ті ворсанныд! — плеш вывсьыс пӧсьсӧ чышкыштігмоз шуӧ сійӧ, и найӧ Лукьянычкӧд пуксьӧны чай юны.
— Но кыдзи нӧ? — юалӧ председатель чай юигӧн.
— Ми таво петім областьын первой местаӧ.
Оборотъяс миллионнӧйӧсь, базар вылын миян продукция медся тӧдчана, — миян баланс вылӧ лоӧ особӧй внимание;
Москваӧ, вермас лоны, мунас миян балансным, — но кыдзи нӧ, Павел Лукьяныч?
— Да мый нин вӧчан.
Ковмас отсавны, кыдзи дружественнӧй державалы.
— А гонорарсьыд кыдзи-мый?
— А гонорар пыдди меным колӧ кер.
— Кер?
— Гожӧм кежас выль пыж кӧсъя лӧсьӧдны, важыс вывті омӧль нин.
— Эмӧсь сэтшӧм керъясыд, пӧжалуйста.
— Ме тӧда, мый тіян эмӧсь сэтшӧм керъясыс.
— Пӧжалуйста.
Сӧмын кутшӧм нӧ сійӧ гонорар тіян квалификация серти.
Сыысь кындзи, оз-ӧ ков матор, яблӧктор?
— Но позьӧ матор, яблӧктор, ӧтитор-мӧдтор, — шуӧ Лукьяныч веськодьпырысь. — Пашенькалы да Серёжалы чӧсмасьыштны.
Быдӧнлы окота представитны бура вӧчӧм годӧвӧй отчёт.
Кор отчёт оформитӧма кампет моз — хозяйство дінӧ уважение да интерес.
Чкаловса бухгалтершалӧн, кӧть и старайтчӧ нывкаыс, мичааыс оз на артмы.
Мичлуныд — сійӧ стажкӧд тшӧтш локтӧ.
Быд во январь первой лун водзын Лукьяныч зэв колана морт районын.
Коростелев кабинетӧ пырис Иконников, киас кутіс отчёт листъяс.
— Дмитрий Корнеевич, — коса да достоинствоӧн шуис сійӧ, — ме кора содтыны отчёт дінас неыджыд комментарий.
— Мый йылысь сійӧ? — юаліс Коростелев.
— Пасйыны, мый Мушка чӧвтчигӧн ме эг вӧв.
Помнитанныд кӧ, ме вӧлі сэк командировкаын.
Рацион составляйтчис метӧг.
Ме ёна кора пасйыны та йылысь торъя примечаниеын.
Коростелев веськыда видзӧдліс сы вылӧ.
— А он тӧдӧй, — шуис сійӧ, — кыдзи ӧні олӧ Мушкаыс?
Сійӧ тӧдіс юавтӧг, мый ӧтвет оз получит: эз вӧв Иконников скӧтнӧй дворын, эз интересуйтчы Мушкаӧн, нинӧмӧн вообще эз интересуйтчы, аслас спокойствие кындзи.
Иконников неуна падмыліс, но Коростелевлысь видзӧдлассӧ выдержитіс.
— Ӧні менам сведениеяс абу.
Рыт кежас, пӧжалуйста, — верма вайны.
Бумажка ваян.
Бумажкаясӧн кытшалан асьтӧ да сэтысь гудъян сведениеяс.
А кыдзи сэн производство вылас ловъя олӧмыс мунӧ — тэныд веськодь.
О, терпитны ог вермы.
— Ладнӧ, — шуис Коростелев, — вӧчӧй примечание.
Мед Бекишев ӧтвечайтӧ.
Иконников лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сӧгласитчӧй асьныд, Дмитрий Корнеевич, татшӧм случай дырйи тешкодь эськӧ вӧлі, Бекишев пыдди кӧ ме ӧтвечайті.
Збыль, тайӧ эськӧ вӧлі тешкодь.
Збыль, мыжа Бекишев.
И кӧть мый, а Бекишевӧс уважайта, а тэнӧ терпитны ог вермы, — и мун тэ ӧдйӧджык менам син водзысь.
Тӧв.
Лым лэбӧ-усьӧ ӧшинь сайын.
Войвылӧ и лунвылӧ, асыввылӧ и рытыввылӧ — уна тысяча километр пасьта «Яснӧй берег» гӧгӧр лым, лым.
Нывбаба, кодӧс радейтліс Алмазов, вӧлі тӧлка.
Заводитас вӧлі Алмазов висьтасьны сылы госпитальын куйлӧмдырся сьӧкыд думъяс йывсьыс либӧ кутас норасьны, мый уджсьыс ылыстчис, абу, чувствуйтӧ, важся пельклуныс да кужӧмлуныс, — мӧдыс кывзӧ чӧла, видзӧдӧ серьёзнӧй, мелі синъясӧн, сэсся пуктас Алмазов ки вылӧ ассьыс пӧсь кисӧ да шуас: «Но, мыйла нӧ волнуйтчан?
Мортлӧн олӧмыс оз сӧмын сёйӧм-юӧмысь артмы, быдсяматорйысь олӧмыс, донаӧй, артмӧ.
Народ пӧвстын олам, шудсӧ и шогсӧ народкӧд юкам: мый йӧзлы, сійӧ и миянлы».
Татшӧм кывъяссӧ сійӧ уна тӧдіс и кужліс шуны найӧс ас кадӧ да сьӧлӧмсяньыс отсавны мортлы.
Алмазов шензис: кытысь татшӧмыс?
Нёль класс помалӧма, конвейер вылын кутшӧмкӧ гайка винтитӧ, а тӧлкыс помтӧм!
И Алмазовлы окота вӧлі висьтавны сылы ставсӧ и став йывсьыс тӧдмавны сылысь мӧвпъяссӧ.
Тося сибӧдчас: висьтав, кыдзи тэ олін тайӧ вояссӧ, кӧні вӧлін кык во сайын тайӧ тӧлысяс, мый вӧчлін?
Сійӧ заводитас неокотапырысь.
Тося пыр жӧ мӧдас бокас швачӧдны кияснас да торкалӧ:
— Ок, да мый тэ!
Ок, со ужасыс!
Надя, кывзы мый папаыд висьталӧ!
Ок, и терпитісны жӧ йӧзыс!
И дзикӧдз бырӧ окота висьтавлыны...
Мӧд нывбабаыслӧн керкаыс вӧлі чистӧй, и ачыс пыр вӧлі чистӧй.
А Тосялӧн некутшӧм порядок абу: сӧмын эськӧ мужиксӧ вердны да пасьтӧдны, а ас бӧрсяыс оз видзӧд.
Став идрасьӧмыс сылӧн — ӧтчыд-мӧдысь ӧвтыштны корӧсьӧн, да пызан вылӧ шыбитны кыдзсюрӧ пызан дӧра.
И нывкаяссӧ уджӧ оз велӧд: тшӧктас сӧмын — вай тайӧс, мыччы сійӧс, а медым велӧдны найӧс асьнысӧ мыйкӧ вӧчны, тайӧ абу.
Надялы вӧлі нин дас кык арӧс, Катялы ӧкмыс.
Войнаӧдз найӧ вӧліны ичӧтикӧсь, интереснӧйӧсь.
Тёльгисны воробейяс моз;
Алмазов кывзіс налысь тёльгӧмсӧ да нюмъяліс.
Сійӧ вӧчис налы ичӧтик табуреткаяс да пызан.
Вӧчис аканьяслы керка.
Керка вевтыс босьтчыліс, кильчӧыс вӧлі ичӧтик перилӧяса, улі пос тшупӧдас ичӧтик скӧба кокъяс чышкавны: пельӧсса ӧшиньын форточка.
Соседъяс волывлісны видзӧдлыны керка вылӧ да шензисны — но и ворсантор вӧчӧма Алмазов аслас челядьлы.
Татшӧмсӧ некутшӧм магазинысь он ньӧб, некутшӧм деньга вылӧ!
Ӧні керкаыс эз вӧв: киссьӧма, пӧвъясыс вошалӧмаӧсь...
Нывъяс быдмӧмаӧсь.
Надя кутӧма мисьтӧма чукрӧдлыны чужӧмсӧ.
Кутӧ асьсӧ сідз-тадз.
Катя зільӧ быдторйын вӧчны сы моз.
Аканьясӧн найӧ эз нин ворсны, найӧ танцуйтісны.
Надя велӧдчӧма танцуйтны школьнӧй кружокын.
Танцуйтіс сійӧ школаӧ мӧдӧдчигӧн, школаысь локтігӧн, сёйны лӧсьӧдчигӧн.
Танцуйтіс гортын, дворын и улич вылын.
Танцуйтігас сьыліс: «ля-ля-ля-ля...»
И Катя сы вылӧ видзӧдӧмӧн сідзжӧ танцуйтіс да сьыліс.
Алмазовӧс тайӧ дӧзмӧдліс юр висьмытӧдзыс:
— Дугдӧй ті чеччавнытӧ!
Тося дорйыліс челядьсӧ.
— И танцуйтыштны челядьлы оз позь.
— Мед эськӧ делӧӧн займитчасны! — шуліс сійӧ. — Син водзын вералӧ.
— Танцуйтӧмыс — удж жӧ, — Надя йӧктысь кокъяс вылӧ видзӧдігмоз шуліс Тося. — Сылӧн ыджыд способностьяс.
Алмазовлӧн чужӧмбаныс заводитліс тіравны:
— Коді тэныд висьталіс, мый ыджыд способностьяс?
— Старшӧй вожатӧй.
— Балеринаӧ кӧсъян велӧдны?
— А мыйӧн лёк, балерина кӧ лоас?
— Мед эськӧ кӧть чулкияс дӧмлыны велӧдін.
— Век тэ недӧвӧльнӧй, — шогпырысь нин шулывліс Тося. — Нинӧм тэныд оз кажитчы, веськыда киясӧй лётмунӧны — овны абу окота!
И помавліс сёрнисӧ.
И Алмазов жалитліс сійӧс, сы вӧсна мый тайӧ шогыс сылӧн вӧлі збыль, шогысла сійӧ косьмис да пӧрысьмис.
Тося пӧся радейтліс мужиксӧ да челядьсӧ и ёна кӧсйис, медым семьяас быдӧнлы вӧлі зэв лӧсьыд, но эз тӧд, кыдзи тайӧс вӧчнысӧ.
Сійӧ босьтчыліс то ӧти удж бердӧ, то мӧд бердӧ, босьтліс ас вылас став тӧждысьӧмсӧ, ставыслы зілис угодитны, но ни мужикыс, ни челядьыс эз вӧвны благодарнӧйӧсь сылы таысь.
Ӧтчыд Алмазов чукӧстіс ыджыдджык нывсӧ:
— Надя!
Сійӧ ӧдйӧ пырис, «ля-ля-ля» сьылігтырйи да чайтіс, мый сійӧс корисны кутшӧмкӧ кокни делӧ вӧсна — камодысь перйыны батьыслысь сӧстӧм дӧрӧм либӧ котӧртлыны истӧгла.
— Мыськы вай джоджсӧ, — шуис бать. — Видзӧд кутшӧма няйтӧсьтӧмныд.
Нывка чуймис, но мыськыны заводитіс.
Друг шыбитіс ветексӧ, гораа бӧрддзис да шуис:
— Ме мамалы висьтала.
Мама ньӧтчыд оз тшӧкты мыськасьны.
— А ме тшӧкта! — шуис Алмазов. — И он кӧ мыськы, кружокӧ сэсся тэныд не ветлыны нин, гӧгӧрвоин?
Бӧрдігтыр сійӧ помаліс мыськыны джодж да пышйис гортсьыс
— «мамсӧ встречайтны, норасьны», — думыштіс Алмазов.
Эк, прӧста ӧмӧй сылы пыр колӧ вӧлі пи.
Сэтшӧма колӧ вӧлі пи, а Тося рӧдитіс нывъясӧс...
Тося локтіс шог, муртса видзӧдліс мыськӧм джодж вылас да шуис:
— Кӧть эн и лок гортӧ, збыль.
Менӧ тьӧткаӧн видін, а ачыд дядь дорысь лёкджык.
Кыдзи сійӧ мыськӧма?
Всё равно абу мыськӧм тайӧ.
— Ӧтчыд омӧля мыськас, — шуис Алмазов, — мӧдысь омӧля, сэсся велалас.
— Да мыйла нӧ челядьсӧ тшӧктыны, — шуис Тося. — Быттьӧкӧ ме ачым ог вӧч.
— Со сы вӧсна и эм, медым тэныд не мыськыны, ме сылы и тшӧкті.
Должен велӧдчыны.
— Менӧ квайт арӧссянь дед да баб тшӧктывлісны ставсӧ вӧчны, — неуна скӧрмыштӧмӧн шуис Тося, — мед менам челядь кокниа олӧны.
Тайӧ налы сӧветскӧй власть сетӧ.
— Сӧветскӧй власть оз велӧд тэнӧ паразитъясӧн челядьтӧ быдтыны! — эз вермы кутны асьсӧ да горӧдіс Алмазов.
Сэки жӧ каитчис: тайӧ некытчӧ оз туй — горзыны Тося вылӧ.
— Олӧмыс, — шуис сійӧ аслас обычнӧй, эз гора гӧлӧсӧн, — оз сӧмын куш танцыясысь артмы.
Быдсяматорйыс сійӧ артмӧ.
Ачыд тӧдан.
И челядьтӧ олӧм кежас колӧ гӧтӧвитны.
Таысь юаласны миянлысь, тэнсьыд да менсьым.
Висьтавліс и аддзис: нинӧм сійӧ оз гӧгӧрво, мучитчӧ сӧмын.
«Неужели вот тадз и кутам нэм чӧж овны, ӧта-мӧд вӧсна мучитчигтырйи?
Дона умницаӧй менам, тадзсӧ тэ меным индін, гӧгӧрвоа, мый правильнӧ индін, — а сьӧкыд!..
Тэ, гашкӧ, лӧсьӧдін нин ассьыд олӧмтӧ; гашкӧ, ставсӧ нин вунӧдін; радуйтчан и сералан да розъялан, быттьӧ садйын дзоридз, — а меным сьӧкыд на...
Лым усьӧ ӧшинь сайын, месянь тэӧдз — лымъяслӧн тысяча километръяс».
Нюшалы дӧзьӧритны вӧлі сетӧма дас мӧс, быд мӧс корис уход, и быд мӧс вылӧ Нюталӧн вӧлі аслас расчёт.
Сійӧ муніс Иконников дінӧ да корис сетны сылы сведениеяс, кутшӧм удойяс вӧлӧмаӧсь Грациялӧн колян во да воддза воас.
Иконников перйис картотекаысь Грациялысь карточкасӧ да сетіс точнӧй справка: первой куканясьӧм бӧрас получитӧма 1710 килограмм, мӧд бӧрас — 4402, сідзкӧ, шӧркодя, суткинас 14,66 килограмм.
А кутшӧм вердасыс вӧлі мӧдысь куканясьӧм бӧрас?
Мыйӧн сійӧс вердісны, кор лысьтісны?
Медсясӧ — грубӧй да сочнӧй кӧрымӧн.
Ӧні концентратъяс вылӧ эн жӧ надейтчӧй.
— Миян эм ещӧ жмых, — шуис Нюша. — Йики пӧ кутасны вайны.
А Грация — зэв бур мӧс, элита...
Иконников лэптіс синкымъяссӧ да мыйкӧ мӧдіс гижны ёсь карандашӧн, тайӧн петкӧдліс, мый сёрни помасис.
Нюша думыштіс да муніс корсьны Коростелевӧс.
Сійӧс шыбитліс жарӧ, кор паныдасьліс Коростелевкӧд либӧ кывліс сылысь гӧлӧссӧ, и сійӧ поліс выдайтны асьсӧ, но век жӧ муніс сы дінӧ.
— Бара мыйкӧ абу лючки? — юаліс Коростелев.
Сійӧ сёрнитіс Нюшакӧд, кыдзи ыджыд морт ичӧткӧд — Нюша кажитчис сылы нывкаӧн.
Но Нюшаын вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ, тшӧктіс уважайтны сійӧс: сылӧн удж дінӧ пӧсь да волнуйтчана отношениеыс.
И ӧні сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс нывлӧн волнениеыс да Коростелев шуис:
— Ладнӧ.
Висьтала.
Сувтӧд Грацияӧс лысьтӧдны.
Лоӧны сылы концентратъяс.
«Кутшӧм бур морт! — думайтіс Нюша.
Сэтшӧм сочувствуйтысь, век отсалӧ».
Грация вылӧ, кыдзи и чайтліс Нюша, вердӧмыс ёна действуйтіс: сӧмын на кутісны вердны сійӧс бурджык кӧрымӧн, сійӧ мӧдіс содтыны йӧвсӧ да первой тӧлысь помас сетіс кызь кык литраӧн лун.
Кутісны сетны сылы пыр унджык и унджык бур кӧрым — йӧв содіс, лыбис комын кӧкъямыс литраӧдз, но друг Грация кутіс гажтӧмтчыны: дугдіс рӧмидзтыны, дугдіс сёйны.
Веситісны да аддзисны, мый сійӧ воштӧма сьӧктасӧ нелямын килограмм.
— Организмлӧн общӧй переутомление, — шуис Толя.
— Вывті старайтчим, — шуис Коростелев.
Лои чинтыны вердассӧ, —
йӧв пырысь-пыр чині, воис кызь — кызь кык литраӧдз суткиӧн да та вылын сувтіс.
Кызь кык литра — тайӧ абу этша; сідзкӧ лысьтан кадӧ позьӧ получитны вит тысяча литра, но, веськыда кӧ шуны, Нюша виччысис унджык.
Холмогорка Стрелка должен жӧ вӧлі регыд куканясьны.
Стрелка — ыджыд, видзӧднысӧ абу мича мӧс, зэв рам, но аслыссяма: оз кӧ кажитчы сылы сёяныс — сійӧ оз баксы, оз бунтуйт, но ӧшӧдас юрсӧ да сулалӧ, быттьӧ думайтӧ, да кӧрым дінӧ оз инмӧдчыв.
Нюша водзджыксӧ таысь скӧравліс Стрелка вылӧ да шулывліс: «Нинӧм дузъявны, сёй, кыдз ставныс сёйӧны!», а ӧні Нюша кужӧджык нин да гӧгӧрвоӧ, мый быд мӧслы колӧ торъя подход.
Босьтны сійӧ жӧ Грациясӧ: сылы, Нюшалы, Грация сетӧ кызь кык литра, а локтас Нюшалӧн сменщица — Грация нинӧмысь оз сет дас кык литраысь унджык.
Звёздочка радейтӧ, медым первой лысьтасны сылысь соседкаяссӧ, а сійӧс медбӧрын.
Крошка радейтӧ, медым лысьтігас сёрнитісны сыкӧд.
Мый найӧ мудритӧны, тайӧ мӧсъясыс, код тӧдас; но лоӧ налы угождайтны, кӧсъян кӧ унджык получитны насянь.
Нюша кутіс гӧтӧвитны Стрелкаӧс лысьтыны пыр жӧ сувтӧдӧм бӧрын: куканясигкежлӧ кӧ мӧс бур вердаса, унджык сетас йӧв.
Сӧмын мед эськӧ вывті не старайтчыны, вывті не вердны, а то вермас молочнӧй железаыс госсявны.
Концентратъяс Стрелкалы эз сетны; вердісны сійӧс турунӧн, йикиӧн, свеклаӧн, силосӧн.
Силос бӧрся Нюша видзӧдіс сюся: шыблаліс комӧкъяссӧ, исаліс: бур дук кӧ кылӧ — виналӧн, пӧжалӧм няньлӧн, кӧтӧдӧм яблоклӧн, няньысь вӧчӧм ырӧшлӧн, — сідзкӧ, бур, позьӧ сетны повтӧг.
Йикисӧ сійӧ дасьтіс тадз: пӧжліс пӧсь ваын, пуктыліс рокӧс, а вердӧм водзас сорлавліс посниа вундалӧм турнепскӧд.
Идзассӧ вердтӧдзыс суткиӧн водзджык вевттьывліс силосӧн, медым небыдджык лоӧ.
— Дзонь пӧварня лӧсьӧдӧмыд скӧтъяслы! — шуліс сменщица, коді вежаліс, мый Грация сетӧ йӧвсӧ Нюшалы сылы дорысь унджык.
— Но мый тэныд колӧ? — юавліс Нюша Стрелкалысь. — Мыйла он сёй?
Стрелка видзӧдіс сы вылӧ да эз инмӧдчыв вундалӧм да кормушкаӧ кисьтӧм свекла дінӧ.
— Гашкӧ, вундавтӧмыс колӧ? — юавліс Нюша да пуктыліс вундавтӧмӧс.
Стрелка босьтліс свекласӧ вомдоръяснас да заводитліс сёйны.
— Мудритысь!
Быд лун мыйкӧ думыштан.
Царствуйтны кӧсъян ме вылын.
Нелямын квайтӧд восӧ Нюша помаліс бур показательясӧн: лысьтіс планысь вывті кӧкъямыссё кӧкъямысдас куим литра.
Тайӧ пӧшти ӧкмыс центнер, а ӧкмыс центнер — сійӧ пӧшти тонна.
Передовӧй стахановкаяс лыдӧ тайӧ показательясӧн Нюша эз веськав, но кодсюрӧӧс век жӧ колис бӧрӧ; воддза воясас тайӧ эз вӧвлы.
— Быдман, Нюша, — шулывлісны дояркаяс.
— Быдма, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн вочавидзліс Нюша.
«Да, вот быдма.
Видзӧдӧй, кыдз эськӧ мед тіянӧс ог панйы».
«Муні кӧ эськӧ ме верӧссайӧ Иннокентий Владимирович сайӧ, — думайтіс Марьяна, — колӧ оз эськӧ, медым Серёжа шуис сійӧс батьӧн?
Ӧти-кӧ, карточкаяс серти Серёжа тӧдӧ настоящӧй батьсӧ, сійӧ шуас: кутшӧм нӧ тайӧ папа, со миян папаыс, карточка вылын, дзик абу татшӧм...
Но, мӧд-кӧ, сэтшӧм лӧсьыд, кор кагалы эм кодлы шуны: папа.
Сэтшӧм лӧсьыд, кор гортын эм папа, бать, медся главнӧй морт, семья кутысь...»
Заводитчис сысянь, мый Иконников корсюрӧ волывліс Марьяна ӧшинь дорӧ да сёрнитліс сыкӧд.
Ӧтчыд сійӧ шутитігмоз шуис:
— Кор нӧ ті менӧ коранныд пыравны керкаад?
Марьяна смутитчис да корис.
Иконников локтіс индӧм рытӧ, юис чай, юаліс Серёжалысь, кымын арӧс сылы да кор мунас школаӧ; сэсся шуис:
— Зэв развитӧй детинка.
Сійӧ воліс тӧлысьнас кыкысь-куимысь.
Пукалісны, юисны чай, сёрнитісны.
Марьяна мунліс водтӧдны Серёжаӧс — Иконников паськӧдліс газета либӧ босьтліс полка вылысь книга и лыддис, кытчӧдз Марьяна эз волы бӧр.
Иконников?
«Сійӧ мича, интеллигентнӧй, — думайтіс Марьяна, асьсӧ сійӧ волна вылӧ настраивайтігмоз, коді шусьӧ любовӧн да верӧссайӧ мунӧмӧн. — Тыдалӧ, зэв порядочнӧй: комын во нин совхозын, и некод некор нинӧм лёксӧ сы йылысь эз шулы...»
Сійӧ воліс.
Мунігас юавліс:
— Разрешитӧй меным пыравны и водзӧ, кор кад лоӧ.
— Да, дерт жӧ, — вочавидзліс Марьяна, и сылӧн радлан чувствоыс сорласьліс зывӧктӧмкӧд (прӧтивнӧй, гнетущӧй чувство!). — Пӧжалуйста, ми лоам зэв радӧсь...
— Иннокентий Владимирович, ті коркӧ гӧтрасьлінныд?
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ сэтшӧм выражениеӧн, быттьӧ думайтіс: гӧтрасьліс сійӧ али эз.
— Да, вӧлі.
Ӧтчыд.
Зэв важӧн.
Тайӧ вӧлі томдырся ӧшибка.
Водзӧ висьтавны та йылысь сійӧ эз лыддьы коланаӧн.
Сэки сійӧ уджаліс мӧд областьын, карын, земельнӧй аппаратын.
Сылӧн гӧтырыс вӧлі фабричнӧй нывка, картонажница, но дойдіс сылысь сьӧлӧмсӧ мичлуннас.
(Сылы эз вӧв веськодь татшӧмторъясыд).
Олісны во; эз зэв бура овны.
Иконниковӧс скӧрмӧдліс сылӧн прӧстӧй сёрниыс, пӧлӧсӧн пуктӧм беретыс, гора серамыс; гӧтырыс мыйлакӧ петліс ку пытшсьыс сылӧн быд кывйысь.
Во мысти сійӧ эновтіс Иконниковӧс, прӧщайтчигас нимтіс бюрократӧн, слизнякӧн да дзик грубӧя — занудаӧн.
Шудыд вылӧ, челядь эз вӧвны.
Иконников сэсся эз нин гӧтрасьлы — кутіс видзчысьны.
Тайӧ ӧпаснӧй ворсӧм: недыр кадся увлечениеысь, ӧшибкаысь, збыльвылас, — закон да общество пуктӧны морт вылӧ зэв ыджыд ответственность...
Ӧні сійӧ бытшкыссис, тадз сійӧ шуліс думсьыс, Марьяна мичлунӧ.
Повзьыліс тайӧ чувствосьыс, вермасис сыкӧд.
Сетліс аслыс кыв: сэсся ог мун, челядь сям, йӧйталӧм, мыйла меным тайӧ, меным и сідз лӧсьыд, весиг вывті лӧсьыд... и волывліс.
Воліс муса керкаӧ, кӧні вӧлі нывбаба, код дінӧ кыскис сійӧс, видзӧдіс сы вылӧ и сы кага вылӧ да думайтіс: «Оз, оз вермы лоны, ужаснӧ — ас вӧляӧн босьтны ас вылӧ татшӧм ответственность.
Сійӧ кӧ эськӧ сӧгласитчис прӧстӧ сідз...»
Но сійӧ эз вермы предложитны Марьяналы тайӧ прӧстӧ сідзсӧ, — Марьяна вӧлі защититӧма аслас сӧстӧмлунӧн, аслас профессияӧн, аслас Серёжаӧн, бать нимнас, кык пӧрысь морт радейтӧмӧн, кодъяс олісны сы дінын.
«Пӧжалуй, тайӧ вӧлі эськӧ ещӧ лёкджык.
Лёкторйысь он мын».
Ковмас гӧтрасьны.
Но тані первой лунсяньыс сувтасны сложнӧй вопросъяс.
Медводз — кӧні овны гӧтрасьӧм бӧрын.
Сы керкаын? —
Совхозсянь ылын.
Сійӧ велалӧма нин, мый гортсяньыс контораӧдз куим минута мунны, тайӧ сэтшӧм лӧсьыд.
Велалӧма общежитиеса аслас чистӧй комната дінӧ.
Сылӧн детинкаыс быдтор кутас вӧрӧдны, босьтавны джаджъяс вылысь сылысь книгаяс...
Овны сыкӧд общежитиеын?
И детинкаыс сэні жӧ?
Оз позь.
Медся бур вӧлі эськӧ разнӧй вевтъяс улын.
Верӧс и гӧтыр, пӧжалуйста, ставыс законнӧ и мынтӧма гербӧвӧй сбор, но олӧны торйӧн лӧсьыдджык вӧсна...
Марьяна оз сӧгласитчы.
— И медым Серёжа торйӧн — ещӧ нин оз сӧгласитчы.
Мун сэні решайт — кыдзи-мый вӧчны.
И кӧні гарантия, мый во-мӧд мысти Марьяна лоас сэтшӧма жӧ муса сылы?
А сійӧс пыр ёнджыка сутшкаліс тайӧ булавкаыс.
Муртса вермывліс мунны сы дінысь.
Вот-вот шуас лишнӧйӧс...
Быттьӧ нарошнӧ, Марьяна кутіс лоны пыр мичаджыкӧн.
Омӧльтчис, но тайӧ ещӧ мичмӧдіс сійӧс.
«Ме гибнита», — шуис аслыс Иконников.
Декабрь тӧлысь помын сійӧ муніс командировкаӧ областнӧй центрӧ.
Сэні аддзысис Облзоса тӧдсаяскӧд, ужнайтіс накӧд ресторанын, и найӧ кутісны корны сійӧс уджавны областнӧй аппаратӧ.
Кад сылы локны бӧр карӧ...
Оз лэдзны?
Тайӧс позьӧ лӧсьӧдны, мед сӧмын сылӧн согласие вӧлі.
Иконников шутитыштіс: кысь нин сылы карӧ, сійӧ велаліс сиктса олӧмас, тані сійӧс трамвай талялас...
но ас кежас крепыда думыштчис.
Сійӧ кӧ дзикӧдз дзугсяс аслас гӧтрасьӧм делӧясӧн — карӧ вуджӧм, мӧд удж вылӧ, лоӧ медся бур петанінӧн...
Ӧтчыд Марьяна юаліс:
— Тіян эм гӧтырыдлӧн карточкаыс?
Петкӧдлӧй коркӧ меным.
— Мыйла?
— Меным интереснӧ!
Мый тайӧ лоӧ?
Дерт, Марьяна прӧста видзӧдны сылӧн волывлӧмъяс вылӧ эз вермы. — гӧгӧр быдӧн нин кӧнкӧ мыйкӧ чайтӧны...
«Но ме кӧ вая карточка, оз-ӧ сійӧ кут лыддьыны тайӧс на костын матысмӧмлы залогӧн?
Кажитчӧ, ме та вылӧ эг на сетлы некутшӧм повод...»
Всё-таки карточка сійӧ вайис.
Марьяна интересӧн босьтіс сійӧс.
Карточка вывсянь видзӧдліс сы вылӧ гажа том чужӧм.
Лукавӧя куньтыртӧм син быттьӧ мигнитіс Марьяналы: эй, чойӧй, видзчысь!
Нинӧм бурыс тані оз ло...
Дерт, буракӧ, тадзи и эм.
Да, тыдалӧ, бурсӧ нинӧм виччысьныс, кутшӧм кӧть сійӧ абу интеллигентнӧй да порядочнӧй.
Та вӧсна нин сӧмын не виччысьны, мый Марьяналӧн аслас абу сійӧ беззаветнӧй, радлан чувствоыс, кодӧс сійӧ испытайтлі коркӧ.
Видзӧдӧ веськодя да думайтӧ.
Сэні вӧлі любовь, а тані поз вӧсна гажтӧмтчӧм, поз лӧсьӧдны кӧсйӧм.
Яндзим, Марьяна Фёдоровна.
Мыйла яндзим?
Сы вӧсна мый любиттӧг.
Тіянлы окота матыстчыны сы дорӧ, инмӧдчыны?
Тӧдмавны, кыдзи сійӧ оліс тайӧ лунъясас тэтӧг?
Эн ылӧдлӧй: абу окота.
Видзӧданныд кӧдзыд синъясӧн...
Тіян эм пи, Марьяна Фёдоровна.
Тіян эмӧсь велӧдчысьяс.
Тіян эм мыйӧн лолавны: кислород тырмымӧн.
Ноко, шыбитӧй юрсьыныд сӧрӧмтӧ.
Нинӧмла тайӧ Иннокентий Владимировичыс.
Волывлыны мед волывлӧ, — развлечение...
и тешкодь вӧтлыны мортӧс прӧстӧысь...
а думайтны сы йылысь нинӧмла.
Марьяна ӧшиньлы паныд дворын вӧлі мича джуджыд тола.
Сійӧ заводитчис калитка дорсянь да муніс трӧпа пӧлӧн, коді вайӧдіс кильчӧ дорӧ; тола пыр водзӧ джудждаммис, кыдз гӧраяслӧн хребет; кор петавліс шонді, лымйыс сэні ворсліс лӧз бикиньясӧн — синъясыд доймӧны видзӧдігас.
Медся лӧсьыд, кор югъялӧ шонді.
Но кор улӧдз лэччӧны руд кымӧръяс да заводитчӧ турӧб, зэв жӧ лӧсьыд.
Лэбӧ, лэбӧ лым, тупкӧ дзоньнас муа-небеса костсӧ, тыртӧ пуяс да вевтъяс...
Гажа татшӧм поводдя дырйи вайны сарайысь пес да шумӧн пуктыны сійӧс пачводз дорӧ, и жара-жара ломтыны пач, кор дворын турӧб вӧсна нинӧм оз тыдав.
Гажа сэсся, кор лӧньыштас, кайны вевт вылӧ зырйӧн да шыблавны лым и горӧдлывны шоч ветлысь-мунысь вылӧ: «Видзчысь!»
Садьмывліс Марьяна квайт час асылын: репродуктор садьмӧдліс сійӧс гимнӧн.
Петавліс кухняӧ мыссьыны — асывводз кежлас ваыс пельсаас кынмывліс, и йи коркасӧ жугӧдлӧм бӧрын кӧш тырліс йиторъяснас.
Ӧшиньясӧд видзӧдчис на вой.
Марьяна тэрмасигтыр мыйкӧ сёйыштліс, пасьтавліс важмӧм тулупсӧ, коді сылы вӧлі ичӧт нин (сыысь ӧвтіс сундукӧн, ыж куӧн, челядьдырӧн), чышъянасьліс да мунліс школаӧ.
Тётя Паша тайӧ часас сӧмын на чеччыліс, а Лукьяныч узис на — сійӧ мунліс удж вылӧ ёна сёрӧнджык.
Тӧлын, кӧть медым кутшӧм пемыд, а лым вылын тӧдчӧ, мый морт мунӧ.
И тыдалӧ, коді мунӧ.
Марьянаӧс туй вылас вӧтӧдлывлісны удж вылӧ мунысь йӧз.
Школаӧ вотӧдз унакӧд паныдасьлан, сёрнитан да тӧдмалан выльторъяс.
Ӧтчыд Марьяна муніс Настасья Петровнакӧд.
Ыджыд тушаа морт — Марьяна тӧдіс сійӧс, но эз чукӧст — пидзӧсӧдзыс лым пиӧ вӧйласигтыр панйис найӧс да муніс водзӧ, гынсапӧгъясыс гӧльӧньӧдзыс лымйӧсьӧсь, сійӧ эз пыркӧд найӧс...
— Митя, — шуис Настасья Петровна, — видзӧд, оз и бергӧдчыв, котӧртіс...
Регыд мысти та бӧрын Марьяна вӧтасис.
Быттьӧ сійӧ муніс улич кузя да воштіс пӧлучкасӧ ставнас.
Туй вылысь деньга корсигмоз сійӧ мӧдіс бӧр; но деньгаыс некытысь эз сюр.
Марьяналы паныд локтіс кителя, гожся паськӧма Коростелев.
Сійӧ лэптыштіс фуражкасӧ да меліа шуис: «Здравствуйте, Марьяна Фёдоровна.
Разрешитӧй колльӧдны тіянӧс».
Найӧ ӧтлаын мӧдісны кар кузя, но тайӧ эз нин вӧв налӧн карыс, тайӧ вӧлі ыджыд кар, кӧні Марьяна велӧдчис педучилищеын, и ыджыдджык на ещӧ, некор аддзывлытӧм паськыд уличаяса...
Мунісны, мунісны и воисны пирожокъяса лоток дінӧ.
Марьяналы окота лои сёйны, и сійӧ шуис: «Тӧданныд мый, гоститӧдӧй менӧ, пӧжалуйста, пирожокӧн, а то ме вошті став деньгаӧс и меным нинӧм вылӧ ньӧбны».
— «Радпырысь», — шуис Коростелев да ньӧбис сылы пирожок.
Марьяна курччыштіс — повидло вӧлі зэв юмов — да шуис: «Аттьӧ, но ӧні меным колӧ садьмыны, видзӧдлыны тумбочкаӧ, — буракӧ, деньгаыс сэні куйлӧ, тайӧ ме вӧтын найӧс вошті!»
Сійӧ киасьӧмӧн прӧщайтчис Коростелевкӧд;
Марьяналы вӧлі нимкодь, кор налӧн киясыс инмӧдчылісны; сійӧ весиг думыштіс: «Гашкӧ, не садьмӧдчыны, гашкӧ, видзӧдны вӧтсӧ помӧдзыс, мый водзӧ лоӧ?..» И садьмис.
Сійӧ лунас Марьяна оз-оз да и казьтыштлас вӧт йылысь да нюммунас: колӧ жӧ тадз, кутшӧм чепуха!..
Сэсся вӧтыс кутіс вунны, пӧшти дзикӧдз вуні; но некымын лун ещӧ оліс инмӧдчылӧм йылысь казьтылӧмыс.
Эз паметьын ов, эз юрын, эз сьӧлӧмын.
Оліс киын.
Чунь кусыньясын.
Кипыдӧсын.
Мам вайис гезторйӧн кӧртавлӧм да ичӧтик веж чӧрс кодь ёлка.
Чӧрссӧ пыртісны Серёжа комнатаӧ, разисны мисьтӧм кыз гезсӧ, стволсӧ сюйисны пуысь вӧчӧм подставкаӧ.
Ёлка пырысь-пыр кутіс веськӧдлыны лапъяссӧ, паськавны, пашкыртчыны.
Керка пасьтала кутіс кывны тӧвся кӧдзыд вӧр дук.
Первой лунас Серёжа ёна волнуйтчис, пыртӧдліс ывлаысь ёртъяссӧ, медым найӧ тшӧтш любуйтчисны ёлканас.
Локтіс и некытчӧ туйтӧм Васька.
Бобриковӧй куртка зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн сійӧ порог дорсянь видзӧдліс пренебрежительнӧя.
— Мича? — юаліс Серёжа.
— Ерундаӧн, зонмӧ, занимайтчан, — шуис Васька. — Кутшӧмкӧ шаръяс ӧшлӧмыд...
— Тайӧ мама ӧшліс, — шуис Серёжа. — Ме сӧмын мыччалі.
— Чепуха тайӧ ставыс, — шуис Васька.
— А тіян мужскӧй школаад абу ӧмӧй ёлкаыс? — юаліс Серёжа.
— Миян абу татшӧм, — шуис Васька. — Миян со — пӧтӧлӧкӧдз.
И ставнас электричество пытшкын.
Сисьяс ньӧти ог сотӧй, найӧ противопожарнӧйӧсь.
Электрическӧй лампочкаяс: сизимӧд класс проводка вӧчис.
Миян ёлка вылын самодеятельность и пӧдаркияс сеталӧны.
А тіян тайӧ нинӧм абу кодь, корӧсь ыджда сӧмын.
Сувтӧдӧмаӧсь крӧвать дорӧ да радуйтчӧны.
— А тэ менӧ коран асланыд ёлка вылӧ?
— Но вот, шуан жӧ.
Верма ӧмӧй ме тэкӧд школаӧ локны?
Думыштасны, мый ме тэкӧд дружита.
И сэсся, ме занят лоа.
Ме самодеятельность вылын «Полтавскӧй бой» лыддя.
И нырсӧ лэптӧмӧн Васька муніс; чургӧдчӧм пельяса шапкаыс сы юр вылын пукаліс тшапа да збоя.
А Серёжа колис ичӧтик ёлка дінӧ жугыль, янӧдӧм да шудтӧм, да думыштчис, кор нӧ сэсся лоӧ сійӧ Васька кодь ыджыдӧн да независимӧйӧн?
Но сэки воис школаысь мамыс да шуис:
— Серёжа, ме тэнӧ босьта миян утренник вылӧ.
— А самодеятельность лоӧ? — юаліс Серёжа.
— Кутшӧм образованнӧй тэ, — шуис мама. — Да, самодеятельность лоӧ.
Кӧсъян кӧ, верман мыйкӧ лыддьыны жӧ.
<rus>«Проказница Мартышка, Осёл, Козёл»</rus>.
Сӧмын велӧд бурджыка, медым он торксьы.
Январь первой лунӧ вӧлі зэв кӧдзыд.
Шонді югъяліс сэтшӧма, мый гӧгӧр ставыс дзирдаліс да пӧртмасис — и лым, и небеса, и воздух.
Шоныда пасьтӧдӧм Серёжаӧс, коді вӧлі ыджыд небыд ноп кодь, пуксьӧдісны даддьӧ, и сійӧ муніс ёлка вылӧ.
Дадьсӧ кыскис мамыс.
Серёжа эз вермы видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ и аддзис сӧмын мамыслысь гынсапӧгъяссӧ, кодъяс восьлалісны ӧдйӧ и пыр ӧтмоз.
Серёжа дӧзмис видзӧдны гынсапӧгъяс вылӧ, и сійӧ корис:
— Сёрнитышт мекӧд.
Но сы вӧсна, мый тайӧс сійӧ шуис шарф пырыс, кодӧн вӧлі тупкӧма сылысь вомсӧ, то мама эз кывлы.
Серёжа ышловзис да кутіс лыддьыны басня: <rus>«Проказница Мартышка, Осёл, Козёл да Косолапый Мишка...»</rus>
Друг артмис гӧгӧрвотӧмтор: мамлӧн гынсапӧгъясыс кытчӧкӧ вошины, и дадь водзын кутісны восьлавны кодлӧнкӧ тӧдтӧм гырысь гынсапӧгъяс.
Тӧдтӧм гынсапӧгъяс весьтын вӧлі военнӧй шинель.
Серёжа чатӧртіс юрсӧ, медым видзӧдлыны, мый шинель выліас, да аддзис армейскӧй руд пеля шапка.
«Со тай!» — думыштіс Серёжа.
Сылы лои зэв любӧ, мый сійӧс кыскӧ военнӧй морт.
Мед эськӧ Васька аддзыліс тайӧс!
Дзирдалысь лымсӧ кок увсьыс резігтыр военнӧй кутіс котӧртны.
Серёжа лэбыштіс гӧра йылӧ, сэсся лэбис увлань гӧра йывсьыс, ачыс радысла гораа сераліс шарф пырыс.
Военнӧй сувтӧдіс дадьсӧ, копыртчис Серёжа дінӧ да шуис:
— Но, вокӧ, тырмас.
Мудзис вӧлыс.
Серёжа тӧдіс Коростелевӧс да неуна огорчитчис, сы вӧсна мый Коростелев абу нин военнӧй, а прӧстӧй морт, коді новліс погонъястӧм военнӧй шинель.
Матыстчис мамыс, кӧдзыдысла чужӧмыс банйӧма.
Коростелев мыйкӧ шуис сылы, сійӧ вочавидзис.
Коростелев бара мыйкӧ шуис, сійӧ бара вочавидзис.
— Ми сёрмам! — шуис Серёжа.
Сылысь эз кывны, но, шудыд вылӧ, мамыс ачыс друг кутіс тэрмасьны да кутіс прӧщайтчыны.
Коростелев кӧсйис ещӧ сёрнитны, сійӧ кутіс мамыслысь кисӧ, медым сійӧ эз мун, но мама мынтӧдіс кисӧ, шуис «аддзысьлытӧдз», да сэсся некытчӧ сувтлытӧг нин найӧ Серёжакӧд воисны школаӧ.
Школьнӧй раздевалкаын Серёжа гӧгӧр пыр жӧ кутісны чеччавны нывкаяс да горӧдісны «Ой, кутшӧма гартлӧма, кутшӧма гартлӧма!»
Лӧз халата нывбаба юаліс Серёжалысь:
— Тайӧ нӧ коді тэнӧ тадзисӧ гартліс?
— Мама, — висьталіс Серёжа.
— «Нинӧмысь сэсся водзӧ вылӧ ог сетчы татшӧм уна пасьтӧдны ме вылӧ, — думыштіс сійӧ. — Вода джоджӧ и ог сетчы».
— Челядь, — шуис мама, — коді босьтас шефство менам пи вылын?
— Ме, ме босьта шефство! — горӧдісны нывкаяс да уськӧдчисны Серёжа вылӧ.
Серёжа повзис.
Но пель дінас кӧртавлӧм рыжӧй кӧсаяса нывка мездіс сійӧс.
— Ме! — шуис сійӧ да топыда кутіс Серёжкаӧс киӧдыс. — Мунам мекӧд.
Серёжа муніс сыкӧд да видзӧдлывліс нывкаяс вылӧ, кодъяс ёна шумитісны.
— Эн видзӧд на вылӧ, — шуис рыжӧй кӧсаяса нывка.
— Ме петкӧдла тэныд миянлысь директорӧс.
— А ёлкаыд? — юаліс Серёжа.
— Фу, ёлкаыд! — шуис нывка. — Быттьӧ тэ некор эн аддзыв ёлкасӧ.
Директор зэв стрӧг.
Ӧтчыд сійӧ аддзис, мый ме кранысь киськалі аслым юр вылӧ, сійӧ пыр жӧ тшӧктіс корны батьмамӧс.
Найӧ мунісны кузь паськыд комната пыр, кӧні котралісны, чеччалісны да ызгисны уна детинкаяс да нывкаяс.
Ыджыд детинка, Васькаысь ыджыдджык, мигнитіс Серёжалы; мигнитіс асногыс — первой веськыд синнас, сэсся шуйганас, сэсся бара веськыднас, сэсся бара шуйганас.
— Тэ пыр тадзи ветлӧдлан? — юаліс рыжӧй нывка. — Лок, пӧжалуйста, ӧдйӧджык и эн бергав.
Но, видзӧд: со миян директор.
Ӧшинь дорын сулалісны сёрнитігтыр кык нывбаба.
— А мӧдыс завуч, — шуис нывка.
— А кӧні ёлкаыд? — юаліс Серёжа.
— Вот чудак.
Ми жӧ дзик ӧні на сы дінті мунім.
— Фима!
Фима! — чукӧстіс кодкӧ.
— Сулышт тані, — шуис нывка. — Менӧ корӧны.
И сійӧ сувтӧдіс Серёжаӧс стен дорӧ да котӧртіс.
Серёжа корсьыштіс синъяснас ёлкасӧ да аддзис сійӧс: сійӧ збыльысь вӧлі зэв матын, да ставсӧ сійӧс сэтшӧма гартлӧмаӧсь сикӧтшъясӧн, флажокъясӧн да зарни чераньвезъясӧн, мый тайӧ мичмӧданторъяс саяс дзикӧдз вошӧма сылӧн ловъя, вӧрса мичлуныс.
Ӧтилаын-мӧдлаын зарни чераньвезъясас шонді югыд водзас чусыда ӧзйисны уна рӧма электрическӧй лампочкаяс.
«Интереснӧ, — думыштіс Серёжа, — кутшӧм кранысь сійӧ киськаліс ассьыс юрсӧ?
Эз-ӧ ӧдзӧсдорса эсійӧ баксьыс?..»
И сійӧ кутіс велӧдчыны мигайтны сідзи, кыдзи мигайтліс эсійӧ детинкаыс:
кунис веськыд синсӧ, сэсся восьтіс сійӧс да кунис шуйгасӧ.
abu
Стен дорын сулалігмоз Серёжа увлекайтчӧмӧн мигайтіс.
Мигайтіс сійӧ и сэк, кор классъяс сувталісны стройӧ параясӧн да заводитчис самодеятельность — сьылӧм, йӧктӧм да стихъяс лыддьӧм.
Друг сійӧ кыліс, мый кодкӧ лыддьӧ <rus>«Проказница Мартышка»</rus>.
Сійӧ дугдіс мигайтны да комната вомӧн муніс мам дінас.
— Ме тэныд мыйкӧ висьтала, — шуис сійӧ.
— Мый, Серёжа? — юаліс мамыс сылань копыртчӧмӧн да синкымъяссӧ читкыртігтырйи.
— Ме кӧсъя жӧ тайӧс висьтавны, — шуис сійӧ. — Ме велӧді.
— Ми тэкӧд сёрмим, — шуис мама. — Оз позь кыклы висьтавны ӧтитор.
Мӧдысь висьталан.
«Мыйла нӧ эськӧ ме велӧді?» — думыштіс Серёжа.
Юклісны пӧдаркияс — чӧскыдторъяса ичӧтик мешӧкъяс.
Кутісны ворсны.
Серёжа заводитіс жӧ ворсны, но сійӧс ёна тойлалісны; сійӧ муніс аслас стен дорӧ да займитчис чӧскыдторъясӧн.
Еджыд сахарнӧй коркаа ыджыд преник сійӧ колис мамыслы.
Праздник помасис.
Челядь разӧдчисны.
Мамыс пасьтӧдіс Серёжаӧс да нуис гортас.
Даддьын Серёжа унмовсис.
Садьмис воротаті пыригӧн.
— Тэ менӧ пыр кыскин? — юаліс сійӧ.
— Да, — чуймӧмӧн вочавидзис мам.
— А Коростелев? — юаліс сійӧ да эз гӧгӧрво, мыйла мамыс серӧктіс да окыштіс сійӧс.
Мӧд лунас Дальньӧй уличавывса став детинкаяс велалісны мигайтны да панъясисны, коді ӧдйӧджык мигайтӧ.
— Йӧйяс, — шуис Васька. — Коді тіянӧс велӧдіс?
— Тайӧ совхознӧй школаын ӧти детинка меным петкӧдліс, — шуис Серёжа.
— Ме сэні ёлка вылын вӧлі.
— Да тадз ӧмӧй тайӧ вӧчсьӧ? — шуис Васька. — Со, челядь, видзӧдӧй! — и сійӧ кутіс мигайтны кыкнан синнас сэтшӧм ӧдйӧ, мый ставӧн аддзисны: совхознӧй школаса детинка Васька дінын кӧпейка оз сулав.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
НЮША
Нюшалӧн батьыс, Степан Степаныч, вӧлі гудӧкасьысь.
Сытӧг эз артмыв некутшӧм гаж краснӧй уголокын.
Рытъясын Яснӧй берег пӧлӧн ылӧдз кылісны сы гудӧклӧн шыясыс.
Пемыд муяс вывті ветлысь-мунысьяс кылісны тайӧ шыяссӧ да шулісны:
— Степан Степаныч ворсӧ.
Нелямын кыкӧд воӧ Степан Степаныч муніс война вылӧ.
Гудӧкыс колис гортас.
Мамыс гартыштіс сійӧс шӧвк чышъянӧн да дзебис сундукӧ.
Нюша воліс школаысь — мам вӧлі удж вылын (сійӧ пырис контораӧ уборщицаӧн), — Нюша перйыліс гудӧк, пуксьыліс восьса сундук дорыш вылӧ да велӧдчис ворсны.
Вомдоръяссӧ калькнитлытӧг, лэптӧм вӧсни синкымъяссӧ напряжённӧя чукӧртӧмӧн, сьыліс сійӧ кутшӧмкӧ мелодия да зілис бӧрйыны аккомпанемент.
Мукӧд дырйи артмыліс, мукӧд дырйи эз.
Унджыкысь артмыліс.
Важ часі циферблат вылын, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма розаяс, стрелкаыс матыстчыліс куим часлань.
Нюша томнавліс гудӧксӧ сундукӧ да пуктыліс ключсӧ важ местаас.
Мам эз вермы эськӧ терпитны, медым кодлӧнкӧ кияс инмӧдчылісны бать гудӧк дінӧ.
Мамыс зэв ёна радейтіс верӧссӧ.
«Стёпушка», «Стёпушка» — сӧмын и кывлісны сысянь йӧзыс война кадӧ.
Эз век сійӧ татшӧма любитлы сійӧс.
Кор мамыс вӧлі том да мича, сійӧ ёнджыка радейтліс мукӧд мужчинаясӧс.
Эз этша шог терпит сыкӧд Степан Степаныч.
Но мам водз нярмис: комын вит арӧс кежлӧ сы мичлунысь колины сӧмын сой кыза кӧсаяс да мичаа чангыльтчӧм ныр, код йылысь бабаяс шулывлӧны вӧлі, мый Шурка нырӧ влюбитчӧмысь оз вермы кутсьыны ни ӧти зон.
Сійӧс эз уважайтлыны да лёкногӧн шулісны — Шуркаӧн.
И вот — лои сійӧ олӧма мортӧн, примернӧй гӧтырӧн да тӧждысьысь кӧзяйкаӧн, и нинӧм лёкторйыс сы йылысь эз кывсьы, а ним-вичнас всё равно некод эз шу: сідзи Шуркаӧн и коли.
Нюша эз вӧв ни батьыс кодь, ни мамыс кодь — жебиник, сьӧдов, вӧсни лыа, векни чужӧм вылас джуджыд сингуранъяс...
Нелямын кыкӧд вося гожӧмын сійӧ помаліс сизим класс да пырис совхозӧ.
— Велӧдча сёрӧнджык, война бӧрас, — шуис сійӧ аслас учительяслы, кодъяс жалитісны, мый сійӧ, сэтшӧм способнӧй, оз помав десятилетка. — Миянӧ эвакуированнӧй мӧсъяс вайисны, йӧзыс мунӧны и мунӧны, кодлыкӧ уджавны колӧ.
Ок, кутшӧм сьӧкыд вӧлі сылы первой кадас!
Эз сы вӧсна, мый уджыс сьӧкыд: Нюша быдмис уджалысь йӧз пӧвстын и тӧдіс, мый кокни удж оз овлы.
Сы вӧсна сьӧкыд, мый гӧгӧрыс вӧліны гырысь йӧз, а Нюша вӧлі ичӧтик, дас вит арӧс на эз тыр.
Гырысьяс быдтор кужисны, а сійӧ нинӧм эз куж.
Паськыд пельпомъяса, вына кияса нывбабаяс лыддисны сійӧс жебиникӧн, вынтӧмӧн да шензисны — мыйла сійӧ тані.
Нюша страдайтіс...
Лӧсьыд Танялы, ӧнія комсорглы.
Сійӧ сӧмын кык арӧсӧн ыджыдджык Нюшаысь, а тушаыс! а походкаыс!
Тувччалӧ — джоджыс сы улын лайкъялӧ.
Серьёзность, солидность гӧлӧсас, чужӧм вылас.
Первой лунсяньыс сійӧс уважайтісны да дӧверяйтісны: ыстылісны курсъяс вылӧ, выдвинитісны ветсанитарӧ.
Кыдзи рӧвнӧйкӧд обращайтчисны сыкӧд гырысьяс, а Нюшалы шулісны:
— Ладнӧ, кысь нин тэныд, вай ме вӧча.
— О, да эн гартчы кок улас.
Мыйда колӧ вӧлі терпитны ӧбида, мыйда пуктыны зільӧм, медым угодитны эсійӧ гырысь, кужысь йӧзыслы, кодъяс оз веритны тэнад вынъяслы!
Настасья Петровна первойӧн донъяліс Нюшалысь зільӧмсӧ: сы вӧсна, гашкӧ, мый ачыс вӧлі вӧсни лыяса, эз вӧв ён тушаа да тӧдіс, мый делӧыс абу таын...
Настасья Петровна сёрнитіс директоркӧд (директорыс вӧлі сійӧ ленинградскӧй на, пӧрысиник) и сійӧ индіс Нюшаӧс дояркаӧн.
— Доярка — ыджыд фигура!
Совхозын быдӧн видзӧдӧны доярка вылӧ.
Сійӧ сетӧ план тыртӧм.
Сійӧ сетӧ совхозлы слава.
Нюша узис и вӧтасис — сетны совхозлы слава.
Сійӧ оліс странаын, кӧні мортсӧ донъялӧны сы удж серти.
Кӧні уджыс равняйтчӧ подвиглы и зіля уджалысь — геройлы.
Кӧні геройясӧс тӧдӧ и уважайтӧ став народ.
И видзӧдлӧ, мый артмӧ: сідз гӧгӧр уджалӧны йӧз, мый бур удж бурӧн оз лыддьыссьы, бурӧн лыддьыссьӧ сӧмын вывті бур удж.
Ме кӧсъя уджавны вывті бура.
Кӧсъя, медым менӧ уважайтісны, медым ачыс Иосиф Виссарионович кутіс тӧдны Нюша Власова йылысь, ылі совхозса нывка йылысь.
Эм пӧ сэтшӧм Нюша, сідзжӧ стрӧитӧ коммунизм, и мукӧдъяс дорысь оз омӧльджыка...
Ме добитча!
Эм менам и тӧлк, и вын, эн видзӧдӧй ме вылӧ, кыдз медбӧръя морт вылӧ...
...Бать бӧр воис.
Костровосянь кодкӧ звӧнитіс контораӧ да юӧртіс, мый гармонист Степан Степаныч чеччис поездысь да пукалӧ станцияын автобус виччысигмоз.
Висьталісны Шуркалы.
Сійӧ уськӧдіс кисьыс корӧсьсӧ, кутіс бергавны контораӧд кипыдӧсъяссӧ банбокъясас топӧдӧмӧн:
— Стёпушка...
Стёпушка...
Сійӧс лэдзисны гортас.
Радысла инасьны вермытӧг сійӧ кутіс котравны керкаясӧд, ачыс горзіс: «Стёпушка станцияын, талун воас, ой, ог вермы!»
Кор Степан Степаныч воис, пызаныс вӧлі праздник дырйи моз лӧсьӧдӧма, гӧтырыс да нылыс праздничнӧя вӧччӧмаӧсь.
Сійӧ сывйыштіс найӧс, пӧрччис мешӧксӧ пельпомъяс вывсьыс
да юаліс:
— А гудӧкӧй менам кӧні?
Шурка уськӧдчис сундук дінӧ, перйис гудӧксӧ, сетіс сылы...
Степан Степаныч пуксис да кутіс ворсны.
Сійӧ ворсіс сьыланкыв бӧрся сьыланкыв, вальс бӧрся вальс,
и синваыс визувтіс сылӧн бриттӧм, бусӧссьӧм чужӧм кузяыс.
Гӧтырыс да нылыс видзӧдісны сы вылӧ да тшӧтш бӧрдісны.
Дыр сійӧ ворсіс, сэсся пуктіс гудӧксӧ, чеччис югдыштӧм, кӧтасьӧм чужӧмӧн
да шуис:
— Но, здравствуйте, семья!
Колян гожӧмын Нюша друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ влюбитчӧма, влюбитчӧма юр садьсӧ воштытӧдз.
Директор вылӧ, Дмитрий Корнеевич вылӧ.
Любовыс вӧлі всевластнӧй, жестокӧй, стӧч сэтшӧм, кыдзи гижӧны романъясын да весиг сёпӧв унджык.
Му вылас ставыс югдіс!
Таинственнӧй радлун тыдовтчыліс быдлаысь.
abu
Палисадникса дзоридзьяслӧн дукыс лои мӧднога — пӧсь, чӧскыд да гӧгӧрвотӧм.
Кылас Дмитрий Корнеевичлӧн гӧлӧс — Нюша кельдӧдас да пыдісянь ышловзяс морӧс доймытӧдзыс...
Первой вӧлі сӧмын шӧйӧвошӧм да шуд сыысь, мый со — кутіс любитны...
Сэсся воисны думъяс.
Но думайтны прӧста да весьшӧрӧ сійӧ эз куж, сійӧ включитіс тайӧ думъяссӧ, олан планӧ.
Водзджык планыс вӧлі сӧмын уджалӧм да велӧдчӧм кузя, ӧні сэтчӧ крепыда пырис Дмитрий Корнеевич.
Ставыс лоӧ Нюшалӧн, ставыс.
Нюша шедӧдас зэв гырысь производственнӧй успехъяс.
Велӧдчас старшӧй зоотехникӧ.
Директор Дмитрий Корнеевич лоӧ сылӧн верӧс.
Кыдзи тайӧ лоӧ и кор — оз тӧд, но обязательнӧ лоӧ.
Дмитрий Корнеевич ветлӧдлӧ и оз тӧд, мый сійӧ Нюшалӧн верӧспу.
Весиг оз гӧгӧрво, мый Нюша сійӧс любитӧ.
Тӧдіс кӧ сійӧ, кутшӧм тайӧ любитӧмыс, — нинӧм йылысь сэсся эз вермы эськӧ думайтны...
...И гудӧкӧн Нюша велӧдчас ворсны.
Ставыс лоӧ.
Нюша кутіс дружитны Танякӧд.
Кысянь заводитчӧ нывъяслӧн дружбаыс?
Кымын во Нюша дузъяліс Таня вылӧ, чайтіс, мын сійӧ асьсӧ вылӧ пуктӧ.
Таня и сідзи и тадзи нин сы дорӧ матыстчыліс — и собрание вылын ошкывліс, и исерга, сы корӧм серти, Москваысь сылы вайис, — Нюша сьӧлӧм дінӧ ключ аддзыны эз вермы.
Но вот ӧтчыд сійӧ вӧтӧдіс Нюшаӧс, кор мӧдыс мунӧ вӧлі гортас, да кутіс висьтавны сылы аслас ӧбида йылысь: ставыс лыддьӧны, мый сійӧ влюбитчӧма Бекишев вылӧ, а тайӧ сӧрӧм, и коді лэдзӧма татшӧм сӧрӧмсӧ?!
Мортыс кӧ тэныд кажитчӧ симпатичнӧйӧн, то тайӧ нинӧм на оз значит.
Миян нывбабаяс взаимоотношениеяс вылӧ видзӧдӧны важ режим дырйи моз.
— Сӧмын авторитет уськӧдӧны, — шуис Таня.
— Ак, Танечка, коньӧрӧй! — сьӧлӧмсяньыс шуис Нюша.
Кутшӧма сійӧ войдӧр поддерживайтіс сёрнисӧ, кодӧс Таня шуис сӧрӧмӧн, сэтшӧма жӧ ӧні, Таня синъясысь синва казялӧм бӧрын, пӧся кутіс веритны сылы да скӧрмис больгысьяс вылӧ.
— Дерт, — шуис Таня, — меным, кыдзи ветсанитарлы, лоӧ шыасьлыны и Анатолий Иванович дінӧ, и сійӧ жӧ Бекишев дінӧ, и сідз жӧ, кыдзи комсорг, ме насянь получайта даннӧйяс комсомолецъяс производственнӧй удж йылысь, райком месянь требуйтӧ характеристикаяс...
Мыйла кӧ вот нинӧм оз сёрнитны ме йылысь да Анатолий Иванович йылысь, а пыр Бекишев да Бекишев.
Нюша сывйыштіс Таняӧс да шуис:
— Сьӧвзьы на вылӧ, Танечка.
Кутан тай ещӧ шогсьыны.
Кӧсъян, ме тэныд ас йылысь висьтала?
— Висьтав, — шуис Таня.
— Ме лӧсьӧді аслам олӧмлысь план, — шуис Нюша да чӧв ланьтіс.
— Но?
— Ок, подробнӧй план!..
Мыйкӧ меным эз ло окота висьтавнысӧ, Танечка.
— Ме ог гӧгӧрво! — шуис скӧрпырысь Таня. — Тайӧ нин некытчӧ туйтӧм.
Он кӧ кӧсйы висьтавны — эз ков кӧсйысьны.
Нюша висьталіс, мый тайӧ планыс сӧмын велӧдчӧм йылысь: гӧтӧвитчыны — и техникумӧ.
Школаын шулісны, мый сійӧ способнӧй, арлыд подходящӧй, яндзим весиг не велӧдчыны.
— И ставыс? — юаліс Таня. — Став томйӧзыслӧн планыс татшӧм, ставыс велӧдчӧны либӧ думайтӧны велӧдчыны.
Ой, ылӧдчан тэ, мыйкӧ дзебан меысь...
Нюша серӧктіс да кутіс сьывны...
Курыд синва, синва
Лоӧ дзебны нывлы...
Таня вомгорулас кутіс сьывны тшӧтш (сійӧ эз вермы кутчысьны, мый кодкӧ кӧ сьылӧ, да не отсавны):
Некод мед эз аддзыв,
Некод мед эз кывлы...
Найӧ мунісны кутчысьӧмӧн да гажа синъясӧн сьылісны нор сьыланкыв:
Радейтӧмӧй — шогӧй
Сьӧлӧм менсьым косьтӧ,
Некоді дзик светас
Шогас мем оз отсав...
И ӧттшӧтш дугдісны сьывны: контораысь петісны Анатолий Иванович, Бекишев да Коростелев.
Коростелев гораа сёрнитіс да ӧвтчис кияснас.
— Ог вермы велавны! — висьтавліс сійӧ. — Войнаӧдз, гашкӧ, эг сэтшӧма дӧзмы сы вылӧ; а ӧні аддза — сьӧлӧмӧй пуӧ.
Шензьӧдана делӧ: мукӧдъяс вывтіыс война став кӧлесаяснас прӧйдитіс, быдпӧлӧс кунва пиас мыськис, а йӧзыс войнасьыс петісны ещӧ крепыдджыкӧсь, ещӧ збойджыкӧсь!
А эсійӧс войнаыс абу вӧрзьӧдӧма, сійӧ тані контораын пукаліс.
И — кулӧм морт.
— Ті абу объективнӧйӧсь, — шуис Бекишев. — Сійӧ вывті видзчысьысь, зільӧ мынтӧдчыны лишнӧй ответственностьысь, тайӧ збыль.
Но уджалысь ён.
— Кабинетчик!
— Эм грек; но тайӧ, меным чайтсьӧ, абу на помка, медым аттестуйтны сійӧс кулӧм мортӧн.
— Помка! — шуис Коростелев. — Кулӧм морт сійӧ, кулӧм морт и эм.
Тайӧ абу сӧмын ответственностьысь полӧм, тайӧ веськодьлун — веськодьлун став дінас, мый вӧчсьӧ!
Оз ковны сылы ни Ромашка кукань, ни Рокамболь ӧш, ни ми тіянкӧд, ни делӧыс, код вӧсна ми олам!..
Здорово, нывъяс.
— Здорово, — шуис и Бекишев.
Таня зумыша читкыртіс еджыд синкымъяссӧ, на вылӧ видзӧдтӧг шуис: «Здравствуйте».
Некод на пиысь эз казяв радейтана, повзьыштӧм видзӧдлассӧ, кутшӧмӧн видзӧдліс Нюша Коростелев вылӧ.
Ӧтнас Толя казяліс, ышловзис да думыштіс:
«Кыдзи сійӧ сы вылӧ видзӧдліс.
Марьяна Федоровна кӧ эськӧ коркӧ тадзи видзӧдлас ме вылӧ...»
Тайӧ лунсянь Нюша да Таня кутісны дружитны.
Аддзысьлігъясӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны.
Собраниеяс вылын пуксьылісны орччӧн.
Политучёба кузя конспектъяс составляйтісны ӧтлаын.
Таня кутіс вышивайтны украинскӧй узорӧн аслыс блузка, и Нюша аслыс кутіс вышивайтны украинскӧй узорӧн.
Кутасны кӧ кодъяскӧ сёрнитны Таня да Бекишев йылысь — Нюша дорйысьӧ: тешкодь!
Сійӧ сы дінӧ, производственнӧй даннӧйясла кындзи, нинӧмла оз и шыасьлы.
Ті взаимоотношениеяс вылӧ видзӧданныд важ режим дырйи моз.
Холмогорка Стрелка куканясис январь кызь, кӧкъямысӧд лунӧ, вайис ён, бур веса кукань.
Куканясьӧм бӧрас первой лунъясас сійӧ сетіс сизим-кӧкъямыс литраӧн йӧв, витӧд лунас удойыс кыптіс дас кык литраӧдз.
Быд лун йӧлыс пыр содіс: дас куим, дас квайт, дас сизим, дас кӧкъямыс да джын.
— Стрелочка! — шуис Нюша Бекишев дырйи. — Ӧддзӧдчыв, донаӧй, тэ вылӧ менам став надеяӧй!
Бекишев видзӧдліс Нюша вылӧ, нинӧм эз шу, но аскинас вайис ыджыд графитӧм бумага лист.
— Менам татшӧм жӧ, — шуис сійӧ. — Быд лун кутам пасъявны Стрелкалысь удойсӧ, сэсся сы серти аддзам содӧмсӧ.
Стрелка кутіс получайтны жмыкъяс.
Подсолнечнӧй жмык Нюша кӧтӧдліс обратӧн, машина пыр лэдзӧм йӧлӧн, а шабді жмык сетлывліс коснас, сы вӧсна мый кӧтӧдӧмнас сійӧ сибдӧ мӧслы вом пытшкас.
Стрелка кутіс сетны ещӧ унджык йӧв: дас ӧкмыс, кызь куим, кызь нёль литр...
Друг йӧв мӧдіс чинны: кызь куим, дас ӧкмыс, дас сизим...
Нюша повзис; котӧрӧн локтіс Анатолий Иванович, тшӧктіс свекла эновтны, а сы пыдди вердны клеверӧн, — мыйкӧ Стрелкалӧн желудокас лоӧма.
Тшӧктіс сідзжӧ вердны неыджыд порцияясӧн, но частӧджык.
Локтісны директор Дмитрий Корнеевич да Бекишев — артмис дзонь производственнӧй совещание.
Бекишев вайӧдіс Иконниковӧс.
Иконников видзӧдліс удойлӧн график вылӧ, Стрелка рацион вылӧ (Нюша найӧс пасъявліс торъя тетрадьӧ) да сӧгласитчис Бекишев кывъяскӧд, мый Стрелкалысь вердӧм индивидуализируйтӧм имеитӧ смысл да сылысь удойсӧ содтӧм могысь используйтны став кӧрым, кутшӧм эм совхозас.
Лышкыд лоис!
Нюша первой лунсяньыс гӧгӧрвоис, мый Стрелка унапӧв мынтас ставсьыс, мыйда сы вылӧ видзасны.
Стрелка ӧдйӧ справитчис; удой бара мӧдіс содны.
Ковмис лысьтыны Стрелкаӧс суткинас нёльысь, сэсся витысь, сэсся квайтысь.
Нюша волывліс скӧтнӧй дворӧ водз, югдытӧдз на, нёльӧд час заводитчигӧн.
Сетліс Стрелкалы асъя кӧрым: посниа вундалӧм да зӧр пызьӧн киськалӧм свекла (бара разрешитіс Анатолий Иванович).
Стрелкалы тайӧ сёяныс кажитчис.
Нёль часын Нюша пуксьывліс лысьтыны Стрелкаӧс.
Лысьтӧм бӧрас сетліс комбинируйтӧм кӧрым, сю, кодӧс Стрелка сёйис зэв окотапырысь да ёна юис свежӧй ва.
Квайт часын, кор Нюша мӧдысь нин лысьтыліс Стрелкаӧс, воліс Бекишев, асъя мыссьӧмсьыс гӧрд чужӧма на, бӧрвылас мича шыльӧдӧм ва юрсиа.
Сійӧ пыр шулывліс ӧтипӧлӧс кывъяс:
— Бур асыв.
Но, кыдзи?
И гижліс тӧрытъя удойлысь цифра.
Цифраыс вӧлі ыджыд, матыстчис нелямынӧдз...
Ӧні и Коростелев нин лӧсьӧдіс график да быд лун жӧ пыравліс Нюша дінӧ, мукӧд луннас весиг кыкысь, куимысь.
Синъясыс сылӧн азартнӧя югъялісны.
Сійӧ пыр тӧждысис, мед эськӧ Стрелка эз вошты аппетитсӧ.
— Сёйӧ? — юавліс сійӧ минута кежлӧ пыравлігӧн.
— Сёйӧ! — синъяснас воча югнитлігмоз вочавидзліс Нюша. — Ме думайта, Дмитрий Корнеевич, абу обязательнӧ сылы сӧмын куш клевер, позьӧ и эжӧр, вомсӧ вежӧм ради, сійӧ эжӧрсӧ бура сёйӧ.
— Ладнӧ, диктуйт! — шуліс Коростелев. — Ме висьтала старшӧй зоотехниклы.
Кутас сетны ставсӧ, мый коран.
Тэныд тыдаланаджык.
Со кыдзи ӧні сійӧ сёрнитіс Нюшакӧд, кутшӧма дӧверяйтіс сылы!
Пыравліс Таня: «Мый выльыс?»
Дояркаяс удж вылӧ локтігӧн медводз пыравлісны Нюша дорӧ: «Содтіс?»
Нюша вочавидзліс дженьыда.
Сылы эз кажитчы, мый сы мындаӧн волывлӧны.
Мӧсъяс дӧзмӧны.
Мӧс радейтӧ чӧв-лӧнь.
Бать, Степан Степаныч, гӧгӧрволіс та йылысь.
Ветлӧдлӧ двор гӧгӧр, гартлӧ ассьыс чигаркаяссӧ, ышлолалӧ, а Нюша дінӧ оз пырав.
Сӧмын рытнас, гортас, юалас:
— Мунӧ делӧыс?
— Мунӧ!
— Тэ сійӧс кор купайтін?
— Тӧлысьнас ӧтчыд ме майтӧгӧн мыськала найӧс.
Неважӧн мыськи.
— А мыськы лишнӧйысь.
Аппетит ради.
Медым лӧсьыдджык сылы вӧлі.
Бур сӧветъяс сетӧ бать.
Бекишев специальнӧ лыддьӧ мӧсъяс лысьтӧм йылысь книжкаяс.
Лыддяс мыйкӧ выльтор — и пырысь-пыр Нюша дінӧ.
— Аттьӧ, — шуӧ Нюша. — Пробуйта.
— Ті гижӧй.
Вайӧй, ме тіянлы гижа.
— Аттьӧ; гижтӧг запомнита.
Мукӧд дырйиыс сэтшӧмтор висьталас Бекишев, мый олӧмаджык дояркаяслӧн серамыс петӧ.
— Виччысьлӧй, — шуас, — выль скӧтнӧй дворъясын ми сэтшӧм условиеяс лӧсьӧдам!..
Ӧшиньясас шторъяс ӧшлам — югыдсӧ регулируйтӧм могысь; да пуктам радиолаяс — кутасны мӧсъяс лысьтыны радиола ворсӧм шы улын.
— Мый нӧ — музыкасьыс удойясыс содасны? — юалӧны сылысь.
— Именнӧ, содасны.
Нывбабаяс сералӧны.
Нюша лэптыштлӧ векньыдик пельпомъяссӧ: мыйла серавнысӧ?
Морт серьёзнӧй, тӧдӧ, мый висьталӧ.
Сылы представляйтчӧ, кутшӧм лоӧ тані кык-куим во мысти: полнӧй механизация, чистота.
И мича, лӧнь музыка.
Абу ӧмӧй лӧсьыд?
Зэв лӧсьыд.
Сёрнитӧны Коростелев да Бекишев.
— Мӧс-Вита швиц лысьтіс квайтымын ӧкмыс литра, симменталка Фрея сизимдас кыкӧс, а мирӧвӧй рекордсӧ, сизимдас сизим да сизимдасӧд юкӧн, — вӧчис всё-таки холмогорка Вольница.
— Абу на сёр, — шуӧ Коростелев, — ми огӧ тӧдӧй, кӧні Стрелкалӧн пределыс.
— Гашкӧ, абу нин и сэтшӧм ылын сылӧн пределыс, — шуӧ Бекишев.
Нюша видзӧдӧ электрическӧй доильник ичӧтик ӧшинь пыр, кыдзи ӧдйӧ-ӧдйӧ визувтӧ резиновӧй трубка кузя йӧв да думайтӧ: да, абу на сёр.
Код тӧдас, вермас лоны, мый Стрелка лоӧ прославленнӧй Вольницаысь не омӧльджык.
А Бекишев сідзи и ветлӧ орччӧн, и Анатолий Ивановичӧс аскӧдыс новлӧдлӧ.
Видзӧдӧны Стрелка вылӧ, кывзӧны сылысь сьӧлӧмсӧ, — видзӧны...
Мӧдӧдісны областьӧ телеграмма, молочнӧй совхозъяс трестӧ, трестса директор Даниловлы:
«Доярка Анна Власова медводдзаӧн шыасис ЦК-лӧн февральскӧй пленум решение вылӧ, Стрелка мӧслысь суткися удой кыпӧдіс 52,7 литрӧдз да ассьыс тӧлысся плансӧ тыртіс 143 процент вылӧ.
Босьтіс обязательство лысьтыны тайӧ мӧссьыс лактация кадӧ дас тысяча литр.
Совхозса директор Коростелев.
Парторг Бекишев».
И мӧдісны лэбавны телеграммаяс!
Горельченко телеграфируйтіс партия обкомӧ; рабочком — профсоюзлӧн обкомӧ; трест телеграф кузя поздравитіс Нюшаӧс, Коростелевӧс да Бекишевӧс; сэсся локтісны поздравлениеяс партия обкомсянь, профсоюз обкомсянь, совхозъяс министерствосянь.
— Мый, Нюша? — шуис Коростелев. — Тадзи заводитчӧ слава.
Нюша сулаліс да кутіс киас министрӧн кырымалӧм телеграмма: векньыдик казеннӧй бланок, кусыньӧдыс чорыд, виж клейӧн клеитӧм кывъяслӧн рядъяс...
Чужӧмыс Нюшалӧн сотчис.
Шуда да шӧйӧвошӧм, челядьсяма ышловзьӧмӧн сійӧ вочавидзис:
— Ог гӧгӧрво, мый найӧ особеннӧйсӧ аддзӧны.
И дзебис телеграммасӧ зептас.
Воис райцентрысь треножника фотограф.
Сьӧд прӧстыняӧн вевттьысьӧмӧн дыр фотографируйтіс Нюшаӧс.
Мӧд фотограф локтіс рытъя поездӧн областнӧй центрысь.
Сійӧ снимайтіс прӧстынятӧг, сотіс магний, лӧз вспышкаясӧн ёрис Нюшалысь синъяссӧ; да тшӧктіс Нюшалы босьтны пельсьыс исергаяссӧ, сылысь муса клипсысӧ: мыйлакӧ найӧ сылы эз кажитчыны.
Коймӧд фотограф локтіс асъя поездӧн Москвасянь, совхозӧ сійӧс вайисны райисполкомса «газикӧн».
Московскӧй медъёна воис сьӧлӧм вылас Нюшалы.
Сійӧ шуис: «Со ті кутшӧмӧсь, а ме чайті, ті олӧма морт — мамаша!»
Нюша заводитліс босьтны пельяссьыс исергаяссӧ;
Москваса фотограф шуис: «Мыйла тайӧ?
Мед олас сідз, кыдз вӧлі, а исергаясыс тіянлы лӧсялӧны».
Сійӧ фотографируйтіс торйӧн Нюшаӧс да Стрелкаӧс, сэсся Нюшаӧс Стрелкакӧд орччӧн, сэсся Нюшаӧс нёльӧд бригадаса дояркаяскӧд, сэсся Нюшаӧс Танякӧд.
Кӧсйис снимайтны Нюшаӧс Бекишевкӧд, но Бекишев снимайтчыны ӧткажитчис...
Московскӧй фотографлӧн фотоаппаратыс вӧлі ичӧтысь-ичӧт, кипыдӧс вылӧ тӧрис.
Москвич муніс, кӧсйысис ставыслы ыстыны карточкаяс.
Вайисны районнӧй газета, сэні Нюшалӧн портрет.
Портрет уліас вӧлі печатайтӧма: «Анна Власова» — зэв гырыся, и тайӧ бур, сы вӧсна мый портрет вылас Нюша ньӧти эз вӧв ас кодьыс, сэні сійӧ вӧлі пӧрысь да кыз, весиг батьыс да мамыс эз тӧдны эськӧ гижӧдтӧгыс...
Воисны трестсянь старшӧй зоотехник да старшӧй ветврач, найӧс ыстӧма Данилов.
Бара заводитчисны Стрелка дорын совещаниеяс.
Весиг Иконников ӧні частӧ волывліс скӧтнӧй дворӧ — либӧ мыйкӧ ёна волнуйтіс сійӧс, либӧ эз вӧв лӧсьыд начальство дырйи дізьвидзны-пукавны контораын...
Нюша эз вермы участвуйтны совещаниеяс вылын, сылӧн эз вӧв кадыс: Стрелка сетіс ветымын вит литр нин, лысьтыны сійӧс лои сизимысьӧн лун;
Нюша видліс весиг лысьтыны кӧкъямысысь, но Стрелка кутіс бастуйтны — кӧкъямысӧд лысьтігас эз сет ни ӧти войт.
«Мый, Нюша?
Тадзи заводитчӧ слава».
Нюша омӧльтчис
— «истӧгтув кодьӧдз, истӧгтув кодьӧдз омӧльтчин»! — шулывліс мамыс.
Синъясыс вӧйины джуджыд сьӧд гуранъясӧ.
Первой лысьтӧмыс вӧлі асывнас куим час да джынйын, а медбӧръяыс дас час да джынйын рытнас — омӧльтчан сэки...
Быд лун Коростелев да Бекишев, бригадир и дояркаяс вӧтлісны Нюшаӧс
— «босьт выходнӧй, йӧймин, больничаӧдз асьтӧ вайӧдан, быттьӧ тэтӧг некодлы вӧчнысӧ!» — сійӧс жалитігмоз да жальысла скӧралігтыр горзісны дояркаяс.
Нюша эз кывзы налысь: кутшӧм сэні выходнӧй!
Мунны, кор вӧлисти збыльмӧны сылӧн желаниеясыс?!
Водзджыксӧ лунъясыс вӧліны дженьыдикӧсь; медся нин тӧвся лунъяс, кор югдӧ сёр, пемдӧ водз.
Быттьӧкӧ сӧмын на чеччин да мыссин — а сэн нин и узьны водан кад.
И оз пырысь-пыр усь дум вылад, мый вӧлі четвергӧ, мый средаӧ, сы вӧсна мый четвергыс вӧлі среда кодь, а средаыс вторник кодь...
Ӧні лунъясыс лоины зэв кузьӧсь: асывсянь войӧдз сы мында событие, встреча, сёрни!
И абу нин вторникыс среда кодь, сы вӧсна мый ӧтитор вӧчсьыліс вторникӧ, а мӧдтор — средаӧ.
И быд происшествие пырӧ паметьӧ нэм кежлӧ, и Нюшалӧн став нервъясыс зэлалӧмаӧсь да сьылӧны...
— Нюшка, ныр вылад усян!
Ой, видзчысь, нылӧй, усян!
— Вешйӧй сэсь!
Ог усь!
Совхозын партия обкомлӧн инструктор; сыкӧд Иван Никитич Горельченко.
Ветымын ӧкмыс литра лысьтіс Нюша Стрелкалысь...
Ещӧ газета, областнӧй, сэні портрет, неуна сы кодь, но исергаястӧм, кутшӧм ӧбиднӧ!..
Данилов воис, летучка вылын объявляйтӧ Нюшалы благодарность.
Нюшалысь опытсӧ изучайтны воис министерствосянь представитель...
Стрелка, Стрелка, эн подведит...
Квайтымын кык да ӧти дасӧд юкӧн...
Коді сӧмын абу ӧні совхозын — райзо, облзо, зональнӧй станция, колхознӧй животноводъяс.
Коді локтӧ подӧн, коді локтӧ доддьӧн, коді поездӧн, коді машинаӧн.
Ӧтияс олыштасны да мунасны, мӧдъяс кольччӧны овны.
Став служащӧйяс ордын нин эмӧсь олысьяс.
Бекишев пӧ гӧтырыскӧд джоджас нин узьлӧны, крӧватьсӧ да дивансӧ гӧстьяслы сетӧмаӧсь.
Квайтымын куим литр...
Ветеринаръяс оз вешйывны Стрелка дінысь.
Министерствоса представитель лыддьӧ коланаӧн содтӧд вердны нёль час да кызь минутаын: зӧр пызь да сёркни...
Квайтымын вит литр.
Коростелев, Дмитрий Корнеевич, ӧнтай локтіс, юасьӧ быдлунъя моз:
«Сёйӧ?» — «Сёйӧ»
— «А тэ сёян?» — Друг юалӧ.
Нюша серӧктіс, а сійӧ пуктіс сы плеш вылӧ кисӧ, букыштчӧмӧн видліс, абу-ӧ сылӧн жар.
Кутшӧм сэн жар...
Данилов тшӧктіс совхозъясса директоръясӧс обсудитны Нюшалысь опытсӧ собраниеяс вылын...
Министерствосянь бара телеграмма — медым быд лун вӧчасны Стрелкалы ветосмотр; а сылысь и сідз нин то температура мерайтӧны, то пульс, то лолалӧм.
Кык журнал лӧсьӧдӧма Стрелкалы: здоровье бӧрся наблюдениеяслӧн журнал да кӧрымъяс раскодуйтӧм кузя журнал...
Квайтымын квайт да кӧкъямыс дасӧд юкӧн...
Облзо да зональнӧй станция босьтісны ас выланыс научнӧй консультация Стрелкаӧс вердӧм кузя; ӧнӧдз «Яснӧй берег» совхозын татшӧм честьнас пӧльзуйтчис сӧмын Брильянтовӧй...
Бара телеграмма министрсянь!
Тӧждысьӧ: кыдзи совхозын кӧрымъясӧн, оз-ӧ ков ыстыны концентратъяс.
Да, да, да!
Ыстӧй!
Да унджык!
Воис центральнӧй газета: и Нюша, и исергаясыс — быттьӧ ловъяӧсь!..
Телеграмма академикъяссянь; сійӧс вайигӧн Нюша лысьтысис; лыддис пельпом вывтіыс.
Дӧзмис нин сійӧ телеграммаясысь.
Бурджык эськӧ, медым локтісны, кӧть видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ, академикъясыс...
И найӧ локтӧны, быттьӧ заказ серти; весиг оз локны, а лэбӧны, специальнӧ налы сетӧмаӧсь самолёт, медым лэбзьыны Нюша дінӧ.
Кык академик, кыкнаныс дзориникӧсь, ӧтиыс бритӧм юра, мӧдыс ичӧтик тошка.
Ветлӧдлӧны асланыс ботинкияснас скӧтнӧй дворса пу москияс кузя, а мукӧдъясыс ставныс на бӧрся, быттьӧ свита...
Академикъяс постановитісны: «Мӧслы войся кадӧ дырджык шойччӧг сетӧм могысь лӧсьӧдны квайтысь лысьтӧм, медбӧръя лысьтӧмсӧ 23.30 чассянь вуджӧдны 22 час кежлӧ...» Но, Стрелка, но, зарниӧн менам!
Квайтымын кӧкъямыс да вит дасӧд юкӧн...
Зэв ыджыд рационъяс выписывайтсьӧны Стрелкалы.
«Сёйӧ?» — «Сёйӧ!»
Сизимдас ӧти.
Нюша пукаліс да мӧс лысьтіс, ӧмидз кодь исергаяса ичӧтик нывка; академикъяс, хозяйственникъяс да партийнӧй работникъяс почтительнӧя сулалісны да видзӧдісны, кыдзи сійӧ лысьтӧ.
Куканясьӧм бӧрын ветымын квайтӧд лун кежлӧ Стрелкалы вердісны ӧкмысдас кык килограмм кӧрым, сы лыдын обрат.
Сійӧ лолаліс паровоз моз, но сёйис.
Тайӧ лунас сійӧ сетіс сизимдас кык да ӧкмыс дасӧд юкӧн литр йӧв.
Мӧд лунас ӧткажитчис сёйны.
— Стоп! — шуис ичӧт тошка академик.
— Збыль? — жугыля шуис Коростелев.
Бекишев да Толя мунісны служебкаӧ да гижисны акт: «Татшӧмтӧ числӧ кежлӧ мӧслысь общӧй состояниесӧ да уна лысьтігӧн рационын индӧм кӧрымъяс слаба сёйӧмсӧ тӧдвылӧ босьтӧмӧн, удой содтӧм могысь мӧскӧс водзӧ лысьтӧм да рекорднӧй удой водзӧ нуӧдӧм лыддьыны нецелесообразнӧйӧн да опаснӧйӧн животнӧй здоровьелы».
Неуклюжӧй фразаяслысь смыслсӧ сьӧкыда гӧгӧрвоигтырйи Нюша ньӧжйӧ лыддис актсӧ.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый быттьӧ сійӧ котӧртіс, котӧртіс, котӧртіс, кокъяснас муас муртса инмӧдчалігтыр, и друг сійӧс кутісны да сразу сувтӧдісны...
— Ме муна, — шуис сійӧ.
— Ковмас кольччывны ещӧ час-мӧд кежлӧ, — шуис Бекишев. — Ми тасянь краснӧй уголокӧ.
Сэні колхозъяссянь дояркаяс локтісны, корӧны, медым ті налы висьталінныд, кыдзи тайӧ тіян артмис.
— А мый артмис? — юаліс Нюша. — Нинӧм сэтшӧмыс.
Вольница сетіс сизимдас сизим да сизим дасӧд юкӧн.
— Но, тӧданныд! — шуис ичӧтик тошка академик. — Тырмас тіянлы первойсьыд.
— Делӧыс абу рекордын, — шуис Бекишев. — Ті петкӧдлінныд, мый позьӧ добитчыны.
Аддзыланныд, кыдзи ӧні кыптас соревнование.
Краснӧй уголокын ноксис рабочком: ӧшлісны флажокъяс, ваялісны столовӧйысь стулъяс.
Воддза скамьяяс вылын пукалісны колхозъясысь локтӧм вӧччӧм нывбабаяс.
Нывъяс-комсомолкаяс нюжӧдісны гӧрд полотнище, кытчӧ гижӧма: «Привет соцсоревнованиеын победительницалы Нюша Власовалы!»
Букваясыс полотнище вылас вӧліны ваӧсь на, лякӧсьталісны чуньяс.
Йӧз пыригӧн клопайтісны ӧдзӧсъяс, — собрание вылӧ локталісны мӧд фермаса дояркаяс, кукань видзысьяс, свинаркаяс, птичницаяс.
Кодӧс интересуйтіс кывзыштны, кодӧс прӧстӧ видзӧдлыны Нюша вылӧ: сійӧс помнитісны тані со этатшӧм нывкаӧн...
Да, вот тіянлы и нывка!
Вӧтчы ӧні тайӧ нывкаыс бӧрся!
Сійӧ пырӧ, а сы бӧрся мыйта йӧзыс!
Карсаяс, портфельясаӧсь.
Сійӧ пырновлан руд чышъяна, кодӧс гартӧма сьылі гӧгӧрыс.
Омӧльтчӧма; тыдалӧ, лоӧма уджалыштны...
Пуксьӧдӧны сійӧс главнӧй местаас; сы ӧтар-мӧдар бокас дзориник старикъяс («тайӧ, тӧданныд, — Академияысь»), мукӧдъясыс — коді кытчӧ.
Водзӧ петӧ Данилов ёрт, трестса директор, — висьтавны речь...
Данилов висьталіс, сэсся Горельченко, сэсся Коростелев.
Нюша кывзіс — ставыс сы водзын кывтіс ру пиын моз...
«Сы успехъясӧн гордитчӧ коллективыс ставнас», — шуӧ Коростелев.
«И сійӧ гордитчӧ, Дмитрий Корнеевич, менам мусаӧй,» — думайтӧ Нюша.
Сёрнитӧны премия йылысь...
Тайӧ бур, премия; сійӧ ньӧбас аслыс моднӧй туфли...
Почёт книгаӧ...
Кодӧс тайӧ?
А, сійӧс, Нюшаӧс, почёт книгаӧ.
Ак, бур, ставыс бур.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ бур, эз чайт сӧмын, мый татшӧм ӧдйӧ...
Всё-таки, вот ӧні сылы сетасны кыв, мый нӧ сійӧ висьталас?
А мый сэні мудритнысӧ, сувтас да висьталас, кыдзи сійӧ дӧзьӧритіс Стрелкаӧс.
Висьталас аттьӧ ставныслы, коді сылы отсаліс да велӧдіс.
И ставыс.
Нинӧм страшнӧйыс абу...
Пырис Нюшалӧн мамыс.
Сійӧ рама сувтіс ӧдзӧс дорӧ — сійӧ тӧдіс ассьыс местасӧ, эз ӧд прӧста чуть не дзормытӧдзыс нимтыны сійӧс Шуркаӧн.
Но ӧдзӧс дорын чукӧрӧн сулалысь нывбабаяс топӧдчыштісны, сетісны сылы туй, а ӧти шуис:
— Матӧджык, матӧджык мун.
Нывтӧ тэнсьыд чествуйтам.
Сэки сійӧ друг гӧгӧрвоис ассьыс правосӧ да муніс водзӧ.
Лукьяныч, коді пукаліс медводдза радын, бергӧдчыліс да сувтіс, сылы места сетіс.
Мамыс пуксис да горделивӧя лӧсьӧдыштіс кӧсаяссӧ.
Гӧгӧр пукалісны гӧстяяс, колхозъясса нывбабаяс.
Сійӧ кыліс шӧпкӧдчӧм:
— Тайӧ мамыс.
— А мамыс коді?
— Контораын уджалӧ.
— Кыдзи нимыс?
Доярка Гириналӧн тӧдса гӧлӧс вочавидзис:
— Александра Михайловна.
«Мый, Нюша?
Тадзи заводитчӧ слава».
ДАСӦД ГЛАВА
ТУЛЫС
Мича тола, коді лӧз бикиньясӧн дзирдаліс шонді водзын, сьӧдӧдіс.
Сы вылын артмис сьӧд слӧй.
Сылігас тола кутіс ляпкавны, вевттьысис вӧсни стекляннӧй коркаӧн, коркаыс потласис да жугласис.
Ляпкаліс-ляпкаліс толаыс да лои ичӧтик, мисьтӧм, дзоньнас сьӧд, и кутіс визувтны сы улысь вӧсньыдик югыд шор.
Шорыс визувтіс двор вомӧн, писькӧдіс аслыс туй йи пытшті да петіс дзиръя сайӧ.
А сэні нин, йи порогъяс вылын гартчигтыр, дзольгис паськыд шор.
Ичӧтик шор ӧтлаасис ыджыд шоркӧд да сыкӧд веськӧдчис юлань.
Кыз йи сыръяс, кодъяс ӧшалісны керка вевтъяс дорын, сылісны шонді водзын; на вылысь усялысь ва войтъяс гораа точкисны йи вылӧ; быд уличаясын войтъяс сьылісны тулыслысь сьыланкывъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі луннас.
Но мыйӧн шонді увтасмыліс лэччанінланьыс — гусьӧник бӧр волывліс кӧдзыд: войяснас сійӧ вӧлі на владыкаӧн.
Кынмывлісны ичӧт шоръяс и гырысь шоръяс, ланьтлісны ва войтъяс.
А шонді вӧчис ассьыс делӧсӧ бур рабочӧй моз, — муяс вылын петісны лым улысь лым кутан щитъяс, петіс веж ӧзим, кутісны тӧдчыны туйяс да уличьяс пӧлӧн туйяс — трӧпаяс.
Асъядорыс век на волывлӧ кӧдзыд, но ыджыдалӧмыс сылӧн пыр дженьыдджык да тӧдчытӧм; и радлӧны ловъя вынъяс, кодъясӧс ловзьӧдіс шонді.
И висьтавны та йылысь позьӧ сӧмын стихъясын, пьесаӧ татшӧмторйыс оз тӧр.
Толя эновтӧ заводитӧм пьесасӧ да гижӧ стихъяс.
Найӧс сиӧма Марьяна Фёдоровналы, но сійӧ оз вермы лыддьыны найӧс сылы: Марьяна Фёдоровна кӧ лэптас синкымъяссӧ да лоӧ веськодьӧн — Толяӧс тайӧ виас.
А сійӧ непременнӧ лэптас синкымъяссӧ да лоӧ веськодьӧн, Толя тайӧс чувствуйтӧ.
Стихъясын повторяйтчӧ нэмӧвӧйся лӧж, поэтъяслӧн челядьсяма невиннӧй лӧж.
Марьяна Фёдоровналӧн юрсиыс веськыд, русӧй, — гӧгӧрвотӧм, кутшӧм зарниа кудрияс йылысь гижӧ Толя, коді тырӧма чувствоясӧн да рифмаясӧн.
Руд синъясыс Марьяналӧн сравнивайтсьӧны то незабудкаяскӧд, то катшасинъяскӧд, то фиалкаяскӧд (кӧть тӧдса, мый фиолетовӧй рӧма синъяс мортлӧн оз овлыны), то лунвыв мореяслӧн лазурькӧд, кодӧс Толя эз на аддзыв (аддзылас таво гожӧмнас: сылы кӧсйисны сетны путёвка Новый Афонӧ)...
«Тэ мунін ме дінті, и лӧз синъяс меліа нюммунісны меным» — обычнӧй сӧрӧм, тувсовъя вӧт, томкадся тшӧкмунӧм!
Ямбъяс, хорейяс, сравнениеяс, многоточиеяс, восклицательнӧй знакъяс!
Стихотворение стихотворение бӧрся, тетрадка тетрадка бӧрся!
Дженьыд и кузь строкаа столбецъяс пӧдтӧны Толяӧс, сылы колӧ лыддьыны найӧс кодлыкӧ, — кодлы нӧ?
Коростелевлы, сійӧ том да гӧтыртӧм, гӧгӧрвоас!
Пинжак зепъясас тетрадкаяссӧ сюялӧм бӧрын Толя мунӧ Коростелев дінӧ.
— Бур, честнӧй кыв! — кывзӧм бӧрын шуӧ Коростелев.
Поэзияын Коростелев разбирайтчӧ омӧля; ставыс, мый гижӧма рифмаӧн, сылы кажитчӧ вывті бурӧн.
Найӧ кыкӧн.
Толя лыддьӧ сувтсӧн, Коростелев пукалӧ коксӧ кок вылас пуктӧмӧн («дзик быттьӧ Пушкин да Пущин картина вылын!»).
Толя мунӧм бӧрын Коростелев локтӧ ӧшинь дорӧ, нетшыштӧ рамасӧ, — гылалӧ краска, дзажгӧны-косяссьӧны бумага лентаяс, кодъясӧн клеиталӧма рама пазъяссӧ, — сьӧд небесаыс кодзула, чизыр горш тӧв пырӧ комнатаӧ...
— Йӧймин, Митя.
Коді нӧ мартын восьтлывлӧ ӧшиньяс!
Абу зарни кудрияс, абу катшасин кодь синъяс, — юрсиыс веськыд, русӧй, синъясыс рудӧсь, — ак тэ мусаӧй менам, тэ мичаӧй менам, кытчӧ нӧ ме водзджыксӧ видзӧді, кӧні ме водзджыксӧ вӧлі, некод мӧд сэсся абу свет вылас, чукӧст тэ менӧ ӧні — тысяча километръяс сайсянь котӧрті эськӧ тэнад чукӧстӧм вылӧ!
Стихъяс сочиняйтны ог куж.
Сӧмын ӧтчыд сочиниті стишок учитель йылысь, коді меным пуктіс арифметика кузя «неуд».
Радейт менӧ стихъястӧг, шӧвк галстукъястӧг, тӧдчана заслугаястӧг, прӧстӧйӧс, тэнӧ радейтысьӧс!
Шуӧны: сьӧлӧм сьӧлӧмлы пӧ юӧр сетӧ — абу вернӧ!
Аддзан сійӧс, шуас: «Здравствуйте, Дмитрий Корнеевич», — и мунӧ ас туйӧдыс, оз сувтлы.
Чукӧст менӧ, Марьяша.
Сӧрӧ сійӧ аслас стихъясас, быттьӧ кыйлывлӧма тэнсьыд видзӧдластӧ.
Ог верит!
Ог сы вӧсна, мый сійӧ абу достойнӧй та вылӧ — буракӧ, достойнӧй, бур зонмыс, талантливӧй, честнӧй: а вот ог верит, и ставыс.
Чукӧст менӧ, Марьяша.
Ачыс эз мун.
Сідз жӧ поліс мунны чукӧсттӧг, кыдзи поліс Толя лыддьыны сылы стихъяс.
Прӧст рытъяс колляліс Горельченко ордын.
Иван Никитич да сылӧн гӧтырыс Анна Сергеевна — гостеприимнӧйӧсь, бур сьӧлӧмаӧсь.
Ыджыд пиръяс оз вӧчавлыны, а пырас гӧсть — ставсӧ, мый эм керкаын, вайӧны пызан вылӧ.
Пыралӧны быдсяма йӧзыс — районнӧй работникъяс, колхозникъяс, учительяс, фронтовикъяслӧн дӧваяс (Анна Сергеевна уджалӧ райсобесын).
Рытывбыдӧн морт дас пыраласны, юасны чай стӧкан, сёрнитасны делӧ йылысь, висьталасны выльторъяс да мунасны, а Коростелев пукалӧ, кузь кокъяссӧ стул улӧ дзебӧмӧн, медым некод эз крукась, юӧ чай стӧкан бӧрся стӧкан и мунны оз кӧсйы.
«Мый значитӧ вежӧр да принципиальность!» — Горельченколысь кывзігӧн думайтӧ сійӧ.
«Мый значитӧ интеллигентность!» — думайтӧ сійӧ Анна Сергеевналысь кывзігӧн.
«Мый значитӧ, кор верӧс да гӧтыр костын татшӧм уважение да внимание! — думайтӧ сійӧ Горельченко да Анна Сергеевна бӧрся наблюдайтігӧн.
— Кор татшӧм отношениеяс, сэки керкаын шоныд и лӧсьыд сэтчӧ пырны...»
Анна Сергеевналӧн да Иван Никитичлӧн кыкнан пиыс усины война вылын, налӧн карточкаясыс сулалӧны пызан вылын; став карыс тӧдӧ, мый корсюрӧ Анна Сергеевна волывлӧ скверӧ, пуксьӧ Александр Локтевлӧн обелиск дорӧ лабич вылӧ — быттьӧ сійӧ пияныслӧн гуыс, — пукалыштас да мунас.
Но некор ни сійӧ, ни Иван Никитич оз сёрнитны йӧзкӧд асланыс шог йылысь, оз норасьны, оз сетчыны сьӧкыд казьтылӧмъяслы.
Иван Никитич увлекитчӧма кӧрттуйӧн.
Вит вося план серти нелямын кӧкъямысӧд воын карӧдз лоӧ нуӧдӧма железнодорожнӧй ветка; строительнӧй уджъяс заводитчасны таво гожӧмнас.
Выль позянлунъяс воссьӧны кар водзын, колхозъяс водзын, став район водзын!
Чкаловса председатель сідзи и бергалӧ Иван Никитич гӧгӧр; председательлӧн усъясыс щӧть моз сувтлӧны терпиттӧм вӧснаыс, гырысь планъясысь, буйнӧй хозяйственнӧй думъясысь.
И мукӧд йӧз, кодъяс волывлӧны Горельченко ордӧ, сёрнитӧны вокзал йылысь, пакгаузъяс, холодильникъяс йылысь, вокзалсянь став кар пыр асфальтируйтӧм трасса йылысь...
Быдмыны карлы, розъявны карлы, озырмыны карлы!
— Ноко, старожилъяс, — шуӧ Горельченко, — ноко, местнӧй йӧз, мыйла тіян ӧнӧдз кӧрттуй эз вӧв, а костровосаяслӧн вӧлі, коді висьталас?
Некод оз вермы висьтавны.
— Ладнӧ, старожилъяс, ладнӧ, местнӧй йӧз.
Кывзӧй лекция кар история йылысь.
Областьын, архивысь сюри.
Сизимдас вит во сайын стрӧитлісны туй миян область пыр — сэкся губерния пыр, — и тайӧ туйыс, первой проект серти, должен вӧлі мунны миян кар пыр.
Но — кутісны ыръянитны матігӧгӧрса помещикъяс: оз ков миянлы: и сытӧг, шуӧны, крестьянаӧс мездӧм бӧрын олӧмыс лои неустойчивӧй, лэдзӧй кыдзкӧ кӧть овны кувтӧдз лӧня, эн жуглӧй дедъяслысь позъяссӧ...
Пемыд йӧз вӧліны помещикъяс.
— Ыстісны Петербургӧ петиция.
Петицияыс архивын абу сохранитчӧма, туйясыс сӧмын, а жаль: лӧсьыд гижӧд, буракӧ, вӧлӧма...
Татчӧс помещикъясыд — мый, ичӧтик йӧз, налӧн петиция вылӧ некод эськӧ эз видзӧдлы, но кутшӧмкӧ госпожа Ломакиналӧн, кутшӧмкӧ татчӧс Коробочкалӧн, вӧлӧма племянник царскӧй дворын, влиятельнӧй морт; тётушка корӧм серти кодлыкӧ шӧпнитӧма сэні кыв; а тайӧ сылы кӧпейка оз сулав...
Дворянскӧй петиция уважитісны.
— Вот и муніс туй карсянь комын верст сайті, Кострово сикт пыр.
А кыдзи сӧмын воссис тайӧ туйыс и кутіс Кострово быдмыны эз лунъясӧн, а часъясӧн, и сэтчӧс помещикъяс кутісны куимпӧв донӧнджык сдайтавны ассьыныс участокъяссӧ, — дед позъясаныс кутісны омлявны лӧнь олӧм дорйысьяс!
Со мый вӧчим!
Асьным асьнымӧс грабитім!
А ставсьыс пӧ мыжа пӧрысь выжыв Ломакина аслас племянниккӧд...
Горзісны, видчисны, сэсся выль петиция гижисны: ми выльпӧв думыштім; медым кӧрттуйыс и миянын лоӧ, ми сӧгласенӧсь.
Но тайӧ послание вылӧ вочакыв эз нин вӧв.
И кар коли — кутшӧм кӧть, а административнӧй центр — туйысь бокын...
Горельченко висьталӧ лӧсьыда, гажаа нюммунӧмӧн куньтыртчылӧны сылӧн синъясыс.
Меліа да сюся видзӧдӧ верӧс вылас Анна Сергеевна, и сылӧн кельыд чужӧмыс нюмъялӧ жӧ...
Лӧнь пемыд уличаясӧд Коростелев мунӧ гортас.
Шоныд пемыдас тотшкӧдчӧны тыдавтӧм войтъяс.
Найӧ тотшкӧдчӧмын кӧсйӧм, надея, радлун.
Чукйӧн тырӧма надеяясӧн Коростелевлӧн сьӧлӧмыс, и став бурыслы и великӧйыслы восьса сійӧ, тайӧ прӧстӧй сьӧлӧмыс.
Мунӧ Коростелев ӧтнас, но быд керкаысь, пӧдса ставеньяс сайысь, кылӧ йӧзлысь олӧм.
И муяс вылын йӧз жӧ, йӧзлӧн оланінъяс.
И став сӧветскӧй му пасьта — йӧз, кодъяскӧд йитсьӧма ӧтипӧлӧс виччысьӧмъясӧн да делӧясӧн: ӧти курссаяс-ӧ, кодъяскӧд ӧтлаын велӧдчывліс; ӧти полксаяс-ӧ, кодъяскӧд орччӧн дорйис ставсӧ, мый муса олӧмас, али найӧ, кодъясӧс тӧдан сӧмын асланыс великӧй уджъяс кузя заводъясын, шахтаясын, муяс вылын...
Гашкӧ, и найӧ буретш тайӧ войнас кывзӧны войтъяслысь точкӧмсӧ да нюмъялӧны асланыс надеяяслы.
Ылі Москваын, гашкӧ, восьтіс ӧшиньсӧ, ӧзтіс трубкасӧ, кутіс кывзыны войтъяслысь точкӧмсӧ мирас медся дона морт, народлӧн любовь и слава — Сталин...
Ыджыд, ыджыд му пасьтала, ыджыд, ыджыд тулыс му вылын!
Коростелев кытшовтӧ, прӧйдитӧ Дальньӧй улича кузя, сылӧн пемыд ӧшиньяс дорті.
Узь, менам донаӧй.
Чистӧй да радостнӧй удж вылын коли тэнад луныд, и вӧтъясыд тэнад, дерт, кокниӧсь, гажаӧсь.
И кыдзи сійӧ сідзи, — олін тэ и олін, и ме эг думайт, кыдзи тэ олан, кутшӧм тэ, лӧсьыд тэныд али сьӧкыд...
И друг лоин тэ матысаӧн меным нэм кежлӧ, тэныд кӧ лоӧ сьӧкыд, ме ог нин вермы терпитны, — мыйла ог вермы, мый вӧсна друг татшӧмыс, кыдз нӧ тайӧ артмӧ?
Заводитчис со кыдзи: ме муні улича кузя и ньӧти эг думайт тэ йылысь, и друг аддза — тэ сулалан дзиръя дорад.
Абу бокӧвӧй и гордӧй, кутшӧмӧн вӧлін сэк туй вылад аддзысигӧн, а прӧстӧй да жугыль.
Чулкитӧм, и прическаыд дзугсьӧма...
Ме бергӧдчылі, тэ видзӧдін ме вылӧ аслад синъясӧн...
Тэын радлун.
Тэын ясность да мелілун, да том материнство, и нывбабалӧн мича лӧньлуныс.
Тайӧ правильнӧ, мый тэ велӧдан посни челядьӧс.
Да, именнӧ тэ должен велӧдны посни челядьӧс! — и челядь быдмасны бурӧсь.
И сӧмын татшӧм ставеньяса керкаын тэ должен овны.
И карыс — бурджыксӧ тэныд вылӧ он думышт.
И Серёжа — дзик татшӧм мамлы пи.
Ставыс правильнӧ, кыдзи колӧ.
Радейта тэнӧ, Марьяша.
Но, водзӧ мый?
Гӧститны волывлыны тэ ордӧ?
А друг он меліа встретит, — ӧд ме сэк пышъя и сэсся ог нин лок, и ставыслы пом!..
Кино вылӧ тэнӧ нуӧдны, клубын бергалыштны тэкӧд музыка ворсігӧн?..
Ог кӧсйы.
Ӧбиднӧ.
Чувствоясыс абу сэтшӧмӧсь.
Тэ меным разрешит сразу висьтавны медся главнӧй кывъяссӧ.
И вочавидз: да, ог.
... Бур уджалысь моз зільӧ шонді.
Чепӧсйисны му пытшкысь том турунйывъяс, польдісны пу вылын гаръяс, да контора ӧшинь улын, гож водзын, заводитіс цветитны первой одуванчик.
Лукьяныч вӧчӧ выль пыж.
Тӧвнас на, доддя туйӧн, субботинскӧй керка дінӧ кыскисны нарошнӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм доддьын зэв ыджыд кер; кыскисны сійӧс куим вӧв.
Лукьяныч петіс керкасьыс, важнӧй; кытшовтіс кер гӧгӧрыс, тотшкӧдыштіс — кос-ӧ; юаліс:
— Сійӧ, кодӧс ме бӧрйылі?
— А кыдзи нӧ, Павел Лукьяныч! — шуисны возчикъяс. — Со тіян пасныд.
— Ладнӧ, лэдзасьӧ, — шуис Лукьяныч.
Возчикъяс лэдзалісны вӧвъяссӧ да мунісны.
Керйыс и доддьыс колины улича вылӧ.
Шондӧдіс, лым сылыштіс, пуксьыштіс; пуксьыштіс и кер тыра додь.
Тувсов няйт лои — доддьыс пыр ёнджыка вӧйи няйтас.
Зэрлывліс, кӧдздӧдліс, шонді шонтіс, кер кӧтасьліс, вылысыс йизьыліс, сывліс, косьмис тӧв вылын.
Кор няйтыс косьмыштіс, Лукьяныч босьтчис удж бердӧ.
Совхозсянь гортӧ локтӧм мысти сійӧ пасьтавліс важ гач да свитер и петавліс аслас кер дінӧ.
Керсӧ колӧ гогнавны, дӧлбитны, шыльӧдны, сиравны.
Уджыс тырмас тулысбыд кежлӧ.
Тётя Паша пукавліс ворота дорын лабич вылын да видзӧдіс, кыдзи уджалӧ верӧсыс.
Тётя Паша эштӧдіс талун кежлӧ ассьыс став уджъяссӧ, воис сылӧн шойччан кад.
Шойччыштны эськӧ ӧтлаын: пуксисны эськӧ кык пӧрысь, сёрнитыштісны дружнӧя...
Сёрнитыштан!
Кор со гӧтырыс прӧст, сійӧ, видзӧд, кыдзи босьтчис уджавны!
Лэбӧны чагъяс, камгӧ чер, дзажгӧ струж, ачыс пӧсялӧма — аддзылінныд стахановецӧс?
Тётя Пашалы окота шуны мыйкӧ ӧбиднӧйӧс.
— Шензя, — шуӧ сійӧ, кор мӧдыс медбӧрын сувтӧ шойччыштны да черыс дугдӧ камгыны, — коді тайӧ чкаловсаясыслӧн сетіс тэныд татшӧм ыджыд керсӧ?
Дерт, незаконнӧ.
Дерт, кыдзи эрдӧ петас, следствие мӧдас мунны.
— Тэ следствие улас сюран, — шуӧ Лукьяныч. — Клеветаысь.
Тайӧ менам гонорар баланс мичлунысь.
— Татысь мыйтӧм пес позьӧ пилитны, — шуӧ тётя Паша. — Кубометр квайт петас.
Али квайтыс оз ло?
Век эськӧ кутшӧмкӧ пӧльза вылӧ муніс, делӧ вылӧ, а эз глупость вылӧ.
— Тэныд кӧ тшӧктасны управляйтны, — шуӧ Лукьяныч, — тэ эськӧ и керкаяс, и пароходъяс, и фабрикаяс пилитін пес вылӧ.
— Небось, кор ме том вӧлі, тэ мекӧд рытывбыд вӧлі пукалан.
— А сэки ме ачым том вӧлі да йӧй; вот и пукавлі рытывбыд немуджтӧг.
— То тэнад сверхурочнӧйяс, то колхозъясӧ вошласян.
Этша жалованньӧыд али мый?
Ставыс горшлун — кытысь эськӧ ещӧ сё шайт босьтны...
— Грека морт, — шуӧ Лукьяныч, — радейта уджыштны, радейта деньга заработайтыштны, радейта, медым керка пытшкын ставыс тырмымӧн вӧлі.
— Тэ менӧ радейтлін, — шуӧ тётя Паша жугыльпырысь. — И ме тэнӧ радейтлі.
— Збыльысь, вӧлі сэтшӧм делӧ.
— А кутшӧм ме шань вӧлі!
Кутшӧм ме тэныд шань сюри!
Помнита, кыдзи ме ярманка вылӧ пасьтаси, кор тэнӧ первойысь встретиті.
Юбка турунвиж, галунӧн вурлӧма, а ковта китайскӧй кисеяысь, сосъяс вылас нёль рада оборка, и косаын гӧрд лента.
— А кӧні сійӧ лентаыс? — юалӧ Лукьяныч. — Ме жӧ сійӧс тэнсьыд сэки на память корлі.
Сійӧ тэныд эз веськавлы ки улад?
— Грубиян, збыльысь, грубиян.
Повзьӧдчысь.
Нинӧм оз помнит.
Ме ордын сійӧ лентаыс, дзебӧма.
Веничайтчан сисьяскӧд ӧтлаын.
— А, тайӧ тэ молодчина, мый дзебин.
Тэ меным коркӧ петкӧдлы сійӧс.
— Со тадзи и нэм чӧж олі нинӧм помниттӧм грубиянкӧд.
Мый эськӧ не пукалыштны, тэрмасьтӧг чай юыштны, сёрнитыштны, казьтыштлыны...
— Аддзан, Пашенька, тані мужскӧй да женскӧй психологияяслӧн торъялӧм.
Том кад прӧйдитӧм бӧрас нывбаба интересуйтчӧ медсясӧ казьтылӧмъясӧн.
А мужчина, сійӧ кӧ настоящӧй мужчина, и пӧрысьладорыс орёл.
Сійӧ интересуйтчӧ и уджӧн, и политическӧй положениеӧн, и благороднӧй спортӧн.
— Орёл.
Кутшӧм спортсмен, видзӧдлӧй сы вылӧ.
Став уличасӧ потшис кернас.
Шофёръяс видчӧны туйсӧ тупкӧмысь.
Спорт.
— Но тырмас, пӧжалуй, — шуӧ Лукьяныч. — Сёрнитыштім, казьтыштім — кад уджыштны.
И сійӧ босьтӧ струж.
Тайӧ сёрниыс заводитчис во кызь сайын.
Сёрнитӧны найӧ вашкӧдчӧмӧн, веськодьпырысь, оз лёкысь.
Кутшӧмкӧ лунӧ кӧ эськӧ сёрниыс эз вӧв, найӧ эськӧ кутісны гажтӧмчыны да шогӧ усисны.
Кӧдзан кад да гӧтрасян кад.
Пуктыссьӧ фундаментыс выль семьяяслы да зданиеяслы.
Ремонтируйтам кык косьтысян пач, кодъяс киссисны война кадӧ, кирпич вӧчӧм вайӧдам кык миллион штукаӧдз.
Кутам стрӧитны выль конюшняяс став фермаясын.
Шефзавод ыстіс рельсъяс, механизируйтам скӧтнӧй дворъясысь куйӧд петкӧдӧм: дворъяссянь муяс вылӧдз нуӧдам рельсъяс да лэдзам вагонеткаяс.
Вагонеткаяссӧ вӧчӧ Алмазов аслас мастерскӧйын.
Кутшӧм морт вӧлӧма Тосялӧн мужикыс!
Прорабӧ сійӧс колӧ вуджӧдны.
Син водзын быдмӧ.
Кутшӧма велӧдіс томйӧзӧс!
Стрӧительнӧй делӧысь пырысь-пыр ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
Сы йылысь важӧн нин кывлісны, сы дінӧ велӧдчыны вӧзйысьӧны томйӧз, кодъяс кӧсйӧны велӧдчыны столярнӧй да плӧтничайтан мастерствоӧ.
Райцентрын тотшкӧдчӧны мӧлӧтъяс: посйӧны кык улича — Коммунистическӧй да Первомайскӧй.
Тайӧ уличаяс кузяыс кутасны ветлыны обтекаемӧй формаа выль автобусъяс, автобусъяслы стрӧитсьӧ выль гараж.
Электростанцияын мунӧ капитальнӧй ремонт.
Шуӧны, ваясны пӧ выль двигатель, выныс тырмас районлы ставнас, — сувтӧдав столбъяс да нуӧд проволока, кытчӧ кӧсъян.
Горельченко ветлӧ кар кузя, синсӧ куньтыралӧ, шутитӧ, вомгорулас мургӧ сьыланкыв: <rus>«А мы придем в сад зеленый, в сад криниченьку копать»</rus>.
Виччысям станок, кодӧс кӧсйысьліс сетны Данилов.
Черепица вӧчан станок, и мыччысис нин миян горизонт дорӧ Чкалов нима колхозса ланьтлытӧм председатель.
Пукаліс Коростелев кабинетын, ворсіс чуньяснас пызан вылын: «черепичка тіянлы, черепичка миянлы».
Оз артмы, дона ёрт.
Помнита, кыдзи ті колян во ылӧдінныд миянӧс.
Тадзи йӧз костын оз овлы.
— Зэв дыр ті лёксӧ помнитанныд, неужели тырмымӧн уджалысьясыд?
— Тырмӧ кӧть оз, а миян асланым самолюбие эм.
— Самолюбиенад, тӧданныд, производствотӧ водзӧ он нуӧд.
Миян ӧні асланым кирпич эм, со мыйын делӧыс; миянлы аслыным квалифицированнӧй йӧз ковмис, та вӧсна и босьтім ассьыным йӧзӧс.
А черепица миян абу, а черепица колӧ.
Ме и пукті самолюбиесӧ зептӧ да локті поклонӧн.
Меным первой местаас колхоз, а самолюбие дасӧд местаын, и тіян, ме чайта, сідз жӧ...
Эк, Коростелев, ӧти делӧлы ӧд служитам — рӧднӧй государстволӧн крепыдлунлы да ёнлунлы.
Вензьыштӧм бӧрын Коростелев кырымаліс контракт.
Кужӧ чкаловса председатель уговаривайтны йӧзӧс.
Гречкаысь не омӧльджыка.
Тулыс, сола ньылӧм, планъяс, виччысьӧмъяс.
«Ку-ку!
Ку-ку!» — тысячаысь помся горзӧ ю сайын кӧк.
Весиг Иконников неуна лоӧма кыпыдджык, сылы чайтсьӧ, мый сійӧ смел, остроумнӧй, мича, мый талун-аски сійӧ висьталас ставсӧ Марьяна Фёдоровналы...
Шутка, сійӧ оз вермы унмовсьны Марьяна йылысь думайтӧм вӧсна.
Тӧдіс кӧ эськӧ сійӧ, кутшӧма нин дӧзмӧма сыысь Марьяна Фёдоровна.
Ок, курыд кушманысь ёнджыка.
Муртса на аддзас ӧшиньӧд сылысь важнӧй, солиднӧя матыстчысь фигурасӧ, Марьяна жугыльмӧ: бара кыссьӧ, бара рытывбыд лоӧ гажтӧм!
Влюбитчӧма, али абу влюбитчӧма — тайӧ ӧні оз имеит некутшӧм значение.
Марьяна жӧ сійӧс оз вермы любитны, — со мыйын делӧыс; некыдзи оз вермы!
Марьяналы сыкӧд гажтӧм, сьӧкыд, терпитны позьтӧм.
Но кыдзи висьтавны сылы та йылысь, олӧма мортлы, важнӧй мортлы?
Кыдзи гӧгӧрвоӧдны, медым эз волывлы сэсся, мый некутшӧм дружба налӧн оз артмы?
— Иннокентий Владимирович, ті извинитӧй, — шуӧ Марьяна да повзьӧ аслас неделикатностьысь, — менам вывті уна велӧдчысьяслӧн тетрадь, меным колӧ прӧверитны...
— О, пӧжалуйста! — шуӧ Иконников, весиг быттьӧ радпырысь (сы вӧсна мый сёрнитнысӧ налы нинӧм йылысь нин, олӧмысь став случайяссӧ висьталӧма, став книгаяс да кинофильмъяс обсудитӧма). — Пӧжалуйста, а ме пукалышта тіян дорын, ог мешайт?
И пукалӧ.
Лыддьӧ газета либӧ прӧста новлӧдлӧ сы вывті бесцветнӧй синъяссӧ, мый йылысь кӧ думайтігмоз.
Марьяна прӧверяйтӧ тетрадкаяс кыдз позьӧ ньӧжйӧджык, кык пӧв прӧверяйтӧ быд тетрадка, медым сыкӧд не сёрнитны.
Но кыдзи кӧть эн старайтчы, а тайӧ уджыд дыр кежӧ оз тырмы, — кутшӧм сэні первой класса челядьлӧн уджъяс!
Мучитчана нюмӧн муртса нюммунігтыр Марьяна сувтӧ, а сэні тётя Паша пыртӧ самӧвар и корӧ пуксьыны Иконниковӧс пызан сайӧ.
Неуна кӧ ещӧ и потіс эськӧ Марьяналӧн терпениеыс.
И яндысьысь, асьсӧ кутны вермысь, интеллигентнӧй учительница вӧтліс эськӧ Иконниковӧс, кыдзи вӧтліс сійӧс коркӧ асьсӧ кутны вермытӧм и неинтеллигентнӧй картонажница, сылӧн гӧтырыс.
Но тайӧ эз ло, артмис мӧдтор.
— Сэтшӧм делӧыс, — шуис Лукьяныч Настасья Петровналы, — мый регыд кутам гуляйтны Марьяна свадьба вылын.
— Век ветлӧ? — юаліс Настасья Петровна.
— Веськыда шуны — частӧ кутіс волывлыны.
— А Марьяша?
— Коді тӧдӧ.
Оз вӧтлы.
Нывбабалысь сьӧлӧмтӧ другӧн он гӧгӧрво.
Аддзам — быттьӧкӧ гажтӧмчӧ...
Мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд, Настасья Петровна?
— А ті мый ме вылӧ видзӧданныд, Павел Лукьяныч?
— Ми тіянкӧд ог имеитӧ право личкыны сы психика вылӧ.
— Дерт, сылы решайтны, сійӧ самостоятельнӧй морт...
— И мый ми вермам висьтавны Иконников йылысь омӧльторсӧ?
Рытнас, гортас, Настасья Петровна висьталіс пиыслы:
— Кельыд чужӧмаыд...
Гӧтрасьны лӧсьӧдчӧма.
— Кутшӧм кельыд чужӧма?
— Иннокентий Владимирович.
— Видзӧдтӧ.
Кодӧс нӧ вайӧ?
— Марьяшаӧс.
Коростелев эз сразу гӧгӧрво.
— Кыдзи Марьяшаӧс?
— Да вот сідз.
Сійӧс.
Ок, ог тӧд.
Быттьӧ мортыс абу лёк, а оз во сьӧлӧм вылӧ.
Мам вывсьыс синсӧ чӧвтлытӧг Коростелев кывзіс измӧм кодь чужӧмӧн.
Друг сувтіс, босьтіс тув йылысь шинель, кыв шутӧг петіс.
«Тешкодь Митя, — думыштіс Настасья Петровна, нинӧм гӧгӧрвотӧг, — всё-таки Марьяна миянлы абу бокӧвӧй...»
А Коростелев муніс Марьяна ордӧ.
Виччысьтӧм скӧр решимость лэптіс сійӧс да вӧтліс.
Действуйтан планыс сылӧн эз вӧв — прӧстӧ лоны сэні, аслыс убедитчыны, торкны!
Дальньӧй улича шӧрын тӧлысь югӧр улын Лукьяныч мырсис аслас пыж дінын.
Чагйыс да стружкиыс сы гӧгӧрын югъялісны тӧлысь улын.
— Ті ме дінӧ?
— Ог, — шуис Коростелев. — Марьяна дінӧ.
Сійӧ нетшыштӧмӧн восьтіс дзиръя да гораа йиркӧдчис чёрнӧй ходсянь.
Петіс тётя Паша.
— Митя! — шуис сійӧ. — Миян абу игана, пыр.
Кыдзкӧ локтін жӧ!
Марьяна да Иконников вӧліны столовӧйын.
Пызан вылын самӧвар, чашка-блюдъяс, кӧлачьяс...
«Дзик семейнӧй ногӧн».
Марьяна тэрыба бергӧдіс юрсӧ Коростелев гӧлӧс вылӧ, чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдіс.
Смутитчис и Иконников.
«Видзӧдтӧ, яндысьӧ; кутшӧм детинка».
— Видза оланныд, Дмитрий Корнеевич.
— Видза оланныд, — кӧдзыда шуис Коростелев да пуксис.
— Чайсӧ юыштӧй, Митя.
— Юи нин, оз ков.
Кутшӧма оланныд?
Тётя Паша простодушнӧй откровенностьӧн кутіс висьтавлыны, кутшӧма сійӧ олӧ.
Коростелев видзӧдіс Иконниковлӧн стрӧг, правильнӧй чужӧм вылӧ, сылӧн еджыд синкымъяс вылӧ, линейка кодь веськыд чуньяса еджыд ки вылас, кодӧн кутіс паньсӧ...
«Барышня моз чальсӧ чургӧдӧма.
Лэдзис синъяссӧ.
Яндысьӧ, мый сійӧс татысь суисны?»
Марьяна мыйкӧ вурис юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн.
«Неужели нин решитӧма?
Неужели найӧ нин жӧник да невеста?»
Иконников нюжӧдіс кисӧ, босьтіс ичӧтик кӧлач.
«Кӧзяинӧн асьсӧ чувствуйтӧ.
Марьяна вылын, Серёжа вылын кӧзяинӧн лоӧ тайӧ мортыс, кодлы веськодь ставыс.
Чери вир, сьӧлӧмтӧм лёльӧ, кодӧс и кватитнысӧ оз позь — чуньясыд вильдӧны...»
— Серёжа нӧ кӧні? — тётя Пашаӧс торкӧмӧн лӧсявтӧг юаліс Коростелев.
Вӧлӧмкӧ, Серёжа важӧн нин узьӧ.
— Абу дивӧ, — нюммуныштӧмӧн шуис Иконников. — Дас кыкӧд час нин.
— Да, — шуис Коростелев, — сёр, сёр.
Марьяна лэптіс юрсӧ, видзӧдліс сы вылӧ, сэсся Иконников вылӧ.
Муса, мудер нюмъёвтӧм югнитіс Марьяна синъясын.
Окалі эськӧ сійӧс тайӧ нюмъёвтӧмсьыс!
Тётя Паша дӧзмис, мый сійӧс торкисны да кутіс висьтавлыны водзӧ.
Марьяна ещӧ улӧджык лэдзис юрсӧ, нюмыс сідзи и йӧктіс сы вомдоръяс гӧгӧр.
Мый вылӧ тэ, мусаӧй менам, сералан, мыйла тэныд татшӧм гажа, менам горшдінӧй гӧрддзасьӧма, а тэныд серам!
Ме вылын ӧмӧй сералан, радейтан ӧмӧй сійӧс?
Да ӧд нинӧм радейтнысӧ, видзӧдлы бурджыка!
Иконников видзӧдліс часі вылӧ да шуис: «Ого!»
Коростелев век пукаліс.
Дӧзмӧм чужӧма Иконников чеччис.
— Мунам ӧтлаын, — шуис Коростелев.
Марьяна колльӧдіс найӧс ӧдзӧс дорӧдзыс.
Коростелев лэдзис Иконниковӧс ас водзас, пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Марьяша, кӧсъян кӧ аслыд да Серёжаыдлы бур, тайӧ мортыс тані не должен лоны.
Чужӧмсӧ дӧверчивӧя сылань лэптӧмӧн сулаліс Марьяша, синъясас сылӧн вӧлі радлана повзьӧм.
— Нинӧм оз радейт, трус да эгоист.
Вӧтлы сьылідзирйӧдыс.
Кылан?
И сійӧ котӧртіс Иконников бӧрся.
Мыйкӧ горӧдіс сылы Лукьяныч — Коростелев эз кыв, эз бергӧдчыв.
Сылы эз терпитсьы вӧтӧдны ӧдйӧджык Иконниковӧс.
Мӧдыс виччысигмоз бергӧдчыліс сы кокшыяс вылӧ.
— Ме вот мый кӧсйи... — шуис Коростелев.
— Ме тіянлы кӧсйи висьтавны, медым ті вунӧдінныд туйсӧ тайӧ улича вылас.
— Ог гӧгӧрво, — шуис Иконников.
— Он гӧгӧрвоӧй.
Бур, содта: вунӧдӧй туйсӧ тайӧ керкаас.
Мӧсъясӧс тіянлы верма на дӧверитны; но мӧсъясысь кындзи нинӧм.
— Энлӧй.
Вывті грубӧя ті сёрнитанныд.
— Веськодь.
Кыдзи шусис, сідзи шуи.
Стихъясӧн ог куж...
И ме ог кыдзи директор, а кыдзи частнӧй морт, та вӧсна трестӧ заявление гижны оз сулав.
Аддзысьлытӧдз.
Сійӧ кежис мӧдарлань сэтшӧм видӧн, мый быттьӧ вӧчис сьӧкыд да важнӧй делӧ.
Иконников видзӧдліс сы бӧрся, воис ас садяс, нарошнӧ серӧктіс гораа, театрально-снисходительнӧй серамӧн:
— Ха-ха-ха.
Улича пельӧсӧдз воӧм мысти Коростелев видзӧдліс Марьяна керка вылӧ.
Пельӧсса ӧшиньӧд, занавеска пыр тыдаліс би югӧр...
— Ог кӧсйы, Марьяша, медым тэ вӧлін сэні, а ме тані.
Кӧсъя ӧтлаын, Марьяша.
О, паськыдысь-паськыд эрдъяссянь, сьӧд муяссянь да кодзула небесасянь пӧльтысь чӧскыд да чизыр тӧлӧй.
Кӧсйӧмъясӧн тырӧм чӧв-лӧньӧй.
Тулыслӧн нэмӧвӧйся, нежнӧй, торжествующӧй сьыланкыв.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
РАДЛУНЪЯС ДА ШОГЪЯС, ВСТРЕЧАЯС ДА ЯНСӦДЧӦМЪЯС
Кутшӧма быдмӧмаӧсь найӧ тӧвбыдӧн!
Светлана школаӧ пырис зэв ичӧтикӧн, кияс вылас сылӧн вӧліны гуранторъяс, быттьӧ ичӧт кагалӧн; ӧні нюжаліс, классын ставсьыс кузь; киясыс да кокъясыс вӧсниӧсь, кузьӧсь; платьеясыс лоины вывті дженьыдӧсь, мамыс норасьӧ — ставсӧ пӧ колӧ вурны выльӧс.
Ёна быдмис рыжӧй Фима.
Сы бӧрын, кыдзи сылы ньӧбисны форма (коричневӧй платье да сьӧд партук), сылы друг окота лои лоны примернӧйӧн, шензьӧдны аслас отличнӧй поведениеӧн став мирсӧ.
Некодкӧд оз видчы, переменаяс дырйи гуляйтӧ важнӧя, быттьӧ ыджыд (кӧть кынӧмыс чургӧдчӧ дзик кагалӧн моз); быд воськов вылын — «аттьӧ», «пӧжалуйста».
Интереснӧ, дырӧ кежлӧ тырмас татшӧм бур сямыс, Фима визув морт...
Вадик нюжаліс жӧ, эз кут унмовсьлыны школаын, но дурӧмъясыс важкодьӧсь на: то косясьӧма, то парта гижйӧдлӧма, то чеччыштӧма восьса ӧшиньӧд да доймӧма.
Вадик, тӧдін кӧ эськӧ тэ, мыйта вир тэ менсьым юин, — ачыд эськӧ кутін шензьыны, мый тэ татшӧм виръюысь.
Дурысь Вадикысь сьӧкыдджык на вӧлі рам Сашакӧд, рисуйтчыськӧд да фантазёркӧд.
Вадик кӧть волывлӧ ӧкуратнӧя, ни ӧти урок эз пропустит, асывъясын локтӧ медводз.
Дурысьяс век нин чукӧртчӧны медводз: школаыс пӧдса на, стӧрӧжика помалӧ на коридорысь джодж мыськыны, а дворын да кильчӧ вылын тырыс нин детинкаяс, найӧ котралӧны, шумитӧны, кучкалӧны ӧта-мӧдыслы сумкаяснас, на вӧсна и Марьяналы лоӧ асывнас водз локны школаӧ.
Квайтымын процент уроксӧ Саша пропуститіс — век висьӧ.
Сійӧ висис корьйӧн, кузя висис колитӧн и <rus>воспаление лёгких</rus>ӧн.
Тайӧ серьёзнӧй висьӧмъяс костас сійӧ висьліс унапӧлӧс кокньыдджык висьӧмъясӧн — гриппӧн, ангинаӧн, ветрянкаӧн да диатезӧн.
Детинка тӧдӧ нин, мый сэтшӧмыс изолятор, рентген, амбулаторнӧй приём, инкубационнӧй период.
Дерт, олӧмыс сылӧн абу кокни, дерт, сылы окота овны сідз, кыдз олӧны мукӧд детинкаяс, — котравны, ворсны, иславны даддьӧн.
Но сійӧ висьӧ терпеливӧя, лечитчӧ сознательнӧя, ыждалӧмъясӧн некодӧс оз мучит: куйлӧ горшсӧ кӧрталӧмӧн либӧ кынӧм вылас грелкаӧн, ньылалӧ микстураяссӧ да рисуйтӧ ассьыс пароходъяссӧ.
Мамыс сылӧн оптимистка, сійӧ шуӧ: «Но вот, Саша, корьйысь тэнӧ страхуйтӧма, корь кыкысь оз овлы».
И найӧ кокнипырысь черкнитӧны тайӧ висьӧмсӧ унапӧлӧс висьӧмъяслӧн зэв ыджыд списокысь: Сашалы, тыдалӧ, ковмас висьны тайӧ став уна висьӧмъяснас.
Марьяна волывліс сы ордӧ, пуксьывліс крӧватка дорӧ да занимайтчывліс сыкӧд.
Марьяналы зэв ёна вӧлі колӧ, медым сійӧ эз коль мӧд во кежлӧ.
Ставныс вуджасны мӧд классӧ, а сійӧ кольӧ первойӧ, поснияскӧд?
Саша примитас тайӧс синватӧг, мужчина моз, но кутшӧм жугыльӧсь лоӧны сылӧн синъясыс...
Ставныс вуджасны мӧд классӧ.
И тэ, Саша, сідзжӧ.
Мыйла нӧ тэнӧ оз переведитны?
Тэ мукӧдъяс моз жӧ велалін лыддьысьны, висьтавны лыддьӧмторсӧ, тӧдан, мый куимысь ӧкмыс кызь сизим, кужан подпишитны тетрадкатӧ.
Мӧд классын, челядь, ковмас занимайтчыны ещӧ ёнджыка, сэні задачкаяс, например, зэв серьёзнӧйӧсь...
Кыдзи нӧ ог аддзысьлӧй, гожӧмбыд кутам аддзысьлывлыны, ми жӧ ӧтлаын кутам дӧзьӧритны ассьыным градъяс.
Муса челядьӧй менам, некытчӧ ті ме дінысь он мунӧй, нёль во ме лоа тіянкӧд.
Вот кодъяслы збыльысь колӧ Марьяна — том али пӧрысь, мича али мисьтӧм, сӧмын медым бур вӧлін! — аслад челядьлы.
Налы сійӧ первой морт мамыс да батьыс бӧрын: учительница, наставница, кыдзи сійӧс шуӧны пӧрысь йӧз.
Дыр челядьлы быдмыны.
Уна учитель мӧдасны найӧс велӧдны.
Унаӧн, гашкӧ, лоасны ыджыд йӧзӧн, — он-ӧ тэ, Саша?
Он-ӧ тэ Вадик? — разӧдчасны, нюмъялігтыр кутасны казьтывны ассьыныс челядьдырсӧ.
«Кутшӧм ме вӧлі тешкодь», — шуас Фима.
Сійӧ, Марьяна, лоас старукаӧн, а найӧ казьтыштасны томиник Марьяна Фёдоровнаӧс, кодкӧд лыддьылісны букварь да садитавлісны цветъяс.
...«А Иннокентий Владимирович дугдіс, медбӧрын, волывлыны.
Митя мыйкӧ шуис сылы...
Тешкодь Митя, лэбыштліс сэки, йӧймӧм морт кодь...
Тайӧ прӧста дружба вӧсна: кодсянькӧ мыйкӧ кывліс Митя, пыраліс сетны сӧвет.
Важся тӧдса кузяыс.
А кутшӧм тӧдсаяс ми?
Кымын во торйӧн олам, нинӧм лючки огӧ тӧдӧй ёрта-ёрт йылысь, а сійӧ всё-таки пыраліс сӧвет сетны, а ме кӧсъя, медым сійӧ ещӧ волас...
Волы, Митя, ещӧ».
Мортыд горш.
Шензьыны он вермы, мыйта быдсяматорйыс колӧ сылы, медым шудаӧн лоны.
Иннокентий Владимирович лӧсьӧдчис янсӧдчыны «Яснӧй берегкӧд».
Коростелевкӧд эсійӧ сёрни бӧрын гортас воис сійӧ ёна расстроитчӧмӧн.
Первойсӧ чувствояс пӧвстын медся вынаӧн вӧлі ёна скӧрмӧм.
Сійӧ стрӧитіс планъяс, кыдзи водзсасьны да водзӧс босьтны.
Аски жӧ сійӧ сетас партбюроӧ заявление: «Кора воздействуйтны директор вылӧ, коді вӧчис вӧвлытӧм выходка — весиг «безобразнӧй выходка» — весиг «хулиганскӧй выходка».
Кутшӧмджык лоӧ Коростелевлы объясняйтчыны, ӧд и воыс на эз коль, кыдзи сійӧ получитіс партийнӧй взыскание, а ӧні выль делӧ — беспартийнӧй специалистӧс травитӧм.
И аски жӧ сійӧ, Иконников, мунас Марьяна дінӧ и тшӧктас, медым Коростелевлӧн кокыс эз вӧв Марьяна керкаын.
Гижны-ӧ Даниловлы?
Мед тӧдас, кыдзи сложитчисны тані взаимоотношениеясыс.
Оз тадз, бурджык со кыдз вӧчны: гижны трестса старшӧй зоотехниклы письмӧ, дзик частнӧй письмӧ, шог да лирическӧй тонӧн, — мый мудзи вывті ёна, уна вося сьӧкыд удж влияйтӧ здоровье вылӧ, мыйкӧ сьӧлӧмлы абу лӧсьыд, нервъяслы, а сэні ещӧ ас директорсянь дикӧй да мисьтӧм выпадъяс...
Трестса старшӧй зоотехник мунас тайӧ письмӧнас Данилов дінӧ, тадзи лоӧ ёна бурджык: и делӧыс артмас, и быттьӧкӧ эг норасьлы, сідз сӧмын казьтышті частнӧй письмӧын.
А друг Коростелев босьтас да ставсьыс соссяс?
Свидетельяс абуӧсь, зэв бура позьӧ соссьыны.
Удж вылысь Коростелевӧс всё равно оз чӧвтны, удитіс асьсӧ бура петкӧдлыны Аспазиякӧд история вылӧ видзӧдтӧг.
Кутасны миритны найӧс, тшӧктасны бурасьны.
«Олӧм оз ло, — думыштіс Иконников, — сійӧ скӧрмас да кутас менӧ быдногыс вӧйтны да вайӧдны лёк делӧӧдз, и коркӧ подведитас».
«Татшӧм отношениеяс дырйи уджавны оз позь, — думайтіс сійӧ войшӧр кадӧ. — Абу-ӧ бурджык зык лэптытӧг воспользуйтчыны Пётр Иванович да Иван Петрович предложениеӧн да заводитлыны вуджны облзоӧ?»
Тайӧ перспективаыс друг кажитчис сылы мичаӧн: накажитны совхозсӧ аслас мунӧмӧн, пышйыны Коростелев водзӧс босьтӧмысь, а ӧттшӧтш — мездысьны и гӧтрасьӧм делӧясысь.
«Муна кыксё верст сайӧ да пырысь-пыр паляла.
Мыйла меным гӧтрасьнысӧ?
Но, мыйла?
Ещӧ предложение на эг вӧч, а скандалъяс да лёкторъяс эмӧсь нин; мый но водзӧсӧ лоӧ?»
И заявлениеяс да норасьӧмъяс пыдди Иконников пуксис гижны письмӧ облзоӧ тӧдсалы, — письмӧ, кодсянь заводитчис кузь переписка выдающӧйся специалист Иконниковӧс «Яснӧй берег» совхозысь лэдзӧм йылысь да сійӧс областнӧй земельнӧй аппаратӧ вуджӧдӧм йылысь, кӧні сылысь опытсӧ да способностьяссӧ лоӧ используйтӧма колана масштабъясын.
— Правильнӧ вӧчӧ, — шуис Коростелев Бекишевлы. — Тайӧс сійӧ думыштӧма гениальнӧя, честнӧя шуны!
Ме эськӧ Данилов местаын эг кут сійӧс ньӧти: облзоын аппарат ыджыд, должностьяс уна, аддзысяс миян кабинетчиклы штатнӧй пукалан места — пукав стул вылын мыйта колӧ.
Лоӧ статистикӧн, да учётысь кындзи сылысь нинӧм оз юавны, — и сысянь пӧльза, и сылы бур, сідзи?
А миянлы мортыд сюрӧ, Бекишев, эн сомневайтчӧй, мед абу сэтшӧм стажа, но туянаджык, — ловъя мортӧс, Бекишев, аддзам!
— Но, — шуис Бекишев Нюшалы, — и мый водзӧ?
Нюша быттьӧ эз гӧгӧрво:
— Ті мый йылысь, Бекишев ёрт?
Бекишев видзӧдіс сы вылӧ любопытнӧй синъясӧн да чӧв оліс.
Интереснӧй ныв.
Лэптіс вӧсни синкымъяссӧ, чужӧмыс невиннӧй да серьёзнӧй, а ӧд бура тӧдӧ, мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны.
Кокетка.
Увереннӧй лоӧма...
Удж вылын мудзлытӧм.
Ыджыд будущӧй сылӧн.
Кымынысь Бекишев аддзыліс татшӧмсӧ: олас-олас морт тыдавтӧг, быттьӧ сысянь торъя пӧльза нинӧм и виччысьны, да друг дзирдыштас да шензьӧдас.
Миян йӧз — найӧ сэтшӧмӧсь.
— Велӧдчыны тіянлы колӧ, со мый, — шуис Бекишев.
— Велӧдчыны? — юаліс выльпӧв Нюша. — Ті чайтанныд?
— А ті асьныд он ӧмӧй чайтӧ?
Меным комсорг висьталіс — тіян пӧ дзонь план.
Найӧ сулалісны дворын.
Синкымъяссӧ лэптӧмӧн, думыштчӧмӧн нюмъялігмоз Нюша ньӧрйӧн визьйӧдліс мусӧ.
Мед сулалыштас сы дорын парторг Бекишев ёрт.
Мед уговаривайтыштас.
— Ме думайта тадз, — шуис Бекишев. — Бӧр мунны школаӧ тіянлы нинӧмла.
Областьын эм техникумӧ гӧтӧвитан краткосрочнӧй курсъяс.
Гожӧмнас велӧдчанныд курсъяс вылын да пыр жӧ студентӧ.
Куим во мысти — зоотехник.
Мыйӧн лёк?
— Да, дерт, абу омӧль, — нюжӧдӧмӧн, вӧсньыдика шуис Нюша. — Но сӧмын ме ог на тӧд.
Гашкӧ, ме ещӧ думышта ветеринарнӧйӧ.
И сэсся, вермасны лоны личнӧй олӧмлӧн планъяс, кыдзи ті чайтанныд?
— Верӧссайӧ али мый кӧсъянныд?
— Быдтор вермас лоны, — шуис Нюша да еджыд пиньяснас курччис ньӧр помсӧ.
— Кывзӧй, оз сулав, — шогпырысь шуис Бекишев. — Первой помалӧй велӧдчӧмтӧ.
Водз на тіянлы.
— А чувство кӧ ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн?
— Чувствоыд некытчӧ оз вош.
— А сёрнитчӧма кӧ нин?
— Виччысьыштас!
— Виччысьыштас?
— А оз кӧ виччысьышт — кытчӧ нӧ, Нюша, туйӧ сійӧ та бӧрын?
— Со ті кыдз чайтанныд.
Ті, сідзкӧ, веританныд вечнӧй чувстволы?
— Верита! — серьёзнӧя шуис Бекишев. — И верита сыӧ, мый ті зэв колана морт и тіянлы колӧ велӧдчыны.
Да тіянлы и аслыныд окота.
Мыйла нӧ тіянлы ӧтказывайтчыны велӧдчӧмсьыс?
Нюша лэптіс синъяссӧ да видзӧдіс сы пельпом дінті вежӧдысь, шондіа, тувсовъя лунсӧ.
— Думайтӧй ӧдйӧджык да гижӧй заявление.
— Метӧг Стрелка чинтас удойсӧ.
Некод оз кут дӧзьӧритны сійӧс ме моз.
— А тайӧ нин прӧстӧ ӧбиднӧ кывзыны.
Ме тіянлы сета кыв, мый Стрелка бӧрся лоӧ сэтшӧм уход, кутшӧм дінӧ сійӧ велаліс.
— А Дмитрий Корнеевич менӧ лэдзас? — юаліс Нюша.
— Лэдзас.
Ме сёрниті.
«Кокниа лэдзӧ», — думыштіс Нюша.
— Дерт, сылы абу окота тіянӧс лэдзнысӧ, — жугыльмӧм видзӧдлас сертиыс да чужӧм гӧрдӧдыштӧм сертиыс сылысь мӧвпсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис Бекишев, — тӧдӧмысь.
Но тайӧс ме вӧчи.
Ме висьталі сылы, мый тайӧ колӧ производстволы.
Велӧдчӧм бӧрад ті бӧр локтанныд татчӧ, «Яснӧй берегӧ».
Ми тіянӧс некодлы огӧ сетӧй.
Нюша чатӧртіс юрсӧ да любӧысла серӧктіс.
— Ещӧ локта-ӧ на, ті юалӧй.
— Юасьны ог кут.
Локтанныд.
Сідзкӧ гижам, Нюша, заявлениесӧ? —
Бекишев мыччис кисӧ.
— Но, мый меным вӧчны тіянкӧд, гижам! — вочавидзис Нюша да пуктіс ассьыс вӧсни чорзьӧм чуньяссӧ сылы ыджыд спокойнӧй киас.
Лукьянычлӧн зэв кыпыд настроение.
Мӧд ферма, коді состоитӧ хозрасчёт вылын, срокысь водз помаліс кӧдза уджъяс.
Фермасӧ хозрасчёт вылӧ вуджӧдӧм — Лукьянычлӧн инициатива; весиг Данилов, хозрасчёт радейтысь, сомневайтчис, шуліс — водзджык на пӧ.
Со тіянлы и водзджык, Иван Егорыч!
Лукьяныч тӧдӧ, мый вӧчӧ!
Первой да коймӧд фермаясӧс ме тіянлы эг предлагайтлы вуджӧдны хозрасчёт вылӧ!
Кредиторъяскӧд мынтысисны, банкса счёт дінӧ претензияяс абуӧсь, банкса директор век ачыс личнӧ петӧ Лукьянычлы паныд да здоровайтчӧ сыкӧд киасьӧмӧн...
А поводдяыс кутшӧм!
Праздник.
Лэптан синъястӧ щӧтки вылысь — восьса ӧшиньясын лӧз, зарни, дзирд, ма кодь чӧскыд дук пырӧ бухгалтерияӧ.
Сӧмын личкы бумагаястӧ прессӧн, медым ӧдзӧс восьтігъясӧ эз нӧбӧд тӧлыс.
Лӧсьыд Лукьянычлы.
Локтас кӧ сы дінӧ зарни чери да юалас, мойдын моз: «Мый тэныд колӧ, дедӧ!» — А тайӧ меным и колӧ, шуас, мый ӧні эм: овны Яснӧй берегын, царствуйтны совхознӧй финансъяс вылын, да медым Пашенька меным пуис и пӧжаліс аслас кинас, и медым йӧзыс менӧ пыдди пуктісны да кевмысисны меным: локтӧй, Павел Лукьяныч, прӧверитӧй миянлысь балансъяс, оформитӧй миянлысь отчётъяс, а ми тіянлы та пыдди гонорарчик — ӧтитор, мӧдтор...
А берег вылын сулалӧ выль пыж.
Лукьяныч пробуйтліс нин сійӧс — бур пыж, абу дзибыр, абу сьӧкыд, лӧсьыд пыж.
Сыкӧд встреча йылысь Лукьяныч мечтайтӧ сьӧлӧм доймытӧдзыс.
Талун сійӧ мукӧддырся дорысь водзджык мунас удж вывсьыс, используйтны, сідз шуны, отгульнӧй час-мӧд (сылӧн тайӧ часъясыс тысячаяс; нэмчӧжӧн он отгуляйт), талун сійӧ кӧсйысис гуляйтӧдны челядьӧс.
Окотитысьяс уна.
Збыль кӧ шуны, кор делӧясыс бурмасны, — во-мӧд мысти, мыйла эськӧ совхозлы не ньӧбны моторнӧй пыж — ювывса сэтшӧм автомобиль — гуляйтӧдны челядьӧс, мед радуйтчасны; но, и служебнӧй делӧяс вылӧ...
Ставыс, ёртъяс, водзын на и ставыс тіян киясын, а ӧні, челядь, ті унаӧнӧсь, пыжыс ӧти, и гуляйтӧда ме найӧс, кодъяслы важӧн нин кӧсйысьлі.
Серёжа меным внук пыдди.
Кымын во нин корӧ — пыжнад гуляйтӧдышт.
Марьяша эз лэдзлы, а таво лэдзис.
Сергей радысла местаас оз инась, виччысьны оз вермы.
Некыдз оз позь сійӧс не босьтны...
Васька, сосед: сійӧс гуляйтӧдны кӧсйысьӧма сыысь, мый героическӧй усилиеясӧн вуджис коймӧд классянь нёльӧдӧ.
Мам эз чайт, бӧрддзис нимкодьысла;
Васькаӧс колӧ наградитны.
Эм ещӧ менам ӧти тӧдса рыжӧй красавица.
Кичышкӧд йылын сійӧс новлӧдлі ветлӧдлыны велӧдчигас, — кутшӧмкӧ Фимочка, помбухгалтер Марья Васильевналӧн ныв да Марьяналӧн ученица.
Ӧнтай юалӧ Марья Васильевна: «Павел Лукьяныч, ті ӧд босьтанныд менсьым рыжӧйсӧ?»
Кутшӧм нӧ сёрни вермас лоны.
Рыжӧй, да медым оз мун?
Мӧд барышнякӧд тӧдса неважӧн на, но сыкӧд тӧдмасьӧм оз вермы вунны.
Дом культураын петкӧдлісны школьнӧй самодеятельность, и сійӧ барышняыс ставсӧ шензьӧдіс кыдзи техника совершенствоӧн, сідзжӧ и мудзтӧмлуннас: танцуйтіс не то сизимысь, не то кӧкъямысысь, и шарфикӧн, и шарфиктӧг, и каблучокъяс вылын, и носки кежсьыс.
Надяӧн шуӧны.
Исключительнӧй успех лои сылӧн.
И мый нӧ вӧлӧма — Тося Алмазовалӧн ныв, миян коллективса член.
Сеті шоколадка да кӧсйыси гуляйтӧдны пыжӧн.
Индӧм кадӧдзыс часӧн-джынйӧн гӧгӧр водзджык Лукьяныч пыж дорын чукӧрмисны Серёжа, Васька да Фима.
— Со тайӧ нывкаыс, — гусьӧн шуис Серёжа Васькалы, — вӧлі ёлка вылын совхознӧй школаын, сійӧс шуӧны Фимаӧн.
— Нывкаяс вылад ме сьӧвзьыны ог кӧсйы, — горакодь шуис Васька.
Серёжа сы дырйи эз лысьт здоровайтчыны Фимакӧд; лажыньтчис да кутіс ворсны уль лыаӧн.
Но сійӧ чувствуйтіс, мый вӧчӧ лёка, и сылы вӧлі зэв яндзим.
Сійӧ думыштіс мудеритны: кутіс кодйыны траншея пыжлань; пыж борт вылын гожъялӧм ён кокъяссӧ вызывающӧя ӧшӧдӧмӧн пукаліс Фима.
Серёжа, лыасӧ ӧдйӧ кодйӧмӧн, пыр матыстчис сы дорӧ; кор Фима сандалилӧн подошваясыс вӧліны нин сы юр весьтын, сійӧ шуис:
— Здравствуй.
— Здравствуй, — вылісянь вочавидзис Фима. — Тэ мыйкӧ ньӧти абу быдмӧмыд; кутшӧм ичӧтик вӧлін, сэтшӧм на и ӧні.
Серёжа гӧгӧрвоис, мый Фима скӧрмӧма сылӧн подлостьысь да водзӧс босьтӧ.
Сійӧ рама мӧдіс уйны бӧр траншея пӧлӧн, сы йылысь думайтігтыр, кутшӧм абу лӧсьыд лоны лёк вӧчысьӧн — некод оз радейт.
— Но, — шуис Васька дас минута виччысьӧм бӧрын, — тыдалӧ, миянӧс старикыд пӧръяліс.
Матыстчис Надя, еджыд блузкаа, пионерскӧй галстука да виж шляпаас гӧрд лентаа.
— Йӧймӧма али мый сійӧ, — шуис Васька. — Сӧмын нывъяс.
Тӧді кӧ, эг лок.
Кор пелыссӧ пельпом вылас кутігмоз Лукьяныч локтіс берег дорӧ, челядь пукалісны жугыльӧсь, виччысьӧмсьыс мудзӧмаӧсь, дӧзмӧмаӧсь.
Серёжа да Фима горзігтыр уськӧдчисны Лукьянычлы паныд:
— Ми чайтім, ті онӧ локтӧй!
Нюмъялігтыр Лукьяныч перйис зепсьыс часі, петкӧдліс:
— Вит минутатӧм вит час.
Сёрнитчылім вит час кежлӧ.
Ті тані, кӧнкӧ, асывсяньыс?
Ӧбедтӧмӧсь?
Ладнӧ, ӧні мӧдӧдчам.
Ещӧ ӧтчыд висьтала, ёртъяс, помнитӧй: пыж — абу пароход, оз позь чеччавны, оз позь дор вылас ӧшӧдчыны.
Он кутӧ пукавны рама — мӧдысь ог босьт.
Налы, кут пелыссӧ.
Восьтӧны томан, зёльӧдчӧ цепь, мудзӧмыс быттьӧ эз и вӧвлы, сьӧлӧмъяс тіпкӧны, синъяс югъялӧны, — кутшӧм лӧсьыд, регыд мӧдӧдчам, кутшӧм шуда сійӧ детинкаыс, кодлы сетісны пелыссӧ...
Сӧмын Надя гажтӧм да рам, сійӧ ыджыд, балерина, оз кӧсйы петкӧдлыны радлунсӧ.
— Босьтлӧй, отсыштӧй!
<rus>Эй, дубинушка, ухнем!</rus>
<rus>Раз-два</rus> — босьтім!
Быдӧнлы кажитчӧ, мый сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ кутчысис пыж дорас да мыйвынсьыс личкис морӧснас пыжӧ, — пыж вӧрзис, ньӧжйӧ дзажгигтыр вӧрзис уль лыа кузя да кутіс лэччыны валань.
— Ещӧ, ещӧ, багатыръяс!
Пыж ва вылын.
— Пуксям.
Нывкаяс ӧтарладорас, детинкаяс пыж мӧдарладорас.
— И не вунӧдны лозунг: — ньӧти не вӧрны!
Пыж бокын кутіс лӧставны визув эзысь ва.
— Ва, ва! — тэрыба шуис Фима да сюйис кисӧ ваӧ.
Надя сюйис жӧ, чирӧстіс да шуис:
— Кӧдзыд.
Васькалы зэв окота вӧлі сюйны кисӧ ваас, но сійӧ тайӧс эз вӧч, медым нывкаяс эз думыштны, мый сійӧ на вылӧ видзӧдӧмӧн вӧчӧ.
Серёжа пукаліс рама да видзӧдіс орччӧн кывтысь волшебнӧй берегъяс вылӧ.
А поводдяыс вӧлі мича, тревожнӧй — шонді и небесаын чукӧра, тшӧкыд, гӧгрӧс кымӧръяс, тӧвлӧн пӧльыштӧмъяс, шонді пӧжӧ, а тӧв кӧдзыд.
Пыр на пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс, ӧнӧдз оз позь весиг купайтчыны, купайтчӧны сӧмын Васька кодь детинкаяс; старикъяс шуӧны, мый настоящӧй гожӧмыс заводитчас сы бӧрын, кор лоас гыма шливган зэр.
Катісны ю паныд.
Тӧлыс пӧльыштліс кывтыдсянь, катны эз вӧв сьӧкыд.
Лукьяныч веськӧдліс видзчысьӧмӧн.
— Ӧні ме тіянлы петкӧдла ӧти места.
Берег дорас вылын быдмисны пӧрысь пипуяс.
Кор пӧльыштліс тӧв, налӧн эзысь коръясыс ворсісны ваыс моз жӧ, и юас ворсісны налӧн вуджӧръясыс.
Пипуяс вылын горзісны чавканъяс.
— Тайӧ местаыс? — юаліс Фима.
— Абу, — шуис Лукьяныч. — Сійӧ местаыс чукыль саяс.
Ми сэтчӧ, гашкӧ, сувтлам, и ті, барышняяс, чукӧртанныд ваын быдмысь запанкияс.
Ме Серёжалысь мамсӧ сэтчӧ нуӧдлывлі, кор сійӧ ичӧт на вӧлі.
Серёжа мыйкӧ кывзіс.
— Кыдз тэ чайтан, — юаліс сійӧ Васькалысь, — тайӧ оз Галя-Галя горзы?
— Ещӧ мыйкӧ думышт, — шуис Васька. — Тэнад чавкан кындзи сэсся чавканъяс абуӧсь нин.
— Кутшӧм Галя-Галя? — юаліс Фима.
— Сылӧн кипом чавкан вӧлі, — висьталіс Васька. — Ме сылы судзӧдлі.
— Сійӧс шуисны Галя-Галяӧн, — шуис Серёжа. — Сійӧ лэбзис.
Серёжа пыр на кывзіс.
Синъясыс сылӧн лоины ыджыдӧсь да тревожнӧйӧсь.
Друг сійӧ ёна гӧрдӧдіс, весиг пельясыс гӧрдӧдісны, да ыджыд надеяпырысь горӧдіс мыйвынсьыс:
— Галя-Галя-Галя!
«Кар!» — гораа да яснӧя кыліс воча, да кутшӧмкӧ сьӧдтор вирдыштіс эзысь пипуяс костӧд.
— Галя-Галя! — мыйвынсьыс горӧдіс Серёжа, сувтіс да уськӧдчис пыж дорышлань, кӧні пукалісны нывкаяс.
Сы бӧрся уськӧдчис Васька.
Пыж катовтчис, гумовтіс ва, и челядь, анькытшъяс моз, гылалісны ваӧ.
Ставыс тайӧ артмис ӧти секундаӧ.
Лукьяныч эз удит весиг ас садяс воны.
Сійӧ пукаліс ӧтнас тыртӧм пыжын, ланьтігмозыс пыж катласис пыр ньӧжйӧджык; пипуяс костын горзісны чавканъяс.
— Ааак! — шуис Лукьяныч да тэрыба кутіс пӧрччыны кокъяссьыс сапӧгъяссӧ.
Тэрмасьӧмӧн пӧрччысигӧн видзӧдіс гӧгӧр: повзьӧмысь былялӧм сьӧд синъяса Фима пон моз вартчис пыж дорлань.
— Эн татчӧ!
Эн татчӧ! — горӧдіс Лукьяныч. — Берегланьыс вартчы, сэні лыа бӧж матын!
Пыжыс всё равно кывтас!
Фима деловитӧя бергӧдчис да веськӧдчис береглань.
— Молодец! — горӧдіс сылы Лукьяныч да чеччыштіс ваӧ.
Орччӧн петіс ваысь Васька, сьӧвзис, сульсис шуйга кинас — веськыднас кутіс Серёжаӧс юрсиӧдыс.
— Береглань! — шуис Лукьяныч. — Воан?
— Ещӧ мый юаланныд? — упкигтыр шуис Васька, да шуйга кинас курасигтыр вартчис береглань.
— Кӧні Надя? — горӧдіс Лукьяныч.
Васька эз вочавидз: тыдалӧ, сылы вӧлі сьӧкыд.
Лукьяныч суніс, петіс ветымын метрӧн кымын кывтыдӧджык, видзӧдліс гӧгӧр: ньӧжйӧ лайкъялігтыр кывтіс сы водзын пыж, а пыж борся кывтіс шляпа — ва визулыс ворсіс лента помъяснас.
«Шляпасӧ эз вермы нетшыштны, — думыштіс Лукьяныч, — сійӧс резинаӧн кӧрталӧма, резинкаыс дзик тшӧка улас.
Кӧні шляпа, сэні, сідзкӧ, и юрыс...»
...Сійӧ кыскис лӧзӧдӧм, садьсӧ воштӧм Надяӧс берег вылӧ.
Кутіс вӧчны искусственнӧй дыхание, — нывкаӧс восӧдіс ваӧн, сійӧ кутіс дрӧжжитны, синъясыс воссисны.
Лыаыс сы улын кӧтасис, кутіс визувтны кизьӧриник визьясӧн...
Кыдзи сійӧ вартчынысӧ кужтӧг эз вӧй?
Гашкӧ, привычка сертиыс, тӧдтӧгыс вӧрӧдіс кокъяссӧ...
Эк, танцуйтны велӧдӧмаӧсь, а вартчыны абу велӧдӧмаӧсь, воспитательяс!
Матыстчис ва паськӧма Васька...
Ылын берег вылын тыдалісны мӧдарӧ котӧртысь ичӧтик кык фигура — Фима да Серёжа.
— Ме найӧс гортаныс ысті, — шуис Васька. — Тшӧкті медым котӧрӧн мунісны.
Прӧстудитчасны ещӧ.
Нывкаыс ачыс вартчис...
Лукьяныч видзӧдіс пыж бӧрся.
Пыж вӧлі ылын, — пробка моз бергалігтыр кывтіс сійӧ ю кузя.
Лукьяныч кӧмтӧм кокъяснас зымнитіс муас да ымӧстіс...
Найӧ эз на воны карӧдз, кыдзи аддзисны налы паныд котӧртысь йӧзӧс: аддзӧмаӧсь кӧтасьӧм, повзьӧм челядьӧс, юасьӧмаӧсь налысь да уськӧдчӧмаӧсь отсӧг вылӧ.
Надяӧс нуӧдісны больничаӧ.
Фимаӧс Серёжакӧд вайӧдісны тётя Паша ордӧ.
Тётя Паша паныдаліс найӧс керка дінас.
Сійӧ ачыс тіраліс лихорадкаын моз, но вӧлі распорядительнӧй да сёрнитіс крепыд гӧлӧсӧн.
Марьяна эз вӧв гортын.
Челядьӧс водтӧдісны вольпасьӧ, юктӧдісны пӧсь йӧлӧн, на гӧгӧр пукталісны пӧсь ва тыра бутылкаяс.
Лукьяныч медицинскӧй отсӧгысь ӧткажитчис, тшӧктіс тётя Пашалы ломтыны пывсян да ньӧбны пол-литра вина.
— Вина! — шуис тётя Паша. — Лучше аспирин ю.
Некор эн юлы, кытчӧ тэныд пол-литраыс?
Пыж — ен сыкӧд, му пырыс мед мунас, вот бур сапӧгъясыс жаль!
Но Лукьяныч нинӧм эз кӧсйы кывзыны и нинӧм йылысь сёрнитны эз кут.
Чукӧстіс Васькаӧс, тшӧктіс и сылы пывсьыны да юны вина: «Ю, орёл!»
Петіс пывсянысь свекла кодь гӧрд, водіс вольпасьӧ да войӧдзыс ымзіс яндзимысла да шогысла.
Тайӧ лунас асывсяньыс Алмазов эз вӧв совхозын.
Воис Ленинградсянь черепица вӧчан станок.
Совхозса механик, коді вайис станоксӧ, повзьӧмӧн локтіс станцияысь: кӧрттуйвывса начальство пыр жӧ тшӧктӧма освободитны платформа, нюжмасьтӧг босьтны станоксӧ, кадсӧ сетӧны нёль час.
А кыдзи сійӧс, чӧртӧс, босьтан, сьӧктаыс кӧ сылӧн кӧкъямыс тонна.
Коростелев корис грузӧвик да муніс станцияӧ Алмазовкӧд, механиккӧд да кык плӧтниккӧд.
На бӧрся ЧТЗ трактор кыскис площадка, кодӧс водзвыв вӧлі вӧчӧма станок вайӧм вылӧ.
Запаснӧй туйяс вылын, кутшӧмкӧ забор сайын, пельӧсын, сулаліс платформа вылын станок.
Алмазов видзӧдаліс сійӧс гӧгӧрбок да шуис, мый тайӧс оз позь босьтны, он кӧ слегаяс кузя лэдз.
Сэні жӧ Костровоын водзӧсалісны кооперациялысь керъяс и пукталісны слегаяссӧ рельсъяс вылӧ.
Рельсъяс кузяыс вайӧдісны станоксӧ слегаяс дінӧ.
Слегаяс кузя станок вуджис площадка вылӧ...
Ӧдйӧ мойд висьтавсьӧ, да оз ӧдйӧ делӧыс вӧчсьы, — железнодорожникъясӧн индӧм час кежлӧ всё равно эз эштыны, сӧмын час витын локтіс Алмазов гортас.
Ни Тося, ни челядь эз вӧвны.
«И узьышта жӧ ме ӧні!» — думыштіс Алмазов.
Кынӧм эз сюмав — Костровоын заправляйтчисны, директор гӧститӧдіс станционнӧй буфетын.
Сӧмын ва юыштіс, кӧдзыдӧс, свежӧйӧс: ведрасӧ пӧлыньтыштіс да юис веськыда ведра дорсьыс, дыр, горша.
Пӧрччысис, вежис бельёсӧ, водіс крӧвать вылӧ, наслаждайтчигтыр нюжӧдчис — пыр жӧ эськӧ унмовсис, но друг кутісны йиркӧдчыны.
Локтіс стройбригадаысь детинка да вайис письмӧ.
Конвертыс чукрасьӧма, конверт вылас абу ни марка, ни настоящӧй адрес, а сӧмын гижӧма карандашӧн: «Яснӧй берег» совхоз, Алмазовлы.
Детинка висьталіс, мый письмӧсӧ асывнас на вайис тӧдтӧм морт, тшӧктіс сетны пыр жӧ да сӧмын аслыс киас; бригадаса детинкаяс некымынысь пыралісны Алмазов ордӧ, но сійӧ эз вӧв.
Алмазов косяліс конвертсӧ, лыддис...
— Ладнӧ, — шуис сійӧ. — Мун.
Кор детинка муніс, сійӧ ещӧ ӧтчыд лыддис дженьыдик запискасӧ, ставсӧ гӧгӧрвоис да дрӧжжитысь кияснас кутіс пасьтасьны.
Кутшӧм шуткаяс ворсӧ судьбаыс!
Сійӧ Костровоын тӧрытъя рытсянь корсьӧ Алмазовӧс, корӧ аддзысьлыны, а Алмазов лунджын колльӧдіс Костровоын, и найӧ эз встретитчыны.
Мунӧ рытъя поездӧн.
Поезд мунӧ дас ӧти часӧ.
Ӧні вит час да джынйысь абу унджык.
Удита.
Аддзыла.
Вӧлі нин порог сайын, друг казяліс, мый лёка нямӧдасьӧма, сапӧгыс зыртӧ коксӧ.
Тадзи кык километр мысти кутан чотны и некытчӧдз он во.
Бергӧдчис, нямӧдасис кыдз колӧ.
Позьӧ мунны.
Сійӧ жӧ туйӧд, кыті Алмазов кыкысь нин талун прӧйдитіс грузӧвик вылын Костровоӧдз бӧра-водза, муніс ӧні подӧн, салдатскӧй рӧвнӧй восьласӧн, кияснас ӧвтчигтырйи.
Алмазов чайтіс, мый сійӧ и думайтнысӧ сы йылысь вунӧдіс.
Сёрнитчылісны, мый кутасны ӧта-мӧдыслы гижны, <rus>до востребования</rus>.
Алмазов гижис кык письмӧ, мӧдыс эз ӧтветит ни ӧти кывйӧн.
Кымынысь эз юасьлы карын почта вылын — Алмазов ним вылӧ нинӧм эз вӧв.
А ӧні гижӧ: «Юӧрта тэныд, мый ме ӧні Кострово станцияын, туйын, тӧрыт вои и талун рытъя поездӧн муна водзӧ, волы непременнӧ, сы вӧсна и кольччи сутки кежлӧ, медым аддзысьлыны».
Медым аддзысьлыны!
«Узьны лэдзис менӧ нывбаба, и корсь тэ менӧ железнодорожникъяс общежитиеысь, мӧдӧд судтаас квайтӧд комната.
Тэнӧ радейтысь...»
Тэнӧ радейтысь.
Вӧлі и коли радейтысьӧн.
Бурдлытӧм нэмӧвӧйя дойӧй менам!
Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ, ме вӧлі сэні, сійӧ общежитиесяньыс кык воськов сайын, тэсянь кык воськов сайын, и эг тӧд, и эг аддзысьӧй...
Вӧтася али мый?
Тӧдтӧм, йӧз комнатаын пукалӧ муса нывбаба, любовь, друг, гӧтыр.
Сійӧ лӧсьӧдчӧма туйӧ: кокъяс дінас сылӧн дӧраӧн кӧрталӧм кӧрзина, пельпомъяс вылас гӧрд сера шаль.
Венеч моз дзирдалӧ юр гӧгӧрыс зэлыда кӧрталӧм кӧса.
Сы пидзӧсъяс вылын узьӧ кага.
— Пи?
— Пи.
— Уна-ӧ сылы?
— Регыд сизим тӧлысь.
— Мый нимыс?
— Егорушка, Егорка.
Егорий — сійӧ лоӧ победитель.
Сёрнитӧны найӧ этша.
Мый сэн сёрниыд.
Сӧмын дугдывтӧг видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас.
— Ылӧдз мунан?
— Ылӧдз.
Энька ордӧ.
— Кутшӧм энька?
— Верӧслӧн мам.
Сійӧ любитӧ менӧ.
Кагаӧс кӧсйӧ видзӧдлыны.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс — нывбабалӧн подлость либӧ высшӧй мудрость?
— Получиті отпуск — вай, мися, ветла старука дінас, гӧститышта.
— Эг нин чайт аддзывны тэнӧ.
— Думышті аддзысьлыны.
Гажтӧмчи...
Татчӧс кӧзяйкаыс зэв бур нывбаба, комнатаӧ лэдзис да билет меным перекомпостируйтіс, быттьӧкӧ ме кагаӧн поездысь коли...
Гажтӧмӧсь письмӧясыд тэнад.
— Письмӧясыд мый.
— Всё-таки гиж корсюрӧ.
— А тэ?
— Ме лёка гижа.
— Тэ зэв бура гижан!
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— Тэнсьыд запискатӧ лыдди.
Сійӧ серӧктіс:
— Йӧюк...
И шаль помнас чышкыштіс синвасӧ.
— Нинӧм, донаӧй, он вӧч.
Сьӧкыд, а колӧ терпитны.
Тэ шаньмӧмыд, гожъялӧмыд, ёнмӧмыд...
Тэнад ловъяӧсь-дзоньвидзаӧсь?
— Ничего.
— Менам вахтёрӧн служитӧ, удж бердӧ приспособитчис.
Миян заводын жӧ, проходнӧйын.
Ставыс ньӧжйӧник ладмас.
Таркнитісны ӧдзӧсӧ.
— Поездӧ петӧй, кад.
Нывбаба чеччис.
— Аттӧ, эг верд.
Поездын ковмас вердыштны.
Со чайник, тэ меным кипяток ваян?
Радейта ветлыны, а каганад абу лӧсьыд, медся нин гожӧмнад: сквознякъяс.
— Кывзы! — шуис Алмазов. — Мый ме кӧсйи тэныд висьтавны?..
Да: ме сэсся ог вермы терпитны, медым тэ эн гиж.
Тӧдны, мый тэ олан свет вылас, и сійӧ ладнӧ.
Нывбаба матыстіс сылань узьысь кагасӧ да стрӧга тшӧктіс:
— Окышт сійӧс.
Сійӧ окыштіс ичӧтик шоныд чужӧм.
Горшыс гӧрддзасис...
— Прӧщай.
Гажаджыка гиж.
Гашкӧ, удайтчас на аддзысьлыны мыйкӧдыра мысти...
...И поезд муніс.
Со и ставыс.
Восьлав, Алмазов, гортланьыд.
Мунігас сійӧ ёна мудзис да пуксис шойччыштны туйдорса мыльк вылӧ.
Мича, югыд рыт куйліс муяс весьтын.
Ньӧжйӧник вӧрисны турун сияс.
Тратшкӧдчис чирк.
Гажтӧм кажитчис Алмазовлы ас гӧгӧрыс, и горттӧм сирӧтаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ.
Уджалӧм бӧрын быдӧн мунӧны гортӧ, а сылы мунны некытчӧ.
Кӧні сылӧн гортыс?
Турунъяс кутісны ёнджыка лайкъявны, тӧлыс ылісянь вайис кӧлесаяслысь мернӧя таркӧдчӧмсӧ:
тах-тах-тах-тах... тах-тах-тах-тах...
Тайӧ сылӧн поездыс мунӧ.
«Тадзи оз позь», — друг думыштіс Алмазов.
Овны тадзи оз позь.
Ӧти туй должен лоны мортлӧн.
Кытчӧкӧ ӧти дорӧ колӧ кутчысьны, ӧтитор вылын успокоитчыны...
И бара ланьтісны турунъяс.
Мудзи ме, гӧгӧрвоан.
Тайӧ абу ме серти.
Бӧрйыны колӧ.
Инавны сьӧлӧм, лӧсьӧдны олӧм.
Овны колӧ.
Сёр вой, а керка ӧдзӧс гурйыв восьса, нывбаба гӧлӧсъяс сёрнитӧны кильчӧ вылын:
— Тэ, Тося, эн шогсьы.
Шу аттьӧ, мый тадзи на артмис.
— Лун-мӧд мысти выпишитасны.
— Да жарыс ӧд нелямын да кык дасӧд юкӧн, — шуӧ Тося жугыль гӧлӧсӧн.
— Повзьӧмысла жарыс.
Татшӧм повзьӧмысь сьӧлӧм вермас потны, не сӧмын жар.
Мый лои?
— Со мужикыс локтіс, — шуӧ кильчӧ вылын гӧлӧс, — успокоитас гӧтырсӧ.
Кыкӧннад кутшӧм кӧть лёктор кокньыдджык.
Вод, шойччы, Тося.
Узьӧмнад нервъясыд успокоитчасны.
Кор быдтан этайӧ челядьтӧ — уна синва кисьтан...
Кык нывбаба лэччӧны кильчӧ вылысь.
Алмазов пырӧ керкаас.
Ӧзйӧ электричество.
Тося пукалӧ кухняын, пельпомъяссӧ да юрсӧ пуктӧма пызан вылӧ.
Катя дӧрӧм кежсьыс пукалӧ крӧвать вылын, видзӧдӧ ыджыд синъяснас.
Надя абу.
— Тося, мый лои?
Кӧні Надя?
Тося лэптӧ руд чужӧмсӧ.
— Балеринаыд миян... — шуис сійӧ да бара юрсӧ лэдзӧ кияс вылас...
— Надя вӧйи, — шуӧ Катя. — Сійӧс водтӧдісны больничаӧ.
Сылӧн нелямын да кык дасӧд юкӧн.
Алмазов пуксьӧ пызан дінӧ.
Сійӧс оз кутны кокъясыс.
— Энлӧй.
Тося, тэ вӧлін больничаын?
— Вӧлі, — лӧз вомдоръяснас висьталӧ Тося, — но сы дінӧ оз лэдзны.
Температурасӧ висьталісны, а палатаӧ оз лэдзны.
Ме дырйи докторша телефон пыр областьӧ висьталіс, кутшӧмкӧ лекарство корис, ме эг гӧгӧрво.
Найӧ мыйкӧ страшнӧйӧс думайтӧны да дзебӧны.
Ме шуа: висьталӧй, ӧд менам нылыс, ме имеита право тӧдны!
А найӧ шуӧны: «Мунӧй, мамаша, гортаныд, аски ставыс выяснитчас».
Юрӧс эськӧ ме ассьым жугӧда, сійӧ кӧ оз ло ловъя!
Некод менам абу мусаджык Надичка дорысь!
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис горӧдӧмӧн.
Горӧдӧм бӧрын ёна бӧрддзис, сыркъяліс да шуаліс: «Надичка! Надичка!» Надичка!»
Алмазов кывзіс тайӧ горзӧмъяссӧ, найӧ кучкалісны сылы чужӧмас.
Ӧні, кор Надя тӧкӧтьӧ эз вӧй (оз вермы лоны, мый кулӧ; тайӧ Тосялӧн полӧм; а друг кулӧ?) — ӧні сылы, Тосялы моз жӧ, кажитчис, мый став матысаяс пиысь Надя медся муса да дона; мый сійӧ вӧлі сы дінӧ несправедливӧй — этша радейтліс, этша жалитіс, придирайтчис, эз воспитывайт, эз видз — гӧгӧр мыжа! — мый светыс пемдас, оз кӧ ло Надя нылыс, сьӧд кытш пиын рудов синъяса нывкаыс.
Сійӧ видзӧдіс улӧдз ӧшӧдӧм Тося юр вылӧ, коді бӧрдӧмысла тірзис, да бура аддзис дзормӧм юрсисӧ, — водзджык эз аддзыв, — и тӧдіс, мыйла кадсьыс водз кутіс дзормыны Тося.
И гӧгӧрвоис, кутшӧм преступлениеӧн эськӧ вӧліс — эновтны нывкаясӧс, эновтны Тосяӧс сылӧн материнствонас, сылӧн дзор юрсияснас, тревогаяснас да шогъяснас.
И сэтшӧм жальӧсь лоины найӧ — сьӧлӧмыс потіс.
— Но, тырмас, — шуис сійӧ. — Тырмас, Тося. — И, матыстчӧм мысти, малыштіс сылысь юрсисӧ.
Тося быдсӧн лигышмуніс сы инмӧдчӧмысь; бӧрдӧмыс лои лӧньджык.
Сійӧ малаліс, малаліс сылысь юрсисӧ, кытчӧдз Тося дзикӧдз эз дугды бӧрдны.
— Ӧні мун, — шуис сійӧ, — шойччышт.
Асывнас ӧтлаын ветлам больничаӧ.
Сійӧ нуӧдіс Тосяӧс комнатаӧ.
Тося водіс крӧватьӧ да пырысь-пыр унмовсис.
А сійӧ пукаліс орччӧн, куритчис да думайтіс: мый кӧть оз ло — не мунны сылы татысь; тайӧ оланінсьыс, Тося дінысь, Надя да Катя дінысь — мый кӧть оз ло — сьӧлӧмнас не мунны.
Столовӧйын узьӧ нёль эшкынӧн вевттьӧм рыжӧй Фима,
сы дінӧ нёровтчӧмӧн унмовсис Марья Васильевна, Фималӧн мамыс.
Лукьяныч ӧдзӧс сайсянь кылӧны кузь, шогпырысь «а-а-ах!» — тайӧ Лукьяныч переживайтӧ ассьыс позорсӧ да пыж воштӧмсӧ.
Марьяна локтіс больничаысь; чулки кежысь, передньӧйын туфлисӧ пӧрччӧм бӧрын, мунӧ аслас комнатаӧ.
Серёжа узьӧ, а пызан вылын ӧзтӧма лампа, медым Серёжалы эз вӧв страшнӧ, садьмас кӧ.
Лампа сайӧдӧма бумажкаӧн, медым югыдыс эз садьмӧд Серёжаӧс.
Чорыда узьӧ Серёжа, эшкынсӧ чужъялӧма, пӧдушка вылысь исковтӧма...
Марьяна лӧсьӧдыштіс эшкынсӧ, пуктӧ Серёжалысь юрсӧ пӧдушка вылӧ, окалӧ юрсӧ; та дырйи сійӧ висьтавлӧ, мый вӧчсьӧ:
«Йӧюк, йӧюк, эшкынъяс чужъялӧмыд, пӧдушка вылысь исковтӧмыд, пӧдушкаыд бокын, ачыд бокын жӧ, мама пуктас пӧдушка вылӧ, мама шебрӧдас, йӧюк, йӧюк...»
Сійӧ думыштчис, крӧвать юрас кутчысьӧмӧн да пи вылас видзӧдӧмӧн; чужӧмыс сылӧн лои скӧр.
Тайӧ янсалӧмыс, коді тӧкӧтьӧ эз ло, вӧлі эськӧ медся ужаснӧй янсӧдчӧмӧн.
Серёжа вӧрзьыштіс, вӧсньыдика, тешкодя бӧрддзис унйывсьыс; ӧнтаясӧ сійӧ вӧтасьӧ...
Узь, мусаӧй, мусаӧй, мамаыд тані, би ӧзйӧ, нинӧм абу страшнӧ!
Кокшыяс, ӧдзӧсӧ видзчысьӧмӧн таркнитӧм.
— Пырӧй, — шуис Марьяна.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ Коростелев.
Рытывбыд тӧдіс, мый сійӧ тайӧ рытас локтас.
И сійӧ локтіс, кӧть сёрӧн.
Эз повзьы локны сёр кадӧ.
Полігтыр копыртчӧмӧн, кок чунь йылас сійӧ матыстчис крӧватка дорӧ, видзӧдліс:
— Узьӧ...
Жарыс абу?..
— Абу.
— Тося нывлӧн комын кӧкъямыс да кӧкъямыс дасӧд юкӧн.
Полісны менингитысь.
Ӧні шуӧны — абу пӧ менингит.
— Ме тӧда.
Ме сӧмын на больничасянь.
— Но!
Вӧлін?
Ме звӧнитлі.
Менингит — сійӧ зэв страшнӧ?
— Зэв.
Слава богу, мый абу менингит.
— Думыштлы, мый вермис лоны.
Тэ думыштлы.
— Ставсьыс мыжа менам Серёжка.
— Неужели?
— Сы вӧсна путкыльтчӧма пыжыс.
Ме быттьӧ тӧді, мый оз позь сійӧс лэдзны.
Ме мыжа.
— Мусаӧй, да мыйын нӧ тэ верман лоны мыжаӧн, тэ и тэнад Серёжка...
Налӧн киясныс орччаӧсь крӧватка юр вылын.
— Марьяша! — шуӧ Коростелев да пӧсь плешсӧ пуктӧ Марьяна ки вылӧ. — Ме тэнӧ любита.
Эн вӧтлы менӧ.
Кык лун мысти гымалӧмӧн зэрис, и заводитчис жар лунъяса да шоныд рытъяса настоящӧй гожӧм.
Шоныд рытӧ муяс вылын кылӧ то гажа, то нора гудӧк шы.
— «Степан Степаныч ворсӧ», — шуӧны йӧз, тайӧ гӧлӧссӧ кылігӧн.
Краснӧй уголокын гажӧдчӧны войбыд — колльӧдӧны Нюшаӧс, аски сійӧ мунӧ велӧдчыны.
Нывъяс мудзисны танцуйтны да, носӧвикъясӧн чышкасигтырйи, пуксялісны Степан Степаныч гӧгӧр.
Сьылісны радейтана сьыланкывъяс: «Катюша», «Менам Москва», «Петіс донецкӧй степӧ том зон».
Сэсся Степан Степаныч кутіс ворсны важ романсъяс.
«Эн вур тэ меным, матушка, гӧрд сарапан», — гажа хорӧн кутісны сьывны нывъяс.
Тайӧ вӧлі радейтана час Степан Степанычлӧн: кор томйӧз, зал кузя бергалӧмысь мудзӧм мысти, сибӧдчылісны сы гудӧк дінӧ.
Найӧ вермисны сьывны асылӧдз.
Нюша пукаліс Таня да Анатолий Иваныч костын, банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь.
То сійӧ гораа сераліс, то синъясыс сылӧн лампочкаяс югӧр улын югъялісны синваысь.
Но-но, не шогсьыны!
Сійӧ всё равно лоӧ менам.
Кодлӧн радейтӧмыс вермас лоны ме дорысь вынаджык?
Муна и локта, а сійӧ лоӧ менам.
Эй, ті он на ещӧ тӧдӧ Нюшаӧс!
Мый кӧсъяс Нюша, сійӧс и добитчас!
«Водз на кӧсаясӧс менсьым кык пельӧ торйӧдны...»
Виччысьыштан, менам зарниӧй, мичаӧй!
Курыд синва, синва,
Лоӧ дзебны нывлы... —
сьылісны нывъяс.
И Анатолий Иваныч, Толечка, невернӧй баритонӧн отсаліс:
Некод мед эз аддзыв,
Некод мед эз кывлы.
Радейтӧмӧй-шогӧй
Сьӧлӧм менсьым косьтӧ...
Ньӧти абу шог, ньӧти оз косьты.
Радейтӧм — гажӧдчӧм, радлун, радейтӧм — торжество!
А мый, висьтавны кӧ сылы?..
Весиг стулыс быттьӧ катовтчис Нюша улын, кор сійӧ та йылысь думыштіс; сьӧлӧмыс тіралыштіс да кынмис...
Зэв прӧстӧ, матыстчыны да висьтавны: Дмитрий Корнеевич, ті менӧ, смотри, виччысьӧй...
И сэки краснӧй уголокӧ пырис Коростелев.
И сыкӧд Марьяна Фёдоровна, учительница, кодӧс сійӧ любитіс.
И Марьяна Фёдоровна любитіс Коростелевӧс.
Найӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь гӧтрасьны...
На любовь йылысь да планъяс йылысь некод эз висьтавлы Нюшалы, сійӧ ачыс пырысь-пыр казяліс — сы серти, кыдзи пырисны, кыдзи видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, кыдзи мыйкӧ шуис Марьяналы Коростелев, Дмитрий Корнеевич...
Некоді дзик светас
Шогас мем оз отсав! —
сьылісны нывъяс, и накӧд тшӧтш сьыліс Нюша.
— Ёртъяс, — гораа шуис Коростелев, — кора ставнытӧ столовӧйӧ, колльӧдам миянлысь дона стахановкаӧс банкетӧн. — И видзӧдліс Марьяна вылӧ да висьталіс мыйкӧ ньӧжйӧник — сӧмын сылы кывмӧн...
Вӧлі, вӧлі, вӧлі
Сэтшӧм матын шудыс.
Дзебсис, кыдзи тӧлысь,
Кывтіс визув ю моз!
Банкет, тостъяс, бара гудӧк.
Томйӧз дугдӧны сёйны-юны, вешталӧны стулъяс, бара мунӧны залӧ — танцуйтны.
И бара локтӧны пызан дінӧ, и бара тостъяс, сьылӧм, серам...
Коростелев муніс Марьянакӧд югдандорыс.
Марьянаӧс колльӧдӧм бӧрын муніс гортас да мӧдіс садьмӧдны мамсӧ.
— Мама!
Ті узянныд, мама?
Сійӧ узис эз пӧлатьын, а гожся моз сарайын.
Сарайсӧ вӧлі вӧчӧма керка вевт улӧ, посводзсянь сэтчӧ вӧлі пуктӧма пос.
Коростелев сулаліс уліас пос дінас да сэсся ньӧжйӧник чуксаліс.
— Но, ог узь, — медбӧрын шуис мамыс. — Мый тэныд?
— Нинӧм, сідз, — шуис сійӧ. — Ме тіянлы кӧсйи висьтавны сӧмын, мый Иконников сы вылӧ оз гӧтрась.
Ме сы вылӧ гӧтрася.
Узьӧй сэсся, мама.
Эн дӧзмӧй, мый садьмӧді.
А банкет бӧрын Нюша муніс прӧйдитчыштны, прӧщайтчыны рӧднӧй местаяскӧд.
Ӧнӧдз сійӧ весиг лун кежлӧ эз янсӧдчыв на дінысь, и тешкодь вӧлі думайтны сылы, мый аски сійӧ тані оз ло, — мыйкӧ выльтор, велавтӧмтор лоӧ сы син водзын, кутшӧмкӧ выль олӧм заводитчас...
— Танечка, — шуис сійӧ пӧдругаыслы, коді эз кольччыв сыысь, — тэ мун, пӧжалуйста чӧла, нинӧм эн сёрнит.
— Нюшечка, ме гӧгӧрвоа, — вочавидзис Таня. — Ме кута чӧв овны.
Сійӧ муніс Нюшакӧд эз орччӧн, а воськов-мӧд бӧрынджык, да честнӧя чӧв оліс мунігчӧжыс, сӧмын гораа ышлолаліс, чувствояс вӧснаыс.
И Нюшалы вӧлі лӧсьыд, мый Таня сэні матын да сочувствуйтӧ сылы.
Муртса югдыштіс.
Мунісны узьысь посёлок кузя да петісны паськыд муяс вылӧ.
Сёрнитчытӧг пӧрччисны туфлияссӧ: джуджыд каблукъяс вӧсна, танцуйтӧм вӧсна кокъяс мудзисны.
Туйвывса бусыс вӧлі кыз да небыд, ещӧ войся кодь на ыркыд.
Рудов рӧма гыяс котӧртлісны кузь зӧр вывті.
«Сідзкӧ, — думайтӧ Нюша, — весьшӧрӧ цветитіс любовь...»
Садьмисны лэбачьяс; гажа дзольгӧм кыліс рассянь.
«И мыйӧн Марьяна смилитіс Коростелевӧс?
Нинӧм сыын сэтшӧм особеннӧйыс абу...»
Найӧ петісны кирпичнӧй завод дінӧ.
Уджалан лун эз на ещӧ заводитчы, некӧн некод абу; ыджыд трубаа пачьясысь, кӧні тӧрыт на ӧжигайтісны кирпич, муртса тӧдчымӧн петіс тшынтор, и кыліс котшӧс дук.
Дзоридзалісны катшасинъяс.
Карьеръясын кельыдгӧрд сёй гуранъяс.
«Кутшӧм ыджыдӧсь катшасинъясыс», — думыштіс Нюша, нетшыштіс цветсӧ да сюйис юрсиас пель весьтас.
И Таня нетшыштіс катшасинсӧ да сюйис юрсиас...
«Особеннӧйыс дзик нинӧм.
И тайӧ абу справедливӧ.
Тайӧ медся ӧбиднӧйтор.
Сійӧ жалитас на.
Ми ещӧ аддзысям на, и сійӧ жалитас.
Эк, думыштас, абу сійӧс любитсьӧма, колі меным Нюшаӧс любитны...
Сідз, инӧ.
Эз артмы менам любовь.
Но став мукӧдторйыс артмас, вот артмас, кӧть мый сэсся сэні!
Ордйысьӧмын менам победа, и водзӧвылӧ быдлаын лоӧ менам победа, ме докажита!
Синваӧн на бӧрдас Дмитрий Корнеевич, мый менӧ прӧзевайтіс!»
«Звон... звон...» — кыліс ылісянь.
Тайӧ асъя сигнал удж вылӧ петны; сетӧ сійӧс мӧд фермаса стӧрӧж, мӧлӧтӧн кучкалӧ стальнӧй рельсӧ.
— Мунам, Нюшечка, бӧр, — нор гӧлӧсӧн шуис Таня. — Меным уджавны колӧ мунны.
— Мун, — шуис Нюша, — ме ещӧ прӧйдитча на.
Сійӧ муніс кар пыр.
Дальньӧй улича.
«Со тайӧ керкаас Марьяна олӧ.
Мича, дерт.
Но, и мый?
Мунны тай колӧ, а эськӧ вермасьыштім на да, Марьяна Фёдоровна!
Код тӧдас, кодным эськӧ вермим.
Велӧдчӧмаӧсь ті и мичаӧсь, а ещӧ <ns>ни-нӧм</ns> на он тӧд...»
Марьяна Фёдоровна тайӧ кадас чӧскыда узис.
Вӧтасис сійӧ шуда вӧтъяс, и эз тӧд, эз чайт сійӧ сы йылысь, мый сы керка дінті улич мӧдарладорӧдыс мунӧ ичӧтик нывка, шог сьӧлӧма да сы вылӧ ӧбидитчӧма.
Шуйгаладор берегын, лӧнинын, шоныд тӧв улын ньӧжйӧник ветлісны мӧсъяс.
На пиысь Нюша корсис Стрелкаӧс.
— Но, прӧщай, — шуис сійӧ. — Эн вунӧд.
Стрелка дугдіс турун йирны да бергӧдіс юрсӧ Нюшалань сэтшӧм дӧвӧльнӧй, разнежитчӧм видӧн, кутшӧм овлӧ мӧсъяслӧн гожся пӧскӧтина вылын.
— Да, вот муна, да! — тёльган гӧлӧсӧн шуис Нюша. — Ог ме ӧні ло тэ дінын, да, да.
А тэ нинӧм он гӧгӧрво!
Стрелка ӧвтыштіс кузь бӧжнас да друг бакӧстіс — сэтшӧм тревожнӧя да грознӧя, мый быдладорсянь кутіс кывны воча баксӧм.
Нюша серӧктіс, бӧрддзис да муніс прӧщайтчыны аслас мукӧд мӧсъяскӧд...
Бӧр локтігас, ӧбед бӧрын нин, мудзӧм да бӧрдӧм чужӧма, сійӧ ещӧ ӧтчыд пыраліс профилакторийӧ.
Настасья Петровна зэв занят: кызь сизим выльӧн чужӧм кукань!
Век жӧ сійӧ эновтліс уджсӧ да сулалыштіс Нюшакӧд порог дорын.
Шондіыс ыпъяліс да пӧжис, и Настасья Петровналӧн асьныс куньтыртчисны синъясыс, кор сійӧ петіс ыркыд профилакторийысь, кӧні кыліс свежӧй турун дук.
— Мунан?
— Муна? — ышловзьӧмӧн чӧвтіс Нюша.
— А гажтӧмчыны оз ков, — шуис Настасья Петровна. — Кымынысь на ещӧ волан да бӧр мунан.
И колльӧдӧмъяс, и встречайтӧмъяс — ставыс на лоӧ.
— Ставыс лоӧ, збыль? — вӧнь помнас ворсігтыр мӧдпӧв юаліс Нюша.
— Ставыс.
Нюша дженьыда, пыдісянь ышловзис да сывйыштіс Настасья Петровнаӧс.
— До свиданья, — шуис сійӧ Настасья Петровна пельпомӧ.
...Рытъявылыс керка дінын сулаліс бур вӧлӧн доддялӧм тарантас.
Степан Степаныч лӧсьӧдіс бурджыка турунсӧ да вевттис сійӧс коврикӧн: медбур вӧв да тарантас сетіс совхоз Нюшалы.
Нывъяс, кодъяс локтӧмаӧсь колльӧдны, чукӧрӧн сулалісны бокын.
Степан Степаныч петкӧдіс чемодан, а мамыс сёян тыра кӧрзинка; кӧрзинка вугъяссӧ вӧлі кӧрталӧма ӧтлаӧ, медым сёяныс эз пыркав да эз гылав; кӧрзинкасьыс чурвидзис йӧв тыра бутылка.
— Йӧвсӧ регыдджык ю, — шуис мам, — мед эськӧ эз шоммы.
— А тэ сійӧс пузьӧдін? — юаліс Степан Степаныч.
— Эг, — кияссӧ ӧшӧдӧмӧн шуис мамыс. — Эг пузьӧд.
— Пузьӧдӧмыс оз шоммы, — шуис Степан Степаныч.
— Кыдзи нӧ ме пуӧда, — шуис мамыс, — пузьӧдӧмсӧ сійӧ некор на эз юлыв.
Найӧ сёрнитісны волнуйтчӧмӧн да серьёзнӧя, быттьӧ код тӧдас мый зависитіс тайӧ йӧвсьыс.
Тэрмасигтыр матыстчис Таня, ставнас гӧрд: гӧрд ковта, гӧрд чужӧм, киас гӧрд роза.
— Ой, жар! — шуис сійӧ.
— Да, — шуис Степан Степаныч. — Гожӧм ассьыс вӧчӧ.
— Тӧвнад бурджык, — шуис Таня. — Вот ог тӧд мыйла — кор кӧдзыдджык, сэк кокньыдджыка менам лолавсьӧ.
— Тӧлыд бур, — шуис Степан Степаныч, — а гожӧмыд век жӧ бурджык.
И найӧ кутісны обсуждайтны тайӧ вопроссӧ.
И нывъяс мӧдісны сёрнитны.
Вомдоръяссӧ шогпырысь топӧдӧмӧн Нюша кывзіс: вот пыр тадзи — кор кодкӧ мунӧ, быдӧн чӧв олӧны, либӧ сёрнитӧны нинӧм абу йылысь, и некод оз сёрнит главнӧй йывсьыс.
Настасья Петровна ӧтнас висьталіс главнӧй йывсьыс.
— Но, пӧра! — шуис Степан Степаныч.
Кокъяссӧ подножка вылӧ пуктӧмӧн Нюша пукалӧ вӧлыслы бокӧн, батьыслы мышнас.
Батьыс шуӧ: «Н-но!» — вӧв нетшыштсьӧмӧн вӧрзьӧ.
Нюша видзӧдӧ: нывъяс вӧтчӧны телега бӧрся, ӧвтчӧны, горзӧны мыйкӧ ӧтвылысь; мамыс сулалӧ туй шӧрын, а орччӧн гӧрд розаа Таня; синъяссӧ чышкалігтыр мыйкӧ тшӧтш горӧдіс...
Нюша лэптіс кисӧ, ӧвтыштіс...
Посёлоклӧн уличыс тыртӧм тайӧ часас: йӧзыс удж вылынӧсь.
Помасис улича; и пыр жӧ туйыс пырӧ зӧрйӧн кӧдзӧм му вылӧ.
Ичӧтик кык нывка сулалӧны зӧр му дорын, кутчысьӧмаӧсь ки-ки воча да видзӧдӧны, кыдзи мунӧ Нюша...
Кутшӧм сьӧкыда кӧть эз янсӧдчы морт тӧдса местакӧд, кутшӧм ыджыд юкӧн сьӧлӧмыслӧн кӧть эз коль сэтчӧ, а туйыс эм утешение, и надея, и чуксалысь радлун.
Туй гартчӧ муяс да видзьяс пыр, муяс да видзьяс вееръясӧн гартчӧны горизонтсянь горизонтӧдз, тӧвру пӧльтыштӧ чужӧмад, воссьӧ зэв ыджыд мир, и тайӧ мирас тэ мунан аслад судьбала!
Кӧнкӧ шуйгаладорын жургӧ трактор
— «тайӧ миян трактор», — думайтан тэ.
Недыр мысти жургыны кутіс мӧдарсянь, веськыдладорсянь:
«тайӧ чкаловецъяслӧн», — думайтан тэ.
Ылын муяс вылын тшӧкыда пуркнитлӧ еджыд тшын, тӧв вылын кылӧ локомобильлӧн упкӧм, — «а тайӧ нӧ кодлӧн?..» Шонді лэччӧм водзын гӧрдӧдӧм доръяса гӧгрӧс еджыд кымӧр сулалӧ небесаас вылын да вӧрзьывтӧг.
«Татчӧ кольччан, — кымӧр вылас видзӧдігмоз, думайтан тэ, — а ме — кӧні ме лоа аски?»
Тӧвруыс первойсӧ слабиник да пӧсь, сэсся ыдждӧ да ыркалӧ; станцияӧ локтігкості шонді пуксис тэнад мыш сайӧ, и гожся рӧмыдыс, муг да нежнӧй, лэччис зэв ыджыд мир вылӧ.
Рӧмыдас омӧля тӧдчӧны Костроволӧн керкаяс да садъяс.
Керкаяс да садъяс сайын муг, рытся тревожнӧй небесаын ӧзйӧ ӧти пӧнар.
Кымӧр, коді луннас вӧлі дзирдавтӧдз еджыд, а шонді лэччигӧн гӧрдӧдыштіс доръяссяньыс да вочасӧн лои чим гӧрдӧн, — ӧні сійӧ югыдгӧрд, сулалӧ орччӧн ӧтка пӧнарыскӧд, и кажитчӧ, мый именнӧ тайӧ кымӧрсяньыс водӧ му вылӧ татшӧм нэр, аддзыны позьтӧм сукмысь рӧмыдыс...
Гӧгӧр лӧнь, и друг сикт сайын, станцияын, горӧдіс паровоз, и тэныд кажитчӧ — горӧдӧмнас тэрмӧдлӧ тэнӧ: ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, тэрмась аслад судьба бӧрся!..
Верзьӧма морт тӧвзьӧ телега бӧрся, вӧтӧдӧ сійӧс: сувтӧ стременаяс вылас, тэрмӧдлӧ вӧвсӧ, копыртчӧ сылы крут сьылі вылас, — тэрмасьӧ верзьӧма морт!
Телега весьтӧдз воис да надзмӧдіс вӧвсӧ, серӧктіс, югнитліс пиньясыс, — Толя, Анатолий Иваныч.
— Всё-таки вӧтӧді!
Нюша шензьытӧг и радлытӧг чӧв олӧ, видзӧдӧ сы вылӧ.
— Мекӧд весиг эн прӧщайтчы.
Пыри тіян ордӧ, шуӧны — час сайын пӧ нин муніс.
Кыдзи нӧ сідзи — ӧтлаын уджалім...
Сійӧ зэв рад, мый вӧтӧдіс Нюшаӧс.
Мунӧны орччӧн.
Станция.
Толя чеччыштӧ вӧв вывсьыс, босьтӧ Нюшалысь кӧрзинкасӧ да чемодансӧ и нуӧ перрон вылӧ, ассьыс вынсӧ петкӧдлігмоз (кӧрзинкаыс сьӧктанас пуд гӧгӧр; кыз пӧвйысь вӧчӧм чемодан кык сы сьӧкта).
Багажсӧ лэптыштлігӧн жӧ сійӧ шуӧ.
— Ого, Нюша!
А кыдзи нӧ тэ карас ӧтнад?
Тэныд ковмас носильщикӧс босьтны.
— Нинӧм, — шуӧ Степан Степаныч. — Сылӧн лыыс вӧсни, а выныс эм.
Вермас.
Сійӧ гӧститӧдӧ Толяӧс махоркаӧн.
— Аттьӧ, — шуӧ Толя да мучитчигтыр заводитӧ куритны.
— Мый, — юалӧ Степан Степаныч, — папиросыс бурджык?
— Абу, мыйла нӧ, — шуӧ Толя. — Ӧткодь.
— Папиросъяснад ме ог пӧт, — шуӧ Степан Степаныч. — Медся пӧтӧс куритчантор — махорка, ме чайта.
Нюша видзӧдӧ сэтчань, кысянь локтас поезд.
Сійӧс дӧзмӧдісны нин код тӧдас мый йылысь сёрниясыс.
Мед эськӧ ӧдйӧджык поездыс локтас...
Тыдовтчис тшынтор, сэсся паровозлӧн сьӧд юрыс.
Матыстчигӧн юрыс пыр ыдждӧ, — сійӧ ыдждӧ первойсӧ ньӧжйӧник, сэсся пыр ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, да кажитчӧ, мый сы бӧрын нинӧм абу, некутшӧм вагонъяс.
И сӧмын кор паровоз тӧвзис перрон пӧлӧн — сэки нин бура кутіс тыдавны поездыс ставнас, кузь вагонъяс, кӧні тырыс тӧдтӧм йӧз, кодъяс мунӧны быдӧн асланыс судьбала.
Чемоданӧн Толя котӧртіс перрон кузя.
Нюша повзис, мый оз удит пуксьыны, да мӧдіс котӧртны сы бӧрся.
Повзьӧмысла сійӧ чеччыштіс подножка вылӧ да скӧрмис проводник вылӧ, коді потшис сылысь туйсӧ да корис билет да плацкарт.
Поезд сулаліс регыд.
Пассажиръяс отсӧгӧн Нюша муртса удитіс пуктыны багажсӧ полка вылӧ, кыдзи кыліс свисток, мыйкӧ грымкнитіс, — мӧдім!
— Нюша, ми танӧсь! — восьса ӧшиньӧ горӧдіс Толя.
Нюша матыстчис ӧшинь дорӧ да нюммуніс батьыслы и Толялы.
Найӧ мунісны вагон бӧрся, сэсся саялісны.
И станционнӧй стрӧйбаяс саялісны, и платформа пом вылын сулалысь флажока морт, и Кострово.
Ставыс.
Бара мӧдісны паськавны горизонтӧдз муяс, муяс.
Нюша сулаліс ӧшинь дорын да думайтіс: «Прӧщай, любовь, муні ме тэ дінысь»...
Насыпь вылын сулалӧ морт да пельпом вылас кутӧ трезуб, тыдалӧ, локтӧ удж вылысь да сувтіс, медым видзӧдлыны мунысь поезд вылӧ.
Мортыс вӧлі том да стройнӧй; сылысь сьӧдов юрсисӧ вӧрӧдӧ тӧв.
Секунда кежлӧ Нюшалӧн синъясыс паныдасисны сы синъяскӧд...
И лэбис поезд, и насыпь тыртӧм, и первой звезда ӧшиньын вӧтчӧ поезд бӧрсяыс, оз кольччы ни ӧти воськов.
«БССР.
Сталин нима колхоз.
Колхозса председательлы Иван Николаевич Гречкалы.
Дона Иван Николаевич!
Ме сэки тэныд эг ӧтветит тэнад дружескӧй письмӧ вылӧ, сы вӧсна мый как раз получиті наказание миян тэкӧд ӧтувъя ӧшибкаысь, и эз дружескӧй письмӧясӧдз вӧв.
Ог тӧд, кыдзи тэнсьыд юр садьтӧ веськӧдісны, а менсьым веськӧдісны сідз, мый нэм ог вунӧд.
Но, да та йылысь нинӧм уна сёрнитны.
Чайта, ӧшибка мӧдысь ог вӧч — и тэ он вӧч.
Дыр эз вӧв окота гижны тэныд и весиг думайтны тэ йылысь, а ӧні друг окота лои.
Тэ абу ёнджыка мыжа ме дорысь, и миян костын вермис эськӧ лоны дружба принципиальнӧй большевистскӧй подувъяс вылын.
И татшӧм подувъяс вылас — вай кутам дружитны!
Поздравит менӧ: тэнад сӧвет серти ме вайӧді порядокӧ став сердечнӧй делӧясӧс...»
Коростелев гижӧ тайӧ письмӧсӧ субботинскӧй керкаса терраса вылын.
Кадыс рытлань, важ клён улын шонді югӧр водзас ноксьӧны гебъяс, кузь кокъяса, мышъясас сьӧд крестъяса курӧгпиян ӧта-мӧд бӧрсьыс мунӧны сарайӧ узьны.
— Тӧдан, Марьяша, сійӧ вӧлі уверен, мый ме чӧртыс тӧдӧ кутшӧм Дон-Жуан.
«Таысь кындзи, ещӧ ӧти серьёзнӧй вежсьӧм менам личнӧй делӧясын: примитісны заочникӧн биологическӧй факультетӧ.
Арсяньыс кута велӧдчыны.
Тайӧ кыв шутӧг колӧ!
Мӧдногӧн бӧрӧ колям ми тэкӧд, Иван Николаевич, и кутшӧмкӧ вит, дас во мысти ог кутӧ туйны миян олӧмын.
Гашкӧ, ещӧ аддзысьлам на тэкӧд.
Вермас лоны, весиг не ӧтчыд.
Ме эськӧ кӧсйи.
Привет Алёна Васильевналы и челядьыдлы.
Тэнад Д. Коростелев».
Надялы кокньыдджык.
Сылӧн вӧлі <rus>воспаление лёгких</rus>, ӧні прӧйдитіс, недельӧн джынйӧн мысти Надяӧс лэдзасны больничаысь.
Алмазовлӧн чужӧмыс югдыштіс да бурмыштіс, — видзӧд, шуӧны йӧзыс, рад, мый нывкаыс бурдӧ...
Тося ветлӧ омӧльтчӧма, рад чужӧма, шудысла лӧньӧма.
Надичка, муса балерина, кутас овны!
И Надялӧн сьӧкыд висян лунъясӧ збыльмисны Тосялӧн пӧсь кӧсйӧмъясыс: верӧс-опора, верӧс-друг да ёрт, верӧс-юр — сы дінын!
Лӧсьыд лои керкаын: ни пинясьӧмъяс, ни сьӧкыд чӧв олӧм.
Кутас сёрнитны Тося — верӧсыс вочавидзас сылы; мыйкӧ оз сідз вӧч Тося — сійӧ прӧститас.
Ӧтлаын ветлывлӧны больничаӧ видлывны Надяӧс (ӧні сы дінӧ лэдзлӧны нин).
Гӧснечьяс дінӧ, кодъясӧс Тося пуас-пӧжалас гортас, батьыс обязательнӧ пуктас ассьыс гӧснечьяс — кампетъяс, пряникъяс.
И сэтшӧм лӧсьыд Тосялӧн сьӧлӧм вылас, кор найӧ верӧсыскӧд орччӧн мунӧны туй кузя да нуӧны нылыслы гӧснечьяс, а йӧзыс аддзӧны да думайтӧны: лӧсьыд Тосялы, бур мужик сылӧн.
Лукьяныч видлывлӧ жӧ Надяӧс да вайлӧ сылы шоколад да жель йылын петушокъяс, — а Тосяыд сійӧс нерлывліс!
И учительница Марьяна Фёдоровна, Дмитрий Корнеевичлӧн гӧтырыс, волывлӧ больничаӧ, и ачыс Дмитрий Корнеевич, докторша висьтавліс, куимысь звӧнитлӧма, юасьӧма Надя йылысь.
Кутшӧм дружнӧйӧсь йӧзыс гӧгӧр, мыйтӧм бурыс олӧмас!
Ӧтчыд Коростелев шуис Алмазовлы:
— Прораб ёрт, ті рытнас, пӧжалуйста, некытчӧ энӧ мунӧй, ме тіянӧ гӧститны локта.
И ог ӧтнам.
Удж вылысь локтӧм бӧрын Алмазов висьталіс Тосялы.
Сійӧ муртса на сувтӧдӧма машинасӧ гаражӧ (выль гараж, сӧмын на эштӧдісны) да локтіс гортас, а сэні юӧр: пыр жӧ гӧстьяс воасны.
Тося уськӧдчис пӧжавны ватрушкаяс да ягӧда пирӧгъяс.
Пирӧгъяс пӧжасисны, а некод эз лок.
Ӧзтісны нин электричество, и гӧстьясӧс виччысьӧмысь мудзӧмысла Катя унмовсис, сэки воис Коростелев, сыкӧд Бекишев да Иван Никитич Горельченко.
Алмазов шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, мыйкӧ вӧвлытӧмтор виччысис.
Коростелев перйис галифе зепъяссьыс кык бутылка да ӧдвывсьыс сувтӧдіс пызан вылӧ:
— Закуска, видзӧда да, гӧтов нин.
Умница Тося, гӧгӧрвоӧма.
Нюмъялігтыр Бекишев шуис:
— Ті нарушайтанныд индӧм порядок.
— Парторг ёрт, вай талун торжественнӧй частьтӧг!
— Доклад вӧчны ковмас.
Татӧг оз артмы.
— Ладнӧ, сідз кӧ.
Кыв сетсьӧ Бекишев ёртлы.
Бекишев нюмъялігтырйи:
— Бурджык, Коростелев ёрт кӧ вӧчас.
Тайӧ сылы право серти колӧ.
— Ті пуксьӧй! — кевмысис Тося.
Гӧстьяс пуксисны.
Коростелев восьтіс бутылка да кисьтіс стӧканъясӧ вина.
— Кыв сетӧма меным.
Ёртъяс, парторг Бекишев инициатива серти вӧлі вӧчӧма миян достижениеяслы да матыса перспективаяслы подробнӧй анализ.
Анализсӧ вӧлі вӧчӧма миян замечательнӧй бухгалтерияӧн парторг Бекишев ёрт веськӧдлӧм улын.
И лои яснӧ, колӧ шуны, сэтшӧмтор, мый таво миян эмӧсь став позянлунъяс, миян кадръясӧн да материал запасъясӧн, тыртны вит вося план совхозын кӧкъямысдас вит процент вылӧ, мӧдногӧн кӧ сӧмын дас вит процент оз кут тырмыны полнӧй план тырӧмӧдз.
— Он точнӧя выражайтчӧй, — шуис Бекишев. — Не сӧмын эм позянлун, но тайӧ, сідз шуны, быть лоӧ миян строительяслӧн ӧнія темпъясӧн уджалігӧн...
— Эн торкалӧй докладчикӧс, — шуис Коростелев. — И вот ми, Алмазов ёрт, локтім тіянлы та йылысь юӧртны и вайим товарищескӧй большевистскӧй аттьӧ сылы, коді дженьыд кадӧ велӧдіс татшӧм кадръяс.
— Сулавлы, — шуис Горельченко. — Сідзкӧ, строительство кузя вит вося план ті помаланныд нелямын кӧкъямысӧд воӧ первой джынъяс?
— Дерт, — шуис Бекишев.
— Артмӧ, — шуис Горельченко, аслас сьӧд синъясӧн Алмазов вылӧ видзӧдігӧн, — ті во мысти лоанныд следующӧй пятилеткаын?
Ми ещӧ тайӧын на, а ті воськовтанныд следующӧйӧ?
— Сідз артмӧ, — думыштӧм бӧрын шуис Алмазов.
— Кутанныд уджавны тысяча ӧкмыссё ветымын ӧтикӧд вося счёт вылӧ.
— Ветымын ӧтикӧд вося счёт вылӧ.
— А локтан пятилеткаыскӧд управитчанныд во куимӧн — водзӧ мӧдӧдчанныд?
Коммунизмӧ первой ротаын воанныд?
— Ёртъяс, мый вӧчсьӧ! — Коростелев чеччис, гораа вештіс стулсӧ; прӧйдитчис векни кухня кузя — кык воськов пызансянь пачӧдз, кык воськов бӧр...
— Ӧд матын нин, а?
Ми, ми, со тайӧ рабочӧй сапӧгъясаӧсь, мунам коммунизмӧ и воам!
Алмазов кельдӧдіс, синъясыс сылӧн югъялісны, папироскаа киыс дрӧжжитіс...
Горельченколӧн кывъясыс будущӧй пятилетка йылысь да первой рота йылысь шемӧсмӧдісны сійӧс, некор сійӧ эз представляйтлы тайӧс аслыс сэтшӧм нагляднӧя.
«Но да, сідзи и эм, тысяча ӧкмыссё ветымын ӧтикӧд во меным заводитчис нелямын кӧкъямысӧд восянь.
Да, сідзи и эм, ми мунам коммунизмӧ и воам...»
Выльногӧн аддзис асьсӧ Алмазов, югыд свет улын моз тыдовтчис сылӧн прӧстӧй да привычнӧй уджыс.
Тайӧ югыд свет водзас сьӧлӧмпытшса шогъясыс да неудачаясыс кажитчисны пустяковӧйӧн; мича чужӧм гӧгӧрыс зарни кытша, пидзӧс вылас кагаа нывбабалӧн образыс, — весиг тайӧ образыс вешйис этайӧ вывті ыджыд да дзирдалысь водзас, кодӧс аддзис Алмазов дзик ас дінсьыс.
— Сӧмын мед эськӧ американецъяс эз торкны, — шуис сійӧ.
Шуис сӧмын сы ради, медым лӧньӧдны асьсӧ волнуйтчӧмсьыс: эз верит сійӧ тайӧ минутаӧ, мый кодкӧ вермас торкны сылы да ёртъясыслы мунны водзӧ и водзӧ!
— Немецъяс пробуйтлісны жӧ торкны, — шуис Бекишев и лэптіс стӧкан.
— Юам, ёртъяс, сійӧ кад вӧсна, кодын миянлы усис шуд овны!
— Кутшӧмӧн сэтчӧ пырам, коммунизмад? — думыштчӧмӧн шуис Коростелев.
— Достойнӧйӧсь-ӧ?
— Вермам кӧ стрӧитны — коді шуас, мый абу достойнӧйӧсь? — паныдаліс Алмазов.
— Всё-таки колӧ висьтавны, — шуис Коростелев, — мый миян пытшкын эмӧсь капитализмлӧн колясъясыс.
Вот, веськыда шуны — ставсӧ-ӧ, мый меын эм, ме кӧсъя босьтны аскӧд коммунизмӧ?
Дерт, ог ставсӧ.
— Сы вылӧ и партияыс миянӧс воспитывайтӧ, — шуис Бекишев, — медым ми мынтӧдчим важ олӧмса колясъяссьыс.
Мыйтӧм водзӧ стрӧитам, сы мында унджык весалам асьнымӧс.
Йӧз вӧчӧны эпоха, а эпохаыс вежӧ йӧзӧс.
Торйӧдны позьтӧм процесс.
Алмазов эз гӧгӧрво, кытчӧ друг кежис сёрниыс.
«Но, позьӧ на аддзывны йӧзысь мыйсюрӧ, коді не должен лоны, — думыштіс сійӧ, — но всё-таки: Рӧдинаӧс фашистъясысь ми дорйим?
Каръяс восстанавливайтам, нянь кӧдзам, сталь кисьтам, — коді? — обыкновеннӧй сӧветскӧй йӧз.
Сідзкӧ, абу омӧльӧсь ми; мыйла коньӧртчынысӧ?..»
И быттьӧ тӧдіс сылысь мӧвпсӧ Горельченко да шуис:
— Крепыд лыыс сӧветскӧй мортлӧн и вераыс крепыд.
Отечественнӧйын нуӧдіс миянӧс Сталин, и ми победитім.
Нуӧдӧ миянӧс Сталин, и ми пӧртам олӧмӧ медся ыджыд — ыджыдджыкыс абу! — человечестволысь мечтасӧ.
Эм на кӧ йӧз сознаниеын кутшӧмсюрӧ важ кышыс — ставсӧ шыблалам туй вылас, коммунизмӧ сійӧс ог вайӧй.
А мыйта бурсӧ ваям, ёртъяс?
Артыштӧй.
И вына мужскӧй кияс лэптісны стӧканъяссӧ пызан весьтӧ, чокнитчисны тост вӧсна, кодӧс предложитіс Бекишев.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
АСЫВ, СТАВНЫС МУНӦНЫ УДЖ ВЫЛӦ
Звоннн... звоннн... кылӧ муяс весьтын.
Тайӧ мӧд фермавывса стӧрӧж кучкис рельсӧ, юӧртіс выль уджалан лунлысь заводитчӧмсӧ.
Чеччӧй, йӧз, петіс шонді!
Мӧдарладор берегас, паськыд видзьяс вылын, кӧні лэбувъяс улын узьлӧны мӧсъяс, заводитчӧ ноксяна олӧм: дзуртӧны юкмӧс кӧлесаяс, клёнӧдчӧны ведраяс, — гортӧм, оръясьысь шумӧн визувтӧны сё пӧдӧнчаясӧ йӧвлӧн еджыд струяяс.
Грузӧвик виччысьӧ — пыр жӧ грузитасны сы вылӧ ыджыд бидонъяс, и ыркыд дырйиыс на шофёр нуас станцияӧ асъя йӧв и тӧрытъя йӧв, кодӧс видзӧны тані жӧ идзасӧн вевттьӧм джуджыд ледникъясын.
Степан Степаныч доддялӧ телегаӧ ӧшкӧс, видлӧ ассьыс знаменитӧй косасӧ: ытшкас том турун — зӧрсора анькытш, ваяс скӧтлы пӧтӧс веж кӧрым.
Пӧрысь ӧш тӧдӧ порядок, ачыс кежӧ зӧр му дінӧ, сувтас кытчӧ колӧ, сӧмын шу: «Воим».
Бекишев да Толя мунӧны пос кузя.
Бекишев мыссьӧма гӧрдӧдтӧдзыс, свежӧй, подтянутӧй.
Толя мунӧ юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да сочиняйтӧ неудачнӧя помасьӧм любовь йылысь стихъяс:
«Абу, тэ абу меным.
Сэтшӧм судьба...»
И сэки жӧ машинальнӧя зільӧ тувччавны выль, свежӧй, атласнӧй пӧвъяс кузя, кодъяс сэні и тані еджыдӧн лӧсталісны пос вылын...
Том гӧтырсӧ гортас кольӧм бӧрын кузь кокъяснас мерайтӧ совхозлань туйсӧ Коростелев.
Петіс стройка вылӧ Алмазов, гартӧ медводдза чигарка, виччысьӧ, кор чукӧрмасны строительяс.
Со найӧ локтӧны нин, черъясаӧсь, пилаясаӧсь, — первой фермасянь, мӧдсянь, — местаыс рӧвнӧй, тыдалӧ ылісянь.
Райкомлӧн «газик» сулалӧ лӧнь улича вылын, кӧні льӧм пулӧн бусӧсь коръясыс ӧшӧдчӧмаӧсь заборъяс да потшӧсъяс вомӧн.
Шофёр кузь туй водзын лэптіс мотор вевтсӧ да прӧверайтӧ моторсӧ, гудйысьӧ сэні.
Петіс улича вылӧ Горельченко, пуксис машинаӧ, шофёр лэдзис мотор вевтсӧ, кутчысис руль дінӧ, улича кузя кутіс гартчыны бус, — Иван Никитич муніс колхозъясӧ.
Сёрӧнджык, муяс вывті, кодъяс гыалӧны школа гӧгӧрын, кывтас еджыд чутъяса лӧз платье — учительница Марьяна Фёдоровна мунас аслас питомецъяс дінӧ.
А ю дорті, веськыдладор джуджыд берег кузя, карсянь ыліті мунӧ Серёжа.
Сійӧ сандалияса да трусика, шапкатӧм; тӧвру вӧрӧдыштӧ сылысь небыд еджыд юрсисӧ.
Гӧгӧрыс виж сурепкаяслӧн, катшасинъяслӧн, йӧла турунъяслӧн паськыд море.
Ӧти йӧла турунъяс зарниаӧсь, муртса на воссьӧмаӧсь, мукӧдъясыс нин гӧна гӧгрӧс шарикъясаӧсь.
Серёжа нетшыштӧ йӧла турунсӧ да пӧльыштӧ — лэбзьӧ гӧн.
Серёжа мунӧ пӧрысь пипуяс дінӧ.
Та вӧсна сійӧ эз мун мамыскӧд школьнӧй градъяс вылӧ, — сылы колӧ ветлыны пӧрысь пипуяс дінӧ да прӧверитны, абу-ӧ сылӧн чавканыс, Галя-Галяыс.
Серёжа уверен, мый сэки вӧлі сійӧ: кутшӧм нӧ мӧд лэбач вермис шыасьны сы гӧлӧс вылӧ?
Мед сералӧ Васька мыйта окота.
Ставныс уважайтісны Васькаӧс геройӧс моз, мам шуис, мый сійӧ пӧ зэв бур зон, зэв бур ёрт да мый Серёжа обязан сылы олӧмнас.
Збыльысь, Васька бура вӧчис, мый пырысь-пыр кыскис Серёжаӧс ваысь.
Серёжа ёна повзис, кор сійӧ уси ваӧ, и сійӧ зэв благодарен Васькалы, но всё-таки оз ков веритны ставсӧ, мый висьталӧ Васька.
Тайӧс Серёжа бура тӧдіс уна вося опыт серти.
Чавкан йылысь Васька кыв шутӧг ӧшибайтчӧ.
Тайӧ вӧлі Галя-Галя.
Еджыд бобув лэбис Серёжа водзын: лэбис — быттьӧкӧ танцуйтіс.
Пуксяс дзоридз вылӧ, топӧдас бордъяссӧ, — Серёжа сӧмын на кӧсъяс кутны сійӧс — бобув повзяс да лэбзяс ылӧджык, мӧд дзоридз вылӧ.
И бара жбыркнитӧ, да бара лэбӧ.
Тадзи муніс Серёжа джуджыд берег кузя, тӧвру вӧрӧдіс сылысь небыд юрсисӧ, и еджыд бобув лэбис сы водзын, дзоридз вылысь дзоридз вылӧ лэбышталігтыр.
1949
{Елена Ильина (комиӧдіс Айбабин В.) @ Нёльӧд высота @ повесьт @ Елена Ильина. Нёльӧд высота @ 1951 @ Лб. 5‒255.}
Елена Ильина
Нёльӧд высота
МЕНАМ ЛЫДДЬЫСЬЫСЬЯС ДІНӦ
Тайӧ дженьыдик олӧмыслысь историясӧ абу выдумайтӧма.
Нылӧс, код йылысь гижӧма тайӧ книгаас, ме тӧдлі ещӧ сэки, кор сійӧ вӧлі кагаӧн, тӧдлі сідзжӧ школьница-пионеркаӧн, комсомолкаӧн.
Меным лолі встречайтны Гуля Королёваӧс и Отечественнӧй война лунъясӧ.
А сы олӧмысь сійӧторсӧ, мый меным эз удайтчы аддзывны аслам синъясӧн, содтісны батьмамыслӧн, учительясыслӧн, пӧдругаясыслӧн, вожатӧйясыслӧн, боевӧй ёртъясыслӧн рассказъясыс.
Меным уси шуд сідзжӧ лыддьыны сылысь письмӧяссӧ медся ичӧтдырсяньыс заводитӧмӧн — школьнӧй тетрадьлӧн линуйтӧм листбокъяс вылысь — да медбӧръя письмӧясӧн помалӧмӧн, кодъясӧс вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн блокнот листбокъяс вылӧ бойяс костын.
Ставыс тайӧ отсаліс меным тӧдмавны, быттьӧ ас синмӧн аддзыны Гулялысь яркӧй да напряжённӧй олӧмсӧ дзоньнас, представитны аслым не сӧмын сійӧс, мый сійӧ сёрнитліс да вӧчліс, но сідзжӧ и сійӧс, мый сійӧ думайтліс да чувствуйтліс.
Ме лоа рад, налы кӧ, кодъяс тайӧ книга листбокъяс серти тӧдмаласны Гуля Королёваӧс, сійӧ лоӧ кӧть неуна сэтшӧм матыса мортӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі налы, кодъяс тӧдлісны да любитісны, сійӧс олӧмын.
Ильина Елена
БИТОР
— Эн мун, — шуис Гуля. — Меным пемыд.
Мам копыртчис крӧвать решётка весьтӧ.
— Пемыдысь, Гуленька, ньӧти эн пов.
abu
abu
Пемыдінас тэ вӧтасян зэв лӧсьыд вӧтъяс!
Мам шоныдджыка шебраліс нывсӧ.
Но Гуля бара лэптіс юрсӧ.
Сійӧ видзӧдіс ӧшинь вылӧ, коді лӧз штора пыр муртса югъялыштіс ывлавывса пӧнаръяс биысь.
— А эсійӧ биторйыс ӧзйӧ?
— Ӧзйӧ.
Узь.
— Петкӧдлы сійӧс меным.
Мамыс босьтіс Гуляӧс ки вылас, нуис ӧшинь дорӧ.
Паныдсӧ, Кремль стенаяс весьтын, дӧлаліс флаг.
Сійӧс вӧлі увсяньыс югдӧдӧма да ыпъяліс би пламя моз.
Тайӧ флагсӧ ичӧтик Гуля и шуис «биторйӧн».
— Аддзан, биторйыд ӧзйӧ, — шуис мам.
— Сійӧ пыр кутас ӧзйыны, Гулюшка,
оз кус некор.
Гуля пуктіс юрсӧ мамыслы пельпом вылас да чӧла видзӧдліс пемыд небесаын ыпъялысь би пламя вылӧ.
Мам нуис Гуляӧс крӧватьӧ.
— А ӧні сэсся узь.
И сійӧ петіс комнатаысь, нывкаӧс ӧтнассӧ колис пемыдінӧ.
КУИМ АРӦСА АРТИСТКА
Сійӧс кутісны шуны Гуляӧн, кор сылы эз на ещӧ вӧв арӧсыс.
Крӧватьын куйлігӧн сійӧ быдӧнлы нюмъяліс, да комнатаын лунтыр сӧмын и кыліс:
— Гу-гу...
Тайӧ гулю моз гульгӧмсьыс и кутісны сійӧс шуны Гуленькаӧн, Гулюшкаӧн.
И некод эз казьтыв весиг, мый настоящӧй нимыс Гулялӧн — Марионелла.
Медводдза кывъясысь ӧтиӧн, кодӧс Гуля шуис, вӧлі кыв «ачым».
Кор первойысь сійӧс сувтӧдісны джоджӧ, сійӧ дернитіс кисӧ да горӧдіс:
— Ачым! — катовтчис да мӧдӧдчис.
Сійӧ воськовтіс ӧтчыд, мӧдысь да шлёпкысис чужӧм вылас.
Мам босьтіс сійӧс ки вылас, но Гуля бӧр лэччис джоджӧ да, пельпомъяссӧ упрямӧя лэптыштлӧм бӧрын, бара кутіс восьлавны.
Сійӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ, ӧти комнатаысь мӧдӧ, и мамыс ӧдва сы бӧрся вӧтчис.
Гуля быдмис.
Пыр смелджыка восьлалісны сылӧн ичӧтик кокъясыс комнатаясӧд, коридорӧд да кухняӧд, квартираын кутіс лоны пыр шумаджык, частӧджык да унджык кутісны жугласьны чашкаяс да тарелкаяс.
— Но, Зоя Михайловна, — шуліс Гуля мамлы няня, кор вайӧдліс Гуляӧс прогулка вылысь гортас, — уна челядь ме видзлі, а татшӧм кагаӧс некор на эг аддзыв.
Би, а абу кага.
Некыдз сыкӧд он ладмы.
Кыдзи пуксяс даддьӧ, сідз сэсся сэтысь бӧр он нин чеччӧд.
Дасысь чой йывсянь исковтас, а сылы век этша.
«Ещӧ, — горзӧ, — ещӧ!»
abu
Мыйта синва, мыйта горзӧм, вензьӧм!
abu
Гуляӧс сетісны детскӧй садйӧ.
Детскӧй садйын Гуля раммис.
Гортын сійӧ ни ӧти минута спокойнӧ эз пукавлы, а тані сійӧ дзонь часъясӧн пукаліс лӧня, чӧла да мыйкӧ лепитіс пластилинысь, кодлы сетіс дженьыдик ним — лепин.
Радейтліс сійӧ сідзжӧ стрӧитны джоджын кубикъясысь быдсяма керкаяс да башняяс.
И ёна вӧлі сюрлывлӧ сійӧ челядьлы, кодъяс лысьтлісны жугӧдны сылысь стрӧйбасӧ.
Ӧбидаысь гӧрдӧдӧм чужӧма, сійӧ чеччыштліс да аскӧдыс тшӧтшъясӧ сэтшӧма тівкӧдліс, мый мӧдыс заводитліс равзыны став детскӧй сад пасьта.
Но челядь век жӧ радейтлісны Гуляӧс да гажтӧмчылісны, кор сійӧ эз волы детскӧй садйӧ.
— Сійӧ кӧть и тышкасьысь, зато сыкӧд лӧсьыд ворсны, — шулісны детинкаяс. — Сійӧ кужӧ век выльтор думыштны.
Мамыс Гулялӧн сэки уджаліс кинофабрикаын.
И режиссёръяс, Королёвъяс ордӧ волігӧн, Гуля вылӧ видзӧдігӧн, шулісны:
— Вот эськӧ Гулькаӧс миянлы киноӧ!
Налы кажитчис Гулялӧн збой гажалуныс, сылӧн сюсь руд синъясыс да зэв живӧй характерыс.
И ӧтчыд мамыс шуис Гулялы:
— Детскӧй садйӧ талун тэ он мун.
Ми ветлам тэкӧд чериясӧс да лэбачьясӧс видзӧдлыны.
Тайӧ лунас ставыс вӧлі мӧднога, мукӧд дырся дорысь.
Керка дінӧ воис автомобиль.
Гуля пуксис автомобильӧ мамыскӧд орччӧн.
Воисны найӧ кутшӧмкӧ площадка вылӧ, кӧні вӧлі сы мында йӧз, мый оз позь вӧлі весиг подӧн писькӧдчыны.
Быдладорсянь кыліс петукъяслӧн быдсяманога горзӧм, курӧгъяслӧн котсьӧм.
Кӧнкӧ гогзісны дзодзӧгъяс да, быдӧнысь ёнджыка горзыны зільӧмӧн, мыйкӧ зэв ӧдйӧ лопочитісны индюкъяс.
Йӧз костті прӧйдитігӧн мам босьтіс Гуляӧс киӧдыс.
Му вылын и пызан кодьяс вылын сулалісны лэбачьяс тыра да ловъя черияс тыра садокъяс.
Ва пытшкын ньӧжйӧник уялісны унзіль гырысь черияс да вывлань и увлань пелька визлалісны ичӧтик зарни черияс, кодъяслӧн бӧжъясыс вӧліны бордъяс кодьӧсь, прошвияс кодьӧсь, пырыс тыдаланаӧсь.
— Ой, мама, мый нӧ тайӧ? — горӧдіс Гуля. — Вапытшса лэбачьяс!
Но сэки кутшӧмкӧ паськыд пельпома, кучик тужуркаа тӧдтӧм морт матыстчис Гуля дінӧ да, мамыслы юрнас лайкнитӧм мысти, босьтіс Гуляӧс кияс вылас.
— Ме тэныд пырысь-пыр мыйкӧ петкӧдла, шуис сылы сійӧ да кутіс кытчӧкӧ нуны.
Гуля бергӧдчыліс да видзӧдліс мам вылас.
Сійӧ думайтіс, мый мамыс мырддяс сійӧс «ку паськӧма дядь» киысь, но мамыс сӧмын кинас сылы ӧвтыштіс.
— Нинӧм, Гуленька, эн пов.
Гуля эз и думайт повны.
Сӧмын сылы эз вӧв окота пукавны йӧз киын, тӧдтӧм морт ордын.
— Ме ачым муна, — шуис Гуля, — лэдз менӧ.
— Сейчас, сейчас, — шуис дядя, вайис сійӧс стекляннӧй ящик дінӧ да лэдзис му вылӧ.
Сэні, веж сук турун пиын, веглясисны кутшӧмкӧ кузь, кыз гезъяс.
Тайӧ вӧліны ужъяс.
Гуля дыр думайттӧг кватитіс ӧтикӧс на пиысь да кутіс кыскыны.
— Но и смел жӧ тэ нывка! — кыліс Гуля ас весьтсьыс «кучик дядьӧлысь» гӧлӧс.
Куим арӧса Гуля эз чайт, мый тайӧ дядьӧыс вӧлі кинооператор да мый нывкаӧс сэки снимитісны выль кинокартина вылӧ.
Сійӧ воясӧ Трубнӧй площадь вылын быд воскресеньеӧ тӧргуйтісны быдсяма лэбачнас да звернас.
Лэбачьясӧс, чериясӧс, быдсяма ичӧтик зверьясӧс радейтысьяс тані пыр вермисны бӧрйыны асланыс вкус серти и сьылысь канарейкаӧс, и щеглӧс, и пелыськайӧс, и породистӧй охотничӧй кычанӧс, и черепахаӧс, и весиг заморскӧй попугайӧс.
Кинооператоръяс вайисны Гуляӧс Трубнӧй площадь вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ лунӧ сэні найӧ снимайтісны «Каштанка» картина, Чехов рассказ серти.
Тайӧ картинаас Каштанка пон веськалӧ Трубнӧй базар вылӧ да гырысь йӧз да челядь пӧвстын воштӧ ассьыс кӧзяинсӧ.
Некымын лун мысти Гуля Королёвалы ыстісны кинофабрикасянь сылысь первой нажеткасӧ — кык шайт.
Ӧти шайтсӧ вӧлі видзӧма сійӧ жӧ лунас.
Гортын случайнӧ эз лӧсяв деньгаыс, да Гулялӧн шайтыс <rus>как раз</rus> ковмис лекарство вылӧ аслыс жӧ Гулялы.
Мӧд шайтсӧ — ыджыд, вылиник, виж рӧмаӧс — Гулялӧн мамыс хранитӧ ӧнӧдз.
Сійӧс дзебӧма коробочкаӧ Гулялӧн кага дырся шабді цвета шӧвк кодь юрсиыскӧд орччӧн.
СЛӦН ДА ГУЛЯ
Гуляӧс нуӧдісны Зоопаркӧ.
Сійӧ муніс мамыскӧд лыаӧн киськалӧм туй вывті кузь радӧн сулалысь клеткаяс дінті, кӧні вӧліны кыз сюра козёлъяс, межъяс да тошка ӧшъяс.
Джуджыд кӧрт ӧграда дінӧ найӧ сувтісны.
Решетка сайысь Гуля аддзис мыйкӧ зэв ыджыдӧс, клыкъясаӧс, кузь — дзик муӧдзыс — ныраӧс.
— Ой, кутшӧм! — мам дінас жмитчигмоз горӧдіс Гуля. — Мама, мыйла сійӧ татшӧм ыджыд?
— Сэтшӧм быдмӧма.
— А ме сыысь пола?
— Он, он пов.
— А коді сійӧ сэтшӧмыс?
— Слӧн.
Сійӧ бур, и сыысь оз ков повны.
Аслас гортас сійӧ весиг ичӧт челядьӧс няньчитӧ.
— Босьт сійӧс меным нянькаӧ! — шуис Гуля.
— Сійӧс татысь оз лэдзны, — сералігтырйи вочавидзис мам. — Да и местаыс сылы миянын этшакодь.
Та бӧрын Гуля дзонь во казьтыліс ыджыд бур слӧнӧс.
И кор Гуляӧс бара вайӧдісны Зоопаркӧ, сійӧ медвойдӧр нуӧдіс мамсӧ слӧн дінӧ.
Сійӧ матыстчис решетка дорӧ, киас кутіс гӧрд да лӧз цвета ыджыд мач.
— Бур асыв, слӧн! — вежливӧя здоровайтчис Гуля. — Ме тэнӧ помнита.
А ті менӧ?
Слӧн нинӧм эз вочавидз, но копыртіс ассьыс тӧлка ыджыд юрсӧ.
— Поминтӧ, — шуис Гуля.
Мамыс перйис сумочкасьыс гривенник.
— Гуля, видзӧд, — шуис мамыс, — ме сылы деньга шыбита.
Слӧн корсьысьыштіс хоботнас му вывсьыс да лэптіс деньгасӧ быттьӧкӧ чуньпомъяс вылын да пуктіс стӧрӧжлы зептас.
А сэсся кватитіс стӧрӧжӧс воротникӧдыс да кыскис ас бӧрсяыс.
Стӧрӧж эз вермы кутчысьны кок йылас да, детинка моз чеччалігтырйи, котӧртіс.
Гуля гораа сераліс.
Сералісны и мукӧд челядь.
— Мама, кытчӧ кыскӧ сійӧс слӧныс? — юаліс Гуля.
— Сійӧ корӧ стӧрӧжлысь мыйкӧ чӧскыдтор.
Мун, шуӧ, вай.
Прӧста али мый сеті тэныд ассьым деньгаӧс?
Стӧрӧж муніс орчча жырйӧ, кӧні вӧлі слӧнлӧн кладовӧй, а слӧн тэрмасьтӧг, небыда, быттьӧкӧ гынсапӧга, восьлаліс сы бӧрся.
— Мама, слӧныд радейтӧ булка?
Позьӧ сылы шыбитны?
Гуля шыбитіс слӧнлы булка.
Слӧн лэптіс хоботсӧ вывлань, улыс черлыыс сылӧн ӧшӧдчис, да булка веськаліс веськыда вомас.
Но сэки Гулялӧн мачыс уси кисьыс да гӧгыльтчис решетка увті слӧн дінӧ.
— Мачӧй! — горӧдіс Гуля. — Слӧн, вай, пӧжалуйста, мачсӧ!
Слӧн лапнитіс пельяснас, кулакӧ моз топӧдіс мачсӧ хоботнас да видзӧдліс Гуля вылӧ ичӧтик сюсь синнас.
— Но вот, — шуис Гулялӧн мамыс, — сідз ме и тӧді.
Ме тэныд шулі — коль мачтӧ гортӧ!
Но тайӧ минутаӧ слӧн лэдзис хоботсьыс мачсӧ да сійӧ быгыльтчис му кузя, инмис решеткаӧ да быгыльтчис бӧр слӧнлы дзик кок улас.
— Энлы, Гуля, — шуис мам, — регыд локтас стӧрӧж да судзӧдас тэнсьыд мачтӧ!
Но Гуля эз нин вӧв сыкӧд орччӧн.
Мамыс ӧдйӧ видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
— Кӧні нӧ сійӧ?
— Кага, кага слоновникас! — горӧдісны сы гӧгӧрын.
Мам видзӧдліс решетка вылӧ.
Сэні, решетка мӧдарладорас, дзик слӧн кок улын сулаліс сылӧн Гуляыс да татшӧм сосед дінын кажитчис ещӧ нин ичӧтджыкӧн.
Слӧн вӧрзис, и став йӧзыс акнитісны.
Ещӧ секунда, и слӧнлӧн паськыд, сьӧкыд кок лапаыс тальччас тайӧ цветнӧй ёкмыль вылас да лязӧдас сійӧс.
— Стӧрӧж, стӧрӧж! — горӧдісны йӧз.
Но слӧн видзчысьӧмӧн тальччис ӧти кок вывсьыс мӧд вылас да бӧрыньтчис.
Гуля вештіс хоботсӧ кинас да спокойнӧя лэптіс мачсӧ муысь.
— Мый ті ставныд горзанныд? — решетка прутъяс костӧд петігмоз шуис сійӧ. — Мама висьталӧ, мый слӧнъяс пӧ весиг ичӧт челядьӧс няньчитӧны.
Гортӧ Гуля муніс чӧла.
Мамыс сыкӧд эз сёрнит.
Сійӧ, тыдалӧ, ӧнӧдз на эз вермы успокоитчыны Гулялӧн татшӧм проделка бӧрын.
— Мамочка, прӧстит менӧ, пӧжалуйста, — шуис Гуля. — Тэ ӧд ачыд висьтавлін, мый ме сыысь ог пов.
Мыйла нӧ тэ ме вӧсна повзин?
Парк пытшкысь кылісны пароход свисток модаа кутшӧмкӧ аслыс нога шыяс.
— Тайӧ тэнад слӧныд горзӧ, — шуис Гулялы мамыс. — Со кутшӧм лёк сійӧ овлывлӧ, скӧрмӧдан кӧ.
А коді сійӧс скӧрмӧдіс?
Тэ!
Мӧдысь, пӧжалуйста, юасьтӧг эн сюйсьы слӧнъяс дінӧ!
БАРМАЛЕЙ ВОИС!
Уна ӧшиня домса ыджыд, паськыд подъезд дінӧ сувтіс легковӧй автомобиль.
Тайӧ кинофабрика студияӧ вайисны вит арӧса Гуляӧс.
Колян рытнас Гуля мам ордӧ воис сылӧн важ приятельыс, кинофабрикаса режиссёр.
Сійӧ кадӧ фабрикаын снимайтісны «Рязанскӧй бабаяс» нима картина.
— Выручитӧй миянӧс, ен могысь, — шуис сійӧ, — вайӧй миянлы «Рязанскӧй бабаяс» снимайтігкежлӧ ассьыныд Гулятӧ.
И сійӧ висьталіс, мый нывка, коді должен вӧлі снимайтчыны тайӧ картинаас, сэтшӧма повзьӧма югыд лампаясысь, аппаратъясысь, мый дзикӧдз ӧткажитчис снимайтчӧмысь.
— Тіян Гуляыд смел, сійӧ миянӧс оз подведит, — шуис режиссёр.
— Смелнад смел, — шуис мам, — да пола водз на сылы снимайтчынысӧ.
— Нинӧм, ӧтчыдтӧ позьӧ, — успокоитіс сійӧс режиссёр.
И со Гуля пырис кутшӧмкӧ аслыснога комнатаӧ, кодлӧн став пытшкӧсыс вӧлі тырӧма зеркалӧясӧн, джуджыд лампаясӧн да быдсяма гӧгӧрвотӧм кӧлуйӧн.
Режиссёр пуксьӧдіс Гуляӧс аслыс пидзӧс вылас.
— Тэныд колӧ повзьӧдны со тайӧ тётясӧ, — шуис сійӧ да индіс сера платьеа да чышъяна мича ыджыд синъяса нывбаба вылӧ. — Сы ордӧ воас скӧр дядя.
Тэ первой сійӧс аддзан, котӧртан тётя дінӧ да горӧдан: «Дядя воис!»
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — шуис Гуля.
И репетиция заводитчис.
Гуляӧс пасьтӧдісны цветъяса кузь сарапанӧн, юрас кӧрталісны неыджыд чышъян.
— Но, мыйӧн абу рязанскӧй баба? — сералігтырйи шуалісны Гуля гӧгӧр чукӧртчӧм актёръяс.
И друг лампаяс зэв югыда ыпнитісны.
Гуля кунис синъяссӧ.
Югыд, пӧсь лампа бияс брызьнитісны сылы веськыда синъясас.
— Мама! — тӧдлытӧгыс горӧдіс Гуля.
Син ёран югӧръяслӧн поток локтіс сы вылӧ быдладорсянь, веськыда сотіс синъяссӧ.
Кытысянькӧ тайӧ югыд поток сайсяньыс сы дінӧдз кыліс режиссёрлӧн тӧдса гӧлӧс:
— Нинӧм, Гуленька, тайӧ лампаясыс сэтшӧмӧсь.
Но, кыдзи тэ тётя Настяӧс повзьӧдан?
Коді сы ордӧ воис?
Гуля неуна думыштіс да, страшнӧй синъяс вӧчӧмӧн, горӧдіс:
— Настя, Настя, пышйы!
Бармалей воис!
Тайӧ вӧлі ставыс, мый колі Гулялы вӧчны тайӧ сценаас.
Сылы позьӧ вӧлі мунны мам дінас, коді виччысис сійӧс мӧд комнатаын.
Но сылы окота вӧлі тӧдны, мый лоӧ коньӧр Настякӧд.
Гуля пырис пызан улӧ, видзӧдіс паськыд синмӧн да, Бармалейлы кулаксӧ петкӧдлігтыр, шӧпкӧдіс:
— Мун татысь, дурак!
Мун татысь!
И кор водзӧ действиелӧн мунӧм серти «кулӧм» Настяӧс кияс вылын пыртісны керкаӧ, Гуля, сы вылӧ видзӧдігӧн, топӧдіс ичӧт кулакъяссӧ чужӧм бердас да гусьӧник бӧрддзис.
Картина эштӧдӧм бӧрын некымын тӧлысь мысти режиссёръяс вайисны Гулялы сылысь портретсӧ медічӧт рязанскӧй баба рольын.
Тайӧ портрет вылас вӧлі гижӧд:
«Талантливейшӧй актрисалы благодарнӧй режиссёръяссянь».
ЛӦЗ ВЕДРА
— Мама, мама, видзӧд!
Лӧз ведраяс! — радысла горзіс Гуля да кыскис мамсӧ витрина дінӧ, кӧні вӧлі выставитӧма чачаяс.
Витрина стеклӧ сайын вӧлі уна быдсяма добраыс — аканьяс, ошпиян, визя гача кӧчьяс, грузовикъяс, паровозъяс, — но Гуля видзӧдіс сӧмын лыаӧн ворсан ведраяс вылӧ.
Найӧс вӧлі краситӧма эмалевӧй лӧз краскаӧн, да быд ведра вылын вӧлі рисуйтӧма цветъяслысь букет.
Гуля важӧн нин мечтайтіс татшӧм ведра йылысь.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі кутыштны сійӧс киас, тыртны сійӧс лыаӧн, новлӧдлыштны садйӧд туй кузя!
Унаысь сійӧ корліс мамыслысь ньӧбны сылы татшӧм ведра, и мамыс кӧсйысис, но сӧмын оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, регыд-ӧ сійӧ ньӧбас.
«Ньӧба, кор деньга лоӧ», либӧ: «Ньӧба, кор лоан шань нылӧн».
А кор тайӧ лоӧ?
И друг талун Гулялӧн мечта виччысьтӧг збыльмис.
Сійӧ получитіс ведра, а сы дінӧ ещӧ содтӧд сэтшӧм жӧ лӧз совок.
Ведранас гажаа ӧвтчигтырйи Гуля мӧдӧдчис мамыскӧд орччӧн.
— Гуля, мун кыдзи следуйтӧ, — шуис сылы мамыс, — тэ быдӧнӧс тойлалан.
Но Гуля, кажитчӧ, нинӧм эз кыв.
Ведра качайтчис сы киын, и сійӧ унаысь инмыліс ветлысь-мунысьяслы.
Мам скӧрмис.
— Тэ кӧ пырысь-пыр жӧ он дугды, ме босьта тэнсьыд ведратӧ да сета сійӧс мӧд нывкалы!
— Шаньлы? юаліс Гуля.
— Дерт нин тэысь шаньджыклы! — шуис мам.
Гуля видзӧдліс мамыс вылӧ да сэтшӧма ӧвтыштіс ведранас, мый кучкис сійӧн юрас скамейка вылын пукалысь сапӧг чиститысьлы.
Мам повзис.
— Прӧститӧй! — горӧдіс сійӧ да кватитіс Гуля киысь ведрасӧ. — Тэ кучкин дядяӧс, дурнӧй нывка!
— Ме тӧдлытӧг, — шуис Гуля.
— Нинӧм, гражданочка! — гажаа нюмъялігтыр шуис сьӧд синма чистильщик. — Свадьбаӧдз бурдас!
— А кор тіян свадьбаныд? — юаліс Гуля.
Но мам эз нин кывзы ни чистильщиклысь, ни Гулялысь.
Решительнӧя, тэрмасигтырйи сійӧ муніс туйвежын сулалысь милиционер дінӧ.
— Тӧварыш милиционер, — шуис сійӧ, — челядь тіян эм?
— Эм, — шуис милиционер.
— Сетӧй тайӧс налы.
И сійӧ мыччис милиционерлы ведрасӧ.
Мӧдыс сэтшӧма чуймис, мый нинӧм эз удит шуны.
Мам ӧдйӧ нуӧдіс ассьыс нывкасӧ, а милиционер сідзи и коли мостовӧй шӧрын сулавны, киас лӧз ведраӧн.
Гуля муніс чӧла, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Садйын сійӧ пуксис скамья вылӧ.
Свежӧй виж лыа чукӧр дорын ворсісны челядь.
Нёль ичӧтик ведра сулалісны туй вылын.
Кутшӧмкӧ нывка ичӧт зырйӧн тэчис сэтчӧ лыа, а мукӧд челядьыс пырысь-пыр жӧ сійӧс кисьталісны бӧр.
Вӧлі зэв гажа.
Но Гуля налань весиг эз видзӧдлы.
Мам гусьӧник видзӧдіс сы бӧрся.
Сійӧ виччысис, мый нывка бӧрддзас.
Но Гуля эз бӧрддзы.
Кор воисны гортас, сійӧ спокойнӧ висьталіс батьыслы, коді пукаліс диван вылын да лыддис газета.
— Папа, тӧдан-ӧ, ми пӧдаритім милиционерлы ведра.
— Кутшӧм ведра? — чуймис бать. — Кутшӧм милиционерлы?
Гуля нюммуніс.
— Ворсан ведра — настоящӧй милиционерлы.
А кор Гуля петіс комнатаысь, мам висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс.
— Ме ачым тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы, кор накажитӧм могысь мырдди сылысь чачасӧ.
Сійӧ ӧд сэтшӧма мечтайтіс ведра йылысь!
А сійӧ весиг нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый сылы жаль да ӧбиднӧ.
Некымын лун мысти, батьыслы пидзӧс вылас пуксигмоз, Гуля бара висьталіс:
— Тӧдан, ми ӧшинь пыр шыбитім менсьым аканьӧс, Наташаӧс.
— Кодъяс нӧ «миыс»?
— Ми мамакӧд.
И ладнӧ, мый шыбитім: аканьыс вӧлі лёк.
Пафнутий Иванович ёна бурджык.
Визя, чангыль ныра клоунӧс, Пафнутий Ивановичӧс коркӧ батьыс вайис сылы театрысь, кӧні сійӧ уджаліс.
Гуля кӧсйӧ нин вӧлі лэччыны джоджӧ.
Но батьыс сійӧс кутіс:
— Энлы, тэ меным висьтав: кыдзи нӧ тайӧ лои, мый аканьӧс шыбитінныд ӧшинь пыр?
Гуля видзӧдліс кытчӧкӧ бокӧ.
— А сідзи и лои, — шуис сійӧ. — Ми аканькӧд пукалім ӧшинь вылын, а мама миянлы эз тшӧкты пукавны сэні.
Мама шуӧ: «Ӧшинь вылын оз позь пукавны — усянныд!»
А ми эгӧ лэччӧй...
— Но и мый нӧ?
— Мый нӧ...
Мама менӧ лэдзис джоджӧ, а сійӧс шыбитіс ывлаӧ.
— И тэныд ньӧти абу жаль?
— Неуна жаль, — шуис сійӧ да зумыштчӧмӧн котӧртіс аслас комнатаӧ.
ИСПАНИЯӦ ПЫШЙӦМ
Прӧйдитіс ещӧ кык во.
Матысмӧ вӧлі Октябрьскӧй революциялӧн годовщина.
Керкаын неважӧн помасис ремонт.
Кыліс свежӧй клеевӧй краска дук.
Комнатаясын вӧлі чӧв-лӧнь.
Но со передньӧйын кыліс звонок.
Ӧти, мӧд, коймӧд...
— Кыла, кыла!
Наказание, а абу кага! — броткис стрӧг нывбаба, Настасья Петровна, да муніс восьтыны ӧдзӧс.
Котӧрӧн передньӧйӧ пырис Гуля, моздортырыс сылӧн ньӧбӧмторъяс.
— Видзӧдлы, кутшӧм картинкаяс ньӧбис меным мама праздник кежлӧ! — шуис сійӧ. — Броненосец «Потёмкин», крейсер «Аврора»!
Синъясыс сылӧн югъялісны радысла.
Но Настасья Петровна весиг эз видзӧдлы Гуля покупкаяс вылӧ да петіс кухняӧ.
Гуля котӧртіс аслас комнатаӧ да ас бӧрсяыс топыда пӧдлаліс ӧдзӧс.
Сэні сійӧ пыр жӧ босьтчис удж бердӧ.
Стен вылын краска вӧлі свежӧй, да бумага кокниа сы бердӧ клеитчис.
Керка пытшкын лои вӧвлытӧм лӧнь.
Настасья Петровна кутіс беспокоитчыны — эз-ӧ нин мыйкӧ вӧч тайӧ нывкаыс?
Восьтіс комната ӧдзӧс да сӧмын кияссӧ паськӧдіс.
Дзик выль краситӧм стенъяс вӧлі клеиталӧма картинкаясӧн.
Гулялӧн платьеыс, чулкиыс и нырыс вӧлі лӧз краскаӧсь.
— Безобразие! — горӧдіс Настасья Петровна. — Став стенъяссӧ тшыкӧдӧмыд!
— Кыдзи верманныд ті тадзи шуны? — возмутитчис Гуля.
— Ӧд тайӧ броненосец «Потёмкин»!
Крейсер «Аврора»!
Кыдзи ті тайӧс он гӧгӧрвоӧй!
Но Настасья Петровна эз кӧсйы кывзыны Гулялысь некутшӧм висьтавлӧм да ӧдйӧ кутіс кулявны стенысь картинкаяс.
Гуля кыкнан кинас кутчысис сылы платьеас.
Сійӧ бӧрдіс, горзіс, зымӧдіс кокъяснас, но весьшӧрӧ.
Регыд ставыс вӧлі помалӧма.
Настасья Петровна пинясигтырйи муніс рынок вылӧ, а Гуля бӧрдігтырйи шыбитчис крӧвать вылӧ.
Краскаӧн мавтчӧм банбокъяс кузяыс сылӧн визувтіс синва да ещӧ ёнджыка мавтіс чужӧмсӧ.
«Мый вӧчны? — думайтіс Гуля. — Мам лунтыр удж вылын, а Настасья Петровнакӧд овны водзӧ ӧтлаын дзик он вермы!
Кӧть эськӧ медым деревняӧ муніс сійӧ.
Но оз, оз мун, ӧні сійӧ нарошнӧ оз мун.
Вот босьта, — решитіс Гуля, — да ачым гортысь пышъя.
Нарошнӧ, сылы лёк вылӧ».
Но кытчӧ мунны?
Дачаӧ?
Сэні кӧдзыд.
Ӧшиньяс тувъялӧма пӧвъясӧн.
Чердакын шутьлялӧ тӧв.
Ог, мунны кӧ, то кутшӧмкӧ шоныд странаясӧ.
Например, Испанияӧ.
Эм сэтшӧм страна (киноын петкӧдлісны).
Но, дерт, Испанияӧ!
Сӧмын колӧ кодлыськӧ юавны ывлаын, кӧні Испанияыс.
Гуля чеччис, кичышкӧдӧн чышкис синваӧсь чужӧмсӧ да заводитіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Медвойдӧр сійӧ босьтіс этажерка вылысь медся радейтана книжкаяссӧ — «Ичӧт пиян садокын» да «Аладдинлӧн лампа».
Сэсся думыштіс да мам пызан ящикысь босьтіс некымын эзысь гривенник да ыргӧн деньга.
Та бӧрын восьтіс бельевӧй шкап да ӧкуратнӧя тэчӧм бельё чукӧрысь кыскис простыня.
«Тайӧ лоас менам палатка, — решитіс Гуля. — Ӧд меным ковмас вой узьны веськыда полеын либӧ вӧрын».
Сійӧ сюйис прӧстынясӧ ичӧтик чемоданӧ.
Выліас пуктіс книжкаяс да ассьыс важ другсӧ, Пафнутий Ивановичӧс.
Став посни деньга, мый сюри пызанысь, пуктіс водздӧра зептас.
«Пальто колӧ жӧ босьтны, — думыштіс Туля. — И зонтик.
А то Испанияад друг ещӧ зэрмас».
Сійӧ перйис шкапысь ассьыс дор гӧгӧрыс прӧшвиӧн вурӧм розовӧй ичӧтик зонтиксӧ.
И, увереннӧй сыын, мый сылӧн лои ставыс, мый вермас ковмыны олӧмын, Гуля пасьтасис, босьтіс киас ичӧтик чемодан, зонтик да мӧдӧдчис кузь туйӧ.
Ывлаын сійӧ прӧщайтчис став тӧдса челядькӧд.
Кор Настасья Петровна воис гортас, тӧдса челядь спокойнӧя сылы висьталісны:
— А тіян Гуляыд Испанияӧ муніс.
Настасья Петровна уськӧдчис корсьны Гуляӧс да час кык мысти аддзис сійӧс вокзал вылысь — нывка пукаліс скамья вылын, виччысис дачнӧй поездлысь мунӧм.
Муртса сійӧ кыскис пышъялысьӧс гортӧ.
Гуля пыксис да бӧрдіс.
Соседъяс звӧнитісны мамыслы удж вылӧ.
Кор сійӧ пырис комнатаӧ, Гуля бӧрдігтырйи шыбитчис сылы воча.
— Ме ог вермы сэсся тадзи овны! — шуис сійӧ.
Мам пуксис диван вылӧ да босьтіс нывкаӧс ас дінас...
— Но, вай, висьтав, мый лои.
Бара Настасья Петровнакӧд эн ладмы?
Синва пӧдтіс Гуляӧс.
— Нинӧм сійӧ оз гӧгӧрво! — ӧдва вермис шуны Гуля да ещӧ ёнджыка бӧрддзис. — Тэ да папа лунтыр абу гортынӧсь, а сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво.
Ме сэтшӧм мичаа клеиталі стенӧ тэнсьыд картинкаястӧ, чайті — сійӧ рад лоӧ, а сійӧ шуӧ: «Стенъяс тшыкӧдін», да ставсӧ чашйис, пуртӧн вуштіс.
Сетӧ менӧ школаӧ!
— Ладнӧ, Гуленька, ми мыйкӧ думыштам.
Сӧмын юасьтӧг Испанияӧ мӧдысь эн пышйы.
Мам водтӧдіс нывкаӧс диван вылӧ да шебраліс сійӧс.
Гуля ланьтіс да унмовсис.
А мам, сылысь юрсӧ мольӧдігтыр, дыр на пукаліс сы дінын.
Гулялӧн небыд шабді кодь кудрияс костас затылок вылас неуна тӧдчисны пемыд каштановӧй цвета юрсияс.
«Быдмӧ менам нывка, — думайтіс мам, — со и юрсиыс кутіс пемдыны.
Кыдзи бара артмас сылӧн олӧмыс?..»
«АДАМ»
Гулялы вӧлі сизимӧд арӧс.
Сійӧ важӧн нин кужис лыддьысьны — ӧдвакӧ эз вит арӧссянь, — но школаӧ сетны сійӧс вӧлі водз на.
Тӧдсаяс сӧветуйтісны мамлы сетны сійӧ группаӧ, кодӧн руководитіс пӧрысь учительница-француженка: нывка кутас гуляйтны да ворсны мукӧд челядькӧд ӧтлаын да и французскӧй кывйӧ ещӧ велалас.
И со Гуля первойысь воис учительница ордӧ.
Вушйӧм, важ мебельяса да стенъяс вылын зэв уна фотографическӧй карточкаяса комнатаын Гуля кындзи вӧліны ещӧ кыкӧн: кудриа кузь юрсиа, нывка кодь зонка Лёлик да шырӧм юра зон кодь нывка Шура.
Челядь пуксисны ляпкыдик пызан сайӧ, а старушка-учительница босьтіс турунвиж цвета рузумысь вӧчӧм кӧчӧс да кутіс сьывны гӧгӧрвотӧм сьыланкыв.
Кӧч сы киын кутіс йӧктыны пызан вылын кутшӧмкӧ тешкодь танец.
Сылӧн чеччалісны пельясыс да бовъялісны кокъясыс, челядь сералісны да учительница бӧрся шуалісны песнялысь гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ.
Гуля ставныс вылӧ видзӧдіс чӧла, букышӧн.
Но со сійӧ решитіс мыйкӧ юавны.
— Адам, — шуис сійӧ, — мыйла...
— Мый тэ шуин?
Выльпӧв шу, — чуймис француженка.
— Адам, — бара шуис Гуля.
— Абу «адам», а колӧ шуны «мадам».
— Мадам, — выльпӧв шуис Гуля, — русскӧй кылыс ӧмӧй сэтшӧм лёк, мый колӧ ещӧ велӧдны французскӧйӧс?
Сылы тайӧ кажитчис шензянаӧн.
Мыйла колӧ сьывны гӧгӧрвотӧм кыв вылын сьыланкывъяс, кор свет вылын эм сэтшӧм бур, сэтшӧм гӧгӧрвоана русскӧй кыв?
Да сыкӧд тшӧтш, мыйла колӧ йӧктӧдны тайӧ турунвиж рӧма кӧчсӧ?
Гортас Гулялӧн вӧлі жӧ кӧч, сӧмын эз турунвиж рӧма, а кельыдлӧз, но во куим нин сійӧ куйліс мукӧд важ чачаяскӧд ящикын.
Гулялы колӧ регыд пырны школаӧ, а сійӧс, ичӧтӧс моз, ворсӧдӧны.
Старушка эз тӧд, мый вочавидзны Гулялы.
Сійӧ думайтыштіс неуна да тшӧктіс челядьлы устроитны хоровод.
Мадам босьтіс киясӧдныс Лёликӧс да Шураӧс, а Шура мыччис кисӧ Гулялы.
Но Гуля эз босьт сылысь кисӧ да пуксис улӧс вылӧ.
— Ме ог радейт танцуйтны асывводзын, — шуис сійӧ. — Ме асывводзын радейта лыддьысьны.
Француженка дӧзмӧмпырысь лайкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Тэ кывзысьтӧм нывка.
Но, ладнӧ, ми кутам лыддьысьны.
Но вӧлӧмкӧ, мый тайӧ группаын лыддьысьӧны оз жӧ русскӧй кыв вылын, а французскӧй вылын
и лыддьӧны оз мойдъяс, а сӧмын на азбука.
Мадам сеталіс челядьлы картинкаяс на вылӧ рисуйтӧм букваясӧн: а, бе, се, де...
Уджыс эз вӧв сьӧкыд.
Гуля ӧдйӧ запомнитіс став букваяссӧ.
Эз прӧйдит и тӧлысь, кыдзи сійӧ велаліс нин прамӧй ӧдйӧ лыддьысьны французскӧй кыв вылын.
Прогулкаяс дырйи садйын ассьыс «адамсӧ» сійӧ пыр тэрмӧдліс гортӧ:
— Мунамӧй, неуна ещӧ лыддям тіянлысь французскӧй книжкатӧ.
А тӧв помасигкежлӧ сійӧ велаліс не сӧмын лыддьысьны, но и гижны.
Кор урокъяс вылын сійӧ вывті нин мӧдліс балуйтны. мадам пенснэасьліс да шуліс:
— Ланьтӧй!
Ӧні ми кутам гижны диктант.
Но Гуля и тайӧ уроксӧ пӧртліс ворсӧмӧ.
— Потанын куйлӧ кага, — рӧвнӧй гӧлӧсӧн диктуйтіс мадам французскӧй фразаяс. — Пу вылын пукалӧ лэбач.
Бабушка кыӧ чулки.
Дедушка куритӧ каллян.
А тетрадьӧ Гуля гижис:
«Потанын куйлӧ бабушка.
Кага куритӧ каллян.
Лэбач кыӧ чулки.
Пу вылын пукалӧ дедушка».
И, серамсӧ кутны зілигтыр, зэв серьёзнӧй видӧн сетіс тетрадьсӧ аслас «адамлы».
Француженка лӧсьӧдіс ныр вывсьыс пенснэсӧ да гораа заводитіс лыддьыны Гулялысь каракуляяссӧ.
— Мый тайӧ? — дӧзмӧмӧн шуис сійӧ.
Лэбач кыӧ чулки?
Кага куритӧ каллян?
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Гуля сераліс мыйвынсьыс, а сыкӧд тшӧтш — Лёлик да Шура.
Бур старушка прӧщайтліс Гулялы тайӧ балуйтчӧмсӧ.
Сійӧ лыддис, мый ворсігӧн, французскӧй кывъяс ас ногыс местаясӧн вежлаліг, Гуля ӧдйӧджык кутас помнитны найӧс.
Сійӧ сӧмын следитіс сы бӧрся, медым быд кыв вӧлі гижӧма правильнӧ, ӧшибкаястӧг.
Тадзи гажаа да мирнӧя мунісны занятиеяс.
И группаын некод эз чайт, кутшӧм выльтор Гуля лӧсьӧдчӧ вӧчны.
Ӧтчыд, кор шоныд тувсов лунӧ став группа гуляйтіс улича кузя, Гуля друг сувтіс куим судта каменнӧй керка подъезд дорӧ.
— Мадам, — шуис сійӧ, — пӧжалуйста, виччысьыштӧй менӧ тані, ме пырысь-пыр локта бӧр.
Восьтіс сьӧкыд ӧдзӧс и пырис сэтчӧ.
— Мадам, а тайӧ ӧд школа! — шуис Шура. — Аддзан гижӧма?
И сійӧ индіс ӧдзӧсӧ тувъялӧм вывеска вылӧ.
— Сулалӧй тані кыкнанныд, — шуис француженка. — Ме ветла видзӧдла.
Лёлик да Шура колины ӧтнаныс.
Найӧ кутчысисны ки-ки воча да жмитчисны керка стен бердӧ, медым не сюрны машина улӧ.
Первойӧн воис Гуля.
— А кӧні адам? — юаліс сійӧ. — Мадам, колӧ шуны?
— Муніс тэнӧ корсьны, — ӧттшӧтш вочавидзисны Лёлик да Шура. — А тэ кӧні вӧлін?
— Бӧрын висьтала!
Тайӧ кадӧ школа ӧдзӧсысь котӧрӧн петіс ёна дӧзмӧм мадам.
— Лёк нывка! — кутіс пинявны сійӧ Гуляӧс. — Кӧні ветлӧдлін?
Волнуйтчигас сійӧ пыркадся дорысь ещӧ на омӧльджыка сёрнитіс рочӧн.
Гуля неуна чӧв олыштіс, а сэсся верстьӧ морт моз серьёзнӧя шуис:
— Мадам, прӧститӧй.
Ме школаӧ велӧдчыны пыри.
Первой классӧ.
Аски ковмас метрика нуны.
Мадам сӧмын кияссӧ паськӧдліс.
Мӧд лунас Гулялӧн мамыс нуис школаӧ документъяс.
Тадзикӧн Гуля ачыс асьсӧ сетіс школаӧ.
ПЕРВОКЛАССНИЦА
Первой классын Гуля тушанас вӧлі быдӧнысь ыджыд, арлыднас кӧть и вӧлі ставсьыс томджык.
Первой кадӧ сылы эз вӧв кокни.
Кутшӧмкӧ вильыш детинкалы кажитчис сылӧн кудриа юрсиыс.
Сійӧ тӧдлытӧг матыстчывліс сы дінӧ бӧрсяньыс, сюйліс юрси пытшкас чуньсӧ да дернитліс.
Вӧлі дойдӧ и ӧбиднӧ.
Та йылысь Гуля висьталіс гортас, но мамыс сылӧн норасьӧм вылӧ спокойнӧя шуис:
— Ачыд нин ладмӧдчы накӧд.
Он вермы ладмӧдчыны, водзӧс косӧд.
А учительницалы эн норась.
И водзӧ Гуля эз нин кут сетны асьсӧ ӧбидитны.
Школаын сылы ёна кажитчис.
Партаын сылӧн вӧлі дзонь хозяйство.
Ӧти пельӧсын куйлісны выль книжкаяс да тетрадьяс, мӧдын сулаліс лакируйтӧм пенал, а пеналас мыйыс сӧмын эз вӧв!
И карандашъяс, и югъялысь перӧяс, и резинкаяс.
Ӧтчыд Гуля сьӧрас вайис классӧ ичӧтик шерстянӧй обезьянаӧс да кутіс сылы книгаясысь да пеналысь вӧчны поз.
Сійӧ эз и казявлы, кыдзи классӧ пырис учительница.
Заводитчис урок.
Учительница мыйкӧ дыр гораа лыддис, но Гуля нинӧм эз кывлы.
— А ӧні тайӧ рассказсӧ миянлы лыддяс Гуля Королёва, — друг шуис учительница.
— Кутшӧм рассказ? — сувтіс да юаліс Гуля.
— Сійӧс, кодӧс ме ӧні тіянлы лыдди.
— Ме нинӧм эг кывлы, — шуис Гуля да лэдзис юрсӧ.
— Яндысь, Королёва, — шуис учительница. — Тэ невнимательнӧй, и таысь ме тэныд пукта «плохо».
Регыд кинофабрикаса ӧти комнатаын, кӧні уджаліс Гулялӧн мамыс, звӧнитіс телефон.
— Корӧ менсьым мамӧс!
Королёва ёртӧс! — кыліс телефон трубкаын волнуйтчан гӧлӧс. — Мама, тайӧ тэ?
Мама, менам омӧль.
Мам тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс телефоннӧй трубкасӧ.
— Гуленька, мый тэкӧд?
Пырысь-пыр мун школьнӧй врач дінӧ.
Ме тэла локта школаӧ.
— Ме абу школаын, — кыліс трубкаын. — Ме гортын нин.
— Но и бур, мый гортын.
Ӧдйӧ вод вольпасьӧ.
Мый тэнад висьӧ?
— Мама, тэ он гӧгӧрво, — шуис Гуля. — Абу меным омӧль, а менам омӧль отметка «плохо».
— Кыдзи плохо?
Висьтав тӧлкӧн.
Кыті тэнад висьӧ?
Юрыд?
Горшыд?
— Да мый тэ, мама!
Ме жӧ висьтала, меным абу плохо.
Меным русскӧй устнӧйысь пуктісны «плохо»!
Мам кокньыдпырысь ышловзис.
— Сідз эськӧ медым и висьталін.
Тайӧ ещӧ нинӧм на, сӧмын кӧ русскӧй устнӧйысь.
— Да, нинӧм!
Тэныд век нинӧм, — ӧбидитчис Гуля. — А меным тайӧ «плохосьыс» зэв сьӧкыд!
Мӧдысь, кор Гуля збыльысь висьмис, мамыс эз верит сылы.
— Кутшӧм предметысь «плохо», — юаліс сійӧ: — устнӧйысь али письменнӧйысь?
— Горшӧй висьӧ! — ӧдва вермис шуны Гуля. — И шогӧдӧ мыйкӧ...
Кор мам воис гортас, Гуля куйліс нин крӧватьын, ставнас сотчӧ — гӧрд.
Доктор видзӧдліс сійӧс да шуис сӧмын ӧти кыв, кодысь сэтшӧма полӧ быд мам:
— Скарлатина.
БОЛЬНИЦАЫН
Ыджыд садйын улыс судтаса ӧшинь водзын сулаліс Гулялӧн мамыс.
Шога видзӧдіс сійӧ кузь дӧрӧма да халата, шырӧм юра жебиник нывка вылӧ, коді ӧні, висьӧм бӧрас, дзик эз вӧв важ гажа Туля кодь.
Топыда пӧдлалӧм ӧшинь сайысь Гулялӧн гӧлӧсыс эз кыв.
Но чужӧмыс Гулялӧн петкӧдліс сылысь шогсьӧмсӧ.
Ӧшинь дор вылын сійӧ мыйкӧ ӧдйӧ гижис ыджыд бумага лист вылӧ да сэсся петкӧдліс ӧшинь пыр ассьыс каракуляяссӧ мамыслы.
Кыдзсюрӧ вӧлі гижӧма:
«Мама, босьт менӧ татысь!
Менам став куӧй кульсис.
Ме сэсся ог вермы овны тані!»
Мам вочавидзис сылы блокнот листъяс вылӧ гижӧмӧн:
«Гуленька, терпит ещӧ неуна.
Регыд ме босьта тэнӧ гортӧ.
Гортын тэнӧ виччысьӧны зэв бур пӧдаркияс».
Вомдоръясыс да тшӧкаыс Гулялӧн дрӧжжитісны, но сійӧ кутчысис да эз бӧрддзы, кӧть эськӧ сылы вӧлі сӧмын на кӧкъямыс арӧс.
Мам мунӧм бӧрын Гуля мӧдӧдчис кухняӧ, медым тӧдмавны, мый лӧсьӧдӧма талун ужин кежлӧ.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ — куимысь луннас котӧртлыны кухняӧ, а сэсся ветлыны аслас отделениеын быд палатаӧ да висьтавлыны вольпасьын куйлысь челядьлы, мый лоӧ завтрак кежлӧ, ӧбед либӧ ужин кежлӧ.
— Макароннӧй запеканка да кисель! — торжественнӧя юӧртӧ Гуля.
Но, вӧлӧмкӧ, орчча палатаысь кутшӧмкӧ кузь тушаа бритӧм юра нывка удитӧма нин Гуляысь водзджык котӧртлыны кухняӧ, да тайӧ юӧрыс некодлы нин эз вӧв выльторйӧн да интереснӧйӧн.
Гуля пуксис крӧвать вылӧ да ышловзис.
Ужинӧдз коли ещӧ дзонь час.
Сійӧ шӧпкӧдӧмӧн кутіс декламируйтны аслас радейтана поэт Некрасовлысь стихъяс.
И друг, аслыс тӧдлытӧг, сылӧн юрас кутісны тэчсьыны кутшӧмкӧ выль, кывлытӧм кывъяс да строчкаяс, гортас кольӧм, ичӧтик рыжӧй кычи Петька йылысь:
<rus>Что ты, родименький,</rus>
<rus>Что ты, собачечка,</rus>
<rus>Что ты сидишь там в углу?</rus>
<rus>Скучно собачечке,</rus>
<rus>Скучно родименькой</rus>
<rus>Тихо сидеть там в углу.</rus>
<rus>Ну, подойди, я тебя приласкаю.</rus>
<rus>Хлебушка нету в дому.</rus>
<rus>Вот засыпает мой рыженький, маленький</rus>
<rus>В тихом своём уголку</rus>.
«Кыдзи тайӧ менам артмис? — думыштіс Гуля. — Тайӧ нин абу сэтшӧм глупӧй стихъяс, кыдзи воддзаяс, Африка йылысь».
И сылы тӧдвылас уси сылӧн первой стихотворениеыс, кодӧс сійӧ сочинитіс, кор сылы вӧлі нёль арӧс:
<rus>Птицы скоро улетают</rus>
<rus>Стаями домой,</rus>
<rus>Африка для них душиста,</rus>
<rus>Африка им край родной.</rus>
«Петька йылысь стих ковмас гижны», — решитіс Гуля.
Сійӧ босьтіс карандаш, бумага тор да гырысь букваясӧн гижис:
ПЕТЬКА ЙЫЛЫСЬ СТИХ
И друг сылӧн кутіс унмыс локны.
Синъяс кутісны куньсьыны, юр лои сьӧкыд, и Гуля кымыньӧн уси пӧдушка вылас.
Кор вайисны ужин, миска тыр пӧсь макарон, Гуля узис нин крепыд унмӧн.
ДРУГЪЯС ДА ВРАГЪЯС
Кор Гуля воис больницаысь, гортсьыс аддзис дзонь библиотечка.
Полочка вылын сулалісны дзик выль книжкаяс, кодъяс вӧліны ульӧсь на типографскӧй краска вӧсна.
Медся ёна Гулялы сьӧлӧм вылас воисны путешествиеяс йылысь книжкаяс.
«Вот эськӧ ӧдйӧджык быдмыны, — думайтіс Гуля, — да аслым лоны путешественницаӧн!»
И друг виччысьтӧг Гулялӧн мечта исполнитчис.
Мамыскӧд ӧтлаын Гуля муніс ылӧ-ылӧ, Арменияӧ.
Мамлы тайӧ вӧлі служебнӧй командировка, а Гулялы — медся гажа поездкаяс пиысь ӧти.
Дворас тайӧ керкаыслӧн, кытчӧ найӧ сувтісны, кыліс чад дук ичӧтик очагсянь, кодӧс вӧлі тэчӧм изйысь дзик ӧдзӧсыслы паныд.
Очаг водзын лажыньтчӧмӧн пукаліс зэлыда кыӧм сьӧд кӧсаяса нывка.
Нывка мыйкӧ гудраліс ыджыд паньӧн ыргӧн тазйын.
Тазйысь кайис юмов ма дук, и ма дукыс кыліс весиг ывлаын.
Кадыс вӧлі аръявыв нин.
Шонді эз нин сот гожӧмын моз, а шонтіс спокойнӧя да видзчысьӧмӧн.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс Гуля нывкалысь.
Нывка лӧсьӧдыштіс кыкнан ичӧтик кӧсасӧ да кутіс видлавны ассьыс паньсӧ, быттьӧкӧ первойысь сійӧс аддзис.
— Гаянэ, — ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ.
— Тэ велӧдчан школаын? — юаліс Гуля.
— Велӧдча, дерт, — нюркйӧдлыштӧмӧн шуис Гаянэ.
— И тэ ассьыд школатӧ радейтан?
— Радейта, дерт.
— А пӧдругаяс тэнад эмӧсь?
— Эмӧсь, дерт.
— А мекӧд дружитны кӧсъян?
— Кӧсъя, дерт, — нюммуніс Гаянэ.
— А кӧні тэнад школаыд, матын?
— Абу зэв матын, — вочавидзис Гаянэ, — ылынкодь.
Гуля пуксис Гаянэкӧд орччӧн пос вылӧ.
Нывка вочасӧн лои сёрниаджык, и Гуля тӧдмаліс сысянь, мый лымъя кык гӧраыс, кодъяс кыптӧмаӧсь кымӧръяс сайӧдз, шусьӧны Араратӧн, да мый армяна важног шуӧны найӧс Сис да Масис — Ичӧт Арарат да Ыджыд Арарат.
А Гуля висьтавліс Гаянэлы, мый сійӧ мамыскӧд поезд вылын прӧйдитіс кутшӧмкӧ гӧраяс пыр да мый, кор найӧ водз асылын петісны Алагёз станция вылӧ, вӧлі зэв кӧдзыд.
— Гӧраяс вылын век сідзи овлывлӧ, — шуис Гаянэ. — Со Алагёз гӧра, — и сійӧ индіс кинас гӧра вылӧ, коді сулаліс дзик паныдӧн Араратлы. — Менам ыджыдджык вок Каро дзик выліӧдзыс кайліс.
— А ӧні кӧні сійӧ? — юаліс Гуля.
— А со, — индіс Гаянэ меховӧй шапкаа детинка вылӧ.
Детинка пукаліс изйысь тэчӧм ӧграда вылын да ки увтіыс видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
— Тайӧ видзӧдӧ сійӧ, медым боковӧй детинкаяс миянлысь грушаяс да айва эз гусявлыны, — объяснитіс Гаянэ.
— Жаль, мый менам ыджыдджык вок Эрик абу тані, — ышловзис Гуля. — Эрик эськӧ налы петкӧдліс!
Гуля шуис тайӧс думайттӧг да шензис аслас кывъяс вылӧ.
Эрик эз вӧв сылы вокӧн, сійӧ вӧлі дзоля дырсянь ёртӧн, но тайӧ минутаӧ Гулялы лои завидь, мый Гаянэлӧн эм вок, и выдумайтіс ыджыдджык вокӧс аслыс.
Эриклӧн да Гулялӧн дружба заводитчис сэки на, кор налы кыкнанныслы вӧлі куим арӧс.
Колӧ шуны, мый сійӧ кадъясӧ Гуля эз гежӧда ӧбидитлы Эрикӧс.
Ӧтчыд сійӧ нуис гортас Эриклысь еджыд плюшевӧй слӧнсӧ да дыр эз кӧсйы сыкӧд янсӧдчыны.
Сійӧ шуаліс:
— Слӧн меным ачыс висьталіс — сійӧ оз кӧсйы овны Эрик ордын, сійӧ кӧсйӧ овны ме ордын.
Эрик дыр да терпитӧмӧн виччысис, кор слӧнлы окота лоас бӧр локны аслас настоящӧй кӧзяин ордӧ.
Но частӧджык лолі, мый Гуля сетавліс ассьыс чачаяс Эриклы.
Сійӧ пӧдаритіс сылы весиг ассьыс радейтана клоунсӧ Пафнутий Ивановичӧс.
Сэсся найӧ Эриккӧд пырисны разнӧй школаясӧ да аддзысьлыны кутісны гежӧдджыка.
Но век жӧ найӧ пыр олісны ӧти карын.
А ӧні Эрик Еревансянь вӧлі тысячаяс верст сайын — Москваын.
— А сійӧ ыджыд, тэнад вокыд? — юаліс Гаянэ.
— Ыджыд, — шуис Гуля, — весиг тэнад Кароысь, гашкӧ, ыджыдджык.
И Гуля видзӧдліс сылань, кӧні вӧлі меховӧй шапкаа детинка.
Детинка кодлыкӧ, ӧграда сайын сулалысьлы, петкӧдліс кулаксӧ да мыйкӧ скӧра горзіс аслас кыв вылын.
Друг ӧграда сайсянь кодъяскӧ кутісны шыблавны сылы сёй ёкмыльясӧн.
Гуля чеччыштіс места вывсьыс да котӧртіс ӧградалань.
Сійӧ зэв ӧдйӧ кайис да горӧдіс:
— Эй ті, детинкаяс!
Пырысь-пыр жӧ кӧ ті онӧ дугдӧй, ме чукӧста ыджыдджык вокӧс Эрикӧс.
Сылӧн эм настоящӧй охотничӧй ружьё!
Неприятельяс чуймӧмӧн видзӧдісны тӧдтӧм нывка вылӧ, коді ньӧти эз вӧв чӧв да полысь сійӧ нывкаяс кодь, кодъясӧс найӧ велалӧмаӧсь аддзывны асланыс карса уличаяс вылын.
На пиысь ӧти, медся смуглӧй да крепыдыс, видзӧдіс Гуля вылӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн да синсӧ лапнитлытӧг.
— Сулав, сулав! — шуис Гуля. — Тэ меным сюрлан на!
Гӧгӧрвоис-ӧ сылысь кывъяссӧ детинка, шуны сьӧкыд, но сӧмын сійӧ крута бергӧдчис да котӧртіс.
Сы бӧрся уськӧдчисны котӧртны и мукӧдъяс.
— Ӧні найӧ мӧдар помсянь локтасны, — шуис Каро, — ме нин найӧс тӧда!
— А тэ эн зевайт.
Котӧрт налы воча! — прикажитіс Гуля. — Да, ковмас кӧ, горзы: «Эрик!»
Каро исковтіс ӧграда вывсянь да мыйвынысь котӧртіс дворлӧн мӧдар помӧ.
Регыд сэсянь кыліс горзӧм:
— Эрик!
Татчӧ!
Э-рик!
Гуля уськӧдчис отсӧг вылӧ.
— Эрик локтӧ! — горӧдіс сійӧ котӧртігмозыс. — Ружьё зарядитӧ!
Каро сулаліс ньывкӧс керка вевт вылын.
Сійӧ зэв радпырысь ӧвтчис кияснас:
— Пышйӧны!
— Ага! — горӧдіс Гуля. — Повзисны!
Каро исковтіс му вылӧ.
— А тэнад збыль эм Эрик вок? — юаліс сійӧ.
Гуля ӧвтыштіс юрнас:
— Двоюроднӧй...
— А ӧні кӧні сійӧ?
Гортад пукалӧ?
— Гортын...
Москваын.
Каролӧн сьӧд синкымъясыс лыбисны вылӧ.
Но друг сійӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис да кутіс серавны:
— Но и сюсь!
Вокыс Москваын, а сійӧ вокнас став Еревансӧ повзьӧдлӧ.
— Кӧсъян мекӧд дружитны? — юаліс Гуля.
Каро тувччис ӧти кок йывсьыс мӧд вылас да нюммуніс:
— Менам Гаянэ чой эм.
Ереванын, а абу Москваын.
Сыкӧд дружитны позяс.
— А тэкӧд оз позь?
Каро смутитчис.
— Мыйла оз позь?
Быдтор позьӧ.
И тайӧ лунсянь Гуля дружитчис Гаянэкӧд да Карокӧд.
А неприятельскӧй армия ылысянь завидьпырысь видзӧдіс, кыдзи чоя-вока бӧрйисны локтӧм нывкалы медся бур грушаяс.
Регыд и врагъяс кутісны ёна уважайтны тайӧ локтӧм нывкасӧ.
Лои тайӧ тадзи.
Найӧ двор пытшкын оліс домӧд йылын ыджыд, скӧр пон Абрек.
Ылӧ гӧгӧр кылӧ вӧлі сылӧн скӧра лёкысь увтӧмыс.
Некымынысь Гуля сувтовкерліс ворота дінын, код сайын оліс Абрек, да видзӧдлывліс калиткаӧ, но Абрек оз вӧлі тыдав.
Медбӧрын, Гуля смелитчис, кайис каменнӧй ӧградаса тшупӧд вылӧ да аддзис ыджыд руд овчаркаӧс.
Пон отчаяннӧя бергӧдліс юрсӧ, зілис мынтӧдчыны кыз гезйысь, кодӧс вӧлі кӧрталӧма сылы цепь пыдди.
— Пырысь-пыр ме тэныд отсала! — горӧдіс Гуля, чеччыштіс ӧграда вомӧн да котӧртіс веськыда пон дінӧ.
— Кытчӧ?!
— сылы бӧрсяньыс друг горӧдіс кытыськӧ ӧграда вылӧ воӧм Каро. — Косявлас!
Торпыригӧдз косявлас!
— Нинӧм, — шуис Гуля, — оз косявлы.
Абрек букыша дулӧдіс синъяссӧ Гуля вылӧ да, водзлань уськӧдчӧмӧн, сэтшӧма кутіс увтны, мый пырысь-пыр воштіс гӧлӧссӧ.
Гуля сувтовкерис.
— Абрек, — шуис сійӧ мелі гӧлӧсӧн, — эн пов, ичӧтик, ме тэнӧ ог ӧбидит...
Абрек сэтшӧма чуймис, мый весиг пуксис бӧр кокъяс вылас.
А Гуля матыстчис страшнӧй пон дінӧ, малыштіс сійӧс пель косттіыс да кутіс разьны гез.
Понйыс радысла, кажитчӧ, йӧймис.
Сійӧ чеччаліс Гуля гӧгӧр, сэсся сувтіс бӧр кокъяс вылас да водз кокъяссӧ пуктіс сылы пельпомъяс вылас.
Абрекӧс разьӧм бӧрын Гуля босьтіс сійӧс ошейникӧдыс, и сторожевӧй пон, кодысь полісны став матігӧгӧрса олысьясыс, спокойнӧя да кывзысигтырйи муніс нывкакӧд орччӧн да видзчысьӧмӧн восьлаліс дзик кокъяс дінас.
И тайӧ лунсянь став улича кузя Гуля йылысь мӧдіс слава, мый сійӧ свет вылын некодысь да нинӧмысь оз пов.
Но вот воис Гулялӧн гортӧ мунан лун.
Ворота дінын сулаліс тарантас.
Каро петкӧдіс чемоданъяс.
Каролӧн мамыс, ичӧтик нывбаба, мыччис Гулялы виноград розъяс тыра кӧрзинка.
Матыстчис Гаянэ.
Сійӧ бӧрдіс.
Гуля сывйыштіс сійӧс, окаліс.
— Эн бӧрд, Гаянэ.
Волы миянӧ Москваӧ.
Неылын чӧла сулалісны соседса детинкаяс, кодъяс коркӧ вӧліны Гулялӧн врагъясӧн, а ӧні бур другъяс.
Кор тарантас вӧрзис, Гуля ӧвтыштіс налы кинас.
И пырысь-пыр ватагаыс ставнас уськӧдчис сы бӧрся, а кыкӧн медся пелькъясыс ӧшӧдчисны тарантас бӧр вылӧ.
Ямщик мыйкӧ налы горӧдіс ас кыв вылас, детинкаяс серӧктісны да ещӧ крепыдджыка кутчысисны тарантас дорӧ.
Но тайӧ эз на вӧв ставыс.
Улича вылӧ чеччыштіс пашкыр гӧна Абрек, ас бӧрсяыс кыскӧ гез.
Некымынысь чеччыштӧмӧн сійӧ суӧдіс став компаниясӧ да кутіс котӧртны тарантас водзын.
— Абрекушка! — горӧдіс Гуля. — Мама, босьтам сійӧс аскӧд!
Мамыс сӧмын кинас ӧвтыштіс.
Но, со тарантас мӧдӧдчис гӧра увлань, и детинкаяс тарантас бӧрвылысь чеччыштісны.
— Прӧщайтлӧй! — горӧдіс Гуля, и найӧ кыкнанныс пӧрччисны шапкаяссӧ да ӧвтісны Гулялы сэтчӧдз, кытчӧдз тыдаліс тарантас.
ГУЛЯ ДА ЭРИК
Ньӧжйӧ да торжественнӧя матыстчис московскӧй перрон дінӧ поезд.
Паровоз тыдовтчис ылысянь — сэсянь, кӧні ещӧ оз на вӧлі заводитчы платформа.
Эрик уськӧдчис матыстчысь паровозлы паныд.
Вагон площадкаяс вылӧ чукӧрмӧмаӧсь нин пассажиръяс, чуксалӧны носильщикъясӧс.
Эрик видзӧдіс чужӧмъяс вылӧ, синнас корсис Гуляӧс.
Пассажиръяс петісны нин платформа вылӧ, а Гуля век на абу.
И друг Эрик кыліс тӧдса ёсь гӧлӧс:
— Эрастик!
Тадзи сійӧс шуліс сӧмын ӧтнас Гуля.
Сійӧ мыччысис ӧшинь пыр, дзикӧдз сьӧдӧдӧма лунвыв шонді улын.
Эрик тэрмасьӧмӧн, чемоданъясӧ да кулёкъясӧ джӧмдалігтыр, йӧз чукӧр пыр уськӧдчис вагон дінӧ.
Перрон пӧвъяс йиркакылісны сы кокъяс улын.
И Эрик радысла вунӧдіс асьсӧ, эз кыв весиг сы бӧрся котӧртысь мамыслысь гӧлӧссӧ, чеччыштіс вагон площадка вылӧ.
А площадка вылын, терпениесӧ воштӧмӧн, сулаліс Гуля, киас кутіс ыджыд гӧгрӧс кӧрзина.
— Тані тэныд виноград! — горӧдіс сійӧ.
А уліас сэні персикъяс.
Сӧмын найӧ небзисны нин.
Ковмас найӧс ӧдйӧджык сёйны либӧ прӧстӧ шыбитны...
А ещӧ кӧсйи ме вайны тэныд ӧти кычанӧс, но буракӧ, сійӧ вӧлі бешенӧй.
— Да, буракӧ, сійӧ тэнӧ, Гуля, курччӧма, — шуис мамыс. — Видзӧдлы, со сулалӧ тётя Маша, а тэ сыкӧд весиг он здоровайтчы, сӧмын больган мыйкӧ нинӧмтор йывсьыс.
— Машенька! — горӧдіс Гуля, чеччыштіс перрон вылӧ да ӧшйис Эрик мам сьылі вылӧ.
— А тіян квартираыд, донаясӧй менам, эз на эшты, — шуис тётя Маша. — Ылӧдіс миянӧс маляр да коймӧд лун нин эз лок.
Тіянлы ковмас сувтны миянӧ.
— Ура! — горӧдіс Гуля. — Маляр молодчина.
Ура!
— Ура! — ещӧ гораджыка содтіс Эрик.
И регыд тётя Машалӧн ичӧтик комнатаыс тыри шумӧн, серамӧн да сэтшӧм аслыс нога ноксьӧмӧн, коді век овлывлӧ аддзысигъясын первойя минутаясӧ.
Пызан вылын лои армянскӧй чӧсмасянтор — виноградӧн начинитӧм чухчель, вӧсньыдик нянь лаваш да лепешкияс.
Кыліс персикъяслӧн чӧскыд дук.
Стӧканъясын дзирдаліс ереванскӧй гӧрд вина.
А ичӧтик комната ӧшинь вывті котралісны нин розовӧй синъяса да кузь куш бӧжа кык ыджыд крыса.
Тайӧ Гуля удитӧма нин ветлыны аслас школаӧ, коді вӧлі сэн жӧ матын улича пельӧс сайын, да вайны живӧй уголокысь крысаясӧс.
Крысаяс ньӧжйӧник котралісны ӧшинь вывті.
Эрик да Гуля вердісны найӧс нянь крӧшкиясӧн, а пӧрысь няня, Эриклысь воксӧ ичӧтик Микаӧс узьны водтӧдіг, кӧсӧя видзӧдіс Гуля вылӧ да броткис:
— И сідзи нин дзескыд, нинӧмӧн кагалы лолавны, а сійӧ татшӧм пежъясӧс гортӧ вайис!
— Да мый ті, нянечка, найӧ сӧстӧмӧсь! — уверяйтіс Гуля. — Видзӧдлы, кутшӧм мичаникӧсь!
Мамыс сылӧн сӧмын кинас ӧвтыштіс.
— Оз вермы Гулька аслас зверинецтӧг овны.
Дзик беда сыкӧд.
Ереванын сы бӧрся вӧтлысисны гырысь лёзь понъяс.
Наысь полісны став детинкаыс, а сійӧ найӧс радейтіс сідзи жӧ, кыдзи ассьыс тайӧ крысаяссӧ.
Кор кыкнан мамыс мунісны гортысь, Гуля шӧпнитіс Эриклы — сідзи, медым няня эз кывлы:
— Ме тэныд кӧсъя висьтавны мыйкӧ гусьӧн.
— Мунам коридорӧ, — предложитіс Эрик.
Челядь котӧртісны пемыд, векньыдик коридорӧ, коді нуӧдіс кухняӧ.
— Ме ог тӧд, мый вӧчны, Эрик, — заводитіс Гуля, — школаын дзик ӧтнас пукалӧ морскӧй свинка.
Челядь пиысь некод абу гӧгӧрвоӧма сійӧс босьтны гожӧм кежлӧ!
— Босьтам сійӧс ми ордӧ! — шуис Эрик.
— А няняыд?
Сійӧ и сідзи нин крысаяс вӧсна броткӧ.
— Ми сійӧс крӧвать улӧ пуксьӧдам! — шуис Эрик.
— Кодӧс крӧвать улӧ? — сераліс Гуля. — Нянятӧ?
— Свинкасӧ.
— Крӧвать улӧ пуксьӧдны свинкаӧс оз позь.
Крӧвать улын сылы лёк лоӧ.
Сылы колӧ воздух да свежӧй турун.
— А кытысь босьтны турунсӧ? — юаліс Эрик. — Ме думышті!
Москва ю берег вылын туруныс мыйда колӧ.
Мунам вундам!
И, кухняӧ пырӧм бӧрын, минута мысти Эрик котӧрӧн петіс сэтысь, киас вӧлі кухоннӧй пурт.
— А турун улӧ кӧрзинка? — казьтыштіс Гуля.
— Позьӧ босьтны сійӧс, кодын тэ вайин виноградтӧ, — шуис Эрик.
И кор няня унмовськӧдіс Микаӧс да ачыс ойбыртіс, Эрик да Гуля котӧртісны гортсьыныс.
Берегъяс, кодъясӧс сійӧ воясӧ эз на вӧв вевттьӧма гранитӧн, вижӧдісны джынвыйӧ нярмӧм арся турунӧн.
Эрик да Гуля зэв пӧся босьтчисны удж бердӧ, и кӧрзина регыдӧн тыри.
Кор кыкнан мамыс воисны гортӧ, найӧ ещӧ коридорын на кылісны пӧрысь нянялысь скӧр гӧлӧс:
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Да кӧні тайӧ аддзылӧма?
Кӧть гортысь пышйы...
— Мый сэні лои? — юаліс Гулялӧн мамыс да ӧдйӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
Комната пельӧсын свежӧй турун чукӧр вылын, сьӧкыда лолалігтырйи, пукаліс рыжӧй морскӧй свинка.
Эрик да Гуля юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн сулалісны ӧшинь дорын.
Гулялӧн чужӧм кузяыс визувтіс синва.
— Машенька, — шуис Гулд да видзӧдліс Эрик мам вылӧ кевмысьӧмӧн да отчаяниеӧн, — школаын свинкаыс кулӧ тшыгла да шогысла!
Но некутшӧм кевмысьӧмъяс эз вермыны убедитны гырысьясӧс сыын, мый свинкаӧс колӧ кольӧдны гортӧ.
Турун моздорӧн ӧти киас да свинкаӧн — мӧдас Гуля петіс керкаысь.
Сійӧ топӧдіс свинкасӧ сьӧлӧм бердас да ёна бӧрдіс.
Сы бӧрся муніс Эрик да кыдзи сӧмын вермис бурӧдіс Гуляӧс.
***
ПЕРВОЙ ВЫСОТА
Скалистӧй море берег весьтын, сук веж акацияяс пытшкын дзебсьӧмаӧсь украинскӧй кинофабрикалӧн стекляннӧй стрӧйбаяс.
Ылісянь тыдалісны гӧрд черепицаа керка вевтъяс.
Тайӧ садсьыс позьӧ вӧлі аддзыны кӧмтӧм челядьлысь ватага да ставсьыс медводз — украинскӧй вышивайтӧм дӧрӧма да ситеч юбкаа гожъялӧм гажа нывкаӧс.
Тайӧ вӧлі кинокартинавывса героиня — нинӧмысь повтӧм Василина.
Снимайтісны картина «Партизанлӧн ныв».
Василинкаӧн вӧлі Гуля.
Артмис сідзи, мый мамыскӧд тшӧтш сійӧ муніс Украинаӧ.
Кинофабрикаса режиссёръяс, Гуляӧс аддзӧм бӧрын, пыр жӧ шуисны, мый Василинка должен лоны дзик Гуля кодьӧн.
Мамлы оз вӧлі ков, медым Гуля лои киноартисткаӧн, но режиссёръяс корисны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз сӧгласитчы.
Гулялы ковмис кутчысьны зэв сьӧкыд да серьёзнӧй удж бердӧ.
Картинаын вӧлі сцена, кӧні Василинка верзьӧмӧн босьтӧ препятствие.
Медым ворсны тайӧ сценасӧ, Гулялы ковмис велӧдчыны ветлыны верзьӧмӧн седлӧӧн и седлӧтӧг.
Кинофабрика дворӧ красноармеец вайӧдіс ыджыд еджыд вӧлӧс.
Крутӧй, мольыд мышкӧдыс ассьыс красавецсӧ малалігтыр сійӧ висьталіс:
— Тайӧ зэв бур вӧв.
Татшӧм бур вӧв, кутшӧм Сивко, мӧд абу.
Но «бур» вӧв вӧлӧма лёк да асныра, кор сы вылӧ пуксьӧдісны Гуляӧс.
Сійӧ сідзи шыбитчис водзӧ, мый Гуля пыр жӧ исковтіс бӧрӧ да тӧкӧтьӧ эз лэб сы вылысь увлань юрӧн.
Муртса удитісны кутны.
— Ті мунӧй орччӧн, — шуис режиссёрлы Гуля, — а ме ещӧ ӧтчыд пробуйтла.
Сійӧ лӧсьыдджыка пуксис да дернитіс поводті.
Сивко эз вӧрзьы местасьыс.
Гуля топӧдіс кокъяснас вӧвлысь бокъяссӧ, но вӧв эз вӧрзьыв.
Красноармеец малыштіс вӧлӧс сьыліӧдыс да шуис:
— Мый нӧ тэ, йӧюк?
Мун!
Мун, ӧдйӧджык!
Гуля бара дернитіс поводӧд.
Сивко друг кутіс йӧктыны, чепӧсйис бӧрвыв, и Гуля уси сылы сьылі вылас.
Сійӧс бара удитісны кутны.
Гуля гӧрдӧдіс.
— Мый, повзин? — юалісны сылысь режиссёр да оператор.
abu
— Повзи, — шуис Гуля. — Думайті — виас.
— Но, гашкӧ, талун кежлӧ тырмас?
— Оз, вайӧ ещӧ, — вочавидзис Гуля.
Сивкоӧс то поводъясӧд кутыштӧмӧн, то вӧтлыштӧмӧн Гуля тшӧктіс сійӧс медбӧрын кывзысьны.
Асныра Сивко гӧгӧрвоис, мый сылы ичӧтик наездницаысь не мынны.
Велӧдчӧм муніс и мӧд лун и коймӧд.
А кор Гуля велаліс ветлыны и восьлӧн, и гӧнитӧмӧн, и скачӧн, парк туй вылын сувтӧдісны джуджыд барьер.
Смела да гажаа пуксис Василинка седлӧӧ.
Сивко сразу шыбитчис водзлань, но дзик барьер водзын чепӧсйис кытчӧкӧ боквыв.
Гуля ӧдва кутіс сійӧс.
Сивко чужъясис, ӧвтчис юрнас, вомкӧртсӧ курччаліс.
Гуля тӧкӧтьӧ эз усь седлӧсьыс и выльпӧв веськӧдіс да вӧтліс вӧвсӧ водзӧ.
Гуля тӧвзис барьерлань, и тӧв кучкаліс сылы веськыда чужӧмас.
Сивко воис барьер дінӧдз да бара чепӧсйис боквыв.
Сійӧ, быттьӧкӧ, решитіс кӧть мый, а шыбитны ас вывсьыс тайӧ кокни, но беспокойнӧй ношасӧ.
Гулялӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Сійӧ мыйвынсьыс кутчысис поводъясӧ.
— Дугӧдӧй репетиция! — рупор пыр горӧдіс режиссёр.
Но Гулялы эз вӧв окота сетчыны:
— Нинӧм, менам артмас.
Колӧ артмыны!
Сійӧ крепыдджыка пуксис, копыртчис вӧв сьылілань:
— Но, Сивко, эн выдайт! — да бара тӧвзис барьерлань.
Сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис ещӧ ёнджыка.
Но Сивко выдайтіс.
Дзик барьер водзын сійӧ бара, коймӧдысь, чепӧсйис боквыв.
— Эновт, Гуля, оз ков! — горзіс режиссёр.
Гуля нинӧм эз кыв.
Пиньяссӧ курччӧмӧн, пружина моз зэвтчӧмӧн, сійӧ вӧтліс вӧвсӧ скачӧн.
Барьер дінӧ воӧм мысти топӧдіс кокъяснас вӧвлысь бокъяссӧ, вӧв эз и казявлы, кыдзи чеччыштіс, и Гуля, бордъяс вылын моз, лэбзис кытчӧкӧ вывлань.
Секунда — и вӧв бара плавнӧя гӧнитіс туй кузя.
Барьер вӧлі босьтӧма.
Тадзи дас кык арӧса Гуля аслас олӧмын босьтіс первой высота.
ВЫЛЬ ДРУГЪЯС
Кинофильм «Партизанлӧн ныв» арнас нуисны просмотр вылӧ Москваӧ.
Вӧлі тешкодь, мый татшӧм ыджыд картина, код вылын трудитчисны сы мында йӧз, тӧрис ичӧтик чемоданӧ.
Режиссёрӧс вокзал вылӧ колльӧдігӧн Гуля корис сылысь:
— Пӧжалуйста, петкӧдлӧй картинасӧ менам папалы.
Ме кӧ нин ог вермы аддзывны сійӧс, мед кӧть папа ме вылӧ видзӧдлас!
Сылы и аслыс зэв окота вӧлі волыны Москваӧ, аслас важ квартираӧ, московскӧй улича вылӧ, аслас московскӧй школаӧ.
Но мамлы некыдз оз вӧлі позь мунны Одессаысь.
Колӧ вӧлі велавны выль олӧмӧ да выль школаӧ.
А велавны эз вӧв сэтшӧм кокни.
И партаяс классын кажитчисны неудобнӧйӧн, и доска сулаліс эз сійӧ местаын, и челядьяс абу сэтшӧмӧсь.
Гортас Гуля норасис, мый переменаяс дырйи шумсьыс пеляд тіньгӧ, мый детинкаяс дугдывтӧг конъявлӧны либӧ кӧсаӧд дергайтӧны и мый тайӧ школаын велӧдчыны некутшӧма оз позь.
— Нинӧм, велалан, — шулывлісны сылы гортас.
— Некор ог велав! — скӧрмыліс Гуля.
Выль школалы сійӧ эз вермы прӧститны медвойдӧр сійӧс, мый школаыс вӧлі Одессаын, а эз Москваын.
Ӧтчыд, урокъяс помӧдз муртса пукалӧм бӧрын, кор петісны школаысь, Гуля шуис аслас одноклассницаяслы:
— И кутшӧм тайӧ школа!
Подӧн эськӧ ме муні татысь Москваӧ.
Тайӧс детинкаяс кывлісны.
— А коді нӧ тэнӧ кутӧ? — горӧдіс ӧти. — Аттӧ кутшӧм москвичка!
— Ёна тэ миянлы колан! — содтіс мӧд. — Мун, кытчӧ кӧсъян.
Ми тэныд и туй петкӧдлам и туй вылӧ сетам...
И сійӧ кӧсйис нин сетны Гулялы сьылідзиръяс, но кымынкӧ нывка сувтісны сы дор.
— Эн вӧрзьӧд сійӧс, — ӧтвылысь горӧдісны найӧ. — Кутшӧм тіянлы мог, мый йылысь ми сёрнитам!
— А медым нырсӧ оз лэптав.
Абу ӧд королева, а Королёва!
— Но мый нӧ, Королёва кӧ.
Сійӧ миян артистка.
— Артистка! — зывӧкпырысь шуис детинка,
и ставныс серӧктісны.
— Да, да! — горӧдісны нывкаяс. — Настоящӧй артистка.
«Партизанлӧн ныв».
— Но? — юаліс кодкӧ детинкаяс пиысь.
— Честнӧй пионерскӧй, — шуисны нывкаяс. — Сійӧ сэні и верзьӧмӧн скачитӧ, и вӧлӧс нюрысь петкӧдӧ, и кулаккӧд воюйтӧ, не ті коддемъяслы паныд!
— Всё равно, медым асьсӧ вылӧ оз пукты! — Гуля вылӧ интересӧн видзӧдігмоз шуис сьӧд синма латшкӧс детинка.
Да друг содтіс:
— А кӧні ӧні тэнад вӧлыд?
— Сійӧ абу менам, — шуис Гуля. — Сійӧ красноармейскӧй.
— Красноармейскӧй вылын колӧ кужны ветлыны, — шуис кодкӧ.
— Ме первойсӧ эг и куж, — шуис Гуля. — А сэсся неуна велалі.
— Неуна! — горӧдіс Гулялӧн партасайса соседкаыс, Снегирева Лёля. — Тэ ӧд барьеръяс босьтлін!
— Да, лолывліс...
Ни Гуля, ни мукӧд школьникъяс да школьницаяс — некод эз казяв, кыдзи вензьӧмыс ачыс кусі, заводитчис делӧвӧй да весиг дружескӧй сёрни.
Ставыс тайӧ помасис сійӧн, мый Гуля став компаниясӧ нуӧдіс гортас, садитӧм липаяса улича вылӧ, коді шусьыліс Уютнӧй уличаӧн, да гӧститӧдіс ассьыс выль другъяссӧ став чӧскыдторнас, мый сӧмын сюри гортсьыс, — банйӧм сочнӧй яблокъясӧн да малина вареньеа няньӧн.
И регыд Гулялы кутіс кажитчыны, мый школаын абу нин сэтшӧм шума, мый нывкаяс зэв ладаӧсь да мый весиг детинкаяс костын эмӧсь абу омӧль челядь.
Но сӧмын на сійӧ кутіс велавны тайӧ школа дінас, кыдзи ковмис сылы бара мунны.
Тайӧ раз — Киевӧ, кӧні гӧтӧвитчис выль картиналӧн съёмка.
***
Ышлолалігтыр Гуля кутіс сӧвтны чемоданас ассьыс кӧлуйсӧ.
ВАРЬКА ДА ВАСИЛИНКА
Киевскӧй фабрика вӧлӧмкӧ ёна на ыджыд одесскӧйысь.
Тані Гулялы ставыс воис сьӧлӧм вылас — и съёмкавывса небыд голубоватӧй свет, коді эз сот синтӧ, и ыджыд съёмочнӧй павильонъяс, и сійӧ, мый фабрика вылын сійӧс встретитісны, кыдзи важ артисткаӧс.
Режиссёр сёрнитіс сыкӧд сідзи жӧ серьёзнӧя, кыдзи став мукӧд актёръяскӧд.
Сійӧ подробнӧя висьтавліс быд эпизод йылысь, кодын Гулялы колӧ вӧлі участвуйтны, быд сцена йылысь, и Гуля кутіс пыр яснӧйджыка да пыдіджыка гӧгӧрвоны актёр искусство йылысь.
А сылӧн рольыс тайӧ разӧ эз вӧв кокни.
Гулялы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны да перечувствуйтны ыджыд шогъяс, кодъяс усины пӧрысь шахтёрлӧн внучка Варька пай вылӧ.
Сы вӧсна, медым сійӧ бурджыка гӧгӧрвоис ассьыс рольсӧ, режиссёр новлӧдліс сійӧс рудникъясӧд, лэччыліс сыкӧд шахтаясӧ.
Тіпкысь сьӧлӧмӧн Гуля кывзіс пӧрысь шахтёръяслысь висьтъяс сы йылысь, кутшӧм ӧпаснӧ вӧлі уджавны важ кадӧ лёка лӧсьӧдӧм шахтаясын.
Бур оборудование вылӧ кӧзяева жалитісны деньгасӧ, и шахтаясын частӧ вӧвліны обвалъяс.
Гуля представляйтіс аслыс, кутшӧм страшнӧ вӧлі шахтёрлӧн гортсаясыслы кывны кӧлӧкӧллысь дас кыкысь кучкӧм.
Тайӧ кучкӧмъясыс значитісны, мый шахтаын лоӧма беда.
Картинаын, кодын Гуля ворсіс, кыліс кӧлӧкӧлӧн дас кыкысь кучкӧм.
Шахтёрлӧн внучка, Варька, (тайӧ и вӧлі Гуля), тэрмасьӧмӧн чышъянасис да гырысьяс бӧрся уськӧдчис шахтаяслань, медым тӧдмавны, код вылӧ тайӧ раз уси ыджыд шог.
Нӧсилка вылысь брезент улысь сійӧ тӧдмаліс тӧдса кияс, пельпомъяс, юр.
И со Варька копыртчӧмӧн сулалӧ гортйын куйлысь шахтёр-дед весьтын.
Сулалӧ сійӧ чышъяна, кодӧс керкаысь котӧртігас тэрмасьӧмӧн плавгис юр вылас.
Повзьӧм синъясӧн видзӧдӧ сійӧ стариклӧн! вӧрзьывтӧм чужӧм вылӧ, да кажитчӧ сылы, мый сійӧ тӧдӧ тайӧ дзормыны заводитчӧм сьӧд уска-тошка суровӧй шахтёрсӧ зэв нин важӧн, помнитӧ, кыдзи сійӧ баййӧдліс да шуаліс сійӧс внучкаӧн, кор сійӧ вӧлі ещӧ ичӧтик на.
И, дзикӧдз вунӧдчӧмӧн, мый сійӧ абу Варька, а Гуля Королёва, сійӧ зэв шога бӧрдӧ.
Но режиссёрлӧн гӧлӧс дугӧдӧ тайӧ чӧв сценасӧ:
— Первойсяньыс!
Ворсны выльпӧв став сценасӧ!
И бара Варька улӧдз копыртӧ юрсӧ.
Сы водзын гортйын куйлысь морт.
Синъясыс сылӧн куньӧма, мудзӧм ыджыд кияссӧ пуктӧма морӧс вылас.
Гулялӧн синъясыс тырӧны синваӧн, и гырысь войтъясӧн синва войталӧ морӧс вылӧ пуктӧм тайӧ кияс вылас.
Кор съёмка помасис, и Гуля котӧртіс гортас, актёр, коді ворсіс дедӧс, папирос ӧзтігтырйи, шуис:
— А тӧданныд, меным кажитчис, мый ме збыльысь кулі.
Куйла да чувствуйта, кыдзи менам ки вылӧ настоящӧя войталӧ синва.
Колӧ шуны, мый менам юр вылын повзьӧмла весиг юрсиӧй вӧрзис!
Ставныс серӧктісны.
А мӧд актёр, кодлы некыдзи эз сетчы сылӧн рольыс, содтіс:
— Тешкодь, но тайӧ нывка дырйи фальшивӧя, неискренньӧя ворсны кыдзкӧ абу лӧсьыд.
Тэ велӧдӧм роль ворсан, а сійӧ сэні жӧ орччӧн збыльысь шогсьӧ, полӧ, бӧрдӧ.
Кыдзи сэки фальшивитан?
И ставныс сыкӧд сӧгласитчисны, мый Гуля дырйи некыдз оз позь ворсны омӧля.
— Тайӧ нывкаыс миянысь ставысь бурджыка ворсас, — шуис режиссёр. — Картинаыс кӧ петас, миян Варька прославитчас!
Тайӧ лои водзджык, экран вылӧ выль картина петтӧдз на.
Варькаӧс панйис партизанлӧн ныв Василинка.
Кор Гуля воис Одессаӧ, сійӧ аддзис кар пасьтала ӧшлӧм ыджыд рекламаяс вылысь еджыд юра нывкаӧс — то верзьӧмӧн, то пидзӧсӧдзыс нюрын, то еджыд кыдз бердын.
Тайӧ вӧлі партизанлӧн ныв, Василинка.
И тайӧ вӧлі Гуля Королёва.
— Шуда! — шулісны школаын Гулялӧн выль пӧдругаясыс. — Вот шуда!
А Гуля сӧмын зумыштчывліс да скӧрысь довкйӧдліс юрнас.
— Абу зэв ыджыд шуд, — шуліс сійӧ. — Гортын сӧмын и кылан: «эн зазнавайтчы» да «эн зазнавайтчы».
А кӧні нин сэні зазнавайтчан, кор ме, сійӧс и видзӧд, мӧд во кежлӧ коля.
Ни ӧти предмет кузя отметка абу.
Да и эг нин сэтшӧм бура ме ворс Василинкаӧс.
Вот Варька — тайӧ, кажитчӧ, менам артмис бурджыка.
Но Василинкаӧн кӧ ачыс Гуля эз вӧв зэв довольнӧй, то фабрикаын ичӧтик артисткалысь трудсӧ всё-таки донъялісны.
Ӧтчыд Гуляӧс мамыскӧд корисны сэтчӧ вечер вылӧ выль картина лэдзӧм кузя.
— Но вот, — шуис мам, — тэныд мӧдӧдісны торъя приглашение.
Сӧмын, пӧжалуйста, эн зазнавайтчы!
Гуля пуктіс пызан вылӧ приглашениесӧ.
— Бара «эн зазнавайтчы»?
Бурджык нин, ме кӧ сэтчӧ ог мун.
— Кыдз окота, — шуис мамыс.
Гуля кутіс сьывны кутшӧмкӧ сьыланкыв да чистӧй бумагаӧн тубравны учебникъяслысь важмӧм переплётъяссӧ.
Кор мам вӧлі дась нин мунны, сійӧ медбӧръяысь юаліс Гулялысь:
— Мый нӧ, кольччан гортӧ?
— Угу, — шуис Гуля, — гортӧ.
Мамыс серӧктіс.
— Ладнӧ нин, пасьтась.
Гуля лои зэв рад да ӧдйӧджык пасьталіс ассьыс выль платьесӧ.
Но всё-таки найӧ сёрмисны.
Кор Гуля мамыскӧд гусьӧник пырисны залӧ да пуксисны бӧръяджык радӧ, торжественнӧй заседание джынвыйӧ вӧлі эштӧма нин.
Гуля кутіс корсьны йӧз чукӧрысь тӧдсаяссӧ и друг кыліс:
«Партизанлӧн ныв» фильмын отличнӧй уджысь Гуля Королёва премируйтсьӧ...
Гуля дернитіс мамсӧ соскӧдыс:
— Мама!
Мам бергӧдчис.
— Сӧмын эн зазнавайтчы! — шуис сійӧ да сералігтыр тапкӧдыштіс Гуляӧс пельпомӧдыс.
— ... премируйтсьӧ великӧй русскӧй писательяс портретъясӧн...
— Тайӧ нӧ кымын портрет сетасны? — шӧпкис Гуля да кутіс артавны чуньяс вылас: — Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Некрасов...
Мама, Жуковский великӧй абу?
— Ньӧжйӧджык, — шуис мамыс, — кывзы водзӧ.
— ... великӧй русскӧй писатель портретъясӧн, библиотекаӧн, куим настольнӧй играӧн да аквариумӧн.
Ставыс кутісны клопайтны.
Перерыв дырйи Гуля юаліс мамыслысь:
— Мама, а кытчӧ ми сувтӧдам аквариумсӧ?
Миян ӧд и сідзи дзескыд.
— Аквариумыс кӧ зэв ыджыд, корам соседъясӧс сувтӧдны на ордӧ.
— Но да, найӧ мунасны удж вылӧ, а черияс тшыгла кулӧны.
Мама, кыдзи тэ думайтан, оз позь корны кутшӧмкӧ мӧд премия?
— Кутшӧмӧс?
— Вот эськӧ велосипед!
— Но, сэки урокъяс вылад кадыс тэнад дзик нин оз коль.
abu
Ӧні тэнад кад зэв дона — колӧ класстӧ вӧтӧдны.
— Ох, сідзкӧ ме эськӧ кори ӧтитор, коді ньӧти оз босьт кад!
Да и места этша занимайтӧ.
— Мый нӧ нин сійӧ сэтшӧмыс?
— А сійӧ, коді петкӧдлӧ кад.
Часі!
Браслетка вылын.
Ах, мама, кутшӧма колӧ меным браслета часі, тэ и думыштнытӧ он куж!
— Кыдзи нӧ ог куж, кор тэ та йылысь меным дзонь во долян!
Но ладнӧ, деньга лоӧ — ньӧба тэныд часі.
— Тэ тайӧс дзонь во жӧ нин висьталан, а деньга тэнад ме вылӧ некор оз овлы.
Гуля ышловзис.
И некымын лун мысти сійӧс бара корисны фабрикаӧ, директор кабинетӧ.
Директор серьёзнӧя топӧдліс сылысь кисӧ да юаліс, доволен-ӧ сійӧ пӧдаркияснас.
— Зэв, зэв, — шуис Гуля. — Сӧмын меным эськӧ колӧ вӧлі мыйкӧ мӧдтор.
Дерт, позьӧ кӧ.
— А мый тэныд колӧ?
— Вот эськӧ ичӧтик часі! — шӧпкӧмӧн шуис Гуля. — Медым кӧть медся ичӧтикӧс, но браслеткаа!
— Мый нӧ, позьӧ, — шуис директор, быттьӧ сёрниыс муніс эз браслеткаа часі йылысь, а мыйкӧ самӧй обыкновеннӧйтор йылысь. — Лоӧ тэнад часі.
И збыль, мӧд лунас ки вылас Гулялӧн кутіс тічкыны ичӧтик часі, зэв ичӧтик, но став стрелкаяса, винтъяса, кӧлесаяса, кутшӧмъяс овлӧны настоящӧй часіяслӧн.
— Но, ӧні, — торжественнӧя шуис мамыслы Гуля, — менам оз вош ни ӧти минута весьшӧрӧ!
— Видзӧдлам, — шуис мамыс.
ГУЛЯЛӦН КАНИКУЛЪЯС
Матысмисны экзаменъяс.
— Думыштны сӧмын, — шуис Гуля пӧдругаясыслы ӧтлаын накӧд школаысь локтігӧн, — думыштны сӧмын, мый ми долженӧсь вуджны сизимӧд классӧ!
Тайӧ сэтшӧм тешкодь, весиг веритны оз позь.
Меным кажитчӧ, мый ме неважӧн на вӧлі нёльӧд классын.
Сулаліс нин тувсов поводдя.
Пӧльтіс море дука да водоросль дука шоныд тӧв.
Приморскӧй бульвар вылын вӧлі уна йӧз.
Нывкаяс вузавлісны медводдза тувсов цветъяс, и шонді гож водзын збоя нин муніс мороженӧйӧн тӧргуйтӧм.
Кор экзаменъяс кежлӧ дыр занимайтчӧм бӧрын Гуля пӧдругаясыскӧд котӧртліс улича вылӧ, сылы кажитчис, мый карын кутшӧмкӧ праздник да мый вот-вот должен лоны мыйкӧ зэв буртор.
Экзаменъяс прӧйдитісны лючки-ладнӧ.
Тайӧ кад чӧжнас Гуля и думайтны вунӧдіс, мый сійӧ коркӧ вӧлі артисткаӧн — Василинкаӧн, Варькаӧн, — да тӧдіс сӧмын ӧтиӧс: мый сійӧ школьница, кодлы непременнӧ колӧ вуджны классысь классӧ.
И сійӧ вуджис.
А та бӧрын сійӧс бара корисны Киевӧ, кӧні сэки заводитчис удж «Шондіа маскарад» нима челядьлы выль картина лӧсьӧдӧм кузя.
Быттьӧкӧ нарошнӧ, поводдя тайӧ картинаыслы сувтіс лӧсявтӧм.
Гежӧда-гежӧда кымӧръяс сайысь петкӧдчывліс шонді.
Гожӧм вӧлі зэра, и постановщикъяс, лётнӧй поводдя виччысьысь пилотъяс моз, дугдывтӧг видзӧдлывлісны небеса вылӧ да пинялісны «небеснӧй канцелярияӧс».
Та пыдди челядь-актёръяс радлісны кымӧра лунъяслы.
Татшӧм лунъясӧ найӧ вӧліны дзик прӧстӧсь, налӧн вӧлі каникулъяс, кыдзи став школьникъяслӧн.
Шойччигӧн Гуля придумайтіс аслыс выль занятие.
Ӧтлаын аслас Валя пӧдругаыскӧд, кодлы вӧлі колӧ снимайтчыны жӧ картинаас, сійӧ кутіс ветлывлыны зоопаркӧ.
Гуля пыр любитіс животнӧйясӧс, но, кажитчӧ, та мында кад на вылӧ некор эз сетлы, кыдзи тайӧ гожӧмнас.
Сійӧ лои юннаткаӧн да весиг босьтіс шефство кык ичӧтик ошпи вылын — Гришка да Мишка вылын.
Сійӧ ачыс вердіс найӧс жӧч ворйысь рыськӧн, видзӧдіс, кыдзи найӧ кавшасьӧны решетка кузя вывлань либӧ, переменаӧн палич вильӧдігмоз, кеслӧны пиньяссӧ.
Регыд ошпиян кутісны сійӧс тӧдны, мыччылісны сылы решетка пыр лапаяснысӧ да, кор сійӧ пыравліс на дінӧ клеткаӧ, кыдзи каньпиян, зыртчисны сы кокъяс бердӧ.
— А тэ на дінӧ эн ветлыв, бурджык лоӧ, — шулывліс Валя. — Найӧ кӧть и ичӧтӧсь, а век жӧ ошъяс.
Кыдзи тяпнитасны тэнӧ кокӧдыд, сідзи став кусӧ и кулясны!
— Но вот ещӧ, кута ме ошпиянысь повны! — вочавидзліс Гуля. — Ме и кӧин дінӧ клеткаас пыравлі.
Тӧдан, сы дінӧ, куш плешка, пӧрысь кӧин дінас.
— Кӧин дінӧ?! — ахайтіс пӧдругаыс.
— Да мый тэ! — успокаивайтіс сійӧс Гуля. — Кӧинӧс кӧ вердыштны, сійӧс позьӧ сэсся малавны, понйӧс моз, а сійӧ кутас мыш вылас куйлыны да радысла пиньяссӧ жерйӧдлыны.
Видлы кӧть ачыд!
Но Валялӧн эз вӧв некутшӧм окота видлыны...
Шонді век на эз петкӧдчыв.
Гожӧм кутіс помасьны.
Киностудия решитіс мунны Киевысь корсьны шондіа места.
Мунӧм водзладорын Гуля ещӧ ӧтчыд ветліс зоопаркӧ — прӧщайтчыны аслас ошпиянкӧд.
Гожӧмбыдӧн найӧ ёна быдмисны да лоины прамӧй ош кодьӧсь.
Но Гуля, коді волывліс на дінӧ пӧшти быд лун, тайӧс эз казявлы.
Мунӧм водзын медбӧръя лунӧ сійӧ, кыдзи и век, пырис на дінӧ клеткаас да кутіс ворсны Гришкакӧд.
И друг сійӧ казяліс, мый бӧрвывсянь сійӧс кодкӧ кыскӧ кокӧдыс.
Сійӧ видзӧдліс бӧрвыв.
Тайӧ вӧлі мӧд ошпи — Мишка.
Сійӧ сулаліс бӧр лапаяс вылас, шатласис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Гуля копыртчыліс ва тасьтілань да резыштіс сылы ныр-вомас.
Ош пырснитіс, пыркнитчис да друг, тыдалӧ, дӧзмӧмысла, сэтшӧм топыда кутіс лапаяснас Гуляӧс, мый сійӧ кыліс, кыдзи сылӧн лыясыс кутісны трачкакывны.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань.
Ошъяс — сы бӧрся.
Гуля дернитіс ӧдзӧссӧ — оз воссьы.
Игналӧма ортсысянь.
Да мый нӧ тайӧ?
Коді вермис сійӧс игнавны клеткаӧ ошъяскӧд?
А ошъяс веськыда сылы чужӧмас лолалӧны, зільӧны кутны.
То ли ворсӧны, то ли скӧралӧны.
Гуля муртса мынтӧдчис сьӧкыд ош лапаясысь да кавшасис клеткаын сулалысь приставнӧй лестница кузя.
Кыкнан ошкыс пырысьтӧм-пыр жӧ кавшасисны сы бӧрся.
Со нин медбӧръя пос — водзӧ кавшасьны некытчӧ.
Гуля видзӧдліс гӧгӧр и, сразу решитчӧмӧн, чеччыштіс увлань му вылӧ.
Ошъяс лэччытӧдз, кодъяс пыр жӧ кутісны лэччыны сы бӧрся, сійӧ ӧдйӧджык пырис кормушкаӧ да бауӧн петіс ортсӧ.
— Мый нӧ тэ эн горзы? — кыліс ас юр весьтсьыс кодлыськӧ повзьӧм гӧлӧс.
Сійӧ сувтіс кокъяс вылас да аддзис ассьыс кык приятельӧс-юннатъясӧс, Клюкваӧс да Килькаӧс.
Нимъясныс налӧн кыкнанныслӧн вӧлі Николай, а Клюкваӧн да Килькаӧн нимтісны сӧмын торйӧдӧм могысь.
Клюквалӧн вӧлі зэв гӧрд чужӧмбаныс, а Килька вӧлі вӧсньыдик да пельк, кыдзи килька-чери.
— Мый нӧ тэ эн горзы? — выльпӧв юаліс Килька. — Миян Клюквакӧд вӧлі сёрнитчӧма: кыдзи сӧмын тэ горӧдан, восьтыны.
А тэ быттьӧ вом тырыд ва босьтӧмыд — чӧв олан.
Ми и думайтім мый ставыс ладнӧ.
— Тайӧ, сідзкӧ, ті менӧ игналінныд?
— Ми.
— Мыйла нӧ?
— Но, сы вӧсна, медым видзӧдлыны... — шуис Килька.
Медым испытайтны тэнсьыд повтӧмлунтӧ, — суитчис сёрниӧ Клюква. — Валька миянлы висьтавліс, быттьӧкӧ пӧ тэ некодысь он пов, весиг пӧрысь кӧин дінӧ клеткаас пыравлӧмыд.
Вот ми и кӧсйим прӧверитны асьным...
— Прӧверитны кӧсйинныд? — шуис Гуля ошъяскӧд ноксьӧм бӧрын ӧдва лолалігтырйи. — А вот ме тіянӧс кыкнанныдтӧ пӧдлала клеткаас тигръяс дінӧ да прӧверита, кутшӧмӧсь ті лоанныд!..
— Да тэ эн скӧрмы, Гуля, — мыжапырысь шуис Клюква. — Тэ кӧ эськӧ неуна кӧть гӧлӧстӧ сетін, ми эськӧ тэнӧ пырысь-пыр лэдзим, а тэ чӧв олан.
Гуля нинӧм эз шу, сӧмын ӧвтыштіс кинас да муніс зоопарк вороталань.
Туйвежын сійӧ бергӧдчыліс.
Килька да Клюква век на сулалӧны места выланыс да, кияснаныс ӧвтчигтыр, мый йылысь кӧ зэв пӧся сёрнитӧны.
Аскинас студия муніс Киевысь.
Карпатскӧй посньыдик гӧраяс костын, Буглӧн веж берегъяс вылын, челядь колльӧдісны гожӧм пом.
Кытчӧ сӧмын оз вайӧдлы, оз шыбитлы киноактёрӧс судьба!
Мукӧд челядьыскӧд ӧтлаын Гуля оліс еджыд колхознӧй хатаын, рытъясын сьыліс украинскӧй песняяс, купайтчис визув горнӧй юын.
Тайӧ вӧлі зэв лӧсьыд кад...
Книгаяс, кодъясӧс Гуля вайліс сьӧрас, сідзи и куйлісны чемодан пыдӧсын.
Гежӧдіника сӧмын съёмка дырйи либӧ ылыс интереснӧй прогулка вылысь локтігӧн шойччанінын Гуля тревожитчӧмӧн казьтыштліс аслас школьнӧй делаяс йылысь.
«Налы лӧсьыд, — гырысь актёръяс вылӧ видзӧдлывлігмоз думайтіс сійӧ. — Снимайтчы мыйта кӧсъян — мӧд во кежлӧ тэнӧ оз кольны.
А тэ он тӧд, мый и вӧчны: то ли снимайтчыны, то ли купайтчыны, то ли география повторяйтны.
Э, ладнӧ!
Карын мӧда велӧдны юяс да гӧраяс, а тані эм асланым — настоящӧйяс!»
Но и карын школьнӧй делаясӧн занимайтчыны сылы эз удайтчы.
Киевысь воӧм мысти первой лунас жӧ сійӧ висьмис да водіс вольпасьӧ.
Первой сійӧ водіс минута кежлӧ, весиг пӧрччысьтӧг.
Сылы кажитчис, мый сійӧ прӧстӧ мудзис туй бӧрын.
Висис юр, юкаліс пель.
Зэв окота вӧлі кодлыкӧ норасьны, но мам эз вӧв карын — муніс кытчӧкӧ куим-нёль лун кежлӧ командировкаӧ.
А йӧзлы норасьны сійӧ эз радейт.
— Мый тэкӧд, Гуля? — юаліс сылысь соседкаыс. — Тэ висян?
— Ог, ог.
Тайӧ ме роль велӧда.
Картинаын меным ковмас ворсны висьысь нывкаӧс, — выдумайтіс Гуля.
— Зэв нин тэ бура тайӧ рольсӧ ворсан, — шуис соседка. — Вайлы жӧ ме тэнсьыд кымӧстӧ малышта.
Со ӧд, и температура весиг лыбӧма.
Сійӧ шебраліс Гуляӧс эшкынӧн да ньӧжйӧник петіс керкаысь.
Некымын час мысти Гулялӧн мам получитіс телеграмма:
«Локтӧй пырысь-пыр Гуля висьӧ».
«СӦМЫН ЭСЬКӦ МЕД НЕ ГОРӦДНЫ»
Комнатаын вӧлі шынитӧв да пемыд.
Настольнӧй лампасӧ мам вевттис аслас шӧвк чышъяннас, ӧшинь вылысь штораяс вӧлі лэдзалӧма.
— Кӧні нӧ висьысьыс? — ӧчкисӧ чышкалігтырйи юаліс старик-доктор.
Мам лэптыштіс абажур вылӧ ӧшӧдӧм чышъян.
— Со сійӧ, доктор, любуйтчӧй.
Доктор пуксис улӧс вылӧ Гуля вольпась дінӧ.
— Ме сідз и тӧді, мый тайӧн помасяс, — Гуля юр вылысь кӧртӧд разигӧн жалуйтчис мам. — Ті думыштлӧй, татшӧм кӧдзыд ар, а сійӧ шливган зэр улын снимайтчис ӧти платьеӧн.
— Ми тайӧ зэрсӧ сӧмын и виччысим, — шуис Гуля. — Первой миянлы колӧ вӧлі шонді, а сэсся настоящӧй шливган зэр.
Доктор довкнитіс юрнас.
— Да, профессия тэнад, нывка, абу кокни.
Зэв абу кокни.
Сійӧ копыртчис Гуля весьтӧ.
— Доктор, вундӧй менсьым тайӧ проклятӧй пельсӧ, — друг шуис сійӧ решительнӧя.
— Тайӧ ещӧ мыйла? — чуймис доктор.
— Медым некодлы вӧлі висьнысӧ!
Доктор серӧктіс.
— А юр кӧ висьӧ, прикажитан сідзкӧ и юрсӧ вундыны?
Ог нин, мусаӧй, пель тэныд ме коля, а бытшкыны сійӧс бытшка.
Кокниа-кокниа.
Тэ эн пов.
— А ме ог и пов, — шуис Гуля.
— Збыль? — юаліс доктор. — Видзӧдлам!
Асывводзнас сійӧ воис чемодан тыр инструментъясӧн.
— Сідзкӧ, збыльысь он пов? — юаліс сійӧ, Гуля вылӧ ӧчкияс увтіыс видзӧдіг. — Тӧрыт, гашкӧ, думышттӧг ошйысьыштін?
Температураыд тэнад вӧлі вель ыджыд.
— И талун ме ог пов, — шуис Гуля. — Сӧмын бытшкӧй ӧдйӧджык!
— Видзӧд тэ, кутшӧм тэрмасьысь! — шуис доктор да чистӧй салфетка вылӧ кутіс пуктавны кутшӧмкӧ дзирдалысь ичӧтик пуртъяс да кузь емъяс.
Гуля синбӧжнас видзӧдлывліс став тайӧ эзысь кӧлуйторъяс вылас да думайтіс: «Сӧмын эськӧ мед не горӧдны!
А то шуи, мый ог пов, а друг горш тырӧн горӧда!
Вот лоӧ яндзим...»
— Но, бур нылӧй, — шуис доктор, мыйкӧ ёсь да югъялантор киас кутӧмӧн вольпась дінӧ матыстчиг, — мамыд тэнӧ неуна кутыштас.
— Оз ков, — шуис Гуля. — Кор кутӧны, страшнӧйджык.
Ме ачым мӧда кутны мамӧс киӧдыс, бурджык лоас.
И сійӧ ёна топӧдіс аслас пӧсь чуньяснас мамыслысь кисӧ.
— Но вот и ставыс, — шуис доктор.
Гуля сьӧкыда лолыштіс да восьтіс синъяссӧ.
Мам ки вылын тӧдчисны Гулялӧн став чуньтуйясыс — вит гӧрд визь.
— Ёна доймис? — юаліс мам.
— А тэнад?
Мам серӧктіс.
А доктор видзӧдліс Гуля вылӧ кыдзкӧ торъя серьёзнӧя да меліа.
— Уважайта, сьӧлӧмсянь уважайта! — шуис сійӧ да кутіс тэчны аслас чемоданӧ дзирдалысь емъяс да пуртъяс.
Кор доктор муніс, Гуля шуис мамыслы:
— Ме мыйлакӧ зэв рад.
И ачым ог гӧгӧрво мыйла.
Гӧгӧрвоа, дерт.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый меным кокньыдджык.
Мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый операция прӧйдитіс нин, а коймӧд-кӧ, сы вӧсна, мый ме эг горзы.
Тэ тӧдан, менам ӧд зэв ёна доймис да вӧлі страшнӧ.
— Тӧда, Гуленька, — шуис мамыс. — Ме тӧда, мый тэ молодец менам.
А ӧні старайтчы унмовсьыны — операция бӧрын тэныд колӧ бура шойччыны.
— И старайтчыны нинӧм. — шуис Гуля. — Меным ещӧ некор на эз вӧв татшӧм окота узьны, кыдзи ӧні.
Да и тэ меысь шойччыштан.
И сійӧ унмовсис ёна, крепыда.
Тадз заводитчис бурдӧм.
Гуля куйліс чистӧй, свежӧй вольпасьын, ачыс мыссьӧма, гажа, киас сылӧн книжка.
Сылы вӧлі любӧ видзӧдны ӧшиньӧ да кыйӧдны, кыдзи быд часӧн пыр ёнджыка кортӧммисны пуяс.
Любӧ вӧлі лыддьыны выльторъяс и важсӧ лыддьыны выльпӧв.
Сылы кажитчис, мый некор на сійӧ эз гӧгӧрволы быдтор татшӧм бура да яснӧя, а стихъяс некор эз велӧдлы татшӧм ӧдйӧ, ӧнія моз.
Тӧдса челядь частӧ волісны сійӧс видлыны да сьӧрас вайлісны то медбӧръя цветъяс, то медводдза яблокъяс да грушаяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор Гуля эз лыддьысь, а прӧста куйліс, киас кутіс Лермонтовлысь восьса книга да помтӧг повторяйтіс пыр ӧти строчкаяс:
<rus>Да, я не изменюсь и буду тверд душой,</rus>
<rus>Как ты, как ты, мой друг железный...</rus>
передньӧйын кыліс слабиник звонок.
Ӧдзӧс восьтісны, но комнатаӧ дыр некод эз пыр.
Гуля кыліс сӧмын кодлыськӧ кызӧдӧм да оръясьысь, ньӧжмыд шӧпкӧм.
— Мый нӧ сэні?
Мама, коді локтіс?
— Ми Килькакӧд!
Ми Клюквакӧд! — передньӧйсянь вочавидзисны кык гӧлӧс.
— Но, мый нӧ ті сэні жӧдзанныд? — горӧдіс Гуля. — Пырӧй ӧдйӧджык!
Найӧ пырисны да пуксисны ӧти улӧс вылӧ орччӧн.
— Но, висьтавлӧ вай!
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Кутшӧм выльторъяс зоопаркын?
— Некутшӧм, — шуис Килька. — Сӧмын вот выль змейясӧс вайисны.
Тропическӧйясӧс.
— Субтропическӧйясӧс, — поправитіс Клюква. — Абхазияысь.
— Кымынӧс? — юаліс Гуля.
— Ветымын нёльӧс, — шуис Клюква.
— Ветымын квайтӧс, — поправитіс Килька.
— Да ӧд тайӧ жӧ зэв уна!
— Унакодь, — сӧгласитчис Клюква.
Гуля дивуйтчис:
— А ті шуанныд выльторъяс абу!
Но, ещӧ мый?
— Пӧрысь кӧин кулі.
— Да мый тэ!
Кутшӧм жаль!
— Сы пыдди вайисны выль куим кӧинпиӧс.
Ми на вылын босьтім шефство.
Кыкыс рамӧсь, а коймӧдыс пырысь-пыр пышйис да джагӧдіс кык павлинӧс.
Гуля весиг чеччыштіс.
— Кыдз нӧ сідз?
— Стӧрӧжыс прӧзевайтӧма.
Сійӧс кутісны да томан сайӧ йӧртісны.
— Кодӧс?
Стӧрӧжсӧ?
— Кӧинписӧ!
— А ті нӧ мый видзӧдінныд?
— Ми сэки змейясӧс видзӧдім.
— Эх, ті!
Абу шефъяс, а ракаяс!
Килька да Клюква яндысьӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Сэсся Килька ышловзьӧмӧн паськӧдіс газета тубрас да перйис сэтысь кык павлин гӧн.
— Тайӧ тэныд на память.
Гуля дивитӧмӧн видзӧдліс на вылӧ да шуис:
— Кольӧй аслыныд на память.
Лоанныд павлин гӧна ракаяс.
Детинкаяс серӧктісны.
— Ми и сідз кутам помнитны.
А тэ босьт.
Мичаӧсь гӧнъясыс.
abu
abu
Ещӧ неуна чӧла пукалыштӧм бӧрын Килька да Клюква лӧсьӧдчисны мунны.
Ӧдзӧс дорын найӧ сувтісны.
— Да, тӧкӧтьӧ эг вунӧд! — казяліс Килька. — Миян вӧлі собрание.
Ставнымӧс юкисны куим группа вылӧ — ударникъяс вылӧ, ударникӧ кандидатъяс да срывщикъяс вылӧ.
— А кытчӧ ме веськалі?
Срывщикъясӧ, кӧнкӧ?
— Эн, ударникъясӧ.
— Да ме жӧ вися!
— Мый нӧ кӧть?
Со ми здоровӧсь, а веськалім сӧмын кандидатъясӧ.
— Павлинъяс вӧсна, — шуис Клюква.
— Кӧинпи вӧсна, — поправитіс Килька.
И найӧ мунісны.
ГЕОГРАФИЯКӦД ИСТОРИЯ
Гуля бурдіс.
Сійӧс ещӧ некымынысь на снимитісны «Шондіа маскарад» картина вылӧ (ӧні нин эз ывла вылын, а кинофабрика павильонын), и Гуля муніс Одессаӧ — аслас школаӧ.
Мунтӧдзыс неуна водзджык сійӧ заводитіс занимайтчыны, медым вӧтӧдны классӧс.
Но тыдовтчис, мый уджӧ босьтчӧма вывті сёрӧн.
Класс удитӧма мунны ёна водзӧ.
И Гулялӧн заводитчис зэв сьӧкыд кад.
Сылы вӧлі сьӧкыд чувствуйтны асьсӧ «неуспевающӧй» велӧдчысьӧн ещӧ и сы вӧсна, мый сійӧ ӧні вӧлі быдӧнлы тӧдса.
Сы йылысь гижисны газетаясын, унаӧн помнитісны сійӧс кинокартинаяс кузя, и дзик боковӧй челядь сійӧс тӧдмавлісны улича вылын:
— Видзӧд, киноысь Василинка!
— Збыль!
Сійӧ, сійӧ.
Партизанлӧн ныв!
Гырысьяс, Гулякӧд тӧдмасиг, пырджык шулывлісны сылы:
— А, Гуля Королёва!
Кыдз нӧ, кыдз нӧ, тэ йылысь тӧдам, аддзылім.
Но, а кыдзи тэ велӧдчан?
Дерт, отличница!
— Абу, — букышӧн вочавидзліс Гуля да зілис мунны ӧдйӧджык бокӧ.
Москвасянь Одессаӧ кинофабрикаӧ воис журналистка.
Гуляӧс сійӧ помся юасис: важӧн-ӧ Гуля снимайтчӧ, кутшӧм рольяс ассьыс ёнджыка радейтӧ, доволен абу аслас уджӧн.
— Абу доволен, — шуис Гуля.
— Ах, вот кыдзи?
И тэ он кӧсйы лоны артисткаӧн?
— Ог кӧсйы.
— Интереснӧ, — шуис журналистка да кутіс мыйкӧ гижны аслас блокнотӧ.
Тайӧ дзикӧдз смутитіс Гуляӧс, и сійӧ дугдіс ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ.
Но журналистка эз эновтчы:
— Мый нӧ чӧв олан?
Сьӧкыд снимайтчыны?
— Сьӧкыд, — шуис бӧрыннас Гуля.
— Мыйла сьӧкыд?
— Колӧ сулавны вӧрзьывтӧг, а гутъяс курччалӧны кокъястӧ.
Журналистка швачкерис кияснас да серӧктіс.
Гуля и ачыс эз вермы кутчысьны да нюммуніс.
— Но, а кутшӧма тэ велӧдчан?
Дерт, отличнӧя?
— Омӧля, — шуис Гуля, и нюмыс сылӧн пырысь-пыр воши.
— Неужели омӧля? — чуймис журналистка да вештіс блокнотсӧ.
Гуля нинӧм эз ӧтвечайт.
Сійӧ эз вермы висьтавны, мый бӧръя кадӧ велӧдчӧм сылӧн лои медся слаб места.
Ӧтчыд сійӧ бӧрдігтырйи воис школаысь гортас.
Диван вылӧ сумкасӧ скӧрысь шыбитӧм бӧрын сійӧ пуксис ӧшинь вылӧ да кутіс барабанитны чуньяснас стеклӧӧ.
— Но вот, — шуис сійӧ, — ӧні дзонь история!
— А мый бара лои? — юаліс мамыс. — Кутшӧм история?
— Географиякӧд! — вочавидзис Гуля. — Талун юалісны, а мый ме висьтала, кор нинӧм ог тӧд?!
— Мыйла нӧ тэ нинӧм он тӧд?
— Да ме жӧ воджын коли!
И, кипыдӧсъяснас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн, сійӧ нора бӧрддзис.
— Вот честнӧй пионерскӧй, — бӧрдігтырйи шуис сійӧ, — ӧні нэм чӧж кута занимайтчыны сӧмын ӧти географияӧн.
Ен сыкӧд, кинокӧд, сы вӧсна кӧ татшӧм неприятностьяс!
Мам некымын минута чӧж видзӧдіс Гуля вылӧ чӧла.
— Вот мый, Гуля, — медбӧрын шуис сійӧ, — вай сёрнитыштам тэкӧд серьёзнӧя.
Мый вӧсна тэ бӧрдан?
Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм яндзим вӧлі меным талун география вылын, эн эськӧ тэ юась!
— А коді таын мыжа?
— Да ӧд ог жӧ вермы ме ӧтпырйӧн кыктор вӧчны — и снимайтчыны и велӧдчыны!
— Сідзкӧ, дугды снимайтчыны.
— Зэв жаль.
— Сідзкӧ эновт школатӧ.
— Мый тэ, мама!
Позьӧ ӧмӧй тайӧс?
— А мыйла нӧ оз позь?
Татшӧм велӧдчӧм дорсьыд, кыдзи ӧні тэ велӧдчан, бурджык дзикӧдз эновтны.
Кино тані абу мыжа.
Прӧстӧ тэнад абу характер.
Гуля видзӧдліс мам вылас ӧбидитчӧмӧн да косӧдз чышкис синвасӧ.
— Кыдзи нӧ абу? — юаліс сійӧ.
— Дерт, абу, — шуис мам. — Мыйта йӧз свет вылын долженӧсь и уджавны и велӧдчыны.
И зэв бура успевайтӧны.
А тэ нинӧм он вевъяв.
Чемодан тыр книгаяс новлӧдлан сьӧрсьыд, а он вермы заставитны асьтӧ восьтывны найӧс.
Но, мый нӧ вӧчан!
Тыдалӧ, ковмас отсавны тэныд...
— Кыдзи отсавны?
— Босьтны репетиторӧс ли мый ли.
Медым сійӧ подтянитас тэнӧ.
Гуля курччис вомдорсӧ.
— Аски вот муна тіян директор дінӧ, — спокойнӧя водзӧ висьталіс мам, — и юала сылысь, оз-ӧ вермы сійӧ рекомендуйтны кутшӧмкӧ студентӧс либӧ старшеклассникӧс.
А гашкӧ, тіян классысь отличникӧс.
— Оз ков, — ньӧжйӧник шуис Гуля да упрямӧя лэдзис юрсӧ увлань. — Ог кӧсйы ме.
— Мыйла нӧ?
Тэныд ӧд лоӧ кокньыдджык.
— Оз ков! — места вывсьыс решительнӧя сувтігмоз выльпӧв шуис Гуля. — Репетитор меным оз ков.
Таӧдз делӧ ещӧ эз на во.
МӦД ВЫСОТА
Некымын тӧлысь Гуля вермасис географиякӧд, историякӧд, алгебракӧд, а медсясӧ — аскӧдыс.
Бура велӧдны урокъяс аски кежлӧ, ӧтикысь отлично вылӧ висьтавны эз вӧв вывті сьӧкыд.
Но суӧдны став воштӧмсӧ, кольӧмсӧ, дугдывтӧг вӧтӧдны, вӧтӧдны, бергӧдчывны бӧрвыв, велӧдны сійӧс, мый мукӧдъяс важӧн нин велӧдісны, — та вылӧ и збыльысь колӧ вӧлі уна характер.
Воисны экзаменъяс.
Балкон ӧдзӧс да ӧшиньяс восьсаӧсь гурйыв, комнатаӧдз локтӧ липаяслӧн да акацияяслӧн ма дукыс.
Дзик матын, лӧнь улича пельӧс сайын, гыалӧ да шумитӧ море.
Татшӧм лунӧ абу зэв кокни пукавны гортын, торйӧн нин кор тэныд сӧмын на дас куим арӧс да берег вылын тэнӧ виччысьӧ пыж.
Но Гуля паськӧдіс пызан вылӧ книгаяс, ӧшӧдіс стенӧ географическӧй карта и пӧдругаясыскӧд тшӧтш лӧсьӧдчӧ экзамен кежлӧ.
— Миян страна — мирын став мукӧд странаясысь медся ыджыд, — торжественнӧя заводитӧ сійӧ висьтавны география учебникысь первой главасӧ.
Гуля висьтавлӧ, а сылӧн пӧдругаясыс, кодъяслы сійӧ сетіс тешкодь прозвищеяс — Лёля Пончик да Лина Блин — сідзжӧ оз весьшӧрӧ воштыны кад: Лина виж карандашӧн краситӧ география учебникысь Батуми набережнӧй вылысь пальмаяс, а Лёля алгебраическӧй задачник обложка вылын рисуйтӧ почтмейстер Шпекинлысь портрет.
Гуля стрӧга да веськыда видзӧдӧ Лёля да Лина вылӧ.
— Рисование кузя экзамен оз ло, — шуӧ сійӧ, — а география вылын ті провалитчанныд.
Ті весиг он кывзӧ, мый ме висьтала.
Лёля да Лина вештӧны бокӧ карандашъяссӧ.
— Но мый тэ!
Кыдзи ог кывзӧ?
Висьтавлы!
Гуля гырысь воськовъясӧн прӧйдитіс пельӧсысь пельӧсӧ.
— Медым вуджны курьерскӧй поездӧн миянлысь страна рытыввыв границасянь Владивостокӧ, колӧ мунны дас кык сутки...
— Вот эськӧ лӧсьыд! — задумчивӧя шуӧ Лина. — Мунан, мунан — и некутшӧм тэныд географияяс...
— Но, географиятӧг ылӧ он мун, — шуӧ Гуля да восьтӧ учебникысь выль страница. — Ӧні мореяс.
Пончик, кӧсъян тэ мореяс кузя плавайтыштны?
— Ме и сідз кута экзаменъяс вылын плавайтны.
Тэ висьтавлы, а ме запомнита.
Гуля дыр висьтавлӧ мореяс йылысь, а Лёля да Лина, пызан вылӧ гырддзаасьӧмӧн, кывзӧны, кыдзи ӧшинь сайын шумитӧ настоящӧй море.
— Купайтчыны эськӧ! — ышловзьӧ Лина.
— Нӧрӧвитлы, — шуӧ Гуля, — эштан.
Ӧні — гӧраяс.
Висьтавлы тэ.
— Ме? — повзьӧ Лина. — Ме тӧда сӧмын тундраысь животнӧй мир.
— Ачыд тэ тундра!
Но, висьтавлы, эн дышӧдчы.
— Тэ заводит, а ме бӧрас...
Куимӧн, кадысь-кадӧ книгаӧ видзӧдлӧмӧн, найӧ венӧны гӧраяс.
— Жар! — няргӧ Лёля. — Но мунам, кӧть ӧтчыд купайтчам.
Свежӧйджык лоӧ юръясным!
— Ог, — неумолимӧя шуӧ Гуля. — Занимайтчыны кӧ, занимайтчыны!
Колӧ прӧйдитны географиясӧ ставсӧ.
— Ставсӧ!
Ӧтпырйӧ!
А аски?
— Аски кутам повторяйтны.
— А кор нӧ купайтчыны?
Гуля нинӧм эз ӧтветит.
Вит час рытӧдз сійӧ кутіс комнатаын Лёляӧс да Линаӧс.
Кор сійӧ медбӧрын тупкис книгасӧ, найӧ весиг эз кӧсйыны веритны асланыс шудлы:
— Гуля, неужели помалім?
— Помалім!
Ӧні — море дорӧ!
Ті мый — думайтанныд, меным эз вӧв окота купайтчыны?
Тіянысь ещӧ ёнджыка на.
И куимнанныс, ӧта-мӧдыскӧд панъясигтыр, котӧртісны переулокӧд, сэтчӧ, кысянь кыліс сьӧкыд, юралысь морскӧй шум.
Гӧрд визя еджыд пыж йӧткыштчис берегсянь.
— Мед сійӧ ачыс кывтӧ, — шуис Гуля, лэптіс пелыссӧ и ачыс водіс пыж бӧжӧ.
Упругӧй веж гыяс пыр ӧтмоз качайтісны пыжсӧ.
Сола ыркыд тӧв кипыдӧснас инмӧдчывліс нывкаяслы пӧсь чужӧмбанъясас, летіс налысь юрсияс да воротникъяс.
Гуля горша ньылаліс чӧскыд морскӧй воздухсӧ.
— Ой, нывъяс, — шуис сійӧ, — кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм интереснӧ свет вылын овны!
— Да, вӧлі эськӧ лӧсьыд, — ышловзис Лина, эз кӧ эськӧ вӧвны экзаменъяс.
Гуля минута кежлӧ думыштчыліс.
— А ме радейта экзаменъястӧ, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Кӧть и страшнӧ овлывлӧ, а лӧсьыд.
— Гулька, тэ ылӧдлан!
— Ог, честнӧй кыв, ог ылӧдлы.
Тӧданныд, нывъяс, экзамен водзын менам овлывлӧ сэтшӧм чувство, кыдзи ваӧ чеччыштӧм водзын.
И кӧдзыд и страшнӧ, а чеччыштан — и сразу лоӧ жар и гажа.
Лёля йиджнитіс пельпомъяссӧ:
— Но, кодлы гажа, а кодлы и абу зэв.
— А тайӧ тэсянь зависитӧ, медым вӧлі зэв.
И вот воис экзамен лун.
Асылыс вӧлі кутшӧмкӧ особеннӧй — лӧз, чистӧй, быттьӧкӧ сійӧс бергӧдӧмаӧсь морскӧй тӧвъяс, мыськӧмаӧсь морскӧй валъяс.
Гуля пасьталіс еджыд, сӧмын на гладитӧм платье.
Сылы вӧлі приятнӧ, мый платьеыс сэтшӧм еджыд, свежӧй — ни ӧти чукыртор, ни ӧти чуттор.
Зеркалӧӧ внимательнӧя видзӧдігӧн сійӧ сыналіс юрсисӧ да муніс школаӧ.
Мам дыр сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс сы бӧрся.
Татшӧм сосредоточеннӧйӧн да долыдӧн Гуля войдӧр мунлывліс сӧмын съёмка вылӧ.
Классын вӧлі шынитӧв да торжественнӧ.
Доска вылын ӧшаліс СССР-лӧн коричневӧй, турунвиж да голубӧй цветъяса карта.
Дзор юрсиа, спокойнӧй, тӧдтӧм параднӧй платьеа, география кузя учительница Вера Андреевна экзаменуйтіс Гулялысь пӧдругасӧ Лёляӧс.
Ассистентъяс внимательнӧя кывзісны Лёлялысь муртса кылысь шӧпкӧмсӧ.
Указка сы киын шӧйтіс карта кузя, быттьӧ эз тӧд, мый вылын сувтны.
— Провалитчис, — повзьӧмӧн шӧпкис Гулялы пель водзас сылӧн соседкаыс, Лина. — И ме тожӧ провалитча.
Ой, кутшӧма ме пола!
А тэ?
Гуля думыштіс: «Пола?»
Да вочавидзис:
— Ог, ог пов!
И кор сыӧдз кыліс Вера Андреевналӧн чукӧстӧм: «Королёва!», Гуля ӧдйӧ чеччыштіс места вывсьыс.
Челядь пиысь кодкӧ весиг серӧктіс.
Но сійӧ, бӧрвылас видзӧдлытӧг, уськӧдчис экзаменаторъяс пызан дінӧ сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв пызан, а барьер, кодӧс сылы кӧть мый, а колӧ вуджны.
Сылы кажитчис, мый Вера Андреевна видзӧдліс сы вылӧ кыдзкӧ бокысянь, полӧмӧн да недоверчивӧя, и Гулялы пыр жӧ уси тӧдвылӧ сійӧ шудтӧм да позорнӧй луныс, кор сійӧ, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, сулаліс тайӧ жӧ самӧй «немӧй» карта дорас да эз вермы индыны ни ӧти ю, ни ӧти гӧра.
Тешкодь. Сэки и збыльысь сійӧ вӧлі немӧй, тайӧ ыджыд географическӧй картаыс, и нинӧмтор, дзик нинӧмтор Гулялы эз висьтав, а ӧні сулалӧ сӧмын сы вылӧ видзӧдлыны, и сійӧ аслас быд визьторйӧн, быд чукыльӧн уськӧдӧ тӧдвылӧ да висьтыштӧ.
— Королёва, босьт билет, — шуис Вера Андреевна.
Гулялӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс да быттьӧкӧ сувтіс.
Сійӧ видзӧдліс ӧткодь клетчатӧй бумага листокъяс вылӧ.
«Коді на пиысь менам?
Но, мед этайӧ — шуйгавывсянь коймӧдыс».
Сійӧ паськӧдіс билет да гораа лыддис:
— «СССР-лӧн Восточно-Сибирскӧй юкӧн».
И пыр жӧ тӧдвылас уси учебниклӧн самӧй сійӧ страницаыс, код вылын вӧлі гижӧма:
«Восточно-Сибирскӧй горнӧй страна расположитчӧма Енисей ю да Тихӧй океан берегъяс костын».
И зілигтыр, медым не висьтавны кывйысь кывйӧ учебник серти, Гуля пыр жӧ кутіс висьтавлыны.
Кузь пу указка, сылӧн висьталӧм бӧрся вӧтлысигмоз, кокниа ветлӧдліс карта вывті, то ю чукыльяс кузя, то тыяслӧн голубӧй гӧгыльяс гӧгӧр.
Вера Андреевна кывзіс сылысь первойсӧ полігтыр, сэсся дивуйтчӧмӧн, сэсся задумчивӧя нюмъялігтырйи.
Кор Гуля минута кежлӧ лэдзліс увлань указкасӧ, Вера Андреевна гордӧя да вопросительнӧя видзӧдліс аслас ассистентъяс вылӧ.
Кажитчӧ, сійӧ кӧсйис юавны налысь: «Аддзанныд, кутшӧм?»
— Зэв бур!
Зэв бур!
Отлично! — ӧти гӧлӧсӧн шуисны ассистентъяс.
И Гуля, пызан вылӧ указка пуктӧм бӧрын, надзӧник муніс аслас местаӧ.
Чужӧмыс сылӧн сотчис, а вомдоръясыс асьныс пыр на вӧрисны — найӧ, буракӧ, век на мыйкӧ висьтавлісны Восточнӧй Сибирь йылысь.
Гортӧ сійӧ пырис тӧвныр моз.
— Мама!
«Отлично»!
— горӧдіс сійӧ порог дорсянь на.
И друг, быттьӧ кутшӧмкӧ виччысьтӧм мӧвпысь, ёна чуймӧмӧн, ланьтіс да, ки вылас юрсӧ лэдзӧмӧн, пуксис пызан сайӧ.
— Мый йылысь тэ, Гуленька? — юаліс мам.
— Ог тӧд, кыдзи тэныд шуны, — задумчивӧя вочавидзис Гуля. — Неуна гажтӧм.
— Гажтӧм? — шензис мам. — Мый вӧсна нӧ?
Тэ ӧд талун победительница.
— Да абу, абу гажтӧм.
Ме эг сідз шу.
Быттьӧкӧ ставыс помасис.
Вот гӧгӧрвоан, сы мында лун ме тэрмаси, суӧді, полі удиттӧмысь.
А ӧні быттьӧ мунігас чеччышті поезд вылысь.
Вои!
Сэсся некытчӧ.
Мам довкнитіс юрнас.
— Мый тэ, Гуля!
Кутшӧм воӧм — туйыд тэнад сӧмын на заводитчӧ.
Тэ ӧмӧй ачыд он чувствуйт?
— Да, дерт, — шуис Гуля. — А тӧдан, мама, талун экзамен вылын мыйлакӧ меным уси тӧдвылӧ, кыдзи ме барьер вомӧн чеччыштлі.
Помнитан, «Партизанлӧн нылын»?
Сивко ас вывсьыс тӧкӧтьӧ эз шыбит сэки менӧ.
И шыбитіс эськӧ, ме кӧ зэв ёна эг скӧрмы сы вылӧ.
— А ӧні тэ код вылӧ скӧрмин?
— Ас вылӧ...
Шутка ли, делӧ воис сэтчӧдз, мый тэ тӧкӧтьӧ меным репетиторӧс эн медав!..
— Тайӧ ме тэнӧ повзьӧдлі, Гуля!
— Мудер, тӧдан, мыйӧн повзьӧдны.
Но вот, ме и повзи да расхрабритчи.
Босьті мӧд барьер.
— Тайӧ барьерыс, Гуленька, джуджыдджык воддзасьыс.
А водзӧ лоӧны и ещӧ джуджыдджыкӧсь.
— И найӧс босьтам! — горӧдіс Гуля да шыбитіс трубкаӧ гартыштӧм карта дзик пӧтӧлӧкӧдзыс.
— Ньӧжйӧджык, Гуля, мый, кутшӧм неуважение география дінӧ!
Гуля пелька кутіс картасӧ усигкостіыс.
— Абу, ме сійӧс уважайта, ме сійӧс зэв ёна уважайта.
Сӧмын арӧдз став тайӧ картаяссӧ ме дзеба кытчӧкӧ пыдӧджык!
Да и учебникӧс тшӧтш.
БЫДЛАСЯНЬ ПИСЬМӦЯС
Но и картаяс и география кузя учебник Гулялы бара на ковмисны.
И весиг зэв регыд.
Сылӧй заводитчис зэв удивительнӧй переписка, кодын разберитчыны эськӧ эз вӧв кокни, эз кӧ вӧв матын СССР-лӧн карта да география кузя важ, заслуженнӧй учебник.
Гуля ним вылӧ кинофабрика адрес кузя миян страналӧн быд помсянь кутісны воны лыдтӧм письмӧяс.
Дыр видзӧдлывліс Гуля карта вылӧ, областьяс да каръяс корсиг, кысянь воавлісны тайӧ письмӧясыс.
«Дона, уважаемӧй артистка Гуля!
Картина, кӧні ті ворсанныд, видзӧді ме ёна волнуйтчӧмӧн.
Да эг сӧмын ме ӧтнам, а менам став ёртъяс — Дальневосточнӧйса красноармеецъяс.
Гашкӧ, ті эськӧ верминныд волыны миян дінӧ татчӧ, видзӧдлыны, кыдзи ми, дальневосточникъяс, олам тані, сопкаяс костын?
Менам регыд помасьӧ срок, и ме муна Воронежскӧй областьӧ аслам колхозӧ.
Он кӧ удитӧ волыны татчӧ, то обязательнӧ волӧй миян колхозӧ.
Аддзыланныд, кутшӧм сэні лоӧ замечательнӧй олӧм.
Ме петкӧдла тіянлы ставсӧ.
Хозяйство миян лои бур, кыпӧдам сійӧс ещӧ вылӧджык.
А ӧні досвидание, дона, уважаемӧй артистка Гуля.
Коля тіян неизменнӧй друг».
Гуля видзӧдіс миян страналӧн окраина вылӧ — Дальний Восток вылӧ — да думайтіс сы йылысь, кутшӧм сійӧ тешкодь да дивӧкодь, мый сэтшӧм ылын, зэв ылын кодкӧ тӧдӧ сы йылысь, одесскӧй школаын велӧдчысь йылысь.
Сэсся карта вылысь сійӧ корсис Воронежскӧй область да решитіс, мый обязательнӧ коркӧ ветлас гӧститны самӧй тайӧ колхозас, кӧні стрӧитісны сэтшӧм замечательнӧй олӧм.
Но мӧд, коймӧд, нёльӧд письмӧ восьтӧм бӧрын Гуля шӧйӧвошис.
Сійӧс корисны гӧститны и Сумы карӧ, и Полтаваӧ, и ылыс Ташкентӧ, и Архангельскӧ...
Сумы карса комсомолец гижис Гулялы, мый сійӧ «зэв ӧкуратнӧя справитчӧма аслас рольӧн» и мый кутас кӧ сійӧ ас вылас уджавны водзӧ, то, навернӧ, лоас Народнӧй артисткаӧн.
И быдӧн, код гижис Гулялы, мыйкӧ висьталіс ас йывсьыс, аслас олӧм йывсьыс.
Лыддьыны тайӧ письмӧяссӧ вӧлі зэв интереснӧ да увлекательнӧ.
Но медся ёна чуймӧдіс сійӧс письмӧ, кодӧс получитіс комсомолец-морякъяссянь Тихӧй океан вылысь.
Найӧ гижисны Гулялы, мый плавайтігӧн найӧ аддзисны корабльса краснӧй уголокысь газета, кӧні вӧлі Гулялӧн портретыс.
Письмӧ тон серти вӧлі тӧдчӧ, мый найӧ, кыдзи и унаӧн мукӧдъяс, чайтӧны сійӧс верстьӧ артисткаӧн, коді ворсӧ нывкалысь роль.
Найӧ корисны Королёва ёртӧс, том, талантливӧй артисткаӧс, подробнӧйджыка висьтавны налы артистическӧй мирын олӧм йылысь, аслас творческӧй замыселъяс йылысь, сійӧ картинаяс йылысь, кодъясын Гуля участвуйтіс либӧ лӧсьӧдчӧ участвуйтны.
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын Гуля думыштчис.
— Мама, — шуис сійӧ, — сӧветуйт, кыдзи меным сы вылӧ ӧтветитны.
— А мый?
— Да ӧд найӧ чайтӧны, мый ме верстьӧ артистка.
Да, да, верстьӧ!
И кӧсйӧны, медым ме налы гижи артистическӧй мир йылысь да творческӧй замыселъяс йылысь.
А мый ме верма налы та йылысь гижны?
— Нинӧм, — шуис мам. — Гиж налы прӧстӧя, кымын арӧс тэныд, кутшӧм классын велӧдчан — и некутшӧм творческӧй замыселъяс.
А кутан кӧ притворяйтчыны ыджыдджыкӧн да ассьыд тӧлкаджыкӧн, письмӧыд лоӧ глупӧй.
Гуля сідзи и вӧчис.
Сійӧ гижис морякъяслы подробнӧй письмӧ аслас олӧм йылысь, школа йылысь, медбӧръя экзаменъяс йылысь, и сы йылысь, мый важӧн нин киноын оз снимайтчы.
Письмӧ бокас содтіс:
«Збыль-ӧ, мый военнӧй корабльяс вылын век овлӧны морякъясӧн радейтана кутшӧмкӧ зверпиян?
Абу-ӧ тіян корабль вылын кутшӧмкӧ ошпи либӧ ручпи?
Ме важ юннатка да зэв радейта быдпӧлӧс животнӧйясӧс, ёжъяссянь да еджыд крысаяссянь слӧнъясӧдз».
Ӧтветсӧ Гуля получитіс ӧтпырйӧ некымын письмӧ.
Серьёзнӧя да уважениеӧн морякъяс гижисны «важ юнӧй натуралисткалы» корабль вылын олӧм йылысь, сы йылысь, кутшӧм дивӧкодь морскӧй животнӧйяс, цветъяс кодьӧсь, олӧны Тихӧй океан пыдӧсын, сы йылысь, кутшӧм удивительнӧй олӧм мунӧ море пыдӧсын.
Кӧть и жаль, но ошпиян, ни ручьяс корабль вылын эз вӧвны.
Животнӧй мирса став представительяс пиысь корабль вылын вӧлі сӧмын ӧти, и то медся прӧстӧйыс — Васька кань.
Сійӧ вӧлі замечательнӧй сӧмын сійӧн, мый кыкпӧрйӧ ветліс круглосветнӧй путешествиеӧ да Куба ді вылын кутіс шырӧс.
— «Тихӧй океан», — карта дінын сулалігӧн лыддис Гуля ним, кодӧс вӧлі гижӧма бледно-голубӧй цветӧн краситӧм, ыджыд пространство вылын. — «Куба ді».
И, сӧветскӧй корабльяс йылысь думайтіг, кодъяс вуджисны океан вомӧн, Гуля мечтайтіс нин сы йылысь, медым ӧдйӧджык быдмыны да мунны жӧ ылыс путешествиеӧ.
Сылӧн мечтаыс збыльмис водзджык сы чайтӧм дорысь.
Дерт, сылы колӧ вӧлі мунны не сэтшӧм нин ылӧ, сӧмын Крымӧдз, но и тайӧс позис вообразитны настоящӧй путешествиеӧн.
АРТЕК
«Дона папочка, менам зэв ыджыд радлун — ме муна Артекӧ!
Тайӧ награда киноын ворсӧмысь, а сідзжӧ сыысь, мый ме бура вуджи кӧкъямысӧд классӧ...»
Пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын Гуля тэрмасьӧмӧн гижис.
Орччӧн, улӧс вылын, сулаліс тыртӧм чемодан, а диван вылын вӧлі ӧкуратнӧя пукталӧма Гулялӧн став неыджыд «вӧччанторйыс» — сылӧн еджыд платьеыс, мыйын сійӧ сдайтіс экзамен, визя сарапанъяс, майкаяс.
«...Сӧмын думышт, папочка, ме муна Ялтаӧдз пароходӧн, а сэні — Гурзуфӧдз машинаӧн!
Гортын миян ӧні, дерт, Артек йылысь сӧмын и сёрни.
Ме весиг кӧлуйӧс нин чукӧрті, кӧть талун на май кызь коймӧд лун, а мунны меным сӧмын июнь первой лунӧ.
Та дыра виччысьны!
Путёвка меным сюри Нижньӧй лагерӧ, сэтчӧ, коді море берег дорын.
Вот красота!
Меным сэтшӧм долыд, мый висьтавны он вермы!»
Ньӧжйӧ кыссисны тайӧ недельын лунъясыс.
Гулялы кажитчис, мый сылӧн ичӧтик часі вылын стрелкаясыс ньӧти оз мунны.
И Гуля дугдывтӧг матыстліс часісӧ пель дінас, кывзіс, мунӧ оз.
Но олӧмын ставторлы воӧ аслас кад.
***
Быдладорсянь воисны Артекӧ челядь.
Тані вӧліны и сибирякъяс, и кавказецъяс, и белорусъяс, и узбекъяс...
Небыд нюркйӧдлана украинскӧй сёрникӧд кылӧ Волга вывса окайтысь сёрни.
***
МОСКВАӦ, МОСКВАӦ!
Гажаа да казявлытӧг коли дзонь тӧлысь.
Гӧгӧр вӧлі сы мында выльтор, мый Гуля эз тӧд, мый вылӧ войдӧр видзӧдны, мый бердӧ босьтчыны.
Матысмис бӧр мунан кад.
Гулялы луныс эз тырмы, мунтӧдзыс сылы окота помавны тысяча удж — чукӧртны краеведческӧй музейлы Артекса изъясысь коллекция, велӧдчыны Барасбилысь верзьӧмӧн ветлӧмын ещӧ некымын медся сьӧкыд приёмъясӧ да сдайтны БГТО значок вылӧ нормаяс.
Пӧшти ставыс нин вӧлі сдайтӧма — и плавание, и сынӧм, колины Гулялы медся сьӧкыдъясыс — лыйсьӧм да граната шыблалӧм.
А стрелкаяс сылӧн ичӧтик часі вылас, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны ӧні кыдзкӧ торъя ӧдйӧ...
***
Поезд тӧвзис нин Украина степьяс да муяс кузя.
Вагон ӧшинь сайын бӧрвыв котӧртісны топольяс, кодъяс вылысь киссисны нин кос, виж коръяс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — тэрмӧдліс Гуля поездӧс.
Сылы вӧлі колӧ, медым украинскӧй еджыд хатаяс, ветрянӧй мельничаяслӧн бордъяс, ставыс, кодъясӧс сійӧ сэтшӧма радейтіс, ӧні ӧдйӧджык колины бӧрӧ, на пыдди мед воисны керйысь вӧчӧм керкаяс да муса гӧрд кырся пожӧмъяс.
***
Воис медбӧръя вой.
Ӧшинь сайын тыдовтчис тӧлысь, и вӧлі дивӧкодь, мый сійӧ оз кольччы поездысь, кӧть эз вӧрзьыв места вывсьыс.
«Ещӧ ӧкмыс час мунны — и Москва», — ӧшинь дорын куйлігӧн думайтіс Гуля,
а вылыс полка вывсянь сійӧс пельпомӧдыс вӧрзьӧдӧ Барасбилӧн чорыд киыс.
— Гуля, узян?
Регыд Москва.
Челядь пиысь некодлӧн войнас эз узьсьы.
Ставныс джынвыйӧ ойбырасигтырйи кывзӧны, кыдзи стучитӧны кӧлесаяс.
То ӧтик, то мӧд вештыштлас занавес да видзӧдлас ӧшиньӧ.
Сэні, пемыдінас, лэбӧны гӧрд бикиньяс, вуджрасьӧны ӧшиньяслӧн югыд квадратъяс.
И вот медбӧрын Москва.
Перрон пӧвъяс йиркакылӧны пассажиръяслӧн кокъяс улын.
Перрон вылын йӧз чукӧр вешйис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Лэдзӧй пионеръясӧс!
Выль лӧз автобусъясын Артек мӧдӧдчис Москва кузя.
Гуля бура тӧдіс став тайӧ уличаяссӧ да казявліс сытӧг лэптӧм быд выль дом.
Автобусъяс сувтісны гостиница водзӧ.
Гажа чукӧрӧн челядь тыртісны вестибюль.
Гостиница!
Кутшӧм интереснӧ овны гостиницаын, кӧні олӧны сӧмын командировкаясӧ локтысьяс, верстьӧ йӧз!
Аслас номер ӧшинь пыр Гуля бара аддзис Кремль.
Башеннӧй часілӧн сьӧд циферблат вылын зарни стрелаяс матыстчӧны «10» цифра дінӧ.
Кутшӧм дыр ещӧ колӧ виччысьны аскиӧдз!
Гуля звӧнитіс батьыслы удж вылӧ — театрӧ:
— Папочка, волы ӧдйӧджык.
А то ми аскомысьӧдз ог аддзысьӧй.
Талун ми мунам <rus>Дом пионеров</rus>ӧ.
А аски ми лоам Кремльын!
Сэсся звӧнитіс Эриклы:
— Эрастик!
Збыль, тайӧ зэв бур, мый ме вои?
Аскомысь локта тіянӧ.
Аски ми лоам Кремльын.
Тэ гӧгӧрвоан, а?
Талун мунам <rus>Дворец пионеров</rus>ӧ.
Ой, Эрик, кутшӧма ме пола!
Меным поручитісны висьтавны Молотов ёртлы приветствие.
...Спасскӧй башнялӧн зарни стрелкаясыс петкӧдлӧны ӧкмыс час рыт.
Гуля сӧмын на локтіс <rus>Дворец пионеров</rus>ысь.
Сійӧ видзӧдӧ ӧшинь пыр югыд, паськыд улича вылӧ:
— Ӧдйӧджык мед эськӧ коли тайӧ войыс!
Пемыд арся небесаын яръюгыд рубинъясӧн югъялӧны кремлёвскӧй звездаяс.
А со и сійӧ гӧрд флагыс, кодӧс сійӧ шуліс «биторйӧн», кор вӧлі зэв на ичӧт.
И вот коркӧ воис асыв.
Выль автобусъяс, кодъяс тырӧсь параднӧй матросскӧй бушлата детинкаясӧн да нывкаясӧн, пырӧны кремлёвскӧй воротаӧ да исковтӧны ичӧтик козъясӧн садитӧм аллеяӧд.
***
ОКТЯБРЯТАЛӦН ВОЖАТӦЙ
Гуля локтіс гортас, Одессаӧ.
— Кутшӧма миян вежсьӧма ставыс! — гӧгӧр видзӧдігтыр шуис сійӧ мамыслы. — Пӧтӧлӧкъясыс улынджыкӧсь лоины ли мый ли?
— А гашкӧ, тайӧ тэ джуджыдджык лоин? — сералігтырйи ӧтветитіс сылы мамыс.
Вӧлі нин ар, но Гулялы кажитчис, мый тайӧ дивӧ кодь праздничнӧй гожӧм Артекӧ да Москваӧ путешествуйтӧмӧн век на эз помась.
Гулялӧн воан первой жӧ лунас сы ордӧ котӧрӧн локтісны Лёля да Лина, и куимнан нывкаыс мӧдӧдчисны кинофестиваль вылӧ.
Кинофестиваль муніс дас лун.
Челядьлы петкӧдлісны кык картинаӧн лун, и Гуля гортас воліс пыктӧм синъясӧн.
— Кывзы, Гуля, — шуис медбӧрын сылы мамыс. — Кор помасясны тайӧ помтӧм развлечениеясыд?
Кор тэ босьтчан удж бердӧ?
Тэ мый думайтан — дзонь во бездельничайтны да книгаяс бердӧ босьтчыны сӧмын экзаменъяс водзвылын?
— Ог, мама, — серьёзнӧя шуис Гуля. — Тэ гӧгӧрвоан, ме и ачым мудзи удовольствиеяссьыс да кӧсъя занимайтчыны.
Но ребята метӧг оз вермыны ветлыны киноӧ.
Ме налы объясняйта съёмкаяслысь секретъяс.
— Оласны кыдзкӧ тэнад объяснениеястӧг, — шуис мам. — А талун кӧ тэ он пуксьы урокъяс сайӧ, школаын тэнад бара лоӧны зэв гырысь неприятностьяс.
Тэнад «географияыдкӧд историяысь» серьезнӧйджыкӧсь на.
Сідзи и тӧд.
Гуля эз кут споритны.
Сійӧ и ачыс нин гӧгӧрвоис, мый важӧн вӧлі колӧ босьтчыны занимайтчыны.
И сійӧ весиг радпырысь думайтіс сы йылысь, мый яркӧй праздничнӧй лунъяс пыдди, кодъяс кыссисны та дыра нин, воасны медбӧрын спокойнӧй, трудовӧй лунъяс.
Гуля босьтчис удж бердӧ.
Сылӧн пызан вылас бара быдмис учебникъяслӧн гӧра.
Пызан дорын стен вылын лои занятиеяслӧн расписание, коді вӧлі поездъяслӧн расписание кодьӧн.
Тані вӧлі точнӧя индӧма «воӧм» да «петӧмлӧн» часъяс — «Вольпась» станциясянь петӧмлӧн час — «Пызан сай» станцияӧ воӧм.
Вӧлі точнӧ индалӧма школьнӧй предметъяслысь нимъяс да разделъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі прӧйдитны, либӧ, кыдзи вӧлі сійӧ шуӧ, «скачитны».
Ӧні Гуля ачыс ӧтказывайтчыліс, кор сійӧс нуӧдлісны киноӧ либӧ театрӧ.
— Меным колӧ тӧвзьыны кык кокйыв, — шуліс сійӧ, — медым косӧдны Москваӧ ассьым ветлӧм.
Меным мукӧд дырйи кажитчӧ, мый ме лои скорӧй поезд кодь: дугдывтӧг кытчӧкӧ тӧвзя.
Сійӧ ставнас сетчис школьнӧй занятиеяслы да пионерскӧй уджлы, ӧтказывайтчыліс став мукӧд делӧясысь.
Сійӧ ӧні вӧлі октябряталӧн вожатӧй.
Сійӧс ёна заинтересуйтіс сьӧкыд мог — воспитывайтны посни челядьӧс, развивайтны наын характер, вӧля, смелость.
Зэв дыр Гуля думайтіс сы йылысь, кыдзи нуӧдны первой сбор, медым челядьлы вӧлі интереснӧ.
И сійӧ решитіс дасьтыны кутшӧмкӧ страшнӧй мойд.
«Ичӧт челядь радейтӧны страшнӧй мойдъяс.
Да сэк жӧ тайӧ и лоӧ первой испытаниеӧн.
Сӧмын колӧ, медым мойдыс бура помасис».
Школаӧ мунігӧн Гуля лӧсьӧдіс тайӧ бур пома страшнӧй мойдсӧ.
Рытнас пионерскӧй комнатаын чукӧрмис кызь кымын челядь: первой класс «Б».
Найӧ вӧліны настоящӧй школьникъясӧн нин да асьныс, колльӧдысьястӧг, воисны асланыс октябрятскӧй сбор вылӧ.
Коридорӧ пыригӧн Гуля кыліс волнуйтчана гӧлӧсъяс.
— А друг сійӧ оз лок? — шуис ичӧтик кӧсаяса нывка, кодӧс шуисны Ликаӧн.
Детинкаяс видзӧдлісны коридорӧ.
— Локтӧ! — горӧдіс Ликалӧн вокыс, Мика. — Чур-чур, сыкӧд орччӧн пукся ме!
— А ме, чур, мӧдарсяньыс! горӧдіс Лика.
— Ребята, ланьтӧй, — ас бӧрсьыс ӧдзӧс пӧдлалігмоз шуис Гуля. — Ті регыд лоанныд пионеръясӧн, а шумитанныд ичӧтъяс моз.
Челядь пырысь-пыр ланьтісны.
— Но, мый тіянлы висьтавны? — юаліс Гуля, кор ставныс пуксисны сы гӧгӧр. — Страшнӧй мойд кӧсъянныд?
— Кӧсъям! — горӧдісны октябрята.
— А повны онӧ кутӧй?
— Огӧ!
— А ме кӧ кусӧда бисӧ да кута висьтавлыны пемыдінын?
— Всё равно огӧ.
— Но, видзӧдлам, смел челядь ті али абу.
Гуля чеччис, стенысь бергӧдіс выключатель.
Лои сэтшӧм пемыд, мый сылы ковмис кималасӧн корсьны ассьыс стулсӧ.
— Но, кывзӧй...
Олісны-вылісны чоя-вока.
Воксӧ шуисны Иванушкаӧн, а чойсӧ Алёнушкаӧн.
Вот ӧтчыд Иванушка и шуӧ:
«Кывлі ме, мый свет вылын эм кутшӧмкӧ лёк, а некутшӧм лёкӧс ме эг аддзыв.
Мунам, Алёнушка, лёкӧс корсьны».
Вот найӧ и мӧдӧдчисны.
Мунісны, мунісны да вӧрӧ пырисны.
Пемыд-пемыд, тшӧкыд вӧр...
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав...
— Кыдзи миян тані, — шуис октябрята пиысь кодкӧ.
— Чӧлӧй!
Челядь пукалісны лолышттӧг.
Комнатаын лои сэтшӧм чӧв, мый тайӧ кадӧ коридор кузя мунысь пионервожатая Люба чуймис.
«Кутшӧм нӧ сэні сбор мунӧ?» — думыштіс сійӧ да восьтыштіс класс ӧдзӧс.
Векньыдик щельӧд кыліс гортӧм, но яснӧй гӧлӧс.
— ...Мунісны Алёнушка Иванушкакӧд да аддзисны вӧрын ичӧтик керка.
Пырисны, а сэні некод абу.
Тыртӧм, пемыд.
Пач трубаын тӧв шутьлялӧ: у-у-у...
И друг кылісны — топ-топ.
Кодкӧ посводзын восьлалӧ да джодж бердӧ кӧрт беддьӧн тотшкӧдӧ.
Пырис керкаӧ старука — жеб, кӧсӧй, ӧтик синма.
Юбкаыс сы вылын сьӧд, кофта сьӧд, чышъян сьӧд.
Видзӧдліс старука челядь вылӧ аслас ӧти синнас да шуӧ:
«А-а, гӧстьяс воӧмаӧсь?
Вот и бур!
Менам ужин кежлӧ как раз нинӧм абу».
«А ми пӧтӧсь», — шуӧны Иванушка да Алёнушка.
«Зато ме тшыг.
Вот тіянӧс жарита и сёя...»
Гулякӧд орччӧн кодкӧ ньӧжйӧник ойкнитіс.
— Мый, поланныд? — юаліс Гуля.
— Нинӧм, висьтавлы, — шуис Мика.
И Гуля кутіс висьтавлыны водзӧ ассьыс страшнӧй мойдсӧ:
— Босьтіс старука киас зыр да и шуӧ Иванушкалы:
«Пуксьы, ме тэнӧ пачӧ сюя».
Алёнушка бӧрддзис:
«Ой, мый нӧ вӧчны!»
А Иванушка шыбитіс Алёнушка вылӧ гуга пась да ньӧжйӧник и шуис сылы:
«Вӧчсьы, Алёнушка, ыжӧн, люкась да баксы: «Ме-е-е!»
Алёнушка сідзи и вӧчис.
Шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ керка пытшкын да горзӧ:
«Ме-е-е!
Ме-е!»
«Вот йӧй ыжыд!» — шуӧ старука.
Кватитіс Алёнушкаӧс да шыбитіс сійӧс ӧдзӧс сайӧ.
Сулалӧ Алёнушка ӧтнас пемыд вӧрын, пӧдлалӧм ӧдзӧс дорын да бӧрдӧ:
«Иванушка, вокӧй менам!
Иванушка!..
Челядь пиысь кодкӧ бӧрддзис.
— Свет ӧзтыны? — юаліс Гуля.
— Оз ков, — пемыдінын кылісны гӧлӧсъяс.
И Гуля водзӧ висьталіс:
— Алёнушка бӧрдӧ, а Иванушка шуӧ старукалы:
«Велӧд менӧ, кыдзи зыр вылӧ пуксьыны.
А то ме ог тӧр пачӧ».
«Велӧдны абу дыр, — ӧтвечайтӧ старука. — Со, видзӧд».
Пуксис сійӧ ачыс зыр вылӧ, а Иванушка кыдзи сюяс зыртӧ пачӧ!
Старука и горӧднысӧ эз удит.
Пӧдлаліс Иванушка пач пӧданӧн — да ӧдйӧджык керкаысь.
А сэні Алёнушка виччысьӧ.
Шыбитіс сійӧ ас вывсьыс ыжку пась да шуис:
«Прӧщай, лёкӧ!
Терпитім ми тэсянь лёкӧс!»
И котӧртісны найӧ кыкнанныс гортас.
Воисны да мӧдісны овны важсьыс бурджыка...
Мойд помасис.
Пемыд комнатаын вӧлі сэтшӧм чӧв, мый кажитчис — октябрята унмовсьӧмаӧсь.
Гуля бергӧдіс выключатель, и резыштіс ставлы синманыс яръюгыд би.
Куньтырасиг челядь лэптісны юръяссӧ.
И сэки жӧ воссис ӧдзӧс.
Пырис Люба.
— Мый тані тіян вӧчсьӧ? — юаліс сійӧ.
— Ми страшнӧй мойд кывзім, — хорӧн ӧтветитісны октябрята. — Пемыдінын!
— Мыйла пемыдінын? — дивуйтчис Люба. — Талун школаын миян биыс пыр, кажитчӧ, вӧлі.
— Ми нарошнӧ кусӧдім, — шуис Гуля.
Люба чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Гуля смутитчис.
— А мый, оз ӧмӧй позь?
— Та йылысь миян тэкӧд лоас торъя сёрни, — шуис Люба. — А ті, ребята, мунӧй гортаныд, пӧра нин.
И кор челядь петісны комнатаысь, Люба думыштіс да серьёзнӧя заводитіс:
— Тэ мойдъяс висьтавлан бура, тайӧ колӧ признайтны.
Ӧдзӧс дорын сулалігӧн ме ачым сьӧлӧмсянь кывзі.
Но, пожалуйста, висьтав меным, мыйла тэ повзьӧдлан челядьсӧ?
— Ме ог повзьӧдлы найӧс, — шуис Гуля. — Ме наын характер воспитывайта.
Ме кӧсъя, медым найӧ вӧліны смелъясӧн да страшнӧй мойдъясысь эз повны.
— А мыйла тэныд ковмис кусӧдны би?
Медым вӧлі ещӧ страшнӧйджык.
Театрын спектакль дырйи век ӧд овлӧ пемыд.
— Тешкодь тэ, Гуля, — нюммуніс Люба. — Театрын пемыд сӧмын зрительнӧй залын, а сцена вылын югыд.
— Но, а сцена вылын кӧ вой?
— Всё равно, кутшӧмкӧ освещение эм.
Мӧдног ӧд некод нинӧм оз аддзы.
— Да ӧд менам и сцена и зрительнӧй зал — ставыс ӧти комнатаын, — эз дугды Гуля.
— Тэнад вообще абу театр, а октябрятскӧй сбор.
Тайӧ жӧ посни челядь!
Тэ найӧс сэтшӧма повзьӧдан, мый найӧ войнас оз кутны узьны...
Татшӧм опытъяссӧ вӧчтӧдз колӧ вӧлі юавны сӧвет кодлыськӧ старшӧйяслысь.
Характер воспитайтӧм — абу сэтшӧм прӧстӧйтор.
Гуля ӧбидитчис, видзӧдіс букышӧн да кӧсйис нин мыйкӧ воча шуны, но сэки друг виччысьтӧг сылы уси тӧдвылӧ, кыдзи дзик неважӧн на Килька да Клюква пӧдлалісны сійӧс клеткаӧ ошпиянкӧд, медым прӧверитны сылысь храбростьсӧ...
— Ладнӧ, — шуис сійӧ, — ме лоа осторожнӧйджыкӧн.
Кута сӧветуйтчыны.
Сӧмын эн босьтӧй менсьым октябрятаӧс.
Тайӧ сёрни бӧрын Гуля эз нин смелитчыв рискуйтана воспитательнӧй опытъяс вылӧ.
Кутшӧмкӧ выль ворсӧм заводиттӧдз либӧ октябряталы книжка бӧрйытӧдз, сійӧ зілис уськӧдны тӧдвылӧ, мый сійӧ медся ёна радейтліс ачыс, кор вӧлі на кодьӧн, мый повзьӧдліс сійӧс сэкся кадъясӧ, мый вӧлі гӧгӧрвоана и мый эз.
Сійӧ кутіс серьёзнӧя лӧсьӧдчыны сборъяс кежлӧ.
Книга листайтӧм бӧрын думайтіс, оз-ӧ ковмы сылы мыйкӧ объяснитны челядьлы либӧ содтӧд висьтавны.
Гуля радейтіс «висьтавлыны содтӧд», и челядьлы кажитчис, кор сійӧ заводитліс содтавны лыддьӧм рассказ дінӧ либӧ мойд дінӧ.
Частӧ сійӧ ветлывліс челядькӧд ылі прогулкаясӧ — трамвайӧн и подӧн — да вӧчис наысь настоящӧй спортивнӧй команда.
Челядь ошйысисны асланыс вожатӧйӧн да муртса вермисны виччысьны быд сбор.
Но эз дыр удайтчы Гулялы ноксьыны посни челядькӧд.
Мамсӧ бара вуджӧдісны уджавны Киевӧ, а сыкӧд тшӧтш лоӧ вӧлі мунны и Гулялы.
Мунтӧдзыс лун водзджык на прощанье сійӧ нуӧдіс октябрятаӧс киноӧ.
Сэні сылӧн лои дзик виччысьтӧм встреча.
Картина бӧрын, сеанс помын, петкӧдлісны кинохроникалысь медбӧръя номер.
Зрительяс син водзын прӧйдитісны московскӧй уличаяс, ӧти столичнӧй стадион вылын спортивнӧй состязание, Москва-Волга канал...
И друг Гуля аддзис сылы сэтшӧм тӧдса Кремлёвскӧй дворечлысь овальнӧй зал, бронзӧвӧй украшениеяса джуджыд ӧдзӧс да артековскӧй морскӧй формаа пионеръяслысь чукӧр.
Муртса довкнитчисны и дзик сы синъяс дорӧ сувтісны тӧдса чужӧмъяс: Барасби Хамгоков, Мамлякат, сійӧ гожъялӧм пионер-геологыс, коді вайис Артекысь Сталин ёртлы изъяслысь коллекция.
А со и сійӧ ачыс — Гуля Королёва.
Абу партизанлӧн ныв, абу Василинка и абу Варька, а школьница, пионерка — пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм ӧні, сӧмын неуна ичӧтджык тушаа.
— Гуля!
Гуля!
Тайӧ тэ! — горӧдісны октябрята.
— Ланьтӧ, мый ті горзанныд! — шуис Гуля.
— Ӧні петас Молотов ёрт...
И збыльысь, воссис ӧдзӧс и петіс Молотов.
Сійӧ сідз жӧ нюммуніс, кыдзи сійӧ замечательнӧй лунас, да шуис сійӧ жӧ кывъяс, кодъясӧс висьталіс сэки.
Гулялӧн тіпкис сьӧлӧмыс.
Сылы вӧлі долыд и дивӧкодь аддзыны аслас синмӧн ставсӧ сійӧс, мый сійӧ сэтшӧма видзис паметяс.
Тайӧ разӧ сійӧ, пӧжалуй, аддзис весиг унджык: уна быдсяма подробностьяссӧ, кодъясӧс сэки радысла да волнуйтчӧмысла эз удит казявны.
И, дерт нин, сӧмын экран вылын сійӧ вермис аддзыны ачыс асьсӧ, Гуля Королёваӧс, Кремльын приём вылын.
Хроника видзӧдӧм бӧрын сійӧ вуджӧдіс челядьӧс туй вомӧн, а ачыс бӧр муніс киноӧ, медым ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны Молотов ёрт ордын гӧститысь артековецъяс вылӧ.
Сійӧ кольччис эськӧ и коймӧд и нёльӧд сеанс вылӧ, да сылӧн эз тырмы деньгаыс.
КӦДЗЫД БАЛКА
Тулыс кежлӧ Гуля мамыскӧд мунісны Киевӧ.
Позьӧ вӧлі надейтчыны, мый тайӧ разӧ найӧ овмӧдчасны нин выль местаын прочнӧя да дыр кежлӧ.
Гулялы ёна кажитчисны киевскӧй выль квартираыс, уличаыс, кӧні найӧ олісны, а медсясӧ сійӧс радуйтіс, мый сылӧн ӧні эм аслас комната.
Олӧмын первойысь сійӧ устраивайтчис ас ногыс, аслас вкус серти.
Ӧти стена сылӧн вӧлі «тӧвся» — сэні ӧшаліс коньки, а пельӧсын сулалісны лыжияс, мӧд стена — «гожся», сэні вӧлі тенниснӧй ракета да сетка пытшкын мачьяс.
Книга джадж вывсянь пызан вылӧ да пызан вывсянь ӧшинь дор вылӧ гажаа лэбаліс зоопаркысь босьтӧм небыд гӧна ур.
Гуля ордын сійӧ лои дзик ручнӧй урӧн. Пуксяс вӧлі сылы пельпом вылас да аслас сикӧтш тусь кодь сьӧд, югъялан синъяснас видзӧдӧ книжкаӧ.
Ставыс ӧні Гулялӧн вӧлі выль — выль комната, выль школа, выль пӧдругаяс и сылы чайтсис, мый став олӧмыс сылӧн ӧні кутас мунны выльног.
Но торкис тайӧс «важ» висьӧм.
Важӧн нин коркӧ, киносъёмка дырйи, Гуля ёна прӧстудитчис.
Сэсянь кадысь-кадӧ сійӧс мучитісны ревматизмлӧн приступъяс.
— Таысь колӧ ӧдйӧджык мездысьны, — шуис доктор, кор видзӧдліс Гуляӧс. — Ми вот мӧдӧдлам сійӧс Одессаӧ, лиман вылӧ.
Бара Одессаӧ!
Гуля и рад вӧлі и шогсис.
Окота вӧлі волыны тӧдса карӧ, лолыштны морскӧй воздухӧн, бара аддзысьлыны важ другъяскӧд.
А жаль вӧлі ӧткажитчыны выль олӧм вылӧ надеяясысь.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, гожӧм заводитчӧм бӧрын Гуляӧс мӧдӧдісны лиман вылӧ.
Овны Одессаын сылы удайтчис сӧмын часӧн джынйӧн гӧгӧр, и сійӧ весиг эз удит котӧртлыны важ квартираас да аддзӧдчывны важ пӧдругаясыскӧд.
Сылы вӧлі весиг неуна шог сы вӧсна, мый тані, тайӧ тӧдса карас, ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ случайнӧй гӧстяӧн, мунысь пассажиркаӧн.
Быттьӧ нарошнӧ, вокзал вылын да вокзалбердса уличаяс вылын сійӧ эз аддзыв ни ӧти тӧдсаӧс.
Гуля муніс сборнӧй пунктӧ видзӧдлыны, кодъяс сыкӧд тшӧтш мунӧны санаторийӧ.
Сэні вӧліны некымын детинка, Гуляысь ёна томджыкӧсь, да ӧти нывка, тыдалӧ, сыкӧд ӧттшӧтшъя.
Нывкалӧн вӧліны кузь сьӧд кӧсаяс да неуна куньтыртӧм сьӧд синъяс.
Кор сійӧ кӧсйис мый вылӧ кӧ видзӧдлыны, сійӧ перйыліс зепсьыс роговӧй оправаа ӧчки да здук кежлӧ матыстліс сійӧс синъяс дінас.
— Ті лиман вылӧ жӧ? — юаліс Гуля.
— Да, лиман вылӧ.
— Кытысьӧсь?
— Киевысь.
— И ме Киевысь!
Гулялы пырысь-пыр лои гажаджык.
Да и нывкаыс, тыдалӧ, рад жӧ лои, мый аддзис попутчицаӧс, землячкаӧс да ӧттшӧтшъяӧс.
Найӧ пуксисны асланыс чемоданъяс вылӧ, перйисны ассьыныс туйвыв припасъяссӧ да, медбӧръя бутербродъясӧн да яблокъясӧн мӧда-мӧдсӧ гӧститӧдігтырйи, кутісны варовитны.
Нывкаӧс, вӧлӧмакӧ, шуӧны Мирра Гарбель и сійӧ велӧдчӧ консерваторияын рояль класс кузя.
Гулялы кажитчисны тайӧ кывъясыс — «рояль класс кузя», и сійӧ пырысь-пыр кутіс чувствуйтны аслас выль пӧдруга дінӧ кутшӧмкӧ уважение.
Водзӧ кыкнан нывкаыс мунісны ӧтлаын нин да ӧти минута эз янсӧдчывны.
Сулалісны орччӧн дзик катер нырас да видзӧдісны, кыдзи ӧтарӧ-мӧдарӧ котӧртӧны быгъя кык визь, кыдзи жар берегдорса туманысь надзӧник петӧ матыстчысь береглӧн муртса тӧдчана визьыс.
Мирра ӧчкиасис да эз нин босьтлы сійӧс пристаньӧдз.
Сійӧ первойысь аддзис море, дельфинъясӧс да татшӧм уна дугдывтӧг горзысь, горш каляясӧс.
Сикт, кӧні вӧлі расположитчӧма детскӧй санаторий, шусис Кӧдзыд Балкаӧн.
Гӧгӧрвотӧм, кытысь босьтчис тайӧ нимыс.
Тані нинӧм эз вӧв кӧдзыдыс — весиг изъясыс тані вӧліны пӧсьӧсь.
Локтысь челядьлы паныд пристань вылын котӧртісны кутшӧмкӧ смуглӧй чужӧмъяса, еджыд костюмъяса да еджыд панамаяса тэрыб кокъяса детинкаяс.
На пиысь ӧти кӧсйис босьтны Гулялысь чемодансӧ.
— Аттьӧ, — шуис Гуля. — А ті санаторийысь?
Важӧн нин тані оланныд?
— Ме испанскӧй, — нюмъёвтӧмӧн шуис детинка. — Русскӧй омӧля гӧгӧрвоа.
— Мирра, тэ кылан?
Тайӧ испанецъяс!
Но сэки ыджыд тушаа том зон, тыдалӧ, вожатӧй, сетіс кутшӧмкӧ команда аслас отрядлы.
Детинка неуна смутитчис, вомгорулас шуис кымынкӧ кыв <rus>по-испански</rus>, пуктіс Гулялысь чемодансӧ му вылӧ да котӧртіс аслас местаӧ.
Вожатӧй бӧрся отряд мӧдӧдчис берег пӧлӧн, а выль воысь челядь дінӧ локтіс голубӧй платьеа томиник ныв.
— Ну вот, ті и воинныд, — шуис сійӧ. — Ми тіянӧс важӧн нин тані виччысям.
Мунамӧй завтракайтны.
Менӧ шуӧны Вераӧн.
— А ті тані лечитчанныд жӧ? — юаліс Мирра.
— Мый ті? — шуис Вера. — Ті, кӧнкӧ, чайтанныд менӧ нывкаӧн?
Ме педагог, младшӧй группалӧн воспитательница.
И сійӧ нуӧдіс выльӧн воӧм челядьӧс ичӧтик еджыд керкаӧ, коді вӧлі пӧшти вевтӧдзыс дзебсьӧма сук сиреневӧй кустъяс пӧвстын.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, Верочка, — мунігас юаліс Гуля, — збыльысь ӧмӧй тайӧ Испанияысь локтӧм испанецъяс?
— Да Испанияысь, испанецъяс, — ӧтветитіс Вера. — Зэв бур челядь.
Ставнысӧ найӧс ми зэв ёна радейтам.
— Геройяслӧн челядь? — юаліс Мирра.
— А эмӧсь на пӧвстын и асьныс геройяс, — шуис Вера. — Найӧ стрӧиталӧмаӧсь баррикадаяс, кодйӧмаӧсь окопъяс.
Медся гырысьяс письыс кодсюрӧыс весиг воюйтлӧмаӧсь.
— Мирра, котӧртам на дінӧ! — пӧдругасӧ киӧдыс босьтігмоз шуис Гуля. — Бӧрын завтракайтам!
— Оз позь, — сувтӧдіс найӧс Вера. — Первой лунъясас ті пукыштанныд карантинын.
Ӧні жӧ ме тіянӧс передайта тіян воспитательница Ольга Павловналы, и сійӧ ставсӧ тіянлы объяснитас.
Ольга Павловна, олӧма стрӧг нывбаба, дзормыны заводитчӧм сьӧд юрси вылас парчевӧй тюбетейкаа, встретитіс нывкаясӧс нюмъявтӧг.
Тайӧ артмис налӧн спальня ӧдзӧс дорын.
Кыкнан нывкаыс удитӧмаӧсь нин пасьтавны купальнӧй костюмъяс, а вывсяньыс — сера сарафанъяс да пельпом выланыс пуктӧм полотенцыясӧн лӧсьӧдчӧмаӧсь котӧртны пляж вылӧ.
— Врачӧн видзӧдлытӧдз — некутшӧм купайтчӧм! — шуис Ольга Павловна.
— Меным врачьяс пыр разрешайтлісны купайтчыны! — вомгорулас недовольнӧя шуис Гуля. — Воддза воӧ Артекын ме сдайті плавайтӧм да сынӧм кузя нормаяс.
— Мыйыс эськӧ эз вӧв колӧкӧ воддза воӧ Артекын.
Тайӧ первой встречасянь Гулялӧн Ольга Павловнакӧд заводитчис война.
Ольга Павловна вӧлі зэв стрӧг.
Карантин кӧ карантин: пукав гортад либӧ аслад палисадникын.
Мед кӧть став санаторий гажӧдчӧ: ветлӧ киноӧ, прогулкаяс вылӧ, купайтчыны, а тэ быттьӧ арест улын, да тэныд некутшӧм пӧтачкаяс оз полагайтчыны.
Мёртвӧй час кӧ мёртвӧй час: куйлы и эн лысьт шуны соседъясыдлы весиг некымын кыв.
— Ті воинныд татчӧ лечитчыны, и ми тіянӧс лечитам, — шулывліс Ольга Павловна, — кӧсъянныд кӧть ті тайӧс либӧ он кӧсйӧ.
Гулялы, дерт, окота вӧлі бурдны, но, таысь кындзи, сылы быд лун вӧлі окота ещӧ мыйкӧ: ветлыны пыжӧн, панласьны, купайтчыны, рытын гуляйтны берег пӧлӧн да любуйтчыны тӧлыся рытӧ мореӧн, а мёртвӧй час дырйи Мирракӧд ӧтлаын велӧдны испанскӧй кывъяс.
Та вӧсна сылы чуть ли не быд лун лои вензьыны Ольга Павловнакӧд.
Гуля скӧраліс кусьыс петтӧдз, а Ольга Павловна кольліс важногыс спокойнӧйӧн, деловитӧйӧн да стрӧгӧн, и тайӧ ещӧ ёнджыка скӧрмӧдліс Гуляӧс.
— Кос сукар, — шуліс Гуля, — некутшӧм морт чувствояс сылӧн абуӧсь!
— Сьӧкыд нывка, — шуліс Ольга Павловна. — Сюсь, но сьӧкыд характера.
Медся нин жалитіс Гуля, мый суровӧй режим вӧсна сылы эз удайтчыв коллявны испанскӧй челядькӧд кад, мыйта колӧ вӧлі сылы.
Дзонь вежон олісны карантинын.
Сэсся лечитчӧм, лечитчӧм, лечитчӧм, грязевӧй ваннаяс, электризация да часӧн-джынйӧн лун мёртвӧй час!
А лун тані дженьыдик, любӧй лагерь дорысь, сы вӧсна мый рытъя лысва бӧрын оз позь петны садйӧ.
И век жӧ Гуля удитіс дружитчыны испанскӧй челядькӧд.
Сійӧ, налысь кывсӧ тӧдтӧг, кыдзкӧ вермис сёрнитны накӧд, — жестъясӧн, нюмъялӧмӧн, некымын французскӧй, русскӧй да испанскӧй кывъясӧн, кодъясӧс сійӧ тӧдмаліс пырмунігмоз.
— Сӧмын думышт, — шуліс сійӧ Мирралы, — кутшӧм тешкодь налӧн Испанияас школаясыс!
Ӧти воӧн найӧ прӧйдитӧны ставнас алгебра, ставнас геометрия, ставнас физика.
А мӧд воас — ставсӧ сійӧс жӧ, но подробнӧйджыка да серьёзнӧйджыка.
А урокъяс костын переменаяс налӧн абу.
Велӧдчӧны лунджын шойччытӧг.
— Кыдзи нӧ ставсӧ тайӧс тэ тӧдмалін? — юаліс Мирра.
— Найӧ меным висьталісны.
— Да кыдзи висьталісны?
— Но, кыдзи... ог тӧд кыдзи.
Сӧмын ставсӧ ме гӧгӧрвои.
Ме весиг велӧді тӧрыт ӧти испанскӧй сьыланкыв.
Зэв лӧсьыд сьыланкыв — кутшӧмкӧ Пепе йылысь, коді веськалӧма птичӧй дворӧ.
Сійӧ сьыланкывъяс зэв бура кылӧ, кыдзи герчкӧны дзодзӧгъяс да котсьӧны курӧгъяс.
<rus>По-испански</rus> тайӧ артмӧ зэв бура!
Тэ тайӧ сьыланкывйыслы непременнӧ подберит музыка.
А, Мирра, подберитан?
И Гуля бара котӧртіс испанецъяс дорӧ.
Ыджыдджыкъясыскӧд Гуля дружитчис настоящӧя, торъя нин Кончита Харабо нима нывкакӧд да детинка Хавьер Гонсалескӧд.
Тайӧ кыкыс мукӧдсьыс бурджыка сёрнитісны рочӧн, и Гуля эз мудзлы юасьны налысь война йылысь, кодӧс найӧ аддзылісны да кодын весиг асьныс участвуйтісны.
— Тані сэтшӧм лӧнь небесаыс, — юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, гожся лӧз небесаӧ видзӧдігтырйи, ӧтчыд шуис Кончита.
— Лӧнь?
Мый тэ кӧсъян шуны? — юаліс Гуля, но, войдӧр, кыдзи удитіс ӧтветитны Кончита, сійӧ гӧгӧрвоис ачыс, мый йылысь висьтавлӧ ичӧтик испанка.
Кутшӧм страшнӧ кӧнкӧ, кор татшӧм мирнӧй лӧз небесаын кутасны жургыны вражескӧй самолётъяслӧн моторъяс, кор самолётъяс стаяӧн гӧгралӧны кар весьтын, а взрывъясысь тэ гӧгӧр киссьӧны керкаяс да дрӧжжитӧ муыс!
«Неужели и миянлы коркӧ ковмас аддзывны да переживайтны татшӧмсӧ» — думайтіс Гуля.
И сійӧ жальпырысь да меліа видзӧдіс тайӧ смуглӧй пельк челядь вылас, кодъяслӧн вӧліны сэтшӧм сюсь да збой синъяс, косіник лӧсьыд чужӧмъяс да еджыд-еджыд пиньяс.
Испанецъяс костын унаӧн вӧліны поснияс, кодъяс уськӧдлісны Гулялы тӧдвылас сылысь октябрятасӧ.
Тайӧ челядьыс вӧліны гажаӧсь, здоровӧсь, но колӧ вӧлі аддзыны, кутшӧм радпырысь найӧ котӧртӧны асланыс ыджыдджык вокъяс да чойяс либӧ землякъяслы паныд, кодъяскӧд найӧ ӧтлаын воисны татчӧ, медым гӧгӧрвоны, кутшӧм ёна найӧ гажтӧмчӧны гортсьыс, асланыс рӧднӧйяссьыс.
Гуля эз тӧд, мыйӧн найӧс радуйтыштны.
Быд лун сійӧ ньӧбліс налы мандаринъяс, леденецъяс, картинаа открыткаяс, бумажнӧй вееръяс, ракпаньясысь сикӧтшъяс да мукӧд быдсяма чачаяс.
Ичӧт челядь шуисны сійӧс «Мадреситаӧн» — «Ичӧтик мама».
Кампет кышъяс найӧ мичаа шыльӧдлісны да дзеблісны кыдзи Гуля йылысь паметь.
А мандаринъяс сёйлісны зэв уна.
— Нинӧм шензянаыс, — шуліс Гуля. — Испанияын апельсинъяс воӧны вонас нёльысь.
Апельсинтӧг испанецъяс овны оз вермыны.
Вот кыдзи ми тэкӧд ог вермӧ овны картошкатӧг.
И сійӧ бара чуксаліс Мирраӧс ветлыны берег вылӧ ларёкӧдз, ньӧбны испанскӧй челядьлы мандаринъяс да «карамелос», а аслыс да пӧдругаыслы — двойнӧй порция мороженӧй да книжнӧй киоскын — киножурналлысь медбӧръя номеръяс.
ТЕЛЕГРАММА
Гулялы коли овны санаторийын сӧмын нин ӧти недель, кор сійӧ друг казяліс, мый деньгаыс, кодӧс сетліс мамыс Киевӧдз бӧр локтӧм вылӧ билет ньӧбны да туйвыв рӧскодъяс вылӧ, ставыс кытчӧкӧ быри.
Шойччан часӧ садйын гож сайын куйлігӧн (сылы да Мирралы врач разрешитіс мёртвӧй час нуӧдны садйын) Гуля гусьӧнмоз артыштіс ассьыс рӧскодъяссӧ:
— Одессаын мороженое — ӧти рубль дон да тані дас кык дон; ичӧт испанецъяслы пӧдаркияс — ракпаньясысь вӧчӧм кӧрӧбкаяс кӧкъямыс штука нёль чӧлкӧвӧйӧн — комын кык чӧлкӧвӧй, ставыс лоӧ нелямын вит.
Кампетъяс да пирожнӧйяс — комын квайт чӧлкӧвӧй; нелямын вит да комын квайт — кӧкъямысдас ӧти.
Мандаринъяс...
ог помнит мыйта...
А сикӧтшъяс, эзысь пряжкиа выль тасма, открыткаяс, журналъяс, вееръяс...
— Мый тэ сэні шӧпкан? — юрсӧ пӧдушка вылысь лэптігмоз юаліс Мирра. <rus>Таблица умножения</rus> пӧрысьӧ-нэмӧ повторитны решитін?
— Кутшӧм сэні <rus>таблица умножения</rus>! — ышловзис Гуля. — Менам коли сӧмын ӧти шайт!
— А бӧр мунӧм вылад тэ кольӧдін?
— Эг.
— И та йылысь тэ татшӧм спокойнӧя сёрнитан? — шензис Мирра.
— А мый нӧ меным вӧчны?
Бӧрдны?
— Не бӧрдны, но кыдзи тэ гортад мунан, кӧсйи эськӧ ме тӧдны.
Тайӧс и ме эськӧ кӧсйи тӧдны, — нюммуніс Гуля. — Пароходӧн да поездӧн мунны ме некыдзи оз вермы.
Верма мунны сӧмын подӧн.
Гашкӧ кылӧй Киевӧдз вайӧдас!
— А Одессаӧдз кыдзи — вартчан?
— Одессаӧдз вартчыны...
Мирра видзӧдіс Гуля вылӧ синтырнас.
— И кыдзи тэ, Гуля, кутан овны свет вылас? — юаліс сійӧ.
— Ог тӧд, кыдзи... — думыштчӧмӧн шуис Гуля. — Кыдзкӧ-мыйкӧ.
Но, нинӧм, гортӧ ме ыста телеграмма.
— А телеграмма вылад кытысь босьтан?
— Тэнсьыд удждысьла.
Мирра серӧктіс:
— А меным билет вылӧ кытысь босьтан?
Менам ӧд сӧмын медбӧръяыс жӧ, туй вылӧ.
— Кодлыськӧ мӧдлысь удждысьла.
А, гашкӧ, сійӧ кад кежлас гортысь получита.
И Гуля заводитіс гораа сочиняйтны телеграмма, кыв лыдсӧ чунь вылын арталігмоз:
— «Деньга быри.
Точка.
Он скӧрмы?
Вопросительнӧй знак.
Мӧдӧд, пӧжалуйста, туй вылӧ мыйта верман.
Окала
Гуля».
Ставыс дас нёль кыв.
Да ещӧ адрес.
— Да, Гуля, тэ дзик на кага! — дивуйтчис Мирра. — Мыйла юасьны, скӧралӧ оз, да телеграммаясын сувтӧдлыны быдсяма точкаяс да вопросительнӧй знакъяс?
Ӧд ставыс тайӧ лишнӧй кывъяс.
Ме эськӧ гижи прӧстӧ: «Мӧдӧд деньга.
Окала».
Куим кыв.
Дженьыд и гӧгӧрвоана.
— Мый тэ, Миррка! — Гуля повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. — Татшӧм телеграмма бӧрын оз позь петкӧдчыны мамлы син водзас.
— Ме ногӧн кӧ, и сідз оз позь.
Тэ жӧ ачыд шулін, мый тіян Киевӧ вуджӧм вӧсна мамыдлӧн деньганас зэв дзескыд.
— Да-а, — ышловзис Гуля, — некытчӧ туйтӧм сылӧн нылыс.
Позьӧ шуны — дрянь нывка...
Туля дзикӧдз гажтӧммис.
Медым успокоитны пӧдругасӧ, Мирра пуксис сы дінӧ крӧвать вылас, но тайӧ здукас кыліс ратшмунӧм, и складнӧй пу крӧвать пӧри му вылӧ.
Турун вылӧ усьӧм нывкаяс гажаа серӧктісны.
— Тӧдан, Мирра, — шуис Гуля, — вай эновтам тайӧ сьӧкыд сёрнисӧ, а то, аддзан, весиг крӧвать эз выдержит, да кокъясыс сылӧн вежыньтчисны.
Нывкаяс кутісны лӧсьӧдны крӧвать, зэлӧдны сы вылӧ парусина, но тайӧ кадӧ сад туй вылын тыдовтчис Ольга Павловна.
Сійӧ пыр волывліс именнӧ сэки, кор сійӧс медэтша виччысисны.
— Тадзи ті шойччанныд? — юаліс сійӧ. — Ме висьтавлі докторлы, мый садйын шойччӧмысь нинӧм бур оз вермы лоны.
Пырысь-пыр жӧ мунӧй веранда вылӧ.
А тэнад мамлы, Гуля Королёва, ме непременнӧ гижа, мый тэ он куж кутны режим.
Гуля нинӧм эз шу.
Сійӧ босьтіс пельпом вылас пӧдушка, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ зэв сьӧкыдтор, да ньӧжйӧник мӧдӧдчис еджыд павильонлань, кӧні олісны ыджыдджык нывкаяс.
«Мый сылысь босьтан, и збыльысь гижас! — думайтіс Гуля. — Вот сэки лоӧ: первой менам телеграмма, а сэсся этатшӧм письмӧ...
Кӧть гортӧ эн петкӧдчы!»
Но вӧчны вӧлі дзик нинӧм, и сійӧ жӧ рытас телеграф ӧшиньӧ вӧлі мыччӧма срочнӧй телеграмма:
«Лоины непредвиденнӧй экстреннӧй рӧскодъяс мӧдӧд пӧжалуйста билет вылӧ окала Гуля».
Рытгорув море берег пӧлӧн бӧр локтігӧн Гуля да Мирра думайтісны, кутшӧм рӧскодъяс позьӧ лыддьыны «экстреннӧйясӧн» да непредвиденнӧйясӧн».
Текст вӧлі составитӧма Мирра сӧвет серти, и ӧні Гуля думайтіс, кыдзи сійӧ объяснитас ассьыс телеграммасӧ гортас.
— Асылыс рытысь тӧлкаджык, — шуис медбӧрын Гуля. — Да и Киевӧдз ещӧ ылын на.
Но вӧлӧмкӧ, мый и асылӧдзыс на ещӧ ылын.
Вольпась вылын куйлігӧн Гуля думайтіс, кыдзи сылы петны тайӧ дзугсьӧм положениесьыс, кутшӧмӧ сійӧ веськаліс.
Сылы деньгаыс вӧлі колӧ не сӧмын Киевӧдз билет вылӧ.
Сылы уси тӧдвылас, мый сійӧ уджйӧза быдӧнлы, кодлы сӧмын позьӧ: и Вералы, и пионервожатӧй Алёшалы, и весиг Мирралы, кодлысь босьтіс деньга телеграмма вылӧ.
Сійӧ яндысьӧмӧн зэв яснӧя вспомнитіс, кыдзи, вокзал вылӧ коллялігӧн, мамыс корис лоны тӧлкаджыкӧн, не воштыны туйын деньга, и станцияяс вылын мыйсюрӧ не ньӧбавны.
А сійӧ татшӧм кокниа кытчӧсюрӧ видзис ставсӧ, мый сетліс сылы мамыс!
«Мый ӧні вӧчны?
Ак, мый нӧ ӧні вӧчны?»
Сійӧ кутіс артавны, уна-ӧ видзис шӧркодя быд лун.
Но тайӧ арталӧмысь кокньыдджык сылы эз ло.
Сійӧ весиг повзис.
Артмӧ... кызь кык чӧлкӧвӧйӧн!
И тайӧ гӧтӧвӧй сёян-юан дырйи!
abu
Гулялӧн висьмис юрыс.
«Колӧ кӧть мый, а корсьны тайӧ положениеысь кутшӧмкӧ петан туй.
Оз позь, медым ме вӧсна деньгаӧн мучитчисны мам да бать.
Но мый вӧчны?
Вузавны мыйкӧ?
Мый нӧ позьӧ вузавны?
Гӧлубӧй сарафан?
Сійӧ нин абу выль, быгаліс шонді вылын».
И друг дум вылӧ уси: часі!
Вот тайӧ збыльысь донатор!
Гуля кималасӧн босьтіс пызан вылысь ассьыс ичӧтик часісӧ.
Матыстіс сійӧс пель дінас.
Дзоляник кӧлесаяс тотшкисны сідз, быттьӧ тіпкис ичӧтик сьӧлӧм.
— Менам муса часі! — шуис Гуля полированнӧй вевтсӧ малалігӧн.
Сійӧ эз вермы весиг представитны аслыс, кыдзи сійӧ вермас нэм кежлӧ сетны часісӧ йӧз киясӧ.
Но мӧд петан туй эз вӧв.
Гортысь кӧ деньга оз ыстыны, ковмас татӧні сійӧс вузавны.
А ыстасны кӧ, сэки Киевын, медым сетны мамлы уджйӧз...
Та вылын Гуля успокоитчис да асъядорыс нин унмовсис.
ГУЛЯЛӦН МЫЖ
Санаторийын медбӧръя лунъяс Гулялӧн прӧйдитісны эз гажаа.
Зэв нин беспокойнӧй сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сійӧ скӧраліс ас вылас и став вылӧ, весиг Мирра вылӧ.
Но медся ёна, кыдзи и пыр, сійӧс скӧрмӧдліс Ольга Павловна.
На костын вензьӧмъяс пыр лоины чорыдджыкӧсь.
Гуля муртса кутіс асьсӧ, медым не грубитны, а Ольга Павловна лолі пыр спокойнӧйджык.
Гулялы мукӧд дырйи кажитчис, мый тайӧ суровӧй, педантичнӧй нывбабаыс кӧ кӧть ӧти минута кежлӧ скӧрмис кусьыс петтӧдз либӧ скӧрджыка горӧдіс, Гуля прӧститіс эськӧ сылы ставсӧ.
Но Ольга Павловна кольліс спокойнӧйӧн весиг медъёна вензигъясӧн.
— «Памятник!
Статуя!
Мумия!» — думайталіс сылы нимъяс Гуля.
А «статуя», кӧть кажитчис кӧдзыдӧн да ньӧжмыд вӧрасаӧн, пыр удитліс лоны как раз сэні, кӧні вӧлі непорядок, и Гуля дугдывтӧг чувствуйтіс ас вылас сылысь ёсь, внимательнӧй синъяссӧ.
Налӧн медбӧръя вензьӧм лои Гулялӧн мунан лунсьыс воддза лунас, рытгорув.
Площадка вылын, коді эз на вӧв косьмӧма дженьыдик, но ыджыд зэр бӧрын, челядь ворсісны волейболӧн.
Ольга Павловна кӧ эськӧ вӧлі гортын, уль площадка вылын тайӧ рытъя матч, дерт, эськӧ эз вӧв.
Но артмис сідз, мый тайӧ рытас сійӧ муніс пристаньӧ — колльӧдны волысь профессор-консультантӧс.
Площадка вылын ворсіс мужскӧй команда женскӧйлы паныд.
Венӧны вӧлі детинкаяс, но некымын меткӧй удар виччысьтӧг бергӧдісны став делӧсӧ.
— Нывкаяс, кутчысьӧй!
Ми налы петкӧдлам! — медбӧръя лунъясса став бедаяс да неприятностьяс вунӧдӧмӧн горзіс Гуля.
Но дзик тайӧ минутаас горизонт вылын тыдовтчис ёсь капюшона клетчатӧй дождевӧй плаща Ольга Павловна.
— Тайӧ мый? — места вылас вӧрзьывтӧг сулаліг шуис сійӧ. — Пырысь-пыр жӧ помещениеӧ!
— Ольга Павловна!
Ми пырысь-пыр помалам!
Ӧти минута! — горзісны нывкаяс.
— Ольга Павловна, менам талун медбӧръя лун, — кыдз позьӧ меліа сёрнитны старайтчӧмӧн шуис Гуля.
— Мый нӧ, тэ кӧсъян висьмыны именнӧ медбӧръя лунас? — кыдзи и пыр чорыда шуис Ольга Павловна.
— Ӧні жӧ мун павильонӧ.
Шонді пуксьӧм бӧрын да ещӧ зэр бӧрын тэныд оз позь лоны ывлаын!
— Но, Ольга Павловна, ӧд аски туйын меным всё равно лоӧ петавны шонді лэччӧм бӧрын.
— Сідзкӧ талун ещӧ нин ёнджыка колӧ видзчысьны.
Гуля мыйвынсьыс шыбитіс мачсӧ муӧ да, юрсӧ лэдзӧмӧн, котӧртіс аслас спальняӧ.
Сэні сійӧ скӧрпырысь кутіс лӧсьӧдны вой кежлӧ вольпась.
— Тэ мый, узьны нин лӧсьӧдчан? — юаліс Мирра.
— Да!
— А ужнайтны?
— Ог кут!
Меным колӧ видзчысьны!
Вот вода вольпась вылӧ, кокъяссянь юрӧдз мавтча йодӧн да юр вылӧ пукта компресс.
— Да мый тэкӧд, Гуля?!
Гуля нинӧм эз ӧтветит да, синвасӧ ньылалігмоз, ещӧ лёкджыка кутіс тракйӧдлыны прӧстыняяссӧ.
— Гуля, ньӧжйӧджык, косялан!
Тӧлка Мирра тӧдлытӧг шуис Гулялы кивыв ӧпаснӧй кывъяс.
— И косяла! — горӧдіс Гуля.
Прӧстыня дорсӧ пиньяснас курччыштӧм бӧрын сійӧ нетшыштіс пельӧсъясӧдыс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Прӧстыня дзажгысис-косяссис.
— Йӧймин! — акнитіс Мирра.
Ньӧти эг йӧймы! — шуис Гуля да дивуйтчӧмӧн видзӧдіс кык еджыд лӧскут вылӧ, кодъяс артмисны прӧстыняысь. — Сылы тайӧ наука.
Ставнас гожӧмсӧ менсьым отравитіс!
Мирра эз шу кыв ни джын да петіс комнатаысь.
А Гулялы пыр жӧ лои яндзим да сьӧкыд.
Сійӧ босьтіс ем, сунис да тэрмасьӧмӧн, дугдывтӧг ӧдзӧс вылӧ видзӧдлігтыр, кутіс вурны прӧстынясӧ.
Раз мӧд чукӧстлісны сійӧс коридорсянь, корисны ужнайтны, а сійӧ, ассьыс уджсӧ сайӧдӧмӧн, шыасьліс, мый сылӧн висьмис юрыс да сёйны сылы оз ков.
Сылы и збыльысь сёйны вӧлі оз ков.
«Мисьтӧм!
Яндзим! — думайтсис сылы. — Мам прав: менам характер абу, выдержка абу, настоящӧй вӧля абу.
Исковта кыр вывсянь моз и кутсьыны ог вермы.
Бур «партизанлӧн ныв», коді сӧветскӧй санаторийын прӧстыняяс косявлӧ!
А главнӧйыс — мый вӧсна?
Волейбол вӧсна!
Бурджык нин не вурны.
Медым быдӧн аддзыласны, мый ме вӧчи!»
Но всё-таки прӧстынясӧ сійӧ вурис помӧдз да Мирра да мукӧд нывкаяс вотӧдз водіс вольпась вылӧ.
Войбыд кыліс ас увсьыс тайӧ вурыссӧ, коді казьтыліс сылӧн мыж йылысь.
«Нинӧм, — унмовсигас сёрнитіс сійӧ аскӧдыс. — Кӧть ме и вури, а аски всё равно муна Ольга Павловна дінӧ да висьтала.
Медым вӧчӧ мекӧд мый колӧ.
Вот сылӧнтӧ настоящӧй характер, абу менам кодь.
Молодчина!
Биа из!
Ни ӧтчыд весиг эз горӧдлы ме вылӧ, а ӧд позьӧ вӧлі горӧдны дисциплина нарушайті, деньгаӧс ставсӧ кыдзсюрӧ видзи...
Думыштны яндзим!»
Мӧд лун асылӧ, сӧмын на Гуля садьмис, вайисны сылы мамсянь деньга.
Но тайӧ весиг эз обрадуйт.
Сійӧ быдӧнлы мынтіс, кодлы вӧлі уджйӧза, да кӧсйис нин мунны Ольга Павловна дінӧ висьтавны аслас мыжъяс йылысь, но Ольга Павловна, киас письмӧ кутігтыр, ачыс пырис сылӧн спальняӧ.
— Со, тайӧ письмӧсӧ сетан мамыдлы, — шуис сійӧ.
— Мамлы? — юаліс Гуля да эз нин кут каитчыны.
Ольга Павловна внимательнӧя видзӧдліс, бура-ӧ кӧрталӧма Гулялӧн багажсӧ, сылы да Мирралы тшӧктіс кизясьны став кизьяснас, сы вӧсна мый талун ыркыд, муніганыс кӧсйысис колльӧдны найӧс пристаньӧдз да муніс.
Гуля век на кутіс киас письмӧсӧ.
Письмӧ эз вӧв клеитӧма — тыдалӧ, Ольга Павловна абу на воштӧма сы дінӧ став довериесӧ.
Письмӧсӧ зептас дзебӧм бӧрын Гуля котӧрӧн пыравліс став павильонъясӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои кокньыдджык — быдӧн сэтшӧм меліа сыкӧд прӧщайтчисны, шуалісны сылы сэтшӧм бур кывъяс, сійӧс ошкисны, мыйыськӧ аттьӧалісны.
«Сідзкӧ, ме абу нин сэтшӧм лёк», — котӧрӧн павильонӧ пыригмоз, кӧні олісны ичӧтик испанецъяс, думайтіс Гуля.
Тані сійӧс сэтшӧм топыда кутлісны киясӧдыс, окалісны и весиг бӧрдісны, мый сылӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
На память сылы сеталісны фотографияяс дзонь чукӧр, ичӧтик изъяс, ракпаньяс, кодкӧ пӧдаритіс маслина косточкаясысь вӧчӧм сикӧтш, кодкӧ — лыысь вӧчӧм браслет...
Сійӧ, дерт, эськӧ сёрмис катер вылӧ, Мирра кӧ эз тэрмӧдлышт сійӧс.
Кор катерӧн найӧ воисны пристань вылӧ, кымӧр сайысь мыччысис шонді, коді яркӧя зарниаліс катерлысь перилӧяссӧ да ставсӧ, мый вӧлі вӧчӧма ыргӧнысь.
Гуля дзикӧдз гажмис — кыдз быттьӧ став лёкыс сылӧн олӧмас век кежлӧ коли бӧрӧ.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — горзісны гӧгӧрын. — Сёрманныд!
Нывкаяс котӧрӧн кайисны трап кузя.
Сӧмын катер палуба вывсянь найӧ аддзисны Ольга Павловнаӧс.
Сійӧ сулаліс ставсьыс бокын, аслас вежлывтӧм, шондісьыс быгалӧм тюбетейкаа, да ньӧжйӧник ӧвтіс кинас.
Гулялы мыйлакӧ кажитчис, мый Ольга Павловналы шог.
Челядьлысь кымын смена сійӧ колльӧдліс тайӧ пристаньсяньыс — ӧтка, тӧждысьысь, мудз!
И некод сылы весиг тӧлкӧн аттьӧ эз шулыв...
«Сӧмын мыйла сійӧ мамлы письмӧсӧ гижис? — жальпырысь думыштіс Гуля. — Мамалы лоӧ ӧбиднӧ, а менӧ «батьмамлы запискаяснад» он исправит...»
И кор берег дзикӧдз воши туман пытшкӧ, Гуля друг решитчис да шедӧдіс восьса конверт пытшкысь письмӧ да кутіс лыддьыны рӧвнӧй, зэв разборчивӧй строчкаяс.
Тайӧ вӧлі дзик не сэтшӧм письмӧ, кутшӧмӧс сійӧ виччысис.
«...Тіян нывныд зэв тӧлка да бур ныв... — гижис Ольга Павловна. — Миянын быдӧн сійӧс ёна радейтісны — и воспитательяс и челядь.
Но докторъяс шуӧны (Ті, кӧнкӧ, тайӧс асьныд нин тӧданныд), мый ревматизм мыйкӧ мында отразитчис сы сьӧлӧм вылӧ.
Сылы колӧ строгӧй режим, кодӧс кутны сылӧн живӧй характерӧн зэв сьӧкыд.
Ме эськӧ Тіянлы сӧветуйті...» Водзӧ кык страница вылын пыр мунісны быдсяма нога сӧветъяс, наставлениеяс, видзчысьны тшӧктӧмъяс.
И ни ӧти норасьӧм сылӧн вензьӧм йылысь да дисциплина нарушайтӧм йылысь!
Письмӧ дінӧ вӧлі пуктӧма печатя бумажка:
«Июнь 20-ӧд лунсянь август 20-ӧд лунӧдз лечение вылын вӧлысь Киевскӧй школаса ученица Гуля Королёвалы характеристика.
Режим выполняйтіс, асьсӧ кутіс отличнӧя.
Эм саннавыкъяс, опрятнӧй.
Ёна радейтӧ коллектив, ёртъясыс радейтӧны сійӧс».
Гуля чуймӧмӧн пуксис морскӧй быгйӧн кӧтасьӧм скамья вылӧ.
«Нинӧм тай ме ог аддзы ас гӧгӧрысь, нинӧм ог гӧгӧрво! — шуаліс сійӧ аслыс, сылань видзӧдігмоз, кытчӧ саяліс ичӧтик пристань. — Вот эськӧ ӧні кӧ бӧр бергӧдчыны сійӧ берегас, ме эськӧ тӧді, мый шуны Ольга Павловналы...»
Но катер муніс сійӧ берегсянь пыр ылӧджык и ылӧджык.
Поездын Гуля карандашӧн гижис татшӧм письмӧ:
«Муса, дона Ольга Павловна.
Аттьӧ Тіянлы став Тіян тӧждысьӧмъяс вӧсна, да, пӧжалуйста, прӧститӧй менӧ сыысь, мый ме вӧлі сэтшӧм недисциплинированнӧй нывкаӧн.
Ті ещӧ, навернӧ, он на тӧдӧй менсьым став мыжъясӧс.
Тіянлы кӧ петкӧдласны кык торйысь вурӧм прӧстыня, то тӧдӧй: сійӧ менам удж.
Ме и косялі, ме и вури.
Но сета ме Тіянлы кыв, мый водзӧ татшӧмтор менам оз ло.
Ме век кута помнитны, кыдзи Ті кужанныд асьнытӧ кутны кианыд.
Ещӧ ӧтчыд кора Тіянӧс прӧститны менӧ.
Ставлы ыджыд, ыджыд привет.
Гуля»
Кымын ёнджыка матыстчис Гуля гортланьыс, сымын тревожнӧйджык вӧлі сылӧн сьӧлӧм вылас.
Вагонын на сылы ӧтчыд воис юрас мӧвп, мый мамыс сы вӧсна ӧткажитчис отпускысь, и мед кӧть мый, а растратитӧм деньга колӧ сетны бӧр мамлы.
Та вӧсна сійӧ воан первой жӧ лунас нуис ассьыс ичӧтик часісӧ часовщик ордӧ да тшӧктіс вузавны сійӧс.
— Татшӧм часітӧ вузавны абу сьӧкыд, — шуис часовщик. — Часі бур.
Гуля сьӧкыда лолыштіс да петіс улич вылӧ.
Рытын чай юигӧн мамыс юаліс, кутшӧм сэтшӧм «экстреннӧй» рӧскодъяс сылӧн вӧліны санаторийын.
— Да быдсямаыс, — шуис Гуля. — Ӧти кылӧн кӧ, личнӧйяс.
Мам дивуйтчис да кутіс юасьны Гулялысь санаторий йылысь, кутшӧмӧсь сэні порядокъясыс.
— Вот тайӧ кадӧ ми лӧсьӧдчылім нин узьны, — шуис Гуля да, важ привычка сертиыс, видзӧдліс ки вылас.
— А кӧні нӧ, Гуля, тэнад часіыд? — юаліс мамыс. — Мыйла тэ сійӧс он новлы?
— Браслетыслӧн томаныс жугаліс.
— Петкӧдлы вай.
Гашкӧ, асьным лӧсьӧдам.
— Да ог!
Часіыс торксис жӧ, и ме сеті сійӧс часовщиклы.
— Кор нӧ сійӧ эштас?
Гуля решительнӧя пыркнитіс юрнас.
— Мама, ме сеті часіӧс эг лӧсьӧдны, а вузавны.
— Тайӧ ещӧ мыйла?
— Медым тэныд мынтысьны сыысь, мый ме видзи санаторийын.
Ӧд тайӧ, веськыда кӧ шуны, вӧліны не «экстреннӧй» рӧскодъяс, а прӧста дурацкӧй — мороженӧйяс вылӧ, конфетъяс вылӧ, тасма вылӧ да быдсяма ерунда вылас.
Сӧмын сійӧ деньгаыс абу жаль, кодӧс ме видзи испанскӧй челядь вылӧ.
А став мукӧд рӧскодъясыс вермисны и не лоны.
Медым ӧні часіӧс вузалӧны.
Ас вӧсна ме ачым ӧтвечайта!
Мамыс нинӧм эз шу, сӧмын кӧсӧйтчыліс Гуля вылӧ.
— Тэ думайтан? — ньӧжйӧникӧн да кыдзкӧ шога, медбӧрын, юаліс сійӧ. — Он, Гуля!
Тэ вывті кокниа торксян туй вылысь да вывті кокниа каитчан.
Тадзи тӧлк оз ло!
— Тэ думайтан, меным кокни вӧлі янсӧдчыны часікӧд? — шуис Гуля. — Ме радейта сійӧс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ ловъя...
Но ме кӧсъя сетны тэныд деньга.
— Делӧыс абу деньгаын.
Аски жӧ асывводзсянь мун часовщик ордӧ да босьт бӧр часітӧ.
Вузавны сійӧс ме ог разрешит, а деньгаӧн кыдзкӧ бергӧдчам.
Ме ӧні босьті отпускнӧй, а мунны кытчӧкӧ меным всё равно оз удайтчы: уджыс уна.
Гулялы вӧлі яндзим сознавайтчыны аслыс, но сійӧ вӧлі рад сыын, мый сьӧкыд сёрни, кодысь сійӧ сэтшӧма поліс, ӧні коли бӧрӧ.
Кутшӧм лӧсьыд, мый часі бара лоӧ сы ордын да бара кутас кокньыдика тічкыны ки вылын!
Сӧмын мед эськӧ часовщик эз вузав сійӧс талунъя рытӧ!
Ӧд сійӧ ачыс шуліс, мый татшӧм часі вузавны кокни — быдӧн ньӧбасны.
Но, гашкӧ, оз вузав, оз удит.
Гуля копыртчис мам пель дінас да шуис:
— Вот тэ аддзан, кыдзи ӧні кутас мунны менам олӧм.
Тэ, мамочка, весиг удивитчан!
РАДЛУН ВЫЛӦ ПРАВО
Но дивуйтчыны мамлы эз ковмы.
Олӧм мӧдӧдчис сідзи, кыдзи Гулялӧн сійӧ векджык мунліс ӧнӧдз — то вывлань, то увлань, то победа, то поражение.
Тӧрыт сійӧс ошкисны сочинениеысь став класс водзын, весиг сочинениесӧ гораа лыддисны, а талун физика кузя «плохо», да Гуляӧс видӧны бара жӧ став класс водзын:
— Способнӧй ученица, а некутшӧм система, некутшӧм дисциплина абу.
Ах, тӧдісны кӧ эськӧ найӧ ставсӧ, кутшӧма Гуля мечтайтӧ выработайтны аслас характерлысь именнӧ тайӧ свойствояссӧ — систематичность, дисциплинированность!
Сӧмын кытысь найӧс босьтан, на дінӧ кӧ ичӧтысянь абу велалӧма!
Тайӧ ӧд абу коньки вылын велавны вӧчны медся сьӧкыд фигураяс либӧ дженьыд дистанция вылӧ котӧртӧмын босьтны рекорд.
Да сэсся свет вылын вывті уна интереснӧйыс!
Со нин Гуля исправитіс физика кузя отметка — ӧти «плохо» бӧрын кык «отлично», штурмӧн босьтіс геометрия да наизусть велӧдіс русскӧй история кузя став хронологиясӧ.
И друг — выль радлун, кодысь резьдӧ став вурысъясыс муртса на ладмӧм «системалӧн да дисциплиналӧн».
Гуля локтӧ вӧлі каток вылысь банйӧм чужӧма, гажа, киняулас коньки.
Нимкодьпырысь сійӧ думайтіс сы йылысь, мый сылы коли сӧмын краситны рисуйтӧм нин географическӧй карта.
А тайӧ уджыс сылы ёна кажитчӧ!
Рисуйтны Гуля радейтіс, и картаяс сылӧн артмылісны классын быдӧн дорысь бурджыка.
Синъясас сылӧн век на югъялісны катоквывса бияс, кодъяс отразитчӧмаӧсь катоклӧн йи зеркалӧын.
Пельясас юргис на гажа марш, коді вундіс кӧдзыд воздухсӧ.
Вомгорулас сьылігтыр Гуля котӧрӧн кайис пос вылӧ да почтовӧй ящик решетка сайысь аддзис конверт.
— Кодсянь эськӧ тайӧ?
Гуля перйис письмӧсӧ да тӧдіс Эриклысь почерксӧ.
Сэні жӧ, пос площадка вылас, сійӧ лыддис письмӧсӧ помсянь помӧдз.
Письмӧыс вӧлі дженьыдик.
Эрик корис Гуляӧс каникул кежлӧ Москваӧ.
Сійӧ гижис, мый таво Москваын тӧлыс чудеснӧй, лымъя, мый Сокольникиын лоӧ замечательнӧй лыжнӧй кросс и беговӧй конькияс вылын «мировӧй» состязание.
А письмӧ помас гижис, мый Гулялӧн батьыс виччысьӧ жӧ сійӧс да кӧсйысис судзӧдны билетъяс быд театрӧ.
Москваӧ!..
Куш ӧти ветлӧм йывсьыс мӧвпысь Гулялӧн сувтліс лолыс.
Думыштны сӧмын — волыны став театрӧ, музейӧ, Третьяковскӧйсянь Зоологическӧйӧдз да Этнографическӧйӧдз!
Шӧйтны Эриккӧд важ местаясӧд, кӧні найӧ котралісны ичӧт дырйиыс.
А рытын чай юигӧн пукыштны папакӧд, висьтавлыны сылы быдтор йылысь, мый вӧлі сытӧг, да сёрӧн-сёрӧн, час дас кыкын, друг мунны сыкӧд московскӧй уличаяс кузя гуляйтны кокньыдик усьысь лым улын да кывзыны Краснӧй площадь вылын часілысь звӧн...
Сӧмын кытысь босьтны деньгасӧ туй вылас?
Позьӧ видзны зэв этша, босьтны билет плацкарттӧг, медым лои донтӧмджык.
Ӧд ньӧти абу обязательнӧ узьны вагонын.
Мыйтӧм колӧ позяс узьны бӧрын.
Москваын уна деньга оз жӧ ков — сӧмын буди метро вылӧ.
А мый пропуститас школаын, сійӧс Гуля вӧтӧдас каникулъяс бӧрын — кутас занимайтчыны дзонь суткиӧн.
Сылы абу нин первойысь вӧтӧдны.
Гуля эз пыр, а лэбыштіс комнатаӧ да, пӧрччысьтӧг, ӧтпырйӧн висьталіс мамыслы ставсӧ аслас Москваӧ ветлӧм йылысь.
Тайӧ кадас мам вӧлі гижӧ пызан сайын.
Сійӧ чӧла кывзіс Гулялысь.
Сэсся веськыда видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Некытчӧ тэ он мун.
Радлун вылӧ право первой колӧ заработайтны.
Водзӧ мам нинӧм эз шу.
Но тайӧ кывъясыс вӧлі тырмымӧн.
Гулялы кажитчис, мый татшӧм вернӧй да суровӧй кывъяс шуис эз мам, а сійӧ ачыс.
Радлун вылӧ право колӧ заработайтны, а ӧнӧдз сійӧс абу на заработайтӧма.
Ах, кутшӧм окота Москваӧ мунны — зэв окота!
Но, гашкӧ, бурджык на ас окоталы паныд кольччыны гортӧ да вештыны праздниксӧ сійӧ лунъясӧдз, кор позяс тыр праваӧн сетны аслыд отпуск?
А тӧв прӧйдитас?
Но и мед прӧйдитӧ — мӧд тӧв лоӧ!
Сэсся Москва йылысь сійӧ ни ӧтчыд нин эз сёрнитлы мамыскӧд.
Мам видзӧдлывліс сы вылӧ весиг кутшӧмкӧ тревогаӧн.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, кутшӧм ёна Гуля кужӧ мыйкӧ кӧсйыны да кутшӧм сьӧкыд сылы овлӧ эновтчыны аслас планъясысь.
Но Гуля вӧлі спокойнӧй, приветливӧй и кыдз быттьӧ мый вылӧ кӧ весиг рад.
Мый вылӧ нӧ тайӧ?
А Гулялӧн нин чужис выль план.
ГУЛЯЛӦН ТАЙНА
Домын ставыс на узисны, кор Гуля садьмис.
«Медбӧръя кадас мый вӧлі бурыс? — думыштіс сійӧ.
Татшӧм нин сылӧн вӧлі привычка: асывводзӧ садьмигӧн видзӧдлыны тӧрытъя лун вылас. — Эриксянь письмӧ?
Абу, письмӧ вайис сӧмын огорчение.
Конькиӧн ислалӧм?
Абу, абу сійӧ...
Ах, да!
Менам план!
Менам тайна...»
И Гуля кутіс ӧдйӧ пасьтасьны.
«Талунсянь ставыс мӧдас мӧдног».
Сійӧ чеччыштіс, восьтіс форточка.
Комнатаӧ чепӧсйис свежӧй воздух.
Гуля ньӧжйӧникӧн кутіс сьывны:
<rus>Нас утро встречает прохладой,</rus>
<rus>Нас ветром встречает река...</rus>
<rus>Кудрявая, что ж ты не рада.</rus>
<rus>Весёлому пенью гудка?</rus>
Тайӧ вӧлі выль фильмысь сьыланкыв.
Зарядка вӧчӧм бӧрын Гуля кутіс лӧсьӧдны крӧватьсӧ.
Пӧдушка вылӧ вышивайтӧм накидка пуктӧмӧн Гуля старайтчис аслас еджыд крӧватьлы сетны аккуратнӧй да строгӧй вид.
Сійӧ и ассьыс пызан вывсӧ сэтшӧма пелькӧдіс, мый пызаныс лои дзик мӧднога.
Войдӧр пызан вылын книгаяс куйлісны тетрадьяскӧд сорӧн, сэні жӧ валяйтчисны карандаш помъяс, чернила доз сулаліс пӧлӧса да пыр угрожайтіс пӧрны библиотекаса книгаяс вылӧ.
Ӧні жӧ ставыс сувтіс аслас местаӧ: книгаяс вуджисны асланыс постояннӧй квартираӧ — джадж вылӧ, а тетрадьяс ӧкуратнӧй стопкаӧн куйлісны пызан помын.
Металлическӧй вевта чернила доз кавшасис аслас мраморнӧй пос кузя медся вылыс площадка вылас.
Медбӧрын воис ӧчередь и карандашъясӧдз.
Гуля ставсӧ найӧс ёсьтіс, и налӧн ёсь помъясыс ӧні гажаа чурвидзисны пу бокалысь.
Мраморнӧй площадка вылын, медся почётнӧй местаын, тшап чернила дозкӧд орччӧн куйліс Гулялӧн часіыс.
Став тайӧ пелькӧдчӧмысь повзьӧм ур кавшасис медся вылысса джадж вылӧ и, кыз словарь сайӧ дзебсьӧм бӧрын, чуймӧмӧн видзӧдлывліс увлань, вӧвлытӧм порядок вылӧ.
Гуля грӧзитыштіс сылы чуньнас да пуксис чистӧй, спокойнӧй, уютнӧй пызан сайӧ.
Квартираын вӧлі сійӧ лӧсьыд асъя чӧв-лӧньыс, кор сэтшӧм лӧсьыда думайтсьӧ, сэтшӧм прӧстӧя да кокниа ставыс запоминайтсьӧ.
Тӧдлытӧг коли асыв.
Водзын ещӧ дзонь лун, а Гуля удитіс нин решитны дас кымын задача алгебра кузя да лыддьыны ставсӧ, мый вӧлі история кузя прӧйдитӧма недель чӧжӧн.
«Тадз кӧ мӧдас, — школаӧ мунігмоз думайтіс сійӧ, — вермас лоны, мый отличницаӧн лоа.
Сэки нин, тӧдӧмысь, добитча ассьым».
Коли некымын лун.
Мам видзӧдіс Гуля вылӧ да шензис.
Мый сыкӧд лои?
То муртса-муртса вӧлі удайтчас ыстыны сійӧс ас кадӧ школаӧ, а ӧні чеччӧ югыд тӧдчытӧдзыс на.
Войдӧр вӧлі котӧртас и вольпасьсӧ эновтас убериттӧг, пызан вылын мыйыс эз вӧв, матыстчыны сы дорӧ вӧлі оз позь, а ӧні сы мунӧм бӧрын и убирайтны нинӧм оз ков.
Школаысь воас — занимайтчӧ, да и удитӧ на прислуга Фросялы отсыштны.
«Старайтчӧ Москваӧ ветлӧм заработайтны», — думайтіс мам.
А Гуля Москваӧ ветлӧм йылысь дзикӧдз вунӧдіс.
Сылӧн ӧні вӧлі дзик мӧд тӧждысьӧм.
<rus>Дворец пионеров</rus>ын сійӧ гижсис ваӧ чеччалысьяс группаӧ.
«Займитча воднӧй спортӧн, — думайтіс Гуля, — кыдзи следуйтӧ тренируйтча, сэки обязательнӧ нин примитасны.
Сӧмын юрсиӧс ассьым колӧ шырны».
Сійӧ сюйис портфеляс ассьыс купайтчан костюмсӧ да <rus>Дворец пионеров</rus>ӧ мунігмоз пыраліс парикмахерскӧйӧ.
— Шырӧй менӧ зон моз, — креслӧӧ пуксигмоз шуис сійӧ парикмахерлы.
Парикмахер босьтіс сынан да ножич да, юрсӧ довкйӧдлігтыр, шуис:
— Гражданочка, бӧрын он кутӧй жалитны?
Бурджык, шырсинныд кӧ гожӧм кежлӧ...
— Нинӧм, — шуис Гуля, — гожӧм кежлас мӧдысь шырся.
И лэчыд ножич улын Гуля пельпомъяс вылӧ пуктӧм прӧстыня кузя сявкнитісны югыд гырысь юрси пратьяс.
«Абу нин сэтшӧм омӧль, — думыштіс сійӧ, кор аддзис зеркалӧын збой детинка юр, — сӧмын сьылілы кӧдзыдджык».
И Гуля котӧртіс <rus>Дворец пионеров</rus>ӧ.
Сійӧ представляйтіс аслыс, мый кыдзи сӧмын пырас бассейн залӧ, сійӧс пырысь-пыр жӧ нуӧдасны вышка вылӧ.
Но вӧлӧмкӧ, мый чеччалӧмъясӧдз ылын на.
Залӧ пыртӧдз, кӧні вӧлі бассейн, новичокъяслы колӧ вӧлі прӧйдитны некымын этап: найӧс видлаліс врач, сэсся найӧ принимайтісны душ да вӧчисны гимнастика.
Гуля тӧдмаліс, мый зэв уна сложнӧй гимнастическӧй упражнениеяс, кодъясӧс сылы ковмис вӧчны, колӧны мышцы развивайтӧм вылӧ.
Свежӧй, бодрӧй, морӧсас еджыд каляа купальнӧй костюма, Гуля бӧръя помас пырис бассейнлӧн югыд залӧ.
Ӧшиньяс сайын уси коръя лым, а тані вӧлі гожӧм — настоящӧй гожӧм, небыдик шоныдӧн да ва плескайтчӧмӧн.
— Заводитам ӧти метр судтасянь, — шуис сьӧд юрсиа да лӧз купальнӧй костюма ныв.
Тайӧ вӧлі Олеся, женскӧй группаса тренер.
Гуля кайис сыкӧд тшӧтш крутӧй металлическӧй пос кузя некымын ступень.
Пӧшти дзик кок улас ньӧжйӧник плескайтчис ва.
Первой чеччыштӧмъясыс Гулялы сетчисны прӧстӧя да кокниа, сійӧ ӧд Артекын скалаяс вывсянь не ӧтчыдысь чеччыштлывліс ваӧ.
— А ӧні, — шуис Олеся, кор Гуля неуна шойччыштіс, — кутан чеччавны куим метр судтасянь.
И сійӧ катӧдіс Гуляӧс ещӧ некымын ступень вылӧджык.
Гуля видзӧдліс площадка вывсянь увлань.
«Нинӧм, абу нин сэтшӧм страшнӧ», — думыштіс сійӧ, казьтылігтыр, мый артековскӧй берег вылын скалаяс вӧліны сӧмын неуна улынджыкӧсь.
— Но вот, — шуис Олеся.
И сійӧ объяснитіс Гулялы, мый первой чеччыштӧмъяс, кодъяссянь заводитчӧ тренировка, шусьӧны оз чеччыштӧмъясӧн, а «усьӧмъясӧн», и мый служитӧны найӧ ваӧ чеччыштӧмъяс кежлӧ подготовкаӧн.
Олеся сувтіс валань чужӧмӧн.
— Колӧ со тадз веськӧдчыны, — шуис сійӧ, — и, кусыньтчытӧг, усьны водзвыв.
Сэки тэ обязательнӧ ваӧ пыран юрнад.
— Ме тадз ог вермы, — шуис Гуля. — Тайӧ зэв страшнӧ — усьны увлань юрӧн.
— Велалан и оз ло страшнӧ, — шуис Олеся.
И, кусыньтчытӧг, быттьӧ сылы тайӧ нинӧм эз сулав, сійӧ кокниа, став тушанас, нёровтчис водзвыв да лэбис...
Ӧти здук — и сійӧ юрнас пырис ваӧ.
— Ой! — горӧдіс Гуля и весиг куньтыртіс синсӧ.
Но Олеся вӧлі петӧ нин ваысь, быттьӧкӧ сыкӧд нинӧм эз вӧв.
Ӧні вӧлі колӧ чеччыштны Гулялы.
«Сьылідзирйӧс бергӧда, кувтӧдз дойма!» — думыштіс сійӧ, но кутчысис да нинӧм эз шу.
Веськӧдчӧмӧн, команда виччысьтӧг сійӧ вӧрзьывтӧг сулаліс места вылас.
— Чеччышт! — горӧдіс Олеся.
Гулялӧн кутісны дрӧжжитны пидзӧсъясыс.
Шумӧн да сёлькнитӧмӧн сійӧ сунгысис ваӧ.
— Нинӧм, абу лёк — шуис Олеся, кор Гуля, мунігмозыс пыркӧдчигтырйи, кайис бассейнысь вывлань. — Сӧмын оз ков йӧткыштчыны кокъяснад, кор кутан усьны.
Нолтӧ вай ещӧ ӧтчыд.
И тренировка заводитчис.
Кор Гуля велаліс пырны ваӧ кусыньтчытӧг да кокъяснас йӧткыштчытӧг, Олеся шуис:
— А ӧні кутан чеччавны салдатикӧн.
— Кыдзи «салдатикӧн»? — чуймис Гуля да думыштіс: «Вот лӧсьыд!
Тайӧ, буракӧ, месянь и требуйтсьыны кутас».
Олеся бара сувтіс валань чужӧмӧн, топӧдіс кияссӧ бокъясас сідзи, быттьӧкӧ киясыс сылӧн вӧліны спояйтӧма туша дінас, да чеччыштіс ваӧ увлань кокъясӧн.
Гуля бара здук кежлӧ куньліс синъяссӧ.
Но Олеся, ловъя да дзоньвидза, петӧ нин вӧлі ваысь.
Гуля чӧла матыстчис площадкадор йылӧ.
Веськӧдчӧм бӧрын сетісны команда «чеччышт», сійӧ торйӧдчис площадкаысь да лэбис увлань...
— Бур, — бассейн ступенькаяс вылын Гуляӧс встречайтігӧн шуис Олеся. — Велалан — кутан чеччавны ласточкаӧн.
— Ласточкаӧн! — радліс Гуля. — А регыд тайӧ лоӧ?
— Мый, оз терпитсьы?
Ставыслы аслас кад.
И ласточка эз жӧ ӧтпырйӧн велав лэбавны.
— А меным эськӧ ӧтпырйӧн колӧ, — шуис Гуля.
Но «ӧтпырйӧн» нинӧм оз вӧчсьы.
Спортивнӧй упражнениеясын да экзамен кежлӧ лӧсьӧдчӧмын лунъяс колины ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Да ставсӧ тайӧс колӧ вӧлі вӧчны гусьӧн, мукӧд делаяс костын, медым Гуля тайна йылысь некод эз казяв.
И вот медбӧрын воис дыр виччысян лун.
Керкаысь петӧм бӧрын Гуля ачыс почувствуйтіс, мый сійӧ ӧні воддза дорсьыс кутсьӧ кыдзкӧ мӧдног.
Бӧръя тӧлысь чӧжнас сійӧ веськаліс да подтянитчис.
Керка пельӧсын сійӧс виччысис Мирра Гарбель.
Мирралы ӧтнаслы Гуля висьталіс аслас тайна йылысь.
— Но мыйла налы менӧ не примитны? — Мирра код орччӧн восьлалігӧн да мужичӧй ногӧн сійӧс киӧдыс кутыштӧмӧн рассуждайтіс Гуля. — Кыдзи тэ, Мирра, думайтан, примитасны ӧд?
Здоровье — <rus>слава тебе господи</rus>.
Мама висьталӧ, мый кор пӧ вӧлі сӧмын на ӧти арӧса, здоровье кузя ме получиті нин премия.
— А ревматизмыд? — казьтыштіс Мирра.
— Вӧлі да прӧйдитіс, — шуис Гуля.
— Санаторийын менӧ всё-таки бурдӧдісны зэв бура, аттьӧ Ольга Павловналы.
А кутшӧм ме винёв, тэ ачыд тӧдан.
Полӧм менам быттьӧкӧ абу жӧ.
Да и велӧдчӧмӧн ӧні лои бур, пӧшти отлично.
— Примитасны, дерт, — бурӧдіс сійӧс Мирра, но мыйлакӧ ышловзис.
Гуля сюся видзӧдіс сы вылӧ:
— Тэ, тыдалӧ, прӧтив...
Он ошкы?
— Тэныд ме ог кӧсйы мешайтны.
Тадз кӧ нин решитін, поступайт.
Но ме кӧ тэ местаын, дерт, муні эськӧ театральнӧй школаӧ, вӧлі эськӧ бурджык.
Тэнад, тыдалӧ, талант...
— Вот ещӧ!
Кутшӧмкӧ сэн талант!
Гуля пыркнитіс юрсӧ да кутчысис ыджыд, сьӧкыд ӧдзӧс вугйӧ.
Мирра горӧдіс сылы бӧрвывсяньыс.
— Ни лы ни ку!
Гуляӧс виччысигмоз Мирра дыр ветлӧдліс тротуар кузя.
Вӧлі мича, шондіа лун.
Лым заводитчис сывны, и дворникъяс куралісны зыръясӧн панельяс вылысь сьӧдасьӧм, уль лым.
Мирралы вӧлі неуна гажтӧм.
«Йӧзыд свет вылас со тадзи и янсалӧны, — думайтіс сійӧ. — Гулькалӧн ӧні заводитчас дзик мӧд олӧм.
И аддзысьлыны, пӧжалуй, ог мӧдӧй, не сӧмын дружитны.
И мыйла сійӧс сэтшӧма кыскӧ медся сьӧкыдас?..»
И Мирралы тӧдвылас уси лермонтовскӧй «Парусысь»:
<rus>А он, мятежный, просит бури,</rus>
<rus>Как будто в бурях есть покой</rus>.
Коли часысь унджык.
Мирралӧн кынмисны кокъясыс.
Шонді вуджис мӧдар бокӧ да ыркнитіс рытъяӧн.
Медбӧрын бара воссис сьӧкыд ӧдзӧс.
Каблукъяснас тотшкӧдчигтыр да гажаа сёрнитігтыр ступеньяс кузя котӧртісны некымын том зон.
Чёткӧя восьлалігтыр найӧ кутісны мунны улича кузя.
«Вот тайӧясӧс, тӧдӧмысь, примитісны, — думыштіс Мирра. — А нывкаяс мыйкӧ оз тыдавны.
Неужели Гуля ӧтнас поступайтӧ военнӧй школаӧ?»
И вот, медбӧрын, дубӧвӧй ӧдзӧс бара дзуртыштіс, и порог дорын тыдовтчис Гуля.
— Но мый? — сӧмын вомдоръяснас юаліс Мирра.
Гуля ӧвтыштіс кинас.
— Синъясысь мыйкӧ аддзисны, — скӧрысь буркнитіс сійӧ. — Век на аддзи бура, театрын весиг бинокль эг босьтлыв, а тані тшӧктісны пӧшти верст сайсянь кутшӧмкӧ бестолковӧй чепуха лыддьыны — букваяс: «а»... «щ»... «ы»...
Весиг, буракӧ, «ять» да «фита»...
Тӧді кӧ, мый тайӧ таблицаяссӧ сэні ӧшӧдӧма, водзвыв эськӧ найӧс наизусть велӧді...
Вот и ставыс.
— А кытысь эськӧ тэ найӧс босьтін? — серӧктіс Мирра.
— Кыськӧ эськӧ босьті нин.
Любӧй глазниклысь. — Остроуховлысь либӧ Финкельштейнлысь.
— Да ӧд быд глазниклӧн вермас лоны аслас таблица, — шуис Мирра. — Ме нин тайӧс тӧда бура.
— А тэ, буракӧ, радлан, мый менӧ эз примитны?
Со, весиг гажмин.
Бур пӧдруга тай!
— Гуля, эн скӧрав, — шуис Мирра. — Оз позь шуны, мый ме рад, но, ме ногысь, нывкалы ньӧти абу обязательнӧ велӧдчыны военнӧй школаын.
Но ачыд думышт, мыйла тэныд колӧ непременнӧ военнӧй карьера?
— Да оз, делӧыс ньӧти абу сыын, — шуис Гуля. — Но тэ гӧгӧрвоан, меным мукӧд дырйи овлӧ сэтшӧм сьӧкыд овны!..
Ме надейтчи, мый тайӧ школаыс меным отсалас... велӧдас менӧ настоящӧй дисциплинаӧ.
Дзик тайӧ кадас нывкаяс дінті ӧдйӧ прӧйдитіс ыджыд роговӧй ӧчкиа военнӧй.
— Аддзан, аддзан? — сэтшӧм гораа шуис Гуля, мый туйвывса йӧз бергӧдчылісны. — Военнӧй — и ӧчкиа.
Мыйла сылы позьӧ, а меным оз позь?
Ме шуи: «Сідзкӧ, выпишитӧй меным ӧчки да примитӧй школаӧ».
А врач пыксис, эз примит.
Гортас локтӧм бӧрын Гуля водіс вольпась вылӧ.
Фрося чукӧстіс сійӧс ӧбедайтны, но Гуля сӧмын шуис:
— Фросенька, бӧрынджык, — да бергӧдчис стенлань чужӧмӧн.
Рытъявылыс сійӧ унмовсис да унйывсьыс чувствуйтіс, кыдзи мамыслӧн киыс ньӧжйӧник малалӧ сылысь кымӧссӧ.
Минута кежлӧ Гулялы кажитчис, мый сійӧ бара лои зэв ичӧтик да пырысь-пыр мамыс босьтас сійӧс киас.
— Некыт оз вись, мамочка, — юасьӧм виччысьтӧг шуис Гуля, — эн тӧждысь.
Куйлышта — и прӧйдитас.
А мый именнӧ «прӧйдитас», сійӧ и ачыс эз тӧд.
«Кыдз меным овны водзӧ? — думайтіс Гуля топыдджыка синъяссӧ кунигмоз да пельпомъяс вылӧ важ кыӧм чышъян зэвтігмоз. — Меным нин дас вит арӧс, а ме нинӧм на, нинӧм буртор, полезнӧйӧс эг вӧч.
Вынъяс кӧть чинты, а кытчӧ сійӧс видзны?
Неужели бара конькияс вылын дурмытӧдз быд рыт котравны?
Бурджык нин эськӧ вӧлі киноын снимайтчыны.
Всё-таки настоящӧй удж
и сэсся сэтшӧм сьӧкыд асьтӧ кутны киын, не срывайтчыны...
***
Коді эськӧ отсалас?»
Гуля унмовсис паськӧмнас.
А мӧд лунас лои сэтшӧм событие, коді пырысь-пыр бырӧдіс сылысь став шогъяссӧ да тревогаяссӧ.
КОЙМӦД ВЫСОТА
Школьнӧй залын, кыдз пыр овлӧ переменаясӧ, юргис уна гӧлӧса шум.
Велӧдчысь нывкаяс кутчысьӧмӧн ньӧжйӧник ветлӧдлісны, а детинкаяс котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и нывкаяс броткисны, мый найӧ гартчӧны «кок улын».
Тайӧ порядоктӧм, гажа школьнӧй шумыс талун дӧзмӧдіс Гуляӧс.
Сійӧ пырис ещӧ тыртӧм классӧ, пуксис аслас парта сайӧ, коді сулаліс ӧшинь дорын коймӧд радын, да восьтіс кутшӧмкӧ книжка, коді сюри ки улас.
Но тайӧ минутаас воссьыштіс ӧдзӧс, и классӧ видзӧдліс Муся Лебедева, школаса комсорг.
— А, Гуля Королёва! — шуис сійӧ. — Ме корся тэнӧ.
Меным тэкӧд как раз колӧ сёрнитны.
— Мекӧд? — чуймис Гуля да вешйыштіс.
Муся пуксис орччӧн.
— Делӧыс вот мыйын, — заводитіс сійӧ коса да деловитӧя. — Ми казялім, мый бӧръя кадас тэ, Королёва, ёна вежсин.
— Кыдзи сійӧ «вежси»? — юаліс Гуля.
«Неужели и тані казялісны?» — думыштіс сійӧ.
— Вежсин бурлань, — нюмъялігтыр объяснитіс Муся. — Быдмин, тыдалӧ, ли мый ли.
Кутін настоящӧя уджавны ас вылад, сознательнӧйджыка относитчыны ас дінад...
Но, <rus>в общем</rus>, ми арталам тэнӧ тырвыйӧ достойнӧйӧн лоны комсомолын.
Гуля падмыштіс и рад лои.
«Тайӧ <rus>как раз</rus> сійӧ, мый меным колӧ, именнӧ сійӧ, мый колӧ меным!» — думыштіс сійӧ да тэрыба чеччыштіс места вывсьыс.
— Тэ заводитін сэтшӧм ногӧн, — шуис сійӧ, мый ме верми думыштны, быттьӧкӧ ме вӧчи мыйкӧ ужаснӧйӧс.
Мусенька, да ӧд тайӧ меным ыджыд шуд!
Тэ весиг он тӧд, кутшӧм сьӧкыд овлывлӧ меным ӧткӧн.
Ме кута старайтчыны лоны настоящӧй комсомолкаӧн!
Муся нюмъялӧмӧн видзӧдіс Гуля вылӧ да думайтіс:
«Интереснӧй характер — збой, пӧсь, деятельнӧй.
Колӧ, колӧ кыдз следуйтӧ сылы отсавны.
Сыысь артмас тӧлк».
Коридорын гажаа кутіс зильгыны звонок.
— Но, вот, ӧні кежлӧ ставыс, — чеччигмозыс шуис Муся. — Первой ставсӧ асьным вӧчам, а сэсся прӧверитасны райкомын.
— Тайӧ мый, экзамен? — юаліс Гуля.
— Да, пӧжалуй, экзаменысь важнӧйджык на, — шуис Муся.
Сійӧ муніс.
Класс пырысь-пыр тыри сійӧ шумӧн, коді ӧні на сӧмын ызгис коридорын.
«Но мый нӧ, — думайтіс Гуля, — военнӧй школаӧ эз примитны, сы пыдди принимайтӧны комсомолӧ.
Сӧмын эськӧ выдержитны тайӧ экзаменсӧ!»
Кык недель мысти Гуля локтӧ вӧлі гортас райкомысь.
Пӧльтіс лэчыд февральскӧй тӧв.
Воротникъяс лэптӧмӧн да кыӧм шарфсӧ гартовтӧмӧн, тротуар кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ жуисны лымйӧсь йӧз.
А Гулялы кажитчис, мый ставныслы налы сэтшӧм жӧ лӧсьыд да долыд, кыдзи и сылы...
Гортас Гуля пырис котӧрӧн да тӧкӧтьӧ эз уськӧд кок йывсьыс Фросяӧс.
— Фросенька, мама локтіс?
— Эз на.
— Фросенька, поздравит менӧ, — шуис Гуля, — ме комсомолка.
Самӧй настоящӧй!
И сійӧ котӧртіс телефон дінӧ:
— Мамочка, менам выльтор...
Эн тӧждысь — буртор!
Райком утвердитіс!
Да, да, утвердитіс!
Ставсӧ миянӧс вит мортӧс примитісны.
Ньӧти эз вӧв официальнӧй, а кыдзкӧ зэв дружескӧй.
Менсьым юалісны: верми-ӧ эськӧ ме петкӧдлыны волялысь вын, вӧчны мыйкӧ особеннӧйӧс, но, например, мӧдӧдасны кӧ, мунны кытчӧкӧ ылӧ.
Либӧ мыйкӧ мӧдтор.
Вообщем, петкӧдлыны смелость.
Ме шуи, мый постарайтча.
А ӧні ме муна бассейнӧ...
Ог, ме ӧтнам гортын пукавны ог вермы...
Ладнӧ, ладнӧ, ог прӧстудитчы и ог вӧй...
Гуля ӧшӧдіс трубкасӧ.
— Ой, Фросенька, кутшӧм ме рад, веськыда кӧ шуны, шуда!
Гӧгӧрвоан, комсомолӧ примитісны.
Меным кутасны поручайтны быдсяма делӧяс, зэв ответственнӧйясӧс.
И ме кӧ ог справитчы, лоӧ зэв яндзим.
Юрнас лайкйӧдлігтыр Фрося кывзіс чӧв-лӧнь, а сэсся фартук пельӧснас чышкыштіс синъяссӧ.
— Фрося, тэ нӧ мый тайӧ? — повзис Гуля.
— Да ӧд тайӧ ме радӧйла, — шуис Фрося. — Татшӧм томиник, а комсомолын нин.
Гуля серӧктіс:
— Да ӧд сы вылӧ и комсомолыс, медым томъясӧс принимайтны.
Фросенька, тӧдан, ме талун кута чеччавны ласточкаӧн!
— Ой, кыдз нӧ сідзсӧ? — повзис Фрося.
— А тадзи! — Гуля шевкнитіс кияссӧ. — Эн пов, мекӧд нинӧм оз ло!
И Фросяӧс окалӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн муніс.
«Кутшӧмӧсь талун ставныс лӧсьыдӧсь, мусаӧсь, — куим пос вомӧн чеччалігтыр лэччигӧн думайтіс Гуля. — Ещӧ неважӧн на вӧлі сэтшӧм шог рыт, а талун нин кутшӧм лӧсьыд!
Кӧть эськӧ талун, татшӧм лун кузяыс удайтчис меным чеччыштны ласточкаӧн!»
Воддза разас Олеся шуис Гулялы, мый сылӧн артмӧ оз ласточка, а воробейпи.
Ӧні, небыд лымъя еджыд улича кузя восьлалігӧн, Гуля зілис яснӧя представитны аслыс быд движение, кодӧс колӧ вӧлі сылы вӧчны чеччыштны лӧсьӧдчигӧн.
Электрическӧй светӧн югдӧдӧм бассейнлӧн еджгов гӧлубӧй кафельыс дзирдаліс.
Гуля ӧдйӧ пӧрччысис кабинкаын да, кыдзи обычнӧ, купальнӧй костюма, кайис куим метр судтаӧ.
— Талун кутан чеччавны вит метр судтасянь! — улісянь горӧдіс сылы Олеся.
— Витсянь? — юаліс Гуля. — Но, бур.
И пос кузя сійӧ кайис воддза дорысь ещӧ кык метр вылӧджык.
Площадка вылын сійӧ кӧсйис кутчысьны перилӧясӧ, но перилӧясыс эз вӧвны.
И та вӧсна Гулялы кажитчис, мый площадкаыс кыкпӧв вылынджык, мыйтӧм вӧлі збыльвылас.
Гулялӧн кокъясыс кутісны неуна сырмыштны.
Но увсянь кыліс нин команда:
— Чеччышт!
И, ас вылас усилие вӧчӧм бӧрын, Гуля ӧддзӧдчис, тойыштчис, бордъяс моз шевкнитіс кияссӧ да лэбзис увлань...
Сійӧ лэбис став тушанас нюжӧдчӧмӧн, быттьӧкӧ чикыш.
Ӧти здук — и сійӧ юрнас дзуммуніс ваӧ.
Сэні, кӧні ӧнӧдз спокойнӧя дзирдаліс валӧн веркӧсыс, фонтанысь моз сявкнитіс ва.
— Бур! — гажаа горӧдіс Олеся. — Сӧмын тэ эн артав судтасӧ, и сы вӧсна ёна резыштіс.
Тойыштчин сідз жӧ, кыдзи куим метр судтасянь.
Вот тренируйтчыштан, сэки и тайӧ тырмытӧмторсӧ бырӧдан.
Гуля бара кайис вышка вылӧ да чеччыштіс сідз, кыдзи велӧдіс Олеся.
— Отлично! — шуис инструкторша.
— Ӧні позяс мунны? — юаліс Гуля.
— Позьӧ.
Мун выліӧ.
— Выліӧ?
Мыйла выліас?
— Чеччавны!
— Куим метрсянь, — юаліс Гуля, — либӧ ещӧ ӧтчыд витсянь?
— Он.
Кӧкъямыссянь.
— Кӧкъямыссянь?!
— А мый, полан?
— Пола, — признайтчис Гуля.
Олеся нюмъёвтіс.
— Кор велалан, кутан дассянь чеччавны.
— Некор ог велав, — шӧпкӧмӧн шуис Гуля да ышловзис. — Но, мый нӧ, пробуйта кӧкъямыссянь.
Сійӧ кайис пос кузя.
Со куим метр судта площадка, кысянь сэтшӧм неважӧн на Гуля велӧдчис чеччавны, со водзӧ — вит метр судта.
Сідзкӧ, ещӧ вылӧджык.
«Ух, кутшӧм вылын! — думыштіс Гуля. — Кувтӧдз дойма!»
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис, кор сійӧ видзӧдліс увлань кӧкъямыс метр судта вышка вывсянь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ сулалӧ куим судта керка вевт вылын.
«Кӧкъямыс метр, — мӧвпаліс Гуля, — да бассейнлӧн джудждаыс нёль метр, ставыс — дас кык метр!»
Сӧдз ва пырыс югъяліс бассейнлӧн пыдӧсыс.
«Ог, ог вермы, — думыштіс Гуля, — страшнӧ...»
Но улісянь кыліс нин Олесялӧн команда:
— Чеччышт!
— Олеся! — тіралан, не ас гӧлӧсӧн горӧдіс Гуля. — Ме ог вермы!
Улісянь кыліс ещӧ повелительнӧйджыка:
— Чеччышт!
Гуля топыда курччис пиньяссӧ.
«Ме шуи налы райкомын, мый постарайтча вӧчны смелӧй поступок, — уси сылы дум вылас, — а ӧні «ог вермы»...
Яндзим.
Ог пов!»
И, синъяссӧ куньтыртӧмӧн, сійӧ бара котӧртыштіс площадка кузя, чеччыштіс и бара лэбзис кыдзи птица, кияссӧ бордъяс моз шевкнитӧмӧн.
Лэбис сійӧ кымынкӧ секунда, но тайӧ секундаясыс сылы кажитчисны помасьтӧмӧсь.
— Ой, кутшӧм дыр ме лэби! — юрнас пыркӧдчигтыр ваысь мыччысигмоз шуис Гуля.
Ступенька вывсянь Олеся ӧвтіс сылы кинас.
— Тадз кӧ кутасны мунны тэнад делӧясыд, — шуис сійӧ, — то восьмое марта кежлӧ мунам разряднӧй соревнование вылӧ.
Гуля чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс вывлань — кӧкъямыс метр судта вышка вылӧ:
— А позьӧ меным ещӧ ӧтчыд чеччыштны?
— Кӧть сёысь! — гажаа вочавидзис Олеся. — Талун ӧтчыд, аски мӧдысь, а сэсся ещӧ ӧкмысдас кӧкъямысысь.
Гуля бара кайис кӧкъямыс метр судта площадка вылӧ да ньӧти повтӧг нин, быттьӧкӧ сылӧн быдмисны бордъяс, кокниа мынтӧдчис пу джодж бердысь да чеччыштіс увлань, сӧдз ваас.
ФИЗИКА ДА ЛЕМЕШЕВЛӦН КОНЦЕРТ
Матысмисны экзаменъяс.
Гуля нуис ассьыс урсӧ вежӧдӧм вӧрӧ, колляліс Сочиӧ мунысь мамсӧ вокзалӧдз да бӧр локтіс тыртӧммӧм квартираас.
Сыкӧд коли Фрося.
— Но, Фросенька, — шуис Гуля, — ог чеччы тайӧ местасьыс, кытчӧдз ставнас ог прӧйдит физика.
И Гуля пуксис аслас пызан сайӧ.
Кияснас юрсӧ пыкӧмӧн сійӧ кутіс лыддьыны учебник.
Комнатаыс тырӧма июньскӧй шонді югӧръясӧн.
Ӧшинь улын коръяссьӧма акация.
«Кутшӧм лӧсьыд ӧні Днепр вылын! — шогпырысь думайтіс Гуля. — Босьтны эськӧ байдарка да кывтны ва кывтчӧс.
А сэсся водны еджыд лыа вылӧ да видзӧдны небесаӧ!»
Но тайӧ бӧрыннас, экзамен бӧрын.
А ӧні колӧ вунӧдны свет вылысь ставсӧ, физика кындзи.
«Теплота»...
Кыдз быттьӧ нарошнӧ, повторяйтны колӧ тайӧ несчастнӧй «теплотасӧ», кор и сідз нин жарсьыс некытчӧ воштысьны.
Тайӧ кадас кухняысь кыліс нюркйӧдлана украинскӧй песня <ukr>«Чому ж я не козаченько, що тебе я так люблю»</ukr>.
«И кор сӧмын Фрося удитӧ ставсӧ эштӧдны? — думайтіс Гуля. — Он удит бергӧдчыны — сылӧн ставыс дась, и сійӧ бара нин пукалӧ да сьылӧ ассьыс «<ukr>козаченька</ukr>сӧ».
Вот эськӧ кодлысь велӧдчыштны меным!»
И збыльысь: ӧкмыс час кежлӧ квартираын ставыс нин пелькӧдӧма, дзирдалысь чистӧй керосинка вылын ньӧжйӧник пусьӧ ӧбед, а Фрося вурсьӧ ӧшинь дорын да сьылӧ.
Сьыліс сійӧ векджык тадзи: заводитас песнясӧ и кывджын вылас сувтас — то сылы колӧ пиньнас сунис курччыны, то мыйкӧ шуны Гулялы, то лӧсьӧдыштны керосинка.
А сэсся водзӧ нуӧдӧ сьыланкывсӧ самӧй сійӧ местасяньыс, мый вылын сувтліс, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Гуляӧс скӧрмӧдісны тайӧ сувталӧмъясыс, и та вӧсна частӧ вӧвліны сылӧн Фросякӧд вензьӧмъяс.
Сідзи и талун.
Нюжӧдіс ассьыс медрадейтана песнясӧ:
<ukr>Чо-ому ж я не казаченько, що тебе я так...</ukr>
И ланьтіс.
Гуля кывзігмоз виччысис водзӧ сьылӧм.
Фрося чӧв оліс.
— Фросенька! — кевмысьны кутіс Гуля. — Мый нӧ тэ ланьтін?
— Гуленька, — кыліс кухнясянь Фросялӧн быттьӧкӧ скӧр гӧлӧс, — кыдзи окота, сідзи и сьыла.
И Фрося бара кутіс сьывны:
<ukr>...що тебе я так...</ukr>
Бара ланьтіс.
— Фрося, сьыв!
Но дзик тайӧ минутаас кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсӧ.
— Гулька! — горӧдіс Фрося. — Кылан али он тэ?
Торкӧдчӧны!
А менам керосинка кусӧ.
— Но и мед торкӧдчӧны, — аслас комнатасянь шыасис Гуля.
— Меным занимайтчыны колӧ.
Найӧ кыкнанныс паныдасисны ӧдзӧс дорын да кыкӧн восьтісны ӧдзӧс.
Передньӧйӧ пырис Гулякӧд ӧти классын велӧдчысь Надя, классын медся вӧччӧма да мича нывка.
— Гулька, — пошкигтыр шуис Надя, — эновт ставсӧ!
Киевын Лемешев!
Мирӧвӧй концерт.
Эм кык билет!
— Тэ мый, вежӧра-ӧ? — юаліс Гуля. — А физика?
— Физика виччысьыштас.
Неужели тэ жертвуйтан Лемешевӧн несчастнӧй физикалы?
Гуля чӧв оліс.
— Ме войнас кута «теплота» велӧдны, — зеркалӧ водзын бергаліг юрсисӧ да платье вывсьыс складкаяссӧ лӧсьӧдалігтыр шуис Надя.
Гуля видзӧдліс сы вылӧ нюмъялігмоз да синъяссӧ неуна куньтыртӧмӧн.
— Висьтавны тэныд, — юаліс сійӧ, — кутшӧм эпиграмма сочинитӧмаӧсь тэ вылӧ школаын?
— Ме вылӧ?
Коді сочинитӧма?
Кутшӧм телеграмма?
— Абу телеграмма, а эпиграмма.
Со кывзы:
<rus>Надя-Надежда</rus>
<rus>Надежду лелеет,</rus>
<rus>Что чуб и одежда</rus>
<rus>Сердца одолеют.</rus>
— Тэ ачыд сочинитін тайӧ диаграммасӧ! — шуис Надя да неуна гӧрдӧдыштіс.
— Да тэ эн дӧзмы, Надежда!
Но Надя эз и думайт дӧзмыны — классын частӧ шутитлывлісны сы вылын, и сійӧ важӧн нин велалӧма таӧ.
— Тӧдан, Гулька, — шуис сійӧ, — ме вежси миян ӧти нывкакӧд: ме сылы сеті папироса Лемешевӧс, а сійӧ меным сетіс шляпаа Лемешевӧс.
— Вешйы сэсь папироснад и шляпанад.
Позьӧ шуны, мый морт, бӧръя помас, умвыв пуксис...
— Тайӧ тэ сэтшӧм мортыс, коді умвыв пуксис? — серӧктіс Надя.
— Ме, Надька, ог шутит, — серьёзнӧя шуис Гуля. — Тэ ӧд тӧдан, мый меным недыр ставсӧ эновтны, торъя нин татшӧм концерт кӧ.
Лоӧ ачымӧс со кыдз кутны!
Думайтан, меным зэв лӧсьыд татшӧм жарас пӧжсьыны?
Но ӧд коли ещӧ этша вылӧ ветымын страница.
Аддзан?
— Да ӧд во чӧжнас тэ найӧс велӧдін нин.
— Дерт эськӧ велӧді да!
И тэ ӧд велӧдін, а, тӧдӧмысь, нинӧм он помнит.
— Нинӧмсӧ ог помнит! — синбӧжнас зеркалӧӧ видзӧдігмоз шуис Надя.
— Мый нӧ бурыс?
Экзамен вылад провалитчан.
Надя сӧмын йиджнитліс пельпомъяснас.
— Тэ, Гулька, и ассяньыд и йӧзсянь век требуйтан мыйкӧ вермытӧмтор.
Но, мырдысьӧн райӧ оз кыскыны.
Пукав да зубрит!
И Гулялысь банбоксӧ окыштӧм мысти Надя котӧрӧн муніс.
Эз на удит сы бӧрся пӧдласьны ӧдзӧс, кыдз кыліс телефоннӧй звонок.
Детинкалӧн яндысяна гӧлӧс корис Гуляӧс Днепр вылӧ — пыжӧн гуляйтны.
— Ог вермы!
Ме занимайтча!
Эновтчӧй ставныд меысь! — бӧрдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Гуля да, трубкасӧ пуктӧм бӧрын, вевттис телефонсӧ диванвывса пӧдушкаӧн.
— Ог матыстчы сэсся, кӧть мый! — шуис сійӧ и локтіс аслас книгаяс тыра пызан дінӧ.
Рытӧдз чеччывтӧг пукаліс сійӧ физика вылын.
А ужин бӧрын Фросялы шуис:
— Эх, Фросенька, тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм концерт ме пропуститі!..
Сьыв кӧть меным Лемешев пыддиыс!
И Фрося нюжӧдіс ассьыс «<ukr>козаченька</ukr>сӧ» да сьыліс тайӧ разӧ помӧдзыс.
ОПАНАС ДЯДЬ ДА НАДЯ
Югдандор.
Небесаыс вӧлі сӧдз да сэзь, и сы вылын яснӧя тӧдчисны акацияяслӧн увъясыс.
Кымын татшӧм асывводз удитіс нин встретитны Гуля экзаменъяс кежлӧ гӧтӧвитчигас!
Ваннӧй комнатаын кӧдзыд ваӧн киськасигӧн Гуля думайтіс:
«Ӧні, кор ме комсомолка, вӧлі эськӧ дзик позорнӧ сдайтны не «отлично вылӧ».
Кыдз ме видзӧдла ставныслы налы синманыс?
Ух, страшнӧ!»
Кӧдзыд ваысь да волнуйтчӧмысь Гуляӧс кутіс пыркӧдны лихорадка дырйи моз.
Сійӧ ӧдйӧ кутіс чышкысьны гӧна кичышкӧдӧн.
«А дрӧжжитны пипу кор моз, дерт, йӧйталӧм жӧ.
Кӧкъямыс метр судта вышка вывсянь чеччышті — и нинӧм, ставыс дзоньвидза.
Но, а экзамен вылын, кӧть мый сэні оз ло, юрыд век жӧ кольӧ пельпомъяс вылад.
Кӧть и тыртӧм, кутшӧм кӧть эз вӧв, а юр...»
Гуля ӧдйӧ вӧчис некымын гимнастическӧй упражнение, пасьтасис, сёйыштіс кухняын да петіс гортсьыс.
Фрося колльӧдіс сійӧс порог дорӧдз да, перилӧяс костӧд увлань видзӧдігмоз, дыр на сулаліс пос площадка вылын.
Лӧнь, ыркыд уличаяс вылын некод на эз тыдав.
Сӧмын еджыд фартука дворникъяс чышкисны тротуаръяс.
— «Некодлы ог петкӧдлы, мый неуна пола, — збодера улича кузя восьлалігӧн думайтіс Гуля. — Вот вӧча сэтшӧм чужӧм, и некод оз казяв, мый муна экзаменъяс вылӧ.
А век жӧ шудаӧсь дворникъяс, мый налы оз ков сдавайтны физика!..»
И сійӧ кутчысис школа ӧдзӧс вугйӧ.
Пӧрысь банъяссӧ кипыдӧснас пыкыштӧмӧн кузь коридор помын ичӧтик пызан сайын пукаліс школьнӧй стӧрӧж Опанас дядь.
Старик вуграліс.
Воськовъяс кылӧм бӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ.
— А, медводдза лэбач! — нюмъёвтіс сійӧ Гулялы.
— Здравствуйте, Опанас дядь, — шуис Гуля да пуксис ӧшинь дор вылӧ. — Кутшӧм мича лунъяс пуксисны!
А тайӧ экзаменъяс вӧсна пукалан и пӧжсян душнӧй комнатаын.
Колӧ эськӧ Днепр дорӧ мунны...
Старик довкнитіс юрнас.
— Нинӧм.
Уна на лоӧ мича луныс:
Днепрыд некытчӧ оз мун.
Гуля дружитіс Опанас дядькӧд.
Сійӧ вайлывліс сылы гортсьыс табак, сы диктовка улӧ гижліс внукъясыслы Полтаваӧ письмӧяс.
Но не та вӧсна радейтліс да уважайтліс сійӧс старик, а сы вӧсна, мый вӧлі сійӧ «вежӧра нывка».
Босьтчас кӧ нин делӧ бердӧ, сэк нинӧмысь оз эновтчы.
Опанас дядь нелямын во нин уджалӧ школаын, и школаса олӧмыс аслас став долыдлунъяснас и нелючкияснас лоис сылы горт пыдди и семья пыдди.
Сійӧ видзӧ школьнӧй картаяс, став кабинетъясысь ключьяс да медся радейтӧ присутствуйтны физическӧй кабинетын, кор преподаватель петкӧдлӧ опытъяс.
Частӧ овлывліс, мый преподавательлӧн опыт дырйи мыйкӧ эз ладитчыв.
И сэки отсӧг вылӧ воліс Опанас дядь.
Сійӧ увереннӧя босьтліс аслас дрӧжжитан пӧрысь кияснас прибор, бергӧдліс сійӧс син водзас да бӧръя помас пӧшти пыр аддзыліс нелючкилысь помка.
— Со таті топӧдыштам, медым вӧлі дзик топыд, ставыс и лоӧ ладнӧ, Николай Петрович.
Вот, аддзанныд?
И ставыс ладмывліс: сотчис, пуис, искритчис да варгис, кыдзи колӧ вӧлі.
— Опанас дядь, — сылы пельпом вылас кисӧ пуктӧмӧн шуис Гуля, — ме важӧн тэнсьыд кӧсъя юавны.
Кыдз нӧ сідз?
Ті ӧд физика эн прӧйдитлӧй, а мукӧд дырйи опытъяс вӧчанныд Николай Петрович дорысь бурджыка.
— А кыдзи нӧ? — чигаркасӧ гартігтыр спокойнӧя вочавидзис Опанас дядь. — Уджалан кӧ школаад нелямын вотӧ, мыйӧкӧ и велалан.
— А висьталӧй, Опанас дядь, Николай Петрович зэв стрӧга экзаменуйтӧ?
Ме сылы ни ӧтчыд на эг сдавайтлыв.
— Вот аддзан, — загадочнӧя шуис Опанас дядь да мудера видзӧдліс Гуля вылӧ.
Гуля тревожнӧя ышловзис да чеччыштіс ӧшинь дор вылысь.
«Кӧть мед ӧдйӧджык нин!» — коридор кузя ветлӧдлігмоз думайтіс сійӧ.
Клопнитіс коридорӧ пыран ӧдзӧс.
Гулялы паныд тэрмасьӧмӧн локтіс Надя.
Сійӧ важ ногыс вӧлі мичаа вӧччӧма, но юрсисӧ сыналӧма кыдзсюрӧ да кружевнӧй воротничокыс пешкыльтчӧма пытшлань.
— Ме пӧгибниті... — кулысь морт моз шӧпнитіс Надя. — Провалита, вот аддзылан — провалита!
И сійӧ ӧдйӧ кутіс листавны треплитчӧм да физика кузя кузяла и вомӧн рисуйтӧм учебник.
— Тӧдан-ӧ, талун меным некыдз оз везит...
Приметаяс лёкӧсь...
Туйӧс кань вомӧналіс...
Ни ӧти гӧрбаӧс эг паныдав...
Нарошнӧ быттьӧ!
Шуда гӧлубӧй платьеӧс менсьым песлалӧны!
А сэні ещӧ бабушка!..
Сэтшӧма нин ме сійӧс кори чуньсӧ чернилаӧ сюйлыны, а сійӧ — нинӧм вылӧ оз кӧсйы!
— Бабушкаӧс?
Чернилаӧ?
А мыйла сійӧ?
— Кыдзи мыйла?
Тэ он тӧд? — шензис Надя. — Тайӧ замечательнӧй примета.
Кодкӧ кӧ тэнад гортад чуньсӧ кутӧ чернилаын, кор тэ сдайтан экзамен, тэ непременнӧ выдержитан «отлично» вылӧ.
Но, кӧть «хорошо» вылӧ.
Гуля серӧктіс, и та вӧсна сылы пыр жӧ лои кокни да спокойнӧ.
— Коньӧрӧй бабушкаыд тэнад! — шуис сійӧ. — Тэ эськӧ мед тшӧктін сылы чернилаас купайтчыны.
— Тэныд век серам!
Вот ачыд кӧ провалитан, сэк он кут серавны! — ӧбидитчӧмӧн шуис Надя да муніс мӧд ӧшинь дінӧ, кӧні вӧлі чукӧртчӧма нин школьникъяслӧн дзонь компания.
Мыйӧн сӧмын Надя воис на дінӧ, компанияыс ставыс кутіс сёрнитны, ызгыны, жӧдзны.
Опанас дядь букыша, синкымъяс увтіыс видзӧдліс челядь вылӧ.
Сэсся киас босьтіс кӧлӧкӧльчик.
И, кыв ни джын шутӧг, зилькнитіс сэтшӧм скӧра, мый виччысьтӧмысла ставныс дрӧгмунісны да видзӧдлісны сы вылӧ.
— Гулька! — горӧдіс Надя. — Кутан подсказывайтны?
Кевмыся!
Опанас дядь презрительнӧя видзӧдліс Надя вылӧ да бара кутіс зильӧдны.
Челядь котӧртісны классъясӧ.
Учительскӧйысь петісны учительяс — ас школаса и тӧдтӧмъяс.
Ньӧжйӧник сёрнитігмоз найӧ прӧйдитісны тыртӧм коридор кузя.
Классъяслӧн ӧдзӧсъяс ӧти мӧд бӧрся пӧдлассисны.
Экзаменъяс заводитчисны.
Коридорын гӧгрӧс стеннӧй часі вылын стрелкаяс матыстчисны нин дас кыклань.
А лӧньӧм классъясын век на решайтчис школьникъяслӧн судьбаныс: коді перейдитас, коді кольӧ.
Матовӧй стеклӧа ӧдзӧсъяс сайын вӧлі сійӧ напряжённӧй, торжественнӧй чӧв-лӧньыс, коді пыр овлывлӧ экзамен лунъясӧ.
Коридоръяс кузя ветлӧдліс сӧмын Опанас дядь.
Но вот девятӧй класс «Б»-ысь виччысьтӧг воссис ӧдзӧс, да коридорӧ ызӧбтіс ученикъяслӧн да ученицаяслӧн чукӧр.
Кольӧм тревогасьыс возбуждённӧйӧсь на, волнуйтчӧмӧн ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, найӧ висьтавлісны Опанас дядьлы да ёрта-ёртыслы, коді кыдзи выдержитіс либӧ провалитіс.
Тыртӧм классын бӧръя парта сайын пукалісны Надя да Гуля.
Душитӧм да синваӧн кӧтасьӧм чышъяннас Надя чышкаліс синъяссӧ да нырсӧ.
А Гуля шуаліс сылы:
— Но, ладнӧ, дугды.
Вот босьтчан кыдз колӧ да ар кежлас сдайтан выльпӧв.
Гожӧм чӧжӧн уна позьӧ вӧчны.
— Гожӧм чӧжӧн? — лимзіс Надя. — Гожӧмын да физикаӧн занимайтчыны?
И сійӧ ещӧ ёнджыка бӧрддзис.
— Да ме тэныд отсала! — шуис Гуля.
— Отсалан! — ышловзис Надя. — Мыйла тэныд тайӧн мустӧмторнас занимайтчыны, кор тэнад «отлично!»
Киас рузум кутігмоз классӧ пырис Опанас дядь.
Сійӧ чышкис доскасӧ, кӧні вӧлі тӧдчӧны на кутшӧмкӧ формулалӧн следъясыс, восьтіс класс ӧшинь, сувтӧдіс места вылас учительлысь улӧс.
Сэсся видзӧдліс бӧрдысь Надя вылӧ да нето жалитӧмпырысь нето дивитӧмпырысь шуис:
— Аттӧ, физикаыд кытчӧдз воштӧма нывсӧ!
ВА КЫВТЧӦС
Медся сьӧкыд экзамен коли бӧрӧ, и Гуля разрешитіс аслыс ӧти рыт не занимайтчыны да шойччыны.
Ӧбед бӧрын сійӧ муніс Днепр дорӧ.
Воднӧй станцияын Гуля босьтіс байдарка, тойыштчис берег дорысь, лӧсьыдджыка пуксис да кутчысис пелысӧ.
«Муна ва кывтчӧс, — решитіс сійӧ, — кокньыдджык сынны».
И пелыс вылас кокньыдика мыджсялӧмӧн Гуля йӧткыштчис берег дорысь.
Пыж бӧрся котӧртіс кудриа след.
Топольяслӧн ёсь йывъясыс кутісны качайтчыны ваын.
Пыж кокньыдика кутіс кывтны.
Веж берегъяс ӧдйӧ мунісны бӧрвыв.
Дзик берегдорса лыаа пляж кажитчис нин векньыдик виж визьӧн.
Лолавны лои кокни да долыд.
«Нэм чӧж эськӧ видзӧдны Днепр вылӧ, — думайтіс Гуля, — свет вылын бурджыкыс нинӧм абу».
Сійӧ видзӧдліс бӧрвылӧ.
Кар кутіс вошны рытъя ру сайӧ.
«Ого, кутшӧм ылӧ менам кывтсьӧма нин!
Километр кык, а, гашкӧ, и унджык лоӧ.
Абу-ӧ кад гортӧ мунны?»
Гуля кутіс сынны, медым бергӧдны пыжсӧ, но визулыс некыдз эз сет бергӧднысӧ.
Визулыс бергӧдіс сылысь пыжсӧ нырнас ва кывтчӧс да нуис водзӧ Днепр кузя.
Гуля зэвтіс став вынсӧ.
Пыж эз бергӧдчы.
Сійӧс нуис век ылӧджык и ылӧджык, сэтчӧ, кытчӧ юыс кӧсйис.
Сы вӧсна, мый Гуля важӧн нин эз сынлы да вынсьыс вывті зэлӧдчис, сылӧн кутісны ёнтыны пельпомъясыс, киясыс, мышкуыс.
«Йӧй!
Вот йӧйыд! — ачыс асьсӧ пиняліс Гуля. — Мыйла нӧ татчӧдз ме вой улас локті!
Тадзнадтӧ менӧ устьеӧдз нуас, оз кӧ путкыльт».
Днепр кутіс гызьыны.
Тӧлыс рытладорыс кутіс пыр ёнмыны.
Матын берег вылын эз тыдав ни ӧти хата, ва вылын эз вӧв ни ӧти пыжа.
Отсӧг виччысьны вӧлі некысянь.
А век пемдіс и пемдіс.
Вомдорсӧ курччӧмӧн Гуля мыйвынсьыс вермасис Днепркӧд.
То венліс сійӧ, то венліс Днепр.
«Оз, — думайтіс Гуля, — таысь тӧлк оз артмы — менам киясӧй и пелыссӧ нин оз кутны.
Колӧ шойччыны!»
И сійӧ дугдіс вермасьны юкӧд, пуктіс пелыссӧ.
Днепрлы быттьӧ сійӧ и колӧ.
Кокньыдика качайтігмоз сійӧ нуис Гулялысь пыжсӧ сэтчӧ, кытчӧ нуис ставсӧ, мый сылы сюрлі, — увлань и увлань.
«Нинӧм, нинӧм, ылӧ он ну! — сёрнитіс Гуля.
Вот неуна шойччышта и сэки бара вермасьыштам!»
Сылы уси дум вылас ичӧтысянь радейтана песня, и сійӧ кутіс сьывны:
<rus>Будет буря — мы поспорим</rus>
<rus>И помужествуем с ней</rus>!
Тайӧ мича да смел кывъяссьыс, а гашкӧ, и аслас сэтшӧм том да юралана гӧлӧссьыс, сылы лои спокойнӧйджык.
Некымын минута мысти сійӧ почувствуйтіс, мый киясыс сылӧн шойччисны и пельпомъясыс веськалісны.
Сійӧ бара босьтчис пелысӧ да тэрмасьтӧг, ӧтмоза, кыдзи сійӧс велӧдісны Артекын, кутіс сынны кыкнан пелыс помнас, то ӧтинас, то мӧднас.
— Шуйга, сын, веськыд, табанит! — командуйтіс сійӧ аслыс. — Шуйга, сын!
И пыжыс бӧрын кутіс кывзысьны.
Сійӧ сьӧкыда бергӧдчис бӧрнас устьелань, нырнас карлань да, быд гы вылын сунласигмоз, кутіс ньӧжйӧник матыстчыны — метраӧн-метраӧн киевскӧй пристаньлань.
<rus>Там, за далью непогоды,</rus>
<rus>Есть блаженная страна</rus>! —
сьыліс Гуля.
Кор сійӧ воис воднӧй станция дорӧ, дзик нин пемдіс.
Старик-лодочник, сылысь пыжсӧ принимайтіг, дыр видчис:
— Медбӧръяӧн воин!
Мый нӧ меным тіян вӧсна узьны тані али мый?
— Прӧститӧй, дедушка, — вочавидзис Гуля. — Ме и ачым эг кӧсйы ылӧ кывтны, да менӧ визулӧн нуис.
Мудзӧмысла Гуля ӧдва воис гортӧдзыс.
Некор на, кажитчӧ, сійӧ эз чувствуйтлы асьсӧ татшӧма мудзӧмаӧн.
Фрося жалитыштіс сійӧс да ужинсӧ вайис вольпась вылас.
— Гӧгӧрвоан, Фросенька, — висьтавліс Гуля, кыкнан вомкӧтшас вишняа вареникъяс нямляліг, кодъясысь сідзи и брызьйӧдліс сок, — гӧгӧрвоан, муні ме талун тренируйтчытӧг, кыдзи шуасны, чӧртлы сюр вылас...
— Ай-ай-ай, тренируйтчытӧг!.. — жальпырысь качайтіс юрнас Фрося.
— Сыын и став делӧыс!
Тӧкӧтьӧ менӧ эз ну, гӧгӧрвоан.
Но тайӧ урокыс меным сгӧдитчас, ачыд аддзылан.
Вот помала экзаменъяс и кута быд лун сынны, медым бура велавны.
Днепрсӧ ставнас прӧйдита вывсянь улӧдз и увсянь вылӧдз.
— Да мый тэ! — горӧдіс Фрося.
— Да, да, Днепрсӧ ставнас.
Сӧмын ӧні ме лоа вежӧраджык.
Кытчӧдз выныд уна, ва паныд мун, а кор мудзан, позьӧ и увлань!..
Аски асывнас Гуля муніс Надя ордӧ, медым босьтны сылысь задачник.
Локтӧ вӧлі выль экзамен — геометрия.
Надя эз вӧв гортас.
Сылӧн бабушкаыс, жебиник, сӧстӧминик (буретш сійӧ, коді ӧткажитчис кутны чуньсӧ чернилаын), корис Гуляӧс виччысьыштны Надя вотӧдз.
Ӧбӧдайтан пызан вылын куйліс сойясӧдыс паськӧдӧм гожся гӧлубӧй платье (буракӧ, буретш сійӧ — «шуда» — платьеыс).
Бабушка гладитіс платьелысь сборкаяссӧ.
— Ог тӧд, мый меным и вӧчны сыкӧд, — чуньнас пӧсь утюгӧ инмӧдчылігмоз висьтавліс сійӧ. — Дзикӧдз вельмис менам Надюшка!
Аслыс оз песлав, оз гладитышт.
Вот вӧччыны, гуляйтыштны — тайӧ сылӧн удж.
Кӧза, да и сӧмын.
Скӧра дзижгигтыр духовӧй утюг кутіс ветлыны бӧра-водза уль гӧлубӧй полотно кузя.
— А тӧрыт дзикӧдз менӧ расстроитіс, — водзӧ нуӧдіс бабушка: — «Ме, шуӧ, геометрия сдавайтны ог кут.
И вообще сэсся сдавайтны нинӧм ог кут».
— «Кыдз тайӧ — он кут?!» — шуа.
«А ме, шуӧ, ар кежлӧ кора вуджӧдны.
Арын физикакӧд ӧтпырйӧ сдайта.
Всё равно, шуӧ, гожӧмыс воши!»
Бабушка личкыштіс утюг вылӧ, и пӧсь металл улын гӧлубӧй полотно кельдӧдіс.
Утюг пыр ёнджыка пӧсяліс, пыр ёнджыка и ёнджыка ярмис, быттьӧ сійӧ бабушка моз жӧ вӧлі скӧр Надя вылӧ.
— Став экзаменъяс ар кежлӧ? — чуймис Гуля. — Да сійӧ жӧ нинӧм вылӧ оз сдайт.
— Ме сійӧ и шуа, оз сдайт, — ышловзис бабушка. — Тӧрыт сійӧ менӧ синваӧдз воштіс. — Старука ӧвтыштіс утюгнас, медым неуна кӧдзӧдыштны сійӧс. — Гортйӧ вӧтлас менӧ тайӧ вежнясьысьыс!
И, синвасӧ чышкыштӧм бӧрын, бабушка медбӧръяысь нуӧдіс утюгнас гӧлубӧй ткань кузя да пуктіс сӧстӧмлунӧн дзирдалысь платьесӧ вольпасьвывса кружевнӧй покрывало вылӧ.
Передньӧйысь кыліс ключӧн зильӧдчӧм.
— Со и сійӧ, яндысьтӧм синмыд, — шуис бабушка. — Да жаль меным сійӧ: век жӧ сирӧта, быдмӧ мамтӧг, батьыс пыр командировкаясын, вот и вӧчӧ мый окота...
Надя, кудриа юрсиа, вӧсни кока, кокньыдик, и збыльысь кӧза кодь, котӧрӧн пырис комнатаӧ да, котӧртігмозыс бабушкасӧ, а сэсся Гуляӧс окалӧм бӧрын, пыр жӧ муніс крӧвать дінӧ.
— Вот аттьӧ, бабушка!
Ме как раз судзӧді Орлова концерт вылӧ билет, и меным колӧ гладитӧм платье.
Ах, тайӧ менам абу бабушка, а чистӧй зарни!
И, думыштӧм бӧрын, содтіс:
— Дерт, кор оз броткы.
Бабушка сӧмын ышловзис да муніс кухняӧ.
— Тэ нӧ, Надя, мый думыштӧмыд? — заводитіс Гуля. — Школатӧ эновтны, али мый?
— Бабушка удитіс нин норасьны тэныд? — юаліс Надя. — Ме ог думайт эновтчыны школаысь.
А кӧсъя сӧмын тайӧ чӧртовскӧй экзаменъяссӧ кольны ар кежлӧ.
Всё равно арын колӧ сдайтны физика, ӧтпырйӧ нин став предметсӧ.
— Сибдан тэ, помӧдз, Надька, аслад «ӧтпырйӧӧн».
Важӧн-ӧ на бӧрдін физика вылын?
— Мыйла сибда?
Думышт ачыд...
И Надя кутіс доказывайтны Гулялы, мый вӧсна сылы колӧ кольны экзаменъяссӧ ар кежлӧ.
Первой-кӧ, сійӧ сэтшӧма мудзис во чӧжӧн, мый ӧні сылы нинӧм оз пыр юрас, а гожӧмнас сійӧ шойччас да чукӧртас вын...
Мӧд-кӧ, гожӧмын зэра лунъясӧ занимайтчыны зэв приятнӧ («Всё равно мунны некытчӧ!»).
Коймӧд-кӧ, учительяс гожӧмын шойччыштасны да лоӧны ёна бурджыкӧсь.
— Нёльӧд-кӧ, — водзӧ нуӧдіс Надя, — меным бӧръя кадӧ вообще оз везит, определённӧ оз везит!
Бурджык лоас ӧні не рискуйтны.
Юрнас довкйӧдлігтыр Гуля кывзіс сылысь.
— Тӧдан, — шуис сійӧ, — кывтны ва кывтчӧс зэв кокни, ӧти удовольствие.
Пыжыд быттьӧ ачыс мунӧ.
А пробуйт — бергӧд бӧр.
Тэнӧ кыдзи клеснитас, мый он пет!
Надя шай-паймунӧмӧн видзӧдіс Гуля вылӧ:
— Ог гӧгӧрво, мый йылысь тэ сёрнитан!..
Сійӧ пыж, а тайӧ экзамен.
Дзик разнӧйторъяс!
— И дзик абу разнӧйторъяс! — пӧся шуис Гуля. — Тэ гӧгӧрво — тайӧ быдтор дінӧ ладмӧ, решительнӧ быдтор дінӧ.
Сӧмын сет аслыд вӧля, заводит овны кыдзи позьӧ кокниа, и тэнӧ нуас сідзи, — мый бӧр он кыпты.
Тайӧс колӧ нэм чӧж помнитны.
Тайӧ медся, медся главнӧйыс!
Гуля сэтшӧма сёрнинас ылаліс, мый эз казяв, кыдзи комнатаӧ бӧр пырис бабушка.
Киас кофейник босьтӧмӧн сійӧ сулаліс порог дорын да кывзіс Гулялысь.
— Мый збыль, сійӧ збыль, — бӧръя помас шуис сійӧ. — Ме сизимдасӧд во ола, а шуа кывйысь-кывйӧ сійӧс жӧ.
Ӧпаснӧ кывтны ва кывтчӧс...
— Да тэ ӧд некор и пыжас эн пуксьыв! — торкис сійӧс Надя.
— Вӧвлі кад — катайтчывлі, да тэысь на унджык, — нюммуніс бабушка.
Передньӧйын кыліс телефоннӧй звонок.
Надя котӧрӧн петіс комнатаысь.
— Гуля, тайӧ тэнӧ! — разочаруйтчис сійӧ.
— Менӧ? — чуймис Гуля.
Телефоннӧй трубкаын мыйкӧ лёкногӧн сяргис да варгис.
Гуля пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Фрося звӧнитӧ.
Фрося век горзывліс трубкаӧ сідз, быттьӧкӧ вӧлі Киевсянь кымынкӧ тысяча километр сайын.
— Фросенька, — шуис Гуля, — сёрнит ньӧжйӧджык, ме нинӧм ог гӧгӧрво...
Фрося кутіс сёрнитны неуна спокойнӧйджыка да бӧръя помас Гуля кыліс:
— Котӧрт вай ӧдйӧджык гортӧ, тэнӧ батьыд Москвасянь чуксалӧ!
Ӧдйӧджык!
— Папа! — радпырысь горӧдіс Гуля. — Котӧрта!
abu
Кор сійӧ локтіс гортас, сылӧн сэтшӧма тіпкис сьӧлӧмыс, мый сійӧ эз тӧд, вермас-ӧ шуны батьлы кӧть ӧти кыв.
Но междугородньӧй станция эз сразу звӧнит, и Гуля удитіс шойччыштны.
Сійӧ эз кыв ставсӧ, мый висьталіс батьыс, но главнӧйсӧ разберитіс: сійӧ звӧнитіс сылы сӧмын сы вӧсна, медым поддержитны экзаменъяслӧн сьӧкыд кадӧ.
Батьлӧн муса, тӧдса гӧлӧсыс кыліс ылісянь омӧлиника, да сы вӧсна юргис ещӧ меліа да небыда мукӧд дырся дорысь.
И телефоннӧй трубкасӧ кинас меліа малалігтырйи Гуля горзіс торъя радпырысь.
— Да, да, кутчыся папочка!
Физика кузя «отлично»!
И литература кузя «отлично»!
Мусаӧй, донаӧй менам, аттьӧ, мый звӧнитін!..
ЕЩӦ ӦТИ ИСПЫТАНИЕ
Ступенькаысь ступенькаӧ кайис Гуля экзаменъяслысь сьӧкыд да крут став поссӧ.
Ӧти ступенька вӧлі улынджык, мӧд вылынджык, ӧти водзын ковмыліс гӧтӧвитчыны дырджык, мӧд водзын — регыдджык.
А кор бӧръя помас став ступенькаяссӧ лои прӧйдитӧма, поскыс Гулялы эз нин кажитчы сэтшӧм джуджыдӧн.
Экзаменъяс вӧлі сдайтӧма отличнӧя, но шойччыны Гулялы эз удайтчы.
Водзын вӧліны выль испытаниеяс — ӧні нин физкультурнӧйяс: плавайтӧм да чеччалӧм кузя общегородскӧй соревнование.
Книгаяс сайын пукалӧм бӧрын Гулялы торъя приятнӧ вӧлі котравны воднӧй станцияӧ.
Вӧлі нин тыр гожӧм, и занятиеяс бассейнысь вуджӧдісны воднӧй станцияӧ, Днепр вылӧ.
Гулялӧн гожъяліс нырыс, и ачыс сійӧ ставнас лои шоколаднӧй кодь, сӧмын юрсиыс ещӧ ёнджыка едждіс.
Подготовка муніс бура — кӧть аски чеччав вышка вывсянь став Киев син водзын.
Эз тырмы ӧтитор: резинӧвӧй шапочка.
Но, быттьӧ нарошнӧ, тайӧ гожӧмнас шапочкаяс эз вӧвны ни ӧти магазинын.
— Тӧдан мый? — кыдзкӧ шуис сылы Мирра Гарбель, коді Гуля делӧясын век принимайтліс медся матыса участие. — Выпишитам шапочкатӧ Ленинградысь, веськыда «Треугольникысь».
— Йӧймин! — шуис Гуля.
— Да эг, тэ ӧд всё-таки артистка.
Гашкӧ, найӧ тэнӧ тӧдӧны.
— Уна татшӧм артистъясыд! — шуис Гуля.
Но Мирра решительнӧя босьтіс чернильница, бумага лист да пуксис сочиняйтны письмӧ.
Некымын минута мысти Гуля водзын куйліс Мирралӧн вӧсни, мича подчеркӧн гижӧм письмӧлӧн черновик.
«Красный треугольник» фабрикаса комсомол комитетӧ.
Дона ёртъяс!
Прӧститӧй, мый тіян дінӧ обращайтча.
Ог тӧд, помнитанныд-ӧ ті менӧ.
Ме снимайтчылі уна кинофильмъясын — «Партизанлӧн ныв» и мукӧдъясын.
Ӧні меным колӧ участвуйтны плавайтӧм да чеччалӧм кузя общегородскӧй соревнованиеясын.
Ме должен чеччыштны дас метр судта вышка вывсянь, а менам абу резинӧвӧй шапочка.
Он-ӧ вермӧ меным отсавны ті...»
Гуля ӧдйӧ лыддис письмӧлысь черновиксӧ да босьтіс перӧ.
— «Дас метр судта» оз ков.
Абу ӧмӧй налы ӧткодь, кутшӧм вышка вывсянь ме кута чеччавны...
«И мукӧдъяс» оз ков.
Эг нин ме сэтшӧм уна киноын снимайтчыв...
— Да тадзнад тэ ставсӧ шыблалан! — шуис Мирра да тупкис черновиксӧ кинас.
— И колӧ эськӧ ставсӧ шыбитны, — броткыштіс Гуля. — Мӧдӧдны яндзим.
Сы мында и делаясыс фабрикаын, медым пустякъясӧн занимайтчыны, кыдзи менам шапочка.
— Да ӧд шапочкаыс колӧ тэныд не мич вылӧ, а общегородскӧй состязание кежлӧ.
— Ладнӧ нин, ыстам! — шуис Гуля. — Видзӧдлам, мый тайӧ нахальствоысь артмас.
И букыштчӧмӧн сійӧ перепишитіс письмӧсӧ.
Но казьтывны та йылысь вӧлі яндзим и дӧсаднӧ.
Сійӧ воддзамоз котраліс магазинъясӧд, корсис шапочка.
И друг соревнованиеӧдз кык лун водзджык, водз асылын, повзьӧм Фрося садьмӧдіс сійӧс.
— Почтальон воис!
Гижсьыны колӧ.
Унзіль синъяса Гуля босьтіс перӧ да гижсис.
А сэсся разис шнурок, кодӧн вӧлі кӧрталӧма ленинградскӧй штампеля да «Красный треугольниклӧн» треугольника аккуратнӧй пакетик.
Пакетикас вӧлі кык мича резинӧвӧй шапочка — гӧлубӧй виж визьяса да гӧрд еджыд визьяса.
И тайӧ ещӧ эз на вӧв ставыс.
Сійӧ жӧ пакетас вӧлі кык гоз резинӧвӧй туфли гӧн кодь кокниӧсь.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый найӧ вӧліны Гулялы дзик кокъяс сертиыс.
— И кыдзи тайӧ фабрикаас угадайтӧмаӧсь менам лапалысь номерсӧ? — тапочкаяссӧ кокас мерайтіг да ремешокъяссӧ кизяліг дивуйтчис Гуля.
Фросялӧн весиг синваыс петіс.
— Мойд вылын кодь, — шуис сійӧ.
Гӧлубӧйсӧ ме аслым босьта, — шуис Гуля, — а гӧрд туфелькияссӧ да шапочкасӧ Мирралы пӧдарита.
Сійӧ сьӧдіник, сылы гӧрдыс ладмас.
Гуля тубыртіс пӧдарокъяссӧ газетаӧ и сӧмын сэки казяліс пакет кышӧдысь ичӧтик письмӧ:
«Дона Василинка! — гижисны сылы «Красный треугольникса» комсомолецъяс. — Вылын кут миянлысь комсомольскӧй знамя, а ми мӧдӧдам тэныд сы мында шапочка, мыйта ковмас став состязаниеяс вылас.
Пӧсь комсомольскӧй приветӧн «Красный треугольникса» комсомолецъяс».
Гуля лыддис тайӧ письмӧсӧ даспӧв да котӧрӧн муніс Мирра ордӧ.
Пос кузя лэччигӧн сійӧ думайтіс Ленинград йылысь, тӧдтӧм другъяс йылысь, кодъяс ыстісны сылы татшӧм бур письмӧ, сы йылысь, мый сійӧ непременнӧ ветлас Ленинградӧ, аддзылас дворецъяс, паркъяс, сылысь гранитнӧй набережнӧйяс, сылысь важ знаменитӧй заводъяссӧ.
«Фрося веськыда висьталіс, — думыштіс Гуля, — мойдын кодь!..»
А Фрося, Гуля бӧрся ӧдзӧс пӧдлалӧм бӧрын, петіс балкон вылӧ да, решетка вылӧ гырддзаяснас пыксьӧмӧн, дыр видзӧдіс аслас любӧтор бӧрся.
abu
abu
...И вот воис физкультурнӧй праздник лун.
Гуля аслас купальнӧй костюма да резинӧвӧй шапочкаа кайис легысь пос кузя дас метр судта вышка вылӧ.
Улын тыдаліс ки пыдӧс вылын моз Днепрлӧн берег.
Сійӧс вӧлі быттьӧкӧ кӧдзӧма югыд рӧма чутъясӧн — тайӧ ӧшкамӧшкалӧн став рӧмъясӧн югъялісны шонді водзын лыдтӧм-тшӧттӧм видзӧдысьяслӧн платьеясыс, шляпаясыс.
Духовӧй оркестр ворсіс берег вылын кутшӧмкӧ гажа марш.
И кымын вылӧджык кайис Гуля, сымын тревожнӧйджык да тшӧтш долыдджык лои сылӧн сьӧлӧм вылас.
Чеччалӧм кузя соревнованиеяс вӧлі помасьӧны нин.
Гулялы колӧ вӧлі чеччыштны медбӧръяӧн.
Эз на лӧньны аплодисментъясыс, кодъясӧн ошкисны сы водзын чеччыштысьӧс, кор Гуля кайис нин медся выліас да сувтіс пӧвйысь вӧчӧм платформа шӧрӧ.
Ылын уліын коли кӧкъямыс метр судта площадка.
Гулялы уси тӧдвылас, кутшӧм страшнӧ вӧлі сылы первойысь чеччыштны сэтшӧм вылісянь — сійӧ лунӧ, кор сійӧс примитісны комсомолӧ.
Некымын секунда сулыштӧм бӧрын Гуля лӧсьӧдчис нин ӧддзӧдчыны, но сэки кӧнкӧ дзик орччӧн кузя да кыза тутӧстіс теплоход.
Вышкаыс ставнас дрӧгнитіс да качнитчис, кыдзи качайтчылӧ тӧв вылын джуджыд пулӧн туган.
Гуля муртса кутчысис кокъяс вылас.
Вышкаыс дзоньнас легис.
Но вот теплоход муніс водзӧ, и ю вылын гыяс лӧнисны.
Вышка бӧр сувтіс места вылас.
Гуля видзӧдліс увлань.
Тренируйтчигас сійӧ велаліс нин татшӧм джудждаас, но сэки улын вӧлі веж берег и эз вӧвны тайӧ уна тысяча синъясыс, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис сэтшӧма, мый сьӧкыд лои лолавны.
Сылы колӧ вӧлі вӧчны сложнӧй прыжок — сальтоӧн джынйӧн водзӧ.
«Пола? — думыштіс Гуля. — Ог, ог пов!».
Сійӧ йӧткыштчис, воздухас нин ставнас топӧдчис ӧти ёкмыльӧ да, кияснас пидзӧсъяссӧ кутігтыр, лэбзис.
Лэбигас, воздухын, сійӧ вӧчис оборот, сэсся пружина моз веськӧдчис, да дзик шумтӧг, резсьытӧг пырис ваӧ.
Лэбӧмлӧн тайӧ секундаясыс Гулялы кажитчисны помасьтӧмӧн.
А кор сійӧ бара мыччысис ваысь да вартчис траплань, сійӧ пельтӧммис уна тысяча киӧн аплодируйтӧмсьыс.
Йӧзӧс сійӧ эз аддзы.
Сылы кажитчис, мый кияснас клопайтӧ ставнас берегыс, став Днепрыс.
Сійӧ видзӧдліс суддяяслань да аддзис вылӧ лэптӧм некымын щит.
Быд щит вылын югъяліс гӧрд цифра «9».
Тайӧ вӧлі высшӧй оценка, кодӧс сетісны талунъя соревнование вылын чеччалысьяслы.
Стадион вылысь гортас сійӧ локтіс сёр рытын.
Кыдзи и пыр, локтіс сійӧ аслас вернӧй другыскӧд — Мирра код.
— Везитӧ тэныд, Гуля, — сылысь кисӧ топӧдлігмоз шуис Мирра, — быдтор тэныд удайтчӧ.
— Абу, абу везитӧмын делӧыс, — думыштӧм бӧрын шуис Гуля, — а прӧстӧ ме зіля ставсӧ добивайтчыны.
Ме ногӧн, быдӧн ачыс асьсӧ везитӧ.
И ме ачым жӧ ачымӧс везита.
— Ме ёна верита тэныд, — серьёзнӧя шуис Мирра.
А мӧд лун асывнас сійӧ котӧрӧн воис Гуля ордӧ зэв рад да взволнованнӧй:
— Гулька, «Сӧветскӧй Украинаын» тэнад портрет!
И сійӧ мыччис Гулялы газеталысь свежӧй номер.
Гуляӧс вӧлі снимитӧмаӧсь купальнӧй костюмӧн, тушатырнас.
Снимок улын вӧлі украинскӧй кыв вылын гижӧд:
«Вымпел» нима воднӧй станцияысь медбур чеччалысь Гуля Королёва».
— Кутшӧма тэныд кажитчӧ тайӧ «медбур чеччалысьыс»?
— юаліс Мирра.
Гуля видзӧдіс снимок вылӧ:
— Аттӧ!
Снимитӧмаӧсь!
Да ещӧ тушатырӧн!
Сӧмын тані ме абу фокусын.
abu
— Зэв весиг фокусын.
Ӧшӧд портретсӧ стенад! — шуис Мирра.
— Вот ещӧ!
Бурджык ме сійӧс папалы мӧдӧда.
Ме тӧда, сылы лоӧ приятнӧ.
А ӧні мӧдӧда бать-мамлы телеграммаяс.
Ӧд всё-таки налӧн ӧтка нылыс перейдитіс дасӧд классӧ да выдержитіс общегородскӧй соревнованиеяс!
Тайӧ оз быд лун овлы.
И нывкаяс мунісны почтамт вылӧ.
Пызан дорӧ пуксьӧмӧн Гуля гижис кык ӧткодь телеграмма Сочиӧ и Москваӧ:
«Экзаменъяс сдайті соревнование тоже юр дзонь эг прӧстудитчы эг вӧй окала».
— И гижис: «Десятиклассница».
Телеграммаяс мӧдӧдӧм бӧрын Гуля почувствуйтіс, мый тайӧ минутасянь сылӧн заводитчис шойччан кад.
НАДЯ БАРА ВЕЖӦ РЕШЕНИЕСӦ
— Гулька, бара тэныд письмӧ! — шуис Фрося, кор Гуля воис гортас.
И сійӧ мыччис Гулялы ичӧтик, но кызіник конверт.
Сы вылын пӧлӧса, дзик челядь почеркӧн вӧлі гижӧма: «Личнӧ Гулялы».
Письмӧ вӧлі Надясянь.
«Дона Гуля, — гижис сійӧ, — эн думайт, мый ме йӧйми либӧ менам 40 градус температура.
Ме решиті экзаменъяс не сдавайтны да кольччыны мӧд во кежлӧ.
***
Дерт, эг на помӧдз решит.
Войдӧр ме кӧсъя тэкӧд сӧветуйтчыны.
Тэ ӧд менам единственнӧй пӧдруга, и, тэысь кындзи, менам некод, некод абу.
Бабушкакӧд та йылысь сёрнитны ме ог вермы.
Да и вообще сыкӧд ме нёльӧд лун ог сёрнит.
Сійӧ, дерт, думыштас, мый ме прӧстӧ дыш, да ог кӧсйы занимайтчыны гожӧмын.
Ми сыкӧд и сідз нин вывті уна сёрнитлім менам несчастнӧй экзаменъяс йылысь.
А висьтавны сылы, мый ме ачым, ас вӧляысь решиті кольччыны, та йылысь и думайтны нинӧм.
Воображайта, кутшӧм зык кыптас гортын миян!!! Бурджык та йылысь висьтавны арын, кор нин лоӧ сёр...
Ме тані век гажтӧмча.
Дачаын тані зэв лёк.
Дача гӧгӧр местаяс зэв лёкӧсь.
Ог гӧгӧрво, мый дачникъяс аддзӧны бурсӧ татчӧс вӧрсьыс да шорсьыс.
Нинӧм торъяыс наын абу.
Поводдя, правда зэв бур, но терпитны позьтӧм жар.
Сӧмын рытъясын, кор небесаын мыччысясны кодзувъяс, а гӧгӧр лоӧ чӧв-лӧнь, ещӧ мыйкӧ-мында позяна.
Тӧдан-ӧ, Гуля, гажтӧмысла ме весиг стихъяс куті гижны, — рифма менам артмӧ.
Лыддьы да гиж ассьыд мнениетӧ.
Посвящайтӧ К. Гулялы
<rus>Я помню чудное мгновенье</rus>,
(тайӧ строчкасӧ ме босьті Лермонтовлысь, но водзӧ ставыс аслам)
<rus>С тобой ходили мы гулять.</rus>
<rus>Вокруг звенело птичек пенье,</rus>
<rus>И звезды начали сиять.</rus>
<rus>И месяц в голубом просторе</rus>
<rus>Глядел, сияя, с высоты,</rus>
<rus>У наших ног шумело море...</rus>
<rus>Сидели молча я и ты.</rus>
<rus>Теперь сижу я одиноко</rus>
<rus>С раскрытой книгой у окна.</rus>
<rus>Мой милый друг теперь далёко,</rus>
<rus>А я одна, одна, одна...</rus>
Тайӧ дзик тадзикӧн, Гуля.
Ме збыльысь дзик ӧтнам (дерт, бабушкаӧс кӧ он артав).
Зэв гажтӧм.
Тӧдсаяс пиысь ни ӧти лов.
Гӧгӧр кутшӧмкӧ посни челядьяса дачникъяс.
Весиг некытчӧ выль платьеӧс пасьтавны.
Папа волывлӧ сӧмын выходнӧй лунъясӧ.
А бабушка беспокоитчӧ сӧмын ӧтитор йылысь: сёян-юан йылысь.
Быттьӧкӧ свет вылас абу некутшӧм умственнӧй интересъяс!
Дачаын тані вӧчны решительнӧ нинӧм.
Не кӧ кофточка, кодӧс ме тані заводиті кыны, аслым, ме эськӧ гажтӧмысла кулі.
(Тайӧ лоӧ дзик заграничнӧй джемпер!
Гӧрд треугольник, лӧз треугольник, а сосъясыс гӧрдӧсь, лӧз помъяса.
Зэв мича артмӧ!
Кор ме дӧзма кыны, сетла джемперсӧ баблы.
Сійӧ неуна броткыштас, но кыӧ).
Тӧдан-ӧ, Гуля, ме думайта, мый кольччыны ӧкмысӧд классӧ мӧд во кежлӧ имеитӧ смысл, ӧд экзаменъяс ме всё равно ог выдержит.
Таысь кындзи, меным кокньыдджык лоас велӧдчыны да кольӧ кад литература лыддьыны.
Лыддя став классикъясӧс да мыйкӧ научнӧйӧс.
Гиж меным аслад олӧм йылысь.
Шуда тэ, ме кывлі, вышкаяс вывсянь тэ чеччалан, рекордъяс босьталан, — он ме моз, кодлы, коньӧрлы, тайӧ дачаас лоӧ пукавны.
Миян тані зэв уна цветъяс.
Рытын найӧ зэв чӧскыд дукаӧсь, эз кӧ эськӧ вӧвны номъяс...
Виччыся ӧтвет, кыдзи соловей виччысьӧ гожӧм...
Ёна окала тэнӧ.
Тэнӧ радейтысь пӧдруга Надя».
Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын Гуля ёна сераліс.
«Но и Надька! — думыштіс сійӧ.
— «Кольччыны мӧд во кежлӧ имеитӧ смысл».
И медым кольччӧ на здоровье.
Мирралы ковмас петкӧдлыны письмӧсӧ — вот нин серамыд лоас!»
Гуля звӧнитіс Мирралы телефон пыр:
— Пӧжалуйста, волы.
Срочнӧй делӧ.
Эз коль и часджын, кыдзи воис Мирра.
Диван вылӧ пуксьӧдӧм мысти Гуля сетіс сылы Надялысь письмӧсӧ.
Мирра матыстіс письмӧ листсӧ дзик синъяс бердас.
Первой сійӧ лыддис чӧла, неуна букыштчӧмӧн, сэсся друг шыбитчис диван вылӧ, вак-вакӧн сераліс.
— Тӧдан мый? — синвасӧ чышкалігтыр шуис сійӧ. — Ме ногӧн тэнад Надяысь сюсьджык морт свет вылас некод абу!
Дерт, сылы сӧмын и коли кольччыны мӧд во кежлӧ ӧкмысӧд классӧ, оз кӧ вермы вуджны дасӧдӧ.
Но, мый тэ сылы вочавидзан?
Ӧд сійӧ виччысьӧ ӧтвет, кыдзи соловей гожӧм.
— Сідзи и вочавидза: «Ассьыд сьӧлӧм тэ эн мучит — лэччы увлань!
Он кӧ вермы вуджны, кольччы».
— А стихъяс йылысь мый гижан?
— Сӧветуйта лыддьыны классикъясӧс да тӧдны, кодлысь гусявлан стихъяс.
А то босьтӧма строчка Пушкинлысь, а шуӧ — Лермонтовлысь!...
Гуля аддзис Надяӧс сӧмын арнас, кор заводитчисны нин занятиеяс.
Найӧ паныдасисны ыджыд переменаӧ школьнӧй коридорын.
Надя кольччӧма мӧд во кежлӧ, и найӧ велӧдчисны ӧні разнӧй классъясын.
— Королёва, меным колӧ тэкӧд сёрнитыштны... Ӧтнанымлы! — коса шуис сійӧ Гулялы.
— Но, вай мунам ӧшинь дорӧ, — предложитіс Гуля. — Вот и лоам ӧтнаным.
Найӧ пуксисны ӧшинь дор вылӧ.
Надя чӧв оліс.
— Но? — юаліс Гуля.
— Неужели тэ ачыд он гӧгӧрво? — шуис Надя.
— Ӧні нинӧм на ог.
— Сідзкӧ миянлы сёрнитны сэсся нинӧм йылысь! — шуис Надя да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Дугды тэ, Надька, ворсны комедия!
Кӧсъян кӧ мыйкӧ висьтавны, то и висьтав.
Надя ӧдйӧ бергӧдчис Гулялань.
— Комедиятӧг?
Ладнӧ!
Тэ он куж лоны настоящӧй другӧн.
Ме некор, некор эг чайтлы, мый миян дружба вермас тадзи помасьны.
Аттӧ дивӧ!
Сійӧ — дасӧд классын, а ме — ӧкмысӧдын...
Кутшӧм нӧ миян вермасны лоны общӧй интересъяс?..
Тэ переменаяс чӧж ветлӧдлан то Холодовакӧд, то Аганянкӧд, то Жуков Шуркакӧд, а ме вылӧ — <rus>ноль внимания</rus>...
Быттьӧкӧ ме кулі!
Да и покойникъяслы ёртъясыс цветъяс вайлӧны гу вылас... —
Надялӧн синъясас мыччысис синва.
— Ме век чайтлі, мый дружба — сійӧ дружба!
Тэ Севернӧй полюс вылын, а ме Южнӧй вылын, и всё-таки ми дружитам!
А мый миянӧс торйӧдӧ?
Ӧти стена!
— Оз, — серьёзнӧя да ньӧжйӧник шуис Гуля. — Оз ӧти стена.
— Кык, али мый?
— Унджык.
Гӧгӧрвоан, Надежда, вот ми тэкӧд пукалам ӧшинь вылын дзонь дас минута, и сёрнитны миянлы нинӧм йылысь.
Эгӧ вермӧй ӧти кывйӧ воны нинӧм кузя...
Холодова, Аганян, Севернӧй полюс, Южнӧй — кутшӧм пустякъяс!
Ми тэкӧд абу нин ичӧтӧсь, медым ӧтлаын лыаӧн ворсны.
А пӧшти верстьӧ йӧзлы пустякъяс вылӧ кад воштыны нинӧмла.
Ме кужа дружитны, тайӧс тэ неправда шуин!..
— Тайӧ аслад сьӧд Мирраыдкӧд, али мый?
— Да, Мирракӧд.
Ме сійӧс и радейта, и уважайта.
— Сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ тэнӧ вывті ошкӧ.
«Гулька, тэ талант!» «Гулька, тэ гений!»
А тэныд сійӧ и колӧ.
Он радейт правдасӧ кывзыны.
А ме нин сэтшӧм: мый думайта, сійӧс и синмӧ шуа!..
Гашкӧ, тайӧ зэв грубӧ, мый ме тэныд шуи...
— Абу грубӧ, а глупӧ, кӧсъян кӧ тӧдны! — ӧшинь вылысь лэччигмоз шуис Гуля. — Водзӧ объясняйтчыны тэкӧд ме ог кӧсйы.
— Висьтав привет да окалӧм аслад Гарбель-Фарбельлы! — горӧдіс Надя.
Юрсӧ бергӧдӧмӧн Гуля видзӧдліс сы вылӧ да сӧмын нюммуніс.
— Вот тэ нин гений, Надежда, — шуис сійӧ. — Настоящӧй гений!
Кык лун мысти Гуля получитіс городскӧй почта кузя письмӧ.
«Гуля! — гижис Надя. — Тайӧ кык войнас ме зэв уна думайті выльпӧв.
Миянлы колӧ ещӧ ӧтчыд сёрнитыштны ӧтнанымлы.
Аски ыджыд перемена дырйи ме пета лестница вылӧ да кута виччысьны.
Тэ он тӧд, кутшӧма ме переживайта.
Тэныд вернӧй да тэнӧ радейтысь Надежда».
Улынджык вӧлі содтӧма: «Сӧмын, пожалуйста, эн петкӧдлы тайӧ письмӧсӧ Мирра Г-лы.
Сійӧ тэнӧ оз лэдз...
И вообще сылы эн доверяйт!
Тэ кӧ эськӧ ставсӧ сы йылысь тӧдін...»
Письмӧыс вӧлі глупӧй да неприятнӧй, но Гуля всё-таки решитіс петны лестница вылӧ.
Кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд ӧткажитчыны вӧвлӧм пӧдругакӧд сёрниысь.
Муртса на кыліс звонок, и сійӧ петіс лестница площадка вылӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
Некод эз тыдав.
Гуля лэччыштіс улӧджык да аддзис Надяӧс, гӧгӧрыс — сійӧ классысь некымын нывка.
Надя пукаліс пос ступенька вылын чулки кежысь туфлиястӧг, а нывкаяслы петкӧдліс ассьыс лакированнӧй, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс кисточкаяса, выль туфлияссӧ.
— Аддзанныд, аддзанныд!.. — азартӧн висьтавліс Надя. — Миян татшӧмсӧ оз вӧчны.
Тайӧ лакыс нинӧмысь оз пот, кӧть ваӧд ветлы.
И каблукыс стӧканчик модаа!
Нывкаяс видлалісны туфлияссӧ, а Надя висьтавліс водзӧ:
— Мича, збыль ӧд?
Тайӧс меным папа командировкасьыс вайис.
Но, вай туфлисӧ.
Менӧ вылын виччысьӧны.
Но вылын сійӧс некод эз виччысь.
Гуля важӧн нин бӧр муніс коридорӧ, медым не мешайтны Надялы ошйысьны аслас выль туфлиясӧн да переживайтны ассьыс важ огорчениеяссӧ.
ОВНЫ ЛӦСЬЫД!
Тайӧ вӧлі школаын велӧдчӧмлӧн медбӧръя во.
Октябрь кутіс помасьны нин, но шонді шонтіс гожся моз на.
Кажитчӧ, мый гожӧмыс нарошнӧ ньӧжмӧдіс ассьыс мунӧмсӧ, медым йӧзыс удитасны пӧттӧдзныс любуйтчыны лӧнь лӧз небесанас, бронзово-коричневӧй, быттьӧкӧ торйӧдӧм кучикысь вундалӧм, дуб коръясӧн.
Трамвайясын йӧз вайисны кар сайысь арся быдсяма рӧма веткаяс дзонь букетъясӧн.
Тротуаръяс вылын, быттьӧкӧ кисьтӧма зарни деньга, тыр вӧлі липа да кыдзпу кор.
Школьницаяслӧн книгаясас да тетрадьясас листбокъяс костын куйлісны клёнлӧн багровӧй гӧрд лапъяс.
Комсомолецъяс тайӧ кадас лӧсьӧдчисны асланыс торжественнӧй вечер кежлӧ, коді должен вӧлі лоны Опернӧй театрын.
Комсомоллӧн городскӧй комитетын Гулялы шуисны:
— Тэ миян артистка.
Кутан лыддьыны стихъяс.
Бӧрйы ачыд, мый тэ ёнджыка радейтан.
— Да ӧд ме абу драматическӧй артистка, — смутитчис Гуля. — Ме сӧмын киноын снимитчылі, и сійӧ важӧн нин.
А лыддьыны стихъяс, да ещӧ Опернӧй театрса ыджыд сцена вывсянь, нинӧмысь ме ог лысьт.
— Ладнӧ, ладнӧ, колӧ смелджыкӧн лоны!
И Гулялы бара ковмис лоны смелджыкӧн.
Дыр сійӧ листаліс радейтана поэтъяслысь страницаяс да некыдз эз вермы бӧрйыны стихъяс.
То сылы окота вӧлі лыддьыны Лермонтовлысь «Кинжал», то Некрасовлысь «Русскӧй женщинаясысь» отрывок, то Блоклысь «Куликовӧй поле вылын».
Медбӧрын сійӧ бӧрйис эз сійӧс, ни мӧдӧс, ни коймӧдӧс, а Маяковскийлысь поэма «Хорошо».
<rus>Я</rus>
<rus>земной шар</rus>
<rus>чуть не весь</rus>
<rus>обошёл, —</rus>
<rus>и жизнь</rus>
<rus>хороша,</rus>
<rus>и жить</rus>
<rus>хорошо! —</rus>
комната кузя ветлӧдлігӧн, тыр гӧлӧсӧн сійӧ повторяйтіс да друг гордӧя лэптӧм юрӧн сувтовкерліс.
<rus>...А в нашей буче,</rus>
<rus>боевой, кипучей,</rus>
<rus>и того лучше!</rus>
Гуля лэптыліс кисӧ, а кухняысь мыччысьліс Фросялӧн повзьӧм чужӧмыс.
— Нинӧм, нинӧм, Фросенька, — шуаліс Гуля, — тайӧ ме стихъяс велӧда.
Фрося довкнитліс юрнас да саявліс ӧдзӧс сайӧ.
Рытнас Гуля котӧртіс Мирра ордӧ тӧдмавны, кыдзи мунӧны сылӧн делӧясыс. — Мирралы колӧ жӧ вӧлі выступайтны Опернӧй театрса концертын.
— Нинӧм оз артмы, — отчаяниеӧн шуис Мирра. — Кияс оз ветлыны, оз ветлыны и сӧмын.
Провалитча ме тайӧ концерт вылад.
И концерттӧ провалита.
— Он, тэ вӧсна ме ог пов, — шуаліс Гуля. — А вот тӧдан, коді провалитчас?
Ме!
— Он, тэкӧд сэтшӧмыс оз овлыв.
— Да тэ, Мирра, ачыд думышт!
Медбӧръяысь сцена вывсянь стихъяс ме лыддьылі, кор меным вӧлі дас кык арӧс, — пионерскӧй слёт вылын.
Маяковскийӧс жӧ — «Мыйӧн лоны».
А сэсянь сэсся меным эз лолы...
— Всё равно он провалитчы, — шуис Мирра.
— Ме тэнӧ тӧда!
Татшӧм сёрни муніс пӧшти быд лун дзик концертӧдзыс.
А кор Гуля Мирракӧд торжественнӧй заседание заводиттӧдз часджын водзджык воисны Опернӧй театрӧ да кулисаяс сайсянь видзӧдлісны ыджыд, тыртӧм залӧ, налӧн сьӧлӧм выланыс лои ещӧ тревожнӧджык.
— Ух!
Быттьӧ кӧдзыд ваӧ пырны! — шӧпнитіс Мирра.
— А меным жар, — шуис Гуля.
— Но, сідзкӧ шонты менсьым киясӧс.
Найӧ менам дзикӧдз кынмисны.
Кыдзи ме кута ворснысӧ!
Гуля кутіс зыравны Мирралысь кӧдзыд чуньяссӧ.
А сы кості ыджыд зал ньӧжйӧникӧн тырис йӧзӧн.
Кыдзсюрӧ кутісны ызгыны оркестрын скрипкаяс, флейтаяс да контрабас.
Распорядительяс лӧсьӧдісны пызан вылын гӧрд скатерть.
А сэсся друг ставыс лӧнис.
Занавес вӧрзис, вешйис, и заводитчис вечерлӧн торжественнӧй часть.
Гуля да Мирра сулалісны кулисаяс сайын.
Сцена вывсянь кывъяс кылісны кыдзикӧ мӧдног: кӧть и матынджык, а омӧльджыка.
Аплодисментъяс кыптісны увсянь, быттьӧ морскӧй шум.
Ораторъяслӧн увереннӧй, ён гӧлӧсъясыс успокоитісны Гуляӧс.
Сійӧ топыда кутліс Мирралысь кисӧ да шӧпнитіс сылы:
— Ставыс лоӧ бур.
Вот аддзылан!
Сійӧ нин ӧні ёнджыкасӧ волнуйтчис эз ас вӧснаыс, а Мирра вӧсна.
Перерыв дырйи Гуля мунігмозыс минута кежлӧ котӧртліс зеркалӧ дорӧ.
Стеклӧ пыдӧссянь сы вылӧ видзӧдліс пӧшти верстьӧ нывка, еджыд юрсиа, сьӧд шӧвк платьеыс сылӧн кружевнӧй еджыд воротничока.
Чужӧмыс сылӧн неуна паськыдкодь, гӧгрӧс да чорыд щӧкаа; спокойнӧй да нежнӧй вомдоръяса, повелительнӧй, веськыда видзӧдысь синъяса.
«Ог, ме збыльысь ог провалитчы!» — думыштіс сійӧ.
А сцена вылӧ пыртісны нин рояль, лэптісны сылысь дзирдалан вевтсӧ, да сыын, быттьӧкӧ зеркалӧын, югъёвтісны люстраяслӧн биясыс.
Мирра кельдӧдіс да ваӧ вӧйысь моз видзӧдліс Гуля вылӧ.
— Мендельсон! — торжественнӧя горӧдіс эстрада вывсянь комсомолец Миша, быттьӧкӧ татчӧ чуксаліс асьсӧ Мендельсонсӧ. — <rus>«Рондо каприччиозо»</rus>!
Мендельсон пыдди эстрада вылӧ полігтырйи петіс лӧз бархатнӧй платьеа жебиник нывка, кодлӧн сьӧд кӧсаяссӧ мичаа гартыштӧма юр гӧгӧрыс.
— Киевскӧй консерваторияысь ученица Мирра Гарбель! — представитіс сійӧс публикалы Миша да муніс кулисаяс сайӧ сэтшӧм видӧн, быттьӧкӧ медся важнӧй делӧыс лои вӧчӧма нин.
Мирра пукаліс рояль водзын да видзӧдіс клавишъяс вылӧ.
«Мыйла сійӧ оз заводит? — повзьӧмӧн думыштіс Гуля. — Неужели волнуйтчӧмысла ставсӧ вунӧдіс?»
Но дзик тайӧ минутаӧ Мирра лайкнитчыштіс аслас улӧс вылын, решительнӧя лэптіс кияссӧ да лэдзис найӧс клавишъяс вылӧ.
Залын кылісны полысь да лӧнь первойя шыяс.
«Заводитчигас, кажитчӧ, тадзи лӧня и колӧ, — успокоитчӧмӧн думыштіс Гуля да скӧрысь видзӧдліс первой радын пукалысь кутшӧмкӧ кыз морт вылӧ, кодӧс сэк кежлӧ кутіс кызӧдны.
Мирра ворсіс пыр увереннӧйджыка.
Быд шыын чувствуйтчис, мый сійӧ овладейтіс аснас, инструментнас, кывзысьяснас.
Кулисаяс сайын Гулякӧд орччӧн сулалісны кыкӧн: актерскӧй внешностя мужчина да олӧма мича нывбаба.
— Поздравляйта тіянӧс, — шӧпкӧмӧн шуис мужчина: — сійӧ настоящӧй, пӧшти законченнӧй артистка.
Гуля гӧгӧрвоис, мый дзормыны заводитчӧм нывбабаыс — Мирралӧн профессор.
«Нолы жӧ, нолы жӧ, мый найӧ ещӧ шуасны?»
Гуля матӧджык матыстчис налань.
— Чудеснӧй талант, — шӧпкӧмӧн висьтавліс аслас соседлы профессор-нывбаба, — свежӧй, тонкӧй.
И сэтшӧма кужӧ уджавны!..
Ӧні Гуля торъя меліа видзӧдіс аслас пӧдруга вылас, коді сэтшӧм этша висьтавлывліс аслас удачаяс йылысь да сэтшӧм вылӧ донъявліс Гулялысь быд удача.
«Менам муса нывка! — думайтіс сійӧ. — Кутшӧм лӧсьыда, кутшӧм прӧстӧя кутӧ сійӧ асьсӧ эстрада вылын!
Позьӧ думыштны, мый сійӧ сёысь нин выступайтӧма тані, Опернӧй театрын...
А кутшӧма волнуйтчис!
Настоящӧй талант век скромнӧй».
Гуля эз удит ставсӧ тайӧс висьтавны Мирралы.
Муртса на помасисны аплодисментъяс да радлігтырйи мыччысис кулисаяс сайсянь Мирра, эстрада вывсянь юрӧбтіс Мишалӧн гажа гӧлӧс:
— Владимир Маяковский, «Хорошо», лыддяс Гуля Королёва.
— А лёка кӧ лыддяс? — мунігмозыс шӧпнитіс сылы Гуля да, волнуйтчигтыр, петіс эстрада вылӧ.
— Кутшӧм сійӧ!
Ещӧ и шутитӧ! — бӧрсяньыс сылы шуис Миша.
А джуджыд, паськыд сцена вылын юралісны нин буретш сійӧ кывъясыс, кодъясӧс бӧръя недель чӧж быд лун кыліс Фрося.
<rus>Я</rus>
<rus>земной шар</rus>
<rus>чуть не весь</rus>
<rus>обошёл, —</rus>
<rus>и жизнь</rus>
<rus>хороша,</rus>
<rus>и жить</rus>
<rus>хорошо!</rus>
Кывзысьяс кыдзкӧ пырысь-пыр кутісны веритны и Маяковскийлы и Гулялы.
Тайӧ ён, стройнӧй нывка вомын сэтшӧм убедительнӧйӧн кажитчисны прӧстӧй, юралана кывъяс:
<rus>...и жизнь</rus>
<rus>хороша,</rus>
<rus>и жить</rus>
<rus>хорошо!</rus>
Гуля чувствуйтіс, мый ставныс гӧгӧрвоӧны сійӧс, соглашайтчӧны сыкӧд, тӧдлытӧгныс гусьӧник повторяйтӧны стихъяслысь сійӧ строчкаяссӧ, кодъясӧс сійӧ койӧ сцена вывсянь.
И та вӧсна сылӧн гӧлӧсыс пыр лои ёнджык, ыджыдджык, озырджык:
<rus>Лет до ста</rus>
<rus>расти</rus>
<rus>нам</rus>
<rus>без старости.</rus>
<rus>Год от года</rus>
<rus>расти</rus>
<rus>нашей бодрости.</rus>
<rus>Славьте</rus>
<rus>молот</rus>
<rus>и стих,</rus>
<rus>землю молодости!</rus>
Гуля помаліс.
— Вот тайӧ аплодисментъяс! — кулисаяс сайын сійӧс встречайтігӧн шуис сылы Мирра. — Тэ сӧмын кывзышт, кыдзи тэныд клопайтӧны.
— Тайӧ оз меным, тайӧ Маяковскийлы, — шуис Гуля. — А вот кор клопайтісны тэныд, так сійӧ нин збыльысь вӧлі тэныд!
— А, гашкӧ, Мендельсонлы?
— Дерт, неуна и Мендельсонлы! — серӧктіс Гуля.
И кыкнанныс найӧ кокни сьӧлӧмӧн котӧртісны залӧ видзӧдны, кыдзи концертын участвуйтысьяс пиысь мукӧдъяс кутасны волнуйтчыны.
МЫЙӦН ЛОНЫ?
Бара лышкыд, гостеприимнӧй, мелі гожӧм.
Гуля сдайтіс нин медбӧръя экзаменъяс, и выпускникъяс гажаа отпразднуйтісны школа помалӧм.
Ӧні став тӧрытъя школьникъяс водзын серьёзнӧ сувтіс вопрос: мыйӧн лоны?
Гуля вӧлі велалӧма став йывсьыс сӧветуйтчыны Мирракӧд.
И, дачаысь сылысь воӧмсӧ виччысьтӧг, Гуля мӧдӧдчис сы ордӧ ачыс, медым ӧтлаын думыштны да тӧлкуйтыштны.
Пожӧма ягын кыліс лун чӧжӧн шоналӧм лыслӧн сир дук.
Воис Гуля квайт часса поездӧн.
Рытъя шонді паськыд визьясӧн водіс лыскӧн вевттьӧм му вылӧ да пожӧмъяслӧн гӧрдов стволъяс вылӧ.
Мирра аддзис Гуляӧс ӧшинь пыр кухнясянь, кӧні вӧлі лӧсьӧдчӧны ужин кежлӧ.
Радлігтырйи сійӧ горӧдіс «Гулька воис!» да, ӧшиньӧд мыччысьӧмӧн, ӧвтіс кухоннӧй пуртӧн.
— Тэ, кажитчӧ, менӧ кӧсъян начкыны? — сералігтыр шуис Гуля.
Сійӧ котӧрӧн пырис кухняӧ да пырысь-пыр жӧ кутіс отсавны сёян дасьтыны.
— Мирра, вай меным водздӧра, — шуис сійӧ.
И, водздӧра пасьталӧм бӧрын, сосъяссӧ пуджӧмӧн, Гуля босьтчис удж бердӧ — весаліс дзонь миска картупель, а сэсся пӧв вылын кутіс крӧшитны свекла да морковь.
Мирралӧн мамыс меліа видзӧдлывліс Гуля вылӧ, любуйтчис сылӧн гажаа уджалӧмӧн, кухняын кӧзяйничайтӧмӧн.
— Тэнад Гуляыд — зэв шань, — шуис сійӧ аслас нывлы, кор Гуля босьтіс ведраяс да котӧртіс вала.
— А ме мый шулі тэныд? — гордитчӧмӧн шуис Мирра.
— Кытчӧ нӧ ми водтӧдам миянсьыным гӧстянымӧс? — юаліс Мирралӧн мамыс, но Гуля воис ва ведраясӧн.
— Ме вӧсна эн тӧждысьӧй, — шуис сійӧ. — Ме аслым места бӧрйи нин.
Тіян тані эм зэв лӧсьыд ичӧтик чердак.
— Но ӧд сэні нинӧм вылын узьнытӧ.
— Ми Мирракӧд турун вольсалам.
Чеччам югдандор — и купайтчыны.
Да, Миррочка?
Мый ещӧ мортлы колӧ?
Мирра вӧлі сӧгласен Гулякӧд, мый мортлы сэсся нинӧм оз ков.
Войнас ичӧтик чердакын, веж турун моздоръяс вылын, кысянь ӧвтіс полынь да мята дукӧн, нывкаяс нуӧдісны ыджыд да серьёзнӧй сёрни.
— Тӧдан-ӧ, мый меным воис юрӧ? — висьтавліс Гуля. — Ме кӧсъя поступитны Гидромелиоративнӧй институтӧ.
Помала сійӧс и кытчӧкӧ пустыняӧ — кодъявны каналъяс, вермасьны пустыняса лыаяскӧд.
— Пустыняӧ?!
Со ещӧ сюри пустынница!
Да ӧд тэ йӧзтӧгыс овны он вермы.
Оз, тайӧ тэныд дзик оз лӧсяв.
— Лӧсялӧ! — упрямӧя шуис Гуля. — Пустыняяс йылысь, Мирра, неправильнӧ думайтӧны.
Меным висьтавліс ӧти том морт, коді неважӧн воис экспедицияысь, мый сэні пӧ мунӧны дивуйтчана уджъяс.
Сійӧ менӧ ёна уговаривайтӧ мунны тайӧ институтас.
— Но и мед уговаривайтас!
Эн кывзы сылысь.
Пустыня — сійӧ сэтшӧм мертвечина.
Да сэсся тэ сэтшӧма радейтан ва, плавайтӧм, а пустыняын ваыд лоӧ сӧмын кутшӧмкӧ походнӧй бутылкаын!
— Сыын и делӧыс, мый пустынялы колӧ сетны ва, — торкис сійӧс Гуля. — И сэки сійӧ ставнас вежӧдас, лоас садйӧн.
И тайӧ вермас лоны тэнад синъяс водзын, тэнад кияс помысь.
Ог, ме кӧсъя пустыняӧ!
— А театр, кино?
Ме пыр думайті, мый тэ пыран театральнӧй школаӧ.
А сэні друг — видзӧдлы, кутшӧмкӧ гидро... мидро... весиг шуны ог куж.
— Ме и ачым первойсӧ кӧсъя вӧлі мунны театральнӧй школаӧ.
Но тӧдан, вӧлі кӧ эськӧ ме настоящӧй, чужӧмсянь артистка, ме эськӧ и думайтны нинӧм мӧдтор йылысь эг вермы, сцена кындзи.
А менам тысячапӧлӧс кӧсйӧм.
И медся ёна меным окота участвуйтны кутшӧмкӧ сьӧкыд, серьёзнӧй делӧын, окота тышкасьны, аддзысьлыны разнӧй йӧзкӧд, ветлӧдлыны миян страна пасьта.
— Тэ, Гуля, зэв ёна радейтан овны.
Со мыйын делӧыс!
— Да, збыльысь, радейта.
Меным кӧ куим олӧм сетісны — и сійӧ эськӧ этша вӧлі — вай нёльӧдӧс.
А кор запасын сӧмын ӧти олӧм, вот сэки он тӧд, мыйсянь и заводитны...
И тайӧ кӧсъя, и мӧдӧс — и ставсӧ тарелка тырӧн!
— Горш морт, — шуис Мирра.
— Да!
Гуля гусьӧникӧн серӧктіс пемыдас.
— Збыльысь, Миррочка, збыльысь, донаӧй, ме горш.
Но тэ эн думайт, ме и лышкыд.
Меным уна колӧ — и нинӧм абу жаль.
Меным кажитчӧ, мый кутшӧмкӧ ыджыд делӧ вӧсна ме эськӧ и олӧмӧс сеті.
Весиг эг и думыштчыв эськӧ.
Тэ веритан меным?
Ме ог ошйысь.
— Верита, — гусьӧник шуис Мирра. — Ме тэын тайӧс и радейта.
Сӧмын меным тэ вӧсна кыдзкӧ век страшнӧ.
— Но, мый нин!
Гуля пемыдас корсис Мирралысь вӧсни, хрупкӧй, но ён чуньяса кисӧ да малалыштіс сійӧс.
— Эн пов, Миррушка.
Ставыс артмас зэв бура.
Миян водзын замечательнӧй олӧм.
Эг прӧста ми чужӧй татшӧм кадӧ да татшӧм странаын.
Ичӧт чердак ӧшиньӧд видзӧдліс тӧлысь да быттьӧкӧ лымйӧн вевттис небыд турун моздоръяс.
Нывкаяс тӧдлытӧгныс лэптісны юръяссӧ.
— Кутшӧм лӧсьыд! — ӧттшӧтш шуисны найӧ.
Кыкнанныс серӧктісны тайӧ ӧткодь мӧвпъяс да кывъяс вылас.
— Мунам ветлӧдлыштам, — шуис Гуля.
— А ме сӧмын на кӧсйи шуны тэныд тайӧс жӧ!
Найӧ кималасӧн корсисны ассьыныс туфлияссӧ турун пиысь да, тшайподӧн найӧс кӧмалӧм бӧрын, ньӧжйӧник лэччисны чердаксянь садйӧ.
Пемыд небеса вӧлі тшем тырӧма кодзувъясӧн, а тӧлысь быттьӧкӧ пукаліс сьӧд тополь туган вылын.
Мирра, синъяс дорас ӧчкисӧ кутігмоз, дыр видзӧдіс вывлань.
— Аддзан, — шуис сійӧ, — тайӧ Кассиопея, сэтшӧм созвездие...
Не музыка кӧ, ме эськӧ непременнӧ лои астрономӧн.
Но меным бӧрйысьны оз ков, менам ӧти туй.
— Тайӧ тоже шуд! — шуис Гуля.
Мирра лайкнитіс юрнас.
Кутшӧмкӧ войся гагъяслысь зыньгӧмсӧ кывзіг тӧдлытӧгныс чӧвланьтӧмӧн найӧ мӧдӧдчисны туй кузя, кодӧс вӧлі вомӧнавлӧма тӧлысь югӧр визьясӧн да пуяслӧн сьӧд вуджӧръясӧн.
— Мирра! — друг ньӧжйӧник шуис Гуля. — Тэ менсьым кылан?
Мирра дрӧгнитіс да бергӧдіс сылань тӧлысь водзын кельдӧдӧм чужӧмсӧ.
— Мый, Гуленька?
— Ог тӧд, кыдзи тэныд и шуны... — букыштчӧмӧн заводитіс Гуля. — Тайӧ зэв, зэв серьёзнӧ.
Сійӧ пыдісянь лолыштіс да чегис ростор, кодӧс кутӧ вӧлі киас.
— Гӧгӧрвоан, меным кажитчӧ, ме любита ӧти мортӧс...
Да оз, оз кажитчы!
Ме сійӧс сэтшӧма любита, мый меным и страшнӧ, и гажа, и весиг доймӧ кыдзкӧ...
Ме тӧда, тайӧ нин оз прӧйдит.
Тайӧ нэм кежлӧ.
Мирра аслас кокни чуньяснас меліа малыштіс сылысь кисӧ.
— Коді нӧ сійӧ, Гуленька? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ.
Гуля минута чӧв олыштіс.
— Ог на висьтав.
Тэ ме вылӧ эн скӧрмы.
Меным ӧні мыйлакӧ сьӧкыд шуны сійӧс нимнас.
Гӧгӧрвоан?
Ӧд ӧнӧдз та йылысь тӧдім сӧмын ме да сійӧ.
И меным кыдзкӧ жаль на дзикӧдз янсӧдчыны аслам тайнакӧд...
Лучше ме коркӧ сійӧс вайӧдла тэ ордӧ.
Тэ, дерт, пырысь-пыр казялан, мый тайӧ сійӧ.
Сӧмын, пӧжалуйста, петкӧдлы асьтӧ, мый нинӧм эн казяв.
А ӧні эн юась менсьым нинӧм.
Ладнӧ?
— Кыдз кӧсъян, — шуис Мирра. — Ме тэ вӧсна зэв рад, зэв рад...
Найӧ дыр на ветлӧдлісны тӧлыся туйясӧд, лысваӧн югъялысь турун вывті, шудаӧсь да ёрта-ёртыслы благодарнӧйӧсь.
Мирра чувствуйтіс асьсӧ гордӧйӧн сы вӧсна, мый именнӧ сылы первойлы доверитӧма татшӧм муса, татшӧм дона тайна.
А Гуля, Мирра вылӧ бокысянь видзӧдлывлігӧн, думайтіс, мый свет вылас абу мӧд морт, коді небыдджык да чуткӧйджык сьӧлӧма.
ЮГДІГӦН
Лун бӧрся лун, тӧлысь бӧрся тӧлысь — коли ещӧ ӧти во.
Воис нелямын ӧтикӧд вося июнь.
Войясын вӧліны шоныд кисьтысь зэръяс.
Луннас лӧзаліс сэзь небеса.
Кыліс каштан да роза свежӧй коръяслӧн дук.
Розаяссӧ вузавлісны быд пельӧсын — гӧрдӧсь, еджыдӧсь.
Цвет тыра кӧрзинаяс сулалісны веськыда тротуаръяс вылын.
Став Киев пасьта вӧлі клеиталӧма ыджыд афишаяс:
Воскресеньеӧ июнь 22 лунӧ лоӧ Хрущев нима стадион восьтӧм.
Гуля вуджис Гидромелиоративнӧй институтлӧн мӧд курсӧ.
Сійӧ вӧлі нин верӧссайын самӧй сійӧ том морт саяс, коді сэтшӧм лӧсьыда висьтавліс сылы пустыняяс йылысь.
Тайӧ сійӧс — Сергейӧс, Серёженькаӧс, Серьгаӧс эз кӧсйы сійӧ шуны нимнас сэкся вунлытӧм тӧлыся вояс, кор найӧ Мирракӧд кыкӧн шӧйтісны сад туйяс кузя.
Сергей вӧлі сэтшӧм жӧ заядлӧй спортсмен, кутшӧм сійӧ и ачыс.
Выль стадион восьтӧм кыкнанныслы налы вӧлі событиеӧн да настоящӧй праздникӧн.
Но, быттьӧкӧ нарошнӧ, рытсянь небесаыс кымӧртчис.
Ӧшинь пыр видзӧдлӧм бӧрын Гуля шуис Сергейлы:
— Аски кежлӧ кӧть мед эськӧ мичаммис!
А то праздникыс дзоньнас вошӧ!
Вой вӧлі лӧнь, пемыд, уль.
Ни ӧти увйӧн вӧрзьӧдчытӧг сулаліс ӧшинь улын акация.
Комнатаын вӧлі пӧдтан жар.
Войшӧр-войын садьмӧм бӧрын Гуля думыштіс: «Буракӧ, гымавны кӧсйӧ.
Кӧть эськӧ ӧдйӧнджык нин!
Лолавны нинӧмӧн».
И збыльысь, вӧтӧн моз сійӧ кыліс кутшӧмкӧ ылысса шыяс, быттьӧкӧ муралӧм.
Водз асывнас Гуляӧс садьмӧдісны мамыс да Сергей.
Кыкнанныс найӧ вӧліны нин пасьтасьӧмаӧсь.
— Кымынӧд час? — юаліс Туля. — Миянлы ӧмӧй пӧра нин?
— Пӧра, Гулюшка, — шуис мамыс, — Пӧра.
Пасьтась ӧдйӧнджык.
Гуля внимательнӧя видзӧдліс на вылӧ кыкнан вылас да налӧн вӧвлытӧм суров чужӧмъяс серти гӧгӧрвоис: мыйкӧ лоӧма.
— Мый лои? — юаліс сійӧ.
Тэрмасьӧмӧн, дженьыдика висьтавлісны сылы ставсӧ.
Муртса югдігас на немецкӧй бомбардировщикъяс шыбитісны Киев гӧгӧрса олысьяс вылӧ ассьыныс страшнӧй грузсӧ.
Соломинкаын сотчӧ аэродром, сотчӧ Волынский пост.
— Сідзкӧ, тайӧ эз вӧв гым, — шуис Гуля. — Сідзкӧ, тайӧ война!
И сӧмын ӧні, тайӧ кывъяссӧ шуигӧн, Гуля зэв бура гӧгӧрвоис, мый воддза шуда да мирнӧй олӧмкӧд дыр кежлӧ помалӧма, мый странаӧ сюйсис жестокӧй враг да сійӧ нин тані — дзик кар весьтын.
— Но, ме муні, — шуис Сергей да босьтіс ассьыс кепкасӧ, быттьӧкӧ мӧдӧдчис институтӧ, лекция вылӧ.
— Военкоматӧ? — юаліс Гуля.
Сергей довкнитіс юрнас, окыштіс сійӧс да петіс.
— Буракӧ, сылы ковмас дасьтыны кӧлуй, — шӧйӧвошӧмӧн шуис мам. — А мый босьтӧны сьӧрсьыс армияӧ?
— Самӧй прӧстӧйтор, — шуис Гуля. — Белье смена, кичышкӧд...
Кажитчӧ, пань.
— Ой, беда! — тайӧ лӧсьӧдчӧм йылысь сёрни кылӧм бӧрын кутіс лыддьӧдлыны Фрося, но Гуля видзӧдліс сы вылӧ стрӧга да дивитӧмӧн.
— Мый тэ, Фрося! — шуис сійӧ. — Миян ӧмӧй эм кад бӧрдны?
И Фрося кывзӧмӧн чышкис синвасӧ.
Луншӧр кадӧ ставныс куим нывбаба ляскысисны репродукторлӧн сьӧд диск дінӧ, и Гуля кыліс Молотовлысь челядь кадсянь тӧдса гӧлӧссӧ. Да, тайӧ вӧлі сійӧ жӧ самӧй гӧлӧсыс, кодӧс кывліс Артекын да Кремльын, но ӧні сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм да решимость.
«...Талун, 4 час асылын, — висьталіс став сӧветскӧй йӧзлы Вячеслав Михайлович, — Сӧветскӧй Союзлы кутшӧм-либӧ претензияяс предъявиттӧг, война объявиттӧг германскӧй войска уськӧдчисны миян страна вылӧ, атакуйтісны уна местаясын миянлысь границаяс да асланыс самолётъяссянь бомбитісны миянлысь каръяс — Житомир, Киев, Севастополь, Каунас да некымын мукӧдъясӧс, та дырйи лои виӧма да ранитӧма кыксё мортысь унджык...»
Гуля кывзіс, кӧть ӧти кыв пропуститны полігтыр, а кор репродукторын тӧдса гӧлӧс шуис торжественнӧй да прӧстӧй кывъяс: «Миян делӧ правӧй.
Врагӧс лоӧ жугӧдӧма.
Победа лоас миян сайын»,
сылы кажитчис, мый сӧмын тайӧ кывъяссӧ сійӧ и виччысис.
Ӧні нин нинӧм абу страшнӧ.
Уджавны вынысь вывті, воюйтны, терпитны став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъясӧс ваяс война.
abu
abu
Гуля видзӧдліс мамыс вылӧ да Фрося вылӧ.
Налӧн чужӧмъясныс вӧліны торжественнӧйӧсь да спокойнӧйӧсь.
ЁЖИК
Сёр войын, пемыд тыртӧм уличаяс кузя писькӧдчигмоз, Гуля мамыскӧд муніс рӧднӧй карысь.
Киев насторожитчӧма, быттьӧ мыйӧкӧ кывзысьӧ.
Сӧмын на помасис воздушнӧй тревогалӧн отбой.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, медым выль тревогаӧдз удитны поезд вылӧ.
Час мысти ылӧ асыввылӧ мунӧ вӧлі наукаяс Украинскӧй Академиялӧн эшелон.
Тайӧ эшелоныскӧд мунӧ вӧлі и Гуля.
Киас сійӧ нуис неыджыд чемодан.
Сэні куйлісны зэв ичӧтик кофточкаяс, дӧрӧмъяс, ичӧтик прӧстыняяс сылӧн виччысян кагалы.
Кутшӧм любӧпырысь мамыскӧд да Фросякӧд тшӧтш Гуля лӧсьӧдіс став тайӧ кага приданнӧйсӧ!
Занятиеяс костын быд прӧст минутаӧн пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ шӧраліс, кыис, вышивайтіс.
Кутшӧм увереннӧй сійӧ вӧлі сыын, мый сійӧ кагалӧн лоӧ ставыс, мый сэтшӧма колӧ олӧмлӧн первой воясӧ, — югыд комната, ичӧтик лӧсьыд крӧвать, ичӧтик ванна, коляска.
Но артмис мӧдног.
Сылӧн став кӧлуйыс тӧрис ӧти кокньыдик чемоданӧ.
Мый лоас тайӧ ичӧтик, ещӧ чужтӧм на мортыскӧд?
Гуля муніс пемыдын, челядь кадсянь тӧдса уличаяс тӧдтӧг.
Сылы кажитчис, быттьӧкӧ ланьтӧм керкаясыс букыша дивитӧмӧн колльӧдӧны сійӧс.
Но эськӧ муніс ӧмӧй сійӧ кытчӧкӧ ылӧ тылӧ, не кӧ кагаыс?
Сійӧ босьтіс эськӧ винтовка — лыйсьыны сійӧ кужӧ — да Сергейкӧд ӧтлаын муніс эськӧ фронт вылӧ.
А ӧні сійӧс всё равно оз босьтны.
Да сійӧ, кӧть мыйӧ эськӧ эз сувт, должен видзны ассьыс писӧ (сійӧ мыйлакӧ вӧлі уверен, мый сылӧн непременнӧ чужас пи).
Видзны смертьлы паныд, коді гыма кымӧр моз локтӧ став ловъя вылас.
Гулялӧн кагаыс первойысь восьтіс синъяссӧ фронтсянь ылі карын — Башкириялӧн столицаын, Уфаын.
Сэні сійӧ и оліс ассьыс первой тӧвсӧ.
Степвывса кӧдзыд тӧв гартӧ му вылысь лым бус да шутьлялӧ трубаын.
Ӧшиньяс сайын — карпомса улича, коді помасьӧ лымйӧн тырӧм оврагӧн.
Куим судта еджыд керкаын ӧти комнатаын крӧвать вылын пукалӧ Гуля.
Орччӧн куйлӧ пӧдушка вылын сылӧн ичӧтик пиыс.
Гуля нетшышталӧ сылысь еджгов юрсисӧ, кодъяс вӧсна сійӧ, сылӧн ичӧтик Сашаыс, получитіс ним «Ёжик».
Небыд кияссӧ эшкын улысь мыччӧмӧн Ёжик нёдзласьӧ да мамыслы петкӧдлӧ кык ичӧтик розовӧй кулак.
Гуля бура нин тӧдӧ сылысь став муса сямъяссӧ: и садьмӧм бӧрын тайӧ нёдзласьӧмсӧ и сылысь гулюяс моз пыдысянь кургӧмсӧ, и кокъяснас тэрыба вӧрӧмсӧ — переменаӧн то ӧтинас, то мӧднас.
— Мама, видзӧдлы! — сералӧ Гуля. — Ёжик быттьӧкӧ велосипед вылын катайтчӧ!
Кага кажитчис Гулялы сэтшӧм рӧднӧйӧн да важсяӧн, быттьӧ сійӧ вӧлі сылӧн нэм чӧжыс.
Тайӧ еджыдіник, гажа зонканас любуйтчигӧн сійӧ улӧ-улӧ копыртчыліс сы весьтӧ да гильӧдліс сійӧс аслас юрсинас, а кага, кык улыс пиньсӧ петкӧдлігтыр, ёна да гажаа сераліс, первойысь кыӧм башмачока ичӧтик кокъяснас радпырысь чужъяліс мамыслы юрас.
Ёжик вӧлі ӧні Гулялы медся ыджыд радлунӧн.
Сытӧг — кор сійӧ узис либӧ гуляйтіс бабыскӧд — сылы вӧлі терпитны позьтӧм сьӧкыд.
***
Арнас, ӧти пемыд, зэра лунӧ Москвасянь радио юӧртіс страшнӧй кывъяс:
«Уна лунся ожесточённӧй бойяс бӧрын миян войска эновтісны Киев».
Гуля лунтыр куйліс вольпась вылын.
Тайӧ кадсяньыс сулалӧ вӧлі сылы сӧмын куньны синъяссӧ, кыдзи сійӧ водзвывсьыс аддзис Киев, ассьыс челядь дырся кадсӧ, ассьыс том дырся кадсӧ.
Тайӧ ставыс вӧлі сэтшӧм на матын, мый мукӧд дырйи Гулялы кажитчис: ёна кӧ кӧсйыны, ставыс вермас бӧр косны, кыдзи вӧвлі челядьдырся кадӧ, кор вӧтассьӧ лёк вӧт.
Вӧтасигӧн вӧлі думыштан: медым ставыс бара лоӧ бур!
Бергӧдчан мӧд бок вылӧ, да такӧд тшӧтш и вӧтыд бергӧдчас мӧдногӧн.
Гуля зілис не думайтны Киев йылысь.
И эз вермы не думайтны сы йылысь.
Сылӧн вӧлі кӧдзавлӧ сьӧлӧмыс, кор сійӧ кӧть ӧти минута кежлӧ представляйтіс аслыс, мый налӧн квартираын, сылӧн комнатаын кӧзяйничайтӧны немецъяс, мый тулысын ӧшинь улын бара кутас розъявны акация и мӧдас цветитны немецъяс дырйи, мый сідзжӧ могучӧя да паськыда ойдас Днепр и пыр сідз жӧ воднӧй станция дорын топольяс да вербаяс кутасны отражайтчыны Днепрын, кыдзи зеркалӧын.
Самӧй сійӧ воднӧй станция дорас, кодӧс найӧ Сергейкӧд сэтшӧма радейтісны да шулісны «миян ювывса горт».
И Гулялы уси дум вылас Днепр вылын шондіа да тӧла лун.
Кыкӧн найӧ кывтӧны пыжӧн, гожся соревнованиеяс кежлӧ тренируйтчигмоз.
Сьӧкыд гыяс кыпӧдігтыр ылын локтіс ыджыд еджыд теплоход.
Юрнас довкнитӧмӧн Гуля индіс сылань, кысянь котӧртісны налань гыяс.
Сергей кывъястӧг гӧгӧрвоис сійӧс.
Нюмъялігтыр сійӧ зэлӧдчис сынны, и пыж ӧдйӧ котӧртіс дом судта джуджыд теплоход бортлань.
Крут, упругӧй гы кыпӧдіс найӧс аслас мыш вылын да быттьӧ зэрӧн койыштіс васӧ юръяс да пельпомъяс выланыс.
Тадзи, быттьӧ качай вылын найӧс качайтыштӧм бӧрын, зэв ыджыд теплоход муніс аслас туйӧд, а найӧ Сергейкӧд, юрсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧмаӧсь да шудаӧсь, кыдзи челядь, бара бергӧдчисны воднӧй станциялань.
Сійӧ жӧ рытас найӧ кыкӧн дыр шӧйтісны гӧлубӧй тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм чӧв уличаяс кузя, и Сергей лыддис Гулялы любовь йылысь стихъяс.
— А ӧні лыддьы мый йылысь кӧ мӧдтор йылысь, — корис Гуля.
— Мӧдтор йылысь ог вермы, — шуис Сергей,
и Гуля вӧлі рад, мый Сергей оз вермы лыддьыны мӧдтор йылысь нинӧм.
Кутшӧм неважӧн ставыс тайӧ вӧлі!
Кутшӧм важӧн тайӧ вӧлі!
Гуля эз вермы некыдз миритчыны сійӧ мӧвпӧн, мый тайӧ мича, садъя уличаяссӧ, Днепрлысь тайӧ лӧз васӧ, тайӧ муса карсӧ, кӧні прӧйдитіс сылӧн томдырся кадыс, сылӧн шуда любовыс — ставсӧ тайӧс ӧні сылысь мырддьӧма, запретитӧма сылы.
Сылӧн вӧлі вирыс кынмӧ, кор думыштас, мый ставыс тайӧ вӧлі враг киын, фашистъяс киын, мый найӧ вермӧны ӧні видзӧдны Киев вылӧ джуджыд гӧра вывсянь да аддзыны, кутшӧм паськыда да вӧльнӧя пластнитчӧма сійӧ ю весьтын.
Налы ӧмӧй стрӧитсисны тайӧ дворецъясыс да паркъясыс, налы ӧмӧй лӧсьӧдсис муса выль стадионыс?
Но, гашкӧ, Киевысь колины сӧмын киссьӧм керкаяс?
Дзонь-ӧ школа?
***
Кӧні ӧні коньӧр пӧрысь Опанас дядь?
Гашкӧ, фашистскӧй палачьяс кувтӧдзыс сійӧс мучитісны?
abu
Мый лои Фросякӧд?
Сійӧ эз мун Гулякӧд, эз кӧсйы эновтны пӧрысь бать-мамсӧ, кодъяс вӧліны деревняын.
Код тӧдас, мый сыкӧд вӧчисны фашистъяс.
Буракӧ, мӧдӧдісны Германияӧ, фашистскӧй рабствоӧ, кыдзи уна мукӧд украинскӧй нывбабаясӧс.
А Мирра?
Сы йылысь мӧвпыс Гуляӧс мучитіс лун и вой.
Мирра ӧд еврейка, а гитлеровецъяс виалӧны став еврейясӧс, весиг Ёжик кодь ичӧтикъясӧс.
Мый, эз кӧ удит Мирра мунны Киевысь?
А кӧні ӧні испанскӧй челядь? — думайтіс Гуля. — Налӧн ӧд эм асланыс артасьӧм фашистъяскӧд.
А кӧні смел, гажа Барасби?
Кӧні челядьдырся медся бур друг Эрик?
Дерт, ставныс найӧ фронт вылынӧсь, ставныс воюйтӧны...
Ах, муса детинкаяс, муса ёртъяс, кутшӧм паськыд олӧм ті водзын вӧлі воссьӧ, быттьӧкӧ шонді водзын дзирдалысь море, берегъястӧм да помтӧм, кутшӧмӧс аддзан Артек гӧра вывсянь...
И со ставыс ори.
Ранитчӧм, фугасъясӧн гӧрӧм, сьӧкыд танкъяс улын вынтӧммӧм, рӧднӧй Украина сулаліс Гуля синъяс водзын, да быд лунӧн пыр ёсьджык кутіс лоны Москва вӧсна, свет вылас самӧй донатор вӧсна, тревожитчӧм.
Гулялы сьӧкыд вӧлі представитны аслыс Москваӧс пемыдӧн да суровӧн, щӧтьсӧ лэптӧмаӧн.
Сылы кажитчис, мый Москва пыр сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі войнаӧдз, — югыд, шума, праздничнӧй, кӧні олӧмыс пуӧ, мый век сідзжӧ войясын дзирдалӧны Кремльлӧн рубиновӧй звездаясыс.
Шога да полігтырйи кывзіс Гуля радио кузя сводкаяс.
Пыр матӧджык и матӧджык Москвалань локтіс враг...
Сьӧкыд ненависть, миритчытӧм ӧбида содіс Гуля сьӧлӧмын...
А кутшӧмкӧ пытшкӧс гӧлӧс шуаліс: «Эн сетчы шоглы, эн вошты мужествотӧ!
Мститны!»
«Верма-ӧ? — думайтӧ Гуля.
— Тырмас-ӧ вын, упорство?
И кыдзи мунан?
Ӧд со сійӧ тані, менам став олӧмӧй!»
Гуля копыртчис Ёжик весьтӧ, а сійӧ горша кватитіс мамсӧ юрси пратьӧдыс да сэтшӧма кыскыштіс асланьыс, мый Гуля весиг чилӧстіс доймӧмсьыс.
«Кутшӧм вына! — думыштіс сійӧ.
— Кутӧ, быттьӧкӧ оз кӧсйы лэдзны.
Ог, ог вермы мунны Ёжик дорысь...
Колӧ овны сы ради.
А гашкӧ, бурджык, правильнӧджык кувны сы вӧсна?
Ӧд морӧсӧн кӧ он тупкы татшӧмъяссӧ, кыдзи сійӧ, миян челядьлӧн и олӧмыс оз ло.
abu
abu
А Ёжик сӧмын заводитӧ овны...
Сідзкӧ, колӧ тупкыны морӧсӧн... сьӧлӧмӧн!»
ГОСПИТАЛЬЫН
Меховӧй жакеткаа, нелямын градуса мороз улын дзормӧм Гуля котӧртіс улича кузя.
Керкаяс, пуяс, изъяс — гӧгӧр ставыс, кыдзи мойдса йи царствоын, вӧлі вевттьысьӧма шонді водзын дзирдалысь гыӧрӧн.
Гулялӧн йизисны весиг синлысъясыс.
Меховӧй сосъясас кияссӧ дзебӧмӧн сійӧ котӧртіс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Стӧч куим час мысти сылы вӧлі колӧ волыны гортас вердны Ёжикӧс.
Первойысь тайӧ кузь тӧлысьяс чӧжнас сылӧн сьӧлӧм вылас вӧлі кокни да нимкодь.
Талун асылын радио вайис нимкодь юӧр:
миян частьяс Москва бердын одержитӧмаӧсь победа!
Немецъяс бӧрыньтчӧны, ас бӧрсяыс колялӧны жугӧдлӧм да сотӧм танкъяс, тысячаясӧн виӧмъясӧс да ранитчӧмъясӧс.
<rus>Москва... как много в этом звуке</rus>
<rus>Для сердца русского слилось!</rus>
<rus>Как много в нём отозвалось! —</rus>
мунігмозыс лыддис Гуля пушкинскӧй строкаяс.
Талун сійӧ чувствуйтіс вынлысь вӧвлытӧма содӧм.
Кокниа, ӧти здукӧн, сійӧ котӧрӧн кайис военнӧй госпиталь посъяс кузя.
Сійӧ мӧдӧд тӧлысь нин уджаліс тані.
Кутшӧм лӧсьыд, мый комсомол сійӧс мӧдӧдіс татчӧ!
Кор Гуля воис госпитальӧ первойысь, сійӧ шуис военкомлы, мый дась вӧчны любӧй удж, кӧть джоджъяс мыськыны.
Сылы вӧлі окота босьтны кутшӧмкӧ сьӧкыдджык удж, медым переживайтны кӧть ичӧтик юкӧн сылысь, мый лои переживайтны став тайӧ йӧзыслы, кодъяс ӧні куйлӧны койкаяс вылын.
Но сылы поручитісны сӧмын лыддьыны раненӧйяслы газетаяс да журналъяс да гижны на пыдди письмӧяс.
«Но дерт жӧ, — нюмъялігтыр думайтіс Гуля, — сэсся нинӧм вылӧ менам сямӧй абу, кыдз сӧмын лыддьыны газетаяс да журналъяс да гижны письмӧяс...»
Тӧрыт рытнас палатаын сійӧ гораа лыддис Алексей Толстойлысь статья «Родина».
«Нинӧм, миян вынъяс тырмасны».
Тайӧ кывъясыс медся ёна воисны сьӧлӧм вылас Гулялы.
— «Миян рӧдина, — гораа лыддис Гуля, — вӧлі паськалӧ да ёнмӧ, и нинӧм эз вермы сійӧс шатовтны.
Сідз жӧ колястӧг сійӧ ньылыштас и тайӧ фашистскӧй ордаяссӧ.
Тадз вӧлі, тадз лоӧ».
«Нинӧм, миян вынъяс тырмасны».
Пидзӧс вылас газета лэдзӧм бӧрын Гуля видзӧдліс гӧгӧр.
Быд боксянь сы вылӧ видзӧдісны нюмъялысь, неуна куньыштӧм, мудеркодь синъяс.
— «Тырмасны!» — шуис кодкӧ.
— Тӧдӧмысь, тырмасны! — шыасисны мӧд пельӧссянь.
Тайӧ шуалісны йӧз, кодъяс сы мында страдайтісны и фронт вылын и госпитальлӧн тайӧ еджыд стенаяс пытшкын.
Гуля чӧла видзӧдіс на вылӧ да думайтіс:
«Найӧ кӧ нин тайӧс шуӧны, сідз кӧ и збыльысь миян вынъяс тырмасны!»
Тайӧ вӧлі тӧрыт рытын — Москва дінын победа йылысь юӧрӧдз на.
Тӧдӧны-ӧ нин найӧ, сылӧн тӧрытъя кывзысьясыс, долыд юӧрсӧ?
Палатаын эмӧсь сьӧкыда висьысьяс — радио сэні оз век включайтны.
Госпитальын вӧлі шоныд да уютнӧ.
Раненӧй боецъяс, кӧстыльяс вылӧ мыджсьӧмӧн, встретитісны Гуляӧс пос площадка вылын.
Найӧ важӧн виччысисны сылысь воӧм.
И кор Гуля, ставнас еджыдын, ывла бӧрын гӧрд банъяса, «ветлӧдлысь» раненӧйяс кытшын пырис палатаӧ, койкаяс вылын куйлысь йӧз кыпӧдчыштісны, медым лӧсьыдджыка сійӧс аддзыны, бурджыка кывны сылысь збодер, гажа гӧлӧссӧ.
Пуксьыны вевъявтӧг Гуля кывйысь-кывйӧ лыддис карандашӧн тэрмасьӧмӧн гижӧм медбӧръя сводка.
Кутшӧмкӧ здук палатаын вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Сэсся ставныс кутісны ызгыны, сёрнитны.
Гулялы тшӧктісны лыддьыны сводкасӧ ещӧ и ещӧ ӧтчыд.
И ӧні заводитчис сёрни — мужскӧй, военнӧй — стратегическӧй положение йылысь да сы йылысь, мый позьӧ виччысьны матыса лунъясӧ.
Гуля неуна кывзыштіс, а сэсся муніс ӧшиньлань, кӧні дорса койка вылын куйліс палатаын медся том офицер — младшӧй лейтенант Саша Климов.
Тайӧ вӧлі руд синма, мылькъя джуджыд кымӧса, ар кызя кымына том морт.
Гуляӧс аддзӧм бӧрын сійӧ гажаа нюмъёвтіс, и Гуля гӧгӧрвоис, мый сійӧ важӧн нин виччысис минута, кор Гуля локтас сы койка дорӧ.
— Но мый, Саша? — юаліс Гуля. — Делӧыс мунӧ справитчӧмлань?
Сійӧ старайтчис не видзӧдны эшкын вылӧ, код улын тӧдчисны Сашалӧн вундӧм кокъясыс.
Сылысь вӧлі вундӧма и кокъяссӧ и ки чуньяссӧ.
— Да, кажитчӧ, кавшася, — вочавидзис Саша. — А ӧні ещӧ татшӧм юӧръяс...
Кокъястӧг йӧктыны кутан.
— Да, Саша, дзикӧдз разгромитӧмаӧсь! — нимкодьпырысь шуис Гуля. — Пылльыштісны фашистъясӧс!
— Заводитчис! — ньӧжйӧник шуис Саша.
— Ӧні нин, ме думайта, сідзи и мӧдас!
Главнӧйыс тані — бергӧдны...
Эх, олыштны эськӧ меным помӧдзыс, самӧй победаӧдзыс!
— Олам, — шуис Гуля. — Олам, дерт!
Саша ышловзис.
— Олӧмын ме верма на ещӧ мыйкӧ вӧчны.
Кокъяс кӧ абуӧсь — зато эм юр.
Вот куйла ме тані, а паметьын пыр математическӧй формулаяс вуджрасьӧны.
И тешкодьтор — бура помнита, быттьӧкӧ син водзын страницасӧ восьтӧма.
И Саша висьталіс Гулялы, мый сылӧн ас ордас кольӧма ичӧтик записнӧй книжка-дневник, кытчӧ сійӧ, партизанскӧй отрядын олігас, гижалӧма задачаяс решайтӧм да быдсяма мӧвпъяс — математическӧйясӧс да прӧстӧйясӧс.
— Сійӧ, тайӧ ичӧтик книжкаыс, ёна меным отсаліс, — шуис Саша. — И тайӧ дзик чудӧ, мый книжка коли дзоньӧн.
Ӧд сӧмын думыштны, кӧні сійӧ мекӧд вӧлі!
Мекӧд со мый вӧчисны, а сійӧ коли дзонь.
Саша чӧв олыштіс.
— Со сійӧ, книжкаыс, менам пӧдушка улын, содтіс сійӧ. — Перйы вай, лыддьы.
— Позьӧ? — нимкодь лои Гулялы.
Сійӧ осторожнӧя лэптыштіс пӧдушка пельӧс да перйис сьӧд клеёнкаа переплёта ичӧтик записнӧй книжка.
Книжкасӧ вӧлі сука гижӧма бисер кодь зэв посньыдик строчкаясӧн да цифраясӧн.
— Дивӧ, кутшӧм гижӧд! — шуис Гуля. — Веськыда ювелирнӧй удж.
— Тайӧ ме сійӧн сэтшӧм посньыда гижи, — шуис Саша, — медым унджык тӧрис.
Сэні, вӧрад, лишнӧй бумагаыд миян эз вӧв.
Первой страница вылысь Гуля лыддис Пушкинлысь стихъяс:
<rus>Пока свободою горим,</rus>
<rus>Пока сердца для чести живы,</rus>
<rus>Мой друг, отчизне посвятим</rus>
<rus>Души прекрасные порывы.</rus>
Саша видзӧдіс Гуля вылӧ вазьӧм, волнуйтчана синъясӧн.
Вӧлі тыдалӧ, мый книжка лыддьӧм сылы сетӧ кутшӧмкӧ курыд радлун.
— Лыддьӧй водзӧ, — шуис сійӧ.
И Гуля лыддис водзӧ.
<rus>Покажет русь, что есть в ней люди,</rus>
<rus>Что есть грядущее у ней</rus>.
Некрасов
«Да, — думыштіс Гуля, — эм йӧз, оз ков ылысь корсьны...»
Сійӧ меліа видзӧдліс Саша вылӧ да кокньыдика малыштіс сійӧс детинкалӧн кодь шырӧм юрӧдыс.
— А юрсиыд быдмыштӧма нин, — шуис Гуля.
— Регыд позяс сынавны. Сідз жӧ, кыдзи карточка вылад, кодӧс тэ меным петкӧдлін.
— Но, и юрситӧг позьӧ овны, — серӧктіс Саша да бара ышловзис. — Бурдны эськӧ ӧдйӧнджык — да гортӧ.
Вай, Гуля, гижам менам старикъяслы письмӧ.
— Гижам, — шуис Гуля да восьтіс ассьыс ичӧтик портфельсӧ.
Минута мысти Саша койка дорын тумбочка вылын сулаліс чернила доз, и Гуля, водзладорас бумага лист пуктӧмӧн, Саша диктовка серти гижис.
Пӧдушка вылӧ нёровтчӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн Саша надзӧник шуаліс:
— «Видза оланныд, менам донаяс папа, мама да Верочка чой!
Ме бурда, регыд выпишитча госпитальысь.
Операция, шуӧны, прӧйдитӧма бура.
Дерт, ме абу сэтшӧм, кутшӧм вӧлі войдӧр, но век жӧ ловъя, и ми ещӧ аддзысям на.
Ыстӧ меным ӧдйӧнджык письмӧ...»
Саша мудзис.
— Водзӧ гиж ачыд, мый ме йылысь тӧдан.
Да медым посылкаяс оз мӧдӧдны.
Менам ставыс эм...
Гуля шебраліс сійӧс шоныдджыка да ньӧжйӧник петіс палатаысь, помавтӧм письмӧсӧ нуис сьӧрсьыс.
Сійӧ жӧ лунӧ Гуля помаліс письмӧ гижӧм да мӧдӧдіс сійӧс.
Эз кокни вӧв гижны тайӧ письмӧсӧ.
Колӧ вӧлі гижны веськыда ставсӧ сы йылысь, кутшӧм операция вӧлі Сашалӧн, да сэк жӧ не повзьӧдны старикъясӧс.
Гуля уна кывліс Сашасянь на йылысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ачыс эз ӧтчыд вӧвлы ичӧтик керкаын, на ордын, неылын станциясянь — Сашалӧн батьыс вӧлі железнодорожник, — кывзіс, кыдзи ворсӧ гитара вылын Сашалӧн Верочка чойыс, кыдзи Сашалӧн батьыс, пӧрысь волжанин-черикыйысь, лӧсьӧдӧ вугыръяс.
Гуля гижис, мый став семья вермас гордитчыны татшӧм пинас да татшӧм вокнас, мый Саша зэв бура кутіс асьсӧ фронт вылын да госпитальын да мый медся сьӧкыдыс кольӧма нин бӧрӧ.
Регыд сійӧ лоӧ здоров, вӧчасны сылы протезъяс, и сійӧ вермас бӧр локны гортас.
Но гортӧ мунны Сашалы эз удайтчы.
САША ДА СЕРГЕЙ
Саша куйліс биалӧма.
Гуля дежуритіс сы вольпась дорын да зілис тӧдмавны сылысь быд кӧсйӧм.
Сійӧ куйліс куньса синъясӧн да дугдывлӧмӧн сьӧкыда лолаліс.
Кодкӧ ньӧжйӧник пырис палатаӧ.
Гуля бергӧдчис.
Тайӧ вӧлі няня.
Сійӧ петкӧдліс Гулялы кинас знакъяс, медым Гуля петас коридорӧ.
— Профессор корӧ сійӧс ас ордас.
Пӧрысь профессор пукаліс креслӧын да чуньяснас тотшкӧдіс пызанӧ.
Сійӧ виччысис Гуляӧс.
— Вот мый, донаӧй... — надзӧник шуис сійӧ.
Гуля тревогаӧн да повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, поліс кывны сійӧс, мый сійӧ висьталас сылы...
— Сашаӧс колӧ петкӧдны дорса палатаӧ.
Сідз и эм!
Гулялӧн быттьӧкӧ мыйкӧ ори сьӧлӧмас.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ лоӧ — петкӧдны висьысьӧс.
Дорса палатаӧ пырджык петкӧдлывлісны кулысьясӧс, медым сылӧн соседъясыс эз аддзывны кулӧмсӧ да эз тӧдны сы йылысь.
— Ог, — решительнӧя шуис Гуля. — Сэтчӧ кӧ сійӧс петкӧдны, сійӧ гӧгӧрвоас.
Оз-ӧ позь сійӧс петкӧдны дежуркаӧ?
— Ладнӧ, — шуис профессор. — Мед дежуркаӧ.
Синвасӧ муртса кутігтыр Гуля муніс сестраяслӧн дежурнӧй комнатаӧ.
Сэні некод эз вӧв.
Гуля чукӧстіс няняӧс.
Кыкӧн найӧ босьтчисны удж бердӧ: няня мыськис джодж, а Гуля выльног сувтӧдаліс мебель, медым лӧсьыдджыка позис пуктыны висьысьӧс, ӧшиньяс вылӧ ӧшліс сӧстӧм марляысь занавескаяс.
Яръюгыд шондіыс тувсовъя моз пырис веськыда ӧшиньӧ.
Сашаӧс пыртісны.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да пырысьтӧм-пыр куньтыртіс.
Гуля кыскис шкапысь ыджыд папка да сувтӧдіс сійӧс Саша крӧватьдінса тумбочка вылӧ, медым сайӧдны сылысь синъяссӧ шонді югӧръясысь.
Сашалӧн эз нин вӧв выныс сёрнитнысӧ, но сійӧ синкымъяснас петкӧдліс Гулялы, мый оз ков сійӧс сайӧдны шондісьыс.
Гуля уберитіс папкасӧ, и Саша кокньыдика лайкнитіс юрнас.
Сідзкӧ, сійӧ сылысь гӧгӧрвоис.
Саша весьтӧ копыртчӧмӧн Гуля зілис тӧдмавны, мый ещӧ сылы колӧ.
Сійӧ ньӧжйӧник вӧрзьыштіс.
— Жар, — сӧмын вомдоръяснас шуис сійӧ. — Босьт ме вылысь эшкынсӧ.
Гуля колис Саша вылӧ сӧмын прӧстыня.
Сійӧ бара чуть-чуть довкнитіс юрнас:
«Тадзи лӧсьыд».
Гуля кутіс Сашалысь чуньтӧм кисӧ аслас киас да лыддис пульс.
— Докторӧс, сестраӧс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ нянялы.
Саша дрӧгмуні да восьтіс синъяссӧ.
— Нинӧм, нинӧм, Сашенька, — успокоитіс сійӧс Гуля. — Пӧра лекарство примитны.
Ӧдзӧс воссис, и дежуркаӧ пырисны профессор, доктор да старшӧй сестра.
Но Саша весиг эз видзӧдлы на вылӧ.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, да кажитчис, сылӧн эз нин вӧв выныс нинӧм мукӧдтор вылӧ.
Гуля гӧгӧрвоис, мый сылы некод нин оз отсав — ни доктор, ни профессор.
Сійӧ эз казяв, дыр-ӧ сулаліс Саша вольпась дінын, вунӧдчӧмӧн быдтор йылысь, весиг Ёжик йылысь...
Кулӧм бӧрас Сашалӧн чужӧмыс лои югыд, стрӧг, яснӧй.
— Но мый нӧ, — шуис сылы профессор, кыдзи шулӧны медся матыса йӧзлы, — тані нинӧм вӧлі оз позь вӧчны.
Мунӧй гортад, мусаӧй, шойччӧй.
Гортӧ воӧм мысти порог вывсянь на Гуля казяліс, мый мамыс шог да волнуйтчӧ.
— Мый лои?
Ёжик висьмис? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ, сылӧн крӧватка вылӧ видзӧдігмоз.
— Эз, сійӧ здоров, — ӧтветитіс мам да мыйкӧ ӧдйӧ дзебис пызан ящикӧ.
— Сергей? — ещӧ ньӧжйӧнджык юаліс Гуля.
Да, Гуленька, — прӧстӧя шуис мам. — Сылӧн ёртыс гижӧ... — Но ӧд тайӧс колӧ на прӧверитны.
Гашкӧ, ӧшибка...
Гуля секунда кежлӧ куньліс синсӧ.
— Петкӧдлы, — шуис сійӧ да сьӧкыда пуксис крӧвать вылӧ.
Мамыс мыччис сылы треугольникӧн кусыньтӧм письмӧ.
Надзӧн, быттьӧкӧ турдӧм чуньясӧн, Гуля паськӧдіс ичӧтик бумага лист.
Пидзӧс вылас сылы уси фотографическӧй карточка.
Да коді нӧ тайӧ?
Карточка вывсянь сы вылӧ видзӧдіс тӧв вылын дӧлалысь юрсиа сералысь нывка.
Эз сразу тӧд асьсӧ Гуля тайӧ неважӧнся карточка вывсьыс, кодӧс вӧлі пӧдаритӧма Сергейлы медся шуда минутаясысь ӧтиын, а ӧні бӧр воис кыдзи лёк юӧр вайысь.
«...Тіянлысь верӧстӧ, — вӧлі гижӧма письмӧас, — виис кӧсичаас веськалӧм вражескӧй снаряд осколок.
Сылӧн комсомольскӧй билетсьыс ми аддзим тэнсьыд фотокарточкатӧ...»
— Вод, Гулюшка, — важиник шерстянӧй чышъянӧн шебралігмоз шуис сылы мамыс. — Тэ кыдзи лихорадка дырйи, ставнад тіралан.
Гуля водіс да дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, паськыда восьтӧм синъяснас ӧшинь сайса пемыд небеса вылӧ видзӧдігмоз.
Сійӧ эз вермы бӧрдны.
Мӧвпъясыс сылӧн дзугсисны.
Сразу сійӧ думайтіс и Сергей йылысь и Саша йылысь, сы йылысь, мый найӧ оз нин аддзывны победа.
Садьмис Ёжик.
Сійӧ горӧдіс гораа, ӧбидитчӧмӧн, быттьӧкӧ ставныс вӧліны мыжаӧсь сыын, мый сылӧн узьсис аслас ужин кадыс.
Гуля босьтіс сійӧс, и сылы лои быттьӧкӧ кокньыдджык сыысь, мый сылӧн киясас вӧрӧ тайӧ ичӧтик, шоныд, требовательнӧй существоыс.
— Ёжинька, Серёженька, — шуис сійӧ, немвиччысьтӧг детинкаӧс бать нимнас чукӧстӧмӧн, кодӧс сылы ӧні не нин аддзывны.
Кагаӧс вердӧм бӧрын сійӧ бӧр водтӧдіс сійӧс крӧваткаӧ да, сы весьтын некымын минута сулыштӧм мысти, пуксис гижны письмӧ приволжскӧй карӧ Саша батьмамлы.
Сійӧ гижис, быд буква йылысь думыштӧмӧн, светвывса став кывъясысь медся меліясӧс да бурӧданъясӧс бӧръялӧмӧн.
А письмӧ помас сійӧ гижис:
«Ми ог прӧститӧй враглы тайӧ смертьсӧ.
Ми ог вунӧдӧй миян верӧсъяс, пияс да вокъяс пӧгибнитӧм йылысь, кодъяс сідз жӧ, кыдзи Саша, радейтісны олӧм, шонді, сідз жӧ кӧсйисны овны.
Кӧсйыся тіянлы, мый ми отомститам тіян муса детинкаысь».
Вӧлі нин сёр вой, кор Гуля помаліс письмӧсӧ.
Тайӧ минутаӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый решитіс мунны фронт вылӧ.
Письмӧкӧд тшӧтш Саша батьмамлы Гуля мӧдӧдіс сылысь сьӧд записнӧй книжкасӧ, кӧні тырыс вӧліны цифраяс да сӧдз том мӧвпъяс.
ГОРТЫН
Мунісны лунъяс.
Тӧв вӧлі нин помасьӧ.
Гуля уджаліс кияссӧ личӧдлытӧг.
Сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны быдлаысь — и стойка сайын библиотекаын, и перевязочнӧйын, кӧні, раненӧй весьтӧ копыртчӧмӧн, сійӧ видзчысьӧмӧн кӧртавліс рана, и яркӧя югзьӧдӧм госпитальнӧй клуб эстрада вылын, кор, халатсӧ пӧрччӧм бӧрын, аслас коричневӧй бархатнӧй платьеа, сійӧ лыддис стихъяс бинтуйтӧм юръяса, кӧртӧд вылын ӧшалан кияса, вӧрзьытӧг кӧрталӧм кокъяса йӧзлы.
Казьтыштӧм бӧрын, мый сійӧ сёрмӧ Ёжикӧс вердны, Гуля тэрмасьӧмӧн пасьтасьліс да котӧртліс гортас.
А тайӧ кадӧ Ёжик сьӧмдытӧдзыс бӧрдіс...
Гулялӧн мамыс эськӧ зілис юктавны сійӧс юмов ваӧн, но Ёжик тойыштліс ас дорсьыс паньсӧ да заводитліс горзыны ещӧ ёнджыка да скӧрысь.
Сэки коньӧр бабушка пондыліс сыкӧд ветлӧдлыны комната кузя, сьыліс сылы песняяс, висьтавліс мойдъяс, но нинӧм эз отсав.
Ёжиклы вӧлі оз ковны ни мойдъяс, ни песняяс, сылы колӧ вӧлі йӧв.
И кор Гуля котӧрӧн пыравліс комнатаӧ, сійӧ пыригмозыс шыбитліс вылыссьыс жакеткасӧ да, Ёжиккӧд крӧвать вылӧ пуксигӧн, правдайтчис челядь моз:
— Мамочка, прӧстит, ме эг тӧд, кымынӧд час.
— Пиыдлысь кор прӧщеньесӧ, а эн менсьым! — шулывліс том бабушка. — Тэ сійӧс прӧстӧ тшыглы виан.
А ланьтӧм Ёжик гораа тяпкӧдіс нин вомнас да унзільпырысь новлӧдліс аслас ичӧтик небыдик, быттьӧкӧ сунисӧн кӧрталӧм, кинас Гуля банӧд.
Гуля вомдоръяснас кыйис да окавліс тайӧ ичӧтик кисӧ да, ньылӧдӧм джуджыд кымӧссӧ малалігтыр, синвапыр видзӧдіс пи вылас.
«Кыдзи ме янсӧдча тэкӧд, менам донаӧй?» — думайтіс Гуля.
Дерт, сійӧ бура ачыс гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд мамлы Ёжиккӧд вӧдитчыны, кор сійӧ абу гортын.
Ёжик велаліс нин ачыс кок вылӧ сувтны аслас катласьысь кыӧм ичӧтик крӧватьын, да сійӧс весиг минута кежлӧ оз вӧлі позь ӧтнассӧ кольны.
Лунтыр новлӧдлыны ки вылын сійӧс вӧлі зэв сьӧкыд.
Сизим тӧлысся Ёжик вӧлі нин ыджыдджык да сьӧкыдджык арӧса кагаысь.
Гуля сідзжӧ зэв бура представляйтіс аслыс, кутшӧм сьӧкыд ватнӧй эшкынӧ гартовтӧм Ёжикӧс быд лун петкӧдлыны коймӧд этажсянь дворӧ гуляйтны дадь вылын.
Ставсӧ тайӧс Гуля зэв бура тӧдіс, и сылы вӧлі сьӧкыд видзӧднысӧ, кутшӧма мудзӧма да омӧльтчӧма мамыс.
Но Гуля тӧдіс нин и мӧдтор, мый йылысь ӧні эз на сёрнит гортас, — мый некутшӧм мӧд туй сылы абу.
Лунысь-лун сылӧн ёнмис уверенность сыын, мый сылӧн места сэні, кӧні мунӧны медся ён бойяс, — фронтлӧн передовӧй линия вылын.
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Воис тулыс, бурнӧй, шондіа башкирскӧй тулыс.
Уличаяс вылын ызгисны визув шоръяс.
Вӧлі Май первой лун.
Первой военнӧй май...
Гуля котӧрӧн воис гортас.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма военнӧй моз, кузь шинеля, тасмаа.
Сійӧ важӧн нин уджаліс дивизия штабын, и мам эз чуймы, кор аддзис сійӧс военнӧй формаӧн.
— Мый сэтшӧм водз? — юаліс сійӧ.
— Мама, — неуна сырмыштан гӧлӧсӧн шуис Гуля, — ме локті прӧщайтчыны.
Ме муна фронт вылӧ.
— Неужели тэнӧ мобилизуйтісны?
Ӧд тэнад кага...
— Мама, ме муна добровольнӧ.
Ме ог вермы мӧдног.
Ёжик вӧсна тэ меысь бурджыка кутан тӧждысьны.
Прӧстит менӧ, мый ме коля тэныд тайӧ заботасӧ.
Мам чӧла видзӧдіс Гуля вылӧ, быттьӧкӧ эз гӧгӧрво сылысь кывъяссӧ.
Сэсся ньӧжйӧник юаліс, весиг дзик спориттӧг:
— Кор нӧ тэ мӧдӧдчан?
— Эшелон мунӧ часӧн-джынйӧн мысти.
Но штабын колӧ лоны ещӧ водзджык.
И, кыдз позьӧ гажаджыка сёрнитны зілигтыр, сійӧ содтіс:
— Мамочка, пӧжав меным туй вылӧ ӧладьяяс!
Сэсся сійӧ матыстчис кыӧм ичӧтик крӧвать дорӧ.
Ёжик эз нин узь, а крӧвать дорас кутчысьӧмӧн сулаліс да ӧти кокнас таляліс пӧдушкасӧ.
— Мама! — шуис сійӧ ичӧтик басӧн да быдсӧн нюжӧдчис Гулялань.
Аслас олӧмын сӧмын на коймӧдысь либӧ нёльӧдысь шуис сійӧ тайӧ «мама» кывсӧ.
Гуля чувствуйтіс, мый ещӧ неуна, и сылӧн кутас визувтны синваыс.
Чӧла босьтіс сійӧ ки вылас Ёжикӧс да пуксис сыкӧд ӧшинь дорӧ.
Кор мамыс лӧсьӧдіс сійӧс туйӧ, Гуля кутіс Ёжикӧс пидзӧс вылас да дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Ёжик чукрӧдліс еджыд синкымъяссӧ, видлаліс мам пилотка вылысь звездочкасӧ да мыйкӧ аслас, гӧгӧрвотӧм кыв вылын шуаліс.
А Гуля зілис бурджыка запомнитны сылысь посньыдик гыжъяса ичӧтик кияссӧ, гӧгрӧс джуджыд кымӧссӧ, югыд небыд юрсиа ичӧтик балябӧжсӧ.
Со найӧ, гортын медбӧръя минутаясыс.
***
— Но, донаӧй, — шуис сійӧ сувтігмозыс, — меным кад.
Киевын миян встретитчытӧдз!
И, мамыслы Ёжикӧс сетӧм бӧрын, мамсӧ кутлӧм бӧрын, сійӧ босьтіс киас неыджыд тубрас, кодӧс мамыс тэрмасьӧмӧн дасьтіс сылы туй вылас, да петіс.
Ӧдзӧс дорын сійӧ ещӧ на бергӧдчӧмӧн видзӧдліс, куньтыралыштіс синъяссӧ да, крута бергӧдчӧмӧн, пӧшти котӧрӧн петіс.
Кор сы бӧрся пӧдласис ӧдзӧс, мамлы кажитчис, мый комната пыр жӧ тыртӧммис.
Ставыс коли сідз жӧ, кыдзи и Гуля дырйи, — ӧшинь вылын куйліс сылӧн важиник ку сумочка, пельӧсын сулаліс сылӧн лыжи, пызан вылын куйліс Гулялӧн вунӧдӧм стихъяса тетрадка.
И вӧлі кыдзкӧ думыштны позьтӧм, мый нывка, коді неважӧн на переписывайтіс газетъясысь да журналъясысь аслас тетрадьӧ стихъяс, кран улын мыссигӧн сьыліс гажа украинскӧй песняяс, — муніс фронт вылӧ, войналӧн став сьӧкыдлунъяслы, лишениеяслы да опасностьяслы паныд.
ТУЙЫН
Кӧлесаяснас йиркакылігтыр, поездъяс мунісны асыввывсянь рытыввылӧ: вагон бӧрся вагон, чуть не километр кузьта помтӧм составъяс — теплушкаяс, санитарнӧй вагонъяс, брезентӧн вевттьӧм орудиеяса грыма-грамакылысь платформаяс.
Воча котӧртісны вежӧдӧм мылькъяс, рощаяс да, поездкӧд орччаасьӧм бӧрын, мунісны бӧрвыв.
Гуля пукаліс санитарнӧй вагон ӧшинь дорын орччӧн аслас выль пӧдругаясыскӧд, Лида да Ася медсестраяскӧд, да думайтіс.
Думайтіс сы йылысь, мый Ёжик регыд велалас ветлыны кокӧн, а сійӧ весиг оз аддзыв, кыдзи сійӧ первойысь кутас тапиктыны джодж кузя.
Думайтіс Гуля и аслас неважся, дженьыдик да бергӧдны позьтӧм шуд йылысь.
Сылы дум вылас усины самӧй прӧстӧй, но ӧні мыйлакӧ торъя дона мелочьяс.
Со найӧ Сергейкӧд локтӧны театрысь, «Пиковӧй дама» видзӧдӧм бӧрын, да кыкнанныс ӧчередьӧн сьылӧны мужскӧй да женскӧй арияяс.
И кодкӧ бӧрвывсяньыс налы шуис:
— Шудаӧсь!
Кӧсйи эськӧ ме на местаын лоны!
А ӧтчыд кыдзкӧ Гуля жугӧдіс мамыслысь медся радейтана лампасӧ, и Сергей, ичӧтик детинка моз, став мыжсӧ босьтіс ас вылас.
Мама и ӧнӧдз, кӧнкӧ, думайтӧ, мый лампасӧ жугӧдіс дзик мыжтӧм, коньӧр Серёжа.
Но мыйлакӧ торъя ёна вӧрзьӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ да сьӧкыд вӧлі казьтывны Москваӧ — батьыс ордӧ — ветлӧм йылысь.
Тайӧ вӧлі неважӧн нин войнаӧдз.
Гуля пыр радейтліс поездӧн ветлӧм.
Но поездын некор сылы эз вӧв сэтшӧм уютнӧ, беспечнӧ, кокни.
Кажитчӧ вӧлі, мый станцияяс вылын некор эз вузавлыны сы мында цветъяс, некор эз вӧвны вагонын сэтшӧм приветливӧй соседъяс.
Некор эз вӧвлыны сэтшӧм рытъяс, кыдзи «Киев — Москва» поездын.
Сэки сійӧс тревожитіс сӧмын ӧтитор: воас-ӧ батьыслы сьӧлӧм вылас Сергей да Сергейлы батьыс.
Сылы сэтшӧма вӧлі колӧ, медым найӧ ёрта-ёртныслы воисны сьӧлӧм выланыс!..
Сійӧ кадъясас быд кӧсйӧм сылӧн исполнитчывліс.
И тайӧ сідзжӧ исполнитчис.
Найӧ куимӧн, кыдзи ёртъяс, дружнӧя да мудзлытӧг ветлӧдлісны Москва кузя, музейясті, театръясті да стадионъяс вывті, и Гуля любуйтчис аслас муса спутникъяснас, кодъяс вӧліны сэтшӧм тӧждысьысьӧсь да гажаӧсь, но медся ёна сійӧ гордитчис Москваӧн, кодӧс сійӧ петкӧдліс Сергейлы, кыдзи ассьыс рӧднӧй горт...
— Мый йылысь тэ? — юаліс сылысь школьница кодь раминик сьӧдов синъяса Белоруссияса нывка, Ася.
Мӧвпъяснас занятӧй Гуля эз дзик пыр ӧтветит, и Ася полігтырйи кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Гуля пыркнитіс юрсисӧ, быттьӧкӧ кӧсйис вӧтлыны ас дорсьыс шог мӧвпъяссӧ.
— Нинӧм, — нюмъёвтіс сійӧ. — Быдсямаыс юрад пырӧ, кор кӧлесаяс йиркӧдӧны.
Вай, Асенька, сьылам мыйкӧ!
Гуля тӧдіс — сійӧ кӧ шогӧ усьӧ, Ася да Лида кутасны шогсьыны сыысь ёна.
Оз позь дзик фронт дорын ёртъясӧс слабмӧдны.
— Но, Ася, Лида!
Заводитам.
И вагонын, кӧлесаяс йиркӧдчӧм улын, заводитчис челядь дырсянь тӧдса песня:
<rus>Запрягайте, хлопцы, коней</rus>!..
Вагон купеӧ пырис комиссар Оленик, а сы бӧрся том боец Башкирияысь Кадыр Хабибулин.
Нывъяс, военнӧй ног найӧс приветствуйтӧмӧн, сувтісны.
Оленик нюмъёвтіс, пуксис.
Пуксис и Кадыр.
— Но, кыдзи олӧмыс, нывъяс?
— Ставыс лючки! — гажаа ӧтветитіс Гуля. — Сӧмын окота ӧдйӧджык воны местаӧдз.
— И меным сідзжӧ, — шыасис Лида.
— Ладнӧ, тэрмӧдыштам машинистӧс, — шуис Оленик. — Сідзи и шуам: миян нывъяс кӧсйӧны ӧдйӧджык бойӧ.
— Лӧсьыд нывъяс, — шыасис Кадыр Хабибулин.
— Кадыр, тӧдан мый? — шуис Оленик. — Медым ӧдйӧджык муніс кад, ворс вай миянлы мыйкӧ аслад курай вылад.
Ылын сійӧ тэнад?
— Мыйла ылын?
Мекӧд мунӧ, — ӧтветитіс Кадыр.
Сійӧ лукавӧя нюмъёвтіс да петіс купеысь.
— Бура сійӧ ворсӧ, — висьталіс сы йылысь Оленик.
— Вот асьныд кывланныд.
Сійӧ ӧд вӧлі колхозникӧн-пчеловодӧн, рам, мирнӧй специальность.
Пукав пасека вылын, кывзы, кыдзи мазіяс ызгӧны, да ворс аслад курай вылын.
А боец сыысь лоӧ бур — сразу тыдалӧ.
abu
— Кор ме вӧлі ичӧтик, ме пыр шулывлі, мый верӧссайӧ муна сӧмын пчеловод сайӧ, — виччысьтӧг шуис Ася.
— Но, мый нӧ, корасям, — шуис Оленик. — Кадыр миян, буракӧ, гӧтыртӧм.
— Сылы прӧстӧ ма ковмис, — серӧктіс Гуля. — Пырысь-пыр ме тэнӧ, Асенька, гӧститӧда.
Меным мама дзонь банка тыр пуктіс.
Тайӧ минутаас тамбурысь кыліс камыш пӧлянлӧн нежнӧй шы.
— Кадыр локтӧ, — шуис Оленик.
Нывъяс ланьтісны.
Гуля чӧла сувтӧдіс ӧшинь дорӧ откиднӧй пызан вылӧ ма тыра банка.
Хабибулин купеӧ пырис да пырысь-пыр жӧ казяліс матӧ.
— Менам эм жӧ маыд, — шуис сійӧ. — Дукыс ещӧ бурджык.
Пырысьтӧм-пыр вая.
Сійӧс кутісны:
— Водзджык ворсышт.
Кадыр пуксис, матыстіс вом дорас курайсӧ, вомдоръяснас кӧтӧдыштіс розьяссӧ, пӧлялыштіс ставсӧ ӧти-ӧтиӧн да заводитіс ворсны нюркйӧдланаӧс да нораӧс.
Вагонын кутісны кывны приглушитӧм да гортаннӧй шыяс.
Пӧльыштіс башкирияса воздухӧн, сы степьяслӧн вӧльнӧй просторӧн, степвывса тӧлӧн.
Ворсіс Хабибулин думыштчӧмӧн, тэрмасьтӧг.
Дум вылас Гулялы усины фиолетовӧй тшынӧн моз вевттьыштчӧм мылькъяс, паськыд Белая ю, кодӧс башкиръяс шуӧны Идэльӧн, либӧ меліа — Агидэлькай, и Идэль берег вылын сулалысь кар, кытчӧ колины Ёжик да мамыс.
Кадыр дугдіс ворсны да увлань лэдзис ассьыс пӧлянсӧ.
— Мый йылысь тайӧ песняыс? — юаліс Оленик. — Кывъясӧн сійӧс сьылӧны?
— Сьылӧны.
Коді мый кӧсйӧ, сійӧ и сьылӧ.
Быдӧн аслас йылысь.
— А тэ мый йылысь ворсін?
Кадыр думыштчис. Сэсся, синкымъяссӧ букыштӧмӧн, кутіс объясняйтны.
— Ме тадз ворсі, — шуис сійӧ надзӧник да яндысигтыр. — Эм Ашкадар ю.
abu
Сэні гӧра Торатау.
Гӧра бокъясас быдмӧ тростник, курай.
Со дзик татшӧм.
Аддзан?
Кадыр петкӧдліс ассьыс пӧлянсӧ.
abu
— Вот та йылысь ме и ворсі — Ашкадар ю йылысь, Торатау гӧра йылысь, курай йылысь, сы йылысь, кыдзи на вылын соловейяс сьылӧны, кыдзи курайын тӧв шутьлялӧ.
— Вот-вот, тадзи ме и думайті, — шуис Гуля. — Тэ зэв гӧгӧрвоана ворсан!
Кадырлӧн югнитісны пиньясыс.
— А ӧні мый йылысь ме кута ворсны?
Кывзы.
И сійӧ кутіс ворсны кутшӧмкӧ зэв ёсь шыяса да грознӧй песня.
— Тайӧ война йылысь, — шуис Гуля.
Кадыр довкнитіс юрнас.
— Вернӧ, — шуис сійӧ. — Татшӧм песнясӧ миян батырьяс сьывлісны, кор воюйтны ветлывлісны.
Гуля надзӧник кутіс сьывны, тайӧ кывлытӧм, тӧдтӧм степнӧй мелодиясӧ повторитны зілигтыр.
— Лӧсьыд, — шуис Кадыр, — дзик башкирскӧй ныв.
Кадыр да Оленик дыр на пукалісны санитарнӧй вагонын, сёйисны маа нянь да сёрнитісны эновтӧм рӧднӧй местаяс йылысь да война йылысь.
Гуля висьталіс, кыдзи сійӧ муніс Киевысь, Ася — Минскысь аслас мунӧм йылысь.
Кадыр чӧла кывзіс, а сэсся шуис:
— Кытчӧдз синъяс мӧдасны аддзыны му, кутам тышкасьны!
abu
***
Войнас поезд дыр сулаліс кӧнкӧ степын.
Мӧвпъяс вӧсна, казьтылӧмъяс вӧсна, тревога вӧсна Гулялӧн эз узьсьы.
Сійӧ чеччис да петіс вагонысь, медым лолыштны войся ыркыд воздухнас.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Сӧмын ӧти платформа дінын, код вылын сулалісны брезент улын орудиеяс, пемыдас кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Кыліс украинскӧй небыд сёрни, и Гуля ас тӧдлытӧгыс сувтіс, кыдз быттьӧ сійӧс чукӧстіс кодкӧ украинскӧй ёртъясысь.
— Сьӧлӧмшӧр менам, голубушка! — меліа да нежнӧя шуаліс том гӧлӧс. — Ми тэкӧд ещӧ унатор на аддзылам да кывлам.
Вот кыдзи помалам фашистъяскӧд, бӧр воам гортӧ, овмӧдчам сэки.
Вӧрӧ ветлам...
«Кодкӧд тайӧ Костя сёрнитӧ?» — думыштіс Гуля.
Сійӧ гӧлӧс сертиыс тӧдіс Костяӧс.
Тайӧ вӧлі Харьков дорысь том зон, рам да яндысьысь.
Гуля частӧ сійӧс аддзывлывліс штабысь, кӧні сійӧ вӧлі посыльнӧйӧн.
«Буракӧ, тайӧ кутшӧмкӧ зэв лада ныв, татшӧм кадӧ кӧ Костя решитчис сылы висьтавны ассьыс чувствояссӧ.
Ог мӧд мешайтны налы».
А Костя водзӧ шуаліс ассьыс пӧдругасӧ медся нежнӧй кывъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын позьӧ придумайтны.
Гулялы зэв окота лои тӧдмавны.
«Но, коді нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
Кӧть мед эськӧ воча ӧти кыв шуис!
Нинӧмӧн сійӧс он вӧрзьӧд.
Немӧй сійӧ али мый?»
Гуля эз выдержит да матыстчис матӧджык.
Костя сулаліс пост вылын дзик ӧтнас.
Матігӧгӧрын ни ӧти лов.
— Кодкӧд тэ, Костя, неважӧн сёрнитін? — чуймӧмӧн гӧгӧр видзӧдалігмоз юаліс Гуля.
Костя яндысьӧмӧн кызӧктіс да тувччис ӧти кок вывсьыс мӧд вылас.
— Ме тайӧ аслам винтовкакӧд сёрнита, — шуис сійӧ, — сёрнитыштны некодкӧд.
Гуля серӧктіс.
— А ме думайта, мися мыйла сійӧ пыр чӧв олӧ?
— Сійӧ сӧмын ӧні чӧв олӧ, — шуис Костя. — Кор бойӧ мунам, сэк сійӧ оз кут чӧв овны.
Гуля сёрнитыштіс на Костякӧд, медым сылы эз вӧв сэтшӧм гажтӧм военнӧй груз охраняйтігӧн сулавны пост вылын, а сэсся муніс аслас вагонӧ, да, кор югыд лои, гижис аслас записнӧй книжкаас боецлысь винтовкаыскӧд тайӧ войся сёрнисӧ.
***
БОЙ ПОЛЕ ВЫЛЫН
Дивизиялӧн воӧм частьяс укрепитчисны донскӧй степьясын, Донлӧн рытыввыв берег вылын.
Немецкӧй войска мый вынсьыс писькӧдчисны татчӧ, Дон дінӧ.
Бойяс мунісны мулӧн быд клӧк вӧсна.
Сулалісны зэв жар гожся лунъяс.
Паськыда пластнитчӧмаӧсь сотысь шонді улын вижӧдӧм степьяс.
Весиг тӧв ныр эз вай ыркыдсӧ, и сылӧн пӧльыштӧм улын сӧмын неуна качайтчисны косьмӧм росъяс кодь степвывса турунъяс — ковыль да типчак.
Кыліс курыд полынь дук.
Оврагъясын, балкаяс кузя жмитчисны сёйӧн мавтӧм еджыд хатаяса станицаяс да хуторъяс.
Фронтлӧн передовӧй линиясянь некымын километр ылнаын тайӧ еджыд хатаясас разместитчис дивизиялӧн штаб, а передовӧйсянь ещӧ ылынджык — санитарнӧй часть.
Тані, госпитальын, Лида да Ася пӧдругаясыскӧд ӧтлаын овмӧдчис Гуля.
Налы тырмис удж и тані — госпитальӧ быд лун вайисны раненӧйясӧс, —
abu
но Гуля первой лунсяньыс жӧ кутіс вӧзйысьны передовӧй вылӧ.
— Эштан на, — нюмъялігтыр шулывліс сылы госпитальӧ волывлысь дивизияса командир, — неуна терпитышт, шойччышт.
Водзын ыджыд удж.
Гуля ланьтлывліс, а сэсся смелмӧдчывліс да выльысь шыасьлывліс командир дінӧ пыр сійӧ жӧ просьбаӧн — лэдзны сійӧс передовӧй вылӧ.
И медбӧрын сійӧ добитчис ассьыс.
Тайӧ лунас немецъяс водз асывсянь заводитісны артиллерийскӧй подготовка.
Передовӧйсянь кыліс орудиеяслӧн дугдывлытӧм сьӧкыд гымгӧм.
Сэсся гымакылӧм ланьтіс.
Гежӧдджыка кутісны кывны неприятельскӧй снарядъяслӧн разрывъяс.
Прӧтивник муніс атакаӧ.
Луншӧр кад кежлӧ, кор лои тӧдса, мый атака отбитӧма, санитарнӧй машина ӧдйӧ мӧдӧдчис раненӧйясла передовӧй вылӧ.
Сійӧ муніс буса просёлочнӧй туйӧд.
Передовӧй дінӧ матыстчигӧн машина ньӧжмӧдіс ходсӧ.
Гуля видзӧдліс кабинасянь да аддзис, мый степь абу нин степь кодь, а ставыс кодйӧма воронкаясӧн, окопъясӧн, траншеяясӧн.
Машина ӧні муніс ньӧжйӧ, быттьӧкӧ кималасӧн.
Гуысь гуӧ чеччалігтырйи сійӧ лэччис мыльк бокті увлань, сёнӧ, да сувтіс.
Санитарнӧй сумка лӧсьӧдыштӧм бӧрын Гуля чеччыштіс му вылӧ.
Сы бӧрся кузовысь чеччыштісны санитаръяс.
Шӧйӧвошӧмӧн Гуля видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый машиналы водзӧ мунны оз позь, сійӧ вермас сюрны обстрел улӧ, да гӧгӧрвоис сідзжӧ, мый сылы аслыс колӧ мунны водзӧ степӧ, сэтчӧ, кӧні вермасны лоны раненӧйяс.
Сэк кості, кор санитаръяс перъялісны нӧсилкаяс, Гуля котӧртіс водзӧ, мыльк пӧлӧн вывлань, но эз удит вӧчны и вит воськов, кыдзи неылын, мыльк йылын, ухнитіс да разорвитчис снаряд.
Гуляӧс сэтшӧма оглушитіс, мый сійӧ, асьсӧ помниттӧг, пласьт уси му вылӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн сьӧкыда тіпнитіс да здук кежлӧ дзикӧдз сувтліс.
Сӧмын некымын секунда мысти сылӧн петіс садьыс, и сійӧ заставитіс асьсӧ сувтны кок йылас.
«Оз позь, оз позь сетчыны тайӧ слабостьыслы...»
Юрсӧ пельпомъяс бердас топӧдӧмӧн Гуля шыбитчис водзӧ.
И сійӧ жӧ здукас ещӧ ӧти снаряд омлялігтырйи да лёкысь дзужгигтыр разорвитчис кӧнкӧ неылын бокладорын да лэптіс мулысь да тшынлысь сьӧд фонтан.
Гуля бара водіс.
Сійӧ пасйис синъяснас ӧти точка — неыджыд мыльк, кытчӧдз решитіс воштысьны мӧд перебежкаӧн, да ёся, синъяс доймытӧдзыс видзӧдіс сылань.
Но нетшыштны асьсӧ му бердысь зэв вӧлі сьӧкыд, пӧшти позьтӧм.
Гуля мый вынсьыс зілис овладейтны аснас.
«Ог, ог пов, ог пов!» — дугдывтӧг долис Гуля.
И сійӧ чувствуйтіс, кыдзи надзӧник сылӧн воляыс бара кутіс лоны сылӧн став чувствояс да мӧвпъяс вылас командирӧн да кыдзи, командир приказлы повинуйтчиг, сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны рӧвнӧйджыка да спокойнӧйджыка, нервъяс кутісны воны равновесиеӧ.
Тайӧ минутаясас Гуля гӧгӧрвоис: морт пытшкын эм пемыд, синтӧм сила, коді вермас тойыштны сійӧс пышйыны бой поле вылысь, но эм и мыйкӧ ёнджык тайӧ овны кӧсйӧм синтӧм жадность дорсьыс, и тайӧ — разумнӧй воля.
«Ӧд, збыльвылас, бойыс нин абу, а разрывайтчӧны сӧмын случайнӧй снарядъяс», — шуис сійӧ аслыс да, кокниа сувтӧм мысти, ӧдйӧ да увереннӧя котӧртіс сэтчӧ, кытысь вернӧджык позьӧ аддзыны раненӧйясӧс, — окопъяс дінӧ.
Сідзи и эм, окоп пыдӧсын вӧлӧма раненӧй.
Гуля лэччис сы дінӧ.
Вирӧсь, няйт бинтӧн гартӧм юрсӧ бӧрвыв шыбитӧмӧн раненӧй куйліс садьтӧг.
Тыдалӧ, кор киясыс кывзысьӧмаӧсь на сылысь, сійӧ ачыс кыдзсюрӧ вӧчӧма аслыс перевязка.
Гуля осторожнӧ бинтуйтіс сылысь юрсӧ выльпӧв да, сьӧктасӧ пӧшти чувствуйттӧг, кыскис тайӧ ыджыд сьӧкыд мортсӧ окоп кузя.
Сэк кежлӧ, шуд вылӧ, удитісны воны санитаръяс.
Гуля отсаліс водтӧдны нӧсилка вылӧ раненӧйӧс да шойччытӧг мӧдӧдчис бӧр.
Сылы колӧ вӧлі вӧчны перевязка ещӧ ӧти боецлы.
Сійӧс Гуля аддзыліс, кор лэччӧ вӧлі увтасӧ — машина дінӧ.
Сійӧ куйліс снарядӧн кодйӧм джуджыд воронкаын.
Гуля кыссис сы дінӧ увлань.
Му бердӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн раненӧй сьӧкыда ымзіс.
Гуля заводитліс сійӧс лэптыны.
— Донаӧй менам, — шуис сійӧ, кор чувствуйтіс, мый сылы сійӧс не лэптыны, — вай отсав меным, вай сувтам...
Сійӧ видзӧдліс сылы чужӧмас да ойӧстіс:
— Кадыр!
Хабибулин!
Сійӧ бергӧдчис, тӧдіс Гуляӧс да, муӧд коксӧ кыскигмоз, заводитліс сувтны.
Сӧмын сэки Гуля казяліс, мый сылӧн кокыс ставнас вирӧсь, да виж гач кокпӧлыс сапӧг гӧленьӧдзыс сьӧдӧдӧма вирсьыс.
Лэчыд пуртӧн Гуля вундіс сапӧг гӧленьсӧ да вӧчис Кадырлы перевязка.
Сійӧ шогпырысь, весиг кыдзкӧ мыжаа видзӧдіс Гуля вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны сылы: «Эг тадзи кӧсйы ме воюйтны.
Дзик эг тадзи!»
— Нинӧм, донаӧй менам, — гажаа да меліа шуис сылы Гуля, — воюйтам на ещӧ.
На, юышт!
Сійӧ отвинтитіс флягаыслысь вевтсӧ да пуктіс флягасӧ сылы косьмӧм вом дорас.
Сылы аслыс терпитны позьтӧма вӧлі окота юны, и та вӧсна сійӧ казяліс Кадырлысь горш косьмӧмсӧ.
Кадыр горша топӧдіс вом дорас фляжкасӧ да сэтшӧм тэрмасьӧмӧн юис, мый быттьӧ олӧмын тайӧ ва войтъяссьыс кындзи сылы нинӧм сэсся вӧлі оз ков.
Медбӧрын Кадыр орӧдчис фляжка бердысь да кокнипырысь ышловзис.
Фляжка вӧлі тыртӧм.
Гуля кывнас кӧтӧдыштіс вомдоръяссӧ.
«Но, нинӧм, — шуис сійӧ аслыс, — терпитышта».
Кадыр нюмъёвтіс:
— Лӧсьыд!
Сылы лои кокньыдджык — и васьыс, и тайӧ югъялысь руд синъяссьыс, и мелі гӧлӧссьыс, и сылысь кок бинтуйтысь чуньяслӧн кокньыдика инмӧдчылӧмсьыс.
И гажмӧм мысти Кадыр ачыс кыпӧдчис.
Гуля кыскис сійӧс вылӧ да киысь киӧ сетіс санитаръяслы.
И вот машина грузитӧма.
Ӧні сӧмын эськӧ нуӧдны санчастьӧдз став тайӧ йӧзсӧ, кодъяс дінті сэтшӧм маті муніс смерть!
— Мӧдімӧ! — нимкодя шуис Гуля шофер-боецлы да чеччыштіс кабина подножка вылӧ.
Машина кутіс сыркакывны места вылас, шумитны да вӧрзис.
Гуля дугдывтӧг видзӧдӧ небесаӧ.
Вылын чистӧй, кымӧртӧм лӧз небесаас тыдовтчис сьӧд чут.
Со сійӧ матыстчӧ, пыр ыдждӧ и ыдждӧ...
Вывсянь кылӧ нин ылысса жургӧм.
Гуля оз сы мында кыв, мыйдтӧм водзвыв нин тӧдӧ тайӧ зывӧк, сьӧлӧмӧдз йиджысь шысӧ: з-з-у-у...
«Немецъяс!» — гӧгӧрвоис Гуля.
И сійӧ горӧдӧ шоферлы:
— Сувт!
Машина сувтіс.
Гуля да санитаръяс чеччыштісны муӧ да кутісны петкӧдавны раненӧйясӧс да отсасьны налы водавны туйбокса канаваясӧ да гуясӧ.
Сьӧкыда ранитчӧмаясӧс решитісны машинаысь не вӧрзьӧдны.
Лишнӧй вӧрзьӧдӧм налы вермис лоны сэтшӧм жӧ ӧпаснӧйӧн, кыдзи и немецкӧй снарядлӧн осколок.
Гуля босьтіс машинаысь водзвыв заптӧм веж росъяс.
Сійӧ тӧдіс — степын он быдлаын аддзы веж куст, да передовӧй вылӧ петтӧдз на лӧсьӧдіс аслыс веж росъяслысь запас.
Полігтырйи небеса вылӧ видзӧдлывлігмоз сійӧ тэрмасьӧмӧн кутіс маскируйтны машинасӧ веж росъясӧн.
А сэсся кайис кузовӧ аслас раненӧйяс дорӧ.
— Но, кыдзи сэні? — небесаын жургӧм содӧмсӧ кылігӧн юалӧны йӧз.
— Ставыс лючки, — ӧтвечайтіс Гуля.
— Миянӧс найӧ оз казявны.
— Ми зэв бура маскируйтчим.
И збыльысь, немецкӧй лётчикъяс эз казявны веж росъяс улысь туй бокын сулалысь санитарнӧй машина.
Лёкногӧн жургигтыр найӧ мунісны бокті, да нуисны ассьыныс смертоноснӧй грузсӧ кытчӧкӧ ылӧ.
— Вӧрзьӧд! — шуис Гуля, кор став раненӧйясыс бара пуксялісны асланыс местаясӧ.
И со бара кутіс уджавны мотор,
раненӧй тыра сьӧкыд машина бара кутіс тӧвзьыны шыбӧльяс да гуранъяс вомӧн.
Некымын лун мысти, кор Гуля эз нин ӧтчыд вӧвлы передовӧй вылын, сійӧ пуксис гижны батьыслы письмӧ.
«И заводитчис бой...»
Тадзи заводитіс сійӧ ассьыс письмӧсӧ, казьтыштіс пушкинскӧй строкаяс да лэдзис карандашсӧ.
Сійӧ мый Гуля аддзыліс да переживайтіс ачыс, дзик эз вӧв сэтшӧм бой, кутшӧм йылысь сійӧ лыддьыліс пушкинскӧй «Полтаваысь».
Кыдзи, кутшӧм кывъясӧн гижны ставсӧ, мый сійӧ испытайтіс талун?
Кыдзи передайтан передайтны позьтӧмсӧ?
«Он, эн кӧ вӧвлы бойясын, — гижис Гуля, — эн кӧ испытайт став сьӧкыдлунъяссӧ аслад пельпомъяс вылын, он вермы помӧдз прочувствуйтны победалысь радлунсӧ.
Кор боецъяс мунӧны атакаӧ, кор кылан муралысь гымсӧ «а-а-а» — тайӧ унагӧлӧса «уралысь» йӧлӧгасӧ, — нинӧм он тӧд, нинӧм он помнит.
Тэ водзын сӧмын бойлӧн поле, и тэ следитан, следитан помтӧм паськыд степь вылысь быд точка бӧрся, следитан синъяс доймытӧдз.
Сэні кодкӧ уси...
Котӧрӧн котӧртан водзӧ, и ни пуляяслӧн шутьлялӧмыс, ни стрӧг горзӧмъясыс оз вермыны сувтӧдны тэнӧ.
И сӧмын сэки, кор раненӧйясӧн грузитӧм машинаыд тэнад петас лыйлан зонаысь, напряжениеыд чинӧ...»
Гуля гижис, а ӧшинь сайын кылӧны привычнӧйӧн нин лоӧм горзӧмъяс: «Воздух!»
И регыд сы пельясӧдз кутіс кывны тӧдса дӧзмӧдчана, сьӧлӧмтӧ гудыртана омлялӧм немецкӧй самолётъяслӧн.
«Месянь кӧ дыр оз лоны письмӧяс, — тэрмасьӧмӧн гижыштіс Гуля письмӧ помас, — эн тӧждысь: сідзкӧ уна удж.
И кӧть мед мый оз ло, тӧд ӧтитор: нылыд тэнад эз вӧвлы трусӧн да честнӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ Рӧдина вӧсна...»
Удж збыльысь вӧлі уна.
Заводитчис сійӧ ыджыд уджыс, код йылысь Гулялы шуліс дивизияса командир.
Именнӧ удж.
Мунісны жестокӧй бойяс Дон вӧсна.
Лунъяс и войяс ӧні вӧлі тырӧмаӧсь опасностьясӧн, лишениеясӧн, вывті сьӧкыд уджӧн.
Гуля ставнас сетчис быдлунъя тӧждысьӧмъяслы.
Сійӧ корсяліс да нӧсилкаяс вылӧ водтӧдаліс сьӧкыда ымзысь да садьтӧм йӧзӧс, вӧчаліс налы перевязкаяс, найӧс мыськис, ньӧжйӧник пӧрччӧдіс на вылысь вира рузум кодь паськӧмъяссӧ.
Вир да му дук вӧтлысис сы бӧрся быдлаын.
Сылы вӧлі дзик некор мӧвпавны, казьтывны, шуны кывъясӧн ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс да чувствуйтіс.
И сӧмын дженьыдик шойччан минутаясӧ, гортсаяслы письмӧ гижиг, сійӧ тэрмасьӧмӧн вайӧдліс порядокӧ ассьыс быдсяма мӧвпъяссӧ.
«...Быд лун тырӧма унапӧлӧс происшествиеясӧн.
Косясим ми ӧти хутор вӧсна, — гижис Гуля. — Косясим дзонь лун, некымынысь босьтлім хутор, некымынысь бӧр сійӧс эновтлім.
Крепыда кутчысис сэні немец.
Муні ме петкӧдны раненӧйӧс, куйліс сійӧ дзик немецкӧй окопъяс дорын.
Фашистъяс менӧ казялісны, кӧсйисны босьтны ловйӧн.
Кысся ме, и найӧ кыссьӧны, а менам бӧрвылын сетісны огневӧй пулемётнӧй завеса, медым миян йӧз меным отсӧг вылӧ эз воны.
Мый тані вӧчны?
Бӧр кыссьыны сёр нин.
Водзын — раненӧй.
А фашистъяс босьтӧны кытшӧ.
Босьті ме киӧ граната, решиті — лэдза фашистъясӧс матӧджык да гранатаясӧн лыйла.
Вошны кӧ нин, кӧть найӧс унджыкӧс вины.
Друг кыла ас бӧрся: «Водзӧ!..»
Миян йӧз!
Ме чеччышті — да накӧд...
Вӧлӧмкӧ, ӧти боец пыр следитӧма ме бӧрся окопсянь.
Сійӧ аддзӧма, мый менам делӧ омӧль да кыдзи горӧдас: «Хлопцы, миян Гуля пӧгибайтӧ!»
— И — ме дінӧ.
Ёртъясыс сы бӧрся.
Сэтшӧма кучкисны, мый фашистъясысь сӧмын гӧныс лэбзис, кӧть эськӧ найӧ вӧліны ёна унджыкӧнӧсь.
А сійӧ раненӧйсӧ, кодла ме кысси, меным удайтчис петкӧдны.
Сійӧ нин, коньӧр, абу и надейтчӧма...
...А неважӧн ме неуна соті кокӧс.
Но ставыс нин прӧйдитіс, и тэ, мамочка, эн тӧждысь.
Соті ме тадзикӧн.
Бой дырйи тӧдлытӧг менам тальыштчис горючӧй жидкостя бутылка вылӧ.
Бутылкаыс поті менам кок улын, да пырысь-пыр ме вылын ставыс ыпнитіс.
Киясӧс соталігтыр ме муртса пӧрччи сотчысь сапӧгъясӧс, гимнастёркаӧс да талялі.
И кор ме дінӧ котӧртісны зыръясӧн сапёръяс, медым коявны менӧ муӧн (ӧд мӧдног кусӧдны сотчысь жидкость сьӧкыд), ме нин вӧлі пасьтася, а вот сапӧгъясӧс сідзи эг и вермы кӧмавны — лёкног чукыртчисны, дзикӧдз вошины.
Сідзи и муні водзӧ кӧмтӧг, кыкнан кокӧн чотігтыр.
И сӧмын бой бӧрын вӧчи аслым перевязка.
Со и ставыс».
Тадзи Гуля гижліс письмӧас мамыслы аслас необычайнӧй приключениеяс пиысь ӧти йылысь («приключениеясӧн» Гуля шуліс аслас боевӧй олӧмысь торъя рискованнӧй эпизодъяс).
А став дивизия пасьта нин Гуля йылысь кывсис юӧр.
Ӧти боецсянь мӧдлы паськаліс легенда ныв йылысь, коді «и биын оз сотчы», ныв йылысь, коді мунӧма вражескӧй окопъяс дінӧ, кыдзи ловъя факел, ставнас биӧн ыпъялігтыр.
И регыд кодкӧ лӧсьӧдіс «биа ныв йылысь» сьыланкыв.
Тайӧ сьыланкывйыс, кыдзи ыргысь би, тасянь вуджис Западнӧй фронтӧ.
Быд войсковӧй частьын тайӧ песнясӧ сьылісны аслыспӧлӧс мотивӧн, но кывъяс быдлаын вӧліны ӧткодьӧсь.
<rus>Девушка вспыхнула,</rus>
<rus>Путь осветила,</rus>
<rus>Огненной птицей</rus>
<rus>Летела в бой.</rus>
И тайӧ кадсянь дивизияын Гуляӧс кутісны шуны «биа нылӧн».
БИ ПЫР И ВА ПЫР
***
Став вынъяссӧ враг шыбитіс Дон да Волга костса паськыд степьяс вылӧ.
Н-скӧй дивизиялӧн частьяс вынужденӧсь вӧлі бӧръяпомас эновтны Донлысь рытыввыв берегсӧ, код вӧсна вӧвлытӧм упорствоӧн косясисны гожӧмбыд.
Вӧлі нин ар.
Кырссис кӧдзыд зэр, кор войска вуджисны мӧдар берегӧ.
Посъяс вӧлі взорвитӧма нин.
Вӧлі тӧла, да Дон вылын ветлісны гырысь гыяс, кодъяс дугдывтӧг пессисны джуджыд берег дорын.
abu
Ю вылӧ сьӧкыда шлёпйӧдлысь снарядъяс дугдывтӧг взрывайтісны сылысь джуджыд пемыд васӧ.
***
Сульк ваӧдз кӧтасьӧм Гуля кыскӧмӧн кыскис небзьӧм берег кузя вуджанінӧ ассьыс плащ-палаткасӧ, код вылын куйліс раненӧй боец.
Юрсӧ сьӧкыда бергӧдлігмоз сійӧ мыйкӧ горзіс Гулялы.
Но сылысь гӧлӧссӧ вевттисны вуджанінса зык да тӧвлӧн шумыс.
Медым велавны сылысь кывъяссӧ, Гуля копыртчис раненӧй весьтӧ:
— Мый тэныд, донаӧй?
— Винтовка корся, — ас гӧгӧрсьыс плащ-палаткасӧ малалігтыр шуис сійӧ.
И дзик тӧдлытӧг, кӧть и кадыс эз вӧв казьтывны, Гулялы тӧдвылас уси сійӧ боецыс, коді лӧнь гожся войын эшелон сулалігӧн меліа сёрнитіс аслас винтовкакӧд.
***
— Да со жӧ сійӧ, тэнад винтовкаыд, тэнад бок улад!
Плащ-палатка вылын куйлысь боец кутыштіс кинас винтовкасӧ, и тайӧ вӧрзьыштӧмсьыс доймис сылӧн ранаыс.
Сійӧ кутіс ымзыны.
— Терпитышт, донаӧй! — тӧв шум пырыс горӧдіс Гуля. — Пырысь-пыр ме тэнӧ Дон сайӧ вуджӧда.
Раненӧй довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ оз надейтчы Гуля вынъяс вылӧ.
Да и збыльысь, сьӧкыд вӧлі веритны, мый татшӧм лёк поводдяӧ тайӧ нылыс вуджас Дон, да ещӧ сьӧкыд грузӧн.
Раненӧй мыйкӧ шуис вомгорулас.
Гуля кыліс сӧмын:
— Ачыд вудж!
— Мый тэ! — шуис Гуля. — Да ме ӧмӧй коля тэнӧ?
— А зэв кӧ нин тэныд сьӧкыд лоӧ, эновт менӧ! — шуис раненӧй.
— Ладнӧ, ладнӧ, чӧв ов, — торкис сійӧс Гуля.
Лы-вемӧдз йиджысь кӧдзыдыс сотыштіс сьӧлӧмсӧ.
Гыыс плетьӧн моз кучкис чужӧмас.
Шуйга кинас раненӧйӧс кутӧмӧн, веськыд кинас курасигтыр, Гуля мӧдіс вартчыны.
Вартчис веськыда сьӧд ва шӧрӧ, дугдывтӧг сьӧлаліс вомас пырысь васӧ.
Кадысь кадӧ югыда ыпнитлывліс Дон весьтын небесаыс, кыліс гымалӧм, и джуджыд гы шыблаліс Гуляӧс аслас муртса ловъя ёртыскӧд.
Качӧдліс вывлань да шыбитліс кытчӧкӧ улӧ, пропастьӧ.
Кажитчис, ещӧ минута — и сьӧд кӧдзыд ваыс нэм кежлас вевттяс найӧс юр вывтіныс.
«Ог во», — думайтіс Гуля.
И друг сылы лои быттьӧкӧ кокньыдджык.
Тайӧ, ас садяс воӧм раненӧй кутӧма чувствуйтны, мый сылӧн спасительницаыс петӧма эбӧссьыс.
Сійӧ аслас медбӧръя вынъяснас, кыдзкӧ лӧсьӧдчӧмӧн, кутӧма курасьны здоровӧй кинас.
«Донаӧй менам, отсасьӧ!» — благодарностьӧн думыштіс Гуля.
Сук туман пыр мӧдар берегыс оз вӧлі тыдав.
Сӧмын ракетаяслӧн еджыд ыпнитлӧмъяс югзьӧдлісны ӧтпырйӧ ставсӧ: и йӧзӧс, кодъяс вуджисны уйӧмӧн да верзьӧмӧн, и орудиеяса понтонъяс.
Раненӧй бара дзикӧдз слабмис да та вӧсна лои кыкпӧв сьӧкыдджык.
Но Гуля чувствуйтіс нин, мый медся страшнӧйыс бӧрын.
«Должен воны, воа!» — шуаліс сійӧ аслыс.
Став мускулъясыс сылӧн уджалісны настойчивӧя, упрямӧя, кужӧмӧн.
Со кор сылы ковмис спортивнӧй мастерствоыс!
Со мыйла колӧ вӧлі сэтшӧм ёна тренируйтчыны сэні, шондіа Днепрлӧн воднӧй станция вылын!
Ставыс, мыйӧ велӧдчыліс Гуля олӧмас, ӧні сылы ковмис, быттьӧкӧ сылӧн став челядьдырыс, став том кадыс вӧлӧмаӧсь сӧмын подготовкаӧн тайӧ суровӧй боевӧй испытаниеяс кежлӧ.
И Гуля воис берегӧдз.
Берег вылын сійӧ мынтӧдіс аслас сьылі вылысь боецлысь кынмӧм кияссӧ.
Сійӧ лэччысис му вылӧ да сьӧкыда лолыштіс.
— Но, со ми и воим, — шуис Гуля, санитарнӧй сумкасьыс перйис фляжка, кынмӧм раненӧй вомӧ кисьтіс некымын войт водка: — Юышт, шонтысь!
Гуля пуксьӧдіс сійӧс первой сюрысь санитарнӧй повозкаӧ, а ачыс, неуна шойччыштӧм бӧрын, бара муніс береглань.
Мукӧд раненӧйясыскӧд сылы вӧлі кокньыдджык.
Сійӧ аддзис пыж да дзик асывводзӧдзыс вуджӧдаліс йӧзӧс ӧти берегсянь мӧд берегӧ.
Дерт, и тайӧ вӧлі ӧпаснӧй да сьӧкыд удж — эз вӧв кокни нуӧдны сьӧкыд пыж гыа ю вомӧн дугдывтӧм обстрел улын, — но Гуля и тайӧ делӧнас справитчис.
Не ӧти олӧм сійӧ спаситіс тайӧ кузь арся войнас, не ӧтиысь сійӧ вуджаліс пыжӧн ӧтар берегсянь мӧдарӧ...
***
«КАТЮША» ДА «АНДРЮША»
Донлӧн асыввыв берег вылын мунісны бойяс...
abu
Пӧльтісны кӧдзыд тӧвъяс, дугдывтӧг кисьтісны арся зэръяс, а йӧзлы некор вӧлі шойччыштны, шонтысьны.
Окопъясын да траншеяясын пидзӧсӧдз ваын сулалігӧн найӧ яростнӧя отстреливайтчисны.
Сӧмын войулӧ, кор немецъяслӧн слабмыштліс лыйсьӧм, неуна лӧньліс.
Водтӧдзыс, тайӧ передышка минутаясас, Гуля пыравліс «гӧститны» кутшӧмкӧ аслас выль другъяс ордӧ.
Со и талун сідз жӧ.
Тӧкӧтьӧ сӧмын лӧньыштіс, Гуля муніс землянкаӧ, кӧні олісны первой ротаса боецъяс.
Муніс сійӧ сообщение ходъясӧд.
Зэрны дугдіс, кымӧръяс тӧвнас разалыштісны, да на костӧд вуджрасис тӧлысь.
Землянкаын, чуть-чуть югъяліс, чадитіс дзузган би.
Кӧрт пач трубаын шутьляліс тӧв.
— А, Гуля! — быдладорсянь кылісны тӧдса гӧлӧсъяс. — Мыйкӧ важӧн эн пыравлы?
Миян нин гаж быри!
Чай кӧсъян?
Некымын минута мысти неыджыд кӧрт пач вылын, вевтсӧ лэпталігтыр пузис жӧч чайник.
Кодлӧнкӧ кужан киын ньӧжйӧник, варовитны мешайттӧг, кутіс ворсны баян.
И Гулялы кажитчис, мый ещӧ некор на нэмнас сылы эз вӧв татшӧм уютнӧй да спокойнӧй, кыдзи тайӧ сьӧд ичӧтик землянкаас, тайӧ, бойясысь мудзӧм, мучитчӧм, йӧз костас, кодъяс чукӧртчисны миян ыджыд страналӧн быдладорсянь.
Сійӧ пукаліс дзик пач дінын, нимкодя шонтысис да веськыда видзӧдіс бияс вылӧ, кодъяс шомысь шомӧ чеччалісны пач пытшкын.
Найӧ, тайӧ гажа биясыс, вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны и сэні, ылыс Уфаын.
И татшӧм жӧ зарни кывъяс ворсісны пачын сійӧ кадъясӧ, кор Гуля вӧлі ещӧ ичӧтик на да сылы эз разрешайтлыны босьтны киас коколюка.
Думыштны сӧмын, кутшӧм неважӧн тайӧ вӧлі!
А ӧні сійӧ фронт вылын, войналӧн самӧй би пытшкас, и некод сылы оз шу: «Гуля, сотчан!»
Дзик землянка весьтті омлялігтыр лэбис мина.
— Налӧн «Ванькаыс» сьылӧ, — шуис кодкӧ, пӧсь чай юигмоз.
Гуля сӧмын чӧла лайкнитіс юрнас.
Сійӧ, кыдзи и быд боец, бура нин вӧлі кужӧ тӧдмавны «Ванькаӧн» нимтӧм немецкӧй миномётлысь гӧлӧссӧ.
Асланыс листовкаясын фашистъяс ошйысисны, мый налӧн «Иван» венас миянлысь «Катюшаӧс».
— Нинӧм, оз вен, — шуис олӧма боец, кодӧс быдӧн шулісны папашаӧн. — Кысь нин сылы миян «Катюшакӧд» лӧсявны!
— Тайӧ точнӧ, — сӧгласитчис сылӧн соседыс, пидзӧс вылас чегис пӧвтор да пуктіс би вылӧ. — А вот ме кывлі, мый миян татӧні виччысьӧны ещӧ «Андрюшаӧс».
Тайӧ наведитас порядок.
— Кутшӧм сэтшӧм «Андрюша»?
— юаліс Гуля.
— «Катюшалӧн» пиыс.
Вот лупитӧ кӧ и лупитӧ!
Мамсьыс чистӧйджыка.
Кӧкъямысдас метр ылнаӧдз сӧмын куш воздушнӧй волнанас уджалӧ. Осколкияслысь виан вынсӧ артышттӧг.
Минута-мӧд быдӧн чӧв усьлісны, и тайӧн воспользуйтчис баян.
Сійӧ кутіс ворсны гораджыка, смелджыка, веськыда сьылӧм вылӧ пукалігмоз.
<rus>Вьётся в тесной печурке огонь,</rus>
<rus>На поленьях смола, как слеза, —</rus>
кутіс сьывны Гуля, а орччӧн кодкӧ кутіс отсавны тенорӧн:
<rus>И поёт мне в землянке гармонь</rus>
<rus>Про улыбку твою и глаза...</rus>
Сьывсис ӧти песня, заводитісны мӧдӧс.
Сьылісны ӧтвыв ставныс и ӧткӧн.
— Тадз эськӧ и сьылі тікӧд асывводзӧдз, — места вывсьыс чеччигмоз шуис Гуля. — Да нинӧм он вӧч, пӧра меным мунны...
— Кытчӧ тэныд?
— Асяӧс вежны.
Збыльвылас, Ася дежурстволӧн срокыс эз на помась.
Но Гуля жалитіс да видзис санбат кузя ассьыс ёртсӧ — сійӧ самӧй жебиник, школьница кодь нывсӧ, коді воис фронт вылӧ сыкӧд да Лидакӧд ӧти эшелонын.
Гуля вӧлі аслас кыкнан пӧдругасьыс ыджыдджык.
Сылы нин пӧшти кызь ар, а налы эз на тыр и дас кӧкъямыс.
И Гуля кыкнан дінас относитчис неуна покровительственнӧя, шуліс найӧс «менам муса нывкаяс» да думыштчытӧг босьтліс ас вылас медся сьӧкыд да ӧпаснӧй уджсӧ.
А удж пыр содіс и содіс, олӧм пыр сьӧктіс.
И горт йылысь, семья йылысь казьтылӧмъяс Гулялы кажитчисны нин кутшӧмкӧ мойдын кодьӧн, пӧшти позьтӧмӧн.
Да и кӧні сійӧ «гортыс»?
Уфаын, кӧні мам да Ёжик олӧны случайнӧй, йӧз комнатаын, али немецъясӧн займитӧм Киевын, али Москваын, кысянь бать ысталӧ ёна тревожитчана да тӧждысяна письмӧяс?..
«Пӧжалуй, война помӧдз менам горт тані — землянкаын, санбатын, — ӧти землянкасянь мӧд землянкаӧдз котӧртігӧн думайтіс Гуля. — И семья менам тані: Лида, Ася и став тайӧ дона йӧзыс, кодъяскӧд ми ӧтлаын олам, смертьсянь сэтшӧм матыс олӧмӧн!»
***
ПӦДРУГАЯС
Заводитіс кынмавны.
Зэръясӧн мыськӧм, сьӧд лощинаяс да мылькъяс едждісны пужйӧн.
Фронт вылын пыр на вӧлі затишье.
Аслас медводдза разведкаысь югдігӧн воӧм бӧрын, кытчӧ вӧзйысьліс сійӧ ачыс, Гуля шонтысис пач дорын, юис пӧсь чай (ставсӧ тайӧс водзвыв лӧсьӧдӧма Ася) да водіс.
Ася шебраліс сійӧс кучик полушубокӧн.
— Ставыс тайӧ, Асенька, абу нин сэтшӧм страшнӧ, — мудзӧмысла да шоныдысла нюжмасигтыр шуис Гуля. — Страшнӧ сӧмын, кор кылан друг гӧлӧсъяс.
Кыссян му кузя, некод тэ гӧгӧрын абу, и друг тайӧ увтчысь немецкӧй сёрниыс.
Сэки збыльысь овлӧ лӧсьыдтӧм...
Кӧть и тӧдан, мый тэ абу ӧтнад разведкаын, мый тэкӧд орччӧн, асланым йӧз, разведчикъяс, а век жӧ шуштӧм овлӧ.
И торксялігтыр, унзільысла кывъяссӧ вунӧдалӧмӧн, Гуля кутіс висьтавлыны сы йылысь, мый вӧлі тайӧ вояс.
Гулялысь кывзігӧн Ася думайтіс: «Мыйла тайӧ тадз?
Ӧтлаын олам, ставным ӧткодя чувствуйтам, а сэтшӧм ми разнӧйӧсь?
Ме эськӧ, нинӧмысь эг мун разведкаӧ!
Дерт, муні эськӧ, ыстісны кӧ, а ачым эськӧ эг вӧзйысь...
Думыштны сӧмын — друг фашистъяс ловйӧн босьтасны...»
— Да тэ он кывзы, Аська! — шуис Гуля. — А ме старайтча...
Но, сідзкӧ, ме узя.
Сійӧ бергӧдчис аслас му керка кын стенлань чужӧмӧн, да сійӧ жӧ минутаас Ася кыліс сылысь спокойнӧй, рӧвнӧй лолалӧм.
Ася пукаліс сы кокъяс дорын, поліс вӧрзьӧдчыны, медым не садьмӧдны пӧдругасӧ.
Но сылӧн полӧмъясыс вӧліны весьшӧрӧ.
Дзонь сутки, враглӧн тылын ветлігӧн, Гуля эз куньлы синъяссӧ, да ӧні пӧшти сутки кежлӧ сійӧс водтӧдіс здоровӧй, том, чорыд ун.
Ася дугдывтӧг котраліс видзӧдлыны, эз-ӧ садьмы Гуля, но сійӧ куйліс важмозыс сідз жӧ, кыдзи водіс — стенлань чужӧмӧн, кисӧ юр улас сюйӧмӧн.
***
Сӧмын мӧд вояс сійӧ восьтіс синсӧ.
— Но и узьышті жӧ ме!
Дерт, час кык кымын! — нюжмасигтыр шуис Гуля. — Ася, тэ тані?
Ася копыртчыліс сы весьтӧ.
— Унмыд веськаліс?
— Ой, кутшӧма веськаліс!
Нэм кежлӧ.
Мый нӧ ӧні — лун али вой?
— Вой, Гуленька.
— Кутшӧм?
— Кутшӧм овлӧ.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис Гуля. — Талун — ещӧ талун на али аски нин?
— Пӧшти аски, — сераліс Ася. — Тэ узин дзонь лун да пӧшти дзонь вой.
Регыд асывводз.
— А тэ мыйла эн вод?
— Тэ вӧсна тӧждыси...
Пӧдругаяс пуксисны пач дінӧ.
Гуля гӧгӧрвоис, мый Ася сы ради войбыд пестіс би да котёлокын шонтіс ужин.
— Тӧдан, ӧні кажитчӧ, — кӧрт паньӧн котёлокысь пӧсь шыд панялігмоз шуис Гуля, — мый ставсӧ тайӧс ме аддзылі вӧтын.
Тайӧ степсӧ, хуторсӧ, немецкӧй часӧвӧйсӧ, кодӧс ми виим...
— Ме эськӧ бурджык та йылысь книжкаысь лыдди, — шуис Ася, — либӧ, ещӧ бурджык, киноын видзӧдлі.
А ачым ме пола, ме абу сэтшӧм.
Туля серӧктіс:
— Дзик на тэ ичӧт нывка, Ася.
И мыйла сӧмын тэ фронт вылас воин?
— Мыйла? — юаліс Ася да бокӧ бергӧдчис.
— Тэ ӧбидитчин? — шуис Гуля да лэдзис паньсӧ. — Прӧстит менӧ, Асенька.
Честнӧй кыв, ме эг кӧсйы ӧбидитны тэнӧ.
Скӧралан?
— Менам ун локтӧ, — Гуля вылӧ видзӧдтӧг шуис Ася. — Думайтан, тэнад кӧ унмыд веськаліс, сэсся некодлы нин узьны оз ков?
Сійӧ кутіс вольсасьны аслыс пельӧсӧ.
Вӧрӧшитыштіс турун, вывсяньыс шыбитіс шинель.
— Вод нар вылӧ, — шуис Гуля.
Ася нинӧм эз ӧтветит, водіс да бергӧдчис Гулялань мышкӧн.
Гуля матыстчис, пуксис орччӧн да окыштіс сылысь юрсӧ:
— Дугды, Асенька.
Война вылын оз позь лӧгавны.
Бӧрын жалитны кутан, да сёр лоӧ.
Ася видзӧдліс Гуля вылӧ да друг синваӧн бӧрддзис:
— Тэ ачыд тӧдан, кутшӧма ме тэнӧ радейта!
Сӧмын гӧгӧрво, мый ме ог вермы лоны тэ кодьӧн.
Но ме старайтча, ме ставсӧ вӧча.
— Ставсӧ, ставсӧ, Асенька, — шуис Гуля. — Тэ уджалан отличнӧ...
Но тӧдан мый, ме всё-таки сёрнитла штабын, медым тэнӧ лэдзасны гортад.
— Оз ков! — горӧдіс Ася. — Ме ог кӧсйы!
Ме лоа тані помасьтӧдзыс.
Тіянкӧд!
— Ася! — Гуля малыштіс сылысь сьӧд мольыд юрсисӧ. — Ася, ме ӧд аддза, мый тэ ёна, зэв ёна мудзин.
А олӧмыс тані сэтшӧм сьӧкыд.
Тэ думайтан, миянлы Лидакӧд абу сьӧкыд?
Вывті сьӧкыд!
Но ми сӧмын крепыдджыкӧсь тэысь...
— Ме велала, — шуис Ася да вевттис кокъяссӧ аслас шинель пӧлаӧн. — Тэ сӧмын некодлы эн висьтав, медым менӧ мӧдӧдісны тылӧ.
Кылан тэ, ме ог кӧсйы!
— Но ладнӧ, ладнӧ!
***
Ася регыд унмовсис, а Гуля дыр на пукаліс, ас вӧчӧм легысь ичӧтик пызан вылӧ мыджсьӧмӧн, да видзӧдіс тайӧ жебиник сьӧд юра ныв вылас, коді ёкмыльтчӧма челядь моз.
Гуля тӧдіс сы йылысь зэв этша: мый сійӧ Минск дорысь, мый сылӧн вокыс мӧд фронт вылын да важӧн оз гиж, батьыс важӧн кулӧма, а мамыс Асялӧн ичӧтджык чойыскӧд Уфа дінын кутшӧмкӧ колхозын да сідзжӧ важӧн оз гижны.
Со и ставыс.
А кутшӧм матыса мортӧн кажитчис сылы тайӧ нывкаыс!
Быттьӧ ӧти карын чужисны, ӧтлаын быдмисны да ветлісны ӧти школаӧ...
«Да, война — бур школа!»
***
КУИМ ТУЙВЕЖЫН
Гуляӧс примитісны партияса членӧ кандидатӧн.
Тайӧ вӧлі сылы ыджыд да нимкодь событиеӧн.
Унапӧв сійӧ лыддис боевӧй характеристика, кодӧс сылы сетіс сійӧс партияӧ рекомендуйтысь полкса командир:
«...Комсомолка Королёва аслас храбростьлӧн да геройстволӧн личнӧй примерӧн вдохновляйтӧ боецъясӧс пыр выль и выль подвигъяс вылӧ».
«Неужели тайӧс ме йылысь гижӧма?» — шензьӧмӧн думайтіс Гуля.
Тайӧ лунъясас сылы кажитчис, мый сійӧ сразу быдмис, лои верстьӧ мортӧн да должен лӧсьӧдчыны ещӧ сьӧкыдджык испытаниеяс кежлӧ.
А кад вӧлі напряжённӧй, переломнӧй.
Миян частьяс, прӧтивникӧс кутігмоз, гӧтӧвитісны вынъяс локтан наступление кежлӧ, решительнӧй бойяс кежлӧ...
Лида Ракитина муртса на помаліс раненӧйяслысь выль партия кӧртӧдавлӧм.
Сійӧ аслас дежуркаын жӧч мыссян доз улын мыськис кияссӧ, кор виччысьтӧг порог вылын мыччысис Гуля.
— Тэ мыйла он шойччы? — юаліс Лида. — Ӧд дзонь вой уджалін?
— Тэ гӧгӧрвоан, — думыштчӧмӧн шуис Гуля, — менӧ ӧні корлісны штабӧ.
— Мыйла?
Гуля пӧрччис полушубоксӧ да пуксис табуретка вылӧ.
— Кыдз тэныд шуны?..
Помнитан, Илья Муромец йылысь былинаын эм сэтшӧм места.
Илья Муромец сувтӧдӧма вӧвсӧ куим туйвежӧ да еджыд из вылысь лыддьӧ гижӧд: ӧти туй кузя мунны — озырӧн лоны, мӧд туй кузя мунны — гӧтыраӧн лоны, коймӧд туй кузя мунны...
Гуля эз помав.
«Виӧмаӧн лоны», — тӧдвылас уси Лидалы, но мыйлакӧ, сідзжӧ эз решитчы шуны тайӧ кывъяссӧ.
— Но и вот, — шуис Гуля, — ме сідзжӧ сулала куим туйвежын.
Меным предлагайтӧны бӧрйыны: уджавны дивизияса политотделын секретарӧн либӧ мунны Москваӧ, командиръяслӧн курсъяс вылӧ.
— А коймӧдсӧ мый предлагайтӧны? — юаліс Лида. — Коймӧд туйыс кутшӧм?
— Да сэсся оз и предлагайтны.
Но делӧыс сыын, мый менӧ оз устраивайт ни первойыс, ни мӧдыс.
Ме ӧмӧй аслам энергияӧн дыр выдержита секретарскӧй удж вылын?
Ачыд думышт.
А Москваӧ ме ог кӧсйы.
Мӧдарӧ, ме зэв ёна кӧсъя, тэныд и висьтавны ог куж, кутшӧм эськӧ ме рад вӧлі аддзывны Москва, папаӧс...
Меным и велӧдчыны окота.
Сы мында кад нин книга эг кутлы киын.
Да вообще ӧти кыв «Москва» тэ ачыд тӧдан, мый значитӧ меным.
Но ме ог вермы мунны татысь.
И Гуля, дежуркаті пельӧссянь пельӧсӧдз ветлӧдлігмоз, кутіс пӧся висьтавлыны Лидалы, мый сійӧ прӧста оз вермы торйӧдчыны йӧзкӧд, кодъяскӧд прӧйдитіс би пыр и ва пыр, да мунны тылӧ именнӧ сэки, кор налӧн полкыс да дивизияыс гӧтӧвитчӧны медся ён бойяс кежлӧ.
Лида нинӧм эз шу, но тӧдлытӧгыс думыштіс:
«Сідзкӧ, коймӧд туй...»
И ачыс повзис тайӧ кывъяссьыс.
«Ох, и мыйла бара сійӧ казьтыштіс ассьыс Илья Муромецсӧ!»
Лида дӧзмӧмӧн пыркнитіс юрнас да, медым пӧдтыны ассьыс тревожнӧй мӧвпъяссӧ, гажаа гӧлӧсӧн шуис:
— Сідзкӧ, сідз и решитін миянкӧд кольччыны?
Но ладнӧ, кутам лыддьыны, мый тэ бӧр нин воин Москваысь.
Рытнас, лоас кӧ лӧнь, воӧмтӧ тэнсьыд празднуйтам.
Восьтам консервъяс.
Чукӧстам Болотников ёртӧс, Толинӧс, кутам сьывны песняяс, ладнӧ?
— Ладнӧ, — шуис Гуля, и синъясыс сылӧн лоины гажаӧсь, пӧшти збойӧсь. — Тӧдан, Лидушка, медся сьӧкыд свет вылын — бӧрйысьны.
А бӧрйин кӧ нин, водзӧ ставыс кокни.
АСЯ
Пач дорын шонтысигӧн Гуля выльпӧв лыддяліс сӧмын на пӧлучитӧм письмӧяс.
Ӧти вӧлі фронтвывса — Эриксянь, мӧд — гортсаяссянь, тӧждысяна, тырӧма быдсяма муса, мирнӧй юӧръясӧн: кодлыкӧ валегиас Ёжик дзебӧма чайнӧй паньяс, ва тыра ведраӧ вӧйтӧма башмаксӧ, косясьӧма соседса детинкакӧд, коді сыысь ыджыдджык дзонь кык тӧлысьӧн.
Гуля дыр кутіс кипыдӧс вылас ичӧтик фотографическӧй карточка:
— Со кутшӧма сійӧ быдмӧма, менам Ёжик!
Абу нин кага, а настоящӧй детинка!
И сійӧ представитіс аслыс лымйӧн тырӧм уфимскӧй двор да гӧна пася Ёжиксӧ ассьыс, коді ӧти кокнас тойыштӧ ичӧтик дадь.
Эрик гижис сылы сӧмын некымын строка.
Тыдалӧ, сылы вӧлі некор.
Ыстіс аслас полевӧй почталысь номер, кӧсйысис регыд ещӧ гижны, сӧмын удайтчас кӧ бара кутны киас карандаш да бумага.
Гуля гӧгӧрвоис тайӧ письмӧсьыс быд кыв, быд визьтор.
Сійӧ эськӧ и ачыс гижис дзик татшӧм жӧ письмӧ, тӧдіс кӧ войдӧр адрессӧ Эриклысь, коді корсьӧма сійӧс фронт вылысь.
Дежурка пызан вылын куйліс ещӧ ӧти конверт.
Не то челядь киӧн, не то пӧрысь киӧн сы вылын вӧлі гижӧма Асялысь нимсӧ.
Со сійӧ, уфимскӧй колхозсянь дыр виччысян письмӧыс!
Ӧдйӧджык эськӧ мед Ася воас...
Медбӧрын воссис ӧдзӧс.
Пырис Ася, ставыс лымйӧн киськалӧм.
Кынмӧм, лӧзӧдӧм чуньяснас сійӧ муртса-муртса разис полушубокыслысь воротниксӧ.
— Пуксьы ӧдйӧджык пач дорас, — шуис Гуля. — Шонтысь...
Но мый, лӧсьыд тэныд?
— Лӧсьыд!
— А ӧні ещӧ лӧсьыд лоӧ!
И Гуля пуктіс сылы пидзӧс вылас ичӧтик конверт.
— Гортсаяссянь! — шӧпкӧмӧн шуис Ася.
Вомдоръяссӧ вӧрӧдігмоз, юрнас довкйӧдлігтыр, сійӧ дыр лыддис тайӧ письмӧсӧ.
— Но мый? — юаліс Гуля.
— Гижӧны, мый ӧні налӧн ставыс бур, — пыдісянь шуис Ася. — Устроитчӧмаӧсь, олӧны оз омӧля...
Чойӧс колхозӧ счетоводӧн босьтӧмаӧсь, мам вурсьӧ.
И воксянь открытка пӧлучитӧмаӧсь — ловъя.
Ася топӧдіс чужӧм бердас письмӧсӧ да друг серӧктіс:
— Аттӧ, кутшӧм ме рад!
— Со аддзан, ме тэныд шулі...
— А меным, нывъяс, нинӧм талун эз вӧв? — дежуркаӧ пыригас да ӧтчыд видзӧдлӧмӧн пӧдругаяс киясысь письмӧяс казялӧм бӧрын юаліс Лида.
— Тэныд аски лоӧ, — шуис Гуля. — Менам сэтшӧм предчувствие.
— Но, смотри, мед вӧлі письмӧ!
А то меным ті вылӧ видзӧдны завидь.
Со ті кутшӧм гажаӧсь талун!
Кӧть нин висьталӧй меным ассьыныд выльторъястӧ, менам кӧ аслам абу.
И куимнан нылыс, пач дінӧ пуксьӧмӧн, кутісны выльпӧв лыддьыны гортса письмӧяс.
Кадыс вӧлі рытъявыв нин да кажитчис, мый луныс сідз и мунас спокойнӧя, бойястӧг, кыдзи друг виччысьтӧг кӧнкӧ сяркнитіс пулемётнӧй очередь, сяргыны кутісны автоматъяс.
Заводитчис перестрелка.
Боевӧй тревога кузя Гуля да Ася чеччисны, пасьтасисны, пельпом вомӧныс ӧшӧдісны ассьыныс сумкаяссӧ да петісны землянкаысь.
...Вой кежлӧ бой ланьтіс.
Еджыд, пужъялӧм степь кузя, окопъяс да траншеяяс кытшовтӧмӧн, писькӧдчис санитарнӧй машина.
Санитаръяс петкӧдісны машинаысь нӧсилкаяс.
Шинель вылас пасьталӧм халата Лида котӧрӧн петіс встречайтны раненӧйясӧс.
Ылысянь на сійӧ кыліс Гулялысь гӧлӧс:
— Ньӧжйӧнджык, видзчысьӧмӧн, эн пыркӧдӧй!
Кокньыдика лайкъялігтыр нӧсилка мӧдӧдчис кильчӧлань.
Лида привычнӧя копыртчыліс да видзӧдліс раненӧйлы кельдӧдӧм чужӧм вылас.
— Ася!
Гуля чӧла довкнитіс сылы юрнас.
— Думайтан, серьёзнӧ?
— Мгм... — вомсӧ восьтлытӧг ӧтветитіс Гуля.
Сэсся найӧ ас костаныс эз сёрнитны.
Колӧ вӧлі вӧчны быдлунъя удж — принимайтны, перевязывайтны раненӧйясӧс.
А самӧй тайӧ кадас дивизионнӧй хирург вӧчис Асялы операция.
Нюжмасьны вӧлі оз позь — положениеыс вӧлӧма зэв серьёзнӧй.
И вот операция помасис.
Ася вӧрзьытӧг куйлӧ койка вылын.
Гуля да Лида дугдывтӧг видзӧдӧны сылӧн пырысь-пыр омӧльтчӧм чужӧм вылӧ, гырысь югъялан синъяс вылас.
— Нывъяс, — сьӧкыда шуӧ Ася да нюлыштӧ кос вомдоръяссӧ, — мый найӧ шуӧны?
Коля ме ловйӧн?
— Дерт жӧ! — увереннӧя да спокойнӧя ӧтвечайтӧ Гуля.
Ася видзӧдлӧ сы вылӧ лихорадочнӧй видзӧдласӧн.
— Да, да, Асенька, медся страшнӧйыс коли нин бӧрӧ.
Кутшӧм тэ миян молодец!
Доктор шуӧ — тэ героиня.
Ася муртса нюмъялыштӧ сӧмын вомдоръяснас:
— Абу, ме абу героиня...
Ме сӧмын терпеливӧй...
— Тайӧ и эм настоящӧй героизмыс!
Ася синлысъяслысь вӧрзьыштӧмсӧ казялӧм бӧрын Гуля копыртчис пӧдругаыслань.
— Мый, Асенька, мый?
— Меным зэв окота овны, лоны тіянкӧд!
Ме ӧд пыр вӧлі тіянкӧд! — ньӧжйӧник, пӧшти вомгорулас шуаліс Ася. — Но ме кӧ кула...
— Оз ков, мусаӧй, тадзикӧн думайтны, — торкис сійӧс Гуля. — Куйлы ньӧжйӧник, эн вӧр.
— А кӧні Лида? — юалӧ Ася.
Но койка дорын Лида эз вӧв.
Сійӧ абу вермӧма терпитнысӧ да петӧма ӧдзӧс сайӧ — бӧрдны.
— Лекарствола муніс, — шуӧ Гуля.
— Медым ӧдйӧджык локтас, — шӧпкӧ Ася.
Лида и збыльысь регыд бӧр воис, но Ася сійӧс оз нин аддзы.
Сійӧ шуалӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, тшӧктӧ гудрыштны пачысь ӧгыр, шуалӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧзлысь нимъяс, чуксалӧ мамсӧ.
Сэсся сійӧ дзикӧдз ланьтӧ.
Югдытӧдз Гуля да Лида ӧчередьӧн дежуритӧны сы койка дінын.
А водз асылын, кулӧм Асяӧс прӧстыняӧн вевттьӧм бӧрын, найӧ ньӧжйӧникӧн петӧны кӧдзыд ывла вылӧ.
Кӧнкӧ сьӧкыда гыпкӧны орудиеяс.
Заводитчӧ войналӧн выль лун.
— Вот и абу миян Аська... — шуӧ Лида да кепысьнас чышкӧ кӧтасьӧм банъяссӧ.
— Кыдзи «абу»? — стрӧга да весиг скӧрысь торкӧ сійӧс Гуля. — Колӧ кужны помнитны!
Помнитны ставсӧ — быд кыв, быд вӧрзьыштӧм, быд ружӧктӧм...
Сійӧ сетіс олӧмсӧ со тайӧ муыслы, миянлы, олӧмыслы...
А тэ шуан — сійӧ абу!
Лида чуймӧмӧн видзӧдліс Гуля вылӧ.
— Тайӧ правда, — полігтыр шуис сійӧ. — А век жӧ...
— Ме ачым тӧда, мый век жӧ!..
И кипыдӧсъяснас синъяссӧ тупкӧмӧн Гуля ӧдйӧ котӧртіс дзуртысь лым кузя землянкалань.
ӦТТШӦТШ КЫК ПРАЗДНИК
Октябрь помын усьӧм лым ӧдйӧ сыліс, да пуксьылысь тӧв бара вежсис пемыд арӧн.
Воис Октябрлы кызь витӧд годовщиналӧн рытъя.
Войнас кыптіс ыджыд бушков.
Кажитчис, мый тӧлыс дзик йӧймис.
abu
Сап пемыдын, сьӧд, гуранӧсь му кузя писькӧдчигмоз Гуля локтӧ вӧлі аслас ротаӧ ранаясысь бурдӧм Кадыр Хабибулинкӧд да сійӧ жӧ подразделениеса мӧд боецкӧд, Митя Гришинкӧд.
Куимнанныс мунісны чӧла, кималасӧн, зілисны тувччавны кыдз позьӧ гусьӧнджык.
А вывсянь кисьтіс зэр, и сапӧгъясын и сапӧгъяс улын шлячкакыліс ва.
Гулялы кажитчис, мый найӧ некор нин оз петны тайӧ сап пемыдсьыс да кӧдзыдсьыс, и сылы окота вӧлі крепыдджыка топӧдны ёртыслысь кисӧ, медым бара чувствуйтны ловъя шоныдсӧ, чувствуйтны, мый му вылын эм на олӧмыс.
Быттьӧкӧ сы мӧвпъяслы шыасьӧмӧн Кадырлӧн шоныд киыс корсис сылысь кисӧ пемыдінас да увереннӧя кыскис сійӧс кытчӧкӧ веськыдвывлань.
— Айда ме бӧрся, — шуис Кадыр. — Воим.
Кок увсьыс Гуля кыліс муӧ кодйӧм послысь тшупӧдсӧ да кутіс лэччыны Кадыр бӧрся.
Бӧрвыланыс локтіс Гришин.
Кадыр восьтіс ӧдзӧс да дзузганлӧн гажа биыс, кыдз ичӧтик маяк, югнитіс синъяс водзын.
Пӧльыштіс оланінса шоныд руӧн.
Юръяссӧ копыртӧмӧн ӧта-мӧд бӧрся куимнанныс пырисны землянкаӧ.
Сэні узисны нин — коді наръяс вылын, коді джоджын турун вылын, полушубокъясӧн да шинельясӧн шебрасьӧмӧн.
Эз узь сӧмын ӧти том зон.
Сійӧ ноксис пач дорын.
— Но, кыдз? — пач вылысь пузьӧм чайник босьтігмоз юаліс сійӧ. — Ловъяӧсь?
— Ачыд аддзан, — ӧтветитіс Кадыр.
— Удайтчис?
— Ещӧ кутшӧма!
Гуля пыдзыртіс ас вывсьыс юбкасӧ да, скамья дор вылӧ пуксьӧмӧн, кутіс пӧрччыны коксьыс кӧтасьӧм сьӧкыд сапӧгъяссӧ.
— Ещӧ кутшӧма удайтчис! — выльпӧв шуис сійӧ да ньӧжйӧник серӧктіс. — Вот югдас, любуйтчыштанныд!
— Дзик фашистъяс ныр улӧ лӧсьӧдім, — шуис Гришин. — Буретш окопъяс водзас.
— Но, аски обстреливайтны кутас, подлецыд, — шуис том зон да кисьтіс быдӧнлы чай кружкаӧн. — Шонтысьӧй, ребята!..
И мый кутшӧм повтӧм нывъяс ӧні лоины! — кос нянь китырысь ӧти еджыдджык тор бӧрйигмоз да Гулялань сійӧс вештыштігмоз содтіс сійӧ.
Гуля дыр косьтысис пач дорын, шонтысис пӧсь чайӧн.
Сэсся сійӧ шебрасис шинельнас да никыльтчис пельӧсӧ.
Но узьны сылы эз вӧв окота.
Муртса на югдыштіс, сійӧ муніс видзӧдлыны ассьыс уджсӧ.
Некымын метр сайын немецкӧй окопъяс водзладорын жугӧдӧм танк вылын дӧлаліс, тӧв вылас шлопкӧдчигтыр, сӧветскӧй флаг.
Паськыд флаг небыд складкаясӧн ворсіс да югъяліс.
Сійӧ быттьӧкӧ шыбитіс вызов враглы, и фашистъяс, тыдалӧ, тайӧс почувствуйтісны.
Окопысь петіс первой ӧти фриц, сэсся ещӧ кыкӧн.
Сӧмын тайӧ и колӧ вӧлі миян снайперъяслы.
Кыліс лыйӧм, мӧд.
Кык руд фигура колины куйлыны уль му вылын.
Коймӧд фашист ляскысис му бердӧ да, муртса тӧдчымӧн бӧрыньтчигмоз, кыссис аслас окоплань.
— Ӧні миян снайперъяслы удж тырмас! — шуис тӧдлытӧг Гуля дінӧ воӧм Гришин.
— А тэ, Королёва, мун вай землянкаӧ.
Штабсянь вызывайтӧны.
Кор Гуля бӧр воис аслас землянкаӧ, сійӧ ӧдзӧс сайсянь на кыліс кузь телефоннӧй звонок.
— Коймӧдысь тэнӧ чуксалӧны, — дӧзмӧмӧн шуис связист.
Гуля босьтіс трубка.
— Сержант Королёва? — кыліс сійӧ батальонса командир Куприяновлысь тӧдса гӧлӧссӧ. — Поздравляйта тэнӧ ӧттшӧтш кык праздникӧн.
— Аттьӧ, товарищ капитан...
Сӧмын мыйла нӧ кыкӧн? — юаліс Гуля.
— А кыдзи нӧ!
Октябрлӧн годовщинаӧн да орденӧн!
— Кутшӧм орденӧн?
— Боевӧй Краснӧй Знамя орденӧн!
Гулялӧн кисьыс тӧкӧтьӧ эз усь телефоннӧй трубкаыс.
— Честнӧй кыв?
Капитан серӧктіс:
— Честнӧй пионерскӧй!
— А ещӧ кодъясӧс миянысь наградитӧмаӧсь?
Ставӧс?
— Но, вот ещӧ, ставӧс!
Кодӧс следуйтӧ, найӧс и наградитісны!
— А менӧ ӧмӧй следуйтіс?
— Артмӧ, мый сідз.
Трубкаын лотшмуні.
Сёрни помасис.
Гуля сулаліс телефон дорын волнуйтчигтыр, шӧйӧвошӧмӧн.
Гурйыв воссис ӧдзӧс.
Землянкаӧ пырис Лида.
— Мый тэкӧд? — тревожнӧя юаліс сійӧ. — Мыйкӧ лои?
— Эз...
Да, лои!
Ме орден получиті!
Лида уськӧдчис кутлыны сійӧс.
— Ме сідзи и тӧді, сідзи и тӧді — долис сійӧ.
— А вот меным и юрӧ эз пырав, — думыштчӧмӧн шуис Гуля. — Зэв тешкодь...
— Нинӧм тешкодьыс! — скӧрмис Лида. — Этша ӧмӧй раненӧйӧс тэ аслад пельпом вылын кыскалін?
Этша йӧзӧс спаситін?
А кымынысь разведкаӧ ветлін?
И некод ӧд эз ыстыв, ас окотаӧн...
— Абу, ӧні менам вӧляӧй скӧр, — шуис Гуля. — Сӧмын эськӧ наступлениеӧдз овны!
...Рытнас Гуляӧс да Лидаӧс корисны капитан Куприянов ордӧ блиндажӧ.
Командиръяс кындзи, тані вӧліны орденъясӧн наградитӧм боецъяс.
Пӧвъясысь тувъялӧм пызан вылын, муысь вӧчӧм джаджъяс вылын вӧлі тэчӧма быдсяма угощение — копчёнӧй колбаса, кампетъяс, преникъяс, — ставсӧ, мый ыстісны тайӧ лун кежлас кулёкъясын да ящичокъясын ылыса тылысь.
Ыджыд жӧч банкаясын вижӧдіс сук, сьӧкыд ма.
Тайӧ пӧдароксӧ Башкирия мӧдӧдӧма дивизиялы, коді сформируйтчис сы му вылын.
Пӧдаркиясӧн грузитӧм эшелон прӧйдитіс фронт би пыр да верстьӧ йӧзлы вайис нимкодьлун — пӧшти челядьлы моз.
Блиндажын кутіс кывны кутшӧмкӧ гортса, уютнӧй чӧскыд кӧр.
— Праздник дук кылӧ, — шуис кодкӧ.
Стӧканъясӧ да кружкаясӧ Куприянов кисьталіс вина.
Кадыр Хабибулин, кодӧс Гулякӧд ӧттшӧтш наградитӧмаӧсь орденӧн, торжественнӧя босьтіс киас ассьыс стӧкансӧ.
— Товарищ капитан, разрешитӧй кыв шуны, — шыасис сійӧ Куприянов дінӧ.
— Висьтав, Хабибулин, висьтав.
Ог тӧд, кыдзи шуны... — думыштчӧмӧн заводитіс Кадыр. — Кор ме вӧлі со та ыджда, — петкӧдліс сійӧ кинас мусяньыс аршин судтаӧ, — ме батьсянь ӧти кыв кывлі.
А менам бать тайӧ кывсӧ кывлӧма аслас батьсяньыс.
Быттьӧкӧ миян джигитъяс аслас командирныскӧд Парижӧдз волӧмаӧсь (сэтшӧм кар эм), кор Наполеонӧс вӧтлӧмаӧсь.
Вот ме и кӧсъя юны, медым миян дивизия воас Берлинӧдз!
— Эм сэтшӧм кар!
Воам сэтчӧдз! — шуис Куприянов, и ставныс дружнӧя кутісны клопайтны кияснаныс.
Хабибулинлӧн шурыд кывъяс бӧрын ставныс лоины гажаӧсь.
Вина вӧлі этша, и та вӧсна пӧшти быд юыштӧм водзвылын висьтавлісны тостъяс.
Юисны ылыс каръяс да сиктъяс кузя разалӧм гортсаяс вӧсна, мукӧд фронтвывса ёртъяс вӧсна, сійӧ каръяс вӧсна, кӧні чужисны либӧ кодъясӧс мунісны бойясӧн.
— Ёртъяс! — ньӧжйӧник шуис Алексей Толин, артполкса командир.
Блиндажын вӧлі шума, но быдӧн кылісны сылысь шуӧмсӧ да бергӧдчисны.
— Ёртъяс! — выльысь шуис Толин.
— Тӧрыт рыт ми кывзім Москваӧс.
Радио пыр миянӧдз кыліс сылӧн гӧлӧсыс, коді нуӧдӧ миянӧс победаӧ.
«Регыд и миян улича вылын лоӧ праздник», — шуис Сталин ёрт.
А Сталин кӧ нин шуис, сідзкӧ, сідзи и лоӧ.
Юамӧй жӧ вай миян победа вӧсна, миян улича вылын праздник вӧсна!
Сталин вӧсна!
abu
Ӧттшӧтш вӧрзисны, ӧта-мӧдныскӧд тотшнитчӧм бӧрын, жӧч да алюминиевӧй кружкаяс.
— Юӧй пыдӧсӧдзыс! — предложитіс кодкӧ. — Толинысь бурджыка всё равно некодлы не висьтавны!
— Энлӧй, — шуис Гуля, — кольӧй кӧть ӧтчыд ньылыштны.
Тайӧ вернӧ, мый миян медбӧръя тостысь бурджыка нинӧм он висьтав.
Та вӧсна ме ог и мӧд нинӧм висьтавны.
Вайӧй чӧла, кывъястӧг, юамӧй миян сійӧ ёртъяс вӧсна, кодъяс тӧрыт на вӧліны миянкӧд да кодъяс ӧні абуӧсь нин.
— Ася вӧсна! — шӧпкӧмӧн шуис Лида.
— И сы вӧсна!
Блиндажын лои чӧв-лӧнь.
Но эз дыр кежлӧ.
Дружнӧй да грознӧй залп пыркнитіс воздухсӧ.
Став станковӧй пулемётъяс, став автоматъяс да винтовкаяс лыйлісны фашистскӧй окопъяс кузя.
— Тайӧ локтысь победалы миян салют! — шуис Куприянов.
— Абу, сійӧ лоас гораджык! — ӧтветитіс Гуля.
БОЕВӦЙ ПРИКАЗ
<ns>Н-скӧй</ns> дивизиялӧн частьяс, кодъяс сулалісны Сталинградысь рытыв-войвылын, Донлӧн кытшолын, став Донскӧй армиякӧд ӧтлаын виччысисны наступление йылысь приказ.
***
Кӧдзыд ноябрьскӧй войӧ первой батальонса командиръяс да политработникъяс чукӧртчисны блиндажӧ.
Тайӧ вояс ни ӧти минута кежлӧ некод эз водлы.
Калляннас тшынӧдігтыр батальонса командир Болотников висьтавліс ёртъясыслы сы йылысь, мый вӧчсьӧ Сталинградын.
— Аттӧ, и пӧсь жӧ сэні! — ньӧжйӧник, но яснӧй гӧлӧсӧн, кыдзи командуйтны велалӧм морт, висьтавліс сійӧ. — Муыс оз выдерживайт, сувтсӧн сулалӧ.
Волга сотчӧ — нефтеналивнӧй суднояс взорвитӧмаӧсь.
Ставыс киссьӧ — из, бетон, кӧрт.
А йӧз, прӧстӧй йӧз — сэтшӧмӧсь, кыдзи ми тікӧд, яйысь да вирысь — кутчысьӧны!
Мӧвпыштны он куж, а кутчысьӧны.
Болотников калляннас тотшкӧдыштіс кулакас да, чӧв олыштӧм бӧрын, кутіс висьтавлыны водзӧ:
— Вот, шуам, «Краснӧй Октябрь» завод, коді сулалӧ дзик Волга дінын берег вылас.
Ӧні сійӧс помӧдз жугӧдӧма.
Но йӧз — боецъяс и асьныс, заводскӧйяс — косясьӧны быд из вӧсна.
Кутӧны дас метр пасьта полосаяс мулысь.
Гӧгӧр ставыс сотчӧ, кок улын муыс сырмӧ, а йӧз сулалӧны.
Сулалӧны насмерть.
И уверенӧсь, мый помӧдз сулаласны...
Вот, ёртъяс, чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — ми найӧс подведитны некыдз ог вермӧ.
Сэтшӧм право ог имеитӧ.
Блиндажӧ пӧльыштіс свежӧй воздухӧн.
Ӧдзӧс воссис, и порог дорын тыдовтчис Гуля.
Сійӧ муртса ӧні на машина вылын нуӧдіс раненӧйясӧс да бӧр воис частьӧ, сьӧрсьыс вайис почта.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ пырис блиндажӧ, аслас кучик полушубок вылас пасьталӧм еджыд маскировочнӧй халата.
Меховӧй кепысьяссӧ пӧрччӧм бӧрын Гуля восьтіс санитарнӧй сумкасӧ.
— Тэ тайӧ мыйӧн миянӧс гӧститӧдны кӧсъян? — юаліс кодкӧ.
— Татшӧм гӧститӧдӧмысь некод оз ӧткажитчы! — шуис Гуля да сумкасьыс перйис письмӧяс пачка, кодъясӧс кутіс сетавны командиръяслы.
— Да кытысь нӧ тэ тайӧс войнас корсин?
— Военнӧй тайна! — сералігтыр ӧтветитіс Гуля. — Ӧтитор верма висьтавны: эг ачым гиж.
«Кутшӧм лӧсьыд, мый меным удайтчис вайны тайӧ письмӧяссӧ дзик бой водзладорын!» — йӧзлӧн гажмӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн думайтіс сійӧ.
Ставныс матыстчисны билань да пӧшти сайӧдісны сійӧс.
Быдӧн лыддис асногыс: ӧти — букышӧн, мӧд — нюмъялігтыр да юрнас довкйӧдлігтыр, коймӧд — волнуйтчигтыр бергӧдлӧ письмӧ листбокъяссӧ, то помас видзӧдлас, то бара вылісянь заводитас лыддьыны.
Кутшӧма радейтіс Гуля тайӧ йӧз письыс быд мортӧс!
Мыйта накӧд ӧтлаын вӧлі переживайтӧма, кымынысь накӧд ӧтлаын вӧвлі сійӧ смертькӧд орччӧн!
Ӧні, письмӧяс лыддигӧн, найӧ кажитчисны сылы ичӧт детинкаясӧн, кодъяс горша видлалӧны важӧн виччысян пӧдаркияс.
А ӧд пӧшти ставныс найӧ сыысь ёна ыджыдджыкӧсь.
abu
abu
Болотников весиг мыйӧнкӧ напоминайтӧ сылысь батьсӧ, кӧть ньӧти абу сы кодь.
Ах, муса батьӧй!
Мый бара сійӧ вӧчӧ ӧні аслас Москваын?
Сійӧ ӧд сёрӧдз пукалӧ войясын. Гашкӧ, и ӧні оз узь...
Волыны эськӧ сы ордӧ Сивцев-Вражек вылӧ, котӧрӧн кайны поскӧд да виччысьтӧг звӧнитны ӧдзӧс дорын...
И Гуля зэв яснӧя аслыс представитіс сылӧн виччысьтӧг воӧмысла батьыслысь чуймӧм да волнуйтчана чужӧмсӧ.
Чужӧмыс векньыдик, ещӧ том на, кӧть неуна и мудзӧма.
Сійӧ босьтіс ныр вывсьыс ассьыс паськыд оправаа ӧчкисӧ да видзӧдӧ сы вылӧ напряжённӧя, синъяссӧ неуна куньтыртӧмӧн...
А мый вӧчӧ ӧні мама?
Менам муса, дона мамочка!
Тӧдӧмысь, пукалӧ лампаӧн югзьӧдӧм пызан сайын, ылыс уфимскӧй комнатаын да гижӧ письмӧ аслас вӧсньыдик, убористӧй почеркӧн, ачыс кадысь кадӧ видзӧдлывлӧ пемыд пельӧсӧ, кӧні узьӧ аслас крӧватьын Ёжик.
И Гуля быттьӧкӧ выльысь аддзис мамыслысь дзормысь юрсисӧ, сылысь мелі руд синъяссӧ, кыліс сылысь кызіник, пыр волнуйтчана гӧлӧссӧ...
Бара клопмуні ӧдзӧс.
Блиндажӧ пырис штабса связнӧй.
Пырысь-пыр ставныс бергӧдчисны сылань, тэрмасьӧмӧн ассьыныс письмӧяссӧ кусняліг да дзебиг.
Батальонса командир Болотников видзчысьӧмӧн распечатайтіс вайӧм пакет да кутшӧмкӧ торъя вниманиеӧн лыддис бумагасӧ.
— Ёртъяс, — заводитіс сійӧ торжественнӧя, — получитӧма приказ: кӧкъямыс час да комын минутаын...
— Наступлениеӧ! — сыкӧд тшӧтш шуис некымын гӧлӧс.
Болотников довкнитіс юрнас.
«Заводитчис!» — думыштіс Гуля да аслыс виччысьтӧг шуис:
— Товарищ командир, извинитӧй!
Тіянӧс ёна зэв кора лыдӧ босьтны менсьым просьба.
Позволитӧй меным участвуйтны бойын...
Кӧть рядӧвӧй боецӧн, оз кӧ позь сетны меным подразделение!
Болотников сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Сэні тыдавны кутас, — шуис сійӧ да, связнӧйӧс лэдзӧм мысти, кутіс разъясняйтны командиръяслы приказлысь смыслсӧ.
— Миянлы колӧ босьтны, — ньӧжйӧн да вескӧя висьтавліс сійӧ, — противниклысь главнӧй опорнӧй пунктъясысь ӧтиӧс: высота 56,8.
Тайӧ высота вылас мыджсьӧмӧн ми долженӧсь лоам обеспечитны батальонъяслысь мунӧм 12‒00 час кежлӧ главнӧй туйӧдз, коді петӧ Паньшино сиктсянь...
Тадзи висьтавліс командир.
Быдӧн гӧгӧрвоисны, мый тайӧ приказ — сӧмын ичӧтиктор сійӧ ыджыд задачаыслӧн, коді сулалӧ Дон да Волга костын чукӧртӧм миян войска водзын.
А тайӧ ыджыд задачаыс вӧлі сыын, медым босьтны кытшӧ прӧтивниклысь куим сё тысячаа армия, вражескӧй кытш гӧгӧр вӧчны кытш, пӧдлавны сылы петан туй да уничтожитны.
Тайӧ наступлениесьыс зависитіс ставыс — не сӧмын Сталинградлӧн судьбаыс, код дінӧ мыйвынсьыс писькӧдчис враг, но и миян став Рӧдиналӧн судьбаыс.
И вот тайӧ великӧй, решающӧй наступлениеыс заводитчис.
Осаждённӧй да помӧдз жугӧдӧм Сталинградлӧн геройяс кылісны нин войвывсянь миян канонадалысь грымгӧм.
И ӧні матысмис минута, кор найӧ долженӧсь вӧлі кывны миян орудиеяслысь грымгӧм рытыв-войвывсянь — сэсянь, кӧні вӧлі высота 56,8...
Болотников паськӧдіс карта да кутіс подробнӧя объясняйтны подразделениеса командиръяслы, мый ковмас вӧчны быд командирлы.
— Но кыдз, ставыс яснӧ? — юаліс сійӧ.
— Яснӧ! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Сідзкӧ, ёртъяс, местаяс вылӧ.
Приказӧн тӧдмӧдӧй быд боецӧс.
Командиръяс чеччисны да ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны.
Матысмис югдан кад.
Блиндажын лои тыртӧм.
Гуля пасьталіс полушубок, шапка, прӧверитіс ассьыс автоматсӧ да петіс Куприяновкӧд ӧтлаын.
***
НЁЛЬӦД ВЫСОТА
Сигналӧдз коли некымын минута.
Гӧгӧр куйлісны вӧсньыдик туманӧн вевттьӧм лымъя мылькъяс да сёнъяс.
Тані, передовӧй вылын, пӧшти быд мыльклӧн, быд вывтаслӧн вӧлі аслас военнӧй ним.
Водзын тыдалісны 56,8 высотаӧн шусяна мыльклӧн скатъяс.
Шуйгавылысь позьӧ вӧлі аддзыны Артиллерийскӧй высота.
Кыкнан высотаыс вӧлі займитӧма немецъясӧн.
abu
Кӧть йӧзыс важӧн нин терпиттӧг виччысисны наступление вылӧ сигнал, сійӧ лои ставныслы виччысьтӧмӧн.
Кӧнкӧ орччӧн сэтшӧма грыммуні, мый муыс сыркнитчис, да мыйкӧ ёсь, ойӧстӧм шыӧн лэбыштіс враглань.
***
«Катюшаяс» заводитісны ворсны! — думыштіс Гуля, и сылӧн нимкодя кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс. — Со сійӧ, важӧн виччысянторйыс!»
И пырысь-пыр жӧ, быттьӧкӧ подхватитіс «катюшаяслысь» тайӧ грӧза сьылӧмсӧ, грымӧбтіс миян артиллерия.
Заводитчис сійӧ, мый шусьӧ «наступление кежлӧ артиллерийскӧй подготовкаӧн».
Гӧгӧр ставыс грымгис, да оз нин вӧлі позь торйӧдны тайӧ дугдывтӧм, пӧшти терпитны позьтӧм грымгӧмас торъя залпъяс.
Небеса тыри моторъяслӧн жургӧмӧн.
Тайӧ мӧдӧдчисны миян самолётъяс немецкӧй позицияяс штурмуйтны.
Дугдывтӧм взрывъясысь сыркакыліс муыс.
«Кылӧны оз миянӧс найӧ сэні, Сталинградын? — дум вылас уси Гулялы. — Оз вермы лоны, медым оз кывны.
И кутшӧма, кӧнкӧ, радуйтчӧны!».
И друг канонада ланьтіс.
Мӧдӧдчисны.
Дымовӧй завеса сайын вӧрзисны атакаӧ миян стрелковӧй подразделениеяс.
abu
abu
Тэрмасьӧмӧн кутісны сяргыны пулемётнӧй да автоматнӧй очередьяс — то кузьӧсь, то дженьыдӧсь.
***
Кыссьӧмӧн да перебежкаясӧн Куприянов подразделениеса боецъяс мунісны водзӧ 56,8 высоталань.
Куприяновкӧд орччӧн траншеяын сулалігӧн Гуля видзӧдіс ылӧ водзӧ — сэтчӧ, кӧні тшын пытшкын муртса тыдаліс высота.
Тшын ньӧжйӧник разаліс, и кор помӧдз сылі асъя еджгов воздухас, Гуля аддзис, кыдзи шуйга флангын, высоталӧн асыв-лунвывса скатъяс вылын, тыдовтчис гӧрд флаг.
— Товарищ капитан! — нимкодя горӧдіс Гуля. — Высота миян!
Син бердсьыс бинокльсӧ босьтлытӧг Куприянов важӧн нин видзӧдіс сылань.
— Миян! — волнуйтчӧм вӧсна неуна сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Тайӧ первой рота воис сэтчӧ...
Молодцы!
Тайӧ минутаас Куприяновкӧд орччӧн мыччысис связнӧй.
Сійӧ сетіс комбат Болотниковсянь приказ мунны высоталӧн асыв-лунвывса скатъяс вылӧ, кодъясӧс сӧмын на ӧні босьтіс первой рота, — мунны да подкрепление вотӧдз став вынъясӧн кутны ас сайын тайӧ флангсӧ.
— Ме тіянкӧд, — кевмысьӧммоз шуис Гуля, — сэні, тӧдӧмысь, уна раненӧй!
— Оз, оз позь, — ӧтветитіс Куприянов, — кольччы татчӧ.
Бурджык ми найӧс татчӧ мӧдӧдам.
— Товарищ капитан...
Куприянов веськыда видзӧдліс Гуля вылӧ да думыштчис.
Тайӧ яснӧй синъясас вӧлі сы мында решимость, страсть, пӧшти вдохновение, мый капитан кӧсйытӧгыс довкнитіс юрнас да шуис:
— Ладнӧ.
Мунам.
Некымын минута мысти неыджыд отряд мӧдӧдчис высоталань.
Тані вӧлі и Митя Гришин — тайӧ разӧ сійӧ вӧлі вооружитчӧма ручнӧй пулемётӧн — и Кадыр Хабибулин.
Высота, кажитчис, зэв матын.
Но тайӧ туйыслӧн быд воськов сулаліс дзонь километр мында.
Гуля кыссис-муніс Куприянов бӧрвылын.
Но со кӧнкӧ дзик матын сысянь окнитіс да ляскысис му бердӧ боец.
Гуля видзӧдліс гӧгӧр.
Ранитчис?
Сідзи и эм.
И, ассьыс санитарнӧй сумкасӧ лӧсьыдджыка босьтӧм бӧрын, сійӧ кутіс кыссьыны раненӧй дінӧ.
Некор на сылы эз лолы уджавны татшӧм сьӧкыд обстановкаын.
Оз позь вӧлі лэптыны юртӧ, сувтны пидзӧсъяс вылад.
Водсӧн, гырддза вылас пыксьӧмӧн, Гуля муртса бинтуйтіс рана да видзӧдліс гӧгӧр: мый нӧ ӧні вӧчны?
Отряд муніс ылӧ водзӧ.
Найӧ кыкӧн колины снарядъясӧн гӧрӧм поле шӧрӧ — сійӧ да раненӧй боец.
Не шыбитны жӧ сійӧс татчӧ ӧтнассӧ!..
Неылысь эновтӧм окоп аддзӧм бӧрын Гуля кыскис сэтчӧ раненӧйӧс.
Кыссьыны да вӧтӧдны ассьыным йӧзӧс!
Кыссьыны да вӧтӧдны!
Но окоплань кыссигӧн сійӧ ещӧ аддзис ӧти боецӧс, коді вӧлі чукыртчӧма му вылас.
Первой раненӧйсӧ окоп пыдӧсӧ водтӧдӧм бӧрын Гуля кыссис мӧдыс дінӧ.
И бара жӧ сійӧ сьӧкыд, лӧсьыдтӧм удж, бара сійӧ жӧ кузь туй взрывайтчысь снарядъяс костӧд эновтӧм окоплань.
Сійӧ воис высотаӧдз, траншеяясӧн кодйӧм мылькйӧдз сӧмын сэки, кор высотасӧ дорйысьяс укрепитчӧмаӧсь нин вӧлі да займитӧмаӧсь ассьыныс местаяс.
— Воин жӧ кыдзкӧ! — ылісянь Гуляӧс аддзӧм бӧрын горӧдіс Куприянов, и сы гӧлӧс серти Гуля гӧгӧрвоис, кутшӧм сійӧ рад, мый сійӧ ловъя, да кутшӧма сійӧ асьсӧ пиняліс сыысь, мый босьтіс сійӧс аскӧдыс.
Найӧ эз удитны шуны ёрта-ёртыслы весиг некымын кыв.
Векньыдик сёнын, коді муніс артиллерийскӧй высотасянь 56,8 высоталань, тыдовтчисны фашистъяс. Найӧ локтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс,
да еджыд лым вылын тайӧ местатіыс снарядъясӧн гӧртӧм на му вылын зэв бура тыдалісны налӧн сьӧд фигураясыс.
Миян йӧзлӧн неыджыд чукӧр серти найӧ вӧліны зэв унаӧн — некымын сё морт.
«Контратака!» — гӧгӧрвоис Гуля.
— Враг кузя — би! — кинас ӧвтыштӧм бӧрын горӧдіс Куприянов.
И пырысьтӧм-пыр сяркнитісны автоматъясысь лыйӧмъяс, кутісны сяркӧдны пулемётъяс.
Немецъяс бӧрыньтчисны.
Ставыс ланьтіс.
Но регыд найӧ бара мыччысисны сійӧ жӧ сёнас.
Заводитчис высотасӧ выльпӧв штурмуйтӧм.
Гуля то кӧртавліс раненӧйясӧс, то боецъясыскӧд орччӧн лыйліс враг кузя автоматысь.
А немецъяс пыр ёнджыка содтісны бисӧ да быд минутаӧн век матыстчисны высоталань.
Но мый тайӧ значитӧ?
Здук кежлӧ лыйсьӧмысь дугдылігӧн Гуля аддзис миян боецъяслысь группа, кодъяс лэччисны орчча скат кузя.
«Неужели эз выдержитны?
Отступайтӧны?!» — думыштіс Гуля.
Сійӧ эз удит разберитчыны сыын, мый вӧчсьӧ, да гӧгӧрвоӧмысь водзджык почувствуйтіс медся важнӧйсӧ: фашистъяс орччаӧсь да вот-вот босьтасны высота.
Сообщение кодъяс кузя Гуля котӧртіс траншеяысь пановтны боецъясӧс найӧ туй вомӧн да збоя, увереннӧя, весиг повелительнӧя, быттьӧкӧ важӧн нин велалӧма командуйтны, горӧдіс:
— Ёртъяс, ме бӧрся!
Йӧз сувтісны.
— Ме бӧрся, ёртъяс! — ещӧ ӧтчыд горӧдіс Гуля да, кок увсьыс мусӧ кывтӧг, котӧртіс водзӧ. Сійӧ пӧшти лэбис чой горув, ачыс на эз тӧд, вӧтчӧны-ӧ оз сы бӧрся найӧ, кодъясӧс сійӧ чукӧстіс ас бӧрсяыс.
И друг сійӧ бӧрвывсьыс кыліс сьӧкыд кокшыяс.
Винтовкасӧ <rus>наперевес</rus> босьтӧмӧн пановтіс сійӧс ыджыд тушаа боец, сы бӧрся мӧд, коймӧд.
Накӧд тшӧтш сійӧ чеччыштіс окопӧ, кодӧс удитӧмаӧсь нин займитны немецъяс.
А тайӧ каднас Куприяновлӧн отрядыс мыйвынсьыс отбивайтіс враглысь атакаяссӧ.
Патронъяслӧн запас кутіс помасьны.
— Нинӧм, нинӧм, — ышӧдӧм могысь шуаліс Куприянов, — мӧдӧдасны, сідз миянӧс оз эновтны!
Боецъяс веритісны сылы, но ачыс сійӧ беспокоитчӧмӧн видзӧдлывліс гӧгӧр.
Делӧыс лёк.
Тадзикӧн дыр он кутчысь.
Сӧмын и кольӧ, мый честьӧн кувны.
И друг траншея помын кыськӧ пемыдінсьыс быйкмуні-мыччысис Гуля.
Сы бӧрся локтісны боецъяс, кианыс вайисны ящикъяс.
— Товарищ капитан, — гажаа горӧдіс сійӧ, — отсӧг воис!
Патронъяс ваям!
***
Некод ӧні эз юась, кутшӧм донӧн йӧзыслы сюрины тайӧ драгоценнӧй ящикъясыс.
Бара збоя да гажаа кутісны сяргыны пулемётъяс, автоматъяс, и немецъяс бара бӧрыньтчисны.
Лои лӧнь.
***
Куприянов матыстчис Гуля дінӧ.
— Голубушка, — шуис сійӧ, — бура жӧ тэ выручитін миянӧс!
Кытысь нӧ тэ судзӧдін тайӧс ставсӧ, а?
Гуля тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавлыны капитанлы аслас вылазка йылысь да друг, мучительнӧя чужӧмсӧ чукыртӧмӧн да вомдорсӧ курччӧмӧн, ланьтіс.
— Голубушка, мый тэкӧд? — тревожнӧя юаліс Куприянов.
abu
Гуля видзӧдліс сы вылӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— А он вӧтлӧй, висьтала кӧ?
— А кытчӧ тэысь воштысян!
— Кокӧс менсьым гыжйыштісны.
— Ёна?
— Да прамӧя.
И сэні жӧ, траншеяас, Куприянов отсӧгӧн Гуля кутіс вӧчны аслыс перевязка.
Куприянов жальпырысь довкнитіс юрнас:
— Эх, и мӧдӧдны тэнӧ ӧні некытчӧ оз позь! Виасны мунігад...
— Да ме некытчӧ ог и мун, — шуис Гуля, — нинӧм меным оз ло, рана абу ыджыд!
***
Передышка вӧлі недыр.
Мыйкӧ зэв ёна гымнитіс да взорвитчис кӧнкӧ матын.
Немецъяс заводитісны выль атака, выльысь штурмуйтны высота 56,8.
***
Кутіс нин пемдыны, а высота вӧсна бой век на муніс.
Куприянов отрядлӧн батальонкӧд связь важӧн ори.
Ещӧ югыднас на Куприянов пробуйтліс йитчыны Болотниковкӧд.
Сійӧ мӧдӧдіс сы дінӧ ассьыс медся сюсь да пельк боецӧс, Хабибулинӧс.
Но, буракӧ, батальонӧдз воштысьны Кадырлы сідз эз и удайтчы.
Важӧн виччысян отсӧг век на эз вӧв.
А кутчысьны помӧдз вӧлі колӧ кӧть мед мый...
Аслас рана йылысь вунӧдӧмӧн Гуля уджаліс шойччывтӧг.
Сійӧ вӧчаліс раненӧйяслы перевязкаяс, а сы бӧрын бара босьтліс автомат.
Гӧгӧр ставыс грымакыліс — то кузя муркйӧдлӧмӧн, то дженьыдика да тшӧкыда, и тайӧ зыкас да биас сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ.
***
Гуля ӧні сулаліс неылын пулемётчик Гришин дорсянь.
Сылӧн пулемётыс дугдывтӧг сяргис.
— Молодец, Митя! — сійӧс ызйӧдігмоз горзіс Гуля. — Сідз найӧс, дявӧлъясӧс!
abu
abu
Пулемёт бердысь вешйывтӧг Гришин мыйкӧ горзіс сылы воча, но сылысь кывъяссӧ оз вӧлі позь гӧгӧрвоны.
И друг сылӧн пулемётыс ланьтіс.
— Митя, мый нӧ тэ?
Гуля пуктіс автоматсӧ да котӧртіс Гришин дінӧ.
Сійӧ куйліс аслас пулемёт бердӧ юрнас топӧдчӧмӧн.
Шапка увсьыс кымӧс кузяыс визувтіс вир.
Гуля кватитіс ассьыс санитарнӧй сумкасӧ, но тайӧ оз нин вӧлі ков.
Сійӧ видзчысьӧмӧн лэдзис сылысь сьӧктӧм юрсӧ му вылӧ, виӧм Митялысь окыштіс кымӧссӧ да ачыс займитіс сы пулемёт дінысь места.
***
Немецъяс матыстчисны пыр матӧджык.
abu
Меткӧй очередьӧн Гуля сувтӧдіс найӧс, кодъяс матыстчисны сыладорсянь.
Немецъяс водалісны.
Но вот пулемётнӧй диск помасис.
Гуля корсьыштіс ас гӧгӧрыс да гӧгӧрвоис: лыйлыны нинӧмӧн.
Став надея гранатаяс вылӧ.
Тасма костсьыс Гуля нетшыштіс граната, чорыда топӧдіс сійӧс киас да лӧсьӧдчис...
А но, матыстчӧй, матыстчӧй!
И тайӧ здукас сійӧ почувствуйтіс, мый шуйга киыс сылӧн позяліс, лои сьӧкыд, быттьӧкӧ эз вӧв аслас, да соскыс тыри мыйӧнкӧ пӧсьӧн да сибдаланаӧн.
Юрыс сылӧн бергӧдчис...
«Сӧмын эськӧ не усьны!»
Гуля мурчкурччис пиньяссӧ, ещӧ чорыда топӧдіс гранаталысь воропсӧ да, немецъясӧс матӧджык лэдзӧм мысти, шыбитіс сійӧс налань.
Бура!..
Точнӧ!..
Гуля перйис мӧд граната, медбӧръясӧ.
Тайӧс оз нин вӧлі позь шыбитны — тайӧс вӧлі колӧ кольны аслыс, медым ловйӧн не сетчыны враглы.
Ноябрьскӧй рытъя пемыдыс быдладорсянь кутіс вевттьыны высотасӧ.
И, тайӧ пемыдас пӧшти тыдавтӧг, пыр матӧджык и матӧджык локтісны фашистъяслӧн фигураяс...
И друг пемыдас кӧнкӧ дзик орччӧн кылісны гӧлӧсъяс.
Русскӧй сёрни!
Асланым!..
Ыпнитіс врагӧн шыбитӧм ракета да еджыд югыдӧн югзьӧдіс красноармеецъяслысь дзонь взвод.
***
«Отсӧг!» — гӧгӧрвоис Гуля.
Да, тайӧ вӧлі отсӧг.
Боецъяс писькӧдчисны высота дінӧдз, вайисны боеприпасъяс.
***
Но воисны найӧ асланыс командиртӧг.
Немецкӧй снаряд осколокӧн сійӧс виӧма наповал.
И бара быттьӧ кутшӧмкӧ бушков кыпӧдіс Гуляӧс.
Сылы лои жар, гажа.
Сійӧ вунӧдіс дойсӧ, мудзӧмсӧ, полӧмсӧ — свет вывсьыс ставсӧ.
— Ёртъяс! — горӧдіс сійӧ да быттьӧ ылысянь кыліс ассьыс ён да гора гӧлӧссӧ.
— Сталин вӧсна, Рӧдина вӧсна!
Водзӧ!
— Сталин вӧсна, Рӧдина вӧсна! — гораа подхватитісны мужскӧй чирӧм гӧлӧсъяс, и ставыс, мый высота вылын вӧлі ловъяыс, шыбитчис чой горув — фашистъяслы воча, кодъяс заводитісны нин занимайтны траншеяяслысь первой радсӧ.
***
Немецъяс эз удитны весиг отступитны.
Найӧ век кежлӧ колины тайӧ траншеяясас.
Высота 56,8 — Гуля олӧмын медбӧръя высота вӧлі босьтӧма, завоюйтӧма, мынтӧма вирӧн.
КЫК ПИСЬМӦ
Куим судта еджыд керкалӧн ӧти комнатаын, пӧрлӧдлӧм улӧсъяс да шыблалӧм кубикъяс костын, думыштчӧмӧн уджаліс Ёжик.
Сійӧ удитӧма нин мӧдар путкыль путкыльтны ставсӧ, мый вермис, и ӧні судзӧдчис уськӧдны ӧшинь вылысь тарелка.
Сылӧн бабушкаыс сӧмын на котӧртіс передньӧйӧ восьтны кодлыкӧ ӧдзӧс, и Ёжик решитіс воспользуйтчыны сы ветлӧмӧн.
Тайӧ сылы удайтчис.
Тарелка лэбис джоджӧ да пусь-пась жугалі.
Ёжик повзис да чепӧсйис бӧрвыв.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдіс тарелка торпыриг вылӧ, гӧгӧрвотӧг, кыдзи ӧти ыджыд тарелкаысь вермис лоны татшӧм уна ичӧтик тарелка.
Ёжик видзӧдліс передньӧйӧ.
— Бабӧ! — чукӧстіс сійӧ. — Видзӧд!
— Энлы, Ёжик! — письмӧ видлалігмоз шуис сылы том бабушка.
Конверт вылысь сійӧ аддзис тӧдтӧм почерк да полевӧй почталысь штамп.
— Но, воис жӧ!
Тайӧ, дерт, сы письмӧ вылӧ ӧтвет.
Кык тӧлысь сайын сійӧ, Гуляысь гусьӧн, гижис дивизияса командирлы письмӧ, кӧні корис лэдзлыны нывсӧ кӧть кымынкӧ лун кежлӧ отпускӧ.
«Неужели ӧткажитас?
Оз вермы лоны...»
Сійӧ косяліс конверт.
«Тіян нывныд, — вӧлі гижӧма письмӧас, — геройски кутіс асьсӧ тайӧ бойясын.
Сійӧ молодец, повтӧм, миян Рӧдиналӧн славнӧй ныв.
Сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны раненӧйясӧн ки вылас, сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны и ас бӧрсяыс боецъясӧс атакаӧ нуӧдысьӧн, сійӧ удитліс вайны и донесениеяс.
Ноябрь 24 лунӧ тіян нывныд геройски пӧгибнитіс...»
Письмӧ, быттьӧ ловъя, дрӧжжитіс мам киын, букваяс двӧитчисны, сорласисны сылӧн син водзас.
Сійӧ эз гӧгӧрво тайӧ строкаяссӧ...
— Бабӧ! — бара чукӧстіс Ёжик да лэптіс джоджысь конверт.
— Энлы, Ёжик, — шуис сійӧ да, комнатаӧ пырӧм мысти, пуксис крӧвать вылӧ, сійӧ век на эз гӧгӧрво письмӧыслысь смыслсӧ, эз верит сылы, эз вермы веритны.
Ланьтӧм Ёжик чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
А мӧд лунас воис ещӧ ӧти фронтовӧй письмӧ — Ракитина Лидасянь.
«Видза олан, Гулялӧн дона мам!
Гижӧ тіянлы ныв, коді дружитіс тіян Гулякӧд.
Меным пыр зэв окота гижны тіянлы, успокоитны тіянӧс, кӧть ме и тӧда, мый воштыны татшӧм нылӧс, кутшӧм вӧлі Гуленька, тайӧ сьӧкыд, зэв сьӧкыд шог.
Но, крепитчӧй, донаӧй.
Ӧд Гуленька эз мун миян дінысь дзикӧдз, сійӧ пыр лоас миянкӧд.
Рӧдина оз вунӧд ассьыс героинясӧ.
А тіянӧс, коді воспитайтіс Рӧдиналы татшӧм преданнӧй нылӧс, татшӧм славнӧй воинӧс, уна нывъяс миян страналӧн патриоткаяс, шуасны мамӧн...
Ме зэв дыр вӧлі Гулякӧд ӧтлаын, торъя нин бӧръя куим тӧлысьсӧ.
Ме неуна сыысь томджык, да сійӧ пыр ме дінӧ относитчис зэв заботаӧн, велӧдіс менӧ, радуйтчис, удайтчыліс кӧ мыйкӧ меным, да шуліс менӧ: «Муса ныв».
Ми сыкӧд уджалім санбатын, ӧтлаын вӧвлывлім быдсяма переплётас, кытысь петавлім муртса ловъяӧн, ӧтлаын сьывлім да шутитлім.
Бойяс дырйи ми, дерт, вӧвлім разнӧй участокъяс вылын, но зато бӧрас, наступление бӧрын, аддзысям — бусӧссьӧмаӧсь, мудзӧмаӧсь, — крепыда окасям.
И бара сёрнияс, помтӧм сералӧм.
Пыр сійӧ вӧлі гажа, и сӧмын ӧтчыд аддзылі ме сійӧс бӧрдігӧн.
Сійӧ ёна гажтӧмчис аслас Ёжик вӧсна, торъя нин тіянлӧн письмӧяс бӧрын.
Частӧ казьтывліс тіянӧс, батьсӧ, ті йылысь пыр сёрнитліс сэтшӧм ньӧжйӧника, кутшӧмкӧ шогпырысь.
Медбӧръяысь сыкӧд ми аддзысьлім наступлениеӧдз кымынкӧ лун водзджык.
Тайӧ лунас меным тыри дас кӧкъямыс арӧс, а главнӧйыс — ме получиті правительственнӧй награда, медаль.
Миян ордын весиг вӧліны гӧстьяс да ми зэв гажаа коллялім рытсӧ.
А кор ставныс мунісны, сыкӧд ми колим кыкӧн.
Ми тӧдім, мый регыд кутам наступайтны, сідзкӧ — виччысим быдторсӧ...
Вӧлі кутшӧмкӧ тревожнӧй настроение.
Пуксим кокъяснаным крӧвать вылӧ, топӧдчим ёрта-ёрт бердӧ да дыр, зэв дыр сідзи пукалім.
Миян вӧлі важнӧй сёрни.
Сёрнитім быдтор йылысь — и олӧм йылысь, и любовь йылысь, и ёртъяс йылысь, и гортсаяс йылысь.
Мый йылысь сӧмын вермасны сёрнитны кык пӧдруга, сы йылысь ми сыкӧд и сёрнитім.
И бӧръя помас ми сёрнитчим, кытчӧ гижны да мый висьтавны, виасны кӧ коднымӧскӧ.
И вот лои сідз, мый эз Гулялы, а меным ковмис гижны татшӧм письмӧ.
Помнита, войын сёрӧн петім ми сыкӧд землянкаысь.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі!
Гӧгӧр ставыс еджыд, пужъялӧма, вой кӧдзыд, кодзула и мыйлакӧ тайӧ лунас дзик лӧнь, весиг перестрелкаяс эз кывны, быттьӧкӧ некутшӧм война эз вӧв.
«Кутшӧм всё-таки лӧсьыд да удивительнӧй олӧмыс!.. — шуис Гуля. — Проклятӧй фашистъяс!»
Тайӧ, кажитчӧ, вӧлі медбӧръя сёрни миян.
А сэсся заводитчис подготовка, сэсся кутім наступайтны.
Миянӧс, кыдзи и век, мӧдӧдісны разнӧй участокъяс вылӧ, и та бӧрын ме сійӧс сэсся эг аддзыв.
Ӧтчыд войын сійӧ волӧма ме ордӧ, а ме эг вӧв гортын.
Кольӧма сӧмын привет записнӧй книжкаса бумага лист вылӧ.
Бумага листыс ичӧтик, клеткаа, а дорас кольӧма раненӧй боецъясӧс кӧртавлысь килӧн муртса тӧдчыштысь вир туй.
Мӧд лун рытас ме кывлі, быттьӧкӧ ун йывті, мый Гуля погибнитӧма.
Менӧ снимитісны передовӧй вылысь, шогысла ме эг аддзы аслым места, татшӧм ыджыд шогысла весиг кокъясӧй эз новлӧдлыны: менӧ пыр увлань кыскис, ме пыр гылалі пидзӧсъяс вылӧ.
И ещӧ мыйта миян ёртъяс пӧгибнитісны сэки Гулякӧд ӧтлаын, ставныс томӧсь, славнӧйӧсь, сэтшӧмӧсь, мый и висьтавнытӧ он куж!
Со кыдзи шеді сэки миян тайӧ ыджыд победаыс.
А миянын медся ёна жалитӧны Гуляӧс да Алексей Толинӧс, артполкса командирӧс.
Тайӧ вӧлі замечательнӧй морт!
И Гуля ёна дружитіс сыкӧд.
Найӧ бура сьылісны ӧтлаын.
Найӧс и дзебисны ӧтлаӧ.
Но вот, быттьӧкӧ и ставыс.
Абу, абу, абу ставыс!
Ёжик коли мамтӧг, но сійӧ лоӧ миян дивизиялӧн пиӧн.
Ми ставным кутам тӧждысьны сы йылысь, кытчӧдз ловъяӧсь лоам.
Меным зэв окота успокоитны тіянӧс, отсавны тіянлы, ӧд менам тоже эм мам, ме тӧда, кутшӧм дона ме сылы.
А мамъяс ставныс ӧткодьӧсь.
Олӧмын мый вермас лоны сьӧкыдджык кагаӧс воштӧм дорысь?
Но ӧд тайӧ война, ӧд жертваяс долженӧсь лоны.
А Гитлер — сійӧ миянлы мынтысяс ставсьыс.
Ми ӧні фашистъясӧс чорыда нӧйтам.
Найӧ пышйӧны нин бӧрвылас видзӧдлытӧг, но тайӧ сӧмын на первой помыс!
Окалӧй ме пыдди Ёжикӧс.
Медым лоӧ сійӧ крепыд, дзоньвидза детинкаӧн.
Медым гордитчӧ аслас мамнас.
Сійӧ вӧлі настоящӧй героиняӧн.
Ме лоа рад, ті кӧ гижанныд меным ӧтвет кӧть некымын кыв.
Окала.
Коммунистическӧй приветӧн Лида Ракитина.
Донаӧй, видзӧй асьнытӧ, ті коланныд Ёжиклы и миянлы ставнымлы».
МЕДБӦРЪЯ ТУЙ
Дон берег вылын, Паньшин сиктдорса хуторын, гвардейскӧй полк дзебис ассьыс геройяссӧ — Гуля Королёваӧс да Алексей Толинӧс.
Кыкнан гортйыс сулалісны дивизионнӧй клубын джуджыд подставкаяс вылын.
Комнатаын вӧлі дзескыд.
Боецъяс да командиръяс воисны татчӧ веськыда передовӧй вывсянь, медым прӧститчыны асланыс радейтана ёртъяскӧд.
Тані вӧліны и Болотников, и Куприянов, и Кадыр Хабибулин...
Лида Ракитина сулаліс юръяс дорас да дугдывтӧг видзӧдіс Гулялы да Алексейлы вӧрзьывтӧм спокойнӧй чужӧмъяс вылас.
Видзчысигтыр сійӧ лӧсьӧдыштіс Гуля бан бердӧ сибдыштӧм юрси пратьсӧ, вештыштіс Алексей кымӧс вылӧ лэччӧм сутшкасьысь лыссӧ.
***
Немвиччысьтӧг ӧшинь улын кутіс гораа ворсны полковӧй оркестр.
Траурнӧй маршлӧн торжественнӧй, нора шыясыс пырисны да аснаныс тыртісны ставнас комнатасӧ.
Лида кунис синъяссӧ, а кор восьтіс найӧс, сійӧ аддзис, быттьӧкӧ туманын, кыдзи кыкнан гортйыс вӧрзисны подставка вылысь да надзӧник мӧдісны мунны ёртъяс ки вылын петанінлань.
Со и кодйӧм кык гу.
Тасянь бура тыдалӧ Донлӧн рытыввыв берегыс, самӧй сійӧ берегыс, кытысянь пемыд арся войӧ Гуля вуджӧдаліс раненӧйясӧс.
Но ӧні врагӧн захватитӧм берег сайӧдӧма лӧзов руд туманӧн.
А хуторсянь лунвылынджык, сэні, высота 56,8 сайын, гымалӧны на бойяс.
Небесаыс ыпъялӧ биӧн.
Свежӧй кӧдзыд воздухын муралӧ орудиеяслӧн сьӧкыд грымгӧмыс.
Другъяслӧн киясныс видзчысьӧмӧн лэдзисны му вылӧ кык прӧстӧй, краситтӧм горт.
Дзор, видзӧднысӧ суровӧй морт, дивизияса артиллериялӧн начальник, петіс водзӧ да надзӧник видзӧдліс ставныс вылӧ.
— Ёртъяс! — шуис сійӧ. — Тані, миян водзладорын, куйлӧ Алексей Толин, либӧ, кыдзи ми сійӧ шулім, Алёша.
Храбрӧйяс смертьясӧн уси Алексей Толин, артиллерийскӧй полкса командир.
***
Став синъясыс бергӧдчисны тайӧ чистӧй да яснӧй том чужӧмлань, тайӧ тӧдса кияслань, ещӧ неважӧн на сэтшӧм ён да сяма кияслань.
А командир висьталӧ водзӧ Алексей Толин йылысь, зэв бур ёрт йылысь, замечательнӧй командир йылысь, коді зэв бура тӧдіс ассьыс делӧсӧ.
— Прӧщай, Алёша! — шуис сійӧ.
— Тэнад вӧлі веськыд, восьса, бур олӧм да сэтшӧм жӧ кулӧм.
Здук кежлӧ сійӧ ланьтліс, а сэсся вуджӧдіс синъяссӧ мӧд горт вылӧ.
Став юръяс бергӧдчисны Гуля Королёвалань.
Тӧв тӧкӧтьӧ вӧрзьӧдыштіс сылысь ичӧтик юрси пратьсӧ, и нежнӧй чужӧм кузяыс муніс кокньыдик вуджӧр, коді муртса ловзьӧдыштіс сылысь суровӧй вӧрзьытӧмсӧ.
abu
— Коді эськӧ вермис думыштны, — шуис командир, — мый тайӧ, пӧшти нывка кодь, том нывбаба сьӧлӧмас вӧлӧма враг вылӧ сэтшӧм грознӧй вын, любовлӧн да лӧглунлӧн вын, сэтшӧм збыльысь величайшӧй геройство?
Ёртъяс, Гуля Королёва петкӧдіс бой мунан поле вылысь сёысь унджык раненӧй боецӧс да командирӧс, и сійӧ жӧ боецъяскӧд ӧтлаын штурмӧн босьтіс немецкӧй окопъяс 56,8 высота вылын!
Вирӧн киськалӧм тайӧ высота вӧснаыс бойлӧн сьӧкыд здукӧ сійӧ кыпӧдіс командиртӧг кольӧм взвод да нуӧдіс сійӧс атакаӧ...
Со тайӧ мича, том, ставнымлы миянлы муса нывкаыс...
Ёртъяс, отомститам враглы миян дона ёртъясысь, Алёша Толинысь да Гуля Королёваысь!
Пӧдлассисны гортъяслӧн вевтъясыс.
Сьӧкыда лайкнитчӧмӧн боевӧй знамяяс нёровтчисны геройяс весьтӧ.
Юрнысӧ копыртӧмӧн чӧла сулалісны найӧ, кодъясӧс сэтшӧма любитіс Гуля, — сылӧн боевӧй ёртъясыс.
Квайт орудиеа батарея сулаліс гу дорын ассьыс дулояссӧ враглань веськӧдӧмӧн.
Кыліс команда:
— Рӧдиналӧн врагъяс кузя — би!
Гора грымнитіс прӧщальнӧй салют.
Орудиеяслӧн стволъясыс йӧткыштчисны бӧрвыв.
И бара:
— Залпӧн — би!
Дасысь грымнитісны орудиеяс, и дасысь ёся шутёвтӧмӧн снарядъяс лэбисны врагъяс сулаланінӧ.
«ЗАРНИ КУДРИА НЫВ»
Коли воджын.
Сэні, кӧні гымалісны войнаяслӧн историяын вӧвлытӧм бойяс, лои чӧв-лӧнь.
Сыркакылысь му, коді бойяс дырйи шыасьліс быд залп вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ ачыс доймис, ӧні ланьтіс.
Воис тулыс.
Волга да Дон костын пласнитчӧм, оврагъясӧн кодйӧм степьяс вевттьысисны ляпкыдик веж турунӧн.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, вӧрзьӧдчытӧг сулалӧны жугӧдӧм грузовикъяс, самолётъяслӧн гартовтчӧм бордъяс, путкыльтчӧм, джынвыйӧ сотчӧм машинаяс.
Дон берег вылын ичӧтик лӧнь хутор дінын ылысянь тыдалӧ обелиск.
Шпиль вылын дзирдалӧ металлическӧй звезда.
Памятник дінӧ локтігӧн йӧзыс внимательнӧя лыддьӧны сы вылысь гижӧд.
Но и гижӧдтӧг найӧ тӧдӧны, коді куйлӧ тайӧ обелиск улас.
Дивизия, коді косясис тані мулӧн быд вершӧк вӧсна, муніс ылӧ водзӧ тайӧ местаяссьыс.
Но эз мун татысь слава Гуля йылысь да став геройяс йылысь, кодъяс усины тайӧ му вӧснаыс.
Вӧлі шоныд тувсов рыт.
Боецъяс да хуторса йӧз кытшын сержант-украинец Хома Онищенко куритіс каллян да тэрмасьтӧг висьтавліс:
— Вӧлі тані орчча дивизияын зарни кудриа ныв.
Сэтшӧм, мый эз тӧд некутшӧм полӧм.
Со ӧтчыд аддзӧны немецъяс — миян часть бойӧ мунӧ.
А водзладорас — ныв, ставыс ыпъялӧ биӧн.
Немецкӧй окопъясӧдз воис, а ачыс оз сотчы.
Босьтіс окопсӧ да муніс водзӧ.
Нимыс тайӧ нылыслӧн вӧлі не то Королёва, не то Короленко, а гашкӧ и Король.
— А асьныд ті, сійӧс эн аддзылӧй? — пемыдінсянь юаліс волнуйтчысь нывбаба гӧлӧс.
— Ачым ме эг аддзыв, а кывлі уна йӧзлысь.
Сы йылысь быдӧн сёрнитӧны.
Хома ланьтыштліс, куритчыштіс, а сэсся тэрмасьтӧг да чорыда содтіс:
— Тайӧ нылыс зэв лӧсьыда сьыліс!
Кыдзи сӧмын кыласны немецъяс тайӧ песнясӧ, «народнӧй бать йылысь, рӧднӧй Сталин йылысь», пырысьтӧм-пыр жӧ заводитасны лыйлыны, медым эз мӧд кывны.
Да позьӧ ӧмӧй вевттьыны лыйсьӧмӧн тайӧ песнясӧ, кор сійӧ став фронт кузя юралӧ?
Хома помаліс куритчӧмсӧ, чеччис да муніс.
Тайӧ минутаас сійӧ эз чайт, мый нывбаба, коді сэтшӧм тревожнӧя юасис «зарни кудриа ныв» йылысь, вӧлӧма сылӧн мамыс да мый сійӧ воӧма татчӧс крайӧ сӧмын сы вӧсна, медым аддзывны йӧзсӧ, кодъяс тӧдлӧмаӧсь Гуляӧс, медым кывлыны сы йылысь кӧть ӧти кыв...
КРЕМЛЬ ВЕСЬТЫН БИЯС
Бабушкаыскӧд Ёжик воис Уфаысь Москваӧ рытын.
Зэв уна ӧшиня домлӧн ыджыд комнатаӧ, коді кыпӧдчӧма Москва ю весьтын, пырис кык арӧса детинка.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, видзӧдліс чемоданъяс да кӧрзинаяс вылӧ, кодъясӧс вайӧма татчӧ вӧлі лифтӧн, да шуис:
— Бабӧ, мунам вай гортӧ!
— Тайӧ и эм, Ёжик, миян гортным.
Сейчас ме тэныд лӧсьӧда вольпась да водтӧда узьны.
Ёжик матыстчис ӧшинь дорӧ, восьтіс шторы.
— Оз позь, донаӧй, — шуис лифтерша.
— Мыйла оз позь? — юаліс Ёжик.
— Москваын миян пемдӧдӧма!
— Ага, — шуис Ёжик, быттьӧкӧ гӧгӧрвоис.
Тайӧ кадас кутіс сёрнитны радио:
— Ёртъяс!
Талун, кӧкъямыс час рытын, радио кузя лоӧ юӧртӧма важнӧй юӧр!
Кывзӧй миянлысь радиопередачаяс!
— Со быттьӧ специальнӧ тіянлы! — шуис лифтёрша. — Регыд мысти тіян детинкалы ми петкӧдлам салют.
Комнатаын кусӧдісны би, вештісны шторыяс.
Ӧшинь сайын грымӧбтіс орудиеяслӧн залп.
Сы бӧрся тратшкӧдчигтыр небесаӧ вылӧ качисны гӧрд, виж да лӧз бияслӧн розъяс.
И пырысь-пыр кутіс тыдавны ставыс — быдсяма цвета биясӧн дзирдалісны Кремлёвскӧй дворецлӧн ӧшиньясыс, яркӧя югзисны пиня-пиня стенъясыс, зарниӧн югнитісны башеннӧй часілӧн стрелкаясыс, улын воляліс Москва юлӧн ваыс.
И бара грымӧптісны пушкаяс.
— Бух, — шуис Ёжик да серӧктіс.
Биясӧн югзьӧдӧм ваӧ гылаліны ракетаяс.
Ёжик, паськӧдӧм синъясӧн, орӧдчытӧг видзӧдіс ӧшиньӧ, кытчӧдз эз кусны медбӧръя бияс.
— А ӧні Ёжик узьны.
Вольпасьын куйлігӧн сійӧ корис:
— Бабӧ, ещӧ бух!
— Аски лоӧ «бух».
А ӧні узь.
Ёжик пуктіс юрсӧ пӧдушка вылӧ:
— Бабӧ, висьтав.
— Мый висьтавны?
— Мама Гуля йылысь, — бергалігмоз да пӧдушкасӧ юрнас ляскӧдігмоз шуис Ёжик.
— Ладнӧ, Ёжик.
Кывзы.
Самӧй тайӧ домас, тайӧ комнатаас оліс мама Гуля.
Сэки сійӧ вӧлі ещӧ сэтшӧм на ичӧтик, кутшӧм и тэ.
— А ме? — юаліс Ёжик да пуксис. — Ме кӧні вӧлі?
— Тэ сэки эн на вӧв.
Ёжик чуймӧмӧн видзӧдліс аслас «баб» вылас.
Кыдзи сідз вермас лоны, медым сійӧ эз вӧв?
Дзикӧдз эз вӧв?
— Ме тожӧ вӧлі! — скӧрмис Ёжик.
— Но ладнӧ, вӧлін.
Сӧмын кунь синъястӧ.
Ёжик водіс, а сэсся бара пуксис:
— Бабӧ, петкӧдлы бияссӧ!
— Найӧ ӧні абуӧсь.
— Восьт! — сійӧ петкӧдліс шторы вылӧ.
— Оз позь, Ёжик.
Ёжик эз верит да видзӧдіс ӧшинь вылӧ.
Сылы кажитчис, мый сулалӧ сӧмын вештыны шторы, и пемыд небесаын бара кутасны югъявны бияс, а стеклӧяс кутасны дрӧжжитны орудиеяслӧн грымгӧмысь.
И «мама Гулялӧн» югыд образыс сы представлениеын йитчис нин тайӧ мича биясыскӧд, кодъяс ӧзйисны Кремльлӧн пиня-пиня стенаяс весьтын.
{И. Новиков (комиӧдіс К. И. Туркин) @ Сӧветскӧй учительлӧн высокӧй призвание @ водзкыв @ Ф. Вигдорова. Менам класс @ 1951 @ Лб. 3‒5.}
СӦВЕТСКӦЙ УЧИТЕЛЬЛӦН ВЫСОКӦЙ ПРИЗВАНИЕ
Быд во ноябрса лунӧ миян школаын чукӧртчывлӧны кольӧм воясса выпускникъяс.
И сэки школаын овлывлӧ необычнӧй зрелище: партаяс сайын пукалӧны оз подростокъяс, оз том зонъяс, а верстьӧ йӧз и весиг олӧма йӧз — рабочӧйяс, инженеръяс, врачьяс, архитекторъяс, учёнӧйяс да воинъяс — Великӧй Отечественнӧй войнаса геройяс.
Важысянь нин установитчӧм традиция серти найӧ висьтавлӧны сы йылысь, кыдзи олӧны, кыдзи уджалӧны, кутшӧм планъяс стрӧитӧны водзӧ кежлӧ.
И пыр тайӧ разнӧй арлыда да профессияа йӧзыс, кодъяс помавлӧмаӧсь школасӧ уна во сайын, аддзӧны асланыс учительяслы радейтана да благодарнӧй кывъяс.
Ӧтиӧс педагог велӧдӧма серьёзнӧя, добросовестнӧя уджавны, мӧдлы отсалӧма венны неуверенностьсӧ аслас вынъясын, коймӧдӧс туйдӧма радейтана удж вылӧ.
И ставнысӧ учитель велӧдӧма кужны торйӧдны бурсӧ лёксьыс, благороднӧйсӧ низкӧйсьыс, велӧдӧма гӧгӧрвоны, мыйын шудыс да олӧмыслӧн смыслыс, мыйын долгыс сӧветскӧй мортлӧн.
Важӧн тайӧ вӧлі, но и уна во мысти дасӧд класс помалӧм бӧрын тайӧ йӧзыс волнуйтчигтыр сёрнитӧны сы йылысь, кутшӧм вунӧдны позьтӧм след колис на олӧмын школа, сы йылысь, кутшӧм дона налы ставыс, мый йитчӧма школакӧд, учительяскӧд.
Найӧ и ӧні, ыджыд дырйиыс, ассьыныс поступокъяссӧ прӧверяйтігӧн, юалӧны ассьыныс: а мый шуис эськӧ, мый сӧветуйтіс эськӧ сійӧ, коді велӧдіс менӧ ичӧт дырйи?
Кутшӧм жӧ настоящӧй, душевнӧ озыр мортӧн колӧ лоны, медым лышкыда юксьыны челядькӧд — воысь-воӧ, поколениеысь поколениеӧ — став медбурнас, мый тэын эм, сетны налы вежӧрлысь да сьӧлӧмлысь медбур вынъяссӧ и, сетӧмкӧд тшӧтш, пыр, лунысь-лун лоны душевнӧ озырджыкӧн!
Михаил Иванович Калинин, коді сьӧлӧмсяньыс пӧчитайтліс учительлысь уджсӧ, шуліс: «Учитель сетӧ ассьыс энергиясӧ, вирсӧ, ставсӧ, мый сылӧн эм донаыс, аслас велӧдчысьяслы, народлы...
Учитель, ӧтарладорсянь, сетӧ, а мӧдарладорсянь, губка моз кыскӧ ас пытшкас, босьтӧ став медбурсӧ народлысь, олӧмлысь, наукалысь, и тайӧ медбурсӧ бара сетӧ челядьлы».
Да, учительлӧн уджыс збыльысь требуйтӧ мортсянь ставсӧ и такӧд тшӧтш вӧчӧ сійӧс шудаӧн, сы вӧсна мый тайӧ ыджыд шуд — аддзыны, кыдзи тэ отсӧгӧн быдмӧны да артмӧны выль йӧз, кыдзи кисьмӧ налӧн мысльыс, кыдзи формируйтчӧ характерыс.
Тіян пиысь быдӧн, лыддьысьысьяс, думыштчывланныд сы вылын, кутшӧм удж бӧрйыны аслыныд олӧмын.
И, тӧдӧмысь, унаӧн тіян пиысь ӧні нин, школьнӧй скамья вылын, юаланныд ассьыныд: а не лоны-ӧ меным учительӧн?
Но медым решитны тайӧс, колӧ видзӧдлыны профессия пытшкӧсас, тӧдмавны сы сьӧкыдлунъяс йылысь да сы йылысь, кутшӧм качествояс сійӧ требуйтӧ мортсянь.
Со мыйла сэтшӧм важнӧйӧсь да донаӧсь миянлы книгаясыс учительяслӧн, книгаясыс, кӧні педагогъяс висьтавлӧны асланыс удж йылысь, юксьӧны асланыс опытӧн да думъясӧн.
«Менам класс» повестьын авторыс, ачыс профессия сертиыс педагог, висьталӧ том ныв йылысь, коді сӧмын на заводитӧ уджавны школаын, сы йылысь, кыдзи сійӧ корсьӧ, думайтӧ, мукӧд дырйиыс серьёзнӧя ӧшибайтчӧ, дзугыльмывлӧ да радуйтчӧ, велӧдӧ челядьӧс и такӧд тшӧтш велӧдчӧ ачыс, опыт вылын тӧдмалӧ, кутшӧм ыджыд шуд лоны сӧветскӧй учительницаӧн.
Оз на ставыс ладмы сы уджын, но челядьӧс радейтӧмыс, найӧс тӧдмавны зільӧмыс отсалӧны сылы унджыкысьсӧ аддзыны вернӧй туй.
Учительница, код нимсянь гижӧма тайӧ книгасӧ, висьтавлӧ аслас удж йылысь правдивӧя да прӧстӧя, тайӧ и заставляйтӧ лыддьысьысьясӧс волнуйтчыны сыкӧд тшӧтш, думайтны висьталӧмтор йывсьыс.
Меным кажитчӧ, мый тайӧ книгасӧ интересӧн да аслыс пӧльза вылӧ лыддяс и педагогическӧй вузса студент, и том учитель, и пионервожатӧй.
А старшеклассник, том учительница гижӧдъясӧн тӧдмасьӧм бӧрын, воддза дорсьыс ёнджыка думыштчас учитель йылысь да сылӧн сьӧкыд, но благороднӧй да радуйтана удж йылысь.
РСФСР-са заслуженнӧй учитель,
педагогическӧй наукаяс кузя кандидат,
Москваса 110-ӧд школаысь директор
И. НОВИКОВ.
{Ф. Вигдорова (комиӧдіс К. И. Туркин) @ Менам класс @ повесьт @ Ф. Вигдорова. Менам класс @ 1951 @ Лб. 7‒314.}
Ф. ВИГДОРОВА
МЕНАМ КЛАСС
УЧИТЕЛЬНИЦАЛӦН ГИЖӦДЪЯС
I
ТУЙЛӦН ЗАВОДИТЧӦМ
СЕНТЯБРЬ 1-й ЛУН
Чӧв-лӧнь переулокті, мостовӧй шӧрӧдыс, восьлалӧ ар сизима детинка, кузь брюкиа да зарни кизьяса курткаа.
Киас сылӧн портфель, а чужӧм вылас сэтшӧм выражение, мый он и вермы висьтавнытӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, уверен, мый став синъясыс дзоргӧны сы вылӧ.
Сійӧ зільӧ лоны скромнӧйӧн, но сознаниеыс, мый сійӧ, татшӧм вӧччӧма да делӧвитӧй, мунӧ школаӧ, тыртӧ сійӧс шуда волнуйтчӧмӧн.
Ме тожӧ муна школаӧ и тожӧ первойысь.
Киын менам учебникъяслӧн список.
Шочиника ме видзӧдлывла сы вылӧ да лыддя овъяссӧ, кодъясӧс тӧда наизусть нин: Антонов Володя...
Выручка Ваня...
Меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый сійӧ кузь тушаа, косіник.
Гай Саша...
Ильинский Витя — мекӧд ӧти ова...
Кутшӧмӧсь найӧ ставныс?
Кымын матынджык школаӧдз, сымын унджык челядь мунӧны сэтчаньӧ и сымын тревожнӧйджык менам сьӧлӧм вылын.
Веськыда шуны, ме пола.
Меным кажитчӧ, мый классӧ пырӧм бӧрын ме вунӧда ставсӧ, мый лӧсьӧдчи висьтавны.
«Здравствуйте, челядь, — шуа ме шӧпкӧдӧмӧн. — Ме тіян учительница.
Менӧ шуӧны...»
Со сійӧ, школаыс — ыджыд каменнӧй здание.
Дворас унаӧнӧсь да шума, и ме зэв бура аддза ставсӧ, мый вӧчсьӧ.
Быдлаын оживлённӧй, гораа сёрнитысь челядь чукӧръяс.
Посньыдъясыс, сэтшӧм жӧ торжественнӧйӧсь да вӧччӧмаӧсь, кыдзи сійӧ, коді первойӧн паныдасис улича вылын, кутчысьӧмаӧсь мамъясыслы киясаныс.
Кузь тушаа майор неуна копыртчыштӧмӧн сёрнитӧ абу нин том нывбабакӧд, тыдалӧ, учительницакӧд, да видзчысьӧмӧн, тӧкӧтьӧ асланьыс топӧдӧмӧн кутӧ пельпомӧдыс писӧ; а сылӧн чужӧм вылас первойя полыштӧм пырыс сідзи и сявкйӧ любопытство.
Дзик кильчӧ дорас ещӧ ӧтик ичӧтик детинка нора, гораа бӧрдӧ да синва пырыс дольӧ:
— Ог кӧсйы первой классӧ...
Кӧсъя мӧдӧдӧ, Вова дінӧ!
Неуна шӧйӧвошӧм Вова сулалӧ орччӧн.
— Ми сыкӧд ӧти квартираын олам, — висьталӧ сійӧ. — Ме тайӧс вайӧді, а сійӧ...
— и смутитчӧмысь неуна справитчӧм бӧрын содтӧ: — ичӧт на, оз гӧгӧрво.
Быдладорсянь кылӧны гажа приветствиеяс, шензяна горӧдӧмъяс:
— Кутшӧма быдмӧмыд!
Он и тӧд!
— Мый нӧ тэ эн гижлыв?
— Классджынйыс миян выльяс — аддзылінныд списоксӧ?
Быдса кӧкъямыс морт!
Кӧть и тешкодь, но ставсӧ тайӧс ме аддза, кыла, запоминайта и... чувствуйта, мый сьӧлӧмӧй менам тіпкӧ мукӧддырся дорысь ёна тэрыбджыка.
Школа ӧдзӧсӧд петӧ Людмила Филипповна, директор.
Кык лун сайын, кор ме сы кабинетын сёрниті сыкӧд, сійӧ кажитчис меным ичӧтик, омӧлик, неуна гӧрбыльтчыштӧм старушкаӧн, коді ёна вӧлі мунӧ менам соседка Татьяна Ивановналань.
Но ӧні ме ог аддзы нинӧм ӧтсямасӧ: Людмила Филипповна тэрыба, пӧшти гӧрбыльтчытӧг, мунӧ дворӧд, кокниа кайӧ пӧвйысь вӧчӧм трибуна пос кузя.
Ставныс ланьтӧны.
И директор дзик том, гора да ён гӧлӧсӧн поздравляйтӧ миянӧс ставнымӧс, велӧдчысьясӧс и велӧдысьясӧс, велӧдчан во заводитчӧмӧн.
— Тайӧ войнабӧрса первой велӧдчан во, — висьталӧ сійӧ.
— Ми, тіянкӧд нэм кежлӧ запомнитам сійӧс, запомнитам тайӧ сентябрьскӧй сэзь асывсӧ и сійӧс, кыдзи ми чукӧртчим школа ӧдзӧсъяс дорӧ, медым заводитны занятиеяс чистӧй, свободнӧй небеса улын.
И талун, татшӧм ыджыд, праздничнӧй лунас, ме кӧсъя казьтыштны тіянлы сійӧ йӧз йывсьыс, кодъяслы ми обязанӧсь асланым свободаӧн, шудӧн, на йылысь, кодъяс храбрӧя да самоотверженнӧя тышкасисны врагкӧд Отечественнӧй война фронтъяс вылын.
Тайӧ бойясас пӧгибнитісны миян вӧвлӧм велӧдчысьяс — Гриша Данилов, Павлик Медведев, Нина Полянская...
Ми кывзам сылысь чӧв ланьтӧмӧн.
Людмила Филипповна сиӧ миянлы успех, надейтчӧ, мый ми кутам упорнӧя да бура уджавны.
Сэсся сійӧ лэптӧ кисӧ — мыйкӧ югъялӧ: тайӧ кӧлӧкӧльчик.
Став двор пасьта зильгӧ сылӧн гажа горыс, и сы чукӧстӧм серти паськыда воссьӧны миян водзын школа ӧдзӧсъяс.
НЕЛЯМЫН ВИТ МИНУТА
— Мый нӧ, пӧра, — висьталӧ учебнӧй частьӧн заведуйтысь Анатолий Дмитриевич.
— Ӧні ӧтлаын пырам классӧ, и ме тӧдмӧда тіянӧс челядькӧд.
— А позьӧ меным аслым?
Сійӧ сюся видзӧдӧ ме вылӧ да, падъялыштӧм бӧрын, висьталӧ:
— Оз пӧлагайтчы...
Но да ладнӧ, мунӧй.
И оз ков сэтшӧма волнуйтчыны, пӧжалуйста...
И вот ме восьта ӧдзӧс да пыра классӧ.
Аддза гурйыв восьтӧм ӧшинь, сы сайысь сэзь кельыдлӧз небесасӧ да паныда керкалысь гӧрд вевтсӧ, но ог аддзы ни класслысь стенаяссӧ, ни велӧдчысьяслысь чужӧмъяссӧ.
Кодсюрӧыс челядь сувтӧны, мукӧдыс пыр на пукалӧны.
Ме чӧв-чӧв сулала пызан дорын да виччыся.
Вочасӧн, тэрмасьтӧг, гыма-гамакылігтыр кыпӧдчалӧны мукӧдъясыс.
— Здравствуйте!
Пуксьӧй! — шуа ме гораа и ог тӧд ассьым гӧлӧсӧс.
Горшдінӧй менам гӧрддзасис, пельын шумитӧ.
Сідзи жӧ гораа, быттьӧкӧ меным колӧ вевттьыны гӧлӧсӧн горзысь йӧз чукӧрӧс, ме висьтала водзӧ: — Менӧ шуӧны Марина Николаевна.
Ме тіян класснӧй руководительница...
(«Ӧд ме весиг гижавлі ставсӧ, мый висьтала, — вуджрасьӧ менам юрын. — И нинӧмсӧ-нинӧмсӧ ог помнит... кыдзи нӧ сідз?»)
География урокъяс вылын ми тіянкӧд кутам изучайтны ассьыным странанымӧс — сылысь вӧръяссӧ да юяссӧ, долинаяссӧ и гӧраяссӧ.
Естествознание урокъяс вылын ми кутам...
Медбӧръя парта вылын кыкӧн шӧпкӧдчӧны, а шуйгаладорын пукалысь детинкаяс весиг гӧлӧснысӧ оз чинтыны: налы, тыдалӧ, дзик веськодь, кыла али ог ме налысь сёрнисӧ.
— Пӧжалуйста, ланьтӧй, — кора ме.
Найӧ внимательнӧя, весиг чуймӧмӧн видзӧдлӧны ме вылӧ, ланьтлӧны стӧч секунда кежлӧ — и бара сёрнитӧны.
Ӧтиыс на пиысь — сьӧд синъяса, визув, тӧлка чужӧма.
Мӧдыс — еджыд юрсиа, жебиник; лӧз дӧрӧм воротникыс свободнӧя болтайтчӧ вӧсни, кузь сьылі гӧгӧрыс, синъясыс видзӧдӧны сюся да неуна насмешливӧя.
Сэки ме босьта киӧ нёльӧд класслы хрестоматия да заводита лыддьыны зэв ньӧжйӧник:
— «Оліс-выліс свет вылын лягушка-квакушка.
Пукаліс сійӧ нюрын, куталіс номъясӧс да гебъясӧс, тулысын аслас пӧдругаясыскӧд тшӧтш гораа квакайтіс.
И нэм чӧжыс эськӧ сійӧ лючки-ладнӧ оліс — дерт, аист кӧ сійӧс коркӧ эз сёй.
Но лои ӧти происшествие...»
Шум оз лӧнь.
Гӧлӧс содтытӧг ме лыддя водзӧ.
Матынджык пукалысьясыс зільӧны кывзыны лыддьӧмсӧ.
— «...Ме придумайті!
Ме корси!
Кык утка мед босьтасны воманыс ньӧр, а ме сэтчӧ шӧрас кутчыся...»
— Ньӧжйӧджык, ті!
Эн мешайтӧй кывзыны! — броткӧ кодкӧ.
Ме вӧча вид, быттьӧ нинӧм от казяв, да лыддя водзӧ.
Надзӧникӧн лоӧ чӧв-лӧнь, и сӧмын медся тешкодинъясас кыптылӧ дружнӧй серам.
Со лягушка лэбӧ видзьяс да вӧръяс весьтӧд, ставныс шензьӧны сы вылӧ, а сылы оз терпитсьы ошйысьыштны аслас выдумкаӧн, и медбӧрын сійӧ квакайтӧ мыйвынсьыс: «Тайӧ ме! Ме!»
Мойд помсӧ ме лыддя дзик чӧв-лӧнь дырйи, челядьлӧн оживлённӧй, нюмъялысь чужӧмъяс.
Кор зилькнитіс звӧнок, найӧ кытшалӧны менсьым пызанӧс да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, заводитӧны юасьны:
— А менам хрестоматияын тайӧ мойдыс абу — мыйла?
— А английскӧй язык миян лоӧ?
— А тетрадкаяс кутасны сетавны?
А то менам сӧмын кык и кыкнаныс клеткаа.
Ме зіля ӧтвечайтны быдӧнлы.
Гӧлӧсӧй менам быдлунся кодь нин, и ме вунӧді, мый нелямын вит минута сайын ме зэв ёна полі.
Кодысь повнысӧ?
Челядьысь?
Но вот ми накӧд сералыштім храбрӧй, ошйысьысь лягушка вылын и чувствуйтам асьнымӧс сідз, быттьӧкӧ абу первой лун тӧдсаӧсь.
... Эг этша ӧшибка вӧч ме аслам тайӧ первой урок вылас: эг нуӧд перекличка, эг висьтав вступительнӧй кыв да лыдди Гаршинлысь мойдсӧ, кодӧс ньӧти эг лӧсьӧдчыв Лыддьыны.
Веськыда кӧ нин висьтавны, ме прӧстӧ дзебси этайӧ лягушка саяс, медым выиграйтны кадсӧ да справитчыны аслам волнуйтчӧмкӧд.
Ме нинӧм эг выполнит, мый кӧсйылі, кор муні урок вылӧ.
Но тайӧ первой нелямын вит минутаыс велӧдісны менӧ прӧстӧй да зэв колана правилӧӧ, кодӧс, кӧть и тешкодь, ме ӧнӧдз эг тӧдлы: кӧсъян кӧ, медым тэнсьыд кывзісны, эн горзы.
И ещӧ уна прӧстӧй, абу сложнӧй истинаяс усвоиті ме сійӧ лунъясас, кодъяс ылӧ нин кольӧмаӧсь, но сэтшӧм памятнӧйӧсь, быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі тӧрыт.
МЫЙСЯНЬ ЗАВОДИТНЫ?
Рыт.
Ме пукала аслам пызан сайын.
Ме водзын тетрадь чукӧр — первой диктант.
Орччӧн пукалӧ Галя.
Сы водзвылын тожӧ тетрадь, киас сьӧд карандаш.
Нырнас чушйӧдлігтыр, юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань пӧлӧстлывлӧмӧн сійӧ зіля гижалӧ палочкаяс.
Еджыд юрсиыс ӧтарӧ лэччӧ сылы плеш вылас.
Меным тыдалӧ сӧмын тайӧ кывзытӧм юрсиыс, банбок дорыс да чангыля нырыс.
Галя — квартира серти менам соседка.
Ми сыкӧд тӧдсаӧсь сизим во нин — сы чужан лунсянь.
Сійӧ менӧ помтӧг уважайтӧ: таво сійӧ пырис первой классӧ и тырӧма почтениеӧн ставыс дінӧ, мый йитчӧма школакӧд да велӧдчӧмкӧд.
Ми сыкӧд пыр дружитім, но ӧні ме учительница — тайӧ абу шутка!
Галя, коді зыбкасяньыс шуис менӧ Маринаӧн, ӧні кутіс шуны менӧ ним-вичӧн.
Кадысь-кадӧ сійӧ лэптывлӧ ме вылӧ гӧгрӧс карӧй синъяссӧ да гусьӧник ышлолалӧ.
Ме эг тшӧкты мешайтны меным, и сійӧ добросовестнӧя чӧв олӧ, но ме аддза, мый сылы абу кокни.
Регыд ме вунӧді Галя йылысь да зіля куті видлавны тетрадьяс.
Гӧрд карандаш весь оз ов — ме подчёркивайта ӧти кыв бӧрся мӧдӧс (ӧшибкасӧ исправляйтны мӧдасны асьныс велӧдчысьяс).
Со чистӧй, ӧкуратнӧй тетрадь, мича, рӧвнӧй почерк.
Кодлӧн тайӧ?
Толя Горюновлӧн...
Ага, сэтшӧм неыджыд тушаа, нэриник да омӧлик.
Велӧдчысьяс нимтӧны сійӧс Тоняӧн, и збыльысь сійӧ нывка кодь: тӧкӧтьӧ кӧ мыйкӧ лоӧ, сразу яндысьӧ да гӧрдӧдӧ.
Сылӧн абу ни ӧти ӧшибка.
А вот мӧд тетрадьын став букваясыс чурвидзӧны, ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧны, полеяс абуӧсь, и помас — зэв ыджыд клякса.
Кира Глазков?
Ог, ог помнит, кутшӧм сійӧ.
Ӧшибкаясыс Киралӧн кутшӧмкӧ тешкодьӧсь: «<rus>мальчик</rus>» мягкӧй знактӧм, кыклаын кольӧма кывъяс и «<rus>корзинка</rus>» пыдди мыйлакӧ «<ns>курзинка</ns>».
Коймӧд тетрадьлӧн видыс менӧ дзикӧдз повзьӧдіс: няйт, почеркыс абу разборчивӧй, быд кывйын ӧшибка.
Со ещӧ сэтшӧм жӧ тетрадь, ещӧ...
Ме пуктала найӧс бокӧ.
— Мый, лёка гижӧны? — кыла ме Галялысь сочувствуйтысь гӧлӧс.
— Лёка, — шуа ме скӧрысь да думайта: мый вӧчны татшӧмъясыскӧд?
Тані весиг он гӧгӧрво, мыйсянь заводитны...
— Галя, ужнайтны да водны! — кылӧ коридорсянь, и ӧдзӧсӧд видзӧдлӧ Татьяна Ивановна, Галялӧн бабушкаыс.
— Ньӧжйӧджык! — стрӧга шуӧ Галя. — Марина Николаевна тетрадьяс прӧверяйтӧ.
Бабушка тэрмасьӧмӧн тупкӧ кипыдӧснас вомсӧ: яснӧ, мый ме занимайтча зэв важнӧй делӧӧн и мешайтны меным оз позь.
Сійӧ казялӧ менсьым дӧзмӧм чужӧмӧс да меліа юалӧ, дзик Галя моз:
— Мый, лёка гижӧны?
— Со, видзӧдлӧй, — висьтала ме: — ичӧтик диктант, ӧти листбок и эм, а ӧшибкаясыс...
— <ns>Да-а</ns>, — думыштчӧмӧн шуӧ Татьяна Ивановна. — Кӧть кыдз эн шу, а войнаыд тожӧ мыжа.
Челядьыд Москваысь мунавлісны, мукӧдыс эз ӧти школа вежлавны.
Велӧдчысьяслы сьӧкыд — и хозяйство кузя, и магазинӧ ветлыны, и посньыдджыкъясӧс дӧзьӧритны.
Сэсся ӧд и гожӧм неважӧн коли, вунӧдісны ставсӧ.
Но, немтор, ньӧжйӧник бӧр усьӧ дум выланыс.
Галя да бабушка мунісны, а ме бара босьтчи удж бердӧ.
ОБЫКНОВЕННӦЙ КЫВЪЯСЛӦН ТАЙНАЯС
Грамматика кузя медматыса урок вылын ми кутім разбирайтны первой диктантын вӧчӧм ӧшибкаяс.
— Мыйла тэ гижин «<ns>мидведь</ns>»?
— юаси ме Ваня Выручкалысь, коді, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу кузь тушаа да косіник, а мӧдарӧ, паськыд пельпомъяса, ичӧтик да ён детинка.
Сійӧ чӧв оліс.
— Висьтав, мый шусьӧ кыв кореньнас?
Тайӧ вопрос вылас Ваня вочавидзис збоя, лючки, но тайӧ эз веж делӧсӧ: ме водзын пызан вылын куйліс диктант, и сэні Ваня киӧн сідз жӧ яснӧя да мичаа вӧлі гижӧма «<ns>мидведь</ns>».
— Но ӧні думышт, кутшӧм кореньыс «<rus>медведь</rus>» кывйын, — водзӧ нуӧді ме.
— «<rus>Мёд</rus>» и «<rus>вед</rus>»!
— кутшӧмкӧ тешкодь да рад шензянлунӧн горӧдіс аслас местасянь Толя Горюнов.
Класс радпырысь шызис: быдӧнлы кажитчис зэв тешкодьӧн, мый русскӧй кыв «медведь» артмӧма сэсянь, мый мишка кужӧ ведайтны (видлавны) <rus>мёд</rus> (ма).
И Толя кӧть и эз правилӧяс серти вӧч (сійӧ должен вӧлі лэптыны кисӧ да ӧтветитны сӧмын сы бӧрын, кор ме тшӧкта), менам эз тырмы смеллун вӧчны сылы замечание.
— Кодсюрӧыс тіян пиысь думайтӧны сідз, — шуи ме: — грамматическӧй правилӧяс асьныс аснаныс, а грамотность ачыс аснас.
Ӧтиыс мӧдыслы оз касайтчы: позьӧ гижны правильнӧ и правилӧяс тӧдтӧг.
Тайӧ невернӧ.
Дерт, прӧстӧ кӧ велӧдны правилӧсӧ, кыдзи Ваня, не думыштлыны сы йылысь, мый ошъяс любитӧны чӧсмасьны маӧн — <rus>мёд</rus>ӧн, тӧлк оз босьт.
Но правилӧяссӧ кӧ велӧдны осмысленнӧя да помнитны на йылысь гижигад, сэки мӧд делӧ.
Сійӧ мортыс, коді тӧдӧ, мый кореньыс тайӧ кывйыслӧн «<rus>перст</rus>», мӧдногӧн кӧ чунь, оз жӧ гиж «<ns>пирчатка</ns>».
— А <rus>напёрсток</rus>! — бара горӧдіс Толя. — Сійӧс ӧд чунь йылӧ жӧ пуктӧны.
— И перстень сідз жӧ!— шыасис пыр на дӧска дорын сулалысь Ваня.
— Вот-вот.
Видзӧдӧй, кутшӧм интереснӧ тӧдны кывлысь артмӧмсӧ, сылысь гуся смыслсӧ.
Быдӧн ті, дерт, тӧданныд, мый подушка — сійӧ вещь, кодӧс пуктӧны пель улӧ — <rus>под ухо</rus>.
А тайӧ жӧ кореня ещӧ кутшӧм кывъяс ті меным висьталанныд?
Лыбисны кияс:
<rus>— Ушат!</rus>
<rus>— Наушник!</rus>
<rus>— Ушанка!</rus>
А Толя бара чуймӧдіс миянӧс аслас сюсьлунӧн.
— <rus>Оплеуха</rus>! — висьталіс сійӧ зэв радпырысь.
— Тайӧ прӧстӧй корень, — ызйӧді ме. — А коді висьталас, кутшӧм кореньысь артмӧма непривычнӧй, тешкодя миянлы звучитысь кыв «скопидом», мӧдногӧн кӧ скуп морт, скупердяй?
Недыр падмыштлӧм бӧрын некымын велӧдчысь корсисны разгадкасӧ:
— Тані кык корень «<rus>копить</rus>» и «<rus>дом</rus>».
Скуп, вот сійӧ и копитӧ-куралӧ!
«Кӧть мый эн шу, а урок вылын кӧ интереснӧ — джын уджыс вӧчӧма, — решиті ме. — Важнӧ, медым велӧдчысьяс гӧгӧрвоисны: грамматика — ньӧти абу гажтӧм предмет».
УЧИТЕЛЬСКӦЙЫН СЁРНИ
Менам век вӧлі запасын разноцветнӧй мелъяс.
Найӧ отсалісны наблюдайтны кывлысь составсӧ: гӧрд мелӧн гижӧм суффикс либӧ приставка кокньыдджык вӧлі тӧдмавны да бурджыка запоминайтчисны.
Быд урок кежлӧ ме зіли лӧсьӧдны кутшӧмкӧ занятнӧй, виччысьтӧм примеръяс и некор эг вермы норасьны велӧдчысьяс кывзытӧм вылӧ: найӧ бура кывзісны и бура запоминайтісны.
И программа кузя ме муні зэв ӧдйӧ.
Ми велӧдім приставкаяслысь правописание <ns>-из, -воз, -низ, -раз, -без, -чрез, -через</ns>, и медым челядьлы яснӧджык лои глухӧй да звонкӧйяс костын торъялӧмыс, ме думышті ворсӧм.
Да, тайӧ вӧлі пӧшти ворсӧм.
— Кыдзи русскӧй кыв вылын шусьӧ местаыс, кӧні нянь вартӧны?
Нолтӧ, Серёжа.
— Ток!
— А места, кӧні ремонтируйтӧны суднояс?
Коді тӧдӧ?
— Док!
— Кыдзи шусьӧ помещение, кӧні ми олам?
— Дом! — кылӧ гӧлӧсъяслӧн дружнӧй хор.
— А сочинениеяс собраниелӧн торъя книга?
— Том, том! — горзӧны челядь.
Ми бӧръялім уна татшӧм параяс, уна кывъяс, кодъяс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс сӧмын первой согласнӧйнас: ӧти кывйыс заводитчыліс звонкӧй согласнӧй звукӧн, мӧдыс — глухӧйӧн.
Месянь классӧ и классянь мелань мачьяс моз лэбалісны кывъяс: жар — шар, зуд — суд, бот — пот...
Та дырйи медся ёна петкӧдлісны асьнысӧ Боря Левин, Толя Горюнов и Саша Гай — найӧ ӧтвечайтісны меным водзджык, кор ме эг на удитлы помӧдзыс шуны кывсӧ.
Ме вӧлі зэв довольнӧй: ме вылӧ видзӧдӧны сералысь, югъялысь синъяс, ставлы интереснӧ — и меным абу омӧльджыка.
Но урок мунігчӧжыс ме пыр помниті, мый пельӧсас медбӧръя парта сайын пукалӧ Анатолий Дмитриевич.
Сійӧ пукалӧ ме ордын нёльӧд лун нин помся.
И кӧть чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, невозмутимӧй, меным кажитчис: мыйкӧ сылы оз во сьӧлӧм вылас, мыйкӧ ме вӧча ог сідз.
Урокъяс бӧрын, учительскӧйын, сійӧ шуис меным:
— Вайӧй сёрнитыштам, Марина Николаевна.
Ме пукси паныдӧн, киясӧс пукті пидзӧсъяс вылӧ и ачым чувствуйта, мый вид менам мыжмӧм ученицалӧн кодь.
Анатолий Дмитриевичлӧн чужӧмыс неподвижнӧй, пӧшти букыша, синъяс весьтас лэччӧмаӧсь тшӧкыд, кыз синкымъяс.
Меным быдӧн эз ло лӧсьыд.
Со восьтӧ сійӧ ассьыс блокнотсӧ да висьталӧ:
— Живӧйӧсь тіян урокъясныд.
Найӧ садьмӧдӧны велӧдчысьяслысь мӧвпсӧ, заставляйтӧны найӧс вӧрны.
Именнӧ тайӧс ті ӧд и кӧсъянныд добитчыны?
— Да, дерт жӧ.
— Ме рад, мый ті гӧгӧрвоанныд: оз ков прӧста занимайтчыны грамматикаӧн — колӧ велӧдны челядьӧс искусствоӧ восьтыны тайнасӧ обыкновеннӧй кывъяслысь.
Тайӧ увлекательнӧй корсьысьӧмъяс.
И запоминайтнысӧ кӧ отсалӧ ворсӧм, кодӧс нуӧдінныд ті талун — таын тожӧ абу лёкыс.
Но ме кӧсъя тіянӧс ӧлӧдны,
казьтыштӧй, унаӧн-ӧ велӧдчысьясыд принимайтісны участие талунъя урокад?
— Унаӧн!
Дерт, унаӧн.
Помнитанныд...
Анатолий Дмитриевич оз сет меным помавны.
Кажитчӧ, сійӧ нюмъялӧ дзик вомдор йывнас.
— Дом да том йывсьыд гӧгӧрвоисны ставныс, — висьталӧ сійӧ.
— Но, а босьтны кӧ мукӧдторсӧ, ӧд медсясӧ лэптывліс кисӧ ӧтик детинка — сэтшӧм смуглӧй, сьӧд синъяса, кыдзи сійӧс...
— Горюнов.
— Да.
И ещӧ Гай — сійӧс ме тӧда, вокыс сылӧн велӧдчӧ миян школаын кӧкъямысӧд классын.
А вот мекӧд орччӧн пукаліс детинка, ӧд сійӧ веськыда эз удит следитны тіян юасьӧмъяс бӧрся.
А тіянлы, буракӧ, чайтсис, мый быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Ті бура объясняйтанныд, но онӧй на удитӧй закрепитны, мунанныд нин водзӧ.
Ме пола, мед эськӧ энӧ вунӧдӧй ті быдлунъя, черновӧй удж йывсьыс.
Велӧданныд кӧ челядьӧс вот татшӧм особеннӧй, развлекательнӧй урокъяс дінас, найӧ кутасны виччысьны мыйкӧ сэтшӧм вӧвлытӧмторъяс да неокотапырысь мӧдасны занимайтчыны прӧстӧй, быдлунъя упражнениеясӧн
— Но ӧд урокъясыс не долженӧсь лоны гажтӧмӧсь?
— Оз, дерт,
но колӧ велӧдны челядьӧс аддзыны интереснӧйсӧ и обычнӧй уджсьыс...
Висьталӧй, — друг торкис асьсӧ Анатолий Дмитриевич, — кутшӧм ӧшибкаяс вӧчалӧны тіян велӧдчысьясыд?
— Кыдзи «кутшӧм ӧшибкаяс»?
Быдсямасӧ...
— Кутшӧм правилӧ вылӧ медся уна ӧшибкаыс?
Безударнӧй гласнӧйяс вылӧ?
Сомнительнӧй согласнӧйяс вылӧ?
Тайӧс ме эг тӧд.
Ме помниті, мый менам дас двойка диктант кузя, но эг вермы висьтавны, кодъяслӧн кутшӧм ӧшибкаяс.
— А тайӧ зэв, зэв важнӧ, — пасйыштіс Анатолий Дмитриевич.
РЕГЫД МОЙД МОЙДСЬӦ...
Да, тайӧ вӧлі зэв важнӧ.
Ме гӧгӧрвои тайӧс, кор мӧд диктантын Ваня Выручка гижис «<rus>ночное</rus>» кывйӧ «а».
А кажитчис, ӧні сійӧ бура вӧлі должен тӧдны, кутшӧм внимательнӧя колӧ думайтны кывйыслӧн смысл вылас, сы вылын, кутшӧм сылӧн кореньыс.
Ме аддзи, мый гӧгӧрвоӧм да навык абу ӧтитор.
Позьӧ гӧгӧрвоны, тӧдны, а киыд сэк кості век жӧ гижӧ ассьыс, велалӧмасӧ.
Анатолий Дмитриевич сӧвет серти, ме куті бура видзӧдны, кодлӧн кутшӧм ӧшибкаясыс.
Ӧні ме тӧдны нин куті, мый Выручкалӧн абу ладнӧ безударнӧй гласнӧйясӧн, Лабутинлӧн — падежнӧй окончаниеясӧн, а Глазков прӧстӧ рассеяннӧй да омӧля кывзӧ — та вӧсна и «<ns>курзинка</ns>» да «<ns>малчик</ns>».
Кор гӧгӧрвои, кодлӧн кутшӧм слабиныс, ме куті чувствуйтны ачымӧс увереннӧйджыка, кыдзи врач, коді первойсӧ ассьыс висьысьяссӧ кӧсйыліс лечитны быд висьӧмъясысь ӧтмоз, а сэсся казяліс, мый син, пель, мус, сьӧлӧм да ты — дзик разнӧйторъяс!
Да, сійӧ первой лунъясас да недельясас быдторйӧ ковмыліс велӧдчыны.
Со, пример пыдди, урок кыссьӧ нелямын вит минута — мый накӧд вӧчны?
Гӧтӧвитчи ме мыйвынысь, зіли артыштны быд минута, но менам арталӧмъясӧй пыр дзугсьывлісны.
Либӧ тэрыба ставсӧ висьтала, повторита челядькӧд, а видзӧдан — звонокӧдз ещӧ кызь минута, и он тӧд. мыйӧн найӧс тыртны.
Мукӧд дырйиыс, кажитчӧ, и гӧгӧр видзӧдлыны эг на удит, эг висьтав и джынсӧ, мый кӧсйылі, — звонок нин...
Русскӧй кыв кузя первой четвертьса программа ме прӧйдиті класскӧд ӧти тӧлысьӧн.
Ме чайті, мый ставсӧ тӧлкӧн висьтавла, велӧдчысьяс бура гӧгӧрвоӧны, но бӧрыннас ме бара убеждайтчылі, кутшӧм кузь да сьӧкыд туй гӧгӧрвоӧмсянь навыкӧдз.
Гӧгӧрвои ме и мӧдтор: колӧ думайтны не сӧмын на йылысь, кодъяс гӧгӧрвоӧны объясняйтӧмсӧ ӧдйӧ, пырысь-пыр.
Колӧ помнитны на йылысь, кодъяс дінӧ ковмас шыасьлыны оз ӧтчыд и оз кыкысь, кытчӧдз он убедитны: да, ӧні сійӧ гӧгӧрвоис.
Выльысь и выльысь менам гӧрд карандашӧй вӧтлаліс тетрадьясысь неправильнӧй окончаниеяс, лишнӧй мягкӧй знакъяс, и выльысь ме юаси Ванялысь: «Сідзкӧ, кутшӧм жӧ кореньыс: «<rus>лесник</rus>» кывйын?»
Либӧ петавліс дӧска дінӧ Серёжа Селиванов, велалысь, абу вежӧртӧм детинка, да заводитліс, джӧмдалігтыр да дзуглігтыр, некутшӧм препинание знакъяс соблюдайттӧг, лыддьыны «<rus>У лукоморья дуб зелёный</rus>»:
<rus>Там на невиданных дорожках</rus>
<rus>Следы невидимых зверей...</rus>
Абу, абу сідз!
<rus>... на невидимых дорожках</rus>
<rus>Следы невиданных зверей...</rus>
мӧдног висьтавліс сійӧ, став класс сералігӧн.
Бӧрыннас сійӧ дзикӧдз дзугсьывліс да ланьтлывліс, ачыс беспомощнӧя видзӧдӧ ме вылӧ.
И сэки челядьлы ме висьталі история, кодӧс помнита ичӧт дырсянь.
Ӧти книгаын, кодлысь нимсӧ вунӧді нин, висьтавсьӧ татшӧм случай.
Ӧти детинкалы тшӧктӧмаӧсь велӧдны наизусть басня «<rus>Волк и Ягнёнок</rus>».
Пельсӧ чуньяснас тупкӧмӧн, книга весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ дугдывтӧг, гашкӧ кызьпӧв висьталіс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс: «<rus>Ягнёнок в жаркий день зашёл к ручью напиться...</rus>
<rus>Ягнёнок в жаркий день...</rus>
<rus>Ягнёнок в жаркий день...</rus>
<rus>в жаркий день...»,</rus>
но кывъясыс некыдз эз кутсьыны паметяс: то ӧти, то мӧд вошавлісны, и ковмывліс заводитны первойсяньыс.
Тайӧ гажтӧм зубрёжкасӧ кывзіс мӧд детинка.
«А ме тӧда нин», — шуис сійӧ недыр мысти да ньӧти сорсьывтӧг став баснясӧ лыддис наизусть.
И чуймӧм ёртыслы сійӧ объяснитіс, кутшӧм ногӧн сылы удайтчис татшӧм ӧдйӧ да кокниа запомнитны ставсӧ.
«Тэ шуалан кывъяссӧ и он думайт, мый найӧ означайтӧны.
А ме, кор лыддя, зіля представитны аслым ставсӧ, мый гижӧма басняас.
Жар лун — сідзкӧ, шонді пӧжӧ, туруныс веж, и шор визувтӧ да жургӧ.
А орччӧн сук, пемыд вӧр, сэтысь петӧ тшыг кӧин — лыясыс гирвидзӧны, скӧр, кузь пиньяса.
Аддзис баляӧс берег дорысь, рад лои — и сы дінӧ!
А баляыс дзик еджыд, синъясыс гӧгрӧсӧсь — повзис.
Ме сідзи ставсӧ вообразита аслым, быттьӧкӧ картинка вылын, и сэсся ог нин вунӧд, ог сорлав».
Кор сійӧ висьтавліс тайӧс, первой детинкаыс сідзжӧ яснӧя аддзис и кӧинӧс, и баляӧс, и шор дорын налысь паныдасьӧмсӧ.
Став кывъясыс сувталісны асланыс местаясӧ, тырины ловъя да гӧгӧрвоана значениеӧн, и басняыс регыдӧн запомнитчис дзоньнас...
— Кӧин йылысь да баля йылысь — тайӧ кокни представитны, а кыдзи представитан аддзывлытӧм зверьясӧс?
Найӧс ӧд некод эз аддзыв, — вочавидзис Серёжа.
— Вайӧй видламӧй представитны аслыным, кутшӧмӧсь найӧ, — шуи ме.
Недыр думайтӧм бӧрын кисӧ лэптіс Саша Гай:
— <rus>Неведомые дорожки</rus> — тайӧ, значит, сэті некутшӧм йӧз эз ветлывны, некод найӧс оз тӧд, найӧ эжсьӧмаӧсь, сэтшӧм загадочнӧйӧсь.
А <rus>невиданные звери</rus> — тайӧ мойдса зверьяс.
Вот учёнӧй кань, Конёк-горбунок, кутшӧмкӧ аслыссяма зверьяс кык юраӧсь.
И жар-птица...
— Кутшӧм нӧ зверь жар-птицаыс? — критическӧя пасйыштіс кодкӧ.
— Но, абу зверь, а век жӧ аддзывлытӧм лэбач, мойдса.
Дерт, сійӧ сэні эм жӧ.
Саша паніс сёрнисӧ; сы бӧрын сьӧкыд нин вӧлі дугӧдны челядьӧс: быдӧн содталісны ассьыныс подробностьяс аддзывтӧм, вӧвлытӧм зверьясӧс опишитігӧн.
И та бӧрын пушкинскӧй строкаяс лыддигӧн некод нин эз сорлав да эз шу зверьясӧс аддзыны позьтӧмӧн (невидимӧйӧн), а туйяс аддзывлытӧмӧн (невиданнӧйӧн).
ШАХМАТӦН ӦТИ ПАРТИЯ ВОРСӦМ
Ӧтчыд урокъяс бӧрын ме аддзи, мый кодсюрӧ велӧдчысьяс пиысь оз мунавны: чукӧртчисны Горюнов гӧгӧр.
Толя перйис шахматнӧй дӧска да сувтӧдалӧ фигураяс.
— Коді тіян пиысь ворсӧ? — матыстчӧм бӧрын юалі ме.
— Ме, — висьталіс Толя. — Да вот Саша, — юрсӧ довкнитліс сійӧ Гайлань, — и Глазков.
— Позяс меным видлыны? — юалі ме.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, и Толя аслас обыкновение серти гӧрдӧдіс да висьталіс:
— Пӧжалуйста, Марина Николаевна.
Ті кодкӧд кутанныд ворсны?
— Кӧсъян, ворсам тэкӧд?
Дӧскасӧ ми нуим менам пызан вылӧ, пуксим ёрта-ёртлы паныд, челядь топыда кытшалісны миянӧс — и сражение заводитчис.
Толя вӧлӧмкӧ серьёзнӧй прӧтивник — тӧлка, водзвыв артыштысь, видзчысьысь.
Ме ворсі неуна бурджыка сыысь и немвиччысьтӧг куті чувствуйтны, мый волнуйтча.
Ӧти-кӧ, меным кажитчис, мый став симпатияыс Толя дор, ставныс желайтӧны сылы удача, а тайӧ — тэ гӧгӧрсаяслӧн отношениеыс уна значитӧ!
Сэтчӧ жӧ ме друг гӧгӧрвои, тайӧ партия помасьӧмсьыс унатор зависитӧ, и решиті, мый меным быть колӧ воны.
Синкымъяссӧ чукыртӧмӧн, вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн менам противник изучайтіс дӧскасӧ.
Орччӧн сулаліс сылӧн приятельыс Саша Гай, и сы чужӧм вылын тыдаліс ставыс, мый вӧчсис бой поле вылын.
Саша сэтшӧма переживайтіс Толялысь быд ход, быттьӧкӧ тайӧ сійӧс, а эз Толяӧс, виччысисны победа либӧ поражение.
Ме эг зэв бура вермы наблюдайтны менӧ кытшалысьяс бӧрся, но не аддзыны, кыдзи кутӧ асьсӧ Боря Левин, оз вӧлі позь.
Сійӧ «висис» сы вӧсна, кодлы изменяйтіс шудыс.
Сійӧ эз сы мында радлы бур ходъяс вылӧ, мыйта дӧзмыліс, ми кӧ коднымкӧ вӧчлім, сы мнение серти, неправильнӧй ход.
Сулалӧ вӧлі меным либӧ Толялы кутчысьны фигура дінӧ, кыдзи кывліс отчаяниеӧн тырӧм «Эх...»
Мукӧд дырйиыс сійӧ весиг бергӧдчывліс мӧдарӧ, эз тырмыв выныс видзӧдны миян збыль либӧ воображаемӧй промахъяс вылӧ.
— Тэ мешайтан, — видзчысьӧмӧн шуис медбӧрын Толя. — Он кӧ вермы спокойнӧя видзӧдны, мун.
Боря раммис.
Мыйкӧ дыра мысти ме, аслам сьӧд коньӧн маневрируйтӧм бӧрын, снимиті Толялысь слӧнсӧ.
Положениеыс еджыдъяслӧн пыр лёкмис.
Ме видзӧдлі Толялӧн серьёзнӧй чужӧм вылӧ, синкымъяс костас артмӧм чукыр вылӧ, да, кӧть вӧлі ворсӧмсьыс азартын, друг думышті:
«Мыйла ме сэтшӧма зіля вонысӧ?
Ӧд сійӧ дзик на челядь.
Сетчывла жӧ ме мукӧд дырйиыс Галялы воны менӧ шашкиӧн.
Сійӧ огорчитчас, а меным ворссьӧмыс — абу ыджыд беда».
Вӧлі менам ход — сійӧ, буракӧ, решайтіс партияыслысь судьбасӧ: слӧн бӧртиыс ме верми заставитны Толяӧс жертвуйтны ладьянас, и сэки...
Но ме сюся куті видзӧдавны дӧскалысь мӧдарладор пельӧссӧ, быттьӧкӧ обдумывайті кутшӧмкӧ дзик выль комбинация, и вешті пешка, медым сетны Толялы позянлун воспользуйтчыны виччысьтӧм преимуществонас.
Но сійӧ видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм тӧдчана чуймӧмӧн, мый меным эз ло лӧсьыд, а ланьтлӧм челядь кутісны вӧрны, и кодкӧ, буракӧ, разочаруйтчӧмӧн шӧпнитіс: «Сетчӧ...»
— Ті ӧшибитчинныд, Марина Николаевна, — шуис Толя. — Бӧр босьтӧй ходтӧ.
— Ме ачым мыжа, водзӧ кежлӧ осторожнӧйджык лоа, — вочавидзи ме, а ачым чувствуйті, мый гӧрдӧда жӧ.
Но Толя эз воспользуйтчы менам великодушиеӧн, сійӧ эз кӧсйы победасӧ, кодӧс перйӧма уступкаӧн.
Сійӧ вӧчис кутшӧмкӧ нейтральнӧй ход, и сэки ме петі сідзи, кыдзи кӧсйылі водзынсӧ.
Еджыдъяс нӧшта вӧчисны некымын попытка дорйысьны, но весьшӧрӧ: некымын ход бӧрын кутіс тыдавны, мый положениеныс налӧн безнадёжнӧй.
— Мат! — ӧттшӧтш шуисны челядь.
Толя лэптіс ме вылӧ пемыд синъяссӧ да друг чужӧмтырнас нюммуніс.
Ставныс гораа ышловзисны, и пансис татшӧм случайяс дырйи обычнӧй сёрни: «А вот Горюнов кӧ эськӧ дӧгадайтчис...», «Марина Николаевна кӧ эськӧ вештіс эсійӧ пешкасӧ...»
Ме видзӧдлі часі вылӧ: партия нюжалӧма нелямын минута.
Толякӧд кӧ ме сёрниті дугдывтӧг нелямын минута, тӧдмалі-ӧ ме сы йылысь унджык, ӧнія дорысь?
Ӧдвакӧ.
«ПЕРВОЙ МЕ СЫЛЫ СДАЧА СЕТІ...»
Ӧтчыд перемена дырйи дежурнӧй педагог Елена Михайловна вайӧдіс ме дінӧ кык детинкаӧс — менсьым ученикӧс Боря Левинӧс да ещӧ ӧтикӧс, тӧдтӧмӧс.
Кыкнанныс вӧліны дзугсьӧм юрсиаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь.
Боря — сійӧ вӧлі косясьысь петук кодь: ставнас тшӧтьсӧ сувтӧдӧма и весиг сылӧн дженьыд еджыд юрсиыс кыдзкӧ збоя пашкыртчӧма.
— Левинныд тіян кутӧ асьсӧ некытчӧ туйтӧма, — кылі ме. — Дзик нинӧмысь нӧйтіс Женя Волковӧс — ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ уськӧдчис сы вылӧ.
— Мый лои? — юалі ме Левинлысь да кылі некытчӧ лӧсявтӧм ӧтвет:
— Первой ме сылы сдача сеті...
— Сдача сетлывлӧны оз первой, а воча, — муртса нюмсӧ кутігтыр шуис Елена Михайловна. — Тасянь оз заводитлывны.
Тадзи ми сыкӧд нинӧм эг и добитчӧй.
Кыкнанныс зілисны убедитны миянӧс, мый сійӧ прав, но висьтавлігас найӧ сорласисны да торксялісны.
Левин вӧлі быдӧн вылӧ воысь и пузьыліс быдторйысь: сійӧ скӧраліс книгаса персонажъяс вылӧ, кодъяс оз вӧлі воны сьӧлӧм вылас, зэр вылӧ, коді бара торкас урокъяс бӧрын ывлаын мачасьӧм, башмаксьыс орӧм шнурок вылӧ.
Классӧ пыригӧн ме корсюрӧ кывлывлі: «У, чӧрт!» либӧ: «Вот кыдзи сетышта!»
Но урокъяс вылын Боря эз мешайт; мӧдарӧ, велӧдчис сійӧ сьӧлӧмсяньыс.
Сылӧн серамбана, беринъясӧн лышкыда зарниӧдӧм чужӧм вывсьыс ме век верми лыддьыны аслам мысльяслысь отражениесӧ: сійӧ думайтіс мекӧд тшӧтш да сэтшӧм ёна переживайтіс ставсӧ, мый ме висьтавлі, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі сыкӧд аскӧдыс.
География кузя ми заводитім велӧдны тема: «СССР-са население олӧмлӧн да природалӧн картинаяс».
Дас лун мысти Левин вайис тетрадь, кытӧн вӧлі опишитӧма став зонаяссӧ, кӧть ме и удиті на висьтавны сӧмын полярнӧй зона йылысь да тундра йылысь.
Сійӧ лыддьӧма учебниксӧ дзоньнас, помсяньыс помӧдзыс, и абу прӧстӧ перепишитӧма быд зоналысь приметаяссӧ, но вӧчӧма воображайтана путешествие.
Быд выль раздел тетрадяс заводитчис сысянь, мый Боря пуксьыліс транспортлӧн выль вид вылӧ.
«Тӧвзя ме кӧръяс вылын, — гижис сійӧ. — Гӧгӧр, мыйтӧм синмыд судзӧ, пласнитчӧма лымъя равнина.
Тайӧ тундра.
Чизыр тӧлыс шутьлялӧ пельын, оз сет лолыштны.
Но тайӧ мый?
Быттьӧкӧ уна рӧма прожекторъяс ветлӧдлӧны небесаӧд».
Водзӧ мунӧ севернӧй сияние опишитӧм, коді тӧдӧмысь, ёна эськӧ шензьӧдіс полярникъясӧс: Боря описывайтіс сійӧс дзик сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧ салют Краснӧй площадь вылын.
«Ме пукси самолёт вылӧ — и вот ме тайгаын...» — лыдди ме.
— «Пельпом сайын менам охотничайтан ружье», — висьтавсис водзӧ.
Мӧдӧд главаас юӧртсис: «Меным оз нин ков мехӧвӧй шоныд паськӧм.
Ме муна верблюд вылын».
Тадзи сійӧ воліс Донбассӧ и Заволжьеӧ, Артекӧ и Сахалинӧ — ме муртса удита вӧлі следитны пейзаж бӧрсяыс, встречаяс бӧрся, климат, растительнӧй да животнӧй мир описывайтӧм бӧрся.
И быдлаын сылӧн вӧлі ас синнас аддзылысьлӧн пӧсь, убедительнӧй интонация.
— Тэ нин ньылыштін учебниксӧ ставнас, мыйӧн нӧ тэ мӧдан занимайтчыны география урокъяс вылын? — юалі ме.
— Меным всё равно интереснӧ, — юрнас энергичнӧя довкнитӧм бӧрын висьталіс сійӧ.
И тайӧ вӧлі збыль.
Мый йылысь кӧть мед ме эг висьтавлы, Борялы пыр сюрлывлі, мый содтыны.
Быдтор йылысь сійӧ висьталіс сідз, быттьӧкӧ аддзылӧма тайӧс ас синъяснас.
— Кировск кар бердын эм опытнӧй сельскохозяйственнӧй станция, и сэні, сэтшӧм кӧдзыдінас, кын нюр вылын, быдтӧны картупель, капуста — весиг клубника! — юӧртлывліс сійӧ ыджыд кыпыдлунӧн. — Со этатшӧмӧсь ягӧдъясыс, — содтывліс сійӧ неувереннӧйджыка, ачыс петкӧдліс чуньяснас, мый ыджда клубника быдтӧны войвылын.
Паметьыс сылӧн вӧлі ёсь, надежнӧй.
Немвиччысьтӧг сійӧ пӧся цитируйтліс гырысь отрывокъяс меным тӧдтӧм кутшӧмкӧ книгаясысь:
— Кызь во сайын хибинскӧй крайяс вӧліны тыртӧмӧсь — куш ӧти тундра, вӧр да из.
А ӧні тайӧ местаас, лӧз ты берег вылын, быдмис Кировск кар, веськыда мойдын моз.
Сэні и телефон эм, и телеграф, заводъяс, фабрикаяс, рудникъяс, школаяс, техникумъяс.
А гӧра вылас турунвиж изйысь артмӧм кытш — тайӧ апатит.
Тайӧ сы вӧсна ставыс ловзис таті.
Хибины — тайӧ <ns>мине...</ns> — сійӧ тшӧкмунлӧ, но бур паметьыс мездӧ, и сійӧ ӧтпырйӧ, пыр сэтшӧм жӧ ыджыд кыпыдлунӧн тэрыба шуӧ тайӧ сьӧкыд кывсӧ — минералогическӧй рай!
Кутшӧм изъяс сэні абуӧсь!
Эмӧсь гӧрдъяс, шусьӧны эвдиалитъясӧн — на йылысь эм мойд, мый тайӧ едӧм вир войтъяс.
А ещӧ эмӧсь турунвиж эгиринъяс, фиолетовӧй плавиковӧй шпатъяс.
И ещӧ сфенаяс — найӧ зарни кодьӧсь!
Збыль, унатор йылысь и ме висьтавлі, унатор йылысь висьтавсьӧ учебникын.
Но «минералогическӧй рай» йылысь ни ме, ни учебник эгӧ казьтыштлӧй.
Источникъяс вылӧ ыстысьны и юрас эз пырав Борялы: став лыддьӧмасӧ сійӧ пырысь-пыр усваивайтліс и эз нин артав йӧзлысь пыдди.
ДОРЙЫСЬ
Ёна интересуйтіс менӧ Лёша Рябинин.
Топыд, ён детинка, сійӧ эз вӧв варов да эз тӧдчы мукӧдъяс пиас, но ме вӧлі аддза, мый мукӧдыс кывзӧны сылысь кыв шутӧг.
Дежуритӧ кодкӧ, эбӧссьыс петӧ — некыдз оз вермы вӧтлавны челядьӧс коридорӧ, а Лёша сӧмын чукыртлас синкымъяссӧ — и ставнысӧ быттьӧкӧ тӧлӧн пӧльыштас классысь.
Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧдсьыс, буди сӧмын тушанас: сійӧ вӧлі классын медся кузь и, тыдалӧ, медся ён.
Кӧть и тешкодь, но регыд ме казялі сылысь мыйкӧ ӧткодьӧс Боря Левинкӧд.
Ӧтчыд, школаысь петігӧн, дворысь ме кылі шум.
Матыстчи шызьӧм челядь чукӧр дінӧ да аддзи, мый пыр спокойнӧй да видзчысьысь Лёша босьтӧма Чесноковӧс воротникӧдыс да пыркӧдӧ мыйвынсьыс, ачыс пинь пырыс шуалӧ:
— Пробуйтлы ещӧ, сэки казялан!
Вот пробуйтлы!
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ эз лэдз Чесноковӧс, но пыркӧдны дугдіс.
— Мый тіян тані вӧчсьӧ? — скӧрысь юалі ме.
Рябинин чӧв оліс.
— Ме юала, мый лои?
Мыйла тэ нӧйтан Чесноковӧс?
Мый сійӧ вӧчис?
— Медым ачыс висьталас, мый сійӧ вӧчис, — неокотапырысь вочавидзис Лёша.
— Висьтав, — шыаси ме Чесноков дінӧ.
Бокӧ видзӧдігтыр сійӧ чӧв оліс.
Чӧв олісны и мукӧдыс.
— Мыйын нӧ, всё-таки, делӧыс? — выльпӧв шуи ме.
И сэки круг пиӧ воськовтіс Юра Лабутин:
— Марина Николаевна, Рябинин абу мыжа.
Сійӧ менӧ дорйис...
Чесноков кӧсӧйӧн менӧ нимтӧ, — содтіс сійӧ ньӧжйӧджык.
Рябинин лэдзис Чесноковӧс, Гай ордысь босьтіс шапкасӧ да сюйис сійӧс дзик синкымъясӧдзыс.
Сӧмын та бӧрын сійӧ кутіс сёрнитны:
— Ме сылы бурӧн шулі, Марина Николаевна: эновт Лабутинӧс, эн понды, эн вӧрзьӧд.
А сійӧ пыр ассьыс: то кӧсӧйӧн, то ӧчкиаӧн нимтӧ.
Лабутин и ӧчкисӧ дугдіс новлыны.
А оз кӧ мӧд сійӧ ӧчки новлыны, кӧсӧйтчӧмыс сылӧн оз быр.
Тадзи доктор шуӧма.
— Тадзи вӧлі делӧыс? — юалі ме Чесноковлысь.
— Да... — ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ.
— И абу яндзим тэныд?
Сійӧ бара чӧв оліс.
— Ми ставным сылы шулім, — кыліс Гайлӧн гӧлӧс. — Лабутин мыжа али мый, мый сылӧн синъясыс висьӧны?
Мыйла нӧ сійӧс дразнитнысӧ!
— Ме сэсся ог нин кут, — юрсӧ лэптытӧг вочавидзис Чесноков.
ЛИСТБОК БӦРСЯ ЛИСТБОК
Мый вермас лоны устнӧй счётысь прӧстӧйджыкӧн?
Арифметика урок заводитчигӧн сӧмын дас минута.
Но тайӧ дас минута чӧжнас сулалӧ видзӧдны челядь бӧрся.
Рябинин арталӧ спокойнӧя, дӧска вылӧ видзӧдігмоз, муртса вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр.
Сійӧ лэптӧ кисӧ медбӧръяяскӧд тшӧтш, но ме ог помнит, медым сійӧ кӧть ӧтчыд ӧшибитчис.
Лабутин жӧ нюжӧдӧ кисӧ, кор ме муртса помала висьтавны.
И вит пиысь куимысь ӧшибайтчӧ.
Трофимов зільӧ гусьӧн артавны письменнӧ.
Ӧтчыд ме матыстчи да нинӧм шутӧг пукті киӧс сы пельпом вылӧ — сійӧ гӧрдӧдіс да ӧдйӧ дзебис бумагасӧ.
Кира Глазков и тані вернӧй аслыс: кор став класс делитӧ, сійӧ умножайтӧ; кор ставныс складывайтӧны, сійӧ вычитайтӧ.
Та вӧсна ме видзӧда сы вылӧ торйӧн сюся да внушительнӧя шуала: «54 умножитан 15 вылӧ.
Кылан, Кира?
Умножитан!»
И сійӧ нюмъялӧ да горнас довкнитӧ воча.
Кира Глазковӧс первойсӧ ме запомниті тетрадяс нелепӧй ӧшибкаяс кузя: мыйӧн вӧлі сійӧс аддза, пыр жӧ усьӧ дум вылӧ «<ns>курзинку</ns>» либӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
Сійӧ вӧлі вывті рассеяннӧй.
Ӧтчыд, кор сійӧ дӧска дорын решитіс задача, сылӧн артмис, мый классын 40½ ученик.
Сійӧ сідзи и гижис: «Ӧтвет — 40½ морт».
И сӧмын став класслӧн гораа серӧктӧм заставитіс сійӧс бурджыка видзӧдлыны дӧска вылӧ.
— Мый йылысь тэ пыр думайтан? — юалі ме, ачым муртса куті нюмӧс, кор аддзи сылысь чуймӧм чужӧмсӧ.
— Сійӧ маркаяс чукӧртӧ! — ӧтветитіс Кира пыдди Саша Гай.
«Ӧпаснӧй увлечение!» — думышті ме.
Тайӧс ме помниті аслам велӧдчӧм вояс серти: мукӧдыс мӧдас чукӧртны маркаяс да свет вывсьыс ставсӧ вунӧдас.
Устнӧй счёт приёмъяс вылӧ Боря сьӧлӧмсяньыс шензьӧ, кыдз быттьӧ велӧда ме сійӧс вӧчавны настоящӧй чудесаяс.
Например, ме объясняйта, мый двузначнӧй число сё да ӧти вылӧ умножайтігӧн множимӧйсӧ колӧ гижны думсьыд кыкысь (шуам, 44 × 101 = 4444).
И вот Боря быд перемена дырйи умножайтӧ двузначнӧйясӧс сё да ӧти вылӧ.
Мукӧд дырйиыс результатсӧ сійӧ прӧверяйтӧ бумага вылын и быд раз выльысь и выльысь шензигтыр горзӧ: «Артмис!
Вернӧ!»
Либӧ велӧдчысьяс придумывайтӧны предложениеяс кутшӧмкӧ грамматическӧй правилӧ вылӧ.
Чесноковлӧн пӧшти век сійӧ жӧ предложениеясыс, кутшӧмъясӧс вайӧдлывлі пример вылӧ ме.
А Саша Гайлӧн пыр мыйкӧ аслас, и колӧ кӧ придумайтны некымын предложение, найӧ пырджык йитчӧмаӧсь ӧта-мӧд костаныс сэтшӧм ногӧн, мый артмӧ быттьӧкӧ ичӧтик рассказ.
Например, со кыдзи сійӧ склоняйтіс «ош» кыв.
«Ковмис ошлы (дательнӧй) видлыштны ма.
Корсис ош (именительнӧй) улейяс да кӧсйӧ нин вӧлі чӧсмасьыштны.
Аддзисны мазіяс ошкӧс (винительнӧй), уськӧдчисны сы вылӧ да кутісны чушкыны.
Эз тырмы ошлӧн (родительнӧй) терпениеыс, и сійӧ уськӧдчис пышйыны.
Ошкӧн (творительнӧй) вӧчӧм ӧбидаысь мазіяс босьтісны водзӧс.
Вот и став висьтыс ош йылысь (предложнӧй)».
Либӧ сы тетрадьысь ме аддза татшӧм грамматическӧй разбор:
«Астрономия (подлежащӧй) — зэв интереснӧй наука (сказуемӧй).
Ме (подлежащӧй) кӧсъя лоны (сказуемӧй) астрономӧн.
Ме кӧ (подлежащӧй) восьта (сказуемӧй) выль планета, то нимсӧ сылы пукта «Коммунизм».
...Володя Румянцевӧс первой кадас думнам ме нимті «Ми Андрюшакӧд».
Банйӧм, гӧгрӧс чужӧма, югъялысь карӧй синъяса, сійӧ пукаліс ӧти парта сайын Андрей Морозовкӧд — жебиник, кельыд чужӧма да чӧволысь детинкакӧд.
Кӧть кытчӧ да кодӧс ми ог вӧлі бӧрйӧ, Володя пыр ӧтмоз горзіс: «Морозовӧс!»
Кӧть мед мый сійӧ эз вӧч, мый йылысь эз висьтав, сійӧ пыр заводитліс ӧтмоз: «А вот ми Андрюшакӧд...»
А тайӧ кадас Андрюша йылысь ме верми висьтавны сӧмын ӧтитор: кыв шутӧг грамотнӧй, зэв ӧкуратнӧй, зэв бур ученик.
Урок висьталігӧн Андрюша точнӧя, сьӧлӧмсяньыс излагайтӧ учебник, а Толя Горюнов век висьталӧ аслас кывъясӧн, содталӧ сійӧс, мый кывліс менсьым урок вылын либӧ тӧдмалӧма мукӧд книгаясысь.
Да ставсӧ он вермы лыддьӧдлыны!
Мо ставыс, мый лолывлӧ классын, перемена дырйи, урокъяс вылын и на бӧрын, — ставыс тайӧ меным выль книга, кӧні быд листбок вайӧ мыйкӧ выльӧс да интереснӧйӧс.
И лунысь-лун ме аддзи, мый лоа пыр наблюдательнӧйджыкӧн, заводита обращайтны внимание сэтшӧм мелочьяс вылӧ, кодъясӧс, дерт, водзджыксӧ эг казяв эськӧ.
ДАС ПЛЕНКА
Унджыкысьсӧ переменаяс дырйи ме эг пыравлы учительскӧйӧ, а сувтлывлі коридорӧ, ӧшинь дорӧ; челядь кытшавлісны менӧ, и ми сёрнитлім ӧтпырйӧ тысячатор йылысь.
Частӧ татшӧм сёрни бӧрас ме ветлывла вӧлі библиотекаӧ да кора «Занимательнӧй физика», либӧ «Следопытлысь спутник», либӧ ещӧ кутшӧмкӧ книга, кодӧс велӧдчысьяс, вӧлӧмкӧ, тӧдӧны чуть ли оз наизусть, а ме эг лыддьыв.
Ферсманлысь «Занимательнӧй минералогия» лыддьӧм бӧрын, ме куті тӧдны дзонь листбокъяс, кодъясӧс висьтавліс миянлы урокъяс вылын Боря: эгиринъяс да плавиковӧй шпатъяс йылысь сведениеяссӧ сійӧ босьталӧма именнӧ татысь.
Ӧтчыд Лабутин юаліс менсьым, мыйла пӧ пипулӧн коръясыс пыр тіралыштӧны, и сӧмын звонок, коді юӧртіс урок заводитчӧм йылысь, мездіс менӧ позорысь.
Рытнас ме босьті Дмитрий Кайгородовлысь книга «Русскӧй вӧр йылысь рассказъяс» и сэки гӧгӧрвои, мый ме кӧть и сьӧлӧмсянь любита вӧрсӧ, тӧда сы йылысь уна стихъяс да рассказъяс, но вӧрсӧ асьсӧ ньӧти ог тӧд.
Пуяс, налӧн особенностьясыс да привычкаясыс, вӧрлӧн ловъя олӧмыс — тайӧ став йывсьыс ме тӧдмалі уна выльӧс, виччысьтӧмӧс.
Водзджыксӧ ме чайтлі, мый начальнӧй школаын велӧдны вермас быд грамотнӧй морт, а меным нин, менам высшӧй образованиеӧн, тайӧ дерт, оз ло сьӧкыд.
А вӧлӧмкӧ мӧднога: кӧсъян кӧ велӧдны учебник серти, кывйысь кывйӧ, — пӧжалуйста, сэки буретш тырмас сійӧ, мый тэ тӧдан.
Но ӧтвечайтны кӧ быд «мыйла» вылӧ да вызывайтны выль «мыйла», сэки колӧ дугдывтӧг лыддьысьны, корсьны, видзӧдны тыр синмӧн, и быд раз мӧдан убеждайтчыны: этша тэ тӧдан!
И ещӧ ме казялі: кымын унджык ме тӧдмала ачым, сымын унджык окота тӧдны велӧдчысьяслы.
Вот талун ме висьтавлі налы миян Войвыв йылысь; аскинас некымын морт вайӧны войвыв природалысь видъяс, челюскинецъяс йылысь, папанинецъяс йылысь книгаяс.
Коричневӧй пластелинысь Серёжа Селиванов лепитӧма юрта, Витя Ильинский гижӧма стихъяс.
Ӧтчыд, кор ми лыддим Чеховлысь «Ванька», лои тешкодь случай.
Ме вайи классӧ аллоскоп, и рассказ ловзис.
Со скамья, сы вылын бумага лист, орччӧн — пидзӧсчанясьӧм детинка.
Выль картинка: дед Константин Макарыч шоныда гартчӧма зэв ыджыд тулупӧн, ветлӧдлӧ усадьба гӧгӧр, котшкӧдчӧ колотушкаӧн.
Водзӧ — кӧзяйкаыс кучкалӧ селёдкаӧн Ванькалы чужӧмас.
Ещӧ мӧд картинка вылын — вӧр, гыӧртӧм том козъяс; дедушка да Ванька воӧмаӧсь керавны козсӧ праздник кежлӧ.
И друг ыпмуні-ӧзйис аллоскоплӧн плёнкаыс.
Тыдалӧ, лампочкаыс вӧлӧма вывті матын объективсяньыс.
Ме зэв тэрыба нетшышті штепсельсӧ, но плёнка сотчис.
Челядь усины шогӧ.
Перемена дырйи найӧ кытшалісны менӧ да ставныс ӧттшӧтш горзісны, мый непременнӧ колӧ помӧдз видзӧдны Ванька Жуковлысь историясӧ.
— Мӧд татшӧм плёнкаыс менам абу, — объясниті ме.
Челядь водзӧ юасьны эз мӧдны, эз сёрнитчыны ас костаныс, но мӧд лунас ме ордын лот дас плёнка Ванька Жуков историяӧн.
Бӧрыннас тӧдім, мый чуть ли абу став классыс асывнас зэв водз петӧма плёнка корсьны, а дас детинкалы удайтчӧма аддзыны сійӧс.
Классӧ пыригӧн быдӧн найӧ торжественнӧя объявляйтісны:
— Марина Николаевна, а менам эм...
— Плёнка! — ӧтпырйӧ горӧдлісны мукӧдыс.
Да, тайӧ вӧлі бур!
Вочасӧн ме костын да класс костын кутіс лоны матысмӧм, гӧгӧрвоӧм, взаимнӧй интереслӧн чувство.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, мый менам уджӧй быттьӧкӧ ладмыштіс, ме чувствуйті ачымӧс зэв лёка.
Медся ыджыд помканас менам огорчениелы вӧліны Воробейко вокъяс да Коля Савенков.
МЫЙ ВӦЧНЫ?
Медводз висьтала Коля йылысь.
Сійӧ мыйлакӧ первойсяньыс эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Сылӧн вӧліны ичӧтик, пыдын пукалысь синъяс да чурвидзысь ыджыд пельяс.
Буракӧ, синкымъяссӧ вылӧ лэптыны велалӧм вӧсна плеш вылас сылӧн артмӧмаӧсь джуджыд чукыръяс; чужӧмыс сылӧн вӧлі букыш да абу мелі.
Первой лунъясас Коля Савенков некытчӧ шыасьлытӧг пукаліс бӧръя парта сайын да, тыдалӧ, эз обращайт ме вылӧ внимание.
А ме кадысь кадӧ видзӧдлывлі сыланьӧ да мӧді ёнджыка следитны сы бӧрся.
— Школаӧ оз позь локны татшӧм няйт гыжъясӧн, — шуи ме сылы ӧтчыд.
— Ыджыд тай, — буркнитіс сійӧ.
Ме ыпмуні:
— Позьӧ ӧмӧй тадзи сёрнитны учительницакӧд?
— А мый?
Ме нинӧм эг шу, — вочавидзис сійӧ веськодьпырысь да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ме ог кут прӧверяйтны тэнсьыд тетрадьястӧ, — шуи ме коркӧ мӧдысь. — Видзӧдлы, кутшӧм найӧ чукрассьӧмаӧсь, няйтӧсь.
Киӧ босьтны — и то зывӧк!
— Но оз и ков.
Эн босьтӧй.
Ме весиг ог вермы шуны, мый Савенков ӧтвечайтіс грубӧя, — эз.
Сы гӧлӧсын кыліс кӧдзыд веськодьлун.
Аслас став видыс сылӧн быттьӧкӧ висьталіс: «Меным веськодь, эм-ӧ абу тэ свет вылас.
Эн понды ме дінӧ».
Первойсӧ Савенков весиг эз мешайт.
Унджыкысьсӧ сійӧ прӧста видзӧдіс ӧшинь пыр либӧ мыйкӧ вӧлаліс перочиннӧй пуртӧн.
Но ӧтчыд урок вылын сійӧ лэдзис бумажнӧй гулюӧс.
Ме скӧрми да чорыда виді сійӧс.
Савенков спокойнӧя кывзіс выговор да дугдывтӧг видзӧдіс менам чужӧм вылӧ кӧдзыд, тӧдмавны кӧсйысь синъясӧн.
Сылы быттьӧкӧ сьӧлӧм вылас воис, мый ме сы вӧсна скӧрала, волнуйтча, торка урок.
Мӧд лунас урок дырйи сійӧ друг чеччис да надзӧникӧн муніс классӧд.
Ме тшӧкті сылы пуксьыны.
Сійӧ дышпырысь, пельпом вывтіыс видзӧдліс мелань да сідз жӧ тэрмасьтӧг муніс ас местаас.
Тайӧ кадсяньыс эз кольлыв лун, медым Савенков эз дӧзмӧд менӧ кутшӧмкӧ выходкаӧн.
Меным чайтсис, мый сылӧн эм ӧти цель: дӧзмӧдны, ӧбидитны, скӧрмӧдны менӧ.
Переменаяс дырйи сійӧ котраліс коридор кузя либӧ заводитліс чеччавны партаяс вомӧн, и дежурнӧйяс некыдз эз вермыны вӧтлыны сійӧс классысь.
Урокъяс вылын, аслас настроение серти сійӧ либӧ вуграліс, либӧ лэдзаліс бумажнӧй гулюясӧс.
Сентябрь чӧжӧн сійӧ эз выполнит ни ӧти гортса удж, ни ӧтчыд эз ӧтветит бура-мичаа дӧска дорын.
Унджыкысьсӧ сійӧ эз и петав дӧска дорӧ, а кор ме шулывлі сылысь овсӧ, местасяньыс букыша да вызывающӧя висьтавлывліс, мый урокъяс абу велӧдӧма.
И не ӧтчыд, кор ме кодӧскӧ велӧдчысьяс пиысь ошкывлі удачнӧй ӧтветысь, бура лыддьӧм стихотворениеысь, ме казялі, мый Савенков видзӧдлывлӧ ме вылӧ скӧрысь, лӧгпырысь.
Колӧ сетны велӧдчысьяслы справедливость: найӧ зілисны отсавны меным, ӧлӧдісны Савенковӧс.
— Но мый тэ чепсасян весьшӧрӧ? — юавліс Рябинин.
— А тэныд кутшӧм делӧ!..
— Эн мешайт кывзыны, — ньӧжйӧник корис Горюнов.
— Подлиза! — вочавидзис Савенков.
— Ланьт ӧні жӧ, а то сюрас! — пузьывліс Левин.
— Видзӧдлам ещӧ, кодлы сюрас...
Татшӧм ӧтвет бӧрас, кыдзи правилӧ, Савенков кучкывліс.
Мый вӧлі вӧчны?
Помнита, педагогика кузя лекцияясын миянлы не ӧтчыд висьтавлісны, мый татшӧм нога случайяс дырйиыс колӧ кыдз позьӧ регыдджык поручитны велӧдчысьлы кутшӧмкӧ ответственнӧй удж.
И ме предложиті велӧдчысьяслы бӧрйыны Коля Савенковӧс класснӧй организаторӧн.
Висьтала веськыда: найӧс ёна чуймӧдіс тайӧ предложениеыс.
Но найӧ эз кутны вензьыны.
Коляӧс лои бӧрйӧма, и регыдӧн ми убедитчим, мый тайӧ эз вӧч сылы некутшӧм впечатление.
— Дежурнӧйяслысь список тэ составита? — шыасьлі ме сы дінӧ.
— Мед Гай составляйтӧ, сійӧ медся ӧкуратнӧй, — зумыша вочавидзліс Николай.
— Нуӧд, пӧжалуйста, велӧдчысьясӧс раздевалкаӧ, — шулывлі ме.
— Асьныс лэччасны, абу ичӧтӧсь.
Переменаяс дырйи челядькӧд ӧшинь дорын сулалігӧн, ме не ӧтчыд казявлі, мый Савенков кывзысьӧ, быттьӧкӧ кӧсйӧ матыстчыны да тшӧтш участвуйтны миян сёрниын.
Но, менсьым видзӧдлӧмӧс казялӧм бӧрын, сійӧ пырысь-пыр вӧчліс некодысь повтӧм чужӧм да петкӧдлывліс ассьыс кутшӧмкӧ обычнӧй «номер»: шутьляліс, лёкысь горзігтыр уськӧдчыліс челядь чукӧрӧ либӧ заводитліс мырдӧн сюйсьыны классӧ, кытчӧ вӧлі оз позь пырны перемена дырйи.
Важ мозыс сійӧ эз кывзы ни менсьым, ни кодлыськӧ мӧдлысь.
Сійӧ эз выполнит ни ӧти поручение менсьым и эз сьӧктӧд асьсӧ урокъяс велӧдӧмӧн.
— Тэнӧ, тыдалӧ, лоӧ вӧтлыны школаысь, — шулывлі ме.
— Но и вӧтлӧй! — вочавидзліс сійӧ.
— Савенков, ӧні жӧ пет классысь! — мукӧд дырйиыс шулывлі ме, кор нин дзикӧдз скӧрмывлі сылӧн возмутительнӧй поведение вылӧ.
— Но и пета! — зумыштчӧмӧн шулывліс сійӧ, босьтліс сумкасӧ да мунліс гортас.
Ме эг аддзы некутшӧм туй, эг тӧд, мый вӧчны.
Ме казьтылі ассьым велӧдчан воясӧс, ассьым учительницаӧс — сійӧ велӧдіс миянӧс первой классянь сизимӧдӧдз.
Ми веськалім сы дінӧ кӧкъямыс арӧса малышъясӧн, а прӧститчим дас вит арӧсаясӧн.
Миянлы сійӧ вӧлі медся бур мортӧн свет вылас, медся мывкыдаӧн, справедливӧйӧн да бурӧн.
Ми кывзім сылысь кыв шутӧг, — да, пожалуй, тайӧс оз позь шуны кывзӧмӧн, тані вӧлі мыйкӧ мӧдтор.
Анна Ивановналӧн быд кывйын, быд мелочын ми чувствуйтім сылысь правотасӧ, ми гӧгӧрвоим: колӧ вӧчны сӧмын сідз, кыдз сійӧ виччысьӧ миянсянь.
И ӧні зіли гӧгӧрвоны: мыйӧн жӧ завоюйтіс миянӧс Анна Ивановна?
Мый тайӧ вӧлі сэтшӧмыс — синмӧн аддзытӧмыс да пӧкӧряйтысьыс?
Сюрӧ-ӧ меным тайӧ секретыс, овладейта-ӧ ме сійӧн?
Мучительнӧя корсигӧн, мый вӧчны Коля Савенковкӧд, дум вылӧ меным уси коркӧ менӧ чуймӧдысь случай.
Тайӧ вӧлі война дырйи на.
Школаын, кӧні ме вӧлі педагогическӧй практика вылын, нёльӧд классын ӧти детинка, дзиглясигтыр да вежнясигтыр, горӧдлывліс: «Хайль», подражайтіс «Бравӧй салдат Швейклӧн похождениеяс» фильмса кутшӧмкӧ персонажлы.
Мукӧдъяссӧ тайӧ мустӧм кывйыс раздражайтіс, найӧ дугӧдісны детинкаӧс, но сійӧ некыдз эз вермы ланьтны.
Классӧ пырӧм бӧрын преподавательница кыліс тайӧс.
И сэки шуис сійӧ челядьлы:
«Сувтӧй ставныд, кодлӧн батьныд, мамныд, чойныд либӧ вокныд ӧні фронт вылынӧсь».
Сувтісны морт дас вит.
«Сувтӧй, кодъяслӧн кодкӧ рӧдняяссьыд воис фронт вылысь инвалидӧн».
Бара кыпӧдчисны некымын морт.
«Сувтӧй найӧ, кодъяслӧн батьныс пӧгибнитіс война вылын».
Пуксьӧм чӧв-лӧньын сувтісны куим детинка.
«Аддзан, — стрӧга шуис учительница, ачыс веськыда синмас видзӧдіс озорниклы, — со кодъясӧс тэ ӧбижайтін аслад йӧйнога горзӧмъяснад, со кодъясӧс тэ лысьтін оскорбитны!
Тэ обязан извинитчыны!»
Детинка ӧшӧдіс юрсӧ.
Тайӧс казьтылігӧн ме думышті: «Вот ме Савенковкӧд веськыд и скӧр, а мыйӧ тайӧ вайӧдӧ?
Лунысь-лун сійӧ ведитӧ асьсӧ лёкджыка и лёкджыка.
Ог, ог куж ме корсьны выход».
И сэтшӧм сьӧкыд лунъяс тайӧ меным вӧліны, мый мукӧд дырйиыс и школаӧ мунны эз вӧв окота.
Ме гӧгӧрволі: колӧ сёрнитны Анатолий Дмитриевичкӧд, но самолюбие эз лэдз.
Мый нӧ, эг на и удит заводитны, а отсӧг нин кора?
И ме зіли шочджыка веськавлыны сы син улӧ, а кӧнкӧ школьнӧй коридорын паныдасьлігӧн ӧдйӧджык мунлі дінтіыс.
Сійӧ волывліс менам урокъяс вылӧ, ошкис сыысь, мый челядь спокойнӧя пукалӧны да интересӧн кывзӧны.
Сӧветъясыс сылӧн пыр вӧліны прӧстӧйӧсь: «Тіянлы эз ӧмӧй висьтавлыны, мый вопрос сетны колӧ став класслы, медым ставныс думайтісны сы вылын, а сэсся вӧлисти чукӧстны велӧдчысьӧс?
Ӧд ті кыдзи вӧчанныд: «Саша, кутшӧм существительнӧйяс относитчӧны первой склонение дінӧ?»
Вот тіян и думайтӧ сӧмын ӧтнас Саша Гай, а мукӧдыс чайтӧны, мый первой склонениеыс налы ньӧти оз касайтчы».
Кор Анатолий Дмитриевич пырас вӧлі классӧ, Савенков пукалӧ рама.
Тайӧ зэв ёна возмущайтіс менӧ.
«Кутшӧм трусость, — думайті ме: — завучысь сійӧ полӧ и сы дырйи чӧв олӧ, а мекӧд чувствуйтӧ асьсӧ безнаказаннӧйӧн».
МЕДСЯ ГЛАВНӦЙЫС
— Тӧданныд, — шуис ӧтчыд Анатолий Дмитриевич, — ветлывлӧй вай ті Наталья Андреевна урокъяс вылӧ.
Сійӧ чудеснӧй морт да талантливӧй педагог.
И ӧд опытыс зэв ыджыд — шутка ӧмӧй, нелямын во морт сетіс школалы!
Видзӧдлӧй, кывзыштӧй, тіянлы лоӧ интереснӧ.
Но ме эг мун.
Ӧні весиг гӧгӧрвоны тайӧс ог вермы, но ме пытшкын вӧлі гӧгӧрвоны позьтӧм упрямство да кӧсйӧм корсьны выход, корсьны аслым, кӧть мед мыйӧ тайӧ эз сувт.
Кыдзкӧ Наталья Андреевна учительскӧйын матыстчис ме дінӧ да меліа шуис:
— Позяс волыны тіян урок вылӧ?
— Дерт жӧ, — вочавидзи ме.
Сійӧ воліс — и эз ӧтчыд, эз кыкысь.
Пуксяс бӧръя парта сайӧ да кывзӧ, видзӧдӧ.
Веськыда шуны, ме ог зэв радейт, кор урок вылын менам пукалӧны бокӧвӧй йӧз.
Тайӧс сьӧкыд казявны, но велӧдчысьяс кутӧны асьнысӧ кыдзкӧ мӧдног: ми накӧд абу нин ӧтнаным син на син, и ас тӧдлытӧгныс, буракӧ, найӧ ме моз жӧ чувствуйтӧны асьнысӧ кӧрталӧмаӧн, мый тані эм бокӧвӧй морт.
По кор классӧ воліс Наталья Андреевна, татшӧмыс пӧшти эз вӧв.
Сысянь ӧвтіс сэтшӧм доброжелательность, сэтшӧм спокойствие!
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс сераліс, кор ме либӧ челядь шутитім, сюся кывзіс налысь ӧтветъяссӧ да одобрительнӧя довкйӧдліс юрсӧ, ӧтвечайтісны кӧ бура.
Меным сійӧ шулывліс: «Тайӧ зэв бур, мый велӧдчысьясӧс ті шуанныд нимнаныс», либӧ: «А ті аддзанныд, со эсійӧ детинкаыс пыр чӧв олӧ и чӧв олӧ.
Мыйла сійӧ тіян сэтшӧм сёрнитӧм?».
Ӧтчыд сійӧ корис менсьым:
— Висьталӧй меным подробнӧйджыка асланыд велӧдчысьяс йылысь.
Ме висьталі сылы Горюнов йылысь, Левин да Гай йылысь.
Висьталі и Савенков йылысь.
Кывзіс сійӧ зэв внимательнӧя, то синкымъяссӧ кӧрлігтыр, то чуньяснас парта дорӧ ньӧжйӧник котшкӧдігтыр, и ме аддзылі: сійӧ матӧ сьӧлӧм дінас принимайтӧ менсьым волнуйтчӧмъясӧс и дӧзмӧмъясӧс.
Бӧрыннас сійӧ шуис:
— Волӧй ме ордӧ, ме тіянлы висьтала жӧ аслам велӧдчысьяс йылысь.
Ме куті волывлыны сы ордӧ.
Наталья Андреевналӧн классас пыр вӧлі оживление, кутшӧмӧс создавайтӧ сӧмын дружнӧй да бура пуктӧм удж.
Пукалыштны сы урок вылын, кывзыны, кыдзи сёрнитӧ сійӧ велӧдчысьяскӧд кыдзи окотапырысь да тӧлкӧн найӧ ӧтвечайтӧны, збыльысь вӧлі радлӧ сьӧлӧмыд.
И татшӧм часъясас менам вӧлі кутшӧмкӧ неяснӧй чувство, быттьӧкӧ ставыс тайӧ коркӧ вӧлі нин мекӧд.
Эг дзик пыр ме гӧгӧрво: тайӧ вӧлі велӧдчан воясӧ; вот тадз жӧ радліс сьӧлӧмыд да вӧлі интереснӧ Анна Ивановна урокъяс вылын.
Урокъяс дорсьыс на интереснӧйджыкӧсь вӧліны Наталья Андреевналӧн висьтъясыс аслас велӧдчысьяс йылысь.
Сылысь кывзігӧн ме тӧдмалі на йылысь сэтшӧм подробностьяс, кодъясӧс вермас тӧдны сӧмын медся матыс морт — пӧжалуй, сӧмын тӧлка да наблюдательнӧй мам.
И ме казялі: торъя оживлениеӧн да любӧпырысь Наталья Андреевна висьтавліс эз медся бур да примернӧй велӧдчысьяс йылысь, но на йылысь, кодъясӧс сьӧкыд велӧдны.
Ӧти велӧдчысь сылӧн во олӧма оккупированнӧй местностьын.
Ӧтчыд фашист мыйлакӧ тшӧктӧма сылы вайны чер.
Детинка повзьӧма: «Кералас» — и бырӧма сёрниыс.
Абу мӧдӧмаӧсь новлӧдлыны и кокъясыс.
Бурдіс сійӧ эз пыр и эз помӧдз — кутіс мыктавны.
Первой классӧ сійӧ пырис кык воӧн сёрӧнджык — сылы тырӧма нин вӧлі ӧкмыс арӧс.
Урокъяс вылын сійӧ пукаліс чӧв оліг, безучастнӧй да доршасьысь синваа синъяснас видзӧдіс ӧшинь пыр, виччысис, кор сыла локтас мамыс.
Чувствуйтчис — сійӧ ёна яндысьӧ, мый сійӧ сэтшӧм ыджыд — абу арлыднас сӧмын быдӧнысь ыджыд, но и тушанас быдӧнысь кузь, тӧкӧтьӧ абу юрӧн джуджыдджык.
Наталья Андреевна мӧдӧма тӧдчӧдны тайӧс кыдзи достоинство.
«Вот Витя миян медся кузь тушаа, сійӧ отсалас картина ӧшӧдны», — шулывлӧма сійӧ.
«Витя, тэ быдӧнысь кузьджык, отсав меным судзӧдны книгаяс вылыс полка вылысь».
Тӧдмалӧм мысти, мый детинка мучительнӧя яндысьӧ, кор немвиччысьтӧг юаласны сійӧс урок вылын, Наталья Андреевна зілис сетны тӧдны сылы водзвыв та йылысь сы вылӧ видзӧдлӧмӧн либӧ кутшӧмкӧ случайнӧй фразаӧн:
«Гижам ӧні со тайӧ предложениесӧ, а сэсся Витя висьталас миянлы...».
И Витя вевъявліс лӧсьӧдчыны.
Витялӧн ни ӧти удача эз кольлыв пасйытӧмӧн, ни ӧти буква, кодӧс гижис талун Витя мичаджыка, эз вӧв вунӧдӧма.
Гусьӧникӧн, воськов бӧрся воськолӧн Наталья Андреевна заставитіс детинкаӧс веритны аслас вынъясӧ.
Ӧні Витя велӧдчис нёльӧд классын.
Сійӧ вочасӧн выравняйтчис, дружитны кутіс учительницакӧд, но пыр на вӧлі ёртъяссьыс бокын.
— Гӧгӧрвоанныд, — висьтавліс Наталья Андреевна, — сылы мешайтіс самолюбиеыс.
Сійӧ аддзис, мый мукӧдыс бурджыка велӧдчӧны, збойджыка, свободнӧйджыка асьнысӧ чувствуйтӧны.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ кыпӧдны сійӧс класс водзын.
Сюри помка и та вылӧ.
Витя удачнӧя рисуйтӧма тетрадяс тӧвся вӧр да мыйвынсьыс котӧртысь повзьӧм кӧчӧс.
Ме тшӧкті сылы выльысь рисуйтны картинкасӧ торъя ыджыд лист вылӧ.
Сэсся ӧшӧдім сійӧс дӧска вылӧ да став классӧн лӧсьӧдім рассказ: мый татчӧ изобразитӧма, мый вӧлі сыӧдз, кытчӧдз кӧч эз повзьы да котӧрт вӧрті, мый сыкӧд лои бӧрыннас...
Кыкысь кымын ме шуи: «Тайӧс Витя бура рисуйтӧма, выразительнӧя.
Видзӧдлӧй, кутшӧм повзьӧм синъясыс кӧчлӧн, кыдзи сійӧ топӧдӧма пельяссӧ!
Ми важӧн нин эгӧ рассказывайтлӧй татшӧм бур картинка кузя».
И мый жӧ?
Детинкаяс видзӧдлісны Витя вылӧ уважениеӧн, а мортыд лоӧ ёнджык, кор сыӧ веритӧны мукӧдъяс.
Збыль ӧд?..
Но вот Витяын кӧ колӧ вӧлі поддержитны муртса тӧдчыштысь быд кӧсйӧм бурмыны, кыпӧдны юрсӧ, видзӧдлыны гӧгӧр, то Валякӧд ковмис поступитны дзик мӧдног.
Тайӧ детинкаыс воис школаӧ чорыд убеждениеӧн: «Ме медся бур.
Ме медся тӧлка.
Ставыс, мый ме вӧча, бур».
Дерт, тайӧ ӧтка пи.
Классын менам дас сизим ӧтка пиыс — веськыд мат!
Сэні нин, тӧданныд, помкаыс абу Валяын, а Валя мамын — тайӧ сійӧ чайтӧ, мый сылӧн пиыс быдӧнысь медбур.
А тӧданныд, мый вӧча ме татшӧм случаяс?
Мамбатьсӧ корлывла школаӧ.
Налы ньӧти абу вреднӧ волыны урокъяс вылӧ да бура тӧдмавны, мый налӧн пиныс ньӧти абу бурджык ни омӧльджык мукӧдсьыс.
Зэв пӧлезнӧ тӧдмавны, мый мукӧд челядьыс ӧдйӧджык лыддьысьӧны да бурджыка арталӧны устнӧ.
— А аскӧдыс Валяыскӧд ті мый вӧчинныд?
— Валякӧд?
Ме сійӧс ог ӧлӧд, дугдывтӧг ог доль: «Эн ышнясь, ныртӧ эн лэптав», но лэптысьны аслас ёртъяс водзын ог лэдз.
Вот сійӧ ёгӧсьтіс и кӧсйӧ, медым сылысь ёгсӧ весалас ёртыс.
Но оз, медым ачыс весалас!
Со сійӧ быдӧнысь медводз решитӧма задача и победоноснӧя видзӧдалӧ гӧгӧр.
А ме сылы: «Сійӧ бур, мый тэ задача решитін, но полеыд кӧні?
И мыйла сэтшӧм мисьтӧма гижӧмыд?
Клякса вылын клякса.
И тетрадьыд тэнад чукырӧсь, абу чистӧй...»
Тӧданныд, сыкӧд, пӧжалуй, Витя дорысь сьӧкыдджык,
характерыс сэтшӧм нерӧвнӧй да шванитчысь!
И колӧ веськӧдны ас кадӧ, а то став тайӧ лёкторъясыс чорзясны, помӧдз оформитчасны — морт быдмас омӧлик ёртӧн, лёк уджалысьӧн...
Да... абу кокни тайӧ.
— Вот именнӧ, — ышловзьӧмӧн вочавидзи ме.
— Но, а найӧ, кодъяс бура велӧдчӧны, — благополучнӧй челядь, успевайтысь велӧдчысьяс?
Ті чайтанныд, накӧд кокни?
Вот, пример босьтам, Володялӧн да Митялӧн тетрадьясас пыр ӧти и сійӧ жӧ — пятёркаяс.
Табельясныс ӧткодьӧсь.
А асьныс разнӧйӧсь.
Володялӧн соседыс путкыльтіс чернильница, лякӧсьтіс партасӧ.
Володя заставитіс сійӧс ставсӧ чышкавны да мыськыны, а меным нинӧм эз висьтав.
А Митя?
Сійӧ быд минутаын нюжӧдӧ кисӧ: «Наталья Андреевна, Коля марайтіс ассьыс тетрадьсӧ!
Наталья Андреевна, Коля корис тіянлысь учебник, а сылӧн аслас эм!»
А ме сылысь спокойнӧя юала: «Тэ ӧмӧй Коля?
Ковмас кӧ, Коля меным ачыс ставсӧ висьталас».
Наталья Андреевнакӧд ми пукалім сылӧн тыртӧм классын.
Вӧлі пемыд нин, а ми пыр на эг биасьӧй.
Зэр сяркӧдіс ӧшиньӧ, и, кӧть ме и кывзі сылысь ыджыд вниманиеӧн, меным вӧлі зэв гажтӧм.
Ме гӧгӧрвои ставсӧ, мый висьтавліс Наталья Андреевна, и такӧд тшӧтш некыдз эг вермы решитны медся главнӧйсӧ, мый йылысь дугдывтӧг думайті: мый нӧ меным вӧчны Колякӧд?
Вот Наталья Андреевна тӧлка, талантливӧй, думайті ме, сійӧ пыр аддзӧ веськыд туй.
А менам абу тайӧ бикиньыс, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дарованиеыс, ме нинӧм ог вермы думыштны — и нинӧм менам оз артмы.
— Но мый нӧ, мый нӧ медся главнӧйыс миян уджын? — юалі ме ньӧжйӧник. — Ме гӧгӧрвоа, дась рецептъяс абуӧсь, быд разын колӧ вӧчны разнӧй ног.
Но неужели жӧ абу мыйкӧ медся главнӧйыс, коді отсалас весиг медся сьӧкыд, медся дзугсьӧм случайын?
— Медся главнӧйыс? — думыштчӧмӧн выльпӧв шуис Наталья Андреевна. — Вот ме висьтала тіянлы сэтшӧм случай.
Уджаліс миянын томиник учительница.
Вӧвлі ме сы урокъяс вылын.
Быттьӧкӧ абу лёкӧсь.
Урокъяс дзик методика правилӧяс серти.
Юала: «Бурӧсь тіян велӧдчысьясыд?» — «Бурӧсь», — шуӧ.
«Висьталӧй, со эсійӧ, первой парта сайсаыс, кутшӧм сійӧ ачыс?» — «Зэв бур детинка.
Сылӧн ставыс пятёркаяс.
Зэв развитӧй да тӧлка».
— «А эсійӧ, сьӧд синъясаыс, кельыдлӧз дӧрӧмаыс?» — «Сійӧ тростник, средньӧй велӧдчысь.
Но дисциплинированнӧй».
— «А со эсійӧ, чангыль ныраыс, беринӧсь чужӧмаыс?» — «А сылӧн вообще четвёркаяс, но арифметика кузя пятьысь улын оз овлы...»
И, гӧгӧрвоанныд, — водзӧ висьталіс Наталья Андреевна, — друг тайӧ детинкаясыс — сьӧд синмаясыс и лӧз синмаясыс сьӧдов, еджыд юрсиаясыс, беринӧсь чужӧмаясыс, — ставныс лоины ӧти чужӧмаӧсь, и сӧмын ӧтиӧн торъялӧны найӧ: четвёрочник, троечник, двоечник, отличник...
Но, думыштлӧй асьныд, позьӧ ӧмӧй характеризуйтны велӧдчысьӧс куш отметкаясӧн!
Кыдз быттьӧ отметка вермас петкӧдлыны мортсӧ дзоньнас, кӧть сійӧ весиг и кӧкъямыс арӧса на сӧмын!
Вот тайӧс ме сылы и шуи.
А сійӧ меным сідзи спокойнӧя: «Менам нелямын велӧдчысь, ог вермы ме тӧдны быдӧнӧс торйӧн».
Висьтала ме тіянлы: меным страшнӧ лои.
Кыдзи нӧ уджалан челядькӧд, он кӧ тӧд найӧс?
Кыдзи велӧдан найӧс — весиг орфография либӧ <rus>таблица умножения</rus> кузя?
Нелямын детинка — тайӧ нелямын разнӧй характер, и сэні, веритӧй, абу кык ӧткодьыс, кодъясӧс позяс сорлавны ёрта-ёртыскӧд.
Учительлы не тӧдны ассьыс челядьсӧ — сідзкӧ синтӧммыны да уджавны синтӧг, успех вылӧ некутшӧм надеятӧг.
Веськыда юрсадь воштӧм!
Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся мӧдіс сёрнитны спокойнӧя:
— Ті висьталінныд, мый тіян Савенков ёна тшыксьӧм детинка.
И збыль, сылӧн уна неприятнӧйыс: зумыш, ёсь кывъя, любитӧ нарошнӧ лёк вӧчны.
А всё-таки видзӧдлӧй сы бӧрся внимательнӧйджыка.
А ті гортас сы ордын вӧлінныд?
— Эг.
— Мый ті!
Непременнӧ колӧ ветлыны.
— Ме тӧда, мый колӧ.
Но гӧгӧрвоанныд, Наталья Андреевна, менам сы дінӧ абу зэв бур чувство.
Содтӧд ставыс дінӧ, сійӧ ещӧ трус: Анатолий Дмитриевич дырйи ведитӧ асьсӧ рама, а мыйӧн сӧмын сійӧ петас ӧдзӧс сайӧ, бара заводитӧ лёкысь дӧзмӧдны став классӧ и менӧ.
— Да, тайӧ, дерт сьӧкыд, — надзӧник шуис Наталья Андреевна, — но ме уверен, мый бӧрыннас ті и сійӧс гӧгӧрвоанныд.
Тӧданныд, вот нин нелямын во ме школаын — и ог вермы припомнитны случай, медым немтор, дзик немтор оз позь вӧлі вӧчны.
Со ті юаланныд, мый пӧ медся главнӧйыс.
Воспитательлы медся главнӧйыс, медся важнӧйыс — гӧгӧрвоны велӧдчысьӧс.
Овлывлӧ, сёрнитан велӧдчыськӧд урокъяс вылын, экзаменъяс вылын, оценивайтан сылысь знаниеяссӧ, лолывлӧ весиг — сетан сылы характеристика и пыр на настоящӧя нинӧм сы йылысь он тӧд.
И виччысян, кыян, кыйӧдан сійӧ минутасӧ, сійӧ мукӧд дырйиыс виччысьтӧм случайсӧ, коді восьтас тэныд мортлысь гусяторсӧ.
Татшӧм минутаясас, прожектор луч улын моз, ставыс югдӧ, ставыс лоӧ яснӧ...
ВЫЛЬ БАШМАКЪЯС
Ӧтчыд меным сетісны ордеръяс кӧмкот вылӧ да паськӧм вылӧ, колӧ вӧлі найӧс юкны-сетавны.
Пырджык татшӧм вопросъяссӧ ми решайтлім челядькӧд ӧтвыв: найӧ бурджыка тӧдісны, коді мыйӧн нуждайтчӧ, и ме кывзі налысь мнениеяссӧ.
— Савенковлӧн башмакъясыс дзикӧдз киссьӧмаӧсь, — нерешительнӧя шуис Саша Гай.
— Но, Савенковлы сетны оз позь, — вочавидзис Юра Лабутин. — Да и ачыс сійӧ оз кор, гӧгӧрвоӧ, мый сылы ордер вылӧ надейтчыны оз ков.
«А всё-таки сетны колӧ», — решиті ме.
Савенков збыльысь ветлӧдліс киссьӧм башмакӧн.
Кор сійӧ воис школаӧ (кыдзи и пыр, дзонь урок вылӧ опоздайтӧм бӧрын), ме сеті сылы ордер.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, збыльысь чуймӧмӧн, мый меным эз ло лӧсьыд.
Ордер сійӧ босьтіс и мӧд лунас локтіс выль кучик башмака.
Перемена дырйи ме казялі, мый сійӧ коридорын абу, да восьтышті класс ӧдзӧс.
Николай сулаліс ӧшинь дорын, коксӧ пуктӧма центральнӧй отопление батарея вылӧ да видзчысьӧмӧн чышкалӧ башмаксӧ носӧвикӧн.
Ме гусьӧник пӧдлалі ӧдзӧс да ньӧжйӧник муні учительскӧйӧ.
Сьӧкыдпырысь ме помалі тайӧ лунас занятиеяс да ньӧти нюжмасьтӧг муні гортӧ.
Меным вӧлі зэв ёна, мучительнӧя яндзим.
Тайӧ детинкаыс дӧзмӧдіс менӧ, мешайтіс меным.
Ме эг любит сійӧс, и сійӧ тӧдіс тайӧс.
Ӧд казьтыштны кӧ, сійӧ лунысь-лун асьсӧ кутіс пыр лёкджыка и лёкджыка.
Эз-ӧ вӧв тайӧ ӧтветӧн менам мустӧмтӧмлы?
И мыйла ме сійӧс эг мӧд радейтны первой лунсяньыс?
Мый ме тӧді сы йылысь, сыысь кындзи, мый сійӧ зумыш, абу мелі, мый сылӧн няйт тетрадьыс да абу сӧстӧм киясыс?
Ӧд Савенков сӧмын на дас ӧти арӧса детинка.
Кыдзи нӧ ме допуститі, медым миян заводитчис ӧта-мӧд вылӧ тайӧ тыдавтӧм лӧгалӧмыс?
Мыйла менам эз сюр мелі кыв сылы?
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Мӧд лунас ме муні Савенков ордӧ гортас.
Сійӧ аддзис менӧ ещӧ дворас на, но эз матыстчы, эз здоровайтчы, а сӧмын видзӧдліс букыша да подозрительнӧя.
— Колька, тэ дінӧ учительница локтіс, норасьны мӧдас! — кылі ме аслам мыш сайысь.
Николай шутёвтіс да веськодьпырысь тӧвзис ывла вылӧ.
Ме звӧнитышті, и минута мысти меным восьтіс ӧдзӧс ар комын вита нывбаба, зумыш, мудзӧм чужӧма.
— Тіянлы кодӧс?
— Ме Савенковъяс ордӧ... школасянь.
— Школасянь? — сюся видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Пӧжалуйста, прӧйдитӧй.
Ме муні сыкӧд омӧля югдӧдӧм коридор помӧ.
Неыджыд пельк комнатаын пызан сайын пукаліс ар квайта нывка, мыйӧнкӧ казявны позьтӧмӧн ӧткодь Николайкӧд: сэтшӧм жӧ паськыд лыяса чужӧм, сэтшӧм жӧ руд синъяс, сӧмын видзӧдласыс абу сэтшӧм букыш да вомдоръясыс дзик челядь сямаӧсь — бурӧсь, кызіникӧсь.
Кор ме пыри, сійӧ чеччис да виччысьӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Коді нӧ ті лоанныд? — сідз жӧ виччысигмоз ме вылӧ видзӧдігӧн юаліс нывбаба. — Учительница?
— Да, ме тіян Николайлӧн учительница.
А ті мам сылӧн?
— Абу.
Сійӧ менам тьӧтпом пи.
Мужикӧс война вылын виисны, вот ме и коли ӧтнам накӧд кыкыскӧд.
Сійӧ шуис тайӧс прӧстӧя, весиг быдлунъя ногӧн, но ме сразу почувствуйті, мый ме водзын мудзӧм, шогӧн личкӧм морт.
— Мый, збыль озорничайтӧ Николайыс? — юаліс сійӧ.
— Да оз, ме эг сы вӧсна, — висьталі ме. — Прӧстӧ меным окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи сійӧ олӧ.
— Но, мӧдас кӧ балуйтны, висьталӧй: дядяыс сійӧс тасмаӧн велӧдыштас.
Сэтшӧм порядок миян, сійӧ и ачыс нин тӧдӧ.
Вот колян разын дворысь ӧшинь жугӧдӧма, сэки дядяыс сыкӧд ас ногыс сёрнитіс.
А гортынсӧ сійӧ ничево, отсасьысь.
И нывкаӧс видзыштас, и ӧбед столӧвӧйысь ваяс, и пес поткӧдлас.
Миян сёрнитігкості Николайлӧн чойыс матыстчис ме дінӧ да сувтіс орччӧн, ачыс внимательнӧя кывзӧ да сюся чӧвталӧ синъяссӧ мамыс вывсянь ме вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юалі ме.
— Лида.
— Любитӧ сійӧ Коляӧс, — небыда шуис мамыс. — Найӧ менам дружнӧя олӧны.
Коля такӧд паркӧ ветлывлӧ гуляйтны, серам петкӧдлысь мойдъяс сылы лыддьӧ...
Кутшӧмкӧ «Мойдодырӧс»...
— Сійӧ чӧв ланьтыштіс минута кежлӧ, сэсся шуис ньӧжйӧджык:
— Коля сьӧлӧмсяньыс радейтліс батьсӧ.
Кор воис усьӧм йывсьыс юӧрыс, сійӧ эз ло ас кодьыс — сьӧдӧдіс, омӧльтчис.
А водзсӧ гажа вӧлі...
Ми сыкӧд бать йывсьыс огӧ сёрнитӧй.
А талы сійӧ висьтавлӧ, кутшӧм батьыс вӧлі, да кыдзи вӧлі ветлӧдлӧ, да мый висьтавлывліс.
Лида ӧд сійӧс ньӧти оз помнит...
Ставсӧ тайӧс нывбаба висьтавліс спокойнӧя, эз гора, но рӧвнӧй гӧлӧсӧн.
Синваыс визувтіс сы банбокъяс кузя; сійӧ эз чышкав синвасӧ, а гашкӧ, и эз казяв.
Ме ӧдйӧ вешті синъясӧс.
Сійӧ содтіс:
— Ми ӧд батьнысӧ виччысим, дзикӧдз лӧсьӧдчылім встречайтны.
Вииснысӧ сійӧс победаысь недель водзджык, а усьӧм йылысь юӧрыс воис война бӧрас нин...
Ме тӧді: колӧ эськӧ вӧлі ещӧ пукыштны, юасьыштны, но гӧгӧрвои, мый ӧні ог вермы вӧчны тайӧс.
Ещӧ ӧтчыд Савенковаӧс эскӧдӧм бӧрын, мый эг норасьны волы, ме прӧщайтчи да муні.
Ӧдзӧс дорас, пос вылын виччысис Николай.
Сійӧ веськыда, скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ, и тайӧ видзӧдлассьыс ме лыдди: «Норасин?
Рад?»
Сійӧ виччысис, кор ме лэччи некымын пос, сэсся решительнӧя бергӧдчис, пырис квартираас да швачкис-пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
ГОРТӦ МУНІГӦН
Аскинас ме паныдаси сыкӧд неылын школасянь.
Сійӧ муніс мукӧддырся серти ньӧжйӧ да, тыдалӧ, кодӧскӧ виччысис.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс, виччысьыштіс да, кор ме вои сы весьтӧдз, ньӧжйӧник шуис:
— Здравствуйте, Марина Николаевна.
— Здравствуй, — шыаси ме.
Ми ӧтлаын воим школаӧдз, чӧв-чӧлӧн кайим вылыс судтаас, классӧ.
Урок вылын Николай эз шумит.
Лунтыр ме ветлӧдлі сэтшӧм ощущениеӧн, быттьӧкӧ лои мыйкӧ важнӧй да буртор, кӧть ме и эг вермы эськӧ висьтавны, мый именнӧ.
Мӧд лунас, школаысь петігӧн, ме паныдаси Савенковкӧд улича вылын; кияссӧ зептас пыдӧ сюйӧмӧн сійӧ ветлӧдліс забор пӧлӧн.
— Мый тэ тані вӧчан? — тӧдлытӧг юалі ме.
— Сідз... — шыасис сійӧ неопределённӧя да мӧдіс восьлавны мекӧд орччӧн.
Ме боксяньыс видзӧдлывлі сы вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, мый йылысь кӧ ёна думайтіс — вӧрӧдіс синкымъяссӧ, топӧдавліс вомдоръяссӧ.
Чужӧмыс сылӧн талун эз нин кажитчы меным сэтшӧм букышаӧн да неприятнӧйӧн.
— Ті Лидаӧс аддзылінныд? — друг юаліс сійӧ.
— Чойтӧ тэнсьыд?
Кыдзи нӧ...
Дзик тэ кодь.
— Чужӧмнас?
— Но да.
Характерсӧ ӧд ме ог тӧд, сійӧс ӧтчыдӧн он аддзы.
— Кутшӧм вермас лоны сылӧн характер! — вочавидзис Николай. — Сійӧ ещӧ ичӧт на.
Чӧв ланьтыштлім.
И друг сійӧ шуис:
— До свиданья, Марина Николаевна, — и ӧдйӧ кежис проходнӧй дворӧ.
Ме муні водзӧ, ачым шай-паймунышті.
Зэв нин тешкодь артмис миян сёрниным, и ещӧ ёнджыка тешкодя ори.
«Гашкӧ, мыйкӧ ме эг сідз шу?
Сійӧ, тыдалӧ, ӧбидитчис!» — думышті ме.
Тайӧ кадсяньыс пӧшти быд лун Николай виччысис менӧ школа ворота дорын да муніс мекӧд миян переулок помӧдз.
Сёрни миян пӧшти пыр вӧлі дженьыдик.
Коркӧ туй чӧжыс Николай шуис сӧмын некымын кыв:
— Вот быдӧн шуӧны: тьӧт, тьӧт... и книгаясын сідзжӧ...
А сійӧ абу сэтшӧм.
Сійӧ некор оз ӧбидит.
Гӧгӧрвоана, сійӧ сёрнитіс аслас тьӧт йылысь.
Но эг на и вевъяв ме вомӧс восьтыны, кыдзи Савенков аслас обычнӧй «До свиданья, Марина Николаевна» шуӧм бӧрын воши пельӧс сайӧ.
Миянкӧд кӧ муніс ещӧ кутшӧмкӧ велӧдчысь — а тайӧ овлывліс зэв частӧ, — Николай эз шулывлы ни ӧти кыв и сы чужӧм серти оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, кывзӧ-ӧ сійӧ миянлысь сёрнисӧ али думайтӧ мӧдтор йылысь.
Ӧтчыд, кор ми сыкӧд кыкӧн мунім кутшӧмкӧ зэв зэра да кымӧра лунӧ, сійӧ предложитіс:
— Вайӧй ме нуа тетрадьястӧ.
— Аттьӧ, — шуи ме. — Сӧмын, пӧжалуйста, видзчысьӧмӧнджык, медым оз чукрассьыны.
Сійӧ лӧсьыда босьтіс менсьым кыз пакет.
— Марина Николаевна, а овлывлӧ сідз, мый воис усьӧм йылысь юӧр, а мортыс ловъя? — Николайлӧн гӧлӧсас кыліс шоглун да упрямӧй надейтчӧм. — Вот меным висьтавлісны: локтӧма ӧти старушка ордӧ фронт вывсянь морт да шуӧ: «Тэнсьыд питӧ виисны, ме ас синмӧн аддзылі».
Дерт, сійӧ бӧрдӧ, юасьӧ.
Коли тӧлысь.
Пукалӧ старушка рытын ӧтнас квартираас, друг — звонок.
Петӧ сійӧ восьтыны, юалӧ: «Коді сэні?», а сылы ӧдзӧс сайсянь: «Мама, восьтӧй!»
А сылысь писӧ абу и виӧмаӧсь, сӧмын ранитӧмаӧсь...
Николай чӧв ланьтіс да сюся видзӧдліс ме вылӧ.
— Овлывлӧ, — вочавидзи ме эг дзик пыр. — Быдтор овлывлӧ.
Вот вок менам пӧгибнитіс, ме дыр надейтчи, мый сійӧ бӧр воас.
Но куим во нин коли...
Тыдалӧ, збыль пӧгибнитӧма.
Ми сулалам менам подъезд дорын нин — тайӧ разын Савенков эз прӧщайтчы мекӧд аслас кежанінын.
— Пырав ме ордӧ, — шуи ме.
Сійӧ первойсӧ бӧрыньтчис, а сэсся друг решитчӧм бӧрын воськовтіс ӧдзӧсӧд да, кипыдӧсъяснас перилӧясӧ шлопӧдігтыр, мӧдіс кайны ме бӧрся поскӧд.
Томанын ключ бергӧдігӧн ме казялі сы чужӧм вылысь меным тӧдса нин шӧйӧвошӧм да ёна думыштчӧм выражение.
— Пӧрччысь, пуксьы, — шуалі ме минута мысти, ачым эг видзӧд Николай вылӧ.
Пукталі асланыс местаясӧ портфель, тетрадьяс, босьті кичышкӧд да майтӧг и петі кухняӧ мыссьыны.
Кор локті бӧр, Николай сулаліс книжнӧй шкап дорын.
— Книгаыс мыйта! — стеклӧсӧ кинас малалыштігмоз шуис сійӧ.
— Кутшӧмӧскӧ бӧрйы аслыд вылӧ, — вӧзйи ме.
Николай тэрыба видзӧдліс ме вылӧ, ёна гӧрдӧдіс да бара бергӧдчис шкаплань.
— Мыйла, мый тайӧ ті... — кылі ме чуймӧм, недоверчивӧй ӧтвет.
— Босьт, — шкап ӧдзӧссӧ восьтігмоз мӧдысь шуи ме. — На память.
Со аддзан: «Каштанка» Чеховлӧн.
Тайӧ книгасӧ пӧдаритіс меным коркӧ менам учительница Анна Ивановна, и ме видза сійӧс ӧнӧдз.
Аддзан, гижӧма: «Мариналы на память школаын олӧмдырся воясын миян крепыд дружба йылысь».
— Кымын арӧс нӧ тіянлы сэки вӧлі?
— Дас кык.
— Кыдзи нӧ ті дружитінныд?
Учительницаяскӧд ӧмӧй дружитӧны?
— Ёна дружитім!
И ӧнӧдз на дружитам, — ӧтветиті ме. — Но, бӧрйы, кутшӧм тэныд колӧ.
Николай неувереннӧя нуӧдіс кисӧ книга переплётъяс кузя да, ӧти медся кыз книгаӧ кутчысьӧмӧн, кыскис «<rus>Основы электротехники</rus>».
Тайӧ книгаыс вӧлі воклӧн.
Кутчысьны вермытӧг ме нюммуні да шуи:
— Тайӧ, пӧжалуй, тэныд лоӧ гажтӧмджык.
Гашкӧ, бурджык со тайӧс? — И ме мыччи сылы Горькийлысь «<rus>Детство</rus>».
— Тайӧс, — ещӧ ёнджыка гӧрдӧдігмоз шуис Николай, сюйис книгасӧ противогаз новлӧдлан, быгалӧм сумкаӧ да муніс ӧдзӧслань.
— Энлы, кытчӧ тэ! — Ме весиг шӧйӧвошлі.
— Ог, ме муна.
Аттьӧ, Марина Николаевна!
И эг на вевъяв ме кутны сійӧс, ни прӧщайтчыны, кыдзи сійӧ котӧрӧн лэччис нин пос кузя, куим тшупӧд вомӧн чеччалігтыр.
КОСЯСЬӦМ
Урокъяс вылын Коля ӧні пукаліс шынитӧв — кажитчӧ, ме эськӧ верми вунӧдны сы йылысь, мыйкӧ объясняйтігӧн кӧ эг паныдасьлы сылӧн внимательнӧй видзӧдласкӧд.
Регыд мысти сійӧ вайис меным ассьыс гортса удж кузя тетрадьсӧ, кытчӧ перепишитӧма медбӧръя недельчӧжся урокъяссӧ.
Почеркыс пыр на вӧлі лёк: быд буква — пӧла бока чудовище; но эз вӧв ни ӧти клякса, а полеяс вӧліны.
Отметкаяс кындзи пырджык ме гижлывлі тетрадьясӧ некымын кыв: «Чистӧй и ӧкуратнӧй» либӧ «Няйт», «Небрежнӧй», «Эн вунӧд полеяс йылысь».
Прӧверитӧм тетрадь получитӧм бӧрын велӧдчысьяс пырысь-пыр жӧ видзӧдлісны, мый гижӧма помас, такӧд тшӧтш ставыс босьтсьыліс лыд вылӧ: кутшӧм карандашӧн гижӧма — лӧзӧн али гӧрдӧн, гырысь букваясӧн али посньыдӧн.
Гӧрд карандаш арталісны медся бурӧн, лӧз эз сэтшӧма, турунвиж либӧ коричневӧй мыйлакӧ огорчайтіс.
Коля удж помӧ ме гижи: «Чистӧй, но почерк омӧль».
— Петкӧдлы, мый тэнад? — шуис Гай.
— Ог сет, — аслас местаӧ мунігмоз пинь пырыс шуис Николай.
— Ме аддзылі! — сюйсис Морозов. — Марина Николаевна гижӧма: «Чистӧй».
А сійӧ сӧмын перепишитіс ӧтпырйӧ — тайӧ абу удж, тадзи быдӧн кужасны.
Колӧ быд лун гижны кыдзи следуйтӧ.
Николай пукаліс нин аслас парта сайын, и видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сёрниыс оз сы йылысь мун.
Сӧмын сы тэрыб видзӧдлас серти, кодӧс сійӧ чӧвтіс Морозов вылӧ, ме гӧгӧрвои, мый сійӧ эз прӧпустит ни ӧти кыв.
Урокъяс бӧрын ме муртса верми торйӧдны найӧс.
Вот кор, збыльысь, менам киясӧй лигышмунісны!
Кажитчӧ, ӧні на муртса ставыс ладмис, и вот бара косясьӧм, бара ставыс первойсяньыс!
Меным нинӧмла вӧлі юасьны, коді первой заводитіс: Морозов некор эз участвуйтлыв некутшӧм косясьӧмъясын, и ӧні косьсӧ паніс, дерт, Савенков.
— Мыйысь тэ сійӧс?
— А кутшӧм сылы делӧ!
Мый сійӧ сюйсьӧ, кытчӧ оз юавны!
— Ог гӧгӧрво.
Мый йылысь тэ сёрнитан?
— Ті гижӧмныд тетрадьӧ «чистӧй».
А сійӧ сюйсис: «Тайӧс быдӧн кужасны, колӧ быд лун чистӧя гижны».
Кутшӧм делӧ сылы?
— Сійӧ прав, урокъяс век колӧ вӧчны чистӧя.
Но весиг тэ кӧ и скӧрмин эн прӧстаысь, неужели тэ думайтан, мый кучкасьӧм — сэтшӧм нин бур объяснение?
— Да ӧд мӧдногыс сійӧ оз гӧгӧрво.
Тайӧ сылы медся бур наука, — убеждённӧя ӧтветитіс Савенков.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Урокъяс бӧрын Галя шогиник воис гортас.
«Но, кыдзи, — юалі ме, — мый шуис Зинаида Павловнаыд тэнад форма йылысь?»
«Нинӧм эз шу, — гажтӧмпырысь висьталіс Галя. — Тешкодь кутшӧмкӧ: ачыс тшӧктіс, а ачыс оз радлы».
Ӧтчыд асылын Галяӧс дыр эз вермыны садьмӧдны: сійӧ эз кӧсйы мунны школаӧ.
«Мыйла? — юасим ми. — Мый лои?»
Недыр мысти, мытшасьлігтыр, сійӧ висьталіс, мый Зинаида Павловна пӧ тшӧктіс нывкаяслы гортаныс кӧртавны ӧтлаӧ дас истӧг тув.
«Ме кӧрталі, бабушка аддзыліс.
А классын шӧртыс ори.
Ме перйи катушка да выльысь куті кӧртавны истӧг тувъяссӧ.
А Зинаида Павловна видзӧдліс да шуӧ: «Тэ мыйла гортса уджтӧ классын вӧчан?
Ме тэныд пукта двойка».
Ме сылы висьталі, мый прӧстӧ шӧртыс ори.
А Зинаида Павловна шуӧ: «Нывкаяс, коді аддзылінныд, кыдзи сійӧ гортса уджсӧ вӧчис классын?»
Лена лэптіс кисӧ дай шуӧ: «Ме аддзылі».
Сэки Зинаида Павловна объяснитіс ставлы, мый ме пӧръяся.
Мыйла нӧ сійӧ Леналы веритіс, а меным эз верит?»
«Ыджыд тай, важность! — шуис бабушка. — Но эз верит, некутшӧм беда тані абу.
Пасьтась и котӧрт».
Галя пасьтасис, чукӧртіс книгаяссӧ, и ӧшиньсянь ме аддзылі, кутшӧм гажтӧма сійӧ довгис школаӧ, код йылысь сэтшӧма мечтайтіс гожӧмбыд.
Ӧтчыд Галя абу ӧкуратнӧя вӧчӧма уроксӧ: артмӧма клякса, вӧчӧма ӧшибка.
Сійӧ огорчитчӧма, став гижӧмасӧ босьтӧма скобкаӧ да гырысь букваясӧн гижӧма: «Тайӧ лёк.
Гижа ещӧ».
И ӧкуратнӧя ставсӧ гижӧма выльпӧв.
Учительница гӧрд карандашӧн кресталӧма листбоксӧ да уліас пуктӧма двойка.
Ме казялі, мый тайӧ кадсяньыс Галя сэсся эз нин мӧд выльпӧв вӧчны кыдзсюрӧ выполнитӧм уроксӧ.
Гашкӧ, быд тайӧ случайыс торйӧн абу нин сэтшӧм важнӧй, но ме аддза вӧлі: лунысь-лун Галялӧн бырӧ школасӧ радейтӧмыс.
И меным тайӧ вӧлі зэв серьёзнӧй, зэв нагляднӧй урокӧн.
Ме гӧгӧрвои: ме водзын морт.
Абу важнӧ, мый сылы сӧмын на сизим арӧс, — ме должен уважайтны сійӧс.
Сійӧ ставсӧ чувствуйтӧ, ставсӧ гӧгӧрвоӧ, радейтӧ привет да мелілун, оз прӧщайт веськодьлун да несправедливость.
ВОРОБЕЙКО ВОКЪЯС
«Воробейкояс» — Саша да Вася, кодъяс йылысь юасьлывліс Галя да коді вӧлі уверен, мый найӧ «бара эз воны школаӧ» — вӧліны двӧйнияс.
Саша чужӧма свет вылас дзик ӧти часӧн водзджык Васяысь, но ведитіс асьсӧ сідз, быттьӧкӧ вӧлі ыджыдджык этша вылӧ вит арӧсӧн.
Вася кыв шутӧг кывзіс сылысь ставсӧ: сійӧ зэв вылӧ пуктіс воксӧ, веритіс сылы да кыдз-мый вермис зілис вӧчны сы моз.
Ортсысяньыс найӧ дзик эз вӧвны ӧта-мӧдныс кодьӧсь.
Саша — ыджыд тушаа, кузь чужӧма да векни, зэв спокойнӧй да збой синъяса;
Вася — ичӧтик, добродушнӧй, чангыль ныра, веськыдладор синкым весьтас сылӧн сьӧдов пудпас — сійӧ мыйлакӧ сетӧ Вася чужӧмлы тешкодь, чуймӧм выражение.
Кыкнанныс найӧ второгодникъяс и веськаліны ме ордӧ мӧд школаысь октябрь шӧрын.
Вунӧдны позьтӧма да аслысногӧн заводитчис менам тӧдмасьӧм Саша Воробейкокӧд.
Ыджыд перемена дырйи челядькӧд ме петі классысь.
Бӧр локтӧм бӧрын ме аддзи, мый важ мозыс пызан вылын куйлӧ портфель, тетрадь стопа, но сумка абу.
Ме видзӧдлі гӧгӧр, кыскылі пызан ящик, видзӧдлі шкапысь — сумка абу.
— Мый ті корсянныд, Марина Николаевна? — юаліс Рябинин.
— Сумка.
Татчӧ ме сумка кольлі, и сійӧ абу.
— Воробейкояс кытӧнӧсь?
Сашаыс — дежурнӧй, сійӧ кольлі классӧ, — кылісны гӧлӧсъяс.
Воробейкояс эз вӧвны — ни Саша, ни Вася.
Найӧ мунӧмаӧсь висьтасьтӧг, и школаӧ локтісны сӧмын мӧд лунас.
— Кӧні сумкаыс? — паныдалісны найӧс челядь.
— Кутшӧм сумка? — юалӧм вылӧ юалӧмӧн ӧтветитіс Саша.
— Тӧрыт тэ дежуритін, сумка куйліс пызан вылын, а кор Марина Николаевна локтіс перемена вылысь, ни тэ, ни сумка эз вӧвны, — спокойнӧя, внушительнӧя шуис Рябинин.
— Некутшӧм сумка ме эг аддзыв.
— Тэ дежурнӧй — тэ и ӧтвечайтан, — чорыда шуис Рябинин. — Мыйла мунін урок вывсьыс?
— Колӧ вӧлі — вот и муні.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Саша пуксис аслас парта сайӧ, весиг ни ӧтчыд Лёша вылӧ видзӧдлытӧг.
Тані эськӧ колӧ вӧлі меным суитчыны, висьтавны Сашалы, мый сійӧ оз вермы мунны школаысь, кор окотитас, занятие шӧрын, — буракӧ, став велӧдчысьяс виччысисны, мый ме шуа мыйкӧ татшӧм ногаӧс.
Но ме чӧв олі.
Веськыда кӧ висьтавны, ме прӧстӧ полі мыйкӧ шуны.
«Ен сыкӧд, сумканас, — думышті ме. — Сытӧг кыдзкӧ обойдитчас».
Но, дерт, эз обойдитчы.
Неделя мысти Гайлӧн воши цветнӧй карандаш тыра кӧрӧбка, ещӧ некымын лун мысти — Лабутинлӧн пенал.
Класс ызгис, быттьӧ чушканзі поз: переменаяс дырйи и урокъяс бӧрын сёрнитісны сӧмын гусясьӧмъяс йылысь.
— Тайӧ налӧн жӧ удж, кодъяс и сумкасӧ гусялісны, — кывлывлі ме.
— Тӧдны кӧ эськӧ коді — сеті эськӧ ме <ns>п-подлецлы</ns>! — волнуйтчӧмысла мыкталігтыр шуис рам Глазков.
Сӧмын Воробейкояс — Саша, а сідзкӧ и Вася, — кажитчӧ ньӧти эз интересуйтчыны лоӧмторъяснас и эз участвуйтны тайӧ сёрниас.
Школаӧ найӧ частӧ эз волыны, урокъяс велӧдӧмӧн эз сьӧктӧдны асьнысӧ, и журналысь на овъяс весьтысь сьӧкыд вӧлі аддзыны мӧдтор, двойкаяс кындзи.
Поведение менам — ме гӧгӧрвои тайӧс — вӧлі некытчӧ туйтӧм.
«Сійӧ, дерт, сералӧ ме вылын, чайтӧ, мый ме синтӧм либӧ пола сыысь», — думайті ме «ыджыдджык» Воробейко йылысь и... чӧв олі.
— Мӧдысь ковмас ставнымӧс шобны, — шуис ӧтчыд Рябинин. — Сыысь лёкыс абу, кор быдӧн мӧда-мӧдыс вылӧ кӧсӧя видзӧдӧны и некод некодлы оз верит, а ӧти гад ветлӧ да радлӧ.
Но ме эг вермы представитны аслым, мый мӧда корсьысьны нинӧмын мыжтӧм челядь портфельясын.
Мый эськӧ, ме кӧ вӧлі пукала парта сайын, тӧда, мый нинӧмӧн абу мыжа, и друг менӧ кутісны шобны?
Ме эг вунӧд Галясянь получитӧм уроксӧ: ме чорыда тӧді, мый асланыс достоинство чувствоыс эм быд мортлӧн, весиг медся ичӧт арлыдалӧн.
И кор Рябинин шуис меным: «Марина Николаевна, мый ті сомневайтчанныд, тайӧ ӧд Воробейкояслӧн удж!» — ме вочавидзи:
— Абу кӧ кутӧма — абу вӧр, Лёша.
А друг ми ӧшибайтчам?
Сэки мый?
— Да ог ӧшибайтчӧ, Марина Николаевна!
Вот помнитлӧй менсьым кыв!
И ме «помниті».
Ӧтчыд учительскӧйӧ перемена дырйи пырис милиционер.
— Ті лоанныд Ильинская ёрт? — вежливӧя здоровайтчӧм бӧрын шуис сійӧ. — Разрешитӧй босьтны отделениеӧ тіянлысь велӧдчысьӧс Воробейко Александрӧс.
Эм сы вылӧ серьёзнӧй норасьӧм, — тшӧкыда гижӧм бумага лист меным мыччигмоз шуис сійӧ.
Ме син пыр нуӧді бумагасӧ, но волнуйтчӧм вӧсна нинӧм бура-мичаа эг гӧгӧрво: сёрни муніс кутшӧмкӧ яблокъяс тыра грузовик йылысь, кодӧс Саша приятельясыскӧд кӧсйӧма ректыны.
«Вот и пом, — вуджӧртіс мӧвп: — босьтасны сійӧс — и делӧыс помасяс».
И друг, тӧдлытӧг, весиг кутшӧмкӧ не аслам гӧлӧсӧн ме шуи:
— Тайӧ менам ученик, и ме ог вермы лэдзны сійӧс урокъяс вылысь, ог.
Рытнас ме ачым пырала милицияса начальник ордӧ да сёрнита сыкӧд.
Кор ме петі коридорӧ, учительскӧй ӧдзӧс дорӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин челядь, и вӧлі яснӧ, мый найӧ ставсӧ нин тӧдӧны.
Классӧ пырӧм бӧрын найӧ ещӧ на мыйкӧ дыра эз вермыны успокоитчыны, и ме кылі, кыдзи кодкӧ вомалӧм сямӧн шуис Сашалы:
— Вот, Марина Николаевна дорйис тэнӧ...
И тайӧ детинкаыс, збыльвылӧ повзьӧм, пыр на кельдӧдӧм, вермис корсьны ас пытшсьыс вын вочавидзны пинь пырыс:
— Зэв тай колантор!
Урокъяс бӧрын дзик пыр ме муні Саша ордӧ гортас.
Менӧ бура встретитіс Воробейко-бать, паськыд пельпомъяса, ыджыд тушаа кыз мужчина.
Сійӧ сетіс меным улӧс, ачыс пуксис крӧвать вылӧ мекӧд паныд да внимательнӧя кывзіс ставсӧ, мый ме висьталі.
— Классын, дерт, тайӧ Сашка гусясис, — шуис сійӧ, кор ме помалі. — Ньӧти ог сомневайтчы.
И висьтасьны тіянлы веськыда, Марина Николаевна, ме важӧн нин макниті сы вылӧ киӧн.
Веритӧй меным, сылы ӧтик туй — трудӧвӧй колонияӧ.
— Мый ті... — заводитлі ме шӧйӧвошӧмӧн.
Но сійӧ эз сет меным помӧдз висьтавны:
— Энлӧй, ті нин веритӧй меным.
Ме лунтыр удж вылын, челядь ӧтнаныс, дӧзьӧритӧм, веськыда шуам, некутшӧм.
Верма, дерт, Сашаӧс мӧдӧдны деревняӧ гӧтыр дінӧ — но вермас ӧмӧй нӧ сійӧ ладмыны сыкӧд?
Сылӧн сэні ещӧ кыкӧн.
А Сашка и воксӧ тшыкӧдӧ и ачыс дзикӧдз вӧйи.
Сійӧс и видзӧд, вӧчас кутшӧмкӧ уголовщина.
Тшыки, дзикӧдз тшыки!
Сійӧ шуис тайӧс шогсьытӧг, спокойнӧя да веськодьпырысь, быттьӧ сёрнитіс орчча керкаса соседъяс йылысь, улича кузя ветлысь-мунысьяс йылысь, Марс вылын олысьяс йылысь, сӧмын олӧ кӧ кодкӧ сэні.
Мый вӧчны?
Нравоучениеяс лыддьыны?
Возмущайтчыны, доказывайтны, мый сійӧ, менам велӧдчысьяслӧн бать, коді должен лоны менам отсасьысьӧн да союзникӧн, оз лысьт тадзи сёрнитны аслас челядь йылысь?
— Прӧститӧй, но, ме чайта, ті асьныд мыжаӧсь сыын, мый найӧ распуститчисны, — шуи ме пӧшти повзьӧмӧн аслам резкӧй тонысь:
век жӧ тайӧ мортыс вӧлі тӧкӧтьӧ эз кык мындаӧн ме дорысь олӧмаджык.
Но ме эг нин вермы кутчысьны. — И мыйла ті татшӧм кокниа решитінныд трудӧвӧй колония йылысь?
Некод оз имеит право ассьыс челядьсӧ воспитайтӧм вештыны йӧз пельпомъяс вылӧ.
— А ме, тӧданныд, ог верит уговорӧн воспитайтӧмлы:
«Саша, эн гусясь, да, Саша, дугды...»
Сійӧс колӧ накажитны.
Колонияын аддзасны сылы управа, а ми тіянкӧд тані немтор ог вермӧ вӧчны.
Эн лӧгасьӧй: мый думайта, сійӧс и висьтала.
Ме муні сы ордысь шӧйӧвошӧмӧн.
Менӧ ёна возмущайтіс тайӧ дыш, спокойнӧй веськодьлуныс, и сэки жӧ...
Збыль ӧд, мый ме верма вӧчны Сашакӧд?
Батьыс арталӧ сійӧс безнадёжнӧйӧн: ӧд и збыль, быдмӧ вӧр.
И пӧръясьлысь.
Кыдзи ме сійӧс мӧдногнас вӧча?
Абу-ӧ бурджык сетны сійӧс чорыдджык, опытнӧйджык киясӧ?
Тайӧ мӧвпъясыс мучитісны менӧ и гортын.
Ме сулалі кухняын аслам чайник дорын, эг казяв, мый сійӧ зэв ёна чушкӧ да сьӧласьӧ, да думысь пиняси Воробейко-батькӧд, кытчӧдз Мария Фёдоровна, соседка, эз шу меным шензьыштӧмӧн:
— Мариночка, мый ті видзӧданныд?
Чайникыд важӧн пуӧ...
И мый вӧсна тіян чужӧмныд сэтшӧм мудз?
— Абу мудз, а дӧзмӧм, ме нин аддза, — поправитіс Татьяна Ивановна. — Мый лои?
Ӧдйӧджык висьтав.
— Да мый...
Эм ӧти детинка менам классын.
Гусясьӧ.
Милициясянь волісны.
— А мамбатьыс? — юаліс Татьяна Ивановна.
— Мамыс деревняын, батьыс шуӧ: трудӧвӧй колонияӧ — ӧтик туй.
— Вот и зэв бур! — горӧдіс Мария Фёдоровна. — Мый нӧ ті расстраивайтчанныд?
Батьыс кӧ нин сідзи арталӧ, сідзкӧ, сійӧс босьтасны и киястӧ тіянлысь разясны.
Буракӧ, тайӧ сӧветыс меным эз и тырмы.
Тэрмасигтыр чай юӧм бӧрын ме мӧдӧдчи милицияӧ.
— Да, — шуисны меным детскӧй комнатаын, — налӧн дворас чукӧртчӧма збой компания.
Тыдалӧ, эм тайӧ мелюзга дорсьыс арлыдаджык да опытнӧйджык руководитель.
Тіян Воробейконыд ӧнӧдз нинӧмӧн на эз вӧв уличитӧма, а вот ӧні ми видзӧдлам, мый сійӧ сэтшӧмыс...
Оз ков вызовитны сійӧс?
Мыйла оз ков вызовитны?
Ті сы вӧсна ручайтчанныд?
(Сэки видзӧдлісны ме вылӧ торъя вниманиеӧн, быттьӧ донъялісны, лоӧ-ӧ меысь надёжнӧй поручитель.)
Но ӧд тайӧ абу прӧстӧй кыв «ручайтча».
— Ручайтчанныд кӧ, сідзкӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ, мӧданныд ӧтвечайтны сы пыдди...
Но ладнӧ, видзӧдлам.
Телефон тіян абу?
Адрес кутшӧм?
Ладнӧ, вайӧй мӧдам связь кутны.
Мӧд лунас урокъяс бӧрын ме тшӧкті Сашалы кольччыны.
Ми виччысим, кытчӧдз велӧдчысьяс эз разӧдчыны, и ме заводиті ассьым первой серьёзнӧй сёрни.
Веськыда шуны, настоящӧй сёрниыс эз вӧв: сёрнитысьыс упорнӧя чӧв оліс.
— Тэ эн волнуйтчы эсійӧ грузӧвик да яблокъяс историяыд вӧсна.
Ме тӧрыт вӧлі милицияын да пӧручитчи тэ вӧсна.
Но ме кӧсъя сёрнитны тэкӧд ещӧ со мый йылысь.
Тэ ӧд тӧдан, классын тшӧкыдджыка лоины гусясьӧмъяс.
Тайӧ зэв абу лӧсьыд.
Прӧстӧ оз позь гӧгӧрвоны, коді мыжа.
(Саша синкым увтіыс видзӧдліс ме вылӧ тэрыб да, кажитчӧ, насмешливӧй видзӧдласӧн.)
Но вот, ме кӧсъя тшӧктыны тэныд: босьт, пӧжалуйста, ас вылад шкап дӧзьӧритны.
Тӧдан, сэні ми видзам ассьыным тетрадьяс, книгаяс.
Со тэныд ключ, босьт и следит, медым ставыс вӧлі лючки.
Колӧ лоны справедливӧйӧн Саша дінӧ: сійӧ видзӧдліс тайӧ ключ вылас, кыдзи гремучӧй змея вылӧ, сійӧ, кыдзи вермис, мынтӧдчис тайӧ честьысь, кодӧс ме кӧвъялі сылы:
— Ог тӧд...
ог вермы...
Да кыдзи нӧ ме верма ӧтвечайтны?
Да мый ме верма вӧчны?..
Но ключ ме сылы сеті.
Мыйла ме тайӧс вӧчи?
Ӧд эг друг ме решит, тайӧ сёрнисӧ ме обдумывайті тӧрыт и войнас дыр эг вермы унмовсьыны.
Ме чайті: шыася ме медся бур дінас, мый эм Сашалӧн.
Тӧдвылӧ меным уси картина «Путёвка в жизнь».
Сэні беспризорнӧйяс колонияса руководитель (ворсіс сылысь рольсӧ чудеснӧй артист Баталов) вот тадз жӧ сетіс Мустафа-вӧрлы деньга.
Меным уси дум вылӧ сылӧн скӧр, волнуйтчана чужӧмыс, кӧрсьӧм синкымъясыс: воас-ӧ бӧр Мустафа али пышъяс деньганас?
Сыкӧд тшӧтш виччысьӧ да волнуйтчӧ кино видзӧдысь.
И Мустафа бӧр локтӧ: ыджыд, виччысьтӧм довериеыс мыйкӧ путкыльтіс сы пытшкысь, вӧчис сійӧс мӧд мортӧн.
Тайӧ вӧлі правда, талы оз вӧлі позь не веритны.
И ӧд Макаренко действуйтліс со тадз жӧ, та йылысь висьталӧма «Педагогическӧй поэмаын»: тӧрытъя вӧрлы Карабановлы сійӧ сетіс доверенность получитны витсё шайт и, кор Семён вайис деньгасӧ, весиг эз мӧд лыддьыны сійӧс выльысь.
А сэсся сійӧ поручитіс Карабановлы получитны ещӧ ыджыдджык сумма, и кор мӧдыс кутіс требуйтны, медым Антон Семёнович прӧверитас деньгасӧ, Макаренко чорыда шуис: «Ме тӧда, тэ морт сэтшӧм жӧ честнӧй, кутшӧми и ме.
Ме тайӧс и водз тӧдлі, тэ ӧмӧй эн казявлы тайӧс?»
Тайӧ вӧлі смелӧй поступок да бур, смел сёрни.
Мыйла нӧ Сашакӧд сёрнитӧмысь менам абу радлуныс, а сӧмын гудыр коляс сьӧлӧм вылын, и ачыс сёрниыс нин кажитчӧ фальшивӧйӧн, абу настоящӧйӧн?
Тыдалӧ, оз позь прӧста подражайтны кодлыкӧ, а быд разын колӧ аслыд думайтны, аслыд решайтны, кыдзи вӧчны.
Гусясьӧмъяс миян классын бырины, но меным эз ло кокньыдджык: Воробейко вокъяс кыдзи вӧліны классын бокӧвӧйясӧн, сідзи и колины бокӧвӧйясӧн.
Найӧ пыр шочджыка волывлісны школаӧ, и ӧтчыд Рябинин шуис:
— Марина Николаевна, Воробейко сетіс меным шкап ключтӧ.
Шуӧ: «Тэныд кивывджык следитны тетрадкаясыд бӧрся, а ме школаад пӧшти ог волывлы».
Ме босьті ключсӧ.
Немтор?
— Немтор, — шуи ме нор гӧлӧсӧн.
МИЯН ВОЖАТӦЙ
А олӧмыс муніс аслас черӧдӧн.
Классын ми лэдзим нин «Дружба» нима газета.
Ӧти номер ми посвятитім краснодонцылы, мӧдӧс — Александр Матросовлы.
Лои ещӧ ӧти важнӧй событие: миянӧ локтіс пионервожатӧй.
Лёва Виленский велӧдчис ӧкмысӧд классын.
Ме сійӧс тӧда вӧлі: унаысь сулывлі Наталья Андреевна ордысь.
Сійӧ вӧвлӧма сылӧн велӧдчысьӧн начальнӧй школаын, и найӧ кольӧмаӧсь бур ёртъясӧн.
Кажитчӧ, эз кольлы лун, медым перемена дырйи либӧ урокъяс бӧрын Лёва эз пыравлы сы дінӧ.
Думайта, мый именнӧ Наталья Андреевна сӧветуйтіс комсомол комитетын ме классӧ мӧдӧдны вожатӧйӧн Лёваӧс.
— Бур отсасьысь тіян лоӧ, — шуис меным Наталья Андреевна. — Быдторйын верманныд сы вылӧ надейтчыны.
Лёваӧс тӧдіс сійӧ дас ӧтик арӧссянь, сы классӧ Лёва воис война воӧ.
Школаса интернаткӧд ӧтлаын найӧ эвакуируйтчисны Горьковскӧй областьӧ.
Сэні некодлы, медся нин первойысьсӧ, эз вӧв кокни — и велӧдчысьяслы и велӧдысьяслы.
Первойя кадъясас школасӧ эз ломтывны: чернила кынмывліс, пыктӧм чуньяс муртса вӧлі вермӧны кутны карандаш.
Домын би эз вӧв, кузь рытъяс коллявлісны куим дзузган биӧн.
И сэки нин вӧлі тыдалӧ, мый Лёва абу сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс няргӧны, кор сьӧкыд лоӧ.
Сылысь некор эз кывлыны ки мудзӧм вылӧ норасьӧм, ни уджысь ӧткажитчӧм; унатор сійӧ кужис вӧчны ачыс и ещӧ унатор вылӧ велаліс.
Наталья Андреевна висьтавлывліс, мый гожӧмнас велӧдчысьяс отсасисны колхозлы: уджалісны муяс вылын, градъяс вылын; пӧшти ставныслы тайӧ вӧлі велавтӧм удж и эз вон кокни — тайӧ сідзжӧ вӧлі испытаниеӧн эз сӧмын выносливостьлы, но и характерлы.
И жебиник тамыш Лёва выдержитіс экзамен.
— Ті асьныд аддзанныд, кутшӧм сійӧ делӧ вылас, — шуис Наталья Андреевна да сералігтыр содтіс: — Юасьӧй сылысь механическӧй мастерскӧй йылысь — пырысь-пыр тӧдмасянныд!
Бӧрыннасджык ме збыль юалі Лёвалысь, кутшӧм сэтшӧм механическӧй мастерскӧй тайӧ вӧлі, и со мый сійӧ висьталіс меным:
— Нелямын нёльӧд воӧ ми бӧр воим эвакуацияысь, медводз кытшовтім ставсӧ, видзӧдлім — кыдзи-мый школаын, дворын.
А дворын, дзик пельӧсас, сулаліс ичӧтик керка, водзсӧ сэні вӧлӧма кутшӧмкӧ мастерскӧй.
Пырим ми сэтчӧ.
Шуштӧм-гажтӧм, няйт, джоджыс пӧлӧстчӧма, тырыс ёг.
И сэні жӧ быдсяма металлическӧй шыбитас — эновтӧм, некытчӧ туйтӧм станокъяс.
Шуны кӧ, дзикӧдз ставсӧ эновтӧма.
Но и босьтчим ми, позьӧ шуны, сосъяс пуджӧмӧн — он жӧ видзӧд татшӧмторйыс вылӧ, збыль!
Анатолий Дмитриевич отсаліс, учительяс...
Сэтшӧм мастерскӧй лӧсьӧдім!
Уджалісны желайтысьяс...
но и ме тшӧтш накӧд.
Сійӧ эз висьтав, мый первой лунсяньыс ачыс вӧлі душаӧн тайӧ затеяыслы.
— Мый нӧ вӧчаліс тіян мастерӧкӧйныд? — юалі ме.
— Танкъяслы шыльыд вал! — висьталіс Лёва.
И кыдзи висьталіс!
Выразительнӧйджыка, ыджыдджык гордостьӧн оз позь вӧлі шуны.
Да и вӧлі мыйӧн гордитчыны!
Колӧ шуны, кор муніс тайӧ сёрниыс, ме бура нин тӧда вӧлі Лёваӧс.
Но кор сійӧ, ӧчкиа, кузь тушаа, омӧлик, первойысь пырис классӧ, велӧдчысьяс эз вермыны дзебны ассьыныс разочаруйтчӧмсӧ.
КУЖЫСЬ КИЯС
Вӧлі сійӧ рам, тайӧ Лёваыс, вежливӧй, но, кӧть и жаль, менам велӧдчысьяс вылӧ тайӧ качествоясыс эз вӧчны некутшӧм впечатление.
— Мамлӧн пи, — шуис Левин.
— Ӧчки новлысь! — вундыштіс Выручка.
— Вот витӧд «А»-лӧн вожатӧй так вожатӧй!
Медбур вратарыс став школаын, — итог вӧчис Румянцев.
Ме янӧді найӧс, висьталі, мый Лёва бур комсомолец, медбур велӧдчысь аслас классын, но некутшӧм бур кывъясӧн ме эськӧ эг выручит сійӧс, ачыс кӧ сійӧ эз выручит асьсӧ — и эз кывйӧн, а делӧӧн.
Регыд мысти миян ордӧ воӧм бӧрын да челядькӧд тӧдмасьӧм бӧрын, Лёва шуис меным:
— Марина Николаевна, вайӧй нуӧдам анкета, дзик ӧти вопросӧн: «Мыйӧн эськӧ тэ кӧсйин займитчыны прӧст кадӧ?»
— А мыйла анкетасӧ?
Гашкӧ, сідз юалам велӧдчысьяслысь, мый найӧс интересуйтӧ?
— Ӧти висьталас, мӧд чӧв олас — анкета, ме ногӧн, бурджык.
Ме сӧгласитчи.
Ми сетім велӧдчысьяслы тайӧ вопроссӧ да тшӧктім ӧтветитны письменнӧ.
Ӧтветъяс вӧлі зэв уна, и ставсӧ кӧ ӧтлаӧдны, ставныс найӧ висьталісны ӧтитор йылысь: кӧсъя тӧдны, кӧсъя велӧдчыны.
«Эмӧсь-ӧ йӧз мукӧд планетаяс вылын?»
«Дзикӧдз кӧдзалас оз Шонді?»
«Кыдзи лои первой морт?»
«Кыдзи пӧчинитны электрическӧй чайник?»
«Кыдзи тэчны радиоприёмник?»
Левин жӧ гижӧма дженьыдика да энергичнӧя: «Кӧсъя велӧдчыны резина клеитны».
И кӧть сійӧ эз объяснит, мыйла сылы колӧ «велӧдчыны резина клеитны», ми Лёвакӧд гӧгӧрвоим, мый Борялы колӧ тӧдны, мый вӧчны, потӧ кӧ камераыс футбольнӧй мачлӧн.
Отрядса сбор вылын Лёва шуис челядьлы:
— Мыйла эм рисование, пение, танцы кружокъяс, а кружок, кӧні велӧдчӧны уджавны, абу?
Вайӧй лӧсьӧдам сэтшӧм кружоксӧ да кутам велӧдчыны уджавны.
Быдтор вӧчны колӧ кужны.
Абу лӧсьыд, морт кӧ йӧрмӧ жугалӧм улӧс водзын либӧ перегоритӧм пробка дорын.
Ме тӧда ӧти детинкаӧс, ӧд сылӧн кӧ орӧ кизьыс, сійӧ лунтыр вӧтлысьӧ мамыс бӧрся, чойыс бӧрся, бабыс бӧрся да кевмысьӧ: «Вурыштӧй, вурыштӧй», а налы кӧ некор, сійӧ сідзи и кольӧ кизьтӧг.
— Мый нӧ, — ироническӧя юаліс Боря Левин, — тэ, гашкӧ, кӧсъян лӧсьӧдны шӧрасян да вурсян кружок?
— И тайӧ эськӧ эз вӧв лёк, — челядь сералӧм вылӧ внимание обратиттӧг спокойнӧя шуис Лёва. — Жаль сӧмын, мый татшӧм кружокнас руководитны ме ог вермы: ог куж ни шӧравны, ни вурсьыны.
Но ме верма велӧдны тіянӧс пӧчиняйтны электрическӧй приборъяс — и утюг и чайник.
Боря Левинлы верма петкӧдлыны, кыдзи клеитны резина.
И радиоприёмник верма вӧчны.
Кружокӧ гижсисны сизим морт, но регыд соді ещӧ сы мында жӧ.
Быд раз, кор колӧ вӧлі петкӧдлыны урок вылын диапозитивъяс, ми мучитчим: портьераяс эз вӧвны, шторыяс, кодъясӧн военнӧй кадӧ тупкавлісны ӧшиньяс, киссисны, и ми ӧшиньяс тупкавлім быдсяматорнас.
Та вылӧ мунліс уна кад и эз вӧв надёжнӧй — медся критическӧй моментас мыйкӧ да мыйкӧ непременнӧ усьӧ, пӧрӧ.
Лёвалӧн кружковецъясыс заводитісны сысянь, мый газетнӧй бумагаысь вӧчисны югыд кутысь шторыяс да гӧгрӧс бедьяс вылӧ ӧшлісны найӧс ӧшинь курич весьтӧ; ӧні любӧй минутаӧ позьӧ вӧлі ӧдйӧ да бура «пемдӧдчыны».
Сэсся Лёва велӧдіс найӧс резина клеитны, и челядь асьныс мӧдісны пӧчиняйтны ассьыныс колошъяссӧ.
Сэсся классӧ вӧчисны найӧ книжнӧй полка.
Збыльысь, Лёвалӧн вӧлӧмаӧсь зӧлӧтӧй кияс: сійӧ кужис вӧчны ставсӧ и кӧть мый дінӧ эз кутчысьлыв — ставыс артмыліс бура, ӧдйӧ, точнӧя.
Сійӧ зэв бура ворсіс шахматӧн, и велӧдчысьяс пиысь некодлы ни ӧтчыд эз удайтчыв воны сійӧс.
Сійӧ кужис ӧтветитны любӧй вопрос вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мыйла трачкакылӧ ӧзйысь бипур, мыйла козъя вӧрын абу ни гӧрд, ни виж, ни лӧз цветъяс, мыйла вӧрын тӧлӧн пӧрӧдӧм уна пуяс, а эрд вылын ӧтка пу дырджык сулалӧ тӧв йылын.
Ме казялі, мый челядь зільӧны подражайтны Лёвалы.
Сійӧ зэв бура тӧдіс Морзелысь азбука, и ставныс найӧ кутісны тотшкӧдны: «<rus>Бес-са-раб-ка</rus>...
<rus>Ва-ви-лон...</rus>
<rus>Звон бу-ла-та...</rus>
<rus>Щу-ро-гла-зый...</rus>»
— Гӧгӧрвоанныд, Марина Николаевна, — кыпыдлунӧн висьтавлісны меным велӧдчысьяс, — слог, кӧні эм «а» буква, означайтӧ точка!
Став мукӧд слогъясыс — тире.
Вунӧдін кӧ, кыдзи изображайтсьӧ букваыс, —думышт кыв, коді заводитчӧ тайӧ буквасяньыс, шу сійӧс слогъясӧн — и ставыс ладмас!
Лёва висьталіс, мый ми отрядӧн непременнӧ мунам походӧ.
Сы отсӧгӧн миян шкапын лои походнӧй аптечка.
Юра Лабутинӧс бӧрйисны санитарӧн, и водзвылын мӧдіс вуджрасьны кутшӧмкӧ заманчивӧй да увлекательнӧйтор: поход!
«И ГРУЗӦВИККӦД ТОЖӦ МЕ...»
Ёлка кежлӧ лӧсьӧдчигӧн ми инсценируйтім Крыловлысь басняяс, лӧсьӧдалім уна шарадаяс.
Воробейко вокъяс вӧліны бокынӧсь тайӧ ставсьыс.
Шочиника и найӧ кольччывлісны урокъяс бӧрын, но вӧліны бокӧвӧй, веськодьпырысь видзӧдысьясӧн, а ми — участникъясӧн, кор найӧ вӧліны миян дінын, миянлы, пӧжалуй, весиг эз вӧв лӧсьыд.
Ӧтчыд ме лыдди велӧдчысьяслы забавнӧй сцена; действуйтысьясыс вӧліны учитель да кык велӧдчысь: ӧтиыс, шӧйӧвошӧма, — дӧска дорын, мӧдыс — подсказывайтысь.
Сценкасӧ заводитлім ворсны.
Трофимов исполняйтӧ учительлысь рольсӧ некутшӧм воодушевлениетӧг, но артмис эз лёка: получитчис сэтшӧм скӧр, чорыд сьӧлӧма педагог, сёрнитіс сійӧ скӧрысь, кӧдзыда, и сійӧс ньӧти эз вӧрзьӧд урок велӧдтӧм учениклӧн мучитчӧмыс.
Подсказывайтіс Володя Румянцев.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс увлекитчис рольнас: шӧпкӧдіс мыйвынсьыс, шенасис кияснас, сувтӧдліс синъяссӧ.
Артмис зэв тешкодя.
Лодырлӧн делӧыс вӧлі лёкджык:
Кира Глазков добросовестнӧя шуаліс рольлысь кывъяссӧ, но артмис омӧля, эз убедительнӧя.
— Гашкӧ, бурджык вежсьыны Володялы да Киралы? — предложитіс Лёва. — Володя сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс подсказывайтӧ, мый, ме чайта, и подсказкасӧ кыйны кутас сідз жӧ сьӧлӧмсяньыс.
Челядь серӧктісны.
И друг Саша Воробейко шуис:
— Вайлӧ жӧ меным!
— Мый ваям? — эг дзик пыр гӧгӧрво ме.
— Вайлӧ ме видла ворсны сійӧс, коді дӧска дорас.
Ставныс кутісны вӧрны, шумитны.
Кира дасьпырысь шуис:
— Збыль, мед видлӧ!
Саша петіс дӧска дорӧ.
Сійӧ шуаліс репликаяссӧ сэтшӧм выразительнӧя, сэтшӧм теш петкӧдлана да вернӧя, сэтшӧм естественнӧя кывзіс подсказкасӧ, сорласис да дзуглаліс, мый ми серавтӧг эг вермӧй кывзыны да дружнӧя кутім клопайтны сылы.
Сэки ме аддзи, мый Александр Воробейколы абу веськодь ошкӧмыд.
Сійӧ гӧрдӧдіс, синъясыс югъялісны, и кӧть сійӧ зілис, медым чужӧмыслӧн выражениеыс вӧлі быдлунся кодь полунасмешливӧй, но сылы омӧля удайтчис тайӧ.
Субботаӧ бара вӧлі репетиция.
Выходнӧй лункӧд паныдӧ ми разрешитім аслыным дырджык кежлӧ кольччыны школаӧ.
Велӧдчысьяс котӧртлісны гортаныс, ӧбедайтісны да бӧр локтісны.
Саша котӧрӧн воис мукӧдысь медводз.
И ми аддзим, мый сійӧ абу весь воштӧма кадсӧ: тайӧ лунъяс чӧжнас сійӧ думайтӧма абу этша выльторъяс.
Сійӧ вӧчис вид, быттьӧкӧ сылӧн мыйкӧ гижӧма кипыдӧсас, либӧ гусьӧник кыскывліс зепсьыс бумажка тор да видзӧдлывліс сы вылӧ.
Учитель вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг, сійӧ сэки жӧ сідзи нюжӧдлывліс сьылісӧ подсказчиклань, сувтліс кок чунь йылас, вежнясис, лэпталіс синкымъяссӧ, мый збыль кутіс кажитчыны: со миян син водзын быдмӧ сылӧн шуйга пельыс!
Сійӧ вӧлі зэв гордӧй аслас выдумкаясӧн — и эз весьшӧрӧ: медся ыджыд успех ёлка вылын уси сы пай вылӧ.
Тайӧ кадсяньыс Саша вӧлі чуть ли эз медся зіль участникӧн миян постановкаяс вылын да век пӧся добивайтчис выль рольяс.
Ӧтчыд лолі ворсны сылы патетическӧй роль, и ми убедитчим, мый тайӧ сылы ньӧти оз удайтчы.
Ме дась вӧлі жертвуйтны миян самодеятельностьлӧн художественнӧй достоинствоясӧн, медым сӧмын аддзыны Сашаӧс мукӧдыскӧд ӧтлаысь, но полі, мый челядь — придирчивӧй да стрӧг судьяяс — мырддясны сылысь рольсӧ.
Но тайӧ эз ло.
Детинкаяс ёрта-ёртсӧ торкалігтыр сеталісны сылы сӧветъяс: «Тэ сьӧлӧмсяньыдджык сёрнит, сьӧлӧмсяньыдджык».
Либӧ: «Да прӧстӧйджык тэ, мый омлялан?
И кинад эн ӧвтчы, кыдзи тӧв мельнича».
Роль колисны Сашалы.
Висьтавны, мый вӧлі водзӧ, меным сьӧкыд, сы вӧсна мый ме ог вермы уськӧдны тӧдвылӧ некутшӧм событиеяс.
Да найӧ эз и вӧвны.
Сашакӧд сёрнитны лои кокньыдджык да прӧстӧйджык.
Отношениеяс сыкӧд миян лоины пӧшти дружескӧйӧсь — тайӧ унатор вылӧ обязывайтіс сійӧс.
Рытын кӧ ставныс, накӧд тшӧтш и Саша, пӧся, азартнӧя обсуждайтісны, кыдзи сувтӧдны выль шарада, то сылы эз вӧв лӧсьыд, яндзим вӧлі аскинас локны школаӧ гортса удж вӧчтӧг, либӧ лёка, сорласьӧмӧн ӧтвечайтны дӧска дорын.
А урокъяссӧ кӧ велӧдіс Саша, то велӧдіс найӧс и Вася.
И медся важнӧйыс: найӧ эз лоны классын бокӧвӧйӧсь.
Ёна сёрӧнджык Саша Воробейко шуис меным:
— Марина Николаевна, а ӧд тайӧ ме гусясьлі сэкитӧ, и грузӧвикыдкӧд тожӧ ме...
— Тӧда, — вочавидзи ме.
— И ме тӧді, мый ті тӧданныд, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
ПЕЛЯ ШАПКА
Кыдзкӧ урокъяс бӧрын, гортӧ мунігӧн, ме аслам привычка серти видзӧдлі классӧ да аддзи Лёваӧс, кодӧс кытшалӧма челядь чукӧр:
сэні вӧліны Гай, Горюнов, Ильинский, Выручка, Саша Воробейко да Рябинин.
Лёва пӧся объясняйтіс мыйкӧ, ачыс медсясӧ обращайтчис Лёша Рябинин дінӧ, а мӧдыс сулаліс гӧрдӧдӧм, яндысьӧм да быттьӧкӧ недовольнӧй.
— Да тэнад ӧмӧй тайӧ деньгаыс, мый тэ наӧн распорядитчин — кылі ме Лёвалысь кывъяссӧ.
— А мый, сійӧ ас вылас, али мый, видзис? — вочавидзис Саша Воробейко.
Ме нинӧм эг гӧгӧрво.
— Мыйла сійӧ ньӧбис? — скӧраліс Лёва.
— Тайӧс школа должен вӧлі вӧчны, а эз сійӧ.
Мый бурла Савенков кутас босьтны сысянь пӧдаркияс?
— Да ӧд оз жӧ месянь, а ставсянь! — дӧзмӧмпырысь горӧдіс Лёша.
— Мый тіян лои? — суитчи ме.
Ставныс ӧттшӧтш бергӧдчисны да ӧтпырйӧ кутісны объясняйтны.
Коли эз этша кад, кытчӧдз ме эг гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Миян век вӧвлі шайт сизимдас кымын общӧй класснӧй деньга.
Тайӧ деньга вылас ми ньӧбавлім цветнӧй бумага, краскаяс, писательяслысь портретъяс, мукӧд дырйиыс и книгаяс класснӧй библиотекаӧ.
Деньгасӧ пырджык видзим классын, миян шкапын, но кыдзкӧ ачыс лои сідз, мый деньганас распоряжайтчис хозяйственнӧй Лёша Рябинин: сійӧ пыр тӧдіс, мый именнӧ колӧ ньӧбны.
И вот, кор аддзис, мый кӧдзыдъяс дырйи Коля Савенков ветлӧ киссьӧм шапкаӧн, Лёша ачыс, некодлысь юасьтӧг распорядитчӧма:
сійӧ босьтӧма класснӧй деньга, ньӧбӧма пеля шапка и вит минута сайын вручитӧма сійӧс чуймӧм Лёвалы да шуӧма: «Сет Савенковлы».
Вожатӧй пондылӧма объясняйтны, мый «частнӧй благотворительность» тані оз лӧсяв, мый сійӧ вермас сӧмын ӧбидитны Николайӧс, мый колӧ действуйтны мӧдног, школа пыр...
Но Лёша, а сы бӧрся и мукӧдыс сулалісны ас кыв выланыс: мыйысь нӧ Савенковлы дӧзмыны ёртъяс вылас?
Ӧд шапкасӧ Лёша ньӧбис эз аслас деньга вылӧ, а общӧй, класснӧй деньга вылӧ.
— Медводз тэ должен вӧлі сӧветуйтчыны мекӧд да Лёвакӧд, — шуи ме. — Мыйла тэ эн юав миянлысь?
— Дак ӧд, Марина Николаевна, кор нӧ вӧлі юавнысӧ! — рассудительнӧя заводитіс Лёша. — Муна ме улича кузя, корся клей да кнопкаяс, и ещӧ ті шулінныд корсьны Чеховлысь портрет.
Деньга ордын.
Видзӧда — кутшӧм лӧсьыд шапка!
Ті сӧмын видзӧдлӧй — шоныд, бур!
Но, ме и ньӧби.
Мый нӧ меным вӧлі вӧчны — пропуститны сійӧс, али мый?
Ми Лёвакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, и, ме бура тӧда, тайӧ минутаас сійӧ думыштіс сійӧс жӧ, мый и ме:
а вот ми прӧпуститім, эг думыштлӧй сы йылысь, мый Коля Савенков ветлӧдлӧ розя шапкаа и бур эськӧ ньӧбны сылы выльӧс.
А Лёша думайтӧма та йылысь, и сьӧкыд упрекнитны сійӧс сыысь, мый сійӧ вӧчӧма.
— Мый нӧ, Лёва, — шуи ме: — ті, дерт, правӧсь, но мый вӧчӧма, вӧчӧма.
Гашкӧ, всё-таки сетам шапкасӧ Николайлы — он жӧ бӧр ну сійӧс магазинӧ!
Лёва прӧйдитчис классӧд ӧтчыд, мӧдысь.
Серьёзнӧй минутаясӧ сійӧ пыр ветлӧдлывліс бӧрӧ да водзӧ.
— А кыдзи жӧ ми тайӧс вӧчам? — юаліс сійӧ.
— Вручитам отряднӧй сбор вылын! — горӧдіс Витя Ильинский.
Ме веськыда кӧдзавлі.
Неужели челядь и збыль вӧчасны татшӧмтор?
Меным зэв кокньыд лои, кор Саша Воробейко ёся шуис:
— Бара выдумайтіс!
Гашкӧ, нӧшта музыкаӧн вручайтны сійӧс?
— Сетны колӧ ӧтнаслы.
Бурджык сетас мед Лёва, медым Николай эз яндысь, — сы дор шуис Саша Гай.
А ме ногӧн, бурджык сетны Коля мамлы.
Висьтавны, мый школасянь, и ставыс.
А сійӧ ачыс пӧдаритас сылы, — шуис Толя Горюнов.
— Точнӧ! — вынсьӧдіс Воробейко.
Тайӧ мынны позьтӧм кывйыс, кӧть ме кыдз эг протестуйт, веськыда серӧдліс челядьлысь сёрнисӧ: сійӧс употребляйтісны ставныс.
Сідзи и решитім.
Лёва нуис злополучнӧй пеля шапкатӧ (колӧ шуны, мый Лёшалӧн вкусыс абу вӧлӧма лёк: збыльысь, шапка вӧлі бур да шоныд) Савенков мамлы.
— Ме сылы шуи: «Вот школасянь Николайлы выль шапка».
Первой сійӧ чуймыліс, кутіс ӧтказывайтчыны, но ме сылы бура-мича объясниті, мый тайӧ школасянь и, сідз шуны, делӧвӧй порядокӧн: медым юрыс эз кынмы да эз дугды соображайтны урокъяс вылын, — бӧрыннас доложитіс меным Лёва да медбӧръя кывъяссӧ шуигӧн яндысьыштӧмӧн да неуна ироническӧя нюммуніс, сідз мый ме пырысь-пыр гӧгӧрвои:
Савенковалы тайӧс сійӧ, дерт, эз шу, а шуис кутшӧмкӧ прӧстӧйджык да бур кывъяс, кодъясӧс эз кӧсйы мӧдысь шуны.
— Но, а сійӧ благодаритіс — и ставыс лючки-ладнӧ.
ГОРА КЫВЪЯСТӦГ
Та бӧрын шапка йылысь ме эг сёрнитлыв, некод эз и казьтыв сы йылысь.
И друг лун дас мысти Лёва веськыда уськӧдчис-пырис учительскӧйӧ.
Ме чуйми: татшӧмторйыс сыкӧд некор эз вӧвлы; пырджык, сылы кӧ вӧлі колӧ сёрнитны мекӧд, сійӧ пыравліс чиннӧя, ачыс гӧрдӧдас да извиняйтчас.
Ӧні сійӧ тэрыба мыччис меным посни гижӧда листок да горӧдіс:
— Энлӧй, ті сӧмын видзӧдлӧй, Марина Николаевна!
И найӧ кӧсйӧны поместитны тайӧс школьнӧй стенгазетаӧ!
Лёва бӧрся учительскӧйӧ пырис стенгазеталӧн редактор Юрий Лаптев, ӧкмысӧд классын велӧдчысь.
Недовольнӧя Лёва вылӧ видзӧдлывлігмоз сійӧ матыстчис миян дінӧ да сувтіс; сылӧн видыс вӧлі сэтшӧм мортлӧн кодь, коді виччысьӧ, медым капризнӧй ичӧтик детинка медбӧрын дугдіс буянитны.
Ме босьті листоксӧ да лыдди:
«Товарищескӧй чуткость йылысь»
Чуткость — торйӧдны позьтӧм качество сӧветскӧй мортлӧн, и сійӧс колӧ воспитывайтны миян быдмысь поколениеын.
Неважӧн 9-Б классын висьмис велӧдчысь Сазонов; ёртъясыс волывлісны сы ордӧ гортас, вайлывлісны урокъяс да объясняйтісны прӧйдитӧмасӧ.
Кор Сазонов бурдіс да бӧр локтіс классӧ, вӧлӧмкӧ, мый сійӧ абу кольӧма бӧрӧ мукӧд велӧдчысьяссьыс.
Медсясӧ отсалісны Сазоновлы велӧдчысьяс Вальдман, Павловский да Глебов.
Мӧд пример: 4-В класс петкӧдліс товарищескӧй чуткость да тӧждысьӧм Коля Савенков йылысь.
Детинкаяс тӧдмалӧмаӧсь, мый Савенковлӧн омӧль материальнӧй положениеыс да мый шоныд шапка абутӧм вӧсна сійӧ оз вермы регулярнӧя волывлыны школаӧ.
Найӧ тэчсьӧмӧн ньӧбисны Савенковлы шапка, тайӧн петкӧдлісны асьнысӧ бур ёртъясӧн да настоящӧй пионеръясӧн».
— Оз, — шуи ме, — печатайтны тайӧс оз позь.
— Но мыйла нӧ, Марина Николаевна! — шӧйӧвошӧмӧн да ӧбидитчӧмӧн горӧдіс Лаптев.
Ме эг вевъяв ӧтветитны: миян дінӧ матыстчис Анатолий Дмитриевич, коді учительскӧйӧ Лёва пырӧмсянь, пызан сайын пукалігӧн, син бӧжнас видзӧдіс, наблюдайтіс, мый вӧчсьӧ.
— Разрешитӧй видзӧдлыны, — ӧчкиасигмозыс шуис сійӧ.
Внимательнӧя, тэрмасьтӧг сійӧ лыддис заметкасӧ да бергӧдчис Лаптевлань:
— Коді нӧ тайӧс гижис?
Кывйыс нин зэв... суконно-казеннӧй.
— Гижӧма лёка, — сӧгласитчис том морт. — Но ӧд ме тӧда: и Лёва и Марина Николаевна ньӧти оз та вӧсна оз кӧсйыны, медым тайӧ заметкасӧ эз печатайтны.
А ме ногӧн: обязательнӧ колӧ печатайтны — ми долженӧсь воспитывайтны велӧдчысьясӧс бур примеръяс вылын.
— Долженӧсь, — сэки жӧ сӧгласитчис Анатолий Дмитриевич. — Но тӧдан, ме ногӧн, татшӧм заметка вермас велӧдны челядьӧс сӧмын ӧтитор вылӧ...
(ӧчкисӧ ньӧжйӧник чышкалігмоз да дзебигмоз — ме чайта, нарошнӧ — сійӧ ланьтіс.
Детинкаяс насторожитчисны, кыкнанныслысь чужӧм вывсьыс позьӧ вӧлі лыддьыны: «Да но жӧ, висьталӧй регыдджык!»)...
Ме ногӧн, сійӧ велӧдас сӧмын нечуткостьӧ да бестактностьӧ, — помаліс Анатолий Дмитриевич. — Вот, артыштлы ачыд, мый особеннӧйсӧ вӧчисны велӧдчысьяс, кодъяс волывлісны Сазонов ордӧ?
Неужели вӧлі эськӧ естественнӧйджык эновтны ёртсӧ ӧтнассӧ?
Либӧ со шапканад — мыйла татшӧм событиесӧ петкӧдлыны сэтшӧм пышнӧя?
Медым тӧдчӧдны: со, видзӧд, Савенков, кутшӧм ми бурӧсь да чуткӧйӧсь?
Ті эськӧ медым строй водзын тайӧ шапкасӧ сетінныд сылы, барабанӧн ворсігтыр!
(«Тадзи шуис Саша Воробейко: «музыкаӧн», — дум вылӧ уси меным.)
А тэ он думайт, Юра, мый Савенковлы сьӧкыд лоӧ повлыны тайӧ шапкасӧ?
Сылӧн ӧд эм и самолюбие и аслас достоинстволӧн чувство.
Мыйла нӧ усложняйтны татшӧм прӧстӧй делӧсӧ?
Вомдоръяссӧ курччалігтыр Лаптев кывзіс помӧдз сійӧ быттьӧкӧ эз сӧглашайтчы завучкӧд да колебайтчис на.
— Ме гӧгӧрвои, Анатолий Дмитриевич... — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
Сэки зилькнитіс звонок, и ми разӧдчалім асланым классъясӧ.
Но урокъяс бӧрын учительскӧйын бара пансис сёрни лоӧмтор йылысь.
— А тӧданныд, миян редакторным абу нин сэтшӧм мыжа, — шуис меным Наталья Андреевна. — Со видзӧдлӧй, мый йӧзыс гижӧны, — и сійӧ мыччис меным восьтӧм книжка.
«...кор кодкӧ челядь пиысь юӧртас, например, мый талун сійӧ аслас квартираас отсалӧма старушкалы пес пыртлыны, татшӧм поступок йывсьыс тӧдӧ миян детскӧй коллектив да приветствуйтӧ найӧс», — лыдди ме.
— Тайӧс гижӧ московскӧй учительница, — висьталіс Наталья Андреевна, — опытнӧй, тӧдысь морт, абу миян дас сизим арӧса редактор кодь.
И заметитӧй, сійӧ, сідзи жӧ кыдзи и тайӧ детинкаыс, руководствуйтчӧ справедливӧй мӧвпӧн: колӧ воспитывайтны бур примеръяс вылын.
А ті представитӧй, кыдзи польдӧ гордостьысла детинка, кодӧс приветствуйтӧны — думыштны сӧмын: приветствуйтӧны! — сыысь, мый сійӧ отсаліс старушкалы пес пыртлыны!
Сы пыдди, медым ӧлӧдны ковтӧм гора кывъясысь да петкӧдчана жестъясысь — приветствуйтӧны!
Наталья Андреевна сьӧкыда чеччис диван вылысь.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны, сук синкымъясыс топалісны.
Первойысь ме аддзи сійӧс татшӧма возмутитчӧмаӧн.
— Вот и кутас сійӧ «вӧчавны бур поступокъяс» сӧмын сы могысь, медым ошкисны сійӧс да бурӧн шуисны йӧзыс, ачыс кыйӧдӧ сы бӧрся видзӧдысьясӧс, — водзӧ висьталіс Наталья Андреевна. — А видзӧдысьясыс кӧ абуӧсь, сійӧ, пӧжалуй, ещӧ думыштас, сулалӧ-ӧ бурнас лоны...
Комнатаын вӧліны унаӧн, сэні жӧ и учительяс, сэтшӧм жӧ томӧсь, кутшӧм и ме, — и ставным ми интересӧн кывзім Наталья Андреевнаӧс.
— Кымынысь, — шуис сійӧ, — ме лыддьылі: детинкалы случайнӧ сюрӧма деньга тыра кӧшелёк да бӧр сетӧма сійӧс владелецыслы — кутшӧм благороднӧй, кутшӧм мича поступок!
Да энлӧ, кыдзи нӧ ещӧ сійӧ вермис поступитны — босьтны кӧшелёкад аслыс?
Сідзкӧ мыйла нӧ оз объявляйтны торъя благодарность, коді оз косясь, оз пинясь, оз гусясь?
Мыйла обыкновеннӧй, нормальнӧй дзик правильнӧй поступок йылысь сёрнитӧны, кыдзи кутшӧмкӧ необычайнӧйтор йылысь?
Быттьӧкӧ тайӧ подвиг, коді требуйтӧ став душевнӧй и умственнӧй вынъяс: не присвоитны йӧзлысь вещь!
— А тӧданныд, ме всё-таки от вермы тырвыйӧ сӧгласитчыны тіянкӧд, — думыштчӧмӧн шуис биология кузя преподавательница Елена Михайловна. — Вот ми лыддям мукӧд дырйиыс челядь йылысь, кодъяс предотвратитӧмаӧсь поездлысь крушение либӧ уськӧдчӧмаӧсь отсӧг вылӧ ваӧ вӧйысьлы, мый нӧ, тіян ногӧн, и та йылысь оз ков гижны?
— Донаӧй! — горӧдіс Наталья Андреевна да виччысьтӧмысла весиг ланьтліс. — Да тайӧ ӧмӧй ӧтитор?
Збыль, вӧвлывлі сідз, мый челядь предотвратитӧны поездлысь крушение, пырӧны сотчысь керкаӧ — да ӧд татчӧ колӧ смеллун, решительность, колӧ кужанлун не повны опасностьысь, рискуйтны аснад йӧз вӧсна.
А медым не присвоитны йӧзлысь вещь, йӧзлысь деньга, колӧ сӧмын ӧтитор — лоны честнӧйӧн!
— Дзик сӧгласен тіянкӧд, Наталья Андреевна, — шуис Виктор Михайлович, старшӧй классъясын физика кузя преподаватель, коді ме моз жӧ уджалӧ первой во. — Гӧгӧрвоана, челядьлы колӧ висьтавлыны бур, благороднӧй поступокъяс йылысь, но вӧчнысӧ тайӧс колӧ тӧлкӧн, некутшӧм гора кывъястӧг.
Ӧд кор тӧдчӧдан он поступокъяслысь существосӧ, а налысь формасӧ, тайӧн рискуйтан вызовитны кӧсйӧм не сӧмын бӧр сетны сюрӧмторсӧ, кымын получитны благодарность.
Вернӧ ме шуа?
Тайӧс юаліс сійӧ дзик детинка моз, быттьӧ школьник, коді виччысьӧ ошкӧм, — и ми ставным серӧктім.
Учительскӧйын мунысь татшӧм сёрнияссӧ ме зэв ёна радейта — найӧ пансьӧны мукӧд дырйи зэв ичӧт помка кузя.
Кодкӧ преподавательяс пиысь локтӧ урок вылысь, ачыс шог либӧ рад, думыштчӧма либӧ чуймӧма, да висьталӧ случай йылысь, коді ӧні на вӧлӧма сы классын, либӧ кутшӧмкӧ велӧдчыськӧд сёрни йылысь.
Сылысь кывзӧны, сэсся унджыкысьсӧ заводитчӧ кывлӧмтор йывсьыс споруйтӧм либӧ прӧстӧ сёрни — гораа думайтӧм.
Вот и талун.
Но, дерт, быдӧн тӧдӧны, кутшӧм важнӧ велӧдны да воспитывайтны примеръяс вылын, кодъяс достойнӧйӧсь подражайтны.
Бур поступок, яркӧй характер, бур ыджыд мысль ӧдйӧ сибалӧны челядь сьӧлӧмъяс дінӧ, чужтӧны наын кӧсйӧм лоны сэтшӧмӧн жӧ да поступитны сідз жӧ.
Но кыдзи тайӧс вӧчны?
Ме дзик сӧгласен: колӧ сідз, кыдзи шуис Виктор Михайлович, — прӧстӧя, шумтӧг, гора кывъястӧг.
РОДИТЕЛЬСКӦЙ СОБРАНИЕ
Первой родительскӧй собрание ме чукӧрті сӧмын октябрын, первой четверть помын.
Бӧрыннас нин ме гӧгӧрвои, мый бурджык эськӧ вӧлі классын виччысьны мамбатьлысь воӧмсӧ:
ме эськӧ тӧдмаси быд локтыськӧд, и бӧрыннас кокньыдджык эськӧ вӧлі сёрнитны ставныскӧд ӧтлаын.
Но ме эг дӧгадайтчы тадзсӧ вӧчны.
Книга лыддигмоз ме пукалі учительскӧйын да, сӧмын кор часі кутіс петкӧдлыны сизим час, муні классӧ, ачым волнуйтчи, кажитчӧ, эг этшаджык, челядькӧд первой встреча дорысь.
Классын вӧліны морт дас кык.
Кажитчис, тайӧ верстьӧ йӧзыс видзӧдӧны ме вылӧ оз бурпырысь да жалитӧны, мый налӧн челядьныс веськалӧмаӧсь татшӧм том да неопытнӧй учительница дінӧ.
Ме висьталі налы нёльӧд класса программа йылысь, объясниті, кутшӧм тайӧ сьӧкыд да ответственнӧй во велӧдчысьяслы, да корн лӧсьӧдны сідз, медым гортаныс челядьлӧн вӧлі торъя места занимайтчыны.
Сёрниті ме лёка, официальнӧя и кӧть водзвыв лӧсьӧдчи да думайті, мый висьтавны, ӧні сьӧкыда сюралісны кывъясыс.
«Вӧлі эськӧ вывті важнӧ, челядьлы нӧ гортаныс занимайтчыны создайтӧма вӧлі нормальнӧй условиеяс», — боксянь кылі ме ачымӧс.
А ӧд ме нэм чӧж ненавидиті вот татшӧм кос, канцелярскӧй кывсӧ.
И ме ёна полігтыр думайті, мый мамбатьлы тожӧ прӧтивнӧ менсьым кывзыны.
Кӧнкӧ, шуӧны аслыныс:
«Вот бумажнӧй душаыд,
кутшӧмджык сы дінын челядьлы...»
Кор ме помалі, первой парта сайын пукалысь, пухӧвӧй шаля, олӧма нин нывбаба друг шуис:
— А детинкаясыд дӧвӧленӧсь тіянӧн, Марина Николаевна.
Менам кыдзи воас школаысь, дзик пыр докладывайтӧ: мый учительница шуис, да кыдзи видзӧдліс, да мый тшӧктіс велӧдны.
Ме куті чувствуйтны, мый гӧрдӧда пельӧдз, и эг тӧд, мый ӧтветитны.
— Дӧвӧленӧсь, збыль, — шуис гӧгрӧс чужӧма сӧдзлӧз синъяса нывбаба (тайӧ синъяс сертиыс ме пырысь-пыр жӧ решиті, мый тайӧ Саша Гайлӧн мамыс). — Менам шуӧ: миян учительница бур, быдӧнӧс нимъясӧн шуӧ, урокъяс вылын шутитӧ, соралӧ да объясняйтӧ гӧгӧрвоана.
— Ставыс тайӧ бур, а всё-таки накӧд колӧ стрӧгджыка.
Тайӧс шуис морт, кодӧс ме «тӧді» жӧ: сылӧн цыганлӧн кодь мугов чужӧмыс да са-сьӧд юрсиыс первой жӧ секундант казьтыштісны меным Серёжа Селивановӧс.
И сёрнитіс Серёжа татшӧм жӧ ньӧжмыд, не арлыд серти солиднӧй кыз гӧлӧсӧн, тыдалӧ, подражайтіс батьыслы.
Селивановлӧн кывъясыс заставитісны ставсӧ бергӧдчыны сылань.
— Но, эн висьталӧй, — вочавидзис пуховӧй шаля нывбаба, — кодкӧд кыдз.
— Сэтшӧмъяскӧд, кутшӧм менам, определённӧ стрӧга колӧ, — ас кыв вылас сулаліс Селиванов. — Да ме чайта, мый и ставныслы оз мешайт.
Детинкаяслы колӧ крепыд ки, чорыд дисциплина, тайӧ нин вернӧ...
Ме тіянлысь кора, — шыасис сійӧ ме дінӧ, — менам кӧ малышыс кутас вӧльничайтны, ті висьталӧй меным.
Ми нӧйтыштам сійӧс — и ставыс бур лоӧ!
— Бур, мый ті предупредитінныд менӧ, — смутитчытӧг нин висьталі ме. — Отсӧгла тіян дінӧ ӧні ме ог шыась, кӧть мед кутшӧм сьӧкыд меным лоӧ тіян Серёжакӧд.
Позьӧ ӧмӧй нӧйтны кагаӧс?
— А мый нӧ?
Челядь дырйи менӧ ещӧ кутшӧма нӧйтлісны — и немтор, быдми мортӧн.
Ме эг удит вочавидзны.
Ме пыдди ӧтветитіс косіник нывбаба, коді ӧнӧдз чӧв пукаліс пельӧсын:
— Тайӧс ті эновтӧй.
Ӧні абу важ пӧра, школаын ӧні оз наказывайтны сідзи, медым унижайтны челядьӧс.
— Гортын — абу школаын, — спокойнӧя вочавидзис Селиванов. — Нинӧм унизительнӧйыс сэні абу.
Бать — абу бокӧвӧй морт, мыйла нӧ не велӧдыштны детинкаӧс?
Сылы пӧльза вылӧ жӧ вӧчсьӧ.
— Бур пӧльза, — серамсорӧн горӧдіс Сашалӧн мамыс. — Дугды, тӧварищ, тайӧс ті весьшӧрӧ.
Али, гашкӧ, ті шутитанныд?
— Мыйла шутитны!
Ме сӧмын думайта, ті менӧ мӧдарӧ гӧгӧрвоинныд.
Ме жӧ ог шу, мый колӧ вирӧдз нӧйтны.
Велӧдыштны — значит, неуна повзьӧдыштӧм могысь.
— Со мый, — вӧлисти заводиті ме сёрнитны: — сӧмын сэк ме верма шыасьны тіян дінӧ, ёртъяс, отсӧгла да сӧветъясла, ті кӧ меным кӧсйысянныд, мый некутшӧм татшӧм «велӧдӧмыс» и дум выланыд оз ло.
— Ті зэв на томӧсь ещӧ, — скӧрмытӧг, быттьӧкӧ весиг сочувственнӧя шуис меным Селиванов, — та вӧсна он вермӧй гӧгӧрвоны...
— Томлун — абу тырмытӧмтор, — видзчысьӧмӧн шуис кузь тушаа, ӧчкиа морт. — И ми аддзам ӧні, мый томыс рассуждайтӧ тӧлкӧн да справедливӧя.
Ме благодарностьӧн видзӧдлі сы вылӧ.
Селиванов лэптыштліс пельпомъяссӧ, но, тыдалӧ, сылы эз вӧв лӧсьыд: вывті яснӧ вӧлі, мый мукӧдыс абу сӧгласенӧсь сыкӧд.
Кор делӧвӧй юкӧныс помасис, ме объявиті, мый собрание миян помасис, и сэки ставныс матыстчисны менам пызан дорӧ.
— Вайӧй тӧдмасямӧй! — шуис ӧчкиа морт. — Овӧй менам Горюнов, ме Толялӧн бать.
— А ме мам Саша Гайлӧн, — висьтасис лӧз синъяса нывбаба, тайӧн подтвердитіс менсьым догадкаӧс.
— А ме Румянцева, — представитчис косіник нывбаба, коді споруйтіс жӧ Селивановкӧд. — Кыдзи тіян ордын менам Володя, оз ёна дур?
Сійӧ вӧлі дзик на том, неыджыд тушаа, — сійӧс позьӧ вӧлі чайтны нывкаӧн, и менам вуджӧртіс мӧвп, мый Володя регыд панъяс мамсӧ тушанас.
Дзик мӧднога вӧлі мамыс Кира Глазковлӧн: олӧма нин, неуна гӧрбыльтчыштӧма, сійӧ кынмигӧн моз гартчис пуховӧй чышъянӧн; юрсиыс сылӧн вӧлі пӧшти дзик дзор.
Ме тӧда нин вӧлі, мый сылӧн вит челядь, Кира — медічӧтыс.
Но видзӧдласыс тайӧ олӧма, мудзӧм нывбабаыслӧн вӧлі дзик дас ӧти арӧса пиыслӧн кодь.
Собрание вылын пукалігӧн сійӧ юасяна ногӧн да быттьӧ шензьӧмӧн видзӧдіс веськыда чужӧмас быд выступайтысьлы.
И ме думышті: «Кывзӧ дзик Кира моз!»
— Ме став делӧяснытӧ тіянлысь тӧда, — гажаа шуис Гайлӧн мамыс. — Детинкаяс быд лун волывлӧны миянӧ, сёрнисӧ налысь ме кыла.
Мукӧд дырйиыс, тӧданныд, весиг кажитчӧ, мый ас синмӧн ставсӧ аддзылі: и кыдзи ӧткодь дас плёнка тіянлы вайисны и кыдзи Третьяковскӧй галлереяӧ ветлінныд...
— И кутшӧм бур газета лэдзӧмаӧсь; — содтыштіс Румянцева. — Пель сьӧдмытӧдз висьтавліс меным Володя.
— Петкӧдлӧй миянлы газетаястӧ, интереснӧ видзӧдлыны, — корис Выручка.
Ме восьті шкап, перйи сэтысь кык газета, сэсся петкӧдлі медбӧръя номерсӧ, кодӧс куим лун сайын вӧлі ӧшӧдӧма дӧскакӧд орччӧн.
Мамбать любопытствоӧн видзӧдалісны заметкаяс, сералісны остроумнӧй карикатураяс вылӧ, кодъясӧс рисуйтавліс миян художник, Толя Горюнов.
Дугдывтӧг кывліс кодлӧнкӧ шензяна да довольнӧй горӧдӧм: мам тӧдіс писӧ либӧ аддзис сылысь нимсӧ кутшӧмкӧ заметка улысь.
— Со кыдз!
А менам, вӧлӧмкӧ, стихъяс сочинитӧма! — чуймӧмӧн горӧдыштіс Ильинская, кор стихъяс улысь аддзис Витялысь подписьсӧ:
<rus>Вот известный наш атлёт —</rus>
<rus>Это Боря-самолёт.</rus>
<rus>Он и ловкий, он и гордый,</rus>
<rus>У него во всём рекорды.</rus>
<rus>Он вратарь, и он бегун,</rus>
<rus>Он и лыжник, и прыгун,</rus>
<rus>И, как чайка над морями,</rus>
<rus>Он летает над скамьями.</rus>
Тані жӧ красуйтчис пӧшти дзик сы кодь изображениеыс Боря Левинлӧн — збыльысь пельк гимнастлӧн, коді бӧръя кадас увлекайтчис чеччалӧмӧн быдсяма туяна и туйтӧм препятствиеяс вомӧн.
Татшӧм заметкаясыс — рисунок и текст — пӧльзуйтчисны миянын зэв ыджыд популярностьӧн, стихъяссӧ сьылісны частушкаясӧс моз, а немвиччысьтӧм ударениеясыс, кыдзи шуам «<rus>скамьями</rus>» да «<ns>атлёт</ns>» некодӧс эз смущайтны.
Сэсся ме петкӧдлі медбур тетрадьяс, висьталі, мыйысь пуктыссьӧ пятёрка, мыйысь — тройка.
— А Ванялӧн со ӧшибкаясыс абу, а четвёрка сулалӧ — тайӧ нӧ мыйла? — вежаланаа юаліс Выручка.
— А кляксаыс?
И со ещӧ «не» пропуститӧма.
Таысь отметка чинтыссьӧ, — висьталі ме.
— Тайӧ бур, мый ті накӧд стрӧгӧсь ӧкуратность вӧснаыд, — шуис Кира Глазковлӧн мамыс. — Менам гырысьджыкъясыс, кор велӧдчисны, сэтшӧм неряхаясӧн вӧліны — беда!
И нырныс пыр чернилаӧсь и тетрадьясыс чернилаӧсь.
И Кирюша водзсӧ сэтшӧм жӧ вӧлі, а ӧні, видзӧда, чистӧйджыка кутіс гижны — и мамыдлы абу яндзим видзӧдлыны.
— А кыдзи ведитӧ асьсӧ Боря? — гӧлӧсас кылысь полыштӧмӧн юаліс Левина. — Ме аддза, сійӧ тіян тані скамьяяс вывті лэбалӧ.
— Урокъяс вылын бура, а перемена дырйи некутшӧм тӧлк мукӧд дырйи сыкӧд абу, — висьталі ме. — Зэв косясьысь!
— Тайӧ «<rus>он и ловкий, он и гордый</rus>?»
И шуӧ: «Первой ме сылы сдача сеті?» — юаліс Горюнов, и ставныс серӧктісны.
— Сійӧ самӧй.
Сійӧ пыр заводитӧ сысянь, мый сдача сетӧ.
— А тӧданныд, челядь сійӧс любитӧны, — шуис Гайлӧн мамыс.
— Саша висьтавлывлӧ, мый Боря пӧ юксьӧ велӧдчысьяскӧд маркаясӧн, книгаяс сетӧ лыддьыны.
Саша сы йылысь шуӧ: «Турӧб кодь, а бур ёрт».
— Да, маркаяс йывсьыд и меным Кирюша висьтавліс, — сы дор шуис Глазкова.
— Менам ӧд марочник жӧ.
Сӧмын, тыдалӧ, ни сылы, ни Борялы не чукӧртны сэтшӧм коллекция, кутшӧм Морозовлӧн.
Сійӧ чуть ли оз квайт арӧссянь чукӧрт.
— А ме эг и тӧдлы, мый Морозов маркаяс чукӧртӧ! — чуймышті ме.
— Кыдз жӧ! — шуис Горюнов. — Сылӧн зэв бур коллекция, зэв ыджыд и чукӧртӧма бура делӧсӧ тӧдӧмӧн.
«Кутшӧм топыд вома! — думышті ме. — Ӧд ни ӧтчыд ни ӧти кывйӧн эз гаравлы».
— А менам Сергей — охотник, — шуис Селиванов. — Сійӧ заметка гижӧма газетаӧ, да стесняйтчис сетнысӧ.
Со, ме вайи тіянлы. — И сійӧ яндысьыштӧмӧн нюмъёвтіс да мыччис меным листок, кодӧс гижӧма вӧлі Серёжалӧн гырысь кӧсӧй почеркӧн.
...Гортын медпервой ме перйи портфельысь листоксӧ, кодӧс сетіс меным Селиванов.
Со мый ме лыдди:
«Колян гожӧмнас ми олім деревняын дедушка ордын.
Аслам ружье менам абу.
Кута корны батьлысь, а сійӧ сетас да шуас: «Босьт, сӧмын всё равно нинӧм он ви».
А ме шуа: «Виа».
А сійӧ сералӧ да шуӧ: «Дерт, ассьыд коктӧ виан».
Кор мунан лыйсьыны, асывнас водз чеччан — и дзик пыр ты дорӧ.
Видзӧдан, уткаяс уялӧны.
Пукалан, виччысян.
Сӧмын на найӧ тэлань локны кутасны, сьӧлӧмыд сідзи и кынмас.
Но, думайтан, сейчас!
Но друг уткаяс жбыркнитасны да лэбасны мӧд ты вылӧ.
Сувтан шогпырысь, мунан мӧд ты дорӧ, а найӧ сэні абуӧсь.
Коймӧдын абуӧсь жӧ.
Сьӧлыштан да мӧдӧдчан гортӧ.
Локтігмоз кежалан первой ты дорӧ, кӧні вӧлін асывнас.
Уткаяс сэнӧсь.
Пуксян, ланьтан.
Видзӧдан, уткаяс мунісны мӧдар береглань.
Дӧзмӧм босьтӧ.
Сӧмын на кӧсъян чеччыны, друг кодкӧ — бах! — уткаяслы!
Найӧ мелань.
Ме чургӧді ружьеӧс — бах! — и эг инмы.
Лэбисны.
Муна гортӧ, воа рытнас нин.
Став семьяӧн пуксям ужнайтны.
Бать шуӧ: «Утка яйнад ужиныд чӧскыд».
Ставныс сералӧны, а менам пельясӧй сотчӧны.
Помнита, кор меным вӧлі кӧкъямыс арӧс, ме ньӧби жонь куим шайтысь.
Пуксьӧді сійӧс садокӧ — паччӧр вылӧ, медым бать оз аддзы.
Пукалам ми рытын, а жоньыд и кутіс сьывны.
Бать шуӧ: «Кутшӧм лэбач тайӧ тэнад?»
А ме шуа: «Абу, тайӧ, буракӧ, ывлаын».
Сэсся бара жоньыд кутіс сьывны.
Ме сэки висьтаси да лэдзи сійӧс паччӧрысь.
А бать эз вид, сӧмын серӧктіс да шуӧ: «Ладнӧ, видз лэбачьясӧс, сӧмын водзӧвылӧ эн пӧръясь».
Дыр ме пукалі Серёжа листок дінын да пыр думайті, кутшӧм поверхностнӧй представление менам йӧз йылысь.
Собрание вылын Селиванов кывъяс серти, ме решиті, мый сійӧ грубӧй, чорыд морт.
А Серёжалӧн заметка серти видзӧдіс дзик мӧд морт, абу сэтшӧм, кутшӧмӧн ме сійӧс чайті.
* * *
Ӧтчыд занятиеяс бӧрын коридорын ме дінӧ матыстчис неыджыд тушаа мугов чужӧма морт, пыдын пукалысь сюсь синъясыслӧн видзӧдласыс вӧлі пристальнӧй.
— Ті лоанныд Марина Николаевнаыс?
— Да, ме.
— А ме Виктор Ильинскийлӧн бать.
— Зэв рад.
Ми киасим.
Ме кори сійӧс учительскӧйӧ; ми пуксим диван вылӧ, и ме виччысьӧмӧн видзӧдлі Ильинский вылӧ, ачым эг гӧгӧрво, мый вермис вайӧдны сійӧс ме дінӧ.
— Тӧданныд-ӧ, Марина Николаевна... — чӧв олыштӧм бӧрын заводитіс сійӧ.
— Ме кӧсйи юавны тіянлысь, кыдзи Виктор ведитӧ асьсӧ школаын.
— Зэв бура.
Нинӧм вылӧ ог вермы норасьны, — вочавидзи ме.
— А ёртъясыскӧд кыдзи?
— Ме ногӧн, бура.
Найӧ уважайтӧны сійӧс.
Сійӧ ӧд звеноын вожатӧй миян.
Велӧдчӧ бура жӧ — тайӧс ӧд ті и табель серти тӧданныд.
— Тайӧстӧ ме збыльысь тӧда, — думыштчӧмӧн шуис Ильинский. — А локті ме тіян дінӧ со мыйла.
Виктор, ме ногӧн, ёна мӧдіс гордитчыны.
Локтас школаысь да быд раз юӧртӧ: «Вожатӧй шуис, мый менам бур организаторскӧй способностьяс.
А ещӧ сійӧ шуӧ, ме пӧ зэв инициативнӧй.
А Марина Николаевна шуис, мый менам веськыда математическӧй шишка!»
Гӧгӧрвоана, ме рад, мый сійӧ способнӧй...
Сӧмын, тӧданныд, пола, медым эськӧ эз зазнайтчы.
И ёртъясыс оз кутны любитны, и характерыс тшыксяс.
Гӧтыр важӧн нин тӧлкуйтӧ меным: «Пырав учительница дінӧ, зэв нин мыйкӧ ёна Виктор кутіс воображайтны ас йывсьыс.
Тӧрыт бабыслы грубитӧма, талун няньла эз мун: «Менам пӧ, шуӧ, отрядлӧн сбор, тайӧ важнӧйджык тіян булочнӧй дорысь!»
Ме кывзі и шензи.
Школаын Виктор вӧлі пыр ӧткодь вежливӧй учительяскӧд да спокойно-дружелюбнӧй ёртъясыскӧд.
Ме эг казявлы сылысь ни зазнайство, ни верховодитны кӧсйӧм.
«Эх, — скӧрысь думышті ме, — дзонь лун коллялан накӧд школаын, думайтан на йылысь гортын, а збыльвылас нинӧмсӧ на он тӧд!
Непременнӧ колӧ быдӧн ордӧ волыны гортаныс, видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ семьяас, а то артмӧ, аддзан сӧмын правдаыслысь джынсӧ».
САША ГАЙ ОРДЫН ГӦСТИТӦМ
И артмис сідз, мый лун кык мысти тайӧ сёрни бӧрас локтіс ме дінӧ Саша Гай да яндысьыштӧмӧн шуис:
— Марина Николаевна, миян ордӧ дедушка воис Тулаысь... мамалӧн батьыс...
Сійӧ шуӧ: «Висьтав аслад учительницалы, мый ме кӧсъя тӧдмасьны сыкӧд да кора сійӧс гӧститны».
Ставсӧ тайӧс Саша шуис эз гора, а мыкталігтырйи да видзӧдіс ме вылӧ неуна полыштӧмӧн: ог-ӧ ӧбидитчы ме, ог-ӧ скӧрмы.
— Ыджыд аттьӧ висьтав дедушкаыдлы да шу, мый ме аски непременнӧ локта тіянӧ, — вочавидзи ме.
Мӧд лунас (тайӧ вӧлі вӧскресенье) ме гладиті ассьым медбур блузкаӧс, и Татьяна Ивановна кӧрталіс меным ассьым радейтана, анькытш кодь чутъяса лӧз галстукӧс.
Татьяна Ивановна да Галя пыр сьӧлӧм дінаныс матӧ принимайтӧны ставсӧ, мый мекӧд лоӧ.
Сійӧ кадсяньыс, кор уси менам вок, и ме коли ӧтнам, Галялӧн бабыс вӧчис менӧ аслас семьяса членӧн.
Война дырйи на, институтысь либӧ читальняысь гортӧ воӧм бӧрын, ме аддза вӧлі креслоысь шоныд чышъянӧн надежнӧя гартлӧм чайник, а пӧдушка улысь — рок.
Вӧскресеньеӧ менӧ чукӧстлывлісны ӧбедайтны либӧ юасьтӧг вӧчлывлісны ӧбед ме ордын.
Прӧстӧ Татьяна Ивановна пырас вӧлі кастрюляӧн да шуас: «Но вот, талун ӧбедайтам тэ ордын».
Сідз жӧ прӧстӧ сёрнитчытӧг сійӧ коляс вӧлі ме ордӧ Галяӧс, аслыс кӧ колӧ вӧлі ветлыны кытчӧкӧ, и сідз жӧ водзвыв мекӧд сёрнияс панлывтӧг ӧтчыд ачыс белитӧма менсьым комнатаӧс.
Ӧти бур лунӧ, кор ме институтысь локті гортӧ, аддзи, мый комнатаын менам ставсӧ мӧдарӧ путкыльтӧма, а Татьяна Ивановна пызан вылӧ лэптӧма табуретка да сулалӧ тайӧ сооружение вылас, киас сылӧн зэв ыджыд кисть, ачыс критическӧя видзӧдӧ медбӧръя мавттӧм пельӧс.
Кор аддзис, мый ме сюръя моз кынми порог дорын, сійӧ шуис сӧмын:
«Мый видзӧдан?
Менам комнатаын сэні эм шыд, пӧрччысь да сёй».
И вот ӧні сідзи жӧ критическӧя видзӧдліс ме вылӧ юрсянь кок улӧдз да шуис:
— Ветлы, ветлы гӧститнытӧ.
Нинӧм дугдывтӧг пукавны да зунясьны книжкаясын...
Галя, вайлы мамыдлысь флакончиксӧ, пырысь-пыр ми сійӧс душитыштам.
Мый и сёрнитны, лӧсьӧдчӧмъяс артмисны торжественнӧйӧсь да неуна тешкодьӧсь, но и збыль ӧд ме сэтшӧм важӧн эг ветлыв гӧститны!
Сьӧлӧм вылын менам вӧлі долыд, мый ме муна Гай семья ордӧ ог делӧӧн, а именнӧ гӧститны.
Долыд, мый со Тулаысь воӧма Сашалӧн дедушкаыс и кӧсйӧ тӧдмасьны мекӧд, Сашалӧн учительницакӧд.
Саша виччысьӧ вӧлі параднӧй ӧдзӧс дорын да, менӧ аддзӧм мысти, лои зэв рад.
Нёльӧд этажӧдз кайигчӧж сійӧ эз ланьтлы ни ӧти минута кежлӧ.
— А ме думайті, ті онӧ локтӧй!
А дедушка шуӧ: «Раз шуис, мый локтас, сідзкӧ локтас».
А ме шуа: «А гашкӧ, Марина Николаевна талун оз эшты?»
А сійӧ шуӧ: «Раз Марина Николаевна кӧсйысис, сідзкӧ...» — Сэки Саша энергичнӧя личкис кнопка вылӧ, и зэв гора кутіс зильгыны звонок.
Ӧдзӧс восьтіс Сашалӧн мамыс.
— Сылы оз нин терпитсьы — кызьысь кымын котӧртліс тіянӧс встречайтны, — здоровайтчигмоз висьтавліс сійӧ да пыртӧдіс менӧ ыджыд да джуджыд комнатаӧ.
Ме дзик пыр куті чувствуйтны татысь спокойнӧй да бур уют.
Комната шӧрас сулалӧ сера скатертьӧн вевттьӧм ыджыд пызан, кодӧс лӧсьӧдӧма ыджыд семьялы.
Стенас, сьӧдасьӧм дӧра вылын стариннӧй рама пытшкын, тӧвзьӧны пила пиньяс кодь вӧрлань воинъяс сэтшӧм тэрыб, кузь бурыся, крут сьыліа вӧвъяс вылын, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын мойдъясын...
Пызан сайсянь меным паныд сувтӧ косіник дзор морт.
— Здравствуйте, лоам тӧдсаӧсь! — сьӧд крепыд кисӧ дружелюбнӧя меным нюжӧдігмоз шуӧ сійӧ. — Иван Ильич.
А тіянӧс шуӧны Марина Николаевна, правильнӧ?
Менӧ пуксьӧдісны пызан сайӧ.
Иван Ильич пуксис паныд.
Саша сувтіс сы дінӧ да сюся видзӧдіс ме вылӧ, зілис тӧдны, воӧ оз меным сьӧлӧм вылӧ дедушкаыс.
— Вот вои видлыны ассьым йӧзӧс...
гожӧмсяньыс эг аддзысьлӧй, — внимательнӧя ме вылӧ видзӧдігмоз шуис Иван Ильич.
— А кутшӧм ті томӧсь, ме видзӧда да.
Кымын арӧс нӧ тіянлы?
— Кызь кык, — висьтала ме да друг чувствуйта, мый тайӧ и збыльысь мыйкӧ абу уна.
— Кызь кык!
И образование кутшӧм?
— Высшӧй.
Ме помалі Педагогическӧй институт.
— Кызь кык арӧсӧн — институт...
А ме кызь кык арӧсӧдзыд дас ӧти во нин заводын уджалі.
И образованиеӧн вӧлі приходскӧй школаса куим класс, — думыштчӧмӧн висьтавлӧ Иван Ильич. — Меным ӧні квайтымын ӧти, а ас заводын ме уджала нин ветымын во.
Тульскӧй оружейнӧй — тӧданныд?
Миян Тулаын вӧвлінныд?
— Эг, эз удайтчыв.
— Волӧй.
Локтан гожӧмнас волӧй.
Миянын лӧсьыд.
Сад эм.
Сійӧ кӧть и кипыдӧс ыджда, а быдторйыс сэтысь сюрӧ — и крыжовник, и клубника, и сэтӧр, и цветъяс.
Помнитан, кутшӧм цветъясыс, а, Сашок?
— Видзӧдлінныд кӧ эськӧ ті, Марина Николаевка! — сьӧлӧмсяньыс висьталӧ Саша. — Сэні и катшасинъяс, и розаяс, и гвоздикаяс!
А медся ыджыд клумба вылас шӧрас — каныяс, — тӧданныд, сэтшӧм гӧрдӧсь-гӧрдӧсь...
— Ми сыкӧд любитам уджавны садйын.
Гожӧмбыд лукйысим муын вурдысьяс моз, — шпыньмунӧ Иван Ильич.
Нюмъялӧ сійӧ дзик том ногӧн, кӧть ускыс дзор; сылӧн сӧдз, неуна куньтыртӧм синъясыс томӧсь жӧ и, тыдалӧ, оз ков налы ӧчки.
И ме юала, буракӧ, дзик сэтшӧм жӧ тонӧн, кыдзи и менсьым мукӧд дырйиыс юалӧ мый йылысь кӧ урок вылын Саша:
— Иван Ильич, а мый нӧ ті вӧчинныд заводад, кор тіянлы вӧлі дас ӧти арӧс?
— Заводитлі детинкаӧн, ыставлісны ӧтилаӧ-мӧдлаӧ, — тэрмасьтӧг висьталӧ сійӧ. — Сэсся сдельнӧ уджавны куті, видзӧдалі ставсӧ, лӧсьӧдчи удж бердӧ.
Балябӧжӧ сійӧ кадад сетыштлывлісны эз этшаысь.
Ӧкмыссё дасӧд во кежлӧ вӧлі нин мастерӧн.
А ӧні цехса начальниклӧн помощник.
— Дедушкалӧн ветымын во чӧжнас, праздникъясысь кындзи, эз вӧв сэтшӧм лун, медым сійӧ эз мун заводӧ.
Ӧні сылӧн отпуск, — содтыштӧ Саша.
— Да, тайӧ збыль.
Ог помнит сэтшӧм случай, медым заводӧ эг мун.
Нелямын ӧтикӧд воын первойысь татшӧмыс лои: немецъяс вӧліны нин дзик Тула бердынӧсь, Косая гӧра вылынӧсь.
Медбур оборудованиесӧ, ценнӧй станокъяссӧ — тайӧс ставсӧ ми мӧдӧдім Уралӧ.
Завод эз уджав.
Асыв воӧ, а тэныд муннытӧ некытчӧ, и сэтшӧм пустота — ог тӧд, кытчӧ воштысьны, нинӧм киӧ оз пыр...
Сьӧкыд вӧлі.
Быттьӧ кодӧскӧ гуалі-дзеби.
Минута кежлӧ сійӧ ланьтіс, неважӧнсясӧ, но сэтшӧм нин ылыс кадсӧ — войналысь первойя тӧлысьяссӧ — казьтылігтыр...
Чужӧмыс сылӧн лои стрӧгджык, быттьӧкӧ друг омӧльтчыштіс, мичаа мӧдісны тыдавны чукыръяс, кодъясӧс ме эг казявлы водзджыксӧ,
и ме первойысь гӧгӧрвои, мый ме водзын старик, коді уна аддзывлӧма, уна нуӧма ас вылас.
— И сэки, самӧй тайӧ сьӧкыд лунъясас, мела ыстӧны заводсянь, — водзӧ висьталӧ сійӧ.
— Ме буретш эг вӧв гортын.
Вои — гӧтырӧй меным шуӧ:
«Тэнӧ корны волісны, директор тшӧктӧма заводӧ локны».
Ме сэки жӧ керкаӧ пыравтӧг, — заводӧ.
Менӧ кыв шутӧг лэдзисны директор дінӧ.
Сувтіс сійӧ менӧ встречайтны, здоровайтчис да шуӧ: «Завод колӧ восстанавливайтны, Иван Ильич».
А ме сылы: «Аттьӧ вунӧдтӧмныд вылӧ, ме дась кӧть ӧні».
Мӧдім мунны ми завод кузя.
Цехъясын кӧдзыд, ӧшиньяс абуӧсь, корпус джынйыс йиӧн тырӧма.
А станокъяс сулалӧны...
ставыс торпыриг, ставыс ӧти торпыриг, некытчӧ туйтӧм утиль!
Кыдзкӧ-мыйкӧ муртса пукталім ми стеклӧяс, лӧсьӧдім временнӧй пачьяс, кералім йисӧ, заводитім ремонтируйтны станокъяс.
Кокни шунытӧ — «восстановитны», а кутшӧмджык вӧлі вӧчны тайӧс!
Ни напильникъяс, ни резецъяс, ни фрезъяс, ни ӧти исправнӧй станок — нинӧм эз вӧв.
Лым улысь перъялім некытчӧ туйтӧм инструментъяс, шыблалӧм детальяс, корсялім ставсӧ, мый сӧмын позьӧ вӧлі, и вӧлі кӧ мыйкӧ муртса-муртса станок кодь, ремонтируйталім да кыским заводӧ даддьӧн, тачкаясӧн, коді кыдз вермис...
— Мама висьтавліс сы йылысь: локтас пӧ гортӧ, а киясыс сылӧн кынмӧмаӧсь, быдсӧн пыктӧмаӧсь, — ньӧжйӧник шуӧ Сашалӧн мамыс.
— А мукӧдыс нӧ кыдзи? — небыда вочавидзӧ Иван Ильич. — Ме, мӧд, коймӧд — быдӧн отсалісны.
И аслыным асьным эг веритӧй, шензим, радлім: кытысь ставыс босьтчис?
Ремонтируйтім ставсӧ, мый вӧлі шыбитӧма ломӧ...
Быд вещь аслас местаын, абу дзескыд и меститӧма ставсӧ тӧлкӧн: быд отделениелӧн аслас пельӧс.
Токарнӧй станокъяс кӧ нин — токарнӧйяс, фрезернӧйяс кӧ — фрезернӧйяс.
И самӧй осада дырйиыс, кор немец вӧлі карӧ пыранінын, завод миян уджаліс став вынъяснас.
Йӧз волывлісны, юасьлісны: коді тадзи планируйтӧма, коді тадзи вӧчӧма?
А миянлы некод эз планируйт, ми ставсӧ асьным.
И менам пилӧн заводас дзик тадзи жӧ вӧлӧма.
Сійӧ менам оружейник жӧ.
Ми ставным оружейникъяс, став рӧдыс...
Иван Ильич висьтавлігкості Ольга Ивановна, Сашалӧн мамыс, лӧсьӧдіс пызан, кисьталіс миянлы чай.
Саша отсасис сылы кӧзяйничайтнысӧ: тэрыба да лишнӧй шумтӧг вайис пӧсуда, котӧртлывліс кухняӧ да вӧчис ставсӧ, кыдзи школаын, — окотапырысь, дӧзмытӧг.
Но быд минутаӧ, кор Саша вӧлі комнатаын, сійӧ кывзіс сёрнисӧ, кӧть став сертиыс и тыдалӧ вӧлі: тайӧ висьталӧмъяссӧ сійӧ кылӧ оз нин первойысь.
Передньӧйын бара кутіс зильгыны звонок — воис Сашалӧн батьыс, кузь тушаа, еджыд юрсиа, тестьыслӧн моз жӧ тшӧтшӧдӧм да дзормыны заводитӧм уска.
Сійӧ гажаа здоровайтчис, ӧдйӧ муніс кухняӧ мыссьыны да сэсся локтіс миян дінӧ.
Неуна сёрӧнджык воис Сашалӧн ыджыдджык вокыс — миян школаса кӧкъямысӧд классын велӧдчысь.
Меным вӧлі лӧсьыд на діныш — прӧстӧ и свободнӧ, кыдзи важ тӧдсаяскӧд.
Ме и ас йылысь висьталышті неуна — тайӧ менам овлывлӧ оз частӧ и кыдзкӧ пыр торксялӧмӧн,
а ӧні меным окота лои висьтавны, кыдзи ме квайт арӧссянь олі воккӧд ӧтлаын, кыдзи велӧдчи сизимӧд классӧдз Анна Ивановна ордын, кыдзи та бӧрын война дырйиыс нин, велӧдчи институтын да кыдзи нелямын кыкӧд вося тулысын получиті юӧр, мый Гжатск бердын пӧгибнитӧма дзик ӧти рӧднӧй морт менам — ыджыдджык вок...
и кыдзи тайӧ арнас вои школаӧ и вот — лои Сашалӧн учительницаӧн.
— Сьӧкыд тіянлы накӧд, детинкаясыдкӧд? — юаліс Иван Ильич да сэки жӧ, меным вочавидзны сеттӧг, вуджӧдіс сёрнисӧ мӧдтор вылӧ: буракӧ, сійӧ думыштіс, мый Саша дырйи сёрнитны та йылысь оз ков, и решитіс эновтлыны тайӧс удобнӧйджык минутаӧдз.
— А ӧні ми петкӧдлам тіянлы ассьыным став семьянымӧс, — шуис Сашалӧн мамыс, и пызан вылӧ вайис семейнӧй альбом.
Ми дыр листалім сійӧс.
Меным петкӧдлісны ставнысӧ: медся ыджыд воксӧ, кӧзырёктӧм матросскӧй шапкаа да мелі, челядь сяма, дзик Саша кодь жӧ нюмъёвтаса, том черноморецӧс, и асьсӧ Иван Ильичӧс том дырйиыс, и сійӧс жӧ во дас сайын пидзӧс вылас пуксьӧдӧм ичӧтик Сашакӧд
(Саша яндысис: сылы эз вӧв лӧсьыд, мый друг петкӧдлӧны меным сійӧс, нёльӧд классын велӧдчысьӧс, кор сійӧ вӧлӧма польдӧм банбокъяса ичӧтик платьеа бутузӧн).
Ӧти бӧрся мӧдӧс меным петкӧдлісны фотографияяс — то важмӧмысла быгалӧмаясӧс, то дзик на выльясӧс — да висьтавлісны рӧдвужъяс йывсьыс да другъяс йывсьыс.
Меным кажитчис, мый ме зэв нин важӧн тӧда тайӧ йӧзсӧ, важӧн лои ас мортӧн тайӧ керкаас.
Медбӧрын ме мӧдӧдчи мунны.
Иван Ильич да Саша петісны колльӧдны менӧ.
Вӧлі тӧвся небыд рыт, воздухас дышпырысь бергалісны гежӧдик лымчиръяс.
Саша котӧртіс водзӧ, исковтіс йизьӧм туй кузя.
— Шань морт тайӧ ичӧтыс, — шуис дед да выльпӧв юаліс ӧнтаясӧ: — А сьӧкыд, дерт, тіянлы детинкаяскӧд?
— Овлывлӧ зэв сьӧкыд, — висьтаси ме.
— Тайӧ гӧгӧрвоана.
Ас удж йылысь ме шуа: быд машиналӧн аслас характер, быд дінӧ колӧ аслыссяма подход.
А ловъя йӧз дінад, да ещӧ челядьяс дінад...
Ми воим трамвайнӧй остановка дорӧдз.
— Рад, зэв рад вӧлі тіянкӧд тӧдмасьны! — прӧщайтчигӧн шуис Иван Ильич, менсьым киӧс топыда топӧдлігмоз, и ме дзик матысянь аддзи сылысь серьёзнӧй да мелі синъяссӧ, кодъяс тома видзӧдісны уна пӧрысь чукыръяс пыр.
Ме дзик сьӧлӧмсянь сідз жӧ топӧдлі сылысь кисӧ, прӧститчи Сашакӧд да чеччышті матысмӧм вагон подножка вылӧ сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧкӧ тайӧ мортыс эз прӧстӧ трамвай дорӧдз колльӧд менӧ, а колльӧдіс ылі, сьӧкыд туй вылӧ.
СЕМЬЯЫН МЕДЫДЖЫДЫС
Квартираӧ, кӧні олісны Рябининъяс, лэдзис менӧ соседкаыс.
Ме матыстчи ӧдзӧс дорӧ, код вылӧ индіс сійӧ меным, да сувті: ӧдзӧс сайсянь кыліс Лёшалӧн гора гӧлӧсыс:
— Первой склонениеӧ относитчӧны женскӧй рода существительнӧйяс, например: «вода», «земля».
Мӧдӧд склонениеӧ относитчӧны...
«Урокъяс велӧдӧ», — думышті ме да таркӧдышті.
— Пырӧй!
Ме йӧткышті ӧдзӧссӧ.
Лёша ньӧжйӧник акнитіс виччысьтӧмысла, ме тожӧ сувті: чайті аддзыны сійӧс учебник сайысь, а сійӧ сулалӧ фартука, пуджӧм сосъяса, киас кутӧ тарелка, кытысь войталӧ ва, да видзӧдӧ ме вылӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн.
— Со тэ кыдзи вевъялан — и урокъяс велӧдны и пӧсуда мыськыны, ставсӧ ӧтпырйӧ? — гажаа шуи ме.
— Ставсӧ ӧтпырйӧ... — яндысьыштӧмӧн подтвердитіс Лёша.
Сійӧ чышкис кияссӧ, сетіс меным улӧс да мӧдіс разьны фартуксӧ.
— Мыськав ставсӧ, мый нӧ тэ! — шуи ме да видзӧдлі гӧгӧр.
Комнатаыс эз вӧв ыджыд, но зэв чистӧй — медся бур киподтуя нывка эськӧ эз вермы идравны бурджыка.
Выліас, антресольын, вӧлі складнӧй крӧвать да Лёшалӧн учебникъяс тыра пызан.
«Ме сэні узьла и занимайтча», — тӧдмӧдіс сійӧ да, кыдзи и пыр, тӧлкӧвӧя да ньӧти тэрмасьтӧг висьталіс меным аслас олӧм-вылӧм йылысь.
Мамыс — проводник кӧрттуй вылын, семьяас куим челядь, Лёша — медыджыд.
Сы вылын куйлӧ став хозяйствоыс.
Водз асылын сійӧ нуӧдӧ поснияссӧ детскӧй садйӧ да мунӧ школаӧ.
Урокъяс бӧрын идралӧ комнатасӧ, лӧсьӧдӧ ӧбед, вайӧдӧ ичӧт вокъяссӧ гортӧ, вердӧ, водтӧдӧ узьны и сӧмын та бӧрын настоящӧй ногӧн пуксьӧ урокъяс велӧдны.
Куим лун пытшкас ӧтчыд волывлӧ мамыс — песласьӧ, дӧмсьӧ да бара мунӧ, став керкасӧ кольӧ Лёша вылӧ.
Неуна сёрӧнджык, кор лолі меным мӧдысь пыравны Рябининъяс ордӧ, ме тӧдмаси Лёша мамкӧд, Анисья Матвеевнакӧд; сійӧ буретш воӧма вӧлі рейсысь.
Сэки ме убедитчи, мый Анисья Матвеевна уважайтӧ ассьыс спокойнӧй, тӧлка детинкасӧ.
Мамыс сӧветуйтчис сыкӧд быдтор йылысь, кыдзи равнӧйкӧд.
— Валенкитӧ Фёдорыдлы кутам ньӧбны? — юаліс сійӧ ме дырйи.
И Лёша вочавидзис:
— Оз ков.
Ме сетлі дӧмны — видзӧд, выль кодьӧсь.
Тӧвбыд бура тырмас.
А та пыдди лоӧ тэныд пухӧвӧй чышъян, кынмалан тэ...
Мамыс заводитліс паныд шуны, но Лёша торкис сійӧс:
— Бӧрыннас решитам.
Марина Николаевналы абу интереснӧ кывзыны татшӧмторъяс йывсьыд.
Тайӧс шуис сійӧ решительнӧя, но ньӧти эз грубӧя, а спокойнӧя да прӧстӧя.
Кыдзи и первойысь волігӧн, керкаыс вӧлі чистӧй, пелькӧдӧма.
Посниясыс, спокойнӧйӧсь да добродушнӧйӧсь, быттьӧкӧ кык ошпи, кыв шутӧг кывзысисны ыджыдджык вокыслысь.
Ставнас сійӧ вӧлі лада, бурсяма, пыр ӧтмоз делӧвитӧй да трудолюбивӧй.
Ас кадӧ, кор сійӧ получитіс Саша Воробейкосянь ключ, сійӧ дзик пыр жӧ лӧсьӧдіс класснӧй шкапын образцовӧй порядок: сосъяссӧ пуджӧмӧн чышкаліс став полкаяссӧ ва рузумӧн, пукталіс-лӧсьӧдаліс книгаяс да нагляднӧй пособиеяс; быд мелоч сылӧн аслас местаас, ставыс ки улас, ставсӧ кокни корсьны.
Быд лун сійӧ кнопкаясӧн тувъявліс менам пызан вылӧ ыджыд еджыд бумага лист, а занятиеяс бӧрын бӧр дзебліс сійӧс шкапӧ.
И ставсӧ, мый кӧть он тшӧкты Лёшалы, вӧчӧ сійӧ ӧдйӧ, окотапырысь да тӧлкӧн.
Частӧ ме думайта: кутшӧмӧн сійӧ лоӧ, кор ыджыдӧдз быдмас?
Тӧдӧмысь, лоӧ сійӧ бур мастерӧн любӧй делӧ кузя, спокойнӧй, абу шыбласьысь, и сыдінса йӧзыс кутасны кывзыны сылысь быд кыв.
Лёша йылысь думайтігӧн, ме первойысь гӧгӧрвои, кутшӧм увлекательнӧ водзвыв тӧдны, кутшӧмӧн лоӧны менам детинкаяс дас во мысти, кызь во мысти!
Мый наысь артмас?
И кыдзи найӧ казьтыштасны менӧ, начальнӧй школаса учительницаӧс?
МИШАЛӦН МАМЫС
Первойысьсӧ, кор ме тӧдмасялі аслам велӧдчысьяс мамбатькӧд, менам вӧлі кутшӧмкӧ неуверенность.
Ме эг на вунӧд Воробейко батькӧд встречасӧ.
Та вылӧ вӧлі и мӧд помка.
Миян квартираын, меысь кындзи, Татьяна Ивановна да сылӧн ныв да внучка кындзи, олӧ ещӧ ӧти семья: бать, мам да ӧтка пи — дас нёль арӧса Миша.
Школаысь воӧм бӧрын сійӧ заводитӧ висьтавлыны урокъяс йылысь, учительяс йылысь — пӧшті век сералӧм могысь, чуть ли оз издевайтчӧм ногӧн, — и сылысь ироническӧй тонсӧ тырвыйӧ ошкӧны мамбатьыс.
— Талун Елена Ивановна, коньӧр, дзикӧдз йӧрмис.
Ме корси Гогольлысь куим верст кузя ӧти предложение да кора сылысь: мися, разберитӧй, пӧжалуйста.
Заводитӧ сійӧ разбирайтны — и оз тӧд, кутшӧм предложение тайӧ.
Первойсӧ шуис: «сложносочинённӧй», сэсся — «сложноподчинённӧй», гӧрдӧдіс ёна — и ни водзӧ, ни бӧрӧ...
— Недоучка... — дженьыда резюмируйтӧ Мишалӧн мамыс, Мария Фёдоровна.
Сёрниыс мунӧ кухняын.
Мишалӧн мамыс жаритӧ котлетъяс, Татьяна Ивановна пӧжалӧ ӧладдяяс.
Бабушкалы явӧ абу лӧсьыд.
— Мыйла нӧ ті тадзи учительница йывсьыд? — заводитӧ дорйыны сійӧ.
— Но сійӧ збыльысь недоучка, — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Мария Фёдоровна. — Ог гӧгӧрво, кыдзи сылы разрешитӧмаӧсь велӧдны старшӧй классъясын.
А география кузя преподавательница?
Миша тӧдӧ сы дорысь куим пӧв унджык!
Некымын лун мысти Миша юӧртӧ, мый диктантысь сылы пуктӧмаӧсь тройка.
Мария Фёдоровна лёкалӧ:
— Тайӧ водзӧс мынтӧ сійӧ тэныд!
Ме пырыс аддза сійӧс.
Ӧні сійӧ мӧдас придирайтчыны тэ дінӧ быд воськов вылын.
— Вай меным видзӧдлыны тэнад диктант вылӧ, — кори ме Мишалысь.
Детинка вайис тетрадьсӧ.
Грамматическӧй ӧшибка абу, но синтаксическӧй — квайт.
— Отметка заслуженнӧй, — шуа ме. — Мишалӧн тані квайт ӧшибка, и ставыс грубӧйӧсь.
Мишалӧн мамыс заводитӧ споруйтны, доказывайтӧ меным, мый синтаксическӧй ӧшибкаяс оз позь рӧвняйтны орфографическӧйяскӧд, утверждайтӧ, мый сизимӧд класслы диктантсӧ босьтӧма сьӧкыдӧс: татшӧм текстсӧ кӧ диктуйтны аслыс Елена Ивановналы, сійӧ оз жӧ справитчы сыкӧд...
Мария Фёдоровнакӧд споруйтны весьшӧрӧ.
Эг ӧтчыд пондылӧй ми гӧгӧрвоӧдны сійӧс, мый татшӧм тонӧн пиыслӧн учительяс йылысь сёрнитӧмӧн сійӧ воспитывайтӧ писӧ сідзи, медым сійӧ эз кут уважайтны учительяссӧ.
Весьшӧрӧ!
«А мыйысь найӧс уважайтнысӧ? — вочавидзӧ сійӧ. — Тайӧ учительясыс пӧшти ставныс безграмотнӧй йӧз, и Миша тайӧс аддзӧ ме дорысь бурджыка...
Ті извинитӧй, Марина Николаевна, ме, дерт, ог сёрнит на йылысь, кодъяс татӧнӧсь...»
Школаӧ сійӧ оз волывлы, быдторйын мыджсьӧ пиыс мнение вылӧ да дугдывтӧг дорйӧ сійӧс.
И ме думайта: сюрас-ӧ сэтшӧм учитель, коді висьталіс эськӧ челядьлы либӧ гырысьджыкъяслы: «Тэнад мамыд безграмотнӧй, абу вежӧра нывбаба, эн кывзы сылысь»?
Дерт, оз — татшӧм учитель миян абу и оз вермы лоны.
Ме верма чувствуйтны ачымӧс тысяча пӧв правӧн менам велӧдчысьлӧн мамкӧд либӧ батькӧд споруйтігӧн, но ме некор ог позволит аслым, весигас зэв меліа, петкӧдны ассьым накӧд разногласиеясӧс челядь суд вылӧ.
Мыйла нӧ тайӧ нывбабаыс, ньӧти думыштчывтӧг, оскорбляйтӧ йӧзӧс, кодъяс воспитывайтӧны да велӧдӧны сылысь писӧ?
Первойысьсӧ мамбатьӧс школаӧ корлігӧн ме быдпӧрйӧ думайті: «А мый, воас кӧ ӧні татшӧм Мария Фёдоровнаыс?
Кыдзи ме мӧда ачымӧс кутны, мый шуа?»
И вот ӧтчыд меным кутіс кажитчыны, мый татшӧм сёрниыс быть лоӧ...
БАТЬ ДА ПИ
Колӧ вӧлі сёрнитыштны Юрий Лабутин батькӧд.
Гортса уджъяссӧ Юра вӧчаліс бура.
Но мыйӧн ме шулывлі: «Объяснит, кыдзи тэ решитін задачасӧ?» — сійӧ йӧрмывліс.
Мукӧд дырйиыс дӧска дорӧ корӧм мысти ме сетлывлі сылы сэтшӧм жӧ типа задача, кутшӧмӧс сійӧ дзик правильнӧя решитіс гортас, но сійӧ сӧмын видзӧдіс ме вылӧ беспомощнӧя да чӧв оліс.
Первойсӧ ме думайті, мый сійӧ яндысьӧ; ме помниті, мый сійӧ яндысьӧ аслас ӧчкияс вӧсна да висьысь синъясыс вӧсна.
— Но ӧд гортад тэ решитін дзик, жӧ татшӧм задача, Юра, — шулывлі ме. — Видзӧдлы, тайӧ ӧд дзик прӧстӧй задача.
Нолтӧ, кыдзи тэ решайтін гортад?
Думышт!
Сійӧ чӧв оліс.
Сэки ме тшӧкті сылы сетны батьыслы записка, кӧні кори сійӧс, медым пыралас школаӧ.
Батьыс эз ӧтветит и эз лок.
Куимысь ме звӧниті сылы заводӧ — ставыс весьшӧрӧ.
Менӧ шензьӧдіс и скӧрмӧдіс, мый бать татшӧм невнимательнӧй аслас пиыслӧн делӧяс дінӧ, но кор Лабутин медбӧрын воис ме дінӧ, аддзи, мый скӧравны нинӧмла.
Тайӧ кузь тушаа, абу нин том мартыс вӧлі ёна смутитчӧма да сьӧлӧмсяньыс корис прӧститны:
— Пӧжалуйста, Марина Николаевна, лоӧй бурӧсь, извинитӧй менӧ, — унаысь шуис сійӧ, ассьыс ён, опернӧй бассӧ чинтыны зілиг. — Гӧгӧр мыжа, тӧда.
По веритӧй: сэтшӧм занят — юр гыжйыштны некор.
Гортӧ воа войшӧр бӧрын, муртса югдігас муна.
Юраӧс пӧшти ог аддзывлы.
Да, да, ме гӧгӧрвоа, мый «некор» — тайӧ абу оправдание, но вот некыдз эг вермы водзджыксӧ...
И тэрыба, пӧся, дзик жӧ сідзи, кыдзи Боря Левин сёрнитлывліс футбол йылысь либӧ Кара Глазков — маркаяса альбом йылысь, Лабутин висьталіс меным: сійӧ придумайтӧма приспособление, коді кокньӧдас да упроститас электросварщиклысь уджсӧ.
Но аслас сылӧн высшӧй образование абу, сӧмын эм ыджыд опыт, а окота, инженеръяс суд вылӧ ассьыс «рационализациясӧ» петкӧдтӧдз, аслыс ставсӧ быд мелочӧдз думыштны помӧдз.
Вот сійӧ и пукалӧ заводын сутки чӧжӧн...
— Всё-таки меным зэв ёна колӧ вӧлі аддзысьлыны тіянкӧд, — шуи ме Лабутинлы. — Аддзанныд-ӧ, математика кузя гортса уджъяс Юра вӧчӧ пыр зэв бура, а вот классын сійӧ оз вермы решитны и сыысь кокньыдджык задача.
Кыдзи тіян ногӧн, мыйӧн позьӧ объяснитны?
Тешкодь вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ гӧрдӧдіс.
— Делӧыс сыын, — висьтасис сійӧ, — мый рытъясын Юра пыр виччысьӧ менсьым воӧм, кӧть мед кутшӧм сёрӧн ме эг во, да корӧ отсавны:
«Менам, шуӧ, задача оз артмы».
А ме воа мудзӧма, ун личкӧ.
Юалан: «А классад объясняйтісны тіянлы?»
— «Объясняйтісны, — шуӧ, — да ме вунӧді».
Вот, босьтан дай решитан...
— А сылы кольӧ сӧмын перепишитны?!
Ме эг вермы гӧгӧрвоны: морт муртса ӧні на висьтавліс меным, кыдзи пессьӧ сійӧ сьӧкыд задача разрешитӧм вылын, кӧть мед мый, кӧсйӧ решитны сійӧс ачыс, и тайӧ жӧ мортыс тэрмасьӧ отсавны пиыслы первой жӧ неудача дырйи.
Да мый сэні — неудача дырйи!
Юра, тыдалӧ, оз босьтчыв ачыс разберитчыны урокъясын, сійӧ тӧждысьтӧг виччысьӧ батьсӧ, ачыс тырвыйӧ эскӧ, мый мӧдыс оз сӧмын отсав, а ставсӧ вӧчас сы пыдди.
— Вот юавны тіянлысь, — шуи ме: — кутшӧм качествояс мортлысь ті донъяланныд?
Ті, дерт, шуанныд и воля, и настойчивость, и упорство, ті асьныд сэтшӧм энергичнӧя, сэтшӧм сьӧлӧмсяньныд добивайтчанныд ассьыныд.
А пиыдлысь воспитывайтанныд нярлун, безволие.
— Ті гӧгӧрвоӧй менсьым, — вочавидзис сійӧ. — Сьӧкыд ӧткажитнысӧ сылы: гашкӧ, и збыль сійӧ оз велав урокъяс вылад?
Ми дыр сёрнитім, весиг споруйтім.
Эз сразу сӧгласитчы сійӧ мекӧд да кӧсйысь, мый заставитас Юраӧс ас вынъяснас добивайтчыны задача решитӧмын вернӧй ӧтветъяс.
Тайӧ вӧлі сёрни кык мортлӧн, кодъяс уважайтӧны мӧда-мӧдсӧ.
Ни ӧтик секундаӧ ме эг чувствуйт, мый Лабутин ӧбидитчӧма ме вылӧ либӧ ачыс зільӧ шуны меным мыйкӧ ӧбиднӧйӧс.
Эз, Юра батькӧд встречаысь менам эз коль дзик некутшӧм шог.
Тайӧ кадас, помнита, ме частӧ куті волывлыны велӧдчысьяс ордӧ гортас и регыд мысти волі уна ордӧ.
Веськыда висьтавны, ме ачым ёнджыка велӧдчи, налы сӧветъяс да наставлениеяс сеталӧм дорысь — сӧветъяс да наставлениеяс сеталӧм вылӧ менам эз вӧв ни опытӧй, ни тӧдӧмлунӧй.
Но ме чувствуйті: опытыс лунысь-лун содіс — тӧдчытӧг, зэв ичӧтикаӧн.
Унатор аддзи ме аслам велӧдчысьяс семьяясысь и ӧні ёна бурджыка гӧгӧрвои найӧс.
Урок вылын, Ваня Выручкалысь рассеяннӧй видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын ме эг вӧчлы сылы гора замечание, сы вӧсна мый тӧді: сылӧн зэв ёна висьмӧма мамыс.
Кор аддзи, кыдзи менам юалӧм вылӧ: «Коді талун эз велӧд уроксӧ?» — Лёша Рябинин гӧрдӧдіс да лэптіс кисӧ, ме сӧмын занятиеяс бӧрын юаси сылысь помкасӧ, сы вӧсна мый тӧді, кутшӧм уна тӧждысьӧм водӧ дас кык арӧса детинка пельпомъяс вылӧ.
А сійӧ лунсяньыс, вернӧджык шуны — рытсяньыс, кор ми Лёва Виленскийкӧд вӧлім Володя Румянцев семья ордын, заводитчис выль полоса миян класс олӧмын.
«ПАПА ВОИС!»
Володя Румянцев вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, карӧй сӧдз синъяса детинка.
Ме висьтавлі нин, мый сійӧ дружитіс Андрей Морозовкӧд — детинкакӧд, коді нинӧмӧн эз вӧв сы кодь.
Володя вӧлі добродушнӧй, гажа да небыд сьӧлӧма.
Андрей — абу варов, букыш да радейтӧ ошкӧм.
Володя вӧлі преданнӧй другӧн, сійӧ ставсӧ босьтліс сьӧлӧм бердас матӧ, мый лолі Андрейкӧд, да некор эз шулы: «Ме», а пыр: «Ми Андрюшакӧд».
Морозов зілис ӧтвечайтны сылы татшӧм ногӧн жӧ, но тайӧ омӧля удайтчывліс сылы: сійӧ эз куж дружитны.
Сійӧ Володякӧд тшӧтш локтӧ вӧлі школаӧ и сыкӧд тшӧтш мунӧ, но некор эз радлы Володялӧн удачнӧй ӧтветъяс вылӧ, и сійӧс омӧля вӧрзьӧдліс, Володялы кӧ лолывліс получитны двойка.
А кор Андрейлы пуктывлісны четверка, Володялӧн гӧгрӧс, банйӧм чужӧм вывсьыс мичаа позьӧ вӧлі лыддьыны огорчение.
Володя оліс мамыскӧд да бабыскӧд.
Уна окотапырысь сійӧ висьтавліс батьыс йылысь, быдтор кузя ыстысьліс сы мнение вылӧ: «Вот папа шуӧ...» Тайӧс шулывліс сэтшӧм тонӧн, кыдз быттьӧ найӧ батьыскӧд эз янсӧдчывны ни ӧти лун кежлӧ.
А ӧд Володялӧн батьыс, кадрӧвӧй офицер, нёль во нин эз волы гортас, сӧмын гижис частӧ.
Ӧні сійӧ должен вӧлі воны гортас, сійӧс лунысь-лун виччысисны, и Володялӧн став висьтъясыс да планъясыс заводитчывлісны татшӧм кывъясӧн: «Вот папа воас да...»
Тӧвся каникулъясысь неуна водзджык Володя висьмис.
И кӧть эз вӧв сійӧ ни класснӧй организатор, ни звеноын вожатӧй, но ми ставным чувствуйтім, мый сійӧ классын оз тырмы.
Прӧстӧ оз тырмы сылӧн гажа да бурсяма присутствуйтӧмыс миян дорын.
Олӧ вӧлі сійӧ ме дорсянь неылын, и ме решиті гортӧ мунігмоз пыравны сы ордӧ.
Мекӧд тшӧтш муніс и Лёва.
Ӧдзӧссӧ восьтіс ачыс Володя.
Сылӧн флюс.
Зэв ёна пыктӧм банбоксӧ сылысь кӧрталӧмаӧсь шоныд руд чышъянӧн; помъясыс сылӧн тешкодя чургӧдчӧмаӧсь юрчук весьтас да, сылӧн чужӧмыс вӧлі дзик шогсьысь кӧчпилӧн кодь.
Миянӧс аддзӧм мысти Володя лои зэв рад да весиг чеччыштіс ӧти кок йылас.
— Эк, кутшӧм лӧсьыд, мый ті локтінныд! — пыкӧс вӧснаыс неуна пыскыль кывйӧн кутіс висьтавны сійӧ. — Пӧрччысьӧй, пӧжалуйста, пӧрччысьӧй!
Эг на удитӧй ми пӧрччысьны, кыдзи передньӧйын кыліс кузь, настойчивӧй звонок.
Володя шайпаймунӧмӧн видзӧдліс первой миян вылӧ, сэсся ӧдзӧс вылӧ:
— А тайӧ нӧ коді?
Ӧдзӧс дорын медматын сулалысь Лёва восьтіс сійӧс.
Порог дорын сулаліс кузь тушаа военнӧй морт, киас сылӧн вӧлі чемодан.
Места вылас кынмӧм Володя видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмӧн да шӧйӧвошӧмӧн, весиг вомсӧ калькнитіс: то ли эз тӧд сійӧ пырысьсӧ, то ли эз верит аслас синъясыслы.
А мӧдыс чӧволігтыр, тыдалӧ, волнуйтчӧмсӧ кутігмоз, да сідзжӧ юасян синъясӧн видзӧдіс детинка вылӧ.
Орчча комнатаса ӧдзӧсӧд мыччысис кузь тушаа дзор нывбаба.
— Вася... — зэв ньӧжйӧник шуис сійӧ.
И сэки Володякӧд лои мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
Сійӧ уськӧдчис миян дінӧ, сэсся батьыс дінӧ, сэсся бара ме дінӧ.
— Марина Николаевна!
Бабушка!
Тайӧ папа!
Папа воис! — горзіс сійӧ асьсӧ помниттӧг, бӧрддзан гӧлӧсӧн.
Батьыс бергӧдчис сылань, кутліс, окаліс, но детинка эз дугды чепсасьны.
Радлуныс эз лэдз сійӧс овны спокойнӧя, корсис петанін.
Сійӧ уськӧдчывліс то бабушкаыс дінӧ, то телефон дінӧ: колӧ звӧнитны мамалы удж вылас — кыдзи нӧ маматӧг? — то бара миян дінӧ: «Пуксьӧй, Лёва, Марина Николаевна!
Бабушка, да мый нӧ тэ пукалан?»
А дзикӧдз эбӧстӧммӧм бабушка збыльысь пукаліс да кыкнан кинас топыда кутіс пиыслысь кисӧ, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧ нетшыштчас да мунас.
Румянцев сулаліс сы дінын, пыр на шинеля, и чужӧмыс сылӧн вӧлі помтӧм шуда...
— Ми мунам... извинитӧй... — гашкӧ, дасӧдысь нин гусьӧник шуис Лёва.
И сэки — кажитчӧ, первойысь — Румянцев аддзис миянӧс.
— Ме — Володялӧн учительница, — шуи ме, сылы чӧла юалӧм вылӧ ӧтвечайтігмоз.
— А ме пионервожатӧй, — содтіс Лёва.
Румянцев тэрыба воськовтіс миянлань да повзьӧмӧн юаліс:
— Ті нӧ мый, норасьны Володька вылӧ?
Ми кыкнанным ас тӧдлытӧг серӧктім.
— Мыйла нӧ непременнӧ норасьны? — успокоитӧмӧн шуис Лёва. — Эгӧ, ми прӧстӧ видлыны —
И бара шуис: — Ті извинитӧй...
— Тайӧ ті миянӧс извинитӧй, — шыасис Румянцев. — Сӧмын кӧсйысьӧй, мый непременнӧ воланныд мӧд раз. Ладнӧ?
И ме тіянӧ непременнӧ вола — школаад, тіян челядь дінӧ.
Володька уна гижлывліс меным, кӧсъя видзӧдлыны, тӧдмасьны.
Позьӧ?
— Дерт жӧ!
Ми прӧщайтчим да петім.
Лёва ньӧжйӧ лэччис пос кузя.
Пельпомъясыс сылӧн лэччисны, сійӧ друг кажитчис меным зэв мудзӧмаӧн.
Площадка вылын сійӧ джӧмдіс, сувтліс да лӧсьӧдіс ӧчкисӧ.
— Кымынысь, кымынысь ме представляйтлі аслым, кыдзи бать бӧр гортӧ локтас! — шуис сійӧ нормӧм гӧлӧсӧн. — Тӧдӧмысь, ме чувствуйті эськӧ ачымӧс Володя моз жӧ: эг эськӧ тӧд, кытчӧ воштысьны шудысла.
Ті аддзылінныд, кутшӧм сійӧ вӧлі?
Ме чӧв олі.
— Бать менам пӧгибнитіс нелямын кыкӧд воын Смоленск дорын, — муртса кывмӧн помаліс Лёва.
ОТРЯДЛӦН СБОР
Василий Дмитриевич Румянцев збыльысь локтіс миянӧ отрядлӧн сбор вылӧ.
Челядь тыр синмӧн видзӧдісны сылӧн статя, кузь тушаа фигура вылӧ, яснӧй чужӧмыс вылӧ, любопытствоӧн видзӧдалісны орденъяс да медальяс вылас.
Унаысь Володя висьтавлывліс миянлы бать йывсьыс, а ӧтчыд вайис школаӧ «Краснӧй Звезда» газетаысь вырезка, кӧні казьтывсис капитан Румянцевлӧн нимыс.
Василий Дмитриевич эз пуксьы менам пызан сайӧ — муніс сійӧ класс шӧрӧ, пуксис парта сайӧ Лёша Рябинин дінӧ да, став дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Но, другъяс, мый йылысь жӧ тіянлы висьтавны?
Минута кежлӧ ставныс чӧв ланьтлісны, думыштчылісны.
Сэсся медылыс пельӧссяньыс кыліс Ваня Выручкалӧн гӧлӧсыс:
— Висьталӧй орденъяс йывсьыд, кодӧс мыйысь!
Челядь мӧдісны ошкӧмпырысь ызгыны.
Василий Дмитриевич думыштчӧмӧн видзӧдліс на вылӧ, прӧйдитчис классӧд, бӧр пуксис Лёша дінӧ да заводитіс:
— Ме тӧда, ті чайтанныд: орден кӧ, сідзкӧ, мыйкӧ необыкновеннӧйӧс вӧчӧма морт.
А ме тіянлы нинӧм сэтшӧмсӧ ог вермы висьтавны.
Со менам орден Днепр форсируйтӧмысь.
Эг кӧ ме бура куж плавайтны, ичӧт дырсянь кӧ, кор вӧлі детинкаӧн, эг упражняйтчы пельклун да выносливость ёнмӧдны, то тӧдӧмысь пӧгибниті эськӧ ю вомӧн вуджигӧн, эг эськӧ пет...
А вуджны-вартчыны ковмис неприятель би улын, сэтчӧ жӧ эз пасьтӧг, а вылыс паськӧмӧн да оружиеӧн.
Збыльысь, весиг ог и тӧд, мый ещӧ висьтавны тайӧ орден йывсьыс...
А со мӧдыс, Краснӧй Знамя жӧ, — тайӧ сыысь, мый ротаӧс петкӧді окружениеысь...
Да меын ӧмӧй вӧлі тані делӧыс?
Эз, другъяс: став делӧыс йӧзын, кодъяс мунісны мекӧд да ставсӧ тайӧс вынеситісны.
А мыйла вынеситісны, кыдзи тіян ногӧн?
Найӧ ӧмӧй сэтшӧм нин багатыръяс вӧліны, вӧвлытӧм силачьяс?
Збыль, солдатлы колӧ лоны вынаӧн, выносливӧйӧн закалитчӧмаӧн, но тайӧ ещӧ абу на ставыс...
Василий Дмитриевич чӧв олыштіс, мыйкӧ уськӧдіс дум вылас.
— Ӧні ме висьтала тіянлы асланым медицинскӧй сестра йылысь — Наташа Ильина йылысь.
Сійӧ вӧлі дзик на том ныв, муртса на помалӧма дасӧд класс, медсестраяслысь курсъяс — и дзик пыр веськалӧма франт вылӧ, передӧвӧй вылӧ.
Помнита, первой лунъясас ме видзӧді, кыдзи сійӧ куньтыртлывліс синъяссӧ да дрӧгнитлывліс пуля шутёвтігӧн, да думайті: кутшӧмджык тэ лоан бойын?
Ме аддзи, мый и сійӧс мучитӧ тайӧ жӧ мӧвпыс, сылы окота вӧлі регыдджык испытайтны асьсӧ.
Сійӧ вӧзйысис, медым лэдзасны сійӧс разведчикъяскӧд, но сылы шуисны: виччысьлы.
Но регыд артмис сідз, мый сылы лои дзик пыр, ньӧти лӧсьӧдчытӧг сунны медся чорыд бояс.
Куим сутки чӧж дугдывтӧг, шойччывтӧг сійӧ сеталіс первой помощь раненӧйяслы, кӧртавліс найӧс, кыскаліс би увсьыс.
И миян пиысь некод эз кывлы сылысь норасьӧм мудзӧм вылӧ, кӧть тайӧ куим сутки чӧжнас и некодлы вӧлі вежны сійӧс.
Сэсся Наташаӧс ыстісны разведкаӧ.
Разведчикъяслысь командирсӧ ранитӧма немецъяс расположениеын.
Сылӧн бырӧма садьыс.
Наташа уськӧдчӧма лымъяс сыкӧд орччӧн и лэччысьӧма кулӧм улӧ.
На дінті ветлысь немецъяс тойлалӧмаӧсь сійӧс, ӧтик чужйӧма сапӧга кокнас чужӧмас — Наташа абу горӧдӧма, абу восьтӧма синсӧ.
Кор пемдӧма, сійӧ кыскӧма командирсӧ ас йӧз дінас.
Сійӧ кыссьӧма сыкӧд лымйӧд километр вит кымын сёйтӧг, пӧшти шойччывтӧг, кынтӧма да вирӧдз дойдалӧма кияссӧ, но абу сувтӧма, кытчӧдз абу кыссьӧма ас йӧз дінӧдзыс.
Джын туй вылас командирлӧн петӧма садьыс, и сійӧ шуӧма сылы: «Эновт менӧ, всё равно помӧдз кыскыны он вермы», но ныв весиг абу вочавидзӧма, быттьӧ абу и кывлӧма...
Но вот, кыдзи тіян ногӧн, мый отсаліс тайӧ нылыслы?
— Буракӧ, сійӧ вӧлӧма тренируйтчӧм физкультурница, — недыр чӧв олыштӧм мысти шуис Селиванов.
— Сійӧ вӧлі крепыд ныв, тайӧ збыль.
Но тайӧс, мый сійӧ вӧчис, эз вермыны вӧчны и сыысь крепыдджык йӧз, — вочавидзис капитан Румянцев.
— Сійӧ вӧлі ыджыд вӧляа! — горӧдіс Саша Воробейко.
Румянцев внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Да, тэ прав: сылӧн вӧлі чорыд характер, крепыд воля.
А тайӧ зэв уна.
Помнита, том дырйи ме лыдди письмӧяс Феликс Дзержинскийлысь.
Некор найӧс ог вунӧд!
1914 воын Феликс Эдмундович пукаліс тюрьмаын.
Сэні вӧлі кӧдзыд, тшыг, гажтӧм; заключённӧйяс кулаліны чахоткаысь, сыпнякысь да брюшнӧй тифысь.
А Дзержинскийлӧн здоровьеыс вӧлі зэв жеб, и быдӧн думайтісны, мый сійӧ оз коль ловйӧн.
Но кывзӧй, мый сійӧ гижліс гортсаясыслы (бок зепсьыс Румянцев кыскис записнӧй книжка да листайтыштіс сійӧс): «Кӧсъя бӧр воны и воа, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, сы вӧсна мый менам здоровье тані дзоньнас зависитӧ менам воляысь, подлиннӧй менам вӧляысь».
Кажитчӧ эськӧ, кыдзи воля вермас чегны висьӧмсӧ?
Но сійӧ шуис аслыс: ме ловъяӧн коля.
Ме кола народлы, ме должен тышкасьны, должен овны.
И кӧдзыд вылӧ, тшыг вылӧ да висьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ коли ловъяӧн.
Вот сэки ме гӧгӧрвои: эм мыйкӧ вынаджык на весиг физическӧй вын дорысь, — тайӧ сьӧлӧмлӧн выныс.
Миян йӧз война вылын вӧліны ён сьӧлӧмаӧсь, со мыйла найӧ вынеситісны ставсӧ.
Со мыйла и Наташа, пӧшти нывка на, вӧчис тайӧс, коді, чайтсьӧ, вӧлі сы вынъяс дорысь сьӧкыдджык.
Сійӧ вӧлі комсомолка, а морт, коді любитӧ ассьыс народсӧ, воюйтӧ идея ним вӧсна, кодысь ыджыдджыкыс да справедливӧйджыкыс абу свет вылас, и веритӧ победаӧ, — тайӧ медся воляа, медся вына да медся непобедимӧй боец свет вылын...
Тэ мый кӧсъян юавны? — торкис асьсӧ Василий Дмитриевич, кор казяліс, мый Гай лэптіс кисӧ.
— Ме кӧсъя... — Саша сувтіс, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — Ме кӧсъя юавны: а воля выныс кӧ абу, сэки мый?
— А тэ думайтан, мый мортыс сідзи и чужӧ ён воляа?
Оз, другӧ, волятӧ колӧ жӧ асад воспитывайтны.
— Кыдзи? — ӧтпырйӧ кыліс некымын гӧлӧс.
— Кыдзи?
Да медся ичӧтсянь заводитӧмӧн, мый эм медся ичӧт мелочсяньыс.
Эм сэтшӧм кыв: дисциплина.
— А-а, <ns>дис-цип-ли-на</ns>... — нюжӧдіс Воробейко сэтшӧм выразительнӧя, мый Румянцев, тыдалӧ, дзик пыр гӧгӧрвоис, кутшӧм частӧ Сашаӧс вомавлісны-вӧйплісны тайӧ кывнас.
— Мый, вокӧ, он нин первойысь та йылысь кыв? — юаліс сійӧ, чеччис, прӧйдитчис партаяс пӧлӧн, сувтіс Саша дінӧ да бара мӧдіс сёрнитны: — Вайӧй думыштлам со мый йылысь.
Садьминныд ті асылын, колӧ мӧдӧдчыны школаӧ.
Пемыд на, кадыс тӧвся, но би ӧзйӧ, ва и газ сетӧма.
Карса хозяйствоын уджалысьяс тайӧ тӧждысьӧмаӧсь сы йылысь, медым перебойястӧг снабжайтны карсӧ ваӧн, газӧн, электрическӧй энергияӧн.
Петанныд ывлаӧ.
Тіян дінті тӧвзьӧны трамвайяс, исковтӧны троллейбусъяс, нуӧдалӧны йӧзӧс удж вылӧ, метроын быд куим минута мысти мунӧны поездъяс...
Магазинъяс восьсаӧсь — быдӧнлӧн асланыс тӧждысьӧм, асланыс могъяс, быдӧн удж вылынӧсь.
Челядь кывзісны, видзӧдлывлісны ёрта-ёрт вылас, асьныс неуна озадаченнӧйӧсь татшӧм сёрнинас.
— Ставыс тайӧ сэтшӧм быдлунъя, мый тіянлы и юраныд оз пырав думыштчыны та вылын.
А ті всё-таки видзӧдлӧй гӧгӧр да думыштлӧй сы вылын, мыйтӧм йӧз уджалӧны тіян вылӧ.
Тадзи вермас лоны, — водзӧ висьталіс Румянцев, — сӧмын сы вӧсна, мый йӧзлӧн эм ӧтувъя ыджыд сӧгласие, эм дисциплина.
А тайӧ означайтӧ: раз тэ коллективса член, куж подчиняйтчыны ӧтувъя правилӧлы, чорыда установитӧм порядоклы.
Татӧг став олӧмным миян эськӧ пусь-пасьмуніс, ставыс эськӧ вӧлі пӧлӧс да вежыня.
Ті, кӧнкӧ, думайтанныд: ставыс тайӧ зэв прӧстӧйтор да быдӧнлы яснӧй, сідзкӧ, мыйла ме та йылысь сёрнита?
А со мыйла.
Быдӧн ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ёна колӧ дисциплина производство вылын да армияын.
Но, а классын кыдз жӧ, школаын?
Сёрниыс мунӧ медся обыкновеннӧйторъяс йылысь: не сёрмыны, не сёрнитны урок дырйи, ӧкуратнӧя гӧтӧвитны гортса уджъяс, дженьыда кӧ шуны — подчиняйтчыны ӧтувъя правилӧяслы.
И, збыль, унаӧн думайтӧны: да таысь ӧмӧй зависитӧ, лоа-ӧ ме бур уджалысьӧн да храбрӧй воинӧн?
Ӧд менам талунъя школьнӧй обязанностьясыд — пустяки, мелочь сы серти, мый менӧ виччысьӧ ыджыд олӧмас.
Сідз ӧд?
Мыйла нӧ ті арталанныд, мый мускулъяс закаляйтны колӧ ичӧтысянь, а закаляйтны воля, характер — абу обязательнӧ?
Вына воляыс ӧмӧй ачыс воас?
Оз, дерт.
И ставныд ті бура тӧданныд, мый тіян воспитаниеныд зависитӧ оз сӧмын тіян учительяссянь да мамбатьяссянь, а и тіянсянь ассяньныд.
Лыддьылӧй биографияяссӧ гырысь, настоящӧй йӧзлысь, и ті аддзанныд: ичӧтдырсяньыс найӧ воспитывайтлісны асаныс сэтшӧм качествояссӧ, кодъясӧс ми уважайтам да ценитам.
Тайӧ зэв важнӧ.
Фронт вылын медся сьӧкыд вӧлі налы, коді абу велалӧма дисциплинаӧ войнаӧдзса олӧмын.
Вот ме и кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд: кор ті аддзанныд военнӧй морт морӧс вылысь орденскӧй ленточка, тӧдӧй: эз обязательнӧ вӧч сійӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм подвиг, но обязательнӧ тайӧ отличие знак саяс дзебсьӧма воля, кужӧмлун венны ставсӧ, весиг медся ыджыд сьӧкыдлунъяссӧ.
Ме пукалі парта сайын Коля Савенковкӧд орччӧн.
Ме полі, мый сылӧн доймӧ сьӧлӧмыс, кор аддзӧ мортӧс, коді бӧр воӧма аслас семьяӧ, аслас пиыс дінӧ, — воӧма сэтысянь, кытчӧ век кежлӧ коли сылӧн батьыс.
Но Коля синъяссӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс Румянцев вылӧ, шог мӧвп эз вуджӧртны сы чужӧм вывті, кӧні, кыдзи и мукӧд челядь чужӧмъяс вылын, отражайтчис ставыс, мый висьталіс капитан.
Кор Румянцев помаліс да челядь чукӧртчисны сы гӧгӧр, Коля Савенков сюйсис водзӧ да пыр, кытчӧдз мӧдыс ӧтвечайтіс быдладорсянь юасьӧмъяс вылӧ, кутіс сійӧс соскӧдыс.
А Василий Дмитриевич, буракӧ мый йылысь кӧ догадайтчӧм бӧрын, некымынысь малыштіс кинас детинкалысь упрямӧй шырӧм юрсӧ.
Гортӧ мунігӧн ме думайті: мыйта ме лыдди челядьлы Отечественнӧй войналӧн геройяс йылысь, мыйта висьтавлі, а вот татшӧм впечатлениеыс эз вӧв.
Да, дерт, ас синнас аддзылысьлысь да участниклысь висьталӧм оз позь сравнитны нинӧмкӧд!
Но таысь кындзи, ме куті чувствуйтны, мый Румянцевлӧн вӧлі ещӧ ӧти важнӧй секрет: сійӧ висьтавліс сідзи, мый подвигыс лои челядьлы кылана и аддзана; героическӧйыс, возвышеннӧйыс лои матысаӧн да гӧгӧрвоанаӧн.
ЗОЯЛӦН УЧИТЕЛЬНИЦА
Кыдзкӧ перемена дырйи Лёва пырис менам классӧ, мыйлакӧ ачыс волнуйтчӧ.
— Марина Николаевна, — тэрыба шуис сійӧ, — ме тӧдмалі ӧти зэв важнӧй адрес.
Ме тӧда, кӧні олӧ учительница, код ордын нёльӧд классын велӧдчылӧма Зоя Космодемьянская.
Ті гӧгӧрвоанныд, Зоялы вӧлӧма сэки дас ӧтик арӧс — кыдзи и миян челядьлы.
Колӧ ветлыны сы ордӧ, збыль?
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас волыны миянӧ.
Ме уверен, мый тайӧ лоас сэтшӧм жӧ бур да интереснӧ, кыдзи сбор вылын Румянцевкӧд беседаын.
Кыдзи тіян ногӧн?
— Ветлам ӧтлаын, — шуи ме.
Лёва рад лои: сійӧ и ачыс кӧсйӧма корны менӧ та кузя.
Тайӧ жӧ рытас ми мунім сыкӧд Лидия Николаевна Юрьева ордӧ.
Дыр ми ветлӧдлім-корсьысим кутшӧмкӧ ичӧтик керкаяс дінті, кодъяс гобъяс моз вӧліны ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Ме ӧтарӧ вӧйласи толаӧ да, бӧрыннас дзикӧдз нин надея воштӧм мысти, шуи:
— Лёва, вайӧй эновтлам корсьысьӧмтӧ вӧскресеньеӧдз, ми сэки югыднас локтам.
Но сэки сійӧ горӧдіс:
— Да со жӧ сійӧ, сизимӧд номера керкаыс!
Кык минута мысти ми нин вӧлім зэв ичӧтик комнатаын, кытчӧ муртса тӧрӧмаӧсь кык крӧвать да пызан, коді быттьӧкӧ лясмунӧма ученическӧй тетрадьяслӧн джуджыд стопаяс улын.
Ӧшинь костса стенсьыс пызан весьтсьыс ме пыр жӧ аддзи портрет мича восьса чужӧма, ар дас сизима том зонлысь.
— Тӧдмасьӧй, менам бать, — шуис Лидия Николаевна, кор миянлы паныд чеччис неыджыд тушаа, лунь кодь дзор, лым еджыд кузь тошка старик. — А тайӧ — племянник...
(Сэки сӧмын ми аддзим гӧгрӧс чужӧма, ар нёля детинкаӧс, коді тыр синъясӧн видзӧдіс миян вылӧ).
Сы вӧсна-ӧ, мый ми таӧдз сы дыра кытшлалім, либӧ сы вӧсна, мый тайӧ комнатаыслӧн став обстановкаыс вӧлі кутшӧмкӧ стрӧг, но ми Лёвакӧд кыкнаным ӧтмоз смутитчим, эг дзик пыр гӧгӧрвоӧй, кытчӧ миянӧс пуксьӧдӧны, и бӧрыннас, ёрта-ёртлы отсавны зілигтыр, ёна торксялігтыр кутім объясняйтны, мыйла ми воим.
Лидия Николаевна, ичӧтик, жебиник, кывзіс да чӧволігтыр изучайтіс миянӧс пристальнӧй видзӧдласӧн.
Помӧдзыс кывзӧм бӧрын сійӧ ещӧ неуна чӧв олыштіс, сэсся пыдісянь, быттьӧкӧ мыйвынсьыс, шуис:
— Сьӧкыд лоӧ меным тайӧ... меным сьӧкыд сёрнитны та йылысь.
И Зоялӧн пӧгибнитӧмыс и менам пилӧн пӧгибнитӧмыс — ставыс тайӧ топыда йитчӧма да сэтшӧм сьӧкыд.
Пола, мый нинӧм оз артмы.
Лёва кельдӧдіс да заводитліс сувтны.
— Ті извинитӧй миянӧс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Дерт, тадзи кӧ, то оз ков... ми эг тӧдӧй...
— Энлӧй, — дугӧдіс Лидия Николаевна, юрнас довкнитӧмӧн, индіс сылы, медым бӧр пуксяс.
Ми чӧв олім, кыдзи кажитчис меным, зэв дыр.
— Колӧ ветлыны, — друг шуис старик. — Ме ногӧн, колӧ ветлыны.
— Ме гӧгӧрвоа, — ньӧжйӧник шуис нылыс.
Найӧ сёрнитісны сідз, быттьӧкӧ ми Лёвакӧд эгӧ вӧлӧй комнатаас.
— Ме гӧгӧрвоа, ме жӧ ачым учительница.
Но, пола, лёка артмас.
— Бура артмас.
Висьтав нывка йывсьыс и Володя йылысь висьтав...
и ставыс лоӧ, кыдзи колӧ, — чорыда помаліс старик.
Лидия Николаевна чеччис да петіс комнатасьыс.
— Шогсьӧ, — расстроитчӧм Лёва вылӧ внимательнӧя видзӧдігмоз шуис учительницалӧн батьыс. — Мыйтӧм кад коли, а оз ланьт — висьӧ.
Внук пӧгибнитіс Зоя бӧрын регыд мысти, Зоя призыв серти муніс... —
Сійӧ некымын секунда чӧж видзӧдіс портрет вылӧ. — Вот ме сы ордӧ овны локті, медічӧт внучоксӧ вайӧді, медым сійӧ эз вӧв сэтшӧм ӧткаӧн.
Дзескыд, дерт, а ӧтлаад пыр жӧ бурджык...
Тайӧ минутаас бӧр воис Лидия Николаевна, киас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ пакет.
Тетрадь стопасӧ бокӧ вештӧм мысти пакетсӧ сійӧ пуктіс пызан вылӧ, паськӧдіс сійӧс да перйис группӧвӧй ыджыд фотография.
— Вот, — шуис сійӧ: — тайӧ выпуск нёльӧд класслӧн, кӧні велӧдчис Зоя.
Со сійӧ, аддзанныд?
А тайӧ сылӧн вокыс, Шура.
А тайӧ Зоялӧн тетрадьыс — видзӧдлӧй, кутшӧм чистӧй: ни ӧти помарка.
А тайӧ менам Володялӧн тетрадьыс...
тані помаркаыд мыйтӧм колӧ... —
Сійӧ нюммуніс синва пырыс.
Сійӧ петкӧдліс миянлы ставсӧ, мый вӧлі пакетас: школьнӧй тетрадьяссӧ Зоя да Шура Космодемьянскӧйяслысь да Володя Юрьевлысь, налысь челядьдырся рисунокъяссӧ, фотографияяссӧ, да прӧщайтчигӧн шуис:
— Сідзкӧ инӧ, субботаӧ, сизим час рытын.
Энӧ тӧждысьӧй — локта, ме ӧд гӧгӧрвоа, мый тайӧ колӧ.
...Мыйкӧдыра ми мунім чӧв.
— Лёва, — неувереннӧя заводиті сёрнитны ме, — гашкӧ, весьшӧрӧ ми сійӧс тревожитім?
Пӧжалуй, оз вӧлі ков корны...
— Старикыс ачыс шуис, мый колӧ, — убеждённӧя вочавидзис Лёва. — А сійӧтӧ нин гӧгӧрвоӧ!
И ме эг вермы не сӧгласитчыны сыкӧд.
ГЕРОЙЯСЫД ТЭКӦД ОРЧЧӦН
Отряд сбор вылӧ Лидия Николаевна воис минутаысь минутаӧ — стӧч сизим часын.
Сійӧ вӧлі шыльыда сынасьӧма, сьӧд костюма, сьылі гӧгӧрыс лым еджыд воротника.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны меліа, и таысь тӧдтӧмӧдз вежсьӧма сылӧн чужӧмыс дзоньнас: миян колян встреча дырйи видзӧдласыс сылӧн вӧлі, оз позь шуны, мый неприветливӧй, но замкнутӧй, пӧшти зумыш, и тайӧ первой минутасяньыс сэтшӧма смутитіс миянӧс Лёвакӧд.
А тані, миянлысь челядьӧс аддзӧм мысти, сійӧ дзикӧдз югдіс.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, спокойнӧя пуктіс сы вылӧ кияссӧ да кутіс сёрнитны сэтшӧм прӧстӧя да естественнӧя, быттьӧкӧ нэм джынсӧ колльӧдӧма тайӧ пызан саяс да сёысь нин беседуйтлӧма миян челядькӧд:
— Дас ӧти во сайын, 1935 вося сентябрь первой лунӧ, ме вои нёльӧд классӧ — ме должен вӧлі велӧдны челядьӧс да лоны налӧн класснӧй руководительницаӧн, кыдзи тіян Марина Николаевна.
И вот локтӧ ме дінӧ ичӧтик, смуглӧй нывка да шуӧ:
«Лидия Николаевна, пӧжалуйста, пуксьӧдӧй менӧ воккӧд ӧти парта сайӧ.
Сэки сійӧ бурджыка кутас кывзыны».
А вокыс сылӧн сулалӧ детинкаяс пӧвстын да мый йылысь кӧ гажаа сёрнитӧ накӧд.
Кор ме пуксьӧді сійӧс чойыскӧд орччӧн, сійӧ зумыштчис да синкым увтіыс видзӧдліс ёртъясыс вылӧ — но, кыдзи вӧчис эськӧ, тӧдӧмысь, тіян пиысь быдӧн.
Ті ӧд любитанныд мукӧд дырйиыс шуны нывкаяс йылысь этадз ныр лэптӧмӧн: «Нывка!»
Но и мукӧд детинкаясӧс ме пуксьӧдала нывкаяскӧд ӧтлаӧ, сідзкӧ, артмӧ быдӧнкӧд ӧткодя.
А ачым видзӧдлывла чоя-вока вылӧ да думайта: «Кутшӧм разнӧйӧсь!»
Тайӧ — Зоя да Шура Космодемьянскӧйяс.
Зоя серьёзнӧй, сосредоточеннӧй, урокъяс вылын кывзӧ внимательнӧя.
А Шура визув, места вылас оз ӧшйыв.
Характеръясныс кӧть налӧн и разнӧйӧсь, но найӧ зэв ёна дружитӧны, тайӧ сразу тыдалӧ.
Школаӧ локтӧны ӧтлаын и гортаныс мунӧны ӧтлаын — и пыр гажаа сёрнитӧны, сералӧны.
А урокъяс вылын мукӧд дырйиыс овлывлӧ тадз: Шура первой пукалас чӧв, сэсся парта вылас сылӧн кыськӧ воас бумажнӧй чача, и сійӧ нин ворсӧ сійӧн, нинӧм оз кывзы.
Видзӧда, Зоя чӧволігтыр пуктӧ кисӧ бумажка вылӧ.
Чорыда думыштчӧмысла плеш вылас сылӧн артмӧ ичӧтик чукыр: тыдалӧ, сійӧ полӧ, кыдзкӧ эськӧ медым эз прӧзевайт мыйкӧ менам объясняйтӧмысь.
И Шура ни ӧти кыв шутӧг сетӧ чачасӧ.
Урокъяс бӧрын Зоя частӧ кольччывліс школаӧ да отсавліс ёртъясыслы: ӧтиклы объяснитам, кыдзи решайтны задача, мӧдлы висьтавлас грамматическӧй правилӧ, кытчӧдз сійӧ оз гӧгӧрво.
Помнита, Любовь Тимофеевна, сылӧн мамыс, локтіс ме ордӧ просьбаӧн не задерживайтны нывкаӧс урокъяс бӧрын.
Ме кӧсйыси.
Но Зоя муніс гортас зэв огорчённӧй.
Мӧд лунас занятиеяс бӧрын ме казьтышті сылы, мый дзик пыр колӧ мунны гортас.
А сійӧ вочавидзӧ: «Тӧданныд, ме войбыд думайті и решиті, мый ме прав.
Ме сёрниті мамакӧд, и мама лэдзис менӧ отсавны ёртъяслы».
И сэки ме думышті: со нывкалы муртса на дас кык арӧс, а сійӧ кужӧ убедитны гырысьясӧс сыын, мый лыддьӧ важнӧйӧн, коланаӧн, справедливӧйӧн, кужӧ сулавны аслас мнение дор оз ыръянитӧмӧн, а аслас правоталы чорыда эскӧмӧн.
Коркӧ, челядькӧд беседуйтігӧн, ме шуи — ог нин помнит кутшӧм помка кузя, — мый менам абуӧсь «любимчикъяс».
Мекӧд сӧгласитчисны ставныс, но недыр мысти ӧти велӧдчысь менам, Боря, юаліс:
«Лидия Николаевна, ті вот шуанныд, мый тіян абуӧсь любимчикъяс, а Зоя Космодемьянскаяӧс ӧмӧй ті он любитӧй?»
Первой минутаас ме весиг шӧйӧвошлі, а сэсся решиті: вопрос сетӧма прӧстӧя, сідзкӧ и ӧтветитны колӧ сідз жӧ прӧстӧя.
«Зояӧс?
Любита, дерт, — шуи ме. — А позьӧ-ӧ сійӧс не любитны?
Отсавліс сійӧ тэныд задачаяс решайтны?»
«Отсавліс», — вочавидзӧ Боря.
«А тэныд отсавліс?» — юала ещӧ кодлыськӧ.
«Отсавліс».
«А тэныд?
А тэныд?»
Видзӧдлісны менам челядь ӧта-мӧд выланыс.
Аддзӧны, мый Зоя быдӧнлы вӧчӧма кутшӧмкӧ буртор.
Мӧд тӧвнас Зоя да Шура эз нин ме ордын велӧдчыны.
Найӧ быдмисны, вуджисны классысь классӧ, вежсисны дерт, — тіян арлыдын куим-нёль во ёна вежӧны мортӧс —
но мыйкӧ главнӧйыс кольлывлӧ вежсьытӧг.
И кор ме кывлывлі, мый висьтавлӧны учительяс Зоя йылысь, кор сылы вӧлі дас вит арӧс, дас сизим арӧс, ме бара тӧдлывлі ичӧтик Зояӧс — сійӧс, коді велӧдчис ме ордын нёльӧд классын.
Сійӧ важ мозыс скромнӧй.
Кыдзи и водзсӧ, велӧдчӧ бура.
Пыр сідз жӧ дружитӧ вокыскӧд, и мӧдыс важ мозыс кывзӧ сылысь, но оз кыдзи ичӧтджык ыджыдджыкысь, оз обязанность серти, а сы вӧсна, мый любитӧ да уважайтӧ чойсӧ.
И пыр тӧдчымӧнджык лоӧ Зоя характерын ӧти свойство...
кыдзи эськӧ определитны сійӧс тіянлы?..
Лидия Николаевна думыштчис.
— Вот тэ, — веськыда сы водзвылын пукалысь Толя Горюнов дінӧ шыасигмоз немвиччысьтӧг шуис сійӧ, — кыдзи тэ думайтан: подсказывайтны — бур?
— Урок вылын?
Подсказывайтны?
Абу, абу лӧсьыд, — пельӧдзыс гӧрдӧдіс Толя, коді чуймис татшӧм ногӧн сёрни вежсьӧм вылас.
— Но, а ёртыд кӧ корас тэнсьыд: отсав, пӧ, подскажит, — тэ подскажитан?
Здук кежлӧ Толя падмыліс, видзӧдліс ме вылӧ, ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс да висьтасис ышловзьӧмӧн:
— Подскажита...
— Кыдзи нӧ сідз: лыддян, мый абу лӧсьыд, а всё-таки подскажитан?
Мыйла нӧ?
— Да ӧд ёртыд ӧбидитчас! — эз вермы терпитнысӧ Боря Левин.
— Вот-вот!
Гӧгӧрвоан, мый абу лӧсьыд, но полан ӧбидитны.
А вот Зоя мыйынкӧ кӧ вӧлі уверен, сэки нин нинӧмысь эз пов.
Ӧтчыд вӧлі татшӧм случай.
Диктант дырйи ӧти нывка юаліс Зоялысь, кыдзи гижсьӧ кутшӧмкӧ кыв.
Зоя ӧткажитчис ӧтветитны.
Нывка скӧрмис.
Зоялысь поступоксӧ обсудитісны собрание вылын, и унаӧн сёрнитісны, мый сійӧ ведитіс асьсӧ эз товарищескӧя.
Но Зоя чорыда сулаліс ас кыв вылас: сійӧ пыр дась объяснитны, тӧдмӧдны гӧгӧрвотӧмторйӧн, но контрольнӧй удж дырйи подсказывайтны оз кут, сы вӧсна мый лыддьӧ тайӧс неправильнӧйӧн да нечестнӧйӧн.
Медым тадзи вӧчны да сэсся тадзи дорйыны ассьыд мнениетӧ, колӧ лоны настоящӧй мортӧн.
Ті ӧд асьныд тӧданныд, кутшӧма челядь оз радейтны омӧлик ёртъясӧс, кутшӧм недружелюбнӧя относитчӧны быдӧн дінӧ, кодӧс лыддьӧны омӧлик ёртӧн.
И не меным висьтавлыны тіянлы — зэв унаӧн тіян пиысь чайтӧны, мый подсказка колӧ: он кӧ подскажит — сідзкӧ, подведитан ёрттӧ.
Сідз ӧд?
Зоя некор эз ӧткажитчывлы отсавны налы, кодъяс таын нуждайтчылісны.
Но способнӧй да сэтчӧ жӧ дыш велӧдчысьлы сійӧ вермыліс шуны веськыда да ёся: «Ачыд должен велӧдчыны.
Быдӧн ӧтмоз вермасны вӧчны тайӧс, а тэ прӧстӧ он кӧсйы занимайтчыны».
Рискуйтіс сійӧ аслас веськыда шуӧм вӧсна воштыны ёртъясыслысь радейтӧмсӧ?
Да, рискуйтіс.
Но сійӧ эз пов таысь.
Сылы оз ков вӧлі радейтӧмыс, кодӧс ньӧбӧма снисхождениеӧн, уступкаясӧн.
Ті тӧданныд татшӧм кыв— принципиальнӧй?
Вот Зоя и вӧлі принципиальнӧй мортӧн, сійӧ нинӧмысь эз пов и пыр поступайтіс сідз, кыдз арталіс правильнӧйӧн да справедливӧйӧн.
И челядь гӧгӧрвоисны тайӧс.
Найӧ уважайтісны Зояӧс, сы вӧсна мый аддзисны: сійӧ требовательнӧй абу сӧмын мукӧдъяс дінӧ, но медводз ачыс ас дінас.
И ыджыд и ичӧт делӧын.
Помнита, войнадырся первой арын старшӧй класса велӧдчысьяс мунісны картупель керны.
Уджавны вӧлі сьӧкыд — быд лун шливгис зэр; туфлияс, колошъяс вӧйласисны няйтас, вӧлі оз позь ветлӧдлыны.
Коркӧ рытын, кор мукӧд челядьыс унмовсисны нин, Зоя ставныслы лӧсьӧдіс тесёмкаяс, медым колошъяс кӧртавлыны кок бердӧ.
Аскинас ставныс вермисны петны удж вылӧ.
Мӧдысь, зэв нин кӧдзыд да мисьтӧм лунӧ, некод эз пет удж вылӧ.
Зоя петіс му вылӧ ӧтнас да уджаліс, зэр вылӧ да слӧт вылӧ видзӧдтӧг.
Мыйла ме тайӧс висьтавла тіянлы?
Сы вӧсна мый кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд: ставыс, мый вӧсна ми уважайтам да любитам Зояӧс: веськыдлун, стойкость, мужество — ставыс тайӧ быдмис да ёнмис сыын челядьдырсяньыс.
Ӧтчыд Зоя юаліс менсьым:
«Лидия Николаевна, вот ті шуинныд, мый позорнӧ висьтавны неправда.
А лоӧ кӧ сідз, мый сюран врагъяслы?
Сэки нӧ кыдз?
Ӧд сэки правда висьтавны оз позь».
Ме ӧтветиті, мый дзебны правда Рӧдиналӧн врагъясысь — сідзкӧ выполнитны ассьыд долгтӧ.
Зоя кывзіс чӧв олігтыр, сэсся шуис:
«Да, позяс вочавидзны: ог висьтав, ог вермы висьтавны».
Тайӧ вӧлі комын витӧд воын.
А нелямын кыкӧд вося январь кызь сизимӧд лунӧ «Правдаысь» ме лыдди сы йылысь, кыдзи Зоя вочавидзӧма фашистъяслы допрос вылын: «Ог, ог висьтав!»
Сійӧ коли вернӧйӧн сылы, мый гӧгӧрвоис да решитіс челядь дырйиыс...
И бара Лидия Николаевна ланьтіс да думыштчис.
Ме видзӧдлі аслам детинкаяс вылӧ: ставныс сосредоточеннӧя, синъяснысӧ чӧвтлытӧг видзӧдісны Зоялӧн учительница вылӧ да виччысисны сылысь водзӧ висьталӧм.
Лидия Николаевна кутіс висьтавны важ мозыс эз гораа, спокойнӧя, сӧмын чуньясыс сылӧн, кодъяс водзджыксӧ спокойнӧя куйлісны пызан вылын, ӧні топыда кысисны ӧта-мӧдыскӧд.
— Кор Зоя пӧгибнитіс, миян школаысь, менам велӧдчысьяс, квайт том зон добровольнӧ мунісны Краснӧй Армияӧ.
На пиын вӧлі и Шура Космодемьянский.
Аслас ёртъясыскӧд ӧттшӧтш сійӧ писькӧдчӧма сэтчӧ, кӧні вӧлӧм расположитчӧма самӧй сійӧ фашистскӧй дивизияыс, кодлӧн офицеръясыс да салдатъясыс мучитісны и виисны Зояӧс, да отомститӧма чойыс вӧсна.
Накӧд тшӧтш вӧлі и менам детинкаӧй, менам пиӧй, Володя.
Дас сизим арӧсӧн сійӧ помаліс танкӧвӧй училище да лои лейтенантӧн, танкса командирӧн.
Сійӧ храбрӧя тышкасис врагкӧд, вӧлі наградитӧма Отечественнӧй война куим орденӧн, и сійӧ, сідз жӧ кыдзи и Шура, пӧгибнитіс победаӧдз неуна водзджык.
Классӧд муніс мыйкӧ, быттьӧкӧ ставныс нелямын челядьыс тӧдлытӧг ышловзисны ньӧжйӧник.
Но Лидия Николаевна эз дугдыв висьтавнысӧ: кияссӧ ӧта-мӧд дінсьыс торйӧдӧм мысти сійӧ перйис сэні жӧ орччӧн пызан вылын куйлысь пакетысь карточка.
— Матыстчӧй талань, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Видзӧдлӧй, со найӧ: Зоя, Шура, Володя...
И менам пыр шума челядь эз чепӧсйыны местаяс вывсьыныс, эз уськӧдчыны сы дінӧ, мӧда-мӧдсӧ тойыштны да панйыны зілигтыр, — найӧ чеччисны дзик шынитӧв и сідзжӧ шынитӧв, горӧдавлытӧг да тойласьтӧг, матыстчисны пызан дінӧ да ӧта-мӧд бӧрсяыс кутісны видзӧдавны ставсӧ сійӧс, мый ми Лёвакӧд аддзылім некымын лун сайын Лидия Николаевналӧн ичӧтик комнатаын: тетрадьяс, портретъяс, рисунокъяс...
Ог тӧд, кыдзи точнӧйджыка шуны тайӧ чувствосӧ, кодӧс кыпӧдіс тайӧ сёрниыс.
Пӧжалуй, медся вернӧй лоӧ шуны тадз: геройяс тэкӧд орччӧнӧсь.
Видзӧд бурджыка ассьыд ёртъястӧ, найӧс, коді велӧдчӧ и олӧ тэкӧд орччӧн: ставыс, мый наын эм нин ӧні, бӧрыннас, олӧмас вужъясяс-нырсялас, быдӧн вермасны лоны геройӧн, и тэ тшӧтш.
Тэ справедливӧй, честнӧй, стойкӧй?
Татшӧмӧн тэ лоан и ыджыд дырйиыд.
Тэ пӧръялін?
Тэ он куж справитчыны аскӧдыд, он велӧдчы, дышӧдчан?
Смотри, думышт та йылысь ӧні, бӧрыннас лоӧ ёна сьӧкыдджык веськӧдны асьтӧ, бырӧдны пыдӧ пырӧм лёк привычкатӧ.
Тэ думайтан, мый комсомолецӧн позьӧ лоны сӧмын дас нёль арӧссянь?
Но ӧд качествояссӧ, кодъястӧг абу коммунист, абу комсомолец, тэ верман воспитайтны асад ӧні нин.
Лидия Николаевнакӧд встреча бӧрын челядь асьныс вӧзйисны Лёвалы лӧсьӧдны классын торъя уголок — выставка, коді висьталас Отечественнӧй война вылын участвуйтысьяс йылысь, миян школаын вӧвлӧм велӧдчысьяс йылысь.
Лёва поддержитіс найӧс.
И челядь пӧся босьтчисны пӧртны олӧмӧ ассьыныс затеянысӧ.
Тайӧ вӧлі пуана, сьӧлӧмсянь вӧчана удж.
Челядь юасялісны учительяслысь, кодъяс ордын коркӧ велӧдчывлӧмаӧсь будущӧй воинъясыс, аддзысьлісны кодсюрӧкӧд на пытшкысь.
Ньӧти виччысьтӧг, медым ме либӧ Лёва ещӧ мыйкӧ объяснитім, челядь сюся корсисны медся главнӧйсӧ: кыдзи том зонъяс, кодъяс неважӧн на пукалісны тайӧ жӧ классас, тайӧ жӧ партаяс саяс, лоины мужественнӧй, храбрӧй боецъясӧн.
Со мый гижис миян выставкавывса ӧти портрет улӧ Ваня Выручка:
«Юрий Антонов велӧдчис миян школаын.
Школасӧ помаліс сійӧ дзик война заводитчигас да сэсся муніс фронт вылӧ.
Ю. Антонов вӧлі десантник.
Сійӧ храбрӧя справляйтчис став сьӧкыдлунъясыскӧд.
Сійӧ вуджаліс паськыд юяс вомӧн, уна час чӧж вӧвлі йиа ва пиын.
Сійӧ переноситліс жар и кӧдзыд.
Ӧтчыд сійӧ нинӧм эз сёйлы помся дас лун чӧж.
Сійӧ закаляйтчис ичӧтсяньыс.
Вокыскӧд найӧ радейтлывлісны ветлывлыны походъясӧ.
Найӧ век сёрнитчывлісны не норасьны ни шонді вылӧ, ни зэр вылӧ.
Туй выланыс кӧ найӧс сулывліс бушкола чардбиа зэр, найӧ всё равно мунісны мудз тӧдтӧг.
Кор вокъяс вӧліны вит арӧсаӧсь, найӧ велӧдчисны иславны конькиӧн да лыжиӧн.
Кор найӧ вӧліны дас арӧсаӧсь, найӧ нин кужисны ветлӧдлыны настоящӧй велосипед вылын, а дас вит арӧсӧн кужисны веськӧдлыны машинаӧн.
Найӧ вӧліны ёна закалитчӧмаӧсь и войнасӧ встретитісны ньӧти повтӧг.
Ыджыдджык вокыс миян школаын эз велӧдчыв, но вӧлі геройӧн жӧ.
Ю. Антонов вӧлі бур другӧн да пыр мездывліс ёртсӧ бедаысь.
Бой поле вылысь сійӧ петкӧдіс ранитчӧм командирсӧ.
Наталья Андреевна висьталіс, мый кор Ю. Антонов велӧдчӧма сы ордын первой классянь нёльӧд классӧдз, то тожӧ вӧлӧма бур ёртӧн и быдӧнлы отсавлӧма да первой думайтлӧма йӧз йылысь, а сэсся ас йывсьыс.
Ӧні сійӧ Дальний Востокын.
Кор сійӧ воас Москваӧ, то обязательнӧ волас миян школаӧ да ачыс став йывсьыс висьталас».
ВАЖ ДРУГ
Сійӧ луннас школасянь ме муні Ленинскӧй библиотекаӧ.
Студенческӧй вояссянь ме любита аслыссяма чӧв-лӧньсӧ тайӧ джуджыд залыслысь — чӧв-лӧньсӧ, кӧні уджалӧны уна морт.
Рӧвнӧй югӧр югдӧдӧ книга листбокъяс, конспектъяс гижавны восьса тетрадьяс, топӧдӧм карандаша ки, коді сувтӧма кывджын вылын медся колана, вот-вот дась воссьыны мысль корсигмоз, и мӧд ки, кодын сідзи и котралӧ бумага вывті перӧ, строка бӧрся строка гижаліг.
И минута кежлӧ ассьыд уджтӧ эновтлігӧн, мыйсӧ сӧмын он лыддьы тайӧ чужӧмъяс вывсьыс, частӧджык том, напряжение вӧснаыс зумыш, сюсь видзӧдласа, топӧдӧм вомдоръяса чужӧмъяс вывсьыс, кодъяс вылын дрӧгнитлас здук кежлӧ шуда шом (тайӧ лоӧ: меным сюри, мый корси, ме прав, менам догадка вернӧй!) либӧ шензяна шом (сійӧ означайтӧ: кутшӧм тайӧ чудеснӧй!
Ме эг и чайтлы, мый татшӧмтор вермас лоны!).
Мекӧд орччӧн пукаліс ар дас кӧкъямыса ныв; банбокъяссӧ кипыдӧсъяснас топӧдӧмӧн сійӧ лыддьысис.
Тыдалӧ, свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧмӧн, сійӧ сӧмын шочиника дугдыштлывліс да пыдысянь ышловзьыліс.
Меным окота вӧлі видзӧдлыны сы книжкаӧ, тӧдмавны, мый жӧ тайӧ нылыс лыддьӧ, но эз удайтчыв: гырддзаыс сылӧн сайӧдіс листбоксӧ.
Сэсся ме вунӧді сы йылысь да зіля куті лыддьыны Короленколысь «<rus>История моего современника</rus>».
Мыйкӧ дыра мысти ме кылі, кыдзи соседкаӧй менам клопнитіс книжкасӧ да нёровтчис улӧс бӧр вылас.
Ме лэпті юрӧс, паныдаси сыкӧд видзӧдласнам, и сійӧ чӧволігтыр нюммуніс да шуис:
— «Италия йылысь мойдъяс» Горькийлӧн...
Первойысь лыдди!
Тайӧс сійӧ вермис и не содтыны — ставыс вӧлі тыдалӧ сы чужӧм серти, синъясыс серти.
Горькийлысь чудеснӧй итальянскӧй мойдъяссӧ, кыдзи и радейтана мукӧд книгаяс, восьтіс меным Анна Ивановна.
И ӧні, кыдзи овлывлӧ мукӧд дырйиыс, паметьӧй менам кутчысис сылы шыбитӧм идзас сиас да ловзьӧдіс ме водзын школаӧс, другъясӧс, челядьдырся олӧмӧс...
Ме муні кӧдзыд чӧв-лӧнь уличаяс кузя да думайті сы йылысь, кутшӧм важӧн нин ме эг аддзысьлы некодкӧд аслам важ другъяс пиысь.
Став кадӧй менам, став мӧвпъясӧй занятӧсь классӧн, уджӧн.
Менӧ сэтшӧма тайӧ шымыртіс, мый кодкӧдкӧ тӧдсаяскӧд паныдасигӧн ме нинӧм мӧдтор йылысь ог сёрнит да, и кор ӧтнам кольлывла, нинӧм мӧдтор йылысь ог думайт.
Но ӧні, читальняысь гортӧ локтігӧн, ме друг гӧгӧрвои, мый аслым отчёт сеттӧг пыр помниті ставныс йылысь, коді вӧлі меным дона да матысса.
И школаӧс помниті сідзи, быттьӧкӧ сӧмын тӧрыт на медбӧръяысь вуджи сы порог вомӧн, и Анна Ивановнаӧс, и челядьӧс, и Шура Черемшанскийӧс, торъя нин Шураӧс — медся матыс, медся беспокойнӧй сійӧ воясса другӧс...
Со во кымын нин, кыдзи ме пӧшти нинӧм от тӧд сы йылысь.
Восьтіс меным Галя:
— Марина Николаевна, а тіянӧс виччысьӧ кутшӧмкӧ дяденька.
Ме сылы шулі: «Сійӧ, буракӧ, школаын, вайӧй ме колльӧда тіянӧс».
А сійӧ шуӧ: «Ог, ме бурджык тані виччысьла, а то ещӧ туй вежӧн лоам».
Галя чужӧм вылын — висьтавны позьтӧм любопытство.
Сылы интереснӧ став выльторйыс.
Тӧдсаясӧс менсьым тӧдӧ ӧтитӧг, и ӧні, дерт, мучитӧ сійӧс вопрос: коді жӧ тайӧ выль мортыс?
— Сійӧ шуӧ: «Ме тэнӧ тӧда, сӧмын тэ сэки вӧлін зэв на ичӧтик и менӧ он помнит».
Бабушка пыртӧдіс сійӧс миянӧ.
Мыйла нӧ сылы кухняас пукавны, збыль ӧд?
Галя комнатаысь ӧдзӧсыс воссис — и порог дорын...
— Черемшанский?
Шура? — шуа ме неувереннӧя.
— Черемшанский, Шура, — вочавидзӧ сійӧ.
Ме кватита сійӧс киӧдыс да кыска аслам комнаталань; ключӧй менам некыдз оз веськав, кытчӧ колӧ, и оз бергӧдчы.
Шура вештӧ менсьым киӧс да восьтӧ ӧдзӧс.
— Висьтавлы, но вай висьтавлы ӧдйӧджык!
Кӧні тэ вӧлін?
Мыйла эн гижлыв?
Ме сӧмын на ӧні думайті тэ йылысь — и тэ тані!
Первой миян сёрниным дзугсялӧ, дугдывтӧг торкалам ӧта-мӧднымӧс и мыйлакӧ кыкнаным сулалам.
Сэсся ме кватитчи да пуксьӧді сійӧс аслам единственнӧй креслӧӧ да бара кора:
— Висьтав, ставсӧ помся висьтав, дзик заводитчӧмсяньыс.
...Ми велӧдчывлім ӧтлаын коймӧд классянь дасӧдӧдз.
Ми косясьлім коймӧд классын и нёльӧдын, а витӧдсянь ёна кутім дружитны.
Шура вӧлі зэв способнӧй: литература и математика, химия и история, музыка и рисование — ставыс сетчис сылы шензьӧдана кокньыда.
«Торъя ыджыд способностьяс сылӧн точнӧй да гуманитарнӧй наукаяс кузя», — воысь воӧ гижлісны сійӧ характеристикаӧ.
Анна Ивановна пыр шулывліс, мый полыштӧ тайӧ разносторонньӧй способностьяссьыс: абу бур, морт кӧ оз куж сосредоточитны ассьыс желаниеяссӧ да стремлениеяссӧ кутшӧмкӧ ӧтитор вылын.
«Мед эськӧ дилетантӧн эз ло — быдтор ичӧтикаӧн».
Но кӧкъямысӧд классын Шура заявитіс, мый лоас учительӧн, и чорыда сулаліс та вылын.
«Татшӧм способнӧй — и учительӧн! — шулывлісны унаӧн. — Да ӧд тэныд став ӧдзӧсъясыс восьсаӧсь — татшӧм способностьяснад мун кытчӧ колӧ, кӧть профессорӧ, кӧть артистӧ».
— «Вот и бур, эм кӧ способностьяс, — спокойнӧя вочавидзліс Шура. — Кодлы нӧ найӧ медъёна колӧны, оз кӧ учительлы».
Ме думайта, тайӧ решениеыс сылӧн лои сідз жӧ, кыдзи и менам: ми зэв ёна любитім Анна Ивановнаӧс.
Дзик челядьдырсянь сійӧ вӧлі миянлы сэтшӧм мортӧн, код кодьӧн окота вӧлі лоны быдӧнлы.
«Тӧдан, — частӧ шулывліс Шура, — ӧд быдпӧлӧс настроениеыс овлывлӧ.
Мукӧд дырйиыс кажитчӧ: ставыс менам лёк и некор нинӧм бурыс оз ло...
Муна Анна Ивановна дінӧ, пукышта неуна — и бӧр муна сідзи, быттьӧкӧ ставыс бур и нинӧм лёкыс абу и вӧлӧма.
Шоныд сы дінын!
Шоныд и яснӧ.
Кужӧ сійӧ ас гӧгӧрыс лӧсьӧдны сэтшӧм аслыссяма климат.
Вежалана качество — миянлы эськӧ лоны сэтшӧмӧн!»
Шуралӧн аслас характерыс вӧлі дзик мӧд.
Сійӧс классын эз ставныс любитны.
Унаӧс дӧзмӧдіс сылӧн насмешливӧй ёсь кывйыс; тайӧ эз нин вӧв Анна Ивановналӧн кодь юмор, а ирония — и зэв лёк ирония.
Но Анна Ивановна шулывліс: «Сійӧ миян черепаха кодь — панцырыс чорыд, а пытшкӧсыс небыд».
И тайӧ вӧлі збыль.
Накӧд, кодъяс дінӧ велавліс, кодъяскӧд дружитліс, Шура кужліс лоны зэв небыд сьӧлӧмаӧн да вок кодь меліӧн.
Дасӧд класс ми помалім война заводитчытӧдз.
Воккӧд ме муні Ленинградӧ.
Шура лӧсьӧдчис мунны туристъяскӧд Кавказӧ.
Кор ми бӧр воим Москваӧ, сійӧс эгӧ нин суӧй.
Сӧмын туйыс сійӧс нуӧдӧма абу Кавказӧ, а Горьковскӧй артиллерийскӧй училищеӧ и сэтысянь воджын мысти — фронт вылӧ.
Сійӧ гижліс Анна Ивановналы, и меным, и ещӧ кодъяслыкӧ миян школьнӧй другъяслы, но письмӧясыс тайӧ кутісны воавны пыр шочджыка, пыр скупджыка, а медбӧръя кадас дзикӧдз дугдісны воны.
Ми тӧдім сӧмын, мый Шура ловъя, и ӧні кӧнкӧ Украинаын.
И со сійӧ тані, ме ордын, пукалӧ да привычка сертиыс чуньяснас котшкӧдӧ менам креслӧ дорӧ.
Ортсысянь видзӧдны сійӧ пыр сэтшӧм жӧ: джуджыд плеш вылас еджыд юрси; юрсисьыс сьӧдджык сук синкымъяс улас пыдын пукалысь руд синъясыс видзӧдӧны сюся да серамсорӧн; ичӧтик чорыд вомыс вӧрзьылӧ сэтшӧм жӧ сутшкасьысь шпыньмунӧмӧн.
Сійӧ жӧ мортыс — и всё-таки мӧд, абу сы кодь, менам школьнӧй важ ёрт кодь.
Мый нӧ сыкӧд вӧлі?
Фронт.
Окружение Киев бердын.
Воӧн-джынйӧн партизанскӧй отрядын Украинаын.
Ранитчӧм, госпиталь, бара фронт.
Сійӧ оз куж либӧ оз кӧсйы висьтавны подробностьяссӧ.
Ме рад, мый сійӧ тані.
Сыкӧд позьӧ сёрнитны вок йылысь — сійӧ тӧдліс да любитліс сійӧс.
Сыкӧд вӧлі йитчӧма менам олӧмын сы мында донаыс да важнӧйыс!
— Кутшӧм тешкодь, — мӧдысь шуа ме: — локтігчӧж тэ йылысь думайті, и вот, пӧжалуйста, тэ тані!
— А ме зэв частӧ представляйтлі аслым, кыдзи тайӧ лоӧ.
Сэтшӧм частӧ, мый нинӧм тешкодьсӧ ог нин аддзы.
— Но мыйла тэ эн гижлыв?
— Зэв окота вӧлі аддзывны.
— Но извинит, тайӧ нин некытчӧ лӧсявтӧм объяснение!
— Ме тӧда, мый некытчӧ лӧсявтӧм.
Но тэ верит: сэтшӧм окота вӧлі аддзывны, мый эг вермы гижны — кывъясыс артмавлыны мӧдногаӧсь.
— Да ме нин эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ гӧгӧрвои, абу ӧд сӧмын ӧти лун тӧдсаӧсь.
Кодкӧд кӧть он паныдась, первой юалӧм: «Кӧні Шура?»
И Анна Ивановна сідзжӧ: «Гиж Шура йылысь, кыдзи сійӧ, мый сыкӧд?»
А ме ачым нинӧм ог тӧд.
— Гӧгӧрвоан, ме ёна надейтчи волыны Москваӧ, меным колӧ вӧлі аддзывны да сёрнитны, а гижны эг вермы.
Тэ нин верит! — мӧдысь шуис сійӧ. — Татьяна Ивановна висьталіс меным, кор ме пукалі сы ордын, тэнад олӧм-вылӧм йылысь.
Шуӧ, некодӧс пӧ он аддзывлы, некытчӧ он ветлывлы, сӧмын школаӧ.
Скӧралӧ, шуӧ: «Дзикӧдз белӧй светсӧ оз аддзы тайӧ детинкаяснас!»
Збыль?
— Пӧжалуй, збыль.
Но артышт ачыд: нёльӧд класс, да ещӧ детинкаяс — тайӧ абу кокни.
— Вежала! — Шура сувтіс, прӧйдитчис пельӧсысь пельӧсӧдз, сэсся пуксис креслӧ дор вылӧ. — Зэв ёна вежала тэныд! — выльысь шуис сійӧ. — Зэв окота школаӧ!
Фронт бӧрти воддза дорысь ещӧ ёнджыка!
Сы серти, кыдзи юргис Шуралӧн кызіник гӧлӧсыс, кыдзи ловзис сылӧн чужӧмыс, код вылысь воши серамсора обычнӧй выражениеыс, ме гӧгӧрвои: мый тайӧ и эм сылӧн ӧні самӧй главнӧйыс.
Но ӧд и менам тайӧ главнӧй жӧ.
— Тӧдан, ме ёна ӧбидитчылі первой, кор меным сетісны нёльӧд класс.
Весиг ӧбиднӧ вӧлі: помалі институт — и друг начальнӧй школаӧ.
А ӧні весиг рад.
Зэв интереснӧ заводитны нёльӧд классянь.
— Дерт жӧ!
Но тӧдан, ме ногӧн, и тайӧ на этша.
Ме босьта первой класс — гӧгӧрвоан, первой! — и нуӧда сійӧс дасӧдӧдз!
Вот сэки тыр правоӧн позяс шуны: менам велӧдчысьяс!
— Авторскӧй самолюбие? — серӧкті ме. — Абу, абу, ме гӧгӧрвоа, эн скӧрмы.
— Ме ог и думайт ӧбижайтчыны.
Лоны кӧ миянлы сэтшӧм авторъясӧн, кыдзи Анна Ивановна...
сэки и миян произведениеясным, гашкӧ, оз лоны лёкджыкӧсь.
Сылӧн ӧд — тайӧ случаяс висьтала ас йылысь — киас эз век вӧв благодарнӧй материал...
Ме аски жӧ муна тэнад классӧ, пукалышта тэнад урокъяс вылын.
Тайӧс позьӧ?
— Ох, бурджык эськӧ он кӧ лок!
Ме велалі нин, мый гырысьяс овлывлӧны урокъяс вылын — и директор, и завуч, и методистъяс.
Но медым тэ, либӧ Анна Ивановна...
ог, та йылысь ме и думайтны ог вермы!
Аслад йӧз дырйи абуджык лӧсьыд...
— Но, кывзы, тайӧ ӧд некытчӧ лӧсявтӧм!
Воны Москваӧ и не вӧвны тэнад урокъяс вылын — извинит, тайӧ веськыда позьтӧмтор.
Ме эськӧ лэдзи тэнӧ — и лэдза, аддзылан!
— Сідзкӧ, тэ эн ӧвсьы аслад кӧсйӧмысь?
— Ме сэсся таысь кындзи нинӧм йылысь ог вермы думайтны — тайӧ вернӧджык.
Менӧ примитісны нин математическӧй заочнӧйӧ.
— Кутшӧм институтӧ?
— Киевскӧй педагогическӧйӧ.
— Сідзкӧ, тэ эн дзикӧдз вылӧ лок?
— Эг, бӧр муна Украинаӧ.
Ӧні меным предлагайтӧны уджавны «Комсомольскӧй правдаын» корреспондентӧн, Сталинскӧй область кузя.
Тайӧ зэв интереснӧ, сӧмын ог тӧд, справитча-ӧ.
Ӧд школьнӧй сочинениеяс кындзи да письмӧяс кындзи, тэ тӧдан, ме эг занимайтчыв литературнӧй уджӧн.
Но кӧть мед мый сэні эз ло, мӧда уджавны и велӧдчыны.
Гӧгӧрвоан, медбӧръя тӧлысьясас уджалі обкомын школаяс кузя инструкторӧн, унаысь вӧвлывлі челядь пӧвстын, учительяс пӧвстын — и сэтшӧма оз терпитсьы локны классӧ не гӧстьӧн, не тӧдмасьны, а велӧдны!
Некутшӧм кывъясӧн он висьтав, кутшӧм интереснӧ!
Сійӧ бара сувтіс да кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Аддзылін кӧ эськӧ тэ, мый сэні миян вӧчсьӧ!
Пӧшти став школаяссӧ вӧлі жуглӧма.
Но и сэні, кытӧн дзоньӧн кольӧмаӧсь, нинӧмыс абу, куш стенъясыс.
Сӧмын нимыс, мый школа.
Ни книгаяс, ни нагляднӧй пособиеяс.
Уналаын челядь асьныс восстанавливайтісны школаяссӧ: штукатуритісны, кресталісны, пачьяс тэчалісны — ставсӧ асланыс кияснаныс.
Кутшӧм чудеснӧй челядь, тэ кӧ эськӧ аддзылін!
А ӧти сиктын вӧлі любопытнӧй история.
Сэні сідзжӧ челядь асланыс киӧн лэптісны школа, стрӧитісны.
Заводитчисны занятиеяс, а найӧ шогсьӧны: абу сійӧ школаыс, коді вӧлі водзсӧ.
Войнаӧдз, гӧгӧрвоан-ӧ, найӧ вӧліны богачьяс, районлӧн гордость — и кабинетъяс, и пособиеяс, и зэв ыджыд библиотека.
А ӧні тыртӧм.
Медся ёнасӧ гажтӧмтчисны найӧ книгаясысь — тайӧ кадас печатайтӧм быд листбок вӧлі зӧлӧта дон.
И вот ӧти збыльысь шуда лунӧ воӧ посылка.
Ним некодлысь абу индӧма — прӧстӧ сэтшӧмтӧ школаӧ.
Восьтӧны посылкатӧ — книгаяс!
Да кутшӧм книгаясыс!
Однотомникъяс: Гоголь, Чехов, Белинский, Добролюбов, «Тихий Дон», «Молодая гвардия» — ӧти кывйӧн шуны, кызь кымын название, и ставыс зэв колана.
Кытысь?
Кодсянь?
Некод нинӧм оз тӧд.
Тӧлысь кык мысти бара книгаяс тыра посылка — и бара ставыс выль книгаяс, кодъяс петісны Москваын медбӧръя каднас.
И тадзи во чӧж.
Мый вӧчсис челядькӧд, кывйӧн он вермы висьтавны.
Нимкодясьны эз вермыны тайӧ книгаяс вылас, быдногыс гадайтісны: коді мӧдӧдалӧ налы татшӧм пӧдаркияссӧ?
И сӧмын дзик неважӧн выяснитчис: тайӧ школасӧ помалӧма ӧти нывка, коді бӧрыннас мунӧма Москваӧ рӧдня дінас да висьтавлӧма, кыдзи челядь восстанавливайтісны школанысӧ да кутшӧм сьӧкыд ӧні книгаястӧг.
А нывкалӧн дядьыс — инженер, книгаяс ёна радейтысь, сылӧн зэв бур библиотека.
Вот сійӧ и кутӧма мӧдӧдавны налы посылкаяс.
Ме ордын челядьлӧн письмӧ сылы: тшӧктісны киас сетны да висьтавны сылы быдсяма пӧсь кывъяс.
Ветла сы ордӧ, аддзӧдла.
Ми некыдз эг вермӧ сёрнитны сьӧлӧм бурмытӧдз.
Сы коста, кор ме лӧсьӧді сёян, Шура пыр ветлӧдліс комнататі: сэсся ми ужнайтім, ме убериті пызан вылысь, мыськалі тасьті-пань, а сійӧ бара кутіс ветлӧдлыны пельӧсысь пельӧсӧ да висьтавліс; сэсся заводитліс юасьны менсьым да сюся кывзіс, а сэсся, ёрта-ёртӧс торкалігтыр, ми казьтылім школанымӧс да ставнысӧ, кодъяскӧд велӧдчылім, — ӧд Шура пӧшти некод йылысь нинӧм эз тӧд.
— Ме дӧзмытӧдзыд висьтавлі тэныд! — кватитчис сійӧ. — Тайӧ сы вӧсна, мый ми сэтшӧм дыр эг аддзысьлӧй.
Тэ некытчӧ эн ветлыв, пыр вӧлін Москваын?
— Пыр.
Ме кӧсйи, медым Шура суис менӧ татчӧ, бӧр кӧ воас.
— Сьӧкыд вӧлі?
— Кыдзи и быдӧнлы, эз унджык и эз этшаджык.
Дежуриті керка вевтъяс вылын, кусӧдалі зажигалкаяс — тайӧн тэнӧ он шензьӧд.
— Шензьӧмтӧ ме эг на вунӧд...
Тӧдан, ӧти медся яркӧй казьтылӧм менам тайӧ воясас йитчӧма Артеккӧд.
— Артеккӧд?
Мыйла?
— Аддзылін мед тэ, мый вӧчӧмаӧсь фашистъясыд лагерыскӧд!
— Ме тӧда, ме лыддьылі.
И сэсся, тайӧ гожӧмнас Артекын вӧлі менам ӧтик велӧдчысь, сійӧ висьтавліс.
— Сійӧ вӧлі нин восстановитӧм лагерын, сійӧ эз аддзыв сійӧс, мый ми аддзылім.
Тэ бура помнитан Артектӧ?
— Кыдзи нӧ!
— Видлы представитны сійӧс дзик тыртӧмӧн, кулӧмаӧн.
Тайӧ дикость!
Комната ӧдзӧсъяссӧ абу восьталӧма, а жугӧдлӧма, нетшкӧма дзир йывсьыс.
Краеведческӧй музейын — конюшняяс.
Помнитан Верхньӧй лагерлысь парксӧ?
И вот, тайӧ паркас скӧтӧс йирӧдісны.
Лечебницаысь перъялӧмаӧсь ваннаяссӧ, сэтысь юкталӧмаӧсь скӧтӧс.
А Нижньӧй лагерсьыс пальмаа аллеясӧ помнитан?
Веернӧй пальмаясысь коръяссӧ чегъялӧмаӧсь корӧсьяс вылӧ.
Суук-Су дворец сотӧмаӧсь.
Тэ шуан — лыддьылі пӧ.
А ме аддзылі.
Меным уси дум вылӧ: сизимӧд класс помалӧм бӧрын миянӧс — став школаысь нёльӧс — ыстісны Артекӧ.
Некор сыӧдз ме эг аддзывлы море, гӧраяс, пальмаяс, весиг эг чайт, мый вермас лоны сы мында шонді, сы мында зэв гырысь, яркӧй цветъяс да сэтшӧм чудеснӧй дворец, кӧні юраліс сьылӧм да серам!
— Нелямын нёльӧд воӧ, мыйӧн сӧмын мездісны Ялта, Артекӧ воалісны уна важ сотрудникъясыс, — висьтавліс Шура. — Заводитісны восстанавливайтны.
Но мый сэні позьӧ вӧлі вӧчны куш киӧн!
А ми сулалім неылын.
Локтісны найӧ миян генерал дінӧ, видзчысьӧмпырысь корисны: «Выделитӧй грузӧвӧй машина, некыдз ог вермӧ асьным справитчыны, отсыштӧй миянлы».
Унджыксӧ найӧ эз виччысьны, ни эз корны, мед кӧть грузӧвик получитны: найӧ ӧд ставсӧ ас выланыс кыскалісны.
Генерал кывзіс-кывзіс да шуис, мый ачыс ветлас да видзӧдлас, кыдзи да мый сэні.
Нуӧдісны сійӧс парк кузя, петкӧдлӧны: тайӧ сотӧм дворецас челядь ӧбедайтлывлісны, этатӧн вӧлі пристань, тані костёръяс ӧзтавлісны...
Сэсся вайисны войнаӧдзса артековскӧй альбом — видзӧма кодкӧ.
Быд листбок вывсянь видзӧдӧны гажа челядь, нюмыс вом тырныс, банбокъяс гӧгрӧсӧсь...
Генерал ветлӧдлыштіс, видзӧдаліс.
«Мый нӧ ті, — шуӧ, — ӧти машина коранныд?
Вӧчны кӧ нин, вӧчны настоящӧя».
И вот, воим ми Артек восстанавливайтны.
Ремонтируйталім дачаяс, кухняяс, столовӧйяс.
Отдельнӧй Приморскӧй армия ыстіс электротехникъясӧс, найӧ восстановитісны электростанция.
Аддзылін кӧ тэ, кыдзи йӧзыс уджалісны!
Сьӧлӧмсяньыс, радпырысь, кыдзи праздник вылын.
А сэсся ми мунім рытыввывлань, а лагерь тайӧ кадас лӧсьӧдчис принимайтны челядьӧс — первой челядьӧс, гӧгӧрвоан?
Вот мый вылӧ эськӧ ме кӧсйи видзӧдлыны: кыдзи сэки Артекӧ воалісны челядь Белоруссияысь, Украинаысь, Ленинградысь, Сталинградысь.
Тӧдӧмысь, вӧлі лӧсьыд...
— Ме лыддьылі, кыдзи...
— Лыддьылі!..
Ме кӧсйылі аддзывны тайӧс ас синмӧн!
Кажитчӧ, ме куті гӧгӧрвоны Шуралысь вежсьӧмсӧ.
Водзсӧ сійӧ зэв гежӧда, весиг матысса другъясыскӧд, вермис сёрнитны татшӧм пӧся, татшӧм восьсӧн.
А ӧні черепахалӧн панцырыс, код йылысь коркӧ сэтшӧм меткӧя шуис Анна Ивановна, эз нин вӧв.
«А ӧд сійӧ зэв бур», — думышті ме.
Сійӧ абу лоӧма бурджыкӧн, абу, сійӧ пыр вӧлі татшӧм, но ӧні эз яндысь таысь.
ТӦДМАСЬӦМ
Менам велӧдчысьяс кӧть и ёна ыджыдджыкӧсь Галяысь, но Шураӧс встретитісны найӧ сэтшӧм жӧ любопытнӧй, терпитны вермытӧм видзӧдласъясӧн.
— Ті, кӧнкӧ, кысянькӧ представитель? — юаліс збой Саша Воробейко.
— Абу, ме прӧстӧ локті тӧдмасьны тіянкӧд, видзӧдлыны, кутшӧмӧсь ті.
Шуралӧн ӧтветыс сетіс право выль юасьӧмъяс вылӧ.
— Энлӧй, збыль, ті миянӧ мыйла?
Тӧдмасьнысӧ миянкӧд мыйла?
Кытысь ті?
Кор найӧ кылісны, мый Шура воӧма Сталиноысь, юасьӧмъяс лоины ещӧ унджык.
Вӧвлі-ӧ сійӧ Покровское сиктын?
Аддзыліс-ӧ челядьӧс-подпольщикъясӧс, кодъяс тышкасьӧмаӧсь фашистъяскӧд?
И тайнӧй пещера, кӧні вӧлӧма подпольнӧй штаб?
Неужели сы ыджда пещераыс, мый сэтчӧ позьӧ вӧлі дзебны нывъясӧс фашистскӧй каторгаӧ нуӧдӧмысь?
Детинкаяскӧд Шура сёрнитіс, кыдзи тшӧтшъяяскӧд, кыдзи тӧрыт мекӧд.
Сійӧ висьтавліс покровскӧй пионеръяс йылысь, украинскӧй школьникъяс йылысь, Артек йылысь.
— Кыдзи тэнад овыд? — друг юаліс сійӧ Киралысь. — Глазков?
Но, кыдзи нӧ, тӧда: маркаяс чукӧртан...
А тэкӧд ми тьӧзкаяс, шуӧны тэнӧ Александр Воробейко.
Вернӧ?..
Тэ, дерт, абу кодкӧ мӧд, а Борис Левин.
Правильнӧ? — шы а силіс сійӧ чуймӧм детинкаяс дінӧ ӧти бӧрся мӧд дінӧ.
Веськыда шуны, тайӧ шензьӧдіс и менӧ.
Ме некыдз эг вермы думайтны, мый Шура запомнитас ставсӧ, мый ме сылы висьтавлі.
Но тыдовтчис сылӧн шуда паметьыс да Шуралӧн меным ичӧтдырсянь тӧдса виччысьтӧм выдумкаяс радейтӧмыс.
— Тайӧс тіянлы Марина Николаевна висьтавлӧма ставным йылысь! — горӧдіс Борис.
— Тэ чайтан?
А кӧсъян, ме висьтала, кодлы кымын арӧс тіянлы?
— Тайӧ абу сьӧкыд: пӧшти быдӧнлы миян пиысь дас ӧти арӧс либӧ дас кык, раз ми нёльӧд классынӧсь, — вочавидзис Толя.
— Да, тэ прав.
А кӧсъян, ме тӧдмала, кымын арӧс, тэнад мамыдлы?
— Кӧсъя!
— Но вот, босьт бумага, босьт карандаш.
Эн, тэ эн петкӧдлы меным, пуксьы бокӧджык.
Вот тадз.
Ӧні гиж номерсӧ кӧмкотыслысь, кодӧс новлӧ мамыд.
Гижин?
Умножит кык вылӧ.
Содты витӧс.
Содтін?
Артмӧм суммасӧ ӧні умножит ветымын вылӧ.
Умножитін?
А произведение дінас ӧні содты 1696. А ӧні чинты мамыдлысь чужан восӧ.
Вӧчин?
Уна-ӧ тэнад лои?
— 3634.
Шура вӧчис вид, быттьӧкӧ зэв ёна думайтӧ, да минута мысти шуис:
— Тэнад мамыд комын нёль арӧса — вернӧ?
— Да, — сӧмын и вермис шуны чуймӧм Толя.
Ставныс уськӧдчисны Толя листок дінӧ.
Толя мамлӧн кӧмкот номерыс вӧлі 36.
Толя удвоитіс сійӧс — артмис 72, содтіс 5 — лои 77, умножитіс 50 вылӧ — лои 3850, содтіс 1696 — лои 5546. Толя мамлӧн чужан воыс 1912, сійӧс вычитайтӧм бӧрын артмис 3634: первой кык цифраыс (36) кӧмкот номерыс, мӧд кыкыс (34) — арлыдыс.
Мый тані заводитчис!
Лёшалы окота лои, медым Шура тӧдмалас арлыдсӧ сылӧн кык воклысь.
Саша Гай уси шогӧ сыысь, мый эз тӧд дедыс кӧмкотлысь номерсӧ...
— И пыр правильнӧ кутас артмыны? — юаліс Борис.
— Тайӧ воын непременнӧ, — шуис Шура. — А вот, шуам, 1950 воын умножение бӧрас ковмас нин содтыны оз 1696, а 1700, а 1951 воын — 1701 нин.
Шуралысь кывъяссӧ пырысь-пыр жӧ прӧверитісны — и ставныс ӧтитӧг убедитчисны, мый сійӧ вермас отгадайтны свет вывсьыс ставсӧ.
Збыльысь, сэки жӧ тыдовтчис, мый Шура кужӧ решитны любӧй кроссворд, ӧтветитны загадка-шуткаяс вылӧ, кодӧс предлагайтліс челядьлы «Пионерскӧй правда», и кужӧ аддзыны петанін сэні рисуйтӧм любӧй лабиринтысь.
Челядь регыдӧн мӧдісны чувствуйтны асьнысӧ сыкӧд, кыдзи важ тӧдсакӧд.
Не ӧтчыд на Шура воліс менам классӧ, пукаліс урокъяс вылын, переменаяс колльӧдіс челядькӧд да быдтор йылысь подробнӧя юасяс.
...Москваысь сійӧ муніс дасӧд лунас.
Сылӧн ставыс артмис сідз, кыдзи ми думайтлім: Шура бӧр муніс гортас «Комсомольскӧй правдалӧн» корреспондентӧн.
— Кута ветлӧдлыны, видзӧдавны, гижны, — редакциясянь медбӧръяысь воӧм бӧрын шуис сійӧ. — Збыль ӧд, интереснӧ?
Сьӧрсьыс сійӧ нуис зэв ыджыд посылка: миян школаса велӧдчысьяс чукӧртісны книгаяс Покровское сиктса пионеръяслы да школьникъяслы, и Шура кӧсйысис мӧдӧдны найӧс назначение серти.
ВЫЛЬ ДРУГЪЯС
Шура мунӧм бӧрын недель кык мысти «Комсомольскӧй правдаысь» ме аддзи ыджыд очерк помысь сылысь овсӧ.
«Вот молодец, гижӧма нин!
Кор нӧ сійӧ вевъяліс?» — думышті ме.
Куті лыддьыны — и друг гӧгӧрвои, мый сёрниыс мунӧ менам класс йылысь, менам велӧдчысьяс йылысь.
Ме повзи, весиг дӧзми.
Мыйла сійӧ вӧчис тайӧс?
Но лыддигӧн ме аддзи, мый сійӧ гижис эз ме йылысь, а учитель удж йылысь, сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд да кутшӧм интереснӧ корсьны ключ челядь характер дінӧ.
Ставсӧ, мый йылысь ми сёрнитім, мый сэтшӧма занимайтіс менӧ, ме аддзи тайӧ очерксьыс да куті чувствуйтны, мый тайӧ очеркыс уна том учительӧс заставитас думыштчыны.
Но мыйла нӧ сійӧ меным нинӧм эз висьтав?
Вот характер!
Велӧдчысьяслысь овъяссӧ да кутшӧмсюрӧ подробностьяс вӧлі вежӧма, школалысь номерсӧ абу индӧма.
Менам велӧдчысьяс пиысь некод эз обратитлы вниманиесӧ очерк вылас.
Сӧмын Гай шуис пырмунігмоз:
— «Комсомольскӧй правдаын» статья печатайтӧма, и сэні учительница Марина Николаевна йылысь тшӧтш жӧ гижӧма.
Мунісны лунъяс.
Ӧтчыд, коридорын мекӧд паныдасигӧн, Анатолий Дмитриевич тшӧктіс меным пыравны сы ордӧ недыр кежлӧ. Пызан ящиксьыс сійӧ перйис письмӧяслысь ыджыд пачка да сійӧс меным сетігмоз шуис:
— Вот, получитӧй.
Тайӧ тіянлы.
— Меным?
Кытысянь?
— Ыстӧмаӧсь «Комсомольскӧй правдасянь».
Редакцияас мӧдӧмаӧсь воавны тіян ним вылӧ письмӧяс сійӧ очерк бӧрад, помнитанныд?
Кытысянь сӧмын оз гижны!
Видзӧдлӧй: Архангельскысь, Киевысь, Свердловскысь, Ригаысь.
А со и Москваысь кымынкӧ.
Ыджыд почта, а?
И збыль, ме куті получайтны письмӧяс меным дзик тӧдтӧм йӧзсянь, каръяссянь, кытчӧ ме нэмнам эг волывлы, мукӧд дырйиыс сэтшӧм ылыс, глухӧй пельӧсъяссянь, мый найӧс ме эг вермы весиг корсьны карта вылысь.
Гижисны быдсяма арлыда да профессияа йӧз, и немвиччыстьтӧг ме аддзи, мый ставныслы налы школалӧн уджыс да челядьӧс воспитайтӧм — матыса, рӧднӧй делӧ.
Подробнӧя, сьӧлӧмсяньныс да пӧсь участиеӧн юасисны менсьым сійӧ челядь судьбаяс йывсьыс, кодъяс казьтывсисны очеркын, сеталісны сӧветъяс, корисны гижны.
И кӧть ӧтвечайтны тайӧ письмӧяс вылас эз вӧв кокни, насянь лои кыдзкӧ зэв долыд сьӧлӧм вылын, и ыджыд благодарность чувство эз эновтлы менӧ: сэтшӧм важнӧ, сэтшӧм долыд тӧдны, мый уджыд тэнад радейтана да интереснӧй уна и уна йӧзлы!
Получитӧм письмӧяс пиын вӧлі ӧти ылі Войвывсянь.
Тайӧ письмӧыс кыпӧдіс уна событиеяс да мукӧд письмӧяс гижӧм, и та вӧсна ме перепишита сійӧс дзоньнас:
«Здравствуйте, Марина Николаевна!
Тіянлы кажитчас тешкодьӧн получитны письмӧ тӧдтӧм мортсянь.
Кора Тіянӧс: эн огорчайтчӧй да прӧститӧй менӧ дӧзмӧдчӧмысь.
Гижӧ Тіянлы Севернӧй флотса моряк.
Корабль вылӧ талун вайисны «Комсомольскӧй правда» газета, и сэтысь ме лыдди статья Тіян класс йылысь.
Тайӧ статьяас подробнӧя висьтавсьӧ, кыдзи Ті воспитывайтанныд ассьыныд велӧдчысьястӧ и кутшӧм интереснӧй учительлӧн уджыс.
И вот меным невольнӧ окота лои гижны Тіянлы да висьтавны ассьым мнение.
Ті тӧданныд, Марина Николаевна, ме тожӧ вӧвлі сэтшӧм, кыдзи Тіян ӧти велӧдчысь.
Ме сідзжӧ ставсӧ вӧлі вӧча мӧдарӧ, ме зіли дӧзмӧдны, скӧрмӧдны, ӧбидитны учительӧс.
Ме весиг ог гӧгӧрво ӧні, мыйла ме тайӧс вӧчлі!
Ме сідз весьшӧрӧ асныралі.
Меным дум вылӧ усьлывлӧ школаын вӧвлӧм случай.
Ме велӧдчи витӧд классын.
Украинскӧй кыв велӧдіс миянӧс том учительница, коді, тыдалӧ, муртса на помалӧма Педагогическӧй институт, — Тамара Ивановна.
И сы пыдди, медым кывзыны сылысь урокъяссӧ, ме ветлӧдлі классӧд, чиршӧдлі нывкаясӧс да детинкаясӧс, горзі, сералі да чувствуйті ачымӧс геройӧн.
Тайӧс ме зэв бура помнита, кӧть меным и кызь куим арӧс нин и челядьдырӧй кольӧма.
И вот колӧ висьтавны Тіянлы, мый менам олӧмын зэв ыджыд роль ворсіс класснӧй руководитель Иван Петрович Усик.
Ме сылы зэв унаӧн обязан.
Сійӧ велӧдіс менӧ уважайтны йӧзӧс, петкӧдліс меным, мый ме абу герой, а грубиян и хулиган, сійӧ вӧчис сідз, мый меным лои яндзим.
И меным кажитчӧ, мый Ті воспитывайтанныд ассьыныд велӧдчысьястӧ сідз жӧ, кыдзи воспитайтлывліс менӧ Иван Петрович.
Сиа Тіянлы успех, Марина Николаевна!
Оз кӧ ло сьӧкыд Тіянлы, гижыштӧй меным, кыдзи ӧні велӧдчӧны Тіян ученикъясыд.
Пӧжалуйста, эн ӧткажитӧй таын: меным лоӧ зэв интереснӧ.
Передайтӧй налы привет да висьталӧй, медым найӧ вӧліны отличникъясӧн.
Меным зэв интереснӧ тӧдны, кыдзи найӧ олӧны да велӧдчӧны.
Меным кажитчӧ, мый найӧ менам ичӧтджык вокъяс.
Сиа Тіянлы успех.
Анатолий Александрович Нехода».
Урок помасьтӧдз минутаӧн водзджык ме висьталі челядьлы, мый получиті письмӧ Долгая Губасянь, и висьталі налы привет тӧдтӧм североморецсянь.
Детинкаяс чукӧртчисны менам пызан гӧгӧр; дежурнӧй кӧть и скӧрысь тшӧктывліс петны классысь, но некод эз пет — быдӧнлы окота вӧлі тӧдны, кутшӧм моряк, воюйтлӧма-ӧ сійӧ, важӧн-ӧ нин Войвылын.
Тадзи и суис миянӧс проветриттӧм да убериттӧм классын Елена Сергеевна, рисование кузя велӧдысь.
Ме извинитчи сы водзын, велӧдчысьяс пуксялісны асланыс местаясӧ, а ме муні учительскӧйӧ тетрадьяс прӧверяйтны.
Кор урокъяс помасисны, учительскӧй ӧдзӧс дорӧ чукӧртчӧмаӧсь джын дорсьыс унджыкӧн менам класса велӧдчысьяс.
— Марина Николаевна, — порог вомӧн воськовтігӧн на кылі ме, — ми решитім гижны эсійӧ морякыдлы Войвылад. Позьӧ?
— Позьӧ, дерт.
Адресыс менам эм.
— Сӧмын тӧданныд, ми тшӧктім Лёвалы, медым гижас, а ми ставным кырымасям.
А сійӧ шуӧ: «Ог и думыштлы, гижӧй асьныд...» Ті сылы шуӧй!
— Мый нӧ ме сылы шуа?
Сійӧ дзик прав.
Ті ӧмӧй первоклассникъяс, асьныд он вермӧй гижны?
Пуксьӧй и гижӧй.
— Мари-и-на Николаевна! — норапырысь нюркнитіс Боря Левин.
— Да мый ті, ребята?
Мыйла тіян пыдди Лёва должен гижны?
— Да со Лабутин гижис колян переменаяс, а быдӧн шуӧны — лёка пӧ артмӧма...
— Вайлӧй, ме лыддя.
Листок вылын, кодӧс мыччис меным Лабутин, гижӧма вӧлі со мый:
«Дона ёрт Нехода!
Ми, нёльӧд «В» класса велӧдчысьяс, ыстам Тіянлы привет краснӧй столицасянь.
Аттьӧ Тіянлы приветыд вылӧ да корам гижны унджык асланыд олӧм йылысь, а ми обязуйтчам велӧдчыны отличнӧя».
— А тэныд аслыд воӧ сьӧлӧм вылад тайӧ? — юалі ме.
— Оз, — честнӧя висьтасис Лабутин.
— А мыйла оз?
Ставныс чӧв ланьтісны.
— Таысь нинӧм он гӧгӧрво, — думыштӧм бӧрын шуис Горюнов. — Быттьӧкӧ тайӧ абу и миянсянь.
— Дзик вернӧ.
Анатолий Александрович лыддяс да тіян йылысь нинӧм оз и тӧдмав и оз гӧгӧрво, мый ті кӧсъянныд тӧдны сы йылысь.
Гижӧй прӧстӧй да гӧгӧрвоана письмӧ сы йылысь, кыдзи ті оланныд, мый вӧчлывланныд.
Челядь бӧр мунісны классӧ да ставныс ӧтвылысь заводитісны сочиняйтны письмӧ.
Сійӧс лои гижӧма — ыджыдӧс, подробнӧйӧс — став школьнӧй делӧяс йылысь: сы йылысь, кыдзи класс завоюйтіс первенство волейбол кузя, кыдзи миян мастеръяс лӧсьӧдчӧны шахматнӧй турнир кежлӧ...
«Ті аддзылінныд метро? — юасисны челядь. — Эн кӧ аддзылӧй, сообщитӧй миянлы.
Ми Тіянлы ставсӧ опишитам и рисуйтам, кодсюрӧяс миян бура кужӧны рисуйтчыны.
Ми Тіянлысь корам: гижӧй, кутшӧм природаыс Войвылас.
Аддзывлінныд-ӧ Ті севернӧй сияние?
Воюйтлінныд али эн?
Опишитӧй медся интереснӧйсӧ, мый Тіянкӧд вӧлі война вылын.
И гижӧй, мый вӧчны сэтшӧм челядьлы, кодъяс кӧсйӧны лоны морякъясӧн жӧ.
Ӧти велӧдчысь миян, Воробейко Александр, кӧсйӧ лоны морякӧн, сӧмын оз Войвылын, а Чёрнӧй мореын».
Бӧръяпомас челядь ыстісны Анатолий Александрович Неходалы «привет да ыджыд бурсиӧмъяс Тіян морскӧй службаын».
Гижис Гай, коді вӧлі гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма ассьыс миссиясӧ кыдз позьӧ бурджыка выполнитны кӧсйӧмысла; мукӧдыс висьтавлісны сылы.
Сашалы кӧ кажитчыліс мый-кӧ лӧсявтӧмӧн, сійӧ чӧволігтыр, кинас решительнӧя ӧвтыштӧмӧн ӧлӧдліс.
Тайӧ кадас ме пукалі бӧръя парта сайын, прӧверяйті тетрадьяс.
Шочиника челядь шыасьлывлісны ме дінӧ консультацияӧн: «Марина Николаевна, кыдзи гижны «сообщитӧй»: кык «о» али ӧти?»;
«Марина Николаевна, а сылы интереснӧ лоас миян выставка йылысь?»
Сэсся Саша сетіс меным тшӧкыда гижӧм куим лист, ме исправиті ӧшибкаяссӧ (натӧм эз ло), и письмӧ сетісны Чесноковлы, кодлӧн почеркыс вӧлі классын медмича.
Челядь кӧсйисны, медым сійӧ ӧні жӧ заводитіс переписывайтны, но ме ӧлӧді: пӧра вӧлі гортӧ мунавны.
Аскинас Чесноков вайис зэв мичаа перепишитӧм письмӧ, и урокъяс бӧрын ми бара чуть ли эг став классӧн мунӧй улича пельӧсӧдз, кӧні письмӧсӧ торжественнӧя лэдзим почта ящикӧ.
Челядь кутісны виччысьны ӧтвет, кӧть и яснӧ вӧлі, мый письмӧяс сэтчӧсінъясысь воӧны оз регыдӧн.
Асывнас, менӧ встречайтігӧн, обязательнӧ юавлісны, эз-ӧ во ӧтвет.
— Да мый ті, ребята!
Думыштлӧй асьныд, вермас ӧмӧй лоны тайӧ?
Но челядь эз кӧсйыны лыдӧ босьтны ни Долгая Губасянь миянӧс торйӧдысь костсӧ, ни сійӧ прӧстӧйторсӧ, мый моряк Неходалӧн вермасны лоны и мукӧд делӧяс, тӧдтӧм московскӧй детинкаяскӧд гижасьӧм кындзи.
А кутшӧмкӧ асылӧ кӧ менсьым некод эз юав гораа, то классӧ пыригӧн юалӧмыс сэтшӧм бура тыдаліс на видзӧдласъясын, мый ме ачым дзик пыр жӧ шулывлі:
— Письмӧ абу на.
ПИСЬМӦ
Но вот коркӧ и воис сійӧ — кыз, сьӧкыд письмӧ, конверт вылас уна рӧма гырысь куим марка, и ме сійӧ жӧ лунас лыдди сійӧс гораа.
Должен висьтавны, мый ме эг вермы норасьны челядь кывзытӧм вылӧ: классын вӧлі образцӧвӧй тишина, вывті сосредоточитчӧмыс вӧсна сӧмын Володя Румянцев чушкис нырнас, и листбок бергӧдігӧн быд раз ме аддзылі ас водзысь сылысь дзик гӧгрӧс синъяссӧ.
Тӧдтӧм морт, ылі Войвыв флотса моряк, гижис тадзи:
«Дона, муса челядь менам!
Став сьӧлӧмсянь благодарита тіянӧс сыысь, мый ті гижинныд меным, ме вӧлі зэв рад тіян письмӧ вылӧ.
Сы вӧсна, ни ӧти минута воштытӧг, тэрмася сетны ӧтвет, медым не кольны тіян водзын уджйӧзаӧн.
Кор лыдди тіянлысь письмӧнытӧ, невольнӧ казьтышті челядьдырся кадӧс да окота босьтіс лоны детинкаӧн, велӧдчыны школаын да ворсны футболӧн.
Кадыс ӧні 23 час да 20 минута, ывлаас шоныд — сӧмын вит градус кӧдзыдыс.
Войыс югыд.
Небесаын полярнӧй сияние.
Ті кӧ эськӧ сӧмын аддзылінныд, кутшӧм мича!
Воздухыс сӧстӧм да юмов кӧра, зэр бӧрын кодь.
Лолалан и он пӧт лолалӧмнас, видзӧдан и он пӧт видзӧдӧмнас — сэтшӧм лӧсьыд!
Меным чайтсьӧ, Войвылысь мичаыс абу.
И, ме ногӧн, Александр Воробейко (ог тӧд, Шура сійӧ али Саша) абу прав, мый оз кӧсйы служитны Войвывса флотын.
Кӧсйӧ кӧ лоны сійӧ истиннӧй морякӧн, то сійӧ обязательнӧ должен мунны служитны Войвылӧ.
Сы вӧсна мый Войвыв воспитывайтӧ волевӧй качествояссӧ настоящӧй моряклысь, коді оз пов ни штормысь, ни туманъясысь, ни лым турӧбъясысь.
А моряк, ті асьныд тӧданныд, должен лоны вынӧсливӧйӧн, смелӧйӧн, отважнӧйӧн.
Оз ӧд весьшӧрӧ шуны морякъяс йылысь: «Шуны, мый моряк повтӧм, смелӧй, выносливӧй — сійӧ дзик сэтшӧм жӧ мый шуны: мортлӧн эм кык кок да кык ки».
Та вӧсна Саша должен мунны Войвыв флотӧ.
Ме, например, сэтшӧма велалі Войвыв дінас, мый и думыштны ог вермы, кыдзи сійӧ ме верма служитны мӧдлаын.
Помнита, 1945 воӧ ме вои Германияӧ ӧти задание выполнитӧм могысь.
Сэні недыр олӧм бӧрын ме думайті, мый ог вермы виччысьны сійӧ лунсӧ, кор ме бӧр воа рӧднӧй Баренцово морелӧн скалистӧй берегъяс дінӧ.
И кор ме эновті порт Свинемюнде да муна вӧлі Скандинавскӧй полуостров гӧгӧр ас местаӧ, Войвылӧ, ме быттьӧкӧ шыбиті ас вылысь сё кило сьӧкта груз.
Со мый значитӧ Войвылӧс радейтӧмыс!
Оз, Саша кӧ решитіс лоны морякӧн, ме ещӧ сылы шуа: сӧмын Войвылӧ!
Но морякӧн лотӧдз колӧ бура велӧдчыны.
Мореыд оз любит безграмотнӧй, дыш, полысь йӧзӧс — тайӧс ті, дерт, и асьныд тӧданныд.
Ме талун сувті вахта вылӧ — дежурнӧй рулевӧйӧн, та вӧсна узьыштны войнас тӧдӧмысь оз удайтчы.
И ме пыр думайта тіян йылысь, ребята.
Ті коранныд опишитны боевӧй эпизодъяс.
Вот кывзӧй.
Делӧыс вӧлі 1944 воӧ гожся кампания дырйи.
Гитлеровецъяс торйӧн ёна курччасисны тані, Войвылын.
Мукӧдъяскӧд тшӧтш менам корабль должен вӧлі мунны Борис Вилькицкий пролив дорлань, Челюскин мыс дінті, да виччысьны сэні транспортъяс, кодъяс мунісны Владивостоксянь Архангельскӧ (карта вылысь корсьӧй Б. Вилькицкийлысь пролив, Челюскин мыс, Архангельск да Владивосток каръяс, и ті аддзанныд, кӧні ме вӧлі сэки и кутшӧм задание вӧлі миян).
Куим сутки найӧс виччысьӧм мысти ми петім туйӧ.
Муніс нёль транспорт.
Ставыс муніс бура.
Мунім нин джын туйсӧ, и друг акустик (морт, коді приборъяс отсӧгӧн пельнас кывзӧ подводнӧй лодкаяс), горзӧ: «Контакт!»
Сетісны боевӧй тревога.
Ме сулалі штурвал дорын.
Вӧлӧмкӧ, вражескӧй подводнӧй лодка кӧсйӧма вӧйтны миянлысь ӧти транспорт, коді муніс ценнӧй груз тырӧн.
Кор ставным лоим местаяс вылынӧсь, боевӧй тревога серти заводитім вӧйтны лодкасӧ.
Но абу ка сэтшӧм кокни вӧйтны врагӧс ва улын.
Акустик сӧмын докладывайтӧ: «Лодка мунӧ норд-остлань».
Командир передавайтӧ меным: «Кутны норд-ост».
Тайӧ значитӧ: ме должен вӧлі веськӧдлыны корабльӧн да лӧсьӧдны сылысь нырсӧ норд-остлань, мӧдногӧн кӧ асыв-войлань.
Ме куті точнӧя.
Некымын минута мысти кыліс команда: «Бомбаяс лӧсьӧд!», «Бомбаяс борт сайӧ!» — и тані ми заводитім утюжитны врагӧс глубиннӧй бомбаясӧн.
Минута 15‒20 мысти ва увсяньыс кыптіс ящик, спасательнӧй пояс да ва вылын тыдовтчис маслянӧй пятно.
Лои яснӧ, мый лодкасӧ вӧйтӧма.
Став караваныс муніс водзӧ, коли сӧмын миян корабль.
Эг на удитӧй ми весиг пӧсьнымӧс чышкыны, кыдзи горизонт сайсянь мыччысис самолёт.
Сійӧ тэрыба матыстчис миянлань, а ми ещӧ тэрыбджыка дасьтім сылы гӧстинеч.
Сійӧ вӧчис кытш да кӧсйис пикируйтны, но пулемётлӧн очередьыс вурыштіс сійӧс.
Тайӧ бояс ме ранитчи кокӧ, но пост вылысь эг мун и помӧдзыс веськӧдлі корабльӧн.
Ті юаланныд, кытысь босьтчис самолётыс.
Ӧтветита: фашистскӧй подводнӧй лодка вевъялӧма радио пыр корны самолётсӧ.
Но артмис сідз, мый и самолётыс муніс сэтчӧ жӧ, кытчӧ и лодкаыс, — море пыдӧсас.
Бӧрыннас тӧдмалім, мый тайӧ лодкаыс океанскӧй, сё метр дорысь кузьджык.
Миян бомбаясысь сійӧ тшукӧма нырнас лыаӧ.
Вот и ставыс.
Архангельскӧ ми воим лючки-ладнӧ, и пырысь-пыр жӧ вӧчисны банкет, и сыысь, мый ми вӧйтім враглысь подводнӧй лодкасӧ, миянлы, морскӧй закон серти, сетісны жаритӧм порсьпи.
Морякъяслӧн сэтшӧм традиция.
Мӧд письмӧын висьтала, кыдзи миянлысь корабльнымӧс кыкысь торпедируйтлыны, но сӧмын сэтшӧм уговорӧн, мый тіян письмӧныд лоӧ куим пӧв кузьджык первойя дорсьыс, бур?
Привет тіянлы менам другъяссянь да ёртъяссянь — морякъяссянь.
Ставныс найӧ сиӧны тіянлы медбур успехъяс тіян олӧмын.
Аддзысьлытӧдз.
Терпениетӧм виччыся ӧтвет.
Тіян друг Анатолий Нехода».
Колӧ-ӧ висьтавны, мый тайӧ ӧтветсӧ вӧлі гижӧма пырысь-пыр, и збыльысь артмис воддза письмӧ дорсьыс пӧв куим ыджыдджык.
Колӧ-ӧ висьтавны, мый Саша Воробейко сэки жӧ решитіс лоны настоящӧй севернӧй морякӧн, да и мукӧд велӧдчысьясыс пӧшти ставныс лӧсьӧдчисны изучайтны Войвыв, мунны Войвылӧ, плавайтны Войвылын.
Саша вӧлі вывті рад сійӧн, мый пӧшти письмӧыслысь джынсӧ вӧлі сиӧма сылы, и, ӧтувъя ӧтветнӧй письмӧ кындзи, Долгая Губаӧ муніс ещӧ ӧти письмӧ — личнӧ Александр Васильевич Воробейкосянь.
Сійӧ тадзи и кырымасис полнӧя: нимнас, вичнас да овнас.
Анатолий Александрович кутіс гижны частӧ.
Сійӧ эз сӧмын ӧтвечайтлы челядь письмӧяс вылӧ, но мукӧд дырйиыс гижліс ӧчередьтӧг.
Коркӧ челядь казьтыштісны, мый найӧ мӧдӧдісны книгаяс Покровское сиктӧ.
Бӧрынджык Неходасянь воӧм письмӧысь ми лыддим татшӧм строчкаяс:
«Покровскоетӧ ме тӧда.
Ме ачым Украинаысь.
Сійӧ местаясас овлісны менам батьмам, кык вок да чой.
Гитлеровецъяс сотісны миянлысь сиктнымӧс, и став рӧдняӧй менам пӧгибнитіс.
Став семьясьыс ме коли ӧтнам».
— Тані он тӧд, мый и ӧтветитны, — гусьӧник шуис Гай, кор Лёва помаліс лыддьыны.
Помнитсьӧ, найӧ ни ӧти кывйӧн эз казьтыштны та йылысь ӧтветнӧй письмӧас, но, меным кажитчис, найӧ кутісны чувствуйтны, мый тайӧ письмӧасьӧмыс колӧ оз сӧмын налы, но и Анатолий Александровичлы.
Гижлісны велӧдчысьяс ӧчередьӧн, сэсся лыддьывлісны письмӧсӧ классын и ставӧн ошкӧм мысти мӧдӧдлывлісны.
Но ӧтчыд, кор Борис шуис: «Ме ӧтветиті Анатолий Александровичлы, лыддьыны?» — Рябинин веськодьпырысь шыасис:
— Мый нӧ талун мӧдӧднысӧ?
Диктантысь талун вит двойка.
А рисование дырйи тэнӧ вӧтлісны классысь — та йылысь кыдз, гижин жӧ?
Збыльысь, гижны та йылысь эз вӧв лӧсьыд, и Борис яндысьӧмӧн дзебис листоксӧ.
Нехода обычнӧ юасис то ӧтиклӧн, то мӧдлӧн делӧяс да успехъяс йылысь.
Кутшӧмсюрӧ ов бӧрйӧм бӧрын (первой письмӧас кырымасисны ставныс), сійӧ корис юӧртны: кыдзи велӧдчӧ тайӧ детинкаыс?
Кутшӧм предмет медъёна радейтӧ?
Кодкӧд дружитӧ?
Кутшӧм спортӧн увлекайтчӧ?
Дӧвӧлен-ӧ сыӧн ме, учительница?»
Тадзи сійӧ тӧдмасис унакӧд.
Сійӧ лунас, кор кодкӧ получитліс лёк отметка, челядь эз гижлыны Войвылӧ: налы окота вӧлі ыставны сэтчӧ сӧмын бур юӧръяс.
И сійӧ, коді получитліс двойка, чувствуйтліс, мый подведитіс классӧ, ставӧс лишитліс удовольствиеысь ас кадӧ ӧтветитны другыслы.
Миян унджык лои радлуныс, выль дружбаыс лои миян олӧмысь янсӧдны позьтӧмторйӧн.
МАРТ КӦКЪЯМЫСӦД ЛУН
Тадзи казявлытӧг воис март.
Асывъяснас вӧлі кӧдзыд на и воздухыс чепляліс ныртӧ, но небесаыс лӧзаліс нин тувсовъя моз, и кымӧръясыс сэті кывтісны кокньыдӧсь да пырыстыдаланаӧсь.
А март кӧкъямысӧд лунӧ миян переулок пельӧсӧ явитчис лотока цветочница; лоток вылас гажаа вижӧн пӧртмасисны первой мимозаяс, и сылӧн яркӧй шарикъясыс вӧліны сэтшӧм пушистӧйӧсь, быттьӧкӧ ветка вылас пукалісны эз цветъяс, а зэв ичӧтик, муртса на кышысь петӧм чипанпиян.
Ме пыри классӧ да чуйми: менам пызан вылын сулаліс мимозаясысь вӧчӧм зэв ыджыд букет, а сы водзын ыджыд металлическӧй чернильница, пемыдлӧз мича переплёта, кыз общӧй тетрадь да шоколад кӧрӧбка.
Велӧдчысьяс сулалісны торжественнӧйӧсь, праздничнӧйӧсь да тыр синмӧн видзӧдісны ме вылӧ.
Чернильница дінын куйліс кузь еджыд бумага полоса, и сы вылын куим строчка, кодӧс гижӧма сэтшӧм старательнӧя, мый ме весиг эг вермы тӧдны почерксӧ:
Дона Марина Николаевналы Международнӧй женскӧй праздникӧ сылӧн велӧдчысьяссянь, — лыдди ме.
Мый вӧчны?
Ме эг тӧд, да и ӧні ог тӧд, лӧсьыд тайӧ али абу лӧсьыд — принимайтны велӧдчысьяссянь пӧдарокъяс.
Помнита, кор ми вӧлім школьникъясӧн, ми пӧдаритлывлім дзик сьӧлӧмсянь и, дерт, ӧбидитчим эськӧ, подарокнымӧс кӧ миянлысь эз босьтны.
Но ӧні ме сулалі шӧйӧвошӧмӧн, эг тӧд, мый вӧчны.
— Ыджыд аттьӧ, — медбӧрын шуи ме. — Но, честнӧй кыв, ребята, меным эськӧ вӧлі медся ыджыд пӧдарокӧн, талунъя диктанттӧ кӧ ті гижинныд ӧшибкаястӧг.
— Но, сідзи ме и тӧді, сідзи и тӧді, мый ті тадз шуанныд! — горӧдіс Боря, и сы гӧлӧсын ӧттшӧтш кыліс и торжествуйтӧм и возмутитчӧм.
— А ӧні ми со мый вӧчам, — кӧрӧбка восьтігмоз висьталі ме водзӧ: — вайӧй празднуйтам Женскӧй лун.
Нолтӧ, Толя, угощайтчы!
Горюнов весиг кияссӧ дзебис мыш саяс, топыда топӧдіс вомдоръяссӧ да кутіс пыркӧдны юрсӧ.
— Энлы, энлы, кор гӧститӧдӧны, ӧтказывайтчыны оз позь.
Босьт регыдджык, меным ӧд колӧ ставӧс гӧститӧдны, — настаивайті ме.
(Толя шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да падъялігтыр босьтіс ӧти кампет) — Ӧні тэ, Саша.
Босьт, босьт!..
Ӧні тэ, Лёша, Боря, Володя... — шуалі ме партаяс костӧд мунігмоз.
Неудовольствиеыс да шӧйӧвошӧмыс челядь чужӧмъяс вылысь вочасӧн кутіс вежсьыны нюмъялӧмӧн, и кор ме бӧр муні аслам пызан дорӧ (шудыд вылӧ, тырмис быдӧнлы, и меным тшӧтш), кӧрӧбка вӧлі тыртӧм.
— А тетрадьнас тӧданныд мый вӧчам? — шуи ме. — Вайӧй кутам гижавны сэтчӧ интереснӧй выль книгаяс йылысь, кодъясӧс ми лыддим.
— Кыдзи гижны — ставлы ӧттшӧтш? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Ильинский.
— Огӧй, ӧчередьӧн.
Лыддин интереснӧй книга — Лёшалысь шкапсьыс босьт тетрадь и гиж.
А мукӧдъясыс видзӧдласны да окота жӧ лоӧ лыддьыны тайӧ книжкасӧ.
— А мый гижнысӧ?
— Вот ӧні артыштам.
Ме важӧн нин та йылысь думайті.
Гижавны мӧдам тадз (ме босьті мел да куті гижавны дӧска вылӧ, челядь босьталісны тетрадьяснысӧ): медводз, дерт, авторсӧ; мӧдкӧ, книгаыслысь нимсӧ...
— И содержаниеыс дженьыдика? — водзӧ висьталіс Саша Гай.
— Оз ков, — вочавидзис Борис, — сэки оз ло интереснӧ лыддьыны.
Тӧда кӧ ме, мыйӧн помасьӧ, мыйла ме босьта тайӧ книгасӧ?
— Вайӧй сідз: авторлысь нимсӧ, книжкалысь нимсӧ да сійӧ местасӧ, кыті медъёна сьӧлӧм вылад воис, — предложиті ме.
— Вот вернӧ: медся интереснӧй местасӧ, медым сразу вӧлі тыдалӧ, кутшӧм книжка тайӧ, — поддержитіс Боря.
— Мый нӧ тайӧ артмӧ: ставыс ӧтувъя, а тіянлы нинӧм эг и пӧдаритӧй? — скӧрысь шуис Саша Воробейко.
— А цветъясыс? — шуи ме.
— И чернильница, — содтіс Рябинин. — Тӧданныд, сійӧс Ильинскийлӧн батьыс заводын вӧчис.
Тайӧ тіянлы!
— Меным? — шуи ме. — Вот и зэв бур!
Чернильница и кутас украшайтны менсьым пызанӧс миян классын.
Мый правда, сійӧ правда: диктант тайӧ лунас эз состоитчы.
И тайӧ, дерт, омӧль.
ОБЩӦЙ ТЕТРАДЬ
Челядь ёна радейтлісны лыддьысьны, и урокъяс бӧрын ми ӧтлаын уна лыддьывлім.
Миян школьнӧй библиотекаӧн заведуйтысь Вера Александровна шуткаӧн моз эз ӧтчыд вомавлы менӧ паныдасигъясӧн: «Тіян вӧсна менам век зэв уна ноксьӧм.
Коді-коді, а ме быдӧнысь медбура тӧда, мый йылысь ті сёрнитанныд асланыд велӧдчысьясыдкӧд.
Первой перемена дырйиыс жӧ найӧ пырысь-пыр ме дінӧ: вай налы ӧні жӧ сійӧ книжкасӧ, код йылысь висьтавліс Марина Николаевна!»
Мукӧд дырйиыс ме дженьыдика висьтавлывлі интереснӧй случай книгаысь, кодӧс найӧ эз на лыддьывны.
«А водзӧсӧ мый вӧлі?
А таӧдзсӧ мый вӧлі?» — быдладорсянь кылісны юасьӧмъяс.
«Корсьӧй книгасӧ и тӧдмаланныд», — пыр ӧтмоз шулывлі ме.
Либӧ заводита вӧлі висьтавлыны книгалысь содержаниесӧ да сэсся, медся интереснӧйинас сувтӧм бӧрын, шулывла: «А водзӧсӧ ті асьныд лыддянныд!»
Татшӧм случайяс дырйиыс Боря Левин веськыда петавліс ку письыс.
Стремительнӧй да терпениетӧм, сійӧ сьӧлӧмсяньыс интересуйтчис геройяс судьбаӧн да та вӧсна эз вермы выноситны тӧдмавтӧмторсӧ.
— Ті сӧмын висьталӧй, помыс бур али лёк? — допытывайтчис сійӧ.
Челядь сувтлывлісны сы дор да ставныс кевмысьлісны:
— Но, Марина Николаевна, но, пӧжалуйста!
Ті сӧмын висьталӧй, бурӧн помассьӧ али лёкӧн?
Но ме ньӧти эг сетчыв.
Книжкасӧ, кодкӧд тӧдмасьӧмыс заводитчыліс вот татшӧм загадкасянь, челядь корсьлісны непременнӧ, кӧть море пыдӧсысь, а судзӧдлывлісны — сэтшӧм окота вӧлі аслыныс лыддьыны налы, тӧдмавны помӧдз сы йылысь, мый йылысь ме висьтавлывлі.
И пемыдлӧз переплёта общӧй тетрадь кутіс ворсны миян олӧмын ыджыд роль.
Первойсӧ эз этша курьёзъяс вӧвны.
Сідз, веритны кӧ Витя Ильинский гижӧдлы, «Гулливерлӧн путешествиеяс» книгалӧн авторыс вӧлӧма кутшӧмкӧ Свист.
А Саша Воробейко, кор лыддьӧма ненецкӧй мойд «Кӧк», — кӧні висьтавсьӧ мам йылысь, коді пӧртсьӧма кӧкӧ да лэбзьӧма сьӧлӧмтӧм челядь дінсьыс, — добросовестнӧя перепишитӧма сійӧс тетрадьӧ ставнас, медводдза кывсяньыс медбӧръяӧдзыс.
Ми удовольствиеӧн лыддим тайӧ вежӧра да шог мойдсӧ, но всё-таки индім Сашалы, мый тадзи оз шогмы: оз ков ставсӧ помысь-помӧдз переписывайтны, а сӧмын сійӧ местасӧ, коді медся ёна сьӧлӧм вылад воис.
— А ставыс кӧ меным сьӧлӧм вылӧ воис? — резоннӧя вочавидзис Саша.
— А тэ, гашкӧ, и «Капитан Грантлӧн челядьӧс» дзоньнас перепишитан? — шуис Горюнов.
— Колӧ пукалыштны, мӧвпалыштны да бӧрйыны, — сувті ме Толя дор, а ас кежын думышті, мый и збыль сьӧкыд бӧрйыны тайӧ мойдсьыс кутшӧмкӧ ӧти места — сэтшӧм сійӧ вӧсньыдик, рӧшкыд да сыкӧд тшӧтш цельнӧй, быттьӧкӧ шензьӧдана удж войвывса художникъяслӧн — лы кузя резчикъяслӧн.
Вочасӧн челядь велалісны бӧрйыны лыддьӧм книгаысь ичӧтик выразительнӧй отрывокъяс, и ме век ыджыд интересӧн лыддялі тайӧ гижӧдъяссӧ.
Гайдарлӧн «Гӧлубӧй чашкаысь» Горюнов выпишитӧма татшӧм места:
«— Но, мый? — унзіль каньпиӧс сьӧрас босьтігмоз юаліс менсьым мудер Светланка.
— А олӧмыс ӧмӧй ӧні миян лёк?
Мӧдӧдчим и ми.
Зарни тӧлысь дзирдаліс миян сад весьтын.
Гымакыліс-муніс войвывлань поезд.
Жургис и саяліс кымӧръяс пӧвстӧ войшӧръя лётчик.
А олӧмыс, ёртъяс... вӧлі зэв бур!»
А «Тимур да сылӧн командаысь» Гай выпишитӧма со мый:
«— Ов спокойнӧя! — думыштчӧмысь пыркнитчигмоз шуис Тимурлы Ольга. — Тэ йӧз йылысь век думайтін, и найӧ тэныд мынтасны сійӧн жӧ.
Тимур лэптіс юрсӧ.
Эз, со и ӧні эз вермы сійӧ ӧтветитны мӧдногӧн, тайӧ прӧстӧй да муса детинкаыс!
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ ёртъясыс вылӧ, нюммуніс да шуис:
— Ме сулала...
ме видзӧда.
Ставлы лӧсьыд!
Ставӧн спокойнӧйӧсь.
Сідзкӧ, и ме тшӧтш спокойнӧй».
Тайӧ строкаясыс да кывъясыс пыр ме друг заводиті аддзыны челядьлысь ассьыныс мыйкӧ пытшкӧссасӧ, гусясӧ.
Сы серти, мый найӧ бӧрйывлісны книгаысь, частӧ позьӧ вӧлі тӧдмавны налысь мӧвпъяссӧ, сійӧс, мый интересуйтӧ найӧс.
Сэсся и прӧстӧй выпискаяс да цитатаяс эз кутны удовлетворяйтны детинкаясӧс.
Кыдзкӧ ачыс гижӧдъясын лои ещӧ ӧти, нёльӧд пункт, кодӧс позьӧ вӧлі, пӧжалуй, шуны: «Кыдзи ме относитча тайӧ книга дінас».
Первойсӧ гижлісны дженьыдика: «Зэв бур книга.
Лыдди да лыдди эськӧ дугдывтӧг».
Либӧ: «Книга замечательнӧй!
Лыдди сійӧс витысь!»
Вочасӧн тайӧ отзывъясыс лоины подробнӧйджыкӧсь да обоснованнӧйджыкӧсь.
«Меным зэв жаль, — гижис Горюнов «Нывка корсьӧ батьсӧ» повесть йылысь, — мый Колялӧн да Леналӧн став мучитчӧмъясыс лоины весьшӧрӧ.
Ме ногӧн, писатель неправильнӧ заставитіс найӧс мучитчыны нинӧм абу вӧсна».
И ме думышті, мый Толялӧн замечаниеыс зэв вернӧй: книга лыддьӧм бӧрын кольӧ именнӧ татшӧм шӧйӧвошӧм шог чувство.
Вӧлӧмкӧ, Лена да Коля ас тӧдлытӧгныс пышъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс, и Колялӧн став зільӧмъясыс, медым спаситны, дорйыны опасностьысь нывкаӧс, вӧліны дзик ковтӧмӧсь.
Мыйла нӧ тайӧ?
Позьӧ примитны да оправдайтны любӧй страдание, любӧй жертва, найӧ кӧ необходимӧйӧсь да осмысленнӧйӧсь, найӧ кӧ колӧны зэв ыджыд да справедливӧй цельлы.
Но препятствиеясыс кӧ выдуманнӧйӧсь и найӧс венӧмыс абу збыльнога, и событиеяссӧ кӧ книгаас пысавлӧма ӧтисӧ мӧд вылас прӧста занимательность вӧсна, тайӧ зэв лёк и некутшӧм буртор вылӧ оз вермы велӧдны.
Ӧтикъяс лыддисны унджык и гижисны частӧджык, мукӧдъяс — шочджыка, но некод эз коль бокӧ лӧз тетрадьысь.
Позьӧ-ӧ вӧлі, шуам, не лыддьыны книжка, кор аддзан, мый сы йылысь гижӧма Боря Левин!
Сійӧ пырджык выражайтчыліс дженьыдика, но энергичнӧя: «Лыдди «Нёльӧд высота».
Меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воис, кутшӧм мужественнӧй да нинӧмысь повтӧм вӧлі Гуля Королёва.
Сійӧ нинӧмысь эз пов!»
Либӧ: «Лыдди Амундсен олӧм йылысь да приключениеяс йылысь.
Асывъясын заводиті киськасьны кӧдзыд ваӧн».
Тайӧ детинкаыс зілис ставсӧ пырысь-пыр пӧртны олӧмӧ,
книгаысь быд кыв принимайтіс, кыдзи руководство действуйтӧмлы.
Да и эз сӧмын сійӧ ӧтнас.
Кор Горюнов дыр висьӧм бӧрти воис классӧ, яснӧ вӧлі, мый сійӧ ёна кольӧма английскӧй кыв кузя.
— Колӧ кӧ, ме сёрнитла кодкӧдкӧ старшеклассникъяс пиысь, медым тэныд отсаласны вӧтӧдны? — юалі ме.
— Оз ков, аттьӧ, — ӧтветитіс Толя. — Ме ачым.
— Но тэныд ӧд сьӧкыд лоӧ, класс ылӧдз нин муніс...
Ми тшӧктам Лёвалы, и сійӧ...
— Оз, оз ков.
Ме ачым, — вежливӧя, но чорыда мӧдысь шуис Толя да, кор казяліс, мый ме шензя, объяснитіс: — Кор Гуля Королёва коли география кузя, сійӧ жӧ ачыс вӧтӧдіс да ӧткажитчис отсӧгысь, помнитанныд?
ЭКЗАМЕНЪЯС
Ещӧ январын на овмӧдчис миян классӧ кыв: экзаменъяс.
Шутка шуны — первой экзаменъяс!
Народнӧй образование отделса представительяскӧд!
Ассистентъяскӧд!
Кажитчӧ, ме волнуйтчи ёнджыка велӧдчысьяс дорысь.
Мукӧд дырйиыс ме вӧтасьлывлі: Анатолий Дмитриевич восьтӧ конверт, кыскӧ диктант вылӧ либӧ изложение вылӧ текст ме лыддя сійӧс — и аддза, мый менам велӧдчысьяслы нинӧм вылӧ, мирас некутшӧм буртор вылӧ не справитчыны тайӧ уджнас: правилӧясыс, кодъясӧн ме эг тӧдмӧдлы, кывъясыс, кодъяс и меным аслым тӧдтӧмӧсь...
Тайӧ вӧлі зэв неприятнӧй ощущение, и ме куті полыштны, мед эськӧ эз ковмы испытайтны тайӧс вемӧсӧн.
Тулысла вылыс воисны школаӧ экзаменационнӧй билетъяслӧн текстъяс.
Ми горша уськӧдчим на вылӧ, лыддим, выльпӧв лыддялім, артышталім ӧтиног и мӧдног.
Вын сертиныс-ӧ тайӧ челядьлы?
Справитчасны-ӧ найӧ?
Вочасӧн успокоитчим.
Киралӧн мамыс машинка вылын печатайтіс билетъяслысь текстъяссӧ арифметика кузя да русскӧй кыв кузя, тадзинад быдӧн получитісны ӧтик экземплярӧн.
Унаӧн занимайтчисны ӧтлаын.
Ме тӧді, мый Горюнов, Гай да Левин чукӧртчывлӧны Саша ордӧ да повторяйтӧны билет бӧрся билет, а мукӧд дырйиыс Горюнов Саша Воробейкокӧд ӧтлаын волывлӧ занимайтчыны Румянцев ордӧ.
Ильинский занимайтчис Селивановкӧд, Выручка — Глазковкӧд.
Всё-таки ме настоящӧя волнуйтчи.
А найӧ, ме чайта, волнуйтчисны медсясӧ порядок вӧсна: сідз нин пӧлагайтчӧ, сідз примитӧма — повны экзаменъясысь; найӧ кылісны та йылысь нёль во чӧж нин и весиг водзджык гырысьджыкъяслысь.
«Мый ті тась гӧгӧрвоанныд! — пренебрежительнӧя шулывліс Боря Левинлы сылӧн чойыс, сэтшӧм жӧ чангыль ныра да лӧз синъяса пятиклассница, орчча женскӧй школаса велӧдчысь.
Да помавліс многозначительнӧя: — Вот виччысьлы, лоасны тэнад экзаменъяс, сэки аддзан...»
Татшӧм сёрнияссӧ унаысь кывлӧм бӧрын Боря локтіс ме дінӧ:
— Марина Николаевна, а тайӧ збыль страшнӧй?
Ті миянлы висьталӧй, кутшӧмӧсь вӧвліны экзаменъясыс важ школаын.
Вот, вӧлӧмкӧ, куттӧм почтеннӧй арлыда существоӧн чайтӧмаӧсь менӧ велӧдчысьясӧй менам: Боря, тыдалӧ, збыльысь чайтӧма, мый ме ловъя свидетель да участник царскӧй гимназияса экзаменъяслы!
Ми гижалім изложениеяс, разбирайтім ӧшибкаяс, и ме, радуйтчигтыр да аслым веритны полігтыр, выльпӧв убеждайтчылі, мый кывйыс челядьлӧн лои бурджык, свободнӧйджык, и ӧшибкаяс найӧ вӧчалӧны воддза дорысь ёна этшаджыкӧс.
Но ӧд тӧдам: ӧти делӧ — изложение, кодӧс гижӧма быдлунъя обстановкаын, и дзик мӧдтор — контрольнӧй удж экзамен вылын.
Эг, ме некыдз эг вермы чувствуйтны ачымӧс спокойнӧйӧн.
Первой экзаменӧдз ӧти лун водзджык мичмӧдім класс, ньӧбим цветъяс — менам пызан вылын и быд ӧшинь вылын еджговлӧзӧн пӧртмасисны сиреньлӧн розъясыс, и ачыс воздухыс классын лон чӧскыд кӧра.
— Оз нярмы аскиӧдзыд? — волнуйтчисны челядь. — А кутшӧм паськӧмӧн локны?
Еджыд дӧрӧмъясӧн да галстукъясӧн?
Ак, а друг кӧ мама эз гладит менсьым еджыд дӧрӧмӧс!
— А ме нин аслым ставсӧ гладиті, — юӧртіс Гай.
Ставыс тайӧ вӧлі праздник кежлӧ лӧсьӧдчӧм кодь.
Сӧмын неважӧн на, майскӧй лунъяс водзвылын, миян тожӧ мунісны торжественнӧй да шума лӧсьӧдчӧмъяс.
Но ӧні то ӧти, то мӧд чужӧм вылын корсюрӧ тыдовтчыліс выль, пытливӧй да серьёзнӧй выражение, быттьӧкӧ детинка кывзысис ассьыс, юасис, кыдзи юаліс менсьым Левин: «А тайӧ збыль страшнӧ?
Кыдз нин ме аскисӧ?
Справитча-ӧ?»
И тайӧ разас, кыдзи и занятиеяс заводитчан первой лунӧ, чеччи ме югыд тӧдчигас на, тэрмасьӧмӧн пасьтаси, мысси да петі ывлаӧ.
Май кызьӧд лун.
Тайӧ менам чужан лун.
Кызь куим арӧс — абу нин сэтшӧм этша: кыкпӧв унджык менам быд детинка дорысь, — и менам олӧмын первой экзаменъяс.
Да, именнӧ тайӧ и эм менам первой экзаменъяс.
Ставыс, мый вӧлі водзсӧ — выпускнӧй экзаменъяс школаын, кор ме помалі дасӧд класс, и весиг государственнӧй экзаменъяс институт помалігӧн, — тайӧс ставсӧ оз позь сравнитны сыкӧд, мый ме испытывайта ӧні.
Именнӧ талун ме кута сдайтны настоящӧй экзамен и став кольӧм вояссьыс — школа кузя, институт кузя...
Менам улича дзик на ыркыд, лӧнь.
Веськыдладорын, орчча дворса решеткаа ӧграда сайсянь, нюжӧдчӧмаӧсь увъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь сук, яркӧй, веж коръясӧн: войнас зэрӧма, и тӧдса пӧрысь нинпу, коді мыйлакӧ сёрмӧма таво, тэрмасис ӧтлаасьны став вежыс дінӧ, коді некымын лун нин тыртіс матігӧгӧрса садъяссӧ да бульваръяссӧ.
Ме водзвылын муніс нывбаба ар дас кыка нывкакӧд.
Нывкалӧн воротник весьтас, зэлыда кыӧм ичӧтик кык кӧса костас, немвиччысьтӧг да тешкодя чурвидзис вывлань гӧрд галстуклӧн пельӧсыс: буракӧ, зэв ёна тэрмасьӧма пальтосӧ пасьталігӧн.
— Эн вунӧд, Лена: приставкаяс «из, воз, низ, раз, без, чрез» гижсьӧны сідз, кыдз кылӧны.
Он вунӧд?
«Тожӧ нёльӧд классын», — думыштсис менам.
А школьнӧй дворын вӧлі шума да уна йӧз, кыдзи ыджыд перемена дырйи.
Татшӧм лунъясас, тыдалӧ, некодлӧн оз узьсьы.
Ме ӧдйӧ корси ассьым челядьӧс; найӧ вӧліны сэтшӧм оживлённӧйӧсь, мича паськӧмаӧсь, быттьӧкӧ и збыль праздник вылӧ воӧмаӧсь.
И Лёва вӧлі на дінын, а эз аслас ӧкмысӧд классаяс дінын, кӧть ӧд и збыль, тайӧ лунас сылӧн вермисны лоны аслас тӧждысьӧмъяс да волнуйтчӧмъяс.
А мӧдарӧ кӧ шуны, мыйысь сылы волнуйтчынысӧ!
Ӧкмысӧд классын первой экзамен — география кузя, и сы серти, кутшӧм козяйскӧй воськовъясӧн мукӧд дырйиыс сборъяс вылын Лёва мӧдӧдчывліс миян челядькӧд географическӧй карталӧн любӧй точкаӧ (ещӧ тӧвсяньыс на сійӧ лӧсьӧдіс сэтшӧм ворсӧм) позьӧ вӧлі ёна не тӧждысьны сы вӧсна.
— Здравствуйте!
Здравствуйте, Марина Николаевна! — кылӧ меным паныд.
— Здравствуйте, и поздравитӧй менӧ, — шуа ме: — талун менам чужан лун.
— А кымын арӧс тіянлы? — деловитӧя пыр жӧ юалӧ Воробейко гажа хорӧн поздравляйтӧмъяс дырйи.
— Ӧти воӧн этшаджык, воддза дорысь, — шутита ме.
— Кыдзи сідз?!
Мыйла?
— Но, кыдзи нӧ: вӧлі тэнад вит шайт, ӧтиӧс видзин — уна-ӧ тэнад кольӧ?
Ӧти шайтӧн этшаджык.
Ме олі ещӧ во — сідзкӧ, коли менам ӧти воӧн этшаджык, — челядь чукӧр пыр ӧдзӧс дорлань писькӧдчиг серьёзнӧя объясняйта ме.
Меным окота регыдджык пырны школаӧ.
Гашкӧ, регыд нин восьтасны изложение текстъяса конвертъяс.
Сералігтыр да поздравляйтігтыр челядь колльӧдӧны менӧ.
И вот коридорын пырысь-пыр жӧ ме паныдаси Анатолий Дмитриевичкӧд.
— Ӧдйӧджык, — корӧ сійӧ менӧ, — колӧ мунны кабинетӧ Людмила Филипповна дінӧ, дзик пыр кутам конвертъяс восьтавны.
Людмила Филипповна восьтӧ ассьыс шкапсӧ да перйӧ пакет.
Тані ме абу ӧтнам, танӧсь став учительяс, и, кажитчӧ, ставным ми, томъяс и пӧрысьяс, опытнӧйяс и первой заводитысьяс, ӧткодь чувствоӧн, ловшы ланьтӧдӧмӧн, видзӧдам, кыдзи сійӧ жугӧдӧ конверт вылысь печатьсӧ.
Боксянь видзӧдігӧн тайӧ минутаас ми, тыдалӧ, этшаӧн торъялім экзаменводзвывса волнениеӧн шымыртӧм миян велӧдчысьясысь.
... Медбӧрын изложениелӧн текстыс ме ордын!
Ме заводита лыддьыны сійӧс и первойсӧ веськыда нинӧм ог аддзы.
— Тырмас, тырмас, — кыла ме Наталья Андреевналысь гӧлӧссӧ. — Зэв бур рассказ, ребята справитчасны сыкӧд зэв бура.
Вот аддзанныд — именинницаӧн лоанныд.
Ме ӧд тӧда, кыдзи гижӧны тіян велӧдчысьясыд.
Зильгӧ звонок, челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс кайӧны миян нёльӧд этажӧ.
Сэсся зэв шынитӧла, ме вылысь синъяснысӧ чӧвтлытӧг, найӧ пуксялісны асланыс местаясӧ да тшӧк ланьтісны виччысигас.
И ме лыддя налы рассказ «<rus>Лесенка</rus>» — лётчик Трусов йылысь, коді спаситіс олӧмъяссӧ аслас ёртъяслысь.
Борис заводитӧ гижны пыр жӧ, мыйӧн ме вевъялі лыддьыны медбӧръя кывсӧ.
Горюнов сосредоточеннӧя видзӧдӧ сы водзын куйлысь печата бумага лист вылӧ и, тыдалӧ, обдумывайтӧ первой фразасӧ.
Савенков видзӧдӧ ме вылӧ и, сӧмын менсьым воча видзӧдлас да нюмъёвтӧм кыйӧм бӧрын, копыртчӧ листок весьтӧ.
Коли минута, мӧд, и вот ставныс гижӧны.
Классын зэв чӧв, сӧмын дзуртӧны перӧяс да гежӧдика кодкӧ пыдісянь ышловзяс.
Юръяс улӧдз копыртчисны парта весьтӧ, перӧяс вильсъялӧны бумага кузя.
А паськыда восьтӧм ӧшиньяс сайын гораа пинясьӧны воробейяс и кӧнкӧ зэв ёна зильӧдӧ трамвай.
Но ортсыса мирыс сылӧн став краскаяснас да шыяснас челядьлы быттьӧкӧ бӧрыньтчис кытчӧкӧ, ӧні кежлӧ выключитчис сознаниесьыс — найӧ зіля уджалӧны.
Ме видзӧда на вылӧ.
Во сайын ме весиг эг тӧд найӧ существуйтӧм йылысь.
А ӧні быдӧн найӧ донаӧсь меным и быдӧнлы налы сьӧлӧмсянь ме сиа удача.
Минута дас кымын срокысь водз челядь заводитӧны сдавайтны первой уджъяс, и кор кылӧ звонок, став нелямын листыс куйлӧны нин менам пызан вылын.
Челядь чукӧртчӧмаӧсь гӧгӧр, ме вӧтлала найӧс.
Тӧдісны кӧ эськӧ найӧ, кыдзи оз терпитсьы меным ӧдйӧджык лыддьыны сійӧс, мый найӧ гижисны!
— Аскиӧдз, аскиӧдз, — шуа ме. — Аски квайт часын консультация, а аскомысь...
— ...устнӧй русскӧй! — хорӧн горӧдӧны найӧ.
...Найӧ, менам челядьыд, бура гижӧмаӧсь: сэтшӧм прӧстӧя да веськыда, быттьӧкӧ рассказыслӧн геройыс — налӧн бур ёрт.
Со ме водзын Володя Румянцевлӧн листокыс: «Ӧтчыд капитан решитіс: «Самолёт менам джуджыд, пырны сэтчӧ сьӧкыд.
А друг кӧ ковмас ёртӧс спаситны, кыдз нӧ сэки?
Вӧча ме гезйысь пос».
Шуӧма — вӧчӧма.
Лётчик Трусов гезйысь кыис аслыс пос, и бӧрыннас сійӧ сылы ёна сгӧдитчис».
Водзӧ Володя опишитӧма, кыдзи тайӧ лои, да помалӧма татшӧм кывъясӧн: «Тадзи капитан Трусов выполнитіс миян воинъяслысь законсӧ: некор не эновтны бедаӧ сюрӧм ёртъясӧс».
А Серёжа Селиванов контрольнӧй помас содтӧма: «Тадзи вӧчис и менам ыджыдджык вокӧй».
Серёжа гӧгӧрвоӧма, мый тайӧ нин некутшӧм отношение оз имеит экзаменационнӧй удж дінӧ, и кольӧма некымын строка да гижӧма тайӧс листок улысас.
Но дзик нинӧм не висьтавны вок йывсьыс сійӧ прӧстӧ эз вермы: сылӧн аслас олӧмлы вывті матын вӧлӧма рассказыслӧн правдаыс.
Час куим мысти ме петі ывлаӧ.
Луныс кутшӧм мича!
Шондіыс кутшӧм!
Кутшӧм лӧз небесаыс!
Весиг ог и помнит, кор менам чужан лунӧ вӧлі та мында шондіыс.
Паныд локтӧны кык том морт.
— Кутшӧм тема вылӧ гижин? — шуӧ па пиысь ӧтиыс.
Ме видзӧда сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧн.
— Ті дасӧд классысь? — гӧгӧрвоӧ юавны мӧдыс.
— Меным талун тыри кызь куим арӧс, ме учительница, — зэв скӧрысь на вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуа ме.
И сӧмын бӧрыннас, кор дугда нин кывны мыш сайысь налысь яналӧм да гажа извиняйтчӧмъяссӧ, гӧгӧрвоа, мый ӧбижайтчыны, пӧжалуй, эз сулав.
...Ӧти лун мысти вӧлі устнӧй экзамен русскӧй кыв кузя.
Ассистентӧн вӧлі ачыс Анатолий Дмитриевич.
Сійӧ некодӧс эз пропустит, быдӧнлы сетіс дополнительнӧй вопросъяс.
Савенковлысь билет вылас ӧтветитӧмсӧ бура кывзӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ӧні нолтӧ гиж дӧска вылӧ: «<rus>Чижа захлопнула злодейка-западня</rus>»...
тадз... и разберит кывсикасъяс серти.
Ас пытшкысь неприятнӧй йирмӧг чувствуйтігтыр ме виччыси: месӧ тӧді, кутшӧм гусятор дзебсьӧма та улӧ.
— «Чижа» — существительнӧй, одушевлённӧй, нарицательнӧй, мужскӧй род, ӧтка лыда, а падежыс...
(сійӧ ланьтышліс, и сэки ме весиг эг кыв, а дӧгадайтчи вомдоръяс вӧрӧм сертиыс, мый Николай шӧпкӧдӧ ас кежас:
«<rus>Чижиху</rus>...»)... винительнӧй падежа! — помаліс сійӧ.
— А абу родительнӧй? — юаліс Анатолий Дмитриевич.
— Но, мый ті! — горӧдіс Коля. — А ті пуктӧй сы пыдди женскӧй рода существительнӧй, и тыдовтчас!
Анатолий Дмитриевич нюммуніс да тшӧктіс Колялы мунны местаас.
...Арифметика кузя экзаменъяс вылын лои ӧти недоразумение.
— Кутшӧм воын ми олам? — Саша Гайлысь юаліс менам ассистент Лидия Игнатьевна, кор Гай ӧдйӧ да точнӧя решитіс задача.
— Тысяча ӧкмыссё нелямын квайтӧдын.
— Кымын тыр столетие?
— Дас ӧкмыс.
— А кутшӧм нэмын ми олам?
И сэки Саша чуймӧдіс ставнымӧс:
— Ми олам кызь ӧтикӧд нэмын, — шуис сійӧ.
И, кыдзи тайӧ мукӧд дырйиыс овлывлӧ, ёна яналӧм вӧснаыс сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны ӧшибкасӧ да сулаліс ас кыв вылас:
— Ӧні миян кызь ӧтикӧд нэм...
— «<rus>И жить торопится, и чувствовать спешит</rus>», — декламируйтіс Лидия Игнатьевна.
Куим морт классысь получитісны похвальнӧй грамотаяс.
Найӧс сэтшӧма ошкисны да приветствуйтісны, мый ме куті полыштны, оз-ӧ бергӧдчы налӧн юрныс.
Толя Горюнов вӧсна тӧждысьны вӧлі нинӧмла, Борис вӧсна тожӧ — тайӧ, пӧжалуй, вывті кокни мывкыда, медым лоны настоящӧй ногӧн честолюбивӧйӧн.
Но Морозов веськыда польдіс гордостьысла, удовольствиеысла, шудысла.
Сійӧ дыр сулавліс стеннӧй газета дорын, кӧні казьтывсис сылӧн нимыс, да витрина дорын, кӧні школаса отличникъяскӧд ӧтлаын красуйтчис сылӧн портретыс.
Но дзик ставныслӧн настроениеныс вӧлі медся радостнӧй, гожся, думъястӧм.
Гожӧм локтӧ — шондіа кузь праздник!
Бӧрвылын — бур, кӧть и абу кокни во.
А гашкӧ, сійӧн и бур, мый сьӧкыд!
II
ВИТӦД «В»
ВОЛГА ВЫЛЫН
Гожся каникулъяс заводитчытӧдз на ме тӧді, мый гажтӧм лоӧ меным челядьтӧг.
Зэв. бура гӧгӧрвои тайӧс сӧмын сэк, кор янсалі наысь.
Ме муні Волга вылӧ, дом отдыхаӧ.
Челядь дырсянь ме любита вӧр и, кажитчӧ, тӧлысь чӧж дугдывтӧг верми эськӧ ветлӧдлыны веж вӧрӧд.
А тані и вӧрыслы пом ни дор эз вӧв, и Волга пӧкӧритіс менӧ первой минутасяньыс, и ме гӧгӧрын вӧліны выль йӧз...
Еджыд небыд, шондінас шоналӧм лыа вылӧ нюжӧдчӧмӧн ме видзӧді, кыдзи помтӧг, мудзлытӧг, дзирдалігтыр да сялькӧдчигтыр, кывтіс ме дінті юлӧн ыркыд ловъя эзысьыс, да... казьтылі ассьым челядьӧс.
Мыйла сэтшӧм частӧ кутісны видчыны Володя Румянцев да Андрей Морозов?
Водзынсӧ ӧд найӧ вӧліны торйӧдчывтӧм другъясӧн.
Да, вот Морозов...
Всё-таки омӧля ме сійӧс тӧда.
Способнӧй, но сэтшӧм честолюбивӧй!
Ортсысяньыс быттьӧкӧ ставыс бур, но сійӧ оз лок, оз висьтав, мукӧдъяс моз, мый сійӧс занимайтӧ, волнуйтӧ.
Мыйла тадзи?
Ог тӧд...
Сійӧ, збыль, способнӧй да настойчивӧй, ӧтмоз бура велӧдчӧ естествознание кузя и русскӧй кыв кузя, арифметика и география кузя, но ме важӧн аддза, мый ни ӧти предметӧн сійӧ оз увлекайтчы.
Абу ӧмӧй интереснӧ сылы велӧдчынысӧ?
Збыльысь, ме казьтыла: Морозов пыр шыльыда, рӧвнӧй тонӧн висьталӧ ставсӧ, мый требуйтчӧ, решайтӧ задачаяс, декламируйтӧ стихъяс, и ставсӧ тайӧс вӧчӧ кыдзкӧ веськодьпырысь, кӧдзыда.
А вот кор ме шуа: «Пуксьы.
Пукта тэныд пять» — сылӧн вӧсни вомдоръяса векни чужӧм вылас мелькайтӧ сьӧлӧмсяньыс нимкодясьӧм.
Тыдалӧ, мый сылы важнӧ сӧмын ачыс ӧтметкаыс.
Быттьӧкӧ сійӧ оз прӧстӧ велӧдчы, а чукӧртӧ пятёркаяс, чукӧртӧ сьӧлӧмсяньыс, упорнӧя; кыдзи настоящӧй скуп морт, любуйтчӧ наӧн, ставсӧ найӧс арталӧ.
И ещӧ усьӧ дум вылӧ: Морозов — менам велӧдчысьяс пиысь пӧшти ӧти, кодъяскӧд ме йитчӧма сӧмын учебнӧй делӧясӧн.
Сійӧ бура ӧтвечайтӧ дӧска дорын, и ме пукта сылы пятёрка.
Ӧшибкатӧг сійӧ гижӧ ӧчереднӧй диктант, и ме бара пукта пятёрка.
Кажитчӧ, ми долженӧсь лоны дӧвӧленӧсь ӧта-мӧдӧн.
Но ми абу дӧвӧленӧсь.
Абу зэв кокни тайӧс объяснитны, но мыйӧнкӧ ми огӧ ладмӧй.
Ме важӧн чувствуйта: Андрей Морозов кӧсйӧ лоны первойӧн, пыр и быдлаын, тайӧ сылӧн цель и сылӧн став удовольствиеясыслӧн источник.
Миян ещӧ эм ӧти честолюбец — Витя Ильинский; сылӧн батьыс воліс коркӧ ме дінӧ сёрнитны аслас маитчӧм йылысь: кыдз эськӧ пиыс эз мӧд зазнавайтчыны!
Но Ильинскийлӧн тщеславиеыс кутшӧмкӧ мӧд нога, непосредственнӧйджык, ли мый ли.
Сійӧ откровеннӧя радейтӧ, кор сійӧс ошкӧны.
И кӧть ме гӧгӧрвоа, мый злоупотребляйтны тайӧн оз позь, но Витяӧс ошкыштны приятнӧ: сійӧ лоӧ ещӧ рад да старайтчӧ ещӧ ёнджыка.
Батьыскӧд сёрнитӧм бӧрын ме лои осторожнӧйджык да убедитчи, мый Витя кӧть и гордитчӧ аслас «математическӧй шишкаӧн», юрыс сылӧн оз бергӧдчы успехъяссьыс, и сувтны ёртъяссьыс вылӧджык сійӧ оз зіль.
Но, а Вася Воробейко?
Мый ме тӧда Вася йылысь?
Зэв этша, пӧшти нинӧм.
Табеляс сылӧн пӧшти ставыс тройкаяс.
Двойкаяс оз овлыны, но и четверка — шоч гӧстя; четвёрка получитӧм бӧрын Вася гӧрдӧдыштӧ нимкодьысла, но чӧв олӧ.
А Саша Воробейко, кодлӧн и аслас тройкаясыс ёна унджык четвёркаяс дорсьыс, вокыслӧн бур отметкаяс вылӧ радлӧ гораа и, мый менӧ неуна забавляйтӧ, шуӧ покровительственнӧя:
«Вот тайӧ лӧсьыд!
Тэ эськӧ мед частӧджык тадзсӧ!»
Либӧ: «Зільышт, Вася, зільышт, гашкӧ, и тӧлк лоӧ тэысь».
Саша командуйтӧ вокыс вылын, и мӧдыс кыв шутӧг кывзысьӧ.
Васякӧд обращайтчигӧн Саша волывліс весиг сэтчӧдз, мый тшӧктывліс ӧти кывйӧн: «Мун, вӧч, вай, уберит!»
И Вася кӧ мунӧ, вӧчӧ, сетӧ либӧ убирайтӧ оз сэтшӧм тэрыба, овлывлӧ, мый и тувкнитас сійӧс.
Но некод мӧд оз лысьт вӧрзьӧдны Васяӧс.
«Ачым ӧбидита, а мӧдлы ӧбидитны ог сет» — вот смыслыс Сашалӧн вокыс дінӧ относитчӧмлӧн.
И сійӧ, коді видліс торкны тайӧ правилӧсӧ, должен вӧлі имеитны делӧ Саша Воробейкокӧд аскӧдыс, а быдӧн тӧдісны, мый тайӧ абу шутка.
— Мый тэ сійӧс доръян?
Сійӧ абу ичӧт и ачыс асьсӧ ӧбидитны оз сет, — шуи ме ӧтчыд Сашалы.
— Именнӧ мый сетас.
Сійӧ и косясьнысӧ бура оз куж.
— А тэ ачыд мыйла сійӧс ӧбижайтан?
— Ме?!
— Саша дзик збыльысь чуймис: сылӧн кучкӧмъясыс воклӧн кодь добродушнӧйӧсь, неужели найӧ вермасны ӧбидитны!
— Дерт жӧ, ӧбижайтан, — настаивайта ме. — Сӧмын сулалӧ кывзыштны, кыдзи тэ сыкӧд сёрнитан: «Котӧртлы сэтчӧ, лок татчӧ, мыччы тайӧс, вай эсійӧс...» Сійӧ ӧд тэкӧд оз тадз сёрнит, збыль ӧд?
Секунда кежлӧ Саша думыштчылӧ.
— Ме — ыджыдджык.
— Кутшӧм нӧ тэ ыджыдджык, ті кӧ двойнияс!
— Абу, ме водзджык чужи.
— Вот Лёва ставныд дорысь ыджыдджык, — вочавидза ме, — и сійӧ вожатӧй тіян, а тэ кывлін коркӧ, медым сійӧ сёрнитіс тіянкӧд сідзи, кыдзи тэ Васякӧд?
Саша интересӧн кывзӧ менсьым доводъясӧс, но пыдди оз пукты.
Теориянас, пӧжалуй, сійӧ сӧгласитчӧ мекӧд.
Но вокыскӧд отношениеясыс тэчсисны воясӧн, пӧрины привычкаӧ, и сэсся Вася сэтшӧм кокньыда кывзӧ, сэтшӧм окотапырысь подчиняйтчӧ...
Ӧні Воробейкояс сиктынӧсь, бабушка орданыс.
А Коля Савенков муніс лагерӧ.
Сійӧ сэні лоӧ Лёвакӧд, а Лёва кӧсйысис гижны меным.
Коля йылысь ме думайта частӧ.
Коркӧ, тулыснас нин, сійӧс вайӧдіс ме дінӧ скӧрмӧм Вера Кондратьевна, пение кузя учительница.
Коля пыксис, эз кӧсйы мунны.
— Сійӧ торкӧ урок, оз кӧсйы сьывны ставыскӧд тшӧтш, — норасис Вера Кондратьевна. — Ме некымынысь вӧчлі сылы замечание, а сійӧ чӧв олӧ.
Быдӧн кӧ кутасны чӧв овны, тайӧ оз ло пение урок, а чӧв олӧмысь ворсӧм.
— Мыйла тэ эн сьыв? — юалі ме.
Коля эз ӧтвечайт и видзӧдіс, воддза мозыс букышӧн, синкым увтіыс.
Кор ме муна вӧлі гортӧ, сійӧ, кыдзи и век, паныдаліс менӧ переулокын да, кыдзи и век, некутшӧм предисловиеястӧг шуис:
— Ставӧн сьылісны: «Бӧр гортаныс воисны батьяс».
Мыйла нӧ ме панда тайӧс сьывны?
Бӧръя кадас сыкӧд кутіс дружитны Гай.
Коля волӧма Саша ордӧ гортас — тайӧ бур.
А гожӧм кежлас Саша мунӧма Тулаӧ, Иван Ильич ордӧ.
Ме сэтшӧм бура представляйта аслым кыкнаннысӧ — и дедсӧ, и внуксӧ: кӧнкӧ, кӧзяйничайтӧны эсійӧ садъяс, кӧні «быдмӧ свет вылас ставыс», кӧть дзоньнас сійӧ кипыдӧс ыджда сӧмын.
А Горюнов Артекын.
Кутшӧм уна выльтор сійӧ аддзылас, мыйта интереснӧйтор тӧдмалас!
Тадзи думайтігтыр кольліны часъяс.
Шондіыс кыпӧдчис пыр вылӧджык.
«Сотча, пӧжалуй», — кватитчывлі ме, кор куньӧм синлапъяс водзын кутлісны бергавны алӧй кытшъяс.
— Мый йылысь думыштчин? — кылӧ гажа гӧлӧсыс Нина Станицыналӧн, комната да сёянін серти соседкалӧн. — Купайтчыны!
Купайтчыны!
И дзик ӧбедӧдз ми плавайтам, бара шонтысям шонді водзын да бара уськӧдчам ваӧ.
Нина велӧдчӧ транспорт кузя инженеръясӧс гӧтӧвитан Институтын, Люба Тимошенко — Строительнӧйын.
Ми олам ӧти комнатаын и столӧвӧйын пукалам ӧти пызан сайын.
ВОЙСЯ СЁРНИ
Коркӧ сёр рытын, кор ми водім, заводитчис сёрни, коді сэтшӧм естественнӧя ӧні пансьӧ йӧз костын, кор муртса на тӧдмаласны найӧ ёрта-ёртсӧ: ми казьтылім, коді кыдзи встретитіс июнь 22 лун, а сэсся — Победа лун.
Первой ме кывзі Ниналысь да Любалысь сёрнисӧ, сэсся дугді весиг кывны налысь гӧлӧсъяссӧ — сэтшӧм бура, сэтшӧм отчётливӧя тӧдвылӧ усины меным июнь 22 лун да май 9 лун...
... Война суис менӧ Ленинградӧ.
Шура, вокӧй менам, сійӧ гожӧмнас помаліс аспирантура, сылы сетісны отпуск.
И сійӧ босьтіс менӧ аскӧдыс.
Кыкнанным ми вӧлім первойысь тайӧ чудеснӧй карас.
Ветлывлім островъяс вылӧ, вӧвлім Эрмитажын, а июнь 21 лунся рытын, концерт вылысь локтігӧн, дыр шӧйтім еджыд войӧн шебралӧм карті, шӧйтім мудзлытӧг, видзӧдім сы вылӧ — и эг вермӧ пӧтны видзӧдӧмнас.
Лӧсьыд вӧлі миянлы!
Мыйтӧм чудеснӧй, радостнӧй планъяс ми стрӧитім водзӧ кежлӧ!
Чеччим, дерт, сёрӧн, завтракайтім быттьӧкӧ нинӧм эз вӧвлы, а сэсся петім ывлаӧ, и сэні миянлы кучкис кыв: война!
Ми бӧр мунім Москваӧ.
Регыд мысти Шура муніс армияӧ.
Нелямын кыкӧд вося мартын сійӧ пӧгибнитіс Гжатск бердын.
...А Победа лун!
Ме садьми войшӧр-войын друг топалӧм сьӧлӧмӧн: пос кузя кодкӧ котӧртіс вылыс этажсянь да кулакъяснас таркӧдіс дзик быд ӧдзӧсӧ.
Ме эг на удит гӧгӧрвоны, мый лоӧма, сӧмын пытшкӧсын мыйкӧ дрӧгмуні.
Дум вылӧ уси: тадзи нелямын ӧтикӧд да нелямын кыкӧд воӧ войясын таркӧдчывлісны ӧдзӧсӧ да пос пролётъясын кыліс горзӧм: «Тревога!
Граждана, тревога!»
Но ӧні?..
Тайӧ минутаас кутісны таркӧдны менам ӧдзӧсӧ, и ме кылі детинкалысь гӧлӧс: «Войналы пом!
Войналы пом!»
Овлывлӧ радлун, кодкӧд ни ӧти. минута кежлӧ оз позь кольччыны ас кежад.
И кӧть вӧлі сёр вой, ми ставным петім асланым комнатаясысь да лэччим дворӧ.
Сэні вӧлі тыр йӧз.
Быттьӧкӧ вуджӧр муніс син водзті...
Бара дум вылӧ меным усины эсійӧ ылӧ кольӧм войясыс, кор сук пемыдас, дзескӧдчӧмӧн, ловшысӧ кутігмоз, истӧг ӧзтыны полігтыр, жуисны тайӧ дворас йӧз, виччысисны ӧчередь бомбоубежищеӧ пыранінын.
Уси дум вылӧ, кыдзи мудзӧмысла да тревогаысла кельдӧдӧм чужӧма мамъяс отбой бӧрын петкӧдлывлісны кияс выланыс узьысь челядьсӧ.
Кыдзи, ӧти татшӧм вой бӧрын пӧдвалысь петігӧн, йӧзыс куньтыралісны синъяснысӧ да мигайтісны виччысьтӧмысла:
став дворыс дзирдаліс кустӧм на тӧлысь югӧр улын чуткасьысь неестественнӧй дзирдӧн.
abu
Тайӧ вояс бомба взорвитчӧма дзик матӧ и ӧшиньясысь усялӧма стеклӧыс.
Да, ставыс тайӧ уси дум вылӧ, эз вермы не усьны, но и эз вермы кусӧдны шудсӧ, коді сявкйис быд чужӧм вылын.
Тайӧ вояс позьӧ вӧлі пырны любӧй тӧдтӧм керкаӧ, таркӧдчыны быд ӧдзӧсӧ, панны сёрни быд паныдасьыськӧд — ставныс вӧлі тырӧмаӧсь ӧти чувствоӧн: помасис война!
И сэсся — аслысногӧн югъялысь шондіӧн ойдӧм асыв да лун...
Мӧда-мӧдкӧд сёрнитчытӧг ми ставным мунім Краснӧй площадь вылӧ.
Шондіӧн шонтӧм еджыд трибунаяс вылын пукалісны дзонь семьяясӧн, кыкнан кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн старикъяс, чышъяна да нопторъя старукаяс.
Топыда кутчысьӧмӧн котралісны челядь, прӧйдиталісны нюмъялысь нывъяс, кылісны праздничнӧй, гора гӧлӧсъяс.
Колины часъяс.
Майскӧй югыдлӧз небесаыс пемдыштіс, лои кельыдлӧз, сэсся чимлӧз.
А йӧзыс пыр локталісны и локталісны.
И кор кыліс дикторлӧн гӧлӧсыс, площадь вылын ӧтпырйӧ лои шынитӧв, но шынитӧлыс сэки жӧ взорвитчис кыпыд горзӧмъясӧн: кутас выступайтны Сталин!
Но первой жӧ прӧстӧй да зэв лӧсьыд кывйыс «Ёртъяс!» бара дзикӧдз ланьтӧдіс ставсӧ.
Мекӧд орччӧн сулаліс кузь тушаа олӧма нывбаба.
Веськыда ас водзас вӧрзьытӧг видзӧдігмоз сійӧ топыда топӧдӧма вомдоръяссӧ, и банбокъяс кузяыс сылӧн дугдывтӧг визувтіс синваыс.
А кык воськов сайын батьыс пельпом вылын пукалысь детинка видзӧдіс сы вылӧ помтӧм, шог чуймӧмӧн, пӧшти упрёкӧн: мый йылысь позьӧ бӧрдны татшӧм лунас?
Ме тӧді мый йылысь, и унаӧн, унаӧн тайӧ площадь вылас тӧдісны жӧ.
Но вот кылісны и помасисны кывъяс: «Победаӧн тіянӧс, менам дона соотечественникъяс да соотечественницаяс!»
Прожекторъяслӧн югӧръясыс кысисны небесаын югъялысь ловъя сеткаӧн, и та вӧсна небесаыс вӧвлытӧма кыптіс миян весьтын, лои вывті джуджыд.
Ещӧ ӧти здук — и тайӧ еджговлӧз рӧмыдас койыштісны билӧн да югӧрлӧн фонтанъяс — салют!
И Спасскӧй башня сулаліс сэтшӧм веськыд, ставнас ӧддзӧдчӧма вывлань, зэв мича, кыдзи величиелӧн да покойлӧн символ.
А Кремлёвскӧй дворец весьтын ыджыд алӧй лэбачӧн дӧлаліс флаг.
Чудеснӧй, шуда лун — радостнӧй и сьӧкыд...
И сэки, быттьӧкӧ садьмӧм мысти, ме кылі Ниналысь гӧлӧссӧ:
— Медся шуда событие менам олӧмын? — нюркйӧдлӧмӧн шуаліс сійӧ. — А менам олӧмын кӧ эз вӧвлыны некутшӧм событиеяс!..
«Дерт! — думышті ме. — Казьтыштісны май 9 лун и кутісны сёрнитны шуд йылысь!»
— Но, абу событие, — воча шуис Люба, — а лун, кор тэ чувствуйтін асьтӧ зэв-зэв шудаӧн.
— А ме пыр чувствуйта ачымӧс шудаӧн, — ӧтветитіс Нина.
— Ме жӧ шуа: зэв-зэв шудаӧн, гӧгӧрвоан? — нетерпеливӧя мӧдысь шуис Люба. — Абу сідз, кыдзи быд лун, а медся шудаӧн?
Ланьтісны чӧв.
Ме виччыси, меным окота вӧлі кывны, мый шуас Нина.
И вот сійӧ кутіс сёрнитны:
— Ладнӧ, сӧмын учтитӧй: событиеяс менам эз вӧвны.
Менам зэв обыкновеннӧй олӧм.
По всё-таки ме висьтала.
Сӧмын оз ло интереснӧ тіянлы.
Ладнӧ, асьныд тшӧктінныд...
Война дырйи ме уджалі поездын проводникӧн.
Миян вӧлі проводникъяслӧн комсомольскӧй бригада.
Ми велӧдчим малярнӧй, слесарнӧй, столярнӧй делӧӧ, сы вӧсна миянлы эз ковмывлы туйын ремонтнӧй бригада.
Ми ветлӧдлім Москва-Новосибирск маршрут кузя.
Москваӧ вайлывлім военнӧйясӧс либӧ командировочнӧйясӧс, а Новосибирскӧ — нывбабаясӧс да челядьӧс Украинаысь, Белоруссияысь, ленинградецъясӧс.
Унджык челядьыс мунӧны вӧлі ӧтнаныс, батьмамыс налӧн пӧгибнитӧмаӧсь, и найӧ вӧліны сэтшӧм одинокӧйӧсь, рамӧсь, шогӧсь, веськыда эз вӧв вын видзӧдны на вылӧ.
Сэки и решитім ми лӧсьӧдны асланым поездын детскӧй вагон да оборудуйтны сійӧс кыдзи следуйтӧ.
Кор бригада сулаліс на ещӧ Новосибирскын шойччӧг вылын, ми тэчсим, чукӧртім деньга да ньӧбим чачаяс, ваялім коді пӧсуда, коді книжкаяс, коді цветъяс.
Ми вӧлім кызь сизим ныв, да вещиыс чукӧрмис уна.
Сэсся ӧти ныв предложитіс устроитны вагонын нёнясян кагаяслы ӧшалан зыбкаас.
Позьӧ шуны, устроитім зэв бур вагон: артмис уютнӧй и мича.
Гырысь остановкаяс вылын котӧртлывлім пӧсь сёянла.
Вагонын дугдывтӧг пуис самӧвар.
И сэсся ещӧ корим мӧд бригадаса — ташкентскӧй поездса — нывъяслысь вайны миянлы вурун да мӧдім кыны челядьлы кепысьяс да носкияс.
Туйын ми зілим гажӧдны челядьӧс — висьтавлім налы мойдъяс, лыддим книжкаяс, сьылім.
И збыль, найӧ неуна гажмывлыны, весиг нюмъявны заводитчывлісны.
А тайӧ нин... — секунда кежлӧ Нина ланьтыштліс и сэсся тэрыба помаліс:
— Тӧданныд, медся лёк, кор малыш сэтчӧдз мучитчӧма, мый нюмъявнысӧ оз вермы...
Да, мый йылысь нин ме висьталі?
Но вот, а сэсся, миян пример серти, детскӧй вагонъястӧ кутісны лӧсьӧдавны и мукӧд поездъясын.
И ми вӧлім зэв радӧсь...
Шудаӧсь, — муртса дугдыштлӧм мысти содтіс Нина.
И сы вӧсна, мый ми чӧв олім, извиняйтчан тонӧн сійӧ шуис:
— Ме жӧ шулі, мый оз ло интереснӧ...
— Неправда, зэв интереснӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуис Люба. — Зэв интереснӧ, Ниночка! — меліа мӧдпӧв шуис сійӧ.
Ӧшинь сайын вӧлі сап пемыд.
Дом отдыха правилӧяс серти, миянлы важӧн нин колӧ вӧлі узьны, а не сёрнитны.
Ме видзӧді тайӧ сьӧд, быттьӧкӧ бархатӧн тупкӧм ӧшиняс да думайті: вот та йылысь колӧ висьтавны челядьлы.
Ӧд тайӧс налы, дас кык арӧсаясыдлы, медся сьӧкыд объяснитны, а колӧ медым найӧ гӧгӧрвоисны: шудыд — абу прӧстӧ личнӧй удачаын, шудыд — овны йӧз вӧсна и уджавны па вылӧ, думайтны да тӧждысьны не сӧмын ас йывсьыд.
Тадз со ставсӧ, мый вӧрзьӧдіс да радуйтіс менӧ, ме ас думӧн висьтавлі челядьлы.
Мукӧд дырйиыс волывліс юрӧ: абу-ӧ узость тайӧ, абу-ӧ ограниченность?
Мыйла олӧмсьыс ставсӧ, ассьым став мӧвпъясӧс, встречаясӧс да впечатлениеясӧс ме ӧтлаӧда ӧтилаӧ?
Но абу: ӧд тайӧ ӧтиыс и лои менам олӧмын медся главнӧйнас да медся нимкодьнас!
Ме учительница — тайӧ медся важнӧйыс да медся бурыс, мый ме тӧда ас йылысь!
СЕНТЯБРЬ
И бара воис лун, кодӧс ме век аслам календарысь босьта кытшӧ гӧрд карандашӧн: Сентябрь Первой лун!
И бара ме восьлала тӧдса переулокті.
Нин пуяс абу на вевъялӧмаӧсь воштыны ассьыныс пемдыштӧм зарнисӧ, и сӧмын шочиника кок улын кышакылыштӧ косьмӧм кор.
Тайӧ асылас ставыс кажитчӧ торъя нин чистӧйӧн да чёткӧйӧн: и шыльыд асфальтыс, и тӧдса керкаясыс, и забор решеткаыс, и кымӧртӧм кельыд небесаыс.
Тадзи овлывлӧ, кор видзӧдан ывла вылӧ праздник кежлӧ муртса на мыськалӧм ӧшинь пыр.
— Марина Николаевна!
Здравствуйте! — кылі ме да, бергӧдчӧм мысти, аддзи Лёша Рябининӧс.
Сійӧ кутіс киӧдыс сизим арӧса воксӧ, Петяӧс.
— Здравствуй, Лёша.
Да кутшӧма тэ быдмӧмыд!
Тушанад тэ тӧкӧтьӧ абу ме ыджда!
А Петя мыйла тэкӧд?
— Первой классӧ мунӧ, — гордӧя ӧтветитіс Лёша. — Наталья Андреевна ордӧ!
Векньыдик тротуар потшӧмӧн ми сулалім да ставным нюмъялім, кыдзи встреча дырйи первой минутаясӧ.
Лёша збыль быдмӧма.
И сылӧн век сэтшӧм жӧ, аслыс веритысь, хозяйственнӧй мортлӧн добродушнӧй да ледовитӧй вид.
Петя сулалӧ орччӧн, сӧстӧма мыссьӧма, ӧкуратнӧя вурӧм еджыд воротничока.
Башмакъяссӧ сылысь весалӧма дзирдавтӧдз, юрыс шырӧма, синъяссӧ паськыда восьтӧма.
Муртса на ми вӧрзим водзлань, кыдзи тротуар мӧдарладорсянь, гораа горзігтыр «Марина Николаевна!
Лёшка!» миянлань уськӧдчис Боря Левин: сійӧ сьӧдӧдз гожъялӧма, юрсиыс быгалӧма, дзик идзас рӧма лоӧма.
— Ох, здравствуйте! — шуӧ сійӧ тшӧкъялігтыр. — Кутшӧма менам гаж быри школаысь — муртса терпитны верми!
Селивановӧс ті эн на аддзылӧй?
Сійӧ со этатшӧм черепахаӧс вайис! — Борис паськӧдіс кияссӧ, тӧкӧтьӧ эз уськӧд портфельсӧ: черепахаыс, тыдалӧ, вӧлӧма кӧлеса ыджда. — А Горюнов вайӧма Артекысь ракушкаяс, быдсяма изъяс!
Ветлысь-мунысьяслы мешайтчигтыр ми мунам нёльӧн, но миян вылӧ некод оз скӧрав — миянысь кежӧны, видзӧдалӧны бурпырысь да любопытствоӧн.
А Борис пыр висьтавлӧ, висьтавлӧ.
Ме ог торкав сійӧс и ог зіль юасьны: сійӧ сідз нин тырӧма аслас аддзылӧмторъясӧн, мый кытчӧдз оз висьтав став впечатлениеяссӧ, всё равно оз кут кывзыны.
Муртса ми воськовтім школьнӧй дворӧ, быдладорсянь миян дінӧ уськӧдчисны челядь.
Ме эг удит здоровайтчыны, эг вевъяв бура видзӧдны ӧтикӧс, кыдзи ме водзӧ, быттьӧкӧ му увсьыс, мыччысьліс мӧд.
Нюжалӧма, пӧшти юр судтаыс быдмӧма Ильинский, зэв ёна гожъялӧма Горюнов.
Мыйӧн сӧмын дворӧ пырас вӧлі кодкӧ миян классысь, ми встречайтім сійӧс хорӧн:
— А со и Юра Лабутин!
Здравствуйте, Воробейкояс!
Ставлы радлӧм вылӧ воротаын мыччысис Серёжа Селинанов, киас сылӧн ыджыд сьӧд черепаха.
Толя Горюнов Артекысь вайис изъяслысь коллекция да рисунокъяса альбом.
Лабутин, коді гожӧмсӧ колляліс Кавказын, вайис самшитӧвӧй пулысь ыджыд тор.
И быдӧнлы окота вӧлі пырысь-пыр, тані жӧ, школьнӧй дворын, кытчӧ ми чукӧртчим звонок сеттӧдз водзджык, висьтавны аслас гожся, куим тӧлысьчӧжся став приключениеяс йылысь.
— Тайӧ ті — витӧд «В»?
— юалӧ кодкӧ.
Бергӧдчим.
Миян водзын — тӧдтӧм детинка.
Кыдзи и став челядь, сійӧ ёна гожъялӧма гожӧмбыднас, а дженьыда шырӧм еджыд юрсиыс, пӧшти ӧтлаасьӧм сук синкымъясыс и синлысъясыс дзикӧдз быгалӧмаӧсь.
Тешкодь аддзыны еджыд синлысъяс сайысь вӧрса кисьмӧм ӧрекъяс кодь неыджыд сьӧдов синъяс.
Детинкалы буракӧ, абу лӧсьыд, мый ставӧн чӧволігтыр видзӧдалӧны сійӧс, но сійӧ зільӧ лоны независимӧйӧн.
— Ме выль морт, — висьталӧ сійӧ. — Менӧ ыстісны тіян дінӧ.
Ті витӧд «В»?
— Нёльӧд «В», — шуӧ Румянцев, и сэки жӧ ставӧн серӧктӧны, и сійӧ яндысьӧмӧн ӧвтчӧ кинас.
— Кутшӧм нёльӧд?
Витӧд нин! — гажаа поправляйтӧны сійӧс быдладорсянь.
Выль воысь виччысьӧ, кор челядь неуна ланьтыштасны, да висьталӧ:
— Овӧй менам Соловьёв.
— Списокын сэтшӧмыс эм, — шуа ме. — Здравствуй, Игорь Соловьёв.
Кодкӧ юалӧ, кӧні сійӧ водзсӧ велӧдчӧма, мыйла вуджӧма миян школаӧ.
Но ме ог зэв внимательнӧя кывзы.
Ме дзик ӧні аддзи Лёшалысь неуна тӧждысяна да сыкӧд тшӧтш довольнӧй видзӧдлассӧ да видзӧда сыланьӧ жӧ:
миянсянь неылын сулалӧ сылӧн ичӧт вокыс Петя, морӧс бердас топӧдӧма ыджыд букет.
Сы бӧрладорӧ выстроитчӧмаӧсь ещӧ кызь пара челядь, Петя моз жӧ вӧччӧмаӧсь да взволнованнӧйӧсь, сэтшӧм жӧ гӧгрӧс синъясаӧсь.
Наталья Андреевна внимательнӧя видзӧдалӧ ассьыс тайӧ отрядсӧ.
— Кор воанныд школа ӧдзӧс дорӧ, пӧрччӧй шапкаяснытӧ, эн вунӧдӧй, — висьталӧ сійӧ.
Петя шай-паймунӧмӧн видзӧдлӧ гӧгӧр: а сылы мый вӧчны?
Сылӧн ӧд шапкаыс абу.
Лёша успокоительнӧя сылань довкйӧдлӧ юрсӧ.
Детинкаяс мунӧны кильчӧлань.
Найӧ кывзӧмӧн пӧрччалӧны шапкаяснысӧ да надзӧник, осторожнӧй воськовъясӧн кайӧны кильчӧ пос кузя.
Секунда кежлӧ ме вунӧдлі аслам челядь йылысь да чӧволігтыр видзӧда Наталья Андреевна бӧрся.
Талун сійӧ янсӧдчис детинкаяскӧд, кодъясӧс велӧдіс нёль во;
со найӧ сулалӧны асланыс выль класснӧй руководительница дорын.
А Наталья Андреевна ӧні выльысь, дзик первойсяньыс кутас нуӧдны тайӧ малышъяссӧ...
— Марина Николаевна, звонок, ми построитчим нин, — кыла ме Гайлысь гӧлӧссӧ.
Ми каям коймӧд этажӧ, челядь пырӧны классӧ, шӧйӧвошӧмӧн сувталӧны.
— Пуксялам, кыдзи колян во, — шуӧ Рябинин, — а сэсся разберитчам.
— Пуксьы мекӧд, — гостеприимнӧя предлагайтӧ Выручка выль велӧдчысьлы, и найӧ удобнӧя пуксьӧны ӧшинь дорӧ.
— Ӧні, — шуа ме, — лоӧ тіян ботаника.
Ме муна витӧд «А»-ӧ.
Расписание серти первой урокыс менам сэні.
Коймӧд урок вылын ми тіянкӧд бара встретитчам.
Сӧмын ӧні, ме чайта, челядь настоящӧй ногӧн гӧгӧрвоисны, мый найӧ пятиклассникъяс.
Таво ставыс выль ногӧн: ме пета вӧлі, а ӧдзӧс дорын сулаліс нин ботаника кузя преподавательница Елена Михайловна.
Детинкаяс сувтісны,
Классӧс преподавательницакӧд тӧдмӧдӧм бӧрын, ме петі коридорӧ.
Пӧшти став учительясыс муналӧмаӧсь нин асланыс классъясӧ, пӧра и меным витӧд «А»-ӧ.
Но секунда кежлӧ ме невӧляысь ньӧжмӧда воськовъясӧс: пӧдса ӧдзӧс сайсянь кылӧ Наталья Андреевналӧн гӧлӧсыс:
— А ӧні вайӧй кывзыштам, кутшӧм шынитӧв школаын!
Посни челядь ланьтӧны, чудесаӧс моз кывзӧны.
Школаын кӧкъямыссё детинка, но кутшӧм шынитӧв...
ЛУН БӦРСЯ ЛУН
И сідз, ме класснӧй руководительница и, таысь кындзи, преподавайта русскӧй кыв да литературнӧй чтение аслам да ӧти параллельнӧй витӧд классын.
Менам челядьлӧн ӧні быд предмет кузя разнӧй учительяс, но найӧ эз на велавны та дінӧ и важ мозыс шыасьлывлӧны ме дінӧ либӧ география, либӧ арифметика кузя вопросъясӧн.
Мыйӧн сӧмын звонок юӧртӧ занятиеяс помасьӧм йылысь, ме муна аслам челядь дінӧ, а витӧд «А»-ысь детинкаяс, Наталья Андреевналӧн колян вося велӧдчысьясыс, пырысь-пыр мунӧны сы дінӧ.
Разницаыс миян костын сӧмын сійӧ, мый ме муна ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг, кыдзи и пӧлагайтчӧ преподавательницалы, а найӧ лэбӧны панласигтыр, куим пос тшупӧд вомӧн чеччалігтыр.
Ещӧ колян тӧвнас на, кор эз на вӧв списокыс ӧнія первой класслӧн и некод эз тӧд, кутшӧм именнӧ челядь кутасны сэні велӧдчыны, Наталья Андреевна шуис аслас велӧдчысьяслы:
— Арнас ті лоанныд пятиклассникъяс, а ме кута велӧдны посниясӧс.
Колӧ бура встретитны найӧс, на воигкежлӧ лӧсьӧдны разрезнӧй азбукаяс, наборнӧй полотно да ещӧ уна мукӧдтор.
Коді отсалас меным?
Коді нӧ вермис ӧткажитчыны!
Отрывнӧй календарысь челядь вундалісны гырысь сьӧд цифраяс да клеиталісны картон вылӧ.
Ӧні быд первоклассниклӧн эмӧсь став цифраясыс ӧтиксянь кызьӧдз.
Сэсся вайисны школаӧ колян воясся детскӧй календарьяс, бӧръялісны красочнӧй картинкаяс, стихъяс, мойдъяс.
Ставсӧ тайӧс вундалісны да доръяссӧ клеиталісны бумагаясӧн.
Рисуйталісны дзонь сё закладкаяс учебникъясӧ, медым первоклассникъяс эз тшыкӧдлыны книжкаяссӧ, эз куснявны листбокыслысь пельӧсъяссӧ.
Вундалісны звёздочкаяс.
Дасьтісны цветнӧй мелъяс да водзвыв радлісны, кыдзи чуймасны посни детинкаяс, кор аддзасны, мый кыв позьӧ гижны сьӧд дӧска вылӧ гӧрдӧн, вижӧн, лӧзӧн — и дӧскаыс ставнас кутас цветитны.
Ӧні ставыс, мый найӧ лӧсьӧдісны, гӧдитчис.
И Наталья Андреевналы кӧ мыйкӧ колӧ, быд детинка витӧд «А»-ысь дась отсавны сылы.
Найӧ новлӧдлӧны «первачокъясӧс» буфетӧ, раздевалкаӧ, асывнас встречайтӧны найӧс школа дорын.
Кор расписаниеын менам «ӧшинь» — занятиеяс костын свободнӧй час, — ме муна аслам классӧ ботаника либӧ история урокъяс вылӧ.
Интереснӧ видзӧдлыны аслад челядь вылӧ боксянь.
А найӧ, кор кодкӧ кӧ бура ӧтвечайтӧ дӧска дорын, быттьӧ команда серти, бергӧдӧны юрнысӧ мелань, гӧгӧрвоӧны, мый меным тайӧ сідзи жӧ важнӧ, кыдзи и налы.
Мӧд витӧд классыскӧд ме тӧдмаси ыджыд трудтӧг.
Уна велӧдчысьясӧс ме тӧда вӧлі ещӧ колян восянь на.
А главнӧйыс, менам лои выль чувство: ме пыра классӧ и бура тӧда, мый менсьым кутасны кывзыны — всё равно, лоӧ-ӧ интереснӧ либӧ ковмас занимайтчыны гажтӧм чернӧвӧй уджӧн.
И челядь гӧгӧрвоӧны тайӧс.
Но ме кӧ надейтчи, мый ӧнісянь ставыс кутас мунны шыльыда, то регыд убедитчи: тайӧ абу тадз...
ФУТБОЛ
— Марина Николаевна, тіян велӧдчысьясныд пышйисны!
— Кыдзи пышйисны?
Кытчӧ?
Ме чуймӧмӧн видзӧда английскӧй кыв кузя преподавательница Софья Алексеевна вылӧ.
Сійӧ первой во школаын, и немвиччысьтӧм происшествиеыс кежӧдіс сійӧс туйсьыс.
Сылӧн шӧйӧвошӧм дӧзмӧм чужӧм.
Заводитчӧ вӧлі медбӧръя урок, менӧ виччысисны витӧд «А»-ын, но Софья Алексеевнакӧд тшӧтш ме мӧдӧдчи аслам витӧд «В»-ӧ, восьті ӧдзӧссӧ да сувті порог дорас: класс вӧлі пӧшти тыртӧм, партаяс сайын пукалісны дас мортысь не унджыкӧн.
— Кӧнӧсь нӧ мукӧдыс?
Чӧв олӧны.
— Лёша, кӧнӧсь мукӧдыс?
Рябинин мыжапырысь зумыштчис.
— Талун футбол, — кылі ме ньӧжйӧникӧн шуӧм ӧтвет. — «Спартак» — «ЦДКА».
— Но и мый?
— Но, матч лоӧ вит часын.
А «Динамоӧ» ӧмӧй писькӧдчан...
йӧзыс мыйта...
Вот и мунісны английскӧй вылысь.
А то сёрмисны эськӧ...
Мӧд лунас ме локті классӧ сьӧд кымӧрысь букышджык.
Ме шуи челядьлы, мый меным яндзим на вӧсна.
Мый налӧн поступокыс — неуважение школа дінӧ, Софья Алексеевна дінӧ, ме дінӧ, кыдз налӧн класснӧй руководительница дінӧ.
Мый найӧ долженӧсь извинитчыны Софья Алексеевна водзын.
И мый водзӧвылӧ татшӧмторъясыс не долженӧсь лоны.
Некор!
Найӧ пукалісны рамӧсь, мыжаӧсь.
Класс нимсянь Гай извинитчис, кӧсйысис, мый «водзӧвылӧ татшӧмыс оз ло».
И збыль, матч лунъясӧ челядь сэсся эз нин пышйывлыны школаысь.
Но кокньыдджыкыс эз ло.
Ӧні найӧ мудзлытӧг гӧняйтӧдлісны мач школа дворын: урокъясӧдз и на бӧрын и весиг дженьыд переменаяс дырйи; эз сӧмын шондіа лунӧ, но и зэригӧн и слӧтитігӧн.
Найӧ кӧтасьӧмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь медбӧръя секундаас котӧрӧн пыралісны классӧ, коді доймӧм пидзӧса, а коді и лӧз синдора.
Яснӧ вӧлі: мӧвпъясныс налӧн ылынӧсь, налы веськыда абу вын сертиныс решайтны кузь примеръяс прӧстӧй дробь вылӧ либӧ повторяйтны глаголъяслысь правописание.
Дугдывтӧг кывлывліс пӧсь шӧпкӧдчӧм:
— Кутшӧм тэ судья!
Татшӧм судьясӧ асьсӧ колӧ судитны!
— А татшӧм вратарсӧ сӧмын сюръя бердӧ ляскӧмтыны колӧ!
Перемена дырйи вензьӧмъяс эз дугдыны, и мукӧд дырйиыс тӧкӧтьӧ косьӧдз эз волыны.
— Тэ тожӧ бур! — горзіс Саша Воробейко. — Сувтӧдісны кӧ вратарӧн, и сулав, нинӧмла йӧз воротаяс дінӧ котравны гол забивайтны!
— Асьныд кӧ ті онӧ вермӧй, мый нӧ вӧчан? — ещӧ ёнджыка воча горзіс Румянцев. — Тіянлы забивайтӧны, а ті мыйкӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вомнытӧ паськӧдланныд!
— Сійӧн и вомнымӧс паськӧдлам, мый асланым тыртӧм ворота вылӧ видзӧдлывлам, а вратарыс некӧн оз тыдав!
Норасисны батьмам.
Норасисны учительяс.
— Тіян велӧдчысьясныд, Марина Николаевна, ставсӧ свет вылысь вунӧдісны футболысь кындзи, — дугдывтӧг кылі ме. — Витӧд «В»-ын дисциплина чотӧ кыкнан кокнас.
Пӧра лӧсьӧдны порядок.
Ме кывзі тайӧ упрёкъяссӧ, ачым чувствуйті, мый пельясӧй сотчӧны.
Вочавидзны вӧлі нинӧм: футболӧн увлекайтчис школаыс ставнас, первоклассникъяссянь выпускникъясӧдз (да и педагогъяс пиысь кодсюрӧ, кажитчӧ, вӧліны грешнӧйӧсь).
Но менам витӧд «В» мыйлакӧ вӧлі медся ланьтлывтӧм.
— Лёва, — шулывлі ме шогпырысь, — мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Менам надежнӧй другӧй да отсасьысьӧй велӧдчис ӧні дасӧд классын да вермис и не лоны миян пионервожатӧйӧн, но сійӧ кольччис миянкӧд, и ме, кыдзи и колян во, быдтор йылысь сӧветуйтчи сыкӧд.
А Лёва, кӧть и вӧлі ӧчкиа да важысянь ёна радейтліс шахмат, бура тӧдіс, мый сэтшӧм футболыс детинкаяс душалы.
И сійӧ шуис магическӧй кывъяс:
— Футбольнӧй команда!
Ми висьталім челядьлы: «Вайӧй создайтамӧй ассьыным футбольнӧй команда!»
Збыльысь, кутшӧм удовольствие лунтыр мач гӧняйтӧдлыны быд раз выль ворсысьяскӧд, настоящӧй правилӧяс соблюдайттӧг, ворсны корсюрӧ, систематӧг, плантӧг!
Он, тадзи нинӧмӧ он велав.
Футбол — серьёзнӧй ворсӧм, сылы колӧны оз сӧмын ён кокъяс, но и пельпомъяс вылад юр.
Тайӧ вӧлі зэв шума собрание.
Да, команда, команда непременнӧ!
Капитан — Гай.
Полузащита?
Кодныс бурджыкӧсь — Ильинский али Румянцев?
А вратарь?
Медся главнӧйыс — вратарь!
Сы бӧрын, кыдзи вӧлі ставсӧ установитӧма, ми решитім:
1. Ворсны недель пиын ӧтчыд, средаясӧ.
2. Предложитны организуйтавны футбольнӧй командаяс мукӧд классъясын, вызовитны найӧс соревнование вылӧ.
3. Мукӧд лунъясӧ футбол йылысь не думайтны.
Вӧлі миян ӧти чорыд условие: талун кӧ тэ футбол вӧсна эн вевъяв велӧдны урокъястӧ, аски жӧ он ло командаын.
Тайӧ правилӧсӧ святӧя соблюдайтісны.
Тайӧс нарушитӧмысь вӧтлісны командаысь Ильинскийӧс да Выручкаӧс.
Та бӧрын челядь эз нин волыны классӧ пӧсялӧмаӧсь да ёна гӧрдӧдӧмаӧсь, урокъяс вылын эз сёрнитлыны дугдывтӧг футбол йылысь.
А ворсны найӧ мӧдісны бурджыка.
И, гашкӧ, тайӧ кажитчас тешкодьӧн, но меным вӧлі приятнӧ, мый первой места футболӧн ворсӧмын витӧд-сизимӧд классъяс костын завоюйтіс миян витӧд «В».
Муртса на ми вевъялім веськӧдны футбольнӧй висьӧмсӧ кутшӧмкӧ руслоӧ, кыдзи ыпнитіс мӧд «эпидемия».
Переменаяс дырйи менам класс дорын кутісны кывны пель чунӧдана лыйсьӧмъяс, кодъяслысь происхождениесӧ некод эз вермы объяснитны.
Ме некымынысь юавлывлі челядьлысь — найӧ чӧв олісны.
Учительяс норасисны, мый лыйсьӧм вӧвлывлі мукӧд дырйи весиг урокъяс вылын.
Немвиччысьтӧг кывліс пель чунӧдана тратшнитӧм и бара шынитӧв да челядьлӧн зэв спокойнӧй чужӧмъяс.
И ӧтчыд ме шуи:
— Аскиа лунсянь ті онӧ кутӧй ветлывлыны тирӧ.
Школаын кӧ ті лӧсьӧдінныд стрельбище, то и тайӧ тырмас тіянлы.
Колӧ висьтавны, мый тирӧ челядь ветлывлісны зэв радпырысь (найӧс нуӧдлывліс сэтчӧ военнӧй руководитель).
Найӧ упражняйтчисны лыйсьӧмын, лӧсьӧдчисны соревнование кежлӧ — веськыда шуны, увлекитчисны тайӧ делӧнас.
И друг: сэсся овӧ мунӧй стрельбище вылӧ!
Мӧд лунас ме пыри классӧ.
Челядь сувтісны.
— Здравствуйте.
Пуксьӧй!
Ставныс сулалӧны, эз пуксьыны.
— Ті кӧсъянныд занимайтчыны сувтсӧн? — чуйми ме.
— Марина Николаевна! — кылі ме Гайлысь гӧлӧссӧ. — Ми сэсся огӧ мӧдӧй лыйсьыны школаын, разрешитӧй миянлы ветлывлыны тирӧ.
— Бур.
Но коді жӧ лыйсис?
Ме ог кӧсйы, медым тіян пиысь ӧти висьталіс мӧд вылӧ, мед висьталас сійӧ, коді мыжа.
Некымын секунда чӧж вӧлі нерешительнӧй чӧв олӧм, и дӧска дорӧ петіс Володя Румянцев.
— Тайӧ ме лыйси, — шуис сійӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧс тэ вӧчин?
И сэки ӧттшӧтш ставныс кутісны объясняйтны:
— Марина Николаевна, тайӧ зэв прӧстӧ, видзӧдлӧй: со сунис тюрик — аддзанныд писькӧдӧма? — татчӧ колӧ пуктыны сера, а сэсся...
Ме внимательнӧя кывзі, вежливость ради бергӧдлышті киын тюриксӧ, коді сэтшӧм дыр дӧзмӧдіс миянӧс, да пукті аслам портфельӧ.
Челядь колльӧдісны сійӧс шог, жалитана видзӧдласӧн.
ЛОВЪЯ УЧЕБНИК
— Марина Николаевна, а кыдзи лыйсьӧ тюрикыс, кодӧс ті босьтӧмныд Румянцевлысь?
Петкӧдлӧй, пӧжалуйста, — корӧ Галя.
— Мыйла тэныд?
— Ме асланым нывкаяслы петкӧдла.
— Сӧмын тайӧ эз тырмыв!
Тэ лучше висьтав, мыйла тэнад чужӧмбанъясыд да нырыд чернилаӧсь?
— Тайӧ ме думайті задача вылын...
Галя меным — педагогическӧй ловъя учебник.
Таво сылӧн мӧд учительница — Евгения Павловна.
Ме сыкӧд абу тӧдса, кыдзи эг вӧв тӧдса и колян вося учительницаыскӧд, Зинаида Павловнакӧд, но бура представляйта кыкнансӧ, весиг ог сы мында Галя висьтавлӧм серти, мыйта школа дінӧ сылӧн выль отношение сертиыс.
— Воскресенье помасис!
Воскресенье помасис! — горзӧ сійӧ асывъясын быд понедельникӧ. — Ме муна школаӧ!
Ме муна школаӧ!
Нинӧм татшӧмыс эз вӧвлы колян тӧлын, кор Галя терпитны вермытӧг виччысис воскресенье, а понедельник асылӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы садьмыны.
— Марина Николаевна, со видзӧдлӧй, — рассуждайтӧ сійӧ. — Колян воӧ менам ставыс вӧліны тройкаяс, четвёркаясыс зэв этша.
А ӧні четвёркаяс да пятёркаяс.
— Мыйла нӧ тайӧ?
— Евгения Павловна зэв бур.
Тӧданныд, сійӧ быдӧн вӧсна сэтшӧма тӧждысьӧ, пыр огорчайтчӧ, кодкӧ кӧ висьмас.
И сійӧ зэв ёна нюмъялӧ.
Кор нывкаяс сыкӧд прӧщайтчӧны, сійӧ быдӧнлы нюмъялӧ — быдӧнлы тырмӧ да ещӧ кольӧ на, збыль ӧд!
Мӧд разын Галя висьтавлӧ:
— Менам соседка Сёмина Таня воштӧма ассьыс ручкасӧ да шуӧ: «Тайӧ тэ босьтін!»
Ме сылы ӧтвечайта: «Ме вылӧ шуӧм дорысь корсь бурджыка».
Сійӧ корсис да аддзис парта увсьыс и всё равно меным шуӧ: «Тайӧ тэ босьтлін, а сэсся шыбитӧмыд».
А Евгения Павловна кыліс да весиг горӧдіс сы вылӧ.
Тӧданныд, кыдзи сійӧ шуис?
«Кыдзи тэ лысьтан оскорбляйтны мортӧс!»
И ме невольнӧ думышті: кутшӧм невернӧ тайӧ, кутшӧм неправильнӧ — велӧдчыны Москваын нёль во и не тӧдны Москваса сэтшӧм учительясӧс, кыдзи сійӧ жӧ Наталья Андреевнаӧс либӧ Галялысь ӧнія учительницасӧ, Евгения Павловнаӧс!
Позьӧ-ӧ представитны аслыд студент-медикӧс, коді эськӧ эз тӧд нимъяс Бурденколысь либӧ Вишневскийлысь!
Архитектурнӧй вузса студентӧс, коді абу тӧдса важ да ӧнія московскӧй зодчестволӧн медбур образецъясӧн!
Художественнӧй училищеса велӧдчысьӧс, коді ни ӧтчыд эз вӧвлы Третьяковскӧй галереяын!
Театральнӧй студияса студентӧс, коді эз аддзыв столицаса став медбур актёръясӧс!
А ми, педагогическӧй вузса студентъяс, аддзылім сӧмын сійӧ учительясӧс, кодъяс уджалісны школаын, кӧні ми нуӧдім педагогическӧй практика, да и то аддзывлім унджыкысьсӧ сідз, случайнӧ.
Вузын миян эз вӧв позянлун тӧдмавны йӧзӧс, кодъяс медся убедительнӧя вермисны петкӧдлыны миянлы, мый сэтшӧмыс педагог да сылӧн уджыс.
«ТЭ СЭССЯ АБУ НИН МЕНАМ ВЕЛӦДЧЫСЬ»
Выль велӧдчысьяс пиын вӧлі менам ӧти, овыс сылӧн Лукарев.
Сійӧ ӧдйӧ тӧдмасис челядькӧд, лои классын ас мортӧн.
Переменаяс дырйи сійӧ пыр вӧлі шумитысь да сералысь круг шӧрын: мыйкӧ гораа висьтавліс, нявзіс, чуксасис петук моз (тайӧ артмӧ вӧлі сылӧн артистическӧя).
Урокъяс вылын сійӧ гримасничайтіс, челядь пиысь нерис кодӧскӧ, а то и учительӧс.
Артмыліс сэтшӧм бура, челядь фыркайтісны, и Лукарев татшӧм минутаясас, тыдалӧ, чувствуйтіс асьсӧ геройӧн.
Ачыс сійӧ та дырйи некор эз серав, сӧмын шочиника нюмъяліс кутшӧмкӧ тэрыб, дженьыд нюмӧн.
Сылӧн омӧль чужӧм вылас ыджыд, вӧрысь вомыс кажитчис ӧтдорӧн.
Ӧтчыд, кор география кузя преподаватель лэдзис сійӧс дӧска дорысь да копыртчис журнал весьтӧ, Лукарев муніс аслас парта дорӧ кияс вылас.
Челядь серӧктісны.
Алексей Иванович лэптіс юрсӧ, но Лукарев вӧлі кокъяс вылас нин и торжествуйтан видӧн пуксьӧ вӧлі места вылас.
Мӧдысь — тайӧ вӧлі первой урок, звонок бӧрын коли минута дас кымын — коридорын кыліс быттьӧкӧ гораа банбокӧ кучкӧм, ӧдзӧс грымакылӧмӧн воссис, классӧ лэбис портфель, а сы бӧрын джӧмдалігтыр, быттьӧкӧ сійӧс ёна тойыштісны, уськӧдчис Лукарев да нюжӧдчис джоджӧ.
Ми шай-паймунім, эг гӧгӧрвоӧй, мый лоис.
Лукарев шумӧн, нарошнӧ укшаля сувтіс да, эз менам чужӧм вылӧ, а кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтыр, заводитіс кузя объясняйтны:
— Марина Николаевна, ме абу мыжа.
Ме. сёрми.
Сулала ӧдзӧс дорын, думайта: мый вӧчны?
А сэки мунӧ кутшӧмкӧ ыджыд зон, буракӧ, дасӧд классысь.
Ме сійӧс эг вӧрзьӧд, а сійӧ друг кы-ыдз сетыштас меным, а сэсся кы-ыдз тойыштас менӧ — вот ме и лэбовті...
Сійӧ ещӧ дыр на висьталіс мыйкӧ, а ме видзӧді сылӧн вуджӧртысь пӧлӧс нюм вылӧ, синъясыс вылӧ, кодъяс упорнӧя эз кӧсйыны паныдасьны менам синъяскӧд, да думайті: «Ставыс лӧж.
Некод тэнӧ эз вӧрзьӧд ни эз тойышт.
Тэ ачыд кучкин ки-ки воча, медым вӧлі банбокӧ кучкӧм кодь, ачыд восьтін ӧдзӧс...» Но докажитны тайӧс ме эг вермы.
— Пуксьы, — шуи ме коса да довольнӧя шпыньмунӧм сертиыс, коді здук кежлӧ вӧрзьӧдліс сылысь выразительнӧй вомсӧ, гӧгӧрвои, мый ме эг ӧшибитчы: сійӧ нарошнӧ ворсіс став тайӧ комедиясӧ.
А регыд мысти лои со мый.
Вӧлі мунӧ менам урок.
Дӧска дорын сулаліс Серёжа Селиванов да гижис предложение: «<rus>Как только наступит зима и землю запушит белым снегом, ждёшь не дождёшься снегирей</rus>».
Челядь гижисны нюмъялігтыр, найӧ тӧдісны Серёжалысь тайӧ гӧрд морӧса лэбачьясӧс ёна радейтӧмсӧ.
Меным кажитчис, мый частица «не» гижӧма глаголыскӧд ӧтлаӧ, и ме матыстчи матӧджык да тупки дӧскасӧ Федя Лукаревлы, коді пукаліс первой парта сайын шуйгаладорас.
И друг сійӧ ярскӧба шуис:
— Но вот, пу моз сувтіс, нинӧм оз тыдав!
Ме бергӧдчи, чувствуйтӧмӧн, мый кельдӧда.
Сырмыны кутісны менам киясӧй, ме уськӧді карандаш; шынитӧлас вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ котшкигтыр гӧгыльтчис джоджӧд.
Класс чӧв оліс.
Тайӧ шынитӧлыс медся ёна повзьӧдіс менӧ.
«Мыйла найӧ чӧв олӧны? — вуджӧртіс менам юрын. — Кыдзи найӧ лысьтӧны чӧв овны, кор этійӧ детинкаыс сэтшӧма ӧбидитіс, сэтшӧма оскорбитіс менӧ?»
И ещӧ: «Лукарев велӧдчӧ миянкӧд тӧлысьӧн-джынйӧн нин, кыдзи нӧ сійӧ эз гӧгӧрво, мый татшӧм кывъясӧн, татшӧм тонӧн мекӧд оз ков, оз позь сёрнитны!»
Ставсӧ тайӧс ме вевъялі думыштны зэвтчӧм чӧвлӧньыслӧн дженьыдик секундаясӧ.
И сэтшӧм жӧ ӧдйӧ артмис решение.
— Вот мый, — шуи ме. — Ӧнӧдз ме вӧлі тэнад учительницаӧн, а тэ — менам велӧдчысьӧн.
Но ӧні ме аддза, мый тэ он уважайт менӧ.
И та вӧсна тэ сэсся абу нин менам велӧдчысь.
Менам шуд вылӧ, тайӧ кадас зильгис звонок, и ме петі классысь.
Кор ме пыри Анатолий Дмитриевич кабинетӧ, сійӧ лэптіс юрсӧ, внимательнӧя видзӧдліс ме вылӧ да шуис небыда, но настойчивӧя:
— Висьталӧй, мый лом!
Ме висьталі Лукарев йылысь да сы йылысь, мый ӧні лои урок вылын.
— А тӧданныд, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Анатолий Дмитриевич, — Наталья Андреевналӧн вӧлі коркӧ татшӧм кодь велӧдчысь.
Локтев, кажитчӧ... да, Локтев.
Детинка-второклассник, кривляйтчыны радейтысь.
Ӧтчыд сійӧ урок вылын вӧчӧма татшӧмтор: пуксьӧма парта улас да объявитӧма, мый сэні и кутас занимайтчыны.
Наталья Андреевна сӧмын серӧктіс да шуӧ: «Мый нӧ, тэныд кӧ лӧсьыдджык, пукав джоджын, а ми кутам пукавны партаяс сайын».
И озорник вылӧ внимание обращайттӧг, кутіс занимайтчыны челядькӧд.
Мӧдыс регыд гӧгӧрвоис, мый поступокыс сылӧн глупӧй.
Гӧгӧрвоанныд, сійӧс вӧлі дзикӧдз янӧдӧма сералӧмнас.
Вот ме мый вӧсна тайӧс висьтала: абу-ӧ бурджык кыдзкӧ мӧдног петкӧдлыны Лукаревлы, мый сійӧ поступитіс лёка?
Спокойнӧйджыка, скӧравтӧг?
— Абу, — шуи ме, ачым зіли, медым эз дрӧжжит гӧлӧсӧй. — Локтев вӧлі ӧкмыс арӧса, а Лукаревлы дас кык арӧс — разницаыс ыджыд...
И сэсся, ме учительница, но такӧд тшӧтш ме морт жӧ!
И, кыдзи быд ловъя морт, имеита право скӧрмыны и ӧбидитчыны, верма оскорбитчыны, возмутитчыны, гӧлӧс ыдждӧдны.
Збыль ӧд?
Эг сӧмын Лукарев понда, а ас понда ме эг вермы мӧдногӧн...
— Тайӧ рискованнӧй воськов.
— Ме гӧгӧрвоа.
Анатолий Дмитриевич довкйӧдлыштіс юрсӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Ӧні сёр нин рассуждайтны — делӧсӧ вӧчӧма.
Видлам... видзӧдлам...
Ме аддзӧдлі Лукаревлысь мамсӧ, тшӧкті сылы бурджыка следитны, кыдзи ӧні Федя кутас урокъяс велӧдны.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь кывзіс менсьым объяснениеясӧс.
— Со ӧд озорник, вежӧртӧм, кутшӧм мода босьтӧма, — шуис сійӧ бӧрыннас. — Эн маитчӧй, метӧ сы бӧрся следитышта.
А сійӧ медым кутас чувствуйтны: кыдзи пӧ ме йӧз дінас, сідзи и найӧ мӧдасны донъявны менӧ.
Эн маитчӧй, — мӧдысь шуис сійӧ, — ме следитышта.
АС КЫВЪЯСӦН
Первойсӧ Лукарев мӧдліс вӧчны вид, быттьӧкӧ нинӧм эз ло.
Переменаяс дырйи гажӧдчис, быдӧнысь ёна котраліс, шумитіс, горзіс, сераліс.
Корсюрӧ мукӧдъяскӧд тшӧтш матыстчывліс ме дінӧ, но ме эг шыасьлыв сы дінӧ.
Челядь вылӧ ме скӧрмылі весьшӧрӧ.
Найӧ менсьым ӧбидаӧс примитісны матӧ сьӧлӧм дінас.
Думайтыштӧм бӧрын ме гӧгӧрвои: сійӧ первой здукас найӧ ланьтлісны, сы вӧсна, мый шай-паймунісны ме дорысь эз омӧльджыка.
Тайӧс ме чувствуйті быдторйын.
Найӧ сёрнитісны Лукаревкӧд, но сӧмын колӧм кузя.
Федя Лукарев зэв мичаа рисуйтчис, но некод эз шыасьлыв сы дінӧ, кыдзи важӧн, корны оформитны стенгазета.
Сійӧ мукӧдъяс дорысь бурджыка ворсіс шахматӧн, но шахматнӧй кружокӧ старӧстаӧн бӧрйисны эз сійӧс, а Игорь Соловьёвӧс.
Но мый медся ёна чушис Лукаревлы — тайӧ сылӧн шуткаяс дінӧ челядьлӧн отношениеыс.
Некодлысь нин серамсӧ эз петкӧдлыны сылӧн вежнясьӧмъясыс, мыйта колӧ сійӧ вермис нявзыны, увтны, кукарекуасьны — некод эз бергӧдчыв сылань.
А кор сійӧ петкӧдліс (и, веськыда шуны, зэв бура), кыдзи кружокса занятиеяс вылын Лёва близорукӧя видзӧдалӧ кодлыськӧ самоделкасӧ, сэки Рябинин зывӧкпырысь шуис:
— Йӧзыс делӧ вӧчӧны, а этайӧ сӧмын и кужӧ вежнясьны...
Обезьяна беспӧлезнӧй!
Лукарев эз мӧд пинясьны, эз юав, кыдзи вӧчис эськӧ водзджыксӧ: «А кутшӧм обезьяна пӧлезнӧйыс — тэ, али мый?»
Сійӧ быттьӧкӧ эз кывлы Лёшалысь кывъяссӧ, да надзӧник вешйис бокӧ.
Урокъяс вылын ми лыддим Горькийӧс.
Программа серти колӧ вӧлі лыддьыны сӧмын некымын отрывок «Челядьдыр» да «Йӧзын» повестьысь, но ме гӧгӧрвои, мый тайӧ абу тырмымӧн.
Челядь сэтшӧма заинтересуйтчисны, сэтшӧма кӧсйисны тӧдны ставсӧ тайӧ шензьӧдана олӧм йывсьыс, мый ми кутім кольччывны урокъяс бӧрын да гораа лыддим «Челядьдыр».
Макаренколысь ме ӧтчыд лыддьывлі ӧтувъя переживаниеяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм важнӧйӧсь, кутшӧм коланаӧсь найӧ сы вылӧ, медым чужис настоящӧй коллектив.
Ӧні ме убедитчи опыт вылын: оз позь ӧтлаын лыддьыны Алёша Пешков бабушка йылысь, сылӧн чудеснӧй мойдъяс йылысь, Цыганок йӧктӧмъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи Алёша аддзис книга дінӧ туй, — оз позь ставлы ӧтлаын лыддьыны та йылысь да кольны мӧда-мӧд дінӧ важ отношениеясӧн.
Ловшынысӧ кутӧмӧн челядь кывзісны сьӧкыд, гажтӧм челядьдырся олӧм йылысь повестьсӧ.
Мукӧд минутаас налӧн мӧдлісны югъявны вазьӧм синъясыс, кадысь кадӧ кодкӧ да кодкӧ сьӧкыда ышловзьыліс, кодкӧ, аслыс казявтӧг, ёна топӧдлывліс орччӧн пукалысьлысь пельпомсӧ.
Быдӧн ас тӧдлытӧгныс корсисны сочувствие да ощущайтісны, мый мукӧдъясыс переживайтӧны тайӧс жӧ.
И тайӧ йитіс миянӧс.
Ми бурджыка гӧгӧрвоим ёрта-ёртӧс, окотапырысьджык висьтавлім ёрта-ёртнымлы ассьыным мӧвпъяснымӧс да планъяснымӧс, частӧджык сӧветуйтчим.
Пыр дружнӧйджык лои миян коллектив, миян класс.
А Лукарев кольліс таысь бокын.
Сійӧ тожӧ пукаліс миян пӧвстын, тожӧ кывзіс — и век жӧ сійӧ вӧлі бокӧвӧй.
Ӧтчыд кодкӧ челядь пиысь предложитіс чукӧртчыны урӧкъяс бӧрын да ас кывйӧн расскажитны Алексей Максимовичлӧн челядьдырся олӧм йылысь: медым быдӧн лӧсьӧдчасны да висьталасны кутшӧмкӧ случай.
— Ме висьтала, кыдзи Алёша да бабушкаыс ветлісны вӧрӧ и кӧин эз вӧрзьӧд найӧс, — шыасис Селиванов.
— А ме сы йылысь, кыдзи Алёша узис кладбище вылын! — тэрмасис Рябинин.
— А ме пӧжар йылысь!
— А ме дедыс йылысь!
Лукаревлысь некод эз юав, оз-ӧ кӧсйы и сійӧ примитны участие тайӧ затеяас.
Недель мысти ми чукӧртчим да кутш висьтавлыны.
Висьтавлісны текстыс моз, драгоценнӧй горьковскӧй кывъяссӧ видзчысьӧмӧн передайтны зілигтыр.
— Горзӧны щеглпиян, щёлкайтӧны любопытнӧй пыстаяс, найӧ кӧсйӧны ставсӧ тӧдны, ставсӧ вӧрзьӧдыштны и ӧти бӧрся мӧд сюрӧны дзугйӧ, — висьтавлӧ Серёжа Селиванов, коді ассьыс отрывоксӧ нимтӧма «Лэбачьясӧс кыйӧм».
— Боярышник куст вылӧ пуксис чижъяслӧн стая, — мечтательнӧя висьталӧ сійӧ водзӧ. — Чижъяс радӧсь шонділы да чипсӧны ещӧ гажаджыка.
Ухваткаясыс налӧн детинка-школьникъяслӧн кодь.
Горш домовитӧй тотшкай сёрмӧма лэбны шоныд крайясӧ.
Сійӧ пукалӧ лежнӧг ув вылын да аслас сьӧд синъяснас кыйӧдӧ добыча.
А стаясьыс янсалӧм жонь пукалӧ ловпу вылын, ачыс гӧрд, важнӧй, да сьӧд нырнас довйӧдлігмоз скӧрысь дзуртышталӧ.
— Аптекарь велӧдіс Алёшаӧс:
«Кывъясыд, дружище, пу вылын коръяс кодьӧсь, и медым гӧгӧрвоны, мыйла корйыс татшӧм, а абу мӧд нога, колӧ тӧдны, кыдзи пуыс быдмӧ, — колӧ велӧдчыны!
Книгаыд, дружище, бур сад кодь, кӧні быдторйыс эм: и приятнӧйыс и пӧлезнӧйыс», — воодушевлениеӧн водзӧ висьталӧ Ваня Выручка.
Саша Воробейко оз вермы придерживайтчыны точнӧй текстас.
— И вот Алёша уджйӧза лои лавочниклы книгаясысь нелямын сизим кӧпейка, — пӧся, тэрмасьӧмӧн висьтавлӧ сійӧ. — Алёша корӧ: виччысьыштлӧй, мынта ме тіянлы тіянлысь деньгатӧ, а лавочник мыччӧ ассьыс маслӧӧсь, польдӧм, ӧладья кодь кисӧ да шуӧ: «Окав, виччысьла!»
А Алёша вӧлі пӧсь сьӧлӧма.
Сійӧ кватитіс гира да кыдз тай ырыштчас лавочник вылӧ!..
Ӧти висьтавліс бурджыка, мӧд лёкджыка, но некодлы эз вӧв веськодь.
Быдӧн асногыс, найӧ скӧралісны, шогсисны да радлісны Алёшакӧд ӧттшӧтш.
Жестъясас, чужӧм выражениеас тыдовтчис висьталысьяслӧн характерыс.
Минута нелямын мысти ме юалі:
— Гашкӧ, тырмас нин?
Гашкӧ, кольлам мӧдысьӧдз?
Некод и кывзыны эз кӧсйы та йылысь.
Коли ещӧ часджын, и ме пӧшти мырдӧн мӧдӧдалі челядьӧс гортаныс.
Школаысь ми петім ставным ӧтлаын.
Сёр арыс немвиччысьтӧг нимкодьӧдіс миянӧс кымынкӧ шензьымӧн сэзь, шоныд лунъясӧн, и тайӧ рытыс вӧлі югыд да лӧнь.
Шыльыд кос асфальтыс гораа шыасис миян воськовъяс вылӧ, быттьӧкӧ корис панласигтыр котӧртны переулокӧдыс.
Но менам челядь немтор эз казявны — сэтшӧма тырӧмаӧсь найӧ вӧліны сійӧн, мый нуисны талун школаысь,
ощущайтісны, мый мукӧдъясыс переживайтӧны тайӧс жӧ.
И тайӧ йитіс миянӧс.
Ми бурджыка гӧгӧрвоим ёрта-ёртӧс, окотапырысьджык висьтавлім ёрта-ёртнымлы ассьыным мӧвпъяснымӧс да планъяснымӧс, частӧджык сӧветуйтчим.
Пыр дружнӧйджык лои миян коллектив, миян класс.
А Лукарев кольліс таысь бокын.
Сійӧ тожӧ пукаліс миян пӧвстын, тожӧ кывзіс — и век жӧ сійӧ вӧлі бокӧвӧй.
Ӧтчыд кодкӧ челядь пиысь предложитіс чукӧртчыны урӧкъяс бӧрын да ас кывйӧн расскажитны Алексей Максимовичлӧн челядьдырся олӧм йылысь: медым быдӧн лӧсьӧдчасны да висьталасны кутшӧмкӧ случай.
— Ме висьтала, кыдзи Алёша да бабушкаыс ветлісны вӧрӧ и кӧин эз вӧрзьӧд найӧс, — шыасис Селиванов.
— А ме сы йылысь, кыдзи Алёша узис кладбище вылын! — тэрмасис Рябинин.
— А ме пӧжар йылысь!
— А ме дедыс йылысь!
Лукаревлысь некод эз юав, оз-ӧ кӧсйы и сійӧ примитны участие тайӧ затеяас.
Недель мысти ми чукӧртчим да кутім висьтавлыны.
Висьтавлісны текстыс моз, драгоценнӧй горьковскӧй кывъяссӧ видзчысьӧмӧн передайтны зілигтыр.
— Горзӧны щеглпиян, щёлкайтӧны любопытнӧй пыстаяс, найӧ кӧсйӧны ставсӧ тӧдны, ставсӧ вӧрзьӧдыштны и ӧти бӧрся мӧд сюрӧны дзугйӧ, — висьтавлӧ Серёжа Селиванов, коді ассьыс отрывоксӧ нимтӧма «Лэбачьясӧс кыйӧм».
— Боярышник куст вылӧ пуксис вижъяслӧн стая, — мечтательнӧя висьталӧ сійӧ водзӧ. — Чижъяс радӧсь шонділы да чипсӧны ещӧ гажаджыка.
Ухваткаясыс налӧн детинка-школьникъяслӧн кодь.
Горш домовитӧй тотшкай сёрмӧма лэбны шоныд крайясӧ.
Сійӧ пукалӧ лежнӧг ув вылын да аслас сьӧд синъяснас кыйӧдӧ добыча.
А ставсьыс янсалӧм жонь пукалӧ ловпу вылын, ачыс гӧрд, важнӧй, да сьӧд нырнас довйӧдлігмоз скӧрысь дзуртышталӧ.
— Аптекарь велӧдіс Алёшаӧс: «Кывъясыд, дружище, пу вылын коръяс кодьӧсь, и медым гӧгӧрвоны, мыйла корйыс татшӧм, а абу мӧд нога, колӧ тӧдны, кыдзи пуыс быдмӧ, — колӧ велӧдчыны!
Книгаыд, дружище, бур сад кодь, кӧні быдторйыс эм: и приятнӧйыс и пӧлезнӧйыс», — воодушевлениеӧн водзӧ висьталӧ Ваня Выручка.
Саша Воробейко оз вермы придерживайтчыны точнӧй текстас.
— И вот Алёша уджйӧза лои лавочниклы книгаясысь нелямын сизим кӧпейка, — пӧся, тэрмасьӧмӧн висьтавлӧ сійӧ. — Алёша корӧ: виччысьыштлӧй, мынта ме тіянлы тіянлысь деньгатӧ, а лавочник мыччӧ ассьыс маслӧӧсь, польдӧм, ӧладья кодь кисӧ да шуӧ: «Окав, виччысьла!»
А Алёша вӧлі пӧсь сьӧлӧма.
Сійӧ кватитіс гира да кыдз тай ырыштчас лавочник вылӧ!..
Ӧти висьтавліс бурджыка, мӧд лёкджыка, но некодлы эз вӧв веськодь.
Быдӧн асногыс, найӧ скӧралісны, шогсисны да радлісны Алёшакӧд ӧттшӧтш.
Жестъясас, чужӧм выражениеас тыдовтчис висьталысьяслӧн характерыс.
Минута нелямын мысти ме юалі:
— Гашкӧ, тырмас нин?
Гашкӧ, кольлам мӧдысьӧдз?
Некод и кывзыны эз кӧсйы та йылысь.
Коли ещӧ часджын, и ме пӧшти мырдӧн мӧдӧдалі челядьӧс гортаныс.
Школаысь ми петім ставным ӧтлаын.
Сёр арыс немвиччысьтӧг нимкодьӧдіс миянӧс кымынкӧ шензьымӧн сэзь, шоныд лунъясӧн, и тайӧ рытыс вӧлі югыд да лӧнь.
Шыльыд кос асфальтыс гораа шыасис миян воськовъяс вылӧ, быттьӧкӧ корис панласигтыр котӧртны переулокӧдыс.
Но менам челядь немтор эз казявны — сэтшӧма тырӧмаӧсь найӧ вӧліны сійӧн, мый нуисны талун школаысь,
— Медся ёна любита сы йылысь, кыдзи йӧктӧ Цыганок. — висьталіс Гай.
— А ме весиг ог вермы висьтавны, мый медъёна радейта.
Меным ставыс сьӧлӧм вылӧ воӧ, — ньӧжйӧник вочавидзис Горюнов.
— Кутшӧм бура висьталіс Алёша йылысь да лавочник йылысь Воробейко!
Бура ӧд, да, Марина Николаевна? — торкӧ сійӧс Румянцев.
Ми эгӧ вермӧй янсӧдчыны, пельӧсӧ сувтім да ещӧ дыр на сёрнитім, обсуждайтім паметяным листалім страница бӧрся страница, жалитім, мый некод эз висьтав Королева Марго йылысь, сы нылысь, кыдзи Алёша первойысь лыддис «Русланӧс да Людмилаӧс»...
Лукарев муніс миянкӧд ӧтлаын, но туй чӧжыс эз шу ни ӧти кыв.
Кор ми сувтім, сійӧ сулыштіс жӧ недыр, сэсся пӧрччис шапкасӧ, качӧдліс, бӧр шапкааліс да прӧщайтчытӧг ӧтнас муніс водзлань.
Ме видзӧдлі сы бӧрся да друг кылі пытшкӧсысь ыджыд тревога.
Тайӧ тревогаыс важӧн нин оліс ме пытшкын, но ӧні ме куті чувствуйтны: сійӧ сэсся оз эновт менӧ.
«Неужели сылы ставыс веськодь? — думышті ме. — Неужели сылы кокни со тадзи, чӧв-чӧлӧн кольччыны бокӧ миян олӧмысь?»
Ме тӧді: Федя способнӧй, абу вежӧртӧм детинка.
Программаӧн требуйтанторсӧ сійӧ тӧдӧ.
Та вӧсна позьӧ вӧлі не тӧждысьны.
Но ӧд став мукӧдторйыс, кодъяс абуӧсь некутшӧм программаын, сылӧн абу.
Ми видзӧдлім фильм «Челядьдыр», вӧлім Горький Музейын, помтӧг юксим впечатлениеясӧн.
А Лукарев пыр вӧлі кӧнкӧ орччӧн, матын, но век жӧ эз миянкӧд.
Но гӧгӧрволіс-ӧ сійӧ тайӧс?
Спокойствие, аслам правотаын уверенность эновтісны менӧ.
Мый кӧть ме эг вӧч, ме эг вермы не думайтны Лукарев йылысь.
Тайӧ горьковскӧй вечер бӧрас сійӧ лои шогджык, эз ло сэтшӧм гажаӧн да шумитысьӧн.
Ме сӧмын эг тӧд, мый вӧсна тайӧ: жалитӧ-ӧ сійӧ сы йылысь, мый лои, али лӧгалӧ?
И ачыс воздухыс классын лои мӧд нога, кӧть ортсысяньыс быттьӧкӧ нинӧм эз вежсьы.
Тадзи овлывлӧ, кор семьяын кодкӧ висьӧ да быдӧн условитчасны та йылысь не сёрнитны, но не думайтны оз вермыны.
Тадзи вӧлі и миян: ми эг казьтылӧй лоӧмтор йывсьыс, но и вунӧдны эг вермӧй.
ПАМЯТНӦЙ УРОК
Лун куим мысти менӧ корис ас ордас Анатолий Дмитриевич.
— Кыдзи тіян Лукаревкӧд? — юаліс сійӧ.
— Важмозыс, — висьталі ме.
— Ті пыр на уверенӧсь, мый правильнӧя вӧчинныд?
Ме эг дзик пыр ӧтветит:
— Абу, ӧні ме тайӧс ог тӧд.
Анатолий Дмитриевич ветлӧдліс кабинетӧдыс; сэсся сувтіс ӧшинь дорӧ да кутіс видзӧдны ывла вылӧ.
— Пола, ковмас переведитны сійӧс витӧд «Б»-ӧ, Елена Михайловна дінӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас. — Тайӧ лӧжнӧй положение.
Ті шуинныд: «Тэ абу менам велӧдчысь».
Сійӧ эз извинитчы.
Дыр тадзи оз вермы лоны.
Переведитны мӧд классӧ!
Тайӧ шӧйӧвоштіс менӧ.
Вуджӧдны ассьыд шогтӧ йӧз пельпомъяс вылӧ, сетны кодлыкӧ мӧдлы исправляйтны да ладмӧдны сійӧс, мый эг куж, мыйӧн эг справитчы ме?
— Ог, ог! — виччысьтӧг шусис менам.
— Но, а кыдзи нӧ? — меліа вочавидзис Анатолий Дмитриевич.
Да недыр чӧв олыштӧм мысти содтіс: — Думыштлӧй ещӧ, дона ныв.
Да гӧгӧрвоӧй: нюжмасьны тайӧн оз позь.
...Рытнас ме таркӧді меным зэв тӧдса ӧдзӧсӧ.
— Виччысьлӧй, сійӧ пырысь-пыр воас, — Наталья Андреевналысь комнатасӧ восьтігӧн шуис меным сылӧн соседкаыс: — Сійӧ эз дыр кежлӧ, няньла петіс.
Тшӧктіс, кодкӧ кӧ пӧ локтас, медым пукыштлас.
Ставыс нин вӧлі меным тӧдса тайӧ комнатаас: уютнӧй диван, стенъясын челядьыслӧн фотографияяс, книга тыра полкаяс, велӧдчысьяслӧн письмӧяс тыра ыджыд шкатулка.
Тані куйлӧны фронтӧвӧй треугольникъяс, кусыньясӧдыс вушйӧм записка, кодӧс гижӧма ӧти десятиклассник, коді пыравлӧма аслас важ учительница дінӧ некымын минутаӧн водзджык фронт вылӧ мунтӧдз да абу суӧма сійӧс; вижӧдӧм листокъяс, кодъясӧс получитлӧма кызь да комын во сайын...
Ме пукси пызан дорӧ да мӧді листайтны челядьлысь тетрадьяссӧ.
«Мыйтӧм тетрадь прӧверитӧма нелямын во чӧжӧн!» — вуджӧртіс менам юрын.
Медводдза тетрадьсӧ восьтӧм бӧрын ме аддзи ассьыс Наталья Андреевналысь почерксӧ.
Кутісны мелькайтны челядьлӧн нимъяс... Митя, Саша, Володя...
«Дневник?» эг вевъяв сообразитны ме да друг аддзи кывъяс:
«...ме любита найӧс олӧм дорысь ёнджыка».
Тэрмасьӧмӧн тетрадьсӧ тупкӧм бӧрын ме вешйи пызан дорысь.
Лои сідзи, быттьӧкӧ тӧдлытӧг, нескромнӧя ме видзӧдлі медся гусяинас, кодӧс некодлы оз петкӧдлыны, мый йылысь думайтӧны сӧмын ӧткӧн ас кежас.
Соседкалы тэрмасьӧмӧн объяснитӧм бӧрын, мый ме ог вермы виччысьны Наталья Андреевнаӧс, ме муні, но тайӧ и абу важнӧ: аски школаын ми аддзысям да сёрнитам.
Ме муні и думайті: делӧыс абу сыын, мый ме поступиті эг сідзи, кыдзи Наталья Андреевна эсійӧ случай дырйиыс поступитіс Локтевкӧд, код йылысь висьтавліс меным Анатолий Дмитриевич.
Тайӧ нинӧм на оз значит.
Ставным ми разнӧйӧсь, и быдӧн долженӧсь поступайтны ас ногӧн.
Ӧд кор сёрни мунӧ живописец йылысь, музыкант йылысь, быдӧн гӧгӧрвоӧны, мый тані ставлӧн разнӧйӧсь характеръясыс, и Шишкин, шуам, абу ӧткодь Куинджикӧд.
Но учительяс ӧмӧй ставныс долженӧсь лоны ӧткодьӧсь?
Дерт, оз.
Но шуны: «Тэ абу менам велӧдчысь...» Кыдзи нӧ тадз?
Ме должен сёрнитны и вӧчны сійӧс, мыйлы верита, и заводитӧм бӧрын нуӧдны помӧдзыс.
Ме шуи Лукаревлы, мый сійӧ абу менам велӧдчысь.
Но ӧд сійӧ менам!
Ме ӧтвечайта сы вӧсна и ог вермы мынтӧдчыны тайӧ ответственностьсьыс — сійӧ сьӧкыд, но сійӧ дона меным.
Мый жӧ вӧчны?
Переведитны мӧд классӧ?
Тайӧ тожӧ воспитательнӧй мера, тайӧ испытание и наказание: Лукарев привыкнитіс класс дінӧ, любитӧ сійӧс, и сылы сьӧкыд лоӧ янсӧдчыны ёртъясыскӧд.
Но ме ог кӧсйы тайӧс!
Мӧд луннас ме вӧлі муна коридорӧд урокъяс бӧрын да аддзи: Лукарев сулалӧ да бӧрдӧ.
— Марина Николаевна! — чукӧстіс менӧ паныд локтысь Анатолий Дмитриевич. — Тайӧ тіян велӧдчысь?
Ме эг удит ӧтветитны.
— Тіян, тіян, ме тіян велӧдчысь! — горӧдіс Федя.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис ме дінӧ да синванас виньдалігтыр шуис:
— Марина Николаевна, прӧститӧй менӧ.
Накажитӧй, кыдз окота, сӧмын мед ме лоа бӧр тіян велӧдчысьӧн!
Дерт, сійӧ мучитчис да уна думайтіс тайӧ лунъясас.
Ме чайта, мый сійӧ гӧгӧрвоис человеческӧй общежитиелысь прӧстӧй истинасӧ: кӧсъян кӧ, медым тэнӧ уважайтісны, ачыд уважайт мукӧдсӧ, — сӧмын сэки тэ лоан коллективлӧн равноправнӧй членӧн и быдӧн кутасны относитчыны тэ дінӧ, кыдзи ёрт дінӧ.
Но и меным тайӧ случайыс лои урокӧн нэм кежлӧ.
Ме гӧгӧрвои: Лукарев, кыдзи и быдӧн менам детинкаяс пиысь — мед кӧть сійӧ зыксьысь, асныра, медым сыкӧд сьӧкыд, — менам велӧдчысь.
Медым кӧть мый эз ло, — став лёкнас и бурнас, мый сыын эм — менам.
СЛУЧАЙ ВӦРЫН
Ӧти сентябрьскӧй воскресеньеӧ ми челядькӧд — чукӧртчисны морт дас вит — мунім Здравница станция вылӧ, коді неылын Звенигородсянь.
Луныс вӧлі зэв мича: вӧрыс ылӧдз пырыс тыдаліс, и кӧнкӧ сы пыдӧсын ыпъялісны, сырмисны да вералісны зарнилӧн да чим гӧрдлӧн став рӧмъясыс.
Гӧгӧр кыліс пӧсь тшак дук; водзвылын то тані, то сэні ӧзъявліс бархатнӧй банйӧмӧн гӧрд гоблӧн гӧгрӧс шапкаыс, а белӧй грибъяс тыдовтчавлісны быдса чукӧръясӧн неуна бокынджык, гож сайын: ӧтик ыджыд, а сы гӧгӧрын — кыз бока ичӧтик тшакъяс ещӧ еджыд шляпааӧсь на.
Радысла тшӧкъялігтыр челядь ваявлісны тшакъяссӧ мунас няйтӧссьӧм кипыдӧсъяс выланыс.
Найӧ дзикӧдз коддзисны чӧскыд кӧра воздухысь, котралісны ёрта-ёрт бӧрсяыс, кавшасьлісны пуяс вылӧ, воинственнӧй горзӧмъясӧн охотитчисны то уж бӧрся, то лягушка бӧрся...
Бӧрыннас ми чукӧртчим шойччыштны да сёйыштны.
Пуксим тӧщӧ пытшкӧса джуджыд кыдз улӧ.
Детинкаяс дыр да весьшӧрӧ пондылісны кавшасьны кыдз вылас да тӧдмавны, «коді сэні олӧ», но быд раз вильсковтлісны, и налӧн гожъялӧм кокъяс вылас тӧдчисны гыжйыштчӧм еджыд визьяс.
Бумага вылӧ челядь пукталісны ассьыныс сёянторъяссӧ да шумнӧя заводитісны сёйны, ёрта-ёртныслы вӧзъялісны нянь, ӧгурцы, помидоръяс.
«Мый он сёй, Трофимов?» — юаліс кодкӧ.
«Оз ков».
— «Вот чудак, абу тшыгъялӧма!
А ме дзик тшыг зверь кодь.
Босьт кӧлачсӧ!»
Тайӧ кадас ме объясняйті Румянцевлы, кутшӧм овлывлӧны трюфелияс да, кор кылі, мый Трофимов ӧткажитчис кӧлачысь, вуджӧртіс дум? эз-ӧ висьмы сійӧ, эз-ӧ вывті мудз котралӧмсьыс.
Сэсся челядь бара разӧдчалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и сэки немвиччысьтӧг матыстчис ме дінӧ Трофимов, перйис сумкасьыс ыджыд пирӧгтор, шоколад плитка да шуис гусьӧник:
— Сёйӧй, пӧжалуйста, Марина Николаевна!
Ме видзӧдлі веськыда сылы синмас да ӧткажитчи.
Сійӧ муртса-муртса яндысьыштіс да, неылӧ вешйыштӧм бӧрын, кутіс сёйны ачыс.
Бӧр локтім ми сёрӧн; пукалім рӧмыд вагонын да выльысь казьтылім лунся впечатлениеяссӧ.
И друг Серёжа шогпырысь нюркнитіс:
— Но мый тэ кутан вӧчны — бара нин кынӧм сюмалӧ!
Портфельысь ме перйи булка, шӧралі вӧсни шӧрӧмъяс вылӧ да сеталі быдӧнлы.
Челядь кутісны ӧтказывайтчыны.
— Сёйӧй асьныд, Марина Николаевна, миянлы оз ков, — ылыс пельӧссянь уверяйтіс менӧ самӧй сійӧ Селивановыс, коді дзик на ӧні аслас нора горӧдӧмӧн казьтыштіс миянлы кынӧм сюмалӧмсӧ.
— Ог, — вочавидзи ме, — походын ветлігӧн ёртъяслӧн ставыс должен лоны ӧтувъя.
Мый нӧ, ті кӧсъянныд, медым ме муні вагон мӧдар помас да пӧттӧдз сёйи ӧтнам?
Тайӧ убедитіс найӧс, и быдӧн босьтісны ассьыныс пайсӧ.
— Збыль, — шуис Румянцев, — сійӧ нин медся прӧтивнӧ — дзебсьыны ёртъяссьыд да сёйны гусьӧн.
Ме видзӧдлі Трофимов вылӧ: весигас тайӧ муртса тӧдчысь мигайтысь югыд водзас тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ гӧрдӧдіс синва петтӧдзыс.
Ме ӧдйӧ вешті сы вылысь синъясӧс, кор гӧгӧрвои, мый тӧдлытӧгныс сетӧм урокыс челядьлӧн воис цельӧдз.
Регыд мысти Трофимов муніс миян школаысь: батьыс сылӧн семьянас муніс удж вылӧ Горькийӧ.
Ме дыр мучитчи, кор думайті отзыв вылын, кодӧс колӧ вӧлі сетны сылы выль школаӧ пыригкежлас.
«Вася Трофимов способнӧй детинка, быд предмет кузя успевайтіс бура, торъя интерес петкӧдліс арифметика дінӧ.
Зэв дисциплинированнӧй».
Тайӧс гижӧм, бӧрын ме гӧгӧрвои мый ещӧ нинӧм на эг шу детинка йылысь.
А думыштлыны кӧ, мый нӧ ещӧ ме верми шуны?
Мый ӧтчыд прогулка дырйи эз юксьы ёртъясыскӧд пирӧгӧн да ӧтнас сёйис шоколад плитка?
Отзывад тайӧ лои эськӧ зэв мисьтӧм.
А гижны, мый сійӧ омӧль ёрт, ме эг имеит право, сы вӧсна мый кӧть Вася велӧдчис ме ордын воысь дыр, збыльвылас, ме сы йылысь нинӧм эг тӧд и, эз кӧ вӧв тайӧ случайнӧй обстоятельствоыс, сідзи эськӧ эг и гӧгӧрволы, кутшӧм ӧшибочнӧй да поверхностнӧй менам представлениеӧй сы йылысь.
Трофимов муніс, нуис аскӧдыс менсьым ошкана отзыв, коді сідзи нэм чӧж и кутас куйлыны менам сӧвесть вылын.
Меным сӧмын окота думайтны, мый мӧд учитель, ме дорысь проницательнӧйджык, аддзас сыысь сійӧс, мый эг вермы аддзыны ме, поддержитас да быдтас сійӧ бурсӧ, мый сыын эм.
ДИМА КИРСАНОВ
Выль воысьяс пиысь миян классын вӧлі ӧтик, коді воӧма Ростовысь; шуисны сійӧс Дима Кирсановӧн.
Батьмамсӧ Дима воштӧма ичӧтысянь да сійӧ кадсяньыс олӧма дядьыс ордын.
Аслас, дядьыслӧн, челядьыс абу вӧлӧма, и сійӧ да сылӧн гӧтырыс относитчисны детинка дінӧ сідз, кыдзи оз шоча относитчыны мамбать ӧтка, да сэтчӧ жӧ и висьӧдчысь кага дінӧ: тревожнӧй вниманиеӧн да дугдывтӧг тӧждысьӧмӧн.
Дима кӧ вӧлі час четверть дырджык задержитчас урокъяс бӧрын, школаӧ котӧрӧн локтас вӧлі Дималӧн тётяыс Евгения Викторовна да тӧждысьӧмпырысь юасяс, эз-ӧ мыйкӧ ло детинкакӧд.
Асывнас кӧ висис Дималӧн юрыс, тайӧ луннас эськӧ сійӧс эз нин лэдзлывлыны школаӧ мунны, но эз лэдзлыны и мӧд лунас и коймӧд лунас, кӧть мед сійӧ и вевъяліс нин вунӧдны юр висьӧм йывсьыс.
Дима тӧдчымӧн яндысис таысь, медся нин сэк, кор челядь пиысь кодкӧ — шуам кӧть, ланьтлытӧм Левин — непрочь вӧліны чӧвтны пространствоӧ ёсь кыв лишнӧй нежностьяс йылысь да сы йылысь, мый овлывлӧны пӧ сэтшӧмъяс, кодъяс йылысь он гӧгӧрво, детинка тайӧ, али нывка, али нёньпом кага: школаӧ найӧс колльӧдӧны, урокъяс бӧрын нала волывлӧны, и код тӧдас, оз-ӧ паньысь вердны найӧс гортаныс.
Дима кутіс асьсӧ сідз, быттьӧкӧ тайӧ ёсь кывъясыс эз относитчыны сылы.
Менӧ шензьӧдіс тайӧ: ме эг помӧдз гӧгӧрво, мый тайӧ: ыджыд самообладание али сы арлыдлы абу обычнӧй веськодьлун «эльтчӧмъяс» дінӧ?
Но дыр шутитны ӧти и сійӧ жӧ помка кузя дӧзман, и мыйкӧ дыра мысти челядь дугдісны эльтны Кирсановӧс.
Мукӧд выль воысьясыс первой лунсяньыс жӧ тӧдмасялісны быдӧнкӧд, классын лӧсьӧдалісны другъясӧс, лӧгасьлывлісны накӧд да бӧр миритчывлісны.
Но Дима пыр вӧлі ӧтнас.
Сійӧ зэв бура велӧдчис став предметъяс кузя и кӧть тайӧ ставыс сетчис сылы кокниа, ме эг казявлы сылысь ёна частӧ татшӧм случайяс дырйи овлысь небрежностьсӧ: сійӧ вӧлі зэв добросовестнӧй велӧдчысьӧн, урокъяс велӧдіс бура, тетрадьясыс сылӧн век вӧліны чистӧйӧсь, и ме тӧді, мый дзик ӧти клякса вӧсна сійӧ вӧлі дась перепишитны ставсӧ выльысь.
Но, тайӧ спокойнӧй, ӧкуратнӧй выль воысь йывсьыс думайтігӧн, ме испытывайті лӧсьыдтӧм ощущение.
Сійӧ вӧлі дас кык арӧса, но кор ме сыкӧд сёрниті, ме невольнӧ вунӧдлывлі та йылысь: меным кажитчис, мый мекӧд сёрнитысьыс этша вылӧ мекӧд тшӧтшъя.
Сійӧ вӧлі дзик верстьӧ мортӧн, тайӧ детинкаыс.
Верстьӧ морт видзӧдіс ме вылӧ сылӧн сочинениеяс листбокъяссянь.
И сёрнитіс сійӧ верстьӧ морт моз: зэв литературнӧя, свободнӧя пӧльзуйтчис сложнӧй предложениеясӧн, причастнӧй да деепричастнӧй оборотъясӧн.
Эз челядь моз, а сдержаннӧя, быд кыв думыштӧмӧн, отзывайтчис сійӧ лыддьӧм книгаяс йылысь, класса ёртъяс йывсьыс.
И Дима вӧлі дзик ӧтнас, коді эз участвуйт Войвылӧ письмӧяс гижӧмын.
— Ог думайт, мый Анатолий Александровичлы сэтшӧм нин интереснӧ письмӧасьны миян класскӧд, — шуис сійӧ ӧтчыд.
— А мыйла нӧ эськӧ сійӧ гижӧ миянлы, абу кӧ интереснӧ сылы? — сьӧлӧмсяньыс шензьӧмӧн юаліс Гай.
— Сылы эз вӧв лӧсьыд не ӧтветитны, кор сылы гижисны.
Тайӧ вӧлі эськӧ прӧстӧ невежливӧ.
— Тэ абу прав, — суитчи ме. — Вежливость могысь, обязанность кузя гижӧм письмӧяс овлӧны дзик мӧдногаӧсь.
Тэ ӧмӧй он чувствуйт, мый Анатолий Александрович гижӧ миянлы сьӧлӧмсяньыс да пӧся?
Ме шуи сійӧс, мый думайта, — спокойнӧя ӧтветитіс Дима.
— Но мыйла нӧ тэ тадзсӧ думайтан? — возмутитчис Левин. — Кутшӧм основаниеяс тэнад?
— Ме думайта тадз, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый Анатолий Александрович тіянӧс оз тӧд.
Кутшӧм интерес письмӧасьны тӧдтӧмъяскӧд?
И, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ верстьӧ морт, а ті — челядь.
Сійӧ тадзи и шуис: «ті — челядь».
— А тэ ачыд коді? — Борис дась вӧлі сюйсьыны косьӧ и, ме чайта, сюйсис эськӧ, ме кӧ эг вӧв сэні.
— Ме ог лӧсьӧдчы споруйтны тэкӧд, — кӧдзыда ӧтветитіс Кирсанов.
— И эн споруйт! Лоӧма, воображало! — скӧрысь горӧдіс Борис.
Тайӧ кличкаыс чорыда сибдіс сы бердӧ.
«Кирсанов уна ас йывсьыс думайтӧ», «Кирсанов зэв нин ёна ас йывсьыс воображайтӧ», — тайӧс ме кывлі зэв унаысь.
Ни Горюновӧс, ни Гайӧс, ни Левинӧс — некодӧс медбур велӧдчысьяссӧ мукӧд детинкаяс эз мыжавны вылӧ лэптысьӧмысь зазнавайтчӧмысь, а вот Кирсановӧс лыддьылісны ыджыдӧ пуксьысьӧн.
И збыль, ёртъяс дінас сылӧн отношениеас быттьӧкӧ вӧлі ыджыдӧ пуксьӧм.
Но мыйкӧ мешайтіс думайтны, мый сійӧ прӧста «вылӧ пуксьӧ».
Сылӧн вӧліны сэтшӧм тӧлка, гажтӧм синъяс, и сійӧ кыдзкӧ кужтӧг шулывліс кӧдзыд, весигас чорыд кывъяс.
Татшӧм минутаясас меным кажитчис, мый сійӧ вот-вот бӧрддзас и сылӧн чорыд кывъясыс — сӧмын асьсӧ дорйӧм.
Но мыйла сійӧ ӧтдортчӧ ёртъяссьыс?
Мыйысь полӧ?
Ӧтчыд, школаысь мунігӧн, ворота сайын ме суӧді Димаӧс:
— Тэ мый талун сэтшӧм сёрӧн?
— Кӧсйи помӧдзыс лыддьыны книга, медым вежны библиотекаын.
— Мый нӧ тэ босьтін?
— Андерсенлысь мойдъяс.
— Тэ ӧмӧй эн лыддьыв найӧс водзджыксӧ? — шензи ме.
— Лыддьылі, дерт.
Но меным окота лои выльпӧв лыддьыны «Снежнӧй королеваӧс».
Ме зэв ёна любита тайӧ мойдсӧ.
И быд мойд любита.
Мукӧд дырйиыс мойдысь позяс унджык гӧгӧрвоны, кутшӧмкӧ мукӧд серьёзнӧй книга дорысь.
Ывла вылын, кор сёрни пансьӧ некутшӧм лӧсьӧдчытӧг, кор ас тӧдлытӧг зілян восьлавны ӧттшӧтш да сэки жӧ колӧ кытшовтны тӧрытсянь косьмытӧм ва гӧпъяс да позьӧ не видзӧдны ӧта-мӧдыдлы чужӧмад, — вот тадз, мунігмоз, сёрнитсьӧ прӧстӧйджыка, кокньыдджыка, мукӧддырся дорысь откровеннӧйджыка.
Димакӧд ми мунім тэрмасьтӧг, и ме чувствуйті, мый ӧні верма юавны сылысь сы йылысь, мый йылысь эз удайтчыв юавны дженьыд переменаяс дырйи ноксигӧн, шума да тэрмасяна класснӧй олӧмын.
— Висьтав Дима: меным сідз кажитчис, али збыльысь тэ классын некодкӧд он дружит?
— Тайӧ збыль, — видзчысьӧмӧн ӧтветитіс сійӧ.
— Мыйла нӧ сідз?
— А кодкӧд нӧ меным дружитнысӧ?
Ме збыльысь чуйми:
— Миян ӧмӧй этша бур детинкаыс?
Горюнов, например.
— Кыдзи нӧ ме верма дружитны Горюновкӧд, сійӧ кӧ дружитӧ нин Гайкӧд.
— А дружитны ӧмӧй позьӧ сӧмын ӧти морткӧд?
— Дерт жӧ!
Тайӧс шуис сійӧ зэв ыджыд убеждениеӧн, и ещӧ ӧти нота кыліс сы гӧлӧсын: сійӧ лыддис менсьым тайӧ юалӧмсӧ лӧсявтӧмӧн.
— Ме абу сӧгласен тэкӧд, — чӧв олыштӧм бӧрын шуи ме. — Челядьдырся кадӧ менам вӧліны уна ёртъяс.
— А ӧні? — юаліс сійӧ тэрыба.
— И ӧні уна.
И Гай дружитӧ оз сӧмын ӧти Толякӧд, а и Савенковкӧд и Румянцевкӧд.
А вот книгаясын пыр ӧти друг.
Помнитанныд, Гердалӧн — Кай, Петялӧн — Гаврик.
— А Тимурлӧн уна другъяс.
— Но быдӧнысь медъёна сійӧ дружитіс Женякӧд, — упрямитчигтыр настаивайтіс Дима.
— Но и мый нӧ?
— Но ог жӧ ме кут дружитны Горюновкӧд, Гай кӧ сылы матынджык!
Меным тешкодь вӧлі кывзыны тайӧс.
«Мый унджыкыс тайӧ детинкаас — растительность али самолюбие?» — юаси ме ассьым.
Гораа ме шуи:
Неужели и Ростовын, школаад, кӧні тэ велӧдчин водзсӧ, тэнад эз жӧ вӧвны другъяс?
— Менам вӧлі ӧти друг, но меным сійӧ эз кут сьӧлӧм вылӧ воны, — эз дзик пыр висьтав детинка.
Сійӧ шуис тайӧс сідз, мый ме эг мӧд юасьны, мыйла именнӧ сылы абу кутӧма сьӧлӧм вылас воны.
— Миян бур, дружнӧй класс, — шуи ме. — И верит меным, унаӧн эмӧсь, кодъяс достойнӧйӧсь тэкӧд дружитны.
И некор оз ков уна думайтны сы йылысь, коді кодлы лоӧ матынджык.
Любитан кӧ мортсӧ, веритан кӧ сылы — сідзкӧ, сійӧ тэныд друг.
А сійӧ кӧ ещӧ кодкӧдкӧ дружитӧ, сідзкӧ, уна бур йӧзыс свет вылас.
Абу ӧмӧй тадз?
— Тадз, буракӧ...
Но меным эськӧ окота вӧлі имеитны настоящӧй, дзик ӧти другӧс и нэм кежлӧ.
Миян важӧн нин мунсьӧ вӧлӧм дзик мӧдарлань.
— Евгения Викторовна кутас тӧждысьны, — шуи ме. — Вай бӧр петкӧда ме тэнӧ Спиридоновка улича вылӧ...
Тайӧ зэв бур: друг нэм кежлӧ.
Но сӧмын ӧтитор ме ог гӧгӧрво: мыйла нӧ дзик ӧти?
— Настоящӧй друг — обязательнӧ дзик ӧти, — ассьыс мӧвпсӧ упрямӧя, пӧшти ӧтчаяннӧй решимостьӧн дорйыны кӧсйӧмӧн шуис Дима.
ГОРТСА СОЧИНЕНИЕ
Кирсановкӧд сёрнитӧм бӧрын регыд мысти ме сеті велӧдчысьяслы тема гортса сочинение вылӧ: «Менам ёртъяс».
Кутшӧм уна интереснӧйтор тӧдмалі ме тайӧ сочинениесьыс челядь йылысь, налӧн дружба йылысь, сы йылысь, мый донъялӧны найӧ ёртыслысь, кутшӧм мнениеныс налӧн ёрта-ёрт йывсьыс!
«Борис меным друг, — гижис Румянцев, — но дружитны сыкӧд сьӧкыд, сы вӧсна мый сійӧ вывті пузьысь.
Мукӧд дырйиыс и нинӧм абуысь пинялас.
Но всё равно сійӧ меным друг и ёрт, сы вӧсна мый сійӧ честнӧй и вернӧй и некор оз подведит.
Водзсӧ ме дружиті Морозовкӧд, но сійӧ вывті вылӧ пуксьӧ.
Задачка кӧсйӧ решитны непременнӧ первойӧн и абу рад, кодкӧ кӧ мӧд решитас первойӧн.
Меным тайӧ оз во сьӧлӧм вылӧ».
Гай гижис:
«Миян классын кодсюрӧыс думайтӧны, мый Горюновлӧн характерыс абу мужественнӧй.
Тайӧ неправда.
Вот ме вайӧда пример.
Кор Толя висьмис дифтеритӧн, сылы вӧчисны укол.
И сійӧ весиг эз ойӧстлы, сы вӧсна мый орчча комнатаас вӧлі дедушкаыс.
Дедушкаыслы кӧкъямысдас арӧс, сійӧ ёна висьӧ, сылы вреднӧ волнуйтчыны.
Толя кужӧ киас кутны асьсӧ, сійӧ зэв сдержаннӧй.
Толя зэв уна лыддьысьӧ и уна тӧдӧ и пыр кӧсйӧ ещӧ унджык тӧдмавны.
Сійӧ зэв бур ёрт и пыр рад отсавны быдӧнлы».
Менӧ эз шензьӧд, мый пӧшти классджынйыс гижис Гай йылысь, ас йывсьыс, кодӧс лыддьылісны вернӧй другӧн да бур ёртӧн.
Но менӧ неуна шензьӧдіс да радуйтіс, мый унаӧн тадз жӧ гижисны Саша Воробейко йылысь.
Челядь кутісны любитны сійӧс, ме важӧн казялі тайӧс, но сочинениеяс висьталісны меным уна выльтор.
«Ӧтчыд, — гижис Селиванов, — миян дворса челядь кӧсйисны нӧйтны менӧ.
Найӧ чайтісны, мый ме школаӧ нуи налысь футбольнӧй мачсӧ, а тайӧ неправда.
Найӧ нёльӧн кыйӧдӧмаӧсь менӧ пельӧс сайын да уськӧдчисны.
Сэки, код тӧдас кытысь уси, Александр Воробейко; сійӧ лев моз уськӧдчис дзик на пӧвстӧ да ставнысӧ разӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Не сійӧ кӧ, менӧ эськӧ ёна пӧвсалісны.
Тайӧ случайсьыс тыдалӧ, мый менам друг Александр Воробейко храбрӧй да пыр дась дорйыны ёртсӧ».
Быдӧн висьтавлісны асланыс кык-куим ёрт йылысь.
И сӧмын ӧтнас Дима Кирсанов сетіс меным листок, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Другъяс менам абуӧсь».
А улынджык четверостишие:
<rus>Как хорошо, когда есть друг!</rus>
<rus>Как тяжело и одиноко</rus>
<rus>Среди чужих тебе людей,</rus>
<rus>Когда любимый друг далёко!</rus>
— Тайӧс тэ ачыд сочинитін? — юалі ме.
— Да.
— Кутшӧм пӧ ылыс друг йылысь тэ висьталан?
Сы йылысь, кодкӧд тэ дружитін Ростовын?
— Ог, ог сы йылысь.
Тайӧ сідз, вообщӧ.
Прӧстӧ стихъяс — и ставыс...
Евгения Викторовнакӧд первойысь паныдасигӧн жӧ ме юалі сылысь, кутшӧм детинкакӧд Дима дружитіс Ростовын да мыйла лӧгасис сыкӧд.
— Тӧданныд, тайӧ сэтшӧм шог история! — горӧдіс Дималӧн тётяыс. — Аддзанныд-ӧ, нёльӧд классын Димочка кутіс дружитны Юра Лебедевкӧд.
Зэв бур детинка.
Таӧдз Димочка некодкӧд эз лӧсявлы и быдмис ӧтнасӧн.
Юра — дзик абу сы кодь: гажа, визув.
Ми мужикнымкӧд вӧлім радӧсь, мый сійӧ кутіс волывлыны миянӧ.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Но представитӧй, коркӧ учительницаыс тшӧктӧма Дималы гораа лыддьыны классын кутшӧмкӧ рассказ.
Вот сійӧ вӧлӧм лыддьӧ, а Юра варовитӧма кутшӧмкӧ детинкакӧд да мый вылӧ кӧ серӧктӧма.
А рассказас, гӧгӧрвоанныд-ӧ, сёрниыс вӧлӧм мунӧ зэв нораторъяс йылысь, и Дима ёна дӧзмӧма да шуӧма, мый водзӧ оз кӧсйы сыкӧд дружитны.
Ми ёна зэв огорчитчим, но сійӧ сэтшӧм асныра...
Ме дзикӧдз чуйми.
Дерт, оз век ков миритчыны аслад другъяслӧн тырмытӧмторъяскӧд и оз ставсӧ ков прӧщайтны налы.
Компромисс — абу зумыд подув дружбалы, но янсӧдчыны другкӧд сы вӧсна, мый сійӧ вермӧ серӧктыны не сэк, кор тайӧс требуйтӧ книгалӧн текстыс, — тайӧс ме эг вермы гӧгӧрвоны.
Кытысь татшӧм ёсьмӧм, татшӧм ыджыд скӧрлуныс дас кык арӧса детинкалы?
И вот ӧтчыд — тайӧ вӧлі ноябрын, дзик пыр праздникъяс бӧрын, — классысь петігӧн ме паныдаси ӧдзӧс дорын Евгения Викторовнакӧд.
Сійӧ вӧлі бӧрдӧм синъяса, киясыс сырмисны, кор сійӧ мыччис меным кутшӧмкӧ тубрас:
— Вот, Дима тшӧктіс передайтны...
Библиотекаса книгаяс тайӧ.
Гашкӧ, челядь пиысь кодкӧ лоас сэтшӧм бурӧн да сдайтас найӧс библиотекаӧ.
— А мый лои Димакӧд, мыйла сійӧ талун эз лок школаӧ? — тревогаӧн юалі ме (миянӧс топыда кытшалісны нин челядь).
— Ах, Марина Николаевна... — Сійӧ сыркмуніс.
— Да ті пырӧй, пуксьӧй, — ньӧжйӧник шуис менам пельпом сайсянь Саша Воробейко.
Ме нуӧді Кирсановаӧс классӧ, пуксьӧді медводз веськалӧм парта сайӧ, и сійӧ кутіс висьтавлыны.
Вӧлӧмкӧ, Димаӧс быд во прӧверяйтӧны диспансерын — лючки-ӧ тыясыс.
Медбӧръя рентгеныс петкӧдліс шуйгаладор тысьыс кутшӧмкӧ гӧгрӧс пятно, и профессор чайтӧ, мый тайӧ эхинококк.
Димаӧс водтӧдӧмаӧсь нин больничаӧ.
Недель куим, буракӧ, кутас мунны исследование, а сэсся эхинококкыс кӧ сюрӧ, ковмас вӧчны операция.
— Ті гӧгӧрвоанныд, ми зэв ёна полам сы вӧсна, — бӧрдӧмсорӧн висьтавліс нывбаба. — Сійӧ сэтшӧм жебиник.
А ачыс Дима зэв ёна шогсьӧ.
Шуӧ: «Кыдзи нӧ ме кута?..
Ме коля классысь!»
Сылы зэв абу окота кольччыны мӧд во кежлӧ.
— Мыйла нӧ кольччынысӧ?
Ми кутам нуавны сылы урокъяс, — шуис Горюнов сыысь водзджык, мый ме эг и вевъяв шуны ни ӧти кыв.
— А позяс сылы занимайтчыны больничаас? — юалі ме.
— Врач шуис, мый операцияӧдзыс пӧ позяс.
Но ме чайта, тайӧ абу реальнӧ.
Ме ӧд удж вылын, ме ог вермы частӧ волывлыны школаӧ урокъясла.
— Ми асьным мӧдам!..
Ми кутам нуавны!..
Эн тӧждысьӧй! — кыліс быдладорсянь.
Кутшӧмкӧ неыджыд недовериеӧн Евгения Викторовна видзӧдліс челядь вылӧ.
Аслас шогӧн тырӧм вӧсна тайӧ минутаӧдзыс сійӧ, буракӧ, эз казявлы найӧс.
Благодаритіс, ещӧ ӧтчыд корис не вунӧдны библиотекаса книгаяс йылысь —Дима сэтшӧма волнуйтчӧ на вӧсна — да муніс.
1 №-А ДА 2 №-А ТЕТРАДЬЯС
— Первой муна ме, — некутшӧм паныд кыв шуӧм допускайттӧм тонӧн аскинас объявитіс Саша Воробейко. — А сэсся кутасны ветлывлыны быдӧн ӧчередьӧн, партаяс серти, кыдзи пукалам.
Быд кык лун мысти.
Сы вӧсна мый ветлывлыны кӧ ӧтчыд недельын, то сэки мыйта урокыс лоӧ?
Дас вит задача ӧтпырйӧ?
А наизусть мыйта велӧдны? — И сійӧ укоризненнӧя видзӧдліс ме вылӧ.
Сэсся Саша корис Рябининлысь кык тетрадь: «Специальнӧ Кирсановлы урокъяс вылӧ: ӧтикыс сы ордын больничаын, мӧдыс миян ордын, и быд раз кутам вежлавны.
Гӧгӧрвоин?»
Экономнӧй Лёша видзӧдліс сы вылӧ неыджыд сомнениеӧн, но тетрадьяс сетіс.
Урокъяс бӧрын Воробейко вокъяс мӧдӧдчисны больничаӧ и мӧд лунас вайисны моздортыр выль юӧръяс.
Ӧти-кӧ, Саша вӧлӧма Дима дінын палатаас; мӧдног кӧ шуны, сылы удайтчӧма сэтшӧмтор, мый йылысь сӧмын мечтайтіс да мый эз вермы добитчыны Дималӧн тётяыс.
Первойсӧ сійӧ кӧсйылӧма пӧрччысьны гардеробӧ, но тайӧ, гӧгӧрвоана, абу удайтчӧма сылы.
Сэки дыр думайттӧг сійӧ сюйыштӧма вокыслы пальтосӧ да шапкасӧ, а ачыс, кок йылын ветлысь висьысьяс мыш сайӧ да тэрмасьысь, тӧждысьысь санитаркаяс мыш сайӧ дзебсясигтыр, котӧртӧма пос кузя коймӧд судтаӧ.
Сэні, сійӧ виччысис стрӧка, кор коридорыс тыртӧммис, уйкнитіс 12-ӧд палатаӧ да регыд аддзис Димаӧс.
— Сійӧ, дерт, ёна чуймис, весигас синъяссӧ паськӧдіс, — висьтавліс Саша.
— А ме сылы шуа:
«Шензьыны некор, со тэныд урокъяс, а со записка Марина Николаевнасянь.
Висьтав, кыдзи тэ татӧні устроитчин».
Сійӧ шуӧ: «Устроитчи лӧсьыда, сӧмын зэв гажтӧм.
Татчӧ позьӧ пыртны сӧмын выль книгаяс, а тані челядьыс зэв посниӧсь, весиг сёрнитны некодкӧд.
Ыджыд аттьӧ, шуӧ, тэныд, мый тэ волін, ме тэныд зэв благодарнӧй, и урокъяссьыд аттьӧ.»
Ме шуа: «Урокъястӧ ми кутам ваявны тэныд быд кык лун мысти, тэ эн тӧждысь.
«Верман гижны карандашӧн, сӧмын ӧкуратнӧя».
Сійӧ шуӧ: «Ог, крӧватьӧй менам ӧшинь дорын, эм кытчӧ чернильницасӧ пуктыны, и ӧні ме ас кок йылын на, верма пуксьыны пызан сайӧ».
Но, ми тадзи сёрнитыштім, а ӧти детинка ӧдзӧссӧ пӧдлаліс, медым менӧ коридорсянь эз аддзыны.
Друг кылам: «Мый тайӧ дас кыкӧд палатаас сэтшӧм подозрительнӧй шынитӧв?» — и пырӧ сестра.
Сэки сійӧ менӧ аддзис да кыдз тай мӧдіс горзыны!
«Ме, шуӧ, тэнӧ чайта вӧлі тӧлка, ыджыд детинкаӧн!»
Тайӧс шуӧ Кирсановлы.
А ме сылы сэки шуа: «Мыйӧн нӧ сійӧ мыжа, ме кӧ ачым сы дінӧ локті?»
А сійӧ шуӧ: «Ме весиг сёрнитнысӧ тэкӧд ог кӧсйы, и, пӧжалуйста, пырысь-пыр жӧ мун татысь!»
И весиг быдсӧн гӧрдӧдіс.
Но, ме босьті дай муні.
Всё ровно меным сэні вӧчнысӧ сэсся вӧлі немтор.
Мый колӧ вӧлі, ме и сыӧдз вевъялі!
Ставсӧ тайӧс Саша висьтавліс сэтшӧм победоноснӧй видӧн, мый позьӧ вӧлі думайтны, быттьӧкӧ больничаысь колльӧдӧмаӧсь сійӧс абу видчигтыр, а музыкаӧн да цветъясӧн.
— Кыдзи сійӧ — кӧнкӧ, полӧ операциясьыд? — юаліс Горюнов.
— Ме эг удит юавнысӧ, мӧдысь ветлігӧн юала, — спокойнӧя ӧтветитіс Воробейко, и ме гӧгӧрвои: сійӧ оз сомневайтчы, мый сяммас волыны Дима дінӧ ещӧ оз на ӧтчыд либӧ кыкысь.
— Аски мунас Румянцев, а <rus>четырнадцатое</rus> — Левин.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, партаяс серти, кыдзи дежурство, — распоряжайтчис сійӧ. — Румянцев, босьт!
Тайӧ 2 №-а тетрадь.
Мунан, сетан санитаркалы да виччысьлан, кытчӧдз Кирсанов бӧр оз мӧдӧд первой тетрадьсӧ.
Гӧгӧрвоин?
Уліас виччысьлан, сэні скамейка эм.
— А сэсся, — шуи ме видзчысьӧмӧн, — позяс гижны Дималы письмӧ да юасьны сылысь быдтор йылысь.
Менам предложениеӧй эз кыпӧд некутшӧм энтузиазм.
— Кутшӧм интерес сылы миянкӧд письмӧасьны? — гусьӧник шуис Борис. — Ми жӧ «челядьяс»...
— И абу яндзим тэныд? — ӧлӧдіс сійӧс Рябинин.
Но тайӧ разын сідзи некод эз и гиж Дималы.
Румянцевкӧд Дима ыстӧма зэв ичӧтик записка обращениетӧг.
«Ыджыд, ыджыд аттьӧ урокъяс выланыд» — гижӧма сэтчӧ.
Таысь кындзи, менам записка вылӧ сійӧ ӧтветитӧма письмӧӧн, кодӧс урокъяс бӧрын ме лыдди челядьлы.
«Дона Марина Николаевна! — гижис сійӧ. — Кутшӧм неудачнӧя тайӧ ставыс артмис: висьми во шӧрын и, чайта, дыр кежлӧ.
Менӧ тані мучитӧны быдсяма исследованиеяснас, быд лун тотшкӧдӧны, кывзӧны, юктӧдӧны кутшӧмкӧ курыд лекарствоясӧн, кыкысь лун мерайтӧны температура, и ставсьыс таысь ме зэв ёна дӧзми.
Но мӧдногӧн оз позь, и колӧ терпитны.
Ыджыд аттьӧ тіянлы письмӧныд вылӧ и Саша Воробейколы сыысь, мый воліс ме дінӧ.
Ме вӧлі зэв благодарнӧй сылы.
Сійӧ висьталіс, мый ребята решитӧмаӧсь ваявны меным татчӧ урокъяс, но ме сомневайтча.
Та вылӧ ӧд колӧ вывті уна кад.
Тайӧ письмӧсӧ, буракӧ, сетас тіянлы тётя Женя.
Став бурыс тіянлы.
Привет ставлы.
Д. Кирсанов».
Письмӧыс кӧть вӧлі кыв шутӧг грамотнӧй, и став запятаяясыс сулалісны ас местааныс, но сійӧ менӧ эз радуйт.
И бара — кымынӧдысь нин! — ме думышті Дима йылысь: сьӧкыд сылы.
Сьӧкыд ӧні, и лоӧ ещӧ сравнитны позьтӧм сьӧкыдджык, нинӧм кӧ оз вежсьы.
Мыйла артмис сідз, мый Гай, Горюнов, Рябинин да мукӧд челядь кокниа веритӧны бур кыв вылӧ да виччысьӧны матігӧгӧрсаяссянь дружба, привет, дасьлун отсавны, а тайӧ детинкаыс гижӧ:
«...ме сомневайтча. Та вылӧ ӧд колӧ вывті уна кад»?
Ме уверен, мый сійӧ жӧ Левин, вӧлі кӧ сійӧ Дима местаын, гижис эськӧ дзик мӧдногӧн:
«Ребята, ёна кора тіянлысь, ваялӧй меным урокъяс.
И, позяс кӧ, частӧджык», — и некод эськӧ эз шензьы тайӧ корӧм вылас.
* * *
«Здравствуй, Дима!
Письмӧтӧ тэнсьыд Марина Николаевналы сетіс эз тэнад тётяыд, а Румянцев, сы вӧсна мый ми кутам ваявны тэныд урокъяс быд кык лун мысти.
Та вылӧ оз ковмы зэв уна кад, сы вӧсна мый классын миян 40 морт и быдӧн вылӧ воас ӧтчыдӧн.
Ми надейтчам, мый сэк кежлӧ, кор больничаӧ ковмас мунны Игорь Соловьёвлы, тэ важӧн нин лоан гортад.
Урокъяс кындзи ыстам тэныд «Два капитана» — тайӧ книгаыс кӧть и абу нин выль, но видзӧднысӧ бур на, переплётыс дзик вылькодь.
Лыддьы.
Гиж, мый ещӧ ыстыны тэныд.
Привет тэныд став ребятасянь».
Тайӧ письмӧсӧ Дималы гижис Горюнов, и больничаӧ нуис сійӧс Левин.
Тадзи и заводитчис лунысь-лун — кокньыда, прӧстӧя, шумтӧг.
1 №-а да 2 №-а тетрадьяс ӧкуратнӧя кутісны путешествуйтны школасянь больничаӧ да бӧр.
Кодкӧ кӧ челядь пиысь эз вермы ветлыны сійӧ лунас, кор воліс ӧчередьыс, шыасьлывліс Саша Воробейколы.
Сійӧ распоряжайтчис ставнас, мый касайтчис Дималы да больничалы, и сылысь окотапырысь кывзісны.
— Эн вунӧд температурасӧ видзӧдлыны, — шулывліс сылы Саша, коді аски должен вӧлі мунны больничаӧ. — Мыйӧн пыран, веськыдладорас ӧшалӧ ыджыд лист.
Корсь первой хирургическӧй отделение да видзӧд: Кирсанов — помсяньыс мӧдыс.
Ачыс Саша ветлывліс больничаӧ ӧтчыд, а то и кыкысь недельнас ӧтлаын вокыскӧд — аслас вернӧй отсасьыськӧд да оруженосецкӧд.
Тайӧ гӧгӧрвоны позьтӧм, но кодлы удайтчывліс мукӧд дырйиыс писькӧдчыны <rus>святая святых</rus>ас — больничаса 1-й хирургическӧй отделениеӧ, тайӧ именнӧ сӧмын Сашалы.
Ме чӧволігтыр сӧмын шензи, кор ӧти санитарка — абу нин том, энергичнӧй да серьёзнӧй чужӧма, неуна чусмыштӧм кельыдлӧз синъясыслӧн внимательнӧй видзӧдласа — шуис меным Саша йылысь:
— Любита татшӧмъяссӧ.
Дисциплина гӧгӧрвоӧ.
Висьталан сылы: «Лэдза тэнӧ дас минута кежлӧ, а дырджык оз позь», ӧд сійӧ лишнӧй минута оз пукав палатаын.
Тшӧктан сёрнитны гусьӧник — ни ӧтчыд гӧлӧссӧ оз ыдждӧд.
И вежливӧй.
Некор оз грубит.
Ме зэв ёна уважайта татшӧм челядьсӧ.
А врач кыдзкӧ пырмунігмозыс шуис:
— Сійӧ бура действуйтӧ висьысь вылӧ: успокаивайтӧ да лэптӧ кыпыдлунсӧ.
Положительнӧй натура.
Да, во сайын ме эськӧ нинӧмысь эг верит, мый велӧдчысь Александр Воробейколӧн лоӧ татшӧм бур характер!
Ставсӧ сійӧ вӧчис прӧстӧя да окотапырысь, ставыс удайтчывліс сылы.
Гашкӧ, медся замечательнӧй чертанас тайӧ паськыд плешка, беринӧсь, грубӧй ухваткаяса детинкаыслӧн вӧлі чуткость, асьсӧ кутны кужанлун.
Пеля шапкакӧд важся нин, но вунӧдтӧм история дырйи именнӧ Саша паныд сувтіс Ильинский предложениелы торжественнӧя вручитны Савенковлы подароксӧ сбор вылын.
И сэтысянь кымынысь дзик разнӧй обстоятельствояс дырйи сійӧ дыр думайттӧг поступайтліс дзик сідз, кыдзи вӧлі бурджык да правильнӧйджык!
Вижов векни синъясыс сылӧн важмозыс видзӧдісны насмешливӧя, сёрнитігас сійӧ вӧлі резкӧй, но вот, вӧлӧмкӧ, сійӧ кужӧ лоны и тӧждысьысьӧн и меліӧн.
— Да ті энӧй расстраивайтчӧй, — бурӧдіс сійӧ Евгения Викторовнаӧс. — Аддзылі ме Димаӧс — чужӧм вылас шань, температураыс нормальнӧй.
Сӧмын тіянысь ёна гажтӧмчӧ, — думыштӧм бӧрын содтіс сійӧ, — а сідзсӧ ставыс бур.
Мыйла сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс участвуйтіс быдлаын, мый относитчӧ Дималы?
Классын кӧ вӧлі детинка, коді миян дінӧ Кирсанов воӧмсянь эз шулы сылы и кык кыв, тайӧ вӧлі именнӧ Саша.
Но сылы збыльысь касайтчис ставыс, мый вӧчсис классын: ставыс — ыджыдторйыс и ичӧтторйыс.
Сійӧ став сьӧлӧмсӧ пуктіс Неходакӧд письмӧасьӧм вылӧ, вӧлі медся ыджыд поклонникӧн Лёва талантъяслы.
Драмкружок йылысь и сёрнитны нинӧм: сулалӧ вӧлі босьтчыны выль пьеса пуктыны, и Саша дась вӧлі пукавны репетицияяс вылын кӧть войшӧрӧдз.
Ме думайта, сійӧ татшӧм жӧ пӧсь увлечениеӧн ректавліс ас кадӧ яблок тыра грузӧвикъяс; ставсӧ, мый сійӧ вӧчліс, сійӧ вӧлі вӧчӧ ревностнӧя, пӧся, сьӧлӧмсяньыс.
Популярностьыс, кодӧн кутіс пӧльзуйтчыны сійӧ челядь костын, кыв шутӧг радуйтіс сійӧс, шонтіс да гажӧдіс, и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ школаын и классын, кыдзи ваын чери.
ОПЕРАЦИЯ
Димасянь запискаяс кутісны воавны частӧджык, и эз нин менам ним вылӧ, а класс ним вылӧ.
Кадысь кадӧ челядь судзӧдавлісны сылы выль книгаяс, журналъяс, ыставлісны сылы больничаас «Пионерскӧй правда» да журнал «Пионер».
Ноябрь помын исследованиеяс дзикӧдз подтвердитісны: да, шуйгаладор тыас детинкалӧн эхинококк.
Декабрса первой вторник кежлӧ вӧлі назначитӧма операция.
Ми волнуйтчим тайӧ лунас.
Челядь омӧля кывзісны урокъяс вылын, и учительяслӧн эз тырмы вынныс скӧравны на вылӧ.
Евгения Викторовна дзик асывсяньыс пукаліс больничаын, и сэтчӧ жӧ урокъяс бӧрын муніс, тӧдӧмысь, классджынйыс.
Ми суим Евгения Викторовнаӧс вестибюльса скамья вылысь.
— Ӧні мунӧ операция, — вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдігтыр шуис сійӧ, кор ми матыстчим, да пыр жӧ ланьтіс, тыдалӧ, эз вермы сёрнитнысӧ; сэсся кыв ни джын шутӧг мыччис меным записка:
«Дона тётя Женя, часджын мысти операция.
Ачымӧс чувствуйта бура, эн волнуйтчы, ставыс лоӧ лючки.
Тэнад Дима».
— Тайӧ, буракӧ, ставныс Кирсанов школаысь? — нюмъялігтыр шуис миян дінті мунысь томиник сестра, синъёрмӧн еджыд халата да кудриа юрси вылас чӧвтӧм сэтшӧм жӧ еджыд кӧсынкаа. — Вот шудаыд, сы дінӧ пӧшти быд лун волывлӧны школасянь!
— Кирсановлӧн талун операция, — стрӧга шуыштіс Саша.
— Ах, со мый, операция!..
И сочувственнӧя миян вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сестра саяліс, а ми колим да виччысям... виччысям дыр...
Евгения Викторовналӧн мучитчӧм чужӧм вылас пыр ёнджыка тӧдчӧны пӧрысь чукыръясыс: беспокойнӧй, шӧйӧвошӧм синъяснысӧ челядь чӧвтӧны сы вылысь ме вылӧ, а ме чувствуйта, мый меын содӧ мынтӧдчыны позьтӧм, повзьӧдлысь тревога.
Збыльысь, детинка сэтшӧм жебиник, а операция, буракӧ, серьёзнӧй.
И мыйла татшӧм дыр?...
Витӧд часын вестибюльӧ лэччис дежурнӧй врач да, синъяснас Кирсановаӧс корсьӧм бӧрын, тэрыба матыстчис миян дінӧ.
— Сӧмын на помалім операция.
Ставыс бур, ставыс лючки, — тэрыба шуис сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, кутшӧм терпениетӧг да тревогаӧн виччысьӧны тайӧ кывъяссӧ.
Евгения Викторовна нӧшта ёнджыка кельдӧдіс, а челядь радпырысь кутісны шумитны.
— Кӧнӧсь ті асьныд?
Ланьтӧй пырысь-пыр жӧ, а лучше петӧй ывла вылӧ! — скӧрысь шуис врач.
И мӧдысь тшӧктӧм виччысьтӧг челядь петалісны ывлаӧ.
Евгения Викторовна нинӧм вылӧ эз кӧсйы мунны больничаысь; пӧшти мырдӧн ми нуӧдім сійӧс гортас, асьным доказывайтім, мый телефон кузя любӧй минутаӧ сійӧ вермас сёрнитны больничакӧд да тӧдмавны не этшаджык сы дорысь, мыйта тӧдмалас тані, вестибюльын пукалігӧн.
— Да кысь нин, — висьтавліс мӧд асылас Саша. — Пукавсяс ӧмӧй сылӧн гортас!
Сійӧ дзик пыр жӧ бӧр муніс больничаӧ да сёр войӧдз пукаліс сэні.
— А тэ кытысь тӧдан?
— Ме ачым пукалі сыкӧд, — шуыштіс Саша да гордӧя висьталіс водзӧ: — А Кирсановыд молодец!
Врачыс шуӧ: муніс пӧ операция вылӧ да кӧть мед синсӧ лапнитліс!
Ни ӧти войт эз пов!
Температура нормальнӧй, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Урокъяс нуавны ӧні оз на ков, сійӧ кутас куйлыны да занимайтчынысӧ оз вермы.
Но челядь ветлывлісны больничаӧ и урокъястӧг: нуавлісны запискаяс, юасисны температура йылысь, самочувствие йылысь.
Воробейко сяммӧма котӧртлыны больничаӧ водз асывнас, урокъяс заводитчытӧдз на, да первой звонокӧдз юӧрталіс медбӧръя выльторъяс.
Дас лун мысти Димаӧс выпишитісны.
Мӧд лунас миянӧ локтіс Евгения Викторовна — пӧрысьмӧма, омӧльтчӧма, но шуда да зэв рад.
— Ми сэтшӧм шудаӧсь, мый ставыс лои лючки-ладнӧ и Дима ӧні гортын! — шуис сійӧ. — Марина Николаевна, донаӧй, гашкӧ, пыраланныд миянӧ?
И, гашкӧ, кодкӧ челядьяс пиысь пыралас?
Дималы сэтшӧм окота ставнысӧ аддзывны!
Рытнас ми мӧдӧдчим Дима дінӧ: Воробейко вокъяс, Горюнов да ме.
Сійӧ куйліс джуджыд пӧдушкаяс вылын, зэв блед, пӧшти пырыстыдалана.
Синъясыс лоӧмаӧсь гырысьӧсь да видзӧдісны миян вылӧ внимательнӧя да юасяна.
Ми пуксим крӧвать дінас.
— Ме зэв рад, мый ті локтінныд, — шуис Дима.
— И ми радӧсь, — спокойнӧя ӧтветитіс Саша. — Со тэныд письмӧяс, босьт: тайӧ Гайсянь, этайӧ Рябининсянь, а со книжка «Менам дона детинкаяс» — Бориссянь.
Интереснӧй.
Тэ ордӧ ставныс кӧсйисны локны, но ме шуи: «Ми квартираас огӧ тӧрӧй, ставным кӧ тшӧтш явитчам».
— Ме, буракӧ, бӧрӧ коли. — Ичӧтик гӧлӧсас Дималӧн кыліс тревога. — Мый ӧні ті велӧданныд?
Меӧд дас лун нин ньӧти ог занимайтчы.
— Но, ӧні повторение, а сэсся тӧвся каникулъяс, — шуи ме. — Буретш дас лун, мый дыра тэ эн занимайтчы, зэв бура верман суӧдны.
Саша эз ланьтлы ни ӧти минута кежлӧ — и эз сы вӧсна, ме чайта, мый поліс, медым эськӧ чӧв олігӧн эз ло нелӧсьыд, эз, мӧд помка вӧсна.
Сійӧ, тыдалӧ, рассудитіс тадзи: локтін гӧститны — колӧ, медым быдӧнлы вӧлі гажа.
Сійӧ висьтавліс школаса став выльторъяссӧ:
— Аддзылін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм джадж вӧчис Ильинский!
Серамыс вӧлі!
Лёва шуӧ: «Пола, сы вылын книгаяс оз кутны сулавны».
А Ильинский сылы: «А ми сійӧс пӧлӧн ӧшӧдам, гашкӧ, сэки кутасны сулавны?»
А Левинлы сэтшӧм марка сюрӧма — Морозов веськыда вижӧдіс вежалӧмысла.
Пыр шуалӧ: «Вежсям, вежсям», а Борис нинӧм вылӧ оз.
«Меным, шуӧ, аслым колӧ сійӧ, мыйла ме кута вежласьны?»
И збыль, мыйла сылы вежсьынысӧ, маркаыс кӧ татшӧмыс шоч.
Эх, кутшӧм зэлыд
Морозовыд!
Ме кӧ эськӧ Борис местаын сеті сылы маркатӧ — нэмсӧ эськӧ помнитіс.
А Селиванов пӧдарок пыдди кӧсйис ыстыны тэныд гулюӧс, муртса вермим дугӧдны.
Но мый эськӧ тэ кутін вӧчны гулюнас?
Тэныд куйлыны колӧ, а оз гулюясӧс гӧняйтӧдны...
Дима ӧтвечайтіс надзӧник, тӧдчымӧн сьӧкыда.
Ме зіли регыдджык бӧр мунны, но сійӧ некымынысь дугӧдліс:
— Энлӧй, эн на мунӧй... ещӧ неуна пукалыштӧй!
Медбӧрын ме решительнӧя чеччи да выразительнӧя видзӧдлі челядь вылӧ.
Найӧ тожӧ чеччисны.
— Волӧй ещӧ, — корис Дима. — Привет висьталӧй ставныслы...
Марина Николаевна, гашкӧ, ті босьтанныд менсьым тетрадьясӧс, кытчӧ ме вӧчалі урокъяс больничаын?
Найӧ ӧд прӧвериттӧмӧсь...
Ме босьті тетрадьяссӧ, и ми прӧщайтчим.
МИ ПОВТОРЯЙТІМ ГЛАГОЛЪЯС
Гортын ме видзӧдалі тайӧ тетрадьяссӧ — русскӧй кыв да арифметика кузя — да ещӧ ӧтчыд шензи: ставсӧ вӧлі выполнитӧма зэв ыджыд зільлунӧн — и грамматика кузя упражнениеяс, и задачаяс, и примеръяс.
Аслам предмет кузя ме ёна радпырысь пукті тетрадьӧ «пять», а мӧд тетрадьсӧ сеті Лидия Игнатьевналы, коді преподавайтіс арифметика менам классын.
— Кутшӧм молодец! — тетрадьсӧ восьтӧм мысти шуис сійӧ.
Сэсся мӧдіс видзӧдавны первойсӧ ӧдйӧ, сэсся пыр надзӧнджык да внимательнӧйджыка да, юрнас довкнитӧм бӧрын, убеждённӧя шуис мӧдысь: — Веськыда молодчина!
Прӧститӧй, кор нӧ вӧлі сылӧн тайӧ операцияыс?
Декабрь квайтӧд лунӧ?
Видзӧдлӧй, тайӧ задачаяссӧ сійӧ решайтӧма лунӧн водзджык...
Да, тӧданныд, тайӧ детинкаыслӧн эм мыйкӧ ещӧ, сыысь кындзи, мый сійӧ зэв способнӧй...
И ме сӧгласитчи сыкӧд.
Дималӧн бурдӧмыс буретш веськалі пӧсь лунъяс кежлӧ: помасьӧ вӧлі мӧд четверть, лунысь-лун мунісны контрольнӧй уджъяс, и, таысь кындзи, ми лӧсьӧдчим каникулъяс кежлӧ, выль во кежлӧ, ёлка кежлӧ.
Быдӧнлӧн чудеснӧй, нимкодясян настроение.
Овлывлӧны сэтшӧм удачнӧй лунъяс, кор став неприятностьясыс да шогъясыс кольӧмаӧсь бӧрӧ, а выльясыс, чайтан, некор оз и лоны.
Важмоз жӧ быд куим-нёль лун мысти кодкӧ пыравлывліс Дима ордӧ, и ӧтчыд Борис шуис меным:
— А сійӧ, Кирсановыд, ньӧти весиг оз ышнясь.
Прӧстӧ характерыс сылӧн сэтшӧм, да ӧд?
Тешкодь характер — збыль, Марина Николаевна?
Меным долыд лои, мый весиг Борис, коді мукӧдысь ёнджыка эз радейт Димаӧс, бӧрыннас гӧгӧрвоис:
быдӧнлӧн аслас характер, ӧтиклӧн гӧгӧрвоана да кокни, а мӧдлӧн — сьӧкыдджык, и оз позь гӧгӧрвоны мортӧс первойя, ортсыса признакъяс серти.
Выль волы паныд лунӧ ме бара волі Дима ордӧ.
Сійӧ вермис нин ветлӧдлыны комнатаӧд да бара велӧдіс урокъяс.
(«Весиг вывті дыр пукалӧ, ме чайта, — передньӧяс на норасис меным Евгения Викторовна. — Некыдз он дугӧд.
А ме, тӧданныд, маитча, оз-ӧ лёкджык ло сылы — ӧд сы дыра пукавны тетрадьяс сайын!») Дима чеччис менӧ встречайтны, и ме думышті, мый сы видзӧдласын, чужӧм вылын абу нин важъя замкнутостьыс да вежливӧй ӧтдортчӧмыс.
Став ӧбликыс сылӧн лоӧма небыдджык, бурджык, быттьӧ мыйкӧ сылӧма сы пытшкын, жугалӧма кутшӧмкӧ йитор.
— Кыдзи асьтӧ чувствуйтан, Дима?
— Бура, аттьӧ.
Сӧмын ёна дӧзми гортын пукалӧмысь.
Ме гажтӧмчи.
— Школаысь?
— Школаысь, ребятаысь...
— Но вот, каникулъяс бӧрын быдӧнкӧд аддзысян.
Классын виччысьӧны тэнӧ.
— Виччысьӧны? — выльпӧв юаліс сійӧ да нюмъёвтіс меным тӧдтӧм, смутитчӧм да довольнӧй нюмӧн.
А январь дас ӧтикӧд лунӧ висьӧм бӧрас первойысь Дима локтіс школаӧ.
Тайӧ асылас ме пыри классӧ звонок сеттӧдз да ас тӧдлытӧг сувті ӧдзӧс дорас.
Некор ме эг аддзыв Димаӧс челядь чукӧр шӧрысь, та мында гажа да доброжелательнӧй чужӧмъяс пӧвстысь.
— Эн дӧзмӧдӧй сійӧс, — шуи ме. — Сійӧ операция бӧрын, сыкӧд колӧ осторожнӧя обращайтчыны...
А ӧні пуксьӧй, менам эм тіянлы выльвося пӧдарки.
— Мый?
Мый?
Кутшӧм пӧдарки? — горӧдісны быдладорсянь.
— Тӧдӧй!
— Министерствосянь диктант? — шмонитана нюмъялігтыр юаліс Горюнов.
— Письмӧ! — горӧдіс Борис.
— Правильнӧ, письмӧ.
Со кывзӧй: «Дона другъясӧй менам!
Ыджыд, ыджыд аттьӧ тіянлы письмӧясныд вылӧ да Москваӧ волыны корӧмныд вылӧ.
Ме надейтча, мый вола тіян ордӧ и ті петкӧдланныд меным ассьыныд школатӧ, ассьыныд класстӧ — и Москваӧс.
Меным окота ветлӧдлыны сэті помысь помӧдз да быдтор вылӧ видзӧдлыны аслам синъясӧн.
Но медся ёна меным окота видзӧдлыны тіян вылӧ — ставныд вылӧ ӧттшӧтш и быдӧн вылӧ ӧткӧн-ӧткӧн.
Гижӧй меным регыдджык, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ Дима Кирсанов, ме ёна беспокоитча сы вӧсна...»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн ставныс бергӧдчисны Дималань да видзӧдлісны сы вылӧ, а сійӧ чуймӧмӧн восьтіс синъяссӧ да друг, мыйкӧ гӧгӧрвоӧм мысти, зэв ёна гӧрдӧдіс.
Ме помӧдзыс лыдди Анатолий Александровичлысь письмӧсӧ да заводиті урок.
Ми повторяйтім глаголъяс.
Звонок лотӧдз дас вит минута водзджык ме сеті челядьлы самостоятельнӧй удж: придумайтны куим предложение ӧтка да уна лыда глаголъяс вылӧ, а ачым куті ветлӧдлыны партаяс костӧд.
Ме надзӧник ветлӧдлі ӧти парта дінсянь мӧд дінӧ, копыртчыштлі да прилежнӧя копыртӧм юръяс сайсянь видзӧдлывлі тетрадьяс вылӧ.
«Ме талун гижа (ӧтка лыда) письмӧ Долгая Губаӧ», — лыдди ме Дима Кирсанов пельпомъяс сайсянь.
«Ми получитім (уна лыда) письмӧ асланым ылысса другсянь», — гижис Гай.
«Каникулъяс ми колльӧдім (уна лыда) зэв гажаа», — зіля выводитіс Селиванов.
«Миян залын, ӧнӧдз на сулалӧ (ӧтка лыда) ыджыд ёлка», — дзик лючки-ладнӧ помалӧ вӧлі ичӧтджык Воробейко, но эз вермы кутчысьны да медбӧръя «а» вылас вӧчис клякса.
А ме ветлӧдлі ӧти парта дінсянь мӧд дінӧ да ӧти линейкаа ученическӧй тетрадьяс весьтысь, кодъясӧс гижалӧма тӧдса почеркӧн, быттьӧкӧ аддзи мӧд строкаяс, чудеснӧй, мудрӧй кывъяс:
«Быд морт, быттьӧ стеклӧ тор, аслас душа пырыс отражайтӧ кутшӧмкӧ ичӧтик частица, оз шымырт ставсӧ, но быдӧнын дзебсьӧма аслас бубенчик, а мортӧс кӧ пыркнитан кужӧмӧн, сійӧ ӧтвечайтӧ, кӧть и оз увереннӧя, но меліа».
Тайӧс шуис Горький, менам медся радейтана писатель.
И, кыдзи быд кыв сылӧн, тайӧ вӧлі сьӧлӧмсянь, мудрӧй да справедливӧй.
БОЛШЕВОӦ ВЕТЛӦМ
— Коді воӧма!— кылі ме Лёша Рябининлысь радпырысь горӧдӧм.
Муртса на зильгис медбӧръя звонок.
И ӧдзӧс дорын медматын пукалысь Лёша гурйыв восьтіс сійӧс да, буракӧ, аддзис зэв колана мортӧс.
Но ме помала вӧлі журналӧ гижӧм и ещӧ эг на аддзы, коді вӧлі сэні, ӧдзӧс дорас.
— Здравствуйте!
Здравствуйте! — горзісны челядь.
Ме лэпті юрӧс.
Порог дорын сулаліс Шура.
— Век ӧтмоз, письмӧтӧг, телеграмматӧг, водзвыв юӧрттӧг, — киӧс сылы сетігмоз шуи ме.
— Кор виччысьтӧг, ещӧ бурджык! —убеждённӧя заявитіс Борис.
— Дзик сідз, — подтвердитіс и Шура.
— Ті дыр кежлӧ?
Ті миянӧ воланныд на ещӧ?
Ми тіянлы мыйяс петкӧдлам! — кыліс быдладорсянь.
— Аски жӧ вола.
Тэ кӧсйылін маркаяс петкӧдлыны меным, — казьтыштіс сійӧ Киралы. — И ті меным петкӧдланныд Анатолий Александровичлысь письмӧяссӧ, ладнӧ?
Найӧс, тӧдӧмысь, тэ шкапад видзан, Лёша?
— Гашкӧ, ӧні жӧ? — шкаплань воськовтігмоз дасьпырысь шыасис Лёша.
— Ог, энлы, ме ӧд веськыда вокзалсянь.
Но аски стӧч кык час да джынйын ме лоа тані.
Ми прӧщайтчим челядькӧд да петім.
Переулоксӧ вӧлі тыртыштӧма муртса на усьӧм, небыд лымйӧн.
— Мый нӧ, — юалі ме, кыдзи верми ехиднӧя, — бара локтін статьялы материалла?
Шура весиг сувтыштліс секунда кежлӧ:
— Неужели тэ скӧралан?
Вот нин дзик весьшӧрӧ!
Тэ думыштлы, зато кымын выль друг тэнад!
Тэ ӧд ачыд та йылысь гижлін меным.
— Да, збыль.
Ме прӧстӧ шутиті.
Тӧдан, ме сідзи и думайті: тэ кӧ ланьтін, сідзкӧ, лӧсьӧдчан локны...
Дыр кежлӧ?
— Лун дас кежлӧ.
Вайи газетаӧ дзонь полоса... но, мӧдногӧн кӧ, страница.
И, кажитчӧ, интереснӧйӧс.
А подскажитісны сійӧс меным тожӧ тэнад челядьыд.
— Кыдзи сідз?
— Колян во ме видзӧдлі тіян выставка вылӧ, и сійӧ кадсяньыс менам юрысь эз петав со кутшӧм мӧвп.
Тіян сэні сӧмын войнавывса участникъяс.
А мый, босьтны кӧ школьнӧй выпуск — гӧгӧрвоан, дзонь выпуск... шуам, войнаӧдзса кад, нелямын ӧтикӧд во!
Сэтысянь коли пӧшти квайт во.
Кыдзи коллялісны тайӧ вояссӧ зонъяс да нывъяс, кодъяс дзик война заводитчигас петісны самостоятельнӧй олӧм вылӧ?
Кыдзи сложитчис налӧн судьбаыс?
Интереснӧ?
— Интереснӧ, ме ногӧн.
Но кыдзи нӧ ставнысӧ корсян?
— Вот воам гортад, ме тэныд ставсӧ петкӧдла... —
Шура ланьтіс, и сы чужӧм серти ме гӧгӧрвои, мый сійӧ думыштіс мӧдтор йылысь. — Менам тані эм ӧти поручение, — выльысь заводитіс висьтавны сійӧ.
— Неважӧн менам ёртлы юӧртісны, мый война дырйи вошлӧм пиыс сылӧн ӧні Москва бердса детдомын.
Ёртӧйлы заводсӧ эновтны ӧні оз позь, а менам буретш командировка Москваӧ, вот сійӧ и тшӧктіс меным вайӧдны писӧ.
Думыштлы, сійӧ став вояс чӧжыс корсис детинкаӧс, воштіс став надеясӧ — и вот, пӧжалуйста: детинка Болшевскӧй детскӧй домын, верманныд получитны!
Здорово?..
А со ми и гортынӧсь!
* * *
Кыдзи и кӧсйысьліс, Шура аскинас локтіс менам челядь дінӧ.
Сійӧ висьталіс налы, кыдзи ветлӧма Покровскоеӧ, кыдзи передайтӧма миянлысь книгаяс сиктса школьнӧй библиотекаӧ.
Висьталіс Украинаӧд аслас ветлӧмъяс йылысь да весиг сы йылысь, мый должен нуӧдны аслас ёртыслы сылысь, писӧ, кодӧс батьыс абу аддзылӧма дзонь квайт во.
Тані, дерт, ковмис висьтавны ставсӧ подробнӧя: детинкалӧн батьыс вӧлӧма фронт вылын, мамыс пӧгибнитӧма бомбёжка дырйи, кольӧма кык арӧса малыш, коді кужӧ вӧлӧм висьтавны ас йывсьыс сӧмын ӧтитор, мый шуӧны сійӧс Вова Синицынӧн а мамсӧ — Марусяӧн.
Таысь кындзи, пальто зепсьыс сылӧн сюрӧма карточка, кӧні вӧлі сійӧ снимайтчӧма, тыдалӧ, мамбатьыскӧд, — и тайӧ вӧлі сылӧн дзик ӧти документӧн.
Заведующӧйыс детскӧй домсьыс, кытысь сюри ӧні Вова Синицын, гижӧма Шура ёртлы, Григорий Алексеевичлы:
«Уважаемӧй Синицын ёрт!
Став признакъясыс лӧсялӧны, детинка, збыльысь, сюрӧма Псков бердысь 1942 воӧ.
Сійӧ висьталӧма, мый шуӧны сійӧс Воваӧн, а мамсӧ — Марияӧн.
Карточкасӧ, кӧні снимайтчӧма Вова мамбатьыскӧд (детинка пукалӧ батьыс пидзӧс вылын, мамыс — шуйгаладорас, галстука еджыд блузкаа, батьыс сьӧд костюма), ме ыстыны Тіянлы ог вермы, сы вӧсна мый Вовалӧн тайӧ дзик ӧти документ.
Тайӧ кӧ вошӧ, сылӧн нинӧм оз коль, мый серти позяс эськӧ удостоверитны сылысь личностьсӧ.
Тайӧ лунъясас ме выльпӧв снимайта карточкасӧ да ыста.
Но лучше волӧй асьныд.
Детинкалӧн синъясыс кельыдлӧзӧсь да юрсиыс еджыд, вомдор весьтас шуйгаладорас сьӧд пудпас.
Такӧд тшӧтш, ыста сылысь ӧнія фотографиясӧ, но ӧдвакӧ Ті верманныд тӧдны кӧкъямыс арӧса детинкаын ассьыныд кык арӧса пинытӧ.
Виччысям Тіянлысь волӧм.
Л. Залесская».
Письмӧ ветлӧдліс киысь киӧ.
Сэсся Шура кыскис бумажниксьыс карточка, кытчӧ вӧлі изобразитӧма сьӧд костюма нюмъялысь мужчинаӧс, коді кутіс пидзӧс вылас кыз банбокъяса, гырысь синъяса малышӧс, да сыкӧд орччӧн пукалысь, галстука еджыд блузкаа том нывбабаӧс.
— Сідзкӧ, заведующӧйыс всё-таки ыстӧма карточкасӧ? — юаліс Борис.
— Эз, Григорий Алексеевичлӧн сэтшӧмыс мӧд вӧлӧма.
Сійӧ сетіс меным сійӧс сьӧрысь.
Вообщесӧ ыджыд коланлуныс таын абу: ме и сідз гӧгӧрвоа, Григорий Алексеевич-ӧ снимайтчӧма эсійӧ фотография вылас, коді хранитчӧ детдомас.
— Тӧданныд мый... — нерешительнӧя заводитіс Горюнов.
— Ті кор сэтчӧ мунанныд?
— Аскомысь.
— Босьтӧй миянӧс аскӧдныд! — ӧттшӧтш горӧдісны некымын морт.
— Воскресеньеӧ миян лыжнӧй поход, — казьтыштіс Ильинский.
— Но и мый нӧ?
Босьтам лыжияс.
Мунам Болшевоӧдз поездӧн, а сэні лыжиӧн...
Босьтӧй миянӧс!
Пӧжалуйста! — настойчивӧя кевмысисны челядь.
Юасьӧм сямӧн Шура видзӧдліс ме вылӧ.
— Марина Николаевна сӧгласен! — ӧтпырйӧ горӧдісны, буракӧ, гӧлӧс дас вит кымын, а ме эг на и вевъяв шуны ни ӧти кыв.
... Кор ми Болшевоын петім поездысь, Дима Кирсанов, Кира Глазков, Федя Лукарев да ме кольччим виччысьны «кукушкаӧс»: операция бӧрын Дималы оз на вӧлі позь ветлыны лыжиӧн, Киралӧн эз вӧв лыжиыс, а Федя чегӧма лыжисӧ туй вылас и ӧні вӧлі вывті букыш.
Мукӧдъясыс, туй юасьӧм бӧрын, Шуракӧд тшӧтш мӧдӧдчисны вӧрлань.
— Ме пыр думайта: а мый, тайӧ детинкаыс кӧ абу настоящӧй Вова Синицын? — тӧждысьӧмпырысь шуис Дима.
— Всё равно сійӧ настоящӧй, — резоннӧя вочавидзис Кира.
Но Дималӧн, тыдалӧ, вӧліны аслас мӧвпъяс.
Туй чӧжыс сійӧ чӧв оліс да терпениетӧг видзӧдіс ӧшинь пыр — дыр-ӧ огӧ воӧй?
«Кукушка» ӧдйӧ вайис миянӧс станцияӧдз.
Ми петім вагонысь да, некодлысь юасьтӧг, веськыд паськыд туйӧд вуджим гӧра-кӧдза му вомӧн, сэсся еджыд да лӧнь вӧр, коді коскӧдзыс вӧйӧма тӧрыт на нӧбӧдӧм лым толаясӧ.
Но вот пу дінъяс костӧд кутісны тыдавны беседка да узора джуджыд решеткаӧн кытшалӧм дача.
Кытысянькӧ кылісны зильган гӧлӧсъяс, серам.
Дерт, тайӧ и вӧлі детскӧй дом.
Ми эг мунӧй ворота дорӧ: колӧ вӧлі виччысьны ассьыным йӧзӧс.
Шӧйтыштім неуна вӧрӧд, варовитыштім.
Дима воддзамозыс жӧ чӧв оліс, а Федя гажмис, кор вунӧдіс аслас чегӧм лыжи пӧв йылысь; сійӧ да Кира эз сетлыны гажтӧмчыны ни меным, ни ёрта-ёртыслы.
Ме эг зэв ёна гӧгӧрво, кутшӧм туйӧд мунісны миян йӧз, да полі, кыдзкӧ эськӧ медым эз кынмы менам тройкаӧй.
Та могысь ми мӧдім лымйысь лепитны лыжникӧс.
Федя увлекитчис да лымйысь вӧчӧм миян богатырлы пуктіс киас дзоньӧн кольӧм лыжи пӧвсӧ, кодӧс ӧнӧдз кыскаліс сьӧрсьыс, бедь вылӧ моз сы вылӧ мыджсялігтыр.
Лыжи бедьяссӧ нуис Кира.
Лымйысь вӧчӧм лыжниклӧн синъясыс, нырыс да вомыс вӧлі вӧчӧма кольясысь да весигас шлем модаа вӧлі вӧчӧма коз лапъясысь.
Бӧрыннас, часӧн-джынйӧн кымын мысти, пуяс сайын мӧдісны вуджрасьны тӧдса фигураяс, банйӧм чужӧмъяс да кывны кутісны гӧлӧсъяс, кутшӧмъяс вермисны лоны сӧмын Левинлӧн да Саша Воробейколӧн.
Тайӧ кыкыс эз тӧдлыны полутонъяс; весиг кор найӧ сёрнитісны мекӧд син на син, ме эг вермы мынтӧдчыны ощущениеысь, мый найӧ сёрнитӧны этша вылӧ ветымын морта аудиториякӧд.
Миян дас вит лыжник локтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, костныс налӧн вӧлі кык-куим метр.
Тайӧ вӧлі ыджыд отряд.
Медводзын локтіс Шура; медся бӧрас, кыдзи и век, — Лёша Рябинин.
Ми ӧвтчыштім налы, и найӧ исковтісны миян дінӧ — банйӧм чужӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, гажаӧсь, югъялан синъясаӧсь.
Лабутин пырысь-пыр восьтіс аптечкасӧ да придирайтчигтыр кутіс видзӧдавны ставӧс ӧти-ӧтиӧн.
Со сійӧ нин заводитӧ доказывайтны Гайлы, мый сылӧн кынмӧма банбокыс.
Ми гораа сералам: Саша банйӧма яблок моз.
— Борислӧн пельясыс еджыдӧсь! — уверяйтӧ Лабутин.
— А тэныд мый колӧ: медым найӧ менам вижӧсь вӧліны? — юалӧ Боря.
— Еджыдӧсь кӧ, сідзкӧ, кынмӧмаӧсь!
Вай ме зыралышта кепысьӧн, а сэсся мавта.
— Мавтчы ачыд, пӧжалуйста!
Лабутинлы зэв окота вӧчны кодлыкӧ массаж да бырӧдыштны вазелин запассӧ, но вот бедаыс: некод некыт абу кынтӧма!
— Но, со мый, — шуӧ Шура. — Ставнымӧс миянӧс детдомӧ, тӧдӧмысь, оз лэдзны — быдсямапӧлӧс <ns>инсфекцияыс</ns> да мукӧдторйыс сэні,
та вӧсна виччысьыштӧй неуна ӧграда дорас.
Ме пырала да, мыйӧн сӧмын выяснита ставсӧ, бӧр локта тіян дінӧ.
Ми сувтім ылӧкодь, а Шура муніс калитка дінӧ.
Решетка пырыс ми аддзим, кыдзи сійӧ матыстчис кильчӧ дінӧ, звӧнитіс, сылы восьтісны, и сы бӧрвылын ӧдзӧсыс пӧдлассис.
Челядьӧс босьтіс настоящӧй лихорадка.
Ме эг вермы ылӧдны найӧс ни сы йылысь юасьӧмъясӧн, кыдзи найӧ воисны татчӧдз, ни сы йылысь висьтавлӧмъясӧн, кыдзи ми «кукушкаӧн» воим татчӧдз да кыдзи сэсся лымйысь лепитім лыжникӧс.
Налы тайӧ веськодь: найӧ виччысьӧны.
Бӧрыннас ӧдзӧс бара воссис, и тыдовтчис Шура кузь тушаа, олӧма нывбабакӧд, кодлӧн пельпомъяс вылас чӧвтӧма пальто.
Ми внимательнӧя видзӧдам кыкнанныс вылӧ, зілям лыддьыны ӧтвет найӧ чужӧмъяс вылысь, но найӧ локтӧны тэрмасьтӧг, мый йылысь кӧ сёрнитӧны да весиг оз видзӧдны миянлань.
Румянцев да Воробейко уськӧдчӧны вороталань, мукӧдыс — на бӧрся.
— Александр Иосифович!
Но мый нӧ?
Кыдзи?
Сійӧ али абу сійӧ?
Шура сувтіс да лэптіс кыкнан кисӧ: кыкнанас вӧлі карточка — ӧткодь кык снимок, сӧмын ӧтиыс ёнджыка быгалӧма да вижӧдӧма.
И кыкнан снимок вывсьыс ми аддзим ӧтитор: еджыд блузкаа том нывбабаӧс да батьӧс, код пидзӧс вылын пукалӧ детинка.
— <ns>Ур-ра</ns>! — горӧдіс Гай, и ставныс дружнӧя горӧдісны тшӧтш.
Вывлань лэбисны шапкаяс Лабутинлӧн, Савенковлӧн, ещӧ кодлӧнкӧ, да, дерт, кыптіс висьтавны позьтӧм шум; но сійӧ ӧдйӧ вежсис яндысьӧм чӧв олӧмӧн, сы вӧсна мый нывбабаыс шуис неуна кӧритӧмӧн: «Здравствуйте, ребята».
Сэки ми гӧгӧрвоим, мый раднымла вунӧдім здоровайтчыны, вунӧдім свет вывсьыс ставсӧ, ӧтитор кындзи;
Вова Синицын вӧлӧма збыль дзик сійӧ, настоящӧй и, сідзкӧ, Шуракӧд тшӧтш ӧні мунас батьыс дінӧ.
Ме извинитчи ас вӧсна и челядь вӧсна.
Шура представитіс миянлы детскӧй домса заведующӧйӧс, Людмила Ивановна Залесскаяӧс.
А еджыд дача ӧшиньяс бердӧ сибдалісны кодъяслӧн кӧ чужӧмъясныс да кипыдӧсъясныс, лясмунісны кодъяслӧнкӧ любопытнӧй ныръясныс.
— Мунамӧй, — шуис Людмила Ивановна, — ме юктала тіянӧс пӧсь чайӧн.
— А кыдзи нӧ инфекциянас? — юаліс Лабутин.
Людмила Ивановна внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ да сылӧн гӧрд креста сумка вылӧ:
— Нинӧм он вӧч, он жӧ кынты тіянӧс тані.
— Вот тайӧ правильнӧ, — джын гӧлӧсӧн, но сідз, медым ставныс кылісны, шуис Воробейко. — Локтіганым став микробъяс миян вылысь кынмисны.
— Ме петкӧдла тіянлы Воваӧс, — керкаас миянӧс пыртӧдігӧн шуис Людмила Ивановна. — Но ті ӧні нинӧм эн висьталӧй сылы, эн ызйӧдӧй сійӧс.
Ми сыкӧд бӧрынджык тӧлкуйтыштам.
Детинкаяс чышкалісны лыжияссӧ, колисны найӧс посводзӧ, пӧрччысялісны, вылыс паськӧмъяссӧ пукталісны передньӧйӧ паськыд скамья вылӧ да, видзчысьӧмӧн восьлалігтыр, быттьӧкӧ полісны мыйкӧ чукыртны да йӧткыштны, пырисны ыджыд югыд комнатаӧ, код ӧдзӧс вылӧ индіс миянлы Людмила Ивановна.
Комната шӧрас стул вылын сулаліс паськыд плешка, еджыд синкымъяса, ар вита детинка да этшсьыс петмӧн горзіс:
— Ӧдйӧджык!
Стихъяс придумайті!
Ӧдйӧджык кывзӧй!
Ӧдйӧджык, а то вунӧда!
Сы гӧгӧр жуисны посни челядь; мукӧдъясыс вӧліны сы дорысь на ичӧтӧсь, медся ыджыдъясыслы вӧлі ар ӧкмыс-дас, не унджык.
Паськыд плешка детинка восьтіс вомсӧ, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧ вӧлі висьтавны ассьыс произведениесӧ, но аддзис миянӧс, чеччыштіс стул вывсьыс да уськӧдчис миянлы паныд.
Миянӧс пырысь-пыр кытшалісны, и ӧти минутаӧн менам челядь сорласисны кӧзяевакӧд.
— Мый нӧ тэ думыштін? — юалі ме паськыд плешка малышлысь.
Сійӧс эз ков унаысь тшӧктыны; еджыд синкымъяссӧ лэпталігтыр, синъяссӧ паськӧдӧмӧн да вомсӧ тешкодя гӧгрӧстӧмӧн сійӧ декламируйтіс ассьыс стихъяссӧ; найӧ, кыдзи и налӧн авторыс (сы внешность да интонация серти), вӧліны зэв жизнерадостнӧйӧсь:
Тӧлын ми кыр йывсянь ислалім!
Вӧлі миянлы гажа, и ми сералім!
А со ещӧ:
Машина туй кузя журӧдӧ
И бияснас югдӧдӧ!
Миянлы югыд
И долыд!
И ещӧ:
Вӧрӧд ош мунӧ!
Коз кольяс нуӧ!
Ачыс сьылӧ!
Челядь — ставныс ӧтитӧг: и менам и татчӧсъяс — гораа кутісны клопайтны поэтлы, но сійӧ эз на и вевъяв лолыштнысӧ да пырысь-пыр горӧдіс:
— А ӧні тӧдмалӧй, мый татшӧмыс: абу детинка, а шуӧны Мишкаӧн, ветлӧдлӧ вӧрті да увъяс чегъялӧ?
— Ыджыд тай, нӧдкыв, — веськодьпырысь шуӧ Соловьёв. — Яснӧ: ош.
Паськыд плешка детинка разочаруйтчис.
— Дурак! — дӧзмӧмӧн шуӧ Игорьлы Рябинин да тшӧктӧ: — Нолтӧ, нӧд ещӧ.
Ӧтвет пыдди кылӧны уна гӧлӧсъяс: тыдалӧ, быдӧнлӧн эм запасын дзонь чукӧр нӧдкыв.
Но паськыд плешка и сэні первой местаын — ставсьыс гораа сійӧ горзӧ:
— Мудер, рыжӧй, курӧгъясӧс гусявлӧ — тайӧ мый?
Збыль, мый эськӧ татшӧмыс вермас лоны?
— Ур? — ёртъяссӧ шензьӧдмӧн шуӧ деликатнӧй Лёша.
Кӧзяева торжествуйтны:
— Эн тӧд!
Эн тӧд!
Урыс ӧмӧй курӧгъяссӧ гусявлӧ?
Сійӧ ачыс курӧгсьыс ичӧтджык!
— Кӧза? — дӧгадывайтчӧ Лёша.
Бара радлана серам.
Соловьёв эз вермы терпитнысӧ да висьталіс:
— Руч!
— А мый сэтшӧмыс — нёль кока, кык мышка, мый вылын узьлӧны? — юалӧ ичӧтик сьӧдов нывка.
Ӧні нин ми гӧгӧрвоам, кыдзи колӧ ведитны асьнымӧс.
— Диван? — полана дӧгадка висьталӧ Шура.
— Скамья? — юалӧ Савенков
— Крӧвать! — победоноснӧя объявляйтӧ нывка.
Кор комнатаӧ бӧр пырӧ Людмила Ивановна, ми ставным чувствуйтам асьнымӧс важ тӧдсаясӧн.
Миянлы окота тӧдмавны ещӧ ӧти нӧдкыв: коді тані Вова Синицын?
— Тӧдмасьӧй, — шуӧ Людмила Ивановна. — Тайӧ со Егор Вареничев (паськыд плешка стихотворец довкнитӧ миянлы юрнас), тайӧ Валя Смирнова (сійӧ индӧ сьӧдов нывка вылӧ, коді нӧдіс крӧвать йылысь), тайӧ Вова Синицын, тайӧ Павлик Волков, тайӧ...
Сійӧ висьтавлӧ ним-овсӧ став челядьлысь, но ми нин видзӧдам сӧмын паськыд пельпомъяса, кельыдлӧз синъяса детинка вылӧ, коді ачыс внимательнӧя видзӧдӧ миян вылӧ.
— Правильнӧ! — пӧся шӧпкӧмӧн юӧртӧ меным Воробейко. — Вомдор вылас пудпас, аддзанныд?
Ме эськӧ сійӧс пырысь-пыр тӧді, сійӧ дзик сэтшӧм, кутшӧм карточка вылас.
Кутшӧм жӧ любопытнӧ аддзыны челядьӧс тайӧ выль обстановкаас!
Толя Горюнов яндысьӧмпырысь видзӧдлывлӧ зэв ичӧтик нывка вылӧ, коді ветлӧдлӧ сы бӧрся ньӧти кольччывтӧг да кадысь кадӧ чуксалӧ сійӧс: «Детинка, а детинка!»
— Мый тэныд? — медбӧрын решитчӧ Толя.
— А ме кужа гижны «у» буква!
Толя шӧйӧвоши, оз тӧд, мый колӧ ӧтвечайтны татшӧм случайяс дырйи.
Зато Кира Глазков, коді быдмӧ уна чойяс да вокъяс пӧвстын, Селиванов да Савенков, кодъяслӧн гортаныс ичӧтджык чойяс, Лёша, коді ачыс быдтӧ вокъяссӧ, да ещӧ унаӧн чувствуйтӧны асьнысӧ малышъяскӧд зэв бура.
Дима, Саша Гай, Воробейкояс кыкнанныс да Боря Левин оз вештывны синъяснысӧ Вова вылысь.
Найӧ матыстчӧны сы дінӧ, и ме кыла, кыдзи пансьӧ сёрни:
Дима.
Тэныд лӧсьыд тані?
Вова.
Лӧсьыд.
Боря.
А ковмас кӧ мунны?
Вова (шай-паймуныштӧмӧн).
А мыйла меным муннысӧ?
На дінӧ матыстчӧ Шура, пуксьӧ скамья вылӧ, кыскӧ асланьыс Воваӧс.
Детинка неуна чуймӧма, но кутӧ асьсӧ воддзамоз, прӧстӧя да непринуждённӧя.
— Ті тайӧяслӧн учитель? — юалӧ сійӧ Шуралысь.
— Абу, ме прӧстӧ локті на ордӧ гӧститны.
Первой на ордӧ, а сэсся накӧд тшӧтш — татчӧ, тіян ордӧ.
— А тіянлы миян ордын лӧсьыд?
... Сэсся ми юам чай.
Гӧстьясыс ёна этшаджыкӧсь кӧзяева дорсьыс, но детдомса быд малыш непременнӧ кӧсйӧ пукавны орччӧн кодкӧдкӧ миянкӧд.
Бӧрыннас ми пуксялім.
Быдӧн водзын тарелка вылын руалӧ пӧсь картошка, и тайӧ ёна ладмис: ставнымлӧн миян — лыжникъяслӧн и абу лыжникъяслӧн — зэв ёна сюмалӧ кынӧмным.
Сёйӧм бӧрын челядьлы шойччӧг сетӧм мысти ми Шуракӧд заводитім тэрмӧдлыны найӧс гортӧ.
Ӧшинь улын сукмӧ нин лӧз рӧмыдыс.
Пӧра прӧщайтчыны.
Челядь дышпырысь пасьтасьӧны, босьталӧны лыжияс.
— Прӧщайтлӧй, до свиданья, волӧй ещӧ! — кылӧ миян бӧрвылын.
И бара вӧр, эрд, «кукушкалӧн» джынвыйӧ пемыд вагон, пересадка Болшевоын...
Ӧшинь сайын муртса тӧдчымӧн вуджрасьӧны пожӧмъяслӧн силуэтъясыс, унмовськӧдана таркӧдӧны кӧлесаяс...
Челядь ланьтісны.
Найӧ ме моз жӧ волнуйтчӧны.
Сӧмын ӧні на миян син водзын бергӧдчис мортлӧн судьбаыс, детинка Вова Синицынлӧн да Сталино карса тӧдтӧм инженерлӧн судьбаыс.
Ӧні найӧ кутасны овны ӧтлаын.
— Дзик книгаын кодь, — ышловзигтыр шуӧ Борис.
— Александр Иосифович, — друг юалӧ Дима, — а тайӧ Вова Синицыныс кӧ абу сійӧ, абу пи тіян ёртыдлӧн, сэки мый?
— Меным Григорий Алексеевич шуис: «Всё равно вайӧд, лоӧ пиӧн», — ӧтветитіс Шура.
МАРКАЯС БӦРСЯ ОХОТНИКЪЯС
Мӧд луннас сӧмын и вӧлі сёрни детскӧй домӧ ветлӧм йылысь.
Юасьӧмъяс сідзи и киссисны: «Кутшӧм ачыс Воваыс?», «Тӧдӧ оз сійӧ, мый батьыс сылӧн сюрӧма?», «Уна-ӧ челядьыс детскӧй домын?», «А кор Александр Иосифович бара сэтчӧ ветлас?», «А меным позяс сыкӧд тшӧтш ветлыны?», «А меным?», «А меным?», «Эх, мыйла ме тӧрыт кино вылӧ ветлі!», «Л месӧ!
И мый менӧ сэки каток вылӧ кыскис!..»
Найӧ, кодъяслы тӧрыт эз удайтчы ветлыны Большевоӧ, ёна каитчисны.
Весиг Морозов каитчис.
Но зато сійӧ вайис маркаяса альбом.
Сійӧ кывлӧма, кыдзи Шура казьтыштӧма Киралы маркаяс йылысь, и, тыдалӧ, решитӧма петкӧдлыны ассьыс коллекциясӧ.
Киралӧн парта вылас тожӧ куйлісны зэв лӧсьыда гартыштӧм альбомъяс.
— Да разь, петкӧдлы! — быд перемена дырйи дӧзмӧдчис сылы Борис.
Небыд сьӧлӧма Кира сӧмын довкйӧдліс юрсӧ: сылысь коллекциясӧ челядь аддзывлісны зэв нин унаысь, но талун делӧыс вӧлі вывті серьёзнӧй, и сійӧ эз видзӧд кевмысьӧмъяс вылӧ.
А Андрейлысь некод оз и кор: ставныс тӧдӧны, мый назначитӧм часӧдз сійӧ нинӧм вылӧ оз петкӧдлы ассьыс озырлунсӧ.
Кира да Андрей вежалӧмӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
Мукӧдъясыслӧн терпитны вермытӧмыс содіс часысь часӧ.
Медбӧръя урок помасигас ме куті полыштны: друг мыйлакӧ Шура оз вермы пыравны миянӧ стӧч талун, кор сійӧс сэтшӧма виччысьӧны?
Но сійӧ воис, кыдзи кӧсйыліс, ни ӧти минута вылӧ сёрмытӧг, медбӧръя звонок кежлӧ.
— Глазков маркаяс вайис!
И Морозов тожӧ! — приветствие пыдди горӧдіс Борис.
Андрей первойӧн паськӧдіс ассьыс коллекциясӧ.
Медводз мунісны маркаяс Тувинскӧй республикалӧн.
Сэні вӧліны квадратъяс, треугольникъяс, ромбъяс — кельыдлӧзъяс, турунвижъяс, алӧйяс, коричневӧйяс.
Вӧліны шензьӧдана мича видъяс: ылысса лымъя гӧраяс фон вылын тонкӧя чертитӧм козъяс, крут берегъяс костӧ унмовсьӧм тыяс.
Уна вӧлі быдсямапӧлӧс зверьясыс: пашкыр бӧжа ур; пружинистӧй, гибкӧй тушасӧ дзоньнас кусыньтӧм, чеччыштны лӧсьӧдчӧм тулан; льӧбсӧ ӧшӧдӧм верблюд; паськыд сюръяса зэв ыджыд ӧш; букыштчӧм ош, коді, чайтсьӧ, укшаля да решительнӧя восьлалӧ веськыда миян вылӧ.
А со дзонь сценкаяс.
Воинъяс да охотникъяс садьтӧгныс тӧвзьӧны вӧвъяс вылын.
Охотник арканӧн кутӧма котӧртігас да сувтӧдӧма кык бӧр кок йылас уна вожа сюръяса зэв ыджыд йӧраӧс.
Чери кыйысь, пыж дорас пидзӧснас пыксьӧмӧн, сутшкӧ азьласӧн зэв ыджыд черилы, коді кыпӧдчӧма ва веркӧсас.
Ещӧ охотник — шыӧн сутшкӧ ошкӧс.
Стрелок зэлыда зэвтӧма луныслысь тетивасӧ.
Верблюдъяслӧн караван пустыняын.
Мастерица вышивайтӧ узоръяса ыджыд ковёр.
А со и ёсь бордъяса самолёт тӧвзьӧ вылі небесаті.
Олӧмыс, уджыс, поэзияыс дзонь народлӧн отразитчӧма тайӧ пиня доръяса уна рӧма бумага торъясас.
— Мича! — помся ышловзьӧ кодкӧ да кодкӧ. — А кутшӧм интереснӧ!
Ук, видзӧдлы, вот тайӧ вӧв!
Оз гӧнит — лэбӧ!
Сэсся кутісны мелькайтны маркаяс мукӧд странаяслӧн — коронаа герцогъяслӧн да корольяслӧн портретъяс, чудеса кодь быдмӧгъяс, животнӧйяс, орнаментъяс.
Либерияса маркаяс вылын — кокосовӧй пальма;
Того маркаяс вылын зэв уна пальмаяс.
Со Мозамбик — апельсинӧвӧй пу.
Борнео — орангутанг, крокодил, павлин.
Со Ниассы маркаяс вылын жираф.
И ещӧ и ещӧ — слӧнъяс, змейяс, антилопаяс...
Краскаяслӧн уна рӧма зэр.
Андрей видзчысьӧмӧн листалӧ.
Шочиника сійӧ сетӧ дженьыдик пояснениеяс:
— 1854 воын Западнӧй Австралияын появитчис марка, кытчӧ изобразитӧма дикӧй юсьӧс...
А тайӧ китайскӧй пагода...
Тайӧ египетскӧй пирамида.
1868 воын Оранжевӧй республика лэдзис марка, кодӧс...
— Оранжевӧй республика, — выльысь шуӧ Шура. — А кӧні сійӧ сэтшӧмыс?
Андрей оз удит ӧтветитны: рам Горюнов, мунігмозыс кодлыськӧ портфельсӧ джоджӧ уськӧдӧм бӧрын, тэрыба петӧ карта дінӧ.
— Африкаын! — горзӧ сійӧ. — Лунвылын! — И кватитчӧм мысти яндысьӧмӧн, пӧшти шӧпкигтыр помалӧ: — Трансвааль граница бердын.
— А кӧні Тонг діяс? — юалӧ Шура. — Энлы, тані изобразитӧма хлебнӧй пу — тэ сы йылысь тӧдан мыйкӧ?
— Ме тӧда! — горӧдӧ Борис. — Плодъясыс сылӧн татшӧмӧсь: пытшкӧсас небыд сьӧмӧс, сійӧс гартыштӧны кор пиӧ да пӧжалӧны, и артмӧ нянь кодь.
А кырсьыслӧн сибдалысь сок, сійӧн приманивайтӧны лэбачьясӧс.
Кокосовӧй пальмалысь коръяссӧ сёйӧны жӧ, найӧ овощи кодьӧсь.
Плод сияссьыс вӧчалӧны цыновкаяс да канатъяс, найӧ зэв ёнӧсь.
— Со тэ, вӧлӧмкӧ, мыйта интереснӧйтор тӧдан, — долыда пасйыштӧ Шура да бергӧдчӧ Андрейлань
(чужӧмыс Морозовлӧн неуна букыштчис тайӧ абу сылы адресуйтӧм ошкӧм вӧснаыс):
— Интереснӧй тэнад коллекцияыд.
Тӧлка, унапӧлӧс.
А тувинскӧяс кындзи, миянлысь маркаяс тэ он чукӧрт?
— Сӧмын неважӧн на заводиті.
— А вот Глазковлӧн — сӧветскӧй маркаяс! — гордостьӧн юӧртӧ Рябинин.
КИРАЛӦН АЛЬБОМ
Ещӧ колян во на, кор ме тӧдмалі, мый классын менам куим марочник — Кира, Борис да Андрей, — ме корси некымын руководство филателия кузя да внимательнӧя лыдди найӧс.
Тайӧ пособиеясыслӧн авторъясыс ставныс утверждайтісны, мый коллекционируйтӧм велӧдӧ Лоны ӧкуратнӧйӧн, внимательнӧйӧн, система да порядок соблюдайтысьӧн да воспитывайтӧ уна зэв бур качествояс.
Но, кыдзи ме шогпырысь убедитчи, Кира дінӧ тайӧ эз имеит некутшӧм отношение.
Сійӧ вӧлі шензьытӧдз рассеяннӧй, тетрадьясыс сылӧн вӧліны серӧдлӧмаӧсь кляксаясӧн да ӧшибкаясӧн.
Збыль, альбомъясыс сылӧн вӧліны чуймӧдана ӧкуратнӧйӧсь да чистӧйӧсь.
Сійӧ некодлы эз сетлыв чуньнас инмӧдчывны маркаясӧ, ачыс босьтавліс найӧс пинцетӧн, а топыд, бура вурлӧм альбом листъяссӧ бергӧдавліс сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ найӧ вермисны лэбзявны кокньыдика пӧльтыштӧмысь.
Ӧні Кира займитіс Андрейлысь местасӧ менам пызан сайын да, сосредоточеннӧя зумыштчӧмӧн, кутіс паськӧдны ассьыс коллекциясӧ.
— Ме чукӧртала русскӧй да сӧветскӧй маркаяс, — медводдза листбоксӧ восьтігмоз объяснитіс сійӧ.
Ми аддзим прямоугольнӧй неыджыд маркаяслысь нёль рад, маркаяс коричневӧйӧсь, шӧрас еджыд орёл.
— У, ставыс ӧткодьӧсь! — нюркйӧдлӧмӧн шуис Выручка.
— И ньӧти абу ӧткодьӧсь! — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Кира. — Он аддзы, али мый: тайӧяс пиняӧсь, а этайӧяс пиньтӧмӧсь.
Тані пиньясыс гырысьджыкӧсь, а этані посньыдджыкӧсь, ставныслӧн аслыспӧлӧс.
Та вылын штемпельыс гӧгрӧс, а эта вылын квадратнӧй.
Миян ӧмӧй ӧні татшӧмӧсь штемпельясыд?
А эта вылын видзӧд кутшӧм штемпельыс — точкаясысь!
А со этайӧяс ньӧти штемпелюйттӧмӧсь.
Уна тэ гӧгӧрвоан — «ставыс ӧткодьӧсь»!
Ӧбидаыс Кира гӧлӧсын вежсис презрениеӧн.
Ваня дзикӧдз жугыльмис.
Шура синъясын гажа бикиньяс.
Кира листалӧ листбок бӧрся листбок.
Со маркаяс, кодъясӧс сиӧма Романовскӧй царскӧй династиялы куимсё во тырӧмлы, русско-японскӧй война паметьлы маркаяс.
— Миян!
Со миян маркаяс! — класстырӧн горзӧ Румянцев.
Да, миян, сӧветскӧй маркаяс.
Мирӧвӧй филателия историяын первойысь изобразитӧма маркаяс вылӧ прӧстӧй йӧзӧс: рабочӧйӧс, крестьянинӧс, красноармеецӧс.
Мечӧн вооружитчӧм вына ки кералӧ цепьяс.
Героическӧй Октябрь лунъясӧ Смольный.
Рабочӧй виӧ драконӧс.
Воысь воӧ маркаяс лоӧны мичаджыкӧсь, яркӧйджыкӧсь, унапӧлӧсӧсь.
Найӧ быттьӧкӧ посньыдик уна рӧма кадръяс историческӧй ыджыд киноленталӧн: наын отразитчӧма миян страналӧн летописьыс, народлӧн сьӧкыд да славнӧй туйыс.
Менам челядь встречайтӧны найӧс то уважайтана шӧпкӧмӧн, то нимкодьпырысь горзӧмъясӧн.
— Ме медъёна любита Ленинлысь сэтшӧм портрет — кӧні сійӧ куньтыртыштӧма синъяссӧ да неуна нюмъялыштӧ.
— А тані сійӧ ичӧтик.
Куим арӧса.
— А этайӧ Краснӧй Армиялы дас во тырӧм, аддзанныд?
И пехотинец, и матрос, и конник, и лётчик.
— Первой всесоюзнӧй пионерскӧй слёт! — радпырысь горзӧ Гай. — Аддзанныд, и со ещӧ!
Дзик торйӧн пионерскӧй маркаяс!
— Эстӧні, водзас, менам ещӧ дзонь пионерскӧй серия, — объясняйтӧ Кира. — Вот ми воам — аддзанныд.
А со броненосец «Потёмкин»!
И ӧкмыссё витӧд вося баррикадаяс.
Гӧрд флага — тайӧ Краснӧй Пресня, видзӧдӧй.
— Эх, а дирижабльыс кутшӧм!
Аддзанныд, кор заводитӧмаӧсь миян стрӧитны найӧс!
— А со Максим Горький!
— Тайӧ комын кыкӧд воын.
Сэки празднуйтісны, мый сійӧ нелямын во нин писатель.
— Ук, кутшӧм мичаӧсь!
Кир, мый тайӧ?
— Этнографическӧй серия, — лабутнӧя, важнӧя шуӧ Кира. — СССР-са став народъяс.
Республикаяс серти.
Со Узбекистан, — керкаясыс Москваса Горький улича вылын кодьӧсь жӧ.
А этайӧ, гӧрдыс, — туркменскӧй.
Хлопок чукӧртӧны, верблюдъясӧн нуалӧны, сэні жӧ грузӧвӧй машинаяс — и веськыда фабрикаӧ.
— Здорово!
Выль страницаяс — выль горӧдлӧмъяс.
Со революциялӧн славнӧй деятельяс — Фрунзе, Киров, Дзержинский.
Бакуса кызь квайт комиссар.
Герой-стратонавтъяс.
Первопечатник Иван Фёдоров и Лев Толстой, Пушкин, Чехов и Маяковский.
Гажа шызьӧм кыпӧдӧны маркаяс, кодъясӧс сиӧма челюскинецъяслы, папанинецъяслы, лётчикъяслы — славнӧй полярнӧй перелётъяслӧн геройяслы.
А московскӧй метро!
А спортивнӧй серия!
А авиапочталӧн уна мотора бордъя красавецъяса маркаясыс!
А Краснӧй Армиялы кызь во тырӧм честь кузя маркаясыс, кӧні Сталин приветствуйтӧ Первой Коннӧйлысь боецъяссӧ!
Зэв ыджыд впечатление вӧчисны антивоеннӧй маркаяс, кодъясӧс лэдзӧма 1934 воын: чардбиӧн вундалӧм сьӧд небесасянь зэрӧн киссьысь фашистскӧй бомбаяс, сотчысь керкаяс, повзьӧм челядьяса мам, коді котӧртӧ кытчӧкӧ биӧн ыпъялысь керка дорсянь...
Сэсся выльысь кутісны воавны лыжникъяслӧн да бегунъяслӧн изображениеяс, Кавказлӧн да Крымлӧн чудеснӧй видъяс, метролӧн мупытшса дворецъяс да столицалӧн зэв мича выль зданиеяс, Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка...
Цветнӧй квадратъяс вывсянь видзӧдӧны нюмъялысь чужӧмъяс йӧзлӧн, кодъяс гордӧйӧсь да шудаӧсь асланыс уджӧн.
И со, медбӧрын, дзик нин. матысса, сійӧ, мый мунліс менам челядь помнитігӧн нин: Отечественнӧй война, победа, мирнӧй строительстволӧн заводитчӧм.
Кира петкӧдлӧ водзӧ да пыр ёнджыка увлекайтчигтыр висьтавлӧ быд марка йылысь, сы йылысь, мый сы вылӧ изобразитӧма.
— Кытысь тэ тайӧс ставсӧ тӧдан? — бӧрыннас юалӧ Лабутин.
— Мыйӧн сюрӧ меным марка — сы вылын кӧ портрет, корся тайӧ морт йывсьыс книга либӧ видзӧдала, мый сы йылысь гижӧны журналын, — объяснитіс Кира.
— Кира, Кира, зэв бур коллекция тэнад, доныс сылы абу! — чеччигмоз да классӧд ветлӧдлігмоз шуис Шура. — Тэ видзӧд: быд марка — дзонь повесть.
Интереснӧ чукӧртны маркаяс, зэв интереснӧ!
Дерт, он кӧ прӧстӧ ньӧбав да клеитав, а вот кыдзи тэ — тӧдны, мый быдӧн на пиысь значитӧ.
— А ті чукӧртанныд маркаяссӧ?
— Кыдзи нӧ, чукӧртлывлі — вот кор ми Марина Николаевнакӧд школаын велӧдчим.
Сӧмын коллекцияӧй менам воши война дырйи...
Да!
Кывзы, Кира, менам, кажитчӧ, эм тэныд пӧдарок.
Менам сохранитчис некымын марка, и на пиысь ӧти тэныд гӧдитчас, сэтшӧмыс тэнад коллекцияын абу.
Сійӧ путешествуйтіс менам записнӧй книжкаын война вояс чӧж.
— Кутшӧм?
Кутшӧм марка? — горӧдісны челядь.
— Ыста — аддзанныд.
Бур марка!
Меным ӧні нинӧм сыысь, раз коллекция абу.
И тэныд лоӧ марка, Андрюша.
Ыста, мыйӧн сӧмын воа гортӧ...
— Пола, мый талунъя лунсяньыс, филателистъяс менам классын содасны, — шуи ме Шуралы, кор ми сыкӧд мунім школаысь.
— Тӧдӧмысь, —сералігтыр сӧгласитчис сійӧ.
— Кывзы, а кутшӧм маркаяс тэ решитін пӧдаритны ребяталы?
— Секрет кӧ секрет.
Тэ, ме аддза, любопытнӧй жӧ.
Ыста — аддзан.
МАЛЫШЪЯС
Недель мысти Шура бӧр муніс гортас да сьӧрсьыс нуис Вова Синицынӧс.
Но детскӧй домса воспитанникъяскӧд миян тӧдмасьӧмным эз помась.
Ӧти матысса воскресеньеӧ Лёвакӧд мунісны Болшевоӧ найӧ, кодъяс эз вӧвны миянкӧд первойысьсӧ.
— Заведующӧйыс корис миянӧс: «Волывлӧй частӧджык, ми тіянлы зэв радӧсь!» —висьтавліс Выручка. — А малышъясыс прӧстӧ ӧшӧдчисны миян вылӧ да эз кӧсйыны лэдзны.
Ещӧ кык недель мысти детдомӧ муніс челядьлӧн группа пӧдаркиясӧн: нуисны книжкаяс да цветнӧй карандашъяс.
Болшевосаяскӧд йитӧд пыр кутіс лоны ёнджык.
Лоины выль тӧдсаяс.
— Тӧданныд, колян разас Егор юаліс менсьым: «А Гитлерлӧн вӧлі эз бӧж?» — висьталӧ Лабутин, и ставныс сералӧны.
— А Валя пукалӧ, рисуйтчӧ.
Ме юала: «Мыйла тэнад куим шонді?» —
А сійӧ шуӧ: «Медым шоныдджык вӧлі!» — юӧртӧ Савенков. —
Людмила Ивановна видӧ Митяӧс: «Тэ мыйла он кывзы?» —
А сійӧ сылы: «Ме нечаяннӧ ог вӧлі кывзысь!»
Детдомын вӧлі ветымын челядь; медічӧтыс куим арӧса, медыджыдыс — дас ӧти арӧса.
Ӧтиясӧс вайӧмаӧсь самолётӧн Украинаысь, Белоруссияысь, мукӧдъясыс сюрӧмаӧсь смоленскӧй туйяс вылысь; кулӧмвыйӧдз кынмӧм ӧти нывка сюрӧма вӧрысь, мӧдӧс вайӧдӧмаӧсь татчӧ московскӧй эвакопунктысь.
Эз ставныс найӧ вермыны висьтавны, мый накӧд лои.
Вит арӧса Лёва Зотов висьталіс сӧмын некымын прӧстӧй, но страшнӧй кыв: «Ми мамакӧд вӧлі котӧртам, сэсся мама джӧмдіс да уси.
И унмовсис.
Ме садьмӧді сійӧс, садьмӧді, некыдз эг вермы садьмӧдны.
Сідзи сійӧ эз и чеччы».
Тая, Витя да Вова Любимовъясӧс батьыс вайӧдіс фронт вылӧ мунтӧдзыс часӧн водзджык — и бӧр эз волы сэсся...
Людмила Ивановна висьталіс: первойсӧ ставныс найӧ — и гырысь и посни — вӧліны зэв чӧв олысьӧсь да зумышӧсь, шӧйтісны пельӧсысь пельӧсӧ либӧ кынмывлісны места выланыс, быттьӧкӧ абу ловъяӧсь, эз сёрнитны, эз ворсны.
Найӧ, кодъяс ыджыдджыкӧсь, весиг эз бӧрдны: найӧ сӧмын чӧв олісны.
Мый вӧлі вӧчны?
Висьысьясӧс бурдӧдісны, позьӧ шуны, регыдӧн.
Сьӧкыдджык вӧлі накӧд, кодъяслӧн гажныс бырӧма неважӧн на пӧгибнитӧм мамсьыс, некутшӧм юӧртӧг вошӧм батьсьыс, гортсьыс, семьясьыс.
Ни челядь, ни воспитательяс оз любитны казьтывны сы йылысь, мый вӧлӧма: вывті тайӧ сьӧкыд да курыд.
Но эг ӧтнам ме — ми ставным, и юасьтӧг гӧгӧрвоим, мыйтӧм любовь да тӧждысьӧм сетӧма тайӧ малышъясыслы.
— Меным частӧ сочувствуйтӧны: посниясыдкӧд, пӧ, уна маетаыс, — коркӧ ӧтчыд висьталіс Людмила Ивановна. — Но кутшӧм нӧ семья посниястӧг?
Найӧ создавайтӧны шоныд, уют, на йылысь колӧ ставнымлы ӧтлаын тӧждысьны.
Абу, посниястӧгыс вӧлі эськӧ ещӧ сьӧкыдджык.
Ӧні тайӧ и збыльысь настоящӧй семья, ыджыд да шумнӧй.
Тані эмӧсь и рамъяс, и споруйтысьяс, и ӧкуратнӧя кыӧм ичӧтик кӧсаяса да наставительнӧй, неуна ехиднӧй гӧлӧса нывкаяс («И век тэ, Павлик, краскаяс кыдзсюрӧ шыблалан пызан вылӧ, он вермы ас бӧрсяыд идравны!..»), и ланьтывтӧм детинкаяс, кодъяс пыр дойдӧмаӧсь ныръяснысӧ либӧ пидзӧсъяснысӧ да косялӧмаӧсь дӧрӧм сос гырддзаяснысӧ кӧрттувйӧ либӧ увйӧ — сӧмын вевъяв штопайтны!
Ми тӧдім, мый Толя болтун, Лёня косясьӧ, Вера оз радейт гуляйтны, а Женя оз кӧсйы узьны «мёртвӧй час» дырйи.
Ми тӧдім ставсӧ, мый тані вӧчсис.
Кор Соняӧс, Женя Смирновлысь чойсӧ, кӧсйисны босьтны детдомысь воспитание вылӧ ӧти московскӧй семьяӧ, классын миян дыр да оживлённӧя обсуждайтісны: сетны Соняӧс али не сетны, и ставныс удовлетворитчисны, кор тӧдісны, мый Людмила Ивановна решитӧма не янсӧдны чоя-вокаӧс.
Детскӧй домлӧн вердысьыс коллективнӧй: колхозъяс, мыйта эмӧсь найӧ районас, детскӧй домсӧ лыддьӧны асланысӧн да снабжайтӧны сійӧс ставнас, мый колӧ челядьлы.
Кӧзяинӧн чужӧм Лёша Рябинин торйӧн ёна интересуйтчис делӧнас практическӧй боксянь.
Болшевоысь бӧр воӧм мысти сійӧ докладывайтліс:
— Марина Николаевна, колян неделяс «Заря социализма» колхозса председатель переведитӧма банкӧ детдомлы вылӧ комын вит тысяча шайт — специальнӧ жиръяс вылӧ.
— Тайӧ бур, — вынсьӧдӧ Лабутин, — жиръястӧг челядь оз быдмыны.
— Колхоз «Вперёд» пӧдаритӧма налы мӧс, — водзӧ висьталӧ Лёша. — А пианиноыс, вӧлӧмкӧ, — партия райкомлӧн пӧдарок.
— Налы ыстӧмаӧсь ещӧ чачаяс да краскаяс, — бара суитчӧ Лабутин. — И зэв мича альбомъяс.
Тайӧ быд раз райисполком мӧдӧдалӧ.
Ми вӧлім шефъясӧн, старшӧй другъясӧн.
Миянӧс тӧдісны, любитісны, терпеньетӧг виччысисны гӧститны.
Менам челядь лоины детдомсаяслы сыӧн, мыйӧн налы аслыныс вӧлі Анатолий Александрович.
Найӧ зэв бура тӧдісны малышъясӧс: характеръяссӧ, склонностьяссӧ, коді кодкӧд дружитӧ, коді кодкӧд оз лӧсяв; найӧ дугдывтӧг соображайтісны, мый эськӧ сьӧлӧм выланыс воанаӧс придумайтны посни челядьлы, казьтылісны, коді мый шуис да вӧчис тешкодьтор либӧ интереснӧйтор, кодкӧд мый лон.
И Толя Горюновлы ӧні збыль вӧлі интереснӧ, мый Павлик вӧчӧма лӧсьыдик кӧрӧбка, а Лида велалӧма гижны «ш» да «щ» букваяс и сэсся оз нин сорлав, кодыс бӧжа.
МИЯН БОТАНИК
Но кыдзи нӧ вермис лоны, мый Борис эз вӧв марка коллекцияяс видзӧдалігӧн?
Делӧыс вӧлі тадз.
Борис чукӧрталіс маркаяс увлекайтчӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс, кыдзи вӧчлывліс сійӧ ставсӧ, мый бердӧ босьтчывліс.
Чукӧрталіс сійӧ став маркаяссӧ, бӧрйысьтӧг.
Сійӧ судзӧдавліс найӧс, сэсся пӧдаритавліс, вежлавліс да бара озырмывліс.
И вот юрас сылы воӧма выль мӧвп, збыльысь замечательнӧй план.
Сійӧ кывлӧма, мый Ботаническӧй садйӧ пӧ воӧны письмӧяс став светсьыс: татчӧ ысталӧны конвертъясын кӧйдысъяс, а конверт вылас, дерт, маркаяс став странаяслӧн.
Сійӧ думыштӧма ньӧбны билет, пырны Ботаническӧй садйӧ, тӧдмасьны сэні кутшӧмкӧ садовниккӧд либӧ научнӧй работниккӧд либӧ медся бурджык налӧн челядькӧд (эм жӧ ӧд налӧн челядьыс!) да шуны примернӧ тадз: «Ме филателия.
Тіянӧ локтӧны письмӧяс став странаяссянь.
На вылын маркаяс.
Найӧ тіянлы оз ковны.
Сеталӧй, меным, пӧжалуйста, тыртӧм конвертъяссӧ».
Но артмӧма мӧдногӧн.
Августовскӧй ӧти мича лунӧ Борис пырис Ботаническӧй садйӧ, видзӧдаліс гӧгӧр, и...
эз на и кольлас минута, кыдзи сійӧ вунӧдіс маркаяс йылысь.
Сійӧ ветлӧдліс дорожкаяс кузя, видзӧдаліс дзоридзьяс да быдмӧгъяс, сэсся ӧтлаасис экскурсантъяс дорӧ; и кор шыасис экскурсовод дінӧ, то юаліс эз маркаяс йылысь, а сы йылысь, абу-ӧ сад бердас школьник-натуралистъяслӧн кружок.
Воис сентябрь, и занятиеяс заводитчӧм первой лунсянь, ми гӧгӧрвоим, мый став класслы оз ло покой, кытчӧдз ми ог вӧлӧй Ботаническӧй садйын.
Борис панлывліс та йылысь сёрни пӧшти быд лун.
Сійӧ корсьлывліс кад волыны сэтчӧ кыкысь кымын недель чӧжӧн да нуӧдлывліс челядьӧс ӧтикӧс, то мӧдӧс, то куимӧс ӧтпырйӧ.
Сёрӧнджык, тӧвнас, муні сыкӧд и ме.
Сад вӧлі тыртӧм, гажтӧм.
Луныс вӧлі уль, лымйыс сьӧдӧдӧма, няйтӧссьӧма, пасьтӧм увъяс гажтӧма нюжӧдчӧмаӧсь увтасмӧм руд небесалань.
Но Борис восьлаліс зэв гажапырысь, быттьӧкӧ эз казяв гажтӧм картинасӧ.
Сійӧ вайӧдіс менӧ оранжерея дінӧ да авъя кӧзяин тонӧн шуис:
— Пырӧй, пӧжалуйста.
Стекляннӧй вевта ичӧтик керкаын вӧлі шоныд да кыліс сэтшӧм кӧр, кутшӧм овлывлӧ турунӧн тырӧм пруд дорын.
Тешкодь вӧлі друг аддзыны та мында веж быдмӧг.
Пальмаяслӧн гӧна стволъясыс вӧліны мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь ошкӧд, укшальӧсь, но веж коръяслӧн вееръясыс паськӧдчӧмаӧсь паськыда, свободнӧя, быттьӧкӧ ён фонтанлӧн струяясыс.
Зӧлӧтӧй пулӧн коръяс вылас — виж чутъяс, быттьӧ шонділӧн кынмӧм войтъяс.
Тешкодь да важнӧй видыс кактусъяслӧн: ӧти — вӧсньыд, дзик веськыд: мӧд — чукля, причудливӧй, быттьӧкӧ нюжӧдӧ миянлы йӧнгыльӧсь сутшкасьысь кияссӧ, а со дзик гӧгрӧс — тайӧ ставсьыс лӧсьыдджык, зэв ёна скӧрмӧм ёж!
Борис новлӧдліс менӧ оранжерея кузя да велалӧм экскурсовод тонӧн объясняйтіс:
— Тайӧ тис.
Европаын пӧшти ставыс быри.
Олӧ тысячаӧн-джынйӧн воӧдз.
Тис пу ён, крепыд, сьӧмӧсыс гӧрд.
Мукӧд лыска пуясысь торъялӧ сійӧн, мый талӧн сирыс абу. — Сэсся, полігтыр гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, небыдика малыштіс матысса уввожсӧ да содтіс: — Лыскыс зэв небыд.
Ньӧти оз сутшкась, видлӧй.
Вообщесӧ видлавны оз позь, но зэв кӧ видзчысьӧмӧн, сылы оз вредит.
Ме юаси.
Борис ӧтвечайтіс, удовольствиесӧ дзебтӧг.
Первойысь ми вежсим рольяснаным: ме юаси, сійӧ сеталіс объяснениеяс.
— Тайӧ схинус.
Та сирӧн сиралӧны канатъяс.
Коръягыс бурдӧдӧны мыльяс да пыкӧсъяс...
Тайӧ дримус...
Тайӧ крестовина...
Школьнӧй библиотекаын Борисысь эз вермыны мынтӧдчыны — сійӧ лыддис помся ставсӧ, мый вӧлі сэні дзоридзьяс да пуяс йылысь.
Ботаника кузя преподавательница первой урокъяссяньыс жӧ обратитіс сы вылӧ внимание.
— Сылӧн шензьымӧн серьёзнӧй да уна тӧдӧмлунъяс веж царство йылысь, — шулывліс сійӧ. — Оз вермы лоны, медым тайӧ вӧлі прӧстӧй интерес.
Ме чайта, таын сылӧн призвание.
— Ог кӧсйы тіянӧс разочаровывайтны, но...
колян во ме вӧлі убедитчӧма, мый сійӧ лоас географӧн, — висьталі ме.
— Ті нин веритӧй меным, — настойчивӧя водзӧ висьталіс Елена Михайловна. — Детинкалӧн эм и увлечение, и упорство, а тайӧ уна значитӧ.
Боря мам чайтӧм серти, ботаника вӧлі медся безобиднӧйӧн сылӧн увелечениеяс пиысь.
Сійӧ некыдз абу вермӧма вунӧдны колян вося историясӧ: пиыс велӧдчӧма заливайтны калошъяс да горшпырысь кӧсйӧма видлыны делӧ вылын ассьыс искусствосӧ, а ки улас буретш абу сюрӧма киссьӧм калош гоз...
Выль явитчӧм мастерӧс суӧмаӧсь сэк, кор сійӧ кӧсйӧма розьӧдны калошсӧ ыджыдджык чойыслысь.
«Но, мый ті сэтшӧма нин возмущайтчанныд! — оправдайтчис сійӧ. — Нинӧм ме эг тшыкӧд.
Клеиті эськӧ, сэки бурджык лои.
Выль дорсьыс крепыдджык...»
Ӧні Боря тыртӧма гортсьыс став ӧшиньвывъяссӧ.
Ӧшинь вылын лоины цветъяс.
Збыль, миян ботаниклы дугдывтӧг ковмис воюйтны чойыскӧд: Боря киськаліс ваӧн эз сӧмын мусӧ, кытчӧ садитӧма цветсӧ, но вывсянь резіс коръяссӧ, а такӧд тшӧтш, овлывліс, и пызансӧ, код сайын чойыс вӧчис урокъяс.
— Да тэ гӧгӧрво, — убедительнӧя ӧтвечайтіс детинка чойыс протестуйтӧм вылӧ: — колӧ жӧ мыськыны коръяссӧ.
Налӧн эм нораяс, быдмӧгыс на пыр лолалӧ, яснӧ?
А пораясыс кӧ тупкысясны бусӧн, кыдзи сэки лолалан?
Тэ сӧмын представит, мый лоӧ, тупкыны кӧ тэнсьыд вомтӧ да ныртӧ!
Живӧй уголокын да гортас самостоятельнӧй удж кузя заданиеяс Борис выполняйтіс зэв бура.
Ӧтчыд сійӧ воис школаӧ расстроитчӧма.
— Гортад мыйкӧ лои тэнад?
— Лои... — дзугыля ӧтветитіс сійӧ.
Вӧлӧмкӧ, Борислы ковмӧма тӧдмавны, кыдзи шоныд влияйтӧ зӧр кӧйдыс чужӧм да быдмӧм вылӧ.
Сійӧ корӧма мамыслысь куим тарелка, лӧдӧма сэтчӧ кӧтӧдӧм опилки да быд тарелкаӧ пуктӧма кызь зӧртусь.
Сэсся ӧти тарелка пуктӧма кухняӧ, пельӧсас («сійӧ миян кӧдзыд, оз ломтывлыны»), мӧдӧс — комнатаӧ, аслас пызан улас, коймӧдӧс — неылӧ батареясянь.
Недельӧн-джынйӧн мысти кымын позьӧ вӧлі вӧчны вывод, кутшӧм температура дырйи кӧйдыс чужӧ ӧдйӧджык да дружнӧйджыка.
По первой жӧ лунас кухняын сулалысь тарелка вылӧ соседкаыс пӧрӧдӧма табуретка, а сы вылӧ, коді сулаліс батарея дінын, тальыштӧма батьыс.
Дзоньӧн кольӧма сӧмын ӧти — Боря пызанувса.
Мамыс дзикӧдз ӧткажитчис сетны выль тарелкаяс, и жугалӧм тарелкаяс пыдди выльясӧс Боря эз получит.
Ме кывзі тайӧ шог повестьсӧ, нюммунӧмӧс кутны зілигтыр, но челядь сьӧлӧмсяньыс серӧктісны.
Первойсӧ Борис видзӧдліс дзугыля, сэсся ставныскӧд тшӧтш серӧктіс.
Аскинас Савенков вайис сылы кык зэв бур гырнич.
«На вылӧ кӧть кутшӧма эн таляв, некор оз жугавны», — висьталіс сійӧ.
Со кыдзи лои, мый Боря кутшӧмкӧ кадӧдз дугдіс чукӧртны маркаяс...
ЛӦГӦДАНТОР
Шура и збыльысь секретсӧ видзис помӧдз.
«Марина, дружище, — гижис сійӧ, — ыста Андрейлы да Киралы кӧсйылӧм маркаяс.
Чайта, кыкнанныс дзик налы лӧсяланаӧсь да нимкодьӧсь лоӧны челядьлы.
Тэ эн восьты пакетъяссӧ, сет тадзи, печатайтӧмнас, ладнӧ?»
Аскинас, классӧ пырӧм бӧрын, конвертъяссӧ ме сеті Киралы да Андрюшалы:
— Тайӧс тіянлы Александр Иосифович ыстӧма.
Весиг ог тӧд, кутшӧм сокровищеяс сэтӧні!
Челядь кытшалісны коллекционеръясӧс:
— Ӧдйӧджык восьтӧй!
Мый ті!
Кыкнанныс восьтісны ассьыныс пакетъяссӧ сэтшӧм ньӧжйӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ сэні вӧлі эз бумага тор, а ртуть шарик, коді дась усьны да разавны уна сё посни, ӧктыны позьтӧм чиръясӧдз.
Медбӧрын Андрей первойӧн справитчис аслас задачанас.
И со киас сылӧн ыджыд, дзик сьӧд марка.
Са кодь сьӧд, бархатистӧй фон вылын гравируйтӧма цифра «60»; визьясыс строгӧйӧсь, тӧдчанаӧсь.
Морозовлӧн чужӧмыс банйыштӧ удовольствиеысла.
Сійӧ любуйтчӧ марканас, оз тэрмась ӧтвечайтны челядь юасьӧмъяс вылӧ.
— Бразильскӧй! — сы пыдди юӧртӧ Борис.
Ставныс вешйыштісны матӧджык, видзӧдлісны, ошкисны.
И пырысь-пыр жӧ видзӧдласъясныс вуджисны Кира вылӧ.
Кипыдӧс вылас сылӧн куйліс пиньястӧм ичӧтик коричневӧй марка.
Марка шӧрас — кельыдлӧз овал шӧрын — еджыд орёл.
Первой здукас и челядьлы и меным кажитчис, мый Кира ӧбидитчӧма: Андрейлӧн сэтшӧм ыджыд, мича марка, а тайӧ ичӧтик, синмӧ шыбитчытӧм.
Но друг, волнуйтчӧмысла мыкталігтыр, Кира шуис:
— Марина Николаевна... ребята... ті сӧмын видзӧдлӧй!
Первой русскӧй марка!
Да меным эськӧ сійӧс некор нэмын...
Тайӧ, тӧданныд, кутшӧм дона?
Энлӧй, ті сӧмын думыштлӧй...
Ті гӧгӧрвоанныд...
— Но, но, — ланьтӧдігмоз шуи ме, — ставыс зэв бур.
И ми зэв радӧсь, мый тэнад ӧні эм татшӧм замечательнӧй марка.
А ӧні пуксьы, звонок нин.
Кира муніс аслас парта дінӧ.
— Чепӧльтны тэнӧ, али мый? — юаліс Лукарев, кор Кира пуксис местаас. — Тэ быттьӧкӧ узян.
Кира паляліс, видзӧдліс гӧгӧр, ме вылӧ — и видзчысьӧмӧн дзебис маркасӧ тетрадь листъяс костас.
... Тайӧ лунас вӧлі педагогическӧй сӧвет, и ме петі школаысь час ӧкмысын кымын рытнас.
Ме муна вӧлі думыштчӧмӧн, но друг кылі кывъяс:
— ... любӧй марка менам коллекцияысь!
Ме лэпті юрӧс.
Водзвылын мунісны кык детинка.
Ӧтиыс тувччаліс неуна укшаля, кияссӧ сюйӧма зепъясас, дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ; мӧдыс восьлаліс рӧвнӧя да, кепысь пӧвнас кыткӧ сёрнитысьыс пель дінті ӧвтчигтыр, чужӧмсӧ сылань бергӧдӧмӧн, мыйкӧ доказывайтіс.
Тӧдса фигураяс!
Ме куті кывзыны.
— Мый меным тэнад маркаясысь, иностраннӧйясӧс ме ог чукӧрт.
— Но висьтав, кутшӧм тэныд колӧ?
Ме тшӧкта папалы, и сійӧ ньӧбас...
— Да некутшӧм меным оз ков.
И ог гӧгӧрво весиг, мыйла тэ...
— Кира, Андрюша! — чукӧсті ме.
Детинкаяс сувтісны. — Мый ті тані вӧчанныд татшӧм сёрнас?
— Морозов пыраліс мела, шуӧ: «Вай пӧ прӧйдитчыштам».
Вот ми и гуляйтам, — жугыль гӧлӧсӧн ӧтветитіс Кира.
— Тайӧ бур, мый ті гуляйтанныд.
Поводдяыс чудеснӧй.
А мый йылысь тіян сёрниыс мунӧ?
Кыкнанныс чӧв олісны.
Ме эг мӧд настаивайтны.
Ми сёрнитыштім школьнӧй делӧяс йылысь;
Киралысь ме юалі, дыр-ӧ оз выпишитны больничаысь сылысь ичӧтджык чойсӧ, коді вӧлі висьӧ дифтеритӧн.
Кира водзсӧ пыр вӧлі висьтавлывлӧ гортсаяс йывсьыс, а ӧні ӧтвечайтіс неокотапырысь.
— Но, гуляйтӧй, а ме муна.
Менам ещӧ дзонь моздортыр диктантъяс.
Аскиӧдз! — И ме содті воськовъясӧс.
Лун кык мысти, аслас велалӧм серти, менӧ школасянь колльӧдігмоз, Савенков шуис:
— Марина Николаевна, Морозов Глазковлы некутшӧм спокой оз сет, вежсям да вежсям маркаясӧн!
Сылы колӧ эсійӧ, кодӧс Александр Иосифович ыстіс.
— Мый сылы сыысь?
Сійӧ ӧд русскӧй маркаяс оз чукӧрт.
— Кира сылы дзик тайӧс жӧ шуис.
А сійӧ: «Заводита чукӧртны».
Ми сылы шуам: «Глазковлы эз дзик пыр сюр татшӧм маркаыс, терпитышт и тэ.
Кутан чукӧртны, гашкӧ, и тэныд шуд усьӧ.
Глазков ӧд оз кор тэнсьыд бразильскӧйтӧ».
А сійӧ пыр ассьыс: вежсям, вежсям!
Синъясыс сылӧн сэтшӧмӧсь... вежалысьӧсь ли мый ли...
Ещӧ лун-мӧд мысти рытын таркӧдчис ме ордӧ Татьяна Ивановна, и сы гӧлӧсысь ме кылі нюмъёвтӧм, кор сійӧ торжественнӧя объявитіс:
— Тэ дінӧдз локтісны, принимайт гӧстьӧс!
Ме восьті: шапкасӧ киас бергӧдлігтыр, зэв ёна яндысьӧмӧн коридорын сулаліс Кира.
— Гӧсть, да ещӧ кутшӧм шоча волысь! — шуи ме. — Пыр, пыр, Кира.
Гортад ставыс лючки-ладнӧ?
Соняыд воис нин?
— Сойпос аски выписывайтӧны, ми папакӧд сыла ветлам...
Марина Николаевна, ме со мыйла...
Ме тіян дінӧдз эг норасьны, а сӧветуйтчыштны.
— Кывза тэнсьыд.
Торксялігтыр, тэрмасьӧмӧн Кира кутіс висьтавлыны сы йылысь, мый нылысь збыльвылӧсӧ, ме тӧда нин вӧлі: кутшӧм настойчивӧя, лунысь-лун Андрей вӧзйӧ Киралы вежны сылы сьӧлӧм вылас воӧм марка.
— Марина Николаевна, мыйла ме кута вежны сійӧс?
Ме татшӧм йывсьыс, тӧданныд, мый дыра мечтайті?
Сулалі магазинын, видзӧді, любуйтчи...
Сійӧ сэтшӧм дона, ме некыдз ог вермы ньӧбны сійӧс.
Морозов шуӧ: «Шу любӧйӧс, бать менам ньӧбас».
Но и мед батьыс сылы ньӧбӧ.
А мыйла сылы менамыс?
— Висьтав сылы решительнӧя, мый вежсьыны он кут, вот и ставыс.
— Марина Николаевна, — пӧшти отчаяниеӧн шуис Кира, — а сійӧ меным шуӧ: «Жадина!
Скуп тэ, шуӧ, — ёртыдлы маркатӧ сетны жалитан.
Ме, шуӧ, тэкӧд дружитны ог кут, татшӧм кӧ тэ горш».
Ме папалысь юалі, мый меным вӧчны, а папа шуӧ: «Тэ пыдди думайтны ме ог вермы, велӧдчы ачыд принимайтны решениеяс.
Думышт, шуӧ, артышт ачыд ас кежад да вӧч сідз, кыдзи тэ ногӧн правильнӧ».
Ме абу горш, а сӧмын решиті не вежсьыны!
Кира висьталіс тайӧс ставсӧ ӧтчыд лолыштігкості...
Сійӧ вунӧдіс аслас яндысьӧм йылысь да веськыда видзӧдіс меным синъясӧ.
— Ме ногӧн, тэ прав, — шуи ме.
— Ме абу горш! — настойчивӧя мӧдысь шуис детинка.
— Тӧда, Кира.
Колян во Боря петкӧдліс меным, кымын марка тэ сылы пӧдаритӧмыд.
— Меным Лукарев пыр шуӧ, медым ме ог вежсьы.
Сійӧ меным шуис: «Вот юав Марина Николаевналысь, сійӧ тэныд тадз жӧ шуас».
Тіян дінӧ ӧд сійӧ вайӧдіс менӧ.
Уліын сійӧ виччысьӧ менӧ.
— Кыдзи виччысьӧ?
Мыйла нӧ сійӧ эз пыр?
— Сійӧ яндысьӧ.
Ме ачым яндыси.
Сійӧ шуӧ: «Тэ пырав, тэнад делӧ эм, а ме мыйла пыра?»
— Пырысь-пыр жӧ котӧртлы сыла да шу, мый ме тшӧкті сылы кайны.
Но ладнӧ, энлы...
Галя! — коридор ӧдзӧс восьтігӧн чукӧсті ме. — Пасьтась да котӧртлы уліӧ, сэні дворас виччысьӧ пеля сьӧд шапкаа детинка.
Тайӧ Лукарев.
Тшӧкты сылы кайны ме ордӧ.
— Лукарев?
Тайӧ Федя, да?
— Да, да, котӧртлы ӧдйӧджык.
— Котӧрта!
Ӧти здукӧн Галя пасьтасис, котӧртіс уліӧ да минута мысти комнатаӧ пыртӧдіс Федяӧс.
Ме кори Галяӧс пукыштны миянкӧд.
Сійӧ вайис ассьыс радейтана вертолинасӧ.
Вӧлӧмкӧ, ни Кира, ни Федя тайӧ ворсӧмсӧ оз тӧдны.
Галя висьталіс, кыдзи тайӧн ворсӧны:
— Со дурпоп, сэтчӧ сэтшӧм квадратик вӧчӧма, а уліас букваяс.
Со ме бергӧдла, сэсся дурпоп сувтас...
Аддзанныд, квадратикас тыдалӧ «В»?
Ӧні колӧ босьтны карточка.
Сэні унапӧлӧс вопросъяс, аддзанныд?
«Мыйӧн озыр миян республика?»
Вӧрӧн.
Позьӧ ӧд шуны, мый миян республика озыр вӧрӧн?
— Позьӧ, — висьталӧ Федя.
— Но вот.
А тайӧ карточка вылас — «Мый колӧ охотниклы либӧ чери кыйысьлы?»
Сідзкӧ, колӧ мыйкӧ придумайтны тайӧ буква вылас.
— Вугыр колӧ чери кыйысьлы, гӧгӧрвоа, — шуӧ Кира.
— Вот-вот.
Тані унапӧлӧс вопросъяс эмӧсь — природа явлениеяс йылысь, полезнӧй ископаемӧйяс йылысь, характер йылысь.
И тайӧ букваыс вылӧ колӧ шуны.
Сӧмын дыр думайтны оз позь, колӧ пырысь-пыр жӧ ӧтветитны.
Коді медводз шуас, сылы очко.
Вайӧй ворсыштам?
— Вай, — нерешительнӧя вочавидзисны детинкаяс: найӧ тӧдчана уважениеӧн кывзісны Галялысь объясняйтӧмсӧ да, тыдалӧ, полісны яналӧмысь.
Галя мыйвынсьыс бергӧдіс дурпопсӧ да сэки жӧ нюжӧдіс кисӧ карточкаяслань:
— Буква «Ч»!
Композитор!
— Чайковский, — шуис Кира.
— Молодец, ӧдйӧ ӧтветитіс..
Буква «К»!
Мый колӧ туристлы?
— Кокъяс... — нерешительнӧя шуис Федя.
Ми Киракӧд серӧктім.
— Мый нӧ ті сераланныд? — вомаліс Галя. — Сійӧ правильнӧ ӧтветитіс.
Коктӧм туристъяс ӧмӧй овлӧны?
Буква «Ш»
Предмет, коді ёна колӧ гортса овмӧсын!
— Шыд! — шуис Федя.
— Неправильнӧ! — дӧзмис Галя. — Шыд —тайӧ абу предмет, а сёянтор!
— Шебрас! — выручитіс Кира.
— Буква «Ӧ»!
Мый тэныд сьӧлӧм вылад воӧ шуйгаладорад пукалысь соседыдлӧн?..
Марина Николаевна, ті пӧ мыйла нинӧм он висьтавлӧй?
Тіянлы мый сьӧлӧм выланыд воӧ шуйгаладорад пукалысь соседыдлӧн?
Ме видзӧдлі Кира вылӧ.
Сійӧ весиг вомсӧ калькнитіс виччысьтӧмысла да видзӧдіс ме вылӧ.
— Ӧкуратность, — шутиті ме.
Детинкаяс серӧктісны.
Сэсся ме пукси уджавны, а челядь ещӧ дыр на ворсісны, коръясӧкӧ ме тӧдлытӧг кывзі налысь горӧдӧмъяссӧ.
Мукӧд дырйиыс Галя чуймӧдлывліс детинкаясӧс аслас сюсьлунӧн, мукӧд дырйиыс найӧ йӧртлывлісны сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ, второклассница, эз вермы висьтавны корабльлысь частьсӧ «Ю» вылӧ («Ют!» — шуис Лукарев), эз тӧд персонажъяссӧ древньӧй мифъясысь «Г» вылӧ («Геракл, Геркулес!» — ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр горзісны Кира да Федя) и, кор ковмис шуны известнӧй битва, эз гӧгӧрво, мый сэтшӧмыс Аустерлиц.
Вопрос вылӧ: «Висьтась, кутшӧм тырмытӧмтор тэнад «Н» буква вылӧ», Кира дзик пыр ӧтветитіс:
— Нерешительность.
— А тэ мый чӧв олан? — Лукаревлань бергӧдчис Галя.
Минута кежлӧ Федя ланьтліс.
— Менам, тӧдан, абу «Н» буква вылӧ, — шуис сійӧ.
— А кутшӧм вылӧ?
— Висьтась, мый нин сэні! — шуис Кира.
— Да мый сэні... быдӧн тӧдӧны, кутшӧм тырмытӧмтор менам.
— Кодъяс тӧдӧны?
— Марина Николаевна тӧдӧ, — меладорлань кӧсӧйтчылігмоз, ньӧжйӧник шуис Федя.
Тайӧ рытас Кира да Федя мунісны ме ордысь зэв дӧвӧленӧсь.
Но Шура маркалӧн историяыс та вылын эз помась.
«БУРА ПРИДУМАЙТӦМЫД!»
Корсюрӧ ыджыд перемена дырйи детинкаяс ылавлісны ворсӧмӧн, коді шусьӧ «Зверь — лэбач — чери».
Ставныс сувтавлісны полукругӧн, и кутасьысьыс рӧвнӧй гӧлӧсӧн чуксаліс: «Зверь — лэбач — чери! Зверь — лэбач — чери! Зверь...» — и друг, код вылӧ кӧ чуньнас индӧм бӧрын, горӧдлывліс: «Лэбач» да тэрыба лыддис куимӧдз.
Тайӧ кад чӧжнас колӧ вӧлі шуны нимсӧ кутшӧмкӧ лэбачлысь (либӧ зверлысь, черилысь).
Шуам, ӧтчыд кӧ шуисны нин жонь, ёкыш, тигр, мӧдысь шуны найӧс оз нин позь.
Уна челядьлӧн регыд бырлывлі нимъяслӧн запасыс.
— Низь!— шуас волі Румянцев.
— Низьсӧ шулісны нин.
— Сан! — мӧдліс ӧпасайтчыны Володя.
— Сансӧ ме шулі нин! — вочавидзліс Толя.
И сӧмын Серёжа Селивановлӧн эз бырлы запасыс.
— Турач! — горзывліс сійӧ.
— Тайӧ мый?
Эм ӧмӧй татшӧм лэбачыс?
— Эм.
Сійӧ фазан кодь.
Либӧ:
— <ns>Чо</ns>!
— Кыдзи сідз «<ns>чо</ns>»?
Татшӧм зверыс абу!
— А вот и эм!
Тайӧ гӧрд кӧин.
Сійӧ неуна ичӧтджык настоящӧй кӧинысь да руч кодь рыжӧй.
И бӧжыс сылӧм ручлӧн кодь — кузь да пушкыр.
Серёжалӧн зоологическӧй «выльторъясыс» сэтшӧм частӧ чуймӧдлывлісны да вӧліны веритны позьтӧмӧсь, мый сійӧ дзик пыр жӧ заводитлывліс объясняйтны, эз виччысьлыв вопрос сетӧмсӧ.
— Лэбач! — горӧдліс сылы кутасьысь.
— Кекликъяс! — ӧтвечайтліс Серёжа да тэрмасигтыр содтыліс: — Горнӧй курӧгъяс.
— Зверь!
— Сивуч!
Морскӧй лев, зэв ыджыд!
Овлывлӧ, веситӧ дзонь ӧкмыссё килограмм.
Джудждаыс нёль метр, кызтаыс — куим.
Ӧтчыд, кор колӧ вӧлі висьтавны лэбач ним, Серёжа шуис дзик нин виччысьтӧг:
— Лӧз лэбач!
— Тайӧ сӧмын мойдын, — вочавидзис Горюнов.
Но Серёжа шуис, мый лӧз лэбач пӧ збыль существуйтӧ.
Тайӧ лилӧвӧй дрозд.
Сылӧн гӧныс лилӧвӧй либӧ пемыдлӧз, и сійӧс сідзи и шуӧны: «лӧз лэбач».
Олӧ сійӧ Кавказын, овмӧдчӧ лымъяс дінӧ: «Кытчӧ лым, сэтчӧ и сійӧ.
Тӧвнас лэччӧ увланьджык, а гожӧмнас кайӧ вылӧ гӧраяс вылас».
Серёжаӧс йӧртны оз вӧлі позь: зверьясӧс да лэбачьясӧс тӧдіс сійӧ бура — эз сӧмын книгаяс серти, нимъясӧн: тӧдіс налысь олан сямсӧ, характеръяссӧ.
Ме и водзсӧ тӧдлі, мый батьыс сылӧн охотник, мый Серёжа став ичӧтдырся кадсӧ коллялӧма сиктын и ӧні терпитны вермытӧг виччысис гожӧм.
Кор ми ветлывлім вӧрӧ (арнас — тшакла, тӧлын — лыжи вылын), Серёжа чувствуйтіс асьсӧ гортын моз; сійӧ зэв бура тӧдіс тшакъяс, и найӧ сюраліны сылы, а миянлы некодлы эз сэтшӧма сюравны; коркӧ ӧтчыд лым вылысь сійӧ аддзис кӧч коктуй да сьӧлӧмсяньыс объясняйтіс, мыйла тӧдӧ, мый таті котӧртӧма именнӧ кӧч, а абу кодкӧ мӧд.
Первой кадас Серёжа чайтіс, мый быд зверь дінӧ сылӧн пристрастиесьыс сералӧны, кыдзи ковтӧм, нинӧм сулавтӧм ышмӧм вылын.
Но ӧтчыд, кольӧм во на, ме вайи сылы книга «Нёль кока другъяс менам».
abu
Сэсся ме сеті сылы Дуровлысь запискаяс, Пришвинлысь книгасӧ.
Сійӧ дугдывтӧг лыддис тайӧ книгаяссӧ да некымын строчкаӧн гижліс налысь содержаниесӧ миян лӧз тетрадьӧ (тайӧ вӧлі нин выль тетрадь, но сідзжӧ лӧз переплёта).
Ӧтчыд урок вылын, кор сёрни муніс пословицаяс йылысь, сійӧ друг шуис:
— А абу быд пословица правильнӧй.
Вот шуӧны: «Кӧть кутшӧма кӧинӧс эн верд, сійӧ пыр вӧрӧ видзӧдӧ».
Необязательнӧ вӧрӧ.
Кӧинъяс олӧны и нюръясын, и степын, и пустыняын, медым сӧмын скӧт видзисны сэні-а.
И ещӧ эм пословица: «Понъя-каня моз косясьӧны», а миян Трезор зэв ёна дружитіс Васькакӧд.
Некод классын эз лыддьы сэтшӧм выражениеӧн Некрасовлысь стихъяс:
<rus>Плакала Саша, как лес вырубали,</rus>
<rus>Ей и теперь его жалко до слёз.</rus>
<rus>Сколько тут было кудрявых берёз!</rus>
<rus>Там из-за старой, нахмуренной ели</rus>
<rus>Красные гроздья калины глядели,</rus>
<rus>Там поднимался дубок молодой...</rus>
Наизусть лыддигас Серёжа пырджык видзӧдіс ӧшиньӧ, и ме бура тӧда, мый сійӧ ӧдйӧ представляйтіс ставсӧ, мый йылысь висьтавліс поэт.
— Марина Николаевна, ті любитанныд каньясӧс? — коркӧ юаліс сійӧ. — Он ӧмӧй любитӧй?
Да мыйла нӧ?
Найӧ бурӧсь да быдтор гӧгӧрвоӧны.
Васька миян медъёна любитӧ менсьым мамаӧс.
Сійӧ пыр встречайтӧ сійӧс передньӧйын, пон моз вӧтлысьӧ сы бӧрся, леститчӧ.
А кутшӧм тӧлка!
Сійӧ весиг служитны кужӧ.
Кор велӧдім ми сійӧс, ми эг наказывайтӧй, эг повзьӧдлӧй, а пыр меліӧн, и нёль лунӧн сійӧ велаліс.
И оз гусясь.
Вот пуктӧй сы водзӧ кӧть йӧв, кӧть яй — нинӧм вылӧ оз вӧрзьӧд, сӧмын куньтыралӧ синъяссӧ да мӧдарӧ бергӧдчӧ, медым вежыс оз пет.
Кыдзи быдӧнлы, коді мыйӧнкӧ увлекитчӧма пӧся, сьӧлӧмсяньыс, Серёжалы окота вӧлі юксьыны аслас тӧдӧмлунъяснас да наблюдениеяснас.
Челядь окотапырысь кывзісны сылысь «зверинӧй висьтъяссӧ».
Вӧльнӧй темаяс вылӧ сочинениеяс Серёжа пыр гижис животнӧйяс либӧ лэбачьяс йылысь.
Киралысь да Андрейлысь коллекцияяссӧ видзӧдалӧм бӧрын да маркаяс йылысь висьтъяс кывзӧм бӧрын Серёжа предложитіс:
— Вайӧй став классӧн кутам чукӧртны!
— Став классӧн оз позь.
Маркаяс пыр чукӧртлывлӧны ӧткӧн, — вочавидзис Морозов.
— Мыйла нин?
Вайӧй тадз: ме кута чукӧртны маркаяс, кодъяс вылын эмӧсь животнӧйяс...
— Зоопарк альбомын, — висьталі ме.
— Вот-вот! — Серёжа благодарнӧя видзӧдліс ме вылӧ.
Таысь кындзи сылы нинӧм эз ковмы висьтавны.
— Менам лоӧны быдмӧгъяса маркаяс! — горзіс нин Боря Левин. — Кирсановлӧн — художникъяс йылысь...
Дим, колӧны художникъяс?
— Сэтшӧм маркаыс этша, — неувереннӧя, но видзӧдласас тӧдчысь интересӧн шуис Дима.
— Сідзкӧ художникъяс да музыкантъяс йылысь, — суитчис Кира. — Вот и артмас уна.
Эмӧсь маркаяс Репинлӧн, Суриковлӧн, Чайковскийлӧн, Римский-Корсаковлӧн.
Художник Шишкинлӧн Мишкаяс эмӧсь — некымын краскаа, дзик настоящӧй картина кодь.
— Бура придумайтӧмыд! — вынсьӧдіс Лёша да сэки жӧ пуксис гижавны темаяс:
«Великӧй Отечественнӧй война.
Миян Рӧдиналӧн великӧй йӧз:
1. Писательяс, художникъяс да музыкантъяс.
2. Учёнӧйяс, изобретательяс да путешественникъяс.
Воздухоплавание.
Архитектура.
Спорт.
Марочнӧй ботаническӧй сад.
Марочнӧй зоопарк».
— Сӧмын вайӧй сёрнитчамӧй: ог куш чукӧрталӧй да клеиталӧй, а объяснениеясӧн, — шуи ме. — Например, некрасовскӧй марка.
Сы улын колӧ дженьыдика, некымын строчкаӧн, висьтавны, мый ті тӧданныд Некрасов йылысь: кор сійӧ чужи да кулі, кутшӧм произведениеяс гижис.
Марка вылын кӧ изобразитӧма пу, гижӧй, кутшӧм крайясын сійӧ быдмӧ да мыйӧн замечательнӧй.
Здание кӧ — кӧні стрӧитӧма, мый ті тӧданныд сы йылысь.
— А сэсся кутам лыддьыны ёрта-ёртлысь! — водзӧ висьталіс Борис.
Лӧсьӧдім альбомъяслысь план: колӧ вурлыны ватманскӧй бумагаысь гырысь листъяс, визьйӧдлыны марка да подпись местаяссӧ.
Альбомъяс видзны решитім шкапын Лёша ордын.
Мӧд лунас ме пыри классӧ урок заводитчытӧдзыс некымын минутаӧн водзджык (вӧлі первой урок).
Менӧ аддзӧм мысти Морозов сувтіс.
— Марина Николаевна, со ме вайи ӧтувъя коллекцияӧ, — шуис сійӧ.
Тайӧ вӧлі зэв мича тувинскӧй марка — турунвиж, изобразитӧма сэтчӧ тешкодь, быттьӧкӧ чуймӧм ур.
— Тайӧ развод вылӧ! горӧдісны челядь — Молодец!
— Ур — тайӧ менам юкӧнын! — рад лои Серёжа.
— Тэ придумайтін, тэ и заводитан первойӧн, — шуи ме.
— Интереснӧ, кодӧс Глазков вайӧдіс?
Ошкӧс? — лукавӧя юаліс Толя.
— А гашкӧ, Кирилл нинӧм эз вай, — эльтыштіс сійӧс Лёша. — Эз дӧгадайтчы — и ставыс.
— Дӧгадайтчи, — шуис Кира.
Менам синъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ матыстчис, конверт пиысь осторожнӧя перйис марка да пуктіс меным пызан вылӧ.
— Кутшӧмӧс вайӧма?
Кутшӧмӧс? — кыліс быдладорсянь.
Ме эг удит нинӧм шуны.
Дзик менам пызанлы паныда первой парта сайын пукалысь Гай чуймӧмӧн горӧдіс:
— Первой русскӧй!
Кодӧс Александр Иосифович пӧдаритіс!
Ставныс кынмисны.
Дзик сійӧ маркаыс, кодкӧд Кира нинӧм нылӧ эз кӧсйы янсӧдчыны!
Дзик сійӧ, код вӧсна вӧлі сы мында волнуйтчӧм да вензьӧм!
— Весьшӧрӧ тайӧс тэ, — бӧрыннас шуис Лёша.
— Мыйла весьшӧрӧ? — гӧлӧсас кылысь ӧбидаӧн юаліс Кира.
— Аслыд тэныд сійӧ колӧ.
— А тэ ногӧн меным колӧ вӧлі вайны, коді аслым оз ков?
Да ӧд... пӧдаритӧмтор оз пӧдаритлывны! — Эз падмы Лёша. — Тайӧ маркасӧ тэныд пӧдаритісны, сідзкӧ, тэ он имеит право некодлы сетны сійӧс.
Гӧгӧрвоин?
Ме видзӧді Кира вылӧ.
Радлун, мый бӧр позьӧ босьтны маркасӧ, сомневайтчӧм, неуверенность — лӧсьыд-ӧ лоӧ тадзсӧ вӧчӧмыс, яндысьӧм, Лёшалы благодарность сылӧн венны позьтӧм доводъясысь, — ставыс сорсис тайӧ чужӧм вылас.
Сійӧ гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый еджгов шочиник синкымъясыс мӧдісны кажитчыны дзик еджыдӧн, а неуна чурвидзысь пельясыс лоины галстукыскӧд ӧти рӧмаӧсь.
Вомдоръясыс сырмыштлісны.
— Аддзан, Кира, — тэрмаси суитчыны ме: — маркаыд тэнад замечательнӧй, ценнӧй, но сійӧ оз пыр миян ни ӧти темаӧ.
А тэнад альбомын сійӧ колана.
Тэ босьт сійӧс.
Ми зэв благодарнӧйӧсь тэныд.
— Сідзкӧ ме вая Кирсановлы вылӧ...
Ме вая Маяковскийӧс, Руставелиӧс, Чеховӧс да Некрасовӧс.
— Вот и зэв бур!
А ӧні Федя мунас дӧска дінӧ да висьталас миянлы Короленколысь биографиясӧ.
Дӧска дорӧ Лукарев мунігкості, ме видзӧдлі Морозов вылӧ: сійӧ пукаліс зумыштчӧмӧн, вомдорсӧ курччӧмӧн.
ВЫЛЬ МОРТ
— Талун Лёва оз вермы локны миян звеноса сбор вылӧ, — шуӧ Рябинин. — Сійӧ гижӧ сочинение литература кузя.
Ставӧн гӧгӧрвоӧны, мый тайӧ значитӧ.
Любовь Александровна, старшӧй классъясын литература велӧдысь, — стрӧг морт.
Кор Лёвалы ковмывлӧ сдавайтны сочинение, сійӧ выльпӧв лыддьӧ ставсӧ, мый позьӧ корсьны сетӧм тема кузяыс, дыр мырсьӧ план вылын, мукӧд дырйиыс сӧветуйтчӧ мекӧд да пыр зільӧ придумайтны интереснӧй, абу пыр ӧткодь заводитчӧм.
Сійӧ, да и старшеклассникъяс пиысь некод, оз лысьтны гижны, мый литературнӧй герой «являйтчӧ представительӧн»: ставныс тӧдӧны, кутшӧм чорыда серамвыв лэптас Любовь Александровна сэтшӧм велӧдчысьӧс, коді эз радейт думайтны, а прӧстӧ босьтіс дась формулировка.
Учебникысь либӧ предисловиеясысь списывайтӧм йылысь и сёрнитны нинӧм.
Некор сылӧн презрениеыс да серамвыв лэптӧмыс оз овлыны сэтшӧм немжалиттӧмӧн, кыдзи сійӧ случайяс дырйиыс, кор сійӧ кодлыськӧ казялас кӧсйӧм ошйысьны йӧз мӧвпъясӧн.
Коркӧ ӧтчыд, ещӧ колян во на, аслас ӧти сочинениеын Лёва употребитӧма татшӧм оборот: «<rus>целиком и полностью</rus>».
Сійӧ ӧнӧдз помнитӧ, кыдзи Любовь Александровна видӧма сійӧс.
«И нэм чӧж кута помнитны», — уверяйтӧ Лёва.
Любовь Александровна стрӧг аслас велӧдчысьяскӧд, мукӧд дырйиыс беспощаднӧй, но найӧ некор оз чувствуйтны асьнысӧ оскорбитӧмаӧн.
Ме гӧгӧрвоа: учительницалӧн жестокӧй, язвительнӧй видӧмъясын найӧ чувствуйтӧны збыльысь найӧс уважайтӧм.
Ӧд тадзи он понды сёрнитны накӧд, коді оз вермы гӧгӧрвоны, он кут уна требуйтны сылысь, кодлӧн всё равно оз тырмы выныс выполнитны требуйтанторсӧ.
Школаӧ мунігӧн ми частӧ паныдасьлывлам Любовь Александровнакӧд бульвар вылын; муннысӧ миянлы кольӧ дас минута, тайӧ кад чӧжнас унатор йылысь позьӧ сёрнитны.
И пырысь-пыр жӧ пансьӧ миян обычнӧй сёрни: «А вот менам ӧти детинка...» Либӧ: «Аддзылінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм сочинение сетіс меным тіян Саша Гайлӧн ыджыдджык вокыс!..» Тадзи лои и ӧні: ми вевъялім сёрнитны унатор йылысь сэк кості, кор ми воим школадорса переулокӧдз, и сэні паныдасим письмоносецкӧд.
— Вайӧй газетаяссӧ, — ӧттшӧтш шуим ми. — Мыйкӧ ещӧ эм на?
— Эм, — ӧтветитіс ныв да мыччис газета пачка да открытка.
Ме видзӧдлі да чуйми:
— Тайӧ тіянлы, Любовь Александровна.
Мыйла тіянлы гижӧны школа адрес вылӧ?
— Меным?
Тешкодь.
Кодсянь эськӧ тайӧ?
Сійӧ сувтіс да син пырыс нуӧдіс открыткасӧ.
Ме шай-паймунӧмӧн казялі, мый банбокъясас сылӧн чепӧсйисны гӧрд чутъяс, а сьӧд синкымъяс костас ещӧ ёнджыка кутіс тӧдчыны скӧр чукыр.
— Видзӧдлӧй, — шуис сійӧ тэрыба да мыччис меным открыткасӧ.
Некутшӧм обращение эз вӧв.
Ме лыдди:
«Ме бать 9-ӧд классын велӧдчысь Горчаков Владимирлӧн.
Менам аслыссяма служба вӧсна волывлыны школаӧ да юасьны тіянлысь менам пи велӧдчӧм йылысь ме ог вермы, а та вӧсна менам куш ӧти позянлун следитны да принимайтны колана мераяс сӧмын табель пыр, коді быд недельын отражайтӧ ставсӧ.
Видзӧдлыны кӧ табельсӧ, то тыдалӧ, мый ті ноябрь чӧжӧн да декабрь первой джынйын весиг абу соизволитӧмныд видзӧдлыны табеляс, а такӧд тшӧтш предъявляйтанныд требованиеяс мамбатьлы сыын, мый найӧ оз интересуйтчыны аслас детинка велӧдчӧмӧн.
Ме настаивайта ӧтветитны тайӧ вопрос кузяыс, мый сетас позянлун решитны менсьым действиеясӧс водзӧвылӧ».
Недыр ме ланьтӧмӧн сулалі Любовь Александровна водзын, эг тӧд, мый шуны, эг решайтчы бӧр сетны сылы тайӧ вижоват прямоугольниксӧ, кодӧс гижӧма небрежнӧй почеркӧн, улыс пельӧсас сылӧн замысловатӧй кырымпас.
Рытнас, гортӧ воӧм бӧрын, ме включиті радио, перйи письменнӧй пызанйӧр да куті лӧсьӧдавны сэні порядок.
Бокӧ вешті воклысь письмӧяссӧ — выльпӧвсӧ ме гежӧда лыддьывлі найӧс.
Шыбиті кутшӧмкӧ туплясьысь, ковтӧм бумагаяс.
Медбӧрын ылісса пельӧссьыс кыски Анна Ивановналысь письмӧяс пачкасӧ да мӧді лыддявны ӧти бӧрся мӧдӧс.
Со вӧлисти сійӧ, кодӧс ме корси.
Тайӧ письмӧсӧ гижліс меным Анна Ивановна пӧшти кык во сайын, кор ме вӧлі помала институт.
«...Ог кут лыддьӧдлыны туйӧ колльӧдан кывъяс да наставляйтны, — гижис сійӧ, — ог кут сетавны тэныд сӧветъяс.
Тэ ачыд ставсӧ тӧдан, и олӧмыс и уджыс ещӧ унатор вылӧ на велӧдасны тэнӧ.
Ме сӧмын кӧсъя шуны: тэ — учитель, помнит та йылысь гордостьӧн.
Медым некор оз изменит тэныд аслад достоинстволӧн чувствоыд.
Эн лэдз ни поступайтны, ни сёрнитны тэкӧд грубӧя, да бестактнӧя, мӧдногӧн тэ унизитан он сӧмын асьтӧ, но и ассьыд югыд, благороднӧй уджтӧ.
Эн сетчы, кор тэ прав, святӧя видз ассьыд достоинствотӧ.
Эн вунӧд: тэ — учительница, а сійӧ, коді новлӧдлӧ тайӧ нимсӧ, право серти вермӧ гордитчыны тайӧн».
Тайӧ вӧліны справедливӧй кывъяс.
Но ӧд ӧти делӧ — гӧгӧрвоны, и дзик мӧдтор — кужны дорйыны ассьыд достоинствотӧ.
Мый вӧчас Любовь Александровна?
Мый эськӧ сы местаын вӧчи ме?
Тайӧс ме эг тӧд...
* * *
Тӧвся каникул бӧрын менам классӧ воис выль велӧдчысь — Валя Лавров.
Сійӧ вӧлі еджыд юрсиа да лӧз синъяса, нежнӧя банйӧм чужӧмбанас сылӧн сьӧд пудпас.
Первой лунсяньыс Валя чуймӧдіс менӧ сійӧн, мый окотапырысь да зэв самоувереннӧя сёрнитіс любӧй тема вылӧ.
Мый йылысь сійӧ сӧмын эз рассуждайтлы, тайӧ дас кык арӧса детинкаыс!
Ӧтчыд, гортсьыс вайӧм «Литературная газета» восьтӧм бӧрын, сійӧ шуис Лёвалы:
— А Маршак переведитчӧ дзик оз лёка.
— Ме эськӧ шуи весиг, мый тайӧс вӧчӧ сійӧ бура, — вочавидзис Лёва.
И Валя снисходительнӧя сӧгласитчис:
— Да, пӧжалуй...
Челядь любопытствоӧн кывзісны тайӧ гырысь йӧзлӧн кодь, тӧлка сёрнисӧ.
Меладорсянь кӧть и вӧлі тайӧ жестокӧйӧн, но ме юалі:
— А кутшӧм переводъяс сылысь тэ тӧдан?
Пауза паузакӧд абу ӧткодьӧсь.
Тайӧ паузаыс вӧлі сэтшӧм кузь, мый эз вермы не янӧдны Валяӧс.
Сылӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны сук краскаӧн.
А Горюнов нюмъялігтыр декламируйтіс:
Куим мудрец ӧти тазйын
Петісны мореӧ татшӧм дозйын.
Вӧлі кӧ ёнджык
Зэв важ таз,
Лои кузьджык
Сэк менам рассказ.
Ставныс серӧктісны.
И кӧть меным окота вӧлі шуны, мый нинӧм оз позь висьтавлыны йӧз кыв кузя, кор ачыд он тӧд, мый йылысь сёрниыс, но ме кутчыси: эз сулав коньӧр Валяӧс тувъявны позорнӧй столб бердӧ.
Валя пырысь-пыр жӧ чуймӧдіс челядьӧс ещӧ и сійӧн, мый волывліс школаӧ и бӧр мунлывліс гортас югъялысь югыдруд автомобильӧн — тайӧ маркаыс сэки вӧлі выльторйӧн.
Коркӧ ӧтчыд детинкаяс вӧлі кытшалӧмаӧсь машинасӧ, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр обсуждайтісны сылысь достоинствояссӧ.
Медся ёна пуис Борис, сійӧ доказывайтіс, мый тайӧ машина сертиыс мукӧдъясыс ёна нин важмӧмаӧсь.
Сійӧ обследуйтіс зеркалӧ кодь югъялысь, руд красавецӧс гӧгӧрбок, пырис весиг кузов улас да бӧрыннас петіс, сувтіс, ачыс лёзьмӧма да довольнӧй, пыркӧдіс лымсӧ пеля шапка вывсьыс.
— А ходыс талӧн бур? — юаліс сійӧ Лавровлысь.
— Зэв бур, — ӧтветитіс Валя да кыдзи авъя кӧзяин восьтіс ӧдзӧссӧ: — Пуксьы, мунам менам горт дорӧдз.
Боря эз виччысь мӧдысь тшӧктӧм.
Сы бӧрся пырысь-пыр сюйсисны машинаӧ ещӧ куимӧн.
Найӧ лӧсьӧдчисны прокатитчыны эз кӧ нин кар мӧдар помӧдзыс, то кӧть нин ылӧдзкодь.
Но найӧс виччысис зэв чорыд разочаруйтчӧм: куим минута мысти машина сувтіс ыджыд, быдӧнлы тӧдса дом дінӧ, код дорті унаӧн ветлывлісны кыкысь луннас; тані, школасянь дзик матын, и оліс Валя Лавров.
Челядь бӧр воисны школаӧ висьтавны позьтӧма чуймӧмаӧсь: вӧлӧмкӧ — сійӧ олӧ пельӧс сайын, а сыла ыстывлӧны машина!
Тайӧ лунсяньыс Валялы эз сетлыны воськовтны:
— Эй, Лавров, буфетад ачыд ветлан, али машина виччысьны кутан?
Лавров, тэ, пӧжалуй, дӧска дорӧдзыд он во, кор, медым машина ыстасны!
Колӧ лоны справедливӧйӧн Валя дінӧ: сылӧн вӧлӧма зэв уна добродушиеыс — сійӧ эз ӧбижайтчы, эз пондыв ӧтвечайтны чорыд кывъясӧн, но пыр чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма.
Ещӧ ӧти случай воштіс Валялысь репутациясӧ.
Дежурство лунӧ сылы ковмис чышкыны класс.
Нор зрелище вӧлі тайӧ!
Челядь чукӧртчӧмаӧсь ӧдзӧс дорӧ да любопытствоӧн видзӧдӧны: Валя щӧткасӧ босьтӧма кужтӧг, видзчысьӧмӧн, пӧжалуй, весиг полыштӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв щӧтка, а бритва, да мӧдіс чышкыны веськыда аслас кокъяс вылӧ.
— Мый нӧ тэ тадзи чышкысян? — эз вермы кутчысьнысӧ Лабутин.
Валя заводитліс висьтавны мыйкӧ сэтшӧм ногаӧс, мый сійӧ абу нывка и горт гӧгӧр идрасьӧм абу сылӧн специальность, но татшӧм сяма сёрниясыс важӧн нин абу модаынӧсь миян классын.
— Ӧти кывйӧн кӧ — кияс-крукъяс! — шуис Савенков. — Сӧмын и кужан машинаӧн ветлыны.
Вочасӧн тыдовтчис, мый тайӧ самоувереннӧй детинкаыс, коді гырысьяс моз шыльыда сёрнитіс, оз зэв бура велӧдчы: сійӧ муртса кутчысис сы весьтын, кӧні сійӧ и видзӧд, мый тройка вермас вуджны двойкаӧ.
— Юав мамыдлысь, оз-ӧ вермы сійӧ пыравны школаӧ, — шуи ме ӧтчыд: — меным колӧ сёрнитыштны сыкӧд.
Сы вӧсна мый Валя видзӧдліс ме вылӧ юасьӧм ногӧн, беспокойствоӧн, ме висьталі:
— Тэ зэв ёна кольӧмыд арифметикаысь, збыль ӧд?
Вот ми и решитам, кыдзи отсавны тэныд.
И вообще меным окота вӧлі тӧдмасьны тэнад мамыдкӧд.
Ме тӧда мамбатьсӧ быд велӧдчысьлысь, а тэнсьыд ог тӧд.
Мамыдлӧн кӧ эм прӧст кад, мед пыралас.
Висьталан?
— Висьтала.
Мӧд лунас коридорын сійӧ матыстчис ме дінӧ да, кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігмоз, мыкталігтыр, шуис:
— Мама шуис... мама шуис: колӧ кӧ пӧ тіянлы сёрнитны сыкӧд, верманныд звӧнитны телефон кузя.
Буракӧ, ме ёна гӧрдӧді, но, неуна нӧрӧвитӧм бӧрын, шуи:
— Тӧдан-ӧ, гортын менам телефон абу.
А школаын, канцелярияын, пыр зэв шума и, кор сёрнитан, нинӧм оз кыв.
Вот ме и кора вӧлі мамтӧ пыравны, медым сёрнитыштны спокойнӧя, медым миянлы некод эз мешайт.
А мый, мамаыд оз эшты?
Уджалӧ?
— Оз, оз уджав, сійӧ гортын.
Но сійӧ шуӧ: сылӧн пӧ абу кадыс ветлывлыны школаӧ.
Всё-таки некымын лун мысти сійӧ локтіс: кузь тушаа, мича, лӧсьыда пасьтасьӧма, дзик Валялӧн кодь сьӧд пудпас нежнӧй розӧвӧй банбокас.
Омӧля дзебӧм пренебрежениеӧн сійӧ видзӧдліс менӧ юрсянь кок улӧдз:
— Ті коринныд менӧ пыравны?
Мый лоп?
Ме висьталі, мый Валя бӧрӧ коли классысь, частӧ волывлӧ школаӧ арифметика кузя задачаяс решиттӧг либӧ решитас найӧс невернӧ.
— Сідзкӧ, классын учительница оз куж объясняйтны кыдзи колӧ.
Дзик ӧти вывод, кодӧс позьӧ вӧчны таысь, — шуис Лаврова.
— Арифметика миян классын велӧдӧ опытнӧй учительница.
Велӧдчысьяс любитӧны сылысь предметсӧ да зэв бура усваивайтӧны сылысь объяснениеяссӧ.
Делӧыс сыын, мый Валя кольӧма йӧзсьыс.
Ӧд сы бӧрын, кор ті локтінныд Ленинградысь, сійӧ эз дзик пыр лок школаӧ.
— Сэки нӧ мыйла эськӧ учительницаыс оз кольччыв сыкӧд урокъяс бӧрын да оз объяснит сійӧс, мый абу гӧгӧрвоӧма детинка?
— Эз сӧмын ӧтчыд кольччыв сыкӧд Лидия Игнатьевна, — шуи ме, ачым чувствуйті, мый тайӧ высокомернӧй тоныс заводитӧ петкӧдны менӧ терпениеысь. — Но колӧ, медым и гортас кодкӧ видзӧдыштіс сы бӧрся, помӧдзыс-ӧ Валя вӧчалӧ урокъяссӧ али эновтӧ джын туй вылас, мыйӧн оз мӧд сылӧн артмыны мыйкӧ.
— Тіянлы оз кажитчы, мый ті татшӧм жӧ успехӧн верминныд юӧртны меным тайӧс ставсӧ телефон пыр?
— Оз, оз кажитчы.
Ме думайта, мый мамбать да учитель долженӧсь тӧдны ёрта-ёртсӧ.
Ті ӧмӧй мӧдног думайтанныд?
Ӧтвет пыдди сійӧ тӧкӧтьӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сэсся заводитіс висьтавны:
— Висьталӧй, а тіянлы оз кажитчы, мый тіян мог следитны челядь костын взаимоотношениеяс бӧрся?
А ті вунӧданныд та йылысь.
Челядь эльтӧны Валяӧс сыысь, мый сійӧ школаӧ волывлӧ автомобильӧн, и сійӧ меным шуис, мый кутас ветлыны подӧн.
— Мый нӧ, сійӧ прав, — ӧтветиті ме. — Мукӧд дырйиыс урокъяс бӧрын сійӧ виччысьӧ машинасӧ пӧшти часджын, а гортӧдзыс мунны — дас минутаысь регыдджык.
Ӧд оланныд ті дзик орччӧн!
— Кутшӧм нелепӧй пуританизм! — горӧдіс Лаврова.
Муртса кутчысьны вермӧмӧн ме шуи ньӧжйӧник:
— Ті сёрнитанныд мекӧд неуважительнӧя.
— Ме аддза, миянлы вообще нинӧм йылысь сёрнитны, — шуис сійӧ, сувтіс, бергӧдчис да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кутшӧм мича презрение!
«Нывка! — висьталіс сылӧн быд вӧрзьыштӧм. — Ог кӧсйы обращайтны тэ вылӧ внимание!»
Эк, эськӧ и збыльысь кӧ ме верми тайӧ минута ас ведитны ачымӧс, кыдзи нывка, — кутшӧм сьӧлӧмсянь эськӧ висьталі ме сылы ставсӧ, мый думайті!
Но ӧдзӧс крапкысис, а ме пыр на сулалі чӧволігтыр, кыкнан киӧн мыйвынысь улӧс бӧрсӧ топӧдӧмӧн.
Мӧд лунас первой перемена дырйи на Валя нуӧдіс менӧ бокӧ да, ёна гӧрдӧдігмоз, шуис:
— Марина Николаевна, мама кӧсйӧ сетны менӧ мӧд школаӧ, а ме нинӧм вылӧ!
Ме велалі нин и ог мун!
Висьталӧй сылы!
— Ог, Валя, ме ог мӧд ӧлӧдны тэнсьыд мамтӧ.
— Ті кӧсъянныд, медым менӧ босьтісны тіян классысь? — ӧбидапырысь юаліс сійӧ.
— Ог, ньӧти ог.
Ми тожӧ велалім тэ дінӧ да кӧсъям, медым тэ кольччан миян дінӧ.
Но таын тэ ачыд должен убедитны мамбатьтӧ.
— Папа ӧні Ленинградын, а мама...
— Со мый, Валя, кӧсъян кӧ тэ кольччыны, старайтчы объяснитны мамыдлы, мый тэ велалін нин класс дінӧ да учительяс дінӧ.
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас тэкӧд.
Ог тӧд, кыдзи тайӧ удайтчис Валялы, но сійӧ кольччис миян дінӧ.
Ме нин висьтавлі, мый сійӧ унатор йылысь рассуждайтіс йӧз кыв серти да шензьымӧн самоувереннӧя.
Сійӧ сідзи и кояліс кыськӧ сюрӧм да юрас пырӧм формулаяс, татшӧм сямаясӧс: «Теннис — благороднӧй спорт» либӧ: «Искусство мичмӧдӧ олӧм».
Некутшӧм менам ӧлӧдӧмъяс да замечаниеяс («Эн сёрнит йӧз кывйӧн», «Мыйла тэ сёрнитан сы йылысь, мый йылысь он гӧгӧрво!») эз эськӧ сэтшӧма действуйтны, кутшӧма действуйтіс челядьлӧн отношениеыс Валялӧн тайӧ слабость дінас.
— Збыльвылас, «Спартак» ворсӧ сідз-тадз, — шуис сійӧ ӧтчыд, аслыс шог вылӧ.
Эх, и сюри жӧ сылы!
Сы вылӧ ӧттшӧтш уськӧдчисны и «Спартак» вӧсна висьысьяс и «Динамо» вӧсна висьысьяс.
Пырысь-пыр сылы докажитісны, мый футбол кузя сійӧ немтор оз гӧгӧрво: оз куж торйӧдны защита полузащитаысь, оз тӧд «Спартаклысь» ворсысьяссӧ да вообще оз тӧд командаяслысь составсӧ да весиг оз тӧд, коді сэтшӧмыс Хомич.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, злополучнӧй Валяӧс вӧлі янӧдӧма.
Тайӧ случай бӧрас сылӧн пышнӧй фразаясыс дзикӧдз дугдісны действуйтны челядь вылӧ.
«АСЛЫССЯМА СЛУЖБА» ДА ШКОЛА ЙЫЛЫСЬ
Тайӧ лунас ме пыри миян директор Людмила Филипповна ордӧ: колӧ вӧлі петкӧдлыны сылы коймӧд четверть кежлӧ вӧчӧм план.
Эз на и удит сійӧ видзӧдлыны менсьым планджынсӧ, кыдзи кыліс ӧдзӧсӧ настойчивӧя таркӧдчӧм.
— Пырӧй, — шуис Людмила Филипповна.
Пырис кузь тушаа, ар нелямына кызіник морт; юрсиыс сылӧн тӧдчымӧн нин дзормӧма, вӧрасыс тэрмасьтӧм да увереннӧй.
— Горчаков, — Людмила Филипповналӧн юасяна видзӧдлас вылӧ вочавидзис сійӧ.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Ме чеччи, медым петны, но Людмила Филипповна дугӧдіс менӧ:
— Пукыштӧй...
Тӧдмасьӧй: миян преподавательница Марина Николаевна Ильинская, а тайӧ — миян велӧдчысьлӧн бать, Горчаков ёрт.
Со мӧдысь нин кыліс тайӧ овыс.
«Тӧдса ов, кытысь нӧ ме тайӧс кывлі?» — пызан дінӧ бӧр пуксигмоз зіли ме уськӧдны дум вылӧ.
И сэки ме аддзи, мый Людмила Филипповна мыччӧ локтӧм мортлы кутшӧмкӧ открытка:
— Любовь Александровналы ті гижинныд тайӧ открыткасӧ?
Ах, со вӧлӧм мый!
Ме син водзӧ сувтіс Любовь Александровна сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ме сійӧс аддзылі сэки, — скӧрмӧмысла да ӧбидитчӧмысла кельдӧдӧм чужӧма.
— Да тайӧс ме гижи, — ӧтветитіс Горчаков.
— Ті тӧдсаӧсь Любовь Александровнакӧд?
— Абу, эз удайтчыв.
Сійӧ сӧмын ӧтчыд волӧма миянӧ, но ме буретш эг вӧв гортын.
Ті менӧ корлінныд.
Дерт, мыйкӧ пи вӧсна?
— Эг, эг пиыд вӧсна, а тіян вӧсна.
— Ме вӧсна? — Ӧні сы чужӧм вылын и гӧлӧсас вӧлі нин явнӧй, дзебтӧм чуймӧм.
— Ті бура помнитанныд ассьыныд открыткатӧ?
— Быттьӧкӧ помнита.
Да сэні нинӧм сэтшӧмыс эз и вӧв.
— Выльысь лыддьӧй, пӧжалуйста.
Сійӧ син пырыс нуӧдіс открыткасӧ.
— Позьӧ-ӧ шуны: «Менам аслыссяма служба вӧсна ме ог вермы лолавны воздухӧн, ог вермы пӧткӧдны кымӧм да веськӧдны горш косьмӧм»?
— скӧрлунсӧ кутӧм вӧснаыс кыз гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны Людмила Филипповна. — Яснӧ, тадзи некод оз шу.
Лолавны, сёйны, юны естественнӧй и коланатор мортлы, кӧть медым кутшӧм занят сійӧ эз вӧв.
Ті сӧгласенӧсь, збыль ӧд?
Но, а тіян кӧ эм пи, мый нӧ, ті абу долженӧсь воспитывайтны сійӧс?
Тайӧ ӧмӧй абу жӧ сэтшӧм естественнӧй да коланатор?
Учителькӧд тшӧтш ті ӧмӧй он ӧтвечайтӧй сылӧн успеваемость вӧсна?
И абу ӧмӧй долженӧсь ті тӧдны тайӧ учительсӧ личнӧ?
Ме видзӧдлі Горчаков вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі шӧйӧвошӧм.
— Ті со гижанныд, мый он эштӧй, мый тіянлы некор волывлыны школаӧ.
Любовь Александровналӧн куим класс — сё кызь велӧдчысь.
Гортас — груда тетрадьяс, пайӧс колӧ ас кадӧ прӧверитны.
А ті тӧданныд, кутшӧм сочинениеяс гижӧны ӧкмысӧд классын велӧдчысьяс?
— Сизим-кӧкъямыс листбокъясӧн.
Ме ог нин шу урокъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧм йылысь.
И всё-таки Любовь Александровна корсьӧма час да волӧма тіян ордӧ гортаныд.
А ті?
Кымын челядь тіян?
— Володя ӧтнас...
— Ӧтка пи...
Тіянлы ӧмӧй Любовь Александровна дорысь сьӧкыдджык пыравны школаӧ?
— Да мый нӧ особеннӧйыс письмӧас, директор ёрт?
Письмӧ письмӧ и эм... — Горчаков, тыдалӧ, волнуйтчис.
— Вот Марина Николаевна колян во велӧдіс нёльӧд классын ассьыс велӧдчысьяссӧ письмӧ гижны.
И тӧлкуйтіс налы, мый письмӧ заводитігӧн колӧ сувтӧдны обращение.
Азбучнӧй истина, прӧстӧй вежливостьлӧн правилӧ.
И кор ті гижанныд тӧдсаыдлы либӧ ӧтлаын уджалысь ёртыдлы, тӧдӧмысь нин ті гижанныд заводитігад: «Уважаемӧй Иван Иванович!»
Либӧ: «Здравствуйте, Пётр Петрович!»
Мыйла нӧ ті вунӧдінныд тайӧ прӧстӧй правилӧ йывсьыс, кор заводитінныд гижны асланыд пилӧн воспитательницалы?
— Но, сӧгласен, открытка... невежливӧй, ли мый ли...
Мыжа.
Но ті меным висьталӧй: мыйла Любовь Александровна оз гижав табельӧ отметкаяссӧ?
— Ноябрын и декабрын сійӧ висис.
Володяныд тіян зэв бура тӧдӧ.
Но делӧыс абу таын.
Учитель вермас и ӧшибитчыны — уджыс сылӧн сьӧкыд да сложнӧй.
Но ӧд позьӧ, аслыссяма служба вылӧ видзӧдтӧг, пыравны школаӧ, сёрнитыштны учителькӧд, збыль ӧд?
Либӧ нин кӧть гижны вежливӧя.
А тані, мӧдысь шуа, и ӧшибкаыс эз вӧв.
Быд разын «аслыссяма служба» йылысь казьтыштігӧн Горчаков чукыртчыліс.
Ме гӧгӧрвои: сылы абу лӧсьыд, яндзим.
— Ӧти сайын, — водзӧ висьталіс Людмила Филипповна, — мыйла ті татшӧм тешкодя гижанныд: «Менам куш ӧти позянлун следитны да принимайтны колана мераяс сӧмын табель пыр»?
Табельӧ кӧ нинӧм абу пасйӧма, оз ӧмӧй позь прӧстӧ юавны пиыдлысь, кутшӧм отметкаяс сійӧ получитӧма?
Ӧд сійӧ верстьӧ зон, ӧкмысӧд классын велӧдчысь.
Али сэтшӧм службаныд тіян, мый занятиеяс йывсьыс пиыдлысь юавны некор?
— Ох, директор ёрт, тырмас нин аслыссяма служба йывсьыд!
Делӧыс абу сыын.
Делӧыс сыын, мый...
сэтшӧм делӧ...
Пӧръясьны кутіс Владимир менам.
Но, гӧгӧрвоанныд-ӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, оз век веськыда висьтав.
— Сідзкӧ, ті он веритӧй пиыдлы?
По сэки нин дзик вӧлі колӧ локны школаӧ да сёрнитыштны Любовь Александровнакӧд.
Менам сӧвет тіянлы: тӧлкуйтыштӧй сыкӧд.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ ассьыс велӧдчысьяссӧ, гӧгӧрвоӧ налысь характеръяссӧ, склонностьяссӧ.
Сӧветуйтчыштӧй сыкӧд, эн эновтӧй тайӧс.
Тӧданныд, Руставелилӧн эмӧсь татшӧм кывъяс:
«Лӧж — став шоглунлӧн источник, лӧж — быд мучитчӧмлӧн заводитчӧм».
Ми, учительяс, зэв бура тӧдам тайӧс.
А висьталӧй...
Но сэк кості воссьыштіс ӧдзӧс, и менӧ чукӧстісны телефон дінӧ.
— Марина Николаевна, миян тані, тыдалӧ, сёрниыс лоӧ кузь, сідзкӧ, ті нин аски пыралӧй ме ордӧ планъяснад тайӧ кадӧ, бур? — шуис Людмила Филипповна.
Ме прӧщайтчи да петі.
...Час мысти, коридорӧд мунігӧн, ме аддзылі, кыдзи Горчаков петіс директор кабинетысь.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі думыштчӧм, тӧждысяна.
Сійӧ матыстчис старшӧй классъяслы расписание дінӧ да кутіс мыйкӧ гижавны книжкаӧ.
«Эх, — думышті ме, — вот тадзи эськӧ сёрнитыштны Людмила Филипповналы Валя Лавров мамкӧд!»
ВОСЬКОВ БӦРСЯ ВОСЬКОВ
А Валякӧд вӧлі сьӧкыд.
Нэмын первойысь меным паныдасис татшӧм дзугсьӧм характер.
Шензьымӧн тешкодя сыын кысисны ӧта-мӧдыскӧд медся лӧсявтӧм свойствояс: немвиччысьтӧм самоуверенность да аслыс, аслас вынъяслы да способностьяслы ньӧти вериттӧм.
География кузя урок висьталігӧн Валя друг сувтлывліс да беспомощнӧя шулывліс:
— Водзӧсӧ ме ог помнит, вунӧді.
— Уськӧд тӧдвылад, думышт, — спокойнӧя предлагайтіс Алексей Иванович.
— Ог, всё равно меным дум вылӧ оз усь.
Паметьӧй менам лёк, — бӧрданкодь гӧлӧсӧн уверяйтіс Валя.
— Но ӧд тэ жӧ запомнитӧмыд урокыслысь первойя юкӧнсӧ?
— А водзӧсӧ вунӧді.
Ог, ме ог вермы дум вылӧ уськӧдны, ме тӧда, мый ог вермы...
Яснӧ вӧлі, мый татшӧм минутаясӧ турунвиж, коричневӧй да лӧз краскаясыс карта вылын сорласьлісны сылӧн сплошнӧй, нинӧм висьтавтӧм пятноӧ и сійӧ, пӧжалуй, збыльысь оз вермы торйӧдны Чёрнӧй море Белӧйысь.
И тані ме ӧтнам некор эськӧ эг вермы справитчыны, отсӧг вылӧ кӧ эз воны став учительяс.
Мунӧ арифметика урок.
Лидия Игнатьевна прӧйдитӧ партаяс костӧд.
Детинкаяс копыртчӧмаӧсь тетрадьяс весьтӧ да зіля уджалӧны.
Первойсӧ и Валя, кыдзи ставныс, думайтӧ задача вылын.
Но со сійӧ вештіс тетрадьсӧ да заводитӧ мыйкӧ чертитны промокашка вылӧ.
Лидия Игнатьевна матыстчӧ сы дінӧ.
— Мыйла тэ он уджав? — гусьӧник юалӧ сійӧ.
— Менам нинӧм оз артмы, — зумыштчӧмӧн ӧтвечайтӧ Валя.
— Оз вермы лоны.
Должен артмыны.
Думыштлы ещӧ.
— Всё равно оз артмы, ме видлі нин.
Лидия Игнатьевна босьтӧ тетрадьсӧ киас,
— Заводитӧмыд тэ вермӧ, — шуӧ сійӧ. — Сӧмын прӧверит вычислениеяссӧ со таті и таті...
Валя бара заводитӧ уджавны.
Мукӧд дырйиыс сійӧ видзӧдлывлӧ Лидия Игнатьевна вылӧ, и мӧдыс довкнитӧ юрнас.
Неуна сложнӧйджык быд задача бӧрын Лидия Игнатьевна юалӧ: «Коді решитіс мӧдног?
Кыдзи позьӧ решитны мӧд способӧн?
А решениелӧн код способыс правильнӧйджык?»
И тані оз позь прӧстӧ шуны мый веськалӧ — тайӧыс али мӧдыс, сы вӧсна мый пырысь-пыр жӧ кылас юалӧм: «Докажит мыйла».
Быдӧн, коді пукалӧ Лидия Игнатьевна классын, должен думайтны да имеитны ассьыс мнение, и быдӧн дасьӧсь сэк кежлӧ, мый сылысь дзик ӧні юаласны.
Ме аддза, кыдзи Валялӧн чужӧмыс бара кымӧртчӧ.
Сійӧ сьӧкыда ышловзьӧ да бокӧ пуктӧ ручкасӧ, но шыасьны Лидия Игнатьевна дінӧ, тыдалӧ, оз решайтчы.
Учительница ачыс матыстчӧ сы дінӧ, копыртчӧмӧн висьталӧ ньӧжйӧник:
— Он тӧд, мый колӧ вӧчны водзӧ?
Но ӧд тэ пӧшти помалӧмыд нин.
Со видзӧдлы: колӧ тоннаяссӧ вуджӧдны килограммъясӧ, и сэки...
— Часлӧй, ме заводитла, — торкӧ Валя.
Минута мысти кылӧ сылӧн торжествуйтысь гӧлӧс:
— Артмис!
Ӧтветыскӧд ӧткодь!
— Но, дерт, артмис.
Гӧгӧрвоана, ӧтветыскӧд ӧткодь, кыдзи нӧ мӧдногыс? — спокойнӧя шуӧ Лидия Игнатьевна.
* * *
— Марина Николаевна, — ӧтчыд шуис меным Валя, — ме вылӧ детинкаяс воӧны.
— Кутшӧм детинкаяс?
Миян?
— Абу, витӧд «Б»-ысь.
— Кыдзи нӧ найӧ воӧны?
— Йӧткасьӧны.
Юрӧ меным печлалӧны... —
Сійӧ падмыштліс, но сэсся веськыда висьтасис: —
Ӧтчыд ме весиг бӧрддзи.
Вот ті видзӧдлӧй перемена дырйи — воськовтны весиг оз сетны.
«Муса друг, — думышті ме, — сӧветуйтчин эськӧ мед тэ Борискӧд, сійӧ эськӧ висьталіс тэныд, мый колӧ вӧчны татшӧм случайяс дырйиыс!»
Гораа ме шуи:
— Ладнӧ, ме сёрнитла ребятакӧд.
Збыльысь, мыйӧн сӧмын Валя кутіс мунны коридорӧд, кыдзи «Лавров локтӧ!» горзігтыр чепӧсйисны орчча классянь кыкӧн, потшисны сылы туйсӧ, да айӧыс, кодыс кузьджык тушаа, лӧсьӧдӧма нин вӧлі чуньсӧ, медым печиктыны сылы юрчутас.
Валя топӧдіс юрсӧ пельпомъяс бердас да коньӧр моз видзӧдліс гӧгӧр.
Ме матыстчи да скӧрысь шуи челядьлы, медым найӧ водзӧвылӧ эз лысьтны вӧрзьӧдны Валяӧс.
— Мыйла витӧд «Б»-са челядь воӧны Лавров вылӧ? — юалі ме Борялысь.
— Тӧданныд, Марина Николаевна, Лавров чирзӧ, чирзӧ — веськыда серам петӧ.
Найӧ ӧд оз нӧйтны сійӧс, сӧмын печлалӧны.
И мый сійӧ видзӧдӧ на вылӧ, ог гӧгӧрво...
«Ме чайта, тэ эськӧ эн мӧд видзӧдны на вылӧ», — сылысь объяснитӧмсӧ кывзӧм бӧрын думышті ме.
Лун куим коли спокойнӧя, а сэсся Валя бара локтіс ме дінӧ да юӧртіс, мый витӧд «Б»-ысь Андреев да Петухов пондӧны сы дінӧ улич вылын: «Аддзасны кӧ, мый ме муна ӧтнам, миян велӧдчысьястӧг, пырысь-пыр мӧдасны пондыны.
И котӧртӧны ме бӧрся дзик школа дорӧдз.
А мыйӧн аддзасны кодӧскӧ миян пиысь — Рябининӧс либӧ Воробейкоӧс, пыр жӧ эновтчасны».
Эг жӧ ме вермы шуны сылы:
«Сдача сет!»
А дзик тайӧс и окота вӧлі меным сӧветуйтны.
Думыштӧм бӧрын ме шуи дипломатическӧя:
— А тэ эн сет асьтӧ ӧбижайтны.
— Ладнӧ.
Школаысь мунны ме кута Воробейкокӧд тшӧтш.
— А Воробейко кӧ висьмас да оз волы школаӧ?
Видлы ачыд дорйыны асьтӧ.
— Видла, — ышловзигтыр шуис сійӧ, и ме почувствуйті, мый сылы ньӧти абу гӧгӧрвоана, кыдз тайӧс вӧчны.
Чӧв олыштӧм мысти сійӧ содтіс:
— А ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кыдзи найӧ полӧны Воробейкоысь!
Петухов муртса на аддзис сійӧс — и пырысь-пыр котӧртны.
А Саша горӧдіс сылы:
«Эх тэ, кӧч бӧрся вӧтлысьысь понпи!»
Валя висьталіс тайӧс дзик сьӧлӧмсяньыс.
Кыдзи тыдалӧ, нинӧм ӧбиднӧйсӧ сійӧ эз аддзы Саша кывъясысь да весиг эз думыштчыв, коді жӧ тані ворсӧ «кӧчлысь» рольсӧ.
Коли ещӧ некымын лун.
— Но кыдзи, Валя, — юалі ме неуна тӧждысьӧмӧн, — Андреев да Петухов пыр на пондӧны тэ дінӧ?
— Оз, ӧні оз нин пондыны.
Тӧданныд, Марина Николаевна, найӧ мӧдлісны ме вылӧ воны, а ме тай кыдз сетышті налы! — найӧ и эновтісны.
Тайӧс сійӧ шуис гордостьӧн, кыдзи морт, коді сэсся некодлы нин оз сетчы, медым печлалісны сылы юрчутас.
Сьӧкыд положение вӧлі менам тайӧ минутаас.
Мый шуны?
Не ошкыны жӧ Валяӧс сыысь, мый сійӧ «сетыштіс» ӧбидитысьяслы!
* * *
— Тӧданныд, меным зэв окота гижсьыны тіян кружокӧ, — неувереннӧя да надеяӧн Лёва вылӧ видзӧдігмоз шуис ӧтчыд Валя.
— Мый сайын нӧ делӧыс?
Гижсьы.
— Но ме ӧд нинӧм ог куж.
— Вот и велалан.
Аддзылін мед тэ, кыдзи Левин да Лабутин заводитісны кружокын уджавны!
Тожӧ нинӧм вӧлі оз кужны.
Мыйта добра тшыкӧдіс Левин — беда!
А Ильинский сэтшӧм пӧлӧс джадж вӧчис книгаяслы, мый сы вылӧ любуйтчыны быд классысь волывлісны: книгаясыс сэні нинӧм вылӧ эз сулавны, пыр пӧрласисны боквыв.
— А Гай уна кужис?
— Уна кужис ӧтнас Рябинин.
А мукӧдыс нинӧм эз кужлыны.
Дзик тэ кодьӧсь жӧ.
Валя локтіс кружоклӧн занятие вылӧ.
Лёва сетіс сылы первой прӧстӧй удж: вӧчны книжка-самоделка миян класснӧй библиотекалы.
«Пионерскӧй правдаысь» колӧ вундавны сэні печатайтчысь повесть да вырезкаяссӧ клеитавны ӧтлаӧ вурлӧм гырысь бумага листъяс вылӧ.
Челядь чукӧртчисны Валя гӧгӧр, но некымын минута мысти Савенков чорыда, паныд шуны позьтӧм тонӧн шуис:
— Вешъялӧй татысь! Мый синнытӧ сувтӧдінныд?
Тайӧ абу цирк тіянлы, — и ачыс пуксис орччӧн.
— Вай ме тэныд петкӧдла, — броткӧмсорӧн висьталіс сійӧ водзӧ.
— Видзӧд, кыдзи вӧчны!
Абу сідз, абу сідз!
Эк тэ, полокалӧ, крука ки!
Со аддзан кыдзи?
Ӧні ачыд заводитлы...
Помысь помӧдз Валя ставсӧ вӧчис ачыс: и вундаліс, и вурліс, и клеиталіс.
Такӧд тшӧтш ачыс мавтчис-лякӧссис пельӧдзыс да ныр йылӧдзыс.
Книга артмис, оз позь шуны, зэв ӧкуратнӧй, но крепыд: «переплётчиклӧн» зэв ыджыд зільӧмыс чувствуйтчис быд вурысын, быд бумажнӧй полосаын, кодъясӧн доръяс пӧлӧныс клеиталӧма каркас бердас газетаысь вундалӧм листъяссӧ
(Лёвалӧн выдумка: самоделкалысь текстсӧ миян оз мавтны клейӧн; артмӧ ӧкуратнӧйджык: оз йидж бумага пырыс, оз пемды шрифтыс).
— Вот колӧ вӧлі сӧмын босьтчыны — и делӧыс мӧдіс, — шуис Лёва.
— Менам первой книжка-самоделкаӧй вӧлі та дорысь ёна лёкджык! — гажаа казьтыштіс Гай.
Валя видзӧдліс сы вылӧ недоверчивӧя.
— Збыль, збыль, — мӧдысь шуис Саша, — сиа лёкджык: клей вӧснаыс менам артмалісны няйт визьяс.
Лёва весиг эз примит уджсӧ.
Збыль ӧд, Лёва?
— Збыль, —вынсьӧдіс Лёва. — Веськыда шуны, молодец, Валя.
Мӧдысь получитан сьӧкыдджык удж.
— Постановитім: признайтны, мый книжкалы мичлуныс оз на тырмы, но и мичлунтӧгыс сійӧ сё во олас, — Валялысь первой творениесӧ донъяліс ыджыдджык Воробейко.
А некымын лун мысти Валя юӧртіс школаын выльтор:
— <rus>Дом пионеров</rus>ын воссьӧма выставка.
Сэні эм миян кодь жӧ кружок, сӧмын миян нимтӧм, а налӧн шусьӧ «Кужысь кияс»!
— Кутшӧм школаысь?
Детинкаяс али нывкаяс сэні?
Мый сэні выставитӧма? — ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр юасисны челядь:
ставныслы вӧлі окота тӧдны, кутшӧм кужысь кияс да мый найӧ кужӧны вӧчны сэтшӧмсӧ, мый ог кужӧй вӧчны ми.
— Вайӧй воскресеньеӧ ветламӧй сэтчӧ! — предложитіс Лавров.
И тайӧ дельнӧй мӧвпыс сылӧн вӧлі первой вкладӧн миян ӧтувъя уджӧ, миян витӧд «В» олӧмӧ.
<rus>ДОМ ПИОНЕРОВЫН</rus>
Воскресеньеӧ ми чукӧртчим Стопани переулок пельӧсын, минута вит виччысим сёрмысьясӧс (чукӧртчисны ставныс, медбӧръяӧн котӧрӧн воис кашкысь Кира Глазков) да лючки, параӧн, пырим <rus>Дом пионеров</rus>ӧ.
Челядь тэрмасьӧмӧн пӧрччысисны, и ми кайим выставка залӧ.
Мыйыс тані сӧмын эз вӧв!
Он тӧд, мый вылӧ видзӧдны.
Стендъяс* пыдын, пызанъяс вылын — зэв мича гербарийяс, минерал коллекцияяс, боевӧй корабльяслӧн, самолётъяслӧн модельяс, быдсямапӧлӧс альбомъяс, вышивкаяслӧн образецъяс, кыӧмторъяс...
Ми эськӧ дыр кежлӧ ылалім первой жӧ щит дорас, Валя кӧ гӧститӧдчысь кӧзяин моз эз кор миянӧс мунны стенд дорӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Ленинскӧй районса 7 №-а школа».
— Со сійӧ кружокыд.
Витӧд класс жӧ, кыдзи и ми, — многозначительнӧя шуис Валя.
Ыджыд щит бердӧ вӧлі ӧшӧдӧма мича переплётъяса ӧкуратнӧй книжка-самоделкаяс, пыжлӧн модель, зэв ичӧтик радиоприёмник, кодӧс вӧчӧма-чукӧртӧма папироснӧй кӧрӧбкаӧ, ичӧтик скворечник, ёг чукӧртан ящик.
Ме куті гораа лыддьыны мича шрифтӧн гижалӧм гырысь гижӧдъяс:
— «Миян отрядса пионеръяс тайӧ во чӧжнас велалісны:
вӧчавны авиамодельяс — 13 морт,
(челядь менам дзугыля видзӧдлӧны ӧта-мӧд выланыс)
вӧчавны книжка-самоделкаяс — 20 морт,
(кокньыдджыка ышловзьӧм: самоделкаясӧн миян ставыс лючки-ладнӧ)
вӧчавны скворечникъяс — 26 морт,
(Лабутин: «Тайӧс и ми кужам!»)
вӧчны-чукӧртны детекторнӧй приёмникъяс — 8 морт,
(Румянцев: «А миян сӧмын кыкӧн!»)
проводитны электричество — 6 морт,
(Левин: «Миян — Рябинин ӧтнас!»)
вышивайтны— 7 морт,
(Воробейко: «Вот тэныд и на!»)
носки штопайтны — 30 морт,
(уна гӧлӧсъяс: «Вот тайӧ да!»)
джодж мыськыны — ставныс».
Челядь заводитлісны ызгыны, но ме куті лыддьыны водзӧ:
— «Миян отряд ремонтируйтіс школалы став нагляднӧй пособиеяссӧ...
Миян отряд вӧчис младшӧй классъяслы ёг чукӧртан 19 ящик...
Миян отряд переплетайтіс школьнӧй библиотекалы 120 книга...»
Челядь чӧв олӧны.
— Но мый нӧ, — шуа ме, — ті кужанныд жӧ и скворечникъяс вӧчавны, и книгаяс переплетайтны.
— Ми ещӧ кужам вӧчны книга видзан джаджъяс! — шуӧ Ильинский.
Тайӧ висьталӧм вылас ставныс серӧктӧны: быдӧн помнитӧны, кутшӧм джадж мастеритіс Витя.
— Ми кужам пӧчиняйтны калошъяс, а тані сы йылысь нинӧм абу шуӧма, — оз сетчы Воробейко.
— Но кружокын миян постояннӧйыс дас кык морт, а тані отрядыс дзоньнас, — думыштчӧмӧн шуӧ Лёва.
Ми ещӧ дыр на видзӧдалім, мый вӧчалӧмаӧсь асланыс киӧн 7-ӧд школаса витӧд классын велӧдчысьяс.
Сэсся мунім мукӧд стендъяс дорӧ.
И тані ми убедитчим, мый миянкӧд орчча женскӧй школаса нывкаяс — накӧд ми, буракӧ, быд лун паныдасьлывлам, — кужӧны оз сӧмын вышивайтны да носки штопайтны: найӧ, кыдзи и 7-ӧд школаса детинкаяс, стрӧитӧны авиамодельяс, вӧчӧны-чукӧртӧны радиоприёмникъяс, столяритӧны, пӧчиняйтӧны электрическӧй приборъяс.
«Мый ме, нывка, медым чышкысьны?», «Мый ме, нывка, медым вурсьыны?», «Сійӧ дзик нывка кодь, нинӧм оз куж!» — татшӧмторъяссӧ коръясӧкӧ кывлывлан на ещӧ.
И со, пӧжалуйста, нывкаяс!
Налӧн зӧлӧтӧйӧсь киясныс и зӧлӧтӧйӧсь юръясныс!
Ӧд колӧ не сӧмын уна кужны, но и уна тӧдны, медым чукӧртны минералъяслысь татшӧм тӧлка коллекция либӧ вӧчны катерлысь плавайтысь модель.
— Тайӧ сизимӧд класс, — заводитлӧ бурӧдны асьсӧ Лабутин.
Но ставныс гӧгӧрвоӧны: нывкаяс да детинкаяс, кодъяс йылысь сэтшӧм выразительнӧя висьталӧ выставка, уджалӧны миянысь бурджыка да интереснӧйджыка.
Вочасӧн челядь разӧдчалӧны зал пасьта; ӧтияс листалӧны альбомъяс, мӧдъяс видзӧдалӧны фотографияяс, коймӧдъяс некыдз оз вермыны вешйыны радиоприёмник дінысь, кодӧс тэчӧма папироснӧй кӧрӧбка пытшкӧ.
— А тӧданныд, мый налӧн бурджык? — гортӧ локтігӧн шуӧ меным Лёва. — Ӧти-кӧ, сійӧ, мый миян кужӧны вӧчны дас-дас кык морт, налӧн тӧдӧны да кужӧны пӧшти ставныс.
Мӧд-кӧ, найӧ велӧдчӧны уджавны оз прӧстӧ сы могысь, медым велавны — тайӧ, пӧжалуй, ещӧ важнӧйджык на, — найӧ унатор вӧчӧмаӧсь школалы, а абу сӧмын асланыс класслы.
«ПИОНЕРСКӦЙ ФАБРИКА»
Аскинас ме эг на вевъяв воськовтны школа порог вомӧн, кыдзи ме дінӧ уськӧдчисны челядь:
— Ми решитім тадз: первой звено кутас ремонтируйтны нагляднӧй пособиеяс, мӧд — переплетайтны книгаяс школьнӧй библиотекалы, — юӧртӧ Румянцев.
— Миян звено вӧчас первой классъяслы ёг чукӧртан дас ӧкмыс ящик, — сы бӧрся висьталӧ Воробейко.
— А гашкӧ, налы и ньӧти оз ковны ёг чукӧртан ящикъясыд, да ещӧ и дзонь дас ӧкмыс?
Минута мында шӧйӧвошӧмӧн чӧв олӧм, сэсся ставныс серӧктӧны.
Яснӧ: 7-ӧд школаын челядь вӧчалӧмаӧсь ёг чукӧртан ящикъяссӧ, а ми ӧні гипнотизируйтчӧмаӧсь сійӧн, мый аддзылім стенд вылысь, и дасьӧсь подражайтны ньӧти бӧрйысьтӧг.
Урокъяс бӧрын — отрядлӧн сбор.
Ӧтвылысь обсудитам думыштӧмторсӧ.
— Вай вӧчам сідз, быттьӧкӧ ми — фабрика! — места вывсьыс чеччыштӧм бӧрын вӧзйӧ Лабутин. — Настоящӧй фабрика.
Быд звено — цех.
Переплётнӧй, столярнӧй...
Сэсся кутам вежласьны: коді вӧлі переплётнӧйӧн, лоас столярнӧйӧн, и сэки ставныс велаласны.
Сідзи и нимтам: «Пионерскӧй фабрика».
— И кутам принимайтны заказъяс став школасянь!
— А Лёва лоӧ миян директор!
— Ог, ме кыдз вӧлі вожатӧйӧн, сідзи и коля.
Но, Чесноков, гижав.
И Митя гижӧ аслас гырысь, чёткӧй почеркӧн:
«Миян отрядса быд пионер во помасигкежлӧ должен кужны переплетайтны книгаяс, вӧчавны скворечникъяс, книга видзан джаджъяс, приводитны электричество, штопайтны носки».
Зэв пӧсь вензьӧм лыблӧ сы гӧгӧр, позьӧ-ӧ гижны, мый ставныс велаласны вӧчны-чукӧртны детекторнӧй приёмникъяс да стрӧитны авиамодельяс.
Воӧны ӧти кывйӧ, мый оз.
Решайтӧны босьтчыны ремонтируйтны географическӧй картаяс школалы; уна карта чукӧрмӧма завхоз комнатаын, найӧ ӧні некытчӧ оз шогмыны — зыртчӧмаӧсь кусыньястіныс либӧ дзикӧдз сырйыссьӧмаӧсь.
Рябининлӧн звено босьтчӧ вӧчны первой классаяслы ёг чукӧртан ящикъяс; найӧ, вӧлӧмкӧ, збыль колӧны, но оз дас ӧкмыс штука, а сӧмын нёль.
(Меным усьӧ дум вылӧ, мый Савенков кытчӧкӧ вошлі да сэсся пошкигтыр бӧр пырис классӧ.
Сійӧ котӧртлӧма завхоз дінӧ тӧдмавны, колӧны-ӧ первой классъяслы ёг чукӧртан ящикъяс.)
Морозовлӧн звеноыс решитіс вӧчны мукӧд кык витӧд классъяслы пемдӧдчан штораяс, а то ӧшиньяс тупкыссьӧны сӧмын миян, а мукӧдыслы пыр колӧ корсьны места, кор ковмас петкӧдлыны диапозитивъяс.
Занятиеяс бӧрын миян классӧ вӧлі вайӧма вит географическӧй карта.
Пызан вылын сулаліс клей тыра банка, куйлісны кистьяс да кисточкаяс.
Медся важмӧм картаяссӧ удобство вӧсна вольсалісны джоджӧ; океанъяс, горнӧй хребетъяс, полярнӧй йияс да синмӧн судзтӧм веж степьяс вольсыштчисны ӧдзӧс дорсянь дзик ӧшинь дорӧдз да класснӧй дӧскасянь дзик первой партаясӧдз, кӧть налысь радъяссӧ и топӧдісны дзик стен бердӧ, медым тыртӧммӧдны унджык места.
Шумитыштӧм да вензьыштӧм бӧрын Гайлӧн звеноыс босьтчис удж бердӧ да кутіс зіля уджавны.
Ме, кыдзи тайӧ частӧ вӧвлывлі, кольччи классӧ, но эг суитчыв, занимайтчи аслам делӧясӧн; прӧверяйті тетрадьяс.
Челядь гӧлӧсъяслӧн мургӧм шыыс ньӧти оз мешайт меным.
Кадысь кадӧ ме видзӧдлывлі детинкаяс вылӧ да пырысь-пыр бӧр босьтчывлі аслам удж бердӧ.
И друг тӧдлытӧг ме дугді уджавны — мыйкӧ вежсис: классын лои дзик шынитӧв.
Ме лэпті юрӧс:
стулъяс вылӧ сувтӧмӧн Лавров да Гай кыкнанладорсяньыс кутісны зэв ыджыд карта, мукӧд челядьыс, ме моз жӧ, дугдӧмаӧсь уджавны да сувтӧмӧн видзӧдісны карта вылӧ.
Налӧн талунъя уджыслӧн первой плод!
Тайӧ вӧлі СССР-лӧн ыджыд карта.
Мореяслӧн да океанъяслӧн лӧзӧн лӧсталӧмыс сливайтчис степса кельыдлӧз краска код.
Ме чеччи да матыстчи матӧджык.
— Марина Николаевна, — шуис Дима, — видлӧй, малыштӧй сійӧс кинад.
Кипыдӧсӧн ме нуӧді карта кузяыс.
Сійӧ вӧлі шершавӧй, быттьӧкӧ ранитчалӧма.
Тайӧ вӧліны флажокъяслӧн туйясыс, кольӧм бойяслӧн дой вурысъясыс.
Ме бӧрся детинкаяс ӧти-ӧтиӧн инмӧдчавлісны картаӧ, асьныс видзчысьӧмӧн мольӧдісны сійӧс.
Синмӧн ме корси Гжатск.
Селиванов корсис Киев.
Валя, стул вылын сулалігмоз да ассьыс карта пельӧссӧ вылын кутны зілигтыр, думыштчӧмӧн видзӧдіс вывсянь рытыввывлань, Ленинград вылӧ.
Борислӧн сьӧдов синъясыс видзӧдісны карта уліӧ — Чёрнӧй морелӧн пемыдлӧз вылӧ;
вомыс сылӧн вӧлі топыда топӧдӧма, банбокъясыс кельдӧдісны.
Ме тӧді, мый йылысь думайтӧны найӧ ставныс.
Селивановлӧн вокыс пӧгибнитіс Киев дорйигӧн.
Валялӧн дедыс, ленинградскӧй пӧрысь профессор, кулі блокада дырйи.
Массӧвӧй казньяс дырйи Одессаын пӧгибнитісны Боря батьлӧн рӧдняясыс.
Валя да Саша помалісны первойясӧн.
Час четверть мысти вӧліны дасьӧсь и мукӧд картаясыс.
Найӧ вӧліны ульӧсь на клейысла, и детинкаяс эз мӧдны гартлыны найӧс: найӧ клянитчисны уборщица Наталья Павловналы, мый аски водзджык локтасны да уберитасны ставсӧ, да колисны картаяссӧ джоджӧ ӧтлаӧдлӧм партаяс вылӧ вольсалӧмӧн.
— Алексей Иванович кутшӧм рад лоӧ! — долис Валя. — Вит карта ми сылы пӧчинитім.
И ещӧ пӧчинитам!
— Обязательнӧ пӧчинитам, — шуис Гай. — Ӧні сылӧн быд классын кутасны ӧшавны картаяс.
— Но, дерт жӧ, — водзӧ нуӧдіс Лавров.
— Тайӧ жӧ абу рациональнӧ — быд раз ставсӧ кыскавны классысь классӧ.
* * *
Кружок уджаліс, кыдзи и войдӧр.
Сэні вӧчалісны пыр сійӧ жӧ операцияяс: выльяс велӧдчисны вундавны да вӧлавны пуртӧн пу, пилитны трезубӧн, велӧдчисны медся прӧстӧя ӧтлаӧдлыны кӧрттувъясӧн пуяс; опытнӧйджыкъясыс «создавайтісны» джаджъяс, скворечникъяс, вӧчалісны-чукӧрталісны приёмникъяс, переплетайтісны книгаяс.
Но и унатор вежсис: ми чувствуйтім асьнымӧс школаын колана йӧзӧн.
Лабутинлӧн шурыд кывъяс серти, миянӧс школаын шуткаӧн шуисны «Пионерскӧй фабрикаӧн».
— Колӧ эськӧ улыс коридорӧ ещӧ пуктыны ёг чукӧртан ящик, — гораа размышляйтіс завхоз. — Ветлыны витӧд «В»-ӧ юавны...
— Лёва, — шулывліс Кирсанов, — Вера Александровна корӧ клеитыштавны книжкаяс, сылӧн «<rus>Вечера на хуторе</rus>» дзикӧдз сырйыссьӧмаӧсь.
Позьӧ, ме вая кружок вылӧ?
— Марина Николаевна, оз-ӧ вермыны тіян велӧдчысьясныд вӧчны менам класслы джадж? — юалӧ первой класса руководительница Нина Петровна. — Миянлы некытчӧ пуктавны тетрадьяс.
Ми лоим популярнӧйӧсь.
Заказъясӧн сідзи и тыртісны.
Та вӧсна ми заведитім чорыд порядок: быд просьбаӧн да предложениеясӧн «заказчикъяслы» колӧ вӧлі шыасьны Лёва дінӧ, и сійӧ принимайтіс, ӧтказывайтліс либӧ лӧсьӧдавліс ӧчередь сы серти, уна-ӧ вӧлі уджыс мастеръяслӧн.
Но колӧ шуны, мый кужысь ки ӧні вӧлі уна: уджалісны ставныс.
Ме петкӧдлі детинкаяслы, кыдзи вурыштны кизь, штопайтны, кыдзи вӧчны кизь петляяс.
Та дінӧ челядь отнеситчисны зэв серьёзнӧя ещӧ и сы вӧсна, мый неважӧнъя письмӧас Анатолий Александрович гижліс: «Моряк и любӧй военнӧй морт должен кужны ас гӧгӧрыс ачыс вӧчны ставсӧ — и вурыштны, и дӧмыштны, и песласьыштны, и ӧбед пуны».
Тайӧ вӧліны вескӧй кывъяс.
Сэсся бара жӧ 7-ӧд школаса да ещӧ уна школаса детинкаяс, кодъяслысь вӧчӧмторъяссӧ ми аддзылім выставка вылын, кужисны и вурсьыны, и вышивайтны, и кыны.
А быд удж йылысь, коді вӧчсьыліс детскӧй дӧмлы, и сёрнитны нинӧм: сійӧс выполняйтӧны торъя нин зіля, сьӧлӧмсяньныс.
Сӧветскӧй Армиялӧн лун кежлӧ быд малышлы ми дасьтім пӧдарок.
Тайӧ вӧліны самоделкаяс: рисунокъяс, пуысь вундалӧм-вӧчӧм пыжъяс, мичаа переплетайтӧм альбомъяс, пластелинысь вӧчӧм унапӧлӧс рӧма фигураяс зверьяслӧн.
Зэв кужӧмӧн лепитіс Дима: гогнитӧм юра вӧвъясӧс, кузь пеля каньпиянӧс, кӧчьясӧс, слӧнъясӧс, верблюдъясӧс.
Быд чача вылын вӧлі гижӧд: «Егор Вареничевлы Ваня Выручкасянь», «Светлана Поляковалы Саша Гайсянь», «Надя Величкиналы Дима Кирсановсянь».
«МЫЙ СЭТШӦМЫС ГЕРОИЗМ?»
Школаса вестибюльын кык недель чӧж нин ӧшалӧ ыджыд яркӧй объявление:
ЛӦСЬӦДЧӦЙ ДИСПУТ КЕЖЛӦ ТАТШӦМ ТЕМА ВЫЛӦ:
«МЫЙ СЭТШӦМЫС ГЕРОИЗМ?»
Диспут лӧсьӧдӧны комсомолецъяс, гӧтӧвитчӧны сэк кежлӧ ставныс.
Библиотекаысь вӧвлытӧма босьталӧны великӧй йӧз йылысь книгаяс, гражданскӧй да Отечественнӧй война йылысь книгаяс, коридоръясысь дугдывтӧг кылан сёрнияс тайӧ жӧ тема вылас.
— Марина Николаевна, а миянӧс лэдзасны диспут вылас? — юалӧ Саша Гай.
— Оз, дерт.
Тайӧ старшӧйяслы, сизимӧд классянь да вылӧджык.
— Мыйла сідз? — Саша гӧлӧсын ӧбида.
— Темаыс сложнӧй, абу на тіян вын серти.
Терпитышт во кык кымын, сэки и тіян лоӧны татшӧм диспутъясыс.
— Кык во мысти... — броткӧ Саша Воробейко. — Диспутсӧ устраивайтӧ Лёва, сійӧ сэні налӧн ставнас веськӧдлӧ.
А миянлы и кывзыштны оз позь?
...Воис очереднӧй клубнӧй лун.
Школаса зал тырӧма йӧзӧн.
Миян старшеклассникъясысь кындзи локталӧмаӧсь гӧстьяс: орчча женскӧй школаысь велӧдчысьяс да унаӧн на пиысь, коді колян во помавлӧма миянлысь школа, — вӧвлӧм выпускникъяс, а ӧні студентъяс.
— Темаыс зэв отвлечённӧй, — висьталӧ кузь тушаа, рогӧвӧй ыджыд ӧчкиа зон.
— Абу отвлечённӧй, а бесспорнӧй, — вочавидзӧ неыджыд тушаа тэрыб руд синъяса мӧд зон. — Абу зэв яснӧ, кутшӧм диспут вермас артмыны, кор ставыс сэтшӧм гӧгӧрвоана.
Зильгӧ звонок, залӧ пыртлӧны медбӧръя стулъяс, тэрмасигтыр писькӧдчӧны сёрмысьяс.
Вочасӧн лоӧ шынитӧв, а кафедра вылӧ кайӧ дасӧд классын велӧдчысь Юра Лаптев...
Случайнӧ ме бергӧдчи да друг аддзи дзик ӧдзӧс дорсьыс Толяӧс, Саша Гайӧс, Саша Воробейкоӧс, Димаӧс да Борисӧс.
Детинкаяс оз видзӧдны ме вылӧ, но, дерт нин, тӧдӧны, мый ме аддзылі пайӧс.
Быд серти тыдалӧ, мый найӧ дасьӧсь унаторйӧн мынтысьны, сӧмын мед эз вӧтлыны найӧс залысь.
— Лёва, — шӧпкӧда ме, — видзӧдлӧй: явитчисны витӧд «В»-ысь представительяс.
Первойсӧ Лёва кӧсйыліс чеччыны да матыстчыны челядь дінӧ.
Но сэки жӧ кватитчис: кыдзи тані чеччан?
Залын шынитӧв, ставныс внимательнӧя кывзӧны....
И Лёва надеятӧг ӧвтыштіс кинас.
Сэк кості, кор ми сыкӧд шӧпкӧдчим, Лаптев висьталӧ заключительнӧй кывъяс:
— Ме нарошнӧ дженьыда докладывайті да, дерт, темасӧ эг висьтав помысь помӧдз.
Ме чайта, диспут вопрос вылас ӧтветитны ми долженӧсь ӧтвылысь.
Но ме настаивайта ӧти бесспорнӧй положение вылын: героическӧй поступок — сійӧ сэтшӧм поступок, коді вӧчсьӧ справедливӧй делӧ вӧсна, передӧвӧй идея вӧсна.
Муртса сійӧ помаліс, залсянь кыліс ныв гӧлӧс:
— Позьӧ юавны?
Тайӧ вӧлі ӧти гӧстя, женскӧй школаса велӧдчысь.
Сійӧ матыстчӧ кафедра дорӧ да шурк бергӧдчӧ заллань.
— Ті представитӧй, — заводитӧ сійӧ волнуйтчигтыр: — сотчӧ керка.
Биыс ыпъялӧ, вот-вот усьӧ керка вевтыс.
Йӧз чукӧрын нывбаба горзӧ: «Сэтчӧ коли менам кагаӧй!»
Сэки ме уськӧдча биӧ, аслам олӧмӧн рискуйтігтыр кавшася балкаяс кузя да сэсся, ачым сотчалӧма, бӧр локта кагаӧн нин.
Кыдзи ті лыддянныд: героическӧй поступок тайӧ?
Залын дженьыдик думыштчӧм, чӧв-лӧнь, сэсся настороженнӧй детинка гӧлӧс:
— Но, шуам сідз.
Мый жӧ тэ кӧсйин висьтавны?
— А ме кӧсъя висьтавны: а мый, ме кӧ кӧсйи прӧстӧ прославитчыны?
Сідзкӧ, артмӧ, мый важнӧ поступокыс, важнӧ действиелӧн результатыс, а абу сійӧ, кутшӧм чувствоӧн тэ сійӧс вӧчан.
Ӧнӧдз залын кывзісны зэв внимательнӧя.
Но тайӧ кывъясыс пырысьтӧм-пыр вӧчӧны взрыв.
Первой минутаас ставныс висьталӧны ӧтпырйӧ, но сэсся ланьтӧны, кывзӧны ӧти гӧлӧс: зал помас сувтӧ кузь тушаа, паськыд пельпомъяса зон («Кузнецов, дасӧд «А» классысь», — висьталӧ меным Лёва).
— Абу! — лӧгпырысь шуӧ Кузнецов, и чужӧм вылас сылӧн — скӧрлун. — Артмӧ, мый тэ способнӧй подвиг вылӧ, сӧмын кор тэ вылӧ видзӧдӧны.
А некод кӧ эз видзӧд тэ вылӧ тайӧ минутаас, тэ эськӧ эн кут рискуйтны олӧмнад?
Ныв век на сулалӧ кафедра вылын.
А вензьӧмыслӧн биыс вуджӧ зал мӧдар помас.
— Со, например, Стахович «Молодая гвардияын», — Кузнецовлысь мӧвпсӧ водзӧ нуӧдӧ Митя Гай, миян Сашалӧн ыджыдджык вокыс. — Стаховичлы кажитчис, мый комсомольскӧй удж — сійӧ прӧстӧ быдсяма торжественнӧй собраниеяс да заседаниеяс.
Сэні сійӧ кужліс петкӧдлыны асьсӧ.
А кор воис сьӧкыд час, настоящӧй испытание, сійӧ обанкротитчис, со и ставыс.
Сылы вӧлі колӧ тӧдны, мый славаыс сылӧн кывсяс став свет пасьтаыс, а вот палачкӧд син на син сійӧ эз устоит.
Л мыйла?
Сы вӧсна мый характерас сылӧн главнӧй чертаясыс — тщеславие, честолюбие, первой мӧвпыс сылӧн пыр ас йывсьыс.
— Кывзылӧй, — шуӧ Людмила Филипповна.
(Сійӧ председатель тайӧ диспут вылас.) — Кора тіянӧс соблюдайтны порядок.
Корӧй кыв, петӧй кафедра вылӧ да висьталӧй ставсӧ, мый кӧсъянныд шуны, но места вывсянь энӧ горзӧй.
И пырысь-пыр чеччӧ ӧкуратнӧй лӧз костюма, еджыд юрсиа, паськыд плешка зон.
— Людмила Филипповна, вайӧй, пӧжалуйста, меным кыв!
— Висьтав, Малеев!
И Малеев кайӧ кафедра вылӧ.
Колян во сійӧ помаліс миянлысь школа.
Ӧні сійӧ студент.
— Ме абу сӧгласен докладчик мыслькӧд, мый подлиннӧй героизм пӧ вермас лоны сӧмын передӧвӧй мировоззрениеа йӧзлӧн.
Казьтыштам Савонаролаӧс — сійӧ вӧлі фанатик, сійӧ соталіс картинаяссӧ великӧй мастеръяслысь, торпыригӧдз жугліс зэв мича статуяяс.
Но кор сылы предложитісны докажитны аслас идеялысь истинностьсӧ, сійӧ сӧгласитчис весиг биӧн испытайтӧм вылӧ.
Сійӧс эз повзьӧдны ни биӧн сотӧм, ни ӧшӧдӧм, сійӧ веритіс и аслас вераыс вӧсна вӧлі дась быдтор вылӧ.
Мый нӧ, сійӧ ӧмӧй абу герой?
Бесспорнӧ, герой.
Ӧд и сійӧ, фанатикыс, дорожитіс: олӧмнас, а всё-таки жертвуйтіс сійӧн идея вӧсна!
Малеевлӧн выступлениеыс ыджыд тӧвныр моз гызьӧдіс залсӧ.
Збыль-ӧ, мый быдӧн, коді рискуйтӧ аснас, достоин шусьыны геройӧн?
Выступлениеяс лоалісны пыр дженьыдджыкӧсь.
— Правильнӧ кӧ ме тэнсьыд гӧгӧрвои, тэ арталан, мый личностьяс, кодъяслӧн абу некутшӧм принципъяс, вермасны жӧ вӧчны героическӧй подвиг?
Сідзкӧ, и бандит, коді рискуйтӧ аслас олӧмнас, тэ ногӧн, герой жӧ? — ироническӧя юалӧ кодкӧ.
И сэки кафедра вылӧ кайӧ Лёва.
— Кодӧс миян пиысь вермас вдохновитны Савонаролалӧн шуштӧм подвигыс? — висьталӧ сійӧ. — Некодӧс.
А йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньныс дорйисны истина, нэм кежланым колясны миян сознаниеын мужестволӧн, стойкостьлӧн, героизмлӧн олицетворениеӧн.
Но ӧд тайӧ век — асланыс эпохаса передӧвӧй йӧз, найӧ дорйисны передӧвӧй, прогрессивнӧй идеяяс.
Сідзкӧ, ми бӧр бергӧдчам спор заводитчӧмлань: героизм определяйтчӧ доръян идеялӧн правотаӧн.
Став делӧыс сыын, мый вӧсна тышкасьӧ морт.
«Вообще» героизм абу.
И сӧмын сэтшӧм поступок, кодӧс вӧчӧма справедливӧй делӧ вӧсна, ми вермам шуны героическӧйӧн.
— Разрешитӧй меным споруйтысьяслы реплика шуны, — шуис Людмила Филипповна, кӧть Лёва и эз на ещӧ лэччы кафедра вывсьыс. — Ме кӧсъя юавны: мыйла ті ставныд сёрнитанныд героизм йылысь, кыдзи кутшӧмкӧ ӧти здука, обязательнӧ олӧмӧн рисуйтӧмтор йылысь?
Тайӧн ӧмӧй помассьӧ героизмыс?
Например, Чернышевский.
Сылӧн ӧмӧй глушын, ссылкаын, ӧтнасӧн олӧмыс, сылӧн дугдывлытӧм уджыс да гордӧй вераыс — абу ӧмӧй подвиг?
— Вайӧй меным кыв, Людмила Филипповна, ме буретш та йылысь и кӧсъя висьтавны! — сувтіс дасӧд классын велӧдчысь Орлов. — Меным кажитчӧ, омӧль, мый докладчик нинӧм эз висьтав быдлунъя героизм йылысь.
Ме эськӧ кӧсйи вайӧдны татшӧм пример: ленинградскӧй завод «Электросила» эз дугдыв уджавны блокадалӧн медся сьӧкыд лунъясӧ.
Йӧз уджалісны, и киясныс налӧн сибдавлісны металл бердас, и век жӧ найӧ эз прӧстӧ уджавны, а перевыполняйтісны норманысӧ.
Тайӧ ӧмӧй абу героизм?
— Героизм, дерт! — волнуйтчигтыр шуӧ югыдлӧз синъяса, еджыд юрсиа ныв, менам соседка. — Но ӧд тэ бара пример вылӧ вайӧдан йӧзӧс, кодъяс уджалісны исключительнӧй условиеясын.
Л йӧзыс кӧ прӧстӧ бура уджалӧны быдлунъя обстановкаын, тайӧ, ме ногӧн, абу героизм...
И бара ыпнитӧ пӧсь вензьӧм.
Ныв кывъяс вылӧ шыасялӧны, и унаӧн бара и бара сёрнитӧны сы йылысь, мый подвиг, героизм на вежӧрын йитчӧма мыйкӧдкӧ исключительнӧйкӧд, вӧвлытӧмкӧд, яркӧйкӧд.
— Ме ог кут разубеждайтны найӧс, кодлы кажитчӧ, мый героическӧй непременнӧ дзирдалана, — шуӧ сэки Анатолий Дмитриевич. — Ме лыддя тіянлы письмӧ Наташа Ковшовалысь...
Киас Анатолий Дмитриевичлӧн куим пельӧса конверт.
Сійӧ восьтіс сійӧс да заводитіс:
— «Здравствуй, муса Олюшкаӧй менам!
Уна кад коли миян медбӧръя аддзысьлӧмсянь.
Сійӧ кадсяньыс зэв унатор вежсис, уна ковмис переживайтны.
Ме 1941 вося октябрь 15 лунсянь армияын да 1942 вося февраль 11 лунсянь фронт вылын.
Колльӧді кӧдзыд тӧвсӧ, участвуйті уна бойясын.
Май 20 лунӧ ранитчи кыкнан киӧ и кыкнан кокӧ.
Но меным, кыдзи и пыр, везитіс: став ранениеясыс вӧліны кокниӧсь, сӧмын шуйга киӧй гырддзаысь вылітіджык ёнджыка ранитчыліс.
Тані нерв, сы вӧсна первой кадас чуньясӧй ньӧти эз вӧрны.
Госпитальӧ ме эг мун, лечитчи выздоравливайтысьяс ротаын.
Ӧні дзик здоров.
Ранаяс менам бурдісны, сӧмын вурысъясыс висьӧны, медся нин зэра поводдяӧ.
Но ме та вылӧ ог обращайт внимание.
Ветлывла «охота» вылӧ.
Ми менам пӧдружка Машенькакӧд бӧръя кадас велӧдім эг этша том снайперъясӧс.
Лунысь-лун миян радъяс содӧны, счёт быдмӧ...
Позьӧ шуны, выльтор уна, ставсӧ он вермы гижны.
Но, а тэ кыдзи олан, важ другӧй менам?»
Анатолий Дмитриевич помӧдзыс лыддис письмӧсӧ.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Быдӧнлы кажитчис, мый Наташа ачыс участвуйтӧ споруйтӧмын, — и тайӧ вӧлі зэв убедительнӧй, вескӧй кыв.
И сэки друг ставныс казялӧны, мый Лёва пыр на сулалӧ кафедра вылын.
— Да, — шуис сійӧ, быттьӧкӧ ни ӧти минута кежлӧ сійӧс эз торклыны, — ме уверен, мый ставыс заводитчӧ ичӧтторсянь, быдлунъясянь.
Оз ков виччысьны кутшӧмкӧ особеннӧй случай — случайяс, кодъяс отсалӧны воспитывайтны асьтӧ настоящӧй мортӧн, быдӧнлӧн миян мыйта колӧ.
Тіянӧс, тӧдӧмысь, чуймӧдас сійӧ, мый йылысь ме ӧні висьтала, мукӧдъяслы, гашкӧ, кажитчас, мый тайӧ оз относитчы делӧ дінас.
Но всё-таки ме висьтала.
Вот колян лунъясӧ миян дасӧд классын вӧлі татшӧм случай.
Ті помнитанныд, школаын торксис отопление.
Анатолий Дмитриевич специальнӧй комиссиякӧд муніс тӧдмавны помкасӧ.
И вӧлӧмкӧ: отопление оз уджав сы вӧсна, мый кодкӧ бергӧдӧма крансӧ да тшыкӧдӧма батареясӧ.
Анатолий Дмитриевич юаліс: «Коді?»
Тайӧс вӧчис миян пиысь ӧти.
Но сылӧн эз тырмы мужествоыс висьтасьнысӧ, сійӧ повзис ответственностьысь.
Но, а олӧмыс кӧ сувтӧдас сійӧс настоящӧй, ыджыд испытание водзӧ, мый нӧ, сійӧ повзяс жӧ?
Ставныс ёна чуймӧмаӧсь диспутлӧн татшӧм оборотнас.
Выльысь — кымынӧдысь нин! — ыпнитӧ вензьӧм.
Людмила Филипповналы зэв сьӧкыд лои ӧлӧдны челядьӧс.
Мекӧд орччӧн пукалысь ныв дугдывтӧг взорвитчывлӧ, быттьӧкӧ ракета: чеччыштлӧ, горзӧ, ӧвтчӧ кияснас.
Ме видзӧда аслам детинкаяс вылӧ.
Ӧні найӧ оз нин притворяйтчыны, найӧ збыльысь оз казявны менсьым видзӧдлӧмъясӧс.
Найӧс дзоньнас захватитӧма сійӧ, мый мунӧ на гӧгӧрын, и найӧ, синнысӧ паськӧдӧмӧн, кӧть ӧти кыв пропуститны полігтыр, горша кывзӧны.
«Гӧгӧрвоӧны-ӧ найӧ? — думайта ме. — Дерт, гӧгӧрвоӧны».
Чужӧмъяс выланыс — страстнӧй, збыль ыджыд интерес; кажитчӧ, ещӧ неуна — и найӧ оз вермыны кутчысьнысӧ да тшӧтш сюйсясны споруйтны.
Медбӧрын кыв босьтіс Любовь Александровна.
Сійӧ бура сёрнитіс — дженьыда, яркӧя, тӧлка, и меным ёна запомнитчис, кыдзи сійӧ помаліс:
— Позьӧ-ӧ шуны, мый тайӧ диспут вылас ми разрешит став вопросъяссӧ, кодъясӧс сувтӧдлім ас водзӧ?
Дерт, оз.
Но, ми думыштчим на вылын — со мый важнӧ.
И ме кӧсъя казьтыштны тіянлы: томлун — медся бур кад морт олӧмын.
Михаил Иванович Калинин не ӧтчыд казьтывліс, мый томдырся олӧм — тайӧ медмича, мӧдысь лолытӧм кад, став югыдыслӧн и бурыслӧн будущӧйӧ источник.
Именнӧ томдырся кадӧ определяйтчӧ, мыйӧн вына лоӧ морт, мыйӧн дона да колана лоӧ обществолы.
Меным колӧ эськӧ, медым диспут бӧрын ті ставныд видзӧдлінныд ас пытшканыд да юалінныд: а кутшӧм жӧ ме?
Кутшӧм чертаяс должен воспитывайтны ме ас пытшкын, медым олӧмсӧ овны достойнӧя да честнӧя, медым лоны ёнӧн любӧй испытаниеын, кодӧс олӧмыс сувтӧдас менам туй вылӧ?
ДИСПУТ БӦРЫН
Мӧд лунас ставныс, кодъяс вӧліны диспут вылын, переменаяс дырйи пӧся юксисны асланыс впечатлениеясӧн.
Медся мудзлытӧм рассказчикӧн вӧлі Воробейко.
— А главнӧйыс, коді герой?
Малеев шуӧ: «Смертьысь кӧ он пов — сідзкӧ, герой».
Сэки ставныс кыдз тай горӧдасны!
А Лёва кыдзи выступайтіс!
Медбура! — висьтавліс сійӧ.
Диспут бӧрын регыд мысти Александра Фёдоровна, история кузя преподавательница, мӧдӧдӧма нылыскӧд древньӧй Греция картаяслысь пачка — менам челядьлӧн уджъяс.
— Мама висьӧ, — объяснитіс нывка, — но сійӧ тӧдӧ, мый детинкаяс виччысьӧны отметкаяс, та вӧсна сійӧ тӧрыт прӧверитіс картаяссӧ.
Со ме вайи найӧс.
Мама тшӧктіс висьтавны, мый сійӧ зэв довольнӧй.
Сійӧ пуктӧма дас пятёрка.
Ме благодариті да, картаяс босьтӧм бӧрын, муні урок вылӧ, а перемена дырйи куті сетавны найӧс челядьлы.
— Кут, Толя, ассьыд Грециятӧ.
Сы вылӧ прӧстӧ любӧ видзӧдны.
Пелопоннесыд тэнад сэтшӧм виж, быттьӧкӧ муртса на кыш письыс петӧм чипанпи.
Зэв мичаа краситӧмыд!
Видзӧд, кутшӧм отметкаыс: пять плюсӧн!
Толя гӧрдӧдіс пельӧдзыс —сэтшӧм кутны вермытӧм яналӧм банйӧмӧн, коді вӧчліс сійӧс яналысь нывка кодьӧн, мый вӧсна частӧ шулывлісны сійӧс «Тоняӧн».
— Выручка Ваня, кӧні нӧ тэ? — водзӧ висьталі ме. — Со тэнад картаыд.
Кыдзи удайтчис тэныд татшӧм мичаа краситны моресӧ?
Ме помнита, карандашӧй менам некор эз гижлы татшӧм рӧвнӧя, пыр артмывлісны визьяс.
— А тайӧ Горюнов велӧдіс менӧ, — ӧтвечайтіс ёна радлысь Ваня. — Тӧданныд, кыдзи?
Колӧ пуртӧн вуштыны карандаштӧ — артмас сэтшӧм лӧз бустор, а сэсся босьтны сійӧс рузумтор вылӧ да море кузяыс разӧдны.
Артмӧ рӧвнӧй, гӧлубӧй.
— Зэв бура артмӧ.
Водзӧ — Игорь.
Кӧні сійӧ?
Тожӧ медбуръяс пиысь ӧти карта.
Александра Фёдоровна торйӧн отметитӧма.
Дима, тэ йылысь сёрнитны нинӧм; бурысь-бур карта.
Веськыда шуны, молодецъяс!
Александра Фёдоровна вывті довольнӧй.
Ме думайта, сы воигкежлӧ позяс вӧчны медбур картаяссьыс выставка.
— Ме выльысь рисуйта! — ышловзьӧмӧн шуис Глазков, коді тшӧтш получитӧма тройка.
— Толя, гашкӧ, тэ бӧръян медбур картаяссӧ?
— Ог, ог вермы, — вӧлі немвиччысьтӧм ӧтвет.
— Мыйла?
Ставныс чӧв олӧны.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ме видзӧдлі Толя вылӧ.
Со и ӧні гӧрдӧдіс сійӧ тӧкӧтьӧ эз синва петтӧдзыс, но сылӧн синъясыс упрямӧя да зумыда выдержитісны менсьым видзӧдлӧмӧс.
— Мыйла? — мӧдысь юалі ме. — Тэ он эшты?
— Эшта, но ог.
Миян пиысь получитіс пятёрка сэтшӧм картаысь, кодӧс эз ачыс рисуйт, — эз гораа, но ярскӧба шуис Толя. — Меным ковмас бӧрйыны и тайӧ картасӧ, а ме ог кӧсйы.
— Тэ бура тӧдан, мый он весьшӧрӧ подозревайт ёрттӧ?
— Бура тӧда.
— Сідзкӧ, — шуи ме, — выставка вӧчны ми огӧ кутӧй.
Челядь мӧдісны шӧпкӧдчыны.
Ваня сулаліс, ачыс шӧйӧвошӧма да зэв ёна гӧрдӧдӧма.
Игорь гӧрдӧдіс жӧ, сэсся букыштчис да курччаліс вомдоръяссӧ.
Дима, синкымъяссӧ чукыртӧмӧн, видзӧдіс Горюнов вылӧ.
Менсьым юасяна видзӧдлӧмӧс казялӧм бӧрын сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки жӧ лэдзис синъяссӧ.
«Но ӧд тайӧ сёрниыс абу на йылысь, — шуи ме аслым.
— Найӧ и асьныс зэв бура рисуйтчӧныс».
Ме ещӧ виччысьышті.
Ме чайті, мый вот пырысь-пыр челядь пиысь кодкӧ сувтас да шуас: «Тайӧс вӧчи ме».
По некод эз сувт и эз висьтась.
* * *
«Коді эськӧ вермис вӧчны тайӧс?» — дугдывтӧг бергаліс менам юрын мӧвп.
Дӧска дінӧ челядьӧс коригӧн, налысь тетрадьяссӧ прӧверяйтігӧн ме пыр выльысь и выльысь юаси ассьым:
«Абу-ӧ сійӧ?
Абу-ӧ тайӧ?»
Ме выльпӧв видзӧдалі став картаяссӧ.
Пятёркаяс вӧліны Кирсановлӧн, Горюновлӧн, Гайлӧн, Левинлӧн, Соловьёвлӧн да мукӧдъяслӧн, кодъяс бура рисуйтчисны.
Подозревайтны некодӧс на пиысь ме эг вермы.
Босьтны кӧ Ваня Выручкаӧс, то сійӧ рисунокъяс вылӧ ме обратиті внимание ещӧ колян во заводитчигӧн на: отчётливӧйӧсь, яснӧйӧсь, строгӧйӧсь.
«Со коді лоӧ первойӧн черчение кузя», — думайті ме.
Дерт, менам челядь эз ӧтчыд пакӧститчывны.
Но ӧнӧдз пыр на вӧлі сідз, мый сулалӧ вӧлі юавны: «Код тайӧс вӧчис?» — и мыжаыс сувтас вӧлі да висьталас: «Тайӧс ме», — и аслас характер серти да проступокыслӧн характер серти содтывліс: «Ме эг нарошнӧ, Марина Николаевна.
Прӧститӧй», «Ме эг кӧсйы и эг чайт, мый тадзи артмас», «Ачым ог тӧд, кыдзи тайӧ артмис», «А ме эг тӧд, мый тайӧс оз позь», либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Тадзи вӧлі «тюрикысь лыйсьыськӧд» — Румянцевкӧд, тадзи вӧлі Серёжа Селивановкӧд, коді сяммӧма жугӧдны живӧй уголокысь аквариум да ачыс тӧждысис та вӧсна медъёна.
Сійӧ ачыс котӧрӧн мунӧма естествознание кузя преподавательница дінӧ да висьтасьӧма мыжаӧн.
Тадзи вӧлі Савенковкӧд, кор сійӧ тшыкӧдіс миянлысь дзик ӧтик стружнымӧс.
Ӧтчыд, Лукарев да Глазков диктантысь дзик ӧткодь ӧшибкаяс аддзӧм бӧрын, ме юалі веськыда:
— Коді кодныдлысь видзӧдлывлінныд?
— Ме!.. — недыр чӧв олыштӧм бӧрын сьӧкыда ышловзьӧмӧн висьталіс Федя. — Ме первойсӧ гижи «тростник», а сэсся аддза — Киралӧн «тросник», босьті дай исправиті...
Да, найӧ век честнӧя висьтасьлісны асланыс грекъяс йылысь.
А ӧні...
— Толя, — юалі ме ӧтчыд, кор суи сійӧс библиотекаӧ, кӧні сійӧ зэв зіля бӧрйис аслыс книга, — ме пыр думайта: коді нӧ йӧзлысь уджсӧ миян выдавайтӧ ассьыс пыдди?
— Ме ог вермы висьтавны, — гӧрдӧдігмоз да меным синмӧ веськыда видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Но тэ должен сёрнитыштны сыкӧд, коді тайӧс вӧчӧ.
— Висьтавлі ме сылы.
И Саша висьтавліс, и Дима, а сійӧ отвечайтӧ: «Абу тіян делӧ».
Ми сулалім орччӧн, кыкнанным думыштчӧмӧн лыддим ассьыным книгаяс.
Ме чайті, мый Толя вунӧдіс нин миян сёрни йылысь, но сійӧ друг шуис:
— Та йылысь ме важӧн тӧда.
Меным прӧтивнӧ вӧлі, но ме чӧв олі.
А диспут бӧрад, тӧданныд, Марина Николаевна, ме думышті: оз позь чӧв овны.
Весиг ог и тӧд, мыйла тадзи артмис.
Сэні нинӧм та йылысь эз сёрнитны.
Но сӧмын ме думышті: раз аддза, мый морт вӧчӧ нечестнӧя, кутшӧм право менам эм чӧв овны?
— Тэ прав, — шуи ме. — Подлостькӧд миритчыны оз позь.
А тайӧ ичӧтик, но подлость нин.
— А ичӧтик подлостьысь бӧрыннас пыр быдмӧ ыджыдӧдз, — друг суитчис Вера Александровна, коді, тыдалӧ, важӧн кывзӧма миянлысь сёрнинымӧс.
«АБУ ӦМӦЙ ТЭНЫД ЯНДЗИМ?..»
— Гижӧй: «Кузь обоз надзӧник муніс бусӧсь туй кузя; додьяс дзуртісны да катласисны».
Разберитӧй предложениеса членъяс серти.
Игорь Соловьёв нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ дӧска вылӧ.
Дзугсис, дзикӧдз дзугсис.
— Вай схема рисуйтам, — шуа ме.
Соловьёв ньӧжйӧник мӧдіс визьйӧдлыны дӧскасӧ мелӧн — и друг меным юрӧ воис:
кутшӧм чукляӧсь, неувереннӧйӧсь визьясыс...
прямоугольникыс пӧлӧс бока.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ волнуйтчӧ, оз гӧгӧрво, кыдзи разборсӧ вӧчны?
— Чышкы, выльысь рисуйт.
Мисьтӧм артмис.
Бара нюжӧдчисны пӧлӧс, неряшливӧй визьяс.
— Линейка босьт, — шуи ме.
Но и линейка этша отсаліс: схема вӧлі чертитӧма посредственнӧя.
— Пуксьы.
Валя Лавров, дӧска дінӧ!
* * *
... А дзик звонок водзын ме шуи:
— Соловьёв, кольччыв, пӧжалуйста, урокъяс бӧрын.
Нелямын гоз син внимательнӧя видзӧдлісны ме вылӧ: мыйла?
Мый лои?
Горюнов да Гай видзӧдӧны торъя напряжённӧя, Ваня — тревогаӧн, Соловьёв — шай-паймунӧмӧн.
По тайӧ шай-паймунӧмыс эз вошты менӧ тӧлк вылысь.
И мыйӧн сӧмын ми колим ӧтнанным, ме, ӧшибитчыны повтӧг, шуа:
— Неужели тэныд приятнӧ, кор тэнӧ ошкӧны уджысь, кодӧс вӧчӧма мӧд морт?
— Тайӧс тіянлы Горюнов висьталіс? — ӧтвет пыдди тэрыба юалӧ сійӧ.
— Эз, ме ачым гӧгӧрвои.
Тэ рисуйтчан лёкиника.
Ваня рисуйтчӧ зэв бура.
Картатӧ рисуйтӧма тэнад вывті мичаа.
Мыйла тэ тайӧс вӧчан?
Сійӧ йӧжгылясьӧ, вӧрӧдӧ галстуксӧ.
— Выручка ачыс предложитіс меным.
Шуӧ: «Вай пӧ ме тэныд рисуйта».
А меным некор вӧлі.
Вот и рисуйтіс.
— Тайӧ ӧтчыд сӧмын вӧлі?
Вара дыр чӧв олӧм.
Игорь колебайтчӧ:
— Э... эз, эз ӧтчыд.
— Частӧ?
— Век, кор колӧ вӧлі рисуйтны.
Ботаника кузя опытъяс.
Алексей Ивановичлы контурнӧй картаяс.
И со тайӧс... древньӧй Грециясӧ...
Ме внимательнӧя видзӧда сы вылӧ.
Сійӧ улӧдз копыртӧ юрсӧ.
— Ог кут объясняйтны тэныд, кутшӧм лёктор тайӧ.
Тэ и ачыд зэв бура гӧгӧрвоан.
Абу ӧмӧй тэныд яндзим ёртъяс водзад, кор тэнӧ ошкисны, а найӧ тӧдісны, мый тайӧ весьшӧрӧ?
— Некод эз тӧд.
Сӧмын Горюнов да Гай.
И Кирсанов, буракӧ, дӧгадайтчӧма.
— А Горюнов кытысь тӧдіс?
— Сійӧ велӧдӧма Выручкаӧс гижны нормальнӧй шрифтӧн.
И ещӧ велӧдӧма краситавны картаяс сідзи, медым артмис рӧвнӧй цвет.
Выручка и аслыс и меным тадзи вӧчліс.
Горюнов аддзис дай шуӧ: «Тайӧс тэ абу ачыд рисуйтӧмыд».
А сылы кутшӧм делӧ?
— Мыйла тэ сэки эн висьтась?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый миян ребята век асьныс висьталӧны?
Помнитан, кор Селиванов жугӧдіс аквариумтӧ, сійӧ ачыс локтіс да висьталіс.
А тэ нӧ мый, накажитӧмысь полін?
Вара дыр чӧв олӧм.
— Яндзим вӧлі, — шуӧ сійӧ бӧрыннас.
* * *
Мӧд лунас расписание серти первой кык урокыс менам эз вӧв.
Ыджыд перемена кежлӧ звоноккӧд тшӧтш ме муні аслам классӧ, кытысь муртса на петіс Алексей Иванович, да... сувті порог дорас.
Челядь тӧкӧтьӧ оз косясьны: ставныс горзӧны, ӧвтчӧны кияснаныс.
Первой, мый шыбитчӧ меным синмӧ, — дзугсьӧм юрсиа, скӧр да гӧрдӧдӧм Борис, кельдӧдӧм, но тожӧ скӧр чужӧм Соловьёвлӧн да решимостьӧн тырӧм чужӧм Толялӧн.
— Мый тіян тані мунӧ? — юала ме. — Мый лои?
— Соловьёв ябедаӧн шуис Горюновӧс, и Соловьёвлы таысь сетыштісны кыдз следуйтӧ, — ӧтвечайтӧ Борис.
— Коді сетыштіс?
— Ме, — ньӧти смущайтчытӧг шуис Саша Гай.
— Поздравляйта тэнӧ.
Тайӧ, дерт, медся бур способ докажитны ассьыд правотатӧ.
А тэ, Игорь, мыйысь ябедаӧн шуин Толяӧс?
— А мыйла сійӧ шӧпкӧдіс тіянлы карта нылысь?
Кельдӧдӧм чувствуйтігмоз ме юала Игорьлысь.
— Тэ меным веритан?
— Верита, — оз дзик пыр да ме вылӧ видзӧдтӧг ӧтвечайтӧ сійӧ.
— Сідзкӧ со мый, мӧдпӧв ме висьтала тэныд, мый Толя нинӧм эз висьтав меным.
Таысь на унджык: ме Юавлі сылысь, и сійӧ шуис, мый ӧтветитны оз вермы.
Ме тэныд тӧрыт объясниті, мый ставсӧ гӧгӧрвои ачым, Толя отсӧгтӧг.
— Висьталі кӧ эськӧ ме Марина Николаевналы, ме эськӧ вӧлі гусьӧн висьтасьысь мортӧн.
Но ме некодлы Нинӧм эг висьтавлы.
Сӧмын Гайлы.
Весиг Кирсановлы эг висьтавлы, сійӧ ачыс дӧгадайтчис, — ньӧжйӧник шуис Толя.
— Кӧсъян кӧ тӧдны, ме кӧ тэ местаын вӧлі, именнӧ эськӧ висьталі, — суитчӧ Николай. — Эг гусьӧн, дерт, а именнӧ классын, став дырйи.
Гораа.
Обязательнӧ эськӧ висьталі!
— Да мыйла сійӧ «ябеда»?
— горзӧ Левин. — Ябеда — сійӧ кӧ эськӧ пельӧс сайсянь шӧпкӧдӧ.
— Ме тадзи Толялы и висьтавлі, — поддерживайтӧ Саша. — Ме ногӧн, тожӧ первой колӧ вӧлі сёрнитыштны Соловьёвкӧд, но сійӧ кӧ нин оз гӧгӧрво, сэки висьтавны став класс дырйи, вот и ставыс.
— Мисьтӧмтор артмис, — думыштчӧмӧн шуӧ Лёша. — Сійӧс Елена Михайловна сэтшӧма ошкис...
Шуӧ: «Тэнад став опытъяссӧ зэв мичаа рисуйтӧма».
Вот тэныд и зэв мичаа!
И друг суитчӧ Ваня Выручка: ӧнӧдз сійӧ эз шу ни ӧти кыв, ме весиг эг дзик пыр аддзы сійӧс мукӧдъяс бӧрвывсьыс.
— Игорь абу мыжа, — гораа шуӧ сійӧ. — Тайӧ ме ачым сылы рисуйталі.
Сійӧ эз тшӧктыв.
— Эновт тэ! — чорыда торкӧ Николай. — Тожӧ, бур: вӧтлысян сы бӧрся, кыдзи ичӧтик!
— Сійӧ менам ёрт! — горӧдӧ Ваня.
— Но и мый нӧ, кӧть и ёрт?
Вот Горюнов Гайкӧд да Левинкӧд ёртъяс.
И ме Гайкӧд дружита.
Сійӧ ӧмӧй ме пыдди решайтӧ задачкаяс?
Кирсанов ӧмӧй рисуйтӧ картаяс Воробейко пыдди?
Да и кутшӧм ті ёртъяс!
Прӧста сійӧ гӧняйтӧдӧ тэнӧ, кыдзи ичӧтикӧс: вӧч да вай, а тэ и кывзан.
Ваня лэдзис юрсӧ.
Друг лоӧм шынитӧлас. кылӧ Дималӧн спокойнӧй гӧлӧсыс:
— Соловьёв пыр сераліс Лавров вылын, эльтіс сійӧс.
А вот ме ӧтчыд отсалі Валялы оформитны задание ботаника кузя, сэки сійӧ веськыда и шуис Елена Михайловналы: «Тайӧс ме эг ачым, меным Кирсанов отсаліс».
Кӧть сылысь некод эз юав, и ме сэні зэв этша вӧчи.
Ставныс бара чӧвтӧны синъяснысӧ Игорь Соловьёв вылӧ.
Сійӧ надзӧник лэптӧ юрсӧ да висьталӧ оз гораа, но чорыда:
— Став картаяссӧ ме выльысь рисуйта ачым.
— Вот и миян артмис диспут, — друг сьӧлӧмсяньыс висьталіс Воробейко. — Сёрнитыштім, и ставыс гӧгӧрвоана лои.
ЗВЕНОЛӦН СБОР
Дӧска дінын ӧтвечайтіс Володя Румянцев.
Уроксӧ абу вӧлӧм велӧдӧма, и сійӧ нямлясис.
Ышлолаліс, дзӧрис места вылас, нетшкис дӧрӧм кизьсӧ, и весиг эз бурӧд сійӧс ёртъясыслӧн сы вылӧ сочувственнӧя видзӧдӧмъясыс.
— Мыйла нӧ тэ эн велӧд уроктӧ? — юалі ме медбӧрын.
— Ме... Ті менӧ колян разын юалінныд... и ме думайті...
— Ме гӧгӧрвоа, мый тэ думайтін.
А вот регыд-ӧ ті гӧгӧрвоанныд, мый урокъяссӧ велӧдӧмыс колӧ аслыныд тіянлы, а оз учительлы?
Да, ме ӧд гӧгӧрвоа, Марина Николаевна! — ӧтчаяниеӧн шуис Володя. — А сӧмын ті менсьым колян разын юалінныд, вот ме и думышті...
— Пуксьы.
Морозов, дӧска дінӧ.
Андрюша петіс да ӧтветитіс, кыдзи и век, чёткӧя да тӧлкӧн.
— Отлично.
Пуксьы.
Каблукъяснас котшкӧдігтыр сійӧ муніс ас местаас.
Секунда кежлӧ синъясӧс журнал вылысь лэптӧм бӧрын ме эг нин аддзы сылысь чужӧмсӧ, а сӧмын аддзылі неуна гӧрдӧдыштӧм пельяссӧ да балябӧжсӧ; сійӧ пуксис зэв веськыда.
— И рад, и рад! — кыліс Левинлӧн язвительнӧй гӧлӧс.
— Рад, дерт, — суитчи ме. — Мыйла нӧ не радлыны бур отметкалы?
— Да сійӧ абу та вӧсна рад, а сы вӧсна мый Румянцевлӧн двойка!
— Кутшӧм сӧрӧм!
Ме видзӧдлі Андрей вылӧ.
Сійӧ пукаліс зумыштчӧмӧн, вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн, и ме аддзи сы вылӧ веськӧдӧм испытующӧй, насмешливӧй некымын видзӧдлас.
— Саша, дӧска дінӧ!
Гай петіс, бура висьталіс Некрасовлысь биографиясӧ, лыддис наизусть «<rus>Орина — мать солдатская</rus>» поэмаысь отрывок да, пятёрка получитӧм бӧрын, муніс места вылас. Челядь колльӧдісны сійӧс дружелюбнӧй, нюмъялан синъясӧн.
Тайӧ вӧлі медбӧръя урок.
Звонок бӧрын, кыдзи и пыр овлӧ, челядь чукӧртчисны менам пызан гӧгӧр, и ми заводитім тӧлкуйтны ӧтитор-мӧдтор йылысь.
Но сэки ме казялі, мый Андрей сосредоточеннӧя ноксьӧ аслас портфельӧн, то тадз, то этадз пукталӧ книгаяссӧ да тетрадьяссӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ оз весьшӧрӧ.
Пырджык Морозов лӧсьӧдчывліс мукӧдъяссьыс водзджык да первойӧн петавліс классысь, а ӧні сійӧ сэтшӧм зіля корсьысьӧ аслас портфельыс быттьӧкӧ думайтӧ аддзыны кутшӧмкӧ вошӧмтор...
Ме куті тэрмӧдлыны челядьӧс.
Найӧ разӧдчисны, и ми Андрейкӧд колим кыкӧн тыртӧм классӧ.
Сійӧ пыр на ноксис аслас портфельӧн.
— Мыйла ребята думайтӧны, быттьӧкӧ тэ радлан Володя двойка вылӧ? — юалі ме.
— Неправда, ме ньӧти эг радлы.
Прӧстӧ ми Румянцевкӧд дугдім дружитны.
И, дерт, сэтысянь сійӧ омӧльджыка велӧдчӧ.
Войдӧр ме сылы отсавлывлі, а ӧні сійӧ урокъяссӧ гӧтӧвитӧ ӧтнас.
— Ӧтнас ӧмӧй?
Ме ногӧн, Володя занимайтчӧ Толякӧд, Сашакӧд.
А мыйла ті сэсся он нин дружитӧй?
— Таын сійӧ мыжа.
Сійӧ пыр шулывліс, мый ме пӧ ачымӧс вылӧ пукта, мый ме ку пиысь петтӧдз зіля, медым лоны первойӧн.
А ме ньӧти ог зіль.
Ме абу мыжа, мый ме первой.
Тайӧ способностьяс сайын.
— Кывзы, — шуи ме. — Помнитан, ми гижим сочинение татшӧм тема вылӧ: «Менам ёртъяс»?
Тэ тӧдан: некод, ни ӧтик морт эз гиж тэ йылысь.
Мыйла сідз?
Ӧд войдӧр тэ дружитлін и Володякӧд и Борискӧд, а ӧні кыкнанныскӧд лӧгасин.
Водзджыксӧ ребята относитчылісны тэ дінӧ ёна бурджыка.
— Найӧ завидуйтӧны меным.
— Кыдз тэныд абу яндзим!
Мый тэ сёрнитан!
Думыштлы ачыд: ӧд Горюнов зэв способнӧй и велӧдчӧ зэв бура, Гай — тожӧ, и ещӧ унаӧн миян велӧдчӧны бура.
Мыйла нӧ на вылӧ некод оз завидуйт?
Омӧльтор тэ думайтан аслад ёртъяс йылысь.
— И сэсся, — вочавидзтӧг шуис Андрей, — ребята кӧсйӧны бӧрйыны мӧд вожатӧйӧс.
Шуӧны, ме . пӧ ог шогмы.
А ме уджала ог лёкджыка мукӧдъяссьыс.
«Ак, со тэ мыйла кольччӧмыд!» — думышті ме. Да шуи:
— Но, инӧ, кывзам сбор вылын, мый шуасны ребята.
* * *
Аслыссяма сбор вӧлі тайӧ.
Неуна кывзыштӧм бӧрын ме юалі:
— Мый йылысь нӧ всё-таки сёрниыс тіян талун?
И Саша Воробейко ӧтветитіс исчерпывающӧя:
— Кодлӧн кыті висьӧ, сы йылысь сійӧ и сёрнитӧ.
Збыльысь, сбор заводитчис шумӧн да порядоктӧг.
— Миян звено медлёк, — висьталіс Чесноков. — Дневникӧй менам дзик тыртӧм, весиг гижавнысӧ нинӧм.
— Кодлӧн медуна двойкаыс?
Миян! — водзӧ нуӧдіс Ваня Выручка.
— Волейбольнӧй сборнӧй командаӧ миян звеноысь ин ӧти морт эз веськав! — скӧрысь горӧдіс Лукарев.
— Энлӧй, — суитчис Лёва. — Андрей, нуӧд сборсӧ, мӧдногӧн нинӧм оз артмы.
— Кора сёрнитны ӧти-ӧтиӧн, — букыша шуис Морозов. — Корӧй кыв.
— Ме кора кыв да ӧні жӧ висьтала ставсӧ помысь помӧдз. — Ваня Выручка сувтіс да, сэтшӧм жӧ букыш да скӧр, минута дыра чукӧртіс мӧвпъяссӧ.
Тешкодь вӧлі аддзыны букышаӧн сылысь беринӧсь синкымтӧм чужӧмсӧ, кодӧс быттьӧкӧ создайтӧма меліа нюмъявны. — Чесноков прав: миян звено медлёк.
Ми нинӧм ог вӧчӧй, нинӧм интереснӧйӧн ог занимайтчӧй.
Наметитлім план, а мый артмис?
Нинӧм!
Гайлӧн звеноыс кутшӧм альбом вӧчис Москвалы кӧкъямыссё во тыриг кежлӧ!
Сэсся найӧ ставныс ӧтлаын ветлісны Ленин Музейӧ.
Ветлісны театрӧ.
Сборъяс вылын налӧн пыр ворсӧмъяс.
А Рябинин звенолӧн кутшӧм поход вӧлі лыжияс вылын!
Со Лабутин, и Лукарев, и Воробейко накӧд ветлісны, мед висьталасны!
(«Кутшӧм ещӧ походыс вӧлі!» — шыасис Саша.)
А миян?
Ми ог и чукӧртчылӧй ньӧти.
И нинӧм ог вӧчӧй.
Ваня пуксис.
— А мыйла тайӧ ставыс? — кутіс висьтавны Саша. — Ставыс сы вӧсна, мый Морозовлы некутшӧм делӧ абу звеноӧдз.
Сылы сӧмын ас дорӧдзыс делӧ: ёртъяс вылас сійӧ сьӧлыштны оз кӧсйы.
— Энлӧй, ме висьтала! — чеччыштіс Лабутин. — Вот быдӧн шуӧны: колян во Морозов бура уджаліс.
А тӧданныд мыйла?
Сэки сійӧ вӧлі отрядса сӧветын председатель, со мыйын делӧыс!
Тайӧ сылы сьӧлӧм вылас воис, сэні сійӧ виднӧй, сэні сылы почёт!
А звеноын вожатӧй — тайӧ этша сылы.
Сійӧ радейтӧ лоны первойӧн.
Тайӧ ладнӧ на: ло первойӧн, пӧжалуйста!
Абу жаль!
Но мыйла сійӧ оз радейт, кор мӧд морт первой жӧ?
Вот сійӧ некор, некор некодлы оз висьтышт...
Марина Николаевна, но мый ті сэтшӧма ме вылӧ видзӧданныд?
Ме ачым тӧда, мый подсказывайтны оз позь, и миян пӧшти некод оз подсказывайт, ме ог та йылысь сёрнит.
Но Морозов... сійӧ оз сідз, кыдзи ставным.
Сійӧ оз прӧстӧ пукав да оз подсказывайт.
Но ӧд овлывлӧ: сулалан дӧска дорын и он тӧд... а сійӧ сӧмын дзугӧ.
Нюжӧдчӧ мыйвынсьыс, медым сійӧс юаласны, шпыннялӧ, топӧдлывлӧ пельпомъяссӧ.
Тэ пӧ дурак, нинӧм он тӧд, а ме вот тӧда.
Кор кодкӧ мӧд бура ӧтвечайтӧ, сылы оз кажитчы.
— Сӧран! — скӧрпырысь горӧдіс Андрей.
— Збыль, збыль!
Оз сӧр!
Мыйла сӧрӧ?
Збыль! — дзик пыр кыліс некымын гӧлӧс.
— Докажит!
Первойысь ме аддза, медым тайӧ дисциплинированнӧй да сыгӧгӧрсаяс дінӧ равнодушнӧй детинкаыс татшӧмӧдз воштіс самообладаниесӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі чирӧма, черлыяс вылас чепӧсйисны нерӧвнӧй гӧрд чутъяс.
— Оз быдтор позь докажитны, — вочавидзис Лабутин, — но сӧмын тайӧс миян классын быдӧн тӧдӧны.
— А ме докажита, — бара заводитіс сёрнитны Саша Воробейко. — Вот колян разӧ Лидия Игнатьевна шуӧ: «Тайӧ задачасӧ позьӧ решитны мӧдногӧн.
Думыштлӧй».
Ми пукалам, думайтам.
Румянцев юалӧ Морозовлысь: «Видзӧдлы, правильнӧ ме заводиті?»
А Морозов весиг оз видзӧд да шуӧ: «Ог тӧд».
А сэсся, минута на эз коль, лэптӧ кисӧ: «Лидия Игнатьевна, ме решиті!»
— Румянцев ачыс вӧлі должен думайтны! — скӧра вочавидзӧ Андрей.
— Да ӧд сійӧ ачыс и придумайтіс, и заводитӧма вӧлі правильнӧя, вӧлӧмкӧ — сідзи жӧ, кыдзи и тэнад.
Мыйла нӧ тэ пӧръялін, мый он тӧд?
— А мый сылысь юасьнысӧ! — броткӧ Лукарев. — Оз первойысь мун сёрниыс та йылысь.
Ставныс сёрнитісны ӧтпырйӧ, и Лёвалы бара ковмис суитчыны:
— Мый нӧ ті предлагайтанныд, ребята?
— Бӧрйыны мӧдӧс!
Мӧд вожатӧйӧс! — дзик пыр кыліс некымын гӧлӧс.
Лои шынитӧв.
— Тэ сӧгласен сійӧн, мый тэ йылысь шуисны? — шыаси ме Андрей дінӧ.
— Звено, дерт, уджалӧ лёка, — букыша ӧтветитіс сійӧ.
— А мыйла?
Мед висьталас, мыйла лёка? — бара горӧдісны челядь.
— Звенолӧн уджыс абу сӧмын ӧти вожатӧй сайын.
Ме нуӧда вӧлі ребятаӧс «<rus>Белеет парус одинокий</rus>» кино вылӧ, а найӧ эз мунны.
Бара лыбис шум.
Вӧлӧмкӧ, ставныс, Андрей кындзи, аддзылӧмаӧсь тайӧ картинасӧ, и абу ӧтчыд сӧмын, та вӧсна и ӧткажитчӧмаӧсь мунны.
А кор челядь мунӧмаӧсь видзӧдны «<rus>Клятва Тимура</rus>», Андрей абу мунӧма, сы вӧсна мый сійӧ буретш видзӧдлӧма нин сійӧс.
— Шуны кӧ, колӧ бӧрйыны мӧд вожатӧйӧс, — заключайтӧ Лабутин.
Недыр падъялыштӧм бӧрын кыв босьтіс ӧнӧдз пыр чӧв олысь Румянцев.
— Ме предлагайта кольны Морозовӧс вожатӧйӧн, — ньӧти виччысьтӧг заявляйтӧ сійӧ. — Ӧд сёрнитам ми та йылысь сӧмын первойысь на.
— Кыдзи сідз — первойысь?
— Но, быдӧн торйӧн, гашкӧ, и сёрнитлісны.
А кыдз следуйтӧ, ставӧн ӧтлаын эг сёрнитлӧй.
Вот ӧні ми сылы ставсӧ висьталім, и мед сійӧ тӧдӧ.
Мед коляс вожатӧйӧн да бура уджалас.
А оз кӧ кут бура уджавны, сэки бӧръям мӧдӧс, — ёртъяс вылас доверчивӧя видзӧдігмоз помаліс Володя.
Дерт, бара кыптіс вензьӧм.
Лабутин да Лукарев — решительнӧ прӧтивӧсь.
Весиг Ваня, Ваня, коді пыр вӧлі дась виччысьны ёртъяссяньыс сӧмын бурӧс, категорическӧя шуӧ:
— Ерунда тайӧ, всё равно некутшӧм тӧлк оз ло!
— И сэки немвиччысьтӧг да ньӧжйӧник Вася Воробейко шуӧ:
— Мый нӧ, сійӧ абу морт, али мый?
И Коля Савенков поддерживайтӧ:
— Мед петкӧдлӧ, мый вылӧ шогмӧ.
Видзӧдлам.
Мӧдӧс бӧрйыны век на вевъялам.
Гӧлӧсуйтӧны.
Гӧлӧсъяс юксьӧны: нёльӧн сы дор, медым бӧрйыны мӧдӧс, квайтӧн сы дор, медым Морозовӧс кольны.
Колӧ веськыда шуны: абу зэв ыджыд да почётнӧй большинство, но всё-таки большинство.
И сэки, ставӧс чуймӧдмӧн, Саша Воробейко, коді ӧні на гӧлӧсуйтіс Андрейлы против, мыйкӧ думайтігтыр зыртӧ плешсӧ да миролюбивӧя висьталӧ:
— Но и мый, ладнӧ.
Мед уджалӧ. — И Морозовлань бергӧдчӧмӧн содтӧ: — Тэ эн лӧгась, тэныд висьталӧны оз лёк кузя, а тэныд жӧ пӧльза вылӧ.
Андрейлӧн чужӧмыс дзик гӧрд, вомдоръяссӧ топӧдӧма мукӧддырся дорысь топыдджыка, но гӧлӧсыс пӧшти нин рӧвнӧй.
— Вайӧй составитам уджалан план, — висьталӧ сійӧ. — Предлагайтӧй.
Неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын ми петім школаысь Лёвакӧд кыкӧн.
— Лёва, — шуа ме сылы, — ті думыштлӧй сӧмын: Саша Воробейко велӧдӧ Андрей Морозовӧс!
Сӧгласитчӧй, но сайын ми некыдз эськӧ эг вермӧ думыштны, мый вермас лоны татшӧмтор.
— А Андрей мыйкӧ кӧть гӧгӧрвоис? — думыштчӧмӧн шуӧ Лёва.
— Эз ставсӧ... но мыйяскӧ, тӧдӧмысь, гӧгӧрвоис!
ВӦЛЬНӦЙ ТЕМА ВЫЛӦ СОЧИНЕНИЕЯС
Русскӧй кыв урок вылын ме висьтала велӧдчысьяслы:
— Талун ме вайи вӧльнӧй тема вылӧ тіянлысь сочинениеястӧ.
Эмӧсь сочинениеяс: «Каникул дырйи», «Вӧрӧ тшакла».
Ӧтияс казьтылӧны гожӧм, мӧдъяс — тӧвся каникулъяс.
Эмӧсь сочинениеяс лыжнӧй поход йылысь, футбольнӧй матч йылысь, радейтана книгаяс йылысь.
Но ӧні ме кӧсъя лыддьыны тіянлы кык сочинение ӧти и сійӧ жӧ тема вылӧ — миян детскӧй дом йылысь.
Со первойыс.
Кывзӧй:
«Ӧтчыд ми ветлім Болшевскӧй детскӧй домӧ и сэсся кутім частӧ ветлывлыны сэтчӧ.
Ми кутім дружитны челядькӧд, кӧть найӧ и ичӧтӧсь на.
Ставныс найӧ сирӧтаяс, малӧн абу ни мам, ни бать.
Марина Николаевна эз разрешит миянлы нинӧм йылысь юасьны, медым найӧ эз казьтывны асланыс шог йылысь.
Ми эг и юасьӧ нинӧм йылысь, но мукӧд дырйиыс и сідзи тыдалӧ.
Толя Поповлӧн киас гижӧма номер, кодӧс сетлӧмаӧсь сылы фашистскӧй лагерын.
Номерыс кельыдлӧз, и тайӧ краскаыс оз мыськыссьы.
Тані юасьны нинӧм, ставсӧ ачыд гӧгӧрвоан.
Ещӧ ме кӧсъя висьтавны Соня Смирнова йылысь да Женя Смирнов йылысь.
Найӧ чоя-вока.
Соня вит арӧса, Женя — дас арӧса.
Детскӧй домын найӧ олӧны зэв важысянь, налӧн абу жӧ ни бать, ни мам.
Найӧ зэв ёна быдӧн дінӧ велалісны, а Людмила Ивановналы Соня шуӧ «мама».
Ме велӧді Саняӧс тӧдмавны букваяс, но сійӧ ичӧт на.
«О» буква йылысь сійӧ шуӧ: «Тайӧ ичӧтик мач», а «е» — «жугалӧм ичӧтик мач».
Женя любитӧ сійӧс да некор оз кедзовт.
Сійӧ велӧдчӧ коймӧд классын.
И вот детскӧй домӧ ӧтчыд воӧма нывбаба да шуӧ: «Воспитайтӧм вылӧ ме кӧсъя босьтны кагаӧс».
И кутӧма корны, медым сылы сетасны Соняӧс, да шуӧ: «Вайӧй меным тайӧ нывкасӧ, ме ордын сылы лӧсьыд лоӧ».
А Женя бӧрддзис да горӧдіс: «Ог сет, ог сет!
Вомӧнӧн вода, а ог сет!
Всё равно сылы некӧн оз ло лӧсьыдджык!»
Но тайӧ нывбабаыс зэв ёна корис, и быдӧн полісны, мый Людмила Ивановна сетас Соняӧс.
Но сійӧ эз сет, и ставныс вӧліны радӧсь.
Ме ногӧн кӧ, зэв бура да правильнӧ вӧчис Людмила Ивановна, мый эз сет.
Сэні тэнад гортыд, кӧні тэнӧ любитӧны да жалитӧны.
Нинӧмла Сонялы муннысӧ, детскӧй домын кӧ сійӧс любитӧны да жалитӧны и сэні сылӧн эм вок».
Помӧдзыс лыддьӧм бӧрын ме неуна виччысьышті, сэсся шуи:
— Ӧні кывзӧй мӧд сочинение:
«Миян подшефнӧй детдом помещайтчӧ зэв лӧсьыд, просторнӧй дачаын, сійӧ вӧлӧма коркӧ озыр купечлӧн.
Ветымын челядь — нывкаяс да детинкаяс — олӧны сэні, кодъясӧс любитӧны да ласкайтӧны.
На йылысь тӧждысьӧны и воспитательяс, и заведующӧй, и матігӧгӧрса колхозъяс, кодъяс снабжайтӧны челядьӧс кӧм-паськӧмӧн и сёян-юанӧн.
Детскӧй дом расположитчӧма мичаинын, сук вӧрын.
Ыджыдджык челядьыс ветлывлӧны школаӧ, а ичӧтъясыс асывсянь котӧртӧны гуляйтны, и лунтыр вӧрын юргӧ налӧн гора, гажа серамныс.
Миян класса ребята вӧчисны челядьлы зэв лӧсьыд йи гӧра.
Таысь кындзи, ми лӧсьӧдалім налы пӧдарокъяс, кодъяс вылӧ найӧ лоины зэв радӧсь.
Детскӧй домын быдлаті сӧстӧм да порядок.
Крӧватьяссӧ вевттьӧма лым еджыд эшкынъясӧн, ӧшиньвывъясын цветъяс, стенъясын ӧшалӧны картинаяс.
Залын сулалӧ пианино, а шкапъясын уна интереснӧй детскӧй книгаяс.
Челядь любитӧны рисуйтчыны, та вылӧ налӧн эмӧсь цветнӧй карандашъяс да краскаяс.
Рытъясын да прӧст часъясӧ воспитательяс гораа лыддьӧны челядьлы книгаяс, и лыддьӧмсӧ кывзыны — налӧн радейтана занятие.
Кор ми волывлам, ми лыддьывлам жӧ челядьлы гораа.
Медъёна налы воӧ сьӧлӧм выланыс «Зарни ключик» йылысь Алексей Толстойлӧн повесть».
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын ме бара юалі:
— Кыдзи, тіян ногӧн, код сочинениеыс бурджык?
— Первойыс! — кыліс дружнӧя горӧдӧм.
— Мыйла?
Та вылӧ эз нин вӧв сэтшӧм прӧстӧ ӧтветитны хорӧн.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Гай шуис:
— Тыдалӧ, мый сійӧыс, коді гижӧма первой сочинениесӧ, частӧ волывлӧ Болшевоӧ и любитӧ челядьӧс.
А мӧдыс... сійӧ абу сьӧлӧмсяньыс...
— Сійӧ шыльыд, но гажтӧмджык, — поддержитіс Борис.
Ме видзӧдлі гӧгӧр.
Саша Воробейколӧн чужӧм вылас сявкйис радлун, вомдоръясыс сылӧн кутісны шудаысь-шуда нюмъявны.
Вася вӧлі чуймӧма да эз верит аслас пельяслы.
— А коді гижӧма? — юаліс Дима.
— Первой сочинениесӧ гижӧма Вася Воробейко, — шуи ме. — Мӧдсӧ — Андрей.
Первойыслы ме пукті «четыре», сы вӧсна мый сэні кык ӧшибка, но сійӧс гижӧма сьӧлӧмсянь да шоныда.
Андрейлы ме пукті «пять», сылӧн абу ӧшибкаяс да гижӧма зэв чистӧя.
Но сылӧн сочинениеыс меным омӧльджыка воис сьӧлӧм вылӧ.
Ме сӧгласитча Сашакӧд да Борискӧд: тайӧ сочинениеыс равнодушнӧй.
Бур, кор морт кужӧ гижны правильнӧй, мича кывъяс, но тайӧ этша.
Тайӧ жӧ шыльыд, мича, правильнӧй кывъяссӧ позьӧ гижны любӧй детскӧй дом йылысь, и некод сыын оз тӧд миянлысь, болшевскӧй, домтӧ, миянлысь малышъястӧ.
А Вася сочинениеын ми тӧдім болшевскӧй челядьӧс, аддзылім, кыдзи найӧ олӧны, почувствуйтім, мый Вася найӧс любитӧ, и тайӧ зэв бур.
Перемена дырйи Саша Воробейко гораа радліс:
— Васькаыд! Васькаыд!
А? — шуаліс сійӧ да ошкӧм петкӧдлӧм могысь чорыда дізьӧдіс вокыслы мышкас.
Ачыс Вася эз сы мында радлы, мыйта шензис.
— Зэв бура гижӧма, — шуис сылы Дима. — Тӧдан, ми корам Марина Николаевналысь сетны тэнсьыд сочинениетӧ газетаӧ.
— Вот тайӧ правильнӧ! — горӧдіс Валя. — Ме важӧн нин артала, мый ми долженӧсь подробнӧя освещайтны печатьын детдомлысь олӧмсӧ.
— Тэ нин висьталан: «освещайтны печатьын»!
— юрсӧ довкйӧдлыштіс Рябинин. — И кор тэ велалан сёрнитны йӧз моз?
Но тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма дзик добродушнӧя, и кор Валя поправитіс асьсӧ: «Энлӧй, збыль, Васялӧн артмӧма зэв бур заметка», ставныс дружнӧя сӧгласитчисны сыкӧд.
— Андрюша, — урокъяс бӧрын юалі ме Морозовлысь, — тэ гӧгӧрвоан, мыйла тэнад сочинениеыд омӧльджыка воис сьӧлӧм выланыс ребяталы, Васялӧн дорысь?
— Гӧгӧрвоа, — бокӧ видзӧдігмоз ӧтветитіс сійӧ.
«Эн ставсӧ, но мыйяскӧ тэ, дерт, гӧгӧрвоин!» — бара думышті ме.
ПОХОДӦ!
Тадзи ми и олім — лун бӧрся лун, недель бӧрся недель, — кадыс котӧртіс, ми эг вевъялӧй видзӧдлыны гӧгӧр...
Мартын вӧлі получитӧма письмӧ Анатолий Александровичсянь.
«Дона другъясӧй менам! — гижис сійӧ. — Талун ме сеті рапорт корабльвывса командирлы.
Ог тӧд, кутшӧм лоӧ ӧтвет, но думайта, оз ӧткажит.
Лоӧ кӧ «бур» (отпускӧ разрешитӧм), ме гижа тіянлы, а петігӧн сета телеграмма — бур?»
Кыдзи нӧ нин абу бур!
Тайӧ письмӧыс вайсис миян классӧ выль радлун.
Некод челядь пиысь эз сомневайтчы ни ӧти минута: тайӧ ылі Войвывса тӧдтӧм мортыс непременнӧ аддзас кад, медым волыны да аддзӧдчывны накӧд.
«Бокӧвӧй», «тӧдтӧм» — тайӧ кывъясыс, збыльвылас, важӧн нин эз лӧсявны Анатолий Александрович дінӧ: сійӧ лои асӧн — тайӧ кывйыслӧн медся ыджыд, медся истиннӧй значениеын.
Ми решитім экзаменъяс бӧрын дзик пыр жӧ мӧдӧдчыны кыклунъя походӧ.
Людмила Ивановна, коді ӧні тӧдлывліс миянлысь став делӧяснымӧс да планъяснымӧс, шуис, мый миян маршрут кӧ мунӧ Болшево пыр, ми вермам надейтчыны узьны детскӧй домлӧн ӧти флигельын.
Тайӧ решитіс делӧсӧ.
Ми зіля да бура изучитім Подмосковьелысь картасӧ да велӧдім наизусть туйсӧ Мытищисянь Болшевоӧдз.
Челядь тӧдмалӧмаӧсь подӧн мунан нормаяс: 12‒13 арӧса детинкаяслы — 10 километрӧн лун, мунан ӧдыс — 3,5 километр часӧн, грузлӧн сьӧктаыс — 4 килограмм.
Тӧдмалім, кыдзи бурджыка вӧчны походлысь маршрут да график, кыдзи пелькджыка, лӧсьыдджыка да экономнӧйджыка пуктавны снаряжение.
Ог на вӧлі тӧдӧй, кодлы врач разрешитас мунны, но походлӧн идеяыс шымыртіс ставнысӧ.
Весиг Дима, коді зэв бура тӧдіс, мый мунны сійӧс оз лэдзны, лӧсьӧдчигӧн принимайтіс медся деятельнӧй участие.
Лӧсьӧдчисны звеноясын.
Рисуйталісны дорожнӧй знакъяс, велӧдчисны тэчны вещӧвӧй мешӧкъясӧ кӧлуй.
Кор Лёва тшӧктіс Лукаревлы тэчны рюкзаксӧ, сійӧ ставсӧ вӧчис сідз, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны, кыдзи оз ков вӧчны: мышланьыс пуктіс котелок, а мӧдарладорас — свитер; няньсӧ пуктіс медся улӧ, кӧні сійӧ часджын мысти должен вӧлі дзикӧдз крӧшитчыны; посни торъяссӧ сюяліс кытчӧ веськалӧ и вит минута мысти эз нин вермы вспомнитны, кодарладорсьыс мый колӧ корсьны.
Сэсся Лёва ӧдйӧ да точнӧя петкӧдліс, кыдзи колӧ пуктавны, и ставныс ӧти-ӧтиӧн выльпӧв вӧчисны тайӧ нагляднӧй уроксӧ.
Быдӧн заптісны важ кинолента тор (отсалас биасьны!) да котелок.
Быдӧн вӧчисны аслыныс метр кузьта бедь да тшупӧдъясӧн пасъялісны сэтчӧ дециметръяс да сантиметръяс — друг ковмас мыйкӧ мерайтны!
Поход йылысь челядькӧд беседуйтігӧн Лёва висьталіс налы уна пӧлезнӧйтор:
— Со мый колӧ бура запомнитны: походын кӧ мыйкӧ босьтін ёртыдлысь, бӧр сет непременнӧ сылы, мӧдногӧн мыйкӧ вермас вошны либӧ вунны.
Кутӧй тӧдвылад: быд походса участникъяс пыр старайтчӧны отсавны сэтчӧс олысьяслы.
Например, кӧсйӧ зэрмыны — сідзкӧ, колӧ уберитны турун.
Но, тайӧ, гӧгӧрвоана, оз овлыв июньын.
Но вообще, кутшӧмкӧ кӧ беда — наводнение, пӧжар, код тӧдас мый вермас лоны, — пионеръяс лыддьӧны асьнысӧ мобилизуйтӧмаӧн.
Челядь кывзӧны, и найӧ чужӧмъяс вылысь абу сьӧкыд лыддьыны, мый найӧ абу прӧтивӧсь веськавны пӧжар вылӧ либӧ наводнение вылӧ: сэні найӧ петкӧдласны асьнысӧ!
Найӧ мездасны!
Сэтчӧс олысьяс вермасны лоны спокойнӧйӧсь: найӧ оз сетны налы страдайтны стихийнӧй бедствиеясысь!
— Ещӧ ӧти правилӧ, — водзӧ висьталӧ Лёва. — Тайӧ тэныд относитчӧ, Лукарев, лӧсьӧдчан кӧ тэ босьтны походӧ ассьыд аппараттӧ.
— Факт, лӧсьӧдча!
— Сідзкӧ: тэ кӧ кодӧскӧ сэтчӧс, олысьяс пиысь снимайтан, гырысьясӧс либӧ челядьӧс, да кӧсйысян ыстыны карточкаяс, обязательнӧ ысты, гӧгӧрвоан?
А то походын ветлысь мукӧд фотографыс снимайтас-снимайтас, кӧсйысяс-кӧсйысяс, а сэсся снимокъяссӧ клеиталас аслыс альбомас да успокоитчас.
А сэсся сійӧ местаясас жӧ воас мӧд фотограф, и сылы оз нин веритны, шуӧны:
«Тӧдам тіянӧс, татшӧмъястӧ...»
Кыв кӧ сетін — выполняйт.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! Гӧгӧрвоана!
— Стоянка колӧ кольны нинӧм вӧрзьӧдтӧг, тайӧ нин сідз гӧгӧрвоана.
Бипурдорса титанъяс, кольӧм пес колӧ ӧкуратнӧя тэчны — сэки мукӧд путешественникъяс бурӧн казьтыштасны тіянӧс.
Ме ог нин висьтав сы йылысь, мый бипур колӧ кусӧдны кыдз пӧлагайтчӧ, медым и бикинь эз коль.
Тайӧ, колӧ чайтны, быдӧнлы гӧгӧрвоана.
— Тӧдам, абу ичӧтӧсь, — кыз гӧлӧсӧн шуис Кира Глазков да кызӧктіс.
— А медся главнӧйыс походын — не няргыны! — неуна челядьлы виччысьтӧма помалӧ Лёва. — Ме лыддьылі «Педагогическӧй поэма» — зэв бур, замечательнӧй книга! — сэні челядь весиг ӧшӧдӧмаӧсь стенас татшӧм плакат: «Не няргыны!»
Кӧть мед кутшӧм сьӧкыд оз ло — зэр, кӧдзыд, няйт, жар — не няргыны, не норасьны, ныр не ӧшӧдны!
Санитарӧн бӧрйисны Лабутинӧс.
Збыльысьсӧ, тайӧ званиеас сійӧ миян оліс колян вася карсайса прогулкаяссянь нин; ставныс помнитісны случай, кыдзи сійӧ ӧдйӧ да пелька перйис ёсь ув, коді писькӧдӧма Борислысь коклябӧрсӧ, ёна йодаліс ранасӧ да вӧчис, неуна кельдӧдӧм, но храбрӧя нюмъялысь Борис шуӧм серти, «артистическӧй перевязка — кӧть пукты санитарнӧй оборона кузя выставка вылӧ!»
Котралысьӧн лоны окотитісны ставныс, и некод эз кӧсйы лоны пӧварӧн, кытчӧдз Лёша Рябинин эз заявит, мый пӧварӧн лоас сійӧ, и «весиг ыджыд удовольствиеӧн».
Сэки пырысь-пыр некымын чужӧмъяс вылын вуджӧртіс выражение, кутшӧмӧс позьӧ казявны сэтшӧм морт чужӧм вылысь, коді тӧдлытӧг упуститӧма мыйкӧ соблазнительнӧйӧс.
Саша Воробейколӧн весиг шусис: «Эх, гашкӧ и збыль...»
Кадыс миян вӧлі зэв этша: ми бара лӧсьӧдчим экзаменъяс кежлӧ, а ӧд ӧні найӧ вӧліны колян вося дорысь серьёзнӧйджыкӧсь.
Ӧд миянлы колӧ вӧлі вуджны квайтӧд классӧ!
— Шудтӧм йӧз, кодъяс кутасны овны тысяча во мысти миян бӧрын: мыйта быдсяма событиеыс лоӧ тайӧ кад чӧжнас, и налы ставсӧ ковмас велӧдны! — история повторяйтігӧн меланхолическӧя шулывліс Саша Воробейко.
А ӧд история кындзи вӧлі ещӧ и арифметика, и география, и литература, и русскӧй кыв, и английскӧй...
Но кӧть кутшӧм этша вӧлі кадыс, а поход кежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ ми сяммылім корсьны кутшӧмкӧ часъяс.
МАЙ 9-ӧд ЛУН
— Телеграмма!
Миянлы телеграмма!
Коридор кузя тӧвзисны Воробейко вокъяс.
Саша котӧрӧн матыстчис первойӧн да, сьӧкыда лолалігтыр, сетіс меным бумага лист.
Телеграмма вӧлі адресуйтӧма «Витӧд «В» класслы», да сэні гижӧма:
«Воа ӧкмысӧд лунӧ Ленинградскӧй вокзалсянь, встречайтӧй».
Лыбис висьтавны позьтӧм суматоха.
Кӧть челядь и тӧдісны, мый Анатолий Александрович воас, и лӧсьӧдчисны тайӧ встреча кежлас да виччысисны, мый тайӧ лоӧ непременнӧ майын-июньын, но телеграфнӧй бланк йӧймӧдіс найӧс сідз жӧ, кыдзи велӧдчан во заводитчигӧн футбол.
— Локтӧ!
Кыдзи ми сійӧс встретитам?
Кӧні сійӧ кутас овны?
Вӧлі решитӧма: вокзал вылӧ челядь мунасны стройӧн.
«Ми сійӧс огӧ тӧдӧй, но сійӧ миянӧс пырысь-пыр тӧдас!» — лицемеритӧмӧн висьтавлісны найӧ, но сьӧлӧманыс быдӧн чайтісны, мый тӧдасны Неходаӧс.
Овны сувтны позьӧ Гай ордӧ, Ильинский ордӧ, Лукарев ордӧ да Кирсанов ордӧ.
Ковмис пудъясьны.
Шудыс уси Сашалы.
Тадзи май 9-ӧд лун лои миянлы кыкпӧвса праздникӧн.
Асывсяньыс челядь стройӧн мунісны вокзалӧ.
Лёва ньӧбис пероннӧй билетъяс, и, чёткӧя восьлалысь нелямын гоз кок улын йӧлӧгаӧн шыасьысь зал вомӧн вуджӧм бӧрын, детинкаяс выстроитчисны платформа вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны еджыд дӧрӧмаӧсь, гӧрд галстукаӧсь, смотр вылын моз зэвтчыштӧмаӧсь.
Сулалісны найӧ кык радӧн, и кор Лёва сетіс команда «вольно», бӧръяясыс терпениетӧг кутісны нюжӧдавны сьыліяснысӧ, зілисны водзджык аддзыны, оз-ӧ лок поезд.
Кутшӧм напряжённӧйӧсь, волнуйтчанаӧсь налӧн чужӧмъясныс!
Кажитчӧ, найӧ дасьӧсь кутчысьны кыкнан кинаныс вокзалса часілы зэв ыджыд стрелкаас, коді дышпырысь чеччалӧ ӧти черточкасянь мӧдӧ, да кыскыштны сійӧс, кытчӧ колӧ.
И ставныс, кодъяс миянкӧд тшӧтш виччысьӧны поезд, коді регыд мысти должен локны тайӧ платформа дінас, любопытствоӧн видзӧдлывлӧны миян вылӧ.
Бӧрыннас часі стрелкаяс заводитісны ведитны асьнысӧ приличнӧя.
Став синъяс дзоргӧны сыланьӧ, кытысянь кылӧ требовательнӧй, кыз гӧлӧса гудок.
Кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм гажа встречайтны!
Пошкакылігтыр да грымакылігтыр дыр виччысян поезд матыстчӧ аслас асфальтӧвӧй пристань дінӧ, и ми Лёвакӧд муртса удитам кутны челядьӧс, кодъяс дасьӧсь чепӧсйыны местасьыс.
Вагон номерсӧ ми огӧ тӧдӧй, лоӧ виччысьны.
Кымын военнӧй петӧ — и танкистъяс, и артиллеристъяс, и лётчикъяс!
Но ми виччысям морякӧс.
А моряк абу.
Кӧні нӧ сійӧ?
Челядь оз ӧшйыны места вылас да горш синъясӧн дзоргӧны локтысьяс чужӧм вылӧ.
Со чукӧрӧн локтӧны морякъяс, найӧ гажапырысь видзӧдӧны миян вылӧ, но сувтлытӧг мунӧны дінтіным.
Сӧмын кор платформаыс пӧшти тыртӧммис нин, сы помын тыдовтчис кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, морскӧй формаа морт...
Кыкнан киас сійӧ кыскис кык ыджыд чемодан.
Миянӧс ылісянь аддзӧм мысти сійӧ пуктіс ӧти чемодансӧ да ӧвтчыштіс кинас.
Лёвалысь команда да разрешение виччысьтӧг челядь чепӧсйисны сы дінӧ.
Анатолий Александрович топӧдавліс быдладорсянь нюжӧдалӧм кияс, кутышталіс да пельпомъясӧдыс пыркӧдышталіс найӧс, кодъяс сулалісны матынджык, сералігтыр видзӧдаліс гӧрдӧдӧм, зэв радлысь чужӧмъяс вылӧ.
Пола, мый шума приветствиеяссьыс сылӧн регыд кутіс тиньгыны пельясас, но сійӧ сідз жӧ чужӧмтырнас, добродушнӧя нюмъяліс дзик быдӧнлы, кыдзи ыджыдджык вок, коді бӧр воӧма аслас семьяӧ, кӧні сійӧс ёна нин виччысьӧмаӧсь да кӧні сідз нин велалӧмаӧсь: мыйӧн дырджык абу аддзысьлӧмаӧсь, сійӧн шумнӧяджык да радпырысь встречайтӧны.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Виччысьыштлӧй, ӧні ми ректыштам ӧти чемодансӧ, а то сійӧ сьӧкыдкодь...
Зялькнитіс томан, воссис вевт, и сэні жӧ, перрон вылас, быдӧнлы вӧлі сетӧма пӧдарок.
Мыйыс сӧмын эз вӧв тайӧ чемоданас!
Рисунокъяс — войвыв природалӧн картинаяс, патрон гильзаяс, планшеткаяс, морж лыысь вӧчӧм вставочкаяс...
Некодӧс абу вунӧдӧма.
Ми Лёвакӧд получитім ӧти вундасян пуртӧн, кодлӧн вороп вылас вӧлі тюлень.
Быд пӧдарок встречайтісны дружнӧй торжествуйтана ойӧстӧмӧн.
Регыд мысти миян ставнымлӧн кианым лои ичӧтик тубрас, но та пыдди чемодан тыртӧммис, и сійӧс нуис висьтавны позьтӧм гордӧй Саша Воробейко, ачыс зіля восьлаліс Анатолий Александровичкӧд ӧттшӧтш, кодлы сійӧ вӧлі пӧшти щӧкаӧдзыс.
(«Ого, кутшӧма тэ быдмӧмыд — настоящӧй моряк лоан!»
И, кажитчӧ, тайӧ ошкана пасйыштӧмсьыс Саша миян син водзын быдмис ещӧ сантиметр дас мында...)
Ми колльӧдім Анатолий Александровичӧс гостиницаӧдз («Бурджык ме сэтчӧ сувта, мыйла ме кута дзескӧдны тіянӧс?» — небыда, но решительнӧя шуис сійӧ ӧбидитчӧм Сашалы) да прӧщайтчим сыкӧд... недыр кежлӧ:
сэсся бара встретитім сійӧс школа дорысь да нуӧдім ас ордӧ.
Сійӧ пырис классӧ; миянлысь объяснениеяс виччысьтӧг кутіс видзӧдавны газета, выставка, марочнӧй коллекция, видзӧдліс самоделка тыра шкапӧ.
Тайӧ «инспекторскӧй смотрсӧ» вӧчигӧн сійӧ гажапырысь дженьыдика шуаліс:
— Джаджйыс лӧсьыд, а вот ящикыс неуна пӧлӧс бока.
Кодлӧн нӧ уджыс тайӧ?..
Со сійӧ мый!
Ті и пилитавны кужанныд...
Но, молодецъяс!
А модельясыс мыйла этша?
Быдӧнлы кыдзкӧ дзик пыр лоины привычнӧйӧсь, наизусть тӧдсаӧсь сылӧн тэрмасьтӧм, увереннӧй походкаыс, сералысь сӧдз синъясыс, тэрыб, паськыд, зэв бур нюмъялӧмыс да весиг сійӧ, мый зумыд, том чужӧмсӧ Неходалысь вӧлі муртса серӧдыштӧма пистиӧн, а плеш вылас, син доръясас да вом гӧгӧрыс, гӧрдов, гожъялӧм кучик вылас, чёткӧя тӧдчисны еджгов чукыръяс.
Сэсся челядь ӧтлаӧ вешталісны партаяс, пуксялісны матӧджык Анатолий Александрович дінӧ да кывзісны, кывзісны, сы вӧсна мый Нехода вӧлӧма зэв бур рассказчик и сылӧн вӧлі мый йылысь висьтавны.
А рытнас ми новлӧдлім сійӧс кар кузя да сэсся, набережнӧй вылын, дзик Москворецкӧй пос дінын, топыд чукӧрӧн, сулалігӧн видзӧдім, кыдзи качлӧны Краснӧй площадь весьтын, Кремль весьтын, юлӧн лӧнь, надзӧн визувтысь ва весьтын зеркалӧын моз сэні тыдалысь зарни, турунвиж, алӧй бияс салютлӧн — Победа лун честь кузя коймӧд салютлӧн.
* * *
И вот ме вои талунъя лунӧдз.
Рыт.
Ме пукала аслам письменнӧй пызан сайын, код вылын стопкаӧн куйлӧны менам челядьлӧн тетрадьясыс, а турунвиж абажур увсянь лампа койӧ яръюгыд югӧръяссӧ тайӧ кыз тетрадь листбокъяс вылӧ.
Выльпӧв ме казьтыла кольӧм кык восӧ, казьтыла тӧрытъя праздник, миян другнымлысь воӧмсӧ да висьтавлӧмъяссӧ, кодъясӧс ми вермим эськӧ кывзыны лунтыр дай рытывбыд, и Москва кузя прогулка, и салют...
Водзын локтӧ уна сьӧкыдлун.
Водзын экзаменъяс.
Ми волнуйтчам Лёва вӧсна.
Ми сэтшӧма кӧсъям, медым сійӧ получитас зӧлӧтӧй медаль!
А сэсся Анатолий Александрович кӧсйысис челядьлы накӧд тшӧтш ветлыны детскӧй домӧ.
А сэсся лоӧ поход.
Гожӧмнас отпускӧ волыны кӧсйысис Шура, гашкӧ и сійӧ мунас миянкӧд.
Унатор водзын — выльыс, бурыс, интереснӧйыс.
Но ӧні ме бара видзӧдла бӧрлань.
Меным зэв окота, медым Вася лоас тӧдчана, самостоятельнӧй мортӧн.
Меным зэв окота, медым Андрейлӧн честолюбиеыс эз пӧртмав сылысь синъяссӧ да эз мешайт аддзыны олӧмсӧ, школасӧ, ёртъяссӧ.
Меным зэв окота, медым Боря Левин шочджыка волывліс классӧ лӧз да доймӧм нырӧн.
Меным зэв окота, медым Саша Воробейко этшаджык думайтас футбол йылысь да унджык — грамматика да география йылысь.
Меным зэв окота, медым Дималы сюрӧ друг, медым Валялӧн характерыс лоӧ чорыдджык, а Лукаревлӧн — небыдджык.
Меным окота, медым ставныс найӧ лоины настоящӧй сӧветскӧй йӧзӧн, веськыд да вернӧй йӧзӧн, испытание часӧ стойкӧй, удж вылын мудзлытӧм да ассьыс уджсӧ сьӧлӧмсяньыс радейтысь йӧзӧн.
Медым первой думайтісны асланыс делӧ йылысь, рӧднӧй страна да народ водзын долг йылысь, а сэсся вӧлисти ас йывсьыныс...
Да, меным унатор окота.
И кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм долыд желайтны тайӧс, думайтны та йылысь, добивайтчыны тайӧс!
Налӧн быд бур сочинение, тӧлкӧн решитӧм быд задача — менам радлун.
Налӧн быд выль мӧвп — и менам мӧвп.
И налӧн быд неудача — менам неудача.
Но мый нӧ, мый сетісны меным тайӧ кык воыс?
Мый ме куті гӧгӧрвоны?
Мыйӧн лои озырджык?
Мый чорыда тӧда?
Став йывсьыс ӧтпырйӧ он висьтав, но ӧтитор йылысь ме ог вермы не висьтавны.
Италия йылысь мойдъяс пиын Горькийлӧн эм ӧти мойд — бать да пи йылысь, кодъяс сюрӧмаӧсь бедаӧ: море вылын найӧс суӧма бушков.
Гыясыс немжалиттӧг шыблалісны ичӧтик пыжсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а берегыс пышйис пыр ылӧджык и ылӧджык.
Мездысьны вермытӧм смерть водзын бать кутіс висьтавны том пиыслы став йывсьыс, мый вылӧ велӧдӧма сійӧс олӧмыс, — удж йылысь, йӧз йылысь...
Чери кыйысь, сійӧ медводз висьталіс, медся важнӧйсӧ аслас ремеслӧ йылысь, зілис передайтны пиыслы ставсӧ, мый тӧдіс, черияс олӧм да повадкаяс йылысь.
Сэсся кутіс сёрнитны сы йылысь, кыдзи колӧ овны йӧзкӧд.
Омляліс тӧв, гыясыс кучкалісны чужӧмӧ, и стариклы лоӧ вӧлі горзыны, медым пиыс кыліс сылысь:
— Некор эн матыстчы морт дінӧ, думайтан кӧ, мый сыын лёкторйыс унджык бур дорсьыс, — думайт, мый бурыс сыын унджык, тадзи тайӧ и лоӧ!
Йӧз сетӧны сійӧс, мый корӧны налысь!
Тайӧ кадсяньыс пиыс олӧма кузь нэм, и вот, ёна пӧрысь дырйиыс нин, благодарностьӧн казьтыштӧма батьыслысь справедливӧй да мудрӧй кывъяссӧ,
Ме тожӧ казьтыла найӧс,
Любитны.
Тӧдны.
И быд мортысь дугдывтӧг корсьны бурӧс.
Велӧдны челядьӧс и аслым велӧдчыны налысь.
И любитан кӧ найӧс, а найӧ любитӧны тэнӧ да веритӧны тэныд — ставыс лоӧ бур.
Тэ венан медся сьӧкыдсӧ, аддзан туй медся упорнӧй сьӧлӧм дінӧ да лоан шуда, зэв шуда.
Шудыс сыын, медым лоны коланаӧн йӧзлы.
Коді нӧ сэки учительысь шудаджык?
И ещӧ ме думайта: садовод олӧ садйын, кодӧс сійӧ быдтіс, писатель кольӧ йӧзлы наследствоӧ ассьыс книгаяссӧ, художник — картинаяс.
А учитель?
Учитель олӧ аслас велӧдчысьясын, налӧн поступокъясын да мӧвпъясын.
Таын — сылӧн творчествоыс и бессмертиеыслӧн юкӧныс.
{Осеева В. А. (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс @ роман @ В. Осеева. Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс @ 1953 @ Лб. 3‒399.}
В. ОСЕЕВА
ВАСЁК ТРУБАЧЁВ ДА СЫЛӦН ЁРТЪЯСЫС
КОЙМӦД КНИГА
1 глава
РӦДНӦЙ МЕСТАЯС
— Нюра!
Нюра!
Тайӧ Чехов улича!
Со таті ми мунім походӧ!
— А со школьнӧй принадлежностьясӧн вузасян магазин.
Мама менам татысь тетрадьяс ньӧблывліс меным...
— Котӧртам!
Котӧртам!
— Сева! Вай китӧ!
Нюра, Лида да Сева Малютин котӧртӧны рӧднӧй кар улича кузя.
Ставыс, мый кольӧма бӧрӧ, кажитчӧ налы страшнӧй вӧтӧн.
— Ми гортынӧсь, гортынӧсь! — волнуйтчигтыр дольӧ Нюра.
Быд тӧдса переулок кыпӧдӧ сыын сьӧлӧмсяньыс радлӧм, быд изтор кажитчӧ рӧднӧйӧн.
— Тайӧ жӧ ставыс миян, миян!
— Мамочка... мамуська... мамаӧй менам! — сьӧлӧм бердас кияссӧ топӧдӧмӧн, волнуйтчӧмысла джӧмдалігтыр шуалӧ Лида.
Сева котӧртӧ нывкаяскӧд орччӧн.
Сійӧ оз вермы сёрнитнысӧ, сійӧ шуда, мый бара аддзӧ ассьыс рӧднӧй карсӧ, и сьӧлӧмсӧ сылысь вӧрзьӧдісны сэні лоӧм вежсьӧмъясыс: тыртӧммӧм уличаяс, ӧшиньясын крестӧн-крестӧн клеиталӧм еджыд визьяс, пӧдвалъяс весьтын гырысь сьӧд гижӧдъяс — «Бомбоубежище».
Сідзкӧ, и тані тшӧтш этайӧ страшнӧй войнаыс!
Сійӧ воӧма и татчӧ, налӧн ичӧтик мирнӧй карас, кӧні ставыс на тырӧма пӧсь казьтылӧмъясӧн, кӧні тулыснас школьнӧй дворын, гажаа тойласигтыр, детинкаяс и нывкаяс чукӧртчывлісны экскурсияяс вылӧ, кӧні тӧвся каникулъяс дырйи петлывліс кар сайӧ лыжникъяслӧн шума чукӧр.
Сійӧ шуда кадас Выль вокӧд паныд быд раз лымъя уличаяс кузя надзӧник восьлавліс школалань банйӧм чужӧма дед Мороз, кодлӧн мыш саяс пӧдаркияс тыра дзонь мешӧк, а уличаяс вылын жуисны тэрмасьысь, кыпыд йӧз, ӧшиньясын югъялісны ёлкавывса бияс, и быд ӧшинь сайын вӧлі праздник.
Сева сюся видзӧдӧ тувъявлӧм ӧшиньяса керкаяс вылӧ, магазин дорысь аддзӧ старикъяслысь да нывбабаяслысь кузь очередь.
Мыйла найӧ сулалӧны сэні?
Магазиныс ӧмӧй пӧдса на?
Кутшӧм мудзӧсь чужӧмъясныс тайӧ нывбабаясыслӧн...
Сева думайтӧ аслас мам йылысь.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкӧ, и нимкодясян нюм бара тыдовтчӧ вомдоръясас.
Гашкӧ, ӧні мамыс мыйкӧ чертитӧ ыджыд пызан сайын.
Сева аддзӧ мамыслысь копыртӧм юрсӧ, муртса-муртса лёзьнитчыштӧм небыд юрсисӧ.
«Мама, тэ нинӧм на он тӧд, а ме нин тані!»
Йӧзыс чуймӧмӧн видзӧдӧны улича кузя котӧртысь челядь вылӧ.
Куимнанныслӧн ош куяс кодь байкӧвӧй ковтаяс да нимкодь, шуда чужӧмъяс.
Йӧзыс сэтшӧма гажтӧмчӧмаӧсь челядьлӧн шуда чужӧмъясысь...
...Со сквер!
Со переулок!
Колонка!
Тані, калитка сайын, тыдалӧ нин Петя Русаковлӧн керкаыс.
И ичӧтик флигель, кӧні олӧ Мазин.
Нывкаяс надзмӧдӧны воськовъяссӧ, сьӧкыда лолалӧны.
— Пыравны?
Висьтавны, мый найӧ локтӧны нин?
— Огӧ, огӧ!
Тайӧ бӧрти!
Первой гортӧ!
Миян мамаяс дінӧ!
Найӧ котӧртӧны ещӧ ӧти улича.
Школа!
Со сійӧ, гӧрд вевтыс рӧднӧй школалӧн!
— Школаӧй, мусаӧй!
Мый ӧні сэні?
Мунӧны-ӧ урокъяс?
Гашкӧ, став учительясыс мунісны фронт вылӧ, а учительницаясыс посни челядькӧд мунісны татысь.
Ӧд став мамъясыс нуӧдалісны ассьыныс челядьсӧ!
Кодкӧд нӧ велӧдчӧны ребятаыс?
А гашкӧ, найӧ мунісны жӧ татысь?..
И кӧні ӧні Сергей Николаевич?
Регыдджык эськӧ тӧдмавны, гижлывлӧ оз сійӧ!
Гашкӧ, ӧти минута кежлӧ пыравны школаас?
Огӧ! Огӧ!
Тайӧ бӧрти...
Ӧні мамбать дінӧ!
Ещӧ и ещӧ переулокъяс, уличаяс...
Тані тӧдса быд ичӧтик столб, быд двор...
И со нин...
Куимнанныс сувтӧны турунвиж калитка дорӧ.
— Менам керкаӧй! — шуӧ Сева; аслас лолыс тырӧма.
Нывкаяс гурйыв восьтӧны калиткасӧ:
— Котӧрт жӧ, котӧрт, Сева!
— А ті нӧ... кыдзи? — падъялігтыр юалӧ детинка. — Ӧтнаныд?..
Лида кыскӧ сійӧс соскӧдыс калиткалань.
— Гашкӧ, пыравны тэкӧд, Сева?
Гашкӧ, миянлы Нюракӧд пыравны? — юасьӧ сійӧ, ачыс видзӧдлывлӧ то Сева кильчӧ вылӧ, то кузь улича вылӧ, кӧні сулалӧ сылӧн керкаыс да кӧні виччысьӧ сійӧс мамыс.
— Энӧ, энӧ, локтӧй... ме ӧтнам...
Мунӧй ӧдйӧджык!
— Ми танӧсь... ми матӧдз, — нурбыльтӧ Нюра.
Нывкаяс кольӧны сійӧс да, бӧрвыланыс частӧ видзӧдлывлігтыр, котӧртӧны водзӧ.
Весиг тані, рӧднӧй карас, налы страшнӧ янсӧдчыны.
Сева ӧвтчӧ кинас, котӧртӧ кильчӧланьыс.
Ӧдзӧсыс восьса, но квартираас некод абу.
Общӧй кухняын оз кыв примусъяслӧн дзужгӧмыс.
Соседъяслӧн ӧшалӧ томан.
Сева надзӧник восьтӧ ассьыныс комната ӧдзӧссӧ.
Занавесалӧм ӧшиньяс пыр муртса-муртса писькӧдчӧ югыдыс.
Мамыслӧн вольпасьыс крӧвать вылас идравтӧм, пызан вылын куйлӧны лук да няньтор...
Кодлӧнкӧ няйт, сёйӧн лякӧссьӧм башмакъяс туплясьӧны кок улын...
Пельӧсӧ, письменнӧй пызан вылӧ, пукталӧма Севалысь учебникъяссӧ...
Сева видзӧдалӧ, корсьӧ записка.
Мунігас мамыс частӧ кольлывлӧ вӧлі сылы запискаяс...
Улича вылын грымакылӧ грузӧвик; грубӧй салдатскӧй стёганкаа кутшӧмкӧ нывбаба чеччыштӧ машина вылысь да локтӧ кильчӧлань.
Сева видзӧдлӧ ас комнатасяньыс коридорӧ:
— Он-ӧ ті тӧдӧй, кӧні менам мамаӧй?
Нывбаба сувтӧ порог дорас, нетшыштӧ юрсьыс чышъянсӧ:
— Сева!..
Господи...
Сева!..
Сева топӧдчӧ чужӧмнас салдатскӧй стёганка бердӧ:
— Мама!
Ме вои...
* * *
Лидалӧн мамыс удж вылын.
Нывка котӧртӧ сы дорӧ тӧдтӧм учреждениеӧ, дыр сулалӧ ворота дорас да корӧ дежурнӧйлысь лэдзны сійӧс мамыс дінӧ.
Дежурнӧй звӧнитӧ телефон пыр.
Лида нюжӧдчӧ трубка дінӧ, чеччалӧ.
— Тайӧ ме, мамочка, зарниӧй, рӧднӧйӧй!.. — горзӧ сійӧ.
Сёрни торксьӧ.
Дежурнӧй малалӧ Лидалысь юрсӧ:
— Котӧртӧ тэнад мамыд, котӧртӧ...
Ӧти, мӧд секунда кажитчӧны нывкалы зэв кузьӧн.
Сэсся коридор помын гурйыв воссьӧ пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧс, и Лидалӧн мамыс, ловъя, настоящӧй мамыс, уськӧдчӧ аслас ныв дінӧ.
Сійӧ малалӧ нылыслысь юрсӧ, пельпомъяссӧ, окалӧ синъяссӧ, банбокъяссӧ, сералӧ и бӧрдӧ, бӧрдӧ и сералӧ...
— Кор нӧ?
Кытысь тэ?..
Ті ставныд воинныд?
Митякӧд?
Лида кыйӧ мамыслысь кияссӧ, кутлӧ мамсӧ, видзӧдӧ сылы синъясас.
— Эг, ми прӧстӧ... мамочка, сэні сэтшӧм война... ми ӧтнаным... самолётӧн... — кыдзсюрӧ висьтавлӧ сійӧ окасигъяс костас. — Миянӧс куим лун видзисны Москваын, кӧсйисны кытчӧкӧ эвакуируйтны.
Ми муртса-муртса вермим уговоритны, веськыда бӧрдім...
Мамочка, рӧднӧйӧй!..
А мӧд улича вылын пӧвйӧн топыда тувъявлӧм ӧдзӧс дорын сулалӧ Нюра Синицына.
— Мунӧмаӧсь... мунӧмаӧсь... — шӧйӧвошӧмӧн дольӧ сійӧ.
Надзӧник кытшовтӧ ичӧтик тыртӧм дворсӧ да, юрнас забор бердӧ нёровтчӧмӧн, видзӧдӧ улича вылӧ:
— Мунӧмаӧсь...
Сева Малютин аслас мамыскӧд котӧртӧ мостовӧй кузя.
Сева котӧртӧ тротуар вылӧ, пельпомнас тойыштӧ калиткасӧ, босьтӧ Нюраӧс киӧдыс:
— Со сійӧ, мама!
Со сійӧ!
Севалӧн мамыс малалӧ нывкалысь юрсӧ, кутлӧ сійӧс пельпомъясӧдыс:
— Нюрочка!
Тэнад папаыд должен вӧлі мунны татысь, сійӧс командируйтісны Уфаӧ.
Сійӧ зэв ёна поліс кольны ӧтнассӧ тэнсьыд маматӧ, а мамаыд бӧрдіс да эз кӧсйы мунны, сійӧ пыр виччысис тэнӧ.
Лида мамакӧд ми пыралім сы дінӧ мунтӧдзыс да кӧсйысим, мый тэ ӧні олыштан миян ордын.
Мунам миянӧ, Нюрочка, ӧд ті Севакӧд ёртъяс.
Синвасӧ чышкалігмоз Нюра сӧгласитчӧ.
Улича вылын сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧ аслас керка вылӧ.
А пельӧсын найӧс вӧтӧдӧ тревожитчӧм Лида.
— Энлы, Сева, энлы! — пӧдругасӧ кутлігтыр шуалӧ сійӧ. — Нюра мунас миян ордӧ, ми сыкӧд некор огӧ янсӧдчӧй, нэм чӧжным ми лоам ӧтлаын!
2 глава
ТЁТЯ ДУНЯ
Кор Павел Васильевич писӧ виччысьтӧг муніс фронт вылӧ, тётя Дуня коли ӧтнас.
Таня велӧдчис сестраяслӧн краткосрочнӧй курсъяс вылын да уджаліс госпитальын, кӧні коллявліс лунъяссӧ и войяссӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ пыравлывліс юавны, оз-ӧ мыйкӧ кывсьы Васёк йылысь, Павел Васильевич йылысь.
Тётя Дуня висьтавліс сылы ассьыс шогсӧ, быд раз некымынпӧв лыддьывліс Павел Васильевичлысь письмӧяссӧ, кӧні сійӧ гижис, мый уджалӧ машинистӧн санитарнӧй поездын, передӧвӧйысь петкӧдалӧ раненӧйясӧс, мый письмӧяс сылы важӧн нин эз волыны да оз тӧд, воис-ӧ эз на сылӧн Рыжикыс.
Быд строчкаын чувствуйтчис батьлӧн курыд шог:
«... Аддзыла-ӧ коркӧ, кутла-ӧ ассьым дзуг юрсиаӧс?»
Таня топӧдчывліс тётя Дуня пельпом бердӧ, бӧрдліс сыкӧд тшӧтш.
Сэсся чеччыштлывліс, тэрмасигтыр чышкавліс синвасӧ:
— Мунны колӧ!..
— Энлы, чай юыштам ӧтлаын...
карточкаяс кузя меным кампет сетісны, — эз лэдзлывлы сійӧс Евдокия Васильевна.
— Некор.
Котӧрта ме, уджыс миян уна! — тэрмасис Таня.
Карын вӧлі тревожнӧ.
Бомбёжкаяс мӧдісны лоавны пыр частӧджык.
Магазинъяс да лавкаяс дорын, ылын лыйсьӧм да кымӧрсайса жургӧм кывзігмоз, чӧв олігтыр сулалісны очередьяс.
Пу керкаяс дорын гырысьджык челядь ваӧн тыртавлісны бӧчкаяс, кыскавлісны улича кузя лыа тыра мешӧкъяс; зыръяса нывъяс тэрмасигтыр котралісны, мунігмозныс сёйисны сӧмын ӧні на пӧлучитӧм нянь; мостӧвӧйяс кузя грымӧдісны машинаяс, мунісны красноармеецъяс; депосянь кылісны паровозъяслӧн тутсӧмъяс.
Сиреналӧн омлялысь шыыс вӧтлаліс йӧзӧс.
Воротаяс дорӧ петавлісны противогазъяса дежурнӧйяс, гырысьджык челядь кепыся кияснаныс да рузумъясӧн кватитлісны зажигательнӧй бомбаяс, тыртлісны найӧс лыаӧн, кавшасьлісны керка вевтъяс вылӧ да, юрнысӧ чатӧртӧмӧн, возбуждённӧя следитісны воздушнӧй бой бӧрся.
Мукӧд дырйи рытнас пемдӧдӧм кар вылӧ врагъяс шыбитлывлісны ракета.
Сылӧн кельыд-еджгов югӧр улын бурджыка тӧдчисны керкаяс да палисадникъяс...
Военнӧй обстановкаыс вочасӧн кыскис ас дінас и тётя Дуняӧс.
Став нывбабаясыскӧд ӧтмоза сійӧ дежуритіс дворын, делӧвитӧя распоряжайтчис гырысьджык челядь вылын, вӧтлывліс бомбоубежищеӧ падмӧм йӧзӧс...
Мирнӧй олӧмыс сылӧн торксис.
Дежурство вылын сулалігӧн тётя Дуня видзӧдіс прожекторъяслӧн дугдывтӧг вӧрысь ичӧтик еджыд сюръяяс вылӧ да думайтіс радейтана рӧднӧй Паша вок йывсьыс да Васёк йылысь.
«Юнкерсъяслӧн» да «мессершмиттъяслӧн» жургӧмысь сьӧлӧмыс сылӧн заводитліс ёна тіпкыны, шогӧдліс,
и кор, врагӧс суӧдігмоз, небесаын тыдовтчывліс тэрыб «ястребок», тётя Дуня тіралысь кияснас пернапасавліс сійӧс ылісянь:
— Господи, отсав сылы!
Господи, эн сет пӧгибнитны!
Таня ордӧ госпитальӧ ӧтчыд ветлӧм бӧрын сійӧ воис гортас рам, чукӧртіс пакетӧ Васёклы вылӧ дасьтӧм кампетъяс да нуис найӧс раненӧйяслы.
— Босьт... босьт...
Сэні юканныд ас костаныд...
Чай юыштанныд... — боец киӧ сюйис сійӧ пакетсӧ.
— Но, сідзкӧ, аттьӧ, мамаша...
Дерт, и кампеттӧг позьӧ овны — но вниманиеыс дона, — пӧдаркисӧ босьтігмоз шуис раненӧй.
— Ӧтка ме... — бӧрдіс тётя Дуня. — Племянник менам вӧлі, вок...
— Ми ставным кодъяслӧнкӧ племянникъяс да вокъяс... да пиян, а рӧдинаным ставнымлӧн ӧти, ставнымӧс ас борд улас видзӧ... — ышлолаліс раненӧй.
— Тыдалӧ, война дырйиыс ставным рӧдняяс лоам, — синвапырыс нюмъяліс тётя Дуня.
И частӧ шулывліс Танялы:
«Гашкӧ, отсыштны мыйкӧ колӧ, тэ висьтав, котӧртлы татчӧ».
* * *
Тайӧ лунас тётя Дуня эз ломтыв пачсӧ.
Пидзӧсъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ пукаліс ӧтнасӧн тыртӧм, кӧдзыд комнатаын.
Пызан вылын сулаліс тӧрытъя шыд.
Пельӧссянь видзӧдісны тётя Дуня вылӧ Трубачёвъяслӧн тӧдса, муса чужӧмъясныс.
Павел Васильевич меліа кӧритӧммоз нюмъяліс чойыслы, быттьӧкӧ видӧ сійӧс сы йылысь тӧждысьӧмысь.
Васёклӧн мамыс видзӧдіс рамка пытшсянь пыдӧстӧм сӧдз синъяснас; тайӧ синъясыс быттьӧкӧ кодъясӧскӧ корсисны комнатасьыс и эз аддзыны найӧс, кодъясӧс корсисны, да видзӧдісны тётя Дуня вылӧ.
Васёклӧн цветнӧй фотографияыс сайӧдіс батьмамыслысь портретъяссӧ.
Детинкалӧн лӧз синъясыс сералісны, зарни чубыс чурвидзис вывлань, матросскӧй курточка соскас дзирдаліс якӧр.
Тётя Дуня надзӧник вештыліс синъяссӧ, и сы банбокъяс кузя визувтіс синва.
Ывлаын вӧлі нин сёр ар, ӧшиньясӧ гыжъясисны пуяслӧн кортӧм вожъясыс.
Вӧлі гажтӧм да шуштӧм и ывлаын и комнатаын.
Тётя Дуня чеччис, вылысас чӧвтіс шаль.
«Ветлыны домоуправлениеӧ тӧдмавны — гашкӧ, мыйкӧ колӧ отсыштны».
Уліын швачнитіс ӧдзӧс, кодкӧ тэрыба кайис пос кузя, быттьӧкӧ кык гоз кокъяс панласисны ӧта-мӧдныскӧд.
— Евдокия Васильевна!
Евдокия Васильевна!
Тётя Дуня уськӧдіс шальсӧ, чепӧсйис кухняӧ, сьӧкыдпырысь пуксис табуретка вылӧ.
Нывкаяс сёрнитісны тэрыба, ёрта-ёртсӧ торкалігтыр:
— ... Васёк локтӧ нин!
Найӧ ставныс ӧтлаынӧсь — Одинцов, Мазин, Саша Булгаков, Русаков!
Миянӧс мӧдӧдісны самолётӧн, но ми быдса куим лун олім Москваын.
Найӧ регыд, регыд воасны гортаныс!
Найӧ нин, тӧдӧмысь, вуджисны фронт вомӧн да пуксисны поездӧ...
Тётя Дуня воис ас садяс, лэптіс кельдӧдӧм чужӧмсӧ, ньӧжйӧник вӧрӧдыштіс кос вомдоръяссӧ:
— Васёк... фронт вомӧн?..
— Но да...
Ті энӧ полӧй!
Накӧд Митя и дядя Яков.
Дядя Яков тӧдӧ быд трӧпатор.
Найӧ нин, тӧдӧмысь, вуджисны!
Энӧ полӧй на вӧсна! — успокаивайтісны нывкаяс.
Тётя Дуня друг нюмъёвтіс, топыда кутліс кыкнаннысӧ да видзчысьӧмӧн шуис:
— Мый нӧ, мӧда виччысьны.
Аттьӧ тіянлы, нылукъясӧй...
Кор Лида да Нюра мунісны, сылы дум вылас уси, мый колӧ вӧлі бура-мичаа юасьны налысь, тӧдмавны, кытчӧ кольччис Васёк, кутшӧм фронт вомӧн сійӧ кутас вуджны.
Мӧвпъясыс тётя Дунялӧн сорласисны.
Фронт йылысь представлениеыс артмыліс кодъяслӧнкӧ висьтавлӧмысь, лыддьылӧм книгаясысь да, медсясӧ, киновывса военнӧй картинаясысь.
Син водзас сувтісны сьӧкыд танкъяс, кодъяс кыссьӧны кодйыссьӧм му кузя, сьӧд тшын сюръяяс, чегъясьӧм колючӧй проволока, гылалысь йӧз...
и на пӧвстын Васёклӧн ичӧтик тушаыс...
Тётя Дуня кутчысис аслыс юрас, кутіс ымзыны...
Войнас сійӧ вӧтасис страшнӧй вӧтъяс.
Сьӧкыдпырысь бок вывсьыс бок вылӧ катласигтыр Васёк вылӧ локтӧ фашистскӧй танк...
Тётя Дуня пессис крӧвать вылас.
... Кежышт, Васёк, муса пи...
Лямӧдас!..
А кытысянькӧ плакат вывсянь чеччалісны кӧрт каскаа кузь кока чудовищеяс да веськӧдлісны Васёк вылӧ пулемётъяссӧ.
Сэсся мышланьыс бертовтлісны сылысь кияссӧ...
Тётя Дуня стрӧга видзӧдіс племянникыслы нинӧмысь повтӧм лӧз синъясас:
«Помнит, Васёк: ми Трубачёвъяс.
Кувнысӧ ӧтчыд!»
Югдӧмыс сувтӧдіс тётя Дуняӧс кокъяс йылас, разӧдіс лёк вӧтъяссӧ.
Сьӧлӧмсӧ сылысь друг сотыштіс пӧсь радлун, мый Васёк ловъя, мый сійӧ, гашкӧ, матын нин...
Рытнас карын кутіс омлявны сирена.
Тётя Дуня спокойнӧя петіс дежурство вылӧ, ачыс противогаза, да, дворӧд восьлалігмоз, гораа командуйтіс:
— Граждана!
Лэччалӧй бомбоубежищеӧ!
Спокойнӧя, донаясӧй, спокойнӧя!
Слава богу, эмӧсь миянӧс дорйысьяс!
Ставыс миян эм, и правдаыс миянладорын...
3 глава
ФРОНТӦВӦЙ ЁРТЪЯС
Васёк Трубачёв, Саша Булгаков, Коля Одинцов, Мазин да Русаков воисны рытнас сёрӧн.
Рӧднӧй карыс встретитіс найӧс сиреналӧн грознӧй, видзчысьны тшӧктысь омлялӧмӧн.
Ӧти керка дорсянь мӧд керка дорӧдз котӧрталігмоз, орудиеяс гымгигӧн-лыйсигӧн ёртъяс писькӧдчисны уличаясӧд.
Вокзалын Саша встретитіс соседыслысь писӧ, коді висьталіс, мый Саша Булгаковлӧн семьяыс заводыскӧд тшӧтш муніс Уралӧ.
Первойсӧ Саша шӧйӧвошлі тайӧ юӧрсьыс, но кор кар весьтті вуджисны немецкӧй «мессершмиттъяс» да орудиеясысь лыйсьӧмысь кутіс сыркакывны муыс, сійӧ кыкнан кинас тупкис пельяссӧ да котӧртігмозыс горӧдіс Трубачёвлы:
— Поснисьыс посниясыс ылынӧсь!
Сэні спокойнӧ!
Молодецъяс найӧ, мый мунісны татысь!
— Ме ордӧ котӧртам! Ме быдӧнысь медматын! — эз кыв сылысь да вочавидзис Васёк.
Трубачёвъяс двор дорын сулаліс тётя Дуня, кучик курткаа, бокас ӧшӧдӧма противогаз.
Васёк да сылӧн ёртъясыс тӧкӧтьӧ эз уськӧдны сійӧс кок йывсьыс и, кор тӧдісны, сувтісны сюръяяс моз.
— Тётя Дуня! — Васёк ӧшӧдчис сылы сьылі вылас. — Тётенька, здравствуйте!
Тётя Дуня окнитіс, кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, кыскис керкаас.
Яндысьыштӧмӧн нюмъялігтыр ёртъясыс мӧдӧдчисны на бӧрся.
Ичӧтик кухняын чусыда ӧзйис лампа.
Челядь шыблалісны порог дорӧ вещӧвӧй мешӧкъяссӧ.
— Аттӧ, ловъя воис!..
Пашаӧй, Пашаӧй тӧдмалас!.. — Васёкӧс гӧгӧр бергӧдлігмоз да ас бердас топӧдлігмоз бормочитіс тьӧтка.
— Папа кӧні?
Тётенька, папа кӧні? — сы киясысь нетшкысигмоз горзіс Васёк. — Кӧні сійӧ?
— Гижлывлӧ, гижлывлӧ миянлы батьыд.
Тӧрыт письмӧ ыстіс — раненӧйясӧс новлӧдлӧ...
Вот вежся дежурство вылысь, корся письмӧсӧ...
Со, сёйышт ӧні... да ассьыд гӧстьястӧ гӧститӧд! — тэрмасигтыр висьтавліс тётя Дуня.
— Тайӧ абу гӧстьяс — тайӧ менам фронтӧвӧй ёртъяс! — сьӧлӧмсяньыс шуис Васёк. — Тэ нинӧм эн жалит налы, тётенька.
Медбӧръя кусӧксӧ ми ставнымлы юклывлім.
— Да меным ӧмӧй мыйкӧ жаль?
Мый тэ?
Мый тэ, ен тэкӧд!..
Сёйӧй, юӧй, мед сӧмын ловъяӧсь вӧлінныд-а... — пызан вылӧ быдсяма кулёкъяссӧ, банкаяссӧ ваялігмоз ноксис тётя Дуня. — Сёйӧй, сёйӧй, а ме котӧрта...
* * *
«Аттӧ дивӧ, Васёк менам гортын!
Бомбоубежищеӧ, али мый, нуӧдны найӧс?
Мед кӧть эськӧ мыйкӧ эз жӧ ло!» — волнуйтчигтыр думайтіс сійӧ ас кежас, ачыс гораа убеждайтіс гражданаӧс, медым эз тӧждысьны.
А тайӧ кадас мудзӧм да тшыг челядь, тётя Дунялысь став запассӧ регыдӧн бырӧдӧм мысти, сулалісны занавесалӧм ӧшинь дорын, кывзісны зениткаяслысь сьӧкыда гыпйӧдлӧмсӧ да самолётъяслысь жургӧмсӧ.
— Мунам! — терпитны вермытӧг тувкӧдіс Мазинлы Петя Русаков. — Менӧ мам виччысьӧ.
— Миянӧс виччысьӧны жӧ!
Ми мунам, Трубачёв! — тэрмасисны Мазин да Одинцов.
— Энлӧ, виччысьлӧй! — ӧлӧдіс найӧс Саша. — Друг виасны?
Дзик порог дорад, думыштлӧй сӧмын!
Дзик керка дорад!
Васёк падъяліс.
Сійӧ гӧгӧрвоис ёртъясыслысь терпитны вермытӧмсӧ.
Но ывлаас вӧлі нин вой, и орудиеяс гыпйӧдлӧмысь мыш кузяыд визувтліс мустӧм йирмӧг.
Но мый, осколок кӧ либӧ воздушнӧй волна!
— Энӧ мунӧй, ребята!
Сӧмын асылӧдзыс кольччӧй.
А то ми Сашкакӧд ог мӧдӧй весиг и тӧдны, воинныд ті гортӧдзныд али энӧ.
Но, кӧть бомбёжка дырйиыс энӧ мунӧй...
Вайӧй каямӧ ставным папа крӧвать вылӧ да виччысьыштам, ладнӧ? — корис Васёк.
Челядь сӧгласитчисны.
Васёк чеччыштіс бать вольпась вылас, кыкнан кинас кутчысис пӧдушка гӧгӧрыс да, чужӧмсӧ сэтчӧ ляскӧм бӧрын, шудаа серӧктіс.
— Ставныд, ставныд кавшасьӧй!
Местаыс ставнымлы тырмас, — стен дорлань вешйигмоз корис сійӧ ёртъяссӧ.
Павел Васильевичлӧн паськыд, лӧсьыд крӧвать вылӧ тӧрисны витнанныс, и часджын мысти, ёрта-ёрт бердас топӧдчӧмӧн, челядь чорыда узисны.
Васёк унмовсис медбӧръяӧн.
Небыд пӧдушкаыс, быттьӧкӧ батьыслӧн шоныд киыс, куйліс сылӧн пӧсь банбок улас, унзіль синъяс водзас качайтчисны да копрасисны челядьдырсянь тӧдса кӧлуйяс: «Здравствуй, Васёк, здравствуй, Рыжик...»
Васёк читкыраліс синъяссӧ, быттьӧкӧ шонді водзын.
Но унмовсьӧмсӧ сылысь частӧ торклывліс зенитнӧй орудиеяслӧн сьӧкыда гыпйӧдлӧмыс.
Детинка матӧджык топӧдчывліс ёртъясыс бердӧ.
Мӧвпъясыс сылӧн пышйывлісны бӧрлань — Митя дінӧ.
Сылы дум вылас уси кӧтасьӧм сьӧкыд вӧр, дзугсялӧм трӧпаяс, водзын мунысь дядя Яков да Митя.
Шочиника найӧ мыйкӧ шулывлісны ӧта-мӧдныслы, мый йылысь кӧ сӧветуйтчисны.
Некымынысь, челядьлань серьёзнӧй, стрӧг чужӧмсӧ бергӧдӧм бӧрын, Митя гусьӧник командуйтліс: «Водӧй!»
Найӧ водавлісны да, уль му бердас топӧдчӧмӧн, кыссьылісны.
Ӧтчыд, насянь дзик маті, тӧвзисны мотоциклъяс вылын фашистъяс.
Мӧдысь, рытъявылыс, ичӧтик ю вомӧн келігӧн, найӧ аддзылісны немецкӧй салдатӧс, коді вӧлі песлалӧ бельё...
Ӧпаснӧй минутаяс дырйи Митя тэрыба видзӧдлывліс челядь вылӧ, чужӧмыс сылӧн лолі чорыд, быттьӧкӧ сійӧс изйысь вӧчӧма.
Кор опасностьыс кольлі бӧрӧ, Митя нюмъяліс налы, довкйӧдліс юрсӧ, а Яков Пряник гусьӧник шутитышталіс, ышӧдаліс гажа прибауткаясӧн.
Тадзи найӧ мунісны лун да вой, ещӧ лун да ещӧ вой и сӧмын коймӧд лунас югдандор вуджисны фронт.
Васёк гӧгӧрвоис тайӧс сэки, кор сук вӧрысь петісны винтовкаяса куим красноармеец...
Васёклы дум вылас уси, кыдзи прӧщайтчигас Митя кутліс сійӧс да мукӧд челядьсӧ, ӧти-ӧтиӧн быдӧнӧс, дыр видзӧдіс быдӧнлы чужӧманыс, тэрмасигтыр шуаліс:
«Но, ставыс...
Мунӧй гортаныд...
Копыртчылӧй ме пыдди школалы, челядь...»
А дядя Яков вывлань лэптӧма ассьыс быгалӧм сук синкымъяссӧ да прӧщайтчӧм могысь думыштчӧмӧн шуис:
«Главнӧйыс мортын — честность.
Сысянь став качествоясыс».
Бур кывъяс Яков Пряниклӧн,
на йылысь колӧ ещӧ думыштлыны, но ӧні абу окота думайтны.
Васёк думсьыс ещӧ ӧтчыд кутлӧ Яков Пряникӧс, Митяӧс, тшӧктӧ висьтавны привет Генкалы.
Сійӧ казьтылӧ, кыдзи мунігас Митя некымынысь бергӧдчыліс бӧрвылас да довкйӧдліс юрсӧ...
Казьтылӧмъясыс Васёклӧн дзугсьӧны, чорыд ун личкӧ сылысь юрсӧ батьыс пӧдушка вылӧ.
Дежурство вылысь котӧрӧн воӧм мысти тётя Дуня дыр видзӧдіс тешкодь, унзіль чужӧмъяс вылӧ, кага сямӧн калькнитӧм вомдоръяс вылӧ, лёзь юръяс вылӧ.
Видзчысьӧмӧн лӧсьӧдыштіс Мазинлысь лёкногӧн кусыньтӧм коксӧ, Петькалысь юрсӧ пуктіс пӧдушка вылӧ, ставнысӧ витнаннысӧ шебраліс эшкынӧн да меліа шуис:
— Со ӧд, фронтӧвӧй ёртъяс...
4 глава
ТЫРТӦММӦМ ШКОЛАЫН
Школьнӧй стӧрӧж Иван Васильевич пукалӧ аслас каморкаын пос улын.
Дзонь пачка письмӧяс куйлӧны сы водзын пызан вылын.
Ныр вылас ӧчки пуктӧм бӧрын сійӧ надзӧник паськӧдалӧ уна почеркъясӧн гижалӧм листокъяс, внимательнӧя лыддялӧ найӧс, сортируйтӧ, сэсся перйӧ ящикысь кык линейкаа ученическӧй тетрадь да ышлолалігтыр гижӧ ӧтвет.
Ручкаыс бергалӧ сылӧн велавтӧм чуньяс костас, гырысь, сьӧд кляксаяс сӧльнитчӧны бумага вылас.
— Экма... — ружтӧ школьнӧй стӧрӧж. — Абу зэв кокни и письмӧяс вылад ӧтвечайтны...
Со письмӧ Магнитогорсксянь Саша Булгаков мамсянь директор ним вылӧ:
«... дзикӧдз сьӧлӧмным косьмис миян детинка вӧсна.
Эмӧсь кӧ кутшӧмкӧ юӧръяс, гижыштӧй, дона Леонид Тимофеевич!
Помӧдз мучитчим ми, аслыным места огӧ аддзӧй...»
Иван Васильевич нёровтчӧ улӧс бӧр вылӧ да, тайӧ строчкаяс вылас видзӧдігмоз, довкйӧдлӧ юрсӧ:
— Мый нӧ гижнысӧ...
Не сӧмын Саша Булгаковлӧн семьяыс эз аддзы аслыс места.
Удж вывсянь котӧртлісны татчӧ Лида Зориналӧн мамыс и Петя Русаковлӧн тьӧтыс.
Дыр эз лысьтны таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Кар мӧдар помсяньыс кыссьыліс Коля Одинцовлӧн бабушкаыс.
Бӧрдіс кильчӧ вылын пукалігӧн.
Уралӧ мунӧм водзвылын волісны Митялӧн старикъясыс да, чӧв олігтыр пукалыштӧм бӧрын, мунісны.
Коля Мазинлӧн мамыс куйліс больничаын, сійӧ эз юась нинӧм йылысь.
Саша мамлысь письмӧсӧ Иван Васильевич вештіс бокӧ да босьтіс мӧд конверт.
Конверт пытшкӧссьыс уси ещӧ конверт, маркаа да обратнӧй адреса: «Уфа кар, детскӧй дом».
Гижис Валя Степановалӧн воспитательницаыс:
«Прӧститӧй, мый частӧ беспокоита тіянӧс, дона Иван Васильевич.
Абу-ӧ юӧръяс миян челядь йылысь?
Ме гижлі Свердловскӧ Леонид Тимофеевичлы, но сійӧ ачыс виччысьӧ юӧрторъяс тіянсянь, сы вӧсна мый письмӧясыс воӧны школаӧ.
Меным зэв шог.
Валя воис детскӧй домӧ дзик на кагаӧн да быдмис менам ки вылын...»
Иван Васильевич мудзпырысь ниртӧ плешсӧ.
Синъяс улас сылӧн польтчӧмаӧсь мешӧкъяс, чужӧмыс омӧльтчӧма, синъясыс пемдӧмаӧсь; войясын кутіс висьны мышкыс.
«Помӧдз мучитчим ми тіянкӧд, Иван Васильевич, сьӧлӧм абу местаын», — старик дінӧ волывлігӧн унаысь шулывліс Трубачёвлӧн тьӧткаыс.
Грозный перйӧ пачкасьыс ещӧ ӧти письмӧ — гижӧны Нюра Синицыналӧн батьмамыс:
«Примитӧй срочнӧй мераяс, медым корсьны миянлысь нывнымӧс...»
— Эк, челядь, челядь! — ышлолалӧ Иван Васильевич. — Уна синва кисьтӧма тіян вӧсна...
Кор Сергей Николаевич вайӧдіс челядьлысь первойя партиясӧ, кольысьяслӧн батьмамыс мӧдісны тревожитчыны, котӧрӧн воисны школаӧ, но, кор тӧдмалісны, мый тайӧ лунъясас позьӧ виччысьны Митяӧс, бӧр муналісны гортаныс, кутісны надейтчыны.
Коли мучительнӧй куим лун.
Ни Митя, ни челядь эз воны.
Школа вӧчис ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, медым корсьны найӧс: Жуковкаӧ лэбисны телеграммаяс, поездӧн локтан туйвывса медгырысь станцияясысь юасисны, Сергей Николаевич некымынысь звӧнитліс Киевӧ.
Ӧтветъяс воалісны эз зэв бурӧсь: Жуковкасӧ вӧлі жуглӧма, врагъяс бомбитӧмаӧсь шоссейнӧй туйяс, быдлаын муніс челядьӧс эвакуируйтӧм.
Челядьлӧн ичӧтик чукӧр вожатӧйыскӧд ӧтлаын воши событиеяс пӧвстӧ.
Батьмам чукӧртчывлісны школаӧ, юасялісны учительлысь, но Сергей Николаевич и ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Митя челядькӧд ӧнӧдз абу.
Ӧд легкӧвӧй машина сійӧ жӧ рытас должен вӧлі вайӧдны найӧс станцияӧ, и мӧд поездыс Киевлань петӧ вӧлі сійӧ жӧ вояс...
Учитель помысь-помся висьтавліс ставсӧ кыдзи вӧлі.
Кельдӧдӧм чужӧма, челядь вӧсна тӧждысьӧмысь мучитчӧм, Сергей Николаевич лои сэтшӧм морт кодь, коді висьӧма сьӧкыд висьӧмӧн.
Синъяс улас сылӧн кутісны тӧдчыны сьӧд вуджӧръяс, чужӧмыс омӧльтчис.
Леонид Тимофеевич эз вошты надеяяссӧ да кыдзи вермис успокаивайтіс челядьлысь бать-мамсӧ.
А кар весьтын тыдовтчывлісны нин вражескӧй бомбардировщикъяс...
Быд семья колльӧдіс фронт вылӧ ассьыс матысса йӧзӧс.
Сергей Николаевич муніс военкоматӧ, сылы сетісны направление частьӧ, и сійӧ должен вӧлі регыд мысти мунны.
Учитель янсӧдчис карыскӧд сьӧлӧм вылас зэв сьӧкыд тӧждысьӧмӧн.
Узьтӧм войяс вӧснаыс рудӧдӧм, сійӧ восьлаліс аслас выль фронтӧвӧй ёртъясыскӧд ӧтлаын, ачыс суров да беспощаднӧй враг дінӧ.
Туйвывса бусыс пуркъяліс сы кокъяс улын, и син водзас вешйывтӧг сулалісны челядьлӧн чужӧмъясныс.
Сергей Николаевичлӧн фронт вылӧ мунӧм бӧрын регыд мысти карын заводитчис эвакуация.
Муналісны детскӧй домъяс, школаяс, заводъяс, фабрикаяс.
Фронт вылӧ муніс Петя Русаковлӧн батьыс, ополченецъяскӧд муніс Лида Зориналӧн батьыс, заводыскӧд тшӧтш эвакуируйтчис Саша Булгаковлӧн семьяыс.
Синицынъяс эз вермыны виччысьны нывсӧ да мунісны Уфаӧ.
Сэтчӧ жӧ нуӧдісны Валя Степановалысь детскӧй домсӧ.
Роносянь Леонид Тимофеевичлы воис распоряжение нуӧдны челядьӧс Свердловскӧ.
Вокзалын жуисны мунны лӧсьӧдчӧм школьникъяс.
Накӧд тшӧтш мунісны, найӧс колльӧдӧм могысь, вожатӧйяс да учительяс.
Уна учительяс ополченецъясӧн мунісны фронт вылӧ.
Тыртӧммӧм школаӧ Грозный коли ӧтнас.
Ключ чукӧрӧн зильӧдчигтыр сійӧ быд асыв ветлӧдліс коридорті, восьтлывліс классъяссӧ, чышкаліс буссӧ пызанъяс да партаяс вылысь.
Сэсся пуксьывліс школаса ичӧтик сцена пос вылӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кывзіс, кыдзи пӧтӧлӧк бердас ызгӧны арся гутъяс.
Рытъявылыс сійӧ бӧръяліс школа адрес кузя воӧм письмӧ пачкаяс.
Плеш вывсьыс чепӧсйӧм пӧсьсӧ чышкалігмоз старик часъясӧн пукавлывліс аслас пызан сайын.
Мукӧд дырйиыс, юрсӧ кинас пыкӧмӧн, сійӧ ас тӧдлытӧгыс вугыртлывліс.
Унйывсьыс сійӧ кывлывліс кузя зильгысь школьнӧй звонок, школьникъяслысь ёсь гӧлӧсъяс, коридорысь дружнӧй кокшыяс...
«Ывлаӧ, ывлаӧ петалӧй!
Кӧні гуляйтны прикажитӧма тіянлы?
Кутшӧмӧсь ті!» — горзіс Грозный да, аслас горзӧмысь садьмӧм бӧрын, полігтырйи видзӧдаліс тыртӧм каморкасӧ.
* * *
Ӧні Грозный оз узь, и оз вӧтӧн, а вемӧсӧн сійӧ кылӧ кокшыяс кильчӧ вылысь, кылӧ тӧдса челядь гӧлӧсъяс.
Сійӧ надзӧник веськӧдчӧ, нюжӧдӧ кисӧ аслас гӧна шапкалань.
Кильчӧ вылын швачнитӧ ӧдзӧс, видзчысигтыр котшкӧдӧны коридорын кодлӧнкӧ ичӧтик каблукъяс, дзуртыштӧмӧн воссьӧ ӧдзӧс.
— Эй, коді сэні? — горзӧ школаса стӧрӧж.
Синъясыс сылӧн югъялӧны, гӧлӧсас кылӧны тӧдса скӧр шыяс. — Коді сэні ветлӧдлӧ?
Шум пырысь-пыр ланьтӧ.
Видзчысьӧмӧн воссьӧ ӧдзӧс, сэті мыччысьӧны нывкаяслӧн юръяс, на сайын тыдалӧ ещӧ некымын юр:
— Тайӧ ми...
Грозный кыкысь воськовтӧ водзӧ да сувтӧ.
— Иван Васильевич, мусаӧй!
Энӧ тӧдӧй миянӧс?
Тайӧ ми, нёльӧд «Б»...
колӧ шуны, витӧд «Б»...
— Иван Васильевич, здравствуйте!
Лида да Нюра тормошитӧны старикӧс:
— Энӧ тӧдӧй миянӧс?
Энӧ тӧдӧй миянӧс?
Детинкаяс быдладорсянь кытшалісны школаса стӧрӧжӧс:
— Здравствуйте, Иван Васильевич!
Здравствуйте!
Ключьясыс зильмунігмоз усьӧны старик киысь.
* * *
Школаса стӧрӧж каморкаӧ видзӧдчӧ арся кельыд шонді.
Челядь пукалӧны сундук вылын, крӧвать вылын, пызан дорӧ вештӧм табуреткаяс вылын.
Грозный тэрмасьтӧг ӧчкиасьӧ, видзчысьӧмӧн перйӧ конвертысь почтӧвӧй бумага лист, кодӧс гижӧма учительлӧн гырысь почеркӧн.
— Абу меным гижӧма тайӧ письмӧсӧ, но вот босьті лов вылӧ грек — восьті, — висьталӧ Иван Васильевич.
— Лыддьӧй!
Лыддьӧй! — терпитны вермытӧг вашкӧдӧны челядь.
— «Здравствуйте, дона Леонид Тимофеевич!
Ещӧ сэтшӧм на неважӧн янсӧдчим ми тіянкӧд, а кажитчӧ — колины нин вояс...»
Челядь кывзӧны ловшынысӧ кутӧмӧн, полӧны пропуститны кӧть ӧти кыв.
Грозный надзӧник бергӧдӧ страницасӧ:
— «... Эвакуируйтӧмъяс пӧвстысь, кодъяс паныдасьлісны миянлы туй вылын, ме аддзылі уна челядьӧс.
Ставныс найӧ кажитчисны меным миян челядь кодьӧн.
Шойччигъясӧ ёртъяс казьтывлісны ассьыныс семьяяссӧ.
Ме кывзі налысь сьӧлӧмсяньныс петысь, гусьӧник сёрнияссӧ да думайті челядьлӧн ичӧтик чукӧр йылысь, коді воши кытчӧкӧ украинскӧй туйяс вылӧ: думайті Митя йылысь, думсьым представляйті аслым Трубачёвӧс, Сева Малютинӧс, нывкаясӧс, Мазинӧс да Русаковӧс, Коля Одинцовӧс...
Асывнас ми мунім бойӧ.
Быдӧнлӧн миян вӧлі мый защищайтны.
Ме веськыда эг тӧд тӧрытъя мирнӧй йӧзсӧ, кодъяс шойччиганыс казьтылісны ассьыныс челядьяссӧ да гӧтыръяссӧ — найӧ тышкасисны бешенӧя да упорнӧя, дорйисны асланыс мулысь быд вершӧк...»
Грозный дугдылӧ лыддьынысӧ да ӧчки вывтіыс видзӧдӧ челядь вылӧ.
— Лыддьӧй! — шӧпкӧдӧны сы пельпом сайсянь волнуйтчысь гӧлӧсъяс.
Грозный лыддьӧ.
Каморкаӧ ньӧжмыда пырӧ рӧмыд, арся руд кымӧръяс дзикӧдз тупкӧны шонділысь жебиник, вижов югӧрсӧ.
Старик вешйӧ матӧджык ӧшиньлань:
— «...Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй, дона Леонид Тимофеевич!
Кутлӧй миянлысь бур Иван Васильевичӧс и, воасны кӧ менам челядь, висьталӧй налы, мый воас победалӧн шуда лун, и ми бара лоам ӧтлаын».
Грозный куснялӧ письмӧсӧ.
— Энлӧй, Иван Васильевич!
Вайлӧй, вайлӧй кырымпассӧ видзӧдлам!
Челядь сувталӧны да, письмӧ весьтӧ копыртчӧмӧн, горша видзӧдӧны дженьыдик кырымпассӧ: «Сергей Николаевич».
5 глава
МЫЙ ВӦЧНЫ?
Шуштӧм, гажтӧм ар шымыртіс ичӧтик карӧс.
Быттьӧкӧ некор эз вӧвлы югыд шонді, веж пуяс, палисадникъясын свежӧй турун.
Пуяслӧн сьӧд стволъяс кузя котӧртӧны зэр войтъяс, ляскысьӧма му бердӧ нярмӧм турун...
Шонді абу!
Но некод оз и казьтыв шондісӧ, веж пуяссӧ, свежӧй турунсӧ.
Йӧз оз видзӧдны зэр вылӧ, тӧв вылӧ, няйт да шляча вылӧ.
Карын абу спокойнӧ, абу спокойнӧ кар гӧгӧрын, зумыша восьлалӧны уличаяс кузя йӧз, оз кывны гора гӧлӧсъяс.
Ставныс тӧдӧны — врагъяслӧн полчищеяс матыстчӧны Москва дінӧ.
Йӧз лихорадочнӧя да упорнӧя уджалӧны оборона вылӧ.
Шоч морт войсӧ узьӧ гортас — унджык кадсӧ быдӧн коллялӧны сэні, кӧні найӧ колӧны тайӧ здукас.
Коли ноябрь 7 лунся праздник.
Вождьлӧн вунӧдны позьтӧм кывъясыс кыпӧдісны вынъяс, ёнмӧдісны победаӧ веритӧм.
Дружнӧй семьяӧн ӧтувтчис сӧветскӧй народ.
Быдӧн кутісны чувствуйтны асьнысӧ юкӧнӧн сійӧ великӧй преградаыслӧн, кытчӧ вӧлі должен жугавны враг.
Йӧз уджалісны кинысӧ лэдзлытӧг.
Севалӧн мамыс уджаліс заводын.
Петя Русаковлӧн тьӧтыс, Екатерина Алексеевна, войбыдъясӧн пукавліс районнӧй газета редакцияын, медым кар вермис тӧдны водз асылын выль юӧръяс.
Уна нывбабаяс вурисны да кыисны боецъяслы шоныд кӧлуй.
Больничаысь петӧм бӧрын Коля Мазинлӧн мамыс, тожӧ кутіс кыны кепысьяс да носкияс армиялы.
Гажтӧмчысь Коля видзӧдіс, кутшӧм тэрыба вӧрӧны кысян емъясыс мамыслӧн жебиник чуньяс костас.
Коля мучитчис нинӧм вӧчтӧмла.
Воздушнӧй тревога объявитӧм бӧрын сійӧ первойӧн котӧртліс улича вылӧ да, зажигательнӧй бомбаяс бӧрся кыйсигмоз, быдӧнӧс чуймӧдліс аслас пельклунӧн.
Петя Русаковкӧд Колялӧн дружитӧмыс мукӧд дырйи торксьывліс пинясьӧмӧн.
Петя быдторйын зілис отсавны мамыслы и уна кад коллявліс гортас.
Мазин гажтӧмчис ёртыстӧг.
Ӧтчыд, кор Петя тыдовтчис сы керка порог дорын, Мазин бергӧдчис мӧдарӧ да грубӧя горӧдіс:
— Шыть!
Мун татысь, пиук!
Петя скӧрмис да чеччыштіс ёртыс дорӧ:
— Тэ мый, косясьны кӧсъян?
Мазин чуймис, пуджис сосъяссӧ, но сэсся мӧдарӧ думыштіс да, гажтӧма нюмъялігтыр, шуис:
— Меным удж колӧ, а оз косясьӧм!
Эз сӧмын ӧтнас Мазин гажтӧмчы настоящӧй уджысь — нинӧм вӧчтӧмыс мучитіс и сылысь ёртъяссӧ.
Челядь инаныс эз ӧшйыны сы вӧсна, мый найӧ друг лоины некодлы ковтӧмӧсь татшӧм кадӧ, кор став йӧзыс гӧгӧр мудзлытӧг уджалӧны.
Ещӧ сэтшӧм на неважӧн Украинаын найӧ кыдзи вермисны отсасисны гырысьяслы.
Налы окота вӧлі эськӧ и ӧні став йӧзыскӧд ӧтлаын мыйкӧ вӧчны общӧй пӧльза вылӧ.
А лунъяс колины ӧти бӧрся мӧд, и велавтӧм нинӧм вӧчтӧмыс пыр лои сьӧкыдджык.
Саша Булгаков оліс Васёк ордын.
Найӧ кыкнанныс частӧ волывлісны Сева ордӧ.
Сэтчӧ жӧ волывлісны нывкаяс, Коля Одинцов, Мазин да Русаков.
Ӧтлаӧ чукӧртчӧм бӧрын зумыша видзӧдісны ёрта-ёрт выланыс.
— Мыйла ми локтім татчӧ? — вомалӧм ногӧн юавліс Мазин. — Кутшӧм пӧльза миянысь тані?
— Ме шулі тіянлы: кольччамӧй, а ті пыр Трубачёвлысь кывзысинныд, вот и пукалӧй ӧні! — сы дор сувтлывліс Петя Русаков.
Васёк пузьывліс скӧрысла:
— Ме эг распоряжайтчы!
Сэні гырысьджыкъяс вӧліны!
— Мыйла сэні Васёкыс?
Миянлы шуӧма вӧлі мунны — и ставыс.
Кыдзи сійӧ ми вермим кольччыны? — шензис Сева. — Мый йылысь ті сёрнитанныд?
— Неблагодарнӧйяс!
Вот нин неблагодарнӧйяс! — скӧрысь горзіс Лида.
— «Неблагодарнӧйяс! — шуис сэки сылы Дуб...» — заводитліс шутитны Петя,
но Нюра Синицына скӧрысь торкис сійӧс:
— Эновт!..
Ме шензя тіян вылӧ, ребята!
Регыдӧн жӧ ті вунӧдінныд ставсӧ!
Да ещӧ Трубачёв вылӧ усьласянныд, а сылы быдӧнысь медуна Украинаад сюри.
Чайтанныд, кокни сылы вӧлі...
Челядь яндысьыштӧмӧн заводитлісны правдайтчыны:
— Васёк, тэ эн думышт мыйкӧ, тайӧс ми сідзи!
— Шогысла! — шпынняліс Мазин да, Трубачёв дінӧ матыстчӧм бӧрын, меліа видзӧдлывліс сылы синъясас: — Тэ эн скӧрав.
Миянлы удж колӧ... гӧгӧрвоан, удж!
Васёк эз скӧрав.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ лёк командирӧн, коді распуститіс ассьыс отрядсӧ.
Сійӧ ачыс мыжаліс асьсӧ сыысь, мый сылӧн отрядыс нинӧм оз вӧч.
— Кольччыны ми эгӧ вермӧй, гӧгӧрвоана?
И та йылысь сёрни колӧ помавны.
И геройство йылысь мечтайтны миянлы нинӧмла, а то сы кості, кор ми думайтам ӧтарӧ да мӧдарӧ, став йӧзыс уджалӧны, а ми немуджтӧг шӧйтам.
И весиг огӧ велӧдчӧй! — зумыштчӧмӧн висьтавліс сійӧ ёртъясыслы.
— Дерт жӧ!
Лишнӧй сёрни тайӧ, ребята, — сы дор сувтліс Коля Одинцов.
— И вообще... кыдзкӧ лёкнога артмӧ...
Йӧзыс быдлаын уджалӧны, некутшӧм уджысь оз повны, мед сӧмын пӧльза вылӧ.
Ремесленникъяс туйяс вӧчӧны, керкаяс ремонтируйтӧны, дворъясысь челядь бутылкаяс чукӧртӧны, а ми пыр корсям мыйкӧ аслыссямаӧс.
— Вайӧй ӧні кежлӧ кӧть бутылкаяс либӧ кӧрт лом чукӧртамӧй, тайӧ ставыс колана фронтлы.
Вайӧй збыльысь, ребята? — шуис Саша.
Челядь сӧгласитчисны, но немвиччысьтӧг сюри налы мӧд удж.
6 глава
ГОСПИТАЛЬ
Буситыштӧ арся зэр.
Школа ворота дорӧ сувтӧ грузӧвик, сэтчӧ тырыс сӧвтӧма кӧрт крӧватьяс.
Кык рабочӧй тэрмасьӧмӧн шыблалӧны крӧватьяссӧ муӧ, чеччыштӧны кузовӧ да бӧрыньтчӧны.
— Ӧдйӧ уберитӧй!
Пырысь-пыр матрацъяс ваям! — горзӧны найӧ кык нывлы-санитаркаяслы, кодъяс котӧрӧн петӧны дворысь.
Турунвиж краскаӧн краситӧм крӧватьяс штабельясӧн куйлӧны забор дорын.
— Шыбитісны ворота дорӧ да и бӧр мунісны!
Кӧть эськӧ мед дворас пыртісны! — скӧралӧны санитаркаяс, кор кутчысьӧны сибдалысь краскаа крӧвать бӧръясӧ.
Тэрыб воськовъясӧн кильчӧ вылысь лэччӧ Грозный, тасмаӧн зэлӧдӧ вижӧдӧм, важ пальтосӧ.
Грозныйӧс панйигмоз пос тшупӧд вывсянь чеччыштӧ Васёк Трубачёв.
— Ребята, татчӧ!
Крӧватьяс вайисны!
Тэрыба! — котӧртігмозыс горзӧ сійӧ. — Коля!
Саша!..
Крӧватьяс!
Дворсянь, кытчӧ чукӧрӧн шыблалӧма керъяс, котӧртӧны челядь.
Ворота дорын мӧдіс пуны удж.
— Лэпты!
Лэпты!
— Бокног, бокног бергӧд!
Кокӧдыс кутыштав!
— Кытчӧ нунысӧ?
— Залӧ?
— Иван Васильевич, залын лоӧ дас квайт крӧвать — ми лыддим!
— Ребята, кыкӧн-кыкӧн кутчысьӧй!..
Кытчӧ кысканныд? — горзӧны санитаркаяс.
Ружтігтыр Грозный ноксьӧ крӧватьяс дорын, сэсся котӧртӧ кильчӧлань.
— Кокъяснытӧ чышкалӧй!
Коридорсӧ ставнас лякӧсьтанныд!
Мыйла джодж дӧрасӧ пуктӧма? — броткӧ сійӧ санитаркаяс вылӧ.
— Ладнӧ, дедушка!
Асьным няйтӧсьтам — асьным и мыськам.
Он аддзы — матрацъяс нин вайӧны, а ми пыр на крӧватьясӧн ноксям!
— Эк ті, санитаръяс!
Менам став челядьыс кокъяснысӧ чышкавлісны, татӧг ме найӧс ни ӧтикӧс классӧ эг лэдзлыв, — броткӧ Грозный.
— Сашка, котӧрӧн, котӧрӧн!..
Нывъяс, залӧ мунӧй! — командуйтӧ Трубачёв.
— Васёк, матрацъяс вайӧны!
Детинкаяс пыртлӧны крӧватьяс,
Лида да Нюра лӧсьӧдлӧны найӧс залӧ.
— Лида, тані тумбочкаыс абу.
Босьт классысь, сэні лишнӧй.
Пукты крӧватьяс костас!
Сева котралӧ рузумӧн, чышкалӧ ваӧсь кӧрт сеткаяссӧ.
Ворота дорын буксуйтӧ машина.
Сы вылӧ тэчӧма дзонь гӧра гӧрд визя матрацъяс, кодъясӧс вывсяньыс вевттьӧма брезентӧн.
— Тӧлкныд тіян абу!
Кытчӧ зэригас матрацъяссӧ ваянныд?
Кӧні найӧс косьтан? — видчӧ Грозный.
— Прикажитӧма, батьӧ...
Босьт, босьт!
Весьшӧрӧ эн пинясь!
Тэрмасьны колӧ, нинӧм он вӧч...
А нолтӧ, нолтӧ, ребята!
Пельпом выланыд пуктӧй...
Вот тайӧ молодецъяс!
Матрац сьӧкта улын копыртчӧмӧн, ӧта-мӧд бӧрсяыс челядь котӧртӧны дворті.
Ён нывъяс-санитаркаяс босьтӧны кык матрацӧн да ньӧжйӧник восьлалӧны кильчӧлань.
— Ӧдйӧджык, мича нывъяс!
Видзӧд, зэрыс кӧтӧдас! — тэрмӧдлӧны найӧс рабочӧйяс.
Васёк швачнитӧ аслыс плешкас:
— Эк, эгӧ гӧгӧрвоӧй сразу!
Сашка, ме бӧрся!
Мазин!
Сійӧ уськӧдчӧ восьса ӧдзӧса сарайӧ, Сашакӧд петкӧдӧны сэтысь раненӧйяслы лӧсьӧдӧм нӧсилка.
— Дядя, пуктав!
Унджык пуктав!
— Вот тайӧ юр!
Вот тайӧ стахановец! — гораа ошкӧны рабочӧйяс! — Сулав!
Тырмас налы. Сьӧкыд лоӧ.
Санитаркаяс тожӧ босьтӧны нӧсилка.
Машина ӧдйӧ тыртӧммӧ да бӧрыньтчӧмӧн вешйӧ ворота дорысь.
Залті койкаяс костӧд ветлӧдлӧ Грозный, кинас видлалӧ матрацъяссӧ.
— Пач ломтыны колӧ.
Котӧртлы, Малютин, истӧгла, менам пызан вылысь босьт, а ме пес вая.
Сева котӧртӧ истӧгла.
Иван Васильевич пыртӧ пес, грымӧдчӧ пач пӧданъясӧн да, пач вом дорӧ лажыньтчӧмӧн, гусьӧник броткӧ:
— Эк, вӧравны мунны — понъясӧс вердны!
Водзджык эськӧ колӧма ломтыны!
Лида пукталӧ сы дорӧ кос чагъяс.
Васёк Трубачёв, Мазин, Саша да Одинцов боевӧй дасьлунӧн сулалӧны ворота дорын.
— Вайӧны!
Вайӧны! — горзӧны найӧ, кор аддзисны улича вылысь грузӧвӧй машина.
Машина матыстчӧ ворота дорӧ.
Челядь пыртлӧны эшкынъяс, пӧдушкаяс, столбикӧн тэчӧм бельё.
Дворӧ локтӧ кузь тушаа, халат вылас пасьталӧм сьӧд пальтоа стрӧг сестра.
Сійӧ кытшовтӧ классъясӧд, залӧд, пырмунігмоз здоровайтчӧ школаса стӧрӧжкӧд, лэччӧ раздевалкаӧ, сеталӧ замечаниеяс санитаркаяслы.
— Тайӧ нин кутшӧм лэбач татшӧмыс? — зумыштчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ Грозный.
— Тайӧ старшӧй сестра, Нина Игнатьевна, — мунігмозыс висьталӧ сылы санитарка.
— Мыйла челядьяс танӧсь?
Мыйла найӧ танӧсь? — коридорсянь кылӧ старшӧй сестралӧн гӧлӧсыс.
Челядь гусьӧникӧн тювкнитӧны кильчӧ вылӧ.
— Мунамӧй пес поткӧдлыны, — зумыша шуӧ ёртъясыслы Васёк, — пескыс этша.
Старшӧй сестра видзӧдӧ ӧшиньӧд.
Стеклӧӧ точӧдчӧны посньыдик зэр войтъяс.
Сарай дорын ноксьӧны челядь.
Одинцов да Саша пилитӧны кӧтасьӧм кер, Васёк поткӧдлӧ пес, Лида да Сева пыртлӧны сарайӧ пес плакаяс, Нюра ӧктӧ чаг, Петя да Мазин кыскалӧны керъяс.
— Тайӧ кодлӧн челядьыс? — юалӧ Нина Игнатьевна.
— Тайӧ школьникъяс, тайӧ школаса воспитанникъяс, — сы пельпом сайӧ друг быттьӧ чужи да достоинствоӧн висьталіс Грозный, сэсся кресталіс кияссӧ бӧрвылас да важнӧя муніс аслас каморкаӧ.
Рытъявылыс шоныд, уютнӧй школаӧ воӧны первойя раненӧйяс.
Челядь полӧмӧн да сочувствиеӧн видзӧдӧны, кыдзи санитарнӧй машинаысь нӧсилкаяс вылын петкӧдалӧны эшкынӧ тӧбӧм йӧзӧс, пӧдушкаяс вылысь аддзӧны вижӧдз кельдӧдӧм чужӧмъяс, лихорадочнӧя югъялысь синъяс, кылӧны ойзӧмъяс...
Чотігтыр да санитаркаяс вылӧ мыджсигтыр дворӧд мунӧны том, устӧм да олӧма, тошка, боецъяс.
Нина Игнатьевна сулалӧ кильчӧ вылын, томиник сестра видзчысьӧмӧн вайӧдӧ раненӧй красноармеецӧс.
— Немтор, немтор, муса пи, пырысь-пыр ми тіянӧс водтӧдам, перевязка вӧчам... — небыдика шуӧ старшӧй сестра.
Военнӧй гимнастёркаяс вылас чӧвтӧм еджыд халатъяса врачьяс принимайтӧны раненӧйясӧс вӧвлӧм учительскӧйын.
Иод да ещӧ кутшӧмкӧ лекарствояслӧн дук кылӧ коридоръясын.
— Ребята, аски муртса югдігас бара татчӧ.
Удж сюрӧ! — ёртъясыслы шуӧ Васёк.
* * *
Кад муніс.
Васёк да сылӧн ёртъясыс уджалісны госпитальын.
Старшӧй сестра эз нин юась, кодлӧн тайӧ челядьыс: сійӧ тӧдіс найӧс ставнысӧ нимъяснас да сералігтыр шуліс «скорӧй помощӧн».
— Сестричка, ыстӧй челядьӧс, медым газета лыддьыштасны, — корисны раненӧйяс.
— Васёк, ысты кодӧскӧ витӧд палатаӧ письмӧяс гижны!
— Нюра, пукалышт Петров дінын.
Сылӧн зэв ёна гажыс бырӧма нывсьыс, сёрнитышт сыкӧд! — шулывліс Нина Игнатьевна.
Рытъяснас челядь лыддьывлісны раненӧйяслы школаса библиотекаысь босьтӧм книгаяс.
Еджыд кузь халатъяса ичӧтик тешкодь фигураяс петкӧдлісны красноармеецъяслысь мелі нюмъяс.
— Татчӧ, татчӧ, профессор!
Шӧрас пуксьы, медым некодлы эз вӧв ӧбиднӧ...
Госпитальысь челядь мунлісны гортаныс сӧмын сёрӧн рытнас.
Накӧд тшӧтш госпитальын уджаліс и тётя Дуня.
Пӧварикалысь скромнӧй местасӧ сійӧ примитіс волнуйтчигтыр да благодарностьӧн.
Раздевалкаын, кытчӧ вӧчисны кухня, зэв ыджыд плита вылын югъялісны дзирдавтӧдзыс весалӧм пӧртъяс.
Водз асылын пӧртъясын булькайтіс нин ва; тётя Дуня кисьталіс пӧртъясӧ шыдӧс, сэсся босьтліс киас кузь пу пань да гудравліс рок.
Подносъясӧн таркӧдчигтыр санитаркаяс нуалісны кухняысь завтрак и луншӧр кадӧ волывлісны ӧбедла.
Еджыд халата, пӧсь плита дорас гӧрдӧдӧм чужӧма тётя Дуня вомнас видлывліс быд сёян да чӧвтлывліс тарелка тырыс.
— Тэ юав, чӧскыд-ӧ.
Гашкӧ, оз во сьӧлӧм выланыс менам пуӧмыс? — тӧждысис сійӧ.
Но «пуӧм» воис сьӧлӧм выланыс.
Нина Игнатьевна ошкис пӧварикаӧс, а раненӧйяс почтительнӧя шулісны тётя Дуняӧс «мамашаӧн» да прӧстӧя шыасьлісны сы дінӧ, медым сійӧ вӧчас шома ырӧш либӧ номсӧдлыштас сола ӧгурцыӧн.
Тётя Дуня сувтӧдліс ырӧш, дозмук мыськысьӧс ыстывліс кӧбрегӧ ӧгурцыла да, лунтыр педзӧмсьыс мудзӧм, тэрмасис гортас, медым асывнас бара сувтны плита дорӧ.
* * *
Саша важмозыс оліс Васёк ордын.
Рытъяснас найӧ кавшасьлісны Павел Васильевичлӧн паськыд крӧвать йылӧ, сёрнитісны госпиталь йылысь, Саша мамбать йылысь, Митя йылысь да быдӧн йылысь, кодъяс колины партизанскӧй лагерӧ.
Сэсся ляскысьлісны пӧдушка бердӧ да кыкнанныс чӧв ланьтлісны.
— Васёк, код йылысь тэ ӧні думайтан? — юрсӧ лэптыштлӧмӧн юавліс Саша.
— Папа йылысь, — шӧпкӧмӧн вочавидзліс Васёк. — А тэ?
— Мама йылысь.
— Узьӧй, узьӧй! — кухнясянь шыасьліс тётя Дуня. — Аски водз чеччыны!
Пӧртъясӧ менам ва кисьтавтӧм, пескыс уль...
О, господи!
Но Васёклӧн эз узьсьы.
Думъясыс сылӧн дыр кежлӧ сувтлывлісны то ӧти, то мӧд матысса морт вылӧ.
Важӧн эз волы Таня...
Васёк аддзысьліс сыкӧд сӧмын ӧтчыд.
Ӧти минута кежлӧ пыралігӧн Таня топыда топӧдіс ас бердас сылысь юрсӧ, бӧрддзис, гусьӧник вашнитліс сылы пеляс:
— Зарниӧй тэ менам, мыйтӧм жӧ ме бӧрді тэ вӧсна!..
Васёк мӧдіс мыйкӧ висьтавлыны сылы, но сійӧ тэрмасис, эз кывзы:
— Бӧрти, бӧрти висьталан!
Ӧні некор.
Та бӧрын сійӧ эз нин волы.
— Тётя, а кӧні миян Таня? — гажтӧмпырысь юавлывліс Васёк. — Мыйла сійӧ оз волывлы?
— Этша ӧмӧй уджыс сылӧн...
Сійӧ ӧд комсомолка, быдӧнысь медводзын должен лоны, — вочавидзліс тётя Дуня.
7 глава
ПӦДРУГАЯС
Ӧдйӧ рӧмдӧ.
Комнатаын муртса тыдалыштӧ еджыд эшкынӧн вевттьӧм крӧвать, да гудыра югъялыштӧ стенын зеркалӧ.
Нывкаяс шторыӧн тупкалӧны ӧшиньяс да биасьӧны.
Лидалӧн мамыс удж вылын, соседъясыс — тожӧ.
Квартираыс кажитчӧ тыртӧмӧн да лӧньӧн.
Лида да Нюра пукалӧны орччӧн папаыслӧн ыджыд креслӧын да выльпӧв лыддьӧны письмӧсӧ тётя Анялысь, сійӧ детскӧй домса, кӧні овліс Валя, воспитательницалысь:
«...Аттьӧ тіянлы, нылукъясӧй, бур письмӧныд вылӧ.
Детскӧй домын уна челядь, кодъяс донаӧсь меным, но мамлӧн кӧть мыйта челядь эз вӧв, ӧтиыс мӧдсӧ некор оз веж.
Сьӧкыд меным Валятӧг.
Мыйӧн сӧмын позьны кутас, ветла Макаровкаӧ, видзӧдла, кӧні сійӧ оліс, пукалышта вӧрдорса тіян эрд вылын.
Гижӧй меным частӧджык.
Ставсӧ, мый дум выланыд усьӧ Валя йылысь...
Сёрнитлывліс-ӧ менам дона нывкаӧй ме йылысь, казьтывліс-ӧ ассьыс тётя Анясӧ?..»
— Сёрнитлывліс... век сёрнитлывліс...
Помнитан, Нюра?
Нывкаяс син водзӧ сувтӧ вӧрдорса эрд.
Югыд шондіыс ойдӧдӧ паськыд мырсӧ.
Зарниа вӧсни сунисъясӧн лёзьнитчыштӧма Валялӧн пушистӧй юрсиыс, вомдоръясас сылӧн — гажаа нюммунӧм.
«...Тётя Аня пыр тӧдлывліс, кодлы мый колӧ.
И кыдзи сійӧ пыр тӧдлывліс?» — шензигтыр шуис сэки Валя.
Казьтылӧмъяссӧ торкӧ синва.
Лида топыда кутлӧ Нюраӧс сьыліӧдыс.
— Валялы эськӧ оз волі ков, медым ми татшӧма бӧрдім, — кӧтасьӧм чышъянӧ сульсигмоз шуӧ сійӧ.
— Мый кӧть ме ог вӧч, мый кӧть ог сёрнит, ме некор ог вунӧдлы сійӧс... — ньӧжйӧник вочавидзӧ Нюра.
Лида перйӧ конверт да бумага.
Нывкаяс гижӧны письмӧ детскӧй домӧ:
«Ми пыр бӧрдам, тётя Анечка.
Миянлы сэтшӧм сьӧкыд.
И ті миянлы кыдзи рӧднӧй, сы вӧсна мый ті тожӧ любитлінныд Валяӧс.
Ті вӧлінныд сылы медся донаӧн, сійӧ пыр казьтывліс тіянӧс».
Лида думыштчӧ.
— Мыйла детинкаяс некор оз гижлыны тётя Анялы?
Найӧ быттьӧкӧ дзикӧдз вунӧдісны Валяӧс, — шогпырысь висьталӧ сійӧ. — Ме весиг таысь ӧбижайтча на вылӧ.
— Детинкаяс — дзик мӧднога йӧз, — небыда дорйӧ ёртъяссӧ Нюра. — Найӧ бурӧсь, сӧмын оз ставсӧ висьтавны.
На дырйи кӧ мыйкӧ казьтыштан да бӧрддзан, то найӧ пыр жӧ зумыштчасны да чӧв ланьтасны, а миянлы сёрнитыштны окота.
Вот и тётя Ульянаӧс найӧ шоча казьтывлӧны, и Марусяӧс, и Павликӧс.
А ӧд ми на ордын олім ас семьяын моз.
Тётя Ульяна вӧлі смел да бур, жалитліс миянӧс.
Маруся тожӧ рӧднӧй кодь.
А Павликтӧгыд кутшӧм гажтӧм!
Помнитан, вӧрад ми сійӧс тӧбим эшкынӧн да ӧчередьӧн ставным босьтлывлім сійӧс моздорӧ, медым сійӧ узяс?..
Но, да мый казьтывнысӧ!
Гиж, Лида!
Нывкаяс бара заводитӧны гижны письмӧ:
«Муса тётя Анечка, ми сэтшӧм бура овлім водзсӧ, а война ставсӧ мырддис миянлысь.
И миянлысь Валяӧс...
Ми ӧтлаын сэтшӧма мечтайтлім школа йылысь...»
Тэрыб синва войт котӧртӧ Лида банбок кузя да войтыштӧ лист вылӧ.
Лида тэрыба чышкӧ чышъян помнас ва пятносӧ.
— Эн гиж сэтчӧ, а то чернилаыс паськалас, — серьёзнӧя ӧлӧдӧ сійӧс Нюра. — И вообщӧ сэсся оз ков Валя йылысь.
Вай мукӧд челядь йылысь мыйкӧ гижам.
Нывкаяс дыр пукалӧны да гижӧны письмӧ.
— Всё-таки абу лӧсьыд, мый детинкаяс ни ӧтчыд эз гижны сылы.
Налы пыр сюрӧны кутшӧмкӧ мукӧд делӧяс... — висьталӧ Лида. — Кыдзи тэ чайтан, бӧрдӧны-ӧ найӧ, кор казьтылӧны ставсӧ, мый вӧлі Украинаын?
— Бӧрдӧны, буракӧ, сӧмын сідзи, медым некод эз аддзыв, — ышловзьӧ Нюра. — Найӧ ӧд тожӧ быдӧнӧс любитлісны, сӧмын найӧ мужчинаяс...
— Да, мужчинаяс! — тэрыба висьталӧ Лида. — А помнитан, кыдзи найӧ первойысь воисны миян дінӧ вӧрдорса эрд вылад?
Сьӧдӧсь, омӧльтчӧмаӧсь...
И сэтшӧм повзьӧмаӧсь сулалісны, весиг нинӧм эз сёрнитны первойсӧ.
Быттьӧкӧ ичӧтикъяс...
Меным найӧ бӧрыннас сэтшӧм жальӧсь лоины!
Нюра кияснас кутіс пидзӧсъяссӧ да шогпырысь думыштчис.
Сэсся сылӧн чужӧмыс гажмыштіс.
— А помнитан, кыдзи ми прӧщайтчим тётя Ульянакӧд?
И Павликкӧд?
Павлик сэтшӧм топыда-топыда кутчысис меным сьыліӧ — повзис, мый ми мунам... —
Нюралӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны.
— А Маруся эз бӧрд, — дум вылас уси Лидалы. — Сійӧ крепыд...
Сійӧ сӧмын шуис: «Нӧйтам Гитлерӧс — бӧр локтӧй, ӧти семьяӧн кутам овны».
— Вот эськӧ кодкӧ кӧ миянлысь пӧдаркияс налы вермис нуны!
Нюра кыскис крӧвать увсьыс ичӧтик заветнӧй ящик.
Сэтчӧ вӧлі тэчӧма нывкаяслысь став сокровищеяссӧ, кодъясӧс лӧсьӧдӧма ыстыны Макаровкаӧ:
пеля шоныд шапка и дзирдалысь вылиник паровоз Павликлы;
лента да общӧй тетрадь Марусялы;
кампет да картинкаа книжкаяс мукӧд челядьлы;
Лида мамлӧн шоныд чышъян Мирон гӧтырлы.
Ящикас вӧлі ещӧ уна места на.
— Вот меным мамыд тэнад унапӧлӧс рузумторъяс сетіс — гашкӧ, носӧвикъяс Павликлы вурам?
Найӧс сійӧ пыр воштывліс.
Веськыда ог тӧд, мый сыкӧд вӧчны, сэтшӧм рассеяннӧй детинка! — тӧждысьӧмпырысь шуис Нюра.
— Колӧ сылы вурны ичӧтик сумка пельпом вомӧныс.
Со татысь! — Рузум чукӧр пиысь Лида перйис турунвиж ной тор.
Нывкаяс крӧвать пасьталаыс разӧдісны уна рӧма рузумторъяс.
— Тайӧс позьӧ Марусялы воротничок вылӧ, а тайӧс — Фенялы...
Видзӧд, лӧсьыд?
Мерайтісны, сӧветуйтчисны, решайтісны.
— Ставыс згӧдитчас.
Ӧні налӧн сэні нинӧмыс абу.
Помнитан, кыдзи ми тюбетейка вурим Павликлы?
Бара мӧдісны казьтывны.
8 глава
МУСА ЮӦРЪЯС
Сашалы воис мамыссянь письмӧ.
Кор конвертысь уси карточка и Саша аддзис ассьыс мамсӧ, коді киас кутӧ Витюшкаӧс, да ассьыс став мукӧд поснисьыс поснияссӧ, синваыс шорӧн чепӧсйис сы синъясысь.
Челядь повзисны.
— Мый сэні Саша?
Мый лои?
— Нинӧм... нинӧм эз ло...
Со найӧ... ставныс танӧсь... мамакӧд... — сыркъяліс Саша да, аслас синваысь яндысьӧм вӧсна, правдайтчис:
— Ті энӧ думайтӧй, мый ме няргун кутшӧмкӧ либӧ шляпа...
ме прӧстӧ нимкодьла...
— Но мый тэ, Саша!
Ми огӧ думайтӧй, ми тӧдам, — эскӧдісны сійӧс ёртъясыс. — Тайӧ ӧд тэнад рӧднӧйяс.
— Яснӧ.
Бӧрд мыйта тэныд колӧ, коді тэныд мешайтӧ, — бурпырысь разрешитіс Мазин да сэки жӧ, карточка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, серьёзнӧя содтіс:
— Ме эськӧ ачым бӧрддзи, та мында кӧ найӧ вӧліны менам!
Сашалӧн мамыс гижис, мый найӧ надейтчӧны регыд бӧр воны гортас, аттьӧалісны тётя Дуняӧс да Васёкӧс сыысь, мый найӧ видзӧны сылысь писӧ.
Тайӧ вӧрзьӧдіс тётя Дунялысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ тшӧктіс Сашалы гижны мамбатьыслы, мый сійӧ, тётя Дуня, оз лыддьы Сашаӧс бокӧвӧйӧн да быдлаын пуктӧ Васёккӧд ӧтмоза.
Карточка ветлӧдліс киысь киӧ, ёртъясыс бура разбирайтісны, коді код кодь, кутшӧм характера да кыдзи кодӧс колӧ воспитывайтны.
abu
— Нывкаяссӧ — кывйӧн, а детинкаясыслы колӧ и шлёпнитлыны корсюрӧ.
— Мӧда, мӧда!..
Сӧмын ог доймымӧн, а сідзи, — радпырысь сӧглашайтчис Саша.
Булгаков мам письмӧ бӧрын случайнӧй оказиякӧд школа ним вылӧ воис письмӧ Митясянь.
Челядь вывті ёна волнуйтчисны, ӧчередьӧн кутісны письмӧсӧ кианыс, видзӧдісны Митялысь почерксӧ да пыдісянь ышлолалісны.
— Думыштны сӧмын, кытысь тайӧ письмӧыс!
Самӧй лагерысь, вӧрысь!
Меным кажитчӧ, мый сысянь весиг кылӧ лыс дук! — банбок бердас письмӧсӧ топӧдігмоз шуис Лида.
— Оз лыс дук, а медся обыкновеннӧй порох дук, — нырнас исыштӧм бӧрын висьталіс Мазин.
— Дерт жӧ!
Со тадзи Митя пукаліс, а пызан вылас тадзи винтовка куйліс.
А гашкӧ, и порох...
Зэв весиг лӧсялӧ! — ёртыс дор сувтіс Петя.
— Ланьтӧй ті!
Вайӧй регыдджык лыддямӧ, — тэрмӧдліс Васёк. — Одинцов, лыддьы.
Письмӧсӧ лыддисны госпитальса сарайын, керъяс вылӧ пуксялӧмӧн.
«Видза оланныд, менам дона ребята! — гижис Митя. — Частӧ меным окота овлӧ сёрнитыштны тіянкӧд, гижала кузь письмӧяс, дыр новлӧдла найӧс зептын, виччыся случайнӧй оказия, медым мӧдӧдны.
Мый вӧчан, письмӧыд — абу лэбач.
Но талун нин случайыс вернӧй, тайӧ письмӧыс воас тіянлы.
Сідзи и аддза тіянлысь чурвидзысь юрсиа юръяснытӧ, кодъясӧс ті копыртӧмныд менам листок весьтӧ...
Горшдінӧй гӧрддзасьӧ весиг...
Мукӧд дырйиыс сэтшӧма мӧдас кыскыны рӧднӧй би дорӧ, гортӧ...
Яндзим меным, пӧрнӧй дядялы, а висьтала тіянлы гусьӧн, мый уна эськӧ сеті ме, мед кӧть ӧти минута кежлӧ пыравны ас керкаӧ мам дорӧ.
Небось, кымын выль чукыр сылӧн соді ме вӧсна!
Но ладнӧ!
Висьталӧй сылы — ёна ме нӧйта фашистъясӧс.
Неважӧн ыстылісны миянӧс Макаровкаӧ заданиеӧн.
Кодсюрӧӧс ас йӧз пиысь колӧ вӧлі мездыны.
Вот мунам.
Вой, шынитӧв...
Кок уланым вильыд му.
Туйсӧ лёка тӧдам.
Ме сӧмын ӧтчыд Яковкӧд тіянла волі, и то сідзжӧ войын.
Но, кӧть мый, а заданиесӧ выполнитім, ёртъясӧс мездім, сӧмын «гусьӧнсӧ» эз удайтчы — ковмис гранатаяс шыблавны.
Дженьыда висьтавны, шызьӧдім пеж позсӧ, лыбис шум.
Мунны колӧ...
А кытчӧ?
Петім сикт сайӧ, лэччим оврагӧ — друг аддза, дубъяс сайын мыйкӧ югыдкодь тыдалӧ пемыдас.
Видзӧдлі бурджыка — а тайӧ кыдз улын ыджыд букет куйлӧ, букетсӧ вӧчӧма еджыд дзоридзьясысь.
Пыр тӧді местасӧ — Валялӧн эрдыс.
Вӧрыс орччӧн — сідзкӧ, туй сюри.
И сьӧлӧм вылын, ребята, лои сэтшӧм долыд, быттьӧкӧ ещӧ ӧтчыд удайтчис меным аддзывны тіянлысь ичӧтик пӧдруганытӧ.
Но, ме йылысь тырмас, окота сёрнитыштны тіян йылысь.
Велӧдчанныд-ӧ ті, отсасянныд-ӧ гырысьяслы?
Генка велӧдчӧ.
Сійӧ оз кӧсйы пропуститны восӧ.
И ӧні, кор лолӧ свободнӧй рыт, пукалӧ землянкаын книгаӧн да, пиньяссӧ топӧдӧмӧн, зіля гижалӧ кывъяс, кодъясӧс диктуйтӧ тётя Оксана, либӧ занимайтчӧ Коноплянкокӧд.
Тіянлы сідзжӧ колӧ обязательнӧ велӧдчыны.
Таво кӧ школаын занятиеяс абуӧсь, босьтчӧй книга бердӧ асьныд.
Мортыд тшыксьӧ велӧдчытӧгыд, сьӧкыд лоӧ бӧрыннас асьтӧ босьтны киад.
Дерт, ӧні тылын олӧмыс тожӧ сьӧкыд...
Кыдзи ті оланныд, ме омӧля представляйта, но велӧдчӧм — тайӧ тіян главнӧй мог.
Велӧдчӧм и удж.
Пельпомъясныд тіян ёнӧсь, юръясныд вежӧра, сӧвестьныд пионерскӧй.
Оз позь тіянлы кыккирудз пукавны.
Ті энӧ ӧбижайтчӧй — ме тіянлы аслым моз верита.
Гижа, мый кыв вылӧ воис.
А вот тіянлы кӧ колӧ отсӧг гырысьяссянь, мунӧй комсомол райкомӧ, сӧветуйтчӧй.
Помнитӧй век, мый комсомолецъяс — тіян ыджыдджык вокъяс, накӧд колӧ сёрнитны прӧстӧя да дзик веськыда.
Энӧ воштӧй кадсӧ.
Тышкасьӧй, ребята, велӧдчӧм вӧсна, энӧ полӧй некутшӧм уджысь, медым тайӧ сьӧкыд кадас тіян сӧвесть вылын эз вӧв ни ӧти ичӧтик пятно.
Но, а ӧні вайӧй меным ассьыныд гожъялӧм лапаяснытӧ.
Кор нин ещӧ удайтчас ыстыны юӧртор!
<rus>На всякий случай</rus> кутчысьлам!
Тіян Митя».
Одинцов перйис носӧвик да гораа сульсис.
— Ставыс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ да письмӧсӧ лэдзис пидзӧс вылас.
— Митя гижӧ, мый сійӧ омӧля тӧдӧ ӧні миянлысь олӧмнымӧс, а дзик мӧдарӧ, — гӧгӧрвотӧма шуис Лида.
Нюра босьтіс письмӧсӧ, вешйыштіс бокӧ да гусьӧник лыддис выльпӧв кутшӧмкӧ строчкаяс.
Плешсӧ чукрӧдлігмоз да певсӧ курччалігмоз Васёк мый йылысь кӧ думайтіс.
— Генка партизанскӧй землянкаын книга сайын пукалӧ, а ми мый? — немвиччысьтӧг гораа шуис Одинцов.
— А ми уджалам... — падъялігтыр вочавидзис Петя.
— «Уджалам»!
Позьӧ и велӧдчыны и уджавны, — Васёк вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын буркнитіс Мазин. — Тшыксям велӧдчытӧгыд, сэки коді лоӧ мыжа?
— Колӧ вообщӧ думыштлыны.
Миян во пропадайтӧ...
Став ребятаыс, кодъяс мунісны татысь, велӧдчӧны, а ми нӧ мый, второгодникъясӧн лоам? — нораа юаліс Сева.
Челядь звирк чеччисны:
— Ещӧ мый он висьтав!
Васёк тэрыба лэптіс юрсӧ:
— Второгодникъясӧн!
Нинӧм вылӧ!
Колӧ ӧні жӧ босьтчыны велӧдчӧм бердӧ!
— Чудак!
Миян ичӧтик карын ставыссӧ кык школа — миян да начальнӧй.
И вообщӧ, школаяссӧ тупкӧма.
Уна учительяс ополчениеӧ мунісны, а мукӧдыс челядькӧд Уралӧ мунісны.
Кор на ещӧ школаыс воссяс! — шуис Нюра.
Васёк чеччыштіс кер вылӧ:
— Асьным мӧдам занимайтчыны!
Любӧй ногӧн!
Висьталӧй веськыда, коді кыдзи кӧсйӧ, медым сэсся не бӧрыньтчыны.
Кутам тышкасьны велӧдчӧм вӧсна али кольччам мӧд во кежлӧ?
— Кутам тышкасьны!
— <rus>Но, смотрите</rus>!
Медым бӧрыннас энӧ мӧдӧй шуасьны...
Ми ещӧ огӧ на тӧдӧй, мый велӧдӧны витӧд классас, гашкӧ, зэв сьӧкыд лоӧ.
Сэки мед эз вӧв норасьӧмъяс!
Одинцов, тэ кыдзи?
— Второгодникӧн ме ог ло!
— Ладнӧ.
Нюра Синицына?
— Ме ог ло! — повзьӧмӧн пыркӧдыштіс юрсӧ Нюра.
— Мый он ло?
— Второгодницаӧн ог ло!
— Бур.
Петя Русаков, Саша, Малютин, Лида?
— Второгодникъясӧн ми огӧ лоӧй!
— Мазин?
— Ме ку пиысь пета, а вуджа квайтӧд классӧ!
— Мазин кучиктӧгыс пырас квайтӧд классӧ! — серӧктыштіс Петя.
Но Васёк скӧрысь югнитліс сы вылӧ синъяснас:
— Сідзкӧ, решитім?
— Решитім!
— Кыдзи фронт вылын: тышкасьны победаӧдз, — нюмъёвтіс Коля Одинцов. — Сӧмын мыйсянь заводитам?
— Мунамӧй ӧні жӧ комсомол райкомӧ, — збоймис Васёк.
— Кытчӧ? Кытчӧ?..
Тэ йӧймин!
Налӧн сэні асланыс уджыс уна!
Да мыйла ми мунам?
— Кыдзи мыйла?
Сӧветуйтчыны!..
— Энлы!
Оз позь тадзи, сразу — колӧ сёрнитчыны, — кутіс тӧждысьны Одинцов.
— Дерт жӧ, кытчӧ нӧ тайӧ ми сідзи юртӧг-садьтӧг?
— Кутшӧм ещӧ сэні юртӧг-садьтӧг?
Миянлы колӧ велӧдчыны!
— Мый эськӧ миянлы оз ков да!
Ӧні война, быдӧн занятӧсь, а ми воам сэтчӧ быттьӧкӧ дуракъяс: здравствуйте, восьтӧй миянлы школа! — кӧрыштліс чужӧмсӧ Петя.
Ёртъясыс серӧктісны.
Васёк ӧвтыштіс кинас:
— Миян пыр тадзи: ни ӧти делӧ оз позь решитны — кутшӧмкӧ дурацкӧй шуткаяс заводитчасны...
— Да ӧд тэ ачыд серӧктін! — уськӧдчисны сы вылӧ челядь.
— А ме мый, абу сэтшӧм жӧ морт?
Челядь бара серӧктісны.
— Энлӧй, збыль, мунамӧй бурджык гортаным да ставсӧ гӧгӧр думыштламӧй, а то ми ӧні сэтшӧма расстроитчӧмаӧсь, — миритӧм могысь шуис Петя, ачыс муртса кутіс петысь серамсӧ.
— Збыльысь, мунамӧй.
Челядь петісны госпиталь ворота сайӧ.
Улича вылын выльпӧв лыддисны Митялысь письмӧсӧ.
Горт дорас воигӧн Васёк сувтӧдіс ёртъяссӧ да серьёзнӧя шуис:
— Талун ме думышта, кӧні да кыдзи миянлы велӧдчыны, а ті энӧ больгӧй сэсся.
Тырмас!
Рытнас сійӧ дыр ветлӧдліс комнатаӧдыс.
Мый вӧчны, кодкӧд занимайтчыны?
Вольпась вылӧ водӧм бӧрын пӧдушка увсьыс перйис батьыслысь заветнӧй письмӧяссӧ.
Павел Васильевич тӧдіс нин, мый сылӧн Рыжикыс воӧма гортас.
Письмӧясыс вӧлі тырӧмаӧсь нимкодь надеяясӧн водзын локтысь олӧм вылас.
«...Кор ми победитам, Рыжик, миянысь шудаджыкыс некод оз ло свет вылас.
Вот сӧмын велӧдчӧмтӧ, пиук, эн вунӧд...»
Мӧд лунас Васёк чукӧртіс челядьӧс:
— Вот мый! Корам Екатерина Алексеевнаӧс занимайтчыны миянкӧд.
Асывнас мӧдам велӧдчыны, ӧбед бӧрын уджавны госпитальын, а рытнас урок велӧдны.
— А коді нӧ кутас чукӧртны лом да бутылкаяс? — шпыньмуніс Мазин.
Челядь думыштчисны.
— Вот ӧтпырйӧ мыйтӧм удж чукӧрмис!
Весиг кадыс став вылас оз тырмы, — нимкодьпырысь шуис Одинцов. — А ми эгӧ тӧдӧй, мый бердӧ кутчысьны.
* * *
Екатерина Алексеевна окотапырысь сӧгласитчис занимайтчыны челядькӧд, но кор тӧдмаліс, мый найӧ кӧсйӧны прӧйдитны витӧд класса программасӧ дзоньнас, решительнӧя ӧлӧдіс:
— Мый ті, ребята!
Витӧд классад ӧд уна предмет.
Оз сулав и босьтчыны татшӧм сьӧкыд удж бердӧ.
Вайӧй бурджык повторитамӧй прӧйдитӧм материалсӧ, гижамӧ диктантъяс, сочинениеяс, решайтамӧ задачаяс.
Челядь чӧв олісны.
— Ми огӧ кӧсйӧй восӧ воштыны, мама, — висьталіс Петя.
— Колӧ судзӧдны витӧд класслысь программа, — ёртъясыс дінӧ шыасигмоз шуис Васёк.
Екатерина Алексеевна лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Но мый нӧ, судзӧдӧй программасӧ, видзӧдлам ӧтлаын.
9 глава
ЛОИ ЗАВОДИТӦМА
Челядь котӧртісны школаӧ, Грозный отсӧгӧн корсисны витӧд класслысь программа, учебникъяс.
Екатерина Алексеевна ордӧ кыскисны класснӧй дӧска да дзонь пакет мел.
Екатерина Алексеевна пукталіс пызан вылӧ учебникъяс, копыртчис программа весьтӧ.
— «География»...
«Ботаника»...
«Древньӧй мирлӧн история»...
«Русскӧй кыв да литературнӧй чтение»...
«Арифметика», — надзӧник лыддис сійӧ да ас бӧрвывсьыс кыліс ныръясӧн дружнӧя чушкӧм. — Арифметика! — Сійӧ лэптіс юрсӧ. — Но, ті асьныд аддзанныд, кымын предмет!
Челядьлӧн чужӧмъясныс нюжалісны, рудӧдісны.
— Нинӧм сэтшӧм особеннӧйыс... — заводитіс Петя.
— Ми мӧдам зільны мыйвынысь! — кевмысьӧм ногӧн кияссӧ пуктігмоз шӧпнитіс Лида.
Мазин кутіс дзоргыны учебникъяс вылӧ, думыштчӧмӧн веситіс найӧс кипыдӧс вылас.
Челядь серӧктісны.
— Но вот! — долыдджыкпырысь шуис Екатерина Алексеевна. — Убедитчинныд?
— Эгӧ, — тэрыба вочавидзис Васёк, — ми ньӧти эгӧ убедитчӧй.
Ми кутам тышкасьны велӧдчӧм вӧсна.
— Кадыс ӧд миян уна на — збыль, ребята? — шуис Лида.
— Дерт жӧ!
Неужели огӧ прӧйдитӧй?
Ми ставсӧ прӧйдитам! — гӧгӧр кутісны ызгыны челядь.
— Мамочка, тэ сӧмын сӧгласитчы занимайтчыны миянкӧд! — корис Петя.
Екатерина Алексеевна дӧзмӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ:
— Да гӧгӧрвоӧй ті медбӧрын, мый ӧти морт оз вермы справитчыны тайӧн!
Но, шуам, ме прӧйдита тіянкӧд витӧд класслысь русскӧй кыв кузя курссӧ...
ме ачым ёна радейта тайӧ предметсӧ...
но, шуам, ме ещӧ верма босьтны ас вылӧ история, но ӧд ме жӧ абу специалист.
Эмӧсь ӧд и мукӧд предметъяс.
Арифметика, например, меным зэв сьӧкыд.
И кутшӧм асныралӧм татшӧмыс, ог гӧгӧрво!
Мыйӧн сӧмын воссясны школаяс, ставсӧ тайӧс ті спокойнӧя прӧйдитанныд витӧд классын...
Ме, дерт, гӧгӧрвоа, мый тіянлы зэв жаль воштыны восӧ, но мый нӧ вӧчан! — Сійӧ видзӧдліс раммӧм челядь вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Эновтӧй думайтны та йылысь!
Вайӧй ӧні кутам повторяйтны важсӧ.
Сӧмын локтӧй быд лун асывнас буретш дас час кежлӧ.
— Локтам!
Ми ещӧ водзджык на кутам локны! — кӧсйысисны рад лоӧм челядь.
Ывлаӧ петӧм бӧрын Васёк гажаа зыралыштіс кияссӧ:
— Но, лои заводитӧма!
Мукӧдторсӧ думыштлам бӧрын.
Аски чукӧрталӧй книжкаястӧ, тетрадкаястӧ, карандашъястӧ — заводитам велӧдчыны! — Сійӧ тапкӧдыштіс пельпомас нимкодясьысь Петькалы: — Молодец тэнад мамыд!
Бур нывбаба!
— Зэв бур! — дружнӧя вынсьӧдісны челядь.
10 глава
ПЕТЯ РУСАКОВЛӦН КЕРКА
Украинаысь воӧм бӧрын Петя Русаков бура гӧгӧрвоис, мый сійӧ аслас мамбать керкаын.
Сійӧ бура помнитіс, кыдзи ещӧ колян во на видзчысьӧмӧн матыстчывліс тайӧ керка дорас, кыдзи пемыд палисадниксянь мустӧма видзӧдісны сы вылӧ налӧн квартираса нёль ӧшинь.
Дум вылас уси зумыш батьыс, кӧдзыд ӧбед, кодӧс сійӧ тэрмасьӧмӧн сёйліс ӧтнас тыртӧм комнатаын.
Дум вылас уси ӧтка олӧмысь нэм чӧжыс полӧм да куш ӧти радлун, тайӧ Мазинкӧд дружитӧм.
Дум вылас Петялы уси, кыдзи тӧвся каникул водзвылын ёртъясыс коравлісны ӧта-мӧднысӧ гӧститны, а сійӧ некор некодӧс эз вермыв корны ас ордас, сы вӧсна мый сылӧн эз вӧв керкаыс.
Керкаыс вӧлі сы батьлӧн, а сылӧн, Петялӧн, вӧліны сэні сӧмын лӧсьӧдтӧм крӧвать ширма сайын да чернилаӧн лякӧссьӧм пызан, код сайын сійӧ велӧдіс урокъяс, тревожнӧя кывзіс батьыслысь сьӧкыд воськовъяссӧ да видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ.
Петя зэв ёна радейтіс Мазинӧс, вӧлі благодарнӧй сылы дружбасьыс, некод эськӧ эз вермы Петялы вежны Мазинӧс, но ӧні Петя Русаков эз нин вӧв ӧтка.
Выль мам воӧмыскӧд тшӧтш сы олӧмын лои нимкодь чудо: сылӧн лои настоящӧй мамбатьлӧн керка, кӧні быд пельӧс казьтыліс сылы ӧні, мый сійӧ, Петя, тані кӧзяин.
Керка, кытчӧ сійӧ вермис вайӧдны ассьыс ёртъяссӧ, и не сӧмын вайӧдны гӧститны — найӧ олӧмын тайӧ медся сьӧкыд кадас Петялӧн керкаыс челядьлы лои быттьӧкӧ школаӧн, а сылӧн, Петялӧн, мамыс — налӧн учительницаӧн.
Ӧд тайӧ первойысь сійӧ вермис мыйкӧ вӧчны ёртъясыслы.
Первойысь!
Петялы кажитчис, мый сійӧ кыдзкӧ быдмис, веськӧдчис, лои мортӧн...
Тайӧ вояс Петя дыр эз вермы унмовсьны.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый со ӧні сылӧн мамыс уджалӧ кӧнкӧ редакцияын, мый сійӧ воас гортас сӧмын водз асылын.
И век жӧ сійӧ сӧгласитчис быд лун занимайтчыны накӧд.
Петя син водзӧ сувтлывліс мамыслӧн муса, мудзӧм чужӧмыс.
Тайӧ чужӧмас сылы вӧлі дона быд чукыртор.
Сьӧд синкымъяс, неуна нюрсмуныштӧм банбокъяс, лӧзов кругъяс син улас...
Мам!
Мама!..
Кыдзи мамыс встретитіс сійӧс, кор Петя кашкигтыр котӧрӧн пырис тайӧ комнатаас да, сы пидзӧсъяс бердӧ чужӧмсӧ ляскӧмӧн, мыйсюрӧ бормочитіс: «Тэ ловъя, ловъя, мама...» Сійӧ чӧв олігтыр сӧмын топыда кутліс Петяӧс, быттьӧкӧ кодкӧ кӧсйис мырддьыны сійӧс, и киясыс сылӧн тіралісны, кор сійӧ чышкаліс Петялысь синвасӧ, эз казяв, мый и аслас став чужӧмыс кӧтасьӧма.
И бӧрдігтыр беспомощнӧя долис: «Эн бӧрд, эн жӧ борд...»
Петя эз узь...
Екатерина Алексеевна вӧчис сылы ставсӧ, мый эськӧ вермис вӧчны рӧднӧй мам.
Сійӧ сӧгласитчис отсавны Петя ёртъяслы, сійӧ вӧчис сійӧс равноправнӧйӧн да независимӧйӧн, и тайӧ уважениеыс да благодарностьыс, кодъясӧс чувствуйтісны сы дінӧ сылӧн ёртъясыс, сы дінӧ, сылӧн мам дінӧ, тыртісны Петялысь сьӧлӧмсӧ гордостьӧн да шудӧн.
Петя кӧсйис эськӧ тайӧс ставсӧ висьтавны мамыслы, но поліс, мый оз сяммы.
... Асывнас, кор мамыс воис удж вылысь, Петя уськӧдчис сылы паныд, отсаліс пӧрччыны пальтосӧ да, сылы мудзӧм синъясас видзӧдлӧм бӧрын, волнуйтчигтыр шуис:
— Аттьӧ тэныд ставсьыс, мама... ме вӧсна... менам ёртъяс вӧсна...
Мамыс сывйыштіс сійӧс, аслас кӧдзыд банбокнас топӧдчис сы банбок бердӧ:
— Аттьӧ и тэныд, Петя.
Кор ме татчӧ вои, тэ вӧлін ичӧтик детинка, а ӧні тэ — ыджыд пи...
— И, быттьӧкӧ мый вылӧ кӧ шензигтыр, радпырысь серӧктіс да мӧдысь шуис: — Менам пи!..
А сэсся найӧ кыкнанныс мӧдісны ноксьыны, лӧсьӧдны занимайтчан комната.
Пуктісны ыджыд пызан, сувтӧдісны дӧска.
Сарайысь Петя вайис скамейка.
Ассьыныс крӧватьяссӧ да вурсян машинасӧ петкӧдісны ичӧт комнатаас.
Чай юисны тэрмасигтыр.
И ӧти сакартор курччалігмоз сералісны.
— Вот чуймасны ребята!
Настоящӧй класснӧй комната миян лои!
Челядь збыльысь чуймисны да лоины нимкодьӧсь.
Найӧ видзчысьӧмӧн пукталісны пызан вылӧ ассьыныс учебникъяссӧ, комнатасӧ видзӧдалігӧн яндысигтыр нюмъялісны.
И Петялы кажитчис — весиг здоровайтчиснысӧ найӧ кыдзкӧ аслысногӧн:
— Здравствуйте, Екатерина Алексеевна!
Здравствуй, Петя!
А Мазин дыр эз пуксьы аслас местаӧ, видзӧдіс Екатерина Алексеевна вылӧ мелі карӧй синъяснас,
и чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм мелі да долыд, мый Одинцов эз вермы кутчысьнысӧ да шутитыштіс:
— Мазин, тэ дзик тестӧысь вӧчӧм жаворонок кодь!
Занятиеяс заводитчисны нёльӧд класса курс повторяйтӧмсянь.
Челядь гораа радлісны быд удачнӧй ӧтвет вылӧ, ӧдйӧ уськӧдлісны дум выланыс прӧйдитӧм материалсӧ да ставсӧ, мый видзӧма налӧн крепыд паметьныс, принимайтісны кыдзи зэв донатор.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ ыджыд праздник вылын моз да, мел торсӧ радпырысь кианыс кутігтыр, гижалісны кывъяс да цифраяс тӧдса школьнӧй дӧска вылӧ.
Прӧйдитӧм материалсӧ тӧдісны бура.
— Повторение вылӧ пуктам кык недель, — шуис Екатерина Алексеевна. — А сэсся надзӧник кутам мунны водзӧ, прӧстӧ медым тіянлы вӧлі кокньыдджык велӧдчыны витӧд классын да медым энӧ вунӧдӧй занимайтчӧмсӧ.
Главнӧй предметъясыс, дерт, арифметика да русскӧй кыв.
— Тэ кӧсйылін ещӧ история кузя миянкӧд занимайтчыштны, — видзчысьӧмӧн казьтыштіс Петя.
— Эн мудерит, пӧжалуйста, — нюмъёвтіс Екатерина Алексеевна. — Ме кӧ весиг босьта ас вылӧ арифметика, русскӧй да история, то кольӧны на мукӧд предметъяс.
Коді ӧні вермас отсавны тіянлы?
Васёклы ки улас сюри зепсьыс Митялӧн письмӧыс, и сійӧ решитіс аски жӧ мунны комсомол райкомӧ.
11 глава
СӦВЕТЛА ДА ОТСӦГЛА
Войнас усьӧма посни кос лым.
Кынмалӧмъяс вӧсна чорзьӧм муыс тупкысьӧма посни шыдӧсӧн.
Чизыр тӧлыс нӧбӧдіс тайӧ шыдӧссӧ бусыскӧд тшӧтш да скӧрысь шыблаліс чужӧманыс ветлысь-мунысьяслы.
Трубачёвӧс да Мазинӧс челядь колльӧдісны дзик сійӧ здание дорӧдзыс, кӧні сьӧд стеклӧысь вӧчӧм дӧска вылӧ вӧлі гижӧма зарни букваясӧн: «Райком ВЛКСМ».
Бӧрйӧмаяслы вӧлі сетӧма важнӧй, ответственнӧй поручение.
Комсомолецъяскӧд сёрнитігӧн Васёк должен вӧлі дженьыда да ӧдйӧ висьтавны, мый налы колӧ.
Мазинлы вӧлі поручитӧма сёрнитны сӧмын сьӧкыдджык случайяс дырйи.
Ёртъяссӧ колльӧдӧм бӧрын челядь бӧр муналісны.
Васёк да Коля Мазин восьтісны ӧдзӧс да пырисны ыджыд югыд коридорӧ.
Кыкнанладор стен пӧлӧныс сэні сулалісны стулъяс да пу диванъяс.
Коридорӧ петкӧдісны ӧдзӧсъяс уна комнатаяссянь.
Быд ӧдзӧсӧ вӧлі тувъялӧма номера ичӧтик дӧска.
Коридорӧд детинкаяс дінті ветлӧдлісны кутшӧмкӧ йӧз, том военнӧйяс, шинеля нывъяс; найӧ ветлӧдлісны тэрыб делӧвӧй походкаӧн, сёрнитісны гӧлӧснысӧ чинтӧмӧн.
Ӧшинь дорын сулалысь кык рабочӧй мый йылысь кӧ пӧся споруйтісны.
Коридор помас ичӧтик пызан сайын пукаліс тшӧтшкӧртӧм юрсиа ныв да мыйкӧ гижаліс ыджыд журналӧ.
Сы дінын тожӧ сулалісны томйӧз.
Комната ӧдзӧсъяс дугдывтӧг воссьывлісны да пӧдласьлісны, сэті петавлісны йӧз да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, номеръяс серти корсялісны комнатаяс, кытчӧ налы сідзжӧ вӧлі колӧ мыйлакӧ пыравны.
Стенъясас ӧшалісны синмӧ шыбитчан плакатъяс да лозунгъяс.
Ӧти плакат дінті мунігӧн Мазин друг сувтіс да надзӧник тувкнитіс Трубачёвлы.
Плакат вывсянь, быттьӧкӧ ловъя, видзӧдіс красноармеец да, чуньнас веськыда детинкаяс вылӧ индігмоз, стрӧга юасис: «А тэ мыйӧн отсалін фронтлы?»
Сылӧн веськыда юалӧмыс да делӧвӧй обстановкаыс, коді вӧлі тані быдлаын, шӧйӧвоштіс детинкаясӧс.
Мазин индіс синнас диван вылӧ:
— Пуксям.
Видзӧдыштлам первой.
Ёртъяс пуксисны.
Васёк видзчысьӧмӧн ышловзис да вашнитіс:
— Тані ставныс сэтшӧм занятӧсь...
Мазин копыртіс сылань юрсӧ:
— Велӧдчӧм — абу жӧ ичӧтик делӧ.
Детинкаяс ещӧ ӧтчыд чӧвтлісны синъяснысӧ комната ӧдзӧсъяс весьтӧ тувъявлӧм номеръяс вылӧ.
— Кытчӧ жӧ миянлы муннысӧ?
Ывласянь бокса ӧдзӧсӧд пырисны кымынкӧ детинка, найӧ вӧліны кизявтӧм пальтоаӧсь, гӧрд галстукаӧсь.
Найӧ надзӧник восьлалісны краситӧм джоджӧд, шапкаяснысӧ кутісны кианыс.
Мазинлӧн синъясыс ёся югнитісны:
— А тайӧяс кытчӧ?
Васёк кутіс кыскыны сійӧс киӧдыс:
— Мунам и ми на бӧрся.
Детинкаяслӧн чукӧр муніс витӧд комнаталань.
Гимнастёркаа ныв потшис налы туйсӧ:
— Тіянлы коді колӧ, ребята?
— Миянлы Миша ёрт колӧ, — юрсисӧ кинас шыльӧдігмоз да дзирдалысь пряжкаа тасмасӧ лэптыштігмоз шуис медводдзаыс.
— Миянлы Миша ёрт дінӧ колӧ, — выльпӧв шуис мӧд детинка, визя тельняшкаа, кипыдӧссӧ руд бинтӧн кӧрталӧма. — Миянӧс корисны.
— Бутылкаяс?
Лом? — нюмъялігтыр юаліс ныв да неуна вешйыштіс.
Детинкаяс пырисны комнатаӧ.
Мазин да Трубачёв пырисны тӧдтӧм детинкаяс бӧрся.
Пызан сайын пукаліс том комсомолец.
Васёк аддзис еджыд юрсиа юр, ныр вывсьыс сьӧд ӧчки да муртса тӧдчыштысь устор вылыс вомдор вывсьыс.
Водзын мунысь детинка сувтіс веськыда да рапортуйтіс:
— Фрунзе уличаса пионерскӧй отрядлӧн штаб воис тіян распоряжение улӧ!
Трубачёв да Мазин сюся видзӧдлісны детинкаяс вылӧ.
«О-о, штаб!» — думыштісны найӧ кыкнанныс.
— Воинныд? — юаліс Миша ёрт. — Зэв бур!
Ме кӧсъя сетны тіянлы ӧти поручение.
Сійӧ листалыштіс бумагаяс, кодъяс куйлісны пызан вылын, блокнотсьыс нетшыштіс ӧти лист да мыйкӧ гижис сэтчӧ.
Сэсся видзӧдліс детинкаяс вылӧ:
— Тіян улича вылын олӧ красноармеец Большаковлӧн семья.
Пиыс фронт вылын, гортас сӧмын пӧрысьяс кольӧмаӧсь.
Медбӧръя бомбёжка дырйи налӧн керкаыс ёна жугавліс.
Ковмас отсавны налы вуджны мӧд квартираӧ.
Босьтӧй тӧлка ребятаӧс, тайӧ новлысьӧмсьыс энӧ вӧчӧй некутшӧм событие, энӧ лэптӧй шум, вӧчӧй ставсӧ спокойнӧя, ӧкуратнӧя, тэрмасьтӧг.
Со адрес.
Дзирдалысь пряжкаа детинка делӧвитӧя босьтіс бумажкасӧ да дженьыда юаліс:
— Сэсся нинӧм?
— Но кыдзи «нинӧм»!
Видзӧдлӧй, мый сэні колӧ.
Гашкӧ, пес лӧсьӧдны, ва пыртны.
Вообщӧ тіян сэні эм нин некымын семья, кодъяслы ті отсасянныд, заводитӧй и налы отсасьны.
Пыравлывлӧй сэтчӧ частӧджык!
— Миша ёрт! — друг петіс водзӧ сьӧд синъяса детинка, коді вӧлі визя тельняшкаа да кӧрталӧм кипыдӧса. — Асланым улича вылысь ми аддзим «Ваяс» гижӧда важ палатка.
Сэтысь сюри тыртӧм бутылкаяс тыра кык ящик.
Мый, найӧс позяс сдайтны?
Али оз ков вӧрзьӧдны?
Миша зумыштчис:
— Палаткаыс кӧ тыртӧм, некод сэні оз тӧргуйт — сдайтӧй, дерт.
— Есть! — гажаа шыасисны детинкаяс, крута бергӧдчисны да мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Мазин да Трубачёв кӧсйылісны нин шыасьны Миша ёрт дінӧ, но сэки друг воссис орчча комната ӧдзӧс, и кык комсомолец, мый йылысь кӧ споруйтігтыр, матыстчисны пызан дорӧ.
— Вот, Михаил!
Дзугис ӧтилаті Гончаренко и оз кӧсйы веськӧдны! — рабочӧй спецовкаа комсомолецлы пельпомас тапнитӧм бӧрын шуис кельыдлӧз синъяса зон да пуксис пызан дор вылӧ.
— Ме сійӧс кори татчӧ сёрнитыштны.
abu
— Неладнӧ тэнад артмис, Гончаренко ёрт!
Мый нӧ тэ сідзи немдумайттӧг вӧчан?
Комсомолец, а йӧз дінӧ сибӧдчыны он куж.
Кузьмичёв — важся мастер, уджалӧ гырысь показательясӧн, ми сійӧс ёна донъялам, а тэ босьтін да лэдзин старикӧс стенгазетаӧ.
Неладнӧ...
— Мый «неладнӧ»?—
Гончаренко матыстіс стул.
Сьӧд синъяс весьтас сылӧн чурвидзисны бусӧссьӧм кодь синкымъяс, вӧрысь нырбордъяса паськыд нырыс да вомыслӧн насмешливӧй выражениеыс вӧчисны сылысь чужӧмсӧ тэрыб вӧрасаӧн да скӧрӧн.
— Мый «неладнӧ» — дӧзмӧмпырысь повторитіс сійӧ.
— Ни ӧти собрание миян оз мун кузь речьястӧг.
Миянлы кадыс дона!
Рабочӧйяс быд минута лыд вылӧ босьтӧны, а Кузьмичёв куняс синъяссӧ да сьылӧ соловей моз!
— Но, а мортыс кӧ сёрнитӧ делӧ йылысь... — заводитіс Миша.
— Оз делӧ йылысь!
Вот буретш оз делӧ йылысь!
Сулалӧ да дольӧ ӧтиторсӧ.
Вот сійӧ, пӧ, важ мастер, велалӧма уджавны сідзтӧ и сідзтӧ, а тіянлы, томъяслы, колӧ на велӧдчыштны.
Мӧдас вайӧдавны быдсяма примеръяссӧ — и мырддяс дзонь час.
А сэсся обязательнӧ шуас: «Вот, ёртъяс, колӧ артыштны быд секунда!»
А миян эмӧсь зонъяс, кодъяс недельясӧн оз ветлыны гортаныс.
Петров сідзи и висьталіс мамыслы: «Кытчӧдз война — менам горт заводын!»
Кузьмичёв уджалӧ бура, но сійӧ болтун!
Васёк тэрыба видзӧдліс Мазин вылӧ да гусьӧник вашнитіс:
— Смотри, эн больгы уна!
— Но, тэ эськӧ мед сёрнитін сыкӧд кӧнкӧ ӧтнасыскӧд ли, мый ли, — водзӧ висьталіс Миша, — а то босьтін да и лэдзин газетаӧ, а сійӧ ме дінӧ норасьны.
Оз лӧсьыда всё-таки артмы.
И кор тайӧ тэ поэтнас лоӧмыд? — шпыньмуніс сійӧ, паськӧдіс листок да надзӧник лыддис мыйкӧ ас кежас, сэсся шуис: — Ӧти-кӧ, тэ сійӧс тані краснобайӧн видӧмыд и вообщӧ...
<rus>...Час сглотнёт</rus>
<rus>и два проглотит,</rus>
<rus>Но поставит всем на вид,</rus>
<rus>Что в цеху одной минутой</rus>
<rus>Он, как часом, дорожит...</rus>
Куимнанныс друг ӧтвылысь серӧктісны.
Миша босьтіс сьӧд ӧчкисӧ, дзугис ассьыс кузь юрсисӧ.
— Честнӧй кыв, абу омӧль! — друг сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ да дружескӧя шыасис Гончаренко дінӧ: — Но тэ <rus>всё-таки</rus> Кузьмичёвкӧд уладит.
Старик уджалӧ лун и вой, оз артась аслас вынъясӧн.
Но, радейтӧ сёрнитыштны, варов...
Колӧ вӧлі сідз прӧстӧ сёрнитыштны сыкӧд, индыны.
А тэ тадзи сералін!
— Сійӧ медсясӧ стихъяс вӧснаыс ӧбидитчӧма.
Мыйла пӧ, шуӧ, рифмаӧн, позьӧ вӧлі прӧстӧйджыка! — шуис комсомолец, коді пукаліс пызан вылын.
Миша нюмъёвтіс.
— Но мый нӧ, — ышловзис Гончаренко, — старайтча уладитны. — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ да мӧдіс тэрмасьны: — О-о, сёр нин!
Дырджык кӧ пукала тані, сэки ковмас аслым ачымӧс газетаӧ гижны.
До свиданья!
Гончаренко петіс.
Миша бергӧдчис детинкаяслань.
— А ті мый танӧсь? — чуймӧмӧн юаліс сійӧ, кор аддзис ӧдзӧс дорын сулалысь Мазинӧс да Трубачёвӧс.
— Ми асланым могӧн, — волнуйтчигтыр шуис Васёк.
Пызан вылын пукалысь комсомолец тожӧ бергӧдчис да сюся видзӧдліс детинкаяс вылӧ аслас неуна мылькъя кельыдлӧз синъяснас.
— Но, висьталӧй, кутшӧм мог тіян?
Детинкаяс матыстчисны пызан дорӧ.
— Миянлы сӧветуйтчыштны колӧ, — серьёзнӧя шуис Васёк. — Ми кӧсъям велӧдчыны.
Миян школаын госпиталь.
Челядь ставныс муналісны коді кытчӧ.
Унаӧн велӧдчӧны Свердловскын...
— Ми огӧ кӧсйӧй воштыны восӧ, — тэрмасигтыр торкис Мазин.
— Энлӧй, ребята, — дугӧдіс найӧс Миша. — А мыйла нӧ ті энӧ эвакуируйтчӧй?
Ми ӧд школьникъяссӧ мӧдӧдім Свердловскӧ.
Ті эськӧ ӧні велӧдчинныд сэні. — Сійӧ бергӧдчис мӧд комсомолецыслань: — Со, гӧгӧрвоан, Костя, абу мунӧмаӧсь ас кадӧ...
А вообщӧсӧ ті ӧні мый вӧчанныд? — шыасис сійӧ детинкаяс дорӧ.
Васёклы дум вылас уси плакатвывса красноармеец, коді стрӧга индіс на вылӧ чуньнас.
— Ми уджалам госпитальын.
Ми кӧкъямыс морт.
Дзонь отряд.
— Тайӧ кодъяс, ставныс тіян класса пионеръяс?
Но и уджалӧй кытчӧдзкӧ.
Молодецъяс!
А воссяс школа — кутанныд велӧдчыны.
Мыйӧн нӧ ӧні ми вермам отсавны тіянлы?
— Митя шуис, медым ми мунім комсомол райкомӧ, — упрямӧя висьталіс Мазин.
— А коді тайӧ Митяыс? — синкымъяссӧ лэптігмоз юаліс Костя.
— Тайӧ миян вожатӧй.
Васёк перйис зепсьыс письмӧ.
Кыкнан комсомолецыс внимательнӧя лыддисны сійӧс, шочиника видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
— Энлы жӧ! — письмӧсӧ пызан вылӧ пуктігмоз друг шуис Миша. — Ӧд тайӧ гижӧ Митя Бурцев. — Сійӧ тэрыба видзӧдліс челядь вылӧ: — Сідзкӧ, тайӧ тіянӧс ми тані корсьысим быд туйяс вылысь война первойя лунъясас?
— Миянӧс, буракӧ, — шуис Васёк.
Ыджыд интересӧн комсомолецъяс мӧдісны юасьны быдтор йылысь.
Васёк дженьыдика висьталіс аслас отряд йылысь да помаліс сійӧн, мый ребята решитісны кӧть мед мый не воштыны восӧ.
— Миян эм учительница русскӧй кыв кузя и арифметика кузя.
— И история кузя, — тэрыба содтіс Мазин. — Миянлы колӧ сӧмын география кузя да ботаника кузя.
— А-а!
Да налӧн нин главнӧй предметъяс кузяыс эм кодкӧд занимайтчыны, — нюмъёвтіс Миша да друг вӧрзьӧдіс ёртсӧ пельпомӧдыс: — Кывзы, Костя.
Тэ ӧд миян школаын вӧлін первойӧн география кузяыд, ми тэнӧ весиг географӧн нимтылім.
Отсав вай ребятаыслы, а?
Детинкаяс надеяӧн видзӧдлісны Костя вылӧ.
Мӧдыс читкыртіс синъяссӧ, ниртыштіс плешсӧ:
— Кадыс менам зэв этша.
Челядьлӧн чужӧмъясныс нюжалісны.
Миша тапкӧдыштіс Костялы пельпомас:
— Но, ӧти частӧ луннас кыдзкӧ аддзан...
А ті вот мый, — шыасис сійӧ челядь дінӧ. — Мунӧй ӧні гортаныд, а ми тані думыштлам.
Аски пыраланныд.
Детинкаяс кӧсйисны ещӧ мыйкӧ висьтавны, но тайӧ кадас ӧдзӧс гурйыв воссис, и комнатаӧ пырисны некымын том красноармеец.
Костя чеччыштіс пызан вылысь да уськӧдчис на дінӧ:
— Но?
Гӧтовӧсь нин?
Миша сувтіс, пӧрччис ӧчкисӧ.
Чужӧмыс сылӧн друг лои зэв томӧн да волнуйтчанаӧн.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ пырысьяслы:
— Кутчысьлам, ёртъяс!
Васёк да Мазин тэрыба тювкнитісны ӧдзӧс сайӧ.
— Ассьыныс ёртъяссӧ фронт вылӧ колльӧдӧны... — шӧпнитіс Васёк.
12 глава
ВЕЛӦДЧӦМ
Мӧд лунас Трубачёв да Мазин бара ветлісны комсомол райкомӧ.
Миша да Костя оз вӧлі эштыны, детинкаяслы ковмис дыр виччысьны.
Но рытнас найӧ котӧрӧн воисны челядь дінӧ нимкодь юӧрӧн:
— География кузя учитель миян эм нин!
Костя сӧгласитчис!
— А кыдзи нӧ ботаника кузя? — юаліс Лида. — Ой, ботаникатӧгыд жӧ миян всё равно нинӧм оз артмы!
Мый нӧ ті энӧ сёрнитӧй лючки?
Мазин скӧрмис:
— Асьныд эськӧ мед ветлінныд!
Чайтанныд, учительяс пукалӧны да сӧмын тіянӧс виччысьӧны?
— Костя кӧсйысис сёрнитны аслас важ учительыскӧд.
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас, — успокоитіс челядьӧс Васёк.
— А всё-таки правильнӧ Митя тшӧктіс миянлы райкомӧ ветлыны, — шуис Одинцов.
Екатерина Алексеевна ошкис жӧ детинкаяслысь райкомӧ ветлӧмсӧ.
— Но ладнӧ, ребята, велӧдчыны кӧ и велӧдчыны! — немвиччысьтӧм кыпыда шуис сійӧ. — Неужели огӧ вермӧй ӧдӧлитны арифметика! — Секунда кежлӧ сійӧ думыштчыліс, сэсся решительнӧя ӧвтыштіс кинас: — Тырмас сёрнитны!
Тадзи кӧ, сідзкӧ оз ков воштыны кадсӧ.
Пуксялӧй асланыд местаясӧ, видзӧдлам, мый миянлы коли повторитны колян восяысь.
* * *
Челядьлӧн заводитчис выль олӧм — став мӧвпъяссӧ налысь занимайтіс ӧні велӧдчӧм.
Екатерина Алексеевнакӧд занимайтчӧм бӧрын, муніганыс пальтоасигмоз, котӧртлісны Костя ордӧ.
Костя оліс ичӧтик, дзескыд комнатаын, кӧні сулалісны сӧмын крӧвать, ыджыд пызан да некымын табуретка.
Костя-географ, кыдзи ас костаныс шулісны сійӧс челядь, пӧшти эз волывлы гортас.
Сійӧ пыр кытчӧкӧ тэрмасис, но, сылӧн аслас кывъяс серти, радейтіс делӧсӧ вӧчны «тэрыба, крепыда, тӧлкӧн да зумыда».
Кор эз сулывны сійӧс гортсьыс, челядь частӧ виччысьлывлісны кильчӧ вылас.
Неыджыд тушаа, лыжнӧй курткаа, сійӧ тэрыб воськовъясӧн пырлывліс дворӧ да, виччысьысь челядьӧс аддзӧм бӧрын, сывйыштлывліс найӧс ӧти кинас, гажаа водзвылас лэдзигмоз:
— Но, мунамӧ-пырамӧ!
Первой урок вылӧ сійӧ вайис сьӧрсьыс глобус, пуктіс сійӧс пызан вылӧ, зыралыштіс кияссӧ да шуис:
— Вот, ребята, ми тіянкӧд мӧдам занимайтчыны зэв интереснӧй предметӧн — географияӧн.
Мый сэтшӧмыс география?
<grk>Гео</grk> — греческӧй ногӧн му, <grk>графия</grk> — описание.
Муӧс описывайтӧм. — Сійӧ лэптіс вывлань учебниксӧ: — Тайӧ книгаыс тыр необычайнӧй да мортлы зэв колана сведениеясӧн.
Медым судзӧдны миянлы вылӧ тайӧ сведениеяссӧ, трудитчис эз ӧти морт — трудитчисны учёнӧйяс, великӧй путешественникъяс...
— Костя листыштіс некымын страница.
— «Но ті, тӧдӧмысь, весиг онӧ и вермӧй чайтны, мыйта ковмис пуктыны труд, кад, вын да весиг морт олӧмъяс, медым тӧдмавны му йылысь ставсӧ, мый гижӧма тайӧ книгаас.
Мыйта походъяс да путешествиеяс ковмис вӧчны, медым тӧдмавны мусӧ дзоньнас.
Мыйта экспедицияяс пӧгибнитісны йияс пӧвстӧ, жар пустыняясӧ, гӧраясӧ, писькӧдчыны позьтӧм сьӧд вӧр шӧръясӧ».
— Костя тупкис книгасӧ. — Ме лыдди тіянлы сӧмын некымын строка.
Быдтор йылысь ме ещӧ кута подробнӧя висьтавлыны, а ӧні ме тайӧс висьтала тіянлы сы могысь, медым ті заводитінныд велӧдны географиясӧ ыджыд уважениеӧн да благодарностьӧн на дінӧ, коді наука вӧсна сетіс ассьыс олӧмсӧ.
Костялӧн вступлениеыс вӧрзьӧдіс челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ.
Учебник, кытчӧ вӧлі гижӧма «Физическӧй география», лои налы ловъя свидетельствоӧн наукаса геройяслӧн зэв ыджыд трудлы.
Тӧдтӧм страницаяс друг ловзисны, лоины шоныдӧсь да кутісны кыскыны ас дінаныс.
— Ӧні заводитам урок, — шуис Костя да, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, прӧйдитчис комнатаӧд.
Костя висьтавліс лӧсьыда, интереснӧя.
Сылысь кывзігӧн челядь уважениеӧн думайтісны: сійӧ ачыс коркӧ лоӧ великӧй путешественникӧн...
Костякӧд занятиеяс мунісны быд лун ӧбед кад дырйи, дас кыксянь часӧдз.
Екатерина Алексеевна занимайтчис асылын, дас чассянь дас кыкӧдз.
Газетаын войся удж бӧрти сійӧ волывліс гортас сизим час асылын, и челядь воавтӧдз Петя сьӧлӧмсяньыс видзис сылысь унсӧ.
Сійӧ ачыс велӧдчис завтрак лӧсьӧдны да, ёртъясыс кӧ воавлісны водзджык, гусьӧник шӧпкӧдчис накӧд, медым не садьмӧдны мамсӧ.
Екатерина Алексеевна некор эз норасьлыв мудзӧм вылӧ.
Челядьлысь гӧлӧсъяссӧ кылӧм бӧрын сійӧ тэрыба чеччыштлывліс да, гажаа здоровайтчигмоз, вомавліс Петяӧс:
— Мый нӧ тэ эн чуксав менӧ водзджык!
Ӧні Петя частӧ аддзывліс ассьыс мамсӧ письменнӧй пызан сайысь; мамыс копыртчӧма учебникъяс весьтӧ.
А ачыс мамыс, школаса тӧдӧмлунъяссӧ паметьсьыс корсялігмоз, аддзыліс асьсӧ форменнӧй сьӧд платьеа волнуйтчысь нывкаӧн...
И, «Древньӧй мир историялӧн» тӧдса страницаяс вылӧ видзӧдігӧн, «Рӧднӧй литература» кузя хрестоматия листалігӧн да Киселёвлӧн арифметика кузя учебник сайын пукалігӧн, сійӧ чуймӧмӧн кӧрлывліс синкымъяссӧ да надзӧник шуаліс ас кежас:
«Велӧдчӧм бӧр томмӧдӧ».
* * *
Ботаника кузя учитель йылысь вопрос важмозыс беспокоитіс челядьӧс, но найӧ эз нин лысьтны сэсся ветлыны комсомол райкомӧ да воштыны кадсӧ Мишалысь.
Костя, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдіс налысь корӧмсӧ.
Но ӧтчыд сыкӧд тшӧтш урок вылӧ воис кузь тушаа дзор старик да, челядькӧд здоровайтчӧм бӧрын, шуис:
— Но, ті, буракӧ, ёна виччысинныд менӧ?
— Вот, ребята, — висьталіс Костя, — ме кори Анатолий Александровичӧс тулысӧдзыс занимайтчыны тіянкӧд ботаника кузя.
Смотри энӧ янӧдӧй асьнытӧ.
Ӧд Анатолий Александрович — тіян школаса важ учитель.
Ті долженӧсь помнитны сійӧс: сійӧ велӧдіс ботаника старшӧй классъясын.
Челядь эз помнитны, но нимкодьпырысь нюмъялісны.
Выль учитель, Анатолий Александрович, корис челядьӧс ас ордас.
Сійӧ встретитіс найӧс меліа да ассьыс уроксӧ заводитіс висьтӧн сы йылысь, кыдзи сійӧ зон дырйиыс первойысь веськалӧма природаӧс великӧй преобразователь Мичурин садйӧ:
— Помнита, сійӧ кадас медся ёнасӧ менам вежӧй петліс сы садса банйӧм гырысь яблокъяс вылӧ.
Татшӧм яблоксӧ видлыны кӧсйӧм дыр эз сетлы меным спокой, и ӧтчыд асылын ме збоймӧдчи да вуджи забор вомӧн.
И сэки ме садса туй вылысь аддзи мортӧс, коді вӧлі нуӧ ва тыра кык ведра.
Ме чайті, мый сійӧ ӧні жӧ мунас, да, пу улӧ дзебсьӧмӧн, виччыси.
Но тайӧ мортыс эз мун садсьыс.
Сійӧ кисьтіс васӧ ӧти пу улӧ, тэрыба муніс ме дінті да минута мысти бара воис ва тыра ведраясӧн.
Тадзи сійӧ ветліс унаысь.
Ме эг лысьт петны аслам дзебсянінысь да невӧляысь видзӧді, кыдзи сьӧкыдысла надзӧник личкыссисны сылӧн пельпомъясыс, кыдзи плеш вылас сылӧн чепӧсйис пӧсьыс.
Меным эз нин кут ковны яблокыд.
И кор садса кӧзяин пуксис шойччыны да пидзӧсъяс вылас пуктіс мудзӧм кияссӧ, ме петі садйысь.
Тайӧ лунсяньыс ме куті интересуйтчыны тайӧ мортнас да мӧді радейтны сійӧ делӧсӧ, кодлы сиис сійӧ ассьыс олӧмсӧ.
Анатолий Александровичлысь висьталӧмсӧ челядь кывзісны ыджыд интересӧн.
Выль учитель лои налы друг гӧгӧрвоана да матысса.
Сылӧн мӧд урок вылӧ найӧ мунісны торъя кыпыдпырысь.
Комнатаыс Анатолий Александровичлӧн вӧлі ыджыд, ӧшиньвывъясын сулалісны цветъяс тыра да кутшӧмкӧ быдмӧгъяс тыра гырничьяс.
Комнатаас ыджыд места занимайтісны книга тыра шкапъяс.
На костын вӧлі ӧти шкап, кытчӧ пукталӧма кутшӧмкӧ таинственнӧй приборъяс, банкаяс, склянкаяс.
Тайӧ шкапсьыс учитель частӧ перйывліс микроскоп, и челядь интересӧн видзӧдалісны быдмӧгъяслысь пытшкӧсса строениесӧ.
«Природа дінӧ колӧ относитчыны меліа да радейтӧмӧн, кыдзи ловъя лов дінӧ», — любитліс висьтавлыны Анатолий Александрович.
13 глава
ТӦВ
Толаяс улӧ тырӧм пуяс чорыда узьӧны.
Но кор кӧдзыдыс ёсь емъясӧн сутшкалӧ едждӧдӧм увъяссӧ, вӧрын кылӧ ньӧжйӧника, нориника трачкӧдчӧм.
Сійӧ повзьӧдлӧ гӧрд морӧса жоньясӧс да ичӧтик пыстаясӧс.
Кӧдзыд да страшнӧ том лэбачьяслы, кодъяс чужисны тулысын, шоныд позъясын, да некор на эз аддзывны тӧвсӧ.
Но челядьӧс кӧдзыдыд оз повзьӧд.
Шоныд костюмъясаӧсь, найӧ делӧвитӧя ветлӧдлӧны лыжиясӧн джуджыд толаяс вывті, кыскӧны ас бӧрсяныс кузь дадьяс да, лэчыд черъясӧн ӧвтчигтыр, бӧрйӧны ёлка.
Кӧзяйскӧя видзӧдалӧны найӧ ӧти пу, мӧдӧс, сёрниталӧны ӧта-мӧдныскӧд.
— Помнитанныд, кутшӧм ёлка вайлісны колян во школаӧ?
Пӧтӧлӧкысь джуджыдджык!
Йывсӧ ковмис чинтыны!
— Да, шань ёлка вӧлі!
Грозный шуӧ — став игрушкаясыс пӧ миян дзоньӧсь.
Вот вӧччӧдам!
Мед боецъяс видзӧдласны.
— Ӧні ещӧ шаньджык колӧ — абу ӧд аслыным вылӧ, ми абу ичӧтъяс, —
юрсӧ чатӧртӧмӧн шуӧ Мазин.
— Сетны, али мый, эсійӧс, Петька, а?
— Миянлысь? —
Петька перйӧ щӧкасӧ шарп письыс да жальпырысь пыркӧдӧ юрсӧ:
— Оз позь...
Гожӧмнас сійӧ прудйын тыдалӧ и землянканымӧс тупкӧ.
Мича!
Жаль керавнысӧ...
— А кӧні землянканыд, Мазин?
Петкӧдлы землянкатӧ!
Кӧні сійӧ вӧлі? — горзӧны челядь.
— Да сійӧ тані, неылын.
Мунам, Петька, петкӧдлам!
Пуяс гӧгӧр пелька кытшлалігтыр ӧта-мӧд бӧрсяыс челядь лэччӧны пруд вылӧ, кайӧны мӧдарладор берегас да сувталӧны кузь лапъяса пемыдвеж коз улӧ, лымйӧн тырӧм джуджыд гу дорӧ.
— Со сійӧ, миян землянканым!
— Бура вӧчӧма!
— Окопъяс кодь!
Позьӧ лыйсьыны татысянь.
Раз!
Раз! — Саша укшаля вильснитӧ гуӧ да вӧйӧ дзик коскӧдзыс; челядь гораа сералӧны.
Лыжиясыс сылӧн чурвидзӧны вывлань.
Ӧта-мӧд бӧрсяыс челядь чеччышталӧны сы дінӧ да тойласигтыр заводитӧны лым мачьясӧн лыйлыны тыдавтӧм врагӧс.
— Лыйлӧй, ребята, дадьясас!
Пруд шӧрӧ эновтӧм дадьяс лоины мишеньӧн.
— Кывзӧй команда!
Лӧсьӧдчӧй!
Пли! — ышмӧмӧн горзӧ Васёк.
Лымйӧссьӧмсьыс дзажакылӧны кепысьяс, кӧдзыдыс заводитӧ ёна чеплявны чуньяснысӧ.
Челядь бӧр кавшасьӧны выліӧ да, кӧдзыдысла чеччалігтыр, пыркӧдӧны гынсапӧгъяссьыс лымсӧ.
— Кӧдзыднад миянӧс он босьт!
А вот фашистъяслы миян кӧдзыдъяссьыд омӧль лоӧ.
Збыль ӧд, Трубачёв?
— Збыль.
Найӧ абу велалӧмаӧсь!
Эк, бура вӧтлӧмаӧсь найӧс Москва дорысь!
Ӧти раненӧй висьтавліс меным...
— Тайӧ Волоколамскӧй шоссе вылын, Васёк?
— Быдлаын вӧтлӧмаӧсь.
Найӧс веськыда тысячаясӧн вольсалӧмаӧсь.
— Ӧні сэсся оз сюйны нырсӧ!
— Кыськӧ нин!..
— Миян боецъяс морӧснаныс дорйисны Москватӧ!
— Дерт жӧ!
Ассьыным мунымӧс ми некодлы огӧ сетӧй.
— Сергей Николаевичсянь важӧн нин письмӧ абу, — друг дум вылас уси учительыс да жугыльпырысь шуис Одинцов.
— Ребята, а гашкӧ, и сійӧ тшӧтш Москватӧ дорйис?
И кӧнкӧ сулаліс да видзӧдіс полевӧй бинокль пыр, а?
Ӧд Москвасяньыд ми абу ылынӧсь всё-таки, а? — шуӧ Саша, и сылӧн югъялысь сьӧд синъясас сявкйӧ нимкодь надея.
Челядь оз ӧтвечайтны.
Васёк видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ толаяс саяс, пуяс саяс, парк пытшкӧ.
Кӧдзыдысла кудриассьӧм гӧна еджыд шапкаыс вӧсна, еджыд синкымъясыс да синлысъясыс вӧсна да щӧка улас гыӧртӧм шарпыс вӧсна сійӧ дзик ёлкавывса дед Мороз кодь, коді лӧз-лӧз синъяса да гӧрдӧдӧм банбокъяса.
Челядьлы дум выланыс усьӧ ёлка.
— Мунамӧй!
А то сёр нин, — шуӧ Мазин.
— Сулавлӧй! — корӧ Сева. — Вайӧй кунямӧ синъяснымӧс, чӧв олыштам да сэсся сразу шуам, коді кыдзи чувствуйтӧ — аддзылам на ещӧ Сергей Николаевичӧс, али ог?
— Вайӧй! Вайӧй!
Челядь топыда куньӧны синъяснысӧ да секунда чӧж чӧв олӧны, сэсся сразу, быттьӧкӧ команда серти, нимкодьпырысь горӧдӧны ӧттшӧтш:
— Аддзылам!
Аддзылам!
— Но, сідзкӧ — ура!
Ёлкала!
Мунамӧй!
— Сулавлӧй!
А кыдзи нӧ Митя йылысь, и Генка йылысь, и Степан йылысь, и тётя Оксана йылысь? — юалӧ Саша.
Челядь бара куньӧны синъяснысӧ:
— Аддзылам!
Тожӧ аддзылам!
— Эк, вот эськӧ шудыс вӧлі!
Регыдджык эськӧ победитны миянлы Гитлерӧс!
Сэки ставыс миян лоӧ — и школа лоӧ, и Сергей Николаевич, и Митя, — гораа мечтайтӧ Васёк.
— И папаыд тэнад воас, и менам папаӧй, и Лидалӧн...
— И менам поснисьыс посниясыс воасны, — меліа нюмъялӧ Саша.
— Да найӧ нин быдмисны, тэнад поснисьыс посниясыд, найӧ ӧні гырысьӧсь нин, — эскӧдана шуӧ Одинцов. — Тэ найӧс, пӧжалуй, он и тӧд!
— Но, мый тэ! — повзьӧ Саша. — Ме ставнысӧ тӧда...
Ме эськӧ найӧс уна-уна во мысти тӧді, весиг найӧ кӧ нин пӧрысьӧсь вӧліны!
— И збыльысь, ребята, кажитчӧ, быттьӧкӧ вояс нин колины сійӧ кадсяньыс, кор батьмам колльӧдісны миянӧс Украинаӧ, а коли сӧмын на некымын тӧлысь.
Вот тешкодь! — шензьӧ Сева.
— Кутшӧм некымын тӧлысь.
Меным аслым нин сё арӧс тыри, — уверяйтӧ Мазин.
— Меным тожӧ! — сідзжӧ шуӧ Петька. — Сё арӧс, а вежӧр абу!
— Тырмас!
Кынмам дзикӧдз!
Мунамӧй ёлкала! — тэрмӧдлӧ Васёк.
Лӧзов рӧмыд тупкис нин керкаяссӧ да уличаяссӧ, кор даддьӧ доддясьӧм детинкаяс вайӧны школаӧ кералӧм ёлка.
Кыкнанладорас павкнитчӧм гӧна веж лапъясыс ньӧжйӧник кышакылігтыр чышкӧны лымсӧ; бӧрсяньыс, сук йывсӧ кутыштігмоз, локтӧны Нюра да Лида.
— Кытчӧ тайӧс та ыдждасӧ кыскинныд? — шензьӧны санитаръяс.
— Миян школааным век татшӧм вӧвлі! — гордитчӧмӧн висьталӧны мудзӧм челядь.
14 глава
ВЫЛЬЫСЬ ЯНСӦДЧӦМ ВОДЗВЫЛЫН
Ичӧтик карӧ Выль во пырис праздничнӧй шумтӧг, кыдзи рам гӧсть, и керкаясын кӧть и вӧлі шуштӧм да гажтӧм, быд семьяын встретитісны сійӧс надеяӧн да гӧлиндзи ужин сайын лэптісны бокалъяс победа вӧсна.
На вӧсна, кодъяс фронт вылынӧсь.
Коли некымын тӧлысь гитлеровецъяслӧн вероломнӧй уськӧдчӧмсянь.
abu
abu
abu
Краснӧй Армия, коді ёнмис да калитчис бойясын, шыбитіс сюйсьысь врагӧс Москва дорысь да мӧдіс зырны сійӧс рытыввывлань.
Великӧй Отечественнӧй война историяӧ гижӧма уна подвигъяс, кодъясӧс вӧчӧма рӧднӧй столица бердын.
Фашистъяс, кодъяс получитісны сьӧкыд удар, мырдӧн сюйсисны на ещӧ миян государстволӧн быд ӧдзӧсъясӧд.
Гитлер аддзис русскӧйяслысь скӧрысь да упорнӧя водзсасьӧмсӧ да шыблаліс Сӧветскӧй Союз вылӧ дивизия бӧрся дивизия.
Гитлеровецъяс усяліны Краснӧй Армия ударъяс улын, дзонь эшелонъясӧн гибниталісны партизанъяслӧн водзӧс мынтысь киясысь.
Фронт вылын мунісны чорыд бойяс.
Став сӧветскӧй народ кыпӧдчис тышкасьны врагкӧд.
Тылын йӧз уджалісны кыкмында вынъясӧн да горша кывзісны юӧръяс фронт вывсянь.
Быд урок бӧрын географ Костя кыскывліс зепсьыс трубкаӧ гартыштӧм газета да, бойяс мунанінъяс карта вылысь петкӧдлігмоз, лыддис асывъя сводка.
Ӧтчыд Костя лыддис челядьлы том партизанка Таня подвиг йылысь, коді вӧлӧма Петрищево сиктын.
Комсомолка Танялӧн мужествоыс да повтӧмлуныс, звермӧм врагъяс дінӧ сылӧн гордӧй зывӧктӧмыс вӧрзьӧдісны челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ.
Костялысь кывзігӧн быдӧн найӧ думсьыныс пуктылісны асьнысӧ тайӧ ныв-героиня местаас, быдӧн кӧсйисны лоны сыкӧд орччӧн, дорйыны сійӧс, сыкӧд тшӧтш тышкасьны помӧдз.
Очерксӧ лыддьӧм бӧрын Костя дзебис газетасӧ зептас да дыр ветлӧдліс комнатаӧд, весиг вунӧдіс и урок йылысь и челядь йылысь.
Тайӧ лунсяньыс Костя кыдзкӧ вежсис.
Сылӧн кельыдлӧз синъясыс частӧ гудыртчывлісны пытшкӧсса тревогасьыс.
Мукӧд дырйи урок шӧрас сійӧ сувтлывліс ӧшинь дорӧ да, еджыдӧн дзирдалысь лым вӧснаыс синъяссӧ куньтыралігтыр, терпитны вермытӧг шулывліс:
— Воас жӧ ӧд тулысыс коркӧ!
И сэки жӧ торклывліс асьсӧ да тэрмасьӧмӧн заводитліс занимайтчыны.
Костя урокъяс вылын кадыс кольлі тӧдлытӧг.
Задание юасигӧн Костя обязательнӧ пуктывліс отметка.
Челядь велӧдчисны сьӧлӧмсяньныс, и ставныс ӧтвечайтлісны «отлично» вылӧ.
Ӧтметкаа тетрадьсӧ Костя видзис ас ордас.
Ӧтчыд, сійӧс видлалігӧн, Костя довкйӧдлыштіс юрсӧ да пӧшти дӧзмӧмӧн шуис:
— Мый тайӧ тіян ставыс «отлично» да «отлично»?
— А тайӧ ӧмӧй омӧль? — серӧктіс Лида Зорина.
— Пӧжалуй, мый и омӧль.
Татшӧм ӧтметкаяс сертиыд ме некыдзи ог вермы тӧдмавны, кӧні тіян слабиныс.
Неужели нин сэтшӧм бура ставсӧ тӧданныд?
Ковмас вӧчны прӧверка.
— А тэ эськӧ мед эн висьтав водзвыв, Костя, мый лоӧ прӧверка, — сӧветуйтіс сылы Одинцов.
— Мыйла нӧ?
Лӧсьӧдчӧй!
Кутшӧм нӧ смысл, медым ті ӧшибайтчинныд!
Костя унаысь, быттьӧкӧ сідзи прӧстӧ, висьтавліс сы йылысь, мый тулыс кежлас налӧн занятиеясыс долженӧсь помасьны.
Ӧтчыд Трубачёвъяс ордӧ воис Таня.
Сійӧ частӧ аддзывліс Костяӧс комсомол райкомысь.
— Гажтӧмчӧма тіян Костяныд, фронт вылӧ вӧзйысьӧ.
Тулыснас, буракӧ, мунас.
Васёк да Саша шогӧ усины.
— Анатолий Александрович тулыснас, буракӧ, тожӧ мунас.
Сійӧ висьтавліс, мый сійӧс комсомолецъяскӧд ыстасны колхозӧ уджавны.
Кольӧ миян ӧти учительница, — тӧждысьӧмпырысь шуис Васёк.
— Тулыснад уна ва визувтас, — шутитыштіс Таня да, ышловзьӧм бӧрын, кутіс прӧщайтчыны.
— Бара дыр кежлӧ мунан?
Тэ дзикӧдз вунӧдін миянӧс! — ӧбидаӧн шуис сылы Басӧк.
Таня сывйыштіс сійӧс:
— Некор эн шу тадзи.
Ме ӧд велӧдча и уджала, боевӧй подготовка велӧда!
— Тайӧ нӧ мыйла нин тэныд ковмис? — стрӧга юаліс тётя Дуня.
— Мало ли мыйла!
Уна комсомолкаяс велӧдӧны!
Васёк видзӧдліс Таня вылӧ уважениеӧн.
Таня казяліс сылысь видзӧдлӧмсӧ да серӧктіс.
Басӧк представитіс аслыс, кыдзи сійӧ маршируйтӧ, да тшӧтш серӧктіс.
— Но, энӧ на вунӧдӧй ассьыныд гигзьӧмнытӧ-сералӧмнытӧ? — бурпырысь шутитыштіс тётя Дуня.
— Эг, эгӧ вунӧдӧй, — вочавидзис Таня, но серавнысӧ сійӧ друг дугдіс.
Сійӧ тэрыба чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порог дорын бергӧдчыліс да немвиччысьтӧг вашнитіс:
— А Петрищево сиктад эсійӧ партизанкаыд миянысь, московскӧй, комсомолка. Зоя Космодемьянская.
15 глава
4-ӧд БАТАРЕЯСА СНАРЯД ВАЯЛЫСЬ
Кӧть и вӧлі нин март тӧлысь и лым кымӧръяс пыр шочиника писькӧдчывліс шонді, поводдяыс вӧлі кӧдзыд, чизыр тӧлыс улича кыкнанладорас нӧбавліс толаяс.
Заборъястӧм дворъясӧд йӧзыс, весьтасалӧм могысь, талявлісны выль туйяс, кодъяс вӧліны чукля уличаяс да переулокъяс кодьӧсь.
Мукӧд дырйи кытысянькӧ парксянь ичӧтик кар вылӧ лэбліс лым бус да кык воськов сайысь дзебліс мортысь тӧдса кильчӧ.
А то еджыд кымӧръясысь мӧдліс усьны му вылӧ ньӧжмыд, рам, мелі лым; сійӧ пуксис шапкаяс вылӧ, воротникъяс да юрси вылӧ да сэки жӧ сыліс морт шоныдсьыс.
Ӧти татшӧм лунӧ госпитальӧ вайӧдісны сьӧкыда ранитчӧмаясӧс.
Челядькӧд ӧтлаын Васёк сулаліс дворын да видзӧдіс, кыдзи санитаръяс видзчысьӧмӧн петкӧдлӧны машинаысь нӧсилкаяс, кыдзи халата да шоныд шаля старшӧй сестра тӧждысьӧмпырысь индалӧ, кутшӧм палатаясӧ нуавны раненӧйясӧс.
Нина Игнатьевна оз лэдз челядьӧс отсасьны, но найӧ сулалӧны дасьӧсь, гусьӧник лӧсьӧдышталӧны вешйыштӧм эшкынъяс, паськыдджыка восьталӧны ӧдзӧсъяс, колльӧдӧны быд нӧсилка.
Налы окота шуны раненӧйяслы кутшӧмкӧ мелі кывъяс, инмӧдчывны кодлыкӧ кельыд киас, висьтавны сочувствуйтӧм, мелілун.
— Ті энӧ полӧй, ті бурданныд.
Миян докторъяс бурӧсь, — шӧпкӧдӧ пальтотӧгыс дворӧ петӧм Нюра олӧма нин, тошка красноармеецлы.
Олӧма красноармеецъяс бӧрся санитаръяс петкӧдӧны машинаысь нӧсилка, кӧні куйліс томиник, дзик детинка кодь боец.
Челядь видзӧдӧны кельдӧдӧм, устӧм чужӧм вылӧ; биалӧмысла косьмӧм кызіник вомдоръяс вылӧ, кодъяс горша кыскӧны кӧдзыд воздухсӧ; лихорадочнӧя банйӧм шнёпмунӧм банбокъяс вылӧ.
Кӧртавтӧм пеля шапкаа юрыс раненӧйлӧн беспокойнӧя вешйӧ пӧдушка вылысь, садьсӧ воштӧмысла синъясыс кылалӧмаӧсь.
Челядь матыстчӧны матӧджык.
Нӧсилкасӧ кутышталігмоз Васёк мунӧ орччӧн.
— Вешйы, вешйы — сестра скӧрмас! — букыша шӧпкӧдӧ санитарка.
Неокотапырысь Васёк вешйӧ.
Раненӧй бергӧдӧ юрсӧ, сылӧн беспокойнӧй синъясыс колльӧдӧны детинкаӧс да пыксьӧны джуджыд толаӧ, кодӧс нӧбалӧма кильчӧ дорас.
Небыд лымчиръяс сылӧны пӧсь банбокъяс вылас да ваӧсьтӧны найӧс.
— Комбат ёрт...
Тайӧ ме, Вася Кондаков...
Комбат ёрт! — пӧдушка вывсьыс кыпӧдчигмоз друг нораа чукӧстӧ раненӧй.
Старшӧй сестра тэрыба матыстчӧ санитаръяс дінӧ:
— Сӧрӧ...
Нуӧй ӧдйӧджык!
— Сійӧ сьӧкыда ранитчӧма?
Кутшӧм палатаӧ?
Мый сыкӧд? — гырысьяслысь юасьӧны челядь.
— Энӧ мешайтчӧй тані! — скӧралӧ Грозный. — Кӧні онӧ вермӧй отсавны, сэні энӧ мешайтчӧй.
Детинкаяс да нывкаяс школаса стӧрӧж бӧрся мунӧны сы каморкаӧ, пуксялӧны сера джодж дӧраӧн вевттьӧм сундук вылӧ.
— Комбат...
Коді сійӧ комбатыс? — тревожнӧя юалӧ Лида.
— Комбат — сійӧ батареяса командир, да ӧд, Иван Васильевич? — юалӧм ногӧн Грозный вылӧ видзӧдігмоз шуӧ Коля Одинцов.
— А ачыс сійӧ — Вася Кондаков, — шӧпкӧ Нюра.
— Кӧть эськӧ тӧдмавны, мый сылӧн! — ышлолалӧ Сева.
— Нина Игнатьевна ачыс на оз тӧд.
Бӧрти позяс юавны, — шуӧ Саша Булгаков. — Пукалыштам тані неуна, а врачьяс обход бӧрын — юалам.
— Нинӧм тані пукавны, муналӧй гортаныд! — торкӧ найӧс Грозный.
— Тэ мыйла ӧти платье кежысь чепӧсйӧмыд? — друг уськӧдчӧ сійӧ Нюра вылӧ. — Кӧні тэнад пальтоыд?
Пасьтасьӧй пырысь-пыр жӧ да муналӧй гортаныд!
— Да ми сӧмын тӧдмалам тайӧ Вася йывсьыс! — кевмысьӧ Лида.
Но Иван Васильевич вӧтлӧ найӧс госпитальысь:
— Мунӧй, мунӧй!
Тіянтӧг тані овсяс.
Васёк да сылӧн ёртъясыс неокотапырысь мунӧны.
Лымйыс усьӧ тшӧкыдджыка, но челядь оз казявны, мый налӧн воротникъяс вылас да шапкаяс вылас содӧ еджыд гӧн.
— Мыйла сійӧ сідзи горӧдіс: «Комбат ёрт...
Тайӧ ме, Вася Кондаков!»?
— думыштчӧмӧн казьтылӧны найӧ.
* * *
А палатаын, кӧні вӧліны сьӧкыда ранитчӧмаяс, куйлӧ том комсомолец Вася, 4-ӧд батареяса снаряд ваялысь.
Сылы каститчӧ, мый сійӧ пидзӧс вылас сулалӧ ыджыд ящик дорын, коді портсигар кодь, да зіля чышкалӧ рузумӧн снарядъяс вылысь маслосӧ.
Гӧгӧр паськыда шыльквидзӧ лымъя эрд, сы еджыдлунысь доймӧны синъясыд, кӧдзыдыс чеплялӧ чуньястӧ.
Батарея лӧсьӧдчӧ бой кежлӧ.
Кӧдзыдысла крахмалитӧм, еджыд полотнищеясӧн вевттялӧм, враг синъяслы тыдавтӧм орудиеяс вӧліны ӧткодьӧсь тола мылькъясыскӧд.
Мӧдӧд сутки сулалӧ восьса эрд вылын нёльӧд номера батарея.
Сылӧн задача — прикрывайтны миян обороналысь флангсӧ.
Васясянь неылын сулалӧ батареяса командир, шинель вылысас пельпомъяс вылас сійӧ чӧвтӧма маскировочнӧй халат да бинокль пыр видзӧдӧ ылын тыдалысь лымъя овраг вылӧ, кыті фашистъяс гусьӧн да немвиччысьтӧг вермасны вайӧдны танкъяс.
Но мыйӧн сӧмын танкъяс кутасны петавны эрд вылӧ, батарея встретитас найӧс биӧн.
Комбат индӧ овраг дорыш вылӧ да нюмъялігтыр шуӧ Васялы:
— Вот тані со ми и встретитам найӧс!
Вася шыбитӧ эшкынсӧ да тревожнӧя видзӧдӧ палата пельӧсӧ.
Сылӧн воспалитчӧм юр вемас вуджӧртчӧны неважӧнся бойлӧн картинаясыс.
Сійӧ аддзӧ комбатлысь спокойнӧй, стрӧг чужӧмсӧ, сы вомдоръяс вылысь немвиччысьтӧм паськыда нюммунӧмсӧ да сьӧд синкымъяс увсьыс серьёзнӧй руд синъяссӧ.
Сійӧ аддзӧ, кыдзи комбат ветлӧдлӧ орудиеяс дорті, привычнӧй шуткаӧн ышӧдӧ йӧзсӧ да прӧверяйтӧ бой кежлӧ дасьлун.
«Татшӧм командирыдкӧд дзик адскӧй би шӧрас пыран — и сьӧлӧмыд оз дрӧгнит», — шуӧны сы йылысь боецъяс.
Оз нин первойысь паныдась 4-ӧд батарея фашистскӧй танкъяскӧд.
— Но мый, зонъяс, вӧчам фашистъяслы фейерверк? — гораа шутитӧ комбат.
— Вӧчам, комбат ёрт! — кыпыда шыасьӧны боецъяс.
Шуткаыс вуджӧ орудиесянь орудие дінӧ, небзьӧдӧ скӧр чужӧмъяссӧ.
И друг ставныс чошнитӧны пельяснысӧ.
Ылісянь, первойсӧ ньӧжйӧник, сэсся нин бура, кылӧ кӧрт-кӧрт воча дзажгӧм.
Лым бусӧн тупкыссьӧм первойя танк надзӧник петӧ оврагысь.
Фашистскӧй креста еджыд краскаӧн краситӧм броняыс сылӧн пӧшти сӧльнитчӧ лымйыскӧд.
Первойя танклӧн кӧрт мыш сайын локтӧны мукӧд танкъяс.
Расчётъяс вӧрзьӧдчытӧг кынмисны орудиеяс дорӧ.
— Фашистскӧй танкъяс кузя, батарея, беглӧй <rus>огонь</rus>! — гораа командуйтӧ комбат.
Бронебойнӧй снарядъяс шутьлялігтыр кучкысьӧны броняӧ, сявкнитӧны бикиньяс.
Жугӧдӧм танк ыпнитӧ югыд биӧн.
И пӧшти тайӧ жӧ кадас фашистскӧй снарядлӧн сьӧкыд удар кучкӧ батареяса ӧти орудиеӧ.
Вася аддзӧ неылысь кӧрт чукӧр, лымсьыс чурвидзысь кӧлесаяс, вирӧн кӧтасьӧм шинельяс да маскировочнӧй халатъяс.
Батареялань бергӧдчигмоз да водзладорса кыз бронянас снарядъясысь тупкысигмоз оврагысь кыссьӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс танкъяс.
— <rus>Огонь</rus>! — кылӧ комбатлӧн гӧлӧс.
Бушуйтысь би паськалӧ эрд кузя виж да лӧз кывъясӧн...
— Сотчӧны, гадъяс! — торжествуйтӧмӧн горзӧ Вася.
Старшӧй сестра меліа водтӧдӧ сійӧс пӧдушка вылӧ, ва кичышкӧдӧн кӧтӧдӧ сылысь плешсӧ:
— Успокоитчы, муса пи, успокоитчы, Кондаков.
Но Вася оз кыв сылысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ лихорадочнӧя мыччалӧ снарядъяс.
Дыр-ӧ мунӧ бойыс?
Оврагсянь кыссьӧны выль и выль танкъяс.
На орудиеяслӧн жерлоясыс шыблалӧны би кывъяс, грымакылысь снарядъяс сыркӧдӧны батареясӧ.
Шутьлялігтыр лэбӧны да резсьӧны ёсь осколокъяс.
Йӧз гылалӧны.
— <rus>Огонь</rus>!
Водзладорса броня оз спасайт кӧрт чудовищеясӧс.
Зэв ыджыд бипуръяс ыпъялӧны нин кырлӧдлӧм эрд вылын.
Тшын тупкӧ овраглысь дорсӧ да кусньӧдлӧм кӧрт чукӧръяс.
Но нёльӧд номера батареяын кольӧ сӧмын ӧти орудие.
Сысянь неылын лыбӧ сьӧд му сюръя.
Вася вылӧ сьӧкыда усьӧ виӧм боецлӧн тушаыс.
Орччӧн усьӧ мӧд...
— Наводчик да заряжайтысь усины! — горзӧ Вася да затворӧ сюйӧ снаряд.
Комбат тэрмасигтыр веськӧдӧ орудиесӧ танк вылӧ.
Вася видзӧдлӧ батареяса жуглӧм орудиеяс вылӧ.
— Ми колим сӧмын кыкӧн! — бара горзӧ сійӧ.
— Тырмымӧн! — ёся горӧдӧ комбат. — Снарядъяс!.. <rus>Огонь</rus>!..
Орудие сыркакылӧ лыйлӧмъяссьыс.
— <rus>Есть, готов</rus>! — кыпыда горзӧ Вася.
Бой мунан поле вылӧ кольӧ сӧмын ӧти дзонь танк.
Сійӧ упорнӧя кыссьӧ батареялань.
Сы орудиеысь нетшыштчӧ муртса тыдавлыштысь би.
Усьысь Вася киысь комбат кватитӧ снаряд...
* * *
Кольӧ вой...
Старшӧй сестра ни ӧти минута кежлӧ оз эновтлы сьӧкыда ранитчӧмаӧс.
Мукӧд дырйи Вася ланьтлывлӧ, горша юӧ кружкаысь сылы сетӧм ва, дзоргӧ-видзӧдӧ сы весьтӧ копыртчӧм Нина Игнатьевна чужӧм вылӧ.
Сэсся сылӧн гудыртчӧм юр вемас бара кыптӧны кутшӧмкӧ казьтылӧмъяс...
Со сійӧ куйлӧ лым вылын, кодкӧ шебралӧма комбат шинельӧн.
Но кӧні нӧ ачыс комбатыс?
— Сувтӧдіс али эз сувтӧд сійӧ танксӧ? — ланьтӧм палатасӧ синнас кытшовтігмоз скӧрысь юалӧ Вася.
16 глава
НИМКОДЬ ВСТРЕЧАЯС
Матысмис тулыс.
Колины лун бӧрся лунъяс.
Рӧдняяссянь письмӧяс тревожнӧя виччысьӧмӧн, фронт вывсянь юӧръяс виччысьӧмӧн тырӧм уджалан лунъяс эз сетлыны йӧзлы позянлун ставсӧ гӧгӧрвоны, думыштлыны ас йывсьыныс.
А тувсов шонді зарниӧдіс нин палисадникъяс, койис беринъяс том чужӧмъяс вылӧ да ас кӧсйытӧгныс петкӧдліс нюмнысӧ гырысьяслысь.
Ичӧтик кар ловзис.
Быд лун ылысса поездъяс вайӧдавлісны выль семьяясӧс.
Война помассьӧмсӧ виччысьтӧг йӧз горша кыссисны асланыс юр сюянінъясӧ, вокзалсянь локталісны челядьныскӧд мамъяс.
Тыртӧм, тувъявлӧм ӧшиньяса керкаясысь пӧвъяс чуктӧдлігӧн котшкӧдчисны мӧлӧтъяс, заборъяс вылын ӧшалісны поездъясын бусӧссьӧм эшкынъяс да тӧвся паськӧм.
Челядь радпырысь виччысисны ассьыныс матысса йӧзсӧ.
Занятиеяс мунісны пыр ӧтмоза, но быд раз кодкӧ вайлывліс волнуйтысь выль юӧр.
Бӧр воисны Нюра Синицыналӧн мамбатьыс, челядьыскӧд воис Саша Булгаковлӧн мамыс.
Медся нимкодь лои быдӧнлы Саша семьялӧн воӧмыс.
Тайӧ лунас весиг торксисны занятиеяс.
Волнуйтчысь Саша Булгаков водзвыв юӧртіс челядьлы тайӧ событие йывсьыс, и индӧм кад кежлӧ, поезд вотӧдз кык час водзджык, ёртъяс ставныс ветлӧдлісны нин перрон вывті, топыда кытшавлісны нимкодясьысь, шуда Сашаӧс.
— Локтӧ! — друг горӧдлывліс кодкӧ, кор ылысса туйяс вылысь аддзыліс тшынтор. — Сашка, локтӧ!
— Кӧні, кӧні? — шыасьлывліс Саша.
— Оз кӧ лок, сідзкӧ, воас! — сылы пельпомас тапкӧдігтыр успокаивайтіс Мазин. — Ӧнітӧ воасны нин, эн пов!
Поезд воигкежлӧ перрон вылӧ чукӧрмис уна йӧз, но челядь тойласигтыр писькӧдчылісны быд вагон дорӧ, и кор паськыд ӧдзӧсын вуджӧртчис шыльыда сыналӧм юрыс нывбабалӧн, коді тревожнӧй синъясӧн корсис встречайтысьяс пӧвстысь ассьыс писӧ, гора, торжествуйтысь горзӧмъяс пельтӧммӧдісны сэні волысьясӧс:
— Сашка!
Татчӧ!
— Танӧсь!
Воисны!
Со найӧ!
— Мама!..
Абу зэв пельк, йӧз чукӧрӧ ылалӧм, Саша кутіс тэрмасьны.
Ёртъясыс тойыштісны сійӧс водзӧ.
Лида да Нюра уськӧдчисны сы бӧрся, асьныс кутісны ӧтар-мӧдар бокъяссянь топӧдысь йӧзӧс:
— Лэдзӧй, лэдзӧй...
Сійӧ аслас мамыс дінӧ...
Тайӧ сылӧн мам!
Семьяыс кажитчис зэв ыджыдӧн,
и йӧз, сочувственнӧя нюмъялігтыр, видзӧдісны синванас кӧтасьӧм чужӧма ещӧ том на нывбаба вылӧ да посниясысь поснияс вылӧ, кодъяс ӧшӧдчалісны Сашалы сьылі вылас да гажа дзользьӧмӧн тыртлісны перронсӧ.
— Ребята! Босьталӧй кӧлуйсӧ!
Ёртъяс шумӧн петкӧдлісны вагонысь нопторъяс да кӧрзинкаяс, ӧчередьӧн матыстчавлісны Саша мам дінӧ.
— Аттӧ!
Быдмӧмаӧсьсӧ кутшӧма! — найӧс быдӧнӧс кутлігтыр да нывкаяслысь ичӧтик кӧсаяссӧ малалігтыр шуаліс сійӧ. — Мусаясӧй ті менам!
А Саша бара кутіс чувствуйтны асьсӧ семьяын медыджыдӧн и кӧзяинӧн да гораа, ёнмӧм гӧлӧсӧн сеталіс распоряжениеяс ёртъясыслы:
— Ребята, босьталӧй мый сьӧкыдджык!..
Васёк, босьт Витюшкаӧс!
Валерка, мун Мазинкӧд...
Нюта!
Эк, и ыджыд жӧ тэ лоӧмыд!..
Русаков, тэныд ноп нуны...
Мама, вай китӧ!
Шествиеыс занимайтіс тротуарсӧ ставнас.
Йӧзыс вешъялісны мостовӧй вылӧ, медым сетны туй воысьяслы.
Васёк нуис Витюшкаӧс.
Малыш топыда кутӧма сійӧс сьыліӧдыс да ланьтлывтӧг мыйкӧ висьтавліс, ассьыс дзользьӧмсӧ торклывліс кузя да ёся тутӧстлӧмъясӧн.
Васёк видзӧдлывліс Витюшкалы сьӧд синъясас, кодъяс вӧліны Сашалӧн кодь жӧ гӧгрӧсӧсь, да нежнӧя топӧдліс ас бердас ичӧтикӧс.
Мазин босьталӧма нопъяс да кӧрзинкаяс да, зэв ыджыд чайникӧн зёльӧдчигтыр, гордӧя муніс медводзын.
Нывкаяс жмитчисны Саша мам дінӧ, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр мыйкӧ висьтавлісны сылы, а Саша, кодлӧн бритӧм гӧгрӧс юра тушаыс вӧлі ёна ыджыдджык чойяс пӧвстас, восьлаліс семья водзас, киӧдыс нуӧдіс Валеркаӧс.
Булгаковъяс квартираын Лида да Нюра лӧсьӧдӧмаӧсь нин уютнӧй порядок.
Комнатаясыс лоӧмаӧсь сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧлӧмаӧсь водз, сӧмын визя матрацъяса детскӧй крӧватьяс вӧлі вевттьӧма газетаясӧн.
Мам сувтіс порог дорӧ да копыртчыліс аслас важ, тӧдса оланінса стенъяслы.
Витюшка тапсьӧдіс чачаяс тыра ящиклань.
Челядь чӧв олігтыр пукталісны кӧлуйсӧ джоджӧ.
— Вот миян керка! — серьёзнӧя да торжественнӧя шуис Саша.
Сэсся югъялысь синъяссӧ чӧвтліс аслас став поснисьыс поснияс вылӧ:
— Быдмӧмаӧсьсӧ кутшӧма!..
Ребята, а ми ещӧ думайтлім, коді кутас чукӧртны лом да бутылкаяс!
Со найӧ, уджалысьясыс!..
Нюта, тэ менам лоан бригадирӧн.
Аски жӧ босьт Вовкаӧс да Таткаӧс — мӧданныд лом чукӧртны.
Страналы колӧ лом!
Гӧгӧрвоан?
abu
abu
Кельыдлӧз анькытш сера ситеч платьеа, щӧкаас гуранторъя да сюсь синъяса Нютка дасьпырысь довкнитіс юрнас:
— Лом — тайӧ став кӧртторъясыс...
да ӧд, Саша?
— Да, да...
Ме ставсӧ тэныд висьтала.
Кӧрт, ыргӧн — ставыс колӧ...
Орчча керкаын уна челядь,
вот чукӧртчанныд ставныд ӧтлаӧ да кытшовтанныд квартираясті — быд кӧзяйкалӧн мыйкӧ да мыйкӧ сюрӧ.
Гашкӧ, и Валеркаӧс тшӧтш мӧдан аскӧдыд босьтлывлыны? — быдмӧм вокыс вылӧ видзӧдігмоз шуис Саша.
Челядь серӧктісны:
— Да найӧ зэв на ичӧтӧсь!
— Но, Валерка, пӧжалуй, ещӧ ичӧт на, — сӧгласитчис Саша, — а этайӧ поснияссьыс посниясыс быдмӧмаӧсь нин.
Быдӧн должен уджавны — збыль, Нюта?
— Збыль, — серьёзнӧя вочавидзис вокыслы Нюта.
Саша сывйыштіс кыкнан кинас ассьыс чойяссӧ да вокъяссӧ.
— Найӧ мунасны!
Найӧ кутасны уджавны! — вазьӧм сьӧд синъяснас мамыс вылӧ видзӧдігмоз долис сійӧ.
— Дерт жӧ, Сашенька,
сы вылӧ ми найӧс и быдтім, — пиыслы нюмъёвтӧм бӧрын шуис мамыс. — Кӧть и ичӧтик делӧ, а век жӧ пӧльза государстволы.
abu
abu
abu
— Правильнӧ, Саша, — сы дор сувтіс и Одинцов.
* * *
Нюра Синицыналӧн мамбатьыс воисны тӧдлытӧг.
— Мыйла нӧ тэ миянлы нинӧм эн висьтав?
Ми эськӧ найӧс встретитім! — чуймисны челядь.
— Да сідз кыдзкӧ...
Папалы удж вывсяньыс машина сетӧмаӧсь, — ньӧжйӧник вочавидзис Нюра.
Ассьыс кӧлуйсӧ Лида ордысь босьтігӧн сійӧ друг бӧрддзис.
Лида тожӧ бӧрддзис.
— Кутшӧм лӧсьыда ми олім ӧтлаын!
Кутшӧм гажтӧм миянлы лоӧ ӧні!
— Да ті мый, йӧйминныд кыкнанныд? — серӧктіс Лидалӧн мамыс. — Ӧд Нюра дінӧ папаыс и мамаыс воисны!
Ме кӧ эськӧ сы местаын котӧрӧн гортӧ котӧрті...
Тэныд ӧмӧй абу нимкодь налӧн воӧмыс, Нюра?
— Кыдзи нӧ, мый ті, меным нимкодь!
Сӧмын ми Лидакӧд велалім нин ӧтлаын овны.
Нывкаяс ещӧ ӧтчыд кутчысьлісны.
Нюра муніс.
Но челядьлы эз во сьӧлӧм выланыс на пӧдруга мам-батьлӧн татшӧм воӧмыс.
— Ми ӧд Нюралы кыдзи вокъяс ӧні, ӧтлаын Украинаын вӧлім...
Мый нӧ, найӧ весиг аддзӧдлыны миянӧс оз кӧсйыны?
Дзик мӧднога Сашалӧн мамыс!
Ми сылы ас йӧз кодьӧсь!
— Гашкӧ, Нюра ачыс мыжа таын?
Эз висьтав налы нинӧм, гусьӧн видзӧ, вот найӧ и оз тӧдны миянӧс, — видзчысьӧмӧн пасйыштіс Саша.
— Но оз!
Нюра оз гусьӧн видз, а прӧстӧ мамбатьыс сылӧн кутшӧмкӧ неправильнӧйӧсь, — пӧся шуис Петя.
— Но да! — шпыньмуніс Мазин. — Тешкодьӧсь кутшӧмкӧ!
Ме помнита, ӧтчыд найӧ школаӧ праздник вылӧ воисны.
Батьыс топыд, ичӧтик тушаа, а мамыс ыджыд тушаа, шӧвк платьеа, кышакылӧ мунӧ!..
Тешкодьӧсь!
— Ланьтӧй! — зумыштчис Васёк. — Та вылын оз позь серавны — тайӧ миян пӧдругалӧн мамбать.
Кыдзи абу яндзим тэныд, Мазин!
— И вообщӧ нинӧм миянлы вӧйпны тані ни найӧс, ни Нюраӧс... Абу лӧсьыд тайӧ, син сайын! — скӧрмис Одинцов.
— Правильнӧй мамбать, неправильнӧй — абу миян делӧ!
— А Нюра кӧ ачыс эз окотит, медым ми сы ордӧ локтім?
Колӧ эськӧ веськыда юавны сылысь, — серьёзнӧя шуис Сева Малютин. — Али тайӧ тожӧ абу миян делӧ?
Детинкаяс чӧв ланьтлісны.
— А гашкӧ, сылӧн гортас мыйкӧ абу лючки? — шуис Одинцов.
Мазин решительнӧя ӧвтыштіс кинас:
— Всё равно.
Кытчӧдз оз норась — абу миян делӧ.
Ме эськӧ юрсӧ орӧді сылысь, коді юасьтӧг сюйсис менам делӧӧ.
Норасяс, висьталас — сэки и разбирайтны кутам.
— Вернӧ, Мазинчик!
Вот умник! — серӧктісны челядь.
— Умник! Умник!
Молодец детинкаыс! — Мазинлы пельпомъясас тапкӧдігтыр да юрсӧ сылысь малалігтыр шутитіс Петя Русаков.
— Ӧтчыд шеныштӧмӧн ставсӧ решитіс!
Сразу став вопросъяс кузяыс висьталіс!
— Дерт жӧ!
А мый сэні дырсӧ варовитны! — ёртъяссьыс дорйысигмоз горзіс Мазин. — Малютинлы сӧмын сюрлы, сылӧн любӧй вопрос лювъялысь кампет моз вом вылысад сибдӧ.
Ме сійӧс тӧда!
Сева Малютин тожӧ сераліс, но мунігас жугыля шуис Трубачёвлы:
— А всё-таки Нюралӧн абу долыд сьӧлӧм вылас.
И кӧть мед мый ті энӧ висьталӧй, ме тайӧс чувствуйта.
17 глава
ТУВСОВ ЛУН
— Кутшӧм кад жӧ воыслысь ті радейтанныд медся ёна? — юалӧ челядьлысь Анатолий Александрович.
Сійӧ мунӧ шапкатӧг.
Тувсов тӧлыс вӧрӧдӧ сылысь эзысь юрсисӧ, банйӧдӧ томмӧм банбокъяссӧ.
Чеччалігтыр челядь котӧртӧны водзӧ, налӧн кокъясныс вильсъялӧны уль му вывтіыс, синъясныс куньтырасьӧны шондісьыс.
— Ми ставсӧ радейтам!
Кор воас тӧв, кажитчӧ, мый тайӧ медся бур кад, а кор арын мунан вӧрӧ, то кажитчӧ, мый медся бурыс — тайӧ ар! — гажаа висьталӧ Васёк.
— А тулысын — тулыс.
А гожӧмын — гожӧм.
Ми ставсӧ радейтам! — гораа висьталӧны челядь.
— А ме радейта тулыс! — морӧссӧ чургӧдігмоз да чабыртӧм кулакъяснас физкультурнӧй тэрыб вӧрасӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧвтыштігмоз гораа висьталӧ Костя.
Тулыс!
Шонді югӧръясӧн ойдӧдӧм уль сьӧд му, медбӧръя руд лым улысь петӧм кӧдзаяслӧн изумруднӧй вежӧдыс, туй сьӧртасъясын гажа гудыр шоръяс...
— Ребята!
Сувтӧдӧй пас кежанінас.
Но, коді ӧдйӧджык?
Вайӧ котӧртамӧ тайӧ туй участоксӧ!
Челядь шумӧн тӧвзьӧны кежанінӧдз.
Лида вильдӧ да сералігтыр усьӧ ӧти пидзӧс вылас.
Лэчыд пуртӧн Петя тшӧтшӧдӧ коръястӧм куст.
Детинкаяс жӧдзӧны кежанінын, уль муӧ сутшкӧны пас да, гырддзаяснысӧ бокъяс бердас топӧдӧмӧн, тӧвзьӧны бӧр.
Налӧн колошъясныс да ботинкиясныс няйтӧссьӧмаӧсь, пуджӧм гачьяс вылас косьмӧны сёйторъяс.
Челядь пӧрччалӧны колошъяссӧ да чышкалӧны найӧс колян вося уль турунӧ.
«И ті танӧсь!
И ми танӧсь!» — горзӧ туй вылысь жбыркнитысь воробей чукӧр.
«Буль-буль-буль! Ся-ля-ля!» — рӧч йывсянь котӧртігмоз, тшӧкъялігтыр сьылӧ тувсов шор.
Кутшӧм лӧсьыд эськӧ вӧлі, эз кӧ вӧв войнаыс, сьӧлӧм вылӧ кӧ эськӧ эз личкы сьӧкыд из...
Сьӧлӧм дой рӧднӧй му вӧсна, матыссаяс вӧсна, ставныс вӧсна, коді, гашкӧ, ӧні, вот тайӧ минутаас, ойдӧма вирӧн, куйлӧ тайӧ уль му вылас да косьмӧм вомдоръяснас нюжӧдчӧ тувсов шор дорӧ...
Но ранитчӧм боец местаӧ сувтӧны сё да тысяча боецъяс, ыджыд вынӧн вӧтлӧны найӧ врагӧс кырлӧдлӧм му кузя, вӧйталӧны нюръясӧ, суӧдӧны биӧн.
abu
Некутшӧм пӧщада абу враглы!
abu
Оз кут сійӧ видзӧдны миян лӧз-лӧз небеса вылӧ, гуӧн лоӧ сылы миян муным!
* * *
— Ребята, кодлӧн эм планшет?
Саша Булгаков ориентируйтӧ планшетсӧ да булавкаӧн пасйӧ точка.
Челядь чукӧртчӧны сы пельпомъяс сайӧ, терпитны вермытӧг висьтавлӧны:
— Визирнӧй линейкасӧ веськӧд пас вылас!
— Да ме ачым тӧда! — кортӧм сӧветчикъясысь дорйысьӧ Саша.
— Бур челядь!
Прӧстӧ жаль меным янсӧдчыны накӧд! — нюмъялігтыр висьталӧ Костя Анатолий Александровичлы.
— Кор мунанныд? — гусьӧник юалӧ мӧдыс, ачыс видзӧдӧ, кутшӧм зіля челядь мерайтӧны воськовъясӧн костсӧ тасянь кежанінӧдз.
— Регыд, — муртса кывмӧн вочавидзӧ Костя.
Гырысьяс думайтӧны, мый челядь кӧ оз кывны налысь, то оз и гӧгӧрвоны, мый йылысь мунӧ сёрниыс.
Но гырысьяс частӧ ӧшибайтчӧны.
Туйыслысь участоксӧ гижӧма планӧ.
Ӧні ещӧ позьӧ планӧ гижны пу чукӧръяс, но челядь сулалӧны ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн да оз вӧрзьӧдчыны места вывсьыныс.
— Костя регыд мунӧ! — волнуйтчигтыр шӧпкӧдӧ ёртъясыслы Васёк.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
Сійӧ ӧмӧй висьтавліс? — Костя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын тревожнӧя юалӧ Петя.
— Эз, сійӧ эз висьтавлы, но ме тӧда.
— И ме тӧда.
Бӧръя кадас сійӧ прӧверяйтӧ ставсӧ, мый ми велӧдім.
А талун ас тӧдлытӧгыс шуис: «Прӧйдитчам кӧть шондіаинтіыс ӧтлаын...» — жугыля содтӧ Сева.
— А ме чужӧм сертиыс ставсӧ аддза, меным и висьтавны оз ков, — ышловзьӧ Нюра.
— Сӧмын чӧв олӧй, медым ачыс висьталас, — ӧлӧдӧ ёртъяссӧ Одинцов.
— Эй, эй!
Кытчӧ ті сэні сибдінныд? — гажаа чукӧстӧ челядьӧс Костя.
— Волӧй татчӧ, том войтыр! — чуксалӧ Анатолий Александрович.
Сійӧ сулалӧ ыджыд кыдз пу дорын да копыртчӧмӧн мыйкӧ видзӧдалӧ сы ствол вылысь.
Челядь уськӧдчӧны чукӧстӧм вылӧ.
— Видзӧдлӧй, кыддзыслӧн зарава нин виялӧ.
Со тані кутшӧмкӧ любитель писькӧдӧма нин сюмӧдсӧ да чӧсмасьыштӧма зараванас.
Жаль пуыс.
Тайӧ тувсов синва, сідз шусяна быдмӧгъяслӧн бӧрдӧм.
Тайӧ зараваас, ваысь кындзи да минеральнӧй совъяс кындзи, эм ещӧ сакар.
Челядь ӧти-ӧтиӧн пуктылӧны вомдоръяссӧ кыдз ствол бердӧ.
Мазин ружӧктӧ да вешйывтӧг дыр юӧ.
— Ме важысянь радейта тайӧ заравасӧ, — вомдоръяссӧ кипыдӧснас чышкалігмоз шуӧ сійӧ.
Ичӧтик экскурсия петӧ кӧдзӧм му вылӧ,
ӧзимыс вольсасьӧма му вылас югыдвеж бархатӧн.
Анатолий Александрович улӧдз копыртчӧ веж ӧзим весьтӧ да видзчысьӧмӧн лэптӧ мусьыс вӧсньыдик быдмӧгъяссӧ...
Ӧбед кежлӧ челядь бӧр воӧны карӧ.
Прӧщайтчигас Костя быдӧнлы ӧти-ӧтиӧн нюжӧдліс кисӧ.
— Регыд ме висьтала тіянлы ӧти секрет, — шуӧ сійӧ; неуна мылькъя, кельыдлӧз синъясыс сылӧн югъялӧны.
Эк, Костя, кутшӧм секрет позьӧ дзебны челядьысь!
А ачыд неважӧн на ещӧ вӧлін школьникӧн!
18 глава
КОСТЯ МУНӦ
— Колян урок вылас ми гижим «Петя Ростовлысь история»... —
Екатерина Алексеевна пуктіс пызан вылӧ тетрадь пачка.
Пырджык быд изложение лыддьывлісны гораа да сэки жӧ обсуждайтлісны.
Челядь лӧсьӧдчисны кывзыны.
Екатерина Алексеевна торъя радейтӧмӧн относитчис рӧднӧй литература кузя занятиеяс дінӧ.
Тайӧ урокъясыс сылы вӧліны шойччӧгӧн, а челядьлы — ыджыд удовольствиеӧн.
Кор дежурнӧй, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, юӧртліс, мый урок помассис, челядь заводитлісны корны:
— Ещӧ неуна.... кӧть дас минута...
А ачыс Екатерина Алексеевна шензис:
— Помассис ӧмӧй нин?
Мыйкӧ зэв нин ӧдйӧ!
Урокъяслы кадсӧ юклісны тадзи.
Первой муніс сьӧкыд урок — арифметика.
Задачаяс да примеръяс решайтігӧн челядь дыр сулавлывлісны дӧска дорын.
Обыкновеннӧй дробь велӧдігӧн челядь честнӧя уджалісны гортаныс и классын, но частӧ кутшӧмкӧ задача пикӧ воштыліс ӧтвечайтысьӧс.
Екатерина Алексеевна нервничайтіс, выльысь бергӧдчыліс прӧйдитӧм материаллань.
Тайӧ занятиеяс йывсьыс сійӧ ачыс шогпырысь шулывліс: «Арифметика миян мунӧ сідзи: воськов водзӧ — кык воськов бӧрӧ!»
Мӧд урокӧн пырджык вӧвлі русскӧй кыв.
Кывсикасъяс кузя разбор кокниа сетчыліс челядьлы, диктантъяс радуйтісны учительницаӧс.
Но медся радейтана урокӧн вӧлі литературнӧй чтение.
Екатерина Алексеевна лыддьывліс челядьлы отрывокъяс великӧй русскӧй писательяслӧн произведениеясысь.
Сійӧ кыпӧдліс налысь интерессӧ лыддьысьны, и челядь сьӧкыда судзӧдӧм книгаяссӧ лыддьывлісны весиг войясын.
Изложениеяс гижлісны эз частӧ, и найӧс разбирайтӧмыс мунліс пыр кыпыда.
Екатерина Алексеевна муртса восьтіс первойя тетрадьсӧ, кыдз ӧдзӧсӧ кодкӧ таркӧдчис да комнатаӧ пырис Костя.
— Прӧститӧй, Екатерина Алексеевна!
Не ас кадӧ ме вои тіян ордӧ, но... —
Сійӧ паськӧдіс кияссӧ да видзӧдліс челядь вылӧ,
— сідз нин неногӧн артмис.
Вои прӧститчыны аслам челядькӧд, пырысь-пыр ме муна.
Колӧ налы прӧщайтчан кыв висьтавны.
Ті нин прӧститӧй, пӧжалуйста!
Челядь чеччышталісны местаяссьыныс, шӧйӧвошӧмаӧсь, огорчитчӧмаӧсь.
Костя перйис питшӧгсьыс география кузя чукрассьӧм учебник да серӧктіс:
— Со вот, асывбыд тайӧ книжкасӧ сьӧрысь кыскала.
Кӧсйи водзджык пыравны, но эг слӧймы.
— Костя, кор тэ мунан?
Костя, кытчӧ тэ? — волнуйтчисны челядь.
— Энлӧй, юасянныд бӧрынджык.
Первой делӧвӧй сёрни. — Сійӧ листайтіс учебниксӧ.
— Вот, Екатерина Алексеевна, кора и тіянлысь отсӧг.
География кузя программасӧ витӧд класслысь ми эгӧ помалӧй. — Костя лэптіс водз чуньсӧ да видзӧдліс челядь вылӧ: — Челядьлӧн кӧ эм ыджыд кӧсйӧм, найӧ и асьныс вермасны помавны курссӧ, учебникас тані ставыс эм и зэв яснӧя гижӧма.
А ті кӧ ещӧ неуна отсыштанныд налы, то найӧ бура вермасны справитчыны кольӧм материалнас.
— Гӧгӧрвоана!
— Но, а кыдзи мукӧд занятиеясыс?
Кыдзи мунӧ история, арифметика, русскӧй?
— История да русскӧй кыв менӧ оз тревожитны, а арифметикаӧн ковмас, тыдалӧ, ноксьыштны.
Но немтор, справитчам! — кыпыда помаліс Екатерина Алексеевна.
Костя кыкнан кинас босьтіс сылысь кисӧ да ёна топӧдліс.
Сэсся бергӧдчис челядьлань:
— До свиданья, ребята!
Муна фронт вылӧ!
* * *
Тайӧ лунас рытъявылыс ичӧтик кар колльӧдіс фронт вылӧ ассьыс комсомолецъяссӧ.
Военнӧй выль обмундированиеаӧсь, статяӧсь, пелькӧсь, найӧ мунісны уличаяс кузя, восьлалісны чёткӧя.
Кыпыд том чужӧмъясныс налӧн вӧліны суровӧсь да повтӧмӧсь.
Чӧла да торжественнӧя, быттьӧкӧ ыджыд парад дырйи, тротуаръяс вылын сулалісны йӧз.
Йӧз чукӧръяссьыс оз вӧлі позь тӧдны фронт вылӧ мунысь комсомолецъяслысь мамъяссӧ да чойяссӧ; тайӧ часас став нывбабаясыс вӧліны мамъясӧн да чойясӧн.
Рӧдиналы медся донасӧ сетігӧн найӧ видзӧдісны мунысьяс вылӧ кос, стрӧг синъясӧн.
Кар весьтын кыптіс да паськаліс сьыланкыв, сылӧн кывъясыс пуксисны паметяд нэм кежлӧ:
... <rus>Идёт война народная, священная война</rus>...
Комсомолецъяскӧд орччӧн мостовӧй дорӧд восьлаліс быдмысь челядьлӧн армия.
Мунісны лом да бутылкаяс чукӧртысьяс, красноармеец семьяяслӧн другъясыс да отсасьысьясыс, том санитаръяс да санитаркаяс, кодъяс уджалісны госпитальясын, мунісны комсомолецъяслӧн ичӧтджык вокъясыс — пионеръяс.
Важ костюмъясаӧсь, дӧмасъяса да удж вылын бусӧссьӧм курточкаясаӧсь, найӧ мунісны да шензьӧдісны чистӧя видзӧм, гладитӧм гӧрд галстукъяснаныс.
Тайӧ челядь пӧвстас восьлалісны Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс; найӧ зілисны писькӧдчыны матӧджык сійӧ шеренга дінас, кӧні мунісны Костя да Миша.
19 глава
БУР ПЕТАСЪЯС
Васёк пуксис стул вылӧ, шапкасӧ пуктіс пидзӧс вылас да чорыда думыштчис.
Олӧмыс лои чуткасьысь ыджыд ёж кодь — кӧть кодарсянь он инмӧдчы, пыр чуткасьӧ.
Кор воліс батьсяньыс письмӧ, Васёк радліс сы вылӧ да, тӧдса почерк вылӧ видзӧдігӧн, думайтіс: ловъя.
Кор жӧ мӧдліс артавны, дыр-ӧ локтӧма письмӧыс, радлуныс бара вежсьыліс беспокойствоӧн: сэки вӧлі ловъя, а ӧнісӧ мый?
Коли сӧмын на некымын тӧлысь сійӧ кадсяньыс, кор вокзалын сійӧ медбӧръяысь кутліс батьсӧ, а ставыс, мый переживайтӧма тайӧ кад чӧжыс, тырмас эськӧ вояс кежлӧ...
Мыйта бур йӧз вӧліны сыкӧд орччӧн!
Сійӧ кыліс налысь гӧлӧсъяссӧ, аддзис дона чужӧмъяссӧ, став сьӧлӧмнас кыссис на дінӧ да курыд шогӧн шогсис на вӧсна, кодъяс эз нин вӧвны ловъяӧсь.
Но морт оз прӧйдит ассьыс туйсӧ кольтӧг, быдӧн на пиысь, кодӧс сійӧ тӧдліс да любитліс, колис сы сьӧлӧмӧ джуджыд туй да ловъя память.
Тадзи мунісны сы олӧмысь ылыс украинаса другъясыс, муніс Сергей Николаевич, Митя.
Муніс кельыдлӧз синма географ Костя...
И ещӧ эз на и успокоитчы сьӧлӧмыс, кыдзи Костя бӧрся муніс Таня.
Кытчӧ сійӧ муніс?
Войнас сёрӧн унзіль Васёкӧс чеччӧдіс крӧвать вывсьыс тётя Дуня да гусьӧник шӧпнитіс:
— Таня мунӧ...
Прӧститчы, Васёк!
Синъяссӧ тілигмоз Васёк чеччыштіс.
Таня сулаліс сы водзын шинеля, кодӧс зэлыда тасмаалӧма кучик тасмаӧн, выль пилотка увсяньыс югъялісны сылӧн зарни рӧма карӧй синъясыс.
— Таня!
Кытчӧ тэ?
Таня!.. —
Васёк кутчысис кияснас сылӧн чорыд шинельӧ.
— Кытчӧ тэ?
Кытчӧ? — кыдзсюрӧ юасис Васёк, ачыс водзвыв нин сьӧлӧмнас тӧдіс ӧтветсӧ.
Таня тӧдліс да любитліс сылысь мамсӧ, сылысь батьсӧ.
Сійӧ овліс накӧд, Васёккӧд ӧтлаын сійӧ видзис память сы челядьдыр йылысь.
А ӧні сійӧ сулаліс орччӧн, шинеля да пилоткаа...
Васёклы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ нин сы тасма костысь гранатаяс.
Сы син водзӧ сувтісны сьӧд пемыд, тӧдтӧм вӧрса трӧпаяс.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис, кытчӧ мунӧ Таня, и сылӧн сьӧлӧмыс раммис...
Найӧ дыр пукалісны кыв ни джын шутӧг.
Сэсся Таня, кыдзи вӧвлі водзсӧ, водтӧдіс сійӧс крӧватьӧ, бура шебрӧдіс эшкынӧн.
— Поклон висьтав батьыдлы, Васёк...
Рӧднӧйяс ті меным...
На босьт месянь на память.
Сійӧ перйис зепсьыс небыд, пушистӧй кӧртӧд.
Пиньнас разис кӧртӧдсӧ, эшкын вылӧ пуктіс нывлысь кыз кӧса...
И муніс...
Васёк сьӧлӧмын содіс выль тревога, выль дой — морт век кольӧ ас йывсьыс казьтылантор.
Неважӧн тані оліс Саша.
Найӧ ӧтлаын волывлісны госпитальсянь, ӧтлаын велӧдлывлісны урокъяс да унмовсиганыс висьтавлісны ӧта-мӧдныслы ассьыныс став шогъяссӧ...
Медым не мешайтны налы, тётя Дуня овмӧдчис ичӧтик комнатаӧ, кӧні водзджыксӧ овліс Таня.
И детинкаяс сёрӧдз пукавлісны кыкӧн, ӧта-мӧдныслы дружескӧя висьтасьӧмъясӧн кокньӧдлісны ассьыныс тревогасӧ, бурӧдлісны ёрта-ёртсӧ да ӧтлаын мечтайтлісны рӧднӧйясыслӧн бӧр воӧм йылысь.
Ӧні Саша муніс...
Ичӧтик квартираыс тыртӧммис...
Тӧждысьысь, муса Саша быттьӧкӧ нуис сьӧрсьыс найӧ керкалысь шоныд уютсӧ.
Сійӧ сэтшӧм кужӧмӧн да сьӧлӧмсяньыс идравліс тайӧ комнатасӧ, тшӧктывліс Васёкӧс тасьті-пань мыськавны; найӧ кыкӧн пулывлісны шыд да тётя Дуня воигкежлӧ шонтывлісны чайник.
Саша век тӧдіс, кодлы мый колӧ, да сьӧлӧмсяньыс тӧждысьлывліс быдӧн вӧсна.
Кор найӧ кыкнанныс рытнас волывлісны гортас, сійӧ эз водлы узьны, а виччысис тётя Дуняӧс.
— Тэ тӧдан, лунтырнас сійӧ сэтшӧма мудзас, мый войнас ойзӧ, — тӧждысьӧмпырысь шулывліс сійӧ. — Сылӧн кокъясыс висьӧны.
Колӧ пуктыны найӧс пӧсь ва тыра тазйӧ, тайӧ ёна отсалӧ.
И, кор сылы удайтчывліс убедитны тётя Дуняӧс сюйны коксӧ ва тыра тазйӧ, сійӧ нимкодясис; тётя Дуня ышлолалігтыр шулывліс:
— А ӧд и збыль отсалӧ, Сашенька.
Аттьӧ тэныд, пиукӧй менам!
Сашалӧн чукӧрмӧма тані сы мында удж, мый, гортас тэрмасигӧн, сійӧ некыдзи эз вермы мунны да пыр велӧдіс Васёкӧс:
— Комнататӧ тэ идрав асывнас.
И тасьті-паньтӧ мыськав сразу сёйӧм бӧрад.
А воан рытнас — пыр жӧ пукты шонтыны ва.
Тётя Дунялы сьӧкыд, сійӧ пӧрысь нин...
И вот ещӧ мый, Васёк, — Саша чинтыліс гӧлӧссӧ: — водтӧдзыд тэ видзӧдлывлы сы комнатаӧ.
Сійӧ пыр вурӧ мыйкӧ да пуксӧн и унмовсьӧ.
Колӧ надзӧник садьмӧдны сійӧс и бисӧ кусӧдны, а то, тӧдан, код тӧдас мый вермас лоны...
Васёк шензис:
— Да мыйӧн тэ тӧдан, мый унмовсьӧ?
— Да ме сійӧс унаысь садьмӧдлывлі.
Тэ эн вунӧд тайӧс, Васёк!
Медбӧръя рытас, Сашалӧн семья воӧм водзвылын, детинкаяс дыр эз водны узьны.
Тётя Дуня тожӧ пукаліс накӧд да ышлолаліс.
— Гажтӧмчыны мӧдас ӧні менамыс, — Васёк вылӧ видзӧдлывлігмоз шуис сійӧ да надзӧник, медым не ӧбидитны племянниксӧ, содтіс: — И меным, старукалы, тэтӧг, Сашенька, гажтӧм лоӧ.
— Ме кута волывлыны тіян ордӧ.
Ми Васёккӧд некор огӧ янсӧдчӧй, — бурӧдіс сійӧс Саша.
— Олӧмыс ыджыд — колӧкӧ и торъяланныд.
Помаланныд школатӧ, разаланныд коді кытчӧ...
А мыйӧн нӧ тэ лоан, Сашенька?
Кутшӧм профессия тэ аслыд мечтайтан, сьӧлӧмшӧрӧй?
— Ме? — Саша зэв ёна гӧрдӧдіс, яндысьыштіс. — Ме учительӧн лоа.
Дерт, верма кӧ...
босьтасны кӧ менӧ!
— Учительӧн?
— Дерт жӧ!
Ме эськӧ кӧсйи...
А оз кӧ босьтны менӧ, сэки нин... —
Сьӧд синъясыс Сашалӧн лоины жугыльӧсь, сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сэки нин кӧть кутшӧмкӧ учёнӧйӧн лоа...
— Учёнӧйӧн? — Васёк гораа серӧктіс. — Чудак!
«Кӧть кутшӧмкӧ учёнӧйӧн»...
Да ӧд учёнӧйнас лоны сьӧкыдджык учительӧн дорысь!
Тётя Дуня нюмъёвтіс жӧ:
— Мый тайӧ тэ, Сашенька, учёнӧйӧс учителькӧд рӧвняйтін.
— Ме эг и рӧвняйт!
Ньӧти эг рӧвняйт!
Учёнӧйӧн быдӧн вермас лоны.
Та могысь сӧмын книгаяс да юр колӧны.
Велӧдчы, велӧдчы — и лоан!
А вот учительӧн — оз быдӧн.
Учительыд ӧд ловъя йӧзӧс быдтӧ.
Сылы колӧ лоны сэтшӧмӧн, медым ставсӧ гӧгӧрвоны, колӧ лоны справедливӧйӧн — и наказывайтны весьшӧрӧ оз позь, и прӧщайтны весьшӧрӧ оз позь...
Но, этша ӧмӧй на ещӧ колӧ, медым лоны учительӧн!
Кокни ӧмӧй нӧ кутшӧмкӧ лёк мортысь вӧчны бурӧс?
А кымын морт сылӧн классас пукалӧ — оз ӧд ставныс бурӧсь овлыны.
Да, ме тӧда, мый висьтала!
Та йылысь ме частӧ думайта! — пӧся шуис Саша. — Но мый тэ сералан, Васёк?
— Ха-ха-ха!
«Кӧть кутшӧмкӧ учёнӧйӧн»...
Вот и Сашка! — гигзис-сераліс Васёк.
Но тётя Дуня эз нин серав.
— Ог тӧд, мыйӧн лоан, — серьёзнӧя шуис сійӧ Сашалы, — но кӧть мед кӧні тэ эн вӧв, йӧзыс тэнӧ донъяласны.
— А менӧ? — вежӧгтӧмӧн юаліс Васёк.
Тётя Дуня любӧпырысь видзӧдліс племянникыс вылӧ, сэсся, быттьӧкӧ сійӧс аслас ёртыскӧд сравнивайтігмоз, вештіс синъяссӧ Саша вылӧ:
— Сы вылын и муыс сулалӧ, медым йӧзыс вӧліны разнӧйӧсь.
Тэ, Васёк, ассьыд босьтан, но Сашаӧн тэныд не лоны.
— Не лоны, тётя, — сӧгласитчис Васёк. — Саша ачыс аснас, а ме ачым аснам.
* * *
Ӧні Саша муніс аслас рӧднӧйясыс дорӧ.
Васёк да тётя Дуня колины ӧтнаныс.
Васёк видзӧдліс часі вылӧ да чеччыштіс:
«Сёр нин!
Мый нӧ меным колӧ вӧчны?
Чайник шонтыны?
Да тётя Дуня водіс нин, кӧнкӧ!»
Кок чунь йылас сійӧ петіс кухняӧ, видзӧдліс ичӧтик комнатаӧ.
Пызан весьтӧ юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн тётя Дуня чорыда узис.
«Чай ютӧг унмовсьӧма... мудзӧма, тыдалӧ, ёна».
Сійӧ видзӧдліс сунис моз веськыда поткӧдӧм дзор юрсиа юр вылас.
Кутшӧмкӧ важся, челядьдырся казьтылӧм топӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Неужели тайӧ сійӧ, Васёк, шуліс коркӧ тётя Дуняӧс ведьмаӧн?
Васёк видзӧдыштіс сьӧд пятнояса гаддьӧсь кос кияс вылас, зыртчӧм пӧтшваа важ башмака кокъяс вылас.
«Абу пӧрччӧма весиг...» — думыштіс сійӧ, уськӧдчис кухняӧ да кватитіс таз.
Но тазйыс уси сы киысь да гиль-голь уси плита вылӧ.
Тётя Дуня дрӧгнитіс, садьмис:
— Васёк!
Васёк уськӧдчис сы дінӧ, топӧдчис сы пельпом бердӧ:
— Нинӧм ме ог куж...
Тётя, эн узь, ме тэныд ва шонта!
— Мый тэ, мый тэ! — шӧйӧвоши тётя Дуня. — Ме ачым шонта васӧ.
Вод узьны, муса пи.
Но Васёк всё-таки котӧртіс кухняӧ, шонтіс ва да тшӧктіс тётяыслы сюйны кокъяссӧ ва тыра тазйӧ.
— Тайӧ тэ Саша пыдди, али мый, менӧ тешитан? — юаліс тётя Дуня.
— Сійӧ тшӧктіс, — висьтасис Васёк.
— Видзӧдтӧ... — надзӧник шуис тётя Дуня да, кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігмоз, думыштчис.
Васёк эз тӧд, мый йылысь сійӧ думайтӧ, но сійӧ аддзис, кыдзи вочасӧн югдісны сылӧн синъясыс, кыдзи рыжӧй, быттьӧкӧ шонді водзас быгалӧм, синлысъяс вылас сӧдзтысис войтышттӧм, скуп синва.
Васёк друг представитіс сійӧс ӧтнассӧ, тайӧ комнатаас, радейтана вок йывсьыс, племянник йывсьыс лун и вой юӧръяс виччысьысьӧс.
Наысь кындзи сылӧн некод эз вӧв свет вылас...
— Видзӧдтӧ! — мӧдысь шуис тётя Дуня, и ылӧ видзӧдысь видзӧдласыс сылӧн сувтіс племянник вылас. — Со ӧд кыдзи...
Олыштіс миянкӧд Саша и муніс.
А аслас бур сьӧлӧмысь и миянлы тэкӧд мыйкӧ колис, мыйӧнкӧ бурӧн юксьыштіс миянкӧд.
Быттьӧкӧ кӧдзис бур кӧйдыс тэнад Сашаыд, а ми видзӧдам...
Быттьӧкӧ найӧ чужисны миян ордын, быдмисны...
Васёк мӧдіс волнуйтчыны.
Тьӧткаыс мыйӧнкӧ кажитчис сылы батьыс кодь, сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧвлывлі рытъясын сьӧлӧмсянь сёрнитігӧн.
Васёк вӧлі скӧрысь вашкӧдӧмӧн норасьӧ батьыслы этайӧ тьӧткаыс вылӧ, а батьыс, меліа нюмъялігтыр, шулывліс:
«Дерт, Рыжик, морт сійӧ важнога, велалӧма аслас кӧрӧбкаӧ йӧршитчыны, а вот олыштас миянкӧд, выль йӧзӧс аддзылас — и надзӧник заводитас ылыстчыны важсьыс.
Оз на ещӧ гӧгӧрво выль олӧмсӧ, мый сыкӧд вӧчан... —
И, Васёкӧс ас дінас матыстӧм бӧрын, мудера нюмъялігтыр, вашкӧдіс сылы пеляс: — Сійӧ пыр быттьӧкӧ велӧдны кӧсйӧ миянӧс тэкӧд, а ми сійӧс надзӧникӧн асланьным кусыньтам...
Душаыссӧ сылӧн сӧветскӧй, но и шыасьӧ.
Сӧмын ньӧжйӧник колӧ, Рыжик...
Пӧрысь йӧз дінӧ томъяс пыр долженӧсь лоны меліӧсьджык, тайӧс тэ запомнит...»
Васёк зілис лоны меліӧн.
Но ӧні тайӧ оз нин вӧлі ков.
Ставыс, мый висьтавліс да вӧчліс тётя Дуня, кыпӧдліс Васёклысь гордость да уважение чувство.
Выльногӧн встретитіс сійӧ сылысь ёртъяссӧ, выльногӧн относитчис йӧз дінӧ, и весиг асланыс дворысь, нывбабаяс дінті мунігӧн, Васёк частӧ кывлывліс:
«Колӧ юавны Евдокия Васильевналысь.
Сійӧ мортыс нинӧмӧн оз ӧткажит, век аддзас, мыйӧн отсавны...»
— Тётя Дуня, — серьёзнӧя шуис Васёк, — меным да батьлы тэ медся рӧднӧй.
Видзышт асьтӧ...
Ме тэныд ставсӧ мӧда вӧчны, сӧмын висьтав, ачым кӧ ме мыйкӧ ог дӧгадайтчы...
20 глава
ДЕЖУРСТВО ВЫЛЫН
Вӧвлӧм нёльӧд «Б» классын радъясӧн сулалісны больничнӧй койкаяс.
Вӧсни байкӧвӧй эшкынъясӧн шебрасьӧм раненӧйяс гырддза выланыс лэччысьӧмаӧсь пӧдушкаяс вылӧ да куйлісны нисьӧ пукалісны.
Крӧватьяс дінӧ матыстӧм еджыд тумбочкаяс вылын сулалісны марляӧн вевттьӧм стӧканъяс, стопаясӧн куйлісны газетаяс, журналъяс да гортсаяссяньыс письмӧяс.
Восьса ӧшиньӧд пӧльыштлысь тӧв тыртліс комнатасӧ том вежӧд дукӧн.
Вӧлі ӧбедбӧрса чӧв-лӧнь час, но некод эз узь.
Комсомолец Васялы талун вӧчисны сьӧкыд операция.
Кадысь кадӧ палатаӧ пыравліс старшӧй сестра да ньӧжйӧник видлывліс Васялысь кисӧ, тэрыб, кужысь чуньяснас тӧдмаліс пульссӧ.
Раненӧйяс лэптывлісны юръяснысӧ пӧдушкаяс вылысь да сочувствиеӧн видзӧдісны кельыд чужӧм вылас, кыз вомдоръяса ыджыд вом вылас да топыда куньӧм синъяс гӧгӧрса сьӧдов кругъяс вылас.
Вася вӧлі палатаын медся том, и олӧмаджык боецъяслӧн сы дінӧ вӧлі батьлӧн кодь нежность.
— Операцияыс мунӧма лючки, но вирсӧ уна воштӧма, — соседланьыс нюжӧдчӧмӧн шӧпкӧдіс бинтуйтӧм киа боец.
— Но ӧд сэні врачьяс, найӧ нин тӧдӧны...
А палатаӧ кӧ вайӧдісны, сідзкӧ, немтор, — ньӧжйӧник шыасис кодкӧ аслас койка вывсянь.
Нина Игнатьевна скӧрысь видзӧдліс сёрнитысьяс вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Нюра Синицына пукаліс олӧма раненӧй сержант вольпась дорын да, книга вылӧ бумага лист пуктӧмӧн, сы диктовка серти гижис письмӧ.
— Но вот!
Тайӧс ми тэкӧд ставсӧ гижим, — висьталіс сылы раненӧй. — А ӧні тэ ассяньыд гижышт.
Менам нывкаӧй ӧд пионерка жӧ.
Вот и гиж сылы, кыдзи пӧдружкалы.
Эм-ӧ налӧн сэні госпиталь?
Гиж, медым мунас сэтчӧ да вайтыштас раненӧйяс бӧрся.
Радӧсь пӧ миян вылӧ боецъяс, любитӧны челядьӧс.
Быдӧнлӧн аслас семьяыс ылын, гажтӧмчӧны найӧ, дона налы миян мелілунным.
Ассяньыд гижышт...
Нюра босьтіс чистӧй листок:
«Здравствуй, дона пӧдружка...»
Раненӧй сержант видзӧдліс первойя, нерешительнӧй строчкаяс вылас да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Вот-вот...
А кыдзи нӧ шуан тэ сэсся сійӧс?
Дерт, пӧдружка...
Ӧшинь сайын надзӧник лайкнитчис вӧсньыдик кыдз пу, ӧшинь вылӧ пуктіс кокньыдик тувсов коръя вожъяссӧ да видзӧдліс комнатаӧ.
Вася пыдісянь ышловзис да вӧрзис.
Чистӧй плеш вылас сылӧн чепӧсйисны посньыдик ньылӧм войтъяс.
Старшӧй сестра копыртчис висьысь дінӧ, марляӧн чышкис сылысь плешсӧ да надзӧник чукӧстіс:
— Вася...
Нюра тэрыба видзӧдліс гӧгӧр; доймӧмысла чукрасигтыр раненӧйяс кыпӧдчышталісны койкаяс выланыс.
Вася восьтіс сӧдз синъяссӧ, косьмӧм вомдоръяснас горша апыштіс воздухсӧ.
— Горшыс косьмӧ, — гусьӧник шуис кодкӧ ылысса койка вывсянь.
Нюра кватитіс стӧкан, зилькнитіс графинӧн.
— Тс... оз позь сылы наркоз бӧрас... — быдладорсянь кутісны шумитны сы вылӧ раненӧйяс.
Нина Игнатьевна зумыштчис:
— Ньӧжйӧджык!
Вася бара восьтіс синъяссӧ.
Ыджыд вомыс сылӧн дрӧгнитіс слабиника нюммунӧмысь:
— Ме тӧда... оз позь меным...
Ставныс кутісны нюмъявны.
— Но вот, ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Рытнас, пӧжалуй, шахматӧн ворсыштам! — плеш вылас лэччӧм кӧртӧдсӧ лӧсьӧдігмоз шутитыштіс том красноармеец.
Вася нюжӧдіс кисӧ, малыштіс эшкынсӧ, тревожнӧя да юасян ногӧн видзӧдліс сестра вылӧ.
— Ставыс бур, Вася!
Ӧні бурдны кутан! — эскӧдіс сійӧс Нина Игнатьевна. — Куйлы спокойнӧя.
Сійӧ чеччис, пызан вылысь босьтіс ва тыра графин, вевттис сійӧс кичышкӧдӧн да петкӧдіс коридорӧ.
Вася аддзис Нюралысь тӧждысян чужӧмсӧ, синъяснас корис сійӧс ас дінас.
Нюра тэрмасигтыр уськӧдчис сы дінӧ.
— Кокъясӧс ог чувствуйт... — выныштчӧмӧн юрсӧ лэптігмоз шӧпнитіс Вася.
Том красноармеец, кодлысь вӧлі кӧрталӧма плешсӧ, матыстчис сы крӧвать дінӧ, босьтіс эшкынсӧ.
Вася видзӧдліс аслас бинтуйтӧм кокъяс вылӧ да, кокняммӧмпырысь ышловзьӧм бӧрын, лэдзчысис пӧдушка вылас.
— Но, аддзылін, мый кокъясыд дзоньӧсь, ӧні куйлы спокойнӧя! — кыз гӧлӧсӧн шуис олӧма, тошка сержант Егор Иванович, код диктовка серти Нюра гижис письмӧ. — Вешйы сы дінысь, нывка!
А кытчӧ ті чукӧртчинныд, зонъяс?
Сетӧй сылы спокой.
Вевъяланныд на сёрнитнытӧ! — ӧлӧдіс сійӧ раненӧйясӧс, кодъяс матыстчисны ёртыс крӧвать дорӧ.
Но некымын том боец пуксисны нин Вася дорӧ да, кузь халатъяснысӧ кизявлігмоз, меліа видзӧдісны сы чужӧм вылӧ.
— Ӧні здоров лоан, Вася!
Ещӧ и воюйтыштан на!
— Мунӧй, пӧжалуйста, энӧ сёрнитӧй, — корис Нюра. — Вот миян ребята радӧсь лоӧны! — шӧпнитіс сійӧ Васялы. — Найӧ ӧд оз на тӧдны, мый операцияыс бура помасис.
Уна кад нин коли сэксянь, кор Вася воис госпитальӧ.
Первойя операцияыс нинӧм бурсӧ эз сет.
Вася дыр вӧлі сьӧкыд состояниеын, а кор медбӧрти воис ас садяс, вӧлӧмкӧ сійӧ варов да авъя.
Ӧтчыд, кор аддзис дежурство вылысь челядьӧс, лои нимкодь:
— Здорово, пионеръяс!
Ме — комсомолец, войнаӧдзыс вожатӧйӧн вӧвлі.
И, эшкын увсьыс ассьыс омӧльтчӧм кисӧ перйӧм бӧрын, нюжӧдіс сійӧс детинкаяслы.
Детинкаяс ӧчередьӧн чабыртлісны тайӧ кисӧ, сэсся пуксялісны сы койка вылӧ да варовмисны.
Найӧ висьталісны сылы, кыдзи олісны Украинаын, кыдзи бӧр локтісны, кыдзи заводитісны велӧдчыны.
Вася сьӧлӧмсяньыс интересуйтчис ставнас, юасис, корис частӧджык волывлыны сы дінӧ.
Тайӧ кадсяньыс челядь мӧдногӧн эз шулыны Вася йылысь, а сӧмын «миян Вася».
Нина Игнатьевна водтӧдіс комсомолецӧс «4 Б» палатаӧ.
Вӧвлӧм класс ӧдзӧсас тайӧ гижӧдыс сідзи и кольӧма вӧрзьӧдлытӧг, та вӧсна и палатасӧ регыд мысти мӧдісны шуны «4 Б палата».
Челядь медся ёна радейтісны дежуритны тайӧ палатаас.
Вася вочасӧн висьталіс налы, кӧні да кыдзи сійӧ ранитчӧма, казьтыштіс 4-ӧд батарея йылысь да дыр, нимкодьпырысь висьтавліс аслас командир йылысь.
Тайӧ командирсӧ палатаын ӧні шуисны прӧстӧ «Васялӧн герой».
Том комсомолец радейтліс сёрнитны сы йылысь рытъя часъясын, кор, крӧвать бӧр вомӧн ӧта-мӧдланьыс копыртчӧмӧн, красноармеецъяс сьӧлӧмсяньныс сёрнитісны горт йывсьыныс, рӧднӧйяс йывсьыныс, ылыссаяс и матыссаяс йылысь.
Рӧднӧйяс вӧліны и Васялӧн, но некод йылысь сійӧ эз казьтыв сэтшӧм пӧся, кыдзи аслас командир йылысь, коді, тӧдӧмысь, коли куйлыны ылын-ылын лымъя эрд вылын, кӧні Васякӧд ӧтлаын, ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, 4-ӧд батарея вылын найӧ бырӧдалісны враглысь танкъяссӧ.
Вася вӧлі ранитчӧма, и кор петіс сылӧн садьыс, ставыс гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, вӧлі сьӧд пемыд вой.
Сійӧ куйліс лым вылын, кодкӧ тӧждысьӧмпырысь шебрӧдӧма сійӧс командир шинельӧн.
Но кӧні вӧлі ачыс командирыс?
Вася заводитліс вӧрзьӧдчыны, но вирыс кырсь моз едӧма сылӧн ранитчӧм кокъяс вылас, кокъясыс вӧліны ӧтдорӧсь, кулӧмаӧсь.
Сэки сійӧ мӧдіс кыссьыны, ачыс гырддзаяснас вӧйласис толаас да чуксаліс командирсӧ.
Сэсся Вася нинӧм эз помнит.
Садяс воис сійӧ санитарнӧй поездын да ачыс эз верит, мый ловъя...
Раненӧйяс пӧвстын командирыс эз вӧв, и туй чӧжыс, кытчӧдз муніс поездыс, Вася пессис да бийывсьыс сӧрис, мый сэні, лым пиас, эрд вылын, куйлӧ храбрӧйяссьыс храбрӧйыс, медбуръяссьыс медбурыс — сылӧн, Васялӧн, радейтана командирыс.
Васялӧн историяыс да сылӧн висьтъясыс дзикӧдз завоюйтісны челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ.
— Помасяс война — корся ме ассьым командирӧс, ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс корся.
А гашкӧ, ещӧ и война вылысь на кыськӧ аддзыла сійӧс, — думыштчӧмӧн висьтавліс Вася да сэки жӧ эскӧдӧмӧн содтывліс: — Оз вермы татшӧм морт пӧгибнитны!
Эз, эз пӧгибнит сійӧ...
Ми кыкӧн кольлім, кыкнанным ми и ловъяӧсь...
Коді нӧ эськӧ менӧ шинельнас шебрӧдіс, эз кӧ сійӧ!
Командирсӧ корсьны вӧлі Васялӧн мечта.
И тайӧ мечтаыс вуджис челядьлы; найӧ гӧгӧрволісны тайӧ мечтасӧ да сьӧлӧмсяньыс сочувствуйтісны Васялы.
Но мый лоӧ, Вася кӧ кольӧ коктӧг?
Ӧні, мӧд операция бӧрас, тайӧ опасностьыс быри, палатаса ёртъясыс кытшалісны Васяӧс, и сійӧ шудаа нюмъяліс кос, вирпастӧм вомдоръяснас.
— Молодец, Вася!
Миян комсомолецъяс оз вишкыны да няргыны! — ышӧдісны сійӧс боецъяс.
21 глава
ВЫЛЬ ВОЫСЬ
Вокзал дорысь вӧлі мӧдӧдчӧ поезд.
Площадка вылын сулалігӧн Анатолий Александрович меліа довкйӧдліс юрсӧ сійӧс колльӧдысь челядьлы: «Регыд аддзысьлытӧдз, другъясӧй менам!
Ме надейтча, мый ми тіянкӧд встретитчам квайтӧд классын».
Поезд муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, челядь дыр котӧртісны орччӧн.
Ӧшиньясӧд тыдалісны юръясныс том нывзонлӧн, кодъяс мунісны уджавны колхозӧ.
— Э-эй!
Пионеръяс, мунамӧ миянкӧд армиялы трудоденьяс зарабатывайтны! — гажаа горзісны найӧ челядьлы.
Кор поезд муніс, Васёк сувтіс платформа дорӧ да вежалӧмпырысь видзӧдыштіс сы бӧрся:
— Мунісны!
И ми эськӧ вермим колхозын армиялы вылӧ уджалыштны!
— Миянӧс арифметика кутӧ, — дӧзмӧмӧн шуис Саша.
Челядь ньӧжйӧник мӧдӧдчисны петанінлань.
А тайӧ кадас чистӧя чышкӧм пу платформа дорӧ матыстчис мӧд поезд.
Вагонысь петіс олӧма морт да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, энергичнӧй воськовъясӧн мӧдӧдчис карлань.
Выль воысь, тыдалӧ, уналы вӧлі тӧдса.
Сійӧ муніс улича кузя, и ӧтилаын и мӧдлаын йӧзыс меліа здоровайтчисны сыкӧд.
Мукӧдъяс сувтлывлісны, быттьӧкӧ кӧсйисны сёрнитыштны сыкӧд, мукӧдъяс уважениеӧн видзӧдісны сы бӧрся.
Ӧти пельӧсын некымын том морт, кузь тушаа выль воысьӧс аддзӧм бӧрын, мый йылысь кӧ кутісны пӧся споруйтны; кык детинка, гораа сёрнитігтыр, дыр мунісны сы бӧрся, тыдалӧ, эз решитчыны чукӧстны сійӧс да сэки жӧ кӧсйисны мыйынкӧ убедитчыны.
— Ме тэныд висьтала — тайӧ мӧдӧд школаса директор?
Тайӧ сійӧ!
Ме сійӧс пырысь-пыр тӧді! — висьталіс ӧтиыс.
— Директор, а школаыс абу! — зумыша вочавидзис сылы ёртыс.
— Но, мед сӧмын вӧлі директор...
Выль воысь бергӧдчыліс да нюмъялігтыр содтіс:
— ... а школа лоӧ!
Госпиталь ворота дорын выль воысь неуна надзмӧдыштіс воськовъяссӧ, сэсся пӧрччис шляпасӧ, носӧвикӧн чышкис паськыд плешсӧ да пырис калиткаті.
Веж турун вылын да пуяс улын сулалісны скамейкаяс.
Сэні пукалісны раненӧйяс.
Школьнӧй кузь пызан сайын, кодӧс вевттьӧма вушйӧм гӧрд нойӧн, вурдысьяс ворсісны шахматӧн.
Выль воысь меліа довкнитіс налы юрнас да мӧдӧдчис кильчӧлань.
Тайӧ кадас комната ӧшиньсянь, кӧні оліс школаса стӧрӧж, мыччысьліс да бӧр саяліс дзор юр, сэсся ӧшиньыс пӧдлассис, кылісны тэрмасьысь пӧрысь кокшыяс, и, ӧдзӧссӧ гурйыв восьтӧм бӧрын, Иван Васильевич сувтіс выль воысь водзӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі чуймӧма да нимкодь, сук ускыс чурвидзис, томмӧм синъясыс югъялісны ӧшӧдчӧм синкымъяс увтіыс.
— Леонид Тимофеевич!
Кор нӧ тайӧ ті?..
Кӧть мед эськӧ юӧртінныд!
Директор ёна топӧдліс стариклысь кисӧ:
— Здравствуйте, Иван Васильевич!
Но, кыдзи-мый тіян тані?
Стӧрӧж довкнитіс юрнас раненӧйяслань:
— Да вот, гижлі ме тіянлы, госпиталь миянын...
А школаыд абу!
Абу школаыд, Леонид Тимофеевич! — юӧртіс сійӧ друг, быттьӧкӧ немвиччысьтӧм, шог выльтор.
— Нинӧм, старина, ставыс лоӧ!
Ноко, пыралам тіян каморкаӧ, сёрнитыштам, — шуис директор.
— Пӧжалуйста, пӧжалуйста...
Шӧйӧвоши ме радысла, Леонид Тимофеевич...
Ӧд немтӧдлытӧг-немвиччысьтӧг воинныд, — дона гӧстьӧс аслас каморкаӧ колльӧдігмоз бормочитіс стӧрӧж. — Дзик пыр чай шонта..
— Чай — тайӧ бӧрынджык.
А ӧні пуксьӧй, висьтавлӧй.
Письмӧяс вӧліны?
— Кыдзи нӧ, гижӧны, гижӧны...
Медсясӧ выпускникъяс да учительяс.
Коді кӧні...
А Сергей Николаевичсянь ӧти письмӧ ме тіянлы ыстылі, а сэсся юӧръяс эз волыны.
Гашкӧ, тіян адрес кузя сійӧ гижліс?
Директор пыркнитіс юрсӧ:
— Эз...
Ме надейтчи татысь суны письмӧсӧ.
Чӧв олыштісны.
— Но, а ребята кыдзи? — юаліс директор.
— Ребята танӧсь, госпитальын уджалӧны.
Бура уджалӧны...
Со и ӧні нывкаяс танӧсь.
Чукӧстны? — мӧдіс тэрмасьны Иван Васильевич.
— Карын уна челядь... — стӧрӧжлы вочавидзтӧг, думыштчӧмӧн шуис директор.
— Ар кежлас ещӧ уна лоӧ.
Бӧр воасны Свердловскысь миян велӧдчысьяс.
Ме передайті нин делӧяссӧ сэні выль директорлы.
Гортӧ кыскӧ, ассьыным школа восстанавливайтны колӧ.
Иван Васильевич ловзис, варовмис:
— Тӧдана делӧ, Леонид Тимофеевич!
Школатӧг челядьыд сирӧтаяс...
Ӧні эськӧ миянлы сӧмын помещение корсьны, а оборудованиеыд миян ставыс дзонь.
Та йылысь энӧ нин тӧждысьӧй...
Партаясыс сарайын неуна зыртчышталӧмаӧсь, но тайӧс позьӧ лакӧн выльдӧдны.
Вот помещение эськӧ мед сӧмын сюрӧ... —
Грозный юасяна ногӧн видзӧдіс директор вылӧ.
— Помещениетӧ аддзам, — аслас записнӧй книжкаӧ видзӧдлывлігмоз шуис Леонид Тимофеевич, сэсся казяліс стариклысь виччысяна видзӧдлассӧ да дружескӧя тапкӧдыштіс сылы пельпомас:
— Ставыс лоӧ бур!
А ӧні чукӧстлӧй ребятаӧс, коді ӧні дежуритӧ тані.
Нывкаяс?
Тайӧ Трубачёв отрядысь?
А мый кывсьӧ Митя йылысь?
Письмӧ воліс?
Но, ӧні найӧ меным асьныс ставсӧ висьталасны...
Чукӧстлӧй найӧс, коді сэні прӧст.
— Дзик пыр, дзик пыр! — Школаса стӧрӧж тэрмасигтыр пасьталіс еджыд халат. — Мӧдногыс оз лэдзны сэтчӧ, — директорлысь сералысь видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын вашнитіс сійӧ. — И то сӧмын сестра дорӧдз лэдзасны...
Стрӧглуныс — беда ыджыд!
Сійӧ пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да тэрыб воськовъясӧн тотшсьӧдіс коридорӧд.
Директор видзӧдліс часі вылӧ да, кык чуньнас пызанӧ котшкӧдігмоз, чорыда думыштчис.
22 глава
ВАЖНӦЙ ВЫЛЬТОРЪЯС
Нюра сулаліс школаса стӧрӧж водзын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ чуймӧм гырысь синъяснас:
— Директор?
Кутшӧм директор?
Грозный дзебис ускас дӧвӧльнӧя шпыньмунӧмсӧ:
— Но вот, свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧма!
Мун, шуа, чукӧст пӧдругатӧ, и медым ӧти здукӧн кыкнанныд вӧлінныд!
Школьница, а юалӧ, кутшӧм директор!
Нюра швачнитіс кияснас да уськӧдчис корсьны Лидаӧс:
— Пӧрччы халаттӧ, мунам!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
— Да кутшӧм директор? — мунігмозыс халатсӧ пӧрччигӧн юасис Лида.
Иван Васильевич ӧдзӧс дорӧ кыкнанныс сувтісны.
— Тайӧ миян директор! — пӧдругасӧ киӧдыс кватитігмоз друг шӧпнитіс Лида. — Ме чувствуйта...
Миян, миян!
Тайӧ Леонид Тимофеевич!
Ньӧти падъявтӧг Нюра восьтіс ӧдзӧссӧ.
Нывкаяс чужӧм вылӧ тамыш синъяснас видзӧдігтыр Леонид Тимофеевич чеччис воча.
— Здравствуйте, Леонид Тимофеевич! — дружнӧя да радпырысь шусис кыкнанныслӧн, но гӧлӧсъясныс налӧн дрӧгнитісны, и найӧ эз лысьтны кутлыны ассьыныс директорсӧ да яндысьӧмпырысь топӧдчисны ӧта-мӧд бердас.
— Вот тэныд и на!
А ме чайтлі — аддза сэтшӧм крепыд, бойясын закалитчӧм пионеркаясӧс, — на вылӧ сералысь, мелі синъяснас видзӧдігтыр шутитыштіс Леонид Тимофеевич. — Чайтлі, отсасьысьяс менам лоӧны, ӧтлаын школа мӧдам стрӧитны...
— Школа?
Стрӧитны?
— Мый, повзинныд?
А ме вот эг повзьы!
Мый нӧ, думайта, эмӧсь менам сэтшӧм отсасьысьяс, кыдзи Трубачёвлӧн отряд.
Вот Лида Зорина, шуам, мыйла эськӧ сылы выльысь не стрӧитны нёльӧд «Б» класс!
Но, мыйла?
Леонид Тимофеевич шутитіс, нывкаяс яндысисны.
— Ті, гашкӧ, шутитанныд, Леонид Тимофеевич?
— А гашкӧ, и ог шутит, — нюмъяліс директор.
— Сэки...
Нывкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ми, дерт, кутам стрӧитны...
Сӧмын ми ещӧ некор на нинӧм эгӧ стрӧитлӧй...
— Энӧ стрӧитлӧй школаяс?
— Эгӧ! — серӧктісны нывкаяс.
Директор лои серьёзнӧй:
— Стрӧитны выльӧс ми, дерт, огӧ кутӧй.
Ме гижлі татчӧс начальстволы да предложиті босьтчыны ремонтируйтны кутшӧмкӧ шогманаджык керка, медым арнас восьтыны сэтчӧ школа.
Ӧти татшӧм керка приметиті, но аски ме ещӧ кытчӧсюрӧ ветла да дзикӧдз сёрнитча.
Директор думыштчӧмӧн видзӧдліс нывкаяслӧн волнуйтчысь чужӧмъяс вылӧ да восьтіс записнӧй книжкасӧ.
— Лун-мӧд мысти ме юӧрта тіянлы Иван Васильевич пыр, кор да кытчӧ локны.
Сёрни помасигас Нюра полігтыр юаліс:
— А витӧд «Б»-са миян ребята регыд воасны?
— Ставныс лӧсьӧдчӧны.
Дерт, найӧ, кодъяс эвакуируйтчисны мамбатьныскӧд, навернӧ, кольччасны война помассьытӧдзыс — налӧн батьясныс да мамъясныс уджалӧны нин сэні заводъясын да фабрикаясын.
Йӧзыд быдлаӧ колӧны, уджтӧ ӧні он эновт.
Но унаӧн гожӧмнас обязательнӧ воасны.
Ӧні экзаменъяс налӧн помасисны нин.
И тіян витӧд «Б» классныд лои нин квайтӧдӧн.
Нывкаяслӧн синъясас вуджӧртчис беспокойство.
— Но немтор, немтор.
Ӧти во тіянлы ковмас пропуститны, мый вӧчан!
Зато арнас нин заводитчасны регулярнӧй занятиеяс, — успокоитіс найӧс директор да сэки жӧ юаліс: — А ті кӧть мыйтакӧ занимайтчинныд-ӧ тайӧ тӧвнас?
— Ми занимайтчим, ми бура занимайтчим! — тэрмасигтыр эскӧдіс Лида. — Ми и ӧні занимайтчам.
— Тайӧ зэв бур.
Но ӧні нин июнь, заводитчис гожӧм, ковмас шойччыштны, вынъяс чукӧртны.
Вот видзӧдлам, кутшӧм ремонт ковмас.
Гашкӧ, и тіянлы сюрӧ сэтысь кутшӧмкӧ удж.
Физическӧй удж вӧльнӧй воздух вылын быдӧнлы пӧлезнӧй...
А мый Митя? Гижліс сійӧ? — немвиччысьтӧг юаліс директор.
— Гижліс.
Сӧмын важӧн нин вӧлі письмӧыс, — жугыля шуис Лида.
— Ещӧ арнас на, — содтіс Нюра. — Сэтысь ӧд шоча волывлӧны.
Директор да школьницаяс сёрниӧ Грозный эз суитчыв.
И сӧмын прӧщайтчигас, кор директор шыасис сы дінӧ да шуис: «Вот и Иван Васильевич отсалас миянлы стрӧитчыны», — школаса стӧрӧж скромнӧя вочавидзис:
— Стрӧитчӧм — тайӧ веськыда миян делӧ, Леонид Тимофеевич.
* * *
Директоркӧд прӧщайтчӧм бӧрын нывкаяс котӧртісны Трубачёв ордӧ.
Васёк вӧлі занимайтчӧ.
Книгасӧ ас водзвылас кутігтыр сійӧ ветлӧдліс комнатаӧд, повторяйтіс грамматика кузя сетӧм задание.
— Васёк! — пос вывсяньыс на горӧдіс Лида. — Миян зэв бур выльтор!
Васёк чепӧсйис нывкаяслы паныд.
— Директор миян воӧма! — горӧдісны кыкнанныс ӧтпырйӧ. — Леонид Тимофеевич!
Васёк шыбитіс учебниксӧ, корис нывкаясӧс комнатаас:
— Висьталӧй ставсӧ!
— Да мый — ставсӧ?
Но, воӧма!
Кутас керка ремонтируйтны школа вылӧ.
А лун-мӧд мысти сійӧ висьталас Иван Васильевичлы, кытчӧ миянлы локны.
Вот!
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, колӧ висьтавны ребяталы! — тэрмасигтыр висьтавліс Лида.
— И ещӧ бур выльтор: Васялӧн операцияыс прӧйдитіс лючки!
Сылӧн петіс нин садьыс.
Привет тшӧктіс висьтавны тіянлы, — пӧдругасӧ торкалігтыр висьтавліс Нюра.
Васёк кывзіс нывкаяслысь да нимкодьпырысь шуаліс:
— Кутшӧм выльторъяс!..
Вася...
Директор...
Директорлӧн воӧмыс ёна волнуйтіс сійӧс.
Школа ӧні обязательнӧ нин лоӧ.
Мӧд выльторйыс сідзжӧ радуйтіс детинкаӧс.
Ещӧ тӧрыт на, Васякӧд сёрнитігӧн, челядь ёна тревожитчисны сы вӧсна, ӧні став тревогаясыс колины бӧрӧ.
Васёк кватитіс тюбетейкасӧ:
— Да мый нӧ ми пукалам?
Мунам, ребяталы висьталам ставсӧ!
И миянлы ещӧ колӧ ветлыны Вася дінӧ...
— Вася дінӧ ӧні оз позь, — ӧлӧдіс Нюра. — Нина Игнатьевна и сідзи нин скӧралӧ, мый быдӧн волывлӧны Вася дінӧ.
— Да ми эськӧ сӧмын ӧти минута кежлӧ...
Но ладнӧ, бӧрынджык ветлам, медым сӧмын ставыс лючки вӧлі-а...
А мый шуис Леонид Тимофеевич?
Лун-мӧд мысти?
Сідзкӧ, средаӧ-четвергӧ.
Коді мӧдас дежуритны вторникӧ рытнас, энӧ вунӧдӧй юавны Грозныйлысь, кытчӧ миянлы локны.
Ӧні жӧ колӧ висьтавны ребяталы ставныслы.
Мунамӧй Булгаков ордӧ.
— Ті мунӧй, а меным колӧ гортӧ, — шуис Нюра.
— Да мунам!
Сэтшӧм выльторъяс!
Мунам, ми ог дыр кежлӧ! — корис сійӧс Лида.
— Ог, менӧ и сідз нин пыр видӧны.
Меным колӧ гортӧ!
Кор Лида да Васёк, тувсов ва гӧпъяс вомӧн чеччалігтыр да ӧта-мӧдсӧ панлалігтыр, кежисны пельӧс сайӧ, Нюра сувтіс да шогпырысь вежалӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас.
«Мукӧд мам шуис эськӧ: «Котӧрт, дерт, висьтав, радуйтчыштӧй ӧтлаын», а менам сӧмын пыр скӧралӧ! — аслас мӧвпъясыслы вочавидзигмоз думыштіс сійӧ. — Гашкӧ, ме ачым неправильнӧ вӧча — пыр чӧв ола, нинӧм ог висьтавлы, — мӧдліс сійӧ правдайтны ассьыс мамсӧ.
И сэки жӧ бара вочавидзис ачыс аслыс уверенностьӧн:
— Да позьӧ ӧмӧй нӧ мыйкӧ висьтавны!
Сылӧн ӧд ставыс лёк.
И ребята миян лёкӧсь, и котраласӧ ме весьшӧрӧ, и велӧдчӧм йылысь нинӧм ог думайт...
И Екатерина Алексеевна йылысь шуис, мый сійӧ абу настоящӧй учительница.
Бурджык эськӧ мед аттьӧ висьталіс сылы!
А то ещӧ нимтысьӧ «абу настоящӧй учительница»!
Быттьӧкӧ Екатерина Алексеевна обязан занимайтчыны миянкӧд...»
Аслас мӧвпъясысь расстроитчӧм Нюра ӧдйӧ кайис кильчӧ вылас, тотшӧдыштіс кокъяснас да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Воин жӧ! — шуис мамыс. — Ме думайті, мый тэ бара нин кутшӧмкӧ аслад приятельница ордӧ овмӧдчин.
— Некытчӧ ме эг овмӧдчы! — чорыда вочавидзис Нюра. — Ме госпитальын вӧлі.
Миян выльтор — директор миян воис, со мый!
Директор воӧм йылысь сійӧ висьталіс скӧр гӧлӧсӧн, сы вӧсна мый вӧлі бура тӧдӧ, мый гортас некод оз интересуйтчы сы делӧясӧн и весиг бур юӧр некодӧс тані оз вермы радуйтны.
Но мамыслӧн чужӧмыс друг ловзис:
— Директор?
Леонид Тимофеевич?
Мый нӧ тэ сразу эн висьтав? — Сійӧ муніс нылыс бӧрся, мунігмозыс топӧдіс фланелевӧй халат пӧласӧ да лӧсьӧдыштіс дзормыштысь шыльыд юрсисӧ. — Тайӧ выльтор!
Мый нӧ тэ сразу эн висьтав?
Гашкӧ, велӧдчыны кутанныд?
— Ми асьным на нинӧм лючкиа огӧ тӧдӧй, мама.
Воис — и ставыс, — дженьыдика вочавидзис Нюра.
Мамыс ышловзис да муніс кухняӧ.
— Некор нинӧм оз кӧсйы висьтавны мамлы, кӧть клещиӧн перйы сылысь быд кыв! — норасис сійӧ соседкаыслы.
А Нюра сувтіс комната шӧрас да бара шогпырысь вежалӧмӧн думыштіс:
«А ребятаыс ӧні!
Радлӧны, шумитӧны...
Тӧдӧмысь, быдӧн дорӧ нин котӧртлісны.
Ӧд директор воис!
Керка ремонтируйтны кутас...
И ещӧ выльтор — Вася...
Эк, радуйтчыштны эськӧ ӧтлаын!
Ӧд сэтшӧм важнӧй выльторъяс!»
23 глава
ВЕЖ ПУСТЫРЬ
Средаӧ рытнас Грозный сетіс челядьлы выль школалысь адрес да тшӧктіс мӧд лунас жӧ дас час асыв кежлӧ лоны места вылын.
Тайӧ юӧрсьыс шызьӧм челядь ставныс ӧтитӧг стӧч ӧкмыс час да джын кежлӧ чукӧртчисны Сева палисадникӧ.
Эз вӧв сӧмын Саша.
Сійӧс виччысисны, волнуйтчисны, видзӧдісны часі вылӧ.
— Виччысьыштам ещӧ.
Некор сійӧ эз сёрмывлы, пырысь-пыр котӧрӧн воас! — висьталіс Васёк.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый зэрис гожся гырысь зэрӧн и паськӧмъясныс челядьлӧн кӧтасисны, настроениеныс вӧлі праздничнӧй, кыпыд.
— Нето демонстрация вылӧ мунам, нето походӧ мӧдӧдчам — прӧстӧ кокъясыд оз сулавны места вылын!
И кытчӧ тайӧ Сашкаыс воши? — терпитны вермытӧг висьталіс Одинцов.
— И овлӧны жӧ татшӧм йӧз, збыльысь!
Тані тэрмасян, а тані сулав дурак моз!
Эк, олӧм! — броткис Мазин.
— А мыйла миянлы сулавнысӧ?
Мунамӧй сы ордӧ асьным, — шуис Нюра.
Шоныд гӧпъясті шлёпайтігтыр челядь тӧвзисны уличаясӧд.
Дворас, лом чукӧр весьтӧ копыртчӧмӧн, Саша бӧръяліс кӧртторъяс да мыйкӧ объясняйтіс сы гӧгӧр чукӧртчӧм посни челядьлы.
Мам чышъяннас чышъянасьӧм Нютка сулаліс вокыс водзын да, банйӧм банбокъяссьыс зэр войтъяс чышкалігмоз, сьӧлӧмсяньыс норасис сылы соседъяслӧн детинка вылӧ:
— Ме шуа: «Светляк, Саша эз тшӧкты чукӧртны жӧчьяссӧ, колӧ чукӧртны мукӧдтор», а сійӧ оз кывзы.
— Колӧ сылы объяснитны, тэ старшӧй, — стрӧга шуис чойыслы Саша.
Ребята сувтісны ворота дорӧ.
— Виччысьыштам, — шуис Одинцов, — миян кадыс эм на ещӧ.
Мед Саша помалас сёрнисӧ.
Гораа бӧрдігтыр калиткаті друг котӧрӧн пырис кызіник, укшаль детинка.
Кыкнан кинас сійӧ топӧдӧма ас бердас чугуннӧй важ скӧвӧрда да, Саша дорӧдз котӧртӧм бӧрын, юрнас зурасис сыӧ:
— Мамка... мырддьӧ...
Детинка бӧрся вӧтчис сьӧд кӧсынкаа, долыд чужӧма том нывбаба.
— Светляк! — сералігтыр горзіс сійӧ. — Ой, ог вермы!
Кутшӧм нӧ зон тайӧ татшӧмыс!
Медбӧръя скӧвӧрдаӧс менсьым пышйӧдіс.
Ме шуа — пукты, а сійӧ — бӧрдны, — Саша дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис сійӧ. — Нинӧмӧн картупель жаритыштны, збыльысь!
Ме нин сылы чардакысь ставсӧ чукӧрті, важ ыргӧн кастрюля сетлі.
Оз ков!
Кватитіс скӧвӧрда — и котӧртны!
Челядь серӧктісны:
— Вот теш петкӧдлысьыд!
Но Саша весиг эз бергӧдчыв.
Светлякӧс сывйыштӧмӧн сійӧ гусьӧник да убедительнӧя мыйкӧ шуис сылӧ.
Видзчысьӧмӧн босьтіс детинка киысь скӧвӧрдасӧ, сетіс орччӧн сулалысь нывбабалы да сэки жӧ распорядитчис:
— Котӧртлӧй кастрюляысла.
Ыргӧн миянлы ёна колӧ.
Котӧртлы Нютакӧд, Светляк!
Тэ миян бур уджалысь, сӧмын юасьтӧг нинӧм оз позь босьтны.
Светляк успокоитчис, и Нютка юрнуӧдӧм улын челядь чукӧрӧн мӧдӧдчисны дворӧд детинкаяс дінті.
Саша котӧрӧн матыстчис ёртъясыс дорӧ:
— Но, ӧні мунамӧй! — гажаа шуис сійӧ.
— А кытчӧ нӧ тэ найӧс зэригас ыстін? — посни челядь бӧрся видзӧдігмоз шпыньмуніс Васёк.
— Но кутшӧм тайӧ зэр!
Мед быдлаӧ велалӧны, — кинас ӧвтыштіс Саша.
— Правильнӧ, Сашка!
Вот и Сашка! — ёртсӧ пельпомӧдыс кутлігмоз кыпыда шуис Одинцов.
Ӧкмыс час да ветымын минута кежлӧ челядь воӧны нин вӧлі индӧм местаӧ.
Зэр дугдіс.
Пустырь вылын васӧда дзирдаліс веж турун.
Двор пытшкас сулаліс кык судта руд керка.
Стенъясыс сылӧн вӧліны крепыдӧсь, но сьӧдӧн дзуввидзысь ӧшиньяс пыр тыдалісны потласьӧм пӧтӧлӧкъяс, джоджас туплясис пластъясӧн гылалӧм штукатурка, дворладорса параднӧй пыранінсӧ пӧдлалӧма сьӧкыд дубӧвӧй ӧти ӧдзӧс пӧвнас, мӧдыс куйліс кильчӧыслӧн паськыд каменнӧй посъяс вылас.
Дворас туплясисны кирпичторъяс, кок улын руза-разакыліс жугавлӧм стеклӧ, ӧшинь улас чурвидзисны жугавлӧм ӧшинь рамаяс.
Тыртӧм ыджыд дворсӧ нинӧмӧн эз вӧв потшӧма уличасяньыс.
Муртса тӧдчыштысь туйяс вылас быдмӧмаӧсь турун да виж юра дзоридзьяс.
Гӧгӧр сюся видзӧдаліг челядь полігтыр пырисны пустырь вылӧ.
Некӧн эз кыв ни ӧти гӧлӧс.
— Водз на, — шуис Лида.
Сувтісны кирпичторъяс чукӧр дорӧ.
Керкаыслӧн жугалӧм пельӧсыс вӧлі тырӧма пӧвъясӧн да кирпичӧн.
Лямӧдӧм ва лэччан трубаыс бовъяліс вевт улас да, стенас куч-касигӧн, сысянь кыліс жерган, нор шы.
Керка саяс тыдаліс джуджыд сьӧд гу, коді тырӧма ваӧн.
— Воронка! — шуис Петя. — Татчӧ, тыдалӧ, бомба веськалӧма.
— А кутшӧм мича керкаыс вӧлӧма... — ышловзьӧмӧн нюркнитіс Нюра.
— Сійӧ дзик на выль.
Сійӧс войнаӧдзыс стрӧитлӧмаӧсь.
Ми татысь пӧвторъяс босьтавлім землянкаӧ нуны.
Помнитан, Мазин?
— Помнитнысӧ помнита... — неопределённӧя шуис Мазин.
Ставныс зумыша да шогпырысь видзӧдісны будущӧй школалӧн тыртӧм кильчӧ вылӧ да синтӧм стенъяс вылӧ.
Кирпичторъяс вывті Васёк матыстчис керка дорӧ, пельсӧ пуктіс стен бердас, кӧзяйскӧя кучкалыштіс сэтчӧ беддьӧн:
— Стенъясыс крепыдӧсь...
Мазин видзӧдліс ӧшинь пырыс да надзӧник шутёвтіс:
— Став пачьясыс киссьӧмаӧсь.
Ӧдзӧсъясыс джоджас туплясьӧны...
— Но и мый?
Повзинныд?
Ыджыд тай, ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс абуӧсь!
А кияс эмӧсь? — ышмӧмӧн шуис Лида да, кор аддзис, мый Мазин шпыннялӧ, уськӧдчис сы вылӧ: — А тэныдсӧ, Коля, дзик нин яндзим!
Здоровӧй, дзик кыдзи эсійӧ...но...
— Буйвол! — тэрмасигтыр висьталіс Одинцов.
Челядь серӧктісны.
Лида эз жӧ вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс.
— Ме, дерт, эг сійӧс кӧсйы шуны.
Выныд миян быдӧнлӧн эм!
Но, мый миянлы страшнӧыс?
— Да коді тэныд шуис, мый страшнӧ?
Ми ӧд сӧмын на видзӧдалам, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Одинцов, — а мый шуасны, сійӧс и кутам вӧчны.
Тэ пыр водзӧджык сюйсян!
— Да сы вӧсна, мый ті пыр жӧ жугыльминныд.
Аддзинныд, мый сьӧкыд лоӧ, и жугыльминныд, — Лида дор сувтіс Нюра.
— Да энлӧй ті споруйтӧй!
Вот миян велалӧма, ме казялі: кыдзи мыйкӧ серьёзнӧйджык — ми пырысь-пыр и мӧдам споруйтны.
Мунамӧй бурджык видзӧдлам! — шуис Сева Малютин.
— Вернӧ!
Мунамӧй комнатаяссӧ видзӧдлам! — горӧдіс Петя Русаков да котӧрӧн кайис паськыд посъяс кузя кильчӧ вылӧ.
— Мунамӧй!
Челядь уськӧдчисны Петя бӧрся.
— Аддзан-ӧ, кутшӧм комиссия!
Инженеръяс! — на вылын сераліс Нюра.
— А ті — инженершаяс!
Но, кайӧй, энӧ полӧй...
Лида, эн кутчысь ӧдзӧсас, а то ещӧ нетшыштчас.
Бовъялӧ сійӧ вески моз!
Дзир йывсьыс усьӧм ӧдзӧсӧд пырӧм бӧрын челядь веськалісны ыджыд коридорӧ.
Сэтысянь вывлань катӧдӧ паськыд пос.
— Поскыс!
Поскыс!
Дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм миян воддза школаын, сӧмын ещӧ ыджыдджык! — радліс Лида.
Челядь пыралісны быд комнатаӧ, кайисны мӧдӧд судтаас, сьӧлӧм выланыс воис видзӧданторйыс да единогласнӧя решитісны, мый керкаыс тырвыйӧ туйӧ школа вылӧ.
— Тайӧ буретш сійӧ, мый колӧ, — висьталіс Васёк.
— Дерт жӧ!
И керкаыс бур, и дворыс ыджыд.
Позьӧ сад садитны.
Видзӧдӧй! — Сева матыстчис ӧшинь дорӧ.
Но Лида друг кватитіс сійӧс киӧдыс да кияснас петкӧдлӧмӧн корис мукӧд челядьӧс:
— Ньӧжйӧджык!
Директор!
И ещӧ кодкӧ...
Челядь чукӧртчисны ӧшинь дорӧ.
Жугавлӧм кирпичысь артмӧм джуджыд чукӧр вылын сулалісны некымын морт.
Леонид Тимофеевич кисӧ лэптӧма вывлань да гораа висьталӧ:
— Мӧдӧд судтаас ме думайта лӧсьӧдны классъяс, посвесьтса ичӧтик комнатаас лоӧ учительскӧй.
Некымын класс удайтчас вӧчны уліас.
Сэні жӧ — ыджыд школьнӧй зал, пионерскӧй комната...
Ки-ки воча кутчысьӧм челядь муртса кутісны волнуйтчӧмсӧ.
— Ньӧжйӧнджык, ньӧжйӧнджык...
Со эсійӧ веськыдвылас — Круглов ёрт партия райкомысь, ме сійӧс тӧда, миянсянь куим керка сайын олӧ.
А мӧдыс, ичӧтик тошкаыс, тайӧ ёртыс роноысь...
Помнитанныд, сійӧ воліс миян школаӧ.
— А сэні ещӧ кодкӧ, со торйӧн сулалӧ.
— Тс...
Тайӧ Грозный...
Чудачка!
Грозныйӧс эн тӧд!
— Энӧ шӧпкӧдчӧй!
Лэдзӧй кывзыны!
Улісянь кыліс роноса ёртлӧн гӧлӧс:
— Ставыс тайӧ бур, но вот кыдзи уджалысьяснас? — Сійӧ шыльӧдыштіс векньыдик тошсӧ да бергӧдчис Круглов ёртлань.
Райкомса секретарь чӧв олігтыр видзӧдліс керка вылӧ, сэсся вештіс видзӧдлассӧ Леонид Тимофеевич вылӧ.
Дзирдалысь, тэрыб синъясас сылӧн югнитіс лукавӧй бикинь.
— А ті кыдзи чайтлінныд? — юаліс сійӧ директорлысь.
Леонид Тимофеевич вочавидзис сылы сэтшӧм жӧ лукавӧй, сералысь видзӧдласӧн:
— Ме, дерт, надейтчи тіян отсӧг вылӧ.
— Гашкӧ, ремесленникъясысь позяс котыртны бригада? — юаліс роноса ёрт.
— Ӧдвакӧ.
Ремесленникъяс миян оз эштыны, найӧ вӧчӧны зэв ыджыд удж.
На пельпомъяс вылӧ водіс ыджыд нагрузка.
Миян кадӧ тайӧ вежны позьтӧм кадръяс.
Райкомса секретарь тэрыба бергӧдчис Леонид Тимофеевичлань:
— Ті энӧ видзӧдӧй, мый найӧ дас нёль арӧсаяс.
Найӧ сэтшӧм делӧяс вӧчӧны, мый оз кольччыны гырысьясысь.
— Ой, кыланныд!
А митӧ?
А митӧ? — синъяссӧ гӧгрӧстӧмӧн мӧдіс шӧпкӧдны Лида.
— Мунамӧй! — друг уськӧдчис Васёк. — Ми тожӧ вермам уджавны!
Ми огӧ полӧй уджысь!
Кирпичьяс да чагъяс вомӧн чеччалігтыр челядь чепӧсйисны дворӧ.
Няйтӧссьӧмаӧсь, известкаӧн да бусӧн пачкайтчӧмаӧсь, найӧ немвиччысьтӧг, ӧта-мӧд бӧрсяыс чеччыштісны кильчӧ вылысь да сувталісны асланыс директор водзӧ.
— Здравствуйте, Леонид Тимофеевич!
Ми воим тіян полнӧй распоряжение улӧ! — чорыда шуис Васёк, ачыс эз вермы дзебны ассьыс директорсӧ встретитӧм вӧсна сійӧс шымыртысь радлунсӧ, да содтіс тэрыба да волнуйтчигтыр: — Здравствуйте!
Ми тіянӧс виччысим, виччысим...
— Ми виччысим, сэтшӧма виччысим!.. — мӧда-мӧдсӧ торкалігтыр горӧдісны челядь.
Гырысьяс гажаа шпыньмунӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны то челядь вылӧ, то директор вылӧ.
Леонид Тимофеевич пӧрччис пенснесӧ, нюмъёвтіс, котӧртіс рӧч вылысь:
— Здравствуйте, здравствуйте!
Воинныд?
Но, молодцы!
Ме ӧд ещӧ эг на аддзыв тіянӧс, со нывкаясӧс сӧмын...
Кыкнан кинас сійӧ топӧдліс челядьлысь кияссӧ, видзӧдіс на вылӧ томмӧм, гажа синъясӧн.
— Леонид Тимофеевич, ми кутам уджавны!
Мыйвынысь ми кутам уджавны! — горзісны челядь.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн да кияссӧ шевкнитігмоз Круглов ёрт гораа серӧктіс:
— А ми тані тӧлкуйтам, кытысь босьтны уджалысьясӧс!
— Вот тіянлы и миян школьникъяс! — шӧпнитіс сылы роноса ёрт.
— Энлӧй... таын ещӧ нинӧм на реальнӧйыс абу.
Тайӧ отсасьысьяс, а татчӧ колӧны основнӧй уджалысьяс. —
Круглов ёрт матыстчис челядь дінӧ да, шпыньмунӧмсӧ сьӧд синъясас дзебӧм бӧрын, серьёзнӧя юаліс:
— Но кыдзи, пионеръяс: ми кӧ поручитам тіянлы ремонтируйтны тайӧ керкасӧ школа вылӧ — босьтчанныд?
— Босьтчам! — ӧттшӧтш вочавидзисны челядь.
— Ладнӧ! — Круглов перйис портсигарсьыс папирос, тэрмасьтӧг ӧзтіс истӧг, кыскыштіс тшынсӧ,
синъяснас индіс керка вылӧ:
— А ӧд унакодь тані уджыс, збыль?
И абу кокни уджыс.
Колӧ кужны вӧчны выль рамаяс, колӧ выльысь тэчны пачьяс, лӧсьӧдавны ӧдзӧсъяс, штукатуритны стенъяс.
А? Но мый, босьтчанныд?
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Кӧсйысьнытӧ кокни, но кӧсйысьӧмсӧ колӧ выполнитны.
Думыштлӧй, бурджыка!
Леонид Тимофеевич чӧвтліс синъяссӧ роноса ёрт вылӧ, и найӧ кыкнанныс гусьӧник нюмъёвтісны.
— Ми ставсӧ нин думыштім, — смела шуис Васёк. — Кӧть мед мый, а миянлы колӧ школа.
Гожӧмнас ещӧ воасны миян ребята, тожӧ мӧдасны отсасьны.
А ми кӧ мыйкӧ огӧ кужӧй, сэки Леонид Тимофеевич...
— Леонид Тимофеевич абу столяр и абу плӧтник, сійӧ директор.
Сійӧ кутас сӧмын распоряжайтчыны, — челядьӧс эльтігмоз нюмъёвтіс Круглов ёрт.
— Немтор! — друг водзӧ воськовтіс Мазин. — Ми, ковмас кӧ, быдӧнӧс корсям.
Комсомол райкомӧ мунам! — Мазин чургӧдіс улыс вомдорсӧ да важнӧя содтіс кытыськӧ кывлӧм кывъяс: — Ми общественность привлекитам!
Райкомса секретарь читкыртіс сьӧд синъяссӧ, шпыньмуніс:
— О-о, да ті став туйяссӧ тӧданныд!
Но, сідзкӧ, и сёрнитны нинӧм йылысь!
Сійӧ бергӧдчис Леонид Тимофеевичлань да мыйкӧ шуис сылы.
Гырысьяс дыр сералісны.
Челядь сулалісны бокынджык да виччысисны.
Мунігас Круглов ёрт меліа да серьёзнӧя шуис налы:
— Школа, дерт, колӧ, и ставсӧ, мый позяс, ми вӧчам.
Сӧмын отсасьны нин ковмас сӧвесть серти, пионерскӧй сӧвесть серти, гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
— Но, ме тіян дінӧ ещӧ вола на коркӧ.
До свиданья, пионеръяс!
Челядь сьӧлӧмсяньныс радлісны.
— Миянлы кӧть эськӧ ӧти плӧтникӧс, да столярӧс, да печникӧс — сӧмын эськӧ видзӧдлыны, кыдзи да мый.
А то ми и асьным велалам! — тшӧкъялігтыр висьталіс Петя Русаков.
Ассьыс гӧстьяссӧ колльӧдӧм бӧрын Леонид Тимофеевич бӧр локтіс челядь дінӧ.
Грозный тожӧ пуксис на дорӧ.
— Но, ӧні висьтавлӧй! — шуис директор.
— Челядь шӧйӧвошины, эз тӧдны, мыйсянь заводитны.
— Сы мында быдтор вӧлі, Леонид Тимофеевич! — довкйӧдлыштіс юрсӧ Лида.
Детинкаяс заводитісны висьтавлыны.
Казьтыштісны Украинаын коллялӧм сьӧкыд лунъяс, ассьыныс ылысса другъяссӧ, казьтыштісны Макаровка...
И, юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, чӧв ланьтісны.
— А Валялысь кыдз пусӧ важ школа дорысь ми ваям да садитам татчӧ, ӧшинь улас, — ньӧжйӧник шуис Нюра.
— Тайӧ бур.
Буретш улыс судтаас миян лоӧны старшӧй классъяс, — шуис Леонид Тимофеевич.
Сёрни бара вуджис керка ремонтируйтӧм вылӧ.
Мыйсянь заводитны?
— Заводитны ковмас ёг уберитӧмсянь, — шуис директор. — Но тайӧс вӧчны колӧ тӧлкӧн, сы вӧсна мый жугавлӧм кирпичьяс пӧвстас эмӧсь дзонь кирпичьяс да кирпичджынъяс — найӧ вермасны згӧдитчыны.
Гырысь стеклӧ торъяс тожӧ ковмасны.
Вот и заводитӧй бӧрйӧмсянь.
Жугавлӧм кирпичторъяссӧ гуалам кытчӧкӧ ылӧджык...
Двор да керка уберитӧм кузя руководительӧн назначитам Иван Васильевичӧс.
Грозный гажаа мигнитіс челядьлы:
— Тайӧс ми вӧчам, вӧчам!
Веж пустырь вылысь мунігӧн челядь чувствуйтісны нин асьнысӧ выль школалӧн кӧзяеваясӧн.
— Со стеклӧ тор... видзчысьӧмӧнджык!
Ӧні жӧ вештӧй бокӧ!
Энӧ тальыштӧй! — горзісны найӧ ӧта-мӧдныслы.
— Эк, пӧдлавны эськӧ воротасӧ, да воротаыс абу...
* * *
Некымын лун мысти Трубачёвъяс ордӧ пырис Иван Васильевич.
Тётя Дуня эз тӧд, кытчӧ и пуксьӧдны старикӧс.
Но Грозныйлӧн вӧлі делӧвӧй вид, сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис чай юӧмысь да важнӧя шуис Васёклы:
— Аски ассьыд бригадатӧ ысты пустырь вылӧ, а ачыд мунан Леонид Тимофеевичкӧд делӧяс кузя клопочитны.
— Кытчӧ? — эз гӧгӧрво Васёк.
— Кытчӧ — тайӧс меным эз висьтавны, тайӧс ачыс директор тӧдӧ.
А сӧмын эн сёрмӧдчы, ӧкмыс час асыв кежлӧ лок важ школаӧ обязательнӧ.
Леонид Тимофеевич сэтчӧ пыралас.
<rus>До свиданья, Евдокия Васильевна, привет да почтение!</rus>
— Аддзан, кутшӧм важнӧй лоӧма старикыс, — бурпырысь шуис тётя Дуня, ачыс видзӧдіс, кыдзи Грозный, увйӧсь бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, муніс дворті.
— Да кыдзи нӧ!
Ӧд заводитчӧ керка ремонтируйтӧм.
А сэсся сійӧ миян ёг уберитӧм кузя главнӧй, — директор корӧм йылысь думайтігмоз веськодьпырысь шуис Васёк.
— Пасьтась бурджыка.
Еджыд дӧрӧм менам лӧсьӧдӧма.
Шӧвк галстук босьт, ответственнӧй йӧзкӧд сёрнитны кутан, — тӧждысис тётя Дуня.
24 глава
ГЕНЕРАЛ КУДРЯВЦЕВЛӦН ПИ
Васёк ветлӧдліс директор бӧрся, ачыс эз гӧгӧрво, мыйла Леонид Тимофеевич босьтіс сійӧс аскӧдыс.
Найӧ делӧвитӧя восьлалісны уличаяс кузя, пыравлісны кутшӧмкӧ учреждениеясӧ, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь Васёклы сӧмын нимъяс сертиыс: «Райисполком», «Райсӧвет», «Роно».
Леонид Тимофеевич дыр сёрнитлывліс унапӧлӧс йӧзкӧд, сэсся тэрыба довкнитлывліс Васёклань юрнас:
— Пукалышт тані! — да вошлывліс кутшӧмкӧ кабинет ӧдзӧс сайӧ.
Сэні сійӧ бара кодкӧдкӧ сёрнитліс, а Васёк нинӧм вӧчтӧмысла видзӧдаліс тані пукалысь йӧзӧс; ставныс найӧ мыйкӧ виччысисны, гурйысисны асланыс портфельясын, бӧръялісны кутшӧмкӧ бумажкаяс.
Леонид Тимофеевич петлывліс тӧждысьысь чужӧма, чышъянӧн чышкавліс плешсӧ да, бара Васёклань юрнас довкнитӧм бӧрын, мунліс водзӧ кузь коридорӧд, мӧд кабинетӧ.
Ӧтчыд кальк кольӧм ӧдзӧс костӧд Васёк кыліс сылысь дӧзмӧм гӧлӧссӧ:
— Ёрт! Ме нинӧм ог кор личнӧ аслым вылӧ — ме кора школалы.
Куш киӧн ремонтируйтны керка оз позь...
Пытшкӧссяньыс кодкӧ пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ, и Васёк эз кыв, мый сёрнитісны водзӧ.
Сійӧ пукаліс да тӧждысис Леонид Тимофеевич вӧсна, чувствуйтіс ӧбида сы вӧсна да дӧзмыліс морт вылӧ, коді мыйкӧ эз кӧсйы вӧчны налысь школасӧ ремонтируйтӧм могысь.
Но кор ӧдзӧсыс бара воссис, сэтысянь видзӧдліс мудзӧм, руд чужӧма военнӧй да, директорӧс водзвылас лэдзигмоз, топыда кутліс сылысь кисӧ да шуис:
— Но, клопочитӧй, клопочитӧй!
Мый верма, вӧча!
Леонид Тимофеевич гажаа нюмъёвтіс Васёклы:
— Но, кажитчӧ, ми тэкӧд мыйсюрӧ добитчим.
Мунам сёйыштам да бурджыка думыштам, мый вӧчны водзӧ.
Найӧ пырисны столӧвӧйӧ.
Сёян ваялысь ныв босьталіс ӧбед вылӧ талонъяс да тэрыба шуаліс:
— Первойыс — борщ, мӧд блюдоыс — пшённӧй запеканка.
Васёклӧн сюмалӧма кынӧмыс, и сійӧ сёйис кык пыдди.
Леонид Тимофеевич перйис кутшӧмкӧ письмӧ:
— Но, вот тэныд поручение.
Тайӧс колӧ сетны лесопильнӧй заводса директорлы.
Тані эм адрес и фамилия.
Смотри, эн вошты да кӧть мед мый, а письмӧсӧ сет.
Сэтчӧ, кажитчӧ, пропусктӧг оз лэдзны.
Но, юав дежурнӧйыслысь.
Вообщӧ, аддзан места вылас.
А меным колӧ ветлыны рабочӧйяс йылысь сёрнитыштны.
Муртса уговориті сетны меным кровельщикӧс да плӧтникъясӧс, а вот печник эз сюр...
Васёклы воис сьӧлӧм вылас, мый директор сёрнитӧ сыкӧд ыджыд морткӧд моз.
Сійӧ босьтіс письмӧсӧ да прӧщайтчигас шуис военнӧй ногӧн:
— Лоӧ нуӧма заводса директорлы!
— Смотри, эн ылав, лесозаводыс кар помас, — ӧлӧдіс сійӧс Леонид Тимофеевич.
— Немтор, кывйыд Киевӧдз нуӧдас!
Но юасьны Васёк яндысис и сы вӧсна, директоркӧд янсӧдчӧм бӧрын, пыр жӧ вӧчис лишнӧй кытш боклань.
Сэсся бӧр бергӧдчис, муніс ещӧ некымын улича, ачыс лыддис пельӧсъяссьыс нимъяссӧ.
Васёк тӧдіс, мый лесопильнӧй завод кар помын, парк сайын ылын, но сійӧ некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні заводитчӧ Заводскӧй уличаыс.
Ковмис юавны.
Бура-мичаа тӧдмалӧм бӧрын Васёк кутіс мунны ӧдйӧджык.
«Мед кӧть ог жӧ сёрмы!» — парксӧ прӧйдитӧм бӧрын думайтіс сійӧ.
Медбӧрын тыдовтчис пӧвйысь вӧчӧм руд забор да ворота дорын будка.
Двор пытшкас лэбулын тыдалісны тьӧс чукӧръяс да кер чукӧръяс.
Проходнӧй будка пыр петалісны да пыралісны рабочӧйяс.
Бокланяс тыдаліс мича здание, и пыранін весьтас вӧлі гижӧма: «Клуб», «Столӧвӧй».
Ӧти ӧдзӧсын ӧшаліс пӧвтор, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Контора».
Васёк сувтіс проходнӧй будка дорӧ:
— Меным колӧ сетны письмӧ директорыслы.
— Пропуск? — быдладорсянь сійӧс видзӧдалігмоз веськодьпырысь юаліс вахтёр.
— Меным колӧ сӧмын письмӧ сетны, — шуис Васёк.
Бӧрвылас мӧдіс шумитны машина да, кӧлеса туйясас чукӧрмӧм васӧ резігтыр, сувтіс.
— Вешйыштӧй бокӧ! — тэрыба шуис вахтёр.
Машинаысь петіс генерал да чотыштігтыр мӧдӧдчис будкалань.
Васёк аддзис соссьыс нашивкаяс да уна рӧма ленточкаясӧн мичмӧдӧм морӧс.
Васёк сувтіс веськыда, лэдзис кияссӧ.
Генерал меліа довкнитіс сылы юрнас да пырис будкаӧ.
— Вольно! — дзик Васёк пель дорын кыліс серамсора гӧлӧс.
Васёк бергӧдчис.
Машина дорын сулаліс лӧз ной курткаа детинка.
Морӧс вылас сылӧн векньыдик змей моз дзирдаліс застёжка-молния.
— Тэ мый командуйтан? — дӧзмӧмпырысь шпыньмуніс Васёк.
Сылысь кывъяссӧ пыдди пуктытӧг детинка матыстчис матӧджык, юрнас довкнитіс проходнӧй будка вылӧ:
— Аддзылін генералсӧ?
Васёклы дум вылас уси военнӧйлӧн чотыштысь походкаыс.
— Да.
Тыдалӧ, унаысь ранитчылӧма.
Боевӧй генерал! — уважениеӧн шуис сійӧ.
Детинка мигнитіс:
— Дерт жӧ боевӧй!
Тайӧ генерал Кудрявцев! — Сійӧ кресталіс кияссӧ мышкас да веськодя содтіс: — Менам бать!
Васёк чӧв олігтыр видзӧдліс выль тӧдса вылӧ.
Чужӧмыс детинкалӧн вӧлі сӧстӧм, сьӧд синкымъяса, серамсора, гажа синъяса да щӧкаас гӧгрӧс гуранторъя.
«Гордитчӧ!» — думыштіс Васёк, тӧдвылас сылы уси письмӧыс да бара матыстчис вахтёр дінӧ:
— Меным колӧ сетны директорлы спешнӧй письмӧ.
Со сійӧ.
— Пырӧй контораӧ, сэні эм дежурнӧй.
Письмӧяс ме ог босьтав, — вочавидзис вахтёр, юрсӧ мыччыліс будкаысь да индіс мӧд ӧдзӧс вылӧ.
Васёк бергӧдчис, медым мунны, но лӧз курткаа детинка вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс да гусьӧник шӧпнитіс:
— Энлы, ме тэнӧ пыртӧда пропусктӧг.
Тӧдса кузя.
— Оз ков, ме и сідзи пыра, — дӧзмӧмпырысь шуис Васёк да мӧдӧдчис конторалань.
— Кыдз гажыд.
Пукалыштан метӧг, — горӧдіс сы бӧрсянь выль тӧдса.
— Ыджыд тай!
Тэрыб воськовъясӧн Васёк пырис контораӧ.
Пызан сайын пукаліс олӧма морт, пель дорас кутіс телефон трубка, мыйкӧ гижаліс бумага лист вылӧ.
Васёк сувтіс пызан дорӧ, киас кутіс письмӧсӧ.
Телефонӧн сёрнитысь нюжӧдіс кисӧ письмӧлань, кык чуньӧн перйис конвертсьыс бумагасӧ да сёрнитігас тэрыба лыддис сійӧс.
Сэсся пуктіс трубкасӧ, ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ да, Васёк вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, меліа нюмъёвтіс:
— Школа ремонтируйтанныд?
Но-но!
Кутшӧмсюрӧ материал аддзам.
Ӧні жӧ сета директорлы.
Директор ордын кодкӧ эм? — чеччигмозыс да перегородкавывса ичӧтик ӧшинь пыр видзӧдлігмоз юаліс сійӧ.
— Директор ордын менам бать, генерал Кудрявцев, — Васёк бӧрвывсянь вочавидзис тӧдса гӧлӧс.
— Ковмас виччысьыштны, — лӧз курткаа детинка вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын да письмӧсӧ бокӧ пуктігмоз шуис дежурнӧй.
Васёк пуксис.
Генерал пи пуксис сы креслӧ дор вылӧ.
— Ме шулі — пукалыштан! — серамсорӧн нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Чӧв олігтыр Васёк вешйыштіс.
Детинка бовйӧдлыштіс коксӧ, терпитны вермытӧг некымынысь видзӧдліс аслас делӧӧн занят дежурнӧй вылӧ, сэсся чеччыштіс да матыстчис телефон дорӧ:
— Разрешитӧй звӧнитны папалы?
Чӧв олігтыр дежурнӧй босьтіс сы киысь трубкасӧ.
— Гортад папаыдкӧд сёрнитан пӧттӧдзыд.
Генерал занят.
«Вот тэныд и тӧдса кузя!» — ас кежас шпыньмуніс Васёк.
Детинка казяліс сылысь шпыньмунӧмсӧ да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, шуис:
— Тэныд жӧ отсавны кӧсйи...
Васёклы эз ло лӧсьыд, окота лои сёрнитыштны сыкӧд дружескӧя.
— Мый тэнад нимыд? — юаліс сійӧ.
— Алёша.
— Тэ пионер?
— Пионер, дерт. — Алёша лэдзис увлань молниясӧ — куртка увсьыс сьыліас тыдовтчис пионерскӧй гӧрд галстук.
— Кутшӧм классын велӧдчан?
— Квайтӧдӧ вуджи.
Отличник.
Ми Молотовсянь мамакӧд воим.
Госпиталь бӧрын папаӧс татчӧ назначитісны.
Вот ми сы дінӧ и воим.
А кутшӧм школаяс тіян эмӧсь?
Ме ещӧ ог на тӧд, кӧні кута велӧдчыны.
Васёк мӧдіс висьтавлыны выль школа йылысь, велӧдчан во пропуститӧм йылысь, ремонт йылысь да сы йылысь, мый сійӧ да сылӧн ёртъясыс тожӧ кутасны уджавны гырысьяскӧд ӧтлаын.
— Асьныд мӧданныд ремонтируйтны?
Вот тайӧ да!
Ме, пӧжалуй, тожӧ тіян дінӧ локта.
Ме сэні ӧдйӧ став уджсӧ ладмӧда.
Организуйта ребятаӧс — ме тайӧс кужа.
Обязательнӧ локта.
— Лок, — коса шуис Васёк да друг, эз вермы кутчысьнысӧ да, содтіс: — Сӧмын тэ ошйысьысь.
Татшӧмъястӧ миян оз радейтны.
— Ме — ошйысьысь? — Алёша чеччыштіс, матыстчис дзик Васёк дінӧдз, мерайтіс сійӧс лӧг петан видзӧдласӧн. — Да тэ прӧстӧ меным вежалан! — гӧрдӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Васёк скӧрмис:
— А мый вылӧ меным вежавнысӧ?
Тэ сэтшӧм жӧ школьник, кутшӧми и ме, сӧмын уна воображайтан ас йывсьыд.
Немвиччысьтӧг дежурнӧй лэптіс юрсӧ:
— Тайӧ збыль.
И бурджык тэныд, генерал пи, весьшӧрӧ не шлёнъявны тані.
Пионер могӧн локтӧма, а тэ мый?
— Ме тожӧ могӧн.
Ме батькӧд локті! — дерзкӧя вочавидзис Алёша да шутьлялігтыр петіс ӧдзӧс сайӧ.
Васёклы эз ло лӧсьыд.
«Весьшӧрӧ ме сійӧс сразу ошйысьысьӧн шуи, всё-таки сійӧ кӧсйыліс отсавны меным», — думыштіс сійӧ.
Дежурнӧй идраліс пызан вывсьыс ассьыс бумагаяссӧ, босьтіс письмӧ да шуис:
— Пукалышт тані.
Ме пырысь-пыр ачым пырала директор дінӧ.
Васёк виччысис дыр.
Контораӧ чукӧртчисны кутшӧмкӧ йӧз.
Тожӧ виччысисны.
Ывлаын тутӧстіс машина.
Васёк видзӧдліс ӧшинь пыр — Алёша сулаліс машина дорын.
Юрсӧ копыртӧмӧн, тэрмасьтӧг генерал пуксис небыд пуклӧс вылӧ.
Алёша швачнитіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ, чеччыштіс шофёрскӧй кабинкаӧ.
Шофёр вӧрзьӧдіс рульсӧ — машина тӧвзис.
Васёк видзӧдіс сы бӧрся да скӧраліс ас вылас детинкакӧд пинясьӧмысь.
Контораӧ дугдывтӧг пыралісны йӧз, но дежурнӧй эз вӧв.
Сы пызан сайын пукаліс нин мӧд да принимайтіс воалысьясӧс.
Васёк мӧдіс ёна беспокоитчыны.
Сійӧ поліс письмӧ вӧсна, кодӧс сетіс сылы Леонид Тимофеевич.
Но дежурнӧй медбӧрын петіс, киас сылӧн вӧлі дзонь папкатыр кутшӧмкӧ делӧяс.
— Дзик пыр, дзик пыр! — юрнас довкнитіс сійӧ Васёклы. — Дӧзмин виччысьнытӧ?
Но, зато ставсӧ нин лои вӧчӧма.
Материал тіянлы сетасны.
Волӧй аски куим часӧдз.
Со разрешение.
Эн вошты!
— Аттьӧ, дежурнӧй ёрт! — Васёк кватитіс разрешениесӧ да котӧртіс ӧдзӧслань.
Сійӧ вӧлі шуда и гордӧй, мый сылы удайтчис исполнитны директорлысь поручениесӧ. — До свиданья!
Аттьӧ! — ещӧ ӧтчыд горӧдіс сійӧ порог дорсянь.
«Ӧні пыр жӧ веськыда пустырь вылӧ!
Леонид Тимофеевич, тӧдӧмысь, сэні нин.
И ребята сэнӧсь...
Вот радӧсь лоӧны!» — думайтіс сійӧ, ачыс котӧртігмозыс лыддис машинкаӧн гижӧм бумага: «Лэдзны 2-ӧд №-а школалы...»
Букваясыс йӧктісны, наысь артмалісны гӧгӧрвотӧм кывъяс: обаполкаяс, шляховкаяс... штахетъяс...
— Эк, кутшӧм бура артмис!
25 глава
РЕМОНТ ЗАВОДИТЧИС
Кор Васёк, дона бумагасӧ киас топӧдӧмӧн, котӧрӧн воис пустырь вылӧ, сійӧ аддзис выльӧн сувтӧдӧм сюръя да сы вылысь татшӧм гижӧда пӧвтор:
2-ӧд №-а ШКОЛА
Школа!
Кутшӧм нӧ тайӧ школа!
Весиг абу на заборыс, коді эськӧ торйӧдіс пустырсӧ уличасьыс, быд мунысь-локтысьлы на тыдалӧны ёг чукӧръяс!
Васёк скӧрмис забеднӧысла.
Сералӧм, али мый?
Сійӧ кӧсйис нетшыштны пӧвторсӧ, но эз решитчы, поліс, мый сійӧс тувъявны тшӧктӧма Леонид Тимофеевич.
Пустырь вылын ноксисны челядь.
Грозный чукӧрталіс жугавлӧм рамаяс, пукталіс найӧс ӧтчукӧрӧ керка дорас.
Кутшӧмкӧ тошка дзор старик вӧчис кӧзла верстаклы.
«Рабочӧй!» — волнуйтчӧмӧн думыштіс Васёк да, сы дінті мунігӧн, вежливӧя здоровайтчис:
— Здравствуйте, дедушка!
Керка дорас сулаліс кузь кӧрт пос.
Кысянькӧ керка вевт вывсяньыс кыліс Леонид Тимофеевичлӧн гӧлӧсыс.
Васёк лэптіс юрсӧ да ва лэччан труба дорысь аддзис мортӧс.
Вывлань чашнитчӧм кӧрт листӧ мӧлӧтӧн кучкышталігмоз сійӧ мыйкӧ объясняйтіс директорлы.
«Кровельщик воӧма!» — гӧгӧрвоис Васёк да, кок чунь йылас кыпӧдчыштӧмӧн, кутіс ӧвтчыны бумаганас:
— Леонид Тимофеевич!..
Директор аддзис, довкнитіс юрнас.
Пустырь пельӧсын Мазин да Русаков кодйисны ыджыд гу.
Саша, Сева да Коля Одинцов нуалісны сэтчӧ ёг.
Нывкаяс бӧръялісны шогмана стеклӧ торъяс да столбикъясӧ тэчисны кирпичджынъяс.
— Васёк воӧма!
Эй, Трубачёв! — Васёк дінӧ котӧртісны Саша да Мазин. — Но мый, сетісны материалсӧ?
— Сетісны!
Сетісны!
— Эй, ребята!
Материал сетӧмаӧсь! — гажаа юраліс пустырь пасьтала.
Васёк дінӧ матыстчис Леонид Тимофеевич:
— Но, кыдзи миян делӧясным?
Васёк мыччис сылы разрешение.
— Шуӧны, аски пӧ позяс босьтны, асывнас бурджык.
Колӧ машина судзӧдны, — тэрыба объясняйтіс сійӧ. — А тьӧскыс эм, уна.
И штахетъяс, и обаполкаяс.
— Бур, бур, аски ветлам, — бумагасӧ лыддигмоз довкйӧдліс юрсӧ Леонид Тимофеевич.
Сэсся, мунігмозыс Васёкӧс ошкыштӧм бӧрын, мӧдӧдчис плӧтник дінӧ.
Керкаысь петіс ещӧ ӧти рабочӧй, сувтіс директор дорӧ да делӧвитӧя кутіс видзӧдны бумагасӧ.
— Ок, уджалысьяссӧ мыйта ыстӧмаӧсь! — кыпыда шуис Васёк, сэсся дум вылас уси сюръяӧ тувъялӧм пӧвтор да уськӧдчис челядь вылӧ: — Коді тайӧс тшӧктіс тіянлы?
Медым йӧзыс сералісны?
Кӧть эськӧ неуна ремонтируйтыштім, а сэки и шуны кутім школаӧн!
— Да тайӧс Мазин тувъяліс, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Одинцов.
— Тэ нӧ мый, Мазин, эн гӧгӧрво? — шензигтыр юаліс Васёк.
— Зэв бура гӧгӧрвои, — бусӧссьӧм кияссӧ гачас чышкалігмоз висьталіс Мазин.
— Кыдзи тайӧ?
— А сідзи.
Коді уджалас?
Ми этшаӧн.
А челядьыс карас уна.
Кыдзи найӧс чукӧртан?
Дась вылад бӧрыннас быдӧн локтасны!
А тані быд морт колана.
Гӧгӧрвоана?
Кипыдӧснас сійӧ чышкис известкаӧн едждӧм банбокъяссӧ да кинас ӧвтыштіс сюръя вылӧ:
— Мӧдӧд номера школа.
Ылӧдз тыдалӧ!
Аски уджалысьяссьыс дзескыд лоӧ тані.
И талун нин ӧти локтіс, со сулалӧ.
Витӧд класса.
Чёрноморскӧй моряклӧн вок.
Помнитан, райкомысь ми сійӧс аддзылім...
Э-эй!
Витя Матрос!
Волы татчӧ.
Гожъялӧм крепыд детинка, вушйӧм тельняшкаа, матыстчис детинкаяс дінӧ.
Лукавӧй бикиньяса сьӧд синъясыс сылӧн тэрыба котӧртісны челядь чужӧмъяс кузя.
— Коді тіян тані главнӧйыс? — збоя юаліс сійӧ.
— Ребята пиын главнӧйыс миян Трубачёв, — Васёк вылӧ индігмоз шуис Саша.
Детинка сувтіс веськыда, кияссӧ лэдзис увлань.
— Виктор Бобров, прӧзвище серти Матрос! — чужӧмнас Трубачёвлань бергӧдчигмоз збодьӧра рапортуйтіс сійӧ.
— Здорово! — сьӧлӧмсяньыс сы вылӧ видзӧдігмоз вочавидзис Васёк. — Уджавны кутан?
— А кыдзи нӧ! — шпыньмуніс Витя. — Сы могысь и локті!
Висьтав, мый вӧчны?
— Со ми ӧні ёг уберитам.
Ребята гу кодйӧны — сувт, отсась!
— Ладнӧ, — юрнас довкнитіс Витя Матрос. — Уджтӧг ме ог ло!
— Вайӧй, вайӧй, уджалӧй! — ылісянь кыліс Иван Васильевичлӧн чукӧстӧм.
Витя кватитіс муысь кодлыськӧ зырсӧ да тӧвзис чукӧстанінӧ.
— Тэрыб зонмыс, ӧдйӧ аддзис аслыс местасӧ, — удовольствиеӧн шуис Одинцов.
— Но и мудер жӧ тэ, Мазин!
Абу весьшӧрӧ ӧшӧдӧмыд объявлениетӧ! — серӧктісны челядь.
— Мунамӧй и ми уджавны! — дӧрӧмсӧ пӧрччигмоз шуис Васёк.
Гожъялӧм сойясас сылӧн крепыд рӧчьясӧн тӧдчисны мускулъясыс.
Ылісянь кыліс нывкаяслӧн сьыланкыв:
<rus>«Смелого пуля боится, смелого штык не берёт...»</rus>
Первой лунас уджалісны перерывтӧг.
Пӧсьвывсьыс пропуститісны ӧбедсӧ, гортаныс муналісны тшыгӧсь, мудзӧмаӧсь, но аснаныс дӧвӧльнӧйӧсь.
Сёрнитісны, кутшӧм ногӧн ӧдйӧджык уберитны дворсӧ:
— Кирпичсӧ позьӧ конвейерӧн мыччавны да керка дорас матӧджык тэчны!
— А ёгсӧ ме веськыда мешӧкӧн кыскалі, — висьталіс Мазин. — Нӧсилкаыс этша.
Кор на найӧс ваясны, а тадзи: раз-раз!
— Гырысь стеклӧ торъясыс став форточкаяс вылас тырмасны, — делӧвитӧя тӧлкуйтіс Лида Зорина. — И улыс судтасьыс ӧти рама ми аддзим пӧшти дзоньӧс.
Мыйӧн аддзис плӧтник Фёдор Миронович, мый ми кыскам рамасӧ, сылы весиг нимкодь лои!
— А вот эсійӧ, тошка дедушкаыс — столяр.
Гажа сэтшӧм!
Сійӧ миянлы пыр объясняйтіс, кыдзи рамаяс тэчны, — нюмъёвтіс Нюра.
Гортаныс мунігчӧж сёрнитісны удж йылысь.
Сэсся Петя Русаков тӧждысьӧмпырысь шуис:
— Ремонтыд ремонтӧн, а вот кыдзи велӧдчӧмнаным, ребята?
Ӧд ми кык лун нин пропуститім! — Сійӧ видзӧдліс ёртъясыс вылӧ мудзӧм синъясӧн. — Кыдзи аски мӧдам?
Бара асывсяньыс уджавны?
А велӧдчынысӧ кор?
Челядь сразу шызисны.
— И збыль, кык лун пропуститім!
Да водзджыксӧ ещӧ... — шуис Одинцов.
— И вообщӧ, колӧ кыдзкӧ юкны кадсӧ.
Миян и госпитальын дежурствояс, и велӧдчӧм пропускайтны оз позь, и ремонт ӧні.
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс артмас?
Гортын тожӧ отсасьны колӧ.
Вайӧй сӧветуйтчыштамӧй, Васёк, — шуис Лида.
Васёк думнас артыштіс кадсӧ.
Асывсяньыс кӧ велӧдчыны, коді нӧ кутас уджавны?
Удж вылӧ кӧ ветлывлыны переменаӧн, то ми этшаӧнӧсь, — кывмӧн шуис сійӧ, сэсся сылы дум вылас уси Мазинлӧн тувъялӧм пӧвторйыс, и сійӧ ыштыштіс: гашкӧ, и збыль объявлениеыс чукӧртас эвакуацияысь воӧм став школьникъяссӧ?
А сӧветуйтчыштны, дерт, колӧ. — Тэ, Петя, висьтав мамыдлы, мый ми пропуститам ещӧ сӧмын тайӧ лунъяссӧ.
Аски Леонид Тимофеевич материалъясла мунас, гашкӧ, ми ковмам, да и ректігас ковмас отсавны.
А сэсся ми ставсӧ суӧдам.
— Миян и госпитальын ӧні делӧясыд оз бура мунны, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Одинцов. — Васяӧс ми дзикӧдз эновтім, ӧтнанныс нывкаяс дежуритӧны.
— Вот и колӧ мыйкӧ думыштны.
Тэ эськӧ мед индін, кодлы кытчӧ, Васёк, — шуис Саша.
Васёк думыштчыліс:
— Но ладнӧ.
Аски кӧкъямыс часын Мазин да Булгаков мунасны мекӧд пустырь вылӧ.
Лида — асывсяньыс ӧтнас госпитальӧ, а ӧбед бӧрын кӧкъямысӧдз — ӧтнас Нюра.
Мукӧдыс асывсяньыс мунасны занимайтчыны, а ӧбед бӧрын ставным, Нюра кындзи, удж вылӧ, — распорядитчис Васёк, ачыс эз зэв бура гӧгӧрво, мый сетас бурсӧ тайӧ тэрмасьӧмӧн вӧчӧм распоряжениеыс.
Гортас Васёк дыр эз вермы унмовсьны — делӧяс, гырысь и посни, кыдзсюрӧ кавшасялісны ӧта-мӧд вылас да быдмисны сы водзын, быттьӧкӧ зэв ыджыд гӧра.
«Велӧдчӧм — тайӧ главнӧйыс, сійӧс некыдзи оз позь пропускайтны, — думайтіс Васёк. — Уджалӧм — тожӧ главнӧй, мӧдногӧн ремонт нюжалас.
А госпиталь эновтны тожӧ оз позь, тайӧ миян пионерскӧй делӧ...
И Петька Русаков дзугыльмӧма.
Дерт, мамыс водзын абу сылы лӧсьыд миян вӧсна.
Велӧдчӧм — тайӧ всё-таки главнӧйыс...»
Тадзи думайтігас Васёклы тӧдвылас уси, мый талун рытнас эз видзӧдлы тётя Дуня комнатаӧ, и кӧмтӧм кокъяснас джоджӧд ньӧжйӧник восьлалігтыр, кухня пыр муніс сы комната дорӧ.
Но лампочкасӧ тётя Дуня вӧлі кусӧдӧма, а кухня ӧшиньӧд видзӧдіс асъя руд югыд.
Васёк бӧр муніс ас комнатаас.
Вӧлі войшӧр бӧрти кык час.
«Но и кад!
Он вевъяв гӧгӧр бергӧдчыны, кыдзи сійӧ котӧртас водзӧ!» — аслас вольпась вылӧ водігмоз да юр улас пӧдушкасӧ пуктігмоз дӧзмӧмпырысь думыштіс Васёк.
Но ун эз лок...
«Ӧд ми ни ӧти делӧ тӧлкӧн огӧ вӧчӧй!
Пыр котралӧм кутшӧмкӧ.
Весиг Вася дінӧ операция бӧрас эгӧ вермӧй ветлыны.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Колӧ ставсӧ первойсяньыс выльпӧв думыштлыны, ставсӧ первойсяньыс выльысь юклыны...
Папа кӧ эськӧ ме дінын вӧлі!..
Эк!..»
26 глава
ВАСЯЛӦН ГЕРОЙ
Сэтысянь, кор Вася мӧдіс бурдны да салдатскӧй эшкын улысь кутіс кывны кыкнан коксӧ, палатаын быттьӧкӧ лои праздник.
— Да... сетышті ме тані уджтор докторъяслы, тайӧ збыль, — ёртъясыслы висьтавліс Вася.
Благодарнӧй да яндысьыштӧм нюммунӧм паськӧдліс сылысь ыджыд вомсӧ, омӧльтчӧм банбокъясас тыдовтчылісны гуранторъяс. — Сӧмын эз весьшӧрӧ найӧ уджавны.
Ме — боец, став мӧвпъясӧй менам фронт вылынӧсь. — Вася нюжӧдліс косіник, кузь кияссӧ да видлаліс мускулъяссӧ. — Ӧні эськӧ медым регыдджык чеччыны!
А мый, эз висьтавлыны врачьясыс, кор чечча?
Ме йылысь, мӧдногӧн кӧ, кор, значит, выпишитасны? — ёртъясыслы чужӧмъяс вылас горша видзӧдігмоз юавлывліс Вася.
— Куйлы нин, кутшӧм тэныд выписка...
Муртса ловъяӧс операционнӧйысь вайисны, а сійӧ — выписка... — бурпырысь броткис Егор Иванович.
— Быдтор вылӧ, зонмӧ, и терпение и кад колӧ.
— Абу менам терпениеӧй, тайӧ збыль, — сӧглашайтчис Вася. — Ещӧ менам командирӧй на бой водзвылын пуктас вӧлі меным пельпом вылӧ этадзи кисӧ да шуас: «Терпение, Вася!»
А ме муртса сулала места вылын, став сӧнъясӧй менам тіралӧны-сырмӧны...
Эк, вот командирыс вӧлі, быд мортӧс пырыс аддзис!
— Да кутшӧм командир?
Став сёрниыд тэнад сы гӧгӧр бергалӧ.
Герой, али мый? — шыасьӧ устӧм, том боец, коді неважӧн на воис госпитальӧ.
— Герой! — убеждённӧя висьталӧ Вася. — Сыкӧд ӧтлаын ме эг вӧв дыр, но нэм кежлӧ запомниті сійӧс.
Особеннӧй морт.
Йӧзӧс жалитіс, а ас йывсьыс эз думайт.
Ӧтчыд бой дырйи ранитіс сійӧс осколокӧн пельпомас — бой помассьытӧдзыс сійӧ некодлы ни ӧти кыв эз висьтав.
Зэв терпитысь!
Коді тӧдас сійӧс, кыдзи терпитіс.
Чужӧны жӧ татшӧм йӧзыс! — Вася горша апыштіс воздухсӧ да чӧв ланьтіс.
— Бывалӧй, тыдалӧ, командирыс, выдержкаа, — шуис кодкӧ палатаын.
— Да абу нин сэтшӧм бывалӧй — том на, сӧмын кӧсичаясыс дзорӧсь.
Миян син водзын дзормис командирным миян...
Вӧлі тайӧ ӧти сиктын, — бара заводитіс висьтавны Вася. — Сӧмын на миян йӧз вӧлі вӧтлӧмаӧсь сэтысь фашистъясӧс.
И ми, значит, воим буретш ас кадӧ.
Аддзам — сэні керка сотчӧ, сэні — мӧд, сарайяс ыпъялӧны...
Мунан — чужӧмад тэныд жарӧн койӧ, и виӧм йӧз сэні жӧ туплясьӧны.
А тӧв, кӧдзыд!
Вирыс лым вылас сідзи и тшыналӧ.
Ловъяяс оз тыдавны, сӧмын ӧти нывбаба котӧртӧ миянлы паныд.
«Мусаясӧй, — горзӧ, — донаясӧй! — и пӧжар вылӧ кинас ӧвтӧ. — Челядьясным миян школаын сотчӧны, став йӧзсӧ сэтчӧ палачьясыд чукӧртісны да ӧзтісны».
Ми — школалань.
А школасьыс сӧмын стрӧпилӧясыс нин кольӧмаӧсь да гӧлӧвняяс туплясьӧны.
Но, ставнымлы сьӧлӧмъясӧдз йиджис.
Сулалыштім ми, пӧрччалім шапкаяснымӧс.
Сэсся разӧдчим.
А командир асылӧдзыс эз лок.
Боецъяс висьтавлісны — войбыд пӧ сійӧ ӧтнас пукалӧма тайӧ пӧжар местаас.
А асывнас ми петім сиктысь — видзӧдам, кӧсичаясыс сылӧн дзорӧсь, быттьӧкӧ гыӧртӧма юрсиыс.
Том боец, Васялӧн соседыс, беспокойнӧя кутіс вӧрны койка вылас.
— Эк, чеччыны эськӧ регыдджык!
Сьӧлӧмӧй сотчӧ, кор татшӧмсӧ кыла, — стенлань бергӧдчигмоз шуис сійӧ.
Раненӧйяс видзӧдлісны сы вылӧ сочувствуйтӧмӧн, и Егор Иванович чинтӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— А тэ, Вася, висьтавлывлін, сылӧн пӧ аслас семьяыс пӧгибнитӧма?
Гортладорас, али мый?
— Да, висьтавлісны зонъяс, семья сылӧн вӧлӧма, челядь...
Сӧмын сійӧ ас семья йывсьыс нинӧм оз висьтав.
Пуксяс вӧлі миянкӧд би дорӧ, быдӧн йылысь юасяс — кодлӧн эм гӧтыр, кодлӧн мам.
Фотографияяс видзӧдалас, а гортсаясыс йылысь — кыв ни джын.
И ми чӧв олам — страшнӧ выльпӧв дойдны мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Сідзи, шутитыштас сійӧ миянкӧд, юыштас чай да заводитас висьтавлыны, кыдзи мӧдам овны война бӧрын, кыдзи воам коммунизмӧ.
Сувтас вӧлі сэки миян водзӧ мирнӧй, шуда олӧм, и сэтшӧма лӧгыд кутас петны фашистъяс вылӧ, мый бойын быдӧн дас пыдди тышкасьӧ...
Кутшӧм мортыс вӧлі!
Коді тӧдліс сійӧс, сійӧ оз вунӧд.
Вечнӧй морт!
Васялӧн синъясыс ыдждывлісны да яра югъявлыны.
Ассьыс командирсӧ Васялӧн радейтӧмыс вочасӧн вуджис и сылысь кывзысьяслы;
Вася геройлӧн судьбаыс волнуйтіс став раненӧйяссӧ.
Но тайӧ судьбаыс вошлі лымъя эрд вылӧ, кӧні выдержитіс сьӧкыд бой 4-ӧд батарея.
— Босьтӧмаӧсь менӧ ас йӧз.
Гашкӧ, и сійӧс аддзисны.
Сӧмын вот фамилиясӧ сылысь ме некор эг юавлы, кыдзкӧ нинӧмла вӧлі.
«Комбат ёрт» да «комбат ёрт!»
Кодӧскӧ кӧ эськӧ аддзывны миян частьысь, гашкӧ, тӧдӧны, — висьтавліс Вася.
— Сьӧкыд корсьны, ассьыд частьтӧ кӧ воштін.
Война — тайӧ гыалысь море, — ышлолаліс орчча койкаса сосед.
— Ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс — корся! — упрямӧя да жугыльпырысь шулывліс Вася. — Меным мед кок йылӧ сӧмын сувтны-а. — Сійӧ надзӧник вӧрӧдіс кокъяссӧ прӧстыня улын. — А фронт вылын лоа — рӧщӧтайтча фашистъяскӧд!
Ставсӧ налы казьтышта!
Красноармеецъяс сочувственнӧя видзӧдісны устӧм кельыд чужӧм вылӧ, челядьлӧн кодь вӧсни кияс вылӧ, кодъяс малалісны прӧстыня дорсӧ...
Вася виччысис челядьӧс.
Найӧ важӧн нин эз волыны, а сылы окота вӧлі висьтавны ассьыс радлунсӧ, висьтавны аслас надеяяс йылысь, сы йылысь, мый сійӧ, Вася, регыд сувтас кок йылас да вӧзйысяс медся пӧсь бояс.
Некод эз кужлы сідзи сочувствуйтны Васялы, кывзыны сэтшӧм сьӧлӧмсянь, некод эз кужлы сэтшӧма гӧгӧрвоны да мечтайтны том комсомолец моз жӧ, кыдзи челядь.
Васялӧн тӧдтӧм геройыс — нинӧмысь повтӧм командир сувтлывліс на син водзӧ ставнас, уськӧдліс тӧдвыланыс то Митяӧс, то учительӧс, то Степан Ильичӧс.
И, Вася крӧвать дорӧ табуреткаяс вылӧ пуксялӧм бӧрын, найӧ асьныс сёӧдысь висьтавлісны том боецлы ставсӧ, мый аддзылісны да переживайтісны Украинаын.
— Абу ӧти герой миян — став народыс миян герой, — налӧн пӧсь сёрниӧ суитчигмоз кыз гӧлӧсӧн шыасьлывліс аслас пельӧссянь Егор Иванович.
Ассьыс другъяссӧ виччысигмоз Вася быд минутаӧ видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ.
— Локтасны! — бурӧдіс сійӧс Нина Игнатьевна. — Операция йылысь найӧ тӧдӧны нин, а видлыны котӧртласны.
Но, колӧ шуны, мый дежуритӧм кузя бӧръя кадас мыйкӧ налӧн неладнӧ.
Медсяджык пыр нывкаяс волывлӧны.
Налӧн ӧд вӧвлӧм директорыс воӧма, школа вылӧ керка кутасны ремонтируйтны.
Вот и ноксьӧны.
Тэ эн гажтӧмчы, котӧртласны!
Но ӧбед водзвылын пыраліс ӧтнас Лида.
Кор Вася тӧдмаліс сысянь, мый ставныс занятӧсь удж вылын, первойсӧ шогӧ усьлі, сэсся юасис быдтор йылысь да, челядьлӧн ӧтувъя настроениеӧн ӧзйӧм бӧрын, шуис:
— Эк, и ме эськӧ ӧні отсалі тіянлы комсомольскӧй ногӧн!
27 глава
АБУ НАСТОЯЩӦЙ УЧИТЕЛЬНИЦА
Кор выль делӧясӧн увлекитчӧм челядь дыр кежлӧ вошлывлісны пустырь вылӧ, Екатерина Алексеевна нервничайтіс да скӧраліс ас вылас сыысь, мый босьтчис сэтшӧм сьӧкыд делӧ бердӧ, кыдзи квайтӧд классӧ челядьӧс гӧтӧвитӧм.
«Да, думыштлыны сӧмын!
И кыдзи тайӧс ме босьті, ачым ог гӧгӧрво.
Веськыда жальӧсь лоины челядьыс.
Но кутшӧм жӧ тӧлк тайӧ ставсьыс?
Мыйла найӧ оз волывлыны?
Тайӧ прӧстӧ некытчӧ туйтӧм».
Нервничайтігас сійӧ уськӧдчывліс Петя вылӧ:
— Мый ті, збыльысь, думайтанныд, Петя?
Июнь нин помасьӧ, а ми и сідзи кималасӧн водзӧ мунам.
Ме ӧд всё-таки абу учительница, меным аслым колӧ выльпӧв велӧдны ставсӧ.
Ӧні ещӧ география помавны колӧ, а ті сідз-тадз мӧдінныд относитчыны занятиеяс дінӧ.
Кӧні Трубачёвыд тэнад?
Мый нӧ тайӧ, збыльысь?
Мыйӧн ті быдса лунъяс занятӧсь.
Тайӧ каднас ёна быдмӧм да омӧльтчӧм Петя лапйӧдліс синъяссӧ, мамыс вылӧ видзӧдіс кевмысян синъясӧн:
— Мамочка, ми тожӧ беспокоитчам, но миян ӧні медся пӧсь кад.
Тэ тӧдан, тӧрыт рабочӧйяскӧд ми ветлім лесозаводӧ материалла.
Сэні столбъяс абуӧсь, сӧмын обаполкаяс...
Леонид Тимофеевич делянка клопочитӧма.
Асьным кутам кер пӧрӧдны.
Миянлы лесовоз колӧ... — расстроитчӧмӧн нурбыляліс Петя.
— Тэ виччысьышт, миянлы нин вот рабочӧйясӧс сетісны.
Мазин объявление ӧшӧдіс, и вӧвлӧм велӧдчысьяс чукӧртчӧны.
Ӧні нин сизимӧд классысь куимӧн воисны...
— Сідзкӧ, Леонид Тимофеевич надейтчӧ ремонтсӧ помавны ар кежлас?
— Да, дерт жӧ!
Сентябрь первой лунӧ заводитчасны занятиеяс.
Тайӧ стӧч, мама!
Екатерина Алексеевна бара кутіс волнуйтчыны:
— И вот, водзвыв висьтала: ставыс кӧ тадзи кутас водзӧ мунны, ті пуксянныд витӧд классӧ.
И вообщӧ, Петя, колӧ сёрнитыштны директорныдкӧд, гашкӧ, сылы сюрӧ настоящӧй учительница, татчӧ колӧ опытнӧй морт.
Колӧ ветлыны, Леонид Тимофеевич дінӧ, вот мый!
— Мыйла, мама?
Ми, мӧдарӧ, нинӧм огӧ кӧсйӧй висьтавны сылы, кытчӧдз огӧ гӧтӧвитчӧй арифметика кузя.
Ӧд ӧні кӧ сійӧ прӧверитас, мый ми прӧйдитім, сэки и сёрнитны оз мӧд — прӧстӧ пуксьӧдас миянӧс витӧд классӧ! — збыльысь ёна повзис Петя.
— Энлы, энлы...
Сідзкӧ, ті Леонид Тимофеевичлы весиг энӧ висьталӧй, мый гӧтӧвитчанныд квайтӧд классӧ?
— Кыдзи нӧ, ми висьталім.
Но прӧстӧ сідзи, мый занимайтчим тӧвбыд, вообщӧ...
— Но, а сійӧ мый?
— А сійӧ шуӧ, мый гожӧмын пӧ колӧ шойччыштны, уджалыштны свежӧй воздух вылын, вообщӧ...
Екатерина Алексеевна сюся видзӧдліс Петя вылӧ да ньӧти падъявтӧг шуис:
— Ме ачым ветла Леонид Тимофеевич дінӧ, меным колӧ сӧветуйтчыштны сыкӧд.
Гашкӧ, збыльысь нинӧмла тільсьыны эбӧсысь петтӧдз.
Локтӧ гожӧм, колӧ шойччыштны, а арсяньыс нин — велӧдчыны.
— Кыдзи, пуксьыны витӧд классӧ?
Мый тэ висьталан, мама!
Мыйла нӧ ми сэтшӧмасӧ старайтчим?
Ми жӧ пӧшти программасӧ дзоньнас прӧйдитім.
Анатолий Александрович миянӧс ошкис, и Костя тожӧ.
География кузя сэні зэв нин этша коли.
А русскӧй кузя тэ ачыд шулін, мый ми бура тӧдам.
А ӧні кӧсъян, медым ми витӧд классӧ пуксим! — Петя тӧкӧтьӧ эз бӧрд. — Ребята миян некод та вылӧ оз сӧгласитчыны, ми кыв сетім ёрта-ёртлы, мый мӧдам тышкасьны велӧдчӧм вӧсна!
— Тӧдан, Петя, ме век сёрнита тэкӧд ыджыд морткӧд моз, но мукӧд дырйиыс, кӧть меным и зэв жаль, ме убеждайтча, мый тайӧ водзджык на.
Тадзи и ӧні.
Главнӧй делӧыс кӧ тіян — велӧдчӧм, то мыйла нӧ ті онӧ юкӧй ассьыныд кадтӧ сідзи, медым кӧть не пропускайтны занятиеяссӧ!
Вот арифметика миян лёка мунӧ.
Тэнад Трубачёвыд медводз бӧрӧ кольӧ арифметика кузя.
А Мазинӧс ме веськыда ог тӧд!
Тӧрыт юала сылысь, мыйла ті онӧ волывлӧй, а сійӧ сулалӧ дурачок моз да мыкталӧ: огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй...
Некор тайӧс эг виччысь Мазинсянь!
И кытысь сійӧ босьталӧма тайӧ коньӧр кодь кывъяссӧ?
Сӧветскӧй школьниклӧн татшӧм кывъясыс весиг не долженӧсь лоны!
Эг кӧсйы эськӧ коркӧ кывны найӧс аслам писянь! — Екатерина Алексеевна довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ме найӧс ог кут шуавны...
abu
Но ӧд и збыль ми унатор огӧ вевъялӧй вӧчны.
— Вот-вот!
Висьтав ещӧ ӧтчыд!
Огӧ вевъялӧй, огӧ вермӧй, родам, полам — став тайӧ коньӧр кодь кывъясыс петкӧдлӧны, мый ті онӧ кужӧй правильнӧя юклыны ассьыныд кадтӧ.
Весиг кывзынысӧ тайӧс меным зывӧк...
Вот ме тэныд гижала бумага вылӧ став тайӧ кывъяссӧ, велӧд найӧс наизусть да шыбит аслад паметьысь! — скӧраліс Екатерина Алексеевна.
— Да мыйла нӧ меным наизустьсӧ велӧдны, тэныд кӧ колӧ, медым ме дзикӧдз вунӧді найӧс? — серӧктіс Петя.
— Мыйла? — Екатерина Алексеевна тожӧ серӧктіс да ӧвтыштіс кинас.
— Веськыда ме ог нин тӧд, кыдзи воспитывайтны тэнӧ, Петя!
И вообщӧ, ме мудзи тіянысь.
Ті кутшӧмкӧ сложнӧй олӧм лӧсьӧданныд аслыныд и мукӧдъяслы.
Ставсӧ тіян ёна ыдждӧдӧма да унатор тӧлктӧм...
джынвыйӧ делӧ, джынвыйӧ фантазия.
А ставсьыс таысь велӧдчӧм торксьӧ.
Арифметика — сэтшӧм серьёзнӧй предмет, а ті...
Петя уськӧдчывліс аслас пызан дорӧ, восьтыліс задачниксӧ да заводитліс занимайтчыны.
Сылӧн вӧлі ещӧ ӧти гуся делӧ, код вӧсна сійӧ уна вой эз узьлыв.
Мамсӧ радейтӧм вӧсна сійӧ сыкӧд тшӧтш ас вӧлясьыс босьтіс ас вылас ответственность гӧтӧвитчыны квайтӧд классӧ.
Та могысь сійӧ мыйвынсьыс кыссис ачыс, войясын дыр пукавліс да решайтіс задачаяс, медым дась вӧлі урок кежлӧ да тайӧн кокньӧдны мамыслы ёртъясыскӧд занимайтчӧмсӧ.
— И кыдзи тайӧ тэ сразу тӧдан ставсӧ, Петя?
Веськыда шензя! — пиыс вылӧ видзӧдігӧн радліс Екатерина Алексеевна. — Тэныд зэв кокньыда сетчӧны задачаясыс!
Унзіль синъяссӧ лапйӧдлігтыр Петя шудаа нюмъяліс.
Серьёзнӧй, тӧждысяна выражение ӧні некор эз бырлы сы чужӧм вылысь.
Аслас важ друг вылӧ сюся видзӧдігӧн Мазин казявліс, мый сыын лоӧмаӧсь выль, тӧдтӧм вежсьӧмъяс да, неопределённӧя ымӧстлӧм бӧрын, шулывліс:
— Мый тайӧ тэнӧ, Петька, быттьӧкӧ турунвиж краскаӧ сюйлӧмаӧсь?
— А мый? — шогпырысь юавліс Петя.
— Да нинӧм.
Сӧмын тэ лоӧмыд дзик абу ас кодьыд.
Тэныд колӧ ӧчки ньӧбны донтӧм-донысь.
Петя эз скӧрмыв.
Сійӧ тӧдіс, мый и Мазинлӧн олӧмыс абу кокни.
Но Мазин чӧв оліс.
Сійӧ некор и нинӧм вылӧ эз норасьлы,
а ӧд сійӧ оліс висьысь мамыскӧд да отсасис соседкаясыслы, кодъяслӧн мужикъясныс вӧліны война вылын.
Керкаас Мазин лыддьыссис дзик ӧти мужчинаӧн, и медся сьӧкыд делӧясыс водлісны сы вылӧ.
Сійӧ вӧрысь кыскаліс пес, а удж вылысь нывбабаяс воигкежлӧ ломтыліс общӧй плита, пыртліс ва.
Сӧмын ӧтчыд Петя суис сійӧс расстроитчӧмаӧн да дӧзмӧмаӧн.
Тайӧ лои сэки, кор ӧти соседка вӧлі висьмӧма и Мазинлы быть лои видзны сылысь куимнан челядьсӧ.
Но и тайӧ случай йывсьыс ачыс Мазин пыр висьтавлывліс бурпырысь шпыннялігтыр:
— Но, колисны меным.
И ставныс удж вылӧ мунісны.
Морсысь пуим кисель.
Челядьлы ме сеталі паньяс, пукті тайӧ кисельсӧ пызан вылӧ.
Локті бӧр — куимнанныс ӧмидз кодь гӧрдӧсь да равзӧны-бӧрдӧны.
Коді паньнас плешкас котшкӧдӧ, коді веськыда кинас куралӧ.
Но, мый сэні накӧд вӧчны?
Кывйӧн найӧ оз гӧгӧрвоны, ичӧтӧсь на.
Ме пуксьӧдалі найӧс стулъяс вылӧ ӧта-мӧдсьыс ылӧджык да киӧ босьті корӧсь.
Тадзи и стӧрӧжиті, кытчӧдз Петька эз во, — шпыннялігтыр помавліс ассьыс висьтсӧ Мазин.
Да, сылӧн олӧмыс эз жӧ вӧв долыд, и Петя эз скӧрав ёртыс вылӧ.
Мӧднога лои олӧмыс, и тайӧ олӧмас некор вӧлі ӧні обращайтны внимание быдсяма посниторъяс вылас.
Петя тӧждысис велӧдчӧм вӧсна.
Колян разас Васёк кӧсйысис, мый бара ладмӧдас сідзи, мый ӧкуратнӧя кутасны волывлыны урок вылӧ.
Петя волнуйтчис, виччысис да заводитліс воны отчаяниеӧдз.
Петякӧд сёрниясыс эз успокаивайтлыны Екатерина Алексеевнаӧс.
И кыдзи быд морт, кодӧс мучитӧны кутшӧмкӧ тӧждысьӧмъяс, сійӧ ачыс аскӧдыс нуӧдліс кузь сёрнияс — то мыжаліс асьсӧ сыысь, мый сӧгласитчис челядь решениекӧд ӧдӧлитны витӧд класс, то пӧся паныд сувтліс аслыс: кыдзи вӧлі позьӧ не сӧгласитчыны!
Сэтшӧм окота велӧдчыны...
Челядь самолюбивӧйӧсь!
Коді тӧдас, кыдзи эськӧ на вылӧ действуйтіс мӧд во кежлӧ ӧти классӧ быть кольччӧмыс.
Петя муртса-муртса вӧтӧдіс, сылӧн другыс Коля Мазин — тожӧ.
А мыйта удж вӧлі пуктӧма, медым тайӧ детинкаясыс кутісны радейтны велӧдчӧм!..
Екатерина Алексеевна казьтыліс сійӧ лунъяссӧ, кор сійӧ пырис Русаковъяс керкаӧ да аддзис ӧтка, эновтӧм Петяӧс, коді велалӧма быдногыс мудеритны батьыс водзын.
Детинка сэки видзӧдіс сы вылӧ полігтыр да недоверчивӧя — ӧд Екатерина Алексеевна сылы вӧлі сӧмын «тьӧт».
Та йылысь казьтылігӧн Екатерина Алексеевна шогпырысь нюмъяліс.
Некод оз тӧд, кутшӧм сьӧкыд сылы вӧлі миритӧдны батьсӧ пиыскӧд!
Сійӧ босьтіс ас вылас ответственность детинкаӧс воспитайтӧм кузя, сійӧ эз сет батьыслы повзьӧдлыны писӧ нӧйтӧмъясӧн.
И лунысь-лун Петя мӧдіс лоны бурджык.
Кутшӧм нимкодьпырысь сійӧ вайис колян во отличнӧй переводнӧй ӧтметкаяс!
Кутшӧм радпырысь шуліс сійӧс «мамаӧн», а Екатерина Алексеевналы тайӧ кывйыс вӧлі медся ыджыд наградаӧн.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі лоны Петялы бур мамӧн!
Буретш та вӧсна, Петя вӧсна да сылӧн ёртъясыс вӧсна, Екатерина Алексеевна сӧгласитчис занимайтчыны накӧд, гӧтӧвитчис урокъяс кежлӧ, нервничайтліс, войяссӧ эз узьлы.
Екатерина Алексеевна мечтайтіс сійӧ кад йывсьыс, кор помасяс война, гортас воас Петялӧн батьыс.
Налӧн лоӧ дружнӧй трудӧвӧй семья.
Екатерина Алексеевнаӧс беспокоитіс детинкалӧн батьыс дінӧ веськодьпырысь относитчӧмыс.
Петя шоча казьтывліс сы йылысь; ёна частӧджык, сьӧлӧмсяньыс беспокоитчӧмӧн сійӧ сёрнитліс аслас учитель йылысь, Митя йылысь.
Екатерина Алексеевна частӧ сёрнитлывліс Петякӧд бать йывсьыс, вочасӧн сюйис сылы юрас мӧвп, мый батьыс — сылы матысса, дона морт.
Сійӧ эз дорйы батьыслысь Петякӧд скӧрысь обращайтчӧмсӧ, но сійӧ корсьлывліс мыж вештысь, ыджыд помкаяс.
Петялӧн сьӧлӧмыс шоналіс надзӧник, вочасӧн...
Тайӧ ставтор йывсьыс думайтігӧн Екатерина Алексеевналӧн мӧвпъясыс бара вуджлісны занятиеяс вылӧ.
Мый жӧ вӧчны?
Эновтны ӧні — сёр нин.
Челядь мыйвынсьыныс велӧдчисны тӧвбыд!
Медбӧрын сійӧ решитіс, челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ став предметъяс кузя лючкиа прӧверитӧм мысти, ветлыны Леонид Тимофеевич дінӧ, висьтавны сылы ставсӧ веськыда да корны сӧвет.
«Июль, август...» — думнас арталіс Екатерина Алексеевна.
Водзын вӧлі сӧмын кык тӧлысь.
28 глава
НЮРА СИНИЦЫНА
Нюра сулаліс палатаын ӧшинь дорас да кывзіс, кыдзи шумитӧ тӧв, кыдзи, ӧшинь вылӧ вожъяссӧ пуктӧмӧн, гусьӧник кышакылігтыр, сылы киас инмӧдчывлігмоз, качайтчӧ Валялӧн кыдз пуыс.
Пемыдас Нюра аддзис том пулысь вӧсньыдик еджыд стволсӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс топавліс Валя вӧсна кӧдзавлытӧм шогысла.
Палатаын эз биасьны.
Койкаяс вылын куйлігмоз раненӧйяс видзӧдісны восьса ӧшиньӧд пемыдас тыдалысь кустъяс вылӧ, еджыд забор йывъяс вылӧ, пуяс костӧ ӧшлӧм песлалӧм халатъяс вылӧ, ставыс вылӧ, мый вӧлі тыдалӧ ӧшинь пыр да аскӧдыс пыртӧ палатаӧ кутшӧмкӧ разнообразие.
«4 Б палатаын» кӧнъясынкӧ кыліс нин узьысьяслӧн лолалӧм, сёрни лӧнис.
Рӧмыдас гудыра тыдалісны еджыд чужӧмъяс, вӧрисны юр сайӧ пукталӧм кияс.
Кодкӧ, туфлинас видзчысьӧмӧн чушкигтыр, петаліс коридорӧ...
Нюра пельӧдз кыліс гусьӧник шӧпкӧм.
Пӧдушка вылас гырддза йылас лэдзчысьӧмӧн Вася висьтавліс орчча койкаса соседыслы:
— ...Мунам ми, сук вӧръяс.
Кӧдзыдыс быттьӧкӧ стеклӧ шыблалӧма кок улад.
Увъяс ратшкакылӧны...
Аддзам — узьмӧдчыны колӧ.
Зыртім ми лымсӧ коз улысь, вольсалім лапъяс, вылысас палатка пуктім, водім нёльӧн, ёрта-ёрт дінын шонтысям...
Нюра матӧдз копыртчӧ веж кыдз лап бердӧ.
Дум вылас сылы усины кузь еджыд кӧсаяс, кодъяслысь помъяссӧ сюялӧма тасма костас, киас топӧдӧм тетрадьяслӧн лӧз трубка да Мирон гӧтырлӧн кузь ковта вылын букет, кодӧс вӧчӧма катшасинъясысь да коді киссьӧма.
— ...Но, шебрасим палаткаӧн, муртса шоналыштім...
Видзӧдлі ме.
Тӧлыся, югӧрыс сылӧн писькӧдчӧ пу увъяс костӧд.
И сулалӧ сійӧ пидзӧсӧдзыс лымйын... бинокля.
Шапкаыс лымйӧссьӧма, дзирдъясӧн югъялӧ, синкымъясыс да синлысъясыс сідзжӧ едждӧдӧмаӧсь кӧдзыдсьыс.
Быдӧн узьӧны, а сійӧ сулалӧ...
Вася висьтын мыйкӧ тревожитӧ Нюраӧс.
Код йылысь тайӧ висьталӧ сійӧ?
Командир йывсьыс, буракӧ...
Мыйла нӧ командирыс оз узь?..
Сійӧ надзӧник вешйӧ ӧшинь дорысь, кывзӧ, и сы син водзӧ сувтӧ еджыд-еджыд эрд, лымйӧн тырӧм сьӧкыд коз лапъяс, турӧбӧн небзьӧдӧм толаяс да сэні коскӧдзыс вӧйӧм командир, коді боец шинеля да би кодь гӧрд звездаа лымйӧсь шапкаа...
Палата пельӧсын кылӧ Егор Ивановичлӧн гӧлӧсыс:
— Юыштны эськӧ, нылукӧй...
Видзчысьӧмӧн Нюра мунӧ койкаяс костӧд, чашкаӧ кисьтӧ ва да нуӧ сійӧс раненӧйлы.
Качайтчыштігмоз Егор Иванович пукалӧ койка вылас.
Пемыдас тыдалӧны зэлыда бинтуйтӧм киыс да мугов сьылі вылас паськыд бинт.
— Юкалӧны лыясӧй, терпитны ог вермы...
Вот недель мысти эликтризация вылӧ назначитасны.
Ме нин кори Нина Игнатьевналысь, медым тэ менӧ сэки нуӧдлывлін, нылукӧй.
Тані туй мӧдарас, абу ылын...
Медым сӧмын регыдджык назначитісны, — паськыд плешсӧ кӧрлӧдлігмоз да Нюра вылӧ узьтӧмысла мудзӧм синъяснас видзӧдігмоз надзӧник висьталӧ сійӧ. — Шонтӧмсьыс доймӧмыс ланьтӧ, лолавнытӧ кокньыдджык.
— Мыйӧн сӧмын доктор тшӧктас, пыр и мунам, — меліа шуӧ Нюра. — Тані абу ылын, ми надзӧникӧн...
Егор Ивановичӧс юктӧдӧм бӧрын сійӧ бара мунӧ ӧшинь дорӧ, пуксьӧ ӧшинь вылӧ да видзӧдӧ, кыдзи вочасӧн пемдӧ и пемдӧ ывлаыс.
Талун Нюра ёна пинясис мамыскӧд.
Ныв бӧрас ӧдзӧссӧ пӧдлалігӧн мамыс шуис скӧрысь:
— Медбӧръяысь тэнӧ лэдза!
Кутшӧм тайӧ безобразие, ни ӧти лун тэ он пукав гортын!
Со ӧні рыт.
Став шань нывкаясыс важӧн нин гортанысӧсь.
Но кытчӧ тэ мунан?
Нюра чӧв оліс.
Сійӧ частӧ упрямӧя чӧв олӧ, оз видзӧд мамыслы синмас.
А мамыс виччысьӧ, корӧ ӧтвет;
Нюралӧн чӧв олӧмыс дзикӧдз скӧрмӧдӧ сійӧс.
«Но позьӧ ӧмӧй мыйкӧ висьтавны сылы! — шогпырысь думайтӧ Нюра. — Сэсся ӧд сійӧ тайӧн жӧ укӧрайтны мӧдас!»
— Нюра, тэ олан миянкӧд, быттьӧ бокӧвӧй... — шуис талун мамыс.
Кыз щӧкаыс сылӧн кутіс тіравны, синъясас доршасис синва.
Нюра полігтыр видзӧдіс, кыдзи мамыс топӧдлывліс синъяс дорас чышъянсӧ, тіралігтыр чабраліс сійӧс киас.
— Мыйла тэ пыр чӧв олан, Нюра?
Мамыс друг, быттьӧкӧ терпениесьыс петіс, мӧдіс скӧрысь упрекайтны:
— Тэныд ёртъясыд донаджыкӧсь мамбать дорсьыд!
Тэ быдса лунъяс тӧлктӧг шӧйтан накӧд кар кузяыс...
Но ме тайӧс ог эновт тадзи!
Ме эг сы вылӧ воспитайт ассьым нылӧс, медым сійӧ немуджтӧг шляйтчис кутшӧмкӧ приятельяскӧд...
— Тайӧ абу кутшӧмъяскӧ...
Тэныд оз позь шуны тадзи, мама!
Мам да ныв видзӧдісны ӧта-мӧд вылас кӧдзыд, лӧг синъясӧн.
Сэсся Нюра вештіс синъяссӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Уджыс сэтшӧм уна!
Найӧ содӧны пыр унджык и унджык.
Ӧні уджыс заводитчӧ нин дзик водз асывсяньыс.
Ӧд став челядьыс удж вылынӧсь!
Мый гӧгӧрвоӧ татысь мам!..
Сёр рытын гортас воӧм бӧрын тіпкысь сьӧлӧма Нюра пыр кылӧ ӧти и сійӧ жӧ горӧдӧм:
— Воин жӧ!
И сэк кості, кор Нюра пыригмозыс пӧрччӧ пальтосӧ да уйкнитӧ комнатаӧ, мамыс, сьӧкыда лолалігтыр, пырӧ сы бӧрся, быттьӧкӧ скӧр судья, кодлӧн эм право грӧзитны, наказывайтны да норасьны.
— Медбӧръяысь медым тайӧ вӧлі!
И помнит: тэ кӧ менӧ пӧрйӧдлан...
тэнад кӧ став эсійӧ висьтавлӧмъясыд, мый тэ ветлывлан госпитальӧ, лоӧны лӧжӧн...
— Мам таркӧдӧ пызанӧ чуньяснас, гӧлӧсыс сылӧн кыптӧ горзӧмӧдз: — Ме главврач дінӧ ветла!
Ме тэнӧ ог мӧд жалитны...
Лунтыр ме йӧй моз чепсася и ог тӧд, кӧні менам нылӧй...
Да этша ӧмӧй ми батьыдкӧд тэ вӧсна шогсим, кор тэ эсійӧ Украинаас сибдін!
Этша вой ӧмӧй менам узьтӧг коли!
Неблагодарнӧй!
Эбӧссьыс петӧм мам пуксьӧ стул вылӧ, чужӧмсӧ тупкӧ кияснас; гырысь синва войтъяс йиджтысьӧны сы чуньяс костті.
— Неблагодарнӧй тэ!
Вот колян мамтӧг, сэки казьтыштан ставсӧ.
Повзьӧм да жалитӧм шымыртӧны Нюраӧс.
Сійӧ уськӧдчӧ мамыс дінӧ, заводитлӧ вештыны сылысь кияссӧ, топӧдӧ на бердӧ чужӧмсӧ:
— Мамочка, ме ӧд абу ӧтнам, став ребятаыс тадзи!
И ме нинӧмӧн тэнӧ эг пӧръяв — ми ставным уджалам.
— Коді «ставыссӧ»? — скӧрысь юалӧ мамыс.
— Коді?
Тэнад Трубачёвыд?
Буретш сійӧ компаниеыс, коді дзикӧдз тшыкӧдіс тэнӧ!
Кӧні менам нылӧй?
Ме сійӧс эг мӧд тӧдны...
Мися жӧ найӧ татчӧ и нырнысӧ оз петкӧдлыны!
Яндзим налы...
Тэ вылӧ ме став вынъясӧс пукті.
Но тэ дась первойя паныдасьысь вылӧ вежны ассьыд мамбатьтӧ.
Яндысьтӧм син!
Тэныд некод абу жаль!
Нюра оз нин кывзы, кыдзи бӧрдігтыр да скӧрысь видӧ сійӧс мамыс, — всё равно сійӧ оз вермы докажитны, мый прав.
Войнас сёрӧн, кор заводысь локтӧ батьыс, мамбать комнатаын пансьӧ сьӧкыд спор.
Нюра куйлӧ крӧвать вылын, восьса синъясӧн видзӧдӧ пемыдас да горша кыйӧ батьыслысь быд кыв.
Мый вӧчны?
Кыдзи овны?
Гашкӧ, папаыс гӧгӧрвоас сійӧс?
Папа пыр заводын йӧзкӧд, сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый ӧні быдӧн долженӧсь уджавны мыйвынсьыс...
Бать чеччӧ зэв водз, нылыскӧд видчӧмысь мудзӧм мамыс узьӧ на.
Ӧти дӧрӧм кежысь Нюра котӧртӧ передньӧйӧ, уськӧдчӧ батьыс дінӧ:
— Папа, энлы мун!
Сёрнитышт мекӧд!
— Нюрочка, муса ныв, мый нӧ сэні сёрнитнысӧ?
Жалитышт мамтӧ, нылук...
Быдӧнлы сьӧкыд, и сылы сьӧкыд.
Война...
Гӧгӧрво тайӧс, Нюрочка.
Тэ ӧд абу нин ичӧт...
Ми ставным юрӧн и кокӧн сетчим уджлы.
Мӧдног оз позь.
А мамтӧ колӧ жалитны.
Мамыд миян висьӧ, тэ вӧсна сійӧ пыр бӧрдӧ.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны, нылук. — Батьыс малалӧ Нюралысь юрсӧ, видзӧдӧ сы вылӧ дӧзмӧм, кевмысяна синъясӧн. — Войнаӧдз ме олі семьялы вылӧ — тэныд вылӧ, мамыдлы вылӧ, а ӧні менам сэтшӧм уна уджыс, гортӧ ме вола сӧмын некымын час кежлӧ.
Тэ ӧд ыджыд нывка, Нюра, тэ пионерка.
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый миян быдӧнлӧн эм долг страна водзын... ыджыд долг... —
Бать шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлӧ гӧгӧр, корсьӧ убедительнӧй кывъяс. — Вот вӧлі кӧ эськӧ тэнад вожатӧйыд — сійӧ сэні кужӧ сёрнитнысӧ тіянкӧд — сійӧ эськӧ объяснитіс тэныд.
А ме со тэрмася ӧні... — Бать чӧвтӧ вылысас пальто, пырмунігмозыс окыштӧ нывсӧ.
— Жалитышт жӧ папасӧ, нылук...
Ло бур нывкаӧн, эн дӧзмӧд мамтӧ, эн сьӧктӧд аснад гырысьяслысь олӧмсӧ.
Ме ог вермы ӧні бура гӧгӧрвоны тіянлысь пинясьӧмъяснытӧ, ме должен уджавны, ме ог вермы мӧдногӧн... — петігмозыс нурбыльтӧ батьыс.
— Папа, папа... ме ог жӧ вермы мӧдногыс! — беспомощнӧя бӧрдӧ Нюра да кутӧ батьыслысь кисӧ, медым сувтӧдлыны сійӧс, медым висьтавны сылы, мый сылӧн ичӧтик олӧмас эм аслас обязанностьяс Рӧдина водзын.
Нюра бӧрдӧм вылӧ спальняысь петӧ мамыс.
Нывка лэдзӧ батьыслысь кисӧ да котӧртӧ аслас комнатаӧ.
Некодлы, некодлы висьтавны, некодкӧд юксьыны аслад шогнад...
Сёрнитлыны кӧ та йылысь Лидакӧд, ёртъясыскӧд!
Но Нюра абу уна сёрниа.
Сылы яндзим мамбатьыс вӧсна, сійӧ оз кӧсйы, медым кодкӧ мыжаліс сылысь мамсӧ.
Сійӧ весиг некор некодӧс оз корлы ас гортас — полӧ мамсьыс.
Мам вермас заводитны пинясьны, скӧравны, вомавны.
Позьӧ ӧмӧй нӧ татшӧм керкаӧ волыны ёртъясыслы?
И, шогсӧ дзебӧмӧн, Нюра чӧв олӧ.
Гортас сійӧ зільӧ отсасьны мамыслы.
Асывъясын чӧв олігтыр босьтӧ карточкаяс да мунӧ булочнӧйӧ няньла.
Няньла сійӧ пыр ветлывлӧ тайӧ булочнӧяс, коді улича пельӧсас.
Коля Одинцов тайӧ жӧ булочнӧяс прикрепитіс ассьыс карточкаяссӧ, кӧть тайӧ булочнӧйыс и ылын вӧлі сы оланінсянь.
Коля ылісянь на аддзӧ Нюраӧс.
Сійӧ занимайтӧ сылы ӧчередь да босьтӧ сё грамм банйӧм, кос сукар.
Коля зільӧ не видзӧдны пӧдругаыслӧн бӧрдӧмсьыс пыктӧм синъяс вылӧ да, кор Нюра петӧ булочнӧйысь, сюйыштӧ сылы киас ассьыс сукарсӧ:
— Босьт!..
Но мый ещӧ тэ... босьт!
— Да ог, меным оз ков!
Лучше бабушкаыдлы ну, — слаба пыксьӧ Нюра.
— Да босьт, сёй!
Бабушкалы ме еджыд нянь босьті, — уговаривайтӧ Одинцов.
Сукар сёйигтыр найӧ мунӧны улича кузя.
Нюралӧн бӧрдӧм синъясыс тревожитӧны сылысь ёртсӧ, но сійӧ оз лысьт юавны, мыйла Нюра бӧрдӧма.
Нюра ӧд ставсӧ соськӧ.
А мыйла соськынысӧ?
Ӧд и Коля и став ёртъясыс важӧн аддзӧны, мый сылӧн гортас кыдзкӧ неладнӧ.
Неважӧн найӧ ставныс уськӧдчисны Лида вылӧ:
«Мыйла тэ он юав?
Тэ жӧ ӧд сылӧн пӧдруга!»
— «Ме юавлі, ме кызьысь юавлі, но сійӧ оз кӧсйы, медым ме тӧді.
И ті менӧ энӧ мыжалӧй!
Ме ачым ог тӧд, мый вӧчны!»
Лида ёна скӧрмис на вылӧ сійӧс мыжалӧмысь.
— Регыд меным ковмас дядя Егор Ивановичӧс ӧбед бӧрын нуӧдлывлыны электризация вылӧ, — мыйкӧ аслас йылысь думайтігмоз мудзпырысь шуӧ Нюра.
— Вай тэ пыдди ме мӧда! — тэрыба шуӧ Одинцов.
— Оз позь.
Сійӧ мекӧд кӧсйӧ.
Сылӧн гортас ме кодь жӧ ныв, вот сійӧ пыр мекӧд и дружитӧ.
— Нюра, — видзчысьӧмӧн шуӧ Одинцов, — гашкӧ, тэ вылӧ мамыд скӧралӧ мыйыськӧ?
Тэ висьтав миянлы...
Гашкӧ, тэныд сэтшӧм частӧсӧ оз позь гортсьыд мунны?
Нюра чӧв олӧ, и Одинцов ачыс повзьӧ аслас юалӧмысь.
Но всё равно нин — заводитӧма кӧ и заводитӧма.
— Нюра, ми ӧд ставным ёртъяс, ӧта-мӧдысь нинӧм огӧ соськӧй...
Тэ сӧмын висьтав миянлы, гашкӧ, ми тэнад мамыд дінӧ ветлам, сёрнитыштам сыкӧд...
Гашкӧ, Севалы ветлыны либӧ Трубачёвлы?
Нюра пыр жӧ чошкӧдӧ пельяссӧ:
— Оз ков, мый тэ!
Менам... нинӧм особеннӧйыс...
Прӧстӧ мама нервнӧй — сійӧ оз радейт, кор ме муна гортысь.
— Гырысьясыд, дерт, ставныс нервнӧйӧсь, — нурбыльтӧ Коля.
Но Нюра немвиччысьтӧг чорыда шуӧ:
— Но тэ эн тӧждысь, ме всё равно кута мунны гортысь.
Колӧ кӧ и колӧ.
Помнитан, кыдзи поход дырйиыд ми воим кӧдзыд, джуджыд ю дорӧ да ставным повзим, мый ковмас сійӧс келӧмӧн вуджны, а Валя пӧрччис тапочкияссӧ да сэтшӧм прӧстӧя шуис: «Колӧ кӧ и колӧ»?
Помнитан?
Одинцов эз помнит, но пӧдруга паметь дінас уважение вӧсна шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Вот и ме ӧні сідзи жӧ мӧда.
Колӧ кӧ и колӧ! — шуӧ Нюра.
— Всё-таки тэныд сьӧкыд мамбатьыдкӧд, — бара заводитӧ Одинцов.
Но Нюра, коді дась дорйыны ассьыс семьясӧ, видзӧдӧ сы вылӧ сюся да коса.
Коля яндысьыштӧмӧн курччӧ медбӧръя сукарсӧ да мыччӧ сійӧс Нюралы.
— Тэ эн думайт, ме нинӧм ог шу...
На, босьт ещӧ сукарсӧ, менам тӧдлытӧг курччысис...
Гашкӧ, зывӧктан?
— Ой, кыдзи абу яндзим! — ыпнитӧ Нюра да докажитӧм могысь тэрмасьӧмӧн сюйӧ сукарсӧ вомас.
Сукар кажмунӧмӧн чегӧ шӧри сылӧн ён пиньяс костас.
— Вот буретш!
На тэныд джынсӧ! — радлӧ Нюра.
— Лючки жугаліс — дзик шӧри! — торъя удовольствиеӧн ассьыс джынсӧ кажгигмоз шуӧ Коля.
Некутшӧм помкатӧг кыкнанныслы лои гажа, и найӧ сералӧны да варовитӧны.
И дзик горт дорӧдзыс, кор Нюракӧд орччӧн мунӧ сылӧн другыс да ёртыс, сійӧ оз нин казьтыв сэсся мамыскӧд ёна ладмытӧм йылысь.
29 глава
2-ӧд №-а ШКОЛА
Вӧвлӧм пустырь синмас шыбитчис ичӧтик карса быд олысьлы.
«2-ӧд №-а школа» — лыддисны найӧ объявление ляпкыдик сюръя вылысь, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма сійӧ местаас, кӧні лоӧ аллеяӧ пыранін.
Йӧз сувтлывлісны да видзӧдлісны паськыд двор вылӧ, ыджыд керка вылӧ, кодӧс гӧгӧрыс кытшалӧма вымоскаясӧн.
Вевт вылас гораа котшкӧдчис кровельщиклӧн мӧлӧтыс, плӧтникъяс пукталісны рамаяс, а дворӧд котралісны тачкаяса, нӧсилкаяса да зыръяса школьникъяс.
Детинкаяслӧн кӧтасьӧм гожъялӧм мышъясныс жара дзирдалісны шонді водзас; нывкаяслӧн чышъянӧн кӧрталӧм юръясныс уна рӧма макъяс моз вуджрасисны пустырь вылын.
Дворсӧ вӧлі уберитӧма нин, ёг тыра гусӧ ӧкуратнӧя тыртӧма да рӧвняйтӧма муыскӧд, чаг-ёгысь мездӧм турун сувтӧма, и турун пӧвстас дзоридзалӧны виж да лӧз цветъясыс иван-да-марьялӧн, посньыдик катшасинъяс да мукӧд дзоридзьяс.
— Давай, давай!
Босьталӧй! — кыліс рабочӧйяслӧн горзӧм.
Тьӧсъяс да рамаяс лэпталісны мӧдӧд судтаас гезйӧн.
Ён кокъяснаныс муӧ пыксьӧмӧн челядь кутісны кӧрт пос, мыччалісны инструментъяс.
— Эй, ребята, коді тіян сэні пелькджык, катӧдӧй татчӧ клещи! — керка вевт вывсянь кыліс кровельщиклӧн гӧлӧсыс.
— Есть катӧдны клещи!
Ёртъяссӧ панйигмоз визя тельняшкаа детинка уськӧдчыліс пос дорӧ да, кипыдӧсас сьӧлалыштӧм бӧрын, ӧдйӧ, быттьӧкӧ ӧбезьяна, кавшасьліс вывлань.
Сы бескӧзыркалӧн сьӧд ленточкаясыс дӧлалісны воздухас, и здук мысти вильыш гӧлӧс кыліс вевт вывсянь нин:
— Приказ выполнитӧма!
Есть лэччыны бӧр!
Бескозыркалӧн ленточкаясыс бара дӧлалыштлісны воздухын, и детинка чеччыштліс муӧ.
Машиналысь тутсӧмсӧ кылӧм бӧрын кыпыда горзігтыр челядь котӧртлісны улича вылӧ, мунігмозыс ӧктісны шыбитӧм пӧвъяс да кӧрт лист торъяс:
— Вайӧны!
Вайӧны!
— Вешйӧй, граждана!
Кежыштӧй!
Пустырь вылӧ пырис известкаӧн едждӧм машина.
Гора тутсӧмыс сылӧн тыртліс дворсӧ.
Сьӧкыд бокыс грымакылігтыр воссьыліс, и еджыд бус кыза пуксьыліс школьникъяслы юръяс вылас да пельпомъяс вылас.
Известкасӧ кисьталісны дасьтӧм гуӧ, зыръяс гораа гирскисны грузӧвиклысь пыдӧссӧ.
Кабинкасянь видзӧдысь шофёр сетліс задньӧй ход:
— Эй, ичӧт уджалысьяс!
Вешйӧй бокӧджык!
— Бергӧдчы, дядя, бергӧдчы!
— Сулав, сулав!
Тьӧс вылас каян!
Ӧти машина шыбитіс дзик сюръя дорас кӧрттув тыра ящикъяс да сьӧкыд кӧрт листъяс.
Грозный кык рабочӧйкӧд кутісны новлыны кӧрт листъяссӧ.
Плеш вывсьыс жарысла кӧтасьӧм чубсӧ бӧрвыв вештыштӧм мысти Васёк ӧвтыштіс кинас:
— Эй, ребята! Нӧсилкаяс татчӧ!
Лида да Нюра видзӧдлісны, кватитісны нӧсилка да котӧртісны сы чукӧстӧм вылӧ.
Васёк кыкнан кинас кватитіс кӧрттув тыра ящик, зілис лэптыны сійӧс мусьыс.
Сылы отсӧг вылӧ быдладорсянь уськӧдчисны ёртъясыс.
Сьӧкыдджык ящикъяссӧ кыскисны муӧдыс, турун вылас кольлі туй.
Любопытствуйтысь граждана эз вермывны кутчысьнысӧ — ыджыда воськовтлісны черта сайӧ, кӧні сулаліс муӧ сувтӧдӧм сюръя, кер чукӧръяс вылӧ шыблавлісны пинжакъяссӧ да босьтчылісны удж бердӧ.
— Сулавлӧй, ребята!
Гезъяс колӧны!
Гезъяс вайӧй!
— Эй, ге-езъяс!
Ге-езъяс вайӧй! — юраліс двор пасьтала.
Кӧрттув тыра ящикъяс кӧртавлісны гезйӧн да кыскылісны мӧдӧд судтаӧ.
Югъялысь еджыд кӧрт листъяс, шонді водзас дзирдалігтыр, йӧз юръяс вывті кывтісны керкалань.
Воддза пустырыс лои кыпыд, удж радейтысь кодзувкот кар кодь.
Мазинлӧн объявлениеыс чуксаліс став карсьыс важ велӧдчысьясӧс.
Челядь пыравлісны дворӧ, быттьӧкӧ эз веритны асланыс синъяслы, шудаа, шензьӧмӧн нюмъялігтыр видзӧдісны уджалысь школьникъяс вылӧ, тӧдлісны ӧта-мӧдсӧ, нимкодьпырысь здоровайтчылісны.
— Кӧні директор?
Ребята, кӧні Леонид Тимофеевич?
— Сійӧ лесовоз клопочитӧ!
Делянка вылӧ муніс!
— Эй, мый юасян!
Школаыс тэнад?
— Но кыдзи нӧ!
Мӧдӧд!
Менам!
Ме витӧд классын велӧдчи, эн тӧд?
Кыдзи эз тӧдны!
Тӧдісны.
Пӧся швачнитлісны уджалӧмысла бусӧсь кипыдӧсъяснас воысьлы чистӧй кипыдӧсас.
— Пӧрччы майкатӧ!
Сувт уджавны!
Выль школьник пӧрччыліс майкасӧ, босьтчыліс удж бердӧ.
Улича кузя грымакыліс трёхтонка.
Горзӧмъясӧн шофёрлысь пельяссӧ чунӧдысь челядь кыйкнитлывлісны кабинкаӧ.
Сэтысь тэрмасьтӧг петавліс директор, карӧй синъяснас бурпырысь нюмъялігтыр встречайтліс выль воысьясӧс, дум вылас уськӧдліс фамилияяссӧ, топӧдавліс нюжӧдӧм кияссӧ.
— Здравствуйте, здравствуйте!
Аддзис тіянӧс школаныд?
Зэв рад...
Кутшӧм класс?
Квайтӧд?
Зэв бур!
Сувтӧй уджавны.
Со Иван Васильевич петкӧдлас кытчӧ.
— Да мыйкӧ вывті нин уна отсасьысьясыс лоины?
Локтӧны и локтӧны! — броткис Грозный.
— Тадзнад уджалӧм пыдди ӧти ноксьӧм артмас накӧд.
Мазинлӧн мудеритӧмыс кыскис пустырь вылӧ не сӧмын школьникъясӧс, но и мамбатьяссӧ.
Объявление лыддьӧм бӧрын найӧ тэрмасисны гижӧдны ассьыныс челядьсӧ школаӧ.
Директор принимайтіс сы дінӧ волысьясӧс веськыда дворын.
Вевт вылын сяракыліс кӧрт, керка гӧгӧр вымоскаяс вывті ветлӧдлісны рабочӧйяс, стенъясысь киссис жугласьӧм штукатурка, муын куйлісны стружки гӧраяс.
— Школаыс ещӧ абу на.
Вот помалам ремонтсӧ, сэки мӧдам гижавны челядьӧс, — мудзпырысь объясняйтіс директор.
Ремонт муніс тыр ӧдӧн.
Директорлы ковмывліс ветлыны Москваӧ, ветлӧдлыны быдпӧлӧс учреждениеясӧд, клопочитны материал.
Пустырь вылӧ бӧр воӧм мысти сійӧ пыр юавлывліс:
— Кыдзи миян делӧясным?
— Тьӧс вайисны!
Мазин да дедушка Мироныч ветлісны! — збоя докладывайтіс сылы Васёк Трубачёв.
— А мӧд Миронычыс кыдзи?
Помаліс рамаяс вӧчӧмсӧ?
— Пукталӧ нин!
Кык плӧтникӧс, кыдзкӧ тешкодя слӧймӧм серти, шуисны ӧткодь вичьясӧн — Миронычьясӧн.
Ыджыдджыкыс — дедушка Мироныч, тошка, кудриа дзор юрсиа — вӧлі век кыпыд да варов; томджыкыс — дядя Мироныч, — мӧдарӧ, пыдӧ дзебліс синъяссӧ кӧрӧм синкымъяс улас да, медым весьшӧрӧ кывсӧ не песны, чукля чуньнас выразительнӧя котшкӧдіс мышкас сы дінӧ сувтӧдӧм отсасьысьыслы, синкымъяснас индіс сылы коланатор вылӧ.
Кыкнан плӧтникыс уджалісны сьӧлӧмсяньныс, окотапырысь.
— Ми, директор ёрт, уджалам на сӧвесть.
Ми вынтӧ огӧ жалитӧй, сы вӧсна мый челядьлы колӧ школа...
Деньга тіянлысь ми огӧ корӧй, сы вӧсна мый миянӧс ыстіс татчӧ завод.
Ми воим рабочӧй коллективсянь.
Делӧыс тайӧ почётнӧй, и Рӧдина миянӧс оз вунӧд, — тьӧсъяс шыблалігмоз варовитіс дедушка Мироныч.
— Вот, дерт, удж бӧрын кӧ сур кружка мыччанныд — таысь ми огӧ ӧткажитчӧй, тайӧс, сідз шуны, ми правӧсь вӧчны.
Кыдзи тэ думайтан, Мироныч, а?
— Меным тайӧ веськодь, — директор вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз вочавидзліс томджык Мироныч, — жарысла буди-а.
Леонид Тимофеевич ыстывліс Грозныйӧс сурла.
Старик Мироныч вылӧ дивитана видзӧдлывлігтыр Грозный довкйӧдліс юрсӧ, сӧветуйтіс:
— Рытнас гӧститӧдӧй, удж бӧрас.
А то зэв нин варов дед веськалі!
Керкаыслӧн ортсыладорыс вочасӧн выльмис.
Позьӧ вӧлі заводитны вӧчны улыс судтасьыс комната пытшкӧсъяссӧ.
Уджыс падмывліс сы вӧсна, мый эз вӧв печник.
— Мый тэ мӧдан вӧчны? — шогсис школаса стӧрӧж.
— Абу и абу!
Леонид Тимофеевич дзикӧдз нин майшасис!
И кытчӧ найӧ ставныс вошӧмаӧсь карсьыс?
— Дефицитнӧй тӧвар.
Уналаӧ найӧ колӧны, — авторитетнӧя висьтавліс олӧмаджык Мироныч.
— Кыдзи гажныд, а корсьӧй.
Пачтӧм школа оз вермы лоны, — зумыша пинь пырыс сӧдзӧдліс томджыкыс.
Комнатаын сулалісны ӧкуратнӧя тэчӧм кирпич чукӧръяс.
Челядь пыртлісны лыа, сёй, но печник эз вӧв.
Грозный отсӧгӧн ассьыс вӧччан костюмсӧ весалӧм бӧрын Леонид Тимофеевич быд асыв ветлывліс корсьны печникӧс.
Ӧтчыд, бӧр воӧм мысти, сійӧ гажаа тапнитіс стӧрӧжлы пельпомас:
— Тайӧ лунъясас печник лоӧ!
— Кытысь? — повзьыштіс Грозный.
— Комсомол райкомысь, — лукавӧя шпыньмунӧм бӧрын вочавидзис Леонид Тимофеевич.
Стӧрӧж лэптіс синкымъяссӧ.
— Тайӧ нин ӧшибкатӧг! — уважениеӧн шуис сійӧ.
30 глава
КЫДЗИ ЧУЖӦ МЕЧТА...
Шонді пожӧмсьыс кӧнсюрӧ тротуаръяс вылын лоаліны чукля потасъяс, бусыс кыза пуксис кустъяс вылӧ, заборъяс вылӧ.
Медся зіля уджалігӧн уличасянь веж пустырь вылӧдз друг юрӧбтыліс тӧдса гора гӧлӧс дикторлӧн, коді передавайтіс медбӧръя сводка.
Уджавны дугдывлісны, гырысьяс и челядь котӧртлісны улича вылӧ да, юръяснысӧ громкоговорительлань бергӧдӧмӧн, кывзісны фронт вывсянь юӧръяс.
Найӧ, кодъяс эз вермыны эновтны уджнысӧ, терпитны вермытӧг юасисны бӧр воысьяслысь:
«Но, мый сэні кывсьӧ?
Кутшӧм делӧясыс фронт вылын?»
Талун, сводка висьталӧмсӧ кылӧм бӧрын, Васёк котӧртіс улича вылӧ Витя Матроскӧд тшӧтш.
Ӧта-мӧдсӧ панъялігтыр найӧ тӧвзисны диктор гӧлӧслань, сувтісны ветлысь-мунысьяс бӧрӧ да кывзісны асъя юӧртӧм.
Витя Матрос сулаліс Васёккӧд орччӧн да синъяссӧ лапйӧдлытӧг видзӧдіс громкоговоритель вылӧ аслас пӧсь, шом кодь сьӧд синъяснас.
Став думъясыс Витялӧн вӧліны военнӧй событиеяс йылысь, сійӧ эз пропуститлы ни ӧти сводка, горша кывзіс геройяс йылысь висьтъяс да ачыс мечтайтіс подвигъяс йылысь.
Витя керкаын, чардак ӧшинь дорын, дыр куйліс бок вылас важ ящик, коді коркӧ вӧлі сылӧн корабльӧн.
Ещӧ неважӧн на Витя кайлывліс чардакӧ, вообразитліс асьсӧ капитанӧн да командуйтліс тыдавтӧм матросъяслы: «Команда, выліӧ!
Идравны снастьяс!
Шторм локтӧ!
Корны ме дінӧ Виктор Бобровӧс!»
— «Тані Виктор Бобров!» — ачыс аслыс вочавидзліс Витя.
«Виктор Бобров!
Тіянлы ковмас тӧдмавны прӧтивниклысь расположениесӧ.
Босьтӧй запаснӧй пыж да мунӧй пырысь-пыр!» — «Есть, капитан!»
Важ ящик сэки лолі пыжӧн, сійӧ дзуртіс да лёкысь пӧлнясис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мамыс таркӧдіс пӧтӧлӧкӧ щӧткаӧн.
«Витя, Витя! — горзіс сійӧ. — Мый тэ сэні вӧчан, мустӧм детинка!
Пӧтӧлӧксьыс штукатуркаыс киссьӧ».
Витя ланьтыштліс, но эз дыр кежлӧ.
«Морт усьӧма ваӧ!» — друг мыйвынсьыс горзіс сійӧ, ӧдвывсьыс чеччыштліс пыжсянь важ диван вылӧ, коді вӧлі киссьӧма и вата письыс чурвидзисны пружинаясыс.
Ворсӧм ӧддзывліс выльысь.
Но сійӧ кадсяньыс, мыйӧн заводитчис война да Витялӧн радейтана вокыс муніс фронт вылӧ, детинка вунӧдіс ассьыс челядь ворсӧмсӧ.
Чардак ӧшиньыс тупкысис чераньвезйӧн, и кӧдзыд тӧлын Витя ачыс кераліс ассьыс важ ящиксӧ мамыслы пес вылӧ.
Ӧні Витя Матрослӧн мӧвпъясыс лэблісны Севастополь бердса изъя берегъяс дорӧ, кӧні тышкасис сылӧн ыджыдджык вокыс — Черноморскӧй флотса моряк Николай Бобров.
Волнуйтчӧмысла едждӧдӧм чужӧма детинка горша кывзіс дикторлысь быд кыв:
«Куслытӧм славаӧн кытшалісны асьнысӧ Севастопольӧс дорйысьяс.
Найӧ стойкӧя да мужественнӧя видзӧны фашистскӧй захватчикъясысь Сӧветскӧй мулысь быд вершӧк...» *
Васёк чӧвтлывліс синъяссӧ Витя вылӧ, надзӧник топӧдліс сылысь вӧсньыдик гожъялӧм чуньяссӧ.
«Воксӧ казьтылӧ...» — сьӧлӧмсяньыс жалитӧмпырысь думайтіс сійӧ.
Сводка помасис.
Чукӧртчӧм йӧз вочасӧн разӧдчисны, а Витя пыр на сулаліс да вунӧдчӧмӧн видзӧдіс вывлань, громкоговоритель вылӧ.
Васёк вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Мунам!
Витя надзӧник бергӧдіс сылань юрсӧ.
Синъясас сылӧн дзирдаліс синва.
Васёк кутіс волнуйтчыны.
— Витя! Сійӧ бӧр воас, тэнад вокыд, тэ эн пов, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ, медым бурӧдны детинкаӧс.
Синлысъясыс Витялӧн дрӧгнитісны, чӧвтісны югыд синва войтъяс, вомдоръясыс кутісны вӧрны, но сійӧ нинӧм эз шу, сӧмын довкйӧдлыштіс юрсӧ да питшӧгсьыс перйис письмӧ пачка, кодъясӧс гартовтӧма газетаӧн.
Письмӧясыс вӧлі чукрассьӧмаӧсь, унаысь лыддьӧмаӧсь, вушйӧм, сӧльнитчӧм букваясаӧсь.
Витя паськӧдіс ӧтиӧс да лыддис дона кывъяссӧ, кодъясӧс гижӧма сылы вокыс бой водзвылын.
Письмӧыс вӧлі суровӧй, строкаяс костӧдыс писькӧдчис ичӧтджык воксӧ нежнӧя, ёна радейтӧм.
Помасис письмӧыс тадзи:
«... Морякъяс сулалӧны насмерть.
Мед сӧветскӧй йӧз чорыда надейтчасны миян вылӧ, кутам тышкасьны медбӧръя вир войтӧдз.
И тэ, Витька, помнит: бӧр кӧ оз во тэнад вокыд, сідзкӧ, храбрӧйяс смертьӧн пӧгибнитіс сійӧ аслас пост вылын.
И бӧрдны сы вӧсна, вокӧй, оз ков.
Бурӧд мамтӧ, видз сійӧс ас пыддиыд и ме пыдди.
Быдман — лоан морякӧн.
Пет мореӧ, видзӧдлы герой-кар Севастополь вылӧ, миян вирӧн киськалӧм берегдорса изъяс вылӧ да пӧрччы, Витька, шапкатӧ славнӧй защитникъяс-черноморецъяс водзын.
Вӧлі на пӧвстын и вокыд тэнад Николай...»
Детинка лэдзис письмӧсӧ.
Синъясас сылӧн югнитіс гордӧй решимость:
— Помала школа — лоа морякӧн.
И Сталин кӧ сетас меным кутшӧмкӧ приказ, ме ог янӧд вокӧс!
Ыджыд уважениеӧн Васёк видзӧдіс детинка вылӧ, коді не челядь нога суровӧя веніс ассьыс шогсӧ да бура тӧдіс ассьыс водзын лоысь туйсӧ.
Ачыс кӧ Иосиф Виссарионович аддзыліс ӧні тайӧ будущӧй моряксӧ, кывліс кӧ эськӧ сылысь кывъяссӧ, кодъясӧс шуӧма клятва моз торжественнӧя!
Васёк представитіс аслыс, кыдзи ачыс Сталин пуктіс эськӧ кисӧ Витя пельпом вылӧ, видзӧдліс сылы ӧзъян сьӧд синъясас...
А сійӧ, Васёк, сулаліс эськӧ орччӧн да нимкодясис ёртыс вӧсна, а сэсся кыйӧдіс лӧсялана минута да тожӧ шуис эськӧ: «И меным сетӧй приказ, и ме ставсӧ выполнита...»
Радейтана вождькӧд встретитчӧм йылысь мечтайтігӧн Васёк сэтшӧма вунӧдчис, мый эз кывлы, кыдзи Витя надзӧникӧн тракнитіс сійӧс соскӧдыс да мыйкӧ шуис.
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын, мый ёртыс висьталӧ море йылысь, кыті, неспокойнӧй гыяслысь мышъяссӧ вундігмоз, мунӧны враг вылӧ сӧветскӧй боевӧй корабльяс... кӧні берег вылас насмерть тышкасьӧны севастопольскӧй морякъяс... кӧні рукопашнӧй тышысь не мунны врагъяслы ловйӧн...
Витя висьтавліс гораа, возбуждённӧя, и сы кывъяслӧн выныс шымыртліс Васёкӧс.
Сэсся Витя ланьтіс.
Чужӧм вылас сылӧн сявкйис гуся мечтаыслӧн кывйӧн висьтавны позьтӧм мичлуныс.
— Мунам мореӧ, Трубачёв! — кыпыда друг шуис сійӧ. — Тэ он тӧд, кутшӧм мореыс!
Ме быдми берег вылын...
Ме аддзылі джуджыд, керка судта, гыяс, найӧ шыблавлісны зэв гырысь изъяс да торпыригӧдз жуглісны найӧс...
Но морякъяс нинӧмысь оз повны.
Мунам корабль вылӧ, Трубачёв!
Тэ он тӧд, кутшӧм войтыр морякъяс!
Витялӧн гӧлӧсыс йиджӧ Васёклы сьӧлӧмас.
Лоны смел сӧветскӧй морякӧн... служитны аслад Рӧдиналы, дорйыны сійӧс врагъясысь... сулавны насмерть, кыдзи сулалӧны Севастополь бердын черноморскӧй морякъяс...
Васёк чатӧртӧ юрсӧ.
Паськыд лӧз небесаті кытчӧкӧ ылӧ кывтӧны сьӧкыд еджыд кымӧръяс.
Кажитчӧ: ылыс, аддзывлытӧм мореӧд мунӧны враг вылӧ боевӧй корабльяс, палуба вылын сулалӧны сьӧд бушлата морякъяс да, шонді югӧрӧн киськалӧм, джуджыд мачта вылын дӧлалӧ сӧветскӧй флаг...
— Мунам мореӧ, Трубачёв! — настойчивӧя шӧпкӧдӧ Витя.
Олӧмын овлывлӧ тревожнӧй да нимкодь здук, кор морт сьӧлӧмын чужӧ мечта.
Васёк чувствуйтӧ нин сылысь бордъя инмӧдчылӧмсӧ...
— Но тайӧ ӧд оз на регыд ло, Витя.
Миянлы ещӧ колӧ помавны школа, — сьӧкыдпырысь асьсӧ аслас делӧяс дінӧ, аслас ӧнія олӧм дінӧ бӧр бергӧдігмоз рассеяннӧя висьталӧ Васёк.
— Дерт жӧ, дерт жӧ!
Ми помалам школа да морскӧй училище...
миянлы ещӧ уна на колӧ велӧдчыны! — радпырысь водзӧ висьталӧ Витя.
— Тэ сӧмын висьтав меным — мунан?
Васёк топыда кутлӧ сійӧс пельпомъясӧдыс:
— Муна...
Аттьӧ тэныд, Витя... мыйыськӧ зэв бурысь аттьӧ...
Васёк оз тӧд, мыйысь сійӧ аттьӧалӧ тайӧ сьӧд синма детинкасӧ, но чувствуйтӧ, мый Витя Матрос быттьӧкӧ пӧдаритіс сылы лӧз моресӧ боевӧй корабльнас, и моряклысь бушлатсӧ, и будущӧй подвигъяссӧ.
Тадзи чужӧ мечта...
31 глава
ПРУД ДОРЫН
Рыт кежлас пустырь вылын удж ланьтіс.
Рабочӧйяс разӧдчалісны гортаныс.
Партукъяссӧ трубкаӧ гартыштӧм бӧрын да найӧс верстак улӧ пуктӧм бӧрын мунісны и кык Мироныч.
Помаліс уджсӧ кровельщик да, ва лэччан выль трубаӧ мӧлӧтӧн котшкӧдігтыр, виччысис директорӧс.
Кык нывбаба тэрмасигтыр мыськалісны пос да мӧдӧд судтасьыс комната, кодӧс вӧлі индӧма учительскӧй пыдди.
Челядь чукӧртісны дворас шыблалӧм инструментъяс да пыртлісны найӧс керкаас.
Передньӧйын, чукӧрӧ шыблалӧм дранкияс да ӧбрезкияс дорын, табуретка дінӧ лажыньтчӧмӧн Грозный пузьӧдіс керосинка вылын чай.
Леонид Тимофеевич видзӧдліс мӧдӧд судтаса ӧшиньӧд да кинас ӧвтыштіс челядьлы:
— Помалӧй!
Помалӧй!
Пӧра гортӧ!
Васёк чукӧртіс зыръяс, вевттис найӧс брезентӧн да веськӧдчис.
Гыжъяссьӧм, шондіысла да няйтысла сьӧдасьӧм пельпомъясыс сылӧн юкалісны мудзӧмысла.
Но сійӧ эз кыв мудзсӧ. Сьӧлӧмас сылӧн пыр на юраліс Витя Матрослӧн пӧсь чуксалӧмыс. Кутшӧмкӧ выль вынъяс пырисны сы пытшкӧ.
Кажитчӧ, ставсӧ позьӧ венны олӧмын.
Нывкаяс вайисны кружкаӧн ва да кисьталісны ӧта-мӧдныслы кияс вылас.
Чӧв олігтыр Мазин босьтіс на киысь кружкасӧ, горша юис дэбыдик васӧ да, сьӧлыштӧм бӧрын, шуис асьсӧ правдайтігмоз:
— <rus>Всёравно</rus> дзикӧдз онӧ мыссьӧй тані.
Нинӧмла и няйтсӧ нильзьӧдны.
Некодлы эз вӧв окота вензьыны.
Чӧв олігтыр ставныс пыркӧдісны платьесьыс известка буссӧ, турунӧн чышкалісны едждӧдӧм тяпияссӧ.
— Вот и ещӧ лун коли... — кыдзкӧ тӧдчӧдӧмӧн да шогпырысь шуис Одинцов.
Васёк лэптіс синъяссӧ да паныдасис Петькалӧн гажтӧмчысь синъяскӧд.
— Мунам пруд дорӧ! — кыпыда шуис Васёк. — Сэні и мыссям и сёрнитыштам.
Сійӧ тӧдіс, мый быдӧнлӧн сьӧлӧм вылас куйлӧ сьӧкыд из — велӧдчӧм вӧсна тӧждысьӧм.
Ӧкуратнӧя урокъяс вылӧ волывлӧм пыр на эз вӧв лӧсьӧдӧма, быд лун кодкӧ да кодкӧ эз волыв.
— Колӧ сӧветуйтчыштны, — кыдзи век сьӧкыдторкӧд паныдасигӧн шуис Одинцов.
Луныс вӧлі помассьӧ нин, но водзын вӧлі ещӧ кузь рыт.
— Пруд дорӧ!
Пруд дорӧ! — збоймисны челядь. — Нывъяс, энӧ разӧдчӧй!
— Меным колӧ гортӧ мунны, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Нюра.
— Васёк, ме талун кӧсйыси мамалы водзджык локны.
Ӧні сійӧ зэв уна занимайтчӧ политучёбаӧн, гортын ставсӧ ме вӧча.
Меным колӧ ещӧ ужин пуны да тасьті-пань уберитны, — надзӧник шуис Лида. — А аски мама уджалӧ, и, гашкӧ...
— Тырмас, миян сэсся абуӧсь аскиа лунъяс.
Ми вермам воштыны квайтӧд класс, гӧгӧрвоана?
— Важӧн гӧгӧрвоана! — буркнитіс Мазин.
— Пруд дорын талунъя сборсӧ объявляйта обязательнӧйӧн, — решительнӧя помаліс Васёк.
Сбор!
Тӧдса кывйыс шызьӧдіс да пырысь-пыр мобилизуйтіс челядьӧс, ставныс гажмисны.
Петя Русаков благодарнӧя видзӧдліс Трубачёв вылӧ.
— Молодец! — ошкыштіс Одинцов.
Лида да Нюра дінӧ матыстчис Сева Малютин:
— Ті кытчӧ?
— Мунам, мунам, миян сбор!
Ӧні Трубачёв объявитіс!
— Кыдзи?
А ме нинӧм ог и тӧд!
Меным весиг эз висьтавны! — ӧбидитчис Сева.
— Да ӧд тайӧ сӧмын ӧні на.
Ми тожӧ нинӧм на эгӧ тӧдӧй — друг сійӧ шуӧ: сбор! — волнуйтчигтыр шӧпкӧдісны нывкаяс.
— Важӧн эгӧ кывлӧй! — шпыньмуніс Мазин да, Одинцов моз жӧ, ошкана шуис: — Молодец, Трубачёв!
Васёк муніс водзын, бӧрвылас бергӧдчывтӧг, но кыліс ставсӧ, мый сёрнитісны ёртъясыс.
«Сбор» кывйыс петіс сылӧн немвиччысьтӧг,
и ӧні сійӧс асьсӧ волнуйтіс тайӧ дженьыдик да торжественнӧй казьтыштӧмыс сы йылысь, мый найӧ пионеръяс, мый налы колӧ пионерскӧй удж, кӧні эм ставыс, мый налы оз тырмы олӧмас да уджас.
Сыын эм чёткость, мужество, дисциплина да уна мукӧдтор, кодъяс вӧчӧны олӧмсӧ увереннӧйджыкӧн да прӧстӧйджыкӧн да оз сетны позянлун весьшӧрӧ воштыны ассьыныс кадсӧ.
Минута сайын на Васёк эз тӧд, мый йылысь кутас сёрнитны ёртъясыскӧд и кыдзи петасны найӧ асланыс сьӧкыд положениеысь.
Но ӧні сійӧ тӧдіс.
Да, сбор!
Сбор вылын век решайтчисны медся серьёзнӧй вопросъясыс.
Васёк муніс зумыд, увереннӧй воськовъясӧн да чувствуйтіс, мый сылӧн ёртъясыс тожӧ лоины спокойнӧйӧсь да кыпыдӧсь.
Шоча овлысь шойччан часъясӧ челядьлӧн радейтана местаӧн вӧвлі важ пруд.
Турунсялӧм да эновтӧм, сійӧ казьтыліс налы Слепӧй овражек йылысь.
Тадзи жӧ шонді лэччигас турунвиж ваас тыдалісны шонділӧн югыд югӧръясыс, тадзи жӧ качайтчисны юр весьтын шумитысь лапъяс да лэбигмозыс горзісны лэбачьяс.
Сӧмын эз вӧв ваӧ вӧйӧм вужляыс.
Тані, козъяс пӧвстын, пемыд берег вылын, быттьӧкӧ случайнӧй гӧстя, видзӧдчис прудйӧ вӧччӧм еджыд кыдз пу.
Сылӧн нежнӧй ствол вылас тӧдчисны сьӧд букваяс, кодъясӧс пуртӧн гижтыліс Мазин: «Р. М. 3. С.».
А вӧвлӧм землянка дорын, кузь лапъяссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, зумыда пукаліс муас пӧрысь коз.
Эз, тайӧ эз вӧв Слепӧй овражек!
Пруд дор гӧгӧрас эз быдмы сук орешник, тані эз вермыны повзьӧдны челядьӧс тӧдтӧм, страшнӧй кокшыяс...
Но сук вуджӧраинас, туруна пруд дорын, усьліны дум вылӧ дона, тӧдса чужӧмъяс, и кажитчис, мый нюжӧдан кӧ китӧ — и пуктан сійӧс орччӧн пукалысь Генкалы гожъялӧм шоныд пидзӧс вылас, а кунян синъястӧ — и сулалӧ тэ водзын кубанка шапкаа Игнат, топыда чукыртӧма ныр весьтас синкымъяссӧ...
А Игнат мыш сайсянь видзӧдласны мылькъя руд синъясыс Федькалӧн...
И Грицко нюжӧдас ёртъяс юр вывтіыс ён кыпыдӧссӧ:
«Здорово, <ukr>хлопче</ukr>, вай ассьыд китӧ...»
А либӧ друг гӧрдӧдас прудъяс ваыс, и каститчас сэтысь челядь сяма чуймӧм чужӧмыс кулӧм Ничипорлӧн, мыччысяс эзысь юрыс Николай Григорьевичлӧн, а сыкӧд орччӧн мӧд — ӧшӧдчӧм сук синкымъяса да вурыса банбока...
Юкалан дойӧн ёнтыштас сьӧлӧмыд, надзӧник ружтыштас юр весьтад кыдз пу, и страшнӧя казьтыштсяс омӧлик, нюжӧдчӧм тушаыс Михайло дедлӧн.
Ой, энӧ жӧ вунӧдӧй, пионеръяс, сійӧс, мый аддзылінныд, мый кывлінныд, энӧ вунӧдӧй миянлысь лёк вӧрӧгӧс!..
Абу, абу Слепӧй овражек кодь рӧднӧй прудйыс, сӧмын казьтылӧмыс тані ёнджыка йиджӧ сьӧлӧмад да быттьӧкӧ матынӧсьджык ылысса другъясыд.
Та вӧсна и челядь кутісны радейтны тайӧ лӧнь местасӧ...
— Мыссьӧй! — шуӧ Васёк да нимкодьпырысь сюйӧ ваӧ бусӧсь пӧсь кияссӧ.
Челядь вӧчӧны сы моз жӧ да сюся следитӧны, кыдзи сійӧ ванас шыльӧдӧ ассьыс кывзысьтӧм чубсӧ, тэрмасьтӧг кӧрталӧ галстуксӧ.
Со сійӧ дась нин — чистӧй, свежӧй, шыльӧдчӧма.
Ваӧсь чужӧм вылас лӧз синъясыс тӧдса югъялігтыр видзӧдӧны ёртъясыс вылас.
Ставныслӧн киясныс ас тӧдлытӧгныс лыбӧны галстукъясланьыс, зіля шыльӧдӧны налысь помъяссӧ.
— Ми пионеръяс, — висьталӧ Васёк, — и ӧні, тайӧ сбор вылас, миянлы колӧ разберитны ассьыным став делӧяснымӧс.
Мый миян артмӧ?
Урокъяс ми пропускайтам, госпитальӧ некыдзи огӧ веськалӧй, весиг Васяӧс видлыны огӧ вермӧй.
Удж вылын лунтыр жуам ставным ӧтчукӧрын.
А сэсся ветлӧдлам ёрта-ёрт бӧрся да юасям: мый вӧчны велӧдчӧмӧн?
Вернӧ ме шуа?
Чӧв олігтыр челядь копыртісны юръяснысӧ.
— Да ӧд тэ ачыд тӧдан — кадыс оз тырмы, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Мазин.
— Кадыс? — выльысь юаліс Васёк. — А кӧні миян расписаниеным?
Казьтыштлӧй, кымын урок вӧвлі школаын, кымын кружок... да мыйта ми конькиӧн да лыжиӧн иславлім да кино вылӧ ветлывлім...
Тайӧ ставторйыс вылӧ миян вӧлі кадыс?
Лида Зорина лэптіс кисӧ:
— Ме ногӧн, ӧніякӧд тайӧс оз позь сравнивайтны.
Сэки ӧд миянкӧд и Сергей Николаевич вӧлі и Митя.
Найӧ асьныс быдтор бӧрся следитісны.
И дисциплина кутісны.
Васёк тэрыба бергӧдчис Лидалань:
— А тэныд мый колӧ, медым ӧні, кор мунӧ школа ремонтируйтӧм, босьтісны да прикрепитісны тэ дінӧ учительӧс да вожатӧйӧс нарошнӧ сы могысь, медым кутны тэнсьыд дисциплинатӧ?
Сы вӧсна мый тэ ачыд нинӧм он вермы?
Ичӧтик?
— Мыйла тайӧ ме? — дӧзмис Лида. — Ме ӧмӧй ас йылысь сёрнита?
Челядь кутісны шумитны.
— Васёк правильнӧ висьталӧ! — горӧдіс Одинцов. — Ми пионеръяс, ми долженӧсь асьным ас выланым надейтчыны, да ещӧ и гырысьяслы отсасьны татшӧм сьӧкыд кадас.
— Миянлы нинӧмла барчукъясӧн петкӧдлыны асьнымӧс да нянькаясӧс аслыным корсьны! — скӧрысь шуис Мазин.
— Энлӧй! — дугӧдіс ёртъяссӧ Басӧк. — Лоӧ миян школа — лоӧны и учительяс и вожатӧйяс.
А ӧні миянлы, дерт, ковмас надейтчыны сӧмын ас выланым.
Сідзкӧ, вайӧй решитамӧй, мый миян быдӧнысь медглавнӧйыс?
Велӧдчӧм.
А велӧдчыны колӧ кад.
А кадыс миян, кыдзи пожйын ва.
Вот тайӧ, ме ногӧн, медся лёкыс.
Нюра шыбитіс пельпом вывсьыс гожӧмбыднас быдмыштӧм кӧсаяссӧ:
— Васёк збыль шуис, мый кадыс миян, кыдзи пожйын ва!
Уджалам ми бура, ме нинӧм ог шу, некод оз дышӧдчы, но став мукӧдторъяс кузяыс ми веськыда кутшӧмкӧ неуспевающӧйяс!
А сы серти, мый вӧлі войдӧр, кор ми... вообщӧ... кыдзи челядьяс вӧлім... миян дзик мӧднога олӧм лои...
— Сійӧс, мый вӧлі войдӧр, — сувтігмозыс шуис Одинцов, — ми огӧ кутӧй казьтывны.
Ӧні война, и быд мортлы сьӧкыдджык лои.
— Да ми ӧмӧй нӧ мый вылӧ кӧ норасям? — торкис сійӧс Мазин.
— Миянлы медтӧкӧ кадыс тырмис-а.
Война бӧрас ми, гашкӧ, ещӧ унджык кутам уджавны.
Мыйтӧм ставсӧ миянлысь фашистъяс жугӧдісны да кисьтісны!
Кымын сикт сотісны!
Ми ас синнаным аддзылім.
А коді кутас тайӧс стрӧитны?
Уджыс быдӧнлы тырмас!
Вот этайӧ кияснас и кутам стрӧитны! — Мазин нюжӧдіс кияссӧ, кимышъяссӧ бергӧдіс увлань, видзӧдаліс ассьыс сарӧгӧсь, чорзьӧм кипыдӧсъяссӧ да удовлетворитчӧмӧн шуис: — Нинӧм, стрӧитам!
Челядь серӧктісны:
— Мазин веськыда инженерӧ синӧ!
abu
abu
abu
— Энлӧй! — горӧдіс Нюра. — Мый тайӧ ми — то водзлань видзӧдам, то бӧрлань бергӧдчылам!
А вот ӧні делӧыс миян сулалӧ.
Разберитчыны колӧ, мыйла ми нинӧм огӧ вевъялӧй!
Васёк довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Миянлы колӧ точнӧй расписание, медым ми тӧдім, кытчӧ миян кадыс кольӧ.
Петя Русаков лэптіс кисӧ:
— Трубачёв, вай меным кыв!
Васёк довкнитіс юрнас.
— Менам мама шуӧ... — заводитіс Петя,
но Мазин чукыртчыліс, быттьӧкӧ пиньыс висьӧ, да ӧвтыштіс кинас:
— Некодлӧн мамыс миянлы тані оз отсав!
— Мазин! — скӧрысь горӧдіс сы вылӧ Васёк.
Петя гӧрдӧдіс, курччис вомдоръяссӧ.
— Но, висьтав, мый шуӧ тэнад мамыд? — неуна яндысьыштӧмӧн сӧгласитчис Мазин.
Но Петя скӧрмис нин.
— Сійӧ шуӧ, — зэв скӧрысь горӧдіс сійӧ ёртыслы чужӧмас, — мый тэ пӧ чукӧртӧмыд аслыд коньӧр кодь кывъяс да новлӧдлан найӧс, кыдзи дурак писанӧй торбасӧ!
— Мый?
Мый? — Мазин чуймӧмӧн синъяссӧ быльӧдіс ёртыс вылӧ.
— Мый тэнад мамыд шуӧ? — кутісны юасьны челядь.
— Выльысь висьтав, Петя, — шуис Васёк.
— Сійӧ шуӧ, мый Мазин пӧ чукӧртӧма аслыс кутшӧмкӧ коньӧр кодь кывъяс: огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй, огӧ справляйтчӧй — и мый татшӧм кывъяссӧ пӧ дзикӧдз колӧ вунӧдны да шыбитны,
сы вӧсна мый сӧветскӧй морт не должен найӧс шуавны! —
тэрыба сяргис Петя.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Вот тайӧ бура артмис! — кыпыда шуис Одинцов.
Мазин друг пӧлӧстіс юрсӧ боквыв, кунис синъяссӧ да уськӧдчис чатӧрӧн муӧ.
— Виис!
Дзикӧдз виис! — кокъяснас чужъясигтыр горӧдіс сійӧ.
Челядь гораа серӧктісны.
Весиг Петя эз вермы кутчысьнысӧ да нюмъёвтіс.
Но Васёк чеччыштіс Мазин дінӧ да скӧрысь дернитіс сійӧс киӧдыс:
— Эн вежнясь!
Сідз тэныд и колӧ!
И миянлы ставнымлы сідзи и колӧ!
Мый йылысь ми тані сёрнитам?
Мый вылӧ норасям?
Огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй, огӧ справляйтчӧй...
Екатерина Алексеевна миянӧс быдӧнӧс сквӧзь аддзӧ!
И тайӧ лунсяньыс... —
Васёк пыркнитіс юрсӧ да кипыдӧснас личкис кымӧс вылас лэччӧм юрсисӧ, — тайӧ лунсяньыс мед некод миян пиысь эз шулы сэсся тайӧ кывъяссӧ, — надзӧник да ньӧти падъявтӧг шуис сійӧ.
— Сева Малютин, гиж!
Тэрмасигтыр Сева перйис зепсьыс карандаш да записнӧй книжка.
— Гиж тадзи: «Постановитім...» Энлы! — юалан ногӧн Трубачёв видзӧдліс Петя вылӧ.
— «Не шуавны коньӧр кодь кывъяс», — тэрмасигтыр висьталіс Петя.
Васёк довкнитіс юрнас Севалы:
— Гиж!
Сева гижис.
— Водзӧ?
— «Вӧчны точнӧй расписание...» — диктуйтіс Васёк. — Гиж: «Постановитім единогласнӧя: учитывайтны быд час...»
— Энлы, Васёк, а мыйкӧ кӧ... но, немвиччысьтӧм лоӧ? — юаліс Лида.
— Да збыль, мыйкӧ кӧ лоӧ?
Вайӧй нин ӧттшӧтш урчитамӧй та вылӧ кадсӧ! — шуис Нюра.
— Дерт жӧ!
Миян ӧд пыр кутшӧмкӧ случайяс да случайяс.
Друг бара мыйкӧ лоӧ, а кадсӧ та вылӧ миян абу урчитӧма! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Саша.
Челядь думыштчисны:
— А ӧд и збыль, Васёк!
Кыдзи тэ думайтан?
Васёк терпитны вермытӧма довкнитіс юрнас Малютинлы:
— Гиж: «Виччысьтӧм случайяс вылӧ пуктыны часджынйӧн лун.»
— Этша кодь! — нурбыльтіс Мазин, но, Васёк вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, споруйтны эз решитчы.
— Кодлы поручитам расписаниесӧ составитны? — юаліс Малютин.
— Ме ачым босьтча, — кисӧ нюжӧдіс Басӧк да, Сева книжкаысь листоксӧ питшӧгас дзебӧм бӧрын, торжественнӧя объявитіс:
— Пионеръяс! Сбор лыддя помассьӧмаӧн.
32 глава
ВУНӦДЛӦМ ДНЕВНИК
Мӧд луннас Васёк корис ас ордас челядьӧс, медым сетавны налы составитӧм расписаниесӧ.
Асъя часъяссӧ ӧбедӧдз вӧлі индӧма занимайтчыны Екатерина Алексеевнакӧд, ӧбед бӧрса часъяссӧ, час лунсянь квайт час рытӧдз — уджавны, рытъя часъяссӧ — госпитальӧ ветлӧм вылӧ да урокъяс гӧтӧвитны.
Виччысьтӧм случай вылӧ ковмис сетны ставсӧ часджынйӧн лун, сэки, кор тайӧ «случайыс лоӧ».
Дас ӧти чассянь шуӧма вӧлі узьны, сы вӧсна мый асывнас кӧкъямыссянь дасӧдз вӧлі сетӧма гортса делӧяс вылӧ.
abu
abu
Кажитчӧ, ставыс вӧлі прӧстӧй.
Беспокоитіс сӧмын сійӧ, мый асывъяснас оз удайтчы уджавны пустырь вылын.
— Кыдзкӧ абу лӧсьыд Леонид Тимофеевичысь татшӧм сёрӧн петны удж вылӧ!
Думыштас ещӧ, мый дышӧдчам! — висьталіс Васёк.
— Дерт, вермас думыштны, но мый вӧчан!
Бур, мый йӧзыс ӧні содіс, эмӧсь отсасьысьяс, — успокоитіс ёртсӧ Одинцов.
— Меным Иван Васильевич висьтавліс — ещӧ кодъяскӧ выльяс кыкӧн волӧмаӧсь, квайтӧд классаяс, — тӧдвылас уси Петялы.
Васёк бара видзӧдліс расписание вылӧ.
Да, кутшӧм прӧстӧя ставыс артмис!
Позьӧ и уджавны и велӧдчыны!
Дерт, сьӧкыд всё-таки, но зато кутшӧм школа лоӧ!
Гырысь ӧшиньяс, пытшкас паськыд коридор, уліас ыджыд зал.
Ставыс кыдзи пӧлагайтчӧ!
Ӧти комната, коридор помас, водзвыв нин индӧма квайтӧд класслы.
Тайӧ комнатаыс улыс судтаас...
Тӧрыт найӧ комната ӧшинь увсьыс весалісны ёг да неуна кодйыштісны мусӧ.
Челядь кутісны мечтайтны...
Регыд мысти найӧ ставныс заводитасны вӧчны пытшкӧсса отделка да ӧграда.
Ӧградасӧ найӧ вӧчасны зэв мичаӧс, краситасны турунвиж краскаӧн да арнас школаса дворӧ садиталасны пуяс.
Вӧлі сёр нин.
Васёк кутіс тэрмасьны:
— Но, ребята, ӧні ме сета тіянлы быдӧнлы бумага лист, мичаа перепишитӧй расписаниесӧ, и сэсся мед некутшӧм сёрнияс эз нин лоны!
Васёк матыстчис шкап дорӧ:
— Тані папалӧн бумага эм.
И дневникным миян тані куйлӧ.
Важӧн нин ме сійӧс эг видзӧдлы!
— Кутшӧм дневник?
Петкӧдлы, Васёк!
Павел Васильевичлӧн замысловатӧя вӧчӧм ичӧтик гӧгрӧс шкапыс бергӧдчис аслас ось вылын.
Васёк восьтіс ӧдзӧсъяссӧ да джаджсьыс босьтіс быдӧнлы тӧдса клеёнчатӧй кыз тетрадь.
Первой страница вылас сэні вӧлі гижӧма гырысь печатнӧй букваясӧн:
МИЯН ОТРЯДЛӦН ОЛӦМ.
1941 во
Челядь чеччыштісны, морӧсъяснаныс ӧшӧдчалісны пызан вылӧ.
Волнуйтчигтыр Одинцов видліс шыльыд сьӧд обложкасӧ:
— Миян дневник!
— Кыдзи тайӧ ми вермим вунӧдны сы йылысь! — чуймисны челядь. — Ӧд татчӧ ставсӧ гижӧма!
И Митя йылысь, и Матвеич йылысь, и Степан Ильич йылысь...
Одинцов восьтіс медбӧръя страницасӧ.
— «<ns>Хвеко-хвеля Хвео-хведин-хвецов</ns>...» — надзӧник лыддис сійӧ дневник помсьыс.
— Ми долженӧсь помавны тайӧ дневниксӧ да пӧдаритны сійӧс школалы, медым став ребятаыс тӧдісны, кутшӧм геройясӧн вӧліны Михайло дед, Матвеич, Николай Григорьевич! — пӧся шуис Васёк.
— Тайӧ дневниксӧ ми пуктам пионерскӧй комнатаӧ, медым став пионеръясыс вермисны лыддьыны Марина Ивановна йылысь, миян Валя йылысь, став йывсьыс... — тетрадьӧ видзӧдігмоз шуис Лида.
— Дерт жӧ!
Одинцов, поручайтам тэныд гижны тайӧ дневниксӧ помӧдзыс! — торжественнӧя шыасис ёртыс дінӧ Васёк. — Верман?
— Верма, дерт!
Ме ставсӧ помнита.
А мыйкӧ кӧ вунӧда, и ті отсаланныд.
Пырысь-пыр жӧ ме заводита гижны! — окотапырысь сӧгласитчис Коля Одинцов.
Сылы лои нимкодь, мый дӧверяйтӧны ёртъясыс, сійӧ видзчысьӧмӧн гартовтіс тетрадьсӧ трубкаӧ да дзебис сійӧс питшӧгас.
— Энлы дзеб.
Гашкӧ, лыддям ӧні?
Интереснӧ ӧд, кыдзи ставыс вӧлі! — юасьӧм ногӧн челядь вылӧ видзӧдігмоз шуис Петя Русаков.
Но Васёк довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Ӧні абу кад.
Вайӧй гижӧй расписаниесӧ...
Да, Коля, сэк кості, кор тэ кутан гижны дневниксӧ, тэ эн ветлыв госпитальӧ.
Одинцов шогӧ уси:
— Меным зэв окота Васяӧс аддзӧдлыны.
Ме сӧмын ӧтчыд ветла, ладнӧ?
33 глава
СІЙӦ ЖӦ РЫТАС
Кор челядь муналісны, комнатаӧ ньӧжйӧник пырис тётя Дуня, Васёк водзӧ пуктіс чай чашка.
Васёк казяліс, мый чашкаыс да блюдйыс сы киын тіралӧны.
«Мудзӧма...» — думыштіс сійӧ да надзӧник шуис:
abu
abu
abu
— Пукышт ме дінын, тётя. Ме ӧдйӧ гижышта.
— А мый тайӧ? — интересуйтчыштіс тётя Дуня.
Васёк дженьыдика висьталіс сылы аслас делӧяс йылысь: велӧдчӧм йылысь, ремонт йылысь.
Ставсӧ тайӧс тётя Дуня унаысь нин кывліс, но пыр относитчыліс сьӧлӧмсяньыс.
— Директор талун аслыс пызан нин пуктіс учительскӧйӧ, а Иван Васильевич госпитальысь регыд вуджас выль школаӧ.
Сылӧн тані дзик сэтшӧм жӧ комнатка раздевалка дорын.
Ӧні сійӧ сэні и узьлӧ — полӧ, медым эськӧ кодкӧ материалсӧ эз нуав.
— Но, тайӧ нин весьшӧрӧ! — скӧрмис тётя Дуня. — Коді нӧ эськӧ школаысь материал нуас!
Да татшӧм злӧдейясыс и став кар пасьтасьыс оз сюрны.
Эк ӧд, кутшӧм подозрительнӧй старикыс лоӧма!
— Да абу, гашкӧ, и оз сы вӧсна узьлы, а прӧстӧ окота сылы стӧрӧжитны... но, аслас специальность кузя уджавны ли, мый ли.
— Специальность кузя — тайӧ мӧд делӧ.
А йӧз вылӧ клевещитны нинӧмла.
Школаыд быдӧнлы дона.
Дугдывтӧг йӧзыс сы дінын жуӧны...
Ме тожӧ тӧрыт муні сы дінті.
Видзӧдлі дворас.
Керкаыссӧ кутшӧм мича лоӧ!
А школьникъяссӧ нин — детинкаяссӧ да нывкаяссӧ дворсьыс — артавнытӧ он вермы!
И тэнӧ аддзылі, сӧмын эг чукӧстлы.
Сійӧ юыштіс аслас чашкаысь чай, ичӧтика курччыштіс сакар тор, сэсся мӧдіс кызны, перйис носӧвӧй чышъян да помнас чышкыштіс синъяссӧ.
— Помнита, кор муніс гортсьыным батьыд...
Воис шинеля, пуксис со татчӧ орччӧн, кутіс менӧ.
А ме бӧрда.
«Мый нӧ, — шуа, — Паша, донаӧй, тэсянь висьтавны Васёклы?
Гашкӧ, прӧщайтчӧм могысь кӧсъян мыйкӧ висьтавны?»
А сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ да шуӧ: «Оз ков, чоюкӧй.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ, мый ме верма висьтавны».
— «Да кытысь нӧ, Паша, сійӧ тӧдӧсӧ?»
Нюмъёвтіс сійӧ меным да бара ассьыс:
«Тӧдӧ, чоюкӧй!
Бур пи век тӧдӧ, мый шуас ӧти либӧ мӧд случайын бать».
— Тётя Дуня пыкис щӧкасӧ кипыдӧснас да гусьӧник юаліс: — А тэ и збыль тӧдан-ӧ?
— Тӧда, ме век тӧда! — нимкодьпырысь нюмъёвтіс Васёк. — Вот и ӧні тӧда...
Сійӧ эськӧ синпӧвнас мигнитіс меным тэ вылӧ да шуис:
«Мыйкӧ миян тётя Дунялӧн синъясыс ӧні васӧдінынӧсь...
А нолтӧ, Рыжик, матыстчыв сы дінӧ меліджыка...» — Васёк чеччис да, тьӧткасӧ кутӧм бӧрын, ассьыс банбокъяссӧ топӧдіс сы банбокъяс бердӧ.
— Немтор, — шуис сійӧ, — кыдзкӧ-мыйкӧ олам...
— Ог сэсся ме вермы терпитны... — сылысь юрсӧ ас бердас топӧдлігмоз шӧпнитіс тётя Дуня.
— Письмӧясыд миян абуӧсь... письмӧясыс кытчӧ вошины?
— Немтор, немтор, письмӧяс воасны.
Ӧд овлывлӧ — туяс задерживайтчывлӧны.
Тэ сӧмын эн бӧрд, ставыс лоӧ бур! — шогпырысь спокойнӧя бурӧдіс тьӧткасӧ Васёк.
Тайӧ минутаас сылы кажитчис, мый батьыс кылӧ сылысь да ошкӧмпырысь довкйӧдлӧ сылань юрнас: «Эн сет, эн сет сылы бӧрдны, Рыжик...
Пӧрысь сійӧ, висьӧ.
Коді сійӧс, тэысь кындзи, жалитыштас...»
— Вай, тётя, карта вылысь видзӧдлам, кӧні бойясыс мунӧны.
Васёк вайис карта, паськӧдіс сійӧс пызан вылӧ, ичӧтик кӧрӧбкаысь перйис гӧрд флажокъяс:
— Со, видзӧд, кӧнӧсь ӧні миян йӧзыс!
Тётя Дуня перйис зепсьыс ӧчки.
Синваыс сылӧн косьмис и, Васёккӧд тшӧтш гӧрд флажокъяс пукталігӧн, сійӧ скӧрысь шуис:
— Немтор, воас миян кад!
Ми найӧс дзик Берлинӧдзыс кутам вӧтлыны!
— Тэныд эськӧ фронт вылӧ колӧ мунны, тётя Дуня! — шутитыштіс Васёк.
Узьны водісны сёрӧн.
Войнас Васёк вӧтасис батьсӧ.
Вӧталіс, мый кӧнкӧ ыджыд эрд вылын тшын пыр да би пыр тӧвзьӧ санитарнӧй поезд.
Васёк дінті паровознӧй будкаын вуджӧртчис батьыслӧн кельдӧдӧм, зумыштчӧм чужӧмыс, кельыдлӧз серьёзнӧй синъясыс, увлань ӧшӧдчӧм, тӧдса ускыс.
Васёк уськӧдчис поезд бӧрся, но тшын кымӧр пӧвстсянь чепӧсйис вражескӧй бомбардировщик, и сьӧкыд снаряд кучкис паровозлы бокас.
Васёк горӧдіс, кутіс пессьыны и, унйывсьыс, ещӧ дыр на нетшкысис кодлӧнкӧ шоныд киясысь...
Сэсся восьтіс синъяссӧ да аддзис тревожитчысь тётя Дуняӧс.
— Садьмӧдчы, садьмӧдчы, Васёк, муса пи... — сійӧс кутігмоз меліа шӧпкӧдіс сійӧ.
Васёк топӧдіс юрсӧ пӧдушка бердас.
— Письмӧяс, письмӧяс абуӧсь, тётя Дуня... — ымӧстіс сійӧ.
— Немтор, немтор, письмӧяс воасны...
Ӧд овлывлӧ — туяс задерживайтчывлӧны, — бурӧдіс сійӧс тётя Дуня.
34 глава
АНДРЕЙКА
Асывнас Васёк дыр думайтіс аслас вӧт йылысь.
Шогыс, быттьӧкӧ зэв ыджыд из, личкис сылысь сьӧлӧмсӧ.
Матысса, рӧднӧй морт — тётя Дуня, но батьтӧгыс аслас гортыс кажитчӧ тыртӧмӧн да гажтӧмӧн.
«Талун ветла депоӧ», — думайтӧ Васёк.
Депоын ставыс казьтылӧ детинкалы батьсӧ.
Сэні мунӧ аслас олӧм, и рабочӧйяс ветлӧдлӧны сэтшӧм жӧ, маслӧӧссьӧм да паровоз тшын дука, курткааӧсь, кутшӧм вӧлі и батьыслӧн;
сэні югыд мастерскӧйын и ӧні ӧшалӧ стахановецъяскӧд ӧтлаын батьыслӧн портретыс, а сы улысӧ гижӧма ыджыд печатнӧй букваясӧн: «Коммунист, стахановец Павел Васильевич Трубачёв».
Васёк петӧ гортсьыс да горша видзӧдӧ сэтчань, кӧні уличаяс да переулокъяс сайын муртса тыдалыштӧ вокзаллӧн джуджыд вевтыс, а сы сайын кӧрттуй линия пӧлӧн — деполӧн руд кузь зданиеыс.
Падмыштӧмӧн Васёк сулалӧ ворота дорас.
Ӧкмыс час кежлӧ сійӧ должен лоны пустырь вылын, кытчӧ чукӧртчасны нин сылӧн ёртъясыс.
Найӧ сёрнитчисны мунны Екатерина Алексеевна ордӧ ставныс ӧтлаын.
Пропуститӧм урокъяс бӧрын некод оз кӧсйы локны первойӧн.
Но ӧні водз на.
Котӧртлыны кӧ депоӧ... кӧть часджын кежлӧ!
Васёк чепӧсйӧ места вывсьыс да, гырддзаяссӧ бокъяс бердас топӧдӧмӧн, котӧртӧ улича кузя.
Керкаяс, палисадникъяс, воротаяс, калиткаяс да магазинъяс вуджрасьӧны сылӧн син водзас.
Со и вокзал...
Кӧрттуй линияяс крестасьлӧны, кузь сьӧд змейяс моз куйлӧны шпалъяс вылын рельсъяс.
Васёк мӧдіс мунны надзӧн, горша ньылаліс тӧдса дуксӧ, коді вӧлі ру вӧснаыс уль да шом бус вӧснаыс душнӧй...
Кутшӧмкӧ нывбаба тэрыба вомӧналіс сылысь туйсӧ.
Ведраын сылӧн ыпъялӧ паровозысь шыблалӧм сотчысь шом.
Васёк пуксьӧ рӧч йылӧ.
Татысянь тыдалӧ деполӧн воротаыс.
Запаснӧй туй вылын сулалӧ паровоз.
Брезентӧвӧй комбинезона рабочӧйяс кыскӧны брандспойтъяс.
Васёк тӧдӧ — паровоз ӧні кутас принимайтны душ.
Сэсся, дзирдалысь, сьӧд, мича, сійӧ мӧдӧдчас кытчӧкӧ выль туйӧ...
Депо ворота сайӧ бокӧвӧйясӧс оз лэдзны.
Васёк оз лыддьы асьсӧ бокӧвӧйӧн, но сылы абу окота, медым сувтӧдісны сійӧс ӧдзӧс дорас.
Тайӧ эськӧ ӧбиднӧ вӧлі сылы.
Бурджык пукалыштны рӧч йылын да виччысьлыны ассьыс тӧдса зонкасӧ Андрейкаӧс.
Андрейка — еджыд юрсиа, ичӧтик, тӧждысьысь.
Депоӧ сійӧс босьтісны война дырйиыс нин.
Андрейка и ачыс на оз тӧд, кутшӧм должностьыс сылӧн, сійӧ зільӧ отсасьны ставныслы и быдӧнлы.
Васёк тӧдмасис сыкӧд случайнӧ.
Ӧтчыд ӧбед дырся перерыв дырйи, Васёкӧс ӧтнассӧ рӧч йылысь аддзӧм бӧрын, аслас кӧтӧдтӧм брезент плащнас ышнясигтыр, еджыд юрсиа Андрейка тэрмасьтӧг кайис сы дінӧ да пуксис орччӧн, шондінас шонтӧм сёй насыпь вылӧ.
Сӧдз синъяссӧ читкыртӧмӧн да беринъясӧн серлӧдлӧм чужӧмсӧ кӧрлӧдлігтыр сійӧ дыр да немъяндысьтӧг видзӧдіс аслас сосед вылӧ.
Сэсся питшӧгсьыс кыскис косьтӧм вобла да нянь тор.
Кыкнан детинкаыс чӧв олісны.
Васёк синбӧжнас видзӧдіс, кыдзи «деповщик» кульӧ воблаыслысь косьмӧм кучиксӧ да сёйӧ, чӧскыдпырысь курччалӧ еджыд ён пиньяснас чорыд черисӧ, кыдзи плеш вылас сылӧн шобді рӧма вижов юрси улас чукӧрмӧны посньыдик ньылӧм войтъяс.
Чӧв овны эз ло интереснӧ.
— Уджалан тані? — деполань юрсӧ довкнитлӧм бӧрын уважениеӧн юаліс Васёк.
— Уджала. — Андрейка чушнитіс чангыль нырнас. — Отсасьысьӧн.
— Кодлы отсасян? — интересуйтчис Васёк.
— А коді сійӧс тӧдӧ...
Кодлы ковмас!
Паровозъяс дорын ветлӧдла.
А то сортировочнӧйӧ ыстывлӧны.
Андрейка бергӧдлыштіс киас вильӧдӧм вобласӧ, сюся видзӧдаліс гӧгӧр, абу-ӧ кольӧма кытчӧкӧ чери лы вылас яйыс, да друг подозрительнӧя юаліс:
— А тэ мый тані жӧдзан?
Ме тэнӧ унаысь нин аддзылі татысь.
И ӧні тэ вӧсна пӧсь ватӧг ӧбедайта. — Сійӧ кӧрис еджгов синкымъяссӧ. — Гашкӧ, тэ шпион?
Либӧ кодкӧ ыстӧма тэнӧ?
Смотри, ме эрдӧда регыд!
— Дурак тэ, а абу отсасьысь! — скӧрмис Васёк. — Бать менам тані уджавліс депоас.
Павел Трубачёв, коммунист, стахановец.
— Видзӧдтӧ! — чуймӧмӧн шуис Андрейка. — Павел Трубачёвӧс ме аддзылі...
Сійӧс портрет вылӧ рисуйтӧмаӧсь.
Машинист?
Збыль!
Миянлы и собрание вылын сійӧс пример пыдди вайӧдлісны!
— А ме — сылӧн пи! — гордӧя шуис Васёк.
Андрейка ошкӧмпырысь видзӧдліс выль тӧдсаыс вылӧ да, комбинезон пӧлаас кисӧ чышкӧм бӧрын, нюжӧдіс сійӧс Васёклы:
— Тӧдмасям.
Андрей Иванович!
Васёк ёна пыркнитіс сылысь шом буснас сьӧдасьӧм кисӧ да волнуйтчигтыр юаліс:
— А мый менам бать йылысь сёрнитӧны?
Андрейка шӧри чегис коляс няньсӧ да мыччис Васёклы банйӧм гӧрбушка:
— Сёйышт!
Машинист Трубачёв йылысь ме кывлі сортировочнӧйын.
Герой сійӧ.
Раненӧйяс тыра поездъяс новлӧдлӧ, дзик фашистъяс ныр увті писькӧдчывлӧ.
— А кытчӧ нуӧдалӧ сійӧ найӧс, раненӧйяссӧ, эн кывлы?
— Эг, эг кывлы.
Тӧдӧмысь, кытчӧкӧ матӧджык.
Ӧтчыд миян туй кузя мунліс, сӧмын сувтлытӧг, Москваӧ.
Васёклӧн гудыртчисны синъясыс.
— Миян туй кузя... таті..? — гусьӧник юаліс сійӧ.
— Но да.
Ответственнӧй поезд нуӧдіс...
Да тэ мый едждӧдін быдӧн?
Тайӧ ӧд важӧн вӧлі, ещӧ сэки на, кор фашистъяс вӧлі матыстчӧны Москва дорӧ.
— Батьӧс ме эг аддзыв война заводитчӧмсяньыс...
Ме сійӧс виччыси, виччыси...
А сійӧ прӧйдитӧма... миян дінті мунӧма... — отчаяниеӧн нурбыльтіс Васёк.
Андрейка зумыштчис:
— Могӧн муніс, эз ӧд гулянка вылӧ...
А тэ мый сэтшӧма батьыд бердӧ кутчысян?
Тэ и ачыд абу ичӧт, ачыд асьтӧ инавны верман, уджыд быдлаын эм.
Ме вот тожӧ мамбать бердӧ кутчысьлі, а кор воисны миян сиктӧ фашистъяс, сэки нин ставыс сорласис:
и бать партизан, и пиыс партизан...
пӧрысь дедъяс — и найӧ партизанъяс...
Асланыс арлыд вылӧ некод эз видзӧд.
Буди нёньпом кага мамыс дінӧ кольлі...
Васёк пыр на думайтіс батьыс йылысь:
— Эз и гижышт, миян дінті мунӧма, а ме эг и тӧдлы немтор...
— Война — мый сэні вӧчан!
Вот виисны менсьым мам-батьӧс, и коли ме ӧтнам.
Сӧмын дас кык арӧсӧдз и челядялі.
Ӧні ачым ас вӧсна тӧждыся.
Васёк бӧр воис ас садяс да жалитӧмпырысь видзӧдліс «деповщик» вылӧ:
— И некод-некод тэнад тані абу?
— Кыдзи абу!
Ме карӧ ветлывла частӧ — сэні менам быдлаын землякъяс.
— Землякъяс?
Тіян сиктысь?
— Мыйла обязательнӧ менамысь.
Став сиктъясыс миян, — комбинезон вывсьыс крӧшкияс пыркнитігмоз спокойнӧя вочавидзис Андрейка да сэки жӧ юаліс: — А тэ коді сэтшӧмыс?
Школьник?
— Дерт жӧ.
Пионер-школьник.
Васёк мӧдіс висьтавлыны ас йывсьыс, аслас ёртъяс йылысь.
Сэсся сувтіс, кутіс тэрмасьны:
— Но, прӧщай, Андрей Иваныч!
— Удж вылын ме «Андрей Иваныч», а сідзи, прӧстасӧ, дерт, Андрейкаӧн шуӧны менӧ.
— А ме — Васёк.
Васёк Трубачёв.
Волан кӧ карас — пырав ме ордӧ.
Васёк висьталіс ассьыс адрессӧ, зепсьыс кыскис карандаш:
— Гижышт, а то вунӧдан.
— Ог вунӧд, паметь менам бур.
Ме пукала комсомольскӧй собраниеяс вылын да ставсӧ ӧти кывйӧдз запоминайта, — ошйысьыштіс Андрейка.
Васёк шпыньмуніс:
— Да тэ ӧмӧй комсомолец? — Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ Андрейкалӧн жебиник туша вылӧ да скӧра шуис: — Эн ошйысь весьшӧрӧ!
Андрейка ӧбидитчис:
— Ме эг и ошйысь!
Комсомолецӧ менӧ босьтасны во мысти.
Арлыдӧй оз судзсьы.
А открытӧй комсомольскӧй собраниеяс вылӧ ме ветлывла ас окота кузя.
Миянын регыд вечерньӧй школа воссяс, и сэтчӧ кута ветлывлыны.
Кыдз-некыдз, а образование ассьым получита тырвыйӧ, — увереннӧя шуис сійӧ.
Васёк нюжӧдіс кисӧ:
— Но, до свиданья, Андрейка!
Бур зон тэ.
Андрейка радпырысь топӧдліс сылы нюжӧдӧм кисӧ:
— Кыдзи кывла мыйкӧ тэнад бать йылысь — котӧрӧн вола.
А тэ мыйӧн гажтӧмчан, пыр жӧ и волы.
Тайӧ кадсяньыс детинкаяс кутісны дружитны.
Рӧч йылын кыкӧн пукалігӧн висьтавлісны ёрта-ёртныслы асланыс могъяс йылысь.
Ӧтчыд Андрейка норасис младшӧй мастер вылӧ:
— Том на, а оланногыс важ режим дырся кодь.
Лёк кывъясӧн видчӧ, талун мазут тыра ведраӧн ме вылӧ ырыштчыліс.
Васёк скӧраліс:
— А тэ нӧ мый чӧв олан?
Босьтін мед да висьталін сы йылысь гырысьджыкъяслы.
Косіник кинас Андрейка пыкис юрсӧ да сьӧкыда ышловзис:
— Оз позь.
Сійӧ шуӧ: «Ме пӧ вися, нервнӧй».
Кыдзи ме кута норасьны висьысь вылӧ?
Коркӧ ӧтчыд партийнӧй комитетса секретарь, бур старик, корис менӧ ас ордас да юалӧ: «Тэ мый, Андрей Иваныч, гажтӧм?
Гашкӧ, ӧбижайтӧ кодкӧ?» — Андрейка читкыртіс векньыдик руд синъяссӧ. — Чӧв олі ме.
Мыйла зыксӧ панны!
Висьысь мортлысь мый босьтан?
«Ньӧти, — шуа, — менӧ некод оз ӧбижайт, а вот ті эськӧ мед младшӧй мастерлы санаторий клопочитінныд, тайӧ, дерт, и менӧ эськӧ мездіс».
Том мастерӧс збыльысь мӧдӧдӧмаӧсь лечитчыны,
и Васёк дыр сераліс, кор Андрейка висьталіс сылы, мый сійӧс кедзовтысьлы клопочитӧма санаторий.
Андрейкакӧд улича вылын неважӧн паныдасигӧн Васёк норасис сылы, мый оз тырмы кадыс велӧдчыны, уна уджыс ремонт вӧчанінын, а рабочӧйясӧс корсьны ӧні сьӧкыд.
— Сідзкӧ, мый нӧ тэ чӧв олан?
Менам землякъяс — боевӧй йӧз.
Сӧмын чукӧст — ставныс локтасны...
Став рабочӧй классыс, быдсикас специальностяыс.
Тэ сӧмын висьтав!
Васёк мыйлакӧ представитіс аслыс железнодорожникъяслысь дзонь армия да серӧктіс.
— Висьтала, ковмас кӧ, — кӧсйысис сійӧ, медым не ӧбидитны выль другсӧ.
Ӧні, рӧч йылын сулалігӧн, Васёклы дум вылас уси, мый Андрейка кӧсйысьліс пыравны сы ордӧ, да сідзи эз и пырав.
И ӧні оз лок аддзӧдлыны ассьыс другсӧ.
Васёк дыр сулалӧ да, синъяссӧ кинас тупкыштӧмӧн, видзӧдӧ деполӧн восьса ворота вылӧ, крестасьлӧм кӧрттуйяс вылӧ, маслӧӧссьӧм комбинезонъяса рабочӧйяс вылӧ.
Некӧн оз тыдав Андрейкалӧн еджыд юрыс.
«Уджалӧ, буракӧ.
Асывнад сійӧс он аддзы, колӧ ӧбед кад дырйи волыны», — жугыльпырысь думайтӧ Васёк да, ӧткӧн пукалыштӧм бӧрын, тэрмасигтыр мунӧ карӧ.
Челядь виччысьӧны сійӧс, дас часын найӧ ставныс ӧттшӧтш мунасны Екатерина Алексеевна ордӧ.
Плӧщадь вылын часі петкӧдлӧ ӧкмыс час.
35 глава
ВАЖ ДА ВЫЛЬ ЁРТЪЯС
Челядь вӧліны пустырь вылын нин.
Васёк кытшовтіс синъяснас дворсӧ.
Сылы кажитчис, мый школьникъяс лоӧмаӧсь ещӧ унджыкӧнӧсь.
Кутшӧмкӧ нывкаяс кутлісны Лидаӧс да Нюраӧс.
Сійӧс аддзӧм бӧрын найӧ ставныс уськӧдчисны сылы паныд:
— Васёк!
Здравствуй, Васёк!
— Трубачёв, здорово!
Васёк синъяс водзын кутісны вуджрасьны тӧдса чужӧмъяс, быдладорсянь нюжӧдчалісны сылань дружескӧй кияс.
— Васёк!
Ми квайтӧн воим!
Миянлы ставсӧ нин висьталісны Украина йывсьыд.
Ой, ми сэтшӧма виччысим тіянӧс сэки! — тэрыба-тэрыба пондісны висьтавлыны кык нывка.
— Ми воим, а тані выль школа ремонтируйтӧны!
Вот шудыс!
И ті ставныд танӧсь! — радпырысь нюмъялігтыр висьталіс Надя Глушкова.
— Молодец тэ, Трубачёв! — Васёклы пельпомас тапнитіс сыкӧд ӧти классын велӧдчысь Коля Чернышёв. — Ребята миянлы ставсӧ висьталісны.
Ме тэнӧ весиг эг чайтлы аддзывны Украина бӧрад!
А сэсся друг локтім важ школаӧ, а миянлы висьталӧны, мый ті ловъяӧсь и мый школа ӧні лоӧ мӧдлаын...
А тэ мыйын тані?
Бригадир, дерт?
Ми тожӧ уджавны кутам.
Кодлӧнкӧ сутшкасьысь ёжика шырӧм еджыд юрыс друг быдмис Васёк водзвылӧ.
— Белкин!
Лёня Белкин!
Детинкаяс топыда кутчысьлісны.
— Но, ловъя?
Ме сідзи и тӧді, мый тэ ловъя!
Весиг эг думайтлы некор... — еджыд синлысъяссӧ лапйӧдлігтыр да пыр на Васёкӧс кутлалігтыр нурбыляліс Лёня Белкин.
— Видзӧд, Васёк, со Медведев сулалӧ!
Ичӧтик тушаа ӧкуратнӧй детинка, волнуйтчӧмӧн нюмъялігтыр, матыстчис Трубачёв дінӧ.
— Ме вои жӧ... — яндысьыштӧмӧн шуис сійӧ.
— Ми аддзысьлім нин Леонид Тимофеевичкӧд.
Тэ йылысь сійӧ талун юаліс.
Сэтчӧ печник воӧма, — Васёкӧс соскӧдыс дергайтігмоз дзользис банйӧм чужӧма кызіник нывка. — А ми Уралын вӧлім, велӧдчим.
Квайтӧд классӧ вуджим...
Васёк муртса вевъяліс ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ да топыда кутліс кияссӧ вӧвлӧм ёртъясыслысь.
— Гӧгӧрвоан, Васёк, печникыс — нывбаба, — синкымъяссӧ лэптыштіс да таинственнӧя висьталіс сылы Саша.
— Но и мый нӧ, кӧть и нывбаба? — суитчис Лида Зорина, кодӧс кытшалӧмаӧсь аслас важ пӧдругаясыс.
— Кыланныд, нывъяс, печникыс — нывбаба!
Вот тайӧ интереснӧ, збыль?
— А кӧні сійӧ?
Кӧні сійӧ?
— Сулавлӧй, энӧ видзӧдӧй ставныд ӧттшӧтш, — матыстчис на дінӧ да шуис Нюра. — Абу мича.
Быттьӧкӧ некор эгӧ аддзылӧй нывбаба печникӧс.
— Одинцов, — горӧдіс Васёк, — мый найӧ сэні сёрнитӧны?
Печник — нывбаба?
— Но да!
Пырысь-пыр аддзан.
Сійӧ сёрнитӧ Леонид Тимофеевичкӧд...
А со выль ребята! — Одинцов ӧвтыштіс кинас неылын сулалысь детинкаяслы:
— Локтӧй татчӧ, ребята!
Тайӧ Васёк Трубачёв!
Тӧдмасьӧй!
— Менӧ шуӧны Боря Тишин, а тайӧ менам ёрт Гриша Петрусин.
Васёк здоровайтчис.
— Ті кутшӧм классысь?
— Ми вуджим квайтӧд классӧ, миян ставыс пятёркаяс, отличникъяс, — дженьыд кыз чуньяса зыр кодь паськыд кипыдӧссӧ чургӧдігмоз шуис Тишин. — Миянлы интереснӧ, вообщӧ, ёртъяссянь тӧдмавны, кыдзи лоӧ школа кузяыс.
Мыйкӧ оз тыдав, медым сійӧ эштас сентябрь первой лун кежлӧ.
— Мӧдногыс, ті асьныд гӧгӧрвоанныд, миянлы нинӧмла локны татчӧ уджавны да, дженьыда кӧ шуны, лойны татысь няйтсӧ, — вӧсни гӧлӧсӧн шуис Петрусин.
Васёк сюся видзӧдліс выль ёртъяс вылӧ.
Кыкнанныс вӧліны сӧстӧминик курткааӧсь, гладитӧм гачьясаӧсь.
Тишин вӧлі ичӧтджык тушаа, руд синъясыс сылӧн видзӧдісны синкым увтіыс, вывлань лыбыштӧм вылыс вомдор весьтас ичӧтик паськыд дженьыд нырыс вӧлі тырӧма виж берин чутъясӧн.
Петрусинлӧн, мӧдарӧ, чужӧмыс вӧлі мичаник, посни чертаяса, ӧкуратнӧй нырыс пукаліс веськыда, сёрнитысь вылӧ синъясыс видзӧдісны меліа, и лӧсьыдик фигураыслӧн став вӧрасас тӧдчис ичӧтысяньыс пельклун.
— Миянлы нинӧмла... — бара заводитіс сійӧ,
но Васёк торкис сійӧс:
— Школа ремонтируйтӧны.
Сы могысь медым сентябрь первой лунсянь миянлы занимайтчыны, ковмас быдӧнлы уджавны.
Верманныд пуктыны кытчӧкӧ бокӧджык ассьыныд курткаяснытӧ, раздевалкаыс абу на эштӧма.
Кутанныд уджавны быдӧнкӧд ӧтлаын.
Ме пырысь-пыр тӧдмала, мый колӧ вӧчны талун.
Тэрыб воськовъясӧн сійӧ мӧдӧдчис директорлань.
Мазин кывліс тайӧ сёрнисӧ да надзӧник матыстчис детинкаяс дорӧ.
— Кора пӧрччысьны! — серамсорӧн шуис сійӧ.
Но детинкаяс падъялігтыр вешйисны бокӧ мый йылыськӧ ёрта-ёртыскӧд сёрнитігтыр.
Саша вӧчліс Мазинлы скӧр синъяс да, пельпомӧдыс сійӧс кутӧмӧн, нуӧдіс Васёк бӧрся:
— Ветлам печниксӧ видзӧдлам.
И мыйла тэ сідзи сразу сюйсян?
— Ыджыд тай, налы нинӧмла! Тшапмӧмаӧсь! — скӧраліс Мазин.
— Вок менам, черноморскӧй моряк, сьылідзиръяныс эськӧ сеталіс налы да вӧтліс татысь, — пинь пырыс сьӧлыштӧм мысти шуис Витя Матрос.
— Зэв тай колӧны найӧ миянлы тані!
— Ньӧжйӧджык, Матрос, мый тэ грубитан? — на дінті мунігӧн тапнитіс сылы пельпомас Одинцов. — Абу лӧсьыд тадзи.
Витька югнитіс синъяснас да чӧв ланьтіс.
Леонид Тимофеевич петкӧдліс выль печниклы керкасӧ.
Кор детинкаяс матыстчисны кильчӧ дорӧ, директор, пос вывті лэччигӧн, висьтавліс:
— Пачьяс, дерт, колӧ вӧчны медводз, сытӧг ми огӧ вермӧй заводитны комнатаяс белитӧм.
Сыкӧд орччӧн мунысь ныв аддзис кильчӧ дорын сулалысь челядьӧс да гусьӧник мыйкӧ шуис, ачыс кӧрыштліс сук сьӧд синкымъяссӧ.
Ныв вӧлі молния замока кельыдлӧз теннискаа, сьӧд юбкаа да спортивнӧй еджыд туфлиа.
Юрсиыс вӧлі еджыд, дженьыда шырӧма, помъясыс читкыльтчӧмаӧсь пытшлань; спокойнӧй ыджыд плеш улас пемыдлӧз синъясыс видзӧдісны сюся да стрӧга.
Киняулас сійӧ кутіс кутшӧмкӧ тубрас, а киас — дженьыдик пу зыр.
Мазин синбӧжнас видзӧдліс Одинцов вылӧ да гырддзанас надзӧник тувкнитіс Васёклы:
— Вот и печник!
— Здравствуйте, Леонид Тимофеевич! — яндысьыштӧмӧн шуис Васёк, ачыс зілис не видзӧдны гӧстя вылӧ. — Ми локтім тӧдмавны...
— Здравствуйте, здравствуйте! — торкис сійӧс директор да, сералысь синъясӧн «печник» вылӧ видзӧдігмоз, висьталіс: — Вот, Елена Александровна, буретш тайӧяс и эмӧсь Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс!
Ме тіянлы на йылысь висьтавлі.
Тайӧ, сідз шуны, подув пуктысьяс, первой пионеръяс, кодъяс мекӧд тшӧтш осваивайтісны тайӧ веж пустырсӧ.
Тані найӧ абу на ставныс, на пӧвстын эмӧсь и нывкаяс.
И ещӧ ребята воалісны вӧвлӧм нёльӧд «Б»-ысь.
Вообщӧ став классъясыс нин вочасӧн укомплектуйтчӧны, ӧні кежлӧ школа дворын на, — шутитыштіс директор, — но тайӧ ребятаыс воисны медводз...
Вот, Трубачёв, тӧдмасьӧй.
Елена Александровна зэв любезнӧя сӧгласитчис миянлы отсавны, буретш сійӧ и эм эсійӧ волшебник-печникыс, кодтӧг ми тіянкӧд китӧмъяс кодьӧсь!
— Здравствуйте... — яндысьыштӧмӧн места выланыс педзигмоз приветствуйтісны выль печникӧс челядь.
— Здравствуйте! — гажаа довкнитіс юрнас ныв.
Морӧс вылас сылӧн югнитіс комсомольскӧй значок, и челядь тӧдлытӧгныс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Елена Александровна синъяснас кытшовтіс дворсӧ.
— Ме видзӧдалі нин тіянлысь став овмӧстӧ, и меным кажитчӧ, мый заводитам ми ог пачьяссянь.
Ме думайта, заводитны колӧ уджсӧ бура организуйтӧмсянь.
Ті тані зэв унаӧн, эмӧсь школьникъяс старшӧй классъясысь и младшӧйясысь.
Вайӧй вӧчамӧй неыджыд производственнӧй собрание да быд класслы индам ассьыс уджалан участок.
А гашкӧ, тіянӧс ставнытӧ юклам бригадаяс вылӧ, а то некод точнӧя оз тӧд, мый сылы вӧчны.
— А ми ставсӧ вӧчам!
Мый аддзам, сійӧс и вӧчам! — шуис Мазин.
— А мый ті кӧсйылінныд вӧчны талун? — юаліс Елена Александровна.
— Талун, буракӧ, кутам отсасьны рабочӧйяслы дранка тувъявлыны.
Да ещӧ Леонид Тимофеевич шуліс, делянка вылӧ пӧ ковмас мунны, — висьталіс Васёк.
— Но, мунны миянлы, кӧть и жаль, нинӧмӧн на ещӧ! — тӧждысьӧмпырысь шуис Леонид Тимофеевич да, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кутіс тэрмасьны: — Елена Александровна, ті, пӧжалуйста, лоӧй тані кӧзяйка пыдди, сёрнитчӧй ребятакӧд собрание йывсьыд, а ме муна делӧясӧн.
Леонид Тимофеевич муніс.
Елена Александровна мыччис ассьыс тубрассӧ да зырсӧ Мазинлы.
— Мазин, — прӧстӧя шуис сійӧ, — идрав кытчӧкӧ тайӧ кӧлуйсӧ, найӧ меным оз ковмыны талун. — И кор аддзис, мый Мазин нюжмасьӧ, юаліс: — Тэ ӧд Мазиныс?
— Ме Мазин.
Места вылас укшаля педзигтыр Коля босьтіс Елена Александровналысь тубрассӧ да зырсӧ.
— Ну Грозныйлы, — тэрыба шуисны челядь.
Елена Александровна пуксис кильчӧ пос вылӧ.
— Пуксялӧй, сёрнитыштам.
Директор тшӧктіс талун жӧ гижны списокӧ став ребятасӧ, быд класс торйӧн.
Тайӧс ме кӧсъя поручитны тіянлы.
А кор списокыс эштас, чукӧртам производственнӧй собрание.
— Кодкӧ воис, — друг шуис Саша.
Дворӧ збоя пырис легкӧвӧй машина да бергӧдчигас инмис сюръяӧ, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма объявление «2 №-а школа».
Кабинаысь чеччыштіс кузь тушаа лӧз курткаа детинка.
— Тайӧ тані мӧд номера школаыс? — гораа горӧдіс сійӧ.
Некымынӧн челядь эновтісны уджнысӧ да кытшалісны машинасӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс Елена Александровна.
— Тайӧ Алёша Кудрявцев, — сорласьӧм кыкпӧлӧс чувствоӧн — дӧзмӧмӧн да радпырысь — шуис Васёк.
Сійӧ сразу тӧдіс, мый воысьыс сылӧн неважӧнся тӧдсаыс, да, мыйӧн дум вылас уси сыкӧд пинясьӧмыс, зумыштчис.
Одинцов да Саша чуймӧмӧн видзӧдісны Трубачёв вылӧ.
— А мый нӧ, тайӧ Кудрявцевыс тіянкӧд ӧтлаын уджалӧ?
Мыйла сійӧ машинаӧн локтіс? — юаліс Елена Александровна.
— Ми сійӧс первойысь аддзам, — Васёк вылӧ видзӧдігмоз шуис Одинцов.
— Сійӧ кӧсйӧ вӧлі велӧдчыны миян школаын, — ёртъясыслӧн чуймӧм видзӧдласъяслы вочавидзтӧг объяснитіс Васёк, — а машинаыс тайӧ батьыслӧн, генерал Кудрявцевлӧн.
Машина дорӧ чукӧртчисны нин челядь.
Кияснас ӧвтчигтыр Алёша мыйкӧ висьтавліс.
Тишин да Петрусин сулалісны сыкӧд орччӧн.
Тишин малаліс машиналысь дзирдалысь кузовсӧ, а Петрусин, еджыд ёсь пиньяса вомсӧ калькнитӧмӧн, видзӧдіс Алёша вылӧ да сылӧн быд кыв шуӧм бӧрын гораа сераліс.
— О-о, да тані быдса дворец!
И ребята унаӧн!
Ме тожӧ кута уджавны тані.
Примитанныд менӧ, ребята? — юаліс Алёша.
— Примитам, примитам! — гораа да гажаа кыліс кильчӧ дорӧдз.
— Гашкӧ, тэныд, Трубачёв, колӧ ветлыны тӧдмавны, мый сэні сэтшӧмыс? — шуис Елена Александровна.
Васёк чеччис да падъялігтыр мӧдӧдчис машиналань.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи пинясьӧм бӧрас встретитчас сыкӧд Кудрявцев, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пустырь вылын ас мортӧн да лыддис коланаӧн здоровайтчыны выль воыськӧд.
— Здравствуй, Кудрявцев, — Алёша дінӧ матыстчигӧн шуис сійӧ.
Но Алёша эз ӧтветит.
Мӧдарлань бергӧдчӧмӧн сійӧ веськодьпырысь ӧшӧдчис гырддзаяснас машина вылӧ да быттьӧкӧ нинӧм казявтӧг мый йылысь кӧ мӧдіс сёрнитны соседыскӧд.
— Эй, выль воысь... кыдзи тэнӧ...
Кудрявцев!
Тэкӧд здоровайтчӧны!
Тэкӧд Трубачёв здоровайтчӧ! — быдладорсянь горӧдісны челядь.
— Трубачёв? — синъяссӧ читкыртіс Алёша. — Ог тӧд сэтшӧмсӧ.
Васёк пузис.
— А ме тэнӧ тӧда! — гораа шуис сійӧ да видзӧдліс веськыда аслас прӧтивниклы дерзкӧй сӧдз синмас.
Тайӧ синъясас тӧдчис восьса лӧглун да сералӧм.
Васёк падмис.
— Этша тӧдан! — сы падмӧм вылӧ нимкодясигтыр да молния цепочканас ворсігтыр шпыньмуніс Кудрявцев.
Челядь чукӧртчисны на гӧгӧр да сюся видзӧдісны кыкнанныслы чужӧманыс, виччысисны зык лыбӧм.
Трубачёвлӧн гудыртчисны синъясыс, киясас зэвтчисны мускулъясыс, но сійӧ нюжмасис.
А Кудрявцев, кодӧс ышӧдіс школьникъяслӧн вниманиеыс, веськыда нин сераліс сылы синмас, петкӧдліс мурч-курччӧм еджыд пиньяссӧ.
Кудрявцевкӧд орччӧн, ӧшпи моз юрсӧ копыртӧмӧн да быттьӧкӧ противникыслысь вынсӧ мерайтігмоз, сулаліс Тишин.
Бокас, мыйкӧ виччысигмоз нюмъялігтыр, мыччасис Петрусин.
— Тэ кытысь? — друг скӧрысь чепӧсйис йӧз чукӧрысь Мазин. — Трубачёв, мый тэ видзӧдан!
Шыбит татысь тайӧ ышнясьысьсӧ аслас машинаыскӧд тшӧтш!
Витя Матрос сулаліс Васёккӧд орччӧн да, косьӧ кӧ воасны, дась вӧлі сувтны сы дор.
Но кось эз ло.
Трубачёв лэптіс юрсӧ да, кулакъяссӧ разигмоз, гораа шуис:
— Ми тані кӧзяева, а сійӧ — миян гӧсть! — и пельпомъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын муніс Кудрявцев дінті, а челядь гораа да ошкӧмпырысь горзісны.
— Молодец, Трубачёв!
Честнӧй кыв, тэ настоящӧй пионер!
Ме ставсӧ аддзылі, — матыстчис Васёк дінӧ сизимӧд класса велӧдчысь кузь тушаа Толя Соколов.
— И эг ме ӧтнам аддзыв, а со коді... —
синъяснас сійӧ индіс бокынджык сулалысь Елена Александровна вылӧ.
Сы йылысь ставныс быттьӧкӧ вунӧдлісны.
Сійӧ сулаліс ӧтнас, и еджыд юрси улас сьӧд синкымъясыс сылӧн скӧрысь чукыртчисны, а синъясыс видзӧдісны веськыда Кудрявцев вылӧ.
Васёк бергӧдчыліс, но Елена Александровна сійӧс эз казяв.
— Мазин, чукӧст ребятасӧ, миянлы пӧра урок вылӧ, — шуис Васёк да петіс улича вылӧ.
Васёк мунӧм бӧрын Елена Александровна тэрыб воськовъясӧн матыстчис Кудрявцев дінӧ да гораа юаліс:
— Кодлӧн машинаыс?
— Менам, — вежливӧя вочавидзис Алёша.
— Ог гӧгӧрво, кытысь тэныд машинаыс?
Мый тэ — ответственнӧй работник?
Коді тэ сэтшӧмыс? — скӧрысь юаліс Елена Александровна.
— Менам бать генерал.
Тайӧ сылӧн машинаыс, — падъявтӧг вочавидзис Алёша.
— Сідзи и висьтав, мый тайӧ машинаыс батьыдлӧн.
Сувтӧд сійӧс кытчӧкӧ бокӧ да заводит уджавны.
Нинӧмла татчӧ чукӧртны йӧзсӧ да шӧйтны немуджтӧг.
А тіян вылӧ, ребята, ме веськыда шензя, — шыасис сійӧ челядь чукӧр дінӧ.
— Быттьӧкӧ некор нэмнаныд ті абу аддзылӧмныд машинасӧ!
Но, мый ті чукӧртчинныд татчӧ?
Ме кӧ тэ местаын, Кудрявцев, веськыда эськӧ ӧбидитчи: видзӧдӧны тэ вылӧ, кыдзи зоопаркын ӧбезьяна вылӧ! — Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да серӧктіс.
Петрусин гораа, некытчӧ лӧсявтӧг, серӧктіс.
Тишин видзӧдліс сы вылӧ чуймӧм, лӧг видзӧдласӧн.
Кудрявцев кельдӧдіс да шутьлялігтыр пырис машинаас.
— Эй, кыдзи тэнӧ...
Тишин, пуксьы, виччысьлам директорсӧ! — быттьӧкӧ орччӧн сулалысь Елена Александровнаӧс казявтӧг шуис сійӧ.
— Директор талун оз ло! — горӧдіс сылы Толя Соколов. — Вешйы татысь дзоньӧн-видзаӧн!
Дӧзмӧм чужӧма Алёша вӧрзьӧдіс рульсӧ.
Машина вӧрзис.
Петрусин чепӧсйис места вывсьыс да, кияснас ӧвтчигтыр, мӧдіс котӧртны машина бӧрся.
— Эй, тэ!
Вӧтӧд, вӧтӧд! Кут бӧжӧдыс, а то мунас! — сы бӧрвылын сералісны челядь.
36 глава
УРОК ВЫЛЫН
— Локтӧны!
Мама, ставныс локтӧны! — котӧрӧн гортас пыригмоз кыпыдпырысь горзіс Петя Русаков.
Екатерина Алексеевна вӧчис скӧр чужӧм:
— Вот ме налы ӧні петкӧдла!
Сы мында пропуститны!
Безобразие!
Челядь пырисны полігтырйи, ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Нывкаяс медводз матыстчисны Екатерина Алексеевна дінӧ, ӧтар-мӧдарладорсяньыс видзӧдлісны сылы синмас:
— Скӧраланныд миян вылӧ?..
Ой, скӧраланныд!
Ми прӧстӧ полім локнысӧ...
— Скӧрала, дерт, — ас дінсьыс найӧс вешталігмоз коса шуис Екатерина Алексеевна да бергӧдчис детинкаяслань.
Детинкаяс мыжапырысь сулалісны ӧдзӧс дорын.
Некод на пиысь эз пуксьы.
Накӧд встреча кежлӧ Екатерина Алексеевна дасьтыліс уна чорыд да скӧр кывъяс но, аслас велӧдчысьяслӧн омӧльтчӧм чужӧмъяс вылас видзӧдлӧм бӧрын, сӧмын дженьыдика ышловзис да кинас индіс стулъяс вылӧ:
— Пуксьӧй!
Бӧръя кадас миян занятиеясным торксисны.
Тайӧ зэв лёк, медся нин налы, кодъяс слабӧсь арифметика кузя, — синъяссӧ сійӧ чӧвтліс Трубачёв вылӧ.
Васёк вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ, чышкис плешсӧ.
Екатерина Алексеевна пызан вылӧ пуктіс программа:
— Вот, ребята, ме видлалі ставсӧ, мый миян коли, и стӧча юклі миянлысь занятиеяснымӧс гожӧм кежлӧ.
Кадыс миян абу нин сэтшӧм уна.
Та вӧсна медбӧръяысь висьтала тіянлы: занимайтчыны колӧ ӧкуратнӧя, быд лун.
Чӧв олігтыр челядь пуксялісны пызан сайӧ.
Екатерина Алексеевна восьтіс учебник:
— Ми тіянкӧд сибдім дробьяс юклӧм вылын.
Тайӧ арифметика кузя.
Русскӧй кыв кузя делӧяс миян мунӧны бурджыка: ми помалім программасӧ пӧшти дзоньнас, кутам сӧмын повторяйтны.
История кузя ми прӧйдитам ӧні мифъяс.
Таысь кындзи, ми тэрыбакодь прӧйдитім сійӧс, мый колис миянлы Костя.
Сідзкӧ, ковмас ещӧ повторяйтны география.
Челядь чӧв олісны.
— Талун заводитам главнӧйсяньыс — арифметикасянь.
Саша Булгаков, пет дӧска дорӧ!
Неувереннӧй воськовъясӧн Саша матыстчис дӧска дорӧ, лӧсьӧдыштіс курткасӧ.
— Гиж пример: юк, пӧжалуйста, 8⅚ 2⅓ вылӧ.
Саша ӧкуратнӧя гижис примерсӧ да заводитіс смешаннӧй числӧяссӧ вуджӧдны неправильнӧй дробӧ.
Тайӧс вӧчӧм бӧрын сійӧ друг чӧв ланьтіс дӧска дорын да дыр сулаліс вӧрзьывтӧг.
Сылы отсӧг вылӧ Екатерина Алексеевна петкӧдіс дӧска дорӧ Лидаӧс.
Ӧтвылысь найӧ решитісны примерсӧ да мыкталігтыр висьталісны правилӧсӧ.
Урокыс муніс зэв сьӧкыда.
Петя Русаковысь кындзи некод эз вермы ӧтнасӧн решитны ни ӧти пример деление вылӧ.
Урок помасигас Екатерина Алексеевна шуис:
— Вот аддзанныд; ті бара вунӧдӧмныд ставсӧ.
А колян урок вылас делӧыс миян муніс ёна бурджыка.
Ковмас ещӧ пукалыштны дробьяс юклӧм вылын.
Мӧд урокыс вӧлі история.
История урокъяс вылын, сідз жӧ кыдзи и мукӧд урокъяс вылын, Екатерина Алексеевна стрӧга следитіс не сӧмын сы бӧрся, медым челядь точнӧя висьталісны велӧдны тшӧктылӧмторсӧ, а ещӧ и сы бӧрся, медым сёрниныс налӧн вӧлі правильнӧй.
Челядь тӧдісны тайӧс и, гортаныс урок гӧтӧвитігӧн, пыр висьтавлісны сійӧс гораа аслыныс.
Тайӧ разас, аргонавтъяс йылысь миф висьтавлігӧн, Мазин некыдзи эз вермы лючкиа стрӧитны ассьыс висьтсӧ:
— Грекъяс... любитлісны плавайтны... но вообщӧ... ылысса странаясӧ.
И вот ӧти царь... кыдзи сійӧс... Пелей... тшӧктіс... ӧтилы сэні... эсійӧ, но... Ясонлы, судзӧдны этайӧ... зӧлӧтӧй руносӧ...
Но, и сійӧ, сідзкӧ, муніс ылыс туйӧ...
Но, вообщӧ... зэв ӧпаснӧй туй...
— Дугдыв, Коля, — торкис Мазинӧс Екатерина Алексеевна. — Кыдзи тайӧ тэ висьтавлан?
«Вообщӧ, эсійӧ, эсійӧс, но, но...» Кутшӧм тайӧ нокайтӧм?
Русскӧй кыв зэв озыр да красочнӧй, сэні эмӧсь решительнӧ став кывъясыс, кодъяс тэныд колӧны.
Колӧ жӧ, медбӧрын, велӧдчыны правильнӧя пӧльзуйтчыны наӧн.
Тэ сорлалін ассьыд висьттӧ ковтӧм, лишнӧй кывъясӧн, тэнад сёрниын уна ёг туруныс.
Ми тіянкӧд сы мында лыддьысям, подробнӧя разбирайтам быд произведение.
Мыйла ми тайӧс вӧчам? — Сійӧ бергӧдчис челядьлань. — Велӧдчӧй жӧ, медбӧрын, правильнӧя сёрнитны!
Следитӧй ас бӧрсяныд, поправляйтӧй ёрта-ёрттӧ.
Оз жӧ позь тадзи!
История урок вылын челядьлы веськыда эз везит.
Зэв бура велӧдчысь Сева, Мазинлы сетӧм выговорысь повзьӧмла, Геракл йылысь миф висьталіс пӧшти наизусть, мыйвынсьыс зэвтіс ассьыс зрительнӧй паметьсӧ.
Помаліс сійӧ стӧч сідзи, кыдзи вӧлі гижӧма учебникын:
«Уна подвигъяс бӧрын Гераклӧс медбӧрын Зевс босьтіс небесаӧ да вӧчис енмӧн».
Екатерина Алексеевна дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ме ог помнит, медым ме коркӧ тшӧктылі наизусть велӧдны мифъяс.
Шензя весиг, мыйла тэ вӧчин татшӧм сьӧкыд уджсӧ.
Сева шӧйӧвоши, эз гӧгӧрво, мыйысь мыжалӧ сійӧс Екатерина Алексеевна, да тэрмасигтыр шуис:
— Но ӧд сійӧс и збыль ловйӧн босьтісны небесаӧ.
Челядь серӧктісны.
— Тайӧ урокъяс бӧрас менӧ, буракӧ, тожӧ ловйӧн босьтасны небесаӧ, — шутитыштіс Екатерина Алексеевна. — Но вот, ребята, водзӧвылӧ зільӧй висьтавлыны асланыд кывъясӧн, сӧмын энӧ сідзи, кыдзи талун Мазин.
Менӧ тайӧ ёна дӧзмӧдіс.
Муніганыс челядь торжественнӧя висьталісны асланыс учительницалы, мый налӧн ӧні точнӧй расписание и, «кӧть кув», некутшӧм пропускъяс сэсся оз лоны.
— «Кӧть кув» — тожӧ лишнӧй кывъяс, — ӧдзӧс дорас нин поправитіс найӧс Екатерина Алексеевна.
37 глава
ВАСЯ ДІНЫН
Ӧбед кадӧ челядь решитісны видлыны Васяӧс.
Мунігас Васёк висьталіс ёртъясыслы Кудрявцевкӧд аслас первой тӧдмасьӧм да пинясьӧм йылысь.
— Мый нӧ тэ чӧв олін? — чуймисны челядь. — Позьӧ вӧлі сразу жӧ ёрт ногӧн ӧлӧдны сійӧс, медым эз лэптав нырсӧ!
— Ме нарошнӧ эг висьтав.
Эг кӧсйы, медым водзвыв ставныд тӧдінныд, мый сійӧ баквал, чайті — гашкӧ, сійӧ мӧдногӧн асьсӧ мӧдас кутны.
Та вӧсна и здоровайтчи первойӧн...
Ӧд всё-таки сійӧ кӧсйыліс отсавны меным лесозаводад...
и вообщӧ сійӧ воис меным сьӧлӧм вылӧ, ачыс веськӧдлӧ машинаӧн...
— М-да...
Сразусӧ ме сідзжӧ нинӧм лёкторсӧ эг казяв сыысь, — шуис Саша.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм барчонок! — зумыштчис Одинцов.
— Но абу, сійӧ абу барчонок кодь! — вочавидзис Васёк. — Сійӧ ачыс висьтавліс меным, мый радейтӧ уджавны.
Прӧстӧ баквал!
— Но немтор!
Миян ребята сійӧс переделайтасны ас ногныс.
Вот сӧмын эсійӧ кыкыс мыйла сы дінӧ сибдӧмаӧсь? — юаліс Саша.
— А, Тишиныс да Петрусиныс?
Найӧ ӧд тожӧ выльяс.
Гашкӧ, машина вӧснаыс, — шуис Петя.
— Меным мыйлакӧ эсійӧ кыкыс пыр жӧ мустӧмӧсь лоины, — чукыртчыліс Сева. — Веськыда пыр жӧ!
Челядь серӧктісны:
— О-о!
Миян Севкалы кӧ нин кодкӧ мустӧм лои, сідзкӧ, эм мыйысь!
— Но, мый ті думайтанныд, ме нин сідзи быдӧнӧс радейта?
Ме сӧмын гораа ог висьтав да косясьны ог куж, а то эськӧ...
Челядь ещӧ гораджыка серӧктісны.
Сева ӧбидитчис:
— Да мый нӧ менам, тіян ногӧн, аслам мнение абу?
— Эм, мнение тэнад эм и мортӧс бура-мичаа разберитны тэ кужан, а сэсся заводитан правдайтны сійӧс: тайӧ сы вӧсна, а тайӧ сы вӧсна...
Тэ бур, бур, Севка!
— Весьшӧрӧ ті тадзи думайтанныд ме йылысь, — дӧзмӧмӧн шуис Сева. — Ме, гашкӧ, и бур и нинӧм абусьыс морт дінӧ ог крукась, но ни ӧти подлость меысь оз пышйы.
Ме сійӧс некодлы ог прӧстит!
И збыльторсӧ веськыда синмас шуа!
— Севка жебиник, но ёнысь оз повзьы, — думайтыштӧм бӧрын шуис Васёк.
— Тайӧ збыль.
Севка нинӧмысь повтӧм, — серьёзнӧя шуисны челядь.
Мазинлы друг дум вылас уси Елена Александровна:
— Мыйкӧ сійӧ абу печник кодь.
Воис быттьӧкӧ ас гортас.
Кутшӧмкӧ тубрас меным сетіс да зыр! — серӧктіс сійӧ.
— Мыйла абу печник кодь?
Сійӧ образованиеа печник.
Ӧні уна татшӧмъясыс.
Аддзылінныд сылысь комсомольскӧй значоксӧ? — варовмис Трубачёв.
— Сійӧ настоящӧй печник.
Ӧд ачыс Леонид Тимофеевич корӧма сійӧс пачьяс тэчны.
Но делӧыс сыын, мый сійӧ комсомолка и, дерт, кор аддзӧ нелючкияс, то пыр жӧ и суитчӧ, — объяснитіс Одинцов.
— Тіянладорсянь, зонъяс, абу лӧсьыд.
Муртса на морт воис, а ті пырысь-пыр и критикуйтанныд сійӧс, — дӧзмӧмпырысь шуис Нюра. — И вообщӧ нинӧмла вӧйпны, коді сійӧ.
Печник кӧ и печник.
Код тӧдас кутшӧм постъяс вылӧ выдвигайтӧны миян нывбабаясӧс!
Ӧні война вылын и майоръяс и полковникъяс — нывбабаяс.
Мый тайӧ налы, сідзи прӧстӧ сюри?
— Да ми нинӧм огӧ шуӧй, — яндысьыштіс Одинцов.
— Кыдзи онӧ, шуанныд, — пӧдругаыс дор сувтіс Лида. — Мазин радейтӧ быдӧн вылын сералыштны.
А война вылын нывбабаяс геройясӧн петкӧдлӧны асьнысӧ!
И тылын кыдзи уджалӧны!
Мама менам сёрӧн войнас локтӧ удж вылысь.
Да ӧні ещӧ партияӧ пырны лӧсьӧдчӧ, и мукӧд дырйиыс асылӧдзыс пукалӧ.
Гортын ӧні ме ставсӧ ачым вӧча, мед сӧмын сійӧ занимайтчас.
— Партияӧ пырӧ? — тэрыба юаліс Одинцов. — Вот тайӧ да!
Тэ и збыль бура должен отсасьны гортад.
Ӧд кор принимайтӧны, быднога вопросъяссӧ сеталӧны — друг сійӧ оз мӧд тӧдны мыйкӧ!
— Но, сійӧ тӧдӧ бура, менам мама юрсӧ оз янӧд! — кутіс волнуйтчыны Лида.
Челядь ошкӧмпырысь да гордитчӧмӧн видзӧдісны пӧдругаыс вылӧ.
— Тэ миянлы шӧпнит, кутшӧм лунӧ, ми кутам поздравляйтны!
Нюра чӧв оліс.
Дум вылас сылы уси аслас гортыс, халата мамыс, коді пыр расстроитчӧма гортса делӧясӧн.
Некор нэмнас сы мамлӧн оз ло татшӧм торжественнӧй луныс...
Коді шуас сы йылысь бур кывъяс, сійӧ кӧ нинӧмӧн оз отсав йӧзыслы, некӧн оз уджав!
Нюралы сьӧлӧм доймытӧдзыс друг лои жаль мамыс.
Сійӧ ӧшӧдіс юрсӧ да надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Одинцов тревожнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэ мый, Нюрочка? — гусьӧник юаліс Сева.
— Нинӧм. — Нюра благодарнӧя нюммуніс ёртыслы.
Сева век кужліс ас кадӧ матыстчыны, юавны, мый мортлӧн сьӧлӧм вылас.
Сійӧ эз пов шуны пӧдругасӧ мелі нимӧн, сійӧ эз яндысьлы йӧз дырйи меліавны ассьыс мамсӧ.
Сева — нинӧмысь повтӧм, сійӧ оз пов сералӧмъясысь.
«Ме ог пов бӧб йӧзысь, ме ачым пола лоны бӧбӧн», — ӧтчыд шуис сійӧ ачыс аслыс.
Нюра ещӧ ӧтчыд благодарнӧя видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Тӧдіс кӧ эськӧ Сева, кутшӧм сьӧкыд сылы, Нюралы!
Но петкӧдан ӧмӧй керкасьыд ёгтӧ?
Мед мый лоӧ лоас!
Вот и тӧдса калитка.
Важ школа кажитчӧ ичӧтӧн пустырвывса ыджыд керка серти.
— Ми быдмим, и школа быдмис, — шутитӧ Васёк.
Но ставныслы лои мыйлакӧ жаль воддза, важ школаыс.
Мыйтӧм бурыс вӧлі тані!
Васёклы друг дум вылас уси, кыдзи мамыс первойысь пыртӧдіс сійӧс школаӧ.
Кыдзи радліс мамыс!
И вот тані, калитка дорас, найӧ сувтлісны ӧти минута кежлӧ.
Мамыс тэрыба окыштіс сійӧс, лӧсьӧдыштіс сылысь курткасӧ, лӧсьӧдыштіс ассьыс шарпсӧ.
Васёк улӧдз копыртӧ юрсӧ да мунӧ кильчӧ дінті, ӧшиньяс дінті, турунӧн тырӧм туй кузя.
— Васёк!
Ребята, кытчӧ сійӧ мунӧ?
— Энӧ горзӧй... — шӧпкӧдӧ Сева.
— Сійӧ муніс Вася дінӧ ӧшинь улас...
Челядь надзӧник мунӧны Васёк бӧрся.
Госпитальын ӧбед кад.
Дворас некод абу.
Пуясувса пызанъяс вылӧ эновтӧма шашкияс, шахматъяс, домино.
Санитаръяс петкӧдалӧны паськыд пӧвъяс, пукталӧны на вылӧ эшкынъяс, пӧдушкаяс.
Обед бӧрын вурдысьяс узьӧны воздух вылын.
— Не ас кадӧ воим, Нина Игнатьевна скӧрмас! — полігтыр видзӧдалӧны гӧгӧр челядь.
— Ми сӧмын минута кежлӧ...
Кок чунь йыланыс найӧ матыстчӧны ӧшинь дорӧ.
Сук коръя веж кыдз кышакылігтыр вештӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ассьыс лапъяссӧ.
— Вася!..
Палата кажитчӧ тыртӧмӧн.
Вурдысьяс ӧбедайтӧны столӧвӧйын.
Вася ӧтнас пукалӧ койка вылын, пидзӧсъяс вылас кутӧ суп тыра тарелка.
Азымпырысь сійӧ курччалӧ нянь, банбокъясыс сылӧн вӧрӧны,
пинь улас кажакылӧ жаритчӧм корка.
— М-м... — ымӧстӧ сійӧ тыра вомнас да, тарелкасӧ тумбочка вылӧ пуктӧм бӧрын, ӧвтӧ кинас: — Локтӧй татчӧ!
Некод абу!
Пырӧй ӧшиньӧдыс!
Детинкаяс, кияс выланыс нюжӧдчӧмӧн, кайӧны ӧшинь вылӧ, чеччышталӧны палатаӧ; нывкаяс оз жӧ кольччыны детинкаясысь.
Ставныс ӧти-ӧтиӧн матыстчылӧны Вася дінӧ, топыда кутлӧны сылысь кисӧ.
— Но, кыдзи тэ, Вася? — койка дорын сулалігӧн тэрмасигтыр юасьӧны найӧ.
— Ме — зэв бур!
Ӧні бурдны кута.
Главнӧйыс, мый фронт вылӧ кыв шутӧг годнӧй! — гажаа висьталӧ Вася.
— Меным ребята висьтавлісны, мый тэныд бурджык, сӧмын ме ачым некыдзи эг вермы волыны татчӧ.
Эк, Вася!
Мыйӧн кок йылӧ сувтан — волы миянӧ школаӧ.
Миян регыд ремонт помасяс, лӧсьыд лоӧ!
Волан? — юалӧ Васёк.
— Кыдзи нӧ ог волы!
Вӧзйысьла и вола.
Ме ог мӧд дыр куйлыны.
Татчӧс врачьяс меным шуӧны: организмыд пӧ тэнад ён и выдержка эм, а вот терпениесӧ енмыс абу сетӧма!
Вася сералӧ, банбокъясас сылӧн артмӧны гуранторъяс,
сэсся друг, аслыс плешкас кучкӧм бӧрын, сійӧ тэрыба сюйӧ кисӧ пӧдушка улас.
— Энлӧй!
Мый нӧ тайӧ ме?
Ӧд тіянлы письмӧ Украинасянь.
Ӧтик детинка вайис. — Вася перйӧ кузь руд конверт, кодӧс доръясӧдыс вурӧма сунисӧн да пельӧсъясӧдыс крепитӧма сургучӧн. — Вот!
Став сертиыс тыдалӧ — серьёзнӧй письмӧ!
Челядь видзӧдӧны письмӧ вылӧ, падъялӧны босьтны сійӧс.
Коді тӧдас, мый сы пытшкын!
И пельӧсъясас сургучыс и сунисыс, коді нерӧвнӧй вурысъясӧн дорӧсалӧ руд конвертсӧ, кажитчӧны сэтшӧм вӧвлытӧмӧн да страшнӧйӧн.
Пионеръяс отрядлы.
Отрядса командирлы
Васёк Трубачёвлы да сылӧн ёртъяслы, —
ӧкуратнӧй гырысь почеркӧн гижӧма конверт вылас.
— Генкасянь...
Генкасянь...
Ребята, тайӧ Генкасянь!
Трубачёв босьтӧ Вася киысь письмӧсӧ да тэрмасигтыр пиньнас орӧдалӧ суниссӧ.
Видзчысьӧмӧн перйӧ топыда пукталӧм листокъяс.
— Лыддьы ӧдйӧджык! — шӧпкӧдӧны ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧм челядь.
38 глава
УКРАИНАСЯНЬ ПИСЬМӦ
«Дона ёртъяс!
Ылысса Украинасянь лэбӧны тіянӧдз менам партизанскӧй привет и менам думъясӧй.
Юӧрта тіянлы, мый ми мыйвынсьыным нӧйтам фашистъясӧс, унаӧс найӧс, гадъясӧс, виалім нин, но и ассьыным уна дона йӧзӧс воштім.
Менам вернӧй вӧв Гнедко бой поле вылысь петкӧдіс ранитчӧм боецӧс, тіянлысь вожатӧйтӧ Митяӧс.
Вирӧн ойдӧмаӧс вӧв гӧнитӧдіс сійӧс лагерӧдз и ачыс, кокас ранитчӧм вӧсна, уси муӧ миян землянка дорӧ.
Сьӧкыда ранитчӧма бойын тіян Митяныд.
А тайӧ вӧлі тадзи.
Югдігӧн петіс сійӧ разведкаӧ Яков Пряниккӧд, накӧд вӧліны ещӧ вит боец.
И паныдасьӧмаӧсь найӧ фашистъяслӧн да полицайяслӧн ыджыд отрядкӧд.
Писькӧдчӧмаӧсь бойӧн, гранатаясӧн уськӧдӧмаӧсь нелямын мортӧс...
Чорыда тышкасьӧмаӧсь партизанъяс, но оз позь вӧлі вермыны врагӧс.
Тшӧктӧма тіян Митяныд ёртъясыслы писькӧдчыны лагерлань, а ачыс ӧтнасӧн кольччӧма виӧм Яков Пряник дінӧ.
Шыблалӧма враг вылӧ гранатаяс, а кор бырӧмаӧсь гранатаясыс, чеччыштӧма сійӧ Гнедко вылӧ, перйӧма лэчыд саблясӧ да мунӧма бойӧ — ӧтнасӧн ставныслы паныд, рукопашнӧй бойӧ.
Куимысь нин вӧлӧм ранитчӧма тіян геройныд Митяныд, сӧмын казялӧма менам вернӧй вӧлӧй — визувтӧ сы пельяс костӧд пӧсь вир, тыртӧ синъяссӧ.
Усьӧма боец сылы сьылі вылас, личалӧма киас поводыс...
И чеччыштӧма менам боевӧй вӧлӧй вывлань, талялӧма ас гӧгӧрсьыс врагъясӧс да тӧвныр моз тӧвзьыштӧма партизанскӧй лагерлань...
Кыкысь вӧтӧдлӧма сійӧс вражескӧй пуля, сьӧкыда ранитӧма Гнедкоӧс кокас да бокас, сорласьӧма вирыс боецлӧн да вӧвлӧн...
Ылысь вӧрысь ме кылі кокшы да гӧрдлӧм.
Юртӧг-садьтӧг котӧрӧн петі землянкаысь...
Босьтім ми седлӧ вылысь Митяӧс, кӧртавлім сылысь ранаяссӧ.
Кӧртавлім ранаяссӧ и Гнедколысь.
Юӧрта тіянлы, дона ёртъясӧй менам: сьӧкыда ранитчӧма тіян Митяныд.
Командир клопочитіс нуӧдны сійӧс госпитальӧ, но оз позь сійӧс вӧрзьӧдны места вывсьыс.
Вешйывтӧг пукала ме сы дінын, мыйӧн верма отсася сестраяслы; сӧмын талун войнас первойысь восьтіс сійӧ синъяссӧ, дум вылас сылы уси виӧм Яков Пряник да сьӧкыда ышловзис.
«Ысты, — шуӧ, — менам ребяталы менсьым комсомольскӧй привет.
Гашкӧ, абу сиӧма сэсся аддзысьлыны миянлы.
Да висьтав, медым ребята гижасны письмӧ мамбатьлы...
Кытчӧдз ловъя, ме кута на воюйтны смертькӧд, а старикъясӧс дасьтыны век жӧ колӧ».
Ыста тіянлы, ёртъясӧй менам, тайӧ письмӧсӧ вернӧй морткӧд.
Вӧлі и ме бойын, отвагаысь менӧ наградитісны медальӧн, нӧйті врагӧс и эг пов смертьысь!
А ӧні пукала Митя дорын да бӧрда.
Быттьӧкӧ рӧднӧй вокӧс вошта.
И партизанъяс миян лунтыр пукалӧны землянка дорын, он вермы вӧтлыны найӧс, он вермы ыстыны бурӧн.
Вот тадз, другъясӧй менам, ёртъясӧй, огӧ лэдзӧй ми смертьсӧ тіян Митя дінӧ, кытчӧдз лоӧ миян вынным...
А Гнедко менам нэм чӧжыс кутас чотны.
Воюйтсис менам бур вӧвлӧн!
Почёт и уважение сылы став партизанъяссянь, а помасяс война, босьта ме сійӧс ас ордӧ, мӧдам колхозын овны ӧтлаын.
Мукӧдъясыс миян ӧні кежлӧ ставныс на ловъяӧсь, ыстӧны тіянлы ассьыныс партизанскӧй привет.
Юӧртӧй, мый тӧданныд асланыд учитель йылысь, тётя Оксана зэв ёна шогсьӧ сы вӧсна.
А Степан Ильич орчча сиктысь гусьӧн вайӧдіс знаменитӧй докторӧс.
Тайӧ докторыслӧн чемоданас быдсяма инструментъясыс эмӧсь.
Гашкӧ, и бурдас миян Митя...
А тіянлы тӧдса доблестнӧй боецӧс Яков Пряникӧс дзебим почётнӧй местаӧ, Иван Матвеевичкӧд да Николай Григорьевичкӧд орччӧн.
Сэні и дедӧй менам куйлӧ накӧд орччӧн.
Ещӧ кланяйтчӧны тіянлы пионерскӧй приветӧн Грицько да Федька Гузь.
А Игнат йылысь кутім тӧдны, мый сійӧ связнӧйын мӧд отрядын, аддзысьлӧма сыкӧд Коноплянко.
Гӧра гӧракӧд оз паныдасьлыны, а морт ас мортӧс век аддзас.
Велӧдчам ми и велӧдчӧм огӧ вунӧдӧй.
Тайӧ тулыснас экзамен сдайтім Степан Ильичлы да Мирон Дмитриевичлы квайтӧд классӧ.
А гӧтӧвитіс миянӧс Коноплянко.
Помасяс война, сійӧ миян школаӧ локтас Марина Ивановна местаӧ.
Прӧщайтлӧй, дона ёртъяс!
Ещӧ висьталі эськӧ ме торъя кывъяс тіян Севалы, да, гашкӧ, воас час, пуксям орччӧн, топыда кутам ӧта-мӧдӧс киясӧд, сэки и висьтала...
Сӧмын эськӧ мед эз кув тіян вожатӧйныд Митяныд, доблестнӧй боец и партизан, вернӧй аслас комсомольскӧй кывлы.
А победа миян абу нин зэв ылын.
Кольчча вернӧй пи аслам Рӧдиналӧн да аслам батько Сталинлӧн боец партизан Гена Наливайко».
Челядь чӧв олігтыр бӧрдісны.
Письмӧсӧ кывзӧм бӧрын Вася друг шуис:
— Эз радейтлы синваястӧ менам командир.
Сійӧ шулывліс тадзи: «Оз ков бӧрдны пӧгибнитӧм ёрт вӧсна, а сы паметь кузя колӧ вӧчны гырысь да славнӧй делӧяс!»
Вот кыдзи шулывліс менам командир! — гудырмӧм синъяснас кытчӧкӧ веськыда видзӧдігмоз мӧдысь шуис Вася.
Госпитальын ӧбед помасис.
Палатаӧ кутісны пыравны раненӧйяс.
Коридорын кыліс старшӧй сестралӧн гӧлӧсыс.
Трубачёв кутіс тэрмасьны:
— Ми мунам, Вася!
— Ми мунам! — сы бӧрся шуисны челядь.
Ӧти бӧрся мӧд найӧ видзчысьӧмӧн петісны ӧшиньӧд да вошины син водзысь.
— Вот тайӧ гӧстьяс!
Видзӧд, мый думыштӧмаӧсь!
Сестраысь повзисны, али мый? — сералісны боецъяс.
А челядь мунісны улича кузя, асьныс эз тӧдны, кытчӧ да мыйла найӧ мунӧны.
Ылын-ылын, Украинаын, партизанскӧй лагерын, ранаясысь сьӧкыда мучитчигтыр, куйліс налӧн другныс да ыджыдджык ёртныс Митя.
Друг Васёк сувтіс:
— Ребята!.. — Гӧлӧсас сылӧн тиньгис на синва, но синъясыс вӧліны сӧдзӧсь да чистӧйӧсь, быттьӧкӧ мыськӧма найӧс тувсов зэрӧн.
— Ті кывлінныд, мый шуӧма Васялӧн командирыс? — Васёк кӧрис синкымъяссӧ, зілис точнӧя уськӧдны дум вылас командирлысь кывъяссӧ:
— «Оз ков бӧрдны пӧгибнитӧм ёрт вӧсна, а сы паметь кузя колӧ вӧчны гырысь да славнӧй делӧяс».
Татшӧм кывъясыд, ребята, нэм кежлад запомнитчасны.
И ми запомнитам жӧ найӧс. — Васёк видзӧдліс ёртъяс вылас да чорыда шуис: — Мунамӧй уджавны.
Расписание серти нёль часын ми долженӧсь лоны удж вылын!
39 глава
ПРОИЗВОДСТВЕННӦЙ СОБРАНИЕ
Собраниесӧ вӧлі назначитӧма квайт час рыт кежлӧ.
Васёк тшӧктіс Белкинлы вӧчны список квайтӧд класса велӧдчысьяслысь.
Мукӧд классъясса школьникъясӧс гижавны кӧсйысис сизимӧд классын велӧдчысь Толя Соколов.
— Трубачёв! А этайӧ кыкыс — Тишиныс да Петрусиныс — миян квайтӧдӧ жӧ веськалісны.
И Кудрявцев тожӧ, — еджыд синкымъяссӧ кӧрлӧдлігтыр шӧпкӧдіс Белкин. — И вообщӧ ме эг тӧд, кытчӧ гижны тэнӧ, Мазинӧс, Одинцовӧс, Синицынаӧс...
но, найӧс, кодъяс тэкӧд... витӧдӧ али квайтӧдӧ?
— Дерт, квайтӧдӧ! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Васёк.
— Чудак жӧ тэ, Лёнька! — серӧктіс Мазин. — Эн тӧд, кытчӧ гижны!
Мый нӧ ми, второгодникъяс, али мый?
— Но, ме сідзи и гижи!
А то, думайта, кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?
Миян став ребята лоӧны квайтӧдын, а отряд сӧветса председатель — витӧдын!
Ерунда кутшӧмкӧ!
— Елена Александровна тшӧктіс, медым быд класс вӧлі торъя бригадаӧн.
А миян бригадирыс нин эм! — шуис Одинцов.
Собрание муніс ывлаын.
Челядь ваялісны ящикъяс, на вылӧ пукталісны пӧвъяс, петкӧдісны чернилаӧн киськассьӧм важ школьнӧй пызан, лӧсьӧдалісны гырысьяслы скамьяяс.
Пызан сайӧ пуксялісны Елена Александровна, кык Мироныч, Грозный, кровельщик, сійӧ жӧ маляр, и младшӧй классъясса учительница Федосья Григорьевна — олӧма нывбаба, коді ӧні на сӧмын воӧма.
Председатель местаӧ пуксис Леонид Тимофеевич.
Пызансянь неуна ылынджык пукалісны да сулалісны классъясӧн чукӧртчӧм выль школаын велӧдчысьяс.
Сизимӧдын найӧ вӧліны сӧмын куимӧн, и найӧ чувствуйтісны асьнысӧ старшӧйясӧн да сулалісны пызан дорын матынджык, а Толя Соколов, кок чунь йылас кыпӧдчыштлӧмӧн, дугдывтӧг горӧдлывліс кызіник гӧлӧсӧн:
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык!
Дисциплина кутӧй, ребята!
Квайтӧд класс пӧшти дзоньнас вӧлі тані.
Чукӧр шӧрас сулаліс Трубачёв да нёльӧд «Б» классын вӧвлӧм велӧдчысьяс.
Выльяс пиысь вӧліны сӧмын некымын детинка; на пӧвстын торъяліс кузь тушаа, стройнӧй Алёша Кудрявцев, сы дінын банйӧм чужӧма, ӧтарӧ-мӧдарӧ кодзлалысь синъяса, лӧсьыдик Петрусин да ӧшпи моз видзӧдысь, зумыш Тишин.
— Школа ещӧ абу на, но велӧдчысьяслӧн штат пӧшти тыр нин, — шутитыштіс Леонид Тимофеевич. — Но, матыстчӧй ставныд татчӧ матӧджык, и миянлысь производственнӧй собрание заводитам.
Ме зэв рад, мый ті ставныд сэтшӧм сьӧлӧмсянь да дружнӧя уджаланныд ассьыныд школа ремонтируйтігӧн.
И висьтала тіянлы веськыда, мый, кор ме босьтчи тайӧ сьӧкыд делӧ бердас — восстановитны тайӧ керкасӧ, ме дзик стӧча артышті, мый отсасьысьяс менам лоӧны.
Ӧтиыд, кыдз шуласны, поле вылын абу воин...
— Ура Леонид Тимофеевичлы!
Ура! — гажаа горӧдіс Толя Соколов.
— Ура!
Ура! — сы бӧрся дружнӧя горӧдісны челядь.
— Ребята!
Висьталам пасибӧ миян директорлы!
Три-четыре!
— <ns>Па-си-бӧ Ле-о-нид Ти-мо-фе-е-вич-лы</ns>! — хорӧн горзісны школьникъяс.
— Энлӧй!
Энлӧй! — кутіс ӧвтчыны кияснас директор.
Но шум эз ланьт.
Елена Александровна тэрмасьтӧг котшкӧдыштіс мӧлӧтнас пызанӧ.
— Дугдӧй шумитны, Леонид Тимофеевич сёрнитӧ. — Гӧлӧсыс печниклӧн вӧлі гора, челядь казялісны сэтысь ёсь, повелительнӧй ноткаяс да видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Леонид Тимофеевич носӧвикӧн чышкис плешсӧ, босьтіс ӧчкисӧ:
— Ме кӧсъя висьтавны тіянлы, ребята, мый ещӧ водз на «ура» горзыны.
«Ура» горзыны ми вевъялам на.
А ӧні ме тшӧктылі Елена Александровналы чукӧртны тіянӧс ставнытӧ сы могысь, медым уточнитны миянлысь уджнымӧс.
Кор ті вӧлінныд этшаӧнӧсь, быдӧн вӧчинныд сійӧс, мый верминныд асланыд вынъяс серти, мӧдногӧн кӧ, отсасинныд быдлаын, кӧні колӧ вӧлі тайӧ отсӧгыс, бура лӧсьӧдтӧм плантӧг.
Но плантӧг уджавны ӧні миянлы сьӧкыд.
Быд класс вермас нин лоны торъя бригадаӧн да ӧтвечайтны сылы поручитӧм участок вӧсна.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
— И вот, школа воссьытӧдз, колӧ шуны, сентябрь первой лунӧдз, коли тӧлысьӧн-джынйӧнысь неуна унджык.
Керкаыслысь основнӧй ремонтсӧ абу на помалӧма, а комната пытшкӧсъяс вӧчӧм, миянлысь участок ӧградитӧм да помӧдз устроитчӧм тожӧ босьтасны уна кад.
Вот буретш тані эмӧсь миян специалистъяс — плӧтникъяс Иван Миронович да Фёдор Миронович, — орччӧн пукалысь Мироновичьяс вылӧ индыштіс Леонид Тимофеевич, — корам найӧс висьтавны, мый ещӧ ковмас миянлы вӧчны.
Челядь кутісны клопайтны.
Старик Мироныч довкйӧдлыштіс юрсӧ, сувтіс да корис кыв.
Томджыкыс тожӧ сувтіс, но кыв эз кор и, ящиксӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, бурджыка пуксис сы вылӧ.
— Ме, ребята, тадзи шуа тіянлы: удж, дерт, ещӧ эм на.
Уджысь миянлы не пышъявны, а сылы миян бӧрся не вӧтлысьны!
Пытшкӧс вӧчтӧг комната оз ло комнатаӧн, а партаястӧг и класс оз ло классӧн.
Вернӧ ме висьтала? — Дедушка Мироныч мигнитіс челядьлы, веськыд кинас шамыртіс дзор тошсӧ да сералысь, лукавӧй синнас индіс Елена Александровна вылӧ: — Печник миян эм.
Да...
И, кӧть мед мый эз вӧв, а пачьяс лоӧны.
Мый ті шуанныд, пачьяс лоӧны, а? — мудера юаліс старик.
Гажа любопытствоӧн челядь видзӧдісны Елена Александровна вылӧ.
— Пачьяс лоӧны, — ассьыс вӧсни кияссӧ мыш саяс пуктігмоз да Мироныч вылӧ нюмъявтӧг видзӧдігмоз спокойнӧя шуис Елена Александровна.
— Но вот!
Заявка, сідзкӧ, вӧчӧма! — мӧдіс тэрмасьны старик. — Ӧні ещӧ вопрос, медым уточнитны, сідзкӧ, официальнӧя.
Вот миян кровельщик ёрт имеитӧ сідзжӧ малярлысь квалификация.
Вернӧ ме висьтала? — шыасис сійӧ кровельщик дінӧ. — Сійӧ, дерт, ассьыс заявкасӧ тіянлы тожӧ вӧчас официальнӧя.
Кровельщик, паськыд пельпомъяса, сьӧд синъяса, ичӧтик куш плешка, кодӧс тупкыштӧма сылань сыналӧм юрсинас, делӧвитӧя шуис:
— Ме сайын делӧ оз сувт.
Кыдзи Леонид Тимофеевич шуас, сідзи и вӧча.
Кыті <rus>под шёлк</rus>, кыті под мрамор.
Позьӧ вӧчны <rus>под бронзу</rus>.
Ӧти кывйӧн кӧ, классъяс да зал, например, оз нин позь ӧти ногӧн вӧчны.
Тайӧ факт.
Вайӧй точнӧй план, а ме ассьым делӧ тӧда.
— Но вот, бара жӧ квалификация.
Сідзкӧ, делӧ миян вернӧй, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Мироныч.
— Но и пуксьы, вернӧй кӧ, — зумыша шуис томджык Мироныч, ачыс дзуртігтыр бергалыштіс аслас ящик вылын. — Кадыс лишнӧй больгӧмтӧ оз радейт.
Пуксьы, шуа.
Пӧрысьджык Мироныч неокотапырысь пуксис пызан сайӧ.
— Но вот, став руководящӧй вынъяссӧ, сідз шуны, миян выяснитӧма.
Колӧ сӧмын быд участок дінӧ прикрепитны отсасьысьясӧс, — шуис Леонид Тимофеевич. — Кутшӧмсюрӧ уджъяс, шуам, ӧграда вӧчӧм, ті верманныд вӧчны асьныд пӧшти самостоятельнӧя.
Тіянлысь уджалан кадсӧ юклыны да бригадаяс организуйтны ми тшӧктам Елена Александровналы.
Елена Александровна сувтіс, матыстіс асланьыс списокъяс:
— Ребята! Ме видзӧдалі тайӧ списокъяссӧ.
Кӧть быд классын ещӧ зэв на этша велӧдчысьыс — унаӧн ещӧ эз на воавны, а унаӧн, медсясӧ старшӧй классъяс, уджалӧны ӧні колхозъясын, — но велӧдчан во заводитчигкежлӧ школаын велӧдчысьяс содасны.
Ӧні жӧ кызвыннас кутшӧмсюрӧ классъяс сформируйтӧма нин.
Сідзкӧ, ребята, тайӧ классъясас колӧ организуйтавны пионерскӧй отрядъяс.
Радлана шум кыптіс школьникъяс пӧвстын.
Елена Александровна лэптіс кисӧ да спокойнӧя висьталіс водзӧ:
— Эм кӧ отряд, сідзкӧ должен лоны сэні и отряд сӧветса председатель.
Гашкӧ, кытчӧдз ми огӧ укомплектуйтчӧй дзикӧдз, мӧдногӧн кӧ шуны, велӧдчан во заводитчытӧдз, отряд сӧветса председательясӧн кольны воддза ребятаӧс, кодъясӧс бӧрйылісны водз, важ школаын.
А сэні, кӧні найӧ абуӧсь, тіянлы ковмас временнӧ бӧрйыны аслыныд председательӧс.
А сы вӧсна мый ӧні миян мунӧ зэв ыджыд удж, то быд отряд лоӧ рабочӧй бригадаӧн, а отряд сӧветса председатель — бригадирӧн.
Сӧгласенӧсь?
— Сӧгласенӧсь!
Сӧгласенӧсь!
Челядь шызисны.
Найӧ пыр жӧ кутісны чувствуйтны, мый бара ловзьӧ налӧн школьнӧй пионерскӧй организацияыс, мый найӧ ӧтувтчӧмаӧсь отрядъясӧ, мый найӧ настоящӧй школьникъяс нин.
И, таысь кындзи, найӧ, кыдзи гырысьяс, лоӧны рабочӧй бригадаясӧн.
— Заводитам старшӧй классъяссянь.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый уджыслысь медся ответственнӧй участокъяссӧ кутасны поручайтны старшӧйяслы... — бара заводитіс Елена Александровна.
— Гӧгӧрвоана!
Гӧгӧрвоана! — мӧдісны шумитны школьникъяс.
Но кодлӧнкӧ киыс друг лыбис вывлань да вӧрзьӧдчытӧг чурвидзис воздухас.
Елена Александровна мышкыртчыштіс:
— Кодлы абу гӧгӧрвоана?
Йӧз чукӧрысь петіс Тишин.
— Ӧткымынлы абу гӧгӧрвоана, мыйла ӧтлаӧ сорлалӧмаӧсь кык класс, — читкыртыштӧм дерзкӧй синъяснас Елена Александровна вылӧ синкым увтіыс видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Кыдзи сійӧ — сорлалӧмаӧсь кык класс?
Кутшӧм классъяс? — списокъяссӧ киас бӧрйӧдлігтыр юаліс Елена Александровна.
Школьникъяс чӧв ланьтісны да любопытствоӧн кывзісны.
— А сідзи, сорлалӧмаӧсь! — юрсӧ боквыв пӧлӧстігмоз, серамсорӧн шуис Тишин. — Витӧдӧс да квайтӧдӧс сорлалӧмаӧсь.
Мазин тэрыба тувкнитіс Трубачёвлы.
Васёк чошкӧдіс пельяссӧ.
Лёня Белкин волнуйтчигтыр мыйкӧ шӧпнитіс челядьлы.
Нывкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Татчӧс велӧдчысь Лёня Белкин, списоксӧ составляйтігӧн, вунӧдӧма, мый, шуам, Трубачёв да ещӧ некымын детинка, а накӧд и кык нывка — второгодникъяс.
— Мый, второгодникъяс?
Трубачёв — второгодник?
Сійӧ сӧрӧ!
— Тишин сӧрӧ!
— Аддзан-ӧ — выль велӧдчысь, а кыдзи асьсӧ петкӧдлӧ!
— Энӧ кывзӧй сылысь!
Челядь мӧдісны жуны, скӧрысь шумитісны.
Леонид Тимофеевич сувтіс:
— Тайӧ мый татшӧмыс?
Тані мунӧ собрание, казьтышта тіянлы.
Коді оз куж асьсӧ кутны да оз уважайт ассьыс рабочӧй коллективсӧ, мед петас татысь да корсяс аслыс мӧд места!
Лои дзик чӧв-лӧнь.
Леонид Тимофеевич пуксис:
— Висьталӧй водзӧ, Елена Александровна!
— Трубачёв, волы татчӧ, пӧжалуйста! — чукӧстіс Елена Александровна.
Челядь вешйыштісны, сетісны туй.
Васёк кутіс асьсӧ спокойнӧя, но сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис.
— Сентябрь первой лунӧ ми воам квайтӧд классӧ.
Витӧд класслысь программасӧ ми прӧйдитам гортын.
Вот мыйла Белкин гижис миянӧс квайтӧд классӧ, — гораа шуис сійӧ.
Челядь пӧвстын кыліс лӧг серам Петрусинлӧн да серамсора гӧлӧс Кудрявцевлӧн:
— Мыйла нӧ эськӧ не сизимӧдӧ, висьталӧй пӧжалуйста?
Елена Александровна дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да бара шыасис Трубачёв дінӧ:
— Но кыдзи жӧ тэ ногӧн, справедливӧя лоӧ — стройка кежлӧ кольны тіянӧс квайтӧд класса списокӧ али вуджӧдны витӧдӧ?
— Миянлы дзик ӧткодь, кӧні уджавны, и споруйтны та вӧсна ме ог мӧд, — мыйвынсьыс асьсӧ кутігмоз шуис Васёк.
— А ми мӧдам!
— Ми ставным мӧдам споруйтны! — школьникъяс чукӧрысь кылісны волнуйтчысь гӧлӧсъяс.
— Трубачёв миян! — горзіс Лёня Белкин. — И ми сійӧс витӧд классӧ огӧ сетӧй!
— Трубачёв пыр вӧлі миян отряд сӧветса председательӧн, а ӧні лоӧ бригадирӧн миян бригадаын.
Лэптӧй кинытӧ, ребята, коді сы дор? — ящик вылӧ чеччыштігмоз гораа шуис Коля Чернышёв.
Вӧвлӧм нёльӧд «Б» класса челядь тойласигтыр писькӧдчисны водзӧ, лэпталісны кияснысӧ.
— Ми ставным Трубачёв дор! — горӧдіс Надя Глушкова. — И ми асланым став ребята дор — Нюра Синицына дор, Лида Зорина дор, Петя Русаков дор...
Кинас тэрыба ӧвтыштӧмӧн Елена Александровна дугӧдіс шумсӧ:
— Тырмас!
Ми чукӧртчим татчӧ, медым сёрнитыштны сы йылысь, кыдзи бурджыка пуктыны удж.
Уджсӧ лоӧ юклӧма отрядъяслы.
Трубачёв да сылӧн ёртъясыс кольччасны витӧд класскӧд.
Ланьтӧй!
Ме ог разрешайт сэсся водзӧ споруйтны.
Предлагайта квайтӧд класслы бӧрйыны аслыс отряд сӧветса выль председательӧс.
Йӧз чукӧрын кыліс дӧзмӧм шӧпкӧдчӧм.
Кылісны ньӧжйӧник шуӧмъяс:
— А мыйла сійӧ сюйсьӧ?
Мед Леонид Тимофеевич висьталас!
Елена Александровналӧн банбокъясыс неуна гӧрдӧдыштісны, плешкас тыдовтчис ёна тӧдчысь чукыр.
Леонид Тимофеевич довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Меным яндзим тіян вӧсна Елена Александровна водзын и став ёртъяс водзын, кодъясӧс ми корим асланым собрание вылӧ.
Ме ог вермы представитны, мый менам вӧвлӧм велӧдчысьяс кутшӧмкӧ ӧти воӧн сэтчӧдз вунӧдӧмаӧсь дисциплина да воштӧмаӧсь сӧвестьнысӧ, мый сы пыдди, медым решайтны кутшӧмкӧ дельнӧй вопросъяс, найӧ вынуждайтӧны миянӧс тані кывзыны бурнӧй выяснениеяс — кытчӧ гижны Трубачёвӧс: витӧд али квайтӧд класс дінӧ! — Директор паськӧдліс кияссӧ.
— Гашкӧ, тіянлы водз на вӧвны собраниеяс вылын, кӧні решайтчӧны серьёзнӧй вопросъяс?
— Абу... абу... — омӧлика дорйысисны школьникъяс.
— Миян ещӧ абу на вожатӧй.
И ме кори Елена Александровнаӧс отсавны тіянлы асланыд пионерскӧй делӧясын.
Но ті асьнытӧ кутанныд сідзи, мый ме пола, мед эськӧ Елена Александровна эз ӧткажитчы. — Леонид Тимофеевич чӧв ланьтіс да синъяснас кытшовтіс челядьӧс.
— Ме предлагайта, — бара заводитіс сійӧ, кор ставныс дзикӧдз ланьтісны, — мед аски жӧ быд класс сетас меным список аслас бригадалысь да индас бригадирӧс.
Тайӧ значитӧ, мый быд отряд должен бӧрйыны аслыс отряд сӧветса председательӧс.
Елена Александровна отсалас тіянлы таын.
А бригадаяс костын уджсӧ юкла ме ачым!
Та вылын ми ассьыным собраниенымӧс помалам.
И запомнитӧй бура, мый быдсяма посни артасьӧмъяс да ёрта-ёрт дінӧ недружелюбнӧй отношение сӧмын кутас торкны миянлысь ӧтувъя уджсӧ.
Челядь гӧгӧрвоисны, мый директор дӧзмӧма.
Дӧзмӧма вӧлі и Елена Александровна.
Синкымъясыс сылӧн чукрасисны, а синъясыс видзӧдісны скӧра да кӧдзыда.
Васёк чувствуйтіс асьсӧ унижённӧйӧн, быттьӧкӧ казялісны сійӧс пӧръясигӧн, сылысь сьӧлӧмсӧ дойдіс сознание, мый ставныс найӧ лоины витӧд классын, кыдзи второгодникъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі зывӧк, окота вӧлі шошаӧдыс кыскыны йӧз чукӧрысь Тишинӧс да ырыштчӧмӧн сетыштны сылы сьылідзиръяс...
А челядь чукӧрын, аслас победа вӧсна торжествуйтігтыр, Тишин горзіс, мый сійӧ дзикӧдз эрдӧдас став баквалъяссӧ да ышнясьысьяссӧ.
Васёк бура тӧдіс, кытысянь петӧ тайӧ грӧзитчӧмыс.
Но главнӧй мыжаыс, Алёша Кудрявцев, сӧмын ылісянь чӧвтлывліс сы вылӧ серамсора видзӧдласъяс да, Петрусинкӧд орччӧн сулалігӧн, висьтавліс сылы мыйкӧ гажаӧс, ас тӧдлытӧгныс челядьлысь вниманиесӧ кыскис ас дінас восьса, смел чужӧмнас да заразительнӧя сьӧлӧмсяньыс сералӧмнас.
Васёклы дум вылас усины аслас ёртъясыс.
Бур, мый Тишин выступайтігӧн некод найӧ эз шуны ни ӧти кыв.
Весиг Мазин аддзис ас пытшсьыс вын, медым чӧв овны.
Но кӧнӧсь нӧ найӧ ӧні?
Классъяс вылӧ юксьӧм школьникъяс бӧръялісны нин аслыныс отряд сӧветса председательясӧс.
То ӧтилаын, то мӧдлаын кыліс Елена Александровналӧн гӧлӧсыс.
Учительница дінті мунігӧн Леонид Тимофеевич гораа шуис:
— Тайӧ случай йывсьыс миян тіянкӧд ковмас на ещӧ сёрнитыштны.
Васёк гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ сы йылысь да сылӧн ёртъяс йылысь, но сійӧ весиг эз бергӧдчыв.
Квайтӧд классаяс чукӧрын выступайтіс Петрусин:
— Ме, ребята, Кудрявцев дор!
Сыкӧд ми огӧ пропадитӧй!
— Кудрявцевӧс!
Кудрявцевӧс! — горзісны выльяс.
— Бӧрйӧй, кодӧс кӧсъянныд, меным дзик веськодь! — кыліс Надя Глушковалӧн ӧбидитчӧм гӧлӧсыс.
Нёльӧд «Б» класс серти Васёклӧн воддза ёртъясыс зывӧкпырысь чӧв олісны.
Васёк аддзис бокысьджык витӧд классаясӧс.
Накӧд орччӧн сулалісны сылӧн ёртъясыс.
«Быттьӧ мыжаяс», — шогпырысь думыштіс Васёк, и друг сы пельӧдз кыліс торжествуйтысь, гораа горзӧмъяс:
— Тру-ба-чёв!
Тру-ба-чёв!
И кымын матӧджык сійӧ матыстчис, сымын гораджыкӧсь лоины приветствуйтысь горзӧмъясыс витӧд классаяслӧн:
— Тру-ба-чёв!
Тру-ба-чёв!
— Васёк Трубачёв!
Ура! — ассьыс бескозыркасӧ вывлань шыбитӧм бӧрын нимкодьпырысь равӧстіс Витька Матрос.
Васёклӧн вӧрзис сьӧлӧмыс.
abu
— Тэнӧ единогласнӧ бӧрйим отряд сӧветса председательӧн и бригадирӧн, — шуис сылы Одинцов.
Васёк нюмъёвтіс, довкнитіс юрнас:
— Но и мый нӧ, кутам уджавны!
abu
Сылань лэптӧм чужӧмъяс вылын тӧдчис дасьлун мунны сы бӧрся биӧ кӧть ваӧ.
Сыын садьмис командир:
— Аски ме тӧдмала, кутшӧм участок сетасны менам бригадалы да тіянӧс ставнытӧ сувтӧдала асланыд местаясӧ.
А ӧні верманныд мунавны!
Сійӧ ещӧ ӧтчыд нюмъёвтіс, но синъясыс сылӧн вӧліны жугыльӧсь, и сӧмын ёртъясыс гӧгӧрвоисны, мый сылы вӧлі сулалӧ тайӧ нюмъёвтӧмыс.
Кор витӧд классаяс шумӧн да гажаа разӧдчисны, Васёк ньӧжйӧник шуис:
— Колльӧдӧй менӧ.
Лида босьтіс сійӧс сойбордйӧдыс.
— Помнитан, челядь дырйиыд, кор вӧлі <rus>гололедица</rus>, ми частӧ ветлывлім ки-ки воча кутчысьӧмӧн, — меліа шуис Лида.
Васёк довкнитіс юрнас.
— Ме некыдзи ог гӧгӧрво, кытчӧ сійӧ воши, тайӧ челядьдырыс?
Ӧд миян абу нин сэтшӧм ыджыд арлыдным! — шога шуис Васёк.
40 глава
ПРИНЦИПИАЛЬНӦЙ МОРТ
Гортас Васёкӧс виччысис шоча волысь гӧсть — Андрейка.
Сійӧ важнӧя пукаліс пызан сайын тётя Дунялы паныд да, ёсь пиньяснас сакар курччалігмоз, блюдйысь ырскис-юис чай.
— Юӧй ещӧ ӧти чашка, Андрей Иваныч! — сьӧлӧмсяньыс гӧститӧдіс сійӧс тётя Дуня.
— Аттьӧ тіянлы...
Буди пукалышта да ещӧ юышта... — ньылӧм войтъяссӧ плеш вывсьыс чышкалігмоз солиднӧя висьталіс Андрейка.
Тётя Дуня вештывліс сылань чай тыра чашка, и Андрейка, неуна думайтыштӧм бӧрын, бара заводитліс юны.
Васёкӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтыштліс да зэв вежливӧя мыччис сылы кисӧ.
— Но вот, и кӧзяин миян воис! — шуис тётя Дуня дзик жӧ сідзи, кыдзи коркӧ шулывліс Павел Васильевич йылысь.
Тайӧ кывъяссьыс да Андрейкалӧн зэв вежливӧя шыасьӧмысь Васёк сразу лои быттьӧкӧ ыджыдджык арлыда.
— Но, кыдзи делӧяс? — пызан дінӧ пуксигмоз юаліс сійӧ.
— Бур, миян ставыс лючки-ладнӧ. — Андрейка тэрыба видзӧдліс другыс вылӧ да деликатнӧя юаліс: — А тэ мый быттьӧкӧ абу весел?
— Да сідзи... удж вылын неприятностьяс, — шпыньмуніс Васёк.
— Удж вылын?
Тайӧ кӧні жӧ — школаад али госпитальын? — кутіс тӧждысьны тьӧткаыс.
— Школаын, — ышловзьӧмӧн шуис Васёк да кутіс висьтавлыны собрание йылысь.
Кор сёрниыс воис Тишин выступлениеӧдз, тётя Дуня скӧрысь швачнитіс кияснас:
— Ак биа син сійӧ!
Генерал пи бӧрся кисӧ нюжӧдӧ!
И кытысь нӧ найӧ, этатшӧм биа синъясыс, босьтсьӧны?
И ставсӧ найӧ тӧдӧны, кор да код водзын бӧжсӧ легнитны...
— Важся коляс... — бара чашка босьтігмоз важнӧя шуис Андрейка.
— Татшӧмъяссӧ эрдӧдны колӧ.
Ӧти татшӧм важся коляслы ме санаторий клопочиті — чайті, висьысь.
Но, а сійӧ и сэні давай ассьыс «ме» петкӧдлыны.
Сӧмын врачьясыдкӧд он ёна ышмы.
— Тайӧ эсійӧ мастерыд, коді издевайтчис тэ вылын? — тэрыба юаліс Васёк.
— Издевайтчыны эз издевайтчы настоящӧй ногӧн, а юрсиӧ кутчысьлывліс да шуаліс некультурнӧй кывъяс.
— Но, и мый сыкӧд ӧні?
— А мый?
Эрдӧдӧмаӧсь дзикӧдз.
Некутшӧм пӧ нерв висьӧмъяс тіян абуӧсь, сӧмын хулиганство.
Андрейка долыдпырысь нёровтчис стул бӧр вылӧ да рассудительнӧя шуис:
— Аслыд асьтӧ распуститны оз ков.
Кӧрттуй — ответственнӧй пост.
Миянын медбур йӧзыс уджалӧны.
Эм код серти рӧвняйтчыны.
Мастерскӧйын, пример пыдди, и тіян Павел Васильевич Трубачёвныд эм портрет вылын.
— Аттьӧ бур казьтылӧмыд вылӧ, Андрей Иваныч!
Со ӧд йӧзыс помнитӧны...
и томъяс сы пример кузя мунӧны...
Да ті нӧ мый чашкатӧ эновтінныд, Андрей Иваныч?
Юыштӧй пӧсь чайсӧ! — кутіс ноксьыны тётя Дуня.
— Оз ков сэсся, мамаша, аттьӧ тіянлы, — решительнӧя чашкасӧ ас дорсьыс ылӧджык вештігмоз шуис Андрейка.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ колана гӧстьӧн гӧститӧдысь да уважайтана Трубачёвъяс ордын.
Чангыль ныра чужӧмыс сылӧн лӧсталіс, еджыд юрсиыс сибдӧма плеш вылас, синъясас тӧдчис удовольствие, и ачыс сійӧ, новлӧм пинжака, виериник, кутіс асьсӧ ыджыд достоинствоӧн.
«Коді кӧть ме абу, а аслым донсӧ тӧда», — первойсяньыс жӧ быттьӧкӧ шулывліс быдӧнлы Андрейка.
Вӧсньыдик, уджалӧмсьыс чорзьӧм чуньясыс Андрейкалӧн, челядьлӧн кодь сьыліас йиджӧм шом бусыс, важиник пинжакыс ас тӧдлытӧгыд кыпӧдлісны Андрейка дінӧ уважение.
Васёк гордитчис аслас сыкӧд дружбаӧн.
Кор Андрейка мӧдӧдчис мунны, тётя Дуня чукӧстіс Васёкӧс кухняӧ да нораа шӧпнитіс:
— Васёк, батьыдлысь гачсӧ эськӧ сылы сетны.
Ӧд сылӧн гачыс дзикӧдз киссьӧма.
Ас бӧрладорсьыс дӧмассӧ сійӧ кинас тупкӧ...
Сет сылы гачсӧ!
— Да мый тэ!
Сійӧ нинӧм вылӧ оз босьт.
Ӧбидитчас ещӧ! — кутіс ӧвтчыны кияснас Васёк.
— Кыдзи тайӧ сідзи — ӧбидитчас!
Ті жӧ ёртъяс!
И мам-батьыс сылӧн абу, некодлы бурджыка дӧмассӧ дӧмны.
Сійӧ перйис сундукысь Павел Васильевичлысь нафталин дука рабочӧй гачсӧ да, нюм улас ассьыс зэв ёна яндысьӧмсӧ дзебигмоз, матыстчис Андрейка дінӧ:
— Андрей Иваныч, муса пи, вежӧй гачнытӧ...
— Мый вылӧ вежны? — эз гӧгӧрво Андрейка.
— Да со тайӧ бурджык лоӧ.
Ме пырысь-пыр тайӧс тіян туша серти дженьдӧда.
А ассьыныд кольлӧй татчӧ.
Всё равно ме Васёклысь дӧмла жӧ, ӧттшӧтш и тіянлысь дӧма, — Андрейкалӧн юасяна сӧдз синъясысь повзьӧм бӧрын тэрмасис тётя Дуня.
— Зэв благодарнӧй тіянлы, мамаша...
Сӧмын кыдзи нӧ тайӧ ме тіянлысь гач гачала?
И мый вӧсна ті ме вылӧ уджавны кутанныд...
И бара жӧ, выходнӧй менам регыд мысти оз ло, тіянлысь гачтӧ ме верма кисьтны удж вылын, — объяснитіс Андрейка.
Васёк сулаліс кухняын да поліс пырны комнатаас.
— Да ме тіянлы тайӧс пӧдарки пыдди сета, Андрей Иваныч!
Павел Васильевичсянь пӧдарки, — чужӧмтырнас нюмъялігтыр шуис тётя Дуня.
Андрейка яндысьыштіс:
— Пӧдаркияс, мамаша, ме ог босьтав.
Ме ачым ачымӧс верда.
Тайӧ меным принципиальнӧй вопрос.
Ме — рабочӧй морт.
И сэсся бара жӧ менам успехъясысь став обмундирование регыд меным полнӧя сетасны.
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, мамаша, сӧмын гачтӧ ме ог босьт. — Сійӧ чеччис, шуйга кинас тупкис дӧмассӧ, коді треугольникӧн тӧдчис сы гач вылын, да ньӧти падъявтӧг босьтіс кепкасӧ.
Тётя Дуня ёна гӧрдӧдіс, сюйыштіс гачсӧ крӧвать пельӧсӧ да шӧйӧвошӧмӧн сувтіс комната шӧрас.
— Тэ нӧ мый, Андрейка, гачсӧ он кӧсйы босьтны?
Тётя ӧд дружба кузя тэныд сетӧ! — комнатаӧ пыригмоз шуис Васёк.
— Дружбасӧ ме и сідзи донъяла.
Сӧмын прӧста меным нинӧм оз ков, аслам уджысь ме получайта.
Но, волы депоӧ, Васёк.
Гашкӧ, мыйкӧ кывлам Павел Васильевич йылысь.
Собраниеяс вылын миян частӧ висьтавлывлӧны герой-железнодорожникъяс йылысь.
— Вот-вот...
Ті нин кыдзкӧ юӧртӧй мыйкӧ кӧ кывсяс, Андрей Иваныч.
Сьӧлӧмъясным миян Васёккӧд косьмисны, оз воны сылы письмӧясыс батьсяньыс, — кутіс синсӧ лапйӧдлыны тётя Дуня.
Кор Андрейка муніс, тётя Дуня босьтіс вольпась пельӧсӧ шыбитӧм гачсӧ да, сійӧс сундукӧ дзебигмоз, шуис:
— Миян понятиеа мортыс, стрӧг, принципиальнӧй!
Кутчысь сы бердӧ, Васёк!
41 глава
БОКӦВӦЙЯС
Тревожитчигтыр Нюра видзӧдіс часі вылӧ.
Госпитальын тӧрыт дежуритіс Сева Малютин да занятиеяс вылын висьталіс сылы, мый ӧбед бӧрын Егор Ивановичлы назначитӧмаӧсь мунны электризация вылӧ.
— Нимкодясьӧ сійӧ, быттьӧкӧ нимлун.
Корис, мед тэ он сёрмы.
Васёккӧд ме сёрниті нин.
Сійӧ лэдзӧ тэнӧ удж вылысь.
Сӧмын смотри эн сёрмы!
— Но кыдзи ме верма сёрмыны! — мамыс йылысь думайтігмоз веськодьпырысь шуис Нюра.
Бӧръя кадас найӧ пӧшти эз сёрнитны ӧта-мӧдыскӧд.
Нюра котӧрӧн волывліс гортас сӧмын ӧбедайтны, рытъяснас тожӧ сёрӧдз овліс госпитальын.
Мамыслӧн тӧждысьӧмыс да дӧзмӧмыс пыр содіс.
Ӧні, кор аддзис, мый нывка кытчӧкӧ тэрмасьӧ, мам чувствуйтіс сьӧлӧмас пузьысь ӧбида.
Ӧбедайтісны чӧв олігтыр.
— Чай юышт, — шуис мамыс.
Нюра тэрыба видзӧдліс часі вылӧ да пӧкӧритчис.
Мамыс кисьтіс сылы чашкаӧ пӧсь ва, пуктіс сэтчӧ кык паньтыр молочнӧй порошок, гудраліс сакар, пуксис нылыслы паныд да щӧка улас пуктіс яя кияссӧ.
Нюра эз видзӧд сы вылӧ, но тӧдіс, мый мамыслӧн синъясыс дугдывтӧг следитӧны сылӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрся.
Часі ньӧжйӧник кучкаліс куим час.
Куим да джынйын заводитчӧ вӧлі врач ордын приём.
Нюра думнас представитіс аслыс, кыдзи нёльӧд палатаын санитаркаяс отсалӧны Егор Ивановичлы сюйны соссӧ висян ки вылас, кыдзи сійӧ тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывлӧ ӧдзӧс вылӧ.
Нюра матыстіс ас дінас чашкасӧ да сотчалігтыр ньылыштіс едждӧдӧм пӧсь васӧ.
— Тэрмасян? — лӧгпырысь да кӧдзыда юаліс мамыс.
Повзьӧмпырысь Нюра чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ.
— Но, помнит, Нюра, ме тэныд унаысь кӧсйысьлі, но талун ассьым кӧсйысьӧмӧс вӧча...
Ме муна школаад тэнад директор дінӧ, ме муна госпитальӧ... — Мамыс котшкӧдыштіс пызанӧ чуньнас.
Сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны нылыскӧд, но сылы кажитчис, мый воис кад пырысь-пыр примитны мераяс, медым исправитны сійӧс. — Кылан, Нюра, ме ог лэдз, медым менам ныв асывсянь рытӧдз немуджтӧг шляйтчис.
Ме ставсӧ тӧдмала! — Мамыслӧн гӧлӧсыс то чинліс грӧзитана вашкӧдӧмӧдз, то кыптыліс горзӧмӧдз. — Ме заставита директортӧ суитчыны тайӧ безобразиеас!
Ӧнӧдз ми батьыдкӧд вӧчлім тэныд вылӧ ставсӧ, мый вермим!
Ми пуктім тэ вылӧ став вынъяснымӧс, став олӧмнымӧс, и Украинаӧ ветлытӧдз тэ вӧлін кывзысьысь, бур нывкаӧн.
Но, кор тэ кольччин аслад приятельяс компаниеӧ, тэ дзикӧдз тшыксин.
И сыысь, мый мамбать тӧждысисны тэ вӧсна, тэ дзикӧдз лёкмин на вылӧ...
Мамыс здук кежлӧ ланьтлӧ да мыйкӧ виччысигмоз видзӧдӧ нылыс вылӧ.
Но Нюра чӧв олӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн кӧдзалӧ майшасьӧмысла, сыын абу ӧні мамсӧ ни радейтӧм, ни жалитӧм.
Нюра весиг оз кывзы сылысь, мый сылы шуалӧны, кывъясыс сӧльнитчӧны ӧтлаӧ да кучкалӧны пельясӧ нервнӧй горзӧмӧн.
Нюралы яндзим, мый мамыслысь горзӧмсӧ кылӧны соседъясыс.
Найӧ век кылӧны и ставсьыс мыжалӧны сійӧс, Нюраӧс.
Часілӧн минутнӧй стрелкаыс матыстчӧ куим час да джынлань.
Ӧні нин ковмас котӧртны, медым суны.
«Колӧ кӧ и колӧ», — думнас шуӧ Нюра, вештӧ стулсӧ да тэрыба мунӧ ӧдзӧслань.
— Нюра, помнит!
Бурджык бергӧдчы! — сы бӧрся горзӧ мамыс.
Но нывка швачнитӧ нин калиткасӧ да, ветлысь-мунысьясӧс панъялігтыр, котӧртӧ улича кузя.
Сійӧ сёрмис, сёрмис!
Мостовӧй вылын сьӧкыд грузӧвик чепӧсйӧ бокӧ вӧсньыдик нывкаысь, коді котӧртӧ туй вомӧн.
Шофёр мыччысьӧ кабинасьыс да скӧрысь горзӧ:
— Тэ мый, юртӧ воштін?
Сюйсьӧны дзик кӧлесаяс улас, а сэсся ӧтвечайт на вӧсна!
Но Нюра оз кыв, сылӧн пеляс пыр на тиньгӧ мамыслӧн гӧлӧсыс.
Госпиталь дворын пукалӧны и сулалӧны раненӧйяс.
Палатаясын куйлӧмысь дӧзмӧм бӧрын найӧ радӧсь прӧйдитчыны мӧдӧд зданиеӧдз электризация вылӧ.
Шондіыс ёна пӧжӧ, и сы югӧръяс улын туруныс ляскысьӧ му бердас да нярмӧ.
Егор Иванович сулалӧ кильчӧ вылын, здоров кинас крепыда кутчысьӧма перилӧас.
Сылӧн му рӧма кельыд чужӧм вылас тӧдчӧ быд чукыр.
— Со, со, нылукӧй котӧртӧ...
Сійӧ менӧ и нуӧдас.
Энӧ тӧждысьӧй, пӧжалуйста, — шуӧ сійӧ сестралы.
Пошкигтыр Нюра котӧрӧн пырӧ дворӧ:
— Мунамӧй, дядя Егор, мунамӧй!
Сійӧ лӧсьӧдӧ раненӧйлы ассьыс омӧлик пельпомсӧ, вештыштӧ плеш вылас сибдӧм юрсисӧ.
— Ӧшӧдчӧй, дядечка, ёнджыка ӧшӧдчӧй: ме ён!
Егор Иванович топӧдӧ ас бердас кӧртӧд вылын ӧшалысь висян кисӧ да надзӧник мунӧ Нюракӧд орччӧн.
— Ми тэкӧд, нылукӧй менам, быттьӧкӧ дуб ичӧтик кыдз пукӧд, — любӧпырысь нывка вылӧ видзӧдігмоз шутитӧ сійӧ.
42 глава
ВЫЛЬ ШКОЛАЫН
Елена Александровна отсӧгӧн Леонид Тимофеевич точнӧя юкліс рабочӧй участокъяс быд бригадалы.
Сизимӧд классаяс куимӧн веськалісны комната пытшкӧсъяс вӧчны маляр да старик Мироныч распоряжение улӧ.
Квайтӧд да витӧд классъяслы вӧлі индӧма сувтӧдны забор.
Руководитны да отсасьны на дінӧ индісны томджык Миронычӧс.
Алёша Кудрявцев эз окотит уджавны Трубачёв бригадакӧд ӧтлаын.
— Вайӧй меным торъя участок, ме ог кӧсйы ӧтвечайтны йӧз уджысь, — висьталіс сійӧ Елена Александровналы.
Быдӧн сӧгласитчисны выль забор улӧ местасӧ юкны шӧри.
Юкӧм бӧрас кыкнан бригадаыс сёрнитчисны, кор кежлӧ помавны уджсӧ, и Кудрявцев чукӧстіс Трубачёвӧс соревнование вылӧ.
Пач тэчӧм вылӧ Елена Александровна босьтіс аслыс отсасьысьясӧс коймӧд да нёльӧд классъясысь.
Сӧмын зэв поснияслы нинӧм эз индыны, но и найӧ эз кольны уджтӧг.
Налӧн учительницаныс, Федосья Григорьевна, ноксьысь да зіль, ӧдйӧ чукӧртіс ас гӧгӧрыс став посни челядьсӧ и асывсяньыс, кӧсынкаӧн кӧрталӧм юра, лэбаліс став двор пасьталаыс, накӧд тшӧтш босьтчыліс уджавны то ӧти, то мӧд бригадакӧд, сэки жӧ став школьникъяссӧ, кӧть мед кутшӧм арлыдаӧсь найӧ вӧліны, сійӧ шуаліс «<rus>деточка</rus>яс» да «челядьпиян?».
— Мазин, <rus>деточка</rus>, мед менам челядь тіян участокысь чагсӧ ӧктасны!
Локтӧй, локтӧй татчӧ, челядь!
Ӧктӧй!
Со тадзи...
Вот и сӧстӧм лоӧ...
Ӧктӧй, ӧктӧй!
Мӧдӧд классаяс, быттьӧкӧ воробей стая, жбыркнитлісны сы чукӧстӧм вылӧ, тӧлктӧг бергалісны кокъяс дорас да мешайтісны уджавны.
Гырысьджык челядь скӧралісны.
Мазин вӧчлывліс страшнӧй синъяс, но вензьыны Федосья Григорьевнакӧд вӧлі весьшӧрӧ.
— Немтор, немтор!
Найӧ тіянлы оз кутны мешайтны!
Но, быдӧнлы жӧ уджавны колӧ! — пельпомъяссӧ вывлань лэптӧмӧн да вомалӧмӧнмоз челядь вылӧ видзӧдігтыр шуаліс Федосья Григорьевна.
— А ті мунӧй печник дінӧ.
Сэні колӧ лыа ваявны, — мудеритліс кодкӧ школьникъяс пиысь.
— Немтор, немтор, ми быдлаӧ тырмам, уджтӧг пукавны огӧ мӧдӧй!
Вернӧ, челядьпиян?
— Вернӧ, вернӧ! — горзісны мӧдӧд классаяс.
Чагъяс ӧктӧм бӧрын Федосья Григорьевна мунлывліс,
и сылӧн гӧлӧсыс кыліс нин двор мӧдарпомас:
— Челядьпиян!
Челядьпиян!
— Чипанпиян!
Чипанпиян! — бурпырысь дразнитіс Мазин.
«Печник» дорӧ Федосья Григорьевна ассьыс ичӧтъяссӧ эз нулывлы — сэні вӧлі буса да душнӧ, кирпичьяс сьӧкыдӧсь, сёйыс сибдалӧ кокад.
Ӧткымын бригадаяслы отсасьӧм кындзи Федосья Григорьевна пыр мый йылысь кӧ клопочитіс аслас челядьлы — то сылы колӧ вӧлі весалӧм площадка челядьлы ворсны, то гож сайын скамейка.
Леонид Тимофеевич неокотапырысь торкліс уджалӧмсьыс плӧтникъясӧс, частӧджык ыстывліс гырысьджык велӧдчысьясӧс.
Велӧдчысьяс дӧзмывлісны, но кыв шутӧг вӧчлісны ставсӧ, мый тшӧктыліс мӧдӧд класса учительница.
Федосья Григорьевнакӧд татшӧмногӧн тӧдмасис и Саша Булгаков.
— Бур учительница, — мӧвпалігтыр шуис сійӧ челядьлы. — Ковмас меным Нюткаӧс сы дінӧ вайӧдны, ышмӧ сійӧ гортын.
Нюткаӧс Федосья Григорьевна дінӧ вайӧдӧм бӧрын уджалігас Саша ылісянь следитіс ичӧт чойыс бӧрся.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Нютка быдлаӧ вӧтлысис учительница бӧрсяыс да мыйвынсьыс зілис выполняйтны сылысь заданиеяссӧ.
И кор гортас Нютка мӧдіс дугдывтӧг дольны: «Миянлы тшӧктісны!
Миянлы шуисны!» и кор ӧтчыд сійӧ дыр бӧрдіс сыысь, мый прӧстудитчӧма да оз вермы мунны уджаланінас, Саша кутіс чувствуйтны, мый учительница быттьӧ юксис сыкӧд ответственностьнас сылысь ӧти чойӧс воспитайтӧмын.
— А сэсся и мукӧдъяссӧ школаӧ сета! — гажаа висьтавлывліс сійӧ ёртъясыслы. — Тадзи вочасӧн ставныс прамӧй йӧз и лоӧны.
* * *
Трубачёвлӧн бригадаыс уджаліс кык сменаӧн.
Первояс, кор мунісны занятиеяс Екатерина Алексеевнакӧд, петалісны удж вылӧ став витӧд классаяс.
На пӧвстын Васёклӧн веськыд киӧн вӧлі Витька Матрос.
Пельк да гӧгӧрвоысь, Витька вӧлі мудзлытӧм уджалысьӧн.
Васёклысь задание получитігӧн сійӧ веськыда видзӧдіс сы вылӧ шом кодь сьӧд синъяснас да тэрыба довкнитлывліс юрнас, тайӧн петкӧдліс, мый сійӧ вӧчас ставсӧ, мый сылы тшӧктӧны.
Уджсӧ «младшӧй» бригадалы Васёк сетлывліс кокньыдӧс, та йылысь первойсяньыс сёрнитчис зумыш дядя Миронычкӧд.
Дядя Мироныч чукӧртлывліс ас гӧгӧрыс став челядьсӧ да петкӧдлывліс налы, кыдзи колӧ мерайтны пӧвъяссӧ шнур кузя, медым заборыс вӧлі мича да рӧвнӧй.
Кык челядьӧс ӧта-мӧдсьыс мыйкӧ ылнаӧ сувтӧдӧм бӧрын Мироныч тшӧктывліс налы лажыньтчыны да, ӧта-мӧд костаныс зіб нюжӧдӧм мысти, кутны сійӧс улын му бердас.
— Вот, шуам, ті миян быттьӧкӧ сюръяяс, а зібйыс быттьӧкӧ потш, кодӧс тувъялӧны сюръяяс бердас улӧ и вылӧ.
Сідз...
Шуам, потшъяссӧ тувъялӧма, костсӧ налысь мерайтӧма, позьӧ тувъявлыны пӧвъяс. — Сійӧ босьтлывліс вӧсньыдик пӧвторъяс, кодъяслысь вылыс помсӧ ёсьтӧма куим пельӧсӧн. — Тайӧ пӧвторъяссӧ шуӧны штахетъясӧн.
Но кыдзи нӧ найӧс тувъявлан, ӧтиыс кӧ кузьджык, а мӧдыс дженьыдджык!
— Чинтыны! — тэрыба дӧгадывайтчылісны челядь.
— Правильнӧ.
Колӧ чинтыны.
Сідзкӧ, мерайтам, джуджыдӧс-ӧ кӧсъям вӧчны заборсӧ. — Пӧвторсӧ Мироныч пуктывліс потш бердӧ да юасьӧмногӧн видзӧдіс челядь вылӧ. — Позьӧ вылӧджык, а позьӧ и улӧджык, сы серти, мый миянӧс интересуйтӧ.
— Вылӧджык, а то став челядьыс кутасны кавшасьны, — ас выланыс ручайтчытӧг сӧветуйтісны школьникъяс.
— Сідзкӧ, учреждениелысь характерсӧ арталӧмӧн кутам вӧчны джуджыдджыка.
Ӧні сантиметрӧн точнӧя мерайтам джудждасӧ да пӧвсӧ визьнитам карандашӧн.
Но вот.
Тайӧ, сідзкӧ, миян мерка.
Пуктам сы дінӧ мӧд пӧвтор, ӧдйӧ вӧчӧм могысь сы вылӧ позьӧ пуктыны ещӧ ӧтиӧс, и карандашӧн визьнитӧминтіыс заводитам пилаӧн вундавны помъяссӧ. — Карандашсӧ Мироныч пуктіс пель саяс. — Гӧгӧрвоана?
Но, а гӧгӧрвоана кӧ, заводитӧй уджавны!
Челядь босьтавлісны трезубъяс, сетавлісны ӧта-мӧдныслы «меркаяс».
Мироныч тэрмасьтӧг ӧзтывліс папирос.
— Сӧмын чур, уджыд любитӧ ӧкуратность.
Медым ни ӧти сантиметр вылӧ эз вӧв ӧшибитчӧма.
Син выланыд энӧ надейтчӧй!
И тэрмасьны миянлы некытчӧ, сюръяясыс миян абуӧсь на.
Забор сюръяясыс, Леонид Тимофеевич висьталӧм серти, «быдмисны» на делянка вылын.
Медым вайны найӧс, колӧны вӧлі машинаяс, но машинаяс эз вӧвны.
Плӧтникъяскӧд сӧветуйтчӧм бӧрын Леонид Тимофеевич решитіс вӧчны поход делянка вылӧ, бӧрйыны сэтысь шогмана пуяс, места вылас гогнавны найӧс да лӧсьӧдны вайӧм вылӧ.
А ӧні кежлӧ Трубачёв да Кудрявцев, медым весьшӧрӧ не воштыны кадсӧ, кыкнанныс асланыс участокъяс вылын пасъялісны сюръя местаяс, тувъявлісны бедьторъяс да заводитісны кодъявны гуяс.
Муыс вӧлі изъя, и уджыс лои сьӧкыд.
— Тэ смотри, Матрос, — ӧлӧдліс Васёк, — кодйӧй шойччӧмӧн, ӧчередьӧн, а коді мудзас, медым пукалӧ — кӧрттувъяс веськӧдлас либӧ пӧвъяс мерайтас.
— Ладнӧ, — юрнас довкнитлывліс Матрос, но, кор кольлі ӧтнас аслас витӧд классаыскӧд, кватитліс зыр да, кипыдӧсас сьӧлалігтыр, дугдывтӧг горзіс ёртъяс вылас: — Эй, тэрыбджыка!
Нолтӧ, трубачёвцы!
Шыблалӧй мусӧ!
Кыскалӧй нӧсилкаяссӧ!
Коді вынтӧмджык, мунӧй кӧрттув веськӧдлыны!
Та дырйи тэрыб синъясыс сылӧн дугдывтӧг кӧсӧйтчывлісны накӧд соревнуйтчысь Кудрявцев бригадалань.
Матрос зэв бура тӧдіс, мый сэні вӧчсьӧ.
Быд асыв, ставсьыс медводз, кор эжа вылын куйліс на лысва, сійӧ воліс школьнӧй дворӧ, ӧдйӧ да точнӧя определяйтліс, уна-ӧ луннас вӧчӧма Кудрявцев, кымын гу сылӧн кодйӧма, кыдзи бӧръялӧма пӧвторъяссӧ да кутшӧм ногӧн чукӧртӧма инструментъяссӧ.
Обед бӧрын, делӧяс мунӧм йылысь Васёклы докладывайтігӧн, кодзлалан синъяса Матрос висьтавлывліс:
— Налӧн йӧзыс унджык.
Асывнас найӧ миянӧс панйӧны, а рыт кежлас ми рӧвняйтчам.
А миянлы колӧ водзын лоны.
— Немтор.
Всё равно регыд мысти нинӧм лоӧ вӧчны ни налы, ни миянлы — сюръяяс абуӧсь, — зумыша шулывліс Васёк да мунліс директор дінӧ.
Керкаас кыліс краска дук, коридорас вӧліны гудыр ва гӧпъяс.
Сійӧ комнатаясас, кӧні вӧлі тэчӧма нин пачьяс, рабочӧйяс белитісны пӧтӧлӧкъяссӧ, краситісны стенъяссӧ.
Тыртӧм керкаын гораа юраліс дедушка Миронычлӧн гӧлӧсыс.
Медся частӧ старик вензис Грозныйкӧд:
abu
— Вот тэ шуан, Иван Васильевич, классъяс пӧ колӧ мавтны маслянӧй краскаӧн.
А тэ сійӧс он артав, мый маслянӧй краскаыс босьтӧ став воздухсӧ и татшӧм классас челядьлы нинӧмӧн лоӧ лолавнысӧ.
А миянсянь Рӧдина требуйтӧ, медым ми уджалім сьӧлӧмсянь, арталім здравоохранениелысь требованиеяссӧ...
Улыс судтаас уджаліс печник.
Сёйӧн да лыаӧн няйтчӧм комбинезона Елена Александровна, коді дженьыдик еджыд юрсисӧ кӧрталӧма кӧсынкаӧн, отсасьысь кисьыс босьтліс кирпич, пелька да тэрыба зырторйӧн шляпнитліс сы вылӧ ведраысь кизьӧртӧм сёй, видзӧдтӧг нюжӧдліс кисӧ мӧд кирпичла, дорышнас сувтӧдліс сійӧс первой вылас да, ва тыра ведраӧ кисӧ сюйлӧм бӧрын, ваӧсь кипыдӧснас шыльӧдліс быдмысь стенасӧ.
Та дырйи, виж бусӧн тырӧм чужӧмсӧ кӧрлӧдлігмоз да кимышнас кӧсынкасӧ лӧсьӧдышталігмоз, сійӧ коръясӧкӧ шулывліс дженьыдик приказание:
— Ва!
Лӧсьӧдӧй сёй!
Вайӧй дзонь кирпич!
Печник удж вылӧ видзӧдлыны волывлісны ставныс.
Юрсӧ довкйӧдлігтыр Грозный недоверчивӧя видзӧдлывліс тэчӧм пач пытшкӧ да пач вом дорас матыстлывліс ӧзтӧм бумага.
Бумагаыс нетшыштчыліс сы киысь да ыпъялысь ёкмыльӧн лэбліс тшын петанінӧ.
Старик успокоитчывліс.
Леонид Тимофеевич любопытствоӧн видзӧдлывліс Елена Александровна удж вылӧ да, челядьлы мигайтігмоз, шулывліс:
— Но тӧлын кӧ школаын лоӧ кӧдзыд, Елена Александровналысь ми штрап босьтам!
— А жар кӧ лоӧ? — юавлісны челядь.
— Сэки тожӧ штрап!
— Абу справедливӧ, абу справедливӧ, — горзісны челядь.
Леонид Тимофеевич вӧчліс чуймӧм синъяс:
— Кыдзи нӧ абу справедливӧ?
Елена Александровна ӧд печник!
Водзвыв должен артыштны температурасӧ.
— Пола, мый директорлы водзджык колӧ артыштны, мый гожӧмыс помассьӧ, а сылӧн пескыс на абу! — мудера шулывліс печник.
— А-а!
А-а! — чеччалісны нывкаяс. — Пескыс на абу!
Пескыс на ещӧ абу!
Леонид Тимофеевич оліс вылыс судтаас, ичӧтик комнатаын, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма учительскӧй вылӧ.
Грозный тожӧ частӧ узьлывліс раздевалкадорса ичӧтик комнатаын.
— Регыдджык эськӧ миянлы, Леонид Тимофеевич, став кӧлуйнымӧс колӧ вайны госпитальсьыд.
Тӧвбыднас, гашкӧ, партаясыс ульсалісны, лӧсьӧдыштавны ковмас, — шулывліс школаса стӧрӧж, — да и менсьым комнатаӧс сестра тшӧктӧ освободитны кладӧвӧй пыдди.
— Ставсӧ вӧчам, старик!
Вот помалам ремонтсӧ и заводитам овмӧдчыны, — гажаа вочавидзліс Леонид Тимофеевич.
Сійӧ пыр кажитчис кыпыдӧн да гажаӧн, кӧть быдсяма делӧяс кузя лунтыр клопочитӧм да котралӧм бӧрын, ботинкияссӧ пӧрччигӧн да пӧтшваяссӧ пытшкӧссяньыс видлалігмоз, гораа шензьывліс, мый стелькиыс шыльыд да некӧні оз чурвидзны кӧрттувъяс.
— Тешкодь, меным кажитчис, мый ме веськыда кӧрттувъяс вылас ветлӧдла, — пельпомъяссӧ лэптыштлігмоз шулывліс сійӧ Грозныйлы.
— Шойччыштны эськӧ тіянлы, Леонид Тимофеевич, — ышлолаліс старик.
— А ме эг мудз.
Менам шойччӧмыс — удж, — нюмъяліс директор.
43 глава
НЮРА СИНИЦЫНАЛӦН МАМЫС
Елена Александровна пӧрччис комбинезонсӧ, мыськис чужӧмсӧ да кияссӧ, кӧтӧдӧм сынанӧн сыналіс лёзьнитчӧм юрсисӧ да пуксис шойччыштны.
Учительскӧй кажитчис тыртӧмӧн, сэні вӧлі ыркыд да чистӧй.
Пызан дорын сулалісны кык креслӧ да белитӧм стен дорын — кучикӧн эжӧм мягкӧй диван.
Леонид Тимофеевич муніс могӧн, мунігас тшӧктіс Елена Александровналы сёрнитны сы пыдди, кодкӧ кӧ рабочӧйяс пиысь мӧдас юасьны сійӧс.
Ӧтнас кольӧм бӧрын Елена Александровна пызан дорӧ матӧджык вештіс креслӧсӧ, кинас пыкис юрсӧ да думыштчис.
Сійӧ думайтіс директор йылысь, коді абу повзьӧма босьтны ас вылас та ыджда удж, кыдзи киссьӧм керка ремонтируйтӧм.
Тӧдвылас уси собрание.
Пушистӧй синкымъясыс сылӧн корсисны, лӧз синъясыс лоины джуджыдджыкӧсь да шогджыкӧсь.
«Дисциплина абу...
И эсійӧ зонкаыс, Тишиныс, коді выступайтӧ аслас будущӧй ёртыслы паныд, и Кудрявцев...
И аслыссяма история Трубачёвкӧд...
Ковмас бурджыка разберитчыны таын... — Елена Александровна сьӧкыда ышловзис.
— И вообщӧ, кадыс мунӧ, школа абу гӧтов...
Ак да, — дум вылас уси сылы, — колӧ жӧ объявитны челядьлы, мый аскомысь Леонид Тимофеевич нуӧдас найӧс делянка вылӧ.
Буретш тайӧ лоӧ выходнӧй лун.
Вӧрын ӧні лӧсьыд.
Ӧвтӧ сир дукӧн, ягӧд дукъясӧн.
Гож сайын ыркыд...
Ме ачым нывка моз радла мунӧм вылас.
А бур эськӧ вӧлі сетны челядьлы позянлун котралыштны, шойччыштны...
Сьӧкыд налы ӧні...»
Улын кыліс нывбабалӧн гора гӧлӧс:
— Меным колӧ аддзӧдлыны директорӧс!
— Леонид Тимофеевичӧс? — любезнӧя юалӧ школаса стӧрӧж. — Сійӧ абу, муніс делӧясӧн.
— Кыдзи абу?
Кутшӧм делӧясӧн?
Школаысь кындзи некутшӧм делӧяс сылӧн не долженӧсь лоны.
Челядь бӧрся колӧ видзӧдны, а не ветлӧдлыны делӧясӧн! — ёсь гӧлӧсӧн висьталӧ воысь морт.
— Сылы, гражданка Синицына, тыдалӧджык, мый бӧрся колӧ видзӧдны: сійӧ директор, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзӧ Грозный.
Елена Александровна ньӧжйӧник лэччӧ улӧ, кывзӧ сёрнисӧ.
Дзормысь юрси вылас сьӧд кӧсынкаа олӧма нывбаба встречайтӧ сійӧс аслас турунвиж синъяслӧн лӧг видзӧдласӧн.
— Мыйын делӧыс? — юалӧ Елена Александровна. — Гашкӧ, ме верма сёрнитны директор пыддиыс?
Прӧйдитӧй, пӧжалуйста, учительскӧйӧ.
Нывбаба чӧв олӧ, но Елена Александровна, сылысь ӧтветсӧ виччысьтӧг, крута бергӧдчӧ да тэрыб, кокни воськовъясӧн бӧр кайӧ пос кузя, восьтӧ выльӧн на краситӧм еджыд ӧдзӧс.
Тӧдтӧм нывбаба неокотапырысь мунӧ сы бӧрся.
— А ті, веськыда кӧ шуны, коді лоанныд тані? — дӧзмӧмпырысь юалӧ сійӧ креслӧӧ пуксигмоз.
— Ӧні ме замещайта директорӧс, — спокойнӧя висьталӧ Елена Александровна да тэрыба видзӧдӧ гӧгӧр тӧдтӧм нывбабаӧс.
Кытысь нӧ сійӧ аддзывліс татшӧм жӧ турунвиж синъяссӧ?
Нывбаба беспокойнӧя пукалӧ креслӧын.
— Ладнӧ.
Ме заводитла сёрнитны тіянкӧд, кӧть ті зэв на томӧсь да, буракӧ, энӧ на вӧлӧй мамӧн.
Менам овӧй — Синицына.
— Ті Нюра Синицыналӧн мам? — тэрыба юалӧ Елена Александровна.
Сылы сьӧлӧм вылас воӧ Нюра, и гӧлӧсыс сылӧн юргӧ меліа.
— Да, ме мам.
И буретш та вӧсна и ме вои юавны тіянлысь, мый менам нывкӧд...
Ме сійӧс ог аддзывлы.
Сійӧ лунтыръясӧн занят.
Кӧні — ог тӧд.
Кутшӧмкӧ госпитальын, кутшӧмкӧ челядькӧд ӧтлаын...
Бара жӧ ме тайӧ челядьсӧ ог тӧд.
Кымынӧн кӧ найӧ, тыдалӧ, сылӧн вӧвлӧм классысь.
Найӧ вӧліны Украинаын да сьӧкыдпырысь мыніны оккупацияысь.
— Ме тӧда налысь историясӧ директорсянь, — юрнас довкнитӧм бӧрын шуӧ Елена Александровна. — Тайӧ зэв бур челядь, медбуръясыс школаын — Трубачёв да сылӧн ёртъясыс.
— Ог тӧд, медбуръясыс али медлёкъясыс, — шогпырысь нюмъялӧ Синицына, — но ёртъясыс кӧ лоӧны мамсьыс донаджыкӧсь, налӧн любӧйлӧн авторитетыс кӧ мамбать авторитет дорысь вылынджык, то тайӧ абу нормальнӧ...
Ме быдса лунъясӧн ог аддзывлы ассьым нылӧс, сійӧ оз лыддьы коланаӧн висьтавлыны меным аслас делӧяс йылысь, мамыс сылы — некод.
Нюра заявляйтӧ меным да батьыслы, мый сылӧн эмӧсь аслас обязанностьяс.
Ме кӧсъя тӧдны дзик точнӧя, кутшӧм обязанностьяс тайӧ.
Ме — мам!
Ме сійӧс воспитывайта и некодлы ог сет жуглыны менсьым воспитаниеӧс!
Синицына мырдысь кутӧ ассьыс скӧрмӧмсӧ; пызан вомӧн аслас чӧв олысь собеседницалань копыртчӧмӧн сійӧ висьтавлӧ тэрыба да нервнӧя, быттьӧкӧ быд кыв котшкӧдӧ пишущӧй машинка вылын:
— Татшӧм сьӧкыд кадӧ, кор менам мужик уджалӧ лун и вой, а ме, висян сьӧлӧмнам, котрала ӧчередьясті, медым вердны семьяӧс, менсьым мырддисны спокой.
Но тайӧн некод оз артась!
Ныв менам быдмӧ асьсӧ любитысьӧн, кодлы некутшӧм делӧ абу мамӧдзыс.
А ме... — Синлапъясыс Синицыналӧн гӧрдӧдӧны, гӧлӧсас кылӧ синва. — Ме должен пуктыны талы пом, — чышъяннас синъяссӧ чышкалігмоз вашкӧдӧмӧн помалӧ сійӧ.
Елена Александровна шогпырысь да чуймӧмӧн довкйӧдлӧ юрсӧ:
— Успокоитчӧй, гражданка Синицына...
Но, мыйӧдз ті асьнытӧ вайӧдӧмныд?
Ӧд тайӧ дзик абу сідзи, кыдзи ті представляйтанныд аслыныд...
Ме тӧда тіянлысь нывнытӧ и тӧда сылысь ёртъяссӧ.
Уна буртор ме кывлі на йылысь, — меліа бурӧдӧ сійӧ скӧрмӧм нывбабаӧс.
— Мый нӧ сэні бурыс?
Ме аддза налысь влияниесӧ менам ныв вылӧ, — бӧрдӧ Синицына.
Сійӧ оз кывзы, мый сылы висьталӧ тайӧ бокӧвӧй нылыс.
Сылы кокни висьтавны — сійӧ бокӧвӧй.
И ошкыны кокни.
Вот тайӧ ошкӧмъясыс и тшыкӧдӧны челядьӧс.
А мый нӧ бурыс тайӧ ёртъясыслӧн, найӧ кӧ велӧдӧны ассьыныс пӧдругасӧ пинясьны мамыскӧд да ставсӧ соссьыны сыысь!
Нюра некор оз овлы гортын...
Елена Александровна выльысь и выльысь заводитлӧ бурӧдны Синицынаӧс.
Мый нӧ сэні лёкыс, мый нывка уджалӧ госпитальын?
Ӧні став йӧзыс — гырысьяс и поснияс — отсасьӧны асланыс Рӧдиналы.
Кодъяс тайӧ йӧзыс?
Честнӧй граждана, коммунистъяс, комсомолецъяс, пионеръяс.
Став ёртъясыс Нюралӧн уджалӧны, сійӧ оз вермы и не должен торйӧдчыны коллективысь.
Елена Александровна кывъясын эм сійӧ жӧ, мый бӧрдігтыр горӧдлывлӧ аслас мамбатьыслы Нюра.
И тайӧ беситӧ Синицынаӧс.
Сійӧ сувтӧ да тіралысь кияснас лӧсьӧдыштӧ кӧсынкасӧ:
— Ми сёрнитам разнӧй кывъясӧн!
Меным нинӧмла пукавны тані да кывзыны тіянлысь велӧдӧмнытӧ.
Ме тожӧ сӧветскӧй нывбаба, агитируйтны менӧ оз ков.
Но ме ещӧ и мам!
Мам!
Тайӧс ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Синицына прӧщайтчытӧг швачнитӧ ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Грозный копыртчылӧм вылӧ вочавидзтӧг да уджалысь школьникъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ мунӧ дворӧд, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Немтор!
Сійӧ ачыс справитчас нылыскӧд, школа кӧ оз кӧсйы отсавны сылы.
Сійӧ мунас госпитальӧ главврач дінӧ...
Сійӧ тӧдмалас, кытчӧ вошлывлӧ сылӧн нылыс...
Этайӧ нылыслы ставыс кажитчӧ сэтшӧм кокниӧн да прӧстӧйӧн.
Да, коді тайӧ татшӧмыс?
Но, абу важнӧ.
Жаль сӧмын, мый сійӧ, Синицына, эз вевъяв весиг висьтавны сылы, мый Нюралӧн абу настоящӧй велӧдчӧм, мый Нюра кольӧ мӧд во кежлӧ ӧти классӧ, сы вӧсна мый оз кывзы мамыслысь да вӧтлысьӧ ёртъясыс бӧрся!
Кодкӧд найӧ занимайтчӧны?
Ӧти детинка тьӧткӧд.
Дерт, тайӧ зэв бур сыладорсянь.
Мед кӧть сійӧ весиг приличнӧй нывбаба, но ӧд сійӧ абу учительница!
Мыйӧн нӧ тайӧ вермас помасьны?
И мам должен сулавны бокын да чӧв олігтыр видзӧдны, кыдзи пропадайтӧ сылӧн нылыс!..
Синицына сувтыштлӧ.
Сійӧ сэтшӧма мудзис...
Тані неылын сылӧн керкаыс.
Гортас сійӧ ставсӧ сідзи эновтіс, весиг эз вешты плита вылысь шыд тыра кастрюля.
Но мый нӧ, медым ставыс пропадитӧ!
Бурджык эськӧ колӧма сетны, соседкалы, сылӧн посни челядь да и мужикыс война вылын...
Соседка сэтшӧма аттьӧалӧ, кор сыкӧд мыйӧнкӧ юксьыштан.
А юксьыштны колӧ, ӧні оз позь думайтны сӧмын ас йывсьыд.
Тайӧс ӧмӧй сійӧ, Синицына, оз гӧгӧрво?
А кутшӧмкӧ бокӧвӧй ныв лыддьӧ сылы нотацияяс, быттьӧкӧ мамлы оз ков, медым сылӧн нылыс быдмис порядочнӧй мортӧн!
А коді нӧ, эз кӧ мамыс, радліс нылыс успехъяс вылӧ да быд асыв, школаӧ колльӧдігӧн, гладитліс сылысь пионерскӧй галстуксӧ!
Но кытчӧ жӧ мунны?
Гортӧ?
Госпитальӧ?
Синицына ньӧти падъявтӧг кежӧ госпитальлань.
Пельӧс сайсянь сійӧ аддзӧ, кыдзи важ школалӧн восьса воротаӧд, кӧстыльясӧн надзӧник восьлалігтыр, санитаркаяс вылӧ пыксьыштӧмӧн, мунӧны раненӧйяс.
Синицына надзмӧдӧ воськовъяссӧ.
Господи, господи, мыйта шогыс!
И ӧд быдӧнлӧн эм мам, гӧтыр, челядь...
Сылӧн аслас шог, а эсійӧ мамъясыслӧн — асланыс...
«Вот пукалан гортын да пыр сӧмын плита дорын жӧдзан.
И некодлы тэысь некутшӧм тӧлк абу...
Колӧ кӧть папирос мӧдӧдны налы Нюра пыр, — раненӧйясӧс синнас колльӧдігмоз думайтӧ Синицына, — Ак, господи, господи, бурджык эськӧ не аддзыны тайӧс ставсӧ!..»
Мостовӧй вылын вуджрасьӧны тӧдса ичӧтик сарапан да лӧз ленточкаяса дженьыдик еджыд кӧсаяс.
Раненӧйкӧд ӧттшӧтш восьлавны зілигмоз Нюра видзчысьӧмӧн нуӧдӧ сійӧс улича вомӧн.
Сылӧн омӧлик пельпомыс неуна личкысьыштӧма сьӧкыд сьӧд ки улын.
Со найӧ вуджӧны тротуар вылӧ...
Йӧз сайӧ дзебсясигтыр Синицына надзӧник мунӧ нылыс бӧрся.
Гашкӧ, Нюралы сьӧкыд нуӧдны раненӧйсӧ, сійӧ эськӧ вермис отсыштны нылыслы.
Но мый йылысь тайӧ раненӧйыс висьталӧ сылӧн нывкалы?
— Вот, нылукӧй менам, аттьӧ тэныд, рӧднӧйӧй.
И тэнад мамлы аттьӧ, тадзи и висьтав.
Бура воспитайтӧма сійӧ тэнӧ.
Абу этша, тыдалӧ, вын пуктӧма.
Татшӧм оз нин овлы.
Мам — сійӧ мам...
И та йылысь сылӧн сьӧлӧмыс висьӧ и сы йылысь.
А главнӧйыс, мортӧ пӧртны ассьыс дитясӧ.
Вот тайӧ сылӧн мам заслугаыс и эм...
Сьӧлӧмыс сылӧн бур, небось?
— Бур, — кок улас сюся видзӧдігмоз надзӧник шуӧ Нюра.
Но кӧть кутшӧм надзӧник оз висьтав Нюра, мамыс кылӧ сылысь быд кыв, быд ышловзьӧм.
— Вот и аттьӧ сылы нывсьыс.
Вечнӧй аттьӧ мамлы бур мортысь.
Дерт, любитан тэ сійӧс? — нывкалы чужӧмас меліа видзӧдӧ Егор Иванович.
— Любита.
Нюра гӧлӧсын кылӧ синва.
Бокӧвӧй морт тайӧс оз кыв, но мамыс кылӧ тайӧс.
Сійӧ надзӧник бергӧдчӧ да, быттьӧкӧ мыйкӧ ас сьӧлӧмсьыс повзьӧдны полігтыр, тэрыба мунӧ гортас.
«Сӧмын эськӧ мед Нюра эз аддзыв менӧ, сӧмын эськӧ мед эз аддзыв!» — пельӧс сайӧ дзебсьыны тэрмасигтыр думайтӧ сійӧ.
44 глава
ДИРЕКТОР
Синицына волӧм йылысь кывлӧм бӧрын Леонид Тимофеевич дыр сёрнитіс Елена Александровнакӧд.
Елена Александровна скӧрысь да пӧся мыжаліс Нюралысь мамсӧ.
— Ті онӧ вермӧй представитны аслыныд, Леонид Тимофеевич, кутшӧм тайӧ нывбаба!
Бӧрдӧ, горзӧ, весиг оз кывзы, мый сылы ӧтвечайтӧны.
Тайӧ веськыда некытчӧ туйтӧм!
Ме прӧстӧ эг тӧд, кыдзи бурӧдны сійӧс.
Леонид Тимофеевич сьӧкыда бергаліс креслӧын, читкыраліс серьёзнӧй карӧй синъяссӧ.
— Сійӧ тіянлысь эз кывзы, а ті бура кывзінныд сылысь? — немвиччысьтӧг юаліс сійӧ.
Елена Александровна юалӧм ногӧн видзӧдліс директор вылӧ:
— Дерт жӧ.
Ме мыйвынысь зіли докажитны сылы...
— Но, докажитны мыйкӧ татшӧм нывбабалы сьӧкыд, а кывзыны сылысь внимательнӧя быть колӧ.
Сы вӧсна мый сійӧ век жӧ мам.
Сійӧ локтіс школаӧ.
Сійӧ волнуйтчӧ, бӧрдӧ.
Сідзкӧ, дзикӧдз воштӧма аснас веськӧдлан рульсӧ.
Шуам, мый ми сыкӧд абу сӧгласенӧсь, скӧрмим сы вылӧ, но став тайӧ пуан сёрниас, став тайӧ мыжалӧмъясас, кодъясӧс сійӧ водтӧдіс школа вылӧ, ме вылӧ, тіян вылӧ, став тайӧ дзугӧмас ковмас бура разберитчыны.
Аддзанныд-ӧ, татшӧм Синицынаыс — выльтор тіянлы, но абу меным.
Ті — морт том, пузьысь... — Леонид Тимофеевич меліа нюмъёвтіс.
— Мыжавнытӧ ӧд век кокньыдджык правдайтӧм дорысь.
А помка эм век и быдторйын.
Нинӧм оз овлы помкатӧг.
Гашкӧ, тані кӧнкӧ эм и миян мыж...
Елена Александровна кывзіс нюммунтӧг, директор вылысь стрӧг лӧз синъяссӧ вештывтӧг.
— Ме ог гӧгӧрво, кутшӧм оправдание ті кӧсъянныд корсьны Синицыналы?
И тіянлы кӧ сюрӧ сійӧ, ме кута мыжавны тіянӧс... — Елена Александровна гӧрдӧдіс, пушистӧй синкымъясыс сылӧн ёсь емъясӧн ӧтлаасисны ныр весьтас.
— Ме кута мыжавны тіянӧс, Леонид Тимофеевич, ковтӧм сентиментальностьысь, жалитӧмысь...
Ме ог имеит право тадзи сёрнитны тіянкӧд, но всё-таки ме кута мыжавны тіянӧс! — скӧрыськодь висьталӧ сійӧ.
Леонид Тимофеевич сувтіс.
— Сійӧ мам.
Тайӧ ыджыд кыв.
И пола, мый всё-таки ме аддза сылы кутшӧмсюрӧ оправдание.
И тӧданныд мыйын?
Миян ӧшибкаясын!
— Мый нӧ, гражданка Синицына нимкодьпырысь лыддьӧдлас тіянлы миянлысь ӧшибкаястӧ, — шпыньмунӧмӧн шуис Елена Александровна.
— Но да, дерт!
Ме сылы сета тыр позянлун вӧчны тайӧс.
Аддзанныд-ӧ, кор морт локтӧ миян дінӧ разрешитны кутшӧмкӧ вопрос, то ми долженӧсь, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, корсьны способ сёрнитыштны сыкӧд сьӧлӧмсянь.
А висьталӧй, асланыд сёрнитігӧн ті кыдзи сійӧс ыдждӧдлінныд: гражданка Синицына али нимнас да овнанас?
— Ме эг тӧд сылысь нимсӧ да овнасӧ, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич нюммунӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— А колӧ вӧлі юавны.
Мортӧс кӧ шуӧны ним-вичнас, то таын чувствуйтчӧ кутшӧмкӧ внимание сы дінӧ, официальнӧй тоныс небзьӧ, и кык морт костын сёрниыс лоӧ прӧстӧйджык, веськыдджык.
Вообщӧ, ме ӧні жӧ ачым ветла сы дінӧ да тӧдмала, мый сійӧс дӧзмӧдіс.
Леонид Тимофеевич мышкыртчӧмӧн босьтіс пызан вылысь шляпасӧ.
Порог дорын сійӧ бергӧдчыліс, мудера нюммунӧмӧн видзӧдліс Елена Александровналы челядь сяма асныра щӧка вылас, сылӧн кӧрӧм синкымъяс вылӧ да бать ногӧн шуис:
— А тіянӧс тожӧ велӧдны колӧ.
Ті ещӧ томӧсь на, лыйлывтӧм воробей.
Школа — тайӧ школа быдӧнлы: мамбатьлы, учительяслы, вожатӧйяслы! — Сійӧ гажаа шпыньмуніс.
— А ті, небось, думайтлінныд — сӧмын челядьлы?
* * *
Буситіс зэр.
Нюра пыркнитіс панамка вывсьыс бисер кодь югыд ва войтъяссӧ да видзчысигтыр пырис керкаас.
— Тіян ордын директор, — передньӧйын шӧпнитіс сылы соседкаыс.
Нюралы окота лои пышйыны, дзебсьыны.
Сійӧ сувтіс вешалка улӧ, бокӧвӧй пальтояс костӧ, тіралысь чуньяснас разявліс, сэсся бӧр кизявліс ассьыс жакеткасӧ.
Кутіс кывзыны.
Комнатасянь кыліс кык гӧлӧс: ӧтиыс тэрыб, гусьӧник, кывъяснас тшӧкъялысь; мӧдыс — рӧвнӧй, спокойнӧй.
И быд раз, кор первой гӧлӧсыс ёся кыптыліс, мӧдыс меліа небзьӧдліс сійӧс надзӧник воча юалӧмӧн.
Нюра сулаліс дыр-дыр.
Сійӧ и эз кывзы сёрнисӧ и эз лысьт мунны.
Леонид Тимофеевичлӧн гӧлӧсыс вочасӧн смелмӧдіс сійӧс.
«Пыра!» — думыштіс сійӧ.
Но ӧдзӧс воссьыштіс, и водзӧ висьталігмоз директор шуис:
— Но вот тадзи, Мария Ивановна: разрешитны позьтӧм нинӧм абу.
Сідзкӧ, ми тіянкӧд сёрнитчим.
А пыранныд миян родительскӧй активӧ, кутам частӧджык паныдасьлыны да ӧтлаын решайтны вопросъяссӧ.
Вот сідз, пӧжалуйста, локтӧй!
Волӧй занятиеяс заводитчытӧдз, ми век лоам радӧсь тіян отсӧг вылӧ.
— Ог тӧд... веськыда ог тӧд кыдзи... — шӧйӧвошӧмӧн нурбыляліс мамыс. — Мыйӧн ме верма отсавны тіянлы?
Ме ӧд нинӧм ог куж...
И зэв надзӧникӧн, быттьӧкӧ извиняйтчигмоз, сійӧ содтіс:
— Беспокоиті ме тіянӧс, Леонид Тимофеевич...
Нюра, полігтыр, мый сійӧс казяласны, яндзимысла гӧрдӧдӧма, ляскысис чужӧмнас кодлӧнкӧ мехӧвӧй воротник бердӧ.
Леонид Тимофеевич муніс сы дінті, шляпасӧ кутіс киас.
Мамыс муніс сы бӧрся.
Нюралы друг дум вылас уси, мый ывлаын зэрӧ.
Сійӧ кватитіс батьыслысь зонтиксӧ да котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ.
— Леонид Тимофеевич, босьтӧй зонтик!
Со зонтик! — яндысигтыр мӧдысь шуис сійӧ, кор казяліс, мый мамыс видзӧдӧ сы вылӧ чуймӧм нюммунӧмӧн.
Но Леонид Тимофеевич эз чуймы.
— Немтор, немтор, нылук!
Ставыс лоӧ бур, ставыс лоӧ бур, — зонтиксӧ юр весьтас восьтігмоз шуаліс сійӧ.
Кушмысь юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн да шляпасӧ киас кутігтыр сійӧ мӧдӧдчис калиткалань.
Мам да ныв сулалісны кильчӧ вылын да видзӧдісны сы бӧрся.
Кыкнанныслы кажитчис, мый на ордӧ воліс чудеснӧй доктор, коді мынтӧдіс найӧс тӧдтӧм да сьӧкыд висьӧмысь.
45 глава
КӦТЬ МЕД МЫЙ ОЗ ЛО
Сы бӧрын, кор челядьӧс собрание вылын гижисны витӧд класса списокӧ, найӧ мыйвынсьыс заводитісны велӧдчыны.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый витӧд классаяс кыв шутӧг выполняйтісны тшӧктӧмъяссӧ асланыс бригадирлысь да отряд сӧветса председательлысь, Васёк эз вермы да и эз кӧсйы миритчыны сыкӧд, мый сійӧс да сылысь ёртъяссӧ гижисны витӧд классӧ, кыдзи второгодникъясӧс.
Васёк омӧльтчис, сылӧн самолюбиеыс зэв ёна страдайтіс.
Рытъяснас сійӧ дыр занимайтчис, ветлӧдліс комнатаӧдыс да, киас книжка кутігмоз, урок йылысь вунӧдӧмӧн, немвиччысьтӧг шулывліс: «Кӧть мед мый оз ло...»
Екатерина Алексеевна сӧгласитчис сы вылӧ, медым ӧні урокъяс вылын пыр пукаліс кодкӧ вӧвлӧм нёльӧд «Б» класса ученикъяс пиысь, кодъяс тӧвнас велӧдчисны Свердловскын витӧд классын.
Медчастӧ пукавліс отличник Медведев.
Сійӧ пукаліс дӧска дорын, ачыс ичӧтик, куткыртчӧма, сьӧдов сюсь синъяса, да, ёртъясыслысь ӧтветъяссӧ кывзігӧн, тэрыба лапйӧдліс синлысъяссӧ, а мукӧд дырйиыс ӧкуратнӧя лэптывліс кисӧ да повзьӧмпырысь шулывліс:
— Ӧтветыс невернӧ.
Позьӧ меным.
Екатерина Алексеевна разрешитлывліс.
И Медведев, зільпырысь мелӧн букваяс да цифраяс гижалігмоз, объясняйтліс задачасӧ.
Коркӧ ӧтчыд Васёк абу вермӧма гортас решитны пример да корис Екатерина Алексеевнаӧс петкӧдны сійӧс дӧска дорӧ.
Примерсӧ решайтісны ӧтвылысь.
Кыдзи и век, медся ӧдйӧ гӧгӧрвоис Петя Русаков,
и урок бӧрын Медведев серьёзнӧя шуис:
— Арифметика кузя Русаков мунӧ тіян медводзын.
Свердловскса школаын сійӧ эськӧ вӧлі отличникӧн.
Мазин паськӧдіс синъяссӧ да, аслас приятельыс вылӧ дзоргигтыр, надзӧник сьыліс:
<rus>Учились вместе в школе</rus>
<rus>Друзья РМЗС,</rus>
<rus>Покинул Петя Колю —</rus>
<rus>В отличники залез...</rus>
Ха-ха!
Челядь серӧктісны,
Екатерина Алексеевна тожӧ нюмъёвтіс.
Мазин матыстчис Петя дінӧ да немвиччысьтӧг топыда кутліс сійӧс:
— Бур зон тэ лоин, Петька, кӧть тэ вылӧ ме и бротка мукӧд дырйиыс...
— Но, а ӧні став предметъяс кузяыс, арифметика кындзи, ме тіянӧн дӧвӧлен, — коркӧ ӧтчыд шуис челядьлы Екатерина Алексеевна.
— Арифметикатӧ подтянитам! — радпырысь кӧсйысис Петя.
— Ог арифметикасӧ, а арифметика кузя кольччысьяслы колӧ подтянитчыны, — серьёзнӧя уточнитіс Медведев да сэні жӧ, чуньяссӧ водзлань чургӧдӧмӧн, гораа да немжалиттӧг шуис нимъяссӧ кольччысьяслысь:
— Ме ногӧн, тайӧ Трубачёв — ӧти, Мазин — мӧд, Нюра Синицына — коймӧд...
— Кыдзи, ме? — шӧйӧвошӧмӧн Екатерина Алексеевна вылӧ видзӧдігмоз юаліс Нюра.
— Дерт жӧ.
Тэ зэв омӧля решайтан примеръяс, — вынсьӧдіс Екатерина Алексеевна.
Нюра чорыда думыштчис: «Гашкӧ, мукӧд дырйиыс мама збыль шуӧ, мый ме пыр котрала.
Медся главнӧйыс ӧд — велӧдчӧм... »
46 глава
СОПЕРНИКЪЯС
Школаӧ пыранінын пу щит вылын ӧшаліс выльӧн лэдзӧм стенгазета.
Ыджыд бумага лист вылын мичаа тыдаліс заголовокыс: «Рабочӧй листок».
Заголовок уліас художник Сева Малютин рисуйтӧма ведраа да кистя пионерӧс; пионер сулалӧ керка стен дорын, вывлань лэптӧма кистьсӧ, кытысь войталӧ краска, да чужӧмтырнас нюмъялӧ, чуксалӧ уджавны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі банйӧма, а синъясыс чим лӧзӧсь.
Тайӧ вӧлі первойя газета, кодӧс лэдзис коллективыс ӧтвылысь.
Ӧтсӧгласӧн редакторнас бӧрйисны сизимӧд класса велӧдчысьӧс Толя Соколовӧс, а редакторлы отсасьысьӧн — Одинцовӧс.
Заметкаяс вӧліны мыйта колӧ.
Вӧліны серьёзнӧй статьяяс сы йылысь, мый регыд воас велӧдчан кад, сы йылысь, кыдзи мунӧ уджыс стройка вылын, а «Разнӧйтор» отделын кодсюрӧӧс и критикуйтыштӧмаӧсь.
Картинка улын, кытчӧ вӧлі рисуйтӧма легкӧвӧй машина да сы пытшкын чатӧртчӧмӧн пукалысь куим детинкаӧс, вӧлі гижӧд:
<rus>Если дружба за машину —</rus>
<rus>Этой дружбе грош цена!</rus>
Вӧлі и мӧд загадочнӧй картинка, кытчӧ рисуйтӧма кымӧръяс пӧвстӧд кывтысь кузь керъяс тыра лесовозӧс.
Тайӧ картинка улас гижӧдыс эз вӧв.
Сэсся вӧлі лэдзӧма ёсь заметка, картинкатӧг нин:
«Талун миян уважаемӧй кровельщик дядя Сёма корис уважаемӧй дедушка Миронычӧс отсавны сылы лэптыны керка вевт вылӧ кӧрт лист.
Но дедушка Мироныч вочавидзис: «Тэнад аслад удж, а менам — аслам».
Редакция лыддьӧ, мый стройка вылын став уджыс — ӧтувъя».
Уліас вӧлі кырымпас: «Помред Одинцов».
Газета дорын асывсяньыс жуисны челядь.
Дедушка Мироныч лыддис заметкасӧ да чукӧстіс ас дінас Коля Одинцовӧс.
— Тэ, Одинцов ёрт, ичӧт на гырысьяслы индавны, — ӧбидитчӧмӧн шуис сійӧ да кавшасис керка вевт вылӧ отсасьны кровельщиклы.
Алёша Кудрявцев эз кӧсйы матыстчыны газета дорӧ, Тишин сылы висьталӧма нин, мый сійӧс другъясыскӧд рисуйтӧмаӧсь, и сійӧ скӧрмӧма да вайис Одинцовлы ассьыс заметка.
— Со, лэдз, пӧжалуйста, — серамсорӧн шуис сійӧ да мыччис Колялы ӧкуратнӧй бумага лист. — Тэнад сэні местаыс эм на, ӧні жӧ позьӧ клеитны.
Одинцов тэрыба лыддис листоксӧ.
«Зэв жаль, — гижӧма заметкаас, — мый газетаӧ ответственнӧй редакторъяс пиысь ӧтиӧн бӧрйисны Одинцовӧс, коді аслас ёртъясыскӧд тшӧтш кӧсйис сюйсьыны квайтӧд классӧ, а заслугаяс сертиыс коли витӧдӧ».
Одинцов лыддигкості, Алёша сулаліс орччӧн да читкыртӧм синъяснас видзӧдіс веськыда сылы чужӧмас, зілис аддзыны Коля чужӧм вылысь яндысьӧм либӧ скӧрмӧм.
Сійӧ виччысис, мый Одинцов веськыда ӧткажитчас печатайтны татшӧм заметкатӧ, и зэв ёна чуймис, кор Одинцов прӧстӧя шуис:
— Ӧні жӧ клеитам.
Алёша гӧрдӧдіс да босьтіс сы киысь заметкасӧ.
— Ме эг на ещӧ решит, — тэрыба шуис сійӧ.
И чукраліс заметкасӧ да сюйис сійӧс зептас.
Сылы друг лои гажтӧм, и аслас поступокыс кутіс кажитчыны мстительнӧйӧн да некытчӧ шогмытӧмӧн.
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ да муніс аслас участоклань.
Сэні ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Сюръяяс улӧ лӧсьӧдӧм гуяс вӧлі стӧча мерайтӧма, ӧтджудждаӧсь; ӧти мера серти бӧрйӧм пӧвъяс вӧлі тэчӧма быд гу дорӧ, медым челядьлы эз ковмы кыскавны найӧс общӧй чукӧрысь, воштыны та вылӧ лишнӧй кад.
Ставыс вӧлі дась.
Эз вӧвны сӧмын сюръяяс да потшъяс, медым заводитны забор вӧчны.
Алёшалӧн лудісны киясыс, да и заданиесӧ выполнитан срокыс вӧлі матын нин.
Вӧлі помасьӧ июль, ремонт кузя став уджъяссӧ колӧ вӧлі помавны август сизимӧд лун кежлӧ.
Кудрявцев дінӧ матыстчисны Петрусин да Тишин.
Алёша нинӧм эз висьтав другъясыслы заметка йывсьыс, но эз вермы пыкны ас пытшкас пуысь скӧрлунсӧ да едкӧя чӧвтіс:
— Бездельничайтам директор мыж вӧсна!
— И збыль, мыйла тайӧ Леонид Тимофеевичыс нюжӧдӧ?
Кӧсйысис миянкӧд мунны делянка вылӧ и нюжӧдӧ мыйлакӧ, а ми уджтӧг пукалам.
Важӧн нин эськӧ позис сюръяяссӧ вайны да заводитны уджавны, — Кудрявцев пельпом сайсянь кыйкнитігмоз шуис Петрусин.
— Трубачёвцылы нинӧм жӧ вӧчнысӧ, — шпыньмуніс Тишин, — со чукӧрӧн пукалӧны.
Алёша сувтіс аслас участок помӧ, перйис батьыслысь полевӧй бинокльсӧ да мӧдіс видзӧдны участоксӧ аслас соперникыслысь.
Тишинлӧн вежалана югнитісны синъясыс.
Сійӧ видзчысьӧмӧн нюжӧдіс кисӧ да терпитны вермытӧг вӧрӧдыштіс чуньяссӧ:
— Чур, Кудрявцев бӧрын видзӧда ме!
Петрусин кӧрис нырсӧ да, синсӧ читкыртӧмӧн, зілис видзӧдлыны кӧть ӧти стеклӧ пырыс.
Но Кудрявцев вештыштіс сійӧс гырддзанас да, бинокль пыр век на видзӧдіг, нетерпеливӧя шуыштіс кыкнанныслы:
— А ноко, энӧ мешайтӧй!..
Трубачёв бригадаын ставыс жӧ вӧлі дась, сідзжӧ ӧта-мӧдсьыс ӧтылнаын тыдалісны кодйӧм сьӧд гуяс, куйлісны чипасӧ тэчӧм пӧвторъяс.
Алёша веськӧдіс бинокльсӧ Трубачёв вылӧ.
Витӧд классаяслӧн бригадир паськӧдӧма эжа вылӧ кутшӧмкӧ лист, доръясас пуктіс ичӧтик нёль из да мыйкӧ шуис Матрослы, коді синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс сы вылӧ.
Мӧдыс югнитіс воздухас гожъялӧмысла сьӧд кокъяснас да чеччалігтыр тӧвзис керкалань.
Алёша бергӧдлыштіс бинокльсьыс ичӧтик кӧлесасӧ да тэрыба шуис:
— Петрусин, тӧдмав, мый налӧн сэні сэтшӧмыс!
Бинокль пыр бура вӧлі тыдалӧ ыджыд лист весьтӧ копыртӧм юрыс Трубачёвлӧн.
Челядь кымынӧнкӧ топыда кытшалӧмаӧсь ассьыныс бригадирсӧ.
Пошиктысь Матрос котӧрӧн бӧр воис, киас кутіс пенал модаа ичӧтик кузь ящик.
— Флажокъяс вайисны.
Карта видзӧдны кутасны... — дышпырысь шуис Тишин.
— Асьнысӧ кӧсйӧны петкӧдлыны культурнӧйясӧн.
— Но кытысь найӧ босьтісны картасӧ? — интересӧн юаліс Алёша.
— Картасӧ вайӧма Елена Александровна.
Сійӧ кӧсйӧ ӧшӧдны сійӧс пионерскӧй комнатаӧ.
А флажокъяссӧ нывкаяс вӧчалӧмаӧсь ленточкаясысь, — тэрмасигтыр юӧртіс бӧр воысь Петрусин.
— Несправедливӧ!
Мыйла сійӧ налы сетӧма? — зумыштчис Алёша.
— Мироныч висьтавліс, мый аски кежлӧ пионерскӧй комната лоӧ гӧтов нин.
Елена Александровна ачыс уджаліс сэні тӧрыт.
И плакатъяс нин ньӧбӧмаӧсь, — тэрмасигтыр висьтавліс Петрусин. — А ӧні Трубачёв ветлӧма да корӧма картасӧ.
— Трубачёв — любимчик, — пинь пырыс сӧдзӧдіс Тишин, — Елена Александровна нинӧм оз жалит сылы!
— Ыджыд тай!
А мый сійӧ распоряжайтчӧ тані!
Пач тэчис и воображайтӧ! — серӧктіс Петрусин.
Чӧв олігтыр Алёша сюйыштіс сылы киас бинокльсӧ да ньӧти падъявтӧг мӧдіс восьлавны керкалань.
Елена Александровна вӧлі пионерскӧй комнатаын.
Сійӧ восьталӧма ӧшиньяс и ӧдзӧсъяс да, выльӧн краситӧм джоджас пукталӧм пӧвторъяс вылӧ видзчысьӧмӧн тувччалігтыр, пукталіс пызан вылӧ кутшӧмкӧ ворсанторъяс, плакатъяс да гӧрд кумачӧн гартовтӧм портретъяс.
— Видзчысьӧмӧнджык, Кудрявцев, джоджыс абу на косьмӧма.
Мый тэныд колӧ?
— Вайӧй меным карта! — шуис Алёша.
— Карта Трубачёв ордын.
Сійӧ клеитӧ сійӧс полотно вылӧ.
Талун рытнас ми сійӧс ӧшӧдам татчӧ да быд лун мӧдам пасъявны флажокъясӧн фронтлысь линиясӧ, — висьталіс Елена Александровна.
— А тэ кӧ кӧсъян видзӧдлыны картасӧ, мун Трубачёв дорӧ.
— Ме ог мун Трубачёв дорӧ!
Медым ачыс Трубачёв волывлас ме дінӧ, — пузис Алёша, — а меным нинӧмла унижайтчыны сы водзын.
Ме абу первоклашка.
Ме верма картасӧ босьтны аслам батьлысь.
Менам бать — генерал, и сылӧн татшӧм картаясыд...
Елена Александровна шумӧн вештіс шахмат тыра ящик да бергӧдчис Кудрявцевлань:
— Ми ставным нин кывлім, мый тэнад батьыд генерал!
Тэ верман гордитчыны аслад батьӧн, тэ верман зільны лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм тэнад батьыд, но ӧні кежлӧ тэ нинӧм на эн вӧч, и ошйысьны дугдывтӧг, мый тэ генераллӧн пи — тайӧ яндзим, зывӧк и йӧйталӧм. — Елена Александровна гӧрдӧдіс. — Запомнит, Кудрявцев: яндзим, зывӧк и йӧйталӧм! — скӧрысь шуис сійӧ мӧдпӧв.
— Кыдзи ті лысьтанныд!
Ті — кутшӧмкӧ печник!.. — нурбыльтіс шӧйӧвошӧм Алёша.
— Пет татысь!
И кор успокоитчан, лок сёрнитыштны мекӧд! — ӧдзӧслань индігмоз шуис Елена Александровна.
— Ме некор ог лок сёрнитны тіянкӧд!
Энӧ виччысьӧй! — грубӧя горӧдіс ӧдзӧс сайсянь Алёша.
Сійӧ котӧртіс пос кузя увлань, сулалыштіс кильчӧ вылын да минута мысти бӧр локтіс.
Юрси вылас сылӧн дзирдалісны зэр войтъяс, синъясыс видзӧдісны скӧрысь.
— Ме — отличник!
И уджала ог лёкджыка мукӧдъяссьыс.
— Уджалан тэ бура.
Но, буракӧ, зэрмис... — Елена Александровна тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Висьтав, медым ваясны картасӧ.
Алёша бара воши ӧдзӧс сайӧ.
— Эй, Петрусин!
Мун висьтав витӧд классаясыслы, медым ваясны картасӧ! — кыліс кильчӧ вылын сылӧн гора скӧр гӧлӧсыс.
Елена Александровна пыдісянь ышловзис да бара мӧдіс бӧрйыны ворсанторъяссӧ.
— Клеитінныд? — юрсӧ лэптывтӧг юаліс сійӧ Трубачёвлысь, кор сійӧ вайис картасӧ.
— Клеитім, сӧмын эз на косьмы.
— Пукты пызан вылас да висьтав ребятаыдлы, медым муналасны гортаныс.
Да, тӧкӧтьӧ эг вунӧд!
Воскресеньеӧ поход делянка вылӧ.
Чукӧртчыны татчӧ сизим час кежлӧ.
Объявит бригадиръяслы.
— Пырысь-пыр!
Васёк вольсаліс пызан вылӧ картасӧ да петіс ывлаӧ.
— Воскресеньеӧ поход делянка вылӧ.
Мунасны став гырысь челядьыс! — радпырысь объявитіс сійӧ да, Кудрявцевӧс ылысь аддзӧм бӧрын, ӧвтыштіс сылы кинас: — Кудрявцев, воскресеньеӧ поход делянка вылӧ!
Чукӧрт ассьыд йӧзтӧ!
Чукӧртчыны сизим час кежлӧ.
Кудрявцев чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ да кӧсйис ӧтветитны, но Тишин надзӧник шутёвтіс да серамсорӧн шуис:
— Гордитчӧ тэ водзын, кӧзяинӧн асьсӧ петкӧдлӧ.
Помнитан, кыдзи сійӧ шуис: «Ми тані кӧзяева, а сійӧ — миян гӧсть!»
Петрусин мӧдіс довкйӧдлыны юрсӧ:
— Збыль, збыль!
Алёшалӧн синъясыс бара ӧзйисны, гудыртчисны.
Трубачёвлы прӧстӧя ӧтветитны здук кежлӧ кыптылӧм кӧсйӧмыс пыр жӧ быри.
— Ми ещӧ видзӧдлам на, коді тані кӧзяиныс! — кияссӧ зепъясас сюйигмоз шуис сійӧ.
47 глава
ЛЫЙЛЫТӦМ ВОРОБЕЙПИ
Елена Александровна лэдзаліс челядьӧс, бӧр кайис учительскӧйӧ да, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн креслӧӧ пуксьӧм бӧрын, зэрлӧн посньыдик сетка пыр кутіс видзӧдны ывлаӧ.
«Пӧра нин эськӧ Леонид Тимофеевичлы локны.
И мый йылысь позьӧ та дырасӧ сёрнитны?»
Сылы вӧлі жаль пӧрысь директорыс, но тайӧ чувство дінас сорласис раздражение да тӧждысьӧм.
«И мыйла сійӧ ачыс муніс?
Позьӧ вӧлі тайӧ Синицынасӧ асьсӧ корлыны татчӧ.
Сійӧ, пӧжалуй, думыштас, мый директор повзис сы мыжалӧмысь.
И вообщӧ сылӧн вывті ыджыд бурлуныс вермас сӧмын лёктор вӧчны школалы.
Сійӧ кӧть эськӧ мед эз жӧ нормы сэні дзикӧдз да эз босьт ас вылас став мыжсӧ сыысь, мый Нюра оз кывзы мамыслысь да вӧчӧ ассьыс общественнӧй уджсӧ...
Да, кутшӧм лӧсявтӧмтор, збыльысь!»
Елена Александровна гажтӧма серӧктіс.
«Водзӧ кӧ татшӧм лоӧ, то ме ог вермы тані уджавны», — думыштіс сійӧ, и сылы тӧдвылас уси сійӧ луныс, кор сійӧс, томиник учительницаӧс, комсомол райком мӧдӧдіс татчӧ удж вылӧ.
Сійӧ воис веж пустырь вылӧ, кӧні челядь асланыс директор веськӧдлӧм улын ремонтируйтісны аслыныс школа.
Сылӧн батьыс вӧлі печник и челядь дырйиыс сійӧ частӧ отсасьлывліс сылы.
Тайӧ кужӧмлуныс ӧні ёна згӧдитчис сылы.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс уджаліс тані — тэчис пачьяс, зілис организуйтны челядьӧс.
Но татшӧм школа йылысь ӧмӧй мечтайтліс сійӧ?
Сылы ӧд колӧны опытнӧй учитель-ёртъяс, сійӧ некӧн на эз уджавлы.
Збыль, директор встретитіс сійӧс бать моз меліа и первойсӧ кажитчыліс сылы настоящӧй, чорыд мортӧн.
Сылысь быдӧн кывзісны, а сылӧн быд кыв школьникъяслы — незыблемӧй закон.
Но вот Синицынакӧд историяыс яснӧя петкӧдліс сылысь вывті небыдлунсӧ.
Сійӧ ӧд веськыда бур сьӧлӧма морт, характертӧм бур сьӧлӧма морт!
Кыдзи нӧ том учительница кутас уджавны сыкӧд?
Но мыйла нӧ всё-таки сылы абу окота бӧр мунны татысь?
«Уджыс кыскӧ ас дінас мортӧс,» — шулывліс сылы батьыс.
Школа ремонтируйтӧмыс и сылы лои сьӧлӧмсяньыс колана уджӧн.
Сійӧ оз вермы мунны татысь, кытчӧдз оз эшты школа.
Сійӧ муртса-муртса на кутіс тӧдавны челядьӧс.
Тэрмасис оборудуйтны пионерскӧй комната, медым вӧлі позянлун кӧнкӧ нуӧдны сборъяс, интереснӧй занятиеяс, бурджыка тӧдмасьны челядькӧд.
Елена Александровна чеччыштіс да волнуйтчигтыр кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
Кӧть мед регыдджык эськӧ помасис ремонтыс да воисны мукӧд учительяс.
Учитель да вожатӧй — тайӧ ыджыд вын.
Вообщӧ, дерт, тані челядьыс бурӧсь...
Но эмӧсь быдсямаыс...
Тишин — зэв неприятнӧй детинка, собрание вылын Елена Александровна некыдзи эз вермы бура видзӧдлыны сылӧн читкыртӧм синъяс вылӧ.
А талун этайӧ Кудрявцевыс!
И мыйысь налӧн лӧгныс петӧ Трубачёв вылас?
Дерт, вермис ӧмӧй том учительница чайтны, мый став челядьыс лоӧны бурӧсь!
И век жӧ ӧбиднӧ, кор мунан на дінӧ бур сьӧлӧмӧн, а найӧ оз яндысьны шуны тэныд грубость...
Елена Александровна бара пуксис креслӧӧ кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пуктіс юрсӧ кипыдӧсъяс вылас да кутіс кывзыны керка вевт вылын зэрлысь шумитӧмсӧ.
«Но кӧні нӧ этайӧ бур сьӧлӧма директорыс?
Воображайта, мыйяс сылы шуалас сэні эсійӧ мамашаыс!..»
Дзуркнитіс ӧдзӧс.
Иван Васильевич видзчысьӧмӧн сюйис пӧсь чайник кутысь кисӧ да кок чунь йылас матыстчис пызан дорӧ:
— Чай шонтышті.
Ывлаас зэрӧ.
Воас Леонид Тимофеевич — юыштас чашка...
Сійӧ пуктіс чайниксӧ пызан вылӧ, гартовтіс гӧна кичышкӧдӧн, видзӧдліс Елена Александровна вылӧ:
— А ті нӧ мый сирӧта моз пукаланныд?
— Леонид Тимофеевичӧс виччыся, — ышловзис Елена Александровна.
— Да пӧра нин воны сылы!
Но делӧыс сылӧн сэтшӧм деликатнӧй, кор сёрнитӧдан да варовитӧдан...
— Бур сьӧлӧма морт сійӧ тіян! — скӧрысь шуис Елена Александровна.
— Да, знаменитӧй морт.
Сійӧ накӧд кужӧ, та йылысь нинӧм и шуны, — Елена Александровналысь кывъяссӧ чайтіс ошкӧмӧн да окотапырысь шуис Грозный. — Та вылӧ нин сійӧ специалист.
И быд кага дінӧ сибӧдчыны кужас, и быд мамаша дінӧ, и вот тіян дінӧ, учительяс дінӧ, тожӧ кужӧ ладмӧдчыны.
Настойчивӧй и, кӧні колӧ, ӧбидиттӧг, ассьыс босьтас.
Сурьёзнӧй, мый и шуны, ӧти кывйӧн — директор!
Елена Александровна лэдзис кокъяссӧ джоджӧ, лӧсьӧдыштіс юрсисӧ.
Аслас директор йылысь сёрнитыштӧм бӧрын Иван Васильевич муніс.
Зэр пыр на резіс ӧшиньясӧ, посни, гажтӧм, дӧзмӧдчысь.
Коркӧ и тыдовтчис улича вылын тӧдса фигура.
Леонид Тимофеевич тэрыб воськовъясӧн прӧйдитіс дворті, сы юр весьтын зонтикыс пӧлнясис то веськыдвывлань, то шуйгавывлань, спицаяс кузяыс пальто воротник костас войталіс ва.
Елена Александровна чеччыштіс да, неважӧнся школьнӧй привычка сертиыс кык пос тшупӧд вомӧн чеччалігтыр, котӧртіс пос кузя увлань.
Иван Васильевичкӧд найӧ пӧрччӧдісны директор вылысь кӧтасьӧм пальтосӧ.
— А ме ньӧти эг и кӧтась! — сьылісӧ чышъянӧн чышкалігмоз гораа шуис сійӧ.
Учительскӧйын Леонид Тимофеевич тэрмасьтӧг перйис пызан йӧрысь блокнот, мыйкӧ гижис сэтчӧ, медым эз вун, да, кор аддзис Елена Александровналысь терпитны вермытӧм видзӧдлассӧ, шуис:
— Но вот...
Нюра Синицына мамкӧд, ме чайта, ставыс вочасӧн ладмас, ми сійӧс гижам асланым будущӧй родительскӧй комитетӧ да мӧдам, сідз шуны, видзны сійӧс асланым наблюдение улын.
Таын миянлы отсаласны мукӧд мамъяс.
— Сійӧ сӧгласитчис? — вериттӧг юаліс Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич довкнитіс юрнас:
— Сійӧ оз верит аслас вынъяслы.
Но, тӧданныд, пыр гортас пукалӧма, мужик мыш саяс, абу велалӧма.
Но вочасӧн сійӧ велалас коллектив удж дінӧ, школалӧн интересъяс дінӧ...
Тайӧ частӧ овлывлӧ тадзи... — Думыштчӧмӧн сійӧ котшкӧдыштіс пызанӧ чуньяснас.
— Менӧ ӧні беспокоитӧ мӧдтор.
Аддзанныд-ӧ, Синицына — морт абу уравновешеннӧй, а татшӧм йӧзыскӧд частӧ овлывлӧ, мый найӧ дӧзмасны ӧти помка вӧсна, а горзӧны дзик мӧдтор йылысь.
Но вот, сёрнитігас ме и тӧдмалі, мый ми век жӧ мыжаӧсь.
Елена Александровна муртса нюммуныштіс.
«Сідзи ме и думайті», — висьталіс сылӧн видзӧдласыс.
Но директор быттьӧкӧ эз казяв тайӧс.
— Да, ми век жӧ мыжаӧсь, а ёна-ӧ — тайӧ регыд мысти тыдовтчас.
Делӧыс сыын, мый пока ми тані стрӧитчим да ноксим, радлім, мый челядь тані сьӧлӧмсяньныс отсасьӧны, Трубачёв да сылӧн ёртъясыс зільӧмаӧсь вӧтӧдны ассьыныс классӧ.
Кор ме вои татчӧ, нывкаяс меным висьталісны, мый тӧвнас найӧ бура занимайтчӧмаӧсь, и ме думайті, мый найӧ прӧстӧ повторяйтісны прӧйдитӧм материалсӧ, ме дінӧ жӧ некод эз волы сёрнитны, сӧветуйтчыштны.
И тӧданныд, Елена Александровна, сӧмын некымын лун сайын, собрание вылад, ми тіянкӧд думыштчим Трубачёвлӧн тешкодь объяснение вылын да кӧсйылім тӧдмавны, зэв-ӧ серьёзнӧй тайӧ.
А вот Нюра Синицыналӧн мамыс важӧн тревожитчӧ аслас ныв вӧсна: кӧні сійӧ пропадайтӧ, кыдзи да кор сійӧ занимайтчӧ, мыйла сійӧ абу гортас ни асылын, ни рытын, и кутшӧм ногӧн та ыджда нагрузканас сійӧ веськалас квайтӧд классӧ, кодкӧд прӧйдитӧ сійӧ витӧд класса курссӧ.
Ставыс тайӧ быдлунъя юасьӧмъяс мамлӧн, и ме зэв бура гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Елена Александровна кывзіс директорлысь зэв внимательнӧя.
— Да, но найӧ кӧ збыль занимайтчӧны... — неувереннӧя заводитіс сійӧ.
Но Леонид Тимофеевич торкис сійӧс:
— Занимайтчӧны-ӧ?
И уна-ӧ налӧн кадыс кольӧ занимайтчӧм вылас?
Ӧд тӧдім кӧ ми та йылысь водзджык, налӧн стройка вылын уджалӧм йылысь эськӧ эз вермы лоны некутшӧм сёрни.
А ӧні зэв ёна дӧзмасны тайӧ челядьыс, сы вӧсна кӧ, мый гырысьяс ас кадӧ эз отсавны налы велӧдчыны, найӧ пуксясны витӧд классӧ!
Елена Александровналы дум вылас уси собрание, кельдӧдӧм чужӧмыс Трубачёвлӧн да сылӧн увереннӧй гӧлӧсыс...
Учительница кутіс волнуйтчыны:
— Найӧ оз пуксьыны, найӧ нин чувствуйтісны асьнысӧ квайтӧд классаясӧн!
Ме думайта, мый найӧ сьӧлӧмсяньныс гӧтӧвитчӧны ӧні.
И кӧть ме найӧс гижи витӧд класса списокӧ, но ӧд тайӧ сӧмын арӧдзыс.
Некыдзи оз позь лыддьыны найӧс второгодникъясӧн!
— А кодъясӧн найӧс лыддьыны — квайтӧд классаясӧн али витӧд классаясӧн, — миянлы лоӧ яснӧ сӧмын налысь тӧдӧмлунъяссӧ прӧверитӧм бӧрын.
И мыйкӧ поправитны лоӧ сёр, сы вӧсна мый июль тӧлысь пом нин.
Леонид Тимофеевич сувтіс да сюся видзӧдліс Елена Александровна вылӧ.
Сійӧ пукаліс юрсӧ кияснас пыкӧмӧн да видзӧдіс директор вылӧ пемдӧм тревожнӧй синъясӧн.
— Вот тадз, ті ӧні гӧгӧрвоанныд, мыйла колӧ кывзыны быд мамлысь висьталӧмсӧ и мыйын ми вермам лоны мыжаӧсь?
Елена Александровна чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Леонид Тимофеевичлӧн жальыс петіс сы вылӧ.
— Синицына висьталіс меным, мый найӧ занимайтчӧны Петя Русаков мамкӧд.
Тайӧ зэв тӧлка нывбаба.
Гашкӧ, найӧ зэв бура занимайтчисны — кадыс налӧн вӧлі тырмымӧн, — меліа нюмъёвтӧм бӧрын шуис сійӧ. — Но, вообщӧ, ми тайӧс тӧдмалам регыд.
Воскресеньеӧ миян поход делянка вылӧ, а поход бӧрас ми аддзӧдчылам Русаков мамкӧд да ставсӧ тӧдмалам...
А ӧні мунӧй гортаныд, воробейпи!
48 глава
КЫК ПИСЬМӦ
Челядь чукӧртчисны Васёк ордӧ, медым гижны письмӧ Митя мамбатьлы.
Эз вӧв кокни юӧртны старикъяслы найӧс суысь шог йылысь.
Челядь пукалісны чорыда думыштчӧмӧн, эз тӧдны, мыйсянь заводитны.
Комнатаас вӧлі чӧв-лӧнь.
Тётя Дуня дыр эз во госпитальысь.
Электричество эз ӧзйы, и Васёк сувтӧдіс пызан вылас гӧгрӧс лампа, кодлӧн стеклӧ дорыс вӧлі жугалӧма.
Ыпнитлігӧн лампа югдӧдліс челядьлысь серьёзнӧй чужӧмъяссӧ.
Сева киас кутіс ручка да, быд минутаӧ перӧсӧ чернила дозйӧ тшукӧдлӧм бӧрын, вештывліс сійӧс бумагасьыс бокӧ, медым оз войтышт чернилаыс.
Челядь чӧв олісны, думайтісны...
— Некод оз тӧд, кутшӧм морт Митя, кыдзи сійӧ дядя Яковкӧд мунӧма миян коктуй кузя; кыдзи вайӧдіс миянӧс лагерӧ... — шогпырысь шуис Саша.
— А дядя Яковыс кутшӧм жаль! — шӧпнитіс Петя Русаков.
— Неужели ми и Митяӧс сэсся огӧ аддзылӧй? — нораа юаліс Нюра.
Васёк пыдісянь ышловзис:
— Кыдзи татшӧм письмӧсӧ гижан?
Ми ӧд унаысь нин думайтлім.
И пыр нинӧм эз артмыв.
А ӧд колӧ жӧ медбӧрын юӧртны мамбатьыслы.
Малютин бара тшукнитліс перӧсӧ чернила дозйӧ да асланьыс матыстіс бумагасӧ.
— Медся главнӧйыс — заводитны, — тӧждысьӧмпырысь шуис Саша.
— «Митялӧн муса мамбать!» — сьӧлӧмсяньыс диктуйтыштіс Лида.
Сева гижис.
— Ӧні колӧ зэв видзчысьӧмӧн, — повзьӧмӧн ӧлӧдіс сійӧ.
Лӧсялана кывъяс корсигмоз челядь чӧв олісны.
— Медся бур — гижны веськыда, — решитіс Мазин: — «Миянлы юӧртісны, мый Митя сьӧкыда ранитчӧма...»
— Йӧймин! — скӧрмисны нывкаяс. — Позьӧ ӧмӧй тадзи?
Митялӧн мамыс пӧрысь нин, сійӧ дзик пыр повзяс.
— Дерт жӧ.
Медводз колӧ олӧм йылысь... вообщӧ... кыдзи найӧ олӧны...
Мый тэ думайтан, Васёк? — юаліс Одинцов.
— Ме эськӧ тожӧ веськыда висьталі, — падъялігтыр шуис Васёк.
— Оз позь, бурджык дасьтыны, мый вот уналӧн ӧні шог, сы вӧсна мый война, — лампа би вылӧ видзӧдігмоз заводитіс Нюра. — «Митялӧн муса мамбать!
Кыдзи ті оланныд?
Быдӧнлӧн ӧні уна шог...»
— Гашкӧ, и збыль... — ышловзисны челядь.
— Вайӧ гижамӧй <rus>начерно</rus>, а сэсся перепишитам, — Нюралысь кывъяссӧ гижигмоз шуис Сева.
Но делӧыс водзӧ эз мун.
Челядь предлагайтісны то ӧтитор, то мӧдтор, но быдӧнлы кажитчис, мый тайӧ абу сійӧ кывъясыс, мый наын абу бурӧдӧмыс да шоныдлуныс.
— Асланым сьӧлӧмъясным висьӧны, да ещӧ гижны колӧ та йылысь, — расстроитчӧмӧн нурбыльтіс Мазин.
— И кыдзи тайӧ ми огӧ вермӧй гижны! — шога шуис Одинцов.
— Да ӧд тайӧ абу прӧстӧй письмӧ, — серьёзнӧя вочавидзис сылы Малютин.
Васёк видзӧдліс часі вылӧ — вӧлі зэв нин сёр.
— Вот мый, ребята: вайӧй разӧдчалам гортаным!
Аски миянлы колӧ делянка вылӧ мунны.
Талун ковмас письмӧтӧ эновтлыны, но медым быдӧн бура думыштас.
Аски чукӧртчам бара.
Зумышӧсь да аснаныс недӧвӧльнӧйӧсь, челядь чӧв олігтыр видзӧдісны, кыдзи Васёк дзебис пызан йӧрас гижны заводитӧм бумага листсӧ.
Кор ставныс мӧдӧдчисны мунны, друг воссис ӧдзӧс, и пырис ӧдйӧ локтӧмсьыс пошиктысь тётя Дуня.
— Васёк! — куим пельӧсӧн кусыньтӧм ичӧтик руд письмӧ вывлань лэптігмоз горӧдіс сійӧ порог дорсянь на. — Тэныд госпитальӧ воӧма.
Лыддьы ӧдйӧджык!
Ме локтігчӧж котӧрті.
Кодсянь эськӧ тайӧ?..
Бур йӧзӧй!
Васёк кватитіс письмӧсӧ да уськӧдчис лампалань:
— Ребята! Генкасянь! — Киясыс сылӧн тіралісны.
Челядь немӧймисны повзьӧмнысла да виччысьӧмнысла.
Письмӧын вӧлі тэрмасьӧмӧн гижӧм некымын строка.
«Дона ёртъяс, другъясӧй менам!
Ӧти морт кӧсйысис меным нуны тіянлы тайӧ юӧрторсӧ, и сы вӧсна тэрмася висьтавны, мый тіянлысь Митятӧ ми мырддим смерть киысь, дзоньвидза ӧні лоӧ боец Митя, энӧ бӧрдӧй сы вӧсна, другъясӧй менам.
Тіян Митяныд кок йылас ещӧ оз на сувтлыв и гижны ачыс оз вермы, но медым ті веритінныд, мый сылӧн ранаясыс бурдісны, ыстӧ ассьыс кырымпассӧ да комсомольскӧй пӧсь привет.
Тіян Гена Наливайко.»
Уліас сулалісны нерӧвнӧй кык буква: «М. Б.»
— Митя Бурцев! — шудысла пӧдігмоз шӧпнитіс Васёк.
— Митя!.. Митенька!.. — Нывкаяс топыда кутлісны ӧта-мӧдсӧ.
— Кутшӧм шудыс!..
Челядь эз веритны асланыс синъяслы, видзӧдісны Генкалӧн каракуляяс вылӧ да уліас волшебнӧй букваяс вылӧ: «М. Б.»
— Пуксьы пызан сайӧ, Севка! — кепкасӧ джоджӧ швачнитӧм бӧрын друг равӧстіс Мазин. — Кӧні мамбатьыслы письмӧыс?
Выльысь кутам гижны.
Чистӧя, черкайттӧг!
Пуксьы, Севка!
— Пуксьы, пуксьы! — пуксьӧдісны ёртъясыс Севаӧс да, радысла тшӧкъялігтыр, быдладорсянь диктуйтісны сылы выль письмӧ.
— Аттӧ дивӧ!
Да ті кӧть энӧ ставныд ӧттшӧтш!
Пеляс сылы энӧ горзӧй! — на вылӧ видзӧдігӧн нюмъяліс тётя Дуня.
— Нинӧм, нинӧм... — нурбыляліс Сева, ачыс тэрмасис гижны ставсӧ, мый сылы диктуйтісны челядь.
Выль письмӧ серти артмис, мый Митя Бурцев, аслас Рӧдиналӧн вернӧй пи, геройскӧя тышкасьӧма фашистъяскӧд да, смертельнӧя ранитчылӧм бӧрын, дзикӧдз бӧр бурдӧма да регыд мысти бара мунас бой вылӧ.
«Слава мамбатьлы, кодъяс воспитайтісны татшӧм писӧ,
шуд миянлы, мый миян татшӧм вожатӧй!
2-ӧд №-а школаса пионерскӧй отряд», — торжественнӧя гижис письмӧ помас Сева Малютин.
Сэсся челядь быдӧн пуктісны письмӧ помас асланыс нимлысь да овлысь первойя букваяссӧ.
Васёк тожӧ кырымасис дзик Митя моз: «В. Т.».
49 глава
ДЕЛЯНКА ВЫЛЫН
Сизим час асыв кежлӧ челядь чукӧртчисны школа дорӧ.
Леонид Тимофеевич вӧлі сэні нин да мый йылысь кӧ пӧся варовитіс кык Миронычкӧд.
Челядь ӧдйӧ босьталісны черъяс, пилаяс.
Елена Александровна ещӧ рытсяньыс на дасьтӧма нянь да ӧгурцы и ӧні сеталіс найӧс челядьлы.
Петісны улича вылӧ.
— Энӧ паськӧдчӧй мостовӧй пасьталаыс, — шуис Елена Александровна, — карӧд мунны колӧ организованнӧя.
Кӧть и вӧлі водз асыв на, но йӧз тэрмасисны нин удж вылӧ.
Грузӧвикъяс вылын мунісны красноармеецъяс, прӧйдитісны уджалан спецовкаа ремесленникъяс.
Паныдасисны военнӧй формаа нывъяс.
— Удж вылӧ мунанныд? — гажаа шыасисны найӧ пионеръяс дорӧ.
— Удж вылӧ.
Вӧрӧ.
Кер пӧрӧдны! — кыпыда, сорті-кос-тіӧн вочавидзисны налы челядь.
Кар помланяс мӧдісны паныдасявлыны мешӧкъяса, зыръяса огородникъяс.
Челядь петісны кар сайӧ, прӧйдитісны шлагбаум.
Синъяс водзын тыдовтчис паськыд рӧвнӧй шоссе.
Васёк видзӧдліс ёртъяс вылас.
Найӧ вӧліны унаӧн — важъяс и выльяс, испытаннӧй другъяс и прӧстӧ ӧти классын велӧдчысьяс.
Вӧліны тані шань ребята мукӧд классъясысь, накӧд сійӧ тӧдмасис сӧмын неважӧн стройка вылын.
Ставныс найӧ относитчисны сы дінӧ меліа, дружескӧя.
Но школьникъяс лыдын вӧліны и сэтшӧмъяс, кыдзи Тишин, Петрусин.
Нинӧмысь Васёк весиг думнас эз вермы пуктыны накӧд орччӧн Алёша Кудрявцевӧс.
Трубачёвлӧн важ другъясыс туй чӧжыс мунісны сыкӧд ӧтлаын, сёрнитісны военнӧй событиеяс йылысь, Митя йылысь, сы йылысь, мый регыд помасяс война и Митя учительыскӧд ӧтлаын бӧр воас школаӧ.
Выль школаӧ, кодӧс стрӧитӧма на отсӧгӧн.
Шоссе пӧлӧн заводитчис тшӧкыд вӧр.
Леонид Тимофеевич, Елена Александровна да кык Мироныч мунісны веськыда туй вывтіыс, найӧс кытшалӧмаӧсь школьникъяс.
Йӧз чукӧрын кылісны шутитӧм, серам, гора гӧлӧсъяс.
Немвиччысьтӧг Васёклы дум вылас усины вӧвлӧмторъясыс.
Кажитчис, сулалӧ сӧмын куньны синтӧ — и аддзан украинскӧй свежӧй асыв, Митяӧс, Сергей Николаевичӧс, вӧла-доддяӧс, кӧні муніс учительлӧн батьыс...
Ставыс тайӧ вӧлі дзик на неважӧн...
Вот тадзи муніс Сергей Николаевич, а вот тадзи, шоссе дорӧдыс, Митя...
И Валя муніс, нетшкис гырысь еджыд катшасинъяс...
А сэсся шоссе кузя мунісны фронт вылӧ бусӧссьӧм скӧр чужӧма боецъяс.
И тайӧ поток пӧлӧныс челядьлы паныд локтіс учитель да пӧлясис горнӧн, медым петкӧдлыны налы, мый сійӧ тані...
Некор оз вунӧд Васёк, кыдзи, прӧщайтчигас, Сергей Николаевич ӧтлаӧдіс налысь кияссӧ аслас кипыдӧсъяс костын...
Васёк видзӧдліс гӧгӧр.
Саша лэптіс сы вылӧ ассьыс гырысь нор синъяссӧ да пыдісянь ышловзис.
Нывкаяс мунісны вӧрдорса трӧпа вывті.
Нюра бӧрӧ кольӧма пӧдругаяссьыс, и сылӧн еджгов сарапаныс вуджрасис пуяс сайын.
Важ привычка сертиыс Петя зырсис Мазинлань, а Мазин зумыша видзӧдіс муӧ да муніс.
И, быттьӧкӧ торксьылӧм сёрни водзӧ нуӧдігмоз, Одинцов, некод дінӧ шыасьтӧг, друг шуис:
— Вот ми ас йӧз пӧвстынӧсь ӧні, а сэні пыр на врагъяс быдлаын.
И, гашкӧ, ӧні, тайӧ минутаас, мунӧ бой. — Сійӧ инмӧдчыліс Васёклы пельпомас: — Помнитан, кыдзи сэки, войнас, туй вылас?
Васёклы пыр жӧ уси дум вылас пуяслӧн войся кышӧдчӧм, ылісянь кылысь вӧв кокшы, гнедӧй вӧв вылын гӧнитысь боец...
Васёк пыркнитіс юрсӧ да бергӧдчис ёртъясланьыс.
— Мый тайӧ ми сэтшӧм бӧрӧ кольччим, ребята? — Сійӧ ӧвтчӧ кинас да гораа горзӧ:
— Эй, Белкин!
Виччысьлӧй миянӧс!..
Нывъяс! Петӧй шоссе вылас!
Кытчӧ мунінныд?
— Тэрмасьӧны ставныс, быттьӧкӧ пӧжар вылӧ! — броткӧ Мазин.
Нывкаяс котӧрӧн петӧны трӧпа вылысь.
Трубачёв содтӧ воськовъяссӧ.
Елена Александровна сувтіс туй вылӧ да виччысьӧ.
Тӧлыс вӧрӧдӧ сылысь еджгов юрсисӧ, коді петыштӧма берет увсьыс; нывкаяс быдладорсянь сюйӧны сылы киас цветъясысь вӧчӧм ичӧтик букетъяс.
Леонид Тимофеевич да кык Мироныч тожӧ ньӧжмӧдӧны воськовъяссӧ, видзӧдлӧны бӧрвыланыс.
Челядь вӧтӧдӧны найӧс да мунӧны орччӧн.
Дедушка Мироныч висьталӧ вӧрын вӧвлысь пӧжаръяс йылысь:
— Но вот, дед менам вӧлі лесник и нэмсӧ вӧр помысь кынӧмсӧ вердіс...
Вот ӧтчыд сійӧ узьмӧдчӧма вӧрӧ, юр улас пуктӧма дукӧссӧ да черсӧ и вугыртӧма.
Друг кылӧ — быттьӧкӧ кодкӧ ружтӧ, да сэтшӧм сьӧкыда, уна гӧлӧсӧн ружтӧ.
И жарӧн лолалӧ чужӧмас...
Садьмӧма сійӧ, пуксьӧма.
А юр весьттіыс лэбачьяс лэбӧны, увйысь увйӧ уръяс чеччалӧны, и кӧчьяс веськыда кок вывтіыс скачитӧны, и став вӧрса тварыс котӧртӧ дінтіыс...
Чеччыштӧма сійӧ.
Ывлаас вой, а пуяс костӧдыс би югӧр тыдалӧ, биыс турун кузя змей моз кыссьӧ.
И пеляс шувгӧ.
Котӧртӧма сійӧ вӧр дорас...
Вӧр сотчӧ...
Бур йӧзӧй!
Усьӧма дед пидзӧсъяс вылас, бӧрддзӧма:
«Вердысьӧй тэ менам, рӧднӧйӧй!».
А вӧр ружтӧмӧн ружтӧ, быттьӧкӧ морт...
Пернапасасьӧма дед — да сиктӧ.
Но, котӧрӧн воалӧмаӧсь йӧз, багыръясаӧсь, зыръясаӧсь, заводитӧмаӧсь канаваяс кодйыны, ваӧн киськавны.
Ведраясӧн васӧ ичӧтик юсянь ваялӧмаӧсь — пӧжарнӧйяс йывсьыд сэки эз и кывлывлыны сиктад.
Но, и сотчӧма вӧрыс, сӧмын куш ӧти мыръяс чурвидзны кольӧмаӧсь...
А ӧні вот ме аслам чужанінӧ ветлі — тайӧ местаас кузь сю шептассьӧ.
Пыран — и юр вывтіыд сунан нянь пӧвстас.
Он тӧд сійӧ местасӧ, кӧні пӧжарыс вӧлӧма да кӧні дедӧй менам бӧрдлӧма.
Ӧні выль вӧръяс садиталісны, бур, строевӧй вӧръяс...
— А мыйысь нӧ пӧжарыс лоӧма? — юаліс кодкӧ челядь пиысь.
— Тӧданныд ӧд мыйысь: мӧс видзысьяс ӧзтӧмаӧсь.
Йӧзыс сэки несознательнӧйӧсь вӧліны.
Биасьӧмаӧсь да унмовсьӧмаӧсь — вот тэныд и пӧжар! —
Дедушка Мироныч видзӧдліс туй дорын сулалысь кузь, стройнӧй пожӧмъяс вылӧ.
— Вот, Леонид Тимофеевич, тайӧ мачтӧвӧй пожӧмъяс.
Аддзан, найӧ ньӧв кодь веськыдӧсь! — Сійӧ матыстчис пу дорӧ, черпунас кучкалыштіс пожӧм дінмас: — Бурӧсь пожӧмъясыс!
А вот войнаӧдз ме шойччывлі ӧти санаторияын Чёрнӧй море дорын, и сэтысь ме аддзылі пожӧм рас.
Аслыссикас пуяс!
Лысъясыс кузьӧсь, кӧть кӧса кы, а колльыс тайӧ пожӧмыслӧн кулак ыджда...
Челядь пиысь кодкӧ казьтыштіс, мый Артекысь аддзылӧма пробкӧвӧй пуяс.
Мироныч бара мӧдіс мыйкӧ висьтавлыны.
Елена Александровна матыстчис Васёк дінӧ:
— Висьтав меным аслад делӧяс йылысь, Трубачёв.
Кыдзи тіян сэні велӧдчӧмнад?
Васёк шӧйӧвоши.
— Ми занимайтчам Петя Русаков мамкӧд.
Ми кутам велӧдчыны квайтӧд классын! — чуймӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Медым велӧдчыны квайтӧдын, колӧ прӧйдитны витӧд класслысь программасӧ ставнас, — серьёзнӧя шуис Елена Александровна. — Леонид Тимофеевич тшӧктіс меным прӧверитны тіянлысь тӧдӧмлунъястӧ.
Висьтав, пӧжалуйста, Екатерина Алексеевналы, мый аски ме локта сы урок вылӧ.
— Ладнӧ, — вочавидзис Васёк, ачыс чувствуйтіс тревога да шӧйӧвошӧм.
Челядь пыр жӧ казялісны сы чужӧм серти, мый лоӧма кутшӧмкӧ важнӧйтор.
— Мый йылысь сійӧ сёрнитіс тэкӧд? — юаліс Одинцов.
— Бӧрти висьтала, — кинас ӧвтыштіс Васёк.
Сійӧ эз кӧсйы тайӧ лунас торкны настроениесӧ ребяталысь.
— Бӧрти, бӧрти! — кӧсйысис сійӧ сы дінӧ матыстчысь ёртъясыслы.
Алёша Кудрявцев тожӧ некымынысь бергӧдчыліс бӧрвылас.
— Трубачёв сёрнитіс печниккӧд, а ачыс пыр миянладорӧ видзӧдіс — буракӧ, норасис тэ вылӧ, — вевъяліс шӧпнитны Тишин.
— Мед норасяс!
Сылы жӧ лоӧ лёкджык, — скӧрмис Алёша.
Карсянь делянкаӧдз вӧлі квайт километр.
Кор пырисны вӧрӧ, Леонид Тимофеевич тшӧктіс ставныслы шойччыштны да сёйыштны.
Челядь перъялісны вещевӧй мешӧкъяссьыс нянь да, мунігмозныс сёйигтыр, разӧдчисны коді кытчӧ.
Вӧрыс вӧлі тшӧкыд, тырӧма посни пуясӧн, вуджӧра.
Веж пипуяс да кыдз пуяс костӧд тыдалісны пожӧмъяслӧн пемыдвиж стволъясыс.
Елена Александровна горӧдіс челядьлы, медым ылӧ эз мунавны, да нывкаяскӧд котӧртіс орешниклань.
— Локтӧй татчӧ! — увъяссӧ пелька вештышталігмоз горзіс сійӧ.
— Видзӧдлӧй, мыйта ӧрешкиыс!
Вит штукаӧн ӧти чукӧрас.
Сы чукӧстӧм вылӧ котӧрӧн локталісны челядь.
Увъяс куснясисны, ратшкакылісны;
ӧрешкиясыс ещӧ вӧліны вежӧсь на, пытшкӧсас налӧн, быттьӧкӧ вата пиын, куйлісны ичӧтик ядрояс.
Челядь видлісны ӧрешкисӧ да котӧртісны ягӧд корсьны.
Леонид Тимофеевич кык Миронычкӧд муніс лесник ордӧ.
Сы ветлігкості детинкаяс вундалісны аслыныс бедьяс, кавшасьлісны пуяс вылӧ, вӧтлысисны уръяс бӧрся.
Витя Матрос вайис Елена Александровналы лэбач поз, сэні куйлісны кельыдлӧз мичаник кольк кыш торъяс.
— А кӧні лэбач пияныс? — юаліс шырӧм юрсиа сьӧдіник нывка витӧд классысь.
— Лэбачпиян лэбалӧны нин, — серӧктіс Елена Александровна да серьёзнӧя содтіс: — Но вӧрӧдны позъяссӧ всё равно некор оз ков.
Мазин пырис орешник пӧвстӧ, вӧчис пӧлян да гораа пӧлясис, а сы гӧгӧр чукӧрмис дзонь ӧчередь, быдӧнлы вӧлі окота пӧлясьыштны.
— Но, но, уджалысьяс ті менам!
Ланьтыштлӧй! — кыліс Леонид Тимофеевичлӧн гажа гӧлӧсыс.
Сійӧ вайӧдіс лесникӧс.
Лесник индіс делянкасӧ да муніс.
Кыкнан Миронычыс шыбитісны пинжакъяснысӧ да мӧдісны видзӧдавны пуяс.
Кымынӧскӧ найӧ пасйисны мелӧн.
— Вот этайӧясӧс, веськыдъяссӧ, пӧрӧдам сюръяяс вылӧ, — висьталісны найӧ челядьлы, — а чукляяссӧ сӧмын пес вылӧ позьӧ пӧрӧдны.
Леонид Тимофеевич да Толя Соколов бӧрйисны аслыныс ӧти пу, лажыньтчисны сы дінӧ да мӧдісны пилитны.
Тӧчитӧм пиньяснас шонді водзын дзирдалігмоз вӧрын кутісны дзажгыны пилаяс.
Пилитчыштны окотаысла Мазинлӧн ӧзйисны синъясыс.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис дедушка Мироныч дінӧ:
— Дедушка, вайӧй ме тіянкӧд пилитышта!
Тайӧ уджсӧ ме сёысь вӧчлі!
— Сёысь вӧчлін? — шпыньмуніс плӧтник да довкнитіс юрнас томджык Миронычлань: — Вот ӧні Фёдор Миронычкӧд ми пӧрӧдам тайӧ пусӧ, сэсся сійӧ мӧдас увйыны сійӧс, а ми тэкӧд пилитыштам.
Кор пусӧ пӧрӧдісны, дедушка Мироныч воськовтіс пӧрысь пожӧмлань.
— Сувт, сёысь кӧ вӧчлін, — кипыдӧсъясас сьӧлалігтыр да ӧти пидзӧс вылас сувтігмоз корис сійӧ Мазинӧс.
Мазин тожӧ сьӧлалыштіс кипыдӧсъясас, сувтіс пидзӧс вылас да, вынъяссӧ артышттӧг, лёкысь тойыштіс пиласӧ ассяньыс.
Пила вильснитіс, нора тиньмуніс да ёсь пиньяснас гирснитіс пу вывтіыс.
Плӧтник серамсорӧн видзӧдліс Мазин вылӧ:
— Абу сёысь, а ни ӧтчыд тэ абу вӧчлӧмыд тайӧ уджсӧ!
Эн тойлав пиласӧ, а кыскы асланьыд.
Тожӧ мастер!
На гӧгӧрын ставныс серӧктісны.
— А ті вешйӧй татысь, ребята, — шуис Мироныч. — Пӧрӧ пуыс тіян вылӧ — беда лоӧ!
Вот кор пӧрӧдам, сэки увйыны мӧданныд.
Пилитӧм пуяс нёрлісны боквыв да, орчча пуясас увъяснас крукасьлігтыр, шумӧн пӧрліны.
— Вешйы!
Вешйы!
Пӧрӧ! — горзісны челядь.
Васёк аслас витӧд классаяс бригадакӧд увйысис.
— Со найӧ кӧнӧсь, сюръяясыд! — нимкодясис Витька Матрос, кодлӧн сьӧд синъясыс пӧся дзирдалісны, да, черӧн ӧвтчигмоз, медводз уськӧдчыліс пӧрӧм пу дорӧ. — Мичаджыка увйӧй, ребята!
Тайӧ ӧд сюръяяс миян заборлы! — горзіс сійӧ витӧд классаяслы.
Тишин бергӧдлывліс сылань юрсӧ да серамсорӧн видзӧдіс синкым увтіыс.
Тайӧ видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын Витька пыркнитліс юрсӧ да ещӧ сьӧлӧмсяньысджык командуйтіс:
— Лэпты!
Лэпты!
Кыскы Фёдор Мироныч дорӧ!
Фёдор Мироныч лӧсьӧдчӧма ыджыд мыр дорӧ, ӧкуратнӧя лӧсалӧ быд кер да челядь отсӧгӧн пукталӧ бокӧджык шыльыд сюръяяссӧ.
Вӧрын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кӧзяинӧн да, пилитӧм пуяслысь сир дуксӧ лолалігтыр, друг лолі варовджык.
— Вот, шуам, кыдз пу: мича пу и пӧлезнӧй.
А мукӧд озорникыс оз гӧгӧрво тайӧс.
Кулясны сылысь ствол гӧгӧрсьыс сюмӧдсӧ, быттьӧкӧ ловъя ловлысь кучиксӧ кулясны!
И веськодь налы!
А пуыс гибнитӧ...
Алёша Кудрявцев отсасис Миронычлы.
Дасьтӧм сюръяяссӧ ӧтлаӧ пукталігмоз сійӧ чукыртліс сьӧд синкымъяссӧ да тӧждысьӧмпырысь юавліс:
— А мый, Фёдор Мироныч, кутшӧмъяс забор вылад туйӧныджык?
Ӧтиыс кӧ кузьджык, мӧдыс дженьыдджык — тайӧ немтор?
Позьӧ пыдӧджык сюйны муас либӧ пилаӧн чинтыны, а?
— Позьӧ и пыдӧджык сюйны, позьӧ и чинтыны, тайӧ ставыс миян киын, — бурпырысь вочавидзліс Мироныч. — Сӧмын и муас сюйны абу прӧстӧ.
Помсӧ колӧ сиравны либӧ би вылын чишкавны, он кӧ, сійӧ мӧдас сісьмыны муас, а тайӧ тожӧ некодлы абу интереснӧ.
Забор вӧчӧны оз ӧти во кежлӧ и оз кык во кежлӧ...
Алёша кывзіс внимательнӧя да ён, пельк кияснас быгльӧдліс бокӧ медся шыльыд да веськыд керъяссӧ.
Тишин отсасис сылы да тайӧ сюръяяссӧ гусьӧник пасъяліс гӧрд карандашӧн.
Насянь неылын Елена Александровна нывкаяскӧд чукӧрӧ пукталіс кералӧм увъяссӧ.
— Тайӧ туяс пач ломтыны.
Нинӧм оз ков шыблавны, — кӧзяйскӧя распоряжайтчис сійӧ.
Уджалісны зіля ӧбедӧдз.
Обед кежлӧ лесниклӧн гӧтырыс вайис чугунтыр пӧсь картупель да сола ӧгурцы.
Кыкнан Миронычыс пуксисны керъяс вылӧ, мешӧкъясысь кыскисны нянь да сов.
Леонид Тимофеевич пуктіс юр вылас носӧвик да пуксис накӧд ӧтлаӧ.
Челядь тожӧ пуксялісны гӧгӧр, кианыс быдӧнлӧн пӧсь картупель.
Сёрни муніс стройка йылысь.
— Аслад киӧн быдтор ӧдйӧджык артмӧ.
Вот ми ӧні заготовка вӧчам места вылас, мыйта вевъялам, а сэсся ещӧ гоз-мӧдысь волам татчӧ Миронычкӧд да помалам.
А сэки дась вӧчӧмъяссӧ и нуам.
Тьӧсъяс, дерт, ми огӧ тані пилитӧй, та могысь нин ковмас лесопилкалы кевмысьны, а став мукӧдторйыс пӧжалуйста...
Тані и пожӧм, тані и кыдз, и кӧнсюрӧ дуб эм...
Делянканас эз ӧбидитны миянӧс, — варовитіс дедушка Мироныч.
Томджык Миронычыс аслас варов ёрт дырйи пырджык чӧв оліс, сӧмын коръясӧкӧ торклывліс сійӧс дженьыдик фразаясӧн:
— Мый эм, сы йылысь и сёрнитны нинӧм, а мый абу, сійӧс колӧ судзӧдны.
— А мый тэныд оз тырмы? — гажа синъясӧн мигайтігмоз юавліс дед.
— Быдӧн тӧдӧны мый — машинаяс.
Вӧр кыскавны машинаяс.
А то зэрны кутас и туйсӧ тшыкӧдас, — директор вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын объяснитіс томджык Мироныч.
— Машина ме судзӧда тайӧ лун-вой, — довкйӧдліс юрсӧ директор.
— Машина, директор ёрт, колӧ, тайӧ збыль.
Вӧрсӧ кыскавны корӧй машина.
Докладывайтӧй начальстволы, мый пуяс пӧрлӧдлӧма, куйлӧны вӧрын...
А кадыс оз виччысь, пӧра школасӧ занятиеяс кежлӧ лӧсьӧдны, — велӧдіс Леонид Тимофеевичӧс пӧрысьджык Мироныч.
Сёйыштӧм бӧрын бара заводитісны уджавны.
Рыт кежлас кералӧм прӧсека вылын куйлісны чистӧй, виж сюръяяс, быдмисны чукӧртӧм увъясысь артмӧм гӧраяс.
Кузь, веськыд пожӧмъяс, кодъясӧс вӧлі позьӧ пилитны тьӧс вылӧ, вӧлі дасьтӧма нуӧм вылӧ.
Челядьлӧн ёнтісны киясныс и пельпомъясныс, но найӧ зілисны не петкӧдлыны, мый мудзисны.
— Уна ми вӧчим, Леонид Тимофеевич?
Кымын плака петас ӧти пожӧмсьыс?
Тырмас джоджъяссӧ вӧчны? — дугдывтӧг юасисны найӧ директорлысь.
— Кодъяслӧн эмӧсь гезпомъяс?
Босьтӧй быдӧн морт ӧти нӧбйӧн кералӧм увъяссӧ! — командуйтіс Елена Александровна.
— Да оз ков, пӧжалуй.
Найӧ мудзисны, мед котӧртасны, — дугӧдіс сійӧс Леонид Тимофеевич.
— Да мыйла нӧ тыртӧгыс мунны!
Ми ӧд унаӧн, мыйта пес ӧтпырйӧ ваям! — пес нӧб аслыс кӧрталігмоз вочавидзліс Елена Александровна.
— Дерт жӧ!
Дерт жӧ!
Ми эгӧ мудзӧй!
Ми ставным неунаӧн босьтыштам!
Босьталісны нӧбъяс да мӧдӧдчисны гортланьыс.
Васёк муніс аслас бригадакӧд да гораа висьтавліс:
— Вот ӧні ми бара кутам уджавны асланым участок вылын.
Сюръяяс эмӧсь нин.
Мыйӧн сӧмын найӧс ваясны, пырысь-пыр и заводитам уджавны!
— Миянлы колӧ вӧтӧдны да панйыны Кудрявцевӧс!
Ми — трубачёвецъяс! — гордостьӧн висьталіс Витя Матрос да, Алёшалань видзӧдлывлігмоз, шӧпкӧдіс: — А то мудерӧсь найӧ...
— Эн шӧпкӧдчы! — скӧрысь дугӧдіс сійӧс Васёк. — Мый тӧдан, висьтав гораа, старукаяс сӧмын шӧпкӧдчӧны.
Витя эз янав.
— А найӧ пыр шӧпкӧдчӧны, — шуис сійӧ. — Пырысь-пыр ветла тӧдмала, мый йылысь.
И, Трубачёв дінысь торйӧдчӧм бӧрын, некод казявтӧг кутіс мунны Кудрявцев бӧрся.
— Квайт морт миянлы колӧ, гӧгӧрвоана?
Мукӧдъясыс медым ӧбед бӧрын петасны, — вашкӧдіс Алёша.
Тишин гӧгӧрвоана довкйӧдліс юрсӧ.
— Аски сизим час асылын лоӧй места вылын! — кыліс ещӧ Витя.
Сэсся другъяс кутісны сёрнитны вашкӧдчӧмӧн.
На дінӧ локтіс и Петрусин.
Витя уськӧдчис Трубачёв дінӧ.
— Найӧ мыйкӧ кӧсйӧны вӧчны! — сьӧд синъяссӧ паськӧдлігмоз шуис сійӧ.
Трубачёв серӧктіс, любӧпырысь кутіс сылысь шырӧм юрсӧ да тапкӧдыштіс чурвидзысь чорыд юрсисӧ:
— Вот пӧсь сьӧлӧма зон!
Следопыт!
— Дзик ме кодь! — мигнитіс Мазин.
Витя гӧрдӧдіс радысла, шлочнитіс чуньяснас да шуис:
— Ме найӧс эрдӧда дзикӧдз, Трубачёв!
Аски ставсӧ тӧдмала. — И сэки жӧ решитіс ас кежас: «Ачым сизим часын локта стройка вылӧ».
А Васёк ньӧти эз думайт Кудрявцевӧн лёктор вӧчӧм йылысь.
Сійӧ муніс аслас ёртъяс костын да висьтавліс налы Елена Александровнакӧд ассьыс сёрнисӧ.
— Аски сійӧ миян ордӧ урок вылӧ локтас.
Висьталіс, мый Леонид Тимофеевич тшӧктӧма сылы прӧверитны миянлысь тӧдӧмлунъяснымӧс.
Аски кежлӧ бурджыка лӧсьӧдчӧй, ребята!
— Эк, олӧм! — дум вылас усины Мазинлы радейтана кывъясыс да, балябӧжсӧ гыжъялыштӧм бӧрын, шуис:
— Ме сідзи и тӧді, мый тайӧ печниксяньыс быдтор позьӧ виччысьны!
50 глава
АЛЁША КУДРЯВЦЕВ
Тишин колльӧдіс Алёшаӧс дзик горт дорӧдзыс.
Приятельыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын Кудрявцев муніс дворӧд ичӧтик флигель дорӧ.
Пӧвйысь вӧчӧм, тольӧн вевттьӧм гараж дорын машина дінын ноксис шофёр Егор Иванович.
Алёша мыйлакӧ кытшовтіс машина гӧгӧрыс, видліс кинас запаснӧй кӧлесасӧ да бӧрса буферсӧ, видзӧдліс машина пытшкӧсас, синнас мерайтіс ӧдзӧсыслысь пасьтасӧ да юаліс:
— Папа гортын?
Шофёр бергӧдіс сылань мелі чужӧмсӧ, кӧні ныр дорас вӧліны сьӧд чутъяс, да юрнас довкнитіс флигельлань:
— Генерал гортас.
Алёша пырис керкаас, минута мысти бӧр петіс, киас петкӧдіс кык щӧтка, пӧрччис курткасӧ да кутіс чиститны.
— Кытысь нӧ тэ та мында буссӧ куралӧмыд? — юаліс шофёр, ачыс видзӧдіс, кыдзи Алёша куртка гӧгӧр лэбалӧ кымӧр кодь бус.
— Удж вылысь, — вочавидзис Алёша да мӧдіс весавны башмаксӧ.
Чиститчӧм бӧрын да юрсисӧ шыльӧдӧм бӧрын сійӧ пырис ыджыд комнатаӧ-передньӧйӧ, нырнас кыскыштіс воздухсӧ да видзӧдліс кухняӧ.
Мамыс эз вӧв гортын.
Плита дорын ноксис старука — рӧдня Анна Петровна.
— Кытчӧ нӧ тэ вошлін та дыра кежлас?
Важӧн нин ӧбедайтім да уберитім ставсӧ, — шуис сійӧ.
— Ме сёйышта кухняын, энӧ тӧждысьӧй, — вежливӧя вочавидзис Алёша, ачыс перйис шкапысь тарелка да пызан дорӧ матыстіс стул.
Анна Петровна пуктіс сы водзӧ ӧбед
— Папаыд юасьӧ вӧлі... — гусьӧник шӧпнитіс сійӧ.
— Ме жӧ висьталі мамалы, мый муна делянка вылӧ.
Ми став школаӧн ветлім вӧрӧ кер пӧрӧдны.
Анна Петровна пыр жӧ мӧдіс волнуйтчыны:
— Мися жӧ ме аддза, мый ӧти лунӧн вежсьӧмыд, дзик абу ас кодьыд лоӧмыд.
Омӧльтчӧмыд, нырыд сӧмын кольӧма.
Алёша теш петкӧдлана кӧрліс чужӧмсӧ, пӧльтліс банбокъяссӧ да гажаа шуис:
— А вот ӧні сёя ӧбедсӧ да бӧр кыз лоа!
Алёша регыдӧн сёйис ставсӧ, мый сетіс сылы Анна Петровна, чеччис, чупкылӧ окыштіс старукалысь банбоксӧ да мӧдӧдчис батьыс дінӧ.
Кабинет дорас матыстчӧм бӧрын дернитыштіс курткасӧ, лӧсьӧдіс галстуксӧ да таркӧдчыштіс.
Ӧдзӧс сайсянь кыліс ньӧжмыд гӧлӧс:
— Пӧжалуйста.
Алёша сувтіс порог дорас:
— Тайӧ ме, папа.
Позьӧ тэ дінӧ?
— А, Алексей!
Генерал бергӧдіс юрсӧ пиыслань.
Дзор юрсиыс, чужӧмыслӧн бронзӧвӧй рӧмыс да кельыдлӧз сӧдз синъясыс вӧчлісны генераллысь чужӧмсӧ мичаӧн да, кӧть и дзор вӧлі, томӧн.
Ветлӧдліс сійӧ беддьӧн, но паськыд, веськыд пельпомъясыс да тушасӧ кутан модаыс пӧшти дзеблісны сылысь чотӧмсӧ.
Бать да пи костын вӧлі кутшӧмкӧ аддзыны позьтӧм ӧткодьлун.
Кияссӧ паськыда шевкнитлӧмӧн генерал индіс пиыслы диван вылӧ:
— Извинит, пӧжалуйста!
Ме пырысь-пыр помала ассьым делӧясӧс.
Пуксьы!
Алёша пуксис диван дор йылас.
Генерал прӧверяйтіс кутшӧмкӧ счётъяс, кырымавліс бумагаяс да тэрмасьтӧг пукталіс найӧс портфельӧ.
Сэсся, портфельсӧ пызан йӧрӧ сюйӧм бӧрын, сійӧ бергӧдчис пиыслань:
— Но, кутшӧмӧсь тэнад делӧясыд?
Ме маитчи, мыйла тэ та дыра эн во.
Мый ті сэні вӧчинныд делянка вылас?
Директорныд тіянкӧд тшӧтш жӧ ветліс?
— Ставныс ветлісны: и директор, и ещӧ ӧти комсомолка-печник... — заводитіс Алёша.
— А, эсійӧ томиник учительницаыс!
Елена Александровна, кажитчӧ?
— Учительница? — чуймис Алёша. — Да сійӧ прӧстӧ печник!
И кытысь тэ тӧдан, мый сійӧс шуӧны Елена Александровнаӧн?
— А ме тӧдмаси тіян директоркӧд, — нюмъёвтіс батьыс да быттьӧкӧ сідз-тадз содтіс: — Елена Александровна лоӧ тіян класса руководительӧн.
Алёша чеччыштіс:
— Папа, тэ ӧшибайтчан, сійӧ жӧ прӧстӧ печник!
Ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ пачьяс тэчис! — Сійӧ весиг серӧктіс: — Тэ ставсӧ дзугӧмыд, папа!
— Тайӧ тэ, ме аддза, дзугсьӧмыд мыйынкӧ.
Тэныд оз веритсьы, мый учительница тэчис пачьяс.
Но ӧти профессия некор оз мешайт мӧдлы.
Мӧдарӧ, быд профессия озырмӧдӧ мортӧс выль тӧдӧмлунъясӧн.
— Но кутшӧм ногӧн сійӧ вермас лоны миян класса руководительӧн? — нурбыльтіс Алёша.
Генерал бергӧдчис пиыслань да внимательнӧя видзӧдліс сылы синмас.
— Меным кажитчӧ, мый тэ кыдзкӧ неуважительнӧя сёрнитан Елена Александровна йылысь! — скӧрыськодь шуис сійӧ. — Кӧть мед и вӧлі сійӧ весиг сӧмын печникӧн, тайӧ оз сет тэныд право сёрнитны сы йылысь татшӧм лӧг тонӧн.
Алёша чӧв оліс.
Сы син водзӧ сувтіс Елена Александровналӧн ӧбидитчӧм да скӧрмӧм чужӧмыс.
«Ті — кутшӧмкӧ печник!» — горӧдіс сэки сылы Алёша...
— Колӧ шуны, — висьталіс батьыс, — директор ёна ошкис тіянӧс.
Висьталіс, мый ті сэні ставныд ёна уджаланныд.
Молодцы!
Ассьыныд школатӧ лӧсьӧданныд.
Корис менӧ волыны, видзӧдлыны. — Генерал видзчысьӧмӧн вештыштіс висян коксӧ да водзӧ висьталіс: — Меным зэв нимкодь, мый тэ веськалін татшӧм крепыд коллективӧ...
Да, сэні эм пионерскӧй отряд, коді война первойя лунъясӧ йӧрмылӧма Украинаӧ.
Тайӧ пионеръясыс, кажитчӧ, асьнысӧ ведитӧмаӧсь сэні зэв стойкӧя да мужественнӧя, отсасьӧмаӧсь гырысь йӧзлы вермасьны оккупантъяскӧд.
Энлы, энлы...
Директор висьталіс меным весиг овсӧ пионерыслысь, коді вӧлӧма командирӧн тайӧ отрядас. — Генерал зыралыштіс плешсӧ.
— Ак да, уси дум вылӧ: Трубачёв!
Эм тэнад татшӧм ёрт?
Сійӧ, кажитчӧ, тэнад классысь жӧ?
— Трубачёв миян эм, но сійӧ абу менам классын.
Сійӧ второгодник, и ме сыкӧд ог дружит! — сувтігмозыс чорыда шуис Алёша да, водзӧ юасьӧмъясысь полігтыр, тэрмасис вежны сёрнисӧ:
— Папа, ме кӧсъя корлыны тэнсьыд аски асыв кежлӧ машинатӧ.
Дерт, тэ кӧ некытчӧ он мун.
Генерал думыштчӧмӧн видзӧдіс пиыс вылӧ.
— Ме обязательнӧ вола тіян школаӧ, — надзӧник шуис сійӧ, быттьӧкӧ ӧтвечайтіс аслас мӧвпъяс вылӧ.
Сэсся казяліс, мый пиыс сулалӧ, да тэрыба юаліс: — Машина?
А мыйла ковмис тэныд машинаыс?
— Ребятакӧд ми кӧсъям мыйсюрӧ вайны.
Тэ жӧ ачыд шулывлін, мый ме бура кужа веськӧдлыны, — кутіс тэрмасьны Алёша.
— Машинаӧн веськӧдлыны тэ кужан, но сы вылӧ, медым ветлӧдлыны уличаяс кузя, колӧ имеитны право.
И вообщӧ, Алексей... — Генерал бара индіс диван вылӧ:
— Да тэ пуксьы!
Ми эгӧ на помалӧй сёрнисӧ.
Алёша пуксис.
— Меным кажитчӧ, Алексей, мый тэ любитан, тіян ногӧн шуны, ошйысьны ребята водзын...
И аслад, стӧчджыка шуны — батьыд машинаӧн и, гашкӧ, сійӧн, мый тэ — генерал пи...
Алёша ёна гӧрдӧдіс:
— Папа...
— Энлы.
Тэ эн соссьы сразу.
Тайӧ кӧ меным сӧмын кажитчӧ, ассьым кывъясӧс ме окотапырысь бӧр босьта.
Ӧти-кӧ, ме аддза, мый тэ неуважительнӧя относитчан Елена Александровна дінӧ сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ печник.
Мӧд-кӧ, став челядьыс школаад тӧдӧны нин, мый тэ — генераллӧн пи.
А ӧні мыйлакӧ тэ коран машина...
Колӧ шуны, тэ ӧтчыд босьтлӧмыд нин сійӧс менам тшӧктытӧг.
Ӧбидитчӧмпырысь Алёша чӧв оліс.
— Тэнад поведениеыд, Алексей, меным кажитчӧ нескромнӧйӧн.
Думыштлы та йылысь.
Тайӧ кӧ абу тадзи, ме лоа зэв рад.
И машинаыс кӧ колӧ делӧ вылӧ, то ме тшӧкта Егор Ивановичлы аски ӧбедӧдз ветлыны тэкӧд машинанас.
— Машина колӧ меным делӧ вылӧ, — батьыс вылӧ видзӧдтӧг шуис Алёша.
— Ладнӧ.
Чукӧст татчӧ шофёрсӧ.
Алёша тэрыба чеччыштіс да петіс.
Батьыс мӧдіс котшкӧдны чуньяснас пызанӧ да думыштчӧмӧн видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Пи корӧ мыйкӧ вайны машинаӧн школалы, — шуис сійӧ пырысь шофёрлы. — Ті нин, пӧжалуйста, отсалӧй сылы.
— Ладнӧ, генерал ёрт! — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Егор Иванович.
«Мый позьӧ вайны легкӧвӧй машинаӧн? — думыштіс сійӧ ас кежас. — Кутшӧмкӧ книгаяс, али мый?»
Рытнас Алёша дыр эз вермы унмовсьны.
Медым не беспокоитны мамсӧ да Анна Петровнаӧс, сійӧ петіс кухняӧ, пуксис ӧшинь вылӧ да чорыда думыштчис.
Батьыскӧд сёрниыс кыпӧдіс сыын протестуйтӧм да ӧбида.
Но тайӧ сёрниас вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді заставляйтіс думыштны ас кежас ставтор йывсьыс, мый вӧлі сы олӧмын бӧръя кадас.
Дерт, Елена Александровна дінӧ пренебрежительнӧя относитчӧмысь батьыс вӧлі прав.
И кӧть Алёша вӧлі уверен, мый батьыс ӧшибитчӧма, кор чайтӧма Елена Александровнаӧс учительницаӧн, но сійӧ чувствуйтіс ассьыс мыжсӧ.
«Буракӧ, директор код йылысь кӧ мӧд йылысь висьталӧма сылы...»
Медся мустӧмӧн Алёшалы вӧлі сійӧторйыс, мый батьыс шуис сійӧс ошйысьысьӧн.
Коді вермис норасьны батьыслы?
Директор?
А директорлы коді?
Трубачёв?
Али Елена Александровна?
Алёшалы друг уси дум вылас Трубачёв, и сійӧ пузис лёкысла.
Дерт, тайӧс вӧчис сійӧ!
Тишин важӧн ӧлӧдліс, мый Трубачёв кӧнсюрӧ пыр шуӧ сійӧс, Алёшаӧс, баквалӧн.
Збыль, Тишинлысь оз позь быдтор веритны, сійӧ да Петрусин некор оз лоны сылӧн настоящӧй ёртъясӧн: найӧ велалӧмаӧсь действуйтны гусьӧн, а Алёша радейтӧ веськыд да смел йӧзӧс.
Ас кӧсйытӧгыс детинка водзӧ сувтіс Трубачёвлӧн чужӧмыс, юрсисӧ сыналӧма бӧрвыв, видзӧдласыс смелӧй да веськыд.
Кымынысь Алёша гусьӧник видзӧдлывліс Трубачёв вылӧ, вунӧдліс на костын лӧгалӧм йылысь да чувствуйтіс сы дінӧ венны вермытӧм симпатия!
Ещӧ сэки на, лесопильнӧй завод дорын первойысь паныдасигӧн, Алёшалы сьӧлӧм вылас воис тайӧ тӧдтӧм пионерыс, и сійӧ весиг пыр жӧ решитіс, мый мунас велӧдчыны сійӧ школаас, кӧні лоӧ Трубачёв.
И кымын ёнджык лои тайӧ гӧгӧрвотӧм чувствоыс, сымын ыджыдджык лои ӧбидаыс.
Алёшалы тӧдвылас уси, кыдзи школаын Трубачёв муніс сы дінті, кияссӧ сюйӧма зепъясас да, снисходительнӧя нюмъялігтыр, шуис:
«Ми тані кӧзяева, а Кудрявцев — миян гӧсть!»
Алёша чеччыштіс да скӧрысь мӧдіс ветлӧдлыны кухняӧд.
Шынитӧлас сылӧн кокшыясыс гораа кылісны керкаас.
Генерал кывзыштіс, восьтіс коридорӧ петан ӧдзӧссӧ да видзӧдліс кухняӧ.
Сэсся бӧр пырис аслас комнатаӧ да эз кусӧд бисӧ, кытчӧдз эз дугдыны кывны пиыслӧн кокшыясыс.
51 глава
РАЗВЕДКА
Витя Матрос омӧля узис тайӧ вояс: Кудрявцевлӧн Тишинкӧд сёрнитчӧмыс эз сетлы сылы спокой.
«Квайт морт» кывъяс, кодъясӧс пырмунігмоз шуис Кудрявцев, эз петавны детинка юрысь.
«Мыйла сылы вӧлі колӧ квайт мортыс?
И мыйла сӧмын квайт, а абу бригадаыс дзоньнас?»
Тайӧ кажитчис Витялы подозрительнӧйӧн, а аддзысьны водз индӧм часыс дзик убедитіс сійӧс сыын, мый тані делӧыс абу ладнӧ.
Витя радейтіс став необыкновеннӧйсӧ и весиг гортас медся прӧстӧйторъяссӧ сійӧ вӧчліс таинственнӧйӧн.
Мамыс кӧ тшӧктывліс сылы шыбитны ёг ящикӧ жугалӧм пӧсуда, то Витя петавлывліс рытын палисадникӧ, кустъяс пӧвстӧ кодйывліс гу да, торпыригсӧ сэтчӧ пукталігӧн, представляйтіс асьсӧ морскӧй пиратӧн, коді овтӧм ді вылӧ дзебӧ зэв дона клад.
Мукӧд дырйиыс сылӧн выдумкаясыс помасьлісны лёка.
Колян тулыснас Витя тӧкӧтьӧ эз вӧй, кор чеччаліс йиторъяс вывті Москва ю вомӧн.
Ӧні Витя водзын сулаліс настоящӧй удж — эрдӧдны Тишинлысь да Кудрявцевлысь лёк загӧвӧрсӧ.
Вӧлі квайт часӧдз дас вит минутатӧм, кор гортас ставныс на узисны, а Витя Матрос петіс ывлаӧ.
Пӧлӧсӧн пуктӧм бескозыркаыс збодьӧра чурвидзис юр вылас, а сы улысь тыдаліс топӧдӧм гӧрд пель йылыс.
Вокыслӧн визя тельняшкаыс, кодӧс выльысь вурӧмаӧсь мамыслӧн тӧждысьысь киясыс, лӧсьыда зэвтӧма челядь морӧссӧ, а дзирдавтӧдзыс весалӧм пряжкаа тасмаыс югъяліс зарни якӧрӧн.
Некымын улича прӧйдитӧм бӧрын детинка воис школа дорӧ да видзчысьӧмӧн видзӧдліс дворас.
Сэні некод эз вӧв.
Пӧдлалӧм ӧдзӧсъяса да ӧшиньяса керкаыс кажитчис йӧзтӧмӧн, мӧдӧд судтаас вӧлі сувтӧдӧма пос, ӧти тас вылын ӧшаліс краска тыра ведра, кодӧс, тыдалӧ, вунӧдӧмаӧсь идравны вой кежлас.
Участок пӧлӧныс тыдалісны сьӧд гуяс, кодъясӧс кодйӧма сюръяяслы, на дінын тыдалісны тэчӧм еджыд пӧвъяс.
Некӧн эз вӧв ни ӧти морт.
Витя копыртчис улӧдз да котӧртіс Кудрявцев участок вылӧ.
Сійӧ кытшовтіс став гуяссӧ, лэптыштліс брезент, код улӧ вой кежлас вӧлі дзеблывлӧны зыръяс да инструмент тыра ящикъяс.
Син улас сылы уси важ, косьмӧм бӧчка, кодӧс сувтӧдӧма вывлань пыдӧсӧн.
Тайӧ бӧчка вылас пырджык пуктывлісны кӧрттувъяс да мӧлӧт, а уджалігас чукӧрӧ пуктавлісны лишнӧй паськӧмсӧ.
Витя видлалыштіс сімӧм асыкъяссӧ, паськӧдышталіс пӧв костъяссӧ.
Сэсся видзӧдліс гӧгӧр, кывзысьыштіс да пырис бӧчка улас.
«Разведка кӧ и разведка», — шуис сійӧ аслыс, ачыс мӧдіс лӧсьӧдчыны дзескыд помещениеӧ да вылӧджык лэпталіс ассьыс ёсь пидзӧсъяссӧ.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Витя читкыртіс ӧти синсӧ, бӧрйис паськыдджык щель да бӧчкаыскӧд тшӧтш бергӧдчис уличалань.
Мостӧвӧй кузя да тротуар кузя тэрмасигтыр восьлалісны йӧз.
Шочиника грымакывліс-мунліс грузӧвик.
Кад муніс...
Витялӧн позялісны кокъясыс.
Бӧчкасӧ лэптыштлӧмӧн сійӧ нюжӧдлывліс найӧс ортсӧ да, турун пӧвстын кокъяссӧ вӧрӧдыштӧм бӧрын, бара кыскывліс асланьыс.
Медбӧрын улича вылын кутісны кывны тӧдса гӧлӧсъяс.
Витя чошкӧдіс пельяссӧ да ляскысис щель бердӧ.
Дворӧ пырисны некымын детинка; мый йылысь кӧ сӧветуйтчигтыр найӧ сувтісны бӧчкасянь неылӧ.
Тайӧ жӧ кадас швачнитіс-воссис керка ӧдзӧс, и сэтысянь кыліс Грозныйлӧн гӧлӧсыс:
— Мый тайӧ ті, уджалысьясӧй, зэв водз чеччӧмныд талун?
— Мог эм, — вочавидзис кодкӧ ӧти.
Витя тӧдіс Тишинлысь гӧлӧссӧ да зэвтіс вниманиесӧ.
Дворӧ пырисны ещӧ некымын детинка.
— Кымынӧн ставным? — юаліс Тишин.
Петрусин лыддис:
— Тэа-меаӧн витӧнӧсь!
Кудрявцев лоӧ квайтӧд!
Радысла Витя шлочнитіс кывнас.
— А мый кутам вӧчны? — бӧчка вылӧ гырддзанас лэдзчысигмоз юаліс челядь пиысь ӧти.
— Пырысь-пыр тӧдмалан, — таинственнӧя вочавидзис Тишин.
Улича вылын кутіс шумитны машина да, дворлань крута кежӧм бӧрын, сувтіс.
Сэтысь чеччыштіс Алёша:
— Ставныд танӧсь?
Но, мунамӧй!
Витялӧн ёкмуні сьӧлӧмыс.
Ӧні нин вӧлі яснӧ, мый тайӧ асъя водз часас найӧ думыштӧмаӧсь вӧчны кутшӧмкӧ злӧдейскӧй делӧ.
«Кытчӧ найӧ мунӧны машинанас?
Бӧр воасны оз татчӧ?»
И, быттьӧкӧ сы мӧвп вылӧ вочавидзигмоз, Алёша гораа шуис:
— Удж заводитчигкежлас ми долженӧсь бӧр воны татчӧ.
Челядь пырисны машинаӧ.
Щель пыр Витя Матрос аддзис тӧждысяна чужӧмсӧ шофёрлысь, коді видзӧдіс кабинкасянь, да кыліс Кудрявцевлысь гӧлӧссӧ:
— Да немтор, тӧрӧдчам кыдзкӧ-мыйкӧ.
Шлагбаум сайӧ куим морт чеччасны.
Энӧ тӧждысьӧй, Егор Иванович!
Мыйӧн сӧмын машина вӧрзис, Витя пӧрӧдіс бӧчкасӧ да ньӧв моз лэбовтіс улича вылӧ.
— Шуйгавывлань кежис... — мостӧвӧй вылын сулалігӧн нурбыльтіс сійӧ.
— Шуисны — бӧр татчӧ воны.
Ладнӧ.
Кокъяссӧ веськӧдлӧм могысь Витя ветлӧдлыштіс улича кузя, сэсся бара пырис бӧчка улӧ.
Сійӧ дыр пукаліс плешсӧ щель бердас топӧдӧмӧн да чӧскыда очсалігтыр.
Дворыс вочасӧн кутіс ловзьыны.
Удж вылӧ воисны кык Мироныч зэв сьӧлӧмсяньныс мый йылысь кӧ варовитігтыр.
Тэрмасьӧмӧн котӧртісны старшӧй школьникъяс.
Мунігмоз накӧд здоровайтчӧм бӧрын могӧн муніс директор Леонид Тимофеевич.
Мыйкӧ туй вывсьыс ӧктігмоз керкалань тэрмасис Федосья Григорьевна.
Двор тыри школьникъясӧн.
Керкаас заводитчис удж — кутісны котшкӧдчыны мӧлӧтъяс, зёльӧдчыны ведраяс.
Бӧчкаын мӧдіс лоны душнӧ.
Витя ӧшӧдіс юрсӧ пидзӧс вылас да унмовсис...
52 глава
ТАИНСТВЕННӦЙ ЭКСПЕДИЦИЯ
Алёша пуксис шофёркӧд орччӧн, мукӧдыс кыдзсюрӧ тӧрӧдчисны машинаӧ.
Егор Иванович дӧзмӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ да быд кежанінын, синбӧжнас челядь вылӧ видзӧдігмоз, зумыша юавліс:
— Кежны али веськыда?
— Миянлы кар саяс колӧ, Егор Иванович!
Шоссе кузя!
Алёша кинас сеталіс челядьлы знакъяс, медым найӧ чӧв оласны да нинӧм йылысь оз юасьны.
— Ог тӧд, кытчӧ тіянлы колӧ, а сӧмын генерал кӧ эськӧ аддзыліс, мый ті татчӧ быттьӧ бӧчкаӧ сельдияс сӧвтчинныд, сійӧ эськӧ нинӧмысь эз разрешит татшӧм катайтчӧмтӧ, — броткис шофёр.
— Да ӧд ребята петасны!
Мыйӧн сӧмын ми воам кар сайӧ, пыр и петасны! — эскӧдіс сійӧс Алёша.
— Но, шуам, петасны, а сэсся бӧр пырасны — кытчӧ найӧ воштысясны шоссе вылас! — йӧз кывмӧн думайтіс шофёр.
Мунӧмыслӧн таинственностьыс увлекитіс челядьӧс — найӧ пукалісны шынитӧв, сӧмын шочиника шӧпкӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд.
Мыш саяс чӧв олӧмыс дзикӧдз нин шогӧ уськӧдліс шофёрӧс.
— Кӧть мед сьыланкывъяс сьылінныд!
Онӧ ӧд крематорийӧ мунӧй, а кар сайӧ.
Кытысь тайӧ тэ татшӧм чӧв олысьяссӧ чукӧртін? — юасис сійӧ Алёшалысь.
— Мыйла чӧв олысьясӧс?
Найӧ гажмасны регыд.
Ребята, вайӧй мыйкӧ сьылыштам! — ёртъясыслы мигайтіс Алёша.
Челядь заводитісны сьывны «Катюша».
Шофёр гажмыштіс, кутіс отсавны сьывнысӧ.
Кӧрттуй вомӧн вуджигӧн шлагбаум гостеприимнӧя лыбис, машина тювкнитіс кӧрттуй вомӧн.
— А мый, Егор Иванович, тані, шоссе вылас, ме чайта, милицияыс абу? — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын юаліс Алёша.
— Выль делӧ... — подозрительнӧя нюркнитіс шофёр. — Мый тайӧ тэ милициясьыс повзин?
— Да эг, ме эг повзьы...
Ме сӧмын юала, мый милицияыс — дежуритӧ шоссе вылас али оз?
Челядь дугдісны сьывны да кутісны кывзыны.
— Балуйтысьястӧ милицияыд быдлаысь аддзӧ, — тӧдчӧдана шуис шофёр, ачыс дӧвӧлен лои аслас ӧтветӧн да ӧзтіс папирос.
Но Алёша немвиччысьтӧг чеччыштіс да дзик сы пель водзын горӧдіс:
— Стоп!
Виччысьтӧмысла Егор Иванович крута тормозитіс да дзикӧдз скӧрмис:
— Но мый тэ горзан!
Ме жӧ думайті, мися гашкӧ, мортӧс талялім!
— Да эгӧ, прӧстӧ ребяталы колӧ чеччыны татчӧ, — кабинкаысь чеччыштігмоз правдайтчис Алёша. — И мыйла ті татшӧм нервнӧйӧсь, Егор Иванович?
А ещӧ фронт вылын вӧлӧмныд!
— Фронт — ӧтитор, а тыл — мӧдтор! — шуыштіс Егор Иванович, ачыс видзӧдіс, кыдзи челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс петалӧны машинаысь.
— Петӧй кык морт.
Петрусин, коймӧд, пет жӧ, и виччысьӧй миянӧс тані! — командуйтіс Алёша, сэсся друг вежливӧя шыасис шофёр дінӧ: — И ті петӧй, Егор Иванович!
— А ме кытчӧ? — синсӧ сувтӧдіс сы вылӧ шофёр.
— Но, вот тані пукалыштӧй эжа вылас, неуна куритчыштӧй, — мудеритіс Алёша.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм тӧждысьысь! — машинаысь петӧм бӧрын да эжа вылӧ пуксигмоз шпыньмуніс Егор Иванович.
— Куритчыштны, дерт, позьӧ,
а водзӧ мый кутам вӧчны?
Но Алёша эз вочавидз сылы, чеччыштіс сы местаӧ да вӧрзьӧдіс машинасӧ.
— Ми пырысь-пыр бӧр воам, энӧ тӧждысьӧй! — горӧдіс сійӧ да сетіс полнӧй ход.
— Но, сюрыштас жӧ тэныд гортад! — места вылас измӧм шофёр вылӧ машинасянь видзӧдігмоз серӧктіс Тишин.
Машина тӧвзис веськыда вӧрлань.
Тишинкӧд орччӧн пукаліс Кудрявцев бригадаса детинка, коді велӧдчылӧма Трубачёвкӧд ӧти классын.
— Мый татшӧмсӧ ті думыштӧмныд? — юасис сійӧ, ачыс эз гӧгӧрво, кытчӧ да мыйла найӧ мунӧны.
Тишин объяснитіс сылы.
— Легкӧвӧй машинаӧн сюръяяс кыскавны?
Да ті йӧймӧмныд!
— Ог сӧмын сюръяяс — и слегаяс кыскалам! — горзіс Алёша.
— Да карын миянӧс милиция сувтӧдас!
— Чудак!
Мый нӧ, весьшӧрӧ ми ребятасӧ колим шлагбаум дорас?
Карад машинаыд оз ковмы миянлы, асьным гезъясӧн кыскалам.
Тишин перйис пуклӧс улӧ дзебӧм гезъяс.
— Да мыйла нӧ миянлы ас выланым сюръяяссӧ кыскавны? — шензис квайтӧд класса.
— «Мыйла, мыйла»!
— нерис сійӧс Тишин. — Медым соревнование выиграйтны, со мыйла!
Кор на ещӧ Леонид Тимофеевич став сюръяяссӧ кыскалас школа дорӧдз, а миян нин мыйкӧ мында заборсӧ лоӧ вӧчӧма.
Гӧгӧрвоин?
— Энлыв!
Тайӧ нечестнӧ.
Трубачёвлы паныд ме ог мун! — скӧрмис детинка, коді велӧдчылӧма Трубачёвкӧд ӧти классын.
— Кыдзи сійӧ «ог мун»?
Тэ жӧ миян бригадаын и соревнуйтчам Трубачёв бригадакӧд.
Сідзкӧ, всё равно мунан паныд.
Детинка скӧрмис:
— Соревнуйтчыны колӧ честнӧя.
Кудрявцевлӧн эм машина, а Трубачёвлӧн абу.
Мыйӧн сійӧ сюръяяссӧ аслыс кыскалас?
Тишин читкыртіс синсӧ, тапкӧдыштіс ёртыслы пельпомас да шуис:
— Да ладнӧ, артмам кыдзкӧ-мыйкӧ.
Ковмас кӧ нин, позяс налы машинасӧ сетлыны лун кежлӧ.
Мыйын делӧыс!
— Артмам кӧ, ме сӧгласен.
Машинаӧн матыстчыны дзик делянка вылӧдзыс эз удайтчы.
Тишинӧс колисны машина видзны, а Кудрявцев ёртыскӧд муніс вӧрӧ.
Бокӧ пукталӧм гӧрд паса сюръяяс войбыднас ульсалӧмаӧсь да кажитчисны зэв сьӧкыдӧн.
Челядь бӧрйисны нёль сюръя да нёль слега.
Пельк да ён детинкаяс сюръяяссӧ кӧртавлісны гезъясӧн да муӧдыс кыскисны шоссе дорӧ.
Восьтісны машинасьыс кыкнан ӧдзӧссӧ да Тишин отсӧгӧн пыртісны сюръяссӧ машинаас.
Кузь кер номъясыс чурвидзисны кыкнанладорас.
— Ӧдзӧсъяссӧ ковмас кутыштавны, — шуис Алёша, — медым мунігас найӧ эз гирснитчыны тайӧ керъясас.
Слегаяссӧ кӧрталісны бӧрса буфер бердас сідзи, мый найӧ кыссисны муӧдыс.
Кор челядь пуксялісны, Алёша чеччыштіс кабинкаас да вӧрзьӧдіс машинасӧ.
— Эк тэ, <ns>разлюли</ns>-люли ягӧда-малина! — збоя горӧдіс сійӧ да сетіс полнӧй ход.
Бӧрас кӧрталӧм слегаясыс мӧдісны чеччавны туй вывтіыс.
Дзикӧдз шӧйӧвошӧм Егор Иванович котӧртіс туй кузя скачитысь чудовищелы паныд.
Сійӧ эз тӧд ассьыс машинасӧ.
Сійӧ быттьӧкӧ туктӧма, потӧма, и сы пытшкӧссянь быдладорӧ чурвидзисны кутшӧмкӧ керъяс; весиг бӧрвылас, зэв ёна шумитігтыр, кыссисны сы бӧрся кыз бедьяс.
— Да ті мый, чудакъяс али йӧйяс! — мыкталігтыр шуис сійӧ, кор машинаыс сувтіс.
53 глава
БӦЧКАЫН МОРТ
— Федосья Григорьевна!
Детинкаяс керъяс вайисны! — чирӧстіс Нютка.
Бӧчка дорын грымакылігтыр мыйкӧ уси муас.
Витя Матрос пыркнитчис, юрсӧ ёна зургис бӧчка пыдӧсӧ да садьмис.
Алёша участок вылӧ чукӧртчӧмаӧсь нин бригадаса став йӧзыс.
Челядь гораа шензисны, малалісны сюръяяссӧ да слегаяссӧ, мый йылысь кӧ вензисны.
Керкаысь петіс томджык Мироныч, видлаліс материалсӧ, ошкӧмпырысь ружӧктіс да ыстіс сирла.
Сы бӧрся пыр жӧ воис Федосья Григорьевна аслас посньыд школьникъяскӧд:
— Челядь! Ӧні миян лоӧ удж...
Детинкаяс, мый ті кутанныд вӧчны?
Ми тіянлы отсалам!
— Да некутшӧм удж налы тані абу, — скӧрыськодь шыасис Петрусин.
— Но, сідзкӧ, ми мӧдам видзӧдны, кыдзи сиралӧны сюръяяссӧ, — шуис Нютка.
— Федосья Григорьевна, видзӧдлам, кыдзи сиралӧны сюръяяссӧ.
Сюръяяссӧ аддзӧм бӧрын Витялӧн сьӧлӧмыс ёкмуніс:
«Панйыны кӧсйӧны миянлысь бригада!
Вӧлӧмкӧ, со кытчӧ найӧ ветлӧмаӧсь!
А миян ни ӧти сюръя абу.
Колӧ котӧртны Трубачёв дінӧ!»
Сійӧ кӧсйыліс нин гусьӧник петны бӧчка улысь ортсӧ, кыдзи друг Тишин пуксис бӧчка вылас да, кокъяснас сэтчӧ кучкалігтыр, гораа шуис:
— Вот выиграйтам соревнованиесӧ да и видзӧдлам сэки, коді баквал, а коді уджалысь!
Алёша матыстчис дзик бӧчка дорӧдзыс.
— А мыйкӧ ӧмӧй Трубачёв шуліс? — пельяссӧ чошкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ!
Сійӧ вообщӧ лыддьӧ тэнӧ лодырӧн.
— Сӧран! — бӧчкасӧ пӧрӧдігмоз да кок йылас сувтігмоз чеччыштіс Витя. — Трубачёв некор эз шулы тайӧс!
Тишин уси турун пӧвстӧ да видзӧдіс Матрос вылӧ.
Алёша чӧвтліс синъяссӧ кыкнанныс вылӧ да гораа серӧктіс.
— Бӧчкаын морт! — не аслас гӧлӧсӧн чирӧстіс Нютка. — Федосья Григорьевна, бӧчкаын морт!
Пӧв чукӧръяс вомӧн чеччалігтыр Витя котӧртіс улича вылӧ да, туйсӧ бӧрйытӧг, мӧдіс тӧвзьыны Трубачёв дінӧ.
Но Трубачёвлӧн квартираыс вӧлі томана.
Ӧдзӧс дорас сулаліс еджыд юрсиа детинка.
Киас сійӧ кутіс записка да тӧждысьӧмпырысь видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Васёк Трубачёвӧс тӧдан? — юаліс сійӧ Витялысь.
— Тӧда.
— Вӧч услуга, сет сылы со тайӧс.
Висьтав — Андрей Иваныч воліс.
Сӧмын обязательнӧ сет.
Сійӧ сюйыштіс Витя киӧ кыкпельӧ кусыньтӧм бумажка да муніс.
Витя ёнакодь грымӧдыштіс коклябӧрнас ӧдзӧсӧ да виччысьыштіс кильчӧ вылын.
Сэсся, мыйкӧ думыштӧм бӧрын, бара уськӧдчис котӧртны.
54 глава
ПЕРВОЙЯ ПРӦВЕРКА
Елена Александровналӧн немвиччысьтӧм воӧмыс волнуйтіс и радуйтіс Русаковаӧс.
Тайӧ вӧлі отсӧг, кодӧс сійӧ важӧн виччысис.
Елена Александровна воис урок заводитчытӧдз да, челядь чукӧртчытӧдз, вевъяліс юасьны Екатерина Алексеевналысь сы йылысь, кыдзи мунлісны занятиеяс, уна-ӧ коли прӧйдитны программа серти и кутшӧм предмет медся сьӧкыд челядьлы.
Асланыс велӧдчысьяс воавтӧдз кыкнан учительницаыс удитісны тӧдмасьны да лоны матыссаясӧн.
— Ме важӧн нин мӧдӧдча Леонид Тимофеевич ордӧ, — шуис Екатерина Алексеевна, — но пыр унджык прӧйдитны кӧсъя вӧлі накӧд.
Прӧверка заводитісны арифметикасянь.
Петя, кыдзи и век, ӧтвечайтіс бура.
Мазин, дӧска дорын сулалігӧн да ӧтветъясас дзугсялігтыр, медбӧрын век жӧ решитіс обыкновеннӧй дробьяса задача.
Мукӧдъясыс отсалісны сылы местасяньыс.
Тӧдӧмлунныс ставныслӧн эз вӧв ӧткодь.
Васёк, коді решитіс пример десятичнӧй дробьяс кузя, эз тӧд кызь вит вылӧ юксьысь признакъяс.
Елена Александровна яндысьыштіс и тревожитчис.
— Екатерина Алексеевна кӧ абу прӧтив, ме босьта ас вылӧ арифметика, — шуис сійӧ, — но ми кутам занимайтчыны быд лун кык час.
Екатерина Алексеевналы лои нимкодь, но кор мӧдісны индавны занятие часъяссӧ, тыдовтчис, мый челядьлӧн зэв этша кад кольӧ сетӧм урокъяс велӧдӧм вылӧ.
Васёк петкӧдліс расписаниесӧ.
Елена Александровна внимательнӧя лыддис сійӧс, сэсся, зумыштчӧмӧн, ньӧти падъявтӧг визьнитіс гӧрд карандашӧн госпитальын дежурствояс да стройка вылын уджалӧм.
— Госпитальӧ ми ыстам ӧні мукӧд ребятаӧс, мед найӧ вежасны тіянӧс, и ремонт кузя удж вылысь тожӧ вештам.
Челядь кутісны волнуйтчыны.
— Госпитальӧ позьӧ ыстыны мукӧдъясӧс, но ремонт — тайӧ миян асланым делӧ! — висьталіс Одинцов.
— Миян соревнование квайтӧд класса бригадакӧд! — шуис Васёк. — Регыд ваясны материал, и ми долженӧсь уджсӧ помавны.
Ми босьтім ас выланым обязательство вӧчны забор, ми огӧ вермӧй ӧткажитчыны!
— Но кор нӧ ті мӧданныд вевъявны и велӧдчыны и уджавны?
Тіян кадыс этша, — убеждайтіс найӧс Елена Александровна.
— Ми долженӧсь ставсӧ вевъявны.
Ми вообщӧ решитім, мый миян олӧмын оз вермыны лоны татшӧм кывъяс: огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй! — чорыда шуис Васёк, ачыс видзӧдіс Екатерина Алексеевна вылӧ. — Ми этшаджык кутам узьны, а вевъявны долженӧсь ставсӧ, мый индім аслыным.
— Тіян ӧні должен лоны ӧти цель — выдержитны экзамен квайтӧд классӧ.
И тайӧ — главнӧй цель.
Тіян кольӧ ӧти тӧлысь — август.
Мый вӧчны тіян уджкӧд, ме думыштла, — прӧщайтчигас висьталіс Елена Александровна.
Челядьӧс шӧйӧвоштіс сылӧн ньӧти падъявтӧг висьталӧмыс, и вензьыны водзӧ найӧ эз мӧдны.
— О-о, кыдзи сійӧ босьтчӧ! — юрсӧ довкйӧдлыштіс Мазин.
— Вот тэныд и печник! — нимкодьпырысь шуис Саша.
— Интереснӧя артмис, — серӧктіс Петя. — Сійӧ воис печникӧн, сэсся друг лои вожатӧйӧн, а ӧні лои учительницаӧн!
— Нинӧмла сылы лонысӧ! — торжествуйтігтыр висьталіс Лида. — Арифметикатӧ сійӧ ассьыс вит чуньсӧ моз тӧдӧ.
Муртса кӧ кодкӧ ӧшибитчас — пырысь-пыр аддзӧ.
Настоящӧй учительница!
— А мый сійӧ экзаменъяс йывсьыс шуис?
Миян ӧмӧй экзаменъяс лоӧны?
Ме ногӧн, миянӧс прӧстӧ вуджӧдасны квайтӧд классӧ, прӧйдитам кӧ ми программасӧ, — гарыштіс Петя.
— Ме тӧда ӧтитор: раз Леонид Тимофеевич тшӧктӧма Елена Александровналы отсавны миянлы, сылысь колӧ ставсӧ кывзыны, — шуис Саша.
— А сійӧ кӧ миянлы оз разрешит уджавны стройка вылын? — кутісны тӧждысьны челядь.
— Оз кӧ разрешит — и оз разрешит, — суитчис Екатерина Алексеевна. — Мый йылысь сэні сёрнитнысӧ!
Аттьӧ Леонид Тимофеевичлы, мый сійӧ мӧдӧдӧма Елена Александровнаӧс миян дінӧ!
Кор челядь петісны ывлаӧ, Мазин аддзис туй мӧдарладорсьыс Витяӧс да тувкнитіс Трубачёвлы:
— Видзӧд, Матрос став парусъяссӧ лэптӧмӧн тӧвзьӧ!
— Гашкӧ, мыйкӧ лои? — кутіс тревожитчыны Саша.
— Да Витькалӧн век щӧтьыс сувтӧма, быттьӧкӧ мыйкӧ лоӧма! — серӧктіс Нюра Синицына.
— Эй, Витя! — чукӧстіс Васёк.
Матрос бергӧдчыліс да, канава вомӧн чеччыштӧм бӧрын, уськӧдчис сы чукӧстӧм вылӧ.
— Трубачёв... — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ, — найӧ вайисны сюръяяс!
— Коді «найӧыс»?
— Кудрявцев ёртъясыскӧд.
Шоссе кузя генеральскӧй машинаӧн вайисны, а кар кузяыс ас выланыс кыскисны.
Найӧ кӧсйӧны панйыны миянӧс! — Витялӧн синъясыс терпитны позьтӧма югъялісны, быттьӧкӧ сэтысь киссисны бикиньяс. — Трубачёв, мӧдӧд миянӧс вӧрӧ! — кевмысигмоз содтіс сійӧ.
Немвиччысьтӧм выльторнас дзикӧдз чуймӧм челядь чӧв олісны.
— Ми кӧ эськӧ мунім вӧрӧ, — надзӧник шуис Трубачёв, — то материалсӧ эськӧ вайим ставныслы, а эг сӧмын асланым бригадалы, сы вӧсна мый стройка — ӧтувъя делӧ.
Кудрявцев меным абу указ. — Сійӧ дӧзмӧмпырысь помаліс: — Ме ог кӧсйы босьтны сылысь пример!
Витя сьӧкыда ышловзис да ӧшӧдіс юрсӧ.
Челядь пиысь некод эз шу ни ӧти кыв.
Чӧв олігтыр воисны школа дорӧдз.
Дворын, Алёша участок вылын, куйлісны дасьтӧм сюръяяс.
Помъяссӧ налысь вӧлі сука сиралӧма.
Неылын туплясисны вылиник слегаяс.
Алёша, кодӧс кытшалӧмаӧсь челядь, мый йылысь кӧ пӧся споруйтіс.
— Нечестнӧй йӧз! — зумыша шуис Мазин.
— Да-а-а... — ньӧжйӧник шыасисны челядь да синъяснысӧ вештісны злополучнӧй сюръяяс вылысь.
— Генерал абу жалитӧма легкӧвӧйсӧ, — язвительнӧя шуис Саша.
— Интереснӧ, кыдзи найӧ вайисны?
Кузов вылас, али мый? — кӧсйис тӧдмавны Петя.
Но сылы некод эз вочавидз.
Квайтӧд класса бригадаысь немвиччысьтӧг торйӧдчис Тишин, матыстчис Трубачёв дінӧ да вежливӧя шуис:
— Кудрявцев вайис сюръяяс да слегаяс.
Сійӧ кӧсйӧ юксьыштны тэкӧд, Трубачёв!
Верманныд босьтны ӧти сюръя да кык слега!
Тишин пӧлӧстіс юрсӧ боквыв, зілис дзебны торжествуйтана нюммунӧмсӧ.
Трубачёв мерайтіс сійӧс юрсяньыс кокулӧдзыс зывӧктана видзӧдласӧн.
— Убирайтчы татысь! — ньӧжйӧник да скӧрысь шуис сійӧ сы дінті мунігӧн.
— Найӧ сетӧны миянлы сійӧс, мыйӧн оз позь заводитны удж: ӧти сюръя! — ёртъясыслань бергӧдчыліс да объяснитіс сійӧ.
Кор Тишин бӧр муніс Кудрявцев дінӧ, сійӧс кытшалісны челядь, кодъяс велӧдчылісны Трубачёвкӧд ӧти классын.
— Но кыдзи?
Мый сійӧ шуис?
Босьтас? — гораа юасисны быдладорсянь.
Алёша терпитны вермытӧг виччысис ӧтвет.
— Ӧткажитчис, — пӧсялӧм плешсӧ кипыдӧснас чышкалігмоз вочавидзис Тишин.
Челядь видзӧдлісны Кудрявцев вылӧ:
— Мый?
Ми висьтавлім тэныд?
Сы вылӧ сійӧ и Трубачёв, медым ӧткажитчыны!
Лёня Белкин, Медведев да Надя Глушкова матыстчис ны Алёша дінӧ:
— Ми огӧ кутӧй уджавны!
— Ми тожӧ! — на бӧрся горӧдісны мукӧд челядьыс.
— Ми ӧтказывайтчам уджавны, кытчӧдз быдӧнлы оз вайны материалсӧ! — горзісны гӧгӧр.
— Трубачёвлы паныд ми огӧ мунӧй!
Алёша пузис:
— Ми честнӧя вайим!
Кар вомӧныс ми кыским ас выланым.
Найӧ тожӧ вермасны вайны аслыныс!
— Неправда!
Ті вайинныд машинаӧн, ті сӧмын кар кузяыс ас выланыд кыскинныд.
— Ребята! Мунам Трубачёв дінӧ!
Мед сійӧ ачыс висьталас, уджавны миянлы али абу! — горзіс Надя Глушкова.
Челядь уськӧдчисны Трубачёв дорӧ.
Васёк да сылӧн ёртъясыс жӧч банкаясын кизьӧртісны краска.
Волнуйтчысь квайтӧд классаяс матыстчисны Васёк дінӧ.
— Вот Белкин да Медведев ӧтказывайтчӧны уджавны, нывкаяс — тожӧ, ми — тожӧ, — ёрта-ёртсӧ торкалігтыр объясняйтісны найӧ.
— Вот тайӧ да! — эз вермы терпитны Мазин.
Но Васёк кӧдзыда видзӧдліс ёртыс вылӧ да кӧрис синкымъяссӧ:
abu
abu
— Кутшӧм кадсянь ті вунӧдінныд дисциплина йылысь?
Тіян эм бригадир, и ті обязанӧсь кывзысьны сылысь!
— Да, но ми лыддям, мый сійӧ вӧчис неправильнӧ, — яндысьыштіс Надя Глушкова.
— Сійӧ вӧзйыліс тэныд ӧти сюръя да кык слега.
Кык сюръятӧг нинӧм оз позь вӧчны! — скӧрысь горӧдіс Лёня Белкин.
— Дерт, оз позь!
Сійӧ аслыс куим сюръя колис!
Сійӧ мудер!..
Тайӧ ставсӧ Тишин гудрӧдлӧ! — кутісны шумитны гӧгӧр.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — небыда шуис Васёк, — но ми не долженӧсь торкны дисциплина.
Мунӧй уджавны!
Белкин, бӧр лӧсьӧд дисциплинасӧ!
Челядь надзӧникӧн вешйисны.
Васёк бергӧдчис аслас ёртъяслань.
— Ӧні кӧ Елена Александровна шуас миянлы — эновтны уджалӧмсӧ, то Кудрявцев думыштас, мый ми повзим, — челядь сяма ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Но, та вылӧ некод миян пиысь оз сӧгласитчы.
Нинӧм вылӧ!
Ку пиысь петам, а огӧ уступитӧй! — равӧстіс Мазин.
— Кӧть мед мый эз ло, а ӧні колӧ миянлы выиграйтны соревнованиесӧ, — шуис Саша.
— А Елена Александровна кӧ шуас?
Сылы мый, сійӧ ӧмӧй миянлысь делӧтӧ гӧгӧрвоӧ! — шогпырысь шуис Одинцов. — Сійӧ ас ногыс думайтӧ!
— Сідзкӧ, колӧ честнӧя объяснитны сылы, и сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас.
Вайӧй висьталам! — вӧзйис Сева.
— Трубачёв! — бара немвиччысьтӧг кытыськӧ чепӧсйис Матрос. — Ме тэ ордӧ волі.
Сэні кутшӧмкӧ зонка записка тэныд ыстіс.
Со сійӧ.
Тӧкӧтьӧ ме эг вунӧд сы йылысь.
Васёк паськӧдіс блокнотысь нетшыштӧм листок.
Гижис Андрейка:
«Уважаемӧй Васёк ёрт!
Аски волы депоӧ.
Ӧбед кадӧ миян лоӧ митинг.
Бокысь воӧм железнодорожник, Сӧветскӧй Союзса Герой, висьталас, кыдзи мунӧ налӧн уджыс фронт вылын.
Волы!
Андрейка»
Васёк петкӧдліс запискасӧ ёртъясыслы.
— Аски мунам ставным!
Важӧн нин колӧ вӧлі тіянлы тӧдмасьны Андрейкакӧд.
Зэв бур зон сійӧ!
— Ветлам кӧть часджын кежлӧ!
Тэнад Андрейкаыд молодец!
Аддзан, митинг вылӧ корӧ...
Сознательнӧй зонмыс, обязательнӧ ветлам! — окотапырысь сӧгласитчисны челядь.
— А ӧні колӧ корсьны Елена Александровнаӧс.
Сійӧ шуліс — талун пӧ кутам пионерскӧй комната лӧсьӧдны...
Витя, — тшӧктіс Одинцов, — котӧртлы вылыс судтаас, видзӧдлы, кӧні Елена Александровна.
Челядь мунісны коридор кузя.
Улыс судтаас ремонтсӧ вӧлі помалӧма нин.
Сӧстӧма мыськӧм джоджас вольсалӧма газетаяс, еджыд ӧдзӧсъяссӧ топыда пӧдлалӧма.
Пионерскӧй комнатаӧ пыран ӧдзӧс гурйыв восьса.
Челядь пырисны.
Пызан вылын куйлісны ӧтчукӧрӧ пукталӧм ворсанторъяс, книгаяс, плакатъяс.
Выльӧн на белитӧм стенъяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Сӧмын диван весьтын, кодӧс вайӧмаӧсь важ школаысь, яркӧя торъяліс Сталинлӧн ыджыд портрет.
Каллянсӧ ӧзтігмоз Иосиф Виссарионович быттьӧкӧ корис челядьӧс пуксьыны.
Челядь пуксисны.
— Иосиф Виссарионович видзӧдӧ миян вылӧ... — яндысьыштӧмӧн шуис Саша.
abu
abu
55 глава
УЧИТЕЛЬСКӦЙЫН
Елена Александровна пукаліс письменнӧй пызан сайын Леонид Тимофеевичлы паныд да подробнӧя висьтавліс Русакова ордӧ аслас волӧм йылысь да челядьлысь тӧдӧмлунсӧ прӧверитӧм йылысь.
Екатерина Алексеевна йылысь сылӧн кольӧма зэв бур впечатление.
Случайнӧй учительницалӧн аслас велӧдчысьяс йылысь волнуйтчигтыр висьтавлӧмыс ёна вӧрзьӧдӧма сьӧлӧмсӧ Елена Александровналысь.
Но Екатерина Алексеевналӧн бедаыс сыын, мый сійӧ кужтӧг юклӧма учебнӧй материалсӧ, и та вӧсна арифметика кузя челядьлӧн тӧдӧмлунъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Елена Александровна вӧлі тревожитчӧма и ассьыс тревожитчӧмсӧ эз дзеб директорысь.
— Ме, дерт, ӧні заводита накӧд мыйвынысь занимайтчыны, но коли сӧмын ӧти тӧлысь.
Кутшӧм жаль, мый ми водзджык эгӧ суитчӧй тайӧ делӧас!
— <ns>Д-да</ns>... — думыштчӧмӧн шуис Леонид Тимофеевич.
— Кадыс этша.
Тӧлысь чӧжӧн позяс сӧмын укрепитны тӧдӧмлунъяссӧ, кутшӧмъяс эмӧсь быд предмет кузя, но ӧдвакӧ удайтчас усвоитны мыйкӧ выльӧс. — Сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Ме вообщӧ думайта, мый тайӧ ребятаыслы век жӧ бурджык кольччыны мӧд во кежлӧ.
— Мӧд во кежлӧ?
Тайӧ оз позь! — пӧся вочавидзис Елена Александровна.
— Тайӧ налӧн интересъяс вӧсна, — серьёзнӧя шуис директор. — Найӧ воштасны во, но налӧн лоӧны основательнӧй тӧдӧмлунъяс.
Збыль, миян школаын пӧшти эз вӧвлыны второгодникъяс, но татшӧм случайыс исключительнӧй, и меным аслым шог кольны найӧс мӧд во кежлӧ, ӧд тайӧ став ребятаыс — отличникъяс.
Сэтшӧм пика-кӧзыръяс, кыдзи Мазин да Русаков, вӧліны зэв неустойчивӧйӧсь нёльӧд классын, но выль учитель дырйи, Сергей Николаевич дырйи, найӧ вӧтӧдісны мукӧдъяссӧ да бура помалісны велӧдчан восӧ.
Тайӧ ребятаыслы велӧдчынысӧ мешайтіс война.
Мый нӧ вӧчан? — кияссӧ паськӧдліс Леонид Тимофеевич. — Ме сӧветуйта тіянлы лун кык кымын ещӧ ветлӧдлыны на дінӧ, бура прӧверитны налысь тӧдӧмлунъяссӧ быд предмет кузя, и кутас кӧ позьны, медым сдайтасны экзамен, а оз кӧ, дасьтӧй найӧс сы вылӧ, мый найӧ кольӧны витӧд классӧ.
— А вуджӧдны кӧ найӧс квайтӧд классӧ условнӧ?
Первой четвертяс ӧд ми век прӧверяйтам прӧйдитӧм материалсӧ! — заводитліс паныд шуны Елена Александровна.
Но Леонид Тимофеевич вӧчис отрицательнӧй движение:
— Ме абу сӧгласен таӧн.
Либӧ налы ковмас сдайтны экзамен, либӧ найӧ прӧстӧ кольӧны мӧд во кежлӧ.
Вообщӧ, старайтчӧй точнӧйджыка тӧдмавны, кутшӧмджыка найӧ дасьӧсь, и ставыс лоӧ яснӧ. — Леонид Тимофеевич видзӧдліс Елена Александровналы тӧждысян чужӧм вылас да меліа нюммуніс.
«Абу морт, а из! — шогпырысь думыштіс Елена Александровна. — Но ме вӧча ставсӧ, мый верма, ме ог допустит, медым найӧ колины.
Сійӧ оз гӧгӧрво, кутшӧм тайӧ удар ребяталы, медся нин сэтшӧмъяслы, кыдзи Трубачёв!»
Директор быттьӧ лыддис сылысь мӧвпъяссӧ.
— Дерт, лоӧ зэв жаль, тадзи кӧ артмас, но ещӧ жальджык лоӧ, тайӧ ребятаыс кӧ отличникъяссянь лоӧны классын медбӧръя велӧдчысьясӧн.
— Найӧ некӧн оз лоны медбӧръяясӧн! — ньӧти падъявтӧг шуис Елена Александровна. — Ме ручайтча та вӧсна.
Директор эз удит вочавидзны.
Кодкӧ ньӧжйӧник таркӧдыштіс ӧдзӧсӧ, и ӧдзӧс костӧд мыччысис Витя Матрослӧн юрыс.
Леонид Тимофеевич друг гораа серӧктіс:
— А, бӧчкаса морт!
Пырав, пырав!
Висьтав миянлы, мыйла тэ сэтчӧ пыралін?
Бӧчкаын лоӧмторсӧ тӧдісны нин быдӧн.
Елена Александровна тожӧ нюмъёвтіс.
— Да, мый тіян сэні артмис сэтшӧмыс Кудрявцевкӧд? — тэрыба юаліс сійӧ.
Витя заводитіс висьтавлыны.
Синъясыс сылӧн кутісны югъявны лӧгысла, кор воис сійӧ местаӧдзыс, кор Тишин вӧзйис Трубачёвлы ӧти сюръя да кык слега.
— Ӧти сюръя да кык слега!
Тайӧ серамвыв лэптӧм могысь!
Мый бердӧ тайӧ слегаяссӧ тувъявлан?
Тайӧ ставыс Трубачёв вылӧ лӧг петӧмла!
Директор да Елена Александровна видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, а Витя торжествуйтігмоз висьталіс водзӧ, кыдзи квайтӧд классаяс ставныс ӧткажитчисны уджавны да котӧрӧн локтісны Трубачёв дінӧ, а Трубачёв...
Тані Витя чушнитіс нырнас да ӧвтыштіс кинас.
— Но и мый нӧ Трубачёвыс? — ӧттшӧтш юалісны Елена Александровна да директор.
Витя пыдісянь ышловзис:
— Ыстіс найӧс уджавны.
Оз пӧ позь, шуӧ, торкны дисциплина да вообщӧ колӧ кывзыны асланыд бригадирлысь.
Директор гажаа ниртыштіс кияссӧ:
— Бур, зэв бур!..
Но, мун, Витя, да висьтав ребятаыдлы, мый аски став материалыс лоӧ тані.
Гӧгӧрвоин?
Витя радпырысь довкнитіс юрнас да воши ӧдзӧс сайӧ.
Елена Александровнаӧс друг шымыртіс азарт.
— Леонид Тимофеевич, обязательнӧ аски ыстӧй материалыдла.
Оз позь воштыны ни ӧти лун!
Пӧжалуйста, аски жӧ! — пӧся шуис сійӧ.
Директор серӧктіс:
— Ті тожӧ кӧсъянныд выиграйтны соревнованиесӧ?
— Кӧсъя!
Ме — Трубачёв дор, — дзик школьница моз шуис Елена Александровна.
Директор довкнитіс юрнас:
— Аски материал лоӧ тані.
Ме сёрнитчи нин кыкнан Миронычыскӧд.
Найӧ мунасны сэтчӧ асывсяньыс.
А тӧданныд-ӧ ті, коді кӧсйысис судзӧдны лесовозсӧ? — друг кыпыда юаліс сійӧ. — Генерал Кудрявцев.
Зэв симпатичнӧй морт!
Бать этайӧ Алёшаыдлӧн!
Ме тӧдмаси сыкӧд райкомса секретарь ордын.
— Сэтшӧм бур морт батьыс и татшӧм пи! — довкйӧдлыштіс юрсӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич кутіс сійӧс киӧдыс:
— Донаӧй! Тіян невернӧй представление челядь йылысь.
Миян ордӧ оз ангелъяс локтавны — миян ордӧ локталӧны настоящӧй ловъя челядь асланыс став тырмытӧмторъяснас.
Велӧдчӧй любитны найӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь.
Коді сэтшӧмыс Алёша?
Ошйысьысь, задористӧй зонка, честолюбивӧй, такӧд тшӧтш круглӧй отличник, бур уджалысь и весиг, ме тадзи думайта, абу лёк ёрт.
Тишин — тайӧ мӧд делӧ... — Леонид Тимофеевич лои зэв серьёзнӧй.
— Вот Тишин вылӧ миянлы ковмас обратитны торъя внимание — тайӧ детинкаыс зэв сьӧкыд, воспитаниесӧ сылысь эндӧдӧма.
Миянлы ковмас чорыда тышкасьны сы вӧсна, медым лои сыысь морт.
— А Петрусин? — казьтыштіс Елена Александровна.
— Но, Петрусин — сійӧ прӧстӧ йӧз бӧрся вӧтлысьысь.
Сыкӧд справитчыны лоӧ кокньыдджык. — Директор бара лои кыпыдджык: — Ті чайтанныд, Кудрявцевлы ёна колӧны тайӧ кык другыс?
Ньӧти оз!
Найӧ колӧны ӧні сы могысь, медым найӧ отсаласны сылы Трубачёвкӧд вермасигӧн, и ме уверен, мый тайӧ дружбаыс случайнӧй.
Алёша яндысьӧ тайӧ ёртъяссьыс, оз верит налы, сьӧлӧмсяньыс лӧгыс петӧ на вылӧ.
Елена Александровна недӧверчивӧя нюммуніс:
— А код вылӧ нӧ сылӧн лӧгыс оз пет?
Кодӧс сійӧ пуктӧ ассьыс вылӧджык либӧ кӧть аскӧдыс ӧтвылнаӧ?
— Трубачёвӧс! — немвиччысьтӧг ӧтветитіс Леонид Тимофеевич да, Елена Александровналань крута бергӧдчӧм бӧрын, мӧдысь шуис: — Трубачёвӧс!
Ас дорсьыс вылӧджык, став ребятасьыс вылӧджык!
Трубачёвлы противникӧн выступайтігӧн Алёша сьӧлӧмсяньыс уважайтӧ сійӧс и весиг, вермас лоны, ас тӧдлытӧгыс, мечтайтӧ сыкӧд дружба йылысь.
Кудрявцев восхищайтчӧ Трубачёвӧн!
Елена Александровна паськыда паськӧдіс синъяссӧ да эз тӧд мый вочавидзны.
56 глава
ПИОНЕРСКӦЙ КОМНАТА
Муртса удитіс Витя юӧртны челядьлы, мый шуис директор, кыдзи комнатаӧ пырис Елена Александровна.
— Аски мунасны материалла, — диван вылӧ пуксигмоз шуис сійӧ. — Ме кӧсйылі корны директорлысь сетны кодлыкӧ мӧдлы тіянлысь участоктӧ, но ме гӧгӧрвоа, мый ӧні тіянлы сьӧкыд ӧткажитчыны соревнованиесьыд.
Ӧні кежлӧ велӧдчӧм вылӧ часъяссӧ ковмас освободитны сӧмын госпитальын уджалӧмысь эновтчӧмӧн.
Тіян пыдди ме назначита мукӧд ребятаӧс.
Тайӧ ладмас.
А занятиеяс йылысь ме сёрниті Леонид Тимофеевичкӧд.
Сы ногӧн бурджык лоӧ, медым ті кольччинныд мӧд во кежлӧ.
— Мӧд во кежлӧ?..
Ми?.. — Васёк чеччыштіс да волнуйтчигтыр сувтіс Елена Александровна водзвылӧ.
— Леонид Тимофеевич тадзи шуис?
— Нинӧм вылӧ!
— Ми огӧ кольччӧй!
— Ми огӧ кутӧй асьнымӧс янӧдны став школа водзын! — гораа кутісны сёрнитны челядь.
— Кывзӧй менсьым помӧдз, — серьёзнӧя шуис Елена Александровна. — Коли ӧти тӧлысь.
Ми пуктам став вынъяс, медым ті верминныд вуджны квайтӧд классӧ.
Но тайӧ кӧ лоӧ позьтӧмӧн, сэки ковмас петкӧдлыны мужество спокойнӧя сӧгласитчыны директоркӧд...
— Нинӧм вылӧ! — торкис сійӧс Васёк.
— Некор ми огӧ сӧгласитчӧй лоны второгодникъясӧн! — сы бӧрся шуисны челядь. — Ми мӧдам занимайтчыны войясын!
— Ме, дерт, быдногыс отсала тіянлы, — шуис Елена Александровна, — ме прӧверита тіянӧс став предметъяс кузя, и некымын лун мысти кутас тыдавны, верманныд ті вуджны квайтӧд классӧ али онӧ.
Тайӧ вопроссӧ кутас решайтны директор, — бурнӧя протестуйтӧмсьыныс шӧйӧвошигмоз чорыда содтіс сійӧ.
Челядь чӧв ланьтісны.
Сёрнитны сэсся вӧлі нинӧм йылысь.
Елена Александровна матыстчис пызан дорӧ, паськӧдіс карта.
— Ме думайта, со тані, ӧшинь дорас, миян лоӧны геройяслӧн портретъяс, — быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, шуис сійӧ. — Вайӧй меным мӧлӧт да кнопкаяс.
Челядь заводитісны уджавны.
«Пионерскӧй» нима комната школьникъяслӧн пыр вӧлі радейтана местаӧн.
Сійӧс лӧсьӧдігӧн челядь неуна вунӧдісны ассьыныс тревогасӧ, кодӧс кыпӧдіс Елена Александровнакӧд сёрниыс.
Найӧ нимкодясисны радейтана ворсанторъяс вылӧ, гӧрд нойӧн вевттьӧм пызан вылӧ, цветнӧй плакатъяс вылӧ, ыджыд, став стен пасьтаыс, карта вылӧ.
— Вот тані миян лоӧ места стенгазеталы.
Сева, тэ эськӧ мед рисуйтін заголовоксӧ сентябрь первой лун кежлӧ, пӧра нин лӧсьӧдчыны! — висьталіс Лида Зорина.
Детинкаяс отсасисны Елена Александровналы.
Вождьлӧн, генералиссимус Сталинлӧн портрет гӧгӧр ӧшлісны портретъяссӧ маршалъяслысь, генералъяслысь да боецъяслысь — Сӧветскӧй Союзса Геройяслысь.
Геройяс пӧвстын вӧлі Зоя Космодемьянскаялӧн портретыс.
Самӧй пӧся уджаліганыс пырис Леонид Тимофеевич Нюра Синицына мамкӧд.
— Мама!.. — ыпмуніс да шӧпнитіс Нюра.
— Вот, тӧдмасьӧй!
Мария Ивановна кӧсйысис миянлы отсавны комнатаяснымӧс мичмӧдны.
Найӧ кыкӧн Федосья Григорьевнакӧд мыйкӧ думыштасны, медым вӧлі уют, гашкӧ, занавескаяс ӧшиньясӧ.
А ті, кӧнкӧ, энӧ и гӧгӧрволӧй, мый занавескаяс колӧны? — мигнитіс челядьлы Леонид Тимофеевич.
— Кисеяысь мыйсюрӧ позьӧ вӧчны, эм кӧ тіян кисеяныс, — яндысьыштігмоз шуис Синицына.
Елена Александровна меліа нюжӧдіс сылы кисӧ:
— Кисея эм, ме пырысь-пыр вая.
Пуксьӧй!
Кисея миян уна, позяс и ыджыд залӧ ӧшӧдны — всё-таки лоӧ уютнӧджык!
Тэрмасигтыр сійӧ петіс.
Синицына пуксис.
Чуймӧмнысла челядь быттьӧкӧ сибдісны джодж бердас.
— Нюра, — быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, шуис Леонид Тимофеевич, — тӧдмӧд ёртъястӧ аслад мамыдкӧд.
Мария Ивановна важӧн нин найӧс эз аддзыв, колӧкӧ, вунӧдіс нин, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны кольӧм во.
Нюра повзьӧмпырысь видзӧдліс челядь вылӧ.
— Трубачёв... Васёк... — тіралан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ.
Васёк тӧдіс, мый Нюралӧн мамыс оз зэв радейт сійӧс да сылысь ёртъяссӧ, но пӧдруга дінас ыджыд сочувствие вӧсна зэв тэрыба матыстчис Синицына дорӧ да улӧдз копыртчыліс.
Мария Ивановна подозрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ да нюжӧдіс кисӧ.
— Быдмӧмыд... ыджыд лоӧмыд... — меліӧн лоны зілигмоз шуис сійӧ сьӧдас.
Ёртъяс матыстчылісны ӧти бӧрся мӧд, копрасисны, яндысигтыр нюмъялісны.
Мазин тожӧ копыртчыліс да, шпыньмунӧм бӧрын, гораа шуис:
— Ми абу лёк челядь вообщӧ...
Леонид Тимофеевич, коді видзӧдіс тайӧ сцена бӧрсяыс, гажаа серӧктіс.
Мария Ивановна серӧктіс жӧ, аслас нывлӧн «компание» водзын полӧмыс тӧдлытӧг быри, и, Лида Зоринаӧс асланьыс матыстігмоз, сійӧ весиг шуис:
— Мый нӧ тэ менам Нюра дінӧ он волывлы?
Волы, кор прӧст.
Елена Александровнакӧд тшӧтш комнатаӧ пырис Федосья Григорьевна; ӧдзӧс сайӧ коли посни челядьлӧн чукӧр.
— Оз позь сэтчӧ, учительница эз тшӧкты, — гораа шӧпкӧмӧн ӧлӧдіс ассьыс тшӧтшъяяссӧ Нютка.
Елена Александровна пуктіс пызан вылӧ гырысь еджыд кисея кусӧкъяс.
Федосья Григорьевна кутіс ноксьыны:
— Мария Ивановна, вайӧ мерайтам ӧні жӧ став ӧшиньясас да заводитам уджавны.
— Ме думайта, гашкӧ, первой мичӧдам унапӧлӧс краскаӧн?
Позьӧ вижӧн, турунвижӧн, — шуис Синицына.
— А пионерскӧй комнатаӧ вӧчалам флажокъяс, — тэрыба шуис Федосья Григорьевна, чукӧртіс пызан вылысь кисея чукӧрсӧ да шуис: — Петамӧй дворӧ, сэні миян эм скамейка да ичӧтик пызан, пуксям лӧсьыда.
Петамӧй, петамӧй!
Мария Ивановна муніс младшӧй классъясса учительница бӧрся.
— Челядь, челядь! Локтӧй ставныд ме бӧрся, ме тіянлы удж вая!
Зэв бур удж! — кыліс коридорын Федосья Григорьевналӧн кызіник гӧлӧсыс.
Елена Александровна казяліс директорлысь видзӧдлассӧ да нюммуніс.
Сылы дум вылас уси Синицыналӧн школаӧ первойысь волӧмыс.
Нюра, шуда, мый ставыс артмис лючки-ладнӧ, вашкӧдӧмӧн висьтавліс Лидалы:
— Ой, кутшӧма ме повзи!
Ме сӧмын тіян вылӧ и надейтчи.
Тэ ӧд тӧдан, мама эз ачыс лок, Леонид Тимофеевич важӧн нин корӧ сійӧс.
Челядь бара босьтчисны удж бердӧ.
Дворӧ кутісны воавны мукӧд класса велӧдчысьяс.
Быдӧн тӧдісны, мый талун мӧдасны гажӧдны пионерскӧй комната.
Кымынӧнкӧ вайӧмаӧсь гортсьыныс плакатъяс, открыткаяс, портретъяс.
Леонид Тимофеевич корис Васёкӧс да индіс сылы скромнӧй места пельӧсысь, гӧгрӧс пызан весьтысь.
— Но, ме думайта, татчӧ позяс пуктыны и миянлысь семейнӧй фотография, — шутитыштіс сійӧ. — Мунам мекӧд, Трубачёв!
Нинӧм гӧгӧрвотӧг Васёк котӧртіс директор бӧрся учительскӧйӧ.
Портфельсьыс фотография перйӧм бӧрын — фотография вылас вӧлі снимайтчӧмаӧсь учительяс — Леонид Тимофеевич петкӧдліс сійӧс детинкалы.
Васёк чӧвтліс синъяссӧ тӧдса чужӧмъяс вылӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс кынмис шудысла, кор аддзис Сергей Николаевичӧс да сыкӧд орччӧн Митяӧс.
Леонид Тимофеевич челядьсянь кывліс, мый Митя вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, да эз надейтчы сы бурдӧм вылӧ, и та вӧсна водзджыксӧ эз кӧсйы петкӧдлыны школаса имущество пӧвстысь сюрӧм фотографиясӧ, медым лишнӧйысь не казьтывны челядьлы найӧс суӧм шог йылысь.
Ӧні Митя бурдӧ нин, и Леонид Тимофеевич решитіс сетны фотографиясӧ пионерскӧй комнатаӧ.
Васёк дыр видзӧдіс Митя вылӧ, учительыс вылӧ, сэсся волнуйтчигтыр юаліс:
— А мый, Леонид Тимофеевич, нинӧм оз кывсьы миян Сергей Николаевич йылысь?
Челядь частӧ юавлывлісны та йылысь асланыс директорлысь, но учительлысь судьбасӧ некод эз тӧд, и, кыдзи век, Леонид Тимофеевич шогпырысь вочавидзис:
— Оз, Трубачёв, оз кывсьы. — И сэки жӧ, медым детинка вунӧдчас, мӧдіс тэрмӧдлыны сійӧс: — Но, котӧрт уліӧ, лӧсьӧд сэтчӧ места, а ме пырысь-пыр вая фотографиясӧ.
Да ребяталы нинӧм эн висьтав, мед тайӧ лоӧ налы сюрпризӧн.
— Чышкӧй ичӧтик пызансӧ бурджыка да сэтчӧ нинӧм энӧ ӧшлӧй!
Тайӧ местаыс занят! — пионерскӧй комнатаӧ котӧрӧн пыригмоз горӧдіс ёртъясыслы Васёк.
Леонид Тимофеевич дыр эз лок.
— Пырысь-пыр сійӧ ваяс...
Пырысь-пыр ваяс мыйкӧ.
Сэки аддзанныд — мый, — быд минутаӧ коридорӧ видзӧдлывлігтыр долис Васёк.
Сылӧн волнуйтчӧмыс вуджис челядьлы.
Найӧ жӧдзисны ӧдзӧс дорын, шӧпкӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд, быдногыс зілисны тӧдмавны водзвыв.
— Асьныд аддзанныд, асьныд аддзанныд... — долис Васёк.
Елена Александровна заинтересуйтчис челядьлӧн терпитны вермытӧг виччысьӧмнас да муніс директорлы паныд.
— Мый ті кӧсйысинныд налы? — юаліс сійӧ коридорын, ачыс завидьпырысь видзӧдіс ыджыд фотография вылӧ, кодӧс вӧлі гартыштӧма папироснӧй бумагаӧн.
— Радейтана учительсӧ да радейтана вожатӧйсӧ, — нюмъёвтіс директор.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ пионерскӧй комнатаӧ.
Сэні вӧлі шынитӧв.
— Вот тіянлы менам пӧдарок, — фотография вывсьыс бумагасӧ надзӧник разигмоз да сійӧс вывлань лэптігмоз шуис Леонид Тимофеевич.
Челядьлӧн синъясныс горша видзӧдісны фотография вылӧ.
Лоӧм чӧв-лӧняс друг кыліс Лидалӧн чуймӧм да нимкодясян гӧлӧсыс:
— Сергей Николаевич!
Митя!.. Ребята! Сергей Николаевич!
Директор гӧгӧрын ставыс мӧдіс шумитны, вӧрны.
Ёртъясыс пельпомъяс вылӧ ӧшӧдчӧмӧн челядь нюжӧдчисны фотографиялань.
— Со найӧ — Сергей Николаевич, Митя! — радпырысь да кыпыда горзісны челядь, ёрта-ёртныслы индалісны тӧдса дона чужӧмъяс вылӧ.
Снимок вылын Митя скромнӧя сулаліс учитель стул сайын, быттьӧкӧ сетіс сылы главнӧй местасӧ.
— Сергей Николаевич... Сергей Николаевич... — нежнӧя да тревожитчигтыр шуалісны челядь.
Елена Александровна сулаліс неуна бокынджык.
Синъясыс сылӧн вӧліны паськыдӧсь, чуймӧмаӧсь, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйис мый йылысь кӧ юавны, но падъяліс.
— Тайӧ миян учитель... — ставныслысь волнуйтчӧмсӧ сылы гӧгӧрвоӧдігмоз шуис Васёк.
Елена Александровна чӧв олігтыр тэрыба довкнитіс сылы юрнас да мыйкӧ мӧдіс идравны пызан вылысь.
* * *
Кор Леонид Тимофеевич да Елена Александровна петісны, фотография дорӧ чукӧртчӧм челядь кутісны вашкӧдчыны.
— Коньӧр Сергей Николаевич... — учительлы чужӧмас видзӧдігмоз друг шуис Лёня Белкин. — Тані снимок вылас сійӧ сэтшӧм спокойнӧй, весиг оз тӧд водзвыв, кутшӧм шог сы вылӧ усьӧ...
Ті ӧд онӧ на тӧдӧй ставсӧ, мый тані вӧлі! — пӧся содтіс Лёня.
— Кор ми бӧр воим татчӧ, мамбать встретитісны миянӧс вокзалын.
А мукӧдыс сэні жӧ мӧдісны мыжавны учительӧс, мый сійӧ миянкӧд муніс, а мукӧд ребятасӧ колис Митякӧд.
Ёртъясыс повзьӧмӧн видзӧдісны Лёня вылӧ.
— Мыжалісны? — волнуйтчӧмысла тшӧкъялігтыр юаліс Лида.
— Кыдзи нӧ тайӧ... — шӧйӧвошӧмӧн шӧпнитіс Саша.
Васёк крута бергӧдчис Белкинлань да кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс:
— И ті чӧв олінныд?
Ті энӧ висьталӧй, кыдзи вӧлі ставыс?
— Кысь нӧ эг! — сы киысь мынтӧдчигмоз горӧдіс Белкин. — Ми заводитлім висьтавны, нывкаяс бӧрдісны...
— Сергей Николаевич шуис сэки, медым ми гырысьяс делӧясӧ эгӧ суитчӧй... — бӧрддзигмоз нурбыльтіс Надя.
— Кыдзи нӧ сідз?
Ӧд сійӧ судзӧдіс машина, ставнымӧс пуксьӧдіс.
Ме ачым кывлі, кыдзи тшӧктӧ вӧлі сійӧ Митялы мунны водзын.
Сійӧ кӧсйис вӧчны кыдзи бурджык,
мыйысь найӧ мыжалісны сійӧс? — юасис ӧзъян банбокъяса Лида.
— Ой, кутшӧм ӧбиднӧ сылы!.. — шӧпнитіс Нюра.
Сьӧкыда лолалігтыр Мазин чӧв оліс да лӧгпырысь видзӧдіс Белкинлы чужӧмас, быттьӧкӧ Лёня, татшӧм юӧрсӧ висьталігӧн, вӧлі тожӧ мыйӧнкӧ мыжа.
— Мыйысь найӧ мыжалісны сійӧс? — скӧрысь юаліс Одинцов.
— Но, вообщӧ...
Мыйла сійӧ пасекаӧ муніс, мыйла ассьыс батьсӧ нуӧдіс...
— Пасекаӧ сійӧ муніс Матвеичла,
ми сбор вылын та йылысь корим сійӧс!
— Сідзкӧ, сійӧ миянкӧд ӧти сайысь эз вермы нуӧдны батьсӧ, да?
А миянӧс велӧдӧны, медым ми вообщӧ пӧрысьяс дінӧ чуткӧйӧсь вӧлім, а сылы оз позь, да? — Лёня вылӧ наступайтігмоз горзіс Нюра.
— И ещӧ висьтавлісны, мый колис миянӧс Митякӧд ӧтнаннымӧс!
А ми нэм чӧж лагерьясын походӧ ветлывлім вожатӧйкӧд ӧтнаскӧд и узьлім вӧрын, некутшӧм учительястӧг!
— Да ме налы ставсӧ висьталі! — правдайтчис Лёня. — Кор ми воим вокзалӧ Жуковкаӧ, мыйта сэні йӧзыс вӧлі!
Сергей Николаевич сёрнитчис станцияса начальниккӧд, медым мыйӧн сӧмын ті Митякӧд воанныд, сійӧ ставнытӧ пуксьӧдас вагонъясӧ.
Коді тӧдіс, мый тайӧ жӧ вояс фашистъяс жугӧдасны вокзалсӧ!
— А коді тӧдіс вообщӧ, мый лоӧ война? — кияссӧ морӧс вылас пуктігмоз шӧпнитіс Лида. — Коді тӧдіс?
— Сергей Николаевич пӧшти став ребятасӧ аскӧдыс босьтіс.
Мый ещӧ сійӧ вермис вӧчны? — веськыда Белкинлы чужӧмас видзӧдігтыр скӧрысь шуис Одинцов.
Стен бердӧ топӧдӧм Леня бӧрдігтыр горӧдіс:
— Да мыйла ті меным тайӧс ставсӧ висьтавланныд?
Уськӧдчинныд ме вылӧ!
Быттьӧкӧ ме мыйӧнкӧ мыжа!
А ме тіян моз жӧ дорйи Сергей Николаевичӧс, ми ставным дорйим, кытчӧдз сійӧ ачыс эз тшӧкты миянлы ланьтны...
Челядь воисны ас садяныс.
— Эновтӧй сійӧс, мый ті, збыльысь! — сы дор сувтіс Лида.
Челядь уськӧдчисны Белкин дінӧ.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн сійӧ бӧрдіс.
— Лёня, ми ӧд эг тэ вылӧ — ми прӧстӧ огӧ вермӧй тайӧс терпитны!
Лёня, эн бӧрд! — бурӧдісны сійӧс ёртъясыс.
— Ме и сэки бӧрді, кор шуисны, мый сійӧ тіянӧс колис...
А ті ме вылӧ уськӧдчинныд... — сыркъяліс Лёня.
— Абу лӧсьыд, збыль, тіянладорсянь, ребята... — бӧрддзис и Надя Глушкова.
Васёк, коді сьӧлӧмсяньыс оскорбитчис аслас радейтана учитель вӧсна, мыйкӧ ас кежас думайтігмоз, надзӧник шуис:
— Сійӧ пыр вӧлі миянкӧд, сійӧ некытчӧ и некор эз кольлыв миянӧс...
Сійӧ вӧлі менам син водзын вӧрын эсійӧ вояс, кор ми огӧ вӧлі тӧдӧй, кытчӧ мунны...
Ми век крепитчим, сы вӧсна мый помнитім сійӧс... — Васёк пыдісянь ышловзис да видзӧдліс челядь вылӧ.
Шог нюм вӧрзьӧдіс сылысь вомдоръяссӧ. — И ӧні ми кутам ещӧ ёнджыка радейтны сійӧс...
Ребята тӧдӧны правдасӧ асланыс учитель йылысь...
Ставныс чӧв ланьтісны.
Фотография вывсянь ловъя моз видзӧдіс Сергей Николаевич.
— Кутшӧм несправедливӧя нападайтӧны йӧзыс!
Весиг оз думыштлыны бурджыка, оз пуктыны асьнысӧ мӧд местаас, — шогпырысь шуис Сева.
Мазин друг нетшыштчис места вывсьыс:
— Эк, Сашка, а тэ ещӧ кӧсъян лоны учительӧн!
Да ӧд учительтӧ быдӧн торъяс вылӧ косявлӧны!
Мый асьныс оз вермыны, тайӧс учительлысь требуйтӧны.
И мыйкӧ кӧ лоыштас — сійӧ жӧ быдторйысь мыжа.
Сергей Николаевич кӧ ыстіс ребятаӧс Митякӧд, а ачыс кольччис — шуисны эськӧ, мый сійӧ классӧ дзоньнас вожатӧй вылӧ эновтіс, а ачыс бӧрйис сӧмын сизим мортӧс, медся крепыд ребятасӧ...
Этша ӧмӧй на ещӧ вермисны шуны!
Да, Сашка, ребята быдӧнысь медбура гӧгӧрвоӧны ассьыныс учительсӧ.
Вот колян во вӧлі миян сбор, и ме сійӧс ӧнӧдз помнита.
И сійӧ кывсӧ, кодӧс сеті Сергей Николаевичлы, ог вудж.
Ме докажита на сылы, кутшӧм ёрт ме! — возбуждённӧя помаліс Мазин.
— Тэ докажитін нин Мазин!..
Тэ вӧчин сідзи, кыдзи шулін, Коля! — пӧся шуисны быдладорсянь.
— И ещӧ докажита!
Ме эг ӧтчыд кежлӧ кывсӧ сетлы — ме ӧні нэм чӧж тайӧ кывйыскӧд кута овны!
Мазин кучкис кулакнас пызанӧ да чӧв ланьтіс.
Комнатаын лои шынитӧв.
Сэсся Саша шуис:
— Ме, дерт, всё равно лоа учительӧн.
Ме ог повзьы некутшӧм сьӧкыдлунъясысь.
Челядь кӧ сӧмын кутасны менӧ радейтны...
Кыдзи ті чайтанныд, кутасны?
Ёртъясыс видзӧдлісны Булгаков вылӧ внимательнӧй, быттьӧкӧ прӧверяйтысь синъясӧн.
Тайӧ видзӧдласъяс улас Саша сувтіс веськыда, машинальнӧя шыльӧдыштіс аслас гӧгрӧс юр вывсьыс кузя нин быдмӧм юрсисӧ да паськыдджыка восьтіс серьёзнӧй сьӧд синъяссӧ.
Кутасны али оз кутны радейтны сійӧс будущӧй велӧдчысьясыс — Сашалы вӧлі зэв ёна колӧ тӧдны.
— Кутасны! — дыр мысти шуис Одинцов.
— Кутасны, кутасны! — увереннӧя шуисны сы бӧрся ёртъясыс.
— Сӧмын тэ асьтӧ кут накӧд стрӧга, кыдзи Сергей
Николаевич.
Эн вельмӧд, гӧгӧрвоан?
И шуин кӧ нин колана кыв, то сідзи, медым сійӧ нэм кежаныс запомнитчас.
Но, а шутитыштін кӧ либӧ нюмъёвтін, мед тожӧ ставныслӧн вомъясныс пельӧдзныс паськавлісны, гӧгӧрвоан? — ёртыслы сӧветуйтіс Мазин, быттьӧкӧ Саша Булгаков вӧлі нин учитель да ӧні сылы колӧ первойысь мунны классӧ аслас велӧдчысьяс дорӧ.
— Небыд сьӧлӧма йӧзтӧ оз радейтны, гӧгӧрвоан?
— А ме ӧмӧй небыд сьӧлӧма? — повзис Саша.
— Тэ, дерт, бур, но абу небыд сьӧлӧма, — успокоитны сійӧс ёртъясыс.
— И сэсся, тэ ӧні упрямӧй, а кор вочасӧн воспитайтчан, упрямствоыд тэнад вуджас настойчивостьӧ, — объяснитіс Малютин.
— Ӧти кывйӧн шуны, тэ зіль быдторйын лоны Сергей Николаевич кодьӧн, — ыджыд убеждениеӧн содтіс Васёк.
* * *
Гортас Васёк муніс Витякӧд.
Матрос важӧн корсис случай сёрнитыштны Трубачёвкӧд ас кежас, но Васёк вӧлі зэв занят и сӧмын шочиника юавліс пырмунігмоз: «Воксяньыд письмӧ абу?»
Письмӧ эз вӧв.
Мечтаыс, коді коркӧ йитіс кык ёртӧс кыпыд тайнаӧн, ӧнӧдз на оліс кыкнанныс сьӧлӧмын, но сёрнитны сы йылысь пӧся тэрмӧдлан удж дырйи эз вӧв окота.
Ӧні тожӧ эз вӧв сыӧдз.
И век жӧ, кор Витя друг юаліс: «Тэ эн веж думъястӧ, Трубачёв?» — Васёк бура гӧгӧрвоис, мый йылысь сійӧ сёрнитӧ, да, нюммунӧм бӧрын, вочавидзис:
— Эг, дерт.
Ме сӧмын ог сёрнит та йылысь и весиг думайтны меным некор, а кор куня синъясӧс, сідзи и аддза море.
И тэа-меаӧс корабль вылысь.
Гашкӧ, миян ёртъяс пиысь ещӧ кодкӧ мунас морякӧ?
Сӧмын найӧ нинӧм на оз тӧдны и моресӧ некор эз аддзывны.
Витя перйис питшӧгсьыс книжка:
— Со, лыддьышт, Трубачёв, бур писатель гижӧ, Новиков-Прибой.
Море йывсьыд сылӧн ставыс правильнӧ.
Васёк босьтіс книгасӧ, листалыштіс страницаяссӧ да жальпырысь бӧр сетіс сійӧс Витялы:
— Оз позь ӧні меным лыддьысьны, урокъяс менам уна.
Ӧд сыысь он вермы дугдыны, заводитан кӧ.
Тэ видзлы, ладнӧ?
Бӧрыннас сетан меным.
Витя кӧсйысис.
Прӧщайтчигас Васёк сьӧлӧмсяньыс шуис:
— До свиданья, вокӧ!
— До свиданья, моряк! — гордӧя вочавидзис Витя.
57 глава
ОДИНЦОВЛӦН ДНЕВНИК
Ёртъясыслысь поручениесӧ помавны дневник Коля Одинцов примитіс радпырысь.
Урок вӧчӧм бӧрын быд рыт сійӧ сёрӧдз пукаліс аслас клеёнчатӧй тетрадь дорын, то мыйкӧ казьтыліс, то тэрмасигтыр гижаліс событиеяссӧ.
Коля выльпӧв лыддис став важ гижӧдъяссӧ, содталіс, мукӧдсӧ гижис выльысь.
Аслас паметьын сьӧкыд картинаяссӧ казьтылігӧн, коді вӧлі неважӧн, Коля Одинцов волнуйтчис, чеччыштлывліс, ветлӧдліс комнатаӧд либӧ вунӧдчӧмӧн видзӧдіс ас водзӧ, ачыс нинӧм эз аддзыв.
Ичӧтик керосинӧвӧй лампа заводитліс мигайтны, сылӧн биыс векняммыліс.
Бабушка тӧждысис:
— Да мый нӧ тэ пыр гижан, Коленька?
И лампаыд нин тэнад кусӧ...
Кутшӧм сэтшӧм урокъяс нин татшӧмъясыс? — пызан весьтӧ копыртчӧмӧн юавлывліс сійӧ внукыслысь.
Коля тэрмасьӧмӧн идравліс тетрадьсӧ:
— Да тайӧ сідз, бабушка, ӧти удж меным тшӧктіс вӧчны отряд, мыйсюрӧ гижыштны колӧ.
— Да мыйла нӧ тайӧ войяснас пукавнысӧ!
Вод, муса пи!
Зэв нин ёна тэ ӧні уджалан,
тадзнад некутшӧм здоровье оз выдержит.
— Выдержитас! — гажаа эскӧдіс Коля.
Ӧтчыд, аслас челядьдырся привычка серти, бабыс морӧс бердӧ юрнас топӧдчӧм бӧрын да кыкнан кинас сылысь косіник пельпомъяссӧ сывйыштӧм бӧрын, Колялы дум вылас уси, кыдзи бӧрдігтыр муніс сійӧ хатаӧд Ивга бабкӧд тадзжӧ юрнас сы ковта бердӧ топӧдчӧмӧн.
Казьтылӧмыс вӧлі сэтшӧм яркӧй, мый сылы весиг кыліс кӧнкӧ матын Ивга баблӧн нюркйӧдлана гӧлӧсыс:
«Эн бӧрд, эн бӧрд, дитяӧй менам...»
Одинцов уськӧдчис пызан дінӧ да кватитіс дневниксӧ.
Перӧыс сылӧн кутіс тэрыба котравны.
Пельпом сайсяньыс, внукыс юр весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн, бабушка муртса вермис лыддьыны некымын кыв:
«Ивга баб вӧлі миянлы мам кодь...»
Бабушка муніс ӧчкила, но Коля дзебис тетрадкасӧ пызан йӧрӧ да водіс узьны.
Мӧд луннас старушка ветлӧдліс комнатаӧд нормӧм сьӧлӧма, а рытнас Коля суис сійӧс аслас письменнӧй пызан сайысь.
Кӧтасьӧм носӧвикӧ частӧ сульсигтыр да синваӧссьӧм ӧчкисӧ ныр вылас вештӧмӧн сійӧ лыддис сылысь дневниксӧ.
— Бабушка! — уськӧдчис сы дінӧ Коля. — Но мый тэ вӧчан?
— Бӧрда... — нора шуис сійӧ, ачыс видзӧдіс внукыс вылӧ аслас гӧрд синлапъяса чусмӧм, кельыдлӧз синъяснас. — Бӧрда, Коленька...
Нинӧм тэ меным татшӧмсӧ эн висьтавлыв, мый вӧлі Украинаад, а ӧні вот и тӧдмалі ме...
Пуксьы, муса пи, мый кӧть водзӧсӧ вӧлі — гиж!
Гиж, гиж! — тетрадкасӧ Колялань тэрыба вештігмоз пызан сайӧ пуксьӧдіс сійӧс бабушкаыс. — Гашкӧ, ещӧ спаситчас на сійӧ, Михайло дедыд, а?
Коля дӧзмӧмпырысь ӧвтчис кинас:
— Но коді тэныд тшӧктіс лыддьынысӧ!
Пыр тэ, бабушка, мыйкӧ думыштан...
Но бабушка ноксис нин кухняын, шонтіс Колялы ужин.
Ичӧтик тушаа, ыджыд арлыдысла мышкыртчӧм, сійӧ сулаліс плита дорын да бӧрдіс курыд, шог синваӧн.
— Бур йӧзӧй, и мый нӧ тайӧ став мирыс татшӧм злодеяниесӧ лэдзӧ!
Кыпӧдчисны мед эськӧ став йӧзыс быдладорын, бырӧдісны мед эськӧ эсійӧ фашистъяссӧ дзикӧдз!
И чужӧ жӧ му вылӧ этатшӧм палач племя... — кыліс Коля сылысь скӧра шӧпкӧдӧмсӧ.
Тайӧ кадсяньыс быд рыт, гортас воӧм бӧрын, Коля сулывліс бабушкасӧ бӧрдігӧн.
Мырддьыны сылысь дневниксӧ оз вӧлі позь некутшӧм ногӧн, и Одинцов тэрмасис регыдджык помавны сійӧс, медым нуны школаӧ.
— Лыддьӧ — и ставыс, — норасис сійӧ ёртъясыслы. — А дзебан пыдӧджык — дӧзмӧ!
Талун, гортас водзджык воӧм бӧрын, Коля пукаліс сёр войӧдз, гижаліс медбӧръя событиеяс.
Дневниксӧ пӧдушка улас дзебӧм бӧрын сійӧ водіс, ачыс решитіс аски жӧ нуны сійӧс школаӧ.
Садьмис сійӧ югдігас на.
Бабушкаыслӧн вольпасьыс вӧлі тыртӧм.
Юрсӧ кияснас пыкӧмӧн старушка узис креслӧын.
Сылӧн чукырӧсь банбокъяс вылын тӧдчисны синва туйяс.
Колялӧн дневникыс ӧчкиыскӧд ӧтлаын куйліс пидзӧс вылас.
«Лыддьӧма!» — думыштіс Коля да, стенлань бергӧдчӧм бӧрын, кунис синъяссӧ.
Асывнас, занятиеӧдз на, сійӧ котӧртліс школаӧ да пуктіс дневниксӧ пионерскӧй комнатаӧ гӧгрӧс пызан вылӧ, учитель фотография улӧ.
Екатерина Алексеевна ордын занимайтчигӧн сійӧ шуис Трубачёвлы:
— Дневниктӧ ме нуи.
Рытнас, гашкӧ, босьтлан гортад, прӧверитан?
— Коркӧ ставным ӧтлаӧ чукӧртчам да лыддям! — вочавидзис Васёк. — Мед ӧні куйлыштас сэні.
Тэ ӧд став правдасӧ гижин?
— Дерт жӧ! — весиг ӧбидитчис Коля.
— Эн ӧбижайтчы, ме ӧд сідз сӧмын юала, — нюммуніс Васёк.
58 глава
МЕДБӦРЪЯ ПРӦВЕРКА БОРЫН
Став предметъяс кузя челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ прӧверитӧм Елена Александровна помаліс сэтшӧм чувствоӧн, кытчӧ сорласис надея и тревога.
Изложение да диктант ёна радуйтісны сійӧс.
История, география, ботаника вӧлі усвоитӧма тожӧ абу лёка.
Тӧлысь чӧжӧн Екатерина Алексеевна тырвыйӧ вермӧма удитны закрепитны челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ тайӧ предметъясыс кузя.
Важмозыс омӧль делӧыс вӧлі арифметика кузя.
Елена Александровна подробнӧя висьталіс директорлы ставсӧ, кутшӧм вӧлі положениеыс.
— И всё-таки, — содтіс сійӧ, — меным кажитчӧ, мый ме кӧ эськӧ ачым занимайтчи накӧд кык час быд лун арифметика кузя, а Екатерина Алексеевна — мукӧд предметъяс кузя, ми ӧтлаын вевъялім эськӧ подготовитны найӧс.
Директор волнуйтчигтыр кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд:
— Энлӧй!
Артмӧ сэтшӧм картина: арифметика кузя найӧ слабӧсь да и мукӧд предметъяс кузяыс сідзжӧ абу дзик дасьӧсь.
Гожӧмыс налӧн коли шойччытӧг.
Ме категорическӧя протестуйта татшӧм ыджыд нагрузкасьыс.
И ог сӧветуйт тіянлы ышӧдны челядьӧс тайӧ лӧжнӧй надеяяснас.
Бурджык зільӧй убедитны найӧс, мый нинӧм страшнӧйыс абу сыын, мый найӧ кольӧны витӧд классӧ.
Леонид Тимофеевич сувтіс да, Елена Александровналӧн топыда топӧдӧм вомдоръяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, ӧвтыштіс кинас:
— Ыстылӧй найӧс ме дінӧ, ме сёрнитышта накӧд ачым.
Чӧв олігтыр Елена Александровна петіс комнатаысь.
Сійӧ кык урок чӧжнас, кор Елена Александровна прӧверайтіс челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ, Трубачёв да сылӧн ёртъясыс пыр жӧ кутісны чувствуйтны, мый тайӧ настоящӧй учительница.
Елена Александровналӧн ни ӧти минута эз вош весьшӧрӧ, ни ӧти здук кежлӧ сылӧн вниманиеыс эз кежлы бокӧ, быд ӧшибка вылӧ сійӧ сувтлывліс и сэні жӧ места вылас челядькӧд ӧтвыв разбирайтіс сійӧс, на паметьын закрепляйтіс правильнӧй ӧтвет.
Том учительница пыртліс пӧсь азарт ставас, мый сійӧ вӧчис, и аслас пӧсьлуннас увлекайтіс ас бӧрсяыс велӧдчысьясӧс.
— Бура велӧдӧ! — кыпыдпырысь висьталіс Мазин. — Веськыда быттьӧкӧ кӧрттувъяс юрад тувъявлӧ!
Котшнитас шляпкаас — и нэмыд кежлӧ!
Пиньнад он перйы!
Челядь гажмисны, лоины кыпыдӧсь, кыйисны быд кыв выль учительницалысь, асьныс благодарностьӧн видзӧдісны сылы синъясас.
— Сӧмын сы прӧверка бӧрын ме гӧгӧрвои, мый ми тӧдам и мый огӧ тӧдӧй, — серьёзнӧя висьталіс Саша.
— Аттьӧ Екатерина Алексеевналы, сійӧ кӧть мукӧд предметъяс кузяыс миянӧс подтянитіс, — пасйыштіс Нюра.
— И Анатолий Александровичлы аттьӧ, и Костялы.
Эк, Костя!.. — ышловзис Одинцов.
— Кутшӧм бур сійӧ вӧлі, збыль ӧд?
Висьталӧны, Ленинград бердын пӧ воюйтӧ.
Витька Матрос комсомол райкомысь тӧдмалӧма.
— А мыйла нӧ сійӧ нинӧм оз гиж?
Вунӧдіс, тыдалӧ, миянӧс! — шогсьыштіс Лида.
— Эз, сійӧ абу сэтшӧм, медым вунӧдны, сӧмын абу миянӧдз ӧні сылы, — вочавидзис Сева. — Сійӧ, кӧнкӧ, передӧвӧй вылын.
— Костя занимайтчис миянкӧд медбӧръя лунӧдзыс, — благодарностьӧн казьтыштіс Васёк. — Географиятӧ ми всё-таки бура тӧдам!
— История кузя да ботаника кузя миян тожӧ абу лёк! — ошйысьыштіс Петя.
— Нӧрӧвитлӧй ті радлынытӧ! — дугӧдіс Лида. — Гашкӧ, Елена Александровна ещӧ ӧткажитчас на занимайтчыны миянкӧд.
Челядь эз и кужлыны чайтны, мый налӧн выль учительницаныс сёрнитӧма нин директоркӧд.
Челядь пыр на надейтчисны.
Талун, ӧбед кежлӧ занятие помалӧм бӧрын, Васёк казьтыштіс ёртъясыслы, мый найӧс корліс Андрейка.
Нывкаяс — Нюра да Лида — эз вермыны мунны депоӧ.
Тайӧ лунас найӧ решитісны ветлыны видлыны Егор Ивановичӧс да Васяӧс.
Госпитальын некымын лун нин некод эз вӧв.
Сэні ӧні уджалісны мукӧд школьникъяс Белкинкӧд да Надя Глушковакӧд ӧтлаын.
— Егор Иванович да Вася гажтӧмчӧны — буракӧ, думайтӧны, мый ми найӧс дзикӧдз эновтім, — майшасисны нывкаяс.
Челядь тшӧктісны висьтавны налы пӧсь приветъяс да мунісны депоӧ.
59 глава
МИТИНГ ВЫЛЫН
— Расписание серти миянлы пӧлагайтчӧ сӧмын ӧбедайтан час, а сэсся стройка вылӧ колӧ котӧртны.
Талун материал ваясны, — ёртъясыскӧд тшӧтш тӧдса вокзальнӧй уличаӧд восьлалігтыр казьтыштіс Васёк.
Сёрни пансис Кудрявцев йылысь.
— Ме сы вылӧ ньӧти ог лӧгав, — шуис Васёк. — Меным сӧмын жаль, мый татшӧм зон — и дружитчӧма Тишинкӧд!
— Тишинӧс тожӧ некытчӧ он вошты.
Мӧдам кӧ велӧдчыны квайтӧд классын, ковмас тайӧ добрасӧ тӧлквыв пуксьӧдны, а то сійӧ став школа пасьталаыс миянлысь класснымӧс янӧдас, — ышловзис Одинцов.
— Сэні аддзам... — броткыштіс Мазин.
Но некод эз серӧкты.
— И кытысь мортыслӧн татшӧм лёкыс босьтсьӧ?
Ӧд со Андрейка.
Быдмӧ ӧтнас, мамтӧг-батьтӧг, и ачыс асьсӧ воспитывайтӧ.
А мукӧдыслӧн и мамбать эм — и всё равно сійӧ лёк, — думайтігтыр шуис Саша.
— Андрейка абу ӧтнас, — вочавидзис Васёк. — Андрейка гӧгӧрын бур йӧз — депоса рабочӧйяс.
И ещӧ карын кутшӧмкӧ землякъяс сылӧн эмӧсь...
Вот видзӧдлӧй ӧні менам Андрейка вылӧ, пырысь-пыр шуанныд — настоящӧй морт!
— А оз шӧйӧвош сійӧ, мый ми татшӧм унаӧнӧсь? — юаліс, Сева. — Гашкӧ, абу лӧсьыд ставнымлы муннысӧ?
— Но, шӧйӧвошас!
Зонмыс прӧстӧй, ёрт!
Сійӧ рад лоӧ!
Сёрнитіганыс детинкаяс ас тӧдлытӧгныс матыстчисны тӧдса мыльк дорӧ да пуксялісны сёй насыпь вылӧ, кытчӧ петӧма шочиник сутшкасьысь турун.
— Вот тані ме пыр пукавлывла, а сійӧ аддзас менӧ и котӧртӧ.
Депо дорын вӧлі уна йӧз.
Сэні жуисны железнодорожникъяс, чукӧртчывлісны чукӧръясӧ, варова сёрнитісны.
— Митинг налӧн, — дум вылас уси Васёклы, и сійӧ кутіс беспокоитчыны. — Гашкӧ, оз лок Андрейка?
— Локтас! Ачыс корис, — успокаивайтісны сійӧс челядь.
Найӧ интересӧн видзӧдісны туйяс вылын сулалысь паровозъяс вылӧ, мастерскӧйяслӧн решеткаа гырысь ӧшиньяс вылӧ, железнодорожнӧй формаа рабочӧйяс вылӧ.
Одинцов да Саша кутісны казьтывны, кыдзи налы ӧтчыд ковмыліс чеччыштны тӧварнӧй вагонысь.
Васёк кывзіс да веськодьпырысь нюмъяліс.
Кутшӧмкӧ тӧдны позьтӧм тревога топӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ кӧсйыліс нин та йылысь висьтавны ёртъясыслы, кыдзи друг аддзис Андрейкаӧс.
Еджыд юр вылас ичӧтик шапкасӧ пӧлӧсӧн пуктӧмӧн сійӧ кытчӧкӧ тэрмасигтыр писькӧдчис гырысьяс костӧд.
— Андрейка! — горӧдіс Васёк.
Андрейка чатӧртіс юрсӧ, сувтіс, тӧдіс ёртсӧ да, медым мунны веськыдджыка, тювкнитіс вагонъяс улӧ.
Секунда мысти сійӧ петіс дзик насыпь дорӧ да, мыйкӧ горзігтыр, кутіс ӧвтчыны кинас.
Васёк котӧртіс сылы паныд.
Андрейка тӧкӧтьӧ эз люкась сыкӧд, кватитіс сійӧс киӧдыс да кыскис ас бӧрсяыс:
— Миянын фронтвывса железнодорожник, висьтавлыны кутас!
Мунам ӧдйӧджык!
Васёк шӧйӧвоши, нинӧм эз удит висьтавны ёртъясыслы.
Митинг вӧлі заводитчӧма нин.
Кузь тушаа, шинеля морт сулаліс мастерскӧйысь петкӧдӧм пызан дорын да, кисӧ лэптӧмӧн, зілис ланьтӧдны йӧзсӧ.
Гора аплодисментъяс вӧсна сійӧ эз вермы заводитны ассьыс речьсӧ.
Васёк эз помнит, кыдзи найӧ Андрейкакӧд веськалісны йӧз чукӧр шӧрас.
Сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи писькӧдчигас Андрейка гораа шуаліс:
— Лэдзӧй, граждана, Павел Васильевичлысь писӧ!
Лэдзӧй Трубачёвлысь писӧ!
Пӧрысь мастер меліа довкнитіс Васёклы юрнас да, сійӧс ас дінас кыскӧм бӧрын, сувтӧдіс аскӧдыс орччӧн пызан дорӧ.
Железнодорожникъяс видзӧдісны детинка вылӧ любопытствоӧн да меліа.
— Железнодорожник ёртъяс! — шуис кузь тушаа морт. — Ме вайи тіянлы пӧсь привет насянь, кодъяс ассьыныс олӧмсӧ жалиттӧг, нуӧдӧны поездъяс вражескӧй би пыр, спасайтӧны Рӧдина дорйысьясӧс, кодъяс ранитчӧмаӧсь.
Уна Сӧветскӧй Союзса Герой ми вок железнодорожникъяс пӧвстын...
Воӧм морт ланьтіс, сы вӧсна мый торкисны сійӧс гора аплодисментъяс.
Андрейка да Васёк тожӧ клопайтісны ставыскӧд тшӧтш, но Васёклӧн сьӧлӧмыс тіпкис сэтшӧм ёна, быттьӧкӧ вот ӧні жӧ сы олӧмын должен лоны мыйкӧ зэв важнӧй да решительнӧй.
А кузь тушаа морт висьтавліс железнодорожникъяслӧн быдлунъя подвигъяс йылысь, опаснӧй рейсъяс йылысь, взорвитӧм туйяс йылысь, кодъясӧс ковмывлӧ срочнӧя лӧсьӧдны неприятель би улын.
Сійӧ висьталіс почётнӧй пост вылын пӧгибнитӧм, Васёклы тӧдтӧм, фамилияяс.
Железнодорожникъяс мӧдісны волнуйтчыны да вӧрны, и лои шог чӧв-лӧнь.
Васёклӧн кокъясыс лётмунісны.
Андрейка чорыда, доймытӧдзыс, чабыртлывліс сылысь лэдзӧм кисӧ да полігтыр видзӧдіс выступайтысь мортлы чужӧмас.
Пӧрысь мастер тожӧ кутіс беспокоитчыны, тіралысь сьӧд чуньяснас дзор уссӧ гартлігтыр сійӧ пыдісянь, старик моз кызӧктышталіс да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, видзӧдіс аслас кок улӧ.
— Железнодорожник ёртъяс!
Миян полевӧй госпитальын... — Кузь тушаа морт секунда кежлӧ ланьтыштліс да видзӧдліс чукӧртчӧм йӧз вылӧ, — куйлӧ тіянлы тӧдса морт, знатнӧй машинист-стахановец Павел Васильевич Трубачёв...
Батьыслысь нимсӧ кылӧм бӧрын Васёк чепӧсйис да измис, сьӧлӧмас кыліс ыджыд курыд шог.
Сійӧ эз кыв, кыдзи воӧм морт висьтавліс санитарнӧй поезд йылысь, кодӧс Павел Трубачёв петкӧдӧма би линия пыр, сійӧ эз кыв гӧгӧр кыптӧм шумсӧ да гора аплодисментъяссӧ, сійӧ эз аддзы, кыдзи ораторӧс вежис пӧрысь мастер, кыдзи, сӧнӧсь сьӧд кисӧ вывлань лэптӧмӧн, сійӧ чуксаліс став железнодорожникъясӧс Рӧдиналы тайӧ сьӧкыд кадас сулавны асланыс пост вылын, кыдзи сулалісны пӧгибнитӧм геройяс, кыдзи сулаліс налӧн ёртыс — коммунист-стахановец Павел Трубачёв.
Немӧймӧм да повзьӧм, Васёк виччысис ӧти кыв... ӧти кыв, мый батьыс кольӧ ловъя, мый сійӧ ещӧ бӧр на воас сы дінӧ, пиыс дінӧ...
Сійӧ виччысис, а сы вылӧ видзӧдігӧн железнодорожникъяс волнуйтчигтыр сёрнитісны ас костаныс, нервнӧя тэрмасьӧмӧн гартісны чигаркаяс, сэки жӧ киськалісны махоркасӧ да лэдзалісны вомсьыныс тшын ёкмыльяс.
Васёк друг казяліс, мый Андрейка лэдзис сылысь кисӧ да кытчӧкӧ воши.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс лэптіс юрсӧ.
Ичӧтик деповщик сулаліс кузь тушаа железнодорожник водзвылын да, сылы чужӧмас видзӧдігтыр, стрӧга допрашивайтіс:
— Павел Трубачёв ловъя?
Кутшӧм ранаяс сылӧн?
Мый нӧ сразу энӧ висьталӧй, ёрт?
Пиыс сылӧн тані, сочувствуйтны колӧ!
— Ловъя, ловъя!
Сылӧн сьӧкыд контузия.
Надейтчыны колӧ — бурдны мӧдас! — синъяснас Васёкӧс корсигмоз тэрыба висьталіс воӧм морт.
Кодкӧ ошкӧмпырысь тапкӧдыштіс Андрейкалы пельпомас.
Железнодорожникъяс шызисны, матыстчывлісны Васёк дінӧ, меліа панлісны сыкӧд сёрни.
Пӧрысь мастер, кодлӧн синва петтӧдзыс вӧрзьӧма сьӧлӧмыс, топӧдіс Васёклысь юрсӧ паровознӧй маслӧ дука куртка бердас да торжественнӧя шуис:
— Гордитчы аслад батьнад, Васёк, да видзӧд, медым и сійӧ вермис радуйтчыны пи вылас!
А йӧз чукӧрын вуджрасисны нин тӧждысьысь чужӧмъясныс Саша Булгаковлӧн, Одинцовлӧн, Малютинлӧн да мукӧд челядьлӧн.
Андрейка яра писькӧдіс налы туй, ачыс гораа шуаліс:
— Кежыштӧй, граждана!
Лэдзӧй Васёк Трубачёвлысь ёртъяссӧ!
Лэдзӧй Трубачёвлысь ёртъяссӧ!
60 глава
МИТИНГ БӦРЫН
Кор митинг помасис, садьсӧ воштӧм Васёк котӧртіс госпитальӧ.
— Ме тётя Дуня дінӧ муна! — тэрмасигтыр мыльк йылӧ кайигмоз ёртъясыслы горӧдіс Васёк.
— Лок стройка вылад! — мунігас казьтыштісны сылы челядь.
Ставныс волнуйтчисны да шызисны немвиччысьтӧм юӧр вӧснаыс.
Выль тӧдсаяссӧ Андрейка колльӧдіс вокзальнӧй уличаӧдз.
— Мунан нин? — сылысь ичӧтик ён кисӧ топӧдлігтыр жалитӧмпырысь шуалісны челядь.
— Уджавны колӧ!
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Муртса на дружитчим — и колӧ нин янсӧдчыны! — ӧбижайтчис Мазин.
— Тӧдан мый, Андрейка?
Уджтӧ помалан — волы миян дорӧ стройка вылӧ.
Ми талун дыр сэні лоам, — шуис Саша.
— Дерт жӧ.
Видзӧдлан миянлысь школанымӧс.
Да и вообщӧ кыдзкӧ янсӧдчынысӧ абу окота.
Сэтшӧм выльтор миян!
Сы дыра Павел Васильевичсянь письмӧ эз вӧв...
А Васёкыс, Васёкыс!
Ме тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы, честнӧй кыв! — нора висьталіс Одинцов.
— Ӧні сійӧ тётя Дунялы висьталас. Вот сійӧ кутас волнуйтчыны! — тӧждысис Саша.
— Железнодорожник шуис, мый Павел Васильевич бурдас, — казьтыштіс Сева.
Детинкаяс сувтісны.
— Волы, Андрейка, а?
Волан?
Андрейка меліа нюммуніс.
Синъясыс сылӧн вӧліны бурӧсь, сӧдзӧсь, чужӧмыс нежнӧя банйӧма.
Саша друг сывйыштіс сійӧс:
— Бур морт тэ, Андрейка!
Андрейка шӧйӧвоши да ньӧти падъявтӧг шуис:
— Обязательнӧ вола!
Уджӧс помала — и локта!
Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй.
Челядь мӧдӧдчисны школалань.
Ёрта-ёртсӧ торкалігтыр мунігчӧжныс найӧ сёрнитісны немвиччысьтӧм юӧр йылысь.
Первой морт, кодӧс найӧ аддзисны улича вылысь школа дорысь, вӧлі Нюра Синицыналӧн мамыс.
Пошкигтыр сійӧ муніс тротуар вывті, киас нуис кельыдвиж краскаӧн краситӧм кисея чукӧр.
— Мария Ивановна, миян сэтшӧм выльтор!
Васёклӧн батьыс сюри!
Сійӧ госпитальын!
Бурдӧ! — быдладорсянь уськӧдчисны сы дінӧ челядь.
Немвиччысьтӧмысла Синицыналӧн мамыс шайпаймуні, синъяссӧ чӧвтліс возбуждённӧй чужӧмъяс вылӧ.
— Сійӧ важӧн нин эз гижлы, ми сэтшӧма полім сы вӧсна...
Васёклӧн мамыс абу, ӧти бать! — тэрмасигтыр, быттьӧкӧ асланыс матысса мортлы, объясняйтісны челядь.
— Васёк котӧртіс аслас тётяыс дінӧ!
Пырысь-пыр сылы висьталас, — шуис Петя Русаков.
Мария Ивановналӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны, синъясыс тырины синваӧн.
— Вот кыдзи овлӧ олӧмад!
Вот кыдзи овлӧ йӧзыдкӧд! — надзӧник, быттьӧкӧ ачыс аслыс вочавидзигмоз, нурбыльтіс сійӧ да друг, керка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тӧждысьӧмпырысь шӧпнитіс: — Школаын гӧстьяс — ачыс генерал Кудрявцев да райкомса секретарь...
А ме кисеяяс краситі занавесъяс вылӧ, сӧмын ӧшлынысӧ эг удит.
Со гортӧ сыла ветлі.
Котӧртӧй, детинкаяс, вылыс судтаас — гашкӧ, кор найӧ лоӧны уліас, ми кӧть учительскӧйӧ ӧшлам!
— Гӧстьяс?..
Генерал Кудрявцев?
Райкомса секретарь? — кутісны интересуйтчыны челядь.
— Секретарь!
Тайӧ сійӧ, коді вӧлі миянын, помнитанныд? — шуис Сева.
— Котӧртӧй, котӧртӧй ӧдйӧджык!
Мӧлӧт босьтӧй, кӧрттувъяс... — тэрмӧдліс Мария Ивановна.
— Да найӧ воисны керкасӧ видзӧдлыны, миян занавескаясыд налы веськодь, — шуис Петя Русаков.
— Мый кӧть и керкасӧ!
Занавескаяс тожӧ колӧны, — Мария Ивановна киысь кисея чукӧрсӧ босьтігмоз торкис сійӧс Мазин. — Саша, котӧрт кӧрттувъясла, юав Грозныйлысь.
Мунамӧй, Мария Ивановна.
Ми пырысь-пыр ставсӧ вӧчам!
Челядь мӧдӧдчисны Мазин бӧрся.
Алёша Кудрявцев участок дінті мунігӧн найӧ акнитісны, сувтісны.
Тайӧ асывнас заборыс тані быдмӧма ыджыда.
Тыдалісны виж сюръяяс да ӧкуратнӧя тувъявлӧм пӧвторъяс.
Алёша Кудрявцевкӧд тшӧтш некымын детинка ещӧ ноксисны на неылын, мыйкӧ вӧчисны.
— Энӧ сувтӧй и энӧ видзӧдӧй! — тэрыба шӧпнитіс Одинцов. — Налы водз на ещӧ торжествуйтнысӧ!
— Материалсӧ вӧрсьыс вайисны нин? — Синицыналысь юаліс Саша.
— Пырысь-пыр, буракӧ, ваясны.
Асывсяньыс мунісны, — вочавидзис Синицына.
Детинкаяс мунісны выль забор дінті, асьныс зілисны петкӧдлыны, мый налы веськодь.
* * *
А госпитальса кухняын, тётя Дуняӧс сьыліӧдыс кутӧмӧн, Васёк ньӧжйӧник бурӧдіс сійӧс, ачыс гусьӧник чышкаліс соснас и ассьыс синвасӧ.
Юӧр сы йылысь, мый Павел Васильевич ловъя да куйлӧ госпитальын, дзикӧдз вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ Евдокия Васильевналысь.
Син водзас сылы сразу воис палата, кӧні койка вылын пессьӧ да страдайтӧ сылӧн Пашаыс.
Сійӧ эз вермы котӧртны сы дінӧ, отсавны, кокньӧдны мучитчӧмсӧ матысса, рӧднӧй мортыслысь, и сійӧ ньӧжйӧник бӧрдіс, эз чышкав банбокъясӧдыс визувтысь кутны вермытӧм синвасӧ.
— Тётечка... Миян ӧд ставныс бурӧсь — и врачьяс и сестраяс...
Ёна кӧ висьӧ, найӧ сетӧны лекарство, впрыскивайтӧны мыйкӧ... — вашкӧдӧмӧн бурӧдіс сійӧс Васёк.
Но тётя Дуня чӧв олігтыр довкйӧдліс юрсӧ.
Сылы дум вылас уси Пашаыс аслас мамбатьлӧн сиктса керкаын, кор сійӧ, ичӧт дырйиыс на, утка моз катласигтыр, сӧмын заводитіс кокӧн ветлыны; сылы дум вылас уси сійӧ бокас ӧшӧдӧм сумкаа школьникӧн, выль картуза, кодӧс пӧдаритӧма вежаньыс; сылы дум вылас уси сійӧ верстьӧ мортӧн, коммунистӧн-стахановецӧн Павел Васильевич Трубачёвӧн да надейнӧй, тӧждысьысь вокӧн Пашаӧн...
Казьтыліс и бӧрдіс...
А кухня ӧшиньӧд скупа койис югӧръяссӧ ӧбед бӧрся шонді, и плита вылын, ыджыд пӧртйын пӧжсигмоз, сьӧкыда пушкис салдатскӧй рок.
61 глава
ВАСЯ МӦДӦДЧӦ
Вася вӧтлысис старшӧй сестра бӧрся да дӧзмӧм гӧлӧсӧн висьтавліс:
— Морт кӧ чувствуйтӧ асьсӧ здоровӧйӧн, то нинӧмла сійӧс видзны госпитальын.
Меным, сестрица, важӧн пӧра выпишитчыны.
— Вася, ме нин тіянлы шуи — неделя помас!
Колӧ жӧ кывзыны врачьяслысь, ті абу кага, — скӧраліс сестра.
— Бара пыр ӧтиӧс! — дӧзмӧмпырысь паськӧдліс кияссӧ боец. — Да ті кӧть меным шинельӧс вайӧй.
Став кӧлуйыс менам ӧти шинель и эм.
Мый нӧ тайӧ, сестричка, ичӧтик просьба онӧ вермӧй исполнитны!
Сестра сувтлывліс да, юрсӧ довкйӧдлігмоз, нюмъялігтыр видзӧдіс кузь тушаа дженьыдик халата зон вылӧ:
— Дзикӧдз мучитін тэ менӧ, Вася, честнӧй кыв!
— Да ӧд шинельыс менам командирлӧн...
Кӧть ме сійӧс киын кутышта.
И беспокоитча ме — мед эськӧ эз вежны сійӧс...
Ӧд садьтӧг вайӧдісны менӧ, эз мед эськӧ кӧть сорлавны тіян кладӧвӧяд.
— Нинӧм миян оз сорлавны, ставсӧ аслас номеръясӧн пасъялӧма.
А палатаӧ шинель сетны ме ог вермы.
Энӧ мешайтӧй меным уджавны! — заводитліс скӧравны сестра.
Вася мунліс палатаӧ да, кияснас юрас кутчысьӧмӧн, пуксьывліс аслас койка вылӧ.
— Мый, некыдзи он вермы вӧзйысьны татысь? — меліа эльтісны сійӧс раненӧйяс.
— Мый оз позь — то оз позь, — пызан вылӧ книга пуктігмоз резоннӧя шулывліс Егор Иванович.
— Врачьяс тӧдӧны миян дорысь бурджыка!
Вот лыддин эськӧ мед, кыдзи наука водзӧ восьлалӧ!
Мыйла кадсӧ весьшӧрӧ воштыны?
Война бӧрын тайӧ тӧдӧмлунъясыс миянлы быд воськов вылын ковмасны.
Егор Иванович да Вася кыкнанныс вӧліны бурдысьяс да лӧсьӧдчисны выписка кежлӧ.
Вася ветлӧдліс нин, зілис кутны асьсӧ молодецӧн да не чотны.
Врачьяс кӧсйисны лэдзны сійӧс неделя помас.
Ӧні быд лун кажитчис Васялы кузьджыкӧн, во дыраӧн.
— Э-э-эк! — старик моз ружтіс Вася. — Видзӧны мортӧс, асьныс оз тӧдны мыйла!
А фронт вылын йӧз колӧны...
Лида да Нюра суисны Васяӧс да Егор Ивановичӧс дворас.
Найӧ пукалісны скамейка вылын пу улын да варовитісны.
— А, пионерочкаяс миян воисны! — нимкодясис Егор Иванович. — Пуксьы ме дінӧ, нылук...
Регыд ме муна.
Сэки нин сӧмын война бӧрын аддзысьлам.
Волан миян ордӧ, колхозӧ, гӧститны...
Вот меным нылӧй гижӧ — озыр урожай найӧ босьтӧмаӧсь, а ӧд уджалӧмаӧсь сӧмын нывбабаяс да челядь...
Лыддьы! — Егор Иванович перйис получитӧм письмӧяссӧ.
Орччӧн пуксьӧм бӧрын Нюра терпеливӧя лыддис найӧс, ачыс шензис да акайтіс.
Кыдзи и вӧвлі водзсӧ, Нюра кӧсйысис гижны Егор Иванович диктовка серти ӧтвет.
Егор Иванович пуджис халат соссӧ, петкӧдліс висьысь кисӧ, вӧрӧдыштіс чуньяссӧ:
— Ӧні ачым справитча.
Медицина вӧчӧ чудесаяс.
Вот быдман, велӧдчы врачӧ.
И аслам нывлы тадз жӧ тшӧкта.
Бур врач — великӧй делӧ...
Егор Ивановичӧс корисны палатаӧ.
Вася Лидакӧд сёрнитісны челядь йылысь.
Нюра пуксис на дінӧ матӧджык.
— Велалі ме тіян дінӧ.
Дерт, всё равно регыд янсӧдчыны, а век жӧ пыравлӧй частӧджык.
Кыдзи тіян сэні велӧдчӧмнаныд, кыдзи ремонт мунӧ?
Лида висьтавліс, передавайтіс приветъяс.
— Тайӧ лунъясас некыдзи оз позь вӧлі волыны.
Миянлы ӧд тожӧ окота видзӧдлыны тэнӧ, Вася.
Тэ кӧть мунӧм водзвылад пырав школаӧ.
— Обязательнӧ пырала!
Да ӧд со оз на лэдзны некытчӧ, а то эськӧ ме лун-мӧд уджалі тіянкӧд стройка вылад.
Ме вӧлі ребятакӧд лунтыр школадорса участок вылын нокся.
Ы-ыджыд участок миян школалы сетіс колхоз!
Вася заводитліс висьтавлыны аслас сиктса школьникъяс йылысь, зепсьыс кыскывліс получитӧм письмӧяс.
— Этшалы ме тасянь гижлі, а всё-таки аддзисны менӧ менам ребята.
— Вот мунан тэ татысь, Вася, и гажтӧм-гажтӧм миянлы лоӧ...
Волы татчӧ кӧть война бӧрас, Вася, ладнӧ? — корисны нывкаяс.
Вася сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс:
— Аттьӧ тіянлы, чойясӧй!
Обязательнӧ вола.
Ме тіянӧс нэм кута помнитны!
Командир менам шуліс тадзи: бур мортӧс оз казьтывны, ачыс казьтывсьӧ.
Кор нывкаяс мунісны, Вася водіс койка вылас да, кияссӧ юр саяс пуктӧм бӧрын, кутіс думайтны: «Вот помасяс война...
Ставным ми бӧр воам фронт вылысь, разӧдчам коді кытчӧ.
Мирнӧй олӧмын быдӧнлы сюрас удж.
Сӧмын эськӧ регыдджык победаӧдз воны!»
Вася син водзӧ сувтіс победалӧн благословеннӧй луныс, син ёрысь шонді да Москва весьтын флагъяс,
думнас аддзис шуда йӧз чукӧръяс да трибуна вылысь Сталин ёртӧс.
«Но мый? Рассчитайтчин врагкӧд, Вася?»
— гажаа юалӧ сылысь Сталин.
«Рассчитайтчи, Иосиф Виссарионович!»
abu
abu
Вася восьтіс мечтасьыс гудыртчӧм, сӧдз синъяссӧ да Друг аддзис аслас койка дорысь Трубачёвӧс.
Сійӧ чеччыштіс да топыда кутліс детинкаӧс.
— Кор нӧ тэ локтін?
А ме эг и кывлы — не то унмовсьлі, не то ёна думайті!
— Вася!
А ме аслам бать йылысь тӧдмалі.
Сійӧ полевӧй госпитальын, контузитчӧма, — юӧртіс Трубачёв.
— Да мый тэ...
Збыль-ӧ?
Васёк висьталіс железнодорожникъяслӧн митинг йылысь.
— Ӧні виччысь письмӧ.
Обязательнӧ письмӧ воас, морт кӧ заводитӧ бурдны, — эскӧдіс сійӧс боец. — А вот ме, кор вӧлі ёна вися, нинӧм эг гижлы гортсаяслы.
Мыйла весьшӧрӧ повзьӧдлыны! — Вася меліа малыштіс детинкаӧс пельпомӧдыс.
— Вермин жӧ медбӧрын виччысьны юӧртор!
Ранитчӧма — тайӧ абу виӧма, врачьяс сувтӧдасны кок йылас.
— Ме вӧлі войнас садьма — и страшнӧ меным лоӧ: друг виасны?
Ӧні кӧть тӧда! — шуис Васёк.
— Молодец тэ, крепыда кутчысин.
Вот и збыль командир менам шулывліс: надеяыд и медбӧръя минутаас олӧ.
— Ме став кывъяссӧ тэнад командирлысь запоминайта! — кыпыда шуис Васёк. — Меным найӧ олӧмын отсалӧны.
И сэки, кор получитім письмӧ Генкасянь, отсалісны жӧ.
Помнитан, кыдзи сійӧ шуис, мый оз ков бӧрдны ёрт вӧснаыд, а сы честь кузя вӧчны славнӧй делӧяс?
— Сійӧ весьшӧрӧ кывъяснад эз шыблась.
Шуас, быттьӧкӧ вундас.
Да ещӧ аслас примерӧн подкрепитас.
Кыдзи сылы он верит!
Кор госпитальын лои ӧбед бӧрся узян час, Васёк прӧщайтчис аслас другыскӧд да котӧртіс стройка вылӧ.
Сійӧ ёна тэрмасис, сы вӧсна мый первойысь торкис ассьыс вӧчӧм расписаниесӧ.
62 глава
ГӦСТЬЯС
Гӧстьяс суисны кӧзяевасӧ пӧсь удж сайын.
Вылыс судтаас коридорын некымын нывка мыськисны джоджъяс.
Видзчысьӧмӧн, медым не тувччыны гудыр ва гӧпъясӧ, челядь петкӧдлісны мешӧкъясӧн кирпичторъяс да косясьлӧм важ обойторъяс.
Ӧти классын, ляпкыдик пос вылын сулалігмоз, Леонид Тимофеевич белитіс пӧтӧлӧк.
Сійӧ тшуклаліс ведраӧ кузь кисть, вылӧ лэптыліс сійӧс юр весьтас, еджыд войтъяс резсисны вывсянь да чутъясӧн сӧльнитчисны лӧз комбинезон вылас.
Комната мӧд пельӧсас Толя Соколов вольсалӧма джоджас обойяс да ножичьясӧн ӧкуратнӧя вундалӧ бордюр.
Витӧд класса школьник отсасис сылы, сійӧ разяліс обойлысь кузь трубкаяс да мерайтіс ӧткузьта торъяс.
Орчча комнатаын Елена Александровна нывкаяскӧд ӧтлаын тэчис медбӧръя пач.
Некымын школьниккӧд Грозный рузумъясӧн да газетаясӧн мыськалісны ӧшиньяс.
Ыджыд залын кылісны рабочӧйяслӧн гӧлӧсъяс да мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧмъяс — сэні вольсалісны джоджъяс.
Уліас, пионерскӧй комнатаын, посни челядь отсӧгӧн Федосья Григорьевна ремонтируйтіс нагляднӧй пособиеяс.
Челядь ӧкуратнӧя пукталісны пызанъяс вылӧ цветнӧй таблицаяс, картаяс да клеиталісны найӧс марля вылӧ.
Пионерскӧй комната вӧлі идралӧма нин, весиг ӧшиньяс вылас и пызан вылын сулалісны цветъяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь школьникъяс.
Некод эз кывлы, кыдзи матыстчис машина.
Нютка первойӧн юӧртіс аслас учительницалы:
— Федосья Григорьевна!
Миянӧ кутшӧмкӧ военнӧй дяденькаяс воисны!
Гӧстьяс прӧйдитісны улысса коридорӧд, видзӧдлісны пионерскӧй комнатаӧ.
— А-а!
Да тані, кажитчӧ, занятиеяс нин мунӧны! — Федосья Григорьевнакӧд здоровайтчигӧн чуймӧмпырысь шуис райкомса секретарь. — Тайӧ нӧ кутшӧм класс — сизимӧд али дасӧд? — яндысьыштӧм первоклассницаӧс ичӧтик кӧсаӧдыс кутӧм бӧрын шутитыштіс сійӧ.
— Дасӧд!
Дасӧд! — сы шутка вылӧ радлігтыр горӧдісны нывкаяс.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн Нютка ньӧти повтӧг видзӧдіс генерал морӧс вылысь орденъяс да медальяс.
— Дяденька, ті герой? — матӧджык матыстчӧм бӧрын юаліс сійӧ. — А то миян тані эмӧсь став геройясыслӧн портретъясыс.
— Ковмас тіянлы, генерал ёрт, пӧдаритны налы ассьыныд портреттӧ, — нюммуніс райкомса секретарь.
Кыкнанныс матыстчисны портретъяс дорӧ.
— Но, тіян тай геройясыс тані унаӧн? — пионерскӧй комнатасӧ видзӧдалігмоз шуис генерал.
Гӧстьяс воӧм йылысь юӧр кывсис вылыс судтаын уджалысьяслы.
— Леонид Тимофеевич, миянӧ воисны райкомса секретарь да генерал! — юӧртісны волнуйтчысь школьникъяс.
— Генерал воис! — тӧвнырӧн комнатаӧ лэбигмоз горӧдіс Витя Матрос.
— Зэв рад, зэв рад, но здоровайтчыны ог вермы, — сералігтыр встретитіс гӧстьясӧс директор, ачыс петкӧдліс мелӧн лякӧссьӧм кияссӧ. — Толя Соколов, уджалӧй водзӧ, а ме ветла гӧстьяслы петкӧдлыны ассьыным достижениеяснымӧс! — Ведра весьтын сійӧ мыськыштіс кияссӧ, чышкис найӧс кичышкӧдӧн, здоровайтчис.
— Но, директор ёрт, поздравляйта!..
Ті онӧ вермӧй представитны аслыныд, — генерал дінӧ шыасис Круглов ёрт, — кутшӧм ыджыд удж вӧчӧма тані!
Кор ме первойысь татчӧ волі, тайӧ пустырь вылас сулаліс киссьӧм керка, ӧшиньястӧм, ӧдзӧсъястӧм...
Молодцы!
Зэв бура уджалӧмныд!
Леонид Тимофеевич нуӧдіс гӧстьясӧс видзӧдавны классъяс.
Ошкӧмысь ыштӧм школьникъяс мунісны на бӧрся.
— Вот тайӧ миян, сідз шуны, чистӧй помещениеяс нин — витӧд да квайтӧд классъяс, — ӧдзӧсъяс восьталігмоз висьтавліс директор. — Вот тані мӧдасны на джоджсӧ лӧсьӧдны, талун мунісны материалла, а вот татчӧ ми решитім камин пыддиыс тэчны пач.
Тӧдмасьӧй, пӧжалуйста; тайӧ миян главнӧй печник — Елена Александровна.
Джынйӧдзыс тэчӧм пач дорын пидзӧс вылас сулалігмоз Елена Александровна лэптіс юрсӧ.
— Ми тӧдсаӧсь нин, — шуис Круглов ёрт.
— А ме зэв рад тӧдмасьны, — Елена Александровна вылӧ любопытствоӧн видзӧдігмоз нюммуніс генерал да, кор сылы уси дум вылас пиыскӧд сёрниыс, шутливӧя юаліс: — Кымын жӧ профессия тіян, Елена Александровна?
— Ӧні кежлӧ сӧмын кык, а вообщӧ сы мында, мыйта ковмас уджалігӧн, — серӧктіс ныв.
Гӧстьяс кытшовтісны быдлаті.
Алёша ылісянь аддзис батьсӧ да кутіс волнуйтчыны.
— Тэнад батьыд воис, Кудрявцев!
Тэнад батьыд! — тормошитісны сійӧс школьникъяс.
Петрусин да Тишин гусьӧникӧн вӧтлысисны нин генерал бӧрся быдлаті.
Учительскӧйын Мария Ивановнакӧд ӧтлаын Мазин да Русаков тэрыба тувъявлісны занавескаяс.
— Вот, Круглов ёрт, ті юаланныд, кыдзи ми вӧчам ассьыным ремонт.
А ми, позьӧ шуны, вӧчам сійӧс дружнӧй коллектив вынӧн.
Уджалӧны учительяс, школьникъяс.
Завод сетіс миянлы рабочӧйясӧс.
А со и велӧдчысьлӧн мамыс локтіс миянлы отсасьны.
Тайӧ мам миян ӧти школьницалӧн.
Тӧдмасьӧй, пожалуйста: Марья Ивановна Синицына!
Отсасьӧ челядьлы лӧсьӧдны школаын уют...
Круглов ёрт топӧдліс Синицыналысь кисӧ:
— Ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд.
Сознательнӧй мамбать — тайӧ школалӧн опора.
Синицына ыпмуніс, зэв ёна яндысис, эз тӧд, мый шуны.
Мазин тэрмасигтыр уськӧдчис сійӧс выручитны:
— Мария Ивановна младшӧй классъяскӧд быдсяма вышивайтчӧмнас занимайтчӧ, пионерскӧй комнаталы ковёр вышивайтӧ!
Ичӧтик мешӧкъяс боецъяслы пӧдарки вылӧ вураліс.
— А тэ он вышивайт? — шутитыштіс райкомса секретарь.
— Кыдзи нӧ! Тайӧ менам радейтана занятие, — синсӧ лапнитлытӧг шутка вылӧ вочавидзис Мазин.
Ставныс серӧктісны.
Мария Ивановна, кор неуна быри яндысьыштӧмыс, тшӧтш суитчис ӧтувъя сёрниӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн ёнмис, синъясыс югъялісны, и кор райкомса секретарь директоркӧд тшӧтш петіс учительскӧйысь, челядь дінӧ шыасигмоз сійӧ шуис:
— Детинкаяс, ме думайта — ӧти ковёрыд этша.
Колӧ эськӧ и учительскӧйӧ коврик вӧчны!
— О-о! — ымӧстіс Мазин.
Леонид Тимофеевич да райкомса секретарь пырисны ӧти классӧ, медым обсудитны школалысь уджсӧ, а генерал, кодӧс колльӧдісны челядь, ветлӧдліс участокті.
Алёша муніс сыкӧд орччӧн, явӧ гордитчис батьнас.
Заборыс, кодӧс сӧмын на вӧлі вӧчӧма Кудрявцев участок вылын, обратитіс генераллысь вниманиесӧ.
— Тайӧ нӧ коді стрӧитӧ? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ менам бригада.
Ми соревнуйтчам витӧд классаяскӧд, — шуис Алёша. — Ме бригадир.
— Тайӧ зэв бур, мый соревнуйтчанныд.
Сӧмын ме ог аддзы, мый мӧд бригадаыс уджалӧма.
Коді сэні бригадирыс?
Алёша чӧв оліс.
— Трубачёв, — шуис ӧти школьник.
— Трубачёв? — Генерал сюся видзӧдліс пиыс вылӧ да бергӧдчис челядьлань: — Корлӧй ме дінӧ Трубачёвӧс.
Некымын школьник уськӧдчисны исполняйтны сылысь тшӧктӧмсӧ.
— Папа, ми лӧгынӧсь, — ньӧжйӧник ӧлӧдіс батьсӧ Алёша.
Батьыс эз удит нинӧм шуны.
Васёк, коді сӧмын на воӧма госпитальысь, локтіс нин генерал чукӧстӧм вылӧ.
— Здравствуйте, генерал ёрт! — почтительнӧя шуис сійӧ, лэдзис кияссӧ увлань да зілис сулавны веськыда.
— Тэ Трубачёв?
Генерал видзӧдліс пионерлы открытӧй чужӧм вылас.
Веськыд, смел видзӧдласыс, гожъялӧм ыджыд плеш весьтас зарни рӧма чубыс петкӧдіс нюмсӧ генераллысь.
Сійӧ вештіс синъяссӧ пиыс вылӧ.
Алёша сулаліс зумыштчӧмӧн, сы чужӧм вылын тӧдчис неуверенность да беспокойство.
— Ме кывлі писянь, мый тіян бригадаясныд соревнуйтчӧны.
Алексей заводитӧма нин уджавны.
Мыйла нӧ тэнад бригадаыд оз тэрмась, Трубачёв? — детинка вылӧ сюся видзӧдігмоз юаліс генерал.
— Менам материалыс абу, — вочавидзис Васёк.
— Тэнад абу, а Алексейлы сюрӧма.
Буракӧ, тайӧ сійӧ сюръяясыс, кодӧс ті тӧрыт ваинныд менам легковӧй машинаӧн?
— Тайӧс ме вайи, — тэрыба шуис Алёша.
— Ме заводита гӧгӧрвоны... — Батьыс скӧрысь видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Тэ пӧльзуйтчин менам машинаӧн, медым вайны материал аслыд да панйыны соперниктӧ?
— Папа, ме висьталі нин тэныд: ми кар вомӧныс вайим ас вылын... — мӧдіс тэрмасьны Алёша.
— Эн объясняйт! — скӧрысь шуис батьыс. — Ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
Тэ вермин эськӧ висьтавны меным прӧстӧя, мый тіян абу грузӧвикныд материалсӧ вайны.
Алёша вылӧ вӧлі жаль видзӧднытӧ.
Вомдоръясыс сылӧн тіралісны, синъясас доршасис синва.
— Тэ кутан асьтӧ лёка, Алексей!
Школьникъяс кывзісны чӧв олігтыр.
Алёша лэптіс синъяссӧ да паныдасис Трубачёвлӧн тревожнӧй видзӧдласкӧд.
— Генерал ёрт, — чорыда шуис Васёк, — разрешитӧй объяснитны.
Алёша вӧзйыліс меным юксьыштны...
Школьникъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, дугдісны лолавны.
— Сійӧ вӧзйыліс тэныд юксьыштны? — тэрыба юаліс генерал да бергӧдчис пиыслань: — Мыйла нӧ тэ чӧв олан?
Алёша сувтіс веськыда, синъясыс сылӧн скӧрысь югнитісны:
— Тайӧ эз вӧв тадзи!
Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ висьтавны, но эз вермы да бергӧдчис мӧдарӧ.
Лои шынитӧв.
Генерал нюжӧдіс Трубачёвлы кисӧ да индіс пиыс вылӧ:
— Коркӧ кӧ тіян отношениеясныд бурмасны, ме лоа сьӧлӧмсянь рад.
Васёк чӧв олігтыр копыртіс юрсӧ да вешйис.
Школьникъяс мӧдӧдчисны сы бӧрся, асьныс шӧпкӧдчӧмӧн сёрнитісны лоӧмтор йывсьыс.
— Справедливӧй генерал!
— Дерт жӧ!
Сы вылӧ сійӧ и генерал!
— А Трубачёвыссӧ!
Сійӧ, шуӧ, вӧзйыліс меным юксьыштны!
— Алёшкаыс тожӧ молодец, эз ылӧд!
— <ns>М-ми-ча-а артм-мис</ns>... — мыкталігтыр нюжӧдіс гырысь синъяса косіник детинка квайтӧд классысь.
Васёк мӧдіс мунны ӧдйӧджык.
Сійӧ аддзис ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧм ёртъяссӧ, на пӧвстысь Андрейкаӧс.
Найӧ мый йылысь кӧ сёрнитісны, асьныс видзӧдлывлісны улича вылӧ.
— Трубачёв! Лок ӧдйӧджык!
Сюръяяс вайӧны! — горӧдіс Петя Русаков.
Дворӧ грымакылігтыр пырис грузӧвик, кытчӧ тырӧдз тэчӧма чӧскыд дука свежӧй плакаяс.
— Стоп!
Стоп! — кабинаысь чеччыштігмоз шофёрлы горӧдіс Мироныч дед. — Сулав тані, муса морт, а то йӧзсӧ талялан...
А ноко, ребята, корӧй кодъясӧскӧ гырысьджыкъясӧс — ректыны мӧдам!
— Ректыны, ректыны!
Локтӧй ставныд машинаысь ректыны! — кутісны кывны дворын горзӧмъяс.
Туй вылын тыдовтчисны Леонид Тимофеевич, райкомса секретарь да генерал.
На бӧрвылын тэрмасис Грозный старшӧй челядькӧд.
— Вот радлуныс кӧні!
Дзонь событие! — нюмъялігтыр шуис Круглов ёрт, ачыс видзӧдіс, кыдзи кыкнан Миронычыс челядькӧд тшӧтш босьталӧны машинаысь плакаяс да шыблалӧны найӧс муӧ.
— Видзчысьӧмӧнджык, видзчысьӧмӧнджык!
Вешйӧй машина дорсьыс!
Челядь, вешйӧй машина дорсьыс! — ноксьӧ Федосья Григорьевна.
Сёйӧн лякӧссьӧм Елена Александровна кайӧма грузӧвик вылас да задорнӧя горзӧ:
— Кайӧй татчӧ!
Босьталӧй слегаяссӧ! — и кыкнан кинас босьтӧма сюръя да вынӧн кыскӧ сійӧс машина дорлань. — Трубачёв, тайӧс тэныд!
Забор вылӧ!
Андрейка уськӧдчӧ сылы отсӧг вылӧ; сылӧн юрсьыс усьӧ вылиник железнодорожнӧй фуражкаыс.
Орччӧн, укшаля, ош моз, кватитӧма сразу кык сюръя да кыскӧ найӧс аслас участок вылӧ Мазин.
Нюра да Лида муӧд кыскӧны кузь слегаяс.
— Кудрявцев!..
Кӧні Кудрявцев? — волнуйтчӧны ӧтувъя азартнас заразитчӧм квайтӧд классаяс.
Леонид Тимофеевичкӧд прӧщайтчигӧн генерал топыда топӧдлӧ сылысь кисӧ.
Райкомса секретарь пуксьӧ машинаӧ.
— Но, ӧні нин ми сэсся сӧмын зданиесӧ примитны волам! — шуӧ сійӧ директорлы.
Гӧстьяс мунӧны.
* * *
Кыкнан бригадаыс сёрӧдз уджалӧны асланыс участокъяс вылын.
Шонді лэччӧ нин, а гӧлӧсъяслӧн шум да пӧсь сирлӧн сук дукыс пырӧны учительскӧйӧ восьса ӧшиньӧд.
— Колӧ висьтавны ребяталы, медым муналасны гортаныс, — шуӧ Леонид Тимофеевич.
— Мый ті, найӧ ещӧ эз на сиравны сюръяяссӧ!
Мунасны ӧмӧй найӧ! — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич видзӧдӧ томиник учительница вылӧ бурпырысь шпыннялігмоз:
— Да, гашкӧ, найӧ тані войбыд кутасны ноксьыны?
— Гашкӧ, и войбыд.
Трубачёвлы некыдз оз позь мунны: Кудрявцевлӧн уна нин вӧчӧма, а сійӧ сӧмын на заводитӧ! — директорлысь нюммунӧмсӧ казявтӧг пӧся объясняйтӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич видзӧдӧ часі вылас.
— Висьталӧй ребяталы, медым найӧ пырысь-пыр жӧ муналасны гортаныс! — стрӧга шуӧ сійӧ. — А Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ ыстылӧй ме дінӧ.
Кыкнан участок вылас ӧзйӧны бипуръяс.
Би весьтӧ ӧшӧдӧм ведраясын шоналӧ сир.
Сэні жӧ эжа вылас косьмӧны радӧн пукталӧм сиралӧм сюръяяс.
Андрейка пукалӧ аслас выль другъяскӧд ӧтлаын.
Би югӧрыс зӧлӧтитӧ сы фуражкалысь околышексӧ да котралӧ челядьлӧн возбуждённӧй чужӧмъяс кузя.
Андрейка тӧдӧ нин ставсӧ Кудрявцев да Трубачёв костын лӧгалӧм йылысь.
— Лӧгавны соревнование дырйи оз позь.
Тайӧ ӧтувъя делӧ, — юрсӧ довкйӧдлігмоз важнӧя шуӧ сійӧ. — Ми ставным долженӧсь отсавны ёрта-ёртнымлы.
Челядь босьтӧны би вылысь сир тыра ведра, тэрмасигтыр мавталӧны медбӧръя сюръяяс да бисӧ кусӧдӧны ваӧн.
— Ӧкуратнӧяджык кусӧдӧй, медым ни ӧти ӧгыр эз коль, — велӧдӧ найӧс Андрейка.
Елена Александровна матыстчӧ бипур дорӧ.
Андрейка быдӧнкӧд прӧщайтчӧ киасьӧмӧн да нюжӧдӧ кисӧ и сылы:
— <rus>До свиданьица</rus>!
Ме ещӧ тіянӧ вола на.
— Коді тайӧ? — гусьӧник юалӧ Васёклысь Елена Александровна.
— Тайӧ миян Андрейка! — ӧттшӧтш вочавидзӧны сылы сразу некымын гӧлӧс.
Елена Александровна чуймӧмӧн видзӧдӧ еджыд юрсиа зонка бӧрся да сэсся шуӧ:
— Кӧкъямыс час нин, муналӧй гортаныд.
А тэ, Трубачёв, аслад ребятакӧд пырав директор дорӧ.
63 глава
ВАЖНӦЙ СЁРНИ
Челядь котӧрӧн пырӧны керкаӧ.
Кок чунь йыланыс кайӧны пос кузя, сувтӧны учительскӧй дорӧ да видзӧдлӧны джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд.
Директор пукалӧ пызан сайын, щӧкасӧ пыкӧма кинас да мый йылысь кӧ думайтӧ.
— Пукалӧ... — зумыша вашкӧдӧ Мазин.
— Пукалӧ? — повзьӧмӧн выльпӧв юалӧ Петя Русаков.
— Пукалӧ... пукалӧ... — вашкӧдӧмӧн висьталӧны ӧта-мӧдныслы мукӧдъясыс.
Леонид Тимофеевич юрсӧ бергӧдӧ налань:
— Мый ті сэні шӧпкӧдчанныд?
Локтӧй татчӧ.
Челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс пырӧны учительскӧйӧ.
— Пуксялӧй, — кучикӧн эжӧм паськыд диван вылӧ индігмоз шуӧ Леонид Тимофеевич. — Менам тіян дінӧ серьёзнӧй сёрни, и со мый йылысь...
Видзчысьӧмӧн ставныс пуксялӧны диван вылӧ.
Синсӧ лапниттӧг Васёк видзӧдӧ директорлы чужӧмас.
Мый йылысь кӧсйӧ сёрнитны накӧд Леонид Тимофеевич?
Сьӧлӧмыс сылӧн тревожнӧя тіпкӧ.
Директор бергӧдлӧ киас карандаш;
карӧй синъяссӧ читкыртӧмӧн ньӧжйӧник шуӧ выльысь:
— Да, со мый йылысь...
Меным висьталіс Елена Александровна, мый ті зэв ёна занимайтчанныд.
Тӧда сідзжӧ, мый сэтшӧм важнӧй предмет кузя, кыдзи арифметика, тіянлы абу удайтчӧма бура закрепитны ассьыныд тӧдӧмлунъястӧ...
— Ми закрепляйтам, — тэрыба шуис Петя Русаков.
Директор лэптыштліс кисӧ да торкис сійӧс:
— Ті пыр вӧлінныд отличникъясӧн.
Ме думайта, миян ӧтувъя желание, медым ті и водзӧ велӧдчинныд «отлично» вылӧ.
Та вӧсна ме предлагайта тіянлы ӧні не кыссьыны вынсьыныд вывті да спокойнӧя дасьтыны асьнытӧ сійӧ мӧвп дінас, мый ті кутанныд велӧдчыны витӧд классын.
Директор видзӧдліс челядь вылӧ.
Найӧ пукалісны чӧла, эз лысьтны торкны сійӧс, но чӧв оліганыс налӧн чужӧмъяс вылын тӧдчис решительнӧя протестуйтӧм.
— Коли ӧти тӧлысь занятиеяс заводитчытӧдз.
Бура думайтӧй ас костаныд менам предложение йылысь, сӧгласитчӧй тайӧ мӧвпыскӧд, мый ті колянныд витӧд классӧ, да спокойнӧя шойччӧй велӧдчӧм водзвылад.
Думыштӧй бурджыка: ӧти во лоӧ пропуститӧма, но та пыдди ті получитанныд настоящӧй тӧдӧмлунъяс витӧд класс кузя...
Директор сёрнитіс зэв меліа, ланьтыштлывліс, быттьӧкӧ виччысис ӧтвет, но челядь упрямӧя чӧв олісны.
— Ті долженӧсь гӧгӧрвоны, мый меным аслым эськӧ зэв окота вӧлі, медым ті вуджинныд квайтӧд классӧ, ме уважайта тіянлысь настойчивостьтӧ и зэв благодарен Екатерина Алексеевналы, коді тіянкӧд занимайтчис, но ме аддза, мый тайӧ прӧстӧ тіянлы абу вынъяс сертиныд.
— Ми огӧ лоӧй второгодникъясӧн, — ньӧжйӧник да ньӧти падъявтӧг шуис Васёк.
Директор паськӧдіс кияссӧ:
— Но, сідзкӧ, тіянлы ковмас экзамен сдайтны.
Коді сдайтас, сійӧ кутас велӧдчыны квайтӧд классын, а коді оз сдайт — кольччас витӧдӧ.
Ставныс дыр кежлӧ чӧв ланьтісны.
Васёк ньӧжйӧник чеччис:
— Мӧдам сдайтны экзамен.
— Мӧдам сдайтны экзамен, — места вывсьыс чеччалігӧн чорыда шуалісны сы бӧрся ёртъясыс.
— Ладнӧ, мунӧй! — мыйсюрӧ пызан вывсьыс машинальнӧя вешталігмоз дженьыдика шуис Леонид Тимофеевич.
Ёрта-ёртыс вылӧ видзӧдтӧг челядь петісны учительскӧйысь.
Кор на бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, директор волнуйтчигтыр нёровтчис креслӧ бӧр вылӧ: «Молодцы!
Крепыд йӧз!»
Минута мысти учительскӧйӧ пырис Елена Александровна.
— Менӧ победитісны! — кияссӧ шевкнитігмоз шуис сылы Леонид Тимофеевич. — Занимайтчӧй!
64 глава
МАТЫСТЧӦ РАЗВЯЗКА
Асывнас, кор Трубачёвлӧн ребята занимайтчӧны, удж вылӧ петӧ Витя Матрос аслас витӧд классаяскӧд.
Но кӧть кутшӧма оз зіль Витя, Кудрявцевлӧн бригадаыс ёна панйӧ сійӧс.
Ачыс Алёша оз тэрмась.
Сы бӧрын, кор батьыс сёрнитіс Трубачёвкӧд, Алёшалӧн воши кӧсйӧмыс унизитны ассьыс соперниксӧ.
Думыштчӧмӧн витӧд классаяслань видзӧдлывлігмоз да аддзигмоз, кыдзи найӧ мыйвынсьыс зільӧны вӧтӧдны сылысь бригадасӧ, сійӧ дыр лукйысьӧ кӧрттув ящикын, тэрмасьтӧг тувъявлӧ пӧвъяс, сэсся кытшовтӧ участоксӧ, придирчивӧя видзӧдалӧ уджъяссӧ аслас отсасьысьяслысь.
— Колӧ вӧчны мичаа да бура.
А тайӧ мый тэнад?
Перйы кӧрттувтӧ, тувъяв выльысь! — заборысь пӧлӧсӧн тувъялӧм пӧв нетшыштігмоз шуӧ сійӧ.
Алёша ачыс оз тӧд, мый сылы колӧ.
Тишин, коді водзвыв торжествуйтіс победа, гажаа шуис:
— Собрание вылын постановитісны, медым август витӧд лун кежлӧ став уджъяссӧ вӧлі помалӧма.
Август сизимӧд лунӧ мӧдасны нин принимайтны зданиесӧ.
Аски заводитасны ваявны партаяс важ школаысь.
— Но и мый? — зумыша юалӧ Алёша.
— А сійӧ, мый август витӧд луныс аски!
Ассьыным забортӧ ми помалам, а Трубачёв некыдз оз удит.
Сідзкӧ, сійӧ оз сӧмын миян соревнованиеын ворссьы, а ещӧ и став школа водзас медбӧръяӧн кольӧ!
Алёша ньӧжйӧник бергӧдӧ юрсӧ да чуймӧмӧн видзӧдӧ Тишин вылӧ.
Сэсся дӧзмӧмпырысь вештыштӧ сійӧс кинас:
— Вешйы!
Ставсьыс таысь ме дӧзми!
Но Тишин оз успокаивайтчы.
Ӧбед бӧрын, кор Трубачёв участок вылын пуӧ бешенӧй удж, сійӧ бокногӧн матыстчӧ Сева Малютин дінӧ да, полігтыр неылын уджалысь Мазин вылӧ видзӧдлывлігмоз, ньӧжйӧник шуӧ:
— Омӧль делӧныд тіян, ребята!
Ми пӧшти помалам нин.
Куим пролёт керка саяс коли.
Соревнование ті ворссянныд, тайӧ яснӧ.
Делӧыс абу таын.
А вот аски став ремонтыс помасьӧ, колянныд ті ӧтнанныд!
Яндзим всё-таки школатӧ подведитны!
Сева уджалӧ мукӧд челядькӧд ӧтмоза.
Курткасӧ сійӧ шыбитӧма эжа вылӧ, лажыньтчӧма забор дорӧ да, кӧрттувъяссӧ вомас кутігмоз, тувъявлӧ пӧвъяс.
Сылы некор видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ и некор сёрнитны.
Но Тишинлӧн нарошнӧ вӧчӧм мелі гӧлӧсыс петкӧдӧ Севаӧс терпениесьыс.
Сійӧ чеччыштӧ, вомсьыс сьӧлыштӧ кӧрттувъяссӧ да горзӧ:
— Мун татысь, а то тэысь нинӧм оз коль!
Тишин повзьӧмӧн бӧрыньтчӧ.
Челядь лэптӧны юръяснысӧ.
— О-о! — уважениеӧн шуӧ Мазин. — Севка ёнмис!
Любопытствоӧн челядь видзӧдлывлӧны Малютин вылӧ, но сійӧ бара нин зіля уджалӧ и сӧмын недыр мысти, быттьӧкӧ правдайтчигмоз, шуӧ:
— ... да сы вӧсна мый лёк морт тайӧ Тишиныс...
Рытъявылыс локтӧ Андрейка.
Челядь встречайтӧны сійӧс чӧв олігтыр, асьныс зумышӧсь.
Мый йылысь сёрнитны!
Андрейка и ачыс, аслас синъяснас аддзӧ Кудрявцев бригадалысь вылиник заборсӧ, сюръяяс костын помавтӧм куим пролёт; аддзӧ и заборыслысь мӧдарладорсӧ Трубачёв участок вылысь — выльӧн на муӧ сюйӧм сюръяяс, на бердӧ тувъявлӧм слегаяс да ёсь йыла пӧвъяслысь муртса заводитӧм визьтор.
— Аски помассьӧны став уджъясыс.
Миронычьяс тэрмасьӧны — талун краситісны джоджъяс, пос.
Ми сӧмын кольччам, — надеятӧг шуӧ Петя Русаков.
— Ребята, кольччамӧй вой кежлас! — вӧзйӧ Мазин.
— Войнас сӧмын каньяс аддзӧны, — резоннӧя висьталӧ Андрейка.
Трубачёвлӧн мудзӧм синъяс и чужӧм вылас сьӧдов пӧсь банйыштӧм.
Сылы яндзим витӧд классаяс водзын, кодъяс бӧрйисны сійӧс асланыс бригадирӧн, сійӧ оз вермы видзӧдны Витя Матрослы тревожнӧй сьӧд синъясас.
Мый думайтӧ Витя?
Важмозыс-ӧ кутас мечтайтны служитны сыкӧд ӧти корабль вылын?
Абу ӧмӧй яснӧ быдӧнлы, мый делӧыс матысмӧ развязкалань, мый аски тайӧ часас Кудрявцев кутас торжествуйтны победа!
Гашкӧ, сійӧ кутас торжествуйтны и сэки, кор тӧдлас, мый Васёк да сылӧн ёртъясыс долженӧсь ещӧ сдайтны экзамен, медым веськавны квайтӧд классӧ!
Васёклӧн душевнӧй вынъясыс слабмӧны.
«Олӧмыс сэтшӧм сьӧкыд.
Ми ворссям соревнование», — лӧсалӧм слегаяс сюръя бердӧ зіля тувъявлігмоз шогпырысь думайтӧ сійӧ.
Дерт, ребята пиысь некод оз сдайтчы, ставныс уджалӧны пиньяссӧ мурч курччӧмӧн.
Оз кӧ эськӧ вӧлі аски асывнас ков мунны урок вылӧ, найӧ эськӧ, гашкӧ, эштӧдісны.
Но та йылысь ӧні нинӧм и сёрнитны.
Витя Матрос шыбитӧ орччӧн моздорсьыс пӧвъяс да тіралан гӧлӧсӧн шуӧ:
— Ми талун водз петім...
Гашкӧ, тэ думайтан, Трубачёв, мый ме лёка уджалі?
Васёк зэвтӧ ассьыс вынъяссӧ да нюмъялӧ ёртыслы.
— Ме тӧда, тэ молодец, Витя.
Тэ вернӧй ёрт. — Сійӧ тапнитӧ детинкалы пельпомас. — Уджав, Матрос!
Большевикъяс некор оз сдайтчыны!
Андрейка сулалӧ неылын да видзӧдӧ, кыдзи Мазин яра талялӧ мусӧ сӧмын на муӧ сюйӧм сюръя гӧгӧр, кыдзи нывкаяс гезйӧн мерайтӧны пӧвъяслысь ёсьтӧм помъяссӧ, кыдзи, ёрта-ёртныслы отсалігмоз, челядь тэрмасьӧны да ноксьӧны, кыдзи надзӧник содӧ заборлӧн рӧвнӧй виж визьыс.
Андрейка сулалӧ, кыдзи гӧсть: важнӧй, думыштчӧма, серьёзнӧй.
Сійӧ тӧдӧ, мый кӧзяеваыслы ӧні абу сыӧдз.
— Тэ эн ӧбижайтчы, Андрейка, — шуӧ сылы Васёк. — Аддзан — тэрмасям ми...
Андрейка нинӧм оз вочавидз да, сулалыштӧм бӧрын, мунӧ.
Рӧмыдыс ньӧжйӧник паськалӧ дворӧд.
Кильчӧ вывсянь Елена Александровна аддзӧ копыртӧм юръяс, еджыд майкаяс.
— Ме тіянӧс зэв ёна кора, Фёдор Мироныч, аски отсавны витӧд классаяслы.
Локтӧй, пӧжалуйста, кыдз позьӧ водзджык, — волнуйтчигтыр висьталӧ сійӧ плӧтниклы.
Томджык Мироныч тэрмасьтӧг пӧрччӧ ассьыс уджалан халатсӧ, ӧшӧдӧ сійӧс ӧдзӧс дорас кӧрттув йылӧ да нюмъялігтыр шуӧ:
— Аски, гражданочка, миян тані выходнӧй.
Ми дедкӧд уджалам заводын.
Ме эськӧ радпырысь.
— Фёдор Мироныч, найӧ ворссьӧны соревнование!
Волӧй кӧть ӧти час кежлӧ! — корӧ Елена Александровна.
— Ӧти час кежлӧ — тайӧ сӧмын ветлӧм-мунӧмыс.
Сэтчӧ да бӧр.
Кад воштӧм.
А соревнование йывсьыд ті энӧ тӧждысьӧй.
Тайӧ нин пыр сідз — ӧти ворссьӧ, мӧд воӧ.
Мед сӧмын уджсӧ вӧлі вӧчӧма-а!
Мироныч мунӧ.
Аслас пӧрысь покодканас Грозный мунӧ дворті, думыштчӧм учительница дінті:
— Гортъясаныс нин эськӧ пӧра челядьыслы, Елена Александровна, а? — И, ӧтвет виччысьыштӧм бӧрын, содтӧ: — Тӧрыт войӧдз, талун войӧдз...
Леонид Тимофеевич таысь оз ошкы...
— Ме ачым тӧда, кор налы пӧра мунны, — дӧзмӧмпырысь торкӧ сійӧс Елена Александровна.
Збыльвылас сійӧ тӧдӧ сӧмын ӧтитор: трубачёвецъяс ворссьӧны соревнованиесӧ.
65 глава
АНДРЕЙКАЛӦН ЗЕМЛЯКЪЯС
Большевикъяс оз сдайтчыны!
Витя Матрос тожӧ эз сдавайтчы.
Войнас сійӧ унаысь чеччыштлывліс вольпась вывсьыс да, пемыд занавеска вештыштӧм бӧрын, видзӧдіс пуяссайса небеса визь вылӧ.
Аслас витӧд классаяскӧд рытсяньыс сёрнитчӧм бӧрын, мый найӧ воасны водзджык, Витя чепӧсйис гортсьыс, весиг эз видзӧдлы часі вылӧ.
Ывлаын вӧлі ыркыд.
Пу увъяс сьӧктаммӧмаӧсь лысваысла, тротуаръяссӧ быттьӧкӧ сӧмын ӧні на мыськӧмаӧсь.
Асылыс вӧлі кӧдзыд, кодӧс абу на удитӧма шонтыны шондіыс — лӧзов небесаас быттьӧкӧ места вылас кынмӧм кымӧръяс пыр эз писькӧдчы ни ӧти шоныд югӧр.
Витя пель йылӧдзыс лэптӧма курткасӧ, тшайподӧн кӧмалӧм башмакъяснас изъяс вывті котшкӧдігтыр, котӧртіс йӧзтӧм улича кузя.
Дзик стройка дорас сійӧ сувтіс, быттьӧкӧ кынмис места вылас, сэсся нёровтчис сюръя бердӧ, кытчӧ вӧлі тувъялӧма еджыд пӧвтор «2-ӧд №-а школа», паськыда восьтіс синъяссӧ да надзӧник пуксис муӧ.
На участок вылын, тэрыба да пелька мӧлӧтъяснас котшкӧдчигтыр, уджалісны том зонъяс.
Ставныс найӧ вӧліны ӧткодь кизьяса ӧткодь костюмаӧсь.
Муӧ сюйӧм сюръяяс вылын забор пӧлӧн чурвидзисны налӧн чорыд сьӧд шинельясныс да фуражкаясныс.
Том зонъяс уджалісны чӧв олігтыр да зіля.
Налӧн кужысь кияс улын Витя син водзын тэрыба, быттьӧкӧ мойдын, быдмис дыр виччысяна забор.
Витя эз радейтлы мойдъяс да эз веритлы чудесаяслы.
Но тайӧ разын сійӧ ёна чуймис.
Мӧвпъясыс, быттьӧкӧ воробей стая, кыдзсюрӧ жуисны сы юрын.
Сьӧд шинельяс да сьӧд фуражкаяс сюръяяс йылын, чӧв олігтыр вӧрысь мыгӧръяс, мӧлӧтъяслӧн таинственнӧй котшкӧдчӧмъяс да став пустырыс, коді тайӧ водз часас вӧлі дзик необитаемӧй остров кодь, чужтісны Витя юрын необыкновеннӧй да великолепнӧй фантазия:
«Черноморецъяс! Том капитанъяс!»
Со, тэрмасигтыр полушубоксӧ пасьталігмоз, керкаысь петіс школаса стӧрӧж.
Сылы паныд уджалысьяс чукӧрысь торйӧдчис еджыд юра зон.
Витя чошкӧдіс пельяссӧ, но кыліс сӧмын ӧти кыв: «Землякъяс...»
Тошсӧ гыжъялігтыр школаса стӧрӧж дыр сулаліс шӧйӧвошӧмӧн.
Витялы весиг кажитчис, мый старикӧс прӧстӧ тувъялісны места вылас таинственнӧй кывнас, кодӧс шуис том капитан.
Здук кежлӧ ланьтыштлӧм мӧлӧтъяс бара кутісны котшкӧдчыны ещӧ ёнджыка.
Но Витя эз вӧв полысь рӧдысь.
Сійӧ эз кӧсйы сідзи позорнӧя бӧрыньтчыны, кыдзи бӧрыньтчис пӧрысь стӧрӧж.
Таысь кындзи, быдмысь заборыс убеждайтіс сійӧс, мый немвиччысьтӧг воысьяслӧн абу лёк думъяс.
Детинка лэдзис воротниксӧ, кыскыштіс вывлань да алӧй бутонӧн лӧсьӧдіс ассьыс пионерскӧй галстуксӧ, топыдджыка зэвтіс пель вылас бескозыркасӧ да петіс дзебсянінсьыс.
— Честь имеита представитчыны!
Черноморскӧй флотса моряклӧн вок, Трубачёв бригадаса пионер, Виктор Бобров, прӧзвище серти Матрос! — збоя рапортуйтіс сійӧ.
Таинственнӧй «землякъяс», уджсӧ эновтлытӧг, приветствуйтісны сійӧс:
— Здорово, ёрт!
Разочаруйтчӧм Витя аддзис матысь том зонъяслысь обыкновеннӧй чужӧмъяссӧ, кодъяслӧн банбокъясас вӧліны берин чутъяс да челядь сяма збой синъяс.
— Здравствуй, Виктор! — друг шуис сылы тӧдса гӧлӧс.
Еджыд юрсиа зон нюмъялігтыр вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс. — Со менам землякъяс локтісны отсавны тіянлы.
Найӧ уджавнытӧ пелькӧсь!
Ворота тшӧтш тіянлы сувтӧдасны.
Йӧз сознательнӧйӧсь, компанейскӧйӧсь...
Витя видзӧдіс сылы чужӧмас гудыртчӧм синъясӧн.
И кор сылӧн великолепнӧй фантазияыс сылі, тӧдвылас сылы уси ставыс: торжествуйтысь Тишин, соревнование ворссьысь бригадаыс, Трубачёв...
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс быдмӧм забор вылӧ, и ыджыд нимкодьлун шымыртіс сылысь став существосӧ.
— Мед оласны Андрейкалӧн землякъяс! — горштырнас равӧстіс сійӧ да вывлань шыбитліс ассьыс бескозыркасӧ.
Уджсӧ эновтлытӧг ремесленникъяс гажаа видзӧдлісны сы вылӧ.
Витя сюйсис на костӧ да тожӧ босьтіс мӧлӧт.
Часджын мысти участок вылӧ воисны став витӧд классаясыс.
Найӧ, кыдзи и Витя Матрос, сувталісны пыранінас да паськыда паськӧдӧм синъясӧн видзӧдісны то ремесленникъяс вылӧ, то вой чӧжӧн быдмӧм выль забор вылӧ.
Сэсся мӧдіс чукӧртчыны Кудрявцевлӧн бригадаыс.
Челядь шӧйӧвошисны да, нинӧм гӧгӧрвотӧг, мыйын делӧыс, кыдзсюрӧ тойласисны Тишин дорын.
Юрсӧ копыртӧмӧн Тишин надзӧник чӧвтлывліс синъяссӧ ремесленникъяс вылӧ, кодъяс тувъявлісны медбӧръя пӧвъяс Трубачёв участокса заборӧ.
— Ворссим... — вашкӧдӧмӧн шуис кодкӧ.
Алёша Кудрявцев матыстчис ёртъясыс дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн вежыньтчыштісны нюмъёвтӧмысь, сьӧд синкымъясыс дрӧгнитлывлісны.
— Ми ворссим... — ещӧ ӧтчыд шуис кодкӧ.
Алёша эз вевъяв вочавидзны.
Кымынкӧ ремесленник Андрейка юрнуӧдӧм улын вуджисны сы участок вылӧ да, быттьӧкӧ асланыс ёртъясныскӧд соревнуйтчигтыр, кутісны котшкӧдны мӧлӧтъясӧн.
— Найӧ и миянлы стрӧитӧны! — чуймӧмӧн шуис кодкӧ.
Кияссӧ зептас сюйӧм бӧрын Алёша муніс ремесленникъяс дінӧ.
Мукӧдыс тревогаӧн видзӧдісны асланыс бригадир бӧрся.
— Школа — тайӧ ӧтувъя делӧ, — Кудрявцевлы объяснитіс Андрейка. — Соревнованиеыс абу сыын, медым ӧтикыс мӧдыс вылӧ зверӧн видзӧдіс.
Соревнование — тайӧ ӧтувъя пӧльза вылӧ.
Вот менам землякъяс и решитісны — отсалам школьникъяслы стрӧитны забор.
И тэ гӧгӧрво тайӧс правильнӧ!
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Алексей?
А менӧ шуӧны Андрей.
Тайӧ делӧ вылас ми и дружитчам тэкӧд!
Падъялігтыр Алёша топӧдліс сылы нюжӧдӧм кисӧ.
Сэсся друг пыркнитіс юрсӧ да серӧктіс:
— Лӧсьыда тайӧс ті думыштӧмныд!
А ме, пӧжалуй, и рад!
Сійӧ друг кутіс чувствуйтны, мый сылӧн сьӧлӧм вывсьыс уси сьӧкыд из.
Да, сійӧ эз кӧсйы унизитны Трубачёвӧс, сылы эз ков победаыс Васёк Трубачёв вылын да сылӧн ёртъяс вылын!
И та вылӧ вӧлі ыджыд гуся помка...
Тӧрыт Алёша гусьӧник нуис пионерскӧй комнатаысь Одинцовлысь дневниксӧ.
Трубачёв да сылӧн отряд йылысь историясӧ сійӧ сӧмын кывліс.
Веськыда юасьны ёртъясыслысь аслас соперник йылысь Алёшалы и юрас эз волы — сійӧ вӧлі вывті самолюбивӧй.
Но школаӧ веськалӧм дневник вӧрзьӧдіс сылысь любопытствосӧ.
— Ми мӧдам ставным ӧтлаын лыддьыны сійӧс, — кӧсйысис школьникъяслы Елена Александровна.
Но Алёша эз кӧсйы ставныскӧд ӧтлаын кывзыны тайӧ историясӧ, сійӧ век вӧчліс вид, мый тайӧ историяыс сійӧс ньӧти оз интересуйт.
Тӧрыт, здук кыйӧдӧм мысти, кор челядь вӧліны удж вылынӧсь, сійӧ гусьӧник пыраліс пионерскӧй комнатаӧ да нуис дневниксӧ.
Страница бӧрся страница ньӧжйӧник листалігтыр сійӧс босьтліс ыджыд волнение на вӧсна, кодъяс йылысь сэтшӧм радейтӧмпырысь гижис Одинцов.
Алёша эз удит помӧдз лыддьыны тайӧ страницаяссӧ, но унмовсигас сійӧ аддзис ас водзсьыс Трубачёвӧс, сійӧ сулаліс сыкӧд орччӧн, сійӧ тэрмасис исполняйтны сылысь поручениеяссӧ, сійӧ признайтіс сійӧс аслас командирӧн...
И ӧні, Андрейкакӧд сёрнитігӧн, чувствуйтіс кокняммӧм да нимкодьлун сыысь, мый сійӧ ӧні абу нин Трубачёвлӧн противник.
Андрейка тожӧ нимкодясис:
— Вот и бур, мый тэ сознательнӧй!
Васёк ӧд нинӧм эз тӧд, землякъясӧс ме гусьӧн вайӧді!
Ассьыс ёртъяссӧ успокоитӧм бӧрын Кудрявцев Андрейкакӧд тшӧтш бумага вылӧ вӧчис мича вороталысь чертёж.
Тайӧ чертёжсӧ ремесленникъяскӧд обсуждайтігӧн сійӧ шуис:
— Колӧ Трубачёвлысь юавны.
Кыдзи сылы — воӧ сьӧлӧм вылас али оз?
А директорлы мед сюрприз лоӧ!
Бригадаяс друг ӧтлаасисны ӧтлаӧ, кутісны дружнӧя ноксьыны.
Мӧдӧд судтаын учительскӧй ӧшиньсянь видзӧдіс директор.
— Муртса югдігас воисны, — сы мышкын вашкӧдіс Грозный. — Ме петі — дивӧыд, забор вӧчӧны!
А вот эсійӧ чангыль ныра железнодорожникыс — важнӧй зонка сэтшӧм...
Тайӧ пӧ, шуӧ, менам землякъяс, отсавны воисны...
Леонид Тимофеевич перйис носӧвӧй чышъян, чышкис ӧчкисӧ:
— Вот и ми тэкӧд, старик, асланым уджысь получайтам награда.
Да сӧмын ӧти та вӧсна позьӧ сетны челядьлы став олӧмтӧ!
— Менам и то сьӧлӧмӧй вӧрзис, — юрсӧ довкйӧдлыштіс школаса стӧрӧж.
Восьса ӧшиньӧд кылісны гора гӧлӧсъяс, дружнӧй команда.
— Сюръяяс вороталы сувтӧдӧны, — ӧшинь пыр видзӧдлӧм бӧрын шуис директорлы Грозный.
66 глава
ШУДА ЛУН
Тётя Дуня войбыд эз узь.
Васёк кыліс кухняысь сылысь ньӧжйӧник ветлӧдлӧмсӧ да, сідз жӧ кыдзи и тётяыс, думайтіс бать йывсьыс.
Сылы син водзас воліс сьӧкыда ранитчӧмаяслӧн палата.
Татшӧм палатаыс вӧлі налӧн госпиталяс.
Сэні пыр дежуритісны врачьяс да сестраяс, челядьӧс сэтчӧ эз лэдзлыны.
Коридорӧд мунігӧн джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд Васёк унаысь аддзывліс вӧрзьывтӧм, койка вылӧ нюжӧдчӧм фигураяс; ёсь, кельыд чужӧмъяс, бинтъяс увсянь видзӧдысь, лихорадочнӧя югъялысь синъяс.
Тайӧ комната дінтіыс мунлывлісны кок чунь йылын...
Ӧні Васёк думсьыс представляйтіс, мый татшӧм жӧ палатаын куйлӧ сылӧн батьыс, сійӧ аддзис сылысь кулӧма кодь кисӧ, коді ӧшӧдчӧма койка вывсянь...
Васёк майшасис войбыд.
Сійӧ восьтлывліс синъяссӧ, бергӧдлывліс синванас кӧтасьӧм пӧдушкасӧ, бара аддзыліс ас водзсьыс сьӧкыда ранитчӧмаяслы госпитальса палата, кыліс тётя Дуня комнатаысь кышакылӧмъяс, унмовсьліс, бӧр садьмыліс...
Ывлаын ньӧжйӧник югдіс.
Медбӧрын, сьӧкыда беспокоитчӧм вӧсна мучитчӧмысь сійӧ чорыда унмовсис.
И друг чеччыштіс кок йылас, сылӧн сьӧлӧмыс ёна тіпкис.
Ӧшинь пыр видзӧдіс югыд асыв, а уліын пыран ӧдзӧс дорын кыліс почтальонлӧн гора гӧлӧс:
— Тӧдсаясӧй!
Письмӧ получайтӧй!
Важӧн-важӧн эз садьмӧдлы найӧс тайӧ гӧлӧсыс...
Тётя Дуняӧс панйӧм бӧрын Васёк ӧти дӧрӧм кежсьыс чепӧсйис ывлаӧ, почтальон киысь кватитіс письмӧ...
Ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясьӧм букваясыс конверт вылын нинӧмӧн эз казьтывны Павел Васильевичлысь рӧвнӧй почерксӧ, и век жӧ Васёк чувствуйтіс, мый тайӧ письмӧыс батьсяньыс.
«Ловъя!» — вуджӧртіс Васёк юрын нимкодь мӧвп.
— Ачыс-ӧ гижӧ? — видзӧдігмоз, кыдзи дрӧжжитысь кинас племянникыс косялӧ конверт, шӧпнитіс тётя Дуня.
Павел Васильевич гижис ачыс.
Сійӧ юӧртіс, мый куйлӧ госпитальын, мый веськалӧма сэтчӧ, кор сьӧкыда контузитчӧма.
«Куйлі ме, донаясӧй менам, быттьӧкӧ кулӧма.
Вӧлі пельтӧм, немӧй.
Эг тӧд, кор вой, кор лун.
Ӧні вочасӧн понді воны ас садьӧ, но здоровьеыд оз сразу бӧр во.
Первой заводиті сёрнитны, сэсся мӧді вӧрыштны, а ӧні со гижа шуйга киӧн.
Тэ, Рыжик, татшӧм каракуляяссӧ эн гижлы и мӧдӧд классын, а ме со гижа и нимкодяся.
Врачьяс кӧсйысьӧны надзӧникӧн бурдӧдны менӧ, гашкӧ, ещӧ и служитышта на Рӧдиналы...
Тэ, Васёк, сюся видзӧд тьӧткаыд бӧрся, сійӧ миян муртса кӧ мыйкӧ — пыр жӧ бӧрдны...
Синватӧ колӧ, Дунюшка, кутыштны, ёнджык закалка имеитны.
А ті бурджык радуйтчӧй, менам донаясӧй, сы вӧсна мый меным присвоитӧма Сӧветскӧй Союзса Геройлысь высокӧй звание...»
Бать гижис ещӧ, мыйӧн сӧмын петас госпитальысь, обязательнӧ волас гортас.
«Вот и аддзысьлам ми бара.
Кыдзи думъясӧн воа тайӧ минутаӧдзыс, сідзи и томма сьӧлӧмӧн...»
Васёк уськӧдчис кутлыны тётя Дуняӧс:
— Воас! Воас!
Сійӧ бурдӧ!
— Энлы, энлы!
Лыддьы выльысь!
Ме эг на ещӧ гӧгӧрво, кыдзи да мый...
Мыйла сійӧ гижӧ шуйга кинас?
Нинӧм ме бура эг гӧгӧрво.
Кор нӧ кӧть воассӧ?
Ӧд Геройлысь ним получитіс батьыд!
Лыддьы, муса пи, первой строкасяньыс, кыдзи сійӧ гижӧ...
Васёк лыддис первой строкасяньыс медбӧръяӧдзыс.
Бара заводитліс первойсяньыс...
Ӧчкисӧ лӧсьӧдігмоз тётя Дуня видзӧдлывліс сы пельпом сайсянь.
— Синва йывсьыссӧ лыддьы...
Видзӧдтӧ, медым не бӧрдны сы вӧсна!
Кутшӧм распоряжение сетӧ, видзӧдтӧ!..
Лыддьы первой строкасяньыс.
Аттӧ дивӧ!
Лыддьы, лыддьы!
Нинӧм ме бура ог гӧгӧрво...
Вайлы кӧть ӧчки пыр аслам синъясӧн видзӧдла, — пыр ӧтисӧ долис тётя Дуня.
Васёк муртса вермис корны сылысь письмӧсӧ, медым лыддьыны ёртъясыслы.
Сійӧ решитіс петкӧдлыны сійӧс занятиеяс бӧрын, поліс торкны урок вылын дисциплина, сы вӧсна мый тӧрытъя лунсянь налӧн учительницаӧн дзикӧдз лои Елена Александровна.
Сійӧ воис урок вылӧ да ньӧти падъявтӧг висьталіс:
— Ӧні ми тіянкӧд кутам занимайтчыны арифметикаӧн кык час быд лун.
Мукӧд занятиеяссӧ мӧдас нуӧдны Екатерина Алексеевна, кыдзи и водзджык нуӧдліс.
Сылӧн воӧмыс бара ышӧдіс челядьӧс.
Зэв сюся найӧ кыйисны сылысь быд кыв.
Но талун Васёк век жӧ эз выдержит.
— Ме получиті батьсянь письмӧ, — немвиччысьтӧг гораа шуис сійӧ.
Письмӧсӧ лыддисны ставныс.
Екатерина Алексеевна окыштіс Васёкӧс.
— Миянлы Петякӧд бать гижӧ частӧ, но ме гӧгӧрвоа, мый ті переживайтінныд тётя Дунякӧд, кор эз вӧвны письмӧясыс, — шуис сійӧ.
Елена Александровна Павел Васильевичлысь письмӧсӧ лыддис гораа, сэсся ас кежас.
Аслас ёрт батьӧн гордитчигтыр челядь терпитны вермытӧг да нимкодьпырысь виччысисны, мый сійӧ шуас.
Елена Александровна нинӧм эз шу письмӧ йылысь, а аслас обычнӧй кыпыдлунӧн матыстчис пызан дінӧ да тшӧктіс:
— Пуксьӧй!
Ми ӧні жӧ гижам Павел Васильевичлы ставным ӧттшӧтш!
Ладнӧ, Васёк?
Сійӧ первойысь шуис Васёкӧс нимнас, и Васёклы тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Но сійӧ медся ёна нимкодясис сы вылӧ, мый найӧ ставныс ӧтлаын гижасны письмӧ батьыслы.
Гижисны ставныс.
Олӧм радейтан, кыпыд строчкаясын чувствуйтчис ыджыд надея шуда выль олӧм вылӧ.
Ӧбедӧдз занимайтчӧм бӧрын челядь кутісны тэрмасьны стройка вылӧ.
Ставныс бура гӧгӧрвоисны, мый Кудрявцевлысь бригадасӧ вӧтӧдны оз удайтчы.
— Ворссьӧм вылӧ мунам! — ассьыс книгаяссӧ чукӧртігмоз шутитыштіс Мазин.
«Бать отличайтчӧ, а ме янала...» — шогпырысь думыштіс Васёк.
Мукӧд ребятаыс чӧв олісны.
Уналы дум вылас уси кӧсйысьӧм, кодӧс найӧ сетлісны ёрта-ёртыслы сбор вылын: ставсӧ вевъявны, ставсӧ вермыны, не шуавны коньӧр кодь кывъяс да нинӧмысь не ӧтказывайтчыны!
— Ми огӧ и ӧтказывайтчӧй!
Ми ӧмӧй ӧтказывайтчам? — расстроитчӧмӧн нурбыляліс Петя Русаков. — Ми ещӧ воюйтыштам на!
Но воюйтны налы эз ковмы.
Витя Матрос, коді частӧ котӧртлывліс улича вылӧ, ылісянь аддзис локтысь челядьӧс.
Сійӧ чеччыштіс тротуардорса ляпкыдик столб вылӧ да кутіс ӧвтчыны налы кияснас, сеталіс кутшӧмкӧ сигналъяс.
Елена Александровна муніс челядькӧд ӧтлаын.
Витя Матрослӧн немвиччысьтӧм тыдовтчӧмыс серамсӧ петкӧдіс сылысь.
— Вот выдумщик!
Видзӧдлӧй, мый тайӧ петкӧдлӧ сійӧ!
— Sos! Sos! — шпыньмуніс Мазин.
Витя друг чеччыштіс тротуар вылӧ да кутіс тӧвзьыны налы паныд.
— Трубачёв!
Заборыд — со!
Тишин — фьють!..
Землякъяс!..
Ворота!.. — мыйкӧ горзіс сійӧ котӧртігас, паськӧдліс ассьыс радлунӧн дзирдалысь сьӧд синъяссӧ.
— Сулав, сулав, зонмӧ! — кватитіс сійӧс пельпомӧдыс Мазин. — Вайлы ме юртӧ малышта, мыйкӧ тэ абу-ӧ лоӧмыд...
— Ме нинӧм эг ло, ме нинӧм эг ло! — мездысигмоз тэрыба висьталіс Витя. — Первойсӧ ме ачым думыштлі, мый мекӧд мыйкӧ лои, а мекӧд нинӧм эз ло...
Елена Александровна дугдіс серавнысӧ да стрӧга шуис:
— Эн вежнясь, Витя!
Терпитны ог вермы, кор кодкӧ йӧй улӧ лэдзчысьӧ!
— Да ме ог лэдзчысь, честнӧй кыв!
Ӧні асьныд аддзанныд!
Мунӧй ӧдйӧджык — и аддзанныд!
Елена Александровна коли нывкаяскӧд, челядь котӧртісны водзӧ.
— Тэ кӧть висьтав тӧлкӧн, мый лои? — волнуйтчигтыр юасис Витялысь Трубачёв.
Но Витя пыр долис ӧтиӧс:
— Асьныд пырысь-пыр аддзанныд!
Челядь котӧрӧн воисны стройка дорӧдз.
На син водзын пыранінсянь ӧтар-мӧдарладорас тыдаліс вижов выль забор.
Школьникъяс да тӧдтӧм том зонъяс дружнӧя вӧчисны ворота.
Найӧ крепитісны муӧ джуджыд сюръя, асьныс кутісны сійӧс быдладорсянь да гораа командуйтісны:
— Веськыдджыка кутӧй!
— Тыртӧй мунас, ребята!
— Энлӧй, ме чеччышта, неуна талялышта мусӧ!
Челядь чукӧрӧ пырӧм бӧрын Витя тожӧ кутчысис сюръя бердӧ.
Васёк видзӧдліс аслас ёртъясыс вылӧ.
Найӧ сулалісны дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь.
Налысь чуймӧм чужӧмъяссӧ аддзигӧн школьникъяс гажаа сералісны.
Налы паныд тэрмасигмоз локтіс Андрейка, нюмъяліс да довкйӧдліс юрсӧ.
— Здорово, ёртъяс! — на дінӧ матыстчӧм бӧрын да быдӧнлы ӧти-ӧтиӧн кисӧ сетігмоз шуис сійӧ. — Энӧ ӧбижайтчӧй менам землякъяс вылӧ — найӧ тані тіянтӧг кӧзяйничайтыштісны неуна.
Ремесленникъяс!
Пельк йӧз!
— Андрейка, да ӧд тайӧ веськыда чудеса кутшӧмкӧ! — паськыда паськӧдӧм синъяснас сы вылӧ видзӧдігмоз шӧпнитіс Васёк.
— Чудесаыс мойдын овлывлӧ, а миян тайӧ ёртъяслы отсӧгӧн шусьӧ, со и ставыс.
Вот помасяс война — менам землякъяс мунасны жугӧдӧм сиктъяс выльысь стрӧитны.
И менсьым сиктӧс стрӧитасны, ме накӧд сёрнитчи нин, мый меным сэні колӧ.
Ассьым сиктӧс ме выль план серти кута стрӧитны!
abu
Челядь пыр на эз вермыны воны ас садяныс.
Сэсся Мазин гораа серӧктіс:
— Но чуймӧдін тэ миянӧс!
Ми ещӧ тайӧ стройка вылас на огӧ вермӧй помӧдз дивуйтчыны, а сійӧ нин сикт йылысь тӧлкуйтӧ!
— Водзӧ видзӧдны некор абу вреднӧ, — шутитыштіс Андрейка да, кор аддзис, мый сюръясӧ сувтӧдӧма нин, кутіс тэрмасьны: — Но, мунамӧй, тӧдмӧда землякъяскӧд!
Со найӧ сулалӧны, виччысьӧны!
Челядь мунісны тӧдмасьны.
Найӧ топыда топӧдлісны ремесленникъяслысь кияссӧ, яндысьӧмпырысь аттьӧалісны отсӧг сетӧмысь.
— Но, кутшӧм тайӧ удж — тайӧ миянлы дзик нинӧм оз сулав!
Ми уджалам гырысь стройкаяс вылын!
На дінӧ матыстчис Елена Александровна.
Ыджыд волнениесьыс сылӧн синъясыс кажитчисны чим лӧзӧсь.
— Ремесленник ёртъяс, директор кӧсйӧ личнӧ благодаритны тіянӧс.
Пырамӧй керкаас!
— Пырамӧй, пырамӧй!
Ми тіянлы ассьыным школанымӧс петкӧдлам! — кутісны шумитны челядь.
Школьникъяслӧн шума чукӧрын ремесленникъяс мӧдӧдчисны керкалань.
— Андрейка, менам талун сэтшӧм шуда лун!.. — аслас другыслысь кисӧ топыда кутлігмоз вашкӧдіс Васёк. — Мед эськӧ унджык татшӧм лунъясыс, Андрейка!..
Ремесленникъяс тӧдмасисны директоркӧд, зэв бура видзӧдалісны керкасӧ ставнас, дыр сулалісны классъясын, ас костаныс сёрнитісны специалистъяслӧн сійӧ особӧй кывйӧн, коді шӧйӧвоштӧ тайӧ делӧсӧ тӧдтӧм мортӧс да кыпӧдӧ ыджыд уважение йӧзлысь.
Прӧщайтчисны найӧ быдӧнкӧд киасьӧмӧн да аттьӧалӧмсӧ принимайтісны сдержаннӧя, достоинствоӧн.
— Бур ребята ті! — сьӧлӧмсяньыс шуис Андрейкалы Леонид Тимофеевич. — Сӧмын мыйла тэ шуан найӧс аслад землякъясӧн?
Ті ӧмӧй ӧти сиктысь?
— Кутшӧм сэн ӧтиысь!
Татчӧ чукӧртчӧмаӧсь миян мулӧн быдладор помсянь, коді кытысь! — шпыньмуніс Андрейка да серьёзнӧя содтіс: — А всё равно землякъяс — Рӧдинаыс быдӧнлӧн ӧти!
Ремесленникъяс мунісны сідзи жӧ мичаа, кыдзи и уджалісны.
Налӧн ӧткодь формаыс да фуражкаясыс, кытчӧ вӧлі зарниӧн гижӧма «Трудрезервы», кыв шутӧг индісны сы вылӧ, мый тайӧ мунӧ труженикъяслӧн сплочённӧй отряд — асланыс страналӧн том строительяс.
Леонид Тимофеевич думыштчӧмӧн видзӧдіс на бӧрся, сэсся казяліс аскӧдыс орччӧн сулалысь Алёша Кудрявцевӧс да юаліс:
— А мыйӧн жӧ помасис тіян соревнованиеныд?
— Соревнование помасис ничьяӧн, — спокойнӧя вочавидзис Алёша.
— Победитісны землякъяс! — шутитыштіс кодкӧ челядь пиысь.
67 глава
ЛИДА ОРДЫН ПРАЗДНИК
Занятиеяс бӧрын Лида нуӧдіс челядьӧс бокӧджык да торжественнӧя шуис:
— Мамаӧс примитӧмаӧсь партияӧ!
— Вот тайӧ да!
Поздравляйтам тэнӧ, Лида! — нимкодясисны челядь.
— Вай ассьыд китӧ! — нюммуніс Мазин, кодлы дум вылас уси Грицько.
— Молодец тэнад мамаыд!
Пӧдругасӧ колльӧдӧм бӧрын вӧчисны спешнӧй совещание.
— Вайӧ гижамӧй Лида мамалы письмӧ! — вӧзйис Сева.
— Мыйла письмӧ?
Прӧстӧ мунам асьным да поздравитам!
Тайӧ ӧд ӧтчыд нэмнас овлӧ мортыслӧн татшӧм событиеыс!
— Мися жӧ ме видзӧда — Лида воис талун сэтшӧм долыд! — шуис Саша.
— А ме тӧді!
Ме дзик асывсяньыс нин тӧді! — ошйысьыштіс Нюра.
— Но, сідзкӧ, кыдз нӧ кутам поздравляйтны, ребята? — юаліс Васёк.
— Ме думайта, прӧстӧ мунам рытнас да висьталам, мый ми ставным зэв радӧсь да желайтам успехъяс, — вӧзйис Одинцов.
Лидалӧн выльтор йылысь ребята висьталісны асланыс гортсаясныслы.
— Обязательнӧ ветлӧй!
И месянь поздравитӧй! — шуис Васёклы тётя Дуня. — Ме эськӧ ачым пыралі, да сёрӧн помала уджӧс.
Войнас абу лӧсьыд!
Рытнас челядь чукӧртчисны Лида керка дінӧ.
— Водз воим.
Ирина Николаевна ещӧ удж вылын на, — шуис Петя Русаков. — Бурджык мунамӧ бӧр.
— Вообщӧ абу лӧсьыд сулавны тані.
Он жӧ ывлаын сувтӧд мортӧс, медым поздравитны! — шутитыштіс Одинцов.
Челядь мунісны улича кузя.
Гортас пукалігӧн Лида аддзис найӧс ӧшинь пыр да волнуйтчис.
Кор нин дзикӧдз пемдіс, тротуар вылын кутісны кывны тэрыб кокшыяс, и Лидалӧн мамыс прӧйдитіс ворота сайӧ дзебсьӧм челядь дінті.
— Локтіс... — гусьӧник шуис Петя.
— Ӧні пырамӧй!
— Энлы.
Мед кӧть ӧбедайтыштас, сійӧ ӧд удж вылысь воис! — ӧлӧдісны сійӧс ёртъясыс.
Бара гуляйтыштісны улича кузя.
Сэсся Одинцов решитіс:
— Ме думайта, позьӧ нин.
Кильчӧ вылын чышкалісны кокъяснысӧ.
Видзчысьӧмӧн звӧнитісны пыран ӧдзӧс дорын.
— Ӧта-мӧд бӧрсяныд пырӧй! — ӧлӧдіс Васёк.
Восьтіс Лида.
— А! Здравствуйте!
А ме думайта, коді тайӧ? — притворяйтчӧмӧн шензис сійӧ.
— Здравствуй, Лида!
Ми тэнад мама дінӧ.
Позьӧ сійӧс аддзӧдлыны? — ассьыс чубсӧ шыльӧдігмоз юаліс Васёк.
Лидалӧн мамыс петіс передньӧйӧ:
— Коді менӧ юасьӧ, Лидуша?
Челядь уськӧдчисны сы дінӧ ставныс ӧттшӧтш.
Одинцов эз вевъяв висьтавны дасьтӧм речсӧ.
— Поздравляйтам тіянӧс, Ирина Николаевна!
— Ми локтім поздравитны тіянӧс партияӧ пырӧмӧн!
— Ми ставным зэв радӧсь тіян вӧсна!
И Лида вӧсна радӧсь, мый сылӧн мамыс — коммунистка! — передньӧйын жуигмоз горзісны челядь.
— Аттьӧ, аттьӧ!
Ті ёна вӧрзьӧдінныд менсьым сьӧлӧмӧс, ребята!
Пырӧй комнатаӧ...
Лидок, кор ёртъястӧ комнатаӧ! — сылы нюжӧдӧм кияссӧ топӧдлігтыр висьталіс Лидалӧн мамыс. — Аттьӧ тіянлы, донаясӧй!
Тайӧ зэв ёна вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс, мый ті локтінныд!
Комнатаын Одинцов ещӧ ӧтчыд официальнӧя поздравитіс Ирина Николаевнаӧс «сылы тӧдса пионеръяс нимсянь» да желайтіс быдсяма успехъяссӧ.
Лидалӧн мамыс, гажа, мелі, сэтшӧм жӧ пельк да тэрыб, кутшӧм и Лида, пыр воліс сьӧлӧм выланыс челядьлы.
Пӧдруга ордас волывлігӧн найӧ чувствуйтісны асьнысӧ прӧстӧя, яндысьтӧг.
Ӧні жӧ симпатия чувство дінӧ соді ыджыд уважение.
Кор Лидалӧн мамыс пырлывліс комнатаӧ, ставныс ӧттшӧтш чеччыштлывлісны места вывсьыныс, сетлісны сылы места.
— Пукалӧй, пукалӧй!
Пырысь-пыр кутам чай юны...
Вот кутшӧм немвиччысьтӧм гӧстьяс талун менам! — пызан вылӧ стӧканъяс пукталігмоз висьталіс Ирина Николаевна.
Детинкаяс ӧдйӧ освоитчисны да пуксисны ворсны шашкиӧн.
Книга тыра этажерка дінӧ лажыньтчӧмӧн Лида да Нюра варова сёрнитісны.
Сэсся Нюра юаліс:
— Ирина Николаевна, збыль, мый ті став тайӧ книгаяс кузяыс велӧдчинныд?
— Кутшӧмсюрӧ кузя велӧдчи, а мукӧдсӧ прӧстӧ лыдди.
Нюра дыр да внимательнӧя видзӧдіс книгаяс вылас.
Пызан сайын челядь гажаа варовитісны, Лида мамлы висьтавлісны школаса медбӧръя событиеяс йылысь, Вася йылысь, выль учительница Елена Александровна йылысь да сы йылысь, мый найӧ сы отсӧгӧн обязательнӧ вуджасны квайтӧд классӧ.
Рассеяннӧя нюмъялігтыр да аслас мам йылысь думайтігтыр Нюра кывзіс.
Сійӧ кадсяньыс, кор Мария Ивановна кутіс волывлыны школаӧ, нылыскӧд отношениеясыс сылӧн вежсисны.
Мария Ивановна ӧні быдтор вылӧ видзӧдіс Леонид Тимофеевич синъясӧн.
«Сдайтасны — сідзкӧ, сдайтасны экзаменъяс, а оз сдайтны — сідзкӧ, кутасны велӧдчыны витӧд классын», — ӧтчыд шуис сылы директор.
Мария Ивановна вӧлі рад кӧть мыйкӧ мында ассьыс тӧждысьӧмъяссӧ вуджӧдны Леонид Тимофеевич вылӧ да томиник учительница вылӧ.
Таысь кындзи, кор сійӧ увлекитчис школаса уджӧн да бурджыка тӧдмасис Нюра ёртъяскӧд, сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый сылӧн полӧмъясыс вӧлӧмаӧсь весьшӧрӧ, да, быттьӧкӧ ассьыс мыжсӧ ныв водзас бырӧдны зілигтыр, частӧ шулывліс:
«Расстроитчӧм морт овлывлӧ и несправедливӧй, корсьӧ, коді мыжа, мыйла сылы шог, да веськалӧ мыжтӧмъяс вылӧ.
Тадзи и ме тэнад ребята йылысь думайтлі».
Мамыскӧд миритчӧм бӧрын Нюра тожӧ вочасӧн успокоитчис, мамыс дінӧ сылӧн бара лои нежность да радейтана чувство.
Кор сійӧ видзӧдіс, кутшӧм зіля да серьёзнӧя мамыс отсасьӧ Федосья Григорьевналы вурны занавескаяс школалы вылӧ, кыдзи челядь кытшын шӧралӧ ичӧтик мешӧкъяс боецъяслы пӧдаркияс вылӧ, Нюра нимкодясис, мый сылӧн мамыс оз нин пукав гортас, а участвуйтӧ ӧтувъя школьнӧй уджын.
Весиг ортсысяньыс видзӧдны Мария Ивановна ёна вежсис.
Сійӧ новліс ӧні сьӧдов платье да юрас скромнӧй кӧсынка.
И кор ӧтчыд Нютка, скакалка вомӧн чеччалігӧн, аддзис сунис тупыль да наивнӧя юаліс, кутшӧм учительницалы тайӧс сетны — Федосья Григорьевналы али Мария Ивановналы, Нюра топыда окыштіс нывкаӧс да гусьӧник шӧпнитіс:
— Сет Мария Ивановналы!
Ӧні, пӧдруга ордас нимкодь событие празднуйтігӧн, сійӧ ас тӧдлытӧгыс сравнивайтіс Лидалысь мамсӧ аслас мамыскӧд да бара кутіс чувствуйтны сьӧлӧмсӧ дойдана жальлун сы йылысь думайтігӧн, мый сылӧн мамыслы, гашкӧ, некор абу сиӧма сувтны ӧти радӧ татшӧм йӧзыскӧд, кыдзи Лидалӧн мамыс.
И тайӧ думъяссьыс Нюра сьӧлӧмын кыптыліс пӧсь кӧсйӧм отсавны аслас мамыслы лоны мукӧдъяскӧд равнӧйӧн.
Пызан сайын пукалігӧн да чашкаысь ньӧжйӧник кӧдзалӧм чай юигӧн сійӧ вунӧдчӧмӧн видзӧдіс полка вылӧ, кӧні вӧліны книгаяс, кодъяс кузя велӧдчӧма Лидалӧн мамыс.
А кор челядь мӧдӧдчисны мунны и Ирина Николаевна минута кежлӧ сувтыштліс комнатаас, Нюра, синва петтӧдзыс яндысигтыр, гусьӧник корис:
— Вайӧй менам мамалы ӧти книга...
Со сэтысь, полка вывсьыс.
Ирина Николаевна чуймис, сэсся рад лои:
— Дерт жӧ!
Дерт жӧ, босьт!
Пырысь-пыр ме тэныд ачым корся.
Сійӧ корсис кык книжка да, найӧс газетаӧ гартыштіг-моз, шуис:
— Висьтав мамаыдлы, мыйкӧ кӧ лоӧ гӧгӧрвотӧм — ме радпырысь отсала.
Мед сійӧ оз яндысь, ме ачым на ещӧ унатор ог тӧд, ми ӧтлаын кутам велӧдчыны!
Нюра босьтіс книгаяссӧ да, челядькӧд тэрыба прӧститчӧм бӧрын, котӧртіс гортас.
Рытнас сёрӧн, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, Мария Ивановна надзӧник листаліс книга, думыштчӧмӧн видзӧдіс обложка вылас, кытчӧ гырысь шрифтӧн вӧлі печатайтӧма: «Всесоюзнӧй Коммунистическӧй партиялӧн история...»
Мамыс пельпом бердӧ пӧсь банбокнас топӧдчӧмӧн Нюра волнуйтчигтыр висьталіс:
— Ирина Николаевна тэныд отсалас, мамочка...
Ті кутанныд велӧдчыны ӧтлаын!
68 глава
ТАНЯ
Вӧлі сёр нин, и Васёк, Лида ордысь петӧм бӧрын, решитіс пыравны тётя Дуняла.
— Регыд заводитчасны пемыд рытъяс.
Тэныд ковмас быд лун встречайтны тётя Дуняӧс, — предупредитіс сійӧс ӧтчыд Саша: — пемыднас сійӧ омӧля аддзӧ.
— Ме ӧтнам ог вермы быд рыт, ковмас миянлы ставнымлы ӧчередьӧн, — серьёзнӧя вочавидзис Васёк.
— Но мый нӧ, мӧдам ӧчередьӧн, — сӧглашайтчисны ёртъясыс.
Тётя Дуня йылысь тӧждысьны быдӧн лыддисны асланыс долгӧн — ӧд тайӧ сійӧ первой морт примитіс найӧс, кор найӧ бӧр воисны Украинаысь.
Талун, Лида ордысь югыд комнатаысь петӧм бӧрын, Васёк быттьӧкӧ синтӧммис пемыдас да пыр жӧ кутіс ёна беспокоитчыны:
— Котӧрта, ребята!
Прӧщайтлӧй!
Аскиӧдз!
Тётя Дуняӧс сійӧ паныдаліс туй вылын.
Сійӧ локтіс мостовӧй шӧрӧд, неувереннӧя тувччаліс сьӧкыд башмака кокъяснас.
Васёк уськӧдчис сы дінӧ радлігтыр, мый найӧ ӧтлаын мунасны пемыд, шуштӧм уличаӧд, мый ӧтлаын восьтасны томналӧм керка ӧдзӧс да пырасны асланыс шоныд, уютнӧй оланінӧ.
— Арнас ме пыр мӧда встречайтны тэнӧ.
А кор ог вермы, то ребята ӧчередьӧн, — сійӧс киӧдыс босьтігмоз шуис Васёк.
Но тётя Дуня друг кутіс протестуйтны:
— Тайӧ ещӧ мый думыштӧмныд?
Киӧд кутасны новлӧдлыны!
Сюрӧмаӧсь умникъяс!
— Да ӧд тэ сёрӧн удж вывсьыд локтан, — шӧйӧвоши Васёк.
— Кор пӧлагайтчӧ, сэки и локта.
Чеччавны ог чеччав, и юртӧг-садьтӧг котӧртны меным нинӧмла.
А тіян и метӧг занятиеясыс тырмӧны...
Кутшӧм колльӧдысьяс сюрӧмаӧсь!
Васёк серӧктіс:
— Повтӧм тэ, тётя Дуня!
— Закалитчи нин.
Абу кад ӧні асьтӧ тешитны.
Вот и синва йывсьыд тожӧ.
Правильнӧ гижӧ тэнад батьыд: синва абу отсасьысь, сылы паныд позьӧ жӧ закалка имеитны!
— Но вот! — нимкодясис Васёк. — Сідзкӧ, сэсся он мӧд бӧрдны?
— Нинӧмысь ог мӧд.
Нинӧмла тайӧ.
Характер менам чорыд, трубачёвскӧй! — гордостьӧн шуис тётя Дуня.
Васёк нюмъяліс да, тьӧткасӧ кутыштігмоз, сылы казявтӧг веськӧдліс пемыдас сылысь неувереннӧй воськовъяссӧ.
Найӧ матыстчисны керка дінас.
Васёк копыртчис, медым босьтны кильчӧ улысь ключсӧ, но ключ эз вӧв.
— Некыдз ог аддзы ключсӧ, — пемыдас кинас гурйысигмоз шуис сійӧ.
— Корсь, сійӧ ас местаас должен лоны, — кутіс беспокоитчыны тётя Дуня.
— Гашкӧ, ми сійӧс вунӧдім ӧдзӧсас? — шуис Васёк да котӧрӧн кайис кильчӧ вылас.
Ӧдзӧссӧ вӧлі игналӧма пытшкӧссяньыс.
— Аттӧ дивӧ!
Ас йӧзысь кындзи ӧд некод оз тӧд, кытчӧ ми ключсӧ пуктывлам.
Коді нӧ эськӧ тайӧ? — шӧпнитіс тётя Дуня.
Васёк чорыда тракнитіс вугйӧдыс.
Вылын кыліс воссьысь ӧдзӧслӧн дзуркнитӧм, и пос кузя мӧдісны котшкӧдны кодлӧнкӧ кокшыяс.
Ӧдзӧс гурйыв воссис, и порог дорӧ сувтіс ныв.
Сійӧ вӧлі шинеля, шапкатӧм, дженьыдик пушыд юрси пратьясыс лэччӧмаӧсь чорыд воротник вылас.
— Таня! — горӧдіс Васёк.
— Рӧднӧйясӧй менам, мусаясӧй!.. — юрӧбтіс тӧдса ныв гӧлӧс.
Тётя Дуня топӧдіс чужӧмсӧ Таня шинель бердӧ:
— Нылукӧй!..
Таня кутліс тётя Дуняӧс, окаліс сылысь юрсисӧ, чукырӧсь банбокъяссӧ...
Сэсся топӧдіс ас бердас Васёкӧс.
Ичӧтик кухняын югыда ӧзйис лампа, кутіс дзижгыны чайник.
Таня, коді вӧлі томиник красноармеец кодь, военнӧй гимнастёркаа, пукаліс пызан сайын.
Васёк видзӧдіс сылы зарни югӧръяса карӧй синъясас да эз тӧд воддза Таняӧс.
Челядьдырсянь тӧдса тайӧ синъясас дзебсясис непривычнӧй скӧрлун, гӧрд вомдоръяс гӧгӧрыс лоӧма джуджыд чукыр.
Васёк эз тӧд, кытысь воис Таня, кӧні олӧ да кыдзи вермасьӧ врагъяскӧд.
— Землянкаын олан, Таня? — вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ, кор дум вылас уси ставыс, мый кывліс мӧд ныв-партизанка йылысь, код подвиг йылысь коркӧ ӧтчыд лыддис налы Костя. — Вӧрын?
Таня довкнитіс юрнас, читкыртіс синъяссӧ:
— Зэв гырысь вӧръяс миян, Васёк!
И эг тӧдлы ме, мый эмӧсь свет вылын сэтшӧм сук вӧръяс.
Тётя Дуня тревожнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Бур йӧзӧй!
Сук вӧрад и кӧин вермас сёйны!
Васёк да Таня нюмъёвтісны.
— Фашистъясыд кӧинъяс дорсьыд лёкджыкӧсь, — тётя Дуняӧс пельпомъясӧдыс кутлігмоз шуис Таня.
— А фашистъясыс нӧ кӧні сэні тэныд паныдасьлӧны?
Ӧткӧн-ӧткӧн ветлӧдлӧны али чукӧрӧн? — повзьӧмпырысь юаліс тётя Дуня, коді зілис гӧгӧрвоны, мый вӧчӧ Таня сук вӧрын, кӧні омлялӧны кӧинъяс да шӧйтӧны кык кока зверьяс — фашистъяс.
— Да оз найӧ меным паныдасьлыны, а ме ачым найӧс паныдавла, — шпыньмуніс Таня, и сылӧн синъясыс югнитісны.
— Аттӧ!.. — гӧрдӧдӧм синъяссӧ чышъяннас чышкалігмоз шӧпнитіс тётя Дуня. — Кутшӧм ышмӧм тэын лоӧма!
Ныв тэ том...
виасны ӧд, калечитасны...
— Ми найӧс унджык виим!
Танялӧн кызіник вомдоръясыс друг топыда топалісны да лоины вӧсньыдикӧсь, чорыдӧсь, синкымъясыс ӧтлаасисны ныр весьтас, тайӧн ёнджыка тӧдчӧдісны скӧрлунлысь сійӧ выль выражениесӧ, кодӧс Васёк аддзис сы синъясысь первой видзӧдлӧмсяньыс жӧ.
Тётя Дуня чӧв ланьтіс.
— Страшнӧ тэныд, Таня? — Танялысь кисӧ топыда кутлігмоз юаліс Васёк.
— Овлывлӧ и страшнӧ.
Петан войын — вӧр, сьӧд пемыд вӧр.
Быттьӧ сьӧдас мунан, нинӧм он аддзы,
кустъясӧ крукасьлан, турунъясӧ, кыті кыссьӧмӧн, кыті пидзӧсъяс вылын, и пыр кажитчӧ — орччӧн кодкӧ пӧрӧм пуяс улас шарӧдчӧ, вот-вот кватитас...
А сэсся синъясыд велаласны — и немтор...
Лӧг петӧмыд полӧмсьыд ёнджык, сійӧ кӧть кытчӧ нуӧдас.
«А кытчӧ тэ ветлывлан, Таня?» — кӧсйӧ юавны Васёк, но оз юав — гашкӧ, тайӧс сійӧ не должен висьтавны.
— Унаӧн сэтшӧмъясыс, кутшӧм тэ?
Ёртъясыд тэкӧд унаӧн?
— Вит мортӧс миянӧс лэдзисны, а ӧні ми партизанъяскӧд ӧтлаасим — сэні ми унаӧнӧсь.
Васёк горша паськӧдӧ синъяссӧ.
— Кыдзи лэдзисны?
Парашютӧн? — шӧпкӧдӧ сійӧ.
Таня довкйӧдлӧ юрсӧ.
Лэптыштӧ дженьыд юрсиыслысь еджыд пратьсӧ да петкӧдлӧ Васёклы джуджыд кузь вурыс пель дорсьыс.
— Первойысь ме вӧлі лэчча.
Кыдзи тай менӧ мӧдіс кыскыны парашютыс... вутшъяс вывті, нюрті...
Вайлы зеркалӧ, ме видзӧдла — ёна-ӧ дойдӧма? — дзик ныв моз беспокоитчӧ сійӧ, ачыс зеркалӧ пыр видзӧдӧ банбокса вурыс вылас.
— Да абу, нинӧм оз тыдав юрси улад! — тэрмасьӧ эскӧдны сійӧс Васёк.
— Видзӧдтӧ! — шензьӧ тётя Дуня. — Смерть йылысь он думайт, а мичлун вӧсна полан.
Таня гӧрдӧдӧ, и важся гажа нывкалӧн смутитчӧм муса чужӧмыс яркӧя казьтыштӧ Васёклы сійӧ кад йывсьыс, кор сылы ковмывліс дорйыны сійӧс тьӧткасьыс.
— Дерт, тётя, мый тані сэтшӧмыс?
Некодлы оз ков, медым банбокас вурыс вӧлі, — кужтӧг дорйӧ сійӧ ассьыс пӧдругасӧ. — Таня миян мича...
— «Мича, мича»... — броткӧ тётя Дуня.
Сылы кажитчӧ, мый нывлӧн эм томлунлӧн задор, безрассудство, некодлы ковтӧм смеллун, мый вӧсна сійӧ ачыс сюйсьӧ враг логовоӧ...
— Коді кӧть тіян старшӧйыс сэні?
Командир али мый?
Али ставныд татшӧм томиникӧсь? — ышловзигмоз юаліс сійӧ.
— Эмӧсь и старшӧйяс.
Командир миян — тожӧ комсомолец, кӧть и быдӧнысь ыджыдджык, — думыштчӧмӧн висьталӧ Таня, и чужӧмыс сылӧн друг югдыштӧ. — Неважӧн ми мырддим фашистъяслысь ассьыным уна йӧзӧс.
Найӧ кӧсйӧмаӧсь мӧдӧдны Германияӧ, а туй вылас ми мырддим.
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Висьтав, Таня, — корӧ Васёк.
Тётя Дуня пуксьӧ пызан дорӧ:
— Мырдинныд, шуан?
— Но да...
Сиктсянь котӧрӧн воис ичӧтик детинка, бӧрдӧ: сиктсьыс джын йӧзсӧ пӧ, шуӧ, фашистъяс босьтісны — томъясӧс и пӧрысьясӧс, нывбабаясӧс и нывъясӧс, нуӧдісны станцияӧ вагонъясӧ пуксьӧдавны.
Но, ми и котӧртім туйлань.
Дзебсим канаваӧ.
Витӧн ми вӧлім.
Аддзам — збыль, нуӧдӧны.
Ставнысӧ ӧтлаӧ, ёрта-ёртныскӧд, кӧртавлӧмаӧсь радъясӧн...
Командир и шуӧ миян ӧти комсомолецлы...
Серёжаӧн сійӧс шуисны... шань сэтшӧм вӧлі...
— Виисны? — повзьӧмпырысь юаліс Васёк.
— Эз, ёна ранитісны...
Вайӧдім ми сійӧс...
Но вот, командир сылы тшӧктіс лыйлыны охранасӧ, кор воасны матӧджык, медым паника вӧчны... — Танялӧн синъясыс зывӧкпырысь читкыртчисны.
— Став конвойыс миян йӧз мышъяс сайӧ дзебсис, кор кыліс лыйсьӧмтӧ.
Фашистъяс ӧд подлӧйӧсь да зэв полысьӧсь.
Кӧрталӧм йӧзыс чукӧрӧ чукӧртчисны туй вылас, а конвой найӧ мышъяс сайсянь воча лыйлӧ...
— Аминьӧй!.. — слабитігмоз шӧпнитіс тётя Дуня.
— Нывбабаяс горзӧны...
Страшнӧ! — Васёклы паськыда паськӧдӧм синъясас видзӧдігмоз водзӧ висьталіс Таня.
— И кыдзи жӧ ті?
— Ми медводдза йӧз дінас уськӧдчим да мӧдім йӧзсӧ разявны...
Кималасӧн вундалім гезъяссӧ.
Кодъясӧс мездам, найӧ миянкӧд тшӧтш конвой вылӧ уськӧдчӧны, коді мыйӧн вермӧ...
Конвой шӧйӧвоши, лыйлӧ кытчӧ веськалӧ, а ми сы вылӧ быдладорсянь зырӧдам.
Ог вермы ме вунӧдны ӧти старукаӧс.
И кытысь сійӧ воис татчӧ?
Тыдалӧ, вӧрӧд внукыс бӧрся локтӧма.
Детинкасӧ сылысь сиктсьыс босьтӧмаӧсь.
Сьӧд, синъясыс — быттьӧ ӧгыръяс...
Чепӧсйис кустъяс сайсянь зоръя — и конвой вылӧ!
Ми сы дорӧ уськӧдчим.
«Бабка, — горзам, — вешйы!»
А сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
Мый тэ сыкӧд вӧчан! — меліа нюммуніс Таня.
— Ставнысӧ мездінныд? — юаліс Васёк.
— Ставнысӧ.
Вӧрын миянкӧд олӧны.
Тётя Дуня чеччис, кияснас сывйыштіс Танялысь юрсӧ:
— Аттьӧ, нылук!
А месӧ, йӧйыд, нинӧм тіян делӧясын эг разбирайтчы, чайті — ӧти ышмӧм тэын...
Пукалісны дыр.
Таня юасис Васёклысь да тётя Дунялысь налӧн делӧяс йылысь, лыддис Павел Васильевичлысь письмӧяссӧ...
Югдігас Таня муніс.
Тётя Дуня да Васёк сулалісны кильчӧ вылын.
Нывлӧн гора кокшыяс дыр кылісны тыртӧм уличаса чӧв-лӧняс.
Тётя Дуня бӧрдіс.
— Ӧд со...
Паша ӧлӧдӧ синва йылысь, а тані, видзӧдтӧ, кутшӧм случайыс..:
Таня воис... ловъя-дзоньвидза... — Васёклысь расстроитчӧм видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын правдайтчис сійӧ.
69 глава
ВЫЛЬ ХОЗЯЙСТВОӦ
Коли август сизимӧд лун.
Тайӧ вӧлі став школалы торжественнӧй лун: государственнӧй комиссия примитіс выль здание, кодӧс вӧчӧма школаса коллектив киясӧн.
Райкомса секретарь мукӧд тӧдтӧм йӧзкӧд тшӧтш бара кытшовтіс став зданиесӧ, внимательнӧя видзӧдаліс пӧтӧлӧкъяс, стенъяс, джоджъяс да вевтсӧ.
Том строительяс ылісянь видзӧдісны воӧм йӧз бӧрся да волнуйтчисны сэтчӧдз, кытчӧдз райкомса секретарь эз объявит торжественнӧя, мый зданиесӧ примитӧма.
Директорӧс да челядьӧс школа восстановитӧмысь пӧся поздравитӧм бӧрын сійӧ желайтіс успехъяс велӧдчӧмын да, локтан велӧдчан во чӧжнас унаысь на волыны кӧсйысьӧм бӧрын, муніс.
Сыкӧд тшӧтш мунісны и тӧдтӧм йӧз, кодъяс принимайтісны зданиесӧ.
Челядь уськӧдчисны директор дінӧ.
— <ns>Ур-ра! Ур-ра</ns>! — ставныс ӧттшӧтш горзісны найӧ, асьныс ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмаӧсь пос вылас учительскӧй дорӧ.
— <ns>Ур-ра! Ур-ра</ns> Леонид Тимофеевичлы!
Леонид Тимофеевич петіс на дінӧ, тӧдчис, мый сылӧн вӧрзьӧма сьӧлӧмыс да ачыс рад.
Ещӧ ӧтчыд найӧс и асьсӧ удж бура помалӧмӧн поздравитӧм бӧрын сійӧ лэптіс кисӧ да шуис:
— Но делӧ миян абу на помасьӧма!
Абу помасьӧма!
И медся главнӧйыс — водзын!
Челядь пырысь-пыр чӧв ланьтісны да видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Директорлӧн синъясыс сералісны, но сійӧ эз шутит.
— Мый, думыштчинныд?
А загадкаыс, ме ногӧн, ньӧти абу сьӧкыд.
Нолтӧ, думыштлӧй, мый миян главнӧйыс водзын?
Елена Александровна ас тӧдлытӧгыс петіс водзӧ, гӧрдӧдыштіс да вешйис бокӧ.
— Вот ме аддза, мый Елена Александровна гӧгӧрвоис нин, но ме сылысь ог юав, — яндысьыштӧм учительница вылӧ лукавӧя видзӧдігмоз серӧктіс директор. — Ме кӧсъя, медым школьникъяс ӧтветитісны меным, мый ещӧ водзын медся главнӧйыс.
Челядь мӧдісны висьтавлыны ассьыныс чайтӧмъяссӧ:
— Идравны классъяс!
— Партаяс ваявны!
— Пригласитны учительясӧс!
— Вайны важ школаысь кӧлуй!
— Ставыс тайӧ вернӧ: идравны классъяс, вуджны важ школаысь выль хозяйствоӧ, пригласитны учительясӧс — ставыс тайӧ вернӧ и дзик колана.
Но главнӧйыс всё равно кольӧ водзын, — эльтіс школьникъясӧс Леонид Тимофеевич.
Челядь друг ставныс ӧтпырйӧ дӧгадайтчисны.
— Главнӧйыс — бура велӧдчыны!
Велӧдчыны!
Велӧдчыны «отлично» вылӧ! — гажаа горзісны найӧ.
— Но вот, медбӧрын уси дум выланыд, мыйла стрӧитім школасӧ! — сераліс на вылын директор.
Школьникъяс пӧвстын сулалігӧн Васёк тревожнӧя видзӧдіс аслас ёртъяс вылӧ, а найӧ сы вылӧ.
«А мисӧ... а мисӧ кыдзи?» — думайтісны быдӧн.
Елена Александровна казяліс налысь волнуйтчӧмсӧ да юрсӧ чатӧртӧмӧн сулаліс решительнӧй да непоколебимӧй, ачыс видзӧдіс водзӧ упрямӧй лӧз синъяснас.
Сӧмын сылӧн мыш саяс пуктӧм киясыс зэв ёна чабыртчисны.
Решитӧма вӧлі пырысь-пыр жӧ заводитны вуджны важ школаысь.
Челядь кутісны котравны пос кузя, шумитны.
Елена Александровна мынтӧдчис аслас мӧвпъясысь.
— Петӧй ставныд ывлаӧ! — командуйтіс сійӧ. — Ме ачым юкла тіянӧс.
Ті шызьӧданныд госпитальсӧ ставнас!
Строитчӧй ывлаын...
Иван Васильевич, ті мунанныд кык нывкакӧд.
Найӧ отсаласны нуны тіянлысь кӧлуйнытӧ.
Ещӧ кыкӧн мунасны мекӧд.
Мукӧдыс бура да дзик шынитӧв кутасны виччысьны госпиталь ворота дорын.
Ми петкӧдалам налы партаяс и ставсӧ, мый позьӧ вайны ас вылын, — объясняйтіс Елена Александровна.
— Толя Соколов, босьт ребяталысь первой партиясӧ...
Елена Александровналы отсӧг вылӧ петіс директор.
Кор ставыс лои чӧв-лӧнь да порядок, челядьяслӧн первой партия мӧдӧдчис госпитальлань.
Тайӧ жӧ луннас карса олысьяс чуймӧмӧн видзӧдісны, кыдзи улича кузя гажаа восьлалісны школьникъяс, ас выланыс нуисны пызанъяс, партаяс да учебнӧй пособиеяс.
Ичӧтджыкъясыс нуисны стулъяс да, юрнысӧ стул бӧрӧдыс мыччӧмӧн, гажаа барабанитісны чуньяснас сиденьеас да сьылісны сьыланкыв, кодӧс сочинитӧма кодкӧ тэрмасигтыр:
<rus>Шагаем мы по улице</rus>
<rus>И в барабаны бьём!</rus>
<rus>Назло проклятым гитлерам</rus>
<rus>Учиться мы идём!</rus>
Мазин петкӧдӧма вӧвлӧм учительскӧйысь кучикӧн эжӧм ыджыд креслӧ да, кыскӧ сійӧс.
Сійӧ сувтлывліс улича вылӧ, сувтӧдліс креслӧсӧ да, сэтчӧ нюжӧдчӧмӧн пуксьӧм бӧрын, шойччис туй шӧрас, ачыс гажаа шутитіс ветлысь-мунысьяскӧд.
Госпитальын челядь вӧліны рамӧсь.
Видзчысьӧмӧн петкӧдалісны сарайысь сэтчӧ пукталӧм школаса мебель, сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, полігтыр видзӧдлывлісны палатаяс ӧшинь вылӧ.
Школаса стӧрӧж, кӧлуйсӧ чукӧртігмоз, ружтіс да, аслас вӧвлӧм каморка шӧрын сулалігӧн, думыштчывліс.
Нывкаяс, кодъяс отсасисны сылы вуджны выль квартираӧ, почтительнӧя сулалісны порог дорын да виччысисны.
— Ті со мый... тані со менам приборъяс тыра ящик физическӧй кабинетысь — кӧлуйыс жугласяна, видзчысьӧмӧнджык колӧ... — броткис старик.
— Вайӧй, вайӧй!
Ми нуам! — уверяйтісны сійӧс нывкаяс.
Старик сетліс налы ящик да бара думыштчывліс, ачыс видзӧдіс аслас каморкаыслӧн важ, тӧдса стенъяс вылӧ, кӧні уютнӧя да мирнӧя колины сы олӧмлӧн кызь во...
— Эк, велалі ме, ребята, тайӧ керка дінас...
Вот тані ӧшинь дорас мыйта мӧвп ме бергӧдлі аслам юрын, кымын челядьӧс встречайтлі да колльӧдлі тайӧ кильчӧ вылас...
Ок-ок-ок...
Мыйтӧм быдсяматорйыс вӧлі олӧмас ставсӧ бурӧн казьтылан.
А вот сійӧ луныс, кор объявитісны война, быттьӧкӧ крук паметьын,
мед му пыр мунасны тайӧ кучик кульысьясыс, фашистъясыс! — тыртӧммӧм каморкаыслысь ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз ышлолаліс школаса стӧрӧж.
Мӧд школаӧ вуджӧмыс шызьӧдіс тшӧтш и госпитальсӧ.
Нина Игнатьевна радліс, мый рекмисны лишнӧй комната да школаса мебельӧн тырӧм сарайяс.
Вӧвлӧм стӧрӧжлӧн комнатаыс вӧлі колӧ сестра-кӧзяйкалы кладӧвӧй вылӧ.
Санитаркаяс тэрмасигтыр мыськисны да весалісны сійӧс, эз обращайтны внимание старик вылӧ.
— Но, но, мӧдісны тэрмасьны!
Морт эз на удит коксӧ петкӧдны, а найӧ нин — раз-два, ӧдйӧ ветекъяс шыблалісны, шоръяс лэдзисны джодж пасьтаыс... — скӧраліс Грозный, коді некор эз и думайтлы, мый кодкӧ вермас кӧзяитны сы комнатаын, кӧть и тыртӧммӧмын.
Классъясысь да сарайясысь ключьяссӧ сійӧ дыр эз кӧсйы сетны.
— Да мый наысь тіянлы, Иван Васильевич?
Выль школаад тіян ӧні ключыд ещӧ унджык лоӧ, — меліа уговаривайтіс старикӧс Нина Игнатьевна, да сэк жӧ, асныра кагалы моз уступайтігтыр, снисходительнӧя шуаліс: — Но, кольӧй, кольӧй ас орданыд классъяссьыс ключьяссӧ — палатаяссӧ ми огӧ томнавлӧй.
Но вот асланыд комнатаысь, сарайысь, пӧжалуйста нин, вайӧй.
Ӧд тіян пӧшти став кӧлуйтӧ нин нуӧма...
Ышлолалігтыр Грозный сетіс ключьяс, ачыс стрӧга ӧлӧдіс:
— Энӧ воштӧй. Ме кызь во видзи...
Мунігас сійӧ корис халат, прӧйдитчис став коридоръясӧд да, сійӧс вунӧдӧмӧн, мый госпитальысь важӧн нин выпишитчӧмаӧсь сійӧ боецъясыс, кодъяс помнитісны пос улын ичӧтик комнатаын олысь стрӧг старикӧс, Грозный видзчысьӧмӧн восьтлывліс палата ӧдзӧсъяс да сьӧлӧмсяньыс копрасьліс:
<rus>— До свидания!</rus>
<rus>— До свидания, папаша</rus>! — ӧттшӧтш вочавидзлісны сылы боецъяс.
— Мый, мунан кытчӧкӧ, али мый? — чуймӧмӧн юасьлісны мукӧдъясыс тӧдтӧм старикӧс видзӧдалігтыр.
— <rus>До свиданьица</rus>...
кызь во тані уджалі... — довкйӧдліс юрсӧ старик.
Старшӧй сестракӧд прӧщайтчигӧн Нюра да Лида корисны видзны Валялысь кыдз пусӧ.
— Арнас ми сійӧс обязательнӧ выльлаӧ садитам, — висьталісны найӧ. — Тайӧ миян.
Сійӧ тожӧ мунас миянкӧд выль школаӧ.
— Но дерт, дерт!
Да ӧд ті и асьныд на унаысь котӧртланныд татчӧ.
Ми ӧмӧй нэм кежлӧ янсӧдчам? — нюмъяліс Нина Игнатьевна. — Ті тані отсасьысьяс!
Ӧти минута кежлӧ Васёк пыраліс Вася дінӧ.
Мӧдыс кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да тэрыба шӧпнитіс:
— Муна татысь, вокӧ!
Регыд тіян дорӧ школаад прӧщайтчыны вола.
Васёкӧс палатаӧ нуӧдӧм бӧрын сійӧ кусыньтіс койка вывсьыс матрацсӧ да лукавӧй озорствоӧн содтіс:
— Со сійӧ, шинельыс!
Сетісны...
Дӧзмӧді ме найӧс тані...
Абу ӧд менам шинельыс — командирлӧн...
тэ видлы...
А со тані, видзӧд... — Синъясыс сылӧн лоины тӧждысянаӧсь, сійӧ перйис ӧти соссӧ да петкӧдліс Васёклы биӧн чишкассьӧм розьтор обшлаг дорсьыс. — Осколокӧн писькӧдӧма...
Сылы киас, тыдалӧ, инмӧма.
Гашкӧ, и вирӧсь сэті вӧлі, да дезинфекцияӧн бырӧдӧмаӧсь.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Васёк босьтіс чорыд соссӧ, видзчысигтыр видліс осколокӧн писькӧдӧм розьторсӧ.
— А сэсся некӧн нинӧм абу, ме ставсӧ видлалі, — шинельсӧ мӧдарӧ бергӧдігмоз висьталіс Вася да, радпырысь синкымъяссӧ лэптӧм бӧрын, друг юаліс: — Гашкӧ, тайӧ осколокыс меным веськалі, а?
Кор ме сы шинель улын куйлі...
Менам кокын кымын осколокыс вӧлі!
Гашкӧ, и тайӧс перйисны?
Кыдзи думайтан?
Васёк эз тӧд.
Шинельлӧн чорыд ной вылӧ нежнӧя видзӧдігмоз сійӧ думайтіс бать йывсьыс, учитель йывсьыс да тӧдтӧм ранитчӧм командир йылысь.
* * *
Выль школаӧ вуджӧм помасис сёрӧн.
Аски вӧлі колӧ краситны да выльдавны партаяс.
Елена Александровна тэрмӧдліс челядьӧс мунавны гортаныс.
Васёклы тӧдвылас уси, мый сійӧ ещӧ эз на лыддьы дневниксӧ, кодӧс сытӧг помаліс Одинцов.
«Ӧти рыт кежлӧ ковмас босьтлыны гортӧ, лыддьыштны», — думыштіс сійӧ да котӧртіс пионерскӧй комнатаӧ.
Гӧгрӧс пызан дорын сулаліс Алёша Кудрявцев.
Лыддьысьӧмнас ылалӧмӧн сійӧ эз кывлы, кыдзи дзуртыштіс ӧдзӧс,
но, кор чувствуйтіс ас вывсьыс кодлыськӧ видзӧдӧмсӧ, тэрыба тупкис дневниксӧ да бергӧдчис.
Порог дорын сулаліс Трубачёв.
70 глава
ЧУЖӦМ-НА-ЧУЖӦМ
Тайӧ лунас Алёша лунтыр мучитчис: сылы вӧлі зэв окота помӧдз лыддьыны дневниксӧ.
Кудрявцев лыддис сэтчӧдз, кӧні вӧлі опишитӧма, кыдзи Трубачёв да сылӧн ёртъясыс шӧйтӧны вӧрӧд, и сылы быть лои бӧр нуны дневниксӧ да пуктыны места вылас, медым челядь эз казявны дневникыслысь вошӧмсӧ.
Мебель нуавны отсасигмоз, дворӧ партаяс пукталігмоз сійӧ друг думыштчывліс лыддьӧмтор йывсьыс, юасьӧмъяс вылӧ вочавидзліс тышкас-мышкас да терпитны вермытӧг виччысис рытсӧ, кор челядь кутасны разӧдчавны гортаныс.
Вочасӧн керкаас да дворас ноксьӧмыс ланьтіс.
Некод казявлытӧг Алёша писькӧдчис пионерскӧй комнатаӧ.
Буретш тайӧ лунас пионерскӧй комнатаӧ вӧлі проведитӧма электричество, и тані куслытӧг ӧзйис би.
Алёша видзчысьӧмӧн пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, занавесаліс ӧшиньсӧ да, страница корсьӧм бӧрын, кытчӧ сійӧ сувтліс, мӧдіс зіля лыддьыны.
Воськов бӧрся воськов тшыг да мучитчӧм челядькӧд тшӧтш писькӧдчис сійӧ Макаровкаӧдз, сылӧн пельясас шувгис вӧр, вомыс курді горш косьмӧмысла, сылы кажитчис, мый гӧгӧр кылӧ лыс да мята дук...
Алёша вунӧдіс, мый сійӧ пукалӧ пионерскӧй комнатаын, кытчӧ быд минутаӧ вермас кодкӧ пырны.
Челядькӧд тшӧтш сійӧ матыстчис Макаровкалань, волнуйтчис да нимкодясис нывкаяскӧд регыд аддзысьӧм вылӧ.
Валя Степановалӧн кулӧмыс дзикӧдз вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сьӧд строчкаяс, кодъясӧс старательнӧя гижӧма Одинцов разборчивӧй почеркӧн, кутісны йӧктыны син водзас, пӧсь ёкмыль топӧдіс горшсӧ...
Комнатаӧ кодкӧ пырис.
Алёша тупкис дневниксӧ, повзьӧмпырысь видзӧдліс да паныдасис Трубачёвлӧн чуймӧм видзӧдласкӧд.
Секунда чӧж найӧ сулалісны ёрта-ёртныслы паныд, чужӧм-на-чужӧм.
Васёк аддзис Кудрявцевлысь паськыда восьтӧм синъяссӧ.
Сӧмын ӧні на переживайтӧм волнениеыс вӧсна васӧд синъясыс пыр на пӧся дзирдалісны.
— Алёша... — ньӧжйӧник шыасис Трубачёв.
Кудрявцев ӧдйӧ воськовтіс водзӧ да кыв шутӧг нюжӧдіс ёртыслы кисӧ.
Васёк топыда чабыртіс сылысь чуньяссӧ.
Ӧдзӧс сайын друг кутісны кывны ньӧжмыдіник кокшыяс, и комнатаӧ видзӧдліс Елена Александровна.
Кык детинка, ёрта-ёртнысӧ киӧдныс кутігтыр, сулалісны гӧгрӧс пызан дорын.
— Ми мунам нин, — шуис Трубачёв да, ас бӧрсяыс Алёшаӧс кыскигмоз, петіс коридорӧ.
Чӧв олігтыр найӧ мунісны классъяс дорті, пӧдлалісны ас бӧрсяныс параднӧй ӧдзӧс да мунісны дворӧд.
Рӧмыдас еджыдӧн тыдалысь забор пыр жӧ казьтыштіс налы кыкнанныслы неважӧнся соперничайтӧмсӧ да лӧгалӧмсӧ.
Алёша ещӧ ёнджыка топӧдіс Трубачёвлысь кисӧ.
Васёк нюмъялігтыр видзӧдліс ёртыслы чужӧмас да прӧстӧя шуис:
— Ме век кӧсйылі дружитны тэкӧд.
— Ме тожӧ... — волнуйтчигтыр шӧпнитіс Алёша. — Но ме вӧчи уна лёктор...
— Та йылысь оз казьтывны, кор миритчӧны, — тэрыба торкис сійӧс Васёк. — И лӧгалӧм бӧрад дружбаыд овлӧ ещӧ крепыдджык.
Детинкаяс ӧтлаын мунісны гортаныс.
Муніганыс найӧ сёрнитісны уна да тэрмасигтыр, ёрта-ёртныслысь дугдывтӧг юасисны, кыдзи йӧз, кодъяс встретитчӧмаӧсь дыр торйӧн олӧм бӧрын.
Дружескӧй откровенностьӧн Васёк висьталіс бать вӧснаыс аслас тревога йылысь, висьталіс, кыдзи сійӧ да сылӧн ёртъясыс тӧвбыд занимайтчисны Костякӧд, Анатолий Александровичкӧд, Екатерина Алексеевнакӧд, кыдзи ӧні налы отсӧг вылӧ воис Елена Александровна, кутшӧм замечательнӧй учительница сійӧ!
— И всё-таки миянлы зэв страшнӧ: миянлы ӧд ковмас сдайтны экзамен!
Он кӧ ӧтветит кутшӧмкӧ вопрос вылӧ — и сэки пом, пуксьыны мӧд во кежлӧ!
Та йылысь ми весиг думайтны огӧ вермӧй! — висьталіс Васёк.
— Мед эськӧ тіянӧс Елена Александровнаыд оз подведит!
Ӧд сійӧ всё-таки печник, — кутіс волнуйтчыны Алёша.
Васёк сувтіс, серьёзнӧя видзӧдліс сылы синъясас:
— Елена Александровна — зэв бур учительница, и сійӧ настоящӧй друг ребяталы.
Алёша чӧв оліс.
— Ме кӧсъя, медым тэ тӧдін тайӧс, Алёша, — настойчивӧя мӧдысь шуис Васёк да бара пӧся кутіс висьтавлыны, кыдзи олӧмса медся сьӧкыд здукас Елена Александровна воис налы отсӧг вылӧ, кыдзи мыйвынсьыс сійӧ зільӧ подгонитны найӧс арифметика кузя, кутшӧм сійӧ стрӧг да справедливӧй.
— Оз ло мыжа сійӧ, ми кӧ всё-таки колям мӧд во кежлӧ, — шогпырысь помаліс Васёк.
— Ті не долженӧсь кольны, Трубачёв!
Классысь классӧ ми кутам вуджавны ӧтлаын.
Менам некор эз вӧвлы настоящӧй друг...
Ме лыдди тіянлысь дневниктӧ да унатор гӧгӧрвои...
Кывзы, Трубачёв!
Гашкӧ, тіянӧс вуджӧдасны экзаментӧг?
Директор ӧд тӧдӧ, мый ті прӧпуститінныд дзонь во, мый тіянлы сьӧкыд... — кутіс тӧждысьны Алёша.
Васёк серӧктіс:
— Чудак тэ, Алёша!
Тайӧ ӧд велӧдчӧм, поблажкаяс виччысьны тані нинӧм!
Детинкаяс сёрнитісны сёр рытӧдз.
Первой Алёша колльӧдіс Трубачёвӧс, сэсся Трубачёв — Алёшаӧс.
Асланыс керка дворысь Кудрявцев аддзис батьсӧ.
Кительсӧ пельпом вылас чӧвтӧмӧн генерал шофёрыскӧд ноксис машина дорын.
— Виччысьлы!
Ме сӧмын висьтала батьлы да бара колльӧда тэнӧ, — тэрыба шӧпнитіс Васёклы Алёша.
Генерал ачыс петіс ворота дорӧ.
— Ме сьӧлӧмсянь рад! — Васёклысь кисӧ топыда топӧдлігмоз шуис сійӧ.
71 глава
ПОМАЛӦМ УДЖ
Вӧлі шондіа, жар лун.
Свежӧй лакӧн дзирдалігтыр, быттьӧкӧ ичӧтик сьӧд паровозъяс, школа дворын сулалісны пӧчинитӧм партаяслӧн радъяс.
На гӧгӧрын бергалісны школьникъяс, кианыс налӧн вӧліны кистьяс да консервнӧй банкаяс, кодъясӧс тыртӧма лакӧн.
Тайӧ вӧлі гажа удж, быдӧнлы окота вӧлі краситны партаяссӧ аслас класслы.
Сэні жӧ дворас кыкнан Миронычыс пӧчиняйтісны сарайын ульсалӧм мебель.
Гырысьджык челядькӧд Грозный лӧсьӧдіс порядок став керкаас.
Толя Соколов аслас сизимӧд классаяскӧд ӧтлаын помаліс электричество проведитӧм.
Залын первойысь кутіс сёрнитны радио.
Ӧні вӧлі позьӧ нин ставныслы ӧтлаын кывзыны сводка.
Леонид Тимофеевич видзӧдіс, кыдзи ыджыд, дзирдалысь залыс школалӧн тыри будущӧй велӧдчысьясӧн, кыдзи, стулъяс вылӧ тшапа пуксялігмоз, найӧ лӧсьӧдчисны кывзыны лунся юӧртӧм.
Ичӧтик сцена, гӧрд нойӧн вевттьӧм пызан, кучик бӧра стулъяс казьтылісны важ, муса школасӧ — сӧмын быдӧнлы кажитчис, мый тайӧ школаыс друг быдмӧма, паськӧдӧма ассьыс стенъяссӧ да лоӧма югыдджык.
Леонид Тимофеевич сулаліс пызан сайын,
Сталинлӧн тӧдса ыджыд портрет улын,
да пыдісянь волнуйтчигтыр видзӧдіс школьникъяслӧн вывлань лэптӧм да серьёзнӧй чужӧмъяс вылӧ.
«...Воронежскӧй фронт вылын миян войска займитісны некымын населённӧй пункт, та дырйи уничтожитісны уна тысяча немецкӧй салдатӧс да офицерӧс.
Миян частьяс, кодъяс вуджисны Донлӧн рытыввыв берегӧ, отбитісны некымын атака противниклысь да бырӧдісны дас кык немецкӧй танк».
Челядь кывзісны да думайтісны сы йылысь, мый кӧнкӧ фронт вылын олӧмнысӧ жалиттӧг тышкасьӧны йӧз, отстаивайтӧны рӧднӧй мулысь быд вершӧк, мый тайӧ йӧзыслы зэв сьӧкыд, мый тані, тылын, быдӧн долженӧсь отсавны налы асланыс вынъяс серти.
Ассьыныс школьнӧй залсӧ видзӧдігмоз челядь чувствуйтісны сьӧлӧм бурмӧм сыысь, мый найӧ эз пукавны кияссӧ кресталӧмӧн, найӧ тожӧ участвуйтісны ӧтувъя уджын.
На пӧвстын эз вӧвны сэтшӧм йӧз, кодъяслы ставыс веськодь, эз вӧвны дышъяс да лодырьяс, эз вӧв ни ӧти морт, коді эськӧ заводитліс пышъявны уджысь!
И тайӧ ӧтувъя уджыс йитіс найӧс крепыд дружбаӧн.
Унаӧн на пиысь встретитчисны тані первойысь, а ӧні лоины матысса ёртъясӧн.
Налӧн дружбаыс лои ёнӧн да жугӧдны позьтӧмӧн.
Накӧд тшӧтш сійӧ пырис на киясӧн стрӧитӧм выль школаӧ, сійӧ пырӧма нин классъясӧ.
Воас победалӧн шуда лун!
Выль и выль школьникъяс мӧдасны воавны тайӧ школаас, пукавны классъясын, занимайтны партаяс, сулавны дӧска дорын, велӧдчыны.
Тайӧ залас достойнӧйсьыс достойнӧйясыс кутасны получайтны пионерскӧй галстукъяс, а старшӧйяс, кодъяс помаласны школасӧ, петасны татысь мирнӧй олӧмлӧн паськыд да югыд туй вылӧ...
Нинӧм оз вермы сравнитчыны мортлӧн гордӧй ощущениекӧд, кор тайӧ мортыс аслас уджӧ пуктіс став вынъяссӧ, аслас сьӧлӧмлысь став волнениесӧ да, медбӧрын, помаліс сійӧс Рӧдина слава вылӧ!
И та вӧсна быд школьник, коді пукаліс залын, бура гӧгӧрвоис прӧстӧй кывъяссӧ, кодъясӧс висьталіс ичӧтик трибуна вывсянь налӧн директорныс:
— Достоинствоыс мортлӧн — уджын!
Васёк Трубачёв сулаліс аслас ёртъяс кругын, сылӧн откровеннӧй чужӧм вылас сявкйис радлун.
Кор директорлӧн гӧлӧсыс ланьтіс, школьникъяс торжественнӧя заводитісны сьывны Сӧветскӧй Союзлысь Гимн.
Вӧсньыдик, ён гӧлӧсыс Елена Александровналӧн увереннӧя да чёткӧя нуӧдіс ас бӧрсяыс школьникъяслысь гӧлӧсъяссӧ, йитіс найӧс дружнӧй, крепыда йитчӧм хорӧ.
72 глава
ВАСЯКӦД ПРӦЩАЙТЧӦМ
Тайӧ лунас челядь виччысисны Васяӧс.
Тӧрыт рытнас тётя Дуня пыр сійӧ юӧртіс, мый вокзалӧ мунтӧдзыс пыралас школаӧ прӧститчыны.
Васякӧд прӧщайтчӧмыс волнуйтіс челядьӧс.
Палатаын ньӧжйӧник сёрнитӧм, командир повтӧмлун йылысь висьтъяс, упорнӧй мечта выльысь встретитчыны сыкӧд — ставыс тайӧ сӧдз синъяса тӧждысьысь Васякӧд тшӧтш муніс ӧні на олӧмысь дыр кежлӧ, гашкӧ, век кежлӧ.
Детинкаяс нетерпеливӧя ветлӧдлісны, нывкаяс сулалісны ворота дорын.
Улича вылӧ видзӧдігӧн кутшӧмкӧ ветлысь-мунысьӧс ылісянь найӧ чайтлісны Васяӧн.
— Вася?
Абу, абу Вася!
Луныс вӧлі жар.
Пуяс сулалісны ассьыныс бусӧсь, кос коръяса увъяссӧ ӧшӧдӧмӧн; сӧмын пемыдвеж козъяс палисадникъясын кажитчисны ыркыдӧсь, сочнӧйӧсь, нярмытӧмӧсь.
Детинкаяс вӧліны ӧти майка кежысь, пидзӧссьыс вылӧдзджык пуджӧм дженьыдик гачьясаӧсь да тшайпода тапкиаӧсь.
Нывкаяс — кокньыдик сарапанаӧсь.
Но Вася воис шинеля.
Ещӧ ылісянь на челядь аддзисны пельпом саяс вещевӧй мешӧка, туй кежлӧ пасьтасьӧм красноармеецӧс.
— Вася!
— Муна татысь, ребята! — Вася нюжӧдіс кыкнан кисӧ.
Сылӧн кельыд чужӧм вылас сявкйис радлун, вомдоръясас тӧдчис челядь сяма тӧдса нюммунӧм. — Медбӧрын лэдзисны жӧ менӧ!
Вот локті прӧщайтчыны! — зэлыда кизявлӧм шинельсӧ лӧсьӧдышталігмоз да пилотка вывсьыс гӧрд звёздочкасӧ шыльӧдігмоз висьталіс Вася.
Челядь видзӧдісны сылы синъясас, видлалісны ӧкуратнӧя штопайтӧм шинель соссӧ:
— Гиж миянлы, Васенька, частӧджык гиж!
Татысь мунысь ёртсӧ быдладорсянь кытшалӧм бӧрын найӧ делӧвитӧя сёрнитісны сыкӧд фронт йылысь, выль частьӧ назначитӧм йылысь да, асьнысӧ торкалігтыр, шогпырысь содтылісны:
— Кор нин бара аддзысям!..
Эн вунӧд миянӧс, Вася!
— А друг кӧ ассьыд командиртӧ встретитан, гиж ӧдйӧджык! — корис Лида.
Васялы петкӧдлісны выль забор, школалысь паськыд дворсӧ.
— Ті татчӧ арнас сёрӧнджык сад садитӧй.
Ме воа — медым яблокъяс вӧліны! — шутитыштіс Вася.
Ставныс ӧтчукӧрын, шумитігтыр кайисны пос кузя вылыс судтаӧ, кытшовтісны став классъяссӧ, учительскӧй, ыджыд зал.
Леонид Тимофеевич да Елена Александровна меліа здоровайтчисны томиник красноармеецкӧд, сиисны сылы чорыда нӧйтны фашистъясӧс да регыдджык бӧр воны гортас.
Ӧти классын Мария Ивановна да Федосья Григорьевна посни челядькӧд ӧтлаын ичӧтик мешӧкъясӧ пукталісны боецъяслы пӧдаркияс.
Вася чувствуйтіс асьсӧ ӧти сэтшӧм боецӧн, кодлы тожӧ лӧсьӧдӧны пӧдарок, сьӧлӧмсяньыс да меліа аттьӧаліс вниманиесьыс.
Ртуть кодь тэрыб Нютка бӧрйис медся мича мешӧк да гораа мӧдіс шӧпкӧдны Федосья Григорьевналы пель водзас:
— Пӧдаритам ӧні!
Сійӧ ӧд тожӧ красноармеец...
Пӧдаритам ӧні!
Вася кыліс тайӧс, яндысьыштіс:
— Оз ков.
Ме нин праздник кежлас получита, фронтӧвӧй ёртъяскӧд ӧтлаын...
Но Федосья Григорьевна, Мария Ивановнакӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын, век жӧ пӧдаритіс Васялы шоныд носки да кепысь.
Челядь вӧліны зэв дӧвӧленӧсь.
Вылыс судтасӧ кытшовтӧм бӧрын пос кузя лэччисны улыс судтаас да восьтісны ӧдзӧс пионерскӧй комнатаӧ.
Вася сувтіс порог дорас, видзӧдаліс плакатъясӧн мичмӧдӧм стенъяс вылӧ да нюмъёвтіс:
— Бура мичмӧдӧмныд!
Тыдалӧ, став медбурсӧ тайӧ комнатаас вайӧмныд...
Вот ми школаын тадзи жӧ вӧлі: мый медмичаыс — сійӧс асланым пионерскӧй комнатаӧ кыскам!
— Вася! Со тані геройяс!
Видзӧд, Вася...
А со карта!
А тайӧ сентябрь первой лун кежлӧ газета! — быдладорсянь нетшкисны сійӧс челядь.
— Вася! А со миян учитель Сергей Николаевич!
И Митя! — ассьыс гӧстьсӧ фотографиялань нуӧдігмоз серьёзнӧя шуис Васёк.
— Со, со миян учитель! — гӧгӧр шумитісны мукӧд челядьыс.
Вася матӧдз копыртчис фотографиялань, сэсся бӧр веськӧдчис, шӧйӧвошӧм, тэрыб видзӧдласӧн котӧртіс челядь чужӧмъяс кузя, бара копыртчис да кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Шутитанныд...
Вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны не то ӧбидаысь, не то повзьӧмысь, кельыд плеш вылас чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
— Коді тайӧ? — Сергей Николаевич вылӧ чуньнас индігмоз вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Тайӧ миян учитель! — чуймӧмӧн да стрӧга выльысь висьталіс Трубачёв.
Васялӧн чужӧмыс ёна гӧрдӧдіс:
— Тайӧ менам командир!
Челядь шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны то Вася вылӧ, то фотография вылӧ.
Волнениеыс, кодӧс кыпӧдіс Васялӧн кывъясыс, кыскис пионерскӧй комнатаӧ директорӧс да Елена Александровнаӧс.
— Тайӧ сійӧ!
Ме пырысь-пыр тӧді сійӧс... синъяс сертиыс тӧді, нюмъялӧм сертиыс... — ӧти-ӧтиӧн быдӧн дінӧ шыасигмоз волнуйтчигтыр долис Вася.
Леонид Тимофеевич подробнӧя юасис Васялысь сійӧ местаяс йывсьыс, кӧні муніс бойыс, вайис учительлысь медбӧръя письмӧсӧ, внимательнӧя лыддис сійӧс выльысь, сверитіс датасӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Да, направлениеыс сійӧ жӧ...
Зэв вермас лоны, мый тайӧ именнӧ Сергей Николаевич.
— И тэ нинӧм, нинӧм он тӧд сы йылысь, Вася? — бӧрдігтыр юаліс Нюра, коді вунӧдіс, мый унаысь нин сійӧ госпитальын юавліс та йылысь да мый именнӧ командирыслӧн кытчӧкӧ вошӧмыс мучитіс том красноармеецӧс.
Челядь видзӧдісны Вася вылӧ выль синъясӧн.
Ставсӧ казьтылігмоз, мый сійӧ висьтавлывліс палатаын, найӧ ӧні вӧліны отчаяниеын сыысь, мый Вася, коді косясьӧма пельпом-на-пельпом ӧтлаын налӧн дона учителькӧд, мунӧ татысь.
И сійӧторйыс, мый повтӧм командирыс вӧлӧма Сергей Николаевич, выльногӧн югдӧдіс Васялысь висьтъяссӧ; челядьлы окота вӧлі эськӧ кывзыны висьталӧмсӧ первойсяньыс, подробнӧя юасьны став йывсьыс.
Ӧні командир олӧмса быд мелочь вӧлі торъя значениеа.
И волнуйтчигтыр челядь зілисны кутны Васяӧс ас дораныс дырджык.
Но Вася нинӧм нин эз висьтавлы.
Сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі вӧрзьӧма аслас открытиенас челядь дорысь ёнджыка, сійӧ эз вешйыв фотография дінысь, долис кык кыв: «Тайӧ сійӧ!»
Елена Александровналӧн кӧть и висис сьӧлӧмыс занятиеяс вӧсна, но сійӧ отложитіс занятиесӧ да лэдзис челядьӧс колльӧдны Васяӧс вокзалӧдз.
Кор матыстчис поезд, Вася пӧрччис пилоткасӧ, окаліс быдӧнӧс да челядь сяма нораа шуис:
— Сьӧлӧмӧй менам дзоньнас косьмис.
Аддзи — и муна татысь.
А кӧні сійӧ?
Ловъя-ӧ?
Коркӧ кӧ сійӧ воас ас гортас, висьталӧй сылы, ребята: уна Вася свет вылас и сылӧн частяс уна красноармеец, сӧмын, гашкӧ, и дум вылас усьӧ сылы нёльӧд батареяса снарядъяс ваялысь...
Муніс пӧ фронт вылӧ сы шинельӧн...
73 глава
МЕДБӦРЪЯ ВЫНЫШТЧӦМЪЯС
Вася мунӧм бӧрын челядь пӧшти дугдісны волывлыны школаӧ — став кадыс муніс занятиеяс вылӧ.
Елена Александровнакӧд да Екатерина Алексеевнакӧд ӧтлаын найӧ пуктылісны став вынъяссӧ, медым укрепитны ассьыныс тӧдӧмлунъяссӧ.
Арифметика кузя медбур велӧдчысьӧн важмозыс вӧлі Петя Русаков.
Елена Александровна шензис и нимкодясис сы способностьяс вылӧ.
— Тайӧ вуджас, — увереннӧя висьталіс сійӧ Екатерина Алексеевналы.
Мӧдыс вочавидзӧм пыдди шога нюмъяліс:
— Ме нин, кажитчӧ, нинӧм вылӧ абу рад, меным ставныс жальӧсь.
Менам веськыда сьӧлӧмӧй висьӧ на вӧсна!
Елена Александровна думсьыс арталіс кольӧм лунъяссӧ.
Луныс вӧлі этша нин.
Экзамен кежлӧ лӧсьӧдӧм примеръяс да задачаяс куйлісны нин директор портфельын.
Челядьӧс дӧска дорӧ петкӧдлігӧн Елена Александровна юасис ӧні став курс кузяыс.
Кор кодкӧ нюжмасьліс ӧтветнас, синъясыс сылӧн пемдылісны волнуйтчӧмысла, чужӧмыс лолі кельыдджык да стрӧгджык.
Челядь чӧвтлывлісны тревожнӧй видзӧдласъяс ёртыс вылӧ, терпитны вермытӧг виччысисны сылысь ӧтветсӧ.
Дӧска дорын сулалысь тӧдіс, мый переживайтӧны сы вӧсна челядь и учительница.
Сійӧ зумыштчӧмӧн кӧрліс плешсӧ, зіля гӧгӧр думайтіс сетӧм вопросыс кузя да, медбӧрын сы вылӧ ӧтветитӧм мысти, кыпӧдліс быдӧнлысь радпырысь ышловзьӧм.
Ӧтчыд тайӧ вӧлі Васёк.
Сійӧ некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кыдзи корсьны куим числӧлысь наименьшӧй общӧй кратнӧйсӧ.
Елена Александровна тэрыба листаліс учебниксӧ, аддзис правилӧсӧ да, сійӧс Васёклы петкӧдлігмоз, волнуйтчигтыр шуис:
— Трубачёв, запомнит!
Запомнит!
Со тайӧ правилӧыс...
Запомнит синъяснад, запомнит пельнад!
Васёклысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ да чуймӧдіс сійӧс учительница синъясын тӧдчысь тревогаыс.
Сьӧлӧмсяньыс аттьӧалігтыр сійӧ пасйис сы судьбаын учительницалысь пӧсь участиесӧ.
Челядь занимайтчисны лунтыр.
Найӧ котӧртлывлісны гортаныс сӧмын ӧбедайтны, сэсся бара пуксьылісны занимайтчыны.
Рытнас найӧс гортас лэдзалігӧн Елена Александровна шулывліс:
«Ужнайтӧй да водӧй узьны.
Гортаныд нинӧм энӧ вӧчӧй!»
— Мый ті сэні лунтыръясӧн пропадайтанныд? — недӧвӧльнӧя юавліс Елена Александровналысь директор.
— Оз жӧ позь занимайтчыны асывсяньыс рытӧдз!
Кор нӧ найӧ шойччӧны?
Но Елена Александровна ачыс эз тӧдлы шойччӧмсӧ.
Директор казяліс, мый сійӧ омӧльтчис да чужӧм вылас вежсис тайӧ лунъяснас.
«Сӧмын мед эськӧ ставыс тайӧ эз ло весьшӧрӧ!» — ас кежас думайтіс Леонид Тимофеевич.
Экзаменъяссӧ вӧлі назначитӧма медбӧръя срок кежлӧ — август 25 лун кежлӧ.
74 глава
ВЫЛЬ УЧИТЕЛЬЯС
Трубачёвысь гажтӧмчысь Витя Матрос быд лун занятиеяс бӧрын виччысис сійӧс Екатерина Алексеевна керка дорын.
— Миянлы выль учительясӧс мӧдӧдӧмаӧсь! — тшӧкъялігтыр висьталіс сійӧ челядьлы школаса медбӧръя юӧръяс. — Ӧти важнӧй сэтшӧм, ӧчкиа, тошка.
Физик.
— Кытысь тэ тӧдан, мый физик?
— Сразу тыдалӧ.
Мыйӧн сӧмын воис, пыр и кутіс требуйтны физическӧй приборъяслы кабинет.
Учительясӧс пыр тӧдан, коді кутшӧм предмет кузя.
Воис литература кузя учительница да тожӧ пырысь-пыр аслас делӧ бердӧ кутчысис — вайӧй библиотека лӧсьӧдамӧй!
Пӧрысиник, дзор, а гӧлӧсыс сылӧн кутшӧм!
Пыр быттьӧкӧ мыйкӧ декламируйтӧ...
Улыс судтаса коридорӧ книга тыра шкапъяс сувтӧдаліс, ичӧтик пызан, тшӧктіс лампочка пуктыны да пукалӧ.
Книгаяс сеталӧ.
— А ребята пиысь коді сылы отсасьӧ? — шогпырысь юаліс Малютин.
Библиотекаын уджавны сылӧн вӧлі важся мечта.
— Тишин сылы отсасьӧ.
— Тишин?
— Но да.
Сійӧ радейтӧ лыддьысьны.
Кудрявцев шуӧ сылы ӧтчыд: «Тэ, — шуӧ, — Тишин, лыддян буртор йылысь, а ачыд лёкӧс вӧчан».
А Тишин копыртіс юрсӧ да видзӧдӧ.
«Ме пӧ, — шуӧ, — книгатӧ ас дінӧ ог применяйт!»
Витя гораа серӧктіс да видзӧдліс челядьлы чужӧмъяс выланыс.
Найӧ зумыша нюмъялісны.
— А математикӧс абу на ыстӧмаӧсь? — юаліс Петя Русаков.
— Математикӧс?
Абу.
География кузя учительница воис тӧрыт.
Стрӧг сэтшӧм, ой-ой! — Витя бергӧдлыштіс юрсӧ. — Первойлы сысянь Грозныйлы сюри.
Глобус вӧсна.
Глобусыс сарайын куйлӧма да ульсалӧма, а сэсся косьмӧма, и сэні потас кутшӧмкӧ лоӧма.
А учительница — Иван Васильевич дінӧ: «Но кыдзи ме челядьсӧ велӧдны кута?
Ӧд тані быд сунистор мыйкӧ обозначайтӧ!
Зэв вӧсньыдик потас позьӧ ичӧтик ю пыдди примитны».
Грозный ӧчкиасис да шуӧ: «Нинӧм особеннӧйсӧ ог аддзы, ставыс свет вылын вежласьӧ.
Гашкӧ, коркӧ и сэні ю лоӧ».
Ми веськыда тӧкӧтьӧ эгӧ кулӧй серамысла!
Варовитігтыр Витя колльӧдіс Трубачёвӧс дзик горт дорӧдзыс.
— Ме пыр надейтча, Трубачёв, мый тэ миян классӧ колян, — сьӧлӧмсяньыс ӧтчыд висьтасис сійӧ.
— Ог, Витя, эн желайт меным тайӧс! — серьёзнӧя корис сійӧс Васёк.
Витя дӧзмис:
— Ми эськӧ тэкӧд ӧтлаын велӧдчим, бӧрыннас ӧтлаын и морякӧ мунім!
Ӧтчыд Екатерина Алексеевна керка дорын Васёк паныдасис Алёша Кудрявцевкӧд.
— Но, кыдзи тіян делӧясныд? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Алёша Трубачёвлысь. — Ме кӧсйи Елена Александровналысь тӧдмавны, но сійӧ некӧн оз тыдав.
— Сійӧ пыр миянкӧд.
Ми гӧтӧвитчам.
Алёша ыджыд сочувствиеӧн видзӧдіс челядьлы омӧльтчӧм чужӧмъяс вылас.
«Мыйла мучитны найӧс экзаменъяснас!..
Папа кӧ эськӧ сёрнитіс директоркӧд...
сійӧ всё-таки генерал, сылӧн просьбаыс уна значитӧ...» — тэрыба думыштіс сійӧ ас кежас, гӧрдӧдіс да ньӧти падъявтӧг вӧтліс юрсьыс тайӧ мӧвпсӧ.
— Тіян сӧмын арифметика кузя лоӧ экзаменыс? — юаліс сійӧ гораа.
— Ог тӧд!
Мукӧд предметъяссьыс ми огӧ полӧй.
Алёша думыштчис:
— Но, а кыдзи ті чувствуйтанныд, сдайтанныд? — беспокоитчигтыр юаліс сійӧ прӧщайтчигас.
— Ми ставсӧ прӧйдитім, но ӧд код тӧдас, кутшӧм случай вермас лоны...
Миян ӧд вогӧгӧрся ӧтметкаясыд абуӧсь, кодъясӧс тожӧ арталӧны, экзамен вылад кӧ ӧшибитчан, — серьёзнӧя объяснитіс Сева.
Аслас выль другъяс участь вӧсна тӧждысьысь Алёша гажтӧмпырысь шӧйтіс школаӧд да, быд учитель вылӧ сюся видзӧдігмоз, нетерпеливӧя виччысис математикӧс.
«Сійӧ кӧ воас, ме пана сыкӧд сёрни, сета сылы дневник...
Со, шуа, миян школаын эмӧсь ребята, ті лыддьӧй на йылысь, пӧжалуйста.
Найӧ пионеръяс, отличникъяс.
Неужели провалитас та бӧрын?»
Алёша некытчӧ эз вермы инасьны.
Ӧтчыд школаӧ воис кузьмӧс, векни чужӧма, чорыд ныра да мылькъя плешка морт.
Сылӧн косіник фигура вылас лӧсьыдика пукаліс пемыдлӧз костюм, юр вылас небыдик шляпа кутіс сылысь вӧсньыдик рӧмтӧм юрсисӧ.
Тӧдтӧм морт юаліс Леонид Тимофеевичӧс да, сійӧс виччысигмоз, ветлӧдліс дворӧд.
«Математик!» — мыйлакӧ увереннӧя думыштіс Алёша да котӧртіс дворӧ.
— Здравствуйте! — тӧдтӧм морт дінӧ матыстчигмоз збоя шуис сійӧ. — Директор регыд локтас.
— Ме виччысьла, — шуис мӧдыс.
— Гашкӧ, пыранныд пионерскӧй комнатаӧ?
Сэні позьӧ пукалыштны! — вӧзйис Алёша.
— Позьӧ пыравны, позьӧ пукалыштны, позьӧ и сулалыштны, — сӧгласитчис воӧм морт.
Алёша колльӧдіс сійӧс пионерскӧй комнатаӧ.
«Математик», мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, сюся видзӧдіс электрическӧй лампочка вылӧ, коді улын ӧшаліс пызан весьтын, видліс шнурсӧ.
Сэсся восьтіс коридорӧ петан ӧдзӧс, синъяссӧ чӧвтліс пӧтӧлӧк вылӧ, дженьыдика юаліс:
— Кымын точка тіян?
Алёша эз гӧгӧрво.
— Пуксьӧй диван вылас, — ӧтвет пыдди тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ да волнуйтчигтыр босьтіс киас дневник. — Тайӧ школаас эмӧсь отличникъяс, пионеръяс...
Найӧ пыр бура велӧдчисны.
Зэв способнӧйӧсь.
Медся нин арифметика кузя.
И вообщӧ...
Со дневник.
Кӧсъянныд лыддьыштны?
Воысь морт видзӧдліс Алёша вылӧ.
Синъясыс сылӧн ловзисны, вомдоръясас тыдовтчис бурысь нюммунӧм:
— Дневникъясӧн ме ог занимайтчы.
А ті велӧдчӧй, велӧдчӧй...
Бур ӧтметкаяс — тайӧ нин обязательнӧ.
Сы вылӧ ті и пионеръяс.
Комнатаӧ видзӧдліс Леонид Тимофеевич:
— Здравствуйте!
Ті ме дінӧдз?
Воӧм морт кутіс тэрмасьны да, киняулас шляпасӧ кутігмоз, муніс директор бӧрся.
Алёша дыр сулаліс комната шӧрын, сэсся пуктіс дневниксӧ да кайис вылыс судтаӧ.
Пос дорын, перилӧ вылӧ пинжаксӧ ӧшӧдӧм бӧрын да сы вылӧ шляпасӧ пуктӧм бӧрын, «математик» тувъяліс стенӧ электрическӧй счётчик.
Алёша гӧгӧрвоис, мый ӧшибитчис.
«Ӧні ӧмӧй верман тӧдны йӧзӧс!
Пасьтасьӧма учитель моз, и математическӧй шишкаяс плеш вылас!» — шогпырысь думыштіс сійӧ.
Школаӧ лунысь-лун локталісны выль йӧз.
Волывлісны батьмам, учительяс, школьникъяс.
Учительскӧйын гораа вешталісны стулъяс, кылісны тӧдтӧм гӧлӧсъяс.
Вылиник ключьяс чукӧрӧн зёльӧдчигтыр Грозный восьталіс да томлавліс чистӧй, прӧветритӧм классъяс.
Школьникъяс чукӧръясӧн жуисны дворын и коридоръясын, кӧні джуджыд нишаын омӧлиник дзор нывбаба вежлаліс налы книгаяс да учительяслы сеталіс учебникъяс.
Алёша ӧтнас шӧйтіс школьникъяс пӧвстын, ачыс шогпырысь думайтіс пыр ӧтитор: мый лоӧ, Трубачёв кӧ кольӧ витӧд классӧ?
Оз-ӧ бӧр кус налӧн дружбаыс?
Неужели сылы, Алёшалы, оз удайтчы пуксьыны ӧти парта сайӧ Трубачёвкӧд?
* * *
Ӧтчыд школаӧ воис ещӧ ӧти выль учитель.
Тайӧ вӧлі веськыд, кузь тушаа, серьёзнӧй, вежӧра синъяса, дзормыны заводитӧм юрсиа старик.
Алёша пытливӧя, но некутшӧм надеятӧг видзӧдіс сы чужӧм вылӧ, кор колльӧдіс Леонид Тимофеевич ордӧ.
— Тіян дінӧ кодкӧ воис, Леонид Тимофеевич, — водзлань котӧртігмоз да учительскӧй ӧдзӧс восьтігмоз ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Директор сувтіс порог дорӧ.
— А-а!
Кодӧс ме аддза!
Дона Анатолий Александрович!..
Бӧр воинныд?
Но вот и бур! — Сійӧ кыкнан кинас топыда топӧдліс кузь тушаа стариклысь кисӧ. — Буретш тіян велӧдчысьяс экзамен кежлӧ — Трубачёв да сылӧн ёртъяс экзамен кежлӧ.
Кывлі, кывлі насянь, кыдзи ті занимайтчӧмныд!
Алёша сулаліс ӧдзӧс дорын, быттьӧкӧ сійӧс тувъялӧмаӧсь места вылас.
Директор аддзис сійӧс:
— Кудрявцев, верман висьтавны аслад другъяслы, мый ботаника кузя экзаменъяс найӧ кутасны сдавайтны Анатолий Александровичлы.
— Тіян разрешение серти, ме вуджӧді нин найӧс аслам предмет кузя квайтӧд классӧ да надейтча, мый найӧ лоӧны менам велӧдчысьясӧн, — диван вылӧ пуксигмоз кыпыда шуис Анатолий Александрович. — Интереснӧ, кыдзи вообщӧ налӧн делӧясыс мукӧд предметъясыс кузя?
География кузя накӧд занимайтчис ӧти комсомолец — Костя.
Да, интереснӧ, кывсьӧ оз мыйкӧ сы йылысь?
— Ребята висьтавлісны — сійӧ пӧ воюйтӧ Ленинград дорын.
Ловъя, здоров!
Найӧ комсомол райкомысь тӧдмалӧмаӧсь, — тэрыба юӧртіс Алёша да, водзӧ юасьӧмъяс виччысьтӧг, уськӧдчис корсьны Трубачёвлысь ребятасӧ, медым висьтавны налы бур выльтор.
75 глава
МИ ЕЩӦ ӦТЛАЫНӦСЬ НА
Челядь пукалісны асланыс радейтана местаын — Мазинлӧн да Русаковлӧн вӧвлӧм землянка дорын.
Пруд ямӧма, вевттьыссьӧма турунвиж нюйтӧн.
Илӧсь сьӧд берег вылас тӧдчисны кодлӧнкӧ косьмӧм джуджыд коктуйяс.
Дзик ва дорас быдмысь кустъяс ылыстчӧмаӧсь, югыд шонді югӧръяс водзас на вылын тіралісны да вералісны вӧсньыдик чераньвезъяс.
Гажтӧма квакайтісны лягушаяс.
Кыдз пу шочмӧма, сылӧн веж коръясыс кытъясынкӧ вижӧдӧмаӧсь нин, и кымынкӧ кор, кодъяс усьӧмаӧсь пу вывсьыс, ӧтнанныс плавайтісны пруд веркӧс вылын.
Челядь пукалісны чӧв олігтыр, гажтӧмӧсь.
Тайӧ вӧлі налӧн экзамен водзвывса медбӧръя лун.
Талун Елена Александровна ещӧ ӧтчыд прӧверитіс ставнысӧ ӧти-ӧтиӧн.
Сэсся, плеш вывсьыс пушыд юрсисӧ бӧрлань вештыштӧм бӧрын, нюммуніс:
— Ӧні шойччӧй, чукӧртӧй вынъястӧ да локтӧй экзамен вылӧ кыпыдӧн, асаныд увереннӧйӧн.
— Аттьӧ тіянлы, Елена Александровна!
Кӧть мед мый оз ло, ми некор огӧ вунӧдӧй, кыдзи ті отсалінныд миянлы.
Елена Александровна муніс.
Челядь пукталісны учебникъяссӧ да тетрадьяссӧ, бокӧджык вештісны пызан, стенлань бергӧдісны дӧска.
Чӧв олігтыр Екатерина Алексеевна видзӧдіс, кыдзи найӧ идралісны комнатасӧ.
Челядь матыстчисны сы дінӧ прӧщайтчыны.
— Аттьӧ, Екатерина Алексеевна... — дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис Васёк.
Екатерина Алексеевна сывйыштіс сійӧс.
— Но, гуляйтӧй, шойччӧй, — челядьӧс колльӧдігмоз тэрыба висьталіс сійӧ, — и нинӧм йылысь энӧ думайтӧй!
Кор Васёк друг лои прӧст став делӧяссьыс, эз тӧд, кытчӧ мунны.
Сылӧн ёртъясыс асьнысӧ чувствуйтісны сідзи жӧ.
Налӧн лихорадочнӧй велӧдчӧмыс помасис кыдзкӧ немвиччысьтӧг, налы пыр кажитчис, мый колӧ ещӧ мыйкӧ вӧчны, кытчӧкӧ тэрмасьны.
Свобода получитӧмыс эз вай спокойсӧ.
— Мунамӧй пруд дорӧ! — вӧзйис Васёк.
Челядьлы дум выланыс уси, мый важӧн эз вӧвны асланыс радейтана местаясын, и налы лои нимкодь.
— Гуляйтны кӧ гуляйтны! — гажтӧма шуис Мазин.
Водзын локтысь экзаменъяс йылысь, быттьӧкӧ гусьӧн сёрнитчӧм серти, некод нин сэсся эз сёрнит.
— Эк, жаль — оз позь купайтчыны! — ямӧм пруд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Петя Русаков.
Васёк видлалыштіс ассьыс мускулъяссӧ.
Сылы кажитчис, мый бӧръя кадас найӧ слабмӧмаӧсь.
— Вайӧй вӧчамӧй физкультура воздух вылас! — вӧзйис сійӧ.
Кывзысьӧмпырысь челядь сувтісны.
— Вдох-выдох! — то кияссӧ вывлань лэптыштлігмоз, то чуньпомъяснас муӧдз инмӧдчылігмоз командуйтіс Васёк.
Сылысь движениеяссӧ челядь вӧчисны дышпырысь, окотатӧг.
Мазин друг крута бергӧдчис да петіс стройысь.
Юалӧм сямӧн Саша видзӧдліс сы бӧрся да шуис:
— Вайӧй бурджык мыйкӧ сьыламӧй.
<rus>Нам песня строить и жить помогает...</rus>
— вӧсньыдик гӧлӧсъясӧн заводитісны нывкаяс.
<rus>И тот, кто с песней по жизни шагает,</rus>
<rus>Тот никогда и нигде не пропадёт, —</rus>
гораа заводитісны на бӧрся детинкаяс.
Но татшӧм кыпыда заводитӧм хор вочасӧн слабмис, гӧлӧсъяс пыр лоины гортӧмджыкӧсь да, медбӧрын, дзикӧдз ланьтісны.
— Вайӧй прӧстӧ чӧв олігтыр пукалыштам берег дорас, — вӧзйис Нюра. — Миянлы жӧ шойччыны колӧ.
Нывкаяс ӧтлаӧ пуксисны мыр вылӧ, детинкаяс пуксялісны на дінӧ эжа вылӧ.
«Мый, кодкӧ кӧ миян пиысь аски оз сдайт экзамен?» — тайӧ мӧвпыс мучитіс быдӧнӧс.
Сева Малютин пельпомъясӧдыс сывйыштіс ассьыс ёртъяссӧ.
— Ми ставным на ӧтлаынӧсь... — ньӧжйӧник шуис сійӧ, тайӧ кывъяснас висьталіс ставныслысь настроениесӧ.
Ставныс дыр чӧв олісны.
Виж да турунвиж ичӧтик корабльяс моз ва вылын плавайтісны коръяс, то найӧ чукӧртчывлісны ӧтлаӧ, то кокньыдик тӧв улын разӧдчавлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Шонді вӧлі пуксьӧ нин...
Мазин друг чеччыштіс да мыйвынсьыс шыбитіс ваӧ ыджыд из.
— Правильнӧ, Мазин! — чеччигмозыс гораа шуис Васёк.
— Асьтӧ колӧ босьтны киад.
Миян ещӧ эм на медся главнӧйыс!
Юасьӧм ногӧн челядь видзӧдлісны сы вылӧ.
— Мужество! — гажаа да гордӧя шуис Васёк.
76 глава
ФРОНТ ВЫВСЯНЬ ВОӦМ ЁРТ
Елена Александровна ньӧжйӧник муніс улича кузя.
Сы син водзын пыр на сулалісны челядьлӧн шӧйӧвошӧм чужӧмъясныс.
Мый виччысьӧ найӧс аски?
Сійӧ и ачыс вӧлі расстроитчӧма, эз чувствуйт чорыд уверенность сыын, мый тайӧ экзаменыс став челядьыслӧн прӧйдитас лючки-ладнӧ.
Школаӧ мунны эз вӧв окота — Леонид Тимофеевич пырысь-пыр жӧ аддзас, мый сійӧ волнуйтчӧ.
«Директорлӧн нёль син, — шогпырысь нюмъялігтыр думайтӧ томиник учительница, — сійӧ ӧтпырйӧ аддзӧ нёльнаннас: асьсӧ, менӧ, ребятаӧс да став школасӧ!
Сійӧ обязательнӧ гӧгӧрвоас, мый ме тӧждыся экзаменъяс вӧсна...»
Сійӧ кежлывлӧ то ӧти уличаӧ, то мӧдӧ.
«Гуляйта... — сьӧлӧм доймымӧныс думайтӧ Елена Александровна.
— И ребята гуляйтӧны.
А менам сьӧлӧм вылын и налӧн сьӧлӧм выланыс сэтшӧм сьӧкыд...
Сӧмын эськӧ мед найӧ вуджисны квайтӧд классӧ!
Ме кута занимайтчыны накӧд урокъяс бӧрын, ме вӧча найӧс круглӧй отличникъясӧн...
Интереснӧ, коді кутас экзаменуйтны?
Ӧтдор, веськодь сьӧлӧма морт кӧ кутас юасьны — торкас, повзьӧдас...
Колӧ эськӧ тӧдмавны — коді, сёрнитны сыкӧд водзвыв...
Мыйла ме татшӧм лёка думайта?
Ӧд школаӧ уджавны мунӧны сӧмын сэтшӧм йӧз, кодъяс настоящӧй ногӧн радейтӧны челядьӧс...
И всё-таки колӧ сёрнитыштны.
Колӧ ещӧ мыйкӧ вӧчны — подготовитны учительӧс, висьтавны сылы, мый тайӧ ребятаыс абу кутшӧмкӧ дыш йӧз, мый кодкӧ кӧ и ӧшибитчас, то налӧн век жӧ эмӧсь тӧдӧмлунъяс...»
Елена Александровна кежӧ школалань.
Ылісянь тыдалӧ турунвиж забор да джуджыд ворота.
abu
Дворын варовитӧны мамъяс, на дінын тшапа сулалӧны будущӧй первоклассникъяс, кодъяс мудера видзӧдлывлӧны ёрт-ёртныс вылӧ.
Векньыдик туй кузя, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, пӧкаживайтӧ физика кузя учитель; восьса ӧшиньӧд тыдалӧ, кыдзи география кузя учительница нывкаяскӧд ӧтлаын ӧшӧдӧ стенӧ карта.
Ещӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз паныдасьӧны сылы.
Елена Александровна тэрыба, внимательнӧя видзӧдлӧ тайӧ чужӧмъяс вылас...
Коді тайӧ выль йӧз письыс аски мӧдас решайтны судьбасӧ Трубачёвлысь да сылӧн ёртъясыслысь?
Кодлы сійӧ должен дӧверитны ассьыс ребятасӧ?
Колӧ юавны директорлысь.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ нин.
— Здравствуйте!
Здравствуйте, Елена Александровна! — радпырысь горзӧны школьникъяс.
Некымын нывка чеччыштӧны скамейка вылысь да котӧрӧн матыстчӧны сы дінӧ:
— Ті кытчӧ?
Леонид Тимофеевич дінӧ?
Сійӧ учительскӧйын!
— Сы дінӧ кутшӧмкӧ ёрт фронт вывсянь воис! — шӧпкӧдӧ коймӧд класса сьӧдіник нывка.
Школаса стӧрӧж, коді кутӧ киас пӧсь чайник, панйӧ кильчӧ вылын Елена Александровнаӧс да тэрмасигтыр кайӧ пос кузя.
— Энлӧй, энлӧй... — том учительницаӧс казявтӧг да школьникъясӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ йӧткалігмоз броткӧ сійӧ.
«Йӧймӧма! — скӧрысь думайтӧ Елена Александровна.
— Тӧкӧтьӧ челядьсӧ эз сот аслас чайникнас!»
Пырмунігмоз сійӧ юалӧ нывкаяслысь сы йылысь, мый найӧ ӧні вӧчӧны, воис-ӧ налӧн учительницаныс, тӧдмасисны-ӧ найӧ сыкӧд.
Нывкаяс ӧтпырйӧ, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, висьталӧны, мый налӧн учительницаныс зэв бур, прӧстӧ <ns>зэ-э-эв, зэ-э-эв</ns>, мый найӧ сыкӧд быдтор йылысь нин сёрнитісны классын, мый сійӧ ӧні жӧ воас да лыддяс налы книга быдпӧлӧс растениеяс йылысь, мый налӧн лоӧ садоводство кузя кружок...
Елена Александровна довкйӧдлӧ юрсӧ, нюмъялӧ...
Учительскӧй ӧдзӧс дорын нывкаяс гусьӧник вашкӧдӧны:
— Волӧй миян классӧ! — и стаяӧн лэбзьӧны пос вылысь.
Елена Александровна вӧчӧ спокойнӧй, стрӧг чужӧм да восьтӧ ӧдзӧс.
Диван вылын, сылань мышкӧн, пукалӧ фронт вывсянь воӧм ёрт.
Сійӧ военнӧй гимнастёркаа да сапӧга.
Орччӧн, кыкнан кинас пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, пуксьӧма директор да мыйкӧ варова висьталӧ; сылӧн ӧчкиыс дзирдалӧ, ачыс ассьыс висьталӧмсӧ торклывлӧ гора серамӧн.
Елена Александровнаӧс неприятнӧя чуймӧдӧ тайӧ серамыс да Леонид Тимофеевичлӧн нимкодясьысь чужӧмыс.
— Здравствуйте, — веськодьпырысь шуӧ сійӧ.
Леонид Тимофеевич том зон моз ӧдйӧ бергӧдӧ сылань юрсӧ, тэрыба пӧрччӧ ӧчкисӧ.
— Но вот! Вот! — гажаа шуӧ сійӧ.
— Тӧдмасьӧй: тайӧ самӧй сійӧ Елена Александровнаыс, код йылысь ми сӧмын ӧні на сёрнитім.
А тайӧ... — Директор мудера читкыртӧ синъяссӧ, — тайӧ фронт вывсянь воӧм ёрт.
Ті неуна тӧдсаӧсь.
Нолтӧ, казьтыштлӧй!
Тӧданныд ӧта-мӧднытӧ?
Воӧм морт чеччӧ.
Елена Александровна падмыштӧмӧн нюжӧдӧ сылы кисӧ, видзӧдӧ сылӧн дзормӧм кӧсичаяс вылӧ.
Пристальнӧй руд синъясыс обратитӧны сылысь вниманиесӧ.
Пырысь-пыр жӧ паметяс кыптӧ пионерскӧй комната, фотография вылын учительяс да на пӧвстын...
— Сергей Николаевич? — чуймӧмӧн юалӧ сійӧ.
Воӧм морт нюмъялігтыр довкйӧдлӧ юрсӧ.
— Тӧдіс! — радуйтчӧ Леонид Тимофеевич да бать моз меліа тапкӧдӧ учительлы пельпомас: — Бӧр воис миян дінӧ...
Елена Александровна немвиччысьтӧг аддзӧ Сергей Николаевичлӧн шуйга киысь сьӧд перчатка да тэрыба вештӧ синъяссӧ.
— Но вот, варовитыштӧй тані, тӧлкуйтыштӧй!
Ми нин мыйсюрӧ йылысь сёрнитчим.
А ме ветла Иван Васильевичкӧд, клопочитышта кӧзяйство кузя. — Леонид Тимофеевич мунӧ.
Елена Александровна пуксьӧ пызан сайӧ.
Сійӧ ещӧ оз на вермы представитны аслыс, мый тайӧ сійӧ Сергей Николаевичыс, код йылысь сійӧ уна кывлывліс.
Сылӧн мӧвпъясыс вуджӧны челядь дінӧ.
Ӧд тайӧ жӧ налӧн учитель!
Вот кытысь аддзас сійӧ поддержка!
— Ті тӧданныд... ті помнитанныд ассьыныд велӧдчысьястӧ — Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ? — тэрмасигтыр да волнуйтчигтыр юалӧ сійӧ.
Учительлӧн чужӧмыс зумыштчӧ, шог чукыр артмӧ вомдоръяс дорас, синъясыс лоӧны джуджыдджыкӧсь да югыдджыкӧсь.
— Ме ог вермы не помнитны найӧс, — гажтӧмпырысь нюмъялігтыр висьталӧ сійӧ. — Уна шог ме переживайті тайӧ ребята вӧснаыс, Елена Александровна...
— Ме эг сідзи шу, — гӧрдӧдӧ томиник учительница да заводитӧ висьтавлыны аслас велӧдчысьяс йылысь.
— Ми сэтшӧма старайтчим...
и найӧ тӧдӧны предметсӧ, но ӧд экзамен вылын век вермас лоны кутшӧмкӧ немвиччысьтӧм вопрос.
Унатор зависитӧ экзаменуйтыссянь.
Сійӧ кӧ чуткӧй морт, сійӧ кӧ оз веськодя видзӧдлы тайӧ ребята судьба вылас...
— Колӧ веритны аслад учитель-ёртъяслы, — нюмъялігтыр торкӧ сійӧс Сергей Николаевич.
Сы гӧлӧсын кылӧны стрӧг ноткаяс.
Синъясыс Елена Александровналӧн пемдыштӧны, вомдоръясас тыдовтчӧ упрямӧй, челядь сяма выражение:
— Колӧ бура тӧдны тайӧ ребятасӧ, колӧ гӧгӧрвоны, мый тайӧ миян медбур отличникъяс да пионеръяс.
Оз позь пуктыны найӧс ӧти радӧ сэтшӧм дышъясыскӧд, кодъяс кольӧны мӧд во кежлӧ.
Выль учитель вермас тайӧс не артыштны, — ёсь гӧлӧсӧн висьталӧ сійӧ. — Вообщӧ, ме кӧсъя сёрнитыштны сыкӧд, коді кутас найӧс экзаменуйтны.
— Экзаменуйтны найӧс кута ме.
— Ті?
— Да, ме.
Делӧыс сыын, мый кор найӧ велӧдчисны, велӧдчи и ме.
И дзик война водзвылас помалі математическӧй факультетса заочнӧй отделение.
И ми нин сёрнитчим экзамен йывсьыс Леонид Тимофеевичкӧд.
Но кывзӧй менсьым, Елена Александровна, — меліа висьталӧ Сергей Николаевич да видзӧдӧ том учительницалы насторожитчӧм чужӧмас. — Гӧгӧрвоӧй менӧ правильнӧя.
Ме тӧда тайӧ ребятасӧ, ме гордитча наӧн,
менам сьӧлӧм висьӧ ставсьыс, мый налы касайтчӧ, но ті кӧ кӧсъянныд, медым та вӧсна ме вӧчи налы кутшӧмкӧ поблажка, экзаменуйті найӧс кокниа да пристрастнӧя...
— Ме тіянлысь ог кор та йылысь!
Ме ачым учительница! — скӧрысь торкис сійӧс Елена Александровна. — Ме прӧстӧ кӧсъя, медым найӧс экзаменуйтігӧн ті артыштінныд ставсӧ.
И ме ручайтча, мый тӧлысь мысти найӧ лоӧны отличникъясӧн квайтӧд классын.
Учитель сувтіс.
— Энӧ волнуйтчӧй, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — ме ставсӧ артышта.
Елена Александровна яндысьыштіс да чӧв ланьтіс.
Учитель муніс ӧшинь дорӧ.
Сійӧ сулаліс веськыд да спокойнӧй.
Сьӧд перчаткаа шуйга киыс сылӧн вӧрзьывтӧг куйліс ӧшинь вылын.
И друг сійӧ копыртчис водзлань, тэрыба шеныштӧмӧн восьтіс ӧшинь.
Елена Александровна тэрыба чеччис, видзӧдліс ывлаӧ.
Школа дворӧ пыралісны челядь.
Найӧ восьлалісны ӧттшӧтш, мунісны пельпом-пельпом воча.
Еджыд майкаяс вылын тыдалісны пионерскӧй гӧрд галстукъяс.
Ылісянь кажитчис, мый тайӧ мунӧ ичӧтик отряд.
Бокӧдыс, зарни рӧма чубсӧ бӧрвыв чатӧртӧмӧн, восьлаліс отрядса командир.
Елена Александровна видзӧдліс учительлы чужӧм вылас.
Пӧся банйыштӧмаӧсь сылӧн сьӧдіник банбокъясыс, сійӧ нюмъяліс, сылӧн руд синъясыс югъялісны кутны вермытӧм радлунӧн.
* * *
— Но вот... дзикӧдз сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдісны... — клетчатӧй ыджыд чышъянӧ сульсигмоз висьталіс Грозный.
Сергей Николаевич сулаліс кильчӧ вылын, сійӧс топыда кытшалӧмаӧсь челядь.
Бара, кыдзи коркӧ шоссе вылын прӧщайтчигӧн, сійӧ топыда кутіс аслас веськыд киас ичӧтик, вернӧй кияс...
— Ми некор, некор эгӧ вунӧдлӧй тіянӧс, Сергей Николаевич! — сійӧс кутлігтыр да сы гимнастёрка бердӧ юръяснаныс топӧдчӧмӧн долисны челядь.
Видзчысьӧмӧн веськыд кисӧ мездӧм бӧрын Сергей Николаевич чӧв олігтыр малаліс сы дінӧ ляскысьӧм юръяссӧ.
Кильчӧ дорӧ чукӧртчӧм гырысьяс и челядь, меліа нюмъялігтыр, видзӧдісны учительлӧн аслас велӧдчысьяскӧд встреча вылӧ.
Витя Матрос кайӧма пӧжарнӧй пос вылӧ, синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ Трубачёв вылӧ, ӧтдор морт вылӧ, коді воӧма фронт вывсянь, лимзалысь нывкаяс вылӧ да, ассьыс воксӧ, Черноморскӧй флотса морякӧс, казьтылігмоз, ёнджыка топӧдліс банбокъяссӧ кӧрт поручняяс бердӧ.
— Но мый нӧ ті, кӧзяеваяс, кытшалінныд гӧстьсӧ быдладорсянь да онӧ лэдзӧй лэччыны сылы кильчӧ вывсьыс! — гораа шутитыштіс Леонид Тимофеевич. — Петкӧдлӧй лучше асланыд учительлы выль школасӧ, классъяссӧ...
Сергей Николаевич ӧд эз на видзӧдав бура да оз тӧд, кутшӧм удж ми тані нуӧдім!
— Да-да, ме кывлі Леонид Тимофеевичсянь, мый ті сыкӧд тшӧтш воӧмныд пустырь вылӧ, киссьӧм керка дорӧ, да стрӧитӧмныд аслыныд школа! — директорлысь шуткасӧ водзӧ нуӧдігмоз нюмъёвтіс Сергей Николаевич.
— Ми эгӧ стрӧитӧй, ми сӧмын отсасим, — кутісны нюмъявны и челядь.
Лида чышкыштіс синъяссӧ:
— Мунамӧй, Сергей Николаевич, мунамӧй!
Миян сэтшӧм бур классъяс!
И пионерскӧй комната!
Одинцов мыйкӧ тэрыба шӧпнитіс Трубачёвлы.
Васёк довкнитіс сылы юрнас.
— Мунамӧй пионерскӧй комнатаӧ, — бара учительлысь кисӧ босьтӧм бӧрын кутіс тэрмасьны Васёк.
— Вайӧй первой керкасӧ видзӧдламӧй ортсысяньыс...
Вот ме аддза нин, мый дворас позьӧ садитны сад, — кильчӧ вылысь лэччигмоз шуис учитель.
— Да, сад!
И яблоняяс!
Мунігас Вася... — тэрыба заводитліс висьтавны Лида.
Но Петя Русаков гусьӧник тракнитіс сійӧс киӧдыс:
— Чӧв овлы.
Вася йылысь бӧрыннас висьталам.
Лида чӧв ланьтіс, повзьӧмпырысь тупкис вомсӧ кипыдӧснас.
Учитель серӧктіс:
— А ті век на сэтшӧмӧсь!
Но мый сэні кутшӧм тайна тіян?
— Тайӧ абу тайна, — яндысьыштіс Лида, — тайӧ прӧстӧ ӧти секрет.
Регыд ті ставсӧ тӧдмаланныд.
Учитель нинӧм эз вочавидз, сы чужӧм кузя друг муныштіс вуджӧр, и чужӧмыс лои мудзӧмаӧн да рудӧн.
Челядь казялісны тайӧс да раммисны.
Налы кажитчис, мый учительлы дум вылас уси аслас батьыс.
«Тӧдӧ сійӧ али оз тӧд?
Друг юалас?» — тревогаӧн думыштісны быдӧн.
— Миянлы ещӧ унатор йылысь на колӧ сёрнитны тіянкӧд... — мыкталігтыр шуис Васёк.
— Та йылысь бӧрыннас, — ньӧжйӧник вочавидзис Сергей Николаевич.
На дінӧ матыстчис Леонид Тимофеевич.
Найӧ ставныс ӧтлаын видзӧдалісны керкасӧ.
Леонид Тимофеевич подробнӧя висьтавліс став сьӧкыдлунъяс йывсьыс, кутшӧмъяс вӧліны стройка дырйиыс.
Директор висьталӧмын унатор вӧлі выльторйӧн весиг челядьлы.
— Керка вевтсӧ пӧчинитӧм могысь кӧртсӧ ковмис вайны Москваысь.
Тайӧ путешествие йывсьыс памяткаыс менам ӧнӧдз на эм, — кипыдӧс вывсьыс кузяланогыс гӧрд вурыс петкӧдлігмоз шутитыштіс директор. — Но немтор, справитчим, кыдзкӧ-мыйкӧ вайим...
— Ой, а миянӧс весиг энӧ босьтӧй сэки! — кӧритӧм сямӧн шуис Лида.
— Да ми нин туй чӧжыс шогсим Миронычкӧд, мый тэнӧ эгӧ босьтӧй! — Лидаӧс кӧсаӧдыс дернитыштӧм бӧрын серӧктіс директор.
Мунісны дворӧд забор пӧлӧн.
Сергей Николаевич подробнӧя юасис быдтор йылысь; сійӧс медся интересуйтіс, мый вӧчисны стройка вылын челядь.
Мукӧд дырйиыс, мый вылӧ кӧ индігмоз, сійӧ лэптывліс шуйга кисӧ.
Сьӧд перчаткаа чуньясыс сылӧн вӧліны кусыньтчӧмаӧсь да эз вӧрны.
Сергей Николаевичлысь висян кисӧ вӧрзьӧдны полігтыр челядь мунісны веськыдладорӧдыс;
найӧ нинӧм эз юасьны: гимнастёрка вылас нёль ленточкаыс кывъяс дорысь бурджыка висьталісны сы йылысь, мый перенеситӧма учительыс.
Краситӧм выль забор видзӧдалігмоз Сергей Николаевич ыджыд вниманиеӧн кывзіс висьталӧм сы йылысь, кыдзи Трубачёвлӧн бригадаыс тӧкӧтьӧ эз ворссьы соревнованиесӧ, кыдзи налы отсӧг вылӧ воисны Андрейкалӧн землякъясыс.
— Обязательнӧ тӧдмӧдӧй менӧ тіян Андрейкакӧд! — шуис Сергей Николаевич.
Васёклы дум вылас уси Алёша Кудрявцев, и сійӧ вайӧдіс Алёшаӧс учитель дінӧ:
— А со Алёша Кудрявцев, ми сыкӧд дружитам жӧ!
Сергей Николаевич довкнитіс юрнас, нюммуніс.
— Фронт вылын вӧлі сэтшӧм генерал Кудрявцев.
Морт зэв храбрӧй да благороднӧй.
Сійӧ зэв ёна тӧждысис йӧз вӧсна, сійӧс быдӧн миянын радейтлісны.
Ӧти воздушнӧй налёт дырйи сійӧ сьӧкыда ранитчис, но бой помасьтӧдзыс сійӧ эз сет нуӧдны асьсӧ госпитальӧ, — шуис учитель.
Алёшалӧн чужӧмыс ыпмуні, синъясыс кутісны югъявны, но сійӧ чӧв оліс.
— Тайӧ сылӧн батьыс! — ёртыс вылӧ индігмоз гордӧя шуис Васёк.
— Тэнад бать? — Сергей Николаевич пытливӧя видзӧдліс детинка вылӧ. — Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Сійӧ оз радейт весьшӧрӧ ошйысьны, — ошкӧмпырысь Алёшалы пельпомас тапнитӧм бӧрын шуис Мазин.
— Оз ков ошйысьны, но позьӧ и колӧ гордитчыны татшӧм батьнад, — тӧдчӧдӧмӧн шуис учитель.
— Ме гордитча! — ньӧжйӧник, достоинствоӧн вочавидзис Алёша Кудрявцев.
Челядь пыртӧдісны учительӧс керкаас.
Мунісны коридорӧд, петкӧдлісны Сергей Николаевичлы будущӧй квайтӧд классӧ.
— Ті, кӧнкӧ, бронируйтінныд нин аслыныд татысь став местаяссӧ? — шутитыштіс учитель.
Алёша видзӧдліс Васёк вылӧ да кыпыда шуис:
— Эгӧ на... колӧ шуны, кодсюрӧыс бӧрйисны нин аслыныс партаяс, дерт... а ми аски бӧръям.
Челядьлы дум выланыс усины экзаменъяс, и быдӧнлӧн сьӧлӧманыс вӧрзис важся тревогаыс.
— Миянлы ещӧ унатор йылысь колӧ сёрнитны тіянкӧд, Сергей Николаевич! — бара ньӧжйӧник да серьёзнӧя шуис Васёк.
— Да, дерт.
Но и тайӧс бӧрыннас, — сідзи жӧ, кыдзи и первойысьсӧ, вочавидзис учитель.
Пионерскӧй комната дорын челядь кутісны ноксьыны.
Кыскисны медводзӧ Севаӧс.
Сійӧ неуна пыксьыштіс да гораа вашкӧдіс:
— Да ме ог куж бура висьтавнысӧ...
Сергей Николаевич чуймӧмӧн видзӧдіс Сева вылӧ.
Малютин запомнитчис сылы омӧлик, висьысь детинкаӧн. Фронт вылын, Украинаӧ кольӧм челядь йылысь думайтігӧн, сійӧ ёна поліс, мый Сева оз перенесит став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс усьӧны сы пай вылӧ.
Ӧні сы водзын сулаліс уджалӧмысла гожъялӧм кияса да банйӧм банбокъяса топыд детинка.
— Но, но, Сева Малютин!
Мый йылысь тайӧ тэ кӧсъян меным висьтавны? — сы пельпом вылӧ кисӧ пуктігмоз юаліс Сергей Николаевич Севалысь.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр! — пионерскӧй комната ӧдзӧс восьтігмоз кутісны тэрмасьны челядь.
— Петкӧдлӧй, мый тіян тані? — пыригмозыс юаліс Сергей Николаевич.
Одинцов торжественнӧя нуӧдіс сійӧс фотография дорӧ.
Учитель тӧдіс асьсӧ, Митяӧс, нюммуніс.
— Кутшӧм нин ӧні лои сійӧ, миян Митяным?
— Сійӧ герой!
Партизан! — ӧттшӧтш вочавидзисны сылы некымын гӧлӧс.
— Со миян дневник.
Татчӧ ставсӧ гижӧма, — дневниксӧ учительлы сетігмоз шуис Одинцов.
Учитель тӧдіс отрядлысь путевӧй тетрадьсӧ.
— Вот тайӧ бур, мый ті ставсӧ гижалӧмныд.
Ме босьта тайӧ тетрадьсӧ сьӧрысь, — шуис Сергей Николаевич.
Васёк тувкнитіс Севалы.
Став челядьыс терпитны позьтӧма виччысигтыр видзӧдісны Малютин вылӧ.
— Сергей Николаевич, пуксьӧй, ладнӧ?
Ми долженӧсь тіянлы мыйкӧ висьтавны, — ӧлӧдіс Васёк.
— Пукся, ладнӧ, — диван вылӧ пуксигмоз шутитыштіс Сергей Николаевич.
— Госпитальын, кӧні ми уджалім, куйліс ӧти комсомолец — Вася.
Сійӧс вайисны тӧвнас... — неувереннӧя заводитіс Сева.
Учительлӧн чужӧмыс лои зэв внимательнӧй.
Сева висьталіс ньӧжйӧник, корсяліс кывъяссӧ.
— Вася висьтавліс аслас командир йылысь, и ми кывзім.
Вася вӧлі нёльӧд батареяын снарядъяс ваялысьӧн...
Учитель некодлы казявтӧг вӧрзьыштіс.
— Фашистскӧй танкъясӧс вӧлі жугӧдӧма...
Батареяын дзоньӧн кольӧма сӧмын ӧти орудие.
Сы дорӧ кольӧмаӧсь кык морт — Вася аслас командирыскӧд.
И сэки петӧма ещӧ ӧти танк...
Вася ранитчӧма, и сійӧ оз тӧд, сувтӧдіс тайӧ танксӧ али эз сувтӧд сылӧн командирыс.
— Сувтӧдіс! — друг шуис Сергей Николаевич.
Чужӧмыс сылӧн друг ловзис, синъясыс кутісны югъявны. — Кӧні Вася?
Челядь уськӧдчисны учитель дінӧ, мӧдісны висьтавны ставныс ӧттшӧтш:
— Вася муніс татысь!
— Сійӧ сэтшӧма радейтіс тіянӧс!
— Сійӧ пыр висьтавліс тіян йылысь...
Трубачёв матыстчис Сергей Николаевич дінӧ:
— Мунігас Вася шуис: «Висьталӧй сылы, ребята: уна Вася свет вылас и сылӧн частяс уна красноармеец, сӧмын, гашкӧ, и дум вылас усьӧ сылы нёльӧд батареяса снарядъяс ваялысь...
Муніс пӧ, шуӧ, фронт вылӧ сы шинельӧн».
Сергей Николаевич сувтіс.
Сылӧн синъясыс видзӧдісны челядьяс юр вывті кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, быттьӧкӧ сійӧ аддзис лымъя эрд да туй вывті мунысь томиник красноармеецӧс, коді вӧлі винтовкаа да мыш саяс вещевӧй мешӧка.
— До свиданья, Вася! — ньӧжйӧник шуис учитель. — Ми ещӧ аддзысьлам на!
77 глава
ИЧӦТИК КЕРКАЫН
Вӧлі пемдӧ нин.
Рӧмыдас бура тӧдчисны мелӧн белитӧм тротуар доръяс.
Битӧм керкаяс видзӧднысӧ кажитчисны, мый сэні ставныс узьӧны, но уличаяс вылын вӧліны уна йӧз.
Сергей Николаевич челядькӧд ӧтлаын муніс тӧдса керкаяс да палисадникъяс дорӧд.
Рӧднӧй карыс кыпӧдіс сыын нор да шог казьтылӧмъяс.
Сьӧлӧмсӧ сылысь вӧрзьӧдіс челядькӧд встречаыс, школалӧн став тӧдса обстановкаыс, кодысь сійӧ вӧлі торъялӧма дзонь во чӧж.
«Кутшӧма вежсьӧма карыс тайӧ во чӧжнас! — думайтіс Сергей Николаевич. — Мыйта переживайтӧма!»
Тайӧ челядь пӧвстас, кодъяс лоины сылы сэтшӧм матыссаӧсь, ӧні абу нин зарни рӧма кӧсаяса да кельыдлӧз синъяса ичӧтик нывка...
Сирӧтаӧн кольӧм аслас гортсьыс сійӧ оз нин аддзы ассьыс вернӧй другсӧ — пӧрысь батьсӧ...
И сыын асас мыйкӧ вежсис тайӧ каднас — сійӧ важӧн нин велаліс сулавны чужӧм-на-чужӧм опасностькӧд, сійӧ возмужайтіс да ёнмис, суровӧй военнӧй обстановкаыс закалитіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
И всё-таки ыджыд воштӧмъяслӧн курыдлуныс чувствуйтчис пыр сэтшӧм жӧ дойдана, кыдзи и первойысьсӧ, кор фронт вылын сійӧ получитіс письмӧ Леонид Тимофеевичсянь, коді юӧртіс сылы матысса йӧз пӧгибнитӧм йылысь.
Сергей Николаевич друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧ ёна мудзӧма, доя киыс сылӧн ёнтіс.
Сійӧ видзӧдліс челядь вылӧ да нюмъёвтіс налы мелі, благодарнӧй нюмӧн.
Сьӧкыд ӧткӧн пырны тыртӧммӧм рӧднӧй гортӧ.
Но сійӧ пырас оз ӧтнас...
Воськов бӧрся воськов челядь мунӧны сыкӧд орччӧн.
Найӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Сергей Николаевич ӧні налы абу сӧмын радейтана учитель, сійӧ налы матысса, дона морт.
И такӧд тшӧтш сійӧ бесстрашнӧй командир, код йылысь висьтавліс Вася, сійӧ Рӧдинаӧс дорйысь.
Турунвиж гимнастёрка вылас сылӧн уна рӧма ленточкаясыс тыртӧны налысь сьӧлӧмъяснысӧ гордостьӧн.
Петя Русаков босьтӧма сылысь шинельсӧ да, водзын мунігмоз, видзчысьӧмӧн нуӧ сійӧс пельпом вылас.
Нюра топыда кутӧ Сергей Николаевичӧс киӧдыс.
Учитель некымынысь внимательнӧя видзӧдлӧ нывка вылӧ.
Важӧн-ӧ воддза Нюра Синицына, горзысь да йӧйиник, быдӧнкӧд пинясис классын, гижаліс серам петкӧдлана да нелепӧй стихъяс...
Ӧні сійӧ лоӧма быттьӧкӧ верстьӧджык да спокойнӧйджык, сылӧн синъясас тӧдчӧ выль, серьёзнӧй выражение, а ёртъясыскӧд обращайтчигӧн чувствуйтчӧ ыджыд дружескӧй гӧгӧрвоӧм.
Нюра мунӧ сыкӧд орччӧн, мукӧд дырйи лэдзлывлӧ ас местаас Лидаӧс.
Сэки сійӧ самоотверженнӧя восьлалӧ ӧти кокнас тротуар вывті, мӧднас мостовӧй вывті, медым всё-таки лоны учитель дінын матынджык.
Шуйгаладорас, неуна бокногӧн, ассьыс гӧгрӧс чужӧмсӧ учительлань бергӧдӧмӧн, мунӧ Саша Булгаков.
Водзӧ писькӧдчыны зілигтыр Мазин тувччалӧ быдӧнлы коклябӧръяс вылас.
Васёк Трубачёв, Коля Одинцов да Сева Малютин мунӧны медводзын.
Кымын матӧджык матыстчӧны керка дінас, сымын ёнджыка тіпкӧ налӧн сьӧлӧмъясныс.
— Ми пырам ставным ӧттшӧтш, — шӧпкӧдӧ Сева.
Со и тӧдса кильчӧ.
Сергей Николаевич кайӧ пос кузя, важ привычка сертиыс чышкалӧ коксӧ сутугаысь кыӧм коврикӧ.
Ӧдзӧс томаныс сімӧма, ӧдзӧсыс воссьӧ дзуртыштӧмӧн.
— Пырамӧй! — шуӧ учитель да водзвылас лэдзӧ челядьӧс.
Сэсся пырӧ ачыс, ӧзтӧ би.
Вешалка вылын ӧшалӧ Николай Григорьевичлӧн важ пальтоыс да мехӧвӧй шапкаыс.
Комнатаын дзик шынитӧв.
Дзикӧдз пӧдлалӧм бусӧсь ӧшиньяссӧ быттьӧкӧ занавесалӧма руд марляӧн.
Сергей Николаевич сувтӧ первой комнатаас.
Тані ставыс воддзакодьыс жӧ.
Письменнӧй пызан, диван, книга тыра этажерка.
Стеклӧ улын, прӧстӧй рамка пытшкын — Сталинлӧн портрет.
Мӧд комнатаас ӧдзӧсыс восьса.
Сэні стен бердас Николай Григорьевичлӧн крӧвать, кодӧс вевттьӧма байкӧвӧй виж эшкынӧн, ичӧтик ляпкыдик пызан.
Пызан вылас — важ журналъяс, газетаяс...
Сергей Николаевич тэрыба видзӧдлӧ батьыслӧн тыртӧм комната вылӧ да мудзпырысь пуксьӧ диван вылӧ.
— Но, вот ми и воим...
Челядь пуксьӧны сыкӧд орччӧн.
Найӧ дыр чӧв олӧны.
Сэсся Васёк, банбоксӧ Сергей Николаевич пельпом дінӧ топӧдӧмӧн, ньӧжйӧник шуӧ:
— Тётя Оксана шуис: «Коркӧ кӧ тіянлы удайтчас аддзывны учительтӧ, висьталӧй сылы, мый батьыс кулі, а чойыс ловъя, помнитӧ сійӧс...»
Челядь улӧдз копыртӧны юръяснысӧ.
Учитель пукалӧ вӧрзьӧдчытӧг да думыштчӧмӧн видзӧдӧ челядь вылӧ.
— Бать эз радейтлы, медым ме юрӧс ӧшӧдлі.
Вайӧй кывзысямӧй Николай Григорьевич дедушкалысь, — меліа шуӧ сійӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтӧ: — Кодкӧ тіян пиысь бӧрынджык висьталас меным миян матыссаяс пӧгибнитӧм йылысь, а талун сёрнитыштам ӧнія делӧяс йылысь.
Да заводитлам пузьӧдны чай.
Нолтӧ, нывкаяс, кӧзяйничайтыштӧй!
Кухняын эм чайник да примус, а буфетысь, буракӧ, сюрас колян вося сакар.
— Миян эм!
Со Иван Васильевич быдторсӧ сеталіс миянлы, — ыджыдкодь ноптор тэрмасигтыр разигмоз висьталӧ Мазин. — Пырысь-пыр ми ставсӧ вӧчам!
Нывкаяс мунӧны кухняӧ.
Учитель кусӧдӧ комнатасьыс бисӧ да гурйыв восьтӧ ӧшиньяс.
Рытъя ыркыдыс тыртӧ комнатасӧ; уличасянь кылӧны мунысь йӧзлӧн гӧлӧсъяс.
Кухняын заводитӧ шумитны примус.
Мазин босьтӧ кӧтӧдӧм ветек да пемыдас чышкалӧ стеклӧяс.
Сергей Николаевич тожӧ корӧ кӧтӧдӧм ветек да, пызан весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн, бӧръялӧ бусӧссьӧм книгаяс.
— Восьтӧй ӧшиньсӧ эсійӧ комнатасьыс, пырысь-пыр проветритам да ӧзтам би, — шуӧ сійӧ.
Лидакӧд тшӧтш Васёк пырӧ Николай Григорьевич комнатаӧ.
Лида вештыштӧ сьӧд шторыяс да восьтӧ ӧшиньсӧ.
— Регыдджык эськӧ петкӧдны татысь крӧватьсӧ! — вашкӧдӧ сійӧ Васёклы.
Сергей Николаевич кылӧ сылысь вашкӧдӧмсӧ да тэрыба пырӧ комнатаас.
— Ог, ог, огӧ петкӧдӧй!
Гашкӧ, ме ордӧ воас чой, — шуӧ сійӧ.
Челядь кыйӧны сы гӧлӧсысь шӧйӧвошӧм да юасян сяма ноткаяс, кодъяс необычнӧйӧсь учительлы.
— Тётя Оксана обязательнӧ воас.
— Сійӧ воас!
— Сійӧ воас! — ёрта-ёртнысӧ торкалігтыр тэрыба висьталӧны найӧ.
Чай юны лӧсьӧдчӧны ичӧтик пызан сайын.
Киясаныс чашкаяс кутігмоз пуксялӧны диван вылӧ.
— Но, а ӧні вайӧй сёрнитыштам велӧдчӧм йылысь.
Висьталӧй меным ставсӧ.
Кодкӧд ті занимайтчинныд, мый прӧйдитінныд витӧд класса курс кузя? — юалӧ учитель.
Челядь заводитӧны висьтавлыны.
Сергей Николаевич перйӧ учебникъяс.
— Тайӧс прӧйдитінныд?..
А этайӧс? — учебникысь страницаяссӧ листалігмоз юасьӧ Сергей Николаевич.
— Ті кӧ сдайтанныд арифметика кузя, то тіянлы ещӧ кольӧ русскӧй кыв, а мукӧд предметъяс кузяыс, гашкӧ, Леонид Тимофеевич разрешитас вуджӧдны тіянӧс условнӧ.
— Ми нинӧмысь огӧ полӧй арифметикаысь кындзи, — веськыда висьтасьӧны челядь.
— Ми полам кольччыны мӧд во кежлӧ, сы вӧсна мый ми ӧд абу кутшӧмкӧ дышъяс, — шуӧ Саша Булгаков.
— И ещӧ ми полам янсӧдчыны, — объясняйтӧ Мазин. — Друг кӧ кодкӧ миян пиысь кольӧ!
— Да, друг кодкӧ кӧ оз сдайт, мый ми сэки кутам вӧчны? — ӧттшӧтш юалӧны челядь.
Сергей Николаевич бокӧ пуктӧ учебникъяссӧ:
— Став сертиыс, мый ті ӧні висьталінныд, ме думайта, мый ті долженӧсь сдайтны.
Но, а артмас кӧ нин сэтшӧмтор, мый кодкӧ лоӧ мукӧдсьыс слабджыкӧн, то такӧд ковмас мужественнӧя миритчыны.
Медся нин сы вӧсна, мый некод тіянӧс оз понды лыддьыны лодыръясӧн да дышъясӧн.
Овлывлӧ, мый велӧдчысь кольӧ мӧд во кежлӧ висьӧм вӧсна, коді оз зависит сысянь.
Тайӧ случаяс помканас являйтчӧ война.
Дерт, тайӧ ставнымлы миянлы лоӧ ыджыд неприятность, но янсӧдчӧм йылысь тані сёрнитны оз позь.
Шуам, тіянӧс пуксьӧдасны разнӧй классъясӧ.
Да настоящӧй дружба ӧмӧй вунлывлӧ?
Другъяс частӧ янсӧдчывлӧны уна вояс кежлӧ, мунлывлӧны мукӧд каръясӧ, и та вӧсна налӧн дружескӧй чувствоясыс ньӧти оз вежсьыны.
Тайӧ кӧ, дерт, настоящӧй дружба!
Тіян дружбаныд лои ӧтлаын велӧдчӧм вояс чӧж, сьӧкыдлунъясӧ сійӧ быдмис да ёнмис.
Сідзкӧ, кыдзи нӧ вермас лоны, медым тіян отношениеясныд вежсисны сӧмын сы вӧсна, мый ті веськаланныд разнӧй классъясӧ!
Ме, например, тайӧ тӧлысьяс чӧжнас тӧдмалі дженьыдик да случайнӧй, но абу слабджык фронтӧвӧй дружба.
Вражескӧй би улын сулалім ми комсомолец Васякӧд орудие дорын.
Сулалім насмерть, пельпом-на-пельпом.
Сэсся янсалім...
Но некоднанным ми эгӧ вунӧдӧй ёрта-ёртнымӧс.
— Но разнӧй классъясын миян лоӧ ставыс разнӧй... — заводитліс висьтавны Петя Русаков.
— А кыдзи нӧ школатӧ помалӧм бӧрын, кор ті лэбзянныд ӧтарӧ-мӧдарӧ?
Неужели янсӧдчиганыд ті шуанныд меным и асланыд ёртъяслы: прӧщайтлӧй, ӧні миян ставыс лоӧ разнӧй, и ми вунӧдам ассьыным школьнӧй дружбанымӧс? — пытливӧя челядь чужӧмъяс вылӧ видзӧдігмоз шуис Сергей Николаевич.
— Ог, ог... некор ми тадзи огӧ шуӧй... — яндысигтыр серӧктісны найӧ, асьныс вӧліны увереннӧйӧсь, мый учитель шутитӧ.
— Но сідзкӧ вот, другъясӧй менам, — сьӧлӧмсяньыс шуис Сергей Николаевич, — ме гӧгӧрвоа, мый тіянлы лоӧ зэв сьӧкыд, кодкӧ кӧ кольӧ, но став вылас колӧ видзӧдны серьёзнӧя, гырысьяс моз.
Олӧмлӧн быд случайын колӧ лоны мужественнӧйӧн.
Ті выдержитінныд мужестволысь испытаниесӧ врагкӧд вермасигӧн, ті выдержитінныд мужестволысь испытаниесӧ уджын и велӧдчӧмын — вайӧй выдержитам сійӧс и тайӧ случаяс!
Челядь видзӧдлісны ёрта-ёртныс вылӧ.
Ыджыд шог вӧлі на чужӧмъяс вылын.
Но шогыс тайӧ вӧлі нор, учитель кывъясӧн бурӧдӧм.
— Тадзи кӧ нин лоӧ, ми кутам коръясӧкӧ вӧчлывлыны ӧтувъя экскурсияяс, уджавны ӧтлаын ӧти кружокъясын... чукӧртчывны тані ме ордын, — содтіс Сергей Николаевич да, нывкаяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, нюммуніс. — Да, ме должен тіянлы висьтавны, мый, вермас лоны, вообщӧ лоӧ торйӧн велӧдчӧм.
Школа детинкаяслы и торъя школа нывкаяслы.
— Миянлы?
Нывкаяслы торъя школа? — тэрыба юаліс Лида да друг чеччыштіс: — Кылан, Нюра?
Миян, нывкаяслӧн, школа лоӧ!
— Энӧ ёна ныръяснытӧ лэпталӧй! — шуис Мазин. — Миян, детинкаяслӧн, тожӧ лоӧ!
Сергей Николаевич серӧктіс:
— Но, а дружбаыд нӧ кыдзи?
— Ми всё равно кутам дружитны.
Найӧ миянлы чойяс кодьӧсь.
Сӧмын, збыль, тайӧ зэв интереснӧ: торъя школаяс... — думыштчӧмӧн шуис Васёк.
Челядь варовмисны, кутісны споруйтны, но учитель торкис найӧс:
— Тайӧ ещӧ водзын на.
А ӧні ми сёрнитыштам всё-таки аскиа лун йылысь.
Экзаменуйтны тіянӧс кута ме.
— Ой, ті асьныд! — ки-ки воча кутіс кучкавны Нюра.
— Сергей Николаевич, збыль, збыль? — быдладорсянь юасисны волнуйтчысь челядь.
Учительлӧн юӧртӧмыс збоймӧдіс да нимкодьӧдіс найӧс.
Кажитчис, ӧти сійӧ нин, мый Сергей Николаевич лоӧ аски накӧд классын, смелмӧдас найӧс.
— Татшӧм шуд йывсьыс ми весиг и думайтлыны эгӧ кужлӧй! — висьталіс Сева Малютин.
Васёк топыда топӧдіс учительлысь кисӧ:
— Аски ми кутам старайтчыны мыйвынысь!
— Вот везитіс миянлы! — горӧдіс Мазин.
— А ме ӧд век на сэтшӧм жӧ стрӧг, — нюммуніс Сергей Николаевич.
— Ми тӧдам, — шуис Одинцов. — Зато ті миян учитель, ми мӧдам бурджыка кутны асьнымӧс тіян дырйи.
Учитель ордысь челядь петісны сёрӧн.
Кор налӧн гӧлӧсъясныс улича вылын ланьтісны, Сергей Николаевич босьтіс дневник да пырис бать комнатаас.
Батьыслӧн векньыдик вольпась вылӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ дыр лыддис олӧмлысь правдивӧй повестьсӧ — честность йылысь, мужество йылысь, Рӧдина дінӧ помтӧм радейтӧм йылысь.
78 глава
РЕШИТЕЛЬНӦЙ ЧАС
Васёк сулаліс дӧска дорын.
Воддза партаяс сайын пукалісны сылӧн ёртъясыс.
Налӧн чужӧмъяс вылас вӧлі напряжённӧй внимание, найӧ пукалісны веськыда, вӧрзьывтӧг да Трубачёв вылысь синъяснысӧ вештывтӧг.
Ӧшинь дорын пызан сайын пукалісны учительяс.
Арся югыд шондіыс пырис ывласянь, югыд пятноясӧн уси краситӧм джодж вылӧ да гажа кӧчьясӧн дзирдаліс Леонид Тимофеевичлӧн сьӧд ӧчки вылас.
Стул бӧр вылӧ лэччысьӧмӧн директор внимательнӧя видзӧдіс, кыдзи Трубачёв дӧска вылын решайтӧ задача.
Елена Александровна пукаліс бокынджык, вӧсни кисӧ пуктӧма пызан вылӧ да видзӧдӧ веськыда ас водзвылас.
Пызан вылын куйліс кольӧм билетъяслӧн чукӧр.
Сергей Николаевич сулаліс ӧшинь дорын, боквыв пӧлӧстӧма юрсӧ да, синсӧ вештывтӧг, следитіс дӧска вылын лоысь быд цифра бӧрся.
Васёк ӧтвечайтіс первойӧн.
Кор ставныс нин займитісны ассьыныс местаяссӧ да челядь кыскисны билетъяс, Леонид Тимофеевич юаліс:
— Но, коді кӧсйӧ ӧтвечайтны первойӧн?
Васёк видзӧдліс ёртъясыслӧн кельдӧдӧм чужӧмъяс вылӧ да надзӧник чеччис:
— Позьӧ меным?..
Кыдзи и пыр да быдлаын, медся сьӧкыдторкӧд паныдасигӧн Васёк Трубачёв лои аслыс вернӧйӧн.
Сергей Николаевич довкнитіс юрнас.
Васёк мыччис ассьыс билетсӧ учительлы да матыстчис дӧска дорӧ.
Став школаыс тӧдіс, мый тайӧ часас Трубачёв да сылӧн ёртъясыс сдайтӧны экзамен.
Керка дорын векньыдик туй кузя пӧкаживайтісны Васёклӧн вӧвлӧм ӧти класса велӧдчысьяс.
— Сійӧс первойӧн юалісны! — пӧжарнӧй пос вылысь чеччыштігмоз юӧртіс Лёня Белкин.
— Мый сылы сетісны?
Кутшӧм задача? — волнуйтчисны челядь.
— Ещӧ ӧтчыд видзӧдлы ӧшинь пырыс.
Решайтӧ али оз?
— Оз ков, торканныд!
Мый ті вӧчанныд! — скӧраліс Надя Глушкова.
Но челядь видзчысьӧмӧн матыстчалісны ӧшиньяс дорӧ.
Коридорын, класслӧн пӧдса ӧдзӧс дорын, вешйывтӧг сулалісны неважӧнся кык враг — Алёша Кудрявцев да Витя Матрос.
Шырӧм балябӧжнас стен бердӧ нёровтчӧмӧн Алёша видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ, ачыс чорыда кӧрӧма сьӧд синкымъяссӧ.
Витя Матрос беспокойнӧя бергаліс места вылас, пельсӧ пуктывліс ӧдзӧс бердӧ, видзӧдлывліс томан розьӧд.
— Оз ков, — вашкӧдӧмӧн ӧлӧдліс сійӧс Кудрявцев, — ньӧжйӧджык!
Минута кежлӧ Витя ланьтліс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс желайтіс Трубачёвлы удача, но сэки жӧ мечтайтіс сы йылысь, мый сылӧн вӧвлӧм бригадирыс кольӧ сыкӧд ӧти классӧ.
Стройка вылын ӧтувъя волнениеяс переживайтӧмыс да море йылысь мечтаыс топыда йитісны ыджыдджык да ичӧтджык ёртъясӧс.
Витя пӧся да преданнӧя кутіс радейтны Трубачёвӧс.
Васёк мыйӧнкӧ казьтыліс сылы фронт вылӧ мунӧм воксӧ...
Витя нинӧм вылӧ эз кӧсйы янсӧдчыны Трубачёвкӧд да эз вермы допуститны мӧвп, мый татшӧм зон провалитчас экзамен вылын.
— Кыдзи тэ ногӧн, сдайтас? — дугдывтӧг юасис сійӧ Кудрявцевлысь ассьыс пӧся югъялысь сьӧд синъяса чужӧмсӧ сы дінӧ матыстлігӧн.
Чӧв олігтыр Кудрявцев лэптыштлывліс пельпомъяссӧ.
Классын вӧлі шынитӧв.
Витя бара видзӧдліс томан розьӧд.
— Сулалӧ! — повзьӧмпырысь шуис сійӧ.
— Кыдзи сулалӧ?
Оз решайт? — пыркнитчис Кудрявцев.
Васёк збыльысь сулаліс дӧска дорын, мыйкӧ зэв сьӧкыдпырысь думайтіс.
Дӧска вылӧ сійӧ гижис пример, но волнуйтчӧмысла сылы дум вылас эз усь правилӧыс.
Паметьыс друг изменитіс сылы, ставыс сорласис сы юрын.
Мел кутысь киыс сувтлывліс быд цифра вылӧ. Васёк мучительнӧя нюжӧдіс кадсӧ.
— Висьтав правилӧсӧ, — казьтыштіс Леонид Тимофеевич.
Васёк видзӧдліс дӧска вылӧ, лэдзис мелсӧ.
Правилӧ...
Сылӧн банбокъясыс едждӧдісны, вомдоръясыс надзӧник вӧрзисны.
Правилӧ...
Классын лои сьӧлӧмтӧ дойдысь чӧв-лӧнь.
Лида Зориналӧн паськӧдӧм синъясас вуджӧртчис повзьӧм.
Петя Русаков вунӧдчӧмӧн сувтіс парта саяс.
Ставныслӧн чужӧмъясныс нюжалісны да измисны ёна виччысьӧмысла.
Васёк эз видзӧд ёртъясыс вылӧ, но сылы кажитчис, мый чӧв-лӧняс сійӧ кылӧ, кыдзи гораа да тревожнӧя тіпкӧны налӧн сьӧлӧмъясныс.
— Трубачёв, объяснит пример вылын, — сылысь падмӧмсӧ казялӧм бӧрын шуис Сергей Николаевич.
Но Васёк эз кыв сылысь кывъяссӧ.
Зэв ёна волнуйтчигтыр сійӧ видзӧдліс Елена Александровна вылӧ.
Волнуйтчысь, пемдӧм лӧз синъяса чужӧмыс Елена Александровналӧн казьтыштіс сылы друг, кыдзи ӧти медбӧръя урок вылын, сы водзын восьтӧм учебник кутігмоз, Елена Александровна тэрыба листаліс сійӧс да пӧся внушайтіс: «Трубачёв, запомнит!
Запомнит синъяснад, запомнит пельнад!»
Васёк быттьӧкӧ аддзис сы киысь учебник, думнас видзӧдліс сэтчӧ синъяснас, видзӧдліс дӧска вылӧ да радысла дрӧгнитіс.
Сылы уси дум вылас.
— Но, висьтав! — кокняммӧмпырысь да гажаа нюмъёвтіс Сергей Николаевич.
— Пырысь-пыр! — гораа шуис Васёк да чёткӧя, ньӧти падъявтӧг, быттьӧкӧ лыддис учебникысь, ӧтветитіс: — Медым юкны дробь вылӧ дробь, колӧ первой дробыслысь числительсӧ умножитны мӧд дробь знаменатель вылас, а первойыслысь знаменательсӧ — мӧд дробыслӧн числитель вылӧ, и первой произведениеыс лоӧ числительӧн, а мӧдыс знаменательӧн.
Классын кыліс нимкодясян шум, челядь чужӧмъяс вылын тыдовтчисны нюммунӧмъяс.
Леонид Тимофеевич носӧвӧй чышъяннас тэрыба чышкис пӧсялӧм ӧчкисӧ.
— Уф... — гораа, став класстырнас ышловзис Мазин.
Сергей Николаевич петкӧдліс сылы чуньсӧ.
А Васёк, быттьӧкӧ сьӧкыд грузысь мынӧм бӧрын, кокниа да тэрыба решайтіс дӧска вылын пример.
Кор бӧрыннас, кельыд чужӧма да возбуждённӧй, сійӧ петіс классысь, терпитны вермытӧг виччысьысь кык гоз ки кутісны сійӧс порог дорын.
— Ме, буракӧ, сдайті! — тэрыба шуис Васёк да видзӧдліс сы бӧрвылын пӧдлассьӧм ӧдзӧс вылӧ: сэтчӧ, классас, колины сылӧн ёртъясыс.
— Сдайтін?
Сдайтін? — радпырысь юасис сылысь Кудрявцев.
— Сдайтін? — нор гӧлӧсӧн выльысь шуис Витя Матрос да, крута бергӧдчӧм бӧрын, котӧртіс коридорӧд.
— Мый тэнсьыд юасисны?
Кутшӧм задачаяс?
Мыйла чӧв олін? — волнуйтчис Алёша.
Васёк довкйӧдліс юрсӧ да топыда чабраліс сылысь кисӧ.
— Ӧні ӧтвечайтӧ Мазин... — ӧтвет пыдди шӧпкӧдіс сійӧ.
Кудрявцев чӧв ланьтіс.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн кыкнан детинкаыс сулалісны класслӧн пӧдса ӧдзӧс дорын.
Трубачёвлӧн ёсь пельыс кыйис быд шы.
Ӧтчыд сылы кыліс серам, и сійӧ тожӧ нюммуніс шӧйӧвошӧм, гӧгӧрвотӧм нюмӧн.
Мӧдысь сыӧдз кыліс волнуйтчӧмысла вывті гора гӧлӧс Лида Зориналӧн...
Васёклы кажитчис, мый сэні, ӧдзӧс саяс, решайтчӧ сылӧн аслас судьбаыс.
Минутаяс колины надзӧн.
Медбӧрын, классысь, ыджыд кад коластъяс бӧрын, ӧти-бӧрся мӧд кутісны петавны сылӧн ёртъясыс.
Сылы некымын долыд да возбуждённӧй кыв шӧпнитӧм бӧрын быдӧн найӧ сувтавлісны сыкӧд, орччӧн, сідзжӧ чӧв олігтыр да сюся кывзісны муртса кылысь гӧлӧсъяс, кодъяс кылісны ӧдзӧс сайсянь.
Медбӧръяӧн коли Саша Булгаков.
Волнуйтчӧмысла мучитчигтыр, ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, ёртъясыс чӧв олігтыр виччысисны.
Алёша видзӧдіс налы чужӧмъяс вылас да нэмнас первойысь гӧгӧрвоис, мый сэтшӧмыс настоящӧй дружба.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна тіпкис, сылы окота вӧлі лоны сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи тайӧ сылӧн выль ёртъясыс.
Ӧдзӧс бара воссис.
— Саша!
Булгаковӧс кытшалісны, топыда кутлісны.
— Тӧкӧтьӧ эг торксьы... а сэсся всё-таки ӧтветиті... — шудысла мыкталігтыр бормочитіс Саша.
А классын Леонид Тимофеевич, радпырысь кияссӧ зыралігтыр, поздравляйтіс Елена Александровнаӧс:
— Но, ме весиг эг виччысь, мый ті найӧс тадзи подготовитанныд!
Прӧстӧ эг виччысь!
Ме думайта, ӧні ковмас прӧверитны найӧс сӧмын русскӧй кыв кузя.
Ботаника кузя курс найӧ прӧйдитісны Анатолий Александровичкӧд, а история да география кузя вермам вуджӧдны условнӧ, ті кӧ ручайтчанныд.
— Ме ручайтча!
Найӧ лоӧны отличникъясӧн, вот аддзыланныд! — челядь сяма радлунӧн уверяйтіс Елена Александровна.
Сергей Николаевич топыда кутліс сылысь кисӧ:
— Аттьӧ тіянлы менам ребята вӧсна тӧждысьӧмысь!
— Абу меным, абу меным — Екатерина Алексеевналы аттьӧыс!
Сійӧ сэтшӧма старайтчис, сы мында вын пуктіс!
— Сійӧс ми тожӧ аттьӧалам, торйӧн, — шуис директор. — А ӧні чукӧстӧй татчӧ тайӧ ребятасӧ, налы колӧ висьтавны экзамен результатъяс йылысь.
Елена Александровна паськыда восьтіс ӧдзӧс.
Челядьӧс эз ковмы корны.
Чукӧрӧн да тойласигтыр найӧ асьныс котӧрӧн пырисны классӧ.
— Поздравляйта тіянӧс, ті пӧшти нин квайтӧд классаяс! — шуис директор.
Кыпыд горӧдӧмъяс вевттисны сылысь кывъяссӧ.
Дворсянь друг гурйыв воссисны ӧшиньяс, и сэті тыдовтчисны школьникъяслӧн пашкыр юръяс:
— Ура!
Ура!
Сдайтӧмаӧсь!
Ура!
Класс ӧдйӧ тыри челядьӧн.
Ыджыд шум дырйи Алёша Кудрявцев некод казявтӧг писькӧдчис Елена Александровна дінӧ.
— Прӧститӧй менӧ, ме нинӧм эг гӧгӧрволы...
Аттьӧ тіянлы... — синва петтӧдзыс гӧрдӧдігмоз, торксялігтыр шуис сійӧ.
Елена Александровна чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ, меліа нюмъёвтіс:
— Ставыс ӧні лоӧ бур, Алёша!
* * *
Ыджыд радлунысла, ӧшинь пыр чеччыштӧм бӧрын, Мазин уськӧдчис Тишин да Петрусин дорӧ.
Ассьыс сьӧкыд кипыдӧсъяссӧ налы пельпомъяс вылас пуктӧм бӧрын сійӧ гажаа шуис:
— Ми ӧні обязательнӧ лоам квайтӧд классын!
Дыр ме ог вермы занимайтчыны тіянӧс воспитывайтӧмӧн, та вылӧ менам терпение оз тырмы.
Висьтала веськыда: кӧсъянныд дружитны — сідзкӧ, лоӧй прамӧй йӧзӧн! — Сійӧ босьтіс аслас кипыдӧсъясас шӧйӧвошӧм детинкаяслысь кияссӧ да чорыда пыркнитіс найӧс. — Со тіянлы менам дружбалӧн залог.
Но помнитӧй... — сійӧ вӧчис страшнӧй синъяс да кыз гӧлӧсӧн содтіс:
— мыйкӧ кӧ лоӧ, кык ки костын пызьӧдз иза!
Тишин да Петрусин повзьӧмпырысь видзӧдлісны синбӧжнаныс сы вылӧ, кодкӧд кутасны велӧдчыны ӧти классын.
— Тайӧ жӧ абу зэв сьӧкыд — лоны бур мортӧн! — меліа да сьӧлӧм сетігмоз шуис налы Мазин.
79 глава
БАТЬ ДА ПИ
Тётя Дуня некымынысь нин петаліс кильчӧ вылӧ, терпитны вермытӧг виччысис племянниксӧ.
— Котӧртӧ! — Васёкӧс калитка дорысь аддзӧм бӧрын друг горӧдіс сійӧ.
Пос кузя сы бӧрладорын кылісны тэрыб сьӧкыд кокшыяс, и ӧшӧдчӧм рыжӧй уска морт сюйсис ӧдзӧсӧ, ачыс видзчысьӧмӧн вештіс порог дорысь тётя Дуняӧс.
— Да энлы тэ, Паша!
Вай кӧть ме висьтала сылы... пыр мун комнатаӧ... — волнуйтчис сійӧ.
— Ӧд сьӧлӧмыс сылӧн вермас потны татшӧм радлунысла!
— Эн мешайт миянлы, Дунюшка!
Трубачёвъяс — закалитчӧм йӧз! — пиыслы воча кисӧ нюжӧдігмоз дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис Трубачёв.
Павел Васильевич воис гортас ӧбед кадӧ.
Кор тӧдмаліс, мый пиыс сдайтӧ экзамен, сійӧ эз мун школаӧ, медым не волнуйтны ассьыс Рыжиксӧ немвиччысьтӧм свиданиеӧн.
Но коли час бӧрся час, а Васёк пыр на эз вӧв.
Павел Васильевич эз вешйыв ӧшиньяс дорысь.
— Вот и луныс помасьӧ, а пи менам абу и абу! — нораа висьталіс чойыслы. — Котӧртлы кӧть тэ, Дунюшка, школаӧ!
— Да оз позь, Пашенька, мусаӧй!
Ӧд некор ме сэтчӧ эг ветлыв,
повзяс сійӧ, кор менӧ аддзас, а сылы ӧні арифметика кузя ӧтвечайтны.
Сылӧн судьбаыс решайтчӧ экзамен вылын.
— Кутшӧм арифметика ӧні — кадыс вит час!
И кытчӧ сійӧ воши, пашкыр юрыд! — шогсис Павел Васильевич.
— Аттӧ дивӧ, да, гашкӧ, сійӧ ещӧ кутшӧмкӧ география сдайтӧ!
Тэ эськӧ мед водыштлін, Паша.
Ӧд важӧн-ӧ на госпитальсьыд выпишитчин, ассьыд став дойястӧ дойдалан!
Водыштлы, мусаӧй! — долис тётя Дуня.
Павел Васильевич ӧвтчис кинас.
— Кутшӧм ун ӧні меным колӧ? — кӧритӧмпырысь юавліс сійӧ, плеш вылас тшупӧдӧн чукӧртчисны чукыръясыс. — Ме пиӧс кутлыны кӧсъя!
Сійӧ лэччыліс пос кузя, восьтывліс ӧдзӧс, сулавліс кильчӧ вылын...
Тётя Дуня тэрмасьліс сы бӧрся.
Сійӧ поліс, мый ая-пиа паныдасясны немвиччысьтӧг.
«Ӧтиыс слаб, сӧмын на госпитальсянь, мӧдыслы предупредиттӧм...» — тревожитчигтыр думайтіс сійӧ.
И ӧні, кор кильчӧ вывсянь аддзис гортас локтысь племянниксӧ, сійӧ шӧйӧвошӧмӧн уськӧдчис водзӧ, аснас кӧсйис сайӧдны Павел Васильевичӧс.
— Лэдз, лэдз, Дунюшка! — водзсасис Павел Васильевич.
Васёк пыр жӧ аддзис кильчӧ вылысь тётя Дунякӧд орччӧн кутшӧмкӧ ыджыд тушаа, рыжӧй юра мортӧс.
Чужӧмыс сылӧн эз тыдав, но Васёклӧн сьӧлӧмыс друг мӧдіс тіпкыны ёна да частӧ, кокъясыс лигышмуніны.
— Васёк!.. — нораа горӧдіс тётя Дуня.
Но Васёк нинӧм нин эз кыв, сійӧ нетшыштчис водзлань да ӧшйис батьыслы сьылі вылас.
Тӧдса чорыд ус гильӧдіс сылысь банбокъяссӧ, ён кияс топыда топӧдісны ас бердас.
— Трубачёвъяс — закалитчӧм йӧз... — писӧ кутлігмоз бормочитіс нормӧм Павел Васильевич.
— Папа... ми сдайтім... экзамен... — бӧрдігтыр шуис сылы Васёк.
* * *
Трубачёвъяс ордын кутіс кывны пирӧг дук.
Удж вылысь вӧзйысьӧм бӧрын тётя Дуня лунтыр гӧститӧдіс гӧстьясӧс.
Волісны старикъяс — Павел Васильевичкӧд ӧтлаын служитысьяс, волісны соседъяс.
Мӧд луннас Васёклы колӧ вӧлі сдайтны экзамен русскӧй кыв кузя.
Павел Васильевич ачыс колльӧдіс писӧ школаӧдз да волнуйтчигтыр дыр пӧкаживайтіс улича кузя.
Васёк котӧрӧн петіс сы дінӧ шуда да возбуждённӧй.
— Папа, мунам! Мунам!
Ми ставным сдайтім «отлично» вылӧ! — Сійӧ кутіс кыскыны батьсӧ киӧдыс.
Павел Васильевичӧс быдладорсянь кытшалісны челядь, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр висьтавлісны сылы экзаменъяс йылысь, тормошитісны да кутлісны сійӧс.
Директор да Сергей Николаевич радпырысь приветствуйтісны Трубачёвлысь батьсӧ.
Елена Александровна сьӧлӧмсяньыс шуис Васёклы:
— Ме сідзи и представляйтлі аслым тэнсьыд папатӧ, сійӧ зэв бур морт!
Павел Васильевичлы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас выль школа.
— Главнӧйыс, асланыд кияснаныд вӧчӧмныд...
Геройяс!
Мӧдног он шу! — кыз стенъяссӧ, ӧшиньяссӧ да ӧдзӧсъяссӧ малалігтыр сьӧлӧмсяньыс висьталіс сійӧ.
Васёк котӧртліс депоӧ Андрейка дінӧ.
— Мый тэ он волывлы? — другсӧ кутлігмоз шуис сійӧ. — Менам бать воис!
Обязательнӧ волы рытнас.
Андрейка оз вӧлі эшты, но кӧсйысис эновтлыны ассьыс став делӧяссӧ.
— Вола.
Помкаыс зэв ыджыд. — Сійӧ видзӧдіс Васёк вылӧ чуймӧмӧн да радпырысь, быттьӧкӧ Павел Трубачёвлӧн воӧмыс должен вӧлі весиг ортсысяньыс дзикӧдз вежны писӧ. — Павел Трубачёв воӧма!
Висьтав пӧжалуйста!
— Волы!
Тэ йылысь ме батьлы ставсӧ висьталі,
обязательнӧ волы! — терпитны вермытӧг Андрейкаӧс киӧдыс нетшкигмоз висьталіс Васёк.
Андрейка яндысьӧмпырысь нюмъяліс, кор мӧвпыштіс машинист-стахановец, Сӧветскӧй Союзса Герой, знатнӧй морт Павел Трубачёвкӧд встреча йылысь.
Рытнас Трубачёвъяс ордӧ чукӧртчисны Васёклӧн став ёртъясыс.
Павел Васильевич внимательнӧя видзӧдаліс быдӧнӧс ӧти-ӧтиӧн, радліс, мый челядь быдмӧмаӧсь, да шутитігтыр шуаліс:
— Вот ме некыдзи ог вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый ті ичӧтик челядь, а ӧд ме водзын верстьӧ йӧз нин, стрӧительяс!
Став челядьсӧ ас гӧгӧрыс пуксьӧдалӧм бӧрын да налысь пельпомъяссӧ аслас гырысь кияснас кутӧм бӧрын Павел Васильевич висьтавліс фронтвывса боевӧй делӧяс йылысь, железнодорожникъяслӧн подвигъяс йылысь да фронтовикъяс костын ыджыд дружба йылысь.
— Вот бырӧдам фашистскӧй гадъясӧс, бертам урӧдъясӧс став му пасьтаысь — и стенаӧн сувтам зумыд мир вӧсна.
Регыд и ті быдманныд батьяслы да вокъяслы отсӧг вылӧ.
Уна тіянлы сетӧма, и уна тіянсянь кутасны требуйтны!
Коммунизмлань восьлавны кутам!
Кельыдлӧз сӧдз синъясыс Павел Васильевичлӧн югъялісны бать мелілунӧн.
Челядь быдладорсянь топӧдчисны сы бердӧ, юръяснаныс инмӧдчалісны ёрта-ёртныс дінӧ, медым чувствуйтны сы кияслысь шоныд кытшсӧ.
Андрейка воис медбӧръяӧн.
Павел Васильевич шумӧн чеччис сылы паныд:
— Здравствуй, Андрейка!
Ме кывлі, тэ менам сослуживец?
Депоын уджалан?
Андрейка сувтіс веськыда да заводитіс кузя висьтавны:
— Андрей Скорняков.
Уджала паровознӧй депоын отсасьысьӧн.
Ӧнія кадын миян туй вылын ставыс лючки-ладнӧ...
Но Павел Васильевич эз сет сылы помӧдз висьтавны.
— Делӧяс йылысь ми ещӧ тӧлкуйтыштам на.
А ӧні пуксьы со татчӧ миянкӧд, пиук! — Сійӧ топыда кутіс Андрейкаӧс пельпомъясӧдыс да, сійӧс аскӧдыс орччӧн пуксьӧдӧм бӧрын, сылысь еджыд юрсӧ топӧдіс аслас морӧс бердӧ. — И рабочӧй мортлы мукӧд дырйи колӧ шойччыштны ставпӧлӧс уджъясысь!
Андрейка нормис да друг лои еджыд юра ичӧтик детинкаӧн.
Синъясыс сылӧн, быттьӧкӧ ичӧтик руд шыръяс, котралісны челядь чужӧмъяс кузя, а чужӧмыс, кодӧс топӧдӧма Павел Васильевич гимнастёрка бердӧ, банйис.
Важӧн вунӧм бать мелілуныс дзикӧдз нормӧдіс сьӧкыд испытаниеясын закалитчӧм сьӧлӧмсӧ Андрейкалысь.
Ачыс Павел Трубачёв — зэв ыджыд пример став железнодорожникъясыслы — друг лэччис фотография вылысь да прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс варовитіс сыкӧд, Андрейкакӧд.
Бокӧ вешйыштӧм бӧрын челядь окотапырысь сетісны первой места рабочӧй мортлы.
Андрейка смелмис, заводитіс висьтавлыны аслас ёртъяс йылысь — ремесленникъяс йылысь, Васёккӧд аслас тӧдмасьӧм йылысь.
Шутитігтыр Павел Васильевич дзугис сылысь старательнӧя шыльӧдӧм еджыд юрсисӧ, рыжӧй уснас гильӧдіс беринӧсь плешсӧ да шыасьлывліс сы дінӧ мелі кывйӧн: пиук...
Тётя Дуня да нывкаяс гӧгрӧс пызан вылӧ лӧсьӧдісны ужин.
Блюд вылысь пирӧгъяс аддзӧм бӧрын Павел Васильевич друг чеччыштіс места вывсьыс да мигнитіс челядьлы:
<rus>Съела баба пироги — заплясала в три ноги,</rus>
<rus>Съела баба киселя — стала баба весела.</rus>
— А нолтӧ, уджалысьяс, энӧ ӧбижайтӧй кӧзяйкасӧ, матыстчӧй матӧджык!
Челядь шумӧн пуксялісны пызан сайӧ, гажаа заводитісны сёйны.
Кодкӧ казьтыштіс Украина вӧръясын тшыгйӧн шӧйтӧмъяс.
Челядь кутісны висьтавлыны Павел Васильевичлы оккупацияын олӧмысь быдсяма подробностьяссӧ, шутитыштісны Мазин вылын, коді некыдзи эз вермы пӧтны дыр тшыгъялӧм бӧрын чӧскыд борщӧн, шогпырысь казьтыштісны Мирон гӧтырлысь челядьсӧ — ичӧтик Павликӧс, кодӧс спаситӧмаӧсь нывкаяс, руд синъяса Маруськаӧс.
— Миян Нюракӧд, — шуис Лида, — эм сэтшӧм заветнӧй ичӧтик ящик, кытчӧ ми пукталам налы вылӧ пӧдаркияс.
Друг кодкӧ воас, сэки ӧтпырйӧ ставсӧ и ыстам.
Волнуйтчигтыр Одинцов висьталіс, кыдзи найӧ мӧдлісны подозревайтны дядя Степанӧс изменаын.
— Нэм кежлӧ тайӧ менам паметьӧ кольӧ.
Вот кыдзи колӧ разбирайтчыны йӧзад! — ыджыд морт моз, шогпырысь содтіс сійӧ.
Пызан сайын казьтыштісны и Генкаӧс и документ, кодӧс перепишитӧма Сева.
Павел Васильевич топӧдіс ас бердас Малютинӧс.
— Орлёнок! — нормӧм сьӧлӧмӧн шуис сійӧ.
Ужнайтігӧн Васёк друг видзӧдліс часі вылӧ да, горӧдӧм бӧрын: «Папа, ме пырысь-пыр!» — юртӧг-садьтӧг уськӧдчис комнатаысь.
Часджын мысти сійӧ воис бӧр Витя Матроскӧд.
— Папа, — горӧдіс сійӧ порог дорсянь, — со сійӧ, Черноморскӧй флотса будущӧй морякыс!
Челядь радпырысь приветствуйтісны Витяӧс, сетісны сылы места пызан сайысь.
— Но, пуксьы миянкӧд, моряк! — детинкалы визув сьӧд синъясас видзӧдігмоз гажаа шуис Павел Васильевич. — Висьтав, мый понда моресӧ радейтан?
Мый йылысь ті сэні Васёккӧд тшӧтш мечтайтанныд?
Кутшӧм корабль вылын кӧсъянныд плавайтны?
— Васёклы абу первойысь нин!
Сійӧ ещӧ нёльӧд классын на велӧдіс менӧ плавайтны Севернӧй Двина кузя, — шутитыштіс Мазин.
Витя пыр на ещӧ вӧлі зумыштчӧма, но, Трубачёвкӧд орччӧн пукалігӧн, бара чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн.
— Тэ збыль мунан мекӧд мореӧ?
Он ӧткажитчы? — прӧст минута аддзӧм бӧрын ещӧ ӧтчыд юаліс сійӧ аслас другыслысь.
— Збыль, — чорыда шуис Васёк. — Вот сӧмын школа помалам.
Челядь гӧститісны дыр.
Рыт помасигас Павел Васильевич поздравитіс челядьӧс локтысь велӧдчан воӧн да сэки жӧ, аслас гӧгрӧс ӧбедайтан пызан вылӧ индігмоз, шутитыштіс:
— Кор ме мӧдысь воа татчӧ, тайӧ гӧгрӧс пызан саяс кутасны пукавны круглӧй отличникъяс!
80 глава
ШКОЛАСА ЗВОНОК
Зильгӧ, зильгӧ школаса звонок!
Заводскӧй гудокъяслы воча шыасигмоз, стройкаяслӧн унапӧлӧс гӧлӧса шум пыр, машинаяс ызгӧм пыр гажа сьыланкывйӧн сійӧ пырӧ быд керкаса восьтӧм ӧшиньясӧд, чуксалӧ челядьӧс рӧднӧй школаясӧ.
Сылысь тіралысь зильгӧмсӧ кылӧм бӧрын быд дворъясысь котӧрӧн петӧны школьникъяс.
Быттьӧкӧ ловъя ичӧтик шоръяс, визувтӧны найӧ уличаяс кузя да, вочасӧн ӧтлаасигмоз, ызгысь потокӧн пырӧны школалӧн восьса ӧдзӧсъясӧд.
Коді оз нюммун на вылӧ видзӧдігӧн, коді оз желайт налы шуд челядьдырсянь юностьлань югыд туй вылын!
Коді оз любуйтчышт нывкалӧн ичӧтик зэлыд кӧса вылӧ, кодӧс любӧпырысь кыӧма пӧрысь бабушкаыс, ӧкуратнӧя шырӧм юра, выль дӧрӧма детинка вылӧ, коді дӧрӧмсӧ сюялӧма мичаа утюжитӧм кузь гач пиас!
Зильгӧ, зильгӧ школаса звонок!
Сійӧ висьталӧ сӧветскӧй Рӧдинаын шуда олӧм йылысь, мирнӧй удж йылысь да челядь йылысь бать сяма пӧсь тӧждысьӧм йылысь.
Школаса тайӧ ичӧтик звонокыс настойчивӧя чуксалӧ велӧдчыны и велӧдчыны, медым му вылын стрӧитны мирнӧй, зэв мича олӧм, сійӧ требуйтӧ став честнӧй да справедливӧй йӧзсянь: «Вермасьӧй став мирын мир вӧсна, челядьлӧн югыд будущӧй вӧсна!»
Зильгӧ, зильгӧ школаса звонок — гора гӧлӧса арся соловей!
Сійӧ юӧртӧ быдӧнлы, мый воис сентябрь 1 лун, школьникъяслы торжественнӧй лун.
И абу сэтшӧм пельӧс миян Рӧдинаын, кӧні эськӧ сылы воча эз шыасьны став сьӧлӧмсяньныс челядь и гырысьяс:
«Мирлы — мир!
Челядьлы — тӧдӧмлунъяс!»
* * *
Арся сэзь асыв.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн да ас бердас книжкаяс топӧдӧмӧн Васёк котӧртӧ улича кузя.
Ёртъясыскӧд гажаа сёрнитігмоз да найӧс панйигмоз сійӧ первойӧн матыстчӧ школалӧн паськыда восьтӧм ворота дінӧ.
Зэлыда зэвтӧм кумач полотнище вылын — прӧстӧй гостеприимнӧй кывъяс: <rus>«Добро пожаловать!»</rus>
А кильчӧ вылын сулалӧ Грозный, и школаса гора звоноклӧн тӧдса зильгӧмыс паськалӧ воздухас...
81 глава
ВЫЛЬ ВО ЛУНСЯ ПРАЗДНИК
Колины вояс.
Бара, кыдзи и уна во сайын, биясӧн югъялӧ выль во лунся ёлка.
Паськыда восьтӧмаӧсь школаса воротаяс, и лымъя аллея кузя праздник вылӧ котӧртӧны школьникъяс.
Пионерскӧй комнатаын, джоджас бумага лист вольсалӧм бӧрын, лӧз курткаа, шӧвк гӧрд галстука детинка, кынӧм вылас куйлігмоз, тушӧн гижалӧ зэв гырысь цифраяс: «1952 во».
Колины вояс.
Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс вуджалісны классысь классӧ, велӧдчисны, дружитісны, содісны выль тӧдӧмлунъяс да выль другъяс.
Ӧти тулысын, торжественнӧй, шондіа лунӧ, Васёк Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ примитісны комсомолӧ.
Дружиналӧн сӧвет чукӧртчис пионерскӧй комнатаӧ.
Некор оз вунӧд Васёк ас олӧмсьыс тайӧ шуда лунсӧ!
— Васёк Трубачёв корӧ миянлысь сетны сылы рекомендация пырны комсомолӧ.
Коді кӧсйӧ висьтавны сы йылысь ассьыс кыв? — юаліс дружина сӧветса председатель.
Дыр нюжалана кыпыд аплодисментъяс вӧліны ӧтветӧн тайӧ юалӧм вылас.
... Народъясӧс фашистскӧй игоысь великӧй освободительницаӧн муніс терзайтӧм му кузя благословеннӧй Сӧветскӧй Армия.
Благодарнӧй синваясӧн сӧветскӧй воинъясӧс встречайтісны освободитӧм странаса уджалысь йӧз, ловъя цветъясӧн вольсалісны налысь туйсӧ, мамъяс мыччывлісны налы ассьыныс челядьнысӧ, окалісны суровӧй, варччӧм чужӧмъяссӧ боецъяслысь.
Вождьлӧн светлӧй нимыс — Сталинлӧн нимыс лои надеяӧн да радлунӧн став мирса уджалысь йӧзлы.
Сӧветскӧй народъяслӧн дружнӧй семья торжественнӧя празднуйтіс Победалысь шуда лун.
Вылӧдз качлісны да сылісны небесаас салютлӧн уна рӧма кодзувъяс,
мамъяс встречайтісны ассьыныс пиянъяснысӧ.
Дзикӧдз мучитчӧм, гажтӧмчӧм му виччысис тӧждысьысь, кӧзяйскӧй кияс.
Великӧй вождь гениальнӧй мудростьӧн лӧсьӧдіс мирнӧй строительстволысь гырысь планъяс.
И, быттьӧкӧ зэв ыджыд мазі поз, кутіс шумитны, кыпӧдчис вождь чукӧстӧм вылӧ миян Рӧдина.
Сотчӧм фашистскӧй орудиеяслысь жуглӧмторъяссӧ, сімӧм каскаяссӧ, вражескӧй киӧн пукталӧм минаяссӧ весалігтыр муяс вылын кутісны юргыны машинаяс.
Синмӧн судзтӧм пространствояс отборнӧй кӧйдысӧн кӧдзигмоз муяс вывті мунісны тракторъяс.
Сиктъясын, тэрмасигтыр вӧчалӧм землянкаяс жугӧдлігмоз, сӧветскӧй йӧз стрӧиталісны выль, югыд керкаяс.
Экспедицияясӧ муналісны учёнӧйяс, сьылігтыр муналісны пустыняяс ловзьӧдны смел комсомолецъяс, косьталісны нюръяс, веж саженецъясысь быдмалісны том вӧръяс, кодъяс видзисны мусӧ суховейясысь.
Волга да Дон дорса великӧй воднӧй туйяс стрӧитанінын кутісны восьлавны экскаваторъяс, мӧдісны уджавны подъёмнӧй кранъяс.
Биясӧн кутіс дзирдавны гордӧй красавица Москва.
Сы уличаяс вылын быдмисны уна судта выль зданиеяс: чатӧртан юртӧ — и помыс оз тыдав этажъясыслӧн.
Тротуаръяс пӧлӧн кутісны дзоридзавны чӧскыд дука липаяс, уна рӧма струяясӧн кутісны ворсны фонтанъяс...
Мирнӧй олӧмӧн овмӧдчис и Москва бердса ичӧтик кар.
Вӧвлӧм веж пустырь вылын тшӧкыда быдмис том сад; урожая арын сьӧкыдпырысь ӧшӧдчалӧны мулань яблокъяса веткаяс, кодӧс закажитліс коркӧ Вася.
Важмоз чуксалӧ челядьӧс классъясӧ школаса звонок.
Тӧдлытӧг быдмӧны школьникъяс, и нёльӧд «Б» классын сюся видзӧдӧ порядок да дисциплина бӧрся класса старӧста Витюшка Булгаков.
Важмозыс пӧсь преданностьӧн да радейтӧмӧн видзӧдӧны асланыс учитель вылӧ — Сергей Николаевич вылӧ — сылӧн велӧдчысьясыс.
Став челядьлы радлун вылӧ, Сергей Николаевич аддзис аслыс надежнӧй пӧдругаӧс — налысь радейтана учительницасӧ, Елена Александровнаӧс.
Учительлӧн ичӧтик керкаыс ловзис, гажмис.
Быд лун школаса занятиеяс бӧрын найӧ ӧтлаын мунӧны гортас, ӧтлаын кайӧны тӧдса кильчӧ вылӧ.
Порог дорын меліа встречайтӧ найӧс Сергей Николаевичлӧн чойыс — Оксана.
Сійӧ воис вокыс ордӧ пыр жӧ война бӧрын да кольччис сы ордӧ век кежлӧ.
Учитель ордӧ частӧ волывлӧны челядь.
Татчӧ котӧртлывлӧны найӧ сӧветла и отсӧгла, ковмӧм книгала, а мукӧд дырйиыс и прӧстӧ сы могысь, медым радейтана учительыслы сетны мувывса дзоридзьясысь вӧчӧм скромнӧй букет.
Колины вояс.
Важмозыс, кыдзи тӧждысьысь мам, школа бережнӧя быдтӧ ассьыс челядьсӧ.
Важӧн нин бордъяссисны да лэбзисны рӧднӧй позсьыс воддза лэбачпияныс.
Лэбисны сэтчӧ, кытчӧ кыскис сьӧлӧмныс да чуксаліс комсомольскӧй долг.
Суровӧй Балтикалӧн мореяс кузя корабльяс вылын плавайтӧны Васёк Трубачёв да сылӧн торйӧдчывлытӧм ёртъясыс: сьӧд синъяса Витя Бобров да том задорӧн тырӧм Алёша Кудрявцев.
Научнӧй экспедицияӧн Кара-Кумӧ мунісны будущӧй геологоразведчикъяс Мазин да Русаков.
Накӧд тшӧтш муніс и Тишин, кодӧс пӧкӧритіс Мазинлӧн суровӧй дружбаыс.
Медицинскӧй институтын велӧдчӧны Лида Зорина да Надя Глушкова, и налы дум выланыс усьӧны кывъяс, кодъясӧс частӧ шулывліс госпитальын бурдысь Егор Иванович: «Бур врач, нывкаяс, — великӧй делӧ!»
Война бӧрын сирӧтаясӧн кольӧм челядь дінӧ радейтана пӧсь сьӧлӧмӧн кыссис Нюра Синицына.
Сійӧ уджалӧ воспитательницаӧн детскӧй домын, кӧні коркӧ овліс Валя Степанова.
Каникулъяс кежлӧ гортас волывлӧ ылысса сиктсянь колхознӧй челядьлӧн радейтана учитель Саша Булгаков.
Сійӧс ӧні оз нин тревожит вопрос, кутасны али оз кутны радейтны сійӧс ичӧтик велӧдчысьяс, — Сашаӧс радейтӧны ставныс.
Миян Рӧдиналӧн ӧти ыджыд карын выставка вылӧ вайисны том художник Сева Малютинлысь картина.
Тайӧ выставка вылас воліс школьникъяслӧн экскурсия Сергей Николаевичкӧд тшӧтш.
Дыр видзӧдісны найӧ художниклӧн полотно вылӧ: ӧти американскӧй трущобаын, коробкаӧс моз лямӧдӧм дворын, шудысла радлунӧн сявкйысь синъяса ичӧтик негритёнок топӧдӧма морӧс бердас лым кодь еджыд гулюӧс.
— Сева Малютинлӧн сьӧлӧмыс пыр вӧлі тырӧма ыджыд да благороднӧй чувствоясӧн, — шуис Сергей Николаевич челядьлы.
Волжскӧй гидростанцияса ӧти строительство вылын комсомольскӧй организацияса секретарӧн уджалӧ Коля Одинцов.
Прӧст кадӧ том строительяс общежитиеын пӧся обсуждайтӧны передӧвӧй методъяс стройкаса медбур йӧз уджлысь, и на пӧвстын частӧ казьтылӧны нимсӧ 2-ӧд №-а школаса вӧвлӧм велӧдчысьлысь — Коля Одинцовлысь.
Лэбзялісны, муналісны быдладорӧ тайӧ школаыслӧн вӧвлӧм велӧдчысьяс — Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс.
Но налӧн дружбаыс лои ещӧ нежнӧйджык да крепыдджык, быд письмӧын юӧрталӧны найӧ ёрта-ёртныслы ассьыныс став выльторъяссӧ, юксьӧны радлунӧн, успехъясӧн, мечтаясӧн — ставнас, мыйӧн тырӧма том комсомольскӧй олӧм.
Школа тожӧ оз вунӧд ассьыс вӧвлӧм воспитанникъяссӧ.
Талун, выль во лунся праздникӧ, дыр торйӧн олӧм бӧрын сійӧ виччысьӧ дона гӧстьясӧс.
Школа кильчӧ весьтын, электрическӧй лампочкаяс улын, югъялӧны пӧсь кывъяс: «Выль воӧн, ёртъяс!»
И аслас пост вылысь вешйывтӧг, лымйӧн тырыштӧм, быттьӧкӧ дед Мороз, меліа встречайтӧ корӧм гӧстьясӧс школаса стӧрӧж Грозный.
Ӧдзӧсӧд дугдывтӧг петавлывлӧ кильчӧ вылӧ старшӧй пионервожатӧй Лёня Белкин.
Терпитны вермытӧм, гажа синъяснас аллея вылӧ видзӧдігмоз да еджыд юрси вывсьыс лымчиръяс пыркӧдігмоз, сійӧ — кымынӧдысь нин! — юалӧ:
— Некод на эз во?
Лёня Белкин виччысьӧ ассьыс вӧвлӧм ӧти классасӧ да другсӧ Васёк Трубачёвӧс.
— Пӧра эськӧ нин налы! — сідзжӧ терпитны вермытӧг виччысигмоз вочавидзӧ Грозный.
Ӧдзӧсъяс дугдывтӧг швачӧдчӧны.
Котӧртӧны челядь.
Ас костаныс гажаа сёрнитігмоз тэрмасьӧны на бӧрся мамбать.
Сутшкасьысь кӧдзыд емъяс чеплялӧны налысь банбокъяссӧ.
Лымъя еджыд цветъяс пиын сулалӧны пуяс, кодъясӧс югдӧдӧны электрическӧй лампаяслӧн югӧръясыс, югӧр туйяс паськалӧны кильчӧ дорсянь.
Челядь гажаа тапсьӧдӧны кокъяснаныс, шапкаяс вывсьыныс пыркӧдӧны лым.
Батьмам меліа здоровайтчӧны Грозныйкӧд да пырӧны мичаа вӧччӧдӧм вестибюльӧ.
Стенъясӧ ӧшлӧма яркӧй плакатъяс:
«Мирлы — мир!»
«Мед оласны шуда сӧветскӧй мамъяс!»,
«Ленин знамя улын, Сталин веськӧдлӧм улын водзӧ, коммунизм победаӧ!»
Радлан гӧлӧса шумӧн тырӧ школаса раздевалка.
Пионерскӧй комнатаӧ видзӧдлӧ еджыд юрсиа детинка:
— Булгаков!
Витюшка!
Залсӧ восьтісны нин.
Дыр-ӧ тэ?
Вай ме тэныд отсала!
Юръяснас люкасьлігмоз ёртъяс тэрмасигтыр гӧрд тушӧн краситалӧны печатнӧй цифраяс да, помъясӧдыс еджыд лист кутігмоз, котӧртӧны залӧ.
Залын, радъясӧн сувтӧдлӧм стулъяс вылын, пукалӧны мамбать.
Мария Ивановна Синицына тӧждысьӧмпырысь пуксьӧдалӧ быдӧнӧс.
Леонид Тимофеевич отсӧгӧн Нюра Синицыналӧн мамыс важӧн нин лои школаса родительскӧй активын медбур общественницаӧн.
— Татчӧ, татчӧ, пӧжалуйста, Павел Васильевич! — приглашайтӧ сійӧ рыжӧйкодь юрсиа олӧма мортӧс, кодлӧн гимнастёрка вылас Геройлӧн Зӧлӧтӧй Звезда. — И ті, Евдокия Васильевна, со татчӧ, орччӧн, пуксьӧй!
Тётя Дуня меліа нюмъялӧ.
— И Андрей Ивановичлы тані места сюрас.
Железнодорожнӧй формаа, еджыд юрсиа, беринӧсь чужӧма том зон — Павел Васильевичлӧн веськыд киыс — пуксьӧ Трубачёвъяскӧд орччӧн.
— Паша, Паша, видзӧд, миянлы кланяйтчӧны! — вокыслы шӧпкӧдӧ Евдокия Васильевна.
Павел Васильевич сувтӧ.
Быд радъяссянь видзӧдӧны сы вылӧ нюмъялысь тӧдса чужӧмъяс.
Со Екатерина Алексеевна — сӧдз синъяса мелі нывбаба, коді кутӧ моздорас кызіник детинкаӧс, Петя Русаковлысь ичӧтджык воксӧ.
Со Лида Зориналӧн мамбатьыс — кузь тушаа военнӧй морт да пыр на том, сьӧд синъяса нюмъялысь нывбаба.
Накӧд орччӧн — спокойнӧй, уютнӧй, банбокъясас мелі гуранторъяса мамыс Саша Булгаковлӧн.
Ылынджык, асланыс креслӧяс вылысь сувтӧмӧн, Трубачёвъяслы кланяйтчӧны Коля Одинцовлӧн мамбатьыс.
Коркӧ уна радлун сетліс челядьлы налӧн полярнӧй экспедицияысь воӧмыс.
Став класса школьникъяс приглашайтлісны ас орданыс мужественнӧй, кӧдзыд тӧвъясысь гӧрдӧдӧм чужӧма, мехӧвӧй унтыа полярникӧс.
А со и Сева Малютинлӧн мамыс; сійӧ сулалӧ орччӧн челядьлӧн радейтана учительницакӧд — Елена Александровнакӧд.
Кыкнанныс лӧз синъясаӧсь, пелькӧсь, найӧ, быттьӧкӧ кык чой, топыда кутӧмаӧсь ёрта-ёртсӧ киясӧдныс да пӧся варовитӧны мыйкӧ кыкнанныслы матысса да донатор йылысь.
Чукӧртчӧм йӧзлӧн волнуйтчысь чужӧмъяс выланыс сявкйӧ ыджыд радлун; школакӧд тшӧтш найӧ виччысьӧны дона гӧстьясӧс.
Матӧвӧй ичӧтик биясӧн залын ӧзйӧ люстра, алӧйӧн пӧртмасьӧны пӧтӧлӧк улӧ нюжӧдӧм гӧрд шӧвк флажокъяс, сценалӧн кыкнанладорас уліӧдзыс ӧшалӧны пемыдвеж гирляндаяс.
Джуджыд нишаын сулалӧ яркӧй биӧн югдӧдӧм портрет Сталинлӧн.
Слава тэныд, мирлӧн великӧй знаменосец, миян Сталин!
Ӧдзӧс дорын тыдовтчӧ бӧрвылас шыльыда сыналӧм юрсиа да пельпом вылас чӧвтӧм руд чышъяна скромнӧй нывбаба.
— Здравствуйте, Оксана Николаевна!
— Здравствуйте!
— Здравствуйте! — меліа здоровайтчӧны сыкӧд челядь и гырысьяс.
Важӧн олӧ вокыс ордын Оксана Николаевна, но и ӧнӧдз на ылысса Украинасянь лэбӧны сы дінӧ другъяссяньыс письмӧяс.
Гижӧны сылы, мый Украинаын кутісны дзоридзавны выль садъяс, мый бара гартчӧ тшынтор вӧвлӧм пасека весьтын, сӧмын Матвеичлӧн ичӧтик еджыд хата пыдди садйын, кӧні пемыд пуяс костын, быттьӧкӧ пӧсь бикиньяс, гӧрдӧн пӧртмасьӧны вишняяс, сулалӧ ӧні сельскохозяйственнӧй станциялӧн ыджыд каменнӧй здание.
Сад сайын шыльквидзӧ ыджыд опытнӧй участок.
Быд асылын том селекционер Гена Наливайко кытшовтӧ муяссӧ, улӧдз копыртчывлӧ кок-сагызлӧн одуванчикъяс весьтӧ.
Исполнитчис Генкалӧн важся мечтаыс — босьтны природалысь ставсӧ, мый сійӧ вермӧ сетны мортлы.
Куйлӧ сы водзын шондіӧн ойдӧм кывзысьысь му.
Ю дорын йирсьӧ сылӧн боевӧй вӧлыс — вернӧй Гнедко.
Меліа гӧрдлігтыр сійӧ чуксалӧ кӧзяинсӧ.
Матыстчас сы дінӧ Гена, кипыдӧс вылас нюжӧдас сакар тор, сывйыштас вӧвлысь нырвомсӧ, топӧдчас банбокнас сылы небыд гӧн бердас...
Опытнӧй поле вылӧ частӧ волывлӧ Степан Ильич, <ukr>«Червоны зирки»</ukr> колхозса председатель, а овлывлӧ, волас и Мирон Дмитриевич аслас руд синъяса вӧсньыдик нывкакӧд Марусякӧд — колхозса медбур звеньевӧйкӧд.
Либӧ кутасны гажаа шумитны челядьлӧн гӧлӧсъяс.
Тайӧ учитель Коноплянко ылысса Макаровкасянь вайӧдас ассьыс пионеръяссӧ видзӧдлыны, кыдзи быдмӧ тянь-шаньскӧй одуванчик, медым аслас участок вылын используйтны том селекционерлысь опытсӧ.
Муніганыс челядь обязательнӧ юаласны, абу-ӧ письмӧ Оксана Николаевнасянь, Васёк Трубачёвсянь да сылӧн ёртъяссянь.
Перъяс Генка дона письмӧяссӧ, сетас найӧс Коноплянколы.
Лӧнь рытӧ Макаровка сикт сайӧ, вӧрдорса эрд вылӧ, чукӧртчасны пионеръяс.
Пионерскӧй костёрлӧн югӧрыс усьӧ еджыдик кыдз пу вылӧ.
Полевӧй дзоридзьяс сук ковёрӧн вевттьӧны дона мыльксӧ.
Войналӧн медбӧръя воӧ Макаровкаӧ воліс сьӧдіник платьеа олӧма нывбаба.
Сьӧкыдпырысь писькӧдчис сійӧ туйяс кузя — муніс грузӧвикъясӧн, муніс подӧн.
Дыр пукаліс вӧрдорса эрд вылын.
Юасис йӧзлысь Валя йылысь.
Мирон гӧтырлы шуис: «Детскӧй домса воспитательница тётя Аня».
А йӧзыс, сы бӧрся видзӧдігмоз, шулывлісны: мамыс.
Дугдывтӧг вермӧны кывзыны колхознӧй челядь учительница Марина Ивановна йылысь, школьница Валя йылысь да московскӧй пионеръяс йылысь висьталӧм.
Синъяссӧ лапйӧдлытӧг учитель Коноплянколы чужӧмас видзӧдӧ кельыдлӧз синъяса Жорка.
— Ме помнита найӧс.
И Ивга баб помнитӧ, — висьталӧ сійӧ. — Найӧ ещӧ миян хатаын на олісны.
— А Нюра да Лида миянлы выль сумкаяс ыстісны школаӧ ветлыны, — нежнӧя нюмъялӧ еджыдіник юра Павлик.
Дыр пукалӧны пионеръяс.
Лыддьӧны письмӧяс дона москвичьяслысь.
Югыдджыка ӧзйӧ пионерскӧй костёр...
* * *
Школаса залын — виччысьны оз вермыны.
Челядь бергалӧны стулъяс вылас, быд минутаын видзӧдлывлӧны пыран ӧдзӧс вылӧ.
— Воисны, воисны! — шӧпкӧдӧны найӧ ӧта-мӧдныслы, видзӧдӧны учительяслӧн волнуйтчысь, радлысь чужӧмъяс вылӧ.
Трубачёвъяс дінӧ писькӧдчӧ сёрмӧм гӧстя — Таня.
Банбокъясыс сылӧн сотчӧны кӧдзыдысла, еджыд юрсиыс лэччӧма пельпомъяс вылас.
— Найӧ учительскӧйынӧсь, пырысь-пыр локтасны! — тэрыба шӧпкӧдӧ сійӧ тётя Дунялы да пуксьӧ орччӧн.
— А тэ нӧ кӧні вӧлін та дырасӧ? — кӧритӧм ногӧн юалӧ Павел Васильевич.
— Талун райкомын Костя вӧчис доклад...
Тэрыб походкаӧн пырӧ залӧ Леонид Тимофеевич, и сы серти, кутшӧм таинственнӧя сійӧ пӧдлалӧ ӧдзӧсыслысь кыкнан джынсӧ, челядь гӧгӧрвоӧны, мый ӧдзӧс сайын кодкӧ эм, да заводитӧны гораа клопайтны.
— Мый нӧ ті меным клопайтанныд? — сералӧ директор.
— Ме абу воӧм морт, ме татчӧс.
Сійӧ кайӧ сцена вылӧ, кытчӧ чукӧртчӧны нин став учительясыс.
Сергей Николаевичлы некымын кыв шӧпнитӧм бӧрын сійӧ торжественнӧя шыасьӧ зал дінӧ:
— Мамбать ёртъяс да ребята!
Миян праздник вылӧ мукӧд приглашённӧйяскӧд тшӧтш воисны тайӧ школаса вӧвлӧм велӧдчысьяс Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс.
Залын кыптӧ шум.
Директор лэптӧ кисӧ:
— ...Унаӧн ті ещӧ помнитанныд на тайӧ велӧдчысьяссӧ.
Пионерскӧй комнатаын ӧнӧдз куйлӧ Коля Одинцовлӧн дневникыс...
— Ми лыддьылім!
— Ми ставным лыддьылім!
— Ми тӧдам! — торкӧны директорӧс волнуйтчысь гӧлӧсъяс.
Директор шевгӧдӧ кияссӧ да нюмъялігтыр видзӧдӧ юръяс вывті.
Пыран ӧдзӧс паськыда воссьӧ, и радъяс костын тыдовтчӧны дыр виччысян гӧстьяс.
Школьникъяс аддзӧны нюмъялысь том чужӧмъяс, югъялысь синъяс.
Со найӧ, некор янсӧдчывлытӧм ёртъясыс, асланыс школьнӧй дружбалы вернӧйясыс!
— Трубачёв!
Саша Булгаков!
Мазин! — кылӧны залын ньӧжйӧник горӧдӧмъяс.
Гӧлӧсъяс содӧны да ӧтлаасьӧны радпырысь ызгӧмӧ.
Военно-Морскӧй Флотса лейтенант формаа Васёк Трубачёв сулалӧ сійӧс кытшалысь йӧз чукӧрын да, челядьдырся важ привычка сертиыс, яндысьӧмпырысь чеплялӧ ассьыс кывзысьтӧм рыжӧй чубсӧ.
Со сійӧ, сылӧн рӧднӧй школаыс!
Тайӧ дона стенъяс костас колины олӧмлӧн уна вояс, тані быд мелочь казьтылӧ переживайтӧм волнениеяс йылысь, тревожнӧй да нимкодь событиеяс йылысь.
Сылӧн другъясыс — кузь тушаа, статя Алёша Кудрявцев да сьӧд синъяса Витя Бобров — гусьӧник тувкнитӧны сылы бокас:
— Висьтав мыйкӧ ребятаыслы, Трубачёв!
Найӧ виччысьӧны!
Но Васёк оз вермы чукӧртны ассьыс мӧвпъяссӧ.
Нормӧм сьӧлӧма да шуда, сійӧ сулалӧ.
А паськыд пельпомъяса, крепыд Мазин гораа шутитӧ нин школьникъяскӧд да, аслас гырысь кияснас йӧзсӧ вештышталігмоз, писькӧдчӧ учительяслань.
Школаса ичӧтик сцена тырӧ йӧзӧн.
Кыв шутӧг, чӧв олігтыр Васёк кутлӧ Сергей Николаевичӧс, дыр да благодарнӧя видзӧдӧ тӧдса, дона чужӧм вылас Елена Александровналы.
— Ме ставсӧ помнита... ме нинӧм эг вунӧд...
Нэм кежлӧ ті меным рӧднӧйӧсь, — ассьыс волнуйтчӧмсӧ венӧм бӧрын пӧся висьталӧ сійӧ.
Дыр торйӧн олӧм бӧрын, ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, ёртъяс кутлӧны ӧта-мӧднысӧ.
Налы зэв окота сёрнитыштны став выльторъяс йывсьыс.
Ёна быдмӧм, кузь тушаа Саша, сэтшӧм жӧ искренньӧй, гӧгрӧс чужӧма, кыпӧдӧ ёртъясыслысь пӧсь нежность.
— Эк тэ, Сашка! — ньӧжйӧник тапкӧдӧ сылы пельпомас статя, сӧдз синъяса Коля Одинцов.
Сергей Николаевич топӧдавлӧ сылы нюжӧдӧм кияссӧ да ӧти ыджыд движениеӧн кутлӧ ставнысӧ ӧтпырйӧ, меліа шуалӧ найӧс нимъяснас.
Со найӧ ставныс танӧсь!
Зэв серьёзнӧй, ёна быдмӧм Петя Русаков; пыр сэтшӧм жӧ гажаа шутитысь да балагур Мазин; быдӧнӧн радейтана Саша; возмужайтӧм, векньыдик чужӧма да сӧдз лӧз синъяса Сева Малютин.
На костын вуджӧртчӧ еджыд юрыс Лёня Белкинлӧн, коді гажтӧмчӧма аслас вӧвлӧм ӧти классаясысь.
А пельӧсын, Оксана Николаевна бердӧ топӧдчӧмӧн, бӧрдтӧдзыс нормӧм сьӧлӧмаӧсь, сулалӧны кык ныв, кык пӧдруга — Нюра да Лида.
— Нюра! — ньӧжйӧник чукӧстӧ ассьыс важся пӧдругасӧ Одинцов.
Нюра чатӧртӧ юрсӧ да, Оксана Николаевна дорысь вешйӧм бӧрын, надзӧник мунӧ сылы воча.
Найӧ сулалӧны орччӧн да дыр видзӧдӧны ёрта-ёрт выланыс радлунӧн сявкйысь, шуда синъясӧн.
Мый дум выланыс уси налы тайӧ минутаас?
Макаровкаын Мирон гӧтыр хата кильчӧ дорын встретитчӧм али шӧри чегӧм кос няньтор да бурӧдана кывъяс, кодъяс косьтісны Нюралысь синвасӧ?..
— Здравствуй, Нюра! — ньӧжйӧник выльысь шуӧ Коля Одинцов.
Сылысь кывъяссӧ вевттьӧны залсянь приветственнӧй горзӧмъяс.
— Трубачёв! Трубачёв! Булгаков! Одинцов! — сценалань зырсигмоз гораа чуксалӧны ребята.
Леонид Тимофеевич вайӧдӧ Трубачёвӧс рампа дорӧ.
— Ребята! — висьталӧ Васёк. — Школа — миян рӧднӧй горт.
Ми чукӧртчим татчӧ, медым топыда кутлыны ёрта-ёртнымӧс да висьтавны асланым учительяслы пӧсь аттьӧ.
Аттьӧ сыысь, мый найӧ пуктісны миян вылӧ сы мында вын, медым ыръянь, ичӧт вежӧра детинкаясысь вӧчны колана, пӧлезнӧй йӧзӧс.
Ми ӧд помнитам, кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы.
Уна быдсяматорйыс тані вӧвлі миянкӧд...
А ӧні со сійӧ жӧ партаяс саяс пукаланныд ті, миян ичӧтджык вокъяс.
И веритӧй меным, Васёк Трубачёвлы: кор, уна во мысти, кыдзи и ми, бӧр воанныд татчӧ, тайӧ школаас аддзӧдлыны ассьыныд учительяснытӧ да ёртъяснытӧ, волнуйтчӧмысла тіян сідзи жӧ гӧрддзассяс горшдінныд, сы вӧсна мый абуӧсь сэтшӧм кывъясыс, кодъясӧн эськӧ ме верми висьтавны ставсӧ, мый ме ӧні чувствуйта...
Радейтӧй школанытӧ, ребята!
* * *
Войшӧр бӧрын нин школаса вылыс судтаын югъялісны бияс.
Сэні, уютнӧй учительскӧйӧ чукӧртчӧмӧн, ньӧжйӧник, семейнӧй ногӧн варовитісны учительяс асланыс вӧвлӧм воспитанникъяскӧд.
Важӧн нин разӧдчисны челядь да мамбать.
Школаса стӧрӧж тэрмасьтӧг кусӧдаліс улыс судтаысь бияс, а вӧвлӧм пустырь ворота дорын, немвиччысьтӧг паныдасьӧм бӧрын, школаӧ тэрмасисны ещӧ кык гӧсть.
Кыкнанныс найӧ вӧліны морӧс выланыс боевӧй отличиеясаӧсь, военнӧй шинеляӧсь.
Лым пурга пырыс джынвыйӧ югдӧдӧм двор пытшкӧсса керка вылӧ видзӧдігмоз старшӧй лейтенант Кондаков, вежливӧя кӧзырнитӧм бӧрын, шуис:
— Ме, майор ёрт, корся мӧдӧд номера школа.
Ті, кажитчӧ, татчӧ жӧ?
Тадзи школа порог дорын первойысь тӧдмасисны вӧвлӧм снарядъяс ваялысь Вася Кондаков да вӧвлӧм пионервожатӧй, Отечественнӧй война дырся партизан, Сӧветскӧй Союзса Герой Митя Бурцев.
Кор учительскӧйын шогпырысь да сьӧлӧмсяньыс казьтылісны на йылысь, кодъяс тані абуӧсь, найӧ друг гурйыв восьтісны ӧдзӧс да ӧтлаын сувтісны порог дорӧ.
И сэки, дзик сідзи жӧ, кыдзи и коркӧ важӧн челядь дырйиыс, майор Бурцевлы сьылі вылас уськӧдчисны шудысла йӧймӧм, пыр сэтшӧм жӧ детинкаяс — Балтийскӧй флотса моряк Трубачёв, геологоразведчикъяс Мазин да Русаков, строитель Одинцов, художник Малютин, учитель Саша Булгаков да кык пӧдруга — детскӧй домса воспитательница Нюра Синицына да будущӧй врач Лида Зорина:
— Митя!..
Митенька!..
А комнатаса ылыс пельӧсын 4-ӧд батареяса вӧвлӧм снарядъяс ваялысь пӧся кутліс ассьыс комбатсӧ...
Желайтам налы ставныслы, том да честнӧйяслы, паськыд шуда туй миян югыд будущӧйӧ!
ЛЫДДЬЫСЬЫСЬ ДІНӦ
Тэ лыддин медбӧръя страницасӧ, лыддьысьысь.
Тэ Трубачёвкӧд да сылӧн ёртъясыскӧд тшӧтш переживайтін ставсӧ, мый усьлі на пай вылӧ.
Тэ, сідзи жӧ, кыдзи и найӧ, радейтан ассьыд Рӧдинатӧ; опасность минутаӧ тэ дась сувтны морӧснад, медым видзны сійӧс врагъясысь, медым дорйыны ассьыд рӧднӧй школатӧ, ассьыд шуда челядьдыртӧ.
Тэ аддзан ас гӧгӧрсьыд аслад мамбатьлысь, вокъяслысь, чойяслысь, став Сӧветскӧй страналысь мирнӧй уджсӧ.
Тэ олан сэтшӧм кадӧ, кор тэ вӧсна бать моз пӧся тӧждысьӧ великӧй Сталин.
Сідзи жӧ кыдзи Трубачёвлӧн да сылӧн ёртъясыслӧн, тэнад школьнӧй олӧмын эм уна гырысь да посни делӧяс, сідзи жӧ тэ воспитывайтан ассьыд волятӧ, медым сувтны медбур челядь радӧ.
Мукӧд дырйиыс терпениесьыд петӧм бӧрын тэ пузьылан да торксьылан, сэсся чорыда, пионерскӧй ногӧн босьтан асьтӧ киясад да чорыд воськовъясӧн петан югыд туй вылӧ.
И олӧмас кӧ тэныд лоӧ сьӧкыд, тэнад пельпомъяс вылӧ кӧ усьӧ зэв ыджыд сьӧкыдлун, — казьтышт Васёк Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ!
Казьтышт на йылысь, веськӧд ассьыд пельпомъястӧ, вылӧджык кыпӧд юртӧ да чукӧст:
— Э-э, Трубачёв!
Кӧні тэ, другӧй?
Кӧнӧсь ті, менам вернӧй ёртъясӧй?
И сэки тэкӧд орччӧн кыптасны пашкыр юрсиа тӧдса юръяс, быдладорсянь нюжӧдчасны тэлань отсасьны дась кияс, и тэ ас гӧгӧрсьыд аддзан сёясӧс да тысячаясӧс сэтшӧм жӧ Трубачёвъясӧс, тэнад чукӧстчӧм вылӧ шыасясны ёртъясыдлӧн дружескӧй гӧлӧсъясыс:
— Э-э, друг!
Ми танӧсь!
Кутчысь крепыдджыка!
{Войнич Э. Л. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Овод @ роман @ Э. Войнич. Овод @ 1957 @ Лб. 3‒287.}
Э. Войнич
ОВОД
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Артур видлаліс рукописнӧй проповедь чукӧръяс Пизаса духовнӧй семинариялӧн библиотекаын.
Сулаліс июнь тӧлысся жар рыт.
Ӧшиньяссӧ вӧлі гурйыв восьталӧма, а штораяссӧ — лэдзалӧма.
Отец ректор, каноник Монтанелли, дугдіс гижны да любӧпырысь видзӧдліс сьӧд юр вылӧ, коді копыртчӧма бумага листъяс весьтӧ.
— Он вермы аддзыны, донаӧй?
Эновт.
Ме выльысь гижа сійӧ местасӧ.
Тыдалӧ, страницаыс кытчӧкӧ вошӧма, и став тайӧ кадсӧ тэ весьшӧрӧ корсин сійӧс.
Монтанеллилӧн вӧлі кыз, гора гӧлӧс, сы сёрнилӧн эзысь кодь сӧстӧм шыясыс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмтӧ.
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі ораторӧн чужӧм мортлӧн кодь, унапӧлӧс оттенокъяса, и сыын кыліс помтӧм мелілун быдпӧрйӧ, кор отец ректор шыасьлывліс Артур дінӧ.
— Абу сідз, падре, меным сюрас.
Ме эска: сійӧ тані.
Кутанныд кӧ гижны выльысь — тіянлы некор оз удайтчы восстановитны сійӧ местасӧ.
Монтанелли бӧр босьтчис вӧчны эновтлӧм уджсӧ.
Кӧнкӧ ывлаын ӧшинь сайын век ӧтмоза дзизгис унзіль майскӧй жук, и уличалысь чӧв-лӧньсӧ торклывліс фруктыясӧн тӧргуйтысьлӧн нюркйӧдлана, гажтӧм горӧдлывлӧмыс:
<ita>«Fragolа! Fragolа!»</ita>.
— «Прокажённӧйӧс бурдӧдӧм йылысь» — со сійӧ!
Артур матыстчис кокньыдика, ньӧжйӧник восьлалігтырйи, мыйысь зэв ёна дӧзмылісны сылӧн гортсаясыс.
Неыджыд тушаа, видзӧднысӧ вийӧриник, сійӧ ёнджыка муніс дас квайтӧд нэмса итальянец вылӧ, а эз комынӧд воясся том морт вылӧ, коді петӧма шӧркоддем английскӧй семьяысь.
Вывті нин ставсӧ сылысь вӧлі быттьӧ тӧчитӧма, ставыс зэв лӧсьыд: кузь синкымъяс, вӧрысь, нервнӧй вом, ки, кок.
Кор сійӧ пукаліс спокойнӧя, сійӧс позьӧ вӧлі чайтны лӧсьыдіник нывкаӧн, коді пасьталӧма мужскӧй паськӧм; но аслас кокни вӧраснас сійӧ вӧлі морт дорӧ велӧдӧм пантера кодь, коді оз петкӧдлы гыжъяссӧ.
— Збыльысь аддзин?
Мый эськӧ ме вӧчи тэтӧг, Артур?
Ме эськӧ ставсӧ век вошталі.
Но, тырмас... Та вылын ме помала и ӧні сэсся ог кут гижны.
Петам садйӧ, ме отсала тэныд разберитчыны аслад уджын.
Мый тэ эн гӧгӧрво?
Найӧ петісны спокойнӧй, пемыд манастырскӧй садйӧ.
Семинария вӧлі важся доминиканскӧй манастырлӧн зданиеын, и кыксё во сайын сылӧн квадратнӧй дворыс видзсьыліс стрӧг порядокын.
Розмарин да лаванда быдмылісны ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм кустъяс вылын.
Ӧні абу сэксякодь...
Еджыд паськӧма манакъясӧс, кодъяс коркӧ дӧзьӧритлісны дворса тайӧ быдмӧгъяссӧ, важӧн нин вӧлі гуалӧма да вунӧдӧма.
Правда, гожся небыдик лунъясӧ да рытъясӧ дзоридзалысь турунъясысь век на кылӧ чӧскыд дук, но некод нин эз чукӧрт налысь кӧйдыссӧ лекарство пыдди.
Чукӧрӧн-чукӧрӧн быдмис плитаяс потасъясын дикӧй турун,
и дворшӧрса юкмӧсыс тырӧма папоротникӧн.
Розаяс лоӧмаӧсь дикӧйӧсь, налӧн гантайтчӧм кузь заясыс кыссисны дорожкаяс кузя.
Градъяс вылын быдмисны гырысь алӧйгӧрд макъяс.
Наперстянкалӧн джуджыд дзоридзьясыс копрасисны дзугсьӧм турун весьтын, и зэв важся лоза, дикмӧм да бесплоднӧй, ӧшаліс эндӧдӧм чашкӧвӧй пу увъяс вывсянь, а пуыс ньӧжйӧник да шогпырысь довкйӧдліс ассьыс пашкыр юрсӧ.
Садлӧн ӧти пельӧсын сулаліс ыджыд магнолия, сы вылын вӧлі быттьӧ пемыдвеж шапка, кытысь тыдалісны, быттьӧ художник киӧн вӧчӧм мазокъяс, йӧв кодь еджыд дзоридзьяс.
Ствол бердас нёровтчӧма лёкиник пу скамья.
Монтанелли пуксис сы вылӧ.
Университетын Артур изучайтіс философия.
Кор паныдасьліс сьӧкыд места, сійӧ шыӧдчыліс падре дінӧ, медым сійӧ объяснитіс гӧгӧрвотӧминсӧ.
Сійӧ некор эз вӧвлы семинарияса воспитанникӧн, но Монтанелли вӧлі сылы авторитетӧн знаниеяслӧн став отрасльяс кузя.
— Ӧні ме муна, — шуис Артур, кор сьӧкыд местасӧ вӧлі разъяснитӧма. — Сӧмын, гашкӧ, ме тіянлы кола?
— Онӧ, ӧні кежлӧ ме помалі ассьым уджӧс, но меным окота эськӧ вӧлі, медым тэ недыр олыштін мекӧд — прӧстӧ сідз, некутшӧм делӧтӧг. Тэ прӧст?
— О, да!
Сійӧ чатӧртіс юрсӧ да, пу бердӧ мышнас нёровтчӧм бӧрын, кутіс видзӧдны сук пемыд увъяс костӧд медводдза кодзувъяс вылӧ, кодъяс слабиника югъялісны вылын сэзь небесаас.
Артурлӧн вӧліны мамыслӧн кодь жӧ тайнаӧн тыр лӧз синъяс, кодъяс мечтательнӧя видзӧдісны сьӧд синлысъяс увсяньыс. (Мамыс сылӧн чужліс Корнуэллын!.)
Монтанелли мӧдарӧ бергӧдчис — сійӧ эз вермы аддзыны тайӧ синъяссӧ.
— Кутшӧма тэ мудзӧмыд, донаӧй, — шуис сійӧ.
— Нинӧм он вӧч.
Артур гӧлӧсын кыліс мудзӧм, и Монтанелли пыр жӧ тайӧс казяліс.
— Тэныд оз ков вывті тэрмасьны, медым бара босьтчыны занятиеяс бердӧ.
Мамыдлӧн висьӧм, узьтӧм войяс — ставсьыс таысь, тӧдӧмысь, ёна мудзин.
Ливорноысь мунтӧдз тэныд колӧ дыр шойччыны.
— О, падре, мый тӧлкыс?
Ме ог вермы ӧні, мам кулӧм бӧрын, кольччыны тайӧ керкаас.
Юлия эськӧ менӧ йӧймӧдас.
Юлия вӧлі сылӧн ыджыдджык нерӧднӧй вокыслӧн гӧтыр и пӧльзуйтчис быд случайӧн, медым отравляйтны сылысь олӧмсӧ.
— Нинӧмла тэныд кольччыны рӧдвуж ордад, — меліа вочавидзис сылы Монтанелли. — Кыв шутӧг, тайӧ тэныд медся омӧльтор.
Но тэ верман мунны аслад друг дінӧ, доктор ордӧ.
Сэні олан тӧлысь, а сэсся бара кутан вермыны уджавны.
— Ог, падре, збыльысь ог вермы!
Уорренъяс — бур сьӧлӧма йӧз, но найӧ оз гӧгӧрвоны менӧ.
Найӧ сочувствуйтӧны менам шоглы — ме тайӧс аддза на чужӧмъяс серти.
Но ӧд найӧ эськӧ кутісны бурӧдны менӧ, висьтавлыны менам мам йылысь...
Джемма, дерт, абу сэтшӧм...
сійӧ век гӧгӧрволіс, мый йылысь оз ков сёрнитны.
Весиг кор ми вӧлім челядьӧн на.
Мукӧдъясыс абу сэтшӧм чуткӧйӧсь.
Да и не сӧмын тайӧ...
— Мый нӧ ещӧ, пиӧй менам?
Артур нетшыштіс наперстянкалысь некымын цветок да нервнӧя нямраліс найӧс киясас.
— Ме ог вермы овны тайӧ карас, — здук мында чӧв олӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Карын — магазинъяс, кытысь мам векджык ньӧбавліс меным чачаяс; набережнӧй, кыті ме гуляйтлі сыкӧд, кор сійӧ оз на вӧлі вись.
Кытчӧ кӧть ме ог мун — ставыс сійӧ жӧ.
Сідз жӧ, кыдзи войдӧр, быд цветочница матыстчӧ ме дінӧ да вӧзйӧ цветъяс...
Быттьӧкӧ найӧ ӧні колӧны меным!..
И сэсся — эсійӧ кладбищеыс...
Оз, меным оз позь лоны сэні — сьӧкыд аддзыны тайӧс ставсӧ.
Артур чӧв ланьтіс. Сійӧ ас тӧдлытӧгыс нетшкис посни торъяс вылӧ наперстянкалысь кӧлӧкӧльчикъяссӧ.
Чӧв олӧмыс кыссис дыр. Сійӧ вӧлі сэтшӧм мудзтӧдана, мый Артур кутіс думайтны, мыйла оз сёрнит Монтанелли.
Магнолия увъяс улын ёнакодь нин пемдіс.
Пемыдыс шымыртіс ставсӧ, и предметъясыс лоины тешкодьӧсь, аслыспӧлӧсӧсь; но эз на вӧв сэтшӧм пемыд, медым оз позь вӧлі аддзыны канониклысь кулӧм мортлӧн кодь блед чужӧмсӧ.
Сійӧ улӧдз лэдзӧма юрсӧ да чорыда кутчысьӧма веськыд кинас скамья дорышӧ.
Тайӧ великӧй душаыс водзын чуймӧмысла Артур бергӧдчис мӧдарӧ.
«О, боже, — думыштіс сійӧ, — кутшӧм ме омӧль морт.
Менам шогӧй кӧ вӧлі сылӧн шогӧн, сійӧ эз вермы эськӧ чувствуйтны шогсӧ пыдісяньджык».
Монтанелли лэптіс юрсӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
— Ладнӧ, ме ог кут настаивайтны, медым тэ мунін сэтчӧ. Кӧть нин ӧні, — шуис сійӧ меліа. — Но кӧсйысь меным, мый тэ бура шойччан гожся каникулъяс дырйи.
Меным чайтсьӧ, тэныд бурджык овмӧдчыны Ливорносянь кытчӧкӧ ылӧджык.
Ме ог кӧсйы, медым тэ дзикӧдз висьмин.
— Падре, а кор пӧдлассяс семинария, ті кытчӧ мунанныд?
— Меным ковмас, кыдзи и век, нуӧдны воспитанникъясӧс гӧраясӧ да меститны найӧс сэтчӧ.
Август тӧлысь шӧрын отпускысь воас ректорлӧн отсасьысь.
Ме сэки лоа прӧст да олан условиеяс вежлӧм могысь ветлӧдлышта Альпыӧд.
Гашкӧ, тэ ветлан мекӧд?
Мунім эськӧ ӧтлаын дыр кежлӧ горнӧй экскурсияӧ, и тэнад эськӧ вӧлі вывті лӧсялана случай займитчыны альпийскӧй нитшъясӧн.
Сӧмын пола, мед эськӧ тэныд эз ло гажтӧм мекӧд.
— Падре! — Артур швачнитіс кияснас — кыдзи «экспансивнӧй иностранец», тадзи шулывліс Юлия.
— Ме эськӧ ставсӧ сеті свет вывсьыс, медым мунны тіянкӧд.
Сӧмын... ме ог эскы...
Сійӧ эз помӧдз висьтав...
— Мистер Бертон оз лэдз тэнӧ, кӧсъян тэ шуны?
— Дерт, сійӧ сувтас талы паныд, но тайӧ эськӧ менӧ эз кут.
Меным дас кӧкъямыс арӧс нин, и ме верма вӧчны сідзи, кыдзи кӧсъя.
Сэсся ӧд сійӧ меным сӧмын нерӧднӧй вок. Ме ог аддзы нинӧм сэтшӧмсӧ, мыйла меным колӧ лыддьысьны сы кӧсйӧмъяскӧд.
abu
— Но сійӧ кӧ серьёзнӧя сувтас паныд, ме думайта, бурджык тэныд сетчыны.
Тэнад положениеыд ещӧ омӧльтчас, тэ кӧ...
abu
— Ньӧти оз! — пӧся торкис сійӧс Артур. — Некор найӧ менӧ эз радейтлыны и оз кутны радейтны, кӧть мый ме ог вӧч.
Да и кыдзи Джемс вермас не сӧгласитчыны, ме кӧ муна тіянкӧд, менам духовнӧй отецкӧд?
— Эн вунӧд — сійӧ протестант.
Бурджык гижны сылы.
Ми виччысьыштам да тӧдмалам, мый сійӧ шуас.
Унджык терпение, менам пиӧй.
Миянлы оз ков руководствуйтчыны сійӧн, радейтӧны миянӧс али ненавидитӧны.
Тайӧ меліа внушитӧмыс йиджис Артур сьӧлӧмӧдз. Сійӧ неуна гӧрдӧдыштіс.
— Да, ме тӧда, — ышлолалігтыр вочавидзис сійӧ. — Но ӧд тайӧ сэтшӧм сьӧкыд.
Монтанелли вежис сёрнисӧ.
— Тӧдан, — шуис сійӧ, — ме зэв ёна жалита, мый тэ эн вермы пыравны ме ордӧ вторникӧ. Татчӧ воліс Ареццоысь епископ, и меным эськӧ окота вӧлі, медым тэ сійӧс аддзӧдлін.
— Сійӧ лунас ме кӧсйысьлі волыны ӧти студент ордӧ.
Сы квартираын вӧлі собрание, и менӧ виччысисны.
— Кутшӧм собрание?
Артур неуна падмыштліс.
— Тайӧ... тайӧ весиг абу собрание, а... — нервнӧя мыкталігтыр шуис сійӧ. — Воис Женеваысь студент да висьталіс речь...
Тайӧ вӧлі лекция...
— Мый йылысь?
Артур падмис.
— Падре, ті онӧ юалӧй студентлысь нимсӧ?
Ме кӧсйыси...
— Ме нинӧм тэнсьыд ог мӧд юасьны.
Тэ кӧ кӧсйысин видзны тайна, тэ не должен висьтавны.
Но думайта — меным дӧверитчыны тэ верман.
— Дерт жӧ, падре.
Сійӧ висьталіс... миян йылысь да народ водзын миян долг йылысь... миян... миян асьным водзын долг йылысь.
Сёрнитіс и сы йылысь, мыйӧн ми вермам отсавны...
— Отсавны?
Кодлы?
— Народлы... и...
— И?
— Италиялы...
Дыркодь чӧв олісны.
— Висьтав меным, Артур, важысянь-ӧ тэ заводитін думайтны та йылысь? — серьёзнӧя юаліс Монтанелли.
— Бӧръя тӧвсяньыс...
— Мамыд кувтӧдз на?
И сійӧ эз тӧдлы?
— Эз.
Сэки менсьым сьӧлӧмӧс эз на кыскы тайӧ.
— А ӧні?..
Артур малыштіс наперстянкалысь вожсӧ да нетшыштіс сэтысь кӧлӧкӧльчикъяс.
— Со тайӧ кыдзи лои, падре, — синсӧ мулань лэдзӧмӧн заводитіс сійӧ. — Колян арын ме вӧлі лӧсьӧдча вступительнӧй экзаменъяс кежлӧ и сэки тӧдмаси студентъяскӧд.
И вот, на пӧвстысь ӧткымынъяс висьталісны меным тайӧ ставтор йывсьыс...
Сетлывлісны лыддьыны книгаяс.
Но торъя ёна менсьым сьӧлӧмӧс тайӧ эз кыскы.
Меным век окота вӧлі ӧдйӧджык мунны мам дінӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ӧткаӧн сэні, Ливорноын, на пӧвстын, эсійӧ гортса тюрьмаас...
Тырмымӧн вӧлі Юлиялӧн ёсь кывйыс, медым вины сійӧс.
Сэсся воис тӧв. Мам висьмис:.. Ме вунӧді и студентъясӧс и книгаяс, а регыд мысти — помнитанныд? — ме дзикӧдз дугді волывлыны Пизаӧ.
Менӧ кӧ эськӧ волнуйтісны сэки тайӧ вопросъясыс, ме эськӧ висьталі мамлы.
Но найӧ кыдзкӧ тӧвзисны менам юрысь...
Регыд лои гӧгӧрвоана, мый мам олӧ ассьыс медбӧръя лунъяссӧ.
Ме век вӧлі сы дінын дзик кувтӧдзыс.
Частӧ пукавлывлі сы дінын быдса войяс.
А луннас волывліс Джемма Уоррен, и ме мунлі узьны...
Вот тайӧ кузь войяснас ме и куті думайтны сійӧ книгаяс йывсьыс да ёртъяскӧд сёрнияс йылысь.
Заводитлі разбирайтчыны, правӧсь-ӧ найӧ.
Думыштчывлі сы вылын, мый эськӧ шуис Христос тайӧ ставтор йывсьыс.
— Тэ шыасьлывлін сы дінӧ? — падъялігтыр юаліс Монтанелли.
— Частӧ, падре.
Ӧткымынысь ме корлі сылысь индӧд, мый колӧ вӧчны, но ме эг пӧлучайтлы ӧтвет.
— И тэ некор кыв ни джын меным эн шулы, Артур.
А ме век чайтлі, мый тэ дӧверяйтан меным.
— Падре, ті ӧд тӧданныд — ме тіянлы верита!
Но эмӧсь сэтшӧмторъяс, мый йылысь некодлы оз ков висьтавны.
Меным кажитчыліс, мый меным некод оз вермы отсавны — ни ті, ни мам.
Меным колӧ вӧлі ӧтвет ассяньыс енсянь.
Ті ӧд аддзанныд: решайтсис менам олӧм йылысь, менам душа йылысь вопрос.
Монтанелли бергӧдчис мӧдарӧ да кутіс дзоргыны-видзӧдны сук пемыдас, коді шымыртіс магнолиялысь увъяссӧ.
abu
— Но, а сэсся? — юаліс сійӧ.
— Сэсся?..
Мам кувсис...
Бӧръя куим войнас ме эг вешйыв сы дінысь.
Сійӧ чӧв ланьтіс. Монтанелли эз вӧрзьӧдчы.
— Сійӧс дзебтӧдз кык лун войдӧр ме эг вермы думайтны нинӧм йылысь. Сэсся, дзебӧм бӧрас, ме висьми. Помнитанныд, ме эг вермы локны пӧкаитчыны?
— Помнита.
— Вот тайӧ войнас ме чеччи вольпась вылысь да муні мам комнатаӧ.
Сійӧ вӧлі тыртӧм.
Сӧмын нишаын сулаліс ыджыд распятие.
Меным кажитчис, мый енмыс отсалас меным...
Ме пидзӧсчаняси да виччыси... Виччыси войбыд.
А асывнас, кор вои ас садьӧ...
Падре!
Тайӧ весьшӧрӧ... Ме ог куж объяснитны... Ме ог куж тіянлы висьтавны, мый ме аддзылі...
Ме ачым омӧля помнита.
Помнита сӧмын, мый ен ӧтветитіс меным.
И ме ог лысьт сувтны сы волялы паныд.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олігтыр пукалісны пемыдас.
Сэсся Монтанелли пуктіс кисӧ Артур пельпом вылӧ.
— Пиӧй менам! — шуис сійӧ дыр мысти. — Мед видзас менӧ енмыс шуны, мый господь эз беседуйт тэнад душакӧд.
Но помнит, кутшӧм условиеяс дырйи ставыс тайӧ лои, и, тӧдвылад уськӧдӧм бӧрад, эн примит шога настроитчӧм висьлӧс воображениетӧ господьлӧн торжественнӧй призыв пыдди.
Збыльысь кӧ вӧлі сылӧн воля вочавидзны тэныд — смотри, кыдз эськӧ мед не гӧгӧрвоны сылысь кывъяссӧ мӧдарӧ.
Кытчӧ чуксалӧ тэнӧ аслад душевнӧй порывыд?
Артур чеччис да торжественнӧя вочавидзис, кыдз быттьӧ шуаліс катехизислысь кывъяссӧ:
— Сетны Италия вӧсна олӧм; мездыны сійӧс рабствоысь, корысялӧмысь, вӧтлыны австриецъясӧс да лӧсьӧдны свободнӧй республика, коді эськӧ эз тӧд мӧдпӧлӧс господинӧс, енмысь кындзи.
— Артур, думыштлы сӧмын, мый тэ висьталан!
Тэ ӧд весиг абу итальянец.
— Тайӧ дзик ӧткодь.
Ме коля сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі.
abu
Бара пуксис чӧв-лӧнь.
Монтанелли нёровтчис пу бердӧ да тупкис кинас синъяссӧ.
— Пуксьыштлы здук кежлӧ, пиӧй менам, — шуис сійӧ медбӧрын.
Артур пуксис скамья вылӧ, а Монтанелли кутіс сійӧс кыкнан киӧдыс да чорыда, дыр кутліс найӧс.
— Ӧні ме ог вермы доказывайтны тэныд...
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм немвиччысьтӧг...
Ме эг думыштлы та йылысь...
Меным колӧ кад, медым разберитчыны.
Коркӧ бӧрынджык ми сёрнитам бурджыка.
abu
abu
abu
А ӧні ме кора тэнӧ не вунӧдны ӧтитор: тэ кӧ веськалан смутаӧ да пӧгибнитан, менам сьӧлӧмӧй оз выдержит — ме кула.
— Падре!
— Эн торкав, лэдз меным помӧдз висьтавны.
Ме коркӧ тэныд шулі нин, мый таладор югыдын, тэысь кындзи, менам некод абу.
Меным кажитчӧ, тэ эн дзикӧдз гӧгӧрво, мый тайӧ лоӧ.
Сьӧкыд тэныд гӧгӧрвоны — тэ сэтшӧм на том.
Тэ арлыдын ме эськӧ эг жӧ гӧгӧрво, Артур.
Тэ меным — быттьӧ менам аслам пи.
Тэ гӧгӧрвоан?
Ме ог вермы торйӧдчыны тэысь — тэ менам шондіӧй.
Ме дась кувны, мед сӧмын кутны тэнӧ лӧжнӧй туй вылӧ тувччӧмысь да видзны тэнсьыд олӧмтӧ.
Но ме ог вермы ӧні...
Ме ог кор тэсянь кӧсйысьӧмъяс...
Кора тэнӧ сӧмын помнитны, мый ме висьталі, да лоны осторожнӧйӧн.
Решиттӧдзыд бурджыка думышт...
Ме ради тайӧс вӧч, аслад кулӧм мамыд ради...
— Ме думыштла, а ті, падре, кевмӧй ме вӧсна да Италия вӧсна.
Сійӧ пидзӧсчанясис, и Монтанелли пуктіс кисӧ сылӧн копыртӧм юр вылӧ.
Коли некымын минута.
Артур сувтіс, окыштіс падрелысь кисӧ да ньӧжйӧник мӧдӧдчис лысваа эжа вывті.
Монтанелли коли ӧтнасӧн...
abu
abu
МӦД ГЛАВА
Мистер Джемс Бертонлы ньӧти эз кажитчы сійӧ затеяыс, мый сылӧн нерӧднӧй вокыс лӧсьӧдчӧ путешествуйтны Монтанелликӧд Швейцарияті.
Эз вӧв лӧсьыд ӧткажитны богословие кузя старшӧй профессоркӧд татшӧм прогулкасӧ, да ещӧ сэтшӧм бур цельӧн, кыдзи ботаникаӧн занимайтчӧм.
Вывті ыджыд деспотизмӧн эськӧ тайӧ кажитчис Артурлы, коді нинӧмӧн эськӧ эз вермы объяснитны ӧткажитӧмсӧ да пыр жӧ эськӧ пуктіс талы помкаӧн религиознӧй да расӧвӧй предрассудокъяс.
А Бертонъяс гордитчылісны асланыс просвещённӧй веротерпимостьӧн.
Колис сё во саяс нин, кыдзи «Бертон да пияныс», Лондонса судовладелецъяс, котыртісны Ливорноын тӧргӧвӧй предприятие, и дзик первойсяньыс семьясьыс став членъясыс вӧліны убеждённӧй протестантъясӧн.
Но век жӧ найӧ думайтісны, мый английскӧй джентльменлы колӧ лоны честнӧйӧн весиг папистъяскӧд тышын.
Лои сідз, мый керкалӧн кӧзяиныс, дӧвечӧн кольӧм бӧрын, лои сьӧкыд положениеын да гӧтрасис католичка вылӧ, аслас посни челядьлӧн гувернантка вылӧ. Кык ыджыд пиыс, Джемс да Томас, кӧть кутшӧм сьӧкыд эз вӧв миритчыны сійӧн, мый керкаас эм пӧшти накӧд ӧттшӧтшъя тьӧтка, шогпырысь пӧкӧритчисны провидение волялы.
Батьыс кулӧм бӧрын семьякост олӧмыс ещӧ лои лёкджык, кор гӧтрасис медыджыд пиыс;
но кыкнан вокыс сьӧлӧмсяньыс зілисны дорйыны Глэдисӧс Юлинлӧн лёк, немжалиттӧм кывйысь да исполняйтісны, кыдзи тайӧс найӧ гӧгӧрволісны Артуркӧд отношениеясын ассьыныс обязанностьяссӧ.
Найӧ эз радейтлыны сійӧс да весиг эз зільны дзебны тайӧс.
Налӧн вок нога чувствоясыс петкӧдчисны лышкыд подачкаясын да детинкалы тыр свобода сетӧмын.
Аслас письмӧ вылӧ вочакыв пыдди Артур пӧлучитіс чек, коді должен вӧлі тырмыны сылы туйвывса став рӧскодъяс вылас, да разрешение — коллявны каникулъяс кыдзи сылы окота.
Джын деньгасӧ сійӧ видзис ботаника кузя книгаяс да быдмӧгъяс косьтӧм могысь папкаяс ньӧбалӧм вылӧ и тайӧ багажнас мӧдӧдчис медводдза альпийскӧй путешествиеӧ аслас духовнӧй отецкӧд ӧтлаын.
Монтанеллилӧн настроениеыс ӧні вӧлі ёна бурджык.
Артур важӧн нин эз аддзыв сійӧс татшӧмӧн.
Первойя переживаниеяс бӧрын, коді лолі садйын сёрнитігӧн, сійӧ вочасӧн успокоитчис, и ӧні сійӧ видзӧдіс став лоӧмтор вылас спокойнӧйджык синъясӧн.
«Артур том на да абу опытнӧй, — думайтіс сійӧ. — Сылӧн решениеыс ӧдвакӧ вермас лоны пыр кежлӧ.
Эм на кад бурысь корӧмӧн, ставсӧ гӧгӧрбок висьталӧмӧн бергӧдны сійӧс опаснӧй туй вылысь, кытчӧ сійӧ сэтшӧм немдумайттӧг сувтіс».
Налӧн план серти колӧ вӧлі некымын лун коллявны Женеваын; но Артурлӧн чужӧмыс лои гажтӧм, мыйӧн сӧмын сійӧ аддзис син ёрана еджыд уличаяс да буса набережнӧйяс, кыті помся жуисны туристъяс.
Монтанелли спокойнӧя нюмъялігтыр видзӧдіс сы бӧрся.
— Мый, донаӧй?
Оз кажитчы тэныд тані?
— Ме эг на тырвыйӧ разберитчы аслам впечатлениеясын.
А век жӧ абу сэтшӧм, мый ме виччыси.
Вот тыыс — мича.
Мичаӧсь и мылькъясыс.
Найӧ сулалісны Руссо ді вылын, и Артур индіс кинас Савойскӧй Альпы отрогъяслӧн кузь стрӧг контур вылӧ.
— Но карыс...
сійӧс быттьӧ крахмалитӧма, нюлӧма... Аснас дӧвӧльнӧй настӧящӧй протестант.
Оз, оз кыскы сійӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
Кор ме видзӧда сы вылӧ, меным тӧдвылӧ усьӧ Юлия.
Монтанелли серӧктіс.
— Коньӧрӧй, кутшӧм жаль тэ меным!..
Но мый нӧ?
Ми путешествуйтам асланым удовольствие ради, и абу сы вылӧ помкаыс, медым тані овны дыр.
Сідзкӧ талун жӧ ми босьтам паруснӧй пыж да катайтчыштам ты вылас, а аски асывнас каям гӧраясӧ.
— Но, падре, тіянлы, гашкӧ, окота на олыштны тані?
— Менам донаӧй, ме аддзылі нин тайӧс унаысь, и меным шойччӧг — аддзыны тэнсьыд удовольствиетӧ.
Кытчӧ эськӧ тэныд окота мунны?
— Но, тіянлы кӧ всё равно, то меным окота эськӧ вӧлі мунны ю катчӧс, ю йывланьыс.
— Рона катыд?
— Огӧ, Арваӧд.
Сійӧ визувтӧ сэтшӧм ӧдйӧ.
— Сідзкӧ мунам Шамониӧ.
Луншӧр кадсянь рытӧдзыс найӧ катайтчисны паруснӧй пыжӧн.
Вывті мича тыыс Артурлы омӧльджыка воис сьӧлӧм вылас руд да гудыр Арва серти.
Сійӧ быдмис Средиземнӧй море дорын, и сылӧн синмыс велаліс видзӧдны гӧлубӧй гыяс.
Но сійӧ став сьӧлӧмсяньыс радейтіс визув юяс, и кутіс чиктывны ледниксянь тӧвзьысь потокыслы.
— Тайӧ потокас сы мында ӧдыс, сы мында выныс, — шуаліс Артур.
Мӧд лунас, асывнас водз, найӧ мӧдӧдчисны Шамониӧ.
Кор найӧ мунісны плодороднӧй долинаӧд, Артур вӧлі зэв кыпыд настроениеа.
Но вот найӧ воисны туй чукыльтанінӧ.
Пила пинь кодь йывъяса гӧраяс топыда кытшалісны найӧс.
Артур лои серьёзнӧй да чӧв оліс.
Сен-Мартенсянь найӧ ньӧжйӧник кайисны долинаӧд вывлань, сувтлывлісны узьны туйдорса шалеясӧ либӧ гӧраясса ичӧтик сиктъясӧ, а сэсся бара мунісны водзӧ.
Артур век пӧся шыӧдчывліс природалӧн мичлун вылӧ; сійӧ лои висьтавны позьтӧм рад и медводдза водопадлы, код дорті налы ковмис мунны.
Сылы вӧлі вывті нимкодь, сы вылӧ вӧлі долыд видзӧднытӧ. Но кор найӧ кутісны вочасӧн матыстчыны лымъя гӧра йывъяслань, тайӧ челядьсяма радлӧмыс вежсьыліс мечтательнӧй настроениеӧн.
Монтанелли шензигтыр видзӧдіс том морт вылӧ.
Кажитчис, Артур костын да гӧраяс костын вӧлі мыйкӧ ӧткодь.
Сійӧ дась вӧлі быдса часъясӧн вӧрзьӧдчытӧг куйлыны пемыд таинственнӧй пожӧма вӧрын, кӧні кыліс быд кышмунӧм, куйлыны да видзӧдны веськыд джуджыд пуяс костті дзирдалысь гӧра йывъяслӧн да куш скалаяслӧн мир вылӧ, кодӧс югдӧдӧма шонді.
Монтанелли видзӧдіс сы вылӧ жугыля да вежалӧмӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Найӧ видзчысигтыр лэччисны сьӧдов пуяс костӧд шалелань, кӧні лӧсьӧдчисны узьны войсӧ.
Кор Монтанелли пырис комнатаӧ, Артур пукаліс нин пызан сайын, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ужын, да виччысис сійӧс. Том мортлӧн настроениеыс эз нин вӧв лёк, коді кыптыліс пемыд вӧснаыс, и сійӧ вӧлі, кажитчӧ, мӧд морт кодьӧн.
— О, падре, локтӧй татчӧ, локтӧй ӧдйӧджык да видзӧдлӧй этайӧ интереснӧй пон вылас.
Сійӧ йӧктӧ бӧр кокъяс йылас.
Сійӧ ӧні вӧлі сідз жӧ ылалӧма поннас, кыдзи и водзджык югъялысь Альпыӧн.
Шалеса кӧзяйка, еджыд водздӧраа гӧрд чужӧмбана нывбаба, сулаліс кияссӧ коскас пуктӧмӧн да нюмъялігтыр видзӧдіс, кыдзи детинка ворсӧ понкӧд.
— Тыдалӧ, тӧждысьны сылы уна оз ков, — местнӧй наречие вылын шуис кӧзяйка аслас нылыслы. — Сійӧ сэтшӧма ылаліс ворсӧмнас. И кутшӧм мича зонмыс.
Артур гӧрдӧдіс школьник моз, и кор нывбаба казяліс, мый зон гӧгӧрвоис сійӧс, муніс сы яндысьӧм вылын сералігтырйи.
Ужын дырйи Артур сӧмын и тӧлкуйтіс водзӧ лоан прогулкаяслӧн планъяс йылысь, гӧраяс вылӧ кайлӧм йылысь, быдмӧгъяс йылысь, кодъясӧс найӧ чукӧртасны.
abu
Асывнас, кор Монтанелли садьмис, Артур эз нин вӧв.
Югдытӧдзыс на сійӧ мунӧма вылі пӧскӧтинаясӧ, медым «отсавны Гаспарлы видзны горнӧй кӧзаясӧс».
Колӧ шуны, эз дыр ковмы сійӧс виччысьны. Регыд мысти сійӧ бӧр воис, котӧрӧн пырис шляпатӧгыс комнатаӧ.
Сылӧн пельпом вылын, быттьӧ лэбач, пукаліс ар куима ичӧтик крестьянскӧй нывка, и киас вӧлі дикӧй цветъясысь вӧчӧм ыджыд букет.
Нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ Монтанелли.
Кутшӧм ёна торъяліс ӧні Артур Пизаса либӧ Ливорноса чӧв олысь Артурысь.
— Кӧні тэ вӧлін, шалопай?
Завтракайттӧг, кӧнкӧ, пыр котралін гӧраясті?
— О, падре, кутшӧм лӧсьыд сэні!
Гӧраясыс сэтшӧм джуджыдӧсь шонді петігӧн, а кок улын сэтшӧм кыз лысва!..
Видзӧдлӧй!
Сійӧ копыртчис, видзӧдаліс ассьыс кӧтасьӧм, няйт башмакъяссӧ.
— Сьӧрысь вӧлі этшаник нянь да сыр, а пӧскӧтина вылын лоыштіс кӧза йӧв...
Зэв чӧскыдтӧм!
Но менам бара нин кынӧмӧй сюмалӧ, и колӧ сетыштны сёйны и тайӧ ичӧтик персонаыслы.
Аннет, тэ любитан ма?
Артур пуксис, пуксьӧдіс аслас водзӧ нывкаӧс да кутіс отсавны сылы лӧсьӧдлыны цветъяссӧ.
— Оз позь, оз! — сёрниӧ сюйсис Монтанелли. — Ме ог вермы лэдзны, медым тэ прӧстудитчин.
Ӧдйӧджык пет да пасьтав кос паськӧм.
Лок татчӧ, Аннет.
Кытысь тэ аддзин сійӧс, Артур?
— Сиктысь.
Тайӧ нывкаыс сійӧ крестьяниныслӧн, кодкӧд тай, помнитан, аддзысьлім тӧрыт.
Сійӧ — татчӧс общинаса сапожник.
Збыль ӧд, кутшӧм мичаӧсь сылӧн синъясыс?
Нывкалӧн зептас ловъя черепаха, и Аннет шуӧ сійӧс Каролинаӧн.
Артур вежис кӧтасьӧм чулкисӧ да лэччис уліӧ завтракайтны.
Аннет пукаліс падре водзын да дугдывтӧг тёльгис черепаха йылысь, кодӧс кутіс гатшӧн аслас кызіник киясын, медым <fra>monsіeur</fra> вермис шензьыны, кыдзи вӧрӧны сылӧн ичӧтик лапаясыс.
— Видзӧдлӧй, <fra>monsіeur</fra>! — ыджыд морт моз сёрнитіс сійӧ омӧля гӧгӧрвоана местнӧй наречие вылын. — Видзӧдлӧй, кутшӧм башмакъясыс Каролиналӧн!
Монтанелли гажӧдіс ичӧтик нывкаӧс, малаліс сылысь юрсисӧ, нимкодясис черепахаӧн да висьтавліс сылы зэв лӧсьыд мойдъяс.
Пырис кӧзяйка идравны пызан вылысь да шензигтыр видзӧдліс Аннет вылӧ, коді гугӧдаліс его преподобиелысь зепъяссӧ.
— Ен отсалӧ поснияслы тӧдмавны бур йӧзӧс, — шуис кӧзяйка. — Аннет век полӧ иностранецъясысь, а ӧні видзӧда да — сійӧ ньӧти оз ӧтдортчы его преподобиеысь.
Шензьӧданатор!
Аннет! Ӧдйӧджык пидзӧсчанясь да кор благословение шань господинлысь, кытчӧдз сійӧ эз на мун татысь.
Тайӧ ваяс тэныд шуд.
— Ме и эг вермы думыштлыны, падре, мый ті верманныд татшӧм бура лелькуйтны челядьӧс, — шуис Артур час мысти, кор найӧ вӧлі мунӧны шондіӧн лышкыда югдӧдӧм пӧскӧтина вывті. — Тайӧ нывкаыс здук кежлӧ эз вештыв тіян вылысь синъяссӧ.
Тӧданныд, мый ме думайта?
— Но?
— Ме сӧмын кӧсйи шуны...
Меным кажитчӧ, колӧ шогпырысь висьтавны сы йылысь, мый вичко оз лэдз гӧтрасьны попъяслы.
Ме дзик ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла.
Челядьӧс воспитайтӧм — серьёзнӧй делӧ,
и налы бур влияниеыс колӧ дзик чужӧмсяньыс.
Ме ногӧн, кымын вылынджык мортлӧн призваниеыс да сӧстӧмджык сылӧн олӧмыс, сымын ёнджыка сійӧ туйӧ лоны батьӧн.
Падре, ме эска, мый ті кӧ эськӧ абу йитчӧмныд вӧлі обеткӧд да вӧлінныд гӧтыраӧсь, тіян челядьныд эськӧ вӧліны вывті...
— Эновт.
Тайӧс вӧлі шуӧма тэрыба, друг, вашкӧдӧмӧнмоз, мый вӧсна ещӧ ёнджыка кутіс чувствуйтсьыны сы бӧрын пуксьӧм чӧв-лӧньыс.
— Падре, — бара шыасис Артур, кор казяліс, мый Монтанелли зумыштчис, — абу ӧмӧй вернӧ сійӧ, мый шуи ме?
Дерт, ме верми ӧшибитчыны, но ме висьталі сійӧс, мый думайта.
— Гашкӧ, тэ он тырвыйӧ гӧгӧрво аслад кывъяслысь смыслсӧ, — меліа вочавидзис Монтанелли. — Некымын во мысти тэ мӧдног кутан думайтны та йылысь...
Но вай лучшӧ тӧлкуйтыштам мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Тайӧ вӧлі медводдза диссонансӧн тырвыйӧ лӧсялӧмын, коді лои на костын каникулъяс дырйи.
Шамониысь найӧ мӧдӧдчисны Мартиньиӧ да сувтісны шойччыны, сы вӧсна мый вӧлі пӧдтана жар поводдя.
Ӧбед бӧрын найӧ петісны отельса терраса вылӧ. Сэтчӧ шондіыс эз инмы. Сэтысянь тыдаліс вывті мича серпас.
Артур вайис быдмӧгъяса ящик да паніс Монтанелликӧд ботаника кузя зэв кузь сёрни.
abu
Терраса вылын пукалісны кык художник-англичанин.
Ӧтиыс вӧчис натура вылысь набросок, мӧдыс дышпырысь больгис асланыс кыв вылын.
Сылы кажитчис позьтӧмӧн, медым иностранецъяс вермисны гӧгӧрвоны английскӧй кыв вылын сёрни.
— Тырмас марайтнытӧ, Вилли, — шуис сійӧ. — Бурджык рисуйтӧй эсійӧ том итальянецсӧ, коді любуйтчӧ папоротникъясӧн.
Видзӧдлӧй сӧмын сы синкымъяс вылӧ.
Лупа пыддиыс, кодӧс сійӧ кутӧ киас, рисуйтӧй распятие, пасьтӧдӧй сійӧс римскӧй тогаӧн, и тіян водзын лоӧ первой нэмъясса христианинлӧн настӧящӧй тип.
— Кутшӧм сэн христианин!
Ӧбедайтігӧн ме пукалі сы дінын.
Сійӧ сэтшӧм жӧ нимкодьпырысь видзӧдіс жаритӧм курӧг вылӧ, кыдзи ӧні любуйтчӧ эсійӧ ёг туруннас.
Нинӧм шуны, сійӧ зэв мича; сэтшӧм мича оливкӧвӧй рӧма чужӧмыс; но сыын абу и джын живописностьыс, мыйӧн чуймӧдӧ батьыслӧн ортсыса мичлуныс.
— Кодлӧн?
— Батьыслӧн, коді пукалӧ тіян водзвылын.
Онӧ-ӧ кӧсйӧ нин шуны, мый энӧ казялӧй сійӧс?
Кутшӧм мича сылӧн чужӧмыс!
— Эк ті, мыжтӧм методист!
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ вермӧй тӧдмавны католическӧй попӧс, кор сійӧ тіян син водзын?
— Попӧс?
А-а, збыль ӧд!
abu
Ме и вунӧді: нывбабаяскӧд овтӧм вылӧ обет, и мукӧд сэтшӧмтор...
Мый нӧ, лоам снисходительнӧйӧсь да предположитам, мый тайӧ том мортыс — сылӧн племянник.
— Кутшӧм идиотъяс! — Монтанелли вылӧ долыд синъясӧн видзӧдігтыр вашнитіс Артур. — Но зэв бур, мый найӧ аддзӧны тэа-меа костысь сходство.
Меным и збыльысь окота эськӧ вӧлі лоны тіян племянникӧн.
Падре, мый тіянкӧд?
Кутшӧма ті кельдӧдінныд!
Монтанелли чеччис да пуктіс кисӧ плешкас.
— Мукӧддырйи менам бергӧдчӧ юрӧй, — шуис сійӧ кыдзкӧ вывті нин ньӧжйӧник. — Тыдалӧ, менам талун зэв дыр овсьӧма шонді водзас.
Муна да водыштла.
Прӧйдитас... тайӧ жарысла.
Кык недель чӧж найӧ олісны Люцернскӧй ты дорын и ӧні бӧр локтісны Италияӧ Сен-Готардскӧй ущельеӧд.
Поводдяыс пыр вӧлі зэв мича.
Налы удайтчис вӧчны некымын гажа экскурсия...
Но природа мичлун водзын налӧн первойя радлӧмъясыс кӧдзалісны нин.
Монтанелли эз вермы некыдз мынтӧдчыны мӧвпысь, мый мӧдысьджык Артуркӧд лоас «ещӧ серьёзнӧйджык сёрни». Каникулъяс вӧліны зэв бур кадӧн сы вылӧ, медым кыпӧдны тайӧ сёрнисӧ;
но, кор найӧ путешествуйтісны Арва долинаӧд, сійӧ нарошнӧ эз кӧсйы панны сёрнисӧ тайӧ тема вылас, мый йылысь найӧ сёрнитлісны садйын магнолия улын.
Сылы кажитчис некытчӧ шогмытӧмӧн кусӧдны медводдза радлунъяссӧ, кодъясӧс сетліс альпийскӧй природа художественнӧй натураа том мортлы, а тадзи эськӧ быть лои, пансис кӧ сёрниыс та йылысь.
Но сійӧ лунсяньыс, кор найӧ вӧліны Мартиньиын, сійӧ быд асыв шулывліс аслыс: «Ме тӧлкуйтышта сыкӧд талун», а воліс рыт, и сійӧ эновтліс сёрнисӧ да успокоитліс асьсӧ думсьыс шуалӧмӧн: «Сёрнитыштам аски».
Каникулъяс кутісны нин помасьны, а думсьыс сійӧ век шуаліс: «аски, аски».
Тайӧ сёрнисӧ панны сійӧс эз лэдз гӧгӧрвотӧм чувство, мыйысь босьтліс йирмӧг, эз лэдз омӧля на сознавайтӧм сійӧс, мый найӧ ылыстчӧны ӧта-мӧдсьыс, быттьӧкӧ сы костын да Артур костын лои лэдзӧма завеса.
Тадзи колисны лунъяс, кытчӧдз эз во каникулъясӧн медбӧръя рыт. Монтанелли гӧгӧрвоис, мый, раз сійӧ кӧсйӧ сёрнитны, колӧ решитчыны ӧні жӧ.
Найӧ кольччисны Луганоӧ узьны, а аски асывнас налы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны Пизаӧ.
Монтанеллилы окота вӧлі тӧдмавны кӧть нин сы йылысь, ёна-ӧ сылӧн муса детинкаыс вӧйӧма итальянскӧй политикалӧн рокӧвӧй, шавъялысь лыа пиӧ.
— Кобис, — шуис сійӧ. — И ми кӧ кӧсъям аддзывны тысӧ, то колӧ тэрмасьны.
Петам, меным колӧ сёрнитыштны тэкӧд.
Найӧ мунісны берег пӧлӧн йӧзтӧм лӧнь местаӧ да пуксисны ляпкыдик каменнӧй стена вылӧ.
На дінын быдмис гӧрд ягӧдъяса розӧвӧй куст.
Вылісаджык увъясас ӧшалісны некымын сёрмӧм кельыд бутон, кодъяс сьӧктаммӧмаӧсь зэр войтъяссьыс.
Тылӧн турунвиж веркӧсӧдыс тювис ичӧтик пыж, сылӧн кокньыдик еджыд парусъясыс польдчӧмаӧсь ичӧтик небыд тӧвруторйысь.
Пыжыс кажитчис кокниӧн да жебиникӧн, кыдзи ваӧ шыбитӧм эзысь цветъяс.
Монте-Сальватор высота вылын кутшӧмкӧ керкалӧн ӧшиньыс восьтіс ассьыс зарни синсӧ.
Розаяс копыртӧмаӧсь юръяснысӧ да вугралісны сентябрь тӧлысся кымӧра небеса улын, а ваыс швачӧдіс берегас да омӧлика сялькӧдчис изъяс бердӧ.
— Ӧні менам медбӧръя случай спокойнӧя да быд боксянь сёрнитны тэкӧд, а сэсся сійӧ вермас не лоны дыр кад чӧж, — заводитіс Монтанелли. — Тэ босьтчан университетскӧй уджӧ, мунан аслад другъяс дінӧ, да и менам таво тӧвнас лоӧ уна удж.
Ставыс, мый меным ӧні колӧ, — сійӧ тӧдмавны, кутшӧмӧсь миян тэкӧд отношениеясным, и тэ кӧ...
Здук кежлӧ сійӧ чӧв ланьтліс, а сэсся мӧдіс сёрнитны надзӧнджык:
— Тэ кӧ чувствуйтан, мый верман на дӧверяйтны меным воддзамоз, висьтав, висьтав веськыдджыка сэкся серти, кор сёрнитім семинарияса садйын рытнас, кутшӧма тэ йитчӧмыд...
Артур видзӧдіс серӧссьӧм ва вылӧ, спокойнӧя кывзіс падрелысь кывъяссӧ да нинӧм эз вочавидз.
— Меным окота эськӧ вӧлі тӧдны, кӧсъян кӧ тэ сӧмын ӧтвечайтны, — водзӧ сёрнитіс Монтанелли, — йитін-ӧ тэ асьтӧ клятваӧн, али, вермас лоны...
— Меным нинӧм висьтавны тіянлы, дона падре.
Ме эг йит ачымӧс нинӧмӧн, но менам эм йитӧд...
— Ме ог гӧгӧрво...
— Мый тӧлкыс клятваяссьыд?
Оз найӧ йитны йӧзӧс.
Ті кӧ чувствуйтанныд, пыдісянь чувствуйтанныд, мый тіянӧс шымыртіс идея, тайӧ — ставыс.
А мӧдног тіянӧс нинӧм оз вермы йитны.
— Сідзкӧ висьтав, думайтан-ӧ тэ, мый тайӧ...
Кажитчӧ-ӧ тэныд, мый тэнад чувствоыд крепыд да нинӧм оз вермы сійӧс вежны?
Артур, ӧтветиттӧдзыд думышт.
Артур сюся видзӧдліс Монтанеллилы синмас.
— Падре, ті юалінныд менсьым, дӧверяйта-ӧ ме тіянлы.
Ӧні вочавидзӧй: эм-ӧ тіян ме дінӧ дӧверие?
Ме эськӧ тіянлы висьталі, ставсӧ эськӧ висьталі, вӧлі кӧ мый висьтавнысӧ, но гӧгӧрвоӧй — нинӧм абу, стӧчджыка, абу смыслыс висьтавны тайӧторъяс йывсьыс.
Ме эг вунӧд, мый йылысь ті сёрнитінныд мекӧд сійӧ рытнас, некор ог вунӧд;
но тайӧс помнитігӧн ме век жӧ должен мунны аслам туйӧд да писькӧдчыны югыдлань, кодӧс ме аддза водзысь.
Монтанелли нетшыштіс роза, нетшкис сэтысь лепестокъяссӧ да шыбитіс найӧс ваӧ.
— Тэ прав, донаӧй.
Тырмас... огӧ кутӧй сэсся сёрнитны та йылысь.
Тайӧ делӧас кывъясӧн всё равно он отсав...
Но, мый нӧ?
Мед сідзи...
Мунам...
КОЙМӦД ГЛАВА
Некутшӧм событиеястӧг коли ар, коли тӧв.
Артур сьӧлӧмсяньыс занимайтчис, и сылӧн зэв этша вӧлі прӧст кад.
Но век жӧ сійӧ аддзывліс кад, медым пыравлыны некымын минута кежлӧ Монтанелли ордӧ. Тайӧ удайтчывліс сылы быд недельын, мукӧддырйиыс ӧтчыд, мукӧддырйиыс унджыкысь.
Овлывлі, мый сійӧ пыравліс сы дінӧ книгаӧн, сьӧкыд местаяс разъяснитӧм могысь, но татшӧм случайясын сёрниыс муніс сӧмын книга йылысь.
На костын быдмис муртса тӧдчана вежӧс.
Артурлӧн волывлӧмъясыс ӧні вайлісны Монтанеллилы унджык шог, а эз радлун.
Сьӧкыд вӧлі кутны асьсӧ, медым лоны спокойнӧйӧн да петкӧдлыны, быттьӧ нинӧм эз вежсьы.
Артур асладорсяньыс казяліс падре сёрниясысь неуна вежсьӧм, но эз тырвыйӧ гӧгӧрво сылысь смыслсӧ. Сійӧ кутшӧмакӧ чувствуйтіс, мый тайӧ вежсьӧмыс лои выль идеяяс йылысь тревожитысь вопросъяс дорӧ отношениеяс вӧсна, и сы понда быдногыс зілис не казьтывны на йылысь, но аслас мӧвпыс век бергаліс на гӧгӧр.
И век жӧ некор сійӧ эз радейтлы Монтанеллиӧс сэтшӧм пӧся, кыдзи ӧні.
Олӧмын разочаруйтчӧм, душевнӧй пустота кыпӧдлісны шуштӧм, мынтӧдчыны позьтӧм чувство. Сійӧ зілис став вынсьыс мынтӧдчыны таысь сьӧлӧмсяньыс теология изучайтӧмӧн. Но тайӧ чувствосьыс эз коль и след, кор сійӧ первойысь матыстчис «Том Италиякӧд».
Бырисны висьысь фантазиялӧн образъяс, кодъяс чужисны ӧткӧн олӧм вӧсна да сійӧ комнатасӧ видзӧдӧм вӧсна, кӧні куйліс висьысь мамыс; эз лоны сомнениеяс, кодъясысь мынтӧдчӧм могысь сійӧ лыддьывліс молитваяс.
Студенческӧй движениеыс сылы кажитчис ёнджыкасӧ религиознӧйӧн, а эз политическӧй движениеӧн, и идеал, коді сетіс сылы энтузиазм да коді вӧлі ёна вылынджык да сӧстӧмджык, вӧчис сылысь характерсӧ уравновешеннӧйӧн, оформитчӧмаӧн;
Артур кутіс прамӧйджыка чувствуйтны мирсӧ да желайтны буртор став матыссаясыслы.
Сійӧ аддзис йӧзлысь радейтны туяна выль качествояс, кодъяс водзджыксӧ сылы вӧліны мустӧмӧсь.
Монтанелли вит во чӧж сылы вӧлі идеалӧн, ӧні сійӧ кажитчис сылы выль вералӧн вына пророкӧн, кодлӧн плешкас дзирдалӧ выль югӧр.
Том морт став сьӧлӧмсяньыс кывзіс падрелысь проповедьяссӧ, зілис кывны наысь республиканскӧй идеалкӧд пытшкӧсса йитӧдлысь следъяс; зіля велӧдіс евангелие да наслаждайтчис христианстволӧн демократическӧй духӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі йиджтысьӧма воддза кадъясас.
Ӧти январскӧй лунӧ Артур пырис семинарияӧ, вайис босьтлӧм книга.
Кор тӧдмаліс, мый отец ректор абу, сійӧ пырис комнатаӧ, кӧні векджык уджавліс Монтанелли, пуктіс книгасӧ полка вылӧ да кӧсйис мунны, кыдзи друг сылы син улас уси ӧти книга, коді куйліс пызан вылас.
Тайӧ вӧлі Дантелӧн <ita>«Де Моnarchіa»</ita>.
Артур заводитіс лыддьыны и сэтшӧма ылаліс, мый эз кывлы, кыдзи воссис ӧдзӧсыс.
Сійӧ чеччис сӧмын сэки, кор сы бӧрвылын кыліс тӧдса гӧлӧс.
— Ме тэнӧ талун эг виччысь, — книга заголовок вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын шуис Монтанелли. — Ме сӧмын на вӧлі кӧсъя ыстывны мортӧс, медым тӧдмавны, волан-ӧ тэ ме ордӧ талун рытнас.
— Мыйкӧ важнӧйтор?
Менӧ талун рытнас корисны, но ме кольчча, зэв кӧ...
— Оз ков, позьӧ и аски.
Меным окота вӧлі аддзӧдлыны тэнӧ, — ме муна вторникӧ.
Менӧ корӧны Римӧ.
— Римӧ?
Дыр кежлӧ?
— Письмӧас гижӧма, мый ыджыдлун помӧдз.
Письмӧыс Ватиканысь.
Ме эськӧ пырысь-пыр жӧ тэныд юӧрті, да век вӧлі занят то семинарияса делӧясӧн, то выль ректор локтігкежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
— Падре, надейтча, ті онӧ пыр кежлӧ мунӧй семинарияысь?
— Ковмас мунны.
Но ме, навернӧ, вола на Пизаӧ.
Кӧть мыйкӧ дыра кежлӧ.
— Но мыйла ті онӧ кӧсйӧй кольччыны?
— Тӧдан-ӧ...
Тайӧс абу на йӧзӧдӧма, но меным предлагайтӧны епископство.
— Падре!
Кытысь?
— Та вӧсна и ме муна Римӧ.
Абу на решитӧма, сетасны-ӧ меным епархия Апенниныысь либӧ кольӧдасны татчӧ викарийӧн.
— А выль ректорсӧ назначитӧма нин?
— Да, отец Карди.
Сійӧ воас аски.
— Кутшӧм тайӧ ставыс немвиччысьтӧм!
— Да, но...
Мукӧддырйи Ватиканлӧн решениеясыс оз йӧзӧдсьыны медбӧръя здукӧдзыс.
— Ті тӧдсаӧсь выль ректорыскӧд?
— Личнӧ абу тӧдса. Но сійӧс ёна ошкӧны.
Монсиньор Беллони гижӧ, мый сійӧ — вывті тӧдысь морт.
— Семинария уна воштас, ті кӧ мунанныд.
— Ог тӧд, кыдзи семинария, но тэ кутан чувствуйтны менсьым мунӧмӧс, ме эска.
Гашкӧ, он омӧльджыка сы серти, кыдзи ме — тэкӧд торъялӧмсӧ.
— Да, тайӧ збыль, падре.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, ме рад тіян вӧсна.
— Радуйтчан?
А ме ог вермы шуны, медым вӧлі рад.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ, быттьӧ мудз морт.
— Ӧбед бӧрын тэ абу прӧст? — здук дыра чӧв олӧм мысти юаліс сійӧ. — Тэнад кӧ абуӧсь некутшӧм делӧяс, олышт мекӧд недыр, раз тэ он вермы пыравны рытнас.
Меным мыйкӧ абу лӧсьыд.
Кольччы!
Ме кӧсъя кыдз позьӧ дырджык видзӧдны тэ вылӧ аслам мунтӧдз.
— Ме олышта, сӧмын ог дыр. Квайт часын ме должен лоны...
— Собрание вылын?
Сӧглас петкӧдлӧм могысь Артур довкнитіс юрнас. Монтанелли ӧдйӧ вежис сёрнисӧ.
— Ме кӧсйи сёрнитыштны тэ йылысь, — заводитіс сійӧ. — Кор ме ог ло, тэныд ковмас мӧд духовник.
— Но кор ті бӧр воанныд, ті ӧд разрешитанныд меным волыны тіян дінӧ пӧкаитчыны?
— Менам донаӧй, кыдзи тэ верман юасьны?
Тӧдӧмысь, ме сёрнита сӧмын куим либӧ нёль тӧлысь йылысь, кор ме ог ло тані.
Сӧгласитчан тэ босьтны духовникӧс кодӧскӧ <ita>Santа Саtarіnа</ita> отецъяс пӧвстысь?
— Сӧгласитча, падре.
Найӧ ещӧ сёрнитісны мукӧдтор йылысь.
Сэсся Артур чеччис.
— Меным пӧра мунны, падре.
Менӧ виччысьӧны ёртъяс.
Монтанеллилӧн чужӧмыс бара лои зумыш.
— Мунан нин?
А менам пӧшти эз нин вӧв лёк настроениеӧй.
Но мый нӧ, прӧщай!
— Прӧщайтлӧй, падре.
Аски ме бара вола.
— Лок водзджык, медым ме вевъялі аддзысьлыны тэкӧд ӧтнадкӧд.
Аски воас отец Карди.
Артур, кора тэнӧ, ло метӧг осторожнӧйӧн, эн вӧч немдумайттӧм воськов; кӧть нин менам локтӧдз.
Тэ и думыштнытӧ он куж, кутшӧма ме пола кольны тэнӧ.
— Весьшӧрӧ, падре.
Ӧні нинӧм на водзысь оз тыдав, и тадзи прӧйдитас уна кад на.
— Но, прӧщай, — шуис Монтанелли.
Первойя мортыс, кодӧс аддзис Артур, кор пырис комнатаӧ, кӧні муніс студентъяслӧн собрание, вӧлі доктор Уорренлӧн нылыс, кодкӧд ворслывліс челядьдырйиыс...
Сійӧ пукаліс пельӧсын да сюся кывзіс, мый сылы висьтавліс важиник костюма, кузь тушаа морт, ломбардец — движениеса инициаторъяс пӧвстысь ӧти.
Тайӧ бӧръя некымын тӧлысьнас ныв ещӧ вежсьӧма, возмужайтӧма и ӧні вӧлі нин верстьӧ ныв кодь.
Сӧмын кык кыз сьӧд кӧсаыс, кодъяс куйлісны пельпомъяс вылас, казьтывлісны неважӧнся школьницаӧс.
Сійӧ вӧлі ставнас сьӧд паськӧма, и юрсӧ вӧлі вевттьӧма сьӧд шарпӧн, сы вӧсна мый комнатаас вӧлі кӧдзыд да уль руа.
Ныв морӧсын вӧлі кипарис ув, «Том Италиялӧн» эмблема.
Ломбардец сьӧлӧмсяньыс висьтавліс сылы Калабрияса крестьяналӧн корысялӧм йылысь, а ныв пукаліс чӧв олігтыр да, щӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн да синъяссӧ лэдзӧмӧн, кывзіс.
Артурлы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ ас водзвывсьыс Свободалысь шогсьысь призрак, коді бӧрдӧ бырӧдӧм республика вӧсна.
Юлия аддзис эськӧ сыын укшаль вӧраса лишнӧй кузя нюжалӧм нылӧс, коді блед чужӧма, неправильнӧй ныра да не арлыд серти дженьыдик важ платьеа.
— Ті танӧсь, Джим! — ныв дорӧ матыстчӧм бӧрын шуис Артур, кор ломбардец муніс комната мӧдар помас.
«Джимӧн» шулісны челядьдырйиыс, сійӧс лӧсьӧдӧма тешкодь нимысь — «Джениферысь», кодӧс сетлӧмаӧсь сылы пыртігас.
Итальянкаяс, сылӧн школьнӧй пӧдругаясыс, шулісны сійӧс Джеммаӧн.
Сійӧ лэптіс юрсӧ пӧшти повзьӧмпырысь.
— Артур!
Тайӧ ті!
А ме ог и тӧд вӧлі, мый ті партияынӧсь!
— И ме ньӧти эг чайт аддзыны тіянӧс татысь, Джим!
Корсянь ті лоинныд...
— Ті энӧ гӧгӧрвоӧй, — тэрмасигтыр торкис Джим. — Ме абу на член.
Меным удайтчис вӧчны сӧмын кык-куим ичӧтик поручение.
Артмис тайӧ сідзи: ме паныдаси Биникӧд...
Ті тӧданныд Карло Биниӧс?
— Дерт жӧ.
Бини вӧлі ливорнскӧй отделса организаторӧн, и «Том Италияысь» ставныс тӧдісны сійӧс.
— И вот, Бини кутіс тӧлкуйтны мекӧд татшӧмторъяс йылысь.
Ме кори сійӧс нуӧдлыны менӧ ӧти собрание вылӧ.
Сэсся сійӧ меным гижис Флоренцияӧ...*
Ті энӧ тӧдлӧй, мый ме рӧштво дырйи вӧлі Флоренцияын?
— Эг, меным ӧні шоча гижӧны гортсянь.
— А, да!
Но, всё равно. Ме ветлі гӧститны Райтъяс ордӧ
(Райтъяс вӧліны сылӧн школьнӧй пӧдругаяс).
Сэки Бини гижис меным, медым ме гортӧ мунігӧн прӧйдиті Пиза пыр и локті татчӧ талун кежлӧ.
Ме сідзи и вӧчи, и вот ме тані, кыдзи аддзанныд.
А! Ӧні заводитӧны.
Докладын висьтавсис идеальнӧй республика йылысь да сы йылысь, мый том йӧзлы колӧ лӧсьӧдчыны сэк кежлӧ.
Темасӧ вӧлі разработайтӧма абу дзик яснӧ, но Артур кывзіс ыджыд вниманиеӧн.
Аслас олӧмын тайӧ периодас сійӧ ставсӧ примитліс сьӧлӧм бердас да дзоньнас ньылаліс выль нравственнӧй идеалъяс, кӧть прамӧя эз и думыштлы, переваритчасны-ӧ найӧ.
Но вот лекция помассис, прениеяс дугӧдісны... Студентъяс мӧдісны разӧдчыны.
Артур матыстчис Джемма дорӧ, коді век на пукаліс пельӧсын.
— Ме колльӧда тіянӧс, Джим!
Кӧні ті оланныд?
— Марьетта ордын.
— Тіян батьлӧн важ экономка ордын?
— Да. Сійӧ олӧ татысянь вель ылын.
Мыйкӧ дыра найӧ мунісны кыв ни джын шутӧг.
Артур друг юаліс:
— Тіянлы, буракӧ, ӧні ар дас сизим?
— Дас сизимыс тыри октябрын.
— Ме век шулі, мый тіянысь оз ло барышня, кодлы колӧны балъяс да вӧччан платьеяс.
Джим, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм частӧ ме юавлывлі ассьым, лоанныд-ӧ ті миян радъясын!
— Дзик жӧ тайӧс ме думайтлі тіян йылысь.
— Ті шуинныд, мый ӧттор-мӧдтор вӧчинныд Бинилы.
А ме весиг эг и тӧд, мый ті сыкӧд тӧдсаӧсь.
— Сійӧс, мый ме вӧчи, ме вӧчи эг Бинилы, а мӧдлы.
— Кодлы нӧ?
— Самӧй сылы, коді сёрнитіс талун мекӧд, — Боллалы.
— Ті сійӧс бура тӧданныд?
Артур тайӧс шуис вежӧгтӧмпырысь.
Сылы и сідз нин сьӧкыд вӧлі сёрнитны Болла йылысь.
Найӧ вӧліны соперникъясӧн ӧти делӧ кузя, кодӧс «Том Италиялӧн» комитет медбӧрын дӧверитіс Боллалы, сы вӧсна мый Артурӧс лыддис зэв на томӧн да неопытнӧйӧн.
— Ме сійӧс тӧда зэв бура.
Сійӧ меным воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ вель дыр оліс Ливорноын.
— Тӧда...
Сійӧ воис сэтчӧ ноябрын.
— Да, сэк кежлӧ виччысисны пароход, коді вайис книгаяс.
Артур, оз-ӧ кажитчы тіянлы, мый тіян керканыд тайӧ удж вылас вӧлі эськӧ миян серти надежнӧйджык?
Некодлы эськӧ и юрас эз во кутны подозрение судовладелецъяслӧн озыр семья вылӧ.
Да и таысь кындзи докъясысь ті быдӧнӧс тӧданныд.
— Ньӧжйӧджык!
Эн сэтшӧм гораа, донаӧй!
Сідзкӧ, тіян ордын видзсис литература, кодӧс вайисны Марсельысь?
— Сӧмын ӧти лун...
Но, гашкӧ, меным оз ков вӧлі висьтавны тіянлы?
— Мыйла?
Ті ӧд тӧданныд, мый ме партияса член.
Джемма, донаӧй, нинӧм мирас эз вермы эськӧ вӧчны менӧ сэтшӧм шудаӧн, кыдзи сійӧс вежӧртӧм, мый миян дінӧ ӧтувтчинныд ті да...
— Тіян падреныд!
Сійӧ ӧмӧй...
— Абу, сылӧн убеждениеясыс — абу дзик миян кодьӧсь.
Но мукӧддырйиыс ме думайтлі...
Ме надейтчылі...
— Артур, ӧд сійӧ — поп!
— Но и мый?
Миян партияын эмӧсь и попъяс.
На пӧвстысь кыкӧн гижӧны газетаясӧ.
abu
Ӧд духовенстволӧн могыс — нуӧдны мирсӧ высшӧй идеалъясӧ, а ми буретш сэтчӧ и зілям.
Ӧд тайӧ вопросыс ёнджыка инмӧ религиялы да моральлы, а оз политикалы.
Думыштлӧй сӧмын, мый йӧзыс душананыс лоӧны свободнӧй да ответственнӧй гражданаӧн, — сэки ӧмӧй вермас лоны рабство?
Джемма кӧрис синкымъяссӧ.
— Меным кажитчӧ, мый тіян логиканыд та кузя неуна чотыштӧ...
Поп велӧдӧ религиознӧй доктринаӧ.
Ме ог аддзы, мый таын ӧткодьыс австриецъясӧс вӧтлыны кӧсйӧмкӧд.
— Поп — христианство проповедуйтысь, а Христос вӧлі зэв ыджыд реформатор.
— Тӧданныд, ме сёрнитлі аслам батькӧд попъяс йылысь, и сійӧ...
— Джим, тіян батьныд протестант.
Здук дыра чӧв олӧм мысти Джемма друг лэптіс юрсӧ да бурпырысь, прӧстӧя видзӧдліс Артур вылӧ.
— Кывзӧй, бурджык помалам тайӧ сёрнисӧ.
Пыр ті лолывлінныд терпитны вермытӧмӧн, мыйӧн сӧмын пансьывліс протестантъяс йылысь сёрни.
— Тайӧ абу збыль.
Мӧдарӧ, оз вермыны терпитны протестантъяс, кор найӧ сёрнитӧны католикъяс йылысь.
— Мед сідз.
Но ми та йылысь вывті нин ёна вензим, и оз сулав бара выльысь заводитны.
Кутшӧма кажитчис тіянлы талунъя лекцияыс?
— Меным медъёна сьӧлӧм вылӧ воис бӧръя юкӧныс.
Ме радпырысь кывзі, кор сійӧ сэтшӧм пӧся висьтавліс, мый быдӧнлы торйӧн, и ӧні жӧ, колӧ пӧртны олӧмӧ чувствояс, а не мечтайтны на йылысь.
abu
— А меным эз кажитчы буретш тайӧ юкӧныс.
Сійӧ зэв уна висьталіс миянлы идеальнӧй мӧвпъяс да чувствояс йылысь, но эз инды некутшӧм практическӧй туйяс, эз висьтав, мый миянлы колӧ вӧчны.
— Кор воас колана кад, миян лоӧ юрвывтыр удж.
Но колӧ терпение.
Великӧй переворотъяс оз вӧчсьыны ӧти лунӧн.
— Кымын сложнӧйджык делӧыс, сымын унджык помкаыс пырысь-пыр жӧ босьтчыны сы бердӧ.
Ті шуанныд, мый колӧ гӧтӧвитны асьтӧ свобода кежлӧ.
А тӧдлінныд ті кодӧскӧ, коді вӧлі сэтшӧм бура сы кежлӧ лӧсьӧдчӧма, кыдзи тіян мамныд?
Эз ӧмӧй сійӧ вӧв мирын медся совершеннӧй нывбабаӧн, ангел душаа нывбабаӧн?
А мыйӧ вайӧдіс сылӧн став бурлуныс?
Сійӧ вӧлі рабыняӧн медбӧръя лунӧдзыс.
Мыйта мучение, мыйта оскорбление сійӧ нуис ас вывтіыс Джемс воксяньыд да сы гӧтырсянь!
Да, эз кӧ вӧв сылӧн сэтшӧм небыд сьӧлӧм да сэтшӧм ыджыд терпение, сылӧн олӧмыс эськӧ вӧлі шудаджык. Некор эськӧ сыкӧд эз лысьтны обращайтчыны сідзи.
Тайӧс жӧ позьӧ шуны и Италия йылысь: оз терпение сылы ков... мӧдарӧ! — сылы колӧ кыпӧдчыны ассьыс интересъяссӧ дорйӧм вӧсна.
— Дона Джим, Италия вӧлі эськӧ свободнӧй нин, скӧрлун да страсть кӧ вермисны спаситны сійӧс.
Оз ненависть сылы ков, а любовь.
Тайӧ некымын кывсӧ шуигӧн Артур чужӧмӧ чепӧсйыліс вир и бӧр воши.
Джемма эз казяв тайӧс — сійӧ видзӧдіс веськыда ас водзас.
Сылӧн синкымъясыс вӧлі кӧрсьӧмаӧсь, вомсӧ — ёна топӧдӧма.
— Артур, тіянлы кажитчӧ, мый ме абу прав, — неыджыд кост бӧрын шуис сійӧ. — Абу сідз, правдаыс меладорын.
Ӧти кутшӧмкӧ лунӧ ті веритны кутанныд талы...
Со миян керканым.
Пыраланныд, гашкӧ?
— Ог, сёр нин.
Бура узьны, донаӧй!
Артур сулаліс ӧдзӧс дорас да топыда кутліс сылысь кисӧ.
— «Ен нимӧн да народ нимӧн...»
И Джемма ньӧжйӧник шуис помавтӧм девизсӧ:
— «...ӧні и пыр кежлӧ».
Сэсся мынтӧдіс ассьыс кисӧ да котӧрӧн пырис гортас.
Кор Джемма бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, Артур копыртчыліс да лэптіс кипарис ув, коді усьӧма ныв морӧсысь.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Артур воис гортас быттьӧ бордъя, сійӧ вӧлі вывті шуда.
Ставыс муніс сэтшӧм бура.
Собрание вылын казьтыштісны вооружённӧй восстание йылысь.
Джемма ӧні вӧлі удж кузя сылӧн ёртӧн, и Артур радейтіс сійӧс.
Сійӧ думайтіс ас кежсьыс, кыдзи кутасны найӧ тышкасьны ӧтлаын, а гашкӧ, весиг куласны водзӧ лоан свобода вӧсна тышын.
Налӧн надеяясыс ӧні пыр содісны.
Падре аддзас да веритас.
Колӧ шуны, аскинас Артур садьмис спокойнӧйджык нин.
Сылы тӧдвылас уси, мый Джемма лӧсьӧдчӧ мунны Ливорноӧ, а падре — Римӧ.
Январь, февраль, март — куим тӧлысь ыджыдлунӧдз.
Вермас лоны, Джемма воас гортсаяс ордас да веськалас протестантскӧй влияние улӧ (Артур ногӧн, «протестант» да «филистер» кывъяс смысл сертиыс вӧліны ӧткодьӧсь)...
Оз, сылӧн Джимыс некор оз воӧдчы Ливорноса мукӧд барышняяс уровеньӧдз.
Но, пӧжалуй, сійӧ лоӧ шудтӧм.
Сэтшӧм том, сэтшӧм этша сылӧн ёртъясыс, и сэтшӧм сійӧ ӧтка, тыдалӧ, став тайӧ пу кодь сьӧлӧма йӧз пӧвстас...
Ок, мамыс кӧ эськӧ вӧлі ловъя!
Рытнас сійӧ пырис семинарияӧ да суис Монтанеллиӧс, коді сёрнитіс выль ректоркӧд.
Кыкнанныс кажитчисны мудзӧсь.
abu
— Со сійӧ и ачыс — сійӧ студентыс, код йылысь ме тіянлы висьталі, — выль ректорӧс Артуркӧд тӧдмӧдігӧн шуис каноник. — Лоа тіянлы зэв благодарнӧйӧн, ті кӧ разрешитанныд сылы и водзӧвылӧ пӧльзуйтчыны библиотекаӧн.
Отец Карди пыр жӧ заводитіс висьтавлыны Сапиенциын студентъяслӧн олӧм йылысь.
Сылӧн прӧстӧя, свободнӧя сёрнитӧмыс петкӧдліс, мый сійӧ бура тӧдӧ колледжса олӧм.
Сёрниыс ӧдйӧ вуджис университетса вывті стрӧг регламентация вылӧ — сэкся ёна важнӧй вопрос вылӧ.
Выль ректор пыр жӧ воис Артурлы сьӧлӧм вылас: сійӧ чорыда критикуйтіс университетскӧй начальствоӧн усвоитӧм политика да лёкысь сёрнитіс сійӧ тӧлктӧм ограничениеяс йывсьыс, кодъяс скӧрмӧдлісны студентъясӧс.
— Том йӧзӧс воспитывайтӧм кузя менам эм ыджыд опыт, — шуис сійӧ. — Абу кӧ тырмымӧн помкаяс, нинӧмтор кузя оз ков мешайтны том йӧзлы — со правилӧ, мыйӧн ме век руководствуйтча.
Ог чайт, медым свет вылын вӧліны уна том йӧз, кодъяс асланыс сямныс серти вермӧны вӧчавны бесчинствояс,
и меным кажитчӧ, мый старшӧйяс кӧ кутасны пыдди пуктыны налысь личностьнысӧ, найӧ оз вайны налы ыджыд беспокойствояс.
Но ӧд и рам вӧв сувтас кыккокйыв, дугдывтӧг кӧ зэлӧдны дом поводсӧ.
Артур видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь.
Сійӧ эз чайт, мый выль ректор кутас сэтшӧм пӧся дорйыны студентъяслысь интересъяссӧ.
Сёрниас Монтанелли эз участвуйт.
Сы чужӧмын тӧдчис зэв ёна мудзӧм, помтӧм шог, мый вӧсна отец Карди друг шуис:
— Пола, мудзтӧді ме тіянӧс, отец каноник.
abu
Ме вывті пӧся принимайта сьӧлӧм бердӧ тайӧ вопроссӧ и мукӧддырйи дзикӧдз вунлӧ, мый мукӧдыс, гашкӧ, сыысь дӧзмисны нин.
— Мӧдарӧ, менӧ ставыс тайӧ ёна интересуйтӧ.
Монтанелли некор эз сяммыв петкӧдлыны сідз прӧстӧ вежливость, и Артурлы эз ло лӧсьыд сылӧн сёрнитанног вӧснаыс.
Кор отец Карди муніс, Монтанелли бергӧдчис Артурлань да видзӧдліс сы вылӧ думыштчӧмӧн, тӧждысигтыр.
— Артур, менам донаӧй, — заводитіс сійӧ ньӧжйӧник, — ме кӧсъя висьтавны тэныд ӧттор-мӧдтор йылысь.
«Тыдалӧ, сійӧ тӧдмалӧма мыйкӧ омӧльтор», вирдыштіс Артур юрын, кор сійӧ видзӧдліс Монтанеллилӧн волнуйтчысь чужӧм вылӧ.
Дыркодь чӧв олісны.
— Кажитчӧ тэныд выль ректорыс? — немвиччысьтӧг юаліс Монтанелли.
Артур здук мында чӧв оліс — падмис, эз тӧд, мый вочавидзны.
— Ме... меным сійӧ зэв ёна кажитчӧ...
Но, ме и ачым на бурасӧ ог тӧд.
Падре, сьӧкыд ӧд тӧдмавны мортӧс первойысь аддзысьӧмсянь.
Монтанелли пукаліс да кокньыдика тотшӧдіс чуньяснас креслӧ воропӧ. Тадзи сійӧ векджык вӧчліс сэки, кор сійӧс мыйкӧ беспокоитіс либӧ волнуйтіс.
— Римӧ менам мунӧм йылысь, — бара заводитіс сійӧ, — верма висьтавны тэныд со мый: тэ кӧ прӧтив талы...
Тэныд кӧ окота, Артур, ме гижа Римӧ да ӧткажитча мунӧмысь.
— Падре!
А Ватикан?..
— Ватикан аддзас кодӧскӧ мӧдӧс.
Ме извинитча.
— Но мыйла?
Ме ог вермы гӧгӧрвоны.
Монтанелли ниртыштіс кинас плешсӧ.
— Ме тӧждыся тэ вӧсна.
Ог вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый...
Да и сэтчӧ жӧ, меным ӧд абу быть муннысӧ.
— А кыдзи нӧ епископствонад?
— О, Артур!
Мый меным пӧльзаыс епископствосьыс, тэ кӧ он ло мекӧд!..
Сійӧ ланьтіс.
abu
Артур некор на эз аддзыв сійӧс татшӧмӧн и ёна повзис.
— Ме нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ. — Падре, кора тіянӧс, висьталӧй стӧча, мый ті думыштінныд, мый ті кӧсъянныд...
— Нинӧм ме ог кӧсйы.
Прӧстӧ менӧ мучитӧ помтӧм полӧм.
Висьтав веськыда: грӧзитӧ тэныд кутшӧмкӧ опасность?
«Сійӧ мыйкӧ кывлӧма», думыштіс Артур, и дум вылас сылы усины вооружённӧй восстание йылысь паськалӧм сёрнияс.
Но тайнаыс эз вӧв сылӧн, и сійӧ эз имеит право висьтавны. Сы вӧсна сійӧ вочавидзис вопросӧн:
— Кутшӧм нӧ опасность вермас грӧзитны меным?
— Эн юась менсьым, а ӧтвечайт!
Волнуйтчӧмысла Монтанеллилӧн гӧлӧсыс лои пӧшти скӧр.
— Грӧзитӧ тэныд мыйкӧ?
Ме ог кӧсйы тӧдны тэнсьыд тайнаястӧ.
Висьтав меным сӧмын тайӧс.
— Ставным ми ен власть улынӧсь, падре.
Быдтор вермас лоны.
Но абу помкаыс думайтны, мый ме ог ло дзоньвидза-здоров тіян вотӧдз.
— Менам вотӧдз...
Кывзы, сьӧлӧмшӧр! Ме сета решайтны аслыд.
Оз ковны меным тэнад объяснениеясыд.
Шу сӧмын — кольччы, и ме ӧткажитча мунӧмысь.
Лёкторйыс таысь некодлы оз ло, а меным лоӧ спокойнӧджык: меным кажитчӧ, мый ме дырйи тэ лоан тырвыйӧ безопасностьын.
Артур шай-паймунӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. Сійӧс чуймӧдіс падре характерын тайӧ выль чертаыс, коді ньӧти эз лӧсяв висьлӧс воображениелы.
— Падре, ме эска, ті абу здоровӧсь.
Делӧыс тырвыйӧ гӧгӧрвоана, тіянлы колӧ мунны Римӧ, шойччыштны кыдз колӧ и мынтӧдчыны узьны вермытӧмысь да юр висьӧмысь.
— Но, ладнӧ, — торкис сійӧс Монтанелли, быттьӧкӧ мудзис сёрнитны та йылысь. — Аски ме муна первойя дилижансӧн.
Артур падъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті, буракӧ, ещӧ мыйкӧ кӧсйинныд висьтавны меным? — шыасис сійӧ.
— Эг, эг. Сэсся нинӧм, — нинӧм важнӧйыс.
Сы чужӧм вылын тӧдчис полӧм.
Монтанелли мунӧм бӧрын некымын лун мысти Артур пырис семинарияса библиотекаӧ книгала. Поскӧд кайигӧн сійӧ паныдасис отец Кардикӧд.
— А, мистер Бертон! — кыпыда шыасис ректор. — Буретш ті вӧлі коланныд меным.
Пӧжалуйста, пыралӧй ме дінӧ да отсыштӧй меным ӧти сьӧкыд делӧын.
Сійӧ восьтіс ассьыс кабинет ӧдзӧссӧ, и Артур пырис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, омӧль чувствоӧн.
Сылы сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ рабочӧй кабинет вылас, падрелӧн святилище вылӧ, кодӧс ӧні занимайтіс бокӧвӧй морт.
— Ме мудз тӧдтӧг ньылала книгаяс, — шуис ректор. — Первой, мыйӧ ме босьтчи выль местаын, — сійӧ выльпӧв видлавны библиотека.
Библиотека зэв озыр, но ме ог гӧгӧрво системасӧ, мый серти юклӧма книгаяссӧ.
— Каталогас абу ставсӧ гижӧма.
Унджык бур книгасӧ судзӧдӧма неважӧн.
— Тіян эм часджын прӧст кад, медым объяснитны меным, кыдзи пукталӧма книгаяссӧ?
Найӧ пырисны библиотекаӧ.
Артур сеталіс став колана объяснениеяс.
Кор сійӧ лӧсьӧдчис мунны да босьтіс нин шляпасӧ, ректор нюмъялігтыр сувтӧдіс сійӧс.
— Энлы, энлы!
Ме ог лэдз тіянӧс сэтшӧм регыдӧн.
Талун — субӧта — кад помавны занятиеяс выльлун асылӧдз.
Кольччӧй, ужнайтам ӧтлаын, — всё равно ме маниті нин тіянӧс.
Ме ӧні дзик ӧтнам и рад лоа тіянлы.
Сылӧн сёрниыс вӧлі сэтшӧм прӧстӧй да мелі, мый Артур регыд мысти асьсӧ кутіс чувствуйтны сыкӧд дзик свободнӧя.
Некымын фраза бӧрын ректор юаліс, важысянь-ӧ тӧдӧ сійӧ Монтанеллиӧс.
— Во сизим кымын, — вочавидзис Артур. — Сійӧ воис Китайысь, кор меным вӧлі дас кык арӧс.
— А, да!
Тайӧ сэні сылӧн лоӧма выдающӧйся проповедник-миссионерлӧн репутацияыс.
И сэксянь сійӧ веськӧдліс тіян образованиеӧн?
— Сійӧ кутіс занимайтчыны мекӧд воӧм бӧрас во мысти, пӧшти сэки, кор ме первойысь пӧкаитчи сылы.
А кор ме пыри Сапиенцыӧ, сійӧ кутіс отсавны меным наукаяс велӧдӧмын быдтор кузя, мый эз пырлы университетскӧй курсӧ.
Ме дінӧ сійӧ вӧлі вывті бур, — ті и думыштны онӧ вермӧй, кутшӧм бур сійӧ вӧлі ме дінӧ!..
— Зэв бура гӧгӧрвоа.
Быдӧн ёна ошкӧны тайӧ мортсӧ: благороднӧй, зэв шань морт.
Меным удайтчыліс паныдасьлыны миссионеръяскӧд, кодъяс вӧлӧмаӧсь сыкӧд Китайын.
Налы эз сюрлы кывйыс, медым колананогӧн донъявны сылысь энергиясӧ, сьӧкыд здукъясӧ сылысь мужествосӧ, сылысь чегны позьтӧм верасӧ.
Ті шудаӧсь, мый асланыд том кадӧ тіянӧн веськӧдліс татшӧм морт.
Ме гӧгӧрвои сы висьталӧмысь, мый ті кольӧмныд батьтӧг-мамтӧг.
— Да, бать менам кулӧма, кор ме вӧлі кагаӧн на, а мамӧй — во сайын.
— Эмӧсь тіян чойяс, вокъяс?
— Абуӧсь, сӧмын нерӧднӧй вокъяс...
Но найӧ вӧліны нин гырысьӧсь да нуӧдісны тӧргӧвӧй делӧяс, кор менӧ нянчитісны на.
— Тыдалӧ, ті быдмӧмныд ӧткӧн.
Сы вӧсна ті сэтшӧма и донъяланныд Монтанеллилысь бурлунсӧ.
Да, Монтанелли ветлігкості лоӧ тіян духовник?
— Ме думайтлі шыасьлыны святӧй Катаринаса отецъяс дінӧ.
— Кӧсъянныд исповедуйтчыны меным?
Артур видзӧдліс чуймӧмпырысь.
— Отецӧй, дерт, ме... ме эськӧ вӧлі зэв рад, но сӧмын...
— Сӧмын духовнӧй семинарияса ректор оз исповедуйт мирянаӧс, — тайӧс ті кӧсъянныд шуны?
Ті правӧсь.
Но, гӧгӧрвоанныд, ме тӧда: каноник Монтанелли ёна тӧждысьӧ тіян вӧсна и, кыдзи меным чайтсьӧ, тревожитчӧ тіян благополучие вӧсна.
Тайӧ — гӧгӧрвоана...
Ковмис кӧ меным янсӧдчыны радейтана воспитанниккӧд, ме и ачым эськӧ тӧждыси сы вӧсна.
Ме эска: сійӧ лои эськӧ спокойнӧйджык, тӧдіс кӧ, мый сылӧн коллегаыс тӧждысьӧ тіян душа вӧсна.
Лоӧй прӧстӧйӧсь мекӧд, пиӧй менам; висьталӧй веськыда — сӧгласенӧсь ті лыддьыны менӧ асланыд духовнӧй отецӧн?
Ті меным воанныд сьӧлӧм вылӧ, и ме рад лоны тіянлы пӧлезнӧйӧн.
— Сідзи кӧ, то дерт ме тіянлы лоа вывті признательнӧйӧн.
— Зэв бур.
Сідзкӧ волӧй исповедуйтчыны локтан тӧлысьнас.
А сыысь кындзи пыравлӧй ме дінӧ, пиӧй менам, мыйӧн сӧмын тіян лоӧ прӧст рыт.
Ыджыдлунӧдз неуна водзджык лои официальнӧ тӧдса, мый Монтанеллилы сетӧмаӧсь епископство Бризигеллаысь, ичӧтик округысь, коді вӧлі Этрусскӧй Апенниныын.
Ачыс Монтанелли гижліс та йылысь Артурлы Римсянь на, гижӧма спокойнӧй, кыпыд тонӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сылӧн омӧль настроениеыс заводитӧма сайкавны.
«Тэ должен волывлыны ме дінӧ быд каникулъяс дырйи, — гижис сійӧ, — а ме кута кежавлыны Пизаӧ.
Надейтча аддзӧдчывны тэкӧд, кӧть и ог сэтшӧм частӧ, кыдзи эськӧ вӧлі колӧ».
Доктор Уоррен корис Артурӧс коллявны ыджыдлун праздникъяс аскӧдыс да аслас семьякӧд, а то эськӧ ковмис тайӧ лунъясас шогсьыны крысаясӧн йирӧм, шуштӧм, важ палаццоын, кӧні ӧні ыджыдаліс Юлия.
Тайӧ письмӧас вӧлі пуктӧма челядь сяма нерӧвнӧй почеркӧн гижӧм записка, кӧні Джемма ӧтувтчӧ батьыс приглашение дорӧ да ассяньыс корӧ пыравны на ордӧ.
«Меным колӧ ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитыштны тіянкӧд», гижис Джемма.
Ещӧ ёнджыка волнуйтісны да радуйтісны Артурӧс слухъяс, кодъясӧс гусьӧник висьтавлісны ӧта-мӧдныслы студентъяс.
Ыджыдлун бӧрын ставӧн виччысисны гырысь событиеяс.
Ставыс тайӧ чужтіс Артурлысь сэтшӧм кыпыд настроение, мый сылы медся страшнӧйторъясыс кажитчисны тырвыйӧ лӧсяланаӧн, збыльмыны позянаӧн, кодъяс вермасны пӧртсьыны олӧмӧ весиг матысса кык тӧлысь чӧжӧн.
Сійӧ решитіс, мый страстнӧй недельса четвергӧ мунас гортас и коллялас сэні отпусклысь первойя лунъяссӧ.
Сійӧ поліс, мый Джеммакӧд аддзысьӧмыс вежас торжественнӧй религиознӧй настроениесӧ, мый требуйтӧ вичко аслас челядьсянь тайӧ лунъясӧ.
Среда рытӧ Артур вочавидзис Джеммалы — кӧсйысис локны ыджыдлун мӧд лунӧ да спокойнӧй душаӧн муніс узьны.
Спальняӧ пырӧм бӧрын сійӧ пидзӧсчанясис распятие водзӧ.
Аски асывнас отец Карди кӧсйысис исповедуйтны сійӧс, и ӧні сылы колӧ вӧлі кузя да сьӧлӧмсянь кевмӧмӧн дасьтыны асьсӧ ыджыдлун водзвывса тайӧ медбӧръя висьтасиг-даръясигкежлӧ.
Пидзӧсчанясьӧмӧн, кресталӧм киясӧн да копыртӧм юрӧн сійӧ думсьыс бергӧдчыліс бӧрӧ, кольӧм тӧлысьӧ, да лыддьӧдліс ассьыс посни грекъяссӧ, казьтыліс унапӧлӧс случайяс, кор сылӧн петкӧдчыліс нетерпение, легкомыслие, скӧралӧм.
Но тайӧ ставыс вӧліны ичӧтик гректоръяс, кодъяс сӧмын муртса тӧдчисны сылӧн сӧстӧм душаын.
Сійӧ пернапасасис, чеччис да кутіс пӧрччысьны.
Кор сійӧ разис кизьсӧ дӧрӧм юрйывсьыс, сы улысь уси бумагатор да лэбис джоджас.
Тайӧ вӧлі Джеммалӧн записка, кодӧс сійӧ лунтыр новлӧдліс морӧс бердас.
Артур лэптіс сійӧс, паськӧдіс да окыштіс; сэсся бӧр кутіс куснявны листоксӧ, сэк ачыс думыштіс, мый сійӧ вӧчис мыйкӧ лӧсявтӧмтор, и тайӧ здукас казяліс гугсьыс содтӧд гижӧд, кодӧс водзджыксӧ эз лыддьыв.
«Обязательнӧ локтӧй миян ордӧ, и кыдз позьӧ регыдджык: ме кӧсъя тӧдмӧдны тіянӧс Боллакӧд,
сійӧ тані, и ми быд лун лыддьысям ӧтлаын».
Артур чужӧмӧ ыльнитіс пӧсь вир, кор сійӧ лыддис тайӧ строкаяссӧ.
«Век эсійӧ Боллаыс!
Мый сійӧ бара вӧчӧ Ливорноын?
И мый тайӧ Джеммаыс думыштӧма лыддьысьны сыкӧд ӧтлаын?
Мый сылы кажитчӧма Боллалӧн контрабанднӧй делӧясын? Сійӧ дзикӧдз кӧлдуйтӧма Джеммаӧс.
Январын нин собрание вылын вӧлі тыдалӧ, мый Болла радейтӧ сійӧс.
Сы вӧсна сійӧ сэтшӧм пӧся и сёрнитіс сэки!
А ӧні сійӧ Джемма дорын, лыддьысьӧ сыкӧд быд лун».
Артур лёкысь шыбитіс запискасӧ бокӧ да бара пидзӧсчанясис распятие водзӧ.
И тайӧ — Душа, коді лӧсьӧдчӧ мынтӧдчыны грекъясысь, коді лӧсьӧдчӧ пӧкаитчигкежлӧ, душа, коді должен миритчыны аскӧдыс, став мирыскӧд, господькӧд!
Тайӧ душаыс вермӧ лёкысь вежӧгтыны, кыпӧдны няйт подозрениеяс, вермӧ вежавны посниторъяс кузя, да ещӧ аслас ёртыс вылӧ!
Асьсӧ мыжалігӧн сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Вит минута сайын на сійӧ мӧвпаліс мученичество йылысь, а ӧні сулалӧ преступник моз, и сӧвестьыс мыжалӧ сійӧс.
Четверг асылӧ сійӧ пырис семинарияса часовняӧ да суис отец Кардиӧс ӧтнассӧ.
Вералысь символ лыддьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ заводитіс висьтавны колян войын аслас душевнӧй падение йылысь.
— Отец, ме грека, — грека вежӧгтӧмысь, скӧралӧмысь, омӧль мӧвпъясысь сійӧ морт йывсьыс, коді меным эз вӧч некутшӧм лёктор.
Отец Карди зэв бура гӧгӧрволіс, кодкӧд сійӧ имеитӧ делӧсӧ.
Сійӧ небыдика шуис:
— Ті меным энӧ ставсӧ висьталӧй, пиӧй менам.
— Отец!
Сійӧс, код дорӧ менам эмӧсь нехристианскӧй чувствояс, ме должен торйӧн ёна радейтны, уважайтны.
— Ті сыкӧд йитчӧмныд кыдзи ӧти рӧдвужсаяс?
— Ещӧ топыдджыка, ещӧ ёнджыка!
— Кыдз гӧгӧрвоны тайӧс, пиӧй менам?
— Ме йитчи сыкӧд товарищество кузя.
— Товарищество кузя?
Мыйын?
— Ыджыд да священнӧй уджын.
Недыр чӧв олісны.
— И тайӧ ёрт дінас тіянлысь скӧрлунтӧ, тіянлысь вежалӧмтӧ кыпӧдіс тайӧ уджын сылӧн успехыс, тіян дорысь ыджыдджык успехыс?
— Мыйтакӧ, да.
Ме куті вежавны сылӧн опытность вылӧ, мый вӧсна сійӧс ставӧн донъялӧны.
А сыысь кындзи... ме думайті...
Ме полі, мый сійӧ мырддяс любовсӧ сійӧ нылыслысь, кодӧс ме любита.
— А нылыс, кодӧс ті радейтанныд, — святӧй вичколӧн ныв?
— Абу, сійӧ протестантка.
— Еретичка?
Артур скӧрысь кабыртіс кулаксӧ.
— Да, еретичка, — шуис сійӧ. — Ми ӧтлаын воспитывайтчылім.
Миян мамъясным вӧлі зэв лӧсялӧны.
И вот, ме куті вежавны сы вылӧ, сы вӧсна мый казялі, мый и сійӧ радейтӧ нывсӧ. И ещӧ...
— Пиӧй менам, — чӧв олыштӧм бӧрын тэрмасьтӧг, серьёзнӧя заводитіс отец Карди, — ті ещӧ меным энӧ на ставсӧ висьталӧй.
Тіян сьӧлӧм вылын эм мыйкӧ важнӧйджыктор.
— Отец, ме...
Артур джӧмдіс да бара чӧв ланьтіс.
Отец-исповедник виччысис, кор сійӧ мӧдас сёрнитны.
— Ме куті вежавны сылы сы вӧсна, мый «Том Италия» организация, кӧні ме член...
— Да?
— Организация дӧверитіс сылы ӧти делӧ, а ме надейтчи, мый сійӧс тшӧктасны вӧчны меным.
Ме лыдди ачымӧс сы вылӧ торъя туянаӧн.
— Кутшӧм нӧ сійӧ делӧ?
— Пароходъяс вылысь книгаяс примитӧм, политическӧй книгаяс.
Найӧс колӧ вӧлі босьтны пароход вылысь, а сэсся корсьны карысь керка, кытчӧ эськӧ позис найӧс дзебны.
— И тайӧ уджсӧ организацияныд сетіс соперникыдлы?
— Сетіс Боллалы, и та вылӧ ме куті вежавны.
— А сыладорсянь эз вӧв некутшӧм помка, медым ті кутінныд видзӧдны сы вылӧ лёка?
Ті онӧ мыжалӧй сійӧс сыысь, мый омӧля относитчӧ миссия дорӧ, кодӧс индылісны сылы?
— Ог, отец. Сійӧ действуйтіс збоя да асьсӧ жалиттӧг.
Сійӧ настӧящӧй патриот, и меным колӧ вӧлі эськӧ сійӧс радейтны да уважайтны.
Отец Карди мыйкӧ думайтіс.
— Пиӧй менам, тіянлысь кӧ душанытӧ югдӧдіс выль югӧр, сыын кӧ чужис мечта тіян вокъяслы бур вылӧ ыджыд удж йылысь, ті кӧ надейтчанныд кокньӧдны мудзӧмаяслысь да увтыртӧмаяслысь сьӧкыд олӧмсӧ, то думыштлӧй, кыдзи ті видзӧданныд господьлӧн медся дона сетӧмтор вылӧ.
Став бурторйыс — сысянь.
И выль олӧмӧ тіян пырӧм — сысянь жӧ.
Ті кӧ аддзинныд жертва дорӧ туй, аддзинныд мирӧ нуӧдан туй; ті кӧ ӧтувтчинныд асланыд радейтана ёртъяскӧд, медым мездыны найӧс, кодъяс гусьӧн кисьтӧны синванысӧ да шогсьӧны асланыс сир курыд олӧм вӧсна, то тӧждысьӧй, медым тіян душаныд мездысис вежалӧмысь да страстьясысь, а тіян сьӧлӧмныд вӧлі алтарӧн, кӧні куслытӧг сотчӧ священнӧй би.
Помнитӧй, мый тайӧ святӧй да зэв ыджыд делӧ, и сьӧлӧмлы, коді йиджтысяс сійӧн, долженӧсь лоны мустӧмӧсь аслыд бур вылӧ вӧчӧмторъяс.
Тайӧ призваниеыс, сідз жӧ, кыдзи и вичкоын служитысьлӧн призвание, не должен зависитны нывбабаӧс радейтӧмысь, ӧдйӧ вежласьысь увлечениеясысь.
Сійӧ «сы ним кузя да народ ним кузя, ӧні и пыр кежлӧ».
— А! — чуймӧмысла Артур швачнитіс кияснас.
Артур муртса эз бӧрддзы, кор кыліс тӧдса лозунгсӧ.
— Отец, ті сетанныд миянлы вичкосянь благословение!
Миянкӧд — Христос.
— Пиӧй менам, — торжественнӧя вочавидзис поп. — Христос вӧтліс деньга вежлалысьясӧс храмысь, сы вӧсна мый сылӧн керкаыс — молитчан керка, а найӧ вӧчисны сійӧс рӧзбойникъяслӧн вертепӧ.
Дыр чӧв олӧм бӧрын Артур тіралан гӧлӧсӧн вашкӧдіс:
— И Италия лоӧ сылӧн храмӧн, кор вӧтласны найӧс...
Сійӧ ланьтіс.
Вочакыв пыдди кыліс небыдик гӧлӧс:
— Муыс и сылӧн став озырлунъясыс — менам, — шуис господь.
ВИТӦД ГЛАВА
Став тайӧ лун чӧжыс Артурлы окота вӧлі помтӧг ветлӧдлыны.
Сійӧ сдайтіс ассьыс багажсӧ студент ёртыслы, а ачыс мӧдӧдчис Ливорноӧ подӧн.
Луныс вӧлі руа да кымӧра, но эз кӧдзыд, и увтас рӧвнӧй местаыс сылы кажитчис вывті мичаӧн, дзик эз мукӧддырся кодьӧн.
Сійӧ чувствуйтіс торъя радлун кокувса небыд турунысь да туйдорса тувсов дикӧй цветъясысь, кодъяс вӧліны быттьӧ чуймӧмаӧсь да яндысьӧны.
Расдорса акация куст вылӧ лэбач вӧлі вӧчӧ аслыс поз и, Артурӧс аддзӧм бӧрын, сьӧдов бордъяснас тэрыба ӧвтчигтыр, повзьӧмпырысь кыпӧдчис воздухӧ.
Сійӧ кӧсйис сетчыны благочестивӧй думъяслы, мый колӧ вӧлі вӧчны ыджыд пекнича вечерняӧ.
Но кык образ — Монтанеллилӧн да Джеммалӧн — пыр мешайтісны сылӧн благочестивӧй кӧсйӧмъяслы, мый вӧсна медбӧрын сійӧ ӧткажитчис тайӧ мӧвпъяссьыс да лэдзис аслас фантазиялы лэбны локтан восстаниелӧн чудесаяс да слава дорӧ и сійӧ роль дорас, кодӧс сійӧ индыліс восстаниеас аслас кык идоллы.
Сы чайтӧм серти падре вӧлі вождьӧн, апостолӧн, пророкӧн, код священнӧй скӧрлун водзын бырлісны став лёк вынъясыс.
Свобода дорйысь том йӧз долженӧсь вӧлі выльысь велӧдны сы кокъяс дорын важ вера, важ истинаяс налӧн выль, ещӧ тӧдтӧм на значениеын.
А Джемма?
О, Джемма лоас баррикадаяс дорйысьӧн.
Локтан восстаниеын сылы сиӧма лоны героиняӧн.
Сійӧ лоӧ зэв бур ёртӧн, сӧстӧм да нинӧмысь повтӧм нылӧн, сійӧ идеальнӧй образнас, коді ӧзтыліс сьӧлӧмсӧ эз ӧти поэтлысь нин.
Джемма сыкӧд орччӧн, пельпом-на-пельпом, и нюмъялігтыр видзӧдлас смерть вайысь бордъя бушколыслы чужӧмас.
Найӧ куласны ӧтлаын, и тайӧ лоӧ, гашкӧ, победа шедӧдан здукӧ, сы вӧсна мый победа оз вермы не воны.
Артур нинӧм оз висьтав сылы аслас радейтӧм йылысь, ни ӧти кыв оз шу сы йылысь, мый вермис эськӧ торкны сылысь душевнӧй мирсӧ да пемдӧдны ёрт дорас сылысь душевнӧй чувствосӧ.
Сылы Джемма кажитчис святыняӧн, мыжтӧм жертваӧн, кодлы шуӧма пуктыны ассьыс олӧмсӧ народлӧн свобода вӧсна алтарь вылӧ.
И коді сійӧ сэтшӧмыс, медым лысьтны пырны святӧйсьыс-святӧй душаӧ, коді оз тӧд мукӧдпӧлӧс любовь, енмӧс да Италияӧс любитӧм кындзи?
Ен да Италия...
Кымӧрсянь немвиччысьтӧг уси зэр войт, кор Артур пырӧ вӧлі шуштӧм керкаӧ, коді видзӧдіс дворецъяса улича вылӧ.
Пос вылас сійӧс встретитіс Юлиялӧн дворецкӧй, зэв бур паськӧма, спокойнӧй, вежливӧй, кыдзи и век, и, кыдзи век, враждебнӧй.
— Бур рыт, Джиббонс.
Вокъяс гортынӧсь?
— Мистер Томас гортын. И миссис Бертон сідзжӧ.
Найӧ гостинӧйынӧсь.
Артур пырис сьӧкыд, шог чувствоӧн.
Кутшӧм гажтӧм керкаыс!
Олӧмыслӧн визулыс, некор сэтчӧ инмӧдчывтӧг, муніс сы бокті.
Сэні ставыс вӧлі важкодьыс — йӧз, фамильнӧй портретъяс, кыдзсюрӧ пукталӧм дона обстановка, мисьтӧм блюдъяс, кодъясӧс ӧшлӧма стенъясас, озырлунӧн мещанскӧй ошйысьӧм да став вылас тӧдчысь овтӧмлунлӧн пас.
Весиг бронзӧвӧй подставкаяс вылын сулалысь цветъясыс кажитчисны искусственнӧйӧн, быттьӧ вундалӧмаӧсь металлысь.
Налы быттьӧкӧ эз вӧв тӧдса шоныд тувсовъя лунъюгыдын сокӧн ворсӧдчӧмыс.
А Юлия, коді вӧлі вӧччӧма ӧбед кежлӧ да виччысьӧ гӧстьясӧс аслас гостинӧйын, коді вӧлі сы олӧмлӧн центрӧн, вӧлі дзик акань кодьӧн, аслас кынмӧм нюмнас, кӧсичаас еджгов юрси читкыльяснас да сы водзын куйлысь ичӧтик поннас.
— Кыдзи олан-вылан, Артур? — неокотапырысь юаліс сійӧ, здук кежлӧ нюжӧдліс сылы чунь помъяссӧ да пыр жӧ пуктіс найӧс аслас понлӧн шӧвк кодь гӧн вылӧ, кодӧс малавнысӧ вӧлі ёна приятнӧджык. — Тэ, чайта, дзоньвидза да бура велӧдчан университетын.
Артур шуис первой фразасӧ, мый сылы воис юрас; бара пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Эз вай гажсӧ и ышнясьысь, нырсӧ лэпталысь Джемслӧн воӧмыс; Джемскӧд ӧтлаын локтіс кутшӧмкӧ пароходнӧй обществоса тшап агент.
Кор доложитісны, мый ӧбед лӧсьӧдӧма, Артур чеччис кокниа ышловзьӧмӧн.
— Юлия, ме талун ог кут ӧбедайтны.
Кора извинитны менӧ, но ме муна аслам комнатаӧ.
— Тэ вывті стрӧга видзалан, — шуис Томас. — Ме тӧда, мый тэ висьман.
— О, ог.
Бура узьны.
Коридорас Артур паныдасис горничнӧйкӧд да тшӧктіс сылы садьмӧдны асьсӧ квайт часын.
— Синьорино кӧсйӧ мунны вичкоӧ? — юаліс сійӧ.
— Да.
Бура узьны, Тереза.
Сійӧ пырис аслас комнатаӧ.
Тайӧ комнатаыс вӧлі мамыслӧн. Альковсӧ, коді вӧлі ӧшиньыслы паныда, мамыс висигӧн вӧлі пӧртӧма часовняӧ.
Сьӧд пьедесталвывса ыджыд распятиеыс сулаліс алтарь шӧрас.
Сы водзын ӧшаліс лампада.
Тайӧ комнатаас кулі мамыс.
Стенас, вольпась весьтас, ӧшаліс сылӧн портрет.
Пызан вылын сулаліс китайскӧй ваза, кӧні вӧлі фиалкаясысь — сылӧн радейтана цветъясысь — вӧчӧм букет.
Сы кулан лунсянь стӧч тырис во.
Итальянец-слугаяс абу вунӧдӧмаӧсь сійӧс.
Артур перйис чемодансьыс бура тубралӧм да рамаалӧм портрет...
Тайӧ вӧлі Монтанеллилӧн портрет, кодӧс рисуйтӧма карандашӧн.
Сійӧ ёна видзчысигтыр кутіс разьны ассьыс донаторсӧ.
Тайӧ здукас пырис детинка, Юлиялӧн грум. Киас сылӧн вӧлі поднос.
Пӧрысь кухарка-итальянка, коді служитліс Глэдислы выль стрӧг кӧзяйка вотӧдз, тэчӧма тайӧ поднос вылас быдсяма деликатесъяс, кодъясӧс, кыдзи сійӧ тӧдіс, вермис сёйны сылӧн дона синьориноыс вичко правилӧяс торктӧг.
Артур босьтіс сӧмын нянь кусӧк, а мукӧдторсьыс ӧткажитчис.
abu
abu
Сійӧ пырис альковӧ да пидзӧсчанясис распятие водзӧ, зілис зэвтны стаз вынсӧ, медым кевмыны да думайтны сӧмын ен йылысь.
Сылы тайӧ дыр эз удайтчы.
Сійӧ и збыльысь, кыдзи шуис сылы Томас, вывті стрӧга видзаліс.
Сёйтӧмысла сылӧн кутіс жувгыны юрыс, быттьӧ крепыд вина юӧм бӧрын.
Сы мыш кузя визнитіс йирмӧг.
Распятиеыс сулаліс сы син водзын ру пиын моз.
Бура вежӧрттӧг сійӧ некымынпӧв лыддис кузь молитва, и сӧмын татшӧм ногӧн сылы удайтчис веськӧдны ассьыс инасьтӧм вниманиесӧ грекъясысь прӧща корӧм вылӧ.
Медбӧрын физическӧя мудзӧмыс веніс сылысь нервнӧй возбуждениесӧ, и сійӧ, тревожнӧй да сьӧкыд думъясысь мынтӧдчӧм бӧрын, водіс узьны.
Узис сійӧ чорыда. Друг кыліс ӧдзӧсас ёна таркнитӧм.
«А, Тереза», думыштіс Артур да бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Бара таркнитісны.
Сійӧ повзьӧмйывсьыс садьмис.
— Синьорино!
Синьорино! — горӧдіс кодкӧ итальянскӧй кыв вылын.
Артур звирк чеччис вольпась вывсьыс.
— Мый лои?
Коді сэні?
— Тайӧ — ме, Джиан Баттиста.
Чеччӧй, ен могысьӧн, ӧдйӧджык!
Артур тэрмасьӧмӧн пасьтасис да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Шӧйӧвошӧмӧн сійӧ видзӧдіс кучерыслӧн весьӧпӧрӧмысла вежыньтчӧм блед чужӧм вылӧ. Коридорын кыліс кокъясӧн зымӧдӧм да металлӧн гольскӧм. Артур пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ лоӧ.
— Мела? — спокойнӧя юаліс сійӧ.
— Тэла!
О, синьорино, тэрмасьӧй!
Мый тіянлысь колӧ дзебны?
Ме верма...
— Менам нинӧм абу.
Вокъяс тӧдӧны?
Коридор чукыльтанінын тыдовтчис первойя мундир.
— Синьорӧс садьмӧдінныд.
Керкаын ставныс садьмисны!
О, кутшӧм шог, кутшӧм ыджыд шог!
И ещӧ страшнӧй пекничаӧ.
Святӧй угодникъяс, жалитыштӧй миянӧс!
Джиан Баттиста гораа бӧрддзис.
Артур некымынысь воськовтіс водзӧ и виччысис жандармъясӧс. Найӧ пырисны комнатаӧ слугаяскӧд, кодъяс пасьталӧмаӧсь мый веськалӧма ки уланыс.
Артурӧс кытшалісны салдатъяс.
Тешкодь процессия бӧрвылын вӧліны керкаса кӧзяин да кӧзяйка.
Кӧзяиныс — туфлиа да халата, а кӧзяйкаыс юрсиас папильоткаяса, кузь пеньюара.
«Быттьӧ виччысьӧны мӧд потоп, и тайӧ параясыс спасайтчӧм могысь мунӧны ковчегӧ!
Со кӧть, шуам, тешкодь животнӧйяслӧн пара!» Тайӧ сравнениеыс вирдыштіс Артур юрын, кор сійӧ видзӧдіс сы водзын сулалысь тешкодь фигураяс вылӧ. Сійӧ муртса кутчысис, медым не серӧктыны; сійӧ гӧгӧрвоис, мый татшӧм серьёзнӧй минутаӧ серавны оз позь.
— <lat>Avе, Маrіа, Regіnа Соеlі</lat>, — вашнитіс сійӧ да бергӧдчис, медым не аддзыны Юлиялысь чурвидзысь папильоткаяссӧ, кодъяс вермисны вайӧдны сійӧс лёк мӧвпъясӧ.
— Пӧжалуйста, висьталӧй меным, — жандармскӧй офицер дінӧ матыстчигӧн шуис мистер Бертон, — мый лоӧ частнӧй керкаӧ тайӧ мырдӧн пырӧмыс?
Ме должен предупредитны тіянӧс, мый меным ковмас шыасьны английскӧй посланник дорӧ, ті кӧ онӧ сетӧй колана объяснениеяс.
— Чайта, мый тайӧ лоӧ тырмымӧн кыдзи тіянлы, сідзи и английскӧй посланниклы, — ассьыс достоинствосӧ тӧдчӧдӧмӧн шуис офицер.
Сійӧ паськӧдіс приказ Артур Бертонӧс, философия велӧдысь студентӧс, арестуйтӧм йылысь, сетіс сійӧс Джемслы да кӧдзыда содтіс:
— Тіянлы кӧ ковмасны водзӧвылӧ объяснениеяс, сӧветуйта шыӧдчыны полицияса начальник дінӧ.
Юлия нетшыштіс верӧс кисьыс бумагасӧ, тэрыба лыддис сійӧс да уськӧдчис Артур вылӧ сэтшӧм лёкысь, кыдзи вермӧ сӧмын вӧчны тайӧс бура воспитайтӧм дурмӧм леди.
— Сідзкӧ тайӧ ті янӧдінныд миянлысь семьянымӧс! — горзіс сійӧ. — Тіян вӧсна карсьыс тайӧ став сьӧд йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь базар вылӧ моз да жерйӧдлӧны пиньяссӧ миян адрес кузя!
Бур, нинӧм шуны!
Асланыд благочестиеӧн, донаӧй, тюрьмаӧ веськалінныд.
Но мый нӧ позьӧ вӧлі виччысьны католичка писянь.
— Сударыня, арестованнӧйкӧд оз позь сёрнитны иностраннӧй кыв вылын, — торкис сійӧс офицер,
но сылӧн замечаниеыс вошис английскӧй видчан кывъяс пӧвстӧ, кодъяс лэбисны Юлия вомысь.
abu
abu
abu
Кыдзкӧ ӧтчыд доктор Уоррен сравнитіс Юлияӧс салаткӧд, кытчӧ пӧвар кисьтӧма сулеятыр уксус.
Сылӧн чилзысь, лэчыд гӧлӧс вӧсна Артурлы быть лои мурч-курччыны пиньяссӧ.
И вот ӧні сылы друг дум вылас уси докторлӧн сравнениеыс.
— Мый тӧлкыс сёрнитны та йылысь, — шуис сійӧ. — Тіянлы нинӧмла повны омӧльторъясысь.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый ті дзик мыжтӧмӧсь.
Ме думайта, — жандармъяс дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ, — ті кӧсъянныд видлавны менсьым кӧлуйӧс.
abu
Кор жандармъяс шобисны комнатасӧ, лыддялісны письмӧяссӧ, видлалісны университетскӧй бумагаяссӧ да вешталісны ящикъяссӧ, Артур пукаліс вольпась помас да виччысис.
abu
Обыскысь сійӧ эз пов: Артур век сотлывліс став письмӧяссӧ, кодъяс вермисны вайны кодлыкӧ омӧльтор, и ӧні, полуреволюционнӧй, полумистическӧй некымын рукописнӧй стихотворениеысь кындзи да «Том Италиялӧн» кык-куим номерысь кындзи, жандармъяс нинӧм эз вермыны аддзыны, мыйысь эськӧ позис вознаградитны найӧс асланыс уджысь.
Дыр пыксьӧм бӧрын Юлия кывзысис аслас шуринлысь да муніс узьны, мунігмозыс зывӧкпырысь видзӧдліс Артур вылӧ.
abu
Кор найӧ петісны комнатасьыс, Томас, коді став тайӧ кад чӧжыс ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да зілис кажитчыны веськодьӧн, матыстчис офицер дорӧ да корис сылысь разрешение сёрнитны арестованнӧйкӧд.
Согласие пӧлучитӧм бӧрын сійӧ матыстчис Артур дінӧ да тэрмасигтыр нурбыльтіс:
— Вывті омӧль история!
Ме вывті ёна дӧзми.
Артур видзӧдліс сы вылӧ сӧдз синъясӧн.
— Ті век вӧлінныд меліӧсь ме дінӧ, — шуис сійӧ. — Тіянлы нинӧмла тӧждысьнысӧ.
Меным нинӧм серьёзнӧйыс оз грӧзит.
— Вот мый, Артур! — Томас нервнӧя чепляліс уссӧ, эз лысьт сетны лӧсявтӧм вопрос. — А мый, тайӧ историяыс имеитӧ кутшӧмкӧ отношение денежнӧй делӧяс дорӧ? — юаліс сійӧ медбӧрын. — Сы вӧсна мый, тайӧ кӧ сідзи, то ме...
— Денежнӧй делӧяс дорӧ?
Оз, дерт.
Мый сэн вермас лоны ӧткодьыс?..
— Сідзкӧ, тайӧ кутшӧмкӧ политическӧй чепуха?
Ме и водзджык ӧттор-мӧдтор казявлывлі.
Но, мый нӧ вӧчан...
Энӧ дӧзмӧй да энӧ пыдди пуктӧй Юлиялысь йӧйталӧмсӧ: ті ӧд тӧданныд, кутшӧм сылӧн кывйыс.
Сідзкӧ вот, ковмас кӧ месянь отсӧг — деньга либӧ ещӧ мыйкӧ, — юӧртӧй меным.
Артур кыв ни джын шутӧг нюжӧдіс сылы кисӧ, и Томас петіс комнатаысь. Сійӧ зілис петкӧдлыны, мый сылы тайӧ ставыс веськодь.
Сэк кості жандармъяс помалісны шобсьыны, и офицер тшӧктіс Артурлы пасьтасьны.
Артур пыр жӧ пасьтасис да бергӧдчис, медым петны, но падмис да сувтіс: полиция дырйи сылы сьӧкыд вӧлі прӧщайтчыны комнатаыскӧд.
— Ті онӧ вермӧй эськӧ... ті онӧ вермӧй эськӧ здук кежлӧ петавны комнатасьыс? — юаліс сійӧ ӧти жандармлысь. — Пышйыны ме всё равно ог вермы, а дзебны меным нинӧм.
— Меным зэв жаль, но тайӧс вӧчны ми огӧ вермӧ: арестованнӧйясӧс запретитӧма кольны ас кежаныс.
— Мый нӧ вӧчан, мед сідзи.
abu
abu
Офицер сулаліс пызан дорын да видзӧдіс Монтанелли портрет вылӧ.
— Тайӧ тіян рӧдня?
— Абу, тайӧ менам духовнӧй отец, Бризигеллаын выль епископ.
Пос вылас сійӧс виччысис итальянскӧй прислуга, шӧйӧвошӧма да жугыль.
Ставӧн радейтісны Артурӧс, кыдзи и войдӧр радейтлісны сылысь мамсӧ, и ӧні чукӧртчӧмаӧсь сы гӧгӧр.
Джиан Баттиста сулаліс сэн жӧ, и синваыс сылӧн визувтіс дзор ус вылас.
Бертонъяс пӧвстысь некод эз пет колльӧдны арестантӧс.
Налӧн кӧдзыда видзӧдӧмыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс слугаяслысь преданностьсӧ да радейтӧмсӧ, и Артурлӧн дзикӧдз нормис сьӧлӧмыс сылы чургӧдӧм кияссӧ кутлігӧн.
— Прӧщайтлы, Джиан Баттиста, ме пыдди окышт челядьтӧ!
Прӧщайтлӧй, Тереза!
abu
Прӧщайтлӧй, прӧщайтлӧй...
Артур ӧдйӧ лэччис пос кузя ывлаӧ петан ӧдзӧслань.
Здук мысти кымынкӧ чӧв олысь мужчина да бӧрдысь нывбабаяс сулалісны ӧдзӧс дорын да видзӧдісны ылыстчысь коляска бӧрся.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Артурӧс пуксьӧдісны зэв ыджыд средневекӧвӧй крепостьӧ, коді вӧлі дзик гавань дінын.
Тюрьмаса олӧмыс сылы кажитчис вель туянаӧн.
Сы камераын вӧлі пемыд да уль руа, но сійӧ быдмис важ палаццоын, и ни сьӧкыд воздух, ни крысаяс, ни лёк дукыс эз вӧвны сылы выльторйӧн.
Тюрьмаса сёяныс вӧлі омӧль, и сійӧс сетлісны этша, но регыд мысти вокыслы — Джемслы — разрешитісны ыставны тюрьмаӧ став коланаторсӧ.
Артур пукаліс ӧтка камераын, и кӧть надзорыс сы бӧрся эз вӧв сэтшӧм стрӧг, кыдзи сійӧ виччысис, сылы всё-таки эз висьтавны, мыйла сійӧс арестуйтісны.
И та вылӧ видзӧдтӧг сьӧлӧм вылас вӧлі спокойнӧ.
Сылы эз лэдзлыны лыддьысьны, и став кадсӧ лыддис молитваяс да думайтіс благочестивӧй думъяс. Терпеливӧя да спокойнӧя сійӧ виччысис водзӧ лоан событиеяс.
Ӧтчыд асывнас салдат восьтіс камера ӧдзӧс да шуис:
«Мунамӧй!»
Артур сетіс кык-куим вопрос, мый вылӧ вӧлі сӧмын ӧти ӧтвет: «Сёрнитны оз позь».
Артур пӧкӧритчис быть лоанторлы да мӧдӧдчис салдат бӧрся дворъяслӧн, коридоръяслӧн да посъяслӧн быдса лабиринт пыр.
Медбӧрын сійӧ воис ыджыд югыд комнатаӧ, кӧні кузь пызан сайын, кодӧс вевттьӧма турунвиж нойӧн да тыртӧма бумагаясӧн, пукалісны жугыль чужӧма куим военнӧй да корсюрӧ шулывлісны ӧта-мӧдныслы дженьыдик фразаяс.
Кор сійӧ пырис, найӧ пыр жӧ лоины важнӧйӧсь, делӧвӧйӧсь, и на пӧвстысь старшӧйыс, дзор бакенбардъяса, бура пасьтасьӧм, олӧма нин полковник, индіс сылы пызан мӧдарладорас сулалысь улӧс вылӧ да заводитіс нуӧдны предварительнӧй допрос.
Артур виччысис грӧзитӧмъяс, оскорбляйтӧмъяс, ёрччӧмъяс да лӧсьӧдчис ӧтвечайтны выдержаннӧя да достоинствоӧн.
Но нинӧм татшӧмыс эз ло.
Полковник вӧлі стрӧг, кӧдзыд сьӧлӧма, этша сёрниа, но зэв вежлив.
Вӧлі сетӧма шаблоннӧй вопросъяс ним, арлыд, национальность, социальнӧй положение йылысь.
Артур ӧтвечайтіс, и сылысь ӧтветъяссӧ гижалісны гажтӧма, ӧтсяма порядокын.
Сылы лои нин гажтӧм, кыдзи полковник немвиччысьтӧг шуис:
— Но, а ӧні, мистер Бертон, висьталӧй миянлы, мый ті тӧданныд «Том Италия» йылысь?
— Ме тӧда, мый тайӧ политическӧй общество, коді лэдзӧ Марсельын газета да разӧдӧ сійӧс став Италия пасьта сы могысь, медым йӧзсӧ гӧтӧвитны восстание кежлӧ да вӧтлыны странаысь австрийскӧй армияӧс.
— Ті лыддьывлінныд тайӧ газетасӧ?
— Да.
Ме интересуйтчи сылӧн содержаниеӧн.
— А кор ті лыддинныд сійӧс, воліс тіянлы юрад, мый ті вӧчанныд законлы паныд акт?
— Дерт жӧ.
— Кытысь тіянлы экземпляръясыс, кодъясӧс аддзӧма тіян комнатаысь?
— Тайӧс ме ог вермы тіянлы висьтавны.
— Мистер Бертон, ті не долженӧсь тані шуны: «Ме ог вермы висьтавны».
Тіянлы быть колӧ ӧтвечайтны менам став вопросъяс вылӧ.
— Сідзкӧ — ог кӧсйы, тіянлы кӧ оз кажитчы «ог вермыыс».
— Тіянлы ковмас каитчыны бӧрыннас, ті кӧ мӧданныд сёрнитны мекӧд татшӧм ногӧн.
Артур нинӧм эз ӧтветит, и мӧдыс водзӧ висьталіс:
— Верма ещӧ содтыны, мый миян киӧ веськалісны тӧдчана даннӧйяс, кодъяс висьталӧны сы йылысь, мый общество дорӧ тіян отношениеясныд вӧлӧмаӧсь ёна матыссаӧсьджык запретитӧм литература лыддьӧм дорысь.
Тіянлы жӧ лоӧ бурджык, ті кӧ ставсӧ висьталанныд веськыда.
Всё равно истинасӧ лоӧ восьтӧма, и ті гӧгӧрвоанныд, мый весьшӧрӧ вӧлі сайӧдны асьтӧ асныралӧмӧн да сёрниӧ сетчытӧмӧн.
— Ме ньӧти ог кӧсйы сайӧдны ачымӧс.
Мый ті кӧсъянныд тӧдмавны?
— Медводз висьталӧй, кутшӧм ногӧн ті, иностранец, верминныд веськавны татшӧм делӧӧ?
— Ме уна думайті, лыдди та кузя ставсӧ, мый вермылі судзӧдны, и вои определённӧй выводӧ.
— Коді тіянӧс убедитіс ӧтувтчыны организация дорӧ?
— Некод.
Тайӧ вӧлі аслам кӧсйӧм.
— Ті менӧ бӧбйӧдланныд! — скӧрысь шуис полковник —
тыдалӧ, сійӧ кутіс петны терпениесьыс. — Некод оз вермы ӧтувтчыны сообщество дорӧ мукӧд отсӧгтӧг, — шуис сійӧ.
— Кодлы ті висьтавлінныд, мый кӧсъянныд лоны организацияса членӧн?
Чӧв олӧм.
— Пӧжалуйста, ӧтветитӧй.
— Ог, ме ог ӧтветит татшӧм вопрос вылӧ.
Артур сёрнитіс скӧрысь.
Кутшӧмкӧ тешкодь нервнӧй раздражение шымыртіс сійӧс.
Сэки сійӧ тӧдіс нин Ливорноын да Пизаын ёртъяссӧ арестуйталӧм йылысь. Сійӧ эз на вермы представитны, кутшӧмджык збыльвылас вӧлӧма разгромыс,
но и сійӧ, мый кывсьыліс сы пельясӧдз, вӧлі тырмымӧн, медым переживайтны став сьӧлӧмсянь Джемма вӧсна да мукӧд ёртъясыслӧн судьба вӧсна.
Сылы вукӧдтӧдзыс зывӧк лои господа офицеръяслӧн нарошнӧ петкӧдлана вежливостьыс, мустӧммис кывйӧн тайӧ ворсӧдчӧмыс, коварнӧй вопросъясӧн тайӧ гажтӧм ворсӧмыс да невеськыд ӧтветъясыс.
Артур мудзис таысь ставсьыс, а сэн ещӧ ӧдзӧс сайын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧ часӧвӧй да аслас сьӧкыд кок шыӧн сьӧдмӧдӧ сылысь пельсӧ.
— А кор ті медбӧръяысь аддзысьлінныд Джиованни Боллакӧд? — сідз-тадз шуӧм некымын кыв бӧрын юаліс полковник. — Пизаысь тіян мунӧм водзвылын?
— Тайӧ нимыс меным абу тӧдса.
— Кыдзи!
Джиованни Болла!
Верма тіянлы веськыда висьтавны, ті сійӧс тӧданныд.
Кузь тушаа том морт, век мичаа бритчӧма.
Университет кузяыд ӧд сійӧ тіян ёрт.
— Университетса студентъяс пӧвстысь ме унаӧс ог тӧд.
— О, Боллаӧс ті онӧ вермӧ не тӧдны.
Видзӧдлӧй: со сылӧн почеркыс.
Ті аддзанныд, сійӧ зэв бура тіянӧс тӧдӧ.
И полковник лёкногӧн сетіс сылы бумага, кытчӧ заголовокас вӧлі гижӧма — «Протокол», а увдорас вӧлі кырымпас — «Джиованни Болла».
Синпырыс лэдзигӧн Артур зурасис аслас ним вылӧ.
Сійӧ чуймӧмпырысь лэптіс синъяссӧ.
— Позьӧ лыддьыны? — полковниклысь юаліс сійӧ.
— Да, кӧнешнӧ.
Тайӧ касайтчӧ тіянлы.
Сійӧ заводитіс лыддьыны, а офицеръяс пукалісны чӧв олігтыр да видзӧдісны сылӧн чужӧм выражение бӧрся.
Документас вӧліны показаниеяс, кодъясӧс сеталӧма ӧтвет пыдди уна вопросъяс вылӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый Боллаӧс арестуйтӧмаӧсь жӧ.
Первойя показаниеясыс нинӧм эз висьтавны выльторсӧ.
Тайӧ вӧліны кыдзи и век ӧтипӧлӧс ӧтветъяс, кодъясӧс висьтавлісны быд допрос дырйи.
Сы бӧрын гижсис дженьыдик отчёт организация дорӧ Боллалӧн отношениеяс йылысь, запретитӧм литература Ливорноын разӧдӧм йылысь, студенческӧй собраниеяс йылысь.
А водзӧ висьтавсис: «Миян дорӧ ӧтувтчысьяс лыдын вӧлі ӧти том англичанин, Артур Бертон, Ливорноса озыр судовладелецъяс семьяысь».
Вирыс ыльнитіс Артур чужӧмӧ.
Болла вузалӧма сійӧс!
Болла, коді босьтіс ас вылас руководительлысь священнӧй обязанность, Болла, коді радейтіс Джеммаӧс да кыскис сійӧс организацияӧ!
Сійӧ пуктіс бумагасӧ да кутіс видзӧдны джоджас.
— Надейтча, тайӧ ичӧтик документыс югдӧдас тіянлысь вежӧртӧ? — лӧгпырысь шуис полковник.
Артур пыркнитіс юрнас.
— Татшӧм нимасӧ некодӧс ог тӧд, — зумыша шуис сійӧ. — Тыдалӧ, тайӧ кутшӧмкӧ недоразумение.
— Недоразумение?
О, пустяк!
Тӧданныд, мистер Бертон, рыцарство да донкихотство — зэв буртор, но найӧс оз ков вывті ыдждӧдны.
Тайӧ ӧшибка, кутшӧмӧс век вӧчӧны том йӧз.
Думыштлӧй: сулалӧ-ӧ компрометируйтны асьнытӧ да торкны ассьыныд карьератӧ пустӧй формальность вӧсна, медым мездыны мортӧс, коді тіянӧс жӧ вузаліс?
Ті асьныд аддзанныд, мый сійӧ абу ёна артасьӧма, кор сеталӧма тіян йылысь показаниеяс.
Мыйкӧ зэв серам сяма кыліс полковник гӧлӧсын.
Артур дрӧгнитіс.
Сійӧ друг ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Тайӧ лӧж!
Ті ассяньныд тайӧс лӧсьӧдӧмныд!
Ме аддза тайӧс тіян чужӧм серти!
Ті — омӧль йӧз!
Ме гӧгӧрвои тіянлысь планъястӧ: ті кӧсъянныд кодӧскӧ компрометируйтны либӧ октанныд лэч, медым кыйны менӧ.
Ті ылӧдчысь, пӧръясьысь, подлец!
— Ланьт! — равӧстіс полковник да скӧрысла звирк чеччис улӧс вывсьыс.
Сылӧн кыкнан офицерыс вӧліны нин кокйыланыс.
— Капитан Томмази, — ӧти дорас шыӧдчис сійӧ, — корӧй надзирательӧс да тшӧктӧй пуксьӧдны тайӧ том мортсӧ карцерӧ некымын лун кежлӧ.
Ме аддза: сылы колӧ урок, медым лои тӧлкаджыкӧн.
Карцерыс вӧлі крыса поз кодь. Сэні вӧлі пемыд, уль руа да вывті няйт.
Ставыс тайӧ эз югдӧд Артурлысь вежӧрсӧ, кыдзи кӧсйис полковник, а мӧдарӧ, вывті ёна дӧзмӧдіс сійӧс.
Озыр керка, кӧні сійӧ быдмис, воспитайтіс сыын сӧстӧмлун дорӧ вывті ыджыд требовательность. А ӧні сылы ковмис инмӧдчывлыны бакшасьӧм нильӧг стенъяс бердӧ, сулавны джоджын, кӧні чукӧръясӧн куйлісны ёг да быдсяма лёк шыбласъяс, лолавны клящӧй дука воздух, коді кайис водосточнӧй трубаяссянь да ӧвтіс сісьмысь пусянь.
Первойя впечатлениеыс вӧлі сэтшӧм вына, мый оскорбитӧм офицер смела вермис бурмӧдны ассьыс сьӧлӧмсӧ водзӧс босьтӧмнас.
Кор Артурӧс йӧткыштісны тайӧ конураас да клоп пӧдлалісны сы бӧрся ӧдзӧссӧ, сійӧ видзчысигтыр воськовтіс водзӧ, кималаснас корсис туйсӧ. Сійӧ дрӧгнитлывліс зывӧктӧмсьыс быдпӧрйӧ, кор сылӧн чуньясыс инмӧдчылісны стенъясса нильсъялысь няйтӧ. Сійӧ корсис пемыдінсьыс кималаснас джоджсьыс места, кӧні вӧлі этшаджык няйтыс.
Лунтыр сійӧ колляліс сап пемыдын, гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Пуксис вой, но сійӧ эз вай некутшӧм вежсьӧм.
Сійӧс кытшаліс век сэтшӧм жӧ пустота. Некысь эз вермы тӧдмавны ортсыса впечатлениеяссӧ. Сійӧ вочасӧн воштіс кад тӧдӧмсӧ.
Аскинас томанын гольснитіс ключ. Повзьӧм крысаяс чипсігтырйи чепӧсйисны сы кок дінті. Сійӧс немвиччысьтӧг шымыртіс полӧм. Сійӧ звиркнитіс.
Сьӧлӧмыс сылӧн лёкысь чеччис, пельясас тиньгис. Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сідзи, быттьӧ югыдсӧ ни шыяссӧ эз аддзыв да эз кывлы быдса тӧлысьяс.
Ӧдзӧс воссис, и пӧнарлӧн слабиник югӧрыс поткӧдіс карцерысь сап пемыдсӧ. Тайӧ югӧрыс ёрис Артурлысь синъяссӧ.
Пырис старшӧй надзиратель. Сійӧ вайис нянь кусӧк да кружка ва.
Артур воськовтіс ӧдзӧслань.
Сійӧ збыльысь чайтіс, мый локтӧмаӧсь сыла, мый надзиратель кӧсйӧ петкӧдны сійӧс татысь.
Но сійӧ эз на вевъяв нинӧм шуны, кыдзи надзиратель сетіс сылы нянь да ва, бергӧдчис да кыв ни джын шутӧг петіс. Ӧдзӧсыс бара клоп пӧдлассис.
Артур зымнитіс кокнас.
Сійӧ первойысь эз вермы кутны асьсӧ.
Прӧйдитісны часъяс. Места да кад вежӧртӧмыс век ёнджыка и ёнджыка ылыстчисны сыысь.
Сап пемыдыс сылы кажитчис сэтшӧмӧн, кодлӧн абу пом ни дор.
Ортсыса олӧмыс сылы лои кулӧмаӧн.
Коймӧд рытнас ӧдзӧсыс бара воссис. Порог дорын сулаліс надзиратель, сыкӧд орччӧн салдат.
Артур шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр. Сійӧ сулаліс, тупкис синъяссӧ югӧрсьыс да весьшӧрӧ зілис артавны, кымын час, лун, недель сійӧ оліс тайӧ гуас.
— Пӧжалуйста, петӧй, — кӧдзыда, делӧвитӧя шуис надзиратель.
Артур нинӧм вежӧрттӧг мӧдӧдчис сы бӧрся ньӧжйӧник восьлалігтыр, ачыс конъясьлывліс да шатласис, быттьӧ код морт.
Надзиратель кӧсйис отсавны сылы кайны векньыдик крут поскӧд, коді петкӧдіс дворас, но Артур ӧткажитчис.
Кор сійӧ воис вевдорса пос тшупӧд вылас, сылӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Артур шатовмуні да уси эськӧ, эз кӧ надзиратель кут сійӧс пельпомӧдыс.
— Но, ӧні ставыс прӧйдитіс, — бурпырысь шуис кодкӧ, — тайӧ век тадзи овлӧ, кор петӧны татысь воздух вылӧ.
Артур сьӧкыдпырысь лӧсьӧдчис лолыштны, кор сылы чужӧмас бара резыштісны ваӧн.
Сап пемыдыс, кажитчӧ, вешйис сы дінысь грымакылігтырйи кусӧкъяс вылӧ торъявліг.
Медбӧрын сійӧ воис ас садяс да, надзирательлысь кисӧ лёкысь йӧткыштӧм бӧрын, пӧшти зумыд воськовъясӧн мӧдӧдчис коридорӧд да пос кузя.
Здук кежлӧ найӧ сувтыштлісны ӧдзӧс дорӧ.
Сэсся сійӧ воссис, и Артур лои югыд комнатаын, кӧть сыӧдз эз и вевъяв гӧгӧрвоны, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны.
Гӧгӧрвотӧм синъясӧн сійӧ видзӧдліс бумагаӧн тырӧм пызан вылӧ да офицеръяс вылӧ, кодъяс пукалісны асланыс местаясын.
— А, мистер Бертон! — шыасис полковник. — Надейтча, ми ӧні лоам варовджыкӧсь.
Но, кутшӧма тіянлы кажитчис карцер?
Збыль ӧд, сэні абу сэтшӧм роскошыс, кыдзи вокыдлӧн гостинӧйын?
Артур вештіс синъяссӧ нюмъялысь полковник чужӧм вылӧ.
Сійӧс шымыртіс йӧйталана кӧсйӧм уськӧдчыны дзор бакенбардъяса тайӧ франтыс вылӧ да джагӧдны сійӧс.
Буракӧ, сы чужӧм вылын тӧдчис мыйкӧ татшӧм ногаыс, сы вӧсна мый полковник пырысь-пыр жӧ содтіс дзик нин мӧдпӧлӧс гӧлӧсӧн:
— Пуксьӧй, мистер Бертон, да юыштӧй ва.
Артур йӧткыштіс сылы индӧм стӧкан васӧ. Сійӧ пуктіс гырддзаяссӧ пызан вылас, кутчысис кинас плешкас, зілис чукӧртны мӧвпъяссӧ.
Полковник сюся видзӧдіс сы бӧрся. Сылӧн опытнӧй синмыс казяліс киыслысь дрӧжжитӧмсӧ, вомдоръясыслысь тіралӧмсӧ, уль русьыс кӧтасьӧм юрсисӧ, чусыд видзӧдлассӧ, коді висьталіс физическӧй слаблун йылысь да нервнӧй переутомление йылысь.
— Ӧні, мистер Бертон, — некымын минута чӧв олӧм мысти бара шуис полковник, — ми бергӧдчам сэтчӧ, мый вылӧ сувтлім колян разын.
Сэки миян костын лои ичӧтик неприятность. Ме чайта, сідзи сэсся оз нин ло. Менам ӧні дзик ӧти кӧсйӧм — лоны снисходительнӧйӧн.
Верма тіянӧс эскӧдны, мый тіянкӧд оз лоны лишнӧй стрӧгӧсь, ті кӧ мӧданныд кутны асьнытӧ бура да петкӧдланныд колана рассудительность.
— Мый тіянлы колӧ месянь?
Артур шуис тайӧс зэв скӧрысь, кыдзи эз сёрнитлыв некор.
— Меным колӧ сӧмын, медым ті висьталінныд веськыда да честнӧя, мый ті тӧданныд организация йылысь да сылӧн членъяс йылысь.
Медводз, важӧн-ӧ ті тӧдсаӧсь Боллакӧд?
— Ме сійӧс некор эг аддзыв
и сы йылысь дзик нинӧм ог тӧд.
— Збыльысь?
Ладнӧ, регыд ми бергӧдчам тайӧ вопрос дорас.
Гашкӧ, ті тӧданныд том мортӧс, кодӧс шуӧны Карло Биниӧн?
— Некор эг кывлы.
— Тайӧ нин вывті тешкодь.
Но, а мый ті верманныд висьтавны Франческо Кэри йылысь?
— Первойысь кыла тайӧ нимсӧ.
— Но ӧд со письмӧ, кодӧс адресуйтӧма сылы да гижӧма тіян киӧн.
Видзӧдлӧй!
Артур веськодьпырысь видзӧдліс письмӧ вылас да пуктіс сійӧс бокӧ.
— Но, мый?
Сійӧ тіянлы абу тӧдса?
— Абу.
— Ті соссянныд, мый тайӧ абу тіян почеркыс?
— Нинӧм ме ог соссьы.
Ме ог помнит, медым ме гижи тайӧ письмӧсӧ.
— Гашкӧ, ті уськӧданныд тӧдвыланыд тайӧс?
Сылы сетісны мӧд письмӧ.
Сійӧ тӧдіс письмӧсӧ, кодӧс сійӧ гижліс арнас ӧти ёртлы — студентлы.
— Ог тӧд, — вочавидзис сійӧ.
— И онӧ тӧдӧй мортсӧ, кодлы адресуйтӧма письмӧсӧ?
— Ог тӧд.
— Тіян чуймӧдана дженьыд мывкыдныд.
— Тайӧ менам важся тырмытӧмтор.
— Со мый!
А ме кывлі университетса ӧти профессорсянь мый тіянӧс ньӧти оз лыддьыны неспособнӧйӧн.
Мӧдарӧ, тіян йылысь сёрнитӧны кыдзи зэв тӧлка том морт йылысь.
— Ті сёрнитанныд вежӧр йылысь, тыдалӧ, сідзи, кыдзи думайтӧны полицейскӧйяс.
Университетса профессоръяс тайӧ кывсӧ гӧгӧрвоӧны мӧдногӧнджык.
Кыптысь скӧрлуныс явӧ кыліс Артур гӧлӧсысь.
Тшыгъялӧм, клящӧй дук да узьтӧм войяс уськӧдісны сійӧс эбӧссьыс.
Сылӧн висис тушаыс ставнас, юкаліс быд йӧзви.
Полковниклӧн гӧлӧсыс бытшлаліс сідз нин мучитчӧм нервъяссӧ. Сійӧ действуйтіс на вылӧ кыдзи дӧска вывті грифельӧн гижйӧдлӧм, заставляйтіс мурч-курччыны пиньяссӧ.
— Мистер Бертон, — креслӧӧ лэдзчысьӧмӧн, ассьыс достоинствосӧ сознайтӧмӧн шуис полковник, — ті бара вунӧд-чинныд.
Ме ещӧ ӧтчыд тіянлы висьтала, мый татшӧм нога сёрниыд оз вайӧд тіянӧс бурӧ.
Ті тырмымӧн нин тӧдсаӧсь карцеркӧд, и ме чайта, абу нин окота ещӧ ӧтчыд испытайтны сылысь мичлунъяссӧ.
Висьтала тіянлы веськыда: ме примита тіян кузя стрӧг мераяс, ті кӧ водзӧ кутанныд асныравны.
Энӧ вунӧдӧй, менам эмӧсь тырвыйӧ подулалӧм доказательствояс, мый меӧн казьтыштӧм том йӧз пӧвстысь Ӧткымынӧн разӧдӧмаӧсь запретитӧм литература татчӧс гаваньын. Таысь кындзи, меным тӧдса, мый тіян вӧлӧма накӧд связь.
Сідзкӧ, висьталанныд он ті меным асьныд, мый ті тӧданныд тайӧ делӧ йывсьыс?
Артур сӧмын улӧджык лэдзис юрсӧ.
Животнӧй моз лёкысь скӧрмӧм вӧрис сы пытшкын быттьӧ ловъя существо.
Сійӧс эз сэтшӧма повзьӧдлыны полковниклӧн грӧзитӧмъясыс, мыйта сійӧ, мый Артур ачыс эз мӧд вермыны кутны асьсӧ.
Сійӧ первойысь бура аддзис, мый дзебӧма мортлӧн культурнӧй оболочка сайӧ да христианинлӧн смирение сайӧ. Сійӧс шымыртіс ужас.
— Ме виччыся ӧтвет, — шуис полковник.
— Меным нинӧм тіянлы ӧтветитнысӧ.
— Сідзкӧ ті онӧ кӧсйӧй ӧтвечайтны?
— Нинӧм ме тіянлы ог висьтав.
— Сідзкӧ меным ковмас сетны распоряжение, медым тіянӧс бӧр нуӧдісны карцерӧ да видзисны сэні сэтчӧдз, кытчӧдз оз вежсьы тіян решениеныд.
Ті кӧ кутанныд буянитны, ме тшӧкта тіянӧс дорны кандалъясӧн.
Артур лэптіс юрсӧ.
Сы туша кузя визнитіс йирмӧг.
— Вӧчӧй кыдз тіянлы окота, — шуис сійӧ ньӧжйӧник. — Но лэдзас-ӧ английскӧй посланник, медым тадзи тешитчисны британскӧй подданнӧй вылын, кодлысь нинӧм кузя абу докажитӧма мыжсӧ, — тайӧс решайтны сылӧн делӧ.
Артурӧс нуӧдісны камераӧ, кӧні сійӧ уськӧдчис вольпась вылӧ да узис асылӧдзыс.
Сійӧс эз дорны кандалъясӧн, эз ковмы сылы ӧні кежлӧ и лоны карцерын.
Но быд допрос дырйи кыптіс сыа-полковника костын вражда.
Весьшӧрӧ Артур кевмис енлы сы йылысь, медым сійӧ сетіс вын венны ас пытшсьыс лёк страстьяссӧ.
Мыйӧн сӧмын нуӧдлісны сійӧс пӧшти тыртӧм кузь комнатаӧ, кӧні сулаліс нойӧн вевттьӧм век сійӧ жӧ пызаныс, мыйӧн сӧмын сійӧ аддзыліс полковникӧс да видзӧдлывліс сылӧн краситӧм ус вылӧ — ыджыд ненависть бара шымыртліс сійӧс да кыпӧдліс сы пытшкын инасьтӧм кӧсйӧм шуавны лёк кывъяс да тайӧ господинлӧн первойя юалӧм вылӧ жӧ веськыда висьтавны сылы зывӧктана ӧтвет.
Сійӧ эз на пукав тюрьмаын и тӧлысь, а налӧн ӧта-мӧд вылас лӧгалӧмыс воис сэтшӧм напряжениеӧдз, мый найӧ эз вермыны спокойнӧя видзӧдны мӧда-мӧд вылас.
Тайӧ дыр кыссьысь тышыс кутіс тӧдчыны нин сы нервъяс вылын.
Лунысь лун сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка поліс чорыда унмовсьны либӧ мыйкӧ сёйны: сылы вӧлі зэв бура тӧдса, кутшӧм сюся кыйӧдӧны сы бӧрся, а юрсьыс эз петавны кывлӧм сёрнияс сы йылысь, мый арестованнӧйясӧс на тӧдлытӧг юкталӧны беладоннаӧн, медым шедӧдны показаниеяс, кодъясӧс на пӧвстысь ӧткымынъяс вермисны висьтавны унйывсьыс.
Кор войнас сы дінті котӧртліс шыр, сійӧ звирк чеччыштліс, пӧсялӧма, тіраліс весьӧпӧрӧмысла, и сылы кажитчис, мый кодкӧ дзебсьӧма сы комнатаӧ да кывзысьӧ, оз-ӧ сёрнит сійӧ унйывсьыс.
Сійӧ казяліс, мый жандармъяс зільӧны кыйны сійӧс кутшӧмкӧ сёрни вылын, коді вермис эськӧ лоны помкаӧн Боллаӧс мыжалӧм вылӧ.
И нервъясыс сылӧн збыльысь сэтшӧма тшыксисны, мый сылы вӧлі ыджыд рискӧн веськавны тайӧ лэчкас.
Лун и вой сы пельясын тиньгис Боллалӧн нимыс. Сійӧ эз вунлы сылӧн и благочестивӧй молитваяс дырйи да ас кӧсйытӧгыс шусьывліс «Мария» ним пыдди, кор сійӧ шӧпкӧдіс молитваяс.
Но ставсьыс лёк вӧлі сійӧ, мый сылӧн религиознӧй настроениеыс кутіс бырны лунысь лун.
Мыйвынсьыс сійӧ кутчысис медбӧръя мыджӧдӧ: быд лун некымын час лыддис молитваяс.
Но сылӧн мӧвпъясыс частӧджык и частӧджык бергалісны Болла гӧгӧр, а молитваяссӧ сійӧ шуаліс кӧдзыда, механическӧя.
Ыджыд радлун сылы вайліс старшӧй тюремнӧй надзиратель.
Тайӧ вӧлі гӧгрӧсіник, куш юра ичӧтик тушаа старик. Первойсӧ сійӧ быдногыс зілис петкӧдлыны асьсӧ стрӧгӧн.
Но ичӧтысяньыс нин лоӧм бурлуныс, коді тӧдчис кызіник чужӧмыслӧн быд гуранторйын, веніс сылысь официальнӧй исполнительностьсӧ, и регыд мысти сійӧ кутіс нуавны запискаяс ӧти камерасянь мӧдӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд ӧбед бӧрын, ӧти майскӧй лунӧ, тайӧ надзирательыс пырис Артур камераӧ да сэтшӧм жугыля видзӧдліс гӧгӧр, мый Артур шензигтырйи видзӧдліс сы вылӧ.
— Мый лои, Энрико? — горӧдіс Артур. — Мый талун тіянкӧд лои?
— Нинӧм, — скӧрысь вочавидзис Энрико да, койка дорас матыстчӧм бӧрын, пыр жӧ заводитіс чукӧртны Артурлысь паськӧмсӧ.
— Мыйла ті босьталанныд менсьым кӧлуйӧс?
Менӧ ӧмӧй вуджӧдӧны мӧд камераӧ?
— Оз, тіянӧс лэдзӧны.
— Лэдзӧны?
Талун?
Дзикӧдз лэдзӧны?
abu
Волнуйтчигас Артур кватитіс надзирательӧс киӧдыс, но сійӧ скӧрысь нетшыштіс кисӧ.
— Энрико, мый тіянкӧд лои?
abu
Висьталӧй, миянӧс ставнымӧс ӧні лэдзасны?
Вочакыв пыдди кыліс сӧмын скӧрысь броткӧм.
— Кывзӧй, — Артур нюмъялігтыр кутіс старикӧс киӧдыс. — Тіянлы ме вылӧ нинӧмысь скӧравнысӧ — ме всё равно ог ӧбидитчы.
Бурджык висьталӧй меным мукӧдъяс йывсьыс.
— Мукӧдъяс йылысь? — ропкыштіс Энрико. — Энӧ-ӧ Болла йылысь ті кӧсйӧй юавны?
— Да, и сы йылысь, и мукӧд йылысь.
Энрико, мый тіянкӧд?
— Оз лӧсяв, медым сійӧс регыд лэдзасны, кор сійӧс вузалӧма сылӧн ёртыс. Фу, кутшӧм няйт делӧ! — И Энрико зывӧкпырысь бара босьтіс Артурлысь дӧрӧмсӧ.
— Сійӧс вузалӧма ёртыс?
Кутшӧм омӧльтор! — Артур паськӧдіс синъяссӧ.
Энрико тэрыба бергӧдчис сылань.
— А тайӧ ӧмӧй энӧ ті сійӧс вузалӧй?
— Ме?
Ті йӧйминныд!
Ме?!
— А вот сылы допрос вылас висьталӧмаӧсь тадзи.
Меным эськӧ зэв долыд вӧлі думайтны, мый предательыс абу ті.
Ме тіянӧс век лыддьылі прамӧй мортӧн.
Татчӧ! —
И тайӧс шуӧм бӧрын Энрико петіс коридорӧ, Артур петіс сы бӧрся.
Юрыс сылӧн быттьӧ друг югдіс, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да шуис:
— А, вот мый сідзкӧ?
Боллалы найӧ висьталӧмаӧсь, мый сійӧс вузалі ме, а меным, Энрико, найӧ висьталісны, мый менӧ вузалӧма Болла.
Но Болла ӧд абу сэтшӧм йӧй, медым веритны талы.
— Сідзкӧ тайӧ и збыльысь неправда? — Энрико сувтіс пос вылӧ да сюся видзӧдліс Артур вылӧ, коді падмӧм вӧснаыс сӧмын лэптышталіс пельпомъяссӧ.
— Дерт лӧж.
— Со кыдз!
Рад кывны. Муна Болла дорӧ, юӧрта, мый ті висьталінныд.
Но тӧданныд-ӧ, найӧ ещӧ сылы шуӧмаӧсь, мый ті донеситӧмныд сы вылӧ... Кыдзи тайӧс найӧ шуӧмаӧсь? Да, вежӧгтӧм вӧсна.
Кыкнанныд быттьӧкӧ ті радейтанныд ӧти нылӧс.
— Тайӧ лӧж! — Артур шуис тайӧ кывсӧ тэрыба вашкӧдігтыр, сылы эз шед лолыс.
Сійӧс немвиччысьтӧг шымыртіс парализуйтысь полӧм.
— Ӧти нылӧс!
Вежӧгтӧм!
Кыдзи найӧ вермисны тӧдмавны?
Кыдзи найӧ вермисны тӧдмавны?
— Виччысьлӧй ӧти здук! — Энрико сувтіс коридорӧ сійӧ комната водзӧ, кӧні нуӧдсисны допросъяс, да меліа шуис: — Ме верита тіянлы.
Но висьталӧй меным вот ещӧ мый.
Ме тӧда, ті католик.
Энӧ-ӧ висьталӧй ті мыйкӧ пӧкаитчиганыд?
— Тайӧ лӧж! — Тайӧ пӧрйӧ Артур пӧшти горӧдіс.
Энрико лэптыштліс пельпомъяссӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
— Дерт, ті бурджыка тӧданныд.
Но сӧмын ті вӧлінныд эськӧ энӧ дзик ӧти простакӧн, кодъяс веськалӧны тайӧ вугыр йылас.
Вот ӧні буретш ёна сёрнитӧны Пизаса кутшӧмкӧ поп йылысь. Тіян другъясыд эрдӧдӧмаӧсь нин сійӧс.
Найӧ печатайтӧмаӧсь листок, кӧні висьтавсьӧ, мый сійӧ шпион.
Сійӧ восьтіс допросъяс нуӧдан комната ӧдзӧс да, кор аддзис, мый Артур вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ да падъялігтыр видзӧдӧ ас водзвылас, ньӧжйӧник йӧткыштіс сійӧс порог вомӧныс.
— Видза оланныд, мистер Бертон, — бурпырысь паськыда нюммунігмоз шуис полковник. — Меным зэв долыд поздравитны тіянӧс.
Флоренцияысь воис приказ тіянӧс лэдзӧм йылысь.
Пӧжалуйста, кырымалӧй тайӧ бумагасӧ.
Артур матыстчис сы дінӧ.
— Висьталӧй, — шуис сійӧ нормӧм гӧлӧсӧн, — коді вузаліс менӧ?
Полковник нюммунігтыр кыпӧдіс синкымъяссӧ.
— Онӧ дӧгадывайтчӧй?
Думайтыштӧй бурджыка.
Артур пыркнитіс юрнас.
Полковник вежлива шеныштіс кинас.
— Онӧ дӧгадывайтчӧй? Збыльысь?
Да ті жӧ, ті асьныд, мистер Бертон.
Коді нӧ ещӧ вермис тӧдны тіян любовнӧй делӧяс йылысь?
Артур кыв ни джын шутӧг бергӧдчис мӧдарӧ.
Стенас ӧшаліс ыджыд пу распятие. Сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Но эз тыдав тайӧ видзӧдласас отсӧг вӧсна кевмӧм, а сӧмын тӧдчис шӧйӧвошӧм: кыдзи вермӧ татшӧм дыр терпитны господь, коді эз лый гымньӧвйӧн пӧкаитчигӧн висьталӧм гусяторъяс разӧдысь попӧс.
— Пӧжалуйста кырымасьӧй ассьыныд бумагаяс пӧлучитӧм йылысь, — бурпырысь шуис полковник, — и водзӧ ог мӧд кутны тіянӧс тані.
И тіянлы, ме эска, окота ӧдйӧджык воны гортад, да и менам ӧні абу ни ӧти прӧст здук — век лоӧ ноксьыны эсійӧ том сумасброд Болла делӧясӧн. И кутшӧм чорыд испытание улӧ веськӧдіс сійӧ тіянлысь христианскӧй рамлунтӧ.
Пола, сылы лоас сьӧкыд приговор.
Прӧщайтлӧй!
Артур кырымасис, босьтіс ассьыс бумагаяссӧ да петіс кыв ни джын шутӧг.
Сьӧкыд тюремнӧй ворота дорӧдз сійӧ муніс Энрико бӧрся, а сэсся, прӧщайтчӧм могысь ни ӧти кыв сылы шутӧг, ӧтнас нин лэччис береглань, кӧні виччысис сійӧс перевозчик, медым вуджӧдны канал вомӧн.
Сійӧ здукас, кор Артур кайӧ вӧлі каменнӧй пос тшупӧдъяс кузя улича вылӧ, сылы паныд тӧвзис-локтіс прӧстӧйиник шерстянӧй платьеа да идзас шляпаа, шевгӧдӧм кияса ныв.
— Артур!
Ме сэтшӧм шуда, сэтшӧм шуда!
Немвиччысьтӧмысла Артур дрӧгнитіс да вештіс кисӧ.
— Джим! — дзикӧдз вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ медбӧрти. — Джим!
— Ме виччыси тані быдса часджын.
Висьталісны, мый тіянӧс лэдзасны нёль часын.
Артур, мыйла ті тадзи видзӧданныд ме вылӧ?
Мыйкӧ лоис?
Мый тіянкӧд?
Сувтӧй.
Артур бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис улича кузя, быттьӧкӧ вунӧдіс Джемма йылысь.
Сылӧн тешкодь поведениеыс повзьӧдіс Джеммаӧс. Сійӧ мӧдӧдчис Артур бӧрся, кватлаліс сійӧс киӧдыс.
— Артур!
Сійӧ сувтіс да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс Джемма вылӧ.
Некымын минута найӧ восьлалісны орччӧн чӧв олігтыр.
— Кывзӧй, донаӧй, — меліа заводитіс Джемма. — Тіянлы оз ков шогсьыны тайӧ гажтӧм недоразумение вӧснаыс.
Ме тӧда, тайӧ вӧлі тіянлы вывті сьӧкыд, но ставӧн гӧгӧрвоӧны...
— Кутшӧм недоразумение? — юаліс Артур сідзжӧ сьӧкыдпырысь.
— Ме сёрнита Болла письмӧ йылысь.
Тайӧ нимсӧ казьтыштігӧн Артурлӧн чужӧмыс вежыньтчыліс, быттьӧ доймис.
— Ме чайта, ті кывлінныд сы йылысь, — водзӧ сёрнитіс Джемма. — Болла, тыдалӧ, дзик йӧй, сійӧ кӧ вермис думыштны сэтшӧм лӧсявтӧмтор.
— Кутшӧм лӧсявтӧмтор?
— Сідзкӧ, ті нинӧм онӧ тӧдӧй?
Сійӧ гижӧма ужаснӧй письмӧ. Сійӧ гижӧма сэні, мый ті висьталӧмныд пароход йылысь, мый вӧсна и сійӧс арестуйтісны.
Дзик некытчӧ лӧсявтӧмтор!
Коді тӧдӧ тіянӧс, зэв бура гӧгӧрвоӧ тайӧс.
Сӧмын найӧ, кодъяс дзик ньӧти оз тӧдны тіянӧс, вермасны волнуйтчыны та вӧсна.
Сы вӧсна и ме локті татчӧ: меным окота ӧдйӧджык висьтавны тіянлы, мый миян группаысь некод оз верит письмӧас гижӧм ни ӧти кывлы.
— Джемма!
Но тайӧ... тайӧ збыль!
Джемма ньӧжйӧник шатовмуніс сы дінысь да сулаліс чӧв олігтыр.
Сылӧн гырысь сьӧд синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
Чужӧмыс кельдӧдіс да лои шарп кодьыс, мыйӧн сійӧ вӧлі гартыштӧма сьылісӧ.
— Да, — кутіс вашкӧдны Артур. — Пароход... ме висьталі сы йылысь и Боллалысь нимсӧ казьтышті.
Господьӧй!
Господьӧй!
Мый меным вӧчны?
Сійӧ друг быттьӧ воис ас садяс. Ӧні сійӧ бура аддзис ас дінсьыс Джеммаӧс, сы чужӧм вылысь садь быртӧдзыс повзьӧмсӧ.
Да, тайӧ ужаснӧ!
Сійӧ, буракӧ, думайтӧ...
— Джемма, ті онӧ гӧгӧрвоӧй! — медбӧрти сьӧкыдпырысь шусис сылӧн.
Артур воськовтіс Джеммалань. Джемма чеччыштіс ёся горӧдігтыр:
— Энӧ инмӧдчӧй ме дінӧ!
Артур сьӧкыда лолалігтыр кватитіс сылысь веськыд кисӧ.
— Кывзӧй, ен могысьӧн!
Эг ме вӧв мыжа... ме...
— Мунӧй ме дінысь!
Лэдзӧй киӧс!
Мунӧй!
И та бӧрын Джемма нетшыштіс ассьыс чуньяссӧ сы киысь да шлячкӧбтіс сылы банбокас.
Ставсӧ тупкысь ру вевттис Артур син водзысь лунъюгыдсӧ.
Здук мында сійӧ нинӧм эз аддзы ас водзвывсьыс, Джеммалысь блед чужӧмсӧ кындзи, кӧні тӧдчис отчаяние, да сылысь кисӧ кындзи — Джемма чышкаліс кисӧ аслас платье бӧждорас.
Сэсся Артурлӧн син водзас югдыштіс...
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да казяліс, мый сійӧ ӧтнасӧн.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Вӧлі дзик нин пемыд, кор Артур звӧнитіс <ita>Vіa Borra</ita> ыджыд керка ӧдзӧс дорын.
Сійӧ помнитіс, мый шӧйтіс уличаяс кузя, но дзик эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні, мыйла и дыр-ӧ.
abu
abu
abu
Артур кайис пос кузя.
Первой судтаас сійӧ паныдасис Джиббонскӧд, коді лэччӧ вӧлі сылы воча.
Артур нурбыльтіс кыдзи и век: «бур рыт» да кӧсйис тювкнитны сы бокті.
Но сьӧкыд вӧлі мынтӧдчыны Джиббонсысь, кор Джиббонс сійӧс эз кӧсйы.
— Господа абу гортынӧсь, сэр, — шуис сійӧ, ачыс сэки зывӧкпырысь видзӧдіс Артурлӧн няйт паськӧм вылӧ да дзугсьӧм юрсиыс вылӧ. — Найӧ ставныс мунісны гӧститны да дас кык часысь водзджык оз воны.
Артур видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі сӧмын на дас час.
Да!
Кадыс сылӧн уна на.
— Барыня тшӧктіс меным юавны, онӧ-ӧ кӧсйӧй ті ужнайтны, сэр, да висьтавны тіянлы, мыя сійӧ надейтчӧ суны тіянӧс узьны водтӧдзыд на.
Сійӧ кӧсйӧ талун жӧ сёрнитны тіянкӧд мыйкӧ важнӧйтор йылысь.
— Аттьӧ тіянлы, Джиббонс.
Ме ог кут ужнайтны, а барынялы висьталӧй, мый ме ог вод узьны сы локтӧдз. —
Сійӧ муніс аслас комнатаӧ.
Сійӧс арестуйтан лунсянь сэні вӧлі ставыс важ местаас.
Монтанеллилӧн портретыс куйліс пызан вылын, кытчӧ Артур пуктыліс сійӧс, а распятие, кыдзи и войдӧр, сулаліс альковын.
Сійӧ сувтліс здук кежлӧ порог дорас, кывзысьыштіс, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны, мый некод оз мешайт сылы.
Видзчысигтыр некымынысь воськовтӧм бӧрын сійӧ пырис комнатаӧ да игналіс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
И сідз, ставыслы пом.
Нинӧм йылысь вӧлі ёна думайтнысӧ.
Сӧмын эськӧ мынтӧдчыны ковтӧм да лёк думъясысь и... пом.
А век жӧ — кутшӧм тайӧ йӧйталӧм, весьшӧрӧ вӧчӧм.
Сылӧн эз вӧв определённӧй решение помавны ассьыс олӧмсӧ.
Сійӧ весиг торъя эз думайт та йылысь, но татшӧм помыс кажитчис сылы быть лоанаӧн.
Сійӧ эз бура тӧд и сы йылысь, кыдзи именнӧ помалас ассьыс олӧмсӧ.
Ставыс вайӧдліс сэтчӧ, медым вӧчны тайӧс регыдджык — помавны аскӧд и вунӧдчыны.
Сы ки улын эз вӧв некутшӧм оружие, весиг перочиннӧй пурт.
Но тайӧ эз имеит значение: тырмымӧн кичышкӧд либӧ лентаяс вылӧ косявлӧм прӧстыня.
Буретш ӧшинь весьтас чурвидзис кузь кӧрт тув.
«Тайӧ бур», вирдыштіс сы юрын.
Но кӧрт тувйыс должен лоны ёнӧн, медым вермис кутны туша сьӧктасӧ.
Артур кайис улӧс вылӧ да видліс: кӧрт тувйыс ён.
Сэки сійӧ лэччис улӧс вывсьыс, босьтіс ящикысь мӧлӧт, кучкис сійӧн некымынысь кӧрт тувъяс да лӧсьӧдчис нин кыскыны вольпась вывсьыс прӧстынясӧ, кыдзи друг дум вылас уси, мый эз лыддьы молитва.
abu
abu
Сійӧ пырис альковӧ да пидзӧсчанясис распятие водзӧ.
«Ставсӧ вермысь да милӧстивӧй отче», гораа шуис сійӧ да ланьтіс ни ӧти кыв сэсся содтытӧг.
Олӧмыс кажитчис ӧні сылы сэтшӧм гудырӧн, мый сэні абу кольӧма нинӧм, мый вӧсна эськӧ позис кевмыны енлы.
abu
abu
Артур чеччис да важся привычка сертиыс пернапасаліс асьсӧ.
Сэсся матыстчис пызан дорас да аддзис сылы адресуйтӧм письмӧ, кодӧс вӧлі гижӧма Монтанелли киӧн. Сійӧс вӧлі гижӧма карандашӧн.
«Донаӧй менам! — заводитчис тайӧ письмӧыс.
— Ме вывті ёна шогся, мый ог вермы аддзӧдчывны тэкӧд тэнӧ лэдзан лунӧ.
Менӧ корисны кулысь дорӧ.
Ог во сёр войӧдз.
Лок ме ордӧ аски асыв водзджык».
abu
Кырымпас: Л. М.
Сійӧ ышловзьӧмӧн пуктіс письмӧсӧ да думыштіс: «Коньӧр падре!»
abu
А йӧзыс сералісны да гажаа больгисны уличаяс вылын.
Нинӧм абу вежсьӧма свет вылас сійӧ лунсяньыс, кор сійӧ вӧлі ловъя на.
Сійӧс кытшалысь быд лунся мелочьяс пӧвстысь ни ӧтитор абу вежсьӧма сыысь, мый мортлысь душа, ловъя мортлысь душа вӧлі калечитӧма кувтӧдзыс.
Ставыс кольӧма сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі и войдӧр.
Фонтанъясын дзирдалісны ва струяяс, керкаяс лӧскын чирксісны воробейяс, кыдзи найӧ вӧчлісны тайӧс тӧрыт да кутасны вӧчны аски...
А сійӧ... сійӧ вӧлі кулӧма.
Артур пуксис крӧвать помӧ, кресталіс кияссӧ крӧвать бӧр вылӧ да пуктіс на вылӧ юрсӧ.
abu
Кильчӧ ӧдзӧс дорын гораа зільӧбтіс звӧнок.
Повзьӧмысла тшӧкыда лолалігтыр Артур звирк чеччис да кутчысис кыкнан кинас горшас.
Воисны, а сійӧ пукалӧ, узьӧ нисьӧ олӧ, сійӧ прӧзевайтіс дона кадсӧ.
Сійӧ эз ви асьсӧ, и вот сылы ӧні ковмас аддзыны налысь чужӧмъяссӧ, зывӧкпырысь шпыннялӧмсӧ, кывны мустӧм гӧлӧсъяссӧ да гажтӧма кӧритӧмсӧ.
О, вӧлі кӧ эськӧ ки улас пурт!..
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс комнатасӧ.
Шифоньерка вылын сулаліс мамыслӧн кӧрзинаыс, кӧні видзліс сунис-ем да с. в.
«Сэні, дерт, эм ножич, — вирдыштіс сы юрын. — Тайӧ тырмымӧн, медым вундыны артерия.
Абу сідз, прӧстыня да кӧрт тув надежнӧйджыкӧсь, вӧлі кӧ менам кад».
Сійӧ нетшыштіс вольпась вывсьыс прӧстынясӧ да йӧй моз кутіс косявлыны сійӧс кузь лентаяс вылӧ.
Пос вылын кылісны кок шыяс.
Оз туй тадз, лентаясыс вывті паськыдӧсь: он вермы ёна зэлӧдны; а сэсся колӧ ещӧ вӧчны петля.
Сійӧ кутіс тэрмасьны. Кок шыяс матыстчисны.
Вирыс ёвкйис кӧсичаясас да шумитіс пельясас.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
О, енмӧй! Сӧмын ещӧ вит минута!
Кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
Косявлӧм прӧстыня лентаясыс усины сы киысь.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, зілис не лолавны да чошкӧдіс пельяссӧ.
Бергӧдчис ӧдзӧс вуг.
Сэсся кыліс Юлиялӧн гӧлӧсыс:
— Артур!
Сійӧ чеччис сьӧкыда лолалігтыр.
— Артур, пӧжалуйста, восьтӧй ӧдзӧстӧ. Ми виччысям.
Сійӧ чукӧртіс косявлӧм прӧстыня торъяссӧ, шыбитіс найӧс ящикӧ да тэрмасигтыр лӧсьӧдіс вольпасьсӧ.
— Артур! — Тайӧ гӧлӧсыс вӧлі нин Джемслӧн, коді терпитны вермытӧг тракйис ӧдзӧс вугсӧ. — Ті узянныд?
Артур видзӧдліс гӧгӧр комнатасӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Меным кажитчӧ, Артур, ті эськӧ верминныд исполнитны менсьым корӧмӧс да пукалыштны миян вотӧдз, — дурмӧм морт моз комнатаӧ пыриг скӧрысь шуис Юлия. — Тіян ногӧн, тайӧ сідзи и колӧ, медым ми часджын йӧктім ӧдзӧс водзад да виччысим, кор миянлы восьтасны.
— Сӧмын нёль минута, менам донаӧй, — полігтыр стӧчмӧдіс Джемс, коді пырис Юлиялӧн кузь розӧвӧй атласнӧй шлейф бӧрся. — Ме чайта, Артур, мый вӧлі эськӧ ёна бурджык...
— Мый тіянлы колӧ? — торкис сійӧс Артур.
Мистер Бертон вештіс гӧтырыслы улӧс да, выль гачсӧ пидзӧсъясӧдыс тӧждысьӧмпырысь лэптышталігтырйи, пуксис ачыс.
abu
abu
— Ми Юлиякӧд, — заводитіс сійӧ, — лыддям асланым долгӧн серьёзнӧя сёрнитыштны тіянкӧд сы йылысь...
— Ӧні ме ог вермы кывзыны тіянӧс...
Меным... меным абу лӧсьыд сьӧлӧм вылын.
Менам висьӧ юрӧй...
Тіянлы ковмас виччысьыштны.
Артур шуаліс тайӧс тешкодь, пӧдӧм гӧлӧсӧн, частӧ джӧмдалігтыр.
Джемс чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Эз-ӧ ло мыйкӧ тіянкӧд? — полӧмӧн юаліс сійӧ, и сэк жӧ сылы друг уси дум вылас, мый Артур воис зараза позйысь. — Чайта, ті онӧ висьӧй?
Чужӧм сертиыд тӧдчӧ, быттьӧ тіянӧс босьтӧма лихорадка.
— Пустяки! — лёкысь торкис сійӧс Юлия. — Ставыс тайӧ быдлунся комедияяс:
сылы прӧстӧ яндзим видзӧдны миянлы синмӧ.
Локтӧй татчӧ, Артур, да пуксьӧй.
Артур ньӧжйӧникӧн прӧйдитіс комнатаӧдыс да пуксис вольпась вылас.
— Но, мый? — шуис сійӧ мудз гӧлӧсӧн.
Мистер Бертон кызӧктыштіс, шыльӧдыштіс и сідз нин шыльыд тошсӧ да лӧсьӧдчис висьтавны ассьыс бура гӧтӧвитӧм речсӧ.
— Ме лыддя аслам долгӧн... аслам сьӧкыд долгӧн сёрнитны тіянкӧд тіян шогмытӧм поведение йылысь... Закон торкалысьяскӧд... поджигательяскӧд да... сэтшӧм сяма мукӧд йӧзкӧд тіян йитӧдъяс йылысь.
Ме эска, мый тіянӧн ёнджыкасӧ веськӧдліс кокни вежӧрныд, а эз тшыксьӧм... — Сійӧ ланьтіс.
— Водзӧ? — шуис Артур.
— И вот, ме ог кӧсйы лоны чорыд сьӧлӧмаӧн, — бурпырысьджык нин сёрнитіс Джемс, кор казяліс Артурлысь мудз, жугыль чужӧмсӧ. — Ме дась сӧгласитчыны сійӧн, мый тіянӧс тшыкӧдісны омӧль ёртъясыд, и мый ті томӧсь на, неопытнӧйӧсь да... ещӧ... ещӧ... впечатлительнӧйӧсь, а впечатлительностьыс, чайта, тіянлы кольӧма мамсяньыд.
Артур ньӧжйӧник веськӧдіс синсӧ мамыс портрет вылӧ, но чӧв оліс.
— Но ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, — водзӧ висьталіс Джемс, — мый ме сэсся ог вермы терпитны аслам керкаын мортӧс, коді янӧдіс миянӧс общество водзын.
— Но, водзӧ? — ещӧ ӧтчыд шуис Артур.
— Кыдзи! — лёкысь горӧдіс Юлия, рус-рас топӧдіс ассьыс веерсӧ да шыбитіс сійӧс аслыс водзас. — Кӧсъянныд-ӧ ті, Артур, висьтавны «Но, водзӧ» кындзиыс ещӧ мыйкӧ?!
— Ті вӧчанныд, дерт, сідзи, кыдзи тіянлы лоӧ бурджык, — вӧрзьӧдчытӧг, ньӧжйӧник вочавидзис Артур. — А кыдзи — сійӧ абу важнӧ.
— Абу важнӧ? — чуймӧмпырысь нюжӧдіс Джемс. Сылӧн гӧтырыс чеччис улӧс вылысь гораа сералігтырйи.
— Сідзкӧ, вот кыдзи?
Тайӧ абу важнӧ, абу важнӧ!
Джемс, ме чайта, ӧні ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм благодарность позьӧ виччысьны сысянь.
Ме висьтавлі тіянлы, мыйӧ вайӧдас папистскӧй авантюристкаяс дінӧ да налӧн челядь дінӧ бура относитчӧмыд.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык!
Оз ков, менам мусаӧй...
— Джемс, тайӧ йӧйталӧм!
Вывті ёна ми сентиментальничайтім!
Кутшӧмкӧ незаконнӧй кага, коді сюйсис миян семьяӧ кыдзи тыр правоа член!
Кад сылы тӧдны, коді вӧлі сылӧн мамыс!
Мыйла миянлы церемонитчыны католическӧй поп пикӧд?
Со — лыддьӧй!
Юлия кыскис зепсьыс нямралӧм бумага лист да швырнитіс-шыбитіс сійӧс пызан вомӧныс Артурлы.
Сійӧ паськӧдіс бумагасӧ да тӧдіс мамыслысь почерксӧ.
Кыдзи петкӧдліс датаыс, письмӧсӧ вӧлі гижӧма сы чужтӧдз нёль тӧлысь войдӧр.
Сэні висьтавсис верӧсыслы признайтчӧм йылысь.
Увдорас сулалісны кык кырымпас.
Артур ньӧжйӧник новлӧдліс синъяссӧ строкасянь строкаӧ, кытчӧдз эз во страница помӧдзыс, кӧні мамыслӧн дзӧрысь киӧн гижӧм букваяс бӧрын вӧлі увереннӧй кырымпас: «Лоренцо Монтанелли».
Кымынкӧ минута чӧж сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс бумага вылас.
Сэсся кыв ни джын шутӧг бӧр кусняліс листоксӧ да пуктіс пызан вылас.
Джемс чеччис да кутіс гӧтырсӧ киӧдыс.
— Но, Юлия, тырмас. Лэччӧй уліӧ, сёр нин.
А меным колӧ сёрнитыштны Артуркӧд кутшӧмсюрӧ делӧяс йылысь.
abu
abu
Кор Юлия, ассьыс шлейфсӧ кутігтыр, петіс комнатасьыс, Джемс тӧждысигтыр игналіс ӧдзӧссӧ да бӧр локтіс пызан дінын сулалысь улӧс дорӧ.
Артур пукаліс, кыдзи и водзті, вӧрзьӧдчытӧг да чӧв олігтыр.
— Артур, — заводитіс Джемс меліа (Юлия эз нин вермы кывны сійӧс). — Зэв жаль, мый ставыс тадзи артмис.
Тіянлы эськӧ оз ков вӧлі тӧдны тайӧс.
abu
Меным лӧсьыд аддзыны, мый ті кутанныд асьнытӧ татшӧм крепыда.
Юлия неуна скӧрмӧма...
Нывбабаяс вообщӧ частӧ...
Но, эновтам тайӧс.
Ме ог кӧсйы тіянкӧд лоны чорыд сьӧлӧмаӧн... —
Сійӧ ланьтіс, медым тӧдмавны, кутшӧм впечатление вӧчис сылӧн меліа сёрнитӧмыс.
Артур воддзамоз жӧ эз вӧрзьӧдчыв.
— Дерт, донаӧй менам, тайӧ гажтӧм история, — коставлӧм бӧрын водзӧ нуӧдіс Джемс, — и медбур не сёрнитны та йылысь.
Менам батьӧй вӧлі сэтшӧм бур сьӧлӧма, мый эз юксьы тэнад мамкӧд, кор сійӧ висьталіс батьлы аслас измена йылысь.
Сійӧ сӧмын корис, медым сійӧс ылӧдысь мортыс пыр жӧ эновтіс Италия.
Кыдзи ті тӧданныд, сійӧ муніс миссионеравны Китайӧ.
Личнӧ ме вӧлі прӧтив, медым ті аддзӧдчывлінныд сыкӧд сы воӧм бӧрын.
Но менам бать медбӧръя лунӧдзыс лэдзліс сійӧс занимайтчыны тіянӧс воспитывайтӧмӧн, но ӧти условиеӧн, медым сійӧ эз заводитлы аддзӧдчывны тіян мамкӧд.
Колӧ сетны налы справедливость — найӧ помӧдз колисны вернӧйӧн тайӧ условиеыслы.
Ставыс тайӧ зэв шогӧдана, но...
Артур лэптіс юрсӧ.
Вир пасыс ньӧти эз тӧдчы сы чужӧм вылын. Сійӧ лоӧма воск кодь еджыд.
— Оз-ӧ <ns>ка-жит-чы т-ті-янлы</ns>, — аслысног мыкталігтырйи, небыдика заводитіс сійӧ, — ставыс тайӧ <ns>выв-ті теш-ко-дьӧн</ns>?
— Тешкодьӧн? — Джемс вештіс пызан дорсьыс улӧссӧ да видзӧдіс Артур вылӧ; сійӧ дзикӧдз шай-паймуніс и эз вермы скӧравны.
— Тешкодьӧн, Артур?
Ті йӧйминныд?
Артур друг чатӧртіс юрсӧ да семдӧмӧн мӧдіс гораа серавны.
— Артур! — улӧс вылысь достоинствоӧн чеччигмоз горӧдіс почтеннӧй судовладелец. — Тіян кокни оласыд чуймӧдӧ менӧ.
Ӧтвет эз вӧв, а сӧмын кыліс кутны вермытӧм гора серам, мый весиг Джемс мӧдіс падъявны, абу-ӧ тані легкомыслиеысь мыйкӧ лёкджык.
— Дзик йӧй кодь, — нурбыльтіс сійӧ да, зывӧкпырысь пельпомсӧ лэптыштлӧм бӧрын, бергӧдчис да заводитіс восьлавны комнатаӧдыс ӧтарӧ-мӧдарӧ. — Збыльысь, Артур, ті омӧльджыкӧсь Юлияысь.
Тырмас серавнытӧ.
Ог жӧ вермы ме дежуритны тані войбыд!
Татшӧм жӧ ногӧн сійӧ вермис эськӧ шыасьны распятие дорӧ да тшӧктыны лэччыны сійӧс пьедестал вылысь.
Артур эз кывзы некутшӧм сӧветъяс.
Сійӧ век сераліс и сераліс.
— Тайӧ медбӧрти некытчӧ шогмытӧмтор, — комнатаӧд ветлӧдлӧмысь дугдӧм бӧрын шыасис Джемс. — Тыдалӧ, тіян нервъясыд вывті тшыксьӧмаӧсь, медым ті верминныд лоны тыр садяӧн тайӧ здукас.
Ме ог вермы сёрнитны тіянкӧд делӧ йылысь, ті кӧ водзӧ мӧданныд кутны асьнытӧ тадзи.
Пыралӧй аски ме дорӧ завтрак бӧрын.
А ӧні водӧй узьны.
abu
Сійӧ петіс да клопнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Ӧні лоас уліын истерика, — пос кузя сьӧкыд воськовъясӧн лэччигӧн ропкис Джемс. — Сэні, тӧдӧмысь, лоас на синва.
Йӧйталана серамыс кынмис Артур вомдоръясӧ.
Сійӧ кватитіс пызан вывсьыс мӧлӧт да уськӧдчис альковӧ распятие дорӧ.
Кыліс пасьмунӧм. Сійӧ воис ас садяс.
Сы водзын сулаліс тыртӧм пьедестал.
Мӧлӧтыс вӧлі киас на.
Кок улас джоджас туплясисны жугӧдӧм распятиелӧн торъясыс.
Сійӧ шыбитіс мӧлӧтсӧ.
— Кутшӧм тайӧ прӧстӧ! — шуис сійӧ да бергӧдчис. — А месӧ...
И кутшӧм йӧйӧн менам вӧвсьӧма! — Сьӧкыда лолалігтырйи сійӧ пуксис пызандорса улӧс вылӧ да топӧдіс кияснас юрсӧ.
Сэсся сійӧ чеччис, матыстчис мыссян доз дорӧ да кисьтіс юр вылас кувшинтыр кӧдзыд ва.
Успокоитчӧм бӧрын сійӧ бӧр муніс воддза местаас да кутіс мыйкӧ ёна думайтны.
И тайӧ пӧръясьысь, рабскӧй душаясыс вӧсна сылы лои терпитны яндысьӧм, скӧралӧм да отчаяние кузя став мучениеяссӧ...
Лӧсьӧді гез, кӧсйи джагӧдчыны, сы вӧсна мый вичкоса ӧти служитель вӧлӧма пӧръясьысьӧн.
Быттьӧкӧ оз ставныс найӧ пӧръясьны!
Тырмас, ставыс тайӧ коли бӧрӧ.
Ӧні сійӧ сюсьджык.
Сӧмын колӧ пыркнитны ас вывсьыс тайӧ няйтсӧ да заводитны выль олӧм.
Докъясын эмӧсь уна морскӧй суднояс.
Абу сьӧкыд дзебсьыны ӧти судно вылӧ да мунны кытчӧ окота: Канадаӧ, Австралияӧ, Капскӧй колонияӧ — абу ӧмӧй ӧткодь?
Абу важнӧ, кутшӧм странаӧ сійӧ веськалас, сӧмын эськӧ ылӧджык.
Сійӧ тӧдмасяс сэтчӧс олӧмнас, — оз кӧ кажитчы сійӧ сылы, видлас овны мӧд местаын.
Сійӧ кыскис портманетсӧ.
Сэні вӧлі комын куим паоли.
Немтор: сылӧн эм ещӧ дона часі.
abu
И вообщӧ тайӧ абу важнӧ: кыдзкӧ-мыйкӧ сійӧ аддзас петан туй.
Найӧ, тайӧ йӧзыс, кутасны корсьны, мӧдасны юасьны сы йылысь докъясын.
Колӧ найӧс ылӧдны, заставитны веритны, мый сійӧ кулі.
И сэки сійӧ лоӧ вӧльнӧй, лэбач кодь вӧльнӧй.
Артур ньӧжйӧник серӧктіс, кор думыштіс, кыдзи Бертонъяс кутасны корсьны сылысь шойсӧ.
Кутшӧм тайӧ ставыс тешкодь!
Сійӧ босьтіс бумага лист да гижис юрас воӧм первойя кывъяс:
«Ме вериті тіянлы енлы моз, а ті пӧръявлінныд менӧ нэм чӧжыд».
Сійӧ кусняліс листоксӧ да адресуйтіс Монтанеллилы.
Мӧд листок вылас сійӧ гижис: «Корсьӧй менсьым шойӧс Дарсенысь».
Сэсся шляпаасис да петіс комнатасьыс.
Мам портрет дінтіыс мунігӧн сійӧ видзӧдліс сы вылӧ, шпыньмуніс да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Мамыс ӧд сідзжӧ пӧръявліс сійӧс!
Ньӧжйӧник тувччалігтыр сійӧ прӧйдитіс коридорӧд да, ӧдзӧс вешняксӧ вештӧм бӧрын, воис ыджыд пемыд мраморнӧй пос вылӧ, коді йӧлӧгаӧн шыасьліс быд кышнитӧм вылӧ.
И пос кузяыс лэччигӧн сылы кажитчис, мый кок улас эрсвидзӧ шуштӧм юкмӧс.
Сійӧ вуджис двор вомӧн, зілис тувччавны кыдз позьӧ ньӧжйӧджык, медым не садьмӧдны Джиан Баттистаӧс, коді узис улі судтаас.
Пес видзан сарайын мышладор стенас вӧлі решёткаа ӧшинь.
Ӧшиньыс вӧлі каналлань банӧн и мусяньыс вӧлі нёль футысь не вылынджык.
Сылы тӧдвылас уси тайӧ ӧшиньыс и мый сімӧм решёткаыс ӧтилаті жугалӧма.
Позяс розьсӧ ыдждӧдны, медым сэті тӧрин.
Но решёткаыс вӧлӧма ён.
Артур парсаліс ассьыс кисӧ да косяліс дӧрӧм соссӧ.
abu
Медбӧрын сійӧ петіс улича вылӧ да кутіс гӧгӧр видзӧдавны. Улича вылын некод эз вӧв.
Чӧв олысь сьӧд канал зывӧк щель моз кыссис веськыд нильӧг стенъяс костті.
Сап пемыд гуӧн вермис кажитчыны тӧдтӧм мирыс, но ӧдвакӧ сэтысь аддзан сы мында омӧльтор да няйт, мыйта кольӧ сійӧ ас бӧрвылас.
Нинӧм йылысь жалитны, нинӧм вылӧ видзӧдлыны.
Бӧрвылӧ кольӧ олӧмлӧн визувттӧм нюр, кӧні тырыс пӧръясьӧм, лёк суклясьӧм да клящӧй дук, да сэтшӧм ляпкыд, мый сэтчӧ весиг он вермы вӧйны.
Татшӧм думъясӧн сійӧ муніс канал берегті, кытчӧдз эз пет Медичи дворецдорса ичӧтик площадь вылӧ.
Тайӧ таті Джемма котӧртіс сылы паныд долыд чужӧма, шевгӧдӧм кияса.
Со кӧтасьӧм каменнӧй тшупӧдъяс, кодъяс лэччӧдӧны канал дорӧ.
А со и крепость букшасьӧ няйт ва визь вылӧ.
abu
Векньыдик уличаясӧд сійӧ воис Дарсенӧдз, пӧрччис шляпасӧ да шыбитіс ваас.
Сійӧс, дерт, аддзасны, кор кутасны корсьны шойсӧ.
Сэсся сійӧ мӧдӧдчис берег пӧлӧн, думайтіс, мый сылы вӧчны водзӧ.
Ковмас мӧвпыштлыны, кыдзи дзебсьыны кутшӧмкӧ судно вылӧ.
Тайӧс вӧчны эз вӧв сэтшӧм кокни.
Дзик ӧтитор, мый сійӧ вермис вӧчны ӧні кежлӧ, — сійӧ мунны Медичилӧн зэв ыджыд важся мол дорӧ, а сэсся мунны сы вывті.
Сэні эм ӧти кабак.
Гашкӧ, удайтчас аддзыны кабаксьыс матросӧс да сёрнитчыны сыкӧд.
Докъяслысь воротасӧ вӧлі игналӧма.
Кыдзи прӧйдитны сэті, кыдзи не веськавны таможеннӧй чиновникъяс ки улӧ?
Сы деньгаӧн нинӧм вӧлі и думайтны ыджыд калым йылысь, кутшӧмӧс корисны эськӧ сылысь докъясӧ войын лэдзӧмысь, да ещӧ паспорттӧг.
И сыысь кындзи, мый бурыс, сійӧс вермасны тӧдны.
Сійӧ здукӧ, кор Артур муніс нёль маврлы бронзӧвӧй памятник дінті, докъяслы паныдӧн сулалысь важ керкаысь тыдовтчис мортлӧн мыгӧр.
Сійӧ матыстчис послань.
Артур пырысь-пыр жӧ тювкнитіс монумент сайӧ вуджӧрладорас, пуксис пемыдінас да видзчысигтыр кыйкнитлывліс пьедестал пельӧс сайсянь.
abu
abu
abu
abu
Кодзувъясӧн дзирдалысь небесаын, кыті кӧнсюрӧ шлывгисны жемчужнӧй кымӧръяс, тӧдчисны корабльяслӧн вуджӧръясыс, быттьӧ рабъяслӧн фигураяс, кодъясӧс дорӧма чепъясӧн да кодъяс весьшӧрӧ зільӧны шыбитны найӧс.
Керкаысь петӧм морт шатлалігтыр восьлаліс берег пӧлӧн да горштырнас сьыліс кутшӧмкӧ уличнӧй английскӧй сьыланкыв.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі корабль вылӧ локтысь код матрос.
Некӧн некод эз вӧв.
Артур петіс туй шӧрас. Кор сійӧ локтіс матӧджык, моряк дугдіс сьывнысӧ да сувтіс.
— Меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны, — шуис Артур итальянскӧй кыв вылын. — Ті гӧгӧрвоанныд, мый ме шуи?
Мортыс довкйӧдлыштіс юрнас.
— Весьшӧрӧ мекӧд сёрнитны тайӧ гӧгӧрвотӧм кыв вылас, — шуис сійӧ английскӧй кыв вылын.
А сэсся, лёкнога французскӧй кыв вылӧ вуджӧм бӧрын, скӧрысь юаліс: — Мый тіянлы месянь колӧ?
Мый ті потшинныд туйсӧ?
— Волӧй татчӧ здук кежлӧ.
Ме кӧсъя сёрнитыштны тіянкӧд.
— Со кыдз!
abu
А! Пурт, кӧнкӧ, сьӧрсьыныд?
— Абу, абу, мый ті!
Онӧ ӧмӧй ті аддзӧй, мый меным колӧ отсӧг?
Ме тіянлы мынтыся.
— А? Мый-й? Да ті и пасьтасьӧмныд франт моз.
Моряк бара кутіс сёрнитны английскӧй кыв вылын.
Сійӧ муніс вуджӧр сайӧ да нёровтчис монумент ӧграда бердӧ.
— Но, — шуис сійӧ бара варварскӧй французскӧй кыв вылын, — сідзкӧ, мый нӧ тіянлы колӧ?
— Меным колӧ мунны татысь.
— Вот мый!
Дзебсясянныд!
Кӧсъянныд, медым тіянӧс ме дзеби.
Тыдалӧ, мыйкӧ лёктор вӧчинныд.
Виинныд кодӧскӧ?
Тайӧ лӧсялана татчӧс йӧзлы!
Кытчӧ нӧ ті думайтанныд пышйыны?
Дерт нин онӧ полицейскӧй участокӧ?
Сійӧ серӧктіс, кыдзи серавлӧны кодъюраяс, да мигнитіс синбӧжнас.
— Кутшӧм судно вылысьӧсь ті?
— «Карлотта» вылысь.
Ветлӧдлӧ Ливорносянь Буэнос-Айресӧ.
Ӧтиладорас нуӧ вый, мӧдладорас — кучик.
Со эстӧн сійӧ, — и матрос индіс чуньнас мол пӧлӧныс. — Некытчӧ туйтӧм важ шылльӧ-мылльӧ.
— Буэнос-Айрес, ті шуанныд?
Дзебӧй менӧ кытчӧкӧ асланыд судно вылӧ.
— А уна-ӧ сетанныд?
— Да ог зэв уна.
Менам сӧмын кымынкӧ паоли...
— Оз артмы.
Ветымынысь этшаджык ог босьт.
И то донтӧм тіян кодь щӧгӧльлы.
abu
— Тіянлы кӧ кажитчис менам паськӧмӧй, верманныд вежсьыны мекӧд.
Ог жӧ вермы ме сетны тіянлы унджык сы серти, мыйта менам эм.
— Тіян эм часі.
Вайӧй сійӧс.
Артур кыскис дамскӧй зарни часі. Бӧрладор вевтас вӧліны инициалъяс «Г. Б.»
Часіыс вӧлі мамыслӧн.
Но абу ӧмӧй веськодь ӧні сылы ставыс?
— А-а! — часі вылӧ дзоргигтыр горӧдіс матрос. — Гусялін, кӧнкӧ?
Вай видзӧдла!
Артур тракнитіс кисӧ.
— Ог сет, — шуис сійӧ. — Ме сета тіянлы тайӧ часісӧ, кор ми лоам судно вылынӧсь, а ог водзджык.
— А, вӧлӧмкӧ, ті абу сэтшӧм йӧйӧсь, кыдзи кажитчӧ.
И всё-таки ог ӧшибитчы — тайӧ тіян медводдза проделка.
Сідз ӧд?
— Тайӧ менам делӧ.
А! Локтӧ дозорнӧй.
Найӧ пуксисны монумент сайӧ да виччысисны дозорнӧйлысь прӧйдитӧмсӧ.
Сэсся матрос сувтіс веськыда, тшӧктіс Артурлы вӧтчыны ас бӧрсяыс да мӧдӧдчис водзӧ.
Артур чӧв олігтыр восьлаліс сы бӧрся.
Матрос бӧр вайӧдіс сійӧс Медичи дворецдорса неправильнӧй формаа ичӧтик площадь вылӧ, сувтіс татчӧ пемыд пельӧсӧ да гусьӧник вашкӧдігтырйи шуис:
— Виччысьӧй тані.
— Кытчӧ ті мунанныд?
— Корсьны кутшӧмкӧ паськӧм.
Оз жӧ позь босьтны тіянӧс вирӧсь соснад!
Артур видзӧдліс дӧрӧм сос вылас, коді вӧлі косяссьӧма ӧшинь решёткаӧ.
Парсалӧм кисьыс кымынкӧ вир войт веськалӧма соскас.
Буракӧ, тайӧ мортыс чайтӧ сійӧс морт виысьӧн.
Но и мый нӧ?
Кодлы кутшӧм делӧ, мый думайтӧны сы йылысь?..
Недыр мысти матрос бӧр воис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв кыпыд.
Сійӧ вайис киняулас тубрастор.
— Вежсьӧй, — вашнитіс сійӧ, — да ӧдйӧджык.
Меным колӧ мунны корабль вылӧ.
Артур кутіс вежны паськӧмсӧ. Сійӧ зывӧкпырысь чукыртчыліс, кор инмӧдчис новлӧм паськӧмӧ.
Но, сійӧ вӧлӧма пӧшти сӧстӧм, кӧть и лёка пукаліс сы вылын да вӧлі грубӧй.
Кор сійӧ петіс югыдінас мӧд паськӧмӧн, матрос видзӧдліс сы вылӧ радпырысь да ошкӧм могысь важнӧя довкнитіс юрнас.
— Туйӧ, — шуис сійӧ. — Татчӧ.
Да энӧ шумитӧй.
Ассьыс паськӧмсӧ сой вылас ӧшӧдӧмӧн Артур мӧдӧдчис сы бӧрся пемыд переулокъясті чукльӧдлысь каналъяслӧн лабиринт пыр.
abu
abu
Матрос сувтіс пос дорӧ.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс, эз-ӧ казяв найӧс кодкӧ, да лэччис каменнӧй пос тшупӧдъяс кузя векньыдик пристаньӧ.
Пос улас катласис няйт пыж.
Сійӧ грубӧякодь тшӧктіс Артурлы чеччыштны сэтчӧ да водны, а ачыс пуксис ӧпаснӧйяс дорӧ да мӧдіс сынны гаваньлань.
Артур вӧрзьӧдчытӧг куйліс кӧтасьӧм нильӧг пӧвъяс вылын, паськӧм улын, кодӧс шыбитіс сы вылӧ матрос, да видзӧдіс на дінті кывтысь тӧдса стрӧйбаяс да уличаяс вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пыж сувтіс чепъясӧн кӧрталӧм мачтаяслӧн кузь рад водзӧ, кодъяс куйлісны пӧперегӧн канал пасьталаыс да потшисны таможня да крепостькостса векньыдик ва туйсӧ.
Киас пӧнара, очсалігтыр петіс унзіль чиновник да копыртчис ва весьтас.
— Тіян паспортыд!
Матрос сетіс сылы ассьыс бумагаяссӧ.
Юр вывтіыс вевттьысьӧмӧн Артур зілис не лолавны да сюся кывзіс налысь сёрнисӧ.
— Нинӧм шуны, буретш кад воны судно вылӧ, — броткис чиновник. — Кабаксянь, небось.
Эсійӧ мый пыжад?
— Важ паськӧм.
Ньӧби донтӧм-донысь.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ мыччис жилетка.
Чиновник лэдзис пӧнарсӧ да копыртчис, медым видзӧдлыны.
— Ладнӧ.
Позьӧ мунны.
Сійӧ лэптіс шлагбаум, и пыж мӧдіс кывтны водзлань пемыд ва вылын лайкъялігтыр.
Недыр мысти Артур чеччис да шыбитіс ас вывсьыс тряпьесӧ.
— Со сійӧ, менам корабльӧй, — дыр кад чӧж чӧв олігтыр сынӧм бӧрын вашнитіс матрос. — Локтӧй ме бӧрся и, главнӧйыс, энӧ шумитӧй.
Сійӧ кавшасис зэв ыджыд сьӧд чудовище палуба вылӧ, думсьыс видіс укшаль том мортӧс, кӧть Артур вӧлі винёв да эз вӧв сэтшӧм укшаль, кутшӧмӧн эськӧ вӧліны сы местаын мукӧд.
Корабль вылӧ кайӧм бӧрын найӧ кутісны видзчысьӧмӧн мунны сьӧд канатъяс пӧвстті и коркӧ воисны трюмӧдз.
Матрос ньӧжйӧник лэптыштіс вевтсӧ.
— Лэччӧй уліас! — вашнитіс сійӧ. — Здук мысти ме бӧр воа.
Тайӧ гуас вӧлі не сӧмын уль руа да пемыд, но и терпитны позьтӧм лёк дука.
Артур бӧрыньтчис: сійӧс пӧдтіс сісь кучик дукыс да чирӧм вый дукыс.
Но сэки сылы дум вылас уси карцер, и сійӧ зывӧктӧмпырысь кутіс лэччыны.
abu
abu
Кымынкӧ минута мысти матрос бӧр локтіс. Сійӧ мыйкӧ кутіс киас, но мый именнӧ — Артур эз вермы аддзыны пемыд вӧснаыс.
— Ӧні вайӧй деньгатӧ да часітӧ.
Ӧдйӧджык!
Пемыднас пӧльзуйтчӧмӧн Артур колис аслыс некымын монета.
— Вайӧй меным мыйкӧ сёйыштны. Менам зэв ёна сюмалӧ кынӧмӧй.
— Ме вайи.
Со.
Матрос сетіс сылы кувшин, из кодь чорыд кымынкӧ сукар да сола порсь яй кусӧк.
— Ӧні вот мый.
Аски асывнас воасны видлавны таможеннӧй чиновникъяс.
Тіянлы ковмас дзебсьыны тыртӧм бӧчкаӧ.
Куйлӧй лӧня, шыр моз, кытчӧдз ми огӧ петӧй восьса мореӧ.
Ме висьтала тіянлы, кор позяс петны.
Да видзчысьӧй, медым энӧ веськалӧй капитан син улӧ.
Но, ставыс!
Ваыд тіян надежнӧй местаын?
Бура узьны.
Трюм пӧдлассис.
Артур сувтӧдіс дона ва тыра кувшинсӧ безопаснӧй местаӧ да, тыртӧм бӧчка вылӧ кавшасьӧм бӧрын, кутіс горша сёйны порсь яй да сукар.
Сэсся читкыльтчис да первойысь юрбиттӧг водіс узьны.
Пемыдас сы гӧгӧр котралісны крысаяс.
Но унсӧ сылысь эз вермыны торкны ни налӧн дугдывтӧг чипсӧмыс, ни корабльлӧн качайтчӧмыс, ни маслолӧн лёк пӧдтан дукыс, ни аски лоан морскӧй висьӧм виччысьӧмыс.
Ставыс тайӧ сэтшӧм жӧ омӧля беспокоитіс сійӧс, кыдзи и эсійӧ жуглӧм, бырӧдӧм идолъясыс, кодъяслы тӧрыт на кевмыліс сійӧ.
МӦД ЧАСТЬ
abu
ПЕРВОЙ ГЛАВА
1846-ӧд вося июль тӧлысся ӧти рытӧ Флоренцияын, профессор Фабрицци керкаӧ чукӧртчисны этшаник йӧз, медым сёрнитны политическӧй удж водзӧ нуӧдӧм кузя план йылысь.
На пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны Мадзини партияысь, и найӧ требуйтісны демократическӧй республика да ӧтувтӧм Италия.
Мукӧдыс вӧліны конституционнӧй монархия дор сулалысьяс да унапӧлӧс либералъяс.
Но ставныс вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь тосканскӧй цензураӧн.
Популярнӧй профессор Фабрицци чукӧртіс тайӧ собраниесӧ да надейтчис, мый гашкӧ кӧть нин печатьлӧн сьӧкыд условиеясыс ӧтувтасны разнӧй политическӧй группаясса представительясӧс да заставитасны найӧс босьтчывны воӧдчыны лишнӧй зыксьытӧг кутшӧмкӧ определённӧй результатъясӧ.
Коли сӧмын на кык недель сысянь, кор папа Пий IX, престол вылӧ пуксьӧм бӧрын, лэдзис Папскӧй областьса политическӧй преступникъяслы паськыда нималысь амнистия но тайӧ актнас кыпӧдӧм либеральнӧй радлунлӧн гыясыс визувтісны нин став Италия пасьта.
Тосканаын тайӧ актыс вӧчис действие весиг правительство вылас.
Профессор Фабриццилы да ӧткымын флорентинецъяслы, политическӧй группаясса лидеръяслы, тайӧ кадыс кажитчис бурӧн сы вылӧ, медым веськӧдны став вын печать йылысь законъяс реформируйтӧм могысь.
abu
abu
abu
abu
Фабрицци библиотекаын, кӧні муніс собраниеыс, найӧ сёрнитісны ӧні, кутшӧм позиция вылӧ долженӧсь сувтны тайӧ кадас либералъяс.
— Зэв гӧгӧрвоана, мый миянлы колӧ используйтны моментсӧ, — нюркйӧдлана гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны олӧма нин дзор адвокат, коді пукаліс тані жӧ. — Мӧдысь миянлы не аддзыны татшӧм бур политическӧй конъюнктурасӧ, оз удайтчы кыпӧдны серьёзнӧй реформаяс требуйтӧм.
Но ӧдвакӧ памфлетъяс вермасны вайны буртор.
Найӧ сӧмын скӧрмӧдасны да повзьӧдасны правительствоӧс и некутшӧм ногӧн нин оз ышӧдны сійӧс миянлы пӧльза вылӧ.
А ӧд буретш бурногӧн миян вылӧ видзӧдӧмсӧ ми и кӧсъям шедӧдны.
Миянлы оз ков вунӧдны, мый, властьяс кӧ миян йылысь кутасны думайтны кыдзи опаснӧй агитаторъяс йылысь, миянлы нинӧм и артавны насянь отсӧг вылӧ.
— Сідзкӧ, мый жӧ ті миянлы шуанныд вӧчны?
— Миян распоряжениеын петицияяс.
— Великӧй герцоглы?
— Да. Печатьлысь свобода паськӧдӧм йылысь петицияяс.
Ӧшинь дорын пукалысь тӧлка тэрыб синъяса брюнет сералігтырйи бергӧдчис.
— Унатор ті шедӧданныд петицияяснад! — шуис сійӧ. — Кажитчис эськӧ, мый Ренцилӧн делӧыс должен нин вӧлі бурдӧдны быдӧнӧс татшӧм мечтаниеяссьыс.
— Ме сэтшӧма жӧ шогся, синьор, кыдзи и ті, сы вӧсна, мый миянлы эз удайтчы мездыны Ренциӧс выдайтӧмысь;
ме ог кӧсйы сёрнитны омӧльторъяс йылысь, но век жӧ ог вермы не думайтны, мый миян неудача лои миян ӧткымын членъяслӧн терпитны вермытӧм вӧсна да горячитчӧм вӧсна.
Ме, дерт, эг решитчы эськӧ...
— Став пьемонтецъяс нинӧм вылӧ некор оз решайтчыны, — скӧрысь торкис сійӧс брюнет. — Ог тӧд, мый ті шуанныд терпитны вермытӧмнас да горячитчӧмнас.
Онӧ-ӧ нин сійӧ осторожнӧй петицияяссӧ, кодъясӧс ми мӧдӧдлім?
Тайӧ, гашкӧ, Тосканалы да Пьемонтлы лоӧ горячитчӧмӧн, но Неапольын ми ог тадзи думайтӧй.
— Шуд вылӧ, — казьтыштіс пьемонтец, — неаполитанецъяслы лоӧ действуйтны сӧмын Неапольын.
— Тырмас, господа!
abu
Грассини гӧлӧсуйтӧ петицияяс вӧсна, а Галли — налы паныд.
А кыдзи ті думайтанныд, доктор Риккардо?
— Ме нинӧм омӧльсӧ ог аддзы петицияясысь, и Грассини кӧ гижас петиция, ме кырымася став сьӧлӧмсянь.
Но ме век жӧ ог думайт, медым позьӧ вӧлі шедӧдны татшӧм ногӧн унатор.
Мыйла эськӧ миянлы не пӧльзуйтчыны петицияясӧн и памфлетъясӧн?
— Да прӧстӧ сы вӧсна, мый памфлетъяс кыпӧдасны правительствоӧс миянлы паныд, и сійӧ оз веськӧд некутшӧм внимание миян петицияяс вылӧ, — шуис Грассини.
— Сійӧ и сідз оз веськӧд внимание. — Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн неаполитанец чеччис да матыстчис пызан дорӧ. — Онӧ веськыд туй вылын сулалӧй ті, господа.
Правительствокӧд соглашение нинӧм тіянлы оз сет.
Колӧ кыпӧдны народӧс.
— Шунытӧ кокни.
Кыдзи ті босьтчанныд тайӧ уджас?
— Тешкодь юасьны та йылысь Галлилысь.
Дерт, сійӧ заводитас сысянь, мый чегас цензорлысь сьылідзирсӧ.
— Ньӧти абу сідз, — шуис Галли. — Тіянлы сідзи и кажитчӧ, тіян водзын кӧ неаполитанец, мый сылы, пуртысь кындзи, оз сюрны некутшӧм мукӧдпӧлӧс аргументъяс.
— Эновтам тайӧс.
Мый ті кӧсъянныд предложитны?
Ньӧжйӧджык! Господа, внимание!
Галли кӧсйӧ сувтӧдны предложение.
Став обществоыс, коді вӧлі юксьӧма кык-куим морта группаяс вылӧ, кодъяс вензисны разнӧй пельӧсъясын, ӧні чукӧртчис пызан гӧгӧр, медым кывзыны Галлиӧс.
abu
— Господа, тайӧ абу предложение, а прӧстӧ меным юрӧ воис ӧти мӧвп.
Тӧданныд-ӧ, ме думайта, мый выль папа поведение кузя став тайӧ радлӧмъясас сайласьӧ опасность.
Сы вӧсна мый сійӧ кутіс нуӧдны выль политика да сетіс амнистия, унаӧн думайтӧны, мый миянлы колӧ поручитны асьнымӧс, ставнымӧс миянӧс, став Италиянымӧс святӧй отец попечение улӧ да сетны сылы нуӧдны миянӧс обетованнӧй му вылӧ.
Личнӧ ме, кыдзи и мукӧд, дась шензьыны выль папа вылӧ.
Амнистия вӧлі вывті тӧдчана актӧн.
— Его святейшество, ме эска, лыддяс асьсӧ ылалӧмаӧн... — скӧрпырысь заводитліс Грассини.
— Ланьтӧй, Грассини.
Лэдзӧй ораторлы сёрнитны! — торкис сійӧс Риккардо. — Тешкодь артмӧ, ті Галликӧд век ӧтарӧ вензянныд.
Дзик кань да пон кодьӧсь.
Водзӧ висьталӧй, Галли!
— Ме кӧсйи шуны, — выльысь заводитіс неаполитанец, — мый святӧй отец, кыв шутӧг, вӧчӧ тадз медбур думъяс олӧмӧ пӧртны кӧсйӧмӧн.
Мӧд вопрос, кыдзи удайтчас сылы нуӧдны реформаяссӧ.
Ӧні ставыс мунӧ шыльыда.
Став Италияса реакционеръяс, дерт, тӧлысь-мӧд кутасны пукавны спокойнӧя, кытчӧдз оз лӧнь амнистияӧн кыпӧдӧм возбуждениелӧн гыыс.
Но омӧля веритана, медым найӧ тыштӧг сетісны властьсӧ асланыс киясысь.
Менам личнӧй мнениеӧй сэтшӧм, мый тӧв шӧрӧдз иезуитъяс, грегорианецъяс да санфедистъяс и налӧн став кликаныс заводитасны вӧчавны выль лёкторъяс да бырӧдны отраваӧн ставнысӧ, кодъясӧс найӧ оз вермыны кыскыны ас дораныс.
— Тайӧ вывті лӧсялана.
— Сідзкӧ вот. Кутам-ӧ ми виччысьны, ӧти бӧрся мӧд петицияяс ысталӧмӧн, кытчӧдз Ламбручини да сылӧн свораыс оз убедитны великӧй герцогӧс подчинитны миянӧс иезуитъяслы, гашкӧ, ещӧ корас австрийскӧй гусаръясӧс видзӧдны порядок бӧрся да кутны миян пӧвстын дисциплина, либӧ ми пановтам найӧс да воспользуйтчам налӧн дженьыд кадся шӧйӧвошӧмӧн, медым первойяясӧн вӧчны удар?
— Висьталӧй миянлы, мыйын лоӧ тайӧ ударыс?
— Ме предложиті эськӧ заводитны нуӧдны иезуитъяслы паныд организованнӧй пропаганда да агитация.
— Да ӧд збыльвылассӧ тайӧ лоӧ война объявитӧм.
— Да ми эрдӧдам налысь интригаяссӧ да лёкторъяс вӧчны кӧсйӧмсӧ и шыӧдчам народ дорӧ, медым сійӧ ӧтувтчис тышкасьны иезуитъяскӧд.
— Но ӧд некутшӧм иезуитъяс йылысь тані оз кывсьы.
Мыйла нӧ сідзкӧ найӧс эрдӧднысӧ?
— Оз кывсьы?
Виччысьыштлӧй тӧлысь куим, и ті аддзанныд, мыйта петкӧдчасны найӧ.
Сэки вывті сёр лоӧ кутны налысь натисксӧ.
— Да.
Но, ті тӧданныд, медым кыпӧдны карса олысьясӧс иезуитъяслы паныд, ковмас сёрнитны явӧ.
А раз сідзи, то кутшӧм ногӧн ті мынтӧдчанныд цензураысь?
— Ме ог кут мынтӧдчыны.
Дугда сыкӧд артасьӧмысь.
— Сідзкӧ, ті кутанныд печатайтны кырымпастӧг.
Тайӧ зэв бур, но ми ставным имеитлім уна делӧ подпольнӧй печатайтчӧмкӧд, медым тӧдмасьны сыкӧд ещӧ ӧтчыд.
— Ме ог та йылысь кӧсйы шуны.
Ме эськӧ предложиті печатайтны памфлетъяс эг гусьӧн, а миян кырымпасъясӧн да миянлысь адресъяс индӧмӧн.
Медым преследуйтӧны, тырмас кӧ налӧн смеллуныс.
— Дзик некытчӧ шогмытӧм проект! — горӧдіс Грассини. — Тайӧ лоӧ — збоялӧм бӧрын сюйны юрнымӧс лев вомӧ.
— О, тіянлы нинӧмысь повнысӧ! — лёкысь торкис Галли. — Ми огӧ тшӧктӧй пукавны тіянлы тюрьмаын миян грекъяс вӧсна.
— Ӧвсьӧй чорыд кывъяс шуалӧмысь, Галли, — шуис Риккардо. — Тан сёрниыс мунӧ оз полӧм йылысь.
Ми сідз жӧ, кыдзи и ті, дасьӧсь пуксьыны тюрьмаӧ, сӧмын лоӧ кӧ мыйысь.
Но ӧд челядьру — веськӧдны асьтӧ опасность улӧ пустякъясысь.
Ме эськӧ ассянь кӧсйи вӧчны поправка висьталӧм предложение дінас.
— Кутшӧмӧс?
— Ме чайта, иезуитъяскӧд тышкасьӧмын позьӧ пыртны сэтшӧм ылӧдана способ, коді мездас миянӧс цензуракӧд зурасьӧмысь.
— Ог гӧгӧрво, кыдзи ті тайӧс вӧчанныд.
— Найӧ, кодъяс кутасны сёрнитны, сяммасны, ме эска, висьтавны мӧвпъяснысӧ кытшлӧдлӧмӧн, сідзкӧ...
— Цензор оз гӧгӧрво, ті кӧсъянныд содтыны.
Но тадз кӧ, то кыдзи ті верманныд надейтчыны, мый кутшӧмкӧ гӧль ремесленник либӧ крестьянин, кодъяс неграмотнӧйӧсь, вермасны гӧгӧрвоны збыль смыслсӧ?
Тайӧ абу делӧ.
— Мартини, мый ті шуанныд? — Профессор бергӧдчис сы дінын пукалысь ыджыд сьӧд тошка, паськыд пельпомъяса господин дорӧ да юаліс сылысь.
— Ме ог мӧд сёрнитны, кытчӧдз оз чукӧрмыны унджык фактъяс.
Колӧ вӧчны опыт да видзӧдлыны, мыйӧ сійӧ вайӧдас.
— А ті, Саккони?
— Меным эськӧ окота кывны, мый висьталас синьора Болла.
Сылӧн мӧвпъясыс век тӧдчанаӧсь.
Ставныс бергӧдчисны дзик ӧти нывбабалань, коді пукаліс диван вылын, ки вылас щӧканас мыджсьӧмӧн, да чӧв олігтыр кывзіс сёрнияссӧ.
Сылӧн вӧліны пыдӧ вӧйӧм, думыштчӧм сьӧд синъяс. А ӧні, кор сійӧ кыпӧдіс синъяссӧ, наын, кыв шутӧг, тӧдчис серам.
— Меным неуна абу лӧсьыд, мый менам думъясӧй оз тырвыйӧ лӧсявны некодкӧд, — шуис сійӧ.
— Век тадзи тіян овлӧ, — сёрниӧ сюйсис Риккардо, — но ставсьыс лёкджык сійӧ, мый ті пыр овланныд правӧсь.
— Ме тырвыйӧ сӧгласен, мый миянлы быть колӧ сідз либӧ тадз тышкасьны иезуитъяскӧд.
Оз кӧ удайтчы тайӧ ӧтипӧлӧс оружиеӧн, колӧ кутчысьны мӧдпӧлӧсӧ.
Кывйӧн шыӧдчӧм — слаб оружие, невеськыд тактикаыд сьӧкыд.
Но, а петицияяс — прӧстӧ челядь ворсӧм.
— Надейтча, синьора, — серьёзнӧя юаліс Грассини, — ті онӧ предложитӧй миянлы тыш нуӧдан сэтшӧм методъяс, кыдзи йӧзӧс виалӧм?
Мартини нетшкис ассьыс уссӧ, а Галли немъяндысьтӧг сераліс.
Весиг серьёзнӧй синьора Болла эз вермы кутчысьны нюммунӧмысь.
— Эскӧй, — шуис сійӧ, — ме кӧ вӧлі эськӧ сэтшӧм чорыд сьӧлӧма, медым думайтны татшӧм делӧяс йылысь, то ме абу нин, шуны кӧ, кага и эг мӧд эськӧ явӧ висьтавны на йылысь.
Медся виана оружиеыс, кутшӧмӧс ме тӧда, — сійӧ серам.
Миянлы кӧ удайтчас чорыда серавны иезуитъясӧс, заставитны народӧс серавны на вылын да наӧн лёкторъяс вӧчӧм вылӧ, — ми вир кисьттӧг шедӧдам победа.
— Эска, мый тайӧ тадзи, — шуис Фабрицци.
— Но ме ог гӧгӧрво, кыдзи ті кӧсъянныд пӧртны олӧмӧ ассьыныд планнытӧ?
— Мыйла ті чайтанныд, мый миянлы оз удайтчы пӧртны сійӧс олӧмӧ? — юаліс Мартини. — Сатира кокньыдджыка да регыдджык прӧйдитас цензура пыр быдпӧлӧс серьёзнӧйтор дорысь.
Ковмас кӧ гижны намёкъясӧн, то шӧркодь лыддьысьысь кокньыдджыка гӧгӧрвоас шуткалысь кыкнога смыслсӧ научнӧй экономическӧй очерклысь содержаниесӧ дорысь.
Сідзкӧ, синьора, ті предлагайтанныд, мый миянлы колӧ издавайтны сатирическӧй памфлетъяс либӧ лэдзны сатирическӧй газета?
Верма смела шуны: цензура некор оз лэдз газетатӧ.
— Ме думайта дзик ог сы йылысь.
Ме думайта, вӧлі эськӧ зэв пӧлезнӧ лэдзны да вузавны донтӧм-донысь либӧ весиг разӧдны дзик дон босьттӧг стихӧн либӧ прозаӧн гижӧм ичӧтик сатирическӧй листокъяс.
Миянлы кӧ эськӧ удайтчас аддзыны бур художникӧс, коді эськӧ гӧгӧрвоис миянлысь идеянымӧс, позис эськӧ лэдзавны тайӧ листокъяссӧ иллюстрацияясӧн.
— Вот вывті бур идея! Сійӧс кӧ сӧмын позяс пӧртны олӧмӧ!
Делӧыс сыын, мый босьтчыны кӧ нин татшӧм уджӧ, то колӧ вӧчны сійӧс бура.
Миянлы колӧ первокласснӧй сатирик.
А кытысь сійӧс босьтан?
— Ті зэв бура тӧданныд, — содтіс Лега, — мый миян пӧвстысь унджыкыс серьёзнӧй писательяс.
Кӧть кутшӧма ме ог пыдди пукты ассьыным обществонымӧс, но ме пола, мый юмористъясӧн лоны миян босьтчылӧмным кутас кажитчыны слӧнӧн, коді йӧктӧ тарантелла.
— Ме некор эг шулы, мый миянлы колӧ босьтчыны сэтшӧм уджӧ, кодӧс ми ог вермӧй вӧчны.
Менам кывъяслӧн смыслыс сэтшӧм, мый колӧ заводитлыны корсьны талантливӧй сатирикӧс, — сэтшӧмыс, тӧдӧмысь, сюрас Италияысь, — сетны сылы колана средствояс.
Сідзи нин гӧгӧрвоана, миян должен лоны уверенность, мый сійӧ кутас уджавны миянкӧд ӧти направлениеын.
— Но кытысь сійӧс аддзыны?
Ме верма лыддьӧдлыны чуньяс вылын став талантливӧй сатирикъяссӧ, но на пӧвстысь ни ӧти оз шогмы.
— Джустилӧн и сідз нин юрвывтыр уджыс.
Эм ӧти либӧ кык писатель Ломбардияын, но найӧ гижӧны миланскӧй диалект вылын.
— И сыысь кындзи, — шуис Грассини, — тосканскӧй народ вылӧ позьӧ действуйтны сӧмын крепыдджык средствоясӧн.
Ме эска, мый видзӧдны гражданскӧй да религиознӧй свобода йылысь серьёзнӧй вопрос вылӧ кыдзи шуткаяслы предмет вылӧ вӧлі эськӧ этшавылӧ политическӧй такт воштӧмӧн.
Флоренция абу фабрикаяслӧн да тӧргуйтысь предприятиеяслӧн кар, кыдзи Лондон, и абу роскошнӧя весь олан места, кыдзи Париж.
Тайӧ ыджыд историяа кар.
— Татшӧм вӧлі и Афины, — нюмъялігтыр торкис синьора Болла, — но Афиныса граждана вӧліны вывті ньӧжмыдӧсь, и ковмис Овод, медым ызйӧдны найӧс.
Риккардо кучкис кинас пызанӧ.
— А, Овод!
Кыдзи сійӧ миянлы эз усь тӧдвылӧ?
Ӧд тайӧ эм буретш сійӧ мортыс, коді колӧ миянлы!
— Коді сійӧ?
— Овод — Феличе Риварес.
Онӧ помнитӧй?
Муратори группаысь ӧти морт. Вот куим во нин, кыдзи сійӧ эновтіс Апеннины.
— О, ті тӧдлінныд тайӧ молодечьяссӧ?
Ме помнита, ті колльӧдінныд найӧс, кор найӧ мунісны Парижӧ.
— Да. Ме колльӧді Риваресӧс Ливорноӧдз да пуксьӧді сійӧс марсельскӧй пароход вылӧ.
Сійӧ эз кӧсйы кольччыны Тосканаӧ.
Сійӧ шуис, кор восстание вӧчны эз удайтчы, ӧні Тосканаын вӧчны нинӧм — позьӧ сӧмын серавны, — и мый сылы бурджык мунны Парижӧ.
abu
Но ме пӧшти верита, мый сійӧс кӧ ми корам, сійӧ эськӧ локтас, раз эм Италияын кутшӧмкӧ позянлун действуйтны.
— Кыдзи ті сійӧс шуинныд?
— Риварес.
Сійӧ, кажитчӧ, бразилец.
Ме тай наперво тӧда, мый сійӧ овлӧма Бразилияын.
Тайӧ зэв остроумнӧй йӧз пӧвстысь ӧти, кутшӧмъясӧс ме аддзылі.
abu
abu
abu
Чужӧмас ыджыд шрам, сабляӧн керыштӧмысь...
Тешкодь морт сійӧ;
но ме эска, мый сылӧн шуткаясыс сэки уна шудтӧм йӧзӧс видзисны тырвыйӧ отчаяниеӧдз воӧмысь.
— Оз-ӧ сійӧ гиж политическӧй набросокъяс французскӧй журналъясӧ <fra>Le Taon</fra> псевдоним улын?
— Да.
Унджыксӧ дженьыдик статьяяс да юмористическӧй фельетонъяс.
Апенниныса контрабандистъяс нимтӧмаӧсь сійӧс Оводӧн сылӧн ёсь кыв вӧсна, и сэксянь сійӧ кырымасьӧ тайӧ нимнас.
— Ме ӧттор-мӧдтор тӧда тайӧ господин йывсьыс, — серьёзнӧя шуис Грассини, — и ог вермы шуны, медым сійӧ, мый кывлі ме сы йылысь, вермис петкӧдлыны сійӧс бур боксянь.
Сылӧн кыв шутӧг эм синмӧ шыбитчана, ортсысянь кажитчана мывкыд, кӧть, ме чайта, сылысь талантсӧ вывтіджык донъялӧма.
Зэв вермас лоны, мый сылӧн и мужествоыс тырмымӧн.
Но сылӧн репутацияыс Парижын да Венаын абу на быд боксянь бур.
Сійӧс тырвыйӧ позьӧ шуны авантюристӧн, кодлӧн воддза олӧмас вӧлӧмаӧсь уна омӧльторъяс.
Сёрнитӧны, мый Дюпрэлӧн экспедицияыс босьтӧма сійӧс жаляддза кыськӧ тропическӧй Южнӧй Америкаса пустыняысь.
Кыдзи меным тӧдса, сійӧ некор абу вермылӧма лючки висьтавны, кутшӧм ногӧн сійӧ воӧма татшӧм состояниеӧдзыс.
А сёрнитны кӧ Апенниныын восстание йылысь, то быдӧн тӧдӧны, мый тайӧ гажтӧм делӧас участвуйтіс быдсяма сбродыс.
Ставӧн тӧдӧны, мый Болоньяын казнитӧмаяс вӧліны обыкновеннӧй преступникъяс, а эз мукӧдпӧлӧс йӧз.
Да и пышйысьясыслысь уналысь он вермы опишитны нравственнӧй обликсӧ.
Гӧгӧрвоана, мый участвуйтысьяс пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны бур сьӧлӧма йӧзӧн.
— На пӧвстысь ӧткымынъяс бура тӧдсаӧсь унакӧд накӧд, кодъяс пукалӧны ӧні тайӧ комнатаас, — торкис сійӧс Риккардо, и сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм. — Грассини, кокни лоны стрӧгӧн мукӧдъяс дорӧ, но оз ков вунӧдны, мый тайӧ «обыкновеннӧй преступникъясыс» сетісны олӧмнысӧ асланыс убеждениеяс вӧсна, а тайӧ унджык сыысь, мый ми сетім тіянкӧд.
— А ещӧ со мый, — содтіс Галли. — Коркӧ кӧ тіянлы выльысь кодкӧ кутас висьтавлыны парижскӧй сплетняяссӧ, висьталӧй сылы менам нимсянь, мый Дюпрэ экспедиция йылысь сійӧ ӧшибайтчӧ.
Ме личнӧ тӧда Мартельӧс, Дюпрэлысь адъютантсӧ, и кывлі сысянь налӧн став похождениеяс йывсьыс.
Збыль, мый найӧ аддзӧмаӧсь шӧйтысь Риваресӧс сійӧ местаясысь.
Сійӧ тышкасьӧма Аргентинскӧй республика вӧсна, сюрӧма пленӧ да пышйӧма.
Сійӧ шӧйтӧма-ветлӧдлӧма страна пасьталаті быдпӧлӧс костюмъясӧн, писькӧдчӧма бӧр Буэнос-Айресӧ.
Но сійӧ версияыс, код серти артмӧ, мый экспедиция сійӧс босьтӧма жаляддза, — дзик ставнас сӧрӧм.
Экспедицияысь висьмӧма переводчикыс и должен вӧлӧм бӧр мунны. Некод вӧлӧм оз вермы сёрнитны сэтчӧс наречиеяс вылын.
Переводчик пыдди корӧмаӧсь Риваресӧс, и сійӧ ветлӧдлӧма экспедициякӧд куим во чӧж да исследуйтӧма Амазонкалысь притокъяссӧ.
Мартель меным висьтавліс, кыдзи ассьыс чорыд убеждение, мый налы эськӧ некор эз удайтчы помӧдз пӧртны олӧмӧ ассьыныс могсӧ, накӧд кӧ эз вӧв Риварес.
— Коді кӧть эз вӧв сійӧ, — сюйсис сёрниӧ Фабрицци, — но мыйкӧ должен жӧ лоны выдающӧйсяыс мортлӧн, коді вермис кыскыны ас дорас — а тадзи тайӧ и вӧлі — сэтшӧм кык ветеранӧс, кыдзи Мартельӧс да Дюпрэӧс.
Кыдзи ті думайтанныд, синьора?
— Ме дзик нинӧм ог тӧд тайӧ морт йывсьыс.
Ме вӧлі Англияын, кор пышйысьяс прӧйдитӧмаӧсь Тосканат.
Но сы йылысь кӧ сёрнитӧны бура найӧ, кодъяслы ковмис куим во чӧж странствуйтны сыкӧд, да восстаниеын сыкӧд участвуйтысь ёртъясыс, то тайӧ нин тырмымӧн.
— Сылӧн ёртъяс йылысь и сёрнитны нинӧм, — шуис Риккардо, — Риваресӧс радейтісны дзик ставӧн, Мураторисянь медся дикӧй горецъясӧдз!
Таысь кындзи, Орсинилӧн сійӧ личнӧй друг.
Правда, Парижын сы йылысь висьтавлӧны быдсяма лӧсявтӧмторъяссӧ, но ӧд морт кӧ оз кӧсйы имеитны врагъясӧс, сійӧ не должен лоны политическӧй сатирикӧн.
— Ме ог тырвыйӧ верит, но меным кажитчӧ, ме коркӧ ӧтчыд аддзысьлі сыкӧд сэки, кор пышйысьяс сувтлісны татчӧ, — шуис Лега. — Сійӧ гӧрба либӧ чотӧ, либӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
Профессор кыскис письменнӧй пызан йӧр, босьтіс бумага чукӧр да кутіс листавны найӧс.
— Меным помнитсьӧ, менам тані кӧнкӧ эм сылӧн приметаяс йылысь полицияӧн гижӧм бумага.
Ті помнитанныд, кор налы удайтчис пышйыны да дзебсьыны гӧраясса проходъясӧ, вӧлі быдлаӧ ысталӧма налысь приметаяссӧ, а кардинал — кыдзи шуӧны тайӧ негӧдяйсӧ? — да, кардинал Спинола весиг кӧсйысьліс сетны награда, коді кутас Риваресӧс.
Риварес йылысь да тайӧ полицейскӧй бумага йывсьыс эм зэв бур висьт.
Сійӧ пасьталӧма салдатскӧй форма да шӧйтӧма странаӧд быттьӧкӧ карабинер, кодӧс ранитӧмаӧсь служебнӧй обязанностьяс олӧмӧ пӧртігӧн да коді корсьӧ ассьыс отрядсӧ.
И збыльысь, сійӧ паныдасяс отрядкӧд, сӧмын шпионъяслӧн отрядкӧд, кодӧс ыстӧма Спинола.
Лунтыр сійӧ мунас накӧд ӧти доддьын, висьтавлас налы весьӧпӧртана историяяс сы йылысь, кыдзи сійӧс босьтӧмаӧсь пленӧ бунтовщикъяс да кыдзи сійӧс нуӧдасны гӧраясӧ — тайӧ разбойникъясыслӧн дзебсянінӧ; висьталӧма, кутшӧм ёна пытайтӧмаӧсь сійӧс.
Найӧ петкӧдлӧмаӧсь Ривареслы бумага, кытчӧ гижалӧма сылысь приметаяссӧ.
Сійӧ зэв унатор сӧрӧма «юр вундысь» йылысь, кодӧс нимтӧны Оводӧн.
Сэсся, войнас, кор найӧ водӧмаӧсь узьны, сійӧ кисьтӧма налӧн порок дозйӧ ва ведра, зепъяс тырыс сюялӧма сёян-юан Да боевӧй припасъяс и пышйӧма...
А со и бумагаыс, — висьтсӧ помавтӧг шуис Фабрицци: — «Феличе Риварес, нимтӧны Оводӧн.
Арлыдыс — ар комын кымын.
Чужан местаыс — абу тӧдса, но ӧткымын даннӧйяс серти — Южнӧй Америка.
Профессияыс — журналист.
Неыджыд тушаа.
Сьӧд юрсиа.
Сьӧд тошка.
Мугов чужӧма.
Гӧлубӧй синъяса.
Плешкыс — паськыд, квадратнӧй.
Ныр, вом, щӧка...»
Да, со ещӧ: «Торъя приметаяс: чотыштӧ веськыд кокнас.
Шуйга киыс абу тырбур: оз тырмы кык чунь.
Чужӧмас бурдтӧм рана туй.
Мыкталӧ».
Сы бӧрын содтӧма: «Зэв бура лыйсьӧ, — арестуйтігӧн колӧ лоны осторожнӧйӧн».
— А ӧд шензьӧданатор, мый татшӧм гижӧд дырйи сылы удайтчӧма пӧръявны сійӧс корсьысь отрядӧс.
— Мездіс сійӧс, кыв шутӧг, сӧмын смеллуныс.
Казялісны кӧ эськӧ, сійӧ, дерт, пӧгибнитіс.
Сылы удайтчӧ мынтӧдчыны быдпӧлӧс положениеысь сы вӧсна, мый сійӧ кужӧ кор колӧ петкӧдлыны асьсӧ дӧверие внушайтысь, мыжтӧм мортӧн.
Но сідзкӧ, господа, мый жӧ ті думайтанныд предложение йывсьыс?
Риварес, кажитчӧ, тырмымӧн тӧдса миян пӧвстысь ӧткымынъяслы.
Прикажитанныд юӧртны сылы, мый ми сы отсӧглы лоам радӧсь тані места вылын, али онӧ?
— Ме чайта, — шуис Фабрицци, — сійӧс первой колӧ тӧдмӧдны миян планӧн да юавны, сӧгласен абу сійӧ сыкӧд.
— О, веритӧй, сійӧ сӧгласитчас, сёрниыс кӧ мунӧ иезуитъяслы паныд тышкасьӧм йылысь.
Сійӧ — медся неммиритчытӧм антиклерикал, кутшӧмъясӧс ме сӧмын аддзылі.
abu
— Сідзкӧ, ті гижанныд сылы, Риккардо?
— Дерт жӧ.
Сӧмын думыштла, кӧні ӧні сійӧ.
Кажитчӧ, Швейцарияын.
Инас ӧшйытӧм морт: дугдывтӧг кочуйтӧ.
Но, а шуны кӧ памфлетъяс йылысь...
Найӧ кутісны ёна вензьыны.
Кор ставныс мӧдісны разӧдчыны, Мартини матыстчис синьора Болла дінӧ,
— Ме колльӧда тіянӧс, Джемма.
— Аттьӧ.
Меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд делӧяс йылысь.
— Бара мыйкӧ адресъяс кузя? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Нинӧм серьёзнӧйыс.
Но всё-таки, меным кажитчӧ, ӧні колӧ ӧттор-мӧдтор вежны.
Тайӧ недельын почта кольӧдӧма кык письмӧ.
И ӧтиыс и мӧдыс ньӧти абу важнӧйӧсь, и тайӧ кольӧдӧмыс, гашкӧ, прӧстӧй случайность.
Но миянлы оз позь рискуйтны.
Полиция кӧ босьтас подозрение улӧ миянлысь кӧть ӧти адрес, миянлы колӧ пыр жӧ вежны найӧс.
— Ме вола тіян ордӧ аски.
Ті талун мудзӧмныд.
— Ме эг мудз.
— Сідзкӧ, бара мыйыськӧ расстроитчинныд?
— Эг, прӧстӧ сідз, нинӧм торъяыс.
МӦД ГЛАВА
— Кэтти, гортас абу синьора Болла?
— Да, сударь, сійӧ пасьтасьӧ.
Пырӧй, пӧжалуйста, гостинӧйӧ, сійӧ локтас некымын минута мысти.
Катти нуӧдіс воысь мортӧс гостинӧйӧ.
Мартиниӧс сійӧ радейтліс.
Мартини сёрнитіс английскӧй кыв вылын — дерт, кыдзи иностранец, но век жӧ бура; сылӧн эз вӧв мода пукавны час войӧдз да, кӧзяйка мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, горштырнас сёрнитны политика йылысь, кыдзи тайӧс частӧ вӧчлісны мукӧдъяс;
а главнӧйыс — сійӧ волывліс Девонширӧ, медым поддержитны барыняӧс сылы медся сьӧкыд кадӧ, кор сылӧн кулі кагаыс да куланвыйын вӧлі верӧсыс.
Ещӧ сэксянь на тайӧ кыз, укшаль, чӧв олысь мортыс Кэттилы лои семьяса сэтшӧм жӧ членӧн, кыдзи и дыш сьӧд каньыс, коді куйліс тайӧ здукӧ Мартини водзын.
А кань видзӧдіс Мартини вылӧ, кыдзи гортса обстановкаса колана вещь вылӧ.
abu
Кань да Мартини костын дружбаыс пансис нин важысянь.
Кор сійӧ вӧлі каньпиӧн на, а сылӧн кӧзяйкаыс вӧлі сэтшӧма висьӧ, мый сылы эз вӧв каньпиӧдз, Мартини босьтчис дӧзьӧритны сійӧс да кӧрзинаын вайис Англияысь.
И сэксянь дыр кадся опытыс помӧдз убедитіс каньӧс, мый тайӧ ош кодь дурк мортыс — сэтшӧм друг, код вылӧ позьӧ надейтчыны.
— Кутшӧм лӧсьыда ті пуксьӧмныд кыкнанныд, — комнатаӧ пыригӧн шуис Джемма.
Мартини видзчысигтыр лэдзис водзсьыс каньсӧ.
— Ме локті водзджык, — шуис Мартини, — надейтчи, мый ті юкталанныд менӧ чайӧн туйӧ петӧм водзвылын.
Сэні, колӧ чайтны, лоӧ вывті уна йӧз, и Грассини оз верд миянӧс прамӧй ужынӧн.
Тайӧ аристократическӧй керкаясас некор оз кужны вердны.
— Но вот, — сералігтыр шуис Джемма, — тіян сэтшӧм жӧ ёсь кывныд, кутшӧм и Галлилӧн.
Коньӧр Грассинилӧн тырмымӧн и аслас грекъясыс, медым мыжавны ещӧ сійӧс и сыысь, мый сылӧн гӧтырыс — омӧль кӧзяйка.
Но, а чай пырысь-пыр жӧ лоӧ дась.
abu
abu
— А ті, ме аддза, решитчӧмныд век жӧ пасьтавны тайӧ вывті бур платьенытӧ.
Ме полі, мый ті вунӧданныд сы йылысь.
— Ме ӧд кӧсйыси тіянлы, мый пасьтала сійӧс, кӧть татшӧм рытлы сійӧ, пӧжалуй, вывті шоныд.
— Но, Фьезолеын лоӧ ёна ыркыдджык,
а тіянлы нинӧм оз мун татшӧмасӧ, кыдзи еджыд кашемир.
Ме вайи тіянлы тайӧ платьеыслы лӧсялана цветъяс.
— О, кутшӧм мичаӧсь розаясыс!
Ме сэтшӧма радейта найӧс.
Но найӧс бурджык пуктыны ва пытшкӧ, ме ог любит новлыны цветъяс.
— Но вот. Тайӧ тіян суевернӧй фантазия.
— Збыльысь абу.
Но, ме чайта, налы лоӧ вывті гажтӧм коллявны рытсӧ татшӧм жугыль особалы платьеас сатшкӧмӧн.
— Пола, мый миянлы гажтӧм лоӧ тайӧ вечер вылас.
Сёрнияс лоӧны зэв неинтереснӧйӧсь.
— Мыйла нӧ?
— Мыйтакӧ сы вӧсна, мый ставыс, мый йылысь казьтыштас Грассини, лоӧ сэтшӧм жӧ чусыдӧн да неинтереснӧйӧн, кутшӧм сійӧ и ачыс.
— Но, тырмас тіянлы кывтӧ песны. Вывті абу лӧсьыд сёрнитны тадзи сійӧ морт йывсьыс, код ордӧ ми мунам гӧститны.
— Ті, кыдзи и век, правӧсь, синьора.
Но, тадз ме шуа: лоӧ гажтӧм, сы вӧсна мый джын интереснӧй йӧзыс оз воны.
— Мыйӧн тайӧс объяснитны?
— Ме ачым ог тӧд:
ӧтияс мунӧмаӧсь карсьыс, мӧдъяс висьӧны, либӧ ещӧ мыйкӧ.
Лоасны, дерт, кык-куим посланник, кымынкӧ немецкӧй учёнӧй да, кыдзи и век, туристъяслӧн да роч князьяслӧн неопределённӧй группа.
Ещӧ кодкӧ литературнӧй мирысь, вит-ӧ-квайт французскӧй офицер
и сэсся некод, кыдзи меным тӧдса, не лыддьыны кӧ выль сатирикӧс.
Сійӧ выступайтӧ интереснӧй новинка пыдди.
— Выль сатирик?
Кыдзи?
Риварес?
Но меным кажитчӧ, мый Грассини ньӧти оз ошкы сійӧс.
— Да, тайӧ сідз;
но та йылысь кӧ ёна сёрнитӧны да тайӧ мортыс карын, Грассинилы, дерт, окота лоӧ, медым обществоса выль левӧс вӧлі петкӧдлӧма йӧз водзын ставсьыс войдӧр сы керкаын.
Да и, веритӧй, Риварес нинӧм абу кывлӧма сы йылысь, кыдзи сы вылӧ видзӧдӧ Грассини.
Правда, сійӧ вермас гӧгӧрвоны: морт сійӧ сюсь.
— А ме ог и тӧд вӧлі, мый сійӧ тані нин!
— Сійӧ воӧма тӧрыт...
А со и чай.
Энӧ тӧждысьӧй, энӧ чеччӧй, ме мычча тіянлы чайниксӧ.
Мартини некӧн эз чувствуйтлы асьсӧ сэтшӧм бура, кыдзи тайӧ ичӧтик гостинӧяс.
Джеммалӧн бура обращайтчӧмыс, сійӧ, мый тайӧ нывбабаыс дзик сьӧлӧмсяньыс оз подозревайт Мартини вылын ассьыс властьсӧ, сы дружбалӧн прӧстлуныс да мелілуныс — ставыс тайӧ вӧлі Мартинилӧн гажтӧм олӧмын быттьӧ кыпыд югӧрӧн.
И быдпӧрйӧ, кор Мартинилы лолі торъя шог, сійӧ, удж помалӧм бӧрын, волывліс Джемма ордӧ да пукаліс шынитӧв да видзӧдіс, кыдзи сійӧ копыртчӧма вурсян весьтӧ либӧ кисьталӧ чай.
Джемма некор эз юасьлы сылысь, мыйла шогсьӧ, эз висьтавлы, мый жалитӧ сійӧс.
И век жӧ Мартини мунліс сы ордысь успокоитчӧмаӧн, асьсӧ чувствуйтіс, мый «ӧні сійӧ вермас нюжӧдны ещӧ недель-мӧд», кыдз сійӧ шулывліс та йылысь.
Джемма, кӧть и ачыс тайӧс эз тӧд, вӧлі мортӧн, коді вермис бурӧдны сьӧлӧмтӧ, и кор, кык во сайын, Мартинилысь медбур ёртъяссӧ вӧлі предайтӧма Калабрияын да лыйлӧма кӧинъясӧс моз, гашкӧ Джеммалӧн чорыда веритӧмыс и спаситіс Мартиниӧс дзикӧдз шӧйӧвошӧмысь.
Воскресеньеясӧ сійӧ корсюрӧ волывліс асывнас «сёрнитыштны делӧ йылысь», мӧдногӧн кӧ — Мадзини партиялӧн практическӧй удж йылысь, а найӧ кыкнанныс вӧліны тайӧ партияса активнӧй членъясӧн.
Сэки Джемма лолі дзик мӧдпӧлӧс мортӧн: веськыда сёрнитысь, зэв логичнӧй, быд боксянь пунктуальнӧй да дзик справедливӧй мортӧн.
Коді тӧдіс сійӧс сӧмын партийнӧй удж кузя, найӧ лыддисны сійӧс прӧстӧ бура тренируйтчӧм да дисциплинированнӧй работникӧн, дӧвериелы тырвыйӧ достойнӧй, смел да быд боксянь колана членӧн, но нинӧмӧн торъявтӧм да синмӧ шыбитчытӧм существоӧн.
«Сійӧ чужлӧма заговорщицаӧн, ми вок коддемыд ковмас сы пыдди дюжина; но зато и унджыксӧ виччысьны нинӧм», — тадзи сёрнитіс сы йылысь Галли.
Сьӧкыд вӧлі тӧдмавны тайӧ Джеммаас сійӧ «мадонна Джеммасӧ», кодӧс сэтшӧм бура тӧдіс Мартини.
— Но, кутшӧмджык нӧ тіян выль сатирикныд? — юаліс сійӧ пельпом вомӧныс видзӧдлігтыр, сы вӧсна мый вӧлі восьтӧ буфет. — Со тіянлы, Чезаре, сакар, а со и сакаралӧм фрукты.
А мыйла нӧ, юавсьӧ, революционеръясыс сэтшӧма радейтӧны юмовсӧ?
— Кодъяс абу революционеръяс, найӧ радейтӧны жӧ юмовтӧ, но сӧмын лыддьӧны некытчӧ шогмытӧмӧн висьтавны та йылысь...
Сідзкӧ, висьтавны тіянлы выль сатирик йылысь?
Тӧданныд, тайӧ сэтшӧм морт, мый обыкновеннӧй нывбабаяс кутасны вӧтасьны сійӧс войяснас, а тіянлы сійӧ оз во сьӧлӧм выланыд.
Тайӧ аслыссяма профессиональнӧй остряк, но чорыд кывъя остряк. Сійӧ шӧйтӧ свет пасьтала да ещӧ новлӧдлӧ сьӧрсьыс лӧсьыдіник балетнӧй танцовщицаӧс.
— Мый ті кӧсъянныд шуны?
Гашкӧ, тайӧ танцовщицаыс — миф?
Гашкӧ, тіян прӧстӧ лёк настроениеныд да кӧсъянныд сы моз жӧ лёкысь кеслыны пиньтӧ.
— Ен мед видзас менӧ!
Некутшӧма.
Балетнӧй танцовщицаыс збыль морт и сэк жӧ грубӧй мичлун радейтысьяслы вель мича.
Аслам менам мӧдпӧлӧсджык вкусӧй.
Сійӧ венгерскӧй цыганка либӧ мыйкӧ сэтшӧм сяма — тадз шуӧ Риккардо.
Галицияса кутшӧмкӧ провинциальнӧй театрысь.
Но тайӧ господиныс, тыдалӧ, нинӧмысь оз яндысь: сійӧ пыртӧ танцовщицасӧ обществоӧ сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сійӧ сылӧн рӧдня.
— Но мый нӧ, сыладорсянь зэв бур, мый сійӧ босьтӧма нывсӧ ас дорас сэтшӧм средаысь.
abu
— Ті верманныд, дерт, дона мадонна, видзӧдны вещьяс вылӧ татшӧм ногӧн, но общество оз тадзи видзӧд.
Ме чайта, унджык светскӧй йӧзыс оз кутны торъя радуйтчыны сы вылӧ, мый сійӧ тӧдмӧдӧ найӧс аслас любовницакӧд.
— Кытысь найӧ вермасны тӧдны та йылысь, ачыс кӧ нинӧм оз висьтавлы?
— Тайӧс пыр жӧ казялан; ті асьныд гӧгӧрвоанныд, аддзанныд кӧ танцовщицасӧ.
Но, ме чайта, сатириклӧн оз тырмы смеллуныс вайӧдны сійӧс Грассини ордӧ.
— Да сэтчӧ сійӧс эз и примитны эськӧ.
Синьора Грассини абу сэтшӧм нывбаба, медым татшӧм ногӧн торкны приличиеяс.
Но меным окота вӧлі тӧдмавны Риварес-сатирик йылысь, а ньӧти эз сылӧн частнӧй олӧм йылысь.
Сылы гижлӧмаӧсь нин, кыдзи меным висьтавліс Фабрицци, и сійӧ сӧгласитчӧма воны да заводитны тані иезуитъяслы паныд кампания.
Тайӧ медбӧръятор, мый ме кывлі.
Став тайӧ недель чӧжыс вӧлі сы мында удж...
— Ме зэв этша верма содтыны сы дорӧ, мый ті тӧданныд.
Деньга кузя, тыдалӧ, абу некутшӧм сьӧкыдлун, кыдзи ми повлім ӧти кадӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, оз нуждайтчы и дась уджавны дон босьттӧг.
— Сідзкӧ, сылӧн эмӧсь средствояс?
— Буракӧ.
Кӧть тайӧ омӧля лӧсялӧ сыкӧд, мый ми сэки кывлім Фабрицци ордын. Помнитанныд, сэні висьталісны, кутшӧм омӧль состояниеын сійӧс аддзӧма Дюпрэлӧн экспедицияыс?
Но, шуӧны, сылӧн эмӧсь пайяс бразильскӧй рудникъясын, и сэсся сылӧн, кыдзи фельетонистлӧн, вӧлӧма вывті ыджыд успех Парижын да Венаын.
Сійӧ, буракӧ, зэв бура тӧдӧ этшавылӧ квайт кыв, и сійӧ кӧ кольччас татчӧ, тайӧ оз мешайт сылы и водзӧ гижны иностраннӧй газетаясӧ.
Ӧд иезуитъясӧс видӧмыс оз босьт сылысь став кадсӧ.
— Тайӧ збыль...
Но миянлы, Чезаре, кад мӧдӧдчыны.
Ме сӧмын приколита розаяс.
Виччысьыштлӧй ӧти здук.
Джемма котӧрӧн кайис вылі судтаас да регыд мысти бӧр воис, лифас приколитӧма розаяс, а юр вылас плавгӧма сьӧд испанскӧй прӧшвиысь кузь шарп.
Мартини видзӧдліс сы вылӧ кыдзи художник да шуис:
— Ті настӧящӧй царица — великӧй да мудрӧй царица Савская.
— Но, ті менӧ ньӧти онӧ радуйтӧй татшӧм сравнениенад, — сералігтыр шуис Джемма. — Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, мыйта ме пукті вын, медым лоны типичнӧй светскӧй дамаӧн!
Кутшӧм нӧ тайӧ заговорщица, сійӧ кӧ царица Савская кодь.
Сійӧ сӧмын кыскас шпионъяслысь вниманиесӧ.
— Всё равно, кӧть кутшӧма энӧ зільӧй, тіянлы оз удайтчы лоны кокни руа светскӧй дама кодьӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мартини вӧлӧма прав, кор висьталіс, мый раут лоӧ уна йӧза да гажтӧм.
Литераторъяс корсюрӧ шыасьлісны ӧта-мӧд дінас да, тыдалӧ, став надея воштӧмӧн гажтӧмчисны, а опишитны позьтӧм туристъяс да роч князьяс шӧйтісны комнатаысь комнатаӧ, юасисны мӧда-мӧдныслысь, кодъяс татшӧм тайӧ знаменитостьясыс, да зілисны панны тӧлка сёрни.
Грассини принимайтіс гӧстьясӧс торъя вежлива.
Кор сійӧ аддзис Джеммаӧс, сылӧн зумыш чужӧмыс быттьӧ ловзис.
Збыльвылассӧ Грассини эз радейт сійӧс да весиг полыштіс, но гӧгӧрволіс, мый Джемматӧг сылӧн салоныс тӧдчымӧн лои эськӧ гажтӧмджыкӧн.
Грассинилӧн делӧяс мунісны бура, сылы удайтчис выдвинитчыны аслас профессия кузя и ӧні, кор сійӧ лои озыр да паськыда тӧдса, сылӧн идеалӧн вӧлі вӧчны ассьыс керкасӧ интеллигентнӧй да либеральнӧй обществолы центрӧн.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ вӧччӧм ичӧтик нывбабаыс, код вылӧ сійӧ немдумышттӧг гӧтрасис томдырйиыс, нинӧм абусӧ больгӧмнас да нярмунӧм мичлуннас оз туй ыджыд литературнӧй салонӧ кӧзяйка пыдди.
Сы вӧсна, кор Грассини надейтчис Джемма воӧм вылӧ, сійӧ веськыда вермис шуны, мый вечерыс лоӧ удачнӧй.
Джеммалӧн спокойнӧй да лӧсьыдіник манераясыс пыртлісны обществоӧ простота, и сылӧн сэні волӧмыс нин, кажитчис Грассинилы, бырӧдліс сійӧ вульгарностьсӧ, коді век вӧвлі сы керкаын, кыдзи ачыс думайтліс.
Синьора Грассини встретитіс Джеммаӧс зэв бура.
— Кутшӧм ті талун лӧсьыдӧсь! — сылысь еджыд кашемир платьесӧ скӧрысь да критическӧя видзӧдіг гораа вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Сійӧ став сьӧлӧмсяньыс ненавидитіс Джеммаӧс, ненавидитіс самӧй сыысь, мыйысь Мартини радейтліс сійӧс: спокойнӧй характерсьыс, серьёзнӧй веськыдлунсьыс, лючкиа-бура мӧвпалӧмсьыс, весиг чужӧм выражениесьыс.
А кор синьора Грассини ненавидитліс нывбабаӧс, сійӧ петкӧдліс тайӧс сы дорӧ ёна любезничайтӧмӧн.
Джемма бура тӧдіс став тайӧ комплиментъяслы да нежничайтӧмлы донсӧ да эз пыдди пуктыв найӧс.
Сійӧ, мый шусьӧ «петавны светӧ», Джеммалы вӧлі мудзтӧдана да гажтӧм уджӧн, кодӧс быть лоӧ вӧчны быд заговорщиклы, кӧсйӧ кӧ сійӧ пӧръявны шпионъясӧс.
Сійӧ лыддис тайӧ уджсӧ эз кокниджыкӧн шифрӧн гижӧм дорысь, и тӧдіс, кутшӧм бура колӧ пасьтасьны нывбабалы, медым сы вылӧ эз вӧвны подозрениеяс; та могысь сійӧ изучайтіс моднӧй журналъяс сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и шифръяслысь ключьяс.
Шогӧ усьны нин вевъялӧм литераторъяс быттьӧ ловзисны, мыйӧн сӧмын юӧртісны Джемма йылысь.
На пӧвстын сійӧ вӧлі популярнӧй, и зал сыладор помас, кытчӧ сійӧ пуксис, пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчисны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн радикальнӧй видзӧдласа журналистъяс;
но конспирация кузя Джемма вӧлі вывті опытнӧй, медым сибӧдны ас дорас сӧмын найӧс.
Радикалъяскӧд сійӧ вермис аддзӧдчывны быд лун; сы вӧсна ӧні, кор найӧ кытшалісны Джеммаӧс, сійӧ меліа индіс налы асланыс настӧящӧй делӧ вылӧ и казьтыштіс нюммунігтыр, мый оз сулав видзны кадсӧ сы вылӧ, кор тані сэтшӧм уна туристъяс.
Джемма сьӧлӧмсяньыс кутіс сёрнитны английскӧй парламентса членкӧд, кодлӧн республиканскӧй партиялы сочувствуйтӧмыс вӧлі вывті колана;
парламентса член вӧлӧма финансӧвӧй вопросъяс кузя специалистӧн, и сійӧ кутіс интересуйтчыны Джеммаӧн, кор Джемма юаліс сылысь мнениесӧ австрийскӧй монетнӧй системалӧн кутшӧмкӧ техническӧй пункт йылысь; сэсся Джемма кужӧмӧн вуджӧдіс сёрнисӧ ломбардно-венецианскӧй договоръяслӧн условиеяс вылӧ.
Англичанин, коді виччысис мыйсюрӧ йылысь больгӧм, чуймӧмӧн да полігтыр видзӧдліс Джемма вылӧ, мый веськаліс педантка гыж улӧ,
но кор казяліс, мый сійӧ мича да интереснӧй, дугдіс водзсасьны да сэтшӧма жӧ думайтігтыр кутіс обсуждайтны итальянскӧй финансъяс, быттьӧкӧ Джемма вӧлі Меттернихӧн. Кор Грассини вайӧдіс Джемма дорӧ французӧс, коді кӧсйӧ тӧдмавны синьора Боллалысь «Том Италия» котыртӧмлысь историясӧ, парламентса член чеччис тешкодь мӧвпӧн, мый, гашкӧ, Италиялӧн эм сы чайтӧм серти зумыдджык подув лоны недӧвӧльнӧйӧн.
Сьӧкыд воздухсьыс да дугдывтӧг ветлӧдлысь йӧзсьыс Джеммалӧн заводитіс висьны юрыс.
Сійӧ гусьӧник петіс терраса вылӧ, медым пукалыштны ас кежас джуджыд камелияяс да олеандръяс пӧвстын.
Терраса помын быдмисны пальмаяс да древеснӧй папоротникъяс ыджыд пельсаясын, кодъясӧс маскируйтӧма лилияяс да мукӧд дзоридзалысь быдмӧгъяс клумбаясӧн.
Ставсьыс таысь артмыліс сплошнӧй ширма, но сы сайын перилӧяс дінын вӧлі прӧст места, кытысянь тыдаліс долиналӧн зэв мича серпасыс.
Татчӧ позьӧ вӧлі веськавны гранатӧвӧй пулысь увъяссӧ вештыштӧмӧн, кодъяс вылын сяввидзисны цветъяс да кодъяс тупкылісны быдмӧгъяскостса векньыдик трӧпасӧ.
Тайӧ пельӧсас и муніс Джемма; сійӧ чайтіс, мый некод оз вермы думыштны, кӧні сійӧ.
Сійӧ думайтіс, мый шойччыштӧм бӧрас, гашкӧ, прӧйдитас сылӧн юр висьӧмыс.
abu
Террасаӧд матыстчысь кок шыясысь да гӧлӧсъясысь сылӧн бырис унзільыс, коді заводитліс личкыны сійӧс.
Сійӧ пырис сук коръяс пӧвстӧ, надейтчис кольны казявтӧмӧн да выиграйтны чӧв-лӧньын олӧмлысь ещӧ некымын зэв дона минута, а то бара ковмас жуглыны ассьыс мудз юрсӧ сёрнитӧм вылӧ темаяс корсялӧмӧн.
Но кок шыясыс лӧнисны буретш сы дінын, сук чаща сайын.
Кыліс дугдывтӧг дзольгысь синьора Грассинилӧн вӧсньыдик, чилзысь гӧлӧсыс. Со сійӧ ланьтыштіс, —
и кыліс мӧд гӧлӧс, мужскӧй, шензьӧдана небыд да музыкальнӧй;
но тайӧ лӧсьыда сёрнитан ногсӧ тшыкӧдліс кывъяссӧ тешкодя нюжйӧдлӧм, мый вӧсна сёрниыс лолі кутшӧмкӧ мустӧм нюркйӧдланаӧн.
Гашкӧ, тайӧс вӧлі вӧчӧма мич ради, но, колӧ чайтны, тайӧ вӧчсьыліс сы могысь, медым дзебны сёрнилысь кутшӧмкӧ тырмытӧмтор.
abu
— Англичанка, ті шуанныд? — юасис тайӧ гӧлӧсыс. — Но овыс сылӧн итальянскӧй.
Кыдзи ті шуинныд: Болла?
— Да.
Сійӧ дӧва коньӧр Джиованни Боллалӧн, коді куліс Англияын во нёль сайын, — гашкӧ, ті помнитанныд?
Менам век вунӧ: ті ӧд век ветлӧдланныд ӧтилаысь мӧдлаӧ, мый оз позь виччысьны, медым тӧдінныд миян шудтӧм рӧдинаса став страдайтысьяс йылысь.
Найӧ сэтшӧм унаӧнӧсь!
Синьора Грассини ышловзис.
Сійӧ век сёрнитліс иностранецъяскӧд татшӧм ногӧн.
Италиялӧн бедствиеяс вӧсна шогсьысь патриоткалысь рольсӧ сійӧ кужӧмӧн сочетайтліс институтка манераяскӧд да чужӧмыслӧн челядьнога наивнӧй выражениекӧд.
— Кулі Англияын... — мӧдпӧв шуис мужскӧй гӧлӧс. — Сідзкӧ, сійӧ вӧлі эмигрантӧн?
Меным кажитчӧ, ме коркӧ кывлі тайӧ нимсӧ.
Эз-ӧ вӧв сійӧ «Том Италия» организацияын сы лоӧмсянь первой вояссяньыс?
— Да, да. Сійӧ вӧлі шудтӧм том йӧз пӧвстысь ӧтиӧн, кодъясӧс арестуйтісны комын коймӧд воын.
Помнитанныд тайӧ историясӧ?
Сійӧс лэдзисны некымын тӧлысь бӧрын, а сэсся, во кык мысти, вӧлі гижӧма приказ сійӧс выльысь арестуйтӧм йылысь, и сійӧ пышйис Англияӧ.
Сы бӧрын миянлы кывсис, мый сійӧ сэні гӧтрасьӧма.
Тайӧ зэв романтическӧй история, но Болла век вӧлі романтикӧн.
— Ті шуанныд, кулі Англияын?
— Да, чахоткаысь.
Сылы эз лӧсяв вывті лёк английскӧй климатыс.
А дзик сы кулӧм водзвылын Джеммалӧн кувсис дзик ӧти пиыс: сійӧ куліс скарлатинаысь.
Збыль ӧд, кутшӧм гажтӧм история?
Ми ставным сэтшӧма радейтам муса Джеммаӧс!
Сылӧн, коньӧрлӧн, неуна чорыдджык сьӧлӧмыс, но, тӧданныд, англичанкаяслӧн тайӧ общӧй черта.
И сыысь кындзи шогысла сылӧн характерыс...
Джемма чеччис да павтыртіс пу вожъяссӧ.
Гӧстьӧс гажӧдӧм могысь Джеммаӧн переживайтӧм шог йылысь тайӧ больгӧмыс вӧлі терпитны позьтӧмӧн, и Джемма чужӧм вылын тӧдчис скӧралӧм, кор сійӧ петіс югыдінӧ.
— А, со и сійӧ! — асьсӧ киас шензьӧдана кутны кужӧмӧн гораа шуис кӧзяйка. — А ме эг и вермы гӧгӧрвоны, донаӧй, кытчӧ ті вошинныд.
Синьор Феличе Риварес кӧсйӧ тӧдмасьны тіянкӧд.
«Сідзкӧ, со сійӧ, Овод!» сы вылӧ сюся видзӧдігтыр думыштіс Джемма.
Риварес вежлива копыртчыліс да видзӧдліс сы вылӧ вывті ёся, мый кажитчис Джеммалы немъяндысьтӧм видзӧдласӧн.
— Ті бӧрйӧмныд аслыныд вывті лӧсьыд пельӧс, — шуис Риварес, ачыс видзӧдіс веж сук чаща вылӧ, кытысь петіс Джемма.
— Да, лӧсьыд местаыс.
Ме локті татчӧ лолалыштны сӧстӧм воздухӧн.
— Татшӧм войӧ пукавны комнатаясын прӧстӧ грек, — синъяссӧ небесалань кыпӧдіг шыасис кӧзяйка.
(Сылӧн вӧліны мича синлысъяс, и сійӧ радейтліс петкӧдлыны найӧс.)
— Видзӧдлӧй, синьор: но, абу ӧмӧй рай миян Италияным, сійӧ кӧ вӧлі сӧмын свободнӧй.
И думыштны, мый сійӧ должен лоны рабыняӧн — цветъяса да татшӧм небесаа тайӧ чуднӧй странаыс!
— И кӧні эмӧсь татшӧм патриоткаяс! — кывъяссӧ нюжйӧдлігтыр аслас небыд гӧлӧсӧн нурбыльтіс Овод.
Джемма видзӧдліс сы вылӧ пӧшти повзьӧмпырысь. Овод кывъясын дзик явӧ тӧдчис серам.
Но синьора Грассини тайӧс примитіс сьӧлӧмсяньыс да ышловзигтыр лэдзис синъяссӧ.
— Ок, синьор, нывбабалы индӧма сэтшӧм ичӧт роль!
Но, мыйӧн тӧдан, гашкӧ меным и удайтчас коркӧ докажитны, мый ме имеита право шуны ачымӧс итальянкаӧн...
А ӧні меным бӧр колӧ босьтчыны аслам общественнӧй обязанностьясӧ.
Французскӧй посланник корис менӧ тӧдмӧдны сылысь воспитанницасӧ став знаменитостьяскӧд.
Тіянлы сідзжӧ колӧ локны тӧдмасьны сыкӧд.
Тайӧ зэв мичаник ныв.
Джемма, донаӧй, ме вайӧді синьор Риваресӧс, медым петкӧдлыны сылы, кутшӧм мича серпас тыдалӧ татысянь.
Ӧні ме коля сійӧс тіян дорӧ.
Ме эска, мый ті кутанныд тӧждысьны сы вӧсна да тӧдмӧданныд сійӧс быдӧнкӧд.
А со и сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь роч князь!
Ті эн на аддзысьлӧй сыкӧд?
Висьталӧны, сійӧс зэв вылӧ пуктӧ император Николай.
Сійӧ кутшӧмкӧ польскӧй крепӧстьса комендант; крепостьыслӧн нимыс сэтшӧм, мый и шунысӧ он куж.
abu
abu
Синьора Грассини тэрыба матыстчис ӧш кодь сьыліа да кыз улыс черлыа господин дорӧ, коді вӧлі орденъясӧн дзирдалысь мундира, да мӧдӧдчис сыкӧд. Сійӧ помтӧг варовитіс, и «миян шудтӧм отечество» йылысь сылӧн нораа лыддьӧдлӧмыс, кытчӧ частӧ да гораа содтывліс: <fra>«сharmant»</fra> да <fra>«mon рrіnсе»</fra>, регыд мысти дзикӧдз лӧнис кӧнкӧ ылын.
Джемма век на сулаліс гранатӧвӧй пу улын.
Сылы лои ӧбиднӧ этша гӧгӧрвоысь, коньӧр нывбаба вӧсна, и сійӧ дӧзмис Овод вылӧ сылӧн яндысьтӧг сёрнитӧмысь.
Риварес колльӧдіс ылыстчысь фигурасӧ сэтшӧм видзӧдласӧн, коді пузьӧдіс Джеммалысь вирсӧ: сылы кажитчис некытчӧ шогмытӧмӧн серавны татшӧм коньӧр существояс вылын.
— Со мунӧны ки-на-ки кутчысьӧмӧн итальянскӧй да роч патриотизм, — сылань бергӧдчигмоз нюмъялігтыр шуис Овод. — Кыкнанныс зэв дӧвӧльнӧйӧсь ӧта-мӧднас.
Кодыс тіянлы ёнджыка сьӧлӧм вылад воӧ?
Джемма зумыштчис да нинӧм эз вочавидз.
— <ns>К-кӧнешнӧ</ns>, — водзӧ сёрнитіс Овод, — тайӧ кодлы кыдзи.
Но, ме ногӧн, кыкпӧлӧс патриотизмысь рочыс бурджык: сійӧ вайӧдӧ делӧсӧ помӧдз.
Россия кӧ подулаліс ассьыс вынсӧ цветъяс да небесаяс вылӧ, а эз пушкаяс вылӧ, то дыр-ӧ эськӧ ті чайтінныд, кутчысис тайӧ князьыс польскӧй <ns>к-крепостьын</ns>?
— Меным кажитчӧ, — кӧдзыда вочавидзис Джемма, — позьӧ висьтавны ассьыд мнениетӧ и керкаса кӧзяйкасӧ серавтӧг.
— Да, збыльысь, ме и вунӧді, кутшӧм вылӧ донъялӧны Италияын гостеприимстволысь законъяс.
Чуймӧдана гостеприимнӧй йӧз тайӧ итальянецъясыс.
Ме эска, мый австриецъяс сідзжӧ тайӧс лыддьӧны...
abu
Сійӧ чотігтырйи прӧйдитіс террасаӧд да вайис Джеммалы улӧс, а ачыс, перилӧ вылӧ гырддзаяснас лэдзчысьӧмӧн, сувтіс сылы паныд.
Ӧшиньсянь югӧрыс усис веськыда Оводлы чужӧмас, и ӧні Джемма бура вермис аддзыны сійӧс.
Джемма разочаруйтчис.
Сійӧ думайтіс аддзыны эз кӧ приятнӧй, то век нин властнӧй, ставсӧ венысь видзӧдласа замечательнӧй чужӧм.
Но тайӧ мортыслӧн медводз шыбитчисны синмад щӧгӧльлӧн кодь кутшӧмкӧ костюм да чужӧмас и манераясас сайӧдтӧм ышнясьӧм.
Сійӧ вӧлі мулат кодь мугов да кань кодь винёв, кӧть и чотіс.
Аслас став фигуранас сійӧ муніс сьӧд ягуар вылӧ.
Плешсӧ да шуйгаладор банбоксӧ тшыкӧдӧма кузь вурыс туй — тыдалӧ, сабляӧн кучкӧмысь,
и Джемма казяліс, мый быдпӧрйӧ, кор сійӧ заводитліс мыктавны, тайӧ банбокладорыс нервнӧя вӧрзьыштлывліс, быттьӧ кыскыліс войтӧв.
Эз кӧ вӧвны тайӧ тырмытӧмторъясыс, сійӧ вӧлі эськӧ, пӧжалуй, аслысногӧн мича; но вообщӧ сылӧн чужӧмыс эз вӧв привлекательнӧй.
Овод бара мӧдіс сёрнитны небыд, нюркйӧдлана гӧлӧсӧн, быттьӧ кургис
(«настӧящӧй ягуар, — век ёнджыка скӧраліг думыштіс Джемма, — кутшӧмкӧ ягуар кӧ вӧлі бур настроениеа да вермис сёрнитны, сійӧ эськӧ сёрнитіс дзик жӧ тадзи»).
— Ме кывлі, — шуис Овод, — мый ті интересуйтчанныд радикальнӧй прессаӧн да весиг асьныд гижанныд газетаясӧ?
— Гижлывла корсюрӧ;
менам этша та вылӧ прӧст кадыс.
— Ак, да, тайӧ гӧгӧрвоана: синьора Грассини меным висьталіс, мый ті занятӧсь мыйкӧ важнӧйджыкторйӧн.
Джемма чуймӧмпырысь кыпӧдіс синкымъяссӧ.
Тыдалӧ, синьора Грассини, аслас бӧблун вӧсна, болькнитӧма лишнӧйджык уна тайӧ свистыслы, коді век ёнджыка и ёнджыка эз кажитчы Джеммалы.
— Да, тайӧ збыль, ме вывті занят, но синьора Грассини содтӧ менам занятиеяслысь тӧдчанлунсӧ, — кӧдзыда вочавидзис сійӧ. — Ставыс тайӧ зэв прӧстӧй делӧяс.
— Да и этша эськӧ вӧлі бурыс, ми кӧ ставным сӧмын шогсим Италия вӧсна.
Меным кажитчӧ, миян кӧзяинлӧн да сы гӧтырлӧн обществоыс вермас вайӧдны быдӧнӧс легкомысленнӧй настроениеӧ, кӧть нин асьтӧ дорйӧм чувство вӧсна...
abu
О, ме тӧда, мый ті кӧсъянныд шуны, — и ті дзик правӧсь, — но найӧ вывті тешкодьӧсь асланыс зыньгысь патриотизмнас...
Ті кӧсъянныд бӧр пырны комнатаясӧ?
abu
А тані сэтшӧм лӧсьыд.
— Колӧ пырны.
Ок, шарпӧй уси...
Аттьӧ тіянлы.
Сійӧ лэптіс шарпсӧ да кутіс видзӧдны Джемма вылӧ мыжтӧм, сӧдз синъясӧн. Сылӧн гырысь гӧлубӧй синъясыс вӧліны незабудкаяс кодьӧсь.
— Ме тӧда, ті скӧраланныд ме вылӧ сыысь, мый ме серала тайӧ мавтчӧм аканьсӧ, — каитчӧмпырысь шуис сійӧ. — Но позьӧ ӧмӧй не серавны сійӧс?
— Ті кӧ нин юаланныд менсьым, ме висьтала тіянлы: ме ногӧн, абу бур да яндзим серавны мортӧс, коді абу тыр мывкыда.
Тайӧ сэтшӧм жӧ, кыдзи серавны калека вылын либӧ...
Овод дугдіс лолавнысӧ, и чужӧмыс вежыньтчис, быттьӧ доймӧмла. Сійӧ шатовмуні и видзӧдліс аслас чотысь кок да калечитӧм ки вылас, но здук мысти босьтіс асьсӧ киас да гораа серӧктіс.
— Сравнениеыс абу дзик удачнӧй, синьора; ми, калекаяс, ог быдлаӧ нырнымӧс сюйӧй, кыдзи тайӧ бӧб нывбабаыс. Кӧть мед кыдз, а ті долженӧсь шуны миян йылысь веськыда: ми век гӧгӧрвоам, мый имеитны чукля спина ньӧти абу бурджык душаӧн чукльӧдлӧм дорысь...
Тані пос тшупӧд — кутчысьӧй менам киӧ.
Джемма восьлаліс кыв ни джын шутӧг, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошис, падмис: сэтшӧм немвиччысьтӧг Овод петкӧдліс чувствительностьсӧ.
Мыйӧн сӧмын сійӧ восьтіс Джемма водзын ыджыд заллысь ӧдзӧссӧ да лэдзис сійӧс ас водзладорас, Джемма казяліс, мый найӧ ветлігкості тані лоӧма мыйкӧ ыджыдтор.
Унджык мужчинаыс видзӧднысӧ вӧліны скӧрӧсь; гӧрдӧдӧм чужӧма дамаяс чукӧртчӧмаӧсь зал помас да, тыдалӧ, кӧсйисны асьнысӧ петкӧдлыны спокойнӧйӧн.
Кӧзяиныс лӧсьӧдышталіс ӧчкисӧ да зілис дзебны ассьыс скӧрлунсӧ, кодӧс век жӧ оз позь вӧлі не казявны, а пельӧсын ӧтчукӧрын сулалісны туристъяс да гажаа шпыннялігтыр видзӧдлывлісны зал мӧдар помас.
Сэні, тыдалӧ, и вӧчсис сійӧ, мый кажитчис налы интереснӧйӧн да мый сэтшӧма дӧзмӧдіс мукӧдъяссӧ.
Ӧтнасӧн синьора Грассини, кажитчис, тайӧс нинӧм эз казяв.
Веернас тшапа ӧвтчигтыр сійӧ больгис-сёрнитіс голландскӧй посольствоса секретаркӧд, коді сійӧс кывзігӧн паськыда нюмъяліс.
Джемма здук кежлӧ сувтліс ӧдзӧс дорас да видзӧдліс Овод вылӧ, медым тӧдмавны, казяліс-ӧ сійӧ ставлысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Сы чужӧм вывті збыльысь вуджӧртіс лукав радлунлӧн выражение, кор сійӧ первой видзӧдліс кӧзяйка вылӧ, коді нинӧм абу гӧгӧрвоӧма, а сэсся зал мӧдар помас, кытчӧ видзӧдлывлісны туристъяс.
Джеммалы ставыс лои гӧгӧрвоана: Овод вайӧдӧма татчӧ ассьыс пӧдругасӧ.
Цыганка пукаліс диван мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн. Сійӧс кытшалӧмаӧсь тшап дендияс да любезнӧя нюмъялысь кавалерийскӧй офицеръяс.
Сійӧ вӧлі виж да гӧрд рӧма шӧвк платьеа. Асыввывсаяслы лӧсялана яръюгыд рӧмъясыс да зэв уна дона украшениеясыс пыр жӧ шыбитчисны синмад тайӧ флорентинскӧй литературнӧй салонас. Цыганка кажитчис кутшӧмкӧ тропическӧй лэбачӧн воробейяс да скворецъяс пӧвстын.
Тыдалӧ, и сійӧ ачыс чувствуйтіс асьсӧ эз зэв бура да явӧ лёкалігтыр видзӧдлывліс дамаяс вылӧ, кодъяс вӧлі скӧрмӧмаӧсь сылӧн локтӧм вылӧ.
Риваресӧс казялӧм бӧрын, кор сійӧ прӧйдитіс Джеммакӧд залті, сійӧ звирк чеччис да котӧртіс сы дінӧ.
— Мосье Риварес, ме тіянӧс быдлаысь корси, — французскӧй кывъяс зэв лёка бертлӧдліг тэрыба заводитіс сійӧ. — Граф Салтыков юалӧ, онӧ-ӧ волӧй аски рытнас сы ордӧ аслас виллаӧ.
Кутасны танцуйтны.
— Кӧть и жаль, ог вермы.
Да и кӧть весиг верми воны, ме всё равно ог вермы танцуйтны...
Синьора Болла, разрешитӧй тӧдмӧдны тіянӧс мадам Зитта Ренникӧд.
Цыганка скӧрысь югнитліс синъяснас Джемма вылӧ да омӧлика копыртчыліс.
Мартини збыль висьталіс: сійӧ кыв шутӧг вӧлі мича, но грубӧй, животнӧй мичлунӧн.
Мичаӧсь вӧліны сылӧн пельк да стройнӧй движениеясыс, но плешкыс вӧлі ляпкыд да векни, а вӧсньыдик нырбордъясас тӧдчис мыйкӧ чорыдлун, и найӧ кыпӧдлісны зывӧктӧм.
Овод дырйи асьсӧ полігтыр кутӧмыс сӧмын вынаджык лои цыганкаӧс аддзӧм бӧрын, и Джемма лои зэв рад, кор здук мысти матыстчис сы дінӧ кӧзяин да корис сійӧс отсавны сылы примитны гӧстьясӧс, кодъяс пукалісны мӧд комнатаын.
— Но, мый ті шуанныд Овод йылысь, мадонна? — юаліс Джеммалысь Мартини, кор найӧ вӧлі мунӧны войнас Флоренцияӧ. — Сыладорсянь оз-ӧ ло сэтшӧм немъяндысьтӧмӧн бӧбйӧдлыны Грассинилысь гӧтырсӧ?
— Ті сёрнитанныд танцовщица йылысь?
— Но, да.
Овод убедитӧма синьора Грассиниӧс, мый тайӧ нылыслӧн лоӧ сезонын медся ыджыд успех, а синьора вӧчас ставсӧ, мый ковмас, сы знаменитость ради.
— Сыладорсянь тайӧ зэв мисьтӧмтор.
Сійӧ сувтӧдіс Грассиниӧс лӧжнӧй положениеӧ, да и ныв кузяыс тшӧтш тайӧ зэв чорыда шуӧма.
Ме эска, мый нылыслы эз вӧв лӧсьыд.
— Ті, кажитчӧ, сёрнитінныд Оводкӧд?
Кутшӧм впечатление тіян лои сы йылысь?
— О, Чезаре, ме сӧмын и думайті, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мынтӧдчыны сыысь.
Некор на ме эг аддзыв татшӧм гажтӧм собеседникӧс.
Дас минутаӧн менам сыысь висьмис юрӧй.
Сійӧ — инӧ ӧшйытӧм настӧящӧй демон.
— Ме сідзи и чайті, мый сійӧ оз во тіянлы сьӧлӧм выланыд.
Сійӧ и меным оз кажитчы, веськыда кӧ шуны.
Тайӧ мортыс юнь чери кодь вильскӧб, — ог эскы ме сылы.
КОЙМӦД ГЛАВА
Овод сувтіс квартираӧн кар сайӧ, Римскӧй воротасянь неылӧ; тайӧ жӧ местаас овмӧдчис и Зитта.
Оланногнас Овод вӧлі пӧрадошнӧй сибарит.
Сы квартиралӧн обстановкаыс, правда, эз чуймӧд роскошӧн, но став посниторъясас тӧдчис мичаӧс радейтӧм да ёна бӧрйысьӧм, мый ёна шензьӧдіс Галлиӧс да Риккардоӧс.
Мортсянь, коді уна вояс овлӧма дикӧй природаа Амазонка берегъясын, найӧ виччысисны прӧстӧйджык привычкаяс.
Но вообщӧ найӧ лӧсявлісны сыкӧд.
Овод принимайтліс ставнысӧ бура, торйӧн нин Мадзини партияса местнӧй членъясӧс.
Но Джемма, тыдалӧ, эз пырлы тайӧ правилӧас: Оводлы быттьӧкӧ сійӧ первойсяньыс жӧ эз во сьӧлӧм вылас да быдногыс ӧтдортчис сыысь.
Гоз-мӧдысь сійӧ весиг скӧрысь сёрнитіс Джеммакӧд, мый вӧсна Мартини зэв лёка кутіс видзӧдны сы вылӧ.
Овод да Мартини дзик первойсяньыс эз кажитчыны ӧта-мӧдныслы; налӧн вӧліны сэтшӧм разнӧй темпераментъяс, мый на костын, антипатияысь кындзи, нинӧм эз и вермы лоны.
Но Мартинилӧн тайӧ антипатияыс регыд мысти вуджис явӧ скӧралӧмӧ.
— Менӧ омӧля интересуйтӧ, радейтӧ сійӧ менӧ али оз, — кыдзкӧ ӧтчыд скӧрысь шуис сійӧ Джеммалы. — Ме ачым сійӧс ог радейт, сідзкӧ некоднымлы абу ӧбиднӧ.
Но ог вермы прӧститны тіян дорӧ сылысь отношениеяссӧ.
Ме эськӧ кори сысянь объяснение, но тайӧ лоӧ миян партиялы скандалӧн, ми асьным сійӧс корим локны, а ӧні кутам зычитны сыкӧд...
— Энӧ вӧрзьӧдӧй сійӧс, Чезаре.
Ме дорӧ сылӧн отношениеыс оз имеит делӧлы некутшӧм тӧдчанлун.
Да, веськыда кӧ шуны, и ме сы дорысь абу омӧльджыка мыжа.
— Мыйла нӧ ті мыжаӧсь?
abu
— Менам шусис грубӧй кыв, кор ми аддзысим сыкӧд первойысь Грассини ордын вечер вылын.
— Ті грубитінныд?
Прӧститӧй, мадонна, талы ме ог вермы веритны.
— Дерт, тайӧ лои немдумайттӧг, и ме ачым каитчи бӧрыннас.
Ме шуи мыйкӧ калекаяс вылын издевайтчӧм йылысь, а сійӧ гӧгӧрвоис тайӧс, мый тайӧ кывъяссӧ шуӧма сы йылысь.
Меным и юрӧ эз волы лыддьыны сійӧс калекаӧн: сійӧс ньӧти абу сэтшӧма уродуйтӧма.
— Тӧдӧмысь.
Сӧмын ӧти пельпомыс улынджык мӧдсьыс, да шуйга киыс прамӧякодь доймалӧма, но сійӧ абу гӧрба и абу чукля кока...
Но, а чотӧм йывсьыс и сёрнитны оз сулав...
— Но сэки сійӧ скӧрмис, и сылӧн вежсис чужӧмыс.
Меладорсянь тайӧ, дерт, вӧлі зэв омӧльтор, но век жӧ тешкодь, мый сійӧ сэтшӧм чувствительнӧй.
Окота эськӧ вӧлі меным тӧдны, частӧ-ӧ сылы лолі страдайтны татшӧм сяма сералӧмъяссьыс.
— Ёна кокниджык аслыд думыштны, мый сійӧ ачыс частӧ серавліс мукӧдъяс вылын.
Аслас став бур манераяс дырйи сійӧ сям сертиыс грубӧй морт. Меным сійӧ оз кажитчы.
— Тайӧ нин ньӧти абу справедливӧ, Чезаре.
Ме сідзжӧ ог радейт сійӧс.
Но мыйла нӧ ыдждӧдны сылысь тырмытӧмторъяссӧ?
Збыльысь, асьсӧ сійӧ кутӧ шванитчӧмӧн, мый дӧзмӧдӧ.
Збыль и сійӧ, мый Овод век зільӧ сёрнитны ёсь кывъясӧн, а дугдывтӧг ёсялӧмыд вывті ёна мудзтӧдӧ.
Но ме ог думайт, медым сійӧ вӧчис тайӧс ставсӧ кутшӧмкӧ лёк цельӧн.
— Кутшӧм сылӧн вермас лоны цель, — ме ог тӧд; но морт кӧ век ставсӧ сералӧ, то тані мыйкӧ абу бур.
Зывӧк вӧлі кывзыны, кыдзи Фабрицци ордын ӧти собрание вылын сійӧ сераліс Римын нуӧдан медбӧръя реформаяссӧ.
abu
Джемма ышловзис.
— Пола, мый тайӧ пункт кузяыс ме сӧгласитча сыкӧд, а ог тіянкӧд, — шуис сійӧ. — Ставныд ті, небыд сьӧлӧмаяс, кокниа сетчанныд радуйтана надеяяслы да виччысьӧмъяслы; ті век дасьӧсь думайтны, мый папаӧн кӧ бӧрйӧма бурторъяс вӧчны кӧсйысь мортӧс да абу пӧрысь старикӧс, то мукӧдторйыс ставыс сідз лоӧ лючки-ладнӧ.
Сулалӧ сӧмын сылы восьтыны тюрьмаяс да сетавны ассьыс благословениеяс веськыдвылӧ и шуйгавылӧ — и кутшӧмкӧ куим тӧлысьӧн пуксяс зарни нэм.
Ті, збыльысь, некор онӧ гӧгӧрвоӧй, мый сійӧ оз вермы лӧсьӧдны му вылын справедливость, мед кӧть весиг и кӧсйис.
И мыжа таын вопроссӧ сувтӧдан принципыс, а абу сійӧ, кыдзи вӧчӧ сійӧ либӧ мӧд морт.
— Кутшӧм принцип?
Папалӧн светскӧй властьыс?
— Абу сӧмын тайӧ.
Став лёкыслӧн тайӧ сӧмын ӧти юкӧн.
Омӧль сійӧ, мый вообщӧ ӧти мортлы сетсьӧ власть мукӧдъяс вылын.
Тайӧ кыпӧдӧ йӧзкост отношениеын лӧж.
Мартини кыскис зепсьыс рукопись.
abu
abu
abu
abu
— Выль памфлет?
— Ещӧ ӧти сӧрӧм, кодӧс тайӧ мустӧм Риваресыс вайис комитетлӧн тӧрытъя заседание вылӧ.
Ок, ме чувствуйті, мый регыд миян сыкӧд делӧыс воас косьӧдз.
— Да, мыйын нӧ делӧыс?
Збыльысь, Чезаре, ті вывтіджык думайтанныд сылы паныд.
Риварес, гашкӧ, и неприятнӧй морт, но сійӧ абу дурак.
— Ме ог шу, мый памфлетсӧ гижӧма лёка...
Памфлетлӧн автор сераліс йӧйталана энтузиазмсӧ, кыдзи Италия помтӧг ошкис выль папаӧс.
Сійӧс вӧлі гижӧма чорыда да ёся, кыдзи и ставсӧ, мый петавліс Овод перӧ улысь; но кутшӧма кӧть эз чуш Джеммалы скӧра гижӧмыс, сійӧ аслас сьӧлӧм пытшкӧсын эз вермы не признайтны критикалысь веськыдлунсӧ.
— Ме тырвыйӧ сӧгласен тіянкӧд, мый тайӧс гижӧма вывті чорыда, — рукописьсӧ пызан вылас пуктӧм бӧрын шуис Джемма. — Но ставсьыс лёкджык сійӧ, мый ставыс, мый висьтавсьӧ тані, дзик збыль.
— Джемма!
— Да, тайӧ сідз!
Окота кӧ тіянлы, шуӧй тайӧ мортсӧ кӧдзыд вира вильсъялысь юнь чериӧн, но правдаыс сыладорын.
Весьшӧрӧ зільны докажитны, мый памфлетыс оз веськав цельӧ: сійӧ веськалас.
— Ті шуанныд ещӧ, мый сійӧс колӧ печатайтны?
— А, тайӧ мӧд вопрос.
Ме, дерт, ог шу, мый ми долженӧсь печатайтны сійӧс татшӧмӧн.
Сійӧ дӧзмӧдіс эськӧ да ӧтдортіс миян дорысь дзик ставнысӧ и эз вай эськӧ некутшӧм пӧльза.
Но Риварес кӧ лӧсьӧдыштас сійӧс неуна, шыбитас торъя йӧз вылӧ усьласьӧмсӧ, ме чайта, артмас эськӧ збыльысь коланатор.
Политическӧй критикаыс вывті удачнӧй.
Ме некыдз эг виччысь, мый Риварес вермӧ гижны татшӧм бура.
Сійӧ сёрнитӧ буретш сы йылысь, мый йылысь колӧ висьтавны, но мый йылысь оз лысьт сёрнитны миян пӧвстысь некод.
Кутшӧм бура гижӧма, шуам, сійӧ юкӧнсӧ ставнас, кӧні сійӧ сравнивайтӧ Италияӧс код морткӧд, коді бӧрдӧ курыд синваӧн вӧр пельпом вылын, а вӧрыс сэк кості ректӧ сылысь зепъяссӧ!
— Джемма!
Да ӧд тайӧ медся лёк местаыс став памфлетас!
Ме ог вермы терпитны, мый сійӧ татшӧм ногӧн сакӧ ставсӧ дорвыв.
— Ме сідзжӧ.
Но абу таын делӧыс.
Ривареслӧн зэв омӧль тоныс, да и ачыс сійӧ абу зэв симпатичнӧй.
Но кор сійӧ висьталӧ, мый ми дурмӧдам ассьыным юр вежӧрнымӧс торжественнӧй процессияясӧн, вокъяс моз окасьӧмъясӧн да радейтӧмӧн да мирӧн овны чуксалӧмъясӧн и ставсӧ тайӧс иезуитъяс да санфедистъяс сяммӧны веськӧдны аслыныс пӧльза вылӧ, — сійӧ тысячапӧв прав...
Жаль, мый ме эг вӧв комитетлӧн тӧрытъя заседание вылын.
Кутшӧм решение нӧ ті примитінныд?
— Да вот сэтшӧмӧс, мый могысь ме и вои тіян дорӧ: корны тіянӧс ветлыны Овод ордӧ да убедитны сійӧс, медым небзьӧдыштас ассьыс памфлетсӧ.
— Ветлыны сы ордӧ?
Но ме пӧшти ог тӧд сійӧс.
И таысь кындзи, сійӧ ненавидитӧ менӧ.
Мыйла нӧ быть колӧ мунны сы ордӧ меным, а оз кодлыкӧ мӧдлы?
— Да прӧстӧ сы вӧсна, мый мукӧдыслы талун некор.
А таысь кындзи, миян пӧвстысь ті медся тӧлкаӧсь: ті онӧ кутӧ весьшӧрӧ вензьыны да онӧ воӧй сыкӧд пиньӧ.
— Таысь ме, дерт, кутчыся.
Но, ладнӧ, кӧсъянныд кӧ, ме ветла сы ордӧ, но водзвыв висьтала: ме омӧля надейтча успех вылӧ.
— А ме надейтча, мый сямманныд венны сійӧс, кӧсъянныд кӧ.
Да ещӧ висьталӧй сылы, мый комитетлы кажитчӧ сылӧн памфлетыс — ме тӧдвылын кута, литературнӧй боксянь.
Тайӧ вайӧдас сійӧс бур настроениеӧ, и сэтчӧ жӧ тайӧ дзик збыль.
Овод пукаліс аслас письменнӧй пызан сайын, кӧні тырыс сулалісны цветъяс, да, пидзӧс вылас паськӧдӧм письмӧ кутігтыр, веськодьпырысь видзӧдіс джоджӧ.
Кузь гӧна сьӧд пон, коді куйліс сы кок дінын ковёр вылын, лэптіс юрсӧ да кутіс эргыны, кор калькнитӧм ӧдзӧсӧ таркнитіс Джемма.
Овод тэрыба чеччис да копыртчыштліс сылы.
Чужӧмыс сылӧн друг быттьӧ измис.
— Ті вывті любезнӧйӧсь, — шуис сійӧ кӧдзыда. — Ті кӧ эськӧ водзвыв юӧртінныд меным, мый тіянлы колӧ аддзӧдлыны менӧ, ме пыр жӧ эськӧ локті тіян ордӧ.
Джемма чувствуйтіс, мый сійӧ думсьыс сиӧ сылы му пырыс мунны, да тэрмасьӧмӧн объяснитіс, мый воис могӧн.
Овод бара копыртчыштліс да матыстіс сылы креслӧ.
— Ме локті тіян дорӧ комитет тшӧктӧм серти, — заводитіс Джемма. — Сэні унджыкыс абу сӧгласенӧсь тіян памфлетса ӧткымын пунктъяс кузя.
— Ме сідзи и чайті. — Овод нюммуніс да пуксис сылы паныд: вештіс асланьыс пызан вывсьыс хризантемаяса ыджыд ваза, медым сайӧдны югыдсьыс ассьыс чужӧмсӧ.
— Унджык членыслы, правда, зэв ёна кажитчӧма памфлетыс, кыдзи литературнӧй произведение, но татшӧмӧн сійӧс абу лӧсьыд печатайтны.
Найӧ полӧны, мый вывті чорыда гижӧмыс вермас дӧзмӧдны йӧзӧс, кодъяссянь поддержкаыс сэтшӧма колӧ партиялы.
Овод кыскис вазасьыс ӧти хризантема да заводитіс ньӧжйӧник нетшкыны сылысь еджыд лепестокъяссӧ.
Джемма случайнӧ видзӧдліс сылӧн веськыд киса чуньяс вылӧ.
Сійӧс шымыртіс кутшӧмкӧ тешкодь, тревожнӧй чувство: сылы кажитчис, мый сійӧ аддзыліс нин коркӧ войдӧр татшӧм ногӧн цветъяс нетшкӧмсӧ.
— Кыдзи литературнӧй произведение, — небыд гӧлӧсӧн, но кӧдзыда шуис Овод, — менам памфлетӧй нинӧм оз сулав, и та боксянь вермасны радуйтчыны сӧмын найӧ, кодъяс нинӧм оз гӧгӧрвоны литератураын.
А мый сійӧ дӧзмӧдӧ, — да ӧд тайӧ и меным вӧлі колӧ.
— Ме гӧгӧрвоа.
Но делӧыс сыын, мый тіян ударъясыд веськалӧны оз налы, кодъяслы колӧ.
abu
— Меным кажитчӧ, ті ӧшибайтчанныд, — шуис сійӧ. — Вопросыс сулалӧ тадзи: мый могысь корис менӧ татчӧ тіян комитетныд?
Сы могысь, кыдз ме гӧгӧрвои, медым тырвыйӧ эрдӧдны иезуитъясӧс да серавны найӧс.
Тайӧ обязанностьсӧ и ме пӧрта олӧмӧ, кыдзи верма.
— Верма тіянлы веськыда шуны, мый некод оз и сомневайтчы ни тіян способностьяс йылысь, ни тіян бур кӧсйӧмъяс йылысь.
Но комитет полӧ, мый тіян памфлетныд вермас дӧзмӧдны либеральнӧй партияӧс да оз ло миянлы моральнӧй поддержка карса рабочӧйяссянь.
Ті веськӧдӧмныд ньӧвъястӧ санфедистъяслы паныд, но лыддьысьысьяс пӧвстысь унаӧн думыштасны, мый ті тӧдвылад кутанныд вичко да выль папаӧс, а тайӧс, тактика боксянь артыштӧмӧн, комитет лыддьӧ ковтӧмӧн.
— Ӧні ме заводиті гӧгӧрвоыштны.
Кор ме критикуйта духовенстволысь сӧмын сійӧ представительяссӧ, кодъяскӧд партия лёк отношениеясын, — ме верма висьтавны став правдасӧ, кӧсъя кӧ.
Но мыйӧн сӧмын ме казьтышта попъяс йылысь, партиялӧн радейтана йӧз йылысь, — о, сэки вӧлӧмкӧ: «правдаыд — пон, кодӧс колӧ видзны чеп йылын».
Да, шут вӧлӧма прав...
Но ме сӧгласен лоны кӧть мыйӧн, сӧмын не шутӧн.
Дерт, ме должен кывзысьны комитет решениелы, но ме аддза, мый сійӧ интересуйтчӧ посниторъясӧн да бокӧ кольӧма медся главнӧйсӧ: м-мон-синьор <ns>М-ммонтан-н-неллиӧс</ns>...
— Монтанеллиӧс? — повторитіс Джемма. — Ме тіянӧс ог гӧгӧрво.
Ті сёрнитанныд Бризигелласа епископ йылысь?..
— Да.
Выль папа, кыдзи тӧдса, муртса на назначитӧма сійӧс кардиналӧн.
Меным буретш гижӧны сы йылысь.
Кӧсъянныд кывзыны письмӧсӧ?
Гижӧ менам ӧти друг, коді олӧ граница сайын.
— Кутшӧм граница?
Папскӧй областьлӧн?
— Да.
Со сійӧ мый гижӧ:
abu
«<ns>Т-ті</ns> регыд <ns>к-кутанныд</ns> имеитны удовольствие аддзысьлыны миян медся лёк врагъяс пиысь ӧтикӧд, <ns>к-к-кардинал</ns> Лоренцо <ns>М-монтанелликӧд</ns>, Бризигелласа епископкӧд. <ns>С-с-сійӧ</ns>...»
Овод дугдіс лыддьыны да пыдісянь ышловзис.
Сэсся водзӧ кутіс лыддьыны, кывъяссӧ терпитны позьтӧг нюжйӧдлігтыр, но сэсся эз нин мыктав:
— «Сійӧ кӧсйӧ Волыны Тосканаӧ локтан тӧлысьын.
Воас сэтчӧ «миритӧдӧм» кузя торъя важнӧй миссияӧн.
Первой кутас проповедуйтны Флоренцияын, кӧні олас недель куим кымын, сэсся Сиенаын да Пизаын и медбӧрын Пистойя пыр мунас Романьяӧ.
Сійӧ явӧ ӧтувтчис вичколӧн либеральнӧй партия дорӧ, и сэк жӧ сійӧ — папалӧн да кардинал Фереттилӧн личнӧй друг.
Папа Григорий дырйи сійӧс эз радейтлыны да видзисны ылын, Апенниныса кутшӧмкӧ местаын.
А ӧні сійӧ ӧдйӧ кыптіс вылӧ.
Збыльвылас, сійӧ, дерт, йӧктӧ иезуитъяслӧн дудкаӧн ворсӧм шы улӧ, кыдзи и быд санфедист.
Сы вылӧ пуктӧм миссиясӧ сідзжӧ индісны отец-иезуитъяс.
Сійӧ католическӧй вичколӧн медся бур проповедникъяс пӧвстысь ӧти и сэтшӧм жӧ вреднӧй, кутшӧм и ачыс Ламбручини.
Сылӧн ӧнія могыс — поддерживайтны кыдз позьӧ дырджык выль папаӧс бӧрйӧм кузя народнӧй энтузиазм да татшӧм ногӧн кыскыны сылань обществолысь вниманиесӧ, кытчӧдз великӧй герцог оз кырымав проектсӧ, кодӧс лӧсьӧдӧны иезуитъяслӧн агентъяс.
Мый кӧсйӧны пыртны тайӧ проектас, меным эз удайтчы тӧдмавны».
Водзӧ сійӧ гижӧ: «Гӧгӧрвоӧ-ӧ Монтанелли, кутшӧм могӧн сійӧс ыстӧны Тосканаӧ, али сійӧ иезуитъяс киын прӧстӧ чача — ог вермы ме гӧгӧрвоны.
Сійӧ либӧ вывті тӧлка плут, либӧ величайшӧй осёл.
Тешкодь ӧтитор: мыйта меным удайтчис тӧдмавны, сійӧ оз босьтав калымъяс да сылӧн абуӧсь любовницаяс, а татшӧмторсӧ ме аддза первойысь на».
Овод пуктіс письмӧсӧ да джынвыйӧ куньӧм синъясӧн видзӧдіс Джемма вылӧ, виччысис, мый шуас сійӧ.
— Ті эсканныд, мый корреспондентныд стӧча гижӧ фактъяс йывсьыс? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Джемма.
— Монсиньор Монтанеллилӧн частнӧй олӧмын асьсӧ бура кутӧм йылысь?
Ог эскы.
Да и сійӧ ачыс оз эскы, мый юӧртӧмыс дзик збыль.
Кыдзи ті казялінныд, сійӧ гижӧ: «мыйта меным удайтчис тӧдмавны...»
— Ме ог та йылысь юав, — кӧдзыда торкис Джемма, — а сы йылысь, мый висьтавсьӧ сылӧн миссия йылысь.
— Да, та кузя верма тырвыйӧ эскыны сылы.
Тайӧ менам важся друг, нелямын коймӧд вося ёртъяс пӧвстысь ӧти.
Ӧні сійӧ сэтшӧм положениеын, мый вермӧ тӧдмавны татшӧмторъяс йылысь.
«Тыдалӧ, Ватиканса кутшӧмкӧ чиновник», вуджӧртіс Джемма юрын.
— Сідзкӧ со кутшӧмӧсь тіян связьясыд!
Ме, колӧ шуны, тадзи и думайті.
— Тайӧ письмӧыс, дерт, частнӧй, — водзӧ висьталіс Овод, — и ті гӧгӧрвоанныд, мый содержаниеыс сылӧн не должен лоны тӧдсаӧн некодлы, тіян комитетса членъяслы кындзи.
— Тӧдӧмысь, сідз.
Но бергӧдчылам памфлет дорад:
верма-ӧ ме висьтавны комитетлы, мый ті сӧгласенӧсь ӧткымынлаті вежыштны да небзьӧдыштны, али...
— А ті онӧ думайтӧй, синьора, мый вежышталӧмъясыс вермасны не сӧмын слабмӧдны сатиралысь вынсӧ, но и тшыкӧдны «литературнӧй произведениелысь» мичлунсӧ?
— Ті юаланныд менам личнӧй мнение йылысь, а ме локті сёрнитны тіянкӧд комитет нимсянь.
abu
abu
— Оз-ӧ позь гӧгӧрвоны таысь, мый ті личнӧ прӧтивӧсь комитет мнениелы?
— Тіянӧс кӧ интересуйтӧ, мый ме думайта личнӧ, — висьтала: ме абу сӧгласен унджыкыскӧд кыкнан пункт кузяыс.
Менӧ ньӧти оз радуйт памфлетыд литературнӧй боксянь, но лыддя сійӧс правильнӧйӧн фактъяс петкӧдлӧм кузя да коланаӧн тактика боксянь.
— Мӧдногӧн кӧ?
— Ме тырвыйӧ сӧгласен тіянкӧд, мый Италия увлекайтчӧ ылӧдчысь биясӧн и мый став тайӧ радлӧмъясыс да кыпыдлуныс вайӧдасны сійӧс прӧйдитны позьтӧм нюрӧ.
Ме эськӧ вӧлі рад, та йылысь кӧ вӧлі шуӧма веськыда да смела, мед кӧть и лои дӧзмӧдӧма да ӧтдортӧма миян союзникъяс пӧвстысь ӧткымынъясӧс.
Но кыдзи корпорацияса член, кӧні унджыкыс думайтӧны дзик мӧдног, ме ог вермы сулавны аслам личнӧй мнение вылын.
И, тӧдӧмысь, ме сідзжӧ чайта, мый сёрнитны кӧ нин, то колӧ сёрнитны справедливӧя да спокойнӧя, а оз сэтшӧм ногӧн, кыдзи ті.
— Ті виччысьыштлӧй недыр, ме выльпӧв видзӧдла рукописьсӧ.
Овод босьтіс рукописьсӧ, тэрыба лыддис сійӧс помсянь помӧдз да лои недӧвӧлен, кыдзи тайӧ тӧдчис сы чужӧм серти.
— Да, ті правӧсь.
Статьясӧ гижӧма кафешантаннӧй остротаяс сямӧн, а абу кыдзи политическӧй сатира.
Но мый нӧ вӧчан?
Гижи кӧ ме шыльыда, бура — публика оз гӧгӧрво.
Оз кӧ лоны ёсь кывъясыс, кажитчас гажтӧмӧн.
— А ті онӧ чайтӧй, мый ёся гижӧмыд сідзжӧ гажтӧм, сійӧ кӧ сетсьӧ вывті ыджыд дозаясын?
Овод видзӧдліс сы вылӧ тэрыб, бытшласьысь синъясӧн да гораа серӧктіс.
— Ті, синьора, буракӧ, сэтшӧм ужаснӧй йӧз пӧвстысьӧсь, кодъяс век правӧсь.
abu
abu
abu
abu
abu
Ме кӧ шыбита памфлетысь торъя йӧз йылысь став критикасӧ да коля медся существеннӧй юкӧнсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, комитет шуас, мый оз вермы босьтны ас вылас кывкутӧм, медым печатайтны сійӧс; ме кӧ ог восьты политическӧй правдасӧ да став ударъяссӧ веськӧда партиялӧн торъя врагъяс вылӧ — комитет кутас вывті ошкыны менсьым произведениеӧс, а ми тіянкӧд кутам думайтны, мый оз сулав сійӧс печатайтны.
Со тіянлы интереснӧй метафизическӧй задача.
Мый бурджык: печатайтны, кӧть абу шогмана, али, кор тырвыйӧ туяна йӧзӧдӧм вылӧ, кольны лэдзтӧг?
Мый ті шуанныд та вылӧ, синьора?
— Ме ог думайт, медым тіянӧс вермис кутны татшӧм альтернатива.
Ме надейтча, мый, ті кӧ шыбитанныд личностьяссӧ, комитет сӧгласитчас печатайтны памфлеттӧ, кӧть, дерт, унаӧн лоӧны прӧтив.
И, меным кажитчӧ, сійӧ ваяс пӧльза.
Но тіянлы колӧ небзьӧдны гижан тонтӧ.
abu
Овод лэптыштліс пельпомъяссӧ да сӧгласитчӧм петкӧдлӧм могысь ышловзис.
— Ме подчиняйтча, синьора, но ӧти условиеӧн.
Ті кӧ он лэдзӧй серавны меным ӧні, ті долженӧсь сетны меным тайӧ правосӧ регыд мысти.
Кор его преосвященство, быд боксянь бур кардинал воас Флоренцияӧ, — сэки нин ни ті, ни тіян комитетныд не долженӧсь мешайтны меным серавны мыйта лоӧ окота.
Та кузя ті долженӧсь нин сетны меным вӧля.
Овод сёрнитіс веськодьпырысь, кӧдзыда, нетшкис вазаысь хризантемаяс да видзӧдіс югыд водзас вӧсни лепестокъяссӧ.
«Кыдзи тіралӧ сылӧн киыс, — цветъяс дзӧрӧм вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Джемма. — Ӧд оз жӧ ю сійӧ?»
— Тіянлы бурджык сёрнитны та йылысь комитетса мукӧд членъяскӧд, — чеччигмозыс шуис Джемма. — Ме ог вермы водзвыв висьтавны, кыдзи найӧ решитасны.
— А ті эськӧ асьныд кыдзи решитінныд? — сідзжӧ чеччигмозыс юаліс Овод. Ӧні сійӧ сулаліс пызан вылас мыджсьӧмӧн да, киас цветъяс кутігтыр, топӧдлывліс найӧс банбок бердас.
Джемма падмис.
Оводлӧн юалӧмыс кыпӧдіс сылысь уна важся сьӧкыд казьтылӧмъяс.
— Меным сьӧкыд тайӧс решитны, — шуис сійӧ медбӧрын. — Меным унаысь удайтчывліс кывлыны монсиньор Монтанелли йылысь уна во сайын.
Сійӧ сэки вӧлі сӧмын каноникӧн да духовнӧй семинарияса ректорӧн сійӧ провинцияас, кӧні ме овлі челядьдырйи...
Меным унатор висьтавлывліс сы йылысь ӧти... морт, коді сылы вӧлі зэв матысса, и висьтавлывліс сӧмын медся бурсӧ.
Меным кажитчӧ, мый сійӧ вӧлі сэки збыльысь замечательнӧй мортӧн.
Но тайӧ вӧлі важӧн, и сэксянь сійӧ вермис вежсьыны.
Контролируйттӧм власть сэтшӧма тшыкӧдӧ йӧзӧс!
Овод кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдіс сы вылӧ синсӧ лапнитлытӧг.
— Мед инӧсь сідз, — шуис сійӧ, — монсиньор Монтанелли кӧ ачыс и абу подлец, то сійӧ подлецъяс киын орудие.
Но меным да границасайса менам другъяслы тайӧ дзик веськодь.
Туй шӧрын куйлысь излӧн вермасны лоны зэв бурторъяс, но сійӧс век жӧ колӧ вештыны...
Энлӧй, синьора. — Овод чотігтыр матыстчис ӧдзӧс дорӧ да восьтіс сійӧс. — Ті зэв шаньӧсь, синьора, мый волінныд ме ордӧ.
Ыстывны коляскала?
Оз ков?
Но, аддзысьлытӧдз.
abu
Джемма петіс улича вылӧ тревожнӧя думайтігтыр:
«Границасайса менам другъяс».
Кодъяс найӧ?
И кутшӧм ногӧн сійӧ думайтӧ вештыны туй вывсьыс изсӧ?
Сӧмын кӧ сатираӧн, то мыйла сійӧ шуис тайӧс сэтшӧм грӧзитана тонӧн?
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Монсиньор Монтанелли воис Флоренцияӧ октябрь тӧлысся первойя лунъясӧ.
Сы воӧм бӧрын карын кутісны тӧдчымӧн волнуйтчыны.
Сійӧ нималіс кыдзи бур проповедник и вӧлі реформированнӧй папстволӧн представительӧн.
Народ терпитны вермытӧг виччысис сысянь выль учение изложитӧм; выль учениеыс — сійӧ любовлӧн да примирениелӧн евангелие, коді должен бурдӧдны Италиялысь став дойяссӧ.
Ставлы мустӧм Ламбручини местаӧ кардинал Гицциӧс римскӧй государственнӧй секретарӧн назначитӧмыс кыпӧдіс став йӧзлысь радлӧм.
И Монтанелли вӧлі буретш сійӧ мортӧн, коді вермас поддержитны кыпыд настроениесӧ.
Ас олӧмас быд боксянь асьсӧ стрӧга кутӧмыс сэтшӧм шоча паныдасьліс римскӧй вичколӧн высшӧй сановникъяс пӧвстын, мый тайӧ сідз нин кыпӧдіс сы дорӧ народлысь симпатиясӧ, сы вӧсна мый народ велалӧма лыддьыны вымогательствояс, подкупъяс да быдпӧлӧс интригаяс пӧшти быть колана условиеясӧн вичкоса служительяслы карьера вӧчӧм вылӧ.
Та дорӧ ещӧ позис содтыны проповедниклысь збыльвылӧ замечательнӧй талантсӧ, сьӧлӧмӧдз йиджтысяна гӧлӧссӧ да ас дорас кыскысь ортсыса видсӧ. Татшӧм бур качествояс дырйи сылӧн и любӧй кадӧ вӧлі эськӧ вывті ыджыд успех.
Грассини, кыдзи и век, пуктіс став вынсӧ, медым и тайӧ выль знаменитостьыс вӧлі сы гӧстьяс лыдын.
Но кыскыны ас дінас Монтанеллиӧс вӧлӧмкӧ абу сэтшӧм кокни, быд корӧм вылӧ сійӧ вочавидзліс век ӧтмоз жӧ вежливӧй, но решительнӧй ӧтказӧн.
— Вот пӧтлытӧм животнӧйясыд, этійӧ Грассини гозъяыс! — шуис кыдзкӧ ӧтчыд Джеммалы Мартини, кор найӧ вӧлі вуджӧны Синьория площадь вомӧн ӧти воскресеньеса кӧдзыд асылӧ. — Казялінныд ті, кыдзи найӧ копыртчисны, кор воис кардиналлӧн коляскаыс?
Налы дзик веськодь, кутшӧм морт, — мед сӧмын сы йылысь горзісны.
Некор эг аддзывлы левъяс вылӧ татшӧм повтӧм охотникъясӧс.
Неважӧн на, августын, — Овод, а ӧні Монтанелли.
Надейтча, мый его преосвященство ыштас та вылӧ, кор сы вылӧ веськӧдӧма татшӧм внимание.
Монтанелли испытывайтӧ тайӧ вниманиесӧ авантюристъяс чукӧркӧд.
Найӧ вӧлі мунӧны соборысь, кӧні талун Монтанелли висьталіс проповедь.
Зэв ыджыд зданиеын вӧліны сэтшӧм уна йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньыс кывзісны знаменитӧй проповедникӧс, мый Мартини убедитіс Джеммаӧс петны соборысь служба помасьтӧдзыс: сійӧ поліс, мый Джеммалӧн вермас висьмыны юрыс.
Дзонь недель чӧж зэрӧм бӧрын тайӧ вӧлі первойя шондіа асыв, и та вӧсна Мартини предложитіс Джеммалы гуляйтыштны Сан-Николо гӧгӧрса нӧрыс пӧкатъясын быдмысь садъясӧд.
— Ладнӧ, — шуис Джемма, — ме окотапырысь прӧйдитча, тіян кӧ эм прӧст кад, но сӧмын огӧ сыладорӧ.
Лучшӧ ветлӧдлыштам Лунг-Арноӧд: сэті мунас Монтанелли, а меным, кыдзи и Грассинилы, окота лои аддзывны знаменитостьсӧ.
— Но ӧд ті сӧмын на сійӧс аддзылінныд.
— Эг матысянь.
Соборас вӧлі сэтшӧм дзескыд... а кор сійӧ прӧйдитіс коляскаӧн, ми аддзылім сӧмын сылысь мышсӧ.
Ми кӧ лоам пос дорас матынджык, то, навернӧ, аддзылам сійӧс бура — ӧд сійӧ олӧ Лунг-Арноын.
— Но мыйла ті сэтшӧм ёна кӧсъянныд аддзывны Монтанеллиӧс?
Войдӧр ті некор энӧ интересуйтчылӧй знаменитӧй проповедникъясӧн.
— Менӧ и ӧні интересуйтӧ оз проповедник, а морт.
Меным окота тӧдны, ёна-ӧ сійӧ вежсьӧма сэксянь, кор ме аддзылі сійӧс медбӧръяысь.
— А кор ті сійӧс аддзылінныд?
— Артур кулӧм бӧрын кык лун мысти.
Мартини полігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
Найӧ воисны ӧні Лунг-Арноӧ, и Джемма веськодьпырысь видзӧдіс ва вылӧ нинӧм аддзытӧм синъясӧн, кодъясысь век сэтшӧма повліс Мартини.
— Джемма, донаӧй, — здук мысти шуис сійӧ, — збыльысь ӧмӧй тайӧ гажтӧм казьтылӧмыс кутас йирны тіянлысь сьӧлӧмтӧ нэм чӧжыд?
Миян пӧвстысь коді эз вӧчлы ӧшибкаяс дас сизим арӧсӧн?
— Но миян пӧвстысь эз быдӧн дас сизим арӧсӧн вилы ассьыс медбур другсӧ, — вочавидзис сійӧ мудз гӧлӧсӧн. Послӧн каменнӧй перилӧ вылӧ гырддзаяснас лэдзчысьӧмӧн Джемма дугдывтӧг видзӧдіс улӧ ю вылӧ.
Мартини чӧв оліс: сійӧ пӧшти поліс панны сыкӧд сёрни, кор Джеммалӧн лолі татшӧм настроение.
abu
Найӧ кыв ни джын шутӧг вуджисны пос вывті да мӧдӧдчисны набережнӧй кузя.
Недыр мысти Джемма бара заводитіс сёрнитны:
— Кутшӧм лӧсьыд гӧлӧсыс тайӧ мортыслӧн!
Сыын эм мыйкӧ сэтшӧм, мый ме эг кывлы ни ӧти морт гӧлӧсысь.
Таын, ме чайта, и секретыс, мыйысь зависитӧ сылӧн джын успехыс.
— Да, гӧлӧсыс вывті лӧсьыд, — пыр жӧ шыасис Мартини; сійӧ кутчысис тайӧ выль темаас, медым ылыстны Джеммалысь мӧвпъяссӧ страшнӧй казьтылӧмъясысь, кодъяс кыптісны юсӧ аддзӧм бӧрын. — Да и, гӧлӧс кындзиыс, став проповедникъяс пӧвстысь сійӧ медбур морт, кодъясӧс меным удайтчывліс кывзыны.
Но ме чайта, мый ыджыд успехыслӧн секретыс весиг абу таын, а пыдынджык: сылӧн лючки-бура олӧмын, коді сэтшӧма торйӧдӧ сійӧс вичкоса мукӧд сановникъясысь.
Ӧдвакӧ ті аддзанныд став Италия пасьтаысь дзик сӧстӧм репутацияа мӧд татшӧм ыджыд духовнӧй мортӧс, не кӧ лыддьыны асьсӧ папаӧс.
Помнита, кольӧм во, кор ме ветлі Романьяӧ, меным удайтчис волыны сылӧн епархияӧ, и ме аддзылі, кыдзи суров горецъяс виччысисны зэр улын сылысь прӧйдитӧмсӧ, медым кӧть пырмунігмоз видзӧдлыны сы вылӧ либӧ инмӧдчывны сы паськӧмӧ.
Найӧ пуктӧны сійӧс пӧшти святӧй пыдди, а тайӧ зэв унатор йылысь висьталӧ: ӧд Романьяын вообщӧ ненавидитӧны ставнысӧ, кодъяс новлӧны ряса.
Ме кыдзкӧ ӧтчыд шуи ӧти старик-крестьянинлы, типичнӧй контрабандистлы, мый народ, кыдзи тыдалӧ, ёна радейтӧ ассьыс епископсӧ, и сійӧ меным вочавидзис: «Ми огӧ радейтӧй попъясӧс, найӧ ставныс пӧръясьӧны.
Но монсиньор Монтанеллиӧс ми радейтам.
Некор некод эз кывлы, медым сійӧ висьталіс лӧж либӧ вӧчис несправедливӧ».
— Интереснӧ тӧдны, — Мартинилы шуис Джемма, — тӧдӧ-ӧ сійӧ, мый сы йылысь думайтӧ народ?
— Кыдзи сійӧ вермас тӧдны тайӧс?
Ӧд сійӧ, мый сы йылысь думайтӧны, збыль.
— Абу, абу збыль.
— Кытысь ті тайӧс тӧданныд?
— Сійӧ ачыс меным висьталіс.
— Сійӧ?
Монтанелли?
Джемма, мый ті кӧсъянныд висьтавны?
Джемма вештіс плеш вывсьыс юрсисӧ да бергӧдчис Мартинилань.
Найӧ бара сувтісны ю весьтӧ;
Мартини лэдзчысис гырддзаяснас перилӧ вылӧ, а Джемма ньӧжйӧник гижталіс зонтикнас изъясӧ.
— Чезаре, ми тіянкӧд важся тӧдсаяс нин, но ме некор эг висьтавлы тіянлы ставтор йывсьыс, мый лои Артуркӧд.
— И оз ков висьтавны, донаӧй, — тэрмасигтыр торкис сійӧс Мартини. — Ме тайӧс ставсӧ нин тӧда.
— Тіянлы висьталіс Джиованни?
— Да, кулӧм водзвылас, ӧти войӧ, кор ме пукалі сы дінын. Сійӧ висьталіс меным ещӧ...
Джемма, донаӧй, ми кӧ нин та йылысь панім сёрни, то бурджык ме висьтала тіянлы став правдасӧ... сійӧ шуис, мый тіянӧс век мучитӧ тайӧ шудтӧм событие йывсьыс казьтылӧмыс, да тшӧктіс меным лоны тіянлы ёртӧн да зільны вештыны тіянлысь татшӧм мӧвпъяссӧ.
И ме вӧчи мый верми, кӧть, кажитчӧ, весьшӧрӧ — ставсӧ, мый верми.
— Ме тӧда, — сы вылӧ синсӧ лэптігтыр вочавидзис Джемма. — Сьӧкыд эськӧ вӧлі меным тіян дружбатӧг.
А монсиньор Монтанелли йылысь сійӧ тіянлы сэки нинӧм эз висьтав?
— Эз.
Ме эг и чайтлы, мый Монтанелли имеитӧ тайӧ история дорас кутшӧмкӧ отношение.
Сійӧ висьталіс меным сӧмын, мый тайӧ делӧыс йитчӧма предательствоӧн да...
— Да сы йылысь, мый ме кучки Артурлы и сійӧ вӧйтчис?
Ладнӧ, а ӧні ме висьтала тіянлы Монтанелли йылысь.
Найӧ бӧр бергӧдчисны послань, кыті регыд должен вӧлі прӧйдитны кардинал.
Ва вылысь синсӧ вештывтӧг Джемма заводитіс висьтавны:
— Монтанелли сэки вӧлі каноникӧн да Пизаса духовнӧй семинарияса ректорӧн.
Сійӧ сетавліс Артурлы философия кузя урокъяс, а кор Артур пырис университетӧ, найӧ частӧ лыддьысьлісны ӧтлаын.
Найӧ зэв ёна радейтісны ӧта-мӧднысӧ и ёнджыкасӧ вӧліны радейтысь другъяс кодьӧсь, а эз учитель да ученик кодьӧсь.
Артур вывті донъявліс мусӧ, кыті ветлӧдліс Монтанелли, и ме помнита, кыдзи сійӧ ӧтчыд меным шуис, мый сійӧ вӧйтчас, оз кӧ ло сылӧн падреыс.
Тадзи сійӧ век шулывліс Монтанеллиӧс.
Но, сэсся ті тӧданныд, мый лои шпион донеситӧм вӧсна...
Аскинас менам бать да Бертонъяс — Артурлӧн нерӧднӧй вокъясыс, вывті мустӧм йӧз, — лунтыр вӧліны ю дорын, корсисны шойсӧ, а ме пукалі аслам комнатаын да думайті сы йылысь, мый ме вӧчи. —
Джемма чӧв ланьтліс недыр кежлӧ да сэсся водзӧ висьталіс:
— Рытнас сёрӧн ме дорӧ пырис бать да шуис: «Джемма, донаӧй, лэччы уліӧ; воис кутшӧмкӧ морт: сійӧ кӧсйӧ аддзӧдлыны тэнӧ».
Ми лэччим приёмнӧйӧ.
Сэні пукаліс студент, миян группаса ӧти член.
Тіралігтыр, ставнас кельдӧдӧма, сійӧ висьталіс меным, мый тюрьмаысь Джиованнисянь воӧма мӧд письмӧ, кӧні юӧртсьӧ, мый, кыдзи сэні тӧдмалӧмаӧсь ӧти надзирательсянь, Артур веськалӧма пӧкаитчигӧн лэчкӧ и мый сійӧс вузалӧма Карди.
Помнита, студент меным шуис: «Сӧмын ӧтитор бурмӧдӧ сьӧлӧм: ӧні ми тӧдам, мый Артур абу мыжа».
Бать кутіс менӧ киӧд, зілис успокоитны.
Сійӧ сэки оз на вӧлі тӧд, мый ме вӧчи.
Ме пыри аслам комнатаӧ да войбыд пукалі син куньлытӧг.
Асывнас бать да Бертонъяс бара мунісны ю дорӧ.
Найӧ надейтчисны на, мый аддзасны шойсӧ.
— Но ӧд сійӧс эз аддзыны?
— Эз аддзыны.
Да сійӧс и должен вӧлі нуны мореӧ.
Ме коли ӧтнам.
Воис служанка да висьталіс, мый ӧні пыралӧма кутшӧмкӧ поп да, кор тӧдмалӧма, мый менам батьӧй абу гортын, бӧр мунӧма.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі Монтанелли, котӧрӧн петі чёрнӧй ходӧд да суӧді сійӧс сад дзиръя дорысь.
Кор ме шуи сылы: «Отец Монтанелли, меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд», сійӧ пырысь-пыр жӧ сувтіс да чӧв олігтыр виччысис, мый ме шуа.
О, Чезаре, ті кӧ эськӧ аддзылінныд сэки сылысь чужӧмсӧ!
Сы бӧрын сійӧ сулаліс менам син водзын быдса тӧлысьяс!
Ме шуи сылы: «Ме доктор Уорренлӧн ныв...
Тайӧ ме вии Артурӧс».
И висьталі сылы ставсӧ, кыдзи-мый вӧлі, а сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧкӧ изйысь вӧчӧм статуя, да кывзіс менсьым.
Кор ме помалі, сійӧ шуис: «Успокоитчӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй: энӧ ті сійӧс виӧй, а ме.
Ме пӧръявлі сійӧс, и сійӧ тӧдмалӧма та йылысь».
Монтанелли ӧдйӧ бергӧдчис да петіс дзиръяӧд, эз шу весиг сэсся ни ӧти кыв.
— А сы бӧрын?
— Ме ог тӧд, мый сыкӧд вӧлі бӧрыннас.
Кывлі сӧмын сійӧ жӧ рытнас, мый Монтанелли кутшӧмкӧ припадок вӧсна усьӧма улича вылӧ — тайӧ вӧлӧма гаваньсянь неылын, — и сійӧс пыртӧмаӧсь ӧти матысса керкаӧ.
Со ставыс, мый ме тӧда.
Менам бать вӧчис ставсӧ, мый вермис, медым успокоитны менӧ.
Кор ме висьталі сылы ставсӧ, сійӧ пырысь-пыр жӧ эновтіс уджсӧ да нуӧдіс менӧ Англияӧ, медым ылыстны ставтор дорсьыс, мый вермис казьтывны меным важ йывсьыс.
Сійӧ поліс, мед эськӧ ме сідзжӧ эг помав ассьым олӧмӧс, и, кажитчӧ, ме збыльысь думайтлі ӧти кадӧ та йылысь.
А бӧрынджык, ті тӧданныд, кор тыдовтчис, мый бать висьӧ ракӧн, ме должен вӧлі босьтны ачымӧс киӧ — ӧд ме кындзи эз вӧв некод, коді эськӧ вермис дӧзьӧритны сійӧс.
Сы кулӧм бӧрын челядь колисны ме дорӧ, кытчӧдз менам ыджыд вок эз вермы найӧс босьтны ас дінас.
Сэсся воис Джиованни.
Тӧданныд, первойсӧ ми прӧстӧ полім аддзӧдчывны: миян костын сулаліс тайӧ страшнӧй казьтылӧмыс.
Джиованни чорыда упрекайтіс асьсӧ сыысь, мый и сійӧ таын мыжа — несчастнӧй письмӧ вӧснаыс, кодӧс сійӧ гижис тюрьмасянь.
Но ме чайта, мый тайӧ общӧй шогыс и матыстіс миянӧс.
Мартини нюммуніс да пыркнитіс юрнас.
— Гашкӧ, тіянладорсянь тадзи и вӧлі, — шуис сійӧ, — но Джиованнилы ставыс решитчис первойя аддзысьӧмсянь жӧ.
Ме помнита, кыдзи сійӧ первойысь Ливорноӧ ветлӧм бӧрын воис Миланӧ.
Сійӧ вӧлі прӧстӧ воштӧма тіян вӧсна юр садьсӧ да сэтшӧм уна висьтавліс англичанка Джемма йылысь, мый менӧ муртса эз дӧзмӧд.
Ме думайтлі, мый ме тіянӧс кута ненавидитны.
А, со и кардинал!
Коляска вуджис пос вывті да мӧдӧдчис набережнӧйвывса ыджыд керкалань.
Монтанелли пукаліс юрлӧсъяс вылӧ нёровтчӧмӧн.
Сійӧ, тыдалӧ, ёна вӧлі мудзӧма да эз казяв йӧз чукӧрсӧ, коді воӧма сы керка водзӧ, медым кӧть пырмунігмоз видзӧдлыны сы вылӧ.
Соборын сылысь чужӧмсӧ югдӧдысь вдохновениеыс дзикӧдз кусӧма и сы пыдди тӧдчис тӧждысьӧм да мудз.
Кор сійӧ петіс коляскаысь да сьӧкыд походкаӧн пырис керкаас, Джемма бӧр бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис послань.
abu
abu
— Меным частӧ волывліс мӧвп, — бара заводитіс Джемма, — мый кузя сійӧ вермис пӧръявлыны Артурӧс?
И меным мукӧддырйи воліс юрӧ... тіянлы, гашкӧ, тайӧ кажитчас тешкодьӧн... но найӧ сэтшӧм ӧткодьӧсь...
— Кодъяс?
— Артур да Монтанелли.
И тайӧс ме эг ӧтнам казявлы.
Таысь кындзи вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор Артур семьяса членъяскост отношениеясын.
Миссис Бертон, Артурлӧн мамыс, вӧлі медся мича нывбабаяс пӧвстысь, кутшӧмъясӧс ме тӧдлі.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ мича чужӧм, кутшӧм и Артурлӧн, да и характеръяснас найӧ вӧліны ӧткодьӧсь.
Но мамыс век кажитчис повзьӧмаӧн, быттьӧ эрдӧдӧм преступница.
И сы пасыноклӧн гӧтырыс обращайтчис сыкӧд вывті грубӧя.
Да и ачыс Артур ньӧти эз вӧв став эсійӧ вульгарнӧй Бертонъяс кодьыс...
Челядьдырйиыд, дерт, частӧ он гӧгӧрво унатор, мый аддзан. Бӧрынджык, кор уськӧдлі ме тӧдвылӧ важсӧ, меным частӧ воліс юрӧ, мый Артур — абу Бертон.
Гашкӧ, сійӧ тӧдмаліс мыйкӧ мамыс йылысь.
— Тадзи кӧ, то тайӧ и вермис лоны Артур кулӧмлы помкаӧн, а эз Кардилӧн предательствоыс, — шуис Мартини; тайӧн сійӧ думайтіс кокньӧдыштны Джеммалысь шогсӧ.
Но мӧдыс довкйӧдлыштіс юрнас.
— Чезаре, ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кутшӧм вӧлі сылӧн чужӧмыс, кор ме кучки сылы, ті эськӧ энӧ тадзи думайтӧй.
Монтанелли йылысь догадкаяс, гашкӧ, и вернӧйӧсь — наын нинӧм абу лӧсявтӧмыс...
Но мый ме вӧчи — лои вӧчӧма.
Кыв ни джын шутӧг найӧ мунісны некымын минута.
— Дона Джемма, — заводитіс медбӧрын Мартини, — му вылын кӧ эськӧ вӧліны способъяс вежны сійӧс, мый вӧчӧма, сэки сулалӧ эськӧ вӧлі думыштлыны важ ӧшибкаяс йылысь;
но раз найӧс оз позь веськӧдны — мед кулӧмаяс шогсьӧны кулӧмаяс вӧсна.
История ужаснӧй, тайӧ збыль.
Но коньӧр зон, пӧжалуй, век жӧ шудаджык уна ловйӧн кольӧм йӧз дорысь, кодъяс ӧні пукалӧны тюрьмаясын либӧ олӧны изгнаниеын.
Вот кодъяс йылысь миянлы колӧ думайтны.
Миян абу право ассьыным став мӧвпъяснымӧс веськӧдны кулӧмаяс вылӧ.
Уськӧдӧй тӧдвыланыд, мый шуліс тіян радейтана Шелли: «Важсяыс смертьлӧн, а тэнад — будущӧйыс».
Босьтӧй сійӧс, пока сійӧ тіян на, и думайтӧй эн сы йылысь, мый ті коркӧ важӧн вӧчлінныд омӧльтор, а сійӧ буртор йывсьыс, мый ті верманныд на вӧчны.
Став сьӧлӧмсяньыс бурӧдны думайтігӧн Мартини кутіс Джеммалысь кисӧ, но пыр жӧ лэдзис да шатовмуніс, кор кыліс ас бӧрвывсьыс небыдик гӧлӧс:
— Монсиньор Монтанеллилӧн, почтеннейшӧй доктор, кыв шутӧг эмӧсь став сійӧ бурторъясыс, мый йылысь ті висьталанныд.
Сійӧ весиг вывті бур миян грешнӧй мирлы, и сійӧс эськӧ колӧ вежлива мӧдӧдны мӧд мирӧ.
Ме эска, мый сійӧ вӧчис эськӧ сэні сэтшӧм жӧ сенсация, кыдзи и тані.
Сэні, тӧдӧмысь, уна важся олысь духъяс, кодъяс некор на эз аддзывны татшӧм диковинкасӧ, кутшӧм честнӧй кардинал.
А духъяс ёна радейтӧны выльторъястӧ...
— Кытысь ті тайӧс тӧданныд? — кыліс Риккардолӧн скӧркодь гӧлӧс.
— Священнӧй писаниеысь, менам донаӧй.
Веритны кӧ сылы, то весиг почтеннӧй духъяслы ёна кажитчӧны фантастическӧй сочетаниеяс.
А честность да кардинал, ме ногӧн, вывті аслыссяма сочетание, сэтшӧм жӧ шогмытӧм, кыдзи ракӧс сёйны маӧн...
А! Синьор Мартини да синьора Болла!
Бур поводдяыс зэрӧм бӧрын, збыль ӧд?
Кывзінныд и ті выль Савонароллаӧс?
Мартини тэрыба бергӧдчис.
Овод, кодлӧн вӧлі вомас сигара да петляас цветок, нюжӧдіс сылы мича перчаткиа ассьыс вӧсньыдик кисӧ.
Ӧні, кор шондіыс гажаа ворсіс сылӧн мичаа лакируйтӧм башмакъяс вылын да югдӧдіс сылысь нюмъялысь чужӧмсӧ, сійӧ кажитчис Мартинилы эз сэтшӧм мисьтӧмӧн, но ещӧ ёнджыка самодовольнӧйӧн.
Найӧ топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ: ӧтиыс приветливӧя, мӧдыс зумыша.
— Тіянлы абу лӧсьыд, синьора Болла? — друг шуис Риккардо.
Джеммалӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм блед, мый сы шляпасянь усьысь вуджӧрас сійӧ кажитчис пӧшти кулӧм мортлӧн кодь, и сы морӧс вылын лентаяс чеччалӧм сертиыс вӧлі тӧдчӧ, кутшӧм ёна тіпкӧ сылӧн сьӧлӧмыс.
— Ме муна гортӧ, — шуис сійӧ слабиник гӧлӧсӧн.
Корисны коляска.
Мартини пуксис сыкӧд, медым колльӧдны сійӧс гортӧдзыс.
Овод тэрмасигтыр лӧсьӧдыштіс сылысь платьесӧ, коді вӧлі ӧшӧдчӧма кӧлеса вылӧ, да сэсся друг видзӧдліс сы вылӧ, и Мартини казяліс, мый Джемма повзьӧмпырысь дрӧгнитіс.
— Мый тіянкӧд, Джемма? — юаліс сійӧ английскӧй кыв вылын, мыйӧн сӧмын мӧдӧдчисны. — Мый тіянлы шуис тайӧ негӧдяйыс?
— Нинӧм, Чезаре.
Сійӧ ньӧти абу мыжа.
Ме... повзи.
— Повзинныд?
— Да...
Меным кажитчис...
Сійӧ тупкис синъяссӧ кинас, и Мартини чӧв олігтыр виччысис, кытчӧдз сійӧ оз во ас садяс.
Сылӧн чужӧмыс вочасӧн ловзис,
и, Мартинилань бергӧдчӧмӧн, сійӧ заводитіс аслас обыкновеннӧй, зумыд гӧлӧсӧн:
— Ті вӧлӧмныд дзик правӧсь, кор шуинныд, мый вреднӧ казьтывны важся йылысь.
Тайӧ сэтшӧма слабмӧдӧ нервъястӧ, мый заводитан думайтны медся лӧсявтӧмторъяссӧ.
Некор сэсся ог кутӧй сёрнитны та йылысь, Чезаре, а то быд паныдасьысь морт меным кутіс кажитчыны Артур кодьӧн.
Тайӧ — быттьӧ галлюцинация, луншӧр-лунын кутшӧмкӧ каститчӧм.
Тӧданныд: ӧні, кор тайӧ мортыс матыстчис миян дорӧ, меным кажитчис, мый тайӧ Артур.
ВИТӦД ГЛАВА
Овод торъявліс аслыспӧлӧс способностьӧн нажӧвитавны аслыс врагъясӧс.
Сійӧ воис Флоренцияӧ сӧмын августын, а октябрь тӧлысь пом кежлӧ куим-нёльӧд юкӧныс комитетлӧн, коді сійӧс корліс, видзӧдіс нин сы вылӧ, кыдзи и Мартини.
Сы дор весиг медся пӧся сулалысьясыс дӧзмисны Монтанелли вылӧ зэв скӧра усьласьӧмъясысь, и ачыс Галли, коді первойсӧ дась вӧлі дорйыны да поддерживайтны ставсӧ, мый шуас остроумнӧй сатирик, заводитіс признавайтны, мый бурджык эськӧ вӧлі не вӧрзьӧдны кардинал Монтанеллиӧс.
Дзик ӧти мортӧн, коді веськодьпырысь видзӧдіс Овод перӧ улысь петысь уна карикатураяс да пасквильяс вылӧ, вӧлі ачыс Монтанелли.
Оз сулав весиг уджавнысӧ, — кыдзи шуліс Мартини, — медым серавны мортӧс, коді видзӧдӧ та вылӧ сэтшӧм веськодя.
Сёрнитісны, мый Монтанелли, кор сы ордын ӧбедайтӧма Флорентийскӧй архиепископ, аддзӧма аслас комнатаысь Оводлысь медся скӧр пасквильсӧ, лыддьӧма сійӧс помсянь помӧдз да, архиепископлы сетігӧн, шуӧма: «А ӧд абу омӧля гижӧма, збыльысь?»
Регыд карын кутісны лыддьыны листок, коді шусис «Благовещениелӧн тайна».
Мед кӧть, шуам, весиг эз вӧв сэтчӧ рисуйтӧма шевгӧдӧм бордъяса Оводӧс (тайӧ рисунокнас Риварес вежлывліс аслас памфлетъяс вылын кырымпассӧ), унджык лыддьысьысьыслы эськӧ сӧмын стиль сертиыс нин, коді вӧлі сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана да ёсь, лолі гӧгӧрвоана, коді сійӧс гижӧма.
Памфлетсӧ составитӧма диалог формаын: сёрнитӧны мадонна образын сетӧм Тоскана да ангел образын сетӧм Монтанелли, коді вӧлі оливкӧвӧй лапъясысь вӧчӧм венока (мирлӧн символ) да киас кутіс лилияяс (сӧстӧмлунлӧн символ). Сэні юӧртсис иезуитъяслӧн воӧм йылысь.
Тайӧ произведениеас тырыс вӧліны оскорбительнӧй личнӧй намёкъяс да вывті смел дӧгадкаяс.
Флоренция ставнас чувствуйтіс, мый сатираыс вывті чорыд да абу справедливӧй, —
и сэк жӧ Флоренцияыс ставнас сераліс.
Серьёзнӧй тонӧн гижӧм памфлетас, кӧні тырыс вӧліны лӧсявтӧмторъяс, вӧлі сы мында юмор, мый Оводлӧн медся лёк противникъясыс сералісны сідз жӧ сьӧлӧмсяньыс, кыдзи и сы дор сулалысьясыс.
И кӧть сатираыс вӧлі явӧ несправедливӧй, листок вӧчис карса йӧз вылӧ ассьыс действие.
Монтанеллилӧн личнӧй репутацияыс вӧлі вывті вылын, медым сійӧс вермис серьёзнӧя уськӧдны кутшӧмкӧ пасквиль, мед кӧть и медся ёся гижӧм, но вӧлі кад, кор общественнӧй мнение сувтіс сылы паныд.
Овод тӧдіс, кыті чушкыны, и кӧть кардинал керка водзын эз дугдыны жуны йӧз, медым видзӧдлыны сы вылӧ, кор сійӧ пуксьӧ коляскаӧ либӧ локтӧ гортас, но ӧні благословениеяс да чолӧмалӧмъяс пӧвстын частӧ кывлывлісны тӧдчана горӧдӧмъяс: «Иезуит!», «Санфедистскӧй шпион!»
Но Монтанеллилӧн вӧліны уна дорйысьяс.
Пасквиль петӧм бӧрын кык лун мысти руководящӧй клерикальнӧй органын, коді шусис «Веруйтысь», вӧлі печатайтӧма зэв бур статья — «Благовещениелӧн тайна» вылӧ ӧтвет — да кырымалӧма «Вичколӧн пи».
Оводлӧн клеветническӧй усьласьӧмъяслы паныд тайӧ вӧлі Монтанеллиӧс тырвыйӧ туяна дорйӧм.
Статья заводитчигас анонимнӧй автор пӧся да мичаа гижис му вылын <rus>«мир да благоволение»</rus> доктрина йылысь, кодӧс лӧсьӧдіс выль папа, сэсся корис Оводӧс докажитны кӧть аслас ӧти мыжалӧмлысь справедливостьсӧ, и помас торжественнӧя чуксаліс публикаӧс не веритны клеветниклы.
Кыдзи дорйӧмлӧн убедительность серти, сідзи и литературнӧй достоинствояс боксянь тайӧ «Ӧтветыс» вӧлі сэтшӧм вылын прӧстӧй газетнӧй статьяяс дорысь, мый сійӧн кутіс интересуйтчыны карыс ставнас, ещӧ нин сы вӧсна, мый газета лэдзысьыс ачыс эз вермы тӧдмавны, коді жӧ сэтшӧмыс «Вичколӧн пиыс».
Регыд мысти статьяыс петіс торъя брошюраӧн и Монтанеллилӧн «анонимнӧй дорйысь» йылысь мӧдісны сёрнитны Флоренцияса став кафеясын.
Овод гижис скӧр статьяяс выль папа йылысь да сылӧн став сторонникъяс йылысь, торйӧн нин Монтанелли йылысь, видзчысигтыр индіс, мый сійӧс вӧлі быдногыс ошкӧма ассяньыс, кардиналсянь, сӧглас сетӧм бӧрын.
Та вылӧ анонимнӧй дорйысь вочавидзис «Веруйтысьын» скӧралана протестӧн.
Став мукӧд кад чӧжыс, мыйта Монтанелли оліс Флоренцияын, тайӧ вензьӧмыс эз дугӧдсьыв да регыд мысти сэтшӧма кыскис публикалысь вниманиесӧ, мый заставитіс сійӧс пӧшти вунӧдны асьсӧ проповедниксӧ.
Либеральнӧй партияса ӧткымын членъяс босьтчылісны докажитны Оводлы, мый ньӧти оз туй сылы скӧравны Монтанелли вылӧ, но тайӧн нинӧм эз шедӧдны.
Став тайӧ доводъяс вылас сійӧ сӧмын любезнӧя нюмъяліс да вочавидзліс, кыдзи и век, мыкталігтыр:
— Збыльысь, господа, ті абу дзик добросовестнӧйӧсь.
Синьора Боллалы уступка вӧчигӧн ме нарошнӧ шуи аслым сералыштны ас пайысь, кор локтас Монтанелли.
Сэтшӧм вӧлі миян сёрнитчӧм.
Октябрь тӧлысь помын Монтанелли муніс Романьяӧ, аслас епархияӧ.
Мунӧм водзвылас сійӧ висьталіс прӧщальнӧй проповедь, кӧні гарыштіс и знаменитӧй литературнӧй спор йылысь.
Сійӧ жалитіс, мый кыкнан писательыс вывті ӧзйысьӧсь, корис сійӧс дорйысь тӧдтӧм мортсӧ петкӧдлыны сдержанностьлысь пример да помавны тайӧ ковтӧм да мисьтӧм словеснӧй войнасӧ.
Аскинас жӧ «Веруйтысьын» петіс заметка, кӧні юӧртсис сы йылысь, мый «Вичколӧн пи» ӧтказывайтчӧ водзӧ спор нуӧдӧмысь, сы вӧсна мый монсиньор Монтанелли та йылысь висьталіс йӧз водзын.
abu
abu
abu
Ноябрь тӧлысь помын Овод шуис комитетлы, мый сійӧ кӧсйӧ ветлыны море дорӧ кык недель кежлӧ. Сійӧ муніс, кыдзи сёрнитісны, Ливорноӧ;
но кор сы бӧрын регыд мысти сэтчӧ жӧ воис доктор Риккардо да кӧсйис аддзӧдчывны сыкӧд, сылы весьшӧрӧ лои корсьны Оводӧс.
Декабрь витӧд лунӧ Папскӧй областьын да Апеннинскӧй гӧраяслӧн став цепь пӧлӧныс заводитчис ыджыд политическӧй движение, и унаӧн сэки заводитісны гӧгӧрвоны, мыйла Оводлы друг воӧма мӧвп петны каникулъяс вылӧ тӧв шӧрын.
Сійӧ бӧр воис Флоренцияӧ, кор волнениесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Риккардоӧс улича вылысь аддзӧм бӧрын сійӧ шуис сылы нюмъялігтыр:
— Ме кывлі, мый ті юасьӧмныд ме йылысь Ливорноын, но ме манитчи Пизаын.
Кутшӧм мича важся кар!
Сэні чувствуйтан асьтӧ быттьӧ шуда Аркадияын!
Рӧштво дырйи сійӧ вӧлі литературнӧй комитетлӧн ӧти собрание вылын, коді муніс доктор Риккардо квартираын.
Собрание вылас вӧліны зэв уна йӧз.
Овод неуна сёрмыштіс, и, кор сійӧ пырис да нюммунігтыр копыртчыліс, быттьӧкӧ корис извинитны, эз нин вӧв ни ӧти прӧст места.
Риккардо чеччис, медым вайны орчча комнатасьыс улӧс, но Овод дугӧдіс сійӧс.
— Энӧ тӧждысьӧй, — шуис сійӧ, — ме зэв бура тӧрӧдча и татчӧ.
Сійӧ муніс ӧшинь дорӧ, кӧні пукаліс Джемма, да пуксис ӧшинь вылас.
Джемма чувствуйтіс Оводлысь загадочнӧй видзӧдлассӧ, мый вӧсна Овод кажитчис Леонардо да Винчи кодьӧн, и синьоралӧн инстинктивнӧй недӧвериеыс тайӧ морт дорас ӧдйӧ вежсис вежӧрттӧм полӧмӧн.
Собрание вылын вӧлі сувтӧдӧма вопрос сы йылысь, медым лэдзны прокламация, кӧні висьтавсис эськӧ, мый Тосканалы грӧзитӧ тшыгъялӧм,
да комитетлӧн мнение сы йылысь, кутшӧм мераяс колӧ примитны, медым не лэдзны бедствие лоӧмсӧ.
Воны определённӧй решениеӧ вӧлі зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый мнениеясыс, кыдзи и век, ёна торъялісны.
Комитетлӧн радикальнӧй юкӧныс, кытчӧ пырлісны Джемма, Мартини да Риккардо, высказывайтчисны лэдзны правительство да общество ним вылӧ энергичнӧй воззвание сы йылысь, медым ньӧти нюжмасьтӧг примитны мераяс населениелы ас кадӧ отсӧг сетӧм могысь.
А умереннӧйджык юкӧныс, сы лыдын, дерт, и Грассини, полісны, мый воззваниелӧн вывті энергичнӧй тоныс вермас сӧмын скӧрмӧдны правительствоӧс, но оз убедит.
— Господа, ставыс тайӧ зэв бур, и вывті колана, дерт, медым отсӧгсӧ вӧлі сетӧма нюжмасьтӧг, — спокойнӧя сёрнитіс Грассини да жалитӧмпырысь видзӧдлывліс волнуйтчысь радикалъяс вылӧ. — Ми ставным, либӧ кӧть нин миян пӧвстысь унджыкыс, кӧсъям уна сэтшӧмтор, мый ӧдвакӧ ми шедӧдам коркӧ.
Но ми кӧ кутам сёрнитны татшӧм ногӧн, кыдзи ті вӧзъянныд, то зэв вермас лоны, мый правительство оз примит некутшӧм мераяс, кытчӧдз оз ло настӧящӧй тшыгъялӧм.
Миянлы кӧ эськӧ удайтчис заставитны правительствоӧс тӧдмавны йӧзлысь юасьӧмӧн, кутшӧмджык воӧ урожай, то и тайӧ нин эськӧ вӧлі водзӧ воськовтӧмӧн.
Пельӧсын камин дорын пукалысь Галли звирк чеччис, медым паныд шуны.
— Водзӧ воськовтӧмӧн?
Дерт жӧ, милӧстивӧй государь.
Но тшыгъялӧм оз кут виччысьны миянӧс.
Ми кӧ мӧдӧдчам татшӧм воськолӧн, народыс кулас водзджык, чем ми удитам сылы отсавны.
— Интереснӧ эськӧ тӧдны... — заводитліс Саккони,
но сэки уналадорсянь кылісны гӧлӧсъяс:
— Висьталӧй гораджыка: оз кыв!
— Кыдзи тані кылан, кор ывла вылас сэтшӧм адскӧй шум, — скӧрысь шуис Галли. — Пӧдса-ӧ сэні ӧшиньыс, Риккардо?
abu
Джемма видзӧдліс ӧшинь вылӧ.
— Да, — шуис сійӧ, — ӧшиньыс пӧдса.
Но сэті, тыдалӧ, прӧйдитӧ бродячӧй цирк либӧ мыйкӧ сэтшӧм сяма.
Ывлаын кылісны горзӧм, серам, кок шыяс, кӧлӧкӧльчикъясӧн зильгӧм, и тайӧ став дорас ещӧ ӧтувтчылісны лёк духӧвӧй оркестрлӧн равзӧм да барабанӧн гораа брунгӧм.
— Ӧні сэтшӧм нин лунъясыс, мый лоӧ миритчыны нимкӧд, — шуис Риккардо. — Рӧштво дырйи век овлӧ шума...
Мый ті кӧсйинныд висьтавны, Саккони?
— Ме кӧсйи шуны, мый интереснӧ эськӧ вӧлі тӧдны, мый думайтӧны тайӧ ставтор йывсьыс Пизаын да Ливорноын.
Оз-ӧ висьтав та кузя мыйкӧ синьор Риварес?
Сійӧ буретш воис сэтысь.
Овод нинӧм эз шу.
Сійӧ дзоргис-видзӧдіс ӧшиньӧд и, кажитчӧ, эз кыв, мый йылысь сёрнитісны.
— Синьор Риварес! — шыасис сы дорӧ Джемма.
Сійӧ пукаліс Оводсянь неылын и, сы вӧсна мый сійӧ век важмозыс видзӧдіс, Джемма копыртчис да инмӧдчис сы киӧ.
Овод ньӧжйӧник бергӧдчис сыланьӧ, и Джемма дрӧгнитіс: сійӧс шемӧсмӧдіс Оводлӧн страшнӧй видзӧдласыс.
Здук кежлӧ сылы кажитчыліс, мый сы водзын кулӧм мортлӧн чужӧм; сэсся Оводлӧн вомдоръясыс кыдзкӧ страшнӧя вӧрзисны.
— Да, тайӧ бродячӧй цирк, — вашнитіс сійӧ.
Джеммалӧн медводдза инстинктивнӧй движениеӧн вӧлі сайӧдны сійӧс мукӧдлӧн любопытствоысь.
Сійӧ эз на гӧгӧрво, мый лои Оводкӧд, но дӧгадайтчис, мый сылӧн кутшӧмкӧ страшнӧй галлюцинация, коді шымыртӧма сылысь телӧсӧ и душасӧ.
Джемма ӧдйӧ чеччис, сайӧдіс сійӧс публика видзӧдӧмысь да восьтіс ӧшиньсӧ, быттьӧ сы могысь, медым видзӧдлыны ывла вылӧ.
abu
Улича кузя муніс цирк: уна рӧма паськӧма арлекинъяс да осёлъяс вылын фокусникъяс.
Весь олысь уна йӧз сераліг да тойласигтыр шутитісны, шыбласисны арлекинъяскӧд бумага лентаясӧн да шыблалісны кампет тыра ичӧтик мешӧкъяс коломбиналы, коді пукаліс аслас колесницаын. Сы вылын вӧліны лэбач бордйысь перӧяс да блёсткаяс, плеш вылас лэччӧмаӧсь фальшивӧй кудрияс, а краситӧм вомдоръясас тӧдчис нарошнӧ вӧчӧм нюм.
Колесница бӧрся мунісны унапӧлӧс йӧз: арабъяс, корысьяс, акробатъяс, кодъяс мунігмозыс вӧчалісны быдсяма чуймӧдана штукаяс, да посни тӧварӧн да чӧсмасянторъясӧн вузасьысьяс.
Найӧ ставныс сераліг да горзігтыр тойлалісны да кучкалісны кодӧскӧ, но кодӧс именнӧ — Джемма первойсӧ эз аддзы йӧз чукӧрсьыс.
Но регыд мысти сійӧ аддзис, мый тайӧ вӧлӧма тешкодь шутовскӧй костюма да зильганъяса бумага колпака карлик, коді вӧлі гӧрба да зэв мисьтӧм. Сійӧ, тыдалӧ, пырліс труппа составӧ да гажӧдіс йӧз чукӧрсӧ чужӧмсӧ лёкногӧн чукрӧдлӧмӧн да аслас вежнясьӧмӧн.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — ӧшинь дорӧ локтігмоз юаліс Риккардо.
Сійӧс неуна шензьӧдыштіс, мый найӧ заставляйтӧны виччысьны комитетсӧ ставнас кутшӧмкӧ бродячӧй актёръяс вӧсна.
Джемма бергӧдчис сылань.
— Нинӧм интереснӧйыс, — шуис сійӧ. — Прӧстӧ бродячӧй цирк.
Но найӧ сэтшӧма шумитӧны, мый ме чайті, абу-ӧ мыйкӧ лоӧма.
Джемма сулаліс ӧшинь вылӧ мыджсьӧмӧн и друг кыліс, кыдзи Оводлӧн кӧдзыд чуньясыс чабыртісны сылысь кисӧ.
— Аттьӧ тіянлы! — вашнитіс Овод меліа да, ӧшиньсӧ пӧдлалӧм бӧрын, бӧр пуксис ӧшинь вылас.
— Прӧститӧй, мый ме тіянӧс торки, господа, — шуис сійӧ шуткапырысь. — Ме ылалі представлениенас.
Зэв интереснӧ.
— Саккони сетіс тіянлы вопрос, — скӧрысь шуис сылы Мартини.
Оводлӧн поведениеыс кажитчис сылы лӧсявтӧм тешитчӧмӧн, и сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый Джемма сэтшӧм бестактнӧя вӧчис сы ног жӧ.
Тайӧ ньӧти эз лӧсяв Джеммалы.
Овод юӧртіс, мый сійӧ нинӧм оз вермы висьтавны Пизаын настроение йылысь, сы вӧсна мый сэтчӧ сійӧ ветліс сӧмын «шойччыны».
И сійӧ сэк жӧ кутіс висьтавлыны лоан тшыгъялӧм йылысь, мучитіс аслас кузь сёрниӧн да мыкталӧмӧн.
Кажитчис, мый сылы вывті лӧсьыд кывзыны ассьыс гӧлӧссӧ.
Кор собраниеыс помасис да комитетса членъяс мӧдісны разӧдчавны, Риккардо матыстчис Мартини дінӧ.
— Онӧ-ӧ кольччӧй ме ордӧ ӧбедайтны?
Фабрицци да Саккони кӧсйысисны кольччыны.
— Аттьӧ, но ме кӧсъя вӧлі колльӧдны синьора Боллаӧс.
— Ті, тыдалӧ, збыльысь думайтанныд, мый ме ог вермы воны гортӧ ӧтнам? — чеччигас да плащсӧ плавгигмоз шуис Джемма. — Дерт жӧ, сійӧ кольччас тіян ордӧ, доктор:
сылы пӧлезнӧ олыштны йӧз пӧвстын.
Сійӧ вывті уна пукалӧ гортас.
— Разрешитанныд кӧ, ме колльӧда тіянӧс, — шуис Овод. — Ме муна сыладорӧ жӧ.
— Тіянлы кӧ, збыльысь, пӧпуттьӧ...
— А тіян, Риварес, сюрас кад пыравны миян ордӧ рытнас? — налы (ӧдзӧссӧ восьтігӧн юаліс Риккардо.
Овод сералігтыр видзӧдліс пельпом вомӧныс.
— Менам, другӧй?
Ме кӧсъя мунны циркӧ.
— Кутшӧм чудак, — гӧстьяс дорӧ пырӧм бӧрын шуис Риккардо. — И кутшӧм тешкодь, мый сійӧ сэтшӧма радейтӧ балаганнӧй шутъясӧс!
— Нинӧм шензьӧданаыс: тайӧ сыын петкӧдчӧ душаяслӧн ӧткодьлуныс, — шуис Мартини: — сійӧ ачыс настӧящӧй балаганнӧй шут.
— Бур эськӧ, сӧмын кӧ шут, — серьёзнӧя содтіс Фабрицци. — Но ме пола, мый сійӧ кӧть и шут, то опаснӧй шут.
— Опаснӧй?
Мый боксянь?
— Оз кажитчыны меным тайӧ таинственнӧй гажа ветлӧдлӧмъясыс, кодъясӧс сійӧ сэтшӧма радейтӧ.
Ті тӧданныд, сійӧ ӧд ветліс нин куимысь, и ме ог верит, медым тайӧ бӧръя ветлігас сійӧ вӧлі Пизаын.
— Но ӧд тайӧ пӧшти абу секрет, мый сійӧ ветлывлӧ гӧраясӧ, — шуис Саккони. — Сійӧ весиг оз зэв зіль дзебны, мый кутӧ йитӧд контрабандистъяскӧд, кодъяскӧд тӧдмасьӧма Савиньоын мятеж дырйи,
и тырвыйӧ лӧсялана, мый сійӧ пӧльзуйтчӧ налӧн услугаясӧн, медым мӧдӧдавны ассьыс памфлетъяссӧ Папскӧй областьса граница вомӧн.
— Вот буретш та йылысь меным и окота вӧлі сёрнитыштны тіянкӧд, — шуис Риккардо. — Меным кажитчӧ, мый медся бур — корны Риваресӧс, медым сійӧ босьтчис веськӧдлыны и миян контрабандаӧн.
Миянлысь литература Пистойяӧ нуӧм, ме ногӧн, котыртӧма вывті омӧля.
Век ӧтиногӧн — сигараясын — памфлетъяс мӧдӧдӧм вывті примитивнӧй способ.
— Но ӧнӧдз сійӧ вӧлі бур, — некыдз эз кӧсйы сетчыны Мартини.
Сійӧ дӧзмис кывзыны, кыдзи Галли да Риккардо Оводӧс век пуктылісны подражайтӧм вылӧ кутшӧмкӧ образецӧн,
и сійӧ думайтіс, мый ставыс мунліс зэв бура, кытчӧдз эз во тайӧ «лицемернӧй рӧзбойникыс» велӧдны ставсӧ умӧ-разумӧ.
— Да, ӧнӧдз сійӧ шогмыліс миянлы, сы вӧсна мый нинӧм бурджыкыс эз вӧв.
Но бӧръя кадӧ, кыдзи ті тӧданныд, вӧлі унаӧс арестуйтӧма да вӧчӧма конфискацияяс.
И ме чайта, мый, делӧсӧ кӧ ас вылас босьтас Риварес, татшӧмторйыс водзӧвылӧ эськӧ оз ло.
— Мыйла нӧ ті тадзи думайтанныд?
— Ӧти-кӧ, миян вылӧ контрабандистъяс видзӧдӧны кыдзи бокӧвӧйяс вылӧ, а гашкӧ, весиг кыдзи лысьтан мӧс вылӧ, а Риварес — век жӧ нин налӧн друг, абу кӧ юрнуӧдысь.
Найӧ кывзысьӧны сылысь да веритӧны сылы.
Сылы, коді участвуйтіс Савиньоса восстаниеын, быд контрабандист, верманныд тырвыйӧ эскыны, вӧчас уна сэтшӧмтор, мый оз вӧч миянлы.
А мӧд-кӧ, ӧдвакӧ миян пӧвстысь сюрас кӧть ӧти морт, коді эськӧ тӧдіс гӧраяссӧ сэтшӧм бура, кыдзи Риварес.
Энӧ вунӧдӧй, мый сійӧ дзебсясьлӧма гӧраясын да зэв бура тӧдӧ контрабандистъяслысь став трӧпаяссӧ.
Ни ӧти контрабандист оз лысьт пӧръявны сійӧс, а весиг кӧть и решитчас, тайӧ сылы всё равно оз удайтчы.
— Сідзкӧ, мый жӧ ті предлагайтанныд? Поручитны сылы став делӧсӧ миянлысь литература Папскӧй областьӧ нуӧм кузя — юклӧм, адресъяс, складъяс и вообщӧ ставсӧ — либӧ жӧ корны сійӧс сӧмын босьтны ас вылас граница вомӧн литература вуджӧдӧм.
— Сёрнитны кӧ адресъяс да складъяс йылысь, то на пӧвстысь ставыс, кодъяс миянлы тӧдсаӧсь, навернӧ, тӧдсаӧсь и сылы.
Но сыысь кындзи сылы, тыдалӧ, тӧдсаӧсь и сэтшӧмъяс, кодъясӧс ми огӧ тӧдӧй.
Сідзкӧ та кузя ӧдвакӧ ми сетам сылы мыйкӧ выльтор.
Но, а юклӧм кузя — тайӧс, дерт, кыдзи решитасны унджыкыс.
Но медся важнӧйыс, ме ногӧн, — граница вомӧн вуджӧдӧм.
Книгаяссӧ кӧ лючки-ладнӧ вайӧма Болоньяӧ — найӧс йӧзлы юклӧм абу нин сэтшӧм сьӧкыд делӧ.
— Кӧсъянныд кӧ тӧдны менсьым мнение, — шуис Мартини, — то ме тайӧ планыслы прӧтив.
Ӧд тайӧ сӧмын предположение, мый Риварес тырвыйӧ шогмас татшӧм делӧ вылӧ.
Збыльвылассӧ миян пӧвстысь некод эз аддзыв сійӧс тайӧ удж вывсьыс, и ми огӧ вермӧй шуны, мый критическӧй минутаӧ сійӧ оз шӧйӧвош.
— О, та кузя верманныд не сомневайтчыны! — торкис Риккардо. — Савиньоса восстаниелӧн историяыс висьталӧ, мый сійӧ некор оз шӧйӧвош!
— А сыысь кындзи, — водзӧ висьталіс Мартини, — кӧть ме и омӧля тӧда сійӧс, но, меным кажитчӧ, веськыда верма шуны, мый сылы оз позь дӧверяйтны партиялысь став секретъяссӧ.
Сійӧ, ме чайта, кокни руа морт да радейтӧ синмӧ шыбитчыны.
А партийнӧй контрабандаӧн заведуйтӧм сетны ӧти мортлы — вывті серьёзнӧй делӧ.
Мый ті та йылысь думайтанныд, Фабрицци?
abu
— Ме ог сомневайтчы ни сылӧн смеллунын, ни честностьын, ни асьсӧ бура кутӧмын.
Гӧгӧрвоана и сійӧ, мый сылы бура тӧдсаӧсь кыдзи гӧраяс, сідзи и горецъяс.
Но эмӧсь мӧдпӧлӧс сомнениеяс.
Ме ог тырвыйӧ эскы, мый сійӧ ветлывлӧ гӧраясӧ сӧмын сы могысь, медым мӧдӧдны контрабандаӧн ассьыс памфлетъяссӧ.
Ме чайта, мый сылӧн эм мӧд мог.
Та йылысь, дерт, миян кындзи некод не должен тӧдны — тайӧ сӧмын менам подозрение.
Меным кажитчӧ зэв лӧсяланаӧн, мый сійӧ кутӧ топыд йитӧд кутшӧмкӧ шайкакӧд да, гашкӧ, медся опаснӧйыскӧд.
— Кутшӧмкӧд нӧ именнӧ, чайтанныд ті?
«Гӧрд вӧняяскӧд?»
— «Пуртаяскӧд».
— «Пуртаяскӧд?»
Но ӧд тайӧ брӧдягаяслӧн ичӧтик чукӧр, унджыкыс крестьяна пӧвстысь, налӧн абу некутшӧм образование да политическӧй опыт.
— Сэтшӧмъясӧн жӧ вӧліны Савиньоса повстанецъяс.
Но на пӧвстын вӧліны некымын образованнӧй йӧз, кодъяс веськӧдлісны наӧн.
Сідзжӧ вермас лоны и тайӧ шайкаас.
И кутӧй тӧдвыланыд, тайӧ пӧшти дзик збыль: Романьяса медся крайньӧй партияясын унджык членъясыс — восстаниеын вӧвлӧм участвуйтысьяс.
Найӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый восьса восстаниеын налы не вермыны клерикалъясӧс, да заводитӧмаӧсь гусьӧн виавны врагъяссӧ.
Неудача терпитӧм бӧрын найӧ босьтӧмаӧсь пуртъяс.
— А мыйла ті думайтанныд, мый Риварес кутӧ накӧд йитӧд?
— Ме сӧмын подозревайта.
Кӧть мед мый, а тайӧс колӧ эськӧ тӧдмавны ассьыным литературнӧй контрабанда сылы сеттӧдз.
Сійӧ кӧ думыштӧма нуӧдны кыкнан делӧсӧ ӧтпырйӧ, сійӧ вермас вайны миян партиялы ыджыд лёктор: уськӧдас сӧмын сылысь репутациясӧ и дзик нинӧм оз вӧч.
Но та йылысь ми сёрнитам на мӧдпӧрйӧ, — меным колӧ висьтавны тіянлы Римса юӧръяс йылысь.
Сёрнитӧны, мый кӧсйӧны назначитны комиссия карса самоуправлениелысь проект выработайтӧм могысь.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Джемма да Овод чӧв олігтыр мунісны Лунг-Арноті.
Оводлӧн ёна больгӧмыс, тыдалӧ, помассис.
Сійӧ эз шу пӧшти ни ӧти кыв сэксянь, кор найӧ петісны Риккардо ордысь, и Джемма вӧлі сьӧлӧмсяньыс рад сылӧн чӧв олӧм вылӧ.
Век сьӧкыд вӧлі сылы Оводкӧд ӧтлаын лоӧмыс, и тайӧ лунас — мукӧддырся серти ёнджыка.
Друг сійӧ сувтіс да бергӧдчис Джеммалань.
abu
— Ті энӧ мудзӧй?
— Эг.
А мый?
— И рытнас сюрас прӧст кад?
— Сюрас.
— Ме кӧсйи корны тіянӧс гуляйтыштны мекӧд.
— Кӧні?
— Да прӧстӧ сідз, кӧні тіянлы кажитчӧ.
— Мый тайӧ тіянлы юрад воис?
abu
— Ме ог вермы тіянлы объяснитны. Тайӧ вывті сьӧкыд.
Но ме зэв ёна кора тіянӧс.
Овод кыпӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
Налӧн выражениеыс шемӧсмӧдіс Джеммаӧс.
— Тіянкӧд вӧчсьӧ мыйкӧ тешкодьтор, — меліа шуис Джемма.
Овод нетшыштіс петлясьыс цвет лепесток да кутіс чирйыны сійӧс.
Кодӧс тайӧ уськӧдіс тӧдвылас Джеммалы?
Кодӧскӧ татшӧм жӧ нервнӧй тэрыб чуньяса мортӧс.
— Меным сьӧкыд, — аслас кияс вылысь синъяссӧ вештывтӧг муртса кывмӧн шуис Овод. — Меным абу окота кольччыны талун ӧтнамлы.
Мунамӧй мекӧд?
— Да, дерт жӧ.
Но абу-ӧ бурджык миянлы мунны ме ордӧ?
— Абу, ӧбедайтам ресторанын.
Синьория площадь вылын эм ресторан.
Энӧ ӧтказывайтчӧй, кора тіянӧс, ті кӧсйысинныд.
Найӧ пырисны ресторанӧ.
Овод закажитіс ӧбед, но ачыс пӧшти эз инмӧдчыв сы дорӧ.
Сійӧ пыр чӧв оліс, крӧшитіс няньсӧ да гартлӧдліс пызандӧралысь сырсӧ.
Джемма чувствуйтіс асьсӧ зэв лёка.
Сійӧ мӧдіс каитчыны, мыйла сӧгласитчис мунны Оводкӧд.
Чӧв олӧмыс кутіс лоны сьӧкыдӧн.
Джеммалы эз вӧв окота панны пустӧй сёрни морткӧд, коді, кажитчӧ, вунӧдӧма весиг, мый сійӧ сэні.
Медбӧрын Овод видзӧдліс сы вылӧ да немвиччысьтӧг шуис:
— Кӧсъянныд видзӧдлыны циркысь представление?
Джемма чуймӧмысла паськыда восьтіс синъяссӧ.
abu
— Аддзылінныд ті коркӧ сэтшӧм представлениеяссӧ? — друг юаліс сійӧ.
— Эг, эг аддзывлы.
Менӧ найӧ эз интересуйтлыны.
— Весьшӧрӧ.
Тайӧ зэв интереснӧ.
Меным кажитчӧ, он вермы изучитны народлысь олӧмсӧ, он кӧ аддзыв татшӧм представлениеяссӧ.
abu
Бродячӧй цирк сувтӧдӧма ассьыс палаткасӧ карса ворота сайӧ.
Кор сы дорӧ матыстчисны Овод да Джемма, барабанъясӧн лёкысь брунгӧм да скрипкаясӧн дзизгӧм юӧртісны сы йылысь, мый представление заводитчӧма.
Представлениеыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Став труппаас вӧліны некымын клоун, арлекин да акробат, асык пыр чеччалысь ӧти наездник, краситчӧм коломбина да гӧрба морт, коді вӧчаліс гажтӧм да йӧй сяма шуткаяс.
Шуткаясыс вообщӧ эз вӧвны грубӧйӧсь, но вӧліны неинтереснӧйӧсь да вӧчсисны ньӧжмыда,
и вообщӧ ставтор вылас тӧдчис помтӧм пошлостьлӧн отпечаток.
Публика, тосканецъяслы лӧсялана вежливостьӧн, сераліс да клопайтіс; но медся сійӧс гажӧдісны гӧрбалӧн тешитчӧмъясыс, кытысь Джемма эз аддзы нинӧм ни остроумнӧйсӧ, ни гажӧданасӧ.
Тайӧ вӧлі прӧстӧ грубӧй, безобразнӧй вежнясьӧм.
Видзӧдысьяс нерисны сійӧс да, челядьнысӧ пельпомъяс выланыс лэптӧмӧн, петкӧдлісны налы «урӧдсӧ».
— Синьор Риварес, збыльысь ӧмӧй ставсӧ тайӧс ті лыддянныд интереснӧйӧн? — Оводлань бергӧдчигмоз юаліс Джемма. Овод сулаліс палаткалӧн пу пыкӧд бердӧ мыджсьӧмӧн. — Меным кажитчӧ...
abu
Оводлысь чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ друг чӧв ланьтіс.
Некор на, гашкӧ, сӧмын кор сійӧ сулаліс Монтанелликӧд Ливорноын сад дзиръя дорын, эз аддзыв морт чужӧм вылысь татшӧм помтӧм, некутшӧм надея петкӧдлытӧм страданиесӧ.
abu
Но вот ӧти клоун чужйис гӧрбаӧс, сійӧ бергӧдчис воздухас да гӧгыльтчис арена вылысь кутшӧмкӧ тешкодь комӧк моз.
Кутісны сёрнитны кык клоун, и Овод вӧрзис, быттьӧ садьмис.
— Мунамӧй, — шуис сійӧ. — Али, гашкӧ, ті кӧсъянныд на видзӧдыштны?
— Ме бурджыкӧн лыддя мунны.
Найӧ петісны палаткаысь да мӧдӧдчисны пемыд турунвиж пуяс дорті юлань.
Некымын минута чӧж кыкнанныс чӧв олісны.
— Но мый, кутшӧма тіянлы кажитчис представлениеыс? — юаліс Овод.
— Вель гажтӧм зрелище, а торъя местаяс прӧстӧ зывӧктанаӧсь.
— Мый нӧ буретш тіянлы кажитчис зывӧктананас?
— Да став эсійӧ вежнясьӧмыс.
Найӧ прӧстӧ безобразнӧйӧсь.
Сэні нинӧм абу остроумнӧйыс.
— Ті сёрнитанныд гӧрба йылысь?
Джемма помнитіс, мый Оводлы зэв сьӧкыд кывзыны сы йылысь, мый казьтыліс сылӧн аслас физическӧй тырмытӧмторъяс йылысь, да этшаджык кӧсйис сёрнитны представлениелӧн тайӧ юкӧн йывсьыс.
Но Овод ачыс юаліс, и сійӧ шуис:
— Да, тайӧ вӧлі ставсьыс медлёк.
— А ӧд тайӧ медсясӧ и гажӧдіс йӧзсӧ.
— Да, и та йылысь лоӧ сӧмын жалитны.
— Мыйла?
Абу-ӧ сы вӧсна, мый тайӧс арталӧма грубӧй вкусъяс вылӧ?
— А-абу.
Сэні ставсӧ арталӧма грубӧй вкусъяс вылӧ, но сэтчӧ жӧ сорлавсьӧ ещӧ и чорыдлун.
Овод нюммуніс.
— Чорыдлун?
Гӧрба дорӧ?
— Ме кӧсъя шуны...
Сійӧ ачыс, дерт, та вылӧ видзӧдӧ дзик спокойнӧя.
Сылы аслас вежнясьӧмыс сэтшӧм жӧ нажӧтка, кыдзи наездниклы чеччалӧмыс да актрисалы коломбиналӧн рольыс.
Но кор видзӧдан сы вылӧ, сьӧкыд лоӧ сьӧлӧм вылад.
Сылӧн рольыс унизительнӧй; сыын увтыртсьӧ мортлӧн достоинствоыс.
— Но, сійӧ аслас рольын терпитӧ, тыдалӧ, оз унджык унижение, мыйта терпитліс труппаӧ пыртӧдз.
Миян пӧвстысь быдӧнлысь сідз либӧ тадз увтыртӧны достоинствосӧ.
— Пӧжалуй. Но тані...
Тіянлы тайӧ, гашкӧ, кажитчас некытчӧ лӧсявтӧм предрассудокӧн, но, ме ногӧн, мортлӧн телӧ должен лоны священнӧйӧн.
Ме ог вермы терпитны, кор сы вылын издевайтчӧны да нарошнӧ вайӧдӧны сійӧс урӧдӧ.
— Мортлӧн телӧ?..
А душа?
Сійӧ друг сувтіс, мыджсис кинас набережнӧйлӧн каменнӧй перилӧ вылӧ да кутіс видзӧдны Джеммалы веськыда синмас — виччысис ӧтвет.
— Душа? — повторитіс Джемма, сувтіс жӧ да чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Овод тэрыба шевгӧдіс кисӧ.
— Некор ӧмӧй тіянлы эз волы юрад, мый тайӧ коньӧр клоуныслӧн эм душа — ловъя, тышкасьысь, морт душа, кодӧс сюйыштӧма телӧлӧн тайӧ лёкиник обрубокас да быть сылы ковмӧ лоны рабыняӧн?
Ті сэтшӧм отзывчивӧйӧсь быдтор дорӧ, ті жалитанныд зильганъяса дурацкӧй паськӧма телӧсӧ да вунӧданныд шудтӧм душасӧ, кодлӧн абу весиг шутовскӧй паськӧм, медым вевттьыны куш яйсӧ!
Думыштлӧй, кыдзи сійӧ тіралӧ кӧдзыдысла, кыдзи ставлӧн син водзын пӧдтӧ сійӧс яндзимыс, кыдзи мучитӧ сійӧс налӧн тешитчӧмыс, кыдзи сотӧ сійӧс налӧн серамыс, быттьӧ донӧдӧм кӧрт!
Думыштлӧй, кыдзи сійӧ эбӧсысь усьӧмӧн видзӧдӧ гӧгӧр — гӧраяс вылӧ, кодъяс оз кӧсйыны киссьыны сы вылӧ, медым дзебны мучитысьяссьыс, изъяс вылӧ, кодъяслӧн оз пет жальыс, медым тыртны сійӧс; кутшӧма сійӧ вежалӧ крысаяслы, сы вӧсна мый найӧ вермасны писькӧдчыны му пытшкӧ да дзебсьыны сэтчӧ.
И помнитӧй ещӧ, душаыд ӧд немӧй, сылӧн абу гӧлӧсыс, сійӧ оз вермы горзыны.
Сылы лоӧ терпитны, терпитны и терпитны...
Но, ме сёрнита нинӧм абусӧ...
Мыйла нӧ ті онӧ сералӧй?
Тіян вылӧ оз действуйт юмор?
Джемма кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис набережнӧй кузя.
Рытывбыд Джеммалы ни ӧтчыдысь эз волы юрас, мый Оводлӧн гӧгӧрвотӧм волнуйтчӧмыс кутшӧмкӧ ногӧн йитчӧма бродячӧй цирккӧд, и ӧні, кор Оводлӧн немвиччысьтӧм ыпнитлӧмас сы водзын воссис сылӧн пытшкӧсса олӧмлӧн кутшӧмкӧ шуштӧм картина, Джеммалы сійӧ лои сэтшӧм жаль, мый сійӧ эз вермы аддзыны сьӧлӧм бурмӧдана ни ӧти кыв.
Овод муніс сыкӧд орччӧн да видзӧдіс ва вылӧ.
— Ме кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд, — подозрительнӧя сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын заводитіс Овод, — менам воображениелысь плодсӧ. Менам эм ӧти черта — фантазируйтны.
Но ме ог радейт, кор менсьым фантазияӧс пуктӧны збыльтуйӧ.
Джемма нинӧм эз вочавидз,
и найӧ чӧв олігтыр мунісны водзӧ.
Уффица ворота дінті мунігӧн Овод вуджис туй вомӧн да копыртчис сьӧд комӧк дорӧ, коді куйліс конка рельс бокын.
— Мый лои, пиукӧй? — юаліс сійӧ, и Джемма чуймис сылӧн немвиччысьтӧг лоӧм мелі гӧлӧс вылӧ. — Мыйла тэ он мун гортад?
Комӧк вӧрзьыштіс да мыйкӧ вочавидзис ньӧжйӧник ымзан гӧлӧсӧн.
Джемма матыстчис на дорӧ да аддзис няйт, киссьӧм паськӧма ар квайта детинкаӧс, коді повзьӧм зверпи моз куйліс улича вылас.
Овод копыртчис да малаліс сылысь дзугсьӧм юрсисӧ.
— Мый лои? — ещӧ улӧдзджык копыртчӧмӧн юаліс Овод, медым кывны слабиника шуӧм ӧтветсӧ. — Колӧ мунны гортад вольпась вылӧ.
Посни детинкаяслы нинӧм вӧчны войяснас ывла вылын.
Тэ дзикӧдз кынмӧмыд.
Вай китӧ и ло молодечӧн.
Кӧні тэ олан?
Овод кутіс детинкаӧс киӧдыс, медым лэптыны сійӧс, но детинка бӧр лэдзчысис муас гораа бӧрдігтырйи.
— Но, мый, мый? — сы дінӧ пидзӧсчанясьӧм бӧрын юаліс Овод.
Детинкалӧн пельпомыс да курткаыс вӧліны вирӧсь.
— Висьтав меным, мый лои? — мелі гӧлӧсӧн водзӧ сёрнитіс Овод. — Тэ усин?
Эн?
Кодкӧ тэнӧ нӧйтіс?
Ме сідзи и чайті.
Коді нӧ сійӧ?
— Дядь.
— Но да, дерт.
Кор тайӧ вӧлі?
— Талун асыв.
Сійӧ вӧлі код, а ме... ме...
— А тэ веськалін сы ки улӧ.
Абу-ӧ тадз?
Оз ков веськӧдчыны код морт ки улӧ, пиукӧй.
Тайӧс кодъюраяс оз радейтны.
Синьора, мый нӧ миянлы вӧчны ичӧт мортыскӧд?
Мунам би дорас, дитяӧй, и лэдз меным видзӧдлыны тэнад пельпом вылӧ.
Сывйышт менсьым сьыліӧс кинад, ме тэнӧ нинӧм ог вӧч.
Но, вот сідз.
Сійӧ босьтіс детинкаӧс моздорас, нуис улича вомӧн да пуксьӧдіс паськыд перилӧ вылӧ.
Зепсьыс перйис пурт да, детинкалысь юрсӧ аслас морӧс бердӧ копыртӧмӧн, пелька нетшыштіс косяссьӧм соссӧ.
Джемма кутіс доймӧм кисӧ.
Пельпомас вӧлі чорыда кучкалӧма да сійӧ пыктӧма, киас вӧлі джуджыд рана туй.
— Кыдзи позьӧ вӧлі нӧйтны татшӧм кагасӧ? — кисӧ чышъянӧн кӧрталігмоз шуис Овод. — Мыйӧн сійӧ кучкис тэнӧ?
— Коколюкаӧн.
Ме кори сылысь сольдо, медым ньӧбны лавкаысь неуна полента, а сійӧ кучкис меным коколюкаӧн.
Овод дрӧгнитіс.
— А, — меліа шуис сійӧ, — ёна доймис?
— Сійӧ кучкис менӧ коколюкаӧн, а ме пышйи.
Ме пышйи сы вӧсна, мый сійӧ кучкис менӧ.
— И тэ пыр на ветлӧдлін сёйтӧг?
Вочавидзӧм пыдди детинка мӧдіс гораа бӧрдны.
Овод босьтіс сійӧс перилӧ вылысь.
— Нинӧм, нинӧм, ми тэнӧ лечитам.
Кытысь эськӧ сӧмын аддзыны коляска.
Пола, мый коляскаясыс ставыс театр дорынӧсь, — талун сэні представление.
Меным яндзим тадзи новлӧдлыны кар кузя тіянӧс, синьора, но...
— Ме непременнӧ муна тіянкӧд.
Тіянлы, гашкӧ, ковмас отсӧг.
Но ті верманныд ӧмӧй нуны сійӧс сэтшӧм ылӧ?
Сійӧ абу вывті сьӧкыд?
— О, ньӧти абу, энӧ тӧждысьӧй!
Сӧмын театр дорысь найӧ аддзисны извозчикъяслысь некымын карета, и ставныс вӧліны занятӧсь.
Представление помассьӧма, и видзӧдысьяс петалісны нин.
Зитталысь нимсӧ вӧлі печатайтӧма гырысь букваясӧн стеннӧй афишаяс вылӧ.
Сійӧ участвуйтіс балетын.
Овод корис Джеммаӧс виччысьыштлыны, ачыс муніс артистъяслӧн подъезд дорӧ да шыасис ӧти служитель дінӧ:
— Мадам Ренни муніс нин?
— Эз на, сударь, — вочавидзис мӧдыс, ачыс чуймӧмӧн видзӧдіс бура пасьтасьӧм господин вылӧ, кодлӧн моздорас вӧлі детинка. — Кажитчӧ, мадам Ренни лӧсьӧдчӧ мунны.
Со сылӧн коляскаыс.
Да со сійӧ и ачыс.
Зитта вӧлі лэччӧ поскӧд том кавалерийскӧй офицеркӧд кутчысьӧмӧн.
Зитта вӧлі мича бикодь гӧрд бархатнӧй плащнас, кодӧс чӧвтӧма бальнӧй платье вылас, бокас ӧшаліс страус бордъясысь вӧчӧм зэв ыджыд веер.
Подъезд дорӧ сійӧ сувтіс да, офицер киняулысь ассьыс кисӧ друг нетшыштӧм бӧрын, чуймӧмпырысь матыстчис Овод дінӧ.
— Феличе, — горӧдіс сійӧ, — мый тіян татшӧмыс?
— Ме аддзи тайӧ детинкасӧ улича вылысь.
Сійӧс ёна нӧйтӧмаӧсь и сійӧ тшыг.
Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык нуны сійӧс гортӧ, и сы вӧсна мый некытысь медавны карета, то меным колӧ тіян колясканыд.
— Феличе, онӧ жӧ думайтӧй ті босьтны тайӧ корысь детинкасӧ аслад гортӧ?
Мӧдӧдӧй полицейскӧйла, медым сійӧ босьтіс детинкасӧ приютӧ либӧ кутшӧмкӧ мӧд местаӧ.
Оз жӧ позь ас ордад чукӧртны карса став брӧдягаяссӧ.
— Детинкаыс ранитчӧма, — водзӧ висьталіс Овод, — аски сійӧс позьӧ мӧдӧдны приютӧ, но первой колӧ босьтлыны сійӧс да вердыштны.
Зитта лёкногӧн чукыртчыліс.
— Видзӧдӧй, сійӧ копыртӧма тіян пельпом вылӧ юрсӧ.
Кыдзи ті тайӧс верманныд терпитны: сійӧ сэтшӧм няйт!
Риварес зэв скӧрысь видзӧдліс Зитта вылӧ.
— Сійӧ тшыг, — скӧрысь шуис сійӧ, — ті збыльысь онӧ гӧгӧрвоӧй, мый тайӧ лоӧ.
— Синьор Риварес, — шыасис Джемма, — менам квартираӧй тасянь матын,
нуам детинкасӧ сэтчӧ, и, тіянлы кӧ оз сюр коляска, ме верма кольӧдны сійӧс вой кежлас ас ордӧ.
Овод тэрыба бергӧдчис сылань.
— Ті та вылӧ сӧгласенӧсь?
— Дерт жӧ.
Бур рыт, мадам Ренни.
Цыганка неокотапырысь копыртчыліс да, пельпомъяссӧ скӧрысь лэптыштлӧм бӧрын, бара кутіс офицерӧс сойбордйӧдыс, лэптіс платье шлейфсӧ да мӧдіс шлывгыны на дінті кареталань, кодӧс кӧсйисны мырддьыны сылысь.
— Синьор Риварес, ме ыста каретасӧ тіянла да детинкаысла, — ӧдзӧс дорӧ сувтыштлігмоз шуис Зитта.
— Ладнӧ, ме висьтала кытчӧ. — Сійӧ матыстчис кучер дінӧ, сетіс сылы адрес да бӧр локтіс аслас ношаӧн Джемма дорӧ.
Кэтти эз узь — виччысис ассьыс кӧзяйкасӧ и, кор кыліс лоӧмтор йывсьыс, котӧрӧн муніс, медым вайны пӧсь ва и ставсӧ, мый колӧ перевязка вӧчӧм вылӧ.
Детинкаӧс улӧс вылӧ пуксьӧдӧм бӧрын Овод пидзӧсчанясис сы дінӧ да, сы вылысь киссьӧм паськӧмсӧ пелька пӧрччӧдігмоз, мыськаліс да кӧрталіс ранаяссӧ.
Кор сійӧ мыськис детинкасӧ да гартыштіс сійӧс шоныд эшкынӧн, пырис Джемма: киас кутіс поднос.
— Позьӧ ӧні вердыштны тіянлысь пациенттӧ? — тешкодь ичӧтик существо вылӧ нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр юаліс сійӧ.
Овод сувтіс, чукӧртіс детинкалысь тряпье кодь паськӧмсӧ да гартыштіс сійӧс.
— Ми, кажитчӧ, ставсӧ лякӧсьтім тіянлысь комнататӧ, — шуис сійӧ. — Со тайӧс ставсӧ колӧ сотны, а ме аски ньӧба выль паськӧм.
Эм тіян этшаник коньяк, синьора?
Колӧ сылы сетыштны некымын вомтыр.
А ме, разрешитанныд кӧ, муна киӧс мыськышта.
Кор детинка сёйыштіс, сійӧ пыр жӧ унмовсис Овод моздорын, юрсӧ пуктіс сы морӧс вылӧ.
Джемма отсаліс Кэттилы уберитны комнатасӧ и бӧр пуксис пызан дорӧ.
— Синьор Риварес, гортад мунтӧдз сёйыштӧй.
Ті пӧшти энӧ ӧбедайтӧй, а ӧні зэв нин сёр.
— Ме радпырысь юи эськӧ чай чашка английскӧй ногӧн.
Меным абу лӧсьыд, мый ме сэтшӧма тіянӧс беспокоита.
— Нинӧм.
Водтӧдӧй детинкасӧ диван вылӧ. Сійӧ сьӧкыд.
Нӧрӧвитыштлӧй сӧмын, ме вевття пӧдушкасӧ прӧстыняӧн.
Мый ті кӧсъянныд водзӧвылӧ вӧчны?
— Аски?
Корсьны, абу-ӧ мукӧд рӧдвуж, юысь дядьыс кындзи.
Абуӧсь кӧ, то меным ковмас вӧчны мадам Ренни сӧвет серти да сетны сійӧс приютӧ.
Гашкӧ, сійӧс жалитӧмла кӧртавны сылы сьыліас из да шыбитны сійӧс юӧ.
Но та вӧсна лоасны быдпӧлӧс лёкторъясыс.
Унмовсис коньӧр.
Вот шудтӧм кага!
Уличавывса быд кань дорысь водзсасьны вермытӧмджык.
Кор Кэтти вайис поднос, детинка восьтіс синъяссӧ да кутіс чуймӧмпырысь гӧгӧр видзӧдны.
Оводӧс тӧдӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ видзӧдліс сы вылӧ, кыдзи аслас естественнӧй покровитель вылӧ, исковтіс диван вылысь да, зэв ыджыд эшкын складкаясӧ крукасьліг, мӧдӧдчис да пуксис сы дінӧ.
Сійӧ ӧні воис тыр садьӧ, медым сетавны вопросъяс; сійӧ индіс Оводлӧн урӧдуйтӧм ки вылӧ, мыйӧн сійӧ кутіс пирожнӧй, да юаліс:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— Тайӧ?
Пирожнӧй.
Тэныд колӧ жӧ?
Тырмас тэныд.
Виччысьыштлы аскиӧдз, другӧ.
— Абу тайӧ, а эсійӧ! — сійӧ нюжӧдіс кисӧ да инмӧдчыліс Оводлӧн ыджыд шрама да вундалӧм чуньяса киас;
Овод пыр жӧ лэдзис кисӧ.
— Ак, тайӧ, — тайӧ сійӧ жӧ, мый и тэнад пельпомад.
Менӧ кучкис морт, коді вӧлі меысь вынаджык.
— Збыльысь, ёна доймис?
— О, ог помнит, мукӧддырся дорысь эз ёнджыка.
Но, а ӧні мун узьны, нинӧм сёрнитны татшӧм сёр войын.
Кор воис коляска, детинка бара нин чорыда узис.
Овод видзчысигтыр босьтіс сійӧс моздорас да лэччӧдіс поскӧдыс:
— Ті талун вӧлінныд меным бур ангелӧн, — ӧдзӧс дорӧ сувтыштлігӧн шуис сійӧ Джеммалы, — но, дерт, тайӧ оз мешайт миянлы водзӧвылӧ мыйта колӧ вензьыны.
— Ме ог кӧсйы вензьыны дзик некодкӧд.
— Да, но ме кӧсъя.
Вензьытӧгыд олӧмыд вӧлі эськӧ гажтӧмӧн.
Бура вензьӧмыд — олӧмад главнӧйыс.
Циркса представлениеясысь тайӧ весиг бурджык.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ лэччис пос вылысь, тӧждысьӧмпырысь нуис моздорас узьысь детинкаӧс.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Январь тӧлысся первой числӧясын Мартини, литературнӧй комитетлӧн быд тӧлысся собрание вылӧ приглашениеяс ысталӧм бӧрын, пӧлучитіс Оводсянь карандашӧн парсалӧм дженьыдик юӧр: «Зэв жаль, ог вермы воны».
Мартини скӧрмис таысь, сы вӧсна мый приглашениеас вӧлі пасйӧма: «вывті важнӧ».
Делӧ вылӧ татшӧм кокниа видзӧдӧмыс сылы кажитчис пӧшти дерзостьӧн.
Сыысь кындзи тайӧ лунас воисны зэв лёк юӧръяса ещӧ куим письмӧ, и сэтчӧ жӧ пӧльтіс асыв тӧв.
Став тайӧ помкаяс вӧснаыс Мартинилӧн вӧлі лёк настроение, и кор собрание вылын доктор Риккардо юаліс: «А Риварес абу?», Мартини скӧрысь вочавидзис:
— Абу.
Сійӧ, буракӧ, аддзӧма мыйкӧ интереснӧйджыкӧс и оз вермы локны, а стӧчджыка — оз кӧсйы.
— Мартини, ті — Флоренция пасьталаын медся несправедливӧй морт, — скӧрысь шуис Галли. — Тіянлы кӧ оз кажитчы мортыс, то ставыс, мый сійӧ вӧчӧ, — непременнӧ лёк.
Кыдз вермас локны Риварес, кор сійӧ висьӧ?
— Коді тіянлы висьталіс, мый сійӧ висьӧ?
— А ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй?
Нёль лун нин, кыдзи сійӧ оз чеччыв вольпась вывсьыс.
— Мый сыкӧд?
— Ме ог тӧд.
Сійӧ весиг вештіс четверг кежлӧ мекӧд аддзысьлӧм.
А тӧрыт, кор ме пыри сы ордӧ, висьталісны, мый сійӧ висьӧ, и оз вермы некодӧс примитны.
Ме чайті, мый сы дорын Риккардо.
— Эг, ме нинӧм эг тӧдлы.
Талун рыт жӧ пырала сы дінӧ да тӧдмала, оз-ӧ ков сылы мыйкӧ.
Мӧд лун асывнас Риккардо, кельдӧдӧма да мудз, пырис Джемма ордӧ.
Джемма пукаліс да ӧтмоза шуаліс цифраяс, а Мартини, кодлӧн ӧти киас вӧлі увеличительнӧй стеклӧ, а мӧдас — вӧсньыда ёсьтӧм карандаш, посниа гижаліс найӧс книга листбокӧ.
Джемма петкӧдліс Риккардолы кинас, медым виччысьыштас: сійӧ тӧдіс, мый оз позь торкны мортӧс, кор сійӧ гижӧ шифрӧн;
Риккардо пуксис сы дінӧ кушетка вылӧ да пыр жӧ кутіс очсавны, ӧдва вермис кутчысьны ойбыртӧмысь.
— 2,4; 3,7; 6,1; 3,5; 4,1 — водзӧ кыліс Джеммалӧн гӧлӧсыс, ӧтмоза, рӧвнӧя, быттьӧ машина, — 8,4; 7,2; 5,1.
Чезаре, тані помассьӧ фразаыс.
Джемма сутшкис бумагасӧ булавкаӧн сійӧ местаті, кытчӧ сувтіс, да бергӧдчис Риккардолань.
— Видза оланныд, доктор.
Ті зэв ёна мудзӧмныд!
Ті висянныд?
— Ог, нинӧм, ме здоров, сӧмын ёна мудзи.
Ме коллялі Риварес дорын шуштӧм вой.
— Риварес дорын?
— Да.
Ме пукалі сы дорын войбыд, а ӧні колӧ мунны больничаӧ.
Ме пыри тіян ордӧ юавны, тӧданныд-ӧ ті кодӧскӧ, коді эськӧ вермис дежуритны сы дінын тайӧ некымын лунсӧ?
Сылӧн состояниеыс вывті омӧль.
Ме сылы вӧча, дерт, ставсӧ, мый верма.
Но ӧні менам абу прӧст кадыс, а сиделка йылысь сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
— А мый сыкӧд сэтшӧмыс?
abu
abu
abu
abu
abu
— Сылӧн, кыв шутӧг, осложнение нервнӧй почва вылын, но висьӧмыслӧн главнӧй помкаыс — важся ранаыс, кодӧс ас кадӧ абу вӧлі помӧдз лечитӧма.
abu
Сійӧ ранитчылӧма, тыдалӧ, Южнӧй Америкаын война дырйи,
и дерт сэки сійӧс абу лечитӧмаӧсь, кыдзи колӧ: ставсӧ вӧлі вӧчӧма тэрмасигтыр, лёкногӧн да кыдзсюрӧ.
Шензьӧдана, кыдзи сійӧ кольӧма ловйӧн.
А ӧні сылӧн хроническӧй воспаление, коді кадысь кадӧ лоӧ чорыдджык, и быд пустяк вермас кыпӧдны татшӧм приступсӧ.
— Тайӧ опаснӧ?
— А-абу... татшӧм случайясын главнӧй опасностьыс сыын, мый висьысьыс, доймӧмысла садьсӧ воштӧм вӧсна, вермас юны яд.
— Сідзкӧ, сійӧ ёна висьӧ?
— Вывті ёна!
Шензя, кыдзи сійӧ ещӧ вермӧ терпитны.
Меным ковмис сетны сылы войнас опиум.
Вообщӧ ме ог радейт сетавны нервнӧй висьысьяслы опиум, но кутшӧмкӧ ногӧн колӧ вӧлі кокньӧдны сылысь висьӧмсӧ.
— Сійӧ, буракӧ, зэв нервнӧй?
— Зэв.
Но сылӧн чуймӧдана крепыд воля.
Кытчӧдз сылӧн эз вош садьыс, сійӧ вӧлі шензьӧдана спокойнӧй.
Но зато сетіс жӧ сійӧ меным удж асъядорыс!
И кыдз ті чайтанныд, кор сійӧ висьмӧма?
Тайӧ кыссьӧ вит сутки чӧж нин, а сы дорын ни ӧти ловъя лов, не кӧ лыддьыны йӧй нисьӧ прӧсуж кӧзяйкасӧ, но сійӧ узьӧ сідзи, мый кӧть керкаыс мӧдар путкыль путкыльтчас, сійӧ оз садьмы.
Да кӧть мед и эз узь, сыысь всё равно этша тӧлкыс.
— А мый нӧ сылӧн танцовщицаыс?
— Думыштлӧй сӧмын, тешкодьтор!
Риварес оз лэдз сійӧс ас дінас.
Сійӧ мыйлакӧ зэв ёна полӧ сыысь.
Он вермы гӧгӧрвоны тайӧ мортсӧ — противоречиеяслӧн кутшӧмкӧ сорсьӧм! — Сійӧ кыскис часі да видзӧдліс сы вылӧ тӧждысигтыр. — Ме сёрма больничаӧ, но нинӧм он вӧч.
Ӧтчыд заводитас метӧг младшӧй врач.
Жаль, мый меным водзджык эз висьтавны: оз вӧлі ков кольны сійӧс ӧтнассӧ татшӧм дыр кад кежлӧ.
— Но мыйла нӧ сійӧ некодлы абу тшӧктӧма висьтавны, мый сійӧ висьӧ? — юаліс Мартини. — Сійӧ вермис эськӧ тӧдны, мый ми огӧ эновтӧй сійӧс ӧтнассӧ.
— И весьшӧрӧ, доктор, — содтіс Джемма, — энӧ корӧй талун кодӧскӧ миян пӧвстысь, а асьныд пукалінныд эбӧс быртӧдзныд.
— Донаӧй менам, ме кӧсйи корны Галлиӧс, но Риварес сэтшӧма скӧрмис, мый ме пырысь-пыр жӧ эновтчи тайӧ мӧвпсьыс.
А кор ме юалі сылысь, кодӧс эськӧ кӧсйис сійӧ, Риварес видзӧдліс ме вылӧ повзьӧм синъясӧн, друг тупкис кияснас чужӧмсӧ да шуис: «Энӧ висьталӧй налы: найӧ кутасны серавны».
Сійӧ ӧні ӧтарӧ думайтӧ, мый ставӧн мый вылӧ кӧ сералӧны.
Ме сідзи эг и гӧгӧрво — мый вылӧ:
сійӧ век сёрнитӧ испанскӧй кыв вылын.
Но ӧд висьысьяс частӧ сёрнитӧны тешкодьторъяс.
— Коді ӧні сы дорын? — юаліс Джемма.
— Кӧзяйкаыс да сылӧн служанкаыс кындзи, некод.
— Ме ӧні муна сы дорӧ, — шуис Мартини.
— Аттьӧ.
А ме пырала рытнас.
Ті аддзанныд инструкцияяса менсьым листоксӧ пызан йӧрсьыс; пызаныс сулалӧ ыджыд ӧшинь дорас, а опиумыс мӧд комнатаас джаджйын.
Бара кӧ висьӧмыс топӧдас, сетӧй ещӧ сылы опиум, ӧти дозаысь не унджык.
И нинӧм вылӧ энӧ кольӧй склянкасӧ сы син улӧ, а то кутас корны сыысь унджык, мыйта колӧ.
Кор Мартини пырис джынвыйӧ пемыд комнатаӧ, висьысь тэрыба бергӧдіс юрсӧ да нюжӧдіс пӧсь кисӧ.
заводитіс сійӧ, весьшӧрӧ зілис сёрнитны кыпыда.
— А, Мартини!
Ті воинныд видны менӧ сійӧ корректураяссьыс.
Энӧ видӧй менӧ сыысь, мый ме тӧрыт эг вӧв комитет собрание вылын: ме висьӧдчикодь, и...
— Ен сыкӧд, комитетыдкӧд.
Ме аддзылі ӧні Риккардоӧс и локті тӧдмавны, ог-ӧ вермы ме мыйӧнкӧ отсавны тіянлы.
Оводлӧн чужӧмыс друг быттьӧ измис.
— О, ті зэв меліӧсь.
Но ті весьшӧрӧ тӧждысянныд: менам сӧмын клейыс неуна чуктышталіс.
— Ме тадзи и гӧгӧрвои Риккардо кывъясысь.
Ӧд сійӧ тӧрыт войбыд пукалӧма тіян дорын?
abu
— Аттьӧ тіянлы.
Ме ӧні ачымӧс чувствуйта бурджыка, и меным нинӧм оз ков.
— Ладнӧ.
Сідзкӧ ме пукышта мӧд комнатаас: гашкӧ, тіянлы лӧсьыдджык овны ас кежаныд.
Ме коля ӧдзӧссӧ кальк, медым ті верминныд корны менӧ.
— Пӧжалуйста, энӧ тӧждысьӧй.
Эскӧда тіянӧс, меным нинӧм оз ков.
Ті сӧмын весьшӧрӧ воштанныд кадсӧ.
— Эновтӧй тайӧ йӧйталӧмнытӧ! — грубӧякодь торкис Мартини. — Мый ті менӧ бӧбйӧдланныд?
Чайтанныд, менам абуӧсь синъяс?
Куйлӧй спокойнӧя да зільӧй унмовсьны.
Сійӧ петіс орчча комнатаӧ, колис ӧдзӧссӧ восьсӧн да заводитіс лыддьысьны.
Регыд мысти сійӧ кыліс, кыдзи висьысь некымынысь беспокойнӧя вӧрзьӧдчыліс.
Сійӧ вештіс книгасӧ бокӧ да мӧдіс кывзысьны.
Мыйкӧ дыра вӧлі чӧв-лӧнь, сэсся бара заводитчис беспокойнӧя вӧрӧм, сэсся кыліс сьӧкыда, частӧ лолалӧм, кыдзи овлӧ мортлӧн, коді мурч-курччӧма пиньяссӧ, медым не ымзыны.
Мартини бӧр пырис висьысь дінӧ.
— Гашкӧ, мыйкӧ колӧ вӧчны, Риварес?
Ӧтветсӧ виччысьтӧг сійӧ матыстчис вольпась дорас.
Овод, смерть кодь блед, видзӧдліс сы вылӧ да чӧв олігтыр довкйӧдлыштіс юрнас.
— Не сетны-ӧ тіянлы ещӧ опиум?
Риккардо шуис, мый позьӧ примитны, ёна кӧ лоӧ сьӧкыд.
— Оз ков, аттьӧ.
Ме верма на терпитны.
Бӧрыннас вермас лоны лёкджык...
Мартини лэптыштліс пельпомъяссӧ да пуксис крӧвать дінас.
Час кымын, коді кажитчис сылы зэв кузьӧн, сійӧ пукаліс да видзӧдіс висьысь бӧрся; сэсся чеччис да вайис опиум.
— Риварес, оз позь, медым тадзи кыссис водзӧ.
Ті кӧ ещӧ верманныд на терпитны, то ме ог вермы.
Колӧ юны лекарство.
Кыв ни джын шутӧг Овод юис опиум.
Сэсся бергӧдчис да кунис синъяссӧ.
Мартини бӧр пуксис.
Висьысь вочасӧн кутіс лолавны пыдісяньджык да рӧвнӧйджыка.
Овод сэтшӧма вӧлі слабмӧма, мый дыр узис садьмывтӧг.
Час бӧрся прӧйдитліс час, а сійӧ эз вӧрзьӧдчыв.
Мартини некымынысь матыстчывліс сы дінӧ да видзӧдлывліс сылӧн вӧрзьытӧм туша вылӧ, — лолалӧм кындзиыс, сылӧн эз вӧвны некутшӧм признакъяс, мый сійӧ ловъя.
Чужӧмыс вӧлі кулӧм мортлӧн кодь блед, мыйысь Мартини ёна повзис.
Мый, сійӧ кӧ вывті уна сетіс опиумсӧ?
Оводлӧн урӧдуйтӧм шуйга киыс куйліс эшкын вевдорас, и Мартини видзчысигтыр тракнитіс сійӧс: думайтіс садьмӧдны Оводӧс.
Сэки кизявтӧм соскыс лыбис, и ки лапасяньыс да гырддзаӧдзыс тыдовтчис некымын джуджыд страшнӧй рана туй.
— Кутшӧм страшнӧйӧн должен вӧлі лоны тайӧ киыс, кор став ранаясыс вӧліны восьсаӧсь на! — бӧрвывсьыс кыліс Риккардолысь гӧлӧс.
— А, со и ті воинныд!
Видзӧдлӧй, Риккардо, тадзи ӧмӧй и колӧ, медым сійӧ узис помтӧг?
Ме сеті сылы опиум час дас сайын кымын, и сэксянь сійӧ эз вӧрзьӧдлы на ни ӧти мускул.
Риккардо копыртчис да кутіс кывзыны лов шысӧ.
— Нинӧм, сійӧ лолалӧ бура.
Тайӧ прӧстӧ ёна омӧльтчӧмсьыс.
Татшӧм вой бӧрын асъявылыс приступыс вермас выльысь лоны.
Ме надейтча, кодкӧ сы дорын лоас войнас?
— Галли кутас дежуритны.
Сійӧ тшӧктӧма висьтавны, мый локтас час дасын кымын.
— Ӧні буретш дас час гӧгӧр...
А-а, сійӧ садьмӧ!
Висьталӧй, медым сылы ӧдйӧджык сетісны пӧсь бульон...
Ньӧжйӧджык, Риварес!
Оз ков воюйтны, ме абу епископ...
Овод друг кыпӧдчыштіс да кутіс видзӧдны повзьӧм синъясӧн.
— Меным петны? — испанскӧй кыв вылын юаліс сійӧ тэрыба. — Ещӧ здук дыра займитӧй публикасӧ метӧг.
Ме...
А! Ме эг тӧд тіянӧс, Риккардо. — Сійӧ видзӧдліс комнатасӧ да малыштіс плешсӧ кинас, быттьӧкӧ эз чувствуйт кытшалысь обстановкасӧ. — Мартини!
Ме чайті, ті важӧн нин мунінныд!
Менам, тыдалӧ, узьсьӧма...
— Да ещӧ кыдзи!
Быттьӧ мойдкывса узьысь красавица!
Дас час чӧж дорвыв!
А ӧні тіянлы колӧ сёйыштны бульон да бӧр унмовсьны.
— Дас час чӧж!
Мартини, збыль ӧмӧй ті пыр вӧлінныд тані?
— Да.
Ме повзьылі нин, эг-ӧ сет ме тіянлы опиумсӧ вывті уна.
Овод мудера видзӧдліс сы вылӧ.
— Тыдалӧ, тайӧ пӧрйӧ тіянлы эз везит.
А ӧд кулі кӧ ме — ёна шыльыдджыка эськӧ кутісны мунны тіян комитетскӧй заседаниеясныд!
Мый чӧртла ті ноксянныд мекӧд, Риккардо?
Ен могысьӧн, эновтӧй менӧ, — мый тіянлы сулалӧ?
Терпитны ог вермы докторъясӧс.
— Ладнӧ, вот юӧй сӧмын тайӧс, и ме ог кут беспокоитны тіянӧс.
Лун-мӧд мысти ме век жӧ пырала да видзӧдла.
Ме думайта, мый кризисыс прӧйдитіс: ті ӧні абу нин кулӧм морт кодьӧсь, коді воӧма пир вылӧ.
— О, ме регыд лоа дзик молодеч кодьӧн, аттьӧ тіянлы...
Коді тайӧ?
Галли?
Талун, кажитчӧ, ме ордын став грацияяслӧн собрание...
— Ме вои тіян дінӧ пукавны тавой.
— Йӧйталӧм.
Абу некутшӧм коланлун караулитны менӧ.
Мунӧй ставныд гортаныд.
Весиг кӧть и приступыс выльысь лоас, ті всё равно онӧ вермӧй отсавны: водзӧвылӧ ме ӧтказывайтча принимайтны опиум.
Тайӧ бур ӧтчыд...
— Кӧть и жаль, ті правӧсь, — шуис Риккардо. — Но абу век кокни нуӧдны тайӧ правилӧсӧ практика вылын.
Овод видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс.
— Энӧ полӧй.
Ме кӧ эськӧ тадзи кӧсйи вӧчны, ме эськӧ важӧн вӧчи тайӧс.
— Кӧть мед мый, а ми тіянӧс ӧтнаннытӧ огӧ кольӧй, — коса вочавидзис Риккардо. — Петалам, Галли, здук кежлӧ мӧд комнатаас: меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
Бура коллявны войсӧ, Риварес!
Ме вола аски.
abu
abu
abu
abu
Риккардо муніс, а Мартини кольччис орчча комнатаас, медым сёрнитыштны Галликӧд.
Параднӧй ӧдзӧсӧд бӧрынджык петігӧн сійӧ кывліс, кыдзи садса дзиръя дорӧ матыстчис карета, и сэсся аддзис, мый сэтысь петіс нывбаба да мӧдӧдчис садса дорожка кузя керкалань.
Тайӧ вӧлі Зитта. Тыдалӧ, сійӧ локтіс кутшӧмкӧ вечер вывсянь.
Мартини лэптыштліс шляпасӧ да кежыштіс, медым сетны сылы туй, а сэсся мӧдӧдчис пемыд переулокӧд, коді петӧ <ita>Роggіо Imреrіаlе</ita> вылӧ.
Но эз на коль и минута, кыдзи бара гольснитіс дзиръя калич, и сы бӧрвылын кутісны кывны кодлӧнкӧ тэрыб кок шыяс.
— Виччысьыштлӧй ӧти здук! — кыліс Зитталӧн гӧлӧс.
Мыйӧн сӧмын Мартини бергӧдчис, Зитта сувтіс да кутчысис кинас ӧградаӧ; сэсся, чуньяснас решёткаӧ инмӧдчаліг, ньӧжйӧник мӧдӧдчис сылань.
Улича помас ломтысис дзик ӧти пӧнар; слабиник югӧр улысь Мартини казяліс, мый сійӧ локтӧ юрсӧ лэдзӧмӧн, быттьӧ мыйыськӧ полӧ либӧ яндысьӧ.
— Кутшӧм состояниеын сійӧ? — синсӧ лэптытӧг юаліс Зитта.
— Асъя сертиыс ёна бурджык.
Сійӧ узис пӧшти лунтыр, и видзӧднысӧ сійӧ абу сэтшӧм омӧль.
Приступыс, тыдалӧ, помасис.
— Сылы зэв сьӧкыд вӧлі?
— Сэтшӧм сьӧкыд, мый сьӧкыдджыкыс, кажитчӧ, оз и овлы.
— Ме сідзи и чайті.
Кор сійӧ оз лэдз менӧ волыны сы дінӧ, тайӧ век висьталӧ сы йылысь, мый сылы зэв сьӧкыд.
— А частӧ сылӧн овлӧны татшӧм приступъясыс?
— Кыдзи тіянлы висьтавны?..
Тайӧ овлывлӧ оз регулярнӧ.
Гожӧмнас, Швейцарияын, сійӧ вӧлі век здоров, но сы водзвывса тӧвнас, — ми сэки олім Венаын, — вӧлі мыйкӧ ужаснӧй.
Сійӧ эз лэдзлывлы менӧ ас дорас быдса лунъясӧн.
Сійӧ оз вермы терпитны менӧ, кор висьӧ.
abu
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ чувствуйтліс приступ матысмӧмсӧ, сійӧ ыстывліс менӧ бал вылӧ либӧ концерт вылӧ, а ачыс игнасьліс ключӧн.
Ме вӧлі гусьӧн матыстча сылӧн комната дорӧ да пукала ӧдзӧс дорас — мукӧддырйиыс лунтыр.
Сійӧ эськӧ вывті ёна скӧрмис, тӧдліс кӧ та йылысь.
Сійӧ регыдджык эськӧ лэдзис ас дорас понйӧс, кутіс кӧ сійӧ омлявны, но сӧмын эз менӧ.
abu
Зитта сёрнитіс тешкодь, гажтӧм, дӧзмӧм гӧлӧсӧн.
— Ме надейтча, ӧні сылы оз нин ло сэтшӧм сьӧкыд, — меліа шуис Мартини. — Доктор Риккардо серьёзнӧя босьтчис делӧ бердас.
Гашкӧ, сылы удайтчас весиг дзикӧдз бурдӧдны.
Кӧть нин мый, а временнӧ кокньӧдны век лоӧ позяна. Жаль, мый ті абу сразу ыстӧмныд сыла.
Висьысьыс омӧльджыка эськӧ мучитчис, ми кӧ водзджык воим.
Бур рыт!
Мартини нюжӧдіс сылы кисӧ, но Зитта бӧрыньтчис.
— Ме тӧда, мый тіян абу некутшӧм кӧсйӧм кутлыны кисӧ сылӧн любовницалысь.
— Кыдзи тіянлы окота, — яндысьӧмпырысь шуис Мартини.
Зитта зымнитіс кокнас.
— Ме ненавидита тіянӧс! — горӧдіс сійӧ, и синъясыс сылӧн югнитісны биа ӧгыръяс моз. — Ненавидита тіянӧс ставнытӧ!
Ті волывланныд сы ордӧ сёрнитны политика йылысь,
и сійӧ лэдзӧ пукавны тіянӧс ас ордас войбыд да сетавны сылы лекарствояс, а ме ог лысьт видзӧдлыны весиг ӧдзӧс костӧдыс!..
Мый сійӧ тіянлы?
Кутшӧм право серти ті мырддянныд сійӧс менсьым?
Ме ненавидита тіянӧс,
ненавидита!..
Ненавидита!
Сійӧ кутіс бӧрдны лёк горшӧн да, садъяс котӧртӧм бӧрын, клоп пӧдлаліс ас бӧрсяыс дзиръясӧ.
«Вот кутшӧм история! — пемыд переулокті водзӧ восьлаліг думайтіс Мартини. — Тайӧ нывбабаыс ёна радейтӧ сійӧс.
Кутшӧм тешкодь!..»
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Овод ӧдйӧ кутіс бурдны.
Мӧд недельнас жӧ сы ордӧ воліс Риккардо и суис нин сійӧс эз вольпась вывсьыс, а кушетка вылысь. Овод вӧлі турецкӧй халата.
Сэні тшӧтш вӧліны Мартини да Галли.
Висьысь висьталіс, мый сылы окота петавны ывлаӧ, но Риккардо сӧмын серӧктіс да юаліс, абу-ӧ бурджык нин сразу вӧчны долина кузя прогулка Фьезолаӧдз.
— Али, гашкӧ, ветланныд визитӧн Грассини ордӧ, — висьысьӧс дэльӧдігтыр содтіс сійӧ. — Ме эска, мый мадам Грассини лоас вывті рад, торйӧн нин ӧні, кор ті татшӧм бледӧсь да видзӧднысӧ мудзӧсь.
Овод трагическӧя шеныштіс кинас.
— Господа, да ме та йылысь эг и думыштлы.
Сійӧ примитас менӧ итальянскӧй мученик пыдди да мӧдас сёрнитны патриотизм йылысь.
Меным ковмас ворсны тайӧ рольсӧ да висьтавны сылы, мый менӧ кералісны торпыриг вылӧ мупытшса тюрьмаын да сэсся вель омӧля клеитісны.
Сылы окота лоӧ тӧдмавны стӧча, мый ме сэки чувствуйті.
Ті чайтанныд, мый сійӧ эськӧ эз верит, Риккардо?
Верма заклад вартны, мый сійӧс позьӧ пӧрйӧдлыны быдногыс.
Ме кӧ ворсся — сета тіянлы ассьым индийскӧй кинжалӧс, а тіянлысь кора асланыд кабинетысь солитёртӧ, коді спирт пытшкын.
Вартанныд заклад?
— Аттьӧ, ме ог радейт морт виалан оружие.
— Солитёр виалӧ жӧ, сӧмын сійӧ абу сэтшӧм мича.
— Другӧй менам, кӧть мед мый, а меным кинжалыд оз ков, а колӧ солитёр.
Но, меным некор...
Мартини, тіян дӧзьӧр улӧ коляс инас ӧшйытӧм пациентным?
— Да.
Но сӧмын куим часӧдз.
Ми мунам Галликӧд Сан-Миниатоӧ, и, менам вотӧдз, тані пукыштас синьора Болла.
— Синьора Болла! — повзьӧмпырысь шуис Овод. — Ме абу сӧгласен, Мартини,
и ме ог вермы лэдзны, медым дама ноксис мекӧд.
Да и кӧні ме сійӧс примита?
Сылы оз ло лӧсьыд татшӧм беспорядокас.
— Важӧн-ӧ ті кутінныд соблюдайтны этикет? — сералігтыр юаліс Риккардо. — Синьора Болла — миян главнӧй сиделка.
Сэк на, кор сійӧ котравліс дженьыдик платьеӧн, сійӧ дӧзьӧритліс нин висьысьясӧс, и сійӧ вӧчӧ тайӧс любӧй милосердие сестраысь бурджыка.
Сылы оз ло лӧсьыд татшӧм беспорядокын?
Да ті, гашкӧ, сёрнитанныд господа Грассинияс йылысь?..
Мартини, сідзкӧ, синьора Болла воас? Но, сылы оз ковмыны некутшӧм индӧдъяс...
Кык час да джын нин: меным кад мунны.
— Но, Риварес, юӧй лекарство, — сы дінӧ стӧканӧн матыстчигӧн шуис Галли.
abu
Овод вӧлі сэтшӧм периодын, кор висьысьяс овлӧны торъя скӧрӧсь, и ёна дӧзмӧдліс ассьыс зіль сиделкаяссӧ.
— Мыйла ті юкталанныд менӧ быдсяма дряньнас, кор ог нин вись?
— Буретш сы вӧсна, медым выльысь висьӧмыс эз топӧд.
Али ті кӧсъянныд виччысьны выль приступ сэк кежлӧ, кор локтас синьора Болла, медым сылы ковмис ноксьыны тіянкӧд да сетавны тіянлы опиум?
— М-милӧстивӧй государь!
Висьӧмыс кӧ бара должен топӧдны, сійӧ топӧдас.
Тайӧ абу нин висьӧм, кодӧс позьӧ кокньӧдны тіян микстураясӧн.
Наысь сы мында жӧ пӧльзаыс, мыйта пӧжар дырйи игрушечнӧй насосысь.
Но, мед инӧсь, ме ог кут мешайтны тіянлы: вӧчӧй ассьыныд делӧтӧ.
Сійӧ босьтіс стӧкансӧ шуйга кинас.
Тайӧ киса рана туйясыс уськӧдісны Галлилы тӧдвылас неважӧнся сёрнисӧ.
— Да, со мый, — юаліс сійӧ, — кӧні ті та мындаысьсӧ ранитчылінныд?
Тӧдӧмысь, война вылын?
— Ме ӧмӧй тіянлы эг висьтав, мый менӧ пуксьӧдісны мупытшса шуштӧм тюрьмаӧ да...
— Тӧда.
Но тайӧ вариантыс синьора Грассиниӧс гажӧдӧм могысь...
Збыльысь: тайӧ лои бразильскӧй война дырйи?
— Да, мыйтакӧ война дырйи, мыйтакӧ дикӧй местаясын кыйсигӧн... и сэні и мӧдлаас сюрыштіс.
— А-а, тайӧ научнӧй экспедиция дырйи?
Колӧ лоны, тіян олӧмын тайӧ вӧлі сьӧкыд кад?
— Тӧдӧмысь, дикӧй странаясын он вермы овны приключениеястӧг, — сідз-тадз шуис Овод. — И приключениеясыс, колӧ веськыда висьтавны, частӧ овлӧны омӧльӧсь.
— Ме век жӧ ог гӧгӧрво, кыдзи ті сямминныд нажӧвитны сы мында рана... гашкӧ сӧмын дикӧй зверьяскӧд тышкасигӧн.
Например, став тайӧ рана туйясыс шуйга киад.
— А, тайӧ вӧлі пумаӧс кыйигӧн.
Ме, тӧданныд, паныдаси...
Кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
— Уберитӧма-ӧ комнатасӧ, Мартини?
Да?
Сідзкӧ, пӧжалуйста, восьтӧй...
Ті вывті, вывті бурӧсь, синьора...
Извинитӧй, мый ме ог чеччы.
— И нинӧмла тіянлы чеччынысӧ.
Ме эг лок тіян дорӧ визитӧн.
Ме нарошнӧ вои водзджык, Чезаре; ме чайті, ті, гашкӧ, тэрмасянныд.
— Ог, менам эм на дас вит минута прӧст кад.
Разрешитӧй, ме пырта тіянлысь плащтӧ мӧд комнатаас.
Кӧрзинатӧ позьӧ сэтчӧ жӧ?
— Видзчысьӧмӧнджык, сэні кольк.
Дзик на свежӧй:
асывнас Кэтти вайис сійӧс Монте-Оливетоысь.
Сэні эмӧсь и рождественскӧй розаяс тіянлы, синьор Риварес.
Ме тӧда, ті ёна радейтанныд цветъяс.
Джемма пуксис пызан дорӧ, тшӧтшӧдіс цветъяслысь заяссӧ да пуктіс найӧс вазаӧ.
— Сідзкӧ, кыдзи нӧ, Риварес, — бара заводитіс Галли, — ті заводитінныд висьтавны пума йылысь. Кыдзи нӧ тайӧ вӧлі?
— Ак да!
Галли юасис менсьым, синьора, Южнӧй Америкаын олӧм йылысь, и ме заводиті висьтавны сылы, мыйла менам киын сы мында рана туй.
Тайӧ вӧлі Перуын.
Пумаӧс кыйигӧн миянлы ковмис келӧмӧн вуджны ю, и кор ме сэсся паныдаси зверкӧд да лыйи, лои осечка: ю вомӧн вуджигӧн порокыс кӧтасьӧма.
Гӧгӧрвоана, мый пума эз кут виччысьны, кытчӧдз ме ог исправит ассьым ӧшибкаӧс, — и вот результат.
— Нинӧм шуны, зэв бур приключение!
— Но абу сэтшӧм страшнӧ, кыдзи кажитчӧ.
Быдторйыс вӧлі, дерт. Мукӧддырйиыс и омӧль лолі, но вообщӧ тайӧ вӧлі вывті интереснӧй олӧм.
Змейясӧс кыйӧм, например...
И мӧдіс висьтавлыны анекдот бӧрся анекдот, — аргентинскӧй войнадырсяӧс, бразильскӧй экспедициядырсяӧс, дикарьяскӧд паныдасьлӧмъяс йылысь, дикӧй зверьясӧс кыйӧм йылысь.
Галли кывзіс кага моз ылалӧмӧн, кодлы мойдӧны, и частӧ торклывліс, тшӧктывліс висьтавны выль подробностьяс.
Впечатлительнӧй, кыдзи став неаполитанецъяс, сійӧ радейтіс став необычайнӧйсӧ.
Джемма босьтіс кӧрзинасьыс кысян да сідзжӧ кывзіс сюся; сійӧ пелька вӧрӧдіс чуньяссӧ да эз вештыв синсӧ кысян вывсьыс.
Мартини чукрасис да эз вермы лӧня пукавны улӧс вылас — дугдывтӧг вӧрис.
Став тайӧ рассказъяссӧ висьталанногас чувствуйтсис, кыдзи сылы кажитчис, ошйысьӧм да самодовольство.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Мартини ас кӧсйытӧгыс пыдди пуктыліс мортӧс, коді вермӧ нуӧдны ас вывтіыс вывті сьӧкыд висьӧм сэтшӧм шемӧсмӧдана мужествоӧн, — мыйын Мартини ачыс вермис убедитчыны недель сайын, — сійӧ эз радейт Оводӧс: сылы эз кажитчы и сійӧ, мый вӧчис Овод, и кыдзи сійӧ тайӧс вӧчис.
— Да, вот тайӧ олӧм! — челядь моз вежалӧмӧн ышловзис Галли. — Шензя, кыдзи ті решитчинныд эновтны Бразилия.
Кутшӧм гажтӧмӧн долженӧсь кажитчыны сы бӧрын став мукӧд странаясыс!
— Медся шуда кадыс менам олӧмын вӧлі, пӧжалуй, Перуын да Эквадорын, — шуис Овод. — Тайӧ збыльысь вывті озыр страна.
Правда, зэв жар, торъя нин Эквадорлӧн берегладор юкӧнас, и кӧсъян кӧть он, а сыӧ ковмас велавны.
Но природалысь озырлунсӧ да мичлунсӧ — он вермы некыдз висьтавны кывйӧн.
— Меным, пӧжалуй, ёнджыка кажитчӧ дикӧй странаын тырвыйӧ свободнӧя олӧм, а оз природалӧн мичлуныс, — шуис Галли. — Сэні морт вермас збыльысь сознавайтны асьсӧ личностьӧн, кыдз колӧ чувствуйтны ассьыс человеческӧй достоинствосӧ, — абу сідзи, кыдзи миян гажтӧм каръясын...
— Да, — сӧгласитчис Овод, — но сӧмын...
Джемма вештіс кысян вывсьыс синсӧ да видзӧдліс сы вылӧ.
Овод друг ёна гӧрдӧдіс да эз помав фразасӧ.
— Бара ӧмӧй заводитчӧ приступ? — полӧмпырысь юаліс Галли.
— О, оз, нинӧм, оз ков пыдди пуктыны...
abu
Ті мунанныд нин, Мартини?
— Да.
Мунам, Галли, а то ми сёрмам.
Джемма петіс на бӧрся и регыд мысти бӧр пырис — киас вайис колькйӧн сорлалӧм йӧв стӧкан.
— Юӧй тайӧс, — шуис сійӧ раминика, но авторитетнӧя, и бара пуксис кыны.
Овод кыв ни джын шутӧг юис.
Часджын кымын кыкнанныс чӧв олісны.
Медбӧрын Овод чукӧстіс сійӧс:
— Синьора Болла!
Сійӧ видзӧдліс Овод вылӧ, коді чабраліс чуньяснас эшкын дорсӧ да эз лэптыв синъяссӧ.
— Висьталӧй, ті онӧ веритӧй сылы, мый йылысь ӧні ме налы висьтавлі?
— Ме ни ӧти минута эг сомневайтчы, мый ті тайӧс ставсӧ лӧсьӧдінныд ассяньыд, — спокойнӧя вочавидзис синьора.
— Ті энӧ ӧшибитчӧй.
Ме нинӧм абусӧ висьтавлі.
— И война йылысь?
— Вообщӧ став йывсьыс.
Ме некор эг вӧвлы тайӧ война вылас.
Но, а экспедиция йылысь...
Сэні мекӧд, правда, вӧвліны приключениеяс, и на пӧвстысь унджыкыс, кодъяс йылысь ме висьталі, — збыль.
Но ранаясӧй менам лоины дзик мӧдторйысь.
Ті кыйинныд менӧ ӧти пӧръясьӧм кузя, сідзкӧ ме верма висьтавны и мукӧдсӧ.
— Оз ӧмӧй кажитчы тіянлы дзик весьшӧрӧ кад воштӧмӧн татшӧм небылицаяссӧ лӧсьӧдлӧмыс? — юаліс Джемма. — Ме ногӧн, нинӧмла прӧстӧ видзны кадсӧ.
— А мый нӧ меным вӧлі вӧчны?
Ті тӧданныд ассьыныд английскӧй пословица: «Эн юась, и тэнӧ оз кутны пӧръявлыны».
Меным ньӧти оз кажитчы йӧзӧс бӧбйӧдлӧмыс, но колӧ жӧ меным кыдзкӧ ӧтветитны, кор менсьым юасьӧны, мый вӧсна ме лои калекаӧн.
Быть лоӧ пӧръясьны.
А пӧръявлыны кӧ нин, то пӧръявлыны интереснӧя.
abu
— Збыльтор висьталӧм дорысь тіянлы ӧмӧй важнӧджык гажӧдны Галлиӧс либӧ кодӧскӧ мӧдӧс?
— Збыльтор... — Овод сюся видзӧдліс Джемма вылӧ, ачыс кутіс киас эшкынысь орӧдӧм сырсӧ. — Ті кӧсъянныд, медым ме висьталі збыльтор этійӧ господаыслы?
Да бурджык ме ассьым кывйӧс вунда! — Сэсся, кыдзкӧ аслысногӧн полігтыр, сійӧ друг содтіс: — Ме некодлы на эг висьтавлы тайӧ правдасӧ, но тіянлы, кӧсъянныд кӧ ті сійӧс тӧдны, висьтала.
Джемма кыв ни джын шутӧг пуктіс кысянсӧ пидзӧс вылас.
Чорыд сьӧлӧма, скрытнӧй мортлӧн кыптіс решимость висьтавны сьӧлӧмсяньыс ставсӧ нывбабалы, кодӧс сійӧ сэтшӧм омӧля тӧдӧ да, тыдалӧ, неуна мустӧмтӧ.
Тайӧ решимостяс чувствуйтсис мыйкӧ сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана.
Дыр чӧв олӧм бӧрын Джемма видзӧдліс сы вылӧ.
Урӧдуйтӧм кинас синъяссӧ тупкӧмӧн сійӧ пукаліс, гырддзаяснас лэдзчысьӧма ичӧтик пызан вылӧ, коді сулаліс кушетка дінын.
Джемма казяліс, мый тайӧ киса чуньясыс ёна зэвтчӧмаӧсь и рана туйыс частӧ дрӧгнитлывлӧ.
Сійӧ матыстчис Овод дорӧ да ньӧжйӧник шуис сійӧс нимнас.
Сійӧ ставнас дрӧгнитіс да лэптіс юрсӧ.
— Ме и в-вунӧді, — мыкталігтыр да быттьӧкӧ оправдывайтчиг заводитіс сійӧ. — Ме кӧсйи висьтавны тіянлы та йылысь.
— Приключение йывсьыд али... али, — кыдзи тайӧс шуны, ог тӧд, — несчастнӧй случай йывсьыд, кор ті ранитчинныд.
Но тіянлы кӧ вывті сьӧкыд та йылысь казьтывны...
— Мый йылысь?
Сы йылысь, кыдзи менӧ «гогналісны»?
Да, сӧмын тайӧ эз вӧв несчастнӧй случай, а прӧстӧ — коколюка.
Джемма видзӧдіс сы вылӧ дзикӧдз шай-паймунӧмӧн.
Овод вештіс плеш вывсьыс юрсисӧ — киыс тӧдчымӧнъя тіраліс — да нюмъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
— Мыйла ті онӧ пуксьӧй?
Пӧжалуйста, матыстӧй асланьыд креслӧсӧ асьныд.
Меным зэв жаль, мый ог вермы матыстны сійӧс тіянлы.
Тӧданныд, мыйӧн казьтышта тайӧ случай йывсьыс, ас кӧсйытӧг думайтсьӧ, вот эськӧ вӧлі ме Риккардолы вывті дона находкаӧн, ковмис кӧ сэки менӧ лечитны.
Ӧд сійӧ, кыдзи настӧящӧй хирург, зэв ёна радейтӧ жуглӧм лыяс, а менсьым сэки, кажитчӧ, ставсӧ вӧлі жуглӧма, мый сӧмын позьӧ жуглыны, сьыліысь кындзи.
— И тіян мужествоысь кындзи, — меліа содтіс Джемма. — Гашкӧ, и сы йылысь тіянлы сідзжӧ сьӧкыд казьтывны?
Овод довкйӧдлыштіс юрнас.
— Абу сідз, мужествоӧс менсьым вӧлі сідз-тадз клеитӧма бӧрынджык, кыдзи и став мукӧдторсӧ.
Но сэки сійӧс вӧлі пазӧдӧма фарфорӧвӧй чашкаӧс моз.
Став лоӧмторйын тайӧ и эм медся страшнӧйыс...
Да, ме заводиті висьтавны коколюка йылысь.
Тайӧ вӧлі Лимаын... энлӧй, тӧдвылӧ уськӧда... во дас куим сайын.
Ме висьталі нин, мый Перу шензьӧдана страна, эм кӧ мый вылӧ овны. Но сэні нинӧм абу шензьӧданаыс сылы, коді веськалӧ сэтчӧ кӧпейка деньгатӧг, кыдзи вӧлі мекӧд.
Водзджыксӧ ме олі Аргентинаын, сэсся Чилиын.
Шӧйті страна пасьталатіыс, муртса эг кув тшыглы, и Вальпарайзосянь вои Лимаӧ да уджалі сверхкомплектнӧй рабочӧйӧн скӧт новлӧдлан судно вылын.
Выль карын меным эз удайтчы аддзыны удж, и ме муні докъясӧ. Найӧ Каллаоынӧсь, кыдзи ті, гашкӧ, тӧданныд.
Быд портовӧй карын эмӧсь няйт кварталъяс, кӧні олӧны матросъяс.
Тані ме пыри уджавны ӧти игорнӧй притонӧ.
Ме должен вӧлі лоны пӧварӧн, маркёрӧн, прислуживайтны матросъяслы да налӧн нывбабаяслы да вӧчны уна мукӧдтор.
Уджыс абу зэв бур, но ме вӧлі рад, мый кӧть сюри татшӧм удж.
Ме вӧлі пӧт, аддзи морт чужӧмъяс, кылі йӧзлысь гӧлӧс.
Кутшӧм йӧз вӧліны найӧ — тайӧ мӧд вопрос.
Ті, гашкӧ, шуанныд, мый неуна выиграйті тайӧ притонас веськалӧмӧн.
Но буретш та водзвылын ме виси виж лихорадкаӧн да дыр куйлі джынвыйӧ киссьӧм лачугаын дзик ӧтнам, и та бӧрын ме мыйлакӧ зэв ёна куті повны ӧтнамӧн кольӧмысь...
И вот, ӧтчыд войнас тшӧктісны меным тодмышкавны-вӧтлыны ывлаӧ код матросӧс, коді кутіс вывті ёна буянитны.
Тайӧ луннас сійӧ чеччӧма берегӧ, ворссьӧма ассьыс став деньгасӧ да вӧлі зэв скӧр.
Меным, тӧдӧмысь, колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ приказаниесӧ, а то ковмис эськӧ меным эновтны уджалан местаӧс да кувны тшыглы, но тайӧ мортыс вӧлі кыкпӧв ёнджык меысь: меным вӧлі сӧмын кызь арӧс, и лихорадка бӧрын ме вӧлі каньпи кодь на слаб.
Сэтчӧ жӧ сы киын вӧлі коколюка. — Овод ланьтыштліс да гусьӧник видзӧдліс Джемма вылӧ. — Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис вины менӧ, но, кыдзи настӧящӧй туземнӧй матрос, вӧчис ассьыс, уджсӧ сэтшӧм лёка, мый ме, гӧгӧр жуглалӧм да чегъялӧм, век жӧ коли ловйӧн.
— А мый нӧ вӧчисны мукӧдыс?
Мыйла эз мездыны?
Збыльысь ӧмӧй повзисны ӧти код матросысь?
Овод видзӧдліс сы вылӧ да вак-вакӧн серӧктіс.
— Мукӧдыс?
Притонса кӧзяеваыс да сэні вӧлысьясыс?
abu
Тайӧ ӧд эз вӧвны йӧз, а вообщӧ быдпӧлӧс сбродыс.
Ме вӧлі налӧн слугаӧн, налӧн собственностьӧн.
Найӧ сулалісны гӧгӧр да, дерт, любуйтчисны зрелищенас.
Сэні видзӧдӧны татшӧмторъяс вылас, кыдзи гажӧдчыны бур случай вылӧ.
Да сійӧ, пӧжалуй, и гажӧдӧ ставнысӧ, сійӧ мортыс кындзи, кодлы ковмис лоны гажӧданторнас.
Джемма дрӧгнитіс.
— Мыйӧн нӧ ставыс тайӧ помасис?
— Ме ог вермы висьтавны, мыйӧн тайӧ помасис,
сы вӧсна мый татшӧма нӧйтӧм бӧрын первойя лунъясас мортыс унджыкысьсӧ нинӧм оз помнит.
Но, кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, матын вӧлӧм олӧ корабельнӧй врач, и кор видзӧдысьясыс казялӧмаӧсь, мый ме ловъя, найӧ ыстӧмаӧсь сыла.
Сійӧ пӧчинитыштӧма менӧ омӧлика.
Риккардо шуӧ, мый омӧля, но, гашкӧ, тадзи сійӧ шуӧ профессиональнӧй вежалӧм вӧсна.
Кыдз кӧть мед эз вӧв, но кор ме вои ас садьӧ, кутшӧмкӧ старука-туземка босьтіс менӧ жаляддза ас ордас, — збыль ӧд, тешкодь кажитчӧ?
Помнита, кыдзи сійӧ вӧлі пукалӧ пельӧсын куткыртчӧмӧн, куритчӧ аслас сьӧд каллянӧн, сьӧлалӧ джоджас да мыйкӧ броткӧ вомгорулас.
Сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма и шулывліс меным, мый сы ордын ме верма кувны спокойнӧя: некод меным оз кут мешайтны.
Но менам ёна развитчӧма противоречиелӧн дух, и ме решиті овны.
Сьӧкыд тайӧ вӧлі удж — мынтӧдчыны смерть гыжъяс улысь, и ӧні меным мукӧддырйи волывлӧ юрӧ мӧвп, мый ставыс тайӧ вӧлӧма весьшӧрӧ.
Тайӧ старукаыс вӧлі ёна терпитысь.
Ме олі сы ордын... ен мед отсалас уськӧдны тӧдвылӧ... тӧлысь нёль кымын.
Став тайӧ кад чӧжыс ме эг чеччыв вольпась вылысь: либӧ сӧри йӧй морт моз, либӧ скӧралі, кыдзи ош, кодлӧн висьӧ пельыс.
Виси, правда, зэв ёна, а менӧ дрӧчитлӧмаӧсь челядьдырсянь на.
— Мый сэсся водзӧ вӧлі?
— Водзӧ... ме муртса бурдышті да муні старука ордысь.
Энӧ думайтӧй, мый ме тадзи вӧчи сы вӧсна, медым не дзескӧдны гӧль нывбабаӧс.
Эг, тайӧн ме эг нин лыддьысь.
Ме прӧстӧ эг вермы сэсся терпитны тайӧ лачугасӧ.
Ті сӧмын на казьтылінныд менам мужество йылысь.
Видзӧдлінныд кӧ эськӧ сэки ме вылӧ!
Приступъяс лоліны быд лун рытланьыс, кор заводитліс рӧмдыны.
Луншӧр бӧрын ме векджык куйлі ӧтнам и полігтыр видзӧді, кыдзи шондіыс лэччӧ век улӧджык и улӧджык...
О, тайӧс тіянлы некор не гӧгӧрвоны!
Ме и ӧні ог вермы видзӧдны шонді лэччӧм вылӧ...
Сійӧ чӧв олыштіс некымын минута.
— Сэсся ме муні шӧйтны страна пасьталаті — надейтчи аддзыны кутшӧмкӧ удж.
Лимаӧ кольччыны ме эг вермы.
Ме эськӧ йӧйми.
Ме вои Кускоӧ, и сэні...
Но мыйла ме висьтавла тіянлы став тайӧ важся историясӧ, сыын абу весиг нинӧм интереснӧйыс.
Джемма лэптіс юрсӧ да видзӧдліс сы вылӧ серьёзнӧя.
— Энӧ сёрнитӧй татшӧм ногӧн, ме зэв ёна кора, — шуис сійӧ.
abu
— Да сулалӧ-ӧ висьтавны водзӧ? — недыр нӧрӧвитыштӧм бӧрын юаліс Овод.
— Кӧсъянныд кӧ...
Пола, мый тайӧс казьтывнысӧ ёна сьӧкыд тіянлы.
— А ті чайтанныд, меным абу сьӧкыд, кор ме чӧв ола?
Сэки ещӧ лёкджык.
И, тӧданныд, меным сьӧкыд казьтывны не сы мында сы йылысь, мый ме нуи ас вывті, мыйта сы йылысь, мый ме вошті сэки ас вылын став власть.
abu
abu
abu
abu
— Висьталӧй, верманныд кӧ, — падъялігтыр шыасис Джемма, — кутшӧм ногӧн ті кызь арӧсӧн веськалінныд сэтшӧм ылӧ?
— Зэв прӧстӧ.
Гортын, чужан муын, ме водзын воссьылісны ыджыд перспективаяс, но ме эновті ставсӧ да пышйи.
— Мыйла?
Сійӧ ньӧжйӧник серӧктіс.
— Мыйла?
Буракӧ, сы вӧсна, мый вӧлі йӧй, ас вылӧ ыджыд надея кутысь детинкаӧн.
Ме быдми зэв озыр семьяын, менӧ вывті ёна лелькуйтісны, и ме думышті, мый мирсӧ ставнас вӧчӧма розӧвӧй ватаысь да сакара миндальысь.
Но кыдзкӧ ӧтчыд ме тӧдмалі, мый менам медбур другӧй, кодлы ме веритлі став сьӧлӧмсянь, пӧръявлӧ менӧ...
Мый тіянкӧд?
Мыйла ті сідзи дрӧгнитінныд?
— Нинӧм.
Водзӧ висьталӧй, пӧжалуйста.
— Ме тӧдмалі, мый мекӧд мудеритӧны, кӧсйӧны заставитны менӧ веритны лӧжлы.
Тӧдмалӧмыс, дерт, вывті обыкновеннӧй, но, кыдзи ме висьталі нин, ме вӧлі том да вериті, мый пӧръясьысьясӧс виччысьӧ ад.
Та вӧсна ме эновті ассьым гортӧс да муні Южнӧй Америкаӧ, медым либӧ пӧгибнитны, либӧ заводитны выль олӧм. И ме заводиті сійӧс кӧпейка деньгатӧг, ни ӧти испанскӧй кыв тӧдтӧг, белоручкаӧн, коді велалӧма овны дзик дась вылын да нинӧмысь не нуждайтчыны.
И вот ме веськалі настӧящӧй адӧ, и тайӧ менӧ бурдӧдіс воображаемӧй адӧ веритӧмысь.
Ме вӧлі зэв сьӧкыд положениеын, кор воис Дюпрэлӧн экспедиция да босьтіс менӧ. Тайӧ лои вит во мысти.
— Вит во!
Тайӧ ужаснӧ!
Тіян ӧмӧй эз вӧвны другъяс?
— Другъяс? — Овод бергӧдчис сыланьӧ да скӧрысь шуис: — Менам некор эз вӧвны другъяс...
Но здук мысти сійӧ тэрыба содтіс:
— Энӧ дзик сідзи гӧгӧрвоӧй ставсӧ, мый ме висьтала.
Должен веськыда шуны, мый ме вывті шуштӧмӧн петкӧдлі ассьым важся олӧмӧс.
Збыльвылас жӧ, первойя воӧн-джынйӧныс эз вӧвны сэтшӧм лёкӧн: ме вӧлі том, тырмымӧн ён и вель успешнӧя петавлі сьӧкыдлунъясысь, кытчӧдз сійӧ матросыс эз калечит менӧ.
Сы бӧрын ме эг нин вермы аддзыны удж.
Лоӧ сӧмын шензьыны, кутшӧм бур орудиеӧн вермӧ лоны кужысь киясын коколюка.
А калекаӧс, дерт, некод оз босьт удж вылӧ.
— Мый нӧ ті вӧчинныд?
— Мый верми.
Ӧти кадӧ ме олі негръяс дорын, кодъяс уджалісны сахарнӧй плантацияяс вылын.
abu
abu
Но надсмотрщикъяс век вӧтлывлісны менӧ.
Чотӧм вӧсна ме эг вермы ӧдйӧ ветлӧдлыны, да и сьӧкыдторъяс эг вермы кыскавны.
А сыысь кындзи менам частӧ лолывлісны приступъяс — али кыдзи сэн шуны тайӧ проклятӧй висьӧмсӧ...
Плантацияяс вывсянь ме муні эзысь перъян рудникъясӧ — надейтчи аддзыны сэтысь удж...
Но и тайӧ эз вайӧд нинӧмӧ: управляющӧйяс сералісны, а рабочӧйяс веськыда тешитчисны ме вылын.
— Мыйла?
— Тыдалӧ, мортлӧн сэтшӧм нин сямыс.
Найӧ аддзӧны, мый меным лоӧ дорйысьны сӧмын ӧти киӧн, и тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Медбӧрын ме решиті мӧдӧдчыны кытчӧ синмӧй видзӧдӧ — оз-ӧ сюр кутшӧмкӧ удж.
— Кытчӧ синмыд видзӧдӧ?
Чотігад?
Овод друг видзӧдліс Джемма вылӧ, кӧсйис водзӧ висьтавны, но эз вермы.
— Ме... ме вӧлі тшыг, — мырдӧнсорӧн нюммунігтыр шуис сійӧ медбӧрын.
Джемма муртса-муртса бергӧдіс юрсӧ да мыджсис щӧканас ки вылас.
Некымын минута чӧв олӧм бӧрын Овод бара мӧдіс сёрнитны, и вочасӧн сылӧн гӧлӧсыс лои лӧньджык.
— Ме шӧйті-ветлӧдлі сэтчӧдз, мый менам юрӧй кутіс бергӧдчыны, и век жӧ нинӧм эг аддзы.
Ме вои Эквадорӧ, но сэні вӧлӧма ещӧ лёкджык.
Ӧткымынысь сюрлывліс паяйтчан удж, — ме вель бур жестяник, — либӧ кутшӧмкӧ ичӧтик поручение.
Овлывліс, мый ме медасьлі весавны порсь гид, а мукӧддырйи... да оз сулав лыддьӧдлыны...
И вот ӧтчыд...
Сылӧн вӧсньыдик мугов киыс друг кабыртчис. Джемма полігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
Оводлӧн чужӧмыс вӧлі тыдалӧ сылы бокногыс, и Джемма казяліс, кыдзи сылӧн кӧсичаас частӧ тіпкис сӧныс.
Джемма копыртчис Овод дорӧ да нежнӧя кутіс сылысь кисӧ.
— Водзӧ энӧ висьталӧй: та йылысь вывті сьӧкыд казьтывнысӧ.
Овод падъялігтыр видзӧдліс сы ки вылӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да водзӧ висьталіс чорыд гӧлӧсӧн:
— И вот ӧтчыд ме паныдаси бродячӧй цирккӧд.
Помнитанныд сійӧ цирксӧ, кӧні ми вӧлім тіянкӧд?
Но, и сэні вӧлі татшӧм жӧ, сӧмын омӧльджык на, вульгарнӧйджык на.
abu
Программаас, дерт, вӧлі и ӧшъяслӧн тышкасьӧм.
Труппаыс узьмӧдчис миртуй дорӧ.
Ме матыстчи палатка дінас да кори милӧстина.
Поводдяыс вӧлі терпитны позьтӧм жар.
Тшыгъялӧмла ме дзикӧдз эбӧстӧмми, и менам уссьӧма садьтӧг палаткаӧ пыранінас.
Сэки мекӧд частӧ овлывліс, мый ме друг усьлі садьтӧг, быттьӧ зэлыда шнуруйтӧм корсета институтка.
Менӧ пыртӧдісны палаткаӧ, сетісны меным вина, вердісны, а аски асывнас предложитісны меным...
Сійӧ чӧв ланьтіс.
— Налы колӧ вӧлі карлик, гӧрба, либӧ вообщӧ кутшӧмкӧ урӧд, кодлы эськӧ позьӧ лыйлыны апельсин коркаясӧн, медым гажӧдны публикасӧ.
Ті аддзылінныд гӧрбасӧ сійӧ рытнас?
Вот и ме вӧлі сэтшӧмӧн жӧ быдса кык во чӧж.
Ме велалі петкӧдлыны кутшӧмсюрӧ штукаяс.
Но менӧ абу на вӧлі дзикӧдз урӧдуйтӧма.
Тайӧс исправитісны: меным вӧчисны искусственнӧй гӧрб да зілисны пычкыны ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, менам чотан кокысь да урӧдуйтӧм киысь.
Видзӧдысьясыс сэні вӧліны эз зэв бӧрйысьысьӧсь: налӧн ӧдйӧ бурмыліс сьӧлӧмыс, мед сӧмын сетлісны налы тешитчыны ловъя существо вылын.
А шутлӧн паськӧмыс содтывліс впечатлениесӧ.
Медся сьӧкыдторйыс вӧлі сійӧ, мый ме частӧ висьлывлі и татшӧм случайяс дырйиыс эг вермы петавны сцена вылӧ.
Овлывлі, мый труппаса кӧзяин, кор сійӧ вӧвлі скӧр, требуйтліс, медым ме век жӧ петі сцена вылӧ, и, ме чайта, публикалы татшӧм рытъясыс медся ёна волісны сьӧлӧм вылас.
Помнита, ӧтчыд менӧ вывті чорыда топӧдіс висьӧм.
Ме петі арена вылӧ да представление шӧрас уси садьтӧг.
Кор ме вои ас садьӧ, став публикаыс вӧлі чукӧртчӧма ме гӧгӧр, ставныс горзісны, икйӧдлісны, лыйлісны меным...
— Оз ков!
Ме сэсся ог вермы кывзыны...
Тырмас, ен могысьӧн!
abu
— Мор мед лыяс, кутшӧм ме идиот, — ньӧжйӧник шуис Овод.
Джемма муніс ӧшинь дорӧ да некымын минута чӧж сулаліс бергӧдчытӧг.
Кор сійӧ бергӧдчис, Овод пукаліс бара пызан вылас гырддзаяснас лэдзчысьӧмӧн да синъяссӧ тупкӧмӧн.
Кажитчӧ, сійӧ вунӧдіс, мый тані Джемма.
Сійӧ пуксис Овод дінӧ. Дыр чӧв олӧм бӧрын Джемма ньӧжйӧник шуис:
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь...
— Но? — вӧрзьӧдчытӧг шуис Овод.
— Мыйла ті энӧ вундӧй ассьыныд горштӧ?
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс Джемма вылӧ.
— Ме эг виччысь тіянсянь татшӧм вопрос.
А менам делӧӧй?
abu
— Тіян делӧныд?..
Да, гӧгӧрвоа!
Ті муртса на висьталінныд асланыд полӧм йылысь.
Но ті кӧ, став тайӧ ужасъяссӧ ас вывтіыд нуӧм бӧрын, век жӧ энӧ эновтӧй ассьыныд делӧнытӧ,
ті — медся мужественнӧй морт, кутшӧмъясӧс аддзылі ме.
Овод бара тупкис синъяссӧ, сьӧлӧмсяньыс кутіс сылысь кисӧ да видзыштіс сійӧс аслас киын.
Сёрни ори дыр кежлӧ.
Друг свежӧй, чистӧй сопрано кыліс улісянь садсянь, и кыліс кыпыд французскӧй сьыланкыв:
<ita>Еh, Ріеrrot! Dаnsе, Ріеrrot!</ita>
<ita>Dаnsе un peu, mon раuvrе Jеаnnot</ita>!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Первойя кывъяссӧ жӧ кылігӧн Овод лэдзчысис креслӧ мыш вылас ньӧжйӧник ымӧстігтырйи.
Джемма кутіс сылысь кисӧ да крепыда топӧдіс, кыдзи кутӧны мортлысь кисӧ сьӧкыд операция дырйи.
Кор сьыланкывйыс ори и садсянь кылісны серам да аплодисментъяс, сійӧ видзӧдліс Джемма вылӧ ранитчӧм животнӧй моз.
— Да, тайӧ Зитта, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — аслас тӧдса офицеръяскӧд.
Сійӧ кӧсйис волыны Риккардо вотӧдз первойя рытнас.
Ме эськӧ йӧйми, инмӧдчис кӧ сійӧ ме дінӧ.
— Но сійӧ ӧд оз тӧд, — меліа шуис Джемма, — и весиг думыштнысӧ оз вермы, мый тіянлы сыысь зэв сьӧкыд.
— Сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и креолкаяс, — дрӧгнитӧмӧн вочавидзис Овод. — Помнитанныд сылысь чужӧмсӧ сійӧ рытас, кор ми ноксим детинкакӧд?
Сэтшӧмӧсь став креолкаясыс, кор найӧ сералӧны.
Бара гораа серӧктӧм кыліс садсянь.
Джемма чеччис да восьтіс ӧшиньсӧ.
Зитта сулаліс дорожка шӧрын. Юр вылас сійӧ вӧлі плавгӧма зарниӧн вышивайтӧм шарп, и сійӧ кутіс киас фиалкаясысь букет, кодӧс босьтӧм вӧсна вензисны куим том кавалерист.
— Мадам Ренни, — шуис Джемма.
Зитталӧн чужӧмыс пемдіс.
— Мый тіянлы колӧ, сударыня? — бергӧдчигмозыс да недӧверчивӧя видзӧдіг юаліс сійӧ.
— Оз-ӧ позь, медым тіян ёртъясныд сёрнитісны неуна ньӧжйӧджык?
Синьор Риварес ёна висьӧ.
Цыганка шыбитіс фиалкаяссӧ муас.
— <ita>Аllez-vous еn</ita>, — шуис сійӧ офицеръяслы, — <ita>m’еmbetez, messіeurs</ita>! Сійӧ петіс садйысь туй вылӧ.
Джемма пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
— Найӧ мунісны, — Оводлань бергӧдчигмоз шуис сійӧ.
— Аттьӧ тіянлы.
Меным зэв абу лӧсьыд, мый беспокоиті тіянӧс.
— Кутшӧм нӧ тайӧ беспокоитӧм...
Овод пыр жӧ казяліс сы гӧлӧсысь падъялӧм да шуис:
abu
— Ті энӧ помалӧй ассьыныд фразатӧ, синьора Болла. Тіян вежӧрын коли кутшӧмкӧ «но».
— Думайтны кӧ сы йылысь, мый йӧзыслӧн вежӧрас, оз и позь ӧбижайтчыны налысь мӧвпъяссӧ тӧдмалӧм бӧрын.
Дерт, меным оз ков сюйсьыны, но ме ог вермы гӧгӧрвоны...
— Мыйла ме мустӧмта мадам Ренниӧс?
abu
— Ог, ме ог гӧгӧрво, кыдзи ті верманныд терпитны сылысь ёртъяссӧ, татшӧма кӧ мустӧмтанныд Зиттаӧс.
Меным кажитчӧ, тайӧ сылы лоӧ оскорбитанаӧн кыдзи нывбабалы и кыдзи...
— Кыдзи нывбабалы? — Овод гораа серӧктіс. — Тайӧ ті сійӧс шуанныд нывбабаӧн?
— Кутшӧм тайӧ абу лӧсьыд, — шуис Джемма. — Ті онӧ имеитӧй право сёрнитны сы йылысь тадзи кӧть мед код дырйи, торйӧн нин мӧд нывбаба дырйи.
Овод куйліс восьса синъясӧн, ӧшиньӧд видзӧдіс лэччысь шонді вылӧ.
Джемма лэдзис штораяссӧ да пӧдлаліс ставеньсӧ, медым сійӧ эз вермы аддзыны шонді лэччӧмсӧ, сэсся муніс мӧд ӧшиньдінса пызан дорӧ да бара кутіс кыны.
— Оз-ӧ ков ӧзтыны тіянлы лампа? — недыр олыштӧм бӧрын юаліс Джемма.
Овод довкйӧдлыштіс юрнас.
Кор пемдіс нин сэтшӧма, мый оз позь вӧлі сэсся кыны, Джемма ёкмыльтіс уджсӧ да пуктіс сійӧс кӧрзинкаас.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс кияссӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн да чӧв олігтыр видзӧдіс вӧрзьӧдчытӧг куйлысь висьысь вылӧ.
Рытъя чусыд югӧрыс, сы чужӧм вылӧ усигӧн, небзьӧдліс чорыд, сералана, самоувереннӧй выражениесӧ да ёнджыка тӧдчӧдіс вомгӧгӧрса трагическӧй чукыръяссӧ.
Мӧвпъяслӧн кутшӧмкӧ тешкодь сорласьӧм вӧсна Джеммалы тӧдвылас уси каменнӧй крест, кодӧс сувтӧдліс сылӧн батьыс Артур паметь кузя; сэтчӧ вӧлі гижӧма:
«Став гыяс да бушковъяс тӧвзисны ме весьтті».
Быдса час кыссис чӧв-лӧнь.
Медбӧрын Джемма чеччис да ньӧжйӧник петіс комнатасьыс.
Ӧзтӧм лампаӧн пыригас сійӧ сувтыштліс ӧдзӧс дорас, думайтіс, мый Овод, гашкӧ, унмовсис.
Но мыйӧн сӧмын лампа югӧрыс уси сы синъяс вылӧ, сійӧ бергӧдчис.
— Ме пузьӧді тіянлы кофе, — шуис Джемма.
— Пуктӧй сійӧс кытчӧкӧ и, пӧжалуйста, локтӧй ме дінӧ.
Сійӧ кутіс Джеммалысь кыкнан кисӧ.
— Ме думайті тіян кывъяс йылысь, — шуис сійӧ. — Ті дзик правӧсь, ме вӧчи лёктор аслам олӧмын.
Но думыштлӧй, он век аддзы нывбабаӧс, кодӧс верман радейтны, а ме прӧйдиті страшнӧй испытаниеяс.
Ме пола...
— Поланныд?
— Пемыдсьыс.
Мукӧддырйи ме ог лысьт кольччыны войнас ас кежын.
Меным колӧ мыйкӧ ловъя, ме дінын мыйкӧ осязательнӧй.
Сап пемыд, кӧні...
Абу, абу, тайӧ абу сійӧ.
abu
Тайӧ сӧмын игрушечнӧй ад.
Но делӧыс пытшкӧсса пемыдын: сэні оз бӧрдны ни оз герчкыны пиньясӧн, сӧмын шынитӧв... шынитӧв...
Синъясыс сылӧн паськалісны.
Джемма пукаліс кыв ни джын шутӧг, муртса лолаліс, кытчӧдз Овод выльысь эз заводит сёрнитны:
— Ставыс тайӧ тіянлы кажитчӧ фантазияӧн, сідз ӧд?
Ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны менӧ? Сымын бурджык тіянлы.
Но ме кӧсъя шуны, мый, навернӧ, йӧйми эськӧ, видлі кӧ овны дзик ӧткӧн.
Энӧ дивитӧй менӧ вывті ёна,
ме абу сэтшӧм грубӧй животнӧй, кутшӧмӧн, гашкӧ, тіянлы кажитча.
— Ме ог вермы дивитны тіянӧс, — шуис Джемма. — Ме сэтшӧма эг страдайтлы, кыдзи ті.
abu
Но ме сідзжӧ испытайті унатор, сӧмын мӧдпӧлӧсӧс, и, меным кажитчӧ, ме весиг эска, мый вӧчан кӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд лёктор да несправедливӧйӧс сӧмын полӧм вӧсна, то бӧрыннас лоӧ ёна каитчыны.
Но, таысь кындзи, тіян стойкостьныд чуймӧдана; тіян местаын кӧ ме эськӧ дзикӧдз падми, ёри эськӧ судьбаӧс да кулі.
Овод век на кутіс сылысь кияссӧ.
— Висьталӧй меным, — ньӧжйӧник шыасис сійӧ, — вӧчлінныд-ӧ ті нэмнад кӧть ӧтчыд омӧльтор?
Джемма эз вочавидз, но юрсӧ сійӧ копыртіс, и кык гырысь синва войт усины Овод ки вылӧ.
— Висьталӧй, — сылысь кисӧ кутлігтыр пӧся вашкӧдіс сійӧ. — Висьталӧй!
Ӧд ме висьталі тіянлы ас йылысь ставсӧ.
— Да... ӧтчыд, важӧн, ме вӧчи зэв ыджыд лёктор.
Ме вывті чорыда поступиті морткӧд, кодӧс ставсьыс медъёна свет вылас радейті.
Оводлӧн киясыс ёна дрӧжжитісны, но сійӧ эз лэдз Джеммалысь кияссӧ.
— Сійӧ вӧлі миян ёртӧн, — водзӧ висьталіс Джемма, — и ме вериті клеветалы, грубӧй, зывӧктана лӧжлы, кодӧс ассяньыс лӧсьӧдӧма полицейскӧй начальство.
Ме кучки сылы чужӧмас, кыдзи предательлы...
Тайӧ жӧ луннас сійӧ вӧйтчис.
Кык лун мысти ме тӧдмалі, мый сійӧ ньӧти абу вӧлӧма мыжа...
Татшӧм казьтылӧмыс, пӧжалуй, тіян казьтылӧмъясысь абу кокниджык...
Ме окотапырысь эськӧ сеті керыштны ассьым киӧс, тадз кӧ позьӧ эськӧ вӧлі веськӧдны сійӧс, мый ме вӧчи.
Овод синъясын югнитіс опаснӧй битор, кутшӧмӧс Джемма некор на эз казявлы сылысь.
Сійӧ немвиччысьтӧг копыртчис да окыштіс Джеммалысь кисӧ.
Повзьӧмйывсьыс Джемма нетшыштіс кисӧ.
— Оз ков! — шуис сійӧ кевмысьӧмӧн. — Некор сэсся энӧ вӧчӧй тадзи.
Меным сьӧкыд.
— А сылы ӧмӧй, кодӧс ті виинныд, эз вӧв сьӧкыд?
— Сылы, кодӧс ме вии...
А, со и Чезаре!
abu
Меным... меным колӧ мунны.
Кор Мартини пырис комнатаӧ, сійӧ суис Оводӧс ӧтнассӧ.
Сы дінын сулаліс вӧрзьӧдлытӧм кофе чашка.
abu
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Некымын лун мысти Овод пырис общественнӧй библиотекаса читальнӧй залӧ да корис кардинал Монтанелли проповедьяслысь собрание.
Сійӧ вӧлі блед на да чотіс мукӧддырся серти ёнджыка.
Риккардо, коді пукаліс матысса пызан сайын, лэптіс юрсӧ да видзӧдліс сы вылӧ.
Риккардо зэв ёна радейтіс Оводӧс, но эз вермы терпитны сылысь ӧти черта — сійӧ аслыссяма личнӧй скӧралӧмсӧ, кыдзи сійӧ преследуйтіс ассьыс общественнӧй врагъясӧс.
— Ті лӧсьӧданныд выль нападение шудтӧм кардинал вылӧ? — дӧзмӧмпырысь юаліс сійӧ.
— Мыйла тайӧ ті, донаӧй, <ns>в-в-век</ns> думайтанныд лёкӧс йӧз йылысь?
Тайӧ ньӧти абу христианскӧй ногӧн.
Ме прӧстӧ гӧтӧвита <ns>в-в-выль</ns> газетаӧ ӧнія теология йылысь статья.
— Кутшӧм выль газетаӧ? — Риккардо скӧрысь кӧрис синкымъяссӧ.
Сійӧ, мый печать йылысь выль закон виччысьӧмкӧд ӧттшӧтш оппозиция гӧтӧвитчис шензьӧдны карсӧ выль радикальнӧй газета лэдзӧмӧн, лои нин полишинельлӧн секретӧн, но формальнӧ тайӧ вӧлі век на секрет.
— Сійӧ кутас, дерт, шусьыны либӧ «Шарлатанӧн» либӧ «Вичко календарӧн».
— Ньӧжйӧджык, Риварес.
Ми мешайтам мукӧд лыддьысьысьяслы.
— Но, сідзкӧ, займитчӧй асланыд медицинаӧн да лэдзӧй меным занимайтчыны теологияӧн.
Ме ог мешайт тіянлы веськӧдавны чегӧм лыяс, кӧть на кузя ме тӧда тіян серти ёна унджык.
И Овод серьёзнӧя мӧдіс лыддьыны проповедьяс.
Ӧти библиотекарь локтіс сы дінӧ.
— Синьор Риварес, ті вӧлӧмныд, ог кӧ ӧшибайтчы, членӧн Дюпрэ экспедицияын, коді исследуйтіс Амазонкалысь притокъяссӧ?
Онӧ-ӧ висьталӧй миянлы сы йылысь мыйсюрӧ?
Ӧти дама корӧ тайӧ экспедициялысь отчётъяссӧ, а найӧ буретш переплётчик ордынӧсь!
— Кутшӧм сведениеяс колӧны сылы?
— Сылы колӧ сӧмын тӧдны вояс, кор экспедиция мӧдӧдчӧма да кор сійӧ прӧйдитӧма Эквадор пыр.
— Экспедиция муніс Парижысь 1837 вося арын да прӧйдитіс Квито пыр мӧд вонас апрель тӧлысьын.
Ми коллялім Бразилияын куим во, сэсся лэччим Риолань да бӧр воим Парижӧ 1841 вося гожӧмын.
Оз-ӧ ковны тайӧ дамаыслы торъя открытиеяслӧн датаяс?
— Оз, аттьӧ.
Тайӧ ставыс, мый сылы колӧ.
Ме гижи вояссӧ.
Бэппо, пӧжалуйста, нуӧй тайӧ листоксӧ синьора Боллалы.
Ещӧ ӧтчыд аттьӧ тіянлы, синьор Риварес.
Прӧститӧй, мый тревожиті.
Овод лэдзчысис улӧс мыш вылӧ да зумыштчӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ.
Мыйла ковмӧмаӧсь синьоралы тайӧ датаясыс?
Мыйла сылы тӧдны восӧ, кор экспедицияыс прӧйдитіс Эквадор пыр?..
Джемма муніс гортас пӧлучитӧм справкаӧн.
1838 вося апрель, а Артур куліс 1833 вося майын.
Вит во...
Вит во...
abu
abu
И сэсся Овод висьталіс «зэв озыр керка» йылысь, кӧні сійӧ овлӧма, и «код йылысь кӧ, кодлы сійӧ веритлӧма и коді сійӧс пӧръялӧма»... пӧръялӧма сійӧс, и сійӧ тӧдмалӧма та йылысь...
Джемма сувтіс да лэптіс кияссӧ юр весьтас.
О, абу, тайӧ настӧящӧй йӧйталӧм!..
Абу, тайӧ оз вермы лоны, тайӧ некытчӧ лӧсявтӧмтор...
А ӧд кутшӧм ёна сэки корсьысисны став гаваньсьыс!
Вит во...
И сылы эз на вӧв кызь ӧти арӧс, кор эсійӧ матросыс...
Сідзкӧ, сылы вӧлі колӧ лоны дас ӧкмыс арӧс, кор сійӧ пышйис гортсьыс.
Ӧд сійӧ шуис: «воӧн-джынйӧн...»
И кытысь сылӧн эсійӧ гӧлубӧй синъясыс да чуньяссӧ дугдывтӧг вӧрӧдӧмыс?
И мыйла сійӧ сэтшӧма скӧралӧ Монтанелли вылӧ?
Вит во... вит во...
Збыльысь кӧ эськӧ тӧдны, мый сійӧ вӧйи, сэки кӧ эськӧ Джемма аддзыліс сылысь шойсӧ!..
О, сэки тайӧ важ ранаыс, тӧдӧмысь, бурдіс эськӧ, и важся казьтылӧмыс дугдіс эськӧ сэтшӧма мучитны сійӧс.
И во кызь мысти сійӧ велаліс, гашкӧ, повтӧг видзӧдны важся олӧмас...
Джеммалысь став том кадсӧ вӧлі отравитӧма тайӧ поступок йылысь мӧвпӧн.
Лунысь лун, воысь во сійӧ чорыда тышкасис каитчӧмлӧн демонкӧд.
Сійӧ эз ӧвсьыв дольны аслыс, мый сылӧн уджыс — водзын, эз дугдыв тупкыны синъяссӧ да пельяссӧ колян кадся страшнӧй призрак водзын.
Но лунысь лун, воысь во сійӧс преследуйтіс образыс вӧйӧм мортлӧн, кодӧс нуис морскӧй приливыс. И сылӧн сьӧлӧмыс ӧтарӧ горзіс: «Артур пӧгибнитіс!
Ме вии сійӧс!»
Мукӧддырйи Джеммалы кажитчис, мый шогыс вывті ыджыд, мый сылӧн оз тырмы выныс водзӧ терпитны сійӧс.
И, та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ сетіс эськӧ ӧні ассьыс джын олӧмсӧ, медым бара чувствуйтны тайӧ сьӧкыдлунсӧ.
Мӧвп, мый сійӧ виис Артурӧс, сылы лои велалӧм страданиеӧн нин; сійӧ вывті дыр мучитчис тайӧ мӧвпсьыс, медым сетчыны сылы ӧні...
Но сійӧ тойыштіс Артурӧс эз ваӧ, а...
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
И думыштны сӧмын, мый Артур кулӧм бӧрын сылӧн эз ло некутшӧм спокойнӧй олӧм!
О, сійӧ кӧ эськӧ тойыштіс Артурӧс сӧмын смерть вылӧ, а эз мыйкӧ страшнӧйджыктор вылӧ!..
Ньӧжйӧ да нинӧм жалиттӧг прӧйдитіс думсьыс Джемма сылӧн важ олӧмын став ад пырыс.
И сэтшӧм бура тыдовтчис сы воображениелы Артур, быттьӧ сійӧ аддзис да испытывайтіс ставсӧ тайӧс ачыс: морт душалысь вынтӧмлун, смертьысь лёкджык тешитчӧм, коді муніс сы вывті, ӧткӧн олӧмлысь ужас да дыр кыссьысь агония, коді век да дугдывтӧг йирис сылысь олӧмсӧ.
Джемма сэтшӧм бура аддзис сійӧ няйт индейскӧй хижинасӧ, быттьӧ ачыс сэні вӧлі Артуркӧд. И сылы кажитчис: сійӧ страдайтіс сыкӧд ӧтлаын эзысь перъян рудникъясын, кофейнӧй плантацияяс вылын, зывӧктана бродячӧй циркын...
Бродячӧй цирк...
Да, сійӧ должен бырӧдны паметьсьыс кӧть тайӧ образсӧ;
ӧд позьӧ йӧймыны, век кӧ пукавны да думайтны та йылысь.
Сійӧ кыскис письменнӧй пызан йӧрсӧ.
Сэні сійӧ видзис ассьыс некымын реликвия, кодъясӧс сійӧ эз вермы бырӧдны.
Джемма эз радейтлы видзны сентиментальнӧй безделушкаяс, но ӧткымынторъяс век жӧ видзис казьтылӧм вылӧ: тайӧ вӧлі уступкаӧн аслас характерын сійӧ слаблуныслы, кодӧс Джемма век сэтшӧм ёна пӧдтіс.
abu
Сійӧ кутіс перъявны найӧс пызан йӧрсьыс ӧти бӧрся мӧдӧс: Джиованнилӧн первойя письмӧ, цветъяс, кодъяс куйлісны кулӧм бӧрас сы киын, аслас кагалӧн юрси прать, батьыс гу вылысь нярмӧм кор.
Пызан йӧр пыдӧсас куйліс Артурлӧн миниатюра, кор сылы вӧлі дас арӧс, — дзик ӧти портрет.
Джемма пуксис улӧс вылӧ, кутіс киас портретсӧ да видзӧдіс зэв мича челядь юр вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз настӧящӧй Артурлӧн образыс бара эз сувт сы син водзӧ.
Кутшӧм бура сійӧ ӧні аддзис Артурлысь чужӧмсӧ!
Вӧсньыдик, нервнӧй вомдоръяс, гырысь серьёзнӧй синъяс, выражениелӧн ангельскӧй сӧстӧмлун — ставыс тайӧ сэтшӧма йиджтысис сы паметьӧ, быттьӧкӧ Артур кувсис тӧрыт.
И сы синъясысь ньӧжйӧник кутіс визувтны синва да сайӧдіс сыысь портретсӧ.
О, кыдзи вермис воны сы юрӧ татшӧм мӧвпыс!
Абу ӧмӧй оскорбление представитны аслыд, мый тайӧ сӧстӧм ыліса душаыс вӧйӧма олӧмыслӧн няйтӧ да шоглунӧ?
abu
Тысячапӧв эськӧ вӧлі бурджык, медым сійӧ муніс небытиеӧ, а эз кольччы овны да эз пӧр Оводӧ, — зэв бур галстукъяса, сомнительнӧй остротаяса да ёсь кывъя Оводӧ!
Оз вермы лоны сідз, оз!
Тайӧ сӧмын зывӧктана да йӧйталана фантазия:
сійӧ расстроитіс асьсӧ некытчӧ лӧсявтӧм думъясӧн — Артур кулі!
— Позьӧ пырны? — юаліс ӧдзӧс дорсянь мелі гӧлӧс.
Джемма дрӧгнитіс сэтшӧм ёна, мый портретыс уси кисьыс.
Овод чотігтыр прӧйдитіс комнатаӧд, лэптіс портретсӧ да сетіс сылы.
— Кутшӧма ті менӧ повзьӧдінныд! — шуис Джемма.
— <ns>П-п-прӧститӧй</ns>, пӧжалуйста.
Гашкӧ, ме тіянлы мешайта?
— О, онӧ, ме сӧмын видлалі разнӧйпӧлӧс важ вещьяс.
Здук дыра Джемма падъялыштіс, сэсся мыччис сылы миниатюрасӧ.
— Мый ті шуанныд тайӧ юр йывсьыс?
И сэк кості кор Овод видзӧдіс портрет вылас, Джемма сэтшӧма следитіс сы чужӧм бӧрся, быттьӧ став олӧмыс сылӧн зависитіс тайӧ чужӧм выражениесьыс.
Но сійӧ эз аддзы сэтысь ӧтветсӧ сійӧс мучитысь вопрос вылӧ — нинӧм, портрет дорӧ объективнӧй интересысь кындзи.
— Сьӧкыд задача ті сетінныд меным, — шуис Овод.
— Портретыс вушйӧма, а челядь чужӧмъяс вообщӧ сьӧкыд тӧдмавны.
Но ме чайта, верстьӧ мортыс, коді быдмас тайӧ детинкасьыс, лоӧ шудтӧм.
И медся тӧлка, мый вермас вӧчны тайӧ детинкаыс, — сійӧ кутчысьны ыджыдӧдз быдмӧмысь.
— Мыйла?
— Видзӧдлӧй улыс вомдор визь вылас.
Тайӧ мирас абу местаыс татшӧм йӧзыслы.
Татшӧм сяма йӧзлы страдание эм страдание, а неправда — неправда.
Тані колӧны йӧз, кодъяс кужӧны став вниманиесӧ веськӧдны сӧмын асланыс делӧ вылӧ.
— Портретыс оз мун некод вылӧ, кодӧс эськӧ ті тӧдлінныд?
Овод сюся видзӧдліс портрет вылас.
— Да.
Кутшӧм тешкодь!..
Да, дерт, зэв ёна мунӧ.
— Код вылӧ?
— <ns>К-к-кардинал</ns> Монтанелли вылӧ.
Гашкӧ, преосвященстволӧн эм племянник?
Разрешитӧй юавны, коді тайӧ?
— Тайӧ челядьдырся портретыс ёртлӧн, код йылысь ме тіянлы неважӧн висьталі.
— Сылӧн, кодӧс ті виинныд?
Джемма друг дрӧгнитіс.
Кутшӧм кокниа да кутшӧм чорыда шуис сійӧ тайӧ ужаснӧй кывсӧ!
— Да, сылӧн, кодӧс ме вии... сійӧ кӧ збыльысь кулі.
— Збыльысь?..
Джемма эз вештыв синъяссӧ сы чужӧм вылысь.
— Мукӧддырйи таын ме сомневайтча.
Шойсӧ ӧд сідзи эз и аддзыны.
Сійӧ, гашкӧ, кыдзи и ті, пышйис гортсьыс да муніс Южнӧй Америкаӧ.
— Кутам надейтчыны, мый эз.
Ас кадӧ ме эг этша т-тышкасьлы и эг ӧтиӧс, гашкӧ, мӧдӧд мӧдаръюгыдӧ, но, менам сӧвесть вылын кӧ вӧлі кутшӧмкӧ ловъя ловӧс Южнӧй Америкаӧ мӧдӧдӧм, менам эськӧ омӧля узьсис, эскӧда тіянӧс.
Джемма чабыртіс ассьыс кияссӧ — зілис пӧдтыны волнуйтчӧмсӧ.
— Сідзкӧ, ті чайтанныд, — Овод дінӧ матыстчигӧн торкис сійӧ, — мый сійӧ кӧ эз вӧй... сійӧ кӧ сы пыдди ас вывтіыс нуис ставсӧ, мый нуинныд ті, сійӧ некор эськӧ эз лок гортас и эз вунӧд важсясӧ?
Ті чайтанныд, мый сійӧ некор эськӧ эз вунӧд?
Помнитӧй, мый и меным тайӧ уна сувтіс!
Видзӧдӧй!
Джемма вештіс плеш вывсьыс сьӧкыд юрси пратьсӧ.
Сьӧд пратьяс косттіыс тыдовтчис паськыд еджыд визь.
Пуксис кузя кыссьысь чӧв-лӧнь.
— Ме думайта, — ньӧжйӧник шуис Овод, — мый кулӧмаяслы бурджык лоны кулӧмаясӧн.
Вунӧдны — сьӧкыд делӧ.
И ме кӧ вӧлі тіян кулӧм ёрт местааныд, ме эськӧ водзӧ <ns>л-л-лои</ns> кулӧмаӧн.
abu
Джемма бӧр пуктіс портретсӧ пызан йӧрас да игналіс сійӧс.
— Ме локті, медым сёрнитыштны тіянкӧд ӧти ичӧтик делӧ йылысь, — позьӧ кӧ, ас кежаным.
abu
Ӧти план йылысь, коді воис меным юрӧ.
Джемма вештыштіс улӧссӧ пызанланьыс да пуксис.
— Мый ті думайтанныд печать кузя проектируйтӧм закон йылысь?
— Мый ме сы йылысь думайта?
Ме думайта, мый пӧльзаыс сыысь этша лоӧ, но дзик нинӧм дорысь бурджык нянь тупӧсьджын.
— Кыв шутӧг.
Ті, сідзкӧ, кӧсъянныд уджавны ӧти выль газетаын, кодӧс кӧсйӧны лэдзны тані господа либералъяс?
— Да, ме думайтлі таӧ босьтчывны.
Выль газета лэдзигӧн век овлӧ сэтшӧм уна практическӧй удж: типография, организация, разӧдӧм и...
— Дыр-ӧ ті ещӧ мӧданныд весьшӧрӧ губитны ассьыныд духовнӧй вынъястӧ?
— Мыйла губитны?
abu
— Сы вӧсна мый мӧдног шуны тайӧс оз позь.
Ӧд ті зэв бура тӧданныд, мый ті ёна тӧлкаджыкӧсь унджык мужчинаяс серти, кодъяскӧд ті уджаланныд, а ті, асланыд киясын став делӧсӧ кутӧмӧн, лэдзанныд налы пӧртны асьнытӧ кутшӧмкӧ невольницаӧ, коді вӧчӧ став сьӧд уджсӧ.
Мывкыд боксянь кӧ сравнитны тіянкӧд, Грассини да Галли прӧстӧ школьникъяс, а ті пукаланныд да правитанныд ещӧ налысь корректурасӧ, кыдзи кутшӧмкӧ настӧящӧй корректор.
— Ӧти-кӧ, ме ассьым кадӧс ог ставсӧ видз корректура лыддьӧм вылӧ, а мӧд-кӧ, ті, меным кажитчӧ, ёна ыдждӧданныд менсьым способностьясӧс.
— Ме чайта, мый тіян бур да здоровӧй вежӧр, а тайӧ зэв колана.
Эсійӧ мудзтӧдана комитетскӧй собраниеяс вылас ті казяланныд сэні став участвуйтысьяслӧн логикаысь слабинъяссӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Ме тырвыйӧ дӧвӧлен аслам положениеӧн.
Уджыс, кодӧс ме вӧча, код тӧдас на, ёна-ӧ колана, но ӧд быдӧн вӧчӧ мый вермӧ.
— Синьора Болла, ми тіянкӧд абу сэтшӧм йӧз, медым ворсны комплиментъясӧн да скромничайтӧмӧн.
Висьталӧй меным веськыда: онӧ-ӧ лыддьӧй ті, мый ті видзанныд ассьыныд вежӧрнытӧ сэтшӧмторъяс вылӧ, кодъясӧс вермисны вӧчны эськӧ тіянысь ёна ичӧтджык вежӧра йӧз?
— Но, ті кӧ нин сідзи тшӧктанныд висьтавны, то, пӧжалуй, мыйтакӧ тайӧ вернӧ.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ ті вӧчанныд тайӧс?
abu
abu
— Сы вӧсна мый та боксянь ме вынтӧм.
— Вынтӧмӧсь?
Мыйла?
Сійӧ видзӧдліс Овод вылӧ кӧритӧмпырысь.
— Тайӧ абу лӧсьыд... сэтшӧм настойчивӧя корны ӧтвет.
— А век жӧ ті меным висьталӧй, мыйла?
— Но, ладнӧ.
Ме кӧ нин тіянлы должен ӧтветитны, то — сы вӧсна, мый менам став олӧмӧй торксьӧма.
Менам ӧні абу вын босьтчыны мыйкӧ настӧящӧйтор бердӧ.
Ме шогма сӧмын революционнӧй кляча должностьӧ, сьӧд партийнӧй удж вылӧ.
Сійӧс ме, шуны кӧ, вӧча сьӧлӧмсянь, а сійӧс кодлыкӧ колӧ вӧчны.
— Да.
Тӧдӧмысь, сійӧс кодлыкӧ колӧ вӧчны, но не век ӧти и сійӧ жӧ мортлы.
— Но ӧд тайӧ уджыс — пӧшти ставыс, мый ме верма вӧчны.
Овод кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс сы вылӧ джынвыйӧ куньӧм синъясӧн.
Джемма лэптіс юрсӧ.
— Ми бӧр кутім сёрнитны воддза тема кузяыс, а ӧд миян должен лоны делӧвӧй сёрни.
Весьшӧрӧ, эскӧда тіянӧс, сёрнитны мекӧд удж йылысь, кодӧс эськӧ ме верми вӧчны.
Ме ӧні сійӧс ог нин вӧч.
Но, гашкӧ, ме верма отсавны тіянлы плантӧ лӧсьӧдны.
Кутшӧмджык сійӧ?
— Ті шуинныд, мый весьшӧрӧ вӧзйыны тіянлы удж, а сэсся юаланныд, мый ме предлагайта.
Менам план требуйтӧ, медым ті отсалінныд меным действиеӧн, а не сӧмын мӧвпӧн.
— Висьталӧй меным, мыйын делӧыс, а сэсся сёрнитыштам.
— Первой висьталӧй, кывлінныд-ӧ ті мыйкӧ Венецияын восстаниелӧн планъяс йылысь?
— Ме сӧмын и кыла восстаниелӧн планъяс йылысь, санфедистъяслӧн заговоръяс йылысь. Амнистия бӧрын сӧмын та йылысь и сёрнитӧны. Пола, мый ме ӧтмоза омӧля верита и ӧтиторйыслы и мӧдторйыслы.
— Ме сідзжӧ, унджыкысьсӧ.
Но ме сёрнита австриецъяслы паныд восстание кежлӧ серьёзнӧй лӧсьӧдчӧмъяс йылысь.
Провинция ставнас гӧтӧвитчӧ сэк кежлӧ.
Папскӧй областьын том йӧз гусьӧн лӧсьӧдчӧны вуджны граница да ӧтувтчыны восстание кыпӧдысьяс дорӧ кыдзи доброволецъяс...
Меным юӧртӧны Романьяысь другъяс...
— Висьталӧй, — торкис Джемма, — ті тырвыйӧ эсканныд, мый тіян другъяслы позьӧ дӧверяйтны?
— Тырвыйӧ.
Ме тӧда найӧс личнӧ и уджавлі накӧд.
— Мӧдногӧн кӧ шуны, найӧ сійӧ жӧ организацияса членъяс, кытӧні и ті?
Прӧститӧй менӧ скептицизмысь, но ме век неуна сомневайтча, точнӧйӧсь-ӧ сведениеясыс, кодъясӧс пӧлучайтанныд подпольнӧй организацияяссянь.
Меным кажитчӧ, мый привычка...
— Коді тіянлы висьталіс, мый ме кутшӧмкӧ организацияса член? — скӧр гӧлӧсӧн юаліс Овод.
— Некод, ме ачым гӧгӧрвои.
— А-а! — Сійӧ лэдзчысис улӧс мыш вылас да зумыштчӧмӧн видзӧдліс Джемма вылӧ. — Ті век верманныд тӧдмавны частнӧй делӧяссӧ йӧзлысь, кодъяскӧд имеитанныд делӧ? — юаліс сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын.
— Зэв частӧ.
Ме вель наблюдательнӧй да велалі гӧгӧрвоны фактъяс костысь йитӧдъяс.
Висьтала тайӧс тіянлы, медым ті мекӧд сёрнитінныд видзчысьӧмӧнджык, кор он кӧсйӧй, медым ме мыйкӧ тӧді.
— Ме сылы ньӧти абу паныд, медым ті тӧдінныд, мед сӧмын водзӧ эз паськав.
Надейтча, мый тайӧ тіян догадканыд оз...
Джемма лэптіс юрсӧ чуймӧмпырысь, пӧшти дӧзмӧмӧн.
— Чайта, мый тайӧ вопросыс дзик лишнӧй, — шусис сылӧн.
— Ме, дерт, тӧда, мый ті нинӧм онӧ кутӧй висьтавлыны бокӧвӧйяслы, но партияса членъяслы, гашкӧ...
— Партия имеитӧ делӧ фактъяскӧд, а оз менам личнӧй догадкаяскӧд да фантазияяскӧд.
Сідз нин гӧгӧрвоана, мый ме некор некодкӧд эг сёрнитлы та йылысь.
— Аттьӧ тіянлы.
Ті, гашкӧ, дӧгадайтчинныд и сы йылысь, кутшӧм организацияын ме?
— Ме надейтча, да мед оз оскорбит тіянӧс менам веськыда висьталӧмӧй, ті ӧд асьныд панінныд миянлысь сёрнинымӧс, — ме сьӧлӧмсянь надейтча, мый тайӧ абу «Пуртаяс».
— Мыйла ті та вылӧ надейтчанныд?
— Сы вӧсна мый ті шогманныд мыйкӧ бурджык вылӧ.
— Ми век шогмам бурджык делӧяс вылӧ сы серти, мый ми вӧчам.
Бӧр висьтала тіянлысь жӧ ӧтветтӧ.
Ме, колӧ шуны, состоита членӧн ог «Пуртаяс», а «Гӧрд вӧняяс» организацияын.
Тайӧяс выдержаннӧйджыкӧсь да серьёзнӧйджыка видзӧдӧны асланыс делӧ вылӧ.
— Делӧ улас ті гӧгӧрвоанныд йӧзӧс виалӧм?
— И сійӧс, колӧ шуны.
Пуртъяс ӧти боксянь зэв коланатор, но тайӧ сӧмын сэки, кор став делӧ подулас лоӧ бура котыртӧм пропаганда.
Та кузя и ме ог лӧсяв «Пуртаяскӧд».
Найӧ думайтӧны, мый пурт вермас бырӧдны тайӧ мирсьыс став лёкторсӧ, и ёна ӧшибайтчӧны: сійӧ вермас бырӧдны найӧс уна, но оз ставсӧ.
— Ті ӧмӧй збыльысь веританныд, мый пуртӧн позьӧ мыйкӧ ладмӧдны?
Артур шензигтыр видзӧдліс Джемма вылӧ.
— Дерт, — водзӧ висьталіс Джемма, — пуртӧн позьӧ бырӧдны тайӧ кадся кутшӧмкӧ практическӧй мытшӧд: тӧлка шпионӧс либӧ негӧдяй-чиновникӧс; но оз-ӧ лоны та вӧсна выль условиеяс, кодъяс лоӧны важсясьыс лёкджыкӧсь, — тайӧ ещӧ вопрос.
abu
Быд выль мортӧс виӧм ещӧ ёнджыка тшыкӧдӧ полицияӧс, а народӧс ещӧ ёнджыка велӧдӧ насилиеӧ да скӧрлунӧ; и йӧз костын отношениеясын вещьяслӧн выль положениеыс татшӧм ногӧн лоӧ обществолы важ сертиыс омӧльджыка выгоднӧйӧн.
— А мый нӧ, тіян ногӧн, лоӧ революция дырйи?
Збыльысь ӧмӧй ті чайтанныд, мый народлы и сэки оз ковмы велавны насилиеӧ?
Война — сідзкӧ война.
— Да, но син водзын вӧчсян революция — мӧд делӧ.
Сійӧ — народ олӧмын сӧмын ӧти момент, и тайӧ моментыс — дон, кодӧс ми мынтам водзӧ лоан миян шуд вӧсна.
Дерт, лоасны страшнӧйторъяс: быд революция дырйи найӧ быть лоанаторъяс.
Но тайӧ лоӧны торъя фактъяс — исключительнӧй моментлӧн исключительнӧй подробностьяс.
abu
abu
abu
abu
Дерт, тіян ногӧн кӧ, революционер уджлӧн цельыс сыын, медым шедӧдны правительствосянь ӧткымын определённӧй уступкаяс, то гуся организация да пурт долженӧсь кажитчыны тіянлы тышлӧн медбур орудиеясӧн: нинӧмысь тадз оз повны став странаясса правительствояс!
Но тіянлы ковмас мӧдног босьтчыны делӧ бердӧ, ті кӧ думайтанныд, кыдзи и ме, мый справитчыны правительствокӧд сійӧ абу на цель, а сӧмын средство, коді нуӧдӧ цельӧ, и мый миян главнӧй цельыс — вежны мортлысь морт дорӧ отношениеяссӧ.
Невежественнӧй йӧзӧс вир аддзыны велӧдӧмӧн ті онӧ лэптӧй морт олӧмлысь донсӧ.
— А религиялысь донсӧ?
— Ог гӧгӧрво.
Овод нюммуніс.
— Ми тіянкӧд абу ӧткодь мнениеаӧсь сы йылысь, кӧні вужйыс став лёкыслӧн.
Тіянлы сійӧ — мортлысь олӧмсӧ омӧля донъялӧмын.
— Стӧчджыка, морт личностьлысь святость гӧгӧрвотӧмын.
— Бӧрйӧй любӧй формула.
А меным миян неудачаяслӧн да ӧшибкаяслӧн главнӧй помкаыс — сійӧ умственнӧй висьӧм, коді шусьӧ религияӧн.
— Ті кутанныд тӧдвылад кутшӧмкӧ ӧти определённӧй религия?
— О, ог!
Тайӧ сӧмын дзик ортсыса признакъяслӧн вопрос.
Ачыс висьӧмыс петкӧдчыссьӧ вежӧрлӧн религиознӧй направлениеын, сыын, мый ёна колӧ создайтны аслыд фетиш да пуктыны сійӧс ен туйӧ, пидзӧсчанясьны да преклонитчыны мый водзын кӧ.
abu
Ті, дерт, мекӧд абу сӧгласенӧсь.
abu
Ті ёна ӧшибайтчанныд, кор думайтад, мый ме на лыдысь, кодъяс видзӧдӧны йӧзӧс виалӧм вылӧ кыдзи сӧмын негӧдяйясӧс да чиновникъясӧс бырӧдӧм кузя способ вылӧ.
Меным сійӧ медводз средство — и сэк жӧ, ме ногӧн, медся бур средство — уськӧдны вичколысь авторитет да велӧдны народӧс видзӧдны вичколӧн агентъяс вылӧ кыдзи и став мукӧд паразитъяс вылӧ.
— А ті кӧ шедӧданныд тайӧс, садьмӧданныд кӧ дикӧй зверсӧ, коді ойбырасьӧ народнӧй душа пытшкӧсын, да усьӧданныд сійӧс вичко вылӧ...
— Сэки меным сюрас удж, мый ради сулалӧ овны.
— И тайӧ удж йывсьыс ті висьтавлінныд некымын лун сайын?
— Да, сы йылысь.
Джемма дрӧгнитіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ті разочаруйтчинныд меын? — шуис Овод.
— Абу, тайӧ абу сійӧ.
Ме... меным кажитчӧ, ме тіянысь неуна полышта.
Минута мысти Джемма бӧр бергӧдчис сылань да шуис аслас обыкновеннӧй делӧвӧй тонӧн:
— Тайӧ весьшӧрӧ вензьӧм.
Миян видзӧдласъясным вывті ёна торъялӧны.
Сёрнитны кӧ ме йылысь, то ме верита пропагандаӧ, пропагандаӧ и ещӧ ӧтчыд пропагандаӧ, да йӧз син водзын вӧчсян восстаниеӧ, кор сійӧ лоӧ позяна.
— Сідзкӧ бергӧдчылам менам план йылысь вопрос дорӧ;
сэні мыйтакӧ эм пропаганда йылысь, но медсясӧ — восстание йылысь.
— Збыльысь?
— Ме висьталі нин, мый Романьяысь воалӧны уна волонтёръяс, медым поддержитны венецианецъясӧс.
Ми огӧ на тӧдӧ, дыр-ӧ мысти лоӧ восстаниеыс.
Гашкӧ, сійӧ нюжалас арӧдзыс либӧ тӧлӧдзыс.
Но волонтёръясӧс колӧ вооружитны да дасьтыны туйӧ гожӧмнас, медым вермисны мӧдӧдчыны равнинаяслань, мыйӧн сӧмын мӧдӧдасны нала.
Ме босьтчи контрабандаӧн ыстыны налы Папскӧй областьӧ огнестрельнӧй оружие да амуниция...
— Энлӧй.
Кыдз ті верманныд уджавны тайӧ публикаыскӧд?
Венецияса да Ломбардияса революционеръяс ставныс сулалӧны выль папа дор.
Найӧ сулалӧны либеральнӧй реформаяс дор, ки-на-ки мунӧны прогрессивнӧй церковнӧй движениекӧд.
Кыдзи ті — антиклерикал — верманныд ладмыны накӧд, кор он терпитӧй компромиссъяс?
Овод лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый меным сыӧдз, найӧ кӧ ворсӧны тряпьеысь вӧчӧм аканьӧн?
Мед сӧмын найӧ вӧчисны ассьыныс уджсӧ!
Да, дерт, найӧ сувтӧдасны папалысь фигурасӧ асланыс корабль нырӧ.
Но кутшӧм меным сэтчӧдз делӧ, налы кӧ быть лоӧ кежны восстание туй вылӧ?
Быд бедь шогмӧ понлы, и быд боевӧй клич бур, сійӧн кӧ позьӧ усьӧдны народсӧ австриецъяс вылӧ.
— Кутшӧм сяма удж нӧ ті виччысянныд месянь?
— Медсясӧ, отсавны меным вуджӧдны граница вомӧн оружие.
— Но кыдзи ме верма тайӧс вӧчны?
— Буретш ті и верманныд тайӧс вӧчны ставсьыс медбура.
Ме лӧсьӧдча ньӧбны оружиесӧ Англияысь, и ёна сьӧкыд лоӧ сійӧс вайны.
Оз позь вайны сійӧс Папскӧй областьса ни ӧти портӧ, ковмас вайны Тосканаӧ да сэсянь мӧдӧдны Апеннины вомӧн.
— Но сэки тіян лоӧ ӧти граница пыдди кык!
— Да, но став мукӧд туйясыс абу надежнӧйӧсь;
оз позь нуны контрабандаӧн ыджыд транспорттӧ порт пыр, кӧні пӧшти оз тӧргуйтны.
abu
Ми кӧ сӧмын пӧлучитам ассьыным грузнымӧс Тосканаӧ, ме босьтча вуджӧдны сійӧс Папскӧй граница вомӧн.
Менам ёртъяс тӧдӧны гӧраясысь быд трӧпа, и миян эмӧсь тырмымӧн местаяс, кытчӧ позьӧ дзебны оружие.
Транспорт должен воны мореӧд Ливорноӧ, и таын медся ыджыд сьӧкыдлуныс.
Менам сэні абуӧсь йитӧдъясыс контрабандистъяскӧд, а тіян, буракӧ, эмӧсь.
— Сетӧй меным думайтыштны вит минута.
abu
Гашкӧ, ме верма лоны тіянлы пӧлезнӧйӧн тайӧ уджас; но та йылысь водзӧ сёрниттӧдз ме кӧсъя тіянлысь юавны:
верманныд ті меным сетны кыв, мый тайӧ делӧыс абу йитчӧма пуртӧн бытшйӧдлӧмкӧд либӧ кутшӧмкӧ мукӧдпӧлӧс насилиекӧд?
— Тӧдӧмысь.
Сідз нин гӧгӧрвоана, мый ме эськӧ эг предложит тіянлы участвуйтны сэтшӧм делӧын, код вылӧ ті видзӧданныд отрицательнӧя.
— Кор нӧ тіянлы колӧ ӧтветыс?
— Кадсӧ воштыны оз позь, но верма тіянлы сетны думайтӧм вылӧ кык-куим лун.
— Ті прӧстӧсь субӧта рытӧ?
— Энлы думыштла... талун четверг... да, прӧст.
— Но, сідзкӧ волӧй ме ордӧ.
Ме думайтышта тайӧ каднас тіян предложение йылысь да висьтала тіянлы.
Локтан воскресеньеӧ Джемма ыстіс Мадзини партиялӧн Флорентийскӧй отделса комитетлы извещение, мый сійӧ кӧсйӧ босьтчыны специальнӧй политическӧй уджӧ и сы вӧсна оз кут вермыны вӧчны некымын тӧлысь чӧж удж, мый вӧсна сійӧ ӧнӧдз вӧлі партия водзын ответственнӧйӧн.
Комитетын таысь неуна чуймисны, но некод эз шыась паныд.
Джеммаӧс тӧдісны партияын некымын во чӧж нин кыдзи мортӧс, код вылӧ позьӧ надейтчыны, и комитетса членъяс решитісны, мый синьора Болла кӧ вӧчӧ виччысьтӧм воськов, то имеитӧ сы вылӧ колана помкаяс.
Мартинилы сійӧ висьталіс веськыда, мый босьтчӧ отсавны Оводлы кутшӧмсюрӧ «пограничнӧй уджын».
Сійӧ водзвыв шуис аслыс лоны мыйтакӧ веськыдӧн аслас важся ёрткӧд.
abu
abu
abu
Найӧ пукалісны Джемма квартира терраса вылын да видзӧдісны Фьезоле гӧра вылӧ, коді тыдаліс ылын керкаяслӧн гӧрд вевтъяс сайын.
Дыр чӧв олӧм бӧрын Мартини чеччис да кутіс ветлӧдлыны бӧрӧ-водзӧ кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн да шутьлялігтыр — душевнӧй волнуйтчӧмыслӧн векся признакъяс.
Некымын минута чӧж Джемма чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Чезаре, тіянлы тайӧ вывті неприятнӧ, — медбӧрти шуис сійӧ. — Меным зэв жаль, мый тайӧ тіянӧс дӧзмӧдіс, но ме должен вӧчны сідзи, кыдзи ачым лыддя справедливӧйӧн.
— Менсьым сьӧлӧмӧс гудыртӧ оз делӧыс, мыйӧ ті босьтчанныд, — зумыша шуис сійӧ. — Ме нинӧм ог тӧд сы йылысь и чайта, мый сійӧ должен лоны бурӧн, ті кӧ нин сӧгласитчанныд участвуйтны сыын.
Но ме ог дӧверяйт мортлы, кодкӧд ті лӧсьӧдчанныд уджавны.
— Ті, тыдалӧ, онӧ гӧгӧрвоӧй сійӧс.
Ме сідзжӧ эг гӧгӧрволы, кытчӧдз эг тӧдмась сыкӧд бурджыка.
Совершенствоӧдз сылы ылын на, но тіян чайтӧм серти сійӧ ёна бурджык.
— Зэв вермас лоны. — Минута кымын Мартини чӧв олігтыр ветлӧдліс терраса кузя, сэсся друг сувтіс сы дінӧ. — Джемма, ӧткажитчӧй.
Ӧткажитчӧй, пока абу на сёр.
Энӧ сетӧй тайӧ мортыслы кыскыны асьнытӧ делӧясӧ, кодъяс вӧсна ті бӧрыннас кутанныд каитчыны.
— Чезаре, — меліа шуис Джемма, — ті онӧ думайтӧй сы йылысь, мый висьталанныд. — Некод менӧ некытчӧ оз кыскы.
Ме вои аслам решениеӧ дзик самостоятельнӧя, кор ставсӧ гӧгӧр думышті.
Ме тӧда, мый ті онӧ радейтӧй Риваресӧс кыдзи мортӧс; но ми сёрнитам политическӧй удж йылысь, а огӧ личностьяс йылысь.
— Джемма, ӧткажитчӧй!
Тайӧ опаснӧй морт:
сійӧ унатор гусьӧн видзӧ, чорыд сьӧлӧма, оз сувт нинӧм водзын... и сійӧ радейтӧ тіянӧс.
Джемма бӧрыньтчыштіс.
— Чезаре, кыдзи верминныд ті думыштны татшӧмтор?
— Сійӧ радейтӧ тіянӧс, — мӧдысь шуис Мартини. — Видзчысьӧй сыысь, Джемма.
— Менам муса Чезаре, ме ог вермы овны сысянь ылын и ог вермы объяснитны тіянлы, мыйла.
Ми йитчӧмаӧсь ӧта-мӧднымкӧд, и тайӧ йитӧдсӧ абу лӧсьӧдӧма миянӧн, и огӧ вермӧй ми сійӧс орӧдны.
— Тіян йитӧдныд кӧ сэтшӧм крепыд, то меным сэсся нинӧм паныд шуны, — мудз гӧлӧсӧн вочавидзис Мартини.
Мартини муніс эновтны позьтӧм делӧяс вылӧ ыстысьӧмӧн да дыр шӧйтіс няйт уличаясті.
Тайӧ рытас мирыс сылы кажитчис зэв гажтӧмӧн.
abu
ДАСӦД ГЛАВА
Февраль тӧлысь шӧрын Овод муніс Ливорноӧ.
Джемма тӧдмӧдіс сійӧс сэні олысь том англичанинкӧд, пароходнӧй агенткӧд да видзӧдлас сертиыс либералкӧд, кодкӧд сійӧ и сылӧн верӧсыс вӧліны тӧдсаӧсь Англияын на.
Тайӧ англичаниныс унаысь нин мездывліс флорентийскӧй радикалъясӧс; ссудаӧн сетавліс налы деньга, кор налӧн лолывлі немвиччысьтӧм кризис, разрешайтліс пӧльзуйтчыны аслас фирма адресӧн партийнӧй письмӧяс мӧдӧдӧм вылӧ да с. в.
Но ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчліс кыдзи Джеммалӧн личнӧй тӧдса, и век сы пыр.
Партийнӧй этикетлы лӧсялӧмӧн Джемма вермис, сідзкӧ, пӧльзуйтчыны тайӧ йитӧднас быдпӧлӧс могъяс дырйи аслас кӧсйӧм серти.
Но вермис-ӧ згӧдитчыны тайӧ тӧдмасьӧмыс ӧнія случайын — мӧд вопрос.
Ӧти делӧ — корны партиялы сочувствуйтысь иностранецлысь сетны ассьыс адрессӧ Сицилияысь воысь письмӧяслы, либӧ видзны сылӧн контораса несгораемӧй шкапын кутшӧмкӧ документъяс, и дзик мӧд делӧ — предложитны сылы вайны контрабандаӧн восстание кежлӧ огнестрельнӧй оружие тыра транспорт.
Джемма зэв омӧля надейтчис англичанин сӧгласитчӧм вылӧ.
— Ті верманныд, дерт, сёрнитлыны, — шуис сійӧ Оводлы, — но ог думайт, медым мыйкӧ таысь артмис.
Ті кӧ эськӧ воинныд сы дорӧ менам рекомендацияӧн, медым корны сылысь витсё скуди, сійӧ эськӧ пырысь-пыр жӧ сетіс найӧс тіянлы: сійӧ вывті лышкыд морт.
Гашкӧ, сійӧ сетіс эськӧ и ассьыс паспортсӧ, ковмис кӧ тіянлы, либӧ дзебис эськӧ аслас кӧбрегӧ кутшӧмкӧ пышъялысь мортӧс.
Но ті кӧ пананныд сыкӧд сёрни карабинъяс йылысь, сійӧ чуймӧмӧн видзӧдлас тіян вылӧ да примитас миянӧс кыкнаннымӧс йӧйяс пыдди.
— Но, гашкӧ, сійӧ индас меным мукӧд туйяс либӧ тӧдмӧдас делӧлы сочувствуйтысь матросъяскӧд, — вочавидзис Овод. — Но век жӧ колӧ сёрнитлыны.
Ӧтчыд, тӧлысь помас, Овод воис сы ордӧ мукӧддырся серти омӧльджык паськӧма, и Джемма пыр жӧ казяліс сы чужӧм серти, мый сылӧн эмӧсь бур выльторъяс.
— А, воинныд!
А ме нин думайті, мый тіянкӧд мыйкӧ лои.
— Ме чайті, мый абуджык опаснӧ, ог кӧ гиж, а водзджыксӧ воны эг вермы.
— Ті сӧмын на воинныд?
— Да, ме веськыда туй вывсянь.
Ме пыри тіян дорӧ сӧмын сы могысь, медым юӧртны, мый делӧ ладмӧдӧма.
— Ті кӧсъянныд шуны, мый Байлей сӧгласитчис отсавны?
— Не сӧмын сӧгласитчис, но и босьтіс ас вылас унджыкӧс.
Сійӧ босьтіс ас вылас ставнас делӧсӧ: упакуйтӧм, вайӧм, дзик ставсӧ.
abu
Сылӧн компаньон да матысса друг Вильямс сӧгласитчис личнӧ видзӧдны Саутгемптонысь груз мӧдӧдӧм бӧрся, и Байлей вуджӧдас сійӧс таможня пыр Ливорноӧ.
Та вӧсна и ме манитчи сы дыра: Вильямс буретш муніс Саутгемптонӧ, и ме муні сыкӧд Генуяӧдз.
— Медым сёрнитчыны туйын ставтор йывсьыс?
— Да.
И ми сёрнитім сэтчӧдз, кытчӧдз менӧ эз сэтшӧм ёна топӧд морскӧй висьӧм, мый эг кут вермыны ньӧти сёрнитны.
— Ті сэтшӧм лёка чувствуйтанныд асьнытӧ море вылын? — тэрыба юаліс Джемма, кор сылы уси тӧдвылас, кыдзи Артур висьмис морскӧй висьӧмӧн, кор Джеммалӧн батьыс ӧтчыд нуӧдліс найӧс кыкнаннысӧ катайтчыны яхтаӧн.
— Зэв лёка, кӧть и вывті ёна путешествуйтлі море кузя.
Но ми вевъялім сёрнитны, кор грузитісны пароходсӧ Генуяын.
Ті, дерт, тӧданныд Вильямсӧс?
Тайӧ шань, тӧлка морт и заслуживайтӧ тыр дӧверие.
Байлей та боксянь сыысь абу омӧльджык, и кыкнанныс весьшӧрӧ оз больгыны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
А ӧні висьтала тіянлы ставсӧ подробнӧя.
Кор Овод воис гортас, шондіыс важӧн нин вӧлі лэччӧма и сад стенсянь ӧшалысь <lat>рurus japonіca</lat> кажитчис рӧмыдас сьӧдовӧн.
Сійӧ чегис некымын ув да пыртіс найӧс аслас комнатаӧ.
Кор сійӧ восьтіс кабинет ӧдзӧссӧ, Зитта чеччис пельӧсын сулалысь улӧс вылысь да котӧртіс сылы паныд.
— О, Феличе, ме чайті, мый ті некор онӧ воӧй бӧр!
Овод первойсӧ кӧсйис скӧрысь юавны сылысь, мыйла Зитта пырӧма сы кабинетӧ, но кор думыштіс, мый сійӧс эз аддзыв нин куим недель чӧж, Овод мыччис сылы кисӧ да шуис кӧдзыдакодь:
— Бур рыт, Зитта.
Кыдзи олан-вылан?
Зитта матыстіс сылань чужӧмсӧ, быттьӧкӧ виччысис окыштӧм, но Овод прӧйдитіс сы дінті, нарошнӧ вӧчис сідзи, мый быттьӧ оз аддзы сылысь жестсӧ, да босьтіс ваза, медым пуктыны сэтчӧ цветъяссӧ.
Сійӧ жӧ здукас ӧдзӧсыс паськыда воссис, и зэв ыджыд пон пырис комнатаас да, радысла увтчиг да никсігтыр, кутіс чеччавны Овод дінын.
Сійӧ эновтіс цветъяссӧ да мӧдіс малавны понсӧ.
— Шайтан, важся друг, тайӧ тэ?
Но, вот и ме.
Вай лапатӧ.
Зитта скӧрысь видзӧдліс Овод вылӧ.
— Кӧсъян ӧбедайтны? — кӧдзыда юаліс Зитта. — Ме закажиті ӧбед гортӧ; тэ гижлін, мый воан талун рытнас.
Овод тэрыба бергӧдчис сылань.
— <ns>З-зэв</ns> жаль, тэныд оз <ns>к-ков</ns> вӧлі виччысьны менӧ.
Ме сӧмын неуна вайӧдышта ачымӧс порядокӧ да пырысь-пыр локта.
<ns>Г-гашкӧ</ns>, тэ пуктан тайӧ цветъяссӧ ва пытшкӧ?
Кор сійӧ воис столӧвӧйӧ, Зитта сулаліс зеркалӧ водзын да прикрепляйтіс корсажас цветъяс.
Сійӧ, тыдалӧ, решитӧма лоны гажаӧн да, киас гӧрд бутонъясысь вӧчӧм ичӧтик букета, матыстчис Овод дінӧ.
— Со бутоньерка.
Ме прикрепита сійӧс.
Ӧбедайтігӧн Овод мыйвынсьыс зілис лоны любезнӧйӧн да кыпыда сёрнитіс.
Зитта ӧтвечайтіс сылы шудаа нюмъялігтыр.
Зитталӧн явӧ радлӧмысь Оводлы эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ велалӧма думайтны сідзи, мый Зитта олӧ торйӧн аслас ёртъяс да тӧдсаяс пӧвстын, кодъяс сылы матыссаӧсь; Оводлы некор эз волы юрас, мый Зитта вермӧ шогсьыны сы вӧсна.
И век жӧ сійӧ, тыдалӧ, гажтӧмчӧма, сы вӧсна мый сэтшӧма радлӧ Овод воӧм вылӧ.
— Кӧсъян кофе юны терраса вылын? — юаліс Зитта. — Талун сэтшӧм шоныд рытыс.
— Ладнӧ.
Ме босьта тэнсьыд гитаратӧ:
гашкӧ, тэ мыйкӧ сьылыштан.
abu
Овод относитчис сы музыка дінӧ скептическӧя да эз частӧ сійӧс тшӧктывлы сьывны.
Терраса вылын стен бокас вӧлі паськыд пу скамья.
Овод бӧрйис аслыс пельӧс, кытісянь тыдаліс нӧрысъяслӧн мича серпас, и Зитта, стен тшупӧд вылӧ кайӧм бӧрын да скамья вылас кокъяснас мыджсьӧмӧн, нёровтчис вевтсӧ кутысь колонна бердӧ.
Сійӧ эз торъя ёна интересуйтчы мича серпаснас. Сылы вӧлі интереснӧ видзӧдны Овод вылӧ.
— Вай ӧти папирос, — шуис сійӧ. — Ме эг на куритчыв тэнад мунӧмсянь.
— Зэв бур мӧвп, тыр шудлун вылӧ меным оз тырмы сӧмын папирос.
Зитта копыртчис да видзӧдліс сы вылӧ серьёзнӧя.
— Тэ збыльысь шуда?
Оводлӧн чужӧмыс лои долыдджык.
— Мыйла нӧ абу?
Ме бура ӧбедайті, ме водзын ӧні Европалӧн м-медся мича серпасыс, регыд лоӧ кофе, и ме кыла венгерскӧй народнӧй сьыланкыв.
Нинӧм оз мучит менсьым сӧвестьӧс, пищеварение кузя менам ставыс лючки-ладнӧ.
Мый нӧ ещӧ колӧ?
— Ме тӧда ещӧ мыйкӧ, мый тэныд колӧ.
— Мый?
— Со. — Зитта мыччис сылы ичӧтик кӧрӧбка.
— Сакара миндаль!
Мыйла тэ эн висьтав водзджык, папиросӧдз? — кӧритӧмӧн шуис сійӧ.
— Мыйла, эстшӧм тэ кага!
Да тэ верман сёйны найӧс и папирос бӧрын.
А со и кофе.
Овод мӧдіс юны ассьыс кофесӧ ичӧтик вомтыръясӧн да сёйны сакара миндаль важнӧя да серьёзнӧя наслаждайтчигтыр, быттьӧ кань, коді юӧ сливки.
— Кутшӧм лӧсьыд юны прамӧй кофе сы бӧрын, кутшӧмӧс сетӧны Ливорноын, — думыштчӧмӧн шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, бурджык век ов гортын.
— Некор...
ме аски бӧр муна.
Зитта чужӧм вылысь быри нюмыс.
— Аски?
Мыйла?
Кытчӧ?
— Разнӧй местаясӧ, могӧн.
Джеммакӧд сёрнитігӧн сійӧ решитіс, мый колӧ аслыс мунны Апенниныӧ, медым сёрнитчыны контрабандистъяскӧд оружие вайӧм йылысь.
Папскӧй область граница вомӧн вуджӧмыс вӧлі вывті опаснӧйӧн, но быть коланаӧн.
— Помасьлытӧм делӧяс! — ышловзьӧмӧн шуис Зитта да сэсся юаліс: — Тэ дыр кежлӧ мунан?
— Ог, кык либӧ, гашкӧ, куим недель кежлӧ.
— Бара сійӧ делӧ кузяыс? — юаліс Зитта.
— «Сійӧ» делӧ кузя?
— Сійӧ делӧ кузя, мый вӧсна тэ век зілян чегны ассьыд сьылідзиртӧ; век сійӧ жӧ помасьлытӧм политика?
— Да, тайӧ кутшӧмакӧ йитчӧма политикакӧд.
Зитта шыбитіс папироссӧ.
— Тэ ӧні пӧръявлан менӧ, — шуис Зитта. — Тэныд грӧзитӧ опасность.
— Ме муна веськыда адӧ, — дышпырысь вочавидзис Овод. — Гашкӧ, тэнад сэні эмӧсь тӧдсаяс, кодъяслы тэ кӧсъян ыстыны некымын плющ кор — нинӧмла век жӧ чегъявны став увъяссӧ.
Зитта скӧрысь нетшкис колонна гӧгӧр гартчысь быдмӧгъяссӧ и друг лёкысь шыбитіс содзтыр кор.
— Тэныд грӧзитӧ опасность, — мӧдысь шуис сійӧ, — и тэ он кӧсйы веськыда висьтавны меным;
тэ чайтан, мый мекӧд позьӧ сӧмын шмонитны.
Тэнӧ ещӧ ӧшӧдасны регыд, и тэ он прӧщайтчы мекӧд.
Тайӧ помасьлытӧм политикаыс мустӧммис меным.
— Да и м-меным сідзжӧ, — очсалігтыр шуис Овод. — Бурджык сёрнитыштам мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Али, гашкӧ, тэ сьылыштан?
— Ладнӧ, вай меным гитарасӧ.
Мый меным сьывны?
— Вошӧм вӧв йылысь баллада.
Сійӧ сэтшӧма лӧсялӧ тэнад гӧлӧслы.
Зитта заводитіс сьывны важся венгерскӧй баллада морт йылысь, коді воштӧ первой ассьыс вӧвсӧ, сэсся ассьыс керкасӧ и медбӧрти радейтана невестасӧ да бурӧдӧ ассьыс сьӧлӧмсӧ сійӧн, мый «унджык на вӧлі воштӧма Могашскӧй поле вылын».
Тайӧ вӧлі Оводлӧн радейтана сьыланкыв.
Мелодиялӧн дикостьыс да трагизмыс, а сідзжӧ гажтӧм припевыс волісны сылы сьӧлӧм вылас быд нежнӧй музыкаысь ёнджыка.
Зитталӧн гӧлӧсыс вӧлі шензьӧдана.
Шыясыс вӧліны вынаӧсь да чистӧйӧсь, наын чувствуйтсис шудлун ёна кӧсйӧм.
Сійӧ эз сяммыв сьывны итальянскӧй либӧ славянскӧй сьыланкывъяс, и торйӧн нин германскӧйясӧс, но венгерскӧй народнӧй сьыланкывъяс сійӧ сьыліс чуймӧдана лӧсьыда.
Овод кывзіс сылысь сьылӧмсӧ, паськыда восьтӧма синъяссӧ да калькӧдыштӧма вомсӧ.
Зитта некор на эз сьывлы татшӧм лӧсьыда.
Но кор сійӧ кутіс сьывны медбӧръя строчкасӧ, гӧлӧсыс сылӧн друг мӧдіс дрӧжжитны.
— «О, всё равно, — ставсӧ вӧлі воштӧма...»
Сійӧ дугдіс сьывны, гораа бӧрддзис да дзебис чужӧмсӧ плющ коръяс пӧвстӧ.
— Зитта! — Овод чеччис да босьтіс сы киысь гитара. — Мый лои?
Зитта сӧмын сыркъялігтыр бӧрдіс кыкнан кинас чужӧмсӧ тупкӧмӧн.
Овод инмӧдчис Зитта пельпомӧ.
— Висьтав, мый лои? — меліа юаліс сійӧ.
— Эновт менӧ, — бӧрдігтыр шуис сійӧ да бӧрыньтчис сы дінысь. — Эновт менӧ!
Овод спокойнӧя муніс аслас местаӧ да виччысис, кор сійӧ дугдас бӧрдӧмысь.
Друг Зитта пидзӧсчанясис сы дінӧ да сывйыштіс сійӧс кияснас.
— Феличе, эн мун, эн мун!
— Та йылысь ми бӧрынджык сёрнитам, — шуис сійӧ да кокньыдика вештіс сылысь кияссӧ. — Первой висьтав меным, мый лои, мыйысь тэ повзин?
Зитта довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ме мыйӧнкӧ дойді тэнсьыд сьӧлӧмтӧ?
— Эн. — Сійӧ лэптіс кисӧ горш дінас.
— Но, сідзкӧ мый?
— Тэнӧ виасны, — медбӧрти шуис Зитта. — Ме кывлі, кыдзи тэ дорӧ волысь йӧз пӧвстысь ӧти висьтавліс, мый тэныд грӧзитӧ опасность.
А кор ме юася, тэ век сералан ме вылын.
— Донаӧй, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Овод. — Кутшӧма тэ век ставсӧ ыдждӧдан.
Дерт, коркӧ менӧ виасны. Тадзи векджык помасьлӧ революционеръяслӧн олӧмыс, но абу некутшӧм помка чайтны, мый менӧ буретш виасны ӧні.
Ме рискуйта мукӧдъяс серти ог ёнджыка.
— Мукӧдъяс серти?
Кутшӧм нӧ меным делӧ мукӧдъясӧдзыс?
Тэ кӧ эськӧ менӧ радейтін, тэ эськӧ эн мун, эн коль эськӧ менӧ шогсьыны.
Ме ог узь войяснас, пола, мый тэнӧ арестуйтасны, и вӧтӧн ме аддзывла, мый тэнӧ виӧмаӧсь.
Тайӧ пон йывсьыс тэ думайтан ёнджыка, чем ме йылысь.
Овод чеччис да ньӧжйӧник муніс террасалӧн мӧдар помас.
Сійӧ ньӧти эз вӧв дась татшӧм сцена кежлӧ да эз тӧд, мый ӧтвечайтны.
Да, Джемма вӧлі прав: сійӧ, Овод, гартыштіс аслас легкомыслие вӧсна сэтшӧм гӧрӧд, мый ӧні сьӧкыд вӧлі сійӧс разьны.
— Пуксям да сёрнитыштам ставтор йывсьыс спокойнӧя, — Зитта дінӧ матыстчигӧн шуис сійӧ. — Ми, кажитчӧ, огӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧй ӧта-мӧднымӧс.
Дерт, ме эг серав эськӧ, тӧді кӧ, мый тэ серьёзнӧя шогсян.
Висьтав, мыйла тэ шогсян, и сэки, эм кӧ кутшӧмкӧ недоразумение, ми сійӧс тӧдмалам.
— Нинӧм тӧдмавнысӧ, ме аддза, мый тэ менӧ ньӧти он радейт.
— Донаӧй, ӧта-мӧднымкӧд бурджык лоам тырвыйӧ веськыдӧн.
Миян отношениеяс костын ме век зіли лоны честнӧйӧн и, кажитчӧ, некор эг пӧръявлы тэнӧ сы йылысь...
— О, да, тэ век вӧлін дзик веськыдӧн.
Тэ некор эн соссьыв, мый лыддян менӧ вошӧм мортӧн, код дорӧ сибавлісны тэӧдз став мужчинаясыс... Тэ век тайӧс шулывлін.
— Зитта, мый тэ!..
Ме некор эг думайтлы нинӧм татшӧмторсӧ, ме некор эг шулы...
— Тэ некор эн радейтлы менӧ, — капризнӧя шуис Зитта.
— Да, ме некор тэнӧ эг радейтлы.
Но кывзы менсьым ставсӧ да эн зіль мыжавны менӧ.
— Ме ог и мыжав. Ме...
— Энлы.
Со мый ме кӧсъя висьтавны.
Ме ог верит некутшӧм условнӧй моральлы да ог пӧрт олӧмӧ сылысь предписаниеяссӧ.
Ме лыддя мужчина да нывбаба костын отношениеяссӧ личнӧй дружитӧмлӧн либӧ мустӧмтӧмлӧн вопросӧн...
— И деньгалӧн, — друг гораа серӧктӧмӧн торкис Зитта.
Овод зумыштчис да ланьтліс здук кежлӧ.
— Да, дерт. Тайӧ зывӧктана,
но верит, ме кӧ эськӧ казялі, мый ог кажитчы тэныд, ме эськӧ некор эг пӧльзуйтчы тэнад положениеӧн, медым имеитны тэнӧ ас дорын;
ме некор нэмын эг вӧчлы ни ӧти нывбабакӧд татшӧм ногӧн и некор эг ылӧдлы ни ӧти нывбабаӧс сы дорӧ аслам чувствояс йылысь висьтъясӧн; верит, мый ме висьтала збыльысь. — Сійӧ ланьтыштліс здук кежлӧ, но Зитта нинӧм эз вочавидз.
— Ме думайтлі, — водзӧ висьталіс Овод, — мый морт кӧ олӧмас ӧтка, сылы кӧ колӧ, медым сы дорын вӧлі нывбаба,
и сійӧ кӧ вермӧ аддзыны нывбабасӧ, коді сылы кажитчӧ и кодлы сійӧ сідзжӧ воӧ сьӧлӧм вылас, то мужчинаыслӧн эм право бурторйысь мынтыны тайӧ нывбабаыслы буртор вӧчӧмӧн жӧ.
Таысь ме ог аддзы некутшӧм лёктор, абу кӧ ӧти либӧ мӧдладорсяньыс несправедливость, пӧръялӧм либӧ оскорбитӧм.
Мукӧд мужчинаяс дорӧ тэнад воддза отношениеяс йылысь ме эг думайтлы.
Ме сӧмын тӧді, мый миян йитӧдным оз сьӧктӧд миянлы и мый ми кыкнанным вермам торкны сійӧс, мыйӧн сӧмын сійӧ лоӧ сьӧкыдӧн.
Ме кӧ ӧшибайтчи, тэ кӧ мӧдног видзӧдан та вылӧ, то...
Овод бара чӧв ланьтіс.
— То? — сы вылӧ видзӧдтӧг вашнитіс Зитта.
— То ме эг вӧв справедлив тэ дорӧ, и меным таысь сьӧлӧм вылын зэв сьӧкыд.
Но ме вӧчи тайӧс некутшӧм мукӧдпӧлӧс думъястӧг.
— «Сьӧкыд?» «Некутшӧм мукӧдпӧлӧс думъястӧг?»
Да тэ каменнӧй, али мый, Феличе?
Збыльысь ӧмӧй тэ нэмнад некор эн радейтлы нывбабаӧс и он аддзы, мый ме радейта тэнӧ?
Тайӧ кывсӧ шуигӧн Овод пытшкын мыйкӧ друг дрӧгнитіс.
Сэтшӧм уна кад коли сэксянь, кор сылы шулісны кывъяс; «ме тэнӧ радейта».
Зитта друг чеччыштіс да сывйыштіс сійӧс кыкнан кинас.
— Феличе, мунам мекӧд,
мунам тайӧ ужаснӧй странасьыс, тайӧ йӧз дінсьыс, политикасьыс.
Кутшӧм делӧ миянлы наӧдз?
Мунам Южнӧй Америкаӧ, кӧні тэ овлӧмыд войдӧр.
Мунам и лоам шудаӧсь.
Южнӧй Америка йылысь казьтыштӧмысь Овод сэтшӧма повзис, мый сійӧ ӧдва вермис кутны асьсӧ киас.
Сійӧ вештіс аслас сьылі вылысь Зитталысь кияссӧ да ёна чабыртіс найӧс.
— Зитта, гӧгӧрво, мый висьтала ме.
Ме тэнӧ ог радейт,
а кӧть эськӧ и радейті, то и сэки эськӧ эг мун тэкӧд.
Италияын менам эмӧсь делӧ и ёртъяс.
— И ещӧ кодкӧ, кодӧс тэ радейтан ме дорысь ёнджыка! — отчаяниеӧн горӧдіс Зитта. — О, ме дась вины тэнӧ!
Он ёртъясыд йылысь тэ думайт, а ме тӧда, код йылысь!
— Ньӧжйӧджык, — шуис Овод. — Тэ волнуйтчан и думайтан сы йылысь, мый збыльвылас абу.
— Тэ чайтан, мый ме сёрнита синьора Болла йылысь?
Менӧ абу сэтшӧм кокни пӧръявны.
Сыкӧд тэ сёрнитан сӧмын политика йылысь.
Тэ сэтшӧм жӧ омӧля радейтан сійӧс, кыдзи и менӧ.
Тэ думайтан сӧмын кардинал йылысь.
Овод дрӧгнитіс.
— Кардинал йылысь? — немтӧдлытӧг шусис сылӧн.
— Да, кардинал Монтанелли йылысь, коді тай проповедуйтіс тані арнас.
Ме ӧмӧй эг аддзыв тэнсьыд чужӧмтӧ, кор прӧйдитіс сылӧн коляскаыс?
Тэ вӧлін еджыд, кутшӧм этійӧ чышъяныс.
Да и ӧні тэ тіралан, мыйӧн сӧмын ме казьтышті сылысь нимсӧ.
abu
— Тэ он тӧд, мый йылысь сёрнитан. Ме ненавидита кардиналсӧ.
Сійӧ менам медлёк враг.
— Враг кӧть абу, но тэ радейтан сійӧс свет вылас медъёна.
Видзӧдлы менам чужӧмӧ да висьтав, верман кӧ, мый тайӧ абу збыль.
Овод бергӧдчис да кутіс видзӧдны садйӧ.
Зитта гусьӧник видзӧдіс сы вылӧ, ачыс повзис сыысь, мый вӧчис. Вӧлі мыйкӧ тешкодь Овод чӧв олӧмын.
Медбӧрын Зитта гусьӧник матыстчис сы дінӧ, быттьӧ повзьӧдӧм кага, да ньӧжйӧник кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Овод бергӧдчис сылань.
— Тайӧ збыль, — шуис сійӧ.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
— А огӧ <ns>в-вермы</ns> ме аддзысьны сыкӧд кӧнкӧ гӧраясын?
Бризигелла меным опаснӧй места.
— Романьяын быд кипыдӧс пасьта му тіянлы опаснӧй, но ӧні Бризигелла абуджык опаснӧ любӧй мукӧд места дорысь.
— Мыйла?
— Пырысь-пыр висьтала.
Оз ков, медым лӧз курткаа тайӧ мортыс аддзыліс тіянлысь чужӧмтӧ: сійӧ опаснӧй субъект...
Да, бушколыс вӧлі вывті ыджыд.
Важӧн нин эгӧ аддзылӧй тадзи жугӧдлӧм виноградникъяс.
Овод нюжӧдіс кияссӧ пызан вылӧ да пуктіс на вылӧ юрсӧ, быттьӧ ёна мудзӧм либӧ вывті код морт.
Комнатасӧ тэрыба гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын лӧз курткаа субъект аддзис кык фермерӧс, кодъяс тӧлкуйтісны бутылка вина сайын урожай йылысь, да горецӧс, коді пуктӧма юрсӧ пызан вылӧ да узис.
Татшӧмторсӧ частӧ позьӧ вӧлі аддзывны Марради кодь ичӧтик сиктъясса кабакъясысь.
Лӧз курткаа морт, тыдалӧ, решитіс, мый пукавны да кывзыны — нинӧмла, юис ассьыс винасӧ да петіс мӧд комнатаӧ, коді вӧлі уличасянь первойӧн.
Прилавок вылӧ мыджсьӧмӧн да кӧзяиныскӧд местнӧй делӧяс йылысь дышпырысь больгигтыр сійӧ сулалыштіс сэні недыр да кадысь кадӧ синбӧжнас видзӧдлывліс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧсӧд комнатаӧ, кӧні пызан сайын пукалісны куим морт.
Фермеръяс век на юисны вина да сёрнитісны асланыс местнӧй наречие вылын поводдя йылысь, а Овод шкоргис-узис, кыдзи морт, кодлӧн сӧвестьыс дзик сӧстӧм.
Медбӧрын шпион, тыдалӧ, решитіс, мый кабакын абу нинӧм сэтшӧмыс, мый понда эськӧ ковмис весьшӧрӧ коллявны кадсӧ.
Сійӧ мынтысис, мыйта вӧлі колӧ сысянь, дышпырысь петіс кабакысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис векньыдик улича кузя.
Овод чеччис очсаліг да нюжмасигтырйи да унзіль морт моз кутіс тільны синъяссӧ полотноысь вурӧм блуза соснас.
— Оз лёка найӧ кыйӧдчыны, — шуис сійӧ да, зепсьыс перочиннӧй пурт кыскӧм бӧрын, шӧрыштіс пызан вылысь рудзӧг нянь. — Ёна найӧ дӧзмӧдісны тіянӧс бӧръя кадӧ, Микеле?
— Август тӧлысся москитъяс дорысь ёнджыка.
Прӧстӧ ни ӧти здук оз сетны спокой.
Кӧть кытчӧ он во, быдлаын бергалӧ шпион.
Весиг вылын, гӧраясын, кытчӧ найӧ коркӧ эз лысьтлыны сюйны нырсӧ, ӧні найӧ шӧйтӧны нёль-вит морта группаясӧн.
Збыль ӧд, Джино?
Сы вӧсна ми и вӧчим сідз, медым ті аддзысинныд Доминикинокӧд карын.
— Да, но мыйла буретш Бризигеллаын?
Границадорса карын век тырыс шпионъяс.
— Бризигелла буретш ӧні зэв туяна места.
Сэні вывті уна богомолецъяс, кодъяс локталӧмаӧсь страна пасьталаысь.
— Но сэтчӧ налы дзик абу пӧпуттьӧ.
— Сійӧ неуна бокынджык Римӧ мунан туйысь, и Асыввылӧ мунысь уна паломникъяс вӧчӧны неыджыд кытш, медым кывзыны сэні ӧбедня.
— Ме эг тӧдлы, мый Бризигеллаын эм мыйкӧ торъя тӧдчана.
— Сэні кардинал.
Помнитанныд, сійӧ воліс проповедуйтны Флоренцияӧ кольӧм вося декабрын?
Тайӧ буретш сійӧ кардинал Монтанеллиыс.
Сёрнитӧны, сійӧ вӧчӧ ыджыд сенсация.
— Зэв вермас лоны.
Ме ог ветлывлы кывзыны проповедьяс.
— Да сійӧс, тӧданныд-ӧ, лыддьӧны святӧй пыдди.
— Кыдзи тайӧс сійӧ шедӧдіс?
— Ог тӧд.
Чайта, татшӧм славаӧн сійӧ пӧльзуйтчӧ сы вӧсна, мый сеталӧ ставсӧ, мый пӧлучайтӧ, и олӧ приходскӧй поп моз нёльсё-витсё скуди вылӧ.
— Этша на тайӧ, — содтіс мӧдыс, кодӧс шуисны Джиноӧн. — Сійӧ сеталӧ оз сӧмын деньга, но и ассьыс став олӧмсӧ: отсалӧ гӧльяслы, видзӧдӧ, медым бура дӧзьӧритісны висьысьясӧс, асывсянь войӧдз сы дінӧ волывлӧны просьбаясӧн.
Ме тіянысь ог ёнджыка радейт попъястӧ, Микеле, но монсиньор Монтанелли абу миян мукӧд кардиналъяс кодь.
— Да, сійӧ ёнджыкасӧ мунӧ блаженнӧй вылӧ, а оз плут вылӧ! — шуис Микеле. — Но мед кӧть кыдз сэні эз вӧв, а народ сы вӧсна садьсӧ воштӧма, и бӧръя кадӧ паломникъяслӧн лои мода кежавлыны Бризигеллаӧ, медым пӧлучитны сылысь благословение.
Доминикино думайтӧ мунны сэтчӧ, медым новлӧдлыны кӧрзинаын донтӧминик пернаяс да чёткияс.
Народ радейтӧ ньӧбавны тайӧторъяссӧ, медым бӧрыннас корны кардиналӧс инмӧдчывны на дорӧ.
А сэсся ӧшлӧны найӧс сьыліас асланыс посни челядьлы, мед найӧс эз вомдзавны.
— Дугдылӧй здук кежлӧ.
Кыдзи нӧ меным муннысӧ?
Паломник пыдди?
Планыс, шуам, меным ёна <ns>к-кажитчӧ</ns>, но оз шогмы меным петкӧдчыны Бризигеллаын дзик жӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм и тані:
тайӧ эськӧ лоӧ уликаӧн тіянлы паныд, менӧ кӧ арестуйтасны.
— Тіянӧс оз арестуйтны:
тіянлы эм зэв бур костюм, паспорт и ставыс, мый ковмас.
— Кутшӧм нӧ сійӧ костюм?
— Испанияса старик-богомолецлӧн — Сиерра гӧраясысь каитчысь рӧзбойниклӧн.
Кольӧм во сійӧ висьмис Анконаын, и миян ӧти друг босьтіс сійӧс ас дорас тӧргӧвӧй судно вылӧ, а сэсся чеччӧдіс Венецияӧ, кӧні старикыслӧн вӧлӧмаӧсь другъяс.
Сійӧ и колис миянлы ассьыс бумагаяссӧ, медым мыйӧнкӧ петкӧдлыны ассьыс благодарностьсӧ.
Найӧ ӧні тіянлы буретш згӧдитчасны.
— Каитчысь <ns>р-рӧзбойник</ns>?
А кыдзи нӧ мынтӧдчыны полицияысь?
— О, та боксянь ставыс лючки-ладнӧ!
Сылӧн помасьӧма нин катарга срокыс некымын во сайын, и сійӧ сэксянь пыр ветлӧдлӧ Иерусалимӧ да уна мукӧд святӧй местаясӧ, медым спаситны душасӧ.
Сійӧ виӧма ассьыс писӧ ӧшибкаӧн, кодкӧ мӧд пыдди, и ачыс сетчӧма полиция киӧ.
— Сійӧ дзик нин старик?
— Да, но дзор парик да дзор тош пӧрысьмӧдасны и тіянӧс, а став мукӧдторъяс кузя сылӧн приметаясыс зэв бура лӧсялӧны тіянлы.
abu
— Кӧні нӧ ме должен аддзысьны Доминикинокӧд?
— Ті матыстчанныд паломникъяс дорӧ туй чукыльтанінын, кодӧс ми индам тіянлы карта вылысь, да висьталанныд налы, мый вошлінныд гӧраясӧ.
Кор ті воанныд карӧ, мунӧй йӧз чукӧрыскӧд базар площадь вылӧ, коді кардинал дворецлы паныда.
— Сідзкӧ, сійӧ, аслас святость вылӧ видзӧдтӧг, олӧ дворецын?
— Сійӧ олӧ дворец ӧтарладор помас, а мукӧд помещениеясас больнича.
Богомолецъяс кутасны виччысьны, медым сійӧ петіс да сетіс налы ассьыс благословение, а Доминикино локтас тайӧ минутаас аслас кӧрзинаӧн да шуас тіянлы: «Ті паломник?»
И ті вочавидзанныд сылы: «Ме коньӧр грешник».
Сэки сійӧ пуктас ассьыс кӧрзинасӧ муас да мӧдас чышкавны чужӧмсӧ соснас, а ті вӧзъянныд сылы чёткиысь квайт сольдо.
— Сэні ми, тӧдӧмысь, и сёрнитчам, кытчӧ чукӧртчыны?
— Да, сылӧн лоӧ колӧм серти унджык кад, медым висьтавны тіянлы адрес, кор йӧзыс кутасны видзӧдны кардинал вылӧ.
Ми думыштім татшӧм план; но тіянлы кӧ сійӧ оз кажитчы, ми вермам предупредитны Доминикиноӧс да вӧчны делӧсӧ мӧдног.
— Оз ков, оз ков, тіян планныд туяна.
Мед сӧмын тошсӧ да париксӧ вӧлі бура вӧчӧма.
— Ті паломник?
Овод пукаліс епископскӧй дворец пос тшупӧд вылын. Дзугсьӧм дзор юрси пратьясыс лэччӧмаӧсь сылы чужӧм вылас. Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ да висьталіс условнӧй ӧтветсӧ дрӧжжитысь сибдӧм гӧлӧсӧн, ёна тӧдчысь иностраннӧй акцентӧн.
Доминикино мынтӧдіс пельпом вывсьыс кучик волыссӧ да пуктіс пос тшупӧд вылас ассьыс кӧрзинасӧ, кӧні вӧліны чёткияс да пернаяс.
Крестьяна да богомолецъяс пӧвстысь, кодъяс пукалісны базар площадь вылын, некод на вылӧ эз веськӧд вниманиесӧ, но, видзчысьӧм могысь, найӧ панісны ас костаныс оръяв-лана сёрни.
Доминикино сёрнитіс местнӧй диалект вылын, а Овод итальянскӧй кыв вылын, кытчӧ сюявліс иностраннӧй кывъяс.
— Его преосвященство!
Его преосвященство локтӧ! — горӧдісны дворец ӧдзӧс дорын сулалысьяс. — Вешйӧй!
Сетӧй туйсӧ его преосвященстволы!
Овод да Доминикино чеччисны.
— Со тіянлы, — бумагаӧн гартыштӧм ичӧтик ӧбраз Оводлы киас сетігмоз шуис Доминикино, — босьтӧй и тайӧс тшӧтш, и кевмӧй ме вӧсна, кор воанныд Римӧ.
Овод сюйис ӧбразсӧ питшӧгас да бергӧдчис, медым видзӧдлыны кардинал вылӧ. Зэв мича лилӧвӧй паськӧма да би кодь гӧрд шапкаа, сійӧ сулаліс пос тшупӧд вылын да благӧслӧвляйтіс йӧзсӧ.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник лэччис поскӧдыс, и богомолецъяс топыда кытшалісны сійӧс, зілисны кутны сылысь кисӧ, медым окыштны.
Унаӧн пидзӧсчанясисны, босьтлісны сылысь ряса помсӧ да вайӧдлісны вомдораныс.
— Мир мед лоас тіянкӧд, челядьӧй менам!
Тайӧ ловъя, гора гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Овод копыртіс юрсӧ сідзи, мый дзор юрсиыс лэччис чужӧм вылас:
Доминикино казяліс, кыдзи кутіс дзӧрны паломник киын беддьыс, и радпырысь думыштіс: «Кутшӧм бур актёр!»
Матын сулалысь нывбаба копыртчис да лэптіс пос тшупӧд вывсьыс ассьыс кагасӧ.
— Мунам, Чекко, — шуис сійӧ, — его преосвященство благӧслӧвитас тэнӧ, кыдзи господь благӧслӧвитліс челядьӧс.
Овод воськовтіс водзӧ да сувтіс.
Кутшӧм немжалиттӧм олӧмыс!
Став тайӧ бокӧвӧй йӧзыс, став тайӧ ылысь воӧм богомолецъясыс да матігӧгӧрса гӧраясын олысьясыс вермӧны матыстчыны сы дінӧ, сёрнитны сыкӧд... сійӧ кутас инмӧдчывны кинас налӧн челядь юръясӧ.
Гашкӧ, сійӧ шуас тайӧ крестьянскӧй детинкасӧ — «донаӧй», кыдзи коркӧ сійӧ шулывліс Артурӧс...
Овод бӧр пуксис пос тшупӧд вылӧ да бергӧдчис, медым не аддзыны.
О, сійӧ кӧ эськӧ вермис дзебсьыны кытчӧкӧ пельӧсӧ да тупкыны пельяссӧ, медым нинӧм не кывны!
Тайӧ вӧлі унджык, мый вермас перенеситны мортлӧн душа... лоны сэтшӧм матын, сэтшӧм матын сысянь, мый позьӧ нюжӧдны ассьыд китӧ да инмӧдчыны сылӧн дона киӧ...
— Онӧ-ӧ пыралӧй ті ме ордӧ шонтысьыштны, другӧй менам? — шуис мелі гӧлӧс. — Меным кажитчӧ, мый ті кынманныд.
Оводлӧн сьӧлӧмыс дугдіс тіпкыны.
Здук дыра сійӧ нинӧм эз вежӧрт, сӧмын дойӧс моз чувствуйтіс, кыдзи зэв ӧдйӧ ыльнитіс сьӧлӧмланьыс вирыс, коді, кажитчис, чашнитас ӧні сылысь морӧссӧ; сэсся сійӧ ыльнитіс бӧрлань да гильӧдчысь, пӧсь гыӧн разаліс став туша пасьталаыс.
abu
abu
abu
Друг сійӧ кыліс, кыдзи Монтанеллилӧн киыс меліа инмӧдчис сы пельпомӧ.
— Тіян вӧлӧма ыджыд шог.
Ог-ӧ вермы ме отсавны тіянлы мыйӧнкӧ?
Овод чӧв олігтыр довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ті паломник?
— Ме коньӧр грешник.
Монтанеллилӧн вопросыс да парольлӧн вопросыс случайнӧя совпадитісны, и тайӧ лои спаситчан идзасӧн, мыйӧ Овод кутчысис <ns>отчаяниейывсьыс</ns>.
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ шуис парольлысь ӧтветсӧ.
Кардиналлӧн кинас меліа инмӧдчылӧмыс сотіс сылысь пельпомсӧ, и сылӧн став тушаыс кутіс тіравны.
Кардинал ещӧ улӧджык копыртчис сы весьтӧ.
— Гашкӧ, ті кӧсъянныд сёрнитны мекӧд ас кежын?
Ме кӧ тіянлы мыйӧнкӧ верма отсавны...
Овод медбӧрын решитчис видзӧдлыны Монтанеллилы веськыда синмас.
Сійӧ заводитіс вермыны кутны асьсӧ.
— Тайӧ нинӧмӧ оз вайӧд, — шуис сійӧ, — менам шоглы он отсав.
Йӧз чукӧрысь петіс полицейскӧй чиновник.
— Прӧститӧй менӧ сюйсьӧмысь, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Ме чайта, мый старикыс абу дзик тыр вежӧра.
Сійӧ некодӧс оз вӧрзьӧд, и бумагаясыс сылӧн лючки-ладнӧ, сы вӧсна ми огӧ вӧрзьӧдӧй сійӧс.
Сійӧ вӧлӧма катарга вылын ыджыд преступлениеысь, а ӧні вештӧ ассьыс мыжсӧ каитчӧмӧн.
— Ыджыд мыжысь, — юрнас ньӧжйӧник довкйӧдліг шуис Овод.
— Аттьӧ, капитан.
Пӧжалуйста, вешйыштӧй неуна ылӧджык.
Другӧй менам, век позьӧ отсавны сылы, коді сьӧлӧмсяньыс каитчӧ.
Онӧ-ӧ пыралӧй ме ордӧ талун рытнас?
— Окотитас-ӧ <rus>ваше преосвященство</rus> примитны мортӧс, коді мыжа ассьыс писӧ виӧмысь? —
Вопросыслӧн тоныс вӧлі пӧшти вызывайтана, Монтанелли дрӧгнитіс да йӧжгыльтчис, быттьӧ кӧдзыд тӧвруысь.
— Да ен мед видзас менӧ тіянӧс вӧйпӧмысь, кӧть мый ті энӧ вӧчӧй! — торжественнӧя шуис сійӧ. — Сы син водзын ми ставным ӧткодя грекаӧсь, а миян праведностьным няйт лопотьяс кодь.
Ті кӧ локтанныд ме ордӧ, ме примита тіянӧс сідзи, кыдзи ме кевма сылы примитны менӧ, кор воас менам кулан часӧй.
Овод зэв тэрыба нюжӧдіс кисӧ.
— Кывзӧй! — шуис сійӧ. — И ті сідзжӧ ставныд кывзӧй, христиана!
Морт кӧ виис ассьыс дзик ӧти писӧ — писӧ, коді радейтіс сійӧс да веритіс сылы, вӧлі виръяйнас йитчӧма сыкӧд, лӧжӧн да пӧръясьӧмӧн кӧ сійӧ гольскӧбтіс-сюйис писӧ капканӧ, кытысь эз вӧв мӧд петан туй, смертьысь кындзи, то вермас-ӧ татшӧм морт надейтчыны ещӧ мый вылӧ кӧ му вылын либӧ небесаын?
Ме пӧкаитчи аслам грек кузя сы водзын и йӧз водзын.
Ме нуи наказание, кодӧс сетлісны меным йӧз, и найӧ менӧ лэдзисны.
Но кор нӧ шуас меным енмыс: «тырмас»?
Кодлӧн благословениеыс босьтас менам душа вылысь сылысь ёрӧмсӧ?
Кутшӧм прӧститӧм вермас вуштыны сійӧс, мый ме вӧчи?
Лои гуын кодь шынитӧв.
Чукӧртчӧм йӧз чӧв олігтыр видзӧдісны Монтанелли вылӧ, и тыдалӧ вӧлі, кыдзи дрӧжжитіс сы морӧсын крестыс.
Сійӧ лэптіс медбӧрын синъяссӧ да благӧслӧвитіс народсӧ тіралыштысь кинас.
— Енмыд ыджыд милӧстя, — шуис сійӧ, — пукты сы престол дорӧ мый сьӧктӧдӧ тэнсьыд душатӧ, ӧд шуӧма: «Ыджыд шогӧн тыр да жугӧдӧм сьӧлӧмӧс эн кедзовт».
Сійӧ бергӧдчис да мӧдӧдчис площадь вывті, сувтлывліс быд воськолын, медым сёрнитыштны кодкӧдкӧ либӧ босьтлыны моздорас кагаӧс.
Тайӧ жӧ рытнас Овод муніс квартираӧ, кӧні должен вӧлі лоны собрание. Адрессӧ сійӧ лыддис бумага вылысь, мыйӧн вӧлі гартыштӧма ӧбразсӧ, кодӧс сетіс сылы Доминикино.
Тайӧ вӧлі местнӧй врачлӧн — организацияса активнӧй членлӧн — керка.
Унджык заговорщикъясыс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин, и ыджыд радлуныс, кыдзи найӧ чолӧмалісны Оводӧс, сетіс сылы выль доказательство сылӧн, кыдзи вождьлӧн, популярность йылысь, сійӧ кӧ сӧмын нуждайтчис ещӧ выль доказательствоясын.
— Ми вывті радӧсь бара аддзыны тіянӧс, — шуис сылы доктор, — но ещӧ ёнджыка радлыны кутам, ті кӧ лючки-ладнӧ мунанныд татысь.
Тіян воӧмныд — вывті рискуйтана делӧ, и ме личнӧ вӧлі тайӧ планыслы паныд.
Тырвыйӧ-ӧ ті эсканныд, мый ни ӧти полицейскӧй крыса эз казяв тіянӧс площадь вылысь талун асыв?
— К-к-казявнысӧ, дерт, казялісны, но эз т-тӧдны.
Доминикино с-ставсӧ вывті бура вӧчис.
А кӧні нӧ сійӧ?
— Сійӧ эз на лок.
И сідз, ставыс муніс бура?
Кардинал сетіс тіянлы благословение?
— Сетіс благословение?
Тайӧ эськӧ нинӧм на! — ӧдзӧс дорсянь кыліс Доминикинолӧн гӧлӧс. — Риварес чуймӧдӧ сюрпризъясӧн, быттьӧ рӧштводырся пирӧг.
Кымын шензьӧдана талант ещӧ эм тіян?
— Мыйын делӧыс? — дышпырысь юаліс Овод.
abu
— Ме и думыштлыны эг кужлы, мый ті сэтшӧм бур актёр.
Нэм чӧжӧн некор на ме эг аддзыв татшӧм чудеснӧй ворсӧм.
Ті вӧрзьӧдінныд его преосвященстволысь сьӧлӧмсӧ пӧшти синва петтӧдзыс.
— Кыдзи тайӧ вӧлі?
Висьталӧй, Риварес.
Овод лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ чӧв оліс, и ставныс гӧгӧрвоисны, мый сійӧ нинӧм оз висьтав. Сэки найӧ шыӧдчисны Доминикино дорӧ.
Ставӧн серӧктісны, кор сійӧ висьталіс, мый лои рынок вылын асывнас. Сӧмын ӧти том рабочӧй вӧлі серьёзнӧй да зумыштчӧмӧн шуис:
— Ті, дерт, бура ворсӧмныд ассьыныд рольнытӧ, да сӧмын ме ог гӧгӧрво, кодлы кутшӧм пӧльза тайӧ театральнӧй представлениесьыс.
— А вот кутшӧм, — вочавидзис Овод: — ме ӧні верма свободнӧя ветлӧдлыны став округ пасьтаыс да вӧчны, мый ме думышта, и ни ӧти ловъя ловлы некор юрас оз во, мый ме подозрительнӧй морт.
Аски став карыс кутас тӧдны талунъя происшествие йывсьыс, и шпион мекӧд паныдасигӧн сӧмын думыштас: «Тайӧ йӧй Диэго, коді каитчис аслас грекъясын площадь вылын».
А тайӧ меным кивыв!
— Да, дерт!
Но век жӧ оз-ӧ позь вӧлі тайӧс вӧчны кардиналӧс бӧбйӧдлытӧг?
Сійӧ вывті бур морт, медым вӧчавны сыкӧд татшӧмторъяс.
— Меным аслым сійӧ кажитчис прамӧй мортӧн, — дышпырысь сӧгласитчис Овод.
— Йӧйталӧм, Сандро.
Миянлы тані кардиналъяс ньӧти оз ковны, — шуис Доминикино. — И монсиньор Монтанелли кӧ эськӧ примитіс местасӧ Римын, кор сылы та вылӧ веськавлі случай, Риварес эськӧ эз бӧбйӧдлы сійӧс.
— Сійӧ эз примит местасӧ сы вӧсна, мый эз кӧсйы эновтны ассьыс татчӧс делӧсӧ.
— Ёна лӧсяланаджык сы вӧсна, мый эз кӧсйы лоны отравитӧмаӧн Ламбручинилӧн агентъясӧн.
Найӧ имеитісны мыйкӧ сылы прӧтив. Тайӧ збыль.
Кардинал кӧ, торйӧн нин сэтшӧм популярнӧй, кутшӧм Монтанелли, лыддьӧ бурджыкӧн кольччыны лёкиник местаӧ, кутшӧм тані, то ми тӧдам, мый тайӧ лоӧ.
Абу-ӧ сідз, Риварес?
Овод лэдзаліс тшын кольчаяс.
— Гашкӧ, <ns>д-делӧыс «ыд-джыд</ns> шогӧн тырӧм да жугӧдӧм сьӧлӧмын»? — шуис сійӧ да лэптіс юрсӧ, медым видзӧдны тшын кольчаяс бӧрся. — Абу-ӧ кад босьтчыны миянлы делӧ бердӧ, господа?
Чукӧртчӧм йӧз заводитісны подробнӧя обсуждайтны контрабандаӧн оружие вуджӧдӧм да сійӧс видзӧм йылысь проектъяс.
Овод кывзіс ыджыд любопытствоӧн, кадысь кадӧ торкавліс вензьысьясӧс ёсь замечаниеясӧн кутшӧмкӧ неточнӧй юӧртӧм кузя либӧ вывті смел план кузя.
Кор ставныс, кодъяс вӧліны, сёрнитісны, Овод сетіс кымынкӧ практическӧй предложение, и унджыксӧ найӧс вӧлі примитӧма пӧшти вензьытӧг.
Та вылын собраниеыс и помасис.
Вӧлі решитӧма, мый сэтчӧдз, кытчӧдз Овод лючки-ладнӧ бӧр оз во Тосканаӧ, колӧ кыдз позьӧ не вӧчавны кузя нюжалысь собраниеяс, кодъяс вермасны кыскыны полициялысь вниманиесӧ.
Ставӧн разӧдчисны сы бӧрын, кор кучкаліс дас час.
Кольччисны сӧмын доктор, Овод да Доминикино. Найӧс куимнансӧ индісны комиссияӧ, медым обсудитны ӧткымын специальнӧй вопросъяс.
Пансис дыр нюжалысь да пӧсь спор.
Медбӧрын Доминикино видзӧдліс часі вылӧ.
— Дас ӧти час да джын.
Миянлы оз позь сэсся кольччыны татчӧ, а то ми зурасям войся стражакӧд.
— Кор сійӧ кытшовтӧ карсӧ? — юаліс Овод.
— Дас кыкын кымын.
И ме эськӧ кӧсйи воны гортӧ тайӧ час кежлас.
Бура узьны, Джордано.
Мунам ӧтлаын, Риварес?
— Огӧ, ме думайта, мый ӧткӧн абуджык опаснӧ.
Аддзысьла ог нин ме тіянкӧд?
— Да, Кастель-Болоньезаын.
— Ме ог на тӧд, кыдзи маскируйтча, но парольыс тіянлы тӧдса.
Ті аски мунанныд татысь?
abu
— Аски асывнас богомолецъяскӧд ӧтлаын.
А аскомысь ме висьма да кольчча куйлыны пастух хижинаӧ.
Сэтысянь муна веськыда гӧраяс вомӧн да воа Кастель-Болоньезаӧ тіян дорысь водзджык.
Бура узьны!
Соборнӧй кӧлӧкӧльнявывса часі кучкаліс дас кыкысь, кор Овод воис ыджыд тыртӧм рыныш дорӧ, кодӧс вӧлі индӧма богомолецъяслы узьлан места пыдди.
Джоджас тыдалісны морт фигураяс, да гораа шкоргӧм кыліс войся чӧв-лӧняс.
Воздухыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Овод дрӧгнитіс зывӧктӧмысла да бӧрыньтчис.
Весьшӧрӧ и заводитлыны унмовсьны тані!
Бурджык ветлӧдлыштны ещӧ, а сэсся корсьны кутшӧмкӧ лэбув либӧ кӧть турун зорӧд: тайӧ лоӧ сӧстӧмджык да спокойнӧджык.
Вӧлі чуднӧй вой, и тыр тӧлысь ньӧжйӧник кывтіс небесаті.
Овод кутіс шӧйтны карса уличаяс кузя. Сылы юрас воліс, кыдзи кошмар, став асъя сценаыс.
Кутшӧма каитчис ӧні сійӧ, мый сӧгласитчис Доминикино планкӧд вӧчны собрание Бризигеллаын.
Дзик первойсяньыс кӧ сійӧ шуис тайӧ проектсӧ опаснӧйӧн, найӧ бӧрйисны эськӧ мӧд места, и сэки и сійӧ и Монтанелли мынісны эськӧ тайӧ страшнӧй да тешкодь лицемериесьыс.
Кутшӧма вежсьӧма падре!
А гӧлӧсыс сылӧн век жӧ важкодьыс: сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧ шулывліс... коркӧ «донаӧй»...
Улича мӧдар помас тыдовтчис войся стӧрӧжлӧн пӧнар, и Овод кежис кутшӧмкӧ векни чукыльӧсь переулокӧ.
Сійӧ воськовтіс некымынысь и друг лои соборнӧй площадь вылын епископскӧй дворец шуйгаладорын.
Площадьсӧ вӧлі югдӧдӧма тӧлысь югӧрӧн, и сійӧ вӧлі дзик тыртӧм,
но Овод казяліс, мый соборлӧн бокыса ӧдзӧсыс калькнитчӧма.
Буракӧ, пӧнӧмарыс вунӧдӧма игнавны сійӧс.
Нинӧм ӧд эз вермы лоны вичкоын татшӧм сёрӧн.
Мыйла эськӧ не пырны сэтчӧ да не узьыштны ӧти скамья вылын? Тайӧ ёна бурджык лоӧ лёк дука рынышӧ мунӧм дорысь.
А асывнас сійӧ гусьӧник петас площадь вылӧ пӧнӧмар вотӧдз.
Да сійӧс кӧть сэтысь весиг и аддзасны, то, тӧдӧмысь, думыштасны, мый йӧй Диэго юрбитӧма кӧнкӧ пельӧсын и мый сійӧс абу казялӧмаӧсь, кор игналӧмаӧсь вичкосӧ.
Здук мында сійӧ сулалыштіс ӧдзӧс дорас, кывзысьыштіс, сэсся пырис надзӧник, кыдзи сійӧ кужліс ветлӧдлыны, кӧть и чотіс.
Тӧлысь югӧрыс пырис ӧшиньясӧдыс да водіс мраморнӧй джоджӧ паськыд визьясӧн.
Торйӧн ёна вӧлі югдӧдӧма алтарсӧ, и сэтысь ставыс тыдаліс, кыдзи лунын.
Престол дорын сулаліс пидзӧсчаньӧн кардинал Монтанелли, ӧтнасӧн, куш юра да морӧс вылас кресталӧм кияса.
Овод дзебсис вуджӧр сайӧ.
Не петны-ӧ бӧр, пока Монтанелли эз на казяв сійӧс?
Тадзи лоӧ, дерт, медбур, а гашкӧ, и медся милосерднӧ, мый сійӧ вермас вӧчны.
А, колӧ шуны, тайӧ ӧд некодлы оз вай вред:
матыстчыны да видзӧдлыны падрелы чужӧмас ещӧ ӧтчыд, ӧні на дінын некод абу, и нинӧмла, сідзкӧ, водзӧ ворсны мисьтӧм комедиясӧ, кодӧс заводитӧма асывнас.
Некор, гашкӧ, сылы сэсся оз удайтчыв аддзывны падреӧс!
Падрелы, дерт, нинӧмла сійӧс аддзывнысӧ.
Сійӧ гусьӧник тювкнитас сы дінті да видзӧдлас сӧмын ӧтчыд.
А сэсся бӧр мунас вӧчны ассьыс уджсӧ.
Колоннаяссянь усьысь вуджӧр сайӧ дзебсясигтыр сійӧ видзчысьӧмӧн тювкнитіс алтарь решётка дорӧ да здук кежлӧ сувтыштліс бокыса пыранін дорӧ, коді вӧлі престолкӧд орччӧн.
Епископскӧй тронсянь усьысь вуджӧрыс вӧлі вель паськыд, медым сайӧдны сійӧс, и, лов шысӧ пыкӧмӧн, сійӧ писькӧдчис пемыдінтіыс водзӧ.
— Менам коньӧр детинкаӧй!
О, господи!
Менам коньӧр детинкаӧй!
Тайӧ оръясяна вашкӧдӧмас кыліс сы мында помтӧм отчаяние, мый Овод ас тӧдлытӧгыс дрӧгнитіс.
Сэсся кыліс сьӧкыда сыркъялӧм, и сійӧ аддзис, мый Монтанелли кутіс песлӧдлыны кияссӧ, кыдзи морт, коді мучитчӧ физическӧй дойысь.
Сійӧ эз тӧд, мый падре сэтшӧма мучитчӧ.
Эз ӧтчыд шулы сійӧ аслыс зэв увереннӧя: «Оз ков та йылысь тӧждысьны.
Сылӧн ранаыс важӧн нин бурдіс».
И вот, сы мында кад кольӧм бӧрын, сійӧ аддзис тайӧ ранасӧ восьсаӧн да век на ещӧ вирӧн ойдӧмаӧн.
Кутшӧм кокни эськӧ вӧлі бурдӧдны сійӧс ӧні.
Сулалӧ сӧмын лэптыны китӧ да шуны: «Падре, тайӧ — ме!»
А Джеммалӧн сідзжӧ дзор юрси прать.
О, вермис кӧ эськӧ Овод прӧститны!
Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын вермис вунӧдны важсясӧ, коді сэтшӧм пыдӧ пырӧма паметяс, — код матросӧс, сахарнӧй плантация да бродячӧй цирк!
О, некутшӧм мӧд страдание оз вермы сравнитчыны такӧд:
кӧсйыны прӧститны, зільны прӧститны да тӧдны, мый тайӧ кӧсйӧмыс весьшӧрӧ, мый сійӧ оз вермы да оз лысьт прӧститны.
Монтанелли сувтіс, чӧвтіс пернапас да вешйис престол дінысь.
Овод бӧрыньтчис ещӧ ылӧджык вуджӧр сайӧ, тіраліс полӧмысла, мый кардинал вермас аддзыны, мый аслас сьӧлӧмлӧн тіпкӧмыс вермас выдайтны сійӧс.
Сэсся сійӧ кокнипырысь ышловзис: Монтанелли прӧйдитіс сы дінті сэтшӧм матіті, мый лилӧвӧй кардинальскӧй паськӧмыс инмыштліс сы чужӧмӧ, и век жӧ эз казяв сійӧс.
...Эз аддзы...
О, мый сійӧ вӧчис!
Мый сійӧ вӧчис!
Тайӧ вӧлі сылӧн медбӧръя позянлун — пӧльзуйтчыштны зэв дона здукӧн, и сійӧ лэдзис лэбзьыны сылы.
Сійӧ ырскӧбтіс-петіс югыдінас.
— Падре!
Аслас гӧлӧсыслӧн шыыс, коді кыліс да ньӧжйӧ лӧнис сводъяс улын, тыртіс сійӧс кутшӧмкӧ мистическӧй ужасӧн.
Сійӧ бара бӧрыньтчис вуджӧр сайӧ.
Монтанелли сувтіс колонна дорӧ да кутіс кывзысьны, сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, паськыда восьтӧм, весьӧпӧрӧм синъясӧн.
Дыр-ӧ кыссис тайӧ чӧв олӧмыс, Овод эз эськӧ вермы висьтавны.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі сӧмын ӧти здук, а гашкӧ, быдса вечность.
Друг сійӧ воис ас садяс.
Монтанелли заводитіс шатласьны, быттьӧ кӧсйис усьны, и вомдоръясыс сылӧн вӧрисны, кӧть эз шуны ни ӧти кыв.
— Артур, — кыліс медбӧрын ньӧжйӧник вашкӧдӧм. — Да, ваыс джуджыд...
Овод тувччис водзӧ.
— Прӧститӧй менӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, ме чайті, мый тайӧ кодкӧ татчӧс попъяс пӧвстысь.
— А, тайӧ ті, паломник? —
Монтанелли босьтіс асьсӧ киас, но сы киын сапфирлӧн дзирдышталӧм серти Овод казяліс, мый сійӧ век на тіралӧ.
— Оз-ӧ ков тіянлы мыйкӧ, другӧй менам?
Сёр нин, а соборыс вой кежлас игнассьӧ.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>, ме кӧ вӧчи лёка.
Ме аддзи, мый ӧдзӧсыс восьса, да пыри юрбитны.
Татысь ме аддзи попӧс, коді думыштчӧмӧн юрбитӧ, кыдзи меным кажитчис, и ме решиті виччысьыштны, медым корны сійӧс благӧслӧвитны со этійӧс.
Сійӧ петкӧдліс ичӧтик озысь перна, кодӧс асывнас ньӧбис Доминикинолысь.
Монтанелли босьтіс сы киысь пернасӧ да, алтарӧ пырӧм бӧрын, минута кежлӧ пуктыліс престол вылӧ.
— Босьт, пиӧй менам, — шуис сійӧ, — и мед успокоитчас тэнад душаыд, сы вӧсна мый миян енмыд ыджыд милӧстя да бур сьӧлӧма.
Мун Римӧ да кор сэні аслыд благословение сэтчӧс служительлысь, святӧй отецлысь.
Мед ставыс бур лоас тэкӧд!
Овод копыртіс юрсӧ, медым примитны благословение, сэсся ньӧжйӧник мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кывзы, — друг шуис Монтанелли.
Сійӧ сулаліс алтарь решёткаӧ ӧти кинас кутчысьӧмӧн. — Кор тэ пӧкаитчан Римын, — шуис сійӧ, — кевмы сы вӧсна, кодлӧн сьӧлӧмыс тырӧма ыджыд шогӧн да кодлӧн душа вылӧ сьӧкыда водіс господьлӧн киыс.
Кардинал гӧлӧсын Оводлы кыліс синва, и сійӧ падмис.
Ещӧ ӧти здук, и сійӧ эськӧ вӧчис мӧдног.
Но бродячӧй цирклӧн картинаыс кыптіс сы паметьын.
— Но достоин-ӧ ме, медым господь кыліс менсьым молитваяс?
Ме кӧ эськӧ верми, <rus>ваше преосвященство</rus>, вайны сы престол дорӧ святӧй олӧмлысь, сӧстӧм да некутшӧм гуся позорысь страдайттӧм душалысь дар...
Монтанелли тэрыба бергӧдчис.
— Ме верма вайны господь престол дорӧ сӧмын ӧтитор, — шуис сійӧ, — ассьым жугалӧм сьӧлӧмӧс.
Некымын лун мысти Овод воис дилижансӧн Пистойясянь Флоренцияӧ.
Сійӧ медводз муніс Джемма квартираӧ, но эз су сійӧс гортсьыс.
Сійӧ тшӧктіс висьтавны, мый пыралас аски асывнас, да мӧдӧдчис гортас.
«Тайӧ пӧрйӧ, — думайтіс сійӧ, — Зитта, тӧдӧмысь, эз пыр менам кабинетӧ».
Кажитчис терпитны позьтӧмӧн мӧвп, мый бара ковмас кывзыны вежӧгтана кӧритӧмъяс, кодъяс кырлӧдлісны сылысь нервъяссӧ, кыдзи зубнӧй врач бормашинаӧн дзужгӧм.
— Бур рыт, Бианка, — шуис сійӧ служанкалы, коді восьтіс сылы ӧдзӧссӧ. — Маdamе Ренни воліс талун татчӧ?
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс Овод вылӧ.
— Маdamе Ренни?
Сійӧ ӧмӧй бӧр воис?
— Мый ті кӧсъянныд шуны? — шензьӧмпырысь синкымъяссӧ лэптігтыр юаліс Овод да пыр жӧ сувтіс порог дорас.
— Сійӧ муніс дзик немвиччысьтӧг, пыр жӧ тіян мунӧм бӧрын и эз босьт сьӧрсьыс некутшӧм кӧлуй.
Весиг эз и висьтав, мый мунӧ.
— Пыр жӧ ме бӧрын?
Кык недель сайын?
— Да, барин, сійӧ жӧ лунас, и кӧлуйыс сылӧн куйлӧ тані кыдзсюрӧ.
Став соседъяс нин та йылысь сёрнитӧны.
Овод кыв ни джын шутӧг крута бергӧдчис, лэччис пос тшупӧд вывсьыс да мӧдӧдчис керкалань, кӧні оліс Зитта.
Сы квартираын ставыс вӧлі важмозыс, и сылӧн став пӧдарокъясыс куйлісны асланыс местаясын.
Некӧн эз вӧв ни письмӧ, ни дженьыдик записка.
— Барин, — ӧдзӧс костӧдыс юрсӧ сюйигмоз шуис Бианка, — эстӧн ӧти старука...
Овод скӧрысь бергӧдчис сылань.
— Мый тіянлы колӧ месянь?
Мыйла ті вӧтлысянныд ме бӧрся?
— Кутшӧмкӧ старука юасьӧ тіянӧс.
— А сылы мый колӧ?
Висьталӧй сылы, мый ме ог в-в-вермы примитны сійӧс.
Меным некор.
— Да сійӧ, барин, волывлӧ пӧшти быд рыт сэксянь, кор ті мунінныд.
И век юасьӧ, кор ті воанныд.
— Юалӧй сылысь, мый сылы колӧ.
Энлӧй, ме бурджык ачым ветла.
Старука виччысис сійӧс прихожӧйӧ пыранінын. Сійӧ вӧлі киссьӧм паськӧма; чужӧмыс сылӧн вӧлі мугов да ставнас чукырӧсь. Юрас сійӧ гартлӧма уна рӧма шарп.
Кор Овод пырис, старука чеччис да видзӧдліс сы вылӧ дзирдалысь сьӧд синъяснас.
— Сідзкӧ тайӧ ті и эм чотысь господиныс? — Оводӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс критическӧя видзӧдігтыр юаліс сійӧ. — Ме локті тіян ордӧ Зитта Ренни тшӧктӧм серти.
Овод восьтіс кабинет ӧдзӧссӧ, ас водзвылас лэдзис старукаӧс, пырис сы бӧрся да топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, медым Бианка эз кыв налысь сёрнисӧ.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
А ӧ-ӧні висьталӧй меным, коді ті?
— Тайӧ абу тіян делӧ, коді ме сэтшӧмыс.
Ме локті висьтавны тіянлы, мый Зитта Ренни муніс тіян дорысь менам пикӧд.
— Тіян... пикӧд?
— Да, барин,
ті кӧ энӧ кужӧй кутны ассьыныд возлюбленнӧйнытӧ, то нинӧм норасьны, мый мукӧдъяс мырддисны сійӧс тіянлысь.
Менам пилӧн сӧнъясас визувтӧ вир, а оз ва сора йӧв.
Сійӧ романскӧй племялӧн пи.
— Сідзкӧ тэ цыганка?
Зитта, сідзкӧ, бӧр муніс аслас народ дорӧ?
Старука видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь: тайӧ христианаыслӧн оз тырмы, тыдалӧ, збойлуныс весиг сы вылӧ, медым скӧрмыны, кор найӧс дӧзмӧдӧны.
— Да не кольччыны жӧ сылы тіянкӧд!
Абу сэтшӧм сёйысь тіянӧс вӧчӧмаӧсь!
Миян нывбабаяс мукӧддырйи сетӧны асьнысӧ — челядьдырся капризъяс вӧсна, либӧ деньга вӧсна.
Но романскӧй вирыс, медбӧрын, бӧр вайӧдӧ найӧс романскӧй племя дорӧ.
Оводлӧн чужӧмыс важмоз вӧлі зумыш да спокойнӧй.
— Сійӧ муніс цыганскӧй таборкӧд али сӧмын тіян пикӧд?
Нывбаба вак-вакӧн серӧктіс.
— Онӧ-ӧ нин думайтӧй ті вӧтчыны сы бӧрся да бергӧдны сійӧс?
Вывті сёр!
Колӧ вӧлі водзджык думайтны.
— Ог, ме прӧстӧ кӧсъя тӧдны став правдасӧ, ті кӧ сӧмын висьталанныд меным сійӧс.
Старука лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Оз сулав видны мортӧс, коді сэтшӧм веськодьпырысь кывзӧ сылысь видчӧмсӧ.
— Но, сідзкӧ, со тіянлы правдаыс: Ренни аддзысьӧма менам пикӧд миртуй вылын сійӧ лунас, кор ті эновтӧмныд сійӧс, да заводитӧма сёрнитны сыкӧд миян наречие вылын.
Кор пиӧй казялӧма, мый сійӧ, аслас зэв мича паськӧм вылӧ видзӧдтӧг, сідзжӧ миян племяса, сійӧ влюбитчӧма сы вылӧ. Влюбитчӧма, кыдзи влюбитчӧны миян мужчинаяс, и вайӧдіс сійӧс миян станӧ.
А сійӧ, коньӧрушка, висьталіс миянлы аслас став шогъяс йылысь да бӧрдіс и сыркъяліс сідзи, мый сьӧлӧмыд муртса эз пот жальысла.
Ми бурӧдім сійӧс, кыдзи вермим, и медбӧрын сійӧ пӧрччис ассьыс зэв бур паськӧмсӧ, пасьтасис миян нывъяс моз да сӧгласитчис овны менам пикӧд кыдзи гӧтыр.
Пиӧй оз мӧд шуавны сылы: «ме ог радейт тіянӧс» да «ме занят мӧдторйӧн».
Кор нывбаба том, сылы колӧ мужчина, а кутшӧм нӧ ті мужчина?
Ті весиг он кужӧй окыштны мича нылӧс, кор сійӧ кутлӧ тіянӧс!
— Ті висьталінныд, — торкис сійӧс Овод, — мый локтінныд ме дорӧ сы тшӧктӧм серти.
— Да, ме нарошнӧ кольччи табор мунӧм бӧрын, медым висьтавны тіянлы сылысь кывъяссӧ.
Сійӧ тшӧктіс меным юӧртны, мый сылы мустӧммисны образованнӧй господа, кодъяслӧн вирыс сэтшӧм ньӧжйӧ визувтӧ сӧнъясас и кодъяс сэтшӧма радейтӧны вензьыны потӧм грӧш вӧсна, и мый сійӧ бӧр мунӧ аслас народ дінӧ да сылӧн свободнӧй олӧмӧ.
«Висьталӧй сылы, — шуис сійӧ, — мый ме нывбаба, мый ме радейтлі сійӧс, и сы вӧсна ме и эг кӧсйы кольччыны сылы наложница пыдди».
Сійӧ правильнӧ вӧчис, мый муніс.
Мед миян нывъяс нажӧвитӧны деньга асланыс мичлунӧн.
Таын омӧльыс нинӧм абу: та вылӧ и эм мичлуныс.
Но романскӧй нывбаба оз вермы радейтны тіян племяса мортӧс.
Овод чеччис.
— Тайӧ ставыс, мый сійӧ тшӧктіс висьтавны меным? — юаліс сійӧ. — Висьталӧй жӧ сылы, мый ме ошка сылысь поступоксӧ да надейтча, мый сійӧ лоӧ шуда.
Вот ставыс, мый ме кӧсйи сылы висьтавны.
Бура узьны!
Овод сулаліс вӧрзьытӧг, кытчӧдз сад дзиръяыс эз пӧдлась старука бӧрся. Сэки сійӧ пуксис креслӧӧ да тупкис кияснас чужӧмсӧ.
Ещӧ ӧтчыд пельбокӧ кучкӧм!
Збыльысь ӧмӧй сылы оз кольны вӧвлӧм гордостьыслысь, вӧвлӧм самоуважениеыслысь кӧть зэв ичӧтик лестуктор?
Ӧд сійӧ нуис нин ас вывтіыс став страданиеяссӧ, кутшӧмъясӧс сӧмын вермас нуны морт.
Сы сьӧлӧмлысь меддона юкӧнсӧ шыбитісны няйтӧ, а ветлысь-мунысьяс талялісны сійӧс кокъяснас.
Сы душаын эз вӧв места, кыті абу клеймитӧма кодлӧнкӧ зывӧктӧмӧн, кыті абу кырлӧдлӧма кодлӧнкӧ издевайтчӧмлӧн страшнӧй следъясӧн.
А ӧні и этійӧ цыганкаыс, кодӧс сійӧ босьтіс ас дінас миртуй вылысь, лэптӧма киас плеть, медым кучкыны сылы.
Ӧдзӧс дорын кыліс Шайтанлӧн нориника никсӧм, и Овод чеччис, медым лэдзны сійӧс.
Пон уськӧдчис кӧзяин дінас воддзамоз жӧ зэв радпырысь, но пыр жӧ казяліс мыйкӧ неладнӧӧс да рама водіс ковёр вылӧ Овод кок дінӧ и топӧдчис кӧдзыд нырнас сылӧн ки бердӧ.
Час мысти кильчӧ ӧдзӧс дорас матыстчис Джемма.
Сійӧ звӧнитіс, но сы звӧнитӧм вылӧ некод эз вочавидз.
Бианка казяліс, мый Овод оз лӧсьӧдчы ӧбедайтны, да петіс видлыны орчча керкаса кухаркаӧс.
Сійӧ эз игнав ӧдзӧссӧ да колис прихожӧяс дзузган би.
Джемма виччысьыштіс минута-мӧд, сэсся решитчис пырны да корсьлыны кӧзяинсӧ: Джеммалы колӧ вӧлі сёрнитыштны сыкӧд важнӧй выльторъяс йылысь, кодъясӧс сійӧ сӧмын на пӧлучитіс Байлейсянь.
Сійӧ таркӧдчыштіс кабинет ӧдзӧсӧ да кыліс Оводлысь гӧлӧс:
— Ті, Бианка, верманныд мунны.
Меным нинӧм оз ков.
Джемма видзчысигтыр восьтыштіс ӧдзӧссӧ.
Комнатаын вӧлі пемыд, но коридорын сулалысь лампасянь комната пӧперегыс уси паськыд югыд визь.
Сійӧ аддзис Оводӧс, коді ӧтнасӧн пукаліс морӧс вылас юрсӧ лэдзӧмӧн; сы кок дорын никыльтчӧмӧн узис пон.
— Тайӧ ме, — шуис Джемма.
Овод звирк чеччис.
— Джемма, Джемма!
О, сэтшӧма кӧсйи ме тіянӧс аддзӧдлыны!
И Джемма эз вевъяв шуны ни ӧти кыв, кыдзи Овод пидзӧсчанясис сы кок дорӧ да дзебис чужӧмсӧ платье складкаясас.
Оводлӧн тушаыс ставнас тіраліс-вӧрис, и тайӧ вӧлі синваысь страшнӧджык...
Чӧв олігтыр, вӧрзьӧдчытӧг сулаліс Джемма.
Сійӧ ӧд нинӧмӧн эз вермы отсавны сылы, нинӧмӧн!
Тайӧ вӧлі медся страшнӧйыс.
Сійӧ должен веськодьпырысь сулавны Оводкӧд орччӧн, пассивнӧя видзӧдны сылӧн шог вылӧ...
А ӧд кутшӧм радпырысь эськӧ сійӧ куліс, вермис кӧ мездыны Оводӧс страданиеясысь!
О, сійӧ кӧ эськӧ лысьтіс копыртчыны сы дорӧ, сывйыштны сійӧс, топӧдны аслас сьӧлӧм бердӧ, медым дорйыны Оводӧс, кӧть и аслас телӧӧн, сылы водзын грӧзитысь став несчастьеяссьыс!
Да, сэки сійӧ эськӧ бара лои сылы Артурӧн, и югыд би разӧдіс эськӧ сы олӧмысь став страшнӧй вуджӧръяссӧ.
Но оз, тайӧ оз вермы лоны!
Вермас ӧмӧй Артур коркӧ вунӧдны?
И эз ӧмӧй сійӧ ачыс йӧткышт Артурӧс адӧ, ачыс, аслас киӧн?
И позянлунъясӧн озыр здукыс воши пыр кежлӧ.
Овод тэрыба сувтіс, пуксис пызан дорӧ, тупкис синъяссӧ кинас да сэтшӧм ёна курччаліс вомдоръяссӧ, быттьӧ кӧсйис орӧдны найӧс.
Прӧйдитіс ещӧ некымын минута.
Овод лэптіс юрсӧ да спокойнӧй гӧлӧсӧн нин шуис:
— Прӧститӧй.
Ме тіянӧс, кажитчӧ, повзьӧді.
Джемма нюжӧдіс сылы кыкнан кисӧ.
— Ёртӧй менам, — шуис сійӧ, — миян дружбаным ӧмӧй эз на тырвыйӧ крепаммы ӧні, медым ті верминныд дӧверяйтны меным кӧть неуна?
Висьталӧй меным, мый тіянӧс сэтшӧма мучитӧ?
— О, тайӧ сӧмын менам личнӧй шог.
Мыйла меным мучитны сійӧн и тіянӧс?
— Кывзӧй менсьым, — шуис сійӧ Оводлысь кияссӧ кутӧм бӧрын, медым найӧ эз мӧдны тіравны. — Ме ачымӧс эг лэдзлы сёрнитны сы йылысь, мый йылысь менам эз вӧв правоыс сёрнитнысӧ.
Но ті асьныд асланыд бур воля кузяыд висьталінныд меным пӧшти ставсӧ.
Сідзкӧ, онӧ-ӧ дӧверитӧй ті меным, кыдзи чойлы, и сійӧ этшаниксӧ, мый коли висьтавтӧм на?
Энӧ пӧрччӧй асланыд чужӧмысь масканытӧ, ті кӧ аддзанныд таын утешение, но шыбитӧй сійӧс асланыд душа вылысь, шыбитӧй ас радиныд!
Овод ещӧ улӧджык копыртіс юрсӧ.
— Тіянлы ковмас лоны мекӧд терпеливӧйӧн, — шуис сійӧ. — Пола, мый этша радлун ваяс тіянлы татшӧм вок, кутшӧм ме.
Но ті кӧ эськӧ сӧмын тӧдінныд!..
Ме муртса эг йӧймы тайӧ бӧръя лунъясас.
Найӧ вӧліны менам южноамериканскӧй эпопеялӧн быттьӧ продолжениеӧн.
И ог тӧд нин мый вӧсна, но дьявӧлыс бара кутіс вермыны менӧ... — Гӧлӧсыс Оводлӧн ори.
— Сетӧй жӧ и меным ассьым пайӧс участвуйтны тіян страданиеясын, — вашнитіс Джемма.
Оводлӧн юрыс лэдзчысис Джемма ки вылӧ.
abu
КОЙМӦД ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Овод да Джемма олӧмын бӧръя вит недельыс лэбыштіс тӧвныр моз: найӧ век вӧлі занятӧсь напряжённӧй уджӧн.
Эз тырмыв ни кад, ни энергия, медым думыштлыны асланыс личнӧй делӧяс йылысь.
Оружиесӧ лючки-ладнӧ вуджӧдісны Папскӧй областьӧ контрабандистъяс.
Но коли вӧчтӧмӧн на ёна сьӧкыдджык да опаснӧйджык удж: горнӧй пещераясса да оврагъясса гуся складъясысь колӧ вӧлі нуны сійӧс некымын местнӧй центрӧ, а сэтысянь разӧдавны торъя сиктъясӧ.
Область пасьта жуисны шпионъяс.
Доминикино, кодлы Овод тшӧктіс дасьтыны боевӧй припасъяс, мӧдӧдӧма Флоренцияӧ гонецӧс — корис отсӧг либӧ жӧ нюжӧдны сроксӧ.
Овод сулаліс ас кыв вылас, медым уджсӧ вӧлі помалӧма кӧть мый, а июнь тӧлысь шӧр кежлӧ, и Доминикино воліс отчаяниеӧ;
омӧль туйяс кузя сьӧкыд транспортъяс вуджӧдӧм эз вӧв кокни уджӧн, а сэк жӧ ещӧ сійӧ сьӧктаммыліс сы вӧсна, мый век ковмис дзебсясьны шпионъясысь.
«Ме Сцилла да Харибда костын, — гижис сійӧ. — Ог лысьт нуӧдны уджсӧ вывті ӧдйӧ: пола, мый кутасны, и должен нуӧдны сійӧс не сэтшӧм ньӧжйӧ, быть кӧ колӧ вевъявны срок кежлӧ.
Сы вӧсна тіянлы ковмас либӧ ыстыны меным бур отсасьысьӧс, либӧ юӧртны венецианецъяслы, мый ми июль тӧлысся первой недельысь водзджык огӧ лоӧ дасьӧсь».
Доминикинолысь письмӧсӧ Овод нуис Джеммалы.
Джемма заводитіс лыддьыны, а Овод пуксис джоджӧ, кӧрис синкымъяссӧ да мӧдіс гӧн паныдыс малавны Джеммалысь каньсӧ.
— Омӧль делӧыс, — шуис Джемма. — Ӧдвакӧ миянлы удайтчас тшӧктыны виччысьны венецианецъяслы куим недель чӧж.
— Дерт, оз удайтчы.
Кутшӧм шогмытӧм мӧвп!
Доминикино д-д-должен вӧлі г-г-гӧгӧрвоны тайӧс.
Миянлы лоӧ ладмӧдчыны венецианецъяс дорӧ, а оз налы миян дорӧ.
— Оз позь век жӧ мыжавны и Доминикиноӧс: сійӧ, тыдалӧ, старайтчӧ мыйвынсьыс, но оз вермы вӧчны вермытӧмӧс...
— Да, мыжыс, дерт, тані абу сылӧн.
Став лёкыс сыын, мый сійӧ — ӧти морт, а абу кык.
Миянлы колӧ кӧть кык ответственнӧй морт: ӧтиыс — медым видзны склад, а мӧдыс — медым мӧдӧдавны транспорт.
Сійӧ дзик прав: сылы колӧ бур отсасьысь.
— Но кодӧс нӧ ми сетам сылы отсасьысь пыддиыс?
Флоренцияысь миянлы некодӧс ыстыны.
— Сідзкӧ, меным <ns>к-колӧ</ns> мунны аслым.
Джемма лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да, синкымъяссӧ муртса лэптыштӧмӧн, мӧдіс видзӧдны сы вылӧ.
— Оз, тайӧ оз туй.
Тайӧ вывті рискуйтана.
— Ковмас век жӧ рискуйтны, оз кӧ <ns>п-п-позь</ns> аддзыны мӧд петан туй.
— Колӧ аддзыны сійӧ мӧд петан туйсӧ — вот и ставыс.
Нинӧм и думайтны мунны тіянлы аслыныд.
Оводлӧн улыс парйыс упрямӧя чукыртчис.
— <ns>О-о-ог</ns> гӧгӧрво, мыйла нинӧм и думайтны?
— Ті гӧгӧрвоанныд, спокойнӧя кӧ мӧвпыштанныд кӧть ӧти минута.
Коли сӧмын на вит недель сэксянь, кыдзи ті татчӧ воинныд.
Полиция мыйкӧ казялӧма нин паломниккӧд историяысь и ӧні корсьысьӧ страна пасьта — зільӧ аддзыны везъяссӧ.
Ме тӧда, кутшӧм бура ті кужанныд вежлавны ассьыныд ортсыса виднытӧ; но энӧ вунӧдӧй, мыйта йӧз аддзылісны тіянӧс и кыдзи Диэгоӧс и кыдзи крестьянинӧс.
Да и некыдзи ті онӧ вермӧй дзебны и чотӧмтӧ, и чужӧмсьыд рана туйтӧ.
— Свет вылад мыйта <ns>к-к-колӧ</ns> чотысь йӧзыд.
— Да, но Романьяын абу нин сэтшӧм уна чотысь йӧзыд, кодъяслӧн чужӧмас сабляӧн кучкӧмысь рана туй, тіянлӧн кодь ранитчӧм шуйга ки, сэтшӧм мугов чужӧм да гӧлубӧй синъяс.
— Синъясыд лыд вылӧ оз босьтчыны: ме найӧс верма вежны белладоннаӧн.
— Ті онӧ вермӧй вежны мукӧдторсӧ.
Оз, оз, тадз оз позь вӧчны.
abu
Тіянӧс збыльысь арестуйтасны.
— Но <ns>к-к-кодкӧ</ns> да должен отсавны Доминикинолы!
— Бур отсӧг лоас, тіянӧс кӧ кутасны сэні татшӧм критическӧй минутаӧ.
Тіянӧс арестуйтӧм лоӧ ӧткодь став думыштӧмторсӧ провалитӧмкӧд.
Но Оводӧс убедитны эз вӧв кокни, спорыс налӧн нюжаліс дыр да эз вайӧд некутшӧм определённӧй решениеӧ.
Сӧмын ӧні Джемма заводитіс гӧгӧрвоны, кутшӧм уна вӧлӧма тайӧ мортыслӧн спокойнӧй упорствоыс.
Сёрниыс кӧ эськӧ муніс мыйкӧ ичӧтджыктор йылысь, Джемма, пӧжалуй, и сетчис эськӧ, медым не вензьыны весьшӧрӧ.
Но тайӧ вопросас сійӧ эз вермы сетчыны: практическӧй выгӧдаыс, кутшӧмӧс вермис вайны Оводлӧн ветлӧмыс, эз чинты опасностьсӧ.
Джемма ас кӧсйытӧгыс думыштіс, мый Оводлӧн мунны окотитӧмыс лои не сы мында коланлунсӧ вежӧртӧм вӧсна, мыйта опасность улӧ сюрны кӧсйӧм вӧсна.
Рискуйтны олӧмӧн сылы лоӧма привычкаӧн, тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи алкоголиклӧн вина ёна радейтӧм, и Джемма лыддис коланаӧн чорыда сулавны сылы паныд став татшӧм случайяс дырйиыс.
Кор Джемма гӧгӧрвоис, мый сылӧн став помкаясыс оз вермыны кусыньтны Оводлысь упрямӧй решимостьсӧ, сійӧ кутчысис аслас медбӧръя аргументӧ.
— Лоам жӧ честнӧйӧн, — шуис Джемма, — кутам шуавны вещьяссӧ асланыс настӧящӧй нимъясӧн.
Оз Доминикинолӧн сьӧкыдлунъясыс заставляйтны тіянӧс сэтшӧма вӧзйысьны ветлыны, а тіян эсійӧс... радейтӧмныд.
— Тайӧ абу збыль! — скӧрысь торкис Овод. — Сійӧ меным веськодь.
Меным всё равно, кӧть мед некор сійӧс сэсся эг и аддзыв! — Сійӧ друг ланьтіс, кор казяліс Джемма чужӧм вылысь, мый выдайтіс асьсӧ.
Налӧн синъясыс паныдасьлісны сутш кежлӧ; сэсся кыкнанныс лэдзисны синъяссӧ, но некоднанныс эз шуны нимсӧ, код йылысь найӧ думыштісны.
— Ме ог... ог Доминикиноӧс кӧсйы спаситны, — нурбыльтіс сійӧ медбӧрын, — но ме... ме гӧгӧрвоа, кутшӧм опасность грӧзитӧ став делӧыслы, некод кӧ оз во сэтчӧ отсӧг вылӧ.
Джемма эз веськӧд та вылӧ некутшӧм внимание да водзӧ висьталіс, быттьӧ сійӧс эз и торклыны:
— Опасность радейтӧм тойлалӧ тіянӧс тайӧ ветлӧм вылас.
Кор тіянӧс волнуйтӧ мыйкӧ, тіянлы колӧны опасностьяс, кыдзи висигӧн опиум.
— Ме эг корлы опиум, — скӧрыськодь шуис Овод, — тайӧ мукӧдъяс тшӧктісны, медым сетісны меным сійӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Мый лои, Кэтти?
Кодкӧ локтіс?
Ме занят и ог принимайт.
— Со, барыня, мисс Райт ыстӧма посыльнӧйыскӧд.
Зэв бура печатайтӧм пакетын вӧлі Папскӧй областьса маркаа письмӧ, кодӧс мӧдӧдӧма мисс Райт ним вылӧ, но мисс Райт абу восьтылӧма письмӧсӧ.
Школа кузя важся тӧдсаясыс Джеммалӧн век на олісны Флоренцияын, и торъя важнӧй письмӧяссӧ частӧ ыставлісны видзчысьӧм могысь налӧн адресъяс вылӧ.
— Микелелӧн тайӧ условнӧй пас, — шуис Джемма письмӧсӧ тэрмасигтыр лыддьӧм бӧрын, кӧні юӧртсисны Апенниныын ӧти пансионлӧн гожся донъяс, да, страница пельӧсысь кык чернила пятна вылӧ индігмоз, водзӧ висьталіс: — Юӧрсӧ гижӧма химическӧй чернилаӧн.
Реактивыс письменнӧй пызан йӧрын — коймӧдас.
Да, да, тайӧ сійӧ и эм.
Овод пуктіс письмӧсӧ пызан вылӧ да страницаяссӧ визьйӧдліс вӧсньыдик кисточкаӧн.
Кор бумага вылас югыдлӧз строчкаӧн кутіс тӧдчыны письмӧлӧн настӧящӧй содержаниеыс, сійӧ лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да гораа серӧктіс.
— Мый лои? — тэрыба юаліс Джемма.
Овод нюжӧдіс сылы письмӧсӧ.
«Доминикиноӧс арестуйтӧма.
Локтӧй пырысь-пыр жӧ».
Джемма пуксис письмӧсӧ кисьыс пуктытӧг да видзӧдліс Овод вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн, кодъясын эз тӧдчы некутшӧм надея.
— Но, мый нӧ, — шуис Овод нюркйӧдлана, небыд гӧлӧсӧн, — ӧні тіянлы гӧгӧрвоана, мый ме должен мунны?
— Да, думайта, мый долженӧсь, — ышловзигтыр вочавидзис сійӧ. — Ме должен жӧ.
Овод тэрыба видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті долженӧсь?
Но...
— Тӧдӧмысь, должен.
Дерт, зэв абу лӧсьыд, мый татчӧ, Флоренцияӧ, некод оз коль, но ӧні тайӧ ставыс абу важнӧ: главнӧйыс — мед вӧлі лишнӧй пара ки сэні, места вылын.
— Да сэтысь мыйта колӧ киыд сюрас.
— Сӧмын оз сэтшӧм йӧз, кутшӧмъяс миянлы колӧны, кодъяслы позьӧ ньӧти падъявтӧг дӧверяйтны.
Ті асьныд муртса на шуинныд, мый сэні колӧны, этшавылӧ, кык ответственнӧй работник.
Доминикино кӧ эз вермы ӧтнас справитчыны аслас уджӧн, то ті некыдз нин онӧ справитчӧй.
Кор мортӧс сэтшӧм ёна компрометируйтӧма, кыдзи тіянӧс, то конспиративнӧй удж — сійӧ сылы препятствиеяс вомӧн верзьӧмӧн чеччалӧм кодь.
И сылы, сідзкӧ, торъя ёна колӧ отсасьысь. Ёнджыка мукӧдлы дорысь серти.
Ті думайтінныд, мый работникъяс лоӧны: ті да Доминикино, а ӧні лоам — ті да ме.
Овод думыштчис.
— Да, ті правӧсь, — медбӧрти шуис сійӧ, — миянлы кыкнаннымлы колӧ мунны, и кымын регыдджык, сымын бурджык.
Но миянлы оз позь мунны ӧтлаын.
Ме кӧ муна талун рыт, то ті верминныд эськӧ, пӧжалуй, мунны аски ӧбед бӧрын дилижансӧн.
— Кытчӧ нӧ меным муннысӧ?
— Та йылысь колӧ сёрнитчыны.
Меным медбур мунны веськыда Фаэнцыӧдз.
Ме кӧ талун пета сёрӧн рытнас, ме муна Бурго-Сан-Лоренцоӧ. Контрабандистъяс отсӧгӧн сэні ме пасьтала мӧд паськӧм да пыр жӧ муна водзӧ.
Джемма тревожитчӧмпырысь кӧрис синкымъяссӧ. — Ог тӧд, кыдзи эськӧ тайӧс вӧчны мӧдног, — шуис сійӧ. — Но зэв нин опаснӧ тіянлы мунны татысь сэтшӧм тэрмасьӧмӧн; да и шуны кӧ костюм корсьӧм йылысь... Позьӧ-ӧ надейтчыны та кузя контрабандистъяс вылӧ?
Тіянлы колӧ вӧлі эськӧ кӧть куим лун, медым мунны кытшлӧдлӧмӧн да вевъявны дзугны ассьыд следъястӧ граница дорӧ вотӧдз.
— Границаыс буретш абу опаснӧй, — нюмъялігтыр вочавидзис Овод. — Менӧ вермасны кутны ещӧ водзынджык, но оз дзик граница дорын.
Гӧраясын меным сэтшӧм жӧ абу опаснӧ, кыдзи и тані.
Апенниныын менӧ оз вузав ни ӧти контрабандист.
А вот кыдзи ті вуджанныд граница вомӧныс, тайӧс ме дзик ог тӧд.
— О, тайӧ абу сьӧкыд!
Ме босьта Луиза Райтлысь паспортсӧ да муна катайтчыштны.
Романьяын менӧ некод оз тӧд, а тіянӧс — быд шпион.
— И быд контрабандист.
abu
Джемма видзӧдліс часі вылас.
— Кык да джын.
Миян распоряжениеын кольӧ ӧбедбӧрса став кадыс да рытыс.
— Ме бурджык ӧні жӧ муна гортӧ да ставсӧ лӧсьӧда. Сэсся корся бур вӧв.
Ме, сідзкӧ, татысянь муна Сан-Лоренцоӧ.
Тадз озджык ло опаснӧ.
— Но абу дзик безопаснӧ медавны вӧв.
Сылӧн кӧзяиныс...
— Ме и ог кут медавны.
Меным сійӧс сетлас ӧти морт, код вылӧ позьӧ веритчыны.
Сійӧ меным и водзті вӧчлывліс бурторъяс.
А кык недель мысти пастухыс бӧр вайӧдас сійӧс.
Сідзкӧ, ме татчӧ воа час витын либӧ вит да джынйын.
А ті эськӧ тайӧ каднас ветлінныд корсьны Мартиниӧс да объяснитінныд сылы ставсӧ.
— Мартиниӧс! — Сійӧ чуймӧмӧн бергӧдчис Оводлань.
— Да.
Миянлы лоӧ висьтасьны сылы.
Ті кӧ сӧмын онӧ аддзӧй мӧд петан туй.
— Ме ог дзик гӧгӧрво, мый ті кӧсъянныд шуны.
— Миянлы тані колӧ имеитны мортӧс сійӧ случай кежлӧ, лоӧны кӧ кутшӧмкӧ сьӧкыдлунъяс.
А став татчӧс компанияысь ме медся ёна дӧверяйта Мартинилы.
Риккардо сідзжӧ, дерт, вӧчис эськӧ миянлы ставсӧ, мый сысянь зависитӧ, но Мартини надежнӧйджык.
Ті, колӧ шуны, тӧданныд сійӧс бурджыка ме дорысь.
Решайтӧй.
— Ме ньӧти ог падъяв ни сы кузя, мый Мартини кужӧ уджавны, ни сы кузя, мый сы вылӧ позьӧ тырвыйӧ надейтчыны.
Думайта сідзжӧ, мый сійӧ, тӧдӧмысь, сӧгласитчас сетны миянлы быдпӧлӧс отсӧг.
Но...
Овод пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис.
— Джемма, думыштлӧй асьныд, мый тіян бур ёртныд оз шыӧдчыв тіян дорӧ отсӧгла сьӧкыд здукъясӧ сӧмын сы вӧсна, мый полӧ дойдны тіянлысь сьӧлӧмтӧ?
Мый эськӧ ті думыштінныд та йылысь?
Шуинныд энӧ эськӧ ті, мый сійӧ видзӧдӧ тіян вылӧ бура?
abu
— Но, мый нӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Джемма, — ме пыр жӧ мӧдӧдла сы ордӧ Кэттиӧс, медым корас сійӧс татчӧ.
А сэк кості ветла Луиза ордӧ паспортла:
сійӧ кӧсйысьліс сетлыны меным сійӧс, кор кӧть эз ковмы меным паспортыс.
А кыдзи деньга кузя?
Оз-ӧ ков босьтыштны меным мыйтакӧ банкысь?
— Оз ков, энӧ воштӧй та вылӧ кад.
Менам ӧні тырмымӧн, медым овны первой кадас.
А сэсся, кор менам ставыс бырас, кутам овны тіян деньга вылӧ.
Аддзысям, сідзкӧ, вит да джынйын.
Ме, дерт, гортсьыд суа тіянӧс?
— О, да.
Ме воа ёна водзджык.
Овод локтіс квайт часын. Джемма да Мартини пукалісны ӧтлаын терраса вылын.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый налӧн вӧлӧма сьӧкыд сёрни.
Волнуйтчӧмлӧн следъясыс кыкнанныслӧн тӧдчисны чужӧм выланыс.
Мартини вӧлі вывті зумыш да чӧв оліс.
— Тіян ставыс нин дась? — юрсӧ кыпӧдігмоз юаліс Джемма.
— Да, и вайи тіянлы туй вылад деньга.
Менам вӧлӧй кутас виччысьны менӧ Понте Россо застава дорын час войын.
— Абу-ӧ тайӧ вывті сёр?
Ӧд тіянлы колӧ веськавны Сан-Лоренцоӧ югдытӧдз, йӧз чеччытӧдзыс.
— Ме и веськала.
Вӧлыс бур, а меным абу окота мунны сідзи, медым кодкӧ казяліс менсьым мунӧмӧс.
Ме сэсся ог нин ветлы гортӧ.
Шпион дежуритӧ сэні, менам ӧдзӧс дорын, думайтӧ, мый ме гортын.
— Кыдз нӧ тіянлы удайтчис петны казявтӧг?
— Ме петі кухня ӧшиньӧд да веськалі керкасайса садйӧ, а сэсся стена вомӧн вуджи соседлӧн фруктӧвӧй садйӧ.
Сы вӧсна ме сэтшӧма и сёрми.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ гусьӧн пышйыны шпионысь.
Вӧвлӧн кӧзяиныс мӧдас пукавны менам кабинетын рытывбыд.
Кор сійӧ ӧзтас лампа, шпион аддзас ӧшиньысь би югӧр да штора вылысь морт мыгӧрлысь вуджӧр да гӧгӧрвоас, мый ме пукала талун рыт гортын да гижа.
— Ті, сідзкӧ, кольччанныд татчӧ, кытчӧдз оз во застава дорӧ мунан кад?
— Да.
Сідз гӧгӧрвоана, ме ог кӧсйы, медым менӧ талун аддзылісны ывлаысь.
Он-ӧ кӧсйӧй куритны сигара, Мартини?
Ме тӧда, мый синьора Болла оз вомав куритчӧмысь.
— Да кӧть эськӧ и вомалі, но ме тані всё равно ог ло.
Меным колӧ петны кухняӧ да отсавны Кэттилы гӧтӧвитны ӧбед.
Кор Джемма петіс, Мартини чеччис да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, кутіс ветлӧдлыны комнатаӧдыс.
Овод чӧв олігтыр куритчис да видзӧдіс ӧшиньӧд улича вылӧ, кӧні буситіс-зэрис да вӧлі руакодь.
— Риварес! — веськыда Овод водзӧ сувтӧмӧн, но джоджас видзӧдіг шуис Мартини. — Кутшӧм делӧӧ ті кӧсъянныд кыскыны сійӧс?
Овод босьтіс вомсьыс сигара да пуркнитіс-лэдзис тшынсӧ.
— Сійӧ ачыс ас кузяыс решитіс, — шуис Овод. — Сійӧс некод нинӧм эз тшӧкты вӧчны мырдӧн.
— Да, да, ме тӧда.
Но висьталӧй меным...
Сійӧ чӧв ланьтіс.
— Ме висьтала ставсӧ, мый верма.
— Но, вай висьталӧй...
Ме омӧля тӧда гӧраясса тіян делӧяслысь подробностьяссӧ — висьталӧй меным, кутас-ӧ грӧзитны сылы серьёзнӧй опасность?
— Ті кӧсъянныд тӧдны правда?
— Дерт ӧд.
— Но, сідзкӧ — да.
Мартини бергӧдчис да бара кутіс ветлӧдлыны пельӧсысь пельӧсӧ.
Сэсся бара сувтіс.
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь ещӧ ӧтитор.
Верманныд, дерт, не ӧтвечайтны, но ӧтветитанныд кӧ, то веськыда.
Ті радейтанныд сійӧс?
Овод тӧждысьӧмпырысь пыркнитіс сигара пӧимсӧ, сэсся чӧв олігтыр водзӧ мӧдіс куритчыны.
— Должен-ӧ ме гӧгӧрвоны, мый ті онӧ кӧсйӧй ӧтветитны меным?
— Абу сідз, но менам, думайта, эм право тӧдны, мыйла ті менсьым та йылысь юаланныд?
— Мыйла?
Господи, боже мой!
Да збыльысь ӧмӧй ті асьныд онӧ гӧгӧрвоӧй мыйла?
— А, со мый! — Сійӧ пуктіс ассьыс сигарасӧ бокӧ да сюся видзӧдліс Мартинилы синъясас. — Да, — небыдик гӧлӧсӧн ньӧжйӧник шуис сійӧ медбӧрын, — ме радейта сійӧс.
Но энӧ думайтӧй, мый ме лӧсьӧдча объяснитчыны сылы радейтӧмын да мучитны сійӧс аслам признаниеясӧн.
Ме прӧстӧ...
Сійӧ муртса кывмӧн мӧдіс вашкӧдны.
Мартини локтіс матӧджык.
— Ті прӧстӧ...
— Прӧстӧ кула.
Сійӧ видзӧдіс ас водзладорас кӧдзыд, вӧрзьытӧм синъясӧн, быттьӧкӧ вӧлі кулӧма нин.
Сэсся бара заводитіс сёрнитны кутшӧмкӧ тешкодь гӧлӧсӧн:
— Абу ни ӧти чир надея, мый ме коля ловйӧн: но тіянлы нинӧмла шызьӧдны сійӧс тайӧн кадысь водзджык.
Менам местаын кӧ кодкӧ вӧлі мӧд, сылы грӧзитіс эськӧ татшӧм жӧ опасность.
Джемма тӧдӧ тайӧс сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и ме.
Но контрабандистъяс вӧчасны ставсӧ, медым сійӧ эз веськав опасностьӧ.
Найӧ шань йӧз, кӧть неуна и грубӧйкодьӧсь.
А менам сьыліӧй важӧн нин петляын, и, кор ме вуджа граница, ме зэлӧда петлясӧ.
— Риварес, мый ті кӧсъянныд тайӧн шуны?
Делӧыс, дерт, опаснӧй, торйӧн нин тіянлы, — тайӧс ме гӧгӧрвоа,
но ӧд ті энӧ ӧтчыдысь нин вуджлӧй граница и век лючки-ладнӧ.
— Ӧнӧдз — да, но тайӧ пӧрйӧ менӧ кутасны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Кывзӧй, Риварес.
abu
Татшӧм думъясӧн тіянлы оз позь мунны.
Медся вернӧй способ сюрны — сійӧ мунны эскӧмӧн, мый сюран.
abu
Вай, ме муна тіян пыдди.
Ме верма вӧчны став практическӧй уджсӧ, кутшӧмӧс ковмас, а ті верманныд ыстыны асланыд другъяслы объяснениеа письмӧ...
— И лэдзны тіянӧс вины ас пыдди?
Тайӧ тӧлка эськӧ вӧлі!
— О, менӧ ӧдвакӧ виасны.
Найӧ омӧльджыка менӧ тӧдӧны тіянӧс дорысь.
Да и весиг ме кӧ и...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и Овод сюся видзӧдліс сы вылӧ.
Мартинилӧн киыс лётмуні.
— Джеммалы, тӧдӧмысь, эз сэтшӧм сьӧкыд эськӧ вӧв воштыны менӧ, — шуис сійӧ зэв прӧстӧя. — Да и сэтчӧ жӧ, Риварес, тайӧ делӧыс общественнӧй, и сы вылӧ колӧ видзӧдны пӧльза боксяньыс — медся уна йӧзлы медся ыджыд выгӧда боксянь.
Тіян «предельнӧй полезностьныд» — тадзи ӧд, кажитчӧ, шуӧны тайӧс экономистъяс? — вылынджык меысь.
Ме тырмымӧн тӧлка, медым гӧгӧрвоны тайӧс, кӧть менам абуӧсь некутшӧм торъя помкаяс радейтны тіянӧс.
Ме дорысь ті ыджыдджык величина;
ме ньӧти ог эскы, мый ті бурджыкӧсь меысь, но ті ыджыдджыкӧсь, и тіян кулӧмныд вӧлі эськӧ ёна тӧдчанаджык воштӧмӧн менам кулӧм дорысь.
Тайӧс ставсӧ сійӧ висьталіс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сёрниыс муніс биржа вылын акцияяслӧн донъяс йылысь.
Овод дрӧгнитіс, быттьӧ йирмӧгысь, да видзӧдліс сы вылӧ.
abu
abu
abu
— Ми тіянкӧд, Мартини, больгам нинӧмабусӧ.
— Ті, кыв шутӧг, нинӧмабусӧ висьтавланныд, — зумыша шуис Мартини.
— Да и ті сідзжӧ.
Ен могысьӧн, огӧ кутӧй сӧмын увлекайтчыны романтическӧй самопожертвованиеӧн, кыдзи Дон-Карлос да маркиз Поза.
Ми тіянкӧд олам дас ӧкмысӧд нэмын, и смерть кӧ — делӧ, мыйӧ меным колӧ босьтчыны, то ковмас кувны.
— А менам делӧӧй кӧ — олӧм, то меным ковмас овны.
Нинӧм он вӧч...
Шуда морт ті, Риварес!
— Да, — лаконическӧя сӧгласитчис Овод. — Меным век везитліс.
Некымын минута найӧ чӧв олігтыр куритчисны, сэсся подробнӧя мӧдісны сёрнитны Оводлӧн да Джеммалӧн мунӧм йылысь.
abu
Ӧбед бӧрын куимнанныс панісны делӧвӧй сёрни: колӧ вӧлі условитчыны став важнӧй пунктъяс йылысь.
Кор кучкаліс дас ӧти час, Мартини чеччис да босьтіс шляпасӧ.
— Ме ветла гортӧ да вая тіянлы, Риварес, ассьым дорожнӧй плащӧс.
Тайӧ паськӧмнас тіянӧс ёна сьӧкыдджык лоӧ тӧдмавны тіян кокни костюмнад дорысь.
Кӧсъя тшӧтш видзӧдлыны, медым лоны тырвыйӧ увереннӧйӧн, мый керка дорын оз шӧйтны шпионъяс.
— Ті ветланныд мекӧд заставаӧдз?
— Да.
Нёль синмыд надежнӧйджык кыксьыд, миян бӧрся кӧ кодкӧ мӧдас вӧтчыны.
Ме локта дас кык гӧгӧрын.
Энӧ жӧ мунӧй метӧг.
Ме лучшӧ босьта ключтӧ, Джемма, медым некодӧс не садьмӧдны.
Джемма сюся видзӧдліс сылы чужӧмас да гӧгӧрвоис, мый сійӧ нарошнӧ думыштіс тайӧ помкасӧ, медым кольны найӧс аскежаныс.
— Ми тіянкӧд сёрнитыштам на аски, — шуис Джемма. — Кадыс тырмас асывнас, кор менам лоӧ лӧсьӧдчӧма туйӧ.
— О, да! Кадыс лоӧ лишавмӧн.
Риварес, кӧсйи ещӧ сетны тіянлы кык-куим вопрос, но да сёрнитыштам заставаӧ мунігӧн.
Джемма, лэдзӧй жӧ узьны Кэттиӧс и сёрнитӧй кыдз позьӧ ньӧжйӧджык.
Но, аддзысьлытӧдз, дас кык часӧдз.
Сійӧ неуна довкнитыштіс налы юрнас да нюмъялігтыр петіс комнатасьыс. Сэсся гораа пӧдлаліс кильчӧ ӧдзӧссӧ, медым кывлісны соседъясыс, мый синьора Боллалӧн гӧстьясыс мунісны.
Джемма петіс кухняӧ, медым ыстыны Кэттиӧс узьны, да бӧр локтіс, поднос вылын вайис сьӧд кофе.
— Онӧ-ӧ недыр кежлӧ кӧсйӧй водыштлыны? — шуис Джемма. — Ӧд тіянлы оз удайтчы узьны тавой.
— Ті ӧшибайтчанныд.
Ме узьышта Сан-Лоренцоын, пока кутасны корсьны меным костюм.
— Но, сідзкӧ, юӧй кофе чашка.
Энлӧ, ме тіянлы вая бисквитъяс.
Джемма пидзӧсчанясис, медым босьтны найӧс буфетысь, улыс полка вылысь. Овод копыртчис сы пельпом весьтӧ.
— Мый тіян сэні сэтшӧмыс?
Шоколаднӧй кампетъяс да английскӧй карамель!
О, да ӧд тайӧ королевскӧй роскошь!
Джемма видзӧдліс сы вылӧ да муртса нюммуныштіс сылӧн радлана гӧлӧслы.
— Ті радейтанныд жӧ юмовторъяссӧ?
Ме век видза найӧс Чезарелы.
Сійӧ чиктылӧ кага моз быдпӧлӧс чӧсмасянторлы.
— <ns>З-збыльысь</ns>?
Но, сідзкӧ ті сылы ньӧбӧй аски выльӧс, а тайӧс ме босьта сьӧрысь.
Ме пукта карамельсӧ зептӧ, и сійӧ вознаградитас менӧ олӧмын став воштӧм радлунъясысь.
Ме <ns>н-н-надейтча</ns>, мый найӧ сетасны меным нёнялыштны карамельсӧ сійӧ лунас, кор кутасны нуӧдны менӧ казнь вылӧ.
— Энлӧ, ме корсьла тіян карамельяслы ичӧтик кӧрӧбка. Найӧ сэтшӧма сибдалӧны.
Пуктыны и шоколаднӧй кампетъяссӧ?
— Оз ков, найӧс ме кӧсъя сёйны ӧні тіянкӧд?
— Ме ог радейт шоколадтӧ.
Локтӧй жӧ, пуксьӧй, кыдзи вежӧра морт.
Зэв вермас лоны, мый миянлы оз нин сюрлы мӧд случай сёрнитыштны спокойнӧя сыӧдз, кор миян пӧвстысь ӧтинымӧс лоӧ виӧма да...
— Сійӧ <ns>оз-з-з</ns> радейт шоколад, — ньӧжйӧник нурбыльтіс Овод. — Лоӧ сёйны ӧтнамлы.
Тайӧ ӧд быттьӧ казнь водзвылын ужын, збыль ӧд?
Талун ті долженӧсь пӧртны олӧмӧ менсьым став капризъясӧс.
Медводз ме кӧсъя, медым ті пуксинныд тайӧ креслӧас, а сы вӧсна, мый ті шуинныд, мый меным позьӧ водыштлыны, то ме вода со татчӧ.
Тайӧ лоӧ вывті лӧсьыд.
Овод водіс сы кок улӧ ковёр вылӧ, кыпӧдчыштіс гырддза йылас да кутіс видзӧдны сылы чужӧмас.
— Кутшӧм ті бледӧсь!
Тайӧ сы вӧсна, мый олӧм вылӧ видзӧданныд серьёзнӧя да онӧ радейтӧй шоколад.
— Да лоӧй жӧ серьёзнӧйӧн кӧть вит минута!
Ӧд делӧыс мунӧ олӧм да кулӧм йылысь.
— Весиг и вит минута ог кӧсйы лоны серьёзнӧйӧн, менам другӧй.
Ни олӧм, ни кулӧм оз сулавны сы дон.
Сійӧ кутіс Джеммалысь кыкнан кисӧ да малаліс найӧс чунь помъяснас.
— Энӧ видзӧдӧй сэтшӧм сурова, кыдзи Минерва*.
Ещӧ здук, и ме бӧрддза, а тіянлы ме лоа жаль.
Кӧсйи эськӧ, медым ті ещӧ ӧтчыд нюммунінныд асланыд чудеснӧй нюмӧн.
Но, но, энӧ видчӧй, менам мусаӧй.
Вайӧ сёямӧй миянлысь бисквитъяс ӧтлаын, кыдзи кык бур челядь, и огӧ мӧдӧ та дырйи пинясьны — ӧд аски ковмас кувны.
Овод босьтіс тарелка вылысь юмов бисквит да чегис сійӧс кык ӧткодь юкӧн вылӧ, сакарнӧй украшениесӧ зілис чегны дзик шӧрӧдыс.
— Мед тайӧ лоӧ миянлы даръясьӧмӧн, кыдзи овлывлӧ бур йӧзлӧн вичкоын.
abu
И миянлы колӧ <ns>ю-н-н-ны</ns> вина <ns>ӧт-т-ти</ns> стӧканысь — да, да, вот тадзи.
abu
Джемма сувтӧдіс стӧкан.
— Дугдӧй, — шуис Джемма, и сы гӧлӧсын кыліс бӧрдӧм.
Овод видзӧдліс сы вылӧ да бара кутіс сылысь кияссӧ.
— Но, тырмас, тырмас.
Ӧні вай пукыштам спокойнӧя.
Кор миян пӧвстысь ӧтиыс кулас, мӧдыс казьтыштас тайӧ минутаяссӧ.
Вунӧдам тайӧ шума мир йывсьыс, коді пель сьӧдмытӧдз ызгис миянлы, да мӧдӧдчам ки-на-ки асланым туйӧд.
Мунам смертьлӧн гуся подземельеясӧ да кутам куйлыны сэні дзоридзалысь макъяс пӧвстын.
Ньӧжйӧджык!
Кутам пукавны чӧла-чӧла.
Сійӧ пуктіс юрсӧ Джеммалы пидзӧсъяс вылас, сайӧдіс чужӧмсӧ.
Джемма эз шу кыв ни джын, копыртчис сы весьтӧ да пуктіс кисӧ сылы юр вылас.
Кадыс муніс, минута бӧрся минута котӧртісны некор бергӧдчывтӧм вылӧ, а найӧ век пукалісны чӧв олігтыр, вӧрзьӧдчывтӧг.
— Менам другӧй, пӧшти дас кык час нин, — медбӧрын шуис Джемма.
Овод лэптіс юрсӧ. — Миянлы колис сӧмын некымын минута.
Мартини пырысь-пыр локтас.
Гашкӧ, ми сэсся некор нин огӧ аддзысьлӧй.
Неужели тіянлы нинӧм меным висьтавны?
Овод ньӧжйӧник чеччис да муніс комната мӧдар помас.
Минута дыра кыкнанныс чӧв олісны.
— Ме должен висьтавны тіянлы со мый, — муртса кывмӧн заводитіс Овод, — висьтавны тіянлы... со мый...
Овод ланьтіс да пуксис ӧшинь дорӧ, чужӧмсӧ тупкис кияснас.
— Уна жӧ кад тіянлы ковмис, медым, медбӧрын, жалитыштны менӧ, — раминика шуис Джемма.
— Ме и ачым эг уна аддзыв жалитӧмсӧ.
Ме думайтлі первойсӧ, мый тіянлы всё равно.
— Тайӧс ӧні ті онӧ думайтӧй?
Минута кымын Джемма виччысис сысянь ӧтвет, сэсся муніс сы дінӧ да сувтіс орччӧн.
— Висьталӧй меным веськыда, — вашнитіс Джемма. — Думыштлӧй: тіянӧс кӧ виасны, а менӧ оз, то меным ковмас овны нэм чӧж да сідзи и не тӧдмавны... сідзи и не тӧдмавны навернӧ...
Овод босьтіс сылысь кияссӧ да ёна топӧдіс найӧс.
— Менӧ кӧ виасны...
Тӧданныд, кор ме муні Южнӧй Америкаӧ...
Ак, со и Мартини!
Овод дрӧгнитіс, звирк чеччис да гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
Мартини чышкаліс сапӧгсӧ ковёрӧ.
— Стӧча, ни ӧти <ns>м-м-минута</ns> сёрмытӧг! Кыдзи и век!
Ті <ns>л-л-ловъя</ns> хронометр, Мартини.
Тайӧ и эм <ns>д-д-дорожнӧй</ns> плащыд?
— Да, сэні ещӧ мыйсюрӧ эм.
Ме ставсӧ тайӧс зіли вайны косӧн, но зэрӧ ведра дорысь моз.
Пола, мый зэв омӧль тіянлы лоӧ муннытӧ.
— О, тайӧ нинӧм.
Уличаыс прӧст?
— Да.
Став шпионъясыс, тыдалӧ, мунӧмаӧсь узьны.
Тайӧ и абу дивӧ татшӧм лёк поводдя дырйи.
Джемма, тайӧ кофе?
Зэр улӧ петтӧдз сылы эськӧ колӧ юны мыйкӧ пӧсьӧс, а не то сійӧ прӧстудитчас.
— Тайӧ сьӧд кофе.
Сійӧ крепыд.
Ме петала пузьӧда йӧв.
Джемма петіс кухняӧ, мурч-курччис пиньяссӧ да ёна топӧдіс кияссӧ, медым кутчысьны гораа бӧрддзӧмысь.
Кор сійӧ бӧр пырис, Овод вӧлі плаща нин да кӧртавліс кучик гетрысӧ, кодӧс вайӧма Мартини.
Овод сувтсӧн юис кофе чашка да босьтіс киас туйын новлан паськыд дора шляпа.
— Кад, буракӧ, мӧдӧдчыны, Мартини.
Заставаӧ мӧдӧдчытӧдз ми неуна кытшлалыштам.
Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй, синьора.
Ме аддзыся тіянкӧд пекничаӧ Форлиын, нинӧм кӧ, дерт, торъяыс оз ло.
Энлӧ ӧти здук: вот тіянлы адрес.
Сійӧ нетшыштіс аслас записнӧй книжкаысь листок да гижис сэтчӧ карандашӧн некымын кыв.
— Адресыс менам эм, — вочавидзис Джемма спокойнӧй гӧлӧсӧн.
— Эм-м-м нин?
Но, всё равно, босьтӧй и тайӧс, гашкӧ, ковмас.
Мунам, Мартини.
Ньӧжйӧджык.
Оз ков, медым ӧдзӧсыс дзуртіс.
Найӧ видзчысигтыр лэччисны поскӧд.
Кор на бӧрся кильчӧ ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис, Джемма пырис комнатаас да ас тӧдлытӧгыс паськӧдіс бумагасӧ, кодӧс сылы сетіс Овод.
Адрес увдорас вӧлі гижӧма:
«Ме тіянлы ставсӧ висьтала аддзысьлігӧн».
МӦД ГЛАВА
Бризигеллаын вӧлі базар лун.
Матысса сиктъясысь да грездъясысь воӧмаӧсь крестьяна — коді вайӧма гортса пӧткаӧс да порсьясӧс, коді йӧв да рысь, коді скӧт стадаяс.
Уна йӧз жуисны ӧтарӧ-мӧдарӧ базарнӧй площадь вывті, сералісны, шмонитісны, донъясисны тӧргуйтысьяскӧд, кодъяс вузавлісны донтӧм преникъяс, кос виннӧй ягӧдъяс да семечки.
Гожъялӧм, кӧмтӧм детинкаяс куйлісны кымыньӧн мостовӧй вылын пӧсь шонді югӧр улын, а налӧн мамъясныс, кольк да вый тыра кӧрзинаясаӧсь, пуксялӧмаӧсь пуяс улӧ.
Монтанелли петіс площадь вылӧ сины народлы «бур асыв».
Крестьянакӧд сёрнитігтыр Монтанелли ньӧжйӧник муніс водзӧ.
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны ызгысь челядь, кодъяс мыччалісны сылы нӧрысъяс вылысь нетшкӧм ирисъяслысь, гӧрд макъяслысь да нежнӧй еджыд нарциссъяслысь зэв гырысь букетъяс.
Монтанелли ёна радейтіс дикӧй цветъяс, и йӧз лыддисны сійӧс та вӧсна зэв мудрӧй мортӧн.
Сы местаын кӧ мӧд кутіс тыртны ассьыс керкасӧ турунъясӧн да быдмӧгъясӧн, сы вылын эськӧ, навернӧ, мӧдісны серавны, но «святӧй кардинал» вермис разрешитны аслыс некымын прӧстӧй аслыссяматор.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кор сійӧ воис аслас дворецӧ, базар воссис.
Лӧз блузаа чотысь морт, кодлӧн шуйга банбокас тӧдчис рана туй да кузь сук сьӧд юрсиыс лэччӧма синъяс вылас, матыстчис ӧти барак дорӧ да, итальянскӧй кыв вылын лёкногӧн сёрнитігтыр, корис лимонад.
— Ті, тыдалӧ, абу татчӧс, — лимонадсӧ кисьтігӧн да тӧдтӧм морт вылӧ сюся видзӧдіг шуис нывбаба.
— Абу.
Ме Корсикаысь.
— Небось, удж корсянныд?
— Да.
Ӧні ӧд регыд турун пуктан кад.
Ӧти господин — Равенна дорын сылӧн аслас ферма — колян лунъясӧ воліс Бастияӧ да висьталіс меным, мый Равенна дорын уджыс уна.
— Ен мед отсалас, ен мед отсалас тіянлы инасьны; сӧмын кадыс тайӧ местаясас ӧні сьӧкыд.
— А Корсикаын, тьӧткаӧй, и таысь лёкджык.
Миянлы, гӧль йӧзлы, веськыда лоӧ тшыглы кувны.
— Ті ӧтнанныд сэтысь воинныд?
— Эг ӧтнам, ёрткӧд.
Со эсыкӧд, гӧрд дӧрӧмаыскӧд.
Эй, Паоло!
Кор кыліс, мый сійӧс чуксалӧны, Микеле сюйис кияссӧ зепъясас да дышпырысь мӧдӧдчис налань.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі настӧящӧй корсиканец кодь, мед кӧть и рыжӧй парика, кодӧс сійӧ пасьталіс сы могысь, медым эз тӧдны.
А Овод вӧлі дзик корсиканскӧй безработнӧй кодь.
Найӧ ӧтлаын мунісны слӧняйтчыны базарнӧй площадь вывті.
Микеле шутьляліс пинь пырыс,
а Овод муніс сьӧкыдпырысь; мышкас сылӧн вӧлі сьӧкыд ноп, мый вӧсна сійӧ копыртчӧма да кыскис кокъяссӧ, медым омӧльджыка тӧдчис чотӧмыс.
Найӧ виччысисны ёртнысӧ, коді должен вӧлі пӧлучитны насянь да нуны водзӧ важнӧй юӧръяс.
— Видзӧдлӧй: тайӧ локтӧ Марконэ; со, эсійӧ пельӧс саяс, — друг вашнитіс Микеле.
Овод, ещӧ ёнджыка копыртчӧмӧн, мӧдіс кыссьыны верзьӧма мортлань.
— Тіянлы, барин, оз-ӧ ков ытшкысь? — киссьӧм картуз бердас кисӧ пуктылігмоз шуис сійӧ да сэсся муртса инмӧдчыштліс дом поводас.
Тайӧ вӧлі условнӧй знак.
Верзьӧмаыс, коді видзӧднысӧ вӧлі имениеса управляющӧй кодь, лэччис вӧв вывсьыс да шыбитіс дом поводсӧ вӧв вылас.
— А тэ кутшӧм удж верман вӧчны?
Овод нямраліс киас картузсӧ.
— Турун ытшкыны, потшӧсъяс потшны, — заводитіс сійӧ да гӧлӧссӧ вежтӧг водзӧ висьталіс: — Час войын гӧгрӧс пещераӧ пыранінын.
Ковмасны телега да кык бур вӧв.
Ме мӧда виччысьны пещераын...
И копайтчыны кужа, сударь, и...
— Ладнӧ, тайӧ тырмымӧн.
Меным сӧмын ытшкысь колӧ.
Тэ йӧз ордас коркӧ овлін нин?
— Да, ӧтчыд овлі.
Кутӧй тӧдвыланыд, мый колӧ бура вооружитчыны.
Миянлы ковмас, гашкӧ, паныдасьны летучӧй отрядкӧд.
Энӧ мунӧ вӧр туйӧд — мӧдарладортіыс абуджык опаснӧ.
Паныдасяс кӧ шпион, энӧ видзӧй кадсӧ весь больгӧм вылӧ — лыйӧй пырысь-пыр жӧ...
Ок, сэтшӧм рад эськӧ ме вӧлі уджавны, сударь.
— Сідзтӧ сійӧ сідз, меным колӧ морт, коді бура тӧдӧ уджсӧ.
Менам талун мелочыс абу, старина.
Сырилетки паськӧма пӧрысь старик матыстчис на дінӧ сьӧкыд походкаӧн да кутіс ӧтмоза нюркйӧдлыны нор гӧлӧсӧн:
— Пресвятӧй дева ним кузя жалитыштӧй синтӧм коньӧр старикӧс...
Весасьӧй ӧдйӧджык татысь, локтӧ летучӧй отряд...
Пресвятӧй царица небеснӧй, дева непорочнӧй... тіянӧс корсьӧны, Риварес;
кык минута мысти найӧ лоӧны танӧсь...
Да наградитасны мед тіянӧс святӧй угодникъяс...
Тіянлы ковмас писькӧдчыны найӧ радъяс пыр: быдлаын тырыс шпионъяс,
и абу некутшӧм надея мунны казявтӧг.
Марконэ сетіс поводсӧ Оводлы.
— Тэрмасьӧй!
Мунӧй пос вылӧ, лэдзӧй сэні вӧвсӧ, а асьныд дзебсьӧй оврагӧ.
Ми ставным оружиеаӧсь, и ме эска, миянлы удайтчас кутны найӧс минута дас.
— Ог, ог!
Ме ог кӧсйы, медым тіянӧс ставнытӧ кутісны.
Кутчысьӧй ӧтлаын и лыйлӧй ме бӧрся <rus>попорядку</rus>.
Мунӧй миян вӧвъяслань, — со найӧс домавлӧма дворец кильчӧ дорӧ, — и дасьтӧй оружие.
Ми бӧрыньтчам тышкасигтыр, а кор ме шыбита картузӧс муӧ, ті вунданныд недоуздокъяссӧ, и быдӧн чеччыштас матысса вӧв вылӧ.
Тадзи миянлы, гашкӧ, ставнымлы удайтчас воӧдчыны вӧрӧдз.
Сёрнитісны джын гӧлӧсӧн да сэтшӧм спокойнӧя, мый весиг орччӧн сулалысьяс эз вермыны эськӧ и думыштны, мый сёрниыс мунӧ ытшкӧм дорысь мыйкӧ опаснӧйджыктор йылысь.
Марконэ кутіс ассьыс кӧбыласӧ домӧдыс да нуӧдіс сійӧс домалӧм вӧвъяс дінӧ;
Овод, важмозыс кокъяссӧ кыскигтыр, мӧдӧдчис орччӧн, а корысь старик, кисӧ нюжӧдӧмӧн да дугдывтӧг гораа лӧвтігтыр, муніс на бӧрся.
Микеле шутьлялігтырйи мӧдӧдчис налань:
корысь вевъялӧма нин сы дінті мунігӧн предупредитны сійӧс, а сійӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, матыстчис куим крестьянин дорӧ, кодъяс сёйисны пу улын лук, да юӧртіс налы выльторсӧ.
Найӧ пырысь-пыр жӧ чеччисны да мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Татшӧм ногӧн сизимнанныс, некодлысь вниманиесӧ веськӧдтӧг, сулалісны ӧні ӧтлаын дворец пос тшупӧдъяс дорын;
ӧти кинас быдӧн кутіс зептас дзебӧм пистолет, и ставныс зілисны не мунны ылӧ кильчӧ дорӧ домалӧм вӧвъяс дінысь.
— Энӧ выдайтӧй асьнытӧ, кытчӧдз ме ог сет сигнал, — шуис Овод ньӧжйӧник, но гӧгӧрвоана. — Найӧ, гашкӧ, миянӧс оз и тӧдны.
Кор ме лыя, заводитӧй лыйлыны и ті.
Но энӧ йӧзсӧ лыйлӧй, а вӧвъяслы кокъясас: сэки найӧ оз вермыны вӧтчыны миян бӧрся.
Лыйлӧй ӧчередьӧн.
Куимӧн мед лыйлӧны, а куимӧн заряжайтӧны.
Кодкӧ кӧ сувтас миян йӧз да миян вӧвъяс костӧ — виалӧй.
Ме аслым босьта саврасӧйсӧ;
мыйӧн сӧмын ме шыбита ассьым картузӧс муӧ, котӧрӧн пышйӧй, коді кытчӧ вермас, и энӧ сувтӧй, кӧть мед мый эз ло.
— Со найӧ локтӧны, — шуис Микеле.
Овод бергӧдчис;
чужӧмыс сылӧн лои наивнӧй да нетыр вежӧра мортлӧн кодь шензяна.
Тӧргуйтны друг дугдісны, и ставныслӧн чужӧмъясыс бергӧдчисны переулоклань, кытысянь восьлӧн петӧны вӧлі дас вит вооружитчӧм верзьӧма.
Найӧ ньӧжйӧ мунісны водзлань, сьӧкыдпырысь писькӧдісны йӧз чукӧр пыр аслыныс туй.
Эз кӧ вӧвны быд пельӧсӧ сувтӧдалӧма шпионъяс, сизимнан заговорщикыс эськӧ вермисны спокойнӧя пышйыны, кор йӧз чукӧрыс видзӧдіс салдатъяс вылӧ.
Микеле матыстчис Овод дінӧ.
— Не мунны-ӧ миянлы ӧні?
— Тайӧс вӧчны некыдз оз позь:
миянӧс кытшалӧмаӧсь шпионъяс, и на пӧвстысь ӧти тӧдіс нин менӧ.
Со сійӧ ыстіс висьтавны та йылысь капитанлы.
Миян дзик ӧти петан туй — ранитны налысь вӧвъяссӧ.
— Кӧні сійӧ, тайӧ шпионыс?
— Тайӧ первой морт, кодӧс ме лыя.
Ставныд-ӧ дасьӧсь?
Найӧ писькӧдісны нин миян дорӧ туй.
Пырысь-пыр атакуйтасны.
— Весасьӧй туй вывсьыс! — горӧдіс капитан. — Его святейшество нимӧн приказывайта тіянлы сетны туй!
Повзьӧм да чуймӧм йӧз чукӧр поті кыкпельӧ, и салдатъяс ӧдйӧ уськӧдчисны дворец кильчӧ дорын сулалысь китыр мында йӧз вылӧ.
Овод кыскис блуза увсьыс пистолет да лыйис, но эз матыстчысь отрядлы, а шпионлы, коді локтӧ вӧлі тайӧ здукас вӧвъяс дінӧ.
Шпион пыр жӧ уси.
Пӧшти сійӧ жӧ здукас кыліс ӧти бӧрся мӧд ещӧ квайтысь лыйӧм, и заговорщикъяс мӧдісны бӧрыньтчыны асланыс вӧвъяслань.
Ӧти кавалерийскӧй вӧв вильскӧбтіс да чеччыштіс бокӧ.
Мӧд уси муӧ гораа гӧрдлігтыр.
Паникаӧн шымыртӧм йӧз чукӧрын кылісны горзӧмъяс.
Сэсся, найӧс веніг, юрӧбтіс эскадронӧн командуйтысь офицерлӧн властнӧй гӧлӧс.
Сійӧ кыпӧдчис стремяяс вылас да, саблянас ӧвтыштӧм бӧрын, горӧдіс:
— Татчӧ, ребята!
Ме бӧрся!
Друг сійӧ кутіс качайтчыны седлӧас да пӧри мыш вылас:
Овод бара лыйис и веськаліс.
Алӧй шор моз мӧдіс визувтны вирыс капитан мундир кузя, но лёкысь выныштчӧмӧн, вӧлыслы бурысяс шашаритчиг, сійӧ бара веськӧдчис седлӧас да лёкгоршӧн горӧдіс:
— Виӧй эсійӧ чотысь дьявӧлсӧ, онӧ кӧ вермӧй босьтны сійӧс ловйӧн!
Сійӧ Риварес!
— Ещӧ ӧтчыдысьӧн лыйӧй, ӧдйӧ! — горӧдіс Овод аслас отрядлы. — А сэсся пышйӧй!
И сійӧ шыбитіс ассьыс картузсӧ муӧ.
Тайӧ вӧлі буретш ас кадӧ: звермӧм салдатъяслӧн сабляясыс вирдалісны нин дзик сы юр весьтын.
— Шыбитӧй оружие! Ставныд!
Тайӧс горӧдігтыр кардинал Монтанелли уськӧдчис тышкасьысьяс костӧ.
И сэк жӧ юрӧбтіс ӧти салдатлӧн повзьӧм гӧлӧс:
— <rus>Ваше преосвященство</rus>!
Боже мой, тіянӧс виасны!
Но Монтанелли воськовтіс ещӧ ӧтчыд и лои Овод пистолетлӧн дуло водзын.
Вит заговорщик вӧліны нин вӧвъяс вылын да тӧвзисны вывлань крут улича кузя.
Марконэ муртса на чеччыштіс седлӧӧ.
Но эз сразу уськӧдчы скачитны, а бергӧдчис, медым видзӧдлыны, оз-ӧ ков отсӧг налӧн предводительлы.
Саврасӧй сулаліс сэні жӧ.
Ещӧ ӧти здук — и сизимнанныс эськӧ спаситчисны.
Но сійӧ минутаас, кор би кодь гӧрд рясаа фигура петіс водзладорас, Овод друг шатовтчис, и пистолетсӧ кутысь киыс лётмуні.
Тайӧ здукыс решитіс делӧсӧ.
Оводӧс пыр жӧ кытшалісны да лёкысь уськӧдісны муас; ӧти салдат кучкис сылы саблянас тышладорнас да уськӧдіс оружиесӧ сы киысь.
Марконэ зургис ассьыс вӧвсӧ шпорыясӧн.
Кавалерийскӧй вӧвъяслӧн кок шыясыс грымӧдісны мыльк вывті сысянь кык воськов сайын.
Кольччыны вӧлі весьшӧрӧ: сідзжӧ эськӧ босьтісны.
Сійӧ бергӧдчыліс седлӧас, медым мӧдӧдны медбӧръя пуля медматысса вӧтчысьыслы, и ещӧ ӧтчыд аддзыліс Оводӧс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі ойдӧма вирӧн.
Вӧвъяс, салдатъяс да шпионъяс талялісны сійӧс,
и Марконэ кыліс победительяслысь чорыда ёрӧмъяс да налысь скӧралан торжествоӧн тырӧм чирзысь гӧлӧсъяс.
Монтанелли эз аддзыв, мый лои.
Сійӧ вешйис кильчӧ дорысь да заводитліс успокоитны повзьӧмысь весьӧпӧрӧм йӧзӧс. Но друг сэки, кор сійӧ копыртчис ранитчӧм шпион весьтӧ, йӧз чукӧрыс повзьӧмпырысь вӧрзис, и тайӧ заставитіс сійӧс лэптыны юрсӧ.
Салдатъяс мунісны площадь вомӧн, ас бӧрсяыс кыскисны ассьыныс пленниксӧ гезйӧн, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма сылысь кияссӧ.
Доймӧмысла сылӧн чужӧмыс лоӧма пемыдгӧрд.
Сійӧ бергӧдчис кардиналлань да, кельдӧдӧм вомдоръяснас нюмъялігтыр, вашнитіс:
— П-поздравляйта, <rus>ваше преосвященство</rus>!..
Вит лун мысти Мартини вӧлі матыстчӧ Форлилань.
Джемма ыстіс сылы почтаӧн печатнӧй объявлениеяс пачка — условнӧй сигнал, мый сылӧн воӧмыс быть колана чрезвычайнӧй событиеяс вӧсна.
Мартинилы уси тӧдвылас террасавывса сёрни и пыр жӧ гӧгӧрвоис истинасӧ.
Став туй чӧжыс сійӧ эз дугдыв мӧвпавны, мый Оводкӧд, тыдалӧ, нинӧм торъяыс абу лоӧма.
abu
Но кымын ёнджыка сійӧ думайтіс та йылысь, сымын ёнджыка шымыртіс сійӧс уверенность сыын, мый несчастьеыс лоӧма буретш Оводкӧд.
— Ме водзвыв тӧдмалі, мый лоӧма.
Риваресӧс кутӧмаӧсь, абу-ӧ сідз? — Джемма ордӧ пыригӧн шуис сійӧ.
— Сійӧс арестуйтӧмаӧсь колян четвергын Бризигеллаын.
Сійӧ чорыда дорйысьӧма да ранитӧма отрядса начальникӧс да шпионӧс.
Оружиеӧн водзсасьӧм.
Омӧль делӧыс!
— Сылытӧ дзик ӧткодь.
Сійӧс вӧлі сэтшӧм ёна компрометируйтӧма, мый лишнӧйысь лыйӧм оз зэв веж делӧсӧ.
— Мый найӧ, тіян ногӧн, сыкӧд вӧчасны?
Джеммалӧн кельдӧдӧм чужӧмыс лои ещӧ кельыдджык.
— Ме думайта, миянлы нинӧмла виччысьны, пока ми тайӧс тӧдмалам.
— Ті думайтанныд, миянлы удайтчас мездыны сійӧс?
— Ми долженӧсь вӧчны тайӧс.
Мартини бергӧдчис да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, заводитіс шутьлявны.
Джемма эз мешайт сылы думайтнысӧ.
Сійӧ сідзжӧ вӧйтчис аслас думъясӧ.
abu
abu
— Ті сійӧс аддзылінныд? — бӧрӧ-водзӧ ветлӧдлӧмысь сувтыштлігмоз юаліс Мартини.
— Эг, ми долженӧсь вӧлі встретитчыны сыкӧд тані аски асывнас.
— Да, да. Ме помнита.
Кӧні сійӧ пукалӧ?
— Крепостьын, ыджыд охрана улын да, кыдзи сёрнитӧны, сійӧс дорӧмаӧсь кандалъясӧн.
Мартини лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— О, тайӧ абу важнӧ: бур напилок справитчас кутшӧм колӧ кандалъяскӧд, сійӧ кӧ сӧмын абу ранитчӧма...
— Буракӧ, ранитчӧма, но ёна-ӧ, ми огӧ тӧдӧй.
Да вот бурджык кывзӧй Микелелысь: сійӧ вӧлӧма арестуйтігас.
— Кутшӧм ногӧн нӧ сійӧ сэки кольӧма ловйӧн?
Сійӧ ӧмӧй пышйӧма да решительнӧй здукӧ эновтӧма Риваресӧс ӧтнассӧ?
— Тайӧ абу сылӧн мыж.
Сійӧ тышкасьӧма мукӧдъяссьыс абу омӧльджыка да стӧча пӧртӧма олӧмӧ став распоряжениеяссӧ.
Да и некод абу торкӧма сылысь распоряжениеяссӧ, сӧмын ачыс Риварес быттьӧкӧ друг вунӧдӧма найӧс либӧ вӧчӧма кутшӧмкӧ ӧшибка медбӧръя минутаас.
Ставыс тайӧ кыдзкӧ тешкодь, и некод оз вермы гӧгӧрвоны сылысь поведениесӧ.
Энлӧй, ме пырысь-пыр кора Микелеӧс.
Джемма петіс комнатасьыс да регыд мысти бӧр воис Микелекӧд да кутшӧмкӧ паськыд пельпомъяса крестьянин-горецкӧд.
— Тайӧ Марко, миян ӧти контрабандист, — шуис Джемма. — Ті кывлінныд сы йылысь.
Сійӧ муртса на воис и вермас, гашкӧ, мыйкӧ содтыны.
Микеле, тайӧ Чезаре Мартини, код йылысь ме тіянлы висьтавлі.
Висьталӧй сылы ставсӧ асьныд, мый лои тіян син водзын.
Микеле дженьыдика висьталіс заговорщикъяс да салдатъяслӧн эскадрон костын тыш йылысь.
— Ме ӧнӧдз ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи тайӧ ставыс лои, — помланьыс шуис сійӧ. — Миян пӧвстысь некод эськӧ эз мун, ми кӧ водзвыв тӧдім, мый сійӧс кутасны;
но сійӧ сетіс миянлы стӧч распоряжениеяс, мый да кыдзи вӧчны, и миянлы юрӧ эз волы, мый, шапкасӧ муас шыбитӧм бӧрын, сійӧ кольччас тыш мунанінас да лэдзас салдатъяслы кытшавны асьсӧ.
Сійӧ вӧлі вӧлыскӧд орччӧн нин, ме аддзылі, кыдзи сійӧ вундіс недоуздоксӧ, и ме аслам киӧн сеті сылы зарядитӧм пистолет аслам вӧв вылӧ чеччышттӧдз.
Гашкӧ, сійӧ чотӧм вӧснаыс вильскӧбтіс вӧв вылас пуксигӧн, — вот дзик ӧтитор, мый ме верма думайтны.
Но ӧд и тайӧ случайын сійӧ вермис эськӧ лыйны.
— Абу, абу сідз, — сюйсис сёрниӧ Марконэ. — Сійӧ эз и пуксьыв вӧв вылас.
Ме аддзылі, мый лои. Менам кӧбылаӧй повзис лыйсьӧмсьыс да кутіс шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ: сы вӧсна меным лои мунны медбӧръяӧн. Мунігӧн ме видзӧдлі бӧрӧ, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.
Сійӧ зэв бура эськӧ вермис мунны, не кӧ кардинал.
— А! — ньӧжйӧник горӧдіс Джемма,
а Мартини чуймӧмпырысь шуис:
— Кардинал?
— Да, сійӧ уськӧдчис водзлань да сувтіс веськыда Овод пистолет дуло весьтӧ, чӧртыс мед сійӧс нуас!
Риварес, тыдалӧ, дрӧгнитіс немвиччысьтӧмлаыс; пистолета киыс сылӧн лётмуні, а мӧдсӧ сійӧ лэптіс со тадзи. — Марконэ кабыртіс шуйга кисӧ да тупкис сійӧн синъяссӧ. — Сэки найӧ ставныс, дерт, и уськӧдчисны сы вылӧ.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис Микеле. — Ньӧти оз лӧсяв Ривареслы шӧйӧвошны опасность дырйи.
— Но сійӧ, тыдалӧ, лэдзис ассьыс пистолетсӧ сы вӧсна, мый поліс вины оружиетӧм мортӧс, — содтіс Мартини.
Микеле лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Оружиетӧм йӧзлы нинӧмла сюйны нырсӧ сэтчӧ, кӧні тышкасьӧны.
Война — сідзкӧ война.
Мед эськӧ Риварес гӧститӧдіс пуляӧн его преосвященствоӧс, а эз сетчы налы лапаяс улӧ, кыдзи гортса кролик!
Свет вылас эськӧ сэки вӧлі ӧти честнӧй мортӧн унджык да ӧти сӧтанаӧн этшаджык.
Сійӧ бергӧдчис, курччис уссӧ.
Ещӧ минута, и скӧрмӧмысла эськӧ сійӧ бӧрддзис.
— Кӧть кыдз сэн эз вӧв, — шуис Мартини, — а делӧыс провалитчис, и сёрнитны, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі, сідзкӧ весьшӧрӧ воштыны кад.
Ӧні миян водзын сулалӧ вопрос, кыдзи отсавны Ривареслы пышйыны.
Чайта, мый ставӧн сӧгласенӧсь рискуйтны та вылӧ?
Микеле весиг эз вочавидз тайӧ лӧсявтӧм вопрос вылас, а контрабандист шпыннялігтыр шуис:
— Ме эськӧ вии рӧднӧй вокӧс, сійӧ кӧ эз вӧв сӧгласен.
— Зэв бур.
Сідзкӧ, босьтчам делӧ бердӧ.
Медводз, эм-ӧ тіян ордын крепостьлӧн план?
Джемма восьтіс ящик да перйис сэтысь некымын бумага лист.
— Ме составиті став планъяссӧ.
Со крепостьлӧн первой судтаыс.
А тайӧ башняяслӧн улыс да вылыс судтаясыс.
Со укреплениеяслӧн план.
Со туйяс, кодъяс мунӧны долинаӧ; а тані трӧпаяс да гуся местаяс гӧраясын и мупытшса ходъяс.
— А ті тӧданныд, кутшӧм башняын сійӧ?
— Асыввывсаас.
Решёткаа ӧшиня гӧгрӧс башняын.
Ме пасйи сійӧс план вылӧ.
— Кытысь ті пӧлучитінныд тайӧ сведениеяссӧ?
— Крепостнӧй стражаса салдатсянь, кодӧс нимтӧны «Сверчокӧн».
Миян мортлӧн, Джинолӧн, сійӧ воча вок.
— Регыд ті вевъялӧмныд.
— Оз позь воштыны кадсӧ.
Джино пырысь-пыр жӧ муніс Бризигеллаӧ, а кутшӧмсюрӧ планъяс миян вӧліны нин войдӧр.
Гӧраясса гуся местаяслысь списоксӧ лӧсьӧдліс ачыс Риварес; аддзанныд — почеркыс сылӧн.
— Стражаса салдатъясыс кутшӧмджык йӧз?
— Накӧд миянлы ӧні кежлӧ эз удайтчы тӧдмасьны.
Сверчок сӧмын неважӧн на веськалӧма сэтчӧ да оз на тӧд ассьыс ёртъяссӧ.
— Колӧ юавны Джинолысь, мыйся морт ачыс Сверчокыс.
Тӧдӧ-ӧ, мый кӧсйӧ вӧчны правительство?
Кӧні лоӧ судыс? Бризигеллаын али Равеннаын?
— Тайӧс ми огӧ на тӧдӧй.
Равенна — легатстволӧн главнӧй кар, и закон серти важнӧй делӧяс долженӧсь разбирайтчыны первой инстанцияа судын сӧмын сэні.
Но Папскӧй областьын оз зэв лыддьысьны законкӧд.
Сійӧс вежлалӧны сы колӧм серти, коді тайӧ минутаас сулалӧ власть бердын.
— Равеннаӧ сійӧс оз нуны, — сюйсис сёрниӧ Микеле.
— Мыйла ті тадзи чайтанныд?
— Ме таын уверен.
Полковник Феррари, Бризигелласа военнӧй начальник, — дядь сійӧ офицерыслӧн, кодӧс ранитіс Риварес.
Тайӧ мстительнӧй животнӧй; сійӧ оз коль случай отомститны враглы.
— Ті думайтанныд, мый сійӧ кутас зільны, медым Риваресӧс колисны Бризигеллаӧ?
— Ме думайта, сійӧ старайтчас, медым Риваресӧс ӧшӧдісны.
Мартини видзӧдліс Джемма вылӧ.
Джемма вӧлі зэв блед, но тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сылӧн чужӧмыс эз вежсьы.
Тыдалӧ, сылы эз нин вӧв выльторйӧн тайӧ мӧвпыс.
— Но оз вермы лоны и колана формальностьястӧг, — спокойнӧя шуис Джемма. — Сійӧ, навернӧ, добитчас военнӧй суд, лӧсьӧдас та вылӧ кутшӧмкӧ помка, а сэсся правдайтчӧм могысь мӧдас висьтавны, мый тайӧс быть лои вӧчны карын спокойствие кутӧм ради.
— Но, а кардинал?
Сійӧ ӧмӧй сӧгласитчас татшӧм беззаконие вылӧ?
— Военнӧй делӧясын сійӧ оз являйтчы юридическӧй инстанцияӧн.
— Но сійӧ пӧльзуйтчӧ зэв ыджыд влияниеӧн.
Полковник, дерт, оз лысьт вӧчны татшӧм воськов, оз кӧ сӧгласитчы кардинал.
— Но, сӧгласиетӧ сійӧ некор оз шедӧд, — сюйсис сёрниӧ Марконэ. — Монтанелли век вӧлі прӧтив быдпӧлӧс военнӧй судъяслы.
Кытчӧдз Риварес Бризигеллаын, положениеыс абу на зэв опаснӧ. Кардинал век сувтас обвиняемӧй дор.
Медъёна ме пола, медым найӧ эз нуны сійӧс Равеннаӧ.
Сэні сійӧ, тӧдӧмысь нин, пӧгибнитас.
— Оз позь лэдзны, медым сійӧс нуисны сэтчӧ, — шуис Микеле. — Ми вермам сідз вӧчны, медым сылы отсавны пышйыны туйын.
Но, а пышйыны тайӧ крепостьсьыс лоӧ сьӧкыдджык.
— Ме чайта, — шуис Джемма, — весьшӧрӧ виччысьны, кор сійӧс кутасны нуны мӧд местаӧ.
Ми долженӧсь босьтчывны мездыны сійӧс Бризигеллаын, и воштыны кадсӧ оз позь.
Чезаре, вай ми тіянкӧд бурджыка тӧдмасям крепость планкӧд да думыштам, кыдзи котыртны пышйӧмсӧ.
Менам эм нин идея, сӧмын ме ог вермы разрешитны ӧтитор.
— Мунам, Марконэ, — чеччигмозыс шуис Микеле, — колям найӧс, медым думайтыштасны, кыдзи котыртны пышйӧмсӧ;
меным колӧ талун мӧдӧдчыны Фолипьяноӧ, и ме эськӧ кӧсйи босьтны тіянӧс аскӧд.
Винченцо эз ысты миянлы патронъяс, а найӧ долженӧсь вӧлі лоны тані войдӧрлун нин.
Кор найӧ кыкнанныс мунісны, Мартини матыстчис Джемма дорӧ да чӧв олігтыр нюжӧдіс сылы кисӧ.
Джемма здук кежлӧ пуктыліс сы киӧ ассьыс кисӧ.
— Ті век вӧлінныд бур ёртӧн, Чезаре, — шуис сійӧ медбӧрын, — и век отсавлінныд меным сьӧкыд минутаясӧ.
А ӧні вайӧ сёрнитыштам делӧ йылысь.
КОЙМӦД ГЛАВА
— А ме ещӧ ӧтчыд медся серьёзнӧя шуа, <rus>ваше преосвященство</rus>, мый тіян ӧткажитчӧмныд грӧзитӧ карын спокойствиелы.
Карса начальник зілис сёрнитны почтительнӧя, кыдзи сійӧ вӧлі обязан сёрнитны вичкоса ыджыд сановниккӧд, но сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм.
Сылӧн висис мускыс, гӧтырыс рӧзӧритліс сійӧс шемӧсмӧдана счётъясӧн, и со куим недель нин, кыдзи сылӧн терпениеыс лои чорыд испытаниеяс улын.
Карса олысьяслӧн настроениеыс вӧлі омӧль; недовольствоыс кыптіс лунысь лун и век лои грӧзитанаджык.
Быдлаын, область пасьтаыс, вӧчсялісны помтӧм заговоръяс, и областьыс ставнас вӧлі тырӧма гуся оружие складъясӧн.
Гарнизоныс вӧлі коньӧр кодь, а сылӧн лояльностьыс ёна сомнительнӧй.
И тайӧ став дорас содтӧд колӧ вӧлі имеитны делӧ кардиналкӧд. Адъютантыскӧд ас кост сёрниын начальник шуліс Монтанеллиӧс мортӧн, коді «святейшӧя воплощайтӧ осёллысь асныралӧмсӧ». Ставыс тайӧ вайӧдіс сійӧс пӧшти ӧтчаяниеӧдз нин,
а сэн ещӧ немвиччысьтӧг тыдовтчис Овод — лёклӧн тайӧ воплощениеыс.
Заводитіс сійӧ сысянь, мый петкӧдіс стройысь полковниклысь радейтана племянниксӧ и сылысь медбур шпионсӧ.
Сэсся «лукав испанскӧй дьявол» кежӧдіс истиннӧй туй вылысь став стӧрӧжъяссӧ, бӧбйӧдліс допрос нуӧдысь став офицеръяссӧ да пӧртіс тюрьмасӧ гажӧдчан местаӧ.
Вот куим недель нин, кыдзи сійӧ пукалӧ крепостьын, и Бризигелласа властьяс оз тӧдны, мый сыкӧд вӧчны.
Найӧ вӧчавлісны допрос бӧрся допрос, медым сійӧс тшӧктыны признайтчыны, грӧзитлісны сылы, бурӧн тӧлкуйтлісны, делӧӧ пыртсьылісны быдпӧлӧс средствояс, кутшӧмъясӧс сӧмын вермисны изобретитны, и век жӧ арестуйтан лунсянь эз вешйыны ни ӧти воськов водзӧ.
Ӧні Бризигелласа начальство заводитіс нин думайтны, мый вӧлі эськӧ бурджык пыр жӧ мӧдӧдны сійӧс Равеннаӧ.
Но вӧлі сёр нин веськӧдны вӧчӧм ӧшибкасӧ.
Военнӧй начальник арестуйтӧм йылысь докладсӧ легатлы мӧдӧдігӧн, корис сылысь, кыдзи торъя милӧсть, разрешение личнӧ заведывайтны следствиенас; аслас корӧм вылӧ милӧстивӧй согласие пӧлучитӧм бӧрын начальник эз вермы босьтны сійӧс бӧр унизительнӧй признаниетӧг, мый аслас противник водзын сійӧ вӧлі вынтӧмӧн.
Сэки, кыдзи та йылысь водзвыв тӧдісны Джемма да Микеле, сылы воис мӧвп петны сьӧкыд положениеысь военнӧй судӧ делӧсӧ сетӧмӧн.
Тайӧ вӧлі вопроссӧ решитӧм вылӧ дзик ӧти шогмана петан туй, и кардинал Монтанеллилӧн чорыд ӧтказыс сӧгласитчыны тайӧ решениеыскӧд вӧлі медбӧръя войтӧн, коді чукйӧн тыртіс полковник неприятностьяслысь пашасӧ.
— Ме чайта, — шуис сійӧ, — мый ті кӧ эськӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, тӧдінныд, мыйта лои меным и менам отсасьысьяслы терпитны тайӧ мортсяньыс, ті эськӧ мӧдног кутінныд видзӧдны делӧ вылас.
Ме тырвыйӧ гӧгӧрвоа, мый добросовестность вӧсна ті мунанныд неправильнӧй юридическӧй приёмъяслы паныд, но ӧд тайӧ зэв шоча овлан случай, коді требуйтӧ дзик аслыссяма мераяс.
— Меным, — паныд шуис Монтанелли, — абуӧсь случайяс, кодъясӧс позьӧ эськӧ вӧлі разрешитны несправедливостьӧн.
Судитны обыкновеннӧй гражданинӧс гуся военнӧй судӧн — тайӧ абу справедливӧ да абу законнӧ.
— Разберитам тайӧ случайсӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>!
Заключённӧйыс явӧ мыжа некымын ыджыд преступление вӧчӧмысь.
Сійӧ участвуйтлӧма Савиньоын возмутительнӧй покушениеын, и военно-полевӧй суд, кодӧс назначитліс монсиньор Спинола, кыв шутӧг приговоритіс эськӧ сійӧс вины либӧ каторжнӧй уджъяс вылӧ, сылы кӧ эз удайтчы пышйыны Тосканаӧ.
Сэксянь сійӧ абу дугдывлӧма заговоръяс вӧчалӧмысь.
Тӧдса, мый странаса ӧти медся вреднӧй гуся обществоын сійӧ вывті тӧдчана член.
Эмӧсь ыджыд помкаяс думайтны, мый сійӧ санкционируйтӧма, абу кӧ ачыс организуйтӧма, тайнӧй полицияысь этшавылӧ куим агентӧс виӧм.
Ӧні сійӧс, позьӧ шуны, кутісны Папскӧй областьӧ контрабандаӧн оружие ваялігӧн.
Сійӧ водзсасис оружиеӧн властьяслы паныд да сьӧкыда ранитіс кык должностнӧй мортӧс ассьыныс обязанностьнысӧ олӧмӧ пӧртігӧн.
А ӧні — сійӧ ловъя угроза карлӧн спокойствиелы да безопасностьлы.
Ставыс тайӧ кыв шутӧг тырмымӧн, медым оправдайтны военнӧй суд.
— Мый кӧть тайӧ мортыс эз вӧч, — вочавидзис Монтанелли, — сылӧн эм право лоны судитӧмаӧн закон серти.
— Обычнӧй законнӧй порядокӧн делӧсӧ нуӧдӧм вылӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, ковмас уна кад, а ӧні миянлы дона быд минута.
А ме зэв ёна пола, мый сійӧ пышъяс.
— Сійӧ кӧ вермас пышйыны, то тайӧ тіян делӧ нин содтыны охранатӧ.
— Ме вӧча ставсӧ, мый месянь зависитӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, но меным лоӧ надейтчыны тюрьмаса персонал вылӧ, а заключённӧйыс быттьӧ кӧлдуйтӧма став стражасӧ.
Куим недель чӧжӧн ме нёльысь вежлі сійӧс видзны индӧм йӧзсӧ, ме эг дугдыв сетавны салдатъяслы взысканиеяс, а тӧлкыс век некутшӧм:
ме ог вермы шедӧдны, медым найӧ дугдісны сетавны сылысь письмӧяссӧ вӧля вылӧ да ваявны сылы ӧтветъяс.
Бӧбъяс! Найӧ радейтӧны сійӧс, быттьӧ нывбабаӧс.
— Тайӧ интереснӧ.
Тыдалӧ, сійӧ необыкновеннӧй морт.
— Дьявӧльскӧй выдумкаяс вылӧ необыкновеннӧ сюсь.
Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>, но, збыльысь ӧд, тайӧ мортыс петкӧдас терпениесьыс и святӧйӧс.
Ті онӧ веритӧй, но меным аслым лоӧ нуӧдны допроссӧ, сы вӧсна мый офицер, код вылын куйлӧ тайӧ обязанностьыс, эз вермы сэсся выдержитны.
— Тайӧс кыдзи гӧгӧрвоны?..
— Тайӧс сьӧкыд объяснитны, <rus>ваше преосвященство</rus>; но ті эськӧ гӧгӧрвоинныд, кывлінныд кӧ кӧть ӧтчыд, кыдзи Риварес кутӧ асьсӧ допросъяс вылын.
Позьӧ думыштны, мый допрос нуӧдысь офицерыс — преступник, а сійӧ — судья.
— Но мый нӧ сійӧ вермас вӧчны торъя страшнӧйсӧ?
Сійӧ вермас, дерт, ӧткажитчыны ӧтвечайтны тіян вопросъяс вылӧ, но сылӧн абу мукӧдпӧлӧс оружие, чӧв олӧмысь кындзи.
— Сылӧн ещӧ эм бритва кодь лэчыд кыв.
Ставным ми грека йӧз, <rus>ваше преосвященство</rus>, и миян пӧвстысь унджыкыс вӧчлісны ас кадӧ ӧшибкаяс.
Некод эз кӧсйы эськӧ, медым на йылысь тӧдіс став светыс.
Татшӧм нин мортлӧн натураыс.
А тані друг эрдӧдсьӧны став ӧшибкаясыс, кодъясӧс вӧчлӧма кызь во сайын, и шыблавсьӧны тіянлы чужӧмад.
— Риварес ӧмӧй казьтыштіс допрос вӧчысь офицерыслӧн кутшӧмкӧ личнӧй секрет йылысь?
— Да. Тӧданныд-ӧ, кор том морт вӧлӧма кавалерийскӧй офицерӧн, сэки сійӧ вӧйӧма долгъясӧ да босьтӧма уджйӧзӧн полкӧвӧй кассаысь неуна деньга...
— Мӧдногӧн кӧ, гусялӧма сылы дӧверитӧм общественнӧй деньга?
— О, тайӧ вӧлі, тӧдӧмысь, сыладорсянь зэв лёктор, <rus>ваше преосвященство</rus>, но сылӧн другъясыс пыр жӧ сетӧмаӧсь сы пыдди став деньгасӧ и делӧсӧ татшӧм ногӧн ланьтӧдӧмаӧсь.
Сійӧ вӧлі бур семьяысь и сэксянь нинӧм эз вӧчлы омӧльсӧ.
Ог вермы гӧгӧрвоны, кытысь вермӧма тӧдмавны Риварес тайӧ важся скандальнӧй история йывсьыс; но первой допрос дырйиыс жӧ сійӧ заводитіс сысянь, мый висьталіс став историясӧ, да ещӧ ичӧтджык чинаяс дырйи!
И чужӧмыс сылӧн сэки лои сэтшӧм мыжтӧм мортлӧн кодь, быттьӧкӧ лыддис молитва!
Дерт, гӧгӧрвоана, мый ӧні та йылысь сёрнитӧны став легатствоын.
Ті кӧ эськӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, вӧвлінныд кӧть ӧти допрос вылын, ті, дерт, гӧгӧрвоинныд эськӧ...
Риварес нинӧм та йылысь не должен тӧдны.
Ті эськӧ верминныд кывны ставсӧ...
Монтанелли бергӧдчис полковниклань да видзӧдліс сэтшӧм выражениеӧн, кутшӧмыс шоча овлӧ сы чужӧм вылын.
— Ме вичкоса служитель, — шуис сійӧ, — а абу полицейскӧй шпион.
Ӧдзӧс дорын кывзысьӧмыд оз пыр менам профессиональнӧй обязанностьясӧ.
— Ме... ме эг кӧсйы шуны нинӧм дӧзмӧданасӧ...
— Ме думайта, мый тайӧ вопросыс кузя водзӧ сёрни оз вайӧд некутшӧм результатӧ.
Ті кӧ ыстанныд заключённӧйсӧ ме дорӧ, ме сёрнитышта сыкӧд.
— Кӧсъя ассянь почтительнӧя сӧветуйтны <rus>ваше преосвященство</rus>лы не заводитлыны сёрнитны сыкӧд.
Сійӧс он вермы исправитны.
Вӧлі эськӧ и безопаснӧджык да тӧлкаджык кежны тайӧ пӧрйӧ законысь да мынтӧдчыны сыысь, пока сійӧ эз вӧч выль лёкторъяс.
Ёна полӧмӧн ме решайтча сулавны тайӧ пунктыс дор сы бӧрын, мый ті, <rus>ваше преосвященство</rus>, шуинныд; но ӧд, шуны кӧ, ме кывкута легат монсиньор водзын карлӧн спокойствие вӧсна...
— А ме, — торкис Монтанелли, — кывкута ен водзын да его святейшество водзын сы кузя, медым менам епископствоын нинӧм эз вӧв, некутшӧм противозаконнӧй поступокъяс.
Раз ті сулаланныд асланыд кыв вылын, полковник, ме разрешита аслым пӧльзуйтчыны кардиналлӧн аслам привилегияӧн.
Ме ог лэдз мирнӧй кадӧ тайӧ карын гуся военнӧй суд.
Ме примита заключённӧйсӧ тані, и сэк жӧ свидетельястӧг, аски дас час асылын.
— Кыдзи <rus>ваше преосвященство</rus>лы лоӧ окота, — зумыш почтительностьӧн вочавидзис полковник.
И муніс вомгорулас броткигтыр: «Шуны кӧ упорство йылысь, то та кузя найӧ кыкнанныс ӧткодьӧсь».
Сійӧ некодлы нинӧм эз висьтавлы Овод да кардинал костын локтан встреча йылысь дзик сійӧ минутаӧдзыс, кор заключённӧйлысь колӧ вӧлі пӧрччыны кандалъяссӧ да нуны сійӧс дворецӧ.
«Тырмымӧн и сійӧ нин, — шуис полковник аслас племянниклы, — мый Валаам ослицалӧн тайӧ высокопреподобнӧй пиыс ас ногыс распоряжайтчӧ законӧн.
Оз тырмы сӧмын, медым салдатъяс пырисны Риварескӧд да сылӧн другъяскӧд заговорӧ да отсалісны пышйыны туйын».
Ыджыд конвой улын Овод пырис комнатаӧ, кӧні Монтанелли гижис пызан сайын, коді вӧлі тырӧма бумагаясӧн.
И друг сылы дум вылас уси жар гожся лун, кор сійӧ пукаліс да листаліс рукописнӧй проповедьяс кабинетын, коді вӧлі пӧшти татшӧм кодь жӧ.
Ставеньяссӧ вӧлі тупкӧма, кыдзи и тані, медым не лэдзны жарсӧ, а улича вылын фруктъяс вузалысь горзіс: <ita>«Fragolа! Fragolа!»</ita>
Овод скӧрысь вештыштіс юрсисӧ, коді лэччӧма синъяс вылас, да мырдӧнсорӧн нюммуніс.
Монтанелли кыпӧдіс юрсӧ.
— Ті верманныд виччысьны прихожӧйын, — шуис сійӧ конвойнӧйяслы.
— Да мед оз скӧрмы <rus>ваше преосвященство</rus>, — ньӧжйӧник заводитіс сержант, кодлы, тыдалӧ, зэв эз вӧв лӧсьыд, — но полковник лыддьӧ заключённӧйсӧ вывті опаснӧйӧн да думайтӧ, мый вӧлі эськӧ бурджык...
Монтанеллилӧн синъясыс ыпнитісны.
— Ті верманныд виччысьыштны прихожӧйын, — мӧдысь шуис сійӧ спокойнӧй гӧлӧсӧн.
Сержант да сылӧн салдатъясыс, честь сеталігтырйи да вомгорулас извинениеяс шуаліг, петісны комнатасьыс повзьӧм чужӧмаӧсь.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис кардинал, кор ӧдзӧсыс пӧдлассис.
Овод чӧв олігтыр пуксис.
— Синьор Риварес, — дженьыдик кост бӧрын заводитіс Монтанелли, — кӧсъя сетны тіянлы некымын вопрос и лоа ёна благодарнӧй, ті кӧ ӧтветитанныд меным на вылӧ.
Овод нюммуніс.
— Менам <ns>г-г-главнӧй</ns> занятиеӧй ӧні <ns>-к-кывзыны</ns> меным сеталӧм вопросъяс.
— И не ӧтвечайтны на вылӧ?
Тадзи ме, колӧ шуны, кывлі.
Но сійӧ вопросъяссӧ тіянлы сетавлісны чиновникъяс, кодъяс нуӧдӧны следствие.
Найӧ обязанӧсь вӧлі используйтны тіянлысь ӧтветъястӧ кыдзи тіянлы паныд уликаяс...
— А <rus>ваше преосвященство</rus>лӧн <ns>в-в-вопросъяс</ns>?
Оскорбитны кӧсйӧмыс ёнджыка чувствуйтсис гӧлӧсас, а эз кывъясас.
Кардинал пыр жӧ гӧгӧрвоис.
Но сы чужӧм вылысь эз быр серьёзнӧй и сэк жӧ приветливӧй выражениеыс.
— Менам, — шуис сійӧ, — колясны миян костын, ӧтветитанныд-ӧ ті на вылӧ, али онӧ.
Найӧ кӧ лоӧны тіян политическӧй тайнаяс йылысь, ті, дерт, онӧ ӧтветитӧй.
Мӧдарӧ кӧ нин, ме надейтча, мый тайӧс ті вӧчанныд кыдзи личнӧй буртор меным, кӧть ми ньӧти огӧ тӧдӧй ӧта-мӧднымӧс.
— Ме дась <ns>в-в-висьтавны</ns> <rus>ваше преосвященство</rus>лы.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн неуна копыртчыштлӧмыс да чужӧмыслӧн выражениеыс бырӧдісны эськӧ весиг и зэв збой мортлысь кӧсйӧмсӧ корны сылысь буртор вӧчӧм.
— Висьталӧй меным, мый ті кӧсйинныд вӧчны огнестрельнӧй оружиеӧн, кодӧс вайӧмысь тіянӧс мыжалӧны?
— <ns>В-в-виавны</ns> наӧн крысаясӧс.
— Ужаснӧй ӧтвет.
Вокъяс-йӧз тіянлы ӧмӧй лоӧны крысаясӧн, оз кӧ сӧгласитчыны найӧ тіян убеждениеяскӧд?
— На пӧвстысь <ns>ӧт-т-ткымынъяс</ns>.
Монтанелли лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да некымын секунда чӧв олігтыр видзӧдіс аскӧдыс сёрнитысь вылӧ.
— Мый тайӧ тіян кианыд? — друг юаліс сійӧ.
— Сійӧ жӧ крысаяслӧн пинь <ns>т-т-туйясыс</ns>.
— Извинитӧй, ме мӧд ки йывсьыс шуа.
Сэні — свежӧй рана.
Вӧсньыдик киыс ставнас вӧлі доймалӧма, и кучикыс сэтысь кульсьӧма.
Овод лэптіс сійӧс.
Пыктӧм килутшас вӧлі ыджыд сьӧд чут.
— <ns>П-пустяк</ns>, кыдз ті аддзанныд.
Кор менӧ арестуйтісны, <rus>ваше преосвященство</rus> отсӧгӧн, — сійӧ бара неуна копыртчыштліс, — ӧти салдат тувччис кокнас тайӧ ки вылас.
— Но мыйла нӧ татшӧм лёк состояниеын сійӧ, кор колис нин куим недель? — юаліс сійӧ.- — Сійӧ ставнас ӧдӧма.
Монтанелли босьтіс сылысь кисӧ аслас киӧ да кутіс видлавны сійӧс.
— Вермас лоны, мый кандалъяслӧн сьӧктаыс вӧлі эз вывті удачнӧй лечитӧмӧн.
Кардинал зумыштчис.
— Найӧ пуктісны кандалъяссӧ свежӧй ранаяс вылас?
— <ns>Т-т-тӧдӧмысь</ns>, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Выль ранаясыд та вылӧ буретш туйӧны.
Важсяяссьыд этша пӧльзаыс: найӧ сӧмын кутасны ёнтыны.
Он вермы вӧчны сідз, медым найӧ висисны кыдз колӧ.
Монтанелли бара видзӧдліс Овод вылӧ сюся, сэсся чеччис да кыскис ящик, кӧні тырыс вӧліны хирургическӧй принадлежностьяс.
— Вайлӧй меным кинытӧ, — шуис сійӧ.
Овод, вӧрзьытӧм, измӧм чужӧма, нюжӧдіс сылы кисӧ.
Монтанелли мыськис ранитчӧм местасӧ да видзчысигтыр кӧрталіс сійӧс.
Тыдалӧ, тайӧ уджас сійӧ вӧлі велалӧма.
— Ме сёрнитла тюремнӧй начальствокӧд кандалъяс йылысь, — шуис сійӧ. — А ӧні ме кӧсъя сетны тіянлы ещӧ вопрос: мый ті думайтанныд вӧчны водзӧ?
— Менам <ns>ӧт-т-ветӧй</ns> зэв прӧстӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>: пышйыны, удайтчас кӧ.
Оз кӧ удайтчы, то кувны.
— Мыйла нӧ кувны?
— Сы вӧсна мый, начальниклы кӧ оз удайтчы вӧчны сідз, медым менӧ лыйлісны, менӧ приговоритасны каторжнӧй уджъяс вылӧ, а тайӧ меным сэтшӧм жӧ смерть:
катаргаын уджалӧм вылӧ менам здоровьеӧй оз тырмы.
Пызан вылӧ кинас мыджсьӧмӧн Монтанелли чӧв олігтыр мӧвпаліс.
Овод эз мешайт сылы.
Сійӧ нёровтчис улӧс бӧр вылӧ, читкыртіс синъяссӧ да кутіс зэв бура чувствуйтны кандалъясысь мезмӧмсӧ.
— Шуам, — бара заводитіс Монтанелли, — тіянлы удайтчас пышйыны.
Мый эськӧ ті сэки вӧчинныд асланыд олӧмӧн?
— Ме висьталі нин <rus>ваше преосвященство</rus>лы: ме эськӧ куті виавны крысаясӧс.
— Кутінныд эськӧ виавны крысаясӧс.
Сідзкӧ, ме кӧ лэдза тіянлы ӧні пышйыны татысь, — шуам, мый тайӧ менам власть улын, — ті мӧдінныд эськӧ пӧльзуйтчыны асланыд свободаӧн, медым поддерживайтны насилие да вир кисьтӧм, а энӧ сы могысь, медым предупреждайтны найӧс?
Овод лэптіс синъяссӧ стенын ӧшалысь распятие вылӧ.
— «Эг мир, но меч»...
кыдзи аддзанныд, ме бур обществоын.
Кӧть ме бурджыкӧн лыддя пистолет.
— Синьор Риварес, — зэв спокойнӧя шуис кардинал, — ме эг оскорбляйтлы тіянӧс, эг лысьтлы сёрнитны лёкногӧн тіян убеждениеяс йылысь, тіян другъяс йылысь.
Абу-ӧ прав ме надейтчыны татшӧм деликатность вылӧ и тіянладорсянь?
Али ті, гашкӧ, кӧсъянныд менӧ заставитны думыштлыны, мый атеист оз вермы лоны джентльменӧн?
— А, ме <ns>дз-дз-дз-дзикӧдз</ns> вунӧді, мый <rus>ваше преосвященство</rus> лыддьӧ джентльменствосӧ высшӧй христианскӧй бурторъясысь ӧтиӧн.
Меным тӧдвылӧ уси Флоренцияын тіян проповедьныд, кодӧс висьталінныд тіян анонимнӧй дорйыськӧд менам вензьӧм кузя.
— Ме буретш кӧсйи сёрнитыштны тіянкӧд та йылысь.
Онӧ-ӧ объяснитӧй меным помкасӧ сійӧ торъя скӧралӧмыслысь, кыдзи ті видзӧданныд ме вылӧ?
Ті кӧ прӧстӧ бӧрйинныд менӧ асланыд остроумие ньӧвъяслы мишень пыдди, то тайӧ мӧд вопрос. Политическӧй тыш кузя тіян приёмъясыд — тіян асланыд делӧ, да ми ӧні огӧ и нуӧдӧй политическӧй спор.
Но меным сэки кажитчис, мый ті мыйлакӧ скӧраланныд ме вылӧ, а тайӧ кӧ тадзи, ме эськӧ вӧлі зэв рад тӧдмавны, эг-ӧ вӧч ме тіянлы коркӧ лёктор либӧ эг-ӧ кыпӧд вообщӧ скӧралӧм вылӧ помка?
Эз-ӧ вӧч кардинал сылы лёктор!
Овод лэптіс кӧрталӧм кисӧ горш дінас.
— Мед <rus>ваше преосвященство</rus> уськӧдас тӧдвылас Шекспирӧс, — шуис сійӧ дженьыдика серӧктӧмӧн. — Сылӧн ӧти пьесаын эм морт, коді оз вермы терпитны ӧти раминик пӧлезнӧй гортса животнӧйӧс — каньӧс.
Ме сідзи жӧ скӧрала попъяс вылӧ.
Рясасӧ аддзигӧн менам висьмӧ <ns>п-п-п-пиньӧй</ns>.
— О, делӧыс кӧ сӧмын таын... — Кинас ӧвтыштӧмӧн Монтанелли петкӧдліс, мый темаыс помассис. — Но век жӧ, — содтіс сійӧ, — позьӧ нападайтны, но оз ков искажайтны фактъяссӧ.
Менам проповедь вылӧ ӧтвечайтігӧн ті висьталінныд, мый ме тӧда, коді дзебсясьӧ менам дорйысьлӧн аноним улын.
Тайӧ вӧлі ӧшибка.
Ме ог мыжав тіянӧс сознательнӧя пӧръясьӧмысь, но тіян висьталӧмныд абу вернӧ.
Ме и ӧнӧдз ог тӧд тайӧ писательыслысь нимсӧ.
Овод минута дыра видзӧдіс кардинал вылӧ зэв серьёзнӧя, сэсся друг нёровтчис улӧс бӧр вылас да кутіс вак-вакӧн серавны.
— О, <lat>s-s-s-аnсtа sіvрlісіtаs</lat>.
Ок, ті, Аркадияса невиннӧй олысьяс!
Кыдзи ті энӧ тӧдмалӧй, коді тайӧ вӧлі?
Сідзи и энӧ аддзӧй вожа гыжлысь следъяссӧ?
Монтанелли чеччис.
— Мӧдног кӧ шуны, синьор Риварес, ті асьныд гижинныд диспутлысь кыкнан юкӧнсӧ?
— Тайӧ вӧлі зэв лӧсьыдтӧм, ме тӧда, — аслас гырысь гӧлубӧй синъяснас кардинал вылӧ мыжтӧм морт моз видзӧдігтыр вочавидзис Овод. — А ті ставсӧ тайӧс ньылыштінныд дзоньнас, кыдзи устрицаӧс.
Ме вӧчи зэв лёка, но ӧд тайӧ вӧлі сэтшӧм интереснӧ.
Монтанелли курччис вомдорсӧ да бӧр пуксис.
Сійӧ гӧгӧрвоис дзик первойсяньыс, мый Овод зільӧ петкӧдны сійӧс терпениесьыс, и решитіс кутны асьсӧ киас кӧть мед мый эз ло.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис полковник скӧралӧмлысь помкасӧ.
Мортлы, коді быд лун кык час чӧж допрашивайтіс Оводӧс, позьӧ прӧститны, сійӧ кӧ мукӧддырйи и ёрччыштас.
— Помалам тайӧ сёрнисӧ, — спокойнӧя шуис сійӧ. — Ме должен висьтавны тіянлы главнӧй цельсӧ, мыйла ме тіянкӧд кӧсйи аддзӧдчывны. Цельыс сыын: тані менам кыдзи кардиналлӧн положение вӧсна местнӧй властьяс долженӧсь лыддьысьны вопроссӧ разрешитігӧн менам мнениеӧн, мый вӧчны тіянкӧд, ме кӧ, дерт, кӧсъя пӧльзуйтчыны аслам привилегияӧн.
Ме вӧча тайӧс сӧмын сы ради, медым не лэдзны вӧчны тіян вылын насилие, сы вӧсна мый сійӧ оз ков, медым дугӧдны тіянладорсянь насилиеяс.
И ме мӧдӧді тіянла, медым тӧдмавны, онӧ-ӧ норасьӧй ті мый вылӧ кӧ? —
кандалъяс йылысь делӧсӧ ме ладмӧда,
а мӧд-кӧ, ме лыдди ачымӧс правӧн видзӧдлыны ассьым гӧлӧс сеттӧдз, кутшӧм морт ті.
— Ме нинӧм вылӧ ог норась, <rus>ваше преосвященство</rus>.
<fra>А lа guеrrе, соmmе а lа guеrrе</fra>!.
Ме абу школьник и ньӧти ог виччысь, мый правительство малыштас менӧ юрӧд сы территория вылӧ огнестрельнӧй оружие контрабандаӧн <ns>в-в-вайӧмысь</ns>.
Сідз нин гӧгӧрвоана, мый сійӧ мститӧ сэтшӧм ёна, кыдзи вермӧ.
Шуны кӧ сы йылысь, кутшӧм ме морт, то ті ӧтчыд кывзінныд нин менам грекъяс йылысь неуна романтическӧя висьталӧм исповедь.
Тайӧ ӧмӧй абу тырмымӧн?
Али ті кӧсъянныд, медым ме висьталі сійӧс выльысь?
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, — кӧдзыда шуис Монтанелли.
abu
— <rus>Ваше преосвященство</rus> эз вунӧд, дерт, пӧрысь богомолец Диэгоӧс? — Овод друг вежис гӧлӧссӧ да кутіс нюркйӧдлыны Диэго моз: — Ме коньӧр грешник.
Монтанелли киын карандашыс мӧдіс дрӧжжитны.
— Тайӧ вывті нин! — чеччигмозыс шуис сійӧ.
Овод серӧктіс да юрсӧ чатӧртӧмӧн кутіс видзӧдны кардинал бӧрся, коді кыв ни джын шутӧг ветлӧдліс комнатаӧд.
— Синьор Риварес, — сы водзвылӧ сувтігмоз шуис Монтанелли, — ті вӧчинныд мекӧд сідзи, кыдзи эз лысьт эськӧ вӧчны весиг аслас медлёк врагкӧд ни ӧти морт, кодӧс чужтӧма нывбаба.
Ті тӧдмалінныд менам шоглысь тайнасӧ да асланыд матыссалӧн страданиеысь вӧчинныд аслыныд чача да сералантор.
Ещӧ ӧтчыд кора тіянӧс висьтавны меным: вӧчлі ме тіянлы коркӧ омӧльтор?
А эг кӧ, мыйла ті татшӧм лёкногӧн серавлінныд ме вылын?
Овод лэдзчысис креслӧ бӧр вылӧ да нюммуніс аслас слабиник, кӧдзыд, загадочнӧй нюмӧн.
— Меным кажитчис тайӧ сэтшӧм интереснӧйӧн, <rus>ваше преосвященство</rus>: ті сэтшӧм матӧ сьӧлӧм берданыд примитінныд менсьым кывъясӧс.
И сэсся ставыс тайӧ уськӧдіс меным неуна <ns>т-тӧдвылӧ</ns> бродячӧй цирк...
Монтанеллилӧн кельдӧдісны вомдоръясыс, сійӧ бергӧдчис да звӧнитіс.
— Верманныд нуӧдны заключённӧйсӧ, — шуис сійӧ пырысь стӧрӧжъяслы.
И кор найӧ мунісны, сійӧ пуксис пызан дорӧ; ачыс ставнас дрӧжжитіс скӧралӧмлӧн непривычнӧй чувствоысь. Сэсся заводитліс видлавны отчётъяслысь книга, кодӧс ыстӧма сылы сы епархияса приходскӧй поп, но регыд мысти йӧткыштіс сійӧс ас дорсьыс да, пызан весьтас копыртчӧмӧн, тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Овод быттьӧ колис ас бӧрсяыс ассьыс страшнӧй вуджӧрсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Скӧрмылӧмыс эз мешайт Монтанеллилы помнитны аслас кӧсйысьӧм йылысь.
Сійӧ сэтшӧм чорыда протестуйтіс кандалъяслы паныд, мыйясӧн вӧлі дорӧма заключённӧйлысь ранитӧм кияссӧ, мый коньӧр полковник, коді помӧдз воштіс юр садьсӧ, ӧвтыштіс став вылас кинас да тшӧктіс дзикӧдз мездыны кандалъясысь.
— Мыйӧн ме тӧда, — адъютант дорӧ шыасиг броткис сійӧ, — мыйлы паныд ещӧ кутас протестуйтны его преосвященство?
Сійӧ кӧ шуӧ чорыдлунӧн кутшӧмкӧ пара наручник, то, пӧжалуй, сійӧ регыд мысти кыпӧдас война кӧрт решёткаяслы паныд либӧ корас, медым ме верді Риваресӧс устрицаясӧн да трюфельясӧн?
Менам томдырйи злӧдейяс вӧліны злӧдейясӧн.
Сідзи накӧд и обращайтчылісны.
Некод сэки эз лыддьыв, мый изменник мыйӧнкӧ бурджык вӧрысь.
Но ӧні бунтовщикъясыд лоины унаӧн, и его преосвященство кӧсйӧ, тыдалӧ, дорйыны татшӧм сяма став мерзавецъяссӧ.
— Ог гӧгӧрво, мыйла сійӧ вообщӧ сюйсьӧ, — шыасис адъютантыс. — Сійӧ абу папскӧй легат и сылӧн абу некутшӧм власть гражданскӧй да военнӧй делӧясын.
Закон серти...
— Сулалӧ-ӧ сёрнитны закон йылысь?
Оз позь виччысьны законӧс уважайтӧм сы бӧрын, кор святӧй отец восьталіс тюрьмаяс да лэдзис чеп йылысь либеральнӧй сволочлысь став бандасӧ!
Тайӧ — збыльысь йӧйталӧм!
Гӧгӧрвоана, монсиньор Монтанелли петкӧдлӧ ӧні ассьыс властьсӧ.
Сійӧ ещӧ и его святейшество дырйи, покойнӧй папа дырйи, ёна сюйсис водзӧ, а ӧні лои медся первой фигураӧн.
Пыр жӧ лои радейтана мортӧн и ӧні вӧчӧ мый сылы дум вылас усьӧ.
Кытысь нин меным водзсасьны сыкӧд!
Гашкӧ, сылӧн эм Ватикансянь гуся инструкция, мыйӧн тӧдан?
Ставыс ӧні путкыльтчис мӧдар путкыль: оз позь весиг водзвыв тӧдны, мый ваяс аскиа лун.
Важся бур кадъясӧ йӧзыс тӧдісны, мыйӧ налы кутчысьны, а ӧні...
abu
abu
...Овод воис крепостьӧ сідзжӧ ёна нервничайтігтыр, матын вӧлі истерикаӧдз.
Монтанелликӧд аддзысьлӧмыс пӧшти бырӧдіс сы выносливостьлысь запассӧ.
Ещӧ здук, и сійӧ эськӧ эз тырмы.
Бродячӧй цирк йылысь немъяндысьтӧг шуӧмыс лои сылӧн отчаяние здукӧ: колӧ вӧлі кутшӧмкӧ ногӧн орӧдны свиданиесӧ, коді вермис помасьны синваӧн, кыссис кӧ ещӧ сійӧ вит минута.
Кор некымын час мысти Оводӧс корисны допрос вылӧ, сылы сетӧм став вопросъяс вылас сійӧ сӧмын зэв гораа истерическӧя сераліс.
А кор полковник, терпениесӧ воштӧм бӧрын, дугдіс асьсӧ кутӧмысь да сетіс вӧля аслас кывлы, Овод мӧдіс серавны сэтшӧм гораа, кыдзи сійӧ некор на эз серавлы.
Коньӧр полковник ку пытшкас эз кут тӧрны, видчис, грӧзитіс аслас сетчытӧм узниклы быдпӧлӧс наказаниеясӧн и медбӧрын, кыдзи коркӧ Джемс Бертон, воис сэтшӧм выводӧ, мый оз сулав весьшӧрӧ видзны кад да нервъяс; всё равно нинӧм кузя он убедит мортӧс, коді татшӧм омӧля кывзысьӧ аслас вежӧрлысь.
Оводӧс бӧр нуӧдісны аслас камераӧ; турун вольпась вылын куйлігӧн сійӧ сетчис некутшӧм надеятӧм, шуштӧм настроениелы, коді век вежліс сылысь буйнӧй ыпнитлӧмъяссӧ. Дзик рытӧдзыс сійӧ куйліс тадзи вӧрзьӧдчывтӧг, весиг мӧвпавтӧг.
Асывнас переживайтӧм бурнӧй волнение бӧрын сылӧн лои кутшӧмкӧ тешкодь, апатичнӧй состояние: аслас страдайтӧмыс ӧні лои сылы мыйӧнкӧ бокысаӧн да кажитчис сійӧс лямӧдӧма форматӧм да сьӧкыд масса, кӧні важӧн нин кулӧма ловъя душаыс.
Да, збыльысь, абу-ӧ ставыс веськодь, мыйӧн тайӧ ставыс помасяс?
Дзик ӧтитор, мый вӧлі важнӧ сылы, кыдзи и чувствуйтны вермысь быд существолы, — сійӧ мездысьны терпитны вермытӧм мучитчӧмысь.
Но бырасны-ӧ найӧ вежсьӧм олан условиеяс вӧсна либӧ сы вӧсна, мый кулас чувствуйтны вермӧмыс, — тайӧ второстепеннӧй вопрос.
Гашкӧ, сылы удайтчас пышйыны, а гашкӧ, сійӧс виасны; но кӧть мед мый, сійӧ некор нин сэсся оз аддзыв падреӧс.
А став мукӧдторйыс — сӧмын майшасьӧм да душаӧс весьшӧрӧ кырлӧдлӧм.
Надзиратель вайис сылы ужын, и Овод веськодьпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Кымынӧд час?
— Квайт час.
Сударь, ме тіянлы вайи ужын.
Сійӧ зывӧктӧмӧн видзӧдліс лёк дука, кӧдзалӧм сёян вылӧ да мӧдарӧ бергӧдчис.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ не сӧмын жугалӧм душааӧн, но и физическӧя висьысьӧн, и сёянсӧ аддзӧмысь сьӧлӧмыс гудыртчис.
— Ті висьманныд, онӧ кӧ кутӧй сёйны, — тэрмасигтыр шуис салдат. — Сёйыштӧй кӧть нянь тор, лӧсьыдджык лоӧ.
Сійӧ сёрнитіс аслысногӧн серьёзнӧя да лэптіс тарелкасьыс кӧтасьӧм нянь тор.
Оводын друг садьмис конспиратор: сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый нянь пытшкас мыйкӧ дзебӧма.
— Кольӧй; бӧрынджык, пӧжалуй, сёя, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі восьса, и сійӧ тӧдіс, мый пос вылын сулалысь сержант кылӧ налысь быд кыв.
Кор ӧдзӧссӧ бӧр игналісны да сійӧ убедитчис, мый некод сы бӧрся оз видзӧд розьӧдыс, сійӧ босьтіс нянь торсӧ да видзчысигтыр кутіс крӧшитны сійӧс.
Пытшкӧссьыс сійӧ аддзис вӧсньыдик пилаяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма бумагаӧн, кытчӧ гижӧма некымын кыв.
Сійӧ мичаа веськӧдліс бумагасӧ да матыстіс сійӧс лампочка дорӧ, коді омӧлика югдӧдліс камерасӧ.
Кывъяссӧ вӧлі гижӧма сэтшӧм ичӧт местаӧ да бумагаыс вӧлі сэтшӧм вӧсни, мый лыддьыны найӧс эз вӧв кокни.
«Ӧдзӧсыс восьса.
Войыс тӧлысьтӧм.
Пилитӧй решёткасӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык да локтӧй мупытшса ходӧд час кыкын-куимын.
Ми дасьӧсь, и мӧд случай, гашкӧ, оз нин сюр».
Сійӧ тэрыба чабраліс бумагасӧ.
Сідзкӧ, ставыс дась, и сылы колӧ сӧмын пилитны ӧшинь решёткасӧ;
кутшӧм шуд, мый кандалъясысь мездісны!
Оз ковмы найӧс пилитны да видзны лишнӧй кад.
Кымын брус решёткаас?
Кык, нёль; и быдӧнӧс колӧ пилитны кыклаті; ставсӧ кӧкъямыслаті.
О, сійӧ вермас вӧчны тайӧс, тэрмасьыштас кӧ...
Кыдзи тайӧ Джеммалы да Мартинилы удайтчӧма вӧчны ставсӧ сэтшӧм ӧдйӧ?
Аддзыны костюмъяс, паспортъяс, квартираяс?
Налы колӧ вӧлі уджавны ломовӧй вӧвъяс моз, медым вевъявны...
А примитӧмаӧсь век жӧ Джеммалысь плансӧ.
Сійӧ серӧктіс думсьыс аслас йӧйталӧм вылын: быттьӧкӧ тайӧ важнӧ — сылӧн-ӧ тайӧ планыс али абу, мед сӧмын вӧлі бур!
Но сэк жӧ сылы вӧлі вывті лӧсьыд: тайӧ Джеммалы первойӧн воӧма мӧвп используйтны мупытшса ходсӧ гезйысь вӧчӧм пос пыдди, мый кузя лэччыны сӧветуйтлісны первойсӧ контрабандистъяс.
Сылӧн планыс вӧлі сьӧкыдджык да сложнӧйджык, но зато сійӧ эз грӧзит часӧвӧйлӧн олӧмлы, коді сулаліс пост вылын асыввывса стен мӧдарладорас.
Сы вӧсна, кор сылы висьталісны кыкнан план йывсьыс, сійӧ ньӧти падъявтӧг бӧрйис Джеммалысь плансӧ.
Тайӧ план сертиыс налы сочувствуйтысь часӧвӧй Сверчок должен вӧлі аслас ёртъяслы висьтавтӧг восьтыны кӧрт калитка, коді нуӧдіс тюрьма дворсянь мупытшса ходлань, коді вӧлі вал улын, а сэсся бӧр ӧшӧдны ключсӧ караульнӧйӧ кӧрт тув йылӧ.
А Овод, калитка восьтӧм йылысь юӧр пӧлучитӧм бӧрын, должен вӧлі пилитны ӧшинь решёткасӧ, кузь лентаяс вылӧ косявлыны дӧрӧмсӧ, кыны наысь гез да лэччыны сы кузя дворлӧн асыввывса паськыд стен вылӧ.
Сэсся сылы колӧ вӧлі кыссьыны сэті бауӧн сійӧ минутаясӧ, кор часӧвӧй кутас видзӧдны мӧдарладорӧ, и куйлыны кымыньӧн да не вӧрзьӧдчыны быдпӧрйӧ, кор мӧдыс бергӧдчас сылань.
Стенлӧн асыв-лун пельӧсас вӧлі ичӧтик башня.
Сылысь джынвыйӧ киссьӧм стенъяссӧ видзис киссьӧмысь сэтчӧ тшӧкыда гартчӧм плющ. Уна из гылалӧма да ыджыд чукӧрӧн куйліс дворас дзик стен бердас.
Тайӧ изъяс да плющ вывтіыс Оводлы колӧ вӧлі лэччыны дворӧ, сэсся видзчысигтыр восьтыны игантӧм калиткасӧ да мунны вал увтіыс сэтчӧ воысь мупытшса туннельӧ.
Некымын нэм сайын тайӧ туннельыс гусьӧн йитліс крепостьсӧ башнякӧд, коді сулаліс матысса нӧрыс йылын.
Ӧні сійӧн некод эз пӧльзуйтчы, и ӧткымынлаті сійӧ вӧлі тырӧма пуксьысь скала торъясӧн.
Сӧмын контрабандистъяс тӧдісны, мый гӧра пӧкатын эм зэв бура вевттьӧм розь, кодӧс найӧ кодйисны дзик туннельӧдзыс.
Некод эз и думайт, мый запретитӧм тӧваръяслӧн складъяс куйлісны частӧ недельясӧн дзик крепостнӧй вал бокын, сэки кор таможеннӧй чиновникъяс весьшӧрӧ вӧчалісны обыскъяс зумыш горецъяс ордын, кодъяслӧн синъясныс скӧрысь дзирдалісны.
Оводлы колӧ вӧлі кыссьыны-петны тайӧ розьӧдыс гӧра пӧкатӧ, а сэтысянь мунны условнӧй местаӧдз, кӧні сійӧс долженӧсь вӧлі виччысьны Мартини да ӧти контрабандист.
Рытъя обход бӧрын калитка восьтӧм вылӧ случай оз вермы лоны быд лун.
Оз позь вӧлі лэччыны ӧшинь пыр зэв югыд войын: вермас казявны часӧвӧй.
И сідз, талун сылӧн вӧліны успех вылӧ став шансъясыс, и сылы оз ков воштыны тайӧ случайсӧ.
Овод пуксис да мӧдіс сёйны ассьыс няньсӧ, коді эз кыпӧдлы, шуны кӧ нин, сылысь зывӧктӧм, кыдзи мукӧд тюремнӧй сёяныс. Колӧ вӧлі мыйкӧ сёйыштны, медым не усьны эбӧсысь.
Сэсся сійӧ решитіс водыштлыны недыр кежлӧ да зілис унмовсьны.
Рискуйтана эськӧ вӧлі заводитны пилитны дас часысь водзджык, кӧть и водзын колӧ вӧчны сьӧкыд удж.
Сідзкӧ, падре век жӧ думайтлӧма отсавны сылы пышйыны!
Тайӧ вӧлі лӧсялӧ падрелы.
Но Овод эськӧ некор эз сӧгласитчы.
Кӧть мед мый, сӧмын не тайӧ!
Пышъяс кӧ сійӧ, то тайӧ лоӧ сы ёртъяслӧн удж.
Сійӧ оз примит попсянь услугаяс.
Кутшӧм жар!
Тыдалӧ, кутас гымавны.
Воздухыс сэтшӧм сьӧкыд, пӧдтӧ.
Овод инас эз ӧшйы, пессис-бергаліс аслас турун вольпась вылын, кӧрталӧм веськыд кисӧ пуктіс юр улас юрлӧс пыдди.
Сэсся кыскис кисӧ.
Кутшӧма сійӧ сотчӧ! Кутшӧма юкалӧ!
И став важся ранаясыс заводитісны чорыда ёнтыны-висьны...
Мый накӧд лоӧма?..
О, кутшӧм лӧсявтӧмтор.
Тайӧ прӧстӧ поводдясьыс, зэр водзын.
Сійӧ ойбыртлас да пилитны заводиттӧдз неуна шойччыштас.
Кӧкъямыс брус и ставныс сэтшӧм кызӧсь да крепыдӧсь!
Мыйта ещӧ колис пилитны сылы?
Буракӧ, этша нин.
Ӧд сійӧ пилитӧ дыр нин, помтӧг дыр, и сы вӧсна сылӧн сэтшӧма висьӧ киыс.
И кутшӧма висьӧ!
Сквӧзь, дзик лыӧдзыс!
Но ӧдвакӧ уджалӧмысла висьӧ.
И сэтшӧм жӧ ёна висьӧ чотан кокыс...
Збыльысь ӧмӧй и тайӧ сыысь жӧ, мый сійӧ пилитіс?
abu
Сійӧ звирк чеччис.
Эз, сійӧ эз узь.
Сылы кажитчис восьса синъясӧн, кажитчис, мый пилитӧ решётка, а сійӧс весиг абу на и вӧрзьӧдлӧма.
Со сійӧ тыдалӧ ӧшинь саяс, сэтшӧм жӧ крепыд, кыдзи и век.
Ылі башняса часі кучкаліс дасысь.
Кад босьтчыны уджӧ.
Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс розьӧд да кор аддзис, мый некод оз кыйӧд сы бӧрся, перйис питшӧгас дзебӧм ӧти пила.
Эз, сыкӧд нинӧм эз ло — нинӧм!
Ставыс тайӧ сӧмын воображение.
Бокыс висьӧ желудок расстроитчӧмысь, прӧстудитчӧмысь либӧ ещӧ мыйыськӧ.
Да сійӧ и абу дивӧ куим недель чӧж тюрьмаын зэв лёка олігӧн да тюрьмаса лёк дука воздух лолалігӧн.
А став тушаын эсійӧ бытшкысь дойыс да сьӧлӧмлӧн тэрыба тіпкӧмыс — мыйтакӧ нервъяс вӧсна, а мыйтакӧ — пукалӧм вӧсна.
Да, да, сідзи сійӧ и эм!
Ставсьыс мыжа пукалӧм.
Кутшӧм йӧйталӧм не думыштны та йылысь водзджык!
Но колӧ век жӧ пукыштны регыдик.
Дойыс чинас, и сійӧ бара кутас уджавны.
Спокойнӧя пукавны медся лёк.
Кор сійӧ пукалӧ, дойыс мучитӧ сійӧс немжалиттӧг. Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс весьӧпӧрӧмла.
Да, колӧ чеччыны да босьтчыны уджӧ.
Оз ков сетчыны висьӧмыслы.
Кывны али не кывны доймӧмсӧ — зависитӧ сылӧн воляысь: Овод оз кӧсйы кывны сійӧс, сійӧ заставитас лӧньны дойсӧ.
Овод бӧр чеччис да кывмӧн ярскӧба шуис:
— Ме ог вись.
Меным некор висьнысӧ.
Меным колӧ пилитны тайӧ решёткасӧ, и меным оз позь висьмыны. Сэсся заводитіс пилитны.
Дас час да дас вит минута, комын минута, нелямын вит минута...
Сійӧ пилитіс и пилитіс... и быдпӧрйӧ, кор пилаыс дзижгигтыр инмыліс кӧрт бердӧ, сылы кажитчис, мый кодкӧ пилитӧ сылысь тушасӧ да юр вемсӧ.
«Кодӧс жӧ лоӧ первой пилитӧма? — шпыньмунӧмӧн шуис сійӧ думсьыс: — Менӧ али решёткасӧ?»
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн сійӧ пилитіс водзӧ.
Дас ӧти да джын.
Сійӧ век на пилитіс, кӧть киыс сылӧн пыктіс, дубаліс да муртса кутіс пиласӧ.
Но абу сідз... Сійӧ оз вермы дугдыны да шойччыштны: сулалӧ сӧмын лэдзны кисьыс тайӧ проклятӧй орудиесӧ, и оз нин тырмы мужествоыд заводитны выльысь.
Ӧдзӧс сайын кылісны часӧвӧйлӧн кок шыяс, и винтовка прикладыс зутшкысис ӧдзӧс куричӧ.
Овод дугдіс пилитчӧмысь да, пиласӧ кисьыс лэдзтӧг, видзӧдліс бӧрвылас.
Збыль ӧмӧй казялісны?
Кутшӧмкӧ ичӧтик гӧгрӧс предмет, кодӧс шыбитісны ӧдзӧс розьӧд, уси камера джоджӧ.
Овод пуктіс пиласӧ бокӧ да копыртчис, медым лэптыны сійӧс.
Тайӧ вӧлі чабралӧм бумага комӧк.
Сэтшӧм дыр сійӧ лэччис, а сьӧд гыяс клестайтісны сійӧс быд боксянь... кутшӧма найӧ ызгисны!
Ак, да!
Сійӧ ӧд прӧстӧ копыртчис, медым лэптыны джоджсьыс бумагасӧ.
Сылӧн неуна бергӧдчыштіс юрыс.
Но тайӧ частӧ овлӧ, кор копыртчан.
Нинӧм торъяыс эз ло.
Дзик нинӧм.
Сійӧ лэптіс бумага комӧксӧ, матыстіс сійӧс би дорӧ да ӧкуратнӧя паськӧдіс.
«Локтӧй тавой кӧть мед мый эз ло.
Аски Сверчокӧс вуджӧдӧны мӧд местаӧ.
Тайӧ миян медбӧръя позянлун».
Овод косявліс тайӧ запискасӧ, кыдзи и воддзасӧ, лэптіс ассьыс пиласӧ да бара заводитіс пилитны.
Час вой.
Сійӧ уджаліс нин куим час, и кӧкъямыс брускысь квайтсӧ вӧлі пилитӧма нин.
Ещӧ кык, а сэсся позяс петны.
Сійӧ кутіс казьтывны случайяс, кор сійӧс топӧдлывлісны ужаснӧй висьӧмлӧн приступъяс.
Медбӧръясьыс тайӧ вӧлі выль волы паныд.
Сійӧс босьтіс йирмӧг тайӧ вит вой йывсьыс казьтылігӧн.
Но тайӧ сэки лои эз сэтшӧм немвиччысьтӧг.
Сійӧ уськӧдіс пиласӧ, ас тӧдлытӧгыс лэптіс кыкнан кисӧ вывлань, и вомдоръяссьыс чепӧсйисны — медводдзаысь сэксянь, кыдз сійӧ лои атеистӧн, — молитва кывъяс.
Сійӧ кевмис помтӧм отчаяниеын, кевмис пространствоӧ шыасиг — торйӧн некод дінӧ и свет вылас став дінас.
«Не талун!
Мед ме висьма аски!
Ме терпита кӧть мый, — аски, но сӧмын не талун!»
Здук дыра сійӧ сулаліс спокойнӧя, кӧсичаяссӧ кияснас топӧдӧмӧн.
Сэсся босьтіс пиласӧ да бара кутіс пилитны.
Час да комын минута.
Сійӧ босьтчис пилитны медбӧръя брус.
Дӧрӧм сосъясыс косясьлісны лестукъясӧн; вомдоръясас сӧдзтысис вир, синъяс водзас быттьӧ кыптіс вир гӧрд ру, шор моз визувтіс плеш кузяыс ньылӧм, а сійӧ век пилитіс, пилитіс, пилитіс...
Сӧмын югдігас удайтчис Монтанеллилы унмовсьны.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз лигышмунӧма узьтӧм войся страданиеясысь да мыйкӧ дыра узис спокойнӧя. Сэсся сійӧ кутіс вӧтасьны.
Первойсӧ тайӧ вӧліны неяснӧй, гудыр вӧтъяс;
образъяслӧн лестукъяс, ӧтиыс мӧдсьыс фантастичнӧйӧсьджык, тӧвзисны да зэв ӧдйӧ вежласисны.
И тайӧ вӧтъяссянь ӧвтіс страданиеӧн, тышӧн да гӧгӧрвоны позьтӧм ужасӧн. Сэсся сійӧ унйывсьыс аддзис бессонница — важся, привычнӧй, страшнӧй вӧт, коді мучитліс сійӧс уна вояс чӧж.
И кӧть тайӧ вӧлі вӧтӧн, сійӧ вежӧртіс, мый ставсӧ тайӧс сійӧ вӧталӧ оз первойысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ шӧйтӧ-ветлӧдлӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд эрд вывті, корсьӧ спокойнӧй пельӧс, кытчӧ позис эськӧ водны да унмовсьны.
Быдлаын жуӧны йӧз, больгӧны, сералӧны, горзӧны, кевмысьӧны, звӧнитӧны кӧлӧкӧлъясӧн, кучкалӧны быдпӧлӧс металлическӧй инструментъясӧ.
Сійӧ мунӧ на дорысь, ылыстчӧ шумсьыс мыйкӧ ылнаӧ, водӧ то турун вылӧ, то пу скамья вылӧ, то каменнӧй плита вылӧ.
Сійӧ куньӧ синъяссӧ, тупкӧ найӧс кияснас, медым эз мешайт югыдыс, да шуӧ аслыс: «Ӧні ме унмовся».
Но йӧз чукӧр, ёна горзіг да ойзігтыр, бара матыстчӧ.
Сійӧс чуксалӧны нимнас, горзӧны сылы: «Чеччӧй, чеччӧй регыдджык, ті миянлы коланныд!»
А со сійӧ веськаліс бура пелькӧдӧм уна комнатаяса зэв ыджыд дворецӧ, кӧні быдлаын сулалӧны крӧватьяс, диванъяс, ляпкыдик небыд софаяс.
Матысмӧ вой,
и сійӧ шуӧ аслыс: «Но, татысь ме аддза медбӧрын спокойнӧй места, медым узьны пӧттӧдз».
Сійӧ бӧрйӧ пемыд комната да водӧ, кыдзи друг комнатаас пырӧны кодъяскӧ, кианыс ӧзтӧм лампаясаӧсь,
вывті югыд биыс ёрӧ сылысь синъяссӧ, и кодкӧ горзӧ сы пель весьтын: «Чеччӧй, тіянӧс корӧны!»
Сійӧ чеччӧ да мунӧ водзӧ, ачыс шатласьӧ да конъясьлӧ быд воськовын, быттьӧ куланвыйӧдз ранитӧм животнӧй.
Часі кучкалӧ час, и сійӧ тӧдӧ, мый войджынйыс коли нин.
Кык, куим, нёль, вит — квайт кежлӧ карыс ставнас садьмас да чӧв-лӧньлы воас пом.
Сійӧ мунӧ мӧд комнатаӧ да муртса на кӧсйӧ водны крӧвать вылӧ, кыдзи друг кодкӧ чеччӧ юрлӧсъяс вывсьыс да горзӧ: «Тайӧ менам крӧватьыс!»
И Монтанелли вешйӧ.
abu
Кольӧ час бӧрся час, а сійӧ век шӧйтӧ комнатаысь комнатаӧ, коридорысь коридорӧ, керкаысь керкаӧ.
Мӧдіс нин югдыны.
Мустӧм югдан кад локтӧ век матӧджык и матӧджык.
Часі кучкалӧ витысь.
Войыс коли, а сійӧ сідзи и эз аддзы спокой.
О, ужас!
Ещӧ ӧти лун... ещӧ ӧти!
Сійӧ веськалӧ мупытшса коридорӧ, коді сводъя, ляпкыдик да зэв кузь. Коридорсӧ ставнас югдӧдӧма чардби кодь югыд лампаясӧн да люстраясӧн, а решёткаа пӧтӧлӧк пырыс кылӧны серам, гажа музыка, танцы.
Сэні, выліас, сы юр весьтын, ловъя йӧз мирын, мунӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ праздник.
О, аддзыны кӧ эськӧ места, кытчӧ эськӧ позис дзебсьыны да унмовсьны!
Медся ичӧтик места, кӧть нин гу!
Сійӧ шуӧ тайӧс да зурасьӧ гуӧ.
Смерть да бакшасьӧм дукӧн ӧвтӧ сысянь.
Но и мый нӧ?
Сӧмын эськӧ пӧттӧдз узьны.
— Тайӧ менам гуыс! — горзӧ Глэдислӧн гӧлӧс.
Глэдис лэптӧ юрсӧ да, сісьмӧм саван улысь юрсӧ чургӧдӧмӧн, видзӧдӧ сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
Сійӧ пидзӧсчанясьӧ да кевмысигтыр нюжӧдӧ Глэдислань кияссӧ.
— Глэдис!
Глэдис!
Кӧть неуна жалитышт менӧ!
Лэдз меным пырны, займитны тэ дінысь прӧст местасӧ да унмовсьны.
Ме ог кор тэнсьыд любовь.
Ме ог инмӧдчы тэ дінӧ, ог мӧд сёрнитны тэкӧд. Лэдз меным сӧмын куйлыштны тэ дінын да узьны!
Донаӧй, ме сэтшӧм дыр нин эг узьлы!
Ме сэсся ог нин вермы овны ни ӧти лун.
Югыдыс сотӧ менсьым душаӧс, шумыс менсьым юр вемӧс пӧртӧ бусӧ.
Глэдис, лэдз меным пырны тэнад гуӧ да узьны!
Монтанелли кӧсйӧ тупкыны сы саванӧн ассьыс синъяссӧ.
Но Глэдис вешйӧ да весьӧпӧран гӧлӧсӧн горзӧ:
— Тайӧ святотатство!
Ӧд тэ поп!
И сійӧ мунӧ век водзӧ и водзӧ, и петӧ море берегӧ, куш скалаяс вылӧ, кодъясӧс зэв ёна югдӧдӧ яръюгыд свет. Ваыс ньӧжйӧник да нориника ымзӧ, дугдывтӧг кевмӧ-корӧ спокой.
— Ок, — шуӧ Монтанелли, — море жалитыштас менӧ! ӧд сійӧ ачыс кувтӧдзыс мудзӧма да оз вермы узьны.
Сэки море пыдӧсысь кыпӧдчӧ Артур да гораа шуӧ:
— Мореыс менам!
— <rus>Ваше преосвященство</rus>!
<rus>Ваше преосвященство</rus>!
Монтанелли пыр жӧ садьмис.
Ӧдзӧсас таркӧдчисны.
Сійӧ звирк чеччис да восьтіс ӧдзӧссӧ, и слуга, коді локтіс сійӧс чуксавны, аддзис шӧйӧвошӧм чужӧм, коді вӧлі йӧй мортлӧн кодь.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, ті висянныд?
Монтанелли пуктіс кияссӧ плешкас.
— Ог. Ме узя вӧлі, а ті повзьӧдінныд менӧ.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Югдандорыс меным кажитчис, мый ті ветлӧдланныд, и ме чайті...
— А ӧні кымынӧд час?
— Ӧкмыс час.
Полковник воис и кӧсйӧ аддзӧдлыны тіянӧс.
Сійӧ шуӧ, мый вайӧма тіянлы важнӧй юӧръяс, сійӧ ӧд тӧдӧ, мый <rus>ваше преосвященство</rus> чеччӧ водз...
— Сійӧ виччысьӧ менӧ уліын?
Ме пырысь-пыр лэчча.
Сійӧ пасьтасис да лэччис уліӧ.
— Пола, мый торки этикет, татшӧм лӧсявтӧм кадӧ вои <rus>ваше преосвященство</rus> дорӧ... — заводитіс полковник.
— Надейтча, нинӧм торъяыс эз ло?
— Лои зэв важнӧйтор:
Ривареслы муртса-муртса абу удайтчӧма пышйыны.
— Пышйынысӧ кӧ абу удайтчӧма, сідзкӧ нинӧм абу важнӧйыс.
Кыдзи тайӧ вӧлӧма?
— Сійӧс аддзӧмаӧсь дворысь кӧрт калитка дінысь.
Кор патруль вӧлӧм вӧчӧ дворті обход куим час асылын, ӧти салдат конъясьӧма мыйӧкӧ.
Вайӧмаӧсь пӧнар да аддзӧмаӧсь, мый тайӧ Риварес.
Сійӧ куйлӧма садьтӧг дзик калитка дінас, туй вомӧныс.
Пыр жӧ кыпӧдасны тревога.
Садьмӧдісны менӧ.
Ме муні видзӧдлыны сылысь камерасӧ да аддзи, мый решёткалысь став брусъяссӧ пилитӧма и ӧшиньсяньыс ӧшалӧ гез, кодӧс кыӧма бельёысь.
Сійӧ лэччӧма гез кузяыс уліӧ да кыссьӧма стен пӧлӧн.
Мупытшса ходӧ нуӧдысь кӧрт калиткаыс вӧлӧма восьса.
Та серти колӧ чайтны, мый стражасӧ подкупитӧма.
— Но кутшӧм ногӧн сійӧ веськаліс калиткадінса туй вылас?
Сійӧ усьӧма стен вывсяньыс да доймӧма?
— Ме буретш тадзи и думайті первойсӧ, но тюремнӧй врач абу аддзӧма усьӧмыслысь некутшӧм следъяс.
Салдат, коді тӧрыт вӧлі дежурнӧйӧн, висьталӧ, мый рытнас, кор Ривареслы вайисны ужын, сійӧ кажитчӧма дзик висьысьӧн да нинӧм абу сёйӧма.
Но тадз эз вермы лоны.
Позьтӧмтор, медым висьысь пилитіс татшӧм решётка да кыссис татшӧм стен вывті!
Тайӧ ньӧти абу веритана.
— Висьталӧ оз мыйкӧ ачыс?
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, сійӧ садьтӧм.
— Век на?
— Здукъясӧн сійӧ быттьӧкӧ неуна волывлӧ ас садяс, ымзӧ да сэсся бӧр воштӧ садьсӧ.
— Тайӧ зэв аслыснога.
А доктор мый думайтӧ?
— Сійӧ оз тӧд, мый и думайтны.
Сійӧ оз аддзы сьӧлӧм висьӧмлысь некутшӧм признакъяс, мыйӧн сӧмын и позьӧ вӧлі эськӧ объяснитны висьысьлысь состояниесӧ.
Но кутшӧм висьӧм кӧть мед эз вӧв, гӧгӧрвоана, мый висьӧмыс топӧдӧма сійӧс немвиччысьтӧг, кор сійӧ вӧлі пӧшти дзикӧдз нин пышйӧма.
Ме чайта, мый сійӧс накажитӧма ачыс енмыс.
Монтанелли зумыштчис.
— Мый ті сыкӧд кӧсъянныд вӧчны? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ вопроссӧ лоӧ решитӧма матысса лунъясӧ.
А ӧні кежлӧ ме пӧлучиті бур урок.
Со сійӧ — пӧрччӧм кандалъяслӧн результат, — извинитӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Надейтча, — торкис Монтанелли, — мый ті сійӧс онӧ дорӧй выльысь, пока сійӧ висьӧ.
Татшӧм состояниеын морт, кутшӧм сійӧ ӧні, ӧдвакӧ вермас мӧдысь заводитлыны пышйыны.
«Ме нин тӧждысьышта, медым тайӧ эз ло, — мунігас вомгорулас нурбыльтіс полковник. — Мед его преосвященство кӧть джагалас аслас сентиментальнӧй сӧрӧмъяснас — меным дзик веськодь.
Риваресӧс ӧні чорыда дорӧма, мед кӧть сійӧ здоров либӧ висьӧ».
— Но кыдзи тайӧ вермис лоны?
Воштыны садьсӧ медбӧръя минутаас, кор ставсӧ нин вӧлі вӧчӧма, кор сійӧ вӧлӧма нин калитка дорас?
Быттьӧ кутшӧмкӧ безобразнӧй шутка!
— И ме ногӧн, — содтіс Мартини, — чайтны позьӧ дзик ӧтитор — лоӧма припадок,
тышкасьӧма сыкӧд, кытчӧдз тырмӧма выныс, а сэсся, кор нин лэччӧма дворас, воштӧма садьсӧ прӧстӧ мучитчӧмысла.
Марконэ мӧдіс лёкысь пыркӧдны каллянсьыс пӧимсӧ.
— Кӧть мед кыдзи эз вӧв, а ставыс помасис, и ми сэсся нинӧмӧн огӧ вермӧй отсавны сылы.
Коньӧрӧй!
— Коньӧр! — гусьӧник шуис Мартини.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый и сылы аслыс, кор Овод эз ло, мирыс лои тыртӧмӧн да шуштӧмӧн.
— А сійӧ мый думайтӧ? — юаліс контрабандист, ачыс индіс синнас комната мӧдар помас, кӧні ӧтнасӧн пукаліс Джемма. Сылӧн киясыс вӧрзьытӧг куйлісны пидзӧсъяс вылас, а синъясыс веськыда видзӧдісны пространствоӧ да нинӧм эз аддзыны ас водзвывсьыс.
— Ме эг юавлы.
Сійӧ нинӧм оз сёрнит сэксянь, мыйӧн ставсӧ тӧдмаліс.
Миянлы бурджык ӧні сійӧс не тревожитны.
Джемма, кажитчӧ, эз аддзы найӧс; но кыкнанныс сёрнитісны ньӧжйӧ, быттьӧ комнатаас вӧлі покойник.
Некымын минута чӧж кыссис мудзтӧдана чӧв-лӧнь.
Марконэ чеччис да сюйис зептас ассьыс каллянсӧ.
— Ме локта рытнас, — шуис сійӧ.
Но Мартини сувтӧдіс сійӧс.
— Энӧ мунӧй: меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд. — Сійӧ ещӧ чинтіс гӧлӧссӧ да водзӧ сёрнитіс пӧшти вашкӧдӧмӧн: — Сідзкӧ ті думайтанныд, мый збыльысь сэсся абу некутшӧм надея?
— Ог тӧд, кутшӧм ещӧ вермас лоны надея.
Мӧдысь заводитлыны мездыны ми огӧ вермӧй.
Весиг кӧть и мед сійӧ вӧлі тырмымӧн здоров, медым вӧчны сійӧс, мый требуйтсьӧ сысянь, то ми огӧ вермӧй вӧчны ассьыным делӧнымӧс.
Став часӧвӧйяссӧ ӧні вежлалӧма: найӧс подозревайтӧны таын участвуйтӧмын. И Сверчоклы оз нин удайтчы мӧдысь веськавны крепостьӧ — та кузя ті верманныд лоны уверенӧсь.
— А онӧ-ӧ думайтӧй ті, — друг юаліс Мартини, — мый, кор сійӧ бурдас, ми вермам видлыны кыскыны стражалысь вниманиесӧ да татшӧм ногӧн мездыны сійӧс?
— Кыскыны стражалысь внимание?
Мый ті кӧсъянныд шуны?
— Да меным юрӧ воис мӧвп: <lat>Соrрus domіnі</lat> лунӧ, кор процессия кутас мунны крепость дінті, ме немвиччысьтӧг эськӧ потши туйсӧ полковниклы да лыйи сылы чужӧмас, став часӧвӧйяс эськӧ уськӧдчисны кутны менӧ, лыбис эськӧ страшнӧй суматоха, а ті да тіян ёртъясныд верминныд эськӧ тайӧ кадас мездыны сійӧс.
Тайӧ весиг абу на и план.
Ме сӧмын на та йылысь думышті.
— Ӧдвакӧ тайӧс удайтчас вӧчны, — зэв серьёзнӧя шуис Марконэ. — Колӧ, дерт, быд боксянь ставсӧ думыштлыны сы могысь, медым вӧліны успех вылӧ шансъяс. Но... — сійӧ чӧв ланьтліс да видзӧдліс Мартини вылӧ, — но кӧть и тайӧс вӧчны лои позяна, — босьтчинныд эськӧ ті лыйны полковниклы?
abu
abu
abu
— Босьтчи-ӧ эськӧ ме? — шуис сійӧ. — Видзӧдлӧй сы вылӧ!
Мукӧд объяснениеяс эз ковмыны.
Тайӧ кывъяснас вӧлі ставсӧ висьталӧма.
Марконэ бергӧдчис да видзӧдліс Джемма вылӧ.
Джемма ни ӧтчыдысь эз вӧрзьӧдчыв сэксянь, кыдзи заводитчис сёрниыс.
Сы чужӧм вылын эз вӧв ни сомнение, ни полӧм, ни весиг страдайтӧм — нинӧм, смерть вуджӧрысь кындзи.
Контрабандистлӧн синъясыс тырисны синваӧн, кор сійӧ видзӧдліс Джемма вылӧ.
— Тэрмасьӧй, Микеле, — веранда ӧдзӧс восьтігмоз шуис сійӧ. — Сӧмын ті кыкӧн энӧ на усьӧй эбӧссьыныд. Колӧ на вӧчны вывті уна.
Микеле, а сы бӧрся Джино петісны веранда вылӧ.
— Ме дась, — шуис Микеле. — Ме кӧсйи сӧмын юавны синьоралысь...
Сійӧ кӧсйис мунны Джемма дорӧ, но Мартини тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Энӧ вӧрзьӧдӧй сійӧс.
Сылы ӧтнаслы бурджык.
— Эновтӧй сійӧс, — содтіс Марконэ. — Пӧльза оз ло миян бурӧдӧмысь!
Аддзӧ енмыс, миянлы ставнымлы сьӧкыд.
Но сылы, коньӧрлы, ставсьыс сьӧкыд.
ВИТӦД ГЛАВА
Быдса недель Овод куйліс зэв лёк состояниеын. Припадокыс вӧлі сьӧкыд, а полковник, коді дзикӧдз звермис полӧмысла, не сӧмын дорис кандалъясӧн висьысьлысь кияссӧ да кокъяссӧ, но тшӧктіс ещӧ содтӧд кӧртавны сійӧс койка бердас тасмаясӧн.
Найӧс вӧлі зэлӧдӧма сэтшӧм ёна, мый быд вӧрзьӧдчигӧн пырлісны сы яйӧ.
Дзик квайтӧд лун помӧдзыс сійӧ терпитіс тайӧс ставсӧ сылы лӧсялана зумыш стоицизмӧн.
Сэсся гордостьыс сылӧн быри, и сійӧ муртса эз синваӧн кевмысь тюрьмаса докторлы сетны сылы опиум.
Доктор окотапырысь сӧгласитчис, но полковник; та йылысь кывлӧм бӧрын, стрӧга ӧткажитіс «тадзи балуйтчӧмлы».
— Мыйӧн ті тӧданныд, мыйла сылы ковмис опиумыс? — шуис сійӧ. — Зэв вермас лоны, мый сійӧ став тайӧ каднас сӧмын ылӧдліс да мый сійӧ кӧсйӧ унмовськӧдны часӧвӧйӧс либӧ ещӧ вӧчны кутшӧмкӧ штука.
Сылӧн тырмас мудеритӧмыс быдтор вылӧ.
— Ме кӧ сета сылы ичӧтик доза, то тайӧ ӧдвакӧ отсалас сылы унмовськӧдны часӧвӧйӧс, — нюммунӧмысь кутчысьны вермытӧг вочавидзис доктор. — Но, а ылӧдлӧмысь повны оз ков.
Сійӧ пӧшти навернӧ кулас.
— Кӧть мед мый сэн эз вӧв, ме ог лэдз сетны сылы опиум.
Морт кӧ кӧсйӧ, медым сыкӧд нежничайтісны, мед кутас асьсӧ бурджыка.
Сійӧ тырвыйӧ заслужитіс вель суров мераяс.
Гашкӧ, тайӧ сылы лоӧ урокӧн да велӧдас сійӧс видзчысьӧмӧнджык вӧдитчыны ӧшинь решёткаясӧн.
— Закон серти век жӧ оз позь вӧчавны пыткаяс, — казьтыштіс доктор, — а тайӧ «вель суров мераясыс» зэв матынӧсь на дорӧ.
— Закон, чайта, нинӧм оз висьтав опиум йылысь, — скӧр гӧлӧсӧн шуис полковник.
— Дерт, тіянлы решайтны, полковник.
Но надейтча век жӧ, мый ті лэдзанныд мездыны тасмаяссьыс.
Найӧ дзик лишнӧйӧсь и сӧмын содтӧны сылысь мучитчӧмсӧ.
Ӧні нинӧм повны, мый сійӧ пышъяс.
Сійӧ эськӧ эз вермы сулавны кок йылас, сійӧс кӧ весиг ті мездінныд кандалъяссьыс.
— Докторъяс вермасны ӧшибайтчыны, кыдзи и быдӧн.
Сійӧс менам крепыда кӧрталӧма и сідзи коляс водзӧвылӧ.
— Но, сідзкӧ прикажитӧй кӧть личӧдны тасмаяссӧ.
Настӧящӧй варварство — зэлӧдны найӧс сэтшӧм ёна.
— Найӧ кольӧны важмозыс.
И ме тіянӧс покорнӧя кора, сударь, не сёрнитны сэсся мекӧд варварство йылысь.
Ме кӧ мыйкӧ вӧча, сідзкӧ эм сы вылӧ подув.
Татшӧм ногӧн, кокньӧдӧмыс эз вӧв и сизимӧд войнас.
И Овод камера ӧдзӧс дорын сулалысь часӧвӧй войбыд дрӧжжитіс да пернапасасис, кор кыліс узниклысь сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана ымзӧм.
Медбӧрын сылӧн выносливостьыс эз нин кут тырмыны.
Квайт час асылын, аслас пост вылысь мунтӧдз, часӧвӧй видзчысигтыр восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис камераас.
Сійӧ тӧдіс, мый серьёзнӧя торкӧ дисциплина, но век жӧ эз вермы мунны мучитчысь мортлы бур кыв шутӧг.
Овод вӧрзьӧдчытӧг куйліс синъяссӧ куньӧмӧн да вомсӧ калькнитыштӧмӧн.
Минута дыра салдат чӧла сулаліс сы дорын, сэсся копыртчис да юаліс:
— Ог-ӧ вермы ме мыйкӧ вӧчны тіянлы, сударь?
Тэрмасьӧй, менам ставыс ӧти минута.
Узник восьтіс синъяссӧ.
— Эновтӧй менӧ, — ымӧстіс сійӧ, — кольӧй менӧ ӧтнамӧс.
И часӧвӧй эз на вевъяв воны аслас местаӧ, а Овод узис нин.
Лун дас мысти полковник бара пырис дворецӧ, но сылы шуисны, мый кардинал муніс Пьеве д’Оттавоӧ и оз во рытӧдзыс.
Рытнас, кор полковник лӧсьӧдчис ӧбедайтны, пырис слугаыс да висьталіс:
— Его преосвященство кӧсйӧ сёрнитны тіянкӧд.
Полковник тэрыба видзӧдліс ас вылас зеркалӧ пыр, лючки-ладнӧ-ӧ сылӧн мундирыс, сэсся вӧчис важнӧй чужӧм да петіс передньӧяс.
Сэні виччысис сійӧс Монтанелли. Сійӧ пукаліс, думыштчӧмӧн видзӧдіс ӧшиньӧд да таркӧдіс чуньяснас креслӧ вугйӧ.
Синкымъяс костас сылӧн лоӧма тревожнӧй чукыр.
— Меным висьталісны, мый ті волӧмныд талун ме ордӧ, — шуис сійӧ, ачыс крута торкис полковниклысь вежлива чолӧмалӧмсӧ да вӧчис пӧшти повелительнӧй вид, кутшӧмыс сылӧн некор эз вӧвлы крестьянакӧд сёрнитігӧн. — Буракӧ, ті волӧмныд самӧй сійӧ делӧ кузяыс, мый йылысь и ме кӧсйи сёрнитыштны тіянкӧд.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, ме кӧсйи сёрнитыштны Риварес йылысь.
— Ме сідзи и чайті.
Ме бӧръя лунъясас ёна думайті сы йылысь.
Но та йылысь сёрниттӧдз ме кӧсйи эськӧ тӧдны, онӧ-ӧ кӧсйӧй ті висьтавны меным мыйкӧ выльтор.
Полковник яндысьӧмпырысь нетшкис уссӧ.
— Делӧыс сыын, мый ме волі тӧдмавны, оз-ӧ кӧсйы <rus>ваше преосвященство</rus> мыйкӧ висьтавны меным.
Ті кӧ век на мунанныд предложитӧм планлы паныд, ме зэв рад лоа пӧлучитны тіянлысь сӧвет, мый вӧчны, сы вӧсна мый, веськыда кӧ шуны, ме ог тӧд, мый меным вӧчны.
— Эмӧсь ӧмӧй выль сьӧкыдлунъяс?
— Локтан четвергӧ, июль коймӧд лунӧ, <lat>Соrрus domіnі</lat>, и вопроссӧ сідз либӧ мӧдног колӧ решитны сійӧ лунӧдзыс.
— Да, четвергӧ <lat>Соrрus domіnі</lat>; тайӧ тадз.
Но мыйла вопроссӧ колӧ решитны сійӧ лунӧдзыс?
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, меным зэв абу лӧсьыд, мый ме быттьӧкӧ муна тіянлы паныд, но ме ог вермы босьтны ас вылӧ кар спокойствие вӧсна ответственность, ми кӧ сэтчӧдз огӧ мездысьӧй Риваресысь.
Тайӧ лунас, кыдзи тӧдӧ <rus>ваше преосвященство</rus>, татчӧ чукӧртчӧны гӧраясын олысь пӧшти став йӧзыс.
Зэв вермас лоны, мый босьтчыласны вынӧн восьтыны крепостьлысь ворота да мездыны Риваресӧс.
Тайӧ оз удайтчы.
Ме вӧча ставсӧ, мед кӧть ковмис меным вӧтлыны найӧс ворота дорысь пуляясӧн.
Мыйкӧ татшӧм сямаыс быть лоӧ тайӧ лунас.
Тані, Романьяын, йӧзыс инас ӧшйытӧмӧсь, и босьтасны кӧ нин пуртъяс...
— Ме думайта, мый позьӧ не вайӧдны делӧсӧ пуртъясӧдз.
Ме век казявлі, мый татчӧс йӧзкӧд зэв кокни ладмӧдчыны, кужан кӧ кутны асьтӧ накӧд.
Тӧдӧмысь, кутан кӧ мунны романецлы паныд либӧ грӧзитны, то сійӧ збыльысь ку пытшсьыс петас.
Но тіян ӧмӧй эм подув думайтны, мый кӧсйӧны выльысь заводитлыны мездыны Риваресӧс?
— Ме тӧдмалі тӧрыт и талун асывнас аслам агентъяссянь, мый областьті ветлӧдлӧны зэв уна сёрнияс да мый дасьтыссьӧ, тыдалӧ, мыйкӧ омӧльтор.
Но он вермы тӧдмавны подробностьяссӧ.
Ми кӧ эськӧ тӧдім найӧс, кокниджык эськӧ вӧлі примитны видзчысьӧм кузя став мераяс.
Шуны кӧ ме йылысь, то медбӧръя история бӧрын ме лыддя бурджыкӧн действуйтны кыдз позьӧ видзчысьӧмӧнджык.
abu
— Колян раз ті висьталінныд, мый Риварес ёна висьӧ и оз вермы ни ветлӧдлыны, ни сёрнитны.
Ӧні, сідзкӧ, сійӧ бурдӧ?
— Тыдалӧ, сылы ёна бурджык ӧні, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Сійӧ вӧлі вывті лёк состояниеын, эз кӧ сӧмын, дерт, ылӧдлы.
— Тіян эм помка тадзи чайтӧм вылӧ?
— Доктор тырвыйӧ веритӧ, мый сійӧ оз ылӧдлы, но висьӧмыс сылӧн вывті аслыссяма, должен ме шуны.
Сідз либӧ мӧдног, а сійӧ бурдӧ, и ӧні сыкӧд мукӧддырся серти сьӧкыдджык ладмыны.
— Мый нӧ сійӧ сэтшӧмсӧ вӧчӧ?
— Сійӧ пӧшти нинӧм оз вермы вӧчны, — вочавидзис полковник да, кор сылы дум вылас усины тасмаясыс, нюммуніс. — Но сылӧн сямыс — тайӧ мыйкӧ висьтавны позьтӧмтор.
Тӧрыт асыв ме муні сы камераӧ, медым сетны сылы некымын вопрос.
Сійӧ вывті на слаб, медым волывлыны ме дорӧ допрос вылӧ.
Да и бурджык, медым сійӧс эз аддзывны бокӧвӧйясыс, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз бурд.
Тайӧ эськӧ вӧлі весиг рискуйтана.
Пыр жӧ сочинитасны кутшӧмкӧ история.
— И сідз, ті мунінныд допроситны сійӧс?
— Да, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Ме надейтчи, мый сійӧ ӧні кӧть неуна тӧлкаджык лои.
Монтанелли видзӧдліс полковник вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ изучайтіс выль да мустӧм зоологическӧй разновидностьӧс.
Но, шудыд вылӧ, полковник лӧсьӧдіс сэки ассьыс портупеясӧ да нинӧм эз казяв и водзӧ висьталіс ньӧти падъявтӧг:
— Ме эг примитавлы некутшӧм чорыд мераяс, но быть лои петкӧдлыны мыйтакӧ стрӧглун, торйӧн нин сы вӧсна, мый миян тюрьмаыс военнӧй.
Ме надейтчи сы вӧсна, мый кутшӧмсюрӧ кокньӧдӧм сетӧм ӧні вермас лоны бурӧн. Ме кӧсйыси сылы тӧдчымӧн кокньӧдны режимсӧ, сійӧ кӧ сӧгласитчас тӧлкӧн кутны асьсӧ.
Но кыдзи ті чайтанныд, <rus>ваше преосвященство</rus>, мый сійӧ меным вочавидзис?
Минута дыра сійӧ видзӧдіс ме вылӧ быттьӧ гуӧ веськалӧм кӧин, а сэсся шуис дзик ньӧти скӧравтӧг: «Полковник, ме ог вермы чеччыны да джагӧдны тіянӧс, но пиньясӧй менам вель ёнӧсь.
Видзӧй ассьыныд горштӧ ылынджык».
Сійӧ дзик дикӧй кань кодь.
— Тайӧ ставыс менӧ ньӧти оз шензьӧд, — спокойнӧя вочавидзис Монтанелли. — Ме кӧсъя ӧні юавны тіянлысь: ті збыльысь веританныд, мый тайӧ тюрьмаас Ривареслӧн олӧмыс имеитӧ ыджыд опасность областьлӧн спокойствиелы?
— Дзик збыльысь, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Ті думайтанныд, мый вир кисьтӧм позьӧ не лэдзны, сӧмын быть колӧ сідз либӧ мӧдног мездысьны сыысь <lat>Соrрus domіnі</lat> лунӧдз?
— Ме сӧмын верма мӧдпӧв шуны, мый сійӧ кӧ лоӧ на тані четвергын, то праздникыс оз прӧйдит тыштӧг, и став сертиыс тышыс лоӧ зэв серьёзнӧйӧн.
— И, тіян ногӧн, сулалӧ сӧмын сійӧс нуны татысь, кыдзи бырас опасностьыс?
— Сэки беспорядокыс либӧ ньӧти оз ло, либӧ жӧ неуна горзыштасны да шыбласьыштасны изъясӧн.
<rus>Ваше преосвященство</rus> кӧ аддзас способ мынтӧдчыны сыысь, ме кывкута порядок вӧсна.
Мӧдног ме виччыся серьёзнӧй событиеяс.
Ме эска сыӧ, мый лӧсьӧдчӧны сійӧс выльысь мездыны и мый тайӧс позьӧ виччысьны буретш четвергын.
А тайӧ лунас кӧ тӧдмаласны, мый сійӧ абу нин крепостьын, тайӧ планыс ачыс вешъяс бокӧ.
А миянлы кӧ ковмас мездысьны и зэв ыджыд йӧз чукӧрын мӧдасны дзирдавны пуртъяс, то карсӧ, навернӧ, ӧзтасны вой пуксьытӧдзыс на.
— Мыйла ті, сідзкӧ, онӧ вуджӧдӧй сійӧс Равеннаӧ?
— Аддзӧ енмыс, <rus>ваше преосвященство</rus>, ме радпырысь эськӧ вӧчи тайӧс!
Но сэки уськӧдчасны мездыны сійӧс туй вылас, и ми нинӧм огӧ вермӧй вӧчны.
Менам оз тырмыны салдатъяс, медым венны вооружитчӧм йӧзлысь уськӧдчӧм, а став горецъяслӧн эмӧсь пуртъяс либӧ биаизъя ружьеяс, либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
— Сідзкӧ, ті водзӧ сулаланныд асланыд кыв вылын, медым сетны Ривареслысь делӧсӧ военнӧй судӧ, да кӧсъянныд пӧлучитны менсьым согласие?
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>: дзик ӧтитор, мый ме кора тіянлысь, — сійӧ отсавны меным не лэдзны беспорядокъяс да вир кисьтӧм.
Сьӧлӧмсянь эска, мый сэтшӧм сяма военно-полевӧй судъяс, кӧні председательствуйтліс полковник Фрэди, вӧліны мукӧддырйи ковтӧг стрӧгӧсь и сӧмын шызьӧдлісны йӧзсӧ, а эз миритӧдлыны найӧс.
Но тайӧ случайын военнӧй суд вӧлі эськӧ тӧлка мераӧн, а сідзжӧ и бурӧн.
Сійӧ эз лэдз эськӧ беспорядокъяс, кодъяс асьныс нин лоӧны несчастьеӧн да вермасны вайӧдны его святейшествоӧн бырӧдӧм военно-полевӧй судъяс бӧр лӧсьӧдӧмӧ.
Полковник помаліс ассьыс дженьыдик речсӧ зэв торжественнӧя да виччысис кардиналсянь ӧтвет.
Виччысьны ковмис дыр, и ӧтветыс шемӧсмӧдіс сійӧс аслас немвиччысьтӧмлунӧн.
— Полковник Феррари, веританныд-ӧ ті енлы?
— <rus>Ваше преосвященство</rus>! — волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн нурбыльтіс полковник.
— Веританныд-ӧ ті енлы? — мӧдысь юаліс Монтанелли, ачыс ёся видзӧдіс полковник вылӧ.
Полковник чеччис.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, ме христианин, и меным некор на ӧнӧдз эз ӧтказывайтлыны пӧкаитчӧмын.
Монтанелли лэптіс морӧс вывсьыс крестсӧ.
— Сідзкӧ, клянитчӧй жӧ искупитель крест водзын, коді кулі тіян вӧсна, мый ті висьталінныд меным правда.
Полковник сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс кардинал вылӧ.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, коді на пӧвстысь воштіс садьсӧ: сійӧ али Монтанелли.
— Ті коринныд, — водзӧ сёрнитіс Монтанелли, — медым ме сеті ассьым согласие мортӧс виӧм вылӧ.
Окыштӧй жӧ крестсӧ, сӧвестьныд кӧ лэдзӧ вӧчны тайӧс тіянлы, и ещӧ ӧтчыд меным висьталӧй, мый ті онӧ тӧдӧй вир кисьтӧм дугӧдӧм могысь мукӧдпӧлӧс средство.
И энӧ вунӧдӧй, мый ті кӧ висьталанныд неправда, то пӧгубитанныд ассьыныд бессмертнӧй душанытӧ.
Некымын здук кыкнанныс чӧв олісны, сэсся полковник копыртчис да окыштіс крестсӧ.
— Ме ог тӧд мукӧдпӧлӧс средство, — шуис сійӧ.
Монтанелли ньӧжйӧник бергӧдчис, медым мунны.
— Аски ме висьтала тіянлы определённӧй ӧтвет.
Но меным первой колӧ аддзӧдлыны Риваресӧс да сёрнитны сыкӧд ас кежын.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>... ме кӧ верма тіянлы сӧветуйтны... ме эска, мый ті бӧрыннас кутанныд каитчыны.
Да, колӧ шуны, сійӧ тӧрыт тшӧктылӧма висьтавны меным, мый кӧсйӧ аддзӧдлыны тіянӧс, но ме тайӧс пыдди эг пукты, сы вӧсна мый...
— Пыдди энӧ пуктӧй! — сы бӧрся шуис Монтанелли. — Морт шыасьӧ тіян дорӧ сэтшӧм омӧль состояние дырйи, а ті пыдди онӧ пуктӧй!
— Ёна жалита, мый <rus>ваше преосвященство</rus> сэтшӧм недӧвӧльнӧй. Ме эг кӧсйы беспокоитны тіянӧс
сӧмын сы могысь, медым ті кывзінныд сылысь дерзостьяссӧ.
Ме ӧні тырмымӧн бура нин тӧда Риваресӧс, медым лоны увереннӧйӧн, мый сійӧ прӧстӧ кӧсйӧ оскорбитны тіянӧс.
И лэдзӧй такӧд тшӧтш висьтавны тіянлы, мый стражатӧг сы дорӧ матӧ матыстчыны опаснӧ.
Сэтшӧм опаснӧ, мый ме лыдди коланаӧн обезвредитны сійӧс мераяс примитӧмӧн, кодъяс, колӧ шуны, вель кокниӧсь...
— Сідзкӧ ті збыльысь думайтанныд, мый опаснӧ матыстчыны оружиетӧм, висьысь морт дінӧ, кодӧс ті содтӧд тӧждысьӧмныд «обезвредитны мераяс примитӧмӧн, кодъяс вель кокниӧсь»?
Монтанелли сёрнитіс спокойнӧй гӧлӧсӧн, но полковник чувствуйтіс сы сёрниысь гусьӧн зывӧктӧм, и скӧрысла ыпнитіс-ӧзйис сылӧн чужӧмыс.
— <rus>Ваше преосвященство</rus> вӧчас сідзи, кыдзи лыддяс бурджыкӧн, — зэв коса шуис сійӧ. — Ме кӧсйи сӧмын мездыны тіянӧс неприятностьысь — не кывзыны сылысь енлы паныд лёк сёрнияссӧ.
— Мый ті лыддянныд христианинлы сьӧкыдджыкӧн — кывзыны енлы паныд сёрнияс али эновтны мортӧс, коді куланвыйын?
Полковник сулаліс веськыда, быттьӧ кынмис места вылас.
Чужӧмыс сылӧн кажитчис дзик пуысь вӧчӧмакодьӧн.
Сійӧ ёна дӧзмис Монтанеллилӧн сыкӧд тадзи сёрнитӧмысь, и сійӧ ассьыс недовольствосӧ петкӧдліс манераяссӧ официальнӧя тӧдчӧдӧмӧн.
— Кымын часын кӧсъянныд, <rus>ваше преосвященство</rus>, ветлыны заключённӧй дорӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме ӧні жӧ муна сы дорӧ.
— Кыдзи <rus>ваше преосвященство</rus>лы окота.
Онӧ-ӧ виччысьыштлӧй тані недыр, пока ме ыста кодӧскӧ висьтавны, медым сійӧс дасьтісны воигкежланыд?
Полковник пыр жӧ вежис официальнӧй тонсӧ.
Сійӧ эз кӧсйы, медым Монтанелли аддзыліс тасмаяссӧ.
— Аттьӧ тіянлы; ме лыддя аддзӧдлыны сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, некутшӧм лӧсьӧдчӧмъястӧг.
Ме муна веськыда крепостьӧ.
Аддзысьлытӧдз, полковник.
Аски асыв ме сета тіянлы ассьым ӧтвет.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Овод кыліс, мый камералысь ӧдзӧссӧ восьтӧны, и ньӧжйӧник, веськодьпырысь бергӧдіс синъяссӧ.
Сійӧ чайтіс, мый тайӧ бара локтӧ полковник мучитны сійӧс выль допросӧн.
Векньыдик пос вылын кылісны салдатъяслӧн кок шыяс, и стенӧ инмалӧмъясысь налӧн карабинъясыс гольскакылісны.
Сэсся кодкӧ шуис почтительнӧй гӧлӧсӧн:
— Пос тшупӧдъясыс тані крутӧсь, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Овод друг нетшыштчис водзлань, но тасмаясыс сэтшӧма зэлалісны, мый сійӧ ставнас йӧжгыльтчис, муртса вермис лолыштнысӧ.
Камераӧ пырис Монтанелли, а сы бӧрся сержант да куим часӧвӧй.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, виччысьыштлӧй, пӧжалуйста, ӧти здук, — заводитіс сержант, и гӧлӧсыс сылӧн тіралыштіс. — Пырысь-пыр тіянлы улӧс ваясны. Ме ысті сыла мортӧс.
Ті нин извинитӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>: ми кӧ эськӧ виччысим тіянӧс, ми эськӧ ставсӧ водзвыв лӧсьӧдім.
— Нинӧм оз ков вӧлі лӧсьӧдны, сержант.
Пӧжалуйста, кольлӧй менӧ узникыскӧд ас кежын.
Виччысьӧй менӧ уліас.
— Кывза, <rus>ваше преосвященство</rus>.
А со и улӧс вайисны.
Сы дорӧ прикажитанныд сувтӧдны?
Овод куйліс куньса синъясӧн, но чувствуйтіс ас вывсьыс Монтанеллилысь видзӧдлассӧ.
— Сійӧ, буракӧ, узьӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>... — бара заводитіс сержант.
Но тайӧ здукас Овод восьтіс синъяссӧ.
— Ог, ог узь, — шуис сійӧ.
Салдатъяс бергӧдчисны нин мунны, но Монтанеллилӧн немвиччысьтӧг горӧдӧмысь найӧ сувтісны.
Сійӧ копыртчис узник весьтӧ да видзӧдаліс тасмаяссӧ.
— Коді тайӧ тадзсӧ тшӧктіс? — юаліс сійӧ.
Сержант лэптыліс кисӧ кӧзырёк дорас.
— Начальник тадзи прикажитіс, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Ме нинӧм та йылысь эг тӧд, синьор Риварес, — шуис Монтанелли, и ёна шогсьӧм кыліс сы гӧлӧсын.
Овод нюммуніс, кыдзи и век, ехиднӧя.
— Ме висьталі нин <rus>ваше преосвященство</rus>лы, мый ме ньӧти эг виччысь, медым менӧ юрӧд <ns>м-м-малалісны</ns>.
— Кор вӧлі сетӧма распоряжениесӧ, сержант?
— Пышйыны заводитлӧм бӧрас, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Кык недельысь дырджык сайын?
Вайӧй пурт да пырысь-пыр жӧ вундалӧй тасмаяссӧ.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>, доктор сідзжӧ кӧсйыліс разьны найӧс, но полковник Феррари эз лэдз.
— Пырысь-пыр жӧ вайӧй пурт.
Монтанелли эз кыпӧд гӧлӧссӧ, но сылӧн чужӧмыс кельдӧдіс скӧрмӧмысла.
Сержант кыскис зепсьыс перочиннӧй пурт, копыртчис узник весьтӧ да заводитіс вундавны тасмасӧ, мыйӧн вӧлі кӧртавлӧма Оводлысь кисӧ.
Сійӧ вӧчис тайӧс зэв кужтӧг да ещӧ ёнджыка зэлӧдіс тасмасӧ.
Овод дрӧгнитіс да курччис вомдоръяссӧ, кӧть мед кутшӧма эз зіль кутны асьсӧ киас.
Монтанелли тэрыба воськовтіс водзӧ.
— Ті онӧ кужӧй, вайӧй меным пуртсӧ.
— А-а-а!
Овод нюжӧдіс кияссӧ да кузя ышловзис.
Ещӧ здук, и Монтанелли мездіс сылысь кокъяссӧ.
— Пӧрччӧй кандалъяссӧ, сержант, а сэсся локтӧй ме дінӧ: ме кӧсъя сёрнитыштны тіянкӧд.
Монтанелли муніс ӧшинь дорӧ да чӧв олігтыр видзӧдіс, кыдзи сержант босьталіс заключённӧй вылысь кандалъяс.
Помалӧм бӧрас матыстчис кардинал дінӧ.
— Ӧні, — шуис Монтанелли, — висьталӧй меным ставсӧ, мый вӧлі тайӧ кадас.
Сержантлысь эз ковмы выльысь юавны, и сійӧ тыр дасьлунӧн висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс: Овод висьӧм йылысь, сы дінӧ «дисциплинарнӧй мераяс» примитӧм йылысь да делӧӧ докторлӧн неудачнӧя сюйсьыны заводитлӧм йылысь.
— Но ме, <rus>ваше преосвященство</rus>, думайта тадзи, — содтіс сійӧ: — полковник нарошнӧ эз тшӧкты разьны тасмаяссӧ, медым заставитны сійӧс сетны показание.
— Показание?
— Да, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Ме войдӧрлун кывлі, кыдзи полковник предложитіс разьны тасмаяссӧ, сӧмын сійӧ кӧ, — сэки сержант тэрыба видзӧдліс Овод вылӧ, — сӧгласитчас ӧтвечайтны.
Монтанелли скӧрысь кучкис ӧшинь куричас.
Салдатъяс чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс:
найӧ некор на эз аддзывны, медым бур сьӧлӧма кардинал скӧраліс.
А Овод тайӧ минутаас вунӧдіс на йылысь, вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ, свобода физическӧя чувствуйтӧм кындзи...
Сылӧн став лысьӧмыс дубаліс, и сійӧ наслаждайтчигтыр нюжӧдлывліс кияссӧ да кокъяссӧ, бергаліс ӧти бок вывсьыс мӧд бок вылас.
— Ӧні ті верманныд мунны, сержант, — шуис кардинал. — Энӧ тӧждысьӧй, ті ньӧти энӧ торкӧй дисциплина: ті обязанӧсь вӧлі висьтавны меным ставсӧ, раз ме тіянлысь юалі.
Тӧждысьыштӧй, медым миянлы некод эз мешайт.
Ме локта тіян дорӧ, кор помала.
Кор салдатъяс бӧрся ӧдзӧс пӧдлассис, сійӧ лэдзчысис гырддзаяснас ӧшинь вылӧ да некымын минута видзӧдіс лэччысь шонді вылӧ — сетіс Оводлы дырджык наслаждайтчыны свободанас.
— Меным юӧртісны, мый ті кӧсъянныд сёрнитны мекӧд ас кежын, — медбӧрын шуис Монтанелли. Сійӧ вешйис ӧшинь дорысь да пуксис турун вольпась дінӧ, кӧні куйліс узник. — Ті кӧ чувствуйтанныд асьнытӧ тырмымӧн бура, то ме дась.
Сійӧ сёрнитіс кӧдзыда, суров тонӧн, кыдзи сійӧ некор эз сёрнитлы.
Кор тасмаяссӧ эз на вӧв разьӧма, Овод вӧлі сылы сӧмын страдайтысь, мучитчӧм мортӧн, — но ӧні сылы дум вылас уси налӧн медбӧръя сёрниыс да вывті ёна оскорбитӧмыс, мыйӧн сійӧ помасис.
Овод пуктіс кияссӧ юр улас да видзӧдліс кардинал вылӧ.
Оводлӧн вӧліны мича движениеяс да позаяс, и, сы фигура вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кор чужӧмыс сылӧн вӧлі вуджӧр сайын, некод эськӧ эз тӧд, кутшӧм ад пыр прӧйдитӧма тайӧ мортыс.
Но кор сійӧ лэптіс юрсӧ да кусысь лунъюгыдас позьӧ вӧлі аддзыны сылысь шӧйтысь синъяссӧ, кельыд чужӧмсӧ да страшнӧй следсӧ, кодӧс сы вылӧ кольӧмаӧсь бӧръя лунъясса страданиеясыс, — Монтанеллилӧн скӧралӧмыс воши.
— Ті, буракӧ, зэв ёна висьӧмныд, — шуис сійӧ. — Вывті каитча, мый ме эг тӧд ставсӧ тайӧс водзджык.
Ме эськӧ дугӧді став тайӧ издевайтчӧмъяссӧ.
Овод лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Война вылын средствояссӧ оз бӧрйӧдлыны, — кӧдзыда шуис сійӧ. — <rus>Ваше преосвященство</rus> оз признайт тасмаяссӧ теоретическӧя, христианскӧй видзӧдлас боксянь, но ӧдвакӧ справедливӧ корны, медым полковник мӧвпаліс тіян моз жӧ.
Сійӧ, кыв шутӧг, бурджыкӧн лыддис эськӧ не тӧдмасьны тасмаяскӧд аслас кучик вылын, но ме дзик <ns>с-с-сідз</ns> жӧ видзӧда тайӧтор вылас.
Тайӧ сӧмын л-л-личнӧй удобстволӧн вопрос.
Тайӧ кадӧ менӧ вермисны, — мый жӧ ті кӧсъянныд?..
Кӧть мед мый, а тіянладорсянь, <rus>ваше преосвященство</rus>, вӧлі зэв любезнӧ волыны ме дорӧ.
Но, гашкӧ, ті и тайӧс вӧчинныд христианскӧй мораль подув вылын?
Заключённӧйяс дорӧ волӧм.
О, да!
Ме и вунӧді: «И коді юкталас тайӧяс пӧвстысь ӧтисӧ» и сідз водзӧ.
Не торъя ошкана тайӧ, но «тайӧяс пӧвстысь» ӧтиыс тіянлы вывті благодарнӧй.
— Синьор Риварес, — торкис кардинал, — ме локті татчӧ эг аслам кӧсйӧм серти, а тіян кӧсйӧм серти.
Тіянӧс кӧ эськӧ эз вӧв вермӧма, кыдзи ті шуанныд, то ме некор эськӧ эг мӧд бара сёрнитны тіянкӧд миян медбӧръя сёрни бӧрын.
Но тіян кыкпӧвста привилегия: заключённӧйлӧн да висьысьлӧн, и ме эг вермы не локны.
Ті збыльысь кӧсъянныд висьтавны меным мыйкӧ ӧні али ыстінныд мела сӧмын сы могысь, медым тешитчыштны, издевайтчыштны старик вылын?
Вочакыв эз вӧв.
Овод бергӧдчис да тупкис синъяссӧ кинас.
— Извинитӧй... мый лоӧ тіянӧс беспокоитны, — медбӧрын шуис сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн. — Мыччӧй меным, пӧжалуйста, ватор.
Ӧшинь вылын сулаліс ва тыра кружка;
Монтанелли чеччис да вайис сійӧс.
Узник весьтӧ копыртчӧм бӧрын да сійӧс пельпомъясӧдыс лэптыштӧм мысти кардинал друг кутіс чувствуйтны, кыдзи Оводлӧн васӧд кӧдзыд чуньясыс, быттьӧ тискиӧн, топӧдісны сылысь кисӧ.
— Вайлӧй меным ассьыныд китӧ... ӧдйӧджык... сӧмын ӧти минута кежлӧ, — вашкӧдіс висьысь. — О, ӧд таысь нинӧм оз вежсьы!
Сӧмын минута кежлӧ!
Сійӧ лигышмуніс, пуктіс юрсӧ Монтанелли пельпом бердӧ, ачыс тіраліс став тушанас.
— Юыштӧй васӧ, — неыджыд кост бӧрын шуис Монтанелли.
Овод кыв ни джын шутӧг юыштіс васӧ, сэсся куньса синмӧн бӧр водіс турун вольпась вылӧ.
Сійӧ эськӧ ачыс эз вермы висьтавны, мый сыкӧд лои, кор Монтанеллилӧн киыс инмис сы банбокӧ.
Сійӧ сӧмын вежӧртіс, мый тайӧ вӧлі сы олӧмын медся страшнӧй минутаӧн.
Монтанелли матӧджык вештіс ассьыс улӧссӧ вольпась дорас да бара пуксис.
Овод куйліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ шой, чужӧмыс вӧлі нюжалӧма, лӧзӧдӧма.
Тадзи прӧйдитіс вель уна кад. Медбӧрын сійӧ восьтіс синъяссӧ, и сылӧн, призраклӧн кодь, шӧйтысь видзӧдласыс сувтіс Монтанелли вылӧ.
— Аттьӧ тіянлы, — шуис сійӧ. — И кора прӧститны.
Ті, буракӧ, мыйкӧ юалінныд менсьым?
— Тіянлы оз позь сёрнитны.
Ті кӧ кӧсъянныд меным мыйкӧ висьтавны, то ме пырала тіян дорӧ аски.
— Пӧжалуйста, энӧ мунӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Збыльысь, ме дзик здоров.
Ме прӧстӧ неуна волнуйтчышті бӧръя лунъясас.
Да и то ёнджыкасӧ ылӧдчи, — юалӧй полковниклысь, сійӧ тіянлы ставсӧ тайӧс висьталас.
— Ме бурджыкӧн лыддя вӧчны ассьым выводъяс, — спокойнӧя вочавидзис Монтанелли.
— И полковник сідзжӧ.
И сійӧ, збыльысь, овлӧ мукӧддырйи остроумнӧй.
Тайӧс сьӧкыд думыштны, видзӧдны кӧ сы вылӧ ортсысяньыс, но мукӧддырйиыс сійӧ висьтавлӧ оригинальнӧй идеяяс.
Колян пекничаӧ, например, — буракӧ, тайӧ вӧлі пекничаӧ — бӧръя кадас ме куті неуна сорлавны лунъяссӧ, но, да всё равно, — ме кори опиум.
Тайӧс ме помнита зэв бура.
А сійӧ локтіс татчӧ и висьталіс, мый ме верма пӧлучитны опиум, сӧгласитча кӧ висьтавны, коді <ns>в-в-восьтіс</ns> меным калиткасӧ.
Помнита, сійӧ шуис: «Ті кӧ збыльысь висянныд, ті сӧгласитчанныд; ті кӧ ӧткажитчанныд, то тайӧс лыддя <ns>д-д-доказательство</ns> пыдди, мый ті ылӧдчанныд».
Меным ни <ns>ӧт-т-тчыдысь</ns> эз волы юрӧ, мый тайӧ вывті тешкодь.
Тайӧ <ns>з-з-зэв</ns> тешкодьтор...
Сійӧ друг кутіс зэв гораа, пель чунавмӧн, серавны.
Сэсся друг бергӧдчис кардиналлань да мӧдіс водзӧ сёрнитны тэрыбджыка и тэрыбджыка да мыкталіс сідзи, мый сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны кывъяссӧ:
— Тіянлы ӧмӧй оз кажитчы, мый тайӧ тешкодь?
Но, <ns>д-д-дерт</ns> оз.
<ns>Д-д-духовнӧй</ns> званиеа йӧзлӧн некор оз овлы юмор чувство.
Ставыс тіянлы кажитчӧ <ns>т-т-трагическӧйӧн</ns>.
Эсійӧ, <ns>н-н-например</ns>, войнас, соборын — ті вӧлінныд сэтшӧм торжественнӧйӧсь!
Да, колӧ шуны, <ns>к-к-кутшӧм</ns> менам, кӧнкӧ, вӧлі <ns>п-п-патетическӧй</ns> вид <ns>п-п-пилигрим</ns> костюмӧн!
abu
Ме ог <ns>д-д-думайт</ns>, медым ті <ns>г-г-гӧгӧрвоинныд</ns> тешкодьторсӧ <ns>в-в-весиг</ns> сійӧ делӧыслысь, мый <ns>в-в-вӧсна</ns> ті <ns>в-в-воинныд</ns> татчӧ талун <ns>р-р-рытнас</ns>.
Монтанелли чеччис.
— Ме вои кывзыны тіянӧс, но ті, буракӧ, вывті возбуждённӧйӧсь, медым сёрнитны талун.
Мед лучшӧ доктор сетас тіянлы мыйкӧ успокоительнӧйӧс, а аски асыв, кор ті бура узянныд, ми сёрнитыштам.
— <ns>Уз-з-зя</ns>?
О, ме кута узьны <ns>в-в-вывті</ns> бура, <rus>ваше преосвященство</rus>, кор ті <ns>с-с-сӧгласитчанныд</ns> полковник планкӧд.
Свинеч унция — зэв бур узьтӧдан лекарство.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, — чуймӧмпырысь сылань бергӧдчиг шуис Монтанелли.
Овод бара мӧдіс гораа серавны.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, <rus>ваше преосвященство</rus>, <ns>в-в-весь-кыдлун</ns> — христианскӧй добродетельясысь <ns>м-м-медглавнӧйыс</ns>!
Ті ӧмӧй <ns>ч-ч-чайтанныд</ns>, мый ме <ns>о-о-ог</ns> тӧд, кутшӧм ёна корис полковник военнӧй суд вылӧ тіянлысь <ns>с-с-сӧгла-сие</ns>?
Бурджык нин эськӧ вӧлі, збыльысь, сетны сійӧс, <rus>ваше преосвященство</rus>, да и став тіян вокъяс-прелатъясыд вӧчисны эськӧ тадзи тіян местаын.
abu
Ті эськӧ вӧчинныд <ns>с-с-сэ-тшӧм</ns> уна бур и сэтшӧм этша вред!
Эскӧда тіянӧс, оз сулав тайӧ вопросыс став узьтӧм войяссӧ, кодъясӧс ті коллялінныд сы вылын.
— Кора тіянӧс, дугдылӧй здук кежлӧ серавны, — торкис сійӧс Монтанелли, — да висьталӧй, кытысь тайӧс ті ставсӧ тӧданныд.
Коді тіянкӧд сёрнитіс тайӧторъяс йывсьыс?
— Полковник ӧмӧй <ns>н-н-ни</ns> ӧтчыдысь тіянлы эз висьтавлы, мый ме <ns>д-д-дьявӧл</ns>, а абу морт?
Эз?
А меным сійӧ тайӧс частӧ шуліс!
Да, ме <ns>т-т-тырмымӧн</ns> дьявол, медым <ns>т-т-тӧдны</ns>, мый <ns>д-д-думайтӧны</ns> йӧзыс.
Ті, <rus>ваше преосвященство</rus>, лыддянныд менӧ <ns>ч-ч-чертовски</ns> мустӧм мортӧн, и тайӧ минутаас ті эськӧ зэв ёна <ns>к-к-кӧсйинныд</ns>, медым кодлыкӧ мӧдлы лои решайтны вопрос, мый вӧчны мекӧд, и медым тіянлысь чуткӧй сӧвестьтӧ эз вӧв <ns>т-т-татшӧм</ns> ногӧн <ns>-ш-шы-зьӧдӧма</ns>.
Вель <ns>п-п-правильнӧ</ns> тӧдмалӧма, збыль ӧд?
— Кывзӧй менӧ, — зэв серьёзнӧя шуис кардинал да бара пуксис сыкӧд орччӧн. — Тайӧ збыль, кӧть кутшӧм ногӧн тайӧс ставсӧ ті энӧ тӧдмалӧй.
Полковник Феррари полӧ тіян другъясысь, мый найӧ бара босьтчыласны мездыны тіянӧс, да кӧсйӧ дугӧдны сійӧс... способӧн, мый йылысь ті висьталінныд.
Кыдзи аддзанныд, ме сёрнита тіянкӧд дзик веськыда.
— <rus>Ваше преосвященство</rus> <ns>в-в-век</ns> нимавліс аслас <ns>в-в-весь-кыдлунӧн</ns>, — шуис Овод, и сы гӧлӧсын кыліс ёна шогсьӧм.
— Ті, дерт, тӧданныд, — водзӧ висьталіс Монтанелли, — мый юридическӧй боксянь менам абу гӧлӧс светскӧй делӧясын.
Ме епископ, а абу легат.
Но ме пӧльзуйтча тайӧ округас вель ыджыд влияниеӧн и ог думайт, мый полковник решитчас татшӧм крут мераяс вылӧ, оз кӧ получит сы вылӧ кӧть нин менсьым кывйӧн висьтавтӧм согласие.
Дзик талунӧдз ме вӧлі тырвыйӧ прӧтив сылӧн планлы.
Ӧні сійӧ став вынсьыс зільӧ вештыны менсьым мнениеӧс: эскӧдӧ менӧ, мый четвергӧ, кор йӧзыс чукӧртчасны татчӧ видзӧдны процессия, миянлы грӧзитӧ ыджыд опасность тіянӧс оружиеӧн мездыны босьтчылӧм кузя, мый вермас помасьны вир кисьтӧмӧн.
Ті кывзанныд менӧ?
Овод веськодьпырысь видзӧдіс ӧшинь вылӧ.
Сійӧ бергӧдчис да вочавидзис мудз гӧлӧсӧн:
— Да, ме кывза тіянӧс.
— Гашкӧ, ті век жӧ абу тырмымӧн здоровӧсь талун тайӧ сёрнисӧ нуӧдӧм вылӧ?
Абу-ӧ бурджык меным волыны аски асывнас?
Вопросыс зэв серьёзнӧй да колӧ, медым ті став вниманиетӧ веськӧдінныд сы вылӧ.
— Ме лыдди эськӧ помавны сійӧс талун, — век сідзжӧ мудзпырысь вочавидзис Овод. — Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, мый ті висьталанныд.
— И сідз, збыль кӧ, — водзӧ висьталіс Монтанелли, — мый тіян вӧсна вермасны кыптыны беспорядокъяс, кодъяс вайӧдасны вир кисьтӧмӧ, то, полковниклы паныд мунӧмӧн, ме босьта ас вылӧ ужаснӧй ответственность.
Думайта сідзжӧ, мый сы сёрниын эм мыйтакӧ правда.
Кӧть, мӧдар боксянь, тіян дорӧ сылӧн омӧль отношениеыс мешайтӧ сылы, тыдалӧ, лоны справедливӧйӧн да заставляйтӧ ыдждӧдны опасностьсӧ.
Тайӧ кажитчӧ меным ещӧ позянаӧнджык сы бӧрын, кыдзи ме аддзи сылӧн некытчӧ шогмытӧм чорыдлунлысь доказательствояссӧ.
Кардинал видзӧдліс джоджын куйлысь тасмаяс да кандалъяс вылӧ и водзӧ висьталіс:
— Сетны ассьым согласие — сідзкӧ кырымавны тіянлысь смертнӧй приговор.
Ӧткажитчыны сыысь — сідзкӧ мыжтӧмъяслысь олӧмсӧ сетны риск улӧ.
Ме зэв серьёзнӧя думайті тайӧ вопроссӧ да став сьӧлӧмсянь зіли аддзыны кутшӧмкӧ петан туй.
Ӧні, медбӧрын, ме примиті определённӧй решение.
— Вины менӧ да спаситны мыжтӧмъясӧс?
Тайӧ дзик ӧти решение, мыйӧ вермас воны бур христианин.
«Веськыд киыд кӧ соблазняйтӧ тэнӧ...» и сідз водзӧ.
А ме весиг ог имеит честь лоны <rus>ваше преосвященство</rus>лӧн веськыд киӧн, и сэк жӧ ме оскорбиті тіянӧс.
<ns>В-в-выводыс</ns> яснӧй.
Но ті ӧмӧй энӧ вермӧй висьтавны меным тайӧс ставсӧ татшӧм кузь вступлениетӧг?
Овод сёрнитіс дыша да веськодьпырысь, быттьӧ морт, коді дӧзмӧма нин вензьӧмсьыс.
— Но, мый нӧ? — дженьыдик кост бӧрын шуис сійӧ. — Тайӧ и вӧлі <rus>ваше преосвященство</rus>лӧн решениеыс?
— Эз.
Овод пуктіс кияссӧ юр улас да видзӧдліс Монтанелли вылӧ.
Кардинал пукаліс чорыда думайтігтыр.
Юрыс сылӧн улӧдз копыртчӧма, а чуньясыс ньӧжйӧник таркӧдісны улӧсӧ.
О, тайӧ важся, сэтшӧм бура тӧдса жест.
— Сійӧс, мый ме решиті вӧчны, — юрсӧ лэптігмоз шуис медбӧрын Монтанелли, — навернӧ, водзті некод на эз вӧчлы.
Кор меным висьталісны, мый ті кӧсъянныд аддзӧдлыны менӧ, ме решиті локны татчӧ, висьтавны тіянлы ставсӧ да сетны тіянлы аслыныд решитны вопроссӧ.
— Сетны... меным аслым?
— Синьор Риварес, ме локті тіян дорӧ эг кыдзи кардинал, эг кыдзи епископ и эг кыдзи судья.
Ме локті тіян дорӧ кыдзи морт дорӧ морт.
Ме ог тшӧкты тіянӧс висьтавны меным, тӧданныд-ӧ ті тіянӧс мездӧм кузя планъяс, кодъяс йылысь висьталіс полковник: ме зэв бура гӧгӧрвоа, мый та йылысь кӧ ті тӧданныд, то тайӧ тіян тайна, кодӧс ті меным онӧ висьталӧй.
Но ме кора тіянӧс представитны асьнытӧ менам местаын.
Ме пӧрысь, и меным этша нин коли овны.
Ме кӧсйи эськӧ водны гуӧ некод вирӧн пачкайттӧм киясӧн.
— А ӧнӧдз найӧ абу на вирӧсьӧсь, <rus>ваше преосвященство</rus>?
Монтанелли неуна кельдӧдыштіс, но водзӧ висьталіс спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Нэм чӧж ме выступайтлі насилиелы да жестокостьлы паныд, кӧть кытысь эськӧ найӧс эг аддзыв.
Ме век протестуйтлі быдпӧлӧс смертнӧй казньлы паныд.
Воддза царствование дырйи ме унаысь да настойчивӧя шуасьлі военно-полевӧй судъяслы паныд, мыйысь и кутісны мустӧмтны менӧ.
Став влияниеӧс, кутшӧмӧн ме пӧльзуйтчылі олӧмын, ме век, дзик талунъя лунӧдз, веськӧдлі буртор вӧчӧм вылӧ.
Кора тіянӧс, веритӧй кӧть нин, мый ме висьтала правда.
Ӧні ме водзын сьӧкыд мог.
Полковник предложениекӧд сӧгласитчӧмысь ӧткажитчӧмӧн ме вайӧда карсӧ опасностьӧ став сыкӧд йитчӧм последствиеясӧн сӧмын сы ради, медым спаситны ӧти мортлысь олӧмсӧ. Тайӧ мортыс быдногыс видіс менсьым религияӧс, преследуйтіс клеветаӧн да оскорблениеясӧн менӧ личнӧ
(тайӧ, колӧ шуны, ньӧти абу важнӧ),
и ассьыс олӧмсӧ — таын ме ог сомневайтчы — используйтас лёктор вӧчӧм вылӧ, сійӧс кӧ оз вины.
И век жӧ сёрниыс мунӧ морт олӧм йылысь.
Минута дыра сійӧ чӧв оліс, сэсся бара заводитіс висьтавны:
— Синьор Риварес, ставыс, мый ме тӧда тіян деятельность йылысь, тшӧктӧ менӧ видзӧдны тіян вылӧ кыдзи омӧль да вреднӧй морт вылӧ. Дыр ме лыдди тіянӧс ещӧ и чорыд сьӧлӧмаӧн, беспринципнӧйӧн, коді оз сувт нинӧм водзын.
Ме и ӧнӧдз мыйтакӧ тадзи мӧвпала.
Но бӧръя кык недельнас ме аддзи, мый ті мужественнӧй морт и аслад другъяслы кужанныд лоны вернӧйӧн.
Ті верминныд внушитны салдатъяслы асьнытӧ радейтӧм, а тайӧ оз быдӧнлы удайтчы.
И ме думайта, мый ме, пӧжалуй, ӧшибитчи тіян йылысь думъясӧн и мый ті бурджыкӧсь сы серти, кутшӧмӧн зілянныд петкӧдчыны.
Тайӧ мӧд дорас, бурджык морт дорас ме и шыася да бур кузя тшӧкта висьтавны меным став правдасӧ: мый ті эськӧ вӧчинныд, вӧлінныд кӧ ме местаын?
abu
— Кӧть мед мый, а ме эськӧ ачым решайті ассьым сомнениеясӧс и на вӧсна эськӧ ачым кывкуті, а эг мӧд эськӧ лицемернӧя да подлӧя полігтыр, кыдзи тайӧс вӧчӧны христиана, дзебсясьны мукӧдъяс сайӧ — корны найӧс разрешитны ме пыдди менсьым могӧс.
Тайӧ немвиччысьтӧм нападениеыслӧн пӧсь, бурнӧй тоныс некыдзи эз лӧсяв нарошнӧ петкӧдлана веськодьлуныскӧд, кутшӧмӧн быттьӧкӧ вӧлі Овод сӧмын минута сайын на. Кажитчӧ, сійӧ шыбитіс ас вывсьыс маскасӧ.
— Ми, атеистъяс, — водзӧ пӧся сёрнитіс сійӧ, — тӧдам, мый мортлы кӧ пай вылас усьӧ нуны сьӧкыд ноша, сійӧ должен нуны сійӧс кыдз позьӧ смелджыка.
Сійӧ кӧ усяс сьӧкыд вӧснаыс, то — мый нӧ? — сымын лёкджык сылы.
Но католик шыасьӧ ойзіг да пойгигтыр аслас святӧйяс дорӧ, а найӧ кӧ оз вермыны отсавны сылы, сійӧ мунӧ аслас врагъяс дінӧ — непременнӧ аддзас мыш, кытчӧ позьӧ вожӧдны ассьыс ношасӧ.
Тіян требникъясын, став тіян лицемернӧй богословскӧй книгаясын этша ӧмӧй индӧдъясыс татшӧм случайясыс вылӧ, мый ті локтанныд ме дорӧ да коранныд велӧдны, мый тіянлы вӧчны.
abu
Небеса да му ним кузя!
Менам крестӧй ӧмӧй абу тырмымӧн сьӧкыд, медым ті ещӧ и тайӧ кывкутӧмсӧ кӧвъялінныд менам пельпомъяс вылӧ?
abu
abu
Да ӧд и вианныдсӧ сӧмын атеистӧс, мортӧс, коді пыркӧдӧ основаяссӧ, а тайӧ, дерт, абу ыджыд мыж.
Сійӧ чӧв ланьтліс, ышловзис да бара кутіс сяргыны-висьтавны:
— И ті ещӧ тӧлкуйтанныд жестокость йылысь!
Да эсійӧ <ns>б-б-бӧб</ns> осёлыс эз вермы эськӧ и во чӧжӧн мучитны менӧ сідз, кыдзи сямминныд вӧчны тайӧс ті некымын минута чӧжӧн.
Сылӧн эськӧ эз тырмы вежӧрыс.
Ставыс, мый сійӧ вермас думыштны, — сійӧ ёнджыка зэлӧдны тасмаяс, а кор нин зэлӧднысӧ сэсся оз позь, то сійӧ нинӧм нин оз вермы вӧчны.
Татшӧм жестокостьтӧ быд дурак вермас петкӧдлыны!
А ті дзик мӧдпӧлӧсӧс изобретитінныд.
«Онӧ-ӧ кырымалӧй ассьыныд смертнӧй приговортӧ?
Менам вывті нежнӧй сьӧлӧмӧй, медым вӧчны тайӧс».
Татшӧмторсӧ вермас думыштны сӧмын католик — йӧзӧс жалитысь, раминик католик, коді бледӧдӧ вывті ёна зэлӧдӧм тасма аддзигӧн!
Кор ті милосердие ангел моз пыринныд татчӧ да сэтшӧма скӧрминныд полковниклӧн «варварство» вылӧ, ме должен вӧлі виччысьны, мый ӧні сӧмын и заводитчас настӧящӧй пыткаыс!
Мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд?
Тӧдӧмысь, сетӧй ассьыныд согласие да мунӧй гортад ӧбедайтны.
Тайӧ делӧ вӧснаыс, збыльысь, оз сулав сэтшӧма тӧждысьны.
Висьталӧй прӧстӧ тіян полковниклы, медым сійӧ прикажитас лыйлыны менӧ либӧ ӧшӧдны, либӧ мый сэн лоӧ удобнӧджык вӧчны мекӧд... жаритны ловйӧн, тайӧ кӧ вермас вайны сылы удовольствие! Сӧмын мед помалас регыдджык.
Оводӧс сьӧкыд вӧлі тӧдны.
Сійӧ ку пиас эз тӧр скӧрысла, тіраліс став тушанас да сьӧкыда лолаліс, а синъясыс сылӧн зэв скӧрысь югъялісны.
Монтанелли сувтіс да чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво тайӧ чорыд кывъяссьыс, но бура тӧдіс сы йылысь, мый найӧс шуалӧ морт, кодӧс вайӧдӧма медлёк состояниеӧдз.
И, тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, Монтанелли прӧститіс сылы став оскорблениеяссӧ.
— Успокоитчӧй, — шуис сійӧ. — Ме ньӧти эг кӧсйы мучитны тіянӧс.
И, збыльысь, ме эг думайт кӧвъявны ассьым ношаӧс тіян вылӧ, ӧд тіян ношаыд сытӧг нин вывті сьӧкыд.
Ме некор эг вӧчлы тадзи ки ӧти морткӧд...
— Тайӧ лӧж! — горӧдіс ӧзйысь синъяса Овод. — А епископство?
— Епископство?
— А, та йылысь ті вунӧдінныд нин?
Вунӧдны сэтшӧм кокни!
«Тэ кӧ кӧсъян тайӧс, Артур, то ме висьтала, мый мунны ог вермы...»
Меным лои решайтны тіянлысь олӧмтӧ тіян пыдди, меным, дас ӧкмыс арӧсӧн!
Тайӧ кӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧм омӧль, тайӧ вӧлі эськӧ серам петкӧдлана!
— Дугдӧй! — горӧдіс Монтанелли, и сійӧ лэптіс кыкнан кисӧ да кутчысис юрас.
Сэсся киясыс лётмуніны, и сійӧ ньӧжйӧник муніс ӧшинь дорӧ. Пуксис ӧшинь вылӧ, кватитіс кинас решеткасӧ да топӧдчис сы бердӧ плешнас.
Овод, став тушанас дрӧжжитігтыр, видзӧдіс сы бӧрся.
Недыр мысти Монтанелли чеччис да матыстчис Овод дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн вӧліны мел кодь еджыдӧсь.
— Прӧститӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ, ачыс мырдӧн зілис лоны вексякодь спокойнӧйӧн, — ме должен эновтны ӧні тіянӧс.
Ме абу дзик здоров.
Сійӧ став тушанас дрӧжжитіс.
Оводлӧн скӧралӧмыс пыр жӧ кусі.
— Падре, ті ӧмӧй онӧ гӧгӧрвоӧй?
Монтанелли бӧрыньтчыштіс да кынмис места вылас.
— Сӧмын не тайӧс, — вашкӧдіс сійӧ. — Ставсӧ, мый окота, господи, сӧмын не тайӧс!
Ме кӧ заводиті йӧймыны...
Овод кыпӧдчыштіс гырддза йылас да кутіс стариклысь дрӧжжитысь кияссӧ.
— Падре, ті ӧмӧй онӧ гӧгӧрвоӧй, мый ме эг вӧй?
Киясыс, кодъясӧс кутіс сійӧ, друг кӧдзалісны.
Лои гуын кодь чӧв-лӧнь.
Сэсся Монтанелли пидзӧсчанясис да ляскысис чужӧмнас аслас неважӧнся враг морӧс бердӧ.
Кор сійӧ лэптіс юрсӧ, шондіыс вӧлі лэччӧма нин, и сылӧн медбӧръя гӧрд югӧръясыс кусіны рытыввылын.
Бать да пи вунӧдісны кад да места йылысь, олӧм да смерть йылысь; найӧ весиг вунӧдісны, мый вӧліны врагъясӧн.
— Артур, — вашкӧдіс Монтанелли, — тайӧ збыльысь тэ? Тэ воин ме дорӧ?
Тэ ловзин?
— Ловзи, — сы бӧрся шуис Овод да дрӧгнитіс.
Сійӧ пуктіс юрсӧ Монтанелли кияс вылӧ, кыдзи висьысь кага, коді куйлӧ мамыс моздорын.
— Тэ воин... тэ воин медбӧрын.
Овод пыдісянь ышловзис.
— Да, — шуис сійӧ, — и тіянлы колӧ тышкасьны мекӧд либӧ вины менӧ.
— Ланьт, донаӧй!
Мыйла ӧні тайӧ ставыс!
Ми тэкӧд, быттьӧ пемыдӧ вошӧм кык челядь, чайтім ӧта-мӧднымӧс привидениеяс пыдди.
Ӧні ми аддзим ӧта-мӧднымӧс, и гӧгӧр лои югыд.
Менам коньӧр детинкаӧй, кутшӧма тэ вежсьӧмыд... кутшӧм ёна тэ вежсьӧмыд.
Тэ лоӧмыд сэтшӧм, быттьӧ тэ прӧйдитӧмыд страданиеяслӧн быдса океан пыр, тэ, коді коркӧ вӧвлін сэтшӧм жизнерадостнӧйӧн!
Артур, збыльысь ӧмӧй тайӧ тэ?
Ме сэтшӧм частӧ аддзывлі вӧтӧн, мый тэ бӧр воин ме дорӧ, а сэсся садьмылі, и гӧгӧр вӧлі пемыд да тыртӧм.
Позьӧ-ӧ эскыны, мый ме бара ог садьмы и мый тайӧ ставыс оз ло вӧтӧн?
Убедит менӧ, мый тайӧ збыль, а абу вӧт... Висьтав меным ставсӧ, мый сэки тэкӧд вӧлі.
— Тайӧ лои зэв прӧстӧ.
Ме дзебси гаваньын грузитчысь тӧварнӧй судно вылӧ да муні Южнӧй Америкаӧ.
— А сэні?
— Сэні ме олі, позьӧ кӧ вӧлі сӧмын тайӧс шуны олӧмӧн, сэтчӧдз, кытчӧдз...
Но, да мый!..
О, ме унатор аддзылі олӧмын, духовнӧй семинарияяс кындзи, сійӧ кадсянь, кор ті велӧдінныд менӧ философияӧ!
Ті шуанныд, мый аддзывлінныд менӧ вӧтӧн...
Ме тіянӧс сідзжӧ...
Сійӧ став тушанас дрӧгнитіс, и гӧлӧсыс сылӧн ори.
— Тайӧ вӧлі, — бара заводитіс сійӧ оръясяна гӧлӧсӧн, — кор ме уджалі Эквадорса рудникъясын...
— Эн руда перйысьӧн?
— Эг, руда перйысьлы казакӧн, китайскӧй кулияскӧд ӧтлаын вӧчи быдсяма случайнӧ веськалӧм уджсӧ.
Ми узьлім баракын, коді сулаліс дзик рудникӧ пыранінын.
Ме сэки зэв ёна мучитчи сійӧ жӧ ужаснӧй висьӧмысь, кыдзи и тані, да быдса лунъясӧн кыскалі из.
Ӧтчыд войнас, тыдалӧ, меным кажитчис, сы вӧсна мый ме вемӧсӧн аддзылі, кыдзи ті пыринныд ӧдзӧсӧд.
Кианыд тіян вӧлі распятие, сэтшӧм сяма жӧ, кутшӧм ӧшалӧ эстӧн, стенас.
Ті юрбитінныд и прӧйдитінныд дзик матіті ме дінті, нӧ энӧ бергӧдлӧй юрнытӧ.
Ме горӧді тіянлы — кори отсавны меным, сетны яд либӧ пурт — мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый дугӧдіс эськӧ менсьым мучитчӧмъясӧс.
А ті...
О!
Ӧти кинас сійӧ тупкис синъяссӧ, мӧдсӧ Монтанелли век на кутіс аслас киясын.
— Ме казялі тіян чужӧм серти, мый ті кывлінныд, но ті весиг энӧ и видзӧдлӧй мелань, а водзӧ юрбитінныд.
И сӧмын кор ті помалінныд да окыштінныд распятие, ті видзӧдлінныд ме вылӧ да вашнитінныд: «Меным зэв жаль тэ, Артур, но ме ог лысьт... ог лысьт».
abu
Кор ме вои ас садьӧ да бӧр аддзи барак да кулиясӧс, кодъяс висьӧны проказаӧн, ме ставсӧ гӧгӧрвои.
Меным лои гӧгӧрвоана, мый тіянлы ёна коланаджык шедӧдны небесалысь бурсиӧмъяс, а не кыскыны менӧ адысь, медся страшнӧй адысь, кутшӧм сӧмын эм.
И ме век помниті тайӧс.
Вунӧді сӧмын ӧні, кор ті инмӧдчинныд ме дінӧ.
Ме вӧлі вися да олӧмӧй пасьмунӧма, и ме сэтшӧма коркӧ радейтлі тіянӧс.
Но миян костын оз вермы лоны нинӧм, войнаысь, войнаысь и войнаысь кындзи.
Мыйла ті кутанныд менсьым киӧс?
Онӧ ӧмӧй ті тӧдӧй, мый, кытчӧдз ті веруйтанныд, ми вермам лоны сӧмын врагъясӧн?
Монтанелли копыртіс юрсӧ да окыштіс Артурлысь ранитчӧм кисӧ.
— Артур, кыдзи нӧ меным не веруйтны?
Ме кӧ видзи ассьым вераӧс став тайӧ страшнӧй вояс чӧжыс, то верма-ӧ ме воштыны сійӧс ӧні, кор енмыс бӧр сетіс меным тэнӧ?
Тӧдвылад уськӧд: ӧд ме тырвыйӧ вериті, мый вии тэнӧ.
— Тайӧс тіянлы ковмас на вӧчны водзын.
— Артур!
Тайӧ вӧлі зэв ёна повзьӧмӧн горӧдӧм, но Овод водзӧ висьталіс, быттьӧ эз и кывлы:
— Лоам быдторйын честнӧйӧн.
Огӧ мӧдӧй ылӧдлыны ӧта-мӧднымӧс. Джуджыд пропасть торйӧдӧ миянӧс, и весьшӧрӧ нюжӧдны сы весьтӧд ӧта-мӧднымлы кияс.
Ті кӧ решитінныд, мый онӧ вермӧй либӧ онӧ кӧсйӧй ӧткажитчыны асланыд вераысь, — Овод друг видзӧдліс стенын ӧшалысь распятие вылӧ, — то тіянлы ковмас сӧгласитчыны полковник предложениекӧд.
— Сӧгласитчыны!
Боже мой!..
Сӧгласитчыны!..
Артур, но ӧд ме радейта тэнӧ!
Оводлӧн чужӧмыс доймӧмысла вежыньтчис.
— Кодӧс ті ёнджыка радейтанныд?
abu
Монтанелли сьӧкыдпырысь чеччис, ужас шымыртіс сылысь душасӧ и, кажитчӧ, зэв сьӧкыда личкис сылысь телӧсӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ слабӧн, пӧрысьӧн, мед воддза кӧдзыдысь нюкырмунӧм корйӧн.
Ӧні сійӧ садьмис, и гӧгӧр ставыс вӧлі пемыд да тыртӧм.
— Артур, жалитышт менӧ кӧть неуна!
— А ёна-ӧ ті жалитінныд менӧ, кор ті асланыд пӧръясьӧмӧн вӧчинныд менӧ сахарнӧй плантацияясвывса рабӧн?
Ті дрӧжжитанныд, кор ме висьтала та йылысь тіянлы...
Эк ті, небыд сьӧлӧма попъяс!
Ӧд куліс сӧмын сылӧн пиыс!
abu
Ті шуанныд, мый радейтанныд менӧ...
О, да! Меным дона сувтіс тіян радейтӧмныд.
Збыльысь ӧмӧй ті думайтанныд, мый верманныд ставсӧ шыльӧдны да вӧчны менӧ воддзакодь Артурӧн?
Менӧ, коді мыськавліс няйт притонъясын дозмук да весавліс гидняяссӧ фермеръяслысь — налӧн скӧт дорысь лёкджык зверьяслысь?
Менӧ, коді вӧлі бродячӧй циркын колпака да бубенцыа клоунӧн, матадоръяслӧн казакӧн да невольникӧн арена вылын, кӧні мунӧ ӧшъяслӧн тыш?
Менӧ, коді угождайтліс быд скӧтлы, кодлы вӧлі сӧмын окота доддявны менӧ?
Менӧ, коді тшыгъяліс, кодӧс талялісны кок улын, кодӧс сьӧлалісны, коді нюжӧдлывліс кисӧ бакшасьӧм нянь пиньтуйяс коригӧн да пӧлучайтліс ӧтказ сы вӧсна, мый на вылӧ правоыс вӧлі понъяслӧн?
О, мыйла ме висьтавла тіянлы тайӧ ставтор йывсьыс?
Верма ӧмӧй висьтавны тіянлы став ужасъяссӧ, мый вылӧ йӧткыштіс менӧ тіян киныд?
А ӧні ті висьталанныд меным асланыд радейтӧм йылысь!
Ыджыд-ӧ сійӧ, тайӧ радейтӧмыс?
Тырмымӧн-ӧ вына сійӧ, медым ті сы ради ӧткажитчинныд асланыд вераысь?
Мый вӧчис тіянлы Иисус?
Мый сійӧ нуис ас вывтіыс тіян вӧсна, медым ті радейтінныд сійӧс ме дорысь ёнджыка?
Сылӧн бытшлалӧм кияс вӧсна-ӧ ті радейтанныд сійӧс?
Сідзкӧ видзӧдлӧй жӧ менам кияс вылӧ!
И та вылӧ видзӧдлӧй, и та вылӧ, и та вылӧ...
Сійӧ чашнитіс-косяліс дӧрӧмсӧ да петкӧдліс туша вывсьыс страшнӧй вурысъяссӧ.
abu
abu
— Падре, тіян сьӧлӧмныд право серти должен лоны менам!
Падре, абуӧсь сэтшӧм мученьеяс, кутшӧмъясӧс ме эг испытайт тіян вӧсна.
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті ставсӧ, мый ме нуи ас вывті!
И век жӧ ме ог кӧсйы кувны!
Ме ас вывті нуи ставсӧ да закалиті ассьым душаӧс терпениеӧн, сы вӧсна мый кӧсйи бӧр воны олӧмас да объявитны тіян енлы паныд война.
Тайӧ цельыс вӧлі меным щитӧн, и сійӧн дорйи ме ассьым сьӧлӧмӧс, кор меным грӧзитіс йӧймӧм да мӧдысь кулӧм.
И со ӧні, олӧмӧ воӧм бӧрын, ме бара аддза сійӧс, кодӧс вӧлі тувъялӧма кӧрт тувъясӧн крестӧ квайт час чӧжӧн, а сэсся сійӧ ловзис.
abu
Мый жӧ ті ӧні мекӧд вӧчанныд?
Мый ті мекӧд вӧчанныд?
Гӧлӧсыс сылӧн ори.
Монтанелли пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ каменнӧй изваяние либӧ кулӧм морт, кодӧс пуксьӧдӧмаӧсь улӧс вылӧ.
Овод сёрнитігкості первойсӧ сійӧ неуна дрӧжжитіс, и мускулъясыс сылӧн дрӧгнитлывлісны, быттьӧ кучкалісны плетьӧн. Но ӧні сійӧ пукаліс дзик спокойнӧя.
Кыкнанныс дыр чӧв олісны.
Медбӧрын Монтанелли заводитіс сёрнитны, и гӧлӧсыс сылӧн кыліс слаба, нориника.
— Артур, объяснит меным бурджыка ассьыд мӧвптӧ.
Тэ терроризируйтан менӧ, мӧвпъясӧй менам гудыртчӧны, и ме ог вермы тэнӧ гӧгӧрвоны.
Мый тэныд колӧ месянь?
Овод бергӧдіс сылань призраклӧн кодь блед чужӧмсӧ.
— Меным нинӧм оз ков.
Коді нӧ мырдӧн кутас тшӧктыны радейтны?
Ті ас вӧлясьыныд верманныд бӧрйыны миян пӧвстысь сійӧс, коді тіянлы донаджык.
Ті кӧ радейтанныд сійӧс ёнджыка, бӧрйӧй сійӧс.
— Ме ог вермы тэнӧ гӧгӧрвоны, — мудзпырысь мӧдысь шуис Монтанелли. — Кодӧс тэ тшӧктан бӧрйыны?
Ӧд кольӧм кадсясӧ вежны оз позь.
— Тіянлы колӧ бӧрйыны миян пӧвстысь ӧтисӧ.
Ті кӧ радейтанныд менӧ, пӧрччӧй сьылісьыд тайӧ крестсӧ да мунамӧй мекӧд мӧд мирӧ.
Менам другъяс заводитласны мӧдысь мездыны менӧ, и тіян отсӧгӧн налы лоӧ кокни пӧртны сійӧс олӧмӧ.
А кор ми лоам граница мӧдарладорас тырвыйӧ безопасностьын, признайтӧй менӧ йӧз водзын асланыд пиӧн.
Ті кӧ онӧ тырмымӧн радейтӧй менӧ, тіян вераыд кӧ тіянлы ме дорысь мусаджык, то мунӧй полковник дорӧ да висьталӧй сылы, мый ті сӧгласенӧсь.
Но, мунӧй ӧні жӧ, пырысь-пыр, менам син водзысь.
Меным и сытӧг сьӧкыд.
Монтанелли лэптіс юрсӧ.
Сійӧ ӧні мӧдіс гӧгӧрвоны.
Вынъясыс эз кывзысьны сылысь, тушаыс кутіс сырмыны.
— Ме, дерт, сёрнитча тэнад другъяскӧд.
Но мунны тэкӧд меным оз позь, — ме ӧд поп.
— А попсянь меным буртор вӧчӧм оз ков.
Падре, оз ковны сэсся компромиссъяс!
Тырмымӧн ме страдайті наысь да налӧн последствиеясысь.
Либӧ ті ӧткажитчанныд ме ради вичкоысь либӧ ӧткажитчанныд меысь.
— Кыдзи ме янсӧдча тэкӧд, Артур?!
Кыдзи ме янсӧдча тэкӧд?!
— Но, сідзкӧ янсӧдчӧй вичкокӧд.
Бӧрйӧй миян пӧвстысь ӧтисӧ.
Энӧ тшӧктӧй меным юкны тіянлысь радейтӧмтӧ миян костын: джынсӧ меным, а джынсӧ вичколы.
Меным оз ковны сы пызан вылысь колясъясыс.
abu
— Артур, Артур, збыльысь ӧмӧй тэ кӧсъян чашнитны менсьым сьӧлӧмӧс?!
Збыльысь ӧмӧй тэ кӧсъян йӧймӧдны менӧ?
Овод кучкис кинас стенӧ.
— Бӧрйӧй миян пӧвстысь ӧтисӧ, — ещӧ ӧтчыд шуис сійӧ.
Монтанелли перйис морӧс зепсьыс ичӧтик бумажник да кыскис сэтысь чукрассьӧм, бонзьӧм бумагатор.
— Видзӧд, — шуис сійӧ.
«Ме веритлі тіянлы енлы моз, а ті пӧръявлінныд менӧ нэм чӧжыд».
abu
Овод серӧктіс да бӧр сетіс сылы бумагаторсӧ.
— Кутшӧм шензьӧдана томӧн овлан дас ӧкмыс арӧсӧн!
Босьтны мӧлӧт да пазьнитны сійӧн кажитчӧ сэтшӧм кокни делӧӧн.
Тайӧ сідзжӧ кокни и ӧні, но сӧмын ме ачым сюри мӧлӧт улас.
Но, а ті аддзанныд на уна йӧзӧс, кодъясӧс кутанныд бӧбйӧдлыны, и найӧ тайӧс некор весиг оз гӧгӧрвоны.
— Вӧч кыдзи окота, — шуис Монтанелли. — Енмыс тӧдӧ, гашкӧ и ме тэнад местаын вӧлі эськӧ татшӧм жӧ немжалиттӧмӧн,
но ме ог вермы вӧчны сійӧс, мый тэ коран, Артур, ме вӧча сӧмын сійӧс, мый верма.
Ме отсала тэныд пышйыны, а кор тэ лоан безопасностьын, то мекӧд лоӧ гӧраясын несчастнӧй случай, либӧ ме ӧшибкаӧн примита мыйкӧ мӧдтор, унмовськӧдан порошок пыдди, — бӧрйы любӧйӧс.
Могмӧдас оз тайӧ тэнӧ?
Вот ставыс, мый ме верма вӧчны.
Тайӧ ыджыд грек, но ме надейтча, мый сійӧ прӧститас менӧ.
Сійӧ бурджык сьӧлӧма...
Овод зэв шогысь горӧдіс, и сылӧн киясыс лётмуніны.
— О, тайӧ вывті!
Тайӧ вывті нин!
Мый ме вӧчи, медым ті тадзи думайтінныд ме йылысь? Кутшӧм право эм тіян...
Быттьӧкӧ ме водзӧс босьтны кӧсъя тіянлысь!
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ гӧгӧрвоӧй, мый ме кӧсъя сӧмын спаситны тіянӧс?
Збыльысь ӧмӧй ті некор онӧ гӧгӧрвоӧй, кутшӧма ме радейта тіянӧс?
Сійӧ кватитіс Монтанеллилысь кыкнан кисӧ да синвасорӧн кутіс пӧся окавны найӧс.
— Падре, мунамӧй мекӧд!
Мый тіян ӧткодьыс тайӧ кулӧм мирыскӧд, кӧні тырыс ӧшибкаяс?
Ӧд найӧ — колян нэмъяслӧн шойяс!
Ӧд найӧ сісьмӧмаӧсь дзикӧдз, и наысь кылӧ клящӧй дук!
Мунамӧй мекӧд тайӧ мирсьыс мӧд мирӧ, кӧні сявкйӧ югыд!
Падре, ми — олӧм и томлун, ми — вечнӧй тулыс, ми — человечестволӧн будущӧйыс.
Падре, кыаыс матын нин, — збыльысь ӧмӧй ті онӧ босьтӧй ас выланыд уджлысь ассьыныд пайсӧ, медым отсавны петны шонділы?
Садьмӧй, и вунӧдам войся страшнӧй кошмаръяс.
Садьмӧй, и заводитам миянлысь олӧмнымӧс выльысь!
Падре, ме век радейтлі тіянӧс, век!
Весиг кор ті вилінныд менӧ.
Збыльысь ӧмӧй ті ещӧ ӧтчыд вианныд?
Монтанелли кутіс песлӧдлыны кияссӧ.
— Господьӧй, жалит менӧ, — горӧдіс сійӧ. — Артур, тэнад синъясыд мамыдлӧн кодьӧсь!
Сэсся друг лои чӧв-лӧнь.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс пуксьысь рытлӧн руд рӧмыдын, и налӧн сьӧлӧмъясныс кынмисны ужасысла.
— Висьтав меным ещӧ мыйкӧ, — вашкӧдіс Монтанелли. — Сет кӧть кутшӧмкӧ надея.
— Меным нинӧм сэсся висьтавнысӧ.
Олӧм меным колӧ сӧмын сы могысь, медым тышкасьны вичкокӧд.
Ме абу морт, а пурт.
Меным олӧм сетігӧн ті освящайтанныд пурт.
Монтанелли бергӧдчис распятиелань.
— Господи!
Тэ кылан?..
Гӧлӧсыс сылӧн воши чӧв-лӧняс.
abu
Овод пытшкын друг садьмис серам кыпӧдысь демон.
— <ns>Г-г-гораджыка</ns> корӧй!
abu
Монтанелли чеччыштіс, быттьӧ сійӧс кучкисны.
Минута дыра сійӧ вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс ас водзладорас.
Сэсся пуксис вольпась дорӧ, тупкис синъяссӧ кияснас да кутіс сыркъялӧмӧн бӧрдны.
Овод мӧдіс дрӧжжитны став тушанас, и кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис сы плеш вылын. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый лоӧ тайӧ синваыс.
Сійӧ юр вывтіыс шебрасис, медым не кывны бӧрдӧмсӧ.
Тырмымӧн нин сысянь и вӧлі сійӧ, мый ковмыліс кувны кыпыд, вынйӧра олӧм чувствуйтігӧн.
Но бӧрдӧм шысӧ оз позь вӧлі вевттьыны.
Сійӧ кыліс сы пельясын, тотшкӧдчис юр вемас, синва войтъясыс ӧта-мӧд бӧрся гӧгыльтчисны сы чуньяс вылысь.
Сэсся Монтанелли дугдіс бӧрдны, и сійӧ заводитіс чышкавны синъяссӧ носӧвикӧн, быттьӧ бӧрдӧмысь дугдӧм кага.
Кор сійӧ чеччис, носӧвикыс уси джоджас.
— Весьшӧрӧ водзӧ сёрнитны, — шуис сійӧ. — Тэ гӧгӧрвоан менӧ?
— Да, гӧгӧрвоа, — жугыля вочавидзис Овод. — Тайӧ абу тіян мыж.
abu
Монтанелли бергӧдчис сылань.
И друг пуксьӧм чӧв-лӧньыс вӧлі страшнӧйджык сэтшӧм чӧв-лӧньысь, кутшӧм овлӧ гуын, кодӧс регыд долженӧсь вӧлі кодйыны на пӧвстысь ӧтиыслы.
Чӧв олігтыр найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясас, кыдзи мырдӧн янсӧдӧм кык любовник видзӧдӧны ӧта-мӧд выланыс преграда вомӧн, кодӧс найӧ оз вермыны вуджны.
Овод первойӧн эз выдержит да лэдзис синъяссӧ.
Сійӧ шатовмуні, тупкис чужӧмсӧ, и Монтанелли гӧгӧрвоис, мый тайӧ жестыс висьталӧ сылы: «мун».
Сійӧ бергӧдчис да петіс камераысь.
Но прӧйдитіс ещӧ минута, и Овод друг ырскӧбтіс-чеччис.
— О, ме ог вермы тайӧс ас вывті нуны!
Падре, бергӧдчы!
Бергӧдчы!
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Сійӧ дыр видзӧдіс аслас камералысь стенъяссӧ да гӧгӧрвоис, мый ставыс помассис.
abu
Уліын, дворас, войбыд кышакыліс турун — турун, кодлы регыд мысти вӧлі сиӧма нярмыны: сылысь вужъяссӧ орйӧдласны кӧрт зыръясӧн.
И кузь войбыд ӧтнасӧн ырзіс-бӧрдіс узник аслас пемыд камераын...
СИЗИМӦД ГЛАВА
Вторник асылӧ вӧлі военнӧй суд.
Сійӧ муніс зэв регыд и прӧйдитіс зэв прӧстӧя.
Тайӧ вӧлі сӧмын куш формальность, коді кыссис кызь минута чӧж.
Да и нинӧмла вӧлі видзны уна кад.
Защитаӧс эз вӧв лэдзӧма.
Свидетельяс пыдди выступайтісны сӧмын ранитчӧм шпион, офицер да некымын салдат.
Приговорсӧ вӧлі водзвыв решитӧма: Монтанелли мӧдӧдӧма согласие, кодӧс зілисны шедӧдны.
Судьяяслы — полковник Феррарилы, местнӧй драгунскӧй майорлы да швейцарскӧй гвардияса кык офицерлы — колис сӧмын помавны.
Лыддисны обвинительнӧй акт.
Свидетельяс сетісны показаниеяс.
Кырымалісны приговорсӧ да лыддисны сійӧс колана торжественностьӧн осуждённӧйлы.
Овод чӧв олігтыр кывзіс сійӧс, а кор сылысь юалісны, кӧсйӧ оз сійӧ мыйкӧ висьтавны, сійӧ сӧмын терпитны вермытӧг ӧвтыштіс кинас.
Сылӧн питшӧгас вӧлі дзебӧма носӧвик, кодӧс уськӧдліс Монтанелли.
Сійӧ помтӧг окаліс тайӧ носӧвиксӧ да бӧрдіс сы дінын войбыд, быттьӧ ловъя лов дінын.
Чужӧмыс сылӧн ӧні вӧлі кулӧм мортлӧн кодь кельыд и син гӧгӧрыс тӧдчисны на синва туйясыс.
«Лыйлыны» кывйыс, тыдалӧ, омӧля действуйтіс сы вылӧ.
Кор Овод кыліс сійӧс, сылӧн синаканьясыс ыдждісны — и сӧмын.
— Нуӧдӧй камераӧ, — прикажитіс полковник, кор став формальностьяссӧ вӧлі помалӧма.
Сержант, коді, тыдалӧ, муртса вермис видзӧдны тайӧ сцена вылас, инмӧдчис вӧрзьытӧг сулалысь Оводлы пельпомас.
Овод видзӧдліс сы вылӧ пӧшти повзьӧмӧн.
— А, да! — шуис сійӧ. — Ме и вунӧді.
abu
abu
abu
abu
abu
Полковник немвиччысьтӧг бӧр бергӧдіс сержантӧс, коді петӧ нин вӧлі арестанткӧд комнатасьыс.
— Энлӧй, сержант!
Меным колӧ мыйкӧ висьтавны сылы.
Овод эз вӧрзьӧдчы.
Кажитчис, полковниклысь гӧлӧссӧ сійӧ эз кыв.
— Онӧ-ӧ кӧсйӧй мыйкӧ висьтавны другъясыдлы либӧ рӧдвужныдлы?
Ме чайта, тіян эм рӧдвуж?
Овод эз вочавидз.
— Сідзкӧ вот, думайтыштӧй да висьталӧй меным либӧ поплы.
Ме та кузя вӧча ставсӧ.
Но бурджык висьталӧй поплы.
Сійӧ пыр жӧ воас да лоас тіянкӧд войбыд.
Ті кӧ ещӧ мыйкӧ кӧсъянныд...
Овод лэптіс синъяссӧ.
— Висьталӧй поплы, мый ме кӧсъя лоны ӧтнамӧн.
Другъяс менам абуӧсь, и некодлы нинӧм оз ков висьтавны.
— Но тіянлы колӧ пӧкаитчыны.
— Ме атеист.
Ме кӧсъя сӧмын, медым менӧ колисны ӧтнамӧс.
Сійӧ шуис тайӧс жугыля, спокойнӧя. Сы гӧлӧсын эз кыв скӧралӧм. Шуис да тэрмасьтӧг бергӧдчис.
Ӧдзӧс дорас сійӧ друг сувтіс.
— Ме вунӧді, полковник.
Ме кӧсъя корны тіянӧс вӧчны ӧти одолжение.
Прикажитӧй, медым аски эз кӧртавны ни синъясӧс, ни ачымӧс.
Ме кута сулавны дзик спокойнӧя.
Средаӧ асывнас шонді петігӧн сійӧс петкӧдісны ывла вылӧ.
Сылӧн чотӧмыс шыбитчис синмад мукӧддырся серти ёнджыка.
Сержантлы ки вылас чорыда мыджсьӧмӧн сійӧ восьлаліс сьӧкыдпырысь.
Но мудз рамлунлӧн выражениеыс эз нин тӧдчы чужӧм вылас.
Ужаслӧн призрак, коді личкис сійӧс войся чӧв-лӧньын, мӧдаръюгыд йылысь думъяс вошины ӧттшӧтш найӧс чужтысь войыскӧд.
Мыйӧн сӧмын петіс шонді да сійӧ чужӧм-на-чужӧм паныдасис аслас врагъяскӧд, сыын бара садьмис тышкасян дух, и сійӧ нинӧмысь нин эз пов.
Стенаыслы паныд сулалісны орччӧн квайт карабинер, кодъяслы колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ приговорсӧ.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ потласьӧм, джынвыйӧ киссьӧм стенаыс, кыті сійӧ лэччыліс аслас неудачнӧй пышъян войӧ.
Салдатъяс, кодъяс сулалісны кианыс ружьеаӧсь, муртса кутчысисны, медым не бӧрддзыны.
Налы кажитчис вывті ужаснӧйӧн ӧти мӧвпыс нин, мый налы ковмас вины Оводӧс.
Овод аслас ёсь, сюсь ӧтветъясӧн, помтӧм серамӧн да югыд, ыштӧдана мужествоӧн пырис налӧн руд, ӧтсяма олӧмӧ кыдзи шонді югӧр, и сійӧ, мый Овод должен ӧні кувны на кипомысь, вӧлі налы дзик сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи эськӧ кусі кӧ яръюгыд лунся светилӧ.
Дворас ыджыд фигӧвӧй пу улын виччысис сійӧс гу.
Сійӧс кодйисны войнас невольникъяслӧн кияс, и синваыс войталіс зыр вылас!
Дінтіыс мунігӧн Овод видзӧдліс нюмъялігтыр пемыд гуас, видзӧдліс сы дорын куйлысь нярмӧм турун вылӧ да пыдісянь ышловзис — апыштіс кодйӧм свежӧй му дуксӧ.
Пу дінас сержант сувтіс.
Кыпыда нюмъялігтыр Овод видзӧдліс гӧгӧр.
— Татчӧ сувтны, сержант?
Сержант чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Быттьӧ горшдіныс гӧрддзассис: сійӧ эз вермы эськӧ шуны ни ӧти кыв, весиг кӧть таысь зависитіс сылӧн олӧмыс.
Дворын вӧліны ачыс полковник, сылӧн племянникыс — капитан, карабинёръяслӧн начальник, кодлы ковмас командуйтны, доктор да поп.
Найӧ петісны водзӧ серьёзнӧй чужӧмаӧсь, яндысисны Оводлӧн смеллунӧн дзирдалысь сералана синъясысь.
— Здравствуйте, господа!
А, и его преподобие кокйылас нин татшӧм водз!
Кыдзи оланныд, капитан?
Талунъя аддзысьӧмыд тіянлы лӧсьыдджык? Збыль ӧд?
Ме аддза, тіян киныд кӧртӧда на.
Ставыс сы вӧсна, мый ме сэки ӧшибка вӧчи.
Со тайӧ молодечьясыс бурджыка вӧчасны ассьыныс делӧсӧ.
Сідз абу, вокъяс?
Сійӧ видзӧдліс салдатъяслӧн зумыш чужӧмъяс вылӧ.
— Тайӧ пӧрйӧ кӧртӧдыд, тӧдӧмысь, оз ковмы.
Энӧ видзӧдӧй ме вылӧ сэтшӧм жугыля!
Топӧдӧй коклябӧръястӧ да петкӧдлӧй, кутшӧм меткӧя ті кужанныд лыйсьыны.
Регыд мысти тіянлы лоӧ сы мында удж, мый ме ог тӧд, кыдзи ті справитчанныд сійӧн.
Колӧ упражняйтчыштны водзвыв.
— Пиӧй менам, — водзланьӧ петігмоз торкис поп.
Мукӧдыс вешйисны, колисны найӧс ас кежаныс. — Некымын минута мысти ті сувтанныд асланыд творец водзӧ.
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ пӧльзуйтчӧй сійӧ здукнас, коді тіянлы коли пӧкаитчӧм вылӧ?
Думыштлӧй, кора тіянӧс: кутшӧм ужас кувны грекъясысь мынтӧдчытӧг, грекӧн тыр сьӧлӧмӧн!
Кор ті мӧданныд сулавны тіян судия водзын, вывті сёр лоӧ думайтны пӧкаитчӧм йылысь.
Збыльысь ӧмӧй сы престол дінӧ ті матыстчанныд шутитігтыр?
— Шутитігтыр, ваше преподобие?
abu
Меным кажитчӧ, тіянлы да тіян коддемъясыслы колӧ тайӧ христианскӧй нравоучениеыс.
Кор воас миянлы ӧчередь, ми кутам лыйсьыны пушкаясӧн, а огӧ квайт сімӧм карабинӧн, и сэки ті аддзанныд, кыдзи ми шутитам.
— Ті кутанныд пушкаясӧн лыйсьыны!
О, шудтӧмӧй!
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ гӧгӧрвоӧй, кутшӧм пропасть дорын ті сулаланныд?
Овод пельпом вомӧныс видзӧдліс эрсвидзысь гу вылӧ.
— И сідз, ваше преподобие, ті думайтанныд, мый кор менӧ лэдзасны сэтчӧ, ті пыр кежлӧ мынанныд меысь.
Гашкӧ, ті весиг пуктанныд гу вылас из, медым лоны дзик спокойнӧйӧн?
Энӧ полӧй, ваше преподобие!
abu
Мӧда куйлыны чӧла, кыдзи шыр, сэні, кытчӧ ті менӧ пуктанныд...
и век жӧ ми кутам лыйсьыны пушкаясӧн.
— О, бур сьӧлӧма енмӧй! — горӧдіс поп. — Прӧстит тайӧ шудтӧмсӧ!
— Аминь, — кыз гӧлӧсӧн шуис командуйтысь офицер, а полковник да сылӧн племянникыс пернапасасисны.
Сы вӧсна мый вӧлі яснӧ, мый кевмысьӧмъяс оз вайӧдны некутшӧм результатӧ, то поп ӧткажитчис водзӧ сёрнитӧмысь да, юрнас довкйӧдліг да молитваяс вашкӧдігтыр, вешйис бокӧ.
Ньӧти падъявтӧг вӧлі вӧчӧма прӧстӧй приготовлениеяс.
И Овод сувтіс веськыда, кыдз пӧлагайтчӧ, сӧмын видзӧдліс петысь шонді югӧръяс вылӧ.
Сійӧ выльысь висьталіс ассьыс корӧмсӧ не кӧртавны сылысь синъяссӧ, и сы чужӧмлӧн смел выражениеыс заставитіс полковникӧс сӧгласитчыны, кӧть сійӧ и вӧлі прӧтив.
Найӧ кыкнанныс вунӧдісны сы йылысь, кыдзи тайӧ сьӧктӧдӧ салдатъяслысь долгсӧ.
Овод сулаліс да нюмъялігтыр видзӧдіс налы синъясас.
Карабинъясыс тіралісны налӧн киясын.
— Ме дась, — шуис Овод.
Командуйтысь воськовтіс водзӧ. Сійӧ дрӧжжитіс волнуйтчӧмысла.
Сылы некор на эз ковмыв командуйтны приговор олӧмӧ пӧртігӧн.
<rus>— Готовься!</rus>
<rus>Ружья на прицел!</rus>
<rus>Пли!</rus>
Овод неуна шатовмуніс, но эз усь.
Дзӧрысь киӧн лэдзӧм ӧти пуля муртса парсыштіс сылысь банбоксӧ.
Некымын вир войт войтыштіс еджыд галстук вылас.
Мӧд пуля веськаліс кокас пидзӧс вевдорас.
Кор тшыныс разаліс, салдатъяс аддзисны, мый сійӧ, воддзамоз нюмъялігтыр, сулалӧ на водзын да чышкалӧ калечитӧм кинас чужӧмсьыс вирсӧ.
— Абу меткӧй залпныд, вокъяс! — шуис сійӧ.
Сылӧн ярскӧб гӧлӧсыс пуртӧн моз кырыштіс весьӧпӧрӧмла измӧм салдатъяслысь сьӧлӧмъяссӧ. — Видлӧй ещӧ!
Салдатъяс пӧвстын кыліс ропкӧм.
Быдӧн метитчисны бокӧ, надейтчисны, — мый смертельнӧй пулясӧ лоӧ лэдзӧма сосед киӧн, а оз сы киӧн.
И вот ӧні осуждённӧй сулалӧ да нюмъялігтыр видзӧдӧ на вылӧ.
Колӧ вӧлі выльысь вӧчны тайӧ ужаснӧй делӧсӧ: найӧ сӧмын пӧртісны казньсӧ бойняӧ.
Найӧс шымыртіс ужас.
Карабинъяссӧ лэдзӧмӧн найӧ бӧбъяс моз кывзісны офицерлысь зэв лёкысь видчӧмсӧ да весьӧпӧрӧмӧн видзӧдісны морт вылӧ, кодӧс найӧ виисны, но коді век жӧ коли ловйӧн.
Полковник грӧзитіс налы кулакнас, скӧрысь приказывайтіс сувтны стройӧ, босьтны ружьеяссӧ прицел вылӧ да регыдджык помавны тайӧ делӧсӧ.
Сійӧ, кыдзи и найӧ асьныс, дзикӧдз шӧйӧвошис да эз лысьт видзӧдлыны тешкодь привидение вылӧ, коді век сулаліс и сулаліс да некыдз эз кӧсйы усьны.
Кор Овод шыасис сы дінӧ, сійӧ пӧшти повзис. Сійӧ тір-тірмуніс, кор кыліс Оводлысь сералана гӧлӧссӧ.
— Но, кутшӧм омӧль отрядӧс ті петкӧдӧмныд талун, полковник!
Видзӧдлам, ог-ӧ сяммы ме бурджыка управитчыны накӧд.
Но, молодечьяс!
Эй, ті, сэні, шуйгавывса флангас, ружьетӧ кутӧй вылынджык!
Ен тіянкӧд, вокӧ!
Абу ӧд скӧвӧрӧда, а ружье тіян киын!
Но, ӧні: <rus>готовься</rus>!..
Ставныд метитчинныд?
— Пли! — водзӧ чепӧсйигмоз горӧдіс полковник.
Тайӧ вӧлі морт вынысь вылынджык: оз позь вӧлі лэдзны, медым морт ачыс шуис командалысь медбӧръя кывсӧ.
Кыліс мӧд залп, коді вӧлі нерешительнӧй, беспорядочнӧй, и салдатъяслӧн стройнӧй визьыс пӧри дрӧжжитысь йӧз чукӧрӧ, кодъяс йӧйяс моз видзӧдісны ас водзладорас.
Ӧти салдат весиг эз и лый.
Сійӧ шыбитіс ружьесӧ, уськӧдчис муас да мӧдіс ымзыны:
«Ме ог вермы, ог вермы!»
Тшын ньӧжйӧник разаліс.
Найӧ аддзисны, мый Овод усьӧма; аддзисны и сійӧс, мый Овод ловъя на.
Салдатъяс да офицеръяс сулалісны, быттьӧ кынмисны места вылас, да видзӧдісны, кыдзи Овод пессьӧ муын.
Сэсся доктор да полковник горӧдігтыр уськӧдчисны сы дінӧ, сы вӧсна мый Овод кыпӧдчис ӧти пидзӧс вылас да бара видзӧдіс салдатъяслы чужӧмас да бара сераліс.
— Бара энӧ веськалӧй!
Видлӧй... ещӧ ӧтчыд, вокъяс!
Ті кӧ онӧ вермӧй...
Друг сійӧ шатовмуні да бокног уси эжа вылӧ.
— Кулі? — ньӧжйӧник юаліс полковник.
Доктор пидзӧсчанясис да, вирӧн ойдӧм сорочка вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, небыдика вочавидзис:
— Да, ме чайта...
Слава богу!
— Слава богу! — сы бӧрся шуис полковник. — Вот и пом.
Сылӧн племянникыс тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Дядя, кардинал!
Сійӧ сулалӧ ворота дорын да кӧсйӧ пырны.
— Мый?
Сійӧ оз пыр...
Ме ог кӧсйы!
Мый видзӧдӧ караулыс?
<rus>Ваше преосвященство...</rus>
Ворота воссьыліс и бӧр пӧдлассис,
и Монтанелли сулаліс нин дворын да видзӧдіс повзьӧм синъясӧн ас водзладорас.
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Ме должен корны тіянӧс...
Тайӧ — тіянлы абу туяна зрелище!
Казньыс муртса на помасис.
Телӧыс эз на...
— Ме локті видзӧдлыны сы вылӧ, — шуис Монтанелли.
Весиг тайӧ здукас полковникӧс чуймӧдіс сылӧн гӧлӧсыс да походкаыс: сійӧ вӧлі лунатик кодь.
— О, боже! — друг горӧдіс ӧти салдат.
Полковник тэрыба бергӧдчис.
— Сідзи и эм!
Вирӧн ойдӧм телӧ бара кутіс ымзігтыр пессьыны эжа вылын.
Доктор копыртчис да пуктіс кулысь мортлысь юрсӧ аслас пидзӧс вылӧ.
— Ӧдйӧджык! — скӧрысь горзіс сійӧ. — Ӧдйӧджык, варваръяс!
Виӧй сійӧс, ен могысьӧн!
Тайӧ терпитны позьтӧм!
Вирыс кутіс визувтны сы кияс кузя.
Сійӧ став тушанас дрӧжжитіс, пидзӧс вылас кутіс судорогаясын нетшкысьысь телӧ. И кор дзикӧдз мӧдіс йӧймыны, сійӧ заводитіс видзӧдны гӧгӧр — корсис отсӧг,
сэки поп копыртчис сы пельпом весьтӧ да инмӧдліс крестсӧ кулысь мортлы вомдоръясас...
<rus>— Во имя отца и сына...</rus>
Овод кыпӧдчыштіс доктор пидзӧсӧ мыджсьӧмӧн да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдліс распятие вылӧ.
Гуын кодь чӧв-лӧнь дырйи сійӧ ньӧжйӧник лэптіс ранитчӧм веськыд кисӧ да йӧткыштіс распятиесӧ.
Чужӧм вылас эрсвидзис рана, кытысь сӧдзтысис вир.
abu
— Падре, ті... дӧвӧльнӧйӧсь?
Сылӧн юрыс лётмуні доктор кияс вылӧ.
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Кардинал сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, и полковник Феррари гораджыка шуис:
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Монтанелли лэптіс синъяссӧ.
— Сійӧ куліс?
— Да, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Не мунны-ӧ тіянлы татысь?
Тайӧ ужаснӧй зрелище.
— Сійӧ куліс, — мӧдысь шуис Монтанелли да видзӧдліс Овод чужӧм вылӧ. — Сійӧ куліс.
— Мый нӧ сійӧ виччысьӧ мортсянь, код пытшкын квайт пуля? — зывӧкпырысь вашнитіс отрядса начальник.
А доктор сідзжӧ вашнитіс сылы:
— Сійӧ, тыдалӧ, волнуйтчӧ, вирсӧ аддзис да.
Полковник пуктіс кисӧ Монтанелли ки вылӧ.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>... Бурджык тіянлы не видзӧдны сы вылӧ.
Разрешитӧй капелланлы колльӧдны тіянӧс гортаныд.
— Да... Ме муна.
Сійӧ ньӧжйӧник бергӧдчис вирӧн ойдӧм телӧ дінысь да мӧдӧдчис. Сы бӧрся мунісны поп да сержант.
Ворота дорын сійӧ сувтыштліс да видзӧдліс бӧрвылас.
— Сійӧ куліс...
Некымын часӧн сёрӧнджык Марконэ матыстчис нӧрыс пӧкатын сулалысь керка дорӧ, медым юӧртны Мартинилы, мый сылы оз нин ков жертвуйтны олӧмнас.
Вӧлі ставсӧ дасьтӧма, медым заводитлыны мӧдысь мездыны Оводӧс. Мездӧмлӧн планыс первойя сертиыс вӧлі ёна прӧстӧйджык.
Решитӧма вӧлі тадзи: аски асывнас, кор господь телӧӧн процессия кутас мунны крепостнӧй вал дінті, Мартини петас йӧз чукӧрысь, кыскас питшӧгсьыс револьвер да лыяс полковниклы чужӧмас.
Кор ставныс шӧйӧвошасны, вооружитчӧм кызь морт немвиччысьтӧг уськӧдчасны тюрьма ворота дорӧ, писькӧдчасны башняӧ да, ключьяссӧ мырддьӧм бӧрын, пырасны пленник камераӧ и нуӧдасны сійӧс, сэки мӧдасны виавны да уськӧдлыны кокйывсьыныс ставнысӧ, кодъяс кутасны мешайтны налы.
Найӧ мӧдасны ылыстчыны ворота дорысь, дорйысьны да тупкыны отступлениесӧ мӧд отрядлысь, вооружитчӧм контрабандист-горецъяслысь, кодъяс нуасны пленникӧс гӧраясса надежнӧй местаӧ да дзебасны сійӧс сэтчӧ.
Заговорщикъяслӧн ичӧтик группаын сӧмын Джемма нинӧм эз тӧд тайӧ план йывсьыс.
Эз кӧсйы висьтавны Джеммалы та йылысь Мартини.
«Сьӧлӧмыс сылӧн оз выдержит тайӧс ставсӧ», шуис сійӧ.
Кор контрабандист пырӧ вӧлі сад дзиръяӧд, Мартини восьтіс стекляннӧй ӧдзӧс да петіс встретитны сійӧс веранда вылӧ.
— Эмӧсь выльторъяс, Марконэ?
Вочавидзӧм пыдди контрабандист лэдзис плеш вылас ассьыс паськыд дора идзас шляпасӧ.
Найӧ пуксисны веранда вылӧ.
Ни ӧтиыс, ни мӧдыс эз шуны кыв ни джын.
Но Мартини ставсӧ гӧгӧрвоис, кор аддзис шляпа увсьыс Марконэ чужӧмлысь выражениесӧ.
— Кор тайӧ лои? — дыр чӧв олӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Сылӧн гӧлӧсыс юргис аслас пельясын сідз жӧ некутшӧм надеятӧг, кыдзи и став мукӧдторйыс.
— Талун югдігас.
Сержант висьталіс меным.
Сійӧ вӧлӧма сэні да ставсӧ аддзылӧма.
Мартини лэдзис синъяссӧ да босьтіс пинжак сос вывсьыс ӧшйӧм сунис.
abu
abu
Сійӧ должен вӧлі аски кувны.
А ӧні окотитана цельыс быри, кыдзи лэччысь шонділӧн зарни югӧръяса сказочнӧй страна, югӧръяса, кодъяс кусӧны, кор му вылын лоӧ пемыд.
Сійӧ бара лои будничнӧй мирын, кӧні Грассини да Галли, шифрованиеяс да памфлетъяс лӧсьӧдалӧм, ёртъяс костын партийнӧй зычитӧм, австрийскӧй шпионъяслӧн подлӧй интригаяс — дженьыда кӧ шуны, лои важ революционнӧй мельничнӧй кӧлесаын, мыйысь сійӧ важӧн нин дӧзмис.
А кӧнкӧ сы вежӧрын пыдын эрсвидзис пыдӧстӧм тыртӧмин, кодӧс ӧні нинӧм нин эз вермы тыртны, сы вӧсна мый Овод эз ло.
Кодкӧ юасис мый йылысь кӧ. Сійӧ лэптіс юрсӧ, ачыс шензис, кыдзи позьӧ вӧлі ещӧ мыйыськӧ волнуйтчыны.
— Мый ті шуинныд?
— Ме шуи, мый ті, гашкӧ, юӧртанныд Джеммалы тайӧ выльторсӧ.
Мартинилӧн чужӧмыс вежсис ёна повзьӧмысла.
— Кыдзи ме верма сылы висьтавны? — горӧдіс сійӧ. — Ті бурджык нин веськыда тшӧктӧй меным мунны да вины сійӧс.
О, кыдзи ме висьтала сылы, кыдзи ме висьтала?
Сійӧ тупкис синъяссӧ кияснас.
Но, кӧть и синъяссӧ тупкис, сійӧ чувствуйтіс, кыдзи дрӧгнитіс контрабандист, и лэптіс юрсӧ.
Джемма сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Кывлінныд, Чезаре? — шуис сійӧ. — Ставыс помасис.
Найӧ лыйлӧмаӧсь сійӧс.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
<lat>— Intгоіdо аd аbtаrе Dеі</lat>.
Монтанелли сулаліс главнӧй престол водзын, кӧні гӧгӧрыс сулалісны попъяс да причт, да гора гӧлӧсӧн лыддис Introіt.
Соборсӧ вӧлі югдӧдӧма, и сійӧ ставнас дзирдаліс ӧшкамӧшка рӧмъясӧн.
Ставыс, кевмысьяслӧн праздничнӧй паськӧмъяссянь да колоннаясӧдз, кодъясӧс вевттьӧма уна рӧма тканьясӧн да гартлӧма цветъясысь вӧчӧм венокъясӧн, вӧлі тыр олӧмӧн да дзирдӧн.
Гурйыв восьтӧм ӧдзӧс весьтын ӧшаліс зэв гӧрд занавес, и июнь тӧлысся шонділӧн пӧсь югӧръясыс югдӧдісны найӧс пырыс, кыдзи югдӧдӧны найӧ муясвывса гӧрд макъяслысь лепестокъяссӧ.
Бокыса алтарьясыс, кодъяс векджык овлывлӧны джынвыйӧ пемыдӧсь, югдӧдсисны ӧні сисьясӧн да факелъясӧн, кодъясӧс кутісны монашескӧй орденъясса представительяс.
Сэні жӧ тыдалісны торъя приходъяслӧн крестъяс да зібйывспасъяс.
Бокыса притворъяс дорын сулалісны процессиялӧн знамяяс, и налӧн шӧвк складкаясыс лэччисны муӧдзыс, а зӧлӧтитӧм тугъясыс да зібъясыс яръюгыда ыпъялісны пемыд сводъяс улын.
Ӧшиньяслӧн уна рӧма стеклӧяс пыр киссьысь югӧрыс мичмӧдліс ставпӧлӧс рӧмъяснас сьылысьяслысь еджыд стихарьяссӧ да водліс алтарь джоджӧ гӧрд, оранжевӧй да турунвиж пятнаясӧн.
Престол сайын дзирдаліс да пӧртмасис шонді водзас эзысь парчаысь занавес.
И тайӧ занавес фон вылын, украшениеяс да бияс пӧвстын, сулаліс еджыд паськӧма кардиналлӧн вӧрзьӧдчывтӧм фигураыс, быттьӧ статуя, кытчӧ лолыштӧмаӧсь олӧм.
Обычай серти сійӧ должен вӧлі процессия лунъясӧ сӧмын заводитны ӧбедня, но не служитны.
<lat>Indulgentіam</lat> помалӧм бӧрын сійӧ вешйис престол дінысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис епископскӧй тронлань. Попъяс да причтса членъяс, кодъяс дінті сійӧ муніс, улӧдз копрасисны.
— Пола, мый его преосвященство абу дзик здоров, — вашнитіс ӧти каноник мӧдлы: — чужӧмыс сылӧн кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс.
abu
abu
abu
abu
Служба муніс кыдзи и век.
Монтанелли пукаліс веськӧдчӧмӧн, сылӧн эз вӧрзьы ни ӧти мускул.
Шондіыс ворсӧдчис дона изъясӧн дзирдалысь митраыс вылын да зарниӧн мичмӧдӧм паськӧм вылын.
Праздничнӧй еджыд мантияыслӧн сьӧкыд складкаясыс лэччӧмаӧсь алӧй ковёр вылӧ.
Уна сё сисьлӧн би югӧрыс пӧртмасис сы морӧсвывса сапфиръяс вылын.
Но пыдӧ вӧйӧм вӧрзьытӧм синъясыс вӧліны чусыдӧсь, и шонді югӧрсьыс найӧ эз дзирдавны.
Кор кылісны кывъяс «<lat>Benedіcіte, раter cmіnentіssіme</lat>», сійӧ копыртчис, медым благӧслӧвитны кадилӧ.
abu
Святӧй даръяс петкӧдігӧн сійӧ чеччис аслас трон вылысь да пидзӧсчанясис престол водзӧ, сэсся чеччис да бӧр муніс аслас местаӧ.
Став движениеясыс сылӧн вӧліны кыдзкӧ дзик ӧткодьӧсь. Параднӧй мундира драгунскӧй майор, коді пукаліс полковник бӧрвылын, вашнитіс ранитчӧм капитанлы:
— Слабитӧ старик-кардинал, слабитӧ — тайӧ делӧыс тыдалана.
Видзӧдӧй: сійӧ дзик машинальнӧя вӧчӧ ставсӧ да быттьӧкӧ оз вежӧрт, мый вӧчӧ.
— Бурджык, — сідзжӧ вашнитіс капитан. — Эсійӧ проклятӧй амнистиясяньыс сійӧ пыр вӧлі миян синмын бельмаӧн.
— Военнӧй судӧн судитӧм вылӧ сійӧ век жӧ сӧгласитчис.
— Да, медбӧрын сӧгласитчис. Но эз этша сылы ковмы кад, медым решитчыны.
Господи боже мой, кутшӧм жар!
Процессия помасьтӧдз миян быдӧнлӧн лоӧ солнечнӧй удар.
Жаль, мый ми абу кардиналъяс, а то эськӧ миян юръяс весьтын став туй чӧжыс нуисны балдахин.
Ш-ш-ш!
Дядьӧй видзӧдӧ миян вылӧ.
abu
abu
abu
abu
Кор ӧбедня помасис да святӧй даръяссӧ вӧлі пуктӧма ковчегӧ стеклӧ улӧ, духовенство мӧдӧдчис ризницаӧ вежны паськӧм.
Вичкоын сэні и тані вашкӧдчисны.
Монтанелли век на пукаліс трон вылын, вӧрзьытӧм синъясӧн дзоргис-видзӧдіс водзӧ.
Кажитчис, йӧз гыяслӧн быдса океан бушуйтіс сы трон гӧгӧр да чӧв ланьтліс сы кок улын.
Сылы вайисны кадилӧ, и автоматическӧй жестӧн, ни веськыдвылӧ, ни шуйгавылӧ видзӧдлытӧг, сійӧ пуктіс ладансӧ кадилӧӧ.
Духовенство бӧр воис ризницаысь да кутіс виччысьны алтарын кардиналӧс, но сійӧ, кажитчӧ, кынмӧма места вылас.
Дьяконлысь обязанностьяс нуӧдысь поп копыртчис сы дінӧ, медым босьтны сы вылысь митрасӧ, и шуис падъялігтырйи:
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Кардинал видзӧдліс.
— Мый ті шуинныд?
— Тырвыйӧ-ӧ ті эсканныд, мый тіян тырмас вынныд мунны процессияын?
Шондіыс сотӧ немжалиттӧг.
— Кутшӧм меным делӧ шондіӧдз?
Монтанелли сёрнитіс спокойнӧя, тэрмасьтӧг, и поп думыштіс, эз-ӧ сійӧ скӧрмӧд кардиналӧс.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Меным кажитчис, мый ті абу дзоньвидзаӧсь.
Монтанелли нинӧм эз вочавидз да чеччис. Тронлӧн вылыс тшупӧдас сійӧ сувтіс да юаліс важмозыс жӧ тэрмасьтӧг:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
Кузь еджыд ризіыслӧн бӧждорыс лэччӧма пос тшупӧд вывсьыс да куйліс алтарь джоджын. Чуньнас сійӧ индіс еджыд атласвывса би кодь гӧрд чут вылӧ.
— Тайӧ шонді югӧр югдӧдӧ цветнӧй стеклӧ пыр, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Шонді югӧр?
Сійӧ ӧмӧй гӧрд?
Сійӧ лэччис да пидзӧсчанясис престол водзас, ачыс ньӧжйӧник ӧвтчис кадилӧӧн.
Сэсся мыччис сійӧс поплы.
Шондіыс уна рӧма пятнаясӧн югдӧдіс сылысь куш юрсӧ, сявкнитіс паськыда восьтӧм синъясас да югдӧдіс гӧрд рӧмӧн сылысь еджыд мантиясӧ, кодлысь складкаяссӧ лӧсьӧдалісны попъяс.
Сійӧ босьтіс дьякӧн ордысь священнӧй зарни ковчег да, киясас сійӧс кутігтыр, сулаліс, кытчӧдз юргис торжественнӧй мелодия.
Матыстчисны служительяс да лэптісны юр весьтас сылысь шӧвк балдахинсӧ; дьякӧнъяслысь обязанностьяссӧ нуӧдысь попъяс сувталісны сысянь веськыдвылӧ да шуйгавылӧ и вештісны бӧрвыв сы мантиялысь кузь складкаяссӧ; сись новлӧдлысьяс копыртчисны, медым лэптыштны джоджсьыс сылысь ряса бӧждорсӧ.
Монашескӧй братствояс, кодъяс мунісны процессия водзвылын, петісны нин вичко шӧрӧ да мӧдӧдчисны водзӧ кык стройнӧй радӧн.
Монтанелли вӧрзьӧдчытӧг сулаліс престол дорын еджыд балдахин улын, зумыд кинас кутіс святӧй даръяс да видзӧдіс мунысь процессия вылӧ.
Йӧзыс мунісны радын кыкӧн-кыкӧн, ӧзтӧм сисьясӧн да факелъясӧн, крестъясӧн, зібйывспасъясӧн, знамяясӧн да флагъясӧн. Найӧ ньӧжйӧник лэччисны алтарь пос тшупӧдъясӧд, прӧйдитісны цветъясӧн мичмӧдӧм колоннаяс костӧд лэптӧм гӧрд занавес увті да петісны шонді югӧръясӧн ойдӧм улича вылӧ.
Водзын мунысьяслӧн сьылӧмыс вочасӧн лӧнис, кыліс омӧля, и на бӧрся юргисны век выль и выль гӧлӧсъяс, кодъяс вевттьылісны воддзаяссӧ.
Помтӧм лентаӧн кыссис процессия, и дыр эз лӧньны собор сводъяс улын кок шыяс.
Прӧйдитісны церковнӧй приходъясса членъяс: найӧ вӧліны еджыд саванаӧсь, чужӧмъяссӧ тупкӧмаӧсь.
Сэсся тыдовтчисны милосердие вокъяс, ставныс сьӧд паськӧмаӧсь. Налӧн синъясныс югъялісны маскаяс улас.
На бӧрся мӧдісны кыссьыны манакъяслӧн кузь радъяс.
Прӧйдитісны кӧмтӧм гожъялӧм кокъяса, сьӧд капюшонъяса корысялысь вокъяс; сэсся дзик еджыд паськӧма доминиканецъяс.
Сэсся мунісны военнӧй да гражданскӧй властьяс: драгунъяс, карабинёръяс да местнӧй полицияса чинъяс. Карса начальник муніс параднӧй формаа; сыкӧд орччӧн мунісны ӧтлаын уджалысь офицеръясыс.
Медбӧрын мунісны ыджыд креста дьякӧн да ӧзтӧм сисьяса кык морт.
Ӧдзӧс занавесъяс паськыда воссисны, медым лэдзны найӧс. Аслас местасянь балдахин увсянь Монтанелли аддзыліс шондіӧн сутш кежлӧ югдӧдлӧм да ковёрӧн вольсалӧм улича, ӧшлӧм флагъяса керка стенъяс да еджыд паськӧма челядьӧс, кодъяс шыблалісны мостовӧй вылас розаяс.
Ок, тайӧ розаясыс!
Кутшӧм найӧ гӧрдӧсь!
Ньӧжйӧник, стройнӧя муніс процессия.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Монтанелли восьтіс крестнӧй ход.
Сійӧ лэччис алтарь тшупӧд вылысь, петіс вичко шӧрас, прӧйдитіс балкон увті, кытісянь кылісны органлӧн торжественнӧй шыяс, сэсся ӧдзӧсса занавес увті, коді вӧлі терпитны позьтӧм гӧрд! Со сійӧ и улича вылын, кӧні югыдыс сэтшӧма ёрӧ синтӧ.
Гӧрд ковёр вылын куйлӧны вир гӧрд розаяс, кодъясӧс талялісны мунысьяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм кокъяс.
Здук кежлӧ сувтыштлісны ӧдзӧс дорӧ, кӧні светскӧй властьлӧн представительяс вежӧны балдахин нуысьясӧс, сэсся процессия бара мӧдӧдчӧ водзӧ, и Монтанелли мунӧ сыкӧд, чорыда кутӧ ковчег да святӧй даръяс.
Сы гӧгӧрын то гораа юргӧны, то лӧньлӧны сьылысьяслӧн гӧлӧсъяс, и накӧд лӧсялӧмӧн ӧтмоза качайтчӧны кадилӧяс да ызгӧны людскӧй морелӧн гыяс.
Ставыс вир да вир!
Ковёр вольсассьӧ сы водзын вир гӧрд потокӧн, розаяс куйлӧны изъяс вылын быттьӧ вир пятнаяс...
Бур сьӧлӧма енмӧй!
Збыльысь ӧмӧй тэныд кывзысьысь му и небеса лоины вирысла гӧрдӧсь?
Но мый тэныд таӧдз, быдтор вермысь енмӧй!
Сійӧ видзӧдліс причастие вылӧ крусталь ковчег пыр.
Мый тайӧ визувтӧ прӧскур вывсьыс ковчегса зарни югӧръяс костӧд да ньӧжйӧник войталӧ сылӧн еджыд паськӧм вылӧ?
Мый сійӧ аддзыліс татшӧм сямасӧ, мый войталіс... войталіс лэптӧм киысь?
Тюрьма дворын туруныс вӧлі талялӧма да гӧрд... дзик гӧрд... сэтшӧм уна вӧлі вирыс.
Сійӧ визувтіс банбоксьыс, войталіс веськыд кисьыс да ыльнитіс пӧсь гӧрд шорӧн бокса ранасьыс.
Весиг юрси пратьыс вӧлі кӧтасьӧма вирӧн... да, юрсиыс плеш вылас вӧлі ва да дзугсьӧма... тайӧ кулӧм водзвывса ньылӧмсьыс... сійӧ чепӧсйис ужаснӧй страданиеяс вӧсна.
Сьылысьяслӧн гӧлӧсъясыс лоины гораджыкӧсь, кылісны кыпыд шыяс:
<lat>Genіtorі, genіtoque,</lat>
<lat>Laus еt jubіlatіo</lat>
<lat>Salus, honor, vіrtus, quoque.</lat>
<lat>Sіt et benedіctіo!</lat>
О, тайӧс он вермы терпитны!
Енмӧй, тэ пукалан небесаын трон вылын да видзӧдан уліӧ мучениеяс да смерть вылӧ.
Тайӧ ӧмӧй этша на?
Збыльысь ӧмӧй колӧны на слава да ошкӧм?
Христослӧн телӧ, кодӧс сетӧма йӧзӧс спаситӧм могысь!
Христослӧн вир, кодӧс кисьтӧма налысь грекъяссӧ мынтӧм могысь...
И тайӧ ӧмӧй этша?
Да, гораджыка чуксав сійӧс!
Сійӧ, гашкӧ, узьӧ!
Тэ збыльысь узян, менам донаӧй, и некор нин сэсся он садьмы?
Гуыс ӧмӧй сэтшӧм ёна видзӧ ассьыс добычасӧ да пуувса сьӧд гуыс ӧмӧй некор нин оз воссьыв, медым лэдзлыны тэнӧ кӧть регыдик кежлӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Процессия бӧр воис соборӧ.
abu
Сьывны дугдісны нин, кор Монтанелли пырис храмӧ. Сійӧ прӧйдитіс чӧв олысь манакъяс да попъяс дінті, кодъяс займитӧмаӧсь нин ассьыныс местаяссӧ да пидзӧсчанясьӧмаӧсь; вылӧ лэптӧмаӧсь ӧзйысь сисьяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Став терпениесӧ ассьыс чукӧртӧмӧн сійӧ сьӧкыдпырысь мӧдіс помавны торжественнӧй службалысь церемониал да веськодьпырысь, привычка сертиыс вӧчаліс обрядъяс, кодъяс воштісны нин сылы смыслсӧ.
Благословение бӧрын сійӧ бара пидзӧсчанясис престол водзӧ да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Поплӧн гӧлӧсыс лыддис грекъяс мынтӧм кузя список.
abu
Гӧлӧсыс ланьтіс.
Кардинал чеччис да нюжӧдіс кисӧ — корис чӧв ланьтны.
Кевмысьяс пӧвстысь ӧткымынъяс, кодъяс писькӧдчӧны нин вӧлі ӧдзӧслань, бӧр бергӧдчисны.
Собор пасьтала кылісны негора тэрыб кок шыяс, паськӧмлӧн кышакылӧм да вашкӧдчӧм: «Его преосвященство кӧсйӧ сёрнитны».
Сы свитаысь попъяс чуймӧмпырысь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да матыстчисны сы дінӧ, а на пӧвстысь ӧти тэрыба вашнитіс:
— <rus>Ваше преосвященство</rus> кӧсйӧ сёрнитны народкӧд?
Монтанелли кыв ни джын шутӧг вештіс сійӧс кинас.
Попъяс вашкӧдчигтыр бӧрыньтчисны.
Сёрнитны тайӧ лунас эз позь обычайяс да весиг правилӧяс серти, но кардиналлӧн правоясыс лэдзлісны сылы вӧчны сідзи, кыдзи окотитас.
Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйӧ висьтавны народлы мыйкӧ вывті важнӧйӧс: Римсянь воӧм выль реформа йылысь либӧ святӧй отецлысь послание.
Престол пос тшупӧдъяс вывсянь Монтанелли видзӧдліс улӧ сылань бергӧдчӧм морт чужӧмъяслӧн море вылӧ.
Ыджыд любопытствоӧн найӧ видзӧдісны сы вылӧ, а сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ кынмӧма места вылас, и аслас еджыд паськӧмнас вӧлі призрак кодь.
— Ланьтӧй! — ӧлӧдӧмпырысь шуисны процессияӧн распоряжайтчысьяс, и юрбитысьяслӧн гӧлӧсъяс дзикӧдз лӧнисны, кыдзи лӧньлӧ пу туганъясын тӧвлӧн шувгӧмыс.
Став чужӧмъяс бергӧдчисны еджыд фигуралань, коді сулаліс престол пос тшупӧдъяс вылын,
и гуын кодь чӧв-лӧняс кыліс кардиналлӧн тэрмасьтӧм, яснӧй гӧлӧсыс.
— Святӧй Иоаннсянь евангелиеын шуӧма: «Сы вӧсна мый ен сэтшӧма радейтіс мирсӧ, мый сетіс ассьыс дзик ӧти писӧ, медым эз пӧгибнит ни ӧти веруйтысь, но имеитіс эськӧ вечнӧй олӧм».
Ті чукӧртчинныд искупитель телӧлӧн да вирлӧн праздник вылӧ; сійӧ вӧлі искупитель, коді куліс тіянӧс спаситӧм вӧсна, сійӧ вӧлі енлӧн агнец, коді босьтіс ас вылас мирлысь грекъяссӧ, сійӧ вӧлі господьлӧн пи, коді куліс тіян грекъяс вӧсна.
Торжественнӧй шествиеӧн ті локтінныд праздник вылӧ, медым лоны шудаӧн тіянлы сетӧм жертваысь да аттьӧавны сыысь енмӧс.
И ме тӧда, мый талун асыв, кор ми мунім пир вылӧ, медым испытайтны шуд искупитель телӧысь, тіян сьӧлӧмъясныд вӧлі тырӧмаӧсь радлунӧн, и ті казьтылінныд страстьяс йылысь, кодъясӧс нуис ас вывтіыс ен-пи, коді куліс, медым спаситны тіянӧс.
Но коді тіян пӧвстысь, висьталӧй меным, думыштліс ен-бать страданиеяс йылысь, коді сетіс тувъявны крест вылӧ ассьыс писӧ?
Коді тіян пӧвстысь казьтыштіс батьыс мучитчӧм йылысь, кор сійӧ вылісянь, небесаса аслас трон вывсянь, видзӧдіс Голгофа вылӧ?
Ме видзӧді талун тіян вылӧ, бур йӧзӧй, кор ті мунінныд торжественнӧй процессияӧн, и ме аддзылі, кыдзи ті радлінныд став сьӧлӧмсяньныд, мый ті мынтӧдчанныд асланыд грекъясысь, и кутшӧм вӧлінныд радӧсь асланыд спаситчӧмлы.
А ме кора тіянӧс: думыштлӧй, кутшӧм донӧн вӧлі ньӧбӧма тайӧ спасениесӧ.
Зэв ыджыд тайӧ доныс.
Сійӧ донаджык рубинъясысь, сы вӧсна мый сійӧ вир.
Кывзысьяс вӧрзьыштлісны.
Алтарын сулалысь попъяс нюжӧдісны сьыліяссӧ да кутісны вашкӧдчыны ас костаныс.
Но проповедник водзӧ сёрнитіс, и найӧ чӧв ланьтісны.
— Сы вӧсна ме шуа тіянлы талун: ме видзӧді тіян вылӧ, тіян слаблунъяс да тіян шогъяс вылӧ да тіян кок дорын ворсысь посньыдик челядь вылӧ.
И сьӧлӧмӧй менам тырис на дорӧ жальлунӧн, сы вӧсна мый найӧ долженӧсь кувны.
Сэсся ме видзӧдлі синъясас аслам дона пилы да аддзи наысь вирӧн мынтысьӧм.
И ме мӧдӧдчи аслам туйӧд и коли сійӧс нуны ассьыс крестсӧ.
Со сійӧ, грекъясысь мездысьӧм.
Сійӧ куліс тіян вӧсна, и пемыдыс ньылыштіс сійӧс; сійӧ куліс, и ловзьыны оз вермы; сійӧ куліс, и менам пиӧй абу.
О, менам пиӧй, менам пиӧй!
Сы морӧсысь петіс кузя нюжалысь нора горӧдӧм; и сё гӧлӧса йӧлӧгаӧн отсалісны сылы народлӧн повзьӧм гӧлӧсъяс.
Став духовенствоыс чеччаліс асланыс местаясысь, дьякӧнъяс матыстчисны проповедник дінӧ да кӧсйисны кутны сійӧс киясӧдыс.
Но сійӧ нетшыштчис да видзӧдліс налы синъясас дурмӧм дикӧй зверь моз.
— Мый тайӧ?
Абу ӧмӧй тырмымӧн нин вирыс?
Энлӧй, воас и тіянлы ӧчередь, шакалъяс!
Ставныдлы тіянлы пӧттӧдзныд сюрас!
Найӧ бӧрыньтчисны и, гораа да сьӧкыда лолалігтыр, чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ. Чужӧмъясныс налӧн лоины мел кодь еджыдӧсь.
Монтанелли бара бергӧдчис йӧзлань, и йӧзлӧн море кутіс гыавны кӧдза му моз, код весьтті тӧвзис ураган.
— Ті виинныд сійӧс! Ті виинныд сійӧс!
И ме лэдзи тадзи вӧчны, сы вӧсна мый эг кӧсйы тіянлы смерть.
А ӧні, кор ті воанныд ме дорӧ лӧж славословиеясӧн да енмӧс оскорбляйтан молитваясӧн, ме каитча, мый вӧчи тайӧс.
Бурджык эськӧ вӧлі, мед ті сісьминныд да заслужитінныд вечнӧй проклятие, а сійӧ эськӧ мед коли ловйӧн.
Сулалӧны-ӧ тіян пеж душаясныд, медым найӧс спаситӧм вылӧ вӧлі мынтӧма татшӧм дон?
Но сёр нин, сёр!
Гораа горза ме, а сійӧ оз кыв менӧ.
Гораа зымӧда гу ӧдзӧсас, но сійӧ оз садьмы.
Ӧтнам сулала ме пустыняын да видзӧда вирӧн ойдӧм му вылӧ, кытчӧ дзебӧма менсьым сьӧлӧмшӧрӧс, видзӧда страшнӧй, тыртӧм небесаӧ.
И отчаяние шымыртӧ менӧ.
Ме ӧткажитчи сыысь, пежгагъяс, ӧткажитчи сыысь тіян вӧсна!
Сідзкӧ со тіянлы тіян спасениеныд!
Босьтӧй сійӧс!
Ме шыбита сійӧс тіянлы, кыдзи шыбитлӧны эргысь понъяслы лы!
Тіян пирлысь донсӧ мынтӧма тіян вӧсна.
Сідзкӧ мунӧй жӧ, сёйӧй мытсавтӧдзыд, морт сёйысьяс, вир юысьяс, мерлина сёйысь кырнышъяс!
Видзӧдӧй: со престол пос тшупӧдъяссянь визувтӧ руалысь пӧсь вир!
Сійӧ визувтӧ менам пи сьӧлӧмысь, и сійӧс кисьтӧма тіян вӧсна!
Лакӧй жӧ сійӧс няйтын туплясигтыр да мавтӧй сійӧн ассьыныд чужӧмъястӧ!
Уськӧдчӧй телӧ вылас, косясьӧй сы вӧсна да жӧритӧй сійӧс... и эновтӧй менӧ!
Со сійӧ, телӧыс, кодӧс сетӧма тіян вӧсна.
Видзӧдӧй, кыдзи сійӧс раниталӧма да кыдзи сэтысь визувтӧ вир, и век на сыын пессьӧ мучитӧм олӧмыс, век на сійӧ пессьӧ кулӧм водзвывса сьӧкыд агонияын!
Босьтӧй жӧ сійӧс да сёйӧй!
Сійӧ босьтіс святӧй даръяс тыра чашасӧ, вылӧ лэптіс юр весьтас да мыйвынсьыс швачкӧбтіс джоджас.
Кор металлыс швачкысис изйӧ да зёльмуні, став духовенствоыс чукӧрӧн уськӧдчисны водзлань да кызь ки ӧтпырйӧ кватитісны йӧймӧм мортӧс.
И сӧмын сэки йӧз, кодъяс чӧв олісны, лёкысь, йӧйногӧн горӧдісны.
Гыалысь да бузгысь потокӧн, улӧсъяс да скамьяяс путкыляліг, игана ӧдзӧсъясӧ зымӧдіг, ӧта-мӧднысӧ лязӧдаліг, занавескаяс да гирляндаяс чашйигтыр, йӧз чукӧр ыльнитіс ывла вылӧ.
ЭПИЛОГ
— Джемма, тіянӧс кӧсйӧ аддзӧдлыны кутшӧмкӧ морт.
Мартини тайӧ кывъяссӧ шуис спокойнӧя, кыдзи найӧ кыкнанныс велалісны сёрнитны тайӧ бӧръя дас лун чӧжнас.
Тайӧ спокойнӧй, рӧвнӧй сёрнитанногсьыс да движениеяссьыс позьӧ вӧлі сӧмын казявны налысь шогсьӧмсӧ.
Джемма вӧлі сосъяссӧ пуджӧма да нагрудника, сійӧ сулаліс пызан сайын да пукталіс сэтчӧ патронъяс тыра ичӧтик пакетъяс.
Сійӧ сулаліс тані водз асывсянь нин, и ӧні, луншӧр кадын, сы чужӧм вылысь позьӧ вӧлі казявны вывті ёна мудзӧм.
— Чезаре, кутшӧм морт?
Мый сылы колӧ?
— Ме ог тӧд, донаӧй.
Сійӧ меным эз висьтав.
Сійӧ сӧмын тшӧктіс висьтавны, мый сылы колӧ сёрнитыштны тіянкӧд ӧтнанныдкӧд.
— Ладнӧ. — Сійӧ пӧрччис нагрудниксӧ да лэдзаліс сосъяссӧ. — Нинӧм он вӧч, колӧ лэччывны сы дорӧ.
Колӧ чайтны, мый сійӧ шпион.
— Ме лоа орчча комнатаын, медым ті верминныд корны менӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ.
Мыйӧн сӧмын ті помаланныд сыкӧд сёрнисӧ, водыштлӧй да шойччыштӧй неуна.
Лунтыр на ті вӧлінныд кок йыланыд.
— О, ог!
Ме бурджык кута уджавны.
Джемма ньӧжйӧник лэччис поскӧд.
Мартини лэччис сы бӧрся.
Тайӧ некымын лун чӧжнас Джемма пӧрысьмис быдса дас во вылӧ.
Муртса тыдалысь дзор юрси прать паськаліс.
Ӧні сійӧ унджыкысьсӧ видзӧдіс муӧ. Но кор случайнӧ лэптыліс синъяссӧ, налӧн ужаснӧй выражениеысь Мартини дрӧгмунліс.
Ичӧтик гостинӧйысь Джемма аддзис комната шӧрын веськыда сулалысь укшаль мортӧс.
Сылӧн став видыс — сылӧн фигураыс да повзьӧмкодь синъясыс, кодъясӧн сійӧ видзӧдліс Джемма вылӧ, кор сійӧ пырис, — висьталісны сылы, мый тайӧ, буракӧ, швейцарскӧй гвардияысь рядӧвӧй.
Сійӧ вӧлі крестьянскӧй блузаа, тыдалӧ, абу аслас.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдаліс, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс вот-вот кутасны.
— Ті сёрнитанныд немецкӧй кыв вылын? — юаліс сійӧ лёк цюрихскӧй наречие вылын.
— Омӧлика.
Меным висьталісны, мый ті кӧсъянныд аддзӧдлыны менӧ.
— Ті синьора Болла?
Ме вайи тіянлы письмӧ.
— Письмӧ? — Джемма дрӧгнитіс да мыджсис кинас пызан вылас.
— Ме гарнизонса рядӧвӧй, со эстысь. — Сійӧ индіс кинас ӧшиньӧд нӧрыс вылӧ, кӧні тыдаліс крепость. — Письмӧыс тайӧ сысянь, кодӧс казнитісны колян недельын.
Сійӧ гижис письмӧсӧ медбӧръя войнас.
Ме кӧсйыси сылы, мый сета тіянлы кианыд.
Джемма копыртіс юрсӧ:
сійӧ гижӧма жӧ медбӧрын!..
— Сы вӧсна и ме сэтшӧм дыр эг вай тіянлы, — водзӧ висьталіс салдат. — Сійӧ тшӧктіс, медым ме некодлы эг сет сійӧс, тіянлы кындзи.
Ме эг вермы водзджыксӧ воны — ме бӧрся кыйӧдісны.
Ме корси со тайӧ паськӧмсӧ, медым локны татчӧ.
Сійӧ сюйис кисӧ питшӧгас, медым кыскыны письмӧсӧ.
Сулаліс жар поводдя, и бумага листыс, кодӧс сійӧ кыскис, вӧлі не сӧмын няйт да косясьлӧма, но и ставнас вазьӧма ньылӧмсьыс.
Салдат укшаля педзыштіс места вылас.
Сэсся гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Ті некодлы онӧ висьталӧй? — Джемма вылӧ эскытӧг видзӧдігтыр полӧмӧн юаліс сійӧ. — Татчӧ волӧмысь ме верма воштыны юрӧс.
— Дерт ме некодлы ог висьтав.
Нӧрӧвитыштлӧй ӧти здук.
Джемма сувтӧдіс сійӧс, кор салдат бергӧдчис нин, медым мунны, да кутіс корсьысьны аслас портманетысь.
Салдат дӧзмис да бӧрыньтчыштіс.
— Меным оз ков тіян деньганыд, — грубӧякодь шуис сійӧ. — Ме вӧчи тайӧс сылы: сійӧ тшӧктіс меным.
Сылы эськӧ ме вӧчи унджык на.
Сійӧ сэтшӧм бур вӧлі ме дорӧ, ен мед видзас сійӧс.
Сылӧн гӧлӧсыс тіраліс, и Джемма лэптіс юрсӧ.
Салдат ньӧжйӧник чышкаліс синъяссӧ няйт соснас.
— Ми долженӧсь вӧлі сійӧс лыйлыны, — негораа водзӧ висьталіс сійӧ. — Менам ёртъяс да ме... Салдатлы быть лоӧ кывзысьны, мый прикажитас начальник.
Ми эгӧ веськалӧй... А сійӧ сераліс миян вылын.
Шуис миянӧс кужтӧм отрядӧн.
Колӧ вӧлі выльысь лыйны...
Сійӧ сэтшӧм бур вӧлі ме дорӧ...
Комнатаын лои шынитӧв.
Салдат веськӧдчис, яндысигтыр сетіс честь да петіс.
Некымын минута Джемма сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, киас кутіс письмӧ.
Сэсся пуксис лыддьыны восьса ӧшинь дорӧ.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма зэв посниа, карандашӧн, и мукӧдлатіыс зэв сьӧкыд вӧлі лыддьынысӧ.
Но первойя кык кывсӧ позис зэв бура лыддьыны. Найӧс вӧлі гижӧма английскӧй кыв вылын.
«Дона Джим», сулаліс сэні...
Строкаясыс друг кутісны веравны да быттьӧ вевттьысисны руӧн.
И Джемма бара воштіс сійӧс!
Джемма воштіс сійӧс!
Тайӧ челядьдырся прӧзвищесӧ аддзӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый воштіс Оводӧс век кежлӧ, и Джемма лэдзис кияссӧ венны позьтӧм отчаяние вӧсна, быттьӧ мулӧн став сьӧктаыс, коді куйліс сы вылын, ӧшйис Джемма сьӧлӧм вылӧ.
Сэсся сійӧ бара матыстіс листсӧ син дорас да заводитіс лыддьыны:
«Аски асывнас югдігӧн менӧ лыйласны,
и, сы вӧсна мый ме кӧсъя выполнитны ассьым кӧсйысьӧмӧс висьтавны тіянлы ставсӧ, ме должен вӧчны тайӧс ӧні.
Колӧ шуны, миян костын оз ковны кузь объяснениеяс.
Ми век гӧгӧрволім ӧта-мӧднымӧс лишнӧй кывъястӧг, весиг кор вӧлім ичӧтӧсь.
И сідз, ті аддзанныд, менам донаӧй, нинӧмла вӧлі кырлӧдлыны ассьыныд сьӧлӧмтӧ сыысь, мый коркӧ ті кучкылінныд меным.
Тайӧ вӧлі меным сьӧкыд удар.
Но сы бӧрын меным лои нуны ас вывті уна и мукӧд татшӧм жӧ ударъяс, и век жӧ ме вені найӧс.
Ӧттор-мӧдторйысь весиг водзӧс на босьті.
И тані, тюрьмаын, ме, кыдзи миян детскӧй книгаын чери — вунӧді сылысь нимсӧ, — «ловъя и швачӧда бӧжӧн». Швачӧда бӧжӧн медбӧръяысь...
А аски асывнас — <ita>fіnіta lа соmedіa</ita>.
abu
Аттьӧ шуам енъяслы сыысь, мый найӧ миянлы вӧчисны.
Тайӧ абу уна, но век жӧ мыйсюрӧ.
Ми долженӧсь бура казьтывны найӧс и таысь.
А сёрнитны кӧ аски асыв йылысь, ме кӧсъя висьтавны, медым ті кыкнанныд — и ті и Мартини — тӧдінныд, мый ме зэв шуда и мый меным сэсся нинӧм корны судьбалысь.
Висьталӧй тайӧс Мартинилы, кыдзи менсьым прӧщальнӧй кыв.
Сійӧ молодеч, бур ёрт...
Сійӧ гӧгӧрвоас.
Ме тӧда, донаӧй, мый народлысь медколана интересъяссӧ талялӧмӧн да тайнӧй пыткаяс да казньяс вӧчӧмӧн найӧ ворсӧны миянлы кивыв, а аслыныс дасьтӧны омӧль пом.
Ме тӧда, мый ті кӧ, ловъяяс, кутанныд зумыда сулавны ӧта-мӧд вӧснаныд да вӧчанныд решительнӧй натиск, ті аддзанныд великӧй событиеяс.
А ме аски пета дворӧ сэтшӧм жӧ кыпыд сьӧлӧмӧн, кыдзи ичӧт кага котӧртӧ гортас праздник вылӧ.
Ассьым уджӧс ме вӧчи, а смертнӧй приговор висьталӧ сы йылысь, мый ме вӧчи сійӧс бура.
Найӧ виӧны менӧ сы вӧсна, мый полӧны меысь.
А мый нӧ унджыксӧ вермас кӧсйыны морт?
Колӧ шуны, ме кӧсъя на мыйсюрӧ.
Мортлӧн, коді мунӧ смерть вылӧ, эм право каприз вылӧ.
Менам капризӧй сыын, медым объяснитны тіянлы, мыйла ме вӧлі тіянкӧд сэтшӧм грубӧй да эг вермы вунӧдны важся ӧбидаяс.
Ті, тӧдӧмысь, и асьныд гӧгӧрвоанныд, мыйла, и ме сёрнита та йылысь — меным долыд гижны тайӧ кывъяссӧ.
Ме радейтлі тіянӧс, Джемма, кор ті вӧлінныд крыса бӧж кодь кӧсаторъя ичӧтик нывкаӧн на да ветлӧдлінныд ситеч платьеӧн.
Ме и ӧні радейта тіянӧс.
Помнитанныд сійӧ лунсӧ, кор ме окышті тіянлысь китӧ, и ті сэтшӧм нораа шуинныд меным, медым ме «некор сэсся тадзи эг вӧч»?
Ме тӧда, тайӧс ме вӧчи лёка, но ті долженӧсь прӧститны.
А ӧні ме окала бумагасӧ, кытчӧ гижи тіянлысь нимтӧ.
Артмӧ, мый ме кыкысь окалі тіянӧс, и кыкнаннысьсӧ тіян сӧгласиетӧг.
Вот и ставыс.
Прӧщайтлӧй, менам донаӧй!»
Кырымпасыс эз вӧв,
но письмӧ помас вӧлі гижӧма стихотворение, кодӧс найӧ велӧдлісны ӧтлаын челядьдырйиыс:
«Ме зэв шуда мотылёк,
Кута овны либӧ кула...»
Часджын мысти комнатаӧ пырис Мартини.
Нэмджынсӧ сійӧ видзис гусьӧн ассьыс чувствояссӧ Джемма дорӧ, а ӧні, кор аддзис, мый Джемма вывті ёна шогсьӧ, эз выдержит, уськӧдіс кисьыс объявлениесӧ да сывйыштіс сійӧс.
— Джемма!
Мый сэтшӧмыс?
Ен могысьӧн!
Энӧ бӧрдӧй сэтшӧма!
Ті ӧд некор энӧ бӧрдлӧй!
Джемма!
Джемма, донаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй менам!
— Нинӧм, Чезаре.
Ме висьтала тіянлы бӧрынджык... ме... ӧні... ме ог вермы сёрнитны.
Джемма тэрмасигтыр сюйис синванас кӧтасьӧм письмӧсӧ зептас, кайис выліӧ да видзӧдліс ӧшиньӧд, медым дзебны ассьыс чужӧмсӧ.
Мартини курччис вомдоръяссӧ.
Став тайӧ вояс чӧжыс первойысь сійӧ, быттьӧ школьник, выдайтіс асьсӧ, а Джемма весиг эз и казяв.
— Мый тайӧ? Звӧнитӧ соборнӧй кӧлӧкӧл, — Мартини вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ.
Джемма босьтіс асьсӧ киас. — Тыдалӧ, кодкӧ кулӧма.
— Та йылысь тіянлы висьтавны и вои ме, — вочавидзис Мартини.
Сійӧ лэптіс джоджсьыс объявление да сетіс Джеммалы.
Сійӧс вӧлі печатайтӧма тэрмасигтыр гырысь шрифтӧн сьӧд рамка пытшкӧ.
«Миян ёна радейтана епископ, его преосвященство кардинал монсиньор Лоренцо Монтанелли немвиччысьтӧг кувсис Равеннаын <rus>разрыв сердца</rus>ысь».
Джемма тэрыба лэптіс юрсӧ объявление весьтысь, и Мартини, пельпомъяссӧ лэптышталігмоз, вочавидзис сылӧн помӧдз висьтавтӧм мӧвп вылӧ:
— Мый жӧ ті думайтанныд, мадонна?
<rus>Разрыв сердца</rus>ыд сэтшӧм жӧ благовиднӧй объяснение, кыдзи и став мукӧдтор.
Пасйӧдъяс
* Пиза — Тосканаын кар, итальянскӧй культуралӧн гырысь центръясысь ӧти.
* Каноник — католическӧй вичкоса священник, коді занимайтӧ соборын штатнӧй должность.
abu
* Падре (<ns>итал.</ns>) — отец: итальянецъяс тадзи векджык шуӧны священникӧс.
* <ita>Fragolа</ita> (<ns>итал.</ns>) — оз.
* Евангелиеын эм висьт сы йылысь, кыдзи Христос бурдӧдӧма прокажённӧйӧс.
* Доминиканскӧй — доминиканецъяслӧн монашескӧй орден, кодӧс котыртліс ХIII нэмын испанскӧй проповедник Доминик, медым тышкасьны «еретикъяслы» да вольнодумецъяслы паныд.
* Корнуэлл — Англияын провинция.
* Ливорно — Лигурийскӧй море дорын ыджыд портовӧй кар, Пизасянь неылын.
* Католикъяс да протестантъяс дыр нуӧдісны ас костаныс вир кисьтана войнаяс.
Весиг ХIX нэмын на костын отношениеяс вӧліны вывті враждебнӧйӧсь.
* Протестантъяс — христиана, кодъяс ӧткажитчӧмаӧсь католическӧй вероучениеысь.
* Папистъяс — католикъяс.
abu
* Руссо ді — Рона вылын ді, кытчӧ сувтӧдӧма французскӧй мыслитель да писатель Жан-Жак Руссолысь (1712‒1778) бюст. Руссо чужліс Женеваын.
* Шале (<ns>франц.</ns>) — сиктса швейцарскӧй ичӧтик керка.
* <fra>monsіeur</fra> (<ns>франц.</ns>) — господин, сударь.
* Методистъяс — религиознӧй секта, коді лои Англияын ХVIII нэмын.
* «Том Италия» — революционнӧй организация, коді вӧлі Швейцарияын ХIX нэмся комынӧд воясын да кодӧн руководитіс Мадзини. Сійӧ зілис политическӧя ӧтувтны Италияӧс республиканскӧй подув вылын.
* <ita>«Dе Моnarchіa»</ita> («Монархия йылысь») — великӧй итальянскӧй поэт Данте Алигиерилӧн (1265‒1321) сочинение. Сэні кыпӧдсис идея вына, ӧтувъя итальянскӧй государство создайтӧм йылысь, кӧні юрнуӧдысьнас лоӧ оз папа, а светскӧй власть.
* Ватикан — Римын папскӧй дворец; переноснӧй смыслын — папскӧй власть, римско-католическӧй вичколӧн правительяс.
* Санта-Катарина — Пизаын святӧй Екатериналӧн вичко.
* Калабрия — Неаполитанскӧй королевствоса горнӧй область.
* Флоренция — сэкся кадӧ Тосканалӧн столица.
* Сэкся кадӧ Марсельысь Ливорноӧ вайлісны «Том Италия» обществолысь гуся грузъяс — «Том Италия» газета, кодӧс лэдзліс Марсельын Мадзини, политическӧй брошюраяс да книгаяс.
* Тані висьтавсьӧ «Том Италия» газета йылысь.
* Филистер — обыватель, мещанин кругозора морт, лицемер.
* Евангелиеын эм висьт сы йылысь, кыдзи Христос вӧтліс став вузасьысьяссӧ Иерусалимскӧй храмысь, путкыляліс скамьяяссӧ деньга вежлалысьяслысь да гулюясӧс вузавлысьяслысь.
* Синьорино (<ns>итал.</ns>) — том синьор.
* <lat>Avе, Маrіа, Regіnа Соеlі</lat>... (<ns>лат.</ns>); — «Радуйтчы, Мария, царица небеснӧй...» — богородицалы сиӧм молитваысь кывъяс.
* Палаццо (<ns>итал.</ns>) — дворец, особняк.
* Беладонна — лекарственнӧй быдмӧг.
abu
* Паоли (<ns>итал.</ns>) — эзысь деньга.
* Медичи — Флоренцияса правительяслӧн важся рӧд.
* Нёль маврлы памятник — тосканскӧй герцог Фердинандо I Медичилы Ливорноын памятник.
Тайӧ памятник пьедестал дорӧ дорӧма нёль маврлысь бронзӧвӧй фигураяс.
* Мадзини (1805‒1872) — итальянскӧй революционер, кодӧс вӧлі вӧтлӧма Италияысь.
Марсельын котыртіс гуся общество «Том Италия», медым лӧсьӧдны аслас странаын демократическӧй республика.
Таысь заочнӧ вӧлі приговоритӧма смертнӧй казньӧ.
1842-ӧд восянь оліс Лондонын.
Кыдзи публицист дугдывтӧг уджаліс итальянскӧй революциялы.
* Папа Пий IX, коді вежис 1846-ӧд воын папскӧй престол вылысь Григорий ХVI-ӧс, босьтчыліс, либеральнӧй мераяс пыртӧмӧн, вештыны революциялысь опасность да кыпӧдны ас дорас интеллигенциялысь симпатия.
Тайӧ мераяс лыдас вӧлі политическӧй заключённӧйяслы да эмигрантъяслы амнистия.
abu
Бӧрынджык, 1848-ӧд вося революционнӧй событиеясысь повзьӧмла, папа Пий IX водзӧ нуӧдіс аслас предшественникъяслысь реакционнӧй политика.
* Памфлет — частӧ паныдасьлысь сатирическӧй политическӧй литературалӧн вид, кодӧс унджыкысьсӧ веськӧдӧма кутшӧмкӧ политическӧй деятельӧс ёся критикуйтӧм вылӧ.
abu
* Великӧй герцог — Леопольд II, герцог Тосканскӧй.
* Ренци — Риминиын (Папскӧй областьын) 1846-ӧд воын котыртӧм восстаниелӧн вождь; вӧлі выдайтӧма тосканскӧй правительствоӧн папалы.
* Иезуитъяс (Иисуслӧн общество) — католическӧй религиознӧй орден, кодӧс котыртіс 1539-ӧд воын Игнатий Лойол католицизм паськӧдӧм могысь.
abu
abu
abu
* Грегорианецъяс — Григорий ХVI политика дор сулалысьяс; найӧ мунісны либеральнӧй реформаяслы паныд, кодъясӧс нуӧдіс папа Пий IX.
* Санфедистъяс — «Святӧй вера дор сулалысьяс обществоса» членъяс; тайӧ обществосӧ котыртісны итальянскӧй мракобесъяс, медым тышкасьны освободительнӧй движениелы паныд.
Санфедистъяс ненавидитісны народӧс и унаысь поддерживайтісны австриецъясӧс.
* Ламбручини — кардинал, папа Григорий ХVI дырйи Папскӧй областьса государственнӧй секретарь; отсавліс австриецъяслы и ачыс мыджсьыліс на вылӧ итальянскӧй народлы паныд тышын.
* Тарантелла — итальянскӧй танец, кодӧс йӧктӧны зэв тэрыба.
* Джусти Джузеппе (1809‒1850) — ыджыд итальянскӧй поэт, талантливӧй сатирик.
* Миланскӧй диалект — итальянскӧй диалектъяс пӧвстысь ӧти, коді вель ёна торъялӧ литературнӧй сёрниысь.
* Сибарит — нежитчӧм морт, коді велалӧма овны роскошын да нинӧм вӧчтӧг.
abu
* 1843-ӧд вося гожӧмын вӧлі эрдӧдӧма Болоньяын да Равеннаын (Папскӧй область) восстание кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Восстаниеса руководительяс — Муратори вокъяс — асланыс некымын другкӧд мунісны Апенниныӧ, кӧні босьтчылісны организуйтны партизанскӧй война, но налы эз удайтчы сійӧс вӧчны.
Восстаниеса ӧткымын участникъясӧс, кодъяс сюрисны правительственнӧй войска ки улӧ, вӧлі казнитӧма Болоньяын.
* <fra>Le Taon</fra> (<ns>франц.</ns>) — <rus>овод</rus> (лӧдз).
* ХIX-ӧд нэмса комынӧд-нелямынӧд вояс Южнӧй Америкаын вӧліны национально-освободительнӧй войнаяс периодӧн. Тайӧ войнаясас участвуйтісны Европаысь пышйӧм уна политическӧй эмигрантъяс.
* Орсини Феличе (1819‒1859) — Италияӧс мездӧм вӧсна борец, французскӧй император Наполеон III вылӧ неудачнӧй покушениеысь казнитӧма Парижын.
* Кардинал Спинола — папскӧй наместникъяс пӧвстысь ӧти, коді торъя чорыда расправляйтчис ХIX-ӧд нэмса комынӧд-нелямынӧд воясся восстаниеын да заговоръясын участвуйтысьяскӧд.
* Антиклерикал — вичколы паныд мунысь.
* Девоншир — рытыв-лунвывса Англияын графство.
* Фьезоле — Флоренциясянь неылын кар.
* Мадонна (<ns>итал.</ns>) — сударыня, госпожа.
* Тыдалӧ, висьтавсьӧ Бандиера вокъяс судьба йылысь — флотскӧй офицеръяс судьба йылысь, кодъяс 1844-ӧд воын босьтчылісны чеччыны военнӧй суднояс вылысь ичӧтик революционнӧй отрядӧн да кыпӧдны Калабрияын восстание.
Бандиера вокъясӧс вӧлі предайтӧма, кутӧма да лыйлӧма места вылас.
* Царица Савская — библияса преданиеяс серти, древньӧй Востокса ӧти государствоысь мойдкывйын кодь мича да мудрӧй владычица.
* Меттерних (1773‒1859) — князь, Наполеон I кадся австрийскӧй премьер-министр, 1815‒1848 воясса европейскӧй реакциядырся тӧдчана представитель.
Италияын сійӧс торйӧн ненавидитісны террор да преследованиеяс кузя чорыд политика нуӧдӧмысь, мый вӧчсис сы индӧдъяс серти.
* <fra>Сharmant</fra> — вывті шензьӧдана; <fra>mon ргіnсе</fra> — князь (<ns>франц.</ns>).
* Монсиньор — высшӧй католическӧй духовенствоса представительяслӧн титул, кытчӧ пырӧны тшӧтш и кардиналъяс.
* Сёрниыс мунӧ Пий IX-лӧн реформаяс йылысь.
abu
abu
* Сиена да Пистойя — Тосканаса каръяс.
* Романья — Папскӧй областьын провинция.
* Кардинал Феретти — папа Пий IX-лӧн сподвижникъяс пӧвстысь ӧти.
* Шелли Перси Биши (1792‒1822) — английскӧй поэт.
* Савонаролла Джироламо (1452‒1498) — знаменитӧй флорентийскӧй проповедник, коді ёся критикуйтліс духовенстволысь да властьяслысь безнравственность.
Властьяс преследуйтісны сійӧс.
1498 воын мыжалӧма ересьысь да казнитӧма.
* Аркадия — древньӧй Грецияын страна, код йылысь гижлісны античнӧй поэтъяс кыдзи мирнӧй пастушескӧй олӧмлӧн край йылысь.
Бӧръяджык литератураын — мойдын кодь шуда страна, кӧні оз тӧдны быдлунъя тревогаяс да тӧждысьӧмъяс.
* Леонардо да Винчи (1452‒1519) — великӧй итальянскӧй художник.
abu
* Сольдо — посни ыргӧн деньга.
* Полента — рок кодь народнӧй сёян.
* Эй, Пьеро!
Йӧкты, Пьеро!
Йӧктышт жӧ, Жанно друг!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
* Мунӧй, господа, ме дӧзми тіянысь!
* Скуди — гырысь итальянскӧй эзысь деньга, важся кадын 1½‒2 шайт.
* Сцилла да Харибда — греческӧй мифологияын чудовищеяс, кодъяс сиӧны мореходлы мынны позьтӧм гибель.
Тайӧ выражениесӧ позьӧ сравнитны «кык би костын» выражениекӧд.
* «Эг мир, но меч...» — Овод серамсорӧн казьтывлӧ ученикъяс дорас Христослысь кывъяссӧ:
«Энӧ думайтӧй, мый ме вои му вылӧ вайны мир.
Эг мир вайны во ме, но меч».
* О, святӧй прӧстлун!
* Война вылын, кыдзи война вылын (<ns>франц.</ns>), мӧдногӧн кӧ — действуйт обстановка серти.
* Минерва — мудростьлӧн римскӧй богиня, наукаяслӧн, искусствояслӧн, ремеслӧяслӧн покровительница.
* Дон-Карлос (1545‒1568) — испанскӧй король Филипп II-лӧн ыджыдджык пиыс.
Оппозиция дор сулалӧмысь батьыс сійӧс пуксьӧдіс тюрьмаӧ, кӧні и кувсис.
Сылысь образсӧ петкӧдліс немецкӧй поэт Шиллер «Дон-Карлос» трагедияын.
* Маркиз Поза — сійӧ жӧ трагедияса главнӧй действующӧй лицоясысь ӧти, свобода вӧсна став сьӧлӧмсяньыс тышкасьысь да увтыртӧм Фландрияӧс дорйысь.
Дон-Карлослӧн друг, маркиз Поза, сійӧс спаситӧм ради, жертвуйтіс аслас олӧмӧн.
* Легатство — епархия, кытчӧ папа мӧдӧдліс ассьыс полномочнӧй представительӧс — легатӧс.
* Матадор (<ns>исп.</ns>) — ӧшъяс тышкасигӧн — главнӧй боец, коді куланвыйӧдз сутшкӧ ӧшкӧс.
* <lat>Соrрus domіnі</lat> лун — господь телӧлӧн праздник, католическӧй вичколӧн медся ыджыд праздникъясысь ӧти.
* Капеллан — католикъяслӧн поплы отсасьысь.
* «Копыртчам <rus>божьей</rus> престол дорӧ» — молитвалӧн вступительнӧй кывъяс. «Introіt» — сылӧн нимыс (первой кыв сертиыс).
* Грекъясысь мездысьӧм йылысь молитва.
* Благӧслӧвитӧй, высокопреосвященнейшӧй отче.
* Представление помассяс (<ns>итал.</ns>).
* Швейцарскӧй гвардия — папскӧй правительстволӧн медалӧм войска, кодъяс комплектуйтсисны швейцарецъясысь.
* Слава да ошкӧм батьыслы да пиыслы; мед олас шуда олӧм, честь, добродетель да благословение.
* Евангелиеысь Христослӧн кывъяс.
* Евангелиеысь Христослӧн кывъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
* Кафешантан — восьса сценаа кафе, кӧні исполняйтсьӧны вульгарнӧй песняяс да танецъяс.
* Альтернатива — положение, кор колӧ примитны лоны вермана кык решениеысь ӧтиӧс.
* Пасквиль — сатирическӧй произведение, кӧні нарошнӧ извращайтӧны фактъяссӧ.
* Аноним — письмӧлӧн либӧ сочинениелӧн автор, коді гусьӧн видзӧ ассьыс ним-овсӧ.
* Доктрина — учение, научнӧй либӧ философскӧй теория.
* Клерикал — католическӧй вичкоса духовнӧй морт.
* Полишинельлӧн секрет — секрет, кодӧс важӧн нин быдӧн тӧдӧны.
* Фетиш — предмет, кодӧс кытшалӧма религиознӧй поклонениеӧн.
Сылы векджык сетӧны чудодейственнӧй вын.
* Волонтёр — доброволец, кодӧс аслас иждивение вылын да ас вӧлясьыс босьтӧма военнӧй кадын войскаӧ, но оз лыддьыссьы служба вылын.
* Сапфир — лӧз, кельыдлӧз либӧ турунвиж рӧма драгоценнӧй из.
* Устрица — морскӧй моллюск, кодӧс позьӧ сёйны.
Трюфель — гӧгрӧс формаа шоколаднӧй кампетлӧн сорт.
* Софа — ляпкыдик паськыд диван.
* Прелат — католическӧй вичкоын — высшӧй духовнӧй сановникъяслӧн ним.
{Василевская Ванда (комиӧдіс Ивӧ Ёгор) @ Радуга @ повесьт @ Ванда Василевская. Радуга @ 1944 @ Лб. 3‒154.}
ВАНДА ВАСИЛЕВСКАЯ
Радуга
I
Ӧти туйыс муніс рытыввывсянь асыввывлань, мӧдыс войвывсянь лунвывлань.
Сэні, кӧні найӧ вомӧнасисны, неджуджыд мыльк йылын вӧлі сикт.
Керкаясыс орччӧн ляпкыда пуксялӧмаӧсь кыкнан туй пӧлӧныс, крестӧн моз.
Шӧрас неыджыд площадка вылын чурвидзис кӧлӧкӧльнятор.
Улын, мыльк горулас, гуранӧд гартчис ичӧтик ю, коді вӧлі вевттьысьӧма йиӧн да лымйӧн.
Сӧмын кытъяскӧ сылӧн гулю зоб рӧма веркӧсыс вӧлі жугалӧма, да жугалӧминъясас сьӧдӧн пӧртмасис ловъя гы.
Керкаысь петіс ведраяса нывбаба.
Ведраясыс довкъялісны карнан вылын сы надз восьлалӧм серти.
Нывбаба лэччис увлань кыр горув, вильыд туй кузя виччысьӧмӧн тувччалігтырйи.
Сійӧ чукрӧдліс синъяссӧ шондіысь.
Лым толаясын дзирдалігтыр шонді югыд лучьяснас ёрис синъяс.
Со нывбаба лэччис улӧдз. Пуктіс ведраяссӧ юкмӧс дорӧ, видзӧдліс гӧгӧр.
Некод оз тыдав.
Керкаяс сулалісны шынитӧв, быттьӧ вӧйӧмаӧсь лым перинаӧ.
Нывбаба сулыштіс недыр да, ведраяссӧ йи вылӧ кольӧмӧн, ньӧжйӧник мӧдӧдчис берегпӧлӧныс, вывса сикт вылӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдлывлігтырйи.
Ичӧтик ю вӧлі чукыльтӧ боклань, кустъясӧн туӧм джуджыдджык гуранлань.
Росъяс чургӧдчалісны кыз лым эшкын увсянь.
Росъяс пыр нуӧдіс векньыдик, муртса тӧдчысь туйтор.
Нывбаба кежис сэтчань.
Гӧгӧр кышӧдчисны кынмӧм кустъяс.
abu
Кустъяслӧн кузьджык росъясыс кучкалісны сылы чужӧмас,
сійӧ вешталіс найӧс кинас, найӧ ёсьӧсь, вӧсньыдик пуркъялан лым улын вӧсньыдика йизьӧмаӧсь.
Туйтор немвиччысьтӧг быри.
Нывбаба сувтіс да кулӧм, стекляннӧй синъясӧн видзӧдіс водзӧ.
Муыс тані вӧлі мылькъяса, потасъяса, гуранъяса, джуджыд кыръяса,
кӧнъясынкӧ быдмисны ӧтка кустъяс.
Но эз лымъя мылькъяс вылӧ, эз кӧнъясынкӧ арсянь кольӧм гӧрд войтъяса лежнӧг йыв вылӧ видзӧд нывбаба.
То сэні, то мӧдлаын лым улысь тыдалісны кутшӧмкӧ пемыд сьӧдторъяс.
Му потасын тыдаліс рузум ёкмыль.
Кӧрт торъяс, сімӧм, жугласьӧм кӧрт чутъясӧн мыччысялӧмаӧсь лым лӧз вылас.
Нывбаба тувччис нӧшта кыкысь да ньӧжйӧник пидзӧсчанясис.
Сійӧ куйліс чералӧма, нюжӧдчӧма, кыдз струна. И та вылӧ видзӧдтӧг, кажитчис ичӧтджык, доза ёна ичӧтджык ловъя дырся дорсьыс.
Чужӧмыс — быттьӧ сьӧд пуысь вӧчӧма.
Нывбаба новлӧдліс синъяснас тайӧ чужӧм кузяыс, быд визьӧн тӧдса да такӧд тшӧтш ӧтдор чужӧм кузяыс.
Вомдоръясыс кынмӧмаӧсь, вӧрзьӧдчытӧмӧсь, нырыс ёсьмӧма, синлапъясыс лэччӧмаӧсь син вылас.
Из кодь дӧзмытӧмлун вӧлі тайӧ чужӧмас.
Боксяньыс, дзик кӧсича дорас, жервидзис гӧгрӧс розь.
Сы доръясын векньыд дорӧсӧн кынмӧма син ёрмӧн гӧрд вир.
Вир пас сьӧд фон вылын.
Тыдалӧ, сійӧ абу пыр кулӧма тайӧ ранасьыс.
Тыдалӧ, сійӧ вӧлӧма ловъя на, кор сы вылысь пӧрччӧмаӧсь паськӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі ловъя либӧ вӧлі пӧсь на.
Тайӧ абу смерть, а грабительяслӧн киясыс веськӧдалӧмаӧсь сылысь кокъяссӧ, нюжӧдалӧмаӧсь туша кузяыс кияссӧ.
Тыш мунан лунӧ, сійӧ лунӧ, кор сійӧ пӧгибнитіс, сэки сідзжӧ сулаліс веж мороз да пырысьтӧм-пыр шамырталіс виӧмаясӧс ас клещиас да пӧртіс изйӧ налысь шойяссӧ.
Кулӧма вывсьыд налы эськӧ немтор нин не пӧрччыны.
А сійӧс ограбитӧмаӧсь медбӧръяӧдзыс, кольӧмаӧсь сӧмын гимнастёркасӧ, нетшыштӧмаӧсь шинельсӧ, перйӧмаӧсь сапӧгъяссӧ, гачсӧ, весиг нямӧдъяссӧ.
Гулю зоб рӧма улыс гачыс быттьӧ быдмӧма яяс, кажитчис пу вылӧ синькаӧн рисуйтӧмакодьӧн,
оз позь вӧлі торйӧдны кучиксӧ материясьыс.
Куш кокпыдӧсъясыс, дзик сьӧд чужӧмысь торъялӧмӧн, вӧліны еджыдӧсь, вӧвлытӧм, известка кодь еджыдӧсь.
Ӧти кокпыдӧсыс потӧма кӧдзыдысла, — кулӧм виръяйыс торъялӧма, быттьӧ пӧтшва, вӧлі тыдалӧ кушмӧм лыыс.
Нывбаба виччысьӧмӧн нюжӧдіс кисӧ, инмӧдчис кулӧм пельпомас, почувствуйтіс гимнастёркалысь чорыса нойсӧ да сы улысь излысь вӧрзьытӧмлунсӧ.
— Пиук...
Сійӧ эз бӧрд.
Кос синъясыс видзӧдісны, аддзисны, пытшкӧсаныс босьтісны тайӧ зрелищесӧ. И пиыслысь сьӧд, кӧрт кодь чужӧмсӧ.
И гӧгрӧс розьсӧ кӧсичаысь, потӧм кокпыдӧссӧ и сійӧ нач ӧтиторсӧ, коді висьтавліс кулігӧн мучитчӧм йылысь, — вежньӧдлӧм, гыжъяс кодь, судорогаӧн кынмӧм, лымйӧ пырӧм чуньясыссӧ.
Нывбаба надзӧникӧн пыркнитіс бӧрвыв ӧвтовтӧм сьӧд юрси вылысь тӧлӧн чукӧртӧм лымсӧ.
Ӧти сьӧд прать куйліс кымӧс вылас.
Сійӧ эз решайтчыв инмӧдчыны сы дінӧ, — пратьыс сибдӧма дой дінас, быдмӧма сэтчӧ, лякӧссьӧма вирнас.
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ волывлӧ татчӧ, сылы окота вӧлі вештыны тайӧ пратьсӧ.
Но сійӧ поліс нетшыштны сійӧс, поліс вӧрзьӧдыштны, быттьӧ тайӧ вермас дойдны кулӧмаӧс, дойдны дойсӧ.
— Пиук...
Кос вомдоръясыс шӧпкисны ас тӧдтӧгыс куш ӧти тайӧ кывсӧ, быттьӧ сійӧ вермис кывны.
Быттьӧ вермис лэптыны сьӧкыд сьӧдасьӧм синлапъяссӧ, видзӧдлыны рӧднӧй руд синъяснас.
Нывбаба кынмис вӧрзьӧдчытӧг, сибдіс синъяснас сьӧд чужӧмас.
Сійӧ эз кыв кӧдзыдсӧ, эз кыв пидзӧсъяссьыс дубалӧмсӧ.
Сійӧ видзӧдіс.
Гуран дорын чурвидзысь ӧтка пу вылысь лэбзис рака.
Сійӧ сьӧкыда ӧвтыштіс бордъяснас, вӧчис кытш да лэччис кустувса рузум ёкмыль вылӧ.
Пӧлыньтіс юрсӧ, видзӧдаліс.
Гӧрд вир чутъяс йиджӧмаӧсь пырыс пуляӧн лыйӧм ной пыр.
Лэбач ӧти здук олыштіс вӧрзьывтӧг, быттьӧ мӧвпаліс.
Сэсся кучкис нырнас.
Кыліс кучкӧм шы.
Кӧдзыд вӧчӧма ассьыс уджсӧ:
ставыс, мый кольлӧма татчӧ тӧлысь сайын, пӧрӧма изйӧ.
Нывбаба воыштіс садяс.
— Кыш!
Рака сьӧкыда кыпӧдчис да лэччысис некымын воськов сайӧ лымйӧн тыртӧм морт шой вылӧ.
— Кыш!
Сійӧ босьтіс кынмӧм лымтор, шыбитіс ракалы.
Рака чеччыштіс да дыша лэбзис аслас важ местаӧ, пу вылӧ.
Нывбаба кыпӧдчис пидзӧс вылысь, ышловзис, нӧшта ӧтчыд видзӧдліс пи вылас да муніс ичӧтик туй вылӧ.
Сійӧ копыртчис юкмӧс весьтӧ, босьтіс ва да мӧдіс надзӧник кайны вывлань, тыра ведраяс сьӧкта улын куснясигтыр.
Шондіыс тайӧ каднас кыптіс вылӧджык, но кӧдзыдыс эз чин.
Лым вӧлі гулю зоб рӧма, и нывбаба эз тӧд, збыль-ӧ сійӧ гулю зоб рӧма, либӧ сылӧн синъясыс тшыкӧмаӧсь сійӧ гулю зоб рӧмнас, вӧрзьӧдчытӧг нюжӧдӧм известкаа-еджыд страшнӧй пи кокъясвывса яйӧ кынмӧм материя гулю зоб рӧмнас.
* * *
Керка водзын тойтіс кынмӧм часӧвӧй.
Сійӧ педзис ӧти да мӧд кок йылас, пельпомъяснас йиджласигтырйи, сюявліс кияссӧ киняулас, зырталіс измӧм чуньяснас чужӧмсӧ.
Трачкӧдчысь кӧдзыд немжалиттӧг сюйсис лёкиник сапӧгъяс пыр, гожся турунвиж шинель пыр, чуньяс курччалігтырйи, синъяс чеплялігтырйи.
Часӧвӧй сюся гӧгӧр видзӧдаліс нывбабаӧс, кӧть и тӧдіс сійӧс важӧн нин, медводдза лунсяньыс, кор сылӧн частьыс босьтіс сиктсӧ.
Нывбаба муніс дінтіыс, быттьӧ эз аддзы сійӧс.
Ӧдзӧс дзуртыштіс, ру ёкмыль чепӧсйис посводзӧ.
— Мыйла татшӧм дыр?
Виччысьнысӧ тіянӧс он вермы!
Нывбаба воча эз видз, курччис вомдорсӧ, матыстчис пач дорӧ,
плита вылын сулалысь гырничӧ кисьтіс васӧ.
Муртса ывкъялысь ӧгыр пиӧ шыбитіс содтӧд пес.
— Кисьтӧй стӧканӧ ва, горш косьмӧ.
— Ваыс ведраын. Босьт, — неокотапырысь косіника вочавидзис нывбаба.
Мӧдыс скӧрысь дернитчис шебрас улын.
— Энлы, локтас верӧс, ме висьтала сылы.
Нывбаба топӧдлыштіс пельпомъяснас.
Верӧс, кыдз нин абу сідз...
Сійӧ надзӧник сюяліс пачӧ кос пес.
Да, да, сідз нин, тыдалӧ, сиӧма.
Сиктын куим сё олысь, и быд овмӧсысь кодкӧ да кодкӧ муніс война вылӧ.
А со сӧмын сылӧн пиыс куйлӧ сэні, гуранын, ю дорын, и тӧлысь нин оз сетны сійӧс дзебны.
Тӧлысь нин сійӧ куйлӧ лымйын, и кӧдзыдыс пӧртӧ сылысь чужӧмсӧ сьӧд кӧртӧ, да поткӧдлӧ, быттьӧ пу, сылысь кокъяссӧ, да вевттьӧ сылысь чуньяссӧ лӧзӧн.
Куйлӧны сэні и мукӧдъяс, ас йӧз жӧ, но на пиысь век жӧ некод абу пиян, вокъяс да верӧсъяс, некод татчӧсыс.
Ӧтнас сӧмын сійӧ.
Ӧтнаслы сӧмын сылы сиӧма усьны татчӧ, рӧднӧй сикт улӧ, кык сё воськов сайӧ рӧднӧй керкасянь.
Ӧтнаслы нывбабалы сиӧма видзӧдны, кыдзи дзебтӧм пи шой весьтын бергалӧны тшыг ракаяс.
И буретш сы ордӧ, быттьӧ нарошнӧ, сералӧм могысь, медаліс патера аслас любовницалы немецкӧй офицер.
И кӧть эськӧ нин мед любовницаыс тайӧ вӧлі ылысь вайӧм немка, ӧтдор, гӧгӧрвотӧм сёрниа, сэтшӧм жӧ враждебнӧй да мустӧм, кыдзи тайӧ став виж шинеляясыс.
А ӧд колӧ жӧ лоны мӧдног, колӧ лоны, медым тайӧ вӧлі татчӧс, продажнӧй, коді шӧвк чулки вылӧ да французскӧй вина вылӧ вузаліс рӧдинасӧ, ас йӧзӧс, ассьыс верӧс-командирӧс, найӧс, кодъяс куйлісны эстӧн гуранын виӧмӧн, вузаліс ставсӧ.
Став пытшкӧсыд гудрасис, да зывӧкысь-зывӧкӧн тырліс сьӧлӧм мӧвпысь, мый со сійӧ аддзис аслыс места тайӧ вевт улас, туплясьӧ перина вылын, горӧдлывлӧ, тайӧ керкаын ворсӧ барыняӧс.
Оз, сійӧ оз яндысь, оз ветлы синъяссӧ муӧ лэдзӧмӧн, оз гӧрдӧд йӧзкӧд паныдасигӧн.
Ветлӧ довольнӧй, наглӧй да тшӧктӧ обслуживайтны асьсӧ.
— Виччысьлы, виччысьлы, — шӧпкис нывбаба ӧзъян биӧ, горничасянь кылысь пинясьӧм вылӧ видзӧдтӧг. — Ох, инмас на тэныд, инмас, сэтшӧма инмас, мый тэ сёпӧв жалитан, мый свет вылас чужӧмыд.
Сійӧ эз бергӧдчыв, кор кыліс посводзысь тэрыб сьӧкыд кокшыяс.
Сійӧ и сідз тӧдіс, тӧдіс, коді локтӧ.
И сӧмын сылӧн чужӧмыс кынмис из кодь вӧрзьытӧмлунӧн.
Офицер пырис горничаӧ, пач дорын копыртчӧм нывбаба вылӧ внимание торйӧдтӧг.
— Мый тайӧ, тэ узян на?
Куйлысь капризнӧя нюжӧдіс паръяссӧ.
— А мыйла чеччынысӧ?
Тэ век абу и абу...
Гажтӧм...
Тэ ӧтарӧ ветлӧдлан, а ме тані тайӧ мустӧм бабаыскӧд...
Аддзылан вот, сійӧ нӧшта отравитас менӧ...
Офицер пуксис крӧвать дор йылӧ.
— Йӧйӧ...
Тэ тані кӧзяйкаыс, гӧгӧрвоан?
Но, мый тэ гажтӧмчан?
Заведит патефон, тэнад сы мында пластинкаяс, лыддьысь.
Ме жӧ и сідз нин колляла тэкӧд быд свободнӧй минута.
Но ӧд война.
Сійӧ и видзӧд, мыйкӧ да мыйкӧ выльтор.
Куйлысь нывбаба ышловзис.
— Война, век война...
Тэ эськӧ кӧть нин, шуам, вермин босьтны отпуск да нуны менӧ татысь.
Офицер топӧдліс пельпомъяссӧ.
— Йӧйӧ.
Ӧні не отпускъясӧдз.
А мӧдӧдны тэнӧ ӧтнадтӧ Германияӧ, мый эськӧ тэ сэні кутан вӧчны?
Бурджык нин ӧтлаын.
Куйлысь нывбаба нинӧм эз шу.
Надзӧник кыпӧдчигмоз нюжӧдіс кисӧ улӧс вылын куйлысь бельёла.
Офицер вешйис скамья вылӧ да видзӧдіс сы вылӧ.
Да, нывбаба кажитчис сылы.
Мӧдног эськӧ эз кыскав сійӧс ас бӧрсяыс со куим тӧлысь нин.
Тайӧ вӧлі мӧд, дзик мӧд, сійӧ нывбабаясысь, кодъяс дінӧ сійӧ велалӧма вӧлі, и мӧд, сійӧ нывбабаяс дорысь, кодъяскӧд сійӧ аддзысьлывліс тані.
— Ах да, кывзы, Пуся, кодкӧ меным висьтавліс, мый татчӧс учительница — тэнад чой?
Чулки кутан ки ӧшйис воздухас.
Пуся пӧлыньтіс юрсӧ пельпомланьыс висьысь обезьянка моз.
Да, со тайӧ и вӧлі сыын привлекательнӧйыс.
Рыж, ичӧтик зверь.
Челядь кинас сійӧ вештіс пель саяс юрсисӧ.
Тайӧ пельясыс вӧліны сэтшӧм тешкодьӧсь, векньыдикӧсь, куим пельӧсӧн нюжалӧмаӧсь вывлань, ичӧтик зверь пельяс моз.
И пиньясыс куим пельӧсаӧсь — сӧмын ӧні, тӧдмасьӧм бӧрын куим тӧлысь мысти, офицер казяліс тайӧс.
Ӧні нывбаба найӧн курччис кельыд парсӧ.
— Но и мый?
Сійӧ нӧшта ӧтчыд вештіс юрсисӧ.
Югнитісны гӧрд лакӧн лакуйтӧм куим пельӧса гыжъясыс, быттьӧкӧ вирӧссьӧм гыжъяс.
— Но да, чой.
И мый сэсся?
— Оз зэв сійӧ миянӧс радейт, тэнад чойыд.
Пуся гӧгрӧс сьӧд синъясын югнитіс подозрение.
— А сійӧ... сійӧ сьӧлӧм вылад воис тэныд?
Офицер серӧктіс чирӧм, котсян серамӧн.
— Эз!
Выдумайтан жӧ ӧд!
Ме ог радейт яя блондинкаясӧс.
Кокъясыс сылӧн кызӧсь, кыдз... — Сійӧ кӧсйис шуны: кыдз менам гӧтырлӧн, но ас кадӧ асьсӧ кутіс.
Пуся удовлетворениеӧн видзӧдліс аслас дженьыдик, но стройнӧй кокъяс вылӧ.
— Да, тайӧ збыль, сійӧ неуна кызкодь.
— Тэ некор эн висьтавлыв, мый тэнад тані эм чой.
— А мыйла?
Сійӧ оліс тані, ме сэні,
ми пӧшті некор эг аддзысьлывлӧ.
Сійӧ дзик мӧд.
— Кыдз мӧд?
Пуся думыштчӧмӧн вешталіс юрсисӧ пель саяс.
Югнитіс исерга стеклӧ.
— Сійӧ велӧдӧ челядьӧс, уджалӧ, уджалӧ...
А мый та помысь эм сылӧн?
Немтор.
И ставнас довольнӧй,
ставыс сылы кажитчӧ.
— Большевичка, ӧти кывйӧн кӧ шуны?
— Коді сійӧс тӧдӧ...
Гашкӧ, большевичка, — вочавидзис сійӧ дышпырысь да друг оживитчис.
— А тэ мыйла сэтшӧма юасян сы йылысь?
Висьталан, мый сійӧ тэныд оз во сьӧлӧм вылад, а ставсӧ юасян?
— Сідз, прӧстӧ юася.
Ме кӧ сыӧн и интересуйтча, ог нин кыдз нывбабаӧн, эн тӧждысь, ог кыдз нывбабаӧн.
Пуся эз казяв аслыспӧлӧс ноткасӧ сы гӧлӧсысь.
Сійӧ зіля кӧмаліс кокас туфли, юр пырыс пасьталіс шӧвк комбинация.
Офицер перйис зепсьыс тубрӧдтор.
— Но, крошка, ме, веськыда кӧ шуны, пыри ӧти здук кежлӧ, тэныд шоколад сетны.
Колӧ мунны, менам талун тырыс удж.
Мыйӧнкӧ займитчы рытӧдзыс.
Ме ог дыр ветлӧдлы.
Мӧдыс чукрӧдлыштіс чужӧмсӧ.
— Ӧткӧн, ӧткӧн, лунтыр ӧткӧн...
Кор нӧ тайӧ войнаыс помасяс?
— Помасяс.
— Бур тэныд шуны «помасяс».
Нывбаба разис шоколад бумагасӧ да треугольнӧй пиньяснас курччис дзоньнас плитка пасьталаыс, торъяс вылӧ сійӧс чегъявтӧг.
— Заведит патефон.
Ӧбед тэныд ваясны.
Но, аддзысьлытӧдз.
Офицер небрежнӧя окыштіс сійӧс да петіс.
* * *
Часӧвӧй пыр на педзис керка водзын, кокъяс шонтыны зільӧмӧн.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис.
Мӧдыс муніс сы дінті да кежис площадьлань.
Ыджыд керка, кӧні водзті вӧлі сельсӧвет, вӧлі тыр салдатъясӧн да унтер-офицеръясӧн.
Найӧ нюжӧдчавлісны, кӧзыряйтісны.
Офицер муртса вочавидзліс.
Комнатаын руд тупыльясӧн сулаліс тшын.
Офицер тойыштіс аслас временнӧй кабинетлысь ӧдзӧссӧ.
— Вайӧдны сійӧс.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ да очсыштіс.
Вежыс петі Пуся вылӧ, мый сійӧ ӧнӧдз валяйтчӧ вольпась вылын, а сылы со лои чеччыны югдігӧн, да лунтыр на ноксис помавтӧм уджъясӧн.
Салдатъяс пыртӧдісны кыз полушубока, пемгов платьеа нывбабаӧс.
Офицер недоверчивӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Тайӧ сійӧ?
— Сійӧ.
Нывбаба кыдзкӧ лӧсьыдтӧма да сьӧкыда сулаліс пызан водзын.
Чышъян увсьыс лёзнитчӧма кӧсичаясті дзор юрси, чужӧмыс вӧлі прӧстӧй, кыза лӧсалӧмакодь, обыкновеннӧй крестьянскӧй чужӧм.
— Овыд?
— Костюк Олена.
Офицер бергӧдліс киас карандаш, сы водзын сулалысь нывбаба вылӧ синкым увтіыс видзӧдлывлігтыр.
Кык пиысь ӧтиыс: либӧ салдатъяс ылалісны, либӧ, определённӧй решительнӧй тшӧка визь сертиыс, веськыда сы вылӧ видзӧдысь синъяс сертиыс, лоӧ кузя, мырсьӧмӧн следствие нуӧдны.
— Тэ вӧлін партизанскӧй отрядын?
Нывбаба эз шайпаймун, эз повзьы и, сы вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг, висьталіс:
— Ме вӧлі партизанскӧй отрядын.
— Ага... Сідз, сідз... — Тайӧ виччысьтӧм да регыдӧн признайтчӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Машиналаньӧ сійӧ рисуйтіс сы водзын куйлысь кабала листтор вылӧ кутшӧмкӧ причудливӧй листъяса гирлянда.
— А мыйла тэ бӧр локтін сиктӧ?
Мыйла найӧ ыстісны тэнӧ?
— Менӧ некод эз ысты.
Ме ачым локті.
— Сідз. Ачыд...
А мыйла тайӧ?
Тайӧ разын сійӧ нинӧм эз вочавидз.
Пемгов синъясыс видзӧдісны веськыда офицер кос лыяса чужӧмӧ, сы быгалӧм синлысъясӧн дорӧсасьӧм синъясӧ.
— Но?
Нывбаба чӧв оліс.
— Кыдз нӧ сідз?
Вӧлін отрядын, сэсся друг локтан гортӧ, сиктӧ?
Мый тіян, некутшӧм дисциплина абу?
Бурджык висьтав ӧтпырйӧ, мыйла ыстісны.
— Ме ачым локті.
Эг вермы водзӧ.
— Эн вермы...
Мыйла нӧ? — заинтересуйтчис офицер. — Омӧля делаяс мунны мӧдісны, а?
Тіянлысь командирнытӧ лыйисны медбӧръя нападение дырйи, да?
Отрядныд киссис?
— Отряд йылысь ме нинӧм ог тӧд.
Ме локті гортӧ.
— Мый нӧ сэтшӧм друг?
Нывбаба шытӧг вӧрзьӧдыштіс вомдоръяссӧ.
— Убедитчин, мый ставыс сійӧ сӧрӧм, мыж вӧчӧм, бандитизм?
Эн кӧсйы водзӧ?
Нывбаба отрицательнӧя лайкнитіс юрнас.
— Абу... ме эг вермы водзӧ.
— Мыйла нӧ?
Сійӧ чукӧртыштіс вынсӧ. Сэсся висьталіс веськыда тайӧ васӧд быгалӧм синлыска куньтырасьысь синъясас:
— Кагаасьны локті гортӧ.
— Мый сэтшӧмыс?
— Кага вайны локті...
— Со сійӧ мый...
Офицер серӧктіс, да сійӧ дрӧгнитіс тайӧ котсян чирӧм серамсьыс.
— Кӧдзыд, али мый?
Таті ломтылісны, а тэ тубрасьӧмыд, кыдзи кӧдзыдінын.
Пӧрччы чышъянтӧ!
Сійӧ кывзӧмӧн чӧвтіс пельпомъяс вывсьыс сьӧкыд, кыз шальсӧ да пуктіс скамья вылӧ.
— Пальтотӧ пӧрччы!
Недыр сувтовкерӧм бӧрын сійӧ разис пеклясӧ да пӧрччис тулупсӧ.
Да, некутшӧм сомнение эз вермы лоны.
Нӧбасяна бӧръя тӧлысь.
Нывбаба сьӧкыда лолаліс.
Офицер гӧгӧрвоис, мый сылы сьӧкыд сулавны, да нарошнӧ нюжӧдіс, бергӧдліс киас карандашсӧ, пыр надзӧнджык юасис, виччысис.
Нывбаба пыр вочавидзліс ставыс вылӧ, мый юассис личнӧ сы йылысь.
Да, верӧссайын, верӧсыс усьӧма война вылын.
Водзынсӧ, революцияӧдз, сійӧ уджавлӧма экономияясын, вундывлӧма господскӧй кӧдза, лысьтывлӧма господскӧй мӧсъяс.
Революция бӧрын уджалӧма колхозын.
Партизанскӧй отрядӧ мунӧма отряд сформируйтчӧм бӧрын дзик пыр.
Аслас нӧбасьӧм йылысь партизанъяслы абу висьтавлӧма.
Кор лоӧма сьӧкыд ветлыны-керны, кор матысмӧма ваян кад, бӧр локтӧма сиктӧ.
Кӧсйӧма спокойнӧ кага вайны.
— Сідз...
Спокойнӧ кага вайны... — выльпӧв шуис офицер. — Тэ колян вежоннас взорвитін поссӧ?
— Ме.
— Коді тэныд отсасис?
— Некод.
Ме ачым.
— Ылӧдчан.
Ми ӧд тӧдам — бурджык ӧтпырйӧ висьтав.
— Некод.
Ме ачым.
— Но, бур,
а кӧні тэнад отрядыд?
Сійӧ чӧв оліс.
Пемгов синъясыс спокойнӧя видзӧдісны офицер чужӧмӧ.
Офицер ышловзис.
Заводитчис важ история.
Упрямӧй чӧв олӧм,
кузь да помтӧм следствие, быдпӧлӧс средствояс да способъяс — кыдзи правилӧ — ставыс весьшӧрӧ.
Офицер тӧдіс: морт либӧ пырысь-пыр заводитӧ висьтавны, либӧ сыысь нинӧм он перйы.
Тайӧ разын сійӧс ылӧдісны медводдза вочавидзӧмъясыс.
Но правильнӧйӧн вӧлі первой впечатление — тшӧкалӧн упрямӧй визьяс, увереннӧй да решительнӧй вомдор чертаяс.
Да, ас йывсьыс нывбаба висьтавліс, ас йывсьыс сійӧ висьтавліс ставсӧ.
Но мукӧд йывсьыс — ни ӧти кыв.
— Но, кытысянь тэ локтін сиктӧ?
Чӧв олӧм.
Офицер нервнӧя котшнитіс карандашӧн пызанӧ, подследственнӧй вылӧ видзӧдтӧг.
Сійӧс друг босьтіс гажтӧм, зывӧк, кӧвъясян безнадежнӧй гажтӧм.
Абу-ӧ бурджык шыбитны ставсӧ да мунны Пуся дінӧ, а следствие поручитны кодлыкӧ мӧдлы?
Но сылы вӧлі окота кывны кӧть <ns>мый-нибудь</ns> отряд йылысь, коді сетліс чувствуйтны ас йывсьыс став округалы, а аслас отсасьысьяс сюсьлун вылӧ сійӧ омӧля надейтчис.
Таысь кындзи налы лоӧ вӧлі пӧльзуйтчыны лёк, збыльвылӧсӧ омӧля кыв тӧдысь переводчикӧн.
А ачыс сійӧ зэв бура сёрнитіс и украинскӧй и роч кыв вылын.
Сійӧ гӧтӧвитчис мӧд удж вылӧ татчӧсінын.
Но кывъяс пригодитчисны и война дырйи.
Найӧс велӧдӧм вылӧ коллялӧм кадъяс эз вошны весьшӧрӧ.
— Но, кыдз мый?
Отрядса командиртӧ шуӧны Кудрявыйӧн?
Но тайӧ ӧд прозвищеыс,
тэ висьтав, кыдз сылӧн настоящӧй овыс?
Чӧв олӧм.
Офицер аддзис, мый нывбаба кувтӧдзыс мудзӧма.
Ньылӧм войтъяс чепӧсйисны сы кӧсича вылын, кымӧс вылын, ныр дор пельӧсъясын.
Вомдорса чукыръяс лоины джуджыдджыкӧсь,
киясыс, эбӧстӧмӧсь, ӧшалісны ас бердас.
— Тэ мӧдан сёрнитны али он?
Офицер друг мӧдіс чувствуйтны, мый ачыс мудзис.
Ак, сьӧвзьыны эськӧ став вылас да мунны гортӧ.
Интереснӧ, Пуся чеччис нин али, сылӧн абутӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, бара сунгысис эшкын улӧ?
* * *
Пелагея эз узь.
Сійӧ дыр пасьталіс платье, дыр видзӧдчис зеркалӧ пыр.
Заведитіс патефон,
но тӧдса мотив ӧдйӧ дӧзмӧдіс.
Окота лои сёрнитыштны кодкӧдкӧ.
Но кодкӧд?
Пуся петіс кухняӧ, гумовтіс ведраысь ва да юис.
Федосья Кравчук пукаліс пач дорын ляпкыдик скамейка вылын да весаліс картупель.
Пуся пуксис ӧшиньдорса скамья вылӧ да видзӧдіс, кыдзи нывбаба чунь костъясӧд векни лентаӧн петӧ картупель кыш, бергӧдчӧ, усьӧ увлань кӧрзинкаӧ.
— Вывті посни картупельыс, — шуис сійӧ.
Федосья воча нинӧм эз шу.
— Тані пыр татшӧм?
Чӧв олӧм.
— Мый тайӧ ті меным дзик нинӧм он висьталӧ воча?
Нывбаба лэптіс синъяссӧ да видзӧдліс.
Чӧв-чӧлӧн, веськодя, кӧдзыда.
И бара мышкыртчис аслас удж дінӧ.
— Ок кыдзи видзӧдліс.
Да мый ме, абу морт, али мый?
Лунтырӧн кыв шуны некодкӧд.
Кувны позьӧ!
Сылы жаль лои ачыс, сэтчӧ жӧ сійӧс шогӧдіс, и сійӧ думайтіс, колӧ вӧлі мыйтакӧ шоколадсӧ бокӧ торйӧдны, кольны.
Но сійӧ некор эз вермывлы кутчысьны да ӧтпырйӧ не сёйны дзоньнас сійӧ торсӧ, мый вайліс Курт.
Картупель бульсмуні гырничӧ.
Ва войт резсис сёй джоджӧ.
— Кажитчӧ, ме нинӧм лёксӧ тіянлы эг вӧч, эг ӧд?
Руд синъяс шымыртлісны сійӧс тэрыб внимательнӧй видзӧдласӧн.
Но вочакыв сылы бара эз ло.
— Пукала и пукала ӧтнам...
Курт котӧртлас ӧти минута кежлӧ и бара мунас...
Ни сёрнитыштны кодкӧдкӧ, ни пукалыштны... а ывлаын мороз, петны оз позь.
Ме тані йӧйма...
Патефон да патефон, ме нин став пластинкаяссӧ наизусть тӧда.
А ті радейтанныд патефонсӧ?
Сійӧ скӧрысь шамыртіс кулакъяссӧ сэтшӧма, мый ёсь гыжъясыс пырисны кимӧдзас.
— Мыйла ті меным он вочавидзӧ?
Мый ме, зачумленнӧй али мый?
Федосья кыпӧдіс юрсӧ.
— Тэ зачумленнӧйсьыс лёкджык, лёкджык!
И кулан лёкджыка чумаысь кулысь дорысь.
Пуся чуймӧмысла кынмис вомсӧ паськӧдӧмӧн.
Сылӧн гӧгрӧс синъясыс паськалісны.
Сійӧ вообще эз чайт, мый тайӧ Кравчукыс мӧдас сёрнитны.
И друг сійӧ мӧдіс сёрнитны, торкис тайӧ кузь, дзонь тӧлысь чӧж кыссьысь чӧв олӧмсӧ.
И кыдз заводитіс сёрнитнысӧ!
Мый вӧчны?
Первой горӧдны, матыстчыны, кучкыны, бӧрддзыны либӧ чеччыны да мунны ас ордӧ, заведитны медся гажа, медся шума пластинка?
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ эз вӧч ни ӧтиӧс тайӧ возможностьяс пиысь.
— Мый тіянлы колӧ месянь?
Мый меным вӧлі вӧчнысӧ?
Тшыгла кувны?
Виччысьны?
Мыйсӧ виччысьны?
Найӧ тані пыр лоӧны!
Колӧ жӧ вӧлі кыдзкӧ устроитчыны...
Серёжа, тӧдӧмысь, важӧн нин усис...
А Курт абу омӧль морт, ме тӧда, сійӧ абу омӧль морт, и ме ог кӧсйы водзӧ тані овны, тырмас месянь тані овны!
А сійӧ менӧ босьтас сьӧрас Дрезденӧ,
сэні лӧсьыдджык тані дорысь.
Кутшӧм олӧм менам тані?
Ни пасьтасьны, ни нинӧм.
Быд чулки гоз вӧсна лоӧ вӧлі юр жугӧдлыны.
Киссяс — мый сэк вӧчны?
Кокни выльӧс судзӧдны?
— Со-со тэ и ставыд...
Дзик тайӧс и ме висьтала...
Чулки...
Чойыд тэнад — прамӧй морт, учительница, ставыс кыдзи следуйтӧ...
А тэ — чулки...
Сӧмын со абу окота шунысӧ тэнӧ, кыдзи следуйтӧ...
А Куртыд тэнад некытчӧ тэнӧ оз босьт.
Эновтас, кыдзи быд кыскасьысь нылӧс эновтӧны.
Нӧшта водзджык на, кор ковмас тӧвзьыны аслыс, а ковмыны ковмас!
Немтор, тэ пукав шынитӧв тані,
узьлы немецкӧд ме вольпась вылын.
Абу нин дыр тіянлы кыкнанныдлы пукавны тані, абу дыр!
Воасны миян и тэныд петкӧдласны, кӧні ракъяс тӧвйӧны!
Пуся йӧжгыльтчис скамья вылын.
Спокойнӧй кывъяс кучкалісны плетьӧн моз!
Асысь петӧм вӧсна сырмӧм гӧлӧсӧн сійӧ пычкис ас пытшсьыс:
— Ладнӧ, ладнӧ,
ме вот висьтала Куртлы, мыйла ті сы дыра вала ветлывланныд!
Кыдз сӧмын воас, — висьтала!
Нывбаба чеччыштіс.
Весалӧм картошка быгыльтчис джодж кузя.
Тиньккылӧ уси пурт.
Водзлань мышкыртчӧмӧн, измӧм чужӧмӧн, сійӧ муніс веськыда Пуся вылӧ, а мӧдыс, повзьӧмысла вижӧдӧмӧн, кусыньтіс кокъяссӧ скамья улӧ да, быттьӧ дорйысьӧм могысь, лэптіс кияссӧ морӧс бердас.
— Тэ кытысь тӧдан, кытчӧ ме ветлывла?
Тэсӧ кытысь тӧдан?
Но Пусялы нин уси дум вылас, мый ӧшинь улын ветлӧдлӧ часӧвӧй, мый позьӧ сӧмын горӧдны, и успокоитчис.
— Ме тӧда ставсӧ, мый меным колӧ.
— Ак тэ...
Федосья лаймӧдіс ас пытшсьыс окота кватитны голяӧдыс, джагӧдны, талявны тайӧ ичӧтик сьӧдіник, дзебсьӧм крыса кодь созданиесӧ.
Сійӧс босьтіс висьтавны позьтӧм зывӧклун сы дінӧ, медым инмӧдчыны тайӧ рыж, жеб яй дінас, дзоньвидза нормальнӧй мортлӧн зывӧклун извращенность да висьлӧс дінӧ.
Сійӧ сьӧлыштіс, бӧр муніс ас скамейка дінас пач дорӧ да тэрмасьӧмӧн босьтчис картошка весавны, сы киысь бара мӧдіс визувтны кыш лента,
кутіс сялякывны гырничын ва, джоджӧ резсигтыр.
А Пуся, юрсӧ лэптӧмӧн, мӧдіс горничаӧ патефон заведитны.
Первойсӧ сылы окота вӧлі ворсны гажа, медся гажа пластинка, но бӧръя минутаӧ сійӧ кыліс горшсьыс ас дінас ӧбида да жалость синва да бӧрйис мӧдпӧлӧсӧс.
Федосья картупель весаліс и чувствуйтіс, кыдзи сылӧн кӧдзавлӧ сьӧлӧмыс.
Сідзкӧ, тайӧ тӧдӧ. Тӧдӧ и надейнӧ висьталас немецлы.
Сійӧ кутіс тайӧс ас пиас пӧраӧдз, кадӧдз, кыдз змея чушкантор.
А ӧні косӧдас и висьталас.
Горничаын кызіник томнӧй гӧлӧс сьыліс:
<rus>«Камин горит»</rus>...
Мый лоӧ?
Федосья эз сомневайтчы, мый офицер тайӧс сідз оз коль.
Медбӧръя бойын усьӧм йӧзӧс дзебны чорыда запретитӧм вӧлі вына ӧнӧдз.
Мед найӧ куйласны сэні, сикт дорын оврагын, тӧв вылын, кӧдзыдінын да катша-рака улын.
Мед найӧ куйласны сэні пасьтӧмӧсь, грабитӧмаӧсь, мукӧдӧс повзьӧдлӧм вылӧ, кыдз предостережение мукӧдлы, кыдз немецкӧй торжестволӧн знак.
Первойсӧ крестьяна зілисны дзебавны виӧм йӧзӧс.
Но эз удайтчы: овраг дӧзьӧритісны лун и вой.
Том Пащук, коді гусьӧн локтіс татчӧ войын зырйӧн, сійӧ войсяньыс куйліс накӧд ӧтлаын морӧсас пуляӧн, юрнас лым толаын.
Сідз ставыс и коли.
Йӧз гӧгӧрвоисны, мый нинӧм оз отсав.
Но став сиктсаясысь некодлӧн эз вӧв сэні пиыс.
Сӧмын сылӧн.
Сӧмын ӧти Васялы сиӧма вӧлі веськавны отрядӧ, коді муніс сиктӧд.
Кутшӧм шуд тайӧ вӧлі сэки!..
Сійӧ немвиччысьтӧг котӧрӧн пырис керкаӧ, гажа, сералысь, кыдзи век вӧлі.
Здук кежлӧ, сӧмын здук кежлӧ.
А югдандор воисны немецъяс, суисны виччысьтӧг, и Вася веськалі стӧч сійӧ чукӧрӧ, кодӧс окружитісны да ӧтитӧг бырӧдісны оврагын.
Федосья аддзис сійӧс сійӧ жӧ лунас.
Сьӧлӧмыс вайӧдіс сійӧс веськыда сэтчӧ, кӧні сійӧ куйліс.
Сійӧ вӧлі кулӧма нин, сы вылысь вевъялӧмаӧсь нин нетшыштны кӧм-паськӧм.
И сэсянь быд лун, со тӧлысь нин, сійӧ ветлывліс сэтчӧ да видзӧдіс пиыс вылӧ,
кыдзи сійӧ изӧймитӧ, кыдзи вежсьӧ, кыдзи сьӧдӧдӧ кӧдзыд вылын сылӧн чужӧм, кыдзи кӧдзыдыс писькӧдлӧ потасъяс сы кок пыдӧсӧ.
Сійӧ велаліс нин сэтчӧ, мый быд лун, мукӧд дырйиыс и кыкысь лун, вала мунігӧн, сійӧ вермас, аддзывны ассьыс кулӧм дитясӧ.
А ӧні?
Мый лоӧ ӧні?
« ...<rus>Нежность, любовь, ласка, мечты обо мне</rus>...» — сьыліс патефон.
Офицер тайӧс сідз оз коль, оз прӧстит.
Федосья эз пов ас вӧснаыс.
Сійӧ поліс аслас дитя вӧсна, аслас кулӧм, сэні оврагын пӧгибнитӧм кын дитя вӧсна, кӧсичаас гӧгрӧс пуля туя аслас дитя вӧсна.
Быттьӧ сылы лоӧ вӧлі воштыны сійӧс нӧшта ӧтчыд — босьтасны, шыбитасны кытчӧкӧ тӧдтӧм гуранӧ, тешитчасны, изуродуйтасны, изувечитасны — тайӧс найӧ кужӧны, ок, кутшӧма кужӧны ..
«...<rus>Нежность, любовь, ласка, мечты обо мне</rus>...»
Этшысь петкӧдіс патефон.
Пуся размечтайтчис и дасӧдысь заведитіс сійӧ жӧ пластинкасӧ.
Патефон сьыліс любовь йылысь, коді кольӧма, шуд йылысь, коді мунӧма, письмӧяс йылысь, кодъяс нинӧм нин оз значитны.
Пач дорын пукалысь нывбаба мӧвпъяслы воча патефон сьыліс мелі кывъяс.
Федосья Кравчук, доймӧм кывтӧг, топӧдіс чуньяс костас ныж пурт.
Вир войт чепӧсйис вундыссьӧм кучик вылӧ.
Сійӧ чышкис кияссӧ водздӧраас.
«... <rus>Камин горит</rus>...»
Мый вӧчны?
Кыдз вӧчны?
Сылы кажитчис, мый колӧ спасайтны Васялысь олӧмсӧ, спасайтны сійӧс мыйыськӧ ужаснӧйысь да лёкысь, смерть дорысь нӧшта на лёкджыкторйысь.
Но кыдз?
Сійӧ тӧдіс, мый босьтны сійӧс сэтысь оз позь.
Вася кынмӧма лымъяс, ӧтлаасьӧма мулӧн йи веркӧсыскӧд.
Сӧмын тулысын шоныд мынтӧдас сійӧс йи вольпасьысь.
Но кӧть эськӧ весиг...
Кыдз сійӧс лэптан, кӧть сійӧ дзольдӧма и ӧні эз вӧв ыджыдджык сы дорысь, кор сылы вӧлі дас вит-дас квайт ар?
Кыдз сійӧс лэптан, кытчӧ сійӧс нуан, кытчӧ дзебан виысьяс син водзысь?
«...Нежность, любовь, ласка...»
Сы бердӧ мӧдасны инмӧдчыны зывӧкысь-зывӧк немецкӧй лапаяс.
Сійӧс пондасны чужъявны синмӧн аддзытӧм немецкӧй сапӧгъяс.
Сы вылын мӧдасны гӧрдлӧмӧн гримасничайтны скӧтскӧй немецкӧй мордаяс, кывны кутас чирӧм котсян серам капитан Курт Вернерлӧн.
Федосья чеглаліс кияссӧ мый вӧчны тӧдтӧм вӧсна.
Сійӧ вунӧдіс картошка йылысь, вунӧдіс би йылысь, коді пыр ёнджыка тырис пӧимӧн, и пукаліс вӧрзьытӧг, стекляннӧй синмӧн ас водзас веськыда видзӧдігтыр.
Думайтіс, мый таысь лёкыс оз нин вермы лоны, мый став сьӧкыдыс уси нин сы сьӧлӧм вылӧ.
И со, вӧлӧмакӧ, абу на ставыс.
Абу помыс, абу дорыс,
декабрса лунӧ сикт вылӧ кыпӧдчис сьӧд кымӧр, грӧзитӧ нӧшта лыддьыны позьтӧм бедствиеясӧн быд минутаын.
И друг сійӧс бытшкыштіс мӧвп: кытысь тайӧ тӧдӧ?
Коді сылы шуис?
Паметяс югнитісны тӧдса образъяс.
Учительница?
Эз, Федосья тэрмасяс бокӧ йӧткыштны тайӧ подозрениесӧ.
Нинӧм вылӧ эз.
Коді нӧ?
Сиктын тӧдісны, тӧдісны, дерт.
Но ӧд тайӧ ставыс вӧліны ас йӧз.
Пелагея некытчӧ эз ветлывлы, сыкӧд некод эз сёрнит, кытысь сійӧ вермис тӧдмавны?
Коді предайтіс враг киӧ мамлысь шоглунсӧ, коді предайтіс немецкӧй палачьяслы Васялысь шойсӧ, сылысь вирсӧ, сылысь кулӧмсӧ, сылысь мучитчӧмсӧ?
* * *
Патефон герчкыштіс да ланьтіс.
Пуся кӧмаліс кокас гынсапӧг, топыда кизяліс пасьсӧ.
Сійӧ вӧлі неуна ыджыдджык, тайӧ пасьыс, кодӧс Курт нетшыштіс код <ns>вылыськӧ</ns> сиктын да козьналіс сылы, аслас гӧтырыслы.
Но сійӧ вӧлі шоныд, позьӧ вӧлі сюйны кияссӧ соскас, ыджыд гӧна воротникыс видзис кӧдзыдысь банъяс.
Пуся петіс посводзысь да тшӧкмуні.
Воздухыс вӧлі югыд, кыдзи йи, да кӧдзыд, кыдзи йи.
Ыджыд стекляннӧй глыба, коді тыртӧма став мирсӧ.
Лымйыс лӧзаліс сэнъясын, кытчӧ уси вуджӧр, а шонді водзын дзирдаліс, кыдзи бриллиант, югъяліс, кыдзи алмаз, ёрис син жалиттӧм волялӧмӧн.
Мыльк вывсянь, кӧні сулаліс сикт, тыдалӧ вӧлі веськыдвыв и шуйгавыв паськӧдчӧм помтӧм равнина, коді син ёрис еджыднас да лӧсталӧмнас.
Кӧдзыдыс кутӧма клещиӧ мусӧ и небесасӧ, кӧдзыд кутіс ас клещиас кык туй вомӧна янінӧ куткыртчӧм сиктсӧ.
Пуся видзӧдліс керкаяслань.
Кӧнъяскӧ жӧдзисны салдатъяс, вичкодорса эрд вылын сьӧдӧн сьӧдаліс артиллерийскӧй батарея, сэн жӧ сулалісны салдатъяс.
Сиктса олысьяс некод эз тыдавны.
Пуся вӧрзис водзӧ, кӧсйис видлыны Куртӧс удж вывсьыс.
Эрд дорын чурвидзис виселица, кык столб вомӧна тасӧн.
Шӧрас ӧшаліс морт.
Пуся равнодушнӧя муніс сиктын Курт властьлӧн тайӧ символ дінтіыс.
Сійӧ велалӧма татшӧм зрелищеас — том зон ӧшаліс нин тані, кор Пуся тӧлысь сайын воис Курт дінӧ.
Зон изӧймитӧма, кынмӧмла воштӧма морт ӧбликсӧ и ӧні вӧлі пу тор кодь, а эз вӧв морт туша кодь.
Лымйыс гораа дзуртіс, быттьӧ сійӧ восьлаліс стеклӧ вывті, лӧсьыдтӧма дзажгис да дзуртіс.
Пуся муніс дзик тыртӧм улича кузя, кӧдзыдӧн увсянь вылӧдз еджыд шебрасӧн кыӧм керка ӧшиньяс кажитчисны куассьӧмаӧн да вӧліны туска син кодьӧсь.
Гежӧда кутшӧмкӧ трубаысь петіс тшын — сійӧ вӧліны керкаяс, кӧні квартируйтісны немецъяс.
Мукӧдъясас некод эз пу сёян: нинӧмысь вӧлі пунысӧ.
Ӧти керкалӧн ӧдзӧс воссьыштіс, мыччысис еджыд юрсиа юр, но локтысьӧс аддзӧм мысти бӧр тэрмасьӧмӧн дзебсис, ӧдзӧс пӧдласис.
Пуся топӧдлыштліс пельпомъяснас.
И збыльысь найӧ дзебсясисны сыысь, кыдз зачумленнӧйысь, зілисны не вочаасьны сыкӧд весиг случайнӧ.
Челядь тэрыба пышйылісны, лолі кӧ налы веськавлыны сы туй вылӧ.
Ну и медым, медым!
Сідз жӧ ӧд найӧ ставныс кулӧны тшыгысла да кӧдзыдысла, сэтшӧм налӧн судьбаыс.
А сійӧ со ветлӧ ловъя да дзоньвидза, сылӧн зэв бур пась, сійӧ вермӧ мыйтӧм колӧ йирны шоколад, а сэсся мунас Германияӧ мужиккӧд-капитанкӧд.
Быдӧн аслас судьбалӧн ачыс кузнец — найӧ бӧрйисны, и сійӧ бӧрйис.
Дуракъяс, найӧ веритӧны сыӧ, мый некор оз ло, виччысьӧны сійӧс, мый некор оз во.
Налы лоӧ чорыда разочаруйтчыны.
Курт тӧлкуйтіс сыкӧд, объяснитіс сылы, мыйла немецъяс обязательнӧ долженӧсь победитны да мыйла тайӧ став омӧлик йӧзыс тані долженӧсь пӧгибнитны, оз кӧ кутны честнӧя уджавны немецъяс вылӧ.
Но найӧ оз кӧсйыны нинӧм гӧгӧрвоны, кӧть ставыс тайӧ сэтшӧм прӧста.
Найӧ виччысьӧны ас йӧзӧс, — сійӧ, Пуся, вӧвсьӧ на кузя оз гажтӧмчы.
Оз ӧмӧй нӧ сылы ӧні бурджыка овсьы?
Ёна бурджыка.
Лымйыс дзуртіс кок улын, синъяс доймисны лым дзирдалӧмлаыс.
Кор нин и помасясны тайӧ проклятӧй кӧдзыдъясыс?
Сійӧ мечтайтіс шоныд йылысь, сылы окота вӧлі ёкмыльтчыны, кыдз каньлы, шонді водзӧ да шонтысьны, шонтыны лысьӧмсӧ бӧръя лыторйӧдз, став виръяйнас чувствуйтны шонділысь мелі шоныдсӧ.
А ӧні весиг син ёрысь югыд шондіыс кажитчис йиторйӧн, кажитчис, мый и сійӧ кӧдзӧ кӧдзыдсӧ.
Ӧдзӧс дорын часӧвӧй пыр и лэдзис сійӧс.
Пуся котш-котш вӧчис да, вочавидзӧм виччысьтӧг, Курт отсасьысьяс беспокойство вылӧ внимание обратиттӧг, пырас кабинетӧ.
— Мый лои?
— Немтор эз ло, — капризнӧя вочавидзис Пуся. — Ме гажтӧмчи тэысь. — Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс пызан дорын сулалысь нывбаба вылӧ.
Пӧрысиник, дзормысь нин, ыджыд кынӧма нывбаба, сьӧкыд.
Пуся пуксис улӧс дор вылӧ.
— Тэ регыд помалан?
— Ме висьтавлі нин тэныд...
Аддзан, ме занят, — Курт вӧлі тыдавмӧн скӧр, кыскис сійӧс ӧшинь дорлань да скӧра мӧдіс шӧпкыны:
— Кымынысь ме висьтавлі тэныд не локны татчӧ!
Но, кытчӧ тайӧ туйӧ?
Ме занят, тэ жӧ аддзан, мый ме занят.
Мыйӧн сӧмын прӧстма — воа.
Пуся пӧльтыштіс вомдоръяссӧ, кыдзи ӧбӧдитӧм кага.
— Меным сэтшӧм ёна, сэтшӧм ёна гажтӧм.
Тэ кӧть эськӧ медым локтін ӧбедайтны ӧтлаын!
Меным сэтшӧм шог...
Тэ пыр абу и абу...
И кутшӧм удовольствие сёрнитны кутшӧмкӧ пӧрысь бабакӧд!
Мый, тайӧс мӧд некод оз вермы вӧчны?
— Вот оз вермы.
А тайӧ пӧрысь бабаыс партизанка, гӧгӧрвоан?
Пуся шайпаймуні.
— Партизанка!
Курт, мый тэ сёрнитан, видзӧдлы сы вылӧ, сійӧ жӧ со пырысь-пыр вайсяс!
— Но, вот аддзан, — орӧдіс Курт. — Но мун, мун, ме локта.
Покорнӧй движениеӧн Пуся шыльӧдыштіс сылысь соссӧ.
— Курт, зарниӧй менам, ме пукалышта ӧти здук, кывзышта, бур?
Но, мый тэныд мешайтӧ?
— Но, пукалышт, сӧмын тайӧ сэтшӧм гажтӧм, — решитіс Курт, ӧвтыштіс кинас да вештыштіс сылы стул.
Пуся пӧрччаліс пась кизьяссӧ да пуксис.
Бессмысленнӧй нюм эз бырлы Пуся вомдоръясысь, гӧгрӧс сьӧд синъясыс видзӧдісны пызан дорын сулалысь нывбаба вылӧ.
Сідзкӧ, тайӧ партизанка, — тайӧ тешкодь, аттӧ, кутшӧм тайӧ тешкодь...
Сы йылысь, мый Курт поліс партизанъясысь, Пуся тӧдіс, кӧть Курт некор эськӧ эз висьтасьлы, мый мыйыськӧ полӧ.
А партизанъясысь сійӧ поліс, Пуся чувствуйтіс тайӧс, и код тӧдас мыйла, тайӧ сетіс сылы ичӧт торжество.
Со эм жӧ мыйкӧ, мыйысь полӧ самоувереннӧй непобедимӧй Курт, кодлӧн быдтор вылӧ эм гӧтӧвӧй ӧтвет и кодлы ставыс пыр гӧгӧрвоана да прӧстӧй.
Эз, Пуся представляйтіс аслыс партизанъясӧс эз тадз.
Сійӧ думайтліс, мый найӧ зэв гырысь йӧз, вооружитчӧмаӧсь черъясӧн, тырӧмаӧсь юрсиӧн, таинственнӧй йӧз, кодъяс дзебсясьӧны вӧръясын, оз повны швачкакылан кӧдзыдъясысь, коді со сы дыра нин дорӧ став мирсӧ.
А тані — обыкновеннӧй сиктса баба, Федосья Кравчук кодь кымын, да нӧшта сьӧкыд.
Пуся пӧлӧсӧн видзӧдліс водзӧ чургӧдчӧм ыджыд кынӧм вылӧ, коді лэптӧма мынӧм сьӧд юбкасӧ.
Пуся ас пытшкӧссьыс кыліс радлун, мый ачыс сійӧ ичӧт, стройнӧй, мый сійӧ спокойнӧя пукалӧ, небыд мех пиӧ тӧбсьӧма, а кор окотитас, вермас чеччыны да кокни походкаӧн мунны, вермас заведитны патефон, Курткӧд танцуйтыштны.
Кӧть талун рытнас жӧ.
Курт кулӧм, мудзӧм гӧлӧсӧн юасис.
Мӧдыс висьтавліс.
Первойсӧ Пуся кывзіс юасьӧмъяссӧ да висьталӧмъяссӧ, но регыд гӧгӧрвоис, мый тайӧ и збыльысь абу интереснӧ.
И не сӧмын абу интереснӧ, а весиг йӧйталӧм.
Курт век юасис ӧтитор йылысь, а мӧдыс пыр висьтавліс ӧти и сійӧ жӧ кывъясӧн.
Олена вывті ёна нин мудзис.
Син водзын дулымасисны сьӧд чутъяс, сьӧд гы, кыськӧ пызан улысь кыпӧдчигмоз, тупкис синъяссӧ.
Ковмис зэвтны став вын, медым петны пыр содысь, гӧгӧр ставсӧ ойдӧдысь пемыдысь, и сэки пемыдінсьыс глывкмунлісны офицер пызан сайын, сы водзын куйлысь кабалаяс, ӧшинь стеклӧяс сы мышку сайын.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи чужӧмсӧ сылысь мӧдіс тыртны кӧдзыд, везъялан, зывӧк ньылӧм.
Кияс лоины гира кодь сьӧкыдӧсь, кокъяс терпиттӧма висисны, тыдалӧ, ёна пыктӧмаӧсь.
Дыр-ӧ нӧ нин сійӧ сулалӧ тані?
Час, кыкӧс, куимӧс?
А, гашкӧ, дырджык, гашкӧ, дзонь лун нин?
Но оз на, шондіыс ӧшинь сайын югыда на югзьӧ, сідзкӧ, ставыс тайӧ кыссьӧ оз сы дыра, кыдз кажитчӧ.
Висисны лядьвей лыяс, висис став пытшкӧс, быттьӧ кодкӧ надзӧник перъяліс сэтысь сӧнъяссӧ.
А ӧні содтӧд воис нӧшта этайӧ.
Олена кывліс сы йылысь, тӧдӧ вӧлі, коді тайӧ.
И со сійӧ пукалӧ тані, синъяс кизь кодь гӧгрӧсӧсь.
Сійӧ пӧрччӧ мехӧвӧй шапкасӧ да лӧсьӧдлӧ кинас юрсисӧ пель сайсьыс.
Нывбабалӧн мудзӧм синъяс кыйисны исергаса кляничалысь югъялӧмсӧ да сувтовкерисны сы вылӧ.
Кляничатор дзирдаліс, дулымасис ичӧтик битор, сэсся бара заводитліс гартчыны пемыдыс, и бергалысь сы гыысь мыччасис сӧмын тайӧ ёсь югӧрторйыс.
Олена довъёвтчис, но шамыртіс кулакъяссӧ да бӧр веськӧдчис.
Оз, оз.
Сӧмын не усьны, не усьны татчӧ, этайӧ потаскуха син водзын, коді вузаліс ас йӧзӧс да муніс офицерскӧй вольпасьӧ, а ӧні пукалӧ мехъяс пиын, дзирдалӧ исергаяснас да кыдз зрелище вылӧ нюмъялӧмӧн видзӧдӧ сьӧкыд нывбаба вылӧ, кодӧс пытайтӧ немецкӧй офицер.
Сямтӧм нюмтор быттьӧ сибдіс Пуся вомдоръясӧ, но сійӧ и эз думайт Олена йылысь, эз кыв юасьӧмсӧ да вочавидзӧмъяссӧ.
Сылы вӧлі шоныд, да долыд вӧлі думайтны, мый со сійӧ пукалӧ Курт кабинетын, нач ӧтнас, коді вермӧ свободнӧ пырны и петны, кор окота.
А мукӧдъяссӧ вайӧдӧны штыка салдатъяс да петкӧдӧны сэтчӧ, кытысь некод некор бӧрсӧ оз бергӧдчыв.
Да сы йылысь, мый ставӧн полӧны Куртысь, а Курт принадлежитӧ сылы, сӧмын сылы, и сійӧ вермӧ привередничайтны, капризничайтны, и Курт шуӧ сійӧс обезьянкаӧн да нуас сьӧрсьыс Дрезденӧ...
— Ӧд тэ жӧ мам, — шуис Курт, и Олена, кодлӧн гудрасис нин юрас, кутчысис тайӧ кыв дінас, кыдзи ваӧ пӧдысь пӧв бердӧ.
Но, дерт, сійӧ жӧ мам.
Эз, немецкӧй офицерлы и юрас эз волы, мый сійӧ сылы отсаліс, отсаліс дзик сійӧ здукас, кор сы кок улын дзӧрис муыс, вывті ыджыд жеблун босьтіс став тушасӧ, да ставыс гӧгӧр сорласис гартчысь пемыдӧ.
— Тэ мам...
Коді тайӧс шуис?
Немецкӧй офицер пызан сайын либӧ Кудрявый, гажа сера чужӧма зон, сэні вӧрын, отрядса командир?
— Тэ мам...
Олена думайтіс эз сійӧ кага йылысь, кодӧс новлӧдліс сьӧлӧм улас, коді мырддис лолалӧмсӧ сы тыяслысь, эз сет сылы веськӧдчыны.
Сійӧ думайтіс на йылысь, вӧрын олысьяс йылысь, найӧ став йылысь, кодъяс шуисны сійӧс мамӧн.
Сійӧ вӧлі быдӧнысь олӧмаджык, ёна, ёна олӧмаджык.
И сійӧ ветлывліс разведкаӧ, взорвитіс пос, но настоящӧй, основнӧй могнас ассьыс арталіс эз тайӧс.
Сійӧ песласис-мыськасис, пуис-пӧжаліс дӧзьӧритіс челядьӧс, кодъяс вӧсна ӧд некодлы волі тӧждысьнысӧ.
Лечитіс висьысьясӧс, кӧртавліс раненӧйяслысь ранаяссӧ, вурліс-вӧчліс косясьлӧм паськӧм.
Тадз вӧчӧ тайӧс медсясӧ мам.
Найӧ и шулісны сійӧс мамӧн.
— Тэ мам...
Тайӧ кывъясыс йиджисны сылы, кыдзи вӧрын чуксалӧм налӧн, налӧн, кодъяслӧн ловныс ӧні вӧлі сы ӧти кыв сайын.
Кыдзи долг йылысь казьтыштӧм.
Кыдзи налӧн чолӧм, ылысянь кылысь налӧн гӧлӧсыс.
— Кӧні дзебсясьӧ отряд?
Олена помнитіс быд туйтор, быд куст, быд пу сьӧд вӧр шӧрысь.
Паметяс син водзын моз кыптіс туй, код йылысь юасис офицер.
Весиг повзис сійӧ, мый еджыд синлыс дорӧса васӧд синъяс вермасны аддзыны, туявны сы мӧвпъяс серти туйсӧ.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык думайтны мӧд йылысь — ас керка йылысь, ю йылысь, сусед керка йылысь.
Но паметьын аслыснырӧн кыптӧ туйтор да шалашъяс коз улын, и гажа сера тешкодь чужӧм Кудрявыйлӧн.
Дас квайт зон — и сійӧ, мам.
Да, сэні сьӧд вӧр шӧрын вӧлі сылӧн дас квайт пи, дас квайт нинӧмысь повтӧм, отважнӧй пиян.
Пиян батрачкалӧн, коді дыр виччысис, кытчӧдз эз во сылӧн шудыс, шудыс свободнӧй мортлӧн коді оз тӧд господскӧй приказчиклысь плеть.
— Немтор ме ог тӧд отряд йылысь.
Мунісны, а кытчӧ мунісны, ог тӧд._
Курт шамыртіс кулаксӧ.
Нёль час чӧжся допрос бӧрын сійӧ вӧлі пыр ӧти местаын, кыдзи и заводитчигас.
Сійӧ скӧрысь чукӧртіс кабалаяссӧ.
— Ганс!
Керкаӧ пырис салдат.
— Нуӧдны тайӧс — и сарайӧ.
Пукыштан ыркыдінас, гашкӧ, сійӧ тэнӧ пальӧдас.
Пукыштан, думайтыштан, а кор помалан думайтны, чукӧст часӧвӧйӧс.
Сійӧ меным висьталас. —
Скӧрпырысь сійӧ пӧдлаліс ящиксӧ.
— Мунам, Пуся.
Ӧтлаын ӧбедайтам.
Пуся радысла чеччыштіс.
Век жӧ сійӧ бура вӧчис, мый локтіс.
Не кӧ эськӧ сійӧ, Курт пукаліс тані гашкӧ рытӧдзыс.
* * *
Еджыд лым бара ёрис синсӧ Пусялысь.
Куртлӧн сапӧгъясыс дзуртісны лым вылын нӧшта гораджыка, сылӧн гынкӧм дорысь.
Йиа воздух вундіс сылысь банбокъяссӧ.
— Тайӧ нӧшта мый?
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс, кытчӧ индіс Курт.
Ылын, сэн, кӧні лӧз эрд ӧтлаасис кӧдзыд небесакӧд, югъяліс радуга, дзирдалысь цветнӧй столб кыпӧдчис вывлань да вошліс, сыліс судзӧдны позьтӧм вылнаын.
Виж, кельыдлӧз, розӧвӧй да фиолетӧвӧй краскаяс, хрусталь кодь пырыс тыдалана видение, сӧстӧм да кокни, кыдз дзоридзьяслӧн пух.
— Радуга. — шуис шӧйӧвошӧм Курт. — Радуга тӧлын...
Тіян тайӧ овлывлӧ?
Пуся минута дыра думайтіс.
— Оз, кажитчӧ, оз овлы, ме нӧшта некор на эг аддзыв.
Курт пыр сулаліс, видзӧдіс югъялысь красочнӧй столб вылӧ, коді ӧтлаӧдіс небесасӧ мукӧд.
— Мунам нин, кӧдзыд, менам кокъяс кынмисны.
— Шуӧны, мый радуга бур водзын...
— Радуга, кыдз радуга, — воштіс медбӧрын терпениесӧ Пуся, сійӧс соскӧдыс кыскӧмӧн.
Тайӧ некымын минутанас столб нюжаліс, кусыньтчис, и радуга триумфальнӧй аркаӧн ӧшйис му весьтын розӧвӧй, фиолетӧвӧй, виж, югыд зарни дзирдалӧмӧн югъялігтыр.
Небеса пӧльтчис стеклӧ куполӧн, вевттис мусӧ стеклӧ кӧлӧкӧлӧн.
Площадь вылын орудиеяс дорын салдатъяс, юръяссӧ вывлань чатӧртӧмӧн, видзӧдісны вӧвлытӧмтор вылас.
Кор найӧ воисны гортас, Федосья Кравчук сулаліс керка водзас.
Сійӧ сідзжӧ видзӧдіс радуга вылӧ.
Спокойнӧя, внимательнӧя, ёна.
— Шуӧны, радуга бур водзын, — шуис мунігмоз офицер.
Пӧрысь крестьянка лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Да, да, шуӧны, радуга бур водзын, — тешкодь гӧлӧсӧн вочавидзис сійӧ да вешйыштіс, медым лэдзны найӧс посводзӧ.
Ачыс сійӧ кольччис порог дорӧ.
Ӧти юбкаа да ковтаа, куш кияса, ён кӧдзыд йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ эз вештыв синъяссӧ югъялысь видение вылысь, небесаын нюжалӧм триумфальнӧй арка вылысь, коді пӧртмасис став краскаясӧн, коді вӧлі тырӧма небыд, зарни, ставсӧ йиджтысь югъялӧмӧн.
II
Пуся кусыньтчис тупыльӧн, сюйис юрсӧ Куртлы киняулас да узис, лӧня, рӧвнӧя лолалігтыр, кыдзи ичӧтик зверьпи.
Офицер куйліс гатшӧн, коргис.
Федосья Кравчук кухняын пач вылын кывзіс тайӧ коргӧмсӧ.
Сійӧ висьтавны позьтӧма дӧзмӧдіс сійӧс, пӧрысь нывбабалы кажитчис, мый буретш тайӧ коргӧмыс оз сет сылы узьны.
Паськыда восьтӧм синъясӧн сійӧ видзӧдіс ӧшиньӧ, кӧні тӧлысь югӧр ворсіс стеклӧясын, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь кыз гыӧрӧн.
Гӧлубӧй югӧр пырис керкаӧ, пызанысь, скамьяысь, джоджын сулалысь ведраысь усисны тешкодь, повзьӧдлысь вуджӧръяс.
Но век жӧ тайӧ вӧлі вой.
Лун век жӧ помасис.
Нӧшта ӧти лун.
Сылы оз нин ков быть кывзыны офицерлысь котсьӧм кодь серамсӧ да сійӧ нывлысь небыда сюсюкайтӧмсӧ,
оз аддзы сылысь кӧсӧй, коварнӧй видзӧдласъяс, кодъясӧс сійӧ шыблаліс сы вылӧ рытывбыд.
Сійӧ, тыдалӧ, решитіс неуна тешитчыштны, не висьтавны дзик пыр.
Эз, сійӧ нинӧм эз висьтав.
Сійӧ кӧсӧя, нюмъялӧмӧн следитіс Федосья бӧрся да тешитчис, мый сійӧ ставнас сылӧн киясын, мый сійӧ любӧй кадӧ вермас вӧчны сылы удар.
Пуся радліс аслас минутнӧй властьлы.
Ӧні сійӧ вермас вӧчны, мый кӧсъяс, мам сьӧлӧмкӧд,
сійӧ властьын и пиыс, коді куйлӧ сэні, шорын, лым вылын.
Любӧй здукӧ сійӧ вермас выдайтны сійӧс мерзкӧй немецкӧй киясӧ, любӧй кадӧ вермас торкны сылысь кулӧм покой, туркнитны враглы издевательствояс вылӧ.
Рытывбыд вӧлі кын сьӧлӧмыс пӧрысь нывбабалӧн.
Но ӧні, кор сійӧ куйліс узьтӧг да, ӧшиньын пӧртмасьысь лӧз свет вылӧ видзӧдігтыр, кывзіс лӧг петкӧдлысь коргӧм, коді кыліс горничаысь, сыын друг ставыс бунтуйтчис.
Но и мед найӧс, мед найӧс!
Найӧ мырддисны пиыслысь ставсӧ, нетшыштісны сы вылысь сапӧгсӧ, шинельсӧ, гачсӧ.
Сы дінӧ ӧтчыд инмылісны нин немецкӧй кияс, найӧ ӧтчыд шыбитісны нин сійӧс лым вылӧ, шыбитісны, гашкӧ, нӧшта ловъяӧс на, виысь кӧдзыд вылӧ.
Немецкӧй пуля юис нин сылысь вирсӧ, сійӧ кулӧма нин,
пӧгибнитіс нин, ассьыс сиктсӧ дорйигӧн.
И оз видзӧдлы сэсся серӧй гажа синъяснас, некор сэсся оз горӧдлы сьывны:
<rus>«Распрягайте, хлопцы, коней...»</rus>
Мый нӧ сы вӧсна, мый найӧ нӧшта ӧтчыд сьӧлаласны сійӧс, надругайтчасны сійӧ телӧ вылын?
Сымын лёкджык налы, сымын лёкджык налы...
Век жӧ йӧз паметьын нэм кежлӧ кольӧ гажа зон Вася Кравчук, коді гуляйтігъясӧ сьывліс медбура, а сэсся пӧгибнитіс аслас сикт дорын, юдорса оврагын, кӧні войдӧр сы мындаысь юктавліс вӧвъясӧс, пӧгибнитіс аслас сикт вӧсна, аслас му вӧсна, аслас рӧднӧй сёрни вӧсна, йӧзлӧн шуд да йӧзлӧн свобода вӧсна.
Тайӧс оз вермыны черкнитны йӧз паметьысь немецкӧй кияс.
Сэтчӧ лоӧ гижӧма сійӧ, мый найӧ и кулӧм бӧрас эз кольны сійӧс спокойын, мый и кулӧм бӧрас издевайтчисны сійӧ телӧ вылын.
Тайӧс помнитас не сӧмын мам сьӧлӧм.
Помнитас народ, помнитасны найӧ, кодъяс воасны, кодъяс вӧтласны татысь немецкӧй разбойникъясӧс.
Сёпӧв ковмас налы мынтысьны быд вир войтысь, быд минутаысь, кодӧс сійӧ куйліс пасьтӧг кӧдзыд вылын, немецкӧй сапӧглӧн быд чужйӧмысь.
Ӧні Федосья кӧсйис, медым ӧдйӧджык нин воис асылыс.
Мед сійӧ висьталас, эсійӧ сьӧд крысаыс, висьталас аслас ёсь пиньяс пыр, мед ставыс регыдджык лоӧ.
И мед аддзас аслас гӧгрӧс сьӧд синъясӧн, мый Федосья оз повзьы да едждӧд, оз бӧрддзы, оз уськӧдчы пидзӧс вылас, оз кут корны, медым сылысь эз мырддьыны медбӧръясӧ, мый сылӧн коли, — кӧдзыдӧн изйӧ вӧчӧм пиыслысь телӧсӧ.
Проклятӧй ворсӧ сійӧн кыдз чачаӧн, ворсӧ сійӧ полӧмӧн, мам сьӧлӧмлӧн мучитчӧмӧн.
И вот Федосья уськӧдас ставсӧ тайӧс сійӧ киысь.
Сьӧд крыса ӧшибитчас, сійӧ оз виччысь ни бӧрдӧм, ни корӧм, сылӧн радлӧм оз удайтчы.
Федосья чувствуйтіс, кыдзи чорзьӧ, тырӧ вирӧн сылӧн сьӧлӧмыс, и тӧдіс, мый ӧні некод нин нинӧм оз вермы сылы вӧчны, некод нинӧмӧн оз вермы сійӧс ранитны.
Сійӧс бронируйтӧма став ударъясысь ненавистьлӧн чорыд броняӧн.
Ӧшиньлӧн лӧз югыд вылӧ тшӧкыда усьліс вуджӧр.
Тайӧ ветлӧдліс часӧвӧй керка водзті.
Лым дзуртіс сійӧ кокъяс улын, кыліс кыдзи сійӧ йӧктӧ места вылын, напраснӧ зільӧ шонтыны турдысь кокъяс.
Нывбаба тешитчӧмӧн нюмъёвтіс.
Караулит, караулит офицерлысь узьӧм, захватитӧм крестьянскӧй крӧвать вылын, гусялӧм крестьянскӧй перина улын любовницакӧд шоныда узьӧмсӧ...
Он вермы караулитны, он видз, кӧть сёпӧв ёнджыка чеччав, кӧть кокъястӧ кынты, кӧть кувтӧдзыд котрав керка ӧшинь улын...
Воас сэтшӧм вой, кор ковмас садьмыны крепыда узьӧмысь да кӧмтӧм кокӧн, бельё кежысь чеччыштны кӧдзыд вылӧ.
Воас сэтшӧм вой, кор ковмас завидуйтны налы, кодъяс куйлӧны гуавтӧг оврагын, и Левонюклы, коді тӧлысь ӧшалӧ виселица вылын...
Сэтшӧм вой, мый офицерскӧй потаскушка кутас завидуйтны Олена Костюклӧн судьбалы.
И бара кыптіс мучительнӧй вопрос: коді предайтіс?
Олена воис гусьӧник, пырис аслас керкаӧ, ӧд эз жӧ лыддьыны немецъяс, эз вевъявны лыддьыны сиктысь став бабаясӧс.
Олена пукаліс чӧв, некытчӧ эз петав, а вот эз коль кык лун сійӧ воан лунсянь, воисны найӧ, петкӧдісны, кыскисны допрос вылӧ.
Сідзкӧ, вӧлі кодкӧ, коді предайтіс, коді висьталіс Олена йылысь, коді висьталіс Пелагеялы Вася йылысь.
Кӧнкӧ эм дзебсьӧм враг, сэтшӧм бура дзебсьӧм, мый сикт сы йылысь оз тӧд, мый некод сы йылысь оз дӧгадайтчы.
Враг, коді ставсӧ аддзӧ, тӧдӧ, доноситӧ.
Кодкӧ татчӧс, коді вермис тӧдмавны Васяӧс, коді тӧдіс Оленаӧс, коді тӧдіс ставсӧ.
Коді сійӧ вермис лоны?
Ачыс сійӧ тӧдмаліс Олена йылысь пыр жӧ, кор сійӧ воис сиктӧ.
Тӧдісны и мукӧдъяс, но ӧд ставныс найӧ вӧліны ас сиктса йӧз, колхозницаяс, батьяс, мамъяс боецъяслӧн, кодъяс тайӧ страшнӧй кӧдзыд лунъясас да югыд войясас тышкасисны шымыртны позьтӧм рӧднӧй мулӧн став фронт вылын.
Коді жӧ вӧлі змейыс, ядӧвитӧй гадыс, кодӧс вердӧма тайӧ рӧднӧй муыслӧн зарни шобдіӧн, а ӧні сюйӧ сыӧ ассьыс пиньсӧ?
* * *
Кӧнкӧ ылын кылісны гӧлӧсъяс.
Сӧстӧм кӧдзыд воздухын, йиа войлӧн чӧв-лӧньын ичӧтик звук кыліс гораа да бура.
Кылісны гӧлӧсъяс, кодлӧнкӧ горӧдӧмъяс.
Федосья лэччис паччӧр вылысь, матыстчис ӧшинь дорӧ да вуштіс чуньнас гыӧрлысь кыз слӧйсӧ.
Сійӧ киссис, кыдз лым.
Лолалӧмӧн сійӧ сывдіс стеклӧын ичӧтик чистӧй кружок, код пыр позьӧ вӧлі аддзыны, мый вӧчсьӧ улич вылын.
Стеклӧ руасис, пыр жӧ бӧр кынмис, ковмис дугдывтӧг лолавны сы вылӧ да чышкавны чышъян помӧн.
Ӧшиньті тыдалӧ вӧлі уличалӧн юкӧн самӧй площадьӧдз, керкаӧдз, кӧні войдӧр вӧлі сиктсӧвет. Сэні, сиктсӧвет саяс, водзӧсӧ тыдаліс сьӧд ыджыд сарай.
Вӧлі югыд, кыдзи лунын.
Тӧлысь югыд пӧртіс став мирсӧ гӧлубӧй йи плитаӧ.
И Федосья бура аддзис: площадьсянь туй кузя котӧртіс пасьтӧм нывбаба.
Эз, сійӧ эз котӧрт, — водзлань копыртчӧмӧн сійӧ выныштчӧмӧн вӧчаліс посни воськовъяс, кокысь кок вылӧ путкылясьӧмӧн.
Тӧлысь югыд дырйи вӧлі бура тыдалӧ сылӧн ыджыд кынӧмыс.
Сы бӧрся муніс салдат.
Винтовка помын югъяліс штык йыв.
Кор нывбаба секунда кежлӧ сувтліс, штык сутшкывліс сылы мышкас.
Салдат мыйкӧ горзіс, горзісны сылӧн кык ёртыс, и нӧбасьысь бара выныштчӧмӧн мунліс водзӧ, кыкпӧв кусыньтчӧмӧн, котӧртны зільӧмӧн.
Ветымын метр водзӧ — и салдат заставляйтіс ассьыс жертвасӧ бергӧдчыны бӧр.
Ветымын метр бӧр — и бара, и бара сійӧ жӧ.
Палачьяс сералісны, налӧн дикӧй серамыс кыліс керка пытшкӧдз.
Федосья сатшкис чуньяссӧ ӧшинь рамаӧ да видзӧдіс, видзӧдіс.
Со, сідзкӧ, мый вӧчсьӧ тайӧ войнас, кор офицер коргис аслас любовницакӧд.
Салдатъяс точнӧя выполняйтісны сылысь поручениесӧ, сійӧ вермис узьны спокойнӧя.
abu
Со сійӧ, Олена Костюк.
Коркӧ важӧн найӧ ӧтлаын уджавлісны помещик му вылын.
Ӧтлаын дрӧжжитісны приказчик плеть водзын да нӧшта ёнджыка приказчиклӧн ухаживаниеяс водзын.
Ӧтлаын бӧрдлісны асланыс доля вылын, батрачка-нывъяслӧн скӧр, надеятӧм доля вылын.
А сэсся найӧ ӧтлаын уджалісны колхозын да ӧтлаын радлісны кыпӧдчысь шобділы да колхознӧй мӧсъяслӧн содысь лысьтӧмлы и сылы, мый век югыдджыка, гажаджыка нюмъялӧ олӧм.
И со ӧні кутшӧм судьба лои Оленалы.
Ветымын метр водзӧ, ветымын метр бӧрӧ, пасьтӧм, кӧмтӧм лым кузя, рӧдиттӧдз лун, кык водзджык.
Салдатъяслӧн серам, штык, коді сутшйӧдлӧ мышкӧ.
Федосья эз бӧрд, эз горзы.
Сьӧлӧмас чорзис сьӧд вир.
Тадз должен лоны, мӧдногӧн и лоны оз вермы, кытчӧдз найӧ танӧсь.
Быттьӧ нарошнӧ кӧсйӧны петкӧдлыны, мый вылӧ найӧ способнӧйӧсь.
Быттьӧ кӧсйӧны петкӧдлыны, мый абу помыс найӧ лёклы.
Сійӧ видзӧдіс Олена вылӧ сочувствуйттӧг.
Эз, тані эз вӧв места жалитӧмлы.
Федосьялы кажитчис, мый тайӧ сійӧ ачыс котралӧ сэні кӧмтӧг лым вывті, пасьтӧм, сетӧма салдатъяслы тешитчыны.
Мый тайӧ сылысь кӧкъяссӧ ранитӧ кынмӧм лым, сылысь мышсӧ сутшйӧдлӧ штыклӧн сталь.
Тайӧ абу Олена Костюк — тайӧ став сиктыс муніс лым кузя, салдатъяс тешитчӧм улын.
Тайӧ абу Олена Костюк, а став сиктыс усьліс чужӧмнас лымйӧ, сьӧкыда кыпӧдчыліс прикладъясӧн кучкалӧм улын.
Тайӧ не Олена Костюк кокысь визувтӧ чорыд, йизьӧм лым вылӧ вир.
Тайӧ сикт ойдіс вирӧн немецкӧй кулак улын, немецкӧй сапӧг улын, немецкӧй разбойничӧй иго улын.
Федосья букышӧн видзӧдіс сӧстӧм стеклӧлӧн ичӧтик круг пыр.
Да, сідзи и должен лоны.
Штыкӧн, кӧрт кулакъясӧн велӧдӧ крестьянаӧс немецкӧй салдат сыӧ, мый сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ салдатыс.
Сійӧ оз тӧд, оз думайт весиг, мый велӧдӧ йӧзӧс нӧшта ӧтиторйӧ — мыйӧн вӧлі сӧветскӧй власть.
Мый любӧй сиктын, кӧні кӧть ӧти лун кежлӧ синваӧн да вирӧн колис ассьыс след немецкӧй кӧзяйничайтӧм, век кежлӧ, поколениеысь поколениеӧ оз лоны недовольнӧйяс, дышъяс, сӧветскӧй власть вылӧ веськодя видзӧдысь йӧз.
Федосья уськӧдіс тӧдвылас бабаяскӧд споръяс, важъясӧс и выльясӧс — олӧмыс ачыс сетіс ӧтветъяс, ачыс велӧдіс, велӧдіс медся лёк, медся страшнӧй велӧдӧмӧн.
Олена бара уси да бара кыпӧдчис.
Кытысь сылӧн босьтчисны вынъясыс?
Федосья тӧдіс — кытысь.
Сійӧ тӧдіс, чувствуйтіс, мый и Оленалӧн сьӧлӧмыс сідзжӧ тырӧма сьӧд вирӧн, ненависть вирӧн, коді сетӧ вынъяс.
Быд керкаын кынмӧм ӧшиньяс сайын сулалісны йӧз да видзӧдісны лолалӧмӧн шонтӧм кружокъяс пыр.
Оленакӧд ӧтлаын найӧ котӧртісны лым кузя, сыкӧд ӧтлаын усьласисны, кыпӧдчылісны, чувствуйтісны штыклысь сутшйӧдлӧм да кылісны став пытшкӧс вӧрзьӧдысь дикӧй серам палачьяслысь.
Олена тӧдіс, Олена чувствуйтіс ас вылас сиктлысь синъяс.
Аслас сиктлысь, кӧні сійӧ быдмис сьӧкыда, кӧні виччысис бурджык лунъяс, кӧні аслас киясӧн стрӧитіс шудӧ зарни пос.
Вир киссис сылӧн ёсь лым комокъясӧн ранитчӧм, вундассьӧм кокъясысь.
Лёк дой оръяліс пытшкӧс.
Юр шувгис.
Сійӧ бара джӧмдіс да усис, прикладӧн кучкӧм пӧшти чувствуйттӧг.
Сійӧ кыпӧдчис не сійӧн, мый сійӧс нӧйтісны.
Эз, сійӧ эз кӧсйы, эз вермы куйлыны туй вылын салдатскӧй сапӧгъяс улын.
Эз кӧсйы, эз вермы петкӧдлыны враглы, мый враг мучитіс сійӧс, воштіс кувтӧдз, кыдзи пон кӧчӧс.
Збыльысьсӧ, сійӧ нинӧм нин эз чувствуйт.
Телӧыс ойдіс вирӧн, усьласис, кыссис лым кузя.
Ачыс сійӧ, Олена, вӧлі быттьӧ сыысь ортсын, кыдзи биависьӧм дырйи вӧтын.
Кыдзи би йылысь, аддзис сійӧ туй, салдатъясӧс.
Пельясын шумитіс, юргис. — «Мам!» — гажаа чуксаліс Кудрявый.
Вылын шумитісны пуяслӧн йывъяс, найӧс качайтіс тӧв, дзуртісны шалашъяслӧн майӧгъяс.
Тэрыб би кыссис пос балкаяс кузя, нюліс сійӧс би кывйӧн, нетшкысис вывлань.
Муніс война вылӧ Микола, макайтіс кинас туй чукыльсянь.
Олена уси.
Сьӧкыда, кияс вылас лэччысьӧмӧн, сійӧ бара кыпӧдчис.
— Ӧдйӧджык, — горзіс бӧрсяньыс мунысь салдат.
— Кынӧмас сылы сетышт, кынӧмас, — сӧветуйтіс мӧд.
— Нӧшта кулӧ кадысь водз, — серӧктіс первойяыс да сутшкис Оленаӧс штыкӧн. — Сійӧ нӧшта нинӧм на эз висьтав, должен на нӧшта заводитны сёрнитны.
— Капитан сыысь кишкаяснас кыскас мый колӧ.
— То-то.
Эй тэ, вӧр, вӧр! — горӧдіс бара первойяыс.
— А тэ сійӧс видлышт нӧшта ӧтчыд, нӧшта ӧтчыд!
Штык йыв лэччыштіс.
Нывбаба мыш кузя визувтісны векни вир визьяс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Тэ мый думайтан, мый мужикыдкӧд прогулка вылӧ мунан?
Налы вӧлі веськодь, мый нывбаба оз гӧгӧрво налысь кывъяссӧ,
налы вайисны удовольствие самӧй горзӧмыс, видчӧмыс, грубӧй кывъясыс.
Найӧ вӧлі мудзӧмаӧсь да скӧрӧсь, кӧдзыд пыр ёнмис, а налы тайӧ проклятӧй баба вӧснаыс лоӧ кынмыны спокойнӧя узьӧм пыдди.
Найӧ кӧсйисны велӧдны сійӧс таысь, отомститны сылы асланыс мудзӧмысь, тайӧ узьтӧм войсьыс.
А войыс шымыртіс мусӧ вӧвлытӧм кӧдзыдӧн, коді, кажитчис, кыпӧдчис самӧй тӧлысьӧдз да кынтіс сійӧс йи глыбаӧ.
Эзысь светын радуга воштіс ассьыс краскаяссӧ да тыдаліс небесаын муртса тӧдчысь визьӧн.
Но тӧлысьлӧн кыкнан бокын сулалісны кык светӧвӧй столб.
Найӧ быдмисны горизонт дорын, кыптісны вывлань тӧлысь гӧгыльлӧн кыкнан бокті, кыдзи триумфальнӧй воротаяслӧн колоннаяс.
Найӧ мигайтісны да пӧртмасисны эзысь гыӧрӧн, ылі небесасянь му помъясӧдз.
— Вӧр проклятӧй! — став вынъясысь горзісны немецъяс не сӧмын сійӧн мый налы колӧ вӧлі горзыны.
Вой повзьӧдліс, тыртіс страхӧн, и найӧ кӧсйисны горзӧмӧн да шумӧн пӧдтыны сьӧлӧм нёнялысь полӧмсӧ, орӧдны гусялысь вевттьӧдъяс, пыртны мыйкӧ привычнӧйӧс войся тайӧ страшнӧй часъясӧ.
Вӧлі югыд, кыдзи лунын.
Син ёрмӧн югдӧдіс тӧлысь, ставсӧ гӧгӧр эзысь югӧрӧн тыртӧмӧн.
Ыпъялісны светлӧн столбъяс, кутшӧмъясӧс найӧ некор войдӧр эз аддзывны.
Тӧлысь югӧръяс кинясисны лым вылын, коді вӧлі сэтшӧм гӧлубӧй, кутшӧмӧс найӧ войдӧр некор олӧмын эз аддзывны.
И лым дзуртіс кок улын, сэтшӧм кӧдзыд йылысь висьталӧмӧн, кутшӧмӧс найӧ некор войдӧр эз тӧдлыны, код йылысь весиг эз кужны думайтны.
Шуштӧмӧсь, чӧв-лӧньӧсь сулалісны туй бокын керкаяс.
Некӧн ни ӧти ловъя лов, и сӧмын керкаяс, быттьӧ ловъя синъясӧн, видзӧдісны туй вылӧ кынмӧм ӧшиньяслӧн синъясӧн.
Керкаяслӧн вуджӧръяс асланыс сьӧдлунӧн кыскӧны вӧлі видзӧдласъяс.
Пемыд тӧлысьтӧм войӧ немецъяс вообще эз решитчыны эськӧ петны.
Найӧ тӧдісны, быд пельӧс сайын быд куст сайын кыйӧдӧ смерть, немвиччысьтӧм смерть вермас кучкыны, кыдзи чард, сідз, мый и синтӧ лапнитны он вевъяв.
Талун тайӧ синтӧ ёрысь югъялӧм дырйи сьӧкыд волі сайӧдчыны, дзебсьыны, и век жӧ сьӧлӧм топавліс полӧмла.
Найӧ друг видзӧдлывлісны гӧгӧр, зілисны аддзыны мыйкӧ сарай вуджӧрысь да горзісны аслыныс храбрость сетны зільӧмӧн.
Кодзыд вундіс банбокъяс, кӧдзыд йи коркаӧн пуксис паръяс вылӧ, найӧ тэрыба, лихорадочнӧя зыралісны пельяссӧ, йӧктісны кокъяснас лым вылын да бӧрӧ да водзӧ, бӧрӧ да водзӧ гӧняйтӧдісны паськыд улича кузя пасьтӧм нывбабаӧс.
Медбӧрын, найӧ дӧзмисны тайӧ ворсӧмсьыс.
Век ӧти тор: Олена тшӧкыдджыка усьліс, дырджык кыпӧдчис, но эз бӧрд, эз горзы, эз петкӧдлы капитанкӧд аддзысьлыны кӧсйӧм, медым сетны показаниеяс.
А кӧдзыд пыр ёнмис и не сӧмын нин пӧщадатӧг вундіс чужӧм, кияс да кокъяс, но эз сет лолавны, тупкис синваӧн синъяс, сырмӧдіс телӧ кутны позьтӧм дрӧжӧн.
— Но, мун котӧрӧн гортӧ!
Найӧ горзӧмӧн, шутьлялӧмӧн вӧтлісны сійӧс сарайлань, кыдзи дикӧй зверӧс.
Пыранінас сійӧ джӧмдіс порогӧ да уси увлань чужӧмӧн сёй джодж вылӧ, тӧдлытӧг кияснас пӧльтчӧм кынӧмсӧ сайӧдӧмӧн.
Кӧсичаас стучитіс, сьӧлӧмыс бешенӧя йӧктіс.
Некымын минута мысти сійӧс топӧдісны кӧдзыдлӧн пӧщадатӧм тискияс.
Терпитны вермытӧма сотчисны мышкын ранаяс кодъясӧс сійӧ ӧнӧдз эз чувствуйт.
Нечеловеческӧй усилие вӧчӧмӧн, сійӧ кыпӧдчис, пуксис да кутіс неловкӧя зыравны чорзьӧм чуньяснас пельпомъяссӧ, кокъяссӧ, лядьвейяссӧ.
Стенса щельясысь сёй джодж вылӧ рӧвнӧй визьясӧн водіс толысь югӧр.
Пельӧсын куйліс идзас кольта.
Олена кыссис сы дорӧдз, топӧдчис да водіс тайӧ идзас вылас, пыдӧджык сэтчӧ пырны зільӧмӧн.
— Кынма, — шуис сійӧ аслыс, и сылы лои кокньыдджык.
Тулуп да шаль нӧшта луннас на колины сэтчӧ, скамья вылӧ, офицер ордӧ.
А войнас салдатъяс, сійӧс лым вылӧ вӧтлытӧдз, нетшыштісны сы вылысь став паськӧмсӧ, весиг дӧрӧмсӧ.
«А друг найӧ вунӧдісны да колисны ставсӧ татчӧ, сарайӧ?» — воис сылы юрас.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс.
Эз, нинӧм эз вӧв.
Куш джодж да тайӧ жалкӧй идзас чукӧрыс, коді сетіс сылы минутнӧй приют.
Ортсын вӧлі чӧв.
Тыдалӧ, салдатъяс лыддисны, мый сійӧс нинӧмла видзны, игналісны ӧдзӧссӧ томанӧн да мунісны.
Став телӧ сотіс, кыдзи биӧн.
Сійӧ эз вермы унмовсьны, поліс унмовсьны да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс, кыдзи ньӧжйӧ вешйӧны джоджын тӧлысь югӧрлӧн визьяс.
Друг сылы кыліс шаркӧдчӧм.
Сійӧ чошкӧдчыштіс.
Лым дзуртіс, но тайӧ эз вӧвны часӧвӧйлӧн шагъяс.
Кодкӧ восьлаліс ньӧжйӧ, осторожнӧя.
Лымлӧн кокниа дзуртыштӧм, сэсся кост, да бара осторожнӧй дзуртыштӧм.
Кодкӧ гусьӧн локтіс, кокъяссӧ муртса вешталӧмӧн.
Олена повзис.
Мый тайӧ татшӧмыс, коді тайӧ вермас лоны?
Шагъяс ланьтісны.
Тыдалӧ, сылы кажитчис.
Но вот дзуртыштӧм кыліс бара.
Явӧ кодкӧ локтіс.
Сійӧ кыпӧдчыштіс виччысьӧмӧн.
Шагъяс матысмисны бӧрсянь, вороталы мӧдар боксянь.
Кытчӧ найӧ кежасны?
Но шагъяс эз кежны.
Найӧ нӧшта ньӧжмисны, лоины нӧшта осторожнӧйджыкӧсь да, медбӧрын, ланьтісны дзик стен дорын.
Олена кутіс ловшысӧ.
Кодкӧ сулаліс стен дорын.
Сійӧ лючки кылӧ ловшысӧ.
Со сійӧ матыстіс чужӧмсӧ керъяслань, видзӧдӧ сарай пытшкӧсӧ.
Сійӧ виччысис.
Коді тайӧ?
Друг, враг либӧ случайнӧй мунысь?
Но кутшӧм ветлысьяс вермасны лоны войын сиктын, кӧні смерть угроза улын запретитӧма петны керкаясысь рӧмдыны заводитӧм бӧрын?
— Тьӧтка! — ньӧжйӧ шӧпкӧмӧн чукӧстіс челядь гӧлӧс.
Олена ланьтіс.
Стен сайын сулаліс детинка.
Сійӧ кӧсйис вочавидзны, но морӧсысь петіс сӧмын глухӧй, пӧдӧм лӧвтыштӧм.
— Тьӧтка Олена!
Кодкӧ суседъяслӧн челядьясысь гусьӧн матыстчӧма сарай дорӧ да чуксаліс сійӧс.
Сійӧ ойӧстіс.
— Тьӧтка Олена, ме тіянлы нянь вайи.
Нянь.
Кык лун нин сылӧн крӧшки вомас эз вӧв.
Ни нянь, ни ва.
Тшыгъялӧм нӧшта эз на сідз чувствуйтчы, но сійӧ кулӧ вӧлі горш косьмӧмла и сэні, Вернер ордын допрос вылын, и сы бӧрын сарайын куйлігӧн.
Кор вӧтлісны сійӧс туй кузя, сылы удайтчис некымынысь кватитны китыр лым да вайны вомӧдз.
Лым подкрепляйтіс сійӧс, освежайтіс косьмӧм вомсӧ.
Но салдатъяс казялісны да кутісны следитны,
и сэки сійӧ кутіс кватлавны лымсӧ вомнас, кор усьліс му вылӧ.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый тшыг.
Кынӧмын нёняліс, — кынӧмсӧ топӧдіс терпитны вермытӧм судорога.
Сійӧ арталіс расстояниесӧ аслас пельӧссянь сійӧ местаӧдз, кысянь чуксаліс детинка, чукӧртіс вынъяс.
— Локта, — сійӧ осторожнӧ кыссис сёй джодж кузя, гырддзаяснас, бокнас мыджсьӧмӧн, чувствуйтӧмӧн, мый оз нин вермы чеччыны, оз вермы кыпӧдчыны.
Мышку да лядьвейяс вывті ёна висисны орйӧдлысь дойысь, кокъяс жугӧдіс, быттьӧ на кузя кучкалісны дубӧвӧй зорйӧн.
Олена кыссис шаг, мӧдӧс — и друг чӧв-лӧньсӧ поткӧдіс пель чунӧдысь звук.
Сэсся — вӧсни, ёсь горӧдӧм.
Сійӧ лэччысис му бердӧ.
Сӧмын здук мысти сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧлі лыйӧм, лыйӧм, кӧнкӧ дзик орччӧн.
Нывбаба ланьтіс восьса вомӧн, напряженнӧя водзӧ, сьӧд стен вылӧ видзӧдӧмӧн, код сайын мыйкӧ лоис.
Кыліс лым кузя шагъяслӧн дзуртӧм, зумыд, сьӧкыд шагъяслӧн, немецкӧй видчӧм, мыйкӧ небыд кузя прикладӧн кучкӧм.
Матыстчис нӧшта кодкӧ; ӧні найӧ горзісны да видчисны кыкӧн нин.
Сійӧ кывзысис, оз-ӧ кыв нӧшта кутшӧмкӧ звук.
Но лыйӧм вӧлі, тыдалӧ, меткӧй.
Сӧмын ӧні сы вылын виччысьтӧг тӧдчисны тайӧ кык лунся став мукаясыс, немортнога мудзӧм, нервъяслӧн помтӧг зэвтчӧм.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ставыс бергалӧ, гӧгралӧ, джодж вӧрӧ сы улын, да кутчысьны вермытӧг усис садьтӧгыс.
Лыйӧм да горӧдӧм кылісны ылӧдз.
Найӧс кылісны и орчча керкаын, кӧні быдса час нин куим юр топӧдчисны ӧшинь бердӧ да лолалӧмӧн шонтӧм куим кружок сетісны позянлун аддзыны сарайлысь пемыд визьяс.
Ичӧтик Зина бӧрддзис.
— Мама, Мишка!
Мама, Мишка!
Мамыс топӧдіс сылысь кисӧ сэтшӧма, мый нывка горӧдіс доймӧмысла.
— Ланьт!
— Мама, Мишка!
Мый найӧ вӧчисны?
Мама?
— Он кыв?
Виисны миянлысь Мишкатӧ, — глухӧй гӧлӧсӧн шуис нывбаба.
Кӧкъямыс арӧса Саша вешйис ӧшинь дорысь.
— Мама, ме нуа тьӧтка Оленалы нянь.
— Некытчӧ тэ он мун.
Ӧні найӧ асылӧдз нин кутасны стӧрӧжитны, — сурӧвӧя вочавидзис сійӧ.
Чӧв олыштӧм бӧрын нывбаба шуис:
— Да и няньыс сэсся абу.
Ни ӧти кусӧк, ни крӧшки.
Миша босьтіс медбӧръясӧ.
Детинка бара матыстчис ӧшинь дорӧ да видзӧдліс,
но тасянь нинӧм вӧлі оз тыдав.
abu
Миша куйліс сарай стен дорын.
Пуля веськаліс мышкас лопатка улӧ да муніс сквӧзь.
Сійӧ муртса вевъяліс горӧдны.
Салдат тойыштіс сапӧгӧн детинкалысь шой, и ичӧт кулакысь уси нянь шӧрӧм.
— Нянь вайин, скӧтина, — шуис салдат да нӧшта ӧтчыд тойыштіс кокнас ловтӧм телӧсӧ. — Кӧсйинныд вердны бабаӧс...
— Видзӧд, кыдзи матыстчис, мошенник...
— Нӧшта минута, и сетіс эськӧ...
Сӧмын ми петім, ме дзик пыр аддзи — мыйкӧ ичӧтик кыссьӧ, и дзик стен дорын нин.
Кыдзи метитча...
— Меткӧй лыйӧм, — ошкис сійӧс мӧдыс ас кыӧм ной дӧрӧм пыр тӧдчысь коричневӧй пятна вылӧ видзӧдігтыр.
— Дерт жӧ!
Синмыдтӧ менам вернӧй!
А мый сыкӧд ӧні вӧчны?
Кольны татчӧ?
— Энлы, мыйла татчӧ?
Вай шыбитам рӧвас.
Тайӧ мӧвпыс кыкнанныслы кажитчис.
Найӧ кватитісны детинкаӧс кокъясӧдыс да кыскисны.
Еджыд юрыс кучкассис кынмӧм му комӧкъясас.
Салдатъяс качайтісны шойсӧ да ӧдӧн шыбитісны лымйӧн тырӧм туйбокса рӧвӧ.
— Мед сэн куйлӧ.
Интереснӧ, кысянь сійӧ кыссис?
— Капитан аски расследуйтас.
Кӧть чӧртсӧ тані тӧдмалан...
Став бандаыс сулалӧ ӧта-мӧд вӧснаыс да чӧв олӧ, кыдзи проклятӧй.
— Эн пов, миян капитан разяс налысь кывъяссӧ!
— Кад нин.
Ме тэныд веськыда висьтала: страшнӧ тані.
Кузь салдат лэччысис винтовка вылас да внимательнӧя видзӧдіс ёртыслы чужӧмас.
Но, тыдалӧ, эз казяв тайӧ вывлань кайӧм ныра гӧгрӧс чужӧмсьыс нинӧм подозрительнӧйсӧ.
— Страшнӧ...
А кутшӧм окота мунны гортӧ!
Менам Михельлы тулыснас тырӧ дас арӧс...
Кык во сійӧс эг аддзыв, думышт, кык во...
Мӧдыс сочувствуйтӧмӧн довкнитіс юрнас.
— Арнас менам вӧлі отпуск.
— Мунігӧн ме кӧсйысьлі, кор бӧр локта, ньӧбны сылы велосипед.
Детинка кык во чӧж виччысьӧ тайӧ велосипедсӧ.
Тасянь сьӧкыд ыстыны.
— Фельдфебель ыстіс быдса кык велосипед.
— Фельдфебель... — нюжӧдыштіс кузь тушааыс. — Сійӧ фельдфебель, а менсьым ӧмӧй примитасны?
Ачыд тӧдан.
Посылкаыд сійӧтӧ мӧд делӧ, а велосипед оз лэдзны ыстыны.
Найӧ ветлӧдлісны бӧрӧ да водзӧ керка водзладорті, кӧні вӧлі Вернерлӧн кабинет.
Ӧшиньясын тыдаліс би.
Канцелярия уджаліс.
— Кымын час ӧні?
Кад эськӧ миянӧс вежны.
— Нӧшта часджын.
Кӧдзыд век ӧтарӧ ёнмис.
Кузь немец чувствуйтіс асьсӧ нӧшта позянаӧн на, сылӧн юрыс пилотка улын вӧлі гартлӧма шерстянӧй чышъянӧн.
Но мӧдыс, ичӧтджыкыс, ӧтчаяннӧя зыртіс кияснас пельсӧ.
— Кыдзи тайӧ йӧзыс тані олӧны?
Пыр тані татшӧм кӧдзыдъяс?
— Мыйӧн ме тӧда?
Дерт, кӧнкӧ, пыр...
Да налы мый — дикарьяс ...
— Аддзылін радугасӧ?
— Аддзылі.
— Мый сійӧ лоӧ?
Кузьыс лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый сэні лонысӧ?
Тыдалӧ, налӧн овлӧ тӧлын радуга.
А тайӧ столбъясыс, видзӧдлы жӧ!
— Тайӧ кӧдзыдлаыс.
— Тыдалӧ, и радугаыс кӧдзыд вӧснаыс.
— Вермас лоны, — сӧгласитчис ичӧтыс, кипыдӧсас лолалігтыр, да беспокойнӧя бергӧдчыліс.
— Мый сэн?
— Нинӧм, сідз видзӧда.
Минута мысти видзӧдліс и кузьыс, да ачыс ёрччыштіс лёкысла.
Найӧ тӧдісны нин опыт серти, мый, сулалӧ сӧмын ӧтчыд бергӧдчывны, сэсся сідзи нин и кыскӧ видзӧдлыны нӧшта да нӧшта ӧтчыд, и та вӧсна шымыртӧ пыр ёнджыка и ёнджыка полӧм.
— А тэ эн видзӧд.
Ӧд нинӧм абу.
— Тэ ачыд век видзӧдлывлан.
— Меным век кажитчӧ — кодкӧ ветлӧдлӧ туй кузяыс.
Видзӧдлан, некод абу, а сэсся бара кажитчӧ.
Сёрнитчытӧг, найӧ ограничитісны ассьыныс прогулкасӧ некымын шаг керка пӧлӧн да бӧр.
Воссис ӧдзӧс.
Локтісны найӧс вежны.
— Коді лыйис? — юаліс фельдфебель.
— Ме, — нюжӧдчис кузь салдат. — Арестованнӧйлы кӧсйисны сетны нянь.
— И мый жӧ, Рашке? — заинтересуйтчис фельдфебель.
— Ме веськалі сыӧ; кутшӧмкӧ детинка, тыдалӧ, кодкӧ суседъяссьыс ыстӧма.
— Кӧні сійӧ?
— Ми шыбитім сійӧс рӧвӧ.
— Но, мунам, видзӧдлам.
Куимнанныс мӧдӧдчисны рӧв дінӧ.
— Со тані, — индіс кинас Рашке,
Фельдфебель копыртчис рӧвлань.
— Тані нинӧм абу.
— Кыдзи нинӧм абу? — шӧйӧвоши солдат. — Франц, ми ӧд сійӧс татчӧ шыбитім?
Найӧ лэччисны рӧвӧ да мӧдісны корсьысьны лымйын.
— Кытчӧ тэ сэтшӧм ылӧсӧ пырин?
Сэні ми и вӧвсьӧ эг вӧвлӧй.
Фельдфебель подозрительнӧя видзӧдліс найӧ чужӧмъясӧ.
— Кывзӧй, тайӧ нӧшта кутшӧм история?
— Господин фельдфебель, клянитча тіянлы, ӧд и свидетель эм, со татчӧ ми шыбитім детинкасӧ, со видзӧдлӧй, татчӧ! — радліс сійӧ, лым вылысь неыджыд вир пятна аддзӧм бӧрын.
Фельдфебель довкйӧдліс юрнас, местасӧ бура видзӧдӧмӧн.
— Пыралінныд рӧвӧ, став следъяссӧ талялінныд...
Бура ті тан караулитінныд, нинӧм шуны!
Кодкӧ тіян ныр улысь гусяліс шойсӧ.
Сійӧ кӧ вообще вӧлі, содтіс сійӧ стрӧг гӧлӧсӧн.
— Кыдз нӧ, кыдз нӧ, ӧд свидетель эм...
Ми кыкӧн кыским сійӧс кокъясӧдыс...
— А гашкӧ, сійӧ вӧлі ловъя, йӧй дуракъяс ті, да муніс татысь?
— Эз, эз!..
Менам пуляӧй сійӧс сквӧзь розьӧдіс, сійӧ усис кымыньӧн да сэні и куліс...
Фельдфебель мӧдӧдчис сарайлань.
Ыджыд рыжӧй пятна тӧдчис лым вылын, орччӧн куйліс сьӧд рудзӧг нянь шӧрӧм.
Чорыд лым вылын тӧдчисны челядь коктуйяс. Тайӧ коктуйясыс мунӧны вӧлі чистӧй, талявтӧм толаті.
— Со тані...
а сэсся ми кыским сійӧс рӧвӧ...
Со видзӧдлӧй, тӧдчӧ следыс.
— Но да... — сӧгласитчис фельдфебель.
Ставыс петкӧдліс, мый салдатъяс висьталӧны збыль. — Мунамӧй, тіянӧс арестуйтӧма.
Найӧ шӧйӧвошины.
— Арестуйтӧма?
— Но, мый синъястӧ сувтӧдін?
Тэ обязан видзны тайӧ участоксӧ?
Обязан.
А участок вылын лоӧны сэтшӧм торъяс, кодъяс йылысь тэ нинӧм он гӧгӧрво.
Гусялӧма преступниклысь шой, а ті, кык дурак, и энӧ казявлӧй.
Бур охрана!
Татшӧм охрана дырйиыд миянӧс вермасны виавны ӧткӧн-ӧткӧн, нетшкыны юръяс, кыдзи воробейяслысь...
Салдатъяс, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, мунісны сы бӧрся.
— Проклятӧй места, — вомгорулас шуаліс Рашке.
Сылӧн ёртыс вочавидзис ышловзьӧмӧн.
— Сэн жӧ некод эз вӧв, некод эз вермы лоны! — упрямӧя шуаліс Рашке.
Ичӧт Фогель йӧжгыльтчис повзьӧмысла.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сылӧн юрсиыс сувтіс, кыдзи мышку кузяыс котӧртіс йиа кӧдзыд.
Рашке утверждайтӧ, мый сэн некод эз вермы лоны.
И сійӧ прав — лымйыс эз дзурт, нинӧм эз вӧрзьы гӧгӧрын, эз кыв некутшӧм шы, ни ӧти вуджӧр оз югнитлы тӧлысь зарни югӧрӧн киськалӧм лым вывті.
И век жӧ детинкалӧн шойыс вошис.
Мый эськӧ тайӧ вермӧ петкӧдлыны?
Рядӧвӧй Фогель поліс аслыс вочавидзны тайӧ юалӧм вылас да сӧмын аслыс тӧдлытӧг содтіс шагъяссӧ.
Сійӧ кокниа лолыштіс, кор, медбӧрын, воссис керка ӧдзӧс да воча уськӧдчисны шоныд, югыд, морт гӧлӧсъяс.
Рӧв, лым да тайӧ повзьӧдлана, ужасӧн сьӧлӧм топӧдысь войыс колисны ортсӧ.
Сійӧ вунӧдліс здук кежлӧ, мый сійӧс арестуйтӧма.
Ӧти здук сійӧ чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн —
сійӧ вӧлі йӧз пӧвстын, вой бӧрыньтчис, сійӧс вӧлі победитӧма морт гӧлӧсъясӧн, лампа югӧрӧн, Войыс эз вермы пырны керкаӧ стенъяс пыр.
— Воас капитан, и сійӧ распорядитчас, мый тіянкӧд вӧчны.
Виччысьӧй тані асылӧдз, — шуис фельдфебель.
Рашке да Фогель пуксисны пельӧсӧ джоджӧ.
Вӧлі шоныд, лӧсьыд.
Рашке мыджсис юрнас стенӧ да пыр жӧ вугыртіс.
Но тойяс эз лэдзны узьны.
Минута сійӧ гыжъясис вугралігтыр, сэсся восьтіс синсӧ да ёрччыштіс.
— Тані ӧмӧй узян...
Кӧдзыд вылын тайӧ дряньясыс нӧшта на кыдзкӧ успокаивайтчӧны, а ӧні сы пыдди косӧдӧны став кадсьыс...
Найӧ матыстчисны пач дорӧ, пӧрччисны ас вывсьыныс мундиръяс, дӧрӧмъяс и ломтысьысь песъяслӧн гӧрд свет дырйи заводитісны зіля кутавны тойясӧс грубӧй полотно чукыръясысь да вурысъясысь.
* * *
Малючиха, сьӧкыда лолалігтыр, пукаліс аслас керка джоджын.
Эз кокни вӧв кыссьыны кынӧм вылын рӧв кузя куимсё метрысь унджык.
Сёысь сійӧ усьліс чужӧмнас лымйӧ, медым сійӧс эз казявны немецъяс.
Сійӧ курччыліс пиньяссӧ — ло мый лоны,
сійӧ оз коль детинкаӧс туплясьны рӧвын, кыдзи понйӧс.
Бӧр локтан туй вӧлі нӧшта сьӧкыдджык.
Пилӧн ичӧт телӧыс сьӧкыда личкис, исковтіс бокӧ, мешайтіс вӧрны.
Сійӧ сьӧкыда воис потшӧсӧдз, сьӧкыда петіс рӧвысь, моментӧн пользуйтчӧмӧн, кор салдатъяс сёрнитігтыр сулалісны керка дорын.
И со сійӧ, медбӧрын, керкаын, и ичӧтик Миша, веськыд, нюжӧдчӧм, куйлӧ пызан вылын.
Тайӧ каднас сійӧ вевъяліс кынмыны кӧдзыд вылын, быттьӧ куліс важӧн нин.
Челядь кытшалісны воксӧ.
Тӧлысь югӧрын, коді пырис ӧшиньті, вӧлі бура тыдалӧны сылӧн еджыд юрсиясыс, кодъяс паськалісны чужӧм гӧгӧрыс, медбӧръя горӧдігӧн паськыда восьтӧм вомыс.
Зина осторожнӧя инмӧдчис чуньнас куртка вылын вир пятнаӧ.
— Мый тайӧ?
— Эн вӧрӧд, — сурӧвӧя шуис Саша. — Тайӧ сэтчӧ сылы лыйисны, збыль, мама?
— Сэтчӧ, пиук, сэтчӧ, — шӧпнитіс мамыс глухӧя, Мишалысь чуньяснас небыд юрсисӧ видлалігтыр.
Со и абу сійӧ.
Нӧшта сэтшӧм неважӧн на сійӧ дзебис питшӧгас Оленалы нянь шӧрӧм да осторожнӧя кок чунь йылас петіс керкаысь.
Сійӧ вӧлі уверен, мый сылы удайтчас, мый сійӧ матыстчас сарай дорӧ.
А со артмис мӧдног.
— Оз ков вӧлі лэдзны Мишаӧс, — бӧрдан гӧлӧсӧн друг шуис ичӧтик Зина.
— Колӧ вӧлі, нылук, колӧ вӧлі, — ружӧктӧмӧн шуис сійӧ ньӧжйӧ. — Ох, колӧ вӧлі, колӧ...
— Тьӧтка Оленалы сэні оз сетны сёйны, — мужскӧй кыз гӧлӧсӧн объяснитіс Саша.
— Да, пиук, да... — шуис сійӧ.
— Ӧти отрядын батьыдкӧд вӧлі тьӧтка Олена...
И со кыдзи сылы лоис.
Пропадитас, нинӧмысь пропадитас ӧні Олена...
— Гашкӧ, ме сылы кӧть картупель нуа, рытсяньыс гырничӧ коли, — скӧра буркнитіс Саша.
— Он, пиук, ӧні некодлы нин не матыстчыны сарай дорӧ, ӧні найӧ ёна видзӧдӧны...
Прӧстӧ сӧмын пропадитан, пӧльзатӧг...
Аддзан, со, кажитчис, мый некод абу сарай дорын, а Мишатӧ аддзисны...
— Менӧ эськӧ эз аддзыны, — пыксис Саша.
— Пустӧйтор тэ сёрнитан, и абу бур тайӧ...
Кор нин Миша эз вермы мунны, сідзкӧ, сэтчӧ некодлы не мунны, некодлы...
Саша ланьтіс.
Мам видзӧдіс виӧм пи чужӧм вылӧ да небыда шыльӧдіс сылысь юрсисӧ.
— Но, кытчӧ жӧ ми сійӧс гуалам?
Асывнас найӧ заводитасны шляйтчыны, корсьны.
Мырддясны, аддзасны кӧ.
— Садйӧ гуалам... — вӧзйис Саша.
— Кыдз позьӧ садйӧ?
Кыласны, следитасны...
Да и муыс чорыд, кыдзи из, гусӧ он вермы кодйыны, гашкӧ сӧмын лымйӧн тыртны...
Дзик беспомощнӧйӧсь найӧ сулалісны пызан гӧгӧр, кӧні вӧлі виӧм Миша.
— Мый жӧ вӧчны?
— Колӧ керкаӧ гуавны, — шӧпнитіс мам.
— Керкаӧ? — чуймис Зина.
— А кытчӧ нӧ?
Кутас куйлыны асланым керкаын, кольӧ миянкӧд...
Нинӧм он вӧч...
— Татчӧ, горничаӧ?
Сійӧ беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр.
— Ог...
Посводзӧ позьӧ...
Найӧ петісны посводзӧ.
Посводз вӧлі ичӧт, дзескыд.
Малючиха видлаліс сёй джоджсӧ.
— Со тані кутам кодйыны.
Вай, Саша, кӧртзыр, то сійӧ ӧдзӧс саяс сулалӧ.
Сійӧ пернапасасис, гижтіс кӧртзырйӧн гулысь визьяс да личкис кокнас кӧртзыр вылӧ.
Му вӧлі чорыд, таляссьӧма уна вояс чӧжӧн уна кокъясӧн.
Кӧртзыр эз пыр, му упорнӧя водзсасис.
Нывбабалӧн регыд тыри лолыс.
— Ӧні тэ, Саша...
Детинка упрямӧя кодйис, тільсьӧмысь кывсӧ тшӧкаӧдзыс нюжӧдӧмӧн.
Зина, копыртчӧмӧн, вешталіс кияснас мусӧ.
Тадзи, ӧта-мӧдсӧ вежӧмӧн, найӧ кодйисны дыр, чорзьӧм му упорнӧя писькӧдӧмӧн.
Кор найӧ кодйисны вылыс слӧйсӧ, лои кокньыдджык.
Медбӧрын, неыджыд гу вӧлі гӧтов.
— Но, челядь, сійӧс колӧ пасьтӧдны...
Ок, горттӧг ковмас куйлыны Мишенькалы муын.
Сійӧ босьтіс ведраысь ва да заводитіс мыськыны пиыслысь чужӧмсӧ, вирӧсь морӧссӧ, омӧлик мышкусӧ, кӧні лопатка улас вӧлі гӧгрӧс розь.
Сэсся перйис сундукысь чистӧй дӧрӧм да сьӧкыда сюйис сосъяссӧ турдӧм, кӧдзыд киясӧ.
— Со кутшӧм дзебӧмыс...
Зина бӧрддзис.
— А тэ эн бӧрд.
Мишенька кулі, кыдзи красноармеецъяс кулӧны, гӧгӧрвоан?
Кулі немецкӧй пуля помысь, правӧй делӧ вӧсна, гӧгӧрвоан?
Сійӧ висьталіс Зиналы, но висьталіс и ачыс аслыс.
Бӧрдӧм топӧдіс сылысь горшсӧ, и сійӧ поліс, мый оз выдержит, мый усьӧ пидзӧс вылас пиыслӧн телӧ дорын да кутас горзыны, кыдзи зверь, горзыны став сикт тырӧн аслас несчастье йылысь, аслас шог йылысь, пи кулӧм йылысь, кодӧс сійӧ рӧдитіс, вердіс, видзис дас во да коді ӧні пӧгибнитіс немецкӧй пуля помысь.
— Батьыс сылы шуліс, кор мунліс партизанъяскӧд: «Тэ, смотри, эн срамит менӧ тані!»
Вот Мишутка и кывзіс батьыслысь наказсӧ, эз янӧд гортсаяссӧ...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — бӧрдігтыр шуис Зина.
— А бӧрдны оз ков.
Мишуткалы сьӧкыд лоӧ куйлынысӧ, сы вылӧ кӧ синва войтъяс усясны.
Бӧрдны оз ков.
Отсалышт меным дӧрасӧ вольсавны.
Найӧ вольсалісны гуас шабді дӧра, пуктісны сы вылӧ виӧмӧс, гартыштісны сійӧс.
— Тайӧ медым сылы муыс синмас эз киссьы, — шуис мам.
— Медым сылы синмас эз киссьы, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн повторитіс Зина.
— Босьт, Зина, китыр му, шыбит вокыд вылӧ, — шуис Малючиха.
Нывка копыртчис, кыпӧдіс руд сёй комӧк да шыбитіс дӧра вылӧ.
Сы бӧрся Саша.
Мам шыблаліс мусӧ кӧртзырйӧн, тыртіс гусӧ, кытчӧдз эз вош еджыд дӧра, кытчӧдз гу эз рӧвняйтчы джоджкӧд, кытчӧдз сы весьтын эз кыпты неыджыд мыльк.
— Колӧ талявны, — шуис нывбаба. — А то тыдалӧ, воасны, кодъясны.
Куимнанныс заводитісны талявны.
Малючиха таляліс му шаг бӧрся шаг, ӧкуратнӧя, бура.
И думайтіс, мый вот, обычайяслы паныд, аслас сьӧлӧмлы паныд, сійӧ талялӧ пиыслысь гусӧ, мый некор да некод оз вӧч.
Мый вот сійӧ талялӧ пиыслысь еджыд юрсӧ, сылысь вирӧссьӧм морӧссӧ, сылысь вӧсньыдіник челядь кияссӧ да кокъяссӧ.
— Тадз колӧ, — гораа вочавидзис сійӧ аслас мӧвпъяслы, и ичӧтик Зина повторитіс, кыдз йӧла:
— Тадз колӧ...
— Тырмас? — юаліс Саша.
— Оз, пиук, оз.
Муыс нӧшта небыд на, тӧдчӧ на.
Таляв таляв, кытчӧдз дзик оз рӧвняйтчы.
Сійӧ старательнӧя чукӧртіс коляс мусӧ, нуис сійӧс керкаӧ да разӧдіс пач дорӧ.
Чышкис посводз, медым эз тӧдчы некутшӧм гу, сэсся шыблаліс выліас стружки, идзас, кыдзи пыр овлӧ посводз джоджын.
— Оз тӧдчы?
Саша внимательнӧя видзӧдіс.
— Оз...
Да нӧшта луннас, кор лоӧ югыд, позьӧ лӧсьӧдыштны.
Малючиха сулаліс да видзӧдіс пиыслӧн тайӧ страннӧй гу вылӧ, кодӧс тыртӧма идзасӧн да чагйӧн.
Мишуткаысь и следыс эз коль.
Вӧвлі, кувлісны сиктса челядь.
И быдӧнлӧн вӧлі и аслас горт, и гу, кӧні выліас быдмис веж турун.
А Мишкаысь эз коль некутшӧм след.
Сійӧ куйліс рӧднӧй керкаын, но весиг и мамыс эськӧ эз аддзы гусӧ, эз кӧ тӧд, кӧні сійӧ куйлӧ.
— Мунӧй водны, челядь, — шуис сійӧ.
— А ті?
— И ме вода.
Асылӧдз абу ылын, колӧ узьыштны.
Но сійӧ эз узь.
Сійӧ думайтіс Мишутка йилысь, думайтіс верӧс йылысь, коді муніс партизанъяскӧд.
Армияӧ сійӧс эз босьтны, нӧшта дас кӧкъямысӧд воын сійӧ воштіс кык чунь да вӧлі признайтӧма шогмытӧмӧн.
А партизанъяс оз видзӧдны, эм чуньяс, абу чуньяс, партизанӧ сійӧ вӧлі шогмӧ.
Локтас Платон, юалас, кӧні Мишка.
Сійӧ пыр радейтліс сійӧс.
Мый жӧ сійӧ вочавидзас верӧсыслы?
Куйлӧ пӧ Мишуткаыд посводзын, сёй джодж улын, сьӧлӧмас немецкӧй пуляӧн?
И век жӧ сійӧ тӧдіс, мый Платон кывзас тайӧ юӧрсӧ спокойнӧя, мый сійӧ шуас сійӧс жӧ, мый шуліс, кор немецъяс пырисны сиктӧ, а сійӧ, мукӧдъяскӧд ӧтлаын, мышку саяс нопторйӧн, муніс татысь ылӧ, вӧръясӧ, кӧні вермис дзебсьыны отряд.
«А тэ, старука, кутчысь.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, босьт зор, чер, мый веськалӧ, но сӧмын эн сетчы.
Ӧні сэтшӧм кад, мый быдӧнлы колӧ воюйтны.
Старикъяслы, бабаяслы, да мый сэні, — челядьлы!»
Платон шуас:
«Мый нӧ, миян Мишутка пӧгибнитіс немецъяслы паныд тышын.
Эн бӧрд, старука, рӧдина вӧсна пӧгибнитіс гӧгӧрвоан?»
— Малючиха эз бӧрд, паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ, код сайын вӧлі посводз да джодж улын пиыслӧн гу.
* * *
Ывлаын часӧвӧйяс пыр на обсуждайтісны войся событиеяс.
— Дьявольскӧй местаяс.
Коді сійӧс вермис босьтны?
Рашке шуӧ, мый найӧ нинӧм эз кывлыны.
А ӧд лымйыс дзуртӧ быд вӧрзьӧм дырйи.
— Коді вермас тӧдны, — мрачнӧя шуис мӧдыс. — Тані ӧмӧй гӧгӧрвоан мыйкӧ?
И найӧ пыр тшӧкыдджыка видзӧдісны гӧгӧр.
— Кажитчис, — вот дзуртыштіс лым, кывмӧн дзуртыштіс, со пӧшти нин кылӧны шагъяс.
Видзӧдлан — и нинӧм абу.
Тӧлысь гӧгӧр кутіс тыдавны руа югъялысь круг.
Светӧвӧй столбъяс, триумфальнӧй аркалӧн колоннаяс ньӧжйӧник кусіны, пемдісны.
— Быттьӧ шондӧдыштіс, — шуис салдатъясысь ӧтиыс.
— Кутшӧм сэні шондӧдӧм!
Ме сӧмын и виччыся, мый менам пельясӧй усьӧны.
Воздух вылын нӧшта нинӧм на, но кыдзи пыран керкаӧ, пукалыштан шоныдінын, но, кыдзи биӧн сотӧ.
— Кынтін, навернӧ.
— Дерт, кынті.
И кокъяс вывті ёна висьӧны...
Заводитас шондӧдны, кутасны ловйӧн сісьмыны.
— Тэныд жӧ бурджык, мӧдӧдасны госпитальӧ.
— Да, буретш и мӧдӧдасны!
Малерӧс мӧдӧдісны?
А сылӧн кокъяс дзикӧдз сьӧдасисны.
— А тэ эн горзы.
— Некод абу.
— Тэныд вот кажитчӧ, мый некод абу, а фельдфебель аски жӧ кутас ставсӧ тӧдны.
— Тэ кӧ котӧртан, ябедничайтан.
— Тэ мый, кӧсъян, медым чужӧмад кучкалісны?
— Мый тэ скӧралан?
Эн сёрнит глупостьяс.
Чудесаяс оз овлыны.
— Оз овлыны.
Чудесаяс, дерт, оз овлыны...
А вот тэ меным висьтав, коді гусяліс шойсӧ?
— Тайӧ мӧд делӧ...
Ме фельдфебель йылысь...
— Со сійӧ и эм!
Тӧлысь гӧгӧр кайма пыр паськаліс, сукмис, югыд небеса вылын гӧлубӧй йӧв рӧмӧн торъялӧмӧн.
— Шуав, мый кӧсъян, кӧдзыдыс должен эськӧ югдандорыс содны, а ӧні быттьӧ шондӧдыштіс.
— Гашкӧ и шондӧдыштіс.
Ӧнӧдз лӧнь, кӧдзыд, йизьӧм воздух быттьӧ вӧрзис.
Пӧльыштіс муртса тӧдчысь ичӧтик тӧв.
— Ме тэныд шуа, поводдяыс вежсьӧ, менам кокъяс ёнтӧны.
— Ревматизм?
— Ревматизм, важ история.
Кыдзи поводдя вежсигӧн, висьӧдӧ и висьӧдӧ.
Найӧ ветлӧдлісны бӧрӧ да водзӧ улича кузя.
— А эсійӧ бабаыс пыр на сарайын?
— Сэн.
— Кынмас асыв кежлас.
— Шондӧдыштас кӧ, оз кынмы.
— Лёк удж — детинка, баба...
— А тэ эськӧ мый кӧсйин?
Татшӧм бабаыд сідзи тэныд сетас бокад, мый и лолыштныд он вевъяв...
А медся лёкӧсь челядь.
Быдлаӧ пырӧны, быдлаӧ сюйсьӧны.
Найӧс татчӧ шпионитны ыстӧны.
Найӧ чӧв олісны минута.
— Ме эськӧ ставсӧ тайӧс мӧдногӧн...
Сідз, кыдз капитан сійӧ сиктас, помнитан?
Курносӧй довкнитіс юрнас.
— Аддзан-ӧ...
Некор найӧ оз кутны миян вылӧ уджавны, ме нин найӧс тӧда.
Медбӧрын найӧс век жӧ ковмас бырӧдны, бурджык нин ӧтпырйӧ.
Вӧлі эськӧн ёна спокойнӧйджык.
— Ставнысӧ?
— Ставнысӧ.
Тэ жӧ аддзан, кутшӧм тайӧ йӧзыс.
Дзик ичӧт челядь, и найӧс агитируйтӧма, миянлы найӧс не нин перевоспитайтны.
Да и мыйла — прӧстӧй удж.
Тайӧ — мӧд йӧз и сэтшӧмъясӧн нин и кольӧны.
Салдат ышловзис да нинӧм эз вочавидз.
Радуга столбъяс кусіны.
Туйдорса пуяслӧн увъяс заводитісны шувгыны.
На вылысь киссис посни лым.
Тӧлысь тупкысис руӧн да сы пыр югдӧдіс пемыда да бледнӧя.
— Видзӧд, кыдз поводдяыс вежласьӧ.
Тӧлысьыс дзик на ӧні югъяліс, кыдзи шонді, а ӧні муртса тыдалыштӧ.
— Тӧв кыптӧ.
— Сійӧ бур, мый шондӧдӧ.
Татшӧм кӧдзыднад кувны позьӧ.
Кок улын лым дзуртіс, но эз нин сэтшӧма дзижгы.
Поводдя ӧдйӧ вежласис.
Стеклӧ кодь югыд небеса тупкысис руд тшынӧн, тӧв ёнмис, эрд вылысь лым гартігтыр.
Кӧдзыд тӧв йиджтысис лыӧдз, пӧляліс чужӧмӧ, писькӧдчис вӧсньыдик шинельяс улӧ.
— Со тэныд и шондӧдіс...
— Уна-ӧ нӧшта коли?
— Асылӧдз ылын на, пӧттӧдзыд на лоӧ йӧктыны.
Ылысянь лымйӧн тыртӧм эрд вывсянь матысмис, пыр содӧмӧн, тешкодь шум.
— Мый тайӧ?
Найӧ сувтісны кывзысьӧмӧн.
Шум ёнмис, содіс да друг уськӧдчис сикт вылӧ кузяа шутьлялӧмӧн.
Пуяс качайтчисны, вӧрисны став увъяснас.
Тӧв нетшкис му вылысь киськассьысь лымсӧ, шыблаліс сійӧс, кояліс воздухӧ, быдлаысь киссис эзысь кодь кос пызь.
Часӧвӧйяс муртса ветлӧдлісны, кусыньтчӧмӧн, юръяссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн.
Кор найӧ бергӧдчылісны да тӧв пӧльтіс налы мышкас, мунны вӧлі кокни, найӧс нуис, кыдзи бордъяс вылын;
но тӧв дугдывтӧг вежлаліс направлениесӧ, усьласис веськыдвывсянь, шуйгавывсянь, вуджліс туй, кыпӧдліс лымйысь джуджыд столбъяс, нюжӧдліс найӧс вывлань да друг шыбитліс му вылӧ, еджыд гӧнӧн разӧдігтыр.
— Но и тӧв!
Ӧні заводитчас пурга.
Татшӧм пурга дырйиыд нинӧм и он аддзы.
И кыкнанныс, кыдзи команда серти, видзӧдлісны пельпом вомӧныс.
Но туй вылын воддзамоз некод эз вӧв.
III
«Менам дона Луиза...»
Капитан Вернер вештіс синъяссӧ письмӧ вылысь да кутіс видзӧдны ӧшиньӧ.
Ӧшинь сайын беснуйтчис пурга.
Кажитчис, мый усьӧ лым, — но тайӧ сӧмын тӧв кыпӧдіс вывлань еджыд толаяс, нетшкис найӧс посни торъясӧдз, тыртіс кустъяс, кучкаліс лымйӧн стеклӧӧ ёся шутьлялігтыр.
Тӧв лёкаліс паськыд еджыд эрдъяс вылын, ёнмис, нӧйтіс бордъяснас муӧ да штурмӧн усьласис сикт вылӧ сідз, мый керкаяс вӧрисны.
Шоглун да гажтӧм тыртісны сьӧлӧмсӧ Курт Вернерлысь.
Нинӧмӧн вӧлі лолавны,
пурга орӧдіс мирсьыс,
ставыс вӧйи лымъя омутъясын, лэбалысь, кыдзи пустыняса лыа, посни лымйын.
Сылы тӧдвылас уси Дрезденын гортыс.
Мый бара сэні ӧні вӧчӧны челядьыс, гӧтырыс?
Важӧн сійӧ найӧс эз аддзыв.
Кор локтісны Францияысь, сійӧ надейтчис, мый удайтчас кежавны лун кежлӧ гортас.
Но найӧс сӧмын нуисны Германия пыр безумнӧя тэрмасьӧмӧн, сувтлігӧн петавны лэдзтӧг.
Вагон ӧшиньяс сайын сӧмын югнитліс рӧднӧй карыс,
и сылы удайтчис сӧмын видзӧдлыны сыладорӧ, кӧні олісны найӧ.
И со ӧні страшнӧ окота лои кӧть дас минута кежлӧ пыравны гортас.
Сэні оз шутьляв тӧв, оз грӧзит пыр кӧдзыд оврагъясын дзебсясьысь смерть.
Сэні найӧ пукалӧны пызан сайын, юӧны кофе, Луиза шӧралӧ нянь.
Шоныд, уютнӧ.
Луиза нюмъялӧ, мыччалӧ небыд кияснас чашка.
Кор жӧ, медбӧрын, сійӧ бӧр мунас гортас?
Сійӧс шымыртіс лёк скӧр ставсьыс да став вылӧ.
Пуся вылӧ, коді пыр капризничайтӧ, узьӧ луншӧрӧдз, норасьӧ гажтӧмчӧм вылӧ; сылы весиг юрас оз волы вольсавны вольпась, уберитны комната.
Сійӧ зывӧктӧмӧн уськӧдіс тӧдвылас убериттӧм крӧвать, джоджысь чигарка помъяс, пызан вылысь нянь да вый дорысь юрси кудритан щипцы, гыжтшытшӧдан ножич.
Дрезденын сӧстӧминик квартира, быдтор аслас места вылын, Луиза век киас ветьӧкӧн, чышкалӧ бус...
Сійӧс шымыртіс скӧрмӧм аслас салдатъяс вылӧ, кодъяс вежӧртӧмӧсь, тупӧйӧсь, тойӧсьӧсь, быдсяма висьӧмъясӧн висьысьӧсь, кынмӧмаӧсь.
И страшнӧй лёклун тайӧ сикт вылас, кӧні лои пукавны быдса тӧлысь нин, — мрачнӧй, дзебсьӧм сикт вылӧ, кӧні йӧзыс мунлісны сы дорті муӧ видзӧдігтыр, а сійӧ век жӧ тӧдіс, мый быдӧнлӧн синъясас дзебсьӧ ненависть и мый некутшӧм вынъясӧн насянь не шедӧдны сійӧс, мый сылы колӧ, — полӧм да покорность.
— Ме тіянлы нӧшта петкӧдла на, — бормочитіс сійӧ топӧдӧм пиньяс пырыс.
Сылӧн видзӧдласыс уси еджыд бумага лист вылӧ.
Сійӧ копыртчис пызан дорӧ да кутіс ӧдйӧ гижны.
Сэтшӧм ӧдйӧ, мый чернилалӧн посни капляясыс резсисны гӧгӧр.
«Ме лыддя лунъяссӧ, кор, медбӧрын, бара лоа тэкӧд.
Ми мунам водзӧ, Луиза, пыр мунам водзӧ тайӧ страшнӧй, дикӧй, варварскӧй му кузяыс, и миян поход регыд помасяс полнӧй победаӧн».
Мед Луиза радуйтчӧ.
Сійӧ оз тӧд на, мый найӧ куим тӧлысь нин сулалӧны ӧти места вылын, — ӧд оз жӧ позь босьтны расчётӧ тайӧ ӧти несчастнӧй сиктсӧ, — мый куим тӧлысь нин налы мешайтӧ ужасающӧй, пӧщадатӧм кӧдзыд, мый вӧръясын да оврагъясын кыйӧдӧны партизанъяс, мый салдатъяс лунысь-лун слабмӧны да лунысь-лун век унджык лоӧны висьысьяс, мый отрядысь, кодкӧд сійӧ муніс Францияысь, пӧшти некод нин эз коль, мый сылӧн дрезденскӧй приятельясысь некод нин, Шмахерысь кындзи, абу ловъя.
Оз, тайӧс сійӧ оз тӧдмав, да и кытысь?
Фронт вывсянь письмӧ должен тыртны бодростьӧн, должен чужтыны патриотическӧй дух.
И торйӧн нин сэк, кор Луизаысь кындзи да Луизаӧдз, письмӧсӧ лыддясны и мукӧдъяс, лыддясны да сы кузя кутасны сёрнитны Курт Вернер настроение йылысь.
«Тӧв тані ужаснӧй, ми абу велалӧмаӧсь татшӧм кӧдзыдъясӧ.
Но миянӧс шонтӧ фюрерлӧн приказ, и ми гордитчам сійӧн, мый миянлы сетӧма пӧртны олӧмӧ сылысь великӧй план, мый миянлы сетӧма служитны Германиялӧн величиелы».
Сійӧ гижис нӧшта некымын фраза да лыддис ставсӧ заводитчӧмсяньыс.
Да, тайӧ звучитіс не омӧля, бурджыка, салдатъяслы листокъяс дорысь, кодъясӧс ыстылісны Германияысь.
Ёнджыка мужественнӧя, ёнджыка убедительнӧя.
Сійӧ нӧшта думайтыштіс ручка помсӧ курччалігтыр, но решитіс, мый тырмас.
Колӧ ӧд нӧшта юавны челядь йывсьыс, колӧ нӧшта письмӧын асьсӧ петкӧдлыны батьӧн да верӧсӧн.
«Донаӧй менам, кыдз тэ сэні справляйтчан?
Кыдзи здоровьеыс Лиззилӧн?
Бура-ӧ помасис Виллилӧн ангинаыс?
Ме постарайтча ыстыны сылы пась вылӧ мех, сійӧ сэки оз кут сэтшӧма прӧстудитчыны.
Тэ корин чулки — но, жаль, пока ме сійӧс эг на вермы аддзыны.
Мыйӧн сӧмын босьтам кутшӧмкӧ кар, постарайтча судзӧдны.
Кольӧм вежонын ме ысті тіянлы вый.
Пӧжалуйста, ас кадын юӧрт пӧсылка пӧлучитӧм йывсьыс.
Мӧд пӧсылкаын ыста ма — лечит Виллилысь горшсӧ...»
Ӧдзӧсӧ стучитісны.
— Мый сэні нӧшта?
— Старӧста воис.
— Мед виччысьыштас —
шуыштіс сійӧ пельпом вывтіыс да выльысь копыртчис письмӧ вылӧ.
Но мӧвпъясыс мунісны нин мӧд туйӧд, сійӧ нин Дрезденса гортсянь вуджис украинскӧй сиктӧ,
да раздражениеыс мешайтіс сылы гижны.
Сійӧ ӧдйӧ помаліс окалӧмъясӧн да чолӧмалӧмъясӧн, кырымасис да тэрыба пуктіс письмӧсӧ конвертӧ.
— Но, кӧні сійӧ?
Мед пырас.
Кузь, гӧрбыльтчӧм морт тыдовтчис ӧдзӧсын.
— Ті ыстылінныд мела, господин капитан?
— Ыстылі, ыстылі...
Сійӧ нюжӧдіс кокъяссӧ пызан улӧ да минута кымын сюся видзӧдіс сы водзын сулалысь морт вылӧ.
— Кор, медбӧрын, лоӧ дась транспорт няньӧн? — шуис сійӧ друг, ӧдйӧ водзлань копыртчӧмӧн.
Старӧста дрӧгнитіс да топӧдыштіс юрсӧ пельпомъясас.
— Ме вӧча, мый верма, куысь пета — абу няньыс...
— Кыдзи абу?
Сиктын куимсё керка, урожай таво вӧлі первокласснӧй, а нянь абу?
Дзеблалісны!
Старӧста жалобнӧя ышловзис.
— Дерт жӧ, дзеблалісны...
Сійӧ индіс ӧшинь сайын кыптӧм турӧб вылӧ.
— Кӧні тан корсьны?
Мый татысь аддзан? — Позьӧ аддзыны, — орӧдіс капитан. — Колӧ сӧмын корсьны кыдзи следуйтӧ, господин Гаплик, кыдзи следуйтӧ корсьны...
Пуксьыв жӧ.
Старӧста осторожнӧя пуксис улӧс пельӧс вылӧ.
— Ме недоволен тіянӧн, дзик недоволен тіянӧн.
Збыльысьсӧ, ме весиг ог гӧгӧрво, мыйла тіянӧс татчӧ вайисны...
Ме мӧвпала, бурджык вӧлі эськӧ аддзыны кодӧскӧ татысь...
Ті жӧ тайӧ тӧлысь чӧжнас весиг йӧзкӧд эн тӧдмасьӧй.
Тіянлы тӧдса, коді тіян тані олӧ сиктас?
Старӧста синмын югнитіс гажа би, сійӧ дакнитіс, ичӧт, лысӧй юрнас тэрыба довкйӧдлӧмӧн.
— Дерт, эг тӧдмась...
Сикт ыджыд, а мекӧд нӧ коді кутас...
Татчӧслы вӧлі эськӧ кокньыдджык, дерт, сылы вӧлі эськӧ кокньыдджык.
Капитан качайтчис улӧс вылын.
— Ага...
Тіянлы, сідзкӧ, оз ёна кажитчы тіян постыд, а? — коварнӧя юаліс сійӧ.
Гаплик бергӧдліс киас шапкасӧ да чӧв оліс.
— Сідз, сідз...
Ті век жӧ энӧ вунӧдӧй, мый сэні эськӧ тіянӧс лыйлісны красноармеецъяс, либӧ, нӧшта омӧльджык, крестьяна сутшкисны вилаӧн...
Ті обязанӧсь олӧмнаныд немецкӧй властьяслы, и колӧ вӧчны сійӧс, мый найӧ требуйтӧны,
торйӧн нин сэк, кор найӧ оз нин сэтшӧм уна требуйтны, сідз ӧд?
Старӧста ышловзис.
— Увлечениетӧг босьтчанныд уджӧ, увлечениетӧг...
Большевикъяс мырддисны тіянлысь му, видзисны тіянӧс тюрьмаын, ми думайтам, мый ті вӧчанныд ставсӧ, мый тіян вынъяс серти.
А делӧ вылас — нинӧм...
Мый менам салдатъяслы удайтчас пычкыны сиктысь, сійӧс ми и имейтам, а тіян усилиеяслӧн результатъяс оз тыдавны...
И сведениеяс ми тіянсянь пӧшти ог получайтӧй.
— Эсійӧ Костюк йывсьыд ӧд ме юӧрті...
Сійӧ зілис спаситны асьсӧ тайӧ аслас дзик ӧти успехнас.
Олена йылысь сійӧ кывліс случайнӧ, кор керкаяс сайті муніс гусьӧн комендатураӧ.
Вернер чужӧмсӧ чукыртіс.
— Но ладнӧ, а мый нӧшта?
— Учительница йылысь... — шуыштіс Гаплик.
— Но, да, учительница йылысь...
Тайӧ вывті этша да сэк жӧ нӧшта нуждайтчӧ прӧверкаын.
— Татчӧслы эськӧ вӧлі кокньыдджык...
— Ті менӧ энӧ йӧйтӧдлӧй татчӧсъяснад!
Дерт, вӧлі эськӧ кокньыдджык, сӧмын кытысь сійӧс босьтны, местнӧйсӧ?
Куимсё керка и куимсё семья колхозын!
Ни ӧти единоличнӧй овмӧс.
Муыс — помещикъяслысь мырддьӧм му, а йӧзыс — асьныд тӧданныд...
Гӧльяс, кодъяс большевикъяс отсӧгӧн воисны муӧдз!
Унджыкыс вӧвлӧм батракъяс!
Кытысь ті тан босьтанныд мортсӧ? — скӧрмис Вернер да кучкис кулакнас пызанӧ. — Ті долженӧсь старайтчыны, долженӧсь ассьыныд делӧ вӧчны, а то ме тіян бердӧ босьтча мӧдногӧн, Гаплик.
Сета тіянлы куим, но, сідзи мед и лоӧ — нёль лун, и медым нянь вӧлі!
Армияӧс колӧ вердны, армия оз кут кувны тані тшыгла сы вӧсна, мый ті онӧ кужӧй справитчыны мужикъяскӧд.
— Ӧтнам ме нинӧм ог вӧч, — мрачнӧя шуис старӧста. — Колӧ армиялӧн отсӧг...
— А ме ӧмӧй тіянлы ӧтказывайта отсӧгын?
Ковмас отсавны — отсала, но асьныдсӧ ті сідзжӧ мыйкӧ да мыйкӧ вӧчӧй, думайтӧй мыйкӧ йылысь.
Старӧсталӧн ичӧтик синъясыс гажмисны.
— Сідзкӧ, ме думышта план да доложита тіянлы...
— Бур, бур, сӧмын вывті дыр эн думайтӧй...
Помнитӧй, нёль лун.
И эсійӧ детинкаыскӧд...
Мыжаяс долженӧсь аддзысьны, долженӧсь, мӧдногӧн кывкутны кутанныд ті.
Та вылӧ ме тіянлы сета сідзжӧ нёль лун!
Сійӧ бергӧдчис ӧшиньлань.
Стеклӧ сайын лёкаліс турӧб, бергаліс лым, керкаыс дзуртіс да трачкакыліс турӧбкӧд тайӧ тышас.
Гаплик гӧгӧрвоис, мый сёрни помалӧма.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс капитанлӧн квадратнӧй мышкулы да петіс.
Сӧмын ывла вылын сійӧ решитчис шапкаасьны.
Сійӧ муніс, юрсӧ пельпомъясӧ вӧйтӧмӧн, да надеятӧг думайтіс сы йылысь, кыдзи вӧчны, медым, медбӧрын, пычкыны нянь упрямӧй сиктысь.
Лымъя ӧмутын сійӧ муртса эз зурась воча локтысь морт вылӧ.
Мешайтчысь мӧвпъясысь тӧдлытӧг палялӧмӧн, Гаплик повзьӧмӧн чепӧсйис.
Пӧрысь старик сюся видзӧдліс сы вылӧ да тӧдмалӧмӧн демонстративнӧя сьӧлыштіс туй вылысь керкаяслань кежӧмӧн.
* * *
Гаплик тэрмасьӧмӧн воис гортӧдзыс, кыскис ящикысь бумагаяс да, пызан дорӧ копыртчӧмӧн, заводитіс гижны приказлысь проект.
Сійӧ копыртліс юрсӧ то веськыдвыв, то шуйгавыв, черкайтіс, выльпӧв черкайтіс, ышловзьыліс.
Сылы мешайтіс ӧшинь сайын шумитысь тӧв, капитанлӧн стрӧг гӧлӧс йылысь мынтӧдчыны вермытӧм казьтылӧм да татчӧс крестьяналӧн чужӧмъяс йылысь не омӧльджыка страшнӧй казьтылӧм.
Сійӧ пӧсявліс, зыраліс ассьыс лысӧй юрсӧ, сы йылысь гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ сылӧн медбӧръя ставка, мый сійӧ должен, медбӧрын, угодитны Вернерлы, мый должен, медбӧрын, жугӧдны сиктсаяслысь сопротивление.
А сикт куйліс лӧнь, чӧв, тӧлӧн вӧтлан лым кымӧръясын.
Йӧз пукалісны керкаясын, кывзӧмӧн, кыдзи шутьлялӧ ӧшинь сайын тӧв.
Сӧмын пӧрысь Евдоким Охабкоӧс сэтшӧма мучитіс ӧткӧн олӧм, мый сійӧ, турӧб вылӧ видзӧдтӧг, мӧдӧдчис суседъясӧ.
Беснуйтчысь тӧвлы водзсасьӧмӧн сійӧ кыссис Малюнов потшӧс пӧлӧн да дыр пыркӧдіс порог водзын кокъясысь лымсӧ.
Керкаын некод эз кыв.
Евдоким стучитіс ӧдзӧсӧ да, ӧтвет виччысьтӧг, восьтіс керкаӧ ӧдзӧс.
Сы вылӧ видзӧдлісны повзьӧмысь сувтӧм куим пара син.
— Кыдзи оланныд?
Малючиха куталіс паръяснас воздух.
Сылӧн сьӧлӧмыс вывті ёна йӧктіс.
— Тайӧ ті, дед Евдоким?
— Он аддзӧй али мый, мый ме?
Мый ті сэтшӧма повзинныд?
Сійӧ эз вочавидз.
Старик сувтіс, бедь вылӧ лэччысьӧмӧн.
— И пуксьыны он тшӧкты?
Выль порядокъяс лӧсьӧданныд, а?
— Бурджык миянын не пуксьыны, бурджык миянӧ и дзик не пыравны, — шуис сійӧ ньӧжйӧ.
— Мыйла нӧ сідз?
Сійӧ лэптыштіс пельпомъяснас.
Старик ӧвтыштіс кинас да пуксис ӧшиньдорса скамья вылӧ.
— Да тэ, Галина, йӧймин, али мый?
Мый ті сідз пукаланныд?
Кӧні Мишка?
Ичӧтик Зина друг бӧрддзис гораа.
— А тэ мый?
— Чӧв, Зина, эн бӧрд, — сурӧвӧя шуис мамыс.
Евдоким гыжйыштіс юрсӧ.
— Турӧб сэтшӧм, мый прӧстӧ полан, керка сырмӧ, гажтӧм ӧтнамлы пукавны...
Вай, думайта, суседъяс ордӧ пырала...
— Суседъясыс ми, дедушка, ӧні сэтшӧмӧсь... — ышловзяс Малючиха.
Евдоким лэччысис щӧканас бедь вылын кресталӧм кияс вылӧ, и сюся видзӧдліс нывбаба вылӧ.
— Да мый, тіян лоис мыйкӧ, али мый?
Кӧні тайӧ тіян Мишкаыд брӧдитӧ татшӧм турӧб дырйиыс?
— Абу Мишкаыд, дедушка...
— Кыдзи абу?
Кытчӧ нӧ сійӧ муніс?
— Некытчӧ сійӧ эз мун...
Лыйисны немецъяс миянлысь Мишатӧ тавой.
Дзор юр дрӧгнитіс.
— <ns>Лы-йис-ны</ns> Мишкаӧс?
Мый тэ висьталан, баба?
Малючиха сяргысьмӧн топӧдіс ассьыс кияссӧ.
— Кыланныд ӧд...
Муніс нуны сарайӧ Оленалы нянь, найӧ сійӧс и лыйисны...
Стариклӧн руд синъясысь сійӧ лыддис вопрос.
— Эг, немецъяслы ме сійӧс эг коль, эг.
Кыски рӧвысь, аслам мышку вылын гортӧ кыски...
Ми сійӧс гуалім сідз, мый некод ӧні оз аддзы...
— А найӧ тӧдӧны, коді?
— Кытысь налы тӧдны?
Виисны дай шыбитісны рӧвӧ, кыдзи понйӧс...
Ӧні, дерт, корсьны кутасны, но пыр на чӧв.
Кор ті стучитінныд, ме думайті нин — локтӧны.
Старик довкйӧдліс юрнас.
— Сідз инӧ, сідз...
Мыйта народ пропадайтӧ...
Челядьяс...
А тэ, Сашко, помнит тайӧс, бура помнит...
Детинка чӧла довкнитіс юрнас.
— Локтас батьыд, локтасны мукӧдъяс, медым тэ ставсӧ висьталін, ставсӧ...
— Мый найӧ, асьныс оз тӧдны? — коса юаліс нывбаба.
— Тӧдныыс найӧ тӧдӧны...
Асьныс аддзӧны...
Но, а век жӧ ӧти мӧд дінӧ содӧ, ӧти мӧд бӧрся...
Платон войдӧр мукӧдъясысь налы мститіс, а ӧні ковмас и аслас Мишкаысь, аслас пиысь отомститны...
— Дзик ӧткодь... — ньӧжйӧ шуис Малючиха.
— Дерт, дерт, дзик ӧткодь...
А век жӧ пи — сійӧ пи.
Вот менсьым найӧ дас кӧкъямысӧд воын виисны...
Ставсӧ ме налы помнита, а тайӧс медся ёна.
Век жӧ, кымын матынджык сьӧлӧм дінӧ, сымын доймӧ ёнджыка.
Коли ме, кыдзи пӧрысь сукар, некодлы нинӧм вылӧ...
А сэки эськӧ и внукъяс вӧліны, и керкаын гажаджык...
— Внукъясыд тіян быдса сикт, дедушка.
— Сійӧ, дерт, быттьӧ и сідз, а век жӧ рӧднӧйясыд мӧд делӧ...
— Рельсӧ кучкалӧны, собрание...
Малючиха едждӧдіс.
— Тайӧ, дерт нин, Мишка йылысь юасьны кутасны...
Старик шеныштіс кинас.
— Гашкӧ Мишка йылысь, гашкӧ и оз Мишка йылысь...
Код тӧдас, мый нӧшта найӧ вермасны мӧвпыштны?
Рельсӧ кучкалісны водзӧ, сійӧ звӧнитіс, кыдзи кӧлӧкӧл.
— Мый нӧ, колӧ мӧдӧдчыны, а то воасны вӧтлавны, — мунам, дедушка?
— Нинӧм он вӧч, мунам, — сійӧ чеччис бедь вылас сьӧкыда ӧшйӧмӧн.
— А тэ, Саша, некытчӧ эн мун, видзӧд Зина бӧрсяыд.
Кыдз сӧмын помасяс, ме бӧр котӧрта.
Найӧ ньӧжйӧ мунісны туй кузя воздухын бергалысь посни лымлӧн кымӧр пӧвстын.
Уличалӧн кыкнан бокын воссьылісны керкаяслӧн ӧдзӧсъяс, туй вылӧ петалісны нывбабаяс, нывъяс, старикъяс.
— Он тӧдӧй, мый сэн сэтшӧмыс?
— Кытысь меным тӧдны?
Стӧч сы мында тӧда, мыйта и тэ.
Кыла, барабанитӧны рельсӧ, со и муна.
— Господи, и мый сӧмын лоӧ? — сьӧкыда ышловзис кутшӧмкӧ нывбаба.
— А тэ эн лӧвт, — сурӧвӧя вочавидзис, дінті мунігӧн, Федосья Кравчук. — Нӧшта он на и тӧд мый да кыдзи, а лӧвтан нин...
— Да ӧд, донаӧй тэ менам, бурыс оз нин ло...
— Тэ насянь бурӧс кӧсйин?
Видзӧд жӧ!
Сы мында бур насянь аддзылім, мый сӧмын и виччысь бурӧс...
— Сыын ӧд и делӧыс...
— А кадысь водз ышлолавны нинӧм.
И водзджык нинӧм, и бӧрын нинӧмла, — шуис Федосья.
Некод эз вочавидз.
Ставӧн тӧдісны Вася йылысь. Тӧдісны, кытысь лоисны сійӧ пар пельӧсъясын чорыд визьяс.
Коді-коді, а сійӧ быдӧнлы имейтіс право вочавидзны, мый абу кад лӧвтны, —
эз, сійӧ эз лӧвт,
кӧть сылӧн ӧд эз вӧв и сійӧ надеяыс, кодӧн олісны став мукӧдъяс: кӧть мыйыс сэн эз вӧв, а налӧн пиян, верӧсъяс армияын, партизанскӧй отрядын, найӧ ловъяӧсь и аддзысясны накӧд шуда часӧ, кор красноармейскӧй пуляӧн виӧм медбӧръя немец чергӧдчас сикт шӧрын.
* * *
Лым кымӧрысь мыччысисны век выль и выль пемыд гартчӧм фигураяс,
народ став помъяссянь чукӧртчис школаӧ.
Тадзи найӧ велалісны шуны тайӧ местасӧ.
Здание вӧлі паськыд, гырысь ӧшиньяса, вылын пӧтӧлӧкъяса, еджыд кафельнӧй пачьяса.
Комнатаяс вӧліны гырысьӧсь, гажаӧсь.
Сӧмын школа тані эз нин вӧв.
Пызанъяссӧ да скамьяяссӧ немецъяс керавлісны ломтас вылӧ, нетшкисны стенъясысь картаяс, жугӧдісны шкаф нагляднӧй пособиеясӧн, косявлісны картинаяс да портретъяс.
Ыджыд школьнӧй зал лолаліс пустотаӧн да кӧдзыдӧн.
Народ чукӧртчис татчӧ, сійӧс дзикӧдз тыртіс старикъяслӧн да нывбабаяслӧн руд толпа.
Ӧтнас Малаша Вышнева сулаліс бокын.
Быттьӧ аддзытӧм межа, кодӧс некод эз решайтчы воськовтны, торйӧдіс сійӧс йӧз чукӧрысь.
Смертельнӧ еджыд, сійӧ сулаліс стен дорын, безумнӧй синъясӧн ӧти точкаӧ видзӧдігтыр.
Сьӧд юрси пратьяс мыччысьӧмаӧсь чышъян увсьыс.
Сійӧ эз идрав найӧс.
Гаплик пукаліс ичӧтик пызан сайын дзоньӧн кольӧм возвышение вылын.
Сыкӧд орччӧн пукаліс фельдфебель, очсаліс да веськодь синъясӧн видзӧдіс чукӧртчӧмъясӧс.
— Ставӧн танӧсь? — юаліс Гаплик, пызан сайысь ассьыс кузь, омӧль тушасӧ кыпӧдӧмӧн.
Ичӧтик лысӧй юрыс вӧрис кузь сьылі вылас.
— Ставӧн, — шуис кодкӧ ӧдзӧс дорын.
Старӧста чукӧртіс пызан вылысь бумагаяс, сэсся пуктіс найӧс мыйлакӧ бӧр, дрӧжжитысь киясӧн ньӧжйӧникӧн листалӧмӧн.
— Мыйыськӧ полӧ, плешивӧй, — шӧпнитіс кодкӧ йӧз чукӧрын.
— Тыдалӧ, кутшӧмкӧ пакӧсть думыштӧма, кутшӧм нӧшта эз на вӧвлы...
— Кыдз нӧ сылы не повны, тӧдӧ, небось, — воасны миян, найӧ сылысь ловйӧн кусӧ кулясны...
— А то ми сійӧс асьным нӧшта водзджык сідзи вӧчам, мый водзӧ дышӧдас старӧстаӧн лоны!
— Кыдз нӧ ті сійӧс сідзисӧ вӧчанныд? — юаліс пӧрысь, чотысь Александр, колхознӧй конюх.
— Мый юасьнысӧ?
Тӧдам, кыдзи вӧчны! — воча кывсӧ сетны эз нюжмась кузь тушаа лӧсьыдик Фрося.
— <rus>Молчать</rus>!
Кутшӧм сёрнияс!
Собрание заводитчис! — скӧрмис Гаплик йӧз чукӧрсӧ синнас кытшовтӧмӧн.
— Оз тыдав, мый заводитчис, — мургис Евдоким.
— Да мый тэ!
Господин старӧста изволитіс локны, сылӧн бариныс сэн жӧ, мый нӧшта тэныд колӧ? — шыасис кодкӧ.
— <rus>Молчать</rus>! — не аслас гӧлӧсӧн горӧдіс Гаплик. — Кымынысь колӧ висьтавны!
Кутшӧм шӧпкӧдчӧм?
— Ньӧжйӧ, бабаяс, ньӧжйӧ, кывзыштам, мый сійӧ кутас сӧрны, — нырсӧ энергичнӧя чышкӧмӧн, шыасис Терпилиха.
Гаплик некымынысь кызӧктіс, матыстіс синланьыс бумага лист, перйис зепсьыс проволочнӧй оправаа ӧчки, пуктіс сійӧс ныр вылас.
— Ого...
— Бумага серти лыддьыны кутас...
— Выль указ, тыдалӧ...
Старӧста нӧшта на ӧтчыд кызыштіс да вӧсни, пискливӧй гӧлӧсӧн заводитіс:
«Ӧнӧдз на нӧшта олысьяс эз вайны налы назначитӧм натуральнӧй налог, мӧдногӧн кӧ нянь».
Йӧз чукӧрын кыліс ропкӧм да пыр жӧ лӧнис.
«Предупреждайта, мый натураӧн, мӧдногӧн кӧ няньӧн налог сдайтан срок, водзджык юӧртлӧм нормаяс серти, помасьӧ куим лун мысти тайӧ постановлениесӧ йӧзӧдӧмсянь».
Бара кыліс ропкӧм.
«Коді куим лун чӧжӧн оз пӧрт олӧмӧ германскӧй армия кузя ассьыс долг, лоӧ приговоритӧма...»
Здук кежлӧ сійӧ ланьтіс.
Ӧчки увсянь видзӧдлас торжествующӧя кытшовтіс йӧз чукӧрсӧ.
Медбӧрын лоис дзик чӧв и став синъяс вӧлі веськӧдӧма сійӧ паръяс вылӧ.
«Лоӧ приговоритӧма, властьяслысь распоряжениеяс выполниттӧм йылысь, саботаж, активнӧй да пассивнӧй водзсасьӧм йылысь предписаниеяс серти...»
— Тӧдам, тӧдам, — гораа шуис кодкӧ нарошнӧ спокойнӧй, зывӧктана тонӧн.
Фельдфебель кыпӧдчыштіс пызан сайын да кутіс ёна видзӧдны пельӧсӧ, кысянь кыліс гӧлӧс.
Но сэні ставӧн сулалісны спокойнӧя, старӧста вылӧ видзӧдігтыр.
«Лоӧ приговоритӧма, — Гаплик ёнмӧдіс гӧлӧссӧ да быттьӧ мыкталіс радысла, — лоӧ приговоритӧма смертнӧй казньӧ».
Сійӧ лолыштіс, вӧчис кост, а сэсся сы бӧрын нин лыддис приказлысь датасӧ, капитан Вернерлысь подписьсӧ да тубраліс бумагасӧ.
— Ставӧн кывлінныд?
— Ставӧн, — вочавидзис кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Ставӧн гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим, нӧшта кыдзи гӧгӧрвоим, — шуис Терпилиха, коді сулаліс дзик пызан дорын. — Гӧгӧрвоим, кыдзи колӧ.
Гаплик подозрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Но сійӧ аддзӧдіс сылы веськыда синмас, спокойнӧя, серьёзнӧй да стрӧг чужӧмӧн.
— Но, сідзкӧ, бур...
Йӧз чукӧр вӧрзис, кодкӧ мӧдӧдчис нин ӧдзӧслань.
— Ті кытчӧ сідзсӧ?
— Эз ӧмӧй на помась?
— Эм нӧшта ӧти делӧ, — стрӧга шуис старӧста, и Малючиха чувствуйтіс, мый сылӧн бара кутіс йӧктыны, чеччыны полӧмысла сьӧлӧмыс.
— Делӧыс татшӧм нога...
Крестьяна зэвтчӧмӧн виччысисны.
— Талун войнас кодкӧ зільліс сетны нянь арестуйтӧм преступницалы.
Малючиха чабыртіс суседкаыслысь кисӧ.
Чечор шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Мый тэкӧд?
— Нинӧм...
Нинӧм...
Чечорлысь кисӧ лэдзтӧг, сійӧ сьӧкыда вомнас куталіс воздух.
— Нянь зілис сетны ар даса детинка.
Йӧз чукӧрын кутісны шӧпкыны, ёрта-ёрт вылӧ видзӧдлывны.
— Ньӧжйӧджык!
Детинка ар даса.
Преступникӧс лыйӧма.
Чечор видзӧдліс Малючихалӧн смертельнӧ едждӧдӧм чужӧм вылӧ да тэрыба кватитіс сылысь кисӧ аслас мӧд кинас.
Сійӧ ньӧжйӧ шыльӧдіс нывбабалысь чуньяссӧ, кодъяс сатшисны гыжъяснас сылӧн кипыдӧсӧ.
— Кутсьы, кума!
А то сійӧ казялас, — шӧпнитіс сійӧ Малючихалы пеляс.
Но Гаплик эз видзӧд залӧ.
Сійӧ назгӧмӧн лыддис:
«Том преступниклысь шойсӧ вӧлі гусялӧма да дзебӧма тӧдтӧм злоумышленник.
Коді тӧдӧ мыйкӧ преступниклӧн личность йылысь, шой гусялӧмын мыжаяс йылысь, должен явитчыны дежурнӧй дінӧ немецкӧй комендатураӧ да вӧчны юӧртӧм».
Гаплик ёнджыка матыстіс бумагасӧ син дорас, видзӧдліс сыкӧд орччӧн пукалысь фельдфебель вылӧ, кызӧктіс.
Фельдфебель чеччис, мӧдӧдчис сы водзын кежысь йӧз чукӧр пыр петанінӧ да видзӧдліс посводзӧ.
Ставӧн аддзисны, мый сэні сулалісны салдатъяс винтовкаясӧн.
Дулояс весьтын югъялісны штыкъяс.
Йӧз видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Шӧпкӧм да сёрни ланьтісны.
— «...Порядок обеспечитӧм могысь да злоумышленникъясӧс кутӧм вылӧ гарантия могысь немецкӧй комендатура распорядитчис...»
Крестьяна кынмисны виччысьӧмӧн.
— «Кутны заложникъяс пыдди сиктса татшӧм олысьясӧс...»
Став юръяс немвиччысьтӧг копыртчисны водзлань.
Евдоким пуктіс кисӧ пель дорас, медым бурджыка кывны.
— «... Сиктса татшӧм олысьясӧс: Ольга Паланчукӧс...»
Ӧдзӧс дорын том ныв ставнас шатовмуні.
Сылӧн вомыс воссьыштіс, быттьӧ горӧдӧм вылӧ, но сійӧ эз сет некутшӧм шы.
— «Охабко Евдокимӧс...»
Евдоким видзӧдліс сы гӧгӧр сулалысь йӧз вылӧ, быттьӧ удивитчӧмӧн.
— Мый?
— Охабко Евдокимӧс, — ударение вӧчӧмӧн выльысь шуис Гаплик да водзӧ лыддис:
— «Грохач Осипӧс...»
Ён крестьянин жугыля довкнитіс юрнас.
— «Чечор Марияӧс...»
Малючиха лэдзис суседкалысь кисӧ да вывті ёна повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Нинӧм, Галя, нинӧм...
Босьтан ас дінад менсьым мелкотаӧс, — ньӧжйӧ шуис сылы Чечориха.
— «Вишнева Маланьяӧс...»
Ныв весиг эз видзӧдлы, ӧти точкаӧ вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдӧмӧн.
Друг старӧсталы воис юрас, мый тайӧ заложникъяссӧ позьӧ используйтны и нянь получитӧм вылӧ.
Лыйлӧм лыйлӧмӧн, а друг аддзысяс кодкӧ, коді оз пов аслас смертьысь, но бӧрыньтчас сы водзын, медым погубитны йӧзлысь олӧм?
Сылы татшӧмторъяс аддзывны сюрлі нин.
И аслас собственнӧй риск да страх вылӧ — код нӧ кутас прӧверяйтны, мый согласуйтӧма немецъяскӧд, а мый абу, —
сійӧ объявитіс:
— Куим лун чӧжӧн кӧ мыжаясӧс оз ло аддзӧма, куим лун чӧжӧн кӧ оз заводитчы нянь поставка, заложникъясӧс лоӧ ӧшӧдӧма.
Йӧз чукӧр вӧрзис, бара кыліс лӧнь шӧпкӧм.
— Ставыс али мый сэсся, позьӧ нин мунны? — юаліс друг Федосья Кравчук.
Кыліс йӧзлӧн ӧтувъя ышловзьӧм, да ставныслы лои кокньыдджык.
— Собрание помалӧма.
Кора разӧдчыны, наысь кындзи, кодъяслысь фамилияяссӧ ме лыддьӧдлі.
Крестьяна ӧти бӧрся мӧд мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Квайт заложник, приказание виччысьтӧг, стрӧитчисны пызан дорӧ.
Йӧз мунісны на дорті, ӧтияс увлань лэдзӧм юрӧн, мӧдъяс — налы веськыда синъясас видзӧдӧмӧн.
Школьнӧй зал ӧдйӧ рекмис, но народ эз разӧдчы.
Лымъя турӧб улын йӧз виччысьӧмӧн сулалісны ывлаын.
Посводзысь петісны Гаплик да фельдфебель, на бӧрся вит заложник, кодъясӧс конвоируйтісны салдатъяс штыкъясӧн.
Чечориха да Ольга Паланчук мунісны кутчысьӧмӧн.
Евдоким гораа стучитіс бедьнас муӧ.
Найӧ ньӧжйӧ мунісны чӧв олысь йӧз чукӧр водзті.
Друг Чечор бергӧдчис.
— Нинӧм тайӧ, кутчысьӧй, эн сетчӧй!
Миян йылысь эн думайтӧй!
Кутсьӧй! — горӧдіс сійӧ яснӧй, вына гӧлӧсӧн.
Орччӧн мунысь салдат зургис сійӧс кулакнас морӧсас.
Сійӧ шатовтчис да, веськӧдчӧмӧн, вылӧ лэптӧм юрӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Ньӧжйӧ, мрачнӧй, миритчытӧм чӧв олӧмӧн йӧз разӧдчисны.
Гаплик пӧшти котӧртіс, фельдфебельлӧн гырысь шагъяс бӧрся вӧтчыны зільӧмӧн.
Нинӧмысь свет вылас сійӧ эз кольччы эськӧ ӧні ӧтнас.
Колӧ шуны, сійӧ старӧстаӧн назначитан кадсянь первойысь выступитіс татшӧм решительнӧя, лыддис приказъяс, кодъяс сэтшӧм веськыда кучкалісны сикт кузя.
Сійӧ тӧдвылас уськӧдліс крестьяналысь чужӧмъяс, и кӧдзыд дрӧж муніс сійӧ мыш кузя.
Но нӧшта ёнджыка сійӧ поліс капитан Куртысь, сылӧн асъя грӧзъясысь — расправитчыны Гапликкӧд, сійӧ кӧ нинӧм оз добитчы.
Сикт коли сиктӧн, нывбабаяслӧн, челядьлӧн, старикъяслӧн чукӧрӧн.
А капитан Вернер вӧлі немецкӧй властьлӧн представитель, и сылӧн кывъясыс мыджсисны винтовкаяс да штыкъяс вылӧ.
Гаплик, коді первойсӧ кӧсйыліс сідз-тадз мынтӧдчыны да лавируйтіс, асъя сёрни бӧрын гӧгӧрвоис, мый водзӧ нинӧм не вӧчны оз позь, мый сійӧс виччысьӧ курыд участь, да ёрис сійӧ лунсӧ да чассӧ, кор муніс Ростовысь отступайтысь немецъяскӧд.
Колӧ вӧлі прӧста дзебсьыны, саймӧдчыны, мунны мӧд местаӧ.
Кыдзкӧ эськӧ оліс жӧ.
Регыдӧн эз эрдӧдны эськӧ военнӧй кадад, мый буретш сійӧ примитавліс немецъясӧс аслас сиктын да индіс налы нюр пыр туйсӧ.
— Немецъяс победитасны, — шуаліс сійӧ аслыс, но и тайӧ эз гажӧд, кытчӧдз ковмис овны тайӧ сиктас, кӧні быд керкаын сійӧс ненавидитісны став душананыс да кӧн быд керкаын вермис дзебсясьны сійӧс виысь, коді подходящӧй здукӧ оз бӧрыньтчы кучкыны.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис да мӧдӧдчис комендант дорӧ доложитны собрание йылысь.
Крестьяна чӧв ланьтӧмӧн разӧдчисны гортъясас.
Малючиха муніс волнение вӧснаыс муртса кокъяссӧ кыскигтыр.
Му качайтчис сійӧ кокъяс улын, сьӧлӧм мучительнӧя топавліс.
Саша ворсӧдіс Зинаӧс, пач водзӧ путоръяс пукталӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс челядьлӧн еджыд юръяс вылӧ, и сьӧлӧмлӧн доймӧм лоис нӧшта ёсьджык.
— Но, кыдз?
Зина вӧлі бур?
— Бур...
Помасис собраниеыд?
— Помасис...
Ме котӧртла нӧшта Чечориха ордӧ, пыр бӧр локта.
— А мыйла тіянлы Чечориха ордас?
— Чечорихаӧс немецъяс арестуйтісны, колӧ челядьсӧ босьтны, — шуис сійӧ глухӧя.
Саша кыпӧдіс юрсӧ путоръяс дінысь.
— Арестуйтісны?
Мыйла?
— Мый, тэ немецъясӧс он тӧд? — вочавидзис Малючиха неопределённӧя да петіс.
Регыд сійӧ бӧр воис куим ичӧткӧд.
Медся ыджыдыслы вӧлі ар кӧкъямыс, кыдзи и Сашалы.
— Мама, мама! — горзіс лёкысь куим арӧса Нина.
— А тэ эн бӧрд, воас мамыд.
Воас, — бурӧдіс сійӧс нывбаба. — Пуксьӧй, сета тіянлы сёйыштны.
Сійӧ кыскис пач улысь сэтчӧ дзеблӧм картупель, бура мыськис сійӧс да пуктіс пуны весавтӧг, медым ни ӧти крӧшки эз вош.
Тайӧ картупельсьыс да чердакын дзебӧм неуна сюысь кындзи керкаын нинӧм эз вӧв.
Нянь, картупель, салӧ, бочёнок ма — ставсӧ вӧлі гуалӧма муӧ керкасянь ылӧ, кынтӧма, тыртӧма лымйӧн, воӧдчыны тайӧ запасъясӧдзыс вӧлі оз позь.
— Сёйыштӧй картупельсӧ, сэсся нинӧм абу.
Вот миян йӧз воасны, сэки нянь пӧжалам.
— Ӧти куш картупель, — шога нюжӧдіс Зина.
Малючиха уськӧдчис сы вылӧ:
— А тэ мый кӧсъян?
Бур, мый кӧть неуна картупельыс эм...
Видзӧд кутшӧм...
Сійӧ скӧра видзӧдліс нылыс вылӧ, и друг сылы син улас усисны кагалӧн ичӧтик, омӧль киясыс, пар пельӧсъясын жалобнӧй чукыръясыс.
Сійӧс шымыртіс терпитны вермытӧм жалитӧм.
— Эн бӧрд, эн бӧрд!
Асланым йӧз воасны, ставыс вежсяс.
Пӧжалам нянь, мавта маӧн, кутанныд сёйны.
А ӧні тырмас и картупельыс...
— Дерт жӧ, тырмас, — шога шуис Саша, и Зина тэрыба повторитіс:
— Дерт, тырмас...
Малючиха ломтіс пач, сёрнитіс челядькӧд, но нинӧмӧн эз вермы пӧдтыны сьӧлӧмсьыс содысь тӧждысьӧмсӧ.
Ставыс усис сылӧн кияссьыс, сійӧ вунӧдліс, мый йылысь сӧмын на сёрнитіс, матыстіс Зиналы картупель кыш, кисьтіс ва.
Челядь дивуйтчӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Мый тіянкӧд, мама? — юаліс, медбӧрын, Саша.
Мамыс повзьӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Нинӧм, пиук, нинӧм...
Мый нӧ мекӧд вермас лоны?
— Юрыд висьӧ?
— Юр?
Да, да, — тэрыба кутчысис сійӧ тайӧ объяснение бердас. — Юрыд менам, збыль, висьӧ.
— Тайӧ собраниесьыд, — серьёзнӧя решитіс Саша.
— Но да, собраниеысь...
Дука зэв, мыйта народыс вӧлі...
Тыдалӧ, та вӧсна.
Челядь удовлетворитчисны тайӧ объяснениенас да займитчисны асланыс делӧясӧн.
Малючиха мыськаліс мискасӧ да гусьӧн видзӧдлывліс пач дорын ворсысь челядь вылӧ.
Сылӧн кынмисны киясыс, сьӧлӧмыс косяссис волнениеысь.
Куим сьӧдкодь юр — куим арӧса Нина, вит арӧса Оська, кӧкъямыс арӧса Соня.
Мальё...
Ачыс Чечор армияын.
Тӧждысьӧм сотіс сійӧс, йирис, личкис сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ помся видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Кодкӧ локтӧ?
— Оз, пиук, оз, меным эськӧ колӧ ветлыны, ме котӧртла недыр кежлӧ...
— Пыр ветланныд и ветланныд, — кӧсйис бӧрддзыны Зина.
— А тэныд мый?
Колӧ, и муна.
Прӧста сикт кузя ог котрав, — скӧрмис сійӧ.
— Чышъянтӧ босьтӧй, — уськӧдіс тӧдвылас Саша, аддзӧмӧн, мый сійӧ мӧдӧдчис ӧдзӧслань, кыдз сулаліс, юбкаа да ковтаа.
* * *
Грохачьяслӧн керкаӧдз эз вӧв матын.
Турӧб кучкаліс чужӧмӧ, посни лым вундіс банбокъяс, кыдзи посни стеклӧ.
Сійӧ воис Грохачьясӧдз, ӧдва лолалігтыр.
Ворота водзын сійӧ сувтіс, аслыс шуӧмӧн, мый тадзи кашкигтыр оз позь пырны керкаӧ.
Но збыльысьсӧ сылы вӧлі окота нюжӧдны кад, кор ковмас видзӧдлыны Грохач семьялы синмас.
Найӧ ӧні пукалӧны, дерт, тыртӧммӧм керкаын да бӧрдӧны вир синваӧн, — гӧтыр да кык ныв мортлӧн, коді дзик сэтшӧм жӧ, мый ӧшалӧ петляын.
Но дворсянь кыліс пилалӧн нязгӧм, и Малючиха шӧйӧвоши.
Коді нӧ тайӧ Грохачьяслӧн уджалӧ татшӧм луннас?
Грохачлӧн гӧтыр ыджыд нылыскӧд, кузь, сьӧд синъяса Фросякӧд, пилитіс сарай дорын пес да сідзжӧ удивитчис пырысьӧс аддзӧм бӧрын.
Тайӧ кадас омӧля ветлісны мӧда-мӧд ордас.
Быдӧн пукаліс аслас керкаын да виччысис, мый нӧшта вермасны вӧчны немецъяс.
— Ме эськӧ кӧсйи сёрнитыштны тэкӧд, кума...
— Мый нӧ, мыйла не сёрнитыштны, — вочавидзис сійӧ, веськӧдчӧмӧн. — Пырам керкаӧ.
Малючиха видзӧдліс Грохачлӧн ӧшинь дорын пукалысь мӧд ныв вылӧ.
— Меным эськӧ колӧ син-син воча...
— Син-син воча? — дивуйтчис кӧзяйка. — Мый йылысь нӧ сідзсӧ?
Но, мый нӧ, Лида, петав пилитышт неуна, ми тані сёрнитыштам.
Ныв пуктіс дӧрӧмсӧ, кодӧс дӧмліс, сутшкис емсӧ грубӧй полотноӧ да чӧла петіс.
Синъясыс сылӧн вӧлі пыктӧмаӧсь бӧрдӧмысла.
Малючиха пуксис скамья вылӧ, чуньяссӧ нервнӧя кусньӧдліг.
Кӧзяйка чӧла видзӧдіс сы вылӧ.
— Турӧб ывлаас, — шуис сійӧ медбӧрын.
— Турӧб, — повторитіс Малючиха, и бара лоис чӧв.
Крӧвать весьтын тувйын ӧшаліс Грохачлӧн куртка.
Малючиха видзӧдіс тайӧ куртка вылас.
Орӧм зеп, мышкас да морӧсас дӧмасъяс.
Ӧти кизь муртса кутсьӧ, сунис йылӧ ӧшйӧмӧн.
Уджалан куртка.
— Тэ мый меным кӧсйин висьтавны? — тэрмӧдліс, медбӧрын, кӧзяйка.
Малючиха мучитчӧм синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэнсьыд босьтісны... — шӧпнитіс сійӧ.
Мӧдыс зумыштчис.
— Босьтісны...
Мый нӧ вӧчан, босьтісны...
Сэтшӧм, тыдалӧ, судьба.
Гашкӧ, бӧр на воас.
Тэ та йылысь кӧсйин сёрнитны?
— Кыдз шуны, и та йылысь, и не та йылысь...
— Мый та йылысь сёрнитныыс?
Менсьым первой сэтшӧма топӧдіс сьӧлӧмӧс, думайті, вот уся места вылӧ да кула.
А сэсся вои гортӧ, думайта: босьтчы лучше, баба, уджӧ, пыр кокньыдджык лоӧ.
Пес пилиті Фроськакӧд.
Плешнад стентӧ он писькӧд, а пукавны да бӧрдны — пӧльзаыс этша.
Талун сійӧ, аски мӧд, тайӧ кӧ кузяа нюжалас, век нин тані некод ловйӧн оз коль, тайӧ нин ӧні тыдалӧ...
Ӧткӧн-ӧткӧн ставсӧ кокаласны.
— Гашкӧ, оз нюжав?
— Ме и шуа — нюжалас кӧ.
Ӧнӧдз нинӧм оз кывсьы.
Мыйкӧ кӧ, а меным нин кажитчӧ: лыйсьӧны, миян локтӧны.
Уна-ӧ кадыс коли?
Тӧлысь.
А быттьӧ во нин.
И мыйта йӧз пропадитіс!..
Старӧстаыд, кор менсьым лыддис, видзӧдліс ме вылӧ.
А ме думайта: видзӧдан, виччысян, мед бӧрддзи, он виччысь, он!
Ме нин тэ водзын, пон рӧд, бӧрдны ог кут.
Воас кад, тэ бӧрддзан, вир синваӧн бӧрддзан!
А сиктса бабаяс, сійӧ — крепыд йӧз, и нинӧмӧн тэ найӧс он босьт...
— Кума...
— Мый? — удивитчис сійӧ.
Малючиха кыпӧдчис скамья вылысь да улӧдз, муртса эз муӧдз, копыртчыліс кӧзяйкалы.
— Да тэ йӧймин, али мый?
Мый тэ вӧчан?
— Кума, менсьым Мишкаӧс ӧд немецъясыд талун войнас виисны...
— Мишкаӧс?...
— Ме ӧд сійӧс войнас кыски рӧвысь да дзеби...
Ме вӧсна ӧд тэнад да найӧ мукӧдъясыс пукалӧны немецъяс ордын...
Сылӧн сырмис быд сӧн, треситчисны да кусыньтчисны кокъясыс.
Но ӧні пыр жӧ лоис кокньыдджык.
Ставсӧ нин вӧлі висьталӧма.
Кӧзяйка копыртчис водзлань.
— А мыйла тэ тайӧс меным висьталан?
Мый вылӧ тайӧс кодлы тӧдны?
Малючиха эз гӧгӧрво.
— Кыдз нӧ?
Тэнад ӧд пукалӧ...
Ме шуа тэныд, колӧ меным мунны, висьтавны налӧн капитанлы, кыдзи да мый.
Мед лэдзас йӧзсӧ.
Грохачиха чеччис.
— Да тэ, баба, мый, йӧймин?
Дзикӧдз юртӧ воштін?
Немецъяс дорӧ мунан?
— Висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс...
Йӧзыс абу мыжаӧсь.
— Тэ мыжа?
Мый нӧ, колӧ вӧлі кольны налы детинкасӧ, а?
Видзӧдлӧй, кутшӧм народыд лоис!
Слаб тэнад сӧвестьыд, абу крестьянскӧй, абу бабалӧн!
Лоӧ сэк старӧсталы радыс!
Сулаліс вит мортӧс игнавны, пыр и аддзысис, кодӧс найӧ корсисны!
А тӧдан тэ, йӧйӧй, мый таысь артмас?
Туй тэ налы кӧсъян петкӧдлыны, миянлы паныд средство?
Талун тэ локтан, а аски мый лоӧ: найӧ не витӧс, а ветымын мортӧс босьтасны!
Видзӧд, кутшӧм!
Миян нӧшта ӧнӧдз некод на немецъяс дорӧ эз шляйтчыв, а сылы ковмис...
— Ме вӧсна пукалӧны йӧзыс, ме вӧсна найӧс...
— Не тэ вӧсна!
Миян шог вӧсна пукалӧны, миян шудтӧмлун вӧсна, война вӧсна, немецкӧй морда вӧсна!
Мишкаӧс виисны...
Иродъяс, челядьӧс лыйлыны...
Малючиха сулаліс шӧйӧвошӧмӧн.
— Сідзкӧ, тэ думайтан...
— Мый меным думайтны, думайтны меным нинӧм.
Мун жӧ тэ, баба, гортад да кыв некодлы эн шу.
Ас йӧзыд — ас йӧз, а мыйла йӧзӧс тӧдмӧдны?
Татшӧм делӧяс йывсьыс некодлы тӧдны оз ков.
Миян кузь кывъяс вӧсна миянӧс и нӧйтӧны, и кутасны нӧйтны.
Мун гортад да вӧч ассьыд уджтӧ, и эн йӧйтав!
— Тэнад ӧд...
— Но, висьталӧй, бур йӧз!
Да сійӧ менам мужикыс али тэнад?
А ме пукала, чӧв ола.
Мый лоӧ, сійӧ лоӧ.
Шуӧма сылы, сідзкӧ виасны.
А абу, сідзкӧ ловъя лоӧ.
А шуны кӧ нин, немец улын олӧм дорысь бурджык ӧдйӧджык кувны...
— Не нэм миянлы немец улын овны.
— Да, донаӧй тэ менам, меным кӧ эськӧ тайӧ кӧть ӧтчыд юрӧ эз волы, ме эськӧ и виччысьны эг кут, сьыліӧ петля да кӧрттувйӧ!
А ме сӧмын ӧтитор тӧда — миянлы сьӧкыд, а налы нӧшта сьӧкыдджык лоӧ!
Ок, налы кутшӧм лоӧ!
Нывбабалӧн чужӧмыс ыпъяліс, синъясыс ӧзйисны.
Малючиха ышловзис.
— Тэ менсьым ставсӧ юрысь гудыртін...
— Тыдалӧ, важӧн вӧлі гудралӧма...
Господскӧй тэнад сӧвестьыд и мӧвпъясыд йӧйлӧн.
А тэ прӧстӧ, тэ эн ас йывсьыд, эн ас йывсьыд думайт, а став йылысь.
А кыдзи став йывсьыс думыштан, и яснӧ лоӧ: он имейт право нинӧм висьтавны.
Он имейт право добровольнӧ немецкӧй петляӧ пырны!
Нинӧм найӧ вӧчны оз вермыны, мед мучитӧны, ӧшлӧны, лыйлӧны...
Ӧти, мӧд пропадитас, а став вылӧ пиньяссӧ чегъяласны...
Колӧ кутчысьны, кытчӧдз миян оз воны, пиньясӧн и гыжъясӧн кутчысьны,
Малючиха кывзіс да бессмысленнӧя довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ слабмис, быри став выныс.
Сылы окота вӧлі пуксьыны, пуксьыны не лабич вылӧ, а джоджӧ да бӧрддзыны курыд синваӧн.
Мишутка йылысь, Грохач йылысь, куим ичӧт йылысь, кодъяс колисны керкаын да видзӧ Саша, Вася Кравчук йылысь, коді куйліс шорын лымйын, том Пащук йылысь, кодӧс лыйисны сійӧ шор дорас, виселица вылын ӧшалысь зон йылысь, став сикт йылысь, и сійӧяс йывсьыс, кодъяс тышкасисны сикт вӧсна да кодъяслы ковмис мунны, бӧрыньтчыны танкъяс водзын, и со тӧлысь нин найӧ оз тыдавны.
— Босьт тэ асьтӧ киӧ, а то нинӧм вылӧ он кут туйны, — скӧра шуис кӧзяйка.
Малючиха нинӧм шутӧг прӧщайтчис да муніс.
Сійӧ эз решитчы заводитны сёрни Лидякӧд да Фросякӧд, кодъяс пилитісны пес ывлаын.
Юрас сылӧн шумитіс Грохач гӧтырлӧн горзӧмысь.
Со ӧд кутшӧм...
Пыр вӧлі тӧдса: Грохачиха — лёк баба, радейтӧ пинясьны, горзыны, некодлы бур кыв оз шу.
А ӧнісӧ сійӧ кутшӧм вӧлӧм...
* * *
... Саша дыр тэчис бедьторъясысь керка, двор, сувтӧдліс картаясӧ да конюшняясӧ мӧсъясӧс да вӧвъясӧс.
Весиг ичӧтик Нина эз бӧрд, ворсіс.
— А тані мый лоӧ?
— Тані лоӧны ыжъяс, кодъясӧс неважӧн вайисны.
— Ага...
— Вай шомтор.
Ыжъяс лоӧны сьӧдӧсь.
Нӧшта ӧти, ыжйыс ӧд уна овлӧ...
— А каньыс кӧні? — юаліс Нина.
— Кань гуляйтӧ, кань жӧ пыр гуляйтӧ, — объяснитіс Зина, и Нина успокоитчис.
— Немецъяс локтӧны, колӧ скӧтсӧ вӧтлыны, — решительнӧя распорядитчис Ося.
— Ладнӧ, а коді сійӧс вӧтлас?
— Ме! — вӧзйысис Нина.
— А ме кольчча партизанъяскӧд, — решитіс Ося. — Но, вай вӧтлыны скӧтӧс.
Найӧ вештісны чагтор, коді петкӧдліс ворота, и петкӧдісны паськыд му вылӧ еджыд бедьторъяс, сьӧд шомторъяс, став колхознӧй озырлунсӧ.
— А кытчӧ найӧс вӧтлыны?
— Страна пытшкӧ, — серьёзнӧя шуис Саша. — Ю сайӧ, — ю вомӧн миян немецъясӧс оз лэдзны.
— Ю вылын вермасны бомбитны, — шыасис Ося.
— Нинӧм, ми войын вуджам, — решитіс Саша. — Вай пӧвтор, сійӧ лоӧ ю.
Ӧдзӧс шумӧн воссис.
Вит пара син видзӧдлісны пач дорсянь.
Саша кынмис места вылас.
Порог дорын сулаліс немецкӧй салдат.
Сылысь юрсӧ гартлӧм трапье увсянь челядь вылӧ видзӧдісны гӧрдӧдӧм синъяс. Сійӧ вӧлі лым сюръя кодь.
Керка пытшкӧссӧ гӧгӧр видзӧдліс да, некодӧс верстьӧӧс аддзытӧг, шыасис пачдорса вит челядь дінӧ.
Первойсӧ Саша нинӧм эз гӧгӧрво.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм уверен, мый тайӧ Миша йылысь, мый ставыс нин тӧдса, мый мамсӧ кутісны да мый вижоват шинеля локтысь кутас ӧні кодйыны штыкӧн воклысь гу посводзын.
abu
Салдатлы ковмис зэв унапӧв юавны, кытчӧдз Саша эз гӧгӧрво исказитӧм кывсӧ:
— <rus>Млеки, млеки</rus>...
— Йӧв абу, — глухӧя вочавидзис Саша.
Салдат эз уступайт.
— <rus>Млеки, дай млеки</rus>...
Саша кыпӧдчис да, салдат вылысь синъяссӧ вештывтӧг, петіс посводзӧ.
Мунігӧн сійӧ чувствуйтіс кок улас вокыслысь гусӧ, муын куйлӧ кулӧм Мишка.
Салдат сюся видзӧдіс детинкалӧн движениеяс бӧрся.
Саша восьтіс картаӧ ӧдзӧс да петкӧдліс, мый сэн нинӧм абу.
Да и кытысь лоны, ӧд Пеструшкаӧс немецъяс петкӧдісны первой лунас жӧ, кор воисны, да пыр жӧ начкисны комендант керка водзын.
Салдат видзӧдліс тыртӧм картасӧ. Сэні джоджас куйліс неуна идзас да куйӧд, сэні нӧшта кыліс на карта дук, но кынмӧм лясни дорын вӧлі тыртӧм.
Да, дзик тыдалана, мый тані йӧв аддзыны оз позь.
Керкаын тайӧ кадас ӧтчаяннӧя бӧрддзис Зина.
Мама абу, Саша петіс немецкӧд картаӧ, страшнӧ.
Сылы отсасис бӧрддзыны пыр дась Нина.
Салдат бӧр пырис керкаӧ, бессмысленнӧй нюмсӧ веськӧдіс челядь вылӧ.
— Эн бӧрд, — шуис сійӧ немецкӧй кыв вылын, сісь, сьӧдасьӧм пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
Зина горӧдіс нӧшта отчаяннӧйджыка.
Немец босьтіс винтовкасӧ да метитчис.
Саша ӧтчаяннӧя чеччыштӧмӧн уськӧдчис водзлань, аснас чойсӧ тупкӧмӧн.
Сійӧ паськыда паськӧдіс кияссӧ да видзӧдіс гӧрдӧдӧм, висьысь синъясӧ, кодъяс видзӧдісны трапьеӧн гартлӧм пилотка увсянь.
— Хо-хо, — серӧктіс салдат, и винтовкалӧн дуло вешйис ичӧтик Ниналань.
Нина эз гӧгӧрво, мый керсьӧ, но дугдіс горзыны да паськыда восьтӧм гӧгрӧс синъясӧн видзӧдіс бокӧвӧй морт вылӧ, немец вылӧ.
Мый тайӧ немец, гӧгӧрвоис и сійӧ.
— Лыя, — шуис салдат.
Нина эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но гӧгӧрвоис, мый сыын мыйкӧ страшнӧйтор.
Зина ланьтіс.
Саша напряжённӧя видзӧдіс дулолӧн сьӧд розь бӧрся.
Тайӧ сьӧд розьыс вешйис мусянь невыліті, то ӧти, то мӧд юрӧ метитчӧмӧн.
Друг Сашалы воис юрас: а мый, чеччыштны кӧ, кватитны винтовкасӧ?..
Кыдзи сыысь лыйсьӧны?
Мый лоӧ сэсся, кор виан немецӧс?
А главнӧйыс, удайтчас-ӧ сылы нетшыштны винтовкасӧ?
Немец нюмъяліс, портитчӧм пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
Сылы кажитчис тайӧ ворсӧмыс, челядь синъясын полӧмыс, бледӧдӧмыс, коді вевттис налысь банбокъяссӧ, медся ыджыдыслӧн чужӧм вылын напряжениеыс.
Саша заводитіс гӧгӧрвоны, мый салдат ворсӧ.
Ворсӧ наӧн, кыдзи кань шырӧн.
Да, салдат явӧ ворсіс.
Дулолӧн сьӧд розь то кыпавліс, то лэччыліс.
Саша кӧсйис, медым немец лыйис, медым ставыс тайӧ помасис нин.
Сійӧ думайтіс, мый немец первой виас сійӧс, кыдзи медся ыджыдӧс, да напряжённӧя видзӧдіс дулоӧ, — мед регыдджык лыйӧ, медым ставыс помасяс.
Салдат, медбӧрын, дӧзмис тайӧ ворсӧмсьыс, сійӧ пуктіс мыш сайӧ винтовкасӧ да петіс видзӧдлытӧг.
Челядь кынмисны вӧрзьытӧг, ӧдзӧс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Саша виччысис, — гашкӧ, сійӧ сӧмын сайӧдчис ӧдзӧс сайӧ, гашкӧ, сӧмын виччысьӧ, а кор на пӧвстысь кодкӧ вӧрзяс, восьтас ӧдзӧс да лыяс.
Весиг Нина пукаліс, быттьӧ измӧм.
И вот кылісны шагъяс — шагъяс посводзын.
Ӧдзӧс воссис — тайӧ вӧлі мам.
И сэк сӧмын лои взрыв.
Зина горзіс не аслас гӧлӧсӧн, кисьтіс синва Нина, бӧрдісны Ося да Соня.
Ӧтнас Саша чӧла сулаліс мамыс водзын.
— Мый тайӧ?
Мый лои? — повзис сійӧ.
— Нинӧм, тані немец вӧлі, — вочавидзис Саша.
— Немец?
Мый сылы колӧ вӧлі?
— Нинӧм.
Йӧв корис.
— Но и мый?
— Но, ме петкӧдлі сылы, мый мӧс миян абу.
— Сійӧ и муніс?
— Муніс.
— Сідзкӧ мый ті ставныд сэтшӧма горзанныд? — скӧрмис Малючиха. — Муніс, и ладнӧ.
Нӧйтіс сійӧ тіянӧс, али мый?
— Эз, сійӧ миянӧс эз нӧйт, — мрачнӧя вочавидзис Саша, тайӧн успокоитчӧмӧн, посводзын мам кутіс пыркӧдны шаль вылысь лымсӧ, медым не пыртны сійӧс керкаӧ.
— Но и турӧб, некыдз оз ланьт...
Ывласянь кыліс пӧдӧм ылі горзӧм.
— Мый тайӧ?
— Нинӧм...
Олена рӧдитӧ, — зумыштчис Малючиха.
Челядь кывзысисны.
Кузь, пыді горзӧм кыліс игналӧм сарай дорсянь.
Сійӧ кыптіс вывлань, усьлі, ланьтліс здук кежлӧ да бара кыліс содысь вынӧн.
IV
Тайӧ вӧлі комната комендатура помещение сайын.
Нёль стен да куш джодж.
Коркӧ тані сулавлісны шкафъяс — ӧти библиотечнӧй, мӧд сиктсӧветлӧн да колхозлӧн документъясӧн да книгаясӧн.
Важ керкалысь стенъяс вӧлі стрӧитӧма ён, кыз керъясысь.
Немецъяс тувъялісны ӧшиньясӧ пӧвъяс, и комнатаын вӧлі пемыд.
Югыд уси сӧмын ӧдзӧсын щельті. Тайӧ ӧдзӧсыс нуӧдіс немецкӧй караул помещениеӧ, кӧні ӧзйис лампа.
Татчӧ пыртісны вит арестованнӧйӧс.
Найӧ кылісны томанын ключлысь дзуртыштӧм, ӧтчыд, мӧдысь, сэсся вӧйисны нёль стенӧн потшӧм пемыдӧ.
Ни скамьяяс, ни табуреткаяс эз вӧвны.
Синъяс ньӧжйӧ велалісны пемыдӧ.
Найӧ пуксисны стен дорӧ джоджӧ.
Грохач нюжӧдчис джоджӧ, пуктіс юр улас кулаксӧ, да регыд кыліс сылӧн равномернӧя сургӧм.
Но мукӧдъясыс эз вермыны узьны.
Ольга Паланчук топӧдчис Чечориха бердӧ.
Сійӧ поліс.
Поліс тайӧ комнатасьыс, поліс пемыдысь, поліс ӧдзӧссайса югыдысь.
Поліс сыысь, мый лоӧ.
Чечориха босьтіс сійӧс киӧдыс, сідзи найӧ и пукалісны, ӧта-мӧд дінас ляскысьӧмӧн.
Ӧтнас Малаша эз топӧдчы йӧз дінӧ.
Пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, сійӧ пуксис мӧд пельӧсӧ, лэдзчысис стен бердӧ да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс пемыдӧ.
Сійӧ эз думайт сы йылысь, мый йылысь думайтісны сыкӧд пукалысь пӧдругаяс.
Вӧрзьӧдчывтӧг, напряжённӧя видзӧдӧмӧн, ловшысӧ морӧсас кутӧмӧн, сійӧ кывзысис.
Эз, сійӧ эз зіль кывзыны шыяс, кодъяс омӧля кылісны орчча комнатаысь.
Эз старайтчы кывны, оз-ӧ кыв мыйкӧ стен сайын, сиктын.
Синкымъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ напряжённӧя кывзіс мыйкӧ ас пытшкӧссьыс.
Со вежон нин — абу, унджык, дас лун.
И пыр на нӧшта нинӧм.
И упорнӧя, мучительнӧя, думайтіс пыр ӧти и сійӧ жӧ помасьлытӧм мӧвп: да либӧ абу?
Да либӧ абу?
Рӧмыдзтанъясын вирыс дугдывтӧг кучкаліс.
Сьӧлӧм нӧйтчис.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кылӧ сӧнъясын вирлысь шумсӧ.
Вир визувтӧ, котӧртӧ сӧнъясӧд, киссьӧ став туйясӧд сійӧ телӧын, ичӧтик мӧлӧтъяс кучкалӧны килутшӧ.
Кыдзи, медбӧрын, тӧдмавны, кыдзи убедитчыны?
Сійӧ нӧшта ӧтчыд лыддис лунъяс, гашкӧ, сійӧ век жӧ ӧшибитчис?
Но эз, бара и бара петлісны сійӧ жӧ дас луныс.
И ӧд вӧлі помка, вӧлі помка...
Дас лун.
Но мысль эз сувт на вылӧ, муніс водзӧ, лыддис лун бӧрся лун, самӧй сійӧ лунӧдз, коді жугӧдіс кыкпельӧ сылысь олӧмсӧ.
Малаша чувствуйтіс физическӧй дой, терпитны позьтӧм мучитчӧм, тайӧ лунас мӧвпнас кутчысьӧмӧн.
Сійӧ кабыртіс кулакъяссӧ сідз, мый гыжъясыс пырисны кипыдӧсас, кусыньтіс кокъяссӧ, ставнас топӧдчис ёкмыльӧ.
Терпитны вермытӧм страдание йиджтысис лы вемӧдзыс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ оз выдержит, горӧдас дикӧй, зверинӧй гӧлӧсӧн.
Буретш сідзи и кӧсйыссис сылы горзыны, ёся омлявны гӧлӧс тырнас, нетшкыны юрсисӧ юр вылысь, пӧдны горзӧмӧн, медым вӧйтны тайӧ горзӧмас ставсӧ: и сійӧ лунсӧ, и тайӧ дас лунсӧ, кодъяс прӧйдитісны дугдывтӧг лыддьӧмын, лыддьӧмсӧ бара да бара прӧверяйтӧмын, коді бара и бара артмыліс сідз жӧ...
Телӧ пескылясис мучитчӧмысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ оз выдержит, вот ӧні кулӧ.
Но смерть эз во, не сэтшӧм кокни вӧлі кувны, колӧ вӧлі пукавны пемыдын, кывзыны мортлысь лолалӧм да помнитны, ни ӧти минута дугдывтӧг помнитны, мый сійӧ, Малаша, проклятӧй, зачумленнӧй, мый сійӧ нэм кежлӧ торъялӧма йӧзысь, сиктысь, ставсьыс, мый вӧлі ӧнӧдз олӧмӧн.
И мыйла?
Мыйла тайӧ сідз?
Мыйла став сиктысь буретш сійӧ?
Сійӧ синъяс водзын вӧлі не пемыд, а сійӧ куим чужӧмыс — зывӧктанаӧсь, сы дінӧ копыртчӧм мордаяс.
Найӧ пуксисны ӧтчыд век кежлӧ сійӧ паметьын, кыдзи фотографическӧй пластинка вылын, пыр сулалісны синъяс водзын, нинӧм эз вермы черкнитны найӧс паметьысь, нинӧм эз вермы тупкыны найӧс.
Куим чужӧм — бриттӧм рыжӧй щӧть, кыдзи зверлӧн клыкъяс, потласьӧм паръяс улысь мыччысьӧм пиньяс, дикӧй синъяс.
Сійӧ жӧ комнатаас, некымын тӧлысь сайын, сійӧ вӧлі Иванкӧд.
Сійӧ жӧ комната да сійӧ жӧ крӧвать.
Но ӧні комнатаын лэбаліс косялӧм пӧдушкаысь гӧн, джодж пасьтала вӧлі киськалӧма идзас, усьӧма ӧшинь вылысь китайскӧй розаӧн горшок, торъясыс кажакылісны немецъяслӧн кокъяс улын.
Сійӧ эз кӧсйы, эз вермы та йылысь думайтны.
И век жӧ думайтсис, упорнӧя, назойливӧя, минута шойччытӧг.
Куимӧн.
И бара чужӧмъяс, бриттӧм щӧкаяслӧн рыжӧй щӧть, сералӧм, горӧдлӧмъяс да сійӧ телӧ вылын, бергӧдӧм кияс вылын, вынӧн паськӧдан кокъяс вылын зывӧктана кияслӧн кӧрт клещияс.
Сэсся на бӧрся пӧдлассьӧм ӧдзӧслӧн клопкӧм да пырӧм ру.
А водзӧ-водзӧ сӧмын нин ужасающӧй, терпитны вермытӧм мучитчӧм.
И тайӧ, нӧшта ёнджыка терпитны вермытӧм медбӧръя дас луныс, кор асывсянь рытӧдз да став узьлытӧм войясӧ сійӧ кывзысис аслас телӧ дінӧ да лыддис, лыддис йӧймытӧдз, и быд лун бӧрын содіс нӧшта лун, и вот налӧн лыдыс лоӧ нин дас.
Да, сиктын йӧз пӧгибайтісны, пропадайтісны.
Ӧшаліс петляын Левонюк.
Олена, нӧбасьысь Олена мучитчис сарайын немецкӧй киясын.
Но некод, некод, сыысь кындзи, эз новлӧдлы ас пытшкас немецкӧй кӧйдыс.
На пӧвстысь, пӧгибайтысьяс, истязуйтанаяс пӧвстысь некод эз новлӧдлы врагӧс аслас телӧ пытшкын.
Мӧд пельӧсын челядь гӧлӧсӧн бӧрдіс Ольга Паланчук.
Глухӧй немвиччысьтӧм лёк, гӧгӧрвотӧм ненависть друг шымыртіс Малашаӧс.
Мый сійӧ, дура, бӧрдӧ?
Кутшӧм сылӧн помкаяс бӧрдны?
Сійӧс ӧд немецъяс эз изнасилуйтны, сійӧ эз переживайт медся страшнӧйсӧ, мый позьӧ переживайтны.
Мыйысь сійӧ полӧ?
Мый найӧс виасны, ӧшӧдасны, лыйласны.
Малаша эз верит, мый тайӧ вермас лоны.
Тайӧ вӧлі эськӧ вывті бур, вывті шуда пӧгибнитны враг помысь.
Эз, сійӧ таӧ эз верит.
Кутыштасны арест улын, гашкӧ, выдумайтасны нӧшта мыйкӧ страшнӧйӧс, смерть дорысь ёнджыка ужаснӧйӧс, но смерть оз ло; некор нинӧм бурыс оз волы немецкӧй киясысь, оз вермы воны шуд немецкӧй киясысь.
А смерть — сійӧ эськӧ вӧлі шуд.
И сійӧ бара лыддис лунъяссӧ — ӧти, кык, куим.
Дасӧдз лыддис да йӧжгыльтчис, пессис мучитчӧмысла.
Вот дзик пыр сьӧлӧмыс потӧ, оз выдержит — тайӧс оз позь выдержитны весиг ӧти минута.
Но сьӧлӧмыс эз пот, и воддзамоз кучкалісны ичӧтик мӧлӧтъяс рӧмыдзтанас, да, пемыдӧ ёна видзӧдӧмӧн, Малаша думайтіс, вот тадз сійӧ и кутас лыддьыны, лыддьыны лунъяссӧ, кытчӧдз оз лыддьыссьы, кытчӧдз оз во срокыс, коді должен воны, и сійӧ, Малаша, красноармеецлӧн гӧтыр, чужтас немецкӧй ублюдокӧс.
Сійӧ пыр кывзіс, кывзіс.
Вир кучкалӧ ичӧтик мӧлӧтӧн рӧмыдзтанын, килутшын.
Сійӧ пуктіс кисӧ кынӧм вылас.
Вир кучкаліс ичӧтик мӧлӧтӧн и сэні.
Сійӧс босьтіс висьтавны позьтӧм зывӧктӧм аслас телӧ дінӧ.
Тайӧ абу нин аслас телӧ, тайӧ фрицлӧн, поз, коді нӧшта абу и коді эм нин, коді нӧшта оз существуйт и век жӧ существуйтӧ.
Сійӧ кӧ сёйӧ, тайӧ оз сійӧ сёй — тайӧ жӧритӧ фриц, жӧритӧ, медым быдмыны, медым развивайтчыны, медым заклеймитны позорӧн сылысь шудтӧмлунсӧ.
Сійӧ кӧ узьӧ, то узьӧм ёнмӧдӧ не сійӧс, оз, тайӧ шойччӧ фриц.
Сійӧ эз вермы думайтны сы йылысь: кага.
Кага — сійӧ кага Оленалӧн, кодлӧн горзӧмыс кадысь-кадӧ кывліс весиг тані, кыз керъясысь вӧчӧм дзикӧдз пӧдлалӧм керкаын.
Кага — тайӧ вӧлі сійӧ тӧдтӧм детинкаыс, кодӧс лыйисны войнас, тайӧ Чечорихалӧн куим челядь да Малючихалӧн челядьяс, и став челядьяс, кодъяс чужлісны да быдмисны сиктын да кодъяслы немецъяслӧн воӧм, водз либӧ сёр, грӧзитіс смертьӧн.
Тайӧ вӧлі челядь.
Мамъяс чужтісны челядьӧс, еджыд и сьӧд юрсиаясӧс, югыд и пемыд синъясаӧс, бӧрдысьясӧс, сералысьясӧс, асланыс зыбкаясын лэбачьяс моз дзольгысьясӧс.
Мамъяслӧн лолісны челядьяс, новлӧдлісны найӧс, рӧдитлісны, вердлісны.
Но тайӧ, мый новлӧдлӧ сійӧ да кутас новлӧдлыны, сійӧ, мый сійӧ рӧдитас, — тайӧ абу кага.
Кӧин пи, фриц.
И тайӧс некор нин он веж — ужасӧн думыштіс сійӧ.
Тайӧ кӧ кулӧ, — а сійӧ ӧд пӧдтас тайӧс аслас киясӧн, — кулӧмыс век жӧ оз отсав.
Век жӧ нэм кежлӧ кольӧ паметь сы йылысь, мый сійӧ новлӧдліс фрицӧс, аслас вирӧн вердіс фрицӧс.
Ненавистьӧн да зывӧктӧмӧн кутасны видзӧдны сылӧн пӧльтчӧм кынӧм вылӧ, сылӧн нӧбасьысьлӧн сьӧкыд покодка вылӧ.
Ставӧн кутасны сетны сылы туй — не сы могысь, медым сылы бурджык вӧлі прӧйдитны, а джуджыд презрение вӧсна, сы дінӧ, аслас рушку пытшкын фрицӧс новлӧдлысь немецкӧй вольӧс дінӧ, инмӧдчывны полӧмла.
Ӧд ставӧн, ставӧн тӧдісны.
Ставӧн жалитісны сійӧс, проклинайтісны немецъясӧс, сёрнитісны лун йылысь, кор ставыс лоӧ отомститӧма.
Но Малаша тӧдіс, мый тайӧ абу тадз.
Позьӧ ставсьыс отомститны, — и Пащукысь, и Левонюкысь, и Оленаысь, и сотӧм керкаясысь да кулӧм челядьясысь, но сыысь некод да некор оз отомстит.
Тайӧс некыдз нин он поправит.
Сійӧ ӧд аддзӧ, кӧть тайӧс и сылы некод оз шу, мый нывбабаяс оз видзӧдны сылы синъясӧ, йӧз сы дінті мунігӧн зільӧны кытшовтны ылітіджык, кыдзи чумаӧн висьысь дінті.
Сы костын да сикт костын прӧйдитны позьтӧм стенаӧн сувтіс лун, кор сійӧ куимыс уськӧдчисны керкаӧ, мырдӧналісны сійӧс да весиг эз убӧлитны лыйны, кыдзи пырджык вӧчлывлӧны.
Сійӧ коли ловъя, медым овны страшнӧй олӧмӧн.
И, быттьӧкӧ ставыс тайӧ этша на, этша сійӧ, мый сы вылын надругайтчисны, пӧртісны няйт тряпьеӧ, ӧні нӧшта лоӧ лыддьыны лунъяс, и быдысь артмӧ буретш тадз.
Сійӧ зілис кутчысьны ылӧдчысь надея торъясӧ, визьнитлысь безумнӧй мӧвпъясӧ сы йылысь, мый сійӧ ылаліс, мый ставыс тайӧ абу тадз, мый тайӧ овлывлӧ да нинӧм тані омӧльыс, мый нӧшта лун, кык, и тыдовтчас, мый ставыс пӧрадокын.
Но став тайӧ мӧвпъясыс вӧліны весьшӧрӧ, сы вӧсна мый сылӧн сьӧлӧмыс бура тӧдіс, мый тайӧ тадз, мый тайӧс нинӧм оз веж, мый сійӧ нӧбасьӧ.
Сылы уси тӧдвылас ӧти гожӧм, шондіа, дзордзалысь, ароматнӧй.
Лысвала эзысь войяс, коскӧдз кузь турун, ю дорын видзьяс, шалашын узьлӧм, турун дук пӧвстын, кодзувъяслӧн дзирдалӧм улын, дженьыд шальнӧй войяс.
Сійӧ окасьӧмъясысь эз чуж кага.
Юмов, гажа войяс, парйысь парйӧ шӧпкӧм, пиньясын вирлӧн кӧр, шуда сьӧлӧмлӧн йӧктӧм — ставыс коли следтӧг, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
А ӧд найӧ, тайӧ войясыс, вӧлі уна, видз вылын став уджалӧм чӧж.
И сійӧ сетчыліс бурнӧй, шальнӧй радейтӧмӧн сійӧ мортыслы, кӧть сэсся таысь нинӧм эз артмы да найӧ торъялісны ӧбидатӧг да скӧрмытӧг.
А ӧні вӧлі сӧмын ӧти здук, ӧти страшнӧй часджын, и вот тайӧ часджынйыс должен сетны плод, лоны сійӧ олӧмын сісьмысь ранаӧн, кытысь нэмсӧ кутас петны пеж ор.
И водзӧ, кор сійӧ петіс верӧссайӧ Иван сайӧ, — правда, тайӧ вӧлі верӧскӧд дженьыд олӧм, но век жӧ ӧд вӧліны шуда войяс, и кодзувъяс видзӧдісны сарай щельяс пыр, и июньса вой ӧвтіс шоныд гожӧмӧн.
Ӧд ставыс тайӧ вӧлі, вӧлі сыысь войдӧр, кыдзи сійӧ муніс армияӧ, и сідзжӧ — нинӧм.
Сійӧ ветлӧдліс сиктӧд, стройнӧй, нывлӧн кодь ичӧтик морӧса, вӧсньыдик гыркъя, и парубокъяс видзӧдлывлісны сы вылӧ, долыда мый-сюрӧ шуавлывлісны, вунӧдӧмӧн, мый сійӧ верӧс сайын нин да ассьыс Ивансӧ некод вылӧ оз веж.
Налы окота вӧлі аддзывны сылысь югъялысь пиньяссӧ, кывзыны сылысь гажа серамсӧ, кыйны сьӧд синъяссьыс гажа бикиньторъяссӧ.
А вот ӧні тырмымӧн вӧлі тайӧ кошмар кодь личкысь часджынйыс, медым ставыс пыр жӧ вежсис.
Ӧні некод на нинӧм оз тӧд, ӧні нинӧм на оз тӧдчы.
Но кольӧны лунъяс, и сылӧн шудтӧмлуныс тыдовтчас став синъяс водзын, быттьӧ сійӧ вӧлі этша, быттьӧ этша, мый сійӧс сотӧ мыськыны позьтӧм позорлӧн печать.
Абу, колӧ нӧшта новлӧдлыны ас пытшкад фрицӧс, мучитчӧмӧн чужтыны фрицӧс.
Коді сылы отсалас, коді кӧсъяс лоны сы дорын сылӧн сьӧкыд часӧ?
Коді нывбабаяс пиысь сӧгласитчас пежавны ассьыс кияссӧ кӧин отродье дінӧ, рыжӧй мортвиысьлӧн кага дінӧ инмӧдчӧмӧн.
А Ольга бӧрдӧ смертьысь полӧмла.
Оз, Малаша вӧлі уверен, мый смерть оз во.
Сійӧ эз тӧд, мый найӧс спаситас, да думайтіс: сійӧ вӧлі позьтӧм — мый кодкӧ локтас, мый кодкӧ выдайтас кулӧм детинкаӧс да найӧс, коді сійӧс гусяліс немецкӧй киясысь.
И, дерт, некод оз сет немецъяслы нянь.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи сійӧ артмас, мыйла тайӧ артмас, но вӧлі дзик уверен, мый оз кув, мый сійӧс оз вины.
А оз кӧ вины сійӧс, то ӧд, сідзкӧ, и став мукӧдъяс кольӧны ловйӧн.
Чечориха первойсӧ чӧла шыльӧдіс Ольгалысь кисӧ.
Но бӧрдӧм эз дугды, и сійӧ воштіс терпениесӧ.
— Мый тэ горзан?
Мый лоӧ, сійӧ лоӧ.
Яндзим бӧрдны.
— Ме жӧ ог кӧсйы бӧрдны, сійӧ ачыс кыдзкӧ бӧрдсьӧ, — нюскыштіс Ольга беспомощнӧй челядь гӧлӧсӧн, коді кыліс Чечориха пельясын, кыдзи сійӧ ичӧт Ниналӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ небзис.
— Но, ньӧжйӧ, ньӧжйӧ...
Нинӧм на ӧд абу тӧдса...
Малаша аслас пельӧсын курыда нюмъёвтіс пемыдас.
Тӧдса, зэв бура тӧдса.
Некутшӧм надея смерть вылӧ абу.
— Менам сэні куим коли, мый сэні ӧні накӧд...
А ме ог бӧрд, — шуис Чечориха.
Сійӧс друг шымыртіс челядь вӧсна вывті ыджыд шог.
Кӧть ӧти минута кежлӧ аддзывны!
Мый бара ӧні вӧчӧны, мый накӧд?
Босьтіс найӧс Малючиха ас дінас, али эз?
А гашкӧ найӧ колины ӧтнаныс керкаӧ да полӧны, полӧны заводитчысь войысь, полӧны улич вылын кылысь шагъясысь, полӧны, кыдзи кутісны повны быдторйысь первой: лунсянь, кор воисны немецъяс да шыбитісны найӧс керкаысь.
— Весась! — горзіс кузь фельдфебель да кучкис сійӧс прикладӧн, кор сійӧ заводитіс чукӧртны кутшӧмсюрӧ тряпкаяс, медым челядь эз кынмыны.
— Весась, — выльысь шуис сійӧ, и челядь, кыдзи пӧсь ваӧн киськалӧмъяс, уськӧдчисны керкаысь, Соня ӧти дӧрӧм кежысь, кӧдзыд вылӧ, лым вылӧ.
Сэсся немецъяслы керкаыс эз кажитчы, найӧ вуджисны мӧдӧ, позьӧ вӧлі локны бӧр, бара овны гортын.
Колӧ вӧлі сӧмын весавны посводзсӧ.
Немецъяслы, тыдалӧ, дыш вӧлӧм петавны кӧдзыд вылӧ, да найӧ гадитісны посводзӧ, дзик порог дорас.
Налы эз мешайт, мый став тайӧ тор вывтіыс колӧ ветлыны комнатаӧ, мый керкаын лоӧ дука.
Сійӧ зывӧктӧмӧн чукӧртіс немецкӧй дерьмосӧ да подозрительнӧя шобис керкасӧ, эз-ӧ гадитны найӧ и сэтчӧ.
Сэки сійӧ думайтіс, мый найӧ вӧчисны тайӧс лёк вылӧ, кажитчытӧм керкасӧ эновтігӧн.
Но сэсся, кор найӧ олыштісны сиктын, тыдовтчис, мый найӧ быдлаын тадзи вӧчӧны, мый налы прӧстӧ веськодь.
Кутшӧм лоӧ овны челядьлы Малючиха ордын?
Мед сӧмын Оська оз тышкась Сашакӧд, сійӧ и томджык и слабджык, и сэтшӧм тышкасьысь, мый сыкӧд пыр беда.
Гортӧ вӧлі воас нӧйтӧма, ставыс лӧз, пыр усьласьӧ тышӧ накӧд, коді ёнджык.
Сонякӧд кокньыдджык, нывка тӧлка не арлыд сертиыс.
Но эсійӧ кыкыс, Оська да Нина...
И кыдзи Малючиха справитчас став тайӧ посни челядьнас, ӧд сылӧн аслас кык!
Кыдзи ставнысӧ найӧс вердас тайӧ сьӧкыд лунъясас?
Евдоким ышлолаліс стен дорын:
— Видзӧд, кыдзи Грохачыс узьӧ...
Мернӧя коргӧм гораа кыліс пемыдын.
— А тіянлы, дедушка, абу окота узьныыс? — юаліс Чечориха, куим еджыд юра йылысь мӧвп ас дінсьыс вӧтлыны зільӧмӧн.
— Кутшӧм нин менам узьӧм...
Меным важӧн нин узьныд оз ков...
Сідз, час кык, куим узьышта, а унджык оз узьсьы.
Луныс кузь...
— Ми важӧн нин танӧсь? — друг юаліс Ольга.
— Код тӧдас. Кадыс кыссьӧ, кор вот тадзи пукалан...
А тыдалӧ, рыт нин; эсійӧ комнатаас лампа ӧзйӧ — сідзкӧ, рыт...
— Сӧмын на рыт, — разочаруйтчӧмӧн ышловзис Ольга, — а меным кажитчӧ нин помтӧм дыр...
— Кутшӧм сэн дыр...
А тэ, нывка, босьт асьтӧ киӧ, код тӧдас, дыр-ӧ тан миянлы ковмас пукавны...
— Том. Томъяс пыр тэрмасьӧны, — ышловзис Евдоким.
Чечориха пемыдас бергӧдчис сылань.
Синъяс велалісны нин пемыдӧ, и ӧдзӧсса векни щельӧд пырыштіс неуна югыд.
Стариклӧн еджыд юрыс неяснӧя тӧдчис стенлӧн фон вылын.
— Кытчӧ тэрмасьнысӧ?
Миянлы ӧні тэрмасьныс некытчӧ, дедушка...
Мыйта тані пукалам, сійӧ и миян, а водзӧ налӧн нин...
— А миян йӧз кӧ воасны? — полӧмӧн шыасис Ольга.
Оз вермы жӧ лоны, думайтсис сылы, медым дзик нин эз вӧв некутшӧм петан туй, медым пемыд чуланлӧн ӧдзӧс вермис воссьыны сӧмын смертьлань.
— Да ӧд немецъяс сетісны срок сӧмын куим лун.
— А тайӧ куим лунас?
— Татшӧм турӧб дырйиыс?
Сьӧкыд.
Кыдзи татшӧмнас мунны, кыдзи кыскыны пулемётъяс, пушкаяс?
Ӧд аслад нырыд оз тыдав бушковын, любӧй шорын, любӧй гӧптын вермас лымйӧн тыртны...
Чечориха висьталіс спокойнӧя, но друг гӧгӧрвоис, мый оз верит аслас кывъяслы.
Лым лымйӧн, а век жӧ найӧ виччысьӧны быд лун, виччысьӧны упорнӧя, ён эскӧмӧн.
Ӧд со талун асывнас на вермис жӧ сійӧ думайтны, мый найӧ локтасны, мый, вермас лоны, найӧ Лещана дорын, гашкӧ, лэччӧны нин оврагӧ либӧ кайӧны трӧпа кузя гӧраӧ, — мыйла нӧ налы ӧні не локны?
Турӧб вӧлі и тӧрыт, и войдӧрлун, — мый налы турӧбыд!
Налы петкӧдласны и трӧпаяс, и проходъяс, асланым ӧд, рӧднӧй му.
Найӧ тӧдсаӧсь и бушковкӧд, и лымкӧд, налы не первойысь...
Да, Ольга прав.
Найӧ вермисны воны.
Вермисны воны буретш кулӧм водзвывса кольӧм тайӧ куим лунысь ӧтиӧ.
Друг руза-разакылас ӧдзӧс, юркнитасны лыйӧм шыяс, и ставныс найӧ петасны ывла югыд вылӧ, аддзасны ассьыныс рӧднӧй боецъясӧс, а сэсся регыдджык гортӧ, регыдджык Малюкъяс ордӧ челядьла...
Вермас лоны, найӧ весиг локтӧны нин.
Гашкӧ, вой пемыдын, турӧб тупкӧм улын, коді пӧдтӧ став звукъяс, ӧні найӧ гусьӧн локтӧны сиктлань да друг кучкасны, кыдзи гым, пасьвартасны, жугӧдасны, лямӧдасны, кыдзи лудікӧс, немецкӧй бандаӧс, коді сатшкысис сиктӧ да юӧ сыысь вир.
— А, гашкӧ, и локтасны, — шуис сійӧ кывмӧн, — гашкӧ, и виччысям.
— Думайтанныд, локтасны? — юаліс Ольга.
— А вермас лоны, и сідз, — мургыльтіс Евдоким. — Ок, кад эськӧ нин, кад!
— Миянӧс аддзасны, ставӧн ӧд тӧдӧны, кытчӧ миянӧс игналісны, — лихорадочнӧя шӧпкис Ольга.
Тайӧ кадас сылы кажитчис, мый медся важнӧйыс, медым найӧс аддзисны, медым пыр жӧ восьтісны ӧдзӧссӧ, медым не пукавны тані ни ӧти минута, кор немецъяс пышъясны бушковӧ да лымйӧ красноармейскӧй штыкъяслӧн ударъяс улын.
— Та йылысь эн тӧждысь, мед сӧмын локтасны, — ыштӧдіс сійӧс Чечориха. — Тэ сідз сёрнитан, быттьӧ найӧ сикт дорынӧсь нин.
— А гашкӧ, и збыльысь?
— Гашкӧ, и збыльысь, — выльпӧв шуис мӧдыс да топӧдіс чуньяссӧ сідз, мый найӧ рутшмуніны.
Малаша упорнӧя видзӧдіс пемыдын ӧти точкаӧ.
Да, налытӧ лӧсьыд виччысьны, найӧ вермасны надейтчыны, налы сійӧ вӧлі эськӧ спасениеӧн.
Но сылы некод эз вермы отсавны, сійӧс некод эз вермы спаситны.
Воасны асланым йӧз — и мый сыысь?
Ни петны налы воча, ни здоровайтчыны, ни радуйтчыны на вылӧ.
Сылы оз позь сетны налы ва кружка, оз позь корны керкаӧ.
Коді сійӧ?
Немецкӧй вольӧс.
Сійӧ новлӧдлӧ кынӧмын фрицӧс,
сійӧ проклянитӧма нэм кежлӧ.
Воасны ас йӧз, ловзяс сикт, кутасны сьывны уличаяс вылын нывъяс, кутасны пинь жерйӧдлыны красноармеецъяскӧд.
Кутасны радейтчыны керкаясын, и некодлы юрас оз во осудитны — асланым ӧд.
Жалитны ӧмӧй нывъяслы окалӧмъяс налы ради, кор абу тӧдса, кольӧ-ӧ ловйӧн сійӧ либӧ мӧд нӧшта тӧлысь, вежон, лун?
Сӧмын сы вылӧ ӧтнас вылӧ некод оз видзӧдлы.
Сыысь быдӧн зывӧктӧмӧн бергӧдчас.
И весиг кӧть войнаыс помасяс, весиг кӧть Иван воас, — сы дінӧ сійӧ оз нин пыр.
Сылы висьталасны, а сійӧ кытшовтас бокті керкасӧ, а паныдасяс кӧ улич вылын, мунас бокті, кыдзи тӧдтӧм, а гашкӧ, нӧшта и сьӧвзяс.
Сэні, пельӧсын, кылӧ Ольгалӧн шӧпкӧм.
«Небось, ылӧджык пуксисны, ылӧджык», — думыштіс Малаша ядовитӧя, вунӧдӧмӧн, мый ачыс виччысьыштіс, кор найӧ лӧсьӧдчасны, да муніс наысь медся ылі пельӧсӧ.
Да, Ольга вермас виччысьны, Ольга вермас повны смертьысь, Ольгалы эм мыйла овны.
Воас армияысь Остап, найӧ гӧтрасясны, кутас сійӧ овны, кыдзи ставӧн олӧны, кутас уджавны, кыдзи ставӧн уджалісны войнаӧдз, кутас вайны Остаплы челядьӧс.
Сӧмын ӧтнас сійӧ, Малаша, став сиктын медся мича ныв да медся бур уджалысь, некор нин оз ло сэтшӧм, кыдз войнаӧдз.
Федосья бӧрдыштас Вася йылысь, кольӧны лунъяс, тӧлысьяс, и сійӧ кутас спокойнӧя думайтны пи йылысь.
Тайӧ прӧстӧй делӧ, и не сійӧ первой, не сійӧ медбӧръя пӧгибнитіс рӧдина вӧсна.
Вунӧдасны ассьыныс шог и Левонюкъяс — налӧн ӧд нӧшта кык пи да кык ныв.
Кор челядь воасны война вылысь, керка лоӧ тыр.
Стрӧитасны немецъясӧн кисьтӧм керкаяс, быдмасны садъясын выль пуяс на местаӧ, кодъясӧс фрицъяс пӧщадатӧг кералісны ломтас вылӧ.
Бурдасны ранаяс, и ставыс бара лоӧ, кыдзи вӧвлі.
Сӧмын сылы ӧтнаслы нинӧм оз во бӧр и нинӧм оз вунӧдсьы.
Став водзын кутшӧмкӧ туй, ӧтияс водзын сьӧкыдджык, мӧдъяс водзын кокньыдджык, сӧмын сы водзын абу нин некутшӧм туй.
Кыдзи, вӧвлі, Малаша коркӧ радліс, мый сійӧ ставсьыс мичаджык сиктын, мый сійӧ уджалӧ ставсьыс бура колхозын, мый кӧть уна ныв гӧгӧрас, а ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ.
Мый сылӧн гӧлӧсыс сьылігӧн кылӧ став гӧлӧсъясысь сӧдзджыка да гораджыка, мый некодлӧн абуӧсь сэтшӧм синъяс, сэтшӧм кӧсаяс, сэтшӧм смуглӧй да румянӧй банъяс, сэтшӧм крут да вӧсни синкымъяс.
И сійӧ вылын новлӧдліс юрсӧ, аслас мичлунӧн шуда.
Но и тайӧ бергӧдчис шогӧн да лёк шудтӧмлунӧн.
Бурджык эськӧ вӧлі сылы лоны чукырӧсьӧн да пӧрысьӧн, кыдзи бабка Марфа.
Бурджык эськӧ вӧлі лоны сылы кривӧйӧн да гӧрбаӧн, кыдзи чотысь Устя, безобразнӧйӧн, кыдзи рыжӧй, беринӧсь Клава.
Эз, сійӧ эз вӧв сэтшӧм, и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым сійӧс заметитісны найӧ куимыс да шыбитісны сійӧс гибель вылӧ.
Ӧдзӧс сайысь кылісны гӧлӧсъяс да шагъяс.
Сэні вӧліны немецъяс. Найӧ распоряжайтчисны тані сиктын быттьӧ асланыс гортын.
Чувствуйтісны асьнысӧ кӧзяеваӧн.
Малаша топӧдіс кулакъяссӧ.
Найӧ ӧд не сӧмын тані.
Немецъяс и Киевын, сэні, кытчӧ сійӧ ӧтчыд ветліс выставка вылӧ.
Немецъяс ветлӧдлӧны паськыд киевскӧй уличаяс кузя, ветлӧдлӧны зарни киевскӧй башняяс дорті, талялӧны сапӧгъясӧн киевскӧй мостӧвӧй.
Немецъяс Харьковын, и талялӧны сапӧгъясӧн харьковскӧй мостӧвӧй.
Найӧ ветлӧны украинскӧй му кузя да талялӧны сійӧс салдатскӧй сапӧгъясӧн.
Абу сӧмын сійӧс, Малашаӧс, абу — став украинскӧй му изнасилуйтӧма, позоритӧма, сьӧлалӧма, талялӧма врагӧн.
Каръяс пӧртӧма развалинаясӧ, и тӧв новлӧдлӧ сиктъяслысь пӧим, туплясьӧны гуавтӧм шойяс, качайтчӧны виселицаяс вылын кулӧм телӧяс.
Му сквӧзь йиджтысьӧма вирӧн, киськалӧма синваӧн.
Но воас лун, и мездӧм му бара паськалас зарни шонді улын.
Свободнӧй гыясӧн визувтас Днепр, кутасны шумитны Ворскла, Лопань да Псёл.
Буйнӧй ваяс мыськаласны му, мыськаласны сы вылысь пежсӧ да няйтсӧ.
Вирӧн йиджтысьӧм му сетас сё пӧвстса урожай.
Помтӧм мореӧн шептассясны шобді эрдъяс, чистӧй зарниӧн ӧзъясны подсолнух муяс, цветитны кутас мальва садъясын, и градъяс тупкысясны помидоръяслӧн биа шарикъясӧн.
Му бара дзоридзалас, бара лоас чистӧй, великолепнӧй, доръясӧдзыс тырӧма озырлунӧн.
А сійӧ, Малаша, нэм кежлӧ кольӧ сійӧн, мыйӧн лои, жалкӧй шыбитасӧн, сы водзладорын тупкӧсаӧсь став туйяс.
Невольнӧй ойӧстӧм петіс сійӧ морӧс пытшкысь.
— Он узь, Малаша? — юаліс Чечориха.
Малаша дрӧгнитіс.
Нывбаба гӧлӧсын сылы кыліс мырдӧн сёрнитӧм шы, и сійӧс шымыртіс скӧрлун.
Он кӧсйы, эн сёрнит — мыйла притворяйтчыны?
— Ог узь.
А тіянлы мый сыӧдз? — юаліс сійӧ резкӧя.
— Сідз юася.
— И юасьнысӧ нинӧм.
Ті нин сӧмын ме йылысь эн интересуйтчӧй.
— Мыйла нӧ сідз?
Ставнымлӧн ӧд миян ӧти судьба.
Малаша серӧктіс резкӧй, неприятнӧй серамӧн.
— Кыдз жӧ, ставлӧн ӧти!
А менам вот мӧд.
— Но, мый нӧ, несчастье...
— Да, ті вот буретш тӧданныд, мый сэтшӧм несчастьеыс! — Сыын кыпаліс глухӧй скӧрлун, кодӧс некод вылӧ вӧлі уськӧдны. — Пукалінныд эськӧ да чӧв олінныд, кор тіянлы лӧсьыд.
Со кыланныд, кыдзи Грохач узьӧ?
— Эн сёрнитӧй сыкӧд...
Скӧр сійӧ, — ньӧжйӧ шӧпнитіс Ольга Чечорихалысь соссӧ вӧрзьӧдӧмӧн.
Малаша кыліс.
— И правильнӧ, мыйла мекӧд сёрнитны?
Ме скӧр, тӧдӧмысь, скӧр.
Тэ вот бур, кыдзи нӧ!
Нывбабаяс ланьтісны.
Малаша сьӧкыда лолаліс пемыдӧ видзӧдігтыр.
Сылы уси тӧдвылас, кыдзи ӧтчыд сы йылысь гижисны газетаын, нянь идралігӧн.
О, сэки сійӧ эз вӧв скӧр.
Нывъяс и бабаяс кутлісны сійӧс.
Фотография вӧлі газетаын.
Малаша петіс сэні не сэтшӧм мичаӧн, медбура тыдалісны нюм улын югъялысь пиньясыс, чужӧмыс вошӧ вӧлі вуджӧрын.
Но век жӧ вӧлі фотография газетаын, и сы йылысь, Малаша йылысь, вӧлі печатайтӧма, кыдзи передӧвӧй колхозница йылысь.
Мый нӧ, и вӧлі ӧд код йылысь гижны...
А ӧні...
сійӧ, Малаша Вышнева, передӧвӧй колхозница, кынӧм пытшкас новлӧдлӧ тойӧсь фрицлысь отродье.
* * *
Керка стенъяс сайын омляліс тӧв.
Сійӧ кыліс кыз стенъяс пыр, могучӧй керъяс пыр, кодъясысь вӧлі вӧчӧма керкасӧ.
Грохач друг садьмис да гораа очсовтіс.
— Но и узьӧм тэнад, — завидьтӧмӧн шуис Евдоким.
— А мый нӧ, узьыштны оз мешайт.
Код тӧдас, мый водзӧ лоӧ.
— Мый нӧ лоӧ? Тӧдса, мый лоӧ.
— Вермасны миян йӧз воны, — тэрыба шуис Ольга.
Сійӧ кӧсйис, медым и Грохач подтвердитіс, мый найӧ локтасны, мый найӧ вермасны локны.
— Вонысӧ, дерт, вермасны...
Но, медым буретш тайӧ куим луннас...
— Либӧ миян партизанъяс воасны...
— Но, найӧтӧ нин оз, — паныд шуис крестьянин. — Налы ӧні татчӧ не пырны!
Найӧ ылі вӧръясӧ мунісны, вӧръясын пукалӧны.
Татшӧм лым кузя налы нинӧм и думайтны татчӧ кыссьыны.
Кыйӧдасны, виаласны.
Гожӧмын — мӧд делӧ, гожӧмын мунан, кыті кӧсъян, быд куст дзебас, ас ордас лэдзас.
А ӧш мед нин бурджык виччысясны тулыс, вӧрсянь мед найӧс курччаласны.
Татшӧм кадӧ нинӧм петны восьса эрд вылӧ.
— А армия?
— Армия мӧд делӧ.
Армия вермас веськыда мунны.
Ольга ышловзис.
— Тӧлыс кыдзи омлялӧ...
— Шуӧны, мый татшӧм кадас смерть ветлӧдлӧ свет кузя, — шуис Евдоким.
Ольга чувствуйтіс, мый сійӧ мышку кузя котӧртіс неприятнӧй дрӧж.
Комнатаын вӧлі пемыд, страшнӧ, окота жӧ стариклы сёрнитны татшӧм торъяс йылысь.
— А мый нӧ, и веськыда висьталӧны, — глухӧя подтвердитіс Чечориха. — Ветлӧ сійӧ миян му кузя, ок, ветлӧ...
Найӧ ланьтісны, быттьӧ кывзысисны кыз стенсайса шагъясӧ, быттьӧ вермисны аддзыны сійӧс, тайӧ туй кузя мунысь смертьсӧ,
— Ӧні кык смерть, — шуис старик.
— Кыдзи кык смерть?
— Гӧгӧрвоана, кык...
Ӧтиыс немецкӧй, коді миян йӧзӧс босьтӧ.
А мӧдыс сійӧ, коді немецъясӧс кыйӧдӧ.
Ольга топыдджыка ляскысис Чечориха дінӧ.
— А ті эськӧ, дедушка, эн мед висьтавлӧй...
Страшнӧ.
— Тэ страшнӧйсьыс эн пов, — сурӧвӧя шуис Грохач. — Ӧні и югыдыс страшнӧй и йӧзыс страшнӧйӧсь...
А колӧ ассьыд тӧдны, и повны нинӧмысь.
Тэ сӧмын повзьы ӧтчыд, тэкӧд вӧчасны ставсӧ, мый кӧсъясны.
— Коді?
— Кыдзи коді?
Немецъяс...
Налы тайӧ медся коланаыс — повзьӧдны йӧзӧс.
Тэ кӧ нин полан, — сідзкӧ, пропал.
А кор тэ полӧмсӧ ас дорӧдзыд он лэдз, и немец тэныд нинӧм оз вӧч.
— Васька наысь эз пов, а век жӧ сійӧс лыйисны.
И Пащук...
— А ме ӧмӧй шуа, мый оз лыйны?
Сы вылӧ налӧн кианыс и винтовка, медым лыйлыны; сы вылӧ сійӧ и немец, медым виавны.
Ме ог сы йылысь, абу сыын выныс...
— А мыйын выныс?
— А тэ ӧмӧй он тӧд, мыйын выныс?
Сійӧ чӧв оліс, эз тӧд, мый висьтавны.
— Выныс сыын, медым кутчысьны асладӧ да не сетчыны.
Выныс сыын, медым чӧв овны, кор колӧ чӧв овны.
Медым ни ӧти кыв тэысь пычкыны эз вермыны.
Медся главнӧйыс — тӧдны, мый тайӧ помасяс да на пӧвстысь некод татысь ловйӧн оз пет.
А мый лыясны?..
Эк, том тэ нӧшта.
Мыйта кольӧм войнаын да гражданскӧй войнаын народыс пӧгибнитіс...
А дас кӧкъямысыд воын этша миянын немецъяс вӧчлісны омӧльсӧ?
И мый жӧ?
Ни след, ни пас наысь эз коль.
А ми колим.
Му коли, и народ сійӧ му вылас — сідзкӧ, ставыс коли.
— Ок, губитӧны найӧ ӧні народтӧ, дас кӧкъямысӧд воын дорысь лёкджыка губитӧны.
— Дерт, лёкджыка.
Но сӧмын ставнымӧс оз пӧгубитны.
Лоӧ кодлы и кӧдзны и стрӧитны выльысь.
Виччысьлы, кутам овны — аддзам, а ог олӧй, мукӧдъяс аддзасны, кыдзи ставыс лоӧ.
Нӧшта бурджык, озырджык, тӧлкаджык, войнаӧдз вӧлӧм дорысь...
Ольга ышловзис.
— Век жӧ окота аслым аддзывны...
— Но дерт жӧ!
Тэныд кымын арӧс?
— Дас ӧкмыс.
— Дас ӧкмыс...
Дедушка Евдоким, кор тайӧ миянлы тіянкӧд вӧлі дас ӧкмысыс?
— Со мый думыштӧма, — дӧзмис Евдоким, — менам нин тошкӧй дзормис, кор тэ нӧшта подӧн на пызан увті ветлін...
— Сійӧ сідз.
Но, а сы водзын и ме нин старик.
Гӧгӧрвоана делӧ, ныв, мый аслыд аддзывны окота...
Дас ӧкмыс арӧснад, хо-хо!
Ми дедушкакӧд пӧрысьджыкӧсь тэысь, и то миянлы окота аслыным аддзывны...
— Видзӧдлыны, кыдзи лоӧ война бӧрын, — шога ышловзис Ольга.
Грохач друг чеччыштіс.
— Эг, ме эськӧ не сӧмын тайӧс кӧсйи видзӧдлыны!
Ме эськӧ вот видзӧдлі, кыдзи медбӧръя немец кулӧ тані, миян сиктын!
Видзӧдлі эськӧ медбӧръя немец вылӧ Киевын виселица вылын!
Сувтӧдны виселица Днепр дорын гӧра вылын и мед сы вылын ӧшаліс медбӧръя немец.
И нӧшта видзӧдлыны эськӧ, кыдзи татчӧ ваясны найӧс, кодъяс война дырйи сэні, гортас, пукалісны, гартісны гез миян сьылі вылӧ, кыдзи найӧ кутасны стрӧитны сотӧм сиктъяс, выльысь стрӧитны, кирпичӧн-кирпичӧн тэчны разрушитӧм каръяс.
Помнитанныд, кыдзи вӧлі газетаын гижӧма? Кирпичӧн-кирпичӧн!
— Бурджык нин эськӧ аслыным ставсӧ вӧчны, мед сӧмын найӧс тась не аддзыны, — шуис Чечориха.
Евдоким ышловзис:
— Миян народыд вывті небыд, ок, небыд народыд...
Талун скӧрмас, а аски ставсӧ вунӧдас...
Оз куж миян народ новлӧдлыны скӧрсӧ сьӧлӧмас.
— Эн полӧй, дедушка, бурыдтӧ бур, а кыдзи топӧдас сійӧс мускӧдзыс, сэки кутчысь!
А ӧд топӧдіс...
Кыдзи сэки вунӧдны?
Тайӧс и кулан часад он вунӧд?
Он!
Малаша кывзіс аслас пельӧсын пукалӧмӧн.
Грохачлӧн ӧткымын кывъяс кажитчисны сылӧн аслас мӧвпъяслӧн йӧлаӧн.
Да, да, аддзывны виселица вылысь медбӧръя немецӧс, аддзывны, кыдзи найӧ кутасны уджавны пӧсь петтӧдз...
Но сылы тайӧ кокнисӧ оз вай.
Быдӧн вермас мынтысьны да успокоитны сьӧлӧмсӧ, но сылӧн сьӧлӧмыс некор оз успокоитчы.
Век кутас пеж орӧн сӧдзтысьны сыысь думӧн казьтылӧм, кодӧс оз мыськы некутшӧм вир, некутшӧм водзӧс босьтӧм, некутшӧм кад.
Грохачлӧн медбӧръя кывъясыс быттьӧ ӧшйисны пемыдын, быттьӧ ӧзйисны биа букваясӧн пӧтӧлӧклӧн пемыд балкаяс вылын:
— Тайӧс ӧмӧй кӧть кулан часад вунӧдан?
И Малаша вочавидзис: «Он!»
— Юны колӧ, — шӧпнитіс Ольга.
— А тэ эн думайт та йылысь, — сурӧвӧя вочавидзис Грохач. — Ва найӧ оз сетны.
Куим лунтӧ выдержитан и ватӧг.
Тані абу жар, пукалан, нинӧм он вӧч, выдержитан!
Сӧмын думайтны оз ков, а то юны ковмас.
— Ок...
— Яндысин эськӧ тэ, нылӧй, — шыасис Чечориха. — Ойзан и ойзан...
Ӧтнадлы тэныд лёк, али мый?
Кодлы ӧні сиктын бурджык?
— Ми жӧ заложникъяс...
— Но, и мый сы вӧсна?
Кӧсйысисны куим лун мысти лыйлыны.
Но и мый нӧ?
Тэ, мый, эн кывлы, со найӧ нянь тшӧктісны сдайтны. Лыйлӧмӧн повзьӧдлӧны.
А кодкӧ ӧмӧй сдайтас?
Став весьтын ӧні смерть ӧшалӧ...
Лоис чӧв.
Ольга кывзіс, быттьӧ зілис кывны сикт кузя ветлӧдлысь смертьсӧ.
А сиктыс, кажитчис, лӧня узис бушков омлялӧм улын, увлань да вывлань гартласьысь лым пиын.
Керкаяс ланьтӧдчӧмаӧсь, быттьӧ ляскысьӧмаӧсь му бердӧ.
Тӧвлӧн шутьлялӧмкӧд сорласис сарайын рӧдитысь Оленалӧн горзӧм, — сійӧ, тыдалӧ, век на некыдз эз вермы рӧдитны.
Но тайӧ горзӧмъяссьыс кындзи оз вӧлі кыв ни ӧти звук,
быттьӧ ставӧн узисны джуджыд унмӧн.
Но керкаясын йӧз эз узьны.
Ставӧн кылісны сійӧс, мый йылысь сёрнитіс Евдоким, — сикт кузя ветлӧдліс смерть.
Сійӧ бергаліс еджыд ёкмыльясӧн туй кузя, лэбаліс керкаяс вевтъяс весьтын, еджыд призракӧн усьласис стенаяслӧн щельясӧ, дзугліс идзас вевтъяс, жалиттӧг песіс туй дорысь медбӧръя нинпуяс, кодъяс нӧшта дзоньӧн на колисны немецкӧй черъясысь.
Сійӧ лэччысьліс йиа морӧснас му бердӧ, могучӧй бордъясӧн шымыртліс мусӧ.
Сэні улын, оврагын, куйлісны виӧм йӧз.
Смерть новлӧдліс лым, тупкис шойяссӧ.
Сійӧ шутьлялӧмӧн тыртіс Вася Кравчуклысь сьӧд чужӧмсӧ, кодӧс быд лун старательнӧя весаліс мамыс.
Тыртіс еджыд мылькъясӧн телӧяссӧ красноармеецъяслысь, кодъяс тӧлысь сайын усины сикт дорын.
Тані, оврагын, вӧлі сылӧн царство, тані, оврагын, орччӧн лым улын куйлісны виӧмъяс, кодъясӧс пӧртӧма кӧдзыдӧн изйӧ да пуӧ.
Смерть вӧрӧдіс, качайтіс виселица вылын телӧсӧ Левонюклысь, коді зілис писькӧдчыны партизанъяс дінӧ.
И тайӧ телӧыс вӧлі сьӧд да из кодь.
Дзуртіс гез.
Кор тӧв ёнджыка качайтіс шойсӧ, ӧшӧдӧмлӧн кокъяс кучкасисны столбъясӧ, кыліс кос, чорыд стук.
Смерть гартчысь бушколӧн нӧйтчис сарай ворота дорын, кӧні идзас вылын рӧдитіс Олена.
Смерть виччысис ассьыс чассӧ, сераліс, пӧдіс кирзысь серамӧн сикт весьтті лэбалігтыр.
Йӧз кылісны сійӧс.
Йӧз эз узьны керкаясын.
Найӧ вӧрзьӧдчывтӧг куйлісны вольпасьясын пӧтӧлӧкӧ веськӧдӧм синъясӧн.
Найӧ кылісны сійӧс пемыдын, омлялысь немецкӧй смертьӧс.
Сійӧ радуйтчис, сераліс, ёсьтіс гыжъяссӧ, немецкӧй смерть.
Сійӧ виччысис обильнӧй урожай.
Тайӧ вӧлі нин не сӧмын оврагын лыйӧм Пащук, не сӧмын Левонюк, коді ӧшаліс немецкӧй петляын.
Тайӧ став весьтын, став весьтын ӧшйис немецкӧй петля, став сьӧлӧмъясӧ метитчис винтовкалӧн сьӧд дуло.
* * *
Заложникъяс сёрнитісны сӧмын сы йылысь, мый йылысь думайтісны ставӧн, мый вӧтліс ун став синъяс дорысь тайӧ бушколӧн да смертьӧн шутьлялысь войнас.
Пӧрысь Евдоким первой орӧдіс чӧв-лӧньсӧ.
— Сійӧ и лоны оз вермы, медым ставсӧ лыйлісны...
Кыдз нӧ сідз?
Став сиктсӧ?
Няньтӧ ӧд некод оз сет...
— А налы мый? — грубӧя серӧктіс Грохач. — Первойысь али мый?
А мый найӧ вӧчисны Леванёвкаын?
Мый найӧ вӧчисны Садыын?
Костинкаын?
На водзын вӧліны существуйттӧм нин сиктъяслӧн призракъяс.
Дзикӧдз сотӧм Леванёвкалӧн, кӧні немецкӧй салдатӧ пельӧс сайсянь ӧти лыйӧмысь немецъяс ӧзтісны нёль боксянь посёлоксӧ, лыйлісны биысь чеччалысь крестьяна кузя, мамъяслӧн син водзын шыблалісны биӧ челядьӧс.
Садылӧн призрак, кӧні став населениеӧс, сё ветымын мортӧс, вӧлі вӧтлӧма гуӧ, кытысь коркӧ босьтлісны кирпичнӧй заводлы сёй, да взорвитӧма гранатаясӧн.
Костинка, кӧні казнитісны став мужчинаясӧс, а нывбабаясӧс челядькӧд вӧтлісны ӧти дӧрӧм кежысь нелямын градуса кӧдзыд вылӧ, и найӧ пӧгибнитісны соседньӧй ылі сиктъясӧ мунан туй вылын.
— Сады, Леванёвка, Костинка...
Тайӧ миян районын, а мукӧдъясын?
Мый найӧ вӧчисны Киевын, Одессаын, мукӧд каръясын?
Мый коли местечкоясысь да сиктъясысь?
А дас кӧкъямысӧд воын?
Эк, дедушка, быттьӧ ті первойысь аддзанныд да кыланныд тайӧс...
Ольга тупкис чужӧмсӧ кияснас да пукаліс чӧв ланьтӧмӧн.
Сӧмын на сылы кажитчис, мый ставыс лоӧ бур, мый вот-вот кылас лыйсьӧм, кылас тӧдса, рӧднӧй «ура!» и ӧдзӧс шумӧн воссяс...
Свобода, олӧм!
А найӧ сёрнитӧны пыр смерть йылысь да смерть йылысь, кыдз быттьӧ сійӧ должен воны да быть воас, и сылӧн сьӧлӧмыс тырис ужасӧн сыысь, мый найӧ сёрнитӧны сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ тайӧ кутшӧмкӧ ичӧттор.
«Налы лӧсьыд, — шогпырысь думайтіс сійӧ, — Евдоким оліс ассьыс нэмсӧ, кымын арӧс сылы?
Кӧкъямысдас, шуӧны, лыа киссьӧ, татшӧм арлыднад кокни кувны...
Грохач...
Грохач нӧшта дас кӧкъямысӧд воын на воюйтліс, сылӧн верстьӧ нывъяс да баба, лёк, кыдзи пон, мый сылы?
Чечориха... — Ольга колебайтчис.
— Но, да, Чечорихалӧн куим посни челядь, мужикыс армияын.
Но да, но сылӧн век жӧ эм нин верӧс, век жӧ вӧліны нин челядь, а ме мый олӧмсьыс аддзылі?
Налы лӧсьыд сёрнитны»...
— А нянь век жӧ некод оз сет, — шуис Евдоким.
— Дерт, оз сетны, — подтвердитіс Чечориха.
И тадз думайтісны ставӧн, сикт пасьталаын, став керкаясын овраг дорӧдз.
Няньсӧ вӧлі старательнӧя, тӧждысьӧмӧн дзебӧма, гуалӧма, тыртӧма.
Няньыс куйліс ылын му вылын кодйӧм гуясын, из кодьӧдз кынмӧм чорыд муын.
Муын куйлісны зарни кодь шобді да сю, и ид, и ставыс, мый эз удитны сдайтны Краснӧй Армиялы, мый коли на ордын помасьлытӧм, вӧвлытӧм озыр арся урожайысь.
Бура тупкӧмӧн, куйліс муын зарни кодь нянь.
Куйліс мулӧн кыз слӧй улын, куйліс лым толаяс улын, кодӧс тэчис турӧб.
Некодлы не аддзыны, некодлы и весиг не дӧгадайтчыны, кӧнӧсь гуся гуяс.
Гашкӧ сӧмын сэк, немецъяс кӧ решитісны кодйыны уна сё гектар, кодйыны кык-куим метр пыднаӧдз.
abu
Ӧд муын куйлысь зарни кодь зерно — сійӧ абу прӧстӧ зерно, коді сетӧ сиктлы нянь.
Няньысь позьӧ вӧлі эськӧ ӧткажитчыны олӧм ради.
Но муын куйліс горш немецкӧй синмӧн аддзытӧм зарни сьӧлӧмыс рӧдиналӧн.
Куйліс урожай, кодӧс му дӧверитіс крестьянскӧй кияслы, тайӧ муыслӧн цветыс, сылӧн сьӧкыд зарни плодыс.
Сетны зерно, — сідзкӧ сетны нянь немецкӧй армиялы.
Сетны нянь — сідзкӧ вердны тойӧсь фрицъясӧс, пӧткӧдны налысь тшыг кынӧмъяссӧ, шонтыны налысь орӧссьӧм, кынмӧм телӧ.
Сетны нянь — сідзкӧ вӧчны удар сьӧлӧмас налы, кодьяс кӧдзыдын, турӧбын да бушколын героическӧя, асьнысӧ жалиттӧг тышкасисны враглы паныд.
Сетны нянь — сідзкӧ предайтны му враглы, изменитны асланым йӧзлы, признайтны став мир водзын, мый немец — господин золотоноснӧй украинскӧй мулӧн, мый сійӧ — кӧзяин украинскӧй сиктъясын.
Сетны нянь — сідзкӧ предайтны асьтӧ да ас йӧзӧс, не пӧртны олӧмӧ приказ, коді кытшовтіс став сиктъясӧс, воис став пельясӧдз, пырис быд сьӧлӧмӧ: ни ӧти кусӧк нянь враглы!
Сетны нянь — сідзкӧ ӧткажитчыны рӧдинаысь, асьсӧ вузавны враглы, изменитны налы, коді пӧгибнитіс тайӧ войнаас, и гражданскӧйын, и дас кӧкъямысӧд воын, и нӧшта водзджык, — изменитны ставлы, коді тышкасис мортлӧн свобода вӧсна, коді завоюйтіс сійӧс аслас сьӧлӧмлӧн вирӧн.
И сиктын, кӧні асланыс му вылын, асланыс озыр колхозын олісны вӧвлӧм батракъяс, эз вӧрзьы ни ӧти сьӧлӧм.
Нывбабаяс арталісны, думайтісны, мый лоӧ, кор найӧ оз лоны.
Олӧма Ковальчук кывзіс пемыдын лолалӧмсӧ аслас кӧкъямыс челядьлысь, кодъяс узисны крӧватьын да паччӧрын.
Спокойнӧя, кӧзяйскӧя арталіс, мый Лена, ыджыд нывка нин, вермас займитчыны ичӧтъясӧн.
Мыськавны, вурны.
Воасны асланым йӧз — муын тырмасны запасъяс, медым ставнысӧ вердны.
А сэтчӧдз кутасны кыдзкӧ овны, кыдзи и мукӧдъяс.
Вишенкова копыртчыліс аслас ичӧтиклӧн зыбка весьтын да думайтіс, коді вермас вердны ичӧтӧс, кодлӧн эм нёнясьысь кага.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧс оз шыбитны кувны, мый аддзысяс мам, коді вердас сійӧс аслас морӧсӧн.
Грохачиха видзӧдіс пемыдӧ да спокойнӧя думайтіс, мый жӧ лоас:
Грохач пукалӧ кыдзи заложник,
коді жӧ кутас ӧтвечайтны нянь сдайттӧмысь, кодныс, сійӧ либӧ ачыс.
abu
Но тайӧ сійӧс эз беспокоит.
Посни челядь абу, нывъяс верстьӧӧсь, справитчасны.
Шогысла топалысь сьӧлӧмӧн думайтіс том Банюк, мый вот ӧні оз вермы виччысьны мужиксӧ.
Тӧлысь сайын сійӧ гижис письмӧ, мый куйлӧ госпитальын, ранитчӧма, а кор петас, гашкӧ, получитас некымын лун кежлӧ отпуск гортас.
Тӧлысь коли — сиктӧ воисны немецъяс, а кор воасны ас йӧз, сійӧ оз ло.
Сылы лои жаль эз ачыс, а верӧсыс.
Небыд, беспомощнӧй, сьӧкыд сылы лоӧ ӧтнаслы.
Йӧз куйлісны пемыдын, думайтісны.
Быдӧн ас ногыс, быдӧн аслас йылысь.
Думайтісны нянь йылысь.
Сійӧ киссис зарни струяӧн, визувтіс ловъя потокӧн, — мулӧн зарни вир, виччысис муын бурджык лунъяс, кор воасны ас йӧз.
Разнӧй йӧз куйлісны керкаясын, медся разнӧй, абу ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Но тайӧ войнас ставӧн тӧдісны да думайтісны ӧти тор йылысь; и сёрниястӧг, обсуждайттӧг, быдӧн ас вӧснаыс, чорыда да бергӧдчытӧм вылӧ решитісны, мый нянь кольӧ муын, мый не нетшыштны сійӧс немецкӧй лапаяслы гуся гуясысь да мый тайӧ донаджык олӧмысь.
Сикт весьтын сералӧмӧн, омлялӧмӧн, бушков шумӧн лэбаліс немецкӧй смерть.
Страшнӧй, шумнӧй, лёк, аслас жертва вылын сералысь.
Керкаясын ставӧн кылісны сійӧс.
Немецкӧй салдатъяс, кодъяс тайӧ войӧ сулалісны постъяс вылын, кынмисны караулын, полӧмӧн видзӧдлывлісны пельпом вомӧныс, старайтчисны ньӧжйӧджык тувччавны лым кузя.
Найӧ сідзжӧ кылісны смерть.
Сійӧ дзебсясис, гусьӧн матыстчис дзик матӧдз, лолаліс чужӧмӧ шуштӧм, йиа лолалӧмӧн.
Найӧ кылісны сійӧс, рӧвъясӧ, керка пельӧс сайӧ дзебсясьысьӧс, идзас вевтъяс вылӧ шумтӧг кайысьӧс.
Сійӧ видзӧдіс на вылӧ уна сюрс йиа синъясӧн, топӧдӧм паръясӧн, кывъястӧг шуаліс приговор.
Сійӧ ньӧжйӧ вуджис сиктса потшӧсъяс вомӧн, сувтліс потшӧсъяс дорӧ, копыртчыліс колодецъяс весьтын.
Сійӧ вӧлі быдлаын, найӧ быдлаын чувствуйтісны сійӧс, немецкӧй салдатъяс.
Смерть муніс накӧд орччӧн сиктса улича кузя, накӧд ӧтлаын сувтліс хатаяс дорын, колльӧдіс найӧс, кор найӧ бӧр локтісны гортас, паськӧдіс найӧ синъяс вылӧ сьӧд завеса сьӧкыда узигӧн.
Найӧ ощущайтісны сылысь кӧдзыд видзӧдлассӧ асланыс телӧ вылын, найӧс йиджтісны сылӧн тыдавтӧм синъясыс, кынтіс сійӧ тыдавтӧм вомлӧн лолалӧмыс.
Лы вемӧдз чувствуйтісны найӧ сійӧс, чӧв олысьӧс, неумолимӧй украинскӧй смертьӧс, коді лыддис, выльпӧв лыддис найӧс лыа чуньнас.
V
Тӧв шумитіс да омляліс, сарай рутшкакыліс, быттьӧ вот-вот вӧрзяс местасьыс, пӧрӧ увлань, оврагӧ.
Балкаяс вӧрисны, идзас вевт кышӧдчис, тӧв кватитліс идзас клӧкъяс да нуліс найӧс ылӧдз сикт сайӧ, эрд вылӧ, лымъя му вылӧ, коді вошліс йӧктысь лымлӧн руын.
Олена горзіс.
Горзіс став гӧлӧстырнас.
Сылысь телӧсӧ орйӧдліс дикӧй дой.
Не сӧмын кага чужтан дой, — ӧні кылісны прикладъясӧн став кучкӧмъяс, штыкӧн став сутшкӧмъяс, му вылӧ став усьлӧмъяс, кор салдатъяс гӧняйтӧдлісны сійӧс войын улича кузя, сарайлӧн кӧдзыд, горш косьмӧм, тшыгъялӧм.
Ставыс тайӧ уськӧдчис сы вылӧ, кыдзи тшыг кӧинъяслӧн стада, курччаліс, нетшкис хищнӧй пиньясӧн.
Кажитчис, мый телӧ оръясьӧ кусӧкъяс вылӧ, мый сійӧ сотчӧ ловъя биӧн, мый сійӧс писькӧдлӧны уна сюрс отравитӧм лезвие.
Олена горзіс.
Ӧні позьӧ вӧлі горзыны.
Сійӧ ӧд рӧдитӧ — и позьӧ вӧлі жугӧдны чӧв олӧмлысь печать, кодӧс пуктіс медбӧръяӧдз зэвтӧм вӧля.
Сійӧ чӧв оліс сійӧ кадсянь, кор немецъяс кыскисны сійӧс керкаысь, да сійӧ минутаӧдзыс, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый век жӧ, ставыслы паныд, сійӧ рӧдитӧ.
Мый ни прикладъясӧн кучкалӧмъяс, ни лым вылӧ усьласьӧмъяс, ни кӧдзыд эз вины кагаӧс сы пытшкысь.
Сійӧ вӧлі ловъя и кӧсйис петны свет вылӧ, зілис свет вылӧ, писькӧдіс аслыс туй, сылысь телӧсӧ жалиттӧг косявлӧмӧн.
Олена горзіс не мортнога, зверинӧй горзӧмӧн, и тайӧ горзӧмыс вайис сылы кокнялыштӧм.
Сыын вӧйи дойыс, воши кӧдзыдыс, ланьтіс тӧв, коді мрачнӧя омляліс стен сайын.
Сарайлӧн воротаяс дзуртыштісны.
Сійӧ весиг эз бергӧдлы юрсӧ.
Схваткаяс вӧліны пыр тшӧкыдджыкӧсь, пыр ёнджыкӧсь, и сійӧ горзіс, горзіс, кыдзи сылы вӧлі колӧ, кыдзи требуйтіс мучитчӧм телӧ.
Салдат сувтіс ӧдзӧс дорын да кӧсйис горӧдны, но гӧгӧрвоис, мый нывбаба рӧдитӧ.
Здук мысти воис мӧдыс.
Найӧ видзӧдісны, сералісны, ӧта-мӧдыскӧд сёрнитігтыр.
Но сылы вӧлі веськодь, мый сійӧ куйлӧ пасьтӧм идзас вылын, мый сы вылӧ видзӧдӧны йӧз мужчинаяслӧн яндысьтӧм синъяс.
Сійӧ рӧдитіс кага, и тайӧ, кыдз стенаӧн, торйӧдіс сійӧс мирысь, кӧні ыджыдалісны немецъяс, и тайӧ тупкис сійӧс яндысьтӧм видзӧдӧмысь, тайӧ, кыдзи броняӧн, видзис сійӧс налӧн глупӧй серамысь.
Сійӧ рӧдитіс дитяӧс, и найӧ, тыдалӧ, решитісны сетны сылы рӧдитны, сы вӧсна мый сулалісны ӧдзӧс дорын да, пыртӧг, виччысисны.
Горзӧм ёнмис.
Орчча керкаясын бабаяс пасъясисны, веськӧдлісны ужасӧн тырӧм синъяссӧ бушков ру вылӧ, коді тупкис сарайсӧ.
Олена Костюк, ӧтнас, отсӧгтӧг, рӧдитіс кӧдзыд тыртӧм сарайын.
Найӧ думайтісны, мый сійӧ куліс нин, мый пӧгибнитіс кӧдзыдысь, мый важӧн кулӧма дитя сы пытшкын.
А вот Олена рӧдитӧ, и сы дорын абу некод, коді эськӧ сетіс сылы стӧкан ва, коді эськӧ кӧтӧдіс потласьӧм паръяссӧ, лӧсьӧдіс пӧдушка юр улысь, дружескӧя отсаліс сылы.
Сійӧ рӧдитіс, кыдзи некод некор сиктын эз рӧдитлы, — пасьтӧм, кӧдзыдын, сарайлӧн сёй джодж вылӧ шыбитӧм.
Бабаяс пасъясисны, топӧдлісны пиньяссӧ, тупкылісны пельяссӧ, но любопытство пыр жӧ венліс да заставляйтіс кывзысьны бара.
Горзӧ на?
Да, сійӧ нӧшта горзіс на, горзіс вына, пельтӧммӧдан горзӧмӧн — и кытысь сӧмын сійӧ босьтчывліс тайӧ мучитчӧм, нӧйтӧм, истерзайтӧм телӧас.
Медбӧрын горзӧмыс вуджис омлялӧмӧ да ори, ланьтіс.
— Рӧдитіс, — шӧпнитіс Малючиха, кодлӧн керкаыс вӧлі ставысь матын, да лэччысис скамья вылӧ.
— Рӧдитіс, — повторитіс ичӧтик Зина.
Минута гӧгӧр Олена куйліс, кыдзи кольмӧм морт.
Со сійӧ, сылӧн кагаыс.
Ставлы да быдӧнлы паныд, сійӧ петіс век жӧ свет вылӧ, дитя батьлӧн, кодӧс виӧма нин, дитя мамлӧн, коді збыльысьсӧ должен эськӧ вӧлі дасысь кувны.
И вот — пи.
Ичӧтик гӧрд созданиетор.
Сійӧ босьтіс писӧ киас.
Бабка эз вӧв, некодлы вӧлі вӧчны сійӧ торъяссӧ, мый пӧлагайтчӧ, и сійӧ, кыдзи пон, йирис кагалысь гӧг вужсӧ, кӧрталіс чышъян сырторйӧн, коді орис нӧшта первой лунас, кор сійӧ куйліс тані, следствие водзвылын.
Сійӧ чышкаліс кагаӧс йизьысь киясӧн, ва кринча йылысь, некымын капля ва йылысь мечтайтӧмӧн, медым мыськавны сылысь кӧть чужӧмсӧ.
Кага горӧдіс.
Здоровӧй кагалӧн нормальнӧй, здоровӧй гӧлӧсӧн.
Оленалӧн сибдіс лолыштӧмыс.
Тайӧ пи.
abu
Первой пи сійӧ олӧмын, первой дитя сійӧ телӧлӧн, коді вӧлі бесплоднӧй нелямын арӧсӧдз.
Ӧні сійӧ эм.
Ставыслы паныд сійӧ чужис.
— Микола, пи, — кӧсйис сійӧ висьтавны, радуйтны верӧссӧ, мынтысьны сылӧн став бурысь.
Ӧд некор, некор став тайӧ вояс чӧжыс, кӧть сійӧ сэтшӧма кӧсйис кага, сійӧ эз видлы гӧтырсӧ, эз оскорбит сійӧс, эз шу курыд кыв.
Со босьті пӧ бесплоднӧй рӧдиттӧмӧс, видзӧдныс и ён, и здоровӧй, а пытшкӧсыс, тыдалӧ, сісь, абу сэтшӧм, кутшӧм мукӧд нывбабаяс, кодъяс сьӧктӧны, рӧдитӧны, вердӧны.
Олена весиг пырсӧ эз верит, кор друг казяліс, мый сійӧ сьӧкыд.
Сійӧ ӧд вӧлі пӧрысь, нелямын арӧс.
И век жӧ, вӧлӧм, збыль.
А сэсся Миколаӧс босьтісны армияӧ.
Сійӧ прӧщайтчис сыкӧд, но сійӧ тӧдіс, мый медся жаль сылы янсӧдчыны тайӧ рӧдитчытӧм на кагаыскӧд.
И вот Микола абу, пӧгибнитіс фронт вылын, а ӧні кага чужис, да буретш пи.
Чужис немецкӧй тюрьмаын, салдатъяслӧн яндысьтӧм видзӧдласъяс улын, кодъяс эз кужны уважайтны весиг рӧдитысь мамӧс, чужис налӧн яндысьтӧм серам улын.
Кага куйліс идзас вылын, ва, кӧдзыд идзас вылын.
Сійӧ босьтіс сійӧс киас, пасьтӧмӧс, топӧдіс куш морӧс бердас, лолаліс сы вылӧ, шонтыны зільӧмӧн.
Сійӧс шымыртіс висьтавны позьтӧм ужас, мый вот сійӧ, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, чужис, а ӧні кынмас, кыдзи гӧнтӧм чипан, кыдзи синтӧм каньпи, кӧдзыд вылын.
Олена зілис шонтыны сійӧс аслас телӧӧн, пӧльыштны сы пытшкӧ ассьыс шоныдсӧ, но чувствуйтіс, мый йизьӧны сылӧн киясыс, мый ставнас сійӧс босьтӧ йирмӧга кӧдзыд, мый сӧнъясын кыпалӧ вирыс.
Ӧдзӧс дорын салдатъяс мый йылыськӧ сёрнитісны ӧта-мӧдыскӧд, сэсся ӧтиыс муніс да регыд бӧр воис.
— На, — шуис сійӧ небрежнӧя.
Идзас вылӧ лэбзисны дӧрӧм, юбка, ковта.
Сылӧн аслас паськӧмыс, ставыс, мый сы вылысь нетшыштісны рытнас, сыӧдз кыдзи вӧтлыны туй вылӧ.
Олена вериттӧг видзӧдліс салдат вылӧ.
Сійӧ глуповатӧя нюмъёвтіс.
Дрӧжжитысь киясӧн Олена босьтіс дӧрӧм, гартіс кагасӧ полотноӧ, старательнӧя тӧбис сійӧс.
Полотноӧн гартӧм ичӧтик чужӧмыс вӧлі тешкодь, кукольнӧй, гудыр голубӧй синъяса, кодъяс вӧліны муртса синмассьӧм понпилӧн синъяс кодь.
Сійӧ пӧдіс шудысла.
Эм мыйӧ гартыштны кагасӧ.
Тайӧ здукас сійӧ вунӧдіс став мукӧд йывсьыс — тайӧ вӧлі медся важнӧй.
Кажитчис, ӧні ставыс нин лоӧ бур, кошмар прӧйдитіс.
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ пасьталіс юбка да ковта.
Тайӧ эз вермы шонтыны сійӧс, но сійӧ век жӧ чувствуйтіс кокнялӧм, куш, страдайтӧм телӧсӧ тайӧ тряпьеяснас тупкӧмӧн.
Пась да чышъян... вот эськӧ пась да чышъян кӧ, кодъяс колины офицер ордын...
Но сійӧ заставитіс асьсӧ чӧв овны.
Тырмас и сійӧ, мый эм, кага куйліс сӧстӧм полотноӧ гартӧмӧн, гартлӧма сідз, мый кӧдзыд сылы эз на угрожайт.
Сійӧ пуктіс сійӧс аслыс пидзӧс вылас, гартліс нӧшта юбка чукыръясӧ.
Сійӧ куйліс лӧня, тыдалӧ, эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, — мый нӧ нӧшта колӧ?
И сійӧ нин, мый сійӧ получитіс, вӧлі мыйкӧ дзик вӧвлытӧмӧн, кутшӧмкӧ чудеснӧй событиеӧн, кодӧс сійӧ эз гӧгӧрво.
Сійӧ жӧ бура аддзис, мый паськӧм сылы шыбитіс немец, но эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс. Юбка, ковта, дӧрӧм кыдз быттьӧ усины пӧтӧлӧксянь либӧ найӧс пыртіс сарайӧ тӧв лымъя муяс вылысь.
Ворота дзуртӧмӧн пӧдлассис.
Сійӧ копыртіс юрсӧ кер бердӧ да вуграліс, лихорадочнӧя узис джынвыйӧ.
Мышкутіыс визлаліс йирмӧг, сійӧс босьтліс то жар, то кӧдзыд, вугралігӧн мыйкӧ кажитчис.
Туй кузя муніс Микола, а паныдӧн сулаліс сійӧ сьӧдіникыс, офицерскӧй любовницаыс.
Микола мыйкӧ висьталіс, и Оленалы друг сутшкис сьӧлӧмас кутны позьтӧм хищнӧй ревность.
Сійӧ дрӧгнитіс, садьмис да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр.
Эз, эз вӧв ни Микола, ни офицерскӧй любовница, вӧлі сарай, идзас чукӧр да киас пиыс — еджыд ёкмыль гӧрд ичӧтик, гӧгрӧс чужӧма.
Сійӧ повзьӧмӧн думыштіс, мый вермис узигас кисьыс лэдзны кагасӧ, да крепыдджыка лэччысис стен бердӧ.
Сійӧ бара вугыртіс.
Дугдывтӧг юрӧ волісны ӧта-мӧдкӧд дзугсьысь вӧвлӧмторъяс.
Горзӧ приказчик...
Но кыдзи нӧ тайӧ вермас лоны, сійӧс ӧд виисны сэки, сійӧ уси кулӧмӧн зорйӧн кучкӧмысь, и друг сійӧ сулалӧ орччӧн да горзӧ, а боктіыс мунӧны красноармеецъяс, но на пӧвстын абу Микола, на пӧвстын Кудрявый.
Кудрявый ӧвтӧ кияснас, сійӧ нуӧ ыджыд ёкмыль полотно.
Полотно нюжалӧ, нюжалӧ помтӧм туйӧ, коді мунӧ сикт пыр, и тайӧ векни еджыд туйӧдыс мунӧ неважӧн чужысь пи.
— Видзӧдӧй, сійӧ котралӧ нин, — дивуйтчис Федосья Кравчук.
Олена сідзжӧ сэтшӧма дивуйтчис, мый бара садьмис вугралӧмысь.
Горшсӧ сотіс, вывті ёна колӧ вӧлі юны.
Кывйыс лои пу кодь, сійӧ, сера да сутшӧдтӧдлысь, куйліс вомас, быттьӧ йӧзлӧн.
Паръясыс потласисны, сійӧ видліс кинас, и чуньясас коли вир след.
Пеляс шумитіс, лыяссӧ ёнтіс, помтӧм слабость кыптіс кысянькӧ пытшкӧссянь.
Сійӧ видзӧдліс кага вылас, видліс сылысь плешсӧ, сылы кажитчис кӧдзыд, кыдзи йи, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧс асьсӧ сотӧ лихорадочнӧй жар. И бара вугыртіс.
Сійӧ вӧтасис ва, ва, ва помтӧм, визувтіс ю, вӧрис ты, а сылӧн вӧлі розя ведра, и сійӧ эз вермы гумовтны васӧ.
Сійӧ сувтіс пидзӧс вылас да олігӧн дорысь яснӧйджыка аддзис йӧрдан.
Доръясыс вӧліны вижӧсь, сьӧд ва визувтіс, вӧрис, быттьӧ ловъя, булькӧдчис, йитӧминӧ петӧмӧн, и бара вошліс йи улӧ, котӧртіс аслас ылі туйӧ.
Йи вылын кыз слӧйӧн куйліс лым да ӧтилаті вӧсни струйкаӧн киссис ваӧ, быттьӧ пызь изки розьысь.
Ваӧ усьӧм бӧрын лым друг лоис виж, чукӧрмис комӧкӧ, йӧктіс йӧрданын.
Олена кӧсйис кутны тайӧ лымсӧ, вайны косьмӧм паръяс дорӧ, но ва нуис сійӧс йи улӧ, и сійӧ воши.
Друг йӧрдан гӧгӧр лоисны кузь потасъяс, йи кутіс шумӧн жугласьны.
Олена чувствуйтіс, мый йиыс вӧрӧ, мый сы улын воссьӧ ва пропасть.
Сійӧ садьмис, но эз вермы кыпӧдны юрсӧ.
Кыліс кагалысь спокойнӧй, рӧвнӧй лолалӧмсӧ.
Да, сылы ӧд эз ков юныс.
Но аддзысяс-ӧ морӧсын йӧв, кор сылы ковмас?
Сійӧ сэтшӧм важӧн нинӧм эз юлы, быдса вечность.
Оз жӧ позь лыддьыны кык-куим китыр лым, кодӧс удайтчис сылы кватитны вомнас немецъяс син водзын.
Ак, кутшӧма сылы колӧ вӧлі юны, кутшӧма не мортногӧн колӧ юны!
Доймисны паръяс, доймис кыв, горш, дойман судорога топӧдіс горшсӧ.
Пытшкӧсыс дрӧжжитіс мучительнӧй сутшиктылӧмысь.
Сійӧ вугыртіс, и бара кутіс киссьыны еджыд лыа, еджыд, кыдзи гожӧмын ю дорын, лэбалысь, кыдзи бус, киссис еджыд пызь изки улысь,
став мирыс вӧлі лэбалысь еджыд пызьлӧн кымӧръясын, нинӧмӧн вӧлі лолавны, вом тырӧма еджыд бусӧн, а колӧ мунны буса туй кузя, мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт мунны, тэрмасьны,
сійӧ тӧдіс, оз позь воштыны ни ӧти минута.
Кокъяс сибдӧны лыаас, пӧщадатӧг сотӧ шонді,
сотчӧны керкаяс — вӧлӧмкӧ, сиктын пӧжар.
Колӧ, мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт, петкӧдны биысь кагаӧс, а сэк жӧ пӧльтӧ тӧв, киньяс киссьӧны быд боксянь.
Сылӧн ӧгралӧ нин юбкаыс, чышъяныс.
И мыйла вӧлі татшӧм жарнас пасьтавны пась, чышъян?
А ӧні абу нин кадыс шыбитны ставсӧ тайӧс ас вывсьыс, колӧ котӧртны, ӧдйӧджык котӧртны, кытчӧдз би эз шымырт кагалысь ичӧтик юрсӧ.
Ак, да ӧд тайӧ сотчӧ пос, би кыпӧдчӧ вывлань, шумӧн гылалӧны увлань балкаяс...
Тыдалӧ, сійӧ сёрмис, эз котӧрт ас кадӧ, и вот ӧні ставыс усьӧ сы вылӧ.
Ӧтчаяннӧя сійӧ корсьӧ кагасӧ — сійӧ уси кияссьыс, сійӧс тыртіс керъясӧн, шымыртіс биӧн.
Вӧрсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи сотчысь пос гӧгӧр беспомощнӧя, кияснас ӧвтчиг да мыйкӧ горзігтыр, суетитчӧны немецъяс.
Тайӧ горзӧмсьыс сійӧ и садьмис.
Сы весьтын, сійӧс сапӧгӧн тойлалігтыр, сулаліс немец.
Олена пыр жӧ воис садьӧ.
Немец жестъясӧн приказывайтіс сувтны.
Сьӧкыда, слабость венӧмӧн, сійӧ сувтіс пидзӧс вылас, сьӧкыда кыпӧдчис, кагасӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн.
Салдат тойыштіс сійӧс прикладӧн, ворота дорӧ вӧтлігтыр.
Еджыд лымъя мирыс, коді воссис сійӧ синъяс водзын, ёрис синсӧ сылысь.
Сійӧ кывзысьӧмӧн муніс салдат водзын, довъялігтыр, кыдзи код морт.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧс бара нуӧдӧны допрос вылӧ.
Зывӧка сы вылӧ видзӧдліс Вернер.
Олена вӧлі страшнӧй.
Чужӧмыс не мортнога, зывӧктана виж.
Потласьӧм паръясысь визувтӧма вир да косьмӧма щӧка вылас.
Син улас вӧлі ыджыд вир гадь, сьӧд, гӧрд, вижоват.
Кажитчис, ӧти синмыс вешйӧма вывлань.
Дзугсьӧм, сибдӧм юрси ёкмыльяс ӧшалісны омӧльтчӧм чужӧмлӧн кыкнан бокын.
Пыктӧм кӧмтӧм кокъяс сьӧдасьӧмаӧсь.
Вернер барабанитіс чуньяснас пызанӧ да довкнитіс салдатлы, медым сійӧ сетіс нывбабалы улӧс.
Нывбаба удивитчис, но пыр жӧ, разрешение виччысьтӧг да еджыдоват синкымъяс улын васӧд синъяс вылӧ напряжённӧя видзӧдігтыр, пуксис.
— Пи али ныв? — виччысьтӧг юаліс сійӧ, кага вылӧ довкнитӧмӧн.
— Пи, — вочавидзис Олена топалӧм, бырӧм гӧлӧсӧн.
Вернер висьталіс кутшӧмкӧ приказание, и салдат вайис ва кружка.
Оленалы кажитчис, мый сійӧ бара сӧрӧ.
Сійӧ кватитіс кружкасӧ да жаднӧя, ӧдйӧ, кӧдзыд ваӧн пӧдӧмӧн, гораа глӧкнитіс, доймысь паръяс вылын, косьмӧм кыв вылын, сотчысь горшын ва чувствуйтӧмӧн.
— Тырмас, — шуис Вернер.
И салдат нетшыштіс сылысь кружкасӧ.
Сійӧ видзӧдліс сы бӧрся йӧймӧм, отчаяниеӧн тырӧм синъясӧн.
Но ва эз нин вӧв, ва сулаліс пызан вылын.
Сылӧн веркӧсыс нӧшта вӧрис на, сійӧ вӧлі сэн жӧ матын, свежӧй, кӧдзыд ва кружкаын.
Паръяс доймисны нӧшта ёнджыка.
Но горшас сійӧ чувствуйтіс освежайтысь ва, и юны коліс нӧшта ёнджыка, воддза дорысь, позьӧ кӧ вӧлі сӧмын ёнджыка кӧсйыны юны.
— Сідзкӧ, пи... — нюжӧдіс капитан.
И Олена зэвтіс став вынъяссӧ, медым кывны, гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ.
Тайӧ комнатаас дзебсис мыйкӧ страшнӧй,
тані кыпӧдчис кутшӧмкӧ опасность, кодын сійӧ оз сет аслыс отчёт.
И тайӧ ваыс, кодлысь некымын глӧтӧк сетісны сылы ньылыштны, и тайӧ сылы сетӧм улӧсыс, и капитанлӧн мортнога юалӧмыс — ставыс тайӧ вӧчис сылы сэтшӧм страх, мый сійӧ дрӧжжитіс.
Тэрыб посни дрӧж прӧйдитіс став телӧті, дрӧжжитіс быд сӧн, быд мускул.
Сійӧ напряжённӧя видзӧдіс капитан чужӧмӧ.
— Сідзкӧ, пи рӧдитін... — нӧшта ӧтчыд шуис сійӧ. — Здоровӧй, ловъя пи...
Олена виччысис, мый лоӧ водзӧ.
— Но, ӧні, ме думайта, тэ лоан тӧлкаджык.
Ӧні нин делӧыс не сӧмын тэын.
Ӧні тэ верман спаситны либӧ погубитны питӧ.
Сідз ӧд?
Спаситны либӧ погубитны, — сійӧ шуис тайӧс нюжӧдӧмӧн, тӧдчӧдӧмӧн.
Сійӧ инстинктивнӧя топӧдіс кагасӧ морӧс бердас.
Капитан сюся видзӧдіс сы вылӧ, сылысь быд движение, чужӧм выражениеын быд вежсьӧм наблюдайтӧмӧн.
— Тӧрыт войнас тэныд кӧсйисны сетны нянь.
Коді сійӧ вӧлі? — юаліс сійӧ небыда, быттьӧ эз сет аслас вопрослы некутшӧм тӧдчанлун.
— Ог тӧд!
— Кыдз нӧ сідз, он тӧд?
— Ог тӧд, — выльысь шуис сійӧ, Вернерлы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, да сэтшӧм убеждённӧя, мый сійӧ веритіс.
Сійӧ ӧд збыльысь вермис не тӧдны.
— Кодлӧн тэнад суседъясысь эмӧсь челядь?
— Челядь? — сійӧ весиг удивитчис. — Ставлӧн эмӧсь челядь.
Кыдзи нӧ челядьтӧг?
Да, да.
Челядь вӧліны ставлӧн, ставлӧн, сылӧн кындзи.
А ӧні вот и сылӧн эм кага, пи, пиук.
Сійӧ узьӧ сылӧн ки вылас, мам дӧрӧмӧ тӧбӧмӧн, немецкӧй комендатураын.
Сійӧ и оз тӧд, мый сэтшӧмыс немецъяс.
Оз, сійӧ нӧшта оз на тӧд.
— А кыдз тэ думайтан, коді вермис сетны нянь?
Коді вермис ыстыны детинкаӧс, ар дас-дас ӧтиаӧс?
Сійӧ дум вылас вайӧдліс став суседъяссӧ.
Дерт, не сы могысь, медым вочавидзны.
Эз, сылы колӧ вӧлі аслыс тӧдны, коді зілис отсавны сылӧн медся сьӧкыд часӧ, коді уськӧдчис немецкӧй пуляяс улӧ, медым вердны сійӧс.
Но быдӧнлӧн вӧлі челядь, и кымынлӧн вӧліны детинкаяс дас-дас ӧти арӧсаяс.
Оз, оз, сійӧ и аслыс оз вермы тӧдмавны.
— Ог тӧд.
Сиктын детинкаяс уна.
Быд керкаын челядь...
Вернер зумыштчис, гӧгӧрвоӧмӧн, мый сійӧ збыльысь оз тӧд.
— Но, ладнӧ...
А висьтав, кӧні ӧні вермас лоны Кудрявый?
Олена кынмис.
Бара заводитчӧ сійӧ жӧ.
Но сійӧ чувствуйтіс ки улас пиыслысь пӧсь телӧ, и тайӧ ичӧт телӧсьыс сійӧ сьӧлӧмӧ пырис вын да бодрость.
Ӧні сійӧ абу нин ӧтнас немецкӧй вопросъяслӧн перекрестнӧй би улын.
Ӧні сыкӧд пи, кодӧс чужтӧма мучитчӧмӧн сарайлӧн куш сёй джоджын, сылӧн дитя, кодӧс сійӧ виччысис кызь во да, медбӧрын, вермис виччысьны.
Кага вӧлі сыкӧд да лӧня узис, сійӧ кияс улын посни да тшӧкыда тіпкис ичӧтик сьӧлӧм, быттьӧ лэбачлӧн сьӧлӧм.
Гӧгрӧс гӧрд чужӧм, муртса тӧдчысь синкымъяс, кизь кодь ныр, медся мича, медся чудеснӧй ставсьыс, кутшӧмъясӧс ковмывліс сылы аддзывны.
Сійӧ чувствуйтіс помтӧм спокойствие, тырвыйӧ уверенность, мый ӧнітӧ некод немтор сылы вӧчны оз вермы — пиыс сыкӧд.
— Кӧні сійӧ ӧні вермас лоны? — бара юаліс Вернер спокойнӧя, ӧлӧдӧмӧн.
Олена отрицательнӧя довкнитіс юрнас.
— Ог тӧд ме...
— Он тӧд...
А кӧні найӧ вӧліны, кор тэ воин сиктӧ?
— Ог тӧд...
Вӧрын...
— Кутшӧм вӧрын?
Олена лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Вӧрын.
Тайӧ ӧтветыс нинӧм эз сет.
Еджыд эрд, коді паськаліс сикт гӧгӧр, быдлаын мытшасьліс вӧрӧ.
Вӧр нюжаліс асыввылӧ и рытыввылӧ, войвылӧ и лунвылӧ.
Сӧмын районлӧн тайӧ юкӧнын вӧр эз вӧв, и та вӧсна сылӧн отрядыс сэтшӧм спокойнӧя пукаліс сиктын.
Но мукӧдъясыс дугдывтӧг подвергайтчисны быдсикас виччысьтӧмторъясӧ, та вӧсна командование сэтшӧм настойчивӧя требуйтіс кутшӧмкӧ сведениеяс, кодъяс отсалісны эськӧ воны местаӧдз, кӧні дзебсясис отрядкӧд Кудрявый.
— Вӧръясыс тані уна...
Кутшӧм боксянь тэ локтін сиктӧ?
— Ог помнит, ог тӧд...
Лым быдлаын,
менӧ петкӧдісны туй вылӧ,
вот и ставыс...
— Сідз...
Тайӧ нӧ кутшӧм туй вылӧ?
— Ог помнит...
— Сэтшӧм ӧдйӧ вунӧдін?
Ӧд ставыс нёль лун, кыдзи тэ воин сиктӧ.
Сійӧ дивуйтчӧмӧн уськӧдіс тӧдвылас, мый ӧд и збыль, талы ставыс квайт лун.
Кык лун йылысь Вернер, сідзкӧ, оз тӧд.
Квайт лун, а кажитчис, мый сійӧ кадсяньыс, кыдзи сійӧ ньӧжйӧникӧн лӧсьӧдчис да муніс землянкаысь вӧрӧ, колис быдса олӧм.
Вернер ньӧжйӧ гартіс папирос. Сэсся кыпӧдіс синсӧ да видзӧдліс виж, лӧзъясӧн тырӧм чужӧм вылӧ.
— Кывзы, тэ ӧд мам...
Бара тайӧ кывъясыс.
Но ӧні тайӧ кыкпӧв збыльджык, ӧні сылӧн ки вылас пи, ичӧтик дитя, кодӧс чужтӧма сарай джоджын, тӧбӧма мам дӧрӧмӧ.
— Тэнад эм пи.
Виж чужӧм югдіс нюмъёвтӧмӧн, коді кыптіс душа пыдӧссяньыс.
Да, сылӧн эм пи, эм пи...
— Тэ кӧсъян, медым сійӧ вӧлі ловъя, дзоньвидза, кӧсъян, медым сійӧ быдмис?..
Да, да, ак, кутшӧма сійӧ кӧсйис, медым сійӧ вӧлі ловъя да здоров!...
Мед сійӧ быдмис...
Сійӧ кутас кыпавны, сувтны ичӧтик покояс вылас. Кутас котравны керкаын, кыссьыны порог вомӧн, босьтны ичӧт чуньяснас пызан вылысь пань.
Сійӧ кутас котравны кань бӧрся, пон бӧрся, кукань бӧрся. Пырас йӧрӧ, нетшыштас аслыс морковь.
Сэсся сійӧ лоӧ ыджыдджык, мунас школаӧ, босьтас сумка книгаясӧн, важнӧй, торжественнӧй.
А сэсся?
Эз, сійӧ эз вермы аслыс представитны, мый лоӧ сэсся,
эз вермы аслыс представитны, мый крохотнӧй существо, кодӧс сійӧ кутӧ киас, быдмас, гӧтрасяс, сылӧн аслас лоӧны челядь...
— Тэнад эм позянлун спаситны сійӧс.
Эм позянлун сохранитны олӧм и аслыд, и аслад кагалы.
Ме сета тэныд тайӧ позянлунсӧ.
Эн ло йӧйӧн да используйт сійӧс.
Олена чӧв оліс.
Сійӧ эз дзик гӧгӧрво, мыйӧ нуӧдӧ немец, но сійӧс бара шымыртіс беспокойство, телӧ кузяыс котӧртіс йирмӧг.
Мый сійӧ кӧсйӧ?
Мыйла сёрнитӧ сэтшӧм спокойнӧя, ньӧжйӧ да убедительнӧя, быттьӧ збыльысь гӧгӧрвоӧ сійӧс да кӧсйӧ сёрнитны мортногӧн?
— Найӧс ми век жӧ аддзам.
Лун водзджык, лун серӧнджык,
тайӧ оз имейт тӧдчанлун.
Думышт, ӧд ставыс миян киясын.
Краснӧй Армияӧс жугӧдӧма, ставсӧ помалӧма, мыйла тайӧ глупӧй упрямствоыс?
Найӧ пукалӧны вӧрын да нинӧм оз тӧдны.
Найӧс жӧ кытшалӧма быд боксянь, налӧн петан туй абу, спасение абу.
Не талун — аски найӧ веськалӧны миян киясӧ да найӧс лоӧ накажитӧма.
А тэныд ме гӧтов прӧститны накӧд ӧтлаын вӧчӧм преступлениеястӧ.
Тэнӧ уговоритісны, пӧръялісны.
Но, и пиыд тэнад сэки эз на вӧв...
Ми вунӧдам весиг сы йылысь, мый тэ взорвитін пос.
Кутан спокойнӧя овны сиктын, воспитывайтны кагатӧ...
Сійӧ бура кывзіс, сы вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
— Эн думайт, мый ме зверь кутшӧмкӧ либӧ изверг.
Мый нӧ вӧчан, служба!..
Ме вӧча сійӧс, мый меным тшӧктӧ салдатлӧн долг, рӧдина дінӧ отношениеын обязанностьяс...
А тэ меным жаль.
И тэнад кагаыд жаль.
Асьтӧ он жалит, жалит кӧть питӧ.
Тэ сетін сылы олӧм, тэ он имейт право мырддьыны сійӧс сылысь.
— Кыдзи сійӧ — мырддьыны? — юаліс сійӧ машинальнӧя, быттьӧ мӧдтор йылысь думайтӧмӧн.
Вернер терпиттӧма котшкӧдіс чуньяснас пызанӧ.
— Тэ жӧ гӧгӧрвоан, тэ зэв бура гӧгӧрвоан, мый, ӧтвечайтны ӧтказывайтчӧмӧн, приговаривайтан смертьӧ ассьыд кагатӧ.
Думышт, думышт неуна, ме виччысьышта.
Думышт, а сэсся ӧтвечайт.
Кутан тэ сетны показаниеяс либӧ он?
Но ме думайта, мый тэ лоан гӧгӧрвоысь морт да ӧтветитан.
Налы век нин нинӧм оз отсав, а тэ спаситан асьтӧ да кагатӧ.
Сійӧ перйис ящикысь табак да бумага да заводитіс ньӧжйӧ гартны выль чигарка.
Олена видзӧдіс сійӧ чуньяс вылӧ, кытчӧ быдмӧмаӧсь рыжӧй сияс.
Синъясыс бессмысленнӧя видзӧдісны киськассьысь табак вылӧ, еджыд бумага вылын чукыръяс вылӧ.
Югнитіс истӧглӧн би, петіс лӧз тшын, кольчаясӧн кайис пӧтӧлӧклань.
— Но?
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ кутан ӧтвечайтны?
— Ме нинӧм ог тӧд.
Сійӧ сувтіс да, пызанӧ кияснас мыджсьӧмӧн, копыртчис сылань.
Лёкысь вежыньтліс чужӧмсӧ.
— А, тэ сідз?
Ме тэкӧд, кыдзи морткӧд, а тэ...
Виччысь, ме тэныд петкӧдла!..
Ганс!
Ӧдзӧсын мыччысис салдат.
— Локтӧй татчӧ.
Пырисны кыкӧн винтовкаясаӧсь.
Сійӧ тӧдіс найӧс: тайӧ вӧліны найӧ, кодъяс стӧрӧжитісны сійӧс сарайын, буретш найӧ, кодъяс сералӧмӧн видзӧдісны, кыдзи сійӧ рӧдитӧ.
— Кутыштлӧй сійӧс.
Байстрюксӧ вайӧ татчӧ.
Салдат нетшыштіс сылысь кисьыс кагасӧ сыӧдз, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ.
Олена нетшыштчис, но кӧрт кияс кутісны сійӧс кыкнан боксяньыс.
Олена эз вештыв йӧймӧм синъяссӧ кага вылысь.
Салдат кужтӧг босьтіс сійӧс киясас, и Олена повзис, мый сійӧ уськӧдас кагасӧ.
— Пукты пызан вылӧ!
Кага куйліс ӧні пызан вылын сійӧ да немец костын.
Салдатскӧй лапаяс сьӧкыда сатшкысисны нывбаба пельпомъясӧ, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы не нетшыштчыны.
Кага куйліс пызан вылын, неыджыд ёкмыль гӧрд чужӧма, коді муртса тыдаліс юрсӧ вевттьысь дӧрӧм полотно улысь.
Вернер зывӧктӧмӧн видзӧдіс спокойнӧя узьысь ичӧтик существо вылӧ.
И друг ичӧт синкымъяс дрӧгнитісны.
Югнитісны кык ичӧтик ты, гудырӧсь, кыдзи муртса на синмассьӧм понпиянлӧн.
Щӧкаыс дрӧгнитіс.
Оленалӧн мучительнӧя топалі сьӧлӧмыс — ичӧт бӧрддзис выльчужӧмлӧн жалкӧй, беспомощнӧй бӧрддзӧмӧн.
Ичӧт вом кватайтіс воздух, плешыс гӧрдӧдіс нӧшта ёнджыка, синкымъяс тӧдчисны сы вылын югыд, пӧшти еджыд линияясӧн.
Мамыс нетшыштчис сылань, но сьӧкыд кияс нӧшта ёнджыка личкисны сійӧс улӧслань.
— Ме тэкӧд няньчитчыны водзӧ ог кут, — шуис чирӧм гӧлӧсӧн Вернер. — Но, кутан тэ сёрнитны?
Олена видзӧдіс не сы вылӧ, а кага вылӧ.
Сійӧ лявзіс, кыдзи понпи.
Ак, босьтны эськӧ сійӧс киӧ, топӧдны морӧс бердӧ, качайтны, бурӧдны, байкӧдны...
— Тэ кылан, мый тэныд шуӧны?
Кутан сёрнитны?
Медбӧръяысь юала!
Сійӧ вештіс синъяссӧ кага вылысь да отчётливӧя шӧпкис:
— Нинӧм, нинӧм ме ог висьтав...
Капитан нетшыштіс дӧрӧмысь тӧбӧд.
Ичӧт пиук, куш, польдӧм кынӧма, топӧдӧм кабыръясӧн, кынӧм бердӧ топӧдӧм кокъясӧн, куйліс пызан вылын да бӧрдіс.
Вернер кватитіс кагаӧс, кыдзи понпиӧс, сьылітіыс да кык чуньӧн лэптіс вывлань.
Воздухын чужъясисны ичӧт кокъяс, ичӧт чуньяс югыд, розӧвӧй, кыдзи цветлӧн лепестокъяс, гыжъясӧн.
— Но?
Сійӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ кыпӧдіс револьверсӧ.
Олена измис.
Киясыс да кокъясыс лоины йи глыбаясӧн.
Комната содіс, ыдждіс, нюжаліс да быдмис сы водзын немец.
Ӧні пызан сайын сылы паныд сулаліс не сійӧ нин, коді сёрнитіс сыкӧд водзджык, а кутшӧмкӧ вӧвлытӧм ыджыд великан, коді судзӧ юрнас кымӧръясӧдз.
И тайӧ помтӧм пустотаас, ӧтнас, ичӧтик, тірзис сылӧн пиукыс, розӧвӧй, пасьтӧм, муа-небесаа костӧ ӧшйӧмӧн.
Зэлалӧм куыс, тыдалӧ, пӧдтіс сійӧс.
Сійӧ дугдіс бӧрдны да эз сет некутшӧм шы.
Сӧмын кокъясыс судорожнӧя дергайтчисны да топавлісны и паськавлісны, воздух куталігтыр, ичӧт кулакъясыс.
— Но? Петкӧдлы, коді тэ — большевистскӧй стерво али мам?
Олена садьмис.
Капитан дугдіс вӧрны ыджыд гӧраӧн му да небеса костын.
Комната лои бӧр важкодьыс.
— Ӧтвечайт.
— Ме мам, — вочавидзис Олена, асьсӧ сійӧ нимӧн шуӧмӧн, кодӧн сійӧс шулісны вӧрын, кодӧн сійӧс благодаритісны тӧждысьӧмысь, бур кывйысь, нуӧм ӧбедысь да мыськалӧм дӧрӧмъясысь.
— Сідзкӧ, висьталан, кӧнӧсь найӧ?
Сійӧ эз видзӧд аслас пи вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс веськыда ваа синъясӧ, кодӧс кытшалӧма еджыд синкымъясӧн.
— Нинӧм ме ог висьтав, нинӧм, нинӧм ог висьтав...
Револьверлӧн дуло матысмис ичӧт чужӧм дорӧ.
Сійӧ аддзис тайӧс видзӧдтӧг.
— Тайӧ тэнад дзик ӧти кага, а? — юаліс Вернер.
Сійӧ отрицательнӧя довкнитіс юрнас.
— Абу...
Ки револьверӧн кынмис воздухын.
— Кыдзи? Тэнад эмӧсь нӧшта челядь?
Пиян?
Нывъяс?
Кӧнӧсь?
Тані, сиктын?
Югъялысь нюмъялӧм друг кутіс ворсны пыктӧм, потласьӧм, косьмӧм паръяс вылын.
— Пиян...
Ӧти пиян...
Уна, уна пияс...
Сэні, вӧрын...
Кудрявый... ставныс сэні, вӧрын...
Грымгис лыйӧм. Веськыда ичӧтик чужӧмӧ.
Кыліс порок да тшын дук.
Оленаӧс кутысь салдатъяс дрӧгнитісны.
Капитан пыркнитіс шойсӧ.
— Со, мам...
Ичӧт кокъяс лётмуніны-ӧшйисны, ӧшйисны крепыда-крепыда топӧдӧм кулакъяс.
Чужӧм эз вӧв — сы пыдди вӧлі вирӧсь рана.
— Со мый тэ вӧчин аслад кагакӧд, — шуис Вернер.
Сійӧ ӧвтыштіс юрнас.
Сэки сійӧ вӧлі ылын-ылын тасянь, вӧрын.
Мый ӧні найӧ вӧчӧны вӧрын?
Пукалӧны кӧстер дорын либӧ вӧрса туйясӧд гусьӧн матыстчӧны немецкӧй отрядъяс дінӧ?
Кытшалӧны керка, кӧні помещайтчӧ немецкӧй штаб?
Либӧ бӧрыньтчӧны вӧрӧ, ассьыныс раненӧйясӧс нуигтыр?
Салдатъяс суевернӧй полӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
Капитан казяліс, мый кага шойысь войталӧ джоджӧ вир.
Сійӧ дрӧгнитіс зывӧктӧмысь.
— Петкӧдны тайӧс!
Салдат эз дзик пыр босьтчы.
— Тэ нӧшта мый? — лёкысь чушкис капитан, и часӧвӧй тэрыба босьтіс шой.
— Но, медбӧръяысь юала, кутан сёрнитны али он?
Олена эз вочавидз, весиг эз кыв.
Сійӧ видзӧдіс ӧшиньӧ, ывлаын лёкалысь бушков вылӧ.
— Тэ кӧ он ӧтветит, дзик пыр жӧ помаласны и тэкӧд.
Сійӧ эз кыв, эз ӧтвечайт.
Ӧд ставыс, ставыс вӧлі помасьӧма.
Эз вӧв водзӧ пиук, эз вӧв ичӧтик детинка, кодӧс сійӧ виччысис кызь во.
Сьӧлӧм ланьтіс, сыын вӧлі мёртвӧй пустота, повтӧм, тревогатӧм, дрӧжжиттӧм.
Олена тыртӧм синъясӧн видзӧдліс капитан вылӧ.
Равнодушнӧя, быттьӧ не ловъя предмет вылӧ, быттьӧ путор либӧ из вылӧ.
— Нуны сійӧс да помавны! — распорядитчис капитан.
— Сӧмын не керка дорӧ, тырмас тані тайӧ падальыс.
Медбур юӧ!
Сійӧ кывзысьӧмӧн муніс, кытчӧ сійӧс тойлалісны прикладъяс.
Да, тайӧ вӧлі сикт, кӧні сійӧ чужис, кӧні быдмис, кӧні петіс верӧссайӧ да прӧстӧ виччысис кага,
коді лоис, медбӧрын, медым овны сыкӧд некымын час,
и со сійӧ абу нин.
Сійӧ ачыс, ачыс сетіс сійӧс виӧм вылӧ, ачыс, аслас синъясӧн видзӧдіс, кыдзи копыртчӧ, матысмӧ револьверлӧн дуло, и эз шу кыв, коді вермис вештыны тайӧ дулосӧ, йӧткыштны сійӧс ичӧтик чужӧм дорысь.
Эз, сійӧ эз шу тайӧ кывсӧ.
— Эг вермы ме, пиук, — шӧпкис сійӧ, быттьӧ кулӧм дитяыс вермис кывны сійӧс.
Сійӧ видзӧдліс — салдат нуис шойсӧ зывӧктӧмӧн, неловкӧя, юрыс ӧшӧдчӧма увлань.
Олена нюжӧдіс кияссӧ.
Конвоир здук кежлӧ падмыштліс, но нуны кулӧм кагаӧс вӧлі сэтшӧм неприятнӧ, мый сійӧ решитіс аслас кывкутӧм вылӧ сетны сійӧс мамыслы.
Сійӧ топӧдіс шойсӧ морӧс бердас.
Сійӧ вӧлі шоныд на, кияс да кокъяс нӧшта абу на турдӧмаӧсь.
Не сійӧ страшнӧйыс кӧ эськӧ, мый коли чужӧм пыдди, позьӧ вӧлі эськӧ думайтны, мый кага узьӧ.
Олена муніс конвоиръяс костын, сы йылысь думайттӧг, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны.
Немецкӧй кыв вылын горӧдӧм приказ сійӧ эз гӧгӧрво.
Тӧдіс, мый ӧні, тӧдӧмысь, пом, но тайӧ сійӧс эз мучит.
Ставыс сылы помасис пиуклӧн кулӧмкӧд.
Пӧльтіс тӧв, лэбаліс лым бус.
Олена видзӧдліс керкаяслӧн кынмӧм ӧшиньяс вылӧ.
Некӧн оз тыдав ни ӧти ловъя лов.
Ӧтка, муніс сійӧ аслас медбӧръя туйӧд, смертьӧ мунан туйӧд.
Ни ӧти ӧдзӧс эз воссьы, некод эз видзӧдлы, некӧн эз тыдовтчыв ни ӧти морт.
Керкаяс быттьӧ кулӧмаӧсь.
Ӧткымынлаын суетитчисны немецъяс, но найӧ эз видзӧдлыны весиг арестованнӧй вылӧ.
Прикладӧн кучкӧм тойыштіс сійӧс туй вылысь трӧпа вылӧ.
Неуна дивуйтчӧмӧн, сійӧ муніс, кытчӧ сійӧс тойыштісны.
Сійӧ думайтіс, сійӧс нуӧдӧны площадь вылӧ вичко дорӧ,
кӧні ӧшӧдлісны йӧзӧс, кодъясӧс вӧлі казялӧма немецкӧй властьяслы паныд преступлениеясын.
Но трӧпа, хатаяссӧ бокӧ кольӧмӧн, лэччис увлань да пырис шорӧ.
Тӧв тані пӧшти эз вӧв,
сійӧ пӧльтіс вылын, шорын вӧлі лӧньджык.
Олена муніс йизьӧм трӧпа кузя, кыдз быттьӧ жугласьӧм стеклӧ кузя.
Кӧмтӧм кокъяс тайӧ нёль луннас тырисны сплошнӧй ранаясӧн, нарывъясӧн, лоисны ку лестукъяса вирӧсь яйӧн.
Тайӧ трӧпатіыс нывбабаяс ваялісны ва, и ставнас сійӧ вӧлі тупкысьӧма йи коркаӧн.
Ранитчӧм кокъяс вильсъялісны йи кузя, посни йиторъяс пырисны пыктӧм телӧӧ.
Олена джӧмдіс
да тайӧ здуксяньыс кутіс джӧмдавны быд воськов вылын.
Терпитны вермытӧм дой орӧдіс кынӧмысь уліті.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи пӧсь вир визувтіс кокъяс кузяыс.
Улын чуклясис ю.
Сійӧс вӧлі дорӧма йиӧн, тыртӧма лымйӧн, и сыысь эськӧ эз коль и следыс, не кӧ йӧрдан, кытысь новлісны ва сиктлӧн тайӧ помӧ.
Олена ылысянь аддзис быдлун выльмӧдан йӧрданлысь сьӧд пятносӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны.
Водзын, шорын куйлӧны виӧмаяс, кодъясӧс немецъяс оз лэдзны гуавны.
Сійӧс ӧмӧй кӧсйӧны лыйлыны сэні?
Сійӧс, сиктса прӧстӧй бабаӧс, красноармеецъяскӧд орччӧн, накӧд, кодъяс пӧгибнитісны бойын?
— Эй, кытчӧ каян?
Кывъяс вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь, но прикладӧн кучкӧм сійӧ гӧгӧрвоис да кывзысьӧмӧн кежис увлань.
Салдатъяс, ӧтиыс сы водзвылын, мӧдыс бӧрын, веськӧдчисны веськыда йӧрданлӧн сьӧд розьлань.
— Вай понпитӧ! — горӧдіс ӧтиыс да нюжӧдіс кисӧ кагалань.
Сійӧ повзьӧмӧн топӧдіс шойсӧ морӧс бердас,
быттьӧ найӧ вермисны нӧшта сылы мыйкӧ вӧчны, быттьӧ сылы вермис на мыйкӧ угрожайтны.
— Вай! — грознӧя выльысь шуис конвоир да нетшыштіс сійӧс киӧдыс.
Ичӧтик шой уси лым вылӧ.
Олена уси пидзӧс вылас сы дорӧ.
Туй чӧжӧн лӧзӧдісны нин кисьыс ичӧтик чуньясыс, лӧзӧдісны ичӧтик кокъясыс, воши кулӧн розӧвӧй рӧм.
Вир сэні, мый нӧшта час сайын на вӧлі чужӧмӧн, сьӧдӧдіс да кынмис пемыд комокъясӧн.
Ичӧтик шойсӧ сыӧн лэптыны вевъявтӧдз, салдат крукыштіс сійӧс штыкӧн да качӧдіс вывлань.
Кага уси дзик йӧрдан дорӧ.
Котӧртіс мӧдыс, бара крукыштіс штыкӧн да бара качӧдіс.
Тайӧ раз меткӧя — ва булькнитіс, йӧрданлӧн сьӧд веркӧс вылын пузисны полькъяс, и визув нуис шойсӧ йи улӧ.
Олена кынмис места вылас.
Ӧні сійӧ тӧдмаліс ассьыс вӧтсӧ.
Тӧдмаліс местасӧ, йӧрданлысь пемыд розьсӧ.
Вундӧминтіыс йи вӧлі вижов, пемыд ва пӧртмасис, вӧрис, кыдзи ловъя.
Сійӧ пуис, йӧрданлӧн ичӧтик свободнӧй местаӧ петӧмӧн, и бара вошліс йи улӧ, аслас ылі туйӧ, ылі муясӧ мунӧмӧн.
Берегын, кынмӧм юлӧн йи вылын кыз слӧйӧн куйліс лым.
Йӧрдан ӧтар бокын, сэні, кытчӧ уси кагалӧн шой, коли гӧрд, бура тӧдчысь пятно, кыдзи печать.
Олена кулӧм синъясӧн видзӧдіс ньӧжйӧ сялькӧдчысь пемыд ваӧ.
Вот и босьтіс ва ичӧтик шойсӧ, вот и абу сэсся пиукыс.
И дзик ӧти пас, дзик ӧти след сылӧн, мый сійӧ существуйтліс, — сійӧ вир пятна лым вылын, еджыд вылӧ пуктӧм печать.
Ӧні ва нуӧ сійӧс йи увті, нуӧ аслас тӧдтӧм, кузь туйясӧд.
Нуӧ йи увті, йӧтлалӧ увлань, нӧйтӧ изъясӧ, йӧткӧ вывлань, ранитӧ йиӧ.
Оз, оз, Олена тӧдіс, тӧдіс чорыда, кыдз быттьӧ аслас синъяснас аддзис лым да йи пыр, — рӧднӧй ю нуӧ ичӧтик шойсӧ бережнӧя, ласкӧвӧя.
Видзӧ, кыдзи мам, тубралӧ небыд, нежнӧй гыӧн.
Мыськӧ сы вылысь вир, порокӧн сотчӧмин, немецкӧй лапаяслӧн инмылӧмъяс.
Аслас, рӧднӧй ю, рӧднӧй мулӧн чистӧй ва.
Ва примитіс, восьтіс кияссӧ кутлыны ичӧтиклы, коді эз ов и ӧти лун.
Рӧднӧй мулӧн рӧднӧй ва.
Салдатъяс совещайтчисны ас костаныс, мый йылыськӧ сёрнитчисны, видлалісны йӧрдан, мыйкӧ мерайтісны.
Олена эз вӧрзьы.
Сылӧн синъясыс сибдісны посни гыясӧ, кодъяс петлісны йи улысь да вошлісны йи улӧ...
Ӧні сійӧс бура нин дзебӧма, ӧні сійӧс некод оз аддзы.
Йи вӧлі кыз, вывсяньыс сійӧс нӧшта тупкис лым перина.
Ылӧдз, кытчӧдз судзис син, куйліс джуджыд-джуджыд лым, и ва муніс аддзытӧм туйӧд, лымувса, йиувса туйӧд, немецкӧй синъясысь бура дзебсьӧмӧн.
«Кытчӧ сійӧ мунӧ?» — тӧждысьӧмӧн думыштіс Олена да помнитіс, мый асыввылӧ.
Сьӧлӧм вылын лои долыд: пиук кывтас ас йӧзлань, пиук кывтас немецкӧй цепьястӧм свободнӧй мулань.
Гашкӧ, и кыптас кӧнкӧ, гашкӧ, и сэні эмӧсь йӧрданъяс, тӧдӧмысь, эмӧсь йӧрданъяс.
Йӧз аддзасны, гӧгӧрвоасны, мый лоис.
Видзӧдласны, пуляӧн жугӧдӧм юр вылӧ да гӧгӧрвоасны.
Гуаласны, кыдзи пӧлагайтчӧ, гуаласны ичӧтикӧс, гуаласны рӧднӧй муын.
А гашкӧ, некӧн оз кыпты, и сӧмын тулысын, кор сылас йи да ю ойдас лугъясті буйнӧй ваӧн, йӧз аддзасны ичӧтик шойсӧ?
Конвоиръяс мыйкӧ йылысь споруйтісны ӧта-мӧд костас; найӧ вешйисны некымын воськов, бара мерайтісны мыйкӧ.
Ӧтиыс кучкис йӧрдан дорӧ прикладӧн, поткӧдіс ыджыд йитор.
Лым вылын тӧдчис кузь пемыд потас.
Йи вильснитіс ваӧ, кутіс катласьны сы вылын, йӧрданлӧн виж дор кутіс югъявны ӧні неуна ылынджык.
Трӧпа вылын кыліс шагъяслӧн дзуртӧм.
Салдатъяс бергӧдчылісны.
Вывсянь лэччис Курт Вернер.
Найӧ нюжӧдчисны.
Олена весиг эз бергӧдлы юрсӧ.
Сійӧ пыр сулаліс пидзӧс вылас, кыдзи ворожитӧм, ва вылӧ, ичӧт гылӧн югъялӧм вылӧ видзӧдігтыр.
Капитан йӧткыштіс сійӧс кокнас.
Сійӧ лэптіс сылань чужӧмсӧ, аддзытӧм синъяс.
— Эй тэ!
Ӧні тэ пропадитан, гӧгӧрвоан?
Висьтав, кӧні партизанъяс?
Вернер дрӧжжитіс лёк бешенство вӧснаыс.
Муртса сійӧ мӧдӧдіс Оленаӧс салдатъяскӧд, кыдзи сылы звӧнитісны штабсянь.
Мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт, любӧй донӧн шедӧдны кутшӧмкӧ сведениеяс партизанъяслӧн места йылысь.
Штаблӧн имейтчӧны сведениеяс, мый отрядын унджыкыс сійӧ сиктса олысьяс, кӧні сулалӧ Вернерлӧн отряд.
Сылысь категорически требуйтісны, медым сійӧ сетіс колана сведениеяс.
А тайӧ проклятӧй бабаыс, кодлы колӧ вӧлі висьтавны некымын кыв, медым штаблысь требование вӧлі пӧртӧма олӧмӧ, чӧв оліс, чӧв оліс, кыдзи кӧлдуйтӧм.
Капитан эз тӧр ку пиас сыысь, мый, медбӧръя кыв шуӧм бӧрын, приказ сетӧм бӧрын, сылы бара ковмис локны татчӧ, ю дорӧ, кыскысьны тайӧ бушков дырйиыс кӧдзыдті да бара юасьны, бара видзӧдны тайӧ не мортнога, виж да лӧз пыктӧм чужӧм вылас.
Отчаяниеӧдз вайӧдӧм, сійӧ дась вӧлі корны, умоляйтны тайӧ упрямӧй, скӧрмӧм бабасӧ.
Но сійӧ тӧдіс, мый тайӧ оз отсав.
Кокни налы сэні штабын шуны «категорическӧя требуйтам!»
Кокни вӧлі категорически требуйтны!
«Став средствоясӧн». Сійӧ нин, кажитчӧ, лэдзис ходӧ став средствояссӧ, ачыс судьбаыс нин, кажитчӧ, ыстіс сылы медся бур средствояссӧ — выль чужӧм кага!
И нинӧм эз отсав...
— Кӧні понпиыс? — сійӧ шыӧдчис салдатъяс дінӧ.
— Ми шыбитім сійӧс йӧрданӧ, — полӧмӧн вочавидзис ичӧтджыкыс.
Мый вермис лоны, мыйла капитан ачыс локтіс татчӧ; мыйла сійӧ юасьӧ кага йылысь, кодӧс 15 минута сайын ачыс тшӧктіс уберитны?
Салдат повзис.
А гашкӧ, мыйкӧ не сідз, гашкӧ, найӧ не сідз гӧгӧрвоисны приказаниесӧ?
Но Вернер шеныштіс кинас.
— Кывзы, тэ!
Кӧні партизанъяс?
Олена эз вочавидз.
Сідз жӧ внимательнӧя, кыдзи войдӧр ва вылӧ, сійӧ видзӧдіс ӧні капитан чужӧм вылӧ.
Сійӧ аддзис ставсӧ ичӧтик подробностьясӧдз.
Еджыд синкымъяс, ӧти си кузьджык мукӧдъясысь да тешкодя чурвидзӧ плеш вылын.
Пар пельӧсӧ сибдӧма папироснӧй бумагатор, ичӧтик еджыд пятна.
Банбокъясас гӧрдоват сӧнъяслӧн визьяс, синъяс моргайтӧны еджыд синкымъясӧн.
Ӧти пельсӧ капитан кынтӧма — сійӧ пыктӧма да лоӧма ыджыдджык мӧдсьыс.
— Мый видзӧдан?
Ме тэнсьыд юала, кӧні партизанъяс?
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый юалӧм эз во сыӧдз, мый сійӧ оз кыв, мый сылы нинӧм не добитчыны.
Капитанӧс шымыртіс дикӧй ненависть.
Сійӧ жалитіс, мый оз вермы нӧшта ӧтчыд получитны аслас киясӧ сылысь кагасӧ, — вывті ӧдйӧ да прӧстӧ сійӧ помаліс сыкӧд.
Колӧ вӧлі мам син водзын кульны сылысь кусӧ, вундыны сылысь пельяссӧ, перйыны синъяссӧ.
Гашкӧ, сэки сійӧ эськӧ дрӧгнитіс, медбӧрын, гашкӧ, тайӧ убедитіс эськӧ сійӧс.
А сійӧ вот тэрмасис, и аски бара кутасны звӧнитны штабсянь, сійӧ ӧд — кутшӧм легкомыслие! — сетіс сэтчӧ тӧдны, мый кутӧма партизанкаӧс.
Дерт, сэні некод оз гӧгӧрво, мый бабаысь оз позь нинӧм пычкыны.
А муса приятельясыс радпырысь конйыштасны сійӧс, зэв радпырысь зілясны вайӧдны начальстволы тӧдӧмӧдз, мый капитан Курт оз куж обращайтчыны арестованнӧйяскӧд, оз куж шедӧдны показаниеяс, мый сійӧ, тыдалӧ, вывті небыд, вывті либеральнӧй местнӧй разбойничӧй население дінӧ...
Сійӧ курччис парсӧ да нервнӧй движениеӧн нетшыштіс салдат киысь винтовка сэтшӧм виччысьтӧг, мый сійӧ повзьӧмӧн чеччыштіс бокӧ.
Олена эз нин видзӧд капитан вылӧ.
Сылӧн синъясыс бара видзӧдісны ва вылӧ, сылӧн югъялӧм вылӧ, дугдывтӧг визувтысь олӧм вылӧ.
Вернер бӧрыньтчис ӧти шаг да став вынсьыс сутшкис штыксӧ пидзӧс вылын сулалысь нывбабалы мышкас.
Сійӧ уси чужӧмнас йӧрдан дор вылӧ.
Усигӧн вӧрзьӧдӧм лым векньыдик струяӧн киссис йӧрданӧ.
Кыдзи пызь изки розьысь.
Олена видзӧдіс, чужӧмыс пӧшти инмис йӧрданлӧн пемыд веркӧсӧ.
Ваӧ усьӧм лым вижӧдіс, комӧкассис, кутіс йӧктыны йӧрдан веркӧс вылын.
Капитан выныштчӧмӧн кыскис штыксӧ да сутшкис нӧшта ӧтчыд.
Нывбаба дрӧгнитіс да нюжаліс лымйӧн вевттьӧм йи вылӧ.
Дзугсьӧм юрси ӧшйис увлань, инмис ваӧ.
Ва подхватитіс юрсиясӧс, мыськавны мӧдіс гыӧн, и найӧ кутісны йӧктыны сэні, кыдзи ловъяяс.
— Ваӧ сійӧс! — командуйтіс капитан.
Салдатъяс уськӧдчисны да кутісны прикладъясӧн тойлавны шойсӧ.
Йӧрдан вӧлі ичӧт, юр уси ваӧ, но кияс чурвидзисны бокын, быттьӧ водзсасисны.
— Ті мый, ӧти бабакӧд справитчыны он вермӧй? — горӧдіс капитан, сійӧ вӧлі беситчӧма.
Салдатъяс тэрыба уськӧдчисны кулӧма дінӧ.
Найӧ чегъялісны сылысь кияссӧ, вынысь сюйисны сійӧс йи улӧ, ваӧ.
Сійӧ пырис морӧсӧдзыс, сэсся кынӧмӧдзыс.
Ӧні найӧ тойлалісны сапӧгъясӧн, прикладъясӧн, капитан видзӧдлас улын тэрмасьӧмӧн.
Медбӧрын ва бульснитіс шой усьӧмысь.
Ӧні йӧрдансянь чурвидзисны сӧмын лӧз, пыктӧм кокъяс, найӧ эз нин вӧвны мортлӧн кодьӧсь.
Найӧ кучкалісны прикладъясӧн тайӧ ужаснӧй, изуродуйтӧм кокъяс кузяыс.
Медбӧрын ва нӧшта ӧтчыд булькнитіс, кыптіс.
Шой воши.
Посни гыяс петлісны йи улысь да бара вошлісны йи улӧ ылі туйӧ, ылі-ылі муясӧ пышйӧмӧн.
Капитан матькыштіс да мӧдӧдчис бӧр йизьӧм трӧпа кузя вильдалігтыр.
Салдатъяс покорнӧя мунісны сы бӧрся, сыысь гусьӧн винтовкаяс выланыс мыджсьыны зільӧмӧн.
Улын, йӧрданын, сяльгис пемыд ва, вижӧн пӧртмасьӧмӧн, югъялісны йӧрданлӧн доръяс.
Талялӧм лым вылын вӧлі ылӧдз тыдалӧны салдатскӧй сапӧгъяслӧн следъяс.
И сӧмын йӧрданлӧн ӧти бокын еджыд лым вылын коли гӧрд след — сэні, кытчӧ первойысь уси кагалӧн шой.
Еджыд веркӧс вылын колис гӧрд пятна, яръюгыд, отчётливӧй; кажитчис, сійӧ некор оз быр, кольӧ тані век кежлӧ, тувсов шондіа лунъясӧдз, кор сылӧ йиыс, визувтас шоръясӧн лымйыс и свободнӧй ю нуас ассьыс буйнӧй ваяссӧ ылі равнинаяс кузя, ылі шымыртны позьтӧм мореӧ, рӧднӧй мулӧн рӧднӧй мореӧ.
IV
Пуся мыссис.
Федосья Кравчук мрачнӧя чӧв олӧмӧн ваяліс ва, содталіс пуӧм ва горшокысь.
А сійӧ, ворйын пукалӧмӧн, майтӧгаліс омӧлик пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз яндысь аслас немецысь, коді сэн жӧ лабичын куритіс папирос бӧрся папирос.
Быттьӧ оз позь мыссьыны кухняын.
Кытчӧ сэн!
Сэтшӧм барыня — и кухняын!
Оз, сылы колӧ петкӧдлыны аслас немецлы ассьыс тыртӧм бокъяссӧ, быть колӧ резны став джоджсӧ, медым вӧлі мый чышкавны да идравны.
Пуся нежитчис шоныд ваын, но тшӧкыда кӧсӧя видзӧдлывліс Курт вылӧ.
Рытывбыд сійӧ вӧлі мрачнӧй да чӧв оліс.
— Курт...
Сійӧ садьмис думъясысь.
— Мый?
— Тэ пыр чӧв олан, он торйӧд ме вылӧ внимание, быттьӧ ме и свет вылас абу...
— Ме мудзи, — вочавидзис сійӧ коса.
— Ме лунтыр виччыси, а тэ весиг эн пырав.
Сійӧ пыдзраліс губкаысь васӧ да видзӧдіс, кыдзи майтӧга валӧн еджыд струйкаяс визувтӧны сійӧ нёньяс кузя.
— Буретш вӧлі менам талун кад пыравны, — нурбыльтіс сійӧ, штабсянь звонок йылысь думайтны дугдывтӧг.
Ковмас асывнас юӧртны, мый тайӧ бабасянь эз удайтчы нинӧм добитчыны.
Майор беситчас.
Интереснӧ, мый эськӧ сійӧ ачыс добитчис?
Сылы пыр да ставыс кажитчӧ кокни да прӧстӧ...
Медся омӧль сійӧ, мый Вернер матыса кадӧ виччысис повышение, а партизанъяскӧд тайӧ историяыс вермас ставсӧ портитны.
И партизанъясыс ӧд топӧдӧны не сійӧс, а найӧс, но и корсисны эськӧ асьныс следъяссӧ, воӧдчисны эськӧ налӧн дзебсясянінъясӧдз...
Но оз, найӧ сэні думыштісны, мый кокньыдджык йӧткыштны ставсӧ Курт вылӧ, пуктыны сы вылӧ кывкутӧм.
Сійӧ проклинайтіс ассьыс легкомыслиесӧ.
Мыйла вӧлі юӧртны налы тайӧ Костюксӧ кутӧм йылысь, кор сійӧ нӧшта ачыс эз тӧд, удайтчас-ӧ сысянь мыйкӧ шедӧдны.
Сійӧ мыйкӧ думайтіс.
Пелагея почувствуйтіс ас вылас сылысь видзӧдлас.
— Тэ мый?
Сійӧ тэрмасьтӧг куритіс.
— Кывзы, — заводитіс сійӧ, тыдалӧ, колебайтчӧмӧн.
Пуся виччысис, гӧнйӧм синкымъяссӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн.
— Он-ӧ сёрнит тэ аслад чойкӧд, а?
Сійӧ резкӧя бергӧдчис, сідз, мый ва койыштчис джоджӧ.
Тайӧ кадас пырис Федосья ведраӧн.
— А ті сэні эн бергалӧй, — горӧдіс Курт скӧрысь.
Нывбаба лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Курт сувтіс да бура пӧдлаліс сы бӧрся ӧдзӧс.
— Сёрнитны чойкӧд?
— Но да, тэ жӧ кылан! — скӧрмис сійӧ.
— Мыйла меным сыкӧд сёрнитны? — Сійӧ паськыда восьтіс гӧгрӧс синъяссӧ, висьысь обезьяналӧн аслас обычнӧй движениеӧн юрсӧ бокӧ чукыльтӧмӧн.
— Тэ должен меным отсавны.
Но да, отсавны.
Мый сэні гӧгӧрвотӧмыс?
Тэ должен сёрнитны тайӧ учительницаыскӧд.
Сійӧ, аддзан-ӧ, тӧдӧ меным колана унатор.
Пуся машинальнӧя кӧтӧдіс да пыдзраліс губкасӧ.
— Сійӧ жӧ меным нинӧм оз висьтав...
— Сійӧ нин тэнад делӧ, кыдзи сёрнитны, медым висьталіс...
Объяснит сылы, мый тайӧ ворсӧмъясыс помасясны лёка: ме пыр на видзӧда чуньяс костті, но кор менам потӧ терпение...
— Кутшӧм ворсӧмъяс?
— Но и йӧй! — дӧзмис сійӧ.
Пуся ӧбӧдитчис да, льӧбсӧ нюжӧдӧмӧн, кутіс старательнӧя майтӧгавны кокъяссӧ.
— Висьтав сылы, мый сылы бурджык лоӧ, сійӧ кӧ кутас уджавны миянкӧд.
Сійӧ ӧд абу сэтшӧм йӧй, оз жӧ надейтчы сійӧ, мый найӧ нӧшта бӧр воасны татчӧ, а?
Пуся эз вочавидз, и Курт ӧні сӧмын казяліс сылысь ӧбӧдитчӧм чужӧмсӧ.
— Тэ мый эськӧ кукситчан?
— Ме жӧ йӧй, мый ме сылы верма висьтавны?
— Ӧбӧдитчин?
Кывзы, ме збыльысь мудзи.
Менам вӧлі зэв сьӧкыд лун.
Эн капризничайт, сійӧ жӧ тешкодь.
Но мый, сёрнитан сыкӧд?
— Сійӧ оз кӧсйы мекӧд сёрнитны.
— Мыйла?
Пуся видзӧдліс сы вылӧ да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ ӧмӧй ачыд он аддзы, мый тані мекӧд некод оз сёрнит?
Быттьӧ сэрпӧсь...
Но тэныд дзик веськодь, тэ быдса лунъясӧн колян менӧ ӧтнамӧс...
— Тэ бара ассьыд...
Эновт сійӧ, ме сёрнита тэкӧд серьёзнӧя.
Пусяӧс повзьӧдіс сійӧ плеш вылын чукыр.
— Но, ладнӧ, но мый йылысь нӧ меным сыкӧд сёрнитны?
Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ.
— Миян, гӧгӧрвоан, эмӧсь даннӧйяс, мый сійӧ йитчӧма партизанъяскӧд.
Колӧ, медым сійӧ висьталіс, кӧні найӧ дзебсясьӧны, гӧгӧрвоан?
— Сійӧ оз висьтав.
— Мыйла нӧ водзвыв решайтны вопроссӧ?
Тӧлкӧн кӧ босьтчан делӧас, висьталас.
Ва кӧдзалі нин.
Пуся чышкасис ньӧжйӧ, старательнӧя.
Сэсся нюжӧдіс кисӧ да босьтіс улӧс вылысь войся дӧрӧм.
Наслаждениеӧн кыліс шӧвклысь небыдлунсӧ.
Дӧрӧм вӧлі гӧлубӧй, киӧн вышивайтӧм.
Вернер вайис сійӧс Францияысь, эз вевъяв туйын передайтны гӧтырыслы, и ӧні сійӧс новліс Пуся.
Шӧвк пуксис небыд чукыръясӧн, сійӧ кыліс сылысь инмӧмсӧ, кыдзи меліалӧм.
Купайтчӧмысь сійӧ мудзис, сійӧ кӧсйис узьны.
— А тэ мыйла он пӧрччысь? — юаліс сійӧ капризнӧя.
— Буретш кад меным узьны...
Аддзан-ӧ, партизанъяс йылысь колӧ быть тӧдмавны...
Пуся пуксис скамья вылӧ сы дорӧ да топӧдчис чужӧмнас сійӧ мундир дінӧ.
— Курт...
Курт терпиттӧг вешйыштіс.
— Тэкӧд вообще оз позь серьёзнӧя сёрнитны.
— Войын оз сёрнитны, — шуис сійӧ, льӧбсӧ нюжӧдӧмӧн, да вештіс пель саяс юрсисӧ.
Но, казялӧмӧн, мый сійӧ заводитӧ скӧрмыны, тэрыба поправитчис:
— Но, ладнӧ, а кысь тэ тӧдан, мый сылы мыйкӧ тӧдса?
— Тӧда, эн тӧждысь.
Тайӧн тэ бурджык эн интересуйтчы.
А сылы верман казьтыштны, мый ме ставсӧ тӧда да мый, сійӧ кӧ оз висьтав, ме прикажита сійӧс арестуйтны.
— О-о-о!
— А тэ мый думайтан, сійӧ кӧ тэнад чой, сідзкӧ, вермас нуӧдны тані миянлы паныд удж, а ми кутам спокойнӧя видзӧдны сы вылӧ?
Пуся лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— А меным вообще дзик веськодь.
Арестуйт, кӧсъян кӧ.
Меным мый?
Сёрнитны ме, дерт, верма.
Сӧмын сійӧ менӧ порог вылас оз лэдз, вот аддзан.
— Век жӧ видлы.
— Видла, — шуис сійӧ миритчӧмӧн, думайтӧмӧн, мый век жӧ сійӧ лоӧ аски, а ӧні нинӧмла видчыны Курткӧд.
— Вод узьны.
Курт сувтіс да джӧмдіс тыра ворйӧ.
— Кӧні эсійӧ бабаыс?
А тэ, збыльысь, вермин эськӧ мыссьыны кухняын.
— Кухняын?
Сы ордын? — Пуся весиг дрӧгнитіс зывӧкысла.
Вернер махнитіс кинас.
Федосья, паръяссӧ топӧдӧмӧн, новліс ведраяс, нетшыштӧмӧн вешталіс вор, чышкаліс ваӧн киськалӧм джоджсӧ.
Пуся, вольпасьын нин куйлӧмӧн, удовлетворениеӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Висьтавны ӧмӧй ӧні Вася йылысь?
Ог, мед тайӧ старукаыс нӧшта мучитчыштас, мед виччысьыштас, случай пыр аддзысяс...
* * *
abu
abu
abu
Федосья кисьтіс няйт васӧ ведраясӧ да петіс сійӧс кисьтны.
Тӧв кучкис сылы чужӧмас, часӧвӧй видзӧдліс, но, сійӧ киясысь ведраяс аддзӧмӧн, нинӧм эз шу.
Федосья кытшовтіс керка да кежис карта сайӧ, куйӧд чукӧр дорӧ.
Ва хлюпнитіс, и сійӧ жӧ секундаас сійӧ кыліс сьӧлӧмсянь шӧпкӧм:
— Мамаша!..
Сійӧ довъёвтчис да уськӧдіс ведрасӧ.
Лымсянь вой вӧлі югыд, и карта сайын, еджыд поле фон вылын, сійӧ аддзис кутшӧмкӧ вуджӧр.
Тӧдса шапка:
Федосьялӧн сибдіс лолалӧмыс.
— Коді сэні? — шӧпнитіс сійӧ, кӧть нин тӧдмаліс.
Ойӧстӧмӧн лэччысис сійӧ пидзӧс вылас, нюжӧдіс кияссӧ, видліс шинельлысь чорыд сукно, тасма.
Бура аддзис шапкалӧн руд мех вылысь пятиконечнӧй звезда.
Бӧрдӧм топӧдіс сылысь горшсӧ.
Красноармеец повзис.
— Мый тэкӧд, мый тэ?
— Тайӧ ті... тайӧ ті... тайӧ ті... — шӧпкис сійӧ сибдалан, безумнӧй шӧпкӧмӧн.
Кажитчис, мый сійӧ сӧрӧ, мый сійӧ вӧтасьӧ, сьӧлӧм нӧйтчис шудысь.
— Тайӧ ті, ті...
Сійӧ копыртчис сы дінӧ да вӧрзьӧдіс пельпомтіыс.
Лымйысь омӧль югыдын сійӧ аддзис синваӧн тырӧм, нюмъялӧмӧн югъялысь чужӧм.
— Мый тэкӧд?
— Нинӧм, нинӧм... — Федосья став вынъяссьыс старайтчис кутны волнение.
И друг уси тӧдвылас часӧвӧй йылысь.
Сійӧ кватитіс красноармеецӧс соскӧдыс.
— Ме ордын керкаын немецъяс!
Сиктын немецъяс!
— Ме тӧда.
Меным эськӧ сёрнитыштны тэкӧд, мам.
Тэ татысь?
— А кыдз нӧ — татысь, татысь...
— Колӧ тӧдмавны тэнсьыд мый да кыдзи...
— Кывзы, пиук, сэні керка дорас часӧвӧй, ме кӧ дыр ог лок, сійӧ кыссяс корсьны.
Тэ виччысь тані, ме котӧрта гортӧ, менам сэні эм розь, ме пыр жӧ бӧр котӧрта, а тэ мун ылӧджык, сарайын карта сайын — идзас, не сэтшӧма тӧв инмӧ, кыдзи тані.
Сійӧ сюся видзӧдліс сы вылӧ виччысьтӧг кыптӧм подозрениеӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис.
— Мый тэ, пиук?
Ме ӧд татысь, колхозысь...
Менам сэні, шорас, пи куйлӧ, красноармеец...
Тӧлысь куйлӧ, оз сетны гуавны, понъясыд...
Грабитісны кушӧдз...
Не сэтшӧма сылӧн кывъяс, мыйта чувство, коді кыліс сійӧ гӧлӧсын, вӧлі сэтшӧм убедительнӧй, мый зонлы лои яндзим.
— Ачыд тӧдан, мам, быдногыс овлӧ...
— Тэ мун, а ме пыр жӧ...
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ кватитіс ведраяс да мӧдӧдчис керкалань.
Часӧвӧй дорті сійӧ муніс, нервнӧй серам муртса кутны вермӧмӧн.
Ветлы, ветлы, йӧкты кокъяснад!
А миян йӧз сиктынӧсь нин!
Со сэні карта саяс сулалӧ красноармеец, а тэ, нинӧм тӧдтӧг, караулитан офицерскӧй любовницаӧс, офицерскӧй вольпась...
Караулит, караулит, регыд пом тэныд...
Сійӧ бура пӧдлаліс посводзӧ пыран ӧдзӧс, вештіс кухняын скамья, вид вӧчӧмӧн, мый лӧсьӧдчӧ узьны.
Горницаысь кыліс немецлӧн коргӧм.
Федосья ньӧжйӧникӧн петіс посводзӧ.
Чердакын ӧти местаын перъявсис пӧвъясыс.
Сійӧ кыссис розьӧд да кутіс осторожнӧя лэччыны керка пельӧсті.
Кузь юбка мешайтіс сылы, сійӧ думыштіс, кутшӧм тешкодь — пӧрысь баба гыжъясьӧ кыдзи кань, да аслыс серӧктіс.
Тӧв кышӧдчис идзас вевтын, и часӧвӧй керка мӧдар бокын эз вермы нинӧм кывны.
Сійӧ лэччис да йӧктысь сьӧлӧмӧн секунда-мӧд кывзысис.
Эз, часӧвӧйлы и юрас эз вермы воны, мый тані мыйкӧ вӧчсьӧ.
Ӧд тані мышкас вӧлі глухӧй стена, и сійӧ жӧдзис ӧшиньяс улын, уличасянь.
А буретш тасянь и позьӧ пырны керкаӧ, — кыптіс сылӧн друг шуда мӧвп.
Кань шагъясӧн сійӧ муніс гусьӧн карта сайӧ и кынмис — сэні некод эз вӧв.
Сарай вӧлі тыртӧм.
Ставыс ӧмӧй вӧлі сӧмын вӧтӧн аддзылӧмӧн, сӧрӧмӧн, кодӧс чужтӧма шогӧн да страданиеӧн?
Оз, тайӧ оз вермы лоны, оз вермы лоны...
— Кӧні тэ? — юаліс сійӧ осторожнӧя шӧпкӧдӧмӧн.
Сарайын идзас вӧрзис.
Федосьялӧн чужӧмыс кутіс югъявны.
Но, дерт жӧ, сійӧ тан.
И абу ӧтнас.
Найӧ вӧліны куимӧн, куимӧн, — радліс сійӧ, нӧшта кык фигура казялӧмӧн.
Найӧ латшкысисны сарайӧ пыранінӧ.
Федосья пуксис на дінӧ.
— Ми нин виччысям, виччысям!
Ми тіянӧс лун и вой кыйӧдам! — шуаліс сійӧ гусьӧн, шинель сос шыльӧдігтыр. — Ок, виччыси ме, виччыси...
— Но, тырмас, тырмас, мам, колӧ сёрнитыштны...
— Мый нӧ, сёрнитыштны кӧ, и сёрнитыштны...
А ті сёйны он кӧсйӧй? — дум вылас уси сылы.
Красноармеецъяс серӧктісны.
— Ог, оз ков...
Ми татчӧ эгӧ сёйны локтӧй.
— Сідзкӧ юасьӧй.
— Тэ тайӧ сиктсьыс?
— Кыдзи нӧ, татысь, кысь нӧ нӧшта? — удивитчис Федосья. — Татысь.
Тані чужлі, тані и олі...
— Миянлы тӧдмавны эськӧ кыдзи да мый...
Кӧні немецъяс расположитчисны?
Кӧні налӧн мый эм?
Сійӧ умоляйтанаа пуктіс кияссӧ:
— Миян йӧз локтасны сиктӧ?
— Локтасны, локтасны...
Сӧмын колӧ первой ставсӧ тӧдмавны...
— Пыр жӧ... — сійӧ мыджсис кияснас пидзӧсъясас.
— Сикт миян ыджыд, куим сё керка.
Тані кык туй, <rus>крест-накрест</rus>.
Крестасянінас площадь, сэні вичко войдӧр вӧлі, ӧні ӧти развалинаяс.
— Нӧрӧвитлы, мам.
Найӧ перйисны карта да копыртчисны сы весьтӧ, шинельясӧн тупкӧмӧн.
Югнитіс электрическӧй фонариклӧн свет.
— Сідз...
Вернӧ, крестасянін, шӧрас площадь...
— Площадь вылын, вичко дорын, найӧ сувтӧдісны пушкаяс.
— Пушкаясыс уна?
Федосья думайтны мӧдіс:
— Энлӧ...
Ӧти, кык... куим... нёль...
Но да, нёль!
Вичко дорын веськыдвылас ыджыд керка.
Войдӧр вӧлі сиктсӧвет, ӧні сэні налӧн штаб...
И тюрьма, ӧні вит заложник пукалӧны.
— Кӧні нӧшта немецъяс?
— Площадь дорас матіджык керкаясас, сэні, позьӧ шуны, став керкаясас.
Тані, помас, кӧні менам керка, найӧ этшаӧнджык, но эмӧсь жӧ.
Пушкаяс налӧн нӧшта липаяс улын, сиктсьыс петанінын, но сэні мӧдъяс, ичӧтджыкӧсь...
— Зениткаяс, гашкӧ?
— Гашкӧ, и зениткаяс, коді найӧс тӧдӧ...
Вывлань кыпӧдӧма, вӧсниӧсь сэтшӧм...
— Сідз, сідз.
Пулемётъяс эн аддзыв?
— Кыдзи нӧ, эмӧсь пулемётъяс...
Ставыс мӧдар помас, тасянь мунны веськыда, а сэсся шуйгавылӧ.
Сэні керкаясын, стенъясын кералісны розьяс, и быд розьын пулемёт.
Красноармеец, карта весьтӧ копыртчӧмӧн, пасъяліс сы вылӧ карандашӧн крестикъяс да кружокъяс.
— Сійӧ керкаяссьыс йӧзсӧ найӧ вӧтлісны, а асьныс кӧзяйничайтӧны.
Энлӧй, уна-ӧ нӧ тайӧ лоӧ?
Ӧти, куим, вит керкаын...
И нӧшта ӧти керкаын тасянь площадь вылӧ мунанінын...
— Немецъяс уна?
— Он гӧгӧрво...
Мунӧны, локтӧны, сӧмын эсійӧ капитаныс кыдзи пукаліс, сідзи и пукалӧ...
Шуӧны, морт кык сё эм...
— Часӧвӧйяс уна?
— Э, кыскасьӧны налӧн, со кыдзи и менам керка водзын.
Кутшӧм нин сэн, — войясын полӧны, ылӧдз оз вешйывны, и пыр кыкӧн.
Луннас найӧ смелджыкӧсь, а войнад нин полӧны, кӧть и эм приказ, медым, кыдзи пемдас, некод олысьясысь эз лысьт керкаысь петны.
Кыдзи аддзасны, оз юавны — коді, пыр жӧ лыйӧны...
— Посъяс эмӧсь кутшӧмкӧ туй кузя?
— Посъяс?
А-абу...
Туй кыдзи туй...
— Вӧръяс абуӧсь?
— Вӧръяс миян абу.
Сӧмын и пуяс, кодъяс садъясын, да и сійӧс тайӧ мерзавецъясыс пӧшти ставсӧ ломтас вылӧ кералісны.
Шоныдтӧ радейтӧны.
Площадь сайын туй дорын эм нӧшта некымын липа.
А вӧр абу некӧн, и ылӧдз гӧгӧр пыр куш эрд.
Шорын кустъяс быдмӧны, а сэсся нинӧм.
Пескӧн миян беда, куйӧдӧн ломтам.
Сійӧ беспокойнӧя видзӧдліс.
— Мый сэні?
— <ns>Но-ко</ns> ме видзӧдла, эз-ӧ пыр часӧвӧйыс дворӧ. — Сійӧ ньӧжйӧ петіс да кывзысис.
Тӧв шуштӧма омляліс, нӧйтчис шорын, кышакыліс идзасӧн вевт вылын.
Кор сійӧ минута кежлӧ лӧньліс, кылісны керка сайын часӧвӧйлӧн сьӧкыд, мернӧй шагъяс, сійӧ сапӧгъяс улын лым дзуртӧм.
Федосья бӧр локтіс.
— Нинӧм, век на ветлӧдлӧ...
Красноармеецъяс гартісны карта.
Но, колӧ мӧдӧдчыны, аттьӧ, мам.
— Мый нӧ менӧ аттьӧавнысӧ?
Менам Вася сідзжӧ Краснӧй Армияын.
Тані сикт дорын сійӧс виисны...
Фонарь кусі.
— Кор жӧ тіянӧс виччысьны?
— Сэні тыдавны кутас...
Кыдзи решитас командир, кыдзи удайтчас...
— Мый нӧ оз удайтчы!
Сӧмын ті тэрмасьыштӧй, кад...
быдса тӧлысь виччысям, синъяс быртӧдз видзӧдім...
— Не сэтшӧм сійӧ кокни, мам...
— Тӧда, мый абу кокни, да ӧд и миянлы абу кокни...
Ті старайтчӧй нин, ребята, босьтчӧй кыдзи колӧ...
Друг сійӧ мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас.
— Сулавлӧй!
Эм нӧшта ӧти делӧ...
— Мый сэтшӧмыс?
— Менам керкаын налӧн главнӧйыс, командир быттьӧ...
И некод абу, сӧмын часӧвӧй керка водзын.
Сійӧ сэні узьӧ, кыдзи виӧма, аслас нывкӧд.
Часӧвӧйтӧ позьӧ вины, а оз кӧ, ме тіянӧс ньӧжйӧникӧн лэдза керкаӧ вевт пыр.
Ті сійӧс и кутанныд, кыдзи байдӧгӧс.
Красноармеецъясысь медся томыслӧн весиг синъясыс югнитлісны.
— <ns>Но-ко</ns>, ребята...
— А тэ нӧрӧвитлы.
Колӧ думыштны.
— Мый сэні думайтныс?
Кыскыны сійӧс, прохвостӧс, шошатіыс, вот и ставыс!
— Буретш... йӧйтавны медся кокни!
Но, тэ помалан сійӧс, а водзӧ?
Асывнас кыптас шум, сетасны тӧдны штабӧ, и найӧ татчӧ сы мындаӧн воасны, мый и он справитчы...
— А ӧд и вернӧ...
— Бур артмис эськӧ разведка!
Ӧні найӧ пукалӧны спокойнӧя, кыдзи Христос питшӧгын, ачыд аддзан, капитанӧс ӧти часӧвӧй караулитӧ.
А повзьӧдан найӧс, ставсӧ и портитан.
— Ак, колӧ эськӧ вӧлі кыскыны фрицӧс...
— Виччысьлы, мӧдысь.
А ӧні ньӧжйӧникӧн гортӧ!
— Да кӧні нӧ тіян гортыд? — интересуйтчис Федосья.
— Тайӧ миян сідзи шусьӧ, мам.
Гортъяс миян ылын, а война вылын горт — сійӧ аслад часть.
Тэ вот висьтав, кыдзи бурджык мунны.
Татчӧ ми локтім, неуна эгӧ вӧйӧй лымъяс.
— Ме тіянлы петкӧдла, таті веськыда шорӧ да ю пӧлӧн, ю пӧлӧн.
Сӧмын сэні миян йӧз гуавтӧг куйлӧны, ті осторожнӧйджыка...
А сэні тіянӧс юыс эрд вылӧ петкӧдас, сэні Охабы да Зеленцы сиктъяс, сӧмын сэні сідзжӧ немецъяс.
— Тайӧс ми тӧдам.
Главнӧйыс, тані кодкӧ вылӧ не зурасьны.
— А ті мунӧй спокойнӧя, тані сӧмын менам керка дорын часӧвӧй, а сэсся некод абу.
Ньӧжйӧникӧн мунӧй, кыдзи тӧлыс лӧняс, сувтлӧй, а то лымйыс дзуртыштас, фриц кылас.
Куим копыртчӧм вуджӧр мунісны сы бӧрся, пыр жӧ сувтлӧмӧн, кор сувтліс сійӧ.
— Со и шор, таті веськыда и лэччӧй, сӧмын кокньыдджыка, а то вильыд.
— Аддзысьлытӧдз, мам.
Аттьӧ ставсьыс.
Бур морт тэ.
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь, ребята.
Сӧмын тэрмасьӧй, тэрмасьӧй...
— Старайтчам нин!
А тэ мун гортад, кӧдзыд!
— Нинӧм, ме велалӧма.
Федосья сулаліс шор дорын да видзӧдіс увлань.
Найӧ ӧдйӧ мунісны трӧпинкаӧд, налысь еджыд плащьяса силуэтъяс пыр сьӧкыдджык вӧлі торйӧдны лым вылысь.
Медбӧрын найӧ дзикӧдз вошисны пемыдас, вошисны пемыд вояс, лымъя бушколас, коді лэбис му весьтті.
Вошисны, быттьӧ найӧ некор и эз вӧвны.
Федосья локтіс гортас ньӧжйӧ, шаг бӧрся шаг.
Сылы кажитчис, мый сійӧ минута кежлӧ петаліс тюрьмаысь, минута свободнӧя лолаліс став морӧсӧн, а ӧні добровольнӧ бӧр локтӧ цепь йылӧ.
Ненавистьӧн сійӧ видзӧдіс аслас керкалӧн пемыд очертаниеяс вылӧ, кӧні узис немец любовницаыскӧд, кытчӧ колӧ локны, медым кывзыны сылысь ненавистнӧй коргӧм.
Да, сійӧ пыр на коргис, шутьляліс нырнас, мыйкӧ бормочитіс узигас сылӧн нылыс.
Федосья нюмъёвтіс мстительнӧй радлунӧн:
регыд тіянлы пом.
Вот воасны красноармеецъяс, пырасны веськыда горницаӧ да кыскасны тэнӧ перина вылысь.
Кылас сійӧ, Федосья, кор найӧ кутасны гусьӧн матыстчыны, либӧ сійӧс садьмӧдас сӧмын налӧн керкаӧ пырӧм?
Но оз, сійӧ бура тӧдіс, мый оз унмовсь, мый оз кут ӧні узьны дзик найӧ вотӧдз, сикт мездытӧдз.
Лым дзуртіс часӧвӧй сапӧгъяс улын, шутьляліс нырнас Вернер.
Ставыс вӧлі сідз жӧ, кыдзи тӧрыт, кыдзи войдӧрлун.
И век жӧ вӧлі дзик мӧднога.
Первойысь тӧлысь чӧжӧн, первойысь сійӧ кадсянь, кыдзи пӧгибнитіс Вася, сійӧ чувствуйтіс сьӧлӧмас радлун.
Тайӧ радлуныс ыпъяліс, югъяліс, шонтіс, кыптіс джуджыд пламяӧн.
Федосья топӧдліс кияснас вомсӧ, медым не горӧдны став мир пасьта ыджыд шудысь.
И тӧдіс та йылысь ӧтнас сійӧ — сэсся некод, сэсся некод став сиктын.
Сійӧ ӧтнас тӧдіс, мый ӧні позьӧ нин виччысьны не сідз, кыдз войдӧр виччысисны, — чорыда эскӧмӧн, но определённӧй сроктӧг.
Ӧні сійӧ вермис артавны, кор тайӧ лоӧ.
Талун, аски, аскомысь?
Дыр-ӧ ковмас мунны сійӧ куимыслы, медым вайӧдны ассьыныс частьсӧ?
И дыр-ӧ колӧ найӧ частьлы, медым воны сиктӧдз?
Лун, кык, куим?
Сійӧ тӧдіс, чувствуйтіс, мый тайӧ оз вермы нюжавны куим лунысь дырджык.
Оз вермы лоны сэтшӧм лёк, глупӧй тор, медым комендатураын пукалысь вит заложник пӧгибнитісны.
Вернер назначитіс куим лунъя срок.
И Федосьялы друг кажитчис, мый тайӧ срокыс относитчӧ не заложникъяслы.
Тайӧ куим лун, кодъяс чӧжӧн сьӧд пыдӧстӧмин воссяс немецъяс водзын.
Немецъяс видзӧдлісны красноармеецъяслӧн неумолимӧй чужӧмъясӧ, видзӧдласны неизбежнӧй смерть синмӧ.
Сиктын куим сё керка, и быд керкаын, наысь кындзи, кытысь немецъяс вӧтлісны олысьяссӧ лым вылӧ, быд керкаын йӧз мучитчисны, виччысисны, бӧрдісны, асьнысӧ непоколебимӧй надеяӧн, волшебнӧй кывъясӧн гажӧдӧмӧн, кодъяс сетісны вын: миян воасны.
И сӧмын сійӧ дзик ӧтнас став сиктын тӧдіс бура не сӧмын сійӧс, мый найӧ локтасны,
— таын сійӧ некор эз сомневайтчыв, — эз, сійӧ тӧдіс, мый найӧ локтӧны нин.
Мый немецкӧй бандалы кырымалӧма нин неумолимӧй приговор.
Олена эз вермы виччысьны, но найӧ витӧн комендатураын виччысясны.
Оз вермы лоны, медым эз вермыны виччысьны.
* * *
Старӧста тайӧ войнас сёрӧдз пукаліс комендатураын.
Сійӧ кропотливӧя арталіс колхознӧй книгаяс серти, коді уна-ӧ нянь должен сдайтны.
Сылы отсасис фельдфебель, профессия сертиыс бухгалтер.
Гаплик пӧсяліс, арталӧмъясын быд минута ӧшибайтчӧмӧн.
Тшынӧдіс лампа.
Салдатъяс узян синъясӧн видзӧдісны пызан сайын пукалысь пара вылӧ.
Старӧста чинтіс, содтіс, умножайтіс, быд минутаын ӧшибайтчӧмӧн да тайӧн фельдфебельлысь скӧр замечаниеяс кыпӧдӧмӧн.
Старӧста старайтчис сосредоточитчыны, но тайӧ сылы эз удайтчыв.
Сійӧ эз вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый став тайӧ цифраясыс да подсчётъясыс вермасны лоны ковтӧмӧсь.
Медвойдӧр, тайӧ сідзи и лоӧ.
Бумажка вылын гижны кокни, и лыддьыны кокни, весиг вручитны быдӧнлы сійӧс стӧча арталӧм, мый сысянь колӧ немецкӧй государстволы, весиг тайӧ ёна кокникодь.
Но ӧд тайӧ этша — бумажкаяс оз удовлетворитны на капитанӧс, ни штабӧс, коді требуйтӧ поставкаяс.
Бумажкаясысь кындзи, колӧ нянь, а Гаплик ёна сомневайтчис, кӧсъяс-ӧ кодкӧ вайны нянь немецъяслы.
А ӧтвечайтны, медбӧрын, ковмас сылы, Гапликлы.
Капитан угрожайтіс зэв убедительнӧя, и старӧста тӧдіс, мый немец любӧй кадӧ вермас пӧртны ассьыс угрозаяссӧ олӧмӧ.
Гапликлӧн заложникъяс йылысь выдумка сідзжӧ эз на сет некутшӧм результатъяс.
Йӧз пукалісны томан сайын, а комендатураӧ мыйкӧ некод эз лок, некод эз во юӧртны мыйкӧ ичӧт преступник йылысь.
Таысь сідзжӧ ковмас ӧтвечайтны сылы.
Капитан должен аддзыны мыжаӧс, сылы колӧ мыжа, медым докажитны штаблы ассьыс исполнительность.
И мыжаӧн, дерт, лоӧ старӧста.
— Мый ті сэні гижаланныд? — горӧдіс фельдфебель. — Бара став столбиксӧ путайтінныд, бара заводит выльысь.
Мый йылысь ті, збыльысьсӧ, думайтанныд?
Гаплик аслыссямӧн нюмъёвтіс.
Мый йылысь сійӧ думайтӧ?
Оз, тайӧс фельдфебельлы висьтавны оз позь.
Сійӧ нӧшта на улӧдзджык копыртчис бумага дінӧ, нӧшта зільджыка кутіс дзуртны перӧӧн.
Медбӧрын подсчётъяс вӧлі помалӧма.
Ӧшинь сайын вӧлі сьӧд вой.
Лёкысь омляліс тӧв.
Старӧста ньӧжйӧ кизявліс полушубоксӧ.
— Колльӧдіс кӧть эськӧ менӧ кодкӧ гортӧдз, — шуис, медбӧрын, сійӧ.
Сэн, сійӧ керка водзын, сулаліс часӧвӧй, но медым веськавны сійӧ винтовкалӧн надежнӧй охрана улӧ, колӧ вӧлі мунны тайӧ бушкола, сьӧд войнас кузя кодь сикт кузя.
Фельдфебель лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый нӧ, ті ӧтнад керкаӧдзыд он воӧй?
Ог вермы ме ыстыны салдатӧс капитанлӧн распоряжениетӧг.
— А ті? — полӧмӧн предложитіс Гаплик.
Фельдфебель кучкис кулакнас пызанӧ.
— Мый ті, збыльысьсӧ, думайтанныд?
Тані быд минутаын вермасны звӧнитны штабсянь, а ме эновта пост да кута тіянӧс новлӧдлыны, кыдзи нянька.
Да мыйысь ті поланныд?
Тані войнас некод оз лысьт нырсӧ ӧдзӧс сайӧ мыччыны.
Старӧста ланьтіс да петіс комнатаысь.
Порог вылын сійӧ сувтіс.
Югыд вывсянь войся пемыд кажитчис тыдавтӧм, сук, кыдзи <ns>дегӧдь</ns>.
Сійӧ сулыштіс минута, и сӧмын сэки пемыдӧ велалӧм синъяс аддзисны улича мӧдар бокын сулалысь пуяслысь очертаниеяс, керка вевтъяслысь контуръяс да туй.
Полушубоклысь воротник лэптӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Дерт, сыкӧд обращайтчисны, кыдзи медбӧръя понкӧд, — курыда думайтіс сійӧ.
Быдӧн имейтӧ право горзыны сы вылӧ, быдӧн вермӧ веськӧдны сы вылӧ скӧрмӧм да дӧзмӧм.
Капитан, фельдфебель, любӧй салдат лыддьӧны асьнысӧ вылынджыкӧн сыысь, а сійӧ должен уджавны, кыдзи вӧв, да дугдывтӧг рискуйтны олӧмнас.
Сійӧ полӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Приказ приказӧн, а тайӧ проклятӧй сиктас быдтор вермас лоны.
Фельдфебель ачыс полӧ петны, делӧыс абу телефонын, прӧстӧ фельдфебель полӧ.
А Гапликӧс прӧстӧ вӧтліс тайӧ войся пемыдас, кӧні опасность кыйӧдӧ быд шаг вылын.
Сійӧ зілис мунны ньӧжйӧ, шумтӧг мунны сикт кузя, но лым дзуртіс да нязгис кок улын, а тӧв, кыдз быттьӧ нарошнӧ, минутаясӧн лӧньліс, да сылӧн шагъясыс, тӧдӧмысь, вӧлі кылӧны став сиктлы.
Друг сылы кажитчис, мый чукыльтанінын кодкӧ сулалӧ.
Повзьӧмысла кынмӧмӧн, сійӧ сувтіс.
Вуджӧр эз вӧрзьы.
Гаплик дрӧжжитӧмӧн виччысис, мый лоӧ.
Сылӧн югнитіс мӧвп бергӧдчыны бӧр, узьны комендатураын.
Но, кӧть нин, пукавны сэні улӧс вылын асылӧдз.
Но сійӧ поліс бергӧдчыны мышкӧн — сэки сійӧ уськӧдчас и....
Отчаяние решимостьӧн сійӧ мӧдӧдчис водзӧ.
И сэки окажитчис, мый тайӧ вӧлі туйдорса куст.
Кыдзи сійӧ вермис вунӧдны тайӧ куст йывсьыс!
Кымынысь сылы ковмыліс мунлыны сы дорті лунын!
Но сэні Гаплик вильдіс и сійӧ жӧ здукас гӧгӧрвоис, мый лоис мыйкӧ страшнӧйтор. Сійӧ пӧдіс, мыйкӧ пемдӧдіс сылысь синъяссӧ, тупкис вомсӧ, гартіс юрсӧ.
Сійӧ кӧсйис горӧдны, но крепыд удар уськӧдіс сійӧс му вылӧ.
Гаплик чувствуйтіс, кыдзи кодлӧнкӧ кияс кыпӧдӧны сійӧс, нуӧны, и сійӧ качайтчӧ воздухын.
Дзуртіс лым, кыліс сьӧкыда лолалӧм.
Сэсся дзуртыштіс ӧдзӧс.
Сійӧс грубӧя шыбитісны джоджӧ, сійӧ кыліс кодлӧнкӧ кияслысь инмӧм да гӧгӧрвоис, мый сійӧс кӧрталӧны.
Медбӧрын тряпка, кодӧн вӧлі гартлӧма юрсӧ, уси.
Сійӧ мигайтіс синъяснас.
Лампочка слаба югдӧдіс керка пытшкӧс да сэтысь йӧзӧс.
Сійӧ тӧдіс коктӧм Александрӧс, тӧдіс Фрося Грохачлысь сьӧдоват чужӧмсӧ.
Сылӧн ставыс мӧдіс дрӧжжитны, лысӧй юрыс треситчис, и сійӧ некыдзи эз вермы справитчыны аслас дрӧжкӧд.
— Пуксьы, Александр, — командуйтіс ставнас чукырӧсь, ляпкыдик баба, кодӧс сійӧ эз тӧд. — Тэ грамотнӧй, колӧ ставсӧ гижны, медым кыдзи колӧ вӧлі, по порядку.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ.
Стен бердӧ ӧшйӧмӧн, сійӧ вывті ёна повзьӧмӧн видзӧдіс на вылӧ.
Чужӧмъяс вывті ветлісны вуджӧръяс, улысянь на вылӧ уси тшынасьысь ичӧтик лампалӧн гӧрдоват свет.
— А тэ сувт, кор находитчан судьяяс водзын, — шуис крепыд баба да энергичнӧя сулис джоджӧ.
Сійӧ сьӧкыда кыпӧдчис.
— Сэтчӧ сувт, урӧд!
Но, мый бергалан?
Сулав, кыдзи морт!
— Унатор сысянь кӧсъян, Терпилиха, — шуис Фрося.
Терпилиха эз гӧгӧрво.
— Должен сулавны кыдзи колӧ.
Суд кӧ, суд.
Сійӧс эськӧ коліс помавны нӧшта сэн, туй вылас.
А ми — ог, ми сійӧс судитам, кыдзи пӧлагайтчӧ.
Сідзкӧ мед и сійӧ вӧчӧ кыдзи колӧ.
Гаплик кынмис полӧмысла.
Со сійӧ сулалӧ хатаын, кодӧс ӧнӧдз эз тӧдлы, но коді находитчӧ немецкӧй комендатура бокын, сиктын, кодӧс тӧлысь нин займитӧма немецъясӧн.
Сулалӧ кӧрталӧм киясӧн, а пызан сайын пукалӧны бабаяс да коктӧм конюх.
Объявляйтӧны асьнысӧ судьяясӧн да кутасны судитны сійӧс, старӧстаӧс, кодӧс назначитӧма немецкӧй командованиеӧн.
И тайӧ вӧлі не страшнӧй вӧтӧн, тайӧ вӧлі явӧ.
— Но, кыдзи тэнад фамилияыд, прохвост? — юаліс Терпилиха.
Гаплик кӧсйис вочавидзны, но гӧлӧсыс кынмис сылӧн горшын, и сійӧ сӧмын тешкодя никӧстіс.
— Тэ мый сідз пищитан?
Младенецӧн притворяйтчан, али мый?
Видзӧдлӧй сы вылӧ.
Тэ эн дур, а висьтав!
Эм миян кад быд гӧвнӧкӧд няньчитчыны.
А тэ, Александр, гиж, ставсӧ гиж!
Но, кыдзи тэнад фамилияыд?
— Ті жӧ тӧданныд, — нурбыльтіс сійӧ угрюмӧя.
— А ме тэнӧ, эстшӧм тэ гадина, ог юав, тӧда ме либӧ ог тӧд!
Суд кӧ, суд, ме кӧ юала, должен ӧтвечайтны!
Кыдзи фамилияыд?
— Гаплик Пётр.
— Видзӧдтӧ, Пётр!
Менсьым батьӧс Пётрӧн шулісны...
Аддзисны, кодлы морт ним сетны...
— Да нӧрӧвитлы тэ, тьӧтка Горпина, колӧ ӧд гижны...
— И гиж, гиж, ставсӧ гиж пӧрадокӧн...
Мый сэні водзӧ?
Ага!
Кымын арӧс тэныд?
— Нелямын кӧкъямыс!
— Нелямын кӧкъямыс...
И кыдзи сӧмын муыс нелямын кӧкъямыс восӧ татшӧм пакӧстьсӧ новлӧдлӧ...
Гиж, гиж, Александр.
— Важӧн гижи.
Юась водзӧ.
— Ага...
Мый сэн нӧшта?
Да...
Старӧста, а?
— Старӧста, — подтвердитіс сійӧ мрачнӧя.
— Старӧста.
Видзӧдтӧ, мый сылы ковмис...
А войдӧр мыйӧн тэ вӧлін?
Сійӧ чӧв оліс, муӧ видзӧдӧмӧн.
— Мый нӧ тэ чӧв олан, яндзим висьтавныд, али мый?
Дерт, кӧнкӧ нӧшта мыйӧнкӧ лёкӧнджык старӧстаысь?
Сійӧ эз ӧтвечайт, аслас сапӧг ныръяс вылӧ упрямӧя видзӧдӧмӧн.
— Эй, тэ!
А то кыдзи сета пеляд, пыр жӧ заводитан сёрнитны!
Но, ӧтвечайт!
— Энлы, Горпина, ме юала, — шыасис Александр.
Сійӧ восьтіс нин вомсӧ, медым не лэдзны, но думыштіс да махнитіс кинас.
— Но, юав, видзӧдлам, мый тэнад артмас.
Конюх внимательнӧя видзӧдліс старӧста вылӧ.
Сэсся лӧнь спокойнӧй гӧлӧсӧн юаліс:
— Миян тюрьмаын пукавлін?
Старӧста эз вештыв синъяссӧ аслас сапӧгъясысь.
— Дыр пукалін?
— Дыр...
— Но, а дыр-ӧ, примернӧ?
Чӧв олӧм.
— Мыйысь пукалін?
Бара чӧв олӧм.
— Тэ коді, крестьянаысь, рабочӧйясысь или господаысь?
Терпилиха кӧсйис нин шыасьны, но старӧста виччысьтӧг вочавидзис.
— Крестьянаысь...
— Ага, кулак?
— Кулак, сідзкӧ! — торжествоӧн объявитіс Терпилиха. — Видзӧд, бара ковмис мужицкӧй вир юыштны!
— Энлы тэ, Горпина...
— Мый меным виччысьнысӧ?
Суд тані али абу суд?
Имейта сэтшӧм жӧ право, кыдзи и тэ!
А то и унджык!
Коді пыр шуліс: оз удайтчы!
abu
А вот и удайтчис.
— Вернӧ, вернӧ...
Сӧмын нӧрӧвитлы, ме нӧшта кӧсйи юавны...
— Да меным абу жаль, юась.
— Сідзкӧ, кулак...
Но, а тюрьмасьыс кор пышйин?
— Кыдзи сӧмын заводитчис война.
— Сідз.
Гортад мунін, а?
— Да.
— Кӧні нӧ сійӧ?
— Ростов дорын...
— Сідз, Ростов дорын...
А немецъясӧс кӧні паныдалін?
— Сэні, Ростов дорын.
— Сэні тэнӧ и вербуйтісны?
— Сэні.
— Энлы, Александр, колӧ нӧшта юавны, мыйысь сійӧ тюрьмаас пукаліс.
Мыжаланалӧн чужӧм вылын лоис венны позьтӧм упорство петкӧдлӧм.
— Он висьтав, мыйысь пукалін?
Чӧв олӧм.
— Тэ ӧд нӧшта раскулачиттӧдз на пукалін?
— Да.
— Со кыдз...
Петлюра ордын вӧлін? — виччысьтӧг шӧйӧвоштіс сійӧс Александр.
— Вӧлі...
Терпилиха шеныштіс кияснас.
— Ті думыштлӧй!..
— Ставыс яснӧ, — заводитіс Александр. — Кулак, бандит, петлюровец.
Самӧй заводитчӧмсяньыс вӧлін сӧветскӧй властьлы паныд, а?
— Самӧй заводитчӧмсяньыс, — ньӧжйӧ подтвердитіс Гаплик.
— И, медбӧрын, мунін служитны немецъяслы...
Терпилиха чепӧсйис пызан сайысь.
— Сы вӧсна Левонюкӧс ӧшӧдісны, сы вӧсна вит морт комендатураын пукалӧны, казнь виччысьӧны.
Сійӧ немецъяскӧд ветлӧдліс, мӧсъясӧс картаясысь гез йылын петкӧдліс, менсьым медбӧръясӧ нуис, а челядь мед тшыгла кулӧны!
Каласюкъяслысь, Мигоръяслысь, Качуръяслысь медбӧръя скӧтсӧ босьтіс!
— Лисьяслысь сідзжӧ, Смоляченколысь, — содтіс Фрося.
— Немецъяскӧд ӧтлаын сиктсӧ грабитіс!
— Да мый сэні дыр сёрнитны сыкӧд, ставыс яснӧ!
— Ньӧжйӧджык ті, бабаяс! — шыасис Терпилиха, коді шумитіс ставсьыс ёна. — Суд кӧ, суд нин, колӧ ставсӧ сёрнитны.
— Да мый нӧ нӧшта сёрнитнысӧ?
Тӧдам ӧд, мый да кыдзи, быд лун аддзам, быд лун сы вӧсна йӧз пропадайтӧны, быд лун вир да синва киссьӧны...
— Но, сідзкӧ кутшӧм жӧ предложениеяс лоӧны? — торжественнӧя юаліс Терпилиха.
— Помавны гадӧс!
— Помавны!
— Сідз, ёртъяс, воис предложение помавны гадӧс.
Коді та вӧсна?
Став кияс лыбисны вывлань.
— Коді паныд?
Коді воздержитчис?
— Сэтшӧмъяс абуӧсь.
— Сідзкӧ, ёртъяс, яснӧ.
Александр, гиж да лыддьы.
Конюх дыр дзуртіс перӧӧн бумагаті.
Ставӧн чӧв олӧмӧн виччысисны.
Медбӧрын сійӧ кыпӧдчис.
— Суд Александр Овсей, Терпилиха Горпина, Грохач Фрося...
— Ефросинья, — поправитіс сійӧ, и Александр копыртчис пызан дорӧ.
— Грохач Евфросинья, Лемеш Наталья да Пузырь Пелагея составын, мыжалана Пётр Гапликӧс допроситӧм бӧрын, кулакӧс, преступникӧс да немецкӧй старӧстаӧс допроситӧм бӧрын, единогласнӧ постановитіс приговоритны сійӧс смертьӧ.
Гаплик едждӧдіс да паськыд синъясӧн видзӧдіс присутствуйтысьясӧс.
— Но, сідзкӧ, ставыс порядокын, — шуис Терпилиха.
— Энлӧй, — шыасис Фрося, — приговоритны приговоритім, а кыдзи жӧ ми сійӧс помавны кутам?
Найӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— А ӧд вернӧ, кыдзи?
— Ӧшӧдны эськӧ сійӧс, — шуис Пелагея Пузырь.
— Кӧні нӧ тэ сійӧс ӧшӧдан?
Тані, керкаын?
— Нинӧмсӧ тэ висьталан.
Сетны зорйӧн юрас, вот и ставыс.
— Лыйны сійӧс он лый, нинӧмысь...
— Нӧшта мый оз тырмы?
Медым шум вылӧ став немецъяс котӧртісны...
Гапликӧс заводитіс треситны.
Сёрнитісны сы йылысь, обсуждайтісны, кутшӧм ногӧн сійӧс казнитны, быттьӧ сійӧ тані и эз вӧв, быттьӧ сійӧ вӧлі не ловъя торйӧн.
Сійӧс шымыртіс мучительнӧй полӧм, сійӧ чувствуйтіс восӧдӧмлысь заводитчӧм да уси пидзӧс вылас.
— Йӧз, бур йӧз, жалитӧй менӧ!
Грешиті ме тіянлы паныд, водзӧ некор ог кут!
Сійӧ уяліс пидзӧс вылас, юрнас джоджӧ кучкалігтыр нывбабаяслӧн кокъяс дорын.
Найӧ вешйылісны, кыдзи пӧсь ваӧн киськалӧмъяс.
— Вешйы!
Видзӧд, гадина!
Гаплик бӧрддзис.
Синва визувтіс чужӧм кузяыс, сэні няйт визьяс кольӧмӧн.
— Бур йӧз, заклинайта тіянӧс, тіян челядьӧн заклинайта!
— Челядьӧн!
Тэ вӧсна, пон рӧд, и пӧгибайтӧны миян челядь, тэ вӧсна!
— Менӧ заставитісны, вынӧн заставитісны, — ӧтчаяннӧя ырзӧмӧн шуаліс Гаплик.
— А тэ эн омляв, а то сета пес плакаӧн башкаад...
Видзӧдтӧ, заставитісны сійӧс, шудтӧмӧс...
Ачыс Ростовӧдз кыскысис найӧс корсьны, а?
— Жалитӧй, милуйтӧй... — кирзіс сійӧ джодж кузя быглясигтыр.
Найӧ зывӧктӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Тьфу, видзӧднысӧ прӧтивнӧ, ни овныыс эз куж морт вотӧн, ни кувны морт моз оз вермы! — скӧрмис Пелагея.
— Кывзӧй, бабаяс, нинӧм сыкӧд тані вӧзитчыны сы дыра, а то лоас сійӧтор, мый аслас омлялӧмӧн кыскас немецъясӧс сійӧ миянлы сьылі вылӧ.
Александр матыстчис бӧрсяньыс да куйлысь сьыліӧ шыркнитіс гез.
— Святӧй делӧ вӧсна, — шуис сійӧ да сьӧлыштіс кипыдӧсас.
Фрося горӧдіс.
— Ньӧжйӧджык!
Гапликлӧн чуньяс чукыльтчисны да пырасны сёй джоджӧ.
Кокъяс дрӧгнитісны да нюжалісны.
Старӧста вӧлі кулӧма.
— Отсалӧй...
Фрося, отсав.
Сійӧ босьтіс шойсӧ киняувтіыс, Фрося босьтіс кокъястіыс.
Терпилиха осторожнӧя видзӧдліс ывлаӧ.
Но быдлаын вӧлі лӧнь, сӧмын тӧв омляліс, лым кымӧръяс кыпӧдлігтыр.
— А но, вай ӧдйӧджык, струбаӧ сійӧс...
Дворын вӧлі важ струба, коді косьмис нин уна во сайын.
Ӧні сійӧ джынйӧдзыс вӧлі тырӧма лымйӧн.
Сэтчӧ и шыбитісны шойсӧ.
Сійӧ уси небыда, шытӧг.
Александр зырйӧн шыблаліс сы вылӧ лым, сэсся уськӧдіс лымсӧ струба доръяссьыс.
— Тулысӧдз куйлас, тулыснас ковмас перйыны.
Асылӧдзыс ставсӧ лымйӧн тупкас и следъяс оз кольны.
— А кыдзи нӧ ӧні гортӧ мунны кутам?
— А ті нӧрӧвитлӧй, нинӧмла войясын кыскасьны.
Ӧтчыд удайтчис, мӧдысь вермас и не удайтчыны, — вочавидзис Александр. — Места миян эм, узьӧй асылӧдз, а асывнас ньӧжйӧникӧн гортъясӧ.
Найӧ водалісны, кыдзи вермисны, лабичьяс вылын да джоджын.
Но унмовсьны вӧлі сьӧкыд.
— Тэ, Александр, смотри, протоколтӧ бурджыка дзеб, воасны миян йӧз, ковмас сдайтны.
— Ме нин дзеба, эн пов, некод оз аддзы.
— Аддзан, Александр, вот и удайтчис, — нӧшта ӧтчыд тӧдчӧдіс Терпилиха.
— Мый нӧ оз удайтчы, — шуис сійӧ унмовсигас нин.
VII
Ӧдзӧс клопнитіс.
Федосья дрӧгнитіс да уськӧдіс ведрасӧ.
Ва паськыд струяӧн киссис кухнялӧн сёй джоджӧ.
— Мый тіян киясыд пусьӧма али мый? — скӧрысь горӧдіс Вернер чеччыштӧмӧн, медым няйт ва эз веськав сылӧн югъявтӧдз чиститӧм сапӧг вылӧ.
Сійӧ эз вочавидз.
Сьӧлӧмыс бешенӧя нӧйтчис морӧс пытшкас.
Сійӧ чышкаліс тряпкаӧн ва, но киясыс дрӧжжитісны, и сійӧ некымынысь заводитліс чышкавны кос местасӧ, джодж гуранъясын ва кольӧмӧн.
Эз, талун сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны.
Быд шы, быд шаркнитӧм заставляйтісны сійӧс дрӧгнитны, кыдзи плетьӧн вартӧмысь.
Ставнас сійӧ вӧлі ӧти напряжённӧй виччысьӧм.
Ӧд найӧ локтӧны нин, найӧ быд минутаӧ вермасны лоны тані.
Сылы вӧлі терпитны позьтӧм сьӧкыд сыысь, мый сійӧ тӧдӧ сӧмын ӧтнас, дзик ӧтнас став сиктын, и сэсся некод.
Дерт, сійӧ и бурджык, мый некод оз тӧд, но кутшӧм сьӧкыд ӧтнадлы виччысьны!
Сьӧлӧм ланьтӧ, лолалӧм дугдӧ — ӧд любӧй моментӧ, любӧй моментӧ вермасны локны...
— А тэ думышт, кыдзи сійӧс вӧчны, — шуыштіс пельпом вомӧныс Вернер нӧшта вольпасьын на куйлысь Пусялы.
Сійӧ петіс, бара ӧдзӧсӧн клопнитӧмӧн, и Федосья бара дрӧгнитіс.
Пуся куйліс, кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн да парсӧ курччӧмӧн.
Кутшӧм тонӧн сійӧ шуис тайӧс!
Быттьӧ сійӧ сылӧн раб, коді обязан вӧчны сылы быдсикас услугаяс.
Сійӧ оз вермы аддзыны партизанъясӧс, кӧть сылӧн эмӧсь и салдатъяс, и телефонъяс, и ставыс свет вылас, а сысянь, кодкӧд сиктын некод и сёрнитны оз кӧсйы, требуйтӧ, медым аддзис найӧс сійӧ.
Пуся скӧрмис.
Вывті уна сійӧ босьтіс аслас юрӧ.
Мый нӧ сійӧ, думайтӧ, мый шӧвк дӧрӧмъясысь, тайӧ несчастнӧй чулкисьыс имеитӧ право горзыны сы вылӧ!
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый чойкӧд сёрниысь нинӧм оз артмы и оз вермы нинӧм артмыны.
Найӧ эз сёрнитлыны ӧта-мӧдыскӧд нӧшта войнаӧдз на.
Ольга некымынысь воліс местечкоӧ кутшӧмкӧ съездъяс вылӧ, учительскӧй курсъяс вылӧ да весиг эз пыравлы сы ордӧ.
Тыдалӧ, лыддис, мый Пуся недостойнӧй волыны.
Дерт жӧ, сійӧ сэтшӧм преступление, мый сійӧ эз уджав, эз уродуйт кияссӧ мыськасьӧмӧн, эз мыськав джоджъяс да эз пукав трактор изучайтӧм вылын.
Ольгалы колӧ, медым ставӧн вӧліны сы кодьӧсь.
Сійӧ вунӧдіс аслас вӧвлӧн кодь здоровье йылысь да чойыслӧн жебиник здоровье йылысь.
Ольга эз тӧждысь сь йылысь, медым лоны мичаӧн, кыдзи-сюрӧ гартліс юр гӧгӧрыс ассьыс кыз кӧсаяссӧ.
Тӧлын сылӧн киясыс потласьлісны кӧдзыдысь, гожӧмын сійӧ загорайтліс, кыдзи цыганка.
Пуся нюжӧдіс кисӧ крӧвать весьтын ӧшалысь зеркалӧ дінӧ да кутіс внимательнӧя видзӧдны асьсӧ, ассьыс векньыдик, нетшкӧм синкымъяссӧ, сьӧд юрсисӧ, сьӧд синлысъяс улысь гӧгрӧс синъяссӧ, вӧсни паръяссӧ, кодъяс сайын тыдалісны куим пельӧса ёсь пиньяс.
Эз, сійӧ эз шогмы сэтшӧм удж вылӧ, кутшӧмӧс вӧчис Ольга.
Да и эз вӧв коланлуныс сыын.
Серёжа служитіс армияын да получайтіс деньга: сы вылӧ, мый позьӧ вӧлі судзӧдны местечкоын, бура тырмис.
А Ольга тайӧс эз гӧгӧрво.
Сійӧ лыддис, мый Серёжалы овсьӧ лёка.
А мыйӧн лёка?
Сылӧн вӧлі гӧтыр, коді кужис мичаа пасьтасьны весиг сійӧ жалкӧй тряпкаяснас, кодъясӧс удайтчыліс судзӧдны, сійӧ вӧлі мичаа сынасьӧма, ухаживайтіс кияс бӧрсяыс да вӧлі медся мича став сійӧ местечкоса дурочкаясысь, кодъяс котралісны, тэрмасисны да век мыйкӧ вӧчисны.
А мый налӧн эз вӧв челядь, мый Пуся тайӧс эз кӧсйы?
Сідз вот эз кӧсйы, дай ставыс.
Челядьыс и сідз тырмымӧн.
Серёжа гӧтрасис сы вылӧ, а не челядь вылӧ, и кор гӧтрасис, челядь йылысь сійӧ нинӧм эз шулы.
А Ольгалы ставыс тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым относитчыны чойыс дінӧ, кыдзи бокӧвӧй морт дінӧ.
Сідзкӧ кыдзи нӧ сійӧ отнеситчас ӧні?
И мый сійӧ, збыльысьсӧ, кӧсйӧ Пусясянь?
Серёжасянь эз вӧвны некутшӧм юӧръяс фронт вылӧ мунӧмсяньыс нин, быдса вит тӧлысь нин.
Сійӧ либӧ пӧгибнитіс, либӧ пленын, ӧд оз жӧ вермы лоны, медым вит тӧлысь чӧжӧн эз во ни ӧти письмӧ, ни ӧти открытка.
Коді тӧдас, дыр-ӧ нюжалас война?
Мый нӧ, виччысьны сылы во, кыкӧс либӧ мыйта сэн нӧшта да, медбӧрын, кувны тшыгла?
Эз, сійӧ вӧчис зэв тӧлкаа.
А мый Курт немец, — мый нӧ эськӧ сэтшӧмыс?
Немецъяс ӧні тані кӧзяева, немецъяс управляйтӧны и кужасны управляйтны.
Большевикъяс помасисны, тайӧ дзик яснӧ.
И ставыс эськӧ вӧлі бур, Курт кӧ эськӧ эз ло бӧръя кадас сэтшӧм дӧзмысь, скӧр.
Сійӧ сэтшӧм грубӧя сыкӧд обращайтчӧ.
Ӧні вот требуйтӧ Ольгакӧд тайӧ сёрнисӧ.
Пуся тӧдіс, мый оз решитчы весиг аддзысьлыны чойыскӧд.
Но кыдзи петны тайӧ историясьыс?
И коді сылы висьталіс, мый Ольга сылӧн чой?
Недовольнӧй, сійӧ ньӧжйӧ пасьтасис.
Тайӧ нӧшта эз тырмы, медым Курт сувтӧдіс сы водзӧ требованиеяс.
Кажитчӧ, сылӧн эмӧсь разведчикъяс, шпионъяс, быдса аппарат.
Пуся небрежнӧя тупкис вольпасьсӧ одеялоӧн да босьтіс улӧс вылысь Вернерлысь курткасӧ, медым ӧшӧдны сійӧс шкафӧ.
Зептас кыліс бумага.
Пуся видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да тэрыба кыскис бумагасӧ.
Тайӧ вӧлі письмӧ кузь голубӧй конвертын, немецкӧй адресӧн.
Сійӧ эз куж лыддьыны немецкӧй кыв вылын, но век жӧ перйис письмӧсӧ конвертсьыс.
Тайӧ голубӧй конвертыс кажитчис сылы подозрительнӧйӧн.
Голубӧй бумагалысь нёль листбок вӧлі гижӧма посни, рӧвнӧй почеркӧн.
Первой листбоклӧн выліас вӧлі клеитӧма косьтӧм цветок.
Пуся матыстіс бумагасӧ чужӧмланьыс.
Сысянь кыліс сылы тӧдтӧм духияслӧн небыдик дук.
Эз вермы лоны сомнение — письмӧ нывбабасянь.
Пуся вирӧдз курччис парсӧ.
Куртлы гижис нывбаба, нывбаба сэсянь, Германиясянь.
Бур почтӧвӧй бумага вылын посни, рӧвнӧй почеркӧн.
Дерт, письмӧ вермис лоны, например, мамсянь, но цветокыс?
Ак, мый эськӧ сійӧ эз сет, медым лыддьыны письмӧсӧ, медым тӧдмавны, мый гижӧ Куртлы тайӧ тӧдтӧм нывбабаыс!
Сійӧ видзӧдліс дата вылас.
Письмӧ вӧлі гижӧма дзик неважӧн.
Да, письмӧ воӧма, тыдалӧ, тӧрыт.
Курт вылын вӧлі мӧд тужурка, и сійӧ вунӧдіс письмӧсӧ зептас.
Ӧнӧдз сійӧ эз аддзыв сылысь некутшӧм письмӧяс, некутшӧм фотографияяс.
Некутшӧмӧс?
Сійӧ думыштчис.
Ӧд сылӧн эм нӧшта бумажник, кодкӧд сійӧ некор оз торйӧдчыв да код дінӧ сійӧ оз лэдз сылы инмӧдчывны.
Мый вермис лоны сійӧ бумажникас?
И почтасӧ ӧд сылы вайӧны не гортас, а комендатураӧ.
Сійӧ вермас видзны письмӧяс да фотографияяс пызанлӧн сійӧ ящикын, кодӧс мунігас пыр сэтшӧм бура пӧдлалӧ ключӧн.
Да и мый Пуся тӧдӧ Курт йылысь?
Сӧмын сійӧс, мый сійӧ ачыс ас йывсьыс висьталӧ.
Нӧшта первойсӧ на, кор Пуся сӧгласитчис мунны сыкӧд местечкоысь, сійӧ сетіс сылы торжественнӧй обещание, мый босьтас сійӧс аскӧдыс Дрезденӧ и сэні найӧ гӧтрасясны.
Тані и збыльысь некӧн венчайтчыны, сійӧ бура гӧгӧрвоӧ, мый колӧ виччысьыштны.
Да тайӧ и не сэтшӧм важнӧ.
Ӧнӧдз сійӧ вӧлі дзик спокойнӧй, — сійӧ жӧ чувствуйтіс, мый кажитчӧ Куртлы.
И вот сӧмын ӧні Ольгакӧд сёрнитны тайӧ резкӧя требуйтӧмыс садьмӧдіс сылысь мӧд думъяс, заставитіс аддзыны сійӧс ӧткымын вещьяс выльногӧн.
Мыйла Курт ӧні сэтшӧм гежӧда сёрнитӧ Дрезден йылысь, сэтшӧм неохотнӧя нуӧдӧ тайӧ сёрнисӧ, кор Пуся ачыс заводитас сійӧс?
Мыйла сылӧн некор абу кад, мыйла сійӧ сэтшӧм скӧр да дӧзмысь?
Пуся ӧд эз вежсьы, сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі войдӧр, кор найӧ тӧдмасисны немецъясӧн займитӧм местечкоын, кор Куртлы сетісны комната Пуся квартираын.
Тайӧ Курт ӧні мӧд, Курт вежсис, а ӧні нӧшта тайӧ письмӧыс...
Сійӧ думыштіс, мый прӧстӧ пукалӧ тадз, киас письмӧӧн.
Лыддьыны сійӧс сійӧ век жӧ оз вермы.
А пырас кӧ Курт, лоӧ скандал.
Сійӧ пыр шуліс Пусялы, медым сійӧ эз вӧрӧд бумагаяс, некутшӧм бумагаяс.
Пуся сюйис голубӧй листоксӧ конвертӧ да курткасӧ ӧшӧдіс шкафӧ.
Сійӧ решитіс внимательнӧя следитны Курт бӧрся.
Сійӧ дзик тӧдмалас, коді сылы гижӧ да збыльысь-ӧ сылӧн Пусякӧд резкӧй обращениеыс объясняйтсьӧ мудзӧмӧн да нервностьӧн, али мыйкӧ мӧдтор.
Федосья кухняын грымӧдчис пӧсудаӧн, и тайӧ шыясыс висьтавны позьтӧма дӧзмӧдісны Пусяӧс.
— Ті эськӧ кӧть ньӧжйӧджык! — горӧдіс сійӧ вӧсни орӧм гӧлӧсӧн.
Федосья видзӧдліс восьса ӧдзӧсӧд, и Пуся казяліс зэв страннӧй видзӧдлас.
Эз, тайӧ эз вӧв сійӧ кӧдзыд ненавистьыс, зывӧктӧмыс, кодӧс сійӧ ӧнӧдз аддзыліс крестьянка синъясын.
Ӧні тайӧ синъясас югъялісны торжество, кутшӧмкӧ радость, найӧ югъялісны кыдзи некор.
Пуся скӧрмис.
Мый вылӧ сійӧ радлӧ?
Тыдалӧ, кывзысис ӧдзӧс дорын да кывліс, кутшӧм тонӧн сёрнитіс Курт.
Вот Курт, — весиг тайӧ бабаыс казялӧма, весиг сійӧ нин лёкысь радлӧ!
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас, мый вермас отомститны старухалы.
Сійӧ нӧшта эз на висьтав Куртлы, мый Федосьялӧн пиыс куйлӧ виӧмӧн шорын.
Лун кык сійӧ чӧв оліс сознательнӧя, медым мучитыштны Федосьяӧс, а сэсся прӧстӧ вунӧдчис, кор Курт кутіс кӧвъясьны сы дінӧ да требуйтны Ольгакӧд сёрни.
Но ӧні кыптіс скӧрмӧм.
— Энлы, талун ме висьтала верӧслы, кыдзи сӧмын воас, висьтала, — грӧзитіс сійӧ.
Федосья серӧктіс лёк серамӧн да, кияснас бокъясас мыджсьӧмӧн, вывсянь увлань видзӧдліс сы вылӧ.
— А меным нӧ мый!
Висьтав, висьтав «мужикыдлы»! — дерзкӧя вочавидзис сійӧ, «мужик» кыв издевайтчана тӧдчӧдӧмӧн.
— Висьтав, ме и ачым верма висьтавны, а то тэнад мыйкӧ оз артмы.
Висьтав, кӧть сёысь висьтав!
Пасьтась, котӧрт комендатураас, да ӧдйӧджык!
Пуся видзӧдліс сы вылӧ паськыда восьтӧм, шӧйӧвошӧм синъясӧн.
— Да ті мый?
— А ме нинӧм!
Мый тэ сэтшӧма дивуйтчан?
Тэ кӧсйин висьтавны, вот ме и шуа, — висьтав, мися.
Сы вылӧ ӧд тэ и олан, медым шпионитны, медым немецъяслы ябедничайтны.
Но и котӧрт, висьтав, мый тӧдан!
— И висьтала, сідзи и тӧдӧй, висьтала.
— Ме и шуа — висьтав, мый тэ пыр грӧзитан да грӧзитан?
Менӧ тайӧн он повзьӧд.
— А сійӧс тэнсьыд босьтасны.
— Мед босьтӧны.
Менсьым сійӧс босьтісны нин тӧлысь сайын.
Водзӧ оз вермыны босьтны.
— Мыйла нӧ ті ветланныд сэтчӧ быд лун?
— Ветла и ветла.
Менам делӧ.
А босьтасны — ог кут ветлыны.
— Курт тшӧктас тіянӧс арестуйтны, ті бура тӧданныд, мый сэтчӧ оз разрешайтны кыскасьны.
— Вот повзьӧдін!
Пола ме тіян арестысь!
Сідз веськыда и треситча полӧмла...
Федосья пырис комнатаӧ.
Сійӧ эз нин серав.
Пемыд синъясыс видзӧдісны скӧра.
— Тэ пов, тэ!
Кылан?
Тэ дрӧжжит, тэ бӧрд полӧмыдла!
Пуся топӧдчис скамья вылын.
— Мый тікӧд?
Менымсӧ мыйысь повны?
— Быдторйысь пов!
Йӧзысь пов, найӧ тэныд оз прӧститны!
Ваысь пов: кӧсъян сэтчӧ шыбитчыны — сійӧ шыбитас тэнӧ бӧр.
Муысь пов: дзебсьыны сэтчӧ кӧсъян — сійӧ тэнӧ оз примат.
Менам Васялы бурджык сэні, шорас куйлыны, Левонюклы бурджык петляын ӧшавны, Оленалы вӧлі бурджык пасьтӧг кӧдзыд вывті котравны немецкӧй штыкъяс улын, ставлы бурджык сыысь, кутшӧм тэныд лоӧ!
Ок, завидуйтны на кутан тэ налы!
Вир синваӧн кутан бӧрдны, мый тэ абу найӧ местаын!
Сёысь жалитлан, мый эз тэнӧ джагӧдны виселица вылын, мый эз тэнӧ штыкъясӧн сутшйӧдлыны, эз тэнӧ лыйлыны!
Сійӧ пӧдіс лёкысла да ненавистьысла, дикӧй радостьысь, мый ас йӧз локтӧны нин, мый матысмӧны нин, мый, вермас лоны, буретш тайӧ минутаас, кор сійӧ шыблалӧ тайӧ кывъяссӧ веськыда изменницалӧн едждӧдӧм чужӧмӧ, сикт дорын кылӧ нин лыйсьӧм.
— Мунӧй татысь, — пӧдан гӧлӧсӧн шӧпкӧдӧмӧн шуис Пуся. — Пыр жӧ мунӧй!
Федосья нӧшта ӧтчыд издевательскӧя серӧктіс.
— Верма петны, абу зэв ыджыд радлун меным видзӧдны тэнад рожа вылӧ.
Тэ нӧшта тӧдвылад уськӧдлан на, кыдзи тэ менӧ аслам керкаысь вӧтлін!
Сійӧ петіс сідзи ӧдзӧсӧн хлопнитӧмӧн, мый белитӧм стенаысь киссис известкаыс.
— А тэ котӧрт, жалуйтчы асладлы, мый ме горза тэ вылӧ! — мургис аскӧдыс сійӧ, пачӧ чаг сюялігтыр. — Недыр сылы тэ йылысь думайтны, недыр!
Ковмас думыштны мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Вермас лоны, весиг талун!
* * *
Но Курт вовсьӧ и эз думайт Пуся йылысь.
Беситчӧмӧн, сійӧ муніс комендатураӧ, и салдатъяс, сылысь топӧдӧм паръяс да плешсьыс чукыр аддзӧмӧн, нюжӧдчылісны ёнджыка пыр овлан дорысь.
Фельдфебель чеччыштіс пызан сайысь.
— Штабсянь звӧнитлісны?
— Так точно, господин капитан.
— Мыйла нӧ меным энӧ юӧртӧй?
— Эз вӧв прикажитӧма, господин капитан.
— Кыдзи, эз вӧв прикажитӧма?
— Шуисны: оз ков.
— Мыйла нӧ сідзкӧ звӧнитлісны?
— Юасисны, сетіс-ӧ нин арестованнӧйыс показаниеяс.
— Мый ті висьталінныд?
— Доложиті, мый сійӧ некутшӧм показаниеяс эз сет.
— И нӧшта мый? — Капитан гӧлӧсын кылісны ядовитӧй ноткаяс.
Фельдфебель едждіс.
— Так точно, и нӧшта...
Нӧшта доложиті...
— Но, мый нӧшта доложитін?
— Нӧшта...
Доложиті арестованнӧйӧс казнитӧм йылысь...
— Коді тіянлы разрешитіс тайӧс докладывайтны?
Коді разрешитіс тӧдмӧдны?
Коді тайӧс тіянлы поручитіс, а?
Ме, али мый, ме?
Водзлань копыртчӧмӧн, сійӧ ичӧт шагъясӧн матыстчис сы водзын нюжӧдчӧм морт дорӧ.
Фельдфебель эз лысьт бӧрыньтчыны.
— Ме тіянлы тайӧс приказывайтлі, поручайтлі?
— Некыдзи эн, господин капитан!
Сьӧкыд ки уси сылӧн банбокӧ: капитан шеныштчис паськыда да став вынсьыс кучкис.
Фельдфебель довъёвтчис, но сулаліс водзӧ, нюжӧдчӧмӧн да Вернерлы синмас веськыда видзӧдӧмӧн.
— Коді прикажитіс, коді лэдзис висьтавны? — шутьлялысь гӧлӧсӧн юаліс офицер, выльысь шеныштчӧмӧн.
Фельдфебель банбокын лоис гӧрд пятна.
Чуньяслӧн еджыд туй ӧдйӧ тырис вирӧн, сьӧдасис.
— Кӧні старӧста, воліс талун?
Фельдфебель, синсӧ лапниттӧг, напряжённӧя видзӧдіс капитан синъясӧ.
— Эз на волы.
— Уна-ӧ нянь вайӧма?
— Ньӧти абу, нянь абу.
Ӧнӧдз некод эз во.
Вернер ёрччыштіс.
— А детина делӧ кузя?
— Некод эз лок, господин капитан.
Капитан яростнӧя вештіс улӧс, шыбитіс пызан вылысь промокательнӧй бумага.
Фельдфебель ӧдйӧ копыртчис, лэптіс сійӧс да пуктіс пызан вылӧ, сійӧ жӧ местаӧ, кӧні сійӧ вӧлі.
— Мӧдӧдӧй старӧстала!
Пыр жӧ!
— Кывза, господин капитан!
Каблукъясӧн щолкнитӧмӧн, фельдфебель петіс.
Вернер восьталіс ящикъяс, тэрыба шыблаліс сэтысь бумагаяс.
Синсӧ тупкис бешенстволӧн гӧрд ру.
Проклятӧй баба эз висьтав ни ӧти кыв и эз висьтав эськӧ, кӧть во нуӧд следствие.
Сёысь эськӧ кувліс, а эз висьтав.
Но сэні, штабын, решитасны, мый сійӧ тэрмасис,
вӧчис легкомысленнӧя, мый сійӧ упуститіс тайӧ нач ӧти следсӧ, коді вермис эськӧ вайӧдны кутны позьтӧм, кыдзи тӧв, гуся партизанскӧй отрядӧдз, коді усьласьӧ сиктъяс вылӧ штаблӧн действие районын.
А этійӧ идиотыс эз выдумайт нинӧм бурджыксӧ, сыысь кындзи, медым юӧртны, мый бабакӧд помалӧма.
Дерт, гӧгӧрвоана, найӧ весиг эз тшӧктыны корны сійӧс телефон дінӧ,
прӧстӧ сёрнитісны сійӧ мышку сайын сылӧн подчинённӧйкӧд.
Дерт, сэні кодйӧны сылы гу да нуӧдӧны интрига <rus>во-всю</rus>!
И сэтчӧ жӧ, содтӧд, ӧнӧдз абу нянь.
Коли пӧшти сутки, а некод эз лок, некод эз признайтчы, кытчӧ дзебӧма нянь.
Эсійӧ идиот старӧстаыс уверяйтіс, мый найӧ повзясны...
Со тэныд и повзисны!
Лӧсьыд налы сэн штабын сёрнитны — старӧста, старӧста, а старӧста окажитчис дзик бесполезнӧй мортӧн, нинӧм оз куж вӧчны, нинӧм эз добитчы, оз имейт некутшӧм влияние сиктъяс вылӧ.
Фельдфебель бара щолкнитіс каблукъясӧн ӧдзӧс дорын.
— Но!
— Господин капитан, разрешитӧй доложитны: старӧста абу!
— Кыдзи абу?
Ме жӧ шуи, мӧдӧдны сыла!
— Разрешитӧй доложитны, ме ачым сэні вӧлі — старӧста абу.
Капитан лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Кытчӧ нӧ сійӧ муніс?
— Разрешитӧй доложитны — абу тӧдса.
Вернер пузис:
— Да тэ мый, йӧймин?
Ме тэныд кута сійӧс корсьны?
— Господин капитан, резрешитӧй доложитны, ми быдлаысь нин корсим.
Тӧрыт рытнас старӧста дыр пукаліс тані, ми сыкӧд арталім сиктын няньлысь предполагайтан запасъяс.
Дас кык час гӧгӧр войын старӧста муніс гортас.
Гортас сійӧ абу волӧма, и некод сійӧс сэсся абу аддзылӧма.
— Быдлаысь юасинныд?
— Так точно, господин капитан.
— Пышйис?
— Так точно, господин капитан, тыдалӧ, пышйис.
— Но, вот тэныд, — мрачнӧя шуис Вернер, шӧйӧвошӧмӧн телефон вылӧ видзӧдӧмӧн. — Мый нӧ ӧні лоӧ?
— Разрешитӧй доложитны: ог тӧд.
— Идиот! — горӧдіс капитан. — Мый вылӧ сійӧ вӧлі колӧ, тайӧ старӧстаыс?
Мыйын сійӧ отсаліс?
Мый сійӧ вӧчис?
Мый лӧсьӧдіс?
Но?
— Збыльысь, господин капитан...
— Ага, збыльысь...
Пуксьӧй и гижӧй рапорт штаблы, мый старӧста пышйис.
Мед ыстасны мӧдӧс, гашкӧ, аддзасны тӧлкаджыкӧс.
Фельдфебель петіс мӧд комнатаӧ да босьтіс бумага.
Сійӧ гижис рапорт старӧста пышйӧм йылысь да заводитіс гижны донос капитан вылӧ, коді кӧсйис дзебны штабысь арестуйтӧм Олена Костюкӧс казнитӧм йылысь.
— Заузе!
Сійӧ чеччыштіс, мунігмозыс ловкӧй привычнӧй движениеӧн шыбитіс ящикӧ заводитӧм доноссӧ.
— Коді патрулируйтіс тайӧ войнас сиктын?
Допроситӧй найӧс ставнысӧ.
— Ме допрашивайті нин, господин капитан, некод нинӧм оз тӧд.
— Нинӧм шуны, бур порядокъяс!
Вӧлӧмкӧ, позьӧ гуляйтны бӧрӧ и водзӧ, петны сиктысь, а миян постъяс «нинӧм оз тӧдны».
Тадзи миянӧс ӧти лунӧ начкасны, кыдзи межъясӧс, став миян постъясӧн!
Кыдзи найӧ вермасны нинӧм не тӧдны?
Ӧд, эз жӧ воздухті сійӧ лэбзьы, а муніс!
Мый найӧ вӧчисны, узисны?
— Татшӧм кӧдзыдын узьны оз позь.
А бушков страшнӧй, морт, коді бура тӧдӧ местностьсӧ, вермас мунны.
Колӧ эськӧ сувтӧдны постъяс став сикт гӧгӧр.
— Ме тіянӧс ог юав, мый колӧ, мый оз ков!
Кодӧс ті кутанныд сувтӧдны?
Кӧні тіян сы мында салдатъясыс?
А асьныд ті кытчӧ видзӧдінныд?
Мый, ті энӧ тӧдӧй, мый старӧстаӧс колӧ кутны торъя видзӧдӧм улын?
Фельдфебель уськӧдіс тӧдвылас, мый старӧста корис колльӧдны сійӧс гортас.
Сійӧ, тыдалӧ, поліс ветлыны войын.
Пӧжалуй, сійӧ и пышйынысӧ поліс.
Но сійӧ лыддис бурджыкӧн не висьтавны та йылысь капитанлы, медым не скӧрмӧдны сійӧс нӧшта ёнджыка.
Фельдфебель чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн — колӧ вӧлі век жӧ колльӧдны тайӧ Гапликсӧ.
— Воюйт тані тіянкӧд!
Идиотъяслӧн банда! — броткис капитан.
Фельдфебель нюжӧдчӧмӧн виччысис порог дорын.
— Но, мый нӧ ті?
Мунӧй, гижӧй, обрадуйтӧй найӧс, гижӧй!
Бур отсасьысьӧс меным бӧрйисны, нинӧм шуны!
Фельдфебель петіс да тэрмасьӧмӧн кутіс содтавны донос дінӧ выль замечаниеяс,
кодъяс вылӧ материал сетісны бешенствоын усьласьысь Вернерлӧн кывъяс.
Сійӧ тшӧкыда пуктыліс кисӧ гӧрд, биӧн моз сотчысь банбокӧ.
Вернер паськӧдіс бумагаяс, но регыд гӧгӧрвоис, мый уджавны сійӧ оз вермы.
Чукӧстіс фельдфебельӧс.
— Дежуритӧй телефон дорын, ме муна прӧйдитча.
— Лысьта доложитны, господин капитан, страшнӧ кӧдзыд...
— Тіянтӧг тӧда, ме ӧд локті татчӧ, — буркнитіс капитан да лэптіс воротниксӧ.
Тӧв лӧнис, но кӧдзыд нӧшта ёнмис.
Лым дзуртіс кок улын.
Шонді эз вӧв, но лым ёрис синъяс синтӧммӧдан югъялӧмнас.
Вернер сувтіс порог дорӧ да ненавистьӧн видзӧдліс сикт вылӧ.
Сійӧ куйліс, быттьӧ пухӧвӧй перинаын, лым толаясын, вид вылас лӧнь, спокойнӧй.
Керка вевтъяс вылын лымйысь кыз шапкаяс.
Сӧмын ӧткымынлаті тӧв восьталӧма идзас вевтъяс.
Олӧмлӧн некутшӧм след.
Сэні и тані суетитчисны немецкӧй салдатъяс, и сэсся некутшӧм шы, ни ветлӧдлӧм — кулӧм чӧвлун.
Весиг понъяс эз увтны.
Колӧ шуны, салдатъяс лыйлісны найӧс первой лунас жӧ. Понъяс усьласисны на вылӧ, эз лэдзны хатаясӧ.
Понъяс вӧліны сэтшӧм жӧ йӧйӧсь, кыдзи и йӧз.
Гуся угрозаӧн ӧвтыштіс капитан вылӧ тайӧ вид вылас узьысь сиктсяньыс.
Эз, бурджык вӧлі фронт вылын воча тышкасьны врагкӧд.
И тайӧ шусис шойччӧмӧн — пукавны тані да лӧсьӧдны порядок займитӧм сиктын.
Бур порядок — тӧлысь нин большевикъясӧс вӧтлӧмсянь, а ӧнӧдз вӧчны нинӧм эз удайтчы.
Решительнӧ ставыс, став планъяс, став распоряжениеяс жугласисны кусыньтчытӧм, упорнӧй, чӧв олан водзсасьӧмӧ.
Мый збыльысьсӧ добивайтчӧны тайӧ тупӧй йӧзыс,
оз ӧмӧй найӧ гӧгӧрвоны, мый медбӧрын быть ковмас сдайтчыны, мый, кӧть эськӧ ковмис найӧс истребитны ставнысӧ медбӧръяӧдз, век жӧ ставыс мунас аслас порядокӧн, ставыс мунас немецъясӧн водзвыв думайтӧм планъяс серти?
Оз, тайӧс найӧ оз кӧсйыны гӧгӧрвоны.
Тыдалӧ, найӧ збыльысь веритӧны большевикъяслӧн победаӧ.
Кысянькӧ ылысянь кыліс мотор шы.
Капитан лэдзис воротниксӧ да кывзысис.
Лэбис самолёт.
Моторлӧн ургӧм кыліс чистӧй воздухын вӧсниа, кыдзи номлӧн дзизгӧм.
Но шы содіс, ёнмис.
Капитан, синсӧ кинас лымлӧн югъялӧмысь сайӧдӧмӧн, вадзӧдіс небесаӧ.
— То сэні, господин капитан, — решитчис петкӧдлыны комендатура ӧдзӧсдорса часӧвӧй.
Вернер бергӧдчис сэтчӧ, кытчӧ сылы индісны.
Да, со сійӧ лэбӧ, первой ном кодь, сэсся гут кодь, содӧ, ыдждӧ син водзын.
— Миян? — юаліс капитан джынвыйӧ юалӧмӧн, джынвыйӧ утверждайтӧмӧн.
Часӧвӧй кывзысис.
— Тыдалӧ, абу, господин капитан.
Моторыс мӧд.
Вернер беспокоитчис.
Тӧлысь нин матігӧгӧрын эз петкӧдчыв ни ӧти неприятельскӧй самолёт.
Найӧ ӧмӧй бара вӧрзисны?
Керкаысь петісны некымын салдат.
— Большевистскӧй, — шуис на пӧвстысь ӧти.
Улича эз нин вӧв тыртӧм.
Быттьӧ му улысь, петісны йӧз.
Хатаяс водзын сулалісны нывбабаяс, петісны чукӧрӧн челядь.
Ставӧн, кияснас синъяс сайӧдӧмӧн, видзӧдісны вывлань.
— Миян! — горӧдіс Саша.
Малючиха кватитіс сійӧс пельпомтіыс.
— Миян?
Но некодлӧн нин эз коль сомнениеяс.
Самолёт лэбис уліті, дзик уліті.
И лымъя лунлӧн яръюгыд югъялӧмын ставыс аддзисны безошибочнӧй знак — бордъяс вылын краснӧй звездаяс.
Малючиха лэччысис пидзӧсъяс вылас.
Сы бӧрся став бабаяс, кыдзи ӧти, усины пидзӧс вылӧ.
Челядь, ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, котӧртісны улича шӧрӧ, чатӧртісны юръяссӧ, ӧвтісны кияснас.
— Миян!
Миян! — радлӧмӧн шуалісны найӧ.
Нывбабаяслӧн сосредоточеннӧй, торжественнӧй чужӧмъяс кузя визувтіс синва.
Сикт весьтті лэбис самолёт, асланым самолёт, коді нуӧ бордъяс вылас братскӧй чолӧм да юӧр асыввывсянь, свободалысь знак — краснӧй звезда.
Асланыс первой самолёт тӧлысь чӧжӧн.
Первой самолёт, коді эз омляв смертьлӧн шуштӧм омлялӧмӧн — немецкӧй моторлысь оръялысь, пӧдысь омлялӧмӧн, первой, код бордъяс вылын эз вӧв сьӧд кусыньтчӧм змей — свастика.
Капитан кыліс челядьлысь горзӧм.
Сійӧ видзӧдліс туй вылӧ да аддзис сэтшӧмтор, кутшӧмӧс эз аддзыв сиктын став олігчӧжӧн.
Быдлаын вӧлі тырыс народ.
Хатаяс водзын пидзӧс вылын сулалісны нывбабаяс, туй вылын, быттьӧ воробейяслӧн чукӧр, чеччалісны челядь, старикъяс ӧвтісны кияснас вылын лэбысь птицалы.
Сійӧ кутіс дрӧжжитны лёкысла.
— Вӧтлыны тайӧ бандасӧ! — горӧдіс сійӧ салдатъяслы.
Найӧ эз гӧгӧрвоны.
Вернер нетшыштіс револьверсӧ да лыйис челядь чукӧрӧ.
Гыпнитіс лыйӧм, сы бӧрся мӧд.
Но капитан промахнитчис.
Ки дрӧжжитіс дӧзмӧмысь.
Челядь разӧдчисны, кыдзи воробейяслӧн чукӧр виччысьтӧг шыбитӧм изйысь.
Нывбабаяс уськӧдчисны на бӧрся.
Ӧти минутаӧн ставнысӧ быттьӧ пӧльыштіс тӧлӧн, ставӧн вошисны.
Ӧдзӧсъяс тэрыба пӧдлассисны, и эз вевъяв капитан видзӧдлыны, кыдзи сикт бара тыртӧммис, быттьӧ кулӧма.
Некӧн эз вӧв ни ӧти душа.
— Ті нӧ мый, бӧлбанъяс, эн кывлӧй, мый ме шуи? — сійӧ уськӧдчис шӧйӧвошӧм салдатъяс вылӧ, сыысь беситчӧмӧн, мый ставӧн аддзылісны, кыдзи сійӧ лыйліс да промахнитчис, промахнитчис сэтшӧм матысянь. — Сулаланныд да спокойнӧя видзӧданныд враждебнӧй демонстрацияяс вылӧ.
А мый зенитчикъяскӧд, кӧні зениткаяс?
Буретш тайӧ кадас грымгис зенитнӧй орудие.
Снаряд пемыд кымӧрторйӧн разорвитчис ылын самолёт бӧрын.
Мӧд нӧшта ылынджык.
Самолёт кыпӧдчис неуна вылӧджык да воши ылын.
— Тожӧ ас кадӧ вевъялісны!
Сов сылы бӧж вылас киськавны...
Унмовсинныд, али мый? — горӧдіс сійӧ котӧртысь унтер-офицер вылӧ.
— Господин капитан, разрешитӧй доложитны, ми думайтім миян...
А сэсся...
— Став бабаяс сиктын тӧдмалісны кодлӧн, сӧмын тіянлы мыйкӧ кажитчис!
Да ме тіянӧс ставнытӧ...
— Первой самолёт, господин капитан, — зілис оправдайтчыны унтер-офицер.
— Ланьт!
Тэнӧ оз юавны!
Первой самолёт!
Вот сійӧ кыдзи лэдзас бомба батарея вылӧ, сэки и тіянлы лоӧ первой самолёт!
Дуракъяс!
Капитан бергӧдчис и, дӧзмӧмла пуӧмӧн, мӧдӧдчис бӧр комендатураӧ.
Сылӧн ставыс дрӧжжитіс бешенствоысь.
Проклятӧй лун, проклятӧй йӧз!
— Но мый, старӧстаӧс эн аддзӧй?
Повзьӧм фельдфебель чеччыштіс пызан сайысь.
— Господин капитан, эз вӧв приказание водзӧ нуӧдны корсьӧм...
Вернер дӧзмӧмӧн фыркнитіс да пуксис.
Но, дерт жӧ, идиот идиот вылын, некод нинӧм йылысь оз думайт...
А кывкутӧмыс водас сы вылӧ ӧтнас вылӧ, штабын приятельяс старайтчасны нин услужитны сылы.
Сэки сылы воис юрас, мый неприятностьяс кӧ заводитчасны, то вермасны лоны содтӧд неприятностьяс и Пуся вӧсна.
Тайӧ содтӧд населениекӧд сылӧн либеральнӧй отношение йылысь сёрнияс дінӧ.
«Ковмас мӧдӧдны сійӧс», — кӧсйытӧг думыштіс сійӧ.
Сійӧ нинӧм эз кӧсйы вӧчны.
Сійӧс, боевӧй офицерӧс, нагружайтӧны хозяйственнӧй тӧждысьӧмъясӧн, заставляйтӧны лӧсьӧдны тайӧ проклятӧй сиктас порядок.
Мый тані позьӧ вӧчны?
Помтӧм разнӧйпӧлӧс бумага чукӧръяс, кодъясысь петны оз позь.
Старӧста фельдфебелькӧд помтӧг луасисны колхознӧй книгаясын, но сэтысь сідзжӧ нинӧм эз артмы.
Армия требуйтіс нянь, яй, жиръяс.
Но сюсь большевикъяс вӧтлісны колхознӧй стадояс нӧшта арын на, а сійӧ неуна мӧсъясыс, кодъяс колисны картаясын, муртса тырмис аслас отрядлы.
Но, а няньыс либӧ нуӧма, либӧ сідзи дзебӧма, мый сійӧс некутшӧм вынъясӧн он босьт.
— Но, кыдзи заложникъяс?
— Пукалӧны, господин капитан.
— Сёйны налы сетінныд?
— Эг...
Ньӧти эг, господин капитан.
— Юны?
— Сідзжӧ эгӧ, — нӧшта ньӧжйӧджык буркнитіс салдат.
— Тайӧ бур, тайӧ зэв бур...
Ни крӧшки нянь, ни капля ва!
Найӧ оз кӧсйыны миянлы сетны сёйны, и ми налы огӧ сетӧй сёйны...
Кӧсйӧны кувны, мед кулӧны.
Неыджыд воштӧмыс...
Эз, сійӧ эз вермы пукавны пызан сайын.
Сійӧ бара петіс.
Думыштіс — не пырны-ӧ гортӧ, но Пуся йылысь дум дырйи сійӧс шымыртіс гажтӧмлун.
Сійӧ бергӧдчис позицияяслань, кӧні сулаліс артиллерия.
Артиллерия вӧлі сылӧн слабостьӧн, кӧть сійӧ эз вӧв та кузя специалистӧн.
Ӧні сійӧ решитіс сетны аслыс разрядка, вӧчны неыджыд учение орудийнӧй прислугалы.
Некымын минута мысти площадь вылын кыліс нин сылӧн резкӧй гӧлӧс, коді горзіс салдатъяслы команда да видчис на вылӧ.
— Беситчӧ, — шуис ӧти салдат комендатураын.
— Кыдзи нӧ сылы не беситчыны...
Нянь абу и абу, да нӧшта старӧста пышйис...
— Ловкӧй...
Фельдфебель подозрительнӧя видзӧдліс сёрнитысь вылӧ.
— Мый тайӧ, тэ быттьӧ завидуйтан старӧстаыслы?
— Мыйысь сылы завидуйтнысӧ, господин фельдфебель? — юаліс салдат, фельдфебельлӧн гӧлубӧй синъясӧ невиннӧя видзӧдігтыр.
— Ылӧдз оз пышйы, миян сійӧс кутасны.
— Сійӧ кӧ пышйис тылӧ, — содтіс мӧд.
— А водзӧ кӧ, — большевикъяс сылысь кусӧ кулясны.
Сылы нинӧм нин завидуйтны.
— Сійӧс кӧ мужикъяс прӧстӧ кӧнкӧ эз кокнитны.
Фельдфебель дрӧгнитіс.
— Мый тэ больган?
Кыдзи мужикъяс вермисны сійӧс кокнитны?
Сійӧ сёр войӧдз пукаліс тані, а гортас вообще эз во.
— Туй вылас, например...
— Войнас тані некод оз ветлы.
Приказ вӧлі яснӧй! — резкӧя горӧдіс фельдфебель.
Салдат кӧсӧя видзӧдліс сы вылӧ, но чӧв оліс.
Эз вермы жӧ фельдфебель ӧти суткиӧн вунӧдны, мый, приказ вылӧ видзӧдтӧг, патрульяс вылӧ видзӧдтӧг, кутшӧмкӧ детинка кыссис сарай дорӧ, а сэсся, тешкодь кӧть абу, сійӧ детинкаыслӧн шойыс воши и некод оз тӧд кытчӧ, кӧть, тӧдса, шойяс асьныс местаысь местаӧ оз ветлыны.
— И вообще, кутшӧм тайӧ сёрнияс?
Вӧчӧй ассьыныд делӧтӧ! — скӧрмис фельдфебель.
Салдатъяс ланьтісны.
Фельдфебель кужис лупитны чужӧм кузя капитанысь не омӧльджыка.
А сы вӧсна мый сылы талун сюрис, — сійӧ банбокъясын тӧдчисны на нӧшта гӧрд чунь туйяс, — то сійӧ любӧй кадӧ вермис вештыны лёксӧ код вылын веськалӧ.
— Кӧні Нейман?
— Мӧдӧдӧма командакӧд корсьны яй.
Фельдфебель лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Корсьны яй...
Мый, найӧ оз тӧдны, кӧнӧсь мӧсъясыс?
— Мӧсъяс пӧшти нин абуӧсь, господин фельдфебель, ӧд господин капитан дас мӧс мӧдӧдіс войдӧрлун штабӧ.
Найӧ мунісны курӧгъяс корсьны.
Фельдфебель лэптыштліс пельпомъяссӧ да кутіс видлавны бумага, виччысьӧмӧн, оз-ӧ звӧнитны штабсянь.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн злорадствуйтіс.
Рожаад кучкавны кокни, а вот шедӧдны нянь, кодӧс требуйтӧ штаб, — сьӧкыдджык.
И тӧдмавны, кӧні находитчӧны партизанъяс, сідзжӧ абу кокни.
Сійӧ тӧдіс, мыйя капитанӧс виччысьӧны гырысь неприятностьяс.
И кӧть, ӧтлаын сыкӧд уджалӧмӧн, сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый тані некод эськӧ эз вермы нинӧм вӧчны, но и век жӧ радуйтчис, мый Вернер жугӧдас ассьыс шеясӧ тайӧ делӧ вылын.
Вывті нин сійӧ лэптӧ нырсӧ, вывті этша думайтіс служба йылысь да вывті уна думайтіс аслас крыса кодь любовница йылысь.
Ӧні сылы ставсьыс ковмас мынтысьны.
Гуся лёклун фельдфебель сьӧлӧмын мӧдіс содны нӧшта сійӧ лунсянь на, кор, местечкоӧ пырӧм бӧрын, найӧ капитанкӧд уськӧдчисны квартираӧ, кысянь лыйлісны ӧшиньӧд краснӧйяслӧн отступайтігӧн.
Квартираын найӧ некодӧс эз суны, но фельдфебель аддзис шкафысь чудеснӧй руд мехӧвӧй пась.
Буретш мӧд лунас позьӧ вӧлі мӧдӧдны посылка — Мицци сэтшӧма корис пась.
Но капитан сійӧс мырддис сылысь — аслас обезьяналы.
А ӧні вот найӧ пукалӧны сиктын, кысь тані босьтан пась?
Нинӧм, дука полушубокъясысь кындзи, абу.
Мицци кынмӧ омӧль пальтоӧн, а капитанскӧй любовница гуляйтӧ пасьӧн.
Фельдфебель эз вермы казьтыштны та йылысь скӧрмытӧг и пыр думайтіс, мый эськӧ нӧшта юӧртны штабӧ капитан йылысь.
Сэні Вернерӧс сідзжӧ эз радейтны сыысь, мый сійӧ лэптіс нырсӧ, лыддис асьсӧ ставысь бурӧн.
А мыйӧн сійӧ бурджык?
Фельдфебель Заузе некор эз вунӧдлы сы йылысь, мый ачыс фюрер вӧлі аслас кадӧ фельдфебельӧн.
Фюрер славалӧн лучьяс усисны и фельдфебель Заузе вылӧ, и сійӧ оз прӧстит ни сылысь капитанӧн мырддьӧм пась, ни кучкалӧм, кодӧс, колӧ шуны, сійӧ получайтіс не первойысь.
Капитанлӧн горзӧм кыліс вичко дорсянь и татчӧдз, и Заузе лёкысь нюмъёвтіс.
Горзы, горзы, сідз тэныд тайӧ и отсалас!
Сиктын шумитісны салдатъяс.
Найӧ чукӧрӧн ветлісны хатаясті.
Найӧ эськӧ страшнӧ возмутитчисны, кодкӧ кӧ найӧс упрекнитіс полӧмын.
И век жӧ весиг лунын вӧлі налы нелӧсьыд тайӧ проклятӧй сиктас, и найӧ лыддисны бурджыкӧн ветлыны чукӧрӧн.
Грохачиха восьтіс ӧдзӧссӧ йигӧдчӧм сертиыс, зумыша, но смела видзӧдліс салдатъяс вылӧ.
Нывкаяс дзебсисны хата пельӧсъясӧ.
— Мый?
— Курӧгъясӧс, курӧгъясӧс вай!
— Курӧгъяс абу, ті ставсӧ нин жӧритінныд.
Кывъяс гӧгӧрвотӧг, найӧ гӧгӧрвоисны налысь смыслсӧ, но оз веритны.
Найӧ разӧдчисны двор пасьта, видзӧдлісны курӧгвидзанінӧ, тыртӧм картаӧ, шыблалісны идзас тыртӧм сарайын, быттьӧ сэні вермисны пукавны курӧгъяс.
Грохачиха лэптыштавліс пельпомъяссӧ, налӧн суетитчӧм вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Нинӧм абу, — шуис салдат, идзасын гудрасьыштӧм бӧрын.
Найӧ мунісны водзӧ, сарайысь сарайӧ, хатаысь хатаӧ.
— Курӧг, курӧг вай!
Дзик ӧти курӧг, кодӧс Банючиха дзебис пач улӧ реквизицияясысь, не ас кадӧ кутіс котсыны аслас шудтӧмлун вылӧ.
Немецъяс торжественнӧя перйисны сійӧс пач улысь.
Сійӧ нетшыштчис киясысь, повзьӧмысла чеччыштіс ӧшинь вылӧ да кутіс нӧйтны бордъяснас стеклӧӧ.
— Кытшав, кытшав сыладорсяньыс!
Курӧг лёкысь горзӧмӧн уськӧдчис посводзӧ да лебзис дворӧ.
Салдатъяс уськӧдчисны сы бӧрся.
Сійӧ лэбис паськӧдӧм бордъясӧн, кокни лым лэптӧмӧн.
Ӧти салдат кватитіс револьверсӧ да лыйис.
Лыйӧм, вирӧсь комӧкӧ пӧртӧм, курӧг пласьтмуні лым вылӧ.
Салдат кватитіс сійӧс кокъясӧдыс да победоноснӧя ӧвтыштіс сійӧн воздухын.
Найӧ мунісны хатаысь хатаӧ.
«Курӧг, вай курӧг!» — кыліс то сэні, то тані требовательнӧй, дӧзмӧдан гӧлӧс.
Найӧс казялісны ылысянь.
Коді вевъяліс, тэрыба дзебис ставсӧ, мый позьӧ вӧлі дзебны.
Курӧгъясӧс сюйисны пачьяс улӧ, крӧватьяс улӧ, перинаяс улӧ, чердакӧ.
Немецъяс корсисны, исасисны, кыдзи тшыг понъяс.
Но добыча вӧлі зэв не озыр.
Медбӧрын, найӧ решитісны, кӧть и татшӧмсяма приказ налы эз вӧв, петкӧдны картаысь сиктын кольӧм неуна лыда мӧсъясысь ӧтиӧс.
Локутиха бӧрдіс да чегъяліс кияссӧ.
Сійӧс тойыштісны сідз, мый сійӧ муртса эз усь.
— Пеструшка!
Пеструшка!
Мӧс видзӧдіс кроткӧй, васӧд, кыдзи сӧмын на весалӧм каштанъяс, синъясӧн.
Сійӧс кыскисны гезйӧн, но сійӧ пыксис.
Дзирдалысь лым ёрис сылысь синъяссӧ.
Джуджыд порог вомӧн вуджны кӧсйытӧг мӧс лэдзчысис водз кокъяс вылас.
Ӧти салдат нетшыштіс сійӧс бӧжтіыс, и сійӧ нориника бакӧстіс.
— Тыра жӧ мӧскыс, тыра, — горзіс Локутиха. — Бур йӧз, мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ свет вылас!
Тыра мӧс!
— Эн горзӧй, мама, — зумыша шуис сылы ыджыд пиыс, дас арӧса Савка, синкым увтіыс немецъяс вылӧ видзӧдігтыр.
— Да мый нӧ ме тіянлы сёйнысӧ сета, менам рӧднӧй челядьӧй, да мыйӧн нӧ ме тіянӧс верда!
Нинӧм эз коль, ӧти Пеструшка, да и сійӧс нуӧдӧны!
Ок, кулӧны менам челядь, тшыгла кулӧны.
— Да эн жӧ горзӧй, мама, — нӧшта суровӧйджыка шуис Савка.
Мӧс воськовтіс, медбӧрын, порог вомӧн.
Сійӧс тойлалісны, кыскисны, кучкалісны.
Локутиха котӧртіс орччӧн, кӧть нӧшта ӧтчыд аслас вердысьлӧн польччӧм бокӧ инмӧдчывны зільӧмӧн.
— Пеструшка, Пеструшка!
Мӧс видзӧдліс кӧзяйка вылас ыджыд васӧд синъясӧн да нориника, кузя бакӧстіс.
— Рӧднӧйӧй тэ менам!
Скӧтина, а гӧгӧрвоӧ, мый вӧчсьӧ.
Пеструшка!
Сійӧ котӧртіс, кузь юбкаӧн дзугсялігтыр, гӧрдӧдӧм, бӧрдысь, немецъяс йылысь, став кытшалысь йылысь вунӧдӧмӧн, кытчӧдз, медбӧрын, сійӧс эз тойышт кодкӧ, да сідз, мый сійӧ ойӧстӧмӧн уси лымйӧ.
Савка паськыд мужскӧй шагӧн матыстчис сы дорӧ:
— Шулі ме тіянлы, мама...
Отсалас тіянлы тайӧ, али мый?
Сувтӧй, мама, сувтӧй, позьӧ ӧмӧй!
Кӧдзыдыс кутшӧм!
Сійӧ сунгысис чужӧмнас лымйӧ, бӧрдӧмысь пӧдігтыр.
Слаб челядь киясӧн Савка зілис кыпӧдны сійӧс.
— Мый ӧні лоӧ, мый ӧні миянкӧд лоӧ?
— Да ньӧжйӧджык ті, — скӧрмис сійӧ. — Кымын мӧс мырддисны, а некод сэтшӧм горзӧм эз кыпӧдлы, кыдзи ті.
— Да ӧд витӧнӧсь ті менам, — оправдывайтчис сійӧ.
— Мукӧдъясыслӧн и кӧкъямысӧн...
— Да эн велӧд тэ менӧ, криста ради.
Кыдзи тэ мамыдкӧд сёрнитан?
— Мунӧй, мунӧй бурджык хатаӧ.
То сэні Нюрка горзӧ, вынсьыс петіс.
— Горзӧ, шуан?
Юбкалӧн кынмӧм бӧждорӧн шарӧдчигтыр, сійӧ уськӧдчис хаталань.
Савка мудзӧм мужчиналӧн сьӧкыд походкаӧн мӧдӧдчис сы бӧрся.
Салдатъяслӧн чукӧр, коді вӧтліс мӧскӧс, саяліс комендатура керка сайӧ.
Сэні сарайын немецъяс вӧчисны мыйкӧ неыджыд бойня кодьӧс.
Некымын минута мысти кульӧм руалысь туша ӧшаліс нин пӧтӧлӧклӧн вомӧна балка вылын.
Сэк кості Вернер вевъяліс мудзны площадь вылын аслас горзӧмысь да бӧр воис ас ордас.
— Господин капитан, разрешитӧй доложитны, реквизируйтісны мӧс, — рапортуйтіс фельдфебель.
Капитан махнитіс кинас.
Тайӧ хозяйственнӧй делӧясыс смертельнӧя дӧзмӧдісны сійӧс.
Талун мӧс, аски мӧс, но мый лоӧ некымын лун мысти?
Командование сетіс чорыд приказ, медым частьяс снабжайтчисны сиктъясын, кӧні сулалӧны.
Эз коль и тӧлысь, а сикт ректӧма кушӧдз.
Сёйӧма нин став дзодзӧгъяс, курӧгъяс, уткаяс, став порсьяс.
Коли нӧшта некымын шудтӧм мӧс.
Мый нӧ лоӧ водзӧ?
— Но, мый сэні, кутшӧмкӧ продовольствие ыстӧма?
— Вина да шоколад, господин капитан.
— А винаысь да шоколадысь кындзи?
— Нинӧм сыысь кындзи, господин капитан.
Войдӧрлун миянлы нӧшта ӧтчыд уськӧдісны тӧдвылӧ приказ йылысь, медым снабжайтчыны местнӧй запасъясысь.
Вина да шоколад мӧдӧдны тіянлы квартираад?
— Ыстӧй, сӧмын мед туй вылас эз жӧритны.
— Некыдзи оз, ставсӧ зэв бура пӧдлалӧма ящикӧ.
Вернер кизяліс шинельсӧ да ньӧжйӧ гартіс папирос, мый йылыськӧ мӧвпалӧмӧн.
— Да, вот мый, Заузе...
— Кывза, господин капитан.
— Снабжение нуӧдсьӧ некутшӧм порядоктӧг.
Талунсянь снабжениеысь ӧтвечайтанныд ті.
— Кывзыся, господин капитан, — шуис фельдфебель.
Сылӧн чужӧмыс вежыньтчис скӧрмӧмысла.
Вернер вӧлі нин ӧдзӧсын.
— Господин капитан!
— Но, мый нӧшта?
— Ті разрешитанныд реквизируйтны орчча сиктъясын?
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Эн йӧйтав!
Сійӧ сиктъяссӧ назначитӧма мукӧд частьяслы.
Ті тайӧс зэв бура тӧданныд.
— Тані нинӧм нин абу, господин капитан.
— Медся кокни шуны — нинӧм абу!
Абу, сідзкӧ колӧ корсьны, гӧгӧрвоанныд?
Корсьны колӧ!
Кутанныд бура корсьны — аддзанныд!
Сійӧ петіс, ӧдзӧсӧн клопнитӧмӧн.
VIII
abu
Пуся петіс керкаысь да нерешительнӧя видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ эз имейт некутшӧм смысл, но Курт настаивайтіс пыр резкӧйджыка да грубӧйджыка.
— Сійӧ ӧд тэнад чой.
Тэ ӧмӧй он куж сёрнитчыны рӧднӧй чойыдкӧд?
Тэ прӧстӧ он кӧсйы!
Мый нӧ, воас кад, и ме мыйкӧ ог кӧсйы...
Пуся повзис.
Ӧд сійӧ зависитіс Куртысь.
А мый сылы кӧ дум вылас усьӧ шыбитны сійӧс тайӧ сиктас, кӧні ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ, кыдзи враг вылӧ?
Кияссӧ пась соскӧ сюялӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧ муніс улича кузя.
Лоан сёрни вӧлі дзик безнадёжнӧй.
Эз вермы жӧ висьтавны сійӧ Куртлы, мый сёрнитіс нин ӧтчыд чойыскӧд, позьӧ кӧ шуны сёрниӧн дикӧй скандалсӧ, коді лоис на костын пыр жӧ Пусяӧн сиктӧ воӧм бӧрын.
Ӧд Ольга прӧстӧ сьӧлыштіс сылы чужӧмас, а дзик ӧтитор, мый Пуся тӧдмаліс, вӧліны лёкысла петӧм кывъяс Вася йылысь, коді куйліс шорын.
Ольга кӧсйис оскорбитны сійӧс, унизитны сійӧн, мый сійӧ олӧ нывбаба хатаын, кодлӧн пиыс пӧгибнитіс бойын.
Кутшӧм отношение сійӧ имейтӧ сы дінӧ, Пуся дінӧ?
Но Ольгалы кажитчис, мый имеитӧ.
Ольга горзіс да муніс.
Со и ставыс.
Но, кыдзи ӧні мунны сы дінӧ, кыдзи сёрнитны сыкӧд?
Туйдорса пуяслӧн увъяс вӧліны эзысь кодьӧсь гыӧрысь, лым югъяліс да пӧртмасис шонді водзын, ёна дзирдалӧмӧн мудзтіс синъяс.
Пуся ышловзис да думыштіс Серёжа йылысь.
Эз, Серёжа некор эз горзыв, некор эз скӧрмыв сы вылӧ, гашкӧ сӧмын ышловзьывліс да думыштчыліс.
Но ӧні нинӧм казьтывны Серёжаӧс, ӧні сылӧн верӧс Курт.
Сійӧс шымыртіс скӧрлун.
Кыдзи Курт лысьтӧ?
Но сійӧ тӧдіс, мый лысьтӧ и мый сылы нинӧм вӧчны.
Сійӧ относитчис Курт дінӧ дзик сідз жӧ, кыдзи Серёжа дінӧ.
Сідзкӧ, не сійӧ мыжа тайӧ спорас, найӧ Курткӧд абу ӧткодьӧсь.
Матын нин хата, кӧні олӧ Ольга.
Нӧшта некымын воськов.
Мый вӧчны?
Стучитчыны да пырны?
Оз, тайӧ оз позь.
Пуся сулалыштіс минута кымын решитчытӧг, но кӧдзыдыс, шоныд кӧмкот вылӧ видзӧдтӧг, дойӧдз чепляліс кок чуньяс, и сійӧ бергӧдчис бӧр.
Мед Курт вӧчас, мый кӧсйӧ, мед горзас, мед скӧралас — абу некутшӧм смысл нӧшта ӧтчыд терпитны Ольгалысь лёк, зывӧктана кывъяс.
Тайӧ кӧ эськӧ вермис мыйӧкӧ вайӧдны, нӧшта нин, но ӧд нинӧм, решительнӧ нинӧм оз артмы тайӧ сёрнисьыс.
Сійӧ муніс некымын шаг да бара кутіс колебайтчыны.
Мый вӧчны, кыдзи поступитны?
Бурджык нин эськӧ виисны кӧ Ольгаӧс, кыдза виисны Оленаӧс.
Эз вӧв эськӧ став тайӧ ноксьӧмъясыс да скандалъясыс.
Пуся видзӧдліс хата вылӧ, кӧні оліс чойыс, сылӧн сьӧлӧмыс неприятнӧя дрӧгнитіс — ӧдзӧсысь кодкӧ петіс.
Сійӧ жӧдзис лым вылын, быттьӧ сійӧс кутӧма преступление места вылын, да кӧсӧя видзӧдліс.
Эз, тайӧ эз вӧв Ольга, а сылӧн кӧзяйкаыс.
Нывбаба сулаліс ӧдзӧс дорын да, синъяссӧ шондіысь тупкӧмӧн, ёна видзӧдіс ылӧ.
Сэсся сійӧ восьтыштіс хатаӧ ӧдзӧс да мыйкӧ горӧдіс.
Пыр жӧ сы дорын лоис йӧз чукӧр, ставыс найӧ тупкисны синъяссӧ лымлӧн да шонділӧн югъялӧмысь да видзӧдісны ӧтилаӧ.
Федосья Кравчук сідзжӧ петіс, улич вылысь движение казялӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ видзӧдісны ставӧн.
Сьӧлӧмыс сылӧн минута кежлӧ сувтліс да друг кутіс йӧктыны, вывті ёна, ӧдйӧ, кыдзи набатнӧй кӧлӧкӧллӧн кыв.
Туй кузя, сиктлань ньӧжйӧ матыстчигтыр, мунісны йӧз.
Найӧ локтісны топыд радъясӧн, шонді вылын югъялісны штыкъяс.
— Немецъяс локтӧны? — сёрнитісны хатаяс дорын.
— Этшаӧн на найӧ тані вӧліны, выльяс миянлы колӧны...
— Мый найӧ, сёян думайтӧны миянын аддзыны?
— Тайӧ абу немецъяс, — зэлалӧм, кыдзи струна, оръясьысь гӧлӧсӧн друг шуис Банючиха, — Рӧднӧйяс ті менам, да видзӧдлӧй жӧ, тайӧ абу немецъяс!
— Йӧймин тэ, али мый, коді нӧ, наысь кындзи, вермас лоны?
— Миян, милӧстя енмӧн, миян локтӧны...
— Видзӧдӧй бурджыка, бабаяс, кыдзи нӧ миян йӧз тадзи вермасны локны?
Лунын, веськыда туй кузя?
— Мама, да ӧд звездаяс шапкаяс вылас, звездаяс, — вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс Гриша Банюк.
— Мый тэ шуалан?
Тэ аддзан, бура аддзан?
Яркӧя дзирдалӧм ёрис синъяс да мешайтіс видзӧдны.
Найӧ ёна видзӧдісны, матыстчысьясӧс аддзыны зільӧмӧн.
— Миян?
Немецъяс?
— Кутшӧм сэн миян, — кажитчис Гришуткалы...
Видзӧдӧй, немецъяс сулалӧны постъяс вылын и оз думайтны лыйлыны...
— А Гриша вернӧ висьталӧ, — юӧртіс друг Александр, — шапкаясыс миян...
— Миян?
— Сӧмын радлынысӧ нинӧмла, видзӧдлӧй бурджыка, ӧні тыдалӧ.
Найӧ ланьтісны.
Да, ӧні збыльысь вӧлі тыдалӧ.
Туй кузя муніс красноармеецъяслӧн отряд.
Весиг эз мун, а кыссис лым кузя, а бокъястіыс мунісны вооружитчӧм немецкӧй конвоиръяс.
— Миянлысь пленнӧйясӧс нуӧдӧны, — кыліс ӧтчаяннӧй шӧпкӧм.
— Миянлысь нуӧдӧны...
Улича вылын чукӧрмис пыр унджык йӧз.
Йӧз паськыда восьтӧм, ужасӧн тырӧм синъясӧн видзӧдісны матысмысь группа вылӧ.
Бура нин вӧлі тыдалӧ, мый йӧз мунӧны сьӧкыда, мучительнӧй выныштчылӧмъясӧн.
Найӧс колльӧдысь салдатъяс грубӧя горзісны на вылӧ.
— Милӧстивӧй енмӧй, и раненӧйясӧс нуӧдӧны...
— Гынкӧмъяссӧ налысь мырддьӧмаӧсь, кӧмтӧг мунӧны...
— Ставыс вирӧсь, видзӧд, Соня...
Маті мунысь немец лёкысь горӧдіс хатаяс водзын чукӧртчӧм йӧз вылӧ, но найӧ эз торйӧдны та вылӧ внимание да водзӧ сюся видзӧдісны матыстчысьяс вылӧ.
— Милӧстивӧй енмӧй...
Найӧ пырисны нин сиктӧ.
Ӧні позьӧ вӧлі матысянь видзӧдлыны пленнӧйяслысь мучитчӧм, смертельнӧ бледнӧй, лӧзӧдӧм чужӧмъяссӧ.
Мӧд радын красноармеец ӧдва кыссис, довъяліс, кыдзи код морт.
— Эй, тэ! — горзіс сы вылӧ конвоир, и раненӧй веськӧдчас, мунны, кыдзи мукӧдъяс, зільӧмӧн.
Кодкӧ сылӧн ёртъясысь осторожнӧя кутіс сійӧс, кор сійӧ ёнджыка довъёвтчис.
Но сэк жӧ кутысь ки вылӧ уси прикладлӧн виччысьтӧм, тэрыб удар.
Ки ӧшйис, кыдзи чегӧм ув.
— Милӧстивӧй енмӧй...
Найӧ сьӧкыда кыскисны ранитчӧм кӧмтӧм кокъяснысӧ, лым вылӧ вирӧсь следъяс кольӧмӧн.
Найӧ усьлісны да сьӧкыда кыпӧдчывлісны, кияс вылас мыджсьӧмӧн.
На вылӧ киссисны прикладъяслӧн ударъяс.
Пуся сулаліс да видзӧдіс, кыдзи и ставӧн.
Сійӧ аддзис бледнӧй, страшнӧй чужӧмъяс лихорадочнӧя ӧзйысь синъясӧн.
Кӧртӧдъяс вылысь, кодъясӧс вӧчӧма кутшӧмкӧ няйт тряпкаясысь, кынмӧм рыжӧй вир.
Сьӧдӧдӧм, кынмӧм кокъяс.
Обычнӧй бессмысленнӧй нюмъёвтӧм кынмис сылӧн паръяс вылын.
— Эн серав! — кыліс сійӧ дзик пель дорас да повзьӧмӧн чеччыштіс.
Тайӧ вӧлі Ольга.
Топӧдӧм паръясӧн, чабыртӧм кулакъясӧн, лэччӧм синкымъясӧн видзӧдіс сійӧ мунысь пленнӧйяс вылӧ.
И друг гӧрд ру пыр, коді тупкис сылысь синъяссӧ, сійӧ аддзис векни, бледнӧй чужӧмсӧ чойыслысь, мехӧвӧй воротник весьтын исергалысь югъялӧм да нюмъёвтӧм, коді вӧлі клеитчӧма краситӧм паръяс бердӧ.
— Эн серав!
Пуся бӧрыньтчис.
Аслас синъяс водзын сійӧ аддзис Ольгалысь ыджыд скӧрысь паськалӧм синъяс да лёкысь лолалысь паръяс.
— Ме ог серав, — вочавидзис сійӧ повзьӧмӧн.
— Сералан, — шуис Ольга да став вынъясысь кучкис тайӧ кынмӧм бессмысленнӧй нюмъёвтӧм кузяыс, тайӧ бледнӧй чужӧмас, офицерскӧй любовница чужӧм кузя.
Пуся ойӧстіс, кыдзи понпи, топӧдчис да друг, бӧрддзӧмӧн, котӧрӧн мӧдӧдчис гортас, джӧмдалігтыр, кузь пась пӧлаӧ мытшласигтыр, кияснас юрас кутчысьӧмӧн.
А найӧ пыр мунісны.
Со найӧ воисны йӧз чукӧр весьтӧдз.
Лихорадочнӧй, ӧзйысь синъяс видзӧдісны хатаяс водзын сулалысь нывбабаяс вылӧ.
— Нянь, — шуис на пӧвстысь ӧти.
Прикладӧн кучкӧм уси сійӧ юр вылӧ.
Но пыр жӧ шыасис мӧд:
— Нянь...
Ми вежон эг сёйлӧй...
— Господьӧ, милӧстивӧй господьӧ, — ойӧстіс Банючиха.
И ставӧн уськӧдчисны керкаясӧ, уськӧдчисны чуланъясӧ, дрӧжжитысь киясӧн перйисны ёкмыльясысь, горшокъясысь, ӧбразъяссайса гусяинъясысь, мый налӧн колис нӧшта сёянторйысь.
— Вай, вай, о милӧстивӧй енмӧй, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык нин...
Первой петіс Банючиха.
Конвой вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ уськӧдчис радъяс дорӧ.
Киясас сылӧн вӧлі сьӧдӧдӧм няньтор, медбӧръя край, кодӧс сійӧ дзебліс челядьыслы.
— Вешйы! — горӧдіс немец, но сійӧ нинӧм эз аддзы да эз кыв.
Сійӧ тойыштіс салдатӧс да кӧсйис мыччыны няньсӧ раненӧй красноармеецлы.
— Вешйы! — нӧшта ӧтчыд горӧдіс салдат да мый вынсьыс кучкис сылы кынӧмас.
Банючиха ойӧсттӧг пуксис лым вылӧ.
Немец кокнас чужйыштіс бокӧ усьӧм няньсӧ,
крайтор лэбис ылӧ рӧвӧ.
Омӧльтчӧм призракъяс пиысь ӧти уськӧдчис сы бӧрся.
Шковнитіс лыйӧм.
Пленнӧй уси туй бокӧ.
Нывбабаяс весиг эз видзӧдлыны садьсӧ воштӧм Банючиха вылӧ.
Найӧ котӧртісны пленнӧйяс бӧрся, старайтчисны налы шыбитны, сюйны киас няньтор, пӧимын пӧжалӧм сӧчӧн.
Комендатураысь петісны салдатъяс.
— Вешйӧй! — йӧй сямӧн горзіс фельдфебель.
Найӧ уськӧдчисны нывбабаяс вылӧ, найӧс прикладъясӧн нӧйтігтыр.
Бабаяс, юръяссӧ киясӧн тупкӧмӧн, усины пидзӧсъяс вылӧ, зілисны шыбитны няньсӧ мунысьяс кок улӧ.
Пленнӧйясысь ӧти копыртчис сыла.
Бара грымгис лыйӧм, и виӧм морт уси ёртъяс кок улӧ.
— Оз ков, граждана, эн рискуйтӧй аснаныд прӧстӧ, оз ков! — ёсь орӧм гӧлӧсӧн, гораа, став улича пасьтанас шуис томиник раненӧй, коді сьӧкыда катласис медбӧръя радын. — Вешйӧй, нывбабаяс, вешйӧй, миян мамъяс.
Оз жӧ нин сетны миянлы босьтны ни ӧти кусӧк, мыйла прӧстӧ йӧзлы пӧгибайтны?
Найӧ и сытӧг аддзисны, мый сэні он отсав.
Кыкӧн виӧмъяс куйлісны туй вылын.
Банючиха сьӧкыда кыпӧдчис муысь,
а мукӧдъяс сулалісны кианыс няньӧн да шога видзӧдісны красноармеецъяс вылӧ, кодъяс надеятӧг видзӧдісны нянь вылӧ.
— Саша! — чукӧстіс писӧ Малючиха. — Тані нинӧм он вӧч!
Чукӧрт челядьӧс, колӧ веськыда пышйыны чукыль сайӧ, шыбитны няньсӧ сэтчӧ, туй вылӧ, и бӧр!
Немчура оз казяв, а миянъяс, гашкӧ, кӧть кутшӧмкӧ кусӧк босьтасны.
Челядьӧс быттьӧ тӧлӧн пӧльыштіс улича вылысь.
Нывбабаяс вешйисны асланыс хатаяслӧн ӧдзӧсъяс дорӧ.
Найӧ бӧрдісны, чышъян помъяс курччалігтыр, довкйӧдлісны юръяснас, ён шогӧн шогсисны.
— Но, кыдзи тэ? — тӧждысьӧмӧн юасис Фрося Грохач, Банючихалы ва мыччигмоз да лымйӧн сылысь кӧсичасӧ зыралігтыр!
Сійӧ пукаліс да, кияснас синъяссӧ тупкӧмӧн, мучительнӧя бӧрдіс.
— Мый, ёна доймӧ?
— Оз, оз...
Мый тэ, Фрося...
— Эн бӧрд, нинӧм, куйлыштан — прӧйдитас.
— Да мый тэ, йӧй, ме ӧмӧй сы йылысь, восӧдыштіс неуна, прӧйдитас, нинӧм оз ло...
Кывзы, Фрося, ме со мый думайта, тадзи кӧ Пётр...
Кылан, бурджык мед первой бойын пӧгибнитіс, мед сійӧс бомба чашнитіс, мед сійӧс танк лямӧдіс, кылан?
Страстнӧй, сибдӧм гӧлӧсӧн сійӧ шӧпкис веськыда нывлы чужӧмас.
Фрося топӧдіс сылысь кисӧ.
— Успокоитчы, успокоитчы...
— Кылан?
Мӧдногӧн кӧ нин оз позь, бурджык мед пуля аслыс плешас лэдзас, гранатаӧн асьсӧ взорвитас, сӧмын мед не тадз, не тадз, не тадз!
— Но, дерт жӧ...
А тэ сувт, ме тэныд отсала, а то кынман тані...
Банючиха сьӧкыда кыпӧдчис, нывлы пельпом вылӧ мыджсьӧмӧн, да сьӧкыда муніс хатаӧ.
Гриша ыджыд повзьӧм синъясӧн видзӧдіс мам вылас.
Мамыс ойӧстӧмӧн уси крӧвать вылӧ.
Сылӧн быдлаті доймис, кӧсйис восӧдны.
Но сійӧ эз думайт та йылысь.
— Гриша, лок татчӧ!
Детинка локтіс крӧвать дорӧ.
— Гриша, кылан, мый ме тэныд висьтала?
— Кыла, да ӧд ті нӧшта нинӧм на он висьталӧй...
— Кывзы, Гриша, коркӧ кӧ тэныд, енмӧй видз, ковмас бӧрйыны — смерть либӧ немецкӧй плен, — бӧрйы смерть!
— Да мый тэ, йӧймин? — дӧзмис Фрося. — Детинаыслы вит арӧс...
Повзьӧм детинка бӧрдіс.
— Мый тэ повзьӧдлан кагасӧ?
Нинӧм тайӧс сійӧ нӧшта оз на гӧгӧрво, а кор сійӧ быдмас, и немецъяс оз лоны...
Банючиха думайтчис.
— А гашкӧ, и збыль сідз?
Кутшӧм справедливость эськӧ вӧлі свет вылын, тайӧ войнасьыс кӧ эськӧ став пон рӧдсӧ эз косявлыны медбӧръяӧдз!
Сійӧ ойӧстіс, кынӧмас кутчысьӧмӧн.
— Ой, Фроська, менӧ пыр жӧ восӧдас...
— Сійӧ и бурджык, мед восӧдас, — ме тэныд кӧдзыд ва вая.
Сійӧ суетитчис, кӧтӧдіс ведраын полотно тряпкаяс.
abu
Банючиха, сы бӧрся следитӧмӧн, ньӧжйӧникӧн ойзіс.
Друг сылы уси син улас пиыслӧн бӧрдӧм чужӧмыс.
— А тэ сэні мый нӧшта?
Видзӧд, кутшӧм нежнӧй...
Тайӧ Пётр кодь, тыдалӧ...
— Мый тэ сёрнитан, сійӧ ӧд ичӧт, тэ сійӧс повзьӧдін, вот сійӧ и бӧрдыштіс...
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
А верӧссяньыд тэныд мый колӧ?
— Нинӧм меным оз ков...
Сӧмын менам ӧтитор юрын куйлӧ: тырмас-ӧ сылӧн тӧлкыс, ковмас кӧ асьсӧ помавны?
— Сійӧ нин вӧчас, кыдзи колӧ.
— А ме вот пола...
Сійӧ менам, тӧдан, кутшӧм: ачыс нинӧмӧдз думайтны оз вермы, пыр сылы колӧ сӧветуйтны, мый да кыдзи...
А коді сылы, коньӧрлы, ӧні сӧветуйтас?
— Ӧні сійӧ армияын, сылы сетасны приказ, и ставыс, — шуис Фрося, васӧд тряпка нывбаба кынӧм вылӧ пуктӧм бӧрын, кӧні паськыд лӧз пятнаӧн паськаліс приклад туй.
— Приказ, сійӧ вернӧ, — шуис Банючиха.
— Лок, Гриша, ме тэнӧ мыссьӧда, видзӧд, кыдзи няйтӧссин.
А бӧрдны оз ков.
Аддзан, мамыд куйлӧ, немец сылы прикладӧн кучкис, а сійӧ оз бӧрд.
Детинка сулаліс, ыджыд синъясӧн мам вылас видзӧдігтыр.
Шуйга ки чуньнас сійӧ гудйис нырсӧ.
— А тэ, пиук, перйин эськӧ мед чуньтӧ нырсьыд, — скӧрмис Банючиха.
Батьыс красноармеец, а сійӧ нырсӧ гудйӧ! — Сійӧ бара ойӧстіс.
— Ок, Фрося, ни ӧти кусӧк, ни корка нянь ни ӧтилы эз веськав...
Кулӧны шудтӧмъяс, дзик кулӧны...
Думыштны сӧмын, ас сикт кузя мунісны, а некод налы отсавны эз вермы, некод ни ӧти крӧшки сетны эз вермы, ни вердны, ни юктавны...
Ас му вылын пӧгибайтны лоӧ...
И кытчӧ найӧс вӧтлісны?
— Шуӧны, Рудыын эм лагерь.
Сэтчӧ, кӧнкӧ.
— Кыдзи воасны Рудыӧдз!
Найӧ муртса кок йылас кутсьӧны.
Рудыӧдзыс кымын верст лоӧ?
Оз, оз воны, да и туй кузяыс найӧс виаласны, кыдзи тайӧс кыксӧ...
— Челядь котӧртісны сикт сайӧ туй кузя шыблавны нянь. Кутасны мунны, ӧктасны; гашкӧ, немецъяс оз казявны, оз гӧгӧрвоны...
— Мед сӧмын найӧ шыблалісны кыдзи колӧ...
Туй шӧрас, — миян йӧзыс ӧд водзын мунӧны, сэсся конвоиръяс...
— Челядь сэні гӧгӧрвоасны нин, кыдзи бурджык, — успокаивайтіс сійӧс Фрося. — Челядьыд миян — зарни!
Асьныд тӧданныд.
Банючиха чӧва довкйӧдліс юрнас.
Сылы друг ковмис узьны, телӧ кузяыс паськаліс мучитана слаблун, сійӧс терпитны вермытӧма кӧсйис восӧдны.
Но медся ёна мучитіс пленнӧй красноармеецлӧн лихорадочнӧй, пыдӧдз вӧйӧм синъяс йылысь, тэрыб, жаднӧй движение йылысь казьтылӧм, кор сійӧ нюжӧдчис няньла, кодӧс сідзи и эз получит.
— Ок...
— Доймӧ? — беспокоитчис Фрося.
— Оз, оз...
Кӧть эськӧ унмовсьны ...
— Узь, медбур узьыштны, сэки прӧйдитас, — шуис ныв.
Банючиха кунис синъяссӧ.
Но и тупкӧм синъяс водзын сулаліс едждӧдӧм том чужӧм, кодӧс вӧлі пасйӧма смерть печатьӧн, шапка улысь петӧм юрси клӧкӧн; кутшӧм йӧймӧм синъясӧн видзӧдіс сійӧ сьӧд няньтор вылӧ!
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый некор олігчӧжыс оз вунӧд тайӧ лымті кыссьысь, лымйӧ гылалысь пленнӧйяссӧ да том красноармеецӧс, кодлы сійӧ эз вермы сетны няньтор.
* * *
А тайӧ кадас сикт сайті мунісны джуджыд лым кузя няньӧн мӧдӧдӧм детинкаяс.
Хатаяс да сарайяс дорын вӧлі нӧшта кокньыдджык, но восьсаинын лым вӧлӧм вывті джуджыд.
Оська Чечор пыр жӧ вӧйи дзик пельпомъясӧдзыс.
— Сашка!
Сашка!
— Эн горзы, а то немецъяс кыласны, котӧртасны.
Тэ нӧшта ичӧт на, кос бӧр!
— Ог вермы...
— Кай кыдзкӧ!
Но, ребята, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Муыс тані эз вӧв рӧвнӧй, быдлаын мылькъяс, гуяс, бӧрӧздаяс.
Вывтіыс ставсӧ вӧлі тыртӧма лымйӧн.
Гуяс вӧліны настӧящӧй налькъясӧн.
Кокъяс виччысьтӧг вӧйлісны видзӧдныс шыльыд местаын.
Вылыстіыс лым кынмӧма чорыд коркаӧ, и недыр сы кузя позьӧ вӧлі мунны, но друг сійӧ жугавліс, кыдза ю вылын йи, дзуртыштӧмӧн, шумӧн, и челядь надеятӧг вӧйлісны джуджыд толаясӧ.
Отсасьны киясӧн вӧлі оз позь, кияс вӧлі тыраӧсь сӧчӧнъясӧн, няньӧн, картупельӧн.
А лым вӧлі ёсь доръяса, сійӧ ранитліс, кыдзи жугавлӧм стеклӧ.
Челядь кутісны ӧти бӧрся мӧд кольны.
Но Саша да Савка Локут чорыда кутсисны водзын.
Сы могысь, медым воны местаӧдз, кӧні туй ыджыда чукыльтіс, колӧ вӧлі мунны сикт сайӧдз да вуджны паськыд эрд.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, — тэрмӧдліс Саша.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, сы вылысь киссис пӧсь.
Пӧсь визувтіс воротник сайӧ; визувтіс мыш кузя.
Пӧсь тыртіс синъяс, боксӧ зэв ёна бытшкис,
кокъяс вӧйласисны, кыдзи ила ю пыдӧсын, кыдзи кыскысь кадйын.
Некымынысь сійӧ усьліс, кыпӧдчыліс, ранитіс ассьыс чуньяссӧ ёсь лымторъясӧ.
Чуньясысь петіс вир, и лым ӧдйӧ лоис розӧвӧй сыысь.
Бур ещӧ, мый сійӧ босьтіс няньсӧ не сідзи, кыдзи мукӧдъяс, веськыда киас, а вевъяліс босьтны полотно сумка, кӧні войдӧр, кор нӧшта немецъяс эз на вӧвны, новлӧдліс книгаяс школаӧ.
Ӧні сійӧ сгӧдитчис.
Нянь вӧлі сумкаын, и кияс вӧліны прӧстӧсь, позьӧ вӧлі мыджсьыны на вылӧ, перйысьны толаясысь.
Савка, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, тэрмасис сы бӧрся.
Мунны талялӧм след кузя вӧлі нин кокньыдджык, а то Савка сідзжӧ кольччис эськӧ, сійӧ вӧлі тушанас ичӧтджык да слабджык.
Лымъя эрд кажитчис помтӧм.
А ӧд тулысын тані йирсис скӧт, и тайӧ лугыс вӧлі дзик не сэтшӧм ыджыд, позьӧ вӧлі ӧдйӧ котӧртны помсяньыс помӧдз небыд, ляпкыдик турун кузя.
Найӧ бура помнитісны тайӧ пӧскӧтинасӧ, ӧд найӧ ворсісны тані сійӧ кадсянь кыдзи заводитісны ветлыны.
Но ӧні сійӧ кажитчис помтӧм пустыняӧн, лоис тӧдтӧмӧн.
Кытчӧ вошисны мылькъяс, кодъясӧс уна сёысь талявлісны кӧмтӧм кокъясӧн, бӧрӧздаяс, кодъяс вомӧн найӧ чеччавлісны?
Лым улын кыптісны кутшӧмкӧ гырысь гӧрбъяс, тӧдлытӧг эрдӧдчылісны коварнӧй да лёк потасъяс.
Прӧстӧ найӧ зілисны тӧдмавны лым улысь, кыті шыльыд, кӧні рӧв, кӧні гӧп.
Лым чӧв оліс, лым эз висьтав тайнаяссӧ.
Челядь кыссисны да вӧйласисны, лым ньылыштіс детинаясӧс коскӧдзыс, киняулӧдзыс, кияс доймалісны гуяслӧн доръясӧ, мучительнӧй туйлы эз вӧв помыс.
— Ӧдйӧджык, — вомнас воздух куталігтыр, гуясӧ вӧйласигтыр да кавшасигтыр, вомас пырӧм лым сьӧлалігтыр, пӧдана ловшыӧн тэрмӧдліс Саша.
Бокын ӧшалысь сумка кӧтасис да лоис пыр сьӧкыдджык, но тайӧ абу важнӧ, найӧ сёясны и кӧтасьӧм сӧчӧн, сійӧ нинӧм.
Кокъяс сідзжӧ кӧтасисны, сквӧзь кӧтасис гач, и кор сылы удайтчыліс благополучнӧ мунны некымын воськов лым кузя, паськӧм кынмис, кӧдзыдлӧн хищнӧй гыжъяс пырисны лыясӧдз.
Саша нинӧм нин эз аддзы, син водзас сылӧн пӧртмасисны гӧрд да сьӧд кругъяс, вир стучитіс кӧсичаын, кажитчис, вот ӧні сійӧ орӧдас сӧнъяс да резсяс лым вылӧ.
— Ӧдйӧджык, — ружтіс сійӧ, и тайӧ вӧтліс Савкаӧс, кыдзи плетьӧн кучкӧм, кӧть Саша вунӧдіс нин, мый сы бӧрся кодкӧ локтӧ.
Сійӧ вӧтліс ачыс асьсӧ, чувствуйтӧмӧн, мый вот-вот усьӧ да сэсся оз чеччы.
Савка коли ылӧ бӧрӧ.
Но Саша тӧдіс, мый сійӧ должен воны туй дорӧдз, мый сійӧ должен кольны сэні сӧчӧнъяс.
Тайӧ вӧлі медбӧръя позянлун сетны кӧть ичӧтика сёян конвоируйтан пленнӧйяслы.
Сійӧ кӧ оз вевъяв, найӧс вӧтласны водзӧ сотӧм Леваневка пыр Рудыӧ, концентрационнӧй лагерӧ, кӧні — йӧз гусьӧн сёрнитісны та йылысь — колючӧй проволока сайын сёясӧн кулӧны пленнӧйяс, кулӧны нянь кусӧктӧг, паньтыр пӧсь сёянтӧг.
Рудыса лагерь да пленнӧй красноармеецъяс костын вӧлі ӧні ӧтнас сійӧ, Саша, и детинкалы кажитчис, мый сылӧн пӧимын сотчӧм сӧчӧнъяс вермасны избавитны тшыгла кулӧмысь, спаситны найӧс ставнысӧ.
Нӧшта ӧти неыджыд мыльк, и — ставыс.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, — вӧтліс асьсӧ Саша, чувствуйтӧмӧн, мый муртса кыскӧ кокъяссӧ лымйысь, ӧдва восьлалӧ водзӧ.
Доймис бок, юрын жувгис, вомас сійӧ чувствуйтіс неприятнӧй, юмов кӧр вирлысь.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Сійӧ юр вывтіыс вӧйис да неловкӧя петіс, кияснас ӧвтчӧмӧн, быттьӧ ваӧ вӧйысь.
Пӧшти бауӧн сійӧ кыссис медбӧръя мыльк вылӧ.
Тані должен нин лоны туй.
Да, туйыс муніс дзик орччӧн.
А туй кузя немецъяс нуӧдісны красноармеецъясӧс.
Сашалы кажитчис, мый тайӧ вӧт.
Сійӧ эз кӧсйы, эз вермы веритны.
Но тайӧ вӧлі сідз.
Саша эз кыпӧдчы — сійӧ куйліс лым вылын, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, кыдзи кыссис мыльк вылӧ.
А найӧ мунісны орччӧн.
Раненӧйяс шатлалісны, кыдзи код йӧз, немецъяс горзісны, бӧрас кодкӧ уси, сійӧс кыпӧдісны прикладъясӧн кучкалӧмӧн, чужъялӧмӧн, видчӧмӧн.
Саша видзӧдіс, а найӧ пыр мунісны, мунісны боктіыс.
Сійӧ сёрмис.
Сёрмис кык-куим минута.
Красноармеецъяс водзын куйліс тыртӧм, еджыд туй, и сы вылын куйліс сӧмын лым, лым и сэсся нинӧм.
Сӧчӧнъяс колисны сумкаын, кӧтасьӧмаӧсь, сьӧкыдӧсь.
Найӧ куйлісны полотноысь вурӧм сумкаын, сэн жӧ, пленнӧйяссянь дас шаг ылнаын, а найӧ сійӧс оз получитны сы вӧсна, мый сійӧ сёрмис кык-куим минута, мый сійӧ эз тырмымӧн ӧдйӧ котӧрт, мый ньӧжйӧ кыпӧдчис, мый сійӧ эз вермы, эз куж вӧчны, мый коліс.
Сійӧ думыштіс Мишка йылысь — да, Мишка эськӧ вевъяліс,
Мишка эськӧ котӧртіс.
А ӧні найӧс вӧтласны Рудыӧ, колючӧй проволока сайӧ, и найӧ кутасны сэні кувны кӧдзыдысь да тшыгъялӧмысь, сы вӧсна мый сійӧ...
Со медбӧръя рад нин.
Мунісны.
Мунӧны, саялӧны.
Со найӧс тупкис нин туйвывса помтӧм лымъя пространстволӧн еджыдыс.
Саша лэдзис юрсӧ лымйӧ да бӧрддзис курыд челядь синваӧн.
Синва войталіс лымйӧ, нырсьыс войталіс, чужӧмыс вӧлі ва.
Ниа кӧдзыд дорис ваӧсь коксӧ, бокын терпитны вермытӧма сутшйӧдліс.
Эз, сійӧ эз вермы, эз кӧсйы кыпӧдчыны.
Найӧ мунісны, мунісны, сійӧ сёрмис кык-куим минута...
Ок, кутшӧм кӧдзыд, кутшӧм страшнӧ кӧдзыд!
Саша бӧрдіс на вӧсна, тайӧ кӧдзыднас туй кузя мунысьяс вӧснаыс.
Мишка вӧсна, кодӧс дзебӧма посводзӧ,
батько вӧсна, коді муніс партизанъяс дорӧ, и медводз ас вӧснаыс, сійӧн, мый эз вермы, эз куж, нинӧм эз вӧч...
Сылы лоис пыр кӧдзыдджык.
И мед, и мед...
Сылы уси тӧдвылас дедушка Евдокимлӧн висьтыс сы йылысь, кыдзи коркӧ важӧн белӧйяс вӧрын кочуйтісны да кынмисны, ставныс кынмисны.
Воисны краснӧйяс, горзӧны: <rus>руки вверх</rus>! А найӧ пукалӧны — и нинӧм.
Ни ӧти оз вӧрзьы.
И сӧмын Евдоким гӧгӧрвоис мый лоис, да матыстчис.
А найӧ пукалӧны, кыдзи ловъяяс, и ставныс кынмӧмаӧсь, кыдзи из.
Сӧмын татчӧ некод оз лок, кодлы воас юрас корсьны сійӧс татысь?
Сійӧ кутас куйлыны, куйлыны, куйлыны...
— Сашка, чеччы, чеччы!..
Сійӧ дрӧгнитіс да нӧшта крепыдджыка топӧдчис чужӧмнас лым бердӧ.
— Мый тэ, пиук, чеччы, кӧдзыдыс кутшӧм...
Оз ков бӧрдны, оз ков!
Мамыс копыртчис сы дорӧ да ласкӧвӧя шыльӧдіс сійӧс пельпомтіыс.
— Тэ жӧ дзикӧдз кӧтасьӧмыд...
Чеччы, мунам.
И меным кӧдзыд, став юбка кӧтасис, кор ме тэ дорӧ локті, сьӧкыд муннысӧ...
Но, чеччы, чеччы...
Сійӧ мырдӧн кыпӧдіс сылысь юрсӧ.
Мам вылӧ видзӧдлісны синваӧн тырӧм, пыктӧм синъяс.
— Нинӧм он вӧч, эз удайтчы, — шуис сійӧ шога.
— Сёрми, — шӧпнитіс Саша бӧрдӧмла оръясьысь гӧлӧсӧн.
— Мый нӧ, пиук, эз удайтчы.
Сідзи лымнас тыртӧма, мый ме муртса вои тэ дорӧдз.
Мунам, колӧ гортӧ мунны... —
Сійӧ кыскис сійӧс киӧдыс.
Саша чеччис ньӧжйӧ, кӧсйытӧг.
— Ӧтчыд эз удайтчы, мӧдысь удайтчас...
Эг дзик пыр ми гӧгӧрвоӧ, кыдзи вӧчнысӧ...
Мӧдысь, миянлысь йӧзӧс кӧ кутасны нуӧдны, — не виччысьны, ылӧдз некытчӧ не котравны, ставлы — керкаясӧ, а ставсӧ, мый колӧ, туй вылын кольны.
А то талун чукӧртчим, лэптім горзӧм, но, нинӧм и эз артмы...
Да коді нӧ тӧдіс?
Саша, муӧ видзӧдігтыр, ньӧжйӧ муніс орччӧн.
— Котӧртіс Савка, муртса ловъя, ме сылысь юала, кӧні тэ, а сійӧ висьталӧ, мый тэ лымйын куйлан...
Ме ставсӧ шыбиті и котӧрті...
А тэ эн бӧрд, эн бӧрд, юрсьыд выліті он чеччышт...
Видзӧд, кутшӧмӧсь руясыс...
Важӧн, важӧн татшӧм тӧлыс эз вӧвлы...
Сылы аслыс вӧлі сьӧкыд мунны, но сійӧ старайтчис сёрнитны да отсавны мунны пиыслы.
— А тэ ме бӧрся, ме бӧрся, сідзи кокньыдджык...
Сашалы кажитчис, мый ӧні найӧ мунӧны трӧпа кузя, кодӧс талялісны первой сійӧ Савкакӧд, сэсся сы кузя муніс бӧр Савка, сэсся мамыс, и ӧні тайӧ дзик нин не сэтшӧм.
А мамыс шуӧ, мый сьӧкыд, мый туйыс сьӧкыд.
Но кӧть трӧпа вӧлі нин талялӧма, сійӧ муртса кыссис.
Сапӧгъяс веситісны чуть не сё килоӧн, кияс, юр вӧліны сьӧкыдӧсь, кыдзи чугунысь, став лыяс доймисны, сійӧ чувствуйтіс быд лытор кокъясын, киясын, мышкуын быдӧн доймис ёсь, назойливӧй дойӧн.
Кор найӧ петісны туй вылӧ, сійӧ довъёвтчис да неуна эз усь.
Мамлӧн кияс кутыштісны сійӧс.
— Мый тэкӧд, пиук?
— <ns>Н-нинӧм</ns>, — шуыштіс сійӧ, но став мирыс йӧктіс сійӧ синъяс водзын.
Юр бергӧдчис.
Мамыс копыртчис да босьтіс сійӧс ки вылас.
— Мый ті, мама! — протестуйтны кӧсйис сійӧ, но друг, юр увсьыс сылысь кисӧ чувствуйтӧмӧн, пыр жӧ унмовсис.
Мамыс нюмъёвтіс узян чужӧм вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Мый тайӧ, кума?
Мыйкӧ лоис? — беспокоитчис росъяс нӧбйӧн мунысь, бӧрдӧм синъяса Терпилиха.
— Эз...
Мудзӧма детинкаыс, дзик туйӧдзыс котӧртӧма тайӧ гуяс кузяыс, гӧпъяс кузяыс...
— Вевъялӧма?
Абу, кысь нӧ...
Сэті ыджыдлы сьӧкыд мунны...
Лолыс тырис да сійӧ ньӧжмӧдіс шагъяссӧ.
— Сьӧкыд тіянлы...
— Дерт, сьӧкыд...
Сійӧ ӧд ӧкмысӧд арӧс вылӧ петіс, — шуис сійӧ да ёнджыка топӧдіс ас бердас узьысь писӧ. — Со кыдзи унмовсис, быттьӧ вольпасьын.
Отсав, Горпина, а то ме посводзӧ ӧдзӧссӧ ог вермы восьтны...
Нывбаба матыстчис да вештіс калич.
Хатаысь ӧвтыштіс шоныдӧн.
— Мама! — горӧдіс Зина бӧрдӧм гӧлӧсӧн. — Мый Сашакӧд?
— Нинӧм, нинӧм.
Саша узьӧ.
Эн горзы, оз ков садьмӧдны сійӧс.
— Узьӧ? — дивуйтчисны челядь.
Найӧ кытшалісны сійӧс да видзӧдісны, кыдзи сійӧ пуктӧ детинкаӧс перина вылӧ, кыдзи осторожнӧя пӧрччӧ сылысь сапӧгъяс, ва гач, кыдзи чышкалӧ сійӧс кос полотно тряпкаӧн.
— А тіян став юбкаыд ва, — шуис Соня. — Кытчӧ ті ветлінныд?
— Нинӧм, нинӧм, пыр ставыс косьмас.
Пукты сылысь сапӧгъяссӧ пач дорӧ.
Зина, ружтӧмӧн, кыскис сапӧг.
— А сумкаас мый?
— Перйы, сэні сӧчӧнъяс.
— Кутшӧма кӧтасьӧмаӧсь...
— Нинӧм, сёянныд и сэтшӧмсӧ.
— И меным позьӧ? — юаліс Зина, сумкаысь перйӧм кӧтасьӧм руд комӧкъяс вылӧ кӧсӧя видзӧдӧмӧн.
— Дерт жӧ, позьӧ, тайӧ ӧд тіян ӧбедныд.
Соня, юк.
Да Сашалы кольӧй, садьмас, сёйны корас.
Зина матыстчис сы дінӧ, кырымас кӧтасьӧм сӧчӧнтор кутігтыр.
— Тайӧ тіянлы, мама...
— Оз ков, нылук, ме абу тшыг...
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи челядь сёйӧны, скамья вылысь быд кусӧк, быд крӧшки старательнӧя ӧктӧмӧн.
Тайӧ сӧчӧнъясыс эз воны наӧдз, йӧзӧдз, кодъясӧс вӧтлісны кувны.
Сылысь топӧдіс горшсӧ.
Еджыд да сьӧд юръяс, сӧчӧнъяс весьтӧ копыртчӧмӧн, ичӧтик чуньяс, кодъяс бура ӧктӧны крӧшкияс...
Эз вевъяв Саша, эз вевъяв...
Детинка лолаліс спокойнӧя, рӧвнӧя.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
А Миша абу — кыліс мучительнӧй дойӧн сьӧлӧмас.
И друг сійӧ чувствуйтіс, мый сёрӧнджык нин, пиыс кулӧм бӧрын, лоис нӧшта мыйкӧ лёкджык, нӧшта ёнджыка страшнӧй.
Сійӧ син водзын бара лоис прикладъясӧн кучкалӧмӧн вӧтлан пленнӧйяслӧн чукӧр, ужаснӧй, омӧльтчӧм чужӧмъяс, лихорадкаысь ӧзйысь синъяс сьӧд син гуранъясын, лым вылын вирӧсь кокъяс, няньлань нюжӧдчысь омӧль чуньяс, кыдзи гыжъяс, нянь дінӧ, коді матын да босьтны позьтӧм, и туй вылын сійӧ кык виӧмыс...
Мишалӧн образыс, коді куйліс пызан вылын лыйӧм морӧсӧн, бледмис, небзис тайӧ мӧд серпас водзас.
Сійӧ тупкис синъяссӧ кияснас.
Крӧвать вылын узьӧ детинка, челядь сёйӧны сӧчӧн, Чечорихалӧн челядь старательнӧя ӧктӧны крӧшкияс скамья вылысь.
Но мый лоӧ, мый нӧшта вермас лоны, кор быд лун вайӧ аскӧдыс пыр ёнджыка и ёнджыка сьӧд часъяс?
Кӧні ӧні Платон?
Аддзылас-ӧ сійӧ кӧть нӧшта ӧтчыд сійӧс?
Миша му улын посводзын, Платонӧс оз тӧдны кӧні, гашкӧ, травитӧма, кыдзи понйӧс, гашкӧ, кулӧма нин, тыртӧма лымйӧн...
Олена, том Левонюк виселица вылын, ставыс, ставыс.
И кыдзи веритны, мый коли сӧмын тӧлысь, мый олӧма сӧмын ӧти тӧлысь, кор, кажитчӧ, быдса олӧм коли, котӧртісны вояс, уна, уна вояс, сы мында несчастье да ужас найӧ вайӧдісны аскӧдыс.
«Тӧлысь!» — шемӧсмис сійӧ.
Вӧвліс, кольлісны кӧдзалӧн, турун, нянь, шабді да картупель идралан тӧлысьяс, и став тайӧ тӧлысьясыс, лӧньӧсь, спокойнӧй радлунӧн, мунлісны ӧти бӧрся мӧд, визувтісны, ӧтлаасьлісны воясӧ, прӧйдитлісны казявтӧг.
А ӧні сӧмын тӧлысь — и тайӧ тӧлысяс вӧлі унджык, став олӧм дорысь, водіс сы вылӧ зэв ыджыд сьӧктаӧн да колис ас бӧрас ранаяс да рубечьяс, кодъяс некор оз бурдны паметьын, кодъяс кутасны доймыны вечнӧ...
* * *
Саша друг садьмис.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн убедитчис, мый куйлӧ хатаын.
Кыдзи сійӧ татчӧ веськаліс?
Сійӧ эз помнит, кыдзи мамыс босьтіс сійӧс киас, эз помнит, кыдзи унмовсис.
Минута кымын сійӧ новлӧдліс синъяснас пӧтӧлӧкті.
Тайӧ вӧлі асланыс хатаса пӧтӧлӧк.
Пач дорын вӧсни бӧрдан гӧлӧсӧн мыйкӧ сёрнитіс Зина.
Сійӧ вештіс синъяссӧ да аддзис лабич вылысь гӧрбыльтчӧм мамсӧ.
Сійӧ вӧрзьывтӧг, упорнӧя видзӧдіс ӧти точкаӧ.
Саша нюжӧдіс кокъяссӧ одеяло улын, шоныдӧн наслаждайтчӧмӧн.
Сылӧн неуна доймисны чуньяс, но став телӧын чувствуйтчис приятнӧй мудзӧм, сійӧ наслаждайтчӧмӧн кыліс шоныд одеялолысь инмӧм да юр улысь небыд пӧдушка.
— Мый ті сэтшӧма думайтанныд, мама?
Сійӧ дрӧгнитіс да ӧдйӧ бергӧдчис сылань.
— Тэ он нин узь?
— Ог, меным абу нин окота узьны.
— А тэ куйлышт, куйлышт, шонтысь кыдзи колӧ...
Кынмин, кӧтасин...
Сійӧ лӧсьӧдыштіс детинка вылысь исковтӧм одеяло да быттьӧ сӧмын ӧні кыліс сылысь юалӧмсӧ.
— А ме, пиук, думайті сійӧ лун йылысь, кор миян воасны...
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
— Татчӧ миянӧ, сиктӧ?
— Но да, миянӧ...
— И Рудыӧ воасны? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ, быттьӧ сылы тайна дӧверяйтӧмӧн.
— И Рудыӧ, а кыдз жӧ, и Рудыӧ...
Став местаясӧ, дзик Днепрӧдз и Днепр сайӧ, став сиктъясӧ да каръясӧ...
Границаӧдз и водзӧ, быдлаӧ, кӧні сӧмын йӧз немец улын кулӧны, став крайясӧ и муясӧ.
— И бать гортӧ воас?
— Воас, пиук...
Петасны вӧрысь партизанъяс, бӧр локтасны гортӧ.
— И ставыс лоӧ, кыдзи войдӧр?
— И ставыс лоӧ, кыдзи войдӧр, — повторитіс сійӧ. — Да, да, пиук, нӧшта бурджык лоӧ, войдӧрся дорысь.
Сійӧ ланьтіс да думыштіс, позяна-ӧ, мый коркӧ бара лоӧ, кыдзи войдӧр?
Мый хата гӧгӧр кутас быдмыны подсолнух, а садйын кутасны дзоридзавны мальваяс, сійӧ гырысь, розӧвӧйясыс, кодъяслысь кӧйдысъяссӧ вайис Лида карысь; челядь гажаа сёрнитігтыр котӧртасны школаӧ, а Зина гожӧмын мунас детскӧй садйӧ, кӧні поснияс кутасны ворсны гажа хороводӧн.
И хатаын лоӧ уна нянь, и йӧв сёй кринчаясын, а рытъясын ставӧн кутасны чукӧртчыны клубӧ, лыддьыны газетаяс.
И ставыс тайӧ лоӧ.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, сиктлы став вӧчӧм ранаяс вылӧ видзӧдтӧг.
Оз нин котӧрт школаӧ Мишутка, оз кут сьывны му вылын Миша Леванюк, оз пуксьы трактор вылӧ Олена, нывъяс оз кутны видзӧдны Вася Кравчук вылӧ, но олӧм мунас аслас чередӧн, вынйӧра, дзоридзалысь.
Воысь во кутас вылӧджык розъявны шобді, кутасны сетны пыр сьӧкыдджык плодъяс том фруктӧвӧй пуяс, пыр тырджыка кутасны кисьтны ведраясӧ йӧв колхознӧй мӧсъяс, пыр унджык томйӧз мунасны велӧдчыны карӧ.
И сӧмын ӧти колӧ — кутсьыны, терпитны, не сетчыны, нинӧм вылӧ не сетчыны...
* * *
Хатаын югдіс.
Шонді пуксис, небесасӧ кыалӧн став краскаясӧн мичмӧдӧмӧн.
Кынмӧм стеклӧяс вылын прихотливӧй листъяс кутісны дзоридзавны розаясӧн, дзирдалісны зарниӧн.
Небеса ӧдйӧ кусіс, вуджӧръяс сукмисны, и эз на вевъявны нӧшта пемдыны горизонтын краскаяс, кыдзи петіс тӧлысь, кӧдзыд, кыдзи йи, эзысь, кыдзи йи, да мӧдӧдчис аслас ылі туйӧ.
Рытъя югыд вуджис тӧлысь югыдӧ, и небесаын быдмисны югъялысь столбъяс, кодъяс кинясисны, кынмисны, вӧліны вӧрзьытӧмӧсь.
Но быттьӧ пемыд водіс тайӧ рытнас став сьӧлӧмъяс вылӧ, нӧшта ёнджыка джуджыд да сьӧкыд пемыд став дорсьыс, мый вӧлі терпитӧма ӧнӧдз.
Туй вылын шагъяс эз лӧньны — сикт кузя мунісны пленнӧйяс, мунісны омӧльтчӧм, сьӧд, лихорадкаӧн да тшыгйӧн сотчысь вуджӧръяс.
Лым вылын колис найӧ кӧмтӧм, ранитчӧм кокъяслӧн вирӧсь след.
Потшӧсъяс костті ветліс, узьны сеттӧг, чирӧм гӧлӧса, страшнӧй корӧмлӧн йӧлӧга: нянь!
Йӧзлы синъясас видзӧдісны пыдӧ вӧйӧм, безумиеӧн ӧзйысь синъяс.
Глухӧя кучкалісны сьӧлӧм кузя прикладъяслӧн ударъяс, кучкалісны салдатскӧй горӧдӧмъяс, кодъяс вӧтлісны найӧс.
<ukr>Гей, заплакали хлопці-молодці.</ukr>
<ukr>В турецькій неволі, в кайданах...</ukr>
Кор тайӧ вӧлі? Кыдзи тайӧ вӧлі?
Турецкӧй неволя да ылі мореясын турецкӧй галераяс, да чукля турецкӧй сабля юр весьтын.
Эз, эз, ставыс тайӧ вӧлі не сійӧ.
Абу, тайӧ весиг абу майӧгъяс Нежинсянь Киевӧдз, кодъяс вылӧ пуксьӧдліс мужикъясӧс пан Потоцкий.
Весиг абу Украина вылӧ важӧн-важӧн вунӧдӧм татарскӧй набегъяс.
Унджык вир, би украинскӧй му вылын ӧні, унджык смертьяс да синва украинскӧй му вылын, унджык шог украинскӧй му вылын, став кадъясӧ дорысь, кодъяс йылысь сьывсис песняясын, кодъяс йылысь нэмъяс кежлӧ коли паметь народын.
Кутшӧм песня висьталас ставсӧ, мый вӧчсьӧ Днепрлӧн ӧтар и мӧдар бокас, мый вӧчсьӧ став помтӧм украинскӧй му пасьта?
Кутшӧм песня передайтас страшнӧй, сьӧд лунъяссӧ, кодъяс лоисны тайӧ му вылас, лоисны, кыдзи мор, кыдзи потоп, кыдзи лёк тӧв, коді разӧдіс позъяс?
Кутшӧм песня йиджтас ас пытшкас и вирлысь шоръяс, и виселицаяслысь дзуртӧм, и челядьлысь ойзӧм, и сюрсъяслысь и сюрсъяслысь смерть, и сиктъяс весьтын сьӧд тшын, и помтӧм гуяс, и тайӧ юношаяссӧ, кодъяс пӧгибайтӧны Рудыын да уна сё мукӧд местаясын, лагерьяслӧн колючӧй проволока сайын?
И коді, кор кӧсъяс сьывны татшӧм песнясӧ, песнясӧ, коді ӧвтӧ ужаслӧн кӧдзыдӧн?
«Оз, оз, — думайтісны бабаяс, ас дінсьыс туй кузя мунысь пленнӧйяслысь образ вӧтлыны зільӧмӧн. — Оз ло татшӧм песняыс.
Пуджам сосъяс да выльысь стрӧитам керкаяс да хатаяс.
Кӧдзам мунымӧс шобдіӧн, медым кутіс шумитны помтӧм му, кыдзи море тӧв вылын гыалӧмӧн.
Тупкам вирӧссьӧм мусӧ шобділӧн зарниӧн, подсолнухъяслӧн шондіясӧн, дзоридзалысь садъяслӧн сералысь еджыдӧн.
Голубӧй шабдіӧн, еджыд-розӧвӧй гречаӧн, джуджыд пышлӧн вӧрӧн, мед эз коль и следыс немецкӧй коклӧн юяс весьтын, кодъяс визувтӧны ылі Чёрнӧй мореӧ».
Сиктсӧ шымыртіс ун, сьӧкыд, тревожнӧй, коді оз сет шойччӧг синъяслы, оз сет спокой сьӧлӧмлы, оз вай спокойствие.
Малючиха тшӧкыда чеччывліс, матыстчывліс челядь дінӧ.
Саша пессис узигӧн, гӧгӧрвотӧм кывъяс горзігтыр:
— Пиук, пиук...
— Мый? — повзьӧмӧн садьмыліс сійӧ.
— Садьмы, садьмы, тыдалӧ, тэ сьӧкыд вӧт вӧтасин.
Сійӧ видзӧдіс мамыс вылӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн, бергӧдчыліс мӧдар бок вылӧ да пыр жӧ унмовсис.
И бара сійӧс мучитісны кошмаръяс, кодъяс сьӧкыда лэччисны морӧс вылӧ, назойливӧйӧсь, мучительнӧйӧсь.
Банючиха ойзіс, вольпасьын бергалігтыр.
Став телӧыс доймис, нёняліс кынӧмын.
Но узьны мешайтіс не тайӧ, а омӧль, важӧн бриттӧм чужӧм да вирӧсь тряпка улын ӧзйысь синъяс.
...Грохачысь кындзи заложникъясысь некод эз узь.
Малаша водзӧ печкис аслас думъяслысь мучительнӧй, упорнӧй, безнадёжнӧй сунис.
Коли нӧшта ӧти лун, коли нӧшта ӧти лун — и нинӧм эз вежсьы.
Кос паръяс потласисны жарысь, синъяс водзын сувтіс сійӧ луныс.
Но да, но да, сідз сійӧ и вӧлі...
Сэн сиктын мыйкӧ лоис, сэні олісны да кулісны йӧз — лунын кылӧ вӧлі улича вылын лыйсьӧм, эз жӧ прӧста лыйсьыны немецъяс — сэні кулісны йӧз, а сійӧ ловъя.
Ловъя, пукалӧ тані, стенаяслӧн кыз керъяс сайын, быттьӧ ас пытшкас немецкӧй куйӧд, немецкӧй байстрюкӧс...
Евдоким ышлолаліс да бергаліс аслас местаын стен дорын.
— Мый, унмовсьны он вермы? — юаліс Чечориха.
— Да... не узьӧмӧдз меным...
Уна-ӧ тані узян!
И тіянлы ӧд оз узьсьы...
— А ме вот пыр думайта да думайта, кодӧ тайӧ найӧ лыйлісны?
Кӧнкӧ матын лыйлісны...
— Он гӧгӧрво, матын-ӧ, ылын-ӧ...
Стена сайсянь вермас и кажитчыны...
Ме ногӧн, вичко дорысь не матынджык.
— Код тӧдас...
— Петам, тӧдмалам, — ньӧжйӧ шуис Ольга Паланчук.
— Вернӧ, вернӧ, — подтвердитіс Чечориха.
Нывлы, тыдалӧ, ёна окота вӧлі кывны подтверждение, мый найӧ збыльысь петасны, мый найӧс петкӧдасны татысь не площадь вылӧ, не немецкӧй взводлӧн лыйлӧм улӧ, а вӧля вылӧ, сиктӧ, кӧні позяс сёрнитны йӧзкӧд, кыдзи сёрнитӧны свободнӧй йӧз свободнӧй йӧзкӧд.
Сійӧ ышловзис.
— А ті эськӧ миянлы, дедушка, висьталінныд мыйкӧ, оз жӧ нин узьсьы-а.
Кадыс ӧдйӧджык кольӧ.
— Мый нӧ ме тэныд висьтала?.. — думайтіс сійӧ. — Да и висьтавныс абу окота...
— Сьылӧй, — корис Ольга.
Мый тэ, мый тэ, тані сьывны!
— Мый нӧ сэн сэтшӧмыс, ті ньӧжйӧджык, найӧ оз кывны.
Сійӧ копрӧдліс пемыдын дзор юрнас.
— Но мый нӧ, сьыла...
Стариннӧй песня, менам дед сійӧ сьывліс...
А сійӧ тайӧс сідзжӧ аслас дедсяньыс кывлӧма.
Неважся песня, ёна важся, кыдзи ачыс Украина.
Дрӧжжитысь, пӧрысь гӧлӧсӧн сійӧ заводитіс сьывны:
<ukr>Ой, нема, нема правди на світі,</ukr>
<ukr>Скрізь неправда пануе</ukr>
<ukr>Ой, яка душа хоче добре жити,</ukr>
<ukr>Хай за правду воюе...</ukr>
— Но кысь меным сьывны, сійӧ бандуристъяс бандураӧн сьывлісны, важӧн важӧн.
— А ті сьылӧй кӧть бандуратӧгыс...
Оз ло сэтшӧм гажтӧм...
<ukr>Ой, пошле господь та добра тому,</ukr>
<ukr>Хто за правду воюе...</ukr>
<ukr>— Ой, пошле господь та добра тому, хто за правду воюе</ukr>, — шӧпкӧмӧн сы бӧрся шуис Чечориха.
Старик дрӧжжитан гӧлӧсӧн сьыліс важ песня, ярмоувса народлысь песня, коді чужис сурӧвӧй лунъяслӧн пемыдын, войяслӧн пемыдын, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь синваӧн, рабство да гнёт кадӧ.
Вунӧдӧм песня, коді ланьтіс, муніс, лӧнис сійӧ лунъясӧ, кор кутіс дзоридзавны подсолнухъясӧн свободнӧй Украина ді выль олӧм кутіс сьывны выль песняяс.
Но ӧні, дзескыд комнаталӧн пемыдын, сиктын, кӧні качайтчис виселица вылын дас квайт арӧса детиналӧн шой, кӧні шорын куйлісны виӧмъяс, кӧні ва нуис йи увті вирӧссьӧм нывбаба шой, кӧні смерть паськӧдіс ассьыс чераньвез став хатаяс весьтын, стариннӧй песня кыліс сійӧ жӧ жалӧбаӧн, сійӧ жӧ шоглунӧн, кутшӧм вӧлі сійӧ уна сё вояс сайын.
<ukr>Ой, пошле господь та добра тому,</ukr>
<ukr>Хто за правду воюе...</ukr>
Пӧрысь гӧлӧс ланьтіс, лӧнис.
Локтіс ун, мудзӧм юръяс ньӧжйӧ лэччисны морӧс вылӧ.
abu
IX
Федосья Кравчук садьмис друг, быттьӧ кодкӧ тойыштіс сійӧс, да пуксис вольпась вылӧ.
Сьӧлӧм тіпкис сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ кӧсйис чеччыштны морӧсысь.
Сійӧ куталіс вомнас воздухсӧ до кывзысис.
Мый нӧ тайӧ сійӧс садьмӧдіс?
И кор нӧ сійӧ вевъяліс унмовсьны?
Сылы кажитчис, мый сійӧ оз вермы, дзик оз вермы унмовсьны, и друг артмис сідз, мый сійӧ крепыда узис. Мыйкӧ гӧгӧрвотӧм нетшыштіс сійӧс джуджыд унмысь.
Мый?
Тайӧ эз вӧв стучитӧм — быдлаын вӧлі чӧв.
Весиг немецлӧн коргӧмыс оз вӧлі торк войлысь чӧвлунсӧ — тыдалӧ, Вернер сёрӧдз пукаліс, кыдзи унаысь овлӧ, комендатураын да эз на во.
И век жӧ сійӧ эз ачыс садьмы.
Мыйкӧ сійӧс садьмӧдіс, мыйкӧ друг орӧдіс сылысь узьӧмсӧ.
Сы вӧсна и нӧйтчис сідзи повзьӧм сьӧлӧмыс.
Сійӧ эз вод, напряжённӧя кывзысис.
И хатаын и ӧшинь сайын вӧлі дзик лӧнь.
Нӧшта рытсяньыс на лӧнис тӧв.
Вой бара вӧлі яснӧй, югыд.
Небеса кузя муніс тӧлысь югъялысь радужнӧй каймаын, и джоджын бура тӧдчис ӧшинь рамалӧн вуджӧрыс.
Гырничын герань кажитчис дзик сьӧдӧн еджыд, гыӧра стеклӧ фон вылын.
И друг ӧшинь сайын кыліс таркнитыштӧм.
Быттьӧ пӧдтӧм ойӧстӧм, орӧм ружтыштӧм, горшӧ вынӧн бӧр сюйӧм горӧдӧм.
Федосья кӧмтӧг чеччыштіс джоджӧ да пыр жӧ лоис посводзын.
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ корсис игансӧ, но сійӧс эз вӧв вештӧма.
Вернер, тыдалӧ, збыльысь эз на во.
Сійӧ некор эз вунӧдлы бура игнавны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Федосья восьтіс ӧдзӧс.
Тӧдчисны сьӧд вуджӧръяс.
— Коді тані?
Юаліс не сійӧ.
Сійӧ тӧдіс первойсяньыс, кор садьмис узьӧмысь, кор кутіс кияснас вывті ёна нӧйтчысь сьӧлӧмсӧ.
— Тайӧ ме, кӧзяйка, — вочавидзис сійӧ гусьӧн. — Ньӧжйӧджык, ребята, сійӧ абу...
Найӧ вӧліны нин посводзын.
Сійӧ тӧдмаліс ичӧт разведчикӧс.
— Эз на во, тыдалӧ, комендатураын пукалӧ.
— Но, сідзкӧ нинӧм миянлы и пырны.
Комендатураӧ, ребята!
— Энлӧй, энлӧй, — кутіс найӧс Федосья, — сійӧ ӧд тані.
— Коді сійӧыс?
Коді сэтшӧмыс? — тэрмасис командир.
— Немецлӧн любовницаыс.
— Но, кутам ми тан бабаяскӧд вӧзитчыны!
Асывнас видзӧдлам, мый вӧчны немкакӧд!
— Сійӧ абу немка, сійӧ миян, — сурӧвӧя шуис Федосья.
— Со кыдз?
Но, сэки мӧд делӧ, кӧні нӧ сійӧ?
— Узьӧ комнатаын.
Лейтенант невольнӧ чукыртчыліс.
— Мый нӧ, видзӧдлам...
Кутшӧмкӧ би верманныд ӧзтыны?
— Часӧвӧй аддзас.
Часӧвӧйыд абу нин, мам.
— Но вот и ладнӧ.
Сідзкӧ ме ӧзта лампа.
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ корсис истӧг.
Воисны, воисны, виччысьны вермис жӧ сійӧ!
Ичӧт разведчик сетіс сылы истӧг кӧрӧбка.
Сійӧ ӧзтіс лампа, фитиль чинтыштӧмӧн.
— Комендатураын миянлысь витӧс игналӧма, заложникъяс...
— Эн тӧждысь, мам, миян сэнӧсь нин, комендатура дорын.
Найӧ лэдзасны нин найӧс.
Кӧсйим ми ньӧжйӧникӧн комендантӧс уберитны...
— Мый вот вӧчан, эз лок талун.
Удж налӧн, тыдалӧ, спешнӧй.
Осторожнӧ, медым не дзуртыштны, сійӧ восьтіс ӧдзӧс.
Красноармеецъяс, сапӧгъясӧн не стучитны зільӧмӧн, мунісны сы бӧрся.
Федосья, лампасӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн, югдӧдіс крӧвать.
Пуся садьмис да, увереннӧй, мый воис Курт, унзіль пыр мыйкӧ бормочитіс.
Но некод эз вочавидз, и сійӧ бергӧдчис, юрсисӧ чужӧм вывсьыс вештӧмӧн.
Лейтенант друг нетшыштіс кӧзяйка киысь лампа да воськовтіс водзӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс сійӧ страшнӧй гӧлӧсӧн.
— Комендантскӧй любовница, миян, местечкоысь, — объяснитіс шӧйӧвошӧм Федосья.
Пуся эз вешты гӧгрӧс, ужасӧн тырӧм синъяссӧ лампаа морт вылысь.
Голубӧй войся сорочкаыс исковтӧма сійӧ пельпом вылысь, ичӧт морӧссӧ восьтӧмӧн.
Сійӧ кусыньтіс ас улас кокъяссӧ да муртса тӧдчысь, подсознательнӧй движениеӧн вешйис, вешйис крӧвать пельӧсӧ, быттьӧ кӧсйис дзебсьыны, сайӧдчыны, воштысьны стенса щельӧ.
Лейтенант дрӧжжитіс.
Лампа югӧрын югнитісны гӧрд лакӧн вевттьӧм гыжъяс, здук кежлӧ югнитлісны куим пельӧса пиньяс бумага моз едждӧдӧм паръяс костті.
— Серёжа...
Шӧпкӧм вӧлі листъясын тӧвлӧн кышӧдчӧмысь лӧньджык, но Сергей кыліс, веськыдджык лоӧ, тӧдмаліс ассьыс нимсӧ паръяс вӧрзьӧм серти.
Сійӧ дрӧжжитіс.
Пуся, быттьӧ дорйысьӧмӧн, нюжӧдіс водзлань кисӧ, вирӧн гӧрдӧдӧм кодь гыжъяса ичӧт, слаб кисӧ.
Сійӧ гӧгрӧс синъясын тыдаліс ужас.
Крӧвать кажитчис ыджыдӧн-ыджыдӧн, сійӧ дзебсис сылӧн ӧти пельӧсӧ, кыдзи ичӧтик кукла, гӧлубӧй шӧвк улысь тыдалысь воссьӧм морӧса, сорочка оборка улӧ сюркнялӧм ичӧтик кокъяса.
Кӧнкӧ ортсын грымгис лыйӧм.
— Комендатура дорын, — шуис Федосья.
Но сійӧ жӧ минутаас кылісны лыйӧмъяс и мӧдлаын, и коймӧдлаын.
Лыйсьӧм кыліс быдлаын.
Сергей кыпӧдіс револьверсӧ.
Син лапнитлытӧг видзӧдліс тӧдса сьӧд синъясӧ.
Кыліс лыйӧм.
Пуся дрӧгнитіс.
Паръяс воссьыштісны, югнитіс ёсь, куим пельӧса пиньяслӧн рад.
Гӧгрӧс синъяс нӧшта на ёнджыка паськалісны да, стеклӧассьӧмӧн, кынмисны.
— Комендатура дорӧ! — командуйтіс Сергей, и найӧ, порогӧ, кухняын ведраясӧ джӧмдалігтыр, котӧрӧн петісны тӧлысьысь югъялысь улича вылӧ.
* * *
Сиктын пуис тыш.
Первой лыйӧмсӧ, кодӧс найӧ кылісны хатаын, вӧлі вӧчӧма рядӧвӧй Завясӧн, отрядысь, коді должен вӧлі захватитны неприятельскӧй батарея.
Сійӧ кадас, кор Сергей аслас йӧзкӧд гусьӧн матыстчас Федосья керка дорӧ, медым суны узигас комендантӧс, мукӧдъяс кыссисны лымті неыджыд мыльк бокті, вичко дорӧ.
Асланыс еджыд халатъясӧн тӧдчытӧг, найӧ кыссисны лым кузя, хатаяс вуджӧрын дзебсьӧмӧн, рӧвъясті гусьӧн матыстчӧмӧн.
Водзын, сюся видзӧдігтыр, кыссис сержант Сердюк.
Тадзи найӧ благополучнӧ кыссисны дзик батарея дорӧдз.
Орудиеяслӧн пемыд дулӧяс бура тӧдчисны лым да небеса фон вылын.
Чӧв олысь чудовищнӧй вомъяс вылын чурвидзисны кыссьысьяслӧн юр весьтын.
Куим салдат, ньӧжйӧ сёрнитігтыр, пукалісны орудиеяс дорын.
Батарея пӧлӧн мернӧй шагъясӧн ветлӧдліс часӧвӧй.
Лым дзуртіс сійӧ кокъяс улын.
Сердюк, ловшысӧ кутӧмӧн, виччысис.
Часӧвӧй бергӧдчис дзик рӧв дорын.
Сержант аддзис сылысь векни мышкусӧ, юр весьтас чурвидзысь штыксӧ.
Сійӧ шумтӧг петіс рӧвысь да виччысьтӧг уськӧдчис салдат вылӧ.
Кыкнанныс усины лымйӧ.
Сердюк топӧдіс прӧтивниклысь горшсӧ сылӧн ойӧстны вевъявтӧдз.
Но орудийнӧй прислуга казяліс аслас ёртлысь друг вошӧмсӧ.
— Эй, Ганс! — беспокойнӧя чукӧстіс ӧти.
И буретш тайӧ минутаас красноармеецъясысь кодкӧ неосторожнӧя личкыштіс кос ув.
Сійӧ предательскӧя трачкысис.
Орудийнӧй прислугалӧн винтовкаяс командатӧг кыптісны, и вот сэки Завяс эз выдержит да лыйис первойсӧ дорсяньыс.
Немец уси гатшӧн.
Водзӧ лоис сэтшӧм ӧдйӧ, мый найӧ асьныс шӧйӧвошисны: окажитчис, мый орудиеяс дорын сэсся некод абу, мый батарея найӧ киясын.
Ӧттшӧтш грымгисны лыйӧмъяс и туй дорсянь, сэні, кӧні, план серти, вӧлі немецкӧй комендатура.
— Котӧрӧн, ребята! — командуйтіс Сердюк, но сійӧ жӧ минутаас сы водзын кыптісны сьӧд вуджӧръяс.
Немецъяс, тыдалӧ, гӧгӧрвоисны нин, мый нападайтысьяс абу унаӧн, да котӧртісны восьсӧн, копыртчытӧг.
Грымгисны лыйӧмъяс, и Сердюк уси пидзӧс вылас, веськыд кокас друг доймӧм чувствуйтӧмӧн.
— Мый лои?
— Нинӧм, нинӧм!
А но враг кузя, залпӧн!
Котӧртысь салдатъясысь ӧти уси кок йывсьыс, но тайӧ эз сувтӧд мукӧдъяссӧ.
Автоматъяс вӧлі быдӧнлӧн, и залпъяс ӧтлаасисны ланьтлытӧм гымӧ.
— Водӧй, ребята, лыйлӧй мусянь!
Найӧ водісны орудиеяс сайӧ, мушка вылӧ сьӧд фигураяс босьтӧмӧн, кодъяс бура тӧдчисны лым вылын.
Сердюк бура метитчис, медым не видзны прӧстӧ патронъяс.
Друг сійӧ чувствуйтіс чужӧмас страшнӧй кӧдзыд да думыштіс, мый тайӧ автоматическӧй винтовка прикладысь.
Кынмис плеш, ныр, пу кодьӧсь лоисны банбокъяс.
Винтовка заряжайтігӧн сійӧ видзӧдліс увлань да аддзис лым вылысь ыджыд сьӧд лужа.
— Лыйлӧй найӧс!
Залпъясӧн лыйлӧй!
Кутшӧм нӧ лужа тайӧ, кодӧ сійӧ веськаліс пидзӧснас?
Пидзӧс дорті гач дзикӧдз кӧтасис.
И тайӧ вӧлі тешкодь татшӧм кӧдзыднас.
Быттьӧ кодкӧ ваӧн киськаліс.
Немецъяс куйлісны ӧні площадь мӧдар бокын, туйдорса рӧвын, да равномернӧя, дугдывтӧг лыйсисны.
Сердюк кыпӧдіс юрсӧ лым мыльк весьтын, коді видзис сылысь чужӧмсӧ, да донъяліс положениесӧ.
Татшӧм лыйсьӧм пушкаяс сайсянь рӧвӧ да рӧвсянь пушкаясӧ вермис нюжавны помтӧг.
А лыйсьӧм кыліс став сиктын, и эз вӧв тӧдса, кыдзи сэні мунӧны делаясыс.
Сылӧн вит морта ичӧтик отрядыс да ачыс сійӧ вермисны сэні ёна гӧдитчыны.
— Но, ребята, дыр миянлы накӧд ноксьыны?
Ура!
Рӧдина вӧсна, Сталин вӧсна!
Найӧ чеччыштісны, кыдзи ӧти.
Котӧртігӧн копыртчӧмӧн уськӧдчисны автоматъяслӧн грымгӧмӧ, пулемётнӧй ӧчередьясӧ, быттьӧ чушканъяс, штыкъяснысӧ водзӧ чургӧдӧмӧн.
Некымынысь чеччыштӧмӧн найӧ котӧртісны рӧвӧдз да нывсянь — веськыда шӧйӧвошӧм, нинӧм гӧгӧрвотӧм немецъяс вылӧ!
Мый вынысь.
Туйдорса рӧв лӧнис.
abu
Немецъяслӧн шойяс пемыд пятнаясӧн туплясисны лым вылын,
тешкодь ичӧтӧсь, топӧдчӧмаӧсь да жалкӧйӧсь.
— Ӧні кытчӧ? — пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс Завяс.
Но Сердюк эз ӧтвечайт.
Найӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны гӧгӧр.
— Сердюк ёрт, кӧнӧсь ті?
— Мый лоис? — недоверчивӧя юаліс сӧдз синъяса Алексей, Сердюклӧн матыса другыс.
— Да сійӧ нӧ котӧртіс миянкӧд али эз котӧрт?
— Йӧймин тэ, али мый, дерт, котӧртіс!
— А кытчӧ нӧ сійӧ воши?
— Тані сійӧ куйлӧ, тані! — кашкигтыр горӧдіс ставсьыс медся том боец, Ваня.
Алексей уськӧдчис сэтчӧ.
Сердюк куйліс орудиеяс да рӧв костын туйджынйын.
Сійӧ паськыда шевгӧдӧма кияссӧ.
Ӧти киыс крепыда кутіс винтовкасӧ.
— Мый лоис? — ньӧжйӧник шуис Ваня.
Алексей видзӧдліс лым вылӧ.
Тӧлысь югӧр улын бура тыдаліс вир лужа да вир след орудиеяссянь сійӧ местаӧдз, кӧні куйліс усьӧм ёрт.
— Кытчӧ сылы веськалӧма?
Алексей нинӧм шутӧг индіс чуньнас.
Кок лапа да кокчӧр лы джынйыс кымын куйлісны пӧшти прямӧй уголӧн коклӧн мукӧд юкӧн дінӧ.
Тайӧ места гӧгӧрыс лымйыс пӧри сьӧд лужаӧ.
— Кокас сылы лыйӧмаӧсь, кыдзи пуртӧн вундӧма...
— Видзӧдлы, и мыйӧн сӧмын сійӧ котӧртӧма!
— Некор видзӧдны!
Комендатура дорӧ, ребята, сэні мыйкӧ жар!
Найӧ тэрыба мӧдӧдчисны Алексей бӧрся.
Кӧдзыдыс вундіс, кыдзи пуртӧн, дзескӧдліс морӧсын лолалӧм.
* * *
Кор кыліс первой лыйӧм, капитан Вернер узис походнӧй койка вылын комендатураын.
Сійӧ виччысис штабсянь звонок да эз вермы мунны гортас.
Сійӧ водіс паськӧмӧн, шинельӧн шебрасьӧмӧн.
Мӧд стен дорын крепыда узис фельдфебель, мӧд комнатаын, кыдзи и пыр, орччӧн водісны салдатъяс.
Капитан виччысис дыр, но телефон чӧв оліс.
Сійӧс дӧзмӧдіс мӧд комнатаысь кылысь сільгӧм, дӧзмӧдіс фельдфебельлӧн коргӧм.
Койка вӧлі чорыд да неудобнӧй.
Медбӧрын сійӧ унмовсис.
Сійӧс садьмӧдіс лыйӧм.
«Бара кодкӧ шатайтчӧ сикт кузя», — дӧзмӧмӧн думыштіс сійӧ.
Сійӧс скӧрмӧдіс немецкӧй приказъяс бессилиелӧн тайӧ выль доказательствоясыс.
Но пӧшти пыр жӧ грымгис мӧдысь лыйӧм, коймӧдысь.
Капитан тэрыба чеччыштіс крӧвать вылысь.
— Заузе, чеччӧй!
Фельдфебель вӧлі нин кок вылын.
Сылысь унсӧ быттьӧ киӧн босьтіс.
Кыліс ӧшинь улын шагъяслӧн дзуртӧм, и комнатаӧ уськӧдчисны салдатъяс.
— Сиктын большевикъяс!
— Игнавны ӧдзӧсъяс!
Кусӧдны би! командуйтіс Вернер, и найӧ уськӧдчисны вештыны сьӧкыд иган, пыкны ӧдзӧссӧ вомӧна балкаясӧн.
Комната, кӧні ӧшаліс телефон, вӧлі медся ыджыд, да мукӧдъясысь ёнджыка шогмис оборона вылӧ.
Кӧть Вернерлы некор эз волы юрас, мый тані збыльысь ковмас дорйысьны, ставсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма.
Кыз дӧскаясысь вӧчӧм ён ӧдзӧссӧ Вернер прикажитіс кышны жестьӧн да ёнмӧдны иганъяс.
Стенъяс вӧліны кыз керъясысь, ӧшиньясын ён ставеньяс.
Керка стрӧитӧма важӧн да индыссьыліс, тыдалӧ, склад либӧ амбар вылӧ.
Сійӧ юкӧныс, кӧні узьлісны салдатъяс да пукалісны заложникъяс, вӧлі стрӧитӧма сёрӧнджык, кор керкаын вӧліны нин сиктсӧвет, краснӧй уголок да библиотека.
Сэні стенъяс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь, и ӧдзӧс пӧдлавсис прӧстӧ ключӧн.
Но тані вӧлі позьӧ чувствуйтны асьтӧ, кыдзи крепостьын.
— Восьтыны амбразураяс!
Найӧ пыр жӧ быгыльтісны стенъяс пӧлӧн куйлысь керъяс, бойницаяс восьтӧмӧн.
Сэн жӧ орччӧн куйлісны лыа тыра мешӧкъяс, а дзик джодж дорӧ вӧлі писькӧдӧма векни щельяс.
Салдатъяс водісны му бердӧ.
Бойницаясті шоныд комнатаӧ пырис кӧдзыд, кыптіс ру.
Увтчыны мӧдісны винтовкаяс.
abu
abu
— Звӧнит штабӧ, звӧнит регыдджык штабӧ!
Партизанъяс? — юаліс Вернер кашкысь часӧвӧйлысь, коді сюйӧ вӧлі пулемётӧ лента.
— Абу!
Армия!
— Унаӧн найӧ?
— Ог тӧд, лыйлӧны быдласянь, тыдалӧ, пырисны быд боксянь.
Вернер матькыштіс.
— Звӧнит, звӧнит!
— Господин капитан, телефон оз уджав.
Офицер уськӧдчис пызан дорӧ, но прӧстӧ горзіс трубкаӧ да кучкаліс кулакӧн чӧв олысь кӧрӧбка кузя.
Телефон вӧлі кулӧма.
— Вундісны, мерзавецъяс.
Сійӧ лёкысь кучкис пӧльзатӧм кӧрӧбкаӧ.
Телефон шумӧн уси джоджӧ.
Сійӧ тойыштіс сійӧс кокнас пельӧсӧ.
— Справитчам асьным!
Внимание!
Уличсянь киссисны лыйӧмъяс, кылӧ вӧлі, кыдзи котшкӧны пуляяс стеналӧн кыз керъясӧ.
Орчча комнатаын ӧдзӧсӧ грымгисны прикладъясӧн, но кыліс сӧмын гымгӧм, ӧдзӧс и эз вӧрзьыв.
— Кучкав, кучкав, — шуис капитан.
Ӧдзӧслӧн ёнлунын сійӧ вӧлі уверен.
* * *
Комендатура вылӧ уськӧдчӧмӧн веськӧдліс лейтенант Шалов.
Эз вевъявны найӧ жугӧдны первой ӧдзӧс да уськӧдчыны керкаӧ, кыдзи котӧрӧн воисны боецъяс, кодъяс сӧмын на захватитісны батарея.
— Кӧні Сердюк?
— Сердюк пӧгибнитіс, батарея босьтӧма.
Первой комнатаын найӧ аддзисны салдатскӧй койкаяс, пӧрадоктӧг шыблалӧм вещияс, и ни ӧти ловъя лов.
— Видзӧд, гадъяс, садьмӧмаӧсь да игнасьӧмаӧсь мӧд комнатаас.
abu
abu
— Петны!
Кутам босьтны ортсысяньыс!
Найӧ разӧдчисны керка гӧгӧр цепӧ, но пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый тайӧ аслыссикас крепость.
Ён керъяс эз сетчыны пуляяслы.
Наысь потласисны неыджыд чагъяс, но стенъяс колисны дзоньӧн.
Резкӧя увтчисны пулемётъяс.
Розьясын ӧзйывлісны гӧлубӧй да гӧрд бияс.
Керка сьӧлаліс смерть.
— Патронъяс найӧ оз жалитны, — шуис Шалов.
— Тыдалӧ, лӧсьӧдчӧмаӧсь оборона кежлӧ, лейтенант ёрт...
Став сиктын муніс лыйсьӧм.
Тыдалӧ, торъя отрядъяс осаждайтісны немецъясӧс найӧ постъяс вылын.
Но ставсӧ вевттис гымгӧм, коді кыліс укрепитӧм керкасянь.
— Но, ребята, колӧ помавны...
Югдытӧдз найӧс колӧ босьтны, нинӧм тані возитчыны.
Асывнас вермас случайнӧ воны налӧн часть, и ставыс пропадитас...
Найӧ водісны мылькъяс сайӧ, гӧптолъясӧ да старайтчисны меткӧя лыйлӧмӧн жугӧдны бойницаясысь чурвидзысь винтовкаяс.
Но лыйсьӧм эз ланьтлы ни ӧти минута кежлӧ.
* * *
Левонюкъяс ордысь немецъясӧс захватитісны тӧдлытӧг.
Хатаӧ уськӧдчӧм боецъяс суисны найӧс узигӧн.
Салдатъяс повзьӧмӧн чеччыштісны, кватайтісны вольпасьяс дорын куйлысь винтовкаяс, джӧмдалісны шыблалӧм сапӧгъясӧ, мешӧкъясӧ.
— Вод муӧ! — горӧдіс Минченко повзьӧм Левонюклы.
Сійӧ послушнӧя уси, крӧвать улӧ ассьыс ичӧтсӧ, Ганкаӧс, тойыштны зільӧмӧн.
Но эз на вевъяв сійӧ тӧлкӧн гӧгӧрвоны, мый лоис, кыдзи хатаын бара лоис лӧнь.
Боецъяс котӧрӧн петісны, вошисны, кыдзи вӧт, джоджын туплясисны немецъяслӧн шойяс ӧти бельёын.
— Но-ко, Васютка, отсав, колӧ шыбитны тайӧ падальсӧ хатаысь, — пыр нӧшта дрӧжжитӧмӧн шуис сійӧ пиыслы, и найӧ кыкӧн заводитісны кыскавны шойяссӧ.
Сьӧкыда лолалігтыр, найӧ кыскисны немецъясӧс кокъястіыс.
Васялы вӧлі ставыс дас кык арӧс, ачыс сійӧ вӧлі сьӧкыд.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, кытчӧ тэрмасян? — горзіс сійӧ пиыс вылӧ.
Но Вася тӧдіс, кытчӧ тэрмасьӧ.
Сылы эз удайтчы ас кадӧ петны красноармеецъяс бӧрся, и со ӧні мамыс кутӧ сійӧс тайӧ глупӧй уджнас.
Сэні, сиктын, мунӧ лыйсьӧм, кылӧ горзӧм, а сылы лоӧ кыскавны кокъясӧдыс виӧм немецъясӧс, сы пыдди, медым котӧртны сэтчӧ да аслас синъясӧн аддзыны ставсӧ, мый сэні вӧчсьӧ.
А гашкӧ, сылы весиг винтовка сетасны? Код тӧдас, друг сетасны?
Чӧвлунсӧ, код дырйи заводитчис сикт вылӧ уськӧдчӧм, важӧн вӧлі торкӧма.
Ӧні некод нин эз кыссьы гусьӧн, эз кыссьы потшӧсъяс сайті,
йӧз эз нин повны, мый туй вылӧ усьӧм вуджӧр выдайтас найӧс.
— Помнитӧй, ребята, ни ӧти ловъя душа не должен мунны, ни ӧти ловъя душа! — шуис лейтенант, кор найӧ разӧдчисны группаяс вылӧ, сикт дорӧ матыстчигӧн.
И найӧ гӧгӧрвоисны, мый таысь зависитӧ став делӧлӧн успехыс.
Немецъяс разнӧй местаясын кутісны асьнысӧ разнӧя.
Кӧнсюрӧ найӧ решитісны дорйысьны хатаясын, кӧнсюрӧ шӧйӧвошӧмӧн котӧртісны ывлаӧ ӧти бельёын, но винтовкаясӧн да патронъяс запасӧн.
Джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ чеччыштлісны кӧдзыд вылӧ, копыртчылісны сарайяс пельӧс сайӧ, потшӧсъяс сайӧ да упорнӧя лыйсисны.
— Энӧ путайтчӧй кок улын, энӧ путайтчӧй! — горӧдліс Сергей бабаяс вылӧ, кодъяс друг мыччысисны, кыдзи му улысь кыптылісны быдлаын, веськыда перекрестнӧй би улӧ веськалӧмӧн.
— Ёртъяс, менам хатаын квайт немец, квайт немец!
Ӧдйӧджык! — Пельчариха кыскис шинельӧдыс красноармеецӧс.
— Кӧні сійӧ?
— Да тэ сӧмын лок, ме нин тэныд петкӧдла, хатаыс матын, тані орчча, — корис сійӧ, быттьӧ бур квартира ошкӧмӧн.
Найӧ котӧртісны сы бӧрся, но пыр жӧ аддзисны, мый делӧыс абу сэтшӧм прӧстӧ.
Найӧс встретитіс убийственнӧй би.
Тані сідзжӧ вӧлі писькӧдӧма стенын бойницаяс, и сэтысь петіс смерть.
Пельчариха водіс му бердӧ боецъяскӧд ӧтлаын.
Сыкӧд орччӧн том зон кутчысис кинас морӧсас да ойӧстӧмӧн лэдзис юрсӧ аслас винтовка вылӧ.
— Нинӧм тадз оз артмы, ребята! — горӧдіс нывбаба. — Тадзи найӧ тіянӧс ӧткӧн-ӧткӧн ставнытӧ виасны, а асьныс кутасны хатаын пукавны!
Ӧзтӧй хатасӧ!
— Тайӧ тэнад хатаыс?
— Менам, кодлӧн нӧ сэсся?
Ӧзтӧй, ӧзтӧй!
— Хатаас некод абу?
Пельчариха чабыртіс кулаксӧ.
— Кага...
Гырысьясыс петісны, а сэні... потанын...
— Но, сідзкӧ кыдзи жӧ?
Йӧймин тэ, баба, али мый?
Сійӧ кутіс красноармеецӧс соскӧдыс.
— Нинӧм, рӧдимӧй, нинӧм!
Не пропадитны жӧ тіянлы ставныдлы менам кага вӧсна...
Ме мам, ме тэныд шуа — ӧзты хатасӧ?
— Садьӧ во, мам!
Мый тэ!
— Ӧзты хатасӧ!
Ме ог жалит, мый нӧ тэныдсӧ.
А гашкӧ спаситам?
Но вот, аддзан!
Мӧд красноармеец тэрыба кӧрталіс чышъянӧн кисӧ.
Чышъян вылын гырысь пятнаясӧн тӧдчис вир.
Боецъяс эз кывзыны Пельчарихаӧс, но сійӧ, лыддьӧдлӧмӧн, дыр уговаривайтіс, найӧ шинельясӧ кутчысьӧмӧн.
— Да эн путайтчы тэ сэн, виасны!
Он аддзы, кыдзи лыйлӧны?
— Кодлы колӧ пӧрысь бабаӧ лыйлыны...
Ӧти розьын винтовка ланьтіс.
— Со аддзанныд!
Сӧмын лыйлыны кыдз колӧ — и ставка лоӧ бур!
— Эй, ребята, а мый вевт пырыс кӧ?
Мӧдарсяньыс вевт пыр?
— Но вот, сійӧ мӧд делӧ!
А то ӧзты да ӧзты!
Кӧні сійӧ?
Нуӧд!
Некымын морт кольччисны, кыкмындаалӧм энергияӧн водзӧ лыйлігтыр.
Мукӧдъясыс котӧртісны Пельчариха бӧрся.
Некымын минута мысти хатаын ставсӧ вӧлі помалӧма.
— Эн лыйлӧй! — горӧдіс Пельчариха, ӧдзӧс паськыда восьтӧмӧн. — Эн лыйлӧй!
Боецъяс чеччыштісны.
Хатаын куйлісны кулӧм немецъяс, ӧти чужӧмнас пулемёт вылын, мукӧдъяс штыкъясӧн сутшйӧдлӧмӧн.
— Видзӧд, Серёжа, веськыда плешкас...
Стрелок гордостьӧн видзӧдліс ассьыс уджсӧ.
Да, немецӧс вӧлі виӧма веськыда.
Пельчариха уськӧдчис потан дорӧ.
— Виӧмаӧсь, — шуис сійӧ кулӧм, пӧдӧм гӧлӧсӧн.
Найӧ видзӧдлісны.
Ичӧтик телӧ ловтӧг куйліс нывбаба киясын, юрсӧ вӧлі жугӧдӧма.
Потан тырӧма вирӧн.
— Тыдалӧ, бӧрддзӧма сійӧ потанас, и найӧ сійӧс прикладӧн, сволочьяс...
Кыдзи бесчувственнӧй, сулаліс Пельчариха киас кулӧм кагаӧн да качайтіс кокни телӧсӧ.
— Со...
А ті энӧ кӧсйӧй ӧзтыны...
Кулӧм кагаӧс жалитӧмыд...
Сы вӧсна кыкӧс ранитіс...
— Ньӧжйӧджык, мам, ньӧжйӧджык...
— Да ӧд ме ог бӧрд, рӧдимӧй, ме ог бӧрд.
Ружье кӧ эськӧ сетінныд ті меным...
* * *
Сиктын лыйсьӧм ньӧжйӧникӧн лӧньӧ вӧлі.
Схватка водзӧ муніс сӧмын комендатура дорын.
Небеса бледмис нин, тӧлысь радужнӧй кытшын кусіс выліын, кусісны и радужнӧй столбъяс, кодъяс сулалісны сылӧн кыкнан бокын.
Воздух ӧтлаасис помтӧм лӧзкӧд, став мирыс лоис быттьӧ стекляннӧй шар, кодӧс тыртӧма йиӧн.
Эзысьын да лӧзын дзалӧбтлывлісны сӧмын комендатура дорын дугдывтӧг грымгысь лыйсьӧмлӧн гӧрд бияс.
— Тадзи ми огӧ справитчӧй, ребята...
Гранатаяс эськӧ шыбитны ӧшиньӧ, гашкӧ, ставеньяс абу нин сэтшӧм ёнӧсь.
— А кыдзи матыстчан?
Лыйсьӧны, кыдзи йӧйяс...
Збыльысь, стенса бойницаясысь киссис билӧн поток.
Дугдывтӧг шаргис лыйсьӧм, уна сёлаын ӧтпырйӧ кыптывліс лым.
— Югдӧ, — беспокойнӧя шуис Шалов, югдысь небесаӧ видзӧдӧмӧн.
Ылын небеса вылын тыдаліс нин розӧвӧй полоса.
Тыш нюжаліс дырджык сыӧн виччысьӧм дорысь.
Пуксяс лун, туй вылын вермасны тыдовтчыны немецкӧй отрядъяс, воны виччысьтӧм подкреплениеяс.
Ставыс, мый вӧліс войся пемыдын, вермис кольны казявтӧг.
Лун мездіс немецъясӧс тӧдтӧмтор водзын полӧмысь, сетліс позянлун налы петны, ветлӧдлыны.
Кӧнкӧ интересуйтчӧны кӧ тайӧ отряднас, а сыӧн быть интересуйтчӧны, то торйӧдасны внимание телефоннӧй связь абутӧм вылӧ, ыстасны йӧзӧс, кутасны корсьны.
Луныс отсалас немецъяслы.
— Но, ребята...
— Нинӧм оз артмы, лейтенант ёрт...
Тані во позьӧ пукавны.
Вот эськӧ граната кӧ шыбитны!
— Мый нӧ, колӧ видлыны, — друг шуис Сергей.
— Кыдзи тані видлан?
— Нинӧм, ме видла...
Сійӧ ыліті, бокті кытшовтіс керкасӧ да заводитіс гусьӧн кыссьыны пельӧс сайсянь, сэсянь, кӧні эз вӧвны стенын бойницаяс.
Красноармеецъяс дугдісны лыйсьыны, сыӧ веськавны полӧмӧн.
— Мый сійӧ выдумайтіс? — волнуйтчис Шалов.
Но Сергей кыссис спокойнӧя.
Кӧдзыд джынвыйӧ югыдын вӧлі тыдалӧ, кыдзи сэні, бойницалӧн пемыд розьын, вӧрӧ винтовка дуло, кыдзи сійӧ корсьӧ цель, кыдзи упорнӧя лыйлӧ, смерть кӧдзӧмӧн.
И друг Сергей кыпӧдчис.
Лоӧмтор йылысь немецъяслӧн гӧгӧрвотӧдз сійӧ кыптіс найӧ да смерть кӧдзысь бойница костын, сувтіс став тушатырнас да тэрыб движениеӧн шыбитіс ӧшиньӧ гранатаяс чукӧр.
Ставыс зилькнитіс, грымнитіс, тупкысис тшынӧн.
Ыпнитіс би.
Ӧшинь водзын морт быттьӧ ӧшйис воздухын.
Кажитчис, мый сійӧ усьӧ помтӧг дыр — сылӧн кузь фигураыс тӧдчис биа фон вылын.
Сэсся сійӧ довъёвтчис да ньӧжйӧ лэччис му вылӧ.
— Водзӧ! — командуйтіс Шалов.
Найӧ уськӧдчисны керкалань.
Бойницаын пулемёт чӧв оліс, сійӧ вӧлі киськассьӧма вирӧн, чӧв олісны пулемётчикъяс.
Гранатаяс вӧчисны ассьыныс делӧ.
— Водзӧ, ребята!
Найӧ киськалісны керкасӧ пуляяслӧн шерӧн да уськӧдчисны пытшкӧсас гранатаясӧн пасьвартӧм стена пыр, жугласьӧм стеклӧӧ кияссӧ ранитӧмӧн.
Би кывъяс нюлісны кыз керъяссӧ.
— Сэні жӧ миян!
Сэні миян! — вӧсниа горӧдіс Малючиха.
Сӧмын ӧні тӧд вылӧ ставӧн уськӧдісны заложникъяс йылысь.
А найӧ пукалісны пемыд комнатаын, сулалісны стенъяс дорын, сэтчӧ пельсӧ пуктӧмӧн.
Найӧ эз узьны, кор кыліс первой лыйӧм, и ставӧн пыр жӧ кылісны сійӧс, кыдзи асланыс сьӧлӧмлысь удар.
Найӧ виччысисны секунда.
Но первой лыйӧм бӧрын кыліс мӧд.
Эз, сомнениеяс эз вӧвны — тайӧ абу часӧвӧйлӧн случайнӧй лыйӧм.
— Миян, — вӧсни оръясьысь гӧлӧсӧн шуис Чечориха.
— Миян, — шӧпнитіс Ольга.
Ӧтнас Малаша эз вӧрзьы местасьыс, стекляннӧй синъясӧн водзӧ видзӧдіс пемыдӧ.
— Вичко дорын лыйсьӧны, — шуис Евдоким.
— Налӧн батарея дорын...
Лыйӧм кыліс дзик стен дорын.
Ольга горӧдіс.
— А тэ ньӧжйӧджык!
Танӧсь найӧ, танӧсь...
Найӧ пукалісны, кыдзи налькйын.
Найӧс кытшаліс пемыд, нинӧм эз тыдав.
А стен сайын лыйсисны, котралісны, пуис свалка, а найӧ нинӧм эз аддзыны, нинӧм эз тӧдны.
«Виасны миянӧс немецъяс миян йӧз вотӧдз», — думайтіс Грохач, но нинӧм эз шу, медым не повзьӧдны нывбабаясӧс.
Сійӧ волнениеӧн кывзысис сыӧ, мый вӧчсьӧ ӧдзӧс сайын.
Но здук мысти найӧ кылісны, кыдзи гымгӧны ӧдзӧсӧ прикладъяс, ветлӧны орчча комнатаын йӧз.
Грохач кутіс кучкавны ӧдзӧсӧ кулакъяснас.
— Ребята!
Лэдзӧй миянӧс!
Лэдзӧй миянӧс!
Но стен сайын водзӧ кыліс шум да кокшыяс, некод эз кыв сылысь горзӧмсӧ.
— Нокӧ, бабаяс, отсалӧй, а то оз кывны!
Кытчӧдз ми кутам тані пукавны?
Ольга чеччыштіс да кутіс чорыда кучкавны кулакнас стенӧ.
Сы бӧрся Чечориха.
— Ребята!
Лэдзӧй!
Стен сайын кыліс шум, горзӧм, лыйсьӧм.
Некод эз шыась заключённӧйяслӧн ӧтчаяннӧя горзӧм вылӧ.
— Ёнджыка, бабаяс, кыласны жӧ коркӧ...
— Мый нӧ тайӧ, некод ӧмӧй сиктын налы оз висьтав?
Вунӧдісны ми йылысь, али мый?
Бара грымӧдны мӧдісны кулакъяс, но ӧттшӧтш ортсысянь кыліс кокшы.
Тыдалӧ, боецъяс петісны керкаысь.
Здук кежлӧ лоис лӧнь.
Заключённӧйяслы кажитчис, мый на водзын воссис пыдӧстӧмин, мый спаситчӧм вылӧ надея воши.
— Мый тайӧ? — глухӧя юаліс Евдоким. — Миян мунӧны?
— Ок! — бӧрддзис Ольга.
— Ланьт, йӧй!
А ті сідзжӧ, пӧрысь, а йӧй!
Мӧдарсянь зільӧны, он кылӧй, али мый?
Найӧ ланьтісны.
Шум да лыйсьӧм шыяс кылісны кыкмындаалӧм вынӧн мӧдарсянь.
— Ывласянь кӧсйӧны босьтны...
— Кодлӧн тайӧ пулемётыс лыйлӧ?
— Немецкӧй...
А ӧні миян, кылан?
Ӧтлаӧ чукӧртчӧмӧн, найӧ волнениеӧн кывзысисны.
Сӧмын Малаша пукаліс вӧрзьывтӧг, быттьӧ сійӧс эз вӧрзьӧд мунысь событиеыс.
— Ок, енмӧй вердысьӧй, милӧстя енмӧй, — ышловзис Евдоким.
Грохач видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэ мый, юрбитны кӧсъян?
— А мед юрбитӧ, кӧсйӧ кӧ, — дорйис старикӧс Чечориха. — Мешайтӧ сійӧ тіянлы, али мый?
Евдоким лэччысис пидзӧс вылас ӧдзӧс водзӧ да дрӧжжитысь, пӧрысь гӧлӧсӧн заводитіс:
— ...
Грохач лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Стен сайын грымгис лыйсьӧм, и друг кыліс страшнӧй гымыштӧм.
Ставыс дрӧгнитіс, быттьӧ керкаыс усьны мӧдіс.
— <ns>А-аах</ns>! — ёся горӧдіс Ольга.
Кылісны гӧлӧсъяс.
Шум ёнмис.
Кӧнкӧ дзик матын кыліс нывбабалӧн страшнӧй горӧдӧм.
И пӧшти ӧттшӧтш бара грымгисны прикладъяс.
— Ӧдзӧсъяс дорысь!
Ӧдзӧсъяс дорысь! — командуйтіс Грохач.
Найӧ бӧрыньтчисны.
Ӧдзӧс уси.
Налы кажитчис, мый пемыдӧ уськӧдчис югыд лун.
Орчча комната югдӧдіс нин бледнӧй югыд, кодӧс вӧлі вундалӧма билӧн гӧрд кывъясӧн.
Кашкигтыр уськӧдчис Малючиха.
— Миян, миян!
Петӧй! — горзіс сійӧ, бӧрдігтыр да сералігтыр, Чечорихаӧс соскӧдыс кватитӧмӧн. — Челядьыд ме ордын, ловъяӧсь, дзоньвидзаӧсь...
Миян йӧз сиктынӧсь!
Миян йӧз сиктынӧсь!
— Ньӧжйӧджык, бабаяс! — горӧдіс на вылӧ Грохач. — Лэдзӧй петны!
Малаша ӧтчыд чеччыштӧмӧн кыпӧдчис му вылысь да ни ӧти кыв шутӧг котӧртіс керкаысь.
Порог вылын пукаліс том боец да кӧрталіс ассьыс коксӧ.
Увереннӧй движениеӧн Малаша кватитіс сы дорын куйлысь немецкӧй винтовка.
— Да тэ мый? — сійӧ нюжӧдіс кисӧ, но нетшыштіс сійӧс джынвыйӧ йӧймӧм сьӧд синъяслӧн страшнӧй видзӧдлас улын.
— Тьфу, йӧй...
— А тэ сет сылы, — шыасис Грохач. — Этша ӧмӧй тані немецкӧй винтовкаясыс?
Керка сайын кыліс горзӧм:
— Пышйис!
Немец пышйис!
* * *
Капитан Вернер муртса эз пӧд тшынысла.
Топыда пӧдлалӧм керкаын дугдывтӧг лыйсьӧмысь лои дзик пемыд.
Тшын пӧдтіс, сёйис синъяс.
Винтовка стволъяс доналісны.
Стен дорын пель сьӧдмӧданаа ойзіс ранитчӧм салдат.
Вернерлы окота вӧлі бергӧдчыны да лыйны сылы веськыда чужӧмас, но сійӧ ни ӧти минута кежлӧ эз вермы вешйывны аслас автомат дорысь.
Комнатаын чукӧрӧн-чукӧрӧн туплясисны раненӧйяс.
Вернер чувствуйтіс, мый ловйӧн сылы татысь не мунны.
Сійӧс захватитісны виччысьтӧг,
глупӧя, тӧдлытӧг, сэки, кор тайӧ кажитчис сылы дзик позьтӧм.
Да, сэні, штабын, помнитісны сӧмын нянь йылысь, салӧ йылысь, тайӧс найӧ требуйтісны помтӧг.
Но вӧчны безопаснӧйӧн сиктӧ туй — налы и юрас тайӧ эз волы.
Найӧ дрӧжжитісны партизанъяс водзын, пыр сёрнитісны тайӧ партизанъяс йывсьыс, до эз тӧдны, мый вӧчсьӧ гӧгӧр, эз тӧдны большевистскӧй позицияяссӧ.
Капитан нинӧм эз гӧгӧрво — став даннӧйяс серти фронт вӧлі ылын, зэв ылын, — и друг немецкӧй комендатура кытшалӧма не партизанъясӧн, мый вермис эськӧ лоны и пыді тылын, а регулярнӧй войскаӧн, Краснӧй Армия отрядӧн.
Нянь, лоӧ тіянлы ӧні нянь!
Раненӧй ойзіс пыр лёкысьджык, сылы веськаліс кынӧмас.
Вот, чорт побери, оз ӧмӧй некод кыв, мый тані вӧчсьӧ,
оз кыв тайӧ кромешнӧй адсӧ, коді тані лоис?
Сылӧн шумитіс да звӧнитіс пельясас, сылы кажитчис, мый сылӧн ӧні жӧ потӧ юрыс.
Дыр-ӧ тайӧ вермас нюжавны?
Проводъяс вундӧма, некутшӧм позянлун йитчыны кодкӧдкӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи ланьтӧ лыйсьӧмыс сиктын, кыліс, кыдзи пыр шумаджык лоӧ комендатура дорын площадь вылын.
Тыдалӧ, сылысь отрядсӧ бырӧдӧма нин, и комендатура — медбӧръя обороняйтчысь позиция.
Друг сійӧ кок улын джодж дрӧгнитіс, пель поткӧдысь взрыв вӧрзьӧдіс тшынысла сьӧд воздухсӧ.
Воздушнӧй волна шыбитіс сійӧс ылӧ стен дорӧ.
Кылісны горзӧмъяс.
Ставеньяс усины, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧшиньӧ шыбитісны гранатаяслысь связка.
Ыпнитіс би.
Вернер кыліс пельпомсьыс дой.
Джоджын туплясисны яйторъяс, кияс, кокъяс.
Оз, оз позь кольччыны, тані водзӧ вӧчны нинӧм.
Чардби ӧдӧн сійӧ уськӧдчис орчча помещениеӧ.
Тані вӧлі спокойнӧйджык.
Неыджыд чуланын вӧлі сӧмын ӧти бойница, и пулемётчик лолыштлытӧг личкаліс гашетка, пространствоӧ лыйлӧмӧн, кӧні некод нин эз ӧтвечайт сылы —
тыдалӧ, тайӧ боксьыс ставӧн мунісны.
Вернер ӧти движениеӧн нетшыштіс иган.
Ставеньяс шумӧн воссисны.
Кулакӧн кучкӧмысь ӧшинь уси.
Капитан чеччыштіс лым вылӧ,
весиг эз видзӧдлы, абу-ӧ кодкӧ сэні, оз-ӧ босьтны сійӧс пыр жӧ мушка вылӧ.
Сійӧ тшӧкмуніс чистӧй йиа воздухӧн,
синсӧ ёрис лымлӧн да небесалӧн асъя югъялӧм.
Бӧрын кылісны кокшыяс, горзӧм, —
тыдалӧ, красноармеецъяс уськӧдчисны керкаӧ.
Гырыся чеччалӧмӧн сійӧ котӧртіс первойӧн веськалысь стрӧйба дорӧ, Малюкъяслӧн сарай дорӧ.
Друг сійӧ туй вылын, кыдзи му улысь, быдмис Малаша.
Дулоті винтовкасӧ кутӧмӧн, сійӧ виччысьтӧг уськӧдчис сылань.
Вернер дзик матысянь аддзис сылысь мугӧм чужӧмсӧ, ӧзйысь синъяссӧ. Ыджыдӧсь, сьӧдӧсь.
Дзугсьӧм юрси павъяліс тайӧ страшнӧй да вдохновеннӧй чужӧм гӧгӧрыс.
Крепыд кияслӧн став вынысь шеныштчӧмӧн Малаша лэптіс юр весьтас винтовкасӧ.
Вернер чардби ӧдӧн метитчис.
Кыліс лыйӧм, и сійӧ жӧ здукас страшнӧй вынӧн приклад лэччис Вернер юр вылӧ.
Сійӧ ойӧстіс да уси.
Жугӧдӧма ныр, жугӧдӧма плеш лыяс,
вир тыртіс сылысь чужӧмсӧ. Сійӧ пӧдіс вирӧн, вир тыртіс сылысь горшсӧ, синъяссӧ, сук гыӧн булькайтіс горшын.
Вернер тшӧкъяліс.
Кык шаг сайын сысянь куйліс Малаша.
Сійӧ кыліс лыйӧмсӧ жугӧдӧм лылӧн тратшкысьӧмкӧд да дзуртыштӧмкӧд тшӧтш.
Аслас телӧысь пуля сійӧ кыліс, кыдзи шуд.
Кынӧмӧ, вот тадзи и колӧ вӧлі, кынӧмӧ.
Доймӧм эз вӧв.
Эз, тайӧ эз вӧв доймӧм, тайӧ вӧлі буретш шуд.
Шуда нюмъёвтӧм тыдовтчис сійӧ паръяс вылын.
Выражение, коді быдса тӧлысь пуктыліс сійӧ чужӧм вылӧ пӧрысьлунлысь кӧдзыд маска, следтӧг воши.
Сійӧ куйліс шевгӧдӧм киясӧн, чужӧмнас небесалань, сьӧд синъяса, мугӧм чужӧма Малаша, сиктын медся мича ныв.
Сійӧ нӧшта кутіс на киас винтовкасӧ, но ставыс нин вӧлі ылын сысянь, кывтіс радужнӧй югъялӧмын, йиа асывлӧн лӧзын, югъялысь лымйын, код вылӧ усины шонділӧн первой лучьяс.
Тайӧ первой лучьясыс садьмӧдісны радуга.
Сылӧн блед полукругыс тыдаліс небесаын войбыд, но сӧмын кыдзи еджыдкодь неяснӧй полоса, коді муртса тӧдчис небеса пыдӧсын.
Ӧні шонді тыртіс сійӧс югъялӧмӧн, шоныдӧн, цветӧн, и сійӧ пӧртмасис небесаын медся чистӧй светӧн, цветочнӧй пух кодь нежнӧй краскаясӧн.
Сійӧ пӧртмасис розӧвӧй лепестокъясӧн, югъяліс водз тулысся сиреньӧн, вежӧдіс салатлӧн свежӧй вежлунӧн, ворсіс фиолетӧвӧй колокольчикъяслӧн оттенокъясӧн, розалӧн яркӧй пурпурӧн, горицвет лепестокъяслӧн зарниӧн.
Сійӧс шыльӧдіс шоныд прозрачнӧй блеск, куслытӧм свет.
Малашалӧн синъясыс видзӧдісны тайӧ радуга вылас, югъялысь полукруг вылас, коді вылын нюжалӧма небесаын.
Эновтӧ вӧлі олӧм, петӧ телӧысь виркӧд ӧтлаын.
Турдісны чуньяс, кӧдзаліс кок, кӧдзаліс телӧ.
А шуда синъяс видзӧдісны радужнӧй круг вылӧ, югъялысь туй вылӧ, коді нюжалӧма помысь помӧдз ылі небеса кузя.
Югыд трӧпа, коді нуӧдӧ он тӧд кытчӧ, пыр ёнджыка югдысь, шондіӧн пыр ёнджыка тырысь лазурӧ шуда туй.
Сійӧ муніс радужнӧй туй кузя, Малаша, сиктын медмича ныв, колхозын медбур уджалысь.
Тайӧ сы йылысь гижлісны газетаын, сылы дзоридзалісны радейтӧмӧн гожся войяс.
Эз вӧв сэсся ни лым, ни кӧдзыд.
Юр улын шушакыліс турун, душистӧй турун, тырыс цветъяса.
Сяльгис ва, кӧнкӧ дзик матын булькайтіс, петіс ключӧн свежӧй ва.
Чӧв-лӧньӧсь вӧліны лугъяс, ылысянь кыліс сьылӧм, сьылісны нывъяс, сералісны зонъяс,
войся лӧньын кыліс гудӧк.
Синъяс корсисны небесаысь радуга, — но абу, кутшӧм нӧ радуга, тайӧ ӧд гожся вой,
гажаа сералӧ Иван, со дзик сійӧ чужӧм дорын сылӧн синъясыс, руд синъяс сиӧд синкымъяс улын.
Образ пемдіс, сійӧс тупкис войся пемыд.
А ӧд радуга вӧлі, сӧмын на вӧлі радуга.
Окота лои аддзывны сійӧс нӧшта ӧтчыд, пӧткӧдны синъяссӧ сылӧн югъялӧмӧн.
Малаша сьӧкыда кыпӧдчис гырддза вылас.
Дикӧй, нечеловеческӧй дой котӧртіс виръяйӧдыс, и сійӧ бӧр уси лым вылӧ.
Чувствуйтіс, мый кулӧ, гӧгӧрвоис, мый кулӧ
и сылӧн киясыс дрӧгнитісны воздухын, зілисны кутны цветнӧй лентасӧ, небеса кузя паськӧдчӧм радугасӧ.
Но чуньяс кутісны нин сӧмын пемыдсӧ.
Синъяс лоисны стеклӧ кодьӧсь, видзӧдісны небесаӧ.
Джынвыйӧ восьтӧм паръяс сайысь югнитісны рӧвнӧй еджыд пиньяс,
и чужӧм кынмис страннӧй выражениеын, нюмъялӧмын, коді тырӧма мучитчӧмӧн.
* * *
Хатаяс сайын шум ёнмис — тайӧ бабаяс нуӧдісны кутӧм немецъясӧс.
Терпилиха перйис пышйысьӧс аслас картаысь.
Винтовкасӧ шыбитӧмӧн, сійӧ уськӧдчӧма восьса ӧдзӧсӧ да дзебсьӧма пельӧсын куйлысь идзас чукӧр улӧ.
Сійӧс выдайтісны лым вылын тӧдчысь следъяс.
Терпилиха эз чукӧст отсӧг вылӧ красноармеецъясӧс, — сійӧ ачыс Грохачлӧн кык нывкӧд, вилаясӧн да куранъясӧн вооружитчӧмӧн, осторожнӧ пырис картаӧ.
— Эй, фриц, пет!
Энлы, Фрося, то сійӧ идзасӧ пырӧма...
— Эн тойласьӧй, дзик пыр ме сійӧс вилаӧн видла!
— Стен дорсяньыс, стен дорсяньыс матыстчы, а то лыяс нӧшта, сволочь...
Осадитӧм вояка эз гӧгӧрво кывъяс, но идзас пыр аддзис сылань веськӧдӧм вила.
Сійӧ тэрыба петіс, ас вывсьыс идзас пыркӧдігтыр.
Сы вылын ӧшаліс косясьлӧм мундир, юрсӧ вӧлі гартлӧма ядовито-фиолетовӧй цвета дамскӧй трикоӧн.
— Вот и кавалер, видзӧдлӧй, нывъяс!
Но, вӧрзьы, вӧрзьы...
Повзьӧм немец тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порогӧ сійӧ джӧмдіс.
— Видзӧд, кыдзи кыссьӧ...
Вылӧджык, вылӧджык гыжъястӧ лэптав!
Фроська, видзӧдлы, абу сэні идзасас винтовкаыс?
Шогмас...
Ныв бура шобис пельӧссӧ.
— Абу, тыдалӧ, водзджык кытчӧкӧ шыбитӧма.
— Вот герой.
А сапӧгыс сылӧн, фу-ты ну-ты! — шуис Терпилиха.
Немецлӧн кокъясыс вӧлі гартӧма тряпкаӧн.
— Кокыс, тыдалӧ, кынмӧма, со сійӧ кыдзи кыссьӧ.
— Некод сійӧс татчӧ эз кор, пукаліс эськӧ гортас да шонтысис пач дорын, мыйта колӧ...
Видзӧд, сылы миян му ковмӧма!
Ывлаӧ чукӧрмис народ.
— Кытысь тэ сійӧс босьтін, Терпилиха?
— Ого, видзӧдлӧй!
— А тіянлы мый?
Он аддзӧй, пленнӧйӧс нуӧда?
А ті эськӧ бурджык сідзжӧ корсинныд сарайяссьыд да картаяссьыд, синъястӧ шармӧдӧм дорысь.
Ӧні найӧ дзебсялісны, кыдзи тӧрӧканъяс, колӧ найӧс кыйны ставнысӧ!
— Правильнӧ висьталӧ, — шуис коктӧм Александр. — Ноко, бабаяс, корсьлам, эз-ӧ дзебсьыны найӧ кытчӧкӧ.
Ставыс котӧртісны, вилаяс, зыръяс, черъяс кватитӧмӧн.
— Ӧтлаын мунам, ӧтлаын!
— Чукӧрнас гажаджык!
— Ого, Фрося полӧ, кыдзи эськӧ немец вылӧ мед не тальччыштны...
— Колӧкӧ, ме сідзи тувчча, мый сійӧ и оз ружӧктышт!
— Но, но, бабаяс, — успокаивайтіс найӧс Александр, — этшаджык больгӧй.
Найӧ мӧдӧдчисны став чукӧрӧн хатаысь хатаӧ.
Пыркӧдісны идзас рынышъясын, видзӧдлісны картаясӧ.
Челядь путайтчисны кок улын, пыралісны быд пельӧсӧ, гажаа горзісны.
Котӧрӧн локтіс кашкысь Саша.
— Миян картаын немец!
Ӧта-мӧдӧс тойлалігтыр, ставӧн уськӧдчисны сэтчӧ да гордостьӧн петкӧдісны полӧмысла дрӧжжитысь фрицӧс.
Красноармеецъяс, кодъяс сідзжӧ шобисны сикт, нюмъялісны, бабаясӧс паныдалігӧн, но бабаяс тӧдісны став пельӧсъяс, и та вӧсна налӧн корсьысьӧмъяс вӧліны успешнӧйджыкӧсь.
— Но, мый, ребята, кодлӧн унджык пленнӧйяс?
— Тіян, тіян, — сералӧмӧн признавайтісны боецъяс.
— Кӧні налӧн комендантыс? — волнуйтчис Шалов. — Корсьӧй, ребята, пышйис ӧмӧй?
Найӧ видлалісны виӧм немецъясӧс.
Фельдфебель, салдатъяс.
— Капитанӧс, корсьӧй капитанӧс!
А Вернер куйліс джуджыд лымйын сарайяс сайын,
ӧти синмыс петӧма, прикладӧн кучкӧмӧн перйӧма.
Но мӧдыс видзӧдіс веськыда юр весьтас паськӧдчӧм небесаӧ.
Терпитны вермытӧм дой поткӧдліс юрсӧ.
Кажитчис, мый сэтчӧ мудзлытӧг кучкалӧ ыджыд мӧлӧт,
да помтӧг киссьӧны гӧрд, рыжӧй, пурпурнӧй киньяс.
Синмас, коді эз нин вӧв, бушуйтіс би,
горшсӧ тыртӧ вӧлі вирӧн.
Вернер тэрыба ньылаліс, ньылаліс сійӧс, тшӧкъяліс, а сійӧ пыр петіс, быттьӧ помасьлытӧм источникысь, кутшӧмкӧ пыдӧстӧм струбаысь, и ковмис пыр ньылавны.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый мӧдногӧн вир пӧдтас сійӧс, тыртас тайӧ юмов жидкостьыс.
Горшыс доймис, сійӧ эз нин вермы ньылавны нормальнӧя,
горшлӧн мучительнӧй судорогаяс треситісны став телӧсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, мый кынмӧ, мый быть кынмас, сійӧс кӧ ӧні жӧ оз аддзыны, оз отсавны сылы.
И дрӧгнитіс.
Коді отсалас сылы?
Мужикъяс, тайӧ проклятӧй сиктсьыс проклятӧй мужикъясыс.
Сійӧс шымыртіс ужас: друг сійӧ оз кув да веськалӧ мужикъяслы вила йылӧ либӧ большевикъяслы пленӧ?
Быдлаын вӧлі лӧнь, лыйсьӧм дугдіс.
Сійӧ эз пӧръявлы асьсӧ, гӧгӧрвоӧмӧн, мый сылысь отрядсӧ бырӧдӧма, мый найӧяс победитісны.
Отчаяние гыжъяснас сатшкысис сьӧлӧмас.
Сійӧс, сійӧс, капитан Вернерӧс, захватитісны тӧдлытӧг тайӧ серӧй шинельяса хамъясыс.
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Сійӧ веськӧдіс нач ӧти синсӧ пыдӧстӧм сӧдз небесаӧ, быттьӧ корсис сэсь ӧтвет.
И сэки сійӧ аддзис радуга:
зэв ыджыд полукруг, коді нюжӧдчӧма горизонтлӧн помсянь помӧдз, дзирдалысь лента, коді йитӧ небесасӧ мукӧд.
Дзирдалісны небыд, светӧн тырӧм краскаяс.
Висьысь юрын югнитіс казьтылӧм: кӧні сійӧ аддзыліс татшӧм радугасӧ?
Ак да, тайӧ бушков водзас...
Кыдзи сэки шуис баба?
Сійӧ подтвердитіс, мый радуга водзысь буртор висьталысь.
Капитан Вернер ойӧстіс.
Радуга сераліс гажа дзирдъясӧн.
Сійӧ вӧлі водзысь буртор висьталӧмӧн — не сылы.
Радуга гажаа югъяліс, но сійӧ эз нин аддзы пемыдӧ вӧйӧмӧн.
X
abu
Найӧс дзебисны вичкодорса площадь вылӧ.
И найӧс, кодъяс пӧгибнитісны тайӧ войнас, и найӧс, кодъяс тӧлысь нин куйлісны шорын лымйын.
Федосья Кравчук ачыс отсаліс нуны пиыслысь шойсӧ.
Сійӧ кутіс вӧрзьытӧм, тешкодь кокни юрсӧ, чуньяс вылас небыд юрси чувствуйтӧмӧн.
Дойтӧг, шогтӧг видзӧдіс сійӧ сьӧд, быттьӧ пуысь вырежитӧм чужӧм вылӧ.
Вот Вася и виччысис.
Братскӧй кияс кодйисны сійӧс лымйысь, вокъяс дзебӧны сійӧс братскӧй могилаӧ.
Додь ньӧжйӧ муніс крут шор бокті.
Федосья муніс орччӧн, кутіс пиыслысь телӧсӧ, медым сійӧ эз исковт, эз усь лымйӧ.
Осторожнӧй, мам тӧждысьӧмӧн сійӧ лӧсьӧдліс телӧяссӧ налысь, мукӧдъясыслысь, тӧдтӧмъясыслысь, кодъяс куйлісны Васякӧд орччӧн.
— Нывсӧ дзебны накӧд ӧтлаӧ, — распорядитчис Шалов. — Сійӧ пӧгибнитіс тышын, кыдзи, боец.
— Сійӧ нывбаба нин, сылӧн верӧсыс армияын, — шуис Малючиха, но кор вайисны Малашалысь телӧсӧ, Малючихалы кажитчис, мый сійӧ ӧшибитчис.
Лым вылын куйліс ныв, томиник ныв.
Сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧ помнитіс сійӧс шумнӧй свадьбаысь войдӧр во сайын.
— Красавица, — ньӧжйӧ шуис кодкӧ красноармеецъяс пиысь.
Да, тайӧ вӧлі сійӧ, Малаша, сиктса медмича ныв.
Чужӧм вылас усьӧ кузь синкымъясысь вуджӧр.
Юрсиыс небыд гыясӧн паськалӧма чужӧм гӧгӧрыс.
Сьӧд синкымъяс, кыдзи чикыш бордъяс, куйлісны рӧвнӧй, чистӧй плеш вылас.
Чужӧм вылас кынмӧма страдальческӧй нюмъёвтӧм, нюмъёвтӧм, код вылӧ дугдывтӧг вӧлі видзӧдсьӧ.
Осторожнӧя босьтісны виселицаысь Левонюклысь телӧсӧ.
Левонючиха чувствуйтіс нин первой родӧвӧй схваткаяс, но эз сӧгласитчы кольччыны гортӧ.
Сійӧ осторожнӧя босьтіс киясас пиыслысь кынмӧм сьӧд телӧсӧ, коді тӧлысь качайтчис виселица вылын лым да бушков пиын.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — шуаліс сійӧ, быттьӧ сійӧ вермис нӧшта мыйкӧ чувствуйтны, быттьӧ сійӧс позьӧ вӧлі дойдны.
Нывъяс отсалісны сылы.
Сійӧ вӧлі кокни, пӧшти вестӧм, и сылӧн дас квайт арӧса чужӧмыс кажитчис ӧні быттьӧ кагалӧн пуысь вырежитӧм чужӧмӧн.
Кодйисны гу, паськыдӧс, ыджыдӧс, да пуктісны найӧс ставнысӧ орччӧн.
Кынмӧм, сьӧдасьӧм шойяс налысь, кодъяс пӧгибнитісны тӧлысь сайын, и растерзайтӧм колясъяссӧ Сергей Раченколысь да Сердюклысь, коді быттьӧ узис, и том стрелоклысь, коді пӧгибнитіс комендатура дорын, и Малашалысь.
Сёрнитіс став ёртъяс вомсянь Шалов.
Сурӧвӧй да прӧстӧй кывъяс ылӧдз паськалісны чистӧй воздухын, мунісны радужнӧй пояса стекляннӧй небесалань.
Став сикт — нывбабаяс, старикъяс, челядь — сулалісны гу дорын
да кывзісны, улӧ видзӧдігтыр, кӧні ӧти дорын мӧд куйлісны Краснӧй Армияса боецъяс да Малаша.
Некод эз бӧрд.
Ставӧн сулалісны стрӧгӧсь, куш юраӧсь.
Федосья Кравчук сетіс рӧднӧй мулы дзик ӧти пилысь шойсӧ.
Сетіс мулы нылыслысь шойсӧ пӧрысь Шариха.
Мукӧдъясыс вӧліны тӧдтӧмӧсь — но ставлы кажитчис, мый гуын куйлӧны налӧн пиян, верӧсъяс, вокъяс.
Тайӧ лунас некодлӧн эз вӧвны ёнджыка матыса йӧз, тайӧ пӧгибнитӧмъяс дорсьыс, кодъяс кулӧм чужӧмъясӧн видзӧдісны небесаӧ.
Тайӧ вӧліны Краснӧй Армияса боецъяс.
Налӧн армияса боецъяс.
— Рӧдина некор оз вунӧд, — нормыштӧм гӧлӧсӧн сёрнитіс Шалов.
Да, найӧ тӧдісны, мый некор оз вунӧдны ассьыныс избавительясӧс.
Мый найӧ паметьын век кежлӧ кольӧны пӧгибнитӧмъяслӧн чужӧмъясыс да тайӧ луныс, кор найӧ сетісны найӧс мулы.
Общӧй гу ӧтувтіс найӧс, кодъяс пӧгибнитісны отступайтігӧн, неприятельлӧн ураганнӧй би улын сикт эновтігӧн, и найӧс, кодъяс воисны сійӧс мездыны да нетшыштісны сійӧс враг киясысь.
Спокойнӧйӧсь вӧліны йӧзлӧн синъяс.
Да, тайӧ вӧлі война.
Вирӧн, биӧн да кӧртӧн уськӧдчис сійӧ сикт вылӧ.
Но ставӧн тані вӧлі тырӧмаӧсь непоколебимӧй вераӧн, коді поддерживайтіс сиктсӧ медся страшнӧй, медся сьӧд лунъясӧ.
Вера сыӧ, мый найӧ локтасны, мый медбӧръя кыв лоӧ на сайын.
Шалов копыртчис, босьтіс кынмӧм мутор да шыбитіс гуӧ.
И ставӧн, ӧти бӧрся мӧд, кутісны копрасьны, медым шыбитны гуӧ рӧднӧй мулысь китыр.
Мед налы спокойнӧя узьсьӧ гуын.
Мед найӧ чувствуйтісны сьӧлӧм вылас рӧднӧй му, свободнӧй рӧднӧй му.
abu
— Шыбит и тэ, Нюра, шыбит, — шыӧдчис мамыс кык арӧса нывка дінӧ.
Кага босьтіс китыр му да осторожнӧ шыбитіс увлань.
Детскӧй кияс кодйисны лым улысь пемыд му да тойлалісны сійӧс увлань.
Боецъяс уджалісны кӧртзыръясӧн.
Медбӧрын гу рӧвняйтчис мукӧд.
Гу весьтын быдмис мыльк.
— Тулыснас цветъяс садитам, — шуис Малючиха.
— Веж турун кӧдзам, — содтіс Фрося. — Быд керкаысь рӧссада ваям.
Найӧ ньӧжйӧ разӧдчисны.
Сьӧлӧмъясын эз вӧв шоглун, а сӧмын торжественнӧй серьёзность.
Найӧ пӧгибнитісны асланыс му вӧсна.
Тадзи и войдӧр вӧвлі, кӧть и дас кӧкъямысӧд воын, и ставӧн тайӧс помнитісны.
Этша ӧмӧй сэки народ пӧгибнитіс найӧ сиктысь?
Сэтшӧм нин пӧрадок, мый му дорйӧны асланыс вирӧн да олӧмӧн йӧз, кодъяс быдмисны тайӧ мусьыс да олӧны тайӧ му вылас.
И тайӧ прӧстӧ да гӧгӧрвоана.
* * *
Разӧдчисны чӧв олӧмӧн, но минута мысти нин сиктын быдласянь кыліс шум да сёрнияс.
Нывбабаяс чуксалісны красноармеецъясӧс ас орданыс, быдӧн кӧсйис, мед и сы ордын сувтісны боецъяс.
Гӧститӧдны найӧс, вердны, шонтыны.
Шалов дінӧ мӧдӧдчис быдса делегация.
— Командир ёрт, миян тэ дінӧ просьба, — заводитіс Терпилиха. — Коліс эськӧ гӧститӧдны ас йӧзӧс, а нинӧмӧн...
Сійӧ серӧктіс:
— Мый нӧ ме верма вӧчны?
Да миян эськӧ аддзысис мыйӧн, сӧмын ті миянлы отсалӧй...
Миян ставсӧ гуалӧма, дзебӧма гуӧ.
Кор немецъяс матысмисны, ми дзебим.
А кыдзи ӧні перйыны?
Миян нинӧмӧн, муыс из кодь.
А тіян инструментъяс эмӧсь, ті эськӧ сетінныд красноармеецъясӧс, найӧ кодйисны эськӧ зэв ӧдйӧ.
— Мый нӧ, вайӧ.
Эй, ребята, коді кӧсйӧ отсавны?
Доброволецъяс аддзыссисны тырмымӧн.
Нывбабаяс, лымйӧ коскӧдз вӧйласигтыр, мӧдӧдчисны муяс вылӧ.
— Тані, со тайӧ ичӧтик куст дорас...
— Мый ті висьталанныд, мама!
Со таладор бокас, таладорас!
— А тэ эн суитчы, ичӧт на!
Ог помнит ме, али мый?
— Ыж начкӧй, бур ыжыс, пуанныд пӧртйын, лоӧ мый сёйыштны, — уговаривайтіс ассьыс гӧстьясӧс коктӧм Александр.
— Да ӧд тэнад ставыс ӧти?
— Ӧти...
Вӧлі унджык, да немецъяс начкисны.
Сӧмын тайӧ и коли.
— Ми ӧмӧй тіянлысь медбӧръя ыжтӧ босьтам?
Оз, тадзи оз шогмы!
Сійӧ умоляйтана вӧчис кияссӧ:
— Пиукъяс, энӧ ӧбижайтӧй ті менӧ.
Ме став сьӧлӧмсянь сета, став душасянь.
Мыйӧн нӧ ме тіянӧс гӧститӧда?
Сӧмын тайӧ ыжыс и коли...
Ті энӧй нин ӧтказывайтчӧй, энӧ ӧбижайтӧй...
Бабаяс перъялісны гусяинъясысь, чардакъясысь, джодж улысь мый налӧн вӧлі.
Нӧшта арнас на начкӧм порсь салӧ, чеснӧк чукӧр, кодӧс немецъяс эз вӧрзьӧдны, бутылкаясын ма, весиг семечки.
Тэрыба лысьтісны мӧсъяс, — кодъяслӧн коли, — медым нуны йӧв раненӧйяслы.
Раненӧйяс разместитчисны сиктсӧветса кык комнатаын.
Сэні суетитчис нин, ставлы завидьтӧм вылӧ, Фрося, коді коркӧ помавліс санитарнӧй курсъяс.
Важничайтігтыр, сійӧ котраліс комнатаысь комнатаӧ еджыд фартука да еджыд косынкаа, коді крепыда топӧдӧ юрсисӧ.
Нывбабаяс да нывъяс чукӧртчисны ӧдзӧс дорын.
— А тіянлы мый? — шуис налы мунігмоз том гажа врач, коді войнас боецъяскӧд ӧтлаын босьтіс комендатура, а ӧні буретш помаліс перевязка.
— Отсавны кӧсъям... лазаретын...
— Мый нӧ тані отсасьнысӧ?
Ставсӧ нин вӧчӧма, кык нылӧс ме примиті, санитаръяс миян эмӧсь...
abu
— Джоджсӧ эськӧ мыськыны, няйт тані...
— Джодж?
Джоджсӧ, пӧжалуй, збыльысь бур вӧлі эськӧ мыськыны.
Найӧ уськӧдчисны гортъясӧ да регыд быдса чукӧрӧн воисны ведраясӧн, тряпкаясӧн.
— Мый нӧ тайӧ ті, дасӧн джодж мыськыны кутанныд?
Шӧпкӧмӧн, медым не мешайтны раненӧйяслы, найӧ кутісны споруйтны ас костаныс.
Медбӧрын, юкисны джоджъяс, и быдӧн кутісны мыськыны ассьыныс тор.
— Раненӧйлӧн одеялоыс усьӧ, а тэ он аддзы, — чорыда шуис Фросялы Пызичиха.
— Усьӧ кӧ, лӧсьӧдӧй, — скӧрпырысь вочавидзис ныв, вирӧсь на тыра тазйӧн мунігмоз.
Пызичиха матыстчис крӧвать дорӧ да ньӧжйӧ, старательнӧя шебраліс раненӧйлысь кокъяссӧ, веськӧдіс одеяло.
И сідзи сійӧ сэсся эз нин вешйыв раненӧйяс дорысь.
— А ті мый тані вӧчанныд? — казяліс врач.
— Одеялояс лӧсьӧдла.
Одеялоясыс на вылысь усьӧны, — вочавидзис сійӧ достоинствоӧн, раненӧйлы пӧдушка лӧсьӧдігмоз.
Сійӧ шеныштіс кинас:
— Но лӧсьӧдӧй, тіянлы кӧ сэтшӧм нин окота.
Да, сылы вӧлі зэв окота.
Быдӧнлы вӧлі окота. Кӧть неуна пуктывны ки, кӧть мыйӧнкӧ отсавны налы.
Сетны ва, мыськыны кружка, пеславны нямӧд, вештыны юрси плеш вылысь, видзӧдны, медым некод эз коль ӧдзӧссӧ восьсӧн, эз лэдз кӧдзыдсӧ.
Комнатаӧ полӧмӧн пырис Лида Грохач.
— Сідзжӧ кӧсъянныд отсавны? — юаліс врач.
Сійӧ ӧвтыштіс юрнас:
— Нывбаба миян рӧдитӧ.
Онӧ-ӧ пыралӧй, ті ӧд доктор...
— Вот тэныд и на!
Ме жӧ хирург...
— Да сійӧ нинӧм, век жӧ ӧд доктор.
Ёна нин зэв мучитчӧ.
Асывнас сійӧ немецъясӧс кыскаліс кокъясӧдыс хатаысь, но, схваткаясыс и заводитчисны...
— Мый нӧ вӧчан, колӧ мунны, — гажаа решитіс врач. — Выль гражданин чужӧ, колӧ отсавны.
Раненӧйясӧс коля тэ вылӧ, Кузьма.
Но, кӧні сійӧ?
Лида тэрыба нуӧдіс сійӧс Левонюкъяс хаталань.
Кынмӧм кияссӧ зыртігтыр, врач муніс ныв бӧрся.
— Ті эськӧ кепысясинныд, сэтшӧм кӧдзыд!
— Да вот, вӧлі кепысь, а войнас воши...
Уськӧді ли, мый ли.
Ӧні коли кепысьтӧг.
Лида полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, сэсся тэрыба кыскис кыз гӧна перчатки, кодӧс вӧчис ачыс; вурлӧма вӧлі доръястіыс гӧрд да голубӧй цветъясӧн.
— Мый ті, мый ті! — дорйысис сійӧ. — Мыйӧн нӧ ті колянныд?
— Менам эм мӧд, — пӧръяліс Лида.
— Ме бура дзеби, немецъяс эз аддзыны, а ті ӧд доктор, тіянлы кияс колӧны.
Казялӧмӧн, мый сылӧн дрӧжжитӧны паръясыс да сійӧ дась бӧрддзыны, врач серӧктіс:
— Но, ті кӧ сэтшӧм упрямӧйӧсь, вайӧй!
Левонюкъяс посводзын чукӧрын ноксисны бабаяс.
Найӧ ӧдйӧ вешйисны врач водзын.
Найӧ тӧдісны нин сійӧс, тӧдісны, коді сійӧ.
— А кагаыс чужи нин, — шуис ӧти.
— Сідзкӧ ме тані и ог ков?
— Энлӧй, ті век жӧ видзӧдлӧй сы вылӧ, видзӧдлӧй, зэв нин дыр сійӧ мучитчис, дзикӧдз слабмис.
— Со, тьӧтка, ме тіянлы докторӧс вайӧді, — юӧртіс Лида.
— Мый тэ, мый тэ, мыйла докторыс?
Татшӧм том, — дивуйтчис висьысь. — Ті кагасӧ видзӧдлӧй, а мекӧд нинӧм оз ло, мый ме, первойысь, али мый, рӧдита?
Сійӧ копыртчис потан дорӧ:
— Детинка?
— Детинка, детинка.
Менам сӧмын ӧти ныв, Нюрка, а сэсся ставыс детинкаяс...
Сэтшӧм нин миян рӧд...
— Молодец-мальчик.
Кыдзи нӧ ті сійӧс шуанныд, а?
— Да ми тані бабаяскӧд сёрнитім нин...
Ме кӧсйи эськӧ Митяӧн шуны, ыджыд вок нимнас, да, шуӧны, абу пӧ бур...
— А мый вокыскӧд?
— Да ӧд сылысь воксӧ, менсьым медся ыджыдсӧ, гуалісны талун ӧтлаын мукӧдъяскӧд...
Тӧлысь виселица вылын ӧшаліс менам пиӧй, а талун ме сійӧс ачым лэдзи, — спокойнӧя объяснитіс нывбаба.
Врач шӧйӧвоши.
— Ме эг тӧд, мый тайӧ тіян пи...
— Менам, медся ыджыдыс, кыдзи нӧ...
Партизанъяс дорӧ муніс, но, кутісны сійӧс немецъяс...
Медся ыджыдыс, дас сизимӧд арӧс сылы муніс.
Ме и кӧсйи шуны ичӧтсӧ, кыдзи и сійӧс, Митяӧн.
А найӧ оз сӧветуйтны, шуӧны, оз пӧ ков, ме ӧні и ачым нин ог тӧд, кыдзи...
— Шуӧй Викторӧн, — сӧветуйтіс врач. — Победитель лоӧ.
Буретш талун чужис, вот и шуӧй победительӧн...
Сійӧ думыштіс здук.
— Но, сійӧ кӧ лоӧ победитель, мед лоӧ Виктор. Кыдзи, Лида, а?
— Тіянлы кӧ сідз сӧветуйтӧны...
— Мый сэні дыр думайтны!
Став сиктын ни ӧти Виктор абу.
Мед лоӧ Виктор.
Да ті пуксьӧй, пуксьӧй, пукалыштӧй миянкӧд.
— Аттьӧ, меным мунны колӧ, раненӧйяс виччысьӧны.
— Ті ставныслы нин перевязка вӧчинныд, бабаяс шуӧны.
Пукалыштӧй неуна.
Быдӧнлӧн хатаын красноармеецъяс, а ме ордын, рӧдитны заводиті да, некод...
А тэ, Лида, перйы шкафысь спирт, сэні сулалӧ ичӧтик бутылка.
— Тіянлы, гашкӧ, бурджык не юны, — полӧмӧн шуис врач.
Сійӧ нюмъёвтіс:
— Мыйла нӧ сідзи?
Ті, кыдзи раненӧйясӧс лечитны, учёнӧйӧсь, а бабалысь пытшкӧссӧ, тыдалӧ, онӧ гӧгӧрвоӧй.
Стопка спирт кӧть кодӧс кок йылас сувтӧдас.
Сійӧ водзӧ эз возражайт.
Лида кисьтіс спиртсӧ кыз вижоват стӧканӧ.
— Чужысь вӧсна, медым быдмис здоровӧй...
— Медым некор олігчӧжыс немецъясӧс хатаысь эз аддзыв.
— Медым сійӧ чужан лунсянь быд лун выль победаӧн пасйысис.
— Медым быдмис сэтшӧмӧн, кыдзи Митя...
abu
Врач смертельнӧя мудзис, эз узь, и спирт паськаліс сійӧ телӧті приятнӧй шоныд гыӧн, кучкис юрӧ.
Сійӧ пукаліс лабичын,
и сылы кажитчис, мый война, тыш колисны кытчӧкӧ ылӧ, ылӧ.
Приятнӧ едждӧдісны хаталӧн стенъяс, яркӧя тӧдчисны пачӧ рисуйтӧм цветъяс да пельӧсъясын вышивайтӧм пӧлӧтенцеяс.
Мичаник Лида нюмъяліс сылы.
И ставыс вӧлі сідз, быттьӧ некымын хата сайын тасянь эз куйлыны раненӧйяс, быттьӧ эз кыпты гувывса мыльк вичкодорса площадь вылын, быттьӧ эз вӧв сійӧ страшнӧй туйыс, код кузя сійӧ муніс войналӧн первой лунсянь.
— Лида, петкӧдлы докторлы карточкасӧ, сійӧ сэні ӧбраз сайын, петкӧдлы...
Врач босьтіс киас вижӧдӧм снимок.
Сы вылӧ задорнӧя видзӧдіс детинкалӧн чужӧм, сиктса зонкалӧн прӧстӧй, обыкновеннӧй чужӧм.
— Кӧдзыд вылас сійӧ сэтшӧма вежсис, мый он и тӧд.
А войдӧр со кутшӧм вӧлі, — спокойнӧя объяснитіс мамыс.
И врачлы уси тӧдвылас аслас мамыс.
Сылӧн дрӧжжитысь еджыд киясыс, кор сійӧ прӧщайтчис сыкӧд, сылӧн орласян гӧлӧсыс, сылӧн ыджыд, волнениеысь пемдӧм синъясыс.
Усины тӧдвылӧ войяс, кодъяс тырӧмаӧсь сьӧкыд думъясӧн, и полӧм, кодӧс сійӧ эз вермы венны, полӧм раненӧйяслӧн быд выль транспорт водзын, вир, страдание, смерть водзын.
«Нервъяс», — шуліс сійӧ аслыс татшӧм случайяс дырйиыс, но тайӧ эз отсав.
Нервъяс кольлісны нервъясӧн и сетісны асьнысӧ чувствуйтны пыр ёнджыка.
Война кад чӧжӧн ёнмӧм пыдди, найӧ расшатывайтчисны пыр ёнджыка.
Сійӧ видзӧдліс роженица вылӧ.
Роженица куйліс, клетчатӧй розӧвӧй пӧдушка вылӧ лэччысьӧмӧн.
Шыльыда сыналӧм юрси кытшалӧ вӧлі спокойнӧй чужӧмсӧ.
Быдса тӧлысь тайӧ нывбабаыс кывзіс тӧвлысь омлялӧмсӧ, коді качайтіс сійӧ ыджыд пилысь шойсӧ.
Быдса тӧлысь сійӧ челядьыскӧд куліс тшыгйысь да полӧмысь.
Сьӧкыд нывбаба, сійӧ нуис гу дорӧ виселица вылысь лэдзӧм шойсӧ дас квайт арӧса пиыслысь, а сэсся муніс рӧдитны.
И со сійӧ спокойнӧя сёрнитӧ сыкӧд, гӧститӧдӧ сійӧс медбӧръя капля спиртӧн, кодӧс сылы удайтчис дзебны немецъясысь.
Бабаяс посводзысь пырисны горничаӧ да пуксисны скамьяяс да табуреткаяс вылӧ.
Сійӧ гусьӧн видзӧдліс найӧс.
Ставныс найӧ олісны немецкӧй иго улын, немецкӧй плеть улын.
Налӧн верӧсъясыс да пияныс ылынӧсь, фронт вылын.
На пӧвстысь ни ӧти оз тӧд, ловъяӧсь-ӧ сылӧн матысаясыс, либӧ найӧ абуӧсь нин.
Ставныс найӧ переживайтісны тайӧ страшнӧй тӧвся кӧдзыдъяссӧ, тшыгъялӧмсӧ, кодӧс вайисны аскӧдыс немецъяс, уналӧн телӧ вылас вӧліны лӧзъяс прикладӧн кучкалӧмъясысь.
Но ставсӧ тайӧс колӧ вӧлі тӧдны, казявны мыйкӧ найӧ поведение серти вӧлі оз позь.
Чужӧмъяс вӧліны спокойнӧйӧсь, яснӧйӧсь, тырӧмаӧсь достоинствоӧн,
коді петіс кутшӧмкӧ гуся источникъясысь, сьӧлӧм пытшкӧсысь.
«Крестьянкаяс», — думыштіс сійӧ, и тайӧ кывйысь босьтіс ӧні сылы кутшӧмкӧ выль рӧм, выль тӧдчанлун.
— Вӧлі кӧ эськӧ нӧшта спирт, ми эськӧ нӧшта юим, казьтыштім Митяӧс, — ньӧжйӧ шуис Левонючиха.
— Но, мый сэні, — резкӧя шуис Терпилиха.
— Помнитны ми сійӧс и сідз кутам, и казьтывтӧг. Сідз ӧд, бабаяс?
— Кыдзи нӧ не помнитны!
— А сы местаӧ Виктор эм.
Кутас быдмыны, кыдзи Митя, и уджавны кыдзи колӧ, а ковмас кӧ, и олӧмсӧ рӧдина вӧсна сетас, кыдзи Митя.
Спирт паръяс вевттисны мозгсӧ кокни, приятнӧй руӧн.
Окота вӧлі висьтавны тайӧ нывбабаясыслы мыйкӧ бурӧс, приятнӧйӧс, и сыкӧд тшӧтш сьӧлӧм топавліс виселица вылын пӧгибнитӧм зон дінӧ, мам дінӧ, коді ачыс перйис сійӧс петляысь, висьтавны позьтӧм жальлунысь, став дінӧ, кодъяс переживайтісны татшӧм мукаяссӧ, жальлунысь.
— Тэ коддзӧмыд, — шуис сійӧ аслыс сурӧвӧя, но тайӧ эз отсав, и сылӧн синъясыс тупкысисны синваӧн.
— Мый тайӧ, мый тікӧд? — беспокоитчис Лида.
— Жаль, — сьӧкыда шуис сійӧ, асьсӧ киӧ босьтны зільӧмӧн.
Левонючиха внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ вежӧра пемыд синъясӧн.
— Нинӧм жалитны, не сэтшӧм кад, медым жалитны, — шуис сійӧ ньӧжйӧ. — Абу Митя, эм Виктор.
Народ миян крепыд, муысь быдмис...
Керав груша, — видзӧдлыны он вевъяв, кыдзи муысь выль петас лоӧ, шонділань нюжӧдчас...
Митя абу, абуӧсь и мукӧдъяс,
но муыс колис, и народ колис...
Миянлы сідзжӧ не ӧтчыд думайтсьыліс, мый виччысигкості ставнымӧс виаласны.
А век жӧ помӧдз виччысим...
Народ ставсӧ перенеситас...
Абу, сійӧ абу пиньяс сертиыс немецъяслы, миян народыд.
Синъяс водзын ру вӧсняліс, паськаліс.
Тайӧ крестьянкаыс ӧтвечайтіс став сьӧкыд, дзугсьӧм мӧвпъяс вылӧ, кодъяс сы мындаысь мучитлісны врачӧс, ӧтвечайтіс прӧстӧя, спокойнӧя, <rus>по-крестьянски</rus>.
И сылы лои яндзим.
— Да, да...
— А ті томӧсь, тіянлы и сьӧкыд.
Нинӧм, помасяс ставыс тайӧ,
кутанныд овны спокойнӧя, висьысьясӧс лечитны, а ми — ассьыным делӧ вӧчны...
Сійӧ чеччыштіс, казялӧмӧн, мый пукаліс дыр.
* * *
Сиктын кылісны гӧлӧсъяс.
Кӧнкӧ керкаяс сайын, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, сьылісны нывъяс.
На дінӧ ӧтлаасисны мужскӧй гӧлӧсъяс.
Сьыланкыв паськаліс йиа воздухын, пыдӧстӧм сӧдз лӧзас, коді вӧлі дзик лӧнь.
Сьыланкыв кайис вывлань, зильгис колипкайӧн, быттьӧ награда пыдди тӧлысся чӧв олӧмысь, коді гробӧвӧй саванӧн куйліс сикт весьтын.
<ukr>Лежить нелюбий на правій рученці,</ukr>
<ukr>Боюсь його розбудити... —</ukr>
вӧсни гӧлӧсъясӧн нюжӧдісны нывъяс.
Найӧс поддерживайтісны красноармеецъяслӧн вына гӧлӧсъяс.
Важысянь велаліс сикт песняӧ.
Песняӧн чолӧмаліс асывводзсӧ, песняӧн прӧщайтчис кольысь лункӧд, песняӧн водіс вой кежлӧ.
Юргысь песня отсаліс чукӧртны шобді му вылысь, отсаліс куртны чӧскыд дукӧн ӧвтысь турун, отсаліс челядьлы видзны мӧсъясӧс, мужикъяслы — вартны.
Песня шыяс улӧ мунліс ныв верӧссайӧ, и песняясӧн прӧщайтчылісны кулӧмаяскӧд, муӧ мунысьяскӧд.
Песняяс вӧліны и шогӧсь — воддзаяс, туйбокса лапаяс дорысь ёнджыка важъяс, — и гажаӧсь, выльяс, кодъяс чужисны олан минутаясӧ.
Йӧз велалісны йитны песнясӧ олӧмкӧд да олӧмсӧ песнякӧд.
Быдса тӧлысь чӧв олісны вомъяс, быдса тӧлысь эз петлы ни ӧтчыд наысь, ни ӧтчыд эз кывлы тані песня.
Чӧв олісны хатаяс, чӧв оліс туй, чӧв олісны садъяс.
А ӧні бара позьӧ вӧлі сьывны.
И нывъяс сьылісны став сикт пасьта, став ылі лым эрдъяс пасьта, сьылісны рӧднӧй, матыса, сьӧлӧмысь петысь песня.
Песняяс визувтісны ӧти бӧрся мӧд.
И шор дорын, и туй дорын, и площадь вылын, и сиктсӧвет водзын, кӧні коктӧм Александр, пос вылӧ кайӧмӧн, тувъяліс ыджыд вывеска: «Сиктса сӧвет».
Челядь сулалісны чукӧрӧн да, юръяссӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны тӧдса гижӧд, тӧдса букваяс.
Пытшкӧсас тэрыба идралісны войся бойлысь следъяс. Дӧскаясӧн тупкалісны стенъясын розьяс, кодъясӧс писькӧдӧма вӧлі немецъясӧн, петкӧдлісны лыа тыра мешӧкъяс.
Бабаяс, сьӧласигтыр, мыськисны джоджысь немецкӧй вир.
— Медым рытӧдзыс и следыс эз коль, — шуис ӧти, и ставӧн пӧся поддержитісны.
Буретш тайӧс страстнӧя кӧсйисны ставӧн — медым первой лунӧ жӧ, нӧшта шонді пуксьытӧдз на, вой вотӧдз, эз коль сиктын и следыс комын лунся немецкӧй господстволӧн.
Кодкӧ аслас водзмӧстчӧм серти жугліс площадь вылысь виселица, кын муысь столбъяс кодйыны зільӧмӧн, кодкӧ кыскис нин пила, медым пилитны найӧс му бердтіыс,
бабаяс тэрыба белитісны нин эновтӧм хатаяс, посводзьясысь петкӧдлісны, зыръясӧн да вилаясӧн шыблалісны немецкӧй куйӧд.
Удж пуис, кыдзи страда кадӧ.
— Медым и следыс эз коль, — шуалісны бабаяс, джоджъяс мыськалігтыр, стенъяс белитігтыр.
— Медым и следыс эз коль, — шуалісны на бӧрся челядь, кӧртторъяс, пустӧй гильзаяс, немецкӧй мундиръяслысь торъяс комендатура да батарея дорысь чукӧртігтыр.
Красноармеецъяс, коскӧдзыс лымті келӧмӧн, тэрыба нюжӧдісны телефоннӧй проводъяс,
лейтенант Шалов лӧсьӧдіс связь.
Школа помещениеын допроситісны немецкӧй пленнӧйясӧс.
Йӧз страшнӧ кӧсйисны кывзыны, но найӧ гӧгӧрвоисны — делӧ военнӧй, путайтчыны оз позь.
— Няньчитчӧны накӧд, — волнуйтчис Терпилиха, — вопросъяс, допросъяс!
Сарай сайӧ эськӧ найӧс — и плешкас пуля!
— Уна ті гӧгӧрвоанныд!
Колӧ жӧ ставсӧ тӧдмавны налысь, а то мый нӧ эськӧ тайӧ?
— Но мед, а сэсся нин быть плешканыс пуля!
— Пленнӧйяслы?
Коді нӧ пленнӧйясӧс виавлӧ?
Терпилихаӧс быттьӧ пуртӧн сутшкисны.
— Но и выдумайтін!
Пленнӧйяс!
Тэ аддзылін, мый найӧ миян пленнӧйяскӧд вӧчӧны?
Пленнӧйяс!
Ме эськӧ найӧс сирын пуи, кусӧ эськӧ налысь кули!
А ми нинӧм, вежливӧя игналім найӧс, сӧмын и ставыс!
— Тайӧ нин абу миянсянь, — упирайтчӧ Пельчариха. — Сэтшӧм нин военнӧй закон — пленнӧйясӧс кольны ловйӧн...
— Военнӧй закон, военнӧй закон!
Кутшӧм ӧні военнӧй законъяс?
Шуам, гашкӧ, воддза война дырйи найӧ вӧліны, а не ӧні.
А челядьӧс виавны, йӧзӧс мучитны — тайӧ военнӧй закон?
Мӧдыс ышловзис:
— Мый тэ менымсӧ висьтавлан, тӧдан ӧд ачыд, мый найӧ мекӧд вӧчисны.
— Сійӧ ме и кывза, мыйла тэ сэтшӧма военнӧй закон вӧсна сулалан.
Военнӧй закон боецъяслы, а тайӧ ӧмӧй боецъяс?
Тойӧсь фрицъяс!
Пельчариха эз вочавидз.
Сійӧ и ачыс думайтіс тадзи — тадзи думайтісны ставӧн.
Но вӧлі яндзим вӧчны мыйкӧ сідз жӧ, кыдзи немецъяс.
— Пукалас миянын, жӧритас миянлысь нянь, а сэсся ловйӧн да здоровӧн мунас гортас!
Кыдзи сберегательнӧй кассаын война коллялас! — волнуйтчис Терпилиха.
— Лейтенант, сійӧ нин распорядитчас кыдзи колӧ, — суитчис бабаяслӧн спорӧ Александр.
— Да ме ӧмӧй мыйкӧ шуа?
Ме лейтенант пыдди распоряжайтчыны ог кӧсйы...
— Тайӧ сӧмын эз тырмы, — мурӧстіс Александр да чоткыльтіс гортас, медым гижны нӧшта ӧти вывеска: «Школа».
abu
Дерт, сэтшӧм мичаа, кутшӧм вӧлі войдӧр, сылы не гижны, но тайӧ нинӧм, мед сӧмын вуштыны немецкӧй лапаяслысь следъяс, мед сӧмын вӧчны сиктлы бӧр воддза вид.
* * *
И друг песняясӧн юръялысь воздухӧ, чистӧй сӧдз пыдӧстӧм лӧзас уськӧдчис юракылысь гымгӧм.
Песня лӧнис, быттьӧ вӧйи муӧ.
Хатаяс дорын челядь кынмисны.
— Мый тайӧ?
Пель поткӧдысь, юргысь грымгӧм кыліс выльысь.
Небеса гораліс лыйсьӧмӧн.
— Пушкаяс лыйсьӧны...
— Тайӧ Охабыын, ю мӧдар бокын...
— Зеленцыын...
— Миян лыйсьӧны?
Найӧ кывзысисны.
Грымгис артиллерийскӧй лыйсьӧм, юргис лыйӧмъяслӧн кузь йӧлӧга.
Ставӧн ланьтісны.
— Мый сэні нӧшта сэтшӧмыс?
— Бой мунӧ...
— Миян орудиеяс лыйлӧны, миян...
— А тэ кытысь сідз разбирайтчан артиллерияас?
— Ме жӧ кыла, шыыс сэсянь воӧ, миян йӧзладорсянь.
Найӧ видзӧдісны красноармеецъяслӧн чужӧмъяс вылӧ, но найӧ вӧліны спокойнӧйӧсь.
— Миян, миян лыйсьӧны, колӧ клинсӧ паськӧдны.
— Кутшӧм сэтшӧм клин?
— Да вот, ми таті мунім, а бӧрын да бокъясын колины немецъяс.
— Но вот, ме пыр и шуи — клин! — ловзис Терпилиха.
— Нинӧм тэ, тьӧтка, эн шулы.
— Да тэ мый?
Эн кӧ кывлы, сідзкӧ нинӧм и мудритны!
Ме пыр шулі — клин...
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, ставӧн ӧд тӧдӧны, мый Охабыын нӧшта немецъяс на...
— Ӧні сӧмын видзӧдлы, кыдзи фрицъяс котӧртасны...
— Татчӧ? — повзис Ольга Паланчук.
— А кӧть и татчӧ! — Терпилиха воинственнӧя пукталіс кияссӧ бокъясас.
— Ми нин тані найӧс встретитам, ми найӧс встретитам!
— Мый вылӧ налы татчӧ пырны?
Сэні эм мӧд туй, веськыда рытыввылӧ.
— Кодкӧ кӧ ловйӧн мунас...
Найӧ кывзісны.
Кӧнкӧ ылын муніс бой, грымӧдісны орудиеяс.
Паськӧдсис клин, кодӧс тувъялӧма немецкӧй позицияясӧ.
Лейтенант Шалов допрашивайтіс немецъясӧс.
Найӧ сулалісны сы водзын шоныд комнатаын да дзӧрисны посни, нервнӧй дрӧжӧн.
Сійӧ видзӧдіс на вылӧ, омӧльччӧм, киссьӧм паськӧма, мылльӧсь, лёк дука орӧсь дойясаяс вылӧ.
Комнатаын вӧлі шоныд, и найӧс терпитны вермытӧма курччалісны тойяс, найӧ гусьӧн гыжъясисны, командир вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Капитан Вернерлӧн став гарнизонысь коли вит морт.
— Колӧ мӧдӧдны найӧс тылӧ, мый тані накӧд вӧчны, — решитіс Шалов.
— Мӧдӧдны? — чукыртчыліс ён зон. — Места вылын эськӧ найӧс, лейтенант ёрт...
— Мый тэ сэні больган?
— Жаль налы конвойсӧ сетны, боецъясӧс мучитны.
Кыссьы накӧд лым кузя...
— Ысты ме дінӧ сержантӧс, — распорядитчис Шалов, ӧта-мӧд костын дыр сёрнитны кӧсйытӧг.
Сійӧ петіс посводзӧ лолыштны.
Сійӧ быдса час оліс ӧти помещениеын пленнӧйяскӧд, и сылы кажитчис ӧні, мый сы кузя уялӧны тойяс, мый сы бердӧ сибдіс няйт, мый сы вылын формаыс пропитайтчӧма важӧн мыськывтӧм, мыльясӧн тырӧм телӧяслӧн лёк дукӧн.
Шалов морӧс тырӧн лолаліс кӧдзыд воздух.
Лӧз небеса сераліс шонді югъялӧмӧн, пинясис крепыд, упрямӧй кӧдзыдысь.
Ылі хатаяссянь кыліс песня, и Шалов кывзіс гора напев, коді вӧлі ласкӧвӧй, задорнӧй, ылі степьясса тӧлӧн, мореӧ котӧртысь буйнӧй ваяслӧн шумӧн, паськыд эрдӧн быдтӧм.
Песняын кыліс днепровскӧй порогъяс весьтын казачӧй кличлӧн ылі йӧлӧга, турецкӧй неволяын хлопец-молодецъяслӧн шог, ылі трактъяс кузя ветлысь вӧвъяслӧн кокшы.
Нывъяс сьылісны, и кажитчис, сьылӧ став сиктыс, кӧдзыд небесаын син ёрысь зарни шонді вылӧ видзӧдігтыр.
Красноармеецъяс петкӧдісны керкаысь пленнӧйясӧс.
На гӧгӧр пыр жӧ чукӧрмисны йӧз.
Немецъяс ёжитчисны бабаяслӧн видзӧдласъяс улын, кыскылісны юръяссӧ пельпомъясас, кӧдзыдысь дрӧжжитӧмӧн.
— Мӧдӧданныд найӧс? — Скӧрысь юаліс Терпилиха.
— Мӧдӧда штабӧ, — шуис Шалов, — киссьӧм вижоват шинельяса немецъяслысь чукӧр видзӧдігтыр.
— Тайӧ сійӧ, тайӧ сійӧ, коді ӧшӧдіс Левонюкӧс! — друг горӧдіс Пельчариха.
Бабаяс уськӧдчисны водзӧ:
— Коді, коді?
— Со сійӧ, рыжӧйыс, видзӧдӧй, ставӧй ӧд, ставӧн аддзылінныд!
Эсійӧ, кузьыс! — горзіс сійӧ.
— Збыль ӧд, сійӧ и эм...
Пленнӧйясӧс кытшалісны пыр топыдджыка.
Нывбабаяс дзескӧдісны, индісны чуньяснас кузь немец вылӧ, кодлӧн шапка увсьыс вӧлі петӧма рыжӧй юрсиыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧны сы йылысь, да бӧрыньтчис ёртъяс мыш сайӧ.
— Видзӧд, дзебсьӧ!
Лейтенант ёрт, со тайӧ зонмӧс ӧшӧдіс!
— Кутшӧм сэні зон!
Митькалы дас квайт арӧсысь не унджык вӧлі!
Кагаӧс ӧшӧдіс, сволочь!
— Эй, бабаяс, мый сэні дыр сёрнитны!
Босьтчамӧй сыӧ асьным, — командуйтіс Терпилиха.
Красноармеецъяс неувереннӧя видзӧдісны гӧгӧр.
— Энлы, гражданка, мый ті сэні вӧчанныд? — скӧрмис Шалов.
— Вешйӧй, кора тіянӧс!
— Командир ёрт, оз мун сійӧ тась ловйӧн!
Помалам ми сійӧс, и ставыс лоӧ порядокын! — настойчивӧя корис Терпилиха.
Немец, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Сійӧ тіраліс, пиньясыс сылӧн зяткакылісны.
— Порядокъяс тані лӧсьӧда ме, а не ті, — чорыда шуис Шалов.
Йӧз чукӧрысь петіс Федосья Кравчук:
— И мый тэ, Горпина, не аслад делӧӧ сюйсян?
Мый тэ путайтчан, кытчӧ оз корны?
Бойня окота лои вӧчны, этша тані кулӧмъясыс вӧліны!
Думайтан, тэысь тӧлкаджык и судья абу?
Терпилиха бӧрыньтчис ӧти воськов да видзӧдіс паськыд синъясӧн Федосья вылӧ, гӧгӧрвотӧг, мый сійӧ кӧсйӧ.
— Помавны сійӧс кӧсъян?
Кокни смертьӧн, а?
Минута, кык — и пом?
Левонюкысь, миян челядьысь, став виӧмъясысь сійӧ кык минутаӧн мынтысяс?
Оз, мед олӧ, мед виччысьӧ ассьыс судьбасӧ, мед помӧдз сійӧс юас, медбӧръя капляӧдз!
Мед мунас аслас муӧ да видзӧдлас, кыдзи налы ставныслы ковмас ӧтвечайтны ставсьыс, ставсьыс!
Не ӧти Левонюкысь!
— Веськыда висьталӧ, — шуис Пельчариха.
— Вернӧ, Федосья! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Ӧтитор тэныд шуа, Горпина, коді на пӧвстысь ӧні кулӧ, ыджыд выигрыш выигрывайтӧ!
Эн, тэ сет сылы видзӧдлыны, кыдзи налӧн войскаыс бӧрвыв мӧдӧдчас, кыдзи найӧ кутасны пышйыны, кувны тшыгла, туплясьны степын,
кыдзи быд куст сайсянь, быд вӧрторйысь кутасны усьласьны на вылӧ йӧз вилаясӧн, черъясӧн!
Кыдзи найӧ кутасны пезьдыны канаваясын и некод налы ва капля оз сет!
Мед аддзас, мед видзӧдас, кыдзи сылысь каръяссӧ да сиктъяссӧ тӧв разӧдас, кыдзи на местаӧ кольӧ ӧти пӧим да йӧн!
Сет жӧ тэ сылы виччысьны, медым сылӧн аслас бабаыс проклянитіс, медым сыысь рӧднӧй челядьыс отрекитчисны!
А тэ сылы кӧсъян кокни смерть пӧдаритны?
Йӧй тэ, Горпина, кӧть и пӧрысь.
Кувны кокни, а сійӧ мед олас, мед сё во олас!
Мед корас смерть, медым сійӧ локтіс, а сійӧ оз во, мед и смертьыс бергӧдчас немецкӧй падальысь!
Сійӧ тшӧкмуні кывъясӧн да ланьтіс, кияссӧ сьӧлӧм бердас топӧдӧмӧн.
— Веськыдтор висьталан, Федосья! — поддержитіс сійӧс Пельчариха,
и бабаяслӧн кытш паськаліс.
Кык красноармеец петкӧдісны пленнӧйясӧс туй вылӧ.
Терпилиха сулаліс места вылас да видзӧдіс на бӧрся.
— Э-эх! — Сійӧ ӧтчаяннӧя шеныштіс кинас. — Видзӧдлыны ті вылӧ, бабаяс, позьӧ думайтны — он тӧд, кутшӧм лёкӧсь, а кутшӧм ӧдйӧ тіян лёкыд прӧйдитӧ...
— Тэ ногӧн артмӧ, Федосья Кравчук абу лёк?
— Абу гӧгӧрвоана меным сылӧн сёрниыс.
Ме ас ног, прӧстӧ.
Сійӧ друг ланьтіс да кывзысис.
— Кажитчӧ меным либӧ збыльысь пушкаясысь лыйлыны дугдісны?
Пузыриха сідзжӧ кывзысис.
— И збыльысь лӧнь.
Сэні важӧн нин ставыс лӧнис, а ми тані тайӧ пленнӧйяс вӧснаыс сэтшӧм шум лэптім, мый и эг казявлӧй.
— Мыйла нӧ тайӧ вермис лоны? Бой помасис али нӧшта мыйкӧ?
Колӧ эськӧ юавны, сӧмын коді тайӧс вермас тӧдны?
— Командир, навернӧ, тӧдӧ.
abu
* * *
Но не сӧмын нывбабаяс веськӧдісны внимание виччысьтӧг пуксьысь лӧньлун вылӧ, коді лоис сэні, ылын, кӧні сьӧдӧдісны первой вӧръяс.
Шалов быд минутаын пыраліс комнатаӧ, — сэні эз вешйыв провод дорысь дежурнӧй.
— Звӧнит, звӧнит!
Оз шыасьны?
— Оз кыв!
— Мӧдӧдӧй линия вылӧ, эз-ӧ портитны кыткӧ.
А тэ звӧнит, звӧнит....
Медбӧрын телефон звӧнитіс.
Красноармеец ӧдйӧ гижис.
— Но, мый сэні?
— Миян босьтісны Охабы да Зеленцы.
Шалов петіс ывлаӧ.
Первойӧн, коді веськаліс сылы син улас, вӧлі Терпилиха.
— Миян босьтісны Охабы да Зеленцы!
Сійӧ кучкис кияснас:
— Сы вӧсна тайӧ сэні и лӧнис?
— Сы вӧсна.
Сійӧ лэптыштіс юбкасӧ да котӧрӧн уськӧдчис Пузыриха бӧрся.
— Кылан, Наталка?
Миян босьтісны Охабы да Зеленцы!
Ачыс лейтенант висьталіс...
Кыдзи сӧмын телефон звӧнитіс, сійӧ пыр жӧ петіс да шуӧ меным: миян босьтісны Охабы да Зеленцы.
— Босьтісны!.. — шуис Пузыриха вӧсни, гора гӧлӧсӧн.
— Да ӧд ме тэныд пыр и шулі, —
сӧмын лӧнис, ме и шулі, мый, тыдалӧ, бой помасис.
— А кыдзи помасис, тэ и эн тӧд...
— Мый сэні не тӧдныс?
Кыдзи сылы нӧшта помасьны?
Вӧтлісны немецъясӧс, паськӧдісны клин, со и ставыс!
Гӧгӧрвоан?
— Вывті тэ учёнӧй лоин военнӧй делӧясас!
А керкаын телефон пыр звӧнитіс и звӧнитіс.
Шалов горзіс трубкаӧ:
— Кӧні?
Кутшӧм направлениеын?
Сиктын ставыс пузис.
Тэрыба чукӧртчисны красноармеецъяс.
— Кытчӧ тайӧ, кытчӧ? — волнуйтчисны бабаяс.
— Получитӧма приказ.
Мунам водзӧ.
— Кытчӧ водзӧ?
— Рытыввылӧ, мам!
Нывбабаяс расстроитчисны.
Тайӧ кажитчис налы лоны вермытӧмторйӧн.
Федосья Кравчук матыстчис лейтенант дорӧ:
— Кыдз нӧ сідз?
Шыд пусьӧ,
ті нӧшта эн на и сёйӧй кыдзи колӧ...
— Нинӧм, мам. Ми абу тшыгӧсь.
Воис приказ водзӧ!
А менсьым шыд мукӧдъяс сёясны,
татчӧ локтӧ мӧд часть, найӧ тані кутасны сулавны гарнизонӧн,
найӧс нин гӧститӧдӧй...
Боецъяс тэрыба чукӧртчисны, мискаӧ пань, сёйтӧм няньтор кольӧмӧн.
— Ок, ребята, гӧститыштінныд эськӧ миянын нӧшта лун-мӧд, — ышлолалісны бабаяс.
— Аттьӧ!
Миянлы некор.
Тіянӧ мӧдъяс локтасны, а ми мунам!
Сэні миянӧс виччысьӧны!
— Дерт, виччысьӧны, — ышлолалісны нывбабаяс да петісны улича вылӧ, кӧні стрӧитчис отряд.
Колльӧдны петісны пӧрысьяс и ичӧтъяс.
Нывбабаяс ышлолалісны, ӧткымынъяс бӧрдісны.
Соня Лиман уськӧдчис сьылі вылас томиник красноармеецлы, сыӧ бӧрдігтыр кутчысьӧмӧн.
— Но и Сонька! Аддзис аслыс, вевъяліс, — сералісны бабаяс.
— А зонмыс лӧсьыд, синкымъясыс кутшӧмӧсь!
Лейтенант Шалов тэрыба петіс керкаысь.
Отряд вӧлі нин стрӧитӧма.
— Водзӧ, шагом марш!
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Бура бӧр воны!
Воюйтӧй бурджыка! — горзісны йӧз чукӧрын.
Лым дзуртіс мунысь отряд кокъяс улын.
Туй бокті, боецъясысь не кольччыны зільӧмӧн, котӧртісны челядь, тэрмасисны нывбабаяс, кузь юбкаяс лэптыштӧмӧн.
Боецъяс, тэрмасьтӧг, воисны неыджыд мыльк дорӧдз да сэні сувтісны.
Ылӧ-ылӧ рытыввылӧ паськаліс син ёрмӧн еджыд лымъя эрд.
Ылын чистӧй небесаын тӧдчыштіс тшынлӧн пемыд векни визь — тайӧ сотчис шудтӧм Леваневка, сикт, кодӧс нёльладор боксянь ӧзтісны немецъяс.
Пӧжар не ӧтчыд нин кусліс, но би выльысь ӧзйыліс пӧим чукӧрын, а сэки чистӧй лӧз небесасӧ бара тупкыліс пемыд тшын.
abu
abu
Лейтенант Шалов мыльк вывсянь видзӧдіс рытыввылӧ.
Сы водзын паськаліс лымъя эрд, помтӧм му, украинскӧй степьяс немецкӧй ярмо улын.
Сэтчӧ, рытыввылӧ, паськаліс Украина — вирын, биын, пӧдтӧм сьыланкывйӧн,
немецкӧй сапӧгӧн растерзайтӧм морӧса, личкӧм, сьӧлалӧм, цепӧ дорӧм Украина.
Повтӧм, тышкасьысь, копыртчытӧм Украина.
И вот сійӧ аддзис, кыдзи небесаті яснӧй, чёткӧй туйӧн, югъялысь туйӧн нюжӧдчис радуга, яркӧй полоса, коді пӧртмасис цветочнӧй пухлӧн светӧн да краскаясӧн, и блед розовӧй шиповникӧн да алӧй розаӧн, блед сиреньӧн да фиалкаясӧн.
Ыпъяліс подсолнух лепестокъяслӧн зарни да дрӧжжитісны муртса петӧм кыдз пу листъяс.
И ставас йиджис небыд, яснӧй блеск.
Радуга нюжаліс асыввывсянь рытыввылӧ, ломалысь лентаӧн мусӧ небесакӧд йитӧмӧн.
Шалов бергӧдчис аслас отрядлань.
— Ме бӧрся, шагом марш!
Рӧвнӧй, паськыд шагӧн найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Колльӧдысьяс колины мыльк вылын.
Ставӧн чӧв олісны.
Отряд муніс туй кузя дзирдалысь еджыд эрдлӧн помасьтӧм ыліӧ, радугалӧн югъялӧмӧ.
Красноармеецъяс мунісны сотӧм Леваневка весьтын ылын тыдалысь тшынлань, лым толаясын узьысь сиктъяслань.
Киясын винтовкаяс чабыртӧмӧн, найӧ мунісны украинскӧй муӧ, кодӧс талялӧма, пӧдтӧма немецкӧй ярмоӧн.
Непобедимӧйӧ, тышкасьысьӧ, копыртчытӧмӧ.
Йӧз чӧв олісны, доймытӧдз, синва петтӧдз зэлӧдлісны синъяс, медым аддзыны мунысьясӧс дырджык, дырджык.
Кытчӧдз боевӧй отряд эз сыв ылі лӧзын, лымъя пространствоын, радугалӧн сё цвета, ставсӧ шымыртысь югъялӧмын.
Пом.
{Фадеев А. А. (комиӧдіс Д. Конюхов, И. Пыстин, Н. Улитин) @ Том гвардия @ роман @ А. Фадеев. Том гвардия @ 1953 @ Лб. 3‒561.}
Фадеев Александр Александрович
ТОМ ГВАРДИЯ
РОМАН
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Первой глава
— Энлы, тэ видзӧдлы сӧмын, Валя, кутшӧм чудо тайӧ!
Кутшӧм мича!
Дзик изваяние кодь...
Ӧд сійӧ абу мраморнӧй, абу алебастрӧвӧй, а ловъя, но кутшӧм кӧдзыд!
И кутшӧм кужӧмӧн вӧчӧм, нежнӧй удж, — мортлӧн кияс некор эськӧ эз кужны тадзи вӧчны.
Видзӧд, кыдзи сійӧ куйлӧ ва вылас, чистӧй, стрӧг, быдтор дінӧ веськодь...
А тайӧ вуджӧрыс сылӧн ваас, — весиг сьӧкыд висьтавны, кодныс найӧ мичаджыкӧсь, — а рӧмъясыс?
Видзӧд, видзӧд, ӧд сійӧ абу еджыд, дерт, еджыд эськӧ, но кымын оттенокыс — вижовъясыс, гӧрдовъясыс, кутшӧмкӧ небеса рӧмъяс, а кӧтасьӧм пытшкӧсыс сылӧн жемчужнӧй, прӧстӧ синъястӧ ёрана, — татшӧм и рӧмъясыс и нимъясыс йӧзлӧн абуӧсь!..
Тадзи висьталіс бадь куст пӧвстсянь ю вылӧ видзӧдысь ныв. Сійӧ вӧлі волнистӧй сьӧд кӧсаяса, лым еджыд ковтаа да сэтшӧм мича, вазьӧм сьӧд синъяса, кодъяс воссисны наысь сявкнитӧм югыдысла, мый сійӧ ачыс вӧлі тайӧ лилия кодьыс, кодлӧн вуджӧрыс тыдаліс пемыд ваас.
— Аддзин кад любуйтчыны!
И чуднӧй тэ, Уля, ей-богу! — вочавидзис сылы мӧд ныв, Валя, коді сы бӧрся мыччис ю вылӧ паськыдкодь бандзибъяса да неуна чангыль ныра, но аслас томлунӧн да бурлунӧн мичаник чужӧмсӧ.
И лилия вылӧ видзӧдлытӧг тӧждысьӧмпырысь синъяснас корсис берегсьыс нывъясӧс, кодъясысь найӧ янсалісны. — Ау!..
— Ау... ау... уу!.. — дзик орччӧн шыасисны уна гӧлӧсъяс.
— Локтӧй татчӧ!..
Улялы сюрӧма лилия, — шуис Валя да радейтана серамсорӧн видзӧдліс пӧдруга вылас.
И тайӧ кадас бара, быттьӧкӧ ылыс гымлӧн шыясыс, кыліс орудиеясысь лыйсьӧмлӧн грымакылӧм — сэсянь, рытыв-войвывсянь, Ворошиловград дорсянь.
— Бара!
— Бара... — ньӧжйӧник шуис Уля, и югыдыс, коді сэтшӧм вынӧн сявкнитліс сылӧн синъяссьыс, кусі.
— Неужели найӧ пырасны тайӧ разын!
Господьӧ енмӧ! — шуис Валя. — Помнитан, кыдзи колян во переживайтім?
И ставыс лючки помасис!
Но колян во найӧ эз волыны татшӧм матӧдз.
Кылан, кыдзи йиркӧдӧ?
Найӧ чӧв олыштісны кывзысигтырйи.
— Кор ме кыла тайӧс да аддза небесасӧ, сэтшӧм сэзьӧс, аддза пуяслысь лапъяссӧ, кокъяс улысь турунсӧ, чувствуйта, кыдзи сійӧс шонтӧма шондіыс, кутшӧм чӧскыд дук кылӧ сыысь, — меным лоӧ сэтшӧм сьӧкыд, быттьӧ тайӧ ставыс муніс нин ме дінысь век кежлӧ, век кежлӧ, — волнуйтчана кыз гӧлӧсӧн висьталіс Уля. — Сьӧлӧмыд, кажитчӧ, сэтшӧма чорзьӧма тайӧ войнасьыс, тэ, кажитчӧ, велӧдӧмыд нин сійӧс не лэдзны ас пытшкад нинӧм сэтшӧмсӧ, мый вермас небзьӧдны сійӧс, и друг кыськӧ кыптас сэтшӧм радейтӧм, быдтор дінӧ сэтшӧм жальлун!..
Тэ тӧдан, ме ӧд сӧмын тэныд верма висьтавны та йылысь.
Коръяс пӧвстын налӧн чужӧмъясныс матысмисны сэтшӧм матӧдз, мый лолалӧмныс налӧн сорласьліс, и найӧ веськыда видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясас.
Валялӧн синъясыс вӧліны сӧдзӧсь, бурӧсь, найӧ рама да радейтӧмпырысь видзӧдісны пӧдругаыслы синъясас.
А Улялӧн синъясыс вӧліны гырысьӧсь, сьӧдӧсь, кузь синлысъясаӧсь, улльӧв рӧма синколькъясаӧсь, таинственнӧй сьӧд синаканьясаӧсь, кодъяслӧн, кажитчӧ, самӧй пыдісяньыс бара сявкйис вына вазьӧм югӧрыс.
Орудийнӧй залпъяслӧн юргысь ылысса йиркӧдӧмыс, весиг тані, юдорса увтасінас, тӧдчис пу коръяслӧн кокньыдика тіралӧмын, быд раз вуджӧртчыліс нывъяс чужӧмъяс вылын тӧждысяна вуджӧръясӧн.
— Тэ помнитан, кутшӧм лӧсьыд вӧлі тӧрыт рытнас степын, помнитан? — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн юаліс Уля.
— Помнита, — вашнитіс Валя. — Шонді лэччӧмсӧ помнитан?
— Да, да...
Тэ тӧдан, быдӧн видӧны миянлысь степнымӧс, шуӧны, мый сійӧ гажтӧм, рыжӧй, мылькъяс и мылькъяс, и быттьӧкӧ пӧ сійӧ бесприютнӧй, а ме радейта сійӧс.
Помнита, кор мама ещӧ здоров на вӧлі да уджаліс баштан вылын, а ме, дзик на ичӧтик, куйла мыш вылын да видзӧда вылӧ, вылӧ, думайта, а ноко вылӧ-ӧ верма ме видзӧдлыны небесаас, гӧгӧрвоан, медся выліас?
И меным тӧрыт сэтшӧм сьӧкыд лои, кор ми видзӧдім шонді лэччӧм вылӧ, а сэсся эсійӧ пӧсялӧм вӧвъяс вылас, пушкаяс, повозкаяс, раненӧйяс вылас...
Красноармеецъяс мунӧны сэтшӧма мучитчӧмаӧсь, бусӧссьӧмаӧсь.
Ме друг сэтшӧм вынӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ некутшӧм абу перегруппировка, а мунӧ медся страшнӧйыс, да, буретш медся страшнӧйыс, отступайтӧм.
Сы вӧсна найӧ и полӧны синмад видзӧдны.
Тэ казялін?
Чӧв олігтыр Валя довкнитіс юрнас.
— Мыйӧн ме видзӧдлі степь вылӧ, кӧні ми сы мында сьыланкывъяс сьывлывлім, да этайӧ шонді лэччӧм вылас, и муртса синваӧс куті.
А тэ частӧ аддзывлін, медым ме бӧрді?
А помнитан, кор пондіс пемдыны?..
Найӧ век мунӧны, мунӧны рӧмыдас, и пыр дугдывтӧг эсійӧ юргӧмыс, горизонт вылас ыпнитлӧмъясыс да пӧжар югӧрыс, — тыдалӧ, Ровенькиын, — и кыаыс сэтшӧм сьӧкыд, чим гӧрд.
Тэ тӧдан, свет вылас ме нинӧмысь ог пов, ме ог пов некутшӧм тышысь, сьӧкыдлунъясысь, мукаясысь, но тӧдны кӧ эськӧ, мый вӧчны...
Мыйкӧ грознӧй ӧшйис миян душаяс весьтӧ, — шуис Уля, и жугыль, чусыд би зарниӧдыштіс сылысь синъяссӧ.
— А ӧд кутшӧм лӧсьыда ми олім, збыль ӧд, Улечка? — шуис Валя, и синъясас сылӧн кутіс доршасьны синва.
— Кутшӧм бура эськӧ вермисны овны свет вылын став йӧзыс, найӧ кӧ сӧмын окотитісны тайӧс, найӧ кӧ эськӧ сӧмын гӧгӧрвоисны! — шуис Уля. — Но мый нӧ вӧчны, мый нӧ вӧчны! — дзик мӧд, челядь гӧлӧсӧн, нюркйӧдлӧмӧн шуис сійӧ, кор кыліс пӧдругаясыслысь гӧлӧсъяссӧ, и сылӧн синъясас кутіс дзирдавны озорнӧй выражение.
Сійӧ тэрыба шыбитіс тшайподӧн кӧмалӧм туфлисӧ, векньыдик гожъялӧм кияснас кватитіс сьӧд юбка подолсӧ да смела келіс ваӧ.
— Нывъяс, лилия!.. — горӧдіс детинкалӧн кодь отчаяннӧй синъяса, вӧсньыдик, гибкӧй ныв, коді чеччыштіс кустъяс пӧвстысь. — Чур, тайӧ менам! — чирӧстіс сійӧ, кыкнан кинас друг кватитіс юбкасӧ да, гожъялӧм кӧмтӧм кокъяснас югнитӧм бӧрын, чеччыштіс ваӧ, асьсӧ и Уляӧс резыштіс ванас. — Ой, да таті джуджыд! — ӧти кокнас ва турунас вӧйӧм бӧрын да бӧрыньтчигмоз шуис сійӧ сералігтыр.
Нывъяс — найӧ вӧліны ещӧ квайтӧн — шумӧн варовитігтыр петісны берег дорӧ.
Ставныс найӧ, кыдзи и Уля, и Валя, и сӧмын на ӧні ваӧ чеччыштысь вӧсньыдик ныв Саша, вӧліны дженьыдик юбкааӧсь, прӧстӧй ковтааӧсь.
Донецкӧй доналӧм тӧвъяс да сотысь шонді, быттьӧ нарошнӧ, медым тӧдчӧдны быд нывлысь физическӧй природасӧ, ӧтилысь зӧлӧтитыштӧмаӧсь, мӧдлысь муговмӧдыштӧмаӧсь, а коймӧдлысь биа купельын моз калитӧмаӧсь кияссӧ и кокъяссӧ, чужӧмсӧ и сьылісӧ лопаткаясӧдзыс.
Свет вылын став нывъяс моз, кор найӧ чукӧрмӧны кыкысь унджыкӧн, найӧ ставныс сёрнитісны сэтшӧм гораа, сэтшӧм отчаяннӧя, сэтшӧм ёсь, чирзан гӧлӧсъясӧн, эз кывзыны ӧта-мӧдныслысь, быттьӧ ставыс, мый найӧ висьталісны, вӧлі сэтшӧмтор, мый колӧ вӧлі тӧдны да кывны став светыслы.
— ...Сійӧ парашютӧн чеччыштіс, ей-богу!
Сэтшӧм шань, кудриа юрсиа, еджыдіник, синъясыс сьӧд кизьяс кодьӧсь!
— А ме эськӧ эг вермы лоны сестраӧн, збыльысь — ме зэв ёна вирысь пола.
— Да неужели миянӧс эновтасны, кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны!
Да оз вермы тайӧ лоны!
— Ой, кутшӧм лилияыс!
— Майечка, цыганочка, а эновтасны кӧ?
— Видзӧд, Сашкаыс, Сашкаыс!
— Вот сідзи пырысь-пыр и влюбитчыны, мый тэ, мый тэ!
— Улька, чудачка, кытчӧ тэ пырин?
— Вӧянныд ещӧ, йӧйяс!..
Найӧ сёрнитісны Донбасслы характернӧй сійӧ сорласьӧм грубӧйкодь наречие вылын, коді артмӧма сорласьӧмысь центральнӧй русскӧй губернияясса кывлӧн украинскӧй народ говоркӧд, донскӧй казачӧй диалекткӧд да азовскӧй портовӧй каръяслӧн — Мариупольлӧн, Таганроглӧн, Ростов-на-Донулӧн — сёрнитан манеракӧд.
abu
— Улечка, и мыйла тэныд сійӧ ковмис, зарниӧй менам? — шуис Валя да беспокоитчӧмӧн видзӧдіс, кыдзи Улялӧн не сӧмын нин гожъялӧм кокпӧкъясыс, но и еджыд пидзӧсъясыс пырисны ва улӧ.
Ва турунӧн быдмӧм ю пыдӧссӧ ӧти кокнас видзчысьӧмӧн видлалігтыр да подолсӧ сэтчӧдз лэптӧмӧн, мый кутісны нин тыдавны сылӧн сьӧд гач помъясыс, Уля ещӧ ӧтчыд воськовтіс, улӧдз копыртіс ассьыс статя кузь тушасӧ, прӧст кинас кутіс лилиясӧ.
Разьсьӧм пома ӧти сьӧкыд сьӧд кӧсаыс уси ваас да мӧдіс кывтны, но тайӧ здукас Уля крепыда кутіс чуньяснас лилиясӧ да нетшыштіс сійӧс зэв кузь стебельыскӧд тшӧтш.
— Молодец, Улька!
Аслад тайӧ повтӧмлуннад тэ заслужитін союзса геройлысь звание...
Эн став Сӧветскӧй Союзса, а шуам, миян Первомайка рудникса збой нывъяслӧн союзса! — кокпӧкйӧдзыс ваын сулалігӧн, пӧдруга вылас гӧгрӧсмӧм збой синъяссӧ сувтӧдӧмӧн шуис Саша. — Вай дзоридзсӧ! — И сійӧ, юбкасӧ пидзӧсъяс костас топӧдӧмӧн, аслас вӧсньыдик пельк чуньяснас пуктіс лилиясӧ Улялы сьӧд юрсиас, коді вӧлі гырысь читкыльяса кӧсичаясӧдыс да кӧсаӧдыс, — ой, кутшӧма лӧсялӧ тэныд, весиг веж петӧ!..
Энлы, — друг шуис сійӧ, лэптіс юрсӧ да пондіс кывзысьны. — Жургӧ кӧнкӧ...
Кыланныд, нывъяс?
Вот проклятӧйыд!
Саша да Уля тэрыба петісны берегӧ.
Став нывъяс лэптісны юръяснысӧ да пондісны кывзыны оръясяна, то вӧсньыдик, чушканзілӧн кодь, то кыза эргысь жургӧмсӧ, зілисны аддзыны еджыдӧдз доналӧм воздухсьыс самолёт.
— Абу ӧти, а быдса куим!
— Кӧні, кӧні?
Ме нинӧм ог аддзы...
— Ме ог жӧ аддзы, ме шысӧ кыла.
Моторъяслӧн тіралысь шыясыс то ӧтлаасьлісны юр весьтӧ ӧшйӧм ӧти грознӧй мургӧмӧ, то торъявлісны ёсь либӧ кыз, муралана шыяс вылӧ.
Самолётъяс жургисны кӧнкӧ дзик нин юр весьтын, да, кӧть найӧ вӧлі оз тыдавны, быттьӧ налӧн бордъясысь сьӧд вуджӧр муніс нывъяслӧн чужӧмъяс вывті.
— Тыдалӧ, Каменсклань лэбисны, переправасӧ бомбитны...
— Либӧ Миллероволань.
— Шуан жӧ — Миллероволань!
Миллеровосӧ миян сдайтлісны нин, эн ӧмӧй кывлы тӧрыт сводкасӧ?
— Всё равно, бойяс мунӧны лунвылынджык.
— Мый нӧ миянлы вӧчны, нывъяс? — сёрнитісны нывъяс, асьныс невольнӧ кывзісны ылысса артиллерийскӧй лыйсьӧмлысь мургӧмсӧ, коді, кажитчӧ, матыстчис налань.
Кӧть мед кутшӧм сьӧкыд да страшнӧй эз вӧв война, кутшӧм кӧть гырысь воштӧмъяс да мучениеяс сійӧ эз вай йӧзлы, томлун аслас здоровьеӧн да олӧм гажлунӧн, аслас наивнӧй бур эгоизмӧн, любовӧн да будущӧй йылысь мечтаясӧн оз кӧсйы да оз куж общӧй опасность да страдайтӧм сайысь аддзыны опасностьсӧ да аслыс страдайтӧмсӧ, кытчӧдз найӧ оз воны да оз торкны сылысь шуда походкасӧ.
Уля Громова, Валя Филатова, Саша Бондарева да став мукӧд нывъясыс сӧмын тайӧ тулыснас помалісны Первомайскӧй рудникса школа-десятилетка.
Школа помалӧм — тайӧ абу ичӧтик тӧдчанлуна событие том морт олӧмын, а школа помалӧм война лунъясӧ — сійӧ дзик особеннӧй событие.
Кольӧм гожӧм чӧжыс, кор заводитчис война, старшӧй классъясса велӧдчысьяс, детинкаяс и нывкаяс, кыдзи найӧс пыр на шулісны, уджалісны Краснодон карсянь матысса колхозъясын да совхозъясын, шахтаясын, Ворошиловградын паровозостроительнӧй заводын, а кодсюрӧ ветлісны весиг Сталинградскӧй тракторнӧй заводӧ, коді вӧчаліс ӧні танкъяс.
Арнас немецъяс пырисны Донбассӧ, босьтісны Таганрог да Ростов-на-Дону.
Став Украинаас сӧмын ӧти Ворошиловградскӧй область вӧлі свободнӧй немецъясысь, и Киевысь власть, коді отступайтіс армияса частьяскӧд, вуджис Ворошиловградӧ, а Ворошиловградысь да Сталиноысь, вӧвлӧм Юзовкаысь, областнӧй учреждениеяс вуджисны ӧні Краснодонӧ.
Сёр арӧдз, кор лунвылын установитчис фронт, Донбасс районъясысь, кодъясӧс босьтісны немецъяс, йӧз пыр мунісны и мунісны Краснодон пыр, уличаяс вывсьыс лойисны гӧрд няйтсӧ; и кажитчис, мый няйтыс лои пыр унджык и унджык сы вӧсна, мый йӧзыс вайӧны сійӧс степсьыс асланыс кӧмкотъяснас.
Школьникъяс дзикӧдз нин лӧсьӧдчылісны эвакуируйтчыны асланыс школакӧд Саратовскӧй областьӧ, но эвакуациясӧ дугӧдісны.
Немецъясӧс сувтӧдісны ылӧ Ворошиловградсянь, немецъяслысь бӧр босьтісны Ростов-на-Дону, а тӧвнас немецъясӧс вӧтлісны Москва бердысь, заводитчис Краснӧй Армиялӧн наступление, и йӧз надейтчисны, мый ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Школьникъяс велалісны сыӧ, мый налӧн лӧсьыд квартираясын, черепица вевтъяса стандартнӧй каменнӧй ичӧтик керкаясын Краснодонын, и «Первомайкаса» хуторскӧй керкаясын, и весиг «Шанхайын» сёйысь вӧчӧм мазанкаясын — тайӧ посньыдик квартираясас, кодъяс война первой недельясӧ кажитчисны тыртӧмӧн сы вӧсна, мый фронт вылӧ муніс бать либӧ вок, — ӧні олӧны, узьлӧны бокӧвӧй йӧз: воӧм учреждениеясса работникъяс, Краснӧй Армиялӧн сулалысь, либӧ фронт вылӧ мунысь частьясысь боецъяс да командиръяс.
Найӧ велалісны тӧдмавны войскалысь став родъяссӧ, воинскӧй званиеяс, оружиелысь видъяс, мотоциклъяслысь, грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяслысь, асланымъяслысь и трофейнӧйяслысь маркаяссӧ.
Первой видзӧдлӧм серти тӧдмавлісны танкъяслысь типъяссӧ — эз сӧмын сэки, кор танкъяс сьӧкыдпырысь шойччисны кӧнкӧ улича бокын, топольяс сайын, бронясьыс петысь доналӧм воздух ру пиас, но и сэки, кор гым моз гӧгыльтчылісны ворошиловградскӧй буса шоссе кузя либӧ буксуйтісны арся, нильӧг, и тӧвся, нӧбӧдӧм, рытыввылӧ мунысь военнӧй туйяс вылын.
Найӧ эз нин сӧмын вид сертиыс, а шы сертиыс тӧдісны ассьыным да немецкӧй самолётъяс, различайтісны найӧс и шондіысь ыпъялысь, и бусысла гӧрдӧдӧм, и кодзулӧсь, и адса са кодь сьӧд донецкӧй небесаын.
— Тайӧ миян «лагъяс» (либӧ «мигъяс», либӧ «якъяс»), — спокойнӧя висьтавлісны найӧ.
— Со «мессеръяс» мӧдісны!..
— Тайӧ «Ю‒87» мунӧны Ростов вылӧ, — небрежнӧя сёрнитісны найӧ.
Найӧ велалісны ПВХО отрядса войся дежурствояс дінӧ, пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм противогазӧн шахтаясын, школаяс, больничаяс вевтъяс вылын дежурствояс дінӧ.
И некодлӧн нин сьӧлӧмыс эз дрӧгнитлы, кор воздухыс тіраліс ылысса бомбёжкаысь да прожекторъяслӧн югӧръясыс чулки кыан емъяс моз крестасьлісны вылын, Ворошиловград весьтса войся небесаын, и кор пӧжаръяслӧн востымасьӧмъясыс тыдовтчывлісны то сэні, то тані горизонт вылас, либӧ кор вражескӧй пикировщикъяс луншӧр-лунӧ шыблалісны фугаскаяс ылын степын тыдалысь грузӧвикъяслӧн колоннаяс вылӧ, а сэсся омлялігтыр лыйлісны пушкаясысь да пулемётъясысь шоссе кузя, кытысянь ӧтар-мӧдар бокас, кыдзи глиссерӧн поткӧдӧм ва, котӧртісны боецъяс да вӧвъяс.
Найӧ кутісны любитны колхознӧй муяс вылӧ мунан кузь туйсӧ, тӧв йылын степын грузӧвикъяс вылын гора сьылӧмсӧ, кутісны любитны гожся страдасӧ синмӧн судзтӧм шобді пӧвстын, кодъяс копыртчӧмаӧсь тыра шепъяс вӧснаыс, сьӧлӧмсянь сёрнияс да немвиччысьтӧм серам войся чӧв-лӧняс, кӧнкӧ зӧр жуг пӧвстын; кутісны любитны керка вевтъяс вылын узьтӧм кузь войяс, кор нывлӧн пӧсь киыс, и час, и мӧд, и коймӧд вӧрзьывтӧг куйлӧ том зонлӧн сарӧгӧсь киас, и асъя кыа петӧ кельыд мылькъяс весьтын, и дзирдалӧ рудов-гӧрд вевтъяс вылын лысва, палисадникын войталӧ акациялӧн гартыштчӧм арся коръяс вылысь веськыда муас, и кылӧ уль муын сісьмысь нярмӧм цвет вужъяслӧн дукыс да ылысса пӧжаръяслӧн тшын дукыс, и петук горзӧ сідзи, быттьӧ нинӧм абу лоӧма...
И со таво тулыснас найӧ помалісны школа, прӧститчисны асланыс учительяскӧд да организацияяскӧд, и война, быттьӧкӧ сійӧ найӧс виччысьӧма, видзӧдліс налы веськыда синманыс.
Июнь 23-ӧд лунӧ Харьковскӧй направлениеын миян войска бӧрыньтчисны.
А июль 3-ӧд лунӧ, быттьӧ гым, радио кузя кыліс юӧр, мый миян войска кӧкъямыс тӧлысь чӧж дорйӧм бӧрын, эновтӧмаӧсь Севастополь кар.
Эновтісны <rus>Старый</rus> Оскол, Россошь Кантемировка, Воронежысь рытыввылынджык бойяс, Воронеж бердын бойяс, июль 12-ӧд лунӧ — Лисичанск.
И друг ылькнитісны Краснодон пыр миян бӧрыньтчысь частьяс.
Лисичанск — тайӧ вӧлі дзик нин орччӧн.
Лисичанск — сійӧ вӧлі значитӧ, мый аски Ворошиловградӧ, а аскомысь татчӧ, Краснодонӧ да «Первомайкаӧ», быд турун сиӧдз тӧдса уличаясӧ, кодъяс пӧлӧн палисадникъясын быдмисны бусӧссьӧм жасминъяс да сиреньяс, — дедъяслӧн яблоня садйӧ, пӧдса ставеньяса ыркыд хатаӧ, кӧні тув йылын ӧшалӧ на батьыслӧн шахтёрскӧй курткаыс, кыдзи сійӧ ачыс ӧшӧдліс удж вывсьыс воӧм бӧрын военкоматӧ мунтӧдзыс, — самӧй сійӧ хатаас, кӧні мамлӧн сӧнъяса шоныд киясыс мыськисны югъявтӧдз быд джодж плака да киськалісны ӧшинь вылысь китайскӧй роза, да вольсалӧмаӧсь пызан вылас цветъяса пызандӧра, кытысь кыліс выль суровӧй полотно дук, — вермас пырны, пырас фашист-немец!
Передышка дырйи карӧ сэтшӧм крепыда, быттьӧ нэмныс кежлӧ, овмӧдчисны зэв положительнӧй, тӧлка, век ставсӧ тӧдысь бритчӧм майор-интендантъяс.
Гажаа шутитігтырйи найӧ ворслывлісны кӧзяеваыскӧд картіӧн, ньӧбавлісны базар вылысь солалӧм арбузъяс, окотапырысь объясняйтісны фронтвывса положение йылысь да корсюрӧ весиг эз жалитлыны кӧзяйскӧй борщ вылӧ консервъяс.
1-бис №-а шахтабердса Горький нима клубын да карса паркын Ленин нима клубын пыр вӧліны уна лейтенантъяс, йӧктыштны радейтысьяс, веселӧсь да не то вежливӧйӧсь, не то озорнӧйӧсь — он гӧгӧрво.
Лейтенантъяс то тыдовтчывлісны карас, то вошлісны, но пыр воавлісны уна выльяс, и нывъяс сэтшӧма велалісны пыр вежласьысь гожъялӧм мужественнӧй чужӧмъяс дінӧ, мый ставныс нин найӧ кажитчисны ӧткодь ас йӧзӧн.
И друг ӧтпырйӧ некод эз ло.
Верхнедуваннӧй станцияын, тайӧ мирнӧй полустанокас, кӧні, командировкаысь либӧ рӧдня ордас ветлӧм бӧрын либӧ вузын во чӧж велӧдчӧм бӧрын гожся каникулъяс вылӧ локтігӧн, Краснодонса быд морт лыддьыліс нин асьсӧ гортын, — тайӧ Верхнедуваннӧй станцияыс да Лихӧй — Морозовскӧй — Сталинград кӧрттуйвывса став мукӧд посньыдик станцияяс вӧлі тырӧмаӧсь станокъясӧн, йӧзӧн, снарядъясӧн, машинаясӧн, няньӧн.
Акацияясӧн, клёнъясӧн, топольясӧн сайӧдӧм ӧшиньясысь кыліс челядьлӧн да нывбабаяслӧн бӧрдӧм.
Ӧтилаын мам дасьтіс туйӧ кагасӧ, коді мунӧ детскӧй домкӧд либӧ школакӧд, мӧдлаын колльӧдісны нывсӧ либӧ писӧ, коймӧдлаын аслас организацияыскӧд карысь мунысь мужикыс либӧ батьыс прӧщайтчис семьяыскӧд.
А топыда пӧдлавлӧм ставеньяса мукӧд керкаясас вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, коді страшнӧйджык мам бӧрдӧм дорысь, — керкаас либӧ некод эз кольлы, либӧ, гашкӧ, ӧтнас пӧрысь мам, став семьясӧ колльӧдӧм бӧрын, сьӧд кияссӧ лэдзӧмӧн, вӧрзьывтӧг пукаліс горничаас, сылӧн эз нин вӧвны вынъясыс бӧрднысӧ, сьӧлӧм вылас куйліс курыд шог.
Нывъяс садьмывлісны асывъясын орудиеяслӧн ылысса лыйсьӧм шы улын, пинясисны батьмамныскӧд, — нывъяс тшӧктісны батьмамныслы мунны пырысь-пыр да кольны найӧс ӧтнаннысӧ, а батьмамыс висьталісны, мый налӧн олӧмыс овсьӧма нин, а вот нывъяслы-комсомолкаяслы колӧ мунны грекысь да бедаысь ылӧджык, — нывъяс тэрмасигтырйи завтракайтлісны да котӧртлісны ӧта-мӧд орданыс тӧдмавны выльторъяс.
И сідзи, лэбачьяс моз чукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, жарысла мучитчигтыр да инас ӧшйытӧг, найӧ часъясӧн пукавлісны кутшӧмкӧ ӧти пӧдруга ордын джынвыйӧ пемыд горничаын либӧ садйын яблоня улын, то котӧртлісны юдорса гожсая вӧра балкаӧ*, асьныс гусьӧн чувствуйтісны водзвыв ыджыд шогсӧ, кодӧс найӧ весиг эз вермыны гӧгӧрвоны ни сьӧлӧмнаныс, ни вежӧрнаныс.
*Балка — кузь овраг.
И вот сійӧ воис.
— Ворошиловградсӧ, кӧнкӧ, сдайтісны нин, а миянлы оз висьтавны! — ярскӧба шуис паськыд чужӧма, ёсиник ныра, шыльыд, югъялысь, быттьӧ клеитӧм, юрсияса да водзӧ чурвидзысь кык дженьыдик кӧсаяса ичӧтик ныв.
Тайӧ нылыслӧн овыс вӧлі Вырикова, а нимыс Зина, но ичӧтдырсяньыс некод школаас сійӧс эз шулы нимнас, а сӧмын овнас: Вырикова да Вырикова.
— Кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны, Вырикова?
Оз висьтавны — сідзкӧ, абу на сдайтӧмаӧсь, — шуис Майя Пегливанова, цыганка кодь мугов, сьӧд синъяса мича ныв, да самолюбивӧя топӧдіс кызіник своевольнӧй улыс вомдорсӧ.
Школаас, таво тулысын сійӧс помавтӧдз, Майя вӧлі комсомольскӧй организацияса секретарӧн, сійӧ вӧлі велалӧма быдӧнӧс веськӧдавны да быдӧнӧс воспитывайтны, и сійӧ вообще кӧсйис, медым пыр вӧлі ставыс правильнӧ.
— Ми важӧн тӧдам ставсӧ, мый тэ верман висьтавны: «Нывъяс, ті онӧ тӧдӧй диалектика!» — тайӧ кывъяссӧ Вырикова шуис дзик Майя ног, и нывъяс ставныс серӧктісны. — Висьталасны миянлы правдасӧ, виччысь!
Веритім, веритім и верасӧ воштім! — висьталіс Вырикова, сылӧн ӧта-мӧд дінас матын пукалысь синъясыс дзирдалісны, и сылӧн ичӧтик кӧсаясыс воинственнӧя чурвидзисны жучок сюръяс моз. — Тыдалӧ, бара Ростов сдайтӧмаӧсь, миянлы и пышйынысӧ некытчӧ.
А асьныс усйысьӧны! — буракӧ, йӧзлысь кывлӧм кывъяс висьталіс Вырикова.
— Тешкодя тэ сёрнитан, Вырикова, — гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг сёрнитны зілигмоз висьталіс Майя. — Кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны?
Тэ ӧд комсомолка, тэ ӧд вӧлін пионервожатӧйӧн!
— Эн шыась сы дінӧ, — ньӧжйӧник шуис Шура Дубровина, этша сёрниа, мужскӧй ног дженьыдика шырӧм юрсиа, мукӧдъяссьыс ыджыдджык арлыда ныв. Сылӧн быттьӧкӧ мыйыськӧ повзьӧм синъясыс да синкымъястӧм чужӧмыс вӧлі тешкодь выражениеа.
Шура Дубровина, Харьковскӧй университетса студентка, кольӧм во, Харьковсӧ немецъясӧн босьттӧдз, воис Краснодонӧ батьыс ордӧ, коді вӧлі сапожник да шорник.
Сійӧ вӧлі ар нёльӧн ыджыдджык мукӧд нывъяссьыс, но пыр вӧвлі накӧд ӧтлаын; сійӧ вӧлі гусьӧн влюбитчӧма Майя Пегливановаӧ да пыр да быдлаын ветлӧдліс Майя бӧрся, — «кыдзи ем бӧрся сунис», шулывлісны нывъяс.
— Эн шыась тэ сы дінӧ.
Сійӧ кӧ пуктӧма нин юрас сэтшӧм колпак, тэ сылы он пукты мӧд колпак, — Майялы шуис Шура Дубровина.
— Гожӧмбыд вӧтлалісны окопъяс кодйыны, мыйта та вылӧ вынъяс воштӧма, ме куим тӧлысь виси, а ӧні коді сійӧ окопъясас пукалӧ? — Майялысь кывзытӧг висьталіс ичӧтик Вырикова.
Окопъясас турун быдмӧ!
Абу ӧмӧй сідзи?
Вӧсньыдик Саша нарошнӧ чуймӧмӧн лэптыштліс ёсь пельпомъяссӧ, видзӧдліс гӧгрӧсмӧм синъяснас Вырикова вылӧ да кузя шутёвтіс.
Но, тыдалӧ, эз сы мында сійӧ, мый висьталіс Вырикова, мыйтӧм общӧй состояниеыслӧн неопределённостьыс заставитіс нывъясӧс сьӧлӧм доймымӧн сюся кывзыны Выриковалысь кывъяссӧ.
— Збыльысь, ӧд положениеыс ужаснӧй? — полігтырйи то Вырикова вылӧ, то Майя вылӧ видзӧдлывлігмоз шуис Тоня Иванихина, нывъяс пиысь медся томыс; сійӧ вӧлі кузь кокъяса, пӧшти нывка, ыджыд ныра, сьӧдов русӧй кыз юрси пратьяссӧ нуӧдӧма гырысь пельяс саяс.
Синъясас сылӧн кутіс доршасьны синва.
Сэксянь, кор Харьковскӧй направлениеса бойясын воши сылӧн радейтана ыджыдджык чойыс, Лиля, коді война заводитчӧмкӧд тшӧтш муніс фронт вылӧ военнӧй фельдшерӧн, ставыс, дзик ставыс свет вылас Тоня Иванихиналы кажитчис веськӧдны позьтӧмӧн да ужаснӧйӧн, и сылӧн жугыль синъясыс пыр вӧліны васӧд местаын.
И сӧмын Уля эз сюйсьыв нывъяс сёрниӧ да, кажитчӧ, эз волнуйтчы на моз.
Сійӧ разис кузь кӧсаыслысь юын кӧтасьӧм помсӧ, пыдзыртіс юрсисӧ, кыис кӧсасӧ, сэсся шонді водзӧ то ӧти кӧтасьӧм коксӧ, то мӧдсӧ пукталігмоз мыйкӧ дыра сулалыштіс сідзи, быттьӧкӧ ачыс ассьыс кывзіс, копыртыштӧма юрсӧ, кытчӧ вӧлі пуктӧма тайӧ еджыд лилиясӧ, коді ёна лӧсяліс сылӧн сьӧд синъясыслы да сьӧд юрсиыслы.
Кор кокъясыс косьмисны, Уля кузьмӧс кипыдӧснас чышкыштіс кокпыдӧсъяссӧ, чышкис гожъялӧм кок чуньяссӧ да коклябӧръяссӧ да пелька сюйис кокъяссӧ туфлиас.
— Ок, йӧй ме, йӧй,
и мыйла ме эг мун спецшколаӧ, кор ыстӧны вӧлі? — висьталіс вӧсньыдик Саша. — Менӧ вӧлі ыстӧны <ns>энкаведӧса</ns> спецшколаӧ, — детинка сяма тӧждысьтӧма быдӧн вылӧ видзӧдлігмоз прӧстӧя тӧлкуйтіс сійӧ, — кольччи эськӧ ме татчӧ немецъяс тылӧ, и весиг ті эськӧ нинӧм энӧ тӧдлӧй.
Ті эськӧ тані ставныд буретш кутінныд шогсьыны, а ме и синмӧс эг лапнитлы.
«Мыйла эськӧ Сашаыс татшӧм спокойнӧй?»
А ме, вӧлӧмкӧ, <ns>энкаведӧсянь</ns> татчӧ кольчча!
Ме эськӧ тайӧ гестапоса дуракъяссӧ, — Вырикова вылӧ лукавӧя видзӧдлӧм бӧрын, друг серӧктіс сійӧ, — ме эськӧ тайӧ дуракъяссӧ бергӧдлі, кыдзи колӧ!
Уля лэптіс юрсӧ и серьёзнӧя да сюся видзӧдліс Саша вылӧ, и чужӧм вылас сылӧн мыйкӧ муртса дрӧгмуныштіс, не то вомдорыс, не то вӧсньыдик, мичаа вундыштӧм кодь нырбордъясыс.
— А ме и <ns>энкаведӧтӧгыс</ns> кольчча.
А мый? — ассьыс сюркодь кӧсаяссӧ скӧрысь чургӧдігмоз шуис Вырикова. — Раз меӧдз некодлы делӧ абу, кольчча и кута овны, кыдзи овлі.
А мый?
Ме велӧдчысь, немецъяс гӧгӧрвоӧм серти гимназистка кодь: найӧ ӧд всё-таки культурнӧй йӧз, мый найӧ вӧчасны меным?
— Гимназистка кодь?!
— друг пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм бӧрын горӧдіс Майя.
— Сӧмын на гимназияысь, здрасте!
И Саша керсьыліс дзик Вырикова моз, мый нывъяс бара серӧктісны.
Тайӧ здукас сьӧкыд страшнӧй удар, коді пыркнитіс мусӧ и воздухсӧ, чунӧдіс налысь пельяссӧ.
Пуяс вылысь гылалісны косьмӧм коръясыс, кырсь вывсьыс пуыслӧн пызьыс, и весиг серӧдыштіс ва веркӧссӧ.
Нывъяслӧн чужӧмъясыс кельдӧдісны, кымынкӧ секунда чӧж найӧ чӧв олігтыр видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
— Збыль ӧмӧй кытчӧкӧ шыбитіс? — юаліс Майя.
— Найӧ жӧ важӧн нин лэбисны, а выльясыс оз вӧлі кывны! — синъяссӧ паськӧдӧмӧн шуис Тоня Иванихина, коді век медводз чувствуйтӧ несчастьесӧ.
Тайӧ здукас кык взрыв, кодъяс пӧшти ӧтлаасисны, — ӧтикыс матысса, а мӧдыс неуна сёрмыштӧм, ылыссаджык, — пыркнитісны став матігӧгӧрсӧ.
Быттьӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн, ни ӧти кыв шутӧг, нывъяс уськӧдчисны посёлоклань, сӧмын вуджрасисны налӧн гожъялӧм кокпӧкъясныс кустъяс пӧвстын.
Мӧд глава
Нывъяс котӧртісны донецкӧй степь кузя, кодӧс чишкалӧма шондіыс да талялӧмаӧсь ыжъяс да кӧзаяс сэтшӧма, мый кок увсьыд бус кыптӧ.
Кажитчис вермыны позьтӧмӧн, мый найӧ сӧмын ӧні на вӧліны ыркыд веж вӧрын.
Балкаыс, кыті визувтіс ю, кодлӧн берег пӧлӧныс нюжӧдчӧма векньыдик вӧр визь, вӧлі сэтшӧм джуджыд, мый, куимсё-нёльсё воськов мунӧм мысти, нывъяс эз нин вермыны аддзыны ни балкасӧ, ни юсӧ, ни вӧрсӧ — степыс ньылыштіс ставсӧ.
Тайӧ эз вӧв рӧвнӧй степь, кыдзи астраханскӧй либӧ сальскӧй, — тайӧ вӧлі ставнас мылькъяса да балкаяса, а ылын лунвылын да войвылын горизонт кузяыс кыпӧдчӧ джуджыд валъясӧн. Тайӧ валъясыс вӧліны му веркӧс вылӧ петӧм зэв ыджыд бордъяс кодьӧсь, кодъяс артмӧмаӧсь ӧта-мӧдыслы паныда гӧраясысь, кодъяс костын, кельыдлӧз блюдйын моз, мӧвкъяліс еджыдӧдз доналӧм воздухыс.
То сэні, то тані тайӧ чишкассьӧм кельыдлӧз степыслӧн бӧрӧздаӧсь бан вылас, мылькъяс вылын и увтасінъясын, тыдалісны рудничнӧй посёлокъяс; шобді, кукуруза, подсолнух, свеклӧ муяслӧн чим веж да пемыдвеж да виж прямоугольникъяс пӧвстын тыдалісны хуторъяс, шахтаяслӧн ӧтка копёръяс, а накӧд орччӧн — джуджыд копёръяссьыс джуджыдджыкӧсь, терриконъяслӧн пемыдлӧз конусъясыс, кодъяс артмӧмаӧсь шахтаясысь перйӧм породаысь.
Став туйяс кузяыс, кодъяс йитісны посёлокъяссӧ да рудникъяссӧ, кыссисны беженецъяслӧн чукӧръяс, кодъяс тэрмасисны веськавны Каменскӧ да Лихӧйӧ мунан туйяс вылӧ.
Шыясыс ылысса чорыд бойлӧн, стӧчджыка шуны — шыясыс уна гырысь и посни бойяслӧн, кодъяс мунісны рытыввылын и рытыв-войвылын да кытӧнкӧ зэв нин ылын войвылын, вӧлі бура кылӧны тані восьса степын.
Ылысса пӧжаръяслӧн тшынъясыс ньӧжйӧникӧн кыпӧдчисны небесаӧ либӧ торъя кымӧр чукӧръясӧн куйлісны сэні либӧ тані горизонт пӧлӧныс.
Нывъяслы, кодъяс муртса на петісны вӧр балкаысь, медводз синманыс шыбитчис куимлаын тшын петӧм — кыкыс матын и ӧтиыс ылын — дзик карас, коді оз на тыдав мылькъяс сайсяньыс.
Тайӧ вӧліны кизериник руд тшынъяс, кодъяс ньӧжйӧникӧн разалісны воздухас, и, гашкӧ, нывъяс весиг эськӧ эз и казявны сійӧс, не кӧ тайӧ взрывъясыс да не кӧ чеснок кодь курыд дукыс, коді кыліс пыр ёнджыка, кор нывъяс матыстчисны карлань.
Найӧ котӧрӧн кайисны Первомайскӧй посёлокбердса гӧгрӧс мыльк йылӧ, и на синъяс водзын воссисны и ачыс посёлокыс, коді пуксьӧма мылькъяс да увтасінъяс пӧлӧн, и Ворошиловградсянь локтысь шоссе, коді нюжӧдчӧма тані кузь мыльк йыв вылын да торйӧдӧ посёлоксӧ Краснодон карысь.
Мыйта тыдаліс тасянь шоссеыс, кузяла мунісны воинскӧй частьяс да беженецъяслӧн колоннаяс и, найӧс панйигтыр, лёкысь тутсігтыр, тӧвзисны машинаяс — обыкновеннӧй гражданскӧйяс и военнӧйяс, кодъясӧс краситӧма турунвиж краскаӧн да кодъяс жугавлӧмаӧсь да бусӧссьӧмаӧсь, машинаяс грузӧвӧйяс, легкӧвӧйяс, санитарнӧйяс.
И рыжӧй бусыс, кодӧс выльысь и выльысь кыпӧдӧны тайӧ уна кокъясыс да кӧлесаясыс, гартчысь гыӧн сулаліс воздухас став шоссе кузялаыс.
И тані артмис лоны вермытӧмтор, гӧгӧрвоны позьтӧмтор: 1-бис №-а шахталӧн железобетоннӧй копёрыс, кодлӧн вына корпусыс став карса стрӧйбаяс пиысь ӧтнас вӧлі тыдалӧ шоссе мӧдар боксянь, друг шатовтчис.
Вывлань лэбовтӧм породалӧн кыз веерыс здук кежлӧ тупкыліс сійӧс, и мупытшса выль страшнӧй удар, коді мургигтыр исковтіс сынӧдтіыс и кыткӧ кокъяс увті, заставитіс нывъясӧс дрӧгмунны.
А кор ставыс разаліс, некутшӧм копёр эз нин вӧв.
Зэв ыджыд терриконлӧн сьӧд, шонді водзын дзирдалысь конусыс вӧрзьытӧг сулаліс аслас местаын, а копёр местаысь пуркйис вывлань вижов-руд няйт тшын.
И шоссе весьтын, и шызьӧм Первомайскӧй посёлок весьтын, и тасянь тыдавтӧм кар весьтын, став матігӧгӧрса мир весьтас сулаліс кутшӧмкӧ торъявлытӧг нюжалӧм шы, быттьӧ ружтӧм, кӧні муртса кылісны ылысса мортлӧн гӧлӧсъяс, кодъяс либӧ бӧрдісны, либӧ ёрисны кодӧскӧ, либӧ ружтісны мучитӧмысь.
Ставыс тайӧ: тӧвзьысь машинаясыс, и оръявлытӧм потокӧн мунысь йӧзыс, и тайӧ взрывыс, коді пыркнитіс небесасӧ и мусӧ, и копёрлӧн вошӧмыс, — ставыс тайӧ ӧти мгновеннӧй, страшнӧй впечатлениеӧн уси нывъяс вылӧ.
И став чувствояссӧ, кодъяс тыртлісны налысь сьӧлӧмъяссӧ, друг вевттис висьтавны позьтӧм ӧти чувство, ас вӧсна полӧм дорысь ёна ыджыдджык да вынаджык чувство, на водзын воссьӧм помтӧм бездна, ставыслы пом воӧмлӧн чувство.
— Шахтаяс взрывайтӧны!..
Нывъяс!..
Кодлӧн тайӧ лёкысь горӧдӧмыс?
Тоня Иванихиналӧн, буракӧ, но тайӧ быттьӧкӧ петіс ставныслӧн сьӧлӧмсяньныс:
— Шахтаяс взрывайтӧны!..
Нывъяс!..
Найӧ сэсся нинӧм эз шуны, эз удитны, нинӧм эз вермыны шуны мӧда-мӧдныслы.
Налӧн чукӧрыс ачыс разаліс: унджык нылыс котӧртісны посёлокӧ, гортаныс, а Майя, Уля да Саша матысса трӧпаӧд шоссе вомӧн котӧртісны карӧ, комсомол райкомӧ.
Но дзик сійӧ секундаас, кор найӧ сёрнитчытӧг торъялісны кык группа вылӧ, Валя Филатова друг кутіс киӧдыс радейтана пӧдругасӧ:
— Улечка! — шуис сійӧ повзьӧм, увтыртчана, корана гӧлӧсӧн. — Улечка!
Кытчӧ тэ?
Мунам гортӧ... — Сійӧ тшӧкмуніс. — Мыйкӧ ещӧ лоӧ...
А Уля крута, став корпуснас бергӧдчис сылань да чӧв олігтыр видзӧдліс сы вылӧ, — эз, весиг эз сы вылӧ, а быттьӧкӧ сы пыр, зэв ылӧ, и сылӧн сьӧд синъясас вӧлі сэтшӧм стремительнӧй выражение, быттьӧ сійӧ лэбӧ, — синъяслӧн татшӧм выражениеыс, буракӧ, овлывлӧ лэбысь лэбачлӧн.
— Виччысьлы, Улечка... — шуис Валя кевмысяна гӧлӧсӧн да киӧдыс кыскыштіс ас дінас, а мӧд, прӧст кинас тэрыба перйис Улялӧн кудриа сьӧд юрсисьыс лилиясӧ да шыбитіс муӧ.
Ставыс тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Уля весиг не сӧмын эз удит думыштны, мыйла Валя вӧчис тайӧс, но прӧстӧ эз казяв тайӧс.
И вот найӧ, тайӧс тырвыйӧ вежӧрттӧг, уна вося дружба кад чӧжӧн первойысь котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Да, сьӧкыд вӧлі веритны, мый ставыс тайӧ збыль, но кор куим ныв, Майя Пегливанова медводзын, вуджисны шоссе вомӧн, найӧ аддзисны ставсӧ асланыс синъясӧн: 1-бис №-а шахталӧн зэв ыджыд конус кодь терриконкӧд орччӧн эз нин вӧв стройнӧй красавец-копёрыс аслас став ыджыд вына подъёмнӧй приспособлениеяснас, сӧмын вижов-руд тшын пуркйис небесалань, гӧгӧр ставсӧ тыртіс чеснок дукӧн.
Выль взрывъяс, то матынӧсьджык, то ылынджыкӧсь, сыркӧдісны мусӧ и воздухсӧ.
Карса кварталъяс, кодъяс матынӧсь 1-бис №-а шахта дінын, вӧлі торъявлӧмаӧсь кар центрысь джуджыд балкаӧн, код пыдӧсті визувтіс эжӧрӧн тырӧм, няйт шор.
Тайӧ район пасьтаыс, не кӧ босьтны лыдвылӧ балкасӧ, код пӧкатъясын шор пӧлӧныс ляскысьӧмаӧсь сёй мазанкаяс, кар шӧрас моз жӧ вӧлі стрӧиталӧма ӧти судта каменнӧй керкаяс, кодъясӧс вӧчӧма кык-куим семья вылӧ.
Керкаяссӧ вӧлі вевттьӧма черепицаӧн либӧ этернитӧн, быд керка водзын вӧлі палисадник — кӧнсюрӧ градъяс, мукӧдлаас цветъяса клумбаяс.
Ӧткымын кӧзяинъяс быдтӧмаӧсь нин вишняяс, либӧ сирень, либӧ жасмин, кодсюрӧ садиталӧмаӧсь радъясӧн, пытшкас, ӧкуратнӧя краситӧм заборъяс водзӧ, том акацияяс, клёнъяс.
И вот тайӧ ичӧтик ӧкуратнӧй керкаяс да палисадникъяс костӧдыс ӧні надзӧник визувтісны рабочӧйяслӧн, служащӧйяслӧн, мужчинаяслӧн и нывбабаяслӧн, колоннаяс, кодъяс костын вӧліны краснодонса предприятиеяслӧн да учреждениеяслӧн имущество тыра грузӧвикъяс.
Став сідз шусяна «неорганизованнӧй олысьясыс» петалісны асланыс керкаясысь.
Ӧтияс асланыс палисадникъяссянь видзӧдісны мунысьяс вылӧ шогпырысь, а то и любопытствоӧн, мӧдъяс кыссисны уличаяс кузя колоннаяс пӧлӧн, нопъясаӧсь да мешӧкъясаӧсь, тачкаясаӧсь, кӧні гортса кӧлуйныскӧд ӧтлаын пукалісны посни челядь, — мукӧд нывбабаясыс кагаяснысӧ нуисны кианыс.
Детинкаяс, взрывлысь шы кылӧм бӧрын, котӧртісны 1-бис №-а шахта дорӧ, но сэні сулалісны милиционеръяс да эз лэдзны.
А паныд исковтіс шахтасянь котӧртысь йӧзлӧн поток, кытчӧ ӧтлаасялісны уличасянь, рынокладорсянь пышйысь нывбаба-колхозницаяс, градвыв пуктасъяс тыра да мукӧд сёянӧн тыра тачкаясаӧсь, телегаяс, кытчӧ вӧлі доддялӧмаӧсь вӧвъясӧс да ӧшъясӧс.
Колоннаясын йӧзыс мунісны чӧв олігтыр, зумыш чужӧмъясаӧсь, сосредоточитчӧмаӧсь ӧти дум вылын, коді найӧс сэтшӧма шымыртӧма, мый колоннаясын йӧзыс, кажитчӧ, эз казявны сійӧс, мый вӧчсьӧ гӧгӧрыс.
И сӧмын колоннаяс бокъясӧдыс восьлалысь руководительяс то сувтыштавлісны, то котӧртлісны водзлань, медым отсавны пода да вӧла милиционеръяслы лӧсьӧдны порядок беженецъяс пӧвстын, кодъяс вӧлі тыртӧмаӧсь став уличаяссӧ да мешайтісны мунны колоннаяслы.
Йӧз чукӧрын ӧти нывбаба киӧдыс кутіс Майяӧс, и Саша Бондарева тожӧ сувтіс на дінӧ, а Уля, коді зілис кыдз позьӧ ӧдйӧджык веськавны райкомӧ, котӧртіс заборъяс пӧлӧн водзӧ, паныд сюрысьяскӧд лэбач моз морӧснас зурасьлігтыр.
Турунвиж грузӧвик, коді равзігтыр петіс чукыль сайысь, балкаысь заставитіс Уляӧс йӧз чукӧрыскӧд тшӧтш вешйыны ӧти стандартнӧй керка палисадник дінӧ.
Не кӧ калиткаыс, Уля эськӧ уськӧдіс кок йывсьыс неыджыд тушаа, еджыд юрсиа, зэв лӧсьыд статя, чангыль ныра, читкыртӧм кельыдлӧз синъяса нылӧс, коді сулаліс дзик калитка бердас сы весьтын ӧшалысь бусӧн тырӧм кык сирень куст костын.
Кӧть и лӧсявтӧм вӧлі тайӧ татшӧм здукас, но, кор зурасис калиткаас да тӧкӧтьӧ эз уськӧд нывсӧ, Уля муртса кежлӧ аддзис тайӧ нывсӧ вальсын бергалысьӧн.
Уля весиг вальсыслысь музыкасӧ кыліс, кодӧс исполняйтіс духовӧй оркестр, и тайӧ аддзӧмыс друг дойдмӧн да лӧсьыда бытшкис Улялысь сьӧлӧмсӧ, кыдзи шудлӧн видениеыс.
Ныв бергаліс сцена вылын да сьыліс, бергаліс залын да сьыліс, сійӧ бергаліс асылӧдз ньӧти бӧрйысьтӧг быдӧнкӧд, сійӧ некор эз мудзлыв да некодлы эз ӧткажитлы бергалыштны сыкӧд, и сылӧн кельыдлӧз синъясыс, сылӧн посньыдик рӧвнӧй еджыд пиньясыс дзирдалісны шудысла.
Кор тайӧ вӧлі?
Тайӧ вӧлі, буракӧ, война водзвылын, тайӧ вӧлі эсійӧ олӧмас, тайӧ вӧлі вӧтӧн.
Уля эз тӧд овсӧ тайӧ нылыслысь, быдӧн шуисны сійӧс Любаӧн, а ещӧ частӧджык Любкаӧн.
Да, тайӧ вӧлі Любка, «Любка-артистка», кыдзи мукӧд дырйиыс шулісны сійӧс детинкаяс.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый Любка сулаліс калитка сайын сирень кустъяс пӧвстын дзик спокойнӧя да пасьтасьӧма сідзи, быттьӧкӧ сійӧ лӧсьӧдчӧма мунны клубӧ.
Сылӧн розӧвӧй чужӧмыс, кодӧс сійӧ пыр видзис гож инмӧмысь, и ӧкуратнӧя кудритӧм да гыясӧн водтӧдӧм зарни рӧма юрсиыс, сылӧн лыысь тӧчитӧмакодь югъялысь гыжъяса ичӧтик киясыс, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын на ӧні вӧчӧма маникюр, и джуджыд каблука кокньыдик кремовӧй туфлиа кызіник стройнӧй кокъясыс, — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧ Любка вот-вот петас сцена вылӧ и мӧдас бергавны да сьывны.
Но ещӧ ёнджыка Уляӧс шензьӧдіс необыкновеннӧя задиристӧй да сійӧ жӧ кадас зэв авъя да тӧлка выражениеыс, коді вӧлі сылӧн розӧвӧй, неуна чангыльтчыштӧм ныра чужӧмас, сы чужӧмлы неуна ыджыдджык вомыслӧн краситӧм кыз вомдоръясас, а медсясӧ — тайӧ читкыртӧм кельыдлӧз, зэв тэрыб синъясас.
Сійӧ, кыдзкӧ дзик естественнӧй дінӧ моз, отнеситчис сы дінӧ, мый Уля тӧкӧтьӧ эз жугӧд сы водзысь калиткасӧ, да, Уля вылӧ синъяссӧ чӧвтлытӧг, спокойнӧя да дерзкӧя видзӧдіс став вылас, мый вӧчсис улич вылын, да горзіс чӧртыс тӧдӧ мый:
— Балда!
Мый нӧ тэ йӧзсӧ талялан?..
Ёна, тыдалӧ, тэнад гайкаыд личалӧма, он кӧ тэ вермы йӧзыслысь мунӧмсӧ виччысьны!
Кытчӧ?
Кытчӧ?..
Ак тэ, балда — выль во! — ичӧтик нырсӧ лэптӧмӧн да пушистӧй синлыска кельыдлӧз синъяснас дзирдалігтыр горзіс сійӧ грузӧвик водительлы.
Водительыс, буретш сы могысь, медым йӧзыс вешйисны, сувтӧдіс машинасӧ калиткаыслы воча.
Грузӧвик вӧлі тыр милиция имуществоӧн, кодӧс охраняйтісны некымын милиционер.
— Со ті мыйтаӧн кавшасьӧмныд, блюстительяс! — тайӧ выль помка вылас нимкодясигтыр горӧдіс Любка. — Йӧзсӧ успокоитӧм пыдди асьныд усйысянныд!.. — И сійӧ зэв лӧсьыда шеныштіс аслас ичӧтик киӧн да шутёвтіс детинка моз.
— Мый и зыньгӧ, дура! — ӧбидитчис тайӧ явнӧй несправедливостьсьыс да грузӧвик вывсянь видчыштіс милицейскӧй начальник, сержант.
Но, тыдалӧ, тайӧс вӧчис сійӧ аслыс лёквылӧ.
— А, Драпкин ёрт! — чолӧмаліс сійӧс Любка. — Кытысь нӧ тэ усин, краснӧй витязь?
— Ланьтан тэ али он?.. — друг скӧрмис «краснӧй витязь» да вӧчис движение, быттьӧкӧ кӧсйӧ чеччыштны машинасьыс.
— Да тэ он чеччышт, кольӧмысь повзян! — гӧлӧссӧ лэптытӧг да ньӧти скӧрмытӧг шуис Любка. — Шуда туй, Драпкин ёрт! — И сійӧ аслас ичӧтик кинас небрежнӧя лӧсьыдика шеныштӧмӧн колльӧдіс ярмӧм вӧснаыс гӧрдӧдӧм милицейскӧй начальникӧс, коді збыль сідзи эз и чеччышт вӧрзьысь машинасьыс.
Бокысянь видзӧдысь морт, сылысь татшӧм сёрнисӧ кылігӧн, тайӧ внешностьсӧ сылысь аддзигӧн да сэки жӧ, мый сійӧ спокойнӧя сулаліс места вылас, кор ставыс гӧгӧр котӧртісны, вермис эськӧ примитны сійӧс медся лёк «контра» пыдди, коді виччысьӧ немецъясӧс да смекайтчӧ сӧветскӧй йӧз шудтӧмлун вылын, не кӧ сы кельыдлӧз синъясын тайӧ челядьлӧн кодь простодушнӧй выражениеыс да сылӧн репликаясыс кӧ эз вӧвны веськӧдӧмаӧсь сӧмын сійӧ йӧзыслы, кодъяс збыльысь найӧс заслужитісны.
— Эй тэ, шляпаа!
Видзӧд тэ, мыйта сӧвтӧмыд гӧтыр вылад, а ачыд тыртӧг мунан! — горзіс сійӧ. — Гӧтырыд тэнад со кутшӧм ичӧтик.
Ещӧ шляпаасьӧмыд!..
Ыджыд шог меным тэкӧд!..
— Тэ мый, бабушка, зык-шум улас колхозлысь ӧгурцысӧ сёян? — горзіс сійӧ додь вылын пукалысь старукалы. — Чайтан, сӧветскӧй властьыд мунӧ, сідзкӧ, тэныд и отчитайтчыны некод водзын лоӧ?
А енмыс небесаас?
Чайтан, сійӧ оз аддзы?
Сійӧ ставсӧ аддзӧ!..
Некод эз кывзы сылысь репликаяссӧ, и сійӧ эз вермы не аддзыны тайӧс, — артмӧ вӧлі, мый сійӧ восстанавливайтӧ справедливостьсӧ асьсӧ гажӧдӧм могысь.
Сылӧн повтӧмлуныс да спокойствиеыс сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис Улялы, мый Уля пыр жӧ кутіс чувствуйтны дӧверие тайӧ ныв дінас да шыасис веськыда сы дінӧ:
— Люба, ме комсомолка Первомайкаысь, Ульяна Громова.
Висьтав меным, мыйысь тайӧ ставыс заводитчис?
— Обыкновеннӧ... — ассьыс дзирдалысь да дерзкӧй кельыдлӧз синъяссӧ Уля вылӧ меліа чӧвтлігмоз окотапырысь шуис Любка. — Миян йӧз эновтісны Ворошиловград, эновтісны шонді петігас на.
Воӧма приказ пырысь-пыр жӧ эвакуируйтчыны став организацияяслы...
— А комсомоллӧн райком? — слаб гӧлӧсӧн юаліс Уля.
— Тэ нӧ мый, лысӧм юр, нывкасӧ нӧйтан?
У, злӧдей!
Вот пета да аслыд сетала! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс Любка йӧз чукӧрын шӧйтысь кутшӧмкӧ детинкалы. — Комсомоллӧн райком? — юаліс сійӧ. — Комсомоллӧн райком, сійӧ, кыдзи и пӧлагайтчӧ, авангардын, сійӧ кыа петігас на муніс...
Но мый тэ, нывка, синъястӧ сувтӧдін? — скӧрысь шуис сійӧ Улялы.
Но друг видзӧдліс Уля вылӧ, гӧгӧрвоис, мый вӧчсис ныв сьӧлӧмын, да нюмъёвтіс: — Ме шутита, шутита...
Яснӧ, прикажитісны сылы, вот сійӧ и муніс, эз пышйы.
Яснӧ тэныд?
— А кыдзи нӧ ми? — мстительнӧй чувствоӧн друг ставнас тыриг скӧрысь юаліс Уля.
— А тэ, сідзкӧ, тшӧтш мун.
Асывсяньыс на сэтшӧм команда сетӧма.
Кӧні нӧ тэ вӧлін асывсяньыс?
— А тэ? — веськыда юаліс Уля.
— Ме?.. — Люба чӧв олыштіс, и сылӧн мывкыда чужӧмыс друг лои ӧтдор, веськодь выражениеа. — А ме ещӧ видзӧдла на, — шуис сійӧ невеськыда.
— А тэ ӧмӧй абу комсомолка? — настойчивӧя юасис Уля, и сылӧн вына да скӧр выражениеа гырысь сьӧд синъясыс здук кежлӧ паныдасьлісны Любкалӧн читкыртӧм настороженнӧй синъяскӧд.
— Абу, — вомдоръяссӧ муртса топӧдыштігмоз шуис Любка да бергӧдчис. — Папка! — горӧдіс сійӧ да, калиткасӧ восьтӧм бӧрын, аслас джуджыд каблукъяс вылын котӧртіс некымын мортлы паныд, кодъяс йӧз чукӧр пиас тӧдчымӧн торъялісны да локтісны татчань, керкаланьыс, а йӧз чукӧрыс полігтыр да кутшӧмкӧ виччысьтӧм почтениеӧн сетіс налы туй.
Медводзын локтісны 1-бис №-а шахтаса директор Валько, бритчӧм чужӧма, пинжака да сапӧга, цыганлӧн кодь сьӧд да зумыш чужӧма, ар ветымына топыд мужчина, и сійӧ жӧ шахтаса став карыслы тӧдса знатнӧй забойщик Григорий Ильич Шевцов.
На бӧрвылын локтісны ещӧ кымынкӧ шахтёр да кык военнӧй.
А бӧрынджык, неылын, локтіс быдсикас йӧзысь ӧкмӧм любопытнӧйяслӧн чукӧр: олӧмын весиг медся необычнӧй да сьӧкыд здукъясас йӧз пӧвстысь сюрӧны мыйкӧ мында прӧстӧ любопытнӧйяс.
Григорий Ильич да мукӧд шахтёръясыс вӧліны бӧрвыв чӧвтӧм башлыка спецовкааӧсь.
Налӧн паськӧмныс, чужӧмъясныс, киясныс ставыс вӧліны изшомӧсь.
На пиысь ӧти нуис пельпом вомӧныс пуктӧм сьӧкыд электрическӧй кабель мӧтӧк, мӧд — инструментъяс тыра ящик, а Шевцов киын вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма металлическӧй аппарат, сы пытшкысь чурвидзисны куш провод помъяс.
Найӧ мунісны чӧв олігтыр да быттьӧ полісны паныдасьны синъяснаныс кодкӧдкӧ йӧз чукӧрсаыскӧд либӧ ӧта-мӧдныскӧд.
Пӧсьыс визувтіс налӧн шомӧн няйтӧссьӧм чужӧмъяс кузя да колис бӧрӧздаяс.
И чужӧмъясныс налӧн вӧліны сэтшӧма мучитчӧмаӧсь, быттьӧ тайӧ йӧзыс нуисны ас выланыс зэв сьӧкыдтор.
И Уля друг гӧгӧрвоис, мыйла улича вылас став йӧзыс повзьыштӧмӧн кежалісны на водзын, — став туйыс на водзын вӧлі свободнӧй.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс асланыс киясӧн взорвитісны 1-бис №-а шахта — Донецкӧй бассейнлысь гордостьсӧ.
Любка котӧртіс Григорий Ильич дінӧ, босьтіс сійӧс сӧнӧсь сьӧд киӧдыс аслас ичӧтик еджыд кинас, кодӧс мӧдыс пыр жӧ ёна топӧдіс, и ныв мӧдіс мунны сыкӧд орччӧн.
Тайӧ кадас шахтёръяс, шахтаса директор Валько да Шевцов мунісны водзын, воисны калитка дінӧ да явнӧя кокняммӧмӧн шыбитісны забор вомӧн палисадникӧ, веськыда цветъяс вылӧ, предметъяссӧ, кодъясӧс найӧ вайисны, — кабель мӧтӧк, инструментъяс тыра ящик да тайӧ аслыссяма металлическӧй аппаратсӧ.
И лои гӧгӧрвоана, мый тайӧ став цветъясыс, кодъясӧс садитӧма сэтшӧма радейтӧмӧн, кыдзи и сійӧ став олӧмыс, код дырйи вӧлі позяна и тайӧ цветъясыс и уна мукӧдтор, — ставыс тайӧ вӧлі нин помассьӧма.
Йӧзыс шыбитісны тайӧс ставсӧ да мыйкӧ дыра сулалісны, ӧта-мӧд выланыс видзӧдтӧг, кыдзкӧ нелӧсьыда.
— Но мый, Григорий Ильич, ӧдйӧджык лӧсьӧдчы, машина дась, йӧзсӧ пуксьӧда да ставным тэ бӧрся, — цыганлӧн кодь паськыд да ӧтлаасьӧм синкымъясувса синъяссӧ Шевцов вылӧ лэптывтӧг шуис Валько.
И сійӧ шахтёръяскӧд да военнӧйяскӧд тшӧтш ньӧжйӧник муніс водзӧ улича кузя.
Калитка дінӧ колины Григорий Ильич Любкакӧд, кодӧс сійӧ воддзамозыс на кутіс киӧдыс, да куритчӧмсьыс вижӧдтӧдз чишкассьӧм, шочиник, быттьӧ нетшкӧм уска да тошка, косіник да чурвидзысь лыяса старик-шахтёр.
И Уля, код вылӧ найӧ весиг эз видзӧдлыны, тожӧ сулаліс орччӧн, быттьӧ сійӧс мучитысь вопроссӧ решитны вермис сійӧ сӧмын тані.
— Любовь Григорьевна, кодлы висьталӧма? — ныв вылас видзӧдлӧм бӧрын, но пыр на сылысь кисӧ лэдзтӧг скӧрысь шуис Григорий Ильич.
— Шуи, ог мун, — зумыша шыасис Любка.
— Эн дур, эн дур, — тӧдчымӧн волнуйтчигтыр ньӧжйӧник шуис Григорий Ильич. — Кыдз верман тэ не мунны?
Комсомолка...
Любка гӧрдӧдыштіс, лэптіс синъяссӧ Уля вылӧ, но сэки жӧ сы чужӧм вылын тыдовтчис строптивӧй, весиг нахальнӧй выражение.
— Комсомолка лыда лун на, — вомдоръяссӧ топӧдӧм бӧрын шуис сійӧ. — Кодлы ме мый вӧчи?
И менӧ нинӧм оз вӧчны...
Мама жаль меным, — содтіс сійӧ ньӧжйӧникӧн.
«Комсомолысь отрекитчис!» — друг ёна повзьӧмӧн думыштіс Уля.
Но тайӧ жӧ здукас аслас висьысь мам йылысь мӧвпыс сотыштіс сылысь морӧссӧ.
— Но, Григорий Ильич, — сэтшӧм страшнӧй кыз гӧлӧсӧн, мый весиг шензяна вӧлі, кыдзи сійӧ петіс татшӧма косьмӧм тушасьыс, шуис старик, — кад воис янсӧдчыны миянлы...
Прӧщай... — И сійӧ веськыда видзӧдліс чужӧмас Григорий Ильичлы, коді сы водзын сулаліс копыртӧм юрӧн.
Григорий Ильич чӧв олігтыр босьтіс юрсьыс кепкасӧ.
Сылӧн юрсиыс вӧлі еджгов, а кельыдлӧз синъяса да кузяланога гырысь бӧрӧздаяса олӧма русскӧй мастерӧвӧйлӧн чужӧмыс омӧльтчӧма.
Кӧть сійӧ эз нин вӧв том, и пасьталӧма вӧлі тайӧ лӧсявтӧм спецовкасӧ, а чужӧмыс и киясыс сылӧн вӧліны лякӧссьӧмаӧсь шомӧн, чувствуйтчис, мый сійӧ мусянь тэчӧма кодь да ён, мича важся русскӧй мичлунӧн.
— А гашкӧ, рискнитан миянкӧд?
А? Кондратович? — старик вылӧ видзӧдтӧг да яндысьыштігмоз юаліс сійӧ.
— Кытчӧ нӧ нин миянлы старукаыдкӧд?
Мед нин миян челядьным Краснӧй Армиякӧд мездасны миянӧс.
— А ыджыдджыкыс тэнад мый? — юаліс Григорий Ильич.
— Ыджыдджыкыс?
Сы йылысь нӧ мый нин сёрнитан, — зумыша шуис старик да ӧвтыштіс кинас сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Тэ ӧд и ачыд тӧдан менсьым позорсӧ, мыйла нӧ юасян?» — Прӧщай, Григорий Ильич, — шогпырысь шуис сійӧ да мыччис Шевцовлы лыӧсь кос кисӧ.
Григорий Ильич мыччис ассьыс.
Но мыйкӧ ещӧ абу на вӧлі помӧдз висьталӧма налӧн, и найӧ, ӧта-мӧднысӧ киӧдыс кутігмоз, ещӧ сулалыштісны мыйкӧ дыра.
— Да...
Мый нӧ...
Менам старука и, аддзан, нылӧй кольччӧны жӧ, — ньӧжйӧник висьталіс Григорий Ильич.
Гӧлӧсыс сылӧн друг ори. — Кыдзи нӧ ми сійӧс, Кондратович?
А?.. Миянлысь красавицанымӧс...
Позьӧ шуны, став страналысь кӧрмилицасӧ...
Ок!.. — друг зэв ньӧжйӧ да пыдісянь ышловзис сійӧ, и кристалл кодь югъялысь да ёсь синва войтъяс усины шомӧн сьӧдасьӧм сы чужӧм вылӧ.
Старик, чирӧм гӧлӧсӧн ымӧстӧм бӧрын, копыртіс юрсӧ.
И Любка сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Уля, вомдорсӧ курччалігтыр, эз вермы кутны сійӧс пӧдтысь бессильнӧй ярӧстя синвасӧ, котӧртіс гортас, «Первомайкаӧ».
Коймӧд глава
Сэки, кор карса окраинаясас ставыс вӧлі шызьӧмаӧсь войскалӧн отступайтӧмӧн да тэрмасигтырйи эвакуируйтчӧмӧн, кар шӧрлань матынджык ставыс нин лои лӧньджык, быдлунся кодь.
Служащӧйяслӧн колоннаясыс да беженецъяс семьяяснаныс разӧдчалісны нин уличаяс вылысь.
Учреждениеясса подъездъясын либӧ дворъясас сулалісны ӧчередьын подводаяс, грузӧвӧй машинаяс.
И йӧз, кодъяс эз вӧвны делӧ вылӧ колӧм дорысь унджыкӧн, грузитісны подводаясӧ да машинаясӧ инвентарь тыра ящикъяс да мешӧкъяс, кытчӧ вӧлі сюялӧма пачкаясӧ кӧртавлӧм документъяс.
Кыліс сёрни, коді эз вӧв гора да быттьӧкӧ нарошнӧ муніс сӧмын сы йылысь, мыйӧн занимайтчисны йӧзыс.
Гурйыв восьтӧм ӧдзӧсъяссянь да ӧшиньяссянь кыліс мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧм, мукӧд дырйи — машинкаяслӧн тотшкӧдчӧм: медся педантичнӧй управделъяс вӧчалісны нуӧм да эновтӧм имуществолы медбӧръя опись.
Эз кӧ вӧв артиллерийскӧй лыйсьӧмлӧн ылын йиркӧмыс да взрывъяслӧн мусӧ сыркӧдӧмыс, вермис эськӧ кажитчыны, мый учреждениеяс прӧстӧ вуджалӧны важ помещениеясысь выльясӧ.
Самӧй кар центрас, мыльк вылын, сулаліс паськӧдӧм бордъяса ӧти судта выль здание, кодлӧн ӧшинь улас вӧлі садитӧма том пуяс.
Карысь мунысь йӧзлы тайӧ керкаыс вӧлі тыдалӧ любӧй местасянь.
Тайӧ райкомлӧн да районнӧй исполкомлӧн зданиеыс, а кольӧм во арсянь ӧні помещайтчис и большевикъяс партиялӧн Ворошиловградскӧй областнӧй комитет.
Учреждениеясса, предприятиеясса представительяс дугдывтӧг пыралісны зданиеас главнӧй входӧдыс да пӧшти котӧрӧн бӧр петалісны.
Телефонъяслӧн ланьтлытӧм звонокъяс, трубка пыр воча распоряжениеяс, то сдержаннӧя, то вывті гораа, кылісны восьса ӧшиньясӧд.
Кымынкӧ легкӧвӧй машина, гражданскӧйяс и военнӧйяс, сувталӧмаӧсь полукругӧн да виччысисны главнӧй подъезд дорын.
Машинаяс радын медбӧрын сулаліс ёна бусӧссьӧм военнӧй вездеход.
Бӧрса пуклӧсъяс вывсяньыс мыччысявлісны вушйӧм гимнастёркаяса кык военнӧй — бритчытӧм майор да зэв ыджыд тушаа том сержант.
Шофёръяслӧн да тайӧ военнӧйяслӧн позаясас и чужӧмъясас вӧлі кутшӧмкӧ ӧти казявны позьтӧм общӧй выражение: найӧ виччысисны.
Тайӧ кадас зданиеыслӧн веськыдладор крылоса ыджыд комнатаын муніс сцена, коді аслас пытшкӧсса вын сертиыс вермис эськӧ лоны древньӧйяслӧн великӧй трагедияяс дорысь бурджык, аслас ортсыса вид сертиыс кӧ эськӧ эз вӧв сійӧ сэтшӧм прӧстӧй.
Областьса да районса руководительяс, кодъяслы колӧ вӧлі ӧні мунны, прӧщайтчисны руководительяскӧд, кодъяс кольччисны помавны эвакуация да кодъяс немецъяс воӧмкӧд тшӧтш долженӧсь вӧлі вошны, сывны массаяс пӧвстын, вуджны подпольеӧ.
Нинӧм сэтшӧма оз матыст йӧзӧс, кыдзи сьӧкыдлунъяс ӧтлаын переживайтӧм.
Войналӧн став кадыс, сылӧн первой лунсяньыс да ӧнӧдз, ӧтлаасьліс тайӧ йӧзыслы ӧти дорвыв уджалан лунӧ сэтшӧм ёна став вынъяс зэвтӧмӧн, мый сӧмын закалитчӧм, багатырскӧй натураяс вермисны венны.
Ставсӧ, мый вӧлі йӧз пӧвстын медся дзоньвидзаыс, ёныс да томыс, найӧ сетісны фронтлы.
Найӧ вуджӧдісны асыввылӧ медся гырысь предприятиеяссӧ, кодъясӧс враг вермис босьтны либӧ жугӧдлыны: уна тысяча станокъяс, уна дас тысяча рабочӧйяс, сё тысяча семьяяс.
Но, быттьӧкӧ волшебство серти, найӧ сэки жӧ корсялісны выль станокъяс, выль рабочӧйясӧс да бӧр ловзьӧдлісны тыртӧммӧм шахтаяссӧ да заводскӧй корпусъяссӧ.
Найӧ видзисны производствосӧ да став йӧзсӧ сідзи, мый найӧ вӧліны пыр дасьӧсь, кор ковмас, ставсӧ бара кыпӧдны да мӧдӧдны асыввылӧ.
И тайӧ жӧ кадас найӧ дугдывтӧг выполняйтісны сэтшӧм обязанностьяс, кодъястӧг эз вермы эськӧ мунны сӧветскӧй государствоын йӧзлӧн олӧмыс: вердісны йӧзӧс, пасьтӧдісны найӧс, велӧдісны челядьӧс, лечитісны висьысьясӧс, лэдзалісны выль инженеръясӧс, учительясӧс, агрономъясӧс, уджалісны столӧвӧйяс, магазинъяс, театръяс, клубъяс, стадионъяс, банкъяс, прачечнӧйяс, парикмахерскӧйяс, милиция, пӧжарнӧй охрана.
Найӧ уджалісны война мунігчӧж быд лун, быттьӧкӧ став тайӧ кадыс вӧлі ӧти лун.
Найӧ вунӧдісны, мый налӧн вермас лоны асланыс олӧм: семьяясыс налӧн вӧліны асыввылынӧсь.
Найӧ олісны, сёйисны, узисны эз гортас, а учреждениеясас да предприятиеясас, — любӧй часӧ лунын кӧть войын найӧс позьӧ вӧлі аддзывны асланыс местаясысь.
Торъявліс Донбасслӧн ӧти юкӧн, сы бӧрся мӧд, сэсся коймӧд, но сӧмын ёнджыка зэвтчӧмӧн уджалісны найӧ кольӧм юкӧнъясас.
Став вынъяс зэвтӧмӧн найӧ уджалісны Донбасслӧн медбӧръя юкӧнас, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі медбӧръя.
Но дзик помӧдзыс найӧ поддерживайтісны йӧзын вынъяслысь тайӧ титаническӧя зэвтчӧмсӧ, медым терпитны ставсӧ, мый войнаыс кӧлаліс народ пельпомъяс вылӧ.
И оз кӧ нин позь вӧлі дзик нинӧм пыдзыртны мукӧд йӧз энергияысь, найӧ выльысь и выльысь пыдзыртлісны сійӧс асланыс душевнӧй да физическӧй вынъясысь, и некод эз вермы эськӧ шуны, кӧні помыс тайӧ вынъясыслӧн, сы вӧсна мый налы эз вӧв помыс.
Медбӧрын воис здук, кор колӧ вӧлі эновтны Донбасслысь и тайӧ юкӧнсӧ.
Сэки некымын лунӧн найӧ пукталісны кӧлесаяс вылӧ ещӧ уна тысяча станокъяс, ещӧ уна дас тысяча йӧзӧс, ещӧ уна сё тысяча тонна ценностьяс.
И вот воис сійӧ медбӧръя минутаыс, кор налы аслыныс оз нин вӧлі позь кольччыны.
Найӧ топыд чукӧрӧн сулалісны партиялӧн Краснодонскӧй райкомса секретарлӧн ыджыд комнатаын, кӧні заседаниеяс нуӧдан кузь пызан вывсьыс вӧлі босьтӧма нин гӧрд нойсӧ.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд, шутитісны, йӧткышталісны ӧта-мӧдныслы пельпомъясас и век эз решайтчыны шуны прӧщайтчан кывъяссӧ.
И налӧн, кодъяслы колӧ мунны, сэтшӧм сьӧкыд, гудыр да дойдана вӧлі сьӧлӧм выланыс, быттьӧкӧ кырныш косявліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Тайӧ йӧз чукӧр шӧрас сулаліс обкомса работник Иван Фёдорович Проценко, кодӧс вӧлі индӧма подпольнӧй удж вылӧ колян арнас на, кор область водзӧ первойысь сувтіс оккупациялӧн угроза.
Но сэки делӧыс ачыс сідзи коли.
Иван Фёдорович вӧлі ичӧтик тушаа, лӧсьыд, статя, комын вит арӧса мужчина, сыналӧм, шочмысь, кӧсичаясӧдыс едждӧм русӧй юрсияса, банйӧм чужӧма, коді войдӧр вӧлі пыр чистӧй, бритӧма, ӧні тупкысьӧма небыдик — абу нин щӧтьӧн, но и абу на тошкӧн: сійӧ заводитіс быдтыны тошсӧ недель кык сайын, кор фронт вылын делӧяс мунӧм серти гӧгӧрвоис, мый ковмас сылы мунны подпольеӧ.
Сійӧ дружелюбнӧя да уважениеӧн треситіс кисӧ сы водзын сулалысь военнӧй формаа олӧма мортлысь, формаыс вӧлі различие знакъястӧм.
Тайӧ мортыслӧн омӧльтчӧм, мужественнӧй чужӧмыс, кодӧс вӧлі визьйӧдлӧмаӧсь посньыдик чукыръяс — важся ёна мудзӧмлӧн туйясыс, вӧлі примечательнӧй сійӧ спокойствиелӧн, прӧстӧйлунлӧн да сэки жӧ тӧдчанлун выражениенас, коді овлӧ настоящӧй гырысь руководительяслӧн да артмӧ налӧн ыджыд тӧдӧмлун вӧсна да сійӧс гӧгӧрвоӧм вӧсна, мый вӧчсьӧ свет вылас.
Тайӧ мортыс, неважӧн создайтӧм Украинскӧй партизанскӧй штаблӧн руководительясысь ӧти, воӧма Краснодонӧ тӧрыт на, медым установитны взаимодействие областьса партизанскӧй отрядъяс костын да действующӧй армияса частьяс костын.
Сэки эз на думайтлыны, мый отступайтны кутасны сэтшӧм ылӧдз, надейтчисны сувтӧдны противникӧс кӧть нин Нижньӧй Донец да Нижньӧй Дон рубежын.
Штаб предписание серти Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі установитны связь партизанскӧй отряд костын, кӧні сылы вӧлі шуӧма базируйтчыны, да дивизия костын, кодӧс вӧлі вуджӧдӧны Каменка районӧ Севернӧй Донец дорын миянлысь заслон поддержитӧм могысь.
Тайӧ дивизияыс, кодлӧн вӧліны гырысь воштӧмъяс Ворошиловград районса бойясын, сӧмын на вӧлі матысмӧ Краснодон дінӧ, а сылӧн командирыс воис тӧрыт партизанскӧй штабса да Лунвыв фронтлӧн политическӧй управлениеса представительяскӧд.
Дивизияса командир, ар нелямына генерал, сулаліс сэні жӧ да виччысис ӧчередь прӧщайтчыны Иван Фёдоровичкӧд.
Иван Фёдорович треситіс кисӧ партизанскӧй руководительлысь, коді и мирнӧй кадӧ вӧлі сылӧн руководительӧн, волывліс пукавны Иван Фёдорович ордӧ гортас да бура тӧдса вӧлі сы гӧтыркӧд, — Иван Фёдорович треситіс сылысь кисӧ да шуаліс:
— Аттьӧ и ещӧ ӧтчыд аттьӧ, Андрей Ефимович, отсӧг вылад, велӧдӧм вылад.
Висьталӧй миянлысь партизанскӧй аттьӧ Никита Сергеевич Хрущёвлы.
Удайтчас кӧ волыны центральнӧй штабӧ, висьталӧй, мый лоины пӧ ӧні и миян Ворошиловградскӧйын сэтшӧм-татшӧм партизанъяс...
А усьӧ кӧ тіянлы, Андрей Ефимович, шуд аддзывны асьсӧ Сталин ёртӧс, висьталӧй сылы, мый ассьыным долгнымӧс выполнитам честьӧн...
Иван Фёдорович сёрнитіс рочӧн, корсюрӧ вуджліс рӧднӧй украинскӧй кыв вылӧ.
— Выполнитанныд — Сталин ёрт и сідзи кывлас.
А мый ті выполнитанныд, ме ог сомневайтчы, — мужественнӧя нюммунӧмӧн, коді югдӧдіс сы чужӧмлысь став чукырторъяссӧ, шуис Андрей Ефимович.
Друг сійӧ бергӧдчис Иван Фёдоровичӧс кытшалысь йӧз дінӧ да шуис: — Мудер жӧ тайӧ Проценкоыс: ещӧ и воюйтнысӧ на эз заводитлы, а кӧсйӧ нин тӧдмавны, оз-ӧ позь снабжениесӧ получайтны центральнӧй штабысь!
Ставныс серӧктісны, генерал кындзи, коді сёрнитігчӧжыс сулаліс чӧв олігтыр, сылӧн кыз, ён чужӧм вылас кынмӧма скӧр шоглӧн выражение.
Иван Фёдоровичлӧн сӧдз лӧз синъясас вуджӧртчис мудерлун, и синъяссьыс кутісны чеччавны бикиньяс да эз кыкнансьыс ӧттшӧтш, а то ӧтисьыс, то мӧдсьыс, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ пельк бикинь кокпӧв йылас чеччыштіс ӧти синсяньыс мӧдас.
— Снабжениеыд менам аслам дзебӧма, — шуис сійӧ. — А кор бырӧ, кутам овны сідзи, кыдзи эсійӧ пӧрысь Ковпакыс, интендантствотӧг: мый вӧрӧглысь босьтам, сійӧ и миян...
Но, а мыйкӧ кӧ шыбитыштанныд... — Иван Фёдорович шевгӧдіс кияссӧ, и бара ставныс серӧктісны.
— Висьталӧй миянсянь зэв ыджыд аттьӧ франт политуправлениеса работникъяслы, найӧ миянлы ыджыд отсӧг сетісны, — полкӧвӧй комиссар званиеа олӧма военнӧйлысь кисӧ треситігтыр висьталіс Иван Фёдорович. — А тіянлы, ёртъяс... тіянлы ог нин и тӧд, мый висьтавны, сӧмын окавны верма... — И нормӧм Иван Фёдорович ӧти бӧрся мӧдӧс кутліс да окаліс НКВД-са том зонъясӧс.
Сійӧ вӧлі тӧлка морт да гӧгӧрволіс, мый любӧй делӧын оз позь ӧбидитны ни ӧти работникӧс, ыджыдӧс кӧть ичӧтӧс, сійӧ кӧ, работникыс, пуктіс делӧӧ ассьыс пайсӧ.
Тадзи сійӧ благодаритіс став организацияяссӧ да став йӧзсӧ, кодъяс отсалісны сылы отрядъяс да подпольнӧй сеть формируйтӧмын.
Дыр да сьӧкыд вӧлі прӧщайтчӧмыс обком кузя ёртъясыскӧд.
Крепыда кӧрталіс найӧс дружба-судьбаыс война мунан тайӧ тӧлысьясас, кодъяс лэбисны, кыдзи ӧти лун.
Вазьӧм синъясӧн торйӧдчис сійӧ другъяс дінсьыс да видзӧдліс гӧгӧр, кодкӧд жӧ сійӧ эз на прӧщайтчы.
Генерал, — сійӧ вӧлі неыджыд тушаа да крепыд тэчаса, — чӧв олігтыр тэрыба да вынӧн воськовтіс Иван Фёдоровичлань, нюжӧдіс кисӧ, и генераллӧн прӧстӧй русскӧй чужӧм вылас друг тыдовтчис мыйкӧ челядьлӧн кодь.
— Аттьӧ, аттьӧ тіянлы, — пӧся шуис Иван Фёдорович. — Аттьӧ, мый пыралінныд.
Ӧні ми тіянкӧд быттьӧкӧ ӧти гезйӧн кӧрталӧмаӧсь... — И сійӧ треситыштіс генераллысь зумыд кисӧ.
Челядьлӧн кодь выражениеыс пырысь-пыр воши генерал чужӧм вылысь.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь, весиг быттьӧ скӧрысь пыркнитіс фуражкаа ассьыс ыджыд гӧгрӧс юрсӧ, сэсся сылӧн тӧлка синъясыс сувтісны Иван Фёдорович вылӧ важмозыс стрӧга.
Тыдалӧ, сылы окота вӧлі шуны мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс, но сійӧ нинӧм эз шу.
Решительнӧй здукыс воис.
— Видз асьтӧ, — вежсьӧм чужӧмӧн шуис Андрей Ефимович да кутліс Проценкоӧс.
Ставныс бара пондісны прӧщайтчыны Иван Фёдоровичкӧд, сылӧн помощниккӧд, кольччысь работникъяскӧд да ӧта-мӧд бӧрсяыс петалісны кабинетсьыс, чужӧмъяс вылас налӧн вӧлі кутшӧмкӧ мыжлуна выражение.
Сӧмын генерал ӧтнас петіс вылӧ лэптӧм юрӧн, обычнӧй тэрыб, кокни походкаӧн, кодӧс оз вӧлі позь виччысьны сылӧн кызта вӧснаыс.
Иван Фёдорович эз пет найӧс колльӧдны, сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи ӧшинь улын пондісны жургыны машинаяс.
Став тайӧ кадас кабинетын ланьтлытӧг уджалісны телефонъяс и Иван Фёдоровичлӧн помощникыс переменаӧн босьтліс то ӧти трубка, то мӧдӧс да корис звӧнитны кымынкӧ минута мысти.
Мыйӧн сӧмын Иван Фёдорович прӧститчис медбӧръя мунысьыскӧд, сылӧн помощникыс пыр жӧ мыччис ӧти трубка.
— Хлебозаводсянь... дасысь кымын нин звӧнитлісны...
Ичӧтик кинас Иван Фёдорович босьтіс трубка, пуксис пызан пельӧс вылӧ да пыр жӧ лои эз сійӧ мортӧн, то бур сьӧлӧмаӧн да нормӧмаӧн, то мудер кодьӧн да гажаӧн, коді сӧмын на ӧні прӧщайтчис аслас ёртъясыскӧд.
Жестас, кутшӧмӧн сійӧ босьтіс трубкасӧ, сылӧн чужӧм выражениеас да гӧлӧсас, кыдзи сійӧ заводитіс сёрнитны, тӧдчис спокойнӧй властность.
— Тэ эн таргы, тэ кывзышт менсьым, — шуис сійӧ, и трубкаас гӧлӧсыс пыр жӧ ланьтіс. — Ме тэныд висьталі, мый транспорт лоӧ, сідзкӧ сійӧ лоӧ.
Горторг босьтас тэнсьыд няньтӧ да йӧзсӧ кутас вердны туяс.
А бырӧдны сы мында нянь — преступление.
Мыйла нӧ тэ сійӧс войбыдсӧ пӧжалін?
Ме аддза, тэ ачыд тэрмасян, а тэ эн тэрмась, кытчӧдз ме тэныд эг разрешит тэрмасьны.
Гӧгӧрвоин? — И Иван Фёдорович ӧшӧдіс тайӧ трубкасӧ да босьтіс мӧдӧс, коді важӧн нин гораа зильгис.
Восьса ӧшиньӧд, коді вӧлі видзӧдӧ 1-бис №-а шахталань, тыдаліс карысь мӧдӧдчысь воинскӧй частьяслӧн, грузӧвӧй машинаяслӧн, эвакуируйтӧм йӧз колоннаяслӧн мунӧм.
Тасянь, мыльк вывсянь, тыдалӧ вӧлі пӧшти карта вылын моз, мый медъёнасӧ мунӧны куим вожӧн: главнӧй потокыс муніс лунвылӧ, Новочеркассклань да Ростовлань, неуна ичӧтджыкыс — асыв-лунвылӧ, Лихӧйлань, а ещӧ ичӧтджыкыс — асыввылӧ, Каменсклань.
Ӧти радӧн нюжӧдчӧм машинаяс, кодъяс сӧмын ӧні на вӧрзисны райком здание дорысь, мӧдісны мунны Новочеркассклань.
И сӧмын генераллӧн бусӧссьӧм вездеходикыс писькӧдчис уличаясӧд ворошиловградскӧй шосселань.
Тайӧ кадас аслас дивизияӧ бӧр мунысь генераллӧн мӧвпъясыс вӧліны ылынӧсь нин Иван Фёдоровичсянь.
Сотысь шондіыс бокысяньыс швачкис сылы чужӧмас.
Бусыс тупкис и машинасӧ, и генералсӧ шофёрыскӧд, и бӧр пуклӧс вылын пукалысь чӧв ланьтӧм бритчытӧм майорӧс да ыджыд тушаа сержантӧс.
Ылысса артиллерийскӧй лыйсьӧмъяслӧн шыясыс, шоссе вылын машинаяслӧн жургӧмыс, карсӧ эновтысь йӧзлӧн видыс, — ставыс тайӧ невольнӧ дорліс арлыд серти да звание серти сэтшӧм разнӧй военнӧй йӧзлысь мӧвпъяссӧ грознӧй действительность дінӧ.
Иван Фёдоровичкӧд прӧщайтчысь став йӧз пиысь сӧмын Украинскӧй партизанскӧй штабса представитель да генерал, кыдзи военнӧй йӧз, гӧгӧрволісны, мый значитіс немецкӧй танкӧвӧй частьясӧн Миллерово босьтӧм да налӧн бросокыс Морозовскӧйлань — Донбассӧс Сталинградкӧд йитысь кӧрттуй вылын сулалысь карлань.
Тайӧ значитіс, мый Лунвыв фронтсӧ торйӧдӧма нин Рытыв-Лун фронтысь да мый Ворошиловскӧй область да Ростовскӧй областьлысь ыджыдджык юкӧнсӧ орӧдӧма нин центрысь, а Сталинградӧс — Донбассысь.
Дивизиялӧн могыс ӧні вӧлі сыын, медым кыдз позьӧ дырджык кутны немецъясӧс, кодъяс зырсисны Миллеровосянь лунвылӧ, сэтчӧдз, кытчӧдз Лунвыв фронтса армияяс оз удитны мунны Новочеркассклань да Ростовлань.
А тайӧ значитіс, мый дивизияыс, кодӧн командуйтіс генерал, кымынкӧ лун мысти либӧ дзикӧдз дугдас существуйтны, либӧ веськалас вражескӧй окружениеӧ.
Окружение йылысь мӧвпыс вӧлі зывӧк генераллы.
Но генерал эз кӧсйы допуститны и сійӧс, медым сылӧн дивизияыс дугдіс существуйтны.
Мӧдарсянь кӧ, сійӧ тӧдіс, мый ассьыс долгсӧ выполнитас помӧдз.
И сылӧн став душевнӧй вынъясыс ӧні вӧлі веськӧдӧма тайӧ разрешиттӧм могсӧ решитӧм вылӧ.
Аслас арлыд серти генерал вӧлі сталинскӧй школаса военачальникъяслӧн шӧр поколениеысь, а эз ыджыд поколениеысь, сійӧ поколениеысь, коді заводитіс ассьыс туйсӧ гражданскӧй война дырйи либӧ регыд мысти гражданскӧй война бӧрын дзик на том да тӧдчытӧм йӧзӧн.
Рядӧвӧй салдат, сійӧ подӧн ветлӧдліс помысь-помӧ самӧй сійӧ донецкӧй степӧдыс, кыті тӧвзис ӧні вездеходӧн.
Курскӧй крестьянинлӧн пи, дас ӧкмыс арӧса пастух, сійӧ заводитіс ассьыс воинскӧй туйсӧ, кор юраліс нин Перекоплӧн кувлытӧм славаыс.
Сійӧ лои салдатӧн Украинаын Махнолысь бандаяссӧ ликвидируйтан кадӧ: тайӧ вӧлі революция врагъяслы паныд великӧй битваяслӧн медбӧръя слабиник йӧлӧгаыс.
Сійӧ воюйтліс Фрунзе командование улын на.
Тайӧ том воясас сійӧ выдвинитчис кыдзи стойкӧй боец.
Сійӧ выдвинитчис, кыдзи тӧлка боец.
Но сійӧ выдвинитчис эз сӧмын та вӧсна: стойкӧй да тӧлка йӧз частӧ паныдасьлӧны народын.
Ичӧтикаӧн, казявтӧг, кажитчис весиг ньӧжйӧ, велаліс сійӧ быдторйӧ, мыйӧ велӧдісны боецъясӧс-красноармеецъясӧс ротнӧй политрукъяс, батальоннӧй да полкӧвӧй комиссаръяс — политотделъясысь да воинскӧй партийнӧй ячейкаясысь став лыдтӧм, нимтӧм армияыс, — мед нэмъяс чӧж олас тайӧ йӧз йывсьыс паметь!
И сійӧ эз прӧстӧ усваивайт налысь велӧдӧмсӧ, — сійӧ перерабатывайтіс да топыда тэчис сійӧс аслас душаас.
И друг выдвинитчис аслас боевӧй ёртъяс пиын кыдзи ыджыд политическӧй дарованиеа морт.
Водзӧ туйыс сылӧн вӧлі прӧстӧй да юрбергӧдчана, кыдзи сійӧ поколениеса любӧй военачальниклӧн туйыс.
Великӧй Отечественнӧй война заводитчигӧн сійӧ вӧлі полкса командир.
Сійӧ удитіс нин помавны Фрунзе нима Военнӧй академия, участвуйтны Халхин-Голын, Маннергеймлӧн линия дорын.
Тайӧ вӧлі вывті нин уна татшӧм арлыда да татшӧм происхождениеа мортлы, но кутшӧм этша вӧлі тайӧ!
Отечественнӧй война вӧчис сійӧс полководецӧн.
Сійӧ быдмис, но таысь на унджык — сійӧс быдтісны.
Сійӧс быдтісны ӧні великӧй война опыт вылын, кыдзи быдтылісны коркӧ военнӧй училищеын, сэсся Академияын, а сэсся кык ичӧт война опыт вылын.
Сійӧ тӧдіс, кодлы тайӧн обязан.
И кыдзи сталинскӧй школаса став ученикъясыс, сійӧ дзик ставторъяс зілис лоны аслас великӧй учитель кодьӧн.
Чуймӧданаӧн вӧлі тайӧ выль ощущениеыс, асьсӧ аснас сознайтӧмыс, коді ёнмис война мунігӧн, отступлениелӧн став курыдлун вылӧ видзӧдтӧг.
Миян салдат бурджык противниклӧн салдат дорысь абу сӧмын моральнӧй превосходство боксянь, — кутшӧм сравнение вермас лоны тані! — а прӧстӧ военнӧй боксянь.
Миян командиръяс муртавтӧма вылынджыкӧсь абу сӧмын асланыс политическӧй сознательность серти, но и военнӧй образование серти, ӧдйӧ выльсӧ гӧгӧрвоны-босьтны кужӧмлун серти, быдлаын практическӧй опыт применяйтны кужӧмлун серти.
Военнӧй техника абу омӧльджык, а мыйсюрӧӧн весиг бурджык противниклӧн дорысь.
Военнӧй мысль, коді создайтіс ставсӧ тайӧс да направляйтіс ставсӧ тайӧс, петӧ великӧй историческӧй опытысь, но тайӧ жӧ кадӧ сійӧ выль, смел, кыдзи сійӧс чужтысь революция, кыдзи историяын аддзывтӧм сӧветскӧй государство, кыдзи гений мортлӧн, коді сформулируйтіс да пӧртіс олӧмӧ тайӧ мысльсӧ, — сійӧ шлывгӧ орёл бордъяс вылын.
А век жӧ лоӧ отступайтны.
Противник ӧні босьтӧ аслас лыдӧн, внезапностьӧн, лёклунӧн, кодӧс оз вермы определитны мортлӧн некутшӧм сӧвесть, босьтӧ быд разын став вынъяссӧ медбӧръя выйӧдз зэвтӧмӧн, кор оз нин думайтны резервъяс йылысь.
Кыдзи и уна сӧветскӧй военачальникъяс, генерал зэв водз гӧгӧрвоис, мый тайӧ войнаыс, став мукӧд воддза войнаяс дорысь, — людскӧй да материальнӧй резервъяслӧн война.
Найӧс колӧ вӧлі кужны лӧсьӧдны самӧй война мунігас.
Та дорысь сьӧкыдджык на вӧлі наӧн оперируйтны: распределяйтны кад серти, мӧдӧдавны сэтчӧ, кытчӧ колӧ.
Москва дорын противникӧс жугӧдӧм, лунвылын сылӧн поражение висьталісны эз сӧмын миян военнӧй мысльлӧн, миян салдатлӧн, миян техникалӧн превосходство йылысь — ещӧ ёнджыка найӧ висьталісны сы йылысь, мый народлӧн, государстволӧн ыджыдысь-ыджыд резервъясыс бережливӧй киясын, кужана киясын, зарни киясын.
Ӧбиднӧ, зэв ӧбиднӧ вӧлі бара отступайтны йӧз син водзын, кор, кажитчӧ, ставыс нин, дзик ставыс вӧлі тӧдса враг йылысь и ас йывсьыныс!
Генерал муніс чӧв олігтыр, мыйкӧ ёна думайтігтыр.
Мыйӧн сӧмын вездеход, эвакуируйтӧм йӧзӧн тырӧм уличаясӧд писькӧдчӧм бӧрын, воис ворошиловградскӧй шоссеӧдз, пӧшти дзик юръяс весьтӧдыс, моторъяснас омлялігтырйи, ӧти бӧрся мӧд лэбисны куим немецкӧй пикировщик.
Найӧ тыдовтчисны сэтшӧм виччысьтӧг, мый ни генерал, ни сыкӧд мунысь офицер да сержант эз удитны чеччыштны да колины машинаас.
Боецъяслӧн да беженецъяслӧн шоссе кузя потокыс вожаліс да ыльнитіс туй ӧтар-мӧдар бокас, — коді кымыньӧн уськӧдчис канаваӧ, коді топӧдчис керка мудӧд бердӧ либӧ ляскысис стен дорӧ.
И тайӧ здукас генерал аддзис дзик шоссе дорсьыс еджыд ковтаа, кузь сьӧд кӧсаяса ӧтка статя нылӧс.
Став шоссеыс зэв ылӧдз тыртӧммис, ныв коли дзик ӧтнас.
Нинӧмысь повтӧм зумыш выражениеӧн сійӧ колльӧдіс синъяснас сы весьтті живӧдысь тайӧ шевгӧдӧм бордъяс вылас сьӧд крестъяса краситӧм лэбачьяс вылас, кодъяс лэбисны сэтшӧм уліті, мый кажитчис, насянь тӧлыс кучкис нылыслы.
Мыйкӧ друг киргыштіс генерал горшын, спутникъясыс повзьӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ.
Генерал скӧрысь бергӧдлыштіс ассьыс ыджыд гӧгрӧс юрсӧ, быттьӧ воротникыс тапӧдіс сылысь сьылісӧ, да бергӧдчис, сылӧн эз вӧвны вынъясыс водзӧ видзӧдны шоссе вылын тайӧ ӧтка ныв вылас.
Вездеход крута кежис да, гуранӧсь му вывті чеччалігтырйи, ӧдйӧ мӧдӧдчис шоссе пӧлӧн степь кузя — эз Каменсклань, а Ворошиловградлань, кысянь сӧмын на матыстчис Краснодон дінӧ генераллӧн дивизияыс.
Нёльӧд глава
Уля Громова весьтті тӧвзьысь пикировщикъяс кӧнкӧ кар саяс нин сетісны кымынкӧ пулемётнӧй очередь шоссе кузяыс да вошины шонді югыдсьыс синъястӧ дойдысь воздухас.
И сӧмын кымынкӧ минута мысти ылын кылісны взрывъяс, — тыдалӧ, пикировщикъяс бомбитісны Донец вывса переправа.
Первомайскӧй посёлокын ставыс сыркакыліс.
Улялы паныд локтісны подводаяс, пышйисны быдса семьяяс.
Уля тӧдіс тайӧ став йӧзсӧ, кыдзи и найӧ тӧдісны сійӧс, но некод эз видзӧд Уля вылӧ, некод эз шыасьлы сы дінӧ.
Медся виччысьтӧмӧн вӧлі впечатление Зинаида Выриковасянь, «гимназисткасянь», коді зэв ёна повзьӧм чужӧма пукаліс ящикъяс тыра, нопъяс да пызь мешӧкъяс тыра телега вылын кык нывбаба костын.
Кутшӧмкӧ дед, картуза, еджыдӧдз пызьӧссьӧм сапӧгъяссӧ бокас ӧшӧдӧмӧн, вӧжжи помнас мыйвынсьыс нӧйтіс ассьыс омӧлик вӧвсӧ, весьшӧрӧ зілис вӧтлыны, медым скачӧн кайис кыр йылӧ.
Кӧть и вӧлі терпитны позьтӧм жар, Вырикова пукаліс коричневӧй драп пальтоа, но чышъянтӧм да шляпатӧм, и сулалысь драпӧвӧй воротник вывтіыс важмозыс воинственнӧя водзлань чурвидзисны сылӧн ичӧтик кӧсаясыс.
Первомайскӧй посёлок тайӧ районас вӧлі медся важ шахтёрскӧй посёлок, — сысянь, веськыда кӧ шуны, и заводитчис Краснодон карыс.
«Первомайскӧйӧн», либӧ, йӧз кост сёрниын «Первамайкаӧн», сійӧс кутісны шуны неважӧн на.
Важ кадъясӧ, кор тайӧ местаяссьыс изшомсӧ абу на вӧлі аддзӧма, тані вӧліны казачӧй хуторъяс, кодъяс пиын медыджыдыс вӧлі Сорокин хутор.
Изшомсӧ тані восьтісны миян нэм заводитчигӧн.
Первойя шахтаясыс, кодъясӧс вӧчавлӧмаӧсь пласт кузяыс, вӧліны пӧкатаӧсь да сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый изшомсӧ вӧлі лэптӧны вӧла либӧ весиг кипомся вӧрӧтъясӧн.
Шахтаясыс вӧліны разнӧй кӧзяинъяс киын, но важ паметь сертиыс рудниксӧ ставнас шулісны — Сорокин рудникӧн.
Шахтёръяс, центральнӧй русскӧй губернияясысь да Украинаысь воысьяс, овмӧдчалісны хуторъясӧ казакъяс ордӧ, рӧдвужасисны накӧд да и асьныс казакъяс уджалісны нин шахтаясын.
Семьяяс содісны, юксисны, стрӧитчисны орччӧн.
Вӧчалісны выль шахтаяс — кузь мыльк сайӧ, кыті ӧні нюжӧдчӧма ворошиловградскӧй шоссе, и водзӧ балка саяс, коді юкӧ ӧні Краснодон карсӧ не ӧтыджда кык юкӧн вылӧ.
Тайӧ выль шахтаясыс вӧліны ӧтка помещик Ярманкинлӧн, либӧ «бешенӧй баринлӧн», та вӧсна и выль посёлоксӧ, коді кыптіс шахта гӧгӧрыс, первой кадас йӧз костас шуисны посёлок Ярманкин либӧ «Бешенӧй».
«Бешенӧй баринлысь» керкасӧ — ӧти судта руд каменнӧй керкасӧ, кӧні ӧти джынъяс вӧлі быдмӧ диковиннӧй быдмӧгъяса да заморскӧй пӧткаяса тӧвся сад, коді сійӧ кадас ӧтнас сулаліс балка сайын джуджыд мыльк йылын, став тӧвъясыслы восьсаӧн, тайӧ керкасӧ «бешенӧйӧн» жӧ шулісны.
Сӧветскӧй власть дырйи нин, первой да мӧд пятилетка воясӧ, тайӧ районас вӧлі вӧчӧма выль шахтаяс, и Сорокин рудниклӧн центрыс вуджис мӧдар бокас, стрӧиталісны сэтчӧ стандартнӧй керкаяс, учреждениеяслысь, больничаяслысь, школаяслысь, клубъяслысь гырысь зданиеяс.
Мыльк вылас, «бешенӧй барин» керкакӧд орччӧн, быдмис бордъяса мича здание районнӧй исполкомлӧн.
А «бешенӧй барин» керкаас овмӧдчис «Краснодонуголь» трестлӧн проектнӧй контора, кодлӧн служащӧйясыс оз и тӧдны вӧлі, кутшӧм керка тайӧ татшӧмыс, кӧні найӧ коллялӧны асланыс олӧмлысь коймӧд юкӧнсӧ.
Тадзи Сорокин рудник лои Краснодон карӧн.
Уля, сылӧн пӧдругаясыс да школаса ёртъясыс быдмисны асланыс карныскӧд тшӧтш.
Зэв на посньыдик школьницаясӧн да школьникъясӧн пуяс садитан праздник лунӧ найӧ тшӧтш садитісны пуяс да кустъяс ёг чукӧрӧн тырӧм да лапкорйӧн быдмӧм пустырь вылӧ, кодӧс городскӧй сӧвет индіс парк места улӧ.
Дум сы йылысь, мый тані должен лоны парк, чужи важ комсомолецъяс пӧвстын — ещӧ сійӧ кӧленасьыс на, кодъяс вӧлі помнитӧны «бешенӧй баринӧс», Ярманкин посёлоксӧ, первойя немецкӧй оккупациясӧ да гражданскӧй войнасӧ.
Кодсюрӧ на пиысь и ӧні на уджалӧны Краснодонын, мукӧдыслӧн дзормӧмаӧсь нин юрсиясныс либӧ казацкӧй будённовскӧй усъясныс, но унджыксӧ найӧс олӧмыс шыблаліс миян став му пасьта, а ӧткымынъяс кыптісны вылӧдз.
А пуяс садитӧмнас руководитіс садовник Данилыч, сійӧ и сэки нин вӧлі пӧрысь.
Но сійӧ и ӧні на уджалӧ паркын старшӧй садовникӧн, кӧть и дзикӧдз нин пӧрысьмӧма.
И со сійӧ паськаліс, тайӧ паркыс, да лои радейтана шойччан местаӧн гырысьяслы, а томйӧзлы сійӧ вӧлі весиг не местаӧн, а буретш том дзоридзалан кадся олӧмнас.
Сійӧ быдмис накӧд тшӧтш, сійӧ вӧлі на кодь жӧ том, но сылӧн веж туганъясыс шувгисны нин тӧла дырйи, и шондіа лунъясӧ сэні вӧлі нин гожсай и позьӧ вӧлі аддзыны таинственнӧй укромнӧй пельӧсъяс, а войын, тӧлыся дырйи, сійӧ вӧлі зэв мича, а арся зэра войясӧ, кор, пемыдас бергалігтыр да шарӧдчигтыр, гылалӧны кӧтасьӧм виж коръяс, сэки весиг шуштӧмкодь вӧлі сэні, тайӧ паркас.
Тадзи быдмисны томйӧз асланыс парккӧд тшӧтш, асланыс каркӧд тшӧтш да ас ногыс нимталісны сылысь районъяссӧ, слӧбӧдаяссӧ, уличаяссӧ.
Стрӧитасны выль баракъяс, — тайӧ местасӧ сідзи и нимтасны: «Выль баракъяс».
И баракыс нин некутшӧм абу, каменнӧй керкаяс нин гӧгӧр, но нимыс дырджык олӧ сы дорысь, мый сійӧс чужтіс.
Ӧнӧдз на пыр олӧ окраина «Гулю позъяс».
Коркӧ тайӧ вӧліны бокын сулалысь куим керка и детинкаяс вӧлі видзӧны сэні гулюясӧс, ӧні сэні стандартнӧй керкаяс жӧ.
«Чурилино» — тайӧ и дзик нин ӧти керка вӧлі, кӧні шахтёр Чурилин овліс.
<rus>«Сеняки»</rus> — важӧн тані сеннӧй двор вӧлі.
<rus>«Деревянная»</rus> — сійӧ дзик торъя улича, вуджанін сайын, парк сайын, сійӧ сідзи и коли став карсьыс торъяӧн, и керкаясыс колины сійӧ жӧ, пу керкаяс.
Сэні олӧ ныв Валя Борц, пемыдруд синъяса да зарни рӧма русӧй кӧсаяса, самолюбивӧй ныв ар дас сизимысь абу ыджыдджык.
<rus>«Каменная»</rus> — тайӧ первойя стандартнӧй каменнӧй керкаяса улича.
Ӧні татшӧм керкаыс уна, но «Каменнӧйӧн» шуӧны сӧмын тайӧ уличасӧ: сійӧ вӧлі первойя.
<rus>«Восьмидомики»</rus> — тайӧ нин быдса район, кӧні сулавліс ставыс кӧкъямыс татшӧм стандартнӧй керкаыс.
Донбассӧ йӧз локтӧны миян мулӧн быд помысь.
И медводдза юалӧм налӧн: кӧні овны?
Китаец Ли Фан-ча вӧчис аслыс оланін пустырын сёйысь да идзасысь, а сэсся кутіс вӧчавны ӧти бердӧ мӧд комнатаяс, мазі поз моз, да лэдзавны сэтчӧ олысьясӧс дон вылӧ, кытчӧдз локтысь йӧз эз гӧгӧрвоны, мый Ли Фан-чалысь комнатаяс нинӧмла босьтны, позьӧ аслыд вӧчны.
Тадзи артмис ӧти-мӧд дінас ляскысьӧм мазанкаяслӧн ыджыд район, — тайӧ районсӧ нимтісны «Шанхайӧн».
Сэсся татшӧм жӧ мазі поз кодь мазанкаясыс лоалісны кузяла балка пӧлӧныс, коді юкӧ карсӧ, и каргӧгӧрса пустырьясын, и тайӧ мазанка позъяссӧ кутісны шуны «шанхайчикъясӧн».
Сійӧ кадсяньыс, кор заводитіс уджавны районас медыджыд 1-бис №-а шахта, кодӧс вӧлі вӧчӧма буретш Сорокин хутор костӧ да важ Ярманкин посёлок костӧ, Краснодон кар паськаліс Сорокин хуторлань да пӧшти ӧтлаасис сыкӧд.
Тадзи хутор Сорокин, коді важӧн нин ӧтлаасис орчча да ичӧтджык хуторъяскӧд, лои Первомайскӧй посёлокӧн — карлӧн ӧти районӧн.
Карса мукӧд районъясысь тайӧс торйӧдӧ сӧмын сійӧ, мый тані унджык олан керкаыс кольӧма важ казачӧй хуторъясысь, — тайӧ вӧліны собственнӧй керкаяс, быдӧн аслыснога, — и олысьяс пӧвстас тані воддзамозыс жӧ вӧліны уна казакъяс, кодъяс уджалісны эз шахтаын, а кӧдзисны степын нянь да ӧтувтчисны некымын колхозӧ.
Уля Громова батьмамлӧн керкаыс вӧлі сулалӧ посёлок помас увтасінын, — важӧн тайӧ вӧлі Гаврилов хутор, и керкаыс тайӧ вӧлі важ казачӧй керка.
Ульяналӧн батьыс Матвей Максимович Громов рӧднас вӧлі украинец Полтавскӧй губерняысь да ичӧтысянь ветлывлӧма батьыскӧд нажӧвитчыны Юзовкаӧ.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, ён, мича да ӧтважнӧй зон, улӧдз лэччӧм русӧй кудриа, нималіс кыдзи силач-забойщик, и нывъяс любитісны сійӧс.
И нинӧм эз вӧв шензянаыс сыын, мый сійӧ кадас, коді кажитчис Улялы библейскӧй кадӧн, кор тані воссисны медводдза шахтаяс, тайӧ местаясас сійӧ воис нажӧвитчыны да зэв ёна воис сьӧлӧм вылас Матрена Савельевналы, коді сэки вӧлі ещӧ Гаврилов хуторса сьӧд синъяса, ичӧтик казачка Матрёшаӧн.
Русско-японскӧй война дырйи сійӧ служитліс 8-ӧд Московскӧй гренадерскӧй полкын, квайтысь ранитчылӧма, кыкысьсӧ сьӧкыда, сетлӧмаӧсь уна награда, а медбӧръясӧ — аслас гренадерскӧй полклысь знамясӧ спаситӧмысь — святӧй Георгийӧс.
Сійӧ кадсяньыс сылӧн здоровьеыс омӧльтчис.
Мыйкӧ дыра сійӧ ещӧ уджаліс на посни шахтаясын, а сэсся мӧдіс служитны кучерӧн шахта бердын да сідзи и овмӧдчис татчӧ, Гаврилов хуторӧ, аслас зимогоритан олӧм бӧрын, тайӧ керкаас, коді вӧлі Матрёшалӧн приданнӧйӧн.
Муртса на Уля кутчысис рӧднӧй керка калиткаас, эбӧсыс сылӧн быри.
Уля любитіс батьсӧ да мамсӧ, и, кыдзи тайӧ овлывлӧ томдырйи, оз позь шуны, мый сійӧ эз думайтлыв, но весиг и представитны аслыс эз вермы, мый збыль воас сэтшӧм минута олӧмас, кор ковмас аслыс решайтны ассьыс судьбасӧ семьясьыс торйӧн.
И вот тайӧ минутаыс воис.
Уля тӧдіс, мый мамыс и батьыс зэв ёна йитчӧмаӧсь асланыс керкакӧд да вывті пӧрысьӧсь да висьлӧсӧсь, медым решитчыны мунны гортсьыныс.
Пиныс вӧлі армияын, а Уля вӧлі олан туйсӧ бӧрйытӧм на ныв, должностьтӧм морт, и эз вермы босьтны найӧс аслас попечение вылӧ.
А мӧд нылыслӧн, коді вӧлі арлыднас ёна ыджыдджык Уляысь да коді вӧлі верӧссайын шахтоуправлениеса служащӧй сайын, коді вӧлі олӧма морт нин да оліс на ордын, — тайӧ ыджыдджык чойыслӧн вӧлі аслас челядь, и сійӧ тожӧ эз решитчы мунны гортсьыс.
И найӧ ставныс важӧн нин решитісны, кӧть мед мый эз ло, рӧднӧй местаысь некытчӧ не мунны.
Сӧмын Улялӧн ӧтнаслӧн вот тайӧ медбӧръя минутаӧдзыс лов саяс эз вӧв ни яснӧй план, ни зумыд цель.
Сылы пыр кажитчис, мый сыӧн долженӧсь распорядитчыны мукӧдъяс.
То сылы окота вӧлі мунны армияӧ, обязательнӧ авиацияӧ, и сійӧ гижавліс письмӧяс вокыслы, коді вӧлі служитӧ ӧти авиационнӧй частьын техникӧн, оз-ӧ отсав сійӧ Улялы пырны лётнӧй школаӧ.
Мукӧд дырйиыс сылы кажитчис, мый медкокни вӧлі эськӧ мунны медицинскӧй сестраяс курс вылӧ, кыдзи вӧчисны краснодонскӧй некымын ныв, — татшӧм ногнас сійӧ вермис эськӧ зэв регыдӧн веськавны действующӧй армияӧ.
То сійӧс преследуйтіс гуся мечта мунны партизанскӧй подпольеӧ, врагӧн займитӧм местаясӧ.
То друг сылы зэв окота лолі велӧдчыны, велӧдчыны водзӧ!
Войнаыд ӧд абу помтӧм, вот помасяс сійӧ, ковмас овны, уджавны, и кутшӧма ещӧ ковмасны делӧ тӧдысь йӧзыс, — а сійӧ ӧд зэв регыдӧн вермас лоны инженерӧн либӧ учительӧн.
Но сідзи некод и эз распорядитчы сы судьбаӧн, и со воис кад, кор сылы колӧ восьтыны калитка и...
Сӧмын тані сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм страшнӧя вермас вежсьыны олӧмыс.
Сійӧ должен эновтны мамсӧ, батьсӧ врагъяслы поругание вылӧ да ӧтнасӧн уськӧдчыны лишениеяслӧн, скитаниеяслӧн, тышлӧн тайӧ тӧдтӧм да страшнӧй мирас...
Сылӧн сэтшӧма лигышмуніны пидзӧсъясыс, мый тӧкӧтьӧ эз усь муӧ.
Ок, вермис кӧ эськӧ сійӧ ӧні пырны тайӧ ичӧтик хатаас, пӧдлавны ставеньяссӧ, уськӧдчыны аслас ныв вольпась вылӧ и вот сідзи куйлыны ланьтӧмӧн да нинӧм не решайтны.
Кодлы кутшӧм делӧ Уляӧдз, сьӧдіник нылӧдз!
Вот тадзи со водны вольпась вылӧ, кусыньтны кокъястӧ да овны матысса, любитысь йӧз дінын — мый лоӧ ло...
Да и мый сійӧ лоӧ, и кор сійӧ лоӧ, и дыр-ӧ сійӧ лоӧ?
А гашкӧ, тайӧ абу нин сэтшӧм страшнӧ?
Но сэки жӧ сійӧ дрӧгмуніс гордостьсӧ унижитӧмысь, татшӧм петан туйсӧ самӧй допуститӧмсьыс унижитчӧмысь.
Да и кадыс нин эз вӧв бӧрйынысӧ: сылы паныд котӧртӧ нин вӧлі мамыс.
Кутшӧм вын чеччӧдіс сійӧс вольпась вывсьыс?
Мамыс бӧрся локтісны батьыс, чойыс, чойыслӧн мужикыс, котӧртісны челядь.
Ставныслӧн чужӧм выланыс тӧдчис зэв ёна волнуйтчӧм, а ичӧтик племянникыс бӧрдіс.
— Кытчӧ нӧ тэ вошлін, нылукӧй менам?
Тэнӧ жӧ кыа петӧмсяньыс оз вермыны аддзыны.
Котӧрт ӧдйӧ Анатолий ордӧ, сійӧ кӧ эз на мун, котӧрт, нылук! — шуаліс мамыс, и синваыс, кодӧс сійӧ эз и кӧсйы чышкавны, исковтіс сылӧн гожъялӧм, кельыд, чукырӧсь чужӧм кузяыс.
Мамыс сылӧн пыр на вӧлі сьӧд юрсиа, кӧть и пӧрысь нин да заводитӧма мышкыртчыны мулань.
Сійӧ вӧлі сьӧд юрсиа, и сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны мичаӧсь, быттьӧкӧ ыджыд дикӧй лэбачлӧн, кӧть ачыс сійӧ и ичӧтик вӧлі.
И характернас сійӧ вӧлі вына да мывкыда, — нывъясыс и пӧрысь Матвей Максимович кывзысисны сылысь.
Но вот воис час, кор нылыс ачыс должен вӧлі решитны ас йывсьыс, и мамыс эбӧстӧммис.
— Коді корсис?
Анатолий? — тэрыба юаліс Уля.
— Да, райкомсянь корсисны, — ыджыд кияссӧ сьӧкыда ӧшӧдӧмӧн мам саяс сулалігӧн висьталіс батьыс.
Кутшӧм нин пӧрысь вӧлі сійӧ!
Водзладорсяньыс сылӧн юрыс дзикӧдз кушмӧма, сӧмын балябӧжас да пельдінъясас ещӧ кольӧма на еджыд кудриясыслӧн следъясыс, найӧ пыр на гартчисны кытшъясӧн, но рыжов гренадерскӧй ускыс сылӧн вӧлі дзор нин, и чужӧм вылас щӧтьыс вӧлі дзоркодь, и нырыс дзик лӧз, и кирпич рӧма чужӧмыс сылӧн, салдат чужӧмыс, ставнас вӧлі чукырӧсь.
— Котӧрт, котӧрт, нылук! — шуаліс мамыс. — Виччысьлы, ме Анатолийӧс чукӧста! — И сійӧ, ичӧтик, пӧрысь, градъяс костӧд котӧртіс соседъяс ордас, Поповъяс ордӧ, кодъяслӧн пиыс Анатолийыс Улякӧд ӧтлаын таво помаліс Первомайскӧй школа.
— Да водӧй жӧ ті, мама, ме ачым!
Уля уськӧдчис мамыс бӧрся, но сійӧ нин вӧлі котӧртӧ вишняяс костӧд увлань, и найӧ кутісны котӧртны ӧтлаын, пӧрысь да том.
Громовъяслӧн да Поповъяслӧн усадьбаяс костын вӧліны садъяс, кодъяс ньывка лэччисны косьмӧм балкаӧ, код пыдӧсті муніс на костын граница-плетень.
Но кӧть найӧ и нэмсӧ вӧліны соседъясӧн, Уля некор эз аддзысьлыв Анатолийкӧд, школаын да комсомольскӧй собраниеяс вылын кындзи, кӧні Анатолий частӧ выступайтліс докладъясӧн.
Ичӧтдырйиыс сылӧн вӧліны аслас зончелядьлӧн интересъяс, а старшӧй классъясын велӧдчигӧн сійӧс дэльӧдісны, быттьӧ пӧ сійӧ нывъясысь полӧ.
И збыль, кор сійӧ паныдасьліс Улякӧд, да и не сӧмын Улякӧд, кӧнкӧ улича вылын либӧ квартираын, сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошліс, мый весиг и здоровайтчынысӧ эз удитлыв, а здоровайтчас кӧ, сэтшӧма гӧрдӧдас, мый любӧй ныв тшӧтш гӧрдӧдас.
Та йылысь нывъяс мукӧд дырйиыс сёрнитлывлісны ас костаныс да серамвыв лэптывлісны Анатолийӧс.
Но всё-таки Уля уважайтіс сійӧс, сійӧ вӧлі уна лыддьысьӧ, мывкыда, этша сёрниа, любитіс сійӧ жӧ стихъяссӧ, кутшӧмъясӧс и Уля, чукӧртавліс жукъясӧс да бобувъясӧс, минералъяс да быдмӧгъяс.
— Таисья Прокофьевна!
Таисья Прокофьевна! — ляпкыдик плетень вомӧн соседъяс садйӧ копыртчӧм бӧрын горзіс мам. — Толечка!
Уля воис...
Кӧнкӧ мӧдарладорас вылын, пуяс сайсянь вӧсньыдик гӧлӧсӧн шыасис Анатолийлӧн чойыс.
И со Анатолий ачыс нин котӧртӧ пуяс костӧд, кодъяс тырӧмаӧсь посньыдик кисьмысь вишняясӧн, — подолсӧ да сос помъяссӧ вышивайтӧм да юрйывсӧ разьӧм украинскӧй дӧрӧма да балябӧжас пуктӧм узбекскӧй шапочкаа, кодӧс сійӧ новліс, медым эз лёзьнитчыны бӧрӧ сыналӧм кузь, зӧр рӧма, юрсиыс.
Сылӧн пыр серьёзнӧй, омӧлик, еджгов синкымъяса, гожъялӧм чужӧмыс вӧлі ӧзйӧ, сійӧ сэтшӧма пӧсялӧма, мый киняувсьыс кругъясӧн тӧдчӧны ва пятнояс.
И, тыдалӧ, сійӧ дзикӧдз вунӧдӧма сы йылысь, мый Уляысь позьӧ яндысьыштны.
— Ульяна...
Тэ тӧдан, ме тэнӧ асывсяньыс нин корся, ме нин став зонъяс и нывъяс ордӧ ветлі, тэ вӧсна Витька Петровӧс мунӧмсьыс куті, найӧ миянынӧсь, сылӧн батьыс зэв ёна видчӧ, ӧдйӧджык лӧсьӧдчы! — тэрыба висьталіс сійӧ.
— Ми жӧ нинӧм ог вӧлі тӧдӧй.
Кодлӧн тайӧ распоряжениеыс?
— Райкомлӧн распоряжение — ставлы мунны.
Немецъяс вот-вот воасны татчӧ.
Ме быдӧнӧс предупредиті, а тіян компаниеыд абу, ме зэв ёна нервничайті.
А сэтчӧ жӧ Погорелӧй хуторсянь Витька Петров батьыскӧд мунӧны.
Батьыс сылӧн гражданскӧй война дырйи на тані немецъяслы паныд партизанитлӧма, нюжмасьны сылы, дерт, ни ӧти минута оз позь, и гӧгӧрвоан, Витька нарошнӧ кежӧма мела!
Вот тайӧ ёрт!
Батьыс сылӧн лесничӧй, вӧвъясыс налӧн лесхозын зэв бурӧсь!
Ме, дерт, тшӧкті виччысьыштлыны.
Батьыс видчӧ, ме шуа: «Ті жӧ асьныд важ партизан, гӧгӧрвоанныд, мый ёртӧс эновтны оз позь, сэтчӧ жӧ, — шуа, — ті, буракӧ, нинӧмысь повтӧм морт»...
Вот ми тэнӧ и виччысям, — тэрыба шуис Анатолий, тыдалӧ, кӧсйис дзик пыр жӧ висьтавны Улялы ставсӧ, мый переживайтіс, ачыс видзӧдлывліс сы вылӧ то еджгов-руд, то кельыдлӧз, друг югдӧм синъяснас, кодъяс пыр жӧ вӧчисны сэтшӧм обаятельнӧйӧн сылысь еджгов чужӧмсӧ.
И кыдзи чужӧмыс тайӧ Улялы кажитчывліс нинӧмӧн тӧдчытӧмӧн?
Анатолий чужӧмын вӧлі душевнӧй вынлӧн выражение, да, буретш, вынлӧн — кӧнкӧ кыз вомдоръяс чукыръясас, паськыд нырбордъясас.
— Толя, — шуис Уля, — Толя... тэ... — гӧлӧсыс сылӧн дрӧгмуні, плетень вомӧн сійӧ нюжӧдіс гожъялӧм ичӧтик кисӧ.
И сэки Анатолий яндысьыштіс.
— Ӧдйӧ, ӧдйӧ, — сылӧн сьӧд, сквӧзь сотысь синъясыскӧд паныдасьны полігтыр шуис сійӧ.
— Ме ставсӧ нин чукӧрті, локтӧй вӧвнаныд ворота дінӧ... локтӧй... локтӧй... — шуаліс Улялӧн мамыс, а синваыс пыр визувтіс и визувтіс сы чужӧм кузя.
Тайӧ минутаӧдзыс мамыс эз на дзикӧдз веритлы, мый сылӧн нылыс ӧтнас мунас тайӧ зэв ыджыд, торксьӧм мирас, но сійӧ тӧдіс, мый нылыслы кольччыны опаснӧ, и вот сюрины бур йӧз, и накӧд пӧрнӧй морт, и ӧні ставыс нин вӧлі помассьӧма.
— Но, Толя, Валя Филатоваӧс тэ предупредитін? — шуис Уля зумыд гӧлӧсӧн. — Тэ жӧ гӧгӧрвоан, сійӧ менам медбур пӧдруга, сытӧг мунны ме ог вермы.
Анатолий чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм искренньӧй огорчение, мый сійӧ эз вермы, да и эз зіль дзебны сійӧс.
— Вӧвъясыс ӧд абу менам, и ми нин нёль морт...
Ме прӧстӧ ог тӧд, — шӧйӧвоши сійӧ.
— Но тэ гӧгӧрвоан, мый ме ог вермы эновтны сійӧс да мунны?
— Вӧвъясыс, дерт, зэв ёнӧсь, но ӧд вит морт...
— Вот мый, Толя, аттьӧ тэныд ставсьыс, ставсьыс...
Ті мунӧй, а ми Валякӧд... ми подӧн мунам, — решительнӧя шуис Уля. — Прӧщайтлӧй!
— Господи, кыдзи нӧ подӧн, донаӧй менам!
Ме ӧд тэныд став платьеястӧ, бельётӧ чемоданӧ тэчи, а вольпасьыд?.. — И, челядь моз кулакъяснас чужӧмсӧ чышкалігтыр, мамыс гораа бӧрддзис.
Пӧдруга дінас Улялӧн благородствоыс Анатолийлы не сӧмын эз кажитчы шензянаӧн, — тайӧ кажитчис, мый тадзи и колӧ лоны, и вӧлі эськӧ шензяна, Уля кӧ вӧчис мӧдногӧн.
Та вӧсна Анатолий эз скӧрмы и эз петкӧдлы нетерпение, — сійӧ прӧстӧ корсис артмӧм положениесьыс петан туй.
— Да тэ кӧть юав сылысь! — горӧдіс сійӧ. — Гашкӧ, сійӧ муніс нин, а гашкӧ, оз и мӧдӧдчы некытчӧ.
Сійӧ жӧ абу комсомолка всё-таки!
— Ме котӧртла сійӧс чукӧстны, — пыркнитчис Матрена Савельевна: сійӧ дзикӧдз нин воштіс аслас вынъяслы мерасӧ.
— Да водӧй жӧ ті, мама, ме ачым ставсӧ вӧча! — сьӧлӧмсяньыс шуис Уля.
— Толька!
Дыр на ті сэні? — ён, гора гӧлӧсӧн чукӧстіс вывсянь, Поповъяс хата дінсянь, Виктор Петров.
— Вӧвъяс налӧн, дерт, ёнӧсь.
А сідз кӧ нин ковмас, ми вермам и телега бӧрсяыс котӧртны переменаӧн, — кывмӧн думайтіс Анатолий.
Но Улялы эз ковмы мунны Валяӧс корны.
Муртса на Уля мамыскӧд кайис кильчӧ дорӧдз, сэні, тайӧ кильчӧ да гортгӧгӧрса стрӧйбаяс костын, кухня да мӧс сарай костын, Уля семья пӧвстын йӧжгыльтчыштӧмӧн сулаліс Валя Филатова.
Весиг ёна гожъялӧм пырыс тӧдчис сылӧн чужӧмас кельдӧдӧмыс.
— Валюша, лӧсьӧдчы, вӧвъяс эмӧсь, ми сійӧс уговоритам, мед миянӧс кыкнаннымӧс босьтас! — тэрыба шуис Уля.
— Энлы, меным колӧ висьтавны тэныд кык кыв...
Валя кутіс сійӧс киӧдыс.
Чужӧмыс Валялӧн вӧлі серьёзнӧй да кельыд.
Найӧ мунісны калитка дінӧ.
— Уля! — шуис Валя да веськыда Улялы синмас видзӧдліс аслас ӧта-мӧдсьыс ылынкодь пукалысь сӧдз синъяснас, кӧні тыдаліс збыль мучитчӧм. — Уля!
Ме некытчӧ ог мун, ме... Уля! — шуис сійӧ выныштчӧмӧн, — тэ абу прӧстӧй морт свет вылас, да, да, тэын эм мыйкӧ вына, ыджыд, тэ быдтор верман, и збыль шуӧ менам мама — енмыс тэныд сетӧма бордъяс...
Улечка, тэ менам шудӧй свет вылас, — шуаліс Валя пӧся радейтӧмӧн, — медся шудаыс, мый менам вӧлі свет вылас, тайӧ тэ, но ме... ме тэкӧд ог мун.
Ме медся обыкновеннӧй морт свет вылас, тайӧс ме тӧда, и ме век мечтайті медся обыкновеннӧй йылысь...
Вот, думайті, велӧдча, кута уджавны, аддза бур да шань мортӧс, верӧссайӧ муна, менам лоӧны челядь, пи, ныв, олӧмным миян лоӧ долыд, прӧстӧй, и сэсся нинӧм йылысь ме эг думайтлыв.
Улечка, ме эг куж вермасьны, ме пола бокӧ мунны ӧтнам...
Да, да, ме аддза, ӧні ставыс киссьӧ, менам тайӧ мечтаясӧй, но менам мама пӧрысь, лёксӧ ме некодлы нинӧм эг вӧчлыв, ме морт тӧдчытӧм, и ме кольчча, и... и прӧстит менӧ...
И Валя бӧрддзис да кутіс чышкасьны ичӧтик чышъяннас, кодӧс пыр на чабраліс киас.
И Уля друг кутіс сійӧс, топӧдіс ас бердас да тшӧтш бӧрддзис пӧдругаыслӧн сэтшӧм тӧдса да муса русӧй юр весьтын.
Найӧ дружитісны дзик челядьдырсяньныс, ӧтлаын велӧдчисны, вуджисны классысь классӧ, ӧта-мӧдныслы висьтавлісны нывлысь первойя радлунсӧ, шоглунсӧ да тайнасӧ.
Уля вӧлі замкнутӧй и сӧмын коръясӧкӧ, сьӧлӧм пессигас, висьтавліс ас йывсьыс, а Валя пыр висьтавліс сылы ставсӧ, ставсӧ, аслас чувствояснас эз вевъявлы вӧтчыны Уля признаниеяс бӧрся, но томдырйи ӧмӧй тӧждысьӧны сы вӧсна, медым гӧгӧрвоны мӧда-мӧдӧс, — нимкодьлуныд ӧд дӧверие чувствоын, мӧда-мӧдлы ставсӧ висьтавны позянлунын.
И вӧлӧмкӧ, найӧ дзик, дзик разнӧйӧсь.
Но сы мында чистӧй, мича лунъяс вӧліны налӧн мелі, святӧй ныв дружба сайын, мый янсӧдчандырся шогыс поткӧдліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Валя чувствуйтіс, мый сійӧ ӧні ӧтказывайтчӧ аслас олӧмас мыйкӧ медся ыджыдсьыс да долыдсьыс, водзӧ кежлӧ кольӧ вӧлі мыйкӧ дзик руд да мыйкӧ дзик тӧдтӧм да ужаснӧй.
А Уля чувствуйтіс, мый сійӧ воштӧ единственнӧй мортӧс, кодлы сійӧ вермис шуда минутаясӧ либӧ медъёна сьӧлӧм вӧрзьӧдан кадъясӧ восьтны асьсӧ ставнас, кутшӧми эм сійӧ, Уля.
Сійӧ эз тӧждысь сы вӧсна, медым пӧдругаыс гӧгӧрвоис сійӧс, сійӧ тӧдіс сӧмын, мый сы сьӧлӧмын пыр шыасяс чувство — бурлунлӧн да покорностьлӧн, радейтӧмлӧн да прӧстӧ чуткостьлӧн чувство.
И Уля бӧрдіс сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі сы челядьдырлӧн пом, сійӧ лои пӧрнӧй мортӧн; сійӧ петӧ вӧлі мирӧ и петӧ ӧтнас.
Сӧмын ӧні сылы уси тӧдвылас, кыдзи Валя перйис сы юрси костысь лилиясӧ да шыбитіс муӧ.
Уля гӧгӧрвоис ӧні, мыйла Валя вӧчис тайӧ.
Татшӧм сьӧкыд кадас Валя гӧгӧрвоис, кутшӧм тешкодь эськӧ вӧлі сылӧн пӧдругаыс юрси костас пуктӧм татшӧм лилияа, кор взрывайтӧны шахтаяс, и та вӧсна сійӧ мездіс Уляӧс тайӧ лилиясьыс.
Сідзкӧ, сійӧ абу нин вӧлӧма сэтшӧм обыкновеннӧй мортӧн, кыдзи висьталіс ачыс, сійӧ вӧлӧм вермӧ гӧгӧрвоны унатор.
Кутшӧмкӧ предчувствие висьталіс налы, мый сійӧторйыс, мый ӧні вӧчсьӧ на костын, тайӧ вӧчсьӧ медбӧръяысь.
Найӧ эз сӧмын чувствуйтны, найӧ тӧдісны, мый найӧ кыдзкӧ аслысногӧн, душевнӧя прӧщайтчӧны нэм кежланыс.
Та вӧсна найӧ бӧрдісны дзик сьӧлӧмсяньыс, асланыс синваысь яндысьтӧг да сійӧс кутны зільтӧг.
Уна синва вӧлі кисьтӧма тайӧ воясас — эз сӧмын донецкӧй, а став жуглӧм, сотӧм, вирӧн киськалӧм сӧветскӧй муӧ.
Тайӧ синваяс пӧвстас вӧліны и бессилиелӧн, ужаслӧн, терпитны позьтӧм доймӧмлӧн синваяс.
Но мыйта вӧлі бур, святӧй, благороднӧй синваыс — медся святӧй да благороднӧйыс, кутшӧмъясӧс сӧмын кисьтлывліс человечество.
Муртса на кутіс таргыны ворота дінӧ воысь, пӧлӧс решеткаа, селянскӧй кузь телега, кытчӧ тырыс лӧдӧмаӧсь тубрасъяс да чемоданъяс, кодӧ доддялӧмаӧсь дышлоӧ кык бур гнедӧй вӧвъясӧс, кодъясӧн веськӧдліс кыз ён чужӧма олӧмакодь ыджыд мужчина, полувоеннӧй гимнастёркаа да кучик картуза, — Уля нетшыштчис пӧдруга дінсьыс, кузьмӧс кимӧдзнас, пӧдушкаӧн моз, чышкыштіс синвасӧ, и сылӧн чужӧмыс лои обычнӧй выражениеа.
— Прӧщай, Валя...
— Прӧщай, Улечка. — Валя бӧрддзис ыджыд гӧлӧсӧн.
Найӧ окасисны.
Вӧла-доддя сувтіс ворота дорӧ.
Сы сайсянь, котӧртӧм вӧсна гӧрдӧдӧмаӧсь да пӧсялӧмаӧсь да сідзжӧ бӧрдӧм чужӧмаӧсь, мыччысисны Анатолийлӧн мамыс — Таисья Прокофьевна, сӧдз синъяса да еджыд юрсиа, ыджыд тушаа, еджыд яя здоровӧй казачка, да Анатолийлӧн ичӧтджык чойыс, Наташа.
Батьыс сылӧн война первой лунъяссянь вӧлі фронт вылын.
Анатолий пукаліс нин додь вылын.
Сыкӧд орччӧн пукаліс восьса морӧса майкаа, сьӧд юрсиа, миловиднӧй, жугыль выражениеа, смел челядь синъяса Виктор Петров, коді киас кутіс мыйӧнкӧ небыдторйӧн быдмалӧм да шнурӧн кӧрталӧм гитара.
Уля бергӧдчис да, быттьӧкӧ пуысь вӧчӧм, муніс семьяыслы паныд.
Сылы вайисны нин чемодан, нопторъяс, чышъян.
Ыджыд дикӧй пӧткалӧн кодь гырысь сьӧд синъяса мамыс, ичӧтик да пӧрысь, уськӧдчис сы дінӧ.
— Мама, — шуис Уля.
Мамыс ӧвтыштіс косіник кияснас да пласьт уси.
Витӧд глава
Народъяслӧн великӧй переселение кадсянь донецкӧй степь эз аддзыв йӧз массаяслысь татшӧм движениесӧ, кутшӧм вӧлі 1942 вося тайӧ июльскӧй лунъясас.
Шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс кузя и веськыда степь кузя сотысь шонді улын асланыс обозъясӧн, артиллерияӧн, танкъясӧн мунісны Краснӧй Армиялӧн отступайтысь частьясыс, детскӧй домъяс да садъяс, скӧт стадаяс, грузӧвикъяс, беженецъяс — то колоннаясӧн, то кыдзи веськалӧ, йӧткисны ас водзвыланыс кӧлуй тыра тачкаяс, кӧні нопторъяс вылын пукалісны челядь.
Найӧ мунісны да талялісны розъялысь да розъялӧма нин няньяс, и некодлы нин эз вӧв жаль тайӧ няньыс — ни налы, кодъяс талялісны, ни налы, кодъяс кӧдзлісны, — тайӧ няньясыс лоины некодлӧн: сійӧс колисны немецъяслы.
Колхознӧй да совхознӧй картупель муяс да градъяс вӧліны восьсаӧсь быдӧнлы.
Беженецъяс керисны картупельсӧ да пӧжалісны сійӧс бипур пӧим пытшкын, бипурсӧ пестісны идзасӧн либӧ станицаса плетеньясӧн, — быдӧн ордысь, коді сэті муніс подӧн либӧ вӧлӧн, позьӧ вӧлі аддзыны кисьыныс ӧгурцы, помидор, кавунлысь либӧ дынялысь сочнӧй шӧрӧм.
И сэтшӧм бус сулаліс степь весьтын, мый позьӧ вӧлі син лапнитлытӧг видзӧдны шонді вылӧ.
Сійӧтор, мый отступайтысь потокӧ лыа чир моз веськалӧм торъя мортлӧн взгляд боксянь, коді ёнджыкасӧ отражайтӧ сійӧс, мый вӧчсьӧ сы пытшкын, а оз сійӧс, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, вермис кажитчыны случайнӧйӧн да тӧлктӧмӧн, збыльвылассӧ вӧлі масштаб сертиыс ньӧтчыд на вӧвлытӧм йӧз массаяслӧн да материальнӧй ценностьяслӧн движениеӧн, кодӧс вайӧдіс действиеӧ войналӧн сложнӧй, организованнӧй, уна сё да сюрс гырысь да посни йӧз воля серти двигайтчысь, войналӧн государственнӧй механизмӧн.
Но кыдзи тайӧ овлӧ вынужденнӧя тэрыба отступайтігъясӧн, войска массаяслӧн да гражданскӧй населениелӧн тайӧ главнӧй, гырысь, кӧть и сьӧкыд, но осмысленнӧй движениесьыс кындзи, став туйяс кузя и веськыда степь кузя асыввывланьӧ да асыв-лунланьӧ мунісны беженецъяс; посни учреждениеяс да коллективъяс; торъявлӧм командаяс да войскалӧн обозъяс, кодъясӧс вӧлі жугӧдӧмаӧсь бойясын, кодъяс воштӧмаӧсь связь, вошӧмаӧсь туй вывсьыс; военнӧйяслӧн группаяс, кодъяс кольӧмаӧсь висьӧм либӧ ранитчӧм вӧсна, транспорт тырмытӧм вӧсна.
Тайӧ, то гырысьджык, то посниджык группаясыс, кодъяс некутшӧма эз тӧдны сы йылысь, мый збыльвылас вӧчсьӧ фронт вылын, мунісны сэтчӧ, кытчӧ налы кажитчис бурджык, выгоднӧджык, тыртісны став костъяссӧ да сӧнъяссӧ главнӧй движениелысь да медводз тыртісны Донец да Дон вомӧн вуджӧдчанінъяс, кӧні пуръяс да понтоннӧй посъяс дінын, воздухсянь вражескӧй бомбардировка улын, сутки чӧж бергалісны быдса таборъясӧн йӧз, машинаяс, вӧла-доддяяс.
Кӧть и некутшӧм тӧлк эз вӧв гражданскӧй йӧзлы Каменскланьӧ мунӧмысь сэки, кор немецкӧй частьяс петісны нин ылӧ Донец ю мӧдлапӧлӧ, Морозовскӧйлань, краснодонса беженецъяслӧн ёна ыджыдджык юкӧныс веськӧдчис буретш сэтчань, сы вӧсна мый сэтчӧ вӧлі мунӧны сӧмын на ӧні Краснодон эновтысь головнӧй частьясыс дивизиялӧн, кодӧс шыбитӧмаӧсь Донец дорын Миллеровосянь лунвылынджык миянсьыным оборона ёнмӧдӧм могысь.
И буретш тайӧ потокас веськалі селянскӧй телега, кытчӧ доддялӧма кык гнедӧй ён вӧлӧс, а телега вылас мунісны Уля Громова, Анатолий Попов, Виктор Петров да сылӧн батьыс.
Муртса на син водзсьыныс саялісны хуторса медбӧръя стрӧйбаяс, кор мукӧд вӧлаяс да машинаяс костын тайӧ вӧлаыс петіс мыльк йывсянь, ньывкӧн лэччис туй вылӧ, небеса пыдӧссяньыс немвиччысьтӧг вувзьысис моторъяслӧн лёкысь равзӧм, и бара уліті юръяс весьтті, шондісӧ сайӧдӧмӧн, тӧвзисны немецкӧй пикировщикъяс, сяркнитісны пулемётъясысь шоссе кузя.
Викторлӧн батьыс, кучик картуза, яя чужӧма да ыджыд гӧлӧса ён ыджыд мужик, друг едждӧдіс.
— Кежӧй степӧ!
Водӧй! — лёк горшӧн горӧдіс сійӧ.
Но том войтыр чеччыштісны нин телегасьыс да уськӧдчисны шобді пӧвстӧ.
Викторлӧн батьыс, вӧжжияссӧ чӧвтӧм бӧрын, тожӧ чеччыштіс телегасьыс да сэні жӧ места вылас воши, быттьӧ сылі, быттьӧ тайӧ эз вӧв сьӧкыд сапӧгъяса мужик-лесничӧй, а бесплотнӧй лов.
Телега вылӧ коли ӧтнас Уля, — сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ эз пышйы.
Но тайӧ жӧ здукас повзьӧм вӧвъясыс сэтшӧма нетшыштчисны, мый тӧкӧтьӧ эз уськӧдны сійӧс телегасьыс.
Уля кӧсйыліс кутчысьны вӧжжиӧ, но эз вермы судзӧдчынысӧ: вӧвъясыс тӧкӧтьӧ эз зурасьны водзвывса бричкаӧ да сувтісны кык кок йылас, сэсся чепӧсйисны бокӧ, тӧкӧтьӧ эз орӧдны постромкаяссӧ.
Кузь, ыджыд телегаыс пӧрліс, но бара сувтіс кӧлесаяс вылас.
Ӧти кинас телега дорышӧ, а мӧднас кутшӧмкӧ сьӧкыд нопйӧ кутчысьӧмӧн Уля зэвтіс став вынсӧ, медым не усьны: сійӧс эськӧ сэні жӧ талялісны гӧгӧр беснуйтчысь мукӧд вӧвъяс.
Гырысь гнедӧй вӧвъяс йӧймӧм вӧснаыс гӧнитісны талялӧм сю пӧвстӧд йӧз да вӧлаяс костӧд, сувтлывлісны кык кок йылас, шкоргисны да резсисны быгйӧн.
Воддза бричкасьыс друг чеччыштіс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, еджгов юрсиа, шапкатӧм том морт да уськӧдчис, кажитчӧ, веськыда вӧвъяс улас.
Уля эз пыр гӧгӧрво, мый лои, но здук мысти сувтӧм бурыся да жергӧдӧм вома вӧв юръяс костысь сійӧ аддзис сылысь зэв том, свежӧй, югъялысь синъяса, кодъясын тӧдчис вӧвлытӧм напряжение да вын, банйӧм банбокъяса, скуластӧй чужӧм.
Вына кинас том морт кутӧма вӧжжиӧдыс вомкӧрт бердтіыс шкоргысь ӧти вӧлӧс, сулалӧ вӧла дышлоа костас, ёнджыка зырсьӧ вӧвланьыс, медым сійӧс эз уськӧд дышлоыс.
Том морт сулаліс ыджыд тушаа, ӧкуратнӧй, мичаа гладитӧм выль руд костюма, сьӧдгӧрд галстука, и пинжак зепсьыс тыдыштіс еджыд лы пома складнӧй ручка.
Мӧд кинас сійӧ дышло вывтіыс зілис кутны вӧжжиӧдыс мӧд вӧвсӧ.
Сӧмын руд пинжак улас польдчӧм мускулъясысь артмӧм рӧч сертиыс да вӧлӧс кутысь гожъялӧм килутшас ёна тӧдчысь сӧнъяс серти тыдалӧ вӧлі, кутшӧма сійӧ мыйвынсьыс зэвтчӧма.
— Тпру... тпру... — шуаліс сійӧ эз зэв гораа, но повелительнӧя.
И тайӧ здукас, кор сылы удайтчис кутны вӧжжиӧдыс и мӧд вӧвсӧ, сы киын дзик пыр жӧ раммисны кыкнан вӧлыс.
Найӧ ещӧ пыркӧдісны на бурысьяссӧ, зверь синнаныс кӧсӧя видзӧдлывлісны сы вылӧ, но сійӧ эз лэдз найӧс, кытчӧдз найӧ дзикӧдз эз раммыны.
Том морт лэдзис вӧжжияссӧ кисьыс, и первойӧн, мый сійӧ вӧчис, — тайӧ ёна шензьӧдіс Уляӧс, — ыджыд кипыдӧсъяснас сійӧ ӧкуратнӧя мольӧдыштіс ассьыс пӧшти дзугсьӧм, кӧсӧй проборӧн сыналӧн еджгов-руд юрсисӧ.
Сэсся сійӧ лэптіс Уля вылӧ пӧсялӧмсьыс кӧтасьӧм чужӧмсӧ, коді вӧлі челядьлӧн кодь да скуластӧй, гырысь синъяса, зарни рӧма кузь синлысъяса, сэсся чужӧмтырнас простодушнӧя да гажаа нюмъёвтіс.
— Бур в-вӧвъяс, вермисны пасьвартны, — шуис сійӧ, ачыс неуна мыкталігтыр да пыр на чужӧмтырнас нюмъялігтыр видзӧдіс Уля вылӧ, коді век на кутчысьӧма телега дорышӧ да ыджыд нопйӧ да, тӧкӧтьыштӧ нырбордъяссӧ паськӧдлігтыр, уважениеӧн видзӧдіс сы вылӧ сьӧд синъяснас.
Йӧз бӧр локталісны шоссе вылӧ да корсисны ассьыныс вӧвъяссӧ да машинаяссӧ.
Мукӧдлаас, тыдалӧ, усьӧмаяс да ранитчӧмаяс дінын, чукӧрмӧмаӧсь нывбабаяс: сэсянь кылісны ойзӧмъяс да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧмъяс.
— Ме зэв ёна полі, мися найӧ тойыштасны тэнӧ дышлонас! — шуис Уля, волнуйтчӧмысла нырбордъясыс неуна дрӧгнитлывлісны.
— Ме ачым сыысь полі.
Но вӧвъясыс абу лёкӧсь, кодзӧмаӧсь, — наивнӧя шуис сійӧ да кузь чуньяса гожъялӧм ыджыд кинас тапкӧдыштіс югъялысь пӧсялӧм сьыліас вӧвлы, код дорын матынджык сулаліс сійӧ.
Ылын, кытӧнкӧ Донец дорын нин, кылісны бомбёжкалӧн пыдын кодь да ӧттшӧтш зэв ёсь шыяс.
— Зэв жальӧсь йӧзыс, — гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын шуис Уля.
Вӧлаяс да йӧз мунісны нин на дінті кыкнанладорӧдыс, кытчӧдз судзис синмыд, быттьӧкӧ визувтіс бузгысь ыджыд ю.
— Да, жальӧсь.
А медся нин миян мамъясным.
Мый найӧ переживайтӧны!
И мый нӧшта ковмас налы переживайтны! — шуис том морт, и пыр жӧ сылӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй, и кымӧс вылас сылӧн, не арлыд сертиыс, чукӧрмисны ёна тӧдчысь кузяланога чукыръяс.
— Да, да... — шытӧг висьталіс Уля, сразу представитіс ассьыс мамсӧ, кыдзи сійӧ, ичӧтик, пласьт куйліс чишкассьӧм му вылын.
Виктор Петровлӧн батьыс, сідзжӧ виччысьтӧг, кыдзи и вошлі, тыдовтчис вӧвъяс дінын да зэв тӧждысьӧмпырысь кутіс видлавны постромкаяссӧ, шлеяяссӧ, вӧжжияссӧ.
Сы бӧрся, сералігтыр да узбекскӧй шапкаа юрсӧ мыжапырысь бергӧдлігтыр да сэк жӧ обычнӧй серьёзнӧй выражениесӧ воштытӧг, тыдовтчис Анатолий Попов, сы бӧрся тожӧ неуна яндысьыштӧм Виктор.
— Гитараыс менам абу жугалӧма? — тӧждысигтыр доддьӧ видзӧдлӧм бӧрын тэрыба юаліс Виктор.
А мыйӧн аддзис стежитӧм эшкын пытшкысь, тубрасъяс костӧ пуктӧм гитарасӧ, аслас смел да жугылькодь синъяснас видзӧдліс Уля вылӧ да серӧктіс.
Пыр на вӧвъяс костын сулалысь том зон копыртчыліс дышло улӧ да вӧв сьылі улӧ да, аслас паськыд пельпомъяс вылын еджгов юрсиа шапкатӧм еджыд юрсӧ прӧстӧя да кокниа нуигтыр, матыстчис телега дінӧ.
— Анатолий! — нимкодя горӧдіс сійӧ.
— Олег!
Найӧ топыда кутісны ёрта-ёртсӧ киясӧдныс гырддзасьыс вылітіджык, и сэки Олег синбӧжнас видзӧдліс Уля вылӧ.
— Кошевой, — висьтасис сійӧ да нюжӧдіс сылы кисӧ.
Сылӧн ӧти пельпомыс, шуйгаыс, вӧлі вылынджык мӧдсьыс.
Сійӧ вӧлі зэв том, дзик на челядь, но сылӧн гожъялӧм чужӧмас, кокни кузь тушаас, весиг лӧсьыда гладитӧм паськӧмас, тайӧ пемыдгӧрд галстукас да складнӧй ручкалӧн еджыд помас, сылӧн став вӧрас манераясас, неуна мыкталышталӧм сёрнитӧмас тӧдчӧ вӧлі сэтшӧм свежӧйлун, вын, бурлун, душевнӧй ясность, мый Уля сразу жӧ кутіс чувствуйтны сы дінӧ дӧверие.
А сійӧ, том мортлӧн невольнӧй наблюдательностьӧн, пырысь-пыр жӧ гӧгӧр видзӧдліс сылысь еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа статя тушасӧ, коді вӧлі муяс вылын уджавны велалӧм сиктса нывлӧн кодь ён да гибкӧй коска, сы вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъяссӧ, кыз кӧсаяссӧ, мича нырбордъяссӧ, гожъялӧм стройнӧй, кузь кокъяссӧ, кодъясӧс сӧмын пидзӧссьыс неуна улӧдзджык тупкӧ сьӧд юбкаыс. Том морт ыпнитіс-гӧрдӧдіс, крута бергӧдчис Викторлань да, яндысьыштӧмӧн, сетіс сылы кисӧ.
Олег Кошевой велӧдчис краснодонса — Горький нима — медыджыд школаын, коді вӧлі сулалӧ карса паркын.
Уляӧс да Викторӧс сійӧ аддзис первойысь на, а Анатолийкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма сэтшӧм тӧждысьтӧм дружбаӧн, коді унаысь овлывлӧ активнӧй комсомолецъяс костын, дружбаӧн ӧти комсомольскӧй совещаниесянь мӧдӧдз.
— Да, со кӧні лои аддзысьны, — шуис Анатолий. — А помнитан, войдӧрлун на ми ставным ӧтчукӧрӧн пыралім тэ ордӧ ва юны, и тэ миянӧс ставнымӧс тӧдмӧдін... аслад бабушкаыдкӧд! — серӧктіс сійӧ. — Сійӧ мый, тэкӧд жӧ мунӧ?
— Оз, б-бабка кольччис.
И мама кольччис, — шуис Олег, и сылӧн кымӧс вылас бара чукӧрмисны кузьмӧс чукыръяс. — Ми витӧн: Коля, мамалӧн вокыс — кывйӧй некыдзи оз бергӧдчы шуны сійӧс дядяӧн! — нюмъёвтіс сійӧ. — Сылӧн гӧтырыс, да налӧн пиыс, да д-дедӧ, коді миянӧс нуӧдӧ, — и юрнас довкнитӧмӧн сійӧ индіс водзын сулалысь бричка вылӧ, кысянь сійӧс унаысь нин чукӧстлісны.
Ичӧтик тушаа, тэрыб кокъяса буланӧй вӧлӧ доддялӧм бричка ӧні пыр быгыльтчис водзвылын, а гнедӧй вӧвъяс сэтшӧма зырӧдісны бӧрсяньыс, мый налӧн васӧд ныррозьясысь петысь жарыс ӧвтіс бричкаын пукалысьяслы сьыліясас да пельясас.
Олег Кошевойлӧн дядяыс, Николай Коростылев, либӧ дядя Коля, «Краснодонуголь» трестса инженер-геолог, лӧз пинжака да гача, сьӧд синкымъяса, карӧй синъяса, мича том морт, племянниксьыс сӧмын ар сизимӧн ыджыдджык, коді дружитіс сыкӧд, кыдзи равнӧйкӧд, ӧні эльтіс сійӧс Уляӧн.
— Тайӧс, вокӧ, оз позь упуститны, — племянник вылас видзӧдтӧг гажтӧм гӧлӧсӧн брунгис дядя Коля, — шутка шуны, кутшӧм нылӧс тӧкӧтьӧ ли смертьысь эн спасит!
Тані, вокӧ, сватъястӧг делӧыд оз коль.
Збыль, Марина?
— А вешйӧй сэтысь!
Ме сідзи нин дӧзми ставсьыс!
— А збыль ӧд лӧсьыд? — юасис Олег аслас томиник тьӧткаыслысь. — Веськыда чудо, сэтшӧм лӧсьыд!
— А Леночкаыд?..
Эк тэ, Олежка-дролежка! — сьӧдіник синъяссӧ сы вылӧ сюся чӧвтлӧм бӧрын шуис тьӧткаыс.
Марина тьӧтка вӧлі медмича хохлушка тьӧткаяс пиысь, кодъяс, кажитчӧ, лэччӧмаӧсь лубочнӧй картина вылысь, — вышивайтӧм украинскӧй ковтаа, монистоа, сьӧдіник, еджыд пиньяса, пышнӧй юрсиа, коді пушистӧй кымӧр моз сувтӧма юр гӧгӧрыс, — весиг немвиччысьтӧг туйӧ петӧмыс абу торкӧма сылысь мичмӧдчӧмсӧ.
Кинас сійӧ кутіс куим арӧса кызіник детинкаӧс, коді зэв кыпыдпырысь шыасьліс став вылас, мый сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс, да некутшӧма эз вермы чайтны, кутшӧм ужаснӧй мирӧ сійӧ веськалі.
— Ме тадзи шуа: Леночка, сійӧ, збыль, пара миян Олеглы, а тайӧ кӧть и зэв мичаник, но миянлысь Олегӧс любитны оз вермы, ӧд Олег ещӧ челядь на, а сійӧ нин ныв дай бог! — тэрыба сёрнитіс Марина тьӧтка, ачыс беспокойнӧя кодзлӧдліс сьӧд синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да частӧ видзӧдлывліс небеса вылӧ. — Ӧд кор нывбабаыд пӧрысь нин, сэки сылы сьӧлӧм вылас воӧны детинкаяс, а сійӧ кӧ томиник на, сэки сійӧ некор оз кут любитны ассьыс томджыкӧс, тайӧс ме ас серти шуа, — висьталіс сійӧ сэтшӧм тэрыба, коді петкӧдліс, мый тьӧтка збыльысь «дӧзмӧма».
Лена Позднышева вӧлі Олегкӧд ӧти классын велӧдчысь ныв, коді кольччис Краснодонӧ, кодкӧд Олег дружитліс, кодӧс любитіс да кодлы вӧлі сиӧма сылӧн дневниксьыс уна страница.
Гашкӧ, Олег и збыль лёка поступитіс, кор сэтшӧм восторженнӧя шуис Уля йылысь?
Но, а мый нӧ таын вермас лоны лёкыс?
Леночка — тайӧ нин нэм кежлас сы сьӧлӧмын, тайӧ нин некытчӧ оз вермы удитны, а Уля...
И сійӧ бара ас водзсьыс аддзис Уляӧс, и тайӧ вӧвъяссӧ, и бара чувствуйтіс, кыдзи шуйгавывса вӧлыс лолаліс сы вылӧ.
И неужели та бӧрын Марина вермас лоны прав, мый тайӧ нылыс оз вермы любитны сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ ещӧ детинка на!
«Ок тэ, Олежка-дролежка»!..
Сійӧ вӧлі нывъяс вылӧ ыштысь и ачыс тӧдіс тайӧс.
Кыкнан вӧлаыс, бричка да кӧсӧй решеткаа селянскӧй телега, дыр на ещӧ кытшлалісны степь кузя, зілисны панйыны колоннасӧ, но вӧліны ещӧ уна сё да уна тысяча йӧз, кодъяс сідз жӧ зілисны писькӧдчыны водзӧ, и быдлаын, кытчӧдз судзис син, вӧлі сэтшӧм жӧ поток, коді артмӧма йӧзысь, машинаясысь да вӧлаясысь.
И вочасӧн Олегӧс эновтісны и Улялӧн и Леночкалӧн образъясыс, и ставсӧ сайӧдіс тайӧ помасьлытӧм йӧз потокыс, кодын, кыдзи море вылын дзибрӧс пыжъяс, катласисны буланӧй вӧлӧ доддялӧм бричка да гнедӧй вӧвъяса телега.
Степыс помтӧг и дортӧг нюжӧдчӧма светса быдладор помланьыс, горизонт дорын пуркйисны пӧжаръяслӧн сук тшынъясыс, и сӧмын зэв ылын асыввылын кельыдлӧз небесаын чукӧрмисны вӧвлытӧм чистӧй, яснӧй, гартчӧм кымӧръяс, и нинӧм эськӧ эз вӧв шензянаыс, сійӧ кымӧръяссьыс кӧ лэбзисны эзысь трубаяса еджыд ангелъяс.
Олеглы дум вылас уси небыд, бур кияса мамыс...
...Мама, мама!
Тэнсьыд киястӧ ме помнита сійӧ кадсяньыс, кор куті ме сознавайтны ачымӧс свет вылас.
Гожӧмбыднас найӧ пыр гожъявлісны да гожъялӧмыс эз вушйыв и тӧвнас, — сійӧ вӧлі зэв нежнӧй, рӧвнӧй, сӧмын сӧнъяс вывтіыс неуна сьӧдджык.
А гашкӧ, найӧ, тэнад киясыд, и чорыдджыкӧсь вӧліны, — ӧд налы олӧмас сы мында удж сюрлі, — но найӧ кажитчылісны меным пыр сэтшӧм нежнӧйӧн, а ме сэтшӧма радейтлі окавны найӧс веськыда сьӧд сӧнъяссӧ.
Да, буретш сійӧ кадсяньыс, кор ме куті сознавайтны ачымӧс, да медбӧръя минутаӧдзыс, кор тэ лигышмунӧмӧн, ньӧжйӧник, медбӧръяысь пуктін юртӧ менам морӧс вылӧ сьӧкыд олан туйӧ колльӧдігӧн, ме пыр помнита тэнсьыд киястӧ уджын.
Ме помнита, кыдзи найӧ гудрасисны майтӧг быг пытшкын, менсьым прӧстыняяс песлалігӧн, кор тайӧ прӧстыняясыс вӧліны на сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый вӧліны пелёнка кодьӧсь, и помнита, кыдзи тэ ичӧтик тулупа, тӧлын, ваялін карнан йылын ведраяс, кепыся ичӧтик китӧ пуктӧмыд водзладорад карнан вылас, ачыд сэтшӧм ичӧтик да пушистӧй, кепысьыд кодь.
Ме аддза тэнсьыд неуна кызыштӧм сустава чуньястӧ букварь вылысь, и ме шуала тэ бӧрся: <ns>«бе-а-ба, ба-ба»</ns>. Ме аддза, кыдзи тэ аслад ён кинад матыстан идзас костӧ чарла, мӧд ки мӧдзнад идзассӧ чарла вылас чеган, аддза чарлаыслысь тэрыба югъялӧмсӧ, а сэсся эсійӧ тэрыба и плавнӧя, сэтшӧм женственнӧя вӧрӧмсӧ киыдлысь да чарлаыдлысь, кор идзас китырсьыс шепъяссӧ ӧвтыштан сідзи, медым оз чегъясь кинад топӧдӧм идзасыс.
Ме помнита тэнсьыд киястӧ, кодъяс оз куснясьны, гӧрдӧдӧмаӧсь, турдӧмаӧсь юкмӧсса кӧдзыд ваысь, кӧні тэ пожъялін бельё, кор ми олім ӧтнанным, — чайтсьӧ вӧлі, дзик ӧтнанным став свет вылас, — и помнита, кутшӧм тӧдлытӧг тэнад киясыд вермисны пиыдлысь чуньсьыс перйыны жель да кутшӧм ӧдйӧ найӧ пысавлісны емӧ сунис, кор тэ вурсин да сьылін — сьылін сӧмын аслыд да меным.
Ӧд нинӧм свет вылас абу сэтшӧмыс, мый вӧчны эськӧ эз кужны тэнад киясыд, мый эськӧ эз вӧв налы вын сертиыс, мыйсӧ эськӧ найӧ зывӧктісны!
Ме аддзылі, кыдзи найӧ гудралісны сёй мӧс куйӧдкӧд, медым хата мавтавны, и ме аддзылі тэнсьыд китӧ, коді тыдаліс шӧвк пиысь, а чуняс вӧлі чунькытш, кор тэ лэптін молдаванскӧй гӧрд вина тыра стӧкан.
А кутшӧм покорнӧй нежностьӧн тэнад кызіник да гырддзасьыд вылітіджык еджыд киыд сывйыштіс дядьлысь сьылісӧ, кор сійӧ, тэкӧд ворсігӧн, лэптіс тэнӧ ки вылас, — дядь, кодӧс тэ велӧдін любитны менӧ и кодӧс ме почитайті рӧднӧйӧс моз, сӧмын нин куш сы вӧсна, мый тэ любитін сійӧс.
Но медся ёна, нэм кежлӧ запомниті ме, кутшӧм нежнӧя шыльӧдісны найӧ, тэнад киясыд, кодъяс вӧліны неуна сарӧгӧсь да сэтшӧм шоныдӧсь и ыркыдӧсь, кыдзи найӧ шыльӧдісны менсьым юрсиӧс да сьыліӧс, и морӧсӧс, кор ме джынвыйӧ садьтӧг куйлі вольпась вылын.
И кор кӧть ме эг восьтыв синъясӧс, тэ пыр вӧлін ме дінын, и ночник ӧзйис комнатаын, и тэ видзӧдін ме вылӧ аслад вӧйӧм синъяснад, быттьӧ пемыдсянь, ачыд ставнас чӧв-лӧнь да югыд, быттьӧ ризіа.
Ме окала тэнсьыд чистӧй, святӧй киястӧ!
Тэ колльӧдін пиянтӧ война вылӧ, — эн кӧ тэ, сідзкӧ мӧд, сэтшӧм жӧ, кутшӧм тэ, — мукӧдъяссӧ тэ нэмнад нин он вермы виччысьны, а тайӧ чашаыс кӧ муніс тэ бокті, то сійӧ эз мун мукӧд бокті, коді сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ.
Но и война лунъясӧ кӧ йӧзлӧн эм кусӧк нянь и эм ас вылас паськӧм, и му вылын кӧ сулалӧны сёрӧмъяс, и рельсъяс кузя котӧртӧны поездъяс, и садйын дзордзалӧны вишняяс, и домнаын бушуйтӧ би, и кодлӧнкӧ тыдавтӧм вын кыпӧдӧ воинӧс му вылысь либӧ вольпась вылысь, кор сійӧ висьмӧма либӧ ранитчӧма, — ставсӧ тайӧс вӧчисны меным мамлӧн киясыс — менам, и сылӧн, и сылӧн.
Видзӧдлы гӧгӧр и тэ, том морт, другӧй менам, видзӧдлы ме моз да висьтав, кодӧс тэ олӧмад ӧбижайтлін ёнджыка ассьыд мамтӧ дорысь, — оз-ӧ ме вӧсна, оз-ӧ тэ вӧсна, оз-ӧ сы вӧсна, оз-ӧ миян неудачаяс, ӧшибкаяс вӧсна и оз-ӧ миян шог вӧсна дзормыны миян мамъясным?
А ӧд воас час, кор сьӧлӧмыдлы мучительнӧй упрёкӧн бергӧдчас тайӧ ставыс мамыд гу дорын.
Мама, мама!..
Прӧстит менӧ, сы вӧсна мый тэ ӧтнад, свет вылас сӧмын тэ ӧтнад верман прӧщайтны, пукты китӧ юр вылӧ, кыдзи вӧлі челядьдырйи, да прӧстит...
Татшӧм мӧвпъяс да чувствояс жуисны Олег пытшкын.
Сійӧ эз нин вермы вунӧдны, мый мамыс сылӧн коли «сэтчӧ» и Вера бабушкаыс, <rus>«подруга дней моих суровых»</rus>, коді вӧлі тожӧ мамӧн сы мамлӧн да дядя Колялӧн мамӧн, тожӧ коли «сэтчӧ».
И чужӧмыс Олеглӧн лои серьёзнӧй, зумыш, зарни синлыска гырысь синъясыс кӧтасисны.
Сійӧ пукаліс гӧрбыльтчӧмӧн, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, гырысь киясыслысь ён кузь чуньяссӧ клячалӧмӧн, и ёна тӧдчысь кузьмӧс чукыръяс водісны сы кымӧс вылӧ.
Чӧв ланьтісны и Коля дядь, и Марина, и весиг налӧн ичӧтик пиыс, и сэтшӧм жӧ шынитӧв лои на бӧрвылын мунысь телегаын.
Сэсся и буланӧй вӧлыс и бур гнедӧй вӧвъясыс мудзисны тайӧ страшнӧй жарас и дзескыдінас, и кыкнан вӧлаыс тӧдлытӧг бара петісны шоссе вылӧ, кыті пыр исковтіс и исковтіс йӧзлӧн, машинаяслӧн да вӧлаяслӧн потокыс.
И кӧть мед мый эз вӧчны, эз думайтны, эз сёрнитны йӧзыс тайӧ йӧз шоглӧн великӧй потокас — шутитісны-ӧ найӧ, вугралісны-ӧ, вердісны-ӧ челядьӧс, тӧдмасялісны-ӧ, юкталісны-ӧ вӧвъясӧс шочиник юкмӧсъяс дорын, — став тайӧтор саяс и быдтор вылын тыдавтӧг паськаліс сьӧд вуджӧр, коді локтіс бӧрвывсянь, коді паськӧдӧма нин бордъяссӧ кӧнкӧ войвылын и лунвылын, коді степь кузя разаліс тайӧ потоксьыс ещӧ на ӧдйӧджык.
И сійӧс ощущайтӧмыс, мый найӧ вынужденнӧя эновтӧны рӧднӧй мунысӧ, матысса йӧзсӧ, пышйӧны тӧдтӧминӧ и мый сійӧ выныс, коді шыбитіс тайӧ сьӧд вуджӧрсӧ, вермас суӧдны да лямӧдны найӧс, — из моз куйліс быдӧнлӧн сьӧлӧм выланыс.
Квайтӧд глава
Машинаяс да беженецъяс пӧвстын, кодъяс мунісны шоссе бокӧд, кытчӧ вӧлі зырӧдӧма бричкасӧ и телегасӧ, кыссис 1-бис №-а шахталӧн грузӧвӧй машинаыс, код вылын шахтоуправлениеса работникъяс костын да кӧлуй костын мунісны шахтаса директор Валько да Григорий Ильич Шевцов, кодкӧд некымын час сайын на Уля янсӧдчис сы керка калитка дорын.
Тані жӧ подӧн муніс Отечественнӧй война вылын участникъяслӧн сирӧтаяслы детскӧй дом, коді коркӧ вӧлі «Восьмидомикъясын», — вит арӧссянь кӧкъямыс арӧсӧдз детинкаяс да нывкаяс, кодъясӧс колльӧдісны кык ныв-няня да домнас заведуйтысь — воспитательница, олӧма нывбаба, аддзытӧм сувтса синма, юр вылас гӧрд чышъяна, кодӧс кӧрталӧма вундысь моз, веськыда чулки вылас кӧмалӧм бусӧсь резинӧвӧй ботыа.
Детскӧй домсӧ колльӧдісны детскӧй домса кӧлуй тыра некымын вӧла-доддя, и сэтчӧ ӧчередьӧн пуксьӧдавлісны мудзӧм челядьӧс.
Мыйӧн 1-бис №-а шахталӧн грузӧвикыс суӧдіс тайӧ детскӧй домсӧ, грузӧвик вывсьыс став пассажирыс чеччыштісны машинасьыс да пуксьӧдалісны сэтчӧ челядьӧс.
Григорий Ильичлы сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис нывка, еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса, серьёзнӧй чужӧма, кыз банбокъяса — «пампушкаяса», кыдзи шуис найӧс Григорий Ильич, — мый сійӧ пӧшти туй чӧжыс ки вылас нуис нывкасӧ, окаліс сылысь кияссӧ да пампушка-банбокъяссӧ да сёрнитіс сыкӧд, ачыс сэтшӧм жӧ еджыд юрсиа да кельыдлӧз синъяса, кутшӧми и нывкаыс.
Детскӧй домса вӧла-доддяяс бӧрся, кодъяскӧд ӧні ӧтлаасисны бричка да телега, муніс шоссе кузя ёна нюжӧдчӧм воинскӧй часть кухняясӧн, пулемётъясӧн, артиллерияӧн.
Опытнӧй военнӧйлӧн синмыс пыр жӧ эськӧ казяліс, мый частьсӧ ёна оснаститӧма противотанкӧвӧй ружьеясӧн да пушкаясӧн.
Донецкӧй небеса фон вылын аслысногӧн тӧдчигтыр, плавнӧя катласигтырйи ньӧжйӧник шлывгисны гвардейскӧй миномётъяс.
Ылысяньыс эз тыдавны грузӧвикъясыс, кодъяс вылӧ найӧс вӧлі установитӧма, и кажитчис, мый тайӧ тешкодь сооружениеясыс асьныс шлывгӧны уна километръяс кузя нюжӧдчӧм тайӧ военнӧй да гражданскӧй йӧз масса весьтас.
Кутшӧмкӧ сім рӧма сукмӧм бусыс йиджӧма боецъяслы да командиръяслы сапӧгъясас, — частьыс кымынкӧ сутки чӧж нин вӧлі походын.
Колонна юрас, дзик вӧлаяс бӧрсяыс, найӧс панъялігтыр, кор вӧлаясыслӧн мунӧмыс надзмывліс, муніс автоматчикъяслӧн рота.
Найӧ мунісны огнеупорнӧй кирпич моз ӧжигайтчӧм чужӧмаӧсь, асланыс морӧс выланыс кагаясӧс моз нуисны автоматъяснысӧ, кодъясӧс кутісны мудзӧм, позялӧм либӧ ранитчӧм бӧрын кӧрталӧм кипӧвнаныс.
Телегаыс, кӧні муніс Уля, кутшӧмкӧ гижтӧм распорядок серти, пыр жӧ лои быттьӧ автоматчикъяс рота овмӧслӧн принадлежностьӧн, ротаыслӧн юкӧнӧн: и походын и шойччанінын телегаыс пыр веськавліс рота центрӧ, и кӧть кытчӧ Уля эз видзӧд, сійӧ пыр паныдасьліс том воинъяслӧн сы вылӧ синкым увтіныс, а то и веськыда видзӧдысь синъяскӧд. Воинъяс вӧліны бусӧсь сапӧгаӧсь, пилоткааӧсь да не ӧтчыд пӧсявлӧм, косьмывлӧм да выльысь пӧсявлӧм, уль муын, лыа пиын, нюрын, лыскын туплялӧм, унаысь зэр да сотан шонді тӧдлӧм салдатскӧй гимнастёркааӧсь.
Кӧть и отступайтігӧн, но нывъяс дырйи боецъяс вӧліны бодрӧй, озорнӧй, шутливӧй настроениеаӧсь, да, кыдзи и быд ротаын поход дырйи либӧ шойччигӧн, автоматчикъяс ротаын вӧлӧма асланыс любимец-балагур.
— Кытчӧ, кытчӧ приказтӧгыс? — горзіс сійӧ Виктор батьлы, кор сійӧ, водзӧ писькӧдчыны стрӧка используйтігмоз, кутіс вӧтлыны вӧвъяссӧ. — Сулав, муса друг, ӧні тіянлы миянтӧг мунны туй абу.
Ми тіянӧс нэм кежланыд гижим асланым ротаӧ, и ковмас ӧні служитны тіянлы, кыдзи ыргӧн пӧртлы.
Ми тіянӧс и довольствие вылӧ зачислитім, шильнӧй и мыльнӧй вылӧ, и <rus>приварок</rus> вылӧ, а нывсӧ — мед ен да православнӧй вичко видзасны сылысь мичлунсӧ! — быд асылын кутам кофейӧн юктавны.
Юмолӧн!..
— Збыль, Каюткин, эн сет ротанымӧс ӧбидаӧ! — Уля вылӧ гажаа видзӧдлывлігмоз сералісны автоматчикъяс.
— А мый?
Ми ӧні жӧ тайӧс прӧверитам.
Старшина ёрт!
Федя!
Али узьӧ сійӧ?
Видзӧдлӧй, зонъяс, мунігас узьӧ...
Старшина!
Пӧдметкитӧ воштін...
— А тэ юртӧ эн вошты?
— Ӧтик глупӧй юр вошті, но сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн тэнад пельпом вылӧ веськалӧма, а тӧлкаыс ме ордын.
Найӧ ӧд менам пуктассьӧны.
И Каюткин, аслыс неыджыд юрас ӧкуратнӧя кутчысьӧмӧн — ӧти кинас щӧка улӧдыс, а мӧднас балябӧжӧдыс пилотка увтіыс, кодӧс небрежнӧя вештӧма ӧти синкым вылас, — синъяссӧ кылӧдӧмӧн кутіс сідзи бергӧдлыны юрсӧ, быттьӧ винт йылысь разьӧ сьылісӧ.
Иллюзияыс сылӧн, мый юрыс кутіс торъявны тушасьыс, артмис сэтшӧм бура, мый ротаыс дзоньнас и ставныс, коді вӧліны матын, вак-вак серӧктісны.
Уля эз вермы терпитнысӧ да тшӧтш серӧктіс гораа, челядь моз, да яндысьыштіс.
И став автоматчикъясыс нимкодьпырысь видзӧдлісны Уля вылӧ, быттьӧ найӧ тӧдісны, мый Каюткин тайӧс вӧчӧ сылы.
Сійӧ вӧлі ичӧт тушаа, но зэв пельк, тайӧ балагур Каюткиныс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі ставнас посньыдик чукыръяса, но сэтшӧм подвижнӧй, мый некыдз он вермы вӧлі тӧдны, кымын арӧс сылы, — сылы вермис лоны и комын сайӧ и кызь арӧсысь не унджык, а туша сертиыс да вӧрас сертиыс сійӧ вӧлі дзик на детинка.
Синъясыс сылӧн вӧліны гырысьӧсь, лӧзӧсь, сідзжӧ посни чукыръяс пӧвстынӧсь, и, кор сійӧ чӧв ланьтліс, наын тыдовтчывліс друг дзик пыдӧссяньыс петысь эндӧдӧм мудз, но сійӧ быттьӧ эз кӧсйы, медым йӧзыс аддзисны сылысь мудзсӧ, и пӧшти эз ланьтлыв.
— Ті нӧ кытысь лоанныд, том войтыр? — шыасис сійӧ Уля ёртъяс дінӧ. — Вот аддзанныд!
Ті Краснодонысьӧсь, — сьӧлӧмсяньыс шуис Каюткин. — А нылыс, шуам, кодлыкӧ тіян пиысь лоӧ чой?
Либӧ, извиняйтча, папаша, тіян ныв?..
abu
Вот аддзанныд, нылыс дзик свободнӧй, абу ныв, ни абу чой, ни абу мужиклӧн гӧтыр,
и Каменскын сійӧс, дерт, мобилизуйтасны.
Мобилизуйтасны, сувтӧдасны регулировщикӧн.
Уличаяс кузя дугдывтӧм движение дырйи! — И Каюткин зэв аслысногӧн индіс став вылас, мый вӧчсис шоссе вылын да степын. — Бурджык нин сылы миян дінӧ, автоматчикъяс ротаӧ!..
Ей-богу, ті, зонъяс, регыд Россияӧ воанныд, сэні нывъясыд помтӧм уна, а миян ротаын ни ӧти абу.
А миянлы татшӧм нылыд зэв ёна колӧ, медым велӧдны настоящӧя сёрнитны да лоны благороднӧй поведениеаӧн.
— Тайӧ нин кыдзи ачыс окотитас, — нюмъялігтыр вочавидзис Анатолий, ачыс яндысьыштӧмӧн видзӧдлывліс Уля вылӧ, коді зілис не серавны и век жӧ сераліс да видзӧдіс бокӧ, медым синъяснас не паныдасьны Каюткинкӧд.
— О-о, сійӧс ми уговоритам! — горӧдіс Каюткин, — ми асланым ротаысь сэтшӧм зонъясӧс выставитам, найӧ кӧть кутшӧм нылӧс уговоритасны!
«А мый эськӧ збыль кӧ мунны, вот чеччыштны телегасьыс и мунны?» — сьӧлӧм вӧрзьӧмӧн друг думыштіс Уля.
Олег Кошевой, коді ӧні пыр восьлаліс телегакӧд орччӧн, ворожитӧм морт моз синсӧ эз вештыв Каюткин вылысь.
Сійӧ кутіс любитны Каюткинӧс да кӧсйис, мед ставныс любитісны сійӧс.
Муртса на Каюткин восьтыліс вомсӧ, а Олег, юрсӧ чатӧртӧмӧн, став пиньяссӧ ассьыс петкӧдлігтыр, сералӧ нин.
Удовольствиеысла сійӧ весиг зыраліс ассьыс чунь помъяссӧ, сэтшӧма сылы воис сьӧлӧм вылас Каюткин.
Но Каюткин быттьӧ эз и чувствуйт тайӧс, весиг ни ӧтчыд эз видзӧдлы сы вылӧ, кыдзи сійӧ ни ӧтчыд эз видзӧдлы и Уля вылӧ, ни йӧз вылас некод вылӧ, кодъясӧс забавляйтіс.
Ӧти татшӧм здукӧ, кор Каюткин висьталіс мыйкӧ зэв нин теш петкӧдланаӧс и боецъяс серӧктісны, ротакӧд ӧтвесьтасис веськыда степь кузя сійӧс вӧтӧдысь ставнас бусӧссьӧм вездеход.
— <rus>Смир-рно</rus>!..
Ротаса йӧз пӧвстысь петіс сӧнӧсь кузь сьыліа капитан да, бовъялысь кобурасӧ кинас кутышталігмоз, тэрыб воськовъясӧн котӧртіс сувтысь вездеход дінӧ, кытысь мыччысис кыз, ён генерал, кодлӧн ыджыд гӧгрӧс юрас вӧлі выль фуражка.
— Оз ков, оз ков, — шуис генерал, — отставить...
Сійӧ петіс вездеходысь, топӧдліс кисӧ сылы кӧзырнитысь капитанлысь, тайӧ жӧ кадас сюся видзӧдаліс бусӧсь туй кузя восьлалысь автоматчикъясӧс аслас ичӧтик синъяснас, кодъяс гажаа югъялісны сылӧн прӧстӧй суровӧй чужӧм вылас.
— Видзӧд, видзӧд, миян курскӧйяс и — Каюткин! — шуис сійӧ тӧдчана удовольствиеӧн.
Генерал ӧвтыштіс кинас вездеходыслы, медым сійӧ муніс на бӧрся степь кузя, да сылӧн кыз тушалы лӧсявтӧм кокни воськолӧн мӧдӧдчис автоматчикъяскӧд ӧтлаын. — Каюткин — тайӧ зэв бур...
Ловъя кӧ Каюткин, сідзкӧ войскалӧн духыс непобедимӧй, — Каюткин вылӧ гажаа видзӧдігмоз висьталіс сійӧ, но ачыс шыасис сы гӧгӧрын мунысь боецъяс.
— Служита Сӧветскӧй Союзлы! — шуис Каюткин эз нин сэтшӧм нарошнӧ тӧдчӧдӧм кыпыда, шутливӧя, кыдзи сійӧ сёрнитіс ӧнӧдз, а зэв серьёзнӧя.
— Капитан ёрт, тӧдӧны оз боецъяс, кытчӧ да мыйла мунам? — шыасис генерал сыкӧд орччӧн мунысь ротаса командир дінӧ, коді вӧлі неуна кольччыштӧма.
— Тӧдӧны, генерал ёрт...
— Бура петкӧдлінныд асьнытӧ сэки водокачка дорад, помнитанныд? — шуис генерал да тэрыба видзӧдліс сы гӧгӧрын мунысь боецъяс вылӧ. — А главнӧйыс — асьнытӧ видзинныд...
А-а, вот сійӧ и эм! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ кодкӧ паныд шуис сылы. — Кувны абу сьӧкыд...
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый генерал оз сы мында ошкы важсьыс, мыйта дасьтӧ найӧс водзӧ кежлӧ.
Нюмъялӧмъяс вошины быд чужӧм вылысь, а сы пыдди лои ставныслӧн ӧткодь значительнӧй выражение.
— Том йӧз, а опытныд тіян тӧданныд кутшӧм?
Позьӧ ӧмӧй, шуам, сравнитны сыкӧд, кор ме вӧлі том, — висьталіс генерал. — Вӧлі кад, восьлалі и ме тайӧ туй кузяыс.
Но-о, и врагыс вӧлі мӧд, и техникаыс эз вӧв татшӧм!
Сравнитны кӧ сійӧ школаыскӧд, мый ме сэки прӧйдиті, ті прӧйдитінныд университет...
Генерал сідзи довкнитіс аслас ыджыд юрнас, быттьӧ сылы окота вӧлі не то мыйкӧ вӧтлыны, не то вынсьӧдны.
Буракӧ, ӧти случайясын тайӧ петкӧдліс сылысь недовольствосӧ, а мукӧд случайясын — удовлетворение.
Ӧні тайӧ петкӧдліс сылысь удовлетворениесӧ.
Тыдалӧ, сылы вӧлі долыд казьтыштны томлунсӧ да сійӧс радуйтіс автоматчикъяслӧн боевӧй выправкаа видыс, коді вӧлі налы естественнӧйӧн нин.
— Разрешитӧй шыасьны! — шуис Каюткин. — Ылӧдз сійӧ пырис?
— Ылӧдз, чӧртъясыс эськӧ мед эз велӧдны сійӧс! — шуис генерал. — Сэтшӧм ылӧдз, мый миянлы тіянкӧд быттьӧ и абу нин лӧсьыд.
— И водзӧ мунас?
Генерал мыйкӧ дыра муніс чӧв олігтыр.
— Тіа-миаысь зависитӧ...
Сійӧ кадсяньыс, кор ми сійӧс тӧвнас нӧйтыштім, сійӧ чӧжыштіс вынъяссӧ.
Чукӧртіс техникасӧ став Европасьыс да кучкис ӧти местаӧ, татчӧ, тіа-миалы.
Арталӧма вӧлі сідзи — ми огӧ вермӧй кутчысьны.
А резервъясыс сылӧн абуӧсь...
А-а, вот сійӧ ӧд и эм!..
Син улас генераллы уси водзын мунысь подвода, и друг подводавывса йӧз пӧвстысь сійӧ тӧдіс шоссевывса ӧтка нывсӧ, код весьтті лэбисны немецкӧй пикировщикъяс.
Сійӧ представитіс аслыс ставсӧ, мый вермис лоны тайӧ нылыслӧн и судьбаас и сьӧлӧмас сэк кості, кор сійӧ аслас вездеход вылын удитіс сӧмын волыны дивизияса мӧд эшелонӧ да суӧдны Краснодон пыр прӧйдитӧм головнӧй частьяссӧ.
Генерал чужӧм вылын тыдовтчис оз позь шуны жалитӧм, а кутшӧмкӧ тӧждысьӧм, и сійӧ друг кутіс тэрмасьны.
— Сиа тіянлы успех!
Сійӧ ӧвтыштіс кинас вездеходыслы, мед сійӧ сувтас, да сылӧн кыз тушалы лӧсявтӧм кокни воськовъясӧн тэрыба муніс вездеход дінас.
Став кад чӧжыс, кор генерал вӧлі автоматчикъяс дінын, Каюткин сёрнитіс и юасис сылысь дзик серьёзнӧя.
Тыдалӧ, сійӧ эз и лыддьы коланаӧн петкӧдлыны генерал водзын самӧй сійӧ чертаяссӧ, мый вӧсна боецъяс радейтлісны сійӧс.
Но мыйӧн сӧмын вездеходыс саяліс син водзысь, Каюткин бара заводитіс гажаа шутитны.
Зэв ыджыд тушаа, гырысь да скӧвӧрда кодь сьӧд кияса боец-пехотинец кашкигтырйи писькӧдчис колонна бӧръя радъяссянь, киас кутіс кутшӧмкӧ сьӧкыд предметъяс, кодъясӧс гартыштӧма маслӧӧсь рузумӧн.
— Ёртъяс!
Кӧнкӧ пӧ тані, висьталісны меным, шахтёрскӧй машина мунӧ? — юасис сійӧ.
— Со сійӧ, но сӧмын сулалӧ! — шутитыштіс Каюткин да индіс грузӧвик вылӧ, кытчӧ тырыс вӧлі пуксьӧдалӧма челядьӧс.
abu
— Извинитӧй, ёртъяс, — шуис боец да матыстчис Валько дорӧ да Григорий Ильич дорӧ, коді видзчысьӧмӧн сувтӧдіс муӧ еджыд юрсиа нывкаӧс, — кӧсъя тіянлы инструмент сетны.
Ті — мастерӧвӧй йӧз, тіянлы гӧдитчас сійӧ, а меным походад сійӧ лишнӧй сьӧктӧд. — И сійӧ кутіс на водзын разявны маслӧӧсь рузумсӧ.
Валько да Григорий Ильич копыртчӧмӧн видзӧдісны сы ки вылӧ.
— Аддзылінныд? — торжественнӧя шуис боец да петкӧдліс аслас ыджыд ки вывсьыс разьӧм рузум пиысь выль слесарнӧй инструментъяслысь набор.
— Эг гӧгӧрво — вузалан али мый? — юаліс Валько да скӧрпырысь лэптіс сы вылӧ ӧтлаасьӧм синкымъяс увсьыс ассьыс цыганскӧй синъяссӧ.
Боецлӧн кирпич кодь гӧрд чужӧмыс сэтшӧм ёна гӧрдӧдіс, мый ставнас тыри пӧсь войтъясӧн.
— Кыдзи тэнад сӧмын кывйыд бергӧдчӧ! — шуис сійӧ. — Ме тайӧс степысь аддзи.
Муна, а сійӧ тадзи рузум пиас и куйлӧ, тыдалӧ, кодкӧ уськӧдӧма.
— А, гашкӧ, шыбитіс, медым кокниджык пышйынысӧ! — шпыньмуніс Валько.
— Мастерӧвӧй мортыд инструменттӧ оз шыбит.
Уськӧдіс, — сӧмын нин Григорий Ильич дінӧ шыасигмоз кӧдзыда шуис боец.
— Аттьӧ, аттьӧ, другӧ... — шуис Григорий Ильич да тэрмасьӧмӧн кутіс отсавны боецлы гартны инструментъяссӧ.
— Ладнӧ кӧть босьтінныд, а то жаль ӧд, инструментыс бур.
Тіян со машина, а меным походад тыр выкладканад мый сыысь! — висьталіс боец гажаджыка. — Быд бурсӧ тіянлы! — И сійӧ, Григорий Ильичлысь ӧтнаслысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын, котӧртіс бӧр да регыд мысти сорласис колоннаас.
Валько чӧв олігтыр видзӧдіс мыйкӧ дыра сы бӧрся, и чужӧм вылас сылӧн вӧлі мужественнӧй ошкана выражение.
— Морт... Да... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько.
И Григорий Ильич, коді ӧти киас кутіс инструмент, а мӧднас малаліс еджыд юрсӧ нывкалысь, гӧгӧрвоис, мый сылӧн директорыс недоверчивӧя отнеситчис боец дінӧ чорыд сьӧлӧм вӧсна.
Буракӧ, директор велалӧма нин сы дінӧ, мый йӧзыс мукӧд дырйи ылӧдлывлӧны сійӧс — руководительӧс сэтшӧм предприятиеысь, кӧні уджалісны уна тысяча морт да коді суткинас сетліс уна тысяча тонна изшом.
Тайӧ предприятиесӧ ӧні вӧлі взорвитӧма, взорвитіс ачыс, директорыс, аслас киясӧн, йӧзсӧ вӧлі мыйтакӧ петкӧдӧма, мыйтакӧ кольччисны гибель вылӧ.
И Григорий Ильич первойысь думыштіс, кутшӧм шуштӧм вермас лоны ӧні директор сьӧлӧм вылын.
Рытъявылыс кутісны кывны водзвылын орудиеясысь лыйсьӧм шыяс.
Войнас найӧ матысмисны, весиг позьӧ вӧлі кывны пулемётнӧй очередьяс.
И войбыд сэні, Каменск районын, тыдалӧны вӧлі ыпъялӧмъяс сэтшӧм ёна, мый найӧ югдӧдісны став колоннасӧ.
Пӧжаръяслӧн югӧръясыс то тані, то сэні краситлывлісны небесасӧ вина рӧмӧн и сьӧкыда да сьӧдгӧрд рӧмӧн пӧртмасисны пемыд степь шӧрын курган йывъясын.
— Братскӧй могилаяс, — шуис Викторлӧн батьыс, коді чӧв пукаліс телега вылын чигаркаӧн, кодлӧн биыс югдӧдлывліс пемыдсьыс сылысь кыз чужӧмсӧ. — Тайӧ абу зэв важся могилаяс, тайӧ миян могилаяс, — пыдыс гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Ми таті писькӧдчылім Пархоменкокӧд да Ворошиловкӧд да гуавлім ассьыным йӧзӧс...
Анатолий, Виктор, Олег да Уля чӧв олігтыр видзӧдлісны пӧжар югӧрӧн югдӧдӧм курганъяс вылӧ.
— Да, кымын сочинение ми гижлывлім школаын тайӧ война йывсьыс, мечтайтлім, вежавлім миян батьяслы — и вот сійӧ, войнаыс, воис миянӧ, быттьӧкӧ нарошнӧ, медым тӧдмавны, кутшӧмджыкӧсь ми, а ми мунам... — шуис Олег да пыдісянь ышловзис.
Войбыдӧн колонна мунӧмын лоины вежсьӧмъяс.
Ӧні учреждениеяслӧн да гражданскӧй йӧзлӧн машинаясыс да вӧлаясыс да беженецъяслӧн чукӧрыс ньӧти эз мунны водзӧ, — сёрнитісны, мый водзвылас пӧ мунӧны воинскӧй частьяс.
Ӧчередь воис и автоматчикъясӧдз, оружиеяснас ньӧжйӧник зёльӧдчигтыр найӧ кутісны ноксьыны пемыдас, на бӧрысь вӧрзис и частьыс ставнас.
Машинаяс, сылы туй сетігмоз, моторъяснас жургигтыр, чукӧрмисны.
Пемыдас чусалісны чигарка бияс, — кажитчис, мый тайӧ небесаын кодзувъяс.
Уляӧс кодкӧ вӧрзьӧдыштіс гырддзаӧдыс.
Сійӧ бергӧдчис.
Каюткин сулаліс мӧдарладорас сійӧ телегасяньыс, кӧні пукаліс Викторлӧн батьыс да кӧні сулалісны детинкаяс.
— Ӧти минута кежлӧ, — шуис сійӧ муртса кывмӧн вашкӧдігтыр!
Сы гӧлӧсын мыйкӧ вӧлі сэтшӧм, мый Уля лэччис сы дінӧ телегасьыс.
Найӧ вешйыштісны неуна бокӧ.
— Извиняйтӧй, мый беспокоиті, — ньӧжйӧник шуис Каюткин, — оз позь тіянлы Каменскӧ мунны, сійӧс вот-вот немец босьтас, а Донец мӧдлапӧлӧдыс немецыд зэв нин ылӧ муніс.
Сы йылысь, мый ме тіянлы юӧрті, ті некодлы энӧ висьталӧй, менам та вылӧ правоыс эз вӧв, но ті ас йӧз, и меным жаль, ті кӧ весьшӧрӧ пропадитанныд.
Тіянлы колӧ кежны ёна лунвывланьджык, и то, ен видзас, медым удитанныд.
Каюткин сёрнитіс Улякӧд сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ кипыдӧсас кутіс битор, чужӧмыс сылӧн омӧля тыдаліс пемыдас, но сійӧ вӧлі серьёзнӧй да мелі, и синъясас эз вӧв мудзӧмыс — найӧ дзирдалісны пемыдас.
И Улялы мӧрччис эз сійӧтор, мый висьталіс, а сійӧтор, кыдзи сійӧ сёрнитіс сыкӧд.
Уля чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Кыдзи нӧ тэнӧ шуӧны? — ньӧжйӧник юаліс Каюткин.
— Ульяна Громова.
— Абу-ӧ тэнад аслад карточка?
— Абу.
— Абу... — нурбыльтіс сійӧ жугыля.
Друг Уляӧс босьтіс сійӧс жалитан чувство да сэки жӧ кутшӧмкӧ озорнӧй чувство, — сійӧ матӧдз, дзик матӧдз копыртчис сы чужӧм дінӧ.
— Карточка менам абу, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — но тэ кӧ бура, бура видзӧдлан ме вылӧ, — сійӧ чӧв олыштіс да мыйкӧ дыра видзӧдіс сылы веськыда синмас аслас сьӧд синъяснас, — тэ менӧ он вунӧд...
Каюткин измис, сӧмын гырысь синъясыс сылӧн мыйкӧ дыра гажтӧма югъялісны пемыдас.
— Да, ме тэнӧ ог вунӧд...
Сы вӧсна мый тэнӧ оз позь вунӧдны, — вашнитіс сійӧ муртса кывмӧн. — Прӧщай...
И сьӧкыд салдатскӧй сапӧгъяснас грымӧдчигтыр сійӧ ӧтлаасис частьыскӧд, коді пыр муніс и муніс пемыдас аслас чигаркаяснас, Млечнӧй путь кодь помасьлытӧм.
Уля ещӧ думайтіс на, висьтавны-ӧ кодлыкӧ сы йылысь, мый Каюткин висьталіс сылы, но, тыдалӧ, тайӧ вӧлӧм тӧдса абу сӧмын сылы и кывсьӧма нин колоннаыслы.
Кор сійӧ матыстчис телега дінӧ, уна машинаяс да вӧлаяс кежалісны нин степӧ, асыв-лунвылӧ.
Сэтчань жӧ сюрӧсӧн кыссисны беженецъяс.
— Ковмас Лихӧйлань мунны, — кыліс Вальколӧн чирӧм гӧлӧсыс.
Викторлӧн батьыс мыйкӧ юаліс сылысь.
— Мыйла торйӧдчынысӧ, ӧтлаын кутам мунны, судьбаыс кӧ нин йитіс миянӧс, — шуис Валько.
Асъя кыаыс суис найӧс степын нин, туйтӧминын.
Паськыд степас сійӧ вӧлі сэтшӧм мича, тайӧ кыаыс, — тані пӧшти вӧрзьӧдлытӧм, синмӧн судзтӧм кӧдзӧм муяс весьтын сэзьдӧм небесаыс, балкаяс пыдӧсын югыдвеж ӧтаваыс, кодӧс эзысялӧма лысваыс, сы войтъясын ӧшкамӧшка рӧмӧн отражайтчӧ балкаяс пӧлӧн исковтысь нежнӧй югӧрыс шонділӧн, коді кыптіс веськыда йӧз вылас.
Но тайӧ водз асъя югыдас ещӧ нин шогджыкӧн кажитчисны челядьлӧн мучитчӧм, унзіль, омӧльтчӧм чужӧмъясныс да гырысьяслӧн зумыш, мудз, тревогаӧн тыр чужӧмъясныс.
Уля аддзис детскӧй домса заведующӧйӧс, коді вӧлі веськыда чулки вылас кӧмалӧма тайӧ дзоньнас бусӧссьӧм резинӧвӧй ботысӧ.
Заведующӧйлӧн чужӧмыс ставнас сьӧдӧдӧма.
Туй чӧжыс сійӧ муніс подӧн и сӧмын войсяньыс пуксис ӧти телегаӧ.
Донецкӧй шондіыс, кажитчӧ, косьтӧма да сотӧма сійӧс пӧимӧдз.
Тайӧ войсӧ сійӧ, тыдалӧ, абу жӧ узьӧма да пыр нин чӧв оліс, ставсӧ вӧчис машинальнӧя, югъялысь аддзытӧм синъясас сылӧн вӧлі мӧдаръюгыдса, абу татчӧс мирса выражение.
Водз асывсяньыс ньӧти ланьтлытӧг воздухын кыліс моторъяслӧн жургӧм.
Самолётъясыс оз вӧлі тыдавны, но водзын шуйгавылас пыр кылісны воздухсӧ сырмӧдысь бомбӧвӧй ударъяс, да коръясӧкӧ зэв ылын небесаас сяркӧдчисны пулемётъяс.
Сэні, Донец да Каменск весьтын, пансьылісны воздушнӧй бойяс, кодъяс тасянь эз тыдавны, а сӧмын кылісны.
И сӧмын ӧтчыд водзвывсьыс найӧ аддзисны бомбитӧм бӧрын уліті лэбысь немецкӧй пикировщикӧс.
Олег друг чеччыштіс бричкасьыс да виччысьыштіс, кор сы весьтӧдз воас телегаыс.
— Думыштны сӧмын, да, думыштны сӧмын, — шуис сійӧ, телегакӧд орччӧн мунігмоз, сы дорышӧ кутчысьӧмӧн да аслас васӧд гырысь синъяснас ёртъяс вылас видзӧдігмоз, — ӧд немецъяс кӧ Донец сайынӧсь, а тайӧ частьыс, коді муніс миянкӧд, кутӧ найӧс Каменскын, сылы нин не мунны, и тайӧ автоматчикъясыслы, и тайӧ зэв шань зонмыслы, коді быдӧнӧс гажӧдіс, и тайӧ генералыслы, налы ставныслы не нин мунны!
И найӧ, дерт, тӧдісны тайӧс, кор мунісны, найӧ тӧдісны тайӧс! — волнуйтчигтыр висьталіс Олег.
Сы йылысь мӧвп, мый Каюткин прӧщайтчис сыкӧд кулӧм водзвылас, сідзи и бытшкис Улялысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ ставнас ыпнитіс яндзимысла, кор тӧдвылас уси, мый сійӧ шуис сылы.
Но пытшкӧсса чистӧй гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый сійӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз шу, мый эськӧ сьӧкыд вӧлі казьтыштны Каюткинлы, кор встретитас кулан чассӧ.
Сизимӧд глава
Беженецъяс пыр на мунісны Краснодон пыр, и кар весьтын пыр сулалісны бус кымӧръяс, кодъяс тыртісны йӧзлысь паськӧмсӧ, цветъяссӧ, лапкор да тыква коръяссӧ няйт-сьӧд-рыжӧй слӧйӧн.
Парк сайын ветка кузя бӧрӧ-водзӧ грымакыліс кӧрттуйвывса состав, коді шахтаяс дінысь ӧктіс оборудование, кодӧс позьӧ на вӧлі нуны.
Кылӧ вӧлі паровозлӧн чушйӧдлӧмыс, тутсӧмыс, стрелочниклӧн тюрзӧмыс.
Сэтысянь, переездсянь, кылісны возбуждённӧй морт гӧлӧсъяс, бус вывті зэв уна кокъяслӧн кышакылӧм, машинаяслӧн жургӧм да артиллерия кӧлесаяслӧн пос вывті грымакылӧм, — тайӧ пыр на вӧлі бӧрыньтчӧны воинскӧй частьяс.
И кылӧны вӧлі то ӧтарланьын, то мӧдарланьын мылькъяс сайын орудийнӧй залпъяслӧн ылын гораа гымалӧмъяс, быттьӧ сэні, тайӧ мылькъяс саяс, степлӧн помтӧм эрд кузяыс быгльӧдлӧны ӧти местаысь мӧдӧ зэв ыджыд, небесаӧдзыс бокъяса, тыртӧм бӧчка.
Паськыд улича вылын, коді помассьӧ парк ворота дорын, «Краснодонуголь» трестлӧн кык судта каменнӧй здание дорын ещӧ сулаліс на грузӧвик, и йӧз, мужикъяс да нывбабаяс, петкӧдлісны гурйыв восьтӧм главнӧй ӧдзӧсӧд трест имуществолысь медбӧръя колясъяссӧ да грузитісны найӧс машина вылӧ.
Йӧз уджалісны спокойнӧя, зіля, чӧв олігтыр.
Налӧн тӧждысян, зумыш чужӧмъясыс да сьӧкыдторъяссӧ кыскалӧмысь мудзӧм киясныс вӧліны пӧсялӧмаӧсь да няйтӧсь.
И неуна бокынджык, дзик трест ӧшиньяс улас, сулалісны зон да ныв да сёрнитісны сэтшӧм увлечённӧя да беззаветнӧя, мый тыдалӧ вӧлі — и тайӧ грузӧвикыс, и пӧсялӧм няйт йӧзыс, и ставыс, мый вӧчсис гӧгӧр, эз вӧв да и лоны эз вермы важнӧйджыкӧн сы дорысь, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
Розӧвӧй ковтаа да куш кок вылас кӧмалӧм виж туфлиа ныв вӧлі ыджыд тушаа, кыз, русӧй юрсиа, миндалина моз матовӧя югъялыштысь неуна кӧсӧйкодь синъяса.
Сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі неуна кӧсӧйкодь, зон вылас сійӧ видзӧдіс неуна бокысянь, атласнӧй еджыд сьылі вылас чатӧртӧм юрсӧ неуна бергӧдыштӧма.
Зонмыс вӧлі кузь тушаа, укшаль, мышкыра, унаысь пеславлӧм лӧз косовороткаа, коді вӧлі сылӧн кузь кияс сертиыс дженьыд сосъяса, вӧнясьӧма векньыдик тасмаӧн, коричневӧй визьяса руд дженьыд гача, носкитӧм кокас кӧмалӧма тапки.
Веськыд, кузь сьӧд юрсиыс эз кывзысь сылысь, кор сійӧ сёрнитіс, юрсиыс лэччис кымӧс вылас, пель вылас, и сійӧ, юрсӧ тэрыба чатӧртлӧмӧн, шыбитліс сійӧс бӧрвыв.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм кельыд, кутшӧмъяс пӧшти оз гожъявлыны.
Сэтчӧ жӧ, зонмыс вӧлі зэв яндысьысь.
Но сы чужӧм вылын тӧдчис сы мында природнӧй юмор да сэки жӧ дзебӧм вдохновение, коді вот-вот дась ыпнитны, мый тайӧ волнуйтіс нылӧс: сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс зон чужӧм вылӧ.
Налы некутшӧм делӧ эз вӧв, кывзӧны-ӧ налысь, видзӧдӧны-ӧ на вылӧ йӧзыс.
Но на бӧрся наблюдайтісны.
Улича мӧдар бокас неуна виджадӧн, стандартнӧй керка калитка дінын сулаліс важ конструкцияа вылӧ кодь кӧлесаяс вылӧ пуктӧм сьӧд легкӧвӧй машина, коді ёна нин жугавлӧма, кытсюрӧ рыжӧймӧма, кытсюрӧ волялысь жӧч кодьӧдз зыртчӧма, быттьӧ сылы евангельскӧй верблюдлы моз, лоӧма кульыштны ассьыс бокъяссӧ ем пыс пыр петігас.
Тайӧ вӧлі сӧветскӧй автомобилестроениелӧн медводдза детищеыс, кодӧн быдлаын нин дугдісны вӧдитчыны да йӧз кост сёрниын нимтісны «газикӧн».
Да, тайӧ вӧлі «газик» — на лыдысь, кодъяс мунісны уна тысяча, уна дас тысяча километр Дон да Казахстан степьяс кузя да Войвыв тундраяс кузя, кодъяс кӧза трӧпа кодь туйӧд кайлісны Кавказ да Памир гӧраяс вылӧ, пыравлісны Алтайлӧн да Сихотэ-Алиньлӧн парма шӧрӧ, обслужитісны Днепровскӧй плотина стрӧитӧм, Сталинградскӧй тракторнӧй да Магнитострой стрӧитӧм, кодъяс вайӧдлісны Чухновскийӧс да сылысь ёртъяссӧ войвыв аэродром дорӧ Нобилелысь экспедициясӧ спаситӧм могысь и турӧбъяс да торосъяс пыр кыссьылісны амурскӧй йи трасса кузя Комсомольск первойя стрӧитысьяслы отсӧг вылӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ вӧлі «газик» на лыдысь, кодъяс, вынъяссӧ зэлӧдӧмӧн, кыскисны асланыс мыш вылын первойя пятилеткасӧ ставнас, кыскисны, важмисны да сетісны ассьыныс местанысӧ совершеннӧйджык машинаяслы, кодъяс вӧліны детищеясӧн самӧй сійӧ заводъясыслӧн, кодъясӧс найӧ стрӧиталісны.
«Газик», коді сулаліс стандартнӧй керка дінын, вӧлі закрытӧй «газик»-лимузин.
Сы пытшкын, бӧр пуклӧс дінас, кок улын, сулаліс кузь сьӧкыд ящик; бокас, пуклӧс да ящик вомӧныс куйліс кык чемодан, ӧтиыс мӧд вылас; на вылын, дзик вевт бердас — зэлыда тэчӧм кык рюкзак; на дінӧ вӧлі сувтӧдӧма дискъяса кык автомат «ППШ» да орччӧн куйліс ещӧ диск чукӧр.
А пуклӧс вылас, прӧстінас, пукаліс еджыд юрсиа гожъялӧм нывбаба, ар комына, стрӧг чужӧма, буретша вурӧм туйвыв паськӧма, кодлӧн рӧмыс вӧлі неопределённӧй унаысь шонді да зэр улӧ сюрлӧм вӧсна.
Сылы некытчӧ нин вӧлі свободнӧя пуктыны кокъяссӧ, и сійӧ, ӧти коксӧ мӧд вылас лэптӧмӧн, муртса тӧрӧдӧма найӧс ящика-ӧдзӧса костас.
Нывбаба беспокойнӧя видзӧдлывліс лимузин ӧдзӧс розьясӧд, — стеклӧясыс ӧдзӧсас важӧн нин эз вӧвны, — то стандартнӧй керка кильчӧ вылӧ, то трест дінын грузитчысь машина вылӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ виччысьӧ кодӧскӧ, виччысьӧ вель дыр, и сылы эз вӧв лӧсьыд, мый йӧзыс, кодъяс вӧлі грузитӧны машинасӧ, вермасны аддзыны и тайӧ ӧтка лимузинсӧ и сійӧс асьсӧ лимузинсьыс.
Беспокойствоыс вуджӧр моз котӧртліс сы стрӧг чужӧм вывті, сэсся сійӧ бара чатӧртчыліс пуклӧс бӧрлань да ӧдзӧс розьӧд сюся да думыштчӧмӧн видзӧдіс ныв да зон вылӧ, кодъяс сёрнитісны трест ӧшинь улын.
Вочасӧн сылӧн чужӧмыс небзис, и сійӧ ачыс эз казявлы, мый сылӧн руд синъясас да чорыд вомдоръясас тыдовтчывліс бур да жугыль нюммунӧм.
Нывбабалы вӧлі комын арӧс, и сійӧ эз тӧд, мый тайӧ бур сожалениеыс да жугыль выражениеыс, коді тыдовтчыліс сы чужӧм вылын, кор сійӧ видзӧдіс ныв вылӧ да зон вылӧ, сӧмын и вӧлі сійӧс выражайтӧмӧн, мый сылы комын арӧс нин да мый сійӧ оз вермы лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь тайӧ зонмыс да нылыс.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧр да став свет вылас, ныв да зон сёрнитісны ӧта-мӧдсӧ любитӧм йылысь.
Найӧ эз вермыны не сёрнитны та йылысь сы вӧсна, мый налы колӧ вӧлі янсӧдчыны.
Но найӧ сёрнитісны ӧта-мӧдсӧ любитӧм йылысь сідзи, кыдзи сёрнитлӧны сӧмын томдырйи, мӧдногӧн кӧ, сёрнитісны дзик быдтор йылысь, любитӧм йылысь кындзи.
— Ме сэтшӧм рад, Ванечка, мый тэ локтін, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ из уси, — висьталіс ныв, ачыс видзӧдіс зон вылӧ неуна югъялыштысь, дзирдалысь синъяснас, юрсӧ пӧлӧстыштӧмӧн, таысь мусаджыкыс зонмыслы свет вылас нинӧм эз вӧв, — ме нин чайті, ми мунам, и ме тэнӧ сідзи ог и аддзыв...
— Но тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме эг пырав тайӧ лунъясас? — юасис зон кызкодь басӧн, вылысянь увлань видзӧдіс сы вылӧ аслас близорукӧй синъяснас, кодъясын, кыдзи пӧим улын ӧгыръяс, югъялыштіс вот-вот ыпнитны дась вдохновение. — Ме ӧд тӧда, тэ ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоан.
Ме должен вӧлі мунны ещӧ куим лун сайын на.
Ме нин дзикӧдз пуктасьлі и весиг мичмӧдчышті тэ дінӧ прӧститчыны локтӧдз, друг менӧ — комсомол райкомӧ.
Буретш воис эвакуация йылысь этайӧ приказыс, и ставыс мӧдар путкыль путкыльтчис.
Меным и дӧсаднӧ, мый курсъясӧй менам мунісны, а ме коли, и ёртъяс корӧны отсыштны, и ачым ме аддза, мый колӧ отсыштны...
Тӧрыт Олег вӧзйис меным места бричкаын Каменскӧ мунны — тэ тӧдан, кутшӧма ми сыкӧд дружитам, — но меным эз нин вӧв лӧсьыд муннысӧ...
— Тэ тӧдан, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧ из уси, — аслас матӧвӧя дзирдалыштысь синъяснас сы вылӧ дугдывтӧг видзӧдігмоз шуис ныв.
— Веськыда кӧ висьтавны, ме думсьым рад жӧ вӧлі: думайта, ме ещӧ унаысь-унаысь аддзыла тэнӧ.
Он босьт! — кыз гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ, ачыс эз вермы мынтӧдчыны ныв синъясысь да ставнас вӧлі пленӧ сюрӧма сійӧ жар, нежнӧй шоныдыслы, коді петіс неуна гӧрдӧдыштӧм сы чужӧмысь, кыз сьылісьыс да сылӧн розӧвӧй ковта улас чувствуйтчысь став ыджыд тушасьыс. — Энлы, тэ представляйтан аслыд?
Ворошилов нима школа, Горький нима школа, Ленин нима клуб, детскӧй больнича — и ставсӧ ме вылӧ.
Шуда ме, мый сюрис бур отсасьысь — Жора Арутюнянц.
Помнитан?
Миян школаысь.
Вот зонмыс!
Ачыс вӧзйысис.
Ми сыкӧд огӧ помнитӧй, кор и узьлім.
И луннас и войнас пыр кок йылын: вӧлаяс, машинаяс, грузитчӧм, фураж, сэні чӧртыслӧн шинаыс потӧма, эстӧні бричка колӧ кузнечаӧ.
Сивӧй кӧбылалӧн сӧрӧм!..
Но ме, дерт, тӧді, мый тэ эн на мун.
Батьсяньыд тӧді, — шуис сійӧ яндысигмоз нюммунӧмӧн. — Тӧрыт войнас муна тіян керка дінті, менам весиг сьӧлӧмӧй кынмыліс.
А мый, думайта, игӧдчылыны кӧ? — Сійӧ серӧктіс. — Сэсся тӧдвылӧ уси тэнад батьыд — энлы, думайта, Ваня, терпит...
— Тэ тӧдан, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ... — заводитліс ныв.
Но сійӧ вӧлі увлекитчӧма да эз сет нывлы висьтавны.
— Талун ме, збыль, решиті нин сьӧвзьыны став вылас.
Мунас, думайта!
Ог ӧд аддзыв!
И мый тэ шуан?
Вӧлӧмкӧ, детскӧй домсӧ — буретш сійӧс, коді вӧлі Восьмидомики вылын, кодӧс организуйтлісны тӧвнас сирӧтаяслы, — абу на эвакуируйтӧмаӧсь.
Заведующӧйыс — сійӧ миянкӧд орччӧн олӧ — веськыда ме дінӧ, тӧкӧтьӧ оз бӧрд: «Земнухов ёрт, выручитӧй.
Комсомол комитет пыр кӧть судзӧдӧй транспорт».
Ме шуа: «Комсомол комитет муніс нин, шыасьлӧй народнӧй образование отделӧ».
— «Ме, — шуӧ, — сыкӧд быд лун йитчӧма, кӧсйысисны вот-вот нуны, а талун асывнас локті — налӧн и асланыс транспортныс абу.
А ӧтарӧ да мӧдарӧ котралігкості и народнӧй образование отделыс эз ло...» — «Кытчӧ нӧ сійӧ воши, — шуа, — сылӧн кӧ транспортыс абу?» — «Ог тӧд, — шуӧ, — кыдзкӧ тай сылі...»
Народнӧй образование отдел сылі! — Ваня Земнухов друг сэтшӧм гажаа серӧктіс, мый сылӧн кывзысьтӧм кузь веськыд юрсиыс лэччис кымӧс вылас да пельяс вылас, но сійӧ пырысь-пыр жӧ юрнас пыркнитіс сійӧс бӧрвыв. — Вот чудакъясыд! — сераліс сійӧ. — Но, думайта, пропадитіс тэнад делӧыд, Ваня!
Не аддзывны тэныд Клаватӧ ассьыд, кыдзи пельястӧ.
И верман представитны аслыд, босьтчим ми тайӧ делӧ бердас Жора Арутюнянцкӧд, вит вӧла-доддя судзӧдім.
И тӧдан кодлысь?
Военнӧйяслысь.
Заведующӧйыс прӧщайтчис, синванас миянӧс сунисӧдз кӧтӧдіс.
И тэ чайтан, тайӧ ставыс?
Ме шуа Жоралы: «Котӧрт, лӧсьӧд ассьыд мешӧктӧ, а ме сэк кості ассьым лӧсьӧда».
Сэсся ме сылы намекайта, мися меным колӧ ӧтилаӧ кежавны, тэ мися пырав мела, мыйкӧ кӧ, неуна виччысьышт, вообщӧ внушайта сылы сэтшӧм-татшӧмсӧ...
Сӧмын на ме ассьым мешӧкӧс лӧсьӧді, пырӧ ме ордӧ эсійӧ, тӧдан тэ сійӧс?
Но, Толя Орлов?
Сійӧс ещӧ нимтӧны «Гым гымалӧ»...
— Менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ из уси, — сылӧн кывъяс поток костӧд писькӧдчӧм бӧрын да гӧлӧссӧ зэв улӧ лэдзӧм бӧрын шуис Клава, синъясыс сылӧн страстнӧя дзирдалісны. — Ме сэтшӧма полі, мый тэ он пырав, ӧд ме ачым эг жӧ вермы пыравны тэ ордӧ, — висьталіс сійӧ кутшӧмкӧ бархатнӧй кыз гӧлӧсӧн.
— Мыйла нӧ? — тайӧ мӧвпсьыс друг шензьыштӧмӧн юаліс сійӧ.
— Но кыдзи тэ он гӧгӧрво? — Ныв яндысьыштіс. — А мый эськӧ батьлы ме висьталі?
Пӧжалуй, тайӧ вӧлі медся ыджыдторйыс, мый йылысь сійӧ вермис висьтавны тайӧ сёрниас: сетны сылы, медбӧрын, гӧгӧрвоны, мый налӧн отношениеясыс абу обыкновеннӧй отношениеяс, мый тайӧ отношениеясас эм тайна.
Медбӧрын, ныв должен вӧлі казьтыштны сылы та йылысь, ачыс кӧ сійӧ оз кӧсйы сёрнитны та йылысь.
Зон чӧв ланьтіс да сідзи видзӧдліс ныв вылӧ, мый друг сылӧн ыджыд чужӧмыс и еджыд кыз сьыліыс розӧвӧй ковтаыслӧн морӧсвывса вырезӧдзыс лоины ковта кодьыс жӧ.
— Тэ эн думайт, мый сійӧ лёка относитчӧ тэ дінӧ, — тэрыба висьталіс ныв, аслас миндалина кодь, неуна кӧсӧй синъясыс югъялыштісны, — сійӧ сы мындаысь шулывліс: «Мывкыда тайӧ Земнуховыс»...
Тэ тӧдан, — тані сійӧ бара кызтіс ассьыс бархатнӧй гӧлӧссӧ, — тэ кӧ эськӧ окотитін, тэ эськӧ вермин миянкӧд мунны.
Любитана нывкӧд мунны тайӧ друг лоӧм позянлуныс эз на волы юрас сылы да сэтшӧм вӧлі заманчивӧй, мый сійӧ шӧйӧвоши, видзӧдліс ныв вылӧ, кужтӧг нюммуніс, и друг чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, и сійӧ рассеяннӧя видзӧдліс улича пӧлӧн.
Сійӧ сулаліс парклань мышкӧн, и ставнас уличаыс, коді вӧлі мунӧ лунвывлань да кодӧс ойдӧдӧма жар шондіыс, воссис сы водзын.
Уличаыс быттьӧ вӧлі помассьӧ ыліас, сэні вӧлі мӧд вуджанінлань лэччанін, и зэв вылын степын тыдалӧны кельыдлӧз мылькъяс, кодъяс сайын кайисны вывлань ылысса пӧжаръяслӧн тшынъясыс.
Но тайӧс сійӧ эз аддзы: сійӧ вӧлі зэв близорукӧй.
Сійӧ сӧмын кыліс орудиеясысь лыйсьӧм шыяссӧ, парк сайысь паровозлысь тутсӧм да стрелочник рожоклысь сэтшӧм мирнӧй, челядьдырсянь тӧдса, степнӧй небеса улын сэтшӧм свежӧй да яснӧй шысӧ.
— Менам ӧд, Клава, и кӧлуйӧй абу сьӧрысь, — нуртӧма да шай-паймунӧмӧн шуис сійӧ да шевкнитіс кияссӧ, быттьӧкӧ петкӧдліс и ассьыс сьӧдов русӧй кузь юрсиа шапкатӧм юрсӧ, и тайӧ дженьыд соска унаысь мыськавлӧм сатин дӧрӧмсӧ, и дженьыдик новлӧм коричневӧй визя гачсӧ, и носкитӧг кӧмалӧм тапкисӧ. — Ме весиг ӧчкиӧс вунӧді, ме и тэнӧ кыдзи колӧ ог аддзы, — жугыля шутитыштіс сійӧ.
— Ми корам папаӧс да кежалам кӧлуйыдла, — синбӧжнас сы вылӧ видзӧдігмоз ньӧжйӧ да страстнӧя висьталіс ныв.
Сійӧ весиг кӧсйыліс кутны зонсӧ киӧдыс, но эз решитчы.
И, быттьӧ нарошнӧ, Клавалӧн батьыс, кепкаа да сапӧга да важмӧм руд пинжака, киас босьтӧма кык чемодан, ачыс ёна пӧсялӧма, петіс грузӧвик сайысь да мӧдіс корсьны места, кытчӧ пуктыны чемоданъяссӧ.
Машинасӧ вӧлі грузитӧма чукйӧн.
— Ковалёв ёрт, вай ме пукта, — шуис работник, коді сулаліс тюкъяс да ящикъяс костын да, ӧти пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, кинас грузӧвик дорышӧ кутчысьӧмӧн, босьтіс первой ӧти чемодансӧ, сэсся мӧдсӧ.
Тайӧ кадас, сідзжӧ грузӧвик гӧгӧрыс кытшовтӧм бӧрын, локтіс и Ванялӧн батьыс, коді аслас гожъялӧм, сӧнӧсь кос кияснас кутігтыр водзвылас вайис тубрас, коді вӧлі прачешнӧйса тубрас кодь, — буракӧ, бельё тыра.
Сылы вӧлі зэв сьӧкыд нуны тайӧ тубрассӧ: нуис сійӧ ас водзас нюжӧдӧм кияс вылас, муртса кыскис куснясьысь да муӧдыс кокпыдӧсъяснас шаракылысь кузь кокъяссӧ.
Сылӧн гожъялӧм, чукырӧсь, кузьмӧс чужӧмыс пӧсялӧма да весиг кельдӧдӧма, и тайӧ омӧлик, мудз чужӧм вылас страшнӧя тӧдчисны зэв еджгов, нездоровӧя югъялысь, мучитчӧм стрӧг синъяс.
Ванялӧн батьыс, Александр Фёдорович Земнухов, уджаліс трестын стӧрӧжӧн, а Ковалёв, Клавалӧн батьыс, управлениеса хозяйствоӧн заведуйтысь, вӧлі сылӧн непосредственнӧй начальникӧн.
Ковалёв вӧлі сэтшӧм уна лыда завхозъяс пиысь, кодъяс обычнӧй кадӧ спокойнӧя кыскӧны йӧз скӧрлунлысь, сералӧмъяслысь да зывӧктӧмлысь бремясӧ, кодъяс усьӧны став завхозъяс пай вылӧ, водзӧс босьтӧм могысь лёкторсьыс, кодӧс вӧчӧны человечестволы налӧн ӧткымын нечестнӧй вокъясыс, — сійӧ вӧлі сэтшӧм завхозъяс пиысь ӧтиӧн, кодъяс олӧмса сьӧкыд минутаяс дырйи петкӧдлӧны, мый жӧ сэтшӧмыс свет вылас настоящӧй завхозыс.
Став бӧръя лунъяс чӧжыс, сійӧ здуксяньыс, кор сійӧ получитіс директорсянь приказ эвакуируйтны трестлысь кӧлуйсӧ, сійӧ, сыкӧд служитысьяслӧн кевмысьӧмъяс вылӧ да норасьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, сэтшӧм начальникъяссянь леститчан дружба вылӧ видзӧдтӧг, кодъяс обычнӧй кадӧ казявлісны сійӧс эз ёнджыка голландскӧй пачдорса джодж чышкан щӧтка дорысь, тайӧ став вылас видзӧдтӧг сійӧ, кыдзи и век, сэтшӧм жӧ спокойнӧя, рӧвнӧя да кужӧмӧн пакуйтіс, грузитіс да мӧдӧдіс ставсӧ, мый вӧлі кӧть кутшӧмакӧ коланаторйӧн.
Талун асывнас, кыа петігӧн, сійӧ получитіс приказ трест эвакуируйтӧм кузя уполномоченнӧйлысь водзӧ не задерживайтчыны ни ӧти минута, бырӧдны документъяс, кодъясӧс оз позь нуны, да дзик пыр жӧ петны мунны асыввылӧ.
Но тайӧ приказсӧ получитӧм бӧрын Ковалёв сідз жӧ спокойнӧя да тэрыба колльӧдіс первой асьсӧ уполномоченнӧйсӧ аслас кӧлуйнас да, код тӧдас кытысь да кыдзи став сикас транспортсӧ судзӧдӧм бӧрын, водзӧ мӧдӧдаліс трестлысь кольӧм кӧлуйсӧ, сы вӧсна мый мӧдногӧн вӧчны сӧвестьыс сылы эз позволяйт.
Медъёна сійӧ поліс, мый и тайӧ трагическӧй лунас сійӧс, кыдзи и век, мыжавны кутасны сыысь, мый сійӧ медводз асьсӧ устраивайтӧ, и та вӧсна сійӧ чорыда решитіс мунны семьяыскӧд тшӧтш медбӧръя машинанас, кодӧс сійӧ всё-таки заптіс тайӧ случай кежлас.
А старик Земнухов Александр Фёдорович, трестса стӧрӧж, аслас пӧрысьлун вӧсна да висьӧм вӧсна вообщӧ эз лӧсьӧдчы и эз вермы мунны.
Кымынкӧ лун сайын сійӧ, кыдзи и став служащӧйясыс, кодъяс эз вермыны мунны, получитіс окончательнӧй рӧщӧт да кык неделься выходнӧй пособие, мӧдногӧн кӧ шуны, тресткӧд став делӧяссӧ сылӧн вӧлі помалӧма.
Но став тайӧ лунъясас и войясас сійӧ, ревматизмӧн тшыкӧдӧм кокъяссӧ ассьыс сідзжӧ кыскалігтыр да кокпыдӧсъяснас шаракылігтыр, отсаліс Ковалёвлы пакуйтны, грузитны да мӧдӧдны трестлысь кӧлуйсӧ, сы вӧсна мый старик велалӧма нин относитчыны трестса кӧлуй дінӧ, кыдзи аслас кӧлуй дінӧ.
Александр Фёдорович вӧлі важ донецкӧй шахтёр, зэв бур плӧтник.
Том зонмӧн на, ачыс Тамбовскӧй губерняысь, сійӧ заводитіс ветлывлыны шахтаясӧ нажӧтка вылӧ.
И пыдын донецкӧй му пытшкын, медся страшнӧй бужӧдъясас да ползунъясас эз этша выработка закрепит сылӧн чудеснӧй черыс, коді сы киын кокасис, ворсіс и сьыліс зарни петук моз.
Том кадсянь нэмчӧжся васӧдінын уджалігӧн Александр Фёдоровичлы сюри сьӧкыд ревматизм, сійӧ петіс пенсия вылӧ да лои трестса стӧрӧжӧн, и стӧрӧжас уджаліс сідзи, быттьӧ сійӧ пыр на вӧлі плӧтник.
— Клавка, лӧсьӧдчы, отсав мамыдлы! — равӧстіс Ковалёв да няйтӧсь кимышнас чышкыштіс пӧсьсӧ кымӧс вывсьыс лэптыштӧм кепка кӧзырёк увтіыс... — А, Ваня! — веськодьпырысь шуис сійӧ, кор аддзис Земнуховӧс. — Аддзылін, мый вӧчсьӧ? — Сійӧ лёкысь довкйӧдлыштіс юрсӧ, но сэки жӧ кияснас кутчысис тубрас бердӧ, кодӧс ас водзас нуис Александр Фёдорович, да отсаліс лэптыны машина вылӧ. — Збыль, позьӧ шуны, кытчӧдз воим, — кашкигтырйи водзӧ висьталіс сійӧ. — Ак, сволочь! — И чужӧмыс сылӧн вежыньтчис, кор зэв гораа юрӧбтіс эсійӧ страшнӧй бӧчкаыс, коді, йӧймӧма моз, гажаа быглясис горизонт кузя. — А тэ нӧ мый, он мун али мый?
Кыдзи нӧ сійӧ тэнад, Александр Фёдорович?
Александр Фёдорович эз вочавидз ни эз видзӧдлы пи вылас да муніс выль тубрасла: сійӧ и поліс пи вӧснаыс и дӧзмӧма вӧлі сыысь, мый пиыс ещӧ некымын лун сайын на эз мун Саратовӧ, ворошиловградскӧй юридическӧй курсъяс бӧрся, кӧні Ваня велӧдчис тайӧ гӧжӧмнас.
Но Клава, батьыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, синъяснас вӧчис Ванялы таинственнӧй знак да весиг вӧрзьӧдыштіс соскӧдыс, и ачыс нин кӧсйис мыйкӧ шуны батьыслы.
Но Ваня панйис сійӧс.
— Ог, — шуис сійӧ, — ме ог вермы мунны ӧні.
Меным колӧ на ещӧ Володя Осьмухинлы вӧв судзӧдны, сійӧ куйлӧ аппендицитысь операция вӧчӧм бӧрын.
Клавалӧн батьыс шутёвтіс.
— Судзӧдан сійӧс! — шуис сійӧ ӧтпырйӧ и шпыньмунӧмӧн и трагическӧя.
— А таысь кындзи, ме абу ӧтнам, — Клава видзӧдласысь видзчысигмоз друг кельдӧдӧм вомдоръясӧн шуис Ваня. — Менам ёрт, Жора Арутюнянц, ми тані сыкӧд ӧтлаын ноксим да сетім кыв, мый ӧтлаын мунам подӧн, кор ставсӧ эштӧдам.
Отступайтан туйсӧ ӧні вӧлі орӧдӧма, и Ваня видзӧдліс Клава вылӧ, кодлӧн сьӧд синъясыс неуна гудыртчисны.
— Со кыдз! — шуис Ковалёв дзик веськодьлунӧн Ваня дінӧ, Жора Арутюнянц дінӧ да налӧн уговор дінӧ. — Сідзкӧ, прӧщай ӧні кежлӧ. — И сійӧ воськовтіс Ванялань да, орудийнӧй залпысь дрӧгнитӧм бӧрын, чургӧдіс сылы ассьыс пӧсялӧм паськыд кипыдӧссӧ.
— Ті Каменсклань али Лихӧйлань мунанныд? — зэв кыз гӧлӧсӧн юаліс Ваня.
— Каменсклань?!
Каменсктӧ немецъяс вот-вот босьтасны! — равӧстіс Ковалёв. — Лихӧйлань, сӧмын Лихӧйлань!
Белокалитвенскӧйлань, Донец вомӧн — и кут миянӧс...
Найӧ юр весьтын мыйкӧ ньӧжйӧникӧн тратшмуні да зёльмуні, и вывсянь кутіс киссьыны ёг.
Найӧ лэптісны юрнысӧ да аддзисны, мый тайӧ воссьӧма ӧшинь мӧд этажас, комнатаын, кӧні вӧлі трестлӧн плановӧй отделыс, ӧшиньӧдыс мыччысис кыз, лысӧй, ӧмидз рӧма юр, сылӧн чужӧм вывсьыс и юрсисьыс шор моз визувтіс пӧсьыс, — кажитчис, мый сійӧ ӧні жӧ кутас войтавны ӧшинь улын сулалысь йӧз вылӧ.
— Ті ӧмӧй, Стаценко ёрт, энӧ на мунӧй? — тайӧ юр сертиыс тӧдіс отделса начальникӧс да чуймис Ковалёв.
— Эг на, ме тані бумагаяс бӧръя, медым немецъяслы эз коль мыйкӧ важнӧйтор, — зэв ньӧжйӧникӧн да вежливӧя, кыдзи и век, пыдыс кыз гӧлӧсӧн шуис Стаценко.
— Со удачаыс тіянлы, вот ӧд! — горӧдіс Ковалёв. — Ӧд ми эськӧ минута дас мысти мунім!
— А ті мунӧй, ме аддза петан туйсӧ, — скромнӧя шуис Стаценко. — Висьтав, Ковалёв, он тӧд, кодлӧн со эсійӧ машинаыс сулалӧ?
Ковалёв, сылӧн нылыс, Ваня Земнухов да машина вылын уджалысь бергӧдісны юрнысӧ «газиклань».
«Газикын» пукалысь нывбаба пырысь-пыр вежис пукалан местасӧ, вешйыштіс водзӧ, медым сійӧ эз кут тыдавны ӧдзӧс розьӧдыс.
— Да сійӧ оз босьт тіянӧс, Стаценко ёрт, сылӧн аслас кӧлуйыс тырмымӧн! — горӧдіс Ковалёв.
Сійӧ сідз жӧ, кыдзи и Стаценко, тӧдіс, мый тайӧ ичӧтик керкаас колян арсянь олӧ партия обкомса работник Иван Фёдорович Проценко, олӧ ӧтнас, босьтӧма комната йӧз ордысь: гӧтырыс сылӧн уджаліс Ворошиловградын.
— А меным налӧн милӧстьыс оз ков, — шуис Стаценко да видзӧдліс Ковалёв вылӧ важысянь юыштны радейтысь посньыдик гӧрд синъяснас.
Ковалёв друг яндысьыштіс да тэрыба кӧсӧйтчыліс машинаын уджалысь вылӧ, эз-ӧ сійӧ гӧгӧрво Стаценколысь кывъяссӧ сэтшӧм лёк смыслӧн, кутшӧмӧн вӧлі шуӧма.
— Ме аслам прӧстлунӧн чайтлі, мый найӧ важӧн нин ставныс пышйисны, а друг видзӧда — машина, вот ме и думышті: кутшӧм мися машина тайӧ? — бурногӧн нюмъялігтыр висьталіс Стаценко.
Мыйкӧ дыра найӧ видзӧдісны на «газик» вылӧ.
— Сідзкӧ, абу-на ставныс мунӧмаӧсь, — зумыштчӧмӧн шуис Ковалёв.
— Эк, Ковалёв, Ковалёв! — шуис Стаценко нор гӧлӧсӧн. — Римскӧй папа дорысь ёнджыка правовернӧйӧн лоны оз позь, — шуис сійӧ, поговоркасӧ ас ногыс бергӧдӧмӧн, кодӧс Ковалёв эз и кывлыв.
— Ме, Стаценко ёрт, абу ыджыд морт, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Ковалёв, коссӧ веськӧдігмоз ачыс видзӧдіс эз вывлань, ӧшинь вылӧ, а машинаын уджалысьлань, — ме абу ыджыд морт и тіянлысь намёкъястӧ ог гӧгӧрво...
— Мый нӧ тэ ме вылӧ скӧралан?
Ме ӧд тэныд нинӧм сэтшӧмсӧ эг шу...
Бур туй, Ковалёв!
Ӧдвакӧ нин аддзысьлам Саратовӧдз, — шуис Стаценко, и выліас ӧшиньыс пӧдлассис.
Ковалёв аддзытӧм синъясӧн и Ваня гӧгӧрвотӧм выражениеӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ковалёв друг ёна гӧрдӧдіс, быттьӧкӧ ӧбидитісны сійӧс.
— Клавка, лӧсьӧдчы! — равӧстіс сійӧ да машина гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын муніс трест зданиеӧ.
Ковалёв збыль ӧбидитчис, и ӧбидитчис эз ас вӧснаыс.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый морт, абу прӧстӧй, рядӧвӧй морт, кыдзи сійӧ, Ковалёв, кодлӧн обстоятельствояс тӧдтӧм вӧсна вӧлі право броткыны да норасьны, а Стаценко кодь морт, коді вӧлі матын власть дінын да сы представительяскӧд эз этша нянь-сов сёйлыв да бур кадъясӧ налы эз этша леститчан да витиеватӧй кывъяс висьтавлыв, — тайӧ мортыс ӧні мыждіс тайӧ йӧзсӧ, кор найӧ эз нин вермыны дорйыны асьнысӧ.
«Газикын» пукалысь нывбаба, коді ёна нин беспокоитчис сы вӧсна, мый сійӧс казялісны, ставнас гӧрдӧдіс да скӧрысь видзӧдіс стандартнӧй керкаӧ пыран ӧдзӧс вылӧ.
Кӧкъямысӧд глава
Ӧшиньяс гурйыв восьтӧм бӧрын, медым сквӧзнякыс вӧтліс сотӧм документъясысь артмӧм тшынсӧ, тыртӧм дворӧ видзӧдысь ӧти комнатаын пукалісны Иван Фёдорович да сыкӧд ещӧ кыкӧн.
Квартираса кӧзяева мунісны татысь кымынкӧ лун сайын.
Комнатаас, кыдзи и домас ставнас, вӧлі тыртӧм, гажтӧм: ловъя лолыс эновтӧма домсӧ, кольӧма ӧти кышыс.
Ставсӧ вӧлі вешталӧма асланыс местаясысь.
Иван Фёдорович да сылӧн кык собеседникыс пукалісны эз пызан сайын, а комната шӧрас стулъяс вылын.
Найӧ сёрнитісны водзын лоысь удж йылысь, висьтавлісны ӧта-мӧдныслы явкаяс.
Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі пыр жӧ мунны партизанскӧй базаӧ, кытчӧ некымын час сайын муніс нин сылӧн помощникыс.
Кыдзи областнӧй подпольеса руководительяс пиысь ӧтилы, Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі лоны отрядас, коді базируйтчис вӧрын Митякинскӧй станица дінын, Ворошиловградскӧй да Ростовскӧй областьяс граница дорын.
А сылӧн кык ёртыс кольӧны вӧлі татчӧ, Краснодонӧ: нэмӧвӧйся донецкӧй горнякъяс, найӧ кыкнанныс участвуйтлісны гражданскӧй войнаын ещӧ немецкӧй оккупация да деникинщина дырйи на.
Филипп Петрович Лютиков, кодӧс вӧлі кольӧма подпольнӧй райкомса секретарӧн, вӧлі неуна ыджыдджык аслас ёртысь, — сылы вӧлі ветымын саяс нин.
Филипп Петровичлӧн сук юрсиыс вӧлі заводитӧма нин дзормыны, ёнджыкасӧ кӧсичаясас да чубас.
Дзор сиясыс чепӧсйӧмаӧсь и дженьыдӧдз шырӧм чорыд ускас.
Чувствуйтчис, мый сійӧ коркӧ вӧвлӧма ён мортӧн, но вояс кольӧмкӧд и тушаас и чужӧмас сылӧн лоӧма лишнӧй кызта, чужӧмыс паськалӧма увланьыс, да таысь щӧкаыс сылӧн, коді чужӧмсяньыс вӧлӧма кызкодь, кажитчис ещӧ нин кызӧн.
Лютиков вӧлі велалӧма пасьтасьны ӧкуратнӧя да весиг ӧні вӧлі опрятнӧй сьӧд костюма, коді топыда пукаліс сылӧн ыджыд туша вылын, отложнӧй воротника да зэлыда кӧрталӧм галстука, чистӧй еджыд дӧрӧма.
Важ мастерӧвӧй, овмӧс восстановитан первой воясся уджвывса герой, сійӧ выдвинитчис кыдзи производственник: вӧлі директорӧн первойсӧ посньыдик, а сэсся пыр гырысьджык предприятиеясын.
Краснодонын сійӧ уджаліс во дас вит нин, бӧръя воясас — «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй мастерскӧйясын механическӧй цехса начальникӧн.
Подполье кузя сылӧн ёртыс, Матвей Шульга, вичнас Костиевич, кыдзи сійӧс частӧджыксӧ и шулісны, — Костиевич, тайӧ украинскӧй ногӧн Константинович. Сійӧ мунліс сиктӧ промышленнӧй рабочӧйяслӧн самӧй первой призывкӧд, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма сиктлы отсӧг вылӧ.
Рӧднас Краснодонысь, сійӧ сідзи нэм чӧжыс и уджаліс сэсся Донбасса разнӧй районъясын сикткӧд йитчӧм должностьяс вылын.
Война заводитчӧмсяньыс сійӧ уджаліс исполкомса председательлӧн заместительӧн Ворошиловградскӧй областьын войвывса сельскӧй районъясысь ӧтиын.
Лютиков ещӧ оккупациялӧн первой угроза кадсянь на тӧдіс, мый кольӧ подпольеӧ, а Шульгалы висьталісны сійӧс подпольеӧ кольӧм йылысь сӧмын кык лун сайын.
Сійӧ ачыс корис кольны сійӧс подпольеӧ сы бӧрын, кор районсӧ, кӧні сійӧ уджаліс, босьтісны немецъяс.
Аддзисны, мый Шульгаӧс удобнӧ да выгоднӧ кольны подпольнӧй удж вылӧ буретш татчӧ, Краснодонӧ: ӧтарсяньыс, сійӧ вӧлі татчӧс морт, а мӧдарсянь — сійӧс тані этшаӧн нин тӧдісны.
Матвей Шульга, либӧ Костиевич, вӧлі ар нелямын вита мужчина, гӧгрӧс ён пельпомъяса да резкӧй чертаяса, гожъялӧм зумыд чужӧма, чужӧм вылас шочиник сьӧд чутъяс — аслас профессияыслӧн пасъясыс: найӧ нэм чӧжыс тӧдчӧны сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс дыр уджалӧмаӧсь шахтёрӧн либӧ литейщикӧн.
Костиевич ӧні пукаліс кепкаа, кодӧс вештӧма балябӧжас, юрсисӧ дженьыдӧдз шырӧма машинкаӧн, кепка увсьыс тыдаліс кӧсичаыс сэтшӧм ён лыа, кутшӧмыс шоча овлывлӧ мортлӧн, сылӧн и синъясыс вӧліны ӧшлӧн кодьӧсь.
Став Краснодон пасьтаас эз вӧвны йӧз, кодъяс эськӧ вӧліны настроитчӧмаӧсь сэтшӧм жӧ спокойнӧя да сэки жӧ торжественнӧ кыпыда, кыдзи тайӧ куим мортыс.
— Бур йӧз, веськыда, позьӧ шуны, настоящӧй йӧз кольччисны тэнад командование улӧ, татшӧм йӧзыдкӧд гырысь делӧяс позьӧ вӧчны, — висьталіс Иван Фёдорович. — А тэ ачыд код ордын думайтан овны?
— А сэні, кӧні и овлі, Пелагея Ильинична ордын, — шуис Лютиков.
Иван Фёдоровичлӧн чужӧм вылас тыдовтчис эз чуймӧм, а быттьӧкӧ кутшӧмакӧ сомневайтчӧм.
— Мыйкӧ ме эг гӧгӧрво тэнсьыд, — шуис сійӧ.
— Мый нӧ меным дзебсясьнысӧ, Иван Фёдорович, артыштӧй асьныд, — шуис Лютиков. — Менӧ тані карас сэтшӧма тӧдӧны, мый меным дзебсьыны оз позь.
Сідзжӧ и Бараковлы. — Сійӧ шуис овсӧ подпольнӧй райкомса коймӧд руководительлысь, коді тані эз вӧв. — Немецъяс миянӧс пырысь-пыр аддзасны да думыштасны ещӧ мыйкӧ лёкӧс, пондам кӧ ми дзебсясьны.
А миянлы дзебсясьнысӧ нинӧмла.
Миян мастерскӧйясным зэв ёна ковмасны немецъяслы, а ми — сэнӧсь и эмӧсь!
Висьталам: предприятиеса директор пышйис, инженерно-техническӧй персоналсӧ большевикъяс мырдӧн нуӧдісны, а ми со — кольччим уджавны тіян вылӧ, немецъяс вылӧ.
Рабочӧйяс пышъялісны — ми найӧс чукӧртам.
Абуӧсь инженеръяс?
А со тіянлы Николай Петрович Бараков, инженер-механик, — пӧжалуйста!
Сійӧ и немецкӧй кыв тӧдӧ...
Ми на вылӧ уджалыштам, — нюммунтӧг шуис Филипп Петрович.
Сійӧ видзӧдліс Иван Фёдорович вылӧ стрӧга, сюся, и сы видзӧдӧмын вӧлі умлӧн аслыснога выражение, коді овлӧ сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс велалӧмаӧсь нинӧм не босьтны вера вылӧ, а ставсӧ прӧверяйтны асланыс мӧвпӧн.
— А Бараковыс кыдзи? — юаліс Иван Фёдорович.
— Тайӧ миян ӧтувъя план.
— А тӧдан, кутшӧм тіян кыкнанныдлӧн первойя опасностьыс? — юаліс Иван Фёдорович, коді кужліс став делӧсӧ аддзыны быдладорсянь, кутшӧмӧн сійӧ, тайӧ делӧыс, вермас лоны олӧмас.
— Тӧда: коммунистъяс, — вочавидзис Лютиков.
— Абу сыын делӧыс.
Коммунистъяс мунісны уджавны немецъяс вылӧ, мый нӧ налы, немецъясыслы, таысь бурджыкыс!
Да оз удитны найӧ гӧгӧрвонысӧ ассьыныс выгӧдасӧ: сэк кості, кор ті понданныд объясняйтны, мый тіянлы колӧ, найӧ тіянӧс пӧсьвывсьыс... — Иван Фёдорович петкӧдліс пӧтӧлӧк вылӧ.
— Первой лунъясас ми вошлам.
Локтам, кор мӧдасны нуждайтчыны миянысь.
— Вот та йылысь и сёрниыс.
Менӧ и интересуйтӧ, кытчӧ тэ воштысян.
— Пелагея Ильинична аддзас, кытчӧ дзебны... — Сёрни чӧжыс первойысь Лютиков нюмъёвтіс, и тайӧ нюмъёвтӧмсьыс сылӧн увланьыс паськалӧм чужӧмыс лои сэтшӧм югыдӧн.
Иван Фёдорович чужӧм вылысь сомневайтчӧмыс воши: сійӧ вӧлі дӧвӧлен Лютиковӧн.
— А кыдзи Шульга? — Костиевич вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Сійӧ абу Шульга, сійӧ Евдоким Остапчук, — шуис Лютиков, — сэтшӧм сылӧн паровозостроительнӧйысь трудӧвӧй книжкаыс.
Тайӧ лунъясӧ сійӧ пырис миян ордӧ механическӧйӧ слесарӧн.
Делӧыс яснӧй: уджаліс Ворошиловградын, морт ӧтка, заводитчисны бойяс — вуджис Краснодонӧ.
Кор пондасны уджавны мастерскӧйяс, корам и слесарь Остапчукӧс уджыштны немецъяс вылӧ.
Ми на вылӧ уджыштам, — шуис Филипп Петрович.
Проценко бергӧдчис Шульгалань да, аслыс казявтӧг, пондіс сёрнитны эз рочӧн, кыдзи сёрнитіс Лютиковкӧд, а соралӧм кывйӧн, то рочӧн, то украинскӧйӧн — тадзи сёрнитіс и Шульга.
— Висьтав жӧ меным, Костиевич: эсійӧ дзебсясян квартираяссьыс, кодъясӧс тэныд сетісны, тэ ачыд личнӧ тӧдан-ӧ кӧть ӧти мортӧс?
Дженьыда кӧ шуны, аслыдсӧ тэныд тӧдсаӧсь-ӧ тайӧ йӧзыс, кутшӧмӧсь налӧн семьяясныс, кодъяс олӧны на гӧгӧр?
— Шуны сідзи, мый найӧ меным тӧдсаӧсь, то найӧ меным зэв бурасӧ абу тӧдсаӧсь, — ньӧжйӧникӧн висьталіс Шульга, ачыс видзӧдлывліс Иван Фёдорович вылӧ аслас рам ӧшлӧн кодь синъяснас. — Ӧти адрестор — важ ногӧн сійӧ местасӧ миян шулісны Гулю позъясӧн, тайӧ Кондратовичыс, либӧ, кыдзи сійӧ, Иван Гнатенкоыс, дас кӧкъямысӧд воын бур партизан вӧлі.
А мӧд адресыс, Шанхай вылын, — тайӧ Фомин Игнат.
Личнӧ ме сійӧс ог тӧд, сы вӧсна мый сійӧ Краснодонын выль морт на, но и ті, дерт, кывлінныд — тайӧ нёльӧд номера шахтаысь миян ӧти стахановец, шуӧны, ас морт пӧ да сӧгласитчӧма.
Удобнӧ сы боксянь, мый сійӧ беспартийнӧй, и кӧть и знатнӧй, а, шуӧны, некутшӧм общественнӧй удж пӧ абу нуӧдлӧма, собраниеяс вылын абу выступайтлӧма, сэтшӧм тӧдчытӧм морт.
— А на ордӧ квартираясас тэ волывлін? — юасис Проценко.
— Кондратович ордын, либӧ, кыдз сійӧ — Иван Гнатенко ордын, медбӧръяысь ме вӧвлі во дас кык сайын, а Фомин ордын ме некор эг вӧвлыв.
Да и кор ме верми вӧвнысӧ, Иван Фёдорович, ті ӧд асьныд тӧданныд, мый ме сӧмын тӧрыт на вои и меным сӧмын тӧрыт на разрешитісны татчӧ кольччыны.
Но ӧд йӧзыс жӧ бӧрйисны, ме чайта, йӧзыс ӧд тӧдісны? — нето вочавидзигмоз, нето юалігмоз висьталіс Матвей Костиевич.
— Вот! — Иван Фёдорович лэптіс чуньсӧ да видзӧдліс Лютиков вылӧ, сэсся бара Шульга вылӧ. — Бумажкаяслы энӧ веритӧй, кыв вылӧ энӧ веритӧй, йӧз индӧдъяслы энӧ веритӧй!
Ставсӧ и быдӧнӧс прӧверяйтӧй выльпӧв, асланыд опытӧн.
Коді организуйтіс тіянлысь подпольетӧ, найӧ — ті асьныд тӧданныд — абу нин танӧсь.
Конспирация правилӧ серти — тайӧ зарни правилӧ! — найӧ мунісны.
Найӧ ылынӧсь нин, колӧкӧ, Новочеркасск дорынӧсь нин, — нюммуныштӧмӧн шуис Иван Фёдорович, и вильыш бикинь тэрыба да гажаа кокпӧв йылас чеччыштіс ӧти лӧз синсяньыс мӧдас. — Тайӧс ме мыйла шуи? — водзӧ висьталіс сійӧ. — Тайӧс ме шуи сы могысь, мый подпольесӧ лӧсьӧдісны сэки на, кор вӧлі миян власть, а воасны немецъяс, и лоӧ йӧзлы ещӧ ӧти прӧверка, олӧмӧн да смертьӧн прӧверка...
Сійӧ эз удит паськӧдны ассьыс мӧвпсӧ.
Швачнитіс ывла ӧдзӧс, комнатаясын кылісны кокшыяс, и пырис буретш сійӧ нывбабаыс, коді пукаліс керка дінас сулалысь «газикын».
Сы чужӧм вылӧ вӧлі гижӧма ставсӧ, мый сійӧ испытайтіс Иван Фёдоровичӧс виччысигӧн.
— Дӧзмин виччысьнытӧ, Катя?
Но мунамӧй жӧ, — чужӧмтырнас мыжапырысь нюммунӧм бӧрын шуис Иван Фёдорович да сувтіс, сувтісны и мукӧдыс. — Тӧдмасьӧй, тайӧ менам гӧтырӧй, учительша, — шуис сійӧ немвиччысьтӧм самодовольствоӧн.
Лютиков уважительнӧя топӧдліс сылысь ён кисӧ.
Шульгакӧд Катя вӧлі тӧдса да нюммуніс сылы:
— А тіян гӧтырныд?
— Да менам жӧ ставныс... — заводитліс Шульга.
— Ок, прӧститӧй... прӧститӧй менӧ, — друг шуис нывбаба да тэрыба тупкис чужӧмсӧ кипыдӧснас.
Но чуньяс костӧдыс да кипыдӧссьыс улітіджык вӧлі тыдалӧ, кыдзи гӧрдӧдіс сылӧн став чужӧмыс.
Шульгалӧн семьяыс коли немецъясӧн босьтӧм районӧ, и тайӧ вӧлі медся ыджыд помкаӧн, мый вӧсна Шульга корис кольны сійӧс областьӧ подпольнӧй удж вылӧ.
Сылӧн семьяыс эз удит муннысӧ, сы вӧсна мый немецъяс воисны дзик виччысьтӧг, а Костиевич тайӧ кадас вӧлі ылысса станицаясын: асыввылӧ вӧтлӧм могысь чукӧртіс скӧт стадаяс.
Шульгалӧн семьяыс вӧлі зэв прӧстӧй, ас кодьыс жӧ.
Кор работникъяслӧн семьяясыс эвакуируйтчисны асыввылӧ, Матвей Костиевичлӧн семьяыс — гӧтырыс да кык челядь: школьница-ныв да сизим арӧса пи — эз окотит мунны, а ачыс Матвей Костиевич ёнасӧ эз настаивайт, медым семьяыс муніс.
Кор сійӧ том на вӧлі да партизанитіс тайӧ местаясас, сылӧн том гӧтырыс вӧлі сыкӧд ӧтлаын, и налӧн первой пиыс, ӧні Краснӧй Армияса командир, чужлі буретш тайӧ кадас.
И налы важ сертиыс кажитчис, мый семьяяс и олӧмлӧн сьӧкыд лунъясӧ не долженӧсь торйӧдчыны, а став сьӧкыд лунъясас долженӧсь лоны ӧтлаын, — тадзи найӧ воспитывайтісны и ассьыныс челядьнысӧ.
Ӧні Матвей Костиевич чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн сыын, мый сылӧн гӧтырыс да челядьыс колины немецъяс ордӧ, да надейтчис на мездыны найӧс, найӧ кӧ ловъяӧсь на.
— Прӧститӧй менӧ, — чужӧм бердсьыс кисӧ вештӧм бӧрын бара шуис Проценколӧн гӧтырыс да жалитӧмпырысь и мыжапырысь видзӧдліс Костиевич вылӧ.
— Мый нӧ, дона ёртъяс... — заводитліс Иван Фёдорович да ланьтіс.
Кад нин вӧлі мунны.
Но нёльнанныс найӧ чувствуйтісны, мый налы зэв абу окота янсӧдчынысӧ.
Коли сӧмын некымын час, кор налӧн ёртъясыс мунісны, мунісны ас йӧз дінӧ, ас му кузя, а найӧ нёльӧн кольччисны татчӧ, найӧ пырисны выль, тӧдтӧм да сэтшӧм аслыссяма подпольнӧй олӧмӧ, сы бӧрын, кыдзи найӧ кызь нёль во чӧж свободнӧя ветлӧдлісны рӧднӧй му кузя.
Найӧ сӧмын ӧні на аддзылісны ассьыныс ёртъяснысӧ, ёртъясныс эз на вӧвны ылынӧсь на дінсянь, мый позьӧ на эськӧ вӧлі найӧс вӧтӧдны, но найӧ эз вермыны вӧтӧдны ассьыныс ёртъяснысӧ.
А найӧ, нёльӧн, сэтшӧм матыссаӧсь лоины ӧта-мӧдныслы — медся рӧднӧй йӧз дорысь матыссаӧсьджык.
И налы зэв сьӧкыд вӧлі янсӧдчынысӧ.
Найӧ сувтісны да дыр пыркӧдісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
— Видзӧдлам, кутшӧм сэтшӧм немецъясыс найӧ, кутшӧм найӧ кӧзяева да правительяс, — висьталіс Проценко.
— Ті асьнытӧ видзӧй, Иван Фёдорович... — зэв серьёзнӧя шуис Лютиков.
— Да ме турун кодь винёв.
Тэ видзчысь, Филипп Петрович, и тэ, Костиевич.
— А ме бессмертнӧй, — шогпырысь шуис Шульга.
Лютиков скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ да нинӧм эз шу.
Найӧ ӧчередьӧн кутлісны ӧта-мӧднысӧ, окасисны, асьныс зілисны, медым не паныдасьны синъяснаныс.
— Прӧщайтлӧй, — шуис Проценколӧн гӧтырыс.
Сійӧ эз нюмъёвт, сійӧ шуис тайӧс весиг кыдзкӧ торжественнӧя, и синъясыс сылӧн тырины синваӧн.
Лютиков петіс первойӧн, сы бӧрся Шульга.
Найӧ мунісны сідз жӧ, кыдзи и локтісны, — чёрнӧй ходӧд, двор пырыс.
Тані вӧліны быдсяма хозяйственнӧй стрӧйбаяс, кодъяс сайсянь кыкнанныс торйӧн некод казявтӧг петісны главнӧй уличаыскӧд параллельнӧя мунысь орчча улича вылас.
А Иван Фёдорович гӧтырыскӧд петісны главнӧй Садовӧй улича вылӧ, коді вӧлі помассьӧ парк ворота дорын.
Налы чужӧмас кучкис луншӧрбӧрса жар шонді.
Иван Фёдорович аддзис улича мӧдар боксьыс грузитӧм машина, сы вылысь работникӧс да том мортӧс да нылӧс, кодъяс прӧщайтчисны машина дорас, и гӧгӧрвоис, мый вӧсна гӧтырыс сэтшӧма беспокоитчис.
Сійӧ дыр бергӧдліс ручкасӧ, «газикыс» дрӧгнитышталіс, но моторыс эз заведитчы.
— Катя, бергӧдлышт тэ, а ме сета газсӧ, — шуис Иван Фёдорович яндысьыштӧмӧн машинаас пыригмоз.
Гӧтырыс кутчысис ручкаас аслас вӧсньыдик гожъялӧм кинас да немвиччысьтӧм вынӧн кымыныськӧ дернитіс.
Машинаыс заведитчис.
Иван Фёдоровичлӧн гӧтырыс кимышнас чышкыштіс чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, шыбитіс ключсӧ шофёрскӧй пуклӧс бокӧ да ачыс пуксис Иван Фёдоровичкӧд орччӧн.
Урӧсмӧм вӧв моз нетшкысигтыр, выхлопнӧй трубасьыс лыйсигтыр да лӧзов-няйт рӧма тшын лэдзалігтыр «газик» мӧдіс котӧртны улича кузя, сэсся ладмис да, вуджанінлань лэччӧм бӧрын, регыд мысти саяліс.
— И гӧгӧрвоан, пырӧ эсійӧ Толя Орловыс, — тӧдан сійӧс? — пыдыс кыз гӧлӧсӧн висьталіс тайӧ здукас Ваня Земнухов.
— Ог тӧд, сійӧ, буракӧ, Ворошилов школаысь, — зэв надзӧник вочавидзис Клава.
— Ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ ме дінӧдз: «Земнухов ёрт, тані тіянсянь некымын керка сайын олӧ Володя Осьмухин, зэв активнӧй комсомолец, неважӧн сылы вӧчисны аппендицитысь операция, и сійӧс водз вайӧдісны гортас, и вот вурысыс сылӧн резьдіс да орӧссис, он-ӧ ті вермӧй вӧв судзӧдны сылы?»
Гӧгӧрвоан менсьым положениесӧ?
Тайӧ Володя Осьмухинсӧ ме зэв бура тӧда— абу зон, а зарни!
Гӧгӧрвоан менсьым положениесӧ?
«Но, — шуа ме, — мун Володя дінӧ, ме ӧні пырала татчӧ ӧти местаӧ, а сэсся заводитла судзӧдны мыйкӧ да пырала тіянӧ».
А ачым котӧрті тэ дінӧ.
Ӧні тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме ог вермы мунны тіянкӧд? — мыжапырысь висьталіс Ваня, ачыс зілис видзӧдлыны сылы синъясас, кодъяс пыр ёнджыка тырины синваӧн. — Но ми Жора Арутюнянцкӧд... — бара заводитіс сійӧ.
— Ваня, — шуис сійӧ, друг матыстчис сы чужӧм бердӧдз да лолыштіс сы вылӧ небыд, пӧсь ловшыӧн. — Ваня, ме гордитча тэӧн, ме сэтшӧма гордитча тэӧн, ме... — Сійӧ ымӧстіс, дзик эз ныв моз, а кыдзкӧ кыза, баба моз, да тайӧ ымӧстӧмыскӧд ӧтпырйӧ, ставсӧ свет вывсьыс вунӧдӧмӧн, свободнӧй, абу жӧ нывлӧн кодь, а бабалӧн кодь вӧрасӧн кутіс сійӧс сьыліӧдыс аслас гырысь, кыз кӧдзыд кияснас да страстнӧя окаліс сылысь вомдоръяссӧ.
Ныв нетшыштчис Ваня дінысь да котӧртіс калиткаӧ.
Ваня недыр сулалыштіс, сэсся бергӧдчис да, кузь кияснас ӧвтчигтырйи, чужӧмсӧ да дзугсьӧм юрсисӧ, кодӧс сійӧ ӧні эз нин шыльӧд, веськӧдіс шонді улӧ да тэрыба муніс улича кузя парксянь мӧдарлань.
Сійӧ вдохновениеыс, коді пӧимувса ӧгыр моз чусаліс сы пытшкын, ӧні, быттьӧкӧ ыджыд би, югдӧдіс сылысь необыкновеннӧй чужӧмсӧ, но ни Клава, и некод мукӧд эз аддзыны сылысь чужӧмсӧ ӧні, кор сійӧ лои сэтшӧм мичаӧн.
Кияснас ӧвтчигтыр Ваня муніс улича кузя ӧтнас.
Кытӧнкӧ районас взрывайтісны на шахтаяс, кытӧнкӧ ещӧ котралісны на, бӧрдісны, пинясисны йӧз, муніс отступайтысь войска, кылісны орудийнӧй залпъяслӧн мургӧмъяс, небесаын скӧрысь равзісны моторъяс, тшын да бус ӧшалісны воздухас, и шондіыс ньӧти жалиттӧг пӧжис, но Ваня Земнуховлы нинӧм нин эз существуйт аслас сьылі вылын тайӧ кыз, кӧдзыд нежнӧй кияс кындзиыс да аслас вомдорсьыс тайӧ чорыд, страстнӧй, синваӧн кӧтӧдысь окыштӧм кындзиыс.
Ставыс, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧр, ставыс тайӧ эз нин повзьӧдлы сійӧс сы вӧсна, мый сылы нинӧм нин эз вӧв позьтӧмторйыс.
Сійӧ вермис эськӧ эвакуируйтны не сӧмын Володя Осьмухинӧс, а став карсӧ — став нывбабаяссӧ, челядьяссӧ да старикъяссӧ, налӧн став имуществонас.
«Ме гордитча тэӧн, ме сэтшӧма гордитча тэӧн», — шуаліс ныв аслас бархатнӧй кыз гӧлӧснас, и водзӧ Ваня нинӧм йылысь нин эз вермы думайтны.
Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс.
Ӧкмысӧд глава
Некод эз вермы висьтавны, кыдзи кутас мунны олӧмыс немецъяс дырйи.
Лютиков да Шульга водзвыв сёрнитчисны сы йылысь, кыдзи налы корсьны ӧта-мӧдсӧ: условнӧй знак серти, коймӧд морт пыр, Краснодонын главнӧй явочнӧй квартираса кӧзяин пыр.
Найӧ петісны торйӧн да мунісны кыкнанныс асланыс туйӧд.
Вермисны-ӧ найӧ думыштны, мый некор нин сэсся оз аддзывны ёрта-ёртсӧ?
Филипп Петрович вӧчис сідзи, кыдзи висьтавліс Иван Фёдоровичлы: сійӧ воши.
Шульгалы тожӧ эськӧ колӧ вӧлі гусьӧник дзебсьыны кутшӧмкӧ ӧти квартираӧ, кодъясӧс вӧлі индӧма сылы, — бурджык Иван Гнатенко ордӧ, либӧ Кондратович ордӧ, кыдзи прӧстӧя шулісны сійӧс, важ партизанӧс, сылысь ёртсӧ.
Но Шульга эз аддзыв Кондратовичӧс дас кык во да чувствуйтіс, мый ӧні сылы ёна, зэв ёна абу окота мунны Иван Гнатенко ордӧ.
Кӧть мед кутшӧм спокойнӧйӧн эз кӧсйы кажитчыны сійӧ, сьӧлӧмыс сылӧн висис и висис.
Сылы колӧ вӧлі ӧні зэв матысса морт.
И Матвей Костиевич кутіс казьтывны, коді жӧ эм ӧні Краснодонын на пиысь, кодъяскӧд сійӧ вӧлі торъя матын воддза подполье дырйиыс, 1918‒1919 воясын.
И ӧні Матвей Костиевичлы тӧдвылас уси аслас важ ёртыслӧн, Леонид Рыбаловлӧн, чойыс, Лиза, и нэм кежлас йиджӧм изшом чутъяса ыджыд чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис челядьлӧн кодь нюммунӧм.
Лиза Рыбалова сылы тӧдвылас уси сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі воддза воясас, статя, еджыд юрсиа, нинӧмысь повтӧм, резкӧй гӧлӧса да вӧраса, визув синъяса, тӧдвылас уси, кыдзи Лиза ваявліс сылы да Леонидлы сёян «Сенякиӧ» да кыдзи сійӧ серавліс, еджыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр, кор Шульга пыр шутитіс, мый жаль пӧ мый менам эм гӧтыр, а то эськӧ тэнӧ коралі.
И сійӧ жӧ зэв бура тӧдіс сылысь гӧтырсӧ!
Во дас-дас кык сайын сійӧ кыдзкӧ паныдасис сыкӧд улича вылын да ӧтчыд, кажитчӧ, нывбабаяслӧн кутшӧмкӧ собрание вылын.
Помнитсьӧ, сійӧ вӧлі верӧс сайын нин.
Да, гражданскӧй война бӧрын пыр жӧ сійӧ муніс кутшӧмкӧ Осьмухин сайӧ.
Тайӧ Осьмухиныс сэсся служитліс трестын.
А ачыс, Матвей Шульга, вӧлі жилищнӧй комиссияын, кор налы сетісны квартира стандартнӧй домысь кытыськӧ сійӧ улича вывсьыс, коді мунӧ 5-ӧд номера шахта дінӧ.
Сійӧ пыр казьтыліс Лизаӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн тӧдліс сійӧс томдырйиыс, и сылӧн сэтшӧм вынӧн кыптісны томдырся лунъяс йывсьыс казьтылӧмъясыс, мый сійӧ выльысь чувствуйтіс асьсӧ томӧн.
И ставыс, мый колӧ вӧлі вӧчны сылы, друг кутіс кажитчыны сылы быттьӧкӧ томдырся югыднас югдӧдӧмаӧн.
«Лиза эз вермы вежсьыны, — думайтіс сійӧ, — сылӧн мужикыс Осьмухин, ас морт кодь жӧ вӧлі...
А, мый лоан ло, чӧртыс мед лыяс, пыра Лиза Рыбалова ордӧ!
Гашкӧ, найӧ эз мунны, гашкӧ, судьбаыс ачыс нуӧдӧ менӧ на дінӧ.
А гашкӧ, сійӧ ӧтнас нин олӧ?» — вуджанінӧ лэччигас волнуйтчигтыр думайтіс сійӧ.
Дас во чӧжнас, мый дыра сійӧ эз волыв татчӧ, став тайӧ районас стрӧитӧмаӧсь каменнӧй домъяс, и ӧні сьӧкыд нин вӧлі корсьны, кӧні вермасны овны Осьмухинъяс.
Дыр сійӧ ветлӧдліс чӧв-лӧнь уличаяс кузя, тупкӧм ставеня керкаяс костті, ачыс эз лысьт пыравны да юавны.
Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый ориентируйтчыны колӧ витӧд номера шахта копёр серти, коді тыдаліс ылын степын, и кор сійӧ кутіс мунны веськыда копёрлань мунан улича кузя, пыр жӧ аддзис Осьмухинъяслысь ичӧтик керкасӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, а ӧшиньвывъясас пукталӧма цветъяс, — комнатаяссьыс сылы кылісны быттьӧкӧ том гӧлӧсъяс, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны томдырсяыс моз, кор сійӧ таркӧдчис ӧдзӧсас.
Дерт кӧнкӧ, сылысь эз кывны, сійӧ таркӧдчыштіс ещӧ ӧтчыд.
Ӧдзӧс сайын кылісны небыд кӧмкота воськовъяс.
Сы водзын сулаліс Лиза Рыбалова, Елизавета Алексеевна, гортса туфлиа, чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧтпырйӧ и скӧр и тырӧма шогӧн, синъясыс бӧрдӧмысла пыктӧмаӧсь, гӧрдӧсь.
«Эк, кутшӧма пыркӧдӧма сійӧс олӧмыс», — сэки жӧ думыштіс Шульга.
Но Шульга пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Сылӧн и томдырйиыс вӧлі нето дӧзмӧмлӧн, нето скӧрмӧмлӧн тайӧ резкӧй выражениеыс, но Матвей Костиевич тӧдіс, кутшӧм бур вӧлі сійӧ збыльвылас.
Сійӧ вӧлі воддза кодьыс на статя, и еджыд юрсиас эз вӧвны дзор сияс, но кузьмӧс чукыръяс, сьӧкыд переживаниеяслӧн да уджлӧн чукыръясыс, тӧдчисны сы чужӧм вылын.
И пасьтасьӧма вӧлі сійӧ кыдзкӧ сідз-тадз, — водзджыксӧ сійӧ ньӧтчыд эз лэдзчысьлы та выйӧдзыс.
Сійӧ недружелюбнӧя да юалана видзӧдіс тӧдтӧм морт вылӧ, коді сулаліс сы керка кильчӧ вылын.
И друг сы чужӧм вылын тыдовтчис выражение чуймӧмлӧн да быттьӧкӧ ылысса радлунлӧн, коді чужис синъясас доршасьысь синва саяс.
— Матвей Константинович...
Шульга ёрт! — шуис сійӧ, и ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм киыс сылӧн лигышмуні. — Кутшӧм тӧлӧн вайис тіянӧс?
Татшӧм кадас!
— Извинит, Лиза, али Лизавета Алексеевна, ог тӧд, кыдзи тшӧктан шунысӧ...
Муна вот асыввылӧ, эвакуируйтча, видлыны пыри...
— Сійӧ жӧ мися асыввылӧ — быдӧн, быдӧн асыввылӧ!
А ми?
А челядьным миян? — друг возбуждённӧя кутіс сёрнитны сійӧ, юрсисӧ нервнӧй движениеясӧн тэрыба шыльӧдігмоз, сы вылӧ нето скӧр, нето зэв мучитчӧм синъясӧн видзӧдігтыр. — Ті вот асыввылӧ мунанныд, Шульга ёрт, а менам пиӧй куйлӧ операция бӧрын, а ті вот асыввылӧ мунанныд! — долис сійӧ, быттьӧ буретш Матвей Костиевичлы унаысь нин вӧлі висьталӧма сы йылысь, мый тадзи вермас лоны, и вот буретш тадзи и артмис, и сійӧ вӧлі мыжа таысь.
— Извинитӧй, эн скӧрмӧй, — зэв рама да миритчан гӧлӧсӧн шуис Матвей Костиевич, кӧть сы пытшкын друг жугыля шыӧдчис кутшӧмкӧ вӧсньыдик, вӧсньыдик струна.
«Со кутшӧм тэ лоӧмыд, Лиза Рыбалова, — шыӧдчис тайӧ струнаыс, — со кыдзи тэ встретитін менӧ, менам муса Лизаӧй!»
Но сійӧ унатор аддзыліс ас олӧмас да вермис кутны асьсӧ.
— Висьталӧй тӧлкӧн, мый тіян сэтшӧмыс лои?
Сійӧ тожӧ кутіс сёрнитны «ті» вылӧ.
— Да и ті извинитӧй, — шуис сійӧ век сэтшӧм жӧ резкӧя.
Важ бур отношениеясыслӧн вуджӧрыс бара тыдовтчис сы чужӧм вылын. — Пырӧй...
Сӧмын миянын сэтшӧмтор вӧчсьӧ! — Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и сылӧн пыктыштӧм гӧрд синъясас бара югнитіс синва.
Сійӧ кежыштіс да корис Шульгаӧс пырны.
Сы бӧрся Шульга пырис джынвыйӧ пемыд передньӧйӧ.
И восьса ӧдзӧсӧд, шондіӧн ойдӧм веськыдвывса комнатаысь, аддзис куим либӧ нёль зонмӧс да нылӧс, кодъяс сулалісны крӧвать дорын, кӧні пӧдушкаяс вылын джынвыйӧ куйліс коскӧдзыс прӧстыняӧн шебралӧм, сьӧд синъяса, отложнӧй воротника еджыд майкаа том зон, кодлӧн коркӧ ёна гожъявлӧм чужӧмыс ӧні вӧлі кельыд.
— Тайӧ пи дінӧ прӧщайтчыны локтісны.
Ті этатчӧ прӧйдитӧй, — паныда комнатаӧ индіс сылы Елизавета Алексеевна.
Комнатаыс вӧлі войвывладорас, сэні вӧлі рӧмыд да ыркыд.
— Да здравствуйте жӧ наперво, — кепкасӧ пӧрччигмоз, машинкаӧн шырӧм ён юрсӧ тыдӧдігмоз шуис Матвей Костиевич да нюжӧдіс кисӧ. — Ог тӧд, кыдзи нин тіянӧс и шуныс — Лиза, али Лизавета Алексеевна?
— Шуӧй сідзи, кыдзи тіянлы лӧсьыдджык.
Важность бӧрся ог вӧтлысь и величайтӧм ог требуйт, а сӧмын кутшӧм нин ме Лиза?
Вӧлі Лиза, а ӧні... — Сійӧ резкӧя ӧвтыштіс кинас и шогпырысь да мыжапырысь и тайӧ жӧ кадас кыдзкӧ зэв женственнӧя видзӧдліс Матвей Костиевич вылӧ аслас пыктыштӧм сӧдз синъяснас.
— Меным тэ век лоан Лиза, ӧд ме ачым нин пӧрысь, — улӧс вылӧ пуксигмоз нюммуніс Шульга.
Елизавета Алексеевна пуксис сылы паныд.
— А ме кӧ нин пӧрысь, извинит, заводита веськыда тэныд замечаниесянь, — сідз жӧ нюмъялігтырйи, но зэв серьёзнӧя водзӧ висьталіс Шульга. — Сы вылӧ, мый ме муна асыввылӧ да и мукӧд йӧз миян мунӧны асыввылӧ, сы вылӧ тэныд оз ков скӧравны.
Сроксӧ миянлы проклятӧй немецыд эз сет.
Коркӧ тэ быттьӧкӧ ас мортӧн вӧвлін, сідзкӧ, верма висьтавны тэныд, мый сійӧ, проклятӧй немецыд, петіс миянлы ылыс тылӧ...
— А миянлы ӧмӧй кокньыдджык та вӧсна? — шогпырысь шуис сійӧ. — Ті жӧ мунанныд, а ми колям...
— Коді нӧ сыысь мыжа! — шуис сійӧ зумыштчӧмӧн. — Тіянлысь кодь семьяястӧ, — шуис сійӧ, кор дум вылас уси аслас семьяыс, — война заводитчӧмсянь да ӧнӧдз ми нуӧдім асыввылӧ, и отсӧг сетлім, и транспорт.
И не сӧмын семьяяс — ми уна тысяча, уна дас тысяча рабочӧй йӧзӧс нуӧдім Уралӧ, Сибирӧ.
Мыйла нӧ ті водзджык энӧ мунӧй? — юаліс Матвей Костиевич сы пытшкын пыр ёнджыка кыптысь курыд чувствоӧн.
Елизавета Алексеевна чӧв оліс, и сы серти, кыдзи сійӧ пукаліс вӧрзьывтӧг, веськыда, быттьӧ кывзіс, мый вӧчсис мӧд комнатаас, тӧдчис, мый сійӧ омӧля кывзіс Шульгалысь висьталӧмсӧ.
И ачыс Шульга кутіс кывзыны, мый вӧчсьӧ мӧд комнатаас.
Сэсянь сӧмын шочиника кывлісны ичӧтик гӧлӧс шыяс, и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый сэні вӧчсьӧ.
Ваня Земнухов, кӧть сійӧ и зэв настойчивӧй да хладнокровнӧй вӧлі, и весиг ёртъясыс та йылысь сёрнитлісны поговорка пыдди, сідзи эз и аддзы Володя Осьмухинлы ни вӧла-доддяӧс, ни места машинаысь да бӧр воис гортас, кытчӧ сійӧ суис мудзтӧдзыс виччысьысь Жора Арутюнянцӧс.
Батьыс гортас жӧ нин вӧлі, и та серти Ваня гӧгӧрвоис, мый Ковалёвъяс мунӧмаӧсь.
Жора Арутюнянц вӧлі зэв кузь тушаа, но век жӧ юрджын мынданас ичӧтджык Земнуховысь, сідзсӧ нин зэв сьӧд да сыысь кындзи ачыс ёна гожъялӧма, вывлань кусыньтчӧм синлысъяса, армянскӧй мича сьӧд синъяса, кызкодь вомдоръяса, дас сизим арӧса зон.
Сійӧ вӧлі негрлань мунӧ.
Кӧть арлыдныс налӧн и эз ӧтыджда вӧв, тайӧ лунъяс чӧжнас найӧ ёна мӧдісны дружитны: кыкнанныс найӧ вӧліны книга радейтысьяс.
Ваня Земнуховӧс весиг профессорӧн шулісны школаас.
Сылӧн вӧлі сӧмын ӧти параднӧй, коричневӧй визя руд костюм, кодӧс сійӧ пасьтавліс торжественнӧй случайяс дырйи да коді кыдзи и ставыс, мый новліс Ваня, вӧлі сылы дженьыдкодь нин.
Но кор сійӧ пинжак улас пасьтавліс отложнӧй воротника еджыд сорочка, кӧртавліс коричневӧй галстук, ӧчкиавліс рогӧвӧй сьӧд оправаа ӧчкисӧ да мыччысьліс школа коридорын, аслас зепъясыс вӧліны тырӧсь газетаясӧн, кусыньтӧм киас сійӧ кутіс книга, кодӧн кучкаліс аслыс пельпомас, коридор кузя муніс катласигтыр, ачыс век ӧткодь спокойнӧй, чӧв олысь, тайӧ дзебӧм вдохновениенас, коді сэтшӧм рӧвнӧй да яснӧй светӧн сотчис сы пытшкын да сы кельыд чужӧм вылӧ койис кутшӧмкӧ ылыс югӧр, — став ёртъясыс сылӧн, а медся нин младшӧй классъясса велӧдчысьяс, сылӧн питомец-пионеръяс, невольнӧй почтениеӧн сетісны сылы туй, быттьӧкӧ сійӧ и збыльысь вӧлі профессор.
А Жора Арутюнянцлӧн весиг лӧсьӧдӧма вӧлі графитӧм специальнӧй тетрадь, кытчӧ сійӧ гижавліс авторлысь овсӧ, быд лыддьӧм книгалысь нимсӧ да сійӧс дженьыдика донъялӧм.
Шуам:
«Н. Островский.
Кыдзи калитчис сталь.
Вот здорово!
А. Блок.
Прекраснӧй дама йылысь стихъяс.
Уна туманнӧй кывъяс.
Байрон.
Чайльд-Гарольд.
Абу гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ произведениеыс сэтшӧма волнуйтіс умъяс, кор сійӧс лыддьынысӧ зэв гажтӧм.
В. Маяковский.
Хорошо!
(Некутшӧм донъялӧм абу.)
А. Толстой.
Пётр Первый.
Здорово!
Петкӧдлӧма, мый Пётр вӧлі прогрессивнӧй морт».
И уна мукӧдтор позьӧ вӧлі лыддьыны тайӧ графитӧм тетрадьсьыс.
Жора Арутюнянц век вӧлі зэв ӧкуратнӧй, чистоплотнӧй, аслас убеждениеясын настойчивӧй и быдлаысь радейтіс порядок да дисциплина.
Став тайӧ лунъяс и войяс чӧжыс, школаяс, клубъяс, детскӧй домъяс эвакуируйтӧмӧн занимайтчигӧн, найӧ, ни ӧти минута кежлӧ чӧв ланьтлытӧг, пӧся сёрнитісны второй фронт йылысь, <rus>«Жди меня»</rus> стихотворение йылысь, «Большая жизнь» кинокартина йылысь, академик Лысенко уджъяс йылысь, пионердвижениеын тырмытӧмторъяс йылысь, Лондонын Сикорский правительстволӧн страннӧй поведение йылысь, поэт Щипачев йылысь, радиодиктор Левитан йылысь, Рузвельт да Черчилль йылысь да торъялісны сӧмын ӧти вопрос кузя: Жора Арутюнянц лыддис, мый паркын нывъяс бӧрся гӧняйтӧм пыдди ёна бурджык лыддьыны газетаяс да книгаяс, а Ваня Земнухов шуис, мый сійӧ эськӧ всё-таки гӧняйтіс, эз кӧ вӧв сэтшӧм близорукӧй.
Сэк кості, кор Ваня прӧщайтчис бӧрдысь мамыскӧд, ыджыдджык чойыскӧд да скӧрысь чушъялысь, мурзысь да пи вылас не видзӧдлыны зільысь батьыскӧд, коді бӧръя здукас век жӧ пернапасаліс писӧ да друг топӧдчис аслас кос вомдоръяснас сы плеш дінӧ, — Жора эскӧдіс Ваняӧс, мый сійӧ кӧ эз судзӧд вӧвсӧ, то нинӧмла нин и пыравны Осьмухинъяс ордӧ.
Но Ваня шуис, мый сійӧ сетіс кыв Толя Орловлы и колӧ пыравны да объяснитны ставсӧ.
Пельпомъяс саяныс найӧ чӧвтісны вещевӧй мешӧкъяс,
Ваня медбӧръяысь видзӧдліс крӧвать юрводзса аслас радейтана пельӧсӧ, кӧні ӧшаліс художник Карповлӧн удж — Пушкинлӧн литографированнӧй портрет, кодӧс издайтӧма украинскӧй издательство Харьковын, да сулаліс книгаяс тыра этажерка, кӧні главнӧй местасӧ босьтіс Пушкин сочинениеяслӧн собрание да Пушкин кадся поэтъяслӧн посньыдик томъяс, кодъясӧс издайтӧма Ленинградын «Сӧветскӧй писатель», — Ваня видзӧдліс став вылас, зэв тэрыб вӧрасӧн лэдзис кепкасӧ синмӧдзыс, и найӧ мӧдӧдчисны Володя Осьмухин ордӧ.
Володя еджыд майкаа, косвыйӧныс шебрасьӧма прӧстыняӧн да куйліс нисьӧ пукаліс вольпась вылын.
Сы крӧвать вылын куйліс восьса книга, кодӧс сійӧ, буракӧ, талун асывнас на лыддьӧма, — <rus>«Релейная защита»</rus>.
Ӧшиньдор пельӧсас, крӧвать сайын, кыдзсюрӧ тэчӧма, медым не мешайтны комнатасӧ идравны, быдсикас инструментъяс, проводъяс, ас вӧчӧм киноаппарат, радиоприёмникысь частьяс, — Володя Осьмухин увлекайтчис изобретательствоӧн да мечтайтіс лоны инженер-авиаконструкторӧн.
Толя Орлов, прӧзвище сертиыс «Гым гымалӧ», Володялӧн медбур другыс да круглӧй сирӧта, пукаліс крӧвать дінын табуретка вылын.
«Гым гымалӧнас» сійӧс нимтісны сыысь, мый сійӧ век, тӧлын и гожӧмын, вӧлі прӧстудитчӧма да бӧчкаӧ моз гораа кызӧдіс.
Сійӧ пукаліс мышкыртчӧмӧн да гырысь пидзӧсъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Сылӧн став суставъясыс да йӧзвиясыс гырддзаясас, киясас, пидзӧсъясас, кокпыдӧсъясас и гӧленьясас вӧліны зэв развитӧйӧсь.
Сылӧн гӧгрӧс юр вылас быдладорӧ чурвидзис рудов сук юрси.
Синъясыс сылӧн вӧліны жугыльӧсь.
— Ветлӧдлыны, сідзкӧ, ньӧти он вермы? — Володялысь юасис Земнухов.
— Кытчӧ нин ветлӧдлыны, доктор шуис — вурысыс резьдӧ, кишкаыд петас! — зумыша шуис Володя.
Сійӧ вӧлі зумыш абу сӧмын сы вӧсна, мый сылы быть лоӧ кольччыны, а и сы вӧсна, мый сы ради кольччӧны вӧлі мамыс да чойыс.
— А нолтӧ, петкӧдлы вурыссӧ, — шуис распорядительнӧй Жора Арутюнянц.
— Мый ті, сійӧс жӧ сылысь бинтуйтӧма! — повзис Володялӧн чойыс Люся, коді сулаліс сы кок дінын, крӧвать бӧр вылас гырддза йылас ӧшӧдчӧмӧн.
— Эн тӧждысьӧй, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, — шуис Жора вежливӧя нюммунӧмӧн да приятнӧй армянскӧй акцентӧн, коді сы сёрнилы сетіс торъя тӧдчанлун. — Ме ачым прӧйдитлі первой отсӧг сетӧм кузя, став школасӧ да зэв бура разя и кӧртала бинтсӧ...
— Тайӧ абу гигиеничнӧ! — протестуйтіс Люся.
— Медся выль военнӧй медицина, кодлы лоӧ уджавны терпитны позьтӧм полевӧй условиеясын, докажитіс, мый тайӧ предрассудок, — венны позьтӧма шуис Жора.
— Тайӧс ті мыйкӧ мӧдтор йылысь лыддьӧмныд, — тшапа шуис Люся.
Но здук мысти сійӧ кутшӧмкӧ интересӧн нин видзӧдліс тайӧ негритянскӧй сьӧд детинка вылас.
— Дугды тэ, Люська!
Но, ме гӧгӧрвоа ещӧ — мама кӧ, сійӧ нервнӧй морт, а тэ мый сюйсян йӧз делӧясӧ?
Мун, мун! — скӧра шуаліс чойыслы Володя да, прӧстынясӧ вештыштӧм бӧрын, чургӧдіс сэтшӧма гожъялӧм да мускула омӧль кокъяссӧ, мый некутшӧм висьӧм ни больничаын куйлӧм абу вермӧмаӧсь бырӧдны тайӧ гожъялӧмсӧ да тайӧ развитӧй мышцаяссӧ.
Люся бергӧдчис мӧдарӧ.
Толя Орлов да Ваня кутісны Володяӧс, а Жора лэдзыштіс сылысь лӧз трусиксӧ да разис бинтсӧ.
Вурысыс ордӧма да вӧлі зывӧк видзӧднытӧ, и Володя зэвтіс вынъяссӧ, медым не чукрасьны, да ёна кельдӧдіс.
— Лёк делӧыс.
Да? — чукрасигтыр шуис Жора.
— Делӧяс абу ладаӧсь, — сӧгласитчис Ваня.
Найӧ чӧв олігтыр да Володя вылӧ видзӧдтӧг выльысь бинтуйтісны сійӧс. Володялӧн векньыдик коричневӧй синъясыс век дзирдавлісны сюсьлунӧн да мудерлунӧн, а ӧні жугыля да юасяна кыйисны ёртъясыслысь видзӧдласъяссӧ.
Ӧні на водзын вӧлі медся сьӧкыдторйыс: найӧ долженӧсь вӧлі эновтны ёртнысӧ, кор найӧ кутісны тӧдны сы йылысь, мый сылы угрожайтӧ.
— Кӧні нӧ мужикыд тэнад, Лиза? — юасис тайӧ кадас Матвей Костиевич, медым сёрнисӧ вежны.
— Кулі, — чорыда шуис Елизавета Алексеевна. — Кольӧм во буретш война водзвылас кулі.
Сійӧ пыр висис и кулі, — унаысь висьталіс сійӧ скӧр, кыдзи кажитчис Шульгалы, укӧрбаӧн. — Ок, Матвей Константинович! — шуис сійӧ шогсяна гӧлӧсӧн. — Ті ӧні властьбердса мортӧн жӧ лоинныд, и ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм сьӧкыд ӧні миянлы!
Ӧд ті жӧ власть миянлы, прӧстӧй йӧзлы, ме ӧд помнита, кутшӧм йӧз пиысь ті — сэтшӧмъясысь жӧ, кутшӧмысь и ми.
Ме помнита, кыдзи менам вокӧй да ті тышкасьлінныд миян олӧм вӧсна, и ме тіянӧс нинӧмысь ог мыжды, ме тӧда, оз позь тіянлы, татшӧм йӧзлы, кольччыны гибель вылӧ.
Но неужели ті онӧ аддзӧй, мый тіянкӧд тшӧтш, ставсӧ шыблалӧм бӧрын, пышйӧны и сэтшӧмъяс, коді аскӧдыс мебель нуӧ, дзонь грузӧвикъястыр кӧлуй, и налы некутшӧм делӧ абу миянӧдз, прӧстӧй йӧзӧдз, а ӧд ми, посни йӧзыс, тайӧ ставсӧ вӧчим асланым киясӧн.
Ок, Матвей Константинович!
И неужели ті онӧ аддзӧй, мый тайӧ сволочьясыслы кӧлуйыс, извинитӧй менӧ, донаджык миян дорысь, прӧстӧй йӧз дорысь? — горӧдіс сійӧ да шогысла вежыньтіс вомдоръяссӧ. — А бӧрвылас ті шензянныд, мый мукӧд йӧзыс ӧбижайтчӧны тіян вылӧ.
Да ӧд ӧтчыд нэмнад переживайтан татшӧмсӧ — ӧд нинӧмлы он мӧд веритны!
Бӧрыннас нин Шульга мучительнӧй волнениеӧн да шогпырысь унаысь казьтыліс налӧн сёрниысь тайӧ моментсӧ.
Медся нин веськӧдны позьтӧмторнас вӧлі сійӧ, мый сьӧлӧмнас сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм чувствояс шымыртлісны тайӧ нывбабасӧ, и Шульгалӧн ыджыд да вына сьӧлӧмас вӧліны сылы настоящӧй кывъяс.
Но сійӧ здукас, кор нывбаба тадзи сёрнитіс шогпырысь да, кыдзи Шульгалы кажитчис, лӧгпырысь, сылӧн кывъясыс да сылӧн став ӧбликыс сэтшӧма противоречитісны представлениеыслы сійӧ Лиза йывсьыс, кодӧс Шульга тӧдліс томдырйиыс, сэтшӧма чуймӧдісны сійӧс сылы лӧсявтӧмторнас, мый сійӧ виччысис!
И сылы друг кажитчис оскорбительнӧйӧн, мый кор сійӧ ачыс кольччӧ татчӧ, а семьяыс сылӧн ставнас вӧлі нин немецъяс киын, гашкӧ, пӧгибнитіс нин, сійӧ, тайӧ нывбабаыс, сёрнитіс сӧмын ас йывсьыс, весиг эз юав сы семья йылысь, гӧтырыс йылысь, кодкӧд сійӧ дружитліс томдырйиыс.
И Шульга вомысь друг тожӧ петісны кывъяс, кодъяс йылысь сійӧ бӧрыннас казьтывліс жалитӧмӧн:
— Ылӧдз пыринныд, Елизавета Алексеевна, асланыд мӧвпъяснад, — кӧдзыда шуис сійӧ, — ылӧдз!
Сійӧ, дерт, лада дугдыны веритны аслад властьлы, кор немецкӧй власть порог дорад.
Кыланныд? — шуис сійӧ, ловгӧнӧсь дженьыдик чуня кисӧ грознӧя лэптӧм бӧрын, и артиллериялӧн ылын лыйсьӧмлӧн мургӧмыс быттьӧ пырис комнатаӧ. — А думайтінныд ті, мыйта гибнитӧ сэні миян йӧзлӧн медбур цветыс, налӧн, кодъяс прӧстӧй йӧзсянь кыптісны власть бердӧдз, кыдзи ті шуанныд, а ме шуа, кыптісны сознаниеӧдз, мый найӧ народлӧн цветыс, коммунистъяс!
А ті кӧ дугдінныд веритны тайӧ йӧзыслы, дугдінныд веритны татшӧм часӧ, кор миянӧс немец талялӧ, меным таысь ӧбиднӧ.
Ӧбиднӧ и жальӧсь ті, жальӧсь, — грознӧя шуис сійӧ мӧдысь, и вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны кагалӧн моз.
— Ті нӧ мый тайӧ?..
Мый тайӧ?..
Ті... ті кӧсъянныд менӧ мыжавны, мый ме немецъясӧс виччыся? — тшӧкмунӧмӧн да ещӧ ёнджыка пузьӧмӧн сыысь, мый Шульга тадзи гӧгӧрвоис сійӧс, ёся горӧдіс Елизавета Алексеевна. — Ок, ті...
А пиӧй менам?..
Ме мам!..
А ті...
— А ті ӧмӧй вунӧдінныд, Елизавета Алексеевна, кор ми тіянкӧд вӧлім прӧстӧй рабочӧй йӧз, кыдз ті шуанныд, и миян водзӧ сувтліс опасность немецъясысь, белӧйясысь, ми ӧмӧй первой ас йылысь думайтлім? — сылысь кывзытӧг, курыд чувствоӧн висьталіс Матвей Костиевич. — Эгӧ, ми медводз эгӧ ас йылысь думайтлӧй, а думайтлім миян медбур йӧз йылысь — вожакъяс йылысь, со кодъяс йылысь ми думайтлім!
Уськӧдлӧй тӧдвылад вокнытӧ.
Со кыдзи пыр думайтлім да вӧчлім ми, рабочӧй йӧз!
Дзебны, видзны миянлысь вожакъяснымӧс, медбур йӧзнымӧс, миянлысь цветнымӧс, а аслыным сувтны морӧснаным — со кыдзи пыр думайтліс да думайтӧ рабочӧй морт, и мӧдногӧн думайтӧмсӧ лыддьӧ аслас позорӧн!
Неужели ті сэтшӧма вежсинныд сэкся кадсяньыс, Елизавета Алексеевна?
— Энлӧй! — друг шуис сійӧ да веськӧдчис, кутіс кывзыны, мый вӧлі вӧчсьӧ мӧд комнатаас передньӧй саяс.
И Шульга кутіс кывзыны.
Мӧдар комнатаас лои чӧв-лӧнь, и тайӧ лӧньыс висьталіс мамлы, мый сэні мыйкӧ вӧчсьӧ.
Сійӧ пыр жӧ вунӧдіс Матвей Костиевич йылысь, чепӧсйис ӧдзӧслань да муніс пи дінас.
Матвей Костиевич ас вылас дӧзмӧмӧн, аслас сьӧд ловгӧна гырысь киясас кепкасӧ нямралігтыр, петіс передньӧйӧ.
Елизавета Алексеевналӧн пиыс куйліс нисьӧ пукаліс вольпась вылын да прӧщайтчис ёртъясыскӧд дыр, чӧв олігтыр налысь кинысӧ топӧдлігмоз, волнуйтчӧмӧн да нервнӧя дергайтіс сьылісӧ да неважӧн машинкаӧн шырӧм сьӧд юрсӧ.
Кӧть тайӧ и оз вӧлі лӧсяв сылӧн положениелы, но сы чужӧм вылын вӧлі нимкодь кыпыдлунлӧн выражение, сылӧн сьӧдов векни синъясыс дзирдалісны.
Сылӧн ёртъяс пиысь ӧти, кузь юрсияса, гырысь лыяса, ньӧжмыд вӧраса, сулаліс сы юр водзын сідзи бергӧдчыштӧмӧн, мый сылӧн чужӧмыс вӧлі тыдалӧ сӧмын боксяньыс, да паськӧдӧм синъяснас кыпыда видзӧдіс шондіа восьса ӧшиньӧд.
А ныв воддзамозыс сулаліс висьысь морт кок дорын да нюмъяліс.
И Матвей Костиевичлӧн друг доймымӧн топавліс сьӧлӧмыс, кор тайӧ нывсьыс сійӧ тӧдіс важся Лиза Рыбаловаӧс.
Да, тайӧ вӧлі Лиза, кутшӧмӧн Шульга тӧдліс сійӧс кызь во сайын, сӧмын тайӧ нылыс нэрджык гырысь кияса да резкӧй движениеяса работница Лиза дорысь, кодӧс сійӧ тӧдліс да любитліс.
«Да, колӧ мунны», — кепкасӧ киас нямралігтыр шогпырысь думыштіс сійӧ да надзӧн воськовтіс дзуртысь джодж плакаяс кузя.
— Мунанныд? — сы дінӧ уськӧдчигмоз гораа юаліс Елизавета Алексеевна.
— Кыдз шуасны, нинӧм он вӧч, кад нин мунны.
Энӧ скӧрмӧй. — И сійӧ кепкаасис.
— Мунанныд нин? — мӧдысь шуис сійӧ.
Нето курыд чувство, не то сожаление кыліс сы юалӧм-горӧдӧмын, а гашкӧ, Шульгалы прӧстӧ тадзи кажитчис. — Энӧ скӧрмӧй ті...
Мед ен сетас тіянлы, эм кӧ сійӧ, шудаа воны местаӧдз, энӧ вунӧдӧй миянӧс, помнитӧй миян йылысь, — кияссӧ рудз лэдзӧм бӧрын висьталіс сійӧ.
И мыйкӧ сэтшӧм бур, мамлӧн кодь кыліс сы гӧлӧсын, мый Шульгалӧн горшас друг кыптіс ёкмыль.
— Прӧщайтлӧй, — зумыша шуис Матвей Костиевич да петіс ывлаӧ.
Ок, весьшӧрӧ, весьшӧрӧ мунін тэ, Шульга ёрт!
Весьшӧрӧ тэ эновтін Елизавета Алексеевнаӧс и тайӧ нывсӧ, коді сэтшӧма вӧлі мунӧ важся Лиза Рыбалова вылӧ, весьшӧрӧ эн думышт, эн кыв сьӧлӧмнад сійӧс, мый тэнад син водзын вӧчсис тайӧ зонъяс костас, весиг эн зіль тӧдмавны, кодъяс найӧ, тайӧ зонъясыс!
Матвей Костиевич кӧ эськӧ эз вӧч тадзи, гашкӧ, став олӧмыс сылӧн лои мӧднога.
Но сэки сійӧ не сӧмын эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс, сійӧ весиг вӧлі мый вылӧ кӧ ӧбидитчӧма да дӧзмӧма.
И сылы быть ковмис мунны ылыс районӧ, кодӧс важӧн шулісны «Гулю позъясӧн», корсьны керка аслас важся партизан ёртыслысь, Иван Гнатенколысь, либӧ, кыдзи прӧстӧ шулісны, Кондратовичлысь, код ордӧ сійӧ эз волыв дас кык во.
Вермис-ӧ сійӧ думайтны, мый тайӧ здукас сійӧ вӧчис медводдза воськов сійӧ туй кузяыс, коді вайӧдіс сійӧс гибельӧ?
А со мый лои медбӧръя минутаас сы водзвылын, кор сійӧ Елизавета Алексеевна бӧрся петіс передньӧйӧ, — со мый артмис комнатаын, кӧні куйліс Елизавета Алексеевналӧн пиыс.
Сэні вӧлі шуштӧм чӧв-лӧнь.
И сэки табурет вылысь чеччис Толя Орлов, буретш сійӧ Толя Орловыс, кодӧс нимтісны «Гым гымалӧ», — сійӧ чеччис табурет вывсьыс да шуис, мый сылӧн кӧ нин медбур друг Володя оз вермы мунны, то сійӧ, Толя Орлов, кольччас сыкӧд.
Первой здукас ставныс шай-паймуніны.
Сэсся Володя бӧрддзис да кутіс окавны Толя Орловӧс, и ставныс лоины нимкодьӧсь, кыпыдӧсь.
Люся, сійӧ уськӧдчис «Гым гымалӧлы» сьылі вылас, кутіс окавны сылысь банбокъяссӧ, синъяссӧ, нырсӧ, — Толя эз тӧдлыв таысь шудаджык минута.
Сэсся Люся скӧрысь видзӧдліс Жора Арутюнянц вылӧ.
Сылы вӧлі ёна колӧ, медым тайӧ ӧкуратнӧй том негрыс тшӧтш кольччас.
— Вот здорово!
Вот тайӧ ёртъяс!
Вот тайӧ молодец, Толя! — кызкодь гӧлӧсӧн дӧвӧльнӧя висьталіс Ваня Земнухов. — Ме гордитча тэӧн... — друг шуис сійӧ. — Ме да со Жора Арутюнянц, ми гордитчам тэӧн, — веськӧдіс сійӧ.
И сійӧ топӧдліс Толялысь кисӧ.
— Да ми ӧмӧй кутам прӧстӧ сідзи овны? — висьталіс Володя, синъясыс сылӧн югъялісны. — Ми тышкасьны кутам, збыль, Толя?
И оз вермы лоны, медым татчӧ некодӧс эз кольны партия райкомсянь подпольнӧй удж нуӧдӧм могысь.
Ми найӧс корсям!
Огӧ ӧмӧй ми вермӧ лоны пӧлезнӧйӧн!
Дасӧд глава
Володя Осьмухинкӧд прӧститчӧм бӧрын Ваня Земнухов да Жора Арутюнянц пырисны беженецъяс потокӧ, коді исковтіс кӧрттуй пӧлӧн Лихӧйлань.
Первойсӧ найӧ лӧсьӧдчылісны мунны Новочеркасскӧ, кӧні Жора Арутюнянцлӧн вӧлі влиятельнӧй, кыдзи ачыс шуис, рӧдня, коді вермис отсавны водзӧ мунны, — сэні сылӧн дядьыс уджаліс станцияын сапожникӧн.
Но Ваня, кодлы Жора подчиняйтчис кыдзи ыджыдджык ёртлы, Ковалёвъяслысь Лихӧйлань мунӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын, медбӧръя минутаас предложитіс Жоралы тайӧ выль маршрутсӧ, сылысь преимуществояссӧ дзугсялігтыр сформулируйтӧм бӧрын.
И Жора, кодлы вӧлі дзик ӧткодь, кӧть кытчӧ мунны, радпырысь вежис ассьыс доза яснӧй маршрутсӧ Земнуховлӧн гӧгӧрвотӧм маршрут вылӧ.
Туй кузя мунігӧн ӧтилаын накӧд ӧтлаасис ичӧтик тушаа, чукля кока да ыджыд уска майор, сійӧ вӧлі зэв ёна чукрассьӧм гимнастёркаа, косьмӧм чукырӧсь сапӧга, морӧсас веськыдладорас сылӧн гвардейскӧй значок.
Сылӧн военнӧй формаыс, торъя нин сапӧгъясыс, сэтшӧм омӧль выйӧдз воӧмаӧсь сы вӧсна, кыдзи сійӧ висьталіс, мый вит тӧлысь чӧж, кор сійӧ лечитчӧма ранаясысь, туплясьӧма госпитальса кладӧвӧйын.
Бӧръя кадас госпитальыс вӧлі краснодонскӧй главнӧй больничаса ӧти отделениеын и ӧні эвакуируйтчӧма, но транспорт тырмытӧм вӧсна быдӧнлы, коді вермӧ ветлӧдлыны, вӧлі тшӧктӧма мунны подӧн, и ещӧ сё дорысь на унджык сьӧкыда ранитчӧмаяс кольӧмаӧсь Краснодонӧ мунӧм вылӧ некутшӧм надеятӧг.
Аслас судьба йылысь да аслас госпиталь судьба йылысь тайӧ кузя висьталӧмсьыс кындзи став туй чӧжыс сэсся майор эз шулы ни ӧти кыв.
Сійӧ вӧлі зэв чӧв олысь, сійӧ чӧв оліс упорнӧя да дзик надеятӧг.
Таысь кындзи, майор чотіс.
Но чотӧм вылас видзӧдтӧг сійӧ зэв зіля восьлаліс аслас чукырӧсь сапӧгъяснас, эз кольччы том йӧзысь да регыдӧн внушитіс ас дінас сэтшӧм уважение, мый том йӧз, кӧть мый йылысь эз сёрнитлыны, шыасьлывлісны сы дінӧ кыдзи чӧв олысь авторитет дінӧ.
Сійӧ кадас, кор зэв уна йӧз, олӧмаяс и томъяс, и не сӧмын нывбабаяс, а оружиеа мужчинаяс, страдайтісны да мучитчисны отступлениелӧн тайӧ помасьлытӧм потокас, мышканыс вещевӧй мешӧкъяса Ваня да Жора, сосъяснысӧ пуджӧмаӧсь гырддзаӧдзныс, кепканысӧ босьтӧмаӧсь кианыс да восьлалісны степь кузя, асьныс тырӧмаӧсь кыпыдлунӧн да радужнӧй надеяясӧн.
Мукӧд йӧз водзын налӧн преимуществоыс вӧлі сыын, мый найӧ вӧліны зэв на томӧсь, ӧткаӧсь, эз тӧдны, кӧні ӧні врагыс да кӧні асланыс войска, эз веритны слухъяслы, и став светыс тайӧ синмӧн судзтӧм степнас, доналӧм шондінас, пӧжаръяс тшыннас да буснас, коді кымӧр моз сулаліс туй гӧгӧрын, кодъясӧс то тані, то сэні бомбитіс да лыйліс немец, — став светыс кажитчис налы восьсаӧн нёльнанладорас.
И сёрнитісны найӧ сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс некутшӧма эз относитчыны сы дінӧ, мый вӧчсис на гӧгӧрын.
— Мыйла нӧ тэ шуан, мый миян лунъясӧ абу интереснӧ лоны юристӧн? — юасис Ваня кызкодь гӧлӧснас.
— Сы вӧсна, мый пока мунӧ война, колӧ лоны военнӧйӧн, а кор войнаыс помасяс, колӧ лоны инженерӧн, медым восстанавливайтны хозяйство, а юристӧн лоны — тайӧ ӧні абу главнӧйыс, — висьталіс Жора сэтшӧм чёткӧя да определённӧя тӧлкуйтӧмӧн, коді вӧлі сылы лӧсялӧ, кӧть аслыс сӧмын на дас сизим арӧс.
— Да, дерт, пока мунӧ война, меным эськӧ окота жӧ вӧлі лоны военнӧйӧн, но военнӧйӧ менӧ оз босьтны — син вӧсна.
Кор тэ меысь ылыстчан, ме нин аддза тэнӧ кутшӧмкӧ неопределённӧй кузьӧн да сьӧдӧн, — шпыньмунӧмӧн шуис Ваня. — А инженерӧн лоны, дерт, зэв полезнӧ, но делӧыс тані сыын, кытчӧ кыскӧ мортсӧ, а менӧ кыскӧ, кыдзи тэ тӧдан, поэзия дінӧ.
— Сідзкӧ, тэныд колӧ мунны литературнӧй вузӧ, — зэв яснӧя да чёткӧя определитіс Жора да видзӧдліс майор вылӧ, кыдзи морт вылӧ, коді ӧтнас вермӧ гӧгӧрвоны, мый ёна-ӧ сійӧ, Жора, прав.
Но майор нинӧм эз висьтав сы кывъяс вылӧ.
— А вот тайӧс ме буретш и ог кӧсйы, — шуис Ваня. — Ни Пушкин, ни Тютчев эз велӧдчывны литературнӧй вузын, да сэк эз и вӧв татшӧмыс, и вообщӧ велӧдчыны лоны поэтӧн учебнӧй заведениеын оз позь.
— Быдторйӧ позьӧ велӧдчыны, — вочавидзис Жора.
— Оз, велӧдчыны поэтӧ учебнӧй заведениеын — тайӧ прӧстӧ йӧйталӧм.
Быд морт должен велӧдчыны да заводитны овны обыкновеннӧй профессиясянь, а сылӧн кӧ природасянь эм поэтическӧй талант, сійӧ талантыс развитчас аслас развитиеӧн, и сӧмын сэки, ме чайта, позяс лоны писательӧн профессия серти.
Например, Тютчев вӧлі дипломат, Гарин — инженер, Чехов — доктор, Толстой — помещик...
— Лӧсьыд профессия! — армянскӧй сьӧд синъяснас Ваня вылӧ мудера видзӧдлӧм бӧрын шуис Жора.
Найӧ кыкнанныс серӧктісны, и майор нюммуніс ускас.
— А юристнас кодкӧ вӧвлі? — делӧвитӧя юаліс Жора.
Кодкӧ кӧ эськӧ писательяс пӧвстысь вӧлі юристӧн, тайӧ эськӧ тырвыйӧ устраивайтіс сійӧс и Ваня кузя.
— Тайӧс ме ог тӧд, но юридическӧй образованиеыд сэтшӧм, мый сійӧ сетӧ тӧдӧмлун наукаясын, кодъяс колӧны писательлы — общественнӧй наукаясын, историяын, правоын, литератураын...
— Ме чайта, тайӧ дисциплинаяссӧ, — тшапа шуис Жора, — тайӧ дисциплинаяссӧ бурджык велӧдны педвузын.
— Но ме эськӧ эг кӧсйы лоны педагогӧн, кӧть ті менӧ и нимтінныд сэні профессорӧн...
— Всё-таки тешкодь лоны, например, защитникӧн миян суд вылын, — шуис Жора, — например, помнитан эсійӧ сволочь-вредительяс процесс вылас?
Ме пыр думайта защитникъяс йылысь.
Вот тешкодь налӧн положениеыс, а? — И Жора бара серӧктіс да петкӧдліс син ёрмӧн еджыд пиньяссӧ.
— Но, защитникӧн миянлы, дерт, абу интереснӧ, судыд миян народнӧй, но следовательясӧн, ме чайта, зэв интереснӧ, позьӧ зэв уна разнӧй йӧзӧс тӧдмавны.
— Медбур лоны обвинительӧн, — шуис Жора. — Помнитан Вышинскийтӧ?
Здорово!
Но всё-таки ме эськӧ ачым эг ло юристӧн.
— Ленин юрист вӧлі, — шуис Ваня.
— Сэки кадыс мӧд вӧлі.
— Ме эськӧ тэкӧд споруйті на, меным кӧ эз вӧв яснӧ, мый тайӧ тема вылас — мыйӧн лоны — споруйтны прӧстӧ весьшӧрӧ да тешкодь, — нюмъялігтыр шуис Ваня. — Колӧ лоны образованнӧй мортӧн, ассьыд делӧтӧ тӧдысьӧн, удж радейтысьӧн, а тэнад кӧ сэтчӧ жӧ эм поэтическӧй талант, сійӧ петкӧдлас асьсӧ.
— Ваня, тэ тӧдан, ме век долыдпырысь лыддьывлі тэнсьыд стихъястӧ и стенгазетаысь и «Парус» журналысь, кодӧс ті лэдзлінныд Кошевойкӧд.
— Тэ лыддьывлін тайӧ журналсӧ? — тэрыба юаліс Ваня.
— Да, ме лыддьывлі тайӧ журналсӧ, — торжественнӧя шуис Жора, — ме лыддьывлі ассьыным школьнӧй «Крокодилнымӧс», ме следитлі став бӧрсяыс, мый издайтлісны миян школаын, — шуис сійӧ самодовольнӧя, — и ме тэныд определённӧ шуа: тэнад эм талант!
— Но и талант нин, — яндысьыштӧмӧн майор вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын шуис Ваня да юрсӧ пыркнитӧмӧн вештыштіс лёзьнитчӧм юрсисӧ бӧрвыв. — Ӧні кежлӧ сідз, сарпайтам стишокъяс...
Пушкин — вот тайӧ да, тайӧ менам ен!
— А тэ чорыда, помнита, Ленка Позднышеваӧс крукыштін, мый сійӧ пыр зеркалӧ водзын вежнясьӧ...
Ха-ха-ха...
Зэв лӧсьыда, ей-богу! — ёна тӧдчана армянскӧй акцентӧн горӧдіс Жора. — Кыдзи, кыдзи тайӧ?
«Зэв мича вомсӧ восьтыштлывліс...» Ха-ха-ха...
— Но, ерунда кутшӧмкӧ, — яндысьыштӧмӧн да кыз гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Кывзы, а любовнӧй стихъяс тэнад абуӧсь, а? — таинственнӧя шуис Жора. — Кывзы, лыддьы мыйкӧ любовнӧйӧс, но? — И Жора мигнитіс майорлы.
— Кутшӧм нин сэні любовнӧйӧс, мый тэ, збыль! — дзикӧдз яналіс Ваня.
Сылӧн вӧліны любовнӧй стихъяс, кодъясӧс вӧлі сиӧма Клавалы да кодъясӧс вӧлі озаглавитӧма дзик Пушкинлӧн моз. «К...»
Буретш тадзи — ыджыд «К» да многоточие.
И сылы бара тӧдвылас уси ставыс, мый вӧлі Клава да сы костын, и став мечтаясыс аслас.
Сійӧ вӧлі шуда.
Да, став шудтӧм костас сійӧ вӧлі шуда.
Но вермис ӧмӧй сійӧ висьтавны тайӧс Жоралы?
— Но, тӧдӧмысь, тэнад эм.
Кывзы, лыддьы вай, ей-богу, — кевмысис Жора, детинкалӧн кодь армянскӧй синъясыс сылӧн югъялісны.
— Дугды сӧрнытӧ...
— Збыль ӧмӧй, он гиж? — Жора друг лои серьёзнӧй, и сы гӧлӧсын кутіс тӧдчыны воддзакодьыс учительскӧй нотка. — Правильнӧ, мый он гиж.
Кад ӧмӧй ӧні гижны любовнӧй стихъяс, кыдзи эсійӧ Симоновыс, да ӧд?
Кор колӧ кыпӧдны народын враг дінӧ миритчытӧм лӧглун.
Колӧ гижны политическӧй стихъяс.
Маяковский, Сурков, да?
Здорово!
— Абу таын делӧыс, гижны позьӧ быдтор йылысь, — думыштчӧмӧн шуис Ваня. — Ми кӧ чужим свет вылӧ да олам сэтшӧм олӧмӧн, код йылысь, гашкӧ, мечтайтлісны медбур йӧзлӧн быдса поколениеяс да тышкасьлісны сы вӧсна, ми вермам, миян эм право гижны быдтор йылысь, мыйӧн ми олам, ставыс тайӧ коланатор да мӧдпӧв лолывтӧмтор.
— Но, ей-богу, лыддьы мыйкӧ! — кевмысис Жора.
Воздухыс вӧлі пӧдтӧ жар; найӧ мунісны то сераліг да горзігтыр, то сёрнитісны шӧпкӧдчӧмӧн; мунісны да ӧвтчисны кияснаныс, вещевӧй мешӧкъяс улас мышкуясныс вӧліны сульк кӧтасьӧмаӧсь; бусыс пуксис чужӧмъяс выланыс, и, пӧсьсӧ чышкигӧн, найӧ няйтӧсьтісны чужӧмнысӧ, и кыкнанныс найӧ — и негр кодь сьӧд Жора, и гожъялӧм кузь кельыд чужӧма Ваня, — и весиг ыджыд уска майор вӧліны трубочист кодьӧсь.
Но тайӧ минутаас став мирыс налы вӧлі — и найӧ ньӧти эз сомневайтчыны сыын, мый тшӧтш и майорлы, — сосредоточитчӧма сы вылӧ, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
— Но мый вӧчан, ме лыддя...
И Ваня волнуйтчытӧг, кызкодь спокойнӧй гӧлӧсӧн лыддис:
— Здорово!
Тэнад определённӧй талант! — ыджыдджык ёрт вылас сьӧлӧмсяньыс восхищайтчӧмӧн видзӧдігмоз горӧдіс Жора.
Тайӧ кадас майор горшысь петіс кутшӧмкӧ тешкодь шы, и Ваня и Жора бергӧдчисны сылань.
— Ті, зонъяс... ті весиг онӧ тӧдӧй, кутшӧм ті зонъяс! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис майор, ачыс волнуйтчӧмӧн видзӧдіс на вылӧ синкым улас пыдӧ вӧйӧм васӧд синъяснас. — Да-а!
Татшӧм государствоыд, сулаліс и кутас сулавны! — друг шуис сійӧ да дженьыдик сьӧд чуньнас скӧрысь грӧзитіс кодлыкӧ пространствоас. — Сійӧ думайтӧ, мый сійӧ миянлысь олӧмсӧ дугӧдіс! — издевайтчан гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс майор. — Энлы, зонмӧ, дуран!
Олӧмыд мунӧ, и миян челядь думайтӧны тэ йылысь кыдзи чума либӧ холера йылысь.
Локтін — и мунан, а олӧмыс аслас ӧчередьӧн — велӧдчыны, уджавны!
А сійӧсӧ думайтіс! — издевайтчис майор. — Миян олӧмыд нэмъяс кежлӧ, а сійӧ коді?
Шыльыдінӧ петӧм мыль — гудйышті, и абу сійӧ!..
Нинӧм!
Этайӧ проклятӧй госпиталяс ме и ачым жугыльмылі, збыль ӧмӧй, думайта, сы вылӧ выныс абу, а мыйӧн ме тіян дінӧ кӧртаси, менам сьӧлӧмӧй дзикӧдз выльмис...
Думайта, унаӧн ӧні ёрӧны миянӧс, армеецъясӧс, а позьӧ ӧмӧй!
Отступайтам — збыль.
Да ӧд кутшӧм кулак сійӧ чукӧртіс!
Но думыштлӧй, кутшӧм вын сьӧлӧмын!
О, господьӧ енмӧ!
Да ӧд шуд сійӧ — сулавны места вылын, не отступайтны, сетны лов.
Веритӧй сӧвестьлы, ме эськӧ ачым лыдди шудӧн сетны олӧмӧс, сетны олӧмӧс татшӧм зонъяс вӧснаыс, кутшӧмӧсь ті! — волнуйтчӧмӧн, коді сырмӧдіс сылысь кокньыдик кос тушасӧ, висьталіс майор.
Чӧв ланьтӧмӧн, шӧйӧвошӧмӧн да бур выражениеӧн Ваня да Жора видзӧдісны сы вылӧ.
Майор выскажитчис, лапйӧдлыштіс синъяссӧ, няйт носӧвикӧн чышкис уссӧ да ланьтіс, и тадзи чӧв оліс войӧдзыс.
А войнас майор немвиччысьтӧм энергияӧн да ярлунӧн уськӧдчис «бырӧдны», кыдзи ачыс шуис, машинаясысь, вӧлаясысь да артиллерийскӧй обозысь артмӧм гигантскӧй пробкасӧ, и Ваня да Жора нэм кежлас воштісны сійӧс да сэки жӧ вунӧдісны сы йылысь.
Лихӧйӧдз найӧ кыссисны кык сутки чӧж.
Тайӧ кад кежлас кутіс нин кывсьыны, мый лунвылын мунісны бойяс Новочеркасск бердын, а Донец мӧдлапӧлын, Донец да Дон костса паськыд степын, действуйтӧны прорвитчӧм немецкӧй танкъяс да моторизованнӧй частьяс.
Но, слухъяс серти, кутшӧмкӧ часть упорнӧя тышкасис Каменск бердын, эз лэдз немецъясӧс Лихӧйлань.
Йӧз сёрни кывйысь кывйӧ висьтавліс овсӧ генералыслысь, частьса командирыслысь.
Буретш сылы да сылӧн частьлы йӧзыс вӧліны обязанӧсь сійӧн, мый Нижньӧй Донец вомӧн став вуджӧдчанінъясыс вӧліны миян киын и степса туйяс кузя позьӧ вӧлі свободнӧя петны Донец дорӧ да вуджны сы вомӧн.
Медбӧръя вояс син ёран шонді водзас некымын лун чӧж мунӧмысь ёна мудзӧм Ваня да Жора, ассьыныс кокъяснысӧ кывтӧг, усины узьны кутшӧмкӧ хуторӧ турун вылӧ.
Найӧс садьмӧдісны чорыд бомбӧвӧй ударъяс, кодъясысь тіраліс сарайыс.
Шондіыс эз на вӧв вылын степь весьтас, но нянь тыра став муяс весьтас ымраліс нин кельыдлӧзов зарниа ру, кор Ваня да Жора матыстчисны машинаяс дорӧ, йӧз да вӧлаяс зэв ыджыд табор дінӧ, коді вӧлі паськалӧма Донец таладорас, неуна улынджык ю мӧдлапӧвса станица-кар дорысь, кӧні вӧліны веж садъяс, правительственнӧй да торгӧвӧй учреждениеяслӧн да школаяслӧн каменнӧй зданиеяс, кодъяс пиысь унаӧс вӧлі пӧртӧма из чукӧръясӧ воздухсянь бомбардировкаясӧн, и найӧ тшынасисны на.
Тайӧ зэв ыджыд таборыс ставнас, кодлӧн составыс пыр вежсис, но кодлӧн вӧліны и важ олысьяс, тайӧ таборыс ставнас, выль йӧзӧн да транспортӧн содігмоз, артмис тані недель-мӧд сайын нин да оліс аслас особеннӧй, неповторимӧй олӧмӧн.
Татчӧ вӧлі сорласьӧмаӧсь колясъясыс воинскӧй подразделениеяслӧн, учреждениеясса да предприятиеясса коллективъяслӧн; сорласьӧмаӧсь ставсикас транспортыс, быд социальнӧй категорияа, быд арлыда да семейнӧй положениеа беженецъяс.
И став вынъяссӧ, став вниманиесӧ, став уджсӧ тайӧ йӧзыслӧн вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым кыдз позьӧ матӧджык воны ю бердӧ, Донец вомӧн векньыдик наплавнӧй пос дорӧ.
Но таборӧ чукӧрмӧм йӧзлӧн кӧ став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым веськавны пос вылӧ, — вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧй йӧзлысь став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма сэтчӧ, медым не лэдзны тайӧ йӧзсӧ пос вылӧ, а медводз вуджӧдны Краснӧй Армиялысь частьяссӧ, кодъяс мунісны Донец да Дон костса обороналӧн выль рубежъяс вылӧ.
Индивидуальнӧй да частнӧй воляяслӧн, усилиеяслӧн да военнӧй, государственнӧй необходимостьлӧн тайӧ тышас, сэтшӧм условиеясын, кор враг быд здукӧ вермис тыдовтчыны Донец таладорас и мӧдарладорас да кор слухъясыс, ӧтияс чудовищнӧйджыкӧсь мӧдъяссьыс, ёсьтісны ӧта-мӧдлы паныд сулалысь страстьяссӧ да усилиеяссӧ, — тайӧ тышас и муніс таборлӧн быдлунъя олӧмыс.
Мукӧд организацияясыс сулалісны тані сэтшӧм дыр, ӧчередьсӧ виччысигмоз, мый удитісны нин кодйыны муас щельяс.
Мукӧдъяс зэвтісны палаткаяс, тэчисны временнӧй пачьяс, кӧні пуисны сёянтор.
Лагерыс вӧлі тырӧма челядьӧн.
И лун и вой Донец вомӧн кыссис машинаяслӧн, вӧлаяслӧн, йӧзлӧн векньыдик оръявлытӧм поток, а ю кыкнанладорас йӧз вуджалісны пуръяс вылын, пыжъясӧн.
Уна тысяча скӧт, дівзігтыр да баксігтыр, чукӧртчалісны берег дорӧ да уйисны мӧдарас.
Немецъяс некымынысь бомбитісны да лыйлісны самолётъяссянь вуджӧдчанінсӧ быд лун, и сэки жӧ заводитліс лыйлыны вуджӧдчанінсӧ видзысь зенитнӧй артиллерия, сяркӧдісны зенитнӧй пулемётъяс, и став таборыс ӧти здукӧн разавліс степь пасьтала.
Но мыйӧн сӧмын вошӧны самолётъяс, бара ставныс бӧр локталӧны асланыс местаясӧ.
Сійӧ здуксянь, кор Ваня веськаліс тайӧ таборас, сылӧн эз нин вӧв некутшӧм мӧд цель, сійӧ машинасӧ корсьӧм кындзи, мыйӧн мунісны Ковалёвъяс.
Сы пытшкын вермасисны кык чувство: сійӧ заводитіс нин гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд опасностьыс, и сылы эськӧ колӧ вӧлі, медым Клава батьмамыскӧд вӧлі нин не сӧмын Донец сайын, а весиг Дон сайын, и сэки жӧ сійӧ эськӧ вӧлі шуда, Клавакӧд кӧ паныдасис тані на.
Краснодонсаясӧс корсигмоз Ваня да Жора шӧйтісны табор кузя, сэки друг ӧти вӧла дінсянь кодкӧ чукӧстіс найӧс нимъяснас, и Олег Кошевой, налӧн школаса ёртыс, гожъялӧм, но, кыдзи и век, свежӧй, ӧкуратнӧй, сылӧн паськыд пельпомъяса тушаас и зарниакодь синлысъяса югъялысь синъясас тӧдчис пельклун, кутліс нин ёртъяссӧ ён гырысь кияснас да топыда окаліс вомдоръяссӧ.
Найӧ аддзисны 1-бис №-а шахталысь машинасӧ, кӧні мунісны Валько да Шевцов, Улялысь да Кошевой рӧднялысь вӧвъяссӧ да буретш сійӧ детскӧй домсӧ, коді Краснодонысь петны вермис сӧмын Ваня да Жора отсӧгӧн да кодлӧн заведующӧйыс ӧні весиг эз тӧд найӧс.
Дас ӧтиӧд глава
Таборлӧн став сійӧ юкӧнас, кытчӧ воисны Ваня да Жора да кӧні властвуйтіс 1-бис №-а шахтаса директор Вальколӧн чорыд гожъялӧм киыс, вӧлі нин порядок: машинаяс, вӧлаяс сулалісны торйӧн, ӧти визьӧ нюжӧдчӧмӧн, быдлаӧ вӧлі кодъялӧма щельяс.
Шахтаса грузӧвик дорын куйліс пес запас — кымынкӧ метр кузя хуторса плетень, и Марина тьӧтка да Уля свежӧй капустаысь пуисны салӧа шыд.
Тайӧ пӧрысь цыган Валькоыс вӧлі настоящӧй кӧзяин.
Сійӧ босьтӧма ассьыс рабочӧйяссӧ да вит зон-комсомолецӧс, ачыс сэтшӧм скӧрысь видзӧдлывліс ӧтлаасьӧм сьӧд синкымъяс увтіыс, мый йӧзыс кежлывлісны сыысь, да сьӧкыд походкаӧн муніс вуджӧдчанінӧ. Сійӧ надейтчис аслас чорыд киӧ босьтны тайӧ предприятиесӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Валько заводитіс лӧсьӧдны порядок, Олег сідз жӧ кутіс любитны Валькоӧс, кыдзи неважӧн любитліс Каюткинӧс, а ещӧ мыйкӧ дыра сайын Уляӧс.
Деятельность дінӧ вӧвлытӧм горшлун, асьсӧ ставнас петкӧдлыны кӧсйӧм, йӧз олӧмӧ, деятельностьӧ суитчыны кӧсйӧм, медым сэтчӧ пыртны мыйкӧ ассьыс, совершеннӧйджыкӧс, ӧдйӧджык бергӧдчанаӧс да выль содержаниеаӧс, — тайӧ ещӧ абу на бура осмыслитӧм, но сылысь существосӧ дзоньнас шымыртысь да сы натуралысь подувсӧ составляйтысь духовнӧй выныс дзикӧдз шымыртіс Олегӧс.
— Ок и б-бур жӧ, Иван, мый ми тэкӧд паныдасим! — неуна мыкталігтыр гажаа висьталіс Олег Валько бӧрся Земнуховкӧд орччӧн восьлалігмоз. — Бур, мый ми тэкӧд паныдасим, ӧд ме зэв нин ёна гажтӧмчи тэысь.
Аддзылін?
А тэ шуан— стихъяс!
У-у, вокӧ!.. — И Олег синъяснас и чуньнас уважениеӧн индіс Валько мышку вылӧ. — Да, вокӧ, свет вылад медыджыд выныд — организация вын! — висьталіс сійӧ зарни кодь синлыска синъяссӧ ёся югйӧдлігтыр. — Сытӧг, тыдалӧ, медся бур да медся колана делӧыс быздӧ — кыдзи тай кыӧм дӧра, косяссяс и быздӧ.
Но сулалӧ сӧмын пуктыны ки да воля — и...
— И видзӧдан да, тэныд жӧ и нырвомад сеталасны, — бергӧдчывтӧг шуис Валько.
Сылысь зумыш юморсӧ зонъяс донъялісны заслуга сертиыс.
Сідз жӧ, кыдзи и фронт вылын, армияса мӧдӧд эшелонъясӧ веськалӧм бӧрын сьӧкыд тӧдны передньӧй крайын битва размер йылысь да чорыдлун йылысь, сідз жӧ и вуджӧдчанінын, кор тэ кӧнкӧ ылыс тылын, медбӧръя ӧчередьын, оз позь тӧдны бедствиелысь збыль ыдждасӧ.
Кымын матӧджык найӧ матыстчисны вуджӧдчанінлань, сымын дзугджык, веськӧдны позьтӧмджык лои вуджысьяслӧн положениеыс да сымын ёнджыка содіс всеобщӧй ожесточениеыс, коді вӧлі нин сэтшӧм важся да сэтшӧма доналӧма, мый ӧдвакӧ нин кутшӧмкӧ вын вермис сійӧс дугӧдны.
Наплавнӧй пос дінӧ кыдз позьӧ матӧджык веськавны зілигтыр, бӧръя машинаяснас воддзаяссӧ зырӧм вӧсна да на костын зэв уна йӧз мунӧм вӧсна, став сикас транспортыс вӧлі сэтшӧм ёна да веськӧдны позьтӧма дзугсьӧма ас костас, веськалӧма сэтшӧм невероятнӧй положениеясӧ, мый эз нин вӧв некутшӧм позянлун вежны налысь порядоксӧ вочасӧн водзӧ ыстӧмысь кындзи.
Терпитны позьтӧм жарас, коді ещӧ ёна содіс дзескыд вӧснаыс, пӧсялӧм йӧз вӧлі сэтшӧма доналӧмаӧсь, кажитчис, мый найӧ ӧта-мӧд дінас инмӧдчӧмысь вермасны взорвитчыны.
Вуджӧдчӧмнас веськӧдлысь военнӧй йӧз, кодъяс абу нин узьлӧмаӧсь уна сутки чӧж, сьӧдасьӧмаӧсь узьтӧмысла, шондісьыс, код улын найӧ пӧжсисны шонді петӧмсяньыс да лэччытӧдзыс, буссьыс, кодӧс дугдывтӧг кыпӧдісны уна тысяча кокъяс да кӧлесаяс, видчӧмсьыс чирӧм гӧлӧсаӧсь, пыктӧм синлапъясаӧсь да пӧсялӧм сьӧд киаӧсь, тайӧ йӧзыслӧн нервъясныс сэтшӧма нин мудзӧмаӧсь, мый на киӧ нинӧм эз ӧшйы, — но найӧ век жӧ водзӧ нуӧдісны ассьыныс не морт нога уджсӧ.
Вӧлі дзик яснӧ, мый нинӧм мӧдтор вӧчны оз позь сыысь кындзи, мый вӧчисны тайӧ йӧзыс, но Валько лэччис всё-таки пос дорас, и сылӧн чирӧм гӧлӧсыс воши мукӧд гӧлӧсъяс пӧвстӧ да машинаяс жургӧм пӧвстӧ.
Сьӧкыдпырысь берег дорӧ писькӧдчӧм бӧрын Олег да сылӧн ёртъясыс сулалісны да ыджыд кага моз напряжённӧй вниманиеӧн, разочаруйтчӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны, кыдзи тайӧ бусас да жарас буждӧм да чудовищнӧя лойсьӧм берегсьыс ӧти бӧрся мӧд кыссьӧны чукйӧн грузитӧм грузӧвикъяс да вӧлаяс, и пыр мунӧны и мунӧны йӧз — пӧсялӧмаӧсь, няйтӧсь, скӧрӧсь, унижитӧмаӧсь, но мунӧны, мунӧны...
И сӧмын Донец, челядьдырсяньыс радейтана тайӧ юыс, код шӧрӧдз сы мындаысь нэмнас челядь-школьникъяс петавлісны купайтчыны да чери кыйны, сӧмын Донец, тайӧ местаясӧдыс паськыд, лӧнь, важмозыс нуис ассьыс гудыркодь шоныд васӧ.
— Да, всё-таки окота кодлыськӧ нырвомсӧ разьны! — друг шуис Виктор Попов, коді аслас сюсь синъяснас жугыля видзӧдіс эз вуджӧдчанін вылӧ, а ю вылӧ; сійӧ вӧлі Погорелӧй хуторысь, быдмис тайӧ ю дорас.
— Эсійӧ, кӧнкӧ, важӧн нин вуджис! — шутитыштіс Ваня.
Зонъяс серӧктісны.
— Нӧйтны оз ков тані, а эстӧні, — узбекскӧй шапкаа юрсӧ рытыввывлань довкнитігмоз кӧдзыда шуис Анатолий.
— Сідзи и эм, — сы дор сувтіс Жора.
И пӧшти тайӧ жӧ здукас, кор сійӧ шуис тайӧс, кыліс горӧдӧм:
— Воздух!
И друг кучкисны зенитнӧй пушкаяс, сярӧбтісны пулемётъяс, небесаын кыліс моторъяслӧн жургӧм да усьысь бомбаяслӧн пельтӧ чунӧдана пыр содысь омлялӧм.
Зонъяс усины муӧ.
Матысса и ылысджыкса взрывъяс сыркӧдісны гӧгӧр ставсӧ, мӧдісны гылавны му ёкмыльяс да чагъяс, и пыр жӧ самолётъяслӧн первойя ӧчередь бӧрся тӧвзис мӧд ӧчередь, сы бӧрся коймӧд, и чирзӧмыс, и омлялӧмыс, и гылалысь бомбаяслӧн взрывъясыс, зенитнӧй пушкаяслӧн да пулемётъяслӧн биыс тыртісны, кажитчӧ, степь да небесакостса став пространствосӧ.
Но вот самолётъяс мунісны, йӧз кутісны чеччавны муысь, и тайӧ кадас кысянькӧ эз зэв ылісянь, сійӧ хуторладорсяньыс, кӧні узисны Жора да Ваня, кылісны пушкаясысь лыйӧмъяс, и здук мысти, му да чаг сюръяяс лэптігмоз, самӧй таборас, гораа грымгигтыр, кутісны потласьны снарядъяс.
Муысь кыпӧдчӧм йӧз кодъяскӧ бӧр водісны, кодъяскӧ юръяснысӧ бергӧдісны снарядъяс потласянінлань, тайӧ жӧ кадас эз вештывны синъяснысӧ вуджӧдчанін вылысь.
Вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧйяс чужӧм серти да поведение серти йӧз гӧгӧрвоисны, мый лои мыйкӧ веськӧдны позьтӧмтор.
Вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, недыр сулалыштісны, быттьӧ кывзысьыштісны; друг на пиысь ӧтик уськӧдчис блиндажӧ, коді вӧлі наплавнӧй пос дінӧ лэччанінын, а мӧд горӧдіс берег дорлань, чуксаліс командасӧ.
Минута мысти военнӧй чепӧсйис блиндажысь, ӧти ки вылас кутіс кык шинель, а мӧд киас вещевӧй мешӧкъяс, кодъясӧс сійӧ кыскис волысӧдыс, и кыкнан военнӧйыс да комендантскӧй командаысь боецъяс, строитчытӧг, котӧрӧн уськӧдчисны наплавнӧй пос кузя, панъялісны машинаясӧс, кодъяс бара нин заводитісны мунны послань да пос кузя.
Сійӧ, мый лои та бӧрын, лои сэтшӧм немвиччысьтӧг да стихийнӧя, мый некод эськӧ эз вермы висьтавны, мыйсянь тайӧ ставыс заводитчис.
Кутшӧмкӧ йӧз горзігтыр уськӧдчисны военнӧйяс бӧрся.
Кутшӧмкӧ суматоха лои машинаяс костын буретш лэччанінас: некымын машина ӧтпырйӧ уськӧдчисны понтон вылӧ, крукасялісны, мыйкӧ ратшмуні, но кӧть туйыс водзӧсӧ и явнӧ вӧлі потшӧма тайӧ машинаяснас, мукӧд машинаяс, бӧръяясыс воддзаяссӧ зыригмоз, моторъяснаныс лёкысь жургигтыр сюйсисны понтон вылас машинаяссьыс артмӧм тайӧ рокас.
Ӧти машина уси ваас, сы бӧрся мӧд, и лӧсьӧдчис усьны коймӧд, но водительыс кинас вына движениеӧн сувтӧдіс сійӧс тормоз вылӧ.
Ваня Земнухов, коді чуймӧмӧн видзӧдіс аслас близорукӧй синъяснас сы вылӧ, мый вӧчсис машинаясыскӧд, друг горӧдіс:
— Клава!
И уськӧдчис лэччанінас.
Да, тайӧ коймӧд машинаыс, коді тӧкӧтьӧ эз усь ваас, вӧлі Ковалёвлӧн машинаыс, кӧні кӧлуй вылас пукалісны сійӧ ачыс, сылӧн гӧтырыс, нылыс да ещӧ кутшӧмкӧ йӧз.
— Клава! — бара горӧдіс Ваня, код тӧдас кыдзи машина дінас веськалӧм бӧрын.
Йӧз чеччышталісны машина вылысь.
Ваня нюжӧдіс кияссӧ, и Клава чеччыштіс сы дінӧ.
— Помасис!..
Чӧрту!.. — шуис Ковалёв сідзи, мый Ванялӧн сьӧлӧмыс кӧдзавліс.
Клава, кодлысь кисӧ Ваня эз лысьт дыр кутны аслас киас, синбӧжнас, аддзытӧг, видзӧдіс Ваня вылӧ да дрӧжжитіс.
— Муннытӧ верман?
Висьтав, верман? — бӧрдӧмсора гӧлӧсӧн юасис Ковалёв гӧтырыслысь, коді, кисӧ сьӧлӧм бердас пуктӧмӧн, чери моз апаліс вомнас воздухсӧ.
— Коль, коль миянӧс... пышйы... найӧ виасны тэнӧ... — шуаліс сійӧ пӧдігмоз.
— Да мый нӧ, мый лои? — юаліс Ваня.
— Немецъяс! — шуис Ковалёв.
— Пышйы, пышйы, коль миянӧс! — долис Клавалӧн мамыс.
Ковалёвлӧн чепӧсйис синваыс, сійӧ кватитіс Ваняӧс киӧдыс.
— Ваня! — шуис сійӧ бӧрдігтыр. — Спасит найӧс, эн эновт найӧс.
Ловъяӧсь кӧ лоанныд — Нижньӧй Александровкаӧ, сэні рӧдня миян...
Ваня!
Менам тэ вылӧ...
Сяркнитіс-поті снаряд буретш лэччанінас, машинаяс чукӧрас.
Йӧзыс берегсянь, военнӧйяс и штатскӧйяс, чӧв олігтыр уськӧдчисны понтонъяс вылӧ.
Ковалёв лэдзис Ванялысь кисӧ, тэрыба уськӧдчыліс гӧтыр дінас, нылыс дінӧ — тыдалӧ, кӧсйис прӧститчыны, но друг, отчаяниеӧн кыкнан кинас ӧвтыштӧм бӧрын, мукӧд йӧзыскӧд тшӧтш котӧртіс наплавнӧй пос кузя.
Берегсянь Олег чуксаліс Земнуховӧс, но Ваня нинӧм эз кыв.
— Мунамӧй, кытчӧдз миянӧс эз уськӧдны, — суровӧя, спокойнӧя шуис сійӧ Клава мамлы да босьтіс сійӧс киӧдыс. — Мунамӧй эсійӧ блиндаж дінас.
Кыланныд?
Клава, лок ме бӧрся, кылан? — скӧрысь да нежнӧя висьталіс сійӧ.
Блиндажӧ пыртӧдз сійӧ ещӧ удитіс на казявны, кыдзи зенитка дорын зіля ноксьӧм бӧрын боецъяс босьталісны стволъяссьыс кутшӧмкӧ сьӧкыд частьяс да, ас водзаныс ки вылас найӧс кутігмоз, котӧртісны пос вылӧ да мыйкӧ дыра мысти шыбитісны тайӧ сьӧкыд частьяссӧ ваӧ.
Ю кузялаыс, поссяньыс катыдынджык и кывтыдынджык уйӧмӧн вуджисны йӧз и скӧт.
Но Ваня тайӧс эз нин аддзыв.
Сылӧн ёртъясыс, сійӧс и Валькоӧс син увсьыныс воштӧм бӧрын, паныд ыльнитӧм йӧз чукӧрлы не сетчыны зілигтыр, котӧртісны сійӧ местаас, кытчӧ найӧ кольлісны ассьыныс вӧвъяснысӧ.
— Кутчысьӧй ӧтлаӧ, ми долженӧсь лоны ӧтлаын! — ён пельпомъяснас йӧз костӧд медводзын тойласигтырйи горзіс Олег, ачыс видзӧдіс зонъяс вылӧ ӧзъян, скӧр да скӧрысла вижӧдӧм синъясӧн.
Став таборыс жуис да разаліс нин; машинаяс мунісны ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, моторъяснас жургигтыр, а найӧ, кодъяс вермисны писькӧдчыны, кыссисны берег пӧлӧн, ю кывтыдлань.
Сійӧ кадас, кор уськӧдчисны первойя самолётъяс, Марина тьӧтка лажгӧдчӧмӧн пукаліс да шыблаліс биӧ плетень бедьяс, кодъясӧс дядя Коля кераліс артиллерийскӧй кинжалӧн.
А Уля пукаліс орччӧн эжа вылын да, ас кежас сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый сы чужӧм вылын, кӧнкӧ вомдоръяс пельӧсъясас да векньыдик ныр бордъясас, тӧдчисны мрачнӧй вынлӧн чертаяс, видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи Григорий Ильич пукаліс машина борт вылын да кутлаліс кельыдлӧз синма нывкаӧс, кодӧс сійӧ сӧмын ӧні на юкталіс йӧлӧн, мыйкӧ висьталіс нывкалы пель водзас, а нывкаыс сераліс.
Машина, код гӧгӧр асланыс няняяс наблюдение улын ворсісны челядь да код дінын веськодьпырысь пукаліс детдомӧн заведуйтысь, вӧлі метра комын сайын сійӧ местасяньыс, кӧні вӧлі ӧзйӧ бипур.
Детскӧй домлӧн вӧвъясыс, сідз жӧ кыдзи и Петровлӧн да Кошевойлӧн вӧвъясыс, сулалісны мукӧд вӧлаяскӧд радын.
Самолётъяс уськӧдчисны сэтшӧм виччысьтӧг, мый некод эз удит пырны муӧ кодйӧм щельясӧ и ставныс водалісны сэтчӧ жӧ му вылас.
Уля, коді вӧлі ляскысьӧма жӧ му бердас, кыліс усьысь бомбалысь тӧвнырӧн содысь, быттьӧкӧ увланьтіыс паськалысь дзивзӧмсӧ.
И сэки жӧ страшнӧй вына удар, быттьӧкӧ чардбилӧн разряд швачнитіс эз сӧмын Уля весьтын, а сы пытшкын.
Воздухыс шутьлялігтыр шумитыштіс сы весьтын, и мышку вылас кутіс киссьыны му.
Уля кыліс моторъяслысь небесаын жургӧмсӧ, и бара тайӧ дзивгӧмсӧ, но ылысьджык нин, да пыр куйліс сідзи, му бердӧ топӧдчӧмӧн.
Сійӧ оз помнит, кор чеччис и коді сылы висьталіс, мый колӧ и позьӧ чеччыны.
Но сійӧ друг аддзис сійӧс кытшалысь мирсӧ, и морӧс пытшсьыс медпыдісяньыс петіс зверлӧн кодь ойӧстӧм.
Сы водзын эз нин вӧвны ни 1-бис №-а шахталӧн машинаыс, ни Григорий Ильич, ни тайӧ кельыдлӧз синма нылыс, — найӧ эз вӧвны и некӧн матігӧгӧрын.
Сійӧ местаас, кӧні сулаліс машинаыс, вӧлі чишкассьӧм гугӧдӧм сьӧд мулӧн гӧгрӧс воронка, а воронка гӧгӧрыс уналаын туплясисны шомӧ пӧрӧм машина частьяс, челядьлӧн изуродуйтӧм шойяс, а Улясянь кымынкӧ воськов сайын вӧрыштіс гӧрд чышъяна, тешкодь, муӧссьӧм тушаджын.
Тайӧ тушаджынсьыс Уля тӧдіс детскӧй домса воспитательницаӧс.
А мӧд тушаджынйыс резинӧвӧй ботыяса, кодъясӧс вӧлі кӧмалӧма веськыда чулки вылас, некӧн эз вӧв, — сійӧ вообщӧ нин эз вӧв.
Ар кӧкъямыса кымын детинка, юрсӧ мырдӧн му бердӧ копыртігмоз, а кияссӧ бӧрвыв шыбитӧмӧн, быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчӧма чеччыштны, бергаліс места вылас, кокнас тапкӧдіс мусӧ да чирзіс.
Асьсӧ помниттӧг Уля уськӧдчис детинка дінӧ, кӧсйис кутлыны сійӧс, но детинка чирзігтыр кутіс пессьыны сы киясын.
Уля лэптыштіс сылысь юрсӧ да аддзис, мый чужӧмыс детинкалӧн пӧльтчӧма ыджыд пыкӧсӧн да гугассьӧм еджыд синъясыс петӧмаӧсь местасьыс.
Уля уськӧдчис муӧ да бӧрддзис.
Ставныс гӧгӧр котӧртісны, но Уля нинӧм нин эз аддзы ни эз кыв.
Сійӧ сӧмын кутіс чувствуйтны, кор сы дінӧ воис Олег Кошевой.
Сійӧ мыйкӧ висьталіс да аслас ыджыд кинас шыльӧдіс сылысь юрсисӧ да, кажитчӧ, заводитліс лэптыны сійӧс, а Уля, чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, пыр бӧрдіс.
Пушкаясысь лыйсьӧм да снарядъяслӧн разрывайтчӧм шыяс, пулемётлӧн ылын сяркӧдчӧм кылісны сы пельӧдз, но ставыс тайӧ сылы вӧлі веськодь нин.
И друг сійӧ кыліс, кыдзи Олег, аслас зэв том, гора, дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Немецъяс...
И тайӧ воис сы вежӧрӧдз.
Сійӧ дугдіс бӧрдны да друг веськӧдчис.
Ӧти здукӧн сійӧ тӧдіс сы дінын сулалысь Олегӧс и ассьыс став ёртъяссӧ, Викторлысь батьсӧ, дядя Коляӧс, Маринаӧс, коді ки вылас кутіс кагаӧс, весиг дедӧс, коді нуӧдіс Олегӧс да сылысь рӧдвужсӧ, — эз вӧвны сӧмын Ваня Земнухов да Валько.
Тайӧ став йӧзыс аслыснога выражениеӧн зэлӧдчӧмӧн видзӧдісны ӧтилаӧ, и Уля тожӧ видзӧдліс сэтчань.
Сыладорас эз нин вӧв некутшӧм коляс таборлӧн, коді ӧні на кытшавліс найӧс.
На водзын, доналӧм небеса улын, куйліс восьса, шондіӧн ойдӧм уна рӧма степь, коді воляліс гудыр еджыдӧн.
И сынӧдлӧн тайӧ гудыр еджыдӧн волялӧмас, уна рӧма степь кузя веськыда на вылӧ локтісны лягуша сера турунвиж немецкӧй танкъяс.
Дас кыкӧд глава
Ворошиловград немецъяс босьтісны июль 17 лунӧ, 2 час лунын, чорыд бой бӧрын опытнӧй сельскохозяйственнӧй поле вылын, кытчӧ Лунвыв фронтса ӧти армиясянь вӧлі ыстӧма заслон, кодӧс жугӧдіс противниклӧн ёна ыджыдджык выныс.
Ловйӧн кольӧмаясыс бойясӧн отступайтісны кӧрттуй линия кузя пӧшти Верхнедуваннӧй станцияӧдз, кытчӧдз медбӧръя салдатыс эз усь донецкӧй му вылӧ.
Тайӧ кад кежлас ставыс, коді вермис да коді кӧсйис мунны Краснодонысь да матысса районъяссьыс, муніс подӧн либӧ вӧлӧн да машинаӧн асыввылӧ.
Но ылысса Беловодскӧй районын, обстоятельствояс тӧдтӧм вӧсна да транспорт абутӧм вӧсна, йӧрмис Горький нима Краснодонса школаысь кӧкъямысӧд да ӧкмысӧд классъясын велӧдчысьяслӧн ыджыд группа, коді вӧлі районас полевӧй уджъяс вылын.
Тайӧ группасӧ петкӧдны народнӧй образованиелӧн отдел поручитіс тайӧ школаса учительницалы, русскӧй литература преподавайтысьлы, Мария Андреевна Борцлы, коді чужліс Донбассын, бура тӧдіс сэтчӧс условиеяссӧ, вӧлі энергичнӧй да ачыс заинтересованнӧй тайӧ делӧас: велӧдчысьяс пӧвстын вӧлі сылӧн нылыс Валя.
Медым петкӧдны велӧдчысьяслысь тайӧ группасӧ, колӧ вӧлі сӧмын ӧти грузӧвик, но Мария Андреевналы поручениеыс воис сэки, кор некутшӧм транспорт нин оз позь вӧлі судзӧдны.
Совхозӧдз сійӧ писькӧдчис быдсяманогыс да воштіс та вылӧ сутки дорысь унджык.
Сьӧкыд туйӧн да ныв-комсомолка да став велӧдчысьяс судьба вӧсна сьӧлӧм дойӧн мучитчӧм, сійӧ бӧрддзис сійӧс пӧдтысь волнениеысь да благодарность чувствоысь, кор совхозса директор, коді став транспортсӧ зэв ёна зэвтӧмӧн эвакуируйтӧма совхозлысь имуществосӧ, кымынкӧ сутки чӧж нин абу узьлӧма, ни абу бритчылӧма да кодлӧн гӧлӧсыс чирӧма ёрччӧмысь, кыв шутӧг сетіс Мария Андреевналы медбӧръя грузӧвиксӧ.
Кӧть фронтъяс вылын сьӧкыд положениеыс и бура вӧлі тӧдса Беловодскӧй районын, Мария Андреевна вотӧдз велӧдчысьяс, томлунлы лӧсялана беспечностьӧн да дӧвериеӧн сы вылӧ, мый гырысьяс ас кадӧ распорядитчасны наӧн, вӧліны сійӧ долыд да кыпыд настроениеаӧсь, коді век артмӧ, кор чукӧрмӧ уна том йӧз вӧльнӧй чудеснӧй природа условиеясын, кӧні том йӧз костас асьныс артмалӧны дружескӧй романтическӧй отношениеяс.
Кад вотӧдз Мария Андреевна эз кут расстраивайтны том йӧзӧс да эз висьтав налы збыль положение йывсьыс.
Но сылӧн нервнӧй тӧждлун серти да тэрмасьӧм серти, кыдзи найӧс лӧсьӧдісны гортаныс мунны, том йӧз гӧгӧрвоисны, мый лоӧма мыйкӧ серьёзнӧй да неладнӧ.
Настроениеныс пыр жӧ уси, ставныслӧн чужи горт йылысь мӧвпалӧм да — мый накӧд лоӧ водзӧ.
Валя Борц, коді вӧлі водз сформируйтчӧм ныв, зарни ловгӧна ёна гожъялӧм кияса да кокъяса, кодъясын вӧлі на мыйкӧ челядьлӧн кодь, независимӧй да кӧдзыд выражениеа рудов-сьӧд синъяса, сьӧд синлысъяса, зарни рӧма русӧй кӧсаяса да кызкодь гӧрд вомдоръяса, — совхозын уджалігӧн дружитчис найӧ школаса велӧдчысь Стёпа Сафоновкӧд — ичӧтик тушаа, еджыд юра, чангыль ныра, беринӧсь чужӧма, вӧй, кыдзи шуӧны, тӧлка синъяса том зонкӧд.
Валя вӧлі ӧкмысӧд классын, а Стёпа кӧкъямысӧдын, и тайӧ эськӧ вермис лоны препятствиеӧн налӧн дружбалы, Валя кӧ эськӧ дружитіс нывъяскӧд, — а нывъяскӧд Валя эз дружит, и зонъяс пӧвстын кӧ эськӧ кодкӧ вӧлі сэтшӧм, коді воис сылы сьӧлӧм вылас, но Валялы некод эз во сьӧлӧм вылас.
Сійӧ уна лыддьысис, лӧсьыда ворсіс пианино вылын, аслас развитие сертиыс сійӧ торъяліс пӧдругаяссьыс и ачыс тӧдіс тайӧс да велаліс, кор сыкӧд тшӧтшъя зонъяс дасьӧсь вӧлі радейтны сійӧс.
Стёпа Сафонов лӧсяліс сылы эз сы вӧсна, мый Валя сьӧлӧм вылас воис сылы, а сы вӧсна, мый сійӧ забавляйтіс Валяӧс; сійӧ збыльысь вӧлі тӧлка да бур сьӧлӧма зон, кодӧс вӧлі дзебӧма челядь озорство сайӧ, вӧлі вернӧй ёрт да радейтіс уна больгыны.
И буретш сы вӧсна, мый ачыс Валя эз вӧв варов, некодлы эз висьтавлывлы гусяторъяссӧ, аслас дневниклы кындзи, мӧвпаліс подвигъяс йылысь, — Валя, кыдзи и ставныс, кӧсйис лоны лётчицаӧн, — и аслас мӧвпъяснас представляйтіс ассьыс геройсӧ подвигъяс вӧчысь мортӧн жӧ, Стёпа Сафонов забавляйтіс уна сёрнитӧмнас да бырлытӧм выдумкаясӧн.
Первойсӧ Валя решитчис серьёзнӧя сёрнитны сыкӧд да веськыда юаліс сылысь, мый сійӧ кутас вӧчны, Краснодонын кӧ лоӧны немецъяс.
Валя видзӧдіс сы вылӧ кӧдзыда аслас сьӧдов-руд, ас пытшкас сибӧдтӧм синъяснас, зэв серьёзнӧя, испытайтігмоз, и Стёпа, тӧждысьтӧм зон, коді увлекайтчис зоологияӧн да ботаникаӧн да пыр думайтіс сы йылысь, мый сійӧ лоӧ знаменитӧй учёнӧйӧн да некор эз думайтлывлы сы йылысь, мый сійӧ кутас вӧчны, воасны кӧ немецъяс, сідзжӧ, немдумышттӧг шуис, мый сійӧ кутас нуӧдны немецъяслы паныд миритчытӧм подпольнӧй тыш.
— Тайӧ абу больгӧм?
Тайӧ збыль? — кӧдзыда юасис Валя.
— Мыйла нӧ больгӧм?
Дерт жӧ, збыль! — думыштчывтӧг вочавидзис Стёпа.
— Клянитчы...
— Но, клянитча...
Дерт жӧ, клянитча...
А мый нӧ сэсся миянлы вӧчнысӧ?
Ми ӧд комсомолецъяс? — шензигтыр синкымъяссӧ лэптӧм бӧрын юасис еджыд юра Стёпа, кор, медбӧрын, думыштіс сы йылысь, мый сылысь юасисны. — А тэ? — любопытнӧя юаліс сійӧ.
Сійӧ матыстіс вомсӧ Стёпа пель дінӧ да зловещӧя шӧпкӧмӧн шуис:
— <ns>Клянитча-а-а</ns>...
Сэсся, вомдоръяссӧ дзик Стёпа пель бердӧ топӧдӧмӧн, друг сэтшӧма корснитіс вӧв моз, мый сылӧн тӧкӧтьӧ эз пот барабаннӧй перепонкаыс, шуис:
— Всё-таки тэ, Стёпка, дурак!
Дурак и сӧрысь! — И котӧртіс.
Найӧ петісны мунны вой улӧ.
Сайӧдӧм фараяслӧн сера пятноыс котӧртіс машина водзын степь кузя.
Кодзувъяса зэв ыджыд сьӧд небеса ӧшйис на весьтын, и сэтшӧм ыркыдӧн ӧвтіс стенсянь — кыліс турун дук, воӧм нянь дук, ма да полынь дук; сук да шоныд воздухыс кучкаліс чужӧмӧ, и сьӧкыд вӧлі веритны, мый, гашкӧ, гортаныс найӧс виччысьӧны немецъяс.
Грузӧвикыс вӧлі тыр ныв-зонмӧн.
Тайӧ кӧ эськӧ вӧлі мукӧд кадӧ, найӧ эськӧ войбыд сьылісны, сералісны, окасисны эськӧ кӧнкӧ гусьӧник.
Ӧні ставныс мунісны йӧжгыльтчӧмаӧсь, чӧв олігтыр, шочиника шулісны ӧта-мӧдныслы кыв-мӧд.
Регыд унджыкыс кутісны вугравны асланыс кӧлуйторъяс вылын, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, шыбельясын довъялісны юръясныс.
Валя да Стёпа пукалісны машина бӧрын, — найӧс вӧлі индӧма дневальнӧйясӧ.
Стёпа тожӧ кутіс вугравны, а Валя, аслас рюкзак вылын пукалігмоз, пыр видзӧдіс ас водзас степӧ, пемыдас.
Сылӧн кыз вомдоръясыс, эсійӧ самолюбие выражениенас, ӧні, кор сійӧс некод оз аддзы, топалісны челядьлӧн моз жугыля да ӧбиженнӧя.
Вот и эз босьтны сійӧс лётнӧй школаӧ.
Кымынысь сійӧ вӧзйысьліс, а сылы ӧткажитісны, дуракъяс.
Олӧмыс эз удайтчы.
Мый ӧні виччысьӧ сійӧс?
Стёпка-болтун.
Дерт, сійӧ ачыс эськӧ уджаліс подпольеын, но кыдзи сійӧ вӧчсьӧ и коді сыӧн ведайтӧ?
И мый лоӧ батьыскӧд, — Валялӧн батьыс вӧлі еврей, — и мый лоӧ школаныскӧд?
Сы мында вын сьӧлӧмас, весиг любитны эз удит некодӧс, и со кутшӧм лои олӧмлӧн итогыс.
Олӧмыс определённӧ эз удайтчы.
Валялы эз удайтчы петкӧдлыны асьсӧ йӧз водзын, торъявны, шедӧдны слава, йӧзлысь поклоняйтчӧм.
Самолюбивӧй синва доршасис сылӧн синъясас.
Тайӧ век жӧ вӧлі бур синва, — сылы вӧлі дас сизим арӧс, — тайӧ эз вӧвны чорыд, асьсӧ радейтысь мечтаяс, а вӧліны ён натураа нывлӧн бескорыстнӧй мечтаяс.
Мышку сайсьыс сійӧ друг кыліс тешкодь шы, сэтшӧмӧс, быттьӧ кань чеччыштіс да ӧшйӧдчис грузӧвик бӧрас.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис — да неуна дрӧгнитіс.
Нето детинка, нето кепкаа ичӧтик тушаа зон, косіник, пельк, кыкнан кинас грузӧвик дорышӧ кутчысьӧмӧн да кынӧм вылас ӧшӧдчӧмӧн нин, лэптіс коксӧ, медым кайны кузовӧ, да сэки жӧ тэрыба видзӧдаліс ставсӧ, мый аддзис.
Кӧсйӧ-ӧ сійӧ мыйкӧ гусявны?
Мый сылы, збыль колӧ?
Валя тӧдлытӧгыс ӧвтыштіс кинас, медым йӧткыштны сійӧс машинасьыс, сэсся дугдіс да, медым не шызьӧдны йӧзсӧ, решитіс садьмӧдны Стёпаӧс.
Но тайӧ зэв тэрыб да пельк вӧраса детинкаыс либӧ зонмыс вӧлі нин машинаын.
Сійӧ пукаліс нин Валякӧд орччӧн да, сералысь синъяса чужӧмсӧ Валя чужӧм дінӧ матыстӧм бӧрын, пуктіс чуньсӧ вомдорас.
Зонмыс, буракӧ, эз тӧд, коді тайӧ.
Ещӧ кӧ ӧти здук, и сылы эськӧ вӧлі зэв лёк, но буретш тайӧ здукас Валя удитіс видзӧдлыны сы вылӧ.
Тайӧ вӧлі сы арлыда жӧ зон, балябӧжас пуктӧм кепкаа, важӧн нин мыськывтӧм чужӧма, но челядьлӧн благороднӧй отвагаӧн тыр выражениеа, сералысь, пемыдінас югъялысь синъяса.
Тайӧ здукыс, кор Валя видзӧдіс зон вылӧ, делӧсӧ решитіс сы пӧльза вылӧ.
Валя эз вӧрзьы и гӧлӧссӧ эз сет.
Тайӧ зон вылас сійӧ видзӧдіс сэтшӧм независимӧй кӧдзыд выражениеӧн, кутшӧм овлӧ сы чужӧм вылын, кор сійӧ абу ӧтнас.
— Кутшӧм машина нӧ тайӧ? — сы чужӧмлань копыртчӧмӧн шӧпнитіс зон.
Ӧні Валя вермис бурджыка видзӧдны сійӧс.
Зонлӧн вӧлі неуна читкыльӧсь, буракӧ, чорыд юрси, ён грубӧй складкаа вомдоръяс, кодъяс вӧліны вӧсньыдикӧсь, неуна водзӧ чургӧдчӧмаӧсь, — кажитчис, быттьӧкӧ вомдоръяс увтіыс неуна пыктыштӧма.
— А мый?
Эн сэтчӧ веськав, кодӧс тэ виччысин? — шӧпкӧмӧн жӧ кӧдзыда вочавидзис Валя.
Зон нюмъёвтіс.
— Менам капитальнӧй ремонтын, а ме сэтшӧма мудзи... — Сійӧ ӧвтыштіс кинас, быттьӧ шуис: «Меным пӧ ставыс веськодь».
— Извинитӧй, узян местаыс ставыс занят, — шуис Валя.
— Ме квайт сутки чӧж синмӧс эг куньлы, ӧти частӧ терпитышта, — шуис сійӧ дружескӧй откровенностьӧн, Валя вылӧ ӧбижайтчытӧг.
Тайӧ жӧ кадас сійӧ тэрыба видзӧдіс ставсӧ, мый сылы сюри син улас, да пемыд пырыс зілис аддзыны чужӧмъяссӧ.
Мунігас машиналысь кузовсӧ шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и Валялы да тайӧ зонмыслы мукӧд дырйи быть лоӧ вӧлі кутчысьны грузӧвик дорышӧ.
Ӧтчыд Валялӧн киыс уси сы ки вылӧ, но Валя пырысь-пыр жӧ кыскыштіс ассьыс, а зонмыс чатӧртіс юрсӧ да внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Коді тайӧ узьысьыс? — Стёпалӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ довкъялысь еджыд юр дінӧ чужӧмсӧ матыстӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Стёпка Сафонов! — друг шуис сійӧ эз шӧпкӧмӧн, а ыджыд гӧлӧсӧн. — Ӧні тӧда, кутшӧм машина тайӧ.
Горький нима школа?
Беловодскӧй районысь локтанныд?
— Кытысь тэ Стёпа Сафоновсӧ тӧдан?
— Ми тӧдмасим шор дорын балкаын.
Валя виччысис событиеяслысь развивайтчӧм, но зонмыс сэсся нинӧм эз шу.
— Мый ті вӧчинныд шор дорас балкаас? — юаліс Валя.
— Лягушаясӧс куталім.
— Лягушаясӧс?
— Збыль.
— Мыйла?
— Первойсӧ ме думайті, мый сійӧ лягушаяссӧ куталӧ сом кыйны, а вӧлӧмкӧ, сійӧ вундавны куталӧ! — и, Стёпа Сафоновлӧн тешкодь занятие вылын явӧ издевайтчӧмӧн, зон серӧктіс.
— А сэсся мый? — юаліс Валя.
— Ме сійӧс нуӧді сом кыйны, и ми мунім вой кежлӧ, ме кыйи кыкӧс, ӧтиыс ичӧтик, фунт сьӧкта, а мӧдыс прамӧй, а Стёпкалы нинӧм эз сюр.
— А сэсся?
— Ме нуӧді сійӧс купайтчыны кыа петігас, сійӧ муніс, васьыс дзик лӧз петіс да шуӧ: «Ме, — шуӧ, — куштӧм лэбач моз дзикӧдз изӧймиті, и пельясын, — шуӧ, — тырыс кӧдзыд ва!» — И зон серӧктіс. — Но ме сійӧс велӧді, кыдзи пырысь-пыр шонтысьны да кыдзи васӧ кисьтны пельяссьыс.
— А кыдзи тайӧ?
— А ӧти пельтӧ тупкан да чеччалан ӧти кок йылад, сэсся мӧд пельтӧ да бара чеччалан.
— Ӧні ме гӧгӧрвоа, кыдзи ті дружитчӧмныд, — шуис Валя, и сылӧн синкымъясыс дрӧгнитыштісны.
Но сійӧ эз гӧгӧрво Валя кывъясысь ирониясӧ, друг лои серьёзнӧйӧн да видзӧдліс водзӧ, пемыдас.
— Сёрӧнкодь ті, — шуис сійӧ.
— А мый?
— Ме чайта, талун войнас либӧ аски асывнас Краснодонӧ воасны немецъяс.
— И мый нӧ кӧть немецъяс? — юаліс Валя.
То ли сійӧ кӧсйис испытайтны тайӧ зонсӧ, то ли сылы окота вӧлі петкӧдлыны, мый сійӧ оз пов немецъясысь, — сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла тадзи шуис.
Зон лэптыліс сы вылӧ веськыд да смел видзӧдласа сӧдз синъяссӧ да нинӧм эз вочавидз сылы.
Валя ас пытшсьыс кыліс сы дінӧ друг кыптӧм враждебнӧй чувство.
И — тешкодь делӧ — зон чувствуйтіс тайӧс да примирительнӧя шуис:
— Пышйынытӧ некытчӧ!
— А мыйла пышйыны? — сійӧс скӧрмӧдӧм могысь шуис Валя.
Но зонка некыдзи эз кӧсйы лӧгӧдчыны сыкӧд да бара примирительнӧя шуис:
— И тайӧ вернӧ.
Сылы эськӧ прӧстӧ колӧ вӧлі висьтавны ассьыс нимсӧ, медым удовлетворитны Валялысь любопытствосӧ, и налӧн отношениеясыс эськӧ сэки жӧ ладмисны.
Но сійӧ либӧ эз дӧгадайтчы та йылысь, либӧ эз кӧсйы висьтавны ассьыс нимсӧ.
Валя самолюбивӧя чӧв оліс, а сійӧ кутіс вугравны, но машиналӧн быд зӧркнитігӧн да Валялӧн вӧляысь либӧ невӧляысь вӧрзьыштігӧн сійӧ кыпӧдліс юрсӧ.
Пемыдас кутісны тыдавны Краснодон окраиналӧн стрӧйбаясыс.
Первойя вуджанін дорын, паркӧ вотӧдз, машина тормозитіс.
Вуджанінсӧ некод эз видз, шлагбаумъяссӧ вӧлі лэпталӧма, и пӧнарыс эз ӧзйы.
Машина кутіс грымӧдны настил кузя, зёльсмуніны рельсъяс.
Зон пыркнитчис, мыйкӧ видліс коссьыс куртка увсьыс, кодӧс небрежнӧя пасьталӧма оръясьӧм кизьяса няйт гимнастёрка вылас, да шуис:
— Тасянь воа...
Аттьӧ бурлун вылад.
Сійӧ чеччис, и Валялы кажитчис, мый сы куртка да гач пӧльтчӧм зепъясын куйлісны кутшӧмкӧ сьӧкыд предметъяс.
— Эг кӧсйы садьмӧдны Стёпкаӧс, — ассьыс сералысь смел синъяссӧ Валя дінӧ бара матыстігмоз шуис сійӧ. — А кор садьмас, висьтав, мый Сергей Тюленин тшӧктіс сылы пыравны.
— Ме абу почтовӧй контора и абу телефоннӧй станция, — шуис Валя.
Сергей Тюленин чужӧм вылын тӧдчис сьӧлӧмсянь огорчитчӧм.
Сійӧ сэтшӧма огорчитчис, мый эз куж вочавидзны, вомдоръясыс сылӧн, кажитчӧ, ещӧ ёнджыка пыктісны.
И, ни ӧти кыв шутӧг, сійӧ чеччыштіс машинаысь да воши пемыдас.
И Валялы друг лои шог, мый сійӧ тадзи огорчитіс сійӧс.
Медся ӧбиднӧйыс вӧлі сыын, мый сы бӧрын, кор сійӧ тадзи шуис сылы, Валя эз нин вермы тайӧс ставсӧ висьтавны Стёпалы да веськӧдны несправедливостьсӧ, кодӧс Валя вӧчис тайӧ виччысьтӧг волысь да виччысьтӧг вошысь отважнӧй зонмыслы.
Тадзи сійӧ и коли паметяс Валялы тайӧ сералысь смел синъяснас, кодъяс сылӧн грубӧй кывъяс бӧрын лоины жугыльӧсь, да тайӧ быттьӧкӧ пыктыштӧм вӧсньыдик вомдоръяснас.
Став карыс куйліс пемыдын, некӧн — ни ӧти ӧшиньын, ни шахтаса пропускнӧй будкаясын, ни вуджӧдчанінъясын — оз вӧлі тыдав весиг би югӧр.
Ыркалӧм воздухын тӧдчымӧн кыліс чусалысь изшом дук шахтаяссянь, кодъяс тшыналісны на.
Ни ӧти морт оз тыдав вӧлі уличаяс вылын, и вӧлі сэтшӧм тешкодь шахтаяс районъясын да кӧрттуй ветка вылын не кывны уджлысь привычнӧй шумсӧ.
Сӧмын понъяс увтышталісны.
Серёжа Тюленин, шытӧг, тэрыб кань походкаӧн кӧрттуй ветка пӧлӧн мунігӧн, воис зэв ыджыд пустырь весьтӧ, кытӧні ӧнія кадӧдз вӧлі рынок, кытшовтіс пустырсӧ, муніс Ли Фан-чилӧн пемыд мазанкаяс дінті, кодъяс вӧліны мазі поз кодьӧсь да кодъясӧс кытшалӧмаӧсь вишняяс, гусьӧник матыстчис батьыслӧн мазанка дінӧ, коді еджыдӧн тыдаліс сідзжӧ сёйысь вӧчӧм, но белиттӧм, идзасӧн вевттьӧм дворса клетушка-пристройкаяс пӧвстын.
Ас бӧрсяыс шытӧг калитка пӧдлалӧм бӧрын да гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ суныштіс чуланӧ да кымынкӧ секунда мысти петіс зыръя. Сійӧ, кӧть и пемыдын, бура тӧдіс батьыслысь овмӧссӧ да минута мысти вӧлі нин градъяс вылын, акация кустъяс дінын, кодъяс сьӧдӧсь сулалісны плетень пӧлӧн.
Кык куст костӧ сійӧ кодйис гутор, джуджыдӧскодь, — муыс вӧлі небыд, — гач зепсьыс да куртка зепсьыс перйис кымынкӧ граната-лимонка да кык револьвер «браунинг» патронъяснас да пукталіс гу пыдӧсас.
Тайӧ став предметъяссӧ ӧти-ӧтиӧн вӧлі гартыштӧма рузумӧн, и сійӧ сідзи рузумнас и пукталіс найӧс гуас.
Та бӧрын сійӧ тыртіс гусӧ муӧн, небзьӧдіс да рӧвняйтіс кияснас, медым асъя шондіыс, мусӧ косьтӧм бӧрын, дзебис сы уджлысь туйсӧ, ӧкуратнӧя чышкис зырсӧ куртка пӧланас да, дворӧ бӧр локтӧм бӧрын да зырсӧ местаас пуктӧм бӧрын, ньӧжйӧник игӧдчис мазанка ӧдзӧсӧ.
Гольсмуні керкасянь посводзӧ петан ӧдзӧс калич, и мамыс, — Сережка тӧдіс мамсӧ сьӧкыда восьлалӧм сертиыс, — му джодж кузя кӧмтӧм кокъяснас чушкигтыр матыстчис ывла ӧдзӧс дорӧ.
— Коді? — тревожнӧй унзіль гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Восьты, — ньӧжйӧник шуис Серёжка.
— Господьӧ енмӧ! — гусьӧник, волнуйтчӧмӧн шуис мам.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ, волнуйтчӧм вӧснаыс, дрӧжжитан кинас оз вермы аддзыны круксӧ.
Но вот ӧдзӧс воссис.
Серёжка воськовтіс порог вомӧн да, мамыслысь унзіль тӧдса шоныд дуксӧ чувствуйтӧмӧн, сывйыштіс тайӧ ыджыд рӧднӧй телӧсӧ сылысь да топӧдчис юрнас сы пельпом бердӧ.
Мыйкӧ дыра найӧ тадзи, кутчысьӧмӧн да чӧв олігтыр, сулалісны посводзын.
— Кӧні нӧ тэ шӧйтін?
Ми нин думайтім, гашкӧ, эвакуируйтчин, гашкӧ, виисны.
Быдӧн нин бӧр воисны, а тэ абу.
Кӧть эськӧ мед тшӧктін висьтавны кодлыкӧ, мый тэкӧд, — броткигтыр шӧпкӧмӧн висьталіс мамыс.
Некымын недель сайын Серёжкаӧс уна том йӧзкӧд да нывбабаяскӧд тшӧтш мӧдӧдісны Краснодонысь, кыдзи мӧдӧдавлісны и областьса мукӧд районъясысь, окопъяс кодйыны да укреплениеяс стрӧитны Ворошиловград бердын.
— Ворошиловградын вӧлі, — шуис сійӧ аслас обычнӧй гӧлӧсӧн.
— Гусьӧнджык...
Дедтӧ садьмӧдан, — скӧра шуис мамыс.
Дедӧн сійӧ шуис ассьыс мужиксӧ, Серёжкалысь батьсӧ.
Налӧн вӧлі дас ӧти челядь, и вӧліны нин Серёжка арлыда внукъяс. — Сійӧ тэныд петкӧдлас!..
Серёжка быттьӧ эз и кывлы тайӧ ӧлӧдӧмсӧ: сійӧ тӧдіс, мый батьыс некор нин оз петкӧдлы сылы.
Батьсӧ, пӧрысь забойщикӧс, вӧлі пӧшти кулӧм выйӧдз дойдӧма прицепысь мынӧм изшом тыра вагонеткаӧн Анненскӧй рудникын Алмазнӧй станция вылын.
Зэв ён старик эз кув да та бӧрын ещӧ уна на уджаліс быдсикас мувыв уджъяс вылын, но бӧръя воясас сійӧс дзикӧдз чукыртіс.
Сійӧ муртса ветлӧдліс и весиг, кор пукаліс, пельпом улас сувтӧдліс кучикӧн эжӧм, нарошнӧ вӧчӧм небыд обивкаа крука бедь, сы вӧсна мый сылысь тушасӧ коскыс ньӧти вӧлі оз кут.
— Кынӧмыд сюмалӧ? — юаліс мамыс.
— Сюмалӧ, но эбӧсӧй абу, унмӧй личкӧ.
Кок чунь йылас тувччалігтыр Серёжка муніс проходнӧй горнича пыр, кӧні шкоргис батьыс, пытшкӧс горничаӧ, кӧні узисны сылӧн ыджыдджык кык чойыс: Даша арӧн-джынйӧна кагакӧд, — мужикыс сылӧн вӧлі фронт вылын, — да Сергейлӧн радейтана медічӧт чойыс Надя.
Тайӧ чойяссьыс кындзи Краснодонын оліс ещӧ Феня чой челядьыскӧд семьясьыс торйӧн; сылӧн мужикыс тожӧ вӧлі фронт вылын.
А мукӧд челядьсӧ Гаврила Петровичлысь да Александра Васильевналысь олӧмыс шыблалӧма став свет пасьталаыс.
Сережка пырис душнӧй горничаӧ, кӧні узисны чойясыс, воис койка дорӧдз, кытчӧ веськалӧ шыблаліс ассьыс паськӧмсӧ, ачыс коли ӧти трусик кежысь да водіс эшкын вылӧ, сы йылысь тӧждысьтӧг, мый сійӧ недель чӧж нин эз мыссьыв.
Кӧмтӧм кокъяснас му джодж кузя чушкигтыр мамыс пырис горничаӧ да, ӧти кинас сылысь кудриа чорыд юрсисӧ корсьӧм бӧрын, мӧд кинас матыстіс сылы вом дорас гортса пӧжалӧм небыд няньлысь ыджыд гӧрбуш.
Сійӧ кватитіс няньсӧ, тэрыба окыштіс мамыслысь кисӧ да, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, аслас ёсь синъяснас пемыдас возбуждённӧя видзӧдігмоз, кутіс горша нямлявны тайӧ чудеснӧй шобді гӧрбушсӧ.
Кутшӧм необыкновеннӧй вӧлі грузӧвикас тайӧ нылыс!
А характерыс!
А синъясыс кутшӧмӧсь!..
Но Серёжка эз во сьӧлӧм вылас нывлы, тайӧ факт.
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый переживайтіс Сережка тайӧ лунъясас, мый сійӧ испытайтіс!
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі висьтавны тайӧс кӧть ӧти мортлы свет вылас!
Но кутшӧм лӧсьыд гортын, кутшӧм лӧсьыд куйлыны аслад вольпась вылын, тӧдса горничаын, рӧдвуж костын да нямлявны тайӧ чӧскыд дука шобді няньсӧ, кодӧс мамыс пӧжалӧма гортас!
Кажитчис, мыйӧн сӧмын сійӧ водас вольпась вылас, пыр жӧ унмовсяс, быттьӧкӧ кулӧма, да кутас узьны этша вылӧ кык сутки чӧж дорвыв, но унмовсьыны оз позь сытӧг, медым кӧть кодкӧ эз тӧдмав, мыйяс сійӧ испытайтіс!
Эсійӧ кӧсаа нылыс кӧ эськӧ тӧдіс!
Да, сійӧ правильнӧ вӧчис, мый нылыслы нинӧм эз висьтав.
Енмыс тӧдас, кодлӧн тайӧ нылыс да мый сійӧ сэтшӧмыс!
Гашкӧ, аски жӧ Сережка ставсӧ висьталас Стёпка Сафоновлы да, такӧд тшӧтш, тӧдмалас сылысь, кутшӧм ныв тайӧ.
Но Стёпка — болтун.
Оз, Сережка висьталас ставсӧ сӧмын Витька Лукьянченколы, сійӧ кӧ эз на мун...
Но мыйла нӧ аскиӧдз виччысьны, кор ставсӧ, дзик ставсӧ позьӧ висьтавны ӧні жӧ Надя чойыслы!
Сережка шумтӧг чеччыштіс койка вывсьыс да лои чой крӧвать дінас, киас кутіс тайӧ нянь торсӧ.
— Надя...
Надя... — чой дорас крӧвать вылӧ пуксьӧм бӧрын да чуньяснас сылы пельпомас тувкӧдігмоз гусьӧник шуис сійӧ.
— А?.. Мый?.. — унзільпырысь повзьыштӧмӧн юаліс сійӧ.
— Тсс... — Ассьыс мыськытӧм чуньяссӧ сійӧ инмӧдіс чойыслы вомдорас.
Но чойыс тӧдіс нин сійӧс да, тэрыба кыпӧдчӧм бӧрын, кутіс сійӧс куш пӧсь кияснас да окыштіс кытчӧкӧ пеляс.
— Серёжка... ловъя...
Муса вокӧй... ловъя... — шӧпкӧдіс сійӧ шуда гӧлӧсӧн.
Сылӧн чужӧмыс оз вӧлі тыдав, но Сережка представляйтіс аслыс сылысь нюмъялысь шуда чужӧмсӧ, коді вӧлі ичӧтик, узьӧмысла банйӧм бандзибъяса.
— Надя!
Ме дас коймӧд числӧсянь на эг водлы, дас коймӧд числӧ асывсянь да талунъя рытӧдз пыр вӧлі бойын, — волнуйтчӧмӧн висьталіс сійӧ, ачыс пемыдінас нямляліс нянь.
— Ой тэ!.. — шӧпкӧмӧн горӧдіс Надя, вӧрзьӧдіс сійӧс киӧдыс, улыс дӧрӧм кежсьыс пуксис вольпась вылӧ, ас улас сюркняліс кокъяссӧ.
— Миян ставныс пӧгибнитісны, а ме муні...
Кор ме муні, абу на ставныс вӧлі пӧгибнитӧмаӧсь, морт дас вит кымын вӧлі, а полковник шуӧ: «Мун, мый тэныд пропадайтнысӧ».
Ачыс сійӧ вӧлі уналаті нин ранитчӧма, и чужӧмыс, и киясыс, и кокъясыс, и мышкуыс, ставнас бинтъяс пиын, вир пиын.
«Миянлы, — шуӧ, — всё равно пӧгибнитны, а тэныд мыйла?»
Ме и муні...
А ӧні нин, ме думайта, найӧ некод абу ловъяӧсь.
— Ой <ns>тэ-э</ns>... — ёна повзьӧмӧн шӧпнитіс Надя.
— Мунӧм водзвылын ме босьті сапёрнӧй зыр, виӧмаяслысь оружиесӧ нуи окопӧ, сэні, Верхнедуваннӧй сайын — сэні эм кык мыльк сэтшӧм да шуйгавылас рас, местаыс приметаа — нуи винтовкаяс, гранатаяс, револьверъяс, патронъяс да ставсӧ гуалі, а сэсся муні.
Полковник окаліс менӧ, шуӧ: «Эн вунӧд, кыдзи менӧ шуӧны — Сомов.
Сомов, Николай Павлович.
Кор, — шуӧ, — немецъяс мунасны либӧ тэ миян йӧз дінӧ веськалан, гиж Горьковскӧй военкоматӧ, медым юӧртасны семьялы да кодлы следуйтӧ, мый пӧ пӧгибнитіс честьӧн...»
Ме шуи...
Серёжка чӧв ланьтіс да мыйкӧ дыра, ловшысӧ кутігмоз, сёйис кӧтасьӧм сола нянь.
— Ой <ns>тэ-э</ns>... — сыркъяліс Надя.
Да, уна, тыдалӧ, переживайтӧма сылӧн вокыс.
Надя оз нин вӧлі помнит, кор и бӧрдлывліс сійӧ, ар сизимсянь, — биаиз кодь сэтшӧм.
— Кыдзи нӧ тэ на дінӧ веськалін? — юаліс сійӧ.
— А со кыдзи веськалі, — шуис Серёжка кыпыдджыка да кокъяссӧ лэптіс чойыс койка вылӧ. — Ми вӧлі ещӧ помалам на укреплениеяссӧ, а миян йӧз бӧрыньтчисны, займитісны сэні оборона.
Миян краснодонсаяс муналісны гортъясаныс, а ме ӧти старшӧй лейтенант дінӧ, ротаса командир дінӧ, кора зачислитны менӧ.
Сійӧ шуӧ: «Полкса командиртӧг пӧ ог вермы».
Ме шуа: «Отсыштӧй».
Зэв ёна куті корны, сэки меным ӧти старшина отсаліс.
Боецъяс сералӧны, а сійӧ — некыдзи оз.
Кор ми сэні споруйтім на, заводитіс лыйлыны немецкӧй артиллерия — ме блиндажӧ боецъяс дінӧ.
Войӧдзыс найӧ эз лэдзны, жалитісны, а войнас тшӧктісны мунны, а ме петі блиндажсьыс да воді окоп саяс.
Асывнас немецъяс заводитісны наступайтны, ме бӧр пыри окопас, виӧм боецлысь босьті винтовкасӧ да мукӧдыс моз жӧ куті лыйсьыны.
Тані ми некымын сутки чӧж пыр отбивайтім атакаяс, менӧ некод нин эз вӧтлы.
Сэсся менӧ полковник тӧдіс, шуис: «Ми кӧ эськӧ асьным эгӧ вӧлӧй смертникъяс, зачислитім эськӧ тэнӧ частьӧ, да, — шуӧ, — жаль тэ, тэныд ещӧ овны и овны».
Сэсся серӧктіс, шуӧ: «Лыддьы асьтӧ быттьӧкӧ партизанӧн».
Тадзи ме накӧд и отступайті пӧшти дзик Верхнедуваннӧйӧдз...
Фрицъясӧс ме аддзылі со тэнӧ моз жӧ, — шуис сійӧ зэв кыз, шутьлялан шӧпкӧмӧн. — Ме ачым кыкӧс вии...
Гашкӧ, и унджыкӧс, а кыксӧ ачым аддзылі, мый вии, — вӧсньыдик вомдоръяссӧ вежыньтӧмӧн шуис сійӧ. — Ме найӧс, гадъясӧс, ӧні быдлаын кута виавны, кытысь сӧмын аддза, помнитлы менсьым кывйӧс...
Надя тӧдіс, мый Серёжка висьталӧ правда, — и сійӧс, мый кык фрицӧс виӧма и мый ещӧ кутас виавны найӧс.
— Пропадитан тэ, — шуис Надя повзьӧмӧн.
— Бурджык пропадитны налысь сапӧгъяссӧ нюлӧм дорысь либӧ прӧстӧ пӧтӧлӧкӧ сьӧлалӧм дорысь...
— Ой-ой-ой, мый миянкӧд лоӧ! — отчаяниеӧн шуис Надя, кор выль вынӧн представитіс аслыс, мый виччысьӧ найӧс аски нин, а гашкӧ и тавой нин. — Миян госпитальын сё дорысь унджык раненӧй, кодъяс оз вермыны ветлӧдлыны.
Накӧд и врач кольччис, Фёдор Фёдорович.
Вот ми ветлам на дінті да ставным полам, виасны найӧс немецъяс! — жугыля шуис Надя.
— Колӧ, мед татчӧс олысьясыс босьтісны найӧс ас орданыс.
Кыдзи нӧ сідзи ті? — волнуйтчис Серёжка.
— Татчӧс олысьяс!
Коді нӧ ӧні тӧдӧ, коді мый думайтӧ?
Миян Шанхайын со, шуӧны, кутшӧмкӧ пӧ тӧдтӧм морт дзебсясьӧ Игнат Фомин ордын, коді нӧ тӧдас кутшӧм морт сійӧ?
Гашкӧ, немецъяссянь, ставсӧ водзвыв тӧдмалӧ?
Бур мортӧс Фомин оз кут дзеблавны.
Игнат Фомин вӧлі шахтёр, кодӧс уджалӧмсьыс унаысь премируйтлісны да пасйывлісны газетаясын.
Татчӧ, посёлокас, сійӧ воис комынӧд вояс заводитчигӧн, кор уна тӧдтӧм йӧз воалісны Краснодонӧ, кыдзи и став Донбассӧ, и стрӧитчисны Шанхайӧ.
И разнӧй сёрнияс кывсисны сы йылысь, Фомин йывсьыс.
Та йылысь и сёрнитіс ӧні Надя.
Серёжка очсыштіс.
Ӧні, кор сійӧ ставсӧ висьталіс да бырӧдіс няньсӧ, сійӧ мӧдіс чувствуйтны асьсӧ дзик гортас, и сылӧн кутіс унмыс локны.
— Вод, Надя...
— А ме ог и унмовсь ӧні.
— А ме унмовся, — шуис Серёжка да муніс аслас койка вылӧ.
И муртса сійӧ водіс пӧдушка вылас, сы водзӧ сувтісны грузӧвиквывса эсійӧ нылыслӧн синъясыс.
«Всё равно ме тэнӧ корся», — шуис сылы Серёжка, нюмъёвтіс, и ставыс сы водзын и сы пытшкын вӧйи пемыдас,
Дас коймӧд глава
Мый эськӧ тэ кутін вӧчны, лыддьысьысь, тэнад кӧ вӧлі орёллӧн кодь сьӧлӧм, коді тырӧма отвагаӧн, дерзостьӧн, подвиг жаждаӧн, но ачыд тэ ичӧт на, котралан кӧмтӧг, кокыд тэнад варччӧма, да быдторйын, дзик быдторйын, кытчӧ нетшкысьӧ тэнад душаыд, человечество эз на гӧгӧрво тэнӧ?
Серёжка Тюленин семьяас вӧлі медся ичӧт да быдмис степвыв турун моз.
Батьыс сылӧн Тулаысь, детинкаӧн на воӧма Донбассӧ нажӧтка вылӧ да нелямын во чӧж шахтёрӧн уджалігӧн сылӧн лоӧмаӧсь профессиянас сійӧ наивнӧй, самолюбивӧй, деспотическӧй гордитчӧмлӧн чертаясыс, кодъяс ни ӧти профессиялы абу сэтшӧм лӧсяланаӧсь, кыдзи морякъяслы да шахтёръяслы.
Весиг сы бӧрын, кор нин сійӧ дзикӧдз дугдіс лоны работникӧн, сійӧ пыр на думайтіс, мый гортас главнӧйыс сійӧ — Гаврила Петрович.
Асылын сійӧ керкасьыс ставнысӧ садьмӧдліс, сы вӧсна мый сійӧ важ шахтёрскӧй привычка сертиыс садьмыліс пемыднас на да сылы вӧлі ӧтнаслы гажтӧм.
А сылы кӧ и эз вӧв гажтӧм, сійӧ эськӧ всё равно садьмӧдіс ставнысӧ сы вӧсна, мый сійӧс заводитліс пӧдтыны кызӧм.
Садьмӧмсяньыс сійӧ кызӧдіс час дорысь не этшаджык, кызӧдӧмысла сійӧ пӧдіс, корскис, сьӧласис, и мыйкӧ зэв ёна киргис, шутьляліс да пӧлясис сы морӧсын, кыдзи торксьӧм филармонияын.
А та бӧрын сійӧ лунтыр пукаліс, кучикӧн эжӧм аслас крука бедь вылас пельпомнас пыксьӧмӧн, гырысь лыяса да омӧлик, гӧрба кузь ныра, коді коркӧ вӧлӧма ыджыд да кыз, а ӧні лоӧма сэтшӧм ёсь, мый сыӧн эськӧ позис книга вундавны, вӧйӧм банбокъяса, кодъяс тырӧмаӧсь дзормыштӧм чорыд щӧтьӧн, веськыд ён воинственнӧй усъяса, кодъяс ныр улас воддза кодьыс пышнӧйӧсь на да вочасӧн вӧснялісны ӧти си кызтаӧдз да пикаяс моз чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыз синкым улас быгалӧм да ёсь синъяса.
Тадзи сійӧ пукаліс то аслас койка вылын, то мазанка порог вылын, то ичӧтик сарай дінын чурка вылын, аслас крука бедь вылас мыджсьӧмӧн, и став вылас командуйтіс, быдӧнӧс велӧдіс, крута, отрывистӧя, скӧрысь, сэтшӧм гораа кызӧдігмоз, мый киргӧмыс, шутьлялӧмыс да пӧлясьӧмыс кыліс став «Шанхай» пасьтаыс.
Кор мортыс ещӧ томӧн на воштӧ трудоспособностьсӧ джынвыйӧ дорысь унджык, а сэсся и дзикӧдз усьӧ со татшӧм выйӧдз, видлӧй быдтыны, велӧдны профессияӧ да сетны удж вылӧ куим пиӧс да кӧкъямыс нылӧс, а ставсӧ дас ӧти душ!
И ӧдвакӧ эськӧ тайӧ вӧлі вын сертиыс Гаврила Петровичлы, не кӧ Александра Васильевна, сылӧн гӧтырыс, орловскӧй крестьянкаясысь петӧм ён нывбаба, на пиысь, кодӧс Русьын шуӧны «бой-бабаӧн», — истиннӧй Марфа Посадница.
И ӧні на сійӧ вӧлі зэв ён да эз тӧдлы некутшӧм висьӧм.
Збыль, сійӧ и грамота эз тӧд, но, колӧ кӧ вӧлі, вермис лоны и скӧрӧн, и мудерӧн, и чӧв олысьӧн, и варовӧн, и лёкӧн, и бурӧн, и леститчысьӧн, и збойӧн, и язвительнӧйӧн, и кодкӧ кӧ тӧдтӧм вӧснаыс воліс сыкӧд пиньӧ, зэв ӧдйӧ тӧдмавліс, дона-ӧ лёклуныс.
И вот гырысьджык даснан пи-нылыс ставныс вӧліны нин делӧ вылынӧсь, а Серёжка, медічӧтыс, кӧть и велӧдчис, а быдмис степвыв турун моз: эз тӧдлыв ассьыс паськӧм ни кӧм, — ставсӧ тайӧс выльпӧв вӧчлісны-вурлісны дасӧдпӧв гырысьяс бӧрас, и сійӧ вӧлі калитчӧма став шондіяс да тӧвъяс водзас, зэръяс да кӧдзыдъяс вылын, и кокпыдӧсас кучикыс сылӧн вӧлі верблюдлӧн кодь, и кӧть кутшӧм увечье да ранение эз вӧчлыв сылы олӧмыс, ставыс сы вылын пырысь-пыр жӧ бурдліс, кыдзи мойдса багатырлӧн.
И батьыс, коді киргис, шутьляліс да пӧлясис сы вылӧ ёнджыка аслас мукӧд челядь вылӧ дорысь, любитіс сійӧс мукӧд дорсьыс ёнджыка.
— Кутшӧм отчаяннӧй, а? — ассьыс страшнӧй уссӧ шыльӧдігмоз удовольствиеӧн шулывліс сійӧ. — Збыль ӧд, Шурка? — Шурка — сійӧ вӧлі сы олӧмын квайтымын арӧса пӧдругаыс, Александра Васильевна. — Видзӧдлы, пӧжалуйста, а?
Некутшӧм бойысь оз пов!
Ичӧтдырйи ме дзик жӧ татшӧм вӧлі, а?
Кха-кха-кхаракха... — И сійӧ бара кызӧдіс да пӧлясис чуймытӧдз.
Сьӧлӧмыд тэнад орёллӧн, но тэ ичӧт, омӧлика пасьтасьӧмыд, кокъясыд тэнад варччӧмаӧсь.
Кыдзи эськӧ тэ кутін овны, лыддьысьысь?
Дерт, тэ эськӧ медводз вӧчин подвиг?
Но коді нӧ челядьдырйи оз мечтайт подвиг йылысь, — оз век удайтчы сійӧс вӧчны.
Тэ кӧ нёльӧд классын велӧдчысь да арифметика урок вылын лэдзалан парта увсьыд воробейясӧс, тайӧ оз вермы сетны тэныд славатӧ.
Директор — кымынӧдысь нин! — корлывлӧ батьмамтӧ, мӧдногӧн кӧ шуны Шурка мамтӧ, квайтымын арӧсаӧс.
Гаврила Петрович дед, — Александра Васильевналӧн шурыд кыв серти став челядьыс шуӧны сійӧс дедӧн, — киргӧ да пӧлясьӧ и рад эськӧ тувкнитны тэнӧ балябӧжад, но судзӧдчынысӧ оз вермы да сӧмын лёкысь таркӧдӧ крука бедьнас, кодӧс весиг сійӧ оз вермы шыбитны тэныд сы вӧсна, мый беддьыс пыкӧ сылысь косьмӧм тушасӧ.
Но мама-Шурка, школаысь воӧм бӧрын, кучкас тэныд доза чорыда, код бӧрын банбокыд и пельыд сотчас некымын сутки, — арлыд содӧмыскӧд тшӧтш мама-Шуркалӧн выныс сӧмын содӧ.
А ёртъясыд?
Мый ёртъясыд!
Оз весьшӧрӧ шуны, славаыд — тшын.
Воробейяснад подвигыд аскинас нин вунӧма.
Гожӧмын прӧст кадӧ позьӧ добитчыны, медым тэ лоин быдӧнысь сьӧдджык, медбура суналін да уялін да быдӧнысь пелька куталін кинад вужляяс улысь линьясӧс.
Позьӧ, посни ныв чукӧрлысь берег пӧлӧн локтӧмсӧ аддзӧм бӧрын, мыйвынысь тойыштчыны крут бужӧдсянь, сьӧд чикышӧн лэбны ва весьтӧд, суныштны да сійӧ здукас, кор нывкаяс вӧчӧны вид, мый налы дзик веськодь, а асьныс любопытствоӧн виччысьӧны, кор тэ кыпӧдчан ва веркӧс вылӧ, ва улас лэдзыштны трусытӧ да немвиччысьтӧг кыпӧдчыны ва веркӧсас вывлань бекнад, банйӧм еджыд бекнад став туша вылад дзик ӧти гожъявтӧм местанад.
Тэ испытайтан муртса лолӧм удовлетворение, кор аддзан розӧвӧй коклябӧръяс тыдавлӧм да дӧлалысь платьеяс нывъяслысь, кодъясӧс быттьӧ пӧльыштісны берегсьыс да кодъяс берег вылас сералӧны кипыдӧсаныс.
Тэ получитан позянлун небрежнӧя примитны восторг аскӧд тшӧтшъя челядьлысь, кодъяс тэкӧд ӧтлаын гожъялӧны лыа вылын.
Тэ век кежлӧ шедӧдан поклонение дзик на ичӧтик детинкаяслысь, кодъяс кутасны чукӧрӧн вӧтлысьны тэ бӧрся, быдтор вӧчны тэ моз жӧ да кывзысьны тэнад быд кывлы либӧ чунь вӧрзьӧдӧмлы.
Важӧн нин колины римскӧй цезарьяслӧн кадъясыс, но детинкаяс тэнӧ обожествляйтӧны.
Но тайӧ тэныд, дерт, этша.
И ӧти лунӧ, коді быттьӧкӧ нинӧмӧн оз торъяв тэнад олӧмын мукӧд лунъясысь, тэ немвиччысьтӧг чеччыштан школаса мӧд этажсянь дворӧ, кӧні перерыв дырйи школаын став велӧдчысьясыс ворсӧны обычнӧй ворсанторъясӧн.
Лэбигад тэ испытывайтан дженьыдик, син лапнитӧм дыра, ыджыд удовольствие — и лэбӧмсьыс, и нывъяслӧн лёкысь чирӧстӧмысь, нывъясыс вӧліны первой классянь дасӧд классӧдз велӧдчысьяс, кодъяс чирзісны ёна повзьӧм вӧсна да ас йывсьыныс мирлы заявитны кӧсйӧм вӧсна.
Но став мукӧдторйыс вайӧ тэныд сӧмын разочарованиеяс да лишениеяс.
Директоркӧд сёрни зэв сьӧкыд.
Делӧыс явнӧ мунӧ тэнӧ школаысь вӧтлӧмлань.
Тэныд быть лоӧ асьтӧ грубӧя кутны директоркӧд сы вӧсна, мый тэ мыжа.
Первойяысь на директор локтӧ «Шанхайӧ» тэнад мамбать мазанкаӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны тайӧ детинкаыслысь олан условиеяссӧ.
Ме кӧсъя, медбӧрын, тӧдны тайӧ ставыслысь помкасӧ, — шуӧ сійӧ значительнӧя да вежливӧя.
И сы гӧлӧсын кылӧ мамбатьлы упрёк.
И мамбать — мамыс небыд гӧгрӧс кияснас, кодъясӧс сійӧ оз тӧд кытчӧ воштыны, ӧд сійӧ сӧмын ӧні на кыскаліс пачысь чугунъяс да киясыс сьӧдасьӧмаӧсь санас, а мам вылын весиг водздӧраыс абу, медым чышкыштны кияссӧ, и батьыс, коді дзикӧдз шӧйӧвошӧма, чӧв ланьтӧма да, аслас клюка вылӧ мыджсьӧмӧн, зільӧ сувтны директор водзӧ, — мамбать видзӧдӧны директор вылӧ сідзи, быттьӧ збыль найӧ ставсьыс мыжаӧсь.
А кор директор мунас, тэнӧ первойысь на некод оз вид, быттьӧ ставныс тэлань мышкӧн бергӧдчӧмаӧсь.
«Дед» пукалӧ, тэ вылӧ видзӧдтӧг, да сӧмын ӧткымынысь кызӧктылӧ, и ускыс сылӧн ньӧти абу воинственнӧй, а зэв жугыль ус сэтшӧм мортлӧн, кодӧс олӧмыс ёна нӧйтӧма.
Мам пыр тӧждысьӧ горт гӧгӧрын, чушкӧ му джоджӧд кокпыдӧснас, таркӧдчӧ то сэні, то тані, и друг аддзан, кыдзи, пӧжасян пач вом дорӧ нёровтчӧмӧн, сійӧ зэв мича, пӧрысь, гӧгрӧс кинас гусьӧник чышкыштӧ саӧн сьӧдасьӧм синвасӧ.
И найӧ, батьыд и мамыд, быттьӧ шуӧны асланыс став виднас: «Да тэ бурджыка видзӧдлы миян вылӧ, тэ бурджыка видзӧдлы, видзӧдлы миян вылӧ, кодъяс ми, кутшӧмӧсь ми!»
И тэ первойысь казялан, мый тэнад пӧрысь мамбатьыдлӧн важӧн нин нинӧм абу пасьтавнысӧ праздник дырйи.
Пӧшти став олӧм чӧжныс найӧ оз сёйны челядьныскӧд ӧти пызан сайын, а сёйӧны торйӧн, мед найӧс эз аддзыны, сы вӧсна мый найӧ сьӧд няньысь, картупельысь да греча рокысь кындзи нинӧм оз сёйны, медым сӧмын челядьсӧ, ӧти бӧрся мӧдӧс, сувтӧдны кок йылӧ, медым сӧмын ӧні тэ, семьяын медічӧтыс, лоин образованнӧй, лоин мортӧн.
И мамыдлӧн синваыс дойдӧ тэнсьыд сьӧлӧмтӧ.
И батьыдлӧн чужӧмыс первойысь кажитчӧ тэныд значительнӧйӧн да шогӧн.
И мый сійӧ киргӧ да пӧлясьӧ, тайӧ ньӧти абу тешкодь — тайӧ трагичнӧй.
Лӧглун да зывӧктӧм тіралӧны чойясыдлӧн нырбордъясас, кор найӧ то ӧтиыс, то мӧдыс кыигас чӧвтлӧны тэ вылӧ синъяссӧ.
И тэ грубӧй мамбатьыдкӧд, грубӧй чойясыдкӧд, а войнас тэ он вермы узьны, тэнӧ ӧтпырйӧ йирӧ и ӧбида чувство и ассьыд мыжтӧ гӧгӧрвоӧм, и мыськытӧм кипыдӧснад тэ гусьӧник чышкан кык ыджыд синва войт, кодъяс исковтісны тэнад ичӧтик чорыд бандзибъяс вылӧ.
А тайӧ вой бӧрас тыдовтчас, мый тэ ыджыд морт кодь нин лоӧмыд.
Тайӧ шог лунъяс пӧвстас, кор ставныс чӧв олӧны да мыжалӧны тэнӧ, тэнад синъяс водзад воссьӧ думыштны позьтӧм, баснословнӧй подвигъяслӧн быдса мир.
Йӧз мунӧны ва увті кызь тысяча лье, восьталӧны муяс; найӧ веськалӧны необитаемӧй діяс вылӧ да асланыс кияснаныс ставсӧ выльысь вӧчӧны аслыныс; найӧ кавшасьӧны мирын медся джуджыдінъясӧ; йӧз веськалӧны весиг тӧлысь вылӧ; найӧ тышкасьӧны океанъясын страшнӧй штормъяскӧд, тӧлӧн пӧлньӧдлан мачтаяс йылӧ марсъяс да салингъяс кузя каттьысигтыр; асланыс корабльяс вылын найӧ исковтӧны ёсь рифъяс вывті, та могысь ызгысь гыяс вылӧ кисьталӧны ворвань бӧчкаяс; йӧз вуджӧны океан вомӧн пур вылын, мучитчӧны горш косьмӧмысь да вом пытшканыс косьмӧм, пыктӧм кывнаныс бергӧдлӧны свинеч пуля; найӧ переноситӧны пустыняын самумъяс, тышкасьӧны удавъяскӧд, ягуаръяскӧд, крокодилъяскӧд, левъяскӧд, слӧнъяскӧд да побеждайтӧны найӧс.
Йӧз вӧчалӧны тайӧ подвигъяссӧ нажива вӧсна, либӧ сы могысь, медым бурджыка лӧсьӧдны ассьыныс олӧмнысӧ, либӧ приключениеяс дінӧ страсть вӧсна, либӧ товарищескӧй чувство вӧсна, вернӧй дружба чувство вӧсна, бедаӧ веськалӧм любитана нылӧс спаситӧм могысь, а то и прӧстӧ дзик бескорыстнӧя — человечестволы благо вылӧ, рӧдиналы слава вылӧ, сы могысь, медым му вылын нэм чӧж югъяліс наукалӧн светыс, — Ливингстон, Амундсен, Седов, Невельскӧй.
А кутшӧм подвигъяс йӧз вӧчӧны война вылын!
Йӧз воюйтӧны уна тысяча во, и уна тысяча морт нэмъяс кежлӧ прославитісны ассьыныс нимъяснысӧ войнаясын.
Везитіс жӧ тэныд чужны сэтшӧм кадӧ, кор войнаыс абу.
Тэ олан сэтшӧм местаясын, кӧні дзор турун быдмӧ братскӧй могилаяс вылын воинъяслӧн, кодъяс пуктісны юрнысӧ сы вӧсна, медым тэ олін шуда, и ӧнія лунъясӧдз на шумитӧ сійӧ великӧй воясса полководецъяслӧн славаыс.
Мыйкӧ мужественнӧй да вдохновеннӧй, кыдзи походын сьыланкыв, юргӧ тэнад сьӧлӧмын, кор тэ, войся час йылысь вунӧдӧмӧн, лэбан налӧн биография страницаяс кузя.
Тэныд окота выльысь и выльысь бергӧдчывны на дінӧ, кольны сьӧлӧмад тайӧ йӧзыслысь обликсӧ, и тэ рисуйтан налысь портретъяссӧ, — он, мыйла шуны неправдасӧ, стеклӧ отсӧгӧн тэ вуджӧдан налысь портретъяссӧ бумага вылӧ, а сэсся тушуйтан найӧс аслад гӧгӧрвоӧм серти небыд сьӧд карандашӧн, кодӧс, ёнджыка тӧдчӧм да выразительность могысь, дуллялан сідзи, мый удж помасигкежлас тэнад кывйыд лоӧ дзик сьӧд и сійӧс он вермы чышкыны весиг пемзаӧн.
И тайӧ портретъясыс ӧнӧдз на ӧшалӧны тэнад вольпась весьтын.
Тайӧ йӧзыслӧн делӧясыс да подвигъясыс обеспечитісны олӧм тэнад поколениелы да нэм кежлӧ кольӧны человечество паметьын.
А ӧд тайӧ йӧзыс сэтшӧм жӧ прӧстӧйӧсь, кутшӧми тэ.
Михаил Фрунзе, Клим Ворошилов, Серго Орджоникидзе, Сергей Киров, Сергей Тюленин...
Да, вермис лоны, и сылӧн, рядӧвӧй комсомолецлӧн, нимыс вӧлі эськӧ тайӧ нимъясыскӧд ӧти радын, удитіс кӧ эськӧ сійӧ петкӧдлыны асьсӧ.
Збыль ӧд, кутшӧм увлекательнӧй да необыкновеннӧй вӧлі олӧмыс тайӧ йӧзыслӧн!
Найӧ тӧдлісны царскӧй подполье.
Найӧс кыйӧдлісны, пуксьӧдавлісны тюрьмаясӧ, ссылайтлісны войвылӧ, Сибирӧ, но найӧ выльысь и выльысь пышйывлісны, и выльысь пырлісны бойӧ.
Серго Орджоникидзе пышйӧма ссылкаысь,
Михаил Фрунзе кыкысь пышйыліс ссылкаысь.
Сталин квайтысь пышйыліс ссылкаысь.
На бӧрся первой мунісны ӧткымынъяс, сэсся сёяс, сэсся сё тысячаяс, сэсся уна миллион йӧз.
Сергей Тюленин чужис сэки, кор нинӧмла вӧлі подпольеас мунны.
Сійӧ некытысь эз пышйы, и пышйыны сылы некытчӧ.
Сійӧ чеччыштіс школаса мӧд этаж ӧшиньсянь, и тайӧ вӧлі прӧстӧ йӧйталӧм, кыдзи тайӧ ӧні дзикӧдз тыдовтчис.
И олӧмас сы бӧрся мунӧ сӧмын ӧти Витька Лукьянченко.
Но надея воштыны оз позь.
Мощнӧй йи пластъяс, кодъяс дорисны Севернӧй Ледовитӧй океанлысь просторъяссӧ, лямӧдісны «Челюскинлысь» корпуссӧ.
И страшнӧй вӧлі тайӧ корабльыслӧн войын руза-разакылӧмыс, кодӧс кыліс став страна.
Но йӧзыс эз пӧгибнитны, найӧ петісны йи вылӧ.
Став мирыс следитӧ сы бӧрся, спаситасны оз найӧс.
И найӧс спаситӧма.
Свет вылын эмӧсь отвагаӧн тырӧм орёл сьӧлӧма йӧз.
Тайӧ прӧстӧй йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм тэ.
Пострадайтысьяс дінӧ найӧ писькӧдчӧны самолётъясӧн пурга да кӧдзыд пыр, петкӧдӧны найӧс самолёт бордъясӧ кӧртавлӧмӧн, — тайӧ Сӧветскӧй Союзса первой Геройяс.
Чкалов!
Сійӧ тэ кодь жӧ прӧстӧй морт, но сылӧн нимыс гремитӧ став мир пасьтаыс, кыдзи вызов.
Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ лэбӧм — человечестволӧн мечта!
Чкалов, Громов.
А папанинецъяс йи вылын!
Тадзи мунӧ олӧм, коді тырӧма мечтайтӧмъясӧн да быдлунъя уджӧн.
Став сӧветскӧй му вылын и самӧй Краснодонас абу этша тэ кодь жӧ прӧстӧй йӧзыс, кодъясӧс отметитӧма подвигъясӧн да славаӧн, — сэтшӧмъяс, кодъяс йылысь водзджык эз гижлыны книгаясын.
Донбассын, и не сӧмын Донбассын, быд морт тӧдӧ Никита Изотовлысь, Стахановлысь нимъяссӧ.
Любӧй пионер вермас висьтавны, коді сэтшӧмыс Паша Ангелина, и коді Кривонос, и коді Макар Мазай.
И став йӧзыс относитчӧны на дінӧ уважениеӧн.
И батьыс пыр тшӧктӧ лыддьыны сылы газетаясысь сійӧ местаяссӧ, кӧні висьтавсьӧ тайӧ йӧз йывсьыс, и сэсся дыр да гӧгӧрвотӧма киргӧ да пӧлясьӧ, и тыдалӧ, мый сылы сьӧлӧм вылас курыд сыысь, мый сійӧ пӧрысь да мый сійӧс дойдіс вагонетка.
Да, сійӧ, Гаврила Тюленин, «дед», уна удж нуис пельпомъяс вылас ас олӧм чӧжнас, и Серёжка гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сьӧкыд сылы, «дедыслы», мый сійӧ оз нин вермы ӧні сувтны тайӧ йӧзыскӧд радӧ.
Тайӧ йӧзыслӧн славаыс — сійӧ настоящӧй слава.
Но Сережка ичӧт на, должен велӧдчыны.
Ставыс тайӧ воас сы дінӧ коркӧ мӧдысьджык, сэки, пӧрнӧй кадӧ олігӧн.
А вот подвигъяс вӧчӧм вылӧ, кутшӧмъясӧс вӧчлісны Чкалов либӧ Громов, сійӧ тырвыйӧ нин быдмӧма, — тайӧс чувствуйтӧ сійӧ сьӧлӧмнас, мый та вылӧ сійӧ тырвыйӧ быдмӧма!
Бедаыс сыын, мый сійӧ сӧмын ӧтнас гӧгӧрвоӧ тайӧс, и сэсся некод.
Тайӧ ощущениенас сійӧ дзик ӧтнас человечество пытшкын.
Татшӧмӧн сійӧс суис война.
Ӧтчыд и мӧдысь сійӧ заводитлӧ пырны специальнӧй военнӧй школаӧ, — да, сійӧ должен лоны лётчикӧн.
Сійӧс оз принимайтны.
Став школьникъяс мунӧны полевӧй уджъяс вылӧ, а сійӧ, кодлысь дойдӧмаӧсь сьӧлӧмсӧ, мунӧ уджавны шахтаӧ.
Кык недель мысти нин сійӧ сувтіс забойӧ да гырысьяскӧд ӧтмоз кераліс изшом.
Сійӧ ачыс эз тӧд, кутшӧм ёна сійӧ кыптіс йӧз син водзас.
Клетьысь сійӧ петлывліс сьӧдасьӧма, сӧмын сӧдз синъясыс да посньыдик еджыд пиньясыс дзирдалісны сылӧн сьӧд чужӧм вылас; муніс сійӧ гырысьяскӧд ӧтлаын, сідзи жӧ солиднӧя, катласигтыр, мунліс душ улӧ, пызйысис, ружтіс батьыс моз, и тэрмасьтӧг муніс гортас кӧмтӧг нин: кӧмкотыс сылӧн казеннӧй вӧлі.
Бӧрсӧ волывліс сійӧ сёрӧн, кор нин ставныс вӧлі ӧбедайтӧмаӧсь, — вердісны сійӧс торйӧн.
Сійӧ вӧлі пӧрнӧй морт, мужчина, работник.
Александра Васильевна кыскыліс пачысь борщ тыра ичӧтик чугун да кисьтліс сылы тасьтітыр веськыда чугунсьыс, кодӧс кутіс рузумӧн гӧгрӧс кыкнан кияснас.
Борщсьыс пуркйис ру, и ньӧтчыд на эз кажитчыв татшӧм чӧскыдӧн гортын пӧжалӧм шобді няньыс.
Батьыс видзӧдіс пи вылас, кыз синкымувса пронзительнӧй быгалӧм синъясыс сылӧн югъялісны, ускыс вӧрыштіс.
Сійӧ эз пӧлясь ни эз кызӧд, сійӧ спокойнӧя сёрнитіс пиыскӧд, кыдзи работниккӧд.
Ставыс интересуйтіс батьсӧ: кыдзи уджыс мунӧ шахтаын, коді уна-ӧ кералӧма?
Бать юасис и инструмент йылысь и спецодежда йылысь.
Сійӧ сёрнитіс горизонтъяс йылысь, штрекъяс, лаваяс, забойыс, гезенкаяс йылысь, кыдзи аслас квартираса комнатаяс, пельӧсъяс, чуланъяс йылысь.
Старик збыльысь уджавліс районса пӧшти став шахтаясас, а кор эз нин вермы уджавнысӧ, ставтор йывсьыс тӧдіс аслас ёртъяссянь.
Тӧдіс, кутшӧм направлениеын да успешнӧя-ӧ мунӧны выработкаяс; косіник кузь чуньнас воздухсӧ чертитігмоз вермис объяснитны любӧй мортлы му улын выработкаяслысь расположениесӧ да ставсӧ, мый сэні, му улас, вӧчсьӧ.
Тӧвнас, веськыда школасянь, весиг сёйышттӧг, Сережка котӧртіс кутшӧмкӧ друг дінӧ — артиллерист дінӧ, сапёр, либӧ минёр, либӧ лётчик дінӧ; дас кыкӧд час войын куньсян синъясӧн гӧтӧвитіс урокъяс, а вит час асылын вӧлі нин стрельбище вылын, кӧні ӧчереднӧй приятель-сержант велӧдіс сійӧс аслас боецъясыскӧд тшӧтш лыйсьыны винтовкаысь либӧ ручнӧй пулемётысь.
И сійӧ збыль любӧй боец дорысь не лёкджыка лыйсис винтовкаысь, и наганысь, и маузерысь, и «ТТ»-ысь, и дегтяревскӧй ручнӧйысь, и «максимысь», и «ППШ»-ысь, и шыблаліс гранатаяс да ӧзтан смеся бутылкаяс, и кужис окопайтчыны, и ачыс заряжайтіс минаяс, вермис минируйтны и разминируйтны местность, и тӧдіс свет вылын став странаясса самолётъяслысь устройство, и вермис разрядитны авиабомба, — и ставсӧ тайӧс сыкӧд тшӧтш вӧчис и Витька Лукьянченко, кодӧс сійӧ быдлаӧ кыскаліс ас бӧрсяыс да коді сы дінӧ относитчис примернӧ сідзи жӧ, кыдзи ачыс Серёжка относитчис Серго Орджоникидзе дінӧ либӧ Сергей Киров дінӧ.
Тайӧ тулыснас сійӧ ещӧ ӧтчыд, медся отчаяннӧя босьтчыліс пырны эз нин том зонъяслы специальнӧй школаӧ, а настоящӧй, гырысь йӧзӧс велӧдан лётчикъяс школаӧ.
И бара лои поражение.
Сылы шуисны, мый сійӧ том, мед пырас локтан воӧ.
Да, тайӧ вӧлі страшнӧй поражение — лётчикъяс школаӧ пыдди мунны Ворошиловград сайӧ оборонительнӧй сооружениеяс стрӧитны.
Но сійӧ нин решитіс, мый бӧр гортас оз лок.
Кыдзи сійӧ мудеритіс да сюсяліс, медым сійӧс зачислитісны частьӧ!
Надялы сійӧ эз висьтав и сёӧд юкӧнсӧ сійӧ мудеритӧмъяссьыс да унижениеяссьыс, кодъяс пыр сылы лои прӧйдитны.
И ӧні сійӧ тӧдіс, мый сэтшӧмыс бойыс, и мый сэтшӧмыс смертьыс, и мый сэтшӧмыс полӧмыс.
Серёжка сэтшӧм чорыда узис, мый весиг батьыслӧн асъя кызӧдӧмыс эз садьмӧд сійӧс.
Сійӧ висьмис, кор шондіыс вӧлі вылын нин, горничаын ставеньясыс вӧліны тупкӧсаӧсь, но сійӧ век тӧдліс кадсӧ сы серти, кыдзи му джодж вылас да горничаса кӧлуй вылас водӧмаӧсь ставень щельяс костӧд пырысь зарни югӧрыслӧн визьясыс.
Сійӧ садьмис да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый немецъяс абу на воӧмаӧсь.
Сійӧ петіс ывлаӧ мыссьыны да аддзис «дедӧс», коді пукаліс пристук вылын, а дедсянь неылысь и Витька Лукьянченкоӧс.
Мамыс вӧлі град йӧрын нин, а чойясыс важӧн мунӧмаӧсь удж вылӧ.
— Ага!
Здорово, воин!
Аника!
Кха-кха-кхаракха... — чолӧмаліс сійӧс «дед».
— Ловъя?
Ӧнія кад серти тайӧ медся главнӧйыс.
Хе-хе!
Тэнад другыд кыа петӧмсяньыс виччысьӧ, кор садьман. — И «дед» зэв дружелюбнӧя уснас индіс Витька Лукьянченко вылӧ, коді вӧрзьытӧг, покорнӧя да серьёзнӧя видзӧдіс пемыд бархатнӧй синъяснас унзіль, посни бандзибъяса да деятельность жаждаӧн тырӧм аслас друг чужӧм вылӧ. — Тайӧ бур друг тэнад, — водзӧ висьталіс «дед».
— Быд асыв, югдігас, сійӧ нин тані: «Серёжка воис?
Серёжка бӧр локтіс?»
Сережка сылы... кха-кха... медся мусаыс! — удовольствиеӧн висьталіс «дед».
Тадзи «дед» кывъясӧн вынсьӧдчис дружескӧй верность.
Кыкнанныс найӧ вӧліны Ворошиловград дорын землянӧй уджъяс вылын, и Витька, коді вӧлі аслас другыслӧн полнӧй подчинениеын, кӧсйис кольччыны сыкӧд ӧтлаын, медым поступитны воинскӧй частьӧ.
Но Сережка тшӧктіс сылы бӧр мунны гортас — эз сы вӧсна, мый сійӧ жалитіс Витькаӧс, либӧ нин сылысь бать-мамсӧ, а сы вӧсна мый вӧлі уверен, мый налы кыклы некыдз нин оз удайтчы поступитны частьӧ, но Витькалӧн тані олӧмыс вермас торкны поступитны частьӧ сылы, Серёжкалы.
И Витькалы, коді зэв ёна дӧзмис да ӧбидитчис ас деспот-ёртыс вылӧ, быть лои мунны.
Сылы не сӧмын быть лои мунны — сійӧ должен вӧлі клянитчыны, мый ни аслас батьмамлы, ни Серёжка батьмамлы, вообщӧ некодлы свет вылас оз висьтав Сережка планъяс йылысь: тайӧ требуйтчис Серёжка самолюбиелы, мыйкӧ кӧ лоӧ сыкӧд.
Сы серти, мый висьталіс «дед», яснӧ вӧлі, мый Витька кутӧма ассьыс кывсӧ.
Сережка да Витька Лукьянченко пукалісны мазанка сайын шор берег вылын, шорыс вӧлі няйт да сэні быдмӧ эжӧр, а сы сайын вӧлі пӧскӧтина, пӧскӧтина саяс — ӧтка неыджыд здание, горняцкӧй пывсян, кодӧс стрӧитӧма неважӧн на да эштӧдтӧм, —
найӧ пукалісны балка дорын, куритчисны да ӧта-мӧдныслы висьтавлісны выльторъяс.
Налӧн школаса ёртъяс пиысь — кыкнанныс найӧ велӧдчисны Ворошилов нима школаын — карӧ колины Толя Орлов, Володя Осьмухин да Любка Шевцова, коді, Витька висьталӧм серти, оліс сылы лӧсявтӧм олӧмӧн: некытчӧ гортсьыс оз петав и некӧн сійӧ вӧлі оз тыдав.
Любка Шевцова велӧдчыліс Ворошилов нима школаын жӧ, но петіс школасьыс войнаӧдз на, сизим класс помалӧм бӧрын: сійӧ решитіс лоны артисткаӧн да выступайтліс районса театръясын да клубъясын, сьыліс да йӧктіс.
Сійӧ, мый Любка кольччӧма карӧ, Серёжкалы вӧлі торъя приятнӧ;
Любка вӧлі отчаяннӧй ныв, дзик ас морт.
Любка Шевцова вӧлі юбкаа Сергей Тюленин.
Ещӧ Витька висьталіс Серёжкалы пель водзас, мый вӧлі тӧдмалӧма нин сійӧ: мый Игнат Фомин ордын дзебсясьӧ тӧдтӧм морт и «Шанхайын» ставныс жуглӧны юрнысӧ сы вылын, кутшӧм тайӧ морт, и полӧны тайӧ мортсьыс.
А <rus>«Сеняки»</rus> районын, кӧні вӧліны боеприпасъяс тыра складъяс, дзик восьса кӧбрегӧ кольӧма ӧзтан смеся бутылкаяс, кодъясӧс, буракӧ, эновтӧмаӧсь тэрмасиганыс.
Витька полігмоз чуйдӧдіс, мый эз эськӧ вӧв лёк дзебыштны тайӧ бутылкаяссӧ, но Серёжкалы мыйкӧ друг уси тӧдвылас, сійӧ зумыштчис да шуис, мый налы кыкнанныслы ӧні жӧ колӧ мунны военнӧй госпитальӧ.
Дас нёльӧд глава
Кор фронт матысмис Донбасс дінӧ да Краснодонӧ воавны кутісны первой раненӧйяс, Надя Тюленина добровольнӧ пырис медицинскӧй сестраяслӧн курсъяс вылӧ да со мӧдӧд во нин уджаліс старшӧй сестраӧн военнӧй госпитальын, кодлы вӧлі сетӧма карса больничалысь улыс судтасӧ ставнас.
Кӧть эськӧ военнӧй госпитальысь став персоналыс, врач Фёдор Фёдорович кындзи, кымынкӧ лун сайын нин эвакуируйтчис и больничаса унджык уджалысьясыс старшӧй врач юрнуӧдӧм улын сідз жӧ мунісны асыввылӧ, больнича оліс важмозыс.
Серёжкалӧн да Витькалӧн сразу содіс уважениеыс тайӧ учреждение дінас, кор найӧс приёмнӧйын сувтӧдіс дежурнӧй няня-сиделка, тшӧктіс чышкыны кокъяснысӧ ва рузумӧн да виччысьны вестибюльын, а сійӧ ветлас Надяла.
Мыйкӧ дыра мысти на дінӧ петіс няня-сиделкакӧд Надя, но тайӧ эз нин вӧв сійӧ Надяыс, кодкӧд Серёжка сёрнитіс войнас сы крӧвать вылын: Надялӧн паськыдкодь бандзибъяса, вӧсньыдик синкымъяса чужӧм вылын, кыдзи и няня-сиделкалӧн бур, небыд, чукырӧсь чужӧм вылын, вӧлі кутшӧмкӧ выль зэв серьёзнӧй да стрӧг выражение.
— Надя, — киясас кепкасӧ чабралігтыр да мыйлакӧ чой водзас повзьыштӧмӧн шӧпнитіс Серёжка, — Надя, колӧ жӧ войтырсӧ выручайтны, тэныд жӧ колӧ гӧгӧрвоны...
Ми эськӧ Витькакӧд вермим квартираясӧд ветлӧдлыны, тэ висьтав Фёдор Фёдоровичыдлы.
Думайтігтыр да чӧв олігтыр Надя мыйкӧ дыра видзӧдіс Серёжка вылӧ.
Сэсся сійӧ недоверчивӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Кор, кор врачсӧ либӧ нуӧд миянӧс сы дінӧ! — зумыштчӧмӧн шуис Серёжка.
— Луша, сет зонъясыслы халатъяс, — шуис Надя.
Няня-сиделка судзӧдіс еджыд маслянӧй краскаӧн краситӧм кузь шкапысь халатъяс, вайис найӧс зонъяслы да важ привычка сертиыс весиг кутыштіс халатъяссӧ, медым кокньыдджык вӧлі веськавны кияснас соскас.
— А зонмыс збыль висьталӧ, — немвиччысьтӧг шуис тётя Луша, ачыс тэрыба нямляліс небыдик пӧрысь вомдоръяссӧ да бур синъясӧн видзӧдіс Надя вылӧ. — Йӧзыс босьталасны.
Ме ӧтикӧс эськӧ ачым босьті.
Кодлы нӧ абу жальӧсь йӧзыд?
А ме ӧтнам, пиянӧй фронт вылын, ме да ныв.
Олам кар сайын.
Немецъяс воасны, висьтала, мый пи менам.
И быдӧнӧс колӧ ӧлӧдны, медым рӧдняӧн висьталасны.
— Тэ найӧс он тӧд, немецъяссӧ, — шуис Надя.
— Немецъясӧс, збыль, ог тӧд, зато ассьыным йӧзӧс тӧда, — вомдоръяссӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, дасьпырысь шуис тётя Луша. — Бур йӧзӧс ме инда тіянлы кар сайысь.
Надя нуӧдіс зонъясӧс югыд коридор кузя, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны кар вылӧ.
Сісьмысь важ ранаясысь да дыр вежлытӧм бельёысь сьӧкыд шоныд дукыс, кодӧс эз вермыны вевттьыны весиг лекарствояслӧн дукъясыс, чорыда кучкыліс налы ныраныс быд раз, кор найӧ прӧйдитлісны палатаӧ пыран восьса ӧдзӧс дінті.
И сэтшӧм югыдӧн, оланаӧн, мирнӧйӧн, уютнӧйӧн друг кажитчис налы шондіӧн ойдӧдӧм рӧднӧй карыс, кор найӧ видзӧдісны больнича ӧшиньсянь!
Госпитальӧ кольӧм раненӧйяс ставныс вӧліны куйлысьяс, и сӧмын ӧткымынъяс кӧстыльяс вылын шӧйтісны коридор кузя.
Быд чужӧмъяс вылын, томъяслӧн и олӧмаяслӧн, бритчӧмаяслӧн и уна лунъяс бритчытӧмъяслӧн да тошкассьӧмаяслӧн, вӧлі сійӧ жӧ серьёзнӧй, стрӧг выражение, кутшӧм вӧлі Надялӧн да няня Лушалӧн.
Мыйӧн кутісны кывны зонъяслӧн кокшыясыс коридор кузя, койкаяс вылын куйлысь раненӧйяс юасяна, надеяӧн кыпӧдлісны юръяснысӧ, а кӧстыльясӧн ветлысьяс чӧв олігтыр колльӧдісны синъяснас халатъяса тайӧ кык зонсӧ да серьёзнӧй стрӧг чужӧма на водзвылын мунысь бура тӧдса сестра Надяӧс, и чужӧмъяс выланыс налӧн сідзжӧ тӧдчис кутшӧмкӧ виччысьӧм.
Найӧ матыстчисны коридор помын дзик ӧти пӧдса ӧдзӧс дорӧ, и Надя, таркӧдчытӧг, аслас ичӧтик кинас друг дернитіс да восьтіс сійӧс.
— Тіян дінӧ, Фёдор Фёдорович, — зонъясӧс водзвылас лэдзигмоз шуис сійӧ.
Серёжка да Витька, кыкнанныс неуна повзьыштӧмаӧсь, пырисны кабинетӧ.
Налы паныд сувтіс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, косіник, ён старик, мичаа бритчӧма, дзор юра, сьӧдӧн лӧсталысь гожъялӧм чужӧм вылас джуджыд кузьмӧс чукыръяса, чурвидзысь бандзибъяса, гӧрбакодь ныра да ёсь щӧкаа — стариксӧ ставнас быттьӧ вӧлі вӧчӧма ыргӧнысь.
Сійӧ чеччис пызан дорысь, кӧні вӧлі пукалӧ, и сы серти, мый сійӧ пукаліс кабинетас ӧтнас, и сы серти, мый пызан вылас эз вӧв ни книга, ни газета, ни лекарствояс, и став кабинетыс вӧлі тыртӧм, зонъяс гӧгӧрвоисны, мый врач нинӧм эз вӧч тайӧ кабинетас, и прӧстӧ пукаліс ӧтнас да думайтіс сэтшӧмтор, мый йылысь ен мед видзас думайтны мортлы.
Найӧ гӧгӧрвоисны тайӧс ещӧ и сы серти, мый врач эз нин вӧв военнӧй паськӧма, а штатскӧй паськӧма: руд пинжака, кодлӧн воротник дорыс вӧлі тыдалӧ сьылі бердтіыс кӧрталӧм халат увтіыс, руд гача да весавлытӧм, тыдалӧ, абу аслас, ботинкиа.
Сійӧ шензьытӧг да сідзи жӧ зэв серьёзнӧя, кыдзи Надя, кыдзи Луша да кыдзи палатаясын раненӧйяс, видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
— Фёдор Фёдорович, ми воим отсавны тіянлы меститны раненӧйясӧс квартираясӧ, — шуис Серёжка, коді пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыслы сэсся нинӧм оз ков висьтавны.
— А босьталасны? — юаліс сійӧ.
— Сюрасны сэтшӧм йӧзыс, Фёдор Фёдорович, — нюркйӧдлан гӧлӧсӧн шуис Надя. — Больничаса няня Луша кӧсйӧ босьтны ӧтиӧс да кӧсйысис ещӧ йӧзӧс индыны, и зонъяс вермасны юасьыштны, да и ме отсала налы, и краснодонсаяс и мукӧдъяс оз ӧткажитчыны отсавны.
Ми эськӧ, Тюленинъяс, босьтім жӧ, да миян помещениеыс абу, — шуис Надя да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый банйисны сылӧн ичӧтик бандзибъясыс.
И Серёжка друг тожӧ гӧрдӧдіс, кӧть Надя и висьталіс веськыда.
— Корӧй Наталья Алексеевнаӧс, — шуис Фёдор Фёдорович.
Наталья Алексеевна вӧлі больничаын том врач; сійӧ эз мун гортсьыс став персоналыскӧд тшӧтш висьысь ӧтка мамыс вӧсна, коді оліс эз дзик карас, а шахтёрскӧй посёлок Краснодонын, карсянь дас кӧкъямыс километр сайын.
Сы вӧсна, мый больничаын вӧліны на висьысьяс да больничаса имущество, лекарствояс, инструментъяс, Наталья Алексеевна, кодлы вӧлі яндзим аслас ёртъяс водзын накӧд мунтӧмысь да гортас, немецъяс дорӧ кольччӧмысь, ас вӧляысь босьтіс ас вылас больничаса главнӧй врачлысь обязанностьяссӧ.
Надя петіс.
Фёдор Фёдорович пуксис аслас местаӧ пызан дорӧ, решительнӧя, энергичнӧя ӧвтыштӧмӧн пешкыльтіс халат пӧласӧ, перйис пинжак зепсьыс табак доз да кусньӧдлӧм чукрассьӧм важ газета, косяліс газета дорсӧ пельӧсӧн да, сӧнӧсь ыджыд кипӧвнас да вомдоръяснас тэрыба действуйтігмоз, гартыштіс кусыня чигарка, пестіс сійӧс табакеркаса табакӧн да ӧзтіс.
— Да, тадзи позьӧ, — шуис Фёдор Фёдорович да нюммунтӧг видзӧдліс зонъяс вылӧ, кодъяс рама пукалісны диван вылын.
Сійӧ чӧвтіс синъяссӧ Серёжка вылысь Витька вылӧ да бара вештіс Сережка вылӧ, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый Серёжка главнӧйыс.
Витька гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдласыслысь значениесӧ, но ньӧти эз ӧбидитчы, сы вӧсна мый сійӧ сідз жӧ тӧдіс, мый главнӧйыс Серёжка, и кӧсйис, медым Серёжка вӧлі главнӧйӧн, да гордитчис Серёжкаӧн.
Надякӧд тшӧтш кабинетӧ пырис ар кызь кӧкъямыса ичӧтик нывбаба, но сійӧ кажитчис дзик кагаӧн, сы вӧсна мый сылӧн ичӧтик чужӧмас, ичӧтик киясас, кокъясас вӧлі мыйкӧ челядьлӧн кодь небыдик, кызіник, коді сэтшӧм частӧ овлывлӧ пӧръявланаӧн нывбабаын, заставляйтӧ чайтны сылысь сэтшӧм жӧ характер.
Тайӧ небыдик, кызіник кокъяснас Наталья Алексеевна коркӧ, кор сылӧн батьыс эз кӧсйы, медым сійӧ водзӧ велӧдчис медицинскӧй институтын, муніс подӧн Краснодонсянь Харьковӧдз, и тайӧ ичӧтик небыдик кияснас сійӧ нажӧвитіс аслыс нянь вылӧ вурсьӧмӧн да песласьӧмӧн, медым велӧдчыны, а бӧрынджык, кор батьыс кулі, тайӧ жӧ ичӧтик кияс вылас сійӧ босьтіс кӧкъямыс душа семья, и ӧні тайӧ семьясьыс кодсюрӧ воюйтісны нин, кодсюрӧ уджалісны мукӧд каръясын, кодсюрӧ велӧдчисны, и тайӧ жӧ ичӧтик кияснас сійӧ повтӧг вӧчаліс операцияяс, кодъясӧс эз решайтчыны вӧчны и олӧмаджык да ыджыдджык опыта мужчина-врачьяс, и челядь сяма ичӧтик, гӧгрӧс чужӧм вылас Наталья Алексеевналӧн вӧліны веськыд, вына, жалиттӧм выражениеа синъяс, кодъяс вылӧ вермис вежавны кутшӧмкӧ всесоюзнӧй учреждениеса делӧясӧн управляйтысь.
Фёдор Фёдорович чеччис сылы паныд.
— Энӧ тӧждысьӧй, ме ставсӧ тӧда, — шуис Наталья Алексеевна да небыдик кияссӧ морӧс бердас пуктіс сэтшӧм жестӧн, коді ньӧти эз лӧсяв сы синъяслӧн делӧвӧй, практическӧй выражениелы да сылӧн стӧча да весиг коса сёрнитан ноглы. — Ме ставсӧ тӧда, и тайӧ, дерт, медся буртор, мый позьӧ вӧчны, — шуис сійӧ да видзӧдліс Серёжка вылӧ да Витька вылӧ, быттьӧ донъяліс, кутшӧма позьӧ используйтны найӧс.
Сэсся сійӧ бара видзӧдліс Фёдор Фёдорович вылӧ. — А ті? — юаліс сійӧ.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис Наталья Алексеевналысь юалӧмсӧ.
— Меным медся выгӧднӧ вӧлі эськӧ кольччыны тіян больничаӧ кыдзи татчӧс врачлы.
Сэки ме и налы верма отсасьны став условиеяс дырйи. — Ставныс гӧгӧрвоисны, мый «налы» кывйыс относитчис раненӧйяслы. — Тадзи позяс?
— Тадзи позяс, — шуис Наталья Алексеевна.
— Тіян больничаын менӧ оз выдайтны?
— Миян больничаын тіянӧс оз выдайтны, — морӧс бердас небыдик кияссӧ пуктӧм бӧрын шуис Наталья Алексеевна.
— Аттьӧ.
Аттьӧ тіянлы, — и Фёдор Фёдорович, сӧмын синъяснас первойысь нюммунӧм бӧрын, нюжӧдіс ассьыс ён чуньяса ыджыд кисӧ первой Серёжкалы, сэсся Витька Лукьянченколы.
— Фёдор Фёдорович, — шуис Серёжка, ачыс веськыда видзӧдіс врачлы чужӧмас аслас чорыд, сӧдз синъяснас, кодъяс быттьӧ висьталісны: «Ті и став йӧзыс верманныд донъявны тайӧс кыдзи угоднӧ, но ме век жӧ висьтала тайӧс, сы вӧсна мый ме лыддя тайӧс аслам долгӧн», — Фёдор Фёдорович, кутӧй тӧдвыланыд, мый ті пыр верманныд надейтчыны ме вылӧ да менам ёрт Витя Лукьянченко вылӧ, кӧть кор.
А йитӧдсӧ миянкӧд позьӧ кутны вот Надя пыр.
И кӧсъя ме ещӧ висьтавны ассянь тіянлы да аслам ёртсянь, Витя Лукьянченкосянь, мый тіянлысь поступоктӧ, татшӧм кадӧ раненӧйяс дінӧ тіянлысь кольччӧмтӧ, ми лыддям благороднӧй поступокӧн, — шуис Серёжка, и кымӧсыс сылӧн пӧсяліс.
— Аттьӧ, — зэв серьёзнӧя шуис Фёдор Фёдорович. — Ті кӧ заводитінныд нин сёрнитны та йылысь, ме тіянлы со мый висьтала: мортлӧн, мед кӧть кутшӧм профессия сылӧн эз вӧв, любӧй профессия, вермас олӧмас лоны сэтшӧм положение, кор сылы не сӧмын позьӧ, но сійӧ должен эновтны йӧзӧс, кодъяс зависитісны сыысь либӧ кодъясӧс нуӧдіс сійӧ и найӧ надейтчисны сы вылӧ, да, вермас лоны сэтшӧм положение, кор сылы бурджык эновтны найӧс да мунны.
Овлӧ высшӧй целесообразность.
Выльысь шуа, дзик став профессияа йӧзлӧн, весиг полководецъяслӧн да политическӧй деятельяслӧн, ӧти кындзи — врачлӧн профессия кындзи, торъя нин военнӧй врачлӧн кындзи.
Врач должен лоны раненӧйяс дінын.
Век.
Мед кӧть мый сэні эз вӧв.
Абу сэтшӧм целесообразность, коді вӧлі эськӧ вылынджык тайӧ долгсьыс.
И весиг военнӧй дисциплина, приказ вермас лоны нарушитӧма, найӧ кӧ противоречитӧны тайӧ долгыслы.
Меным кӧ весиг фронтӧн командуйтысь прикажитіс эновтны тайӧ раненӧйяссӧ, ме эг подчинитчы эськӧ сылы.
abu
Оз жӧ позь думыштны аслыд сэтшӧм положение, медым Сталин ёрт шуис меным: «Артмӧм положениесӧ тӧдвылын кутігӧн разрешайтсьӧ тэныд мунны!»
Сійӧ некор эськӧ эз шу тайӧс, сы вӧсна мый сійӧ медся бура гӧгӧрвоӧ тайӧс.
Сійӧ дзик ӧти морт му вылын, коді сідзжӧ став условиеяс дырйи оз имеит право мунны, сӧмын сійӧ да военнӧй врач...
Аттьӧ, аттьӧ тіянлы, — шуис Фёдор Фёдорович да улӧ копыртіс зонъяс водзын быттьӧ ыргӧн вылын вундӧм, сьӧдӧн лӧсталысь чужӧма ассьыс дзор юрсӧ.
Наталья Алексеевна чӧв олігтыр топӧдіс морӧс бердас небыдик кияссӧ, и Фёдор Фёдорович вылӧ видзӧдысь сылӧн практическӧй синъясас тыдовтчис торжественнӧй выражение.
Вестибюльын совещание вылын, сэтшӧм совещание вылын, кӧні участвуйтісны сӧмын нин Серёжка, Надя, тётя Луша да Витька Лукьянченко да коді вӧлі медся дженьыдӧн бӧръя кызь вит воӧн, сы вӧсна мый муніс сӧмын сы мында кад, мыйта колӧ сы вылӧ, медым зонъяс пӧрччисны ассьыныс халатъяссӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма действуйтан план.
И зонъяс сэсся эз нин вермыны кутны асьнысӧ да пуля моз петісны больничаысь, и синъясаныс налы кучкис июль тӧлысся луншӧрлӧн терпитны позьтӧм дзирдалӧмыс.
Висьтавны позьтӧм кыпыдлун, ас вӧснаыс да став человечество вӧсна гордость чувство, уджӧ ӧні жӧ босьтчыны зэв ыджыд кӧсйӧм ставнас тыртісны налысь существояссӧ.
— Вот тайӧ морт!
Да? — возбуждённӧя аслас друг вылӧ видзӧдігӧн шуис Серёжка.
— Точно, — шуис Витька да пондіс куньтыравны синъяссӧ.
— А ме ӧні жӧ тӧдмала, кутшӧм морт дзебсясьӧ Игнат Фомин ордын, — сёрнитанторйыскӧд да асланыс чувствояскӧд тыдалана некутшӧм йитӧдтӧг шуис Серёжка.
— Кыдзи нӧ тэ тӧдмалан?
— Ме вӧзъя сылы босьтны гортас раненӧйӧс.
— Вузалас, — зэв убедительнӧя шуис Витька.
— Сідзи ме и висьтала сылы тайӧс!
Меным сӧмын эськӧ керкаас пырны, — и Сережка серӧктіс, сылӧн синъясыс да пиньясыс мудера да гажаа югъялісны.
Тайӧ думыс сэтшӧма пырис сылы юрас, мый сійӧ тӧдіс — тайӧс лоӧ вӧчӧма.
Сійӧ сулаліс Игнат Фоминлӧн ичӧтик керка ӧдзӧс дорын рыноксянь ылын «Шанхай» помын. Керка ӧшиньяс улас пож кодь паськыд кыз юръяссӧ копыртӧмаӧсь подсолнухъяс.
Дыр некод эз шыась таркӧдчӧм вылӧ, и Серёжка гӧгӧрвоис, мый сійӧс зільӧны видзӧдны ӧшинь пыр, да нарошнӧ сувтіс дзик ӧдзӧс бердас, медым сійӧс эз вермыны аддзыны.
Медбӧрын ӧдзӧс воссис.
Игнат Фомин, ӧдзӧс вугсӧ кисьыс лэдзтӧг, а мӧд кинас кӧсякас мыджсьӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, — сійӧ вӧлі нидзув кодь кузь, — ыджыд любопытствоӧн видзӧдіс Сережка вылӧ кучикыслӧн унасикас да уна лыда чукыръясас пыдын куйлысь ичӧтик руд синъяснас.
— Вот пасибӧ, — шуис Сережка да сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сылы ӧдзӧссӧ восьтісны буретш сы могысь, медым сійӧ пырис керкаас, тювкнитіс кӧсякӧ мыджсьӧм Игнат Фомин ки увті да вӧлі эз нин сӧмын посводзас, но восьтіс нин ӧдзӧссӧ горничаас, кор Игнат Фомин, коді эз удит весиг чуймынысӧ, воськовтіс сы бӧрся.
— Извинитӧй, гражданин, — горничаас нин шуис Серёжка да раминика копыртліс юрсӧ Игнат Фоминлы, коді сулаліс сы водзын клетчатӧй пинжака, жилета, рушку вылас зарни сьӧкыд цепочкаа да клетчатӧй гача, кодӧс вӧлі сюялӧма ваксаӧн весалӧм ялӧвӧй сапӧг гӧленьясӧ, — кузь тушаа, скопецлӧн кодь благообразнӧй кузь чужӧма, код вылын ӧні вӧлі тӧдчӧ чуймӧм да весиг неуна скӧрмӧм.
— Мый тэныд колӧ? — юаліс Игнат Фомин, шочиник синкымъяссӧ лэптыштӧм бӧрын, и сылӧн синъясгӧгӧрса уна лыда да унасикас чукыръясыс мӧдісны зэв сложнӧя вӧрны, быттьӧ кӧсйисны шылявны.
— Гражданин! — ас тӧдлытӧгыс да и Игнат Фоминлы немвиччысьтӧг Французскӧй революция кадся конвентса член моз сувтӧм бӧрын кыпыда шуис Серёжка. — Гражданин!
Спаситӧй раненӧй боецӧс!
Игнат Фоминлӧн синъясгӧгӧрса чукыръясыс друг дугдісны вӧрны, и Серёжка вылӧ видзӧдысь синъясыс аканьлӧн моз былялісны.
— Абу, ме абу раненӧй, — шуис Серёжка, кор гӧгӧрвоис, мый вӧсна сэтшӧма чуймис Фомин. — Боецъяс отступайтӧмаӧсь да кольӧмаӧсь раненӧйӧс веськыда улича вылӧ, дзик рынок дорӧ.
Ми зонъяскӧд аддзим, да веськыда тіян ордӧ.
Игнат Фоминлӧн кузь благообразнӧй чужӧм вылас друг тыдовтчисны сы пытшкын пуысь уна страстьяс, и сійӧ ас кӧсйытӧгыс синбӧжнас видзӧдліс мӧд горничаӧ пыран пӧдлалӧм ӧдзӧс вылӧ.
— Мыйла нӧ эськӧ веськыда ме ордӧ? — гӧлӧссӧ вашкӧдӧмӧдз лэдзӧмӧн юаліс сійӧ, зэв скӧрпырысь аслас синъяснас сутшкис Серёжкаӧс, и синъясгӧгӧрса чукыръясыс бара пондісны помтӧг сложнӧя вӧрны.
— Код ордӧ нӧ, тіян кындзи, Игнат Семёнович?
Став карыс тӧдӧ, мый ті миян первой стахановец, — шуис Сережка да пӧщадатӧг сутшкис Игнат Фоминлы аслас зэв чистӧй синъяснас, тайӧ отравитӧм копьёнас.
— Да тэ нӧ кодлӧн? — пыр ёнджыка шӧйӧвошигмоз да шензигмоз юаліс Игнат Фомин.
— Ме пи тіянлы бура тӧдса Прохор Любезновлӧн, тожӧ стахановецлӧн, — шуис Серёжка сымын ыджыдджык решительностьӧн, кымын ыджыдджык уверенностьӧн сійӧ тӧдіс, мый некутшӧм Прохор Любезнов абу свет вылас.
— Прохор Любезновӧс ме ог тӧд.
И со мый, зонмӧ, — ас садяс воӧм бӧрын и тэрыба да тӧлктӧг кузь кияснас шенасиг шуис Игнат Фомин, — менам и местаыс абу тэнад раненӧй боецлы, и гӧтырӧй менам висьӧ, и тэ, зонмӧ, тайӧ... эсійӧ... — Сылӧн киясыс, кӧть и эз тырвыйӧ гӧгӧрвоана, вӧрзисны петан ӧдзӧслань.
— Зэв тешкодя ті, гражданин, вӧчанныд, кор быдӧнлы тӧдса, мый тіян эм мӧд комната, — дивитана гӧлӧсӧн шуис Серёжка, веськыда Фомин вылӧ челядь сяма, дерзкӧй, сӧдз синъясӧн видзӧдігтырйи.
И эз на удит Фомин вӧрзьыны ни шы сетны, кыдзи Сережка восьлӧн, весиг ёна тэрмасьтӧг матыстчис орчча горничаса ӧдзӧс дорӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис горничаас.
Джынвыйӧ пӧдлалӧм ставеньяса тайӧ горничаас, кӧні сулаліс мебель да пельсаясын фикусъяс да кодӧс вӧлі чистӧя и ӧкуратнӧя уберитӧма, пызан дорын пукаліс мастерӧвӧй паськӧма морт, гӧгрӧс ён пельпомъяса, шырӧм крепыд юра да сьӧдов чутӧсь чужӧма.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да зэв спокойнӧя видзӧдліс пырысь Серёжка вылӧ.
И тайӧ здукас Серёжка гӧгӧрвоис, мый сы водзын пукалӧ прӧстӧ бур, ён да спокойнӧй морт.
И, тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, Серёжка тайӧ жӧ здукас дикӧя да зэв ёна повзис.
Да, ни ӧти грамм збойлун эз коль сылӧн орёл сьӧлӧмас.
Сійӧ повзис сэтшӧмӧдз, мый эз вермы шуны ни ӧти кыв, эз вермы вӧрзьӧдчыны, а тайӧ кадас ӧдзӧсын мыччысис Игнат Фоминлӧн зэв ёна скӧрмӧм да повзьӧм чужӧмыс.
— Энлы, кум, — спокойнӧя шуис пызан дорын пукалысь тайӧ тӧдтӧм мортыс Игнат Фоминлы, коді веськӧдчис Серёжка вылӧ. — А мыйла нӧ ті энӧ нуӧй тайӧ раненӧй боецсӧ, шуам, ас гортаныд? — юаліс сійӧ Серёжкалысь.
Серёжка чӧв оліс.
— Тэнад батьыд тані али эвакуируйтчис?
— Эвакуируйтчис, — зэв ёна гӧрдӧдігмоз шуис Серёжка.
— А мамыд?
— Мам гортын.
— А мыйла нӧ тэ первой сы дінӧ эн мун?
Серёжка чӧв оліс.
— Сійӧ ӧмӧй сэтшӧм нывбаба, мый оз босьт?
Серёжка зэв сьӧкыд сьӧлӧмӧн довкнитіс юрнас.
Сійӧ здуксяньыс, кор ворсӧмыс помасис, «бать», «мам» кывъяс сайысь сійӧ аддзис нин ассьыс збыль батьмамсӧ, и вӧлі вывті яндзим висьтавны на йылысь татшӧм подлӧй неправдасӧ.
Но тайӧ мортыс, тыдалӧ, веритіс Серёжкалы.
— Сідз, — Сережка вылӧ видзӧдігтырйи шуис сійӧ. — Игнат Семёнович висьталіс тэныд веськыда, мый сійӧ боецӧс примитны оз вермы, — шуис сійӧ думайтігтыр. — Но тэ аддзан сэтшӧм мортсӧ, коді примитас.
Тайӧ бур делӧ.
Тэ молодец, ме сідзи тэныд шуа.
Корсь и сюрӧ.
Сӧмын тайӧ делӧыд гуся, тӧдтӧм йӧз ордӧ тэ эн мун.
А некытчӧ кӧ оз примитны, локтан ме дінӧ.
А примитасны кӧ — эн лок, лучше вай меным ӧні ассьыд адрестӧ, медым ме верма корсьны тэнӧ, кор ковмас.
И тані Серёжкалы ковмис мынтысьны аслас озорствоысь сылы медся ӧбиднӧй ногӧн.
Буретш ӧні, кор Серёжкалы зэв эськӧ окота вӧлі висьтавны тайӧ мортыслы ассьыс збыль адрессӧ, сылы быть лои висьтавны юрас воӧм первой адрес да тайӧ лӧжнас век кежлӧ нин орӧдны аслыс позянлун коркӧ аддзӧдчывны тайӧ мортыскӧд.
Серёжка бӧр петіс ывлаӧ.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма да яналӧма.
Эз вӧв некутшӧм сомнение сыын, мый Игнат Фомин ордын дзебсясьысь морт вӧлі настоящӧй, ыджыд морт, да ӧдвакӧ вӧлі позьӧ сомневайтчыны сыын, мый Игнат Фомин вӧлі, этша вылӧ нин, омӧлик морт.
Но найӧ, тӧдӧмысь, вӧлі йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Таын вӧлі мыйкӧ объяснитны позьтӧм.
Дас витӧд глава
Сійӧ жӧ лунас, кор Матвей Шульга эновтіс Осьмухинъяслысь керкасӧ, сійӧ веськӧдчис Краснодон помлань, коді шусьыліс важся нимнас «Гулю позъясӧн», важӧн партизанавлӧм кузя аслас другыс ордӧ — Иван Кондратович Гнатенко ордӧ.
Тайӧ кар помас, кыдзи и уна мукӧд районъясӧ Краснодонын, вӧлі стрӧиталӧма нин стандартнӧй керкаяс, но Матвей Костиевич тӧдіс, мый Кондратович важмозыс олӧ аслас ичӧтик пу керкаын, стариннӧй посньыдик керкаясысь ӧтиын, кодъяс серти и «Гулю позъяс» нимсӧ вӧлі сетӧма тайӧ местаыслы.
Ӧшиньӧ таркнитӧм шы вылӧ ӧдзӧсын мыччысис цыганка кодь нывбаба. Сійӧ вӧлі том на, но руп-ропмунӧма да вӧлі пасьтасьӧма кӧть и абу гӧля, но кыдзсюрӧ.
Костиевич висьталіс, мый сійӧ тані пырмунігмоз и сылы колӧ Иван Кондратович, сійӧ корӧ старикӧс, позьӧ кӧ, петавны сы дінӧ ывлаӧ сёрнитыштны.
И тані, тайӧ керка саяс, степын, кӧні найӧ лэччисны увтасінӧ, медым эз тыдавны йӧзыслы, ылын кылысь артиллерийскӧй канонада шы улын, коді тайӧ лунас кылӧ на вӧлі, встретитчисны Матвей Шульга да Иван Гнатенко.
Иван Гнатенко, либӧ прӧстӧ Кондратович, вӧлі шахтёръяс поколениеяслӧн сэтшӧм потомокъясысь ӧтиӧн, кодъяс тыр правоӧн вермисны асьнысӧ шуны донецкӧй рудникъяс основательясӧн.
И дедыс, и батьыс сылӧн, Украинаысь воысьяс, и ачыс Кондратович — вӧліны настоящӧй шахтёр-кӧренникъяс, кодъяс стрӧитісны Донбассӧ, шахтёрскӧй слава да традицияяс видзысьяс сійӧ шахтёрскӧй гвардияыс, коді чегъяліс пиньяссӧ Донбассын немецкӧй интервентъяслысь да белӧйяслысь 1918‒1919 воясын.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ Кондратовичыс, коді ӧтлаын аслас директоркӧд Андрей Валькокӧд да Григорий Ильич Шевцовкӧд взорвитіс 1-бис №-а шахта.
Со кутшӧм сёрни лои сылӧн Матвей Костиевичкӧд тайӧ увтасінас степын, шонді водзын, коді вӧлі лэччӧ нин рытъявылӧ.
— Тӧдан он тэ, Кондратович, мыйла ме тэ дінӧдз локті?
— Ог тӧд, а дӧгадывайтча, Матвей Константинович, — Шульга вылӧ видзӧдтӧг шогпырысь шуис Кондратович.
Степса тӧв, коді писькӧдчыліс увтасінас, боквыв ӧтарлань нуліс пӧласӧ дӧмлӧм, дедъяс кадся курткалысь, коді ӧшаліс стариклӧн косьмӧм туша вылас крест вылын моз.
— Менӧ колисны татчӧ удж вылӧ, кыдзи дас кӧкъямысӧд воын, сійӧн и локті ме тэ дінӧ, — шуис Костиевич.
— Став олӧмӧй менам — тэнад, тайӧс тэ тӧдан, Матвей Константинович, — Шульга вылӧ видзӧдтӧг шуис Кондратович кыз, чирӧм гӧлӧсӧн. — Но ме ог вермы тэнӧ примитны керкаӧ, Матвей Константинович.
Кондратовичлӧн висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да лӧсявтӧм, мый Матвей Костиевич весиг нинӧм эз путьмы вочавидзны да чӧв ланьтіс.
И Кондратович тожӧ чӧв оліс.
— Лючки ме гӧгӧрвои тэнӧ, Кондратович, тэ ӧтказывайтчан примитны менӧ гортад? — старик вылӧ видзӧдлыны полігтыр ньӧжйӧник юаліс Шульга.
— Ме ог ӧтказывайтчы, ме ог вермы, — шогпырысь шуис старик.
Мыйкӧ дыра найӧ сёрнитісны сідзи, ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
— Тэ сӧгласитчылін? — сьӧлӧмас пуысь скӧрлунӧн юаліс Костиевич.
Старик ӧшӧдіс юрсӧ.
— Тэ жӧ тӧдін, мый вылӧ мунан?
Старик чӧв оліс.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый тэ миянӧс быттьӧкӧ вузалін?
— Матвей Костиевич... — страшнӧй кыз да чирӧм гӧлӧсӧн, угрозаӧн быттьӧкӧ увтыштіс старик. — Эн висьтав сэтшӧмсӧ, мый оз позь поправитны.
— А мый меным повнысӧ? — лӧгпырысь шуис Шульга да видзӧдліс веськыда Кондратовичлы шочиник, быттьӧ нетшкӧм тошка, косіник чужӧм вылас, и ӧшлӧн кодь синъясыс Шульгалӧн гӧрдӧдісны. — Мыйысь меным повнысӧ?
Сыысь страшнӧйыс, мый ме кыла, оз вермы лоны!
— Энлы... — Кондратович лэптіс юрсӧ да уродуйтӧм сьӧд гыжъяса аслас кинас босьтіс Матвей Костиевичӧс гырддзаӧдыс. — Веритан тэ меным? — юаліс сійӧ шога да страшнӧй кыз гӧлӧсӧн.
Шульга кӧсйис мыйкӧ шуны, но старик крепыда топӧдіс сылысь гырддзасӧ да, вӧйӧм синъяснас ёся видзӧдігтыр, пӧшти кевмысьӧмӧн шуис:
— Энлы... кывзы...
Ӧні найӧ видзӧдісны веськыда синъясас ӧта-мӧдныслы.
— Ме ог вермы примитны тэнӧ гортӧ, сы вӧсна мый ме пола аслам медыджыд пиысь.
Пола, вузалас, — ассьыс чужӧмсӧ Матвей Костиевичлӧн чужӧм дінӧ матыстӧм бӧрын чирӧм гӧлӧсӧн вашнитіс старик. — Помнитан, тэ вӧлін миян ордын кызь ӧкмысӧд воӧ?
Медбӧръяысь тэ вӧлін миянын, кор ми старукакӧд празднуйтім асланым ӧтувъя олӧмлы кызь вит во тырӧм, ассьыным эзысь свадьба.
Менсьым став челядьӧс тэ, гашкӧ, он помнит, да и нинӧмла тэныд помнитнысӧ, — шпыньмуніс старик, — а медыджыд пиӧс должен помнитны дас кӧкъямысӧд во серти на...
Шульга чӧв оліс.
— Сійӧ вот менам тшыксис, — чирӧм гӧлӧсӧн вашкӧдіс Кондратович. — А помнитан, сійӧ сэки, кызь ӧкмысӧд воад, вӧлі китӧм нин?
Шульга омӧлика помнитыштіс зумыштчӧм, ньӧжмыд, абу варов зонмӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс Кондратович ордысь дас кӧкъямысӧд воын.
Но коді Кондратович квартираын кызь ӧкмысӧд воын Шульга дорын бергалысь том йӧз пиысь вӧлі коркӧ тайӧ зонмыс, а коді на пиысь вӧлі китӧм, тайӧс Шульга эз нин помнит.
Сійӧ шензигтыр кыйис асьсӧ сы вылын, мый вообщӧ омӧля помнитӧ сійӧ рытсӧ.
Тыдалӧ, сійӧ мунӧма сэки Кондратович ордӧ неуна обязанность серти, да тайӧ рытыс вошӧма уна мукӧд сэтшӧм жӧ рытъяс пӧвстӧ, кодъясӧс сійӧ сідзжӧ обязанность серти коллявліс мукӧд йӧз пӧвстын, мукӧд обстоятельствояс дырйи.
— Кисӧ сылысь орӧдліс заводын, Луганскын... — Кондратович шуис Ворошиловград карсӧ важ нимнас, и таысь Шульга гӧгӧрвоис, мый тайӧ ёна нин важся делӧ. — Сійӧ бӧр воис гортӧ, миян иждивение вылӧ.
Велӧдны сійӧс наукаясӧ вӧлі сёр, и та йылысь ми пырсӧ эгӧ и думыштлӧй, а лӧсялана профессия, аслас кужӧм да вермӧм серти, сылы эз сюр — и сійӧ тшыксис.
Кутіс юыштавны батьыс деньга вылӧ, колӧ шуны, менам деньга вылӧ, а ме сійӧс жалиті.
Верӧссайӧ сы сайӧ некод эз мун, та вӧсна сійӧ ещӧ ёнджыка пондіс гуляйтны.
А комынӧд воын кыськӧ уси сы вылӧ тайӧ чачаыс, кодӧс тэ аддзылін, гӧтраліс сійӧс, и заводитчисны налӧн лёк делӧяс.
Гӧтырыс лои гуся шинкарка кодь, кутісны найӧ спекулируйтны и — висьтала тэныд ньӧти дзебтӧг — оз зывӧктыны и гусялӧмторъяс ньӧбавны.
Первойсӧ ме жалиті пиӧс, а сэсся куті повны позорысь.
Ми старукакӧд сідзи и решитім — мӧдам чӧв овны.
И чӧв олім.
И рӧднӧй челядь водзын чӧв олім.
И чӧв олам...
Сійӧс сӧветскӧй власть дырйи кыкысь судитлісны, колӧ эськӧ вӧлі эсійӧ шкурасӧ судитны, да мӧдыс быд разын мыжсӧ ас вылас босьтліс.
Но, тӧдан, судьяяс тӧдӧны: ме важ партизан, знатнӧй забойщик, морт знаменитӧй, — ӧтчыд сылы порицание, мӧдысьсӧ — условнӧ.
А сійӧ воысь-воӧ пыр лёкджыкӧн кутіс лоны.
Веритан тэ меным?
Кыдзи нӧ ме верма тэнӧ гортӧ примитны?
Сійӧ, гашкӧ, медым сылы керканым кольӧ, и миянӧс старукакӧд вузалас! — И Кондратович, яндысигтырйи, бергӧдчис Шульгаысь мӧдарӧ.
— Но кыдзи нӧ тэ, кор тайӧс тӧдін, вермин сӧгласитчыны? — волнуйтчигтырйи шуис Шульга, Кондратовичлы пурт кодь ёсь чужӧмас видзӧдіг. Сійӧ эз тӧд, веритны сылы али не веритны, и друг отчаяниеӧн казяліс, мый сійӧ воштӧма аслас сьӧлӧмсьыс став меркаяссӧ, кутшӧм йӧзлы позьӧ веритны, а кутшӧмъяслы оз позь веритны сійӧ условиеясын, кутшӧмӧ сійӧ веськалі.
— Но кыдзи нӧ ме верми ӧткажитчыны, Матвей Константинович? — шогсян гӧлӧсӧн шуис Кондратович. — Тэ жӧ сӧмын думышт: ме, Иван Гнатенко, и друг — ӧткажитчыны.
Позорыс кутшӧм!
Ӧд тайӧ сёрниыс кор нин вӧлі?
Сёрнитісны сідзи: гашкӧ, и оз ковмы, но, а ковмас кӧ, сӧгласитчан?
Ӧд сійӧ кыдзи быттьӧ сӧвестьӧс прӧверяйтіс, а ме эськӧ сылы друг пи йылысь.
Ме эськӧ быттьӧ и ачым мыні и пиӧс — тюрьмаӧ.
А ӧд сійӧ менам пи!..
Матвей Константинович! — друг помтӧм ыджыд отчаяниеӧн шуис старик. — Ме ставнам тэнад, мый вылӧ колӧ.
Тэ тӧдан менсьым характерӧс — кувтӧдз кыв оз пет, а кулӧмысь ме ог пов.
Тэ ме вылӧ надейтчы ас вылад моз.
Ме тэныд аддза, кытчӧ дзебсьынытӧ, йӧзсӧ ме тӧда, ме вернӧй йӧзӧс аддза, тэ меным верит.
Ме ӧд и сэки райкомад сідзи думышті: ачым ме быдтор вылӧ дась, а пи йылысь сэні райкомад ме, беспартийнӧй морт, абу обязан висьтавны, сідзкӧ, сӧвестьӧй менам чистӧй...
Меным, главнӧйыс, медым тэ меным веритін...
А квартиратӧ ме тэныд аддза, — висьталіс Кондратович, ачыс эз казяв сійӧс, мый сы гӧлӧсын кылісны весиг леститчана шыяс.
— Ме тэныд верита, — шуис Матвей Костиевич.
Но сійӧ висьталіс эз дзик збыль: сійӧ веритіс и эз верит.
Сійӧ сомневайтчис.
А шуис сійӧ тадзи сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі сылы выгӧднӧджык.
Стариклӧн чужӧмыс друг ставнас вежсис, сійӧ сразу быттьӧ нярмис, лэдзис юрсӧ да мыйкӧ дыра чӧв олігтыр чушкис нырнас.
А Шульга сулаліс да видзӧдіс сы вылӧ да веситіс ставсӧ, мый висьталіс сылы Кондратович, вешталіс то ӧтитор, то мӧдтор вески чашка вывсьыс мӧд чашка вылас.
Дерт, сійӧ тӧдіс, мый Кондратович ас морт.
Но Шульга эз тӧд, кыдзи оліс Кондратович быдса дас кык во, и кутшӧм вояс: кор вӧчсисны медся гырысь делӧясыс странаын.
И сійӧтор, мый Кондратович дзеблалӧма ассьыс писӧ властьысь, дзебӧма весиг олӧмлӧн медся ответственнӧй здукӧ да пӧръялӧма сэтшӧм ыджыд да колана делӧын, кыдзи немецкӧй подпольеын сылысь квартирасӧ используйтны позянлун, — ставыс тайӧ личкӧ вӧлі вескиыслысь чашкасӧ сылань, мый тырвыйӧ дӧверитчыны Кондратовичлы оз позь.
— Тэ тані пукышт либӧ куйлышт, ме тэныд сёйыштны вая, — чирӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс Кондратович, — а ме котӧртла ӧти местаӧ, и ставсӧ зэв бура лӧсьӧдам.
Ӧти здукӧ Матвей Костиевич неуна эз сӧгласитчы сы вылӧ, мый вӧзйӧ вӧлі сылы Кондратович, но сэки жӧ пытшкӧсса гӧлӧс, кодӧс сійӧ лыддис эз прӧстӧ видзчысьӧмӧнджык овны чуксалысь гӧлӧсӧн, а олӧмлӧн опыт гӧлӧсӧн, шуис сылы, мый оз ков сетчыны чувстволы.
— Мыйла нӧ ветлынысӧ, менам уна квартира примета вылын, ме аддза аслым места, — шуис сійӧ, — а сёйыштны — ме терпитышта: лёкджык лоӧ, эсійӧ чӧрт бабаыс да тэнад пиыд кӧ мыйкӧ лёктор думыштасны.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — жугыля шуис Кондратович. — А век жӧ тэ ме вылӧ, старик вылӧ, крест эн пукты, ме тэныд згӧдитча.
— Тайӧс ме тӧда, Кондратович, — шуис Шульга, медым бурӧдны старикӧс.
— И меным кӧ тэ веритан, тэ меным висьтав, код ордӧ мунан.
Ме тэныд ӧти сайын висьтала, бур морт сійӧ али абу да сулалӧ-ӧ сы ордӧ мунны, и кута, мыйкӧ кӧ лоӧ, тӧдны, кытысь тэнӧ корсьны...
— Висьтавны, кытчӧ ме муна, тайӧс тэныд висьтавны менам право абу.
Тэ ачыд важ подпольщик да конспирациясӧ тӧдан, — мудера нюммунӧмӧн шуис Шульга. — А мортыс, код ордӧ ме муна, сійӧ меным тӧдса морт.
Кондратовичлы окота вӧлі шуны: со ӧд и ме тэныд морт тӧдса, а аддзан, мыйта тыдовтчис тӧдтӧмторйыс, и бурджык эськӧ тэныд ӧні сӧветуйтчыштны мекӧд.
Но сійӧ яндысис тадзи шуны Матвей Костиевичлы.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — зумыша шуис старик, коді дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый Шульга сылы оз верит.
— Но, мый нӧ, Кондратович, мунім! — нарошнӧ кыпыда шуис Костиевич.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — думыштчӧмӧн выльысь шуис старик, ачыс эз видзӧд Матвей Костиевич вылӧ.
Сійӧ заводитліс нуӧдны Костиевичӧс улича кузя аслас керка дінті.
Но Шульга сувтіс да шуис:
— Тэ менӧ лучше керка сайясӧд нуӧд, а то ещӧ аддзас тэнад... чачаыд. — И сійӧ шпыньмуніс.
Старик кӧсйыліс шуны: «А тӧдан кӧ тэ конспирациятӧ, то аслыд колӧ гӧгӧрвоны, мый тэныд бурджык мунны сэті жӧ, кыті и локтін, — кодлы нӧ юрас воас, мый тэ волін старик Гнатенко ордӧ подпольнӧй делӧ кузя».
Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы оз веритны да висьтав кӧть эн — пӧльза оз ло.
И керка сайясӧд сійӧ петкӧдіс Матвей Костиевичӧс орчча уличаӧ.
Сэтчӧ шом видзан сарай дорӧ найӧ сувтыштісны.
— Прӧщай, Кондратович, — шуис Шульга, и сылӧн сэтшӧма кутіс ёнтыны сьӧлӧмыс, мый кокньыдджык гортйӧ водны. — Ме тэнӧ корсьла на.
— Тайӧ кыдзи тэныд лоӧ угоднӧ, — шуис старик.
И Шульга мӧдӧдчис улича кузя, а Кондратович ещӧ мыйкӧ дыра сулалыштіс шом видзан сарай дорын, видзӧдіс Шульга бӧрся, ачыс кос, кузь кокчӧръяса, сы вылын, крест вылын моз, ӧшалысь стариннӧй курткаа.
Тадзи Матвей Шульга вӧчис мӧд воськов аслас гибельлы паныд.
Дас квайтӧд глава
Сережка Тюленин, сылӧн другыс Витька Лукьянченко, и сылӧн чойыс Надя, и пӧрысь сиделка Луша кымынкӧ час чӧжӧн корсисны карысь раненӧйяслы сизимдас саяс квартира.
И век жӧ нелямын гӧгӧр раненӧй колины местатӧг: ни Сережка Надякӧд, ни тётя Луша, ни Витька Лукьянченко, ни найӧ, кодъяс отсасисны налы, эз тӧдны, код дінӧ эськӧ позьӧ вӧлі ещӧ шыасьны раненӧйясӧс босьтӧм кузя, и эз кӧсйыны рискуйтны торкны став делӧсӧ.
Тешкодь вӧлі тайӧ луныс — татшӧмъясыс овлӧны сӧмын вӧтын.
Карса туйяс кузя мунысь частьяслӧн ылыс шыясыс, степын бойяслӧн йиркӧмыс ланьтісны тӧрыт нин.
Шоча овлысь чӧв-лӧнь вӧлі и карын и став степь пасьта.
Виччысисны, мый карӧ вот-вот пырасны немецъяс, — немецъяс эз локны.
Учреждениеяслӧн, магазинъяслӧн зданиеясыс сулалісны восьсаӧсь да тыртӧмӧсь, некод сэтчӧ эз пыравлы.
Предприятиеяс сулалісны чӧлӧсь, лӧньӧсь да сідзжӧ тыртӧмӧсь.
Взорвитӧм шахтаяс местаын пыр на петыштіс тшынтор.
Карын эз вӧв некутшӧм власть, эз вӧв милиция, эз вӧв вузасьӧм, эз вӧв удж — нинӧм эз вӧв.
Уличаяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Котӧрӧн петалас ӧтка нывбаба водопроводнӧй кран дорӧ, либӧ юкмӧс дорӧ, либӧ град йӧрас нетшыштны кык-куим ӧгурцы, и бара чӧв-лӧнь, и некод абу.
И трубаяс керкаясын эз тшынавны — некод эз пу ӧбед.
И понъяс чӧв олісны, сы вӧсна мый некод бокӧвӧй эз тревожит найӧс.
Сӧмын мукӧд дырйи кань котӧртас туй вомӧн, и бара тыртӧм гӧгӧр.
Раненӧйясӧс нуалісны квартираясӧ войнас июнь 20-ӧд лунлы паныд, но Серёжка да Витька эз нин участвуйтны таын.
Тайӧ вояс найӧ новлісны «Сенякиса» складысь горючӧй жидкостя бутылкаяс «Шанхайӧ» да гуалісны найӧс балкаӧ кустъяс улӧ, а кымынкӧ бутылкаӧн морт вылӧ найӧ гуалісны асланыс град йӧръясас, медым, ковмасны кӧ бутылкаясыс, найӧ век вӧліны кипод улын.
Кытчӧ нӧ всё-таки вошины немецъясыс?
Шонді петӧмыс суис Серёжкаӧс степӧ кар сайӧ.
Шонді петіс гӧрдов-руд тшын сайын, ыджыд, гӧгрӧс, позьӧ вӧлі видзӧдны сы вылӧ.
Сэсся дорыс сылӧн мыччысис тшын вылысладортіыс, доналіс, и лысвалӧн уна миллион войтъяс резыштчисны степь пасьтаыс быдӧн аслас рӧмӧн; то сэні, то тані степын чурвидзысь терриконъяслӧн сьӧд конусъясыс лоины розӧвӧйӧсь.
Ставыс гӧгӧр ловзис да кутіс дзирдавны, и Серёжка асьсӧ чувствуйтіс сідз, кыдз вермис эськӧ чувствуйтны асьсӧ ворсігӧн шыбитӧм резинӧвӧй мач.
Бур туй муніс кӧрттуй ветка пӧлӧн, то матысмыліс сы дінӧ, то ылыстчыліс сысянь.
Кыкнан туйыс мунісны мыльк йывті. Тайӧ мыльк йывсяньыс кыкнанладорбокъясас нюжалісны посньыдик рӧчьяс, кодъясӧс торйӧдлісны балкаяс; тайӧ рӧчьясыс вочасӧн пыр ньывкӧсмисны да ӧтлаасьлісны степыскӧд.
И асьныс рӧчьясыс да на костъясын ляпкыдик балкаясыс вӧлі тырӧмаӧсь кудриа вӧрӧн, кустъясӧн.
Став тайӧ местаыс шусьыліс Верхнедуваннӧй рощаӧн.
Шонді, коді сразу кутіс пӧжны, ӧдйӧ кыптіс степь весьтын.
Гӧгӧр видзӧдігӧн Серёжка аддзӧ вӧлі пӧшти став карсӧ, коді куйліс мылькъяс вылын и увтасъясын — неравномернӧя, чукӧръясӧн, медсясӧ шахтаяс дорын, налӧн синъясӧ шыбитчысь наземнӧй стрӧйбаясӧн, да районнӧй исполкомлӧн да «Краснодонуголь» трестлӧн зданиеяс гӧгӧр.
Рӧчьяс вылын быдмысь пу йывъяс чав вежӧн лӧсталісны шонді водзас, а кустъясӧн тырӧм балка пыдӧсъясын куйлісны на ыркыд асъя вуджӧръяс.
Шонді водзас дзирдалігтыр, сорласигтыр рельсъяс мунісны пыр водзӧ да вошлісны ылысса мыльк дорын, код сайсянь ньӧжйӧникӧн кайис небесаӧ гӧгрӧс еджыд мирнӧй тшынтор — сэні вӧлі станция Верхнедуваннӧй.
И друг тайӧ мыльк йылас, сійӧ местаас, кӧні быттьӧ помасьӧ вӧлі бур туйыс, тыдовтчис пемыд чут, коді кутіс ӧдйӧ матысмыны да нюжаліс сьӧд ленточка кодьӧдз.
Кымынкӧ секунда мысти тайӧ ленточкаыс торъяліс горизонтсьыс, — мыйкӧ кузьмӧс, ӧтчукӧра, сьӧд зэв ӧдйӧ локтіс ылісянь Серёжкалы паныд, ас бӧрсяыс колис рыжӧй бус кымӧр.
И Серёжка эз на и удит прамӧя видзӧдлыны да тӧдмавны, мый тайӧ сэтшӧмыс, кыдзи степсӧ тыртысь таркӧдчӧм сертиыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ локтӧ мотоциклистъяслӧн отряд.
Серёжка тювкнитіс кустъясӧ туйсьыс улӧджык, водіс кынӧм вылас да кутіс виччысьны.
Эз коль и дас вит минута, кыдзи моторъяслӧн пыр содысь таркӧдчӧмыс тыртіс ставсӧ гӧгӧр, и Серёжка дінті лэбыштісны немецкӧй мотоциклистъяс-автоматчикъяс, кодъяслӧн тыдовтчыліс сӧмын тушаыслӧн вылыс юкӧныс, — ставыс вӧліны кызь дорысь унджык.
Найӧ вӧліны немецкӧй армияса няйт рӧма руд обмундированиеаӧсь, пилоткаясаӧсь, но синъяссӧ, плешсӧ да ныр весьтсӧ налысь тупкӧны зэв гырысь, выпуклӧй сьӧд ӧчкияс, и та вӧсна тайӧ йӧзыс, кодъяс немвиччысьтӧг чужисны татчӧ, донецкӧй степӧ, кажитчисны фантастическӧйӧн.
Найӧ воисны кардорса первой керкаясӧдзыс, сувтӧдалісны машинаяссӧ да, машинаяс вывсьыс чеччышталӧм бӧрын, тэрыба разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ; машинаяс дорӧ колины куим-нёль морт.
Но эз прӧйдит и дас минута, кыдзи став мотоциклистъясыс ӧти-мӧд бӧрсяыс бара пуксялісны машинаяс вылас да тӧвзисны карӧ.
Увтасінӧ лэччӧм бӧрын керкаяс сайӧ найӧ вошины Серёжка син улысь, но сійӧ тӧдіс, мый найӧ кӧ мунасны кар шӧрлань, парклань, налы ковмас прӧйдитны мӧд вуджанінсайса гӧра паныд кайысь туй кузя, коді зэв бура тыдаліс тасянь, и Серёжка кутіс видзӧдны тайӧ вывлань кайысь туй вылас.
Нёль-ӧ-вит мотоциклист веерӧн лэбыштісны тайӧ чой йылас, но эз мунны парклань, а кежисны мыльк йылын сулалысь керка чукӧр дінӧ, кӧні сулалісны районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс.
Кымынкӧ минута мысти мотоциклистъяс зэв ӧдйӧ бӧр тӧвзисны вуджанінлань, и Серёжка бара аддзис став отрядсӧ кардорса керкаяс дінысь, — отрядыс бӧр бергӧдчис Верхнедуваннӧйлань.
Серёжка водіс кымынь кустъяс пӧвстӧ да эз нин лэптыв юрсӧ, кытчӧдз отрядыс эз тӧвзьы сы дінті.
Сійӧ вуджис пуясӧн да кустъясӧн тырӧм рӧч йылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ Верхнедуваннӧйладорса став местностьыс.
Тані сійӧ некымын час куйліс пу улын.
Шондіыс, коді небесаӧдыс муніс пыр водзӧ выльысь и выльысь корсьліс Серёжкаӧс да заводитліс сэтшӧма пӧжны, мый Серёжка пыр вочасӧн кыссьышталіс сыысь гӧгӧрӧн — пу вуджӧр бӧрсяыс.
Кустъясын дзизгисны мазіяс, найӧ ӧктісны июль тӧлысся ма гожся сёр цветъяс вылысь да пу коръяс вылысь лемасьысь падьсӧ, коді артмӧма коръяс гугладорын.
Пуяс да кустъяс коръясысь да пышнӧя тані быдмысь турунысь, коді став степь пасьтала ёна нин вӧлі косьмӧма, ӧвтіс ыркыдӧн.
Корсюрӧ муртса-муртса пӧльыштліс тӧвру да кышакыліс коръясӧн.
Вылын-вылын небесаас ӧшалісны шонді водзас зэв еджыдӧсь, читкыль гӧна ыж ку пасьта посньыдик кымӧрторъяс.
И сэтшӧм нежнӧй мудз дорис сылысь ки-коксӧ, йиджис сьӧлӧмас, мый коръясӧкӧ Серёжка весиг вунӧдліс, мыйла сійӧ тані.
Челядьдырся сӧстӧм да нежнӧй ощущениеяс воалісны сылы паметяс, кор сійӧ тадзи жӧ, синъяссӧ куньӧмӧн, куйлывліс кӧнкӧ степын турун пӧвстын да шондіыс тадзи жӧ пӧжліс сылысь яйсӧ, и тадзи жӧ гӧгӧр ызгисны мазіяс, и кыліс пӧсь турун дук; и мирыс кажитчис сэтшӧм рӧднӧйӧн, сӧдзӧн да вечнӧйӧн.
И бара пельясас кыліс моторъяслӧн таркӧдчӧм, и бара сійӧ аддзис гӧлубӧй небеса фон вылын лӧсявтӧм гырысь ӧчкияса тайӧ мотоциклистъяссӧ, и друг сійӧ гӧгӧрволіс, мый некор-некор нин оз бӧр воны челядьдырся сӧстӧм нежнӧй ощущениеясыс, тайӧ мӧдысь лолывтӧм, воддза шудыс.
И сылӧн то доймымӧн да долыда ёнтыштліс сьӧлӧмыс, то став существоыс сылӧн тырлі бойӧ чорыда уськӧдчыны кӧсйӧмӧн, коді пуис сылӧн вирас.
Шонді сертиыс вӧлі луншӧр бӧр нин, кор ылысса мыльк сайысь туй вылас бара мыччысис кузь сьӧд стрела да пыр жӧ горизонтын сука кыптіс бус.
Тайӧ вӧліны бара мотоциклистъяс, найӧ вӧліны унаӧн, — помтӧм кузь колонна.
На бӧрся локтісны машинаяс, колоннаясын уна сё да тысяча грузӧвӧй машинаяс, кодъяс костын локтісны командиръясыслӧн легкӧвӧй машинаяс.
Машинаяс дугдывтӧг петісны и петісны мыльк сайсянь.
Кузь, кыз, турунвиж, шонді водзас сьӧмнас дзирдалысь змея, веглясигтыр, пыр нюжаліс и нюжаліс горизонт сайсянь, юрыс сылӧн вӧлі неылын нин сійӧ местасяньыс, кӧні куйліс Серёжка, а бӧжыс оз на вӧлі тыдав.
Бусыс кымӧрӧн ӧшаліс шоссе весьтын и моторъяслӧн жургӧмыс, кажитчӧ, тыртіс ставсӧ му да небеса костсьыс.
Немецъяс локтісны Краснодонӧ.
Серёжка вӧлі первойӧн, коді найӧс аддзис.
Кань моз, сійӧ нето кыссис, нето чеччыштіс, нето лэбыштіс бур туй вомӧн, сэсся кӧрттуй вомӧн да котӧрӧн уськӧдчис балка кузя увлань, мыльк мӧдарладорӧдыс нин, кытысь сійӧс оз вӧлі позь аддзыны немецкӧй колонна мунанінсянь кӧрттуй насыпь сайсянь.
Серёжка вӧчис став тайӧ манёврсӧ сы могысь, медым удитны немецъясысь водзджык воны карӧ да самӧй карас нин займитны медся бур наблюдательнӧй пункт — Горький нима школа вевт вылын, карса паркын.
Эновтӧм шахта дінті пустырь вомӧн сійӧ котӧрӧн петіс парк сайӧ самӧй сійӧ улича бӧрвылас, коді важся кадъяссянь кольӧма ньӧти вежсьытӧг, карсьыс торйӧн да йӧз сёрниын шусис «Деревяннӧйӧн».
И тані сійӧ аддзис сэтшӧмтор, коді чуймӧдіс сылысь воображениесӧ сэтшӧмӧдз, мый сылы лои сувтны.
Сійӧ гусьӧник вӧлі мунӧ заборъяс пӧлӧн, кодъяс потшисны сэтчӧс олысьяслысь Деревяннӧй улича бӧрвылӧ петысь посньыдик садъяссӧ. И ӧти татшӧм ичӧтик садйысь аддзис самӧй сійӧ нывсӧ, кодкӧд воддза вояс судьба ӧтлаӧдліс сійӧс степын грузӧвик вылын.
Нылыс куйліс акация улын эжа вылӧ вольсалӧм визя сьӧд шаль вылын, юр улас пуктӧма пӧдушка.
Вӧлі сійӧ воськов вит сайын Серёжкасянь, куйліс сылы бокногӧн, туфлиа гожъялӧм кокъяссӧ ӧти-мӧд вылас пуктӧмӧн, да лыддис книга, быттьӧ сылы вӧлі веськодь ставыс, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Сылӧн зарниасьысь ӧти кыз русӧй кӧсаыс спокойнӧя да свободнӧя куйліс пӧдушка вылас, тӧдчӧдіс сьӧд синлысъяса, самолюбивӧя лэптыштӧм кыз вылыс вомдора гожъялӧм чужӧмсӧ.
Да, тайӧ кадас, кор уна тысяча машинаяс степь да небесакостса став пространствосӧ тыртісны моторъяс равзӧмӧн да бензин чадӧн, — быдса немецкӧй армия, — да локтісны Краснодон кар вылӧ, ныв куйліс шаль вылын садйын да лыддис книга, кодӧс кутіс небыдик ловгӧна да гожъялӧм кияснас.
Морӧссяньыс петысь шутьлялысь ловшысӧ кутігтыр, кыкнан кинас заборӧ кутчысьӧмӧн, шуда да чуймӧм Серёжка мыйкӧ дыра видзӧдіс тайӧ ныв вылас.
Мыйкӧ наивнӧй да зэв мича, кыдзи ачыс олӧмыс, вӧлі тайӧ нылас, коді куйліс восьса книгаӧн садйын мир лоӧмсянь медся шуштӧм тайӧ лунас.
Отчаяннӧй повтӧмлунӧн Сережка лэбыштіс забор вомӧн да сулаліс нин тайӧ нылыслӧн кокъяс дорас.
Ныв пуктіс книгасӧ, и сылӧн сьӧд синлысъяса синъясыс спокойнӧя, чуймыштӧмӧн да радпырысь мӧдісны видзӧдны Сережка вылӧ.
Сійӧ вояс, кор Мария Андреевна Борц вайӧдіс челядьӧс Беловодскӧй районысь Краснодонӧ, Борцлӧн став семьяыс — ачыс Мария Андреевна, сылӧн мужикыс, ыджыдджык нылыс Валя да дас кык арӧса ичӧтджык нылыс Люся эз узьны югдытӧдзыс.
Найӧ пукалісны дзузган биӧн, — электростанция, коді сетліс карлы бисӧ, эз уджав июль дас сизимӧд лунсянь нин, — пукалісны пызан сайын ӧта-мӧдыслы паныд, быттьӧ гӧститанінын.
Выльторъясыс, кодъясӧс найӧ висьталісны ёрта-ёртыслы, вӧліны прӧстӧйӧсь, но сэтшӧм страшнӧйӧсь, мый на йылысь оз позь вӧлі гораа висьтавны тайӧ чӧв-лӧняс, коді вӧлі керкаын, уличаын, став карас.
Мунны кытчӧкӧ карысь вӧлі сёр нин.
Кольччыны вӧлі страшнӧ.
Ставныс найӧ, весиг Люся, чойыслӧн кодь жӧ зарниа, но ещӧ еджговджык на юрсияса да кельдӧдӧм чужӧм вылас гырысь серьёзнӧй синъяса нывка, чувствуйтісны, мый лои мыйкӧ сэтшӧм поправитны позьтӧмтор, мый вежӧр оз на вермы шымыртны бедствиеыслысь ыдждалунсӧ.
Батьныс вылӧ вӧлі жаль видзӧднысӧ.
Сійӧ дугдывтӧг пыр гартіс донтӧм табакысь чигаркаяс да куритіс.
Челядьыслы сьӧкыд нин вӧлі представитны сійӧ кадсӧ, кор батьыс кажитчис налы вынаӧн, ёнӧн, семьялы мыджӧдӧн да дорйысьӧн.
Сійӧ пукаліс омӧлик, ичӧтик.
Сылӧн век вӧліны омӧликӧсь синъясыс, а бӧръя воясас сійӧ дзикӧдз нин пондіс синтӧммыны да сьӧкыдпырысь нин гӧтӧвитчис урокъяс кежлӧ.
Сійӧ, кыдзи и Мария Андреевна, преподавайтіс литература, да сылӧн ученикъясыслысь тетрадьяссӧ частӧ видлавліс сы пыдди гӧтырыс.
Дзузган биӧн сійӧ нинӧм вӧлі оз аддзы. Сылӧн, кутшӧмкӧ египетскӧй разреза, синъясыс видзӧдігас эз куньтырасьны.
Гӧгӧр ставыс вӧлі сэтшӧм привычнӧй, ичӧтысянь тӧдса, и ставыс вӧлі мӧд.
Сера скатертьӧн вевттьӧм ӧбедайтан пызан, пианино, мыйӧн Валя быд лун ворсліс ассьыс пьескаяссӧ, стекляннӧй ӧдзӧсъяса буфет, кытчӧ симметричнӧя вӧлі сувтӧдлӧма прӧстӧй, но кужӧмӧн бӧрйӧм пӧсуда, книгаяс тыра восьса шкап — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и век, и ставыс тайӧ вӧлі бокӧвӧй.
Валялӧн уна лыда поклонникъясыс шулывлісны, мый Борцъяс керкаын лӧсьыд да романтичнӧ, и Валя тӧдіс, мый тайӧ сійӧ, тайӧ керкаас олысь ныв, вӧчӧ романтическӧйӧн ставсӧ, мый эм сы гӧгӧрын.
И вот ставыс тайӧ сулаліс сы водзын быттьӧ пасьтӧм.
Налы вӧлі страшнӧ кусӧдны бисӧ, разӧдчыны, кольччыны ӧткӧн быдӧнлы асланыс вольпась вылын асланыс мӧвпъясӧн да ощущениеясӧн.
И тадзи чӧв олігтыр найӧ пукалісны югдытӧдзыс, — тічкис ӧтнас часі.
Сӧмын кор кутіс кывны, кыдзи соседъясыс босьтӧны ва налӧн керкалы паныда водонапорнӧй башняса кранысь, найӧ кусӧдісны бисӧ, восьтісны ставеньяссӧ, и Валя, нарошнӧ ёнджыка шумитігтыр, пӧрччысис, водіс да юр вывтіыс шебрасис.
Зэв регыд мысти сійӧ унмовсис.
abu
А Мария Андреевна мужикыскӧд сідзи эз и водны узьны.
Валя садьмис сыысь, мый столӧвӧйын мамыс да батьыс ньӧжйӧник зильӧдчисны чайнӧй пӧсудаӧн — Мария Андреевна всё-таки пуктӧма самӧвар.
Шонді сявкйис ӧшиньӧ.
И Валялы друг зывӧкпырысь уси тӧдвылас колян войся пукалӧмыс.
Унизительнӧ да яндзим вӧлі сэтчӧдз лэдзчысьны.
Медбӧрын, кутшӧм делӧ сылы немецъясӧдз!
Сылӧн аслас духовнӧй олӧм.
Мед кодлы окота мучитчӧ виччысьӧмла да полӧмла, но оз сійӧ, оз.
Валя зэв долыдпырысь пӧсь ваӧн мыськис юрсисӧ да юис чай.
Сэсся сійӧ босьтіс шкапсьыс Стивенсонлысь книга, кӧні эмӧсь «Похищеннӧй» да «Катриона», садйӧ акация улӧ вольсаліс шаль да мӧдіс лыддьысьны.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь.
Шонді куйліс цветъяса эновтӧм клумба вылын да турунсялӧм эжа вылын.
Пемыдгӧрд бобув пукаліс цвет вылын да то паськӧдліс, то топӧдліс бордъяссӧ.
Мазіяс, гӧнаӧсь, сьӧдӧсь, кынӧм гӧгӧрыс паськыд еджыд гӧна визьясаӧсь, лэбалісны цвет вывсянь цвет вылӧ да кыпыда дзизгисны.
Уна вожъяса да уна лапъяса пӧрысь акация ас гӧгӧрыс шыблаліс вуджӧръяс.
Кӧнсюрӧ вежӧдны заводитӧм коръяс пырыс тыдалыштісны небесалӧн вежов-гӧлубӧй пятноясыс.
И небесаыслӧн, шондіыслӧн, туруныслӧн, мазіяслӧн да бобувъяслӧн тайӧ мойд сяма мирыс причудливӧя кысис ӧтлаӧ книгалӧн мӧд, вымышленнӧй, миркӧд, приключениеяслӧн, дикӧй природалӧн, морт смеллунлӧн да благородстволӧн, чистӧй дружбалӧн да чистӧй радейтӧмлӧн миркӧд.
Корсюрӧ Валя пуктывліс книгасӧ да мечтательнӧя, дыр видзӧдіс небесаӧ акация лапъяс костӧд.
Мый йылысь сійӧ мечтайтіс?
Сійӧ ачыс эз тӧд.
Но, господьӧ енмӧ, кутшӧм долыд вӧлі сылы ӧтнаслы куйлыны вот тадзи тайӧ мойд сяма садъяс восьтӧм книгаӧн!
«Буракӧ, ставныс мунісны, удитісны, — думайтіс сійӧ аслас школьнӧй ёртъяс йылысь, — и Олег, буракӧ, муніс».
Сійӧ дружитіс Кошевойкӧд, сідз жӧ кыдзи и батьмамныс налӧн дружитісны.
«Да, ставныс вунӧдісны сійӧс, Валяӧс.
Олег муніс.
И Стёпка оз лок, тожӧ друг.
«Клянитча!»
Вот болтун!
Тӧдӧмысь, эсійӧ зонмыс кӧ эськӧ, коді сэки чеччыштіс грузӧвикӧ, — кыдзи сійӧс...
Сергей Тюленин...
Серёжка Тюленин, — эсійӧ зонмыс кӧ эськӧ клянитчис, сійӧ эськӧ сулаліс ас кыв вылас...»
И Валя представляйтіс нин асьсӧ Катриона местаын, а геройыс, Похищеннӧй, смел да благороднӧй мортыс, кажитчис сылы сійӧ том зоннас, коді войнас чеччыштіс машинаӧ.
Чувствуйтчис, мый сылӧн юрсиыс чорыд, и Валялы сэтшӧм окота вӧлі видлалыштны сійӧс.
«А кутшӧм нӧ сійӧ детинка, юрсиыс кӧ сылӧн нывкалӧн кодь небыд, детинкалӧн юрсиыс должен лоны чорыд...
Ак эськӧ, найӧ кӧ эськӧ некор эз воны, эсійӧ немецъясыс!» — думайтіс сійӧ зэв ыджыд шогӧн.
И бара сунліс книгалӧн вымышленнӧй мирас да шондіӧн ойдӧдӧм садса мирӧ, кӧні вӧліны гӧна мазіяс да пемыдгӧрд бобувъяс.
Тадзи сійӧ колляліс быдса лун и мӧд лун асывнас бара босьтіс шальсӧ, пӧдушкасӧ, Стивенсонлысь томиксӧ да петіс садйӧ.
Тадзи сійӧ и кутас ӧні овны, акация улын садйын, мед кӧть мый сэсся эз вӧчсьы свет вылас...
Но сылӧн батьмамыс эз вермыны овны татшӧм ногӧн.
И Мария Андреевна эз выдержит.
Сійӧ вӧлі нывбаба шума, дзоньвидза, тэрыб вӧраса, кыз вомдоръяса, гырысь пиньяса, гора гӧлӧса.
Оз, тадзи овны оз позь.
Сійӧ пасьтасис зеркалӧ водзын да муніс Кошевойяс ордӧ — тӧдмавны, карасӧсь найӧ али мунӧмаӧсь.
Кошевойяс олісны Садӧвӧй улича вылын, коді вӧлі помассьӧ парклӧн главнӧй ворота дорын. Найӧ олісны неыджыд стандартнӧй каменнӧй керкаджынйын, кодӧс сетӧма «Краснодонуголь» трест Олеглӧн дядьлы, Николай Николаевич Коростылевлы, либӧ дядя Колялы.
Керка мӧд джынъяс оліс семьянас учитель, Мария Андреевналӧн сослуживецыс.
Черӧн керасьӧм шы кыліс Садӧвӧй улича кузя, и Мария Андреевналы кажитчис, мый тайӧ шыыс кылӧ Кошевойяс дворсянь.
Сылӧн кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс, и, дворӧ пыртӧдз, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, кодкӧ оз-ӧ аддзы сійӧс, — быттьӧ сійӧ вӧчис мыйкӧ опаснӧйӧс да беззаконнӧйӧс.
Кузь гӧна сьӧд пон, коді куйліс гӧрд кывсӧ жарысла нюжӧдӧмӧн, кыпӧдчыштліс Мария Андреевна кокшы вылӧ, но, сійӧс тӧдӧм бӧрын, мыжа синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ: «Прӧстит, пӧ, сэтшӧм жар, абу весиг вынӧй тэныд бӧжӧн ӧвтыштны», да бӧр водіс му вылӧ.
Бабушка Вера Васильевна, ыджыд тушаа, косіник, омӧль, поткӧдліс пес, сӧнъяса кузь кияснас сійӧ вылӧ лэптывліс колунсӧ да сэтшӧм вынӧн сійӧс сатшкыліс пес чуркаӧ, мый воздухыс акнитӧмӧн да шутьлялігтыр петавліс бабушка морӧсысь.
Вӧлі тыдалӧ, мый бабушка оз на норась коскыс вылӧ, а гашкӧ, думайтіс, мый сійӧс татшӧм уджӧн и лечитнысӧ колӧ.
Чужӧмыс бабушкалӧн вӧлі ёна гожъялӧма, сьӧдасьӧма, омӧль, нырыс вӧсни, тіралысь нырбордъяса, — боксянь видзӧдігӧн сійӧ век вӧлі кажитчӧ Мария Андреевналы Алигьери Данте кодьӧн, кодлысь изображениесӧ Мария Андреевна аддзыліс «Божественнӧй комедиялӧн» революцияӧдзса уна тома изданиеысь.
Дзормыштны заводитчӧм читкыльяса рыжов-гӧрд юрсиыс кытшаліс бабушкалысь гожъялӧм чужӧмсӧ да лэччис сылы пельпомъяс вылас.
Бабушка пыр новлывліс вӧсньыдик рогӧвӧй сьӧд оправаа ӧчки, кодӧс вӧлі ньӧбӧма сэтшӧм важӧн, мый пель сайӧ крукаланыс ӧтар боксьыс вӧлі чегӧма нин важысла да оправа бердас кӧрталӧма сьӧд сунисӧн.
Но ӧні бабушка вӧлі ӧчкитӧм.
Сійӧ уджаліс особеннӧй — кыкпӧвста, куимпӧвста — вынӧн, пес плакаясыс грымакылігтыр лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Бабушкалӧн чужӧмыс дай сылӧн став мыгӧрыс быттьӧ висьталіс татшӧмтор: «Чӧрт эськӧ мед нуис тайӧ немецъяссӧ да чӧрт мед нуис тіянӧс ставнытӧ, поланныд кӧ ті немецъясысь!
Лучше ме кута тайӧ пессӧ поткӧдлыны... катш... катш...
И мед тайӧ пес плакаясыс, чӧртыс мед нуас, лэбӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ!
Да, лучше ме кута грымӧдчыны тайӧ пес плакаяснас, а ог унизитчы тіян моз.
А сиӧма кӧ меным та вӧсна пӧгибнитны, то, чӧрт мед менӧ нуас, ме пӧрысь нин и кулӧмысь ог пов... катш... катш...»
Бабушка Вералӧн колуныс сибдіс увйӧсь чуркаӧ; сійӧ друг шыбитіс чуркасӧ пельпом саяс да сэтшӧма шковгис чуркасӧ колун тыш вылас, мый чуркаыс сідзи и пасьмуні кыкпельӧ, да ӧтиыс тӧкӧтьӧ кок йывсьыс эз уськӧд Мария Андреевнаӧс.
Сэки сӧмын бабушка Вера аддзис Мария Андреевнаӧс, читкыртліс синъяссӧ, тӧдіс сійӧс, шыбитіс колунсӧ бокӧ да шуис аслас гора гӧлӧснас, коді, кажитчӧ, кыліс став улича пасьтаыс:
— А, Мария, кыдзи тэнӧ — Мария Андреевна!
Тайӧ делӧ, тайӧ бур, мый пыралін, эн зывӧкты!
А то нылӧй менам, Лена, коймӧд сутки нин пӧдушкаӧ юрсӧ сюйӧма да равзӧ белуга моз.
Ме сылы шуа: «Да мыйта жӧ синваыс тэын?»
Пыралӧй, пыралӧй...
Мария Андреевна и повзис сылӧн гора гӧлӧсысь, и ӧттшӧтш сійӧ быттьӧ сьӧлӧм сетіс сылы, — ӧд сійӧ и ачыс радейтліс гораа сёрнитны.
Но век жӧ сійӧ юаліс ньӧжйӧник да полігтырйи:
— А миян мунісны? — И индіс учитель квартира вылӧ.
— Ачыс муніс, а семьяыс тані, и тожӧ равзӧны-бӧрдӧны.
Гашкӧ, сёйыштанныд мекӧд?
Ме пуи свекласора сэтшӧм борщ, а некод оз кӧсйы сёйны.
Да, бабушка Вера, бӧбыль, век вӧлі важ кодьыс, повтӧм.
Сійӧ вӧлі сиктса столярлӧн ныв, рӧднас Полтавскӧй губернияысь.
Сылӧн мужикыс, чужлӧма Киевын, мастерӧвӧй-путиловец, первой мирӧвӧй война вылысь воис ёна ранитчӧмаӧн да овмӧдчис на сиктын.
Верӧссайӧ мунӧм бӧрас бабушка Вера петіс самостоятельнӧй туй вылӧ, вӧлі сиктын делегаткаӧн, уджаліс комнезамын *, сэсся пырис уджавны больничаӧ.
И мужикыслӧн кулӧмыс эз чег сійӧс, а вӧчис сійӧс ещӧ на самостоятельнӧйджыкӧн.
Ӧні сійӧ, збыль, эз нин уджав, а оліс пенсия вылын, но и ӧні на вермис, ковмыліс кӧ, кыпӧдлыны ассьыс гӧлӧссӧ.
Бабушка Вера вӧлі нин во дас кык партийнӧй.
* Комнезам — бедноталӧн комитет.
Елена Николаевна, Олеглӧн мамыс, куйліс крӧвать вылын кымыньӧн чукрасьӧм цветӧсь платьеа, кӧмтӧм кокъяса, а сылӧн еджгов-русӧй пышнӧй кӧсаясыс, кодъясӧс пыр вӧлі гартлӧма юр вылас ыджыд мича причёскаӧ, ӧні вӧлі разьсьӧмаӧсь да тупкылісны пӧшти кокулӧдзыс сылысь став ичӧтик, том, мича да ён нывбабалӧн развитӧй формаяса тушасӧ.
Кор бабушка Вера да Мария Андреевна пырисны горничаӧ, Елена Николаевна лэптіс пӧдушка вылысь выражение сертиыс бур, тӧлка, небыд, пыктыштӧм синъяса, гырыськодь бандзибъяса бӧрдӧм чужӧмсӧ да горӧдӧмӧн уськӧдчис Мария Андреевналы сывъяс.
Найӧ кутчысисны, топӧдчисны мӧда-мӧд бердас, окасисны, бӧрддзисны, сэсся серӧктісны.
Найӧ вӧліны радӧсь, мый тайӧ шуштӧм лунъясас вермисны тадзи относитчыны ӧта-мӧд дінас, тадзи гӧгӧрвоны да юкны суӧм ыджыд шогсӧ.
Найӧ бӧрдісны и сералісны, а бабушка Вера, сӧна кияссӧ бокъясас пыкӧмӧн, довкйӧдліс аслас читкыльӧсь юрсиа Алигьери Дантелӧн кодь юрсӧ да долис:
— Вот йӧйяс кӧ, и йӧйяс: то бӧрдӧны, то сералӧны.
Серавнысӧ, быттьӧ и нинӧмысь на, а бӧрднытӧ ми эштам на ставным...
И тайӧ кадас нывбабаяс пельясӧдз уличасянь кыліс кутшӧмкӧ тешкодь, пыр ыдждысь шум, быттьӧ зэв уна моторъяслӧн жургӧм да понъяслӧн пыр жӧ содысь зэв скӧр увтчӧм, — кажитчис, мый став кар пасьталаыс дурмӧмаӧсь понъясыс.
Елена Николаевна да Мария Андреевна лэдзисны ёрта-ёртсӧ.
И бабушка Вера лэдзис кияссӧ, и сылӧн гожъялӧм омӧлик чужӧмыс кельдӧдіс.
Тадзи найӧ сулалыштісны мыйкӧ дыра да эз лысьтны аслыныс висьтавны, кутшӧм тайӧ шыяс, кӧть эськӧ найӧ и тӧдісны нин, кутшӧм шыяс тайӧ.
И друг куимнанныс — первой бабушка, сы бӧрся Мария Андреевна, сэсся Елена Николаевна — котӧрӧн петісны палисадникӧ да, сёрнитчытӧг гӧгӧрвоӧмӧн, кыдзи тайӧс колӧ вӧчны, котӧртісны эз калиткалань, а градъяс костӧд, подсолнухъяс пыр, забор пӧлӧн садитӧм жасмин кустъяс дорӧ.
Зэв уна машинаяслӧн пыр содысь шумыс кыліс кар улыс помланьсьыс.
Машинаяслӧн кӧлесаясыс йиркакылісны нин вольсалӧм пос кузя кӧнкӧ мӧдӧд вуджанін дорын, коді вӧлі оз тыдав тасянь.
И друг улича помас тыдовтчис вевттӧм руд легкӧвӧй машина да, чукыльтігас стеклӧяснас шондісянь югнитӧм бӧрын, ньӧжйӧник кутіс матыстчыны улича кузя жасмин кустъяс дорын сулалысь нывбабаяслань.
Машинаын веськыда, стрӧга, вӧрзьывтӧг пукалісны руд паськӧма, руд фуражкаяса военнӧйяс.
Тайӧ машина бӧрсяыс локтісны ещӧ некымын легкӧвӧй машина.
Найӧ кайисны вуджанінсянь улича вылӧ да ӧти бӧрся мӧд надзӧник матыстчисны талань, парклань.
Тайӧ машинаяс вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг Елена Николаевна аслас ичӧтик, кызіник чуньяса кияснас кватитіс первой ӧти кӧсасӧ, сэсся мӧдсӧ да кутіс гартлыны юр гӧгӧрыс.
Тайӧс вӧчис сійӧ зэв ӧдйӧ, дзик машинальнӧ да, кор казяліс, мый сылӧн абуӧсь ордас шпилькиясыс, важмозыс сулаліс места вылас да видзӧдіс улича вылӧ, кыкнан кинас кӧсаяссӧ юр вылас кутігтыр.
А Мария Андреевна горӧдыштіс, уськӧдчис жасмин кустсянь, код сайын сійӧ сулаліс, эз калиткалань уличаӧ, а керкалань.
Сійӧ гӧгӧртіс керкасӧ сыладорсяньыс, кӧні оліс учитель, да мӧд калиткаӧд котӧрӧн петіс улича вылӧ, коді вӧлі параллельнӧй уличаыслы, кыті мунісны немецъяс.
Тайӧ уличаыс вӧлі тыртӧм, и таті Мария Андреевна котӧртіс гортас.
— Прӧстит, менам абу нин вынъясӧй тэнӧ подготовитны...
Крепитчы...
Тэныд колӧ пыр жӧ дзебсьыны...
Найӧ вермасны быд здукӧ воны миян уличаӧ! — висьталіс мужикыслы Мария Андреевна.
Сійӧ мӧдіс пӧдны, кисӧ пуктывліс сьӧлӧм бердас, но, кыдзи став дзоньвидза йӧзыс, сійӧ вӧлі сэтшӧма гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма котӧртӧмсьыс, мый сылӧн ортсыса видыс некыдзи вӧлі оз лӧсяв тайӧ страшнӧй смыслыслы, мый йылысь сійӧ висьталіс.
— Немецъяс? — гусьӧник шуис Люся, и сы гӧлӧсын кыліс сэтшӧм не челядь сяма полӧм, мый Мария Андреевна друг ланьтіс, видзӧдліс нылыс вылӧ да шӧйӧвошӧмӧн чӧвтліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Кӧні Валя? — юаліс сійӧ.
Мария Андреевналӧн мужикыс сулаліс кельыд вомдоръяса да чӧв оліс.
— Ме висьтала, ме ставсӧ аддзылі, — зэв гусьӧник да збыльысь шуис Люся. — Сійӧ лыддьысис садйын, а кутшӧмкӧ детинка, ыджыд нин, чеччыштіс забор вомӧн.
Валя вӧлі куйлӧ, а сэсся пуксис, и найӧ пыр сёрнитісны, а сэсся Валя чеччыштіс кок йылас, и найӧ вуджисны забор вомӧн да котӧртісны.
— Кытчӧ котӧртісны? — сувтӧм синъясӧн юаліс Мария Андреевна.
— Парклань...
Шалльыс коли, и пӧдушкаыс, и книжкаыс.
Ме чайті, мый сійӧ пыр жӧ бӧр локтас, петі да понді караулитны, а сійӧ эз лок, и ме ставсӧ пырті керкаӧ.
— Господьӧй енмӧй... — шуис Мария Андреевна да сьӧкыда пуксис джоджас.
Дас сизимӧд глава
А бабушка Вера да Елена Николаевна пыр на сулалісны жасмин кустъяс пӧвстын да видзӧдісны, кыдзи аснаныс да асланыс йиркӧмӧн став уличасӧ тыртігмоз, чойсӧ кайигӧн омлялігтырйи, кыссисны ӧти бӧрся мӧд зэв гырысь, джуджыд, кузь грузӧвӧй машинаяс, кӧні радъясӧн пукалісны руд курткаяса, руд няйт пилоткаяса, пӧсялӧм, гожъялӧм, бусӧссьӧм немецкӧй салдатъяс, кодъяс кокъяс костаныс кутісны ружьеяс.
Лёкысь увтчигтырйи быд дворъяссянь машинаяс вылӧ усьласисны понъяс да чеччалісны сы гӧгӧр сук рыжӧй бус пӧвстын.
Воддза машинаясыс, кӧні вӧліны офицеръяс, воисны нин Кошевойяс керкадінса палисадник весьтӧ, кор нывбабаяс бӧрвылын друг кыліс лёкысь увтчӧм, и кузь гӧна сьӧд пон, гӧгрӧс чардби моз, подсолнухъяс костті лэбыштӧм бӧрын, чеччыштіс ляпкыдик палисадник забор вомӧн да, кыза омлялігтыр, чирӧм гӧлӧсӧн да гораа увтчигтыр, кыдзи увтчылӧны пӧрысь понъяс, кутіс йӧктыны воддза машина дорын.
Садь быртӧдзныс повзьӧм нывбабаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Налы кажитчис, мый ӧні лоӧ мыйкӧ страшнӧйтор.
Но нинӧм страшнӧйыс эз ло.
Машина муніс водзӧ, дзик парк дінас, да сувтіс «Краснодонуголь» трест здание дорӧ, кытчӧ сы бӧрся воалісны и мукӧд легкӧвӧй машинаяс.
Тайӧ кадас салдатъяс тыра грузӧвӧй машинаяс вӧліны нин став улича пасьтаыс.
Салдатъяс чеччышталісны машинаяс вылысь, веськӧдалісны кокъяссӧ, кияссӧ да, пельлы велавтӧм гораа, ёся сёрнитігтыр, пыралісны дворъясӧ, палисадникъясӧ, игӧдчисны ӧдзӧсъясӧ.
Кузь гӧна сьӧд пон шӧйӧвошӧмӧн сулаліс калитка дорын да неопределённӧя увтіс став улича тырнас.
Офицеръяс сулалісны трест здание дорын, куритчисны, денщикъяс пыртлісны зданиеас чемоданъяс.
Кызіник рушкуа да сэтшӧм вылӧдз лэптӧм лэба фуражкаа, мый сы дінын юрыслӧн эз нин вӧв некутшӧм значение, ичӧтик офицер распоряжайтчис машинаяс ректӧмӧн.
Лӧсявтӧм кузь кокъяса томиник офицер да зэв ыджыд тушаа, грубӧй ботинкияса да кельыд рыжӧй юрси вылас пилоткаа укшаль салдат тэрыба котӧртісны туй вомӧныс зданиеӧ, кӧні овліс Проценко.
Но минута мысти и офицер и салдатыс петісны сэтысь да ӧдйӧ кежисны орчча керкаса калиткаӧ.
Тайӧ орчча керкаас овлісны обкомса уджалысьяс жӧ, но найӧ некымын лун сайын мунісны квартираса кӧзяеваыскӧд ӧтлаын.
Офицер да салдат петісны палисадникысь да мӧдӧдчисны Кошевойяс дворса калиткалань.
Но кор аддзис кузь гӧна сьӧд пон дзик реальнӧй врагӧс, коді локтіс веськыда сы вылӧ, да лёкысь увтчигтырйи уськӧдчис томиник офицер вылӧ.
Офицер сувтіс паськӧдӧм кузь кокъяс вылас, ёрччыштіс пинь пырыс, сэсся кыскис кобурасьыс револьвер да лыйис веськыда понйыслы.
Пон сутшкысис нырнас муӧ, никсігтыр кыссьыштіс неуна водзӧджык офицерлань да нюжӧдчис.
— Понтӧ виисны... мый бара сэсся лоӧ? — шуис бабушка Вера.
Трест зданиедінса офицеръяс бергӧдчылісны лыйӧм шы вылӧ, но, лыйӧм понсӧ аддзӧм бӧрын, бара кутчысисны асланыс удж бердӧ.
Ӧтка-ӧтка лыйӧм шыяс кывлісны то ӧтилаын, то мӧдлаын.
Офицер, сійӧс колльӧдысь зэв ыджыд тушаа, рыжӧй юра денщиккӧд, восьтӧ нин вӧлі Кошевойяс дворӧ калиткасӧ.
Бабушка Вера, веськыда да вӧрзьывтӧг ассьыс Алигьери Данте кодь юрсӧ кутігмоз, муніс налы паныд, а Елена Николаевна коли жасмин кустъяс пӧвстӧ, ачыс кыкнан кинас кутіс юр гӧгӧрыс гартлӧм еджгов-русӧй кӧсаяссӧ.
Аслас кузь кокъяс йылас офицер сувтіс бабушкалы паныд, и бабушкаыс кӧть и вӧлі тожӧ кузь тушаа, но офицер аслас кӧдзыд, былялӧм синъяснас видзӧдіс сы вылӧ вывсянь увлань да юаліс:
— Коді кутас петкӧдлыны тіянлысь квартиратӧ?
Сійӧ юаліс тайӧс да ассьыс видзӧдлассӧ бабушка вывсянь вештіс жасмин кустъяс пӧвстын кияссӧ лэптӧмӧн сулалысь Елена Николаевна вылӧ, а сэсся бара бабушка вылӧ.
— Мый нӧ тэ, Лена?
Мун, петкӧдлы, — падмыштліс да чирӧм гӧлӧсӧн шуис бабушка.
Елена Николаевна, кияснас кӧсаяссӧ кутыштігтыр, градъяс костті локтіс керкаланьыс.
Офицер мыйкӧ дыра чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бара вештіс синъяссӧ бабушка вылӧ.
— Но? — еджыд синкымъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын шуис сійӧ, и сылӧн том барчуклӧн чужӧмыс лои капризнӧйӧн.
Вӧвлытӧм посни воськовъясӧн бабушка пӧшти котӧртіс керкаланьыс.
Офицер да денщик мунісны сы бӧрся.
Кошевойяслӧн квартираыс вӧлі куим комнатаысь да кухняысь.
Кухнясянь вӧлі веськалан веськыда ыджыд комнатаӧ, коді вӧлі столӧвӧйӧн. Тасянь кык ӧшинь видзӧдісны Садовӧй уличалы параллельнӧй улича вылӧ.
Тані жӧ сулаліс Елена Николаевналӧн крӧватьыс да диван, кӧні пырджык узьлывліс Олег.
Столӧвӧйсянь шуйгавывса ӧдзӧсыс нуӧдіс комнатаӧ, кӧні оліс Николай Николаевич гӧтырыскӧд да кагаыскӧд.
Мӧд ӧдзӧсыс, веськыдвылас, нуӧдіс зэв ичӧтик комнатаӧ, кӧні узьліс бабушка.
Тайӧ комнатаыс вӧлі кухнякӧд орчча, кухняса плитаыс сулаліс буретш тайӧ комната стен бокас.
Кор кухняын ломтывлісны плитасӧ, ичӧтик комнатаын вӧлі терпитны позьтӧм жар, торъя нин гожӧмын.
Но бабушка, кыдзи и став сиктса старукаяс, радейтліс шоныдсӧ, а жарыс кӧ сійӧс вывті нин дӧзмӧдліс, сійӧ восьтывліс ӧшиньсӧ палисадникӧ, кӧні дзик ӧшинь улас вӧлі быдмӧны сирень кустъяс.
Офицер пырис кухняӧ, видзӧдліс гӧгӧр, сэсся, копыртчӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс кӧсякас, пырис столӧвӧйӧ, сулалыштіс, синъяссӧ гӧвкйӧдліс гӧгӧр.
Тыдалӧ, тані сылы сьӧлӧм вылас воис.
Комнатасӧ вӧлі чистӧя белитӧма да чышкӧма-мыськӧма югъявтӧдз, краситӧм джоджъясас вольсалӧма гортса кыӧм чистӧй джодж дӧраяс, пызан вылын лым кодь еджыд пызан дӧра, сэтшӧм жӧ пододеяльник Елена Николаевна крӧвать вылын, а пӧдушкаясыс, ӧти-мӧдсьыс ичӧтджыкӧсь, вӧлі небыдӧсь да джуджыдӧсь да найӧс вӧлі вевттьӧма мыйӧнкӧ кружевнӧйӧн, воздушнӧйӧн.
Ӧшиньяс вылас сулалісны цветъяс.
Офицер тэрыба пырис Коростылевъяс комнатаӧ, ӧдзӧсӧдыс пыригӧн сідз жӧ копыртчыліс.
Елена Николаевна, коді весиг эз казявлы, кыдзи сійӧ шпилькиаліс кӧсаяссӧ, кольччис столӧвӧйӧ, ачыс нёровтчӧма ӧдзӧс кӧсяк бердӧ, пышнӧй еджгов-русӧй юрсиа юрсӧ чатӧртӧма.
А бабушка Вера муніс немец бӧрся.
Тайӧ комнаткаыс, кӧні сулаліс ичӧтик письменнӧй пызан, сы вылын ӧкуратнӧй чернильнӧй прибор, пызан бокас ӧдзӧс кӧсякас, кӧрттув йылын, ӧшаліс рейсшина, треугольник да лекало, тожӧ сьӧлӧм вылас воис немецлы.
— <deu>Schӧn</deu>! — шуис сійӧ радпырысь.
Друг сійӧ казяліс идравтӧм крӧватьсӧ, код вылын куйліс Елена Николаевна, кор пырис Мария Андреевна.
Немец тэрыба воськовтіс крӧвать дорӧ, пешкыльтіс эшкынсӧ, прӧстыняяссӧ, зывӧкпырысь, кык чуньнас лэптыштіс перинасӧ, копыртчис да нырнас кыскыштіс воздухсӧ.
— Лудік абу? — чукрасигтырйи юаліс сійӧ бабушкалысь.
— Лудік абу...
Абу, — шуис бабушка, кывсӧ кыдз позьӧ гӧгӧрвоанаджык вежньӧдлӧмӧн, да дӧзмӧмпырысь пыркнитіс юрсӧ.
— <deu>Schӧn</deu>, — шуис немец да, ӧдзӧсӧд петігӧн юрсӧ копыртӧмӧн, бӧр муніс столӧвӧйӧ.
Бабушка комнатаӧ сійӧ сӧмын пыраліс да крута бергӧдчис Елена Николаевналань.
— Тані кутас овны генерал барон фон Венцель, — шуис сійӧ. — Тайӧ кык комнатасӧ освободитны, — сійӧ индіс столӧвӧй вылӧ да Коростылевъяс комната вылӧ. — Тіянлы разрешайтчӧ овны тані, — сійӧ индіс бабушка Вералӧн комната вылӧ. — Мый тіянлы колӧ тайӧ кык комнатасьыс, босьтӧй ӧні...
Уберитны тайӧс, тайӧс, — зывӧкпырысь, кык чуньнас сійӧ пешкыльтіс лым кодь еджыд пододеяльниксӧ, эшкынсӧ, прӧстынясӧ Елена Николаевна крӧвать вылысь. — И эсійӧ комнатасӧ сідзжӧ... уберитны...
Ӧдйӧ! — И сійӧ петіс комнатаысь сысянь бокӧ шыбитчысь Елена Николаевна дінті.
— Лудік, шуӧ, абу?
Со вӧрӧгыд!..
Со мыйӧдз оліс пӧрысьӧ-нэмӧ бабуся Вера! — гора ёсь гӧлӧсӧн шуис бабушка. — Лена!
Кынмин тэ места вылад, али мый? — дӧзмӧмпырысь шуис сійӧ. — Колӧ жӧ ставсӧ уберитны эсійӧ бароныслы, мед сылӧн бугыльясыс петісны!
Пальӧдчышт неуна.
Тайӧ жӧ, гашкӧ, миян удача, мый барон миян ордӧ локтӧ, гашкӧ, сійӧ абу сэтшӧм дур, кутшӧмӧсь мукӧдыс...
Елена Николаевна чӧв олігтырйи тубраліс ассьыс вольпасьсӧ, нуис бабушка комнатаӧ да сэсся эз нин петав сэтысь.
А бабушка Вера уберитіс вольпасьсӧ пиыс да невестка комнатасьыс, идраліс стенъяссьыс да пызан вывсьыс пиыслысь да Олег внукыслысь фотографияяссӧ камодас («медым эз юасьны, коді да коді») да аслас комнатаӧ нуаліс ассьыс да нылыслысь бельёсӧ да платьеяссӧ («медым не пыравны нин на дінӧ, сир пинь горшаныс!»).
Но век жӧ бабушкаӧс мучитіс любопытство, сылы эз пукавсьы, и сійӧ петіс ывлаӧ.
Калиткаті бара мыччысис ыджыд тушаа, рыжӧй юра да кыз чужӧм вылас рыжӧй беринъяса денщик, коді кыкнан киас вайис кучик чехолъяса кузь, паськыд да плавкӧс чемоданъяс.
Сы бӧрся салдат вайис оружие — куим автоматическӧй ружье, кык маузер, эзысь пуртӧса сабля, и ещӧ кык салдат вайисны: ӧтиыс — чемодан, а мӧдыс — неыджыд сьӧкыд радиоприёмник.
Бабушка Вера вылӧ видзӧдлытӧг найӧ пырисны керкаӧ.
И тайӧ здукас калиткаӧд палисадникӧ пырис кузь тушаа, омӧлик, пӧрысь, сӧстӧма мыськӧм да чукырӧсь чужӧма, ыджыд кадыка генерал, сійӧ вӧлі неуна бусӧссьыштӧм, югъялысь, векньыдик ботинкиа да вывлань ёна лэптӧм джуджыд лэбъя фуражкаа. Сійӧс колльӧдіс кузь кока офицер, коді копыртӧма юрсӧ да локтіс сы бӧрвылын матын.
Генерал вӧлі лампасъяса диагоналевӧй руд брюкиа да пемдӧм зӧлӧтӧй кизьяса, сьӧд воротника френча. Воротниксӧ петлицаясыслӧн гӧрд поле вывтіыс вӧлі мичмӧдӧма пальмовӧй зарниа лапъясӧн.
Мунігас генерал вылын кутіс кузь сьыліа, дзор кӧсичаяса векньыдик кузь юрсӧ да мыйкӧ ярскӧба висьтавліс.
А офицер, юрсӧ копыртӧмӧн, муніс неуна бӧрынджык да почтительнӧя кыйис сылысь быд кыв.
Палисадникӧ пырӧм бӧрын генерал сувтіс, бергӧдлыштіс кузь гӧрд сьыліа юрсӧ, да сэки лои дзик дзодзӧг кодь, медся нин сы вӧсна, мый джуджыд лэбъя фуражкаыслӧн кузь кӧзырёкыс вӧлі чургӧдчӧма водзлань.
Генерал видзӧдліс гӧгӧр, и сылӧн кынмӧма кодь чужӧм вылас нинӧм эз тӧдчы.
Кос чуньяса да векньыдик кимӧдза кинас сійӧ вӧчис кытш, быттьӧкӧ лёктор туналіс ставыслы, мый аддзис синъяснас, да мыйкӧ нурбыльтіс.
Офицер ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ.
Бабушка Вера дінті мунігӧн генералсянь ӧвтыштіс унасикас парфюмерия дукӧн. Генерал видзӧдліс бабушка вылӧ быгалӧм, васӧд мудз синъяснас да пырис керкаӧ, пыригас копыртліс юрсӧ, медым эз зурась ӧдзӧс куричас.
Кузь кока том офицер сетіс знак кильчӧ дорын сулалысь салдатъяслы, медым найӧ эз мунны, да пырис генерал бӧрся, а бабушка Вера коли ывлаӧ.
Кымынкӧ минута мысти офицер петіс, сетіс салдатъяслы кутшӧмкӧ распоряжение да та дырйи дзик генерал моз жӧ ӧвтыштіс палисадниклань.
Салдатъяс бергӧдчисны места вылас, котшнитісны каблукъяснас да ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны палисадникысь, а офицер бӧр пырис керкаӧ.
Град йӧрын подсолнухъяс ёна нин вӧлі копыртӧмаӧсь ассьыныс зарни юръяссӧ рытыввывлань, кузь вуджӧръяс нюжӧдчисны градъяс вылӧ.
Уличасянь жасмин кустъяс сайсянь кыліс бокӧвӧй йӧзлӧн гора сёрни да серам, веськыдвылын вуджанінын пыр на жургисны моторъяс, то ӧтарсянь, то мӧдарсянь кылісны лыйсьӧм шыяс, понъяслӧн лявзӧм, курӧгъяслӧн котсьӧм.
Бабушка Вералы тӧдса нин кык салдат бара тыдовтчисны калитка дорын.
Кианыс налӧн вӧліны тесакъяс.
Бабушка эз на удит весиг думыштны, мый вылӧ налы колӧ тайӧ тесакъясыс, кыдзи кыкнан салдатыс — ӧтикыс калиткасянь ӧтарладорӧдыс, мӧдыс мӧдарладорӧдыс — кутісны керавны забордорса жасмин кустъяс.
— Да мый нӧ ті вӧчанныд, да мыйӧн нӧ тайӧ тіянлы мешайтӧ? — эз вермы кутчысьны бабушка да, юбканас шевкйӧдлігтырйи, уськӧдчис салдатъяс вылӧ. — Тайӧ жӧ цветъяс, тайӧ жӧ мича цветъяс!
Да мыйӧн нӧ найӧ тіянлы мешайтӧны? — скӧрысь шуаліс сійӧ да уськӧдчыліс то ӧти салдатланьыс, то мӧдланьыс; ачыс муртса вермис кутчысьны, медым не кутчысьны налы юрсианыс.
Чӧв олігтыр, сы вылӧ видзӧдтӧг, ныръяснаныс чушкигтырйи салдатъяс кералісны кустъяс.
Сэсся ӧтиыс мыйкӧ шуис аслас ёртыслы, — найӧ кыкнанныс серӧктісны.
— Ещӧ сералӧны, — зывӧкпырысь шуис бабушка.
Салдат веськӧдчис, соснас чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ, нюмъялігтыр видзӧдліс бабушка вылӧ да шуис немецкӧй ногӧн:
— Тайӧ приказ вывсянь.
Военнӧй колантор.
Аддзанныд, быдлаын кералӧны. — И тесакнас сійӧ индіс орчча керкаса палисадник вылӧ.
Бабушка эз гӧгӧрво салдатлысь висьталӧмсӧ, но видзӧдліс сылань, кытчань салдат индіс тесакнас, да аддзис, мый орчча керкаса палисадникас, и сы сайын водзын, и сы бӧрвылын, — быдлаын немецкӧй салдатъяс кералісны пуяс да кустъяс.
— Партизанъяс — уп! уп! — пондыліс объяснитны немецкӧй салдат, лажыньтчис куст сайӧ, нюжӧдіс кыз гыжъяса, няйт водз чуньсӧ да петкӧдліс, кыдзи партизанъяс тайӧс вӧчӧны.
Бабушка друг ставнас слабмис, ӧвтыштіс кинас, муніс салдатъяс дорысь да пуксис кильчӧ вылас.
Калитка дорын тыдовтчис салдат еджыд пӧварскӧй шапкаа да еджыд халата, код увті вӧлі тыдалӧны сылӧн руд гач помъясыс да пу пӧдӧшваа грубӧй ботинкиыс.
Ӧти киас сійӧ вайис ыджыд гӧгрӧс кӧрзинка, кӧні зёлькакыліс пӧсуда, а мӧд киас — ыджыд алюминиевӧй кастрюля.
Сы бӧрся локтіс ещӧ салдат няйтӧсь руд курткаа да ас водзас вайис мыйкӧ ыджыд мискаын.
Бабушка дінті найӧ мунісны кухняӧ.
Немвиччысьтӧг, быттьӧкӧ мӧд мирысь чепӧсйӧм, керкаысь кылісны музыкалӧн шыяс, трачкӧдчӧм, дзивгӧм, немецкӧй сёрни, сэсся бара трачкӧдчӧм да дзивгӧм да бара музыкалӧн шыяс.
Улича кузяыс быдлаысь салдатъяс кералісны палисадникъяс, и регыд мысти и шуйгавывлань и веськыдвывлань кутіс тыдавны мӧд вуджанінсянь паркӧдз, воссис став уличаыс, кыті шӧйтісны немецкӧй салдатъяс да живъялісны мотоциклетъяс.
Горничасянь бабушка бӧрладорын друг кыліс ылысса, нежнӧй музыка.
Кӧнкӧ зэв ылын Краснодонсянь муніс спокойнӧй, лӧнь олӧм, дзик мӧдпӧлӧс, чуждӧй сылы, мый вӧчсис тані.
Йӧз, кодъяслы вӧлі ворсӧны тайӧ музыкасӧ, олісны ылын войнаысь, тайӧ салдатъяссяньыс, кодъяс шӧйтісны уличаяс кузя да кералісны палисадникъяс, и бабушка Верасянь.
И, тыдалӧ, тайӧ олӧмыс вӧлі ылысса да чуждӧйӧн салдатъясыслы, кодъяс кералісны кустъяссӧ палисадникъясын, сы вӧсна мый салдатъяс эз лэптывны юръяснысӧ, эз сувтыштлыны, эз кывзыштны, ни ӧти кыв эз шуны ӧта-мӧдныслы тайӧ музыка йывсьыс.
Найӧ кералісны палисадникысь став пуяссӧ да кустъяссӧ дзик ӧшинь бердӧдзыс бабушка Вера комната дорысь, кӧні ӧтнас, чӧв олігтыр пукаліс Елена Николаевна, и заводитісны сійӧ жӧ тесакъяснас керавны вуж бердӧдыс подсолнухъяссӧ, кодъяс вӧлі копыртӧмаӧсь ассьыныс зарни юръяссӧ рытыввывлань.
Найӧ кералісны и тайӧ подсолнухъяссӧ, и сэки гӧгӧр лои дзик нин чистӧй, и партизанъяслы некысянь нин вӧлі вӧчны ассьыныс «уп-упсӧ».
Дас кӧкъямысӧд глава
Разнӧй войскаысь немецкӧй салдатъяс да офицеръяс рытывбыд воалісны да занимайтісны карса став районъяссӧ, сӧмын ыджыд «Шанхай» да посни «шанхайчикъяс» да ылысса район «Гулю позъяс» да Деревяннӧй улича, кӧні оліс Валя Борц, вӧліны займиттӧмӧсь на.
Кажитчис, став карыс, кодлӧн уличаяс вылас эз тыдавны татчӧс олысьясыс, тырӧма вӧлі няйт руд рӧма мундиръясӧн, сэтшӧм жӧ пилоткаясӧн да германскӧй эзысь орёла фуражкаясӧн.
Руд мундиръяс разӧдчалісны дворъясӧ да град йӧръясӧ; найӧс позьӧ вӧлі аддзыны керка ӧдзӧсъяс дорысь, сарайяс, амбаръяс, кладӧвӧйяс дорысь.
Уличасӧ, кӧні олісны Осьмухинъяс да Земнуховъяс, первой займитіс грузӧвикъясӧн воысь пехота.
Тайӧ уличаыс вӧлі тырмымӧн паськыдӧн сы вылӧ, медым сувтӧдавны сэтчӧ грузӧвикъяс.
Но сӧветскӧй авиацияысь полӧм вӧсна салдатъяс, асланыс начальникъяс тшӧктӧм серти, быдлаын жуглісны ляпкыдик заборъяс, медым машинаясыс кокньыда вермисны пырны дворӧ керкаяс да керкабердса стрӧйбаяс сайӧ.
Джуджыд кузь грузӧвик, кытысь чеччышталісны нин салдатъясыс, бӧрӧн мунӧмӧн да моторнас шумитігтырйи, литӧй шинаяса аслас зэв гырысь кыкпӧвста кӧлесаяснас кайис Осьмухин керкаса палисадник вылӧ.
Заборыс руз-размуні.
Дом дорсьыс цветъяс да клумбаяс лямӧдалігтыр, сынӧдсӧ бензин дукӧн тыртігмоз да равзігтырйи грузӧвик бӧрӧн пырис Осьмухинъяс дворӧ да сувтіс стен дорас.
Сьӧдасьӧм збодер ефрейтор, водзлань чурвидзысь чорыд сьӧд уска, чорыд сьӧд юрсиа, коді плеш вылас лэдзӧм пилотка улас войлок моз куйліс сылӧн кӧсичаяс да балябӧж бердас, кокнас восьтіс ӧдзӧссӧ посводзас, посводзсяньыс передньӧяс да салдат чукӧркӧд пырис Осьмухинъяс квартираӧ.
Елизавета Алексеевна да Люся, ӧта-мӧдныскӧд зэв ӧткодьӧсь, лӧсявтӧм веськыда пукалісны Володя крӧвать дорын.
Волнуйтчигтырйи да гортсаыслы волнуйтчӧмсӧ не петкӧдлыны зілигтыр Володя куйліс, щӧкаӧдзыс прӧстыняӧн вевттьысьӧмӧн, да зумыша видзӧдіс векньыдик коричневӧй синъяснас.
Но кор посводзын кыліс тайӧ йиркӧдчӧмыс да мыччысисны няйт да пӧсялӧм чужӧмъяс ефрейторлӧн да салдатъяслӧн передньӧйын, кытчӧ ӧдзӧсыс вӧлі восьса, Елизавета Алексеевна тэрыба чеччис да, чужӧм вылас сылы лӧсялана решительнӧй выражениеӧн, веськыд, тэрыб, петіс немецъяс дінӧ.
— Зэв лӧсьыд, — шуис ефрейтор да гажаа серӧктіс, ачыс веськыда нахальнӧя, но дружелюбнӧя видзӧдіс Елизавета Алексеевна чужӧм вылӧ. — Тані кутасны овны миян салдатъяс...
Сӧмын кык-куим вой.
<deu>Nur zweі oder dreі Nachte</deu>.
Зэв лӧсьыд.
Салдатъяс сулалісны сы бӧрвылын да чӧв олігтыр, нюмъявтӧг видзӧдісны Елизавета Алексеевна вылӧ.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ комнатаӧ, кӧні найӧ пырджык олісны Люсякӧд.
Сійӧ ещӧ немецъяс вотӧдз на решитіс, немецъяс кӧ сувтасны на ордӧ овны, вуджны Володя комнатаӧ, медым ставныслы лоны ӧтлаын.
Но ефрейтор эз прӧйдит тайӧ комнатаас, весиг эз видзӧдлы сэтчӧ, — сійӧ восьса ӧдзӧс пыр видзӧдіс Люся вылӧ, коді веськыда, вӧрзьывтӧг пукаліс Володя крӧвать дорын.
— О! — гажаа Люсялы нюммунӧм бӧрын да кӧзырнитӧм бӧрын горӧдіс ефрейтор. — Тіян вок? — Сійӧ грубӧя индіс чуньнас Володялань. — Сійӧ ранитчӧма?
— Абу, — гӧрдӧдіс да шуис Люся, — сійӧ висьӧ.
— Нылыс сёрнитӧ немецкӧй кывйӧн! — Ефрейтор, сералігтырйи, бергӧдчис салдатъяслань, кодъяс важмозыс нюмъявтӧг сулалісны передньӧйын. — Ті кӧсъянныд соссьыны, мый тіян вокныд краснӧй салдат либӧ партизан да мый сійӧ ранитчӧма, но ми тайӧс век вермам прӧверитны, — нюмъялігтыр шуаліс ефрейтор, аслас югъялысь сьӧд синъяснас Люсякӧд ворсӧдчигтыр.
— Абу, абу, сійӧ велӧдчысь, сылы сӧмын на дас сизим арӧс, сійӧ куйлӧ операция бӧрын, — волнуйтчигтыр вочавидзис Люся.
— Энӧ полӧй, ми огӧ вӧрзьӧдӧй тіянлысь воктӧ, — Люсялы нюммунӧм бӧрын да сылы бара кӧзырнитӧм бӧрын шуис ефрейтор да видзӧдліс комнатаӧ, кодӧс индіс Елизавета Алексеевна. — Зэв лӧсьыд!
А тайӧ ӧдзӧсыс кытчӧ? — юаліс сійӧ Елизавета Алексеевналысь да, вочакывсӧ виччысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ кухняӧ. — Зэв бур!
Пыр жӧ ломтыны.
Тіян эмӧсь курӧгъяс?..
Кольк, кольк! — И сійӧ бурпырысь, бӧб веськыдлунӧн серӧктіс.
Вӧлі весиг шензяна, мый сійӧ висьталіс буретш сійӧс, мый война мунігчӧж вӧлі немецъяс йылысь анекдотъясын висьталанторйӧн, мый позьӧ вӧлі кывны очевидецъяссянь, лыддьыны газетнӧй корреспонденцияясысь да карикатураяс улын гижӧдъясысь.
Но сійӧ висьталіс буретш тайӧс.
— Фридрих, вай заводит лӧсьӧдны сёйны. — И сійӧ салдатъяскӧд пырис комнатаӧ, кодӧс индіс сылы Елизавета Алексеевна, и став керкаыс тыри серамӧн да сёрниӧн.
— Мама, тэ гӧгӧрвоин?
Найӧ корӧны колькъяс да тшӧктӧны ломтыны пач, — шӧпнитіс Люся.
Елизавета Алексеевна чӧв олігтыр пыр на сулаліс передньӧйын.
— Тэ гӧгӧрвоин, мама?
Гашкӧ, ме пырта пессӧ.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои, — вӧрзьывтӧг шуис мамыс кыдзкӧ зэв нин спокойнӧя.
Олӧмакодь нин, водзӧ ёна чургӧдчӧм улыс черлыа салдат, кодлӧн пилотка увсьыс синкымӧдзыс вӧлі тӧдчӧ вурыс, петіс комнатаысь.
— Тайӧ тэ Фридрихыс? — спокойнӧя юаліс Елизавета Алексеевна.
— Фридрих?
Тайӧ ме Фридрих, — зумыша шуис салдат.
— Петалам... отсалан меным пес пыртны...
А кольксӧ ме тіянлы ачым сета.
— Мый? — эз гӧгӧрво да юаліс немец.
Но Елизавета Алексеевна индіс сылы кинас да петіс посводзӧ.
Салдат сы бӧрся.
— Да, — Люся вылӧ видзӧдтӧг шуис Володя. — Пӧдлав ӧдзӧссӧ.
Люся пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, чайтіс, мый Володя кӧсйӧ мыйкӧ сылы висьтавны.
Но кор сійӧ бӧр воис крӧвать дорӧ, Володя куйліс куньӧм синъясӧн да чӧв оліс.
И тайӧ здукас ӧдзӧс дорын, таркӧдчытӧг, мыччысис ефрейтор, коскӧдзыс пасьтӧм, ставыс гӧна, сьӧд, киас кутӧ майтӧг доз да пельпом вомӧныс пуктӧма кичышкӧд.
— Кӧні тіян мыссян дозныд? — юаліс сійӧ.
— Мыссян дозйыс миян абу, ми мӧда-мӧдлы киськалам ывлаын кружкаысь, — шуис Люся.
— Кутшӧм дикость! — Ефрейтор гажаа видзӧдліс Люся вылӧ, паськӧдіс кыз подметкиа вушйӧм ботинкиа кокъяссӧ. — Кыдзи тэнад нимыд?
— Людмила.
— Кыдзи?
— Людмила.
— Ог гӧгӧрво... <ns>Лю... Лю...</ns>
— Людмила.
— О! <deu>Luіse</deu>! — радпырысь горӧдіс ефрейтор. — Ті сёрнитанныд немецкӧй ногӧн, а мыссянныд кружкаысь, — зывӧкпырысь шуис сійӧ. — Зэв лёк.
Люся чӧв оліс.
— А тӧвнас? — горӧдіс ефрейтор. — Ха-ха!..
Кутшӧм дикость!
Сідзкӧ, киськалыштӧй кӧть меным!
Люся чеччис да воськовтіс ӧдзӧслань, но ефрейтор важмозыс сулаліс ӧдзӧс шӧрын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сьӧд гӧна, да нюмъялігтыр веськыда видзӧдіс Люся вылӧ.
Люся сувтіс сы водзӧ, юрсӧ лэдзӧмӧн, да гӧрдӧдіс.
— Ха-ха!.. — Ефрейтор сулалыштіс ещӧ неуна да сетіс сылы туйсӧ.
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
Володя, коді гӧгӧрвоис налысь сёрнисӧ, куйліс синъяссӧ куньӧмӧн да став виръяйнас чувствуйтіс сьӧлӧмыслысь ёна тіпкӧмсӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ эз вись, сійӧ эськӧ ачыс вермис кисьтыштны немецлы Люся пыдди.
Сылы вӧлі яндзим сознавайтны униженнӧй положениесӧ, кытчӧ веськалісны сійӧ ачыс да сылӧн став семьяыс да кыдзи ковмас ӧні овны, и сійӧ куйліс тіпкысь сьӧлӧмӧн, куньса синъясӧн, медым эз казявны сылысь состояниесӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи кӧрттувйӧн тувъялӧм сьӧкыд ботинкияса немецкӧй салдатъяс ветлӧдлісны передньӧй пыр ывлаӧ да бӧр.
Мамыс мыйкӧ шуис кильчӧ вылын аслас резкӧй гӧлӧснас, прӧйдитіс кухняӧ, туфлинас чушйӧдлігтыр, да бара петіс кильчӧ вылӧ.
Люся шумтӧг пырис комнатаӧ да ас бӧрсяыс пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ, — мамыс вежӧма сійӧс.
— Володя!
Страстьыс кутшӧм, — тэрыба кутіс вашкӧдны Люся. — Заборъяссӧ гӧгӧр ставсӧ жуглӧмаӧсь.
Цветникъяс ставсӧ талялӧмаӧсь да став дворъясыс тырӧмаӧсь салдатъясӧн.
Тойяс пыркӧдӧны дӧрӧмъяссьыс.
А веськыда миян кильчӧ водзын, дзик пасьтӧмӧсь, киськасьӧны ведраысь кӧдзыд ваӧн.
Менӧ тӧкӧтьӧ эз восӧд.
Володя куйліс, синъяссӧ восьтытӧг, да чӧв оліс.
Ывлаын кутіс котсыны курӧг.
— Миян курӧгъяслысь Фридрих юръяссӧ кералӧ, — немвиччысьтӧг издевайтчан гӧлӧсӧн шуис Люся.
Чушкакылігтыр да вомнас быдсяма мукӧд шыяс ымзігтыр ефрейтор, — тыдалӧ, сійӧ мунігмозыс чышкасис кичышкӧдӧн, — прӧйдитіс передньӧй пыр комнатаӧ, да мыйкӧ дыра сэні кыліс сылӧн зэв здоров мортлӧн гора, кыпыд гӧлӧсыс.
Елизавета Алексеевна мыйкӧ ӧтвечайтіс сылы.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ пырис Володя комнатаӧ, вайис гартыштӧм вольпась да пуктіс сійӧс пельӧсӧ.
Кухняын мыйкӧ пӧжалісны, жаритісны, весиг пӧдлалӧм ӧдзӧс пыр кыліс жаритӧм дукыс.
Квартира лои проходнӧй дворӧн — быд здукӧ кодкӧ воліс либӧ мунліс.
Кухнясянь, и дворсянь, и комнатасянь, кытчӧ овмӧдчис ефрейтор салдатъяскӧд, кыліс немецкӧй сёрни, серам.
Люся, кодлӧн вӧліны способностьяс кывъяс велӧдны, школа помалӧм бӧрын война мунігӧн дзонь во специальнӧ занимайтчис: немецкӧй, французскӧй да английскӧй кывъясӧн, — сійӧ мечтайтіс пырны Москваса иностраннӧй кывъяс кузя институтӧ, медым коркӧ бӧрынджык лои позянлун мунны дипломатическӧй удж вылӧ.
Люся кӧсйытӧг кыліс да гӧгӧрвоис унатор тайӧ салдатскӧй сёрнияссьыс, кӧні частӧ кылісны грубӧй кывъяс либӧ шуткаяс.
— А, муса друг, Адам!
Здорово, Адам, мый тайӧ тэнад?
— Порсь гос по-украински.
Ме кӧсъя пырны тіянлы пайӧ.
— Зэв бур!
Тэнад эм коньяк?
Абу?
Кутам юны, hoі’s der Teufel, русскӧй водка!
— Висьталӧны, эсійӧ улича помас пӧ кутшӧмкӧ стариклӧн эм ма.
— Ме ыстыла Гансхенӧс.
Колӧ пӧльзуйтчыны случайӧн.
Чӧрт тӧдӧ, дыр-ӧ ми тані кутам овны да мый миянӧс виччысьӧ водзын.
— А мый миянӧс виччысьӧ водзын?
Миянӧс виччысьӧны Дон да Кубань.
А гашкӧ, Волга.
Уверяйта тэнӧ, сэні оз ло омӧльджык.
— Тані ми, <rus>по крайней мере</rus>, ловъяӧсь!
— Мед пропадитасны тайӧ проклятӧй изшом районъясыс!
Тӧв, бус либӧ няйт, да быд морт видзӧдӧ тэ вылӧ кӧин моз.
— А кӧні нӧ найӧ видзӧдісны тэ вылӧ меліасӧ?
И мыйла тэ чайтан, мый ваян налы шуд?
Ха-ха!..
Кодкӧ пырис передньӧйӧ да шуис нывбабалӧн кодь чирӧм гӧлӧсӧн:
— <deu>Heіl Hіtler</deu>!
— Тьпу чӧрт, тайӧ Петер Фенбонг!
<deu>Heіl Hіtler</deu>!..
Ах, <deu>verdammt noch mal</deu> *, ми тэнӧ сьӧд паськӧмнас эгӧ на аддзылӧй!
Ноко, петкӧдчыв...
Видзӧдлӧй, ребята, Петер Фенбонг!
Думыштны сӧмын, ми эгӧ аддзысьлӧй самӧй границасяньыс.
*Будь проклят (<ns>немецк.</ns>)
— Позьӧ думыштны, ті, збыль, меысь гажтӧмчӧмныд, — шпыньмунӧмӧн вочавидзис тайӧ нывбаба гӧлӧсыс.
— Петер Фенбонг!
Кытысь тэ усин?
— Лучше шу — кытчӧ?
Миянӧс назначитісны тайӧ розяс.
— А кутшӧм тайӧ значок тэнад морӧсад?
— Ме ӧні ротенфюрер нин.
— О-о!
Абу прӧстӧ тэ кызӧмыд.
Тыдалӧ, СС частьясад бурджыка вердӧны!
— Но сійӧ, тыдалӧ, важмозыс на узьлӧ паськӧмӧн да оз мыссьывлы, ме тайӧс дук сертиыс кыла.
— Некор эн шутит сідзи, медым бӧрыннас каитчыны, — киргыштіс нывбаба гӧлӧс.
— Прӧстит, дона Петер, но ӧд ми важ другъяс.
Сідз ӧд?
Мый нӧ сэсся кольӧ салдатлы, оз кӧ позь и шутитыштны!
Кыдзи тэ веськалін миян ордӧ?
— Ме корся квартира.
— Тэ корсян квартира?!
Тіянлы век сюрӧны медбуръясыс.
— Ми займитім больнича, тайӧ зэв ыджыд здание.
Но меным колӧ квартира.
— Ми тані сизимӧн.
— Ме аддза...
Wіe dіe Herіnge!*
*Сельди моз! (<ns>немецк.</ns>)
— Да, ӧні тэ вывлань каян.
Но век жӧ эн вунӧд важ другъястӧ.
Пыравлыв, кытчӧдз ми танӧсь.
Баба гӧлӧса морт мыйкӧ чипӧстіс воча, ставныс серӧктісны.
Кӧрттувйӧн тувъявлӧм ботинкияснас сьӧкыда тувччалігтырйи сійӧ петіс.
— Тешкодь морт, тайӧ Петер Фенбонгыс!
— Тешкодь?
Сійӧ вӧчӧ аслыс карьера, и сійӧ прав.
— Но тэ аддзылін сійӧс коркӧ кӧть эн пасьтӧг нин, а шуам, улыс дӧрӧм кежсьыс?
Сійӧ некор оз мыссьывлы.
— Ме чайта, мый сылӧн яйыс аняӧсь, кодъясӧс сійӧ яндысьӧ петкӧдлыны.
Фридрих, регыд тэнад сэні?
— Меным колӧ лаврӧвӧй лист, — зумыша шуис Фридрих.
— Тэ думайтан, мый делӧыс мунӧ помлань, да кӧсъян водзвыв кыны аслыд победительлысь венок?
— Помыс оз волы, сы вӧсна мый ми воюйтам став светыскӧд, — зумыша шуис Фридрих.
Елизавета Алексеевна пукаліс ӧшинь дорын, ӧти гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, да мыйкӧ думайтіс.
Ӧшиньсяньыс сылы вӧлі тыдалӧ рытъя шондіӧн югдӧдӧм ыджыд пустырь.
Пустырыслӧн ылысса помас, на керкасянь бокланьынджык, сулалісны торйӧн кык еджыд каменнӧй здание: ӧтиыс, ыджыдджыкыс, — Ворошилов нима школа, мӧдыс, ичӧтджыкыс, — детскӧй больнича.
И школасӧ, и больничасӧ вӧлі эвакуируйтӧма, и зданиеясыс вӧліны тыртӧмӧсь.
— Люся, видзӧдлы, мый нӧ тайӧ? — друг шуис Елизавета Алексеевна да чужӧмнас ляскысис стеклӧ бердӧ.
Люся котӧртіс ӧшинь дорӧ.
Буса туй кузя, коді нюжӧдчӧма шуйгавылын пустырь вомӧн тайӧ кык здание дортіыс, — тайӧ туй кузяыс кыссисны уна йӧз.
Первойсӧ Люся весиг эз гӧгӧрво, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс.
Мужчинаяс да нывбабаяс сьӧдов халатъясаӧсь, шапкатӧм-чышъянтӧм юръясаӧсь довгисны туй кузя, мукӧдыс муртса дзурликтісны кӧстыльяс вылын, мукӧдыс асьныс муртса лэпталісны кокъяссӧ да нӧсилкаяс вылын нуисны нето висьысьясӧс, нето раненӧйясӧс.
Еджыд кӧсынкаяса да халатъяса нывбабаяс да прӧстӧ карса олысьяс асланыс быдлунъя паськӧмъясаӧсь нуисны мыш саяныс сьӧкыд нопъяс.
Тайӧ йӧз чукӧрыс локтіс туй кузя карлӧн сійӧ юкӧнсьыс, коді эз тыдав ӧшиньсянь.
Йӧз чукӧрмалісны детскӧй больничаса главнӧй вход дінӧ, кӧні гырысь параднӧй ӧдзӧсъяс дорын ноксисны еджыд халатъяса кык нывбаба, зілисны восьтыны ӧдзӧссӧ.
— Тайӧ карса больничаысь висьысьяс!
Найӧс прӧстӧ вӧтлӧмаӧсь, — шуис Люся. — Тэ кывлін?
Тэ гӧгӧрвоин? — вокыслань бергӧдчӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Да, да, ме кывлі, ме пыр жӧ думышті: а кыдзи нӧ висьысьясыс?
Ӧд ме сэні куйлі.
Сэні ӧд раненӧйяс вӧліны! — волнуйтчигтырйи висьталіс Володя.
Мыйкӧ дыра Люся да Елизавета Алексеевна видзӧдісны, кыдзи висьысьяс мунісны выль местаӧ, да вашкӧдӧмӧн висьтавлісны Володялы, мый аддзисны асьныс, кытчӧдз эз торк найӧс немецкӧй салдатъяслӧн гора сёрни.
Ефрейтор комнатаӧ чукӧртчӧмаӧсь, гӧлӧсъяс сертиыс, морт дас-дас кык.
Шуны кӧ, ӧтияс мунавлісны, мӧдъяс воавлісны.
Час сизим рытсянь найӧ заводитісны сёйны, и со дзикӧдз нин пемдіс, а найӧ пыр на сёйисны и сёйисны, и мыйкӧ пыр на жаритчис кухняын.
Передньӧйын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлісны салдатскӧй ботинкияс.
Ефрейтор комнатасянь кыліс кружкаясӧн троньӧдчӧм, тостъяс, серам.
Сёрниыс то кыптыліс, то ланьтліс, кор вайлісны выль сёян.
Гӧлӧсъяс лоины пыр кодӧсьджык да развязнӧйджыкӧсь.
Комнатаын, кӧні пукалісны кӧзяева, вӧлі душнӧ: кухнясянь пырис жар да чад, а кӧзяева важмозыс эз лысьтны восьтыны ӧшиньяс.
И вӧлі пемыд: сёрнитчытӧг сӧгласитчӧмӧн найӧ эз ӧзтыны лампаяс.
Пуксис пемыд июльскӧй вой, а найӧ пыр на пукалісны, вольпасьяс вольсавтӧг, да эз лысьтны водны узьны.
Ӧшинь сайын пустырь вылын нинӧм нин оз вӧлі тыдав, сӧмын пустырсянь веськыдвылын кузь мыльклӧн сьӧд визьыс да сэні сулалысь районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс тыдалыштісны небесалӧн югыдджык фон вылас.
Ефрейтор комнатаын горӧдісны сьывны.
Сьылісны, кыдзи сьылӧны оз прӧстӧ коддзӧм йӧз, а кыдзи сьылӧны коддзӧм немецъяс: дзик ӧткодь кыз гӧлӧсъясӧн, зэв ёна зэвтчӧмӧн, найӧ весиг киргисны да чирзісны — сэтшӧм окота вӧлі налы сьывны ӧттшӧтш и гораа и кыз гӧлӧсъясӧн.
Сэсся найӧ бара чокайтчисны да сьылісны, и бара сёйисны, да мыйкӧ дыра кежлӧ, сёйигкостіыс, бара лои чӧв-лӧнь.
Друг сьӧкыд ботинкияса кокшыяс кылісны передньӧйын, матыстчисны кӧзяева комнатаса дзик ӧдзӧс дорӧдзыс да сэтчӧ сувтісны, — сійӧ, коді матыстчис, кывзысис ӧдзӧс сайын.
Кыліс чуньӧн ӧдзӧсӧ гора таркнитӧм.
Елизавета Алексеевна вӧчис знак не восьтыны, быттьӧкӧ найӧ водӧмаӧсь нин узьны.
Бара кыліс таркнитӧм.
Некымын секунда мысти ӧдзӧсӧ ёна кучкисны кулакӧн, сійӧ воссис, и ӧдзӧсӧд мыччысис сьӧд юр.
— Коді эм? — рочӧн юаліс ефрейтор. — Кӧзяйка?
Елизавета Алексеевна веськыда сувтіс улӧс вылысь да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— Мый тіянлы колӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Ме да менам салдатъяс корам тіянӧс неуна сёйыштны миянкӧд... тэ да Луиза.
Неуна, — объяснитіс сійӧ. — И зонмыс!..
Сылы ті верманныд жӧ вайны.
Неуна.
— Ми сёйим нин, миянлы оз ков, — шуис Елизавета Алексеевна.
— Кӧні Луиза? — сылысь эз гӧгӧрво да юаліс ефрейтор, ачыс чушкис нырнас да горзьӧдліс; сы дінысь сідзи и ӧвтіс водка дукӧн. — Луиза!
Ме аддза тіянӧс, — шуис сійӧ чужӧмтырнас шпыньмунӧм бӧрын. — Ме да менам салдатъяс корам тіянӧс сёйыштны миянкӧд.
И юыштны, онӧ кӧ ті возражайтӧй.
— Менам вокӧй ёна висьӧ, ме ог вермы сійӧс кольны, — шуис Люся.
— Гашкӧ, тіянлы колӧ идравны пызан вывсьыс?
Мунам, ме отсала тіянлы, мунам. — И Елизавета Алексеевна смела кутіс ефрейторӧс соскӧдыс, сыкӧд петіс передньӧйӧ да ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Синва петтӧдзыд синъястӧ сёйысь вижов-лӧз чад ӧшаліс кухняын, передньӧйын да сійӧ комнатаас, кӧні пируйтісны.
И тайӧ чадас быттьӧ ру пиын тыдаліс мигайтысь виж югыдыс гӧгрӧс жестянӧй плошкаяслӧн, кытчӧ вӧлі кисьталӧма нето стеарин, нето стеарин кодь мӧд сэтшӧм жӧ еджыд вещество.
Плошкаяс ӧзйисны и пызан вылын, и ӧшинь вылын кухняын, и вешалка вылын передньӧйын, и пызан вылын комнатаын, коді вӧлі тыр немецкӧй салдатъясӧн да кытчӧ пырис Елизавета Алексеевна ефрейторкӧд тшӧтш.
Немецъяс пукалісны пызан гӧгӧр, кодӧс вӧлі вештӧма крӧвать дорӧ.
Топыда топӧдчӧмӧн найӧ пукалісны крӧвать вылас, улӧсъяс да табуреткаяс вылын, а вурыса плешка зумыш Фридрих пукаліс керпом вылын, код вылын поткӧдлывлісны пес.
Пызан вылын сулаліс водка тыра некымын бутылка, и уна тыртӧм бутылка сулаліс и пызан вылын, и пызан улын, и ӧшинь вылын.
Пызаныс вӧлі тыр няйт пӧсудаӧн, ыж да курӧг лыясӧн, нянь коркаясӧн.
Немецъяс пукалісны мундиръястӧг, улыс няйт дӧрӧмъясаӧсь, восьса морӧсъясаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, гӧнаӧсь, чунь йывсяньныс гырддзаӧдзныс госа киясаӧсь.
— Фридрих! — равӧстіс ефрейтор. — Тэ мый пукалан?
Тэ ӧмӧй он тӧд, кыдзи колӧ ухаживайтны мича нывъяслӧн мамъяс бӧрся! — Сійӧ серӧктіс ещӧ нин гораа да гажаджыка садь юрӧн дорысь.
И ставныс тожӧ серӧктісны.
Елизавета Алексеевна чувствуйтіс, мый тайӧ сералӧны сы вылын, да ещӧ на омӧльджыктор чайтіг, мый збыльысьсӧ шуис ефрейтор, чӧв олігтыр чышкаліс пызан вылысь мыльӧсъяссӧ тыртӧм няйт тасьтіӧ, ачыс кельдӧдӧма, чӧв олысь да страшнӧй.
— Кӧні тіян нылыд, Луизаыд?
Юыштӧй миянкӧд, — шуаліс гӧрд чужӧма том код салдат, тіралысь кияснас пызан вылысь бутылка босьтігмоз да синъяснас чистӧй кружка корсигтыр.
Сылы эз сюр сэтшӧмыс, и сійӧ кисьтіс аслас кружкаӧ. — Корӧй Луизатӧ татчӧ!
Сійӧс корӧны немецкӧй салдатъяс.
Висьталӧны, сійӧ пӧ гӧгӧрвоӧ немецкӧй ногӧн.
Мед сійӧ велӧдас миянӧс сьывны русскӧй сьыланкывъяс...
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, кодӧн вӧлі кутӧ водка тыра бутылкасӧ, да, ёна зэлӧдчӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн, мӧдіс сьывны зэв кыз, ужаснӧй гӧлӧсӧн:
<deu>Wolga, Wolga, Mutter Wolga,</deu>
<deu>Wolga, Wolga, Russlands Fluss</deu>...*
* <rus>Волга, Волга, мать родная, Волга, русская река</rus>... .
Сійӧ сувтіс да сьыліс, бутылканас сідзи дирижируйтігмоз, мый сэтысь солькъяліс салдатъяс вылӧ, пызан вылӧ, крӧвать вылӧ.
Сьӧд ефрейтор серӧктіс да тшӧтш горӧдіс сьывны, и ставныс горӧдісны зэв кыз гӧлӧсъясӧн.
— Да, ми петам Волга вылӧ! — горзіс кӧтасьӧм синкымъяса зэв кыз немец, сьылысьяслысь гӧлӧсъяссӧ вевттьыны зілигмоз. — Волга — немецкӧй ю!
<deu>Deutschlands Fluss</deu>.
Тадзи колӧ сьывны! — горзіс сійӧ.
И, ассьыс кывъяссӧ да асьсӧ вынсьӧдӧм могысь, сэтшӧма сутшкис вилкисӧ пызанас, мый вилки вожъясыс нюкыльтчисны.
Найӧ сэтшӧма ылалісны сьылӧмнас, мый Елизавета Алексеевна, некод казявтӧм, мыльӧс тыра тасьтісӧ петкӧдіс кухняӧ.
Сійӧ кӧсйис пожйыштны тасьтісӧ, но эз аддзы плита вылысь пуӧм ва тыра чайниксӧ.
«Да найӧ жӧ оз юны чайсӧ», — думыштіс сійӧ.
Фридрих, коді киас кутіс ветек, ноксис плита дорын, босьтіс плита вылысь скӧвӧрда, кӧні гос пытшкын плавайтісны ыж яй торъяс, да петіс.
«Ыжсӧ, тыдалӧ, Слоновъяслысь начкӧмаӧсь», — думыштіс Елизавета Алексеевна, ачыс кывзіс, кыдзи нестройнӧй ӧткодь код гӧлӧсъясӧн, немецкӧй кывйӧн сьылісны стариннӧй волжскӧй сьыланкыв.
Но тайӧ, кыдзи и ставыс, мый вӧчсис сы гӧгӧр, вӧлі сылы дзик нин веськодь, сы вӧсна мый морт чувствояслӧн да поступокъяслӧн тайӧ мераыс, мыйӧ вӧлі велалӧмаӧсь сійӧ да сылӧн челядьыс обычнӧй олӧмас, эз нин лӧсяв ӧнія олӧм дінас, кытчӧ сійӧ да сылӧн челядьыс пырисны.
Не сӧмын ортсынас, но и пытшкӧснас найӧ олісны нин мирын, коді сэтшӧм эз вӧв ӧткодь йӧз кост отношениеяслӧн велалӧм миркӧд, мый кажитчис выдуманнӧйӧн.
Кажитчис, колӧ прӧстӧ восьтыны синъястӧ — и тайӧ мирыс вошӧ.
Елизавета Алексеевна шытӧг пырис Володя да Люся комнатаӧ.
Найӧ сёрнитісны шӧпкӧмӧн и сы пыригӧн ланьтісны.
— Гашкӧ, тэныд бурджык вольсасьны да водны?
Гашкӧ, бурджык, тэ кӧ кутан узьны? — шуис Елизавета Алексеевна.
— Ме пола воднысӧ, — гусьӧник шуис Люся.
— Ещӧ кӧ ӧтчыд, сійӧ понйыс заводитлас, — крӧвать вылас кыпӧдчыштӧмӧн друг шуис Володя, коді вӧлі еджыд дӧрӧм-гача, — сійӧ кӧ сӧмын заводитлас, ме виа сійӧс, да, да, виа, мый лоӧ ло! — мӧдысь шуис сійӧ, ачыс еджыд, омӧлик, кияснас мыджсьӧма вольпасяс, и рӧмыдас югъялісны сылӧн синъясыс.
И тайӧ здукас бара кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм, да ӧдзӧс ньӧжйӧник воссис.
Ӧти киас плошка кутігтырйи, кодсянь мигайтана югыдыс уси сылӧн сьӧд пӧсялӧм чужӧм вылас, ефрейтор, брюкиас сюялӧм улыс дӧрӧма, тыдовтчис ӧдзӧс дорын.
Мыйкӧ дыра сійӧ, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, видзӧдіс вольпась вылын пукалысь Володя вылӧ да вокыс кок дорын табурет вылын пукалысь Люся вылӧ.
— Луиза, — торжественнӧя шуис ефрейтор, — ті не долженӧсь брезгуйтны салдатъясӧн, кодъяс быд лун да час вермасны пӧгибнитны!
Нинӧм лёксӧ ми огӧ вӧчӧй тіянлы.
Немецкӧй салдатъяс — тайӧ благороднӧй йӧз, тайӧ рыцарьяс, шуи эськӧ ме.
Ми корам тіянӧс пукыштны миян компаниеын, со и ставыс.
— Убирайтчы татысь! — лӧгпырысь сы вылӧ видзӧдігмоз шуис Володя.
— О, тэ збой зон, жаль, мый висян! — бурпырысь шуис ефрейтор: рӧмыдас сійӧ эз аддзы Володялысь чужӧмсӧ да эз гӧгӧрво, мый шуис мӧдыс.
Коді тӧдӧ, мый вермис эськӧ лоны тайӧ здукас, но Елизавета Алексеевна тэрыба матыстчис пиыс дінӧ, кутіс сійӧс, топӧдіс чужӧмсӧ сылысь аслас морӧс бердӧ да вынӧн водтӧдіс писӧ вольпась вылӧ.
— Чӧв ов, чӧв ов, — вашкӧдіс сійӧ Володялы пеляс кос, пӧсь вомдоръяснас.
— Фюрер армияса салдатъяс виччысьӧны тіянлысь ӧтвет, Луиза! — торжественнӧя шуаліс улыс дӧрӧма, сьӧд гӧна морӧса, коддзӧм ефрейтор, коді киас кутіс плошка да шатласис ӧдзӧс дорын.
Люся пукаліс блед чужӧма, эз тӧд, мый сылы вочавидзны.
— Бур, зэв бур!
Гут! — ярскӧб гӧлӧсӧн шуис Елизавета Алексеевна, тэрыба матыстчис ефрейтор дінӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Сійӧ пыр локтас, гӧгӧрвоан?
Ферштейге?
Вежас платьесӧ да воас. — И сійӧ петкӧдліс кияснас, быттьӧ пасьтасьӧ.
— Мама... — шуис Люся тіралан гӧлӧсӧн.
— Ланьт нин, ен кӧ вежӧртӧ эз сет, — шуаліс Елизавета Алексеевна, юрсӧ довкйӧдліг да ефрейторӧс колльӧдіг.
Ефрейтор петіс.
Передньӧй пыр комнатаысь кылісны горӧдӧм шыяс, серам, кружкаясӧн троньӧдчӧм, и немецъяс выль кыпыдлунӧн горӧдісны сьывны ӧткодь кыз гӧлӧсъясӧн:
<deu>Wolga, Wolga, Mutter Wolga</deu>...
Елизавета Алексеевна тэрыба матыстчис гардероб дінӧ да бергӧдіс ӧдзӧссьыс ключсӧ.
— Пыр гардеробас, ме тэнӧ томнала, кылан? — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— А кыдзи нӧ...
— Ми висьталам, мый тэ петін ывлаӧ...
Люся тювкнитіс гардеробӧ, мамыс томналіс ӧдзӧссӧ да пуктіс ключсӧ гардероб вылас.
Немецъяс лёк горшӧн сьылісны.
Вӧлі нин сьӧд вой.
Ӧшинь сайын оз нин вӧлі тыдавны ни школа да детскӧй больнича, ни кузь мыльк, кӧні вӧліны районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс.
Сӧмын ӧдзӧс увті передньӧйсянь комнатаӧ писькӧдчис би югӧрлӧн векньыдик визь.
«Господьӧ енмӧ, да неужели тайӧ ставыс збыль?» — думыштіс Елизавета Алексеевна.
Немецъяс дугдісны сьывны, и на костын кыптіс код йӧзлӧн шмонитана спор.
Ставныс, сералігтырйи, усьласисны ефрейтор вылӧ, а сійӧ дорйысис удал, некор шогӧ усьлытӧм салдатлӧн чирӧм гажа гӧлӧсӧн.
И вот сійӧ бара тыдовтчис ӧдзӧс дорын, киас кутіс плошка.
— Луиза?
— Сійӧ петіс ывлаӧ... ывлаӧ... — Елизавета Алексеевна индіс сылы кинас.
Ефрейтор шатовмуніс, петіс посводзӧ, ас водзас нуис плошка да грымгис ботинкияснас.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ грымгигтыр лэччис кильчӧ вывсянь.
Салдатъяс, сералігтырйи, ещӧ недыр сёрнитыштісны, сэсся сідзжӧ петалісны ывлаӧ, передньӧйын да кильчӧ вылын ботинкияснас грымгигтыр.
Лои чӧв-лӧнь.
Передньӧйсянь пыран комнатаын кодкӧ, тыдалӧ Фридрих, троньӧдчис пӧсудаӧн, да кылӧ вӧлі, кыдзи салдатъяс кудзасьӧны ывлаын дзик кильчӧ дорас.
Кодсюрӧыс регыд мысти бӧр пырисны, гораа, код гӧлӧсъясӧн сёрнитігтыр.
Ефрейтор век на эз вӧв.
Коркӧ сэсся сылӧн кокшыясыс кылісны кильчӧ вылын да посводзын.
Комната ӧдзӧс воссис, и ефрейтор, плошкатӧг нин, тыдовтчис кухнясянь восьса ӧдзӧс пыр тыдалысь югыд да чад фон вылын.
— Луиза... — вашкӧдӧмӧн чукӧстіс сійӧ.
Елизавета Алексеевна, вуджӧр моз, сувтіс сы водзӧ.
— Кыдзи?
Тэ сійӧс эн аддзы?..
Сійӧ эз волы, сійӧ абу, — шуаліс сійӧ, кинас да юрнас петкӧдлӧмӧн, мый Люся абу.
Ефрейтор аддзытӧм синъяснас кытшовтіс комнатасӧ.
— У-у-у... — друг код да ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн ымӧстіс сійӧ, гудыр сьӧд синъяссӧ Елизавета Алексеевна вылӧ сувтӧдӧмӧн.
Тайӧ жӧ здукас ефрейтор пуктіс ассьыс госӧссьӧм зэв ыджыд ки лапасӧ сылы чужӧм вылас, топӧдіс чуньяссӧ, и тӧкӧтьӧ эз пычикты Елизавета Алексеевналысь синсӧ, сэсся йӧткис сійӧс ас дорсьыс да, шатовмунӧм бӧрын, петіс комнатаысь.
Елизавета Алексеевна тэрыба бергӧдіс ӧдзӧссьыс ключсӧ.
Немецъяс ещӧ ноксьыштісны да ызгыштісны код гӧлӧсъясӧн, сэсся найӧ унмовсисны, бисӧ кусӧдтӧг.
Елизавета Алексеевна чӧв олігтыр пукаліс Володялы паныд, коді пыр на жӧ эз узь.
Найӧ кыкнанныс вӧлі зэв ёна мудзӧмаӧсь сьӧлӧмъяснас, но унмыс налӧн эз лок.
Елизавета Алексеевна виччысьыштіс неуна да лэдзис Люсяӧс.
— Ме тӧкӧтьӧ эг пӧд, менам став мышкӧй ва и весиг юрсиӧй, — висьталіс Люся возбуждённӧя шӧпкӧмӧн.
Тайӧ лоӧмторйыс кыдзкӧ бодритіс сійӧс. — Ме ньӧжйӧникӧн восьта ӧшинь.
Ме пӧда.
Сійӧ шытӧг восьтіс койкасянь матысса ӧшиньсӧ да юрсӧ сюйис ӧшиньӧд.
Войыс вӧлі душнӧй, но комнатаса пӧдтан воздух бӧрын да став бӧрас, мый вӧчсис керкаас, сэтшӧм ыркыдӧн ӧвтыштіс пустырсянь, карын вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый кажитчис — и абу некутшӧм кар, сӧмын узьысь немецъяс тыра налӧн керкаыс ӧтнас сулаліс пемыд пустырь шӧрын.
И друг яркӧя ыпмунӧм кӧнкӧ сэні, вылын, вуджанін мӧдарладорас, парк дінын, ӧти здук кежлӧ югдӧдліс небесасӧ, и став пустырсӧ, и мыльксӧ, и школасӧ, и больничасӧ.
Здук мысти — мӧдысь ыпмунӧм, ещӧ на ёнджыка, и ставыс бара тыдовтчис пемыдсьыс, весиг комнатаын здук кежлӧ лолі югыд.
И та бӧрын — эз взрывъяс, а быттьӧ ылысса взрывъясысь воздухлӧн кутшӧмкӧ шытӧм сыркакылӧмъяс, ӧти бӧрся мӧд лэбыштісны пустырь вомӧн, и бара пемдіс.
— Мый тайӧ?
Мый тайӧ? — повзьӧмӧн юасис Елизавета Алексеевна.
И Володя кыпӧдчис вольпась вылас.
Гӧгӧрвотӧм сьӧлӧм тіпкӧмӧн Люся видзӧдіс пемыдас, сылань, кытысь тыдовтчылісны тайӧ ыпнитлӧмъясыс.
Тасянь тыдавтӧм билӧн югыдыс, то слабмыштлӧмӧн, то ӧддзылӧмӧн, тіраліс кӧнкӧ сэні, мыльк вылас, то югдӧдліс пемыдсьыс, то бӧр пемдӧдліс райисполкомлысь да «бешенӧй баринлысь» керка вевтъяссӧ.
И друг сійӧ местаас, кӧні тыдаліс тайӧ аслыссяма югыдыс, вывлань качисны би кывъяс, и сы весьтын став небесаыс лои багрӧвӧй рӧма, и югдіс став карыс и пустырыс, и комнатаын лои сэтшӧм югыд, мый кутісны тыдавны чужӧмъяс да керка пытшкӧсыс.
— Пӧжар!.. — комнаталань бергӧдчӧм бӧрын шуис Люся гӧгӧрвотӧм торжествоӧн да бара кутіс видзӧдны тайӧ джуджыд би кывъяс вылас.
— Пӧдлав ӧшиньсӧ, — повзьӧмӧн шуис Елизавета Алексеевна.
— Всё равно некод оз аддзы, — шуис Люся, быттьӧ кӧдзыдла йӧжгыльтчӧмӧн.
Сійӧ эз тӧд, кутшӧм пӧжар тайӧ да мыйысь сійӧ лои.
Но вӧлі мыйкӧ сьӧлӧмтӧ весалана, мыйкӧ возвышеннӧй да страшнӧй тайӧ джуджыд, буйнӧй, победнӧй биас.
И Люся дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ, и асьсӧ сійӧс югдӧдіс ылысса би югӧрыс.
Пӧжарыс паськаліс не сӧмын кар шӧрас, но и ылӧдз гӧгӧр.
Не сӧмын школа да детскӧй больнича тыдалісны лунын моз, позьӧ вӧлі аддзыны весиг карлысь пустырсайса ылысса районъяссӧ, кодъяс вӧліны 1-бис №-а шахта дорын.
И тайӧ багрӧвӧй небесаыс, и пӧжар югӧрыслӧн керка вевтъяс вылӧ да мылькъяс вылӧ усьӧмыс вӧчлісны кутшӧмкӧ призрачнӧй да фантастическӧй и тайӧ жӧ кадас величественнӧй картина.
Чувствуйтчис, мый садьмис став карыс.
Сэні, центрас, кыліс йӧзлӧн дугдывтӧм вӧрӧм, кылісны ӧтка гӧлӧсъяс, горӧдӧмъяс, кӧнкӧ жургисны грузӧвикъяс.
Улича вылын, кӧні сулаліс керкаыс Осьмухинъяслӧн, и налӧн дворас садьмисны, кутісны ноксьыны немецъяс.
Понъяс, — найӧс абу на ставсӧ удитӧмаӧсь лыйлыны, — лунся страхъяссӧ вунӧдӧмӧн, увтісны пӧжар вылӧ.
Сӧмын коддзӧм немецъяс передньӧйсайса комнатаын нинӧм эз кывлыны да узисны.
Пӧжар бушуйтіс кык час гӧгӧр, сэсся кутіс чинны.
Карлӧн ылысса районъясыс, мылькъяс бара кутісны шебрасьны пемыднас.
Сӧмын билӧн ӧтка, медбӧръя ыпнитлӧмъясыс мукӧд дырйи бара югдӧдлісны то мыльклысь гӧгрӧслунсӧ, то керка вевтъяс чукӧр, то терриконлысь сьӧд конуссӧ.
Но парк весьтын небесаыс дыр на баграліс то слабджыка, то бара ӧддзӧдчылӧмӧнджык, и дыр на тыдалісны мыльк вылын районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс.
Сэсся и найӧ мӧдісны саявны, и ӧшинь водзын пустырь пыр ёнджыка кутіс тырны пемыднас.
А Люся век на пукаліс ӧшинь дорын, возбуждённӧя видзӧдіс пӧжарлань,
Елизавета Алексеевна да Володя эз жӧ узьны.
Друг Люсялы кажитчис, быттьӧкӧ кань вуджӧртчис пустырь кузя ӧшиньсянь шуйгавылын, сэсся мыйкӧ шаракывны кутіс фундамент дорын.
Кодкӧ гусьӧник кыссис ӧшиньлань.
Люся инстинктивнӧя вешйыштіс ӧшинь дорысь да кӧсйис нин пӧдлавны ӧшиньсӧ, но сійӧс дугӧдіс кодлӧнкӧ вашкӧдӧм.
Сійӧс чуксалісны нимнас:
— Люся...
Люся...
Сійӧ кынмис места вылас.
— Эн пов, тайӧ ме, Тюленин, — вашкӧдіс тайӧ гӧлӧсыс.
И Серёжкалӧн кепкатӧм, чорыд читкыля юрсиа юрыс мыччысис ӧшиньвыв дорын. — Тіянын немецъяс олӧны?
— Олӧны, — повзьӧмӧн да радпырысь Серёжкалы сералысь да повтӧм синъяснас видзӧдігтырйи шӧпнитіс Люся. — А тіянын?
— Миянын абуӧсь на.
— Коді сэні? — юаліс повзьӧмысла кӧдзалӧм Елизавета Алексеевна.
Пӧжарлӧн ыпнитӧмыс югдӧдыштіс Сережкалысь чужӧмсӧ, и Елизавета Алексеевна да Володя тӧдісны сійӧс.
— Володя кӧні? — кынӧмнас ӧшинь вылӧ ӧшӧдчӧм мысти юасис Серёжка.
— Ме тані.
— А коді ещӧ кольччис?
— Толя Орлов.
Ме сэсся ог тӧд, ме некытчӧ эг петавлы, менам аппендицит.
— Витька Лукьянченко тані и Любка Шевцова, — шуис Серёжка. — И Стёпка Сафоновӧс ме аддзылі, Горький нима школаын велӧдчысь.
— Кыдзи тэ воин миянӧ?
Войнас? — юаліс Володя.
— Ме пӧжарсӧ видзӧді.
Парксянь.
Сэсся шанхайчикъясті куті мунны гортӧ да балкасянь аддзи, мый тіян ӧшиньыд восьса.
— Мый нӧ тайӧ сотчис?
— Трест.
— Но-о?
— Сэні налӧн штабыс вӧлі устроитчӧма.
Улыс гач кежсьыс чеччышталісны, — гусьӧник серӧктіс Серёжка.
— Тэ чайтан — ӧзтісны? — юаліс Володя.
Серёжка чӧв олыштіс, синъясыс сылӧн пемыдас югъялісны каньлӧн моз.
— Да эз нин ачыс ӧзйы, — шуис сійӧ да бара гусьӧник серӧктіс. — Кыдзи тэ овнытӧ кӧсъян? — друг юаліс сійӧ Володялысь.
— А тэ?
— Быттьӧ он тӧд.
— Вот и ме сідзи жӧ, — личалӧм сьӧлӧмӧн шуис Володя. — Ме тэныд зэв рад.
Тэ тӧдан, ме сэтшӧм рад...
— Ме тожӧ, — неокотапырысь шуис Серёжка: сійӧ терпитны эз вермы сьӧлӧмсянь сёрнияс. — Тіян немецъясыд скӧрӧсь?
— Юисны войбыд.
Став курӧгъяснымӧс жаритісны.
Некымынысь миян комнатаӧ сюйсьывлісны, — шуис Володя веськодьпырысь, сэки жӧ Сережка водзын быттьӧкӧ гордитчыштігтыр сыӧн, мый сійӧ ас вылас нин испытайтіс, кутшӧмӧсь немецъясыс.
Сійӧ эз висьтав сӧмын, мый ефрейтор приставайтіс чойыс дінӧ.
— Сідзкӧ, немтор на, — спокойнӧя шуис Серёжка. — А больничаӧ овмӧдчисны эсесовецъяс, сэтчӧ раненӧйяс кольліны морт нелямын, нуӧдісны ставнысӧ Верхнедуваннӧй рощаӧ да — автоматъясысь.
А врач Фёдор Фёдорович, кор найӧс кутісны нуӧдавны, эз вермы кутчысьнысӧ да кутіс дорйыны,
и сійӧс найӧ веськыда коридорас и лыйисны.
— Ак, чӧрт!..
Ой-ой-ой!..
Кутшӧм бур морт вӧлі, — чукыртчыштліс да шуис Володя. — Ме ӧд сэні куйлі.
— Морт, кутшӧмыс этша, — шуис Серёжка.
— И мый нӧ тайӧ лоӧ, господи! — ойӧстӧмӧн шуис Елизавета Алексеевна.
— Ме котӧрта, кытчӧдз эз на югды, — шуис Серёжка. — Пондам йитӧд кутны. — Сійӧ видзӧдліс Люся вылӧ, вӧчис кинас кутшӧмкӧ чукыль-мукыльяс да гажаа шуис: — <deu>Ауфвидерзеген</deu>!.. — сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый Люся мечтайтӧ иностраннӧй кывъяс кузя курсъяс йылысь.
Сылӧн винёв, пельк, кос тушаыс тювкнитіс пемыдас, и пыр жӧ сійӧ эз кут ни тыдавны, ни кывны, — быттьӧ сійӧ сылі.
Дас ӧкмысӧд глава
Медся шензянаыс вӧлі сійӧ, кутшӧм ӧдйӧ найӧ сёрнитчисны.
— Мый нӧ тэ, нылӧ, лыддьысян?
Краснодонӧ немецъяс локтӧны!
Он ӧмӧй кыв, кыдзи машинаясыс равзӧны Верхнедуваннӧйын? — Валя кокъяс дорын сулалігӧн, ловшысӧ муртса кутігмоз висьталіс Серёжка.
Валя век на чуймӧм, спокойнӧй да рад выражениеӧн чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Кытчӧ вӧлі тэ котӧртан? — юаліс сійӧ.
Здук кежлӧ Серёжка падмыліс.
Но эз, эз вермы лоны, медым тайӧ нылыс вӧлі лёк нылӧн.
— Кӧсъя тіян школа вылӧ кайлыны, видзӧдлыны, мый сэні лоӧ...
— А кыдзи нӧ тэ каян?
Тэ ӧмӧй вӧвлін миян школаын?
Серёжка висьталіс, мый сійӧ во кык кымын сайын ӧтчыд вӧлӧма на школаын, литературнӧй вечер вылын.
— Да кыдзкӧ-мыйкӧ кая нин, — шпыньмунӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Но ӧд немецъясыд вермасны медводз займитны школасӧ? — шуис Валя.
— Кор аддза, мый найӧ локтӧны, ме веськыда паркӧ, — вочавидзис Серёжка.
— Тэ тӧдан, медся бур видзӧдны чардаксянь, сэтысянь ставыс тыдалӧ, а миянӧс оз аддзыны, — шуис Валя, пуксис аслас шаль вылӧ да тэрыба лӧсьӧдыштіс кӧсаяссӧ да ковтасӧ. — Ме тӧда, кыдзи сэтчӧ веськавны, ме тэныд ставсӧ петкӧдла.
Серёжка друг падмыштліс.
— Аддзан, кутшӧм делӧыс, — шуис сійӧ: — немецъяс кӧ пырасны школаӧ, ковмас чеччыштны мӧд судтасянь.
— Мый нӧ вӧчан, — вочавидзис Валя.
— А верман?
— Юасян...
Сережка видзӧдліс сылӧн зарни рӧма ловгӧнъяса гожъялӧм крепыд кокъяс вылас.
Пӧсь гы визьнитіс сы сьӧлӧм кузя.
Но, дерт жӧ, тайӧ нылыс вермас чеччыштны мӧд судтасянь!
И вот найӧ кыкӧн нин котӧртісны школалань парк пыр.
Гӧрд кирпичысь вӧчӧм кык судта ыджыд школа, югыд классъяса, ыджыд гимнастическӧй зала, сулаліс паркса главнӧй воротаяс дорын, «Краснодонуголь» трест зданиелы паныд.
Школаыс вӧлі тыртӧм да томана.
Но сійӧ благороднӧй цельяс вӧснаыс, мыйла найӧ воисны татчӧ, Серёжка эз лыддьы лёкторйӧн чегъялӧм лапъяс отсӧгӧн жугӧдны стеклӧсӧ улыс судтаса ӧти ӧшиньысь, коді вӧлі петӧ паркӧ.
Налӧн сьӧлӧмъясныс благоговейнӧя кынмылісны, кор найӧ джодж плакаяс вывті кокчуньяс йылас тувччалігтыр прӧйдитісны ӧти классӧд улыс судтаса коридорӧ.
Став тайӧ ыджыд зданиеас вӧлі чӧв-лӧнь, ичӧтика кышмунӧм, быд таркмунӧм гораа паськалісны гӧгӧр.
Тайӧ кымынкӧ луннас унатор вешйис му вылын, и уна зданиеяс, кыдзи и йӧз, воштісны ассьыныс важ нимсӧ да назначениесӧ да ещӧ эз на аддзыны выльсӧ.
Но всё-таки тайӧ вӧлі школа, кӧні велӧдлісны челядьӧс, школа, кӧні Валя колльӧдліс аслас олӧмысь уна долыд лунъяс.
Найӧ аддзисны ӧдзӧсъяс, кытчӧ вӧлі тувъявлӧма пӧвторъяс да гижалӧма: «Учительскӧй», мӧд ӧдзӧсын: «Директор», мукӧд ӧдзӧсъясын: «Врачлӧн кабинет», «Физическӧй кабинет», «Химическӧй кабинет», «Библиотека».
Да, тайӧ вӧлі школа, тані гырысь йӧз, учительяс, велӧдлісны челядьӧс знаниеясӧ да сыӧ, кыдзи колӧ овны свет вылын.
И тайӧ куш партаяса тыртӧм классъяссьыс, помещениеяссьыс, кӧні кылӧ на вӧлі аслыспӧлӧс школьнӧй дук, и Серёжка вылӧ и Валя вылӧ друг ӧвтыштіс сійӧ мирнас, кӧні найӧ быдмисны, коді вӧлі наысь торйӧдны позьтӧмӧн да коді ӧні муніс, кажитчӧ, век кежлӧ.
Тайӧ мирыс кажитчыліс коркӧ сэтшӧм быдлунъяӧн, нинӧмӧн торъявтӧмӧн, весиг гажтӧмӧн.
И друг сійӧ сувтіс на водзын сэтшӧм чудеснӧйӧн, вӧльнӧйӧн, коді вӧлі тыр откровеннӧй, веськыд да чистӧй отношениеясӧн на костын, кодъяс велӧдісны да кодъяс велӧдчисны.
Кӧні ӧні найӧ, и ӧтиясыс, и мӧдъясыс, кытчӧ разӧдіс найӧс судьбаыс?
И Серёжкалӧн и Валялӧн сьӧлӧмъясныс здук кежлӧ тырлісны тайӧ мирсӧ сэтшӧма радейтӧмӧн да тайӧ мирыслӧн святость водзын смутнӧй благоговениеӧн, кодӧс найӧ коркӧ эз кужлыны донъявны.
Кыкнанныс найӧ испытайтісны ӧти и сійӧ жӧ чувствояс да кывъястӧг гӧгӧрволісны тайӧс, и тайӧ некымын минута чӧжнас найӧ лоины ёна матынӧсь мӧда-мӧдныслы.
Пытшкӧсса векньыдик пос кузя Валя катӧдіс Серёжкаӧс мӧд судтаас, а сэсся ещӧ вылӧ, ичӧтик ӧдзӧс дорӧ, коді пыртӧдіс чардакӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі томана, но тайӧ эз падмӧд Серёжкаӧс.
Гач зептас лукйысьыштӧм бӧрын сійӧ кыскис складнӧй пурт, кӧні вӧліны уна мукӧд колана предметъяс, сэні жӧ вӧлі и отвёртка.
Винтъяссӧ перйӧм бӧрын сійӧ босьтіс ӧдзӧс вугсӧ сідзи, мый томан розьыс сылӧн лои восьса.
— Бура уджалан, тыдалӧ, мый профессиональнӧй взломщик, — шпыньмуніс Валя.
— Взломщикъяс кындзи свет вылын эмӧсь ещӧ и слесарьяс, — шуис Серёжка да, Валялань бергӧдчӧм бӧрын, нюммуніс сылы.
Ключ розьын ичӧтик ӧжинӧн гудйысьыштӧм бӧрын сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, и на вылӧ ӧвтыштіс шонді водзын доналӧм кӧрт вевт жарӧн, шоналӧм чардакса му дукӧн, бус да чераньвез дукӧн.
Копыртчӧмӧн, медым юрнаныс не зурасьны балкаясӧ, найӧ писькӧдчисны ёна бусӧссьӧм чардакса ӧти ӧшинь дорӧ да, буссӧ чышкышттӧг, медым найӧс эз аддзыны уличасяньыс, чужӧмъяснас ляскысисны стеклӧ бердас, налӧн банбокъясныс тӧкӧтьӧ эз инмыны ӧта-мӧд дінас.
Ӧшиньсяньыс налы тыдалӧ вӧлі Садӧвӧй уличаыс ставнас, коді помассьӧ парк ворота дорын, медся бура тыдаліс уличаыслӧн сыладорыс, кӧні сулалісны партия обкомса работникъяслӧн стандартнӧй керкаясыс.
Веськыда на синъяс водзын улича пельӧсас вӧлі тыдалӧ «Краснодонуголь» трестлӧн кык судта зданиеыс.
Сійӧ здуксяньыс, кор Сережка муніс Верхнедуваннӧй рощаысь, да сійӧ здукӧдзыс, кор найӧ Валякӧд асланыс чужӧмъяснас ляскысисны бусӧссьӧм чардак ӧшинь бердӧ, коли бура уна кад: немецкӧй частьяс удитісны пырны карӧ, Садовӧй улича пасьта жуисны машинаяс, и сэні и тані тыдалісны немецкӧй салдатъяс.
«Немецъяс...
Со найӧ кутшӧмӧсь, немецъясыд!
Немецъяс миян Краснодонын», — думайтіс Валя, и сьӧлӧмыс сылӧн чеччаліс, и морӧсыс сылӧн лыбаліс волнуйтчӧмысла.
А Серёжкаӧс ёнджыкасӧ интересуйтіс делӧыслӧн ортсыса практическӧй сторонаыс; сылӧн ёсь синъясыс аддзисны ставсӧ, мый тыдаліс чардак ӧшиньсянь, и Серёжка, ас тӧдлытӧгыс, запоминайтіс став посниторсӧ.
Школа зданиесянь трест зданиеӧдз костыс вӧлі дас метрысь не ыджыдджык.
Трестлӧн зданиеыс вӧлі школасьыс ляпкыдджык.
Серёжка аддзис ас водзсьыс кӧрт вевт, мӧд судтаса комнатаяслысь пытшкӧссӧ да улыс судтасьыс ӧшиньяс дорса джоджсӧ.
Садовӧй улича кындзи Серёжкалы тыдалісны и мукӧд уличаяс, кодъясӧс кытъястікӧ сайӧдлісны сыысь керкаяс.
Сылы тыдалісны дворъяс да керка сайяс, кӧні кӧзяйничайтісны немецкӧй салдатъяс.
Вочасӧн Серёжка ассьыс аддзанторъяссӧ петкӧдліс и Валялы.
— Кустъяссӧ, кустъяссӧ кералӧны...
Видзӧд, весиг подсолнухъяссӧ, — висьталіс Серёжка. — А тані, трестас, налӧн, тыдалӧ, штабыс лоӧ, аддзан, кыдзи кӧзяйничайтӧны...
Немецкӧй офицеръяс да салдатъяс — делопроизводительяс, писарьяс — кӧзяйственнӧя лӧсьӧдчалісны овны трестлӧн кыкнан судтаас.
Немецъяс вӧліны кыпыдӧсь.
Найӧ восьтісны трестлысь став ӧшиньяссӧ, видлалісны налы сюрӧм комнатаяс, лукйысисны пызан йӧръясын, куритісны, чигаркапомъяссӧ шыблалісны ичӧтик тыртӧм улича вылӧ, коді торйӧдіс школа зданиесӧ трест зданиеысь.
Недыр мысти комнатаын тыдовтчисны русскӧй нывбабаяс, томъяс и олӧмаяс.
Нывбабаяс ветекъясаӧсь да ведраясаӧсь.
Подолъяс лэпталӧм бӧрын нывбабаяс пондісны мыськыны джоджъяс.
Ӧкуратнӧй, чистӧй немецкӧй писарьяс шмонитісны на вылын.
Ставыс тайӧ вӧчсис сэтшӧм матын Валясянь да Серёжкасянь, мый кутшӧмкӧ абу на тырвыйӧ сознайтӧм мӧвп, лёк, мучительнӧй да тайӧ жӧ кадас сійӧс гажӧдысь, друг кучкис Серёжкалы сьӧлӧмас.
Сійӧ весиг обратитіс вниманиесӧ сы вылӧ, мый чардакса ичӧтик ӧшиньясыс босьтассьӧны.
Найӧ вӧліны кокньыдик рамааӧсь да ӧшйӧмаӧсь кӧсякъясас пӧлӧсӧн тувйыштӧм вӧсньыдик кӧрттувъяс йылӧ.
Серёжка да Валя пукалісны чардакын сэтшӧм дыр, мый вермисны нин сёрнитны и мукӧдтор йылысь.
— Тэ Стёпка Сафоновӧс сы бӧрын эн аддзыв? — юаліс Серёжка.
— Эг.
«Сідзкӧ, сійӧ прӧстӧ нинӧм абу удитӧма висьтавны Стёпкалы», — радпырысь думыштіс Серёжка.
— Сійӧ ещӧ волас на, сійӧ асланым зон, — шуис Серёжка. — Кыдзи тэ думайтан овны водзӧ? — юасис сійӧ.
Валя самолюбивӧя лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Коді нӧ ӧні вермас висьтавны тайӧс?
Некод жӧ оз тӧд, кыдзи ставыс тайӧ лоӧ.
— Тайӧ збыль, — шуис Серёжка. — Тэ ордӧ коркӧ позяс пыравны?
Батьмамыд оз кутны видчыны?
— Батьмам!..
Пырав аски, кӧсъян кӧ.
Ме и Стёпкаӧс кора.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Валя Борц.
Тайӧ здукас найӧ кылісны автоматъясысь кузь очередьяс, а сэсся ещӧ кымынкӧ дженьыд очередь — кӧнкӧ сэні, Верхнедуваннӧй рощаын.
— Лыйсьӧны.
Кылан? — юаліс Валя.
— Миян тані пукалігкості, гашкӧ, коді тӧдӧ мый вӧчсьӧ карас, — серьёзнӧя шуис Серёжка. — Гашкӧ, немецъяс и тіян и миян квартираӧ овмӧдчисны нин гортаныс моз.
Сӧмын ӧні Валялы тӧдвылас уси, кутшӧм обстоятельствояс дырйи сійӧ муніс гортсьыс, да думыштіс сы йылысь, мый вермас лоны. Сережка прав, и мамыс и батьыс волнуйтчӧны сы вӧсна.
Самолюбие вӧснаыс сійӧ эз решитчы шуны первойӧн, мый сылы кад мунны, но Сережка некор эз тӧждысьлы сы вӧсна, мый вермасны думыштны сы йылысь.
— Пӧра мунавны гортӧ, — шуис Серёжка.
И сійӧ жӧ туйӧдыс найӧ петісны школаысь.
Мыйкӧ дыра найӧ ещӧ сулалыштісны забор дорын, сад дінын.
Чардакын ӧтлаын пукалӧм бӧрын найӧ кутісны чувствуйтны асьнысӧ неуна смутитчӧмаӧн.
— Сідзкӧ, ме аски пырала тэ ордӧ, — шуис Серёжка.
А гортас Сережка тӧдмаліс сы йылысь, мый йылысь бӧрынджык войнас сійӧ висьталіс Володя Осьмухинлы: больничаӧ кольӧм раненӧйясӧс нуӧдӧм йылысь да врач Фёдор Фёдорович гибель йылысь.
Тайӧ ставыс лоӧма сылӧн Надя чойыс синъяс водзын, чойыс и висьталіс Серёжкалы, кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Больнича дорӧ воӧмаӧсь кык легкӧвӧй да кымынкӧ грузӧвӧй машинаяс, кӧні пукалісны эсесовецъяс, и Наталья Алексеевналы, коді встретитіс найӧс ывлаас, вӧлі предложитӧма часджын мысти прӧстмӧдны помещениесӧ.
Наталья Алексеевна пыр жӧ сетіс распоряжение ставныслы, коді вермӧ ветлыны, вуджны детскӧй больничаӧ, но век жӧ пондіс корны, медым нюжӧдыштасны сроксӧ, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый сылӧн эмӧсь уна куйлысь висьысьяс и транспортыс абу.
Офицеръяс вӧлі пуксялӧны нин машинаясӧ.
— Фенбонг!
Мый колӧ тайӧ нывбабаыслы? — шуис ӧти старшӧй офицер унтерлы, коді вӧлі зӧлӧтӧй пиньяса, югыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиа, ыджыд кыз тушаа.
И легкӧвӧй машинаяс мунісны.
Югыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиыс вӧлі вӧчӧ эсесовскӧй унтерӧс эз кӧ учёнӧй кодьӧн, то век жӧ нин интеллигентнӧйӧн.
Но кор Наталья Алексеевна шыасис сы дінӧ аслас просьбаӧн и весиг пондыліс сёрнитны сыкӧд немецкӧй ногӧн, унтерлӧн ӧчки пырыс видзӧдӧмыс муніс быттьӧкӧ Наталья Алексеевна дінті.
Баба гӧлӧсӧн унтер чукӧстіс салдатъясӧс, и найӧ кутісны шыблавны висьысьясӧс дворӧ, эз виччысьны, кор кольӧ кӧсйысьӧм часджынйыс.
Найӧ кыскалісны висьысьясӧс матрацъяс вылын либӧ веськыда киняулӧдыс кутӧмӧн да шыблалісны газон вылӧ дворас.
И сэки казялісны, мый госпитальын эмӧсь раненӧйяс.
Фёдор Фёдорович, коді висьтасьӧма больничаса врачӧн, пондылӧма объяснитны, мый тайӧ сьӧкыда ранитчӧмъяс, кодъяс некор нин оз кутны воюйтны да найӧс кольӧма гражданскӧй попечение улӧ.
Но унтер шуис, мый найӧ кӧ военнӧй йӧз, то найӧ военнопленнӧйяс и найӧс пырысь-пыр нуӧдасны кытчӧ пӧлагайтчӧ.
И раненӧйясӧс улыс бельё кежсьыс кутісны босьтавны вольпасьяс вывсьыс да шыблавны грузӧвикъяс вылӧ ӧта-мӧд выланыс, кыдзи веськалӧ.
Наталья Алексеевна тӧдіс Фёдор Фёдоровичлысь пузьысь характерсӧ да тшӧктіс сылы мунны, но сійӧ эз мун, а пыр сулаліс коридорын, ӧшиньяс костын.
Сылӧн сьӧдӧн лӧсталысь гожъялӧм чужӧмыс лои руд.
Сійӧ дугдывтӧг быгльӧдліс вомдоръяс костас чигаркапомсӧ, и сылӧн пидзӧсыс сэтшӧма сырмис, мый сійӧ корсюрӧ копыртчывліс да зыралышталіс сійӧс кинас.
Наталья Алексеевна поліс вешйыны сы дінысь да корис Надяӧс сідзжӧ не мунны, кытчӧдз ставыс оз помась.
Надялы вӧлі жаль да страшнӧ видзӧдны, кыдзи вирӧсь бинтъяса джынвыйӧ пасьтӧм раненӧйясӧс кыскалісны коридор кузя, мукӧд дырйиыс веськыда джодж кузяыс кыскалісны.
Сійӧ поліс бӧрдны, а синваыс ачыс сідзи и визувтіс синъяссьыс, но все-таки сійӧ эз мун, сы вӧсна мый ещӧ ёнджыка сійӧ поліс Фёдор Фёдорович вӧсна.
Кык немецкӧй салдат кыскисны раненӧйӧс, кодлысь кык недель сайын Фёдор Фёдорович вундіс мина осколокӧн жугӧдӧм почкасӧ.
Бӧръя лунъясас раненӧйлы вӧлі тӧдчымӧн нин кокньыдджык, и Фёдор Фёдорович ёна гордитчис тайӧ операциянас.
Салдатъяс кыскисны раненӧйӧс коридор кузя, и тайӧ здукас унтер Фенбонг чукӧстіс на пиысь ӧтисӧ.
Салдат шыбитіс раненӧйӧс, кодӧс вӧлі кутӧ кокъясӧдыс, да котӧртіс палатаӧ, кӧні вӧлі унтерыс, а мӧд салдатыс кыскис раненӧйӧс джодж кузя.
Фёдор Фёдорович друг вешйис стен дорсьыс, и некод эз удит видзӧдлыны, кор сійӧ лои салдат дорын, коді кыскис раненӧйӧс.
Тайӧ раненӧйыс, кыдзи и унджыкыс найӧ, мучитчӧм вылӧ видзӧдтӧг, эз ойзы, но кор аддзис Фёдор Фёдоровичӧс, сійӧ шуис:
— Аддзылін, Фёдор Фёдорович, мый вӧчӧны?
Тайӧ ӧмӧй йӧз?
И бӧрддзис.
Фёдор Фёдорович мыйкӧ шуис салдатлы немецкӧй ногӧн.
Буракӧ, сійӧ шуис, мый тадзи пӧ оз позь.
И, буракӧ, шуис: вай пӧ ме отсышта.
Но немецкӧй салдат серӧктіс да кыскис раненӧйӧс водзӧ.
Тайӧ здукас унтер Фенбонг петіс палатаысь, и Фёдор Фёдорович муніс веськыда сы вылӧ.
Фёдор Фёдорович дзикӧдз кельдӧдіс да став тушанас тіраліс.
Сійӧ пӧшти дінӧдзыс матыстчис унтер дорӧ да скӧрысь мыйкӧ шуис сылы.
Унтер, сьӧд мундира, коді складкаясӧн чукӧртчӧма сылӧн тшӧгӧм ыджыд туша вылас, морӧсас дзирдалысь металлическӧй значока, кытчӧ вӧлі изобразитӧма череп да лыяс, чирӧстіс Фёдор Фёдорович вылӧ да револьвернас тувкис сылы чужӧмас.
Фёдор Фёдорович довъёвтіс да ещӧ мыйкӧ шуис сылы, тыдалӧ, зэв ӧбиднӧйӧс.
Сэки унтер быльӧдіс синъяссӧ ӧчки улас да лыйис Фёдор Фёдоровичлы веськыда синъяс костас.
Надя аддзыліс, кыдзи сылӧн синъяс костыс быттьӧ вӧйи, чепӧсйис вир, и Фёдор Фёдорович уси.
А Наталья Алексеевна да Надя котӧрӧн петісны больничаысь, и Надя ачыс оз нин помнит, кыдзи воӧма гортас.
Надя пукаліс кӧсынкаа да халата, кыдзи сійӧ воӧма больничаысь, и выльысь и выльысь пондыліс висьтавлыны.
Сійӧ эз бӧрд, чужӧмыс сылӧн вӧлі еджыд, а ичӧтик бандзибъясыс ломзисны биӧн, и югъялысь синъясыс сылӧн эз аддзыны найӧс, кодъяслы сійӧ висьтавліс.
— Кывлін, шляйтчысь? — зэв скӧрысь кызӧдіс Серёжка вылӧ батьыс. — Ей-богу, босьта да швачӧда плетьӧн.
Немецъяс карын, а сійӧ шляйтчӧ кӧні веськалӧ.
Тӧкӧтьӧ мамтӧ гуӧдз эн вошты.
Мамыс кутіс бӧрдны.
— Менам нин сьӧлӧмӧй косьмис тэ вӧсна.
Чайта, виисны.
— Виисны! — друг скӧрысь шуис Серёжка. — Менӧ эз вины.
А раненӧйясӧс виисны.
Верхнедуваннӧй рощаын.
Ме ачым кывлі...
Сійӧ пырис горничаӧ да уськӧдчис крӧватяс пӧдушка вылӧ.
Мститан чувство сырмӧдіс сылысь став тушасӧ,
Серёжкалы сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ.
Сійӧторйыс, коді сэтшӧма тӧмитіс да мучитіс сійӧс школа чардакын, ӧні аддзис петантуй.
«Виччысьлӧй, мед сӧмын пемдас!» — крӧвать вылас пессигӧн думайтіс Серёжка.
Некутшӧм вын нин эз вермы кутны сійӧс сыысь, мый думыштіс сійӧ.
Узьны водісны водз, биасьлытӧг, но ставныс вӧліны сэтшӧм возбуждённӧйӧсь, мый некод эз узь.
Некыдз эз позь мунны гортсьыс некод тӧдлытӧг, — сійӧ петіс эрдын, быттьӧкӧ петӧ ывлаӧ, да тювкнитіс град йӧрӧ.
Кияснас сійӧ кодйис ӧти гу, кытчӧ вӧлі дзебӧма горючӧй смеся бутылкаяс, — войнас опаснӧ вӧлі кодйысьны зырйӧн.
Сійӧ кыліс, кыдзи дзуркнитіс ӧдзӧс, хатасьыс петіс Надя чойыс да ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧс некымынысь:
— Серёжа...
Серёжа...
Чойыс виччысьыштіс неуна, чукӧстіс ещӧ ӧтчыд, да ӧдзӧс бара дзуркнитіс — чойыс муніс.
Серёжка сюйис кык бутылка гач зепъясас да ӧтиӧс питшӧгас и июль тӧлысся душнӧй вой пемыдын, шанхайчикъясӧд каршӧрсӧ кытшовтӧм бӧрын, бара писькӧдчис паркӧ.
Паркын вӧлі чӧв-лӧнь, тыртӧм.
Но торъя нин чӧв-лӧнь вӧлі школаын, кытчӧ сійӧ пырис ӧшинь пыр, кодӧс жугӧдіс луннас.
Школаын вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый сылӧн быд воськов, кажитчӧ, кылӧ вӧлі не сӧмын зданиеас, но и став карас.
Посвывса гырысь ӧшиньяс пыр ортсысянь пырыштіс кутшӧмкӧ муртса тӧдчыштысь югыд.
И кор Серёжка воис татшӧм ӧти ӧшинь весьтӧ, сылы кажитчис, мый кодкӧ пемыд пельӧсас дзебсьӧма, ӧні аддзас сійӧс да кватитас.
Но сійӧ веніс полӧмсӧ да регыд воис чардакса аслас наблюдательнӧй пунктӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс ӧшинь дорын, код пыр ӧні нинӧм вӧлі оз тыдав, пукаліс прӧстӧ сы могысь, медым ловсӧ вежны.
Сэсся кималаснас сійӧ корсяліс кӧрттувъяс, кодъяс кутісны ӧшинь рамасӧ, кусыньталіс найӧс да надзӧник перйис рамасӧ.
Ыркыд воздух пӧльыштіс сы вылӧ, чардакын век на вӧлі душнӧ.
Школаса пемыд бӧрын да, медсясӧ, тайӧ чардакса пемыд бӧрас сійӧ вермис нин различайтны, мый вӧчсис сы водзын улича вылас.
Сійӧ кыліс машинаяслысь кар кузя ветлӧм шыяс да аддзис фараясыслысь пемдӧдӧм, дзувъялысь бияссӧ.
Верхнедуваннӧйсянь частьяс дугдывтӧг мунісны и войын.
Сэні, туй кузялаыс, вӧлі тыдалӧны войнас югъялысь фараяс.
Мукӧд машинаясыс ветлісны тыр светӧн, сійӧ друг чепӧсйыліс мыльк сайсянь вывлань, прожектор югӧр моз, ылӧдз поткӧдіс войся небесасӧ, югдӧдліс либӧ степлысь юкӧнсӧ либӧ рощалысь пуяссӧ, кодъяслӧн коръясыс вӧлі гугассьӧмаӧсь да еджыдӧсь.
Трест зданиеӧ главнӧй пыранін дінас муніс войся военнӧй олӧм.
Воалісны машинаяс, мотоциклетъяс.
Дугдывтӧг пыралісны и петалісны офицеръяс да салдатъяс, зёльӧдчисны оружиеяснас да шпораяснас, кыліс бокӧвӧй, тӧдтӧм сёрни.
Но ӧшиньяссӧ трест зданиеын вӧлі тупкалӧма.
Серёжкалӧн став чувствоясыс вӧлі сэтшӧма зэвтчӧмаӧсь да найӧс вӧлі сідзи веськӧдӧма ӧти цельӧ, мый тайӧ выль, артыштӧмторйыс — мый ӧшиньяссӧ вӧлӧм пемдӧдӧма, — эз веж сылысь решениесӧ.
Тадзи сійӧ пукаліс чардак ӧшинь дорас час кыкысь не этшаджык.
Карын ставыс нин ланьтіс.
Здание дорын ветлӧм-мунӧм дугдіс жӧ, но пытшкӧсас эз на узьны, — Серёжка аддзис тайӧс югыд визьяс серти, кодъяс писькӧдчисны сьӧд бумага доръяс костӧд.
Но вот мӧд судтаса кык ӧшиньын би кусі, и кодкӧ пытшкӧссяньыс восьтіс ӧти ӧшинь, сэсся мӧдӧс.
Тыдавтӧм морт сулаліс пемыд комната ӧшинь дорас, — Серёжка чувствуйтіс тайӧс.
Би кусі и улыс судтаса ӧткымын ӧшиньясын, и тайӧ ӧшиньясыс сідзжӧ воссялісны.
— <deu>Wer іst da</deu>? — кыліс мӧд судтаса ӧшиньсянь начальственнӧй гӧлӧс, и Серёжка муртса аддзыштіс вуджӧрсӧ ӧшиньвыв вомӧн мышкыртчысьлысь. — Коді сэні? — бара юаліс тайӧ гӧлӧсыс.
— Лейтенант Мейер, <deu>Herr Oberst</deu>, — вочавидзис улісянь том гӧлӧс.
— Ме эськӧ эг сӧветуйт тіянлы восьтавны ӧшиньяс улыс судтаысь, — шуис гӧлӧс вылісянь.
— Дзик пӧдан, лолавны он вермы, <deu>Herr Oberst</deu>.
Дерт, ті кӧ запрещайтанныд...
— Ог, ме ньӧти ог кӧсйы, медым ті пӧринныд жаритӧм яйӧ.
<deu>Sіe brauchen nіcht zum Schmorbraten werden</deu>, — сералігтырйи шуис тайӧ начальственнӧй гӧлӧсыс вылісянь.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Серёжка кывзіс гӧгӧрвотӧм немецкӧй сёрни.
Ӧшиньясын кусӧдалісны бияс, лэпталісны шторыяс, и мӧда-мӧд бӧрся воссялісны ӧшиньяс.
Мукӧд дырйиыс сэтысянь кыліс сёрни, кодкӧ шутьляліс.
Мукӧд дырйи кодкӧ ӧзтыліс истӧг, здук кежлӧ югдӧдліс чужӧмсӧ, папироссӧ да чуньяссӧ, да сэсся папирослӧн би чутыс дыр на тыдаліс комната пытшкас.
— Кутшӧм ыджыд страна, сылы помыс абу, <deu>da іst ja keіn Ende abzusehen</deu>, — шуис кодкӧ ӧшинь дорын, тыдалӧ, шыасис комната пытшкӧсса аслас другыс дінӧ.
Немецъяс водалісны узьны.
Зданиеас и карас ставыс лӧнис.
Сӧмын Верхнедуваннӧйладорсянь ещӧ локталісны на машинаяс, фара югӧръяснас поткӧдлывлісны войся небесасӧ.
Серёжка кыліс аслас сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ, кажитчӧ, сылӧн кучкалӧмыс кылӧ став чардак пасьтаыс.
Тані век на вӧлі зэв жар, Серёжка дзикӧдз пӧсяліс.
Трестлӧн восьса ӧшиньяса зданиеыс, кодӧс шымыртӧма пемыд да ун, муртса тӧдчис сы син водзын.
Сійӧ аддзис вылыс и улыс судтасьыс ӧшиньяслысь пемыд розьяссӧ.
Да, тайӧс колӧ вӧлі вӧчны ӧні...
Видлӧм могысь сійӧ некымынысь ӧвтыштіс кинас, медым артыштны, кыдзи позяс шеныштчыны да кӧть ылӧсас метитчыны.
Бутылкаясыс, кодъясӧс сійӧ татчӧ воӧм бӧрын пыр жӧ перйис зепъяссьыс да питшӧгсьыс, сулалісны сы бокын.
Кималаснас сійӧ корсис ӧтиӧс, чорыда чабыртіс сійӧс юрӧдыс, лӧсьӧдчис бурджыка да вынӧн шыбитіс улыс судтаса восьса ӧшиньӧ.
Ыпнитліс син ёрана би, югдӧдліс ӧшиньсӧ дзоньнас да весиг трест здание да школа здание костса уличасӧ, и тайӧ жӧ здукас зильмуніс стеклӧ, кыліс ичӧтик взрыв, — быттьӧкӧ жугалі электрическӧй лампочка.
Ӧшиньсянь ыпнитіс би.
Тайӧ жӧ здукас Сережка шыбитіс тайӧ ӧшиняс мӧд бутылка, би пытшкас бутылкаыс взорвитчис зэв гораа.
Биыс бушуйтіс комната пытшкас нин, сотчисны ӧшинь рамаяс, и билӧн кывъясыс нюжӧдчисны нин стен кузяыс вывлань, тӧкӧтьӧ эз во мӧд судтаӧдзыс.
Кодкӧ лёкысь омляліс да чирзіс тайӧ комнатаас, горзӧмъяс кылісны став здание пасьтаыс.
Сережка кватитіс коймӧд бутылкасӧ да шыбитіс сійӧс мӧд судтаас, сылы паныда ӧшиньӧ.
Сійӧ кыліс шысӧ, кыдзи жугаліс бутылкаыс, да аддзыліс би ыпнитӧмсӧ. Биыс ыпнитіс сэтшӧм ёна, мый чардак пытшкӧсыс дзоньнас югдыліс, но сэки Сережка вӧлі ылын нин ӧшинь дорсьыс, сійӧ вӧлі чардакысь лэччан пос дорын нин.
Сійӧ лэбыштіс тайӧ пос кузяыс да эз нин корсь сійӧ классӧ, кытысь вӧлі жугӧдӧма ӧшинь стеклӧсӧ — сылӧн та вылӧ эз нин вӧв кадыс.
Сійӧ котӧрӧн пырис матысса комнатаӧ, — буракӧ, тайӧ вӧлі учительскӧй, — ӧдйӧ восьтіс ӧшиньсӧ, чеччыштіс паркӧ да, копыртчӧмӧн мӧдіс котӧртны парк пытшлань.
Сійӧ здуксяньыс, кор Серёжка шыбитіс коймӧд бутылкасӧ, да сійӧ здукӧдзыс, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый котӧртӧ парк кузя, сійӧ ставсӧ вӧчис инстинктивнӧя да ӧдвакӧ вермис бӧрыннас стӧча висьтавны, кыдзи ставыс тайӧ вӧлі.
Но ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ водны муӧ да шынитӧв куйлыштны ӧти здук да кывзысьыштны.
Кылӧ вӧлі, кыдзи Серёжкасянь матын турун пӧвстын кышӧдчӧ шыр.
Куйлан местасяньыс сылы эз тыдав биыс, но сэтысянь, улича вывсяньыс кылісны горзӧмъяс да котралӧм.
Сійӧ чеччыштіс кок йылас да котӧртіс водзӧ, парк помлань, шахта терриконлань.
Тадзисӧ сійӧ вӧчис сійӧ случай вылӧ, кутасны кӧ кытшавны парксӧ, — тасянь сійӧ вермас мунны, кӧть мед мый эз ло.
Ӧні сійӧ аддзис небеса пасьта пыр ёнджыка паськалысь зэв ыджыд ыпъялысь билысь югӧрсӧ, коді чим гӧрд рӧмӧн югдӧдіс пӧжарсянь сэтшӧм ылын сулалысь стариннӧй да зэв ыджыд терриконсӧ да паркысь пу йывъяссӧ.
Серёжка чувствуйтіс, мый сьӧлӧмыс сылӧн паськалӧ да лэбӧ.
Став тушаыс сылӧн сырмис, сійӧ муртса кутчысис, медым эз серӧктыссьы гораа.
— Со тіянлы!
<deu>Зетцен зи зих!</deu>
<deu>Шпрехен зи дейч!</deu>
<deu>Габен зи этвас</deu>!.. — висьтавны позьтӧм торжествоӧн шуаліс сійӧ аслыс школьнӧй немецкӧй грамматикаысь паметяс кольӧм торъя фразаяс.
Парк весьтас небесасӧ краситігтырйи биыслӧн ыпъялӧмыс пыр ыдждіс, и кар шӧрас лыбӧм шызьӧмыс кутіс кывны весиг татчӧдз.
Колӧ вӧлі мунны татысь.
Серёжкалӧн кыптіс венны вермытӧм кӧсйӧм бара веськавны садйӧ, кытысь сійӧ талун аддзыліс эсійӧ нывсӧ, Валя Борцӧс, — да, ӧні сійӧ тӧдіс, кыдзи шуӧны нывсӧ.
Шытӧг пемыдас мунігмоз сійӧ петіс Деревяннӧй улича сайӧ, вуджис забор вомӧн садйӧ да кӧсйис нин калиткаӧдыс петны улича вылас, кор сылы кыліс дзик калитка дорас сулалысь йӧзлӧн ньӧжйӧник сёрнитӧм.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый немецъяс абу на займитӧмаӧсь Деревяннӧй уличасӧ, олысьяс смелмӧдчӧмаӧсь да петалӧмаӧсь ывлаас видзӧдлыны пӧжар вылӧ.
Серёжка мӧдар боксяньыс кытшовтіс керкасӧ, шытӧг чеччыштіс забор вомӧн да матыстчис калитка дорӧ.
Сэні сулаліс пӧжар югыдӧн югдӧдӧм нывбаба чукӧр.
На пӧвстысь сійӧ тӧдіс Валяӧс.
— Мый нӧ тайӧ сотчӧ? — юаліс сійӧ, медым сетны тӧдны Валялы ас йывсьыс.
— Кӧнкӧ Садовӧй вылын...
А, гашкӧ, школа, — вочавидзис волнуйтчысь нывбаба гӧлӧс.
— Тайӧ трест сотчӧ, — ёсь гӧлӧсӧн, весиг кутшӧмкӧ вызовӧн шуис Валя. — Мама, ме муна узьны, — шуис сійӧ, нарошнӧ очсыштіс да пырис калиткаӧд.
Серёжка мӧдліс вӧтчыны сы бӧрся, но кыліс, кыдзи Валялӧн каблукъясыс котшкисны кильчӧ посъяс кузя да сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс.
Кызьӧд глава
Уна лунъяс чӧж Краснодон пыр да матысса каръяс да посёлокъяс пыр мунісны немецкӧй войскалӧн главнӧй вынъясыс: танкӧвӧй частьяс, машинаяс вылын пехота, сьӧкыд пушкаяс да гаубицаяс, связьлӧн частьяс, обозъяс, санитарнӧй да сапёрнӧй частьяс, гырысь да посни соединениеяслӧн штабъяс.
Моторъяслӧн жургӧмыс ланьтлытӧг кыліс и небесаын и му вылын.
Бус кымӧръяс тупкылісны карвесьтса да степьвесьтса небесасӧ.
Лыдтӧм войскалӧн да война орудиеяслӧн тайӧ сьӧкыд ритмичнӧй мунӧмас вӧлі аслас неумолимӧй порядок — <deu>Ordnung</deu>.
И кажитчӧ, свет вылас абу сэтшӧм вын, коді вермис эськӧ сувтны паныд тайӧ железнӧй порядока — <deu>Ordnung-a</deu> — сылӧн неумолимӧй выныслы.
Зэв гырысь кӧлесаясӧн мусӧ топӧдігмоз плавнӧя да грузнӧя исковтісны вагонъяс кодь джуджыд грузӧвикъяс, кодъяс нуисны боеприпасъяс да продовольствие, бензин тыра ляпкыд да паськыд цистернаяс.
Видзӧднысӧ салдатъяс вӧліны бур да лӧсьыда вурӧм обмундированиеаӧсь.
Офицеръяс вӧліны наряднӧйӧсь.
Немецъяскӧд тшӧтш мунісны румынъяс, венгръяс, итальянецъяс.
Тайӧ армияыслӧн пушкаяс вылас, танкъяс, самолётъяс вылас вӧліны Европаса став заводъяслӧн клеймоясыс.
Мортлӧн, коді тӧдіс не сӧмын русскӧй грамота, син водзас вераліс грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс заводъяслӧн маркаяссьыс, и сылы лолі шуштӧм сыысь, кутшӧм ыджыд производственнӧй вын Европаса унджык странаяслӧн снабжайтіс немецкӧй армияӧс, коді муніс ӧні донецкӧй степь пыр, моторъяснас жургигтыр, небесасӧ пемыдӧн тупкысь, чудовищнӧй бус пиын.
Весиг медся ичӧтик морт, коді этша гӧгӧрволіс война делӧяссӧ, чувствуйтіс да аддзис, кыдзи тайӧ вын водзас сӧветскӧй армияяс бӧрыньтчисны асыввывлань да асыв-лунвывлань, пыр ылӧджык, мукӧдлы кажитчис — бӧр бергӧдчывтӧм вылӧ, — Новочеркассклань, Ростовлань, лӧнь Дон сайӧ, Волгалань, Кубаньлань.
И коді нин тӧдӧ правдасӧ, кытӧнӧсь ӧні найӧ...
И сӧмын нин немецкӧй сводкаяс серти да немецкӧй салдатъяслӧн сёрнияс серти позьӧ дӧгадайтчыны, кӧні, кутшӧм рубеж дорын тышкасьӧ, а гашкӧ, пуктіс нин юрсӧ рӧднӧй му вӧсна пиыд тэнад, батьыд, мужикыд, вокыд.
Сійӧ кадас, кор карӧд век на мунісны немецкӧй частьяс, саранча моз бырӧдісны ставсӧ, мый абу на вӧлі бырӧдӧма водзджык мунысь частьясӧн, Краснодонын, кыдзи освоитӧм домын нин, кӧзяйственнӧя да зумыда овмӧдчалісны наступайтысь немецкӧй армияяслӧн ылыс тылъясыс, налӧн штабъясыс, снабжение отделъяс, резервнӧй частьяс.
Немецъяс власть улын тайӧ первой лунъясас олігӧн татчӧс олысьяс пиысь некод эз разбирайтчы сыын, кутшӧм немецкӧй начальство тані временнӧй, кутшӧм постояннӧй, кутшӧм власть пуксис карас да мый требуйтчӧ карса олысьяссянь, сыысь кындзи, мый вӧчисны сы ордын пыр мунысь салдатъяс да офицеръяс асланыс произвол серти.
Быд семья оліс торйӧн, да, пыр ёнджыка аслас положениелысь сьӧкыдлунсӧ да ужассӧ сознавайтігӧн, быдӧн ас ногыс зілис кыдзкӧ ладмӧдчыны тайӧ выль да ужаснӧй положение дінас.
Бабушка Вера да Елена Николаевна олӧмын выльӧн да ужаснӧйӧн вӧлі сійӧ, мый на ордӧ расположитчис ӧти немецкӧй штаб, кӧні главнӧйыс вӧлі генерал барон фон Венцель аслас адъютантыскӧд да рыжӧй юра да рыжӧй беринъяса денщикыскӧд.
Ӧні на керка дорын пыр сулаліс немецкӧй часӧвӧй.
Ӧні налӧн керкаыс пыр вӧлі тыр свободнӧя, кыдзи аслас керкаӧ, пырысь да петысь, то совещайтчысь, то прӧстӧ юысь да сёйысь немецкӧй генералъясӧн да офицеръясӧн, немецкӧй сёрниӧн да радио пыр кылысь немецкӧй маршъясӧн да немецкӧй сёрниӧн.
А керкаса кӧзяеваыс, бабушка Вера да Елена Николаевна, йӧршитчисны ичӧтик комнатаӧ, кӧні вӧлі душнӧ орчча кухняын дугдывтӧг ломтысьысь плитасянь петысь жар вӧсна, и найӧ водз асывсянь сёр войӧдз обслуживайтісны немецкӧй генералъясӧс да офицеръясӧс.
Ещӧ тӧрыт на бабушка Вера Васильевна вӧлі сиктын уджӧн аслыс общественнӧй ним заслужитысь персональнӧй пенсионерка, Донбасса зэв ыджыд трестын уджалысь геологлӧн мам, а Елена Николаевна — тӧдчана сӧветскӧй работниклӧн, Каневын земельнӧй отделӧн заведуйтысьлӧн дӧва, краснодонскӧй школаын медбур учениклӧн мам, — тӧрыт на кыкнанныс найӧ вӧліны быдӧнлы тӧдса да быдӧнӧн уважайтана йӧз.
А ӧні найӧ вӧліны рыжӧй беринъяса немецкӧй денщиклӧн кыв шутӧг подчиняйтчысьяс.
Генерал барон фон Венцель вӧлі сэтшӧм занят война делӧясӧн, мый эз казявлы бабушка Вераӧс да Елена Николаевнаӧс.
Сійӧ быдса часъясӧн пукавліс карта дорын, гижаліс, кырымавліс бумагаяс, кодъясӧс сетліс сылы адъютантыс, да мукӧд генералъяскӧд юис коньяк.
Мукӧд дырйи генерал скӧрмыліс да горзіс сідзи, быттьӧ командуйтіс плац вылын, и мукӧд генералъяс сулалісны сы водзын, кык визя гӧрд лампасъяс дорас кияснысӧ нюжӧдӧмӧн.
И бабушка Вералы и Елена Николаевналы вӧлі яснӧ, мый генерал фон Венцель воля серти мунӧны Краснодон пыр страна пытшкӧсӧ немецкӧй войска танкъясӧн, самолётъясӧн, пушкаясӧн и генераллы важнӧ вӧлі буретш тайӧ, медым найӧ мунісны да воисны пыр ас кадын да сійӧ местаас, кытчӧ налы индӧма.
А ставыс сійӧ, мый найӧ вӧчисны местаясас, кыті найӧ прӧйдитісны, тайӧ эз интересуйт генерал фон Венцельӧс, кыдзи сійӧс эз интересуйтлы сійӧторйыс, мый сійӧ олӧ бабушка Вера ордын да Елена Николаевна ордын.
Генерал фон Венцель приказ серти либӧ сылӧн чӧв олігтыр кӧдзыда сӧгласитчӧм серти сы дінын да сы гӧгӧрын вӧчсисны уна сё да тысяча омӧль да лёк поступокъяс.
Быд керкаын мыйкӧ да мырддялісны, мырддялісны и бабушка Вералысь да Елена Николаевналысь салӧ, ма, кольк, вый, но тайӧ эз мешайт сылы вылын новлӧдлыны ассьыс малиновӧй голяа векньыдик юрсӧ, коді увереннӧя пукаліс пальмӧвӧй веткаяс костын, мый кажитчис — нинӧм омӧльыс да няйтыс оз вермы воны генерал вежӧрӧдз.
Генерал вӧлі зэв чистоплотнӧй морт; кыкысь лун, асылын и водӧм водзвылын, мыссьыліс пӧсь ваӧн юрсяньыс кок улӧдзыс.
Генераллӧн векньыдик чужӧм вылас чукыръяссӧ да голясӧ пыр вӧлі мичаа бритӧма, мыськалӧма да душитӧма.
Сылы вӧлі вӧчӧма торъя уборнӧй, кодӧс бабушка Вералы вӧлі тшӧктӧма быдлун мыськыны, медым генерал вермис вӧчны ассьыс делӧяссӧ лажыньтчытӧг.
Генерал ветлывліс уборнӧйӧ асывъясын пыр ӧти кадӧ, а денщик караулитіс неылын да, генераллысь кызӧктыштӧм кылӧм бӧрын, мыччывліс сылы специальнӧй вафельнӧй бумага.
Но тайӧ чистоплотнӧй генералыс эз яндысьлы бабушка Вера дырйи да Елена Николаевна дырйи гора горзьӧдлыны сёйӧм бӧрын, а сійӧ кӧ вӧвлі аслас комнатаын ӧтнас, сійӧ лэдзліс аслас сювъясысь лёк воздухсӧ сы йылысь тӧждысьтӧг, мый бабушка Вера да Елена Николаевна пукалӧны орчча комнатаын.
А кузь кокъяса адъютант быдторйын зілис лоны генерал кодьӧн.
Кажитчис, сійӧ, адъютантыс, весиг быдмӧма татшӧм кузясӧ сӧмын сы вӧсна, медым лоны аслас кузь генерал кодьӧн.
И сідзи жӧ, кыдзи и генерал, сійӧ зілис не казявны ни бабушка Вераӧс, ни Елена Николаевнаӧс.
Ни генераллы, ни сылӧн адъютантлы бабушка Вера да Елена Николаевна эз существуйтны не сӧмын кыдзи йӧз, но весиг кыдзи предметъяс.
А ӧні денщик вӧлі на вылын полновластнӧй начальник да кӧзяин.
И тайӧ выль да ужаснӧй положение дінас велаліг бабушка Вера первой лунъяссяньыс жӧ аддзис, мый сійӧ оз вермы миритчыны тайӧ положениеыскӧд.
Мудер бабушка Вера гӧгӧрвоис, мый рыжӧй беринъяса денщик абу сэтшӧм ыджыд властя аслас начальникъяс дырйи, медым лысьтіс вины сійӧс, бабушка Вераӧс.
И лунысь лунӧ сійӧ пыр повтӧгджык пинясис денщиккӧд, а кор денщик горзыліс сы вылӧ, бабушка Вера ачыс горзіс денщик вылӧ.
Ӧтчыд, скӧрмӧм бӧрын, денщикыс аслас ыджыд каблукнас чужйис бабушка Вералы коскас, но бабушка мыйвынсьыс кучкис сылы юрас скӧвӧрдаӧн, и, кӧть кутшӧм тешкодь тайӧ вӧлі, лёкысла гӧрдӧдӧм денщик быттьӧ виньдіс.
Татшӧм тешкодь да сложнӧй отношениеяс лоины бабушка Вералӧн рыжӧй беринъяса денщиккӧд.
А Елена Николаевна век на быттьӧкӧ измӧма кодь да, пышнӧй русӧй юрсиӧн кытшалӧм неуна чатӧра юрсӧ вӧрзьӧдтӧг новлӧдлігӧн, чӧв олігтырйи, вӧчис сійӧс, мый сылы тшӧктылісны.
Ӧти татшӧм лунӧ Елена Николаевна муніс Садовӧйлы параллельнӧй улича кузя вала да друг аддзис сылы паныд локтысь тӧдса подвода, кытчӧ вӧлі доддялӧма буланӧй вӧлӧс, да подводакӧд орччӧн тувччалысь Олег писӧ.
Елена Николаевна беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр, уськӧдіс кисьыс ведраяссӧ да карнансӧ и, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, уськӧдчис пиыс дінӧ.
— Олежка... пиукӧй... — шуаліс сійӧ, то сылы морӧс бердас чужӧмнас топӧдчылігмоз, то сылысь еджыд, русӧй, шондінас зарниассьӧм юрсисӧ малышталігмоз, то прӧстӧ кипыдӧснас сылы морӧсас, пельпомъясас, мышкуас инмӧдчылігмоз.
Олег вӧлі быдса юрӧн ыджыдджык сыысь; тайӧ бӧръя лунъясас сійӧ ёна гожъялӧма, омӧльтчӧма чужӧм вылас, возмужайтӧма; но тайӧ возмужайтӧм пырыс воддза серти ёнджыка тӧдчисны пиыслӧн сылы нэм кежлас кольӧм чертаясыс, кодъясӧс мамыс тӧдіс сыын, кор сійӧ сӧмын на заводитіс дзольгыны первой кывъяссӧ да аслас кызіник, гожъялӧм гӧгрӧс кокъяснас вӧчаліс первой воськовъяс и сійӧс тӧлӧн моз нуліс бокӧ.
Сійӧ збыль вӧлі ещӧ сӧмын на ыджыд кагаӧн.
Сійӧ кутліс мамсӧ аслас гырысь ён кияснас, а сылӧн синъясыс паськыд еджыд синкымъяс увтіыс сідзи сияйтісны, кыдзи найӧ сияйтісны мамыслы став тайӧ дас квайт во да джын чӧжыс, — чистӧй, сӧдз светӧн, и сійӧ дугдывтӧг долис:
— Мама... мама... мама...
Некод и нинӧм эз существуйт налы тайӧ кымынкӧ здук чӧжыс: ни кык немецкӧй салдат, кодъяс матысса дворсянь видзӧдісны на вылӧ, — абу-ӧ таын мыйкӧ порядок, <deu>Ordnung</deu>, торкысь, ни телега дорын сулалысь рӧднӧйяс, кодъяс разнӧй чувствоясӧн видзӧдісны мамлӧн пиыскӧд аддзысьӧм вылӧ: дядя Коля — флегматичнӧя да шога, тётя Марина — сьӧд, мича, мудзӧм синъясас доршасьысь синваӧн, налӧн куим арӧса детинка — чуймӧмӧн да капризнӧя, мыйла оз сійӧс первой кутлы да окав тётя Лена, а дед-ямщик — пӧрысь мортлӧн тактичнӧй выражениеӧн: со пӧ кутшӧм делӧяс овлывлӧны свет вылын.
А бур йӧз, кодъяс гусьӧник видзӧдісны ӧшиньяссянь ыджыд тушаа, шондіӧн сотӧм шапкатӧм юра том морт вылӧ да пышнӧй кӧсаяса дзик на том нывбаба вылӧ, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдныскӧд зэв ӧткодьӧсь, вермисны эськӧ думыштны, мый тайӧ паныдасьӧмаӧсь чоя-вока, эз кӧ эськӧ тӧдны, мый тайӧ Олег Кошевой бӧр воӧма аслас мамыс дінӧ, кыдзи воалісны ӧні сёясӧн да тысячаясӧн краснодонсаяс, кодъяс абу удитӧмаӧсь пышйыны бедаысь да бӧр воалісны асланыс рӧднӧйяс дінӧ, немецъясӧн займитӧм асланыс хатаясӧ.
Сьӧкыд вӧлі тайӧ лунъясас налы, кодъяс эновтісны рӧднӧй местаяссӧ, гортсӧ, матысса йӧзсӧ.
Но найӧ, кодъяс удитісны пышйыны немецысь, мунісны нин асланыс, сӧветскӧй му кузя.
А ёна сьӧкыдджык вӧлі сылы, коді став вынъяссӧ пуктіс, медым пышйыны немецысь, но кодлӧн весь вошины став тайӧ зільӧмъясыс да коді аддзыліс смерть ас водзсьыс и ӧні довгис рӧднӧй местаясті, кодъяс тӧрыт на вӧліны ас местаясӧн, а со лоины немецкӧйясӧн, — довгис сёйтӧг, юрсюянінтӧг, ӧткӧн, дзикӧдз жугыльмӧм, паныдасьысь немец-победитель милӧсть вылӧ эновтӧм, быттьӧкӧ сы водзын сійӧ преступник.
Сійӧ здукас, кор паськыд югыд степын Олег да сылӧн ёртъясыс аддзисны веськыда на вылӧ локтысь немецкӧй танкъяс, налӧн сьӧлӧмъясныс дрӧгмуніны, кор первойысь паныдасисны смертькӧд.
Но смертьыс ӧні кежлӧ эз на во.
Немецъяс-мотоциклистъяс кытшалісны ставнысӧ, кодъяс эз удитны ю вомӧн вуджны, да йӧршитісны ӧтилаӧ Донец дорӧ.
И тані бара ӧтлаасисны ӧтлаӧ и Олег ёртъяскӧд, и Ваня Земнухов Клавакӧд да сылӧн мамыскӧд, и 1-бис №-а шахтаса директор Валько.
Валько вӧлі дзикӧдз кӧтасьӧма — гачсӧ да пинжаксӧ кӧть пыдзырт, — сылӧн хромӧвӧй сапӧгъясас булькакыліс ва.
Тайӧ минутаясас, кор ставныс вӧлі шӧйӧвошӧмаӧсь, некод эз обращайт ӧта-мӧд вылас внимание, но Валько вылӧ видзӧдігӧн быдӧн думайтісны: «Со и эталы абу удайтчӧма вартчыны Донец вомӧн».
А сійӧ кутшӧмкӧ скӧр, сьӧд, бритчытӧм цыганскӧй чужӧма пуксис муӧ, пӧрччис ассьыс бур сапӧгъяссӧ, кисьтіс васӧ, пыдзыртіс нямӧдъяссӧ, бӧр кӧмасис, сэсся бергӧдіс том йӧзлань ассьыс зумыш чужӧмсӧ да друг, оз позь шуны мый мигнитіс, а неуна чукыртліс сьӧд синлапъяссӧ: эн пӧ полӧй, ме тіянкӧд.
Сьӧд шлёма-берета немецкӧй офицер-танкист, сьӧдасьӧм да скӧр чужӧма, дзугӧм русскӧй кывйӧн тшӧктіс став военнӧйясыслы петны йӧз чукӧрысь.
Военнӧйяс, оружиетӧмӧсь нин, петалісны йӧз чукӧрысь группаясӧн и ӧткӧн.
Налы мышканыс прикладъяснас тувкӧдігтыр немецкӧй салдатъяс нуӧдалісны найӧс бокӧ, и регыд мысти йӧз чукӧрсянь неылын артмис степын мӧд, ичӧтджык чукӧр военнӧйясысь.
Кутшӧмкӧ сьӧлӧмад йиджмӧн шог вӧлі чужӧмъясас, видзӧдласъясас тайӧ йӧзыслӧн, кодъяс жмитчисны ӧта-мӧд бердас асланыс важ няйт гимнастёркаясаӧсь да бусӧссьӧм сапӧгъясаӧсь шондіӧн ойдӧдӧм яркӧй степын.
Военнӧйясӧс стрӧитісны колоннаӧ да вӧтлісны Донец катыд.
А став гражданскӧй йӧзсӧ лэдзалісны гортаныс.
И йӧз заводитісны разӧдчавны степь кузя Донецсянь быдладорӧ.
Унджыкыс мӧдӧдчисны туй пӧлӧн рытыввыв, хутор пыр, кӧні узисны Ваня да Жора, Лихӧйлань.
Виктор Петровлӧн батьыс да дед, коді нуӧдіс Кошевойӧс да сылысь рӧднясӧ, сійӧ здукас, кор аддзисны степысь немецкӧй танкъяс, ӧтлаасисны подводаяснас ас йӧз дінӧ.
И налӧн группаыс дзоньнас, кӧні вӧлі ӧні и Клава Ковалёва мамыскӧд, ӧтлаасисны йӧз да подводаяс потоккӧд, кодъяс мунісны рытыввылӧ Лихӧйлань.
Мыйкӧ дыра йӧз пиысь некод эз верит, мый ставыс буретш тадзи и лоӧ, лэдзисны найӧс да таын абу некутшӧм пӧръялӧм, — ставныс полігтырйи видзӧдлывлісны туй кузя налы паныд дугдывтӧг локтысь немецкӧй салдатъяс вылӧ.
Но мудзӧм, пӧсялӧм, буснас няйтӧссьӧм чужӧма салдатъяс, кодъяс ёнджыка думайтісны сы йылысь, мый найӧс виччысьӧ водзын, пӧшти эз видзӧдлыны русскӧй беженецъяс вылӧ.
Кор прӧйдитіс первой шӧйӧвошӧмыс, кодкӧ неувереннӧя шуис:
— Та вылӧ эм немецкӧй командованиелӧн приказ — местнӧй олысьясӧс не ӧбижайтны...
Валько, кодсянь шонді водзас вӧв вылысь моз петіс ру, зумыша нюммуні да, чӧртъяс моз няйтӧссьӧм скӧр немецкӧй салдатъяс колонна вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Он аддзы, налӧн кадыс абу.
А то сетісны эськӧ тэныд юыштны ватор!
— А тэ, кажитчӧ, юыштӧмыд нин? — друг гажаа шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧс, сэтшӧм гӧлӧсъяс пиысь ӧти, кодъяс некор оз гажтӧмчыны да олӧмлӧн быдсяма, весиг медся лёк условиеяс дырйи обязательнӧ сюрӧны, кор чукӧртчӧны русскӧй йӧз.
— Ме юышті нин, — зумыша сӧгласитчис Валько
да, думыштӧм бӧрын, содтіс: — Да эг на помӧдзыс.
Збыльысьсӧ со мый лои Валькокӧд, кор сійӧ, том йӧзӧс берег вылӧ кольӧм бӧрын, лэччис вуджӧдчанінӧ.
Аслас зэв скӧр видӧн сійӧ век жӧ заставитіс вуджӧдчӧмӧн распоряжайтчысь ӧти военнӧйӧс сёрнитны аскӧдыс.
Военнӧйсянь Валько тӧдмаліс, мый вуджӧдчӧм кузя командованиеыс ю мӧдарладорас.
«Ме сійӧс заставита, медым сійӧ аслас дышпозъясыскӧд порядоксӧ меным лӧсьӧдіс!» — зэв скӧрысь думайтіс Валько, наплавнӧй пос вывті мунысь машинаяс дінті ӧти понтон дорсянь мӧд дор вылӧ чеччалігтырйи.
Тайӧ здукас уськӧдчисны немецкӧй пикировщикъяс, и сылы, сыкӧд тшӧтш чеччалысь йӧз моз жӧ, лои водны.
Сэсся кучкис немецкӧй артиллерия, понтонъяс вылыті заводитчис паника.
И сэки Валько падмис.
Аслас положение сертиыс сылӧн эз сӧмын вӧв право, а сійӧ вӧлі обязан пӧльзуйтчыны медбӧръя позянлуннас вуджны Донец мӧдарладорӧ.
Но кыдзи тайӧ овлывлӧ весиг зэв ён да рассудительнӧй йӧзлӧн, кодъяслӧн пӧсь вирыс тыдавтӧг пуӧ сӧнъясас, мукӧд дырйи частнӧй, ичӧтджык, но матысса долг венӧ общӧй, главнӧй, но ылысса долгсӧ.
Мыйӧн Валько представитіс аслыс, мый вермасны думыштны сы йылысь сылӧн рабочӧйясыс, сылӧн другыс, Григорий Ильич Шевцов, ребята-комсомолецъяс, кодъяс колины берег вылӧ, — мыйӧн Валько представитіс аслыс тайӧс, став вирыс кайис сылы сьӧд чужӧмас, и сійӧ бергӧдчис бӧр.
Сэки наплавнӧй пос пасьталаыс нин оръявлытӧм лавинаӧн котӧртісны сылы паныд йӧз.
Сэки сійӧ паськӧмнас шыбитчис ваӧ да заводитіс вартчыны береглань.
Сэки, кор немецъяс лыйлісны нин артиллерияысь да кытшалісны Донецлысь тайӧ берегсӧ и садьсӧ воштӧм йӧз котӧртісны тайӧ берегсяньыс понтонъяс кузя мӧдар берегас да косясисны понтонъяс дінӧ лэччанінын да дасъясӧн да сёясӧн вартчӧмӧн вуджалісны мӧдар берегас, — гыяссӧ аслас ён кияснас поткӧдлігтыр Валько вартчис тайӧ берегланьыс.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ первойяс лыдын, кодъяскӧд немецъяс расправитчасны, а вартчис сы вӧсна, мый мӧдногӧнсӧ вӧчны эз лэдз сылӧн сӧвестьыс.
Асланыс беда вылӧ немецъяс эз вины Валькоӧс, а лэдзисны сійӧс мукӧдкӧд ӧтлаын.
И вот сы пыдди, медым мунны асыввывлань, Саратовлань, кытчӧ сійӧ вӧлі должен явитчыны служба кузя да кӧні вӧліны сылӧн гӧтырыс да челядьыс, беженецъяс чукӧрын Валько муніс рытыввывлань.
Лихӧйӧдз вотӧдз на беженецъяслӧн тайӧ сборнӧй колоннаыс пондіс чинны.
Валько вӧзйис краснодонсаяслы торйӧдчыны колоннасьыс, кытшовтны Лихӧйсӧ да мунны Краснодонлань миртуйяссянь ылітіджык, туй вожъясӧд либӧ веськыда туйтӧг.
Кыдзи тайӧ пыр овлывлӧ народъяс да государствояс олӧмлӧн сьӧкыд кадъясӧ, весиг медся рядӧвӧй мортлӧн сьӧлӧмас аслас судьба йылысь мӧвпъясыс топыда йитчӧны став народлӧн да став государстволӧн судьба йылысь мӧвпъяскӧд.
Тайӧ первой лунъясас сы бӧрын, мый найӧ переживайтісны, и гырысь йӧзлӧн и том йӧзлӧн настроениеыс вӧлі зэв лёк и найӧ пӧшти эз сёрнитны мӧда-мӧдныскӧд.
Найӧс мучитіс эз сӧмын сійӧ, мый виччысис найӧс водзын, но и сійӧ, мый лоӧ ӧні став сӧветскӧй мукӧд.
Но быдӧн переживайтіс тайӧс ас ногыс.
Медся спокойнӧя став лоӧмтор вылас видзӧдіс Мариналӧн куим арӧса пиыс, Олеглӧн ичӧтик воча вокыс.
Некутшӧм сомнение сылӧн эз вӧв, мый мирыс, кӧні сійӧ оліс, устойчивӧй, кор мамыс да батьыс пыр вӧліны сы дінын.
Сылы, збыльысь, страшнӧ лолі ӧти здукӧ, кор кодкӧ равӧстіс да гымыштіс небесаын и гӧгӧр сэтшӧма грымакыліс да котӧртісны йӧз.
Но сійӧ быдмис сэтшӧм кадӧ, кор гӧгӧр пыр грымакыліс да пыр кытчӧкӧ котӧртісны йӧз, та вӧсна сійӧ неуна бӧрдыштіс да успокоитчис.
И ӧні ставыс нин вӧлі бур.
Сӧмын сылы кажитчис, мый налӧн путешествуйтӧмыс неуна нюжаліс.
Медся ёна тайӧс чувствуйтіс сійӧ луншӧр кадӧ, кор эбӧссьыс петтӧдз пӧжліс сійӧс, и сійӧ заводитліс няргыны, дыр-ӧ нин оз во гортас бабушка дінас.
Но кор вӧлі сувтасны шойччыны и сійӧ сёйыштас роктор да беддьӧн зурӧдыштас суслик гуӧ да, боквыв тувччалігмоз, почтительнӧя чатрасигтыр, кытшовтас гнедӧй вӧвъяс гӧгӧр, кодъяс вӧліны пӧшти быдӧн кыкпӧв ыджыдджыкӧсь налӧн буланӧй вӧв дорысь, а сэсся, юрсӧ мамыс пидзӧсъяс вылӧ пуктӧмӧн, чӧскыда узьыштас, — и ставыс бӧр лолі аслас местаясас, и мирыс бара тырлі чудесаясӧн да прелестьясӧн.
Дед-ямщик думайтіс сы йылысь, мый ӧдвакӧ сы олӧмлы, ичӧтик пӧрысь морт олӧмлы, грӧзитӧ опасность немецъяс дырйи.
Но сійӧ поліс, мый немецъяс туй вылас на мырддясны сылысь вӧвсӧ.
Таысь кындзи, сійӧ думайтіс сы йылысь, мый немецъяс оз кутны сетны сылы пенсиясӧ, кодӧс сійӧ получайтліс нелямын во шахтаясын возчикӧн уджалӧмысь, и оз сӧмын дугӧдны пособие сетӧм, кодӧс сійӧ получайтліс куим фронтовик-пиян вӧснаыс, а ещӧ, пӧжалуй, мӧдасны дзескӧдны сыысь, мыйла сылӧн сы мында пи Краснӧй Армияын.
И сійӧс ёна волнуйтіс вопрос сы йылысь, победитас-ӧ Россия войнаас.
Сы серти, мый сійӧ аддзыліс ас синъяснас, сійӧ ёна поліс, мый Россия оз победит.
И сэки сійӧ, ичӧтик дед, кодлӧн руд юрсиыс балябӧжас пашкыртчӧма воробей гӧн моз, ёна жалитіс сы йылысь, мый эз кув колян тӧв, кор сылӧн, кыдзи висьталіс сылы доктор, лолі «приступ».
Но мукӧд дырйи сійӧ казьтыліс ассьыс став олӧмсӧ да войнаяс, кодъясын ачыс участвуйтліс, казьтыліс, мый Россия зэв ыджыд, озыр, а бӧръя дас вонас лои ещӧ озырджыкӧн, — неужели жӧ немецлӧн сюрӧ вын победитны сійӧс, Россияӧс?
И кор дед думайтіс тадзи, сійӧ ловзьыліскодь, гыжйыштавліс шондісьыс сьӧдӧдӧм кос кокшегсӧ, вомдоръяссӧ челядь моз чургӧдӧмӧн чмокайтіс аслас буланӧй вӧв вылас да тэрмӧдлыштіс сійӧс вӧжжинас.
Николай Николаевичлы, Олег дядялы, медся ӧбиднӧ вӧлі сійӧ, мый трестын сэтшӧм бура заводитчӧм уджыс сылӧн — том геологлӧн, коді выдвинитчис первой воясӧ жӧ вывті удачнӧй разведкаясӧн, — друг ори татшӧм виччысьтӧм да лёк ногӧн.
Сылы кажитчис, мый немецъяс непременнӧ виасны сійӧс, а оз кӧ вины, сылы уна вын ковмас пуктыны, медым кыдзкӧ мынтӧдчыны немецъяс ордын служитӧмысь.
А сійӧ тӧдіс, мый став условиеяс дырйи оз мун служитны немецъяслы, сы вӧсна мый немецъяслы служитӧм сылы кажитчис сэтшӧм жӧ лӧсявтӧмторйӧн да тешкодьӧн, кыдзи ветлӧдлыны бауӧн.
А томиник тьӧтушка Марина арталіс, кутшӧм доходъяс вылӧ найӧ овлісны немецъясӧдз.
И артмӧ вӧлі, мый немецъясӧдз налӧн олӧм вылӧ доходъясыс вӧліны татшӧмӧсь: Николай Николаевичлӧн заработокыс, Елена Николаевналӧн пенсияыс, кодӧс сійӧ получайтліс кулӧм мужиксьыс — Олеглӧн дядьысь, бабушка Вера Васильевналӧн пенсия, трестлӧн налы сетӧм квартира да град йӧр, кодӧс найӧ вӧдитлісны керка дінас.
И артмӧ вӧлі сідзи, мый немецъяс локтӧм бӧрын первой куим доходыс налӧн, дерт нин, оз ло и, гашкӧ, оз лоны и мукӧдыс.
Сійӧ пыр казьтыліс вуджӧдчанінын виӧм челядьӧс и найӧс жалитӧмсӧ вуджӧдліс аслас кага вылӧ да заводитліс бӧрдны.
Сылы волісны юрас сы йылысь висьтавлӧмъяс, мый немецъяс грубӧя приставайтӧны нывбабаяс дінӧ да насильничайтӧны, и сэки сылы дум вылас усьлі, мый сійӧ мича нывбаба и сы дінӧ, дерт нин, кутасны приставайтны немецъяс, и сійӧ то усьлі шогӧ, то бурӧдіс асьсӧ сійӧн, мый нарошнӧ кутас пасьтасьны прӧстӧйджыка да вежас прическасӧ, сэки, гашкӧ, ставыс кыдзкӧ мунас бура.
Виктор Петровлӧн батьыс, лесничӧй, тӧдіс, мый гортас бӧр воӧмыс грӧзитӧ сылы, кыдзи сэтшӧм мортлы, кодӧс районын тӧдӧны 1918 воын немецъяслы паныд тышын участвуйтӧм серти, и сылӧн пиыслы-комсомолецлы смертельнӧй опасностьӧн.
Но сійӧ дзикӧдз падмыліс, кор думайтіс сы йылысь, мый сылы ӧні вӧчны.
Сійӧ тӧдіс, мый партийнӧй йӧз пиысь кодӧскӧ да дерт кольӧма подпольнӧй да партизанскӧй тыш организуйтӧм могысь.
Но ачыс сійӧ, олӧмакодь нин морт, нэм чӧжыс уджаліс честнӧя рядӧвӧй лесничӧйӧн да вӧлі думайтӧ, мый нэм чӧжыс лоӧ лесничӧйӧн.
Сійӧ мечтайтіс сетны бур образование пиыслы да нылыслы да мед лоӧны наысь прамӧй йӧз.
Но кор сылы юрас воліс мӧвп сы йылысь, мый сылӧн важ олӧмыс вермас кольны немецъяслы тӧдтӧмӧн да сылӧн лоӧ позянлун сідзи жӧ служитны лесничӧйӧн немецъяс дырйи, — сійӧс босьтліс сэтшӧм шог да зывӧктӧм, мый сылы, ыджыд, ён мортлы, окота вӧлі косясьны.
Дзик тайӧ жӧ кадас сылӧн пиыслы, Викторлы, зэв ӧбиднӧ да оскорбитана вӧлі Краснӧй Армия вӧсна.
Сійӧ челядьдырсяньыс ёна радейтліс Краснӧй Армияӧс да сылысь командиръяссӧ да война первой лунъяссянь гӧтӧвитчис сы вылӧ, медым участвуйтны войнаын кыдзи Краснӧй Армияса командир.
Сійӧ руководитіс школаас военнӧй кружокӧн, нуӧдіс военнӧй занятиеяс да физическӧй упражнениеяс кружокын зэр улын и кӧдзыд вылын, кыдзи велӧдліс Суворов.
Краснӧй Армиялӧн поражениеяс, дерт, эз вермыны Виктор синъяс водзын уськӧдны Краснӧй Армиялысь престижсӧ.
Но вӧлі ӧбиднӧ, мый сылы ас кадын эз удайтчы веськавны Краснӧй Армияӧ командирӧн, а вӧлі кӧ эськӧ сійӧ Краснӧй Армияса командирӧн, сійӧ, Краснӧй Армияыс, дерт эськӧ, эз веськав татшӧм сьӧкыд да лёк положениеӧ.
А немецъяс дырйи аслас судьба йылысь Виктор прӧстӧ эз думайт, тырвыйӧ надейтчис батьыс вылӧ да аслас друг Анатолий Попов вылӧ, коді став сьӧкыд случайяс дырйи кужліс корсьны мыйкӧ виччысьтӧмӧс да дзик правильнӧйӧс.
А сылӧн другыс Анатолий став сьӧлӧмнас висис отечество вӧсна да, чӧв олігтыр гыжсӧ курччаліг, туй чӧжыс думайтіс сы йылысь, мый жӧ ӧні вӧчны сылы, Анатолийлы?
Война кадӧ комсомольскӧй собраниеяс вылын сійӧ лыддис зэв уна докладъяс социалистическӧй отечество дорйӧм йылысь, но ни ӧти докладын сійӧ эз на вермы выразитны отечествосӧ чувствуйтӧм, кыдзи мыйкӧ зэв ыджыдӧс да сьылысьӧс, кутшӧмӧн вӧлі сылӧн, Анатолийлӧн, мамыс, Таисья Прокофьевна, аслас ыджыд, кыз тушанас, банйӧм бур чужӧмнас да зэв мича стариннӧй казачӧй сьыланкывъяснас, кодъясӧс сійӧ сьывлывліс сылы ичӧтсяньыс на.
Отечествоӧс тайӧ чувствуйтӧмыс пыр овліс сы сьӧлӧмын да петавліс сылӧн синваыс рӧднӧй сьыланкывлысь шыяссӧ кылігӧн либӧ талялӧм нянь вылӧ, сотӧм керка вылӧ видзӧдігӧн.
И вот отечествоыс веськаліс бедаӧ, сэтшӧм бедаӧ, мый ни аддзыны тайӧс, ни думайтны та йылысь оз вӧлі позь сьӧлӧм доймытӧг.
Колӧ вӧлі действуйтны, действуйтны пырысь-пыр, но — кыдзи, кӧні, кодкӧд?
Татшӧм сяма мӧвпъясыс кутшӧмакӧ волнуйтісны сылысь став ёртъяссӧ.
И сӧмын Улялӧн эз вӧвны вынъясыс думайтны ни рӧднӧй мулӧн судьба йылысь, ни аслас личнӧй судьба йылысь.
Ставсӧ, мый сійӧ переживайтіс сійӧ кадсяньыс, кыдзи аддзис 1-бис №-а шахталысь нёровтчӧм копёрсӧ: радейтана пӧдругаыскӧд да мамыскӧд прӧщайтчӧм, шондіӧн сотӧм, талялӧм степь кузя тайӧ туйсӧ да, медбӧрын, вуджӧдчанінсӧ, кӧні гӧрд чышъяна нывбабалӧн вирӧссьӧм тушаас да син гуранъяссьыс петӧм синъяса детинкаын быттьӧ вӧлі ӧтлаасьӧма, чукӧрмӧма сылӧн став переживайтӧмторйыс, — ставыс тайӧ выльысь и выльысь, то кинжал моз ёся, то мельнича изки моз сьӧкыда-сьӧкыда бергӧдчылісны Улялӧн вирӧн ойдӧм сьӧлӧмас.
Туй чӧжыс сійӧ восьлаліс телегакӧд орччӧн, быттьӧ спокойнӧй, и сӧмын сы синъясын, нырбордъясын, вомдоръясын тӧдчысь мрачнӧй вынлӧн чертаясыс висьталісны, кутшӧм бушковъяс гыясӧн ветлісны сы сьӧлӧмын.
Зато Жора Арутюнянцлы вӧлі дзик яснӧ, кыдзи сійӧ кутас овны немецъяс дырйи.
И сійӧ зэв авторитетнӧя рассуждайтіс кывмӧн:
— Каннибалъяс!
Миян народ ӧмӧй вермас накӧд миритчыны, да?
Миян народ, кыдзи и водзджык немецъясӧн оккупируйтӧм местаясын, кыв шутӧг босьталас оружие.
Менам батьӧй — рам морт, но ме ог сомневайтчы — сійӧ босьтас оружие.
А мамӧй, аслас характернас, сійӧ кыв шутӧг босьтас оружие.
Миян старикъяс кӧ тадзи вӧчӧны, мый нӧ ми, томйӧз, долженӧсь вӧчны?
Ми, томйӧз, долженӧсь босьтны учёт вылӧ — тӧдмавны, сэсся босьтны учёт вылӧ, — поправитіс асьсӧ Жора, — став том йӧзсӧ, кодъяс эз мунны, да пырысь-пыр йитчыны подпольнӧй организациякӧд.
Ме тӧда, мый Краснодонӧ колины Володя Осьмухин да Толя Орлов — найӧ ӧмӧй кутасны весь пукавны?
А Люся, Володялӧн чойыс, тайӧ зэв прамӧй нылыс, — пӧся шуис Жора, — сійӧ, дерт нин, кыв шутӧг оз кут весь пукавны.
Ваня Земнухов бӧрйис кад, кор найӧс некод, Клаваысь кындзи, эз вермы кывны, шуис Жоралы:
— Кывзы, тэ, абрек!
Збыльысь, тэкӧд ставныс сӧгласенӧсь.
Но... кутышт кывтӧ.
Ӧти-кӧ, тайӧ быдӧнлӧн аслас сӧвестьлӧн делӧ.
А, мӧд-кӧ, тэ жӧ он вермы став вӧснаыс пӧручитчыны.
А друг кодкӧ кыдзкӧ болтнитас, мый сэки лоӧ — и тэныд и миянлы ставнымлы?
— Мыйла тэ менӧ шуин абрекӧн? — юаліс Жора, кодлӧн сьӧд синъясас тыдовтчис кыпыд-самодовольнӧй выражение.
— Сы вӧсна мый тэ сьӧд да действуйтан наездник моз.
— Тэ тӧдан, Ваня, кор ме вуджа подпольеӧ, ме збыль босьта аслым кличка «Абрек», — вашкӧдӧмӧн шуис Жора Арутюнянц.
Ванялӧн вӧліны Жора Арутюнянцлӧн кодь жӧ настроениеяс да мӧвпъяс.
Но быдторйӧ, кӧть мый йылысь Ваня эз думайт ӧні, вынӧн пырліс шудлӧн чувство Клава дінын матыслунысь да гордостьлӧн чувство, кор сійӧ казьтыліс вуджӧдчанін дорын ассьыс поведениесӧ, да выльысь кывліс Ковалёвлысь кывъяссӧ: «Ваня, спасит найӧс» — и чувствуйтіс асьсӧ Клаваӧс спаситысьӧн.
Шудлӧн тайӧ чувствоыс вӧлі ещӧ нин ён сы вӧсна, мый Клавалӧн вӧлі сэтшӧм жӧ чувство.
Эз кӧ эськӧ вӧв бать вӧсна тӧждысьӧмыс да мамыслӧн нора лыддьӧдлӧмъясыс, Клава Ковалёва эськӧ вӧлі веськыда да прӧстӧ шуда любитана морткӧд тані, шондіӧн югдӧдӧм донецкӧй степын, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый то сэні, то тані горизонт вылын мыччысявлісны немецкӧй танкъяслӧн башняясыс, зениткаяслӧн стволъясыс да немецкӧй салдатъяслӧн каскаяс, каскаяс, каскаяс, кодъяс тӧвзисны зарниа шобді весьтті моторъяс жургӧм улын да бус пиын.
Но став тайӧ йӧз пӧвстас, кодъяс сэтшӧм разнӧя думайтісны аслас судьба йылысь да став народ судьба йылысь, вӧлі кык морт, сідзи жӧ зэв разнӧйӧсь характер сертиыс да арлыд сертиыс, но кодъяс шензьӧдана ӧткодьӧсь вӧліны сыӧн, мый кыкнанныс вӧліны тырӧсь вӧвлытӧм моральнӧй кыпыдлунӧн да энергическӧй деятельностьӧн.
Ӧти мортыс тайӧ вӧлі Валько, а мӧдыс — Олег.
Валько вӧлі этша сёрниа морт, и некод некор эз тӧд, мый вӧчсьӧ ортсысяньыс цыган кодь тайӧ морт сьӧлӧмас.
Кажитчис, мый сы судьбаын ставыс вежсис лёклань.
А сійӧс некор на эз аддзывны татшӧм гажаӧн да тэрыбӧн.
Туй чӧжыс сійӧ муніс подӧн, тӧждысис быдӧн вӧсна, окотапырысь панліс сёрни ребятакӧд, то ӧтикӧд, то мӧдкӧд, быттьӧ найӧс испытывайтігмоз, да пыр частӧджык шутитіс.
А Олеглы эз жӧ пукавсьы бричкаын.
Сійӧ кывмӧн висьталіс ассьыс нетерпениесӧ, кор жӧ нин сійӧ аддзас мамсӧ, бабушкасӧ.
Сійӧ зэв радпырысь ниртіс чунь йывъяссӧ, кор кывзіс Жора Арутюнянцлысь, а то друг пондыліс шмонитны Ваня да Клава вылын либӧ мыкталыштігмоз бурӧдіс Уляӧс, либӧ видзис куим арӧса воксӧ, либӧ объясняйтчис любитӧмын тьӧтушка Маринакӧд, либӧ панліс кузь политическӧй сёрнияс дедкӧд.
А мукӧд дырйи сійӧ восьлаліс бричкакӧд орччӧн, чӧв олысь, резкӧя тӧдчысь кузяланога чукырӧсь плешка, челядь сяма складкаӧсь кызіник упрямӧй вомдоръяса, кӧні муртса тӧдчыштіс нюммунӧм, кытчӧкӧ водзлань думыштчӧмӧн видзӧдысь, скӧр-нежнӧй выражениеа синъяса.
Найӧ вӧліны нин Краснодонсянь ӧти шойччӧг кост мунӧм ылнаын, кор друг зурасисны немецкӧй салдатъяслӧн ас йӧз дінсьыс торъялӧм кутшӧмкӧ командакӧд.
Немецкӧй салдатъяс делӧвитӧя — весиг эз зэв грубӧя, а буретш делӧвитӧя — шобисны кыкнан подводасӧ, Марина да Уля чемоданъясысь босьтісны став шӧвк паськӧмсӧ, пӧрччисны Виктор батьлысь да Вальколысь сапӧгъяссӧ да босьтісны Вальколысь стариннӧй зӧлӧтӧй часісӧ, коді кӧть и купайтчис, но муніс зэв бура.
Душевнӧй напряжениеыс, кодӧс найӧ испытывайтісны, кор первойысь зурасисны немецъяскӧд, кодъясысь ставныс виччысисны омӧльджыкӧс, лои мӧда-мӧдысь яндысьӧм кодь, а сэсся ставныс лӧсявтӧма варовмисны — ставныс мӧда-мӧд вежмӧн нерисны немецъясӧс, кыдзи найӧ лукйысисны подводаясын, эльтісны Маринаӧс, коді ёна шогсис шӧвк чулкияс вӧсна, и весиг эз бокӧ кольны Валькоӧс да Викторлысь батьсӧ, кодъяс мукӧд серти ёна омӧльджыка чувствуйтісны асьнысӧ бриджи гачнас да тапочкинас.
И сӧмын Олег эз радлы тайӧ лӧжнӧй гажлун вылас: чужӧмас сылӧн дыр тӧдчис зумыш, скӧр выражение.
Краснодон дорӧ найӧ воисны войнас, и Валько сӧвет серти, коді чайтіс, мый войын ветлӧм карын запретитӧма, эз пырны карас, а узьмӧдчисны балкаӧ.
Войыс вӧлі тӧлыся.
Ставныс волнуйтчисны да дыр эз вермыны унмовсьны.
Валько муніс тӧдмавны, кытчань мунӧ балкаыс.
И друг сійӧ кыліс ас бӧрвывсьыс кокшыяс.
Сійӧ бергӧдчис, сувтіс да тӧлысь югыд водзас тӧдіс Олегӧс.
— Валько ёрт, меным зэв ёна колӧ тіянкӧд сёрнитыштны.
Ёна колӧ, — шуис Олег рам гӧлӧсӧн, неуна мыкталігтыр.
— Бур, — шуис Валько. — Сӧмын сувтсӧн ковмас, зэв нин лысваа. — Сійӧ шпыньмуніс.
— Отсалӧй меным аддзыны карын кодӧскӧ миян подпольщикъяс пиысь, — Вальколы ӧтлаасьӧм синкымъясувса муӧ лэдзӧм синъясас видзӧдігмоз шуис Олег.
Валько друг лэптіс юрсӧ да мыйкӧ дыра сюся видзӧдіс Олег чужӧм вылӧ.
Сы водзын сулаліс выль, медся том поколениеса морт.
Медся, кажитчис эськӧ, ӧтлаавны позьтӧм чертаяс — мечтательность да действенность, фантазируйтӧм да практицизм, душалӧн паськыдлун да трезвӧй расчёт, мувывса гажлун радейтӧм да асьнысӧ ограничивайтӧм, — тайӧ, кажитчис эськӧ, ӧтлаавны позьтӧм чертаясыс ӧтлаын создайтісны тайӧ поколениеыслысь неповторимӧй ӧбликсӧ.
Валько бура тӧдіс тайӧ поколениесӧ, сы вӧсна мый тайӧ поколениеыс вӧлі ассьыс сыысь торйӧдӧмторйӧн.
— Подпольщикыс тэныд быттьӧкӧ сюри нин, — шпыньмунӧмӧн шуис Валько, — а мый миянлы водзӧ вылӧ вӧчны, сы йылысь ми ӧні и сёрнитыштам.
Олег чӧв олігтыр виччысис.
— Ме аддза, тэ эн нин талун решитчы, — шуис Валько.
Сійӧ вӧлі прав.
Мыйӧн лои Ворошиловградлы веськыд угроза, Олег, первойысь мамсьыс гусьӧн, муніс комсомол райкомӧ да вӧзйысис, медым сійӧс используйтасны подпольнӧй группаяс организуйтігӧн.
Сійӧс ёна ӧбидитісны, кор некутшӧм помкаяс висьтавтӧг сылы шуисны примернӧ тадзи:
— Со мый, хлопец: чукӧрт вай ассьыд кӧлуйтортӧ да мун татысь бурӧн, да ӧдйӧджык.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, мый комсомол райком эз лӧсьӧдав ассьыс подпольнӧй группаяс, а комсомолецъяссӧ, кодъясӧс кольлісны подпольнӧй организация распоряжениеӧ, вӧлі индалӧма нин водзвыв.
Та вӧсна ӧтветыс, кодӧс сійӧ получитіс райкомын, ньӧти эз вӧв грубӧйӧн, а вӧлі весиг, кутшӧмкӧ, ёрт дінӧ внимание петкӧдлӧмӧн.
И сылы лои мунны.
Но буретш тайӧ здукас, кор прӧйдитіс вуджӧдчанінын лоӧмтор бӧрын первой напряжениеыс и Олеглы лои яснӧ, мый пышйыны эз удайтчы, сылы сідзи и кучкис юрас мӧвп: ӧні сылӧн мечтаыс осуществитчас!
Пышйӧмлӧн, мамкӧд торйӧдчӧмлӧн, сійӧ судьба неясностьлӧн став сьӧкыдлуныс вешйис сы сьӧлӧм вылысь.
И сы сьӧлӧмлӧн став вынъясыс, став страстьясыс, мечтаясыс, надеяясыс, томлунлӧн став пӧсьлуныс да напорыс — ставыс тайӧ петіс вӧля вылӧ.
— Та вӧсна тэ тадзи и подтянитчин, мый решитчин, — водзӧ висьталіс Валько. — Менам аслам татшӧм характер.
Тӧрыт на — муна, а некыдзи менам паметьысь оз пет: то, кыдзи ми шахта взрывайтім, то, аддза, армия отступайтӧ, беженецъяс, челядь мучитчӧны.
И сэтшӧм меным сьӧкыд сьӧлӧм вылын! — зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс Валько. — Должен вӧлі радуйтчыны, мый кӧть семьяӧс аддзыла, война заводитчӧмсянь эг аддзыв, — а сьӧлӧмын пыр кучкалӧ: «Но, а водзӧсӧ мый?..»
Тадзи вӧлі тӧрыт.
А мый жӧ талун?
Миян армия муніс.
Немец миянӧс босьтіс.
Семьяӧс ме ог аддзыв.
Гашкӧ, некор ог аддзыв.
А сьӧлӧм вылын менам кокньыдджык.
Мый вӧсна?
Сы вӧсна, мый менам ӧні ӧти туй, чумаклӧн моз.
А ми вокыслы тайӧ медся главнӧйыс.
Олег чувствуйтіс, мый ӧні Краснодон бердса балкаын, лысва вылын чуднӧя дзирдалысь тӧлысь югӧр улын, цыганлӧн кодь ӧтлаасьӧм синкымъяса тайӧ стрӧг, сдержаннӧй мортыс сёрнитӧ сыкӧд, Олегкӧд, сэтшӧм откровеннӧя, кыдзи сійӧ, гашкӧ, эз сёрнитлы некодкӧд.
— Тэ со мый: тэ тайӧ ребятаыскӧд йитӧдсӧ эн вошты, тайӧ ас йӧз, — висьталіс Валько. — Асьтӧ эн выдавайт, а йитӧдсӧ накӧд кут.
Да приметитав ещӧ ребятаӧс, кодъяс туясны делӧ вылӧ, сэтшӧмъясӧс, кодъяс биаиз кодьӧсьджык.
Но сӧмын видзӧд, ме тӧдлытӧг нинӧм эн вӧч, — сюран.
Ме тэныд висьтала, кор да мый тэныд вӧчны...
— Ті тӧданныд, кодъясӧс колисны карас? — юаліс Олег.
— Ог тӧд, — веськыда висьтасис Валько. — Ог тӧд, но аддза.
— А меным кыдзи тіянӧс корсьны?
— Тэныд менӧ корсьны оз ков.
Менам кӧ эськӧ вӧлі квартира, ме эськӧ всё равно тэныд эг висьтав, а менам, веськыда висьтавны, сійӧ ӧні абу на.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд вайны мужик да бать гибель йылысь шог юӧр, но Валько решитіс первойсӧ дзебсьыны Шевцов семья ордӧ, кӧні тӧдісны да радейтісны Валькоӧс.
Сэтшӧм отчаяннӧй ныв отсӧгӧн, кутшӧмӧн вӧлі Любка, сійӧ надейтчис установитны связьяс да корсьны квартира кыськӧ йӧзтӧминысьджык.
— Тэ лучше вай меным ассьыд адрестӧ, ме тэнӧ корся.
Валько кымыныськӧ гораа шуис Олеглысь адрессӧ, кытчӧдз эз запомнит бура.
— Тэ эн пов, ме тэнӧ аддза, — ньӧжйӧник висьталіс Валько. — И регыд мысти кӧ ме йылысь он кыв, эн тэрмась, виччысь...
А ӧні мун, — шуис сійӧ да аслас паськыд кипыдӧснас кокньыдика йӧткыштіс Олегӧс пельпомӧдыс.
— Аттьӧ тіянлы, — муртса кывмӧн шуис Олег.
Гӧгӧрвотӧм волнениеӧн, коді быттьӧкӧ нуис сійӧс лысваа турун вывті, матыстчис сійӧ лагерь дорӧ.
Ставныс нин узисны, сӧмын вӧвъяс мурчкисны турун.
Да Ваня Земнухов пукаліс узьысь Клава да сылӧн мам юръяс дінын, ёсь пидзӧссӧ кияснас кутӧмӧн.
«Ваня, муса другӧй», — думыштіс Олег небзьӧм чувствоӧн, коді вӧлі ӧні сылӧн став йӧз дінас.
Сійӧ матыстчис ёртыс дінӧ да волнуйтчигтырйи пуксис сыкӧд орччӧн уль турун вылӧ.
Ваня бергӧдіс сылань ассьыс чужӧмсӧ, коді вӧлі кажитчӧ кельыдӧн тӧлысь югӧр водзас.
— Но, кыдзи?
Мый сійӧ висьталіс тэныд? — тэрыба юаліс Ваня аслас кызкодь гӧлӧснас.
— Тэ мый йылысь юалан? — ӧтпырйӧ и шензигмоз и яндысьыштігмоз шуис Олег.
— Мый шуис Валько?
Тӧдӧ оз сійӧ мыйкӧ?
Олег падмыштӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Он-ӧ кӧсйы тэ мекӧд гораньӧн ворсны? — шуис Ваня дӧзмӧмпырысь. — Абу жӧ нин ми поснияс, збыльысь!
— К-кыдзи тэ тӧдмалін? — пыр ёнджыка чуймӧмӧн, другыс вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдігтыр, вашкӧдӧмӧн юаліс Олег.
— Абу нин сэтшӧм сьӧкыдтор тӧдмавны тэнсьыд подпольнӧй связьястӧ, найӧ сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и менам, — шпыньмунӧмӧн шуис Ваня. — Неужели тэ чайтан, мый ме эг жӧ думайтлы та йылысь?
— Ваня!.. — Олег аслас гырысь кияснас крепыда топӧдліс Земнуховлысь векньыдик кисӧ, коді пыр жӧ вочавидзис сылысь кисӧ чорыда топӧдлӧмӧн. — Сідзкӧ, ӧтлаын?
— Дерт, ӧтлаын.
— Нэм кежлӧ?
— Нэм кежлӧ, — шуис Ваня зэв ньӧжйӧник да серьёзнӧя. — Кытчӧдз вир ветлӧ менам сӧнъясын.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдныслы чужӧманыс, синъясныс налӧн югъялісны.
— Тэ тӧдан, сійӧ ӧні нинӧм на оз тӧд.
Но висьталіс — аддза пӧ.
И сійӧ аддзас, — гордостьӧн висьталіс Олег. — Тэ, видзӧд, Нижньӧй Александровкаад эн сибды...
— Тэ та йылысь эн думайт, — ньӧти падъявтӧг юрсӧ пыркнитӧм бӧрын шуис Ваня.
Сійӧ неуна яндысьыштіс. — Ме сӧмын тайӧясӧс устроита.
— Любитан сійӧс? — Ванялы дзик чужӧм бердӧдзыс копыртчӧмӧн да вашкӧдӧмӧн юаліс Олег.
— Татшӧмторъяс йывсьыс ӧмӧй сёрнитӧны?
— Тэ эн яндысь.
Тайӧ жӧ ӧд бур, тайӧ жӧ зэв бур.
Сійӧ <ns>с-сэтшӧм</ns> чудеснӧй, а тэ...
Тэ йылысь менам весиг кывъясыс абуӧсь, — наивнӧй да шуда выражениеа чужӧмӧн да гӧлӧсӧн висьталіс Олег.
— Да, сы мында лоӧ переживайтны и миянлы и став йӧзыслы, а олӧмыс век жӧ зэв мича, — шуис близорукӧй Ваня.
— <ns>В-вернӧ, в-вернӧ</ns>, — ёна мыкталігтыр шуис Олег, и синваыс кутіс доршасьны синъясас.
Недельысь неуна унджык коли сійӧ кадсяньыс, кор судьба ӧтлаӧдіс степын став тайӧ унасикас йӧзсӧ: и ребятаӧс и гырысьясӧс.
Но вот медбӧръяысь ставнысӧ ӧтлаын югдӧдіс найӧс шонді, коді кыпӧдчис степь весьтӧ, и кажитчис, мый быдса нэм коли на пельпомъяс сайын, — сэтшӧм мелілунӧн, и гажтӧмлунӧн, и волнуйтчӧмӧн тырины налӧн сьӧлӧмъясныс, кор воис кад янсӧдчыны.
— Но, хлопецъяс да нывъяс... — заводитліс эськӧ Валько, коді ӧтнас коли балка шӧрын бриджиа да тапочкиа, а сэсся ӧвтыштіс гожъялӧм кинас да нинӧм эз шу.
Ребята сеталісны мӧда-мӧдныслы ассьыныс адресъяссӧ, кӧсйысисны кутны связь, прӧститчисны.
И дыр на найӧ аддзисны ёрта-ёртсӧ сы бӧрын, кор разӧдчисны степь кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Оз-оз да и ӧвтыштас кодкӧ кинас либӧ чышъяннас.
Но вот ӧти, сэсся мукӧдъяс вошины мыльк сайӧ либӧ балкаӧ.
Быттьӧ эз и вӧвлы тайӧ ӧтувъя туйыс великӧй шуштӧм воӧ, пӧжысь шонді улын...
Тадзи Олег Кошевой воськовтіс немецъясӧн займитӧм рӧднӧй керка порог вомӧныс.
Кызь ӧтиӧд глава
Марина ичӧтик пиыскӧд овмӧдчис кухнякӧд орчча комнатаӧ бабушка Веракӧд да Елена Николаевнакӧд ӧтлаӧ.
А Николай Николаевич да Олег вӧчисны пӧвъясысь аслыныс кык топчан да кыдзкӧ муртса устроитчисны дворын пес видзан ичӧтик сарайӧ.
Бабушка Вера, коді ёна нин дӧзмис сыкӧд сёрнитысьястӧг олӧмысь (эз жӧ вермы сійӧ лыддьыны аслыс сёрнитан ёртӧн рыжӧй беринъяса денщикӧс!), сразу висьталіс налы карса став выльторъяссӧ.
Лун кык кымын сайын медся гырысь шахтаясӧ пыран будкаяс вылӧ, Горький нима да Ворошилов нима школа зданиеяс вылӧ, райисполком здание вылӧ да ещӧ кытчӧсюрӧ вӧлі клеиталӧма киӧн гижӧм большевистскӧй листовкаяс.
Листовкаяс текст улас вӧлі гижӧд: «ВКП(б)-лӧн Краснодонса районнӧй комитет».
Шензяна вӧлі сійӧ, мый листовкаясыскӧд орччӧн вӧлі клеиталӧма «Правда» газеталӧн важ воясса номеръяс, кӧні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс.
Слухъяс серти, немецкӧй салдатъяс сёрниясысь кывсис, мый областьса разнӧй районъясын, медся нин Донец кузя, Ворошиловградскӧй да Ростовскӧй областьяс граница вылын, Боково-Антрацитовскӧй да Кременскӧй районъясын партизанъяс нападайтӧны немецкӧй транспортъяс вылӧ да воинскӧй частьяс вылӧ.
Ӧнӧдз ни ӧти коммунист да ни ӧти комсомолец эз явитчыны немецкӧй комендант ордӧ специальнӧй регистрация вылӧ («Да медым ме ачым налы горшаныс пыри, — мед найӧ сэні виньдасны!» — шуис бабушка Вера), но унаӧс эрдӧдӧмаӧсь нин да арестуйтӧмаӧсь.
Ни ӧти предприятие да учреждение оз уджав, но немецкӧй комендант приказ серти йӧз обязанӧсь волывлыны уджалан местаас да пукавны положеннӧй часъяс чӧж.
Бабушка Вера висьталӧм серти «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй электромеханическӧй мастерскӧйясӧ удж вылӧ петӧмаӧсь инженер-механик Бараков да Филипп Петрович Лютиков.
Слухъяс серти найӧс не сӧмын абу вӧрзьӧдӧмаӧсь, а Бараковӧс пуктӧмаӧсь мастерскӧйясса директорӧн, а Лютиковӧс кольӧмаӧсь важ должность вылас — механическӧй цехса начальникӧн.
— И коді эськӧ вермис виччысьны татшӧм йӧзсянь?
Тайӧ жӧ партияса важ членъяс!
Бараков фронт вылын вӧлі, ранитчӧма вӧлі!
А Лютиков — сэтшӧм общественник, сійӧс жӧ быдӧн тӧдӧны!
Мый нӧ найӧ йӧймӧмаӧсь, али мый? — шӧйӧвошӧмӧн да лӧгпырысь висьталіс бабушка Вера.
Бабушка висьталіс ещӧ сы йылысь, мый немецъяс куталӧны карысь еврейясӧс да нуӧдалӧны Ворошиловград дорӧ, кӧні быттьӧкӧ пӧ лӧсьӧдӧма «гетто», но унаӧн шуӧны, мый збыльысьсӧ еврейясӧс нуӧдалӧны сӧмын Верхнедуваннӧй рощаӧдз да сэні виалӧны да гуалӧны.
И Мария Андреевна Борц зэв ёна полӧ аслас мужик вӧснаыс, медым эськӧ кодкӧ эз выдайт сійӧс.
Сійӧ кадсяньыс, кор Олег воис гортас, Елена Николаевналысь быдтор дінӧ веськодьлунсӧ, коді вӧлі сылӧн Олег мунӧмсянь, а медся нин немецъяс воӧмсянь, быттьӧкӧ волшебнӧй киӧн босьтісны сы вылысь.
Ӧні сылӧн став душевнӧй вынъясыс пыр вӧлі зэвтчӧмаӧсь и сійӧ вӧлі тыр тайӧ энергическӧй деятельностьнас, коді сэтшӧма лӧсяліс сы натуралы.
Кыдзи орлица позсьыс усьӧм орлёнок весьтын, сійӧ бергаліс аслас пи весьтын.
И частӧ-частӧ Олег казявліс ас вывсьыс сылысь внимательнӧй беспокоитчысь видзӧдлассӧ: «Кыдзи тэ, пиукӧй?
Тырмас-ӧ тэнад выныд терпитны тайӧс ставсӧ, пиукӧй?»
А Олеглы сійӧ нравственнӧй кыпыдлун бӧрас, кодӧс испытывайтліс туйын, друг ставыс лои веськодь.
Ставыс эз вӧв сідзи, кыдзи сійӧ представляйтліс аслыс.
Том мортлы, коді пырӧ на тышӧ, тайӧ тышыс сувтӧ сы мечтаясын, кыдзи насилиелы да став лёкыслы паныд подвигъяс вӧчалӧм.
Но тайӧ лёкыс вӧлӧма неуловимӧйӧн да кутшӧмкӧ терпитны позьтӧмӧдз будничнӧйӧн.
Кузь гӧна, сьӧд, раминик понйыс, кодкӧд Олег сэтшӧма радейтліс дурыштны, эз нин вӧв ловъя.
Дворъясысь да палисадникъясысь кералӧм кустъяса да пуяса уличаыс кажитчис пасьтӧмӧн.
И тайӧ пасьтӧм уличаӧдыс, кажитчӧ, ветлӧдлісны пасьтӧм немецъяс.
Генерал барон фон Венцель сідз жӧ эз казявлы Олегӧс, Маринаӧс да Николай Николаевичӧс, кыдзи эз казявлы бабушка Вераӧс да Елена Николаевнаӧс.
Бабушка Вера, збыльысьсӧ, нинӧм эз аддзыв аслыс оскорбитанасӧ генерал поведениеысь.
— Да тайӧ жӧ налӧн выль порядокыс, — шулывліс бабушка. — А ме пӧрысь нин да тӧда аслам дедсянь на, мый тайӧ ёна важ порядок, коді вӧвлі миян крепостнӧй право дырйи.
Крепостнӧй право дырйи миян вӧліны жӧ немецъяс — помещикъяс, татшӧм жӧ ышнясьысьӧсь да татшӧм жӧ разбойникъяс, кутшӧм этайӧ бароныс, мед сылӧн бугыльясыс петасны.
Мый нӧ меным сы вылӧ ӧбижайтчынысӧ?
Сійӧ всё равно лоӧ татшӧмӧн, кытчӧдз оз воны миян йӧз да оз орӧдны сылысь голясӧ...
Но Олеглы генералыс сылӧн векньыдик югъялысь ботинкинас да чистӧя мыськалӧм голянас вӧлі медся главнӧй мыжаӧн тайӧ терпитны позьтӧм унижениеяссьыс, кутшӧмӧ веськалісны Олег, сылӧн матысса йӧз да став йӧзыс сы гӧгӧр.
Мездысьны тайӧ унижениесьыс, кажитчӧ, позьӧ вӧлі сӧмын немецкӧй генералӧс виӧм бӧрын, но тайӧ генерал местаӧ воас мӧд, дзик жӧ татшӧм — чистӧя мыськалӧм голяа да югъялысь ботинкиа.
Кузь кокъяса адъютант кутіс обращайтчыны Маринакӧд вежливӧя, кӧдзыда да пыр частӧджык тшӧктывліс сылы прислуживайтны аслыс да генераллы.
Сылӧн быгалӧм синъясас, кор сійӧ видзӧдіс Марина вылӧ, вӧлі зывӧктана да тайӧ жӧ кадас мальчишескӧй любопытнӧй выражение, быттьӧ сійӧ видзӧдіс экзотическӧй животнӧй вылӧ, коді вермас сетны уна развлечение, но оз тӧд, кыдзи сы дінӧ матыстчыны.
Ӧні адъютантлӧн радейтана занятиеӧн вӧлі — конфеткаӧн ылӧдлӧмӧн корны ас дінас Мариналысь ичӧтик писӧ, а кор детинка воліс сы дінӧ да нюжӧдліс кызіник кисӧ, адъютант тэрыба сюйліс конфеткасӧ аслыс вомас.
Адъютант вӧчліс тайӧс ӧтчыд, и мӧдысь, и коймӧдысь, кытчӧдз детинка эз заводитлы бӧрдны.
Сэки, детинка водзӧ аслас кузь кокъяс йылӧ лажыньтчӧмӧн, адъютант нюжӧдліс ассьыс кывсӧ, код помын вӧлі конфетка, тяпйӧдлӧмӧн нёняліс да курччаліс конфеткасӧ да, быгалӧм синъяссӧ быльӧдӧмӧн, дыр сераліс.
Сійӧ вӧлі зывӧк Мариналы ставнас — кузь кокъяссяньыс да неестественнӧй еджыд гыжъясӧдзыс.
Мариналы сійӧ вӧлі эз нин эськӧ мортӧн, а весиг эз скӧтинаӧн.
Марина зывӧктіс сійӧс, кыдзи миян йӧз зывӧктӧны лягушаясӧс, лёкгагъясӧс, тритонъясӧс.
И кор сійӧ заставляйтліс Маринаӧс прислуживайтны аслыс, Мариналӧн кыптыліс и зывӧктӧм и ӧттшӧтш зэв ёна полӧм сыысь, мый сійӧ ӧні тайӧ существоыслӧн власть улын.
Но коді збыльысь вӧчліс том йӧзлысь олӧмсӧ терпитны позьтӧмӧн, тайӧ рыжӧй беринъяса денщик.
Денщиклӧн вӧлі шензьымӧн уна прӧст кад: сійӧ вӧлі главнӧйӧн генералӧс обслуживайтысь мукӧд денщикъяс, пӧваръяс, кӧзяйственнӧй командаса салдатъяс пӧвстын.
И став прӧст кадыс денщиклӧн вӧлі мунӧ сы вылӧ, медым выльысь и выльысь юасьны том йӧзлысь, кыдзи найӧ кӧсйылісны мунны немецъясысь да кыдзи налы эз удайтчы тайӧ, и, кымынӧдысь нин, висьтавліс налы ассьыс мӧвпъяс сы йылысь, мый сӧмын дзик бӧбъяс либӧ йӧйяс вермасны кӧсйыны мунны немецъясысь.
Сійӧ преследуйтіс том йӧзӧс и пес видзан сарайын, кӧні найӧ кадсӧ коллялісны, и дворын, кытчӧ найӧ петавлісны лолыштны свежӧй воздухӧн, и керкаын, кор эз вӧв генерал.
И сӧмын бабушкалӧн воӧмыс мездывліс найӧс денщик преследуйтӧмысь.
Кӧть тайӧ и тешкодь, но гӧрд кияса, зэв ыджыд тушаа денщик, коді бабушкакӧд асьсӧ кутіс быттьӧ сідзи жӧ развязнӧя, кыдзи и ставыскӧд, поліс бабушка Вераысь.
Немец-денщик и бабушка Вера сёрнитісны мӧда-мӧдныскӧд русскӧй да немецкӧй кывъяс лӧсявтӧма гудралӧмӧн, тайӧ сёрнисӧ вынсьӧдлісны чужӧмнаныс, кияснаныс да став тушанас петкӧдлӧмӧн, коді век вӧлі зэв стӧчӧн да ядӧвитӧйӧн бабушкалӧн да пыр зэв грубӧйӧн, глупӧйӧн да лёкӧн денщиклӧн.
Но найӧ зэв бура гӧгӧрволісны мӧда-мӧдсӧ.
Ӧні семьяыс ставнас чукӧртчывліс пес видзан сарайӧ завтракайтны, ӧбедайтны да ужнайтны, и ставыс тайӧ вӧчсьыліс быттьӧ гусьӧникӧн.
Сёйлісны кослунъя борщьяс, градвыв пуктас, пуӧм картупель да — нянь пыдди — бабушкалысь шобді пызьысь ловзьӧдтӧг пӧжалӧм лепёшки.
Бабушкалӧн вӧлі дзеблалӧма ещӧ уна быдпӧлӧс добрасӧ.
Но сы бӧрын, кор немецъяс жӧритісны ставсӧ, мый вӧлі абу дзебӧма, бабушка пуис-пӧжаліс сӧмын кослунъяӧс, медым петкӧдлыны немецъяслы, мый сэсся нинӧм и абу.
Войнас, кор немецъяс узисны, бабушка гусьӧн вайлывліс сарайӧ салӧ тор либӧ уль кольк, и таын бара жӧ вӧлі мыйкӧ унизительнӧй — сёйны лун югыдысь дзебсьӧмӧн.
Валько нинӧм эз юӧртлы ас йывсьыс.
И Ваня эз волы.
И сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, кыдзи найӧ встретитчасны.
Быд керкаын олісны немецъяс.
Найӧ сюся видзӧдісны быд воысь морт бӧрся.
Весиг прӧстӧй паныдасьӧм, уличаын сёрнитӧм кыпӧдліс подозрение.
Мучительнӧй долыдлун вайліс Олеглы думайтӧм, юр улас пуктӧм киясӧн топчан вылын куйлігӧн, кор гӧгӧр ставныс узисны да степысь ыркыд воздухыс пырис восьса ӧдзӧсӧд сарайӧ да пӧшти тыр тӧлысь сявкйис ассьыс югӧрсӧ ылӧ небеса пасьта да дзирдалысь прямоугольникӧн куйліс му джоджын, дзик кок улын, — мучительнӧй долыдлун вайліс Олеглы думайтӧм сы йылысь, мый тані жӧ, карын, олӧ Лена Позднышева.
Сылӧн образыс, смутнӧй, торъявлӧм, ӧтлаӧдны позьтӧм, шлывъяліс сы весьтын: синъясыс быттьӧкӧ вишняяс, войын тӧлыссянь зарни чутъясаӧсь, — да, Олег аддзыліс тайӧ синъяссӧ тулыснас паркын, а гашкӧ, найӧ вӧтӧн усьліны сылы, — серамыс, быттьӧ ылісянь, ставнас посньыдик эзысь шыяса, быттьӧ весиг искусственнӧй, сідзи торъявліс ӧти шытор мӧдсьыс, быттьӧкӧ посни паньясӧн зёльӧдчисны стена сайын.
Олег томитчис сылысь матыслунсӧ сознавайтӧмысь да сыкӧд янсалӧмысь, кыдзи томитчӧны сӧмын томдырйи — страстьтӧг, сӧвесть мучиттӧг, — сӧмын сійӧс аслыс представляйтӧмӧн, видениелӧн ӧти шудӧн.
Сійӧ часъясас, кор эз вӧвны гортын ни генерал, ни сылӧн адъютантыс, Олег да Николай Николаевич пыравлісны рӧднӧй керкаас.
Нырас налы кучкылісны унасикас парфюмернӧй дукъяс, заграничнӧй табаклӧн дукыс да ещӧ гӧтыртӧм йӧзлӧн аслыссикас дукыс, кодӧс оз вермыны вевттьыны ни духияслӧн, ни табакъяслӧн дукъясыс да коді ӧткодя кылӧ и генералъяс оланінсянь, и салдатъяс оланінысь, кор найӧ олӧны семьяысь бокын.
Ӧти татшӧм лӧнь часӧ Олег пырис керкаас видлыны мамсӧ.
Немецкӧй салдат-пӧвар да бабушка Вера чӧв олігтыр пуисны-пӧжалісны плита вылын — кыкнанныс ассьыныс.
А горничаын, коді вӧлі столӧвӧй пыдди, диван вылын куйліс ботинкиа да пилоткаа денщик, куритіс да, тыдалӧ, гажтӧмчис.
Сійӧ куйліс буретш сійӧ диван вылас, код вылын коркӧ узьлывліс Олег.
Муртса на Олег пырис комнатаӧ, денщиклӧн дыш, гажтӧмчысь синъясыс сувтісны сы вылӧ.
— Сулав! — шуис денщик. — Тэ, кажитчӧ, заводитан ныртӧ лэптавны — да, да, ме пыр ёнджыка казяла тайӧс! — кыз пӧдметкиа зэв гырысь ботинкисӧ джоджӧ лэдзӧм бӧрын шуис сійӧ да пуксис. — Лэдз киястӧ <rus>по швам</rus> да кут ӧтлаын коклябӧръястӧ: тэ сёрнитан ассьыд ыджыдджык морткӧд! — Сійӧ зілис кыпӧдны ас пытшкӧсас скӧрмӧм либӧ кӧть дӧзмӧм, но жарыс сэтшӧма жуймӧдӧма сійӧс, мый сылӧн выныс эз вӧв сы вылӧ. — Вӧч сійӧс, мый тэныд шуӧма!
Кылан?
Тэ!.. — горӧдіс денщик.
Олег, коді гӧгӧрвоис, мый висьталӧ денщик, чӧв олігтыр видзӧдіс сылӧн рыжӧй беринъяс вылӧ, друг вӧчис повзьӧм чужӧм, зэв ӧдйӧ лажыньтчис, кучкис аслыс пидзӧсъясас да горӧдіс:
— Генерал локтӧ!
Тайӧ жӧ здукас денщик вӧлі кок йылас нин.
Мунігмозыс сійӧ удитіс нетшыштны вомсьыс сигареткасӧ да чабравны сійӧс кулакас.
Сылӧн дыш чужӧмыс друг лои подобострастнӧй да бӧб.
Сійӧ котшнитіс каблукнас да, кияссӧ бокъясас топӧдӧм бӧрын, кынмис места вылас.
— То-то, холуй!
Чергӧдчӧмыд диван вылӧ, кор барин абу...
Вот тадзи и сулав ӧні, — шуис Олег, гӧлӧссӧ лэптытӧг, наслаждайтчиг, мый сійӧ вермӧ висьтавны тайӧс денщиклы сыысь повтӧг, мый мӧдыс гӧгӧрвоас сылысь, да прӧйдитіс мамыс комнатаӧ.
Юрсӧ чатӧртыштӧмӧн мамыс сулаліс ӧдзӧс дорас, кельдӧдӧм чужӧма, киас кутіс вурсян: сійӧ ставсӧ кывлӧма.
— Тадзи ӧмӧй позьӧ, пиукӧй... — заводитліс сійӧ.
Но тайӧ здукас равзігтырйи денщик пырис комнатаӧ.
— Бӧр пет!..
Татчӧ!.. — садьтӧгыс равзіс сійӧ.
Чужӧмыс сылӧн сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг беринъясыс эз тыдавны.
— Эн <ns>об-бращайт</ns> внимание, мама, тайӧ <ns>ид-диот</ns> вылас, — неуна дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис Олег, денщик вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ сійӧ тані эз и вӧв.
— Татчӧ!..
Порсь! — равзіс денщик.
Друг сійӧ уськӧдчис Олег вылӧ, кватитіс кыкнан кинас пинжак пӧлаӧдыс да лёкысь кутіс пыркӧдны Олегӧс, ачыс видзӧдіс сы вылӧ гӧрдӧдӧм чужӧмвывса дзик еджыд синъяснас.
— Оз ков... оз ков!
Олежек, но, уступит сылы, мыйла тэныд... — аслас ичӧтик кияснас денщиклысь зэв гырысь гӧрд кияссӧ пи морӧссьыс нетшыштны зілигтыр шуаліс Елена Николаевна.
Тожӧ ставнас гӧрдӧдӧм Олег кыкнан кинас кватитіс денщикӧс мундирувса тасмаӧдыс, и сылӧн югъялысь синъясыс сэтшӧм лӧглунӧн сатшкысисны денщик чужӧмӧ, мый мӧдыс здук кежлӧ падмыліс.
— <ns>Л-лэдз</ns>... Кылан? — шуис Олег страшнӧя шӧпкӧдӧмӧн; сійӧ вынӧн кыскис ас бердас денщикӧс да ещӧ нин ёнджыка ярмис сыысь, мый денщик чужӧм вылын тыдовтчис оз позь шуны полӧм, а сомневайтчӧм сыын, мый сійӧ, денщик, вӧчӧ аслыс выгӧда.
Денщик лэдзис сійӧс.
Найӧ кыкнанныс сулалісны мӧда-мӧдныслы паныд, сьӧкыда лолалігтырйи.
— Мун, пиукӧй...
Мун... — долис Елена Николаевна.
— Дикарь...
Дикарьяс пиысь медомӧльыс, — кыдзи вермис зывӧкпырысьджык шуаліс ассьыс кывъяссӧ денщик, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, — ставнытӧ тіянӧс колӧ велӧдны плетьӧн, понъясӧс моз!
— Тайӧ тэ дикарьяс пиысь медомӧльыс, сы вӧсна мый тэ дикаръяслӧн холуй, тэ сӧмын и кужан гусявлыны курӧгъясӧс, лукйысьны нывбаба чемоданъясын да ветлысь-мунысь йӧзлысь пӧрччавны сапӧгъяссӧ, — ыджыд лӧглунӧн денщиклы еджыд синъясас веськыда видзӧдігмоз шуаліс Олег.
Денщик сёрнитіс немецкӧй кывйӧн, а Олег рочӧн, но ставсӧ, мый найӧ висьталісны, сэтшӧм лӧсьыда петкӧдліс налӧн чужӧмыс да позаясыс, мый кыкнанныс зэв бура гӧгӧрвоисны мӧда-мӧдныслысь.
Кор Олег шуис бӧръя кывъяссӧ, денщик аслас сьӧкыд кипыдӧснас сэтшӧм ёна кучкис Олеглы банбокас, мый Олег тӧкӧтьӧ эз усь.
Некор на, дас квайт во да джын олӧм чӧжӧн, некодлӧн киыс — ни скӧрмӧмпырысь, ни накажитӧм могысь — эз инмӧдчыв Олег бердӧ.
Ачыс воздухыс, кодӧс сійӧ лолаліс ичӧтысяньыс и семьяас и школаас, вӧлі ордйысьӧмлӧн чистӧй воздух, кӧні грубӧй физическӧй насилие вӧлі сэтшӧм жӧ позьтӧмтор, кыдзи гусясьӧм, морт виӧм, клятвопреступление.
Бешенӧй вир кучкис Олеглы юрас.
Сійӧ уськӧдчис денщик вылӧ.
Денщик чепӧсйис ӧдзӧслань.
Мамыс ӧшйис пиыс пельпомъяс вылӧ.
— Олег!
Ӧвсьы!..
Сійӧ виас тэнӧ!.. — пыр топыдджыка пи бердас топӧдчигмоз шуаліс мамыс, кос синъясыс сылӧн югъялісны.
Зык шы вылӧ воисны бабушка Вера, Николай Николаевич, поварскӧй шапочкаа да салдатскӧй мундир вылас еджыд халата пӧвар-немец.
Денщик равзіс ишак моз.
А бабушка Вера, цветӧсь паськыд сосъяса кос кияссӧ шевгӧдӧмӧн, горзіс да чеччаліс денщик водзын пияна курӧг моз, сійӧс столӧвӧйӧ зыригтырйи.
— Олежек, пиӧй, кевмыся тэныд...
Ӧшиньыс восьса, пышйы, пышйы!.. — пӧся вашкӧдіс Елена Николаевна пиыслы пеляс.
— Ӧшиньӧд?
Ог кут ме ветлыны ӧшинь пыр аслам керкаын! — шуис Олег, сылӧн нырбордъясыс да вомдоръясыс самолюбивӧя дрӧгнитлывлісны.
Но сійӧ воис нин садяс. — Эн пов, мама, лэдз — ме и сідзи муна...
Ме муна Лена ордӧ, — друг шуис сійӧ.
Решительнӧя тувччалігтырйи сійӧ петіс столӧвӧйӧ.
Ставныс кежыштісны сыысь.
— И порсь жӧ тэ, порсь! — денщиклань бергӧдчӧмӧн шуис Олег. — Нӧйтан сэки, кор тӧдан, мый водзӧссӧ тэныд оз позь сетны... — И тэрмасьтӧг восьлалігтыр петіс керкаысь.
Банбокыс сылӧн сотчис.
Но сійӧ чувствуйтіс, мый шедӧдіс моральнӧй победа: сійӧ не сӧмын нинӧмын эз уступит немецлы, — немец повзис сыысь.
Эз вӧв окота думайтны, мый вермас лоны аслас тайӧ поступок бӧрын.
Всё равно!
Бабушка вернӧ висьталӧ: пыдди пуктыны налысь «выль порядоксӧ»?
Чӧрту!
Олег кутас вӧчны сідзи, кыдзи сылы колӧ.
Видзӧдлам на, коді кодӧс!
Сійӧ петіс калитка пыр Садӧвӧйлы параллельнӧй улича вылӧ.
И пӧшти дзик керка дорас паныдасис Стёпа Сафоновкӧд.
— Тэ кытчӧ?
А ме тэ дінӧ, — шуис еджыд юра ичӧтик Стёпа, зэв радпырысь, кыкнан кинас Олеглысь ыджыд кисӧ пыркӧдігтыр.
Олег падмис:
— Неылӧ, ӧти местаӧ...
Сійӧ весиг кӧсйис содтыны: «гортса делӧясӧн», но кывйыс сылӧн эз бергӧдчы.
— Мый нӧ тэнад банбокыд сэтшӧм гӧрд? — Олеглысь кисӧ лэдзӧм бӧрын чуймӧмӧн юаліс Стёпа.
Быттьӧ сійӧ медасьӧма вӧлі юасьны мый оз ков.
— Немецкӧд косяси, — шуис Олег да нюммуніс.
— Мый тэ шуан?!
Здорово!.. — Стёпа уважениеӧн видзӧдліс Олеглы гӧрд банбок вылас. — Тайӧ и бурджык.
Висьтавны кӧ, ме тэ дінӧ локта вӧлі мыйкӧ мында тайӧ делӧ кузяыс жӧ.
— Кутшӧм нин делӧ кузя? — серӧктіс Олег.
— Мунам, ме тэнӧ колльӧда, а то, кутам кӧ сулавны, ещӧ кӧвъясяс кутшӧмкӧ фриц... — Стёпа Сафонов босьтіс Олегӧс сойбордйӧдыс.
— <ns>В-вай</ns> нин ме тэнӧ колльӧда, — шуис Олег мыкталыштӧмӧн.
— Гашкӧ, тэ верман мыйкӧ дыра кежлӧ эновтлыны ассьыд делӧтӧ да ветлыны мекӧд?
— Кытчӧ?
— Валя Борц ордӧ.
— Валя ордӧ?.. — Олег чувствуйтіс, мый сійӧс неуна мучитӧ сӧвестьыс сыысь, мый ӧнӧдз эз ветлы видлыны Валяӧс. — На ордын немецъясыс олӧны?
— Оз.
Сыын и делӧыс, мый оз.
Ме, веськыда кӧ висьтавны, локта вӧлі тэ ордӧ Валя тшӧктӧм серти.
Кутшӧм тайӧ вӧлі шуд — друг веськавны керкаӧ, кӧні эз вӧвны немецъяс!
Веськавны тӧдса садйӧ, кытчӧ оз инмы гожйыс, садйӧ, кодӧс мехӧн моз дорӧсалӧма клумбаӧн, коді вӧлі дзик Мономах шапка кодь, да кӧні вӧлі уна вожа пӧрысь акация аслас югыдвеж прошви кодь коръяснас, кодъяс сэтшӧм вӧрзьӧдчывтӧмӧсь, быттьӧ найӧс вӧлі вурӧма степнӧй лӧз небесаас.
Мария Андреевналы аслас школаса став ученикъясыс пыр на кажитчисны посньыдикъясӧн.
Сійӧ дыр кутліс да окаліс Олегӧс, шумитіс:
— Вунӧдін важ другъястӧ?
Кор нин воин, а ныртӧ он петкӧдлы — вунӧдін!
А кӧні тэнӧ медся ёна любитӧны?
Коді пукавлывліс миян ордын часъясӧн, плешсӧ чукыртӧмӧн, кор сылы ворслывлісны пианиноӧн?
Код библиотекаӧн тэ пӧльзуйтчылін асладӧн моз?..
Вунӧдӧмыд, вунӧдӧмыд!
Ок, Олежка-дролежка!
А миян... — Сійӧ кутчысис юрас. — Кыдз жӧ — дзебсясьӧ! — страшнӧй синъяс вӧчӧм бӧрын висьталіс сійӧ вашкӧдігтырйи, коді петіс сыысь паровознӧй пар моз да кыліс став улича пасьтаыс. — Да, да, весиг тэныд ог висьтав — кӧні...
Сэтшӧм унизительнӧ да страшнӧ дзебсясьны аслад керкаын!
И, буракӧ, ковмас сылы мунны мӧд карӧ.
Сылӧн чужӧм сертиыс оз ёна тӧдчы, мый сійӧ еврей, кыдзи тэ ногӧн?
Тані сійӧс прӧстӧ выдайтасны, а Сталиноын миян эмӧсь вернӧй другъяс, менам рӧдня, русскӧй йӧз...
Да, ковмас сылы мунны, — висьталіс Мария Андреевна, и чужӧмыс сылӧн лои жугыль, весиг шогсяна, но Мария Андреевналӧн вывті нин бур здоровье вӧсна шог чувствояс эз вермыны бура тӧдчыны сы чужӧм вылын: Мария Андреевналӧн зэв сьӧлӧмсяньыс сёрнитӧм вылӧ видзӧдтӧг, кажитчис, мый сійӧ притворяйтчӧ.
Олег муртса мездысис сы кутлалӧмысь.
— И, збыль, кутшӧм свинство тэладорсянь, — кызкодь вылыс вомдорсӧ самолюбивӧя лэптыштӧмӧн висьталіс Валя, — кор нин воин, а эн пырав!
— И <ns>т-тэ</ns> ӧд вермин пыравны! — шуис Олег яндысьыштӧмӧн нюмъялігтыр.
— Тэ кӧ чайтан, мый нывъяс асьныс кутасны тэ ордӧ волывлыны, тэ пӧрысь кежлад верман ӧткӧн кольны! — гораа шуис Мария Андреевна.
Олег гажаа видзӧдліс сы вылӧ, и найӧ кыкнанныс серӧктісны.
— Ті тӧданныд, сійӧ косясьӧма нин фрицкӧд — аддзанныд, кутшӧм гӧрд сылӧн банбокыс! — радпырысь висьталіс Стёпа Сафонов.
— Збыль, косясин? — любопытствоӧн видзӧдіс Валя Олег вылӧ. — Мама, — друг бергӧдчис сійӧ мамыслань, — меным кажитчӧ, тэнӧ керкаын виччысьӧны...
— Господи, кутшӧм конспираторъяс! — ассьыс топыд кияссӧ вывлань лэптігмоз гораа шуис Мария Андреевна. — Муна, муна...
— Офицеркӧд?
Салдаткӧд? — допытывайтчис Олеглысь Валя.
Валя да Стёпа Сафонов кындзи садйын вӧлі Олеглы тӧдтӧм томиник зон, омӧлик, кӧмтӧм, кудриа еджгов чорыд юрсиа, кодӧс поткӧдӧма боктіыс да неуна водзлань чургӧдӧм вомдоръяса.
Том зон чӧв олігтыр пукаліс акация вожъяс костын да Олег воӧмсянь эз вештыв сы вылысь выражение сертиыс чорыд, пытливӧй синъяссӧ.
Сылӧн тайӧ видзӧдӧмас да асьсӧ кутны став манераясас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый внушайтіс сы дінӧ уважение, и Олег тожӧ видзӧдлывліс сылань.
— Олег! — шуис Валя, кор мамыс пырис керкаас, чужӧм вылас и гӧлӧсас сылӧн вӧлі решительнӧй выражение. — Отсав миянлы установитны связь подпольнӧй организациякӧд...
Энлы, тэ сулав, — шуис сійӧ, кор казяліс, кыдзи Олег чужӧм вылын лои быттьӧкӧ нинӧм тӧдтӧм, веськодь выражение.
Но сэки жӧ сійӧ простодушнӧя нюммуніс. — Ӧд тэ жӧ, буракӧ, тӧдан, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ!
Тіян ордӧ пыр волывлісны уна партийнӧйяс, и ме тӧда, мый тэ ёнджыка дружитан гырысьяскӧд, ребятакӧд дорысь.
— Ог тӧд, зэв жаль, но став связьяссӧ ме вошті, — нюмъялігтыр вочавидзис Олег.
— Висьтав кодлыкӧ мӧдлы, тані ставыс ас йӧз...
Да!
Тэ, гашкӧ, сыысь видзчысян?
Тайӧ жӧ Серёжа Тюленин! — горӧдіс Валя да тэрыба видзӧдліс том зон вылӧ, коді чӧв олігтыр пукаліс акация вожъяс костын.
Валя сэсся нинӧм эз содты Серёжа Тюленин характеристика дінӧ, но тайӧ вӧлі дзик тырмымӧн.
— Ме висьтала збыль, — шуис Олег, Серёжа Тюленин дінӧ нин шыасигмоз да ньӧти сомневайтчытӧг сыын, мый буретш сійӧ, Серёжа Тюленин, и вӧлі тайӧ сёрнисӧ панысьӧн. — Ме тӧда, мый подпольнӧй организация существуйтӧ.
Ӧти-кӧ, листовкаяс лэдзисны.
Мӧд-кӧ, ме ог сомневайтчы, мый трест да баня ӧзтӧм — тайӧ сылӧн делӧ, — висьталіс Олег и эз казяв, мый тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Валя синъясын югнитіс кутшӧмкӧ бикинь-дичинка да нюммуныштӧм вӧрзьӧдыштіс сылысь кызкодь вылыс гӧрд вомдорсӧ. — И менам эмӧсь сведениеяс, мый миянлы, комсомолецъяслы, воасны индӧдъяс, мый миянлы вӧчны.
— Кадыс мунӧ...
Кияс лудӧны! — шуис Серёжка.
Найӧ кутісны сёрнитны нывъяс да зонъяс йылысь, кодъяс вермисны лоны карын.
Стёпа Сафонов — общительнӧй зонка, коді дружитіс став карса зонъяскӧд да нывъяскӧд, — налы ставныслы сеталіс сэтшӧм отчаяннӧй характеристикаяс, мый Валя, Олег да Серёжка вунӧдісны немецъяс йылысь да сы йылысь, мый могысь найӧ чукӧртчисны татчӧ, да куснясьӧмӧн сералісны.
— А кӧні Ленка Позднышева? — друг юаліс Валя.
— Сійӧ тані! — горӧдіс Стёпа. — Меным сійӧ улича вылын паныдасис.
Мунӧ сэтшӧм расфуфыреннӧй, юрсӧ со тадзи нуӧ, — и Стёпа беринӧсь чангыль нырнас быттьӧ кывтны пондіс садті. — Ме сылы: «Ленка, Ленка!», а сійӧ сӧмын юрнас довкнитіс, со тадзи, — петкӧдліс Стёпа.
— И ньӧти абу сы моз! — Олег вылӧ мудера кӧсӧйтчӧмӧн сераліс Валя.
— Помнитан, кутшӧм чуднӧя ми сьывлім сы ордын?
Куим недель сайын, сӧмын куим недель сайын, думыштны сӧмын! — шуис Олег да, жугыля нюммунӧм бӧрын, видзӧдліс Валя вылӧ.
Олег пыр жӧ кутіс тэрмасьны мунны.
Найӧ петісны Серёжкакӧд ӧтлаын.
— Меным Валя уна висьтавліс тэ йылысь, Олег, да ме, кыдзи сӧмын аддзи тэнӧ, и ачым сьӧлӧмсянь надейтча тэ вылӧ, — Олег вылӧ неуна яндысигтыр тэрыба видзӧдлӧм бӧрын шуис Серёжка. — Висьтала тэныд та йылысь тадзи, медым тэ тӧдін, и сэсся сёрнитны водзӧ та йылысь ог кут.
А делӧыс со мыйын: трестсӧ да банясӧ эз некутшӧм подпольнӧй организация ӧзты, а ме ӧзті...
— <ns>К-кыдзи</ns>, ӧтнад? — югъялан синъясӧн Олег видзӧдіс Серёжка вылӧ.
— Ачым, ӧтнам...
Мыйкӧ дыра найӧ мунісны чӧв олігтыр.
— <ns>Л-лёк</ns>, мый ӧтнад...
Зэв бура, смела, но... <ns>л-лёк</ns>, мый ӧтнад, — шуис Олег, и сылӧн чужӧм вылас ӧттшӧтш вӧлі и добродушнӧй и тӧждысяна выражение.
— А подпольнӧй организация эм, ме тӧда ог сӧмын листовкаяс серти, — Олег замечание вылӧ шыасьтӧг водзӧ висьталіс Серёжка. — Ме эськӧ след вылас веськавлі, да... — Серёжка дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас, — эг вермы крукасьны...
Сійӧ висьталіс Олеглы Игнат Фомин ордӧ волӧм йылысь да сэні вӧлӧм ставтор йывсьыс, эз соссьы, мый сылы лои сетны Фомин ордын дзебсясьысь мортлы лӧжнӧй адрес.
— Валялы та йылысь тэ висьтавлін жӧ? — друг юаліс Олег.
— Эг, Валялы ме тайӧс эг висьтавлы, — спокойнӧя шуис Сережка.
— <ns>Б-бур</ns>... зэв <ns>б-бур</ns>! — Олег кватитіс Серёжкаӧс киӧдыс. — Ӧд тэнад кӧ вӧлі тайӧ мортыскӧд татшӧм сёрни, тэ верман сы ордӧ и ещӧ на пыравны? — висьталіс сійӧ волнуйтчигтыр.
— Сыын и делӧыс, мый ог вермы, — шуис Серёжка, и сылӧн пыктыштӧмкодь вомдоръяс дінас артмис чорыд чукыр. — Тайӧ мортсӧ сылӧн кӧзяиныс, Игнат Фомин, немецъяслы выдайтӧма.
Фомин абу сразу выдайтӧма сійӧс, а сідзи витӧд, квайтӧд лунас сы бӧрын, кор воисны немецъяс.
Шанхайын сёрнитӧны, мый быттьӧ тайӧ морт пырыс Фомин кӧсйылӧма став организациясӧ выдайтны, а сійӧ, тыдалӧ, осторожнӧй вӧлӧма.
Фомин виччысьӧма, виччысьӧма да и выдайтӧма сійӧс, а ачыс мунӧма полицияӧ служитны.
— Кутшӧм полицияӧ? — чуймӧмӧн горӧдіс Олег: пес видзан сарайын пукалігкостіыс со кутшӧм делӧяс вӧлӧм вӧчсьӧны карын!
— Тӧдан, райисполком сайысь, улісьыс бараксӧ, кӧні миян милиция вӧлі?..
Сэні ӧні немецкӧй полевӧй жандармерия, и найӧ ас берданыс лӧсьӧдӧны полиция русскӧйясысь.
Шуӧны, аддзӧмаӧсь кутшӧмкӧ сволочӧс начальник местаӧ — кутшӧмкӧ Соликовский.
Служитлӧма десятникӧн ичӧтик шахтаын, кӧнкӧ районын.
А ӧні сы отсӧгӧн быдсяма шпанаысь чукӧртӧны полицейскӧйясӧс.
— Кытчӧ сійӧс воштӧмаӧсь?
Виӧмаӧсь? — юасис Олег.
— Дуракъяс кӧ, дерт, виисны нин, — шуис Серёжка, — а ме чайта, видзӧны на.
Налы колӧ сысянь ставсӧ тӧдмавны, а сійӧ абу сэтшӧмъяс пиысь, медым висьтавны.
Буракӧ, видзӧны сійӧ жӧ баракас да мучитӧны.
Сэні и ещӧ на эмӧсь арестуйтӧмаяс, сӧмын ог вермы тӧдмавны, кодъяс сэтшӧмъясыс...
Олеглӧн сьӧлӧмыс друг топаліс страшнӧй мӧвпысь: кор сійӧ виччысьӧ юӧръяс Валькосянь, цыганскӧй синъяса тайӧ ыджыд сьӧлӧма мортыс, гашкӧ, пукалӧ нин эсійӧ нӧрысувса баракас пемыд да дзескыд каморкаын, и сійӧс тожӧ мучитӧны, кыдзи шуис Серёжка.
— Аттьӧ...
Аттьӧ, мый ставсӧ тайӧс висьталін, — кыз гӧлӧсӧн шуис Олег.
И сійӧ, ньӧти падъявтӧг, мый нарушайтӧ Вальколы сетӧм кывсӧ, сӧмын целесообразность соображениеясӧн руководствуйтчӧмӧн, висьталіс Серёжкалы аслас сёрни йылысь Валькокӧд, а сэсся Ваня Земнуховкӧд.
Найӧ ньӧжйӧникӧн мунісны Деревяннӧй улича кузя, — кӧмтӧм Серёжка — катласигтырйи, а Олег аслас пыр ӧкуратнӧя весалӧм ботинкиа кокньыда да зумыда буса туй кузя тувччалігтырйи, — и Олег висьтавліс ёртыслы ассьыс действуйтан плансӧ: видзчысьӧмӧн, гусьӧник, медым не вредитны делӧыслы, корсьны и корсьны большевистскӧй подпольеӧ туй, тайӧ жӧ кадас тӧдмавны томйӧзӧс, босьтавны тӧдвылӧ медся вернӧй, стойкӧй, делӧ вылӧ туян войтырӧс, тӧдмавны, кодӧс арестуйтӧма карын да районын, кӧні пукалӧны, корсьны позянлун сетны налы отсӧг; дугдывтӧг тӧдмавны немецкӧй салдатъяс пыр командованиеыслысь став военнӧй да гражданскӧй мероприятиеяссӧ.
Сережка сразу быттьӧ ловзис да вӧзйис заводитны чукӧртны оружие: бойяс да отступление бӧрын уна оружие туплясис став округын, весиг степын.
Найӧ кыкнанныс гӧгӧрволісны, кутшӧм будничнӧйӧсь став тайӧ делӧясыс, но тайӧ вӧліны выполнитны позяна делӧяс, — кыкнанныслӧн чужи реальность чувство.
— Ставсӧ, мый ми висьталім ёрта-ёртлы, ставсӧ, мый ми тӧдмалам да вӧчам, не должен тӧдны, миян кындзи, некод, кӧть мед кутшӧм матынӧсь эз вӧвны тайӧ йӧзыс миянлы, кодкӧд кӧть огӧ ми дружитӧй — висьталіс Олег, ас водзас югъялысь паськӧдӧм синъяснас видзӧдігмоз. — Дружба дружбаӧн, а... тані в-вирӧн делӧыс пакнитӧ, — вынӧн шуис сійӧ. — Тэ, Ваня, ме и — ставыс...
А установитам связь, сэки миянлы висьталасны, мый вӧчны...
Серёжка чӧв оліс: сійӧ эз радейтлы кывйӧн клянитчӧмъяс да быдсямапӧлӧс кӧсйысьӧмъяс.
— Мый ӧні паркас? — юаліс Олег.
— Немецкӧй автопарк.
И зениткаяс быдлаын.
Порсьяс моз лукйисны став мусӧ!
— Коньӧр парк миян!..
А тіян ордын немецъяс олӧны?
— Сідз, пыр мунігмоз: налы миян оланінным оз во сьӧлӧм вылас, — нюммуніс Серёжка. — Ме ордын встречайтчыны оз позь, — Олеглысь юасьӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис сійӧ: — миянын олысьясыс унаӧн.
— Связь кутны мӧдам Валя пыр.
— Бур, — радпырысь шуис Серёжка.
Найӧ воисны вуджанінӧдз да тані крепыда топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
Найӧ вӧліны пӧшти ӧти арлыдаӧсь и тайӧ дженьыдик сёрни чӧжнас сразу быттьӧ лоины зэв матынӧсь ёрта-ёрт дінас.
Налӧн настроениеыс вӧлі мужественнӧя кыпыд.
Позднышевъяслӧн семьяыс оліс <rus>«Сеняки»</rus> районын.
Сійӧ, кыдзи и Кошевойяс Коростылевъяскӧд, занимайтіс стандартнӧй керкалысь джынсӧ.
Олег ылісянь на аддзис на квартираысь стариннӧй тюлевӧй занавескаяса восьса ӧшиньяссӧ, и сылы кылісны пианинолӧн шыяс да быттьӧкӧ торъя эзысь шыторъясысь артмӧм Леночкалӧн искусственнӧй серамыс.
Кодкӧ, зэв энергичнӧя, ён чуньясӧн, босьталіс первой аккордъяссӧ Олеглы тӧдса романслысь, и Леночка заводитліс сьывны, но сійӧ, коді аккомпанируйтіс Леночкалы, пыр жӧ торксьыліс, да Леночка сулаліс, а сэсся петкӧдліс гӧлӧснас, кӧні сійӧ ворсӧ невернӧя да кыдзи колӧ, и ставыс заводитчыліс выльысь.
Леночкалӧн гӧлӧс шыыс да пианинолӧн шыясыс друг сэтшӧма шызьӧдісны Олегӧс, мый сійӧ мыйкӧ дыра эз вермы заставитны асьсӧ пырны керкаас.
Найӧ, тайӧ шыясыс, бара казьтыштісны сылы шуда рытъяс тані жӧ, Лена ордын, ёртъяс пӧвстын, кодъяс, кажитчис, сэки вӧлі сэтшӧм унаӧн...
Валя аккомпанируйтіс, а Леночка сьыліс, а Олег видзӧдіс сылӧн неуна волнуйтчысь чужӧм вылӧ, видзӧдіс очарованнӧй да шуда сылӧн волнуйтчӧмӧн, сылӧн гӧлӧс шыӧн да пианинолӧн сьӧлӧмас нэмыс кежлӧ йиджӧм шыясӧн, кодъяс тыртлісны аснас сы томлунлысь став мирсӧ.
Ок, некор кӧ эськӧ сійӧ сэсся эз воськовтлы тайӧ керка порог вомӧныс!
Нэм кежлас кӧ эськӧ коли сьӧлӧмас музыкалӧн, томлунлӧн да медводдза любовлӧн тайӧ ӧтторъя ощущениеыс!
Но сійӧ пырис нин посводзас, а посводзсянь кухняӧ.
Тайӧ пемыдіник кухняас, коді вӧлі керкаыслӧн гожсайладорас, зэв мирнӧя да привычнӧя, кыдзи найӧ, тыдалӧ, оз нин первойысь вӧчны тадзсӧ, ичӧтик кухоннӧй пызан дорын пукалісны косіник, важ модаа сьӧд платьеа да буклияса важ модаа причёскаа, Леналӧн мамыс да немецкӧй салдат сэтшӧм жӧ рыжӧй юра, кутшӧм сійӧ денщикыс, кодкӧд косясис Олег, но беринъястӧм, ичӧт тушаа, кыз, — став сертиыс денщик жӧ.
Найӧ пукалісны табуреткаяс вылын ӧта-мӧдныслы паныд, и немецкӧй салдат, самолюбивӧя да вежливӧя нюмъялігтыр, весиг кутшӧмкӧ кокетствоӧн видзӧдлывліг, мыйкӧ кыскаліс рюкзакысь, кодӧс сійӧ кутіс пидзӧсъяс вылас, да тайӧ мыйкӧсӧ сеталіс Лена мамлы.
А сійӧ буклияса да косіник чужӧма, дамскӧй старушечӧй выражениеа, коді петкӧдліс, мый сійӧс тайӧн козиналӧны, да ӧттшӧтш леститчана да угодливӧя нюмъялігтырйи, дрӧжжитысь кияснас босьталіс мыйкӧсӧ да пукталіс аслыс водзас.
Найӧ вӧлі сэтшӧма ылалӧмаӧсь тайӧ прӧстӧй, но кыкнаннысӧ ёна интересуйтысь делӧнас, мый эз кывлыны, кыдзи пырис Олег.
И сійӧ аддзис, мый куйліс Лена мамлӧн водзас: сардины тыра ляпкыдик жӧч кӧрӧбка, плитка шоколад да векньыдик, нёль пельӧса, литрджынъя жӧч банка, винтитчан пробкаа, синмӧ чеччана вижа-лӧза этикеткаа, — татшӧм банкаяссӧ Олег аддзывліс немецъяслысь ас ордсьыс, — тайӧ вӧлі провансскӧй вый.
Леналӧн мамыс аддзис Олегӧс да невольнӧя тэрыба шеныштіс кинас, быттьӧкӧ кӧсйис тупкыны сійӧс, мый куйліс сылӧн водзас, и денщик тожӧ аддзис Олегӧс да веськодьпырысь дзоргис сы вылӧ, ачыс кутіс рюкзаксӧ.
Тайӧ жӧ здукас орчча комнатаын ланьтісны пианинолӧн шыясыс да Леночкалӧн сьылӧмыс, и кыліс сылӧн сералӧм, и мужчинаяслӧн сералӧм, и немецкӧй сёрни.
И Леночка, аслас гӧлӧслысь ӧти эзысь шытор мӧдсьыс торйӧдлӧмӧн, шуис:
— Абу, абу тадзи, ме выльысь висьтала, <deu>іch wіederhole</deu>, тані пауза, и ещӧ ӧтчыд повтор, и сразу...
И сійӧ ачыс ӧти кинас, аслас вӧсньыдик чуньяснас котӧртіс клавишаяс кузя.
— Тайӧ тэ, Олежек?
Тэ ӧмӧй эн мун татысь? — шочиник синкымъяссӧ чуймӧмпырысь лэптӧм бӧрын шуис Леналӧн мамыс фальшивӧй мелі гӧлӧсӧн. — Тэ кӧсъян аддзывны Леночкаӧс?
Виччысьтӧм пелька сійӧ дзебис водзас куйланторсӧ кухоннӧй пызанса улыс йӧрас, вӧрӧдыштіс кос чуньяснас буклияссӧ, абу-ӧ торксьӧмаӧсь найӧ, да, юрсӧ куткыртӧмӧн и нырсӧ да щӧкасӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, пырис комнатаӧ, кысянь кылісны пианино шыяс да Леночкалӧн гӧлӧсыс.
Олеглӧн став вирыс воши чужӧм вывсьыс, сійӧ ӧшӧдіс гырысь кияссӧ, друг лои укшальӧн да сулаліс кухня шӧрын, немецкӧй денщик веськодьпырысь видзӧдіс сы вылӧ.
Комнатаын кыліс Леналӧн горӧдӧм, кӧні вӧлі ӧтпырйӧ и чуймӧм и яндысьӧм.
Чинтӧм гӧлӧсӧн сійӧ мыйкӧ шуис комнатаса мужчинаяслы, быттьӧ извинитчис, и сылӧн каблукъясыс котӧрӧн топсьӧдісны комната вомӧн.
Леночка тыдовтчис кухня ӧдзӧс дорын руд, пемыд узора, вӧсньыдик фигура вылас сьӧкыдакодь пукалысь платьеа, вӧсньыдик куш сьыліа, мугыд ключицаяса да мугыд куш сойяса, кияснас сійӧ кутчысис кӧсякас.
— Олег?.. — шуис сійӧ да сэтшӧма яндысис, мый сылӧн мугыд чужӧмыс гӧрдӧдіс. — А ми тані...
Но вӧлӧмкӧ, мый сылӧн дзик нинӧм абу дасьтӧма сійӧс объяснитӧм могысь, мый «найӧ тані».
И сійӧ дзик нывбаба непоследовательностьӧн, неестественнӧя нюммунӧм бӧрын котӧрӧн матыстчис Олег дінӧ, пондіс кыскыны сійӧс киӧдыс ас бӧрсяыс, сэсся лэдзис да шуис: «мунам, мунам», и порог дорас нин бара бергӧдчыліс копыртӧм юрӧн, ещӧ ӧтчыд корис сійӧс.
Олег пырис сы бӧрся комнатаас да тӧкӧтьӧ эз зурась Лена мамкӧд, коді тювкнитіс сы дінті.
Кык немецкӧй офицер ӧткодь руд мундиръясаӧсь, — ӧти офицерыс, восьса пианино дорын улӧс вылын пукалігмоз, а мӧдыс, ӧшинь да пианино костын сулалігмоз, — видзӧдісны Олег вылӧ любопытствотӧг, но и дӧзмытӧг, прӧстӧ кыдзи мешайтчысь вылӧ, кодкӧд кӧсъян кӧть он кӧсйы, а лоӧ миритчыны.
— Тайӧ миян школаысь, — шуис Леночка аслас эзысь гӧлӧснас. — Пуксьы, Олег...
Тэ ӧд помнитан тайӧ романссӧ?
Ме быдса час нин вийся, медым найӧ тайӧс велӧдісны.
Ми тайӧс ставсӧ повторитам, господа!
Пуксьы, Олег...
Олег лэптіс сы вылӧ синъяссӧ, кодъяс джынвыйӧ вӧлі тупкысьӧмаӧсь зарни синлысъясӧн, да шуис ярскӧба, сідзи, мый сылӧн быд кыв быттьӧ кучкаліс сылы чужӧмас:
— М-мыйӧн нӧ найӧ мынтӧны тэныд?
Кажитчӧ, постнӧй выйӧн?
Тэ д-донтӧг асьтӧ вузалӧмыд!..
Сійӧ бергӧдчис каблукъяс вылас да Лена мам дінті да стандартнӧй рыжӧй юра кыз денщик дінті петіс ывлаӧ.
Кызь кыкӧд глава
И сідз, Филипп Петрович Лютиков воши да явитчис мӧд мортӧн нин.
Мый вӧлі сыкӧд тайӧ кад чӧжнас?
Ми помнитам, мый сійӧс вӧлі индӧма подпольнӧй удж вылӧ кольӧм арын на.
Сэки Филипп Петрович соськис тайӧс гӧтырсьыс да вӧлі зэв дӧвӧлен аслас предусмотрительностьнас: оккупациялӧн угрозаыс ылысмис.
Но Филипп Петрович помнитіс та йылысь, помнитіс век.
Да и Иван Фёдорович Проценко, предусмотрительнӧй морт, поддерживайтіс сійӧс татшӧм состояниеас — пыр лоны дасьӧн:
— Коді сійӧс тӧдӧ, мый сэні лоӧ!
А миян тэкӧд делӧыс пионерскӧй: «Ло дасьӧн!» — «Пыр дась!»...
Кольӧм арын индӧм йӧзысь сідз жӧ кольліс аслас пост вылын Полина Георгиевна Соколова, домашньӧй кӧзяйка, беспартийнӧй, кодӧс тӧдлісны карын кыдзи нывбабаяс пӧвстын удж кузя активисткаӧс.
Лютиковӧс, городскӧй сӧветса депутатӧс, зэв бура тӧдісны краснодонса став олысьяс, — подполье условиеясын сылы вӧлі эськӧ зэв сьӧкыд и йӧзкӧд волысьӧмын, и накӧд связь кутӧмын.
Полина Георгиевна должен вӧлі лоны сылӧн синъясӧн, киясӧн, кокъясӧн, — сійӧс вӧлі индӧма Лютиковлы связнӧй пыдди.
Сійӧ кадсяньыс, кор Соколова сӧгласитчис кольччыны тайӧ удж вылас, сійӧ, Лютиков сӧвет серти, дзикӧдз вешйис общественнӧй уджысь.
Нывбабаяс пӧвстын, аслас пӧдругаяс пӧвстын, первойсӧ тайӧ кыпӧдіс шӧйӧвошӧм, сэсся шуасьӧмъяс: мыйла рӧдиналы татшӧм сьӧкыд кадӧ нывбаба, коді пыр вӧлі сэтшӧм активнӧй, вешйис общественнӧй уджысь?
Но ӧд, думыштны кӧ, сійӧс некод эз назначитлы, эз выдвигайтлы удж вылас, сійӧ уджаліс ас вӧлясьыс, кытчӧдз сійӧ сьӧлӧм вылас воліс сылы.
Мыйыс сӧмын оз овлы йӧзкӧд?
Вот босьтіс морт да дзикӧдз сетчис аслас гортса уджас.
А гашкӧ, войнадырся олӧмлӧн сьӧкыдлунъясыс тойыштісны сійӧс та вылӧ?
И вочасӧн ставныс вунӧдісны Полина Георгиевнаӧс.
Сійӧ ньӧбис мӧс, — ньӧбис кӧпейкаӧн-кӧпейкаӧн чукӧртӧм аслас деньга вылӧ, случай серти асыввылӧ эвакуируйтчысь кутшӧмкӧ семьялысь, — и заводитіс ветлӧдлыны керкаясті, вузавлыны йӧв.
Оз нин сэтшӧм уна йӧв вӧлі ков Филипп Петрович семьялы, — олісны найӧ куимӧн: гӧтырыс, Евдокия Федотовна, дас кык арӧса ныв, Раиса, да ачыс, Филипп Петрович.
Но кӧзяйкаыслӧн, Пелагея Ильиничналӧн, вӧлі куим челядь, пӧрысь мамыс оліс сыкӧд, — и кӧзяйкаыс тожӧ пондіс ньӧбны йӧвсӧ Полина Георгиевналысь.
И став соседъясыс велалісны, мый быд асыв, муртса заводитӧ югдыштны, прӧстӧя пасьтасьӧм, деревенскӧй ногӧн кӧрталӧм еджыд чышъяна, русскӧй бур чужӧма нывбаба тэрмасьтӧг матыстчӧ Пелагея Ильинична керка дінӧ, пӧвъяс косттіыс вӧсньыдик кузь чуньяссӧ сюйӧмӧн ачыс бергӧдӧ каличсӧ да восьтӧ калиткасӧ, сэсся ньӧжйӧник таркӧдӧ кильчӧдорса ӧшиняс.
Ӧдзӧссӧ восьтлывліс Пелагея Ильиничналӧн мамыс, коді чеччывліс мукӧдъяс дорысь водзджык.
Соколова меліа здоровайтчыліс, пыравліс керкаӧ, а мыйкӧ дыра мысти петавліс тыртӧм бидона.
Лютиковлӧн семьяыс тайӧ керкаас оліс уна во нин.
Лютиковлӧн гӧтырыс, Евдокия Федотовна, дружитіс Пелагея Ильиничнакӧд.
Ӧти арлыда нывкаяс, Рая да кӧзяйкаыслӧн ыджыдджык нылыс Лиза, велӧдчисны ӧти школаын, ӧти классын.
Кӧзяйкаыслӧн мужикыс, коді война первой лунсяньыс воюйтіс фронт вылын, вӧлі томджык Филипп Петровичысь ар дас витӧн, — столярнӧй мастер, младшӧй офицер запасын, артиллерист, лыддис асьсӧ Филипп Петровичлӧн воспитанникӧн да относитчис сы дінӧ, кыдзи учитель дінӧ ученик.
Кольӧм арнас на Филипп Петрович тӧдмаліс, мый Пелагея Ильинична аслас ыджыд семьянас мужиктӧгыс оз вермы эновтны овмӧссӧ да мунны карысь, воасны кӧ немецъяс.
И буретш сэки Филипп Петровичлы воис юрас мӧвп — ковмас кӧ, мӧдӧдны ассьыс семьясӧ асыввылӧ, а аслыс кольччыны важ квартираас.
Сылӧн кӧзяйкаыс, Пелагея Ильинична, вӧлі сійӧ прӧстӧй, честнӧй да чистӧй нывбабаяс пӧвстысь, кодъясӧн сэтшӧм озыр миян народ.
Филипп Петрович тӧдіс, мый сійӧ нинӧм йылысь оз юав сылысь, Филипп Петровичлысь, а весиг нарошнӧ вӧчас вид, быттьӧ и тӧдны нинӧм оз кӧсйы.
Тадзисӧ спокойнӧджык да лӧсьыдджык сы сӧвестьлы: некутшӧм обязательствояс эз сетлы, сідзкӧ и юасьны сылысь нинӧм.
А чӧв овны сійӧ кутас да дзебас сійӧс, и весиг пыткаяс улын оз выдайт, — мортлы ёна веритӧм вӧсна, сылӧн делӧяслы сочувствуйтӧм вӧсна да прӧстӧ нывбаба сьӧлӧмлӧн бурлун да жалитӧмлун вӧсна.
И квартираыс сылӧн вӧлі удобнӧй Филипп Петровичлы.
Пелагея Ильиничналӧн керкаыс вӧлі сійӧ посньыдик первой пу керкаяс пиысь, кодъясӧс вӧлі стрӧитӧма шахтёр Чурилинлӧн коркӧ тані ӧткӧн сулалысь лёкиник керка дінӧ, — да став тайӧ районыс сідзи и шусьыліс ӧнӧдз «Чурилино».
Керка бӧрладорас заводитчыліс ылӧ степӧ нюжалысь балка, коді сідзжӧ шусьыліс «Чурилинскӧйӧн».
Тайӧ районыс ӧнӧдз на лыддьыссьыліс эновтӧм, бокын сулалысь районӧн, — сійӧ и вӧлі эновтӧм, бокын сулалысь районӧн.
Июль тӧлысся сійӧ грознӧй часас, кор Филипп Петровичлы век жӧ ковмис висьтасьны гӧтырыслы, Евдокия Федотовна бӧрддзис да шуис сылы:
— Тэ пӧрысь, висьысь...
Мун райкомад, сёрнитышт — тэнӧ ӧд лэдзасны...
Мунам Кузбассӧ, — друг шуис сійӧ, и сы синъясын тыдовтчис Филипп Петровичлы тӧдса выражение, коді лолывліс, кор гӧтырыс казьтывліс томдырся вояс йылысь, бур йӧз йылысь, мыйкӧ сьӧлӧмыслы матыссатор йылысь.
Кузбассӧ война лунъясӧ эвакуируйтісны уна донецкӧй шахтёръясӧс семьяяснас, на пӧвстын вӧліны Филипп Петровичлӧн другъясыс, гӧтырыслӧн ичӧтдырся пӧдругаясыс. — Мунам Кузбассӧ! — шуис сійӧ сідзи, быттьӧкӧ ӧні Кузбассын налы вермас лоны сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кутшӧм вӧлі коркӧ тані, рӧдинаас, кор кыкнанныс найӧ вӧліны томӧсь.
Коньӧр нывбаба, — быттьӧ сійӧ эз тӧд ассьыс Филипп Петровичсӧ!
— Некор эн шу сэсся меным та йылысь.
Вопроссӧ решитӧма, — шуис сійӧ, сэтшӧм стрӧга гӧтырыслы кевмысян синъясас видзӧдігмоз, мый вӧлі яснӧ: оз кут терпитны сійӧ ни гӧтырыслысь кевмысьӧмсӧ, ни синвасӧ. — А тіянлы татчӧ кольччыны оз позь: мешайтны меным кутанныд.
И сьӧлӧмӧй менам мӧдас висьны тіян вылӧ видзӧдігӧн... — И сійӧ окаліс гӧтырсӧ да дыр эз лэдз морӧс бердсьыс ассьыс радейтана, ӧтка нывсӧ.
Кыдзи и уна мукӧд семьяяс, сылӧн семьяыс петіс вывті сёрӧн да бӧр лоӧма бергӧдчыны весиг Донецӧдз волытӧг.
Но Филипп Петрович сідзи эз и разрешит гӧтырыслы да нылыслы кольччыны сыкӧд ӧтлаӧ: сійӧ устроитіс найӧс хуторӧ, карсяньыс ылӧджык.
Куим недель чӧжӧн, кодъяс вежисны фронт вылын положениесӧ немецкӧй армияяслы пӧльза вылӧ, партиялӧн областнӧй комитетын да Краснодонскӧй райкомын муніс ыджыд удж подпольнӧй организацияясӧ да партизанскӧй отрядъясӧ выль йӧзӧс бӧръялӧм кузя.
Лютиковлы распоряжение улӧ сідзжӧ вӧлі сетӧма Краснодонскӧй да мукӧд районъясса руководящӧй работникъяслысь ыджыд группа.
Эсійӧ памятнӧй лунас, кор Филипп Петрович прӧститчис Проценкокӧд, сійӧ воис гортас кыдзи и мукӧд лунъясӧ, — тайӧ вӧлі час, кор век волывліс мастерскӧйясысь.
Челядь ворсісны ывлаын, старука вӧлі дзебсьӧма жарсьыс пӧдса ставеньяса джынвыйӧ пемыд комнатаӧ.
Пелагея Ильинична пукаліс кухняын, сӧнъяса гожъялӧм кияссӧ ӧти вылас мӧдсӧ пуктӧмӧн.
Сэтшӧм ёна думыштчӧм тыдаліс сылӧн абу на пӧрысь мичаник чужӧм вылас, мый весиг Филипп Петровичлӧн воӧмыс эз друг пальӧд сійӧс: мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс Филипп Петрович вылӧ да эз аддзы сійӧс.
— Кымын во ола ме тіян ордын, а первойысь аддза тіянлысь тадзи нинӧм вӧчтӧг пукалӧмсӧ, — шуис Филипп Петрович. — Шогсянныд?
Энӧ шогсьӧй.
Сійӧ нинӧм шутӧг лэптыліс сӧнъяса кисӧ да бара пуктіс сійӧс мӧд ки вылас.
Филипп Петрович мыйкӧ дыра сулалыштіс кӧзяйка дорас, сэсся сьӧкыда да ньӧжмыда тувччалігтырйи прӧйдитіс горничаас.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ бӧр петіс кепкатӧм нин, галстуктӧм, туфлиа, но отложнӧй воротника еджыд дӧрӧм вылас век сійӧ жӧ выль сьӧд пинжака.
Турунвиж ыджыд расчёскаӧн сійӧ мунігмозыс сыналіс ассьыс сук, кытсюрӧ дзорсора юрсисӧ.
— Со мый ме кӧсъя юавны тіянлысь, Пелагея Ильинична, — шуис сійӧ, тайӧ жӧ расчёсканас ассьыс дженьыдик чорыд уссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ тэрыба сыныштӧм бӧрын: — Самӧй сійӧ лунсяньыс, кор менӧ примитісны партияӧ, — тысяча ӧкмыссё кызь нёльӧд воын, ленинскӧй призыв серти, — ме выписывайта «Правда» газета.
И став номеръяссӧ чукӧрті.
Удж вылын сійӧ меным ёна ковмывлӧ вӧлі...
abu
Эсійӧ сундукыс, коді менам горничаас, ті, гашкӧ, думайтлінныд, кӧлуй тыра?
А тайӧ газетаясӧй менам сэні, — шуис Филипп Петрович да нюммуніс.
Сійӧ эз частӧ нюмъявлы, да, гашкӧ, сы вӧсна нюмыс сразу вежліс сылысь чужӧмсӧ, коді лолі шоча овлысь мелі. — И мый нӧ ӧні меным сыкӧд вӧчны?
Дас сизим во чукӧрті.
Жаль сотнысӧ... — И сійӧ юалӧм сямӧн видзӧдліс Пелагея Ильинична вылӧ.
Мыйкӧ дыра кыкнанныс найӧ чӧв олісны.
— Кытчӧ эськӧ найӧс дзебны? — юаліс Пелагея Ильинична быттьӧкӧ ассьыс. — Найӧс позьӧ гуавны.
Войнас позьӧ кодйыны град йӧрӧ гу да веськыда сэтчӧ сундукнас и гуавны, — Лютиков вылӧ видзӧдтӧг шуис сійӧ.
— А ковмасны кӧ найӧ?
Вермасны ковмыны, — шуис Филипп Петрович.
Кыдзи сійӧ и чайтіс, Пелагея Ильинична эз юав, мыйла сылы вермасны ковмыны немецъяс дырйи сӧветскӧй газетаяс, весиг сылӧн чужӧмыс эз веж ӧтдор выражениесӧ.
Сійӧ бара чӧв олыштіс, сэсся юаліс:
— Ті, Филипп Петрович, сэтшӧм важӧн нин оланныд миянын, ставсӧ тӧдмалінныд, приметитінныд, а ме тіянлысь юала: ті кӧ эськӧ пыринныд миян керкаӧ, пыринныд нарошнӧ корсьны мыйкӧ, казялінныд-ӧ ті эськӧ миян кухняысь мыйкӧ сэтшӧмӧс?
Филипп Петрович зэв збыльысь да сюся гӧгӧр видзӧдаліс кухнясӧ: ичӧтик сӧстӧм кухня ичӧтик провинциальнӧй керкаын.
Кыдзи мастерӧвӧй мортлы, Филипп Петровичлы син улас уси сӧмын сійӧ, мый краситӧм пу джоджсӧ вӧчӧма абу кузяланог пукталӧм плакаясысь, а паськыд, топыд, дженьыдик пӧвъясысь, кодъясӧс вольсалӧма радӧн-радӧн ӧти перевединасянь мӧдӧдз да сюйӧма стыкӧн.
Керкасӧ стрӧитысьыс вӧлӧма бур кӧзяин.
Татшӧм джоджсӧ вӧлі вӧчӧма крепыдджык вӧсна, — медым эз лайкнитчы кухня пач сьӧктаӧн, медым дырджык эз сісьмы сэтшӧм помещениеын, коді ёна ёгӧссьӧ да кодӧс сы вӧсна частӧджык мыськалӧны.
— Нинӧм сэтшӧмсӧ ог аддзы, Пелагея Ильинична, — шуис Лютиков.
— Тані кухня улас важ кӧбрег... — Пелагея Ильинична чеччис табурет вывсьыс да гудйыштіс ӧти джодж плака вылысь муртса тӧдчыштысь сьӧд чут. — Со тані вӧлі кольча.
Сэні и постор эм...
— Позьӧ видзӧдлыны? — юаліс Филипп Петрович.
Пелагея Ильинична каличаліс ӧдзӧссӧ да пач увсьыс перйис чер.
Но Филипп Петрович ӧткажитчис черысь, медым эз лоны джоджас некутшӧм пасъяс.
Найӧ вооружитчисны — Лютиков кухоннӧй пуртӧн, а Пелагея Ильинична прӧстӧй столӧвӧй пуртӧн — да ӧкуратнӧя весалісны нёльнан боксяньыс гӧбӧч ӧдзӧс щельяссӧ.
Медбӧрын найӧ сьӧкыдпырысь лэптісны ӧтлаӧ тувъялӧм куим дженьыд плака.
Кӧбрегӧ пыранінын вӧлі нёль тшупӧда ичӧтик пос.
Филипп Петрович лэччис, ӧзтіс истӧг: кӧбрегын вӧлі кос.
Ӧні вӧлі весиг сьӧкыд водзвыв тӧдны, мыйта пӧльза сетас сылы тайӧ ичӧтик чуймӧдана кӧбрегас.
Филипп Петрович пос кузяыс кайис кухняӧ да видзчысьӧмӧн тупкис ӧдзӧссӧ.
— Ті ме вылӧ энӧ нин скӧрмӧй, ме кӧсъя ещӧ ӧтитор юавны тіянлысь, — шуис сійӧ. — Ме, дерт, бӧрынджык устроитча, немецъяс менӧ оз вӧрзьӧдны.
А первой лунъясас, кор воасны, пола, медым менӧ пӧсьвывсьыс эз вины.
Сідзкӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ, ме татчӧ, — и чуньнас сійӧ индіс джоджӧ.
— А ме ордӧ кӧ салдатъяс овмӧдчасны?
— Тіянӧ оз вайӧдны: Чурилино...
— А ме абу гордӧй морт, пукалышта сэні...
Да ті энӧ смущайтчӧй, — шуис Филипп Петрович, кодӧс асьсӧ неуна смутитіс Пелагея Ильинична чужӧмлӧн веськодь выражениеыс.
— Ме ог смущайтчы, менам делӧ ичӧтик...
— Немецъяс кӧ юаласны, кӧні пӧ сэтшӧм Лютиковыс, висьталӧй: тані олӧ, муніс сиктӧ сёянтор ньӧбны да обязательнӧ бӧр воас...
А дзебсясьнысӧ меным Лиза да Петька отсаласны.
Ме кута найӧс луннас дежуритны сувтӧдавны, — шуис Филипп Петрович да нюммуніс.
Пелагея Ильинична видзӧдліс сы вылӧ синбӧжнас да друг томногӧн довкнитіс юрнас да серӧктіс.
Видзӧднысӧ сэтшӧм стрӧг Филипп Петрович вӧлі зэв бур воспитательӧн, сійӧ тӧдіс да радейтліс челядьӧс да кужліс найӧс мевйӧдны ас дінас.
Челядь ёна радейтісны сійӧс.
Накӧд сійӧ асьсӧ кутіс гырысьяскӧд моз жӧ.
Сійӧ вӧлі быдтор вӧчны мастер, вермис на дырйи вӧчны мый колӧ — кутшӧмкӧ чачасянь да овмӧсын коланторйӧдз, — и вӧчны тайӧс нинӧмсьыс.
Йӧз пӧвстын татшӧмъяссӧ шуӧны «быдтор вӧчны кужысьясӧн».
Сійӧ дзик нинӧмын эз торйӧдлы кӧзяйскӧй челядьсӧ аслас нылысь, и став челядьыс домас радпырысь вӧчлісны быдтор, кӧть мед мый сійӧ эз тшӧктыв, сулалӧ вӧлі сӧмын чуньсӧ вӧрзьӧдны.
— Тэ найӧс лучше аслыд босьт, дядя Филипп, тэ сэтшӧма найӧс мевйӧдін — найӧ тэнӧ рӧднӧй батьсьыс дорысь ёнджыка пыдди пуктӧны! — шулывліс коркӧ Пелагея Ильиничналӧн мужикыс. — Мунанныд дядя Филипп ордӧ овны? — челядь вылас скӧрысь видзӧдлігмоз юавлывліс сійӧ.
— Огӧ мунӧй! — ӧтвылысь горзісны найӧ, но асьныс быдладорсянь кытшавлісны Филипп дядьсӧ да топӧдчылісны сы бердӧ.
Уджлӧн разнӧй юкӧнъясын позьӧ встретитны зэв унапӧлӧс характеръяс партийнӧй руководительлысь, кодлӧн эм ӧти либӧ мӧд медся тӧдчысь, синмӧ шыбитчысь черта.
На пӧвстын ӧдвакӧ абу медся уна партийнӧй работник-воспитательлӧн тип.
Сёрниыс тані мунӧ оз сӧмын да весиг оз сы мында работникъяс йылысь, кодъяслӧн основнӧй уджыс эм партийнӧй воспитание, политическӧй просвещение, а буретш партийнӧй работник-воспитательлӧн тип йылысь, мед кӧть кутшӧм удж вылын сійӧ эз уджав, — хозяйственнӧй, военнӧй, административнӧй либӧ культурнӧй удж вылын.
Буретш татшӧм работник-воспитательӧн вӧлі Филипп Петрович Лютиков.
Сійӧ не сӧмын радейтліс да лыддьыліс коланаӧн воспитывайтны йӧзӧс, тайӧ вӧлі сылы естественнӧй потребностьӧн да быть коланаторйӧн, тайӧ вӧлі сылӧн мӧд натураӧн — велӧдны да воспитывайтны, сетны ассьыд знаниеяс да ассьыд опыт.
Збыль, Лютиковлӧн уна высказываниеяс вӧліны велӧдӧмъяс кодьӧсь.
Но Лютиковлӧн велӧдӧмъясыс эз вӧвны дӧзмӧдана-дидактическӧйӧн, кӧвъяланаӧн, найӧ вӧліны сы уджлӧн да думъяслӧн плодъясӧн да буретш тадзи и гӧгӧрволісны тайӧс йӧзыс.
Лютиковлӧн аслыспӧлӧслунӧн, кыдзи и вообщӧ татшӧм типа руководительяслӧн, вӧлі кывсӧ да делӧсӧ торйӧдны позьтӧма сочетайтӧм.
Быд кыв делӧӧ пӧртны кужӧм, буретш тайӧ делӧ гӧгӧрыс дзик разнӧй йӧзӧс сплотитны да тайӧ делӧыслӧн смыслнас тайӧс вдохновитны кужӧм и вӧлі сійӧ главнӧй чертанас, коді вӧчліс Филипп Петрович Лютиковӧс дзик выль типа воспитательӧн.
Сійӧ вӧлі бур воспитательӧн буретш сы вӧсна, мый вӧлі мортӧн-организаторӧн, мортӧн — олӧмлӧн кӧзяинӧн.
Сылӧн велӧдӧмъясыс эз кольлыны веськодьӧн, и медся нин эз йӧткывны ас дінсьыс, найӧ кыскылісны сьӧлӧмъяс, а торйӧн нин том йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ, сы вӧсна мый томйӧз сымын ёнджыка ӧзйӧны мӧвпӧн, кымын ёнджыка вынсьӧдӧма мӧвпсӧ пример вынӧн.
Мукӧд дырйи тырмымӧн вӧлі сылы сӧмын кыв шуны либӧ весиг прӧстӧ видзӧдлыны.
Чужӧмсяньыс сійӧ эз вӧв уна сёрниа, а весиг чӧв олысь.
Первой видзӧдлӧм серти быттьӧ ньӧжмыд, — мукӧдъяслы весиг кажитчис дышӧн, — збыльвылас сійӧ пыр вӧлі кутшӧмкӧ удж вылын, уджсӧ нуӧдіс спокойнӧя, разумнӧя, организованнӧя.
Производство кындзи став прӧст кадсӧ сійӧ сэтшӧм кужӧмӧн юкліс общественнӧй да физическӧй удж костын, лыддьысьӧм да шойччӧм костын, мый ставсӧ век удитліс вӧчны.
Йӧзкӧд сёрнитігӧн-волысигӧн Филипп Петрович вӧлі спокойнӧй, эз лэптыв гӧлӧссӧ, сёрнитігӧн кужліс чӧв олыштны, кывзыштны мортлысь — йӧзлӧн зэв шоча овлан качество.
Та вӧсна сійӧс артавлісны бур собеседникӧн, бур сьӧлӧма мортӧн: унаӧн висьтавлывлісны сылы асланыс сэтшӧм общественнӧй да личнӧй делӧяс йылысь, кодъяс йылысь некор эськӧ эз решитчыны сёрнитны весиг матысса йӧзкӧд.
Та дырйи сійӧ ньӧти эз вӧв сійӧн, мый шусьӧ бур мортӧн, дерт, эз нин вӧв небыд сьӧлӧма мортӧн.
Сійӧ вӧлі стрӧг да, ковмыліс кӧ, эз сетлы некутшӧм пӧщада.
Ӧтияс уважайтісны сійӧс, мӧдъяс радейтісны, а вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс полісны сыысь.
Вернӧджык шуны, став йӧзыслӧн, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь сыкӧд, на лыдын и гӧтырыслӧн да ёртъясыслӧн, налӧн характеръяс серти, вӧліны сы дінӧ став тайӧ чувствоясыс, ӧтияслӧн вӧлі унджык ӧтиыс, мӧдъяслӧн — мӧдыс, коймӧдъяслӧн — коймӧдыс.
Юклыны кӧ йӧзсӧ арлыд серти, то позьӧ шуны, мый пӧрнӧй йӧз и уважайтісны, и радейтісны, и полісны сыысь, томйӧз радейтісны и уважайтісны, а челядь прӧстӧ радейтісны.
Со мый вӧсна Пелагея Ильинична серӧктіс, кор Филипп Петрович шуис: «Лиза да Петька отсаласны меным».
И збыль, немецъяс локтӧм бӧрын первой лунъясас, кор Филипп Петрович дзебсясис, челядь ӧчередьӧн дежуритісны ывлаын да видзисны сійӧс.
Сылы везитіс.
Ни ӧти немецкӧй салдат эз овмӧдчы Пелагея Ильинична ордӧ: карын весиг насянь матысь позьӧ вӧлі аддзыны бурджык, гырысьджык керкаяс.
Немецъясӧс повзьӧдліс керкасайса балкаыс: полісны партизанъясысь.
Немецкӧй салдатъяс, збыль, мукӧд дырйиыс пыравлісны видзӧдлыны квартирасӧ да сӧтны мый синъяс уланыс усьӧ.
Филипп Петрович быд раз дзебсьыліс кухняса джодж улӧ.
Но некод эз юасьлы сы йылысь.
Быд асыв, кыдзи и век, волывліс Полина Георгиевна, прӧстӧй, рам, сиктса нывбабаяс моз кӧрталӧм еджыд чистӧй чышъяна. Сійӧ кисьтліс йӧвсӧ кык сёй кринчаӧ да аслас бидоннас пыравліс Филипп Петрович ордӧ.
Сы ордын пукалігкості Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс вӧліны кухняын.
Челядь сэки узисны на.
Лютиков ордысь петӧм бӧрын Полина Георгиевна мыйкӧ дыра сёрнитыштліс ещӧ кухняын нывбабаяскӧд.
Тадзи коли недель, а гашкӧ, неуна унджык.
Ӧтчыд Полина Георгиевна, Лютиковлы уличаса выльторъяс висьтавтӧдз на, ньӧжйӧник шуис:
— Удж вылӧ корӧны тіянӧс, Филипп Петрович...
Сійӧ друг ставнас вежсис: спокойлӧн да веськодьлунлӧн выражениеыс, ньӧжмыд вӧрасыс, мукӧд дырйи неподвижностьыс, — ставыс тайӧ, мый Филипп Петрович нарошнӧ лэдзліс ас вылас, кор оліс сійӧ тані некодлы тыдавтӧм, быри сылӧн ӧти здукӧн.
Сійӧ зэв ӧдйӧ чеччыштіс ӧдзӧс дорӧ да видзӧдліс орчча комнатаӧ.
Сэні, кыдзи век, некод эз вӧв.
— Ставнымӧс корӧны? — юаліс сійӧ.
— Ставнытӧ...
— Николай Петрович?
— Сійӧ...
— А воліс сійӧ?.. — Соколовалы синъясас сюся видзӧдігтыр юаліс Филипп Петрович.
Оз вӧлі ков объясняйтӧм Полина Георгиевналы, кӧні Бараков, — ставсӧ тайӧс Полина Георгиевна тӧдіс, тайӧ став йывсьыс налӧн Филипп Петровичкӧд вӧлі условитчӧма водзджык нин.
— Воліс, — муртса кывмӧн шуис Полина Георгиевна.
Филипп Петрович эз кут ноксьыны, эз кыпӧд гӧлӧссӧ, — эз, но сылӧн став сьӧкыд тушаыс, увлань госсялӧм чужӧмыс, синъясыс да гӧлӧсыс — ставыс тайӧ тыри энергияӧн, быттьӧ сы пытшкын веськаліс кутшӧмкӧ зэлыда гартӧм пружина.
Ортсыса морӧс зептас сійӧ сюйис кык чорыд, куснясьтӧм да тайӧ жӧ кадас аслас мастерӧвӧй точнӧй чуньяссӧ, кыскис зэв ичӧтик посньыда гижӧм бумага тор да сетіс Полина Георгиевналы.
— Аски кежлӧ, асыв кежлас...
И унджык!
Полина Георгиевна пыр жӧ дзебис бумага торсӧ питшӧгас.
— Недыр виччысьыштӧй столӧвӧйын.
Пыр жӧ ме тіян дінӧ кӧзяйкаясӧс ыста...
Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс пырисны орчча горничаас, кытчӧ пырис и Полина Георгиевна аслас бидоннас.
Сулалігмозыс найӧ сёрнитісны выльторъяс йылысь.
Сэсся Филипп Петрович кухнясянь чукӧстіс Соколоваӧс, и сійӧ петіс Филипп Петрович дінӧ.
Филипп Петрович кутіс киас гартыштӧм газет чукӧр.
Полина Георгиевна чужӧм вылын тӧдчис чуймӧм: тайӧ вӧліны «Правда» газеталӧн нёльпӧв куснялӧм да кыз трубкаӧ гартыштӧм номеръяс.
— Бидонад, — шуис Филипп Петрович. — Мед клеиталасны сэтчӧ жӧ, медся тыдалана местаясас.
Полина Георгиевналӧн весиг сьӧлӧмыс мӧдіс тіпкыны: кӧть кутшӧм лӧсявтӧм тайӧ эз вӧв, сылы первой здукас кажитчис, мый Филипп Петрович получитӧма свежӧй «Правда».
Полина Георгиевна эз вермы терпитнысӧ да бидонас сюйтӧдз видзӧдліс числӧ вылас.
— Важъяс, — эз вермы дзебны ассьыс разочаруйтчӧмсӧ да шуис сійӧ.
— Абу важъяс.
Большевистскӧй правда оз важмы, — шуис Лютиков.
Полина Георгиевна тэрыба листыштіс кымынкӧ номер.
Унджыкыс найӧ вӧліны разнӧй воясса праздничнӧй номеръяс, кӧні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс:
Лютиковлӧн замыселыс сылы лои гӧгӧрвоана.
Сійӧ топыдджыка гартыштіс газетаяссӧ трубкаӧ да сюйис бидонас.
— Медым не вунӧдны, — шуис Филипп Петрович: — Мед Остапчук петас жӧ удж вылӧ.
Аски...
Полина Георгиевна нинӧм шутӧг довкнитіс юрнас.
Сійӧ эз тӧд, мый Остапчук — сійӧ Матвей Шульга, и эз тӧд, кӧні сійӧ дзебсясьӧ, — сійӧ тӧдіс сӧмын квартирасӧ, кӧні колӧ вӧлі висьтавны Лютиковлысь распоряжениесӧ: тайӧ квартираас сійӧ тожӧ нулывліс йӧв.
— Аттьӧ.
Ставыс... — Филипп Петрович сетіс ассьыс ыджыд кисӧ да бӧр пырис комнатаӧ.
Сійӧ сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ, паськӧдӧм чуньяса кипыдӧсъяснас мыджсис пидзӧсъясас да мыйкӧ дыра пукыштіс тадзи.
Видзӧдліс часі вылӧ: вӧлі кӧкъямысӧд час.
Тэрмасьтӧг, спокойнӧя сійӧ пӧрччис новлӧм дӧрӧмсӧ, судзӧдіс выльӧн на песлалӧм еджыд дӧрӧм, кӧрталіс галстук, сыналіс юрсисӧ, коді вӧлі медся ёна дзормӧма кӧсичаясӧдыс да водзладорыс, пасьталіс пинжаксӧ да петіс кухняӧ, кӧні Полина Георгиевна мунӧм бӧрын бара мошкоритчисны Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс.
— Мый нӧ, Пелагея Ильинична, вайыштӧй меным винатор юыштны да няньтор, эм кӧ.
Удж вылӧ муна, — шуис сійӧ.
Минута дас мысти, ӧкуратнӧя да чистӧя пасьтасьӧм, сьӧд кепкаа, аслас обычнӧй туйӧд, некодысь дзебсясьтӧг, сійӧ восьлаліс карса уличаяс кузя «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй мастерскӧйяслань.
Кызь коймӧд глава
Немецкӧй армиялӧн да сы бӧрся локтысь «выль порядок» администрациялӧн уна лыда чинъяс пӧвстын Краснодонӧ воис лейтенант Швейде, олӧма нин, зэв кос, дзормыштӧм немец, сідз шусяна горноруднӧй батальонса техник.
Краснодонсаяс некод эз помнитны сылысь локтан лунсӧ: кыдзи и став чинъясыс, сійӧ вӧлі стандартнӧй военнӧй формаа, код вылын вӧліны гӧгӧрвотӧм различие знакъяс.
Сійӧ овмӧдчис нёль квартираа ыджыд стандартнӧй керкаӧ. Сэні вӧлі нёль кухня, и став нёльнан кухняыслы господин Швейде локтан первой лунсяньыс жӧ сюри тырмымӧн удж.
Сійӧ вайӧдіс аскӧдыс бура уна мукӧд немецкӧй чинъясӧс, но ставныс найӧ овмӧдчисны сыысь торйӧн, а сыкӧд ӧтилаӧ ӧти керкаӧ овмӧдчисны некымын немец-пӧвар, немка-экономка да денщик.
Но регыд мысти прислугаыслӧн лыдыс содіс, воалісны <deu>russіschen Frauen</deu>, кыдзи безличнӧя сійӧ нимтыліс удж биржаысь сылы ыстӧм служанкаясӧс, прачкаӧс, переводчицаӧс, портнихаӧс, а регыд мысти ещӧ и мӧс вӧдитысьӧс, свинаркаӧс да птичницаӧс.
Мӧсъяс, порсьяс лоаліны господин Швейделӧн збыльысь быттьӧ волшебнӧй беддьӧн ӧвтыштӧм серти, но медся ёна сійӧ век жӧ радейтліс гортса лэбачьясӧс.
Дерт, тайӧ эськӧ эз нин сэтшӧма торйӧд горноруднӧй батальонса лейтенантӧс мукӧд немецкӧй чинъясысь.
Но сы йылысь заводитісны сёрнитны карын.
Господин Швейде да сыкӧд воысь мукӧд чиновникъяс займитісны паркын сулалысь Горький нима школа.
И школа пыдди лои карын выль учреждение — 10 №-а дирекцион.
Тайӧ военизируйтӧм учреждениеыс, кыдзи выяснитчис, вӧлі медся главнӧй административно-хозяйственнӧй управлениеӧн, кодлы ӧні подчиняйтчисны став шахтаясыс да Краснодон районса накӧд йитчӧм став предприятиеясыс налӧн став имуществонас да оборудованиенас, кодӧс абу удитӧмаӧсь нуны либӧ взорвитны, да став рабочӧйяснас, кодъяс абу удитӧмаӧсь либӧ абу вермӧмаӧсь мунны.
Тайӧ учреждениеыс вӧлі уна пиысь ӧти ответвлениеӧн частнӧй капитала ыджыд акционернӧй обществолӧн, кодлӧн вӧлі аслыссяма зэв кузь ним: «Изшом да металлургическӧй предприятиеяс эксплоатируйтӧм кузя асыввывса общество».
Обществоыслӧн правлениеыс вӧлі Сталино карын, коді ӧні шусьыліс бара важмозыс — Юзовск.
Сідз шусяна «Асыввывса общество» опирайтчис «Горнӧй да металлургическӧй предприятиеяслӧн окружнӧй управлениеяс вылӧ».
10 №-а дирекцион мукӧд дирекционъяскӧд тшӧтш подчиняйтчис Шахты карса окружнӧй управлениелы.
Ставсӧ тайӧс вӧлі сэтшӧм бура лӧсьӧдӧма да сыысь на бурджыка планируйтӧма, мый сӧветскӧй Донбасса изшомлы да металлы кольлі сӧмын паськыд юӧн визувтны немецкӧй «Асыввывса общество» зепъясӧ.
И господин Швейде сетіс индӧд, медым вӧвлӧм «Краснодонуголь» трестса шахтаясысь да заводъясысь став рабочӧйяс, служащӧйяс да инженерно-техническӧй работникъяс пыр жӧ заводитісны уджавны.
Мыйта сьӧкыд думъяс мучитісны тайӧ кадас рабочӧй мортлысь душасӧ сыӧдз, кор сылы быть ковмис решитны петны удж вылӧ, кор рӧднӧй шахтаяс да заводъяс лоины рӧдина врагъяслӧн собственностьӧн, кор пияныс да вокъясыс, мужикъясыс да батьясыс пуктылісны ассьыныс олӧмъяснысӧ рӧдина врагъяслы паныд бой мунан поле вылын!
Центральнӧй мастерскӧйясӧ удж вылӧ петысь рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн чужӧмъясныс вӧліны ӧттшӧтш зумышӧсь да яндысянаӧсь, йӧз эз видзӧдны мӧда-мӧдныслы синъясас, пӧшти эз сёрнитны.
Медбӧръя эвакуация лунсяньыс мастерскӧйяс вӧліны гурйыв восьсаӧсь.
Некод найӧс эз томнавлы, некод эз видз, сы вӧсна мый быдӧнлы вӧлі веськодь, кольӧ сэні ставыс дзоньӧн али ставсӧ кыскаласны.
Мастерскӧйяс вӧліны восьсаӧсь, но некод эз мун цехъясӧ.
Рабочӧйяс весиг эз чукӧръясӧн, а ӧткӧн, шоча нин кыкӧн-кыкӧн, сувталісны либӧ пуксялісны дворас быдсяма хлам пӧвстӧ да сёрниттӧг виччысисны начальствоӧс.
И сэки локтіс инженер-механик Бараков, статя, ён да зэв на том аслас комын вит арӧс вылӧ видзӧдтӧг, чужӧмыс самоувереннӧй выражениеа. Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма абу сӧмын опрятнӧя, а весиг зэв мичаа.
Сылӧн вӧлі бобув модаа сьӧд галстук.
Шляпасӧ сійӧ кутіс киас, и сылӧн шыльыда бритӧм юрыс югъяліс шонді водзас.
Бараков матыстчис дворын кӧнсюрӧ сулалысь да пукалысь рабочӧйяс дінӧ, вежливӧя здоровайтчис, здук кежлӧ быттьӧ падмыштліс да решительнӧй воськовъясӧн пырис главнӧй корпусас.
Рабочӧйяс, сылӧн здоровайтчӧм вылӧ вочавидзтӧг, чӧла колльӧдісны сійӧс синъяснаныс да аддзылісны восьса ӧдзӧсӧдыс, кыдзи сійӧ муніс механическӧй цех пыр контораӧ.
Немецкӧй начальство эз тэрмась.
Вӧлі жар нин, кор дворӧ проходнӧй будкаӧд пырисны Швейделӧн заместительыс господин Фельднер да джуджыд причёскаа русскӧй нывбаба-переводчик.
Кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ олӧмын, господин Фельднер аслас физическӧй качествояснас да темпераментнас вӧлі дзик мӧднога аслас начальник серти.
Лейтенант Швейде косіник, недоверчивӧй, абу варов.
Фельднер — ичӧтик тушаа, гӧгрӧс, горзысь да зэв больгысь.
Сылысь гӧлӧссӧ, коді уджаліс став интонацияяс вылас, позьӧ вӧлі кывны ылісянь на, и век кажитчис, мый тайӧ локтӧ оз ӧти немец, а мӧда-мӧдныскӧд споруйтысь некымын немец.
Господин Фельднер вӧлі военнӧй формаа, крагиа, водзсяньыс вылӧ лыбӧм лэба руд фуражкаа.
Фельднер да переводчикыс матыстчисны рабочӧйяс дінӧ, — найӧ ӧти бӧрся мӧд сувталісны, и тайӧ сылы воис сьӧлӧм вылас.
Некутшӧм пауза вӧчлытӧг сы костын, мый сійӧ ӧні на висьталіс переводчиклы, да сы костын, мый кӧсйис ӧні висьтавны рабочӧйяслы, сійӧ лолыштлытӧг висьталіс ӧти кузь фраза, а гашкӧ, некымын дженьыдик немецкӧй фразаяс.
Сэк кості, кор нывбабаыс переведитіс рабочӧйяслы сылысь кывъяссӧ, сійӧ горзіс водзӧ.
Тыдалӧ, сійӧ ньӧти эз вермы чӧв овны.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сэксянь, кор сійӧ первойысь горӧдіс мам кынӧмсьыс петӧм бӧрын, сійӧ эз нин ланьтлыв да, став олӧм чӧжыс ньӧти дугдывтӧг, горзіс унаногӧн.
Сійӧ интересуйтчис, абу-ӧ тані кодкӧ важ администрацияысь, сэсся тшӧктіс рабочӧйяслы мунны цехъясӧ да колльӧдны сійӧс, Фельднерӧс.
Некымын рабочӧй колльӧдісны водзын мунысь горзысь немецӧс переводчикыскӧд механическӧй цехса конторкаӧ, кӧні вӧлі Бараков.
Рушкусӧ водзӧ чургӧдӧмӧн да вылӧ лыбӧм лэба фуражкаа юрсӧ чатӧртӧмӧн Фельднер яя кулакнас йӧткыштіс ӧдзӧссӧ да пырис конторкаӧ.
Нывбаба пырис сы бӧрся да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Рабочӧйяс сувтісны ӧдзӧс дорас кывзыштны.
Первой кылӧ вӧлі сӧмын Фельднерлӧн горзӧмыс, быттьӧ пинясисны некымын немец.
Виччысисны, мый вот-вот переводчик висьталас, мый йылысь сійӧ всё-таки горзӧ, но найӧ ставныс чуймисны, кор кылісны, мый Бараков ачыс заводитіс сёрнитны немецкӧй ногӧн.
Сійӧ сёрнитіс вежливӧя, спокойнӧя да, кыдзи вермисны казявны конторкадорса рабочӧйяс, бура тӧдіс тайӧ бокӧвӧй кывсӧ.
Сы вӧсна-ӧ, мый Бараков сёрнитіс немецкӧй ногӧн, либӧ сылӧн висьталӧмыс кажитчис немецлы, но Фельднерлӧн горзӧмыс вочасӧн пыр лои гортӧмджык.
И друг лои чудо: немец чӧв ланьтіс.
Ланьтіс и Бараков.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын немец горӧдіс дзик нин мирнӧй ногӧн.
Найӧ петісны конторкаысь — водзвылас Фельднер, сы бӧрся Бараков, медбӧрын переводчик.
Бараков видзӧдліс рабочӧйяс вылӧ кӧдзыд, гажтӧм синъясӧн да висьталіс, мый оз ков разӧдчыны, а колӧ виччысьны, кор сійӧ, Бараков, бӧр воас.
И найӧ цех пыр мӧдӧдчисны петанінлань; та дырйи мича да ён Бараков котӧртлывліс бӧрсяньыс да индаліс ичӧтик гӧгрӧс, карикатурнӧй немецлы, кыті лӧсьыдджык мунны.
Сьӧкыд вӧлі видзӧдны та вылӧ!
Мыйкӧ дыра мысти Бараков пукаліс нин Горький нима школаса учительскӧйын, ӧні 10 №-а дирекционса начальник господин Швейде кабинетын.
Фельднер да тӧдтӧм нывбаба-переводчик сэні жӧ вӧліны сёрнитігас, но переводчиклы сідзи эз и ковмыв петкӧдлыны немецкӧй кыв кузя ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ.
Кыдзи ми висьталім нин, экспансивнӧй Фельднер вӧлі больгысь, а лейтенант Швейде эз вӧв варов.
Сёрнитны кужтӧм вӧснаыс сійӧ кажитчис весиг зумышӧн, кӧть эськӧ збыльысьсӧ эз вӧв зумыш, а радейтліс олӧмыслысь став гажлунъяссӧ да наслаждениеяссӧ.
Зэв омӧль кос морт, сійӧ сёйис вывті уна.
Сьӧкыд вӧлі весиг гӧгӧрвоны, кытчӧ тӧрӧ вӧлі став сёянторйыс, кодӧс сійӧ сӧвтліс, да кыдзи ставыс тайӧ мунӧ сы организм пыр.
Сійӧ садь воштытӧдзыс радейтліс и <deu>Madchen</deu>’яcӧc и <deu>Frauen</deu>’яcӧc, а аслас ӧнія положениеын медся нин <deu>russіschen Маdсhеn</deu>’ясӧс <deu>und russіschen Fгаuеn</deu>’ясӧс.
И медым ылӧдӧмӧн пыртӧдлыны на пӧвстысь медся кокни оласаяссӧ ас ордас, сійӧ быд рыт вӧчавліс аслас нёль квартираа особнякас гажа вечеринкаяс, кӧні вердлісны быдсяма жаркӧйяснас да юмовъяснас, быдпӧлӧс винаяс йылысь сёрниттӧг нин.
Сійӧ сідзи и шулывліс пӧваръясыслы:
— Лӧсьӧдӧй унджык!
<deu>Kocht reіchlіch Essen</deu>!
Медым <deu>russіschen Frauen</deu> пӧттӧдзныс сёйисны да юисны!..
И збыль, кор сійӧ пӧшти ньӧти эз кужлы сёрнитны, тайӧ вӧлі дзик ӧтиторйӧн, мыйӧн господин Швейде вермис пленитны сійӧ сорта <deu>russіschen Frauen</deu>’яccӧ, кутшӧмъяс сӧмын и вермисны веськавны сы ордӧ.
Торъя кывъяссӧ фразаясӧ йитлыны кужтӧмлун вӧснаыс господин Швейде вӧлі недоверчивӧй став сэтшӧм йӧз дінас, кодъяс тайӧс кокниа вӧчлісны.
Эз дӧверяйтлы сійӧ весиг аслас заместитель Фельднерлы.
Позьӧ аслыд представитны, кутшӧм недӧверчивӧя относитчис Швейде мукӧд нацияясса йӧз дінӧ!
Та боксянь Бараков веськаліс зэв омӧль положениеӧ.
Но, ӧти-кӧ, Бараков чуймӧдіс господин Швейдеӧс сійӧн, мый кокниа йитліс кывъяссӧ фразаясӧ эз русскӧй кывйӧн, а немецкӧй кывйӧн.
А мӧд-кӧ, Бараков ньӧбис Швейдеӧс леститчӧмӧн.
Господин лейтенантлы нинӧм эз коль мӧдтор, кыдзи сӧмын примитны тайӧ лестьсӧ.
— Ме важ Россияса привилегированнӧй класслӧн ловйӧн кольӧм неуна лыда представительясысь ӧти, — господин Швейде вылысь синъяссӧ вештывтӧг висьталіс Бараков, — ме челядьдырсянь ёна радейта германскӧй генийӧс, медсясӧ овмӧс кузя, веськыда кӧ висьтавны, производство кузя...
Менам батьӧй вӧлі директорӧн важ Россияын бура тӧдса «Сименс-Шуккерт» обществолӧн ӧти ыджыд предприятиеын.
Немецкӧй кыв вӧлі мӧд рӧднӧй кывйӧн миян семьяын.
Менӧ воспитайтісны немецкӧй техническӧй культура вылын.
И вот ӧні меным уси шуд уджавны сэтшӧм ыджыд специалист веськӧдлӧм улын, тіян, господин Швейде, веськӧдлӧм улын.
Ме вӧча ставсӧ, мый ті меным тшӧктанныд...
Бараков друг казяліс, мый нывбаба-переводчик видзӧдӧ сы вылӧ сэтшӧма чуймӧмӧн, кодӧс сійӧ весиг эз вермы дзебнысӧ.
Чӧртыс тӧдӧ, кытысь немецъяс гудйыштӧмаӧсь татшӧм лёзь стервосӧ!
abu
Бараковлӧн шыльыда бритӧм юр вылас чепӧсйис пӧсь.
Кор Бараков сёрнитіс, господин Швейде чӧв олігтыр мӧвпнас вӧчис кутшӧмкӧ удж, коді, веськыда кӧ висьтавны, ньӧти эз тӧдчы сы чужӧм вылын, сэсся шуис нето вынсьӧдӧм могысь, нето юалӧм могысь:
— Ті коммунист...
Бараков ӧвтыштіс кинас.
Тайӧ ӧвтыштӧмсӧ да ӧттшӧтш чужӧмыслысь выражениесӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны тадзи: «Кутшӧм ме коммунист!», либӧ тадзи: «Асьныд тӧданныд, мый ми ставным обязанӧсь вӧлі лоны тані коммунистъясӧн».
Либӧ весиг тадзи: «Да, коммунист, но сымын тіянлы бурджык, ме кӧ локта тіян ордӧ уджавны».
Тайӧ ӧвтыштӧмыс мыйкӧ дыра кежлӧ бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ господин Швейделысь.
Колӧ вӧлі объяснитны тайӧ русскӧй инженерыслы, кутшӧм важнӧ лэдзны Центральнӧй мастерскӧйяссӧ, медым на отсӧгӧн восстановитны шахтаяслысь оборудованиесӧ.
Тайӧ сложнӧй мӧвпсӧ господин Швейде висьталіс отрицаниеясӧн.
— Нинӧм абу.
<deu>Es іst nіchts da</deu>, — шуис сійӧ да мучительнӧя видзӧдліс Фельднер вылӧ.
Фельднер, коді зэв ёна страдайтіс сыысь, мый ковмис та дыра чӧв овны начальник дырйи, начальникыслысь мӧвпсӧ вынсьӧдӧм могысь автоматически горӧдіс став «абусӧ»:
— Механизмъяс абуӧсь!
Транспорт абу!
Инструментъяс абуӧсь!
Крепление вылӧ вӧр абу!
Рабочӧйяс абуӧсь! — горзіс сійӧ.
Сылы весиг вӧлі жаль, мый оз вермы шуны ещӧ мыйкӧ, мый «абу».
Швейде удовлетворитчӧмӧн довкнитіс юрнас, думыштіс да сьӧкыдпырысь шуис рочӧн:
— Нинӧм абу, — <deu>also</deu>, изшом абу!
Сійӧ чатӧртчис улӧс бӧр вылӧ да видзӧдліс первой Бараков вылӧ, сэсся Фельднер вылӧ.
Фельднер гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдлӧмсӧ сідзи,мый ӧні позьӧ действуйтны, да горӧдіс сы йылысь, мый жӧ, медбӧрын, виччысьӧ «Асыввывса общество» Бараковсянь.
Бараков муртса корсис тайӧ дорвыв горзӧмсьыс зэв ичӧтик кост, кор сылы удайтчис сюйыштны фраза сы йылысь, мый сійӧ пондас вӧчны ставсӧ, мый вермас вӧчны вынъяс сертиыс.
Тані господин Швейделӧн бара кыптіс недоверие.
— Ті коммунист, — мӧдысь шуис сійӧ.
Бараков чужӧмсӧ вежыньтлӧмӧн шпыньмуніс да важмозыс ӧвтыштіс кинас.
Мастерскӧйясӧ воӧм бӧрын Бараков ӧшӧдіс ворота вылӧ ыджыд объявление сы йылысь, мый сійӧ, 10 №-а дирекционлӧн Центральнӧй мастерскӧйясса директор, тшӧктӧ став рабочӧйяслы, служащӧйяслы да инженеръяслы локны асланыс местаясӧ да принимайтӧ удж вылӧ став желайтысьясӧс сэтшӧмтӧ и сэтшӧмтӧ специальностьяс кузя.
Весиг медся бӧрӧ кольӧм йӧзлы, кодъяс асланыс сӧвестьлы паныд решитісны петны удж вылӧ, ёна эз кажитчы, мый инженер Бараков, финскӧй да Отечественнӧй войнаяс вылын участвуйтысь, ас вӧлясьыс сӧгласитчӧма лоны немецъяслы зэв важнӧй предприятиеын директорӧн.
Но эз на удит косьмыны краскаыс объявление вывсьыс, кыдзи мастерскӧйясӧ воис эз кодкӧ мӧд, а Филипп Петрович Лютиков, — сійӧ Лютиковыс, кодӧс эз сӧмын мастерскӧйясын, а краснодонса партийнӧй организацияын ставнас шулісны коммунистическӧй сӧвестьӧн.
Сійӧ воис асывнас некодысь дзебсясьтӧг, чистӧя пасьтасьӧма да шыльыда бритчӧма, сьӧд пинжак улас еджыд дӧрӧма да праздничнӧй галстука.
И пыр жӧ сійӧс зачислитісны мастерскӧйӧ важ должность вылас — механическӧй цехса начальникӧн.
Мастерскӧйясын удж заводитчӧмкӧд тшӧтш петіс партия подпольнӧй районнӧй комитетлӧн первой листовкаясыс.
Листовкаяссӧ вӧлі ляскалӧма медся тыдаланінъясас «Правда» газеталӧн важ номеръяскӧд ӧтлаын.
Большевикъяс эз эновтны судьба произвол вылӧ ичӧтик Краснодонӧс, найӧ водзӧ нуӧдісны тыш да чуксалӧны тышӧ став населениесӧ, — вот мый висьталісны тайӧ листовкаясыс!
И уна йӧзлы, кодъяс тӧдлісны Бараковӧс да Лютиковӧс бурджык кадъясӧ, унаысь воліс юрас: кыдзи нӧ найӧ лысьтасны бӧрын, кор воасны миян йӧз, видзӧдлыны асланыс ёртъяслы чистӧй синъясас?
Правда, некутшӧм удж мастерскӧйясын, збыльвылас, эз вӧв.
Бараков пыр ёнджыка бергаліс немецкӧй начальство дорын да омӧля интересуйтчис сійӧн, мый вӧчсьӧ мастерскӧйясын.
Рабочӧйяс сёрмывлісны удж вылӧ, весьшӧрӧ довъялісны станок дінсянь станок дінӧ, часъясӧн коллялісны кадсӧ куритчигмоз, кытчӧкӧ эжа вылӧ двор пельӧсӧ чукӧртчӧмӧн.
Лютиков, тыдалӧ, сы могысь, медым бурӧдны рабочӧйясӧс, лэдзавліс найӧс сиктъясӧ отпускӧ да сетавліс официальнӧй бумагаяс, быттьӧ йӧз мунӧны командировкаӧ мастерскӧй делӧяс кузя.
Рабочӧйяс мыйсюрӧ вӧчалісны населениелы, медым неуна нажӧвитчыны.
Медся уна вӧчалісны зажигалкаяс: истӧг быдлаысь быри, а бензин позьӧ вӧлі судзӧдны продуктаяс вылӧ немецкӧй салдатъяслысь.
Быд лун некымынысь мастерскӧйясӧ пыравлісны офицеръяслӧн денщикъясыс сливочнӧй вый тыра либӧ ма тыра консервнӧй банкаясӧн да тшӧктылісны паяйтны банкаяссӧ, медым мӧдӧдны Германияӧ.
Кодсюрӧ рабочӧйяс пиысь заводитлісны сёрнитны Лютиковкӧд, — Бараковӧдз найӧ эз сибавлыны, — кыдзи нӧ сійӧ всё-таки муніс уджавны немецъяс вылӧ да кыдзи нӧ всё-таки овны водзӧ?
Заводитлісны ылісянь да пыр кытшлалісны матігӧгӧрас.
Но Филипп Петрович пыр жӧ эрдӧдліс налысь манёврсӧ да стрӧга шулывліс:
— Немтор, ми на вылӧ уджалыштам...
Либӧ грубитіс:
— А тайӧ, зонмӧ, абу тэнад вежӧрлы делӧыс.
Тэ ачыд удж вылас сувтін?
Сувтін.
Тэ ме вылын начальник, али ме тэ вылын?
Ме тэ вылын...
Сідзкӧ, ме тэнсьыд юавны кута, а он тэ менсьым.
Мый ме тэныд тшӧкта, сійӧс тэ и кутан вӧчны.
Гӧгӧрвоин?
Быд асыв Филипп Петрович пӧдӧм висьӧмӧн висьысьлӧн ньӧжмыд, сьӧкыд походкаӧн муніс удж вылӧ став кар вомӧныс, а рытнас бӧр воліс удж вылысь.
И некодлы эз вермы эськӧ юрас воны, кутшӧм ыджыд энергияӧн да тэрыба и сэки жӧ ставсӧ артыштӧмӧн Филипп Петрович развёртывайтіс ассьыс сійӧ главнӧй уджсӧ, коді бӧрынджык вайис изшом перйысь ичӧтик карлы, Краснодонлы, мирӧвӧй слава.
Кутшӧма Лютиковлӧн тайӧ уджыс, сылӧн ыдждалун вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі стрӧга конспирируйтӧма, позьӧ аддзыны сы серти, мый романын описывайтӧм событиеяссянь сӧмын уна вояс кольӧм бӧрын, вочасӧн ставсӧ тӧдмаліс, став посни подробностьяссӧ сличайтіг, удайтчис помӧдз тӧдмавны да гӧгӧрвоны тайӧ уджсӧ.
Коді вермас висьтавны ӧні, мый переживайтліс тайӧ кӧрт воляа да ыджыд душевнӧй сӧстӧмлуна скромнӧй мортыс, кор аслас удж заводитчигӧн сійӧ друг кывліс, мый сылӧн медматысса отсасьысьяссьыс ӧти, Матвей Шульга, тӧдлытӧг воши.
Кыдзи подпольнӧй райкомса секретарлы, Филипп Петровичлы вӧлі тӧдсаӧсь карас да районас став дзебсян квартираясыс да явка местаясыс.
Тӧдіс сійӧ и Иван Кондратовичлысь да Игнат Фоминлысь квартираяссӧ, кытчӧ вермис волыны Шульга,
но Филипп Петровичлӧн эз вӧв право мӧдӧдны тайӧ квартираясас райкомса ни ӧти связнӧйӧс, медся нин Полина Георгиевнаӧс.
Шульгаӧс кӧ вӧлі выдайтӧма немецъяслы тайӧ квартираяссьыс ӧтиын, сылӧн кӧзяеваыс кӧ эськӧ аддзылісны связнӧйӧс, сы следъяс кузя вермисны корсьны Лютиковӧс и райкомса мукӧд членъясӧс.
Шульгакӧд кӧ эськӧ нинӧм эз ло, сійӧ эськӧ важӧн нин тӧдмаліс главнӧй явочнӧй квартираын, кад абу на сылы петны удж вылӧ мастерскӧйясӧ.
Сылы весиг оз вӧлі ков пыравны сійӧ квартираас, а сӧмын мунны сы дінті.
Сійӧ лунас, кор Полина Георгиевна висьталіс тайӧ квартираас Филипп Петровичлысь распоряжениесӧ, сэки жӧ ӧдзӧссяньыс первой ӧшинь вылас вӧлі сувтӧдӧма герань цвета гырнич.
Но Евдоким Остапчук — сійӧ жӧ Шульга — удж вылӧ эз пет.
Сӧмын бура уна кад кольӧм бӧрын Филипп Петрович, коді чукӧрталіс сведениеяс немецкӧй полицияӧ служба вылӧ пырысь став предательяс йылысь, тӧдмаліс, коді сэтшӧмыс Игнат Фомин.
Тыдалӧ, Фомин и предайтӧма Шульгаӧс.
Но кыдзи тайӧ лои, кытӧні ӧні Матвей Костиевич да мый сыкӧд лои?
Эвакуация лунъясӧ Проценко индӧд серти партияса районнӧй комитет гуаліс паркӧ районнӧй типографиялысь шрифтъяссӧ, и Лютиковлы медбӧръя здукас нин сетісны план, кӧні вӧлі стӧча индӧма шрифт гуалан местасӧ.
Лютиков ёна тӧждысис, мый шрифтсӧ вермасны аддзыны немецкӧй зенитчикъяс да автопаркса салдатъяс.
Кӧть мед мый, а шрифтъяссӧ колӧ вӧлі корсьны да перйыны немецкӧй часӧвӧйяс ныр улын.
Коді тайӧс вермас вӧчны?
Кызь нёльӧд глава
Первой военнӧй тӧлын, бать кулӧм бӧрас, Ворошилов нима школаса медбӧръя, дасӧд классын велӧдчӧм пыдди Володя Осьмухин уджаліс слесарӧн «Краснодонуголь» трестса мастерскӧйяслӧн механическӧй цехын.
Уджнас руководитіс Лютиков, коді вӧлі зэв бура тӧдса сылӧн мам семьяыскӧд, Рыбаловъяс семьякӧд, да бура тӧдіс Володяӧс.
Володя уджаліс цехас сійӧ лунӧдзыс, кор сійӧс аппендицитӧн висьмӧм вӧсна нуисны больничаӧ.
Немецъяс воӧм бӧрын Володя, дерт, эз лӧсьӧдчы мунны уджавны цехӧ.
Но кор петіс Бараковлӧн приказ да паськалі сёрни, мый уджалӧмысь став пышъялысьяссӧ мӧдӧдасны Германияӧ, а медся нин сы бӧрын, кор петіс удж вылӧ Филипп Петрович, Володя костын да сылӧн медбур другыс Толя Орлов костын заводитчисны сьӧлӧмтӧ дойдана сёрнияс, — мый вӧчны.
Кыдзи и став сӧветскӧй йӧзлы, сы йылысь вопрос, петны али не петны немецъяс власть дырйи удж вылӧ, Володялы да Толялы вӧлі сӧвестьлӧн ӧти медся сьӧкыд вопросӧн.
Петны удж вылӧ — тайӧ вӧлі медся кокни способ получитны кӧть мыйкӧ сы могысь, медым вермыны овны да такӧд тшӧтш мынтӧдчыны репрессияясысь, кодъяс усьлісны сӧветскӧй морт вылӧ, кор сійӧ ӧткажитчыліс уджавны немецъяслы.
Тайӧ этша на, — уна йӧзлӧн опытыс петкӧдліс, мый позьӧ и не уджавны, а сӧмын вӧчны вид, мый уджалан.
Но, кыдзи и став сӧветскӧй йӧзыс, асланыс став воспитаниенас Володяӧс да Толяӧс моральнӧя вӧлі дасьтӧма медводз сы вылӧ, мый враг вылӧ уджавны оз позь ни уна, ни этша, мӧдарӧ — сы воӧм бӧрын колӧ шыбитны уджсӧ, колӧ тышкасьны врагкӧд быдногыс, мунны подпольеӧ, партизанавны.
Но кӧні найӧ, тайӧ подпольщикъясыс да партизанъясыс?
Кытысь найӧс корсьны?
А кытчӧдз найӧ оз сюрны, кыдзи да мыйӧн овны став тайӧ кад чӧжыс?
И Володя, коді заводитіс нин ветлӧдлыны висьӧм бӧрас, и Толя, кыкнанныс кӧнкӧ степын шонді водзын туплясигӧн, сӧмын и сёрнитісны на олӧмлӧн тайӧ медся главнӧй вопрос йывсьыс, — мый жӧ налы ӧні колӧ вӧчны?
Ӧтчыд рытъядор Осьмухинъяс квартираӧ воис ачыс Филипп Петрович Лютиков.
Сійӧ воис сэки, кор керкаас тырыс вӧліны немецкӧй салдатъяс — эз найӧ, кодъяс вӧліны збой ефрейтор дырйи, коді сэтшӧма вӧтлысис Люся бӧрся, а мӧдъяс либӧ коймӧдъяс нин: Осьмухинъяс олісны сійӧ районас, код пыр исковтіс немецкӧй войскалӧн главнӧй потокыс.
Филипп Петрович кайис кильчӧ вылас сьӧкыд, ньӧжмыд походкаӧн, кыдзи морт, коді тӧдӧ ассьыс донсӧ, пӧрччис кепкасӧ, вежливӧя здоровайтчис кухняын салдаткӧд да таркӧдчис комнатаӧ, кӧні важмоз олісны куимӧн Елизавета Алексеевна, Люся да Володя.
— Филипп Петрович!
Миянӧ?.. — Елизавета Алексеевна уськӧдчис сы дінӧ да босьтіс сійӧс кыкнан киӧдыс аслас пӧсь кос кияснас.
Елизавета Алексеевна вӧлі Краснодонын сэтшӧм йӧз пиысь, кодъяс эз вӧйпны Филипп Петровичӧс удж вылӧ мастерскӧйясӧ бӧр пырӧмысь.
Сійӧ сэтшӧм бура тӧдіс Лютиковӧс, мый весиг эз лыддьы коланаӧн юасьны, мыйла сійӧ тадзсӧ вӧчис.
Филипп Петрович кӧ тадзи вӧчис, сідзкӧ, мӧд петантуй эз вӧв, а гашкӧ, тадзи вӧлі колӧ.
Филипп Петрович вӧлі первой матысса морт, коді воліс Осьмухинъяс ордӧ немецъяс воӧм бӧрын, и сійӧс аддзӧмысла став радлуныс сявкнитіс Елизавета Алексеевналӧн сы дінӧ тайӧ уськӧдчӧмас.
Лютиков гӧгӧрвоис тайӧс да сьӧлӧмнас благодаритіс сійӧс.
— Локті петкӧдны тіянлысь питӧ удж вылӧ, — шуис сійӧ, чужӧм вылас сылӧн вӧлі обычнӧй стрӧг выражение. — Ті Люсякӧд пукалыштӧй миянкӧд йӧз син водзас, а сэсся петалӧй быттьӧ кутшӧмкӧ могӧн, а ми сыкӧд неуна тӧлкуйтыштам... — И сійӧ нюммуніс куимнанныслы, и сылӧн чужӧмыс кыдзкӧ друг небзис.
Сійӧ здуксяньыс, кор сійӧ пырис, Володя эз вештыв сы вылысь синъяссӧ.
Толякӧд сёрнитігӧн Володя унаысь нин висьтавліс ассьыс дӧгадкасӧ, мый Лютиков эз мырдӧн тшӧктӧм вӧсна, и эз нин полӧм вӧсна бӧр лок удж вылӧ мастерскӧйясӧ, — эз вӧв сійӧ сэтшӧм морт.
Тыдалӧ, сылӧн вӧліны гырысьджык соображениеяс, и, мыйӧн тӧдан, — гашкӧ, тайӧ соображениеясыс абу нин сэтшӧм ылынӧсь сэтшӧмъясысь, кутшӧмъяс унаысь волісны юраныс Володялы да Толялы.
Всё-таки тайӧ вӧлі морт, кодлы позьӧ повтӧг висьтавны ассьыд мӧвпъястӧ.
Мыйӧн Елизавета Алексеевна да Люся петісны комнатасьыс, Володя первойӧн заводитіс сёрнисӧ:
— Удж вылӧ!
Ті шуинныд — удж вылӧ!..
А меным дзик веськодь — кута ме уджавны али ог: и ӧтиногыс и мӧдногыс менам ӧти цель.
Менам цель — тыш, пӧщадатӧм тыш.
Ме кӧ муна уджавны, то сӧмын сы могысь, медым маскируйтчыны, — кутшӧмкӧ весиг вызовӧн шуис Володя.
Том зонлӧн смеллуныс, сылӧн наивностьыс, сьӧлӧмыслӧн пӧсьлуныс, кодъясӧс сійӧ муртса кутіс, сы вӧсна мый ӧдзӧс сайын вӧліны немецкӧй салдатъяс, кыпӧдісны Филипп Петрович сьӧлӧмын эз том морт вӧсна полӧм, эз дӧсада, эз лёк серам, эз — нюммунӧм.
Но сэтшӧм нин сійӧ вӧлі морт, мый сылӧн чувствоясыс эз тыдовтчыны сы чужӧм вылын, сійӧ весиг синкымсӧ эз вӧрзьӧдлы.
— Зэв бур, — шуис сійӧ. — Тэ тайӧс быдӧнлы висьтав, кӧть коді пыралас, со кыдзи ме.
А ещӧ бурджык — пет ывлаӧ да быд паныдасьысьлы висьтав: «Муна пӧ пӧщадатӧм тыш вылӧ, кӧсъя маскируйтчыны, отсалӧй!»
Володя гӧрдӧдіс.
— Ті жӧ абу быд паныдасьысь, — шуис сійӧ да друг зумыштчис.
— Ме, гашкӧ, и абу, но ӧнія кадӧ тэ тайӧс он вермы тӧдны, — шуис Лютиков.
Володя гӧгӧрвоис, мый Филипп Петрович ӧні жӧ заводитас велӧдны сійӧс.
И Лютиков збыль заводитіс велӧдны Володяӧс.
— Татшӧм делӧясад веритчӧмнад верман ловтӧ пуктыны — кадыс вежсис.
Сэсся ӧд шулывлӧны: и стенаяслӧн пӧ эмӧсь пельяс.
И эн думайт, мый найӧ сэтшӧм бӧбӧсь, найӧ мудерӧсь ас ногыс. — И Лютиков довкнитыштіс юрнас ӧдзӧслань. — Но, тэнад шуд вылӧ, ме быдӧнлы тӧдса морт, менам эм задание быдӧнӧс бӧр коравны удж вылӧ мастерскӧйясӧ, та могысь и тэ ордӧ вои.
Тэ тайӧс и мамыдлы и чойыдлы висьтав.
И налы висьтав. — И сійӧ бара юрнас довкнитіс ӧдзӧслань. — Ми на вылӧ уджалыштам... — шуис сійӧ да Володя вылӧ лэптіс ассьыс стрӧг синъяссӧ.
Володя сразу гӧгӧрвоис ставсӧ, — сійӧ весиг кельдӧдіс.
— Коді аслад ребята пиысь, код вылӧ позьӧ надейтчыны, коли карӧ? — юаліс Филипп Петрович.
Володя висьталіс найӧс, кодъясӧс тӧдіс ачыс: Толя Орловӧс, Жора Арутюнянцӧс да Ваня Земнуховӧс.
— И ещӧ на эмӧсь, — шуис сійӧ.
— Установит йитӧдъяс первой накӧд, кодъяс вылӧ, тэ ногӧн, позьӧ тырвыйӧ надейтчыны, да эн ставныскӧд ӧтпырйӧ, а быдӧнкӧд торйӧн.
Бура кӧ кутан тӧдны, мый йӧзыс миян...
— Найӧ миян, Филипп Петрович...
— Бура кӧ кутан тӧдны, мый йӧзыс миян, — водзӧ висьталіс Лютиков, быттьӧ эз и кывлы Володялысь замечаниесӧ, — ӧкуратнӧя гарышт, миян пӧ эмӧсь позянлунъяс, сӧгласенӧсь-ӧ...
— Найӧ сӧгласенӧсь, сӧмын быдӧн юаласны: а мый ме должен вӧчны?
— Висьтав: получитан задание.
А тэныд ме и ӧні заданиесӧ сета... — И Лютиков висьталіс Володялы паркӧ гуалӧм шрифт йылысь да стӧча индіс местасӧ. — Тӧдмав, позьӧ оз перйыны.
Оз кӧ позь — доложитан меным.
Володя думыштчис.
Филипп Петрович эз тэрмӧдлы сійӧс ӧтветнас: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Володя оз падъяв, а прӧстӧ, кыдзи серьёзнӧй морт, думайтӧ делӧ йывсьыс.
Но Володя думайтіс эз сы йылысь, мый висьталіс сылы ӧні Лютиков.
— Ме тіянлы дзик веськыда висьтала, — шуис Володя. — Ті шуинныд, мый меным колӧ сёрнитны ребятакӧд ӧткӧн-ӧткӧн, тайӧс ме гӧгӧрвоа.
Но и ӧткӧн сёрнитігӧн меным ковмас налы сетны гӧгӧрвоны, код нимсянь ме сёрнита...
Ӧти делӧ, ме кӧ кута действуйтны единоличник моз, мӧд делӧ, ме кӧ висьтала, мый ме получиті задание мортсянь, коді йитчӧма организациякӧд.
Тіянлысь нимтӧ ме ог висьтав, да ребята некод оз и юавны, — оз ӧмӧй найӧ гӧгӧрвоны? — Володя шуис тадзи, медым Филипп Петрович эз шу паныд, но Лютиков нинӧм эз шу паныд, сійӧ сӧмын кывзіс Володялысь. — Дерт, ме кӧ эськӧ сёрнитышті ребятакӧд прӧстӧ кыдзи Осьмухин, найӧ веритісны жӧ эськӧ меным...
Но ӧд найӧ всё равно мӧдісны эськӧ корсьны позянлун и метӧг йитчыны подпольнӧй организациякӧд, — ме ӧд налы абу указ, сэні эмӧсь меысь гырысьджыкъяс и... — Володя кӧсйис шуны «меысь вежӧраджыкъяс».
— Вообщӧ ребята пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс ёнджыка интересуйтчӧны политикаӧн да бурджыка сыын разбирайтчӧны.
Сы вӧсна бурджык висьтавны ребяталы, мый ме ог ассянь действуйт, а организациясянь.
Тайӧ — ӧти, — шуис Володя. — Мӧд: медым выполнитны типография йылысь тіянлысь заданиетӧ, колӧ некымын морт.
А налы и быть нин ковмас висьтавны, мый тайӧ заданиеыс серьёзнӧй да кытысянь сійӧ.
И тані менам бара вопрос тіянлы.
Менам эм куим друг: ӧти важ друг — Толя Орлов, мукӧд кыкыс выльяс, но тайӧ ребятаыс меным и войдӧр вӧліны бура тӧдсаӧсь да беда дырйи прӧверитӧм йӧз, ме налы сідзжӧ верита, кыдзи ачым аслым, — тайӧ Ваня Земнухов да Жора Арутюнянц.
Верма ме найӧс чукӧртлыны ӧтлаӧ, сӧветуйтчыны?
Лютиков мыйкӧ дыра чӧв оліс, видзӧдіс аслас сапӧгъяс вылас, сэсся лэптіс синъяссӧ Володя вылӧ да нюммуныштіс, но чужӧмыс пыр жӧ бара лои стрӧг.
— Ладнӧ, чукӧрт тайӧ ребятасӧ да веськыда висьтав, кодсянь действуйтан — дерт, овсӧ он висьтав.
Володя муртса вермис кутны волнуйтчӧмсӧ, коді шымыртіс сійӧс, сӧмын довкнитіс юрнас.
— Тэ зэв бура думыштӧмыд: колӧ сетны гӧгӧрвоны быд ас мортлы, мый миян став делӧяс сайын сулалӧ партия, — водзӧ висьталіс Филипп Петрович, сійӧ быттьӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
Сылӧн тӧлка, стрӧг синъясыс веськыда да спокойнӧя видзӧдісны Володялы дзик сьӧлӧмас. — А сэсся тэ правильнӧ гӧгӧрвоӧмыд, мый миян партийнӧй организация бердын бур вӧлі эськӧ лӧсьӧдны молодёжнӧй группа.
Веськыда кӧ шуны, ме та могысь и вои тэ ордӧ.
И ми кӧ тэкӧд та кузя сёрнитчим нин, тіянлы ӧти сӧвет, а колӧ кӧ — приказ: мекӧд сӧветуйтчытӧг дзик нинӧм не вӧчны, — верманныд и асьнытӧ пӧгубитны и миянӧс подведитны.
Ме ӧд и ачым ог ӧтнам действуйт, а сӧветуйтча.
Сӧветуйтча и аслам ёртъяскӧд, и йӧзкӧд, кодъясӧс пуктӧмаӧсь миян вылӧ, — эмӧсь миян татшӧм йӧзыс Ворошиловградскӧй областьын.
Тэ тайӧс висьтав аслад куимнан другыдлы, и ті тожӧ сӧветуйтчӧй ас костаныд.
Ӧні, быттьӧкӧ, ставыс. — Лютиков нюммуніс да чеччис. — Аски лок удж вылӧ.
— Сідзкӧ, аскомысь нин, — нюммунігмоз шуис Володя. — А Толя Орловӧс позьӧ аскӧд вайӧдны?
— Кӧсйи ӧтиӧс агитируйтны уджавны немецъяс вылӧ, а получиті ӧтпырйӧ кыкӧс, — шпыньмуніс Лютиков. — Вайӧд — таысь бурджыкыс нинӧм абу!
Филипп Петрович петіс кухняӧ Елизавета Алексеевна да Люся дінӧ да немецкӧй салдат дінӧ, ещӧ шутитыштіс накӧд да регыд мысти муніс.
Володя гӧгӧрвоис, мый тайӧ гусяторсӧ, кодӧс ӧні сылы висьталісны, оз позь вӧлі висьтавны гортсаясыслы.
Но сылы сьӧкыд вӧлі дзебны волнуйтчӧмсӧ, коді шымыртіс сійӧс, мамыслӧн да чойыслӧн радейтана синъясысь.
Володя заводитіс нарошнӧ очсавны, висьталіс, мый сылы аски колӧ водз чеччыны и вообщӧ зэв ёна унмыс локтӧ.
Елизавета Алексеевна нинӧм йылысь эз юав сылысь, и тайӧ туналіс омӧльтор: Володя подозревайтіс, мый мамыс дӧгадывайтчӧ сы йылысь, мый Филипп Петрович сёрнитіс сыкӧд эз сӧмын мастерскӧйясын удж йылысь.
А Люся веськыда юаліс:
— Мый йылысь ті сэтшӧм дырсӧ?
— Мый йылысь, мый йылысь! — скӧрмис Володя. — Ачыд тӧдан, мый йылысь.
— И тэ мунан?
— А мый нӧ вӧчны?
— Уджавны немецъяс вылӧ!..
Люся гӧлӧсын кыліс сэтшӧм чуймӧм да дӧзмӧм, мый Володя весиг эз куж, мый висьтавны.
— Ми на вылӧ уджалыштам... — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ Филипп Петрович кывъясӧн да, Люся вылӧ видзӧдтӧг, мӧдіс пӧрччысьны.
Кызь витӧд глава
Жора Арутюнянц, удайтчытӧм эвакуацияысь бӧр воӧм бӧрын, пыр жӧ кутіс эрдын дружитны Володякӧд да Толя Орловкӧд.
Сӧмын Люся Осьмухинакӧд сылӧн отношениеясыс артмисны зэвтчӧма-официальнӧйӧсь.
Жора оліс ичӧтик керкаын выселкиын, немецъяс эз радейтны тайӧ местаяссӧ.
И другъяс унджыкысьсӧ аддзысьлісны Жора Арутюнянц ордын.
Мӧд лунас, сы бӧрын, кор Лютиков сетіс Володялы задание тӧдмавны, важ местаас-ӧ шрифтъяс, куимнанныс чукӧртчисны Жора Арутюнянц ордӧ, кодлӧн вӧлі зэв ичӧтик, кытчӧ муртса тӧрлісны крӧвать да ичӧтик письменнӧй пызан, но век жӧ торъя комната.
И татчӧ найӧс суис Ваня Земнухов, коді бӧр воӧма Нижне-Александровскӧй хуторысь.
Ваня ещӧ на ёнджыка вӧлі омӧльтчӧма, паськӧмыс сылӧн киссьӧма, ачыс тырӧма бусӧн, — сійӧ абу на пыралӧма гортас.
Но сылӧн настроениеыс вӧлі зэв кыпыд, деятельнӧй.
— Эм тэнад позянлун ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны сійӧ мортыскӧд? — юаліс сійӧ Володялысь.
— А мыйла?
— А сыла, мый колӧ корны сылысь разрешение пыр жӧ кыскыны миян группаӧ Олег Кошевойӧс.
— Сійӧ шуис, мый миян группаӧ некодӧс на оз ков кыскыны, а колӧ сӧмын бӧрйыны туяна ребятаӧс.
— Ме и шуа, мися колӧ юавны разрешение, — шуис Ваня. — Эн-ӧ эськӧ вермы тэ аддзӧдчывны тайӧ мортыскӧд талун, шуам, рытӧдзыс?
— Ог гӧгӧрво, мыйла сэтшӧма тэрмасьнысӧ? — неуна ӧбидитчӧмӧн шуис Володя.
— А со мыйла...
Ӧти-кӧ, Олег настоящӧй морт, мӧд-кӧ, сійӧ менам медбур друг, — сідзкӧ, надежнӧй морт.
Коймӧд-кӧ, сійӧ Жора дорысь бурджыка тӧдӧ Горький нима школаысь ребятаӧс сизимӧд классянь ӧкмысӧд классӧдз, а ӧд найӧ медунаӧн колины карас.
Жора тэрыба чӧвтліс ассьыс биа сьӧд синъяссӧ Володя вылӧ да шуис:
— Удайтчытӧм эвакуацияысь воӧм бӧрын ме сеті тэныд Олег вылӧ характеристикасӧ дзоньнас.
Колӧ сідзжӧ артыштны, мый сійӧ олӧ самӧй парк дорас да ставсьыс бура вермас отсавны миянлы получитӧм задание выполнитігӧн...
Жоралӧн ассьыс мӧвпъяссӧ правильнӧй кывъясӧн висьтавны кужӧмлун вӧсна мӧвпыс лолывлі сэтшӧм официальнӧйӧн, мый вӧлі директива кодь.
Володя падмыштіс.
Но век жӧ сійӧ помнитіс, мый йылысь предупреждайтіс Лютиков да эз вермы уступитны.
— Ладнӧ, — шуис Ваня, — ме верма вайӧдны тэныд ещӧ ӧти довод, но сӧмын ӧтнаным дырйи.
Ті онӧ ӧбидитчӧй? — Сійӧ нюммунӧмӧн, ӧттшӧтш и мужественнӧйӧн и яндысьыштанаӧн, бергӧдчис Жоралань да Толя Орловлань да лӧсьӧдіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Конспирация условиеясын оз вермы лоны и не должен лоны некутшӧм личнӧй ӧбидаяс, медся вылын должен лоны целесообразность, — шуис Жора да Толя Орловкӧд тшӧтш петіс комнатаысь.
— Ме докажита, мый ме дӧверяйта тэныд унджык сы серти, мыйта дӧверяйтан тэ меным, — шуис Ваня нюммунӧмӧн, коді ӧні эз нин вӧв яндысянаӧн да вӧлі сӧмын мужественнӧй нюммунӧмӧн решительнӧй да смел мортлӧн, кутшӧмӧн збыльвылас вӧлі Ваня Земнухов. — Тэныд Жора Арутюнянц висьтавліс, мый миянкӧд ӧтлаын бӧр локтіс Валько?
— Висьтавліс.
— А тэ эн висьтав та йылысь эсійӧ ёртыслы?
— Эг...
— Сідзкӧ вот, кут тӧдвылад, мый Олег кутӧ связь Валькокӧд, а Валько корсьӧ связьяс большевистскӧй подпольекӧд...
Тэ висьтав тайӧс эсійӧ ёртыслы.
И ӧттшӧтш миянлысь просьбанымӧс висьтав.
Шу, мый ми Олег вӧсна ручайтчам...
Тадзи вӧлі сиӧма Володялы явитчыны Центральнӧй мастерскӧйясӧ водзджык сы дорысь, кор сійӧ кӧсйысьліс Лютиковлы.
А Володя ветлігкості Ваня ыстіс Толя «Гым гымалӧӧс» тӧдмавны гусьӧник, олӧны оз Кошевойяс ордын немецъяс да позьӧ оз волыны сы ордӧ.
Садовӧй уличаладорсянь Кошевойяс керка дінӧ матыстчигӧн «Гым гымалӧ» аддзис, кыдзи керкасьыс, код бердын сулаліс немецкӧй часӧвӧй, бӧрдігтырйи котӧрӧн петіс пушистӧй сьӧд юрсияса, кӧмтӧм, гирйысьыштӧм нин платьеа мича нывбаба да саялі пес видзан ичӧтик сарайӧ, кытысянь кылісны сылӧн бӧрдӧмыс да сійӧс успокаивайтысь мужскӧй гӧлӧс шыяс.
Гожъялӧм омӧлик старука петіс посводзас, сӧнӧсь киас сійӧ кутіс ведра, гумовтіс васӧ веськыда пельсасьыс да ӧдйӧ бӧр пырис горничаас.
Керкаас кыліс кутшӧмкӧ ноксьӧм, кыліс немецлӧн дӧзмӧм барственнӧй том гӧлӧс да нывбабаяслӧн быттьӧ извиняйтчысь гӧлӧсъяс.
Толя эз вермы дыр сулавны, медым сійӧс эз казявны, да, парк дорті став тайӧ кварталсӧ кытшовтӧм бӧрын, матыстчис керка дінас Садовӧйлы параллельнӧ мунысь уличаладорсянь.
Но тасянь сылы нинӧм нин оз вӧлі тыдав да оз кыв.
Но орчча дворас, кыдзи и Кошевойяс дворын, калиткаясыс вӧлі петӧны кыкнан улича вылас, и Толя муніс орчча керкаса град йӧр пырыс, здук сулалыштіс град йӧрӧ петысь сарай бӧрладор стен бердын.
Сарайын ӧні кылісны куим нывбаба гӧлӧс да ӧти мужскӧй.
Том нывбаба гӧлӧс, бӧрдігтырйи, шуаліс:
— Кӧть виасны, ог пыр керкаӧ!..
А мужскӧйыс зумыша уговаривайтіс:
— Ӧд жӧ делӧ!
А Олегсӧ кытчӧ?
А кагаыд?..
«Вузӧс лов!..
Литрджын прованскӧйысь!
Вузӧс лов!..
Тэ ещӧ ме йылысь кывлан, да, тэ кывлан ме йылысь, тэ жалитны на кутан ме йылысь!» — тайӧ кадас шуаліс Лена Позднышева ордысь мунысь Олег, коді мучитчис вежӧктӧмысла да самолюбиеысла.
Рытланьӧ бердысь гӧрд, жар шондіыс веськыда швачкис сылы синмас, и гӧрд кытшъясын, кодъяс быттьӧ тэчсялісны ӧта-мӧд вылас, пыр выльысь и выльысь кыптыліс сы водзын Леналӧн смуглӧй чужӧмыс да эсійӧ сьӧд рисунока сьӧкыд платьеыс сылӧн, и пианино дорын руд немецъяс.
Сійӧ дугдывтӧг долис: «Вузӧс лов!..
Вузӧс лов!..»
И пӧшти челядь сяма шогысла сійӧ мӧдліс пӧдны.
Сарайӧ сійӧ суис Маринаӧс.
Кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, пушистӧй сьӧд юрсиа юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ пукаліс.
Сы гӧгӧр сулалісны гортсаыс.
Генерал ветлігкості кузь кока адъютантлы окота лоӧма ыркӧдчыштны кӧдзыд ваӧн, и сійӧ тшӧктӧма Мариналы вайны комнатаас таз да ведра ва.
Кор тазъя да ва тыра ведраа Марина восьтӧма столӧвӧйӧ ӧдзӧссӧ, адъютант сулалӧ вӧлӧм сы водзын дзик пасьтӧм.
Сійӧ вӧлі кузь, еджыд — «дзик ков кодь», — бӧрдігтырйи висьталіс Марина.
Немец сулалӧма диван дорын ылыс пельӧсын, и Марина абу сразу аддзӧма сійӧс.
Друг сійӧ лои пӧшти орччӧн Маринакӧд.
Немец видзӧдліс сы вылӧ любопытствоӧн, зывӧкпырысь да наглӧя.
И Марина сэтшӧма повзис да сэтшӧм зывӧктӧм кыптіс сыын, мый сійӧ уськӧдіс тазсӧ да ва ведрасӧ.
Ведраыс путкыльтчис да ваыс киссис джоджас.
А Марина пышйис сарайӧ.
Ставныс виччысисны ӧні мыйкӧ лоӧм Мариналӧн неосторожнӧй поступок вӧсна.
— Но мый тэ бӧрдан? — грубӧя шуис Олег. — Тэ чайтан, сійӧ кӧсйис мыйкӧ вӧчны тэкӧд?
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ тані главнӧй, сійӧ эськӧ эз сет тэныд пӧщада.
Ещӧ и денщиксӧ эськӧ корис отсӧг вылӧ.
А сійӧ кӧсйис прӧстӧ мыссьыны.
А тэнӧ встретитіс пасьтӧг сӧмын сы вӧсна, мый сылы и юрас эз пырав, мый тэысь позьӧ яндысьны!
Ӧд ми тайӧ скӧтъясыслы дикарьясысь омӧльджыкӧсь.
Висьтав ещӧ пасибӧ, мый найӧ оз кудзасьны да асмогасьны миян син водзын, кыдзи тайӧс вӧчӧны эсесовскӧй салдатъяс да офицеръяс постой вылын олігӧн!
Найӧ кудзасьӧны да асмогасьӧны миян йӧз дырйи, быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
О-о, ме тӧдмалі нин тайӧ чванитчысь, няйт фашистскӧй пӧрӧдасӧ, — абу, найӧ абу скӧтъяс, найӧ омӧльджыкӧсь, найӧ — выродокъяс! — зэв лӧгпырысь висьталіс Олег. — И сійӧ, мый тэ бӧрдан и мый ми татчӧ ставным чукӧртчим, — ок, кутшӧм событие! — тайӧ ӧбиднӧ да унизительнӧ!
Ми долженӧсь зывӧктыны тайӧ выродокъяссӧ, ми кӧ ӧні огӧ на вермӧй найӧс нӧйтны да бырӧдавны, да, да, зывӧктыны, а не унижайтчыны бӧрдӧмӧдз да бабьей сплетняӧдз!
Найӧ ассьыныс получитасны на! — висьталіс Олег.
Сійӧ зэв ёна скӧрмис да петіс сарайысь.
И кутшӧм жӧ зывӧк кажитчис сылы бара и бара аддзыны тайӧ куш палисадникъяссӧ, парксянь кӧрттуй вомӧн вуджанінӧдз став уличасӧ, кодӧс быттьӧкӧ пасьтӧг пӧрччӧдӧмаӧсь, да сэтысь немецкӧй салдатъясӧс!
Елена Николаевна петіс сы бӧрся.
— Ме волнуйтчи зэв ёна, зэв дыр тэ эн во.
Кыдзи олӧ Леночкаыд? — сюся пиыслы зумыштчӧм чужӧм вылас видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
Ыджыд кагалӧн моз Олеглӧн дрӧгмуніны вомдоръясыс.
— Вузӧс лов!
Некор сэсся эн висьтав меным сы йылысь...
И, кыдзи тайӧ пыр вӧвлі, сійӧ ас казявтӧгыс висьталіс мамыслы ставсӧ — и сійӧс, мый аддзыліс Лена квартираысь, и мый сійӧ вӧчис.
— А мый нӧ, збыльысь!.. — горӧдіс сійӧ.
— Тэ эн жалит сы йылысь, — небыда шуис мамыс. — Тэ сы вӧсна татшӧма волнуйтчан, мый жалитан сы йылысь, а тэ эн жалит.
Сійӧ кӧ вермис тадзи вӧчны, сідзкӧ, сійӧ век вӧлі эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн... ми думайтлім. — Сійӧ кӧсйис шуны: «кутшӧмӧн тэ думайтлін», но решитіс шуны: «кутшӧмӧн ми думайтлім».
— Но тайӧ висьталӧ лёкторсӧ сы йылысь, а оз миян йылысь...
Степнӧй ыджыд тӧлысь гожся моз ӧшаліс улын лунвылын.
Николай Николаевич да Олег эз водлыны, чӧв олігтыр пукалісны сарайын восьса ӧдзӧс дорын да видзӧдісны небесаӧ.
Паськӧдӧм синъясӧн Олег видзӧдіс рытъя лӧз небесаас ӧшалысь тайӧ тыр тӧлысь вылас, кодӧс кытшалӧма быттьӧ заревоӧн, кодсянь югыдыс уси кильчӧ дорын сулалысь немецкӧй часӧвӧй вылӧ и град йӧрса тыква коръяс вылӧ, — Олег видзӧдіс тӧлысь вылӧ да быттьӧкӧ аддзис сійӧс первойысь.
Сійӧ велалӧма вӧлі овны ичӧтик степнӧй карын, кӧні ставыс вӧлі восьса да ставыс вӧлі тӧдса, мый вӧчсьӧ и му вылын и небесаын.
И вот ставыс нин муніс сы бокті: и кыдзи чужи том тӧлысьыс, и кыдзи содіс, и кыдзи петіс, медбӧрын, лӧз небесаӧ тайӧ тыр тӧлысьыс.
И коді тӧдӧ, воас-ӧ бӧр олӧмыслӧн сійӧ шуда кадыс, кор беззаветнӧя да тырвыйӧ сӧльнитчан ставыскӧд, мый вӧчсьӧ мирас прӧстӧйыс, бурыс да чудеснӧйыс?
Мундиръяснас шура-шаракылігтырйи генерал барон фон Венцель да адъютант чӧв олігтыр пырисны керкаас.
Гӧгӧр ставыс узис.
Сӧмын часӧвӧй ветлӧдліс керка дорас.
Николай Николаевич пукалыштіс да тожӧ водіс узьны.
А Олег паськӧдӧм челядь синъяса пыр на пукаліс восьса ӧдзӧс дорын, тӧлысьыс лышкыда койис сы вылӧ югӧръяссӧ.
Друг ас бӧрладорсьыс, пӧвйысь вӧчӧм сарай стен сайысь, коді вӧлі петӧ соседса град йӧрӧ, сійӧ кыліс шаракылӧм.
— Олег...
Тэ узян?
Чеччы, — сарайса щель бердӧ топӧдчӧмӧн вашкӧдіс кодкӧ.
Олег ӧти здукӧн воис тайӧ стен дорас.
— Коді тайӧ? — шӧпнитіс сійӧ.
— Тайӧ ме...
Ваня...
Тэнад ӧдзӧсыд восьса?
— Ме абу ӧтнам.
И часӧвӧй ветлӧдлӧ.
— Ме абу жӧ ӧтнам.
Верман петны миян дінӧ?
— Верма...
Олег виччысьыштіс, кор часӧвӧй муніс мӧд уличаса калитка дорӧ, да, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, ортсысяньыс кытшовтіс сарайсӧ.
Град йӧр бокын, турун пӧвстын, кытчӧ вӧлі усьӧ сарайсянь тӧлысь вуджӧрыс, ӧтарӧ юръяснас кынӧм выланыс куйлісны куимӧн — Ваня Земнухов, Жора Арутюнянц да — коймӧд на кодь жӧ кузь тушаа том морт, кепкаа, коді пемдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
— Тьпу, чӧрт!
Сэтшӧм югыд войыс, муртса писькӧдчим тэ ордӧ! — шуис Жора, синъясыс да пиньясыс сылӧн югнитісны, — Володя Осьмухин, Ворошилов школаысь.
Верман сы вылӧ веритчыны сідз жӧ, кыдзи и ме вылӧ, — шуис Жора, коді чайтіс, мый сетӧ медся бур аттестация, кутшӧмӧс позьӧ сетны сӧмын ёртлы.
Олег водіс Жора да Ваня костӧ.
— Веськыда кӧ шуны, ме ньӧти эг виччысь тэнӧ тайӧ запретитӧм часас, — чужӧмтырнас нюмъялігтыр вашнитіс Ванялы Олег.
— Налӧн правилӧяс серти кӧ овны, гажтӧмысла джагалан, — шуис Ваня шпыньмунӧмӧн.
— О, тэ жӧ менам бур зон! — серӧктіс Кошевой да аслас ыджыд кинас кутіс Ваняӧс пельпомӧдыс. — Устроитін найӧс? — вашнитіс сійӧ Ванялы дзик пеляс.
— Верма ме югдытӧдзыс пукыштны тэнад сарайын? — юаліс Ваня — Ме ӧд гортын эг на вӧв, ми ордын, вӧлӧмкӧ, немецъяс олӧны...
— Ме жӧ тэныд висьталі, мый позьӧ миянын узьны! — дӧзмӧмпырысь шуис Жора.
— Тіянӧдз зэв ылын...
Тайӧ тэныд Володякӧд югыд войыс, а ме нэм кежлӧ пропадита кутшӧмкӧ васӧд шурфын!
Олег гӧгӧрвоис, мый Ваня кӧсйӧ сёрнитны сыкӧд ас кежаныс.
— Югдытӧдз позьӧ, — Ванялысь пельпомсӧ топӧдыштігмоз шуис сійӧ.
— Миян исключительнӧй выльтор, — муртса кывмӧн вашнитіс Ваня: — Володя йитчӧма ӧти подпольщиккӧд да получитӧма нин сысянь задание...
Да тэ ачыд висьтав.
Нинӧм эськӧ сэтшӧма эз кыпӧд Олеглысь визув, пыр мыйкӧ вӧчны требуйтысь натурасӧ, кыдзи войын ребяталӧн тайӧ виччысьтӧг воӧмыс да медся нин сійӧ, мый висьталіс сылы Володя Осьмухин.
Здук кежлӧ сылы весиг кажитчис, мый тайӧ эз кодкӧ мӧд, а Валько вермис сетны Осьмухинлы татшӧм заданиесӧ.
И Олег, чужӧмнас пӧшти Володя чужӧм бердӧ топӧдчӧмӧн да сылы векньыдик сьӧд синъясас видзӧдігмоз, кутіс юасьны:
— Кыдзи тэ аддзин сійӧс?
Коді сійӧ?
— Висьтавны сылысь овсӧ менам абу право, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Володя. — Тэ тӧдан, кыдзи немецъяс расположитчӧмаӧсь паркын?
— Ог...
— Ми Жоркакӧд кӧсъям ӧні вӧчны разведка, да кыкнад, дерт, сьӧкыд.
Вӧзйысис Толя Орлов, да сійӧ зэв ёна кызӧ, — нюммуныштіс Володя.
Олег мыйкӧ дыра чӧв оліг видзӧдіс сы дінті кытчӧкӧ бокӧ.
— А ме эськӧ эг сӧветуйт вӧчны тайӧс талун, — шуис сійӧ. — Быд морт, коді локтӧ парк дінӧ, зэв бура тыдалӧ, а мый вӧчсьӧ паркас, оз тыдав.
Кокньыдджык тайӧс вӧчны луннас, некутшӧм фокусъястӧг.
Парксӧ вӧлі потшӧма ӧтторъя заборӧн, и нёльнан бокӧдыс мунісны уличаяс.
И Олег, сылы лӧсялана практическӧй сюсьлунӧн, вӧзйис аски жӧ мӧдӧдны нёльнан уличаӧдыс разнӧй кадӧ ӧти пода мортӧн, медым найӧ тӧдмалісны да сӧмын запомнитісны, кӧні стӧч сулалӧны улича дінас медся матысса зениткаясыс, блиндажъясыс да автомашинаясыс.
Действуйтны ыджыд кӧсйӧмыс, коді вӧлі, кор ребята локтісны Олег ордӧ, неуна чині.
Но оз вӧлі позь не сӧгласитчыны Олеглӧн прӧстӧй доводъяскӧд.
Лолывлі-ӧ тэныд, лыддьысьысь, войын ылавны сьӧд вӧрӧ, либӧ ӧтнадлы веськавны бокӧвӧй муӧ, либӧ паныдасьны опасностькӧд ӧткӧн, либӧ веськавны сэтшӧм бедаӧ, мый весиг матысса йӧзыд эновтісны тэнӧ, либӧ йӧзлы тӧдтӧм, выльтор корсигӧн дыр овны, кор тэнӧ некод оз гӧгӧрво да оз признавайт?
Вӧвлі кӧ тэнад татшӧм сяма бедаыс либӧ сьӧкыдлуныс, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм ыджыд, мужественнӧй радлун, кутшӧм висьтавны позьтӧм благодарность сьӧлӧм пытшкӧссянь, кутшӧм венны позьтӧм вынъяслӧн содӧм шымыртӧны мортлысь сьӧлӧмсӧ, кор сійӧ паныдасяс другыскӧд, кодлӧн кывйыс, кодлӧн верностьыс, кодлӧн мужествоыс да преданностьыс абу вежсьӧмаӧсь!
Тэ абу нин ӧтнад свет вылын, тэкӧд орччӧн тіпкӧ мортлӧн сьӧлӧм!..
Буретш татшӧм бур чувствояслӧн потокыс, наӧн морӧс тырӧмсӧ испытайтіс Олег, кор сійӧ коли Ванякӧд кыкӧн, небесаӧдыс вешйӧм степнӧй тӧлысь югыд водзын аддзис другыслысь спокойнӧй, насмешливӧй, вдохновеннӧй чужӧмсӧ, близорукӧй синъяссӧ, кодъяс югъялісны силаӧн да бурлунӧн.
— Ваня! — Олег сывйыштіс сійӧс гырысь кияснас, топӧдіс морӧс бердас да серӧктіс шуда рам серамӧн. — Аддзи жӧ медбӧрын ме тэнӧ!
Мый нӧ тэ сэтшӧм дыр?
Ме т-тэтӧг дзикӧдз гажтӧмчи!
Ак тэ, ч-чӧрт эстшӧм! — мыкталыштӧ да бара сійӧс морӧс бердас топӧдлігмоз висьталіс Олег.
— Лэдз, тэ менсьым ордлыясӧс чегъялін — ме ӧд абу ныв, — сы кутлалӧмысь мынтӧдчигмоз ньӧжйӧник сераліс Ваня.
— Эг чайтлы ме, мый сійӧ тэнӧ чеп йылӧ кӧрталас, — мудера висьталіс Олег,
— Кыдзи тэныд абу яндзим, збыль, — яндысьыштіс Ваня, — верми ӧмӧй ме став бӧрас, мый лои, эновтны найӧс устроиттӧг, тӧдтӧг, мый налы оз грӧзит некутшӧм опасность?
А сэсся ӧд тайӧ абу мукӧд ныв кодь.
Кутшӧм душевнӧй ясностьыс, кутшӧм обширнӧйӧсь взглядъясыс сылӧн! — увлечениеӧн висьталіс Ваня.
Збыль, кымынкӧ лун чӧжӧн, кор Ваня оліс Нижне-Александровкаын, сійӧ удитіс висьтавны Клавалы ставсӧ, мый сійӧ думайтіс, прочувствуйтіс да гижис стихъясын аслас олӧмлӧн дас ӧкмыс во чӧжӧн.
И Клава, зэв бур сьӧлӧма ныв, коді вӧлі ёна радейтӧ Ваняӧс, чӧв олігтыр да терпеливӧя кывзіс сылысь.
И кор Ваня мыйкӧ юавліс, ныв окотапырысь довкйӧдліс юрсӧ, быдторйын сӧглашайтчис сыкӧд.
Эз вӧв нинӧм шензянаыс сыын, мый кымын унджык кад Ваня колльӧдіс Клавакӧд, сымын обширнӧйджыкӧсь кажитчисны сылы Клавалӧн взглядъясыс.
— Аддза, аддза, т-тэ пленӧ сюрӧмыд! — мыкталыштігмоз висьталіс Олег друг вылас сералана синъясӧн видзӧдігтыр. — Тэ эн скӧрмы, — друг серьёзнӧя шуис сійӧ, кор казяліс, мый тайӧ сёрниыс Ванялы абу приятнӧй, — ме ӧд сідз, ышми, а ме рад тэнад шудлы.
Да, ме рад, — шуис Олег сьӧлӧмсяньыс, и сылӧн плеш вылас лоины чукыръяс, и сійӧ мыйкӧ дыра видзӧдіс кытчӧкӧ Ваня дінті бокӧ.
— Висьтав веськыда, тайӧ абу Валько сетӧма Осьмухинлы заданиесӧ? — юаліс сійӧ мыйкӧ дыра мысти.
— Абу.
Тайӧ мортыс тшӧктӧма Володялы тӧдмавны, кыдзи аддзыны Валькоӧс.
Ме, шуны кӧ, та вӧсна и кольччи тэ ордӧ.
— Сыын и омӧльыс, мый ме ог тӧд.
Ме пола сы вӧсна, — шуис Олег. — Но, вай пырам сарайӧ...
Найӧ пӧдлалісны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да пӧрччысьтӧг водісны кыкнанныс векньыдик топчан вылӧ да дыр на вашкӧдчисны пемыдінас.
Кажитчис, насянь неылын абу немецкӧй часӧвӧй да абуӧсь на гӧгӧрын некутшӧм немецъяс.
Кымынысь нин шулісны:
— Но, тырмас, тырмас, колӧ неуна узьыштны...
И бара заводитлісны вашкӧдчыны.
Олег садьмис сэки, кор дядя Коляыс чуксаліс сійӧс.
Земнухов эз нин вӧв.
— Тэ нӧ мый паськӧмӧн узян? — юаліс дядя Коля, синъясас да вомдоръясас сылӧн муртса тӧдчыштіс шпыньмунӧм.
— Ун личкис багатырӧс... — нюжмасигтыр шутитыштіс Олег.
— Мися жӧ багатырӧс!
Кывлі ме тіянлысь став заседаниетӧ ёг турун пӧвстын сарай бокын.
И мый ті Земнуховкӧд больгинныд...
— Т-тэ кывлін? — Олег унзіля шӧйӧвошӧм чужӧмӧн пуксис топчан вылӧ. — Мый нӧ тэ сигнал эн сет, мый он узь?
— Медым не мешайтны...
— Эг виччысь ме тэсянь!
— Тэ ещӧ унатор на месянь он виччысь, — висьталіс Николай Николаевич аслас ньӧжмыд гӧлӧснас. — Тӧдан-ӧ тэ, например, мый менам эм радиоприёмник, веськыда немецъяс улын, джодж плака улас?
Олег сэтшӧмӧдз шӧйӧвоши, мый чужӧмыс сылӧн лои бӧблӧн кодь.
— К-кыдзи?
Тэ эн сдайтлы сійӧс?
— Эг сдайт.
— Сідзкӧ, соськин сӧветскӧй властьысь?
— Соськи.
— Но, Коля, збыль...
Эг тӧд ме, мый тэ сэтшӧм лукав, — шуис Олег, да эз тӧд, серавны-ӧ сылы либӧ ӧбижайтчыны.
— Ӧти-кӧ, тайӧ приёмникнас менӧ премируйтісны бур уджысь, — висьталіс дядя Коля, — мӧд-кӧ, сійӧ заграничнӧй, сизим лампаа...
— Приёмниксӧ жӧ бӧр вӧлі кӧсйӧны сетны!
— Кӧсйылісны.
И ӧні эськӧ сійӧ вӧлі немецъяс ордын, а сійӧ — миян джодж плака улын.
И ме, кор войнас кывзі тэнсьыд, гӧгӧрвои, мый сійӧ миянлы ёна ковмас.
Артмӧ, мый ме гӧгӧр прав, — нюмъявтӧг висьталіс дядя Коля.
— Век жӧ молодец тэ, дядя Коля!
Вай мыссям да завтракайттӧдз ворсыштам шахматӧн...
Власть миян немецкӧй, и уджавны: миянлы всё равно некод вылӧ! — шуис зэв бур настроениеа Олег.
И тайӧ здукас найӧ кыкнанныс кылісны, кыдзи нывлӧн гора гӧлӧс став двор пасьта юаліс:
— Кывзы тэ, балда: Олег Кошевой оз тайӧ керкаас ов?
— <deu>Was sagst du? Іch verstehe nіcht</deu> *, — кильчӧ дорын вочавидзис часӧвӧй.
* Мый тэ висьталан?
Ме ог гӧгӧрво (<ns>немецк.</ns>).
— Аддзылін тэ, Ниночка, татшӧм балдасӧ?
Ни чӧрта рочӧн оз гӧгӧрво.
Сідзкӧ, лэдз миянӧс либӧ кор кутшӧмкӧ настоящӧй русскӧй мортӧс, — висьталіс нывлӧн гора гӧлӧс.
Дядя Коля да Олег, ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын, мыччисны юръяссӧ сарайысь.
Немецкӧй часӧвӧй водзын, коді вӧлі неуна весиг шӧйӧвошӧма, самӧй кильчӧ дорас сулалісны кык ныв.
Сійӧ, коді сёрнитіс часӧвӧйкӧд, видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧм синмӧ шыбитчана, мый и Олег и Николай Николаевич кутісны видзӧдны сы вылӧ медся войдӧр.
Синмӧ шыбитчананас сылӧн вӧлі уна сера платьеыс: небеса рӧма гӧлубӧй крепдешин вылын вӧліны кутшӧмкӧ гӧрд вишенкаяс, турунвиж анькытшъяс да ещӧ кутшӧмкӧ виж да гӧрдов дзирдъяс.
Асъя шондіыс югъяліс сылӧн юрсиас, кодӧс водзсяньыс лӧсьӧдӧма вӧлі зарниасян валӧн и лэччис сьылі да пельпомъяс вылас вӧсньыдик да, тыдалӧ, кык зеркалӧ костын бура думайтӧмӧн лӧсьӧдӧм кудриясӧн.
А яркӧй платьеыс сэтшӧм лӧсьыда пукаліс сылӧн талия вылас да сэтшӧм кокниа, воздушнӧя кытшаліс сылысь кызіник стройнӧй кокъяссӧ, кодъяс вӧліны телеснӧй рӧма чулкиа да джуджыд каблукъяса кремӧвӧй изящнӧй туфлиа, мый нылыс ставнас кажитчис кыдзкӧ зэв естественнӧйӧн, визулӧн, кокниӧн, воздушнӧйӧн.
Сійӧ здукас, кор Олег да дядя Коля видзӧдлісны сарайсянь, ныв кӧсйис кайны кильчӧ вылӧ, а часӧвӧй, коді вӧлі сулалӧ кильчӧ бокас да ӧти киас кутіс автомат, мӧд кинас потшис сылы туйсӧ.
Ныв, ньӧти падмытӧг, небрежнӧя кучкис аслас ичӧтик кинас часӧвӧйлы няйт киас, тэрыба кайис кильчӧ вылӧ да, пӧдруга дінас бергӧдчӧм бӧрын, шуис:
— Ниночка, лок, лок.
Пӧдругаыс падмыштіс.
Часӧвӧй чеччыштіс кильчӧ вылас да, кыкнан кисӧ шевгӧдӧмӧн, потшис нывлы ӧдзӧссӧ.
Автоматыс волыс йылын ӧшаліс сылӧн кыз сьылі вылас.
Немецлӧн бриттӧм чужӧм вылас тыдаліс самодовольнӧ-глупӧй нюм, сы вӧсна мый сійӧ выполняйтіс ассьыс долгсӧ, и заискивайтана, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сӧмын сэтшӧм ныв, кодлӧн эм право, вермас тадзи обращайтчыны сыкӧд.
— Ме — Кошевой, локтӧй татчӧ, — шуис Олег да петіс ичӧтик сарайысь.
Ныв тэрыба бергӧдіс сылань юрсӧ, ӧти здук видзӧдіс сы вылӧ читкыртыштӧм гӧлубӧй синъяснас да пӧшти тайӧ жӧ здукас, аслас кремӧвӧй каблукъяснас котшкӧдчигтыр, котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
Олег, ыджыд тушаа, увлань лэдзӧм кияса, виччысис сійӧс, ачыс видзӧдіс веськыда сы вылӧ наивнӧ-юалана, бур выражениеӧн, быттьӧ висьталіс: «Со ме и эм Олег Кошевой...
Сӧмын объяснитӧй меным, мыйла ме тіянлы кола: бурвылӧ кӧ, то пожалуйста, а лёквылӧ кӧ, то мыйла нӧ менӧ бӧрйинныд?..» Ныв матыстчис сы дінӧ да мыйкӧ дыра видзӧдіс сы вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сличайтіс фотографиякӧд.
Мӧд нылыс, код вылӧ Олег пыр на эз видзӧдлы, матыстчис пӧдруга бӧрсяыс да сувтіс бокӧджык.
— Правильнӧ: Олег... — быттьӧ ачыс аслыс, радпырысь вынсьӧдіс первой нылыс. — Миянлы эськӧ сёрнитыштны ӧтнаннымлы, — муртса казявмӧн сійӧ мигнитыштіс Олеглы гӧлубӧй синнас.
Олег, волнуйтчиг да смутитчӧмӧн, лэдзис водзвылас сарайӧ кыкнан нывсӧ.
Синмӧ шыбитчана платьеа ныв сюся видзӧдліс дядя Коля вылӧ читкыртыштӧм синъяснас да чуймӧм-юалана выражениеӧн вештіс найӧс Олег вылӧ.
— Верманныд сёрнитны сы дырйи сідзи жӧ, кыдзи и ме дырйи, — шуис Олег.
— Оз позь, миян делӧыс любовнӧй — збыль, Ниночка? — пӧдругаыслань бергӧдчӧм бӧрын неуна нюммуныштӧмӧн шуис сійӧ.
Олег да дядя Коля тожӧ видзӧдлісны мӧд ныв вылас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гырысь чертаяса, ёна гожъялӧма шонді водзын; гырддзаӧдзыс куш, сьӧдӧдз гожъялӧм киясыс вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь; зэв сук, быттьӧ бронзаысь кисьтӧм, сьӧкыд кудрияса сьӧдов юрсиыс дорӧсаліс чужӧмсӧ, лэччис гӧгрӧс ён пельпомъяс вылас.
И паськыд чужӧм вылас сылӧн ӧттшӧтш вӧлі необычайнӧй простоталӧн выражение — кӧнкӧ кызкодь вомдоръясас, небыд щӧкаас, зэв прӧстӧйиник нырас, — и зэв ыджыд вынлӧн, страстьлӧн, вызовлӧн выражение, — кӧнкӧ синкымъяс вылысса рӧчторъясас, паськыд, карӧй, веськыд, отважнӧй видзӧдласа синъясас.
Олеглӧн синъясыс кыдзкӧ кӧсйытӧгыс дырджык сувтлісны тайӧ ныв вылас, — водзӧ сёрнитігӧн сійӧ пыр чувствуйтліс сылысь присутствуйтӧмсӧ да кутіс мыктавны.
Виччысьыштӧм бӧрын, кор дядя Колялӧн кокшыясыс ылысмисны дворын, гӧлубӧй синъяса ныв матыстіс ассьыс чужӧмсӧ Олег дінӧ да шуис:
— Ме — дядя Андрейсянь...
— Смела, ті...
<ns>К-кыдзи</ns> ті часӧвӧйсӧ! — чӧв олыштӧм бӧрын нюммунӧмӧн шуис Олег.
— Нинӧм, холуй радейтӧ, кор сійӧс нӧйтӧны... — Сійӧ серӧктіс.
— А <ns>к-код</ns> нӧ ті лоанныд?
— Любка, — шуис синмӧ шыбитчана душитӧм крепдешин платьеа ныв.
Кызь квайтӧд глава
Любовь Шевцова вӧлі сійӧ комсомолкаяс да комсомолецъяс группаысь, кодъясӧс вӧлі кольӧм во арын на индӧма партизанскӧй штаб распоряжение улӧ враг тылын используйтӧм могысь.
Сійӧ вӧлі помалӧ военно-фельдшерскӧй курсъяс да лӧсьӧдчис нин мунны фронт вылӧ.
Но сійӧс вуджӧдісны радистӧ велӧдчан курсъяс вылӧ сэні жӧ, Ворошиловградын.
Штаб индӧм серти, сійӧ гусьӧн видзис тайӧс гортсаяссьыс да ёртъяссьыс да ставлы висьтавліс и гортас гижліс, мый водзӧ велӧдчӧ военнӧй фельдшеръясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылын.
Сійӧторйыс, мый сылысь олӧмсӧ ӧні вӧлі кытшалӧ тайна, ёна воис сьӧлӧм вылас Любкалы.
Сійӧ вӧлі «Любка-артистка, руч кодь мудер», сійӧ нэм чӧжыс ворсіс.
Кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик нывкаӧн, сійӧ вӧлі докторӧн.
Сійӧ ӧшинь пыр шыблавліс став чачаяссӧ да пыр ветлӧдліс гӧрд креста сумкаӧн, кытчӧ тырыс вӧлі пукталӧма бинтъяс, марля, вата, — гӧлубӧй синъяса да банбокъясас гуранторъяса еджыдіник, кызіник нывка.
Сійӧ перевязывайтліс ассьыс батьсӧ да мамсӧ, и став тӧдсаяссӧ, гырысьясӧс и челядьӧс, и став понъяссӧ да каньяссӧ.
Сыысь ыджыдджык кӧмтӧм детинка чеччыштіс забор вывсянь да жугалӧм бутылка стеклӧӧн кырыштіс кокпыдӧссӧ.
Детинкаыс вӧлі ылысса керкаысь, тӧдтӧм, и гырысьяс некод эз вӧвны гортаныс, медым отсавны сылы, а квайт арӧса Любка мыськис сылысь коксӧ, кисьтіс ранаас йод да кӧрталіс бинтӧн.
Детинкалӧн нимыс вӧлі Серёжа, овыс — Левашов.
Но сійӧ эз петкӧдлы Любка дінӧ некутшӧм интерес, весиг пасибӧсӧ эз висьтав.
Сійӧ некор сэсся эз волы на дворӧ, сы вӧсна мый вообщӧ сылӧн лӧгыс петіс нывкаяс вылӧ.
А кор Любка заводитіс велӧдчыны школаын, сійӧ велӧдчис сэтшӧм кокниа, гажаа, быттьӧ сійӧ збыльысьсӧ эз велӧдчы, а ворсіс ученицаӧн.
Но сылы эз нин окота вӧв лоны докторӧн либӧ учительӧн, либӧ инженерӧн, а окота вӧлі лоны гортса кӧзяйкаӧн, и кӧть мед мый бердӧ эз кутчысьлы керка пытшкӧсса уджӧ — мыськыліс джоджъяс либӧ гӧтӧвитліс сёян — ставыс артмыліс сылӧн кыдзкӧ пелькджыка, гажаджыка мамыслӧн дорысь.
Шуны кӧ, сійӧ кӧсйыліс лоны и Чапаевӧн, именнӧ Чапаевӧн, а эз Анка-пулемётчицаӧн, сы вӧсна мый, кыдзи тыдовтчис, сылӧн тожӧ лӧгыс петліс нывкаяс вылӧ.
Сотӧм пробкаӧн сійӧ рисуйтліс аслыс чапаевскӧй ус да косясьліс детинкаяскӧд победнӧй помӧдз.
Но кор Любка неуна быдмыштіс, сійӧ кутіс радейтны танцы: бальнӧйясӧс — русскӧйясӧс и заграничнӧйясӧс, да народнӧйясӧс — украинскӧйясӧс да кавказскӧйясӧс.
Сэтчӧ жӧ сылӧн вӧлӧма мича гӧлӧс, и ӧні вӧлі яснӧ нин, мый сійӧ лоӧ артисткаӧн.
Сійӧ выступайтіс клубъясын да паркын, а кор заводитчис война, сійӧ зэв окотапырысь выступайтіс военнӧйяс водзын.
Но сійӧ ньӧти эз вӧв артисткаӧн, сійӧ сӧмын ворсіс артисткаӧс, сійӧ прӧстӧ эз вермы аддзыны асьсӧ.
Сы пытшкын пыр быттьӧ мыйкӧ уна рӧма вераліс, ворсіс, сьыліс, а то друг би моз бушуйтліс.
Кутшӧмкӧ живчик эз сетлы сылы покой; сылы сьӧлӧм доймытӧдзыс окота вӧлі шедӧдны слава, асьсӧ жертвуйтны кутшӧмкӧ бур делӧ вылӧ.
Зэв ыджыд отвага да челядь сяма ышман шудлунлӧн чувство — ставыс чуксаліс и чуксаліс сійӧс водзӧ, пыр вылӧджык, медым век вӧлі мыйкӧ выльтор, медым пыр колӧ вӧлі кытчӧкӧ стремитчыны.
Ӧні сійӧ узигас и олігас думайтліс фронт вылын подвигъяс йылысь: сійӧ лоӧ лётчикӧн либӧ кӧть нин военнӧй фельдшерӧн, — но тыдовтчис, мый сійӧ лоӧ радист-разведчикӧн враг тылын, и тайӧ, дерт, вӧлі медся бур.
Зэв тешкодь вӧлі, мый краснодонса комсомолецъяс пӧвстысь Любкакӧд тшӧтш веськалі радистъяслӧн курсъяс вылӧ самӧй сійӧ Серёжа Левашовыс, кодлы сійӧ ичӧтдырйиыс сетіс медицинскӧй отсӧг да коді сэки отнеситчис сы дінӧ сэтшӧм веськодя.
Ӧні Любкалӧн вӧлі позянлун мынтыны сылы водзӧс, сы вӧсна мый Серёжа пыр жӧ влюбитчис Любкаӧ, а сійӧ, дерт, эз, кӧть эськӧ Серёжалӧн вӧліны мича вомдоръяс да мича пельяс и вообщӧ сійӧ вӧлі шань том морт.
Ухаживайтны сійӧ ньӧти эз куж, сійӧ пукавліс Любка дінын, ачыс паськыд пельпомъяса, чӧв оліс да видзӧдіс сы вылӧ покорнӧй выражениеӧн.
Любка вермис серавны сы вылын да мучитны сійӧс, мыйта колӧ.
Кор Любка велӧдчис курсъяс вылын, унаысь вӧвлі, мый то ӧти, то мӧд курсант дугдылісны волывлыны занятиеяс вылӧ.
Ставныс тӧдісны, мый тайӧ значитӧ: сійӧс лэдзисны срокӧдз водз да шыбитісны немецъяслы тылас.
Вӧлі май тӧлысся душнӧй рыт; тӧлысь югыдӧн киськалӧм карса сад лётмунӧма тайӧ пӧдтана воздухсьыс, дзордзалісны акацияяс, юр бергӧдчис насянь паськалысь дуксьыс.
Любка, коді радейтліс, медым гӧгӧр пыр вӧлі уна йӧз, дугдывтӧг нуӧдлывліс Сергейӧс киноӧ либӧ «шуркнитны» Ленинскӧй кузя.
А сійӧ шулывліс:
— Видзӧдлы, кутшӧм лӧсьыд гӧгӧр.
Неужели тэныд абу лӧсьыд? — И сылӧн синъясыс гӧгӧрвотӧм вынӧн югъялісны аллея рӧмыдас.
Найӧ ещӧ и ещӧ кытшовтлісны садті, и Любка дӧзмис нин Сергейлӧн чӧв олӧм вылӧ да сы вылӧ, мый сійӧ эз кывзысь Любкалысь.
А тайӧ кадас карса садйӧ, сералігтыр да шумӧн, пырисны нывъяс да зонъяс.
На пӧвстын ӧти вӧлі курсъяс вылысь, ворошиловградса Борька Дубинский, коді радейтліс жӧ Любкаӧс да пыр петкӧдліс сылысь серамсӧ «трамвайнӧй движение видзӧдлас боксянь» аслас трепайтчӧмнас.
Любка горӧдіс:
— Борька!
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс Любкаӧс гӧлӧс сертиыс, котӧрӧн матыстчис Любка да Сергей дінӧ да пыр жӧ заводитіс сідзи сёрнитны, мый сійӧс сьӧкыд нин вӧлі дугӧдны.
— Кодъяскӧд тэ? — юаліс Любка.
— Тайӧ миян нывъяс да зонъяс типографияысь.
Тӧдмӧдны?
— Дерт жӧ! — шуис Любка.
Найӧ сэні жӧ тӧдмасисны, и Любка ставнысӧ кыскис Ленинскӧй вылӧ.
А Сергей шуис, мый сійӧ оз вермы.
Любка думыштіс, мый сійӧ ӧбидитчис, да нарошнӧ, медым сійӧ эз ышнясь, босьтіс сойбордйӧдыс Борька Дубинскийӧс, и найӧ ӧтлаын, нёль кокӧн быдсяма фигураяс вӧчалігтырйи, котӧрӧн петісны паркысь, сӧмын платьеыс сылӧн вуджӧртліс пуяс костӧд.
Асывнас общежитиеын завтракайтігӧн сійӧ эз аддзыв Сергейӧс.
Сергей эз вӧв и занятиеяс вылын, и ӧбед дырйи, и ужнайтігӧн, и нинӧм вӧлі юасьны, кытчӧ сійӧ воши.
Дерт, Любка ньӧти эз думайт сы йылысь, мый тӧрыт вӧлі карса садйын, — «ыджыд тай, думайтантор!
Но рытъядорыс сылы друг лои гажтӧм гортсаяссьыс, дум вылас сылы усины батьыс и мамыс, и сылы кажитчис, мый сійӧ некор нин оз аддзыв найӧс.
Сійӧ чӧв-чӧв куйліс койка вылын общежитие комнатаын, кӧні сыкӧд ӧтлаын олісны ещӧ вит пӧдруга.
Ставныс нин узисны, ӧшиньясысь затемнениесӧ вӧлі уберитӧма, тӧлысьлӧн югыдыс сявкйис матысса восьса ӧшиньӧ, и Любкалы вӧлі зэв гажтӧм.
А мӧд лунас Сергей Левашов нэм кежлас быри сы паметьысь, кыдз быттьӧ сійӧ эз и вӧвлы.
Июль квайтӧд лунӧ Любкаӧс корис курсъясса начальник да висьталіс, мый делӧяс фронт вылын омӧльӧсь, курсъяс эвакуируйтчӧны, а сійӧс, Любкаӧс, кольӧны областнӧй партизанскӧй штаб распоряжениеӧ: мед мунас гортас, Краснодонӧ, да виччысяс, кытчӧдз сійӧс оз корны.
Воасны кӧ немецъяс, сійӧ должен асьсӧ сідзи кутны, медым эз кыпты некутшӧм подозрение.
И сылы сетісны адрес Каменнӧй Брод дорысь, кытчӧ сылы тшӧктісны пыравны мунтӧдзыс на, медым тӧдмасьны кӧзяйкаыскӧд.
Любка ветліс Каменнӧй Брод дорӧ да тӧдмасис кӧзяйкаыскӧд.
Сэсся сійӧ пукталіс ассьыс кӧлуйсӧ чемоданчикӧ, «гӧлӧсуйтіс» матысса туйвежын, и Краснодон пыр мунысь первой машинаыс жӧ босьтіс ёсь кывъя, еджыд юрсиа нылӧс.
Аслас спутникъясыскӧд торйӧдчӧм бӧрын Валько лунтыр куйліс степын и, сӧмын кор пемдіс, балкаӧд петіс «Шанхай» ылыс помӧ да чукля уличаясӧд да закоулокъясӧд воис 1-бис № шахта районӧ.
Сійӧ бура тӧдіс карсӧ, кӧні быдмис.
Сійӧ поліс сыысь, мый Шевцовъяс ордын олӧны немецъяс, да гусьӧник, керка сайясӧд, забор вомӧн пырис дворас да дзебсис посни стрӧйбаяс дорӧ, надейтчис, мый кодкӧ да петас керкасьыс.
Тадзи виччысис сійӧ бура дыр да кутіс нин воштыны терпениесӧ.
Медбӧрын дзуркмуні ортсыса ӧдзӧсыс и ведраа нывбаба ньӧжйӧник прӧйдитіс Валько дінті.
Сійӧ тӧдіс Шевцовлысь гӧтырсӧ, Ефросинья Мироновнаӧс, да петіс сылы паныд.
— Коді тайӧ, ыджыд милӧсьта енмӧй! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Валько матыстіс сы дінӧ сьӧд, тошкассьӧм чужӧмсӧ, и нывбаба тӧдіс сійӧс.
— Тайӧ нӧ ті?
А кӧні нӧ... — заводитліс сійӧ.
Эз кӧ эськӧ вӧв войся пемыдыс, кодӧс вӧсньыдик руд кымӧръяс вӧсна муртса югдӧдыштіс тӧлысьлӧн югыдыс, позис эськӧ аддзыны, кыдзи Ефросинья Мироновналӧн чужӧмыс кельдӧдіс.
— Виччысьышт неуна...
И овӧс менсьым вунӧд.
Шу менӧ дядько Андрей.
Тіян ордын немецъяс олӧны?
Оз?..
Пырам хатаад, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько, кодлы сьӧкыд вӧлі сыысь, мый сійӧ должен висьтавны Ефросинья Мироновналы.
Любка — абу сійӧ вӧччӧм, синмӧ шыбитчана платьеа да джуджык каблукъяса туфлиа Любка, кодӧс Валько пыр аддзывліс клубса сцена вылын, — а прӧстӧй, гортса, донтӧминик ковтаа да дженьыдик юбкаа, кӧмтӧм, сувтіс сылы паныд крӧвать вылысь, кӧні сійӧ вӧлі пукалӧ да вурсьӧ.
Зарни рӧма юрсиыс сылӧн лёзьнитчӧма сьылі вылас да пельпомъяс вылас.
Читкыртыштӧм синъясыс сылӧн, кодъяс пызан весьтын ӧшалысь шахтёрскӧй лампа югыд водзын кажитчисны сьӧдӧн, шензьытӧг кутісны дзоргыны Валько вылӧ.
Валько эз выдержит сылысь видзӧдӧмсӧ да рассеяннӧя чӧвтліс синъяссӧ комната пытшкӧс вылас, кӧні тӧдчӧны на вӧлі, мый кӧзяеваыс овлӧмаӧсь бура.
Видзӧдласыс сылӧн сувтыштліс открытка вылӧ, коді ӧшаліс крӧватьдорса стенын юр весьтас.
Тайӧ открытка вылас вӧлі Гитлерлӧн портретыс.
— Энӧ думайтӧй мыйкӧ омӧльӧс, Валько ёрт, — шуис Любкалӧн мамыс.
— Дядько Андрей, — ӧлӧдіс сійӧс Валько.
— Да, збыль, дядя Андрей, — нюммунтӧг шуис сійӧ.
Любка спокойнӧя бергӧдчыліс Гитлер открыткалань да лӧгпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тайӧс немецкӧй офицер ӧшӧдіс, — висьталіс Ефросинья Мироновна. — Миянын быд лун на кык немецкӧй офицер олісны, сӧмын тӧрыт мунісны Новочеркассклань.
Кыдзи сӧмын пырисны, та дінӧ уськӧдчисны — «русскӧй ныв мича, еджыд», сералӧны, пыр сылы шоколад, печенье вайӧны.
Видзӧда, босьтӧ, чӧртовкаыд, а ачыс нырсӧ лэпталӧ, грубитӧ, либӧ серӧктас, а сэсся бара грубитӧ — со кутшӧм ворсӧм паніс! — шуис мам, нывсӧ бурпырысь вӧйпигмоз да Валько дінӧ тырвыйӧ дӧвериеӧн, мый сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас кыдзи колӧ. — Ме сылы шуа: «Эн ворс биӧн».
А сійӧ меным: «Тадзи колӧ».
Тадзи колӧ сылы — со кутшӧм ворсӧм паніс! — бара шуис Ефросинья Мироновна. — И верманныд представитны, Валько ёрт...
— Дядько Андрей, — бара ӧлӧдіс сійӧс Валько.
— Дядя Андрей...
Эз тшӧкты меным висьтавны, мый ме сылӧн мам, висьталіс менӧ аслас экономкаӧн, а асьсӧ — артисткаӧн.
«А батьмамӧй менам, — шуӧ, — промышленникъяс, владейтлісны рудникъясӧн, да найӧс сӧветскӧй власть Сибирӧ ыстіс».
Аддзылінныд, мый думыштӧма?
— Да, думыштӧма тай, — спокойнӧя шуис Валько, ачыс сюся видзӧдліс Любка вылӧ, коді сулаліс сылы воча, киас кутіс вурсян да неопределённӧя шпыньмунӧмӧн видзӧдіс дядя Андрей вылӧ.
— Офицерыс, коді узьліс тайӧ крӧвать вылас, — тайӧ Любкалӧн крӧватьыс, а ми сыкӧд узьлім кыкӧн эсійӧ горничаас, — кутіс корсьысьны чемоданас, бельё сылы вӧлӧм колӧ ли, мый ли, — водзӧ висьталіс Ефросинья Мироновна, — а сэсся кыскис со эсійӧ портретсӧ да ӧшӧдіс стенӧ.
А тайӧ, — онӧ вермӧй думыштны, Валько ёрт, — веськыда сы дінӧ, да — раз!
Портретсӧ нетшыштіс.
«Тайӧ, — шуӧ, — менам крӧватьыс, а абу тіян, ог кӧсйы, медым Гитлер менам крӧвать весьтын ӧшаліс».
Ме чайті, сійӧ сэтчӧ и виас Любкаӧс, а сійӧ кватитіс тайӧс киӧдыс, бертовтіс, портретсӧ мырддис да бара стенӧ.
И мӧд офицерыс сэні жӧ.
Сералӧны, весиг стеклӧяс зильгӧны.
«Ай, — шуӧны, — русскӧй ныв лёк!..»
Видзӧда, Любка збыль скӧрмӧма, весиг гӧрдӧдӧма.
Кыдзи уськӧдчас миян комнатаӧ, весиг подолыс вылӧ качліс.
И мый ті думайтанныд?
Лэбис бӧр пуляӧн и — сылӧн киас Сталинлӧн портрет!
Пырис, и кнопкаӧн сійӧс, Сталинлысь портретсӧ, тувъяліс мӧд стенас.
Тувъяліс, сувтіс портрет дорас, чабыртіс кулакъяссӧ — повзьӧмла ме тӧкӧтьӧ эг кув.
И збыль, ёна нин налы нылыс воис сьӧлӧм выланыс, либӧ найӧ дзик дуракъяс вӧліны, сӧмын сулалӧны найӧ, гӧрдлӧны да горзӧны: «Сталин — лёк!»
А Любка каблукъяснас джоджӧ зымӧдӧ да горзӧ: «Абу, Сталин бур морт!..
Тайӧ тіян Гитлерныд урӧдина, вир юысь, сійӧс колӧ нужникӧ вӧйтны!»
И ещӧ сэтшӧмӧс шуаліс, мый ме, збыль висьтала, думышті — вот перъяс сійӧ револьверсӧ да лыяс...
Сідзи эз и сет налы нетшыштны.
Ме ачым нин бӧр босьті да дзеби ылӧджык.
А Гитлерсӧ, кор найӧ мунісны, Любка эз тшӧкты нетшыштны: «Мед, — шуӧ, — ӧшалыштас, тадзи колӧ...»
Любкалӧн мамыс эз на вӧв сэтшӧм пӧрысь, но кыдзи уна олӧма прӧстӧй нывбабаяс, кодъяс томысянь неудачнӧя кага вайлӧмаӧсь, сылӧн вӧлі кызӧмаӧсь коскыс да бекъясыс и кокъясыс пыктӧмаӧсь кокшег дортіыс.
Ньӧжмыд гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс Вальколы став тайӧ историясӧ да тайӧ жӧ кадас видзӧдлывліс сы вылӧ юасяна, полысь, весиг кевмысяна синъясӧн, а Валько зілис не паныдасьны сыкӧд синъяснас.
Ефросинья Мироновна дугдывтӧг висьталіс и висьталіс, быттьӧ зілис нюжӧдны сійӧ здуксӧ, кор Валько висьталас сылы сійӧс, мый сійӧ поліс кывны.
Но ӧні сійӧ висьталіс ставсӧ да виччысигмоз, волнуйтчигтырйи да полігтырйи видзӧдліс Валько вылӧ.
— Гашкӧ, коли тіян, Ефросинья Мироновна, кутшӧмкӧ мужскӧй паськӧм, прӧстӧйджык, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — А то меным быттьӧкӧ татшӧм пинжакнас да гачнас, тапочкинас абу зэв лӧсьыд — сразу тыдалӧ, мый ответственнӧй, — шпыньмуніс сійӧ.
Мыйкӧ сэтшӧм вӧлі Валько гӧлӧсын, мый Ефросинья Мироновна бара кельдӧдіс и Любка лэдзис вурсянсӧ кутысь кияссӧ.
— Мый нӧ сыкӧд лои? — муртса кывмӧн юаліс мам.
— Ефросинья Мироновна, и тэ, Люба! — ньӧжйӧник, но чорыд гӧлӧсӧн шуис Валько. — Эг думайтлы ме, мый судьба вайӧдас менӧ тіянӧ лёк юӧрӧн, но пӧръявлыны тіянӧс ме ог кӧсйы, а бурӧдны тіянӧс меным нинӧмӧн.
Тіян мужикыд да тэнад батьыд, Люба, и менам другӧй, кодысь бурджыкыс менам некод эз вӧв, Григорий Ильич, пӧгибнитіс, пӧгибнитіс бомбаысь, кодӧс шыбитісны мирнӧй йӧз вылӧ проклятӧй разбойникъяс...
Мед лоас сылы вечнӧй память да слава миян йӧз сьӧлӧмъясын!..
Мамыс, горӧдтӧг, синъяс бердас топӧдіс чышъян пельӧссӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма юрсӧ, да ньӧжйӧник бӧрддзис.
А Любкалӧн чужӧмыс лои дзик еджыд, быттьӧ кынмис.
Сійӧ сулалыштіс тадзи недыр да друг кыдзкӧ кусыньтчис да садьтӧгыс уси джоджӧ.
Валько лэптіс сійӧс кияс вылас да пуктіс крӧвать вылӧ.
Любка характер серти сійӧ виччысис сысянь шоглысь взрывсӧ, бӧрдӧмӧн, синваӧн, и, гашкӧ, сылы вӧлі эськӧ кокньыдджык.
Но Любка куйліс крӧвать вылын вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, кынмӧм да еджыд чужӧма, и сылӧн ыджыд вом пельӧсъясас мамыслӧн моз тӧдчыштіс курыд шог чукыр.
А мамыс выражайтіс ассьыс шогсӧ сэтшӧм естественнӧя, рама, прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс, кыдзи тайӧ овлывлӧ сӧмын прӧстӧй русскӧй нывбабаяслӧн.
Синваыс ачыс визувтіс сы синъясысь, сійӧ чышкаліс синвасӧ чышъян помнас либӧ ӧвтыштліс кинас, либӧ зырыштліс кипыдӧснас, кор сійӧ визувтіс сылы вомдор вылас либӧ щӧка вылас.
Но буретш сы вӧсна, мый шогыс сылӧн вӧлі сэтшӧм естественнӧй, сійӧ, кыдзи обычнӧ, вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧчны кӧзяйкалы, кор сы ордын эм гӧсть.
Сійӧ сетіс Вальколы мыссьыны, ӧзтіс сылы дзузган да сундукысь перйис мужикыслысь важ гимнастёркасӧ, пинжаксӧ да гачсӧ, кодъясӧс сійӧ новлывліс гортас.
Валько босьтіс дзузгансӧ, петіс мӧд комнатаӧ да вежис паськӧмсӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі неуна дзескыдджык сылы, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйджыка, кор пасьталіс тайӧ паськӧмсӧ: ӧні сійӧ вӧлі мастерӧвӧй кодь, кутшӧмъясыс вӧлі уна.
Сійӧ заводитіс висьтавлыны Григорий Ильич гибельлысь подробностьяссӧ, ачыс тӧдіс, мый, кӧть мед кутшӧм сьӧкыдӧсь эз вӧвны тайӧ подробностьясыс, сӧмын найӧ вермасны ӧні кокньӧдыштны, бурӧдыштны матысса йӧзӧс тайӧ ыджыд курыд шогсьыс.
Кӧть кутшӧма эз волнуйтчы да шогсьы ачыс Валько, но сійӧ дыр да уна сёйис да юис дзонь графин водка.
Сійӧ лунтыр абу сёйлӧма да ёна мудзӧма, но век жӧ лэптіс Любкаӧс, чеччӧдіс вольпась вывсьыс, медым сёрнитыштны делӧ йылысь.
Найӧ петісны орчча комнатаас.
— Тэнӧ татчӧ миян йӧз кольӧдӧмаӧсь удж вылӧ, тайӧ сразу тыдалӧ, — шуис Валько да быттьӧ эз казяв, кыдзи Любка вешйис сы дінысь да кыдзи вежсис чужӧм вывсьыс. — Энлы, — сьӧкыд кисӧ лэптӧм бӧрын шуис сійӧ, кор Любка пондыліс сылы мыйкӧ паныд шуны, — коді тэнӧ кольӧдіс да кутшӧм удж вылӧ, сы йылысь ме тэнсьыд ог юав, и тэ меным та йылысь ни подтверждайтны, ни опровергайтны абу обязан.
Кора отсавны меным...
А ме тэныд тожӧ згӧдитча.
И сійӧ корис, медым Любка кытчӧкӧ дзебис сійӧс сутки кежлӧ да ӧтлаӧдліс Кондратовичкӧд — самӧй сыкӧд, кодкӧд ӧтлаын найӧ взорвитісны 1-бис № шахта.
Любка чуймӧмӧн видзӧдіс Вальколӧн мугыд гожъялӧм чужӧм вылас.
Сійӧ важӧн тӧдліс, мый тайӧ ыджыд да вежӧра морт.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ дружитліс сылӧн батьыскӧд, кыдзи равнӧйкӧд, Любкалы пыр вӧлі кажитчӧ, мый тайӧ мортыс вылын, а сійӧ, Любка, улын.
И ӧні сійӧс чуймӧдіс сылӧн тэрыба гӧгӧрвоӧмыс.
Сійӧ водтӧдіс Валькоӧс турун сарайӧ, чардакӧ, тайӧ сарайыс вӧлі орчча керкаса соседъясыслӧн: соседъясыс видзлӧмаӧсь кӧзаясӧс, но соседъясыс эвакуируйтчисны, а кӧзаяссӧ сёйисны немецъяс, — и Валько чорыда унмовсис.
А мам да ныв, кор колины ӧтнанныс, бӧрдісны мам крӧвать вылас пӧшти югдытӧдзыс.
Мамыс бӧрдіс сы вӧсна, мый сылӧн став олӧмыс, нывбабалӧн олӧмыс, коді вӧлі томысянь йитсьӧма ӧти Григорий Ильичкӧд, помасис нин.
И сійӧ казьтыліс став тайӧ олӧмсӧ самӧй сійӧ кадсяньыс, кор ачыс уджавліс прислугаӧн Царицынын, а Григорий Ильич, том матрос, плавайтіс Волга кузя пароход вылын и найӧ аддзысьлывлісны шондіӧн киськалӧм пристань вылын либӧ карса садйын, пароход грузитчигкості, и кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы первой кадас, кор найӧ гӧтрасисны, а Григорий Ильич эз на вермы корсьны аслыс профессиясӧ.
А сэсся найӧ воисны татчӧ, Донбассӧ, и первойсӧ эз жӧ вӧв кокни, а сэсся Григорий Ильич мӧдіс кыптыны и кыптыны, и сы йылысь кутісны гижны газетаясын, и сетісны куим комнатаа тайӧ квартирасӧ, и на ордӧ пырис бура олӧм, и найӧ радлісны, мый налӧн Любканыс быдмӧ царевна моз.
И тайӧ ставыслы воис пом.
Григорий Ильич сэсся эз нин вӧв, а найӧ кык беспомощнӧй нывбаба, том да пӧрысь, колины немецъяс ки улӧ.
И синва ачыс сідзи киссис и киссис Ефросинья Мироновна синъясысь.
А Любка дугдывтӧг долис сылы таинственнӧя вашкӧдӧмӧн:
— Эн бӧрд, мама, мусаӧй менам, ӧні менам эм квалификация.
Немецъясӧс вӧтласны, война помасяс, муна уджавны радиостанцияӧ, лоа знаменитӧй радисткаӧн, и пуктасны менӧ станцияса начальникӧн.
Ме тӧда, тэ он радейт шум, и ме тэнӧ видзны кута станциябердса ас квартираын — сэні пыр шынитӧв, гӧгӧр кышӧма небыдӧн, ни ӧти шы оз пыр сэтчӧ, да и йӧзыс абу уна.
Квартира лоӧ чистӧй, уютнӧй, и кутам ми овны тэкӧд кыкӧн.
Станция бердас ӧшинь улас ме вӧча газон, цветъяс садита, а кор озырмыштам — курӧг видзанін лӧсьӧда, кутан тэ меным леггорнъясӧс да кохинхинъясӧс быдтыны да вӧдитны, — таинственнӧя шӧпкӧдіс сійӧ, синъяссӧ куньтыртӧмӧн, мамсӧ сьыліӧдыс кутӧмӧн, ачыс пемыдінас тыдавтӧг ӧвтыштлывліс вӧсньыдик гыжъяса ичӧтик еджыд кинас.
И тайӧ кадас кыліс зэв ньӧжйӧникӧн ӧшиньӧ чуньӧн таркнитӧм.
И мам и ныв ӧттшӧтш кылісны тайӧ таркнитӧмсӧ, лэдзисны кияснысӧ, да, бӧрдны дугдӧм бӧрын, кыкнанныс кутісны кывзыны.
— Абу немецъяс? — вашкӧдӧмӧн, покорнӧя юаліс мамыс.
Но Любка тӧдіс, мый немецъяс эськӧ эз тадзи таркӧдчыны.
Кӧмтӧг сійӧ котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ да лэптыштіс эшкын пельӧссӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма ӧшиньсӧ.
Тӧлысь вӧлі лэччӧма нин, но пемыд комнатасянь сійӧ вермис аддзыны палисадниксьыс куим мыгӧр: мужчиналысь, дзик ӧшинь дорсьыс, да кык нывбабалысь, неуна ылысьджык.
— Мый колӧ? — гораа юаліс Любка ӧшинь пырыс.
Мужчина ляскысис чужӧмнас стеклӧ бердӧ.
И Любка тӧдіс тайӧ чужӧмсӧ.
Быттьӧ пӧсь гы ылькнитіс сылы горш дінас.
Колӧ жӧ вӧлі, медым сійӧ воис буретш ӧні, татшӧм кадӧ, олӧмас медся сьӧкыд здукӧ!..
Сійӧ эз помнит, кыдзи котӧртіс комнатаяс пыр, сійӧс быттьӧ тӧлӧн лэбӧдіс кильчӧ вывсьыс, и став благороднӧй, шудтӧм сьӧлӧмсяньыс сійӧ топыда кутіс зонмӧс сьыліӧдыс аслас пельк ён кияснас и, бӧрдӧм, джынвыйӧ пасьтӧм, мамыс кутлалӧм бӧрын пӧсь, топӧдчис сы бердӧ став тушанас.
— Ӧдйӧджык...
Ӧдйӧджык... — сы дінысь мынтӧдчӧм бӧрын да киӧдыс сійӧс босьтӧм бӧрын шуис Любка да кутіс нуӧдны сійӧс кильчӧ вылӧ.
И тӧдвылас усины сылӧн спутницаясыс. — Тайӧ нӧ кодъяс тэкӧд? — нывъяс вылӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ. — Оля!
Нина!..
Мусаясӧй ті менам!.. — И сійӧ, кыкнаннысӧ аслас ён кияснас сывйыштӧм бӧрын да налысь юръяссӧ ас бердас топӧдӧм бӧрын, кутіс пӧся окавны чужӧмъяссӧ ӧтиыслысь и мӧдыслысь. — Татчӧ, татчӧ... ӧдйӧджык... — лихорадочнӧя шӧпкӧдіс Любка.
Кызь сизимӧд глава
Найӧ сулалісны порог дорын, эз лысьтны пырны комнатаас, — сэтшӧм няйтӧсь да бусӧссьӧмаӧсь вӧліны найӧ, — Сергей Левашов, бритчытӧм, нето шофёр, нето монтёр паськӧма, и нывъяс, Оля да Нина, кыкнанныс ёнӧсь, сӧмын Нинаыс ыджыдджык тушаа, кыкнанныс бронзӧвӧй чужӧмаӧсь да быттьӧ руд бусӧн пудритӧм сьӧдов юрсиаӧсь, кыкнанныс ӧткодь сьӧд платьеаӧсь, мышку саяс вещевӧй мешӧкъясаӧсь.
Тайӧ вӧліны воча чойяс Иванцоваяс, кодъясӧс пӧшти ӧткодь овъяс вӧснаыс пыр сорлалісны «Первомайкаса» Иванихина чойяскӧд, Лилякӧд да Тонякӧд.
Вӧлі весиг сэтшӧм поговорка: «Иванцова чойяс пиысь кӧ тэ аддзан ӧтисӧ еджыдӧс, то тӧд, мый тайӧ Иванихина чойяс» (Лиля Иванихина, самӧй сійӧ, коді война заводитчӧмсяньыс муніс фронт вылӧ военнӧй фельдшерӧн да воши <rus>без вести</rus>, вӧлі еджыдик).
Оля да Нина Иванцоваяс олісны стандартнӧй керкаын, неылын Шевцовъяссянь, налӧн батьясныс уджавлісны Григорий Ильичкӧд ӧти шахтаын.
— Мусаясӧй ті менам!
Кысянь нӧ ті? — ассьыс еджыдик кияссӧ воча-воча кучкалігмоз юасис Любка: сійӧ чайтіс, мый Иванцоваяс локтӧны Новочеркассксянь, кӧні ыджыдджыкыс, Оляыс, велӧдчис индустриальнӧй институтын.
Но вӧлі тешкодь, кыдзи Сергей Левашов веськалі Новочеркасскас.
— Кӧні вӧлім, сэні ми абуӧсь, — видзчысьӧмӧн шуис Оля, сылӧн косьмӧм вомдоръясыс вежыньтчылісны шпыньмунӧмысла, и бусӧссьӧм синкымъяса да синлысъяса чужӧмыс сылӧн лёкысь чукыртчыліс. — Он тӧд, миян ордын немецъяс олӧны? — юаліс сійӧ скитайтчан кад чӧжӧн артмӧм привычка сертиыс тэрыба, синъяснас комнатасӧ кытшовтігмоз.
— Олісны, кыдзи и миян ордын, талун асывнас мунісны, — шуис Любка.
Олялӧн чужӧмыс ещӧ на ёнджыка чукыртчыліс нето насмешкаӧн, нето зывӧктӧмӧн; сійӧ аддзис стенсьыс Гитлерлысь портретсӧ.
— Перестрахуйтчӧм могысь?
— Мед ӧшалыштас, — шуис Любка. — Тіян, кӧнкӧ, кынӧмныд сюмалӧ?
— Оз, квартира кӧ свободнӧй, гортӧ мунам.
— Кӧть и абу свободнӧй, тіянлы мый повнысӧ?
Ӧні унаӧн, кодъясӧс немецъяс бӧр бергӧдісны Дон дорсянь либӧ Донец дорсянь, бӧр воалӧны гортаныс...
А то висьталӧй веськыда — гӧститім Новочеркасскын, ӧні бӧр воим гортӧ, — тэрыба висьталіс Любка.
— Ми огӧ и полӧй.
Сідзи и висьталам, — зэв видзчысьӧмӧн шуис Оля.
На сёрнитігкості Нина, ичӧтджыкыс, чӧв олігтыр, вызывающӧя чӧвтлывліс ассьыс паськыд синъяссӧ то Любка вылӧ, то Оля вылӧ.
А Сергей, коді шыбитіс джоджӧ шонді водзын вушйӧм рюкзаксӧ, сулаліс пач бердӧ нёровтчӧмӧн, мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, да синъясас муртса тӧдчысь нюмӧн видзӧдіс Любка бӧрся.
«Абу, найӧ абу Новочеркасскын вӧлӧмаӧсь», — думыштіс Любка.
Иванцова чойяс мунісны.
Любка босьтіс ӧшинь тупкӧдъяссӧ да кусӧдіс пызан весьтысь шахтёрскӧй лампа.
Комнатаын ставыс лои руд: и ӧшиньяс, и мебель, и чужӧмъяс.
— Мыссьыны кӧсъян?
— А миян гортсаяс ордын немецъяс олӧны, он тӧд? — юасис Сергей сэк кості, кор Любка, комнатасянь посводзӧ да посводзсянь бӧр комнатаӧ тэрыба ветлӧдлігмоз, вайис ва тыра ведра, таз, кружка, майтӧг.
— Ог тӧд.
Ӧтияс мунӧны, мӧдъяс локтӧны.
Да тэ пӧрччы ассьыд форматӧ, эн яндысь!
Сійӧ вӧлі сэтшӧм няйт, мый ваыс сы киясысь да чужӧмсьыс визувтіс тазйӧ дзик сьӧд.
Но Любкалы вӧлі долыд видзӧдны сылӧн паськыд ён кияс вылӧ да сы вылӧ, кыдзи сійӧ энергичнӧй мужскӧй движениеясӧн майтӧгаліс найӧс да, содзсӧ лӧсьӧдӧмӧн, мыськис.
Сылӧн вӧлі гожъялӧм сьылі, гырысь да мича пельяс да мужественнӧй да мича вомдоръяс, и синкымъясыс сылӧн эз вӧвны быдлаті ӧткодьӧсь, найӧ кызджыкӧсь да сукджыкӧсь вӧліны нырланьыс, весиг дзик ныр весьтас быдмисны юрсияс, а синкымъясыслӧн бордъясыс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь да эз сэтшӧм сукӧсь да неуна лыбыштӧмаӧсь мегырӧн, и тані, бордъяс помъясас, артмӧмаӧсь плеш вылас гырысь чукыръяс.
И Любкалы вӧлі приятнӧ видзӧдны, кыдзи сійӧ мыськис ассьыс чужӧмсӧ гырысь паськыд кияснас, шочиника чӧвтлывліс синъяссӧ Любка вылӧ да нюмъяліс сылы.
— Кытысь нӧ тэ Иванцоваяссӧ крукалін? — юасис Любка.
Сергей пызйысис, кояліс васӧ аслас чужӧм вылӧ да нинӧм эз висьтав Любкалы.
— Тэ жӧ ме ордӧ воин, сідзкӧ, веритін.
Мый нӧ ӧні сэсся нюжмасян?
Ми тэкӧд ӧти пувывса коръяс, — висьталіс сійӧ ньӧжйӧникӧн да вкрадчивӧя.
— Вай кичышкӧд, пасибӧ тэныд, — шуис сійӧ.
Любка чӧв ланьтіс да сэсся нинӧм йылысь эз юав сылысь.
Сылӧн гӧлубӧй синъясыс лоины кӧдзыд выражениеаӧсь.
Но сійӧ пыр ӧтмоз ухаживайтіс Сергей бӧрся, ӧзтіс керосинка, сувтӧдіс чайник, лӧсьӧдіс гӧстьлы сёйыштны да кисьтіс графинчикӧ водка.
— Вот тайӧс некымын тӧлысь нин эг видлы, — Любкалы нюммунӧм бӧрын шуис сійӧ.
Сійӧ юыштіс да горша пондіс сёйны.
Югдыштіс нин.
Кизьӧриник руд тшын сайын асыввылыс пыр ёнджыка гӧрдӧдіс да лои зарниакодь нин.
— Эг чайт ме суны тэнӧ татысь.
Пыри наугад, а тайӧ — со тайӧ кыдзи... — надзӧник размышляйтіс сійӧ кывмӧн.
Сы кывъясын быттьӧ вӧлі юалӧм, кутшӧм ногӧн Любка, коді сыкӧд ӧтлаын велӧдчис радист курсъяс вылын, воис ас гортас.
Но Любка эз ӧтветит тайӧ юалӧм вылас.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый Сергей, коді тӧдіс сійӧс важӧн, вермис думыштны, мый сійӧ, взбалмошнӧй нывка, капризничайтӧ, а збыльвылас, сійӧ страдайтіс, сылӧн сьӧлӧмыс доймис.
— Тэ жӧ абу ӧтнад тані?
Кӧні батьыд, мамыд? — юасис Сергей.
— Тэныд ӧмӧй абу веськодь? — кӧдзыда вочавидзис Любка.
— Лои мыйкӧ?
— Сёй, сёй, — шуис Любка.
Мыйкӧ дыра Сергей видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бара кисьтіс аслыс стӧканӧ, юис да кутіс сёйны чӧв олігтыр нин.
— Пасибӧ тэныд, — шуис сійӧ сёйны помалӧм бӧрын да соснас чышкыштчӧм бӧрын.
Любка казяліс, кутшӧма сійӧ огрубейтӧма скитайтчигас, но эз тайӧ грубостьыс оскорбляйт сійӧс, а сылӧн недӧвериеыс сы дінӧ.
— Куритны тіян, дерт, абу? — юаліс сійӧ.
— Эм... — Любка петаліс кухняӧ да вайис колян вося табак-самосадлысь коръяссӧ.
Батьыс быд во пуктывліс сійӧс град вылӧ, босьтліс вонас кымынкӧ урожай, косьтыліс да, колӧм серти, посньыда шырліс бритваӧн, медым позис куритны каллянӧн.
Найӧ, Сергей, ставнас тшын пиын, да Любка, чӧв олігтыр пукалісны пызан сайын.
Комнатаын, кытчӧ Любка колис мамсӧ, вӧлі пыр чӧв-лӧнь, но Любка тӧдіс, мый мамыс оз узь, бӧрдӧ.
— Ме аддза, тіян ордӧ шог пырӧма.
Чужӧм сертиыд аддза.
Некор тэ татшӧмӧн эн вӧвлы, — ньӧжйӧник шуис Сергей.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі пӧсь чувствоа да нежнӧй, коді эз лӧсяв сылӧн грубоватӧй мича чужӧмлы.
— Быдӧнлӧн ӧні шог, — шуис Любка.
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мыйта ме тайӧ каднас вирсӧ аддзылі! — шуис Сергей зэв шогпырысь да ставнас тупкысис тшынӧн. — Шыбитісны миянӧс парашютъясӧн Сталинскӧй областьын...
Йӧзсӧ сэк кежлӧ сы мында вӧлі арестуйтӧмаӧсь, мый ми весиг чуймим, мый миянлысь явкаяснымӧс абу на эрдӧдӧмаӧсь.
Арестуйталісны эз сы вӧсна, мый кодкӧ предайтӧма, а сы вӧсна, мый сійӧ, немецыс, тшӧкыд кӧвтымӧн кӧвтіс — тысячаясӧн, и мыжаясӧс и мыжтӧмъясӧс, — гӧгӧрвоана, кодӧс мыйкӧ мында подозревайтлісны, сійӧ сюрлі тайӧ кӧвтымас...
Шахтаясын стволъясыс тырӧмаӧсь шойясӧн! — волнуйтчигтыр висьталіс Сергей. — Уджалім ми торйӧн, но йитӧд вӧлі кутам, а сэсся и помъяссӧ оз позь вӧлі аддзыны.
Менам напарниклысь чегъялісны кияссӧ да вундісны кывсӧ, и меным эськӧ вӧлі пом, эг кӧ получит ме приказ мунны да Сталиноын кӧ улича вылын меным эз паныдась Нинка.
Сійӧс и Ольгаӧс, кор ещӧ Сталинскӧй обком вӧлі миянын на, Краснодонын, босьтлӧмаӧсь связнӧйясӧн, — найӧ ӧні мӧдысь нин вӧлі локтӧмаӧсь Сталиноӧ.
Сэки буретш кывсис, мый немецъяс Дон дорынӧсь нин.
Найӧ, нывъясыс, тӧдісны нин, мый сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс ыстісны, Краснодонын абуӧсь нин.
Передатчикӧс ме сдайті, приказ серти, подпольнӧй обкомӧ, налӧн радистлы, и решитім ми ӧтлаын мунны гортӧ, и вот мунім...
Тэ вӧсна ме кутшӧма волнуйтчи! — друг шусис сылӧн дзик сьӧлӧмсяньыс. — А мый, думайта, шыбитісны кӧ тэнӧ, миянӧс моз жӧ, враглы тылӧ и колин тэ ӧтнад?
А то, гашкӧ, тэ сюрин налы киясас да кӧнкӧ застенокын мучитӧны тэнӧ, — асьсӧ кутігтыр ньӧжйӧник висьталіс Сергей, и сылӧн видзӧдласыс эз нин пӧсьлунӧн да нежнӧя, а страстьӧн сідзи и сутшкаліс Любкаӧс.
— Серёжа! — шуис Любка. — Серёжа! — И ассьыс зарни рӧма юрсӧ пуктіс кияс вылас.
Ыджыд, польтчӧм сӧнъяса кинас Сергей видзчысьӧмӧн малыштіс Любкалысь юрсӧ да кисӧ.
— Колисны менӧ татчӧ, тэ ачыд гӧгӧрвоан, мыйла...
Тшӧктісны виччысьны приказ, и со регыд тӧлысь нин, а некод и нинӧм, — юрсӧ лэптывтӧг ньӧжйӧник висьталіс Любка. — Немецкӧй офицеръяс лезитӧны, быттьӧ ма вылӧ гутъяс, первойысь нэмын ачымӧс петкӧдлі мӧд пыдди, чӧртыс тӧдӧ мыйсӧ ме эг вӧч, изворачивайтчи, зывӧк, и сьӧлӧмӧй висьӧ ас вӧсна.
А тӧрыт эвакуацияысь бӧр воысь йӧз висьталісны: батьӧс немецъяс виӧмаӧсь Донец дорын бомбёжка дырйи, — ассьыс гӧрд вомдоръяссӧ курччалігтыр висьталіс Любка.
Шонді петіс степь весьтӧ, и син ёрысь югӧръясыс сылӧн отражайтчисны лысваӧсь этернитӧвӧй керка вевтъясысь.
Любка чатӧртіс юрсӧ, пыркнитіс кудрияссӧ.
— Тэныд колӧ мунны.
Кыдзи думайтан овны?
— Кыдзи и тэ.
Ачыд жӧ висьталін, ӧти пувывса коръяс пӧ ми, — нюмъялігтыр шуис Сергей.
Керка сайясӧд Сергейӧс колльӧдӧм бӧрын Любка тэрыба пасьтасис кыдзи позьӧ прӧстӧйджыка: сійӧ мӧдӧдчис «Гулю позъясӧ», пӧрысь Иван Гнатенко ордӧ.
Сійӧ муніс буретш ас кадӧ.
На керка ӧдзӧсӧ кутісны зэв ёна таркӧдны.
Керкаыс сулаліс матын ворошиловградскӧй шоссесянь, тайӧ таркӧдчисны овны локтысь немецъяс.
Лунтыр Валько пукаліс сарай чардакын сёйтӧг, сы дінӧ некыдз вӧлі оз позь пырны.
А войнас Любка петіс мамыс комната ӧшинь пыр да колльӧдіс дядя Андрейӧс «Сенякиӧ», кӧні тӧдса дӧва, вернӧй морт, квартираын назначитіс сылы свидание Иван Кондратович.
Тані Валько и тӧдмаліс Кондратовичлысь Шульгакӧд паныдасьлӧмлысь став историясӧ.
Валько тӧдліс Шульгаӧс и томдырйиыс, кыдзи краснодонса землякӧс, и бӧръя вояс чӧжыс областьын удж кузя.
И Вальколӧн ӧні эз вӧв некутшӧм сомневайтчӧм сыын, мый Шульгаӧс вӧлі кольӧмаӧсь краснодонса подпольеӧ.
Но кыдзи вӧлі корсьны сійӧс?
— Эз верит, сідзкӧ, сійӧ тэныд? — грубоватӧя шпыньмунӧмӧн юаліс Валько Кондратовичлысь. — Вот йӧйыд! — Сійӧ эз гӧгӧрво Шульгалысь поступоксӧ. — А кодӧскӧ мӧдӧс подпольщикъяс письыс тэ он тӧд?
— Ог тӧд...
— А пиыд кыдзи? — зумыштчӧмӧн Валько мигнитіс.
— А коді сійӧс тӧдӧ, — синъяссӧ увлань лэдзис Кондратович. — Ме сылысь веськыда юалі: «Мунан немецъяс ордӧ служитны?
Висьтав меным, батьыдлы, честнӧя, медым ме тӧді, мый ме тэысь верма виччысьны?»
А сійӧ: «Мый ме, — шуӧ, — дурак — служитны налы?
Ме и сідзи ола на дырйи ог омӧльджыка!..»
— Сразу тыдалӧ, мортыс вежӧра, абу батьыс кодь, — нюммуніс Валько. — А тэ тайӧс используйт.
Быдлаын висьтавлы, мый сӧветскӧй власть дырйи сійӧс судитлісны.
И сылы лӧсьыд, и тэныд сы дінын спокойнӧджык лоӧ немецъясысь.
— Эк, дядя Андрей, эг чайтлы ме, мый тэ менӧ татшӧм шуткаяс вылӧ кутан велӧдны! — дӧзмӧмпырысь шуис Кондратович аслас кыз гӧлӧсӧн.
— А-а, зонмӧ, а тэ — пӧрысь морт, а кӧсъян немецъясӧс венны еджыд дӧрӧмӧн!..
Уджавнытӧ тэ петін, эн?
— Кутшӧм нӧ удж?
Шахтасӧ жӧ взорвитӧма!
— Но, кыдз шуӧны, служитан местаад явитчин?
— Мыйкӧ ме ог гӧгӧрво тэнӧ, директор ёрт... — Кондратович весиг шӧйӧвоши, сэтшӧма Вальколӧн висьталӧмторйыс паныд муніс сылы, кыдзи сійӧ, Кондратович, думайтіс овны немецъяс дырйи.
— Сідзкӧ, эн явитчы.
А тэ явитчы, — спокойнӧя шуис Валько. — Уджавнытӧ ӧд унаног позьӧ.
А миянлы важнӧ видзны ассьыным йӧзӧс.
Валько сідзи и кольччис тайӧ дӧва ордас, но мӧд вояс вежис квартирасӧ.
Выль оланінсӧ сылысь тӧдіс сӧмын ӧтнас Кондратович, кодлы Валько помтӧг веритіс.
Некымын лун чӧж Кондратович да Любка отсӧгӧн, а сідзжӧ Сергей Левашов да Иванцова чойяс отсӧгӧн, кодъясӧс сылы рекомендуйтіс Любка жӧ, Валько тӧдмаліс, мый вӧчӧны карас немецъяс, да лӧсьӧдаліс связьяс карӧ кольччысь партияса членъяскӧд да сылы тӧдса беспартийнӧй йӧзкӧд.
Но сідзи эз и вермы аддзыны Шульгаӧс либӧ подпольеӧ уджавны кольӧм мукӧд йӧзӧс.
Дзик ӧти сунисторйӧн, коді, кыдзи сійӧ чайтіс, вермис йитны сійӧс областнӧй подпольекӧд, вӧлі Любка.
Но Любка характер серти да сылӧн поведение серти Валько дӧгадывайтчис, мый сійӧ разведчица да кадӧдз-пӧраӧдз нинӧм оз висьтав сылы.
Сійӧ решитіс действуйтны ӧтнас, надейтчис, мый ӧтилаӧ нуӧдысь став туйясыс, коркӧ ӧтлаасясны.
И мӧдӧдіс Любкаӧс Олег Кошевой дінӧ, коді вермис ӧні сылы згӧдитчыны.
— Ме в-верма ачым аддзӧдлыны дядя Андрейӧс? — ассьыс волнуйтчӧмсӧ дзебны зілигтыр юасис Олег.
— Оз, аслыд аддзӧдлыны сійӧс оз позь, — загадочнӧя нюмъялігтыр висьталіс Любка. — Миян ӧд, збыль, делӧыс любовнӧй...
Ниночка, матыстчы, тӧдмась том мортыскӧд...
Олег да Нина яндысьӧмпырысь сетісны ӧта-мӧдныслы кияссӧ, и ӧтиыс и мӧдыс гӧрдӧдісны.
— Нинӧм, ті регыд велаланныд, — висьталіс Любка. — Ме тіянӧс ӧні коля, а ті прӧйдитчӧй кодарӧкӧ сойбордъясӧдныд кутчысьӧмӧн да сёрнитыштӧй сьӧлӧмсяньныд, кыдзи кутанныд овны...
Сиа тіянлы шудаа коллявны кадсӧ! — шуис сійӧ, лукав синъясыс сылӧн югнитісны, сэсся вуджӧртчис аслас яркӧй платьенас да петіс сарайысь.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд: Олег — шӧйӧвошӧма да яндысьыштӧм, Нина — задорнӧй чужӧма.
— Татчӧ кольччыны миянлы оз позь, — шуис Нина быттьӧкӧ мырдысь, но спокойнӧя, — лучше кытчӧкӧ мунам...
И лоӧ, збыль, бурджык, кутан кӧ тэ менӧ сойбордйӧд...
Дворӧд ветлӧдлысь дядя Колялӧн невозмутимӧй чужӧм вылас тыдовтчис зэв ёна чуймӧм, кор сійӧ аддзис дворысь петысь племянниксӧ, коді сойбордйӧдыс кутӧма тайӧ тӧдтӧм нывсӧ.
Найӧ, и Олег и Нина, вӧліны сэтшӧм на неопытнӧйӧсь да томӧсь, мый дыр эз вермыны мынтӧдчыны мӧда-мӧдсьыс яндысьыштӧм чувствоысь.
Ӧта-мӧд дінас быд инмӧдчылӧмысь налӧн бырлі кывворныс.
Воча кутчысьӧм киясныс кажитчисны налы доналӧм кӧртӧн.
Ребятакӧд тӧрытъя сёрнитчӧм серти, Олег должен вӧлі тӧдмавны парклысь сыладорсӧ, кӧні помасьліс Садовӧй улича, и сійӧ нуӧдіс Нинаӧс тайӧ маршрутӧдыс.
Садовӧй улича кузя и парк пӧлӧн пӧшти став керкаясас олісны немецъяс, но, мыйӧн найӧ петісны калитка сайӧ, Нина пыр жӧ заводитіс сёрнитны делӧ йылысь, — гусьӧник, быттьӧкӧ сійӧ висьталіс мыйкӧ интереснӧйтор йылысь:
— Дядя Андрейӧс тэныд аддзывны оз позь, тэ мӧдан связь кутны мекӧд...
Та вылӧ эн ӧбижайтчы, ме тожӧ ни ӧтчыд эг аддзыв сійӧс...
Дядя Андрей тшӧктіс тӧдмавны: абу-ӧ тэнад сэтшӧм зонъяс, коді эськӧ вермис тӧдмавны, кодӧс миян йӧз пиысь арестуйтӧмаӧсь немецъяс...
— Ӧти зон, зэв боевӧй, кӧсйис тӧдмавны, — тэрыба шуис Олег.
— Дядя Андрей тшӧктіс, медым тэ висьтавлін меным ставсӧ, мый тэ тӧдан...
И асланым йӧз йылысь, и немецъяс йылысь.
Олег висьталіс Ниналы сійӧс, мый кывліс Тюленинсянь подпольщик йылысь, кодӧс выдайтӧма Игнат Фомин да сійӧс, мый войнас висьталіс сылы Володя Осьмухин, и сійӧс, мый шуис Земнухов: мый подпольщикъяс корсьӧны Валькоӧс.
И сэки жӧ сетіс Ниналы Жора Арутюнянцлысь адрессӧ.
— Дядя Андрей тырвыйӧ вермас дӧверитны сылы ассьыс оланінсӧ.
Да сійӧ ӧд тӧдӧ Жора Арутюнянцӧс!
А Володя Осьмухин пыр Жора ставсӧ передайтас, кытчӧ колӧ...
Т-тэкӧд сёрнитігкості, — нюммунӧмӧн шуис Олег, — ме к-куим зенитка лыдди, школаысь веськыдвылынджык, эстӧні, пыдіасджык, а орччӧн б-блиндаж, а автомашинаяс оз тыдавны...
— А счетвереннӧй пулемётыс да кык немецыс — школа вевт вылас? — друг юаліс Нина.
— Ме эг аддзыв, — чуймӧмӧн шуис Олег.
— А сэсянь вевт вывсяньыс став паркыс зэв бура тыдалӧ, — шуис Нина весиг неуна дивитыштӧмпырысь.
— Сідзкӧ, тэ видзӧдін жӧ ставсӧ, тӧдмалін?
Тэныд ӧмӧй поручитісны жӧ? — допытывайтчис югъялысь синъяса Олег.
— Эз, ме ачым.
Привычка серти, — шуис Нина, сэсся кватитчис да тэрыба задорнӧя видзӧдліс Олег вылӧ аслас паськыда шевкнитӧм синкымъяс увтіыс — эз-ӧ вывті эрдӧд сійӧ асьсӧ.
Но Олег вӧлі зэв на наивнӧй, медым кутшӧмкӧ подозрение лои сы йылысь.
— А-а... со машинаясыс — быдса рад!
Ныръяснас муӧ кодйысьӧмаӧсь, сӧмын кузов доръясыс тыдалӧны, и сэні налӧн походнӧй кухня тшыналӧ!
Аддзан?
Сӧмын тэ эн видзӧд сэтчань, — увлечениеӧн висьталіс Олег.
— И абу некутшӧм коланлун видзӧднысӧ: кытчӧдз школа вылысь оз вештыны наблюдательнӧй постсӧ, шрифтъястӧ он перйы, — спокойнӧя шуис Нина.
— В-вернӧ... — Олег зэв радпырысь видзӧдліс Нина вылӧ да серӧктіс.
Найӧ велалісны нин мӧда-мӧд дінас, мунісны тэрмасьтӧг, и Ниналӧн гӧгрӧс ыджыд женственнӧй киыс дӧверчивӧя куйліс Олег ки вылын.
Паркыс коли нин на бӧрвылӧ.
Насянь веськыдладорас улича пӧлӧн, стандартнӧй посни керкаяс дорын, сулалісны немецкӧй машинаяс, то разнӧй маркаа грузӧвӧйяс, то легкӧвӧйяс, то походнӧй радиостанция, то санитарнӧй автобус, и быдлаын тыдалісны немецкӧй салдатъяс.
А шуйгаладорас нюжӧдчӧма пустырь, кӧні пыдіас казарма кодь каменнӧй керка дорын, еджыд канта гӧлубӧй погонъяса немецкӧй сержант велӧдіс немецкӧй ружьеясӧн вооружитчӧм, гражданскӧй паськӧма русскӧй йӧз чукӧрӧс.
Найӧ то строитчисны, то разӧдчавлісны, кыссисны, заводитлісны рукопашнӧй бой.
Ставныс найӧ олӧма йӧз нин.
Сосъясас налӧн вӧліны свастикаа повязкаяс.
— Фрицевскӧй жандарм...
Велӧдӧ полицайясӧс, кыдзи миянкоддемсӧ кыйны, — шуис Нина, синъясыс сылӧн югнитісны.
— Кытысь тэ тӧдан? — юаліс Олег, кор сылы тӧдвылас уси, мый висьтавлывліс Тюленин.
— Ме найӧс аддзывлі нин.
— Кутшӧм сволочь! — шуис Олег зывӧктана лӧгпырысь. — Татшӧмъяссӧ лямӧдавны и лямӧдавны...
— Сулалӧ эськӧ вӧлі, — шуис Нина.
— Тэныд окота эськӧ лоны партизанӧн? — немвиччысьтӧг юаліс Олег.
— Окота эськӧ.
— А тэ тӧдан, мый сійӧ партизаныс?
Партизаныдлӧн уджыс ньӧти абу показнӧй, но кутшӧм благороднӧй!
Сійӧ виас ӧти немецӧс, виас мӧдӧс, виас сёӧс, а сё ӧтиӧдыс вермас вины сійӧс.
Сійӧ выполнитас ӧти задание, мӧдӧс, дасӧдӧс, а дас ӧтиӧдас вермас сюрны.
Тайӧ делӧыд требуйтӧ самоотверженность!..
Партизан некор оз донъяв ассьыс личнӧй олӧмсӧ.
Сійӧ некор оз пукты ассьыс олӧмсӧ рӧдиналӧн шуд дорысь вылӧджык.
И колӧ кӧ выполнитны рӧдина водзын долгсӧ, сійӧ некор оз жалит ассьыс олӧмсӧ.
И сійӧ некор оз вузав и оз выдайт ёртсӧ.
Ме эськӧ кӧсйи лоны партизанӧн! — висьталіс Олег сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, наивнӧй увлечениеӧн, мый Нина лэптіс сы вылӧ синъяссӧ, кӧні тыдовтчыліс мыйкӧ зэв прӧстӧй да дӧверчивӧй.
— Кывзы, неужели ми кутам тэкӧд аддзӧдчывны сӧмын делӧ кузя? — друг шуис Олег.
— Мыйла, ми вермам аддзӧдчывны... кор прӧстӧсь, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Нина.
— Кӧні тэ олан?
— Тэ ӧні прӧст?..
Гашкӧ, тэ колльӧдан менӧ?
Ме кӧсйи эськӧ тӧдмӧдны тэнӧ аслам ыджыдджык чойкӧд, Олякӧд, — шуис сійӧ, кӧть ачыс и эз вӧв увереннӧй, мый сылы колӧ буретш тайӧ.
Оля да Нина чойяс олісны районын, коді прӧстӧ шусьыліс «Восьмидомики».
Стандартнӧй домса ӧти джынъяс олісны Ниналӧн батьмамыс, мӧд джынъяс — Олялӧн.
Нина пыртӧдіс Олегӧс ас ордас да колис мамыс дінӧ.
Олег, коді вӧлі не арлыд сертиыс развитӧй, да кодӧс сэтчӧ жӧ вӧлі воспитайтӧма аслас украинскӧй семьяын ыджыдджыкъясӧс уважайтан сямӧн, кокньыда паніс сёрни варов да видзӧднысӧ том на Варвара Дмитриевнакӧд.
Сэтчӧ жӧ Олеглы окота вӧлі сьӧлӧм вылас воны Нина мамлы.
Нина воигкежлӧ сійӧ тӧдіс нин ставсӧ Иванцовъяслӧн семьяяс йылысь.
Олялӧн да Ниналӧн батьясныс, рӧднӧй вокъяс, шахтёръяс, ӧні вӧлӧмаӧсь фронт вылын.
Найӧ волӧмаӧсь Орловскӧй губерняысь, коркӧ уджавлӧмаӧсь батракъясӧн озыр крестьяна ордын, а сэсся локтӧмаӧсь Донбассӧ да тані кыкнанныс гӧтрасьӧмаӧсь украинкаяс вылӧ.
Сӧмын Олялӧн мамыс вӧлӧма ылысь, Черниговскӧй губерняысь, а Варвара Дмитриевна вӧлӧма татчӧс, донецкӧй, Рассыпнӧй сиктысь.
Том дырйиыс Варвара Дмитриевна уджавлӧма шахтаясын жӧ, и тайӧ аслысногӧн отразитчӧма сы вылӧ.
Сійӧ ньӧти эз вӧв прӧстӧй домашньӧй кӧзяйка кодь.
Повтӧм, самостоятельнӧй нывбаба, сійӧ бура разбирайтчис йӧзын.
Сійӧ пыр гӧгӧрвоис, мый зонка абу весьшӧрӧ воӧма татчӧ, и, вежӧра лукав синъяснас сы вылӧ сюся видзӧдігмоз, Олег казявлытӧг, сійӧ тӧдмаліс сылысь дзик ставсӧ.
Веськыда кӧ шуны, найӧ кыкнанныс вӧліны ӧткодьӧсь.
Кор Нина бӧр воис, найӧ вӧлі орччӧн пукалӧны лабичын, кухняын, да зэв варова сёрнитӧны.
Олег гажаа бовйӧдліс ӧшӧдӧм кокъяссӧ и, юрсӧ чатӧртӧмӧн да чунь йывъяссӧ зыралігтырйи, сераліс сэтшӧм заразительнӧя, мый Варвара Дмитриевна эз вермы не серавны сыкӧд тшӧтш.
Нина видзӧдліс на вылӧ, швачнитіс кияснас да тожӧ серӧктіс, — куимнанныслы налы лои сэтшӧм лӧсьыд да кокни, быттьӧ найӧ вӧліны дружнӧйӧсь уна во.
Нина висьталіс, мый Оля ӧні оз эшты, но ёна корӧ, медым Олег виччысьыштас сійӧс.
Оля локтӧдз кык час чӧж Олег беспечнӧя варовитіс.
А тайӧ вӧліны збыльвылӧ решайтана часъяс, кор йитчисны, медбӧрын, краснодонса подпольелӧн став звеноясыс.
Тайӧ каднас Оля удитӧма ветлыны Валько дінӧ, коді оліс неылын «Восьмидомикисянь», ичӧтик «шанхайчикъясысь» ӧтиын, да висьтавны сылы ставсӧ, мый Нина тӧдмаліс Олегсянь.
Оля локтӧм бӧрын гажыс, коді вӧлі чойыс квартираын, неуна чиныштіс.
Правда, Оля отнеситчис Олег дінӧ сьӧлӧмсяньыс, меліа, коді шоча овлӧ сы характер серти, — паськыд бур нюм ловзьӧдыштіс сылысь неправильнӧй резкӧй чертаяса пыр неуна зумыш чужӧмсӧ, — сійӧ весиг пуксис сыкӧд орччӧн лабичӧ, Нина местаӧ.
Но Олялы сьӧкыд вӧлі суитчыны налӧн сёрниӧ, кодӧс эз вермы эськӧ гӧгӧрвоны бокысянь кывзысь некутшӧм морт.
Сӧмын на Валько дінсянь воысь Олялӧн сьӧлӧмыс вӧлі тырӧма дзик мӧд чувствоясӧн.
Оля вӧлі серьёзнӧйджык Нинаысь — эз переживаниеяслӧн джудждалун боксянь, а мӧвпъяс да чувствояс практическӧй жизненнӧй делӧӧ сразу пӧртны кужӧм боксянь.
Таысь кындзи Оля вӧлі ыджыдджык, и сійӧ кадъяссяньыс на, кор найӧ кыкнанныс уджалісны Сталинскӧй обкомын связнӧйясӧн, чой дорсьыс ёнджыка сійӧс тӧдмӧдлісны делӧнас, мыйӧн найӧ занимайтчисны.
Сійӧ пуксис Олегкӧд орччӧн, пӧрччис чышъянсӧ, код улысь тыдовтчис сылӧн сьӧдов юрсиыс, кодӧс вӧлі ыджыд ёкмыльӧ гартӧма балябӧжас, да ланьтіс.
Кӧть кыдзи эз зіль сійӧ лоны гажаӧн да нюмъявны, сылӧн синъясыс видзӧдісны веськодьпырысь.
Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ тані медся ыджыд, весиг ыджыдджык Нина мамысь.
Но Варвара Дмитриевна вӧлӧма чуткӧй да дипломатичнӧй нывбаба.
— А мый нӧ ми пукалам тані, кухняын? — шуис сійӧ. — Пырам комнатаас да ворсыштам подкиднӧйысь!..
Найӧ петісны столӧвӧйӧ.
Варвара Дмитриевна тэрыба пыраліс орчча комнатаӧ, кӧні сійӧ узьліс Нинакӧд, да вайис карті колода, картіясыс вӧлі сьӧдасьӧмаӧсь да кызӧмаӧсь найӧс чорыд киясӧн унаысь босьтлывлӧмысь.
— Ниночка, дерт, Олегкӧд параын? — быттьӧкӧ ас тӧдлытӧгыс шусис Олялӧн.
— Ог, ме мамакӧд! — Нина гӧрдӧдіс да скӧрысь чӧвтліс синсӧ Оля вылӧ.
Сылы зэв окота вӧлі ворсны Олегкӧд параын, но эз жӧ вермы сійӧ сідз сразу и петкӧдлыны асьсӧ.
Олег нинӧм эз гӧгӧрво, но смекнитіс, мый Ниналӧн мамыс, кыдзи важ шахтёрка, тыдалӧ, опытнӧй картіасьысь да горӧдіс:
— Э-энлӧй, ме м-мамакӧд!
Сы вӧсна мый сійӧ мыкталіс, сійӧ эз горӧд, а ымӧстіс кукань моз кыз гӧлӧсӧн, и тайӧ артмис сэтшӧм тешкодя, мый ставныс гораа серӧктісны, серӧктіс и Оля.
— Пӧрысь да том — видзчысьӧй, нывъяс! — шуис Варвара Дмитриевна.
Настроениеныс бара кыптіс.
Пӧрысь шахтёрка збыльысь зэв мастер вӧлӧма ворсны «подкиднӧйысь», но Олегӧс, кыдзи быд ворсігӧн, босьтіс сэтшӧм азарт, мый сійӧ кутіс пуны да найӧ первойсӧ ворссьылісны.
Оля, коді бура кужис кутны асьсӧ, гусьӧник дэльӧдышталіс Олегӧс.
Варвара Дмитриевна, кӧть и ворссис, лукава видзӧдлывліс Олег вылӧ: зонкаыс ёна воис сылы сьӧлӧм вылас.
Медбӧрын найӧ сьӧкыдпырысь воисны нёльӧд сконас.
Оля юкліс картісӧ.
Олег видзӧдліс аслас карті вылӧ — найӧ вӧліны зэв лёкӧсь.
Друг сылӧн синъясыс тожӧ лукава югнитісны, и сійӧ видзӧдліс Варвара Дмитриевна вылӧ — зілис кыйны сылысь видзӧдлассӧ.
И мыйӧн налӧн синъясыс встретитчисны, сійӧ здук кежлӧ нюжӧдліс ассьыс кыз вомдоръяссӧ, быттьӧ окыштчӧм могысь, да пыр жӧ бӧр топӧдіс.
Варвара Дмитриевналӧн посньыдик чукыръясӧн кытшалӧм и век жӧ зэв том синъясас быттьӧ сявкмунісны бикиньяс.
Но сы чужӧм вылын нинӧм эз вежсьы, и сійӧ пыр жӧ муніс бубинысь: кыдзи и чайтіс Олег, пӧрысь шахтёрка бура вӧлӧм тӧдӧ тайӧ сигнализациясӧ.
Олегӧс босьтіс кутчысьны вермытӧм гажлун.
Ӧні найӧ вермисны воавны помтӧг.
«Пӧрысь да том» гажаа сигнализируйтісны мӧда-мӧдныслы, то синъяссӧ вывлань лэптылӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «кресті», либӧ синъяссӧ бокӧ кӧсӧйтлӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «вина», то водзчуньнас щӧкаас инмӧдчылӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «червон».
Мудеравны кужтӧм нывъяс ворсісны пыр зільджыка, но помтӧг ворссьылісны да некыдзи эз вермыны миритчыны сыкӧд, мый шудыс дзикӧдз пышйис наысь.
Нина пукаліс ёна гӧрдӧдӧма да волнуйтчысь.
Олег, налӧн быд ворссьӧм бӧрын, гораа сераліс да ниртіс чунь йывъяссӧ.
Медбӧрын сюсьджык Оля гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ абу ставыс лючки-ладнӧ, да, сылы лӧсялана выдержкаӧн да асьсӧ не выдайтны кужӧмлунӧн, заводитіс гусьӧникӧн кыйӧдны противникъяссӧ.
Регыд сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис да, здук бӧрйӧмӧн, кор Олег чургӧдіс ассьыс кызкодь вомдоръяссӧ, мыйвынсьыс карті чукӧрнас кучкис сылы вомдорас да сэтшӧма швачкис картіяснас пызанӧ, мый найӧ лэбовтісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— У, мошенникъяс! — шуис сійӧ спокойнӧя, гӧлӧссӧ ньӧти лэптытӧг.
Варвара Дмитриевна серӧктіс, сійӧ ньӧти эз ӧбидитчы.
Нина дӧзмӧмпырысь чеччис пызан сайсьыс, но Олег чеччис сы бӧрся, босьтіс кыкнан киас сылысь гожъялӧм мелі кисӧ, пыксис плешнас сылы пельпомас да корис прӧститны.
Помасис сійӧн, мый кыкнанныс найӧ серӧктісны.
Олеглы неокота вӧлі гортас мунны, но матысмис нин рыт, а квайт час бӧрын кар кузя ветлыны запретитӧма.
Оля шуис, мый сылы век жӧ бурджык мунны ӧні да, медым эз нин ло некутшӧм позянлун бӧрыньтчыны, ставныскӧд прӧщайтчис да петіс гортас.
Рытъя шондіӧн югдӧдӧм кильчӧ вылас Нина петіс колльӧдны Олегӧс.
— К-кутшӧм неокота мунны! — веськыда висьтасис сійӧ.
Найӧ сулалыштісны кильчӧ вылын.
— Тіян мый сэні — сад? — зумыша юаліс Олег.
Нина нинӧм шутӧг босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс керка саяс.
Найӧ веськалісны керка вуджӧр сайӧ, жасмин кустъяс пӧвстӧ, кодъяс вӧлі сэтшӧм ёна быдмӧмаӧсь, мый кустъяссьыс артмӧмаӧсь ичӧтик пуяс.
— Л-лӧсьыд тіян тані.
А миянлысь немецъяс ставсӧ кералісны.
Нина чӧв оліс.
— Нина, — шуис сійӧ челядь сяма гӧлӧсӧн, — Нина, позьӧ меным окыштны тэнӧ?..
С-сӧмын банбоктӧ, г-гӧгӧрвоан, прӧстӧ банбоктӧ...
Сійӧ эз вӧч ни ӧти воськов сылань, сӧмын корис, но Нина весиг чеччыштіс бокӧ да сэтшӧма яналіс, мый кывсӧ шуны эз вермы.
Но Олег эз казяв сылысь яндысьӧмсӧ да дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ челядь сяма выражениеӧн.
— Энлы, тэ тӧдан, тэ верман сёрмыны, — шуис Нина.
Мый Олег вермас сёрмыны буретш банбоксӧ сылысь окыштӧмыс вӧсна, тожӧ эз кажитчы Олеглы тешкодьӧн, — эз, дерт, Нина вӧлі прав.
Олег ышловзис, нюммуніс да мыччис сылы кисӧ.
— Да тэ обязательнӧ волы миян ордӧ, — мыжапырысь висьталіс Нина, ачыс кутіс сылысь ыджыд кисӧ аслас мелі киясас.
Шуда аслас выль тӧдмасьӧмӧн да сыӧн, кыдзи ладмисны сылӧн делӧясыс, дзик тшыг, Олег муніс гортас.
Но, тыдалӧ, абу вӧлі сиӧма сылы сёйыштны талун.
Дядя Коля калитка дорсянь локтіс сылы воча:
— Ме тэнӧ важӧн нин виччыся: «Конопатӧй» (тадзи найӧ нимтылісны денщикӧс) пыр на тэнӧ корсьӧ.
— Ч-чӧрту! — веськодьпырысь шуис Олег.
— Всё-таки бурджык лоны сыысь ылынджык.
Тэ тӧдан, Виктор Быстринов тані, тӧрыт воӧма.
Сійӧс немецъяс Дон дорысь бӧр бергӧдӧмаӧсь.
Вай пыралам сы ордӧ, бур, мый сы кӧзяйка ордын немецъяс абуӧсь, — шуис дядя Коля.
Виктор Быстринов, том инженер, коді служитліс Николай Николаевичкӧд ӧтлаын да вӧлі сылӧн другӧн, встретитіс найӧс чуймӧдана выльторйӧн:
— Кывлінныд?
Стаценкоӧс пуктӧмаӧсь бургомистрӧн! — зэв скӧрысь, вом ӧтар боксьыс пиньяссӧ жергӧдігмоз, горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм Стаценко?
Планӧвӧй отделса начальник? — весиг чуймис дядя Коля.
— Буретш сійӧ.
— Дугды серавнытӧ!
— Кутшӧм серам вермас лоны.
— Да оз вермы тайӧ лоны!
Сэтшӧм рам, исполнительнӧй, нэмнас некодӧс эз вӧрзьӧдлы...
— И вот буретш тайӧ Стаценкоыс, рам, некодӧс нэмнас вӧрзьӧдлытӧм мортыс, кодтӧг эз вӧв ни ӧти юыштӧм-гажӧдчыштӧм, ни ӧти преферанс, код йылысь быдӧн шулісны — вот миян морт, вот бур морт, вот муса морт, вот симпатичнӧй морт, вот тактичнӧй морт — буретш тайӧ Стаценкоыс — миян бургомистр, — висьталіс Виктор Быстринов, сійӧ вӧлі косіник, штык кодь ёсь лыяса, ядӧвитӧй, ставнас пуис скӧрысла да весиг резсис дульнас.
— Честнӧй кыв, сет опомнитчыны, — висьталіс Николай Николаевич, пыр на вериттӧг, — ӧд инженеръяслӧн эз вӧв ни ӧти компания, кытчӧ эськӧ сійӧс эз корлыны!
Ме ачым сыкӧд сы мында вина юлі!
Сысянь ме непӧштӧ мыйкӧ сӧветскӧй властьлы паныдаӧс, ме вообщӧ сысянь ни ӧти гора кыв эг кывлы...
И вӧлі кӧ эськӧ сылӧн кутшӧмкӧ прошлӧй, — ӧд сійӧс быдӧн жӧ тӧдӧны гӧгӧрбок: батьыс сылӧн вӧлӧма ичӧтик чиновник, и ачыс сійӧ некор некытчӧ эз сюрлыв...
— Ме ачым сыкӧд винатӧ юлі!
А ӧні сійӧ миянӧс важ тӧдса кузя первойясӧс — галстукӧд, и — либӧ служит, либӧ... — И Быстринов вӧсньыдик чуньяса кинас петля вӧчигмоз индіс пӧтӧлӧклань. — Вот тэныд и симпатичнӧй морт!
Чӧв ланьтӧм Олег вылӧ внимание пуктытӧг найӧ ещӧ дыр на сёрнитісны, кыдзи тайӧ вермис лоны, мый морт, кодӧс найӧ тӧдісны кымынкӧ во чӧж да коді быдӧнлы сэтшӧма воліс сьӧлӧм выланыс, вермис лоны бургомистрӧн немецъяс дырйи.
Медся лӧсялана объяснение вӧлі татшӧм: грӧзитӧмӧн немецъяс заставитісны Стаценкоӧс лоны бургомистрӧн.
Но мыйла нӧ найӧ бӧрйисны буретш Стаценкоӧс?
И сэсся пытшкӧсса гӧлӧс, сӧвестьлӧн сійӧ гуся, чистӧй гӧлӧсыс, коді олӧмлӧн медся ответственнӧй да страшнӧй минутаас определяйтӧ йӧзлысь поступокъяссӧ, висьталіс налы, мый налы кӧ, рядӧвӧй сӧветскӧй инженеръяслы, ковмис тайӧс бӧрйыны, то найӧ эськӧ лучше куліны, но та выйӧдз эз воны.
Абу, тыдалӧ, делӧыс абу вӧлӧма сэтшӧм прӧстӧй, мый Стаценко сӧгласитчӧма лоны бургомистрӧн вины грӧзитӧмысь.
И, тайӧ гӧгӧрвотӧм явление вӧснаыс, найӧ унаысь нин шулісны:
— Стаценко!
Аттӧ, дивӧ!..
Думыштны сӧмын!
Сідзкӧ, кодлы нӧ сэсся позяс веритны?
И найӧ лэптыштавлісны пельпомъяснысӧ да паськӧдлісны кияснысӧ.
Кызь кӧкъямысӧд глава
Стаценко, «Краснодонуголь» трестысь планӧвӧй отделса начальник, эз на вӧв пӧрысь морт — ар нелямын вита-ветымына.
Сійӧ збыль вӧлі пи ичӧтик чиновниклӧн, коді революцияӧдз служитлӧма акцизын, да збыль некор некытчӧ «абу сюрлӧма».
Образование сертиыс Стаценко вӧлі инженер-экономист да нэм чӧжыс уджаліс кыдзи экономист-плановик уна хозяйственнӧй организацияясын.
Оз позь шуны, мый сійӧ ӧдйӧ кайис вывлань служебнӧй пос кузя.
Но сійӧ и эз сулав ӧти местаын: позьӧ шуны, мый сійӧ кайис эз судтасянь судтаӧ, а пос тшупӧдсянь пос тшупӧдӧ.
Но сійӧ пыр вӧлі недӧвӧлен сійӧ местанас, кодӧс занимайтліс олӧмас.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен эз сыӧн, мый сылӧн зільлуныс, тӧдӧмлуныс, энергияыс, шуам, тырмытӧма используйтчӧны да та вӧсна сійӧ олӧмсьыс оз вермы босьтны сійӧс, мый заслуживайтӧ.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен сыӧн, мый оз босьт олӧмсьыс став бурсӧ, тӧдӧмлунъяссӧ, трудсӧ, вынъяссӧ ньӧти видзтӧг.
А мый татшӧм олӧмыс позяна да мый сійӧ приятнӧй, сійӧ тайӧс аддзыліс ачыс важ кадӧ на, кор вӧлі том на, а ӧні радейтліс сійӧ лыддьыны та йылысь книгаясысь — важ кад йылысь либӧ заграничнӧй олӧм йылысь.
Оз позь шуны, мый сійӧ кӧсйис лоны вывті озыр мортӧн, ыджыд промышленникӧн либӧ купечӧн, либӧ банкирӧн, — тайӧ сідзжӧ требуйтіс эськӧ сысянь энергия да волнуйтчӧмъяс: дугдывтӧм тыш, соперникъяс, стачкаяс, кутшӧмкӧ, чӧртыс мед лыяс найӧс, кризисъяс!
Но ӧд эмӧсь жӧ свет вылын прӧстӧй доходъяс, кутшӧмкӧ сэні рента либӧ спокойнӧй да почтеннӧй должность вылын прӧстӧ ыджыд жалованье, — эмӧсь быдлаын, но сӧмын «абу миянын».
И олӧмыслӧн став развитиеыс «миянын» петкӧдліс Стаценколы, мый воясыс сылӧн кольӧны, а сійӧ пыр ёнджыка ылысмӧ аслас олӧмлӧн идеалысь.
И та вӧсна сылӧн лӧгыс петіс тайӧ обществоыс вылӧ, кӧні сійӧ оліс.
Но кӧть Стаценко и недӧвӧлен вӧлі общественнӧй устройствонас да аслас судьбаӧн, сійӧ некор нинӧм эз заводитлы вӧчны обществосӧ да ассьыс олӧмсӧ вежӧм могысь, сы вӧсна мый сійӧ быдторйысь поліс.
Сійӧ поліс весиг ёна сплетничайтны да вӧлі нинӧмӧн мукӧдысь торъявтӧм сплетникӧн, коді эз лысьтлы унджык сёрнитны сыысь кындзи, коді мыйта юӧ да коді кодкӧд олӧ.
Сійӧ некор эз критикуйтлы конкретнӧй йӧзӧс, ни матыссаясӧс, ни ылыссаясӧс, но радейтліс сёрнитны учреждениеясын бюрократизм йылысь, торговӧй организацияясын личнӧй инициатива абутӧм йылысь, том инженеръяслӧн образованиеын тырмытӧмторъяс йылысь «аслас кадкӧд» сравнитӧм серти, ресторанъясын да баняясын некультурнӧя обслуживайтӧм йылысь.
Сійӧ некор нинӧм вылӧ эз шензьыв да быд мортсянь вӧлі дась виччысьны дзик быдторсӧ.
Кодкӧ кӧ висьтавліс ыджыд растрата йылысь, мортӧс виӧм йылысь, либӧ прӧстӧ семьяясын кутшӧмкӧ нелючкитор йылысь, Стаценко сідзи и шуліс:
— Ме личнӧ ог шензьы.
Быдтор позьӧ виччысьны.
Ме, тӧданныд-ӧ, овлі ӧти дамочкакӧд — зэв культурнӧй, но верӧссайын нин вӧлӧма — и сійӧ менсьым ставсӧ гусяліс...
Кыдзи и унджык йӧзыслӧн, ставыс, мый сійӧ новліс, мый вӧлі сылӧн квартираас, мыйӧн мыссис да весаліс пиньяссӧ, вӧлі миянын вӧчӧм да асланым, отечественнӧй материалъясысь.
И ӧтлаын инженеръяскӧд, кодъяс вӧвлӧмаӧсь заграничнӧй командировкаын, Стаценко радейтліс рюмка вина дорын прӧстӧя да мудера тӧдчӧдны тайӧс.
— Миян, сӧветскӧй! — шулывліс сійӧ, ас туша сертиыс зэв яя да зэв ичӧтик кинас аслас визя пинжакыслысь сос вомдорсӧ чеплялігтыр.
И оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, висьталӧ-ӧ сійӧ тайӧс гордитчӧмпырысь али омӧльтӧм могысь.
Но гусьӧн сійӧ вежавліс аслас ёртъяслӧн заграничнӧй галстукъяс вылӧ да зубнӧй щӧткаяс вылӧ сы выйӧдз, мый сылӧн гӧрд плеш вылас чепӧсйыліс пӧсьыс.
— Зэв мича вещь! — шулывліс сійӧ. — Думыштӧй сӧмын — зажигалка, сійӧ жӧ перечиннӧй пурт, сійӧ жӧ пульверизатор!
Оз, миян, всё-таки, тадзи оз кужны, — шулывліс тайӧ гражданиныс, кодлӧн странаас уна сёяс да тысячаяс рядӧвӧй крестьянскӧй нывбабаяс уджалісны комбайнъясӧн колхознӧй муяс вылын.
Сійӧ ошкывліс заграничнӧй кинокартинаяс, кӧть найӧс и эз аддзыв, да вермис часъясӧн, унапӧв луннас, видлавны заграничнӧй журналъяс — эз сійӧ журналъяссӧ, горнӧй делӧ экономика кузя, кодъяс мукӧд дырйи веськавлісны трестӧ, тайӧ журналъясыс сійӧс эз вермыны интересуйтны, сійӧ эз тӧд иностраннӧй кывъяс да и эз зіль найӧс велӧдны, — а сійӧясӧс, кодъясӧс корсюрӧ вайлісны заграницаысь сослуживецъясыс, — модаяс кузя журналъяс да вообщӧ сэтшӧм журналъяс, кодъясын вӧліны мичаа пасьтасьӧм уна нывбабаяс да прӧстӧ зэв кокньыдика пасьтасьӧм либӧ пасьтӧм нывбабаяс.
Но став тайӧ сёрниясас, вкусъясас, привычкаясас эз вӧв нинӧм тӧдчӧданаыс, мый эськӧ ёна выделяйтіс сійӧс мукӧд йӧзысь.
Ӧд уна, зэв уна йӧз, кодъяслӧн вӧліны дзик мӧд интересъяс, мӧд удж, мӧд мӧвпъяс да страстьяс, Стаценкокӧд общайтчигӧн, сыкӧд сёрнитігӧн сійӧ либӧ мӧд случайын петкӧдлісны сы нога жӧ вкусъяс либӧ взглядъяс, сы йылысь думыштчывтӧг, мый налӧн олӧмас тайӧ вкусъясыс да взглядъясыс занимайтӧны дасӧд либӧ медбӧръя места, либӧ весиг случайнӧй места, а Стаценко олӧмын тайӧяс выражайтӧны сылысь став натурасӧ.
И сідзи эськӧ и оліс тайӧ грузнӧй, гӧрд чужӧма да куш плешка, ньӧжмыд, рам, но достойно-солиднӧй невидимка-мортыс, кодлӧн вӧлі кызіник гӧлӧс да ичӧтик гӧрдӧдӧм синъяс, кутшӧмъяс овлӧны важысянь юысьлӧн, оліс эськӧ аслас нэм помӧдзыс некодкӧд дружиттӧг, кӧть и дзик быдӧн принимайтісны сійӧс, оліс сылы мустӧм лунся и войся служебнӧй часъяс колльӧдігмоз, месткомса заседаниеяс вылын, кӧні сійӧ пыр вӧлі членӧн, юышталіс да ворсіс преферанс, служебнӧй пос кузя тшупӧдысь тшупӧдӧ ньӧжйӧник, аслас воляысь зависиттӧг, кайигтырйи, — сідзи эськӧ сійӧ и оліс, эз кӧ эськӧ...
Сійӧ, мый страна, кӧні оліс тайӧ невидимка-мортыс, оз вермы сулавны Германиялы паныд, вӧлі Стаценколы яснӧ первойсяньыс: эз сы вӧсна, мый сійӧ тӧдіс кыкнан странаыслӧн ресурсъяс йылысь да бура разбирайтчис международнӧй отношениеясын, — сійӧ дзик нинӧм эз тӧд да эз кӧсйы тӧдны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, — а сы вӧсна, мый эз жӧ вермы страна, коді эз лӧсяв сылӧн олӧм идеаллы, сулавны паныд сійӧ страналы, коді, кыдзи сійӧ чайтліс, тырвыйӧ лӧсяліс сылӧн олӧм идеаллы.
И сэки нин, июньса воскресеньеӧ сійӧ часас, кор Стаценко кыліс радио пыр Молотовлысь речсӧ, сійӧ аслас став пытшкӧснас кыліс кутшӧмкӧ беспокойство, волнуйтчӧм, коді кыптывлӧ сэки, кор быть колӧ вежны квартира, кӧні дыр овлін.
Границасянь пыр ылыссаджык каръяс Краснӧй Армияӧн эновтӧм йылысь быд юӧр бӧрын сійӧ век ёнджыка гӧгӧрволіс, мый квартира быть колӧ вежны.
А Киев босьтігӧн Стаценко вӧлі нин быттьӧкӧ выль оланінӧ туй вылын, тайӧ оланінсӧ устроитӧм да лӧсьӧдӧм йылысь грандиознӧй планъяса.
Тадзи сэк кежлӧ, кор Краснодонӧ воисны немецъяс, Стаценко духовнӧ вӧчис примернӧ сэтшӧм жӧ туй, кутшӧмӧс вӧчис Наполеон физически Эльба ді вылысь пышйӧмсянь Парижӧ пыртӧдз.
Генерал фон Венцель дінӧ сійӧс, Стаценкоӧс, дыр да грубӧя эз лэдзны — первой часӧвӧйыс, сэсся денщикыс.
Сэтчӧ жӧ, сылы беда вылӧ гортсьыс петіс бабушка Вера, кодысь Стаценко зэв ёна поліс, и сійӧ, весиг ас тӧдлытӧгыс, кыдзи тайӧ артмис, тэрмасьӧмӧн пӧрччис шляпасӧ, копыртчыліс бабушкалы зэв улӧдз да петкӧдліс вид, быттьӧ двор пырыс кӧсйӧ прӧйдитны уличасянь уличаӧ.
И бабушка ньӧти эз чуймы та вылӧ.
Век жӧ Стаценко виччысис калитка дорын томиник адъютантлысь петӧмсӧ.
Кыз Стаценко, шляпасӧ пӧрччӧмӧн, чеччышталігтыр котӧртіс орччӧнмоз да неуна бӧрынджык немецкӧй офицерсянь.
Адъютант, Стаценко вылӧ видзӧдтӧг да сылысь висьталӧмсӧ кывзытӧг, чуньнас индіс сылы немецкӧй комендатура вылӧ.
Карса комендант Штоббе, СС службаса штурмфюрер, вӧлі ӧти бала серти вӧчӧм олӧма прусскӧй жандармъяс пиысь, кутшӧмъясӧс Стаценко томдырйиыс унаысь аддзывліс «Нива» фотографияяс вылысь, кӧні вӧлі петкӧдлӧма царьяслысь встречаяссӧ.
Штурмфюрер вӧлі госсялӧма, дзормыштӧм кыкнан ус пӧвсӧ гартлӧма винтӧн, быттьӧкӧ морскӧй конёклӧн бӧжыс. Вӧсньыдик вижов-лӧз сӧнторъяса, быттьӧ пыктӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧльтчӧма сурӧн, а быльӧдӧм синъясыс вӧліны гудыр бутылка рӧмаӧсь, кӧні сӧльнитчӧмаӧсь синколькйыс и роговицаыс.
— Ті кӧсъянныд служитны полицияын? — став ковтӧмторсӧ эновтӧм бӧрын чирӧм гӧлӧсӧн шуис штурмфюрер Штоббе.
Стаценко, яндысьыштӧмӧн юрсӧ боквыв пӧлӧстыштӧм бӧрын да заграничнӧй консервированнӧй сосиски кодь чуньяса ичӧтик кияссӧ лядьвейяс бердас ёна топӧдӧм бӧрын, шуис:
— Ме инженер-экономист, ме эськӧ чайті...
— Майстер Брюкнер дінӧ! — помӧдз кывзытӧг чирӧстіс Штоббе да сідзи быльӧдіс сӧльнитчӧм синколькъя да роговицаа вазьӧм синъяссӧ, мый Стаценко, комендантсянь чукльӧдлігтыр отступайтігмоз, сідзи бӧрӧн и петіс ӧдзӧсӧд.
Жандармерия помещайтчис кузь, важӧн нин белитлӧм да кульсьӧм ӧти судта баракын, коді ляскысьӧма нӧрыс бердӧ, райисполкомсянь улынджык да «Восьмидомикиӧн» шусян карса районысь вӧлі торйӧдӧма пустырӧн.
Водзджык тайӧ керкаас вӧлі карса да районнӧй милиция, и Стаценко унаысь волывліс тайӧ помещениеас кыдзкӧ война водзвылас, кор вӧръяс петкӧдісны сылысь квартирасӧ.
Ружьеӧн сійӧс колльӧдысь немецкӧй салдаткӧд Стаценко пырис сылы сэтшӧм тӧдса джынвыйӧ пемыд коридорӧ да друг повзьӧмпырысь чеччыштіс бокӧ: сійӧ тӧкӧтьӧ эз зурась кузь, быдса тушаджынйӧн Стаценкоысь ыджыдджык морткӧд, код вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын сійӧ тӧдіс важ модаа картуза тайӧ мортсӧ, Краснодонын быдӧнлы тӧдса шахтёрӧс — Игнат Фоминӧс.
Игнат Фоминӧс некод эз колльӧд.
Сійӧ вӧлі весалӧм сапӧга да Стаценколӧн кодь жӧ приличнӧй костюма.
И приличнӧя пасьтасьӧм тайӧ кыкнан господинъясыс чӧвтлісны синъяснысӧ да мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ эз тӧдны ӧта-мӧдсӧ.
Приёмнӧйын, коді вӧвлі коркӧ Краснодонын милицияса начальниклӧн кабинетӧ пыранінӧн, Стаценко аддзис Шурка Рейбандӧс, хлебозаводса экспедиторӧс, коді вӧлі Стаценколы зэв тӧдса гӧрд вылыса кубанкаа, кодӧс пуктӧма лыӧсь ичӧтик сьӧд юр вылас.
Шурка Рейбандӧс, коді вӧлӧма коркӧ немецкӧй колонистӧн, тӧдіс став карыс: ӧд сійӧ вӧлі лэдзалӧ нянь став учреждениеясса столовӧйяслы, горполӧн няньӧн вузасян киоскъяслы да магазинъяслы.
Некод сійӧс эз шулы мӧдног, кыдзи Шурка Рейбанд.
— Василий Илларионович!.. — чуймӧмӧн ньӧжйӧник шуис Шурка Рейбанд, но, Стаценко бӧрвылысь салдатӧс аддзӧм бӧрын, тшӧкмуніс.
Стаценко пӧлӧстыштіс куш плешсӧ неуна боквыв и водзлань да шуис:
— Мый ті, господин Рейбанд!
Ме кӧсъя... — сійӧ шуис — эз «служитны», а «услужитны».
Господин Рейбанд сувтліс кок чунь йылас, виччысьыштіс да, таркниттӧг, пырис начальник кабинетӧ.
И лои гӧгӧрвоана, мый Шурка Рейбанд ӧні торйӧдны позьтӧм юкӧн «выль порядоклӧн» — <deu>Ordnung</deu>’-лӧн.
Кабинетас сійӧ оліс бура дыр.
Сэсся приёмнӧйын зильгис начальственнӧй звӧнок, и немецкӧй салдат-писарь, шыр рӧма мундирсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, колльӧдіс Стаценкоӧс кабинетӧ.
Майстер Брюкнер вӧлі, збыльвылас, эз майстер, а вахтмайстер, мӧдногӧн кӧ жандармскӧй вахмистр.
И тайӧ вӧлі, збыльвылас, эз жандармерия, а краснодонскӧй жандармскӧй пункт.
Окружнӧй жандармерия вӧлі помещайтчӧ Ровеньки карын.
Но <deu>майстер</deu> Брюкнер эз вӧв прӧстӧ вахтмайстер, а гауптвахтмайстер, мӧдногӧн кӧ старшӧй жандармскӧй вахмистр.
Кор Стаценко пырис сы кабинетӧ, Брюкнер эз пукав, а сулаліс, кияссӧ кутіс мыш саяс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, но абу зэв кыз, увлань ӧшӧдчӧм чурвидзысь гӧгрӧс рушкуа морт.
Синъяс улас сылӧн вӧліны небыдик чукырӧсь сьӧдов мешӧкъяс. Думыштны кӧ вӧлі бурджыка сы вылын, мый вӧсна лоӧмаӧсь тайӧ мешӧкъясыс, позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мыйла гауптвахтмайстер Брюкнер пӧшти аслас сознательнӧй олӧм чӧжыс сулаліс, а эз пукав.
— Образование серти да опыт серти ме инженер-экономист, ме чайті эськӧ... — яндысьыштӧмӧн юрсӧ пӧлӧстӧм бӧрын да визя брюки бердас чуньяссӧ-сосискияссӧ топыда кутігмоз шуис Стаценко.
Майстер Брюкнер бергӧдіс юрсӧ Рейбандлань да зывӧкпырысь шуис немецкӧй кывйӧн:
— Висьтав сылы, мый фюрер полномочие серти ме назначайта сійӧс бургомистрӧн.
Дзик тайӧ жӧ секундаас Стаценко представитіс аслыс, кутшӧм йӧз, кодъясӧс сійӧ тӧдліс, кодъяс войдӧр веськодя мунлісны сы дінті либӧ относитчылісны панибратскӧя, ӧні сюрӧны сы кипод улӧ.
Сійӧ улӧ копыртіс ассьыс куш плешсӧ, кытчӧ сразу чепӧсйис пӧсь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ёна да сьӧлӧмсяньыс благодаритӧ <deu>майстер</deu> Брюкнерӧс, збыльвылас жӧ сійӧ чӧв олігтыр вӧрӧдіс вомдоръяссӧ да копрасис.
Майстер Брюкнер пешкыльтіс мундир пӧласӧ, мый вӧсна тыдовтчис сылӧн брюкинас зэлӧдӧм, арбуз кодь гӧгрӧс кынӧмыс, кыскис зепсьыс зӧлӧтӧй портсигар, перйис сигаретка да виж кучика ыджыд кинас веськыд да стӧч движениеӧн пуктіс сигареткасӧ вомдоръяс костас.
Думыштӧм бӧрын сійӧ босьтіс портсигарсьыс ещӧ ӧти сигаретка да нюжӧдіс сійӧс Стаценколы.
Стаценко эз лысьт ӧткажитчыны.
Сэсся <deu>майстер</deu> Брюкнер видзӧдтӧг, кималаснас корсис пызан вылысь разьӧм векньыдик шоколад плитка, видзӧдтӧг чегис сэтысь кымынкӧ квадратик да нинӧм шутӧг мыччис Стаценколы.
— Тайӧ абу морт, а идеал, — бӧрынджык висьталіс Стаценко аслас гӧтырыслы.
Рейбанд колльӧдіс Стаценкоӧс старшӧй вахмистрлӧн заместитель дінӧ господин Балдер дінӧ, коді вӧлі нин прӧстӧ вахмистрӧн да аслас став тушанас и чужӧм-рожанас, манераяснас, весиг кыз гӧлӧснас вӧлі пӧшти дзик Стаценко кодь, и, вӧлі кӧ Стаценко немецкӧй мундира, сійӧс вӧлі эськӧ сьӧкыд нин торйӧдны вахмистрысь.
Стаценколы сійӧ сетіс городскӧй управа сформируйтӧм йылысь инструкция да сэсся тӧдмӧдіс «выль порядок» дырйи — <deu>Ordnung</deu> дырйи властьлӧн став структуранас.
Тайӧ структура сертиыс краснодонскӧй городскӧй управа, кӧні веськӧдліс бургомистр, вӧлі прӧстӧ немецкӧй жандармскӧй пунктса канцеляриялӧн ӧти отделӧн.
Тадзи Стаценко лои бургомистрӧн.
А Виктор Быстринов да дядя Коля сулалісны ӧні мӧда-мӧдныслы паныд, паськӧдлісны кияснысӧ да шуалісны:
— Кодлы жӧ сідзкӧ позьӧ веритны?
Сійӧ рытас, кор Матвей Шульга прӧститчис Кондратовичкӧд, сылы быть нин ковмис мунны Игнат Фомин ордӧ «Шанхайӧ».
Ортсыса признакъяс серти, — а сӧмын ортсыса признакъяс серти и вермис ӧні Матвей Костиевич донъявны мортсӧ — Фомин йылысь сылӧн лои бур впечатление.
Костиевичлы сьӧлӧм вылас воис, мый кор сійӧ висьталіс парольсӧ, Игнат Фомин эз петкӧдлы некутшӧм волнуйтчӧм да лишнӧй тэрмасьӧм, а внимательнӧя видзӧдліс Костиевич вылӧ, чӧвтліс синъяссӧ гӧгӧр, сэсся Костиевичӧс лэдзис горничаӧ да сӧмын тані висьталіс сылы отзывсӧ.
Фомин вӧлі зэв этша сёрниа да нинӧм йылысь эз юась, а сӧмын внимательнӧя кывзіс да став индӧдъяс вылас вочавидзис: «Лоӧ вӧчӧма».
Сьӧлӧм вылас воис Костиевичлы и сійӧ, мый Игнат Фомин аслас гортын вӧлі пинжак улас жилеткаа да галстука, и цепочкаа часіа — таын сійӧ аддзис признаксӧ сӧветскӧй кадӧ воспитайтӧм культурнӧй интеллигентнӧй рабочӧйлысь.
Збыль, ӧткымын посниторъяс оз позь шуны, мый эз воны сьӧлӧм вылас Костиевичлы, — найӧ вӧліны сэтшӧм тӧдчытӧмӧсь, мый сыладорсянь эз вермыны кыпӧдны кутшӧмкӧ омӧльтор думайтӧм, — но сійӧ пасйис найӧс аслыс кыдзи неприятнӧйясӧс.
Сылы кажитчис, мый Фоминлӧн гӧтырыс, кыз яя, ён нывбаба, векньыдик кӧсӧйкодь синъяса да кыдзкӧ неприятнӧя нюмъялігас сылӧн тыдовтчылісны гырысь шоч виж пиньясыс, тӧдмасьӧм бӧрын первой здуксяньыс жӧ кутіс относитчыны сы дінӧ, Шульга дінӧ, кыдзкӧ зэв нин леститчӧмӧн.
И ещӧ кыдзкӧ кӧсйытӧг первой жӧ рытас сійӧ казяліс, мый Фомин — Игнат Семёнович, кыдзи пыр жӧ кутіс нимтыны сійӧс Шульга, — неуна скупкодь: кор Шульга веськыда сылы висьталіс, мый сылӧн ёна сюмалӧ кынӧмыс, Фомин шуис, мый сёян-юанӧн налы лоӧ, тыдалӧ, дзескыдкодь.
И збыль, оз нин позь шуны, медым найӧ вердісны сійӧс бура асланыс судзсяна олӧм серти.
Но Костиевич вӧлі аддзӧ, мый найӧ сёйӧны сійӧс жӧ, мый и сійӧ, да думыштіс, мый оз вермы тӧдны налысь став личнӧй олӧмсӧ.
И тайӧ посниторъясыс эз вермыны торкны сійӧ бур впечатлениесӧ, коді лои Матвей Костиевичлӧн Фомин йылысь.
А збыльвылас медся омӧль, медбӧръя мортыс, код ордӧ Матвей Костиевич вермис эськӧ пырны ньӧти бӧрйысьтӧг, вӧлі эськӧ бурджык Игнат Фоминысь.
Сы вӧсна мый став йӧз письыс, кодъяс олісны Краснодон карын, Игнат Фомин вӧлі медся страшнӧй морт, страшнӧй медся нин сы вӧсна, мый сійӧ важӧн нин эз вӧв мортӧн.
1930 воӧдз аслас рӧдинаын, Воронежскӧй областьса Острогожскӧй округын, Игнат Фомин, коді сэки ньӧти эз вӧв Игнат Фоминӧн, вӧлі медся озыр да ён мортӧн.
Сійӧ владейтіс веськыда ачыс да аслас пуктӧм йӧз пыр кык мельничаӧн, кык вундан машинаӧн, уна плугъясӧн, кык тӧлӧдчан машинаӧн, вартан машинаӧн, сылӧн вӧлі куим усадьба, вӧв дас кымын, квайт мӧс, некымын десятина плодӧвӧй сад, пасека сё улейӧдз, да, сы ордын пыр уджалысь нёль батрак кындзи, сійӧ пыр гусьӧн вермис пӧльзуйтчыны матігӧгӧр вӧлӧстьясса крестьяна уджӧн, сы вӧсна мый став тайӧ вӧлӧстьясас вӧліны уна йӧз, кодъяс вӧліны сылы уджйӧзаӧсь.
Сійӧ озыр вӧлі и революцияӧдз, но ещӧ на озырджыкӧсь вӧліны сылӧн ыджыдджык кык вокыс, медся нин сійӧ ыджыд вокыс, кодлы вуджис наследство кузя батьыслӧн овмӧсыс.
А Игнат Фомин, кыдзи медся ичӧт, коді гӧтрасис тысяча ӧкмыссё дас нёльӧд вося война водзвылын да торйӧдчис батьсьыс аслас хозяйствоӧ, коли ӧбидитӧмаӧн батьнас.
Но революция бӧрын, германскӧй фронт вылысь воӧм бӧрын, Игнат Фомин зэв сюся пӧльзуйтчис быттьӧкӧ аслас гӧльлуннас, петкӧдліс асьсӧ важ властьӧн ӧбидитӧм мортӧн да сюйсис сӧветскӧй властьлӧн сиктса став органъясӧ да общественнӧй органъясӧ, беднота комитетсянь заводитӧмсянь, кыдзи не сӧмын гӧль да революционнӧй морт, но и революциялӧн врагъяс дінӧ пӧщадатӧм морт.
Властьлысь тайӧ органъяссӧ используйтӧмӧн да сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сылӧн вокъясыс вӧліны, кыдзи и ачыс, збыль озыр да сӧветскӧй власть вылӧ лӧг йӧзӧн, Игнат Фомин вайӧдіс судӧдз да сиктысь выселитӧмӧдз первой медся ыджыд воксӧ, а сэсся и мӧд воксӧ, завладейтіс налӧн став эмбурнас да корысьӧн вӧчис налысь семьяяссӧ посни челядьнас, кодъяс сылы ньӧти эз вӧвны жальӧсь, медся нин сы вӧсна, мый аслас челядь сылӧн эз вӧв и эз вермы лоны.
Тадзи лои сійӧ округын сыӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі.
И дзик 1930-ӧд воӧдз, тайӧ озырлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, властьлӧн уна представительяс лыддисны сійӧс сӧветскӧй почва вылын аслыспӧлӧс явлениеӧн — озырӧн, но тырвыйӧ ас мортӧн, сідз шусяна культурнӧй кӧзяинӧн.
Но крестьяна уна вӧлӧстьясысь, кытчӧ судзлісны сылӧн киясыс, тӧдісны, мый тайӧ пӧщадатӧм вир юысь кулак да страшнӧй морт.
И кор комынӧд воын кутісны организуйтавны колхозъяс да народ, власть отсӧгӧн, кутіс пӧрччӧдавны озыръясӧс, Фомин Игнат вылӧ, кодлӧн сэки вӧлі аслас важ овыс на, народ лэдзис ассьыс лӧглунсӧ.
Игнат Фоминлӧн эз коль нинӧм да сійӧс шуӧма вӧлі ыстыны войвылӧ, но, кыдзи быдӧнлы тӧдса мортӧс да, кажитчис, рам мортӧс, местнӧй властьяс ыстӧм водзвылас эз арестуйтны.
А Игнат Фомин гӧтырыс отсӧгӧн войнас виис сельсӧветса председательӧс да сиктса ячейкаысь секретарсӧ, — тайӧ лунъясас председатель да секретарь олӧмаӧсь абу гортаныс, а сельсӧвет керкаын, и тайӧ вояс, кор Фомин кыйӧдӧма найӧс, воӧмаӧсь гӧститанінысь ёна кодӧсь.
Фомин виӧма найӧс да гӧтырыскӧд пышйӧма первой Лискиӧ, а сэсся Ростов-на-Донуӧ, кӧні сылӧн вӧлӧмаӧсь вернӧй йӧз.
Ростовын сійӧ ньӧбис документъяс железнодорожнӧй мастерскӧйясса рабочӧй Игнат Семёнович Фомин ним вылӧ, сэтшӧм документъяс, кодъяс серти сійӧ вӧлі заслуженнӧй рабочӧй мортӧн, судзӧдіс лӧсялана документъяс и аслас гӧтырыслы.
И тадзи сійӧ воис Донбассӧ, ачыс тӧдіс, мый сэтчӧ ёна колӧны уджалысьяс да оз зэв кутны юасьны, коді сійӧ да кытысь.
Сійӧ чорыда веритіс, мый водзджык либӧ сёрӧнджык сылӧн часыс воас на, а матысса кад кежлӧ аслыс стӧча урчитіс, кыдзи кутас овны-вывны.
Медводз сійӧ тӧдіс, мый сылы ковмас уджавны бура, сьӧлӧмсяньыс: ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый тадзсӧ сылы кокньыдджык лоӧ дзебсьыны, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сьӧлӧмсяньыс уджалігӧн сы сюсьлунӧн да кужӧмлунӧн сетасны сылы позянлун овны бурджыка, коймӧд-кӧ, сы вӧсна, мый кӧть мед кутшӧм озыр эз вӧв сійӧ войдӧр, уджавны сійӧ вӧлі велалӧма.
А таысь кындзи, сійӧ решитіс ёнасӧ не мыччасьны, не сюйсьыны общественнӧй делӧясӧ, а начальстволысь бура кывзысьны да, ен мед видзас, некодӧс не критикуйтны.
Тадзи мыйкӧ дыра мысти тайӧ невидимка-мортсӧ ёна кутісны уважайтны властьяс эз сӧмын кыдзи бура уджалысь честнӧй рабочӧйӧс, но и кыдзи зэв скромнӧй да дисциплинированнӧй мортӧс.
Сылӧн тырмис мывкыдыс нинӧмӧн не вежны ассьыс олан ногсӧ весиг сэки, кор немецъяс матысмисны Ворошиловград дінӧ.
Сійӧ эз сомневайтчы сыын, мый немецъяс лоӧны танӧсь.
И сӧмын кор юалісны сылысь, оз-ӧ сӧгласитчы сетны ассьыс квартирасӧ подпольнӧй организациялы, воасны кӧ татчӧ немецъяс, сійӧ тӧкӧтьӧ эз выдайт асьсӧ, сэтшӧм ыджыд лёкысь радлӧм кыптіс сы пытшкын, радлӧм ставсьыс водзӧс босьтны кад воӧм вӧсна.
И весиг сійӧтор, мый сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис Шульгалы, — мый Фомин гортас вӧлі пинжака, галстука да часіа, — объясняйтсьӧ оз сылӧн ӧкуратнӧя, мичаа пасьтасьны радейтӧмӧн, — обычнӧй кадӧ, кыдзи и став рабочӧйясыс, сійӧ пасьтасьліс чистӧя, но быд лунся прӧстӧй паськӧмӧн, — а объясняйтсьӧ сыӧн, мый сійӧ здукысь-здукӧ виччысис немецъясӧс да медым налы ёнджыка воны сьӧлӧм вылас, кыскис сундуксьыс медся бурсӧ, мый сылӧн вӧлі.
Сэки, кор Стаценко вӧлі первойсӧ старшӧй жандармскӧй вахмистр Брюкнер ордын, а сэсся вахмистр Балдер ордын, Матвей Костиевич куйліс сійӧ жӧ баракас, мӧд джынъяс, ичӧтик пемыд каморкаын, нӧйтӧм, вирсермунӧм.
Войдӧр баракыслӧн тайӧ джынйыс, кӧні вӧлі кымынкӧ камера да кодӧс кузьмӧсногыс вӧлі торйӧдӧма векньыдик коридорӧн, вӧлі Краснодонын нач ӧти заключение местаӧн. Милициялӧн служебнӧй помещениеясысь сійӧ торъявліс коридорӧн жӧ.
«Выль порядок», <deu>Ordnung</deu>, состоитіс сыын, мый сійӧ некымын общӧй да некымын одиночнӧй камераясас, кодъяс войдӧр вӧлӧмаӧсь заключение местаӧн, ӧні тырыс йӧрталӧмаӧсь нывбабаясӧс, мужчинаясӧс, подростокъясӧс да старикъясӧс.
Тані вӧліны и карса, и станицаясса, и хуторъясса йӧз, кодъясӧс пуксьӧдӧмаӧсь татчӧ подозревайтӧмысь, мый найӧ сӧветскӧй работникъяс, партизанъяс, коммунистъяс, комсомолецъяс; йӧз, кодъяс асланыс поступокӧн либӧ кывйӧн оскорбитӧмаӧсь немецкӧй мундир; йӧз, кодъяс дзебӧмаӧсь ассьыныс еврейскӧй происхождениесӧ; йӧз, кодъясӧс кутӧмаӧсь сыысь, мый найӧ документъястӧмӧсь, да прӧстӧ сыысь, мый найӧ йӧз.
Тайӧ йӧзсӧ пӧшти эз вердлыны да эз лэдзлыны ывлаӧ не сӧмын прогулка вылӧ, но и естественнӧй коланлунӧн.
Камераясас кыліс лёк дук, и баракыслӧн важӧн нин сісьмыны заводитчӧм джоджъясыс вӧлі тырӧмаӧсь няйтӧн, сэтчӧ йиджӧмаӧсь кудз да вир.
Но кӧть мед кутшӧм тырӧсь эз вӧвны камераясыс, Матвей Шульгаӧс, либӧ Евдоким Остапчукӧс, татшӧм нимыс вӧлі сылӧн арестуйтігас, пуксьӧдісны мукӧдсьыс торйӧн.
Сійӧс нӧйтісны сэки на, арестуйтігас, — сійӧ ёна водзсасис да петкӧдліс сэтшӧм вын, мый сыкӧд дыр эз вермыны справитчыны.
Сэсся сійӧс нӧйтісны тані, тюрьмаас, гауптвахтмайстер Брюкнер, вахтмайстер Балдер да сійӧс арестуйтысьяс СС ротенфюрер Фенбонг, полицияса начальник Соликовский да немецкӧй полицейскӧй Игнат Фомин, кодъяс надейтчисны чегны сылысь волясӧ сразу жӧ, кытчӧдз сійӧ эз во ас садяс.
Но Матвей Костиевичлысь кӧ нинӧм оз вӧлі позь тӧдмавны обычнӧй состояниеын, то сыысь нин ёнджыка сысянь нинӧм оз вӧлі позь перйыны, кор сійӧ вӧлі ӧзйӧма тышлӧн скӧрлунӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ён, мый и ӧні, нӧйтӧм да вирӧсь, сійӧ куйліс эз вынтӧммӧм вӧсна, а заставляйтіс куйлыны асьсӧ, медым шойччыштны.
Но сійӧс кӧ бара босьтісны, сійӧ эськӧ вермис ещӧ на тышкасьны сы мында, мыйта ковмис.
Сылӧн ёнтіс став чужӧмыс, ӧти синмыс вӧлі тырӧма вирӧн.
Сылӧн зэв ёна юкаліс киыс, гырддзасьыс уліджык, кытчӧ кӧрт прутӧн кучкис унтер Фенбонг.
Матвей Костиевичлысь сьӧлӧмсӧ йирис сійӧс представляйтӧм, кыдзи немецъяс кӧнкӧ тадзи жӧ мучитӧны сылысь гӧтырсӧ, сылысь челядьсӧ, мучитӧны сы вӧсна, Шульга вӧсна, и абу нин некутшӧм надея, медым сійӧ коркӧ вермас найӧс спаситны.
Но нӧйтӧм вӧсна дой дорысь да матысса йӧз вӧсна сьӧлӧм доймӧм дорысь Костиевичӧс ёнджыка мучитіс сійӧс сознавайтӧм, мый сійӧ веськалі враг киясӧ ассьыс долгсӧ выполниттӧг, да мый таысь мыжа сійӧ ачыс.
Сійӧ, кажитчис эськӧ, сы положениеын тайӧ оправданиеыс, мый абу сійӧ мыжа, а мукӧд йӧз, кодъяс сетісны сылы ненадёжнӧй явка, мыжаӧсь сылӧн провалысь, но тайӧ оправданиеыс воліс сылы юрас сӧмын первой здукас, и сійӧ пыр жӧ бокӧ вештіс тайӧс, кыдзи слаб йӧзлы асьнысӧ бурӧдантор.
Аслас олӧм опыт серти сійӧ тӧдіс, мый быд общественнӧй делӧлӧн успех зависитӧ уна йӧзысь, кодъяс пиын эмӧсь и сэтшӧмъяс, коді омӧля выполнитас аслас делӧыслысь юкӧнсӧ либӧ прӧстӧ ӧшибитчас.
Но сӧмын некытчӧ туйтӧм, ичӧт сьӧлӧма морт, кор сійӧ оз выполнит чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи сы вылӧ пуктӧм чрезвычайнӧй делӧсӧ, вермӧ норасьны сы вылӧ, мый мукӧд йӧз мыжаӧсь таын.
Сӧвестьлӧн пытшкӧсса чистӧй гӧлӧс висьталіс Шульгалы, мый сійӧ, особеннӧй морт, важ подполье опыта, сы вӧсна и вӧлі пуктӧма сійӧс тайӧ чрезвычайнӧй делӧ вылас чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи, медым аслас воляӧн, опытӧн, организационнӧй навыкӧн венны став да быдпӧлӧс опасностьяссӧ, сьӧкыдлунъяссӧ, лишениеяссӧ, препятствиеяссӧ, ӧшибкаяссӧ мукӧд йӧзлысь, кодъяссянь зависитіс тайӧ делӧыс.
Со мый вӧсна Матвей Костиевич эз вермы мыжавны да эз мыжав некодӧс аслас провалысь.
И сійӧс сознавайтӧмыс, мый ачыс сійӧ провалитчис нин эськӧ, но и эз вермы выполнитны ассьыс долгсӧ, тайӧ мукӧд мукаысь ёнджыка да страшнӧйджыка йирис Костиевичлысь сьӧлӧмсӧ.
Сӧвестьыслӧн ланьтлытӧм правдивӧй гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый кӧнкӧ, мыйынкӧ сійӧ вӧчис неправильнӧ.
И выльысь и выльысь сійӧ аслас паметяс казьтыліс аслас поступокъясыслысь да кывъясыслысь став медся посни подробностьяссӧ сійӧ кадсянь, кор торйӧдчис Иван Фёдорович Проценкокӧд, да эз вермы аддзыны, кӧні, мыйын да кор сійӧ вӧчис неправильнӧ.
Матвей Костиевич водзджык ньӧти эз тӧдлы Лютиковӧс, а ӧні сійӧ помтӧг волнуйтчис сы вӧсна, медся нин сыысь, мый ӧні сӧмын Лютиковсянь зависитіс, лоӧ-ӧ выполнитӧма налы кыкнанныслы пӧручитӧм делӧыс.
Но ещӧ частӧджык страшнӧя мучитчигтыр, терпитны вермытӧм шога сылӧн сьӧлӧмыс шыасьліс Проценко дінӧ, налӧн ӧтувъя руководитель дінӧ да сылӧн друг дінӧ, да юавліс:
«Кӧні нӧ тэ, Иван Фёдорович?
Кыдзи тэ?
Ловъя-ӧ тэ?
Нӧйтан-ӧ тэ проклятӧй вӧрӧгъясӧс, венін-ӧ тэ найӧс, вермин-ӧ тэ пӧръявны найӧс?
А друг, менӧ моз жӧ, мучитӧны тэнсьыд ловтӧ?
И кырнышъяс кокалӧны нин степь шӧрын тэнсьыд гажа синъястӧ?..»
Кызь ӧкмысӧд глава
Лютиковкӧд да Шульгакӧд прӧщайтчӧм бӧрын Иван Фёдорович да сылӧн гӧтырыс мӧдӧдчисны отрядӧ, коді сулаліс Митякинскӧй вӧръясын Севернӧй Донецлӧн мӧдар берегас.
Ковмис ыліті кытшовтны немецъясӧн займитӧм нин территориясӧ.
Всё-таки Иван Фёдорович вевъяліс вуджӧдны ассьыс «газиксӧ» Донец вомӧн да веськавны партизанъяс базаӧ, кор немецкӧй танкъяс пырӧны нин вӧлі станицаӧ, код нимӧн шусьӧны и тайӧ вӧръясыс.
Вӧръяс, вӧръяс...
Тайӧ ӧмӧй вӧръяс вӧліны?
Позис ӧмӧй ичӧтик территория вылын быдмысь тайӧ кустъяссӧ сравнитны белорусскӧй либӧ брянскӧй вӧръяскӧд — партизанскӧй славалӧн рӧдинакӧд!
Митякинскӧй вӧръяс районын непӧштӧ восьтыны военнӧй действиеяс, весиг дзебсьыны ыджыд отрядлы некытчӧ вӧлі.
Шудыд вылӧ, кор Иван Фёдорович да сылӧн гӧтырыс воисны базаӧ, партизанъяс эновтӧмаӧсь нин сійӧс да воюйтісны немецъяскӧд рытыввывлань мунысь туйяс вылын.
Кутшӧма каитчис бӧрыннас Иван Фёдорович, мый сэки, аслас воӧм бӧрын первойя лунас жӧ, эз вӧч, эз куж вӧчны став выводъяссӧ сэтшӧм прӧстӧй да яснӧй мӧвпысь, коді воис сылы юрас: отрядлӧн, коді пӧшти медся ыджыд областяс, абу дзебсянін базаыс!
Ворошиловградскӧй область юксьыліс некымын территориальнӧй округ вылӧ, и быд округӧ вӧлі индӧма юрнуӧдысьясӧн партияса подпольнӧй обкомысь секретарьясӧс.
Иван Фёдорович вӧлі тайӧ секретарьяс пиысь ӧтиӧн.
Иван Фёдорович ведение улын вӧлі некымын райком, кодъяслы подчиняйтчисны зэв уна подпольнӧй группаяс.
Районъясын ещӧ вӧліны диверсионнӧй группаяс, кодъяс пӧвстысь ӧтияс подчиняйтчисны местнӧй подпольнӧй райкомлы, мӧдъяс — веськыда обкомлы, коймӧдъяс — Украинскӧй либӧ весиг Центральнӧй штаблы.
Тайӧ ёна паськалӧм подпольнӧй сетьыс обслуживайтсьыліс конспирация сертиыс ещӧ сложнӧйджык системаӧн, кытчӧ пырлісны явочнӧй квартираяс, дзебсясянінъяс, продовольствие да вооружение базаяс, связьлӧн средствояс — техническӧйяс да нарошнӧ индӧм связнӧйяс пыр.
Районъясын обычнӧй явочнӧй квартираясысь ӧтдор, Иван Фёдорович распоряжениеын, кыдзи и областнӧй подпольеса мукӧд руководительяслӧн, вӧліны сӧмын налы тӧдса квартираяс: ӧтияс — Украинскӧй штабкӧд связь кутӧм могысь, мӧдъяс — областьса руководительяс костын связь кутӧм могысь, коймӧдъяс — районса руководительяскӧд либӧ отрядса командиръяскӧд связь кутӧм могысь.
Быд округ территория вылын действуйтіс некымын посньыдик партизанскӧй отряд.
А сыысь кындзи, быд округын вӧлі котыртӧма ӧтик вель ыджыд отряд, кӧні, первойя думыштӧм серти, должен вӧлі лоны и обкомса секретарь — округса подпольеӧн веськӧдлысь: думайтлісны, мый ыджыд партизанскӧй отрядын обкомса секретарлӧн олӧмыс лоӧ омӧльджыка опаснӧй, а сідзкӧ, ёнджыка позьӧ действуйтны.
Ворошиловградскӧй подпольеса руководительяс костын связь кутӧм могысь главнӧй явочнӧй квартиранас вӧлі Успенскӧй районын Орехово сиктса медицинскӧй пункт.
Квартираса кӧзяйкаӧн Иван Фёдорович индіс сэтчӧсса врачӧс — Валентина Кротоваӧс, кодлӧн чойыс — Ксения Кротова — вӧлі Иван Фёдоровичлӧн связнӧйӧн.
Сэки, кор Иван Фёдорович вӧлі на Краснодонын, Ксения Кротова оліс нин аслас врач-чой ордын, и сысянь, Ксения Кротовасянь, Иван Фёдорович должен вӧлі получайтны воддза сведениеяс сы йылысь, кутшӧмджык делӧясыс мукӧд округъясын сы бӧрын, кор найӧс оккупируйтісны немецъяс.
Иван Фёдорович ассьыс отсасьысьсӧ колис Митякинскӧй вӧръясӧ партизанскӧй продовольствие да оружие главнӧй видзысь пыдди и сэк жӧ — округъяскӧд став связь кутӧм кузя начальник пыдди да кӧсйис мунны машинаӧн аслас отрядӧ.
Но муніс эз машинаӧн, а подӧн.
Гӧгӧр сэні жуисны немецкӧй войска.
Кыдзи кӧть эз бурӧд Иван Фёдорович асьсӧ, мый быдлаті кутас ветлӧдлыны аслас «газикӧн», — сійӧ весиг заптіс бензин этша вылӧ во кежлӧ, — ковмис кольны коньӧр «газикӧс» вӧрӧ, сёй перъян гуысь артмӧм пещераӧ да тыртны сэтчӧ пыранінсӧ.
Екатерина Павловна, коді вӧлі Иван Фёдорович дорын связнӧй да разведчица пыдди, сералыштіс мужик вылас, и найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны отрядас подӧн.
Сӧмын на коли некымын лун сійӧ кадсяньыс, кор Иван Фёдорович сёрнитіс партиялӧн Краснодонскӧй райкомын генералкӧд, дивизияса командиркӧд, связь кутӧм йылысь, а кутшӧма ставыс вежсис гӧгӧр!
Дерт, дивизиякӧд некутшӧм взаимодействие йылысь эз нин вермы лоны и сёрни.
Тайӧ дивизияыс сулаліс Каменск гӧгӧрын Донец дорын стӧч сы дыра, мый дыра вӧлі сылы прикажитӧма, воштіс аслас ёна нин чинӧм составлысь куим нёльӧд юкӧнсӧ, а сэсся эновтіс сійӧ местасӧ да муніс.
Дивизия воштіс сэтшӧм уна, мый кажитчис, абу нин некутшӧм дивизия, но народ пӧвстын некод эз шулы сы йылысь «разгромитӧма», некод эз шулы сы йылысь — «сюрӧма окружениеӧ» либӧ «отступитӧма», быдӧн шулісны сы йылысь — «муніс».
И сійӧ збыльысь муніс, — муніс, кор Севернӧй Донец да Дон костса зэв паськыд местаясын действуйтісны нин гырысь немецкӧй соединениеяс.
Дивизия муніс врагӧн босьтӧм территория вывті, сійӧ муніс юяс да степьяс вомӧн, муніс бойясӧн, бӧрйывліс оборона вылӧ степса юяслысь крут берегъяссӧ, сійӧ то вошлывліс, то выльысь чужліс мӧд местаын.
Первой лунъясас, кор сійӧ эз на вӧв сэтшӧм ылын, дивизиялӧн боевӧй делӧяс йылысь народлӧн сёрниыс волывліс на татчӧс местаясӧдз.
Но дивизия век муніс и муніс асыввывлань, зілис воны сылы индӧм кутшӧмкӧ ылысса предел дорӧ, и, буракӧ, сэтшӧм ылын вӧлі сійӧ, тайӧ пределыс, мый дивизия йылысь эз нин кывсьы некутшӧм сёрни, оліс сӧмын народ сьӧлӧмын паметь — слава, легенда.
Иван Фёдоровичлӧн партизанскӧй отрядыс действуйтіс ас кежас, действуйтіс эз омӧля.
Первойя лунъясас жӧ отрядыс жугӧдіс восьса бойын противник войскалысь некымын ичӧтик подразделение.
Партизанъяс бырӧдалісны кольӧм салдатъяссӧ да офицеръяссӧ, сотавлісны бензин тыра цистернаяс, босьтавлісны обозъяс, кутавлісны сиктъясысь немецкӧй администраторъясӧс да казнитлісны найӧс.
Мукӧд отрядъяс действиеяс йылысь юӧръяс век на ещӧ эз вӧвны, но Иван Фёдорович дӧгадывайтчыліс, мый и мукӧд отрядъяс заводитісны эз омӧля — йӧзкост сёрнияс серти.
Йӧз унджык сёрнитлісны партизанъяслӧн подвигъяс йылысь, но тайӧ сӧмын петкӧдліс, мый налӧн тышыс пӧльзуйтчӧ народ поддержкаӧн.
Кор противник шыбитіс отрядлы паныд гырысь вынъяс, Иван Фёдорович отвергнитіс командованиелысь предложениесӧ базаӧ бӧр мунӧм йылысь да войнас гусьӧн вуджӧдіс отрядсӧ Донец ю веськыдладорӧ.
Тані найӧс некод эз виччысь, и найӧ дзикӧдз шӧйӧвоштісны немецкӧй тылъясӧс.
Но лунысь лунӧ век лои сьӧкыдджык бергавны степлӧн ичӧтик пространство вылын, кӧні сэтшӧм уна вӧлі олысьыс, мый рудникъяс, хуторъяс, станицаяс пӧшти сулалісны орччӧн ӧта-мӧдныскӧд.
Отряд дугдывтӧг вежлаліс местаяссӧ.
Сӧмын Иван Фёдоровичлӧн мудеритӧмыс, да местасӧ зэв бура тӧдӧмыс, да бура вооружитчӧмыс сетлісны позянлун отрядлы ӧні кежлӧ мунны гырысь воштӧмъястӧг.
Но кытчӧдз нӧ позис тадзи дугдывтӧг бергавны места вылын, кор враг тувччаліс налы коклябӧр вылас?
Гырысь партизанскӧй отрядъяс, кодъясӧс котыртӧма вӧра местаясын действуйтысь отрядъяс моз либӧ йӧзтӧм паськыд степнӧй пространствоын действуйтысь отрядъяс моз, — татшӧм сяма отрядъяс эз туйны тшӧкыд населениеа промышленнӧй Донбассын.
Иван Фёдорович воис татшӧм выводас сэки, кор бедаыс ӧшйис нин юр весьтас.
Ксения Кротовасянь воӧм юӧръяс йиджисны сылы сьӧлӧмӧдзыс.
Ыджыд отряд, коді действуйтӧ вӧлі Ворошиловградсянь зэв матын да кодӧс кытшалӧма противник, торъявлӧма унапельӧ, а обкомса секретарь Яковенкоӧс, коді вӧлӧма тайӧ отрядас, виӧмаӧсь.
Кадиевскӧй отрядысь, кодӧс котыртӧма сэтшӧм сямӧн жӧ, кыдзи и Яковенколысь да Иван Фёдоровичлысь отрядъяссӧ, кольӧмаӧсь ловйӧн сӧмын ӧкмыс боец да отрядса командирыс.
Отрядсӧ жугӧдысь противникыс воштӧма куимпӧв унджык, но враглысь кутшӧм воштӧмъяс нӧ позис лыддьыны тырвыйӧ водзӧс босьтӧмӧн бойын усьӧм знаменитӧй Кадиевкалӧн шахтёрскӧй гвардияысь!
Отрядса командирыс юӧртіс Иван Фёдоровичлы, мый чукӧртӧ выль боецъясӧс, но ӧні кутас действуйтны сӧмын посни группаясӧн.
Боково-Антрацитовскӧй отряд сяммӧма петны окружениеысь ыджыд воштӧмъястӧг и сэки жӧ юксьӧма некымын посни отрядъяс вылӧ, кодъяс действуйтӧны общӧй командование улын.
Ичӧтик отрядъяс — Рубежанскӧй, Каменскӧй, Ивановскӧй да мукӧд районъясын— действуйтісны бура да пӧшти воштӧмъястӧг.
Попаснянскӧй районса отряд, областяс пӧшти медыджыд, самӧй заводитчӧмсянь действуйтіс ичӧт группаясӧн общӧй командование улын, и ачыс народыс донъяліс сы тышлысь успехсӧ — нимтіс отрядсӧ «Грознӧйӧн».
А выль отрядъяс, кодъяс чужлісны районъясын тшакъяс моз, — местнӧй йӧзысь, Краснӧй Армияысь кольччӧм боецъясысь да офицеръясысь, — ставныс найӧ котыртчавлісны нин сӧмын посньыдик партизанскӧй отрядъясӧ.
Тадзи вӧлі тшӧктӧ ачыс олӧмыс.
Иван Фёдорович получитіс тайӧ сведениеяссӧ, и сылы колӧ вӧлі сӧмын некымын час, медым торйӧдны и ассьыс отрядсӧ некымын посни группа вылӧ, но тайӧ часъяссӧ судьбаыс эз нин сет Иван Фёдоровичлы.
Немецъяс кытшалісны найӧс югдігӧн, а ӧні шондіыс катовтіс нин рытлань.
Коркӧ тані вӧлӧма шор, коді усьӧ вӧлӧм Севернӧй Донецӧ.
Шорыс сэтшӧм важӧн нин косьмӧма, мый матысса хуторын — Макаров Ярын — олысьясыс оз нин помнитны, кор тані вӧлӧма заыс.
Шор местаас кольӧма вӧрӧн тырӧм балка.
Йывтіыс векньыд да век паськыдджык увланьтіыс, сійӧ вӧлі треугольник кодь, — вӧрыс паськыд полосаӧн быдмис дзик Донец берегӧдзыс.
Небыдик сьӧдов-руд мужицкӧй тошка Иван Фёдорович куйліс ляпкыдик кустъяс пӧвстын балка бужӧд дорын, обороналӧн медся сьӧкыд участок вылын.
Немецкӧй пуля гогныштіс сылысь юрсӧ веськыдладортіыс, вылітіджык кушинтіыс, юрсинас кульыштіс кучик торсӧ, вирыс визувтіс кӧсичаас да едіс, но Иван Фёдорович эз чувствуйт тайӧс.
Сійӧ куйліс кустъяс пӧвстын да лыйліс автоматысь, а сыкӧд орччӧн кӧдзаліс мӧд автомат.
Екатерина Павловна, стрӧг да кельыд чужӧма, куйліс неылын мужиксяньыс да сідзжӧ лыйліс.
Сылӧн быд вӧрзьӧм вӧлі экономнӧй, точнӧй, тыдавтӧм энергияа. Сійӧ ачыс эз казявлы тайӧ природнӧй мичлунсӧ, — бокысянь кажитчис, Екатерина Павловна веськӧдлӧ аслас автоматӧн сӧмын чуньяснас.
Сыысь веськыдвылынджык куйліс старик Нарежный, Макаров Ярса колхозник, «важся германскӧй бойвывса» пулемётчик, кыдзи сійӧ шулывліс ас йывсьыс ачыс.
Нарежныйлӧн внукыс, дас куим арӧса детинка, код гӧгӧр вӧліны патрон тыра ящикъяс, зарядиталіс дискъяс.
А ящикъяс сайын, гуранын, пӧсялӧм телефоннӧй трубкасӧ кисьыс лэдзлытӧг, командирлӧн адъютантыс, коді эз вӧв Иван Фёдорович дорын, а ю берег вылын, дугдывтӧг долис аслас условнӧй кывйӧн:
— Мам кывзӧ... мам кывзӧ...
Коді?
Здорово, тётя!..
Сливаыд этша?
Босьт племянниклысь...
Мам кывзӧ, мам кывзӧ...
Миян ставыс лючки-ладнӧ.
А тіян?..
Петкӧдлӧй налы пуж!..
Чоюкӧй!
Чоюкӧй!
Чоюкӧй!
Тэ мый унмовсин?
Вокыд корӧ отсыштны биторйӧн шуйгавылын.
Иван Фёдоровичлысь йирис сьӧлӧмсӧ эз аслас лоны вермана пӧгибнитӧм да гӧтырыс пӧгибнитӧм йылысь мӧвп, весиг эз йӧз олӧм вӧсна ответственность чувство, а сійӧс сознавайтӧм, мый тайӧс ставсӧ позьӧ вӧлі водзвыв артыштны и сэки эськӧ эз вӧв татшӧм сьӧкыд положениеыс, кутшӧмӧ найӧ веськалісны.
Сійӧ век жӧ юкис отрядсӧ некымын группа вылӧ да быд группаӧ назначитіс командирӧс да политическӧй часть кузя заместительӧс, быдӧнлы индіс ассьыныс места, кытчӧ позяс бӧрынджык базируйтчыны.
Тайӧ выль ичӧтик отрядъяс пиысь ӧтиӧн должен вӧлі командуйтны воддза командирыс аслас заместителькӧд да штабса начальниккӧд.
Найӧ долженӧсь вӧлі лоны став отрядъяслы общӧй командованиеӧн и, сы вӧсна мый ӧні лоӧны найӧ этшаӧнӧсь, воддза моз базируйтчыны Митякинскӧй вӧръясӧ.
Иван Фёдорович дасьтіс командиръясӧс да боецъясӧс сы вылӧ, медым найӧ кутчысисны тані, балкаын, войӧдзыс, а сэсся Иван Фёдорович юрнуӧдӧм улын прорвитчисны противниклӧн кытш пыр степӧ.
А медым прорыв бӧрас йӧзыслы кокниджык вӧлі мунны, Иван Фёдорович торйӧдліс отрядъяссӧ ещӧ на ичӧтджык группаяс вылӧ, кытчӧ пырлісны куим-вит морт, кодъяс долженӧсь нин вӧлі спасайтчыны быдӧн аслас туйӧд.
Сійӧс асьсӧ да гӧтырсӧ кӧсйысис дзебны надежнӧй местаӧ старик Нарежный.
Иван Фёдорович тӧдіс, мый кодсюрӧ пӧгибнитасны прорыв дырйиыс, мыйтакӧ йӧз сюрасны враг киӧ, мый сюрӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс оз пӧгибнитны, но повзясны да оз нин воны индӧм местаӧ, базаӧ.
И ставыс тайӧ сьӧкыд моральнӧй грузӧн водліс Иван Фёдорович сьӧлӧм вылӧ.
Но сійӧ не сӧмын эз висьтавлы некодлы ассьыс переживаниеяссӧ, а сылӧн чужӧмыс да жестъясыс, и сылӧн став поведениеыс петкӧдлісны дзик мӧдтор, а эз сійӧс, мый переживайтіс.
Иван Фёдорович, ичӧтик тушаа, пелькиник, банйӧм чужӧма, удитӧма нин сылӧн быдмыны небыдик сьӧдов мужицкӧй тош, куйліс кустъяс пӧвстын да исправнӧя лыйліс противник кузя да шутитіс старик Нарежныйкӧд.
Нарежныйлӧн чужӧмын вӧлі мыйкӧ молдаванинлӧн кодь, весиг туроклӧн кодь: кудритчыштӧм тошкыс смоль сьӧд, синъясыс сьӧдӧсь, визулӧсь, ӧзйыштӧны.
Ставнас сійӧ, ачыс быттьӧ шонді водзын косьмӧм турун си, паськыд зумыд косіник пельпомъяснас да гожъялӧм вына кияснас, кажитчана ньӧжмыд вӧрас дырйи, вӧлі тырӧма тыдавтӧм биӧн.
Кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв налӧн положениеыс, кыкнанныс найӧ вӧліны дӧвӧльнӧйӧсь и орччӧн куйлӧмнас, и ӧта-мӧд костса сёрнинас, кодӧс оз позь шуны зэв нин сложнӧйӧн.
Примернӧ быд часджын мысти Иван Фёдорович, кодлӧн синъясас дзирдыштлывліс лукавӧй бикинь, шулывліс:
— Но мый, Корней Тихонович, неуна жар кодь?
Корней Тихонович эз кольлы уджйӧзаӧн да вочавидзліс:
— Да оз позь шуны, мый ыркыд, но и абу жар, Иван Фёдорович.
А немец кӧ ёна мӧдліс зырны, Иван Фёдорович шулывліс:
— Сылӧн кӧ вӧліны миномётъяс, да шыблавны кӧ мӧдіс миянлы ӧгурцы, сэки эськӧ ёна жар вӧлі!
А, Корней Тихонович?
Та вылӧ Корней Тихонович эз жӧ кольлы уджйӧзаӧн да спокойнӧя вочавидзліс:
— Медым татшӧм вӧрас пасьтала шыблавны, вывті уна ӧгурец ковмас, Иван Фёдорович...
И друг найӧ кыкнанныс автоматъясысь чорыда лыйсьӧм шы пыр кылісны Макаров Ярланьысь век ӧтарӧ содысь жургӧм моторъяслысь.
Секунда кежлӧ найӧ весиг дугдылісны лыйсьынысӧ.
— Кылан, Корней Тихонович?
— Кыла.
Иван Фёдорович ӧлӧдана синъясӧн видзӧдліс гӧтырланьыс да нюжӧдіс вомдоръяссӧ, сійӧн петкӧдліс, мый колӧ чӧв овны.
Туй кузя, коді эз тыдав тасянь, немецъяслы отсӧг вылӧ локтіс мотоциклистъяслӧн отряд.
Тыдалӧ, тайӧ локтӧмсӧ кылісны балкаын уналаын.
Телефон мӧдіс уджавны лихорадочнӧя.
Шонді лэччис нин, а тӧлысь ещӧ эз на пет, и рӧмыдыс эз на дзикӧдз пуксьы, и вуджӧръяс бырины.
Небесаын век на пӧртмасисны уна небыд югыд рӧмъяс, вежласисны, и му вылын — кустъяс да пуяс вылын, йӧз чужӧмъяс вылын, ружьеяс да эжа вылӧ шыблалӧм лыйлӧм гильзаяс вылын — быдтор вылын тӧдчис тайӧ аслыспӧлӧс кусысь югыдыс, кодӧс вот-вот ньылыштас пемыдыс.
Сӧмын некымын здук сулаліс тайӧ неопределённостьыс — ни лун, ни рыт, — и друг быттьӧ кутшӧмкӧ пуж либӧ лысва мӧдіс разавны воздухын, пуксьыны кустъяс вылӧ и му вылӧ да сукмис.
Макаров Ярладорсянь век ӧтарӧ кыптысь шумыс — мотоциклъяслӧн таргӧмыс — паськаліс быдлаӧ.
Лыйсисны воча то ӧтилаын, то мӧдлаын, сійӧ пыр содіс ю берег дорын.
Иван Федорович видзӧдліс часі вылас.
— Колӧ усйысьны...
Терёхин!
Кызь ӧти ноль-ноль... — бергӧдчывтӧг шуис сійӧ телефондорса адъютантлы.
Иван Фёдорович водзвыв нин сёрнитчыліс роща пасьтала разӧдчӧм партизанскӧй группаясса командиръяскӧд, мый сы сигнал серти став группаясыс чукӧртчасны сёнӧ, коді петӧ степӧ, ыджыд пӧрысь пу дорӧ.
Татысянь налы ковмас петны прорыв вылӧ.
Тайӧ здукыс матыстчис нин.
Медым пӧръявны немецъясӧс, дзик Донец бердын рощасӧ обороняйтысь партизанъяслӧн кык группа долженӧсь вӧлі кольччывны мукӧд дорсьыс дырджык кежлӧ ас местааныс да петкӧдлыны, быттьӧкӧ медбӧръяысь мыйвынсьыс мӧдісны вуджны ю вомӧн.
Иван Фёдорович тэрыба видзӧдліс гӧгӧр, корсис синъяснас, кодӧс эськӧ мӧдӧдны на дорӧ.
Балка кырсӧ обороняйтысь партизанъяс пӧвстын вӧлі краснодонса ӧти зон, комсомолец Евгений Стахович.
Немецъяс вотӧдз сійӧ велӧдчӧма Ворошиловградын ПВХО командиръяс курсъяс вылын.
Сійӧ торъявліс партизанъяс пӧвстын аслас развитиеӧн, асьсӧ бура кутӧмӧн да общественнӧй работниклӧн зэв водз петкӧдчысь навыкъясӧн.
Иван Фёдорович испытывайтіс Стаховичӧс разнӧй делӧяс вылын да думайтліс используйтны сійӧс краснодонса подпольекӧд связь кутӧм кузя.
И вот ассяньыс шуйгавылысь Иван Фёдорович аддзис сылысь кельыд чужӧмсӧ да кӧтасьӧм лёзьнитчӧм веж юрсисӧ, коді мукӧд кадын кыдзсюрӧ пашкыр гыясӧн пукавліс тшапа чатӧртыштӧм юр вылас.
Зонмыс ёна нервничайтіс, но самолюбие вӧснаыс эз кыссьы балка пыдӧслань.
И тайӧ воис сьӧлӧм вылас Иван Фёдоровичлы.
Сійӧ мӧдӧдіс Стаховичӧс.
Евгений Стахович, кызмырдӧн нюммуныштӧм бӧрын, косіник тушасӧ копыртӧмӧн, котӧртіс ю береглань.
— Корней Тихонович, эн сёрмы и тэ! — шуис Проценко ӧтважнӧй стариклы, коді тшӧтш кольччӧ вӧлі партизанъяс группакӧд, медым прикрывайтны бӧрыньтчӧмсӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор дзик ю дорӧ дзебсьӧм партизанъяс кутісны демонстрируйтны Донец ю вомӧн вуджӧм, сэтчӧ, Донец берег вылӧ, чукӧртчисны немецъяслӧн главнӧй вынъясыс, и неприятель ассьыс став бисӧ веськӧдіс тайӧ вӧр юкӧн вылас да ю вылас.
Пуляяслӧн дзивгӧмыс да кустъяс пӧвстын налӧн швичйӧдлӧмыс ӧтлаасисны пель вундана ӧти оръявлытӧм шыӧ.
Кажитчис, пуляясыс пасьмунӧны воздухас и йӧзыс лолалӧны доналӧм свинеч буссӧ.
Проценколысь приказсӧ Стахович пыр получитӧм бӧрын отрядса командир мӧдӧдіс унджык партизансӧ сборнӧй пунктӧ, сёнӧ, а ачыс дас кык морткӧд кольччис, медым прикрывайтны бӧрыньтчӧмсӧ.
Стаховичлы вӧлі страшнӧ тані да зэв окота вӧлі мунны мукӧдъяскӧд тшӧтш, но муннысӧ эз вӧв лӧсьыд, и сыӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сы бӧрся некод эз следит, сійӧ водіс кустъяс пӧвстӧ, ляскысис чужӧмнас муӧ да лэптіс пинжак воротниксӧ, медым кӧть неуна тупкыштны пельяссӧ.
Ӧткымын здукъясӧ, кор лыйсьӧмыс эз вӧв сэтшӧм вына, кывлывлісны ёся горӧдлӧмъяс немецкӧй командаяслӧн.
Немецъяслӧн торъя группаяс пырисны нин вӧрӧ кысянькӧ Макаров Яр дорсянь.
— Пӧра, зонъяс, — друг шуис отрядса командир. — Айда, котӧрӧн!..
Партизанъяс ӧттшӧтш дугдісны лыйсьыны да уськӧдчисны командир бӧрсяыс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый неприятель эз нин эськӧ чинты бисӧ, а пыр содтіс сійӧс, вӧрӧд котӧртысь партизанъяслы кажитчис, мый гӧгӧр лои дзик чӧв-лӧнь.
Найӧ котӧртісны мыйвынсьыныс да кылісны ёрта-ёртныслысь ловшынысӧ.
Но вот сёнысь найӧ аддзисны дзебсьӧмӧн ӧта-мӧд бердас водалӧм асланыс ёртъяслысь сьӧд вуджӧръяссӧ.
И, муӧ водӧмӧн, кыссьӧмӧн нин матыстчисны на дінӧ.
— А, ен мед сетас тіянлы! — ошкана шуис Иван Фёдорович, коді сулаліс пӧрысь пу дорын. — Стахович тані?
— Тані, — ньӧти думышттӧг вочавидзис командир.
Партизанъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да эз аддзыны Стаховичӧс.
— Стахович! — сёнса партизанъяс вылӧ видзӧдігӧн ньӧжйӧник чукӧстіс командир.
Но Стахович эз вӧв.
— Да ті, зонъяс, гашкӧ, сэтчӧдз шӧйӧвошлінныд, мый энӧ казявлӧ, кыдз сійӧ уси!
А гашкӧ, эновтінныд сійӧс сэтчӧ ранитчӧм бӧрас! — скӧраліс Проценко.
— Мый ме, детинка, али мый, Иван Фёдорович! — ӧбидитчис командир. — Позициянымӧс эновтігӧн сійӧ вӧлі миянкӧд, абу ранитчӧма.
А пышйим ми медся сукинтіыс и эгӧ воштылӧй ёрта-ёртнымӧс...
Тайӧ здукас Иван Фёдорович аддзис кустъяс пӧвстті сылань тусьӧн кыссьысь Нарежныйлысь пельк фигурасӧ, кӧть сійӧ и пӧрысь нин вӧлі, сы бӧрся кыссьысь сылысь дас куим арӧса внуксӧ да нӧшта кымынкӧ боецӧс.
— Ок тэ, сьӧлӧмшӧрӧй!
Другӧй! — радпырысь кыпыда горӧдіс Иван Фёдорович, коді эз вермы дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Друг сійӧ бергӧдчис да быдӧнлы кывмӧн вӧсньыдик гӧлӧсӧн кузя шуис:
— <ns>Гӧтӧ-вит-чы-ны</ns>!..
Му бердӧ ляскысьӧм партизанъяс позаясын лои мыйкӧ вӧрканьлӧн кодь.
— Катя! — ньӧжйӧник шуис Иван Фёдорович. — Тэ эн кольччы меысь...
Коркӧ кӧ ме...
Вӧвлі кӧ мыйкӧ... — Сійӧ ӧвтыштіс кинас. — Прӧстит менӧ.
— Прӧстит и тэ... — Гӧтырыс неуна копыртыштіс юрсӧ. — Колян кӧ ловйӧн, а мекӧд...
Иван Фёдорович торкис сійӧс да шуис:
— Сідзжӧ и мекӧд...
Челядьлы висьталан.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый найӧ вевъялісны шуны ӧта-мӧдныслы.
Проценко вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс:
— <rus>Огонь</rus>!
Водзӧ!
И медводдза мортӧн котӧрӧн петіс сёнысь.
Найӧ эз вермыны тӧдны, кымынӧн найӧ колины и дыр-ӧ котӧртісны.
Кажитчис, эз нин вӧв налӧн ни лолалӧмныс, ни сьӧлӧмныс; котӧртісны чӧв олігтыр, мукӧдыс ещӧ лыйсисны на мунігмозыс.
Иван Фёдорович видзӧдлывлігас аддзывліс Катяӧс, Нарежныйӧс, сылысь внуксӧ, и тайӧ содтыліс сылы вынсӧ.
Друг кӧнкӧ бӧрвыланыс да веськыдладораныс степын кыліс мотоциклъяслӧн жургӧм, сійӧ ылӧдз кыліс войся воздухас.
Мотор шыяс кутісны кывны кӧнкӧ и водзын нин, кажитчӧ, найӧ кытшалісны пышйысьясӧс быдладорсянь.
Иван Фёдорович сетіс сигнал, и йӧз разӧдчисны, пырисны муас, кутісны кыссьыны гусьӧник, быттьӧкӧ змейяс, пӧльзуйтчисны гудыр тӧлысь югӧрӧн да неровнӧй местаяснас.
Ӧти здукӧн йӧз вошины син увсьыс — ӧти бӧрся мӧд.
Эз на коль и некымын минута, кор Иван Фёдорович, Катя, Нарежный да сылӧн внукыс дзик ӧтнанныс колины тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм степӧ.
Найӧ веськалісны колхознӧй бахчаяс вылӧ, кодъяс паськалӧмаӧсь некымын гектар вылӧ водзлань да вывлань и, гашкӧ, тшӧтш эсійӧ мыльк мӧдарладорас, кодлӧн гӧрбыс тыдаліс небеса фон вылас.
— Виччысьыштлы неуна, Корней Тихонович, лолавны нинӧмӧн! — И Иван Фёдорович уськӧдчис му вылӧ.
— Кут асьтӧ, Иван Фёдорович, — тэрыба сы дінӧ копыртчӧм бӧрын да сылы чужӧмас пӧся лолалігтыр шыасис Нарежный. — Оз позь миянлы шойччыны!
Эсійӧ гӧра саяс сикт, дзебасны миянӧс...
И найӧ кутісны кыссьыны бахчаясті Нарежный бӧрся, коді шочиника бергӧдлывліс ёсь синъяса да кудриа сьӧд тошка чужӧмсӧ Иван Фёдоровичлань да Катялань.
Найӧ кыссисны мыльк йылӧдзыс да ас водзсьыныс аддзисны сикт — сьӧд ӧшиньяса еджыд хатаяс. Сиктыс вӧлі насянь метр кыксё сайын.
Бахчаясыс нюжалісны дзик туй дорӧдзыс, а туйыс вӧлі мунӧ плетеньяс пӧлӧн, кодъяс вӧліны матысса хатаяс дорын.
И пӧшти дзик сійӧ здукас, кор найӧ кайисны мыльк йылӧ, тайӧ туй кузяыс тӧвзисны некымын немец-мотоциклистъяс да кежисны сикт шӧрлань.
Автоматъясысь лыйсьӧмысь биыс пыр ӧтмоз ыпнитлывліс то ӧтилаын, то мӧдлаын; мукӧд дырйи кажитчис, мый кодкӧ лыйсьӧ воча, и тайӧ юргысь войся шыясыс кыпӧдлісны Иван Фёдорович сьӧлӧмын дой да шуштӧмлун.
Нарежныйлӧн внукыс, коді ньӧти эз вӧв дедыс кодь, ачыс еджыд юрсиа, мукӧд дырйиыс сійӧ полӧмпырысь да юасяна лэптыліс челядь синъяссӧ Иван Фёдорович вылӧ, — и сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ синъясас.
Сиктын кывлывлісны прикладъясӧн ӧдзӧсъясӧ чорыда кучкалӧм шыяс, немецкӧй кывйӧн видчӧм.
То лолі чӧв-лӧнь, и друг кывліс челядь горзӧм шы либӧ нывбабалӧн ойзӧм, сэсся бӧрдӧм да бара войся кевмысьӧм-ойзӧм.
Мукӧд дырйиыс и самӧй сиктас, и сы дорті, и дзик бокын равӧстлісны мотоциклъяс — ӧти, некымын, а то кажитчыліс, — дзонь отряд мунӧ.
Тӧлысьыс югыда сявкйис югӧрсӧ небесаын.
Иван Фёдорович, Катя, кодлӧн чӧсӧдіс сапӧгнас зыртӧм кокыс, да Нарежный аслас внукыскӧд — ставныс куйлісны му вылын, кӧтасьӧмаӧсь да кӧдзыдысла йӧжгыльтчӧмаӧсь.
Тадзи виччысисны найӧ, кор быдлаын лои чӧв-лӧнь: сиктын и степын.
— Но, пӧра, югдыны кутіс, — шӧпнитіс Нарежный. — Мӧдам кыссьыны ӧтиӧн-ӧтиӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Сиктын кылісны немецкӧй патрульяслӧн кокшыясыс.
Шочиника то ӧтилаын, то мӧдлаын ыпнитлывліс истӧгӧн либӧ зажигалкаӧн ӧзтӧм би.
Иван Фёдорович да Катя куйлісны хатасайса ёг турун пӧвстын кӧнкӧ сикт шӧрас, а Нарежный внукыскӧд вуджисны плетень вомӧн.
Мыйкӧ дыра кежлӧ найӧ чӧв ланьтлісны.
Мӧдісны чуксасьны первой петукъяс.
Иван Фёдорович друг шпыньмуніс.
— Тэ мый? — вашкӧдӧмӧн юаліс Катя.
— Немецъяс став петукъяссӧ джагӧдӧмаӧсь, кык-куим сӧмын и сьылӧны сиктас!
Найӧ медводдзаысь сюся, вежӧртӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдныслы чужӧманыс да нюммунісны сӧмын синъяснаныс.
И тайӧ здукас плетень сайысь кыліс вашкӧдӧм:
— Кӧнӧсь ті?
Пырӧй хатаас...
Кузь тушаа, гырысь лыяса, еджыд чышъяна, косіник нывбаба видзӧдіс на вылӧ плетень сайсянь.
Нывбабалӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны тӧлысь югӧр улас.
— Чеччӧй, энӧ полӧй, некод абу, — шуис сійӧ.
Сійӧ отсаліс Катялы вуджны плетень вомӧн.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — гусьӧник юаліс Катя.
— Марфа, — шуис нывбаба.
— Но, кутшӧмджык выль порядокыс? — зумыша шпыннялігтыр юасис сылысь Иван Фёдорович, кор и сійӧ, и Катя, и старик Нарежный внукыскӧд пукалісны нин хатаын пызан сайын дзузган дорын.
— А выль порядокыд со кутшӧм: локтіс миян ордӧ комендатураысь немец да пуктіс миянлы налог — квайт литр йӧв мӧскысь быд лун да тӧлысьӧн ӧкмыс кольк курӧгысь, — яндысьӧмӧнмоз да сэки жӧ кутшӧмкӧ дикмӧмкодь женственностьӧн видзӧдлывліс аслас сьӧд синъяснас Иван Фёдорович вылӧ да висьталіс Марфа.
Сылы вӧлі ар ветымын гӧгӧр нин, но быд вӧрзьыштӧмын сылӧн, кыдзи сійӧ ваяліс пызан вылӧ сёян да идраліс пӧсуда, вӧлі мыйкӧ томлӧнкодь да тӧдчис пельклун.
Пелькӧдӧм да белитӧм хатаын ӧшалісны вышивайтӧм кузьчышъянъяс, хататырыс вӧлі челядь, посньыдсьыс-посньыд.
Сылӧн медыджыд пиыс, дас нёль арӧса, да нылыс, дас кык арӧса, кодъясӧс чеччӧдісны вольпась вылысь, петісны дежуритны ывлаӧ.
— Быд кык лун мысти выль задание скӧт сдайтӧм кузя.
Вот, видзӧдӧй, миян сиктын сё керкаысь абу унджык, а мӧдысь нин получитім задание сдайтны кызь юр скӧт — со тіянлы и выль порядок, — висьтавліс сійӧ.
— Тэ эн шогсьы, Марфа тьӧтка!
Ми найӧс тӧдам дас кӧкъямысӧд во серти на.
Кутшӧм ӧдйӧ найӧ воисны, сідзи и мунасны!.. — шуис Нарежный да друг вак-вак серӧктіс, петкӧдліс ассьыс ён пиньяссӧ.
Сылӧн туроклӧн кодь синъясыс мугов гожъялӧм чужӧм вылас дзирдыштісны лукава да мужественнӧя.
Сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, мый тайӧ сёрнитӧ морт, коді ӧні на воча чужӧм аддзыліс смертьсӧ.
Иван Фёдорович синбӧжнас видзӧдліс Катя вылӧ, коді стрӧг чужӧмтырнас нюммуніс бурпырысь.
Уна сутки чӧжся бой бӧрын да тайӧ страшнӧй пышйӧм бӧрас сэтшӧм свеж томлунӧн ӧвтыштіс Иван Фёдорович да Катя вылӧ тайӧ кык мортсяньыс, кодъяс абу нин томӧсь.
— А ме видзӧда да, Марфа тьӧтка, кыдзи кӧть найӧ тіянӧс оз кульны, а тіян быдтор на этшаник кольӧма, — Нарежныйлы мигнитӧм бӧрын шуис Иван Фёдорович, ачыс юрсӧ пӧлыньтлӧмӧн индіс пызан вылӧ, кытчӧ «лышкыд сьӧлӧма» Марфа вайис и рысь, и нӧк, и вый, и салӧа яичница.
— Ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй, мый бур украинскӧй хатаысь, кӧть кыдзи сійӧс эз шобны, ставсӧ не сёйны, не гусявны, кытчӧдз кӧзяйкасӧ он ви! — шутитыштіс Марфа, сэтшӧм яндысьӧмпырысь, мый нывка моз гӧрдӧдіс, да сэтшӧм грубӧякодь, нинӧм дзебтӧг, мый и Иван Фёдорович и Нарежный прыснитісны-серӧктісны кианыс, а Катя нюммуніс. — Ме жӧ ставсӧ дзеби! — серӧктіс и Марфа.
— Ок тэ, и тӧлка кӧзяйка! — шуис Проценко да бергӧдлыштіс юрсӧ. — Коді нӧ ӧні тэ — колхозница али единоличница?
— Колхозница, быттьӧкӧ отпускын, кытчӧдз немецъяс оз мунны, — шуис Марфа. — А немецъяс пуктӧны миянӧс нинӧмтуйӧ.
Став колхознӧй муяснымӧс найӧ лыддьӧны германскӧйӧн... кыдзи сэні налӧн — райхлӧн?
Кыдзи налӧн тайӧ шусьӧ, Корней Тихонович?
— Да райхӧн, чӧрт сыкӧд! — серампыр шуис старик.
— Скод вылын лыддисны кутшӧмкӧ бумага, — кыдзи тайӧ эсійӧ, Розенберглысь, али кыдзи сійӧ сэні злӧдейсӧ, Корней Тихонович?
— Да Розенберг жӧ, чӧрт сыкӧд! — вочавидзис Нарежный.
— Тайӧ Розенбергыс висьталӧ, мый получитам кӧ пӧ му единоличнӧй пользованиеӧ, то огӧ ставным, а коді кутас бура уджавны германскӧй райхлы да кодлӧн лоӧ аслас скӧт да аслас инвентарь.
А кутшӧм нӧ сэні инвентарь, миянӧс кӧ вӧтлӧны колхознӧй шобді вундыны чарлаясӧн, а няньсӧ босьтӧны асланыс райхлы.
Ми, бабаяс, вунӧдім нин чарланад вундӧмтӧ!
Мунам му вылӧ, водам шобді улӧ, медым шондіыс эз инмы, да узям...
— А старӧстаныд?
— А старӧстаыд миян ас морт, — вочавидзис Марфа.
— Ок тэ, тӧлка кӧзяйка! — бара шуис Проценко да бара бергӧдлыштіс юрсӧ. — А кӧні нӧ кӧзяиныд тэнад?
— Кӧні сійӧ?
Фронт вылын.
Менам Гордий Корниенко фронт вылын, — серьёзнӧя шуис сійӧ.
— А висьтав веськыда: со тэнад мыйта челядь, а тэ миянӧс ас ордад дзебан, — он ӧмӧй пов ас вӧснаыд и на вӧсна? — друг юаліс Иван Фёдорович.
— Ог пов! — вочавидзис сійӧ да веськыда видзӧдліс сы вылӧ том сьӧд синъяснас. — Мед кераласны юрӧс.
Ог пов.
Тӧдны кута, мый вӧсна кувны муна.
А ті сідзжӧ меным висьталӧй: ті миян йӧзкӧд, накӧд, кодъяс фронт вылынӧсь, татысянь связьсӧ кутанныд?
— Кутам, — вочавидзис Иван Фёдорович.
— Сідзкӧ, висьталӧй миян йӧзлы, медым найӧ тышкасясны помӧдз.
Медым миян мужикъяс оз жалитны асьнысӧ, — убеждённӧя висьталіс сійӧ, кыдзи прӧстӧй честнӧй нывбаба. — Ме сідз шуа: гашкӧ, миян батьконым, — шуис Марфа ассьыс мужиксӧ «миян батьконымӧн», быттьӧкӧ аслас челядь нимсянь, — гашкӧ, миян батьконым и оз во бӧрсӧ, гашкӧ, пуктас сійӧ ассьыс юрсӧ бойын, ми тӧдны кутам мый вӧсна!
А миян власть кӧ бӧр воас, сійӧ менам челядьлы батьӧн лоӧ!..
— Тӧлка кӧзяйка! — коймӧдысь нежнӧя шуис Иван Фёдорович, копыртіс юрсӧ да мыйкӧ дыра эз лэптыв сійӧс.
Марфа колис Нарежныйӧс внукыскӧд узьны керкаас: налысь оружиесӧ сійӧ дзебис и эз пов на вӧсна.
А Иван Фёдоровичӧс да Катяӧс Марфа нуӧдіс кӧбрегӧ. Кӧбрег вылысас быдмӧма ёг турун, а пытшкас кӧдзыд, склепын кодь.
— Неуна уль руа, но ме тіянлы кык пась вайи, — яндысьӧмпырысь шуис сійӧ. — Со татчӧ, тані идзас...
Найӧ колины ас кежаныс да мыйкӧ дыра кыв шутӧг пукалісны идзас вылын пемыдінас.
Друг Катя пӧсь кияснас кутіс Иван Фёдоровичлысь юрсӧ да топӧдіс сійӧс морӧс бердас.
И кыдзкӧ кокни лои сьӧлӧм вылас Иван Фёдоровичлы.
— Катя! — шуис сійӧ. — Тайӧ став партизанствосӧ ми кутам нуӧдны мӧдногӧн.
Ставсӧ, ставсӧ мӧдногӧн, — гӧтыр кутлалӧмсьыс мездысигмоз, ёна волнуйтчигтыр висьталіс сійӧ. — О, кутшӧма висьӧ сьӧлӧмӧй менам!..
Висьӧ на вӧсна, кодъяс пӧгибнитісны — пӧгибнитісны миян кужтӧм вӧсна.
Да эз жӧ ставныс пӧгибнитны?
Ме жӧ думайта, унджыкыс мынтӧдчисны? — быттьӧкӧ поддержка корсьӧм могысь юасис сійӧ. — Немтор, Катя, немтор!
Народ пӧвстысь ми аддзам ещӧ уна тысяча сэтшӧм йӧзсӧ, кутшӧм Нарежный, кутшӧм Марфа, уна тысячаясӧс!
Да!
Медым эсійӧ Гитлерыс йӧйтӧдліс дзонь немецкӧй нацияӧс, а ме ог думайт, медым сійӧ йӧйтӧдліс Иван Проценкоӧс, — оз, оз вермы тадзи лоны! — сьӧлӧмсяньыс висьталіс Иван Фёдорович, ачыс эз и казявлы, мый сійӧ заводитіс сёрнитны украинскӧй кывйӧн, кӧть сылӧн гӧтырыс, Екатерина Павловна, вӧлі роч.
Комынӧд глава
Кыдзи морт синмӧн казявтӧг пуяс да турун вужъяс увті, му пӧтшваувса потасъясӧд да капиллярнӧй сосудъясӧд некутшӧм шумтӧг, дугдывтӧг сӧдзтысьӧны быдладорӧ муувса ваяс, сідзи жӧ немецъяс власть дырйи степьясса, вӧръясса, гӧраясса трӧпаясӧд, балкаясӧд, крут бужӧда юяс пӧлӧн, каръяс да сиктъяс уличаясӧд да кулигаясӧд, уна йӧза базаръясӧд да сьӧд войын оврагъясӧд муналісны ӧтилаысь мӧдлаӧ уна миллионъясӧн быдпӧлӧс национальностя мужчинаяс, нывбабаяс, челядь, старикъяс, кодъяс олӧны миян му вылын.
Чужанінъяссьыс вӧтлӧмаяс, чужанінъясас бӧр воысьяс, сэтшӧминъяс корсьысьяс, кӧні найӧс оз тӧдны, свободнӧй сӧветскӧй му вылӧ фронт рубежъяс вомӧн вуджысьяс, окружениеысь петысьяс, немецкӧй пленысь либӧ концентрационнӧй лагерьясысь пышйысьяс, кодъясӧс нуждаыс шыбитӧма паськӧм да сёянтор корсьны, кодъяс босьтӧмаӧсь оружие угнетательяскӧд тышкасьӧм могысь — партизанъяс, подпольщикъяс, диверсантъяс, агитаторъяс, враг тылса разведчикъяс, великӧй народлӧн отступитӧм великӧй армияса разведчикъяс, — найӧ мунӧны, мунӧны лыд ни щӧт, кыдзи лыа...
Донец юладорсянь степнӧй туйӧд мунӧ шонді югӧръяс улын гӧрд чужӧма ичӧтик морт.
Сійӧ прӧстӧй крестьянскӧй паськӧма, небыдик сьӧдов мужицкӧй тошка, мышкас сылӧн дӧра ноп.
Сы моз жӧ мунӧны тысячаяс, тысячаяс...
Мыйӧн тӧдан, коді сійӧ?
Сылӧн лӧз синъяс, но позьӧ ӧмӧй быдӧнлы видзӧдлыны синмас да позьӧ ӧмӧй ставсӧ тӧдмавны син сертиыс?
Гашкӧ, синсьыс чеччӧ чӧртовскӧй би, а господин вахтмайстерлы либӧ весиг гауптвахтмайстерлы найӧ кутасны кажитчыны мортлӧн обыкновеннӧй синъясӧн.
Крестьянскӧй паськӧма, сьӧдов тошка ичӧтик морт пырис Ворошиловград карӧ да воши уличаӧд ветлысь йӧз пӧвстӧ.
Мыйла сійӧ воис карас?
Гашкӧ, сійӧ нопъяс вайӧ базар вылӧ вый либӧ шома рысь, либӧ утка, медым вежны тайӧс кӧрттув вылӧ, бязь вылӧ либӧ сов вылӧ.
А гашкӧ, тайӧ ачыс Проценко, страшнӧй мортыс, коді вермӧ уськӧдны властьсӧ весиг фельдкомендатураса сизимӧд отделса советниклысь — доктор Шульцлысь!..
Ичӧтик шахтёрскӧй карса окраинаын, пу керкаын, степӧ мунысь векньыдик пемыд балка йылын, эшкынӧн тупкӧм ӧти ӧшиня горничаын, дзузган би дорын пукалӧны кыкӧн: увладортіыс пыктӧма кодь зумыш чужӧма, ёна олӧма мужчина да зарни рӧма синлысъяса, паськыда восьтӧм синъяса ён том зон.
Мыйкӧ ӧткодь эм налӧн — и томыслӧн, и пӧрысьыслӧн, — весиг сыын, мый татшӧм сёр войнас, немецкӧй оккупация кадся тайӧ шуштӧм лунъясас, кыкнанныс найӧ пасьтасьӧмаӧсь зэв сӧстӧма да ӧкуратнӧя и галстукаӧсь.
— Асаныд воспитывайтӧй гордость миян рӧднӧй Донбасс вӧсна.
Помнитан, кыдзи тышкасьлісны миян ыджыдджык ёртъясным — Артём, Клим Ворошилов, Пархоменко? — висьталӧ старик, и кажитчӧ, мый оз тайӧ дзузган биыслӧн чусыд югӧрыс, а важӧн вӧвлӧм тышъяслӧн югӧрыс отражайтчӧ сылӧн стрӧг синъясас. — Он вунӧд?
Сямман висьтавны ребяталы?
Том морт пукалӧ, наивнӧя юрсӧ шуйга пельпомланьыс пӧлыньтӧмӧн, веськыд пельпомыс сылӧн улынджык шуйгасьыс.
— Ог в-вунӧд...
Сямма, — неуна мыкталігтыр вочавидзӧ сійӧ.
— Мыйын славаыс миян Донбасслӧн? — водзӧ висьталӧ старик. — Кӧть кутшӧм сьӧкыд миянлы эз вӧв — и гражданскӧй война воясӧ, и сы бӧрын, и первой да мӧд пятилеткаяс дырйи, и ӧні, война лунъясӧ — ми век честьӧн выполняйтлім ассьыным долгнымӧс.
Тэ тайӧс внушит ребятаыдлы...
Старик чӧв ланьтіс.
Том морт видзӧдӧ сы вылӧ почтительнӧя да чӧв олӧ.
Старик водзӧ висьталӧ:
— И помнитӧй: бдительность — подпольеын медся коланатор...
Картина «Чапаев» видзӧдлін? — нюмъявтӧг юалӧ сійӧ.
— Видзӧдлі.
— Мыйла пӧгибнитіс Василий Иванович Чапаев?
Сійӧ пӧгибнитіс сы вӧсна, мый сылӧн дозоръясыс унмовсисны да матӧдз лэдзисны неприятельӧс.
Лоӧй век дасьӧн — и войын, и лунын, лоӧй ӧкуратнӧйӧн...
Полина Георгиевна Соколоваӧс тӧдан?
— Тӧда.
— Кытысь тэ сійӧс тӧдан?
— Уджавліс мамакӧд ӧтлаын нывбабаяс пӧвстын.
Найӧ и ӧні д-дружитӧны...
— Вернӧ...
Ставсӧ, мый пӧлагайтчӧ тӧдны сӧмын тэныд да меным, кутан висьтавлыны Полина Георгиевналы.
А обычнӧй связь — Осьмухин пыр, талунъя моз жӧ.
Встречайтчыны сэсся миянлы оз позь... — И медым том морт эз ӧбидитчы, либӧ эз огорчитчы, либӧ эз понды паныд висьтавны сылы, Лютиков друг кутіс гажаа нюмъявны.
Но Олег чужӧм вылын эз тӧдчы ни ӧти татшӧм чувство.
Татшӧм дӧвериеыс, мый Филипп Петрович весиг корис сійӧс ас ордас, да ещӧ сэтшӧм часӧ, кор оз позь ветлыны карті, тыртіс Олеглысь сьӧлӧмсӧ гордостьӧн да помтӧм преданность чувствоӧн.
Челядьлӧн кодь паськыд нюм югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ, и сійӧ шуис сідзжӧ зэв кыпыда:
— Аттьӧ!
Некодлы тӧдтӧм зонка йӧжгыльтчӧмӧн узьӧ степын, увтасінын, шондіыс шонтӧ сійӧс, и сы паськӧмысь петӧ ру.
Шондіыс косьтіс турун вылысь туйсӧ, коді кольӧма юысь петӧм том зон бӧрын.
Кутшӧма сійӧ мудзӧма ю вомӧн вуджигӧн, — унмовсьӧма кӧ ва паськӧмнас степын войын!
Но кор шондіыс заводитіс пӧжны, том морт садьмис да мӧдӧдчис мунны.
Еджгов юрсиыс сылӧн косьмис да лӧсьыдіник гыясӧн ачыс кыдзсюрӧ паськаліс юр вылас.
Мӧд вой нин сійӧ узис шахтёрскӧй посёлокын случайнӧй квартираын, кытчӧ сійӧс лэдзисны овны, сы вӧсна мый сійӧ пӧшти земляк: сійӧ Краснодонысь, велӧдчывліс Ворошиловградын, а ӧні локтӧ гортас.
И сійӧ свободнӧя, луншӧр-лунын пырис Краснодонӧ.
Сійӧ оз тӧд, мый лои батьмамыскӧд, оз-ӧ овны на ордын немецъяс, и та вӧсна сійӧ первой мунӧ школаса ёрт ордас, Володя Осьмухин ордӧ.
Водзджыксӧ Володя ордын олӧмаӧсь немецъяс, но ӧні найӧ абуӧсь.
— Женя!..
Кытысь тэ усин?..
Но Володялӧн ёртыс, кыдзи и век, неуна тшапакодь да официальнӧй сямӧн шуӧ:
— Тэ меным первой висьтав, мыйӧн тэ лолалан?..
Володялӧн тайӧ важся ёрт, комсомолец Евгений Стахович, сыысь нинӧм соссьыны, — дерт, не организация делӧясын, а сыын, кӧні сёрниыс мунӧ личнӧй взглядъяс да настроениеяс йылысь, — и Володя висьталӧ Стаховичлы ас йывсьыс ставсӧ.
— Сідз... — шуӧ Стахович. — Тайӧ бур.
Тэсянь ме мӧдтор эг и виччысь...
Тайӧс сійӧ шуис сідзи, быттьӧкӧ покровительствуйтӧ Володя вылын.
Но, буракӧ, сылӧн эм та вылӧ право.
Сылӧн висьӧ сьӧлӧмыс, медым Володя моз босьтчыны подпольнӧй тышӧ, — сійӧ тышкасьлӧма нин партизанскӧй отрядын, и, сы кывъяс серти, сійӧс официальнӧя мӧдӧдӧма штаб, медым организуйтны тайӧ делӧсӧ и Краснодонын.
— Зэв бур!.. — уважениеӧн шуӧ Володя. — Ми пырысь-пыр жӧ долженӧсь мунны Олег ордӧ...
— А коді сэтшӧм Олегыс? — самолюбивӧя юалӧ Стахович, сы вӧсна мый Олеглысь нимсӧ Володя шуис ыджыд уважениеӧн.
— Тайӧ, зонмӧ, сэтшӧм морт!.. — неопределённӧя шуӧ Володя.
Оз, Стахович оз тӧд Олегӧс.
Но сійӧ кӧ колана морт, мыйла эськӧ не мунны сы ордӧ...
Штатскӧй паськӧма, военнӧй выправкаа, зэв серьёзнӧй морт ньӧжйӧник таркӧдчӧ Борц квартира ӧдзӧсӧ.
Гортас сӧмын ӧтнас ичӧтик Люся.
Мамыс мунӧма базарӧ вежлавны прӧдукта вылӧ кутшӧмсюрӧ кӧлуй, а Валя...
Люся абу ӧтнас, гортас эм нӧшта батьыс, но тайӧ и эм медся страшнӧйыс.
Сьӧд ӧчкиа батьыс пырысь-пыр жӧ дзебсис гардеробӧ.
А Люся, тіпкысь сьӧлӧмӧн, ыджыд морт моз видзӧдігтыр, матыстчӧ ӧдзӧс дорӧ да юалӧ кыдз позьӧ веськодьпырысьджык:
— Коді сэні?
— Валяыд гортад? — яндысьыштӧм приятнӧй тенорӧн юалӧ ӧдзӧс сайсянь мужичӧй гӧлӧс.
— Сійӧ абу... — Люся ланьтіс, кутіс виччысьны.
— А ті восьтӧй, энӧ полӧй, — шуӧ тайӧ жӧ гӧлӧсыс. — Коді тайӧ мекӧд сёрнитӧ?
— Люся.
— Люся?
Валялӧн чойыс?
Ті восьтӧй, энӧ полӧй...
Люся восьтіс.
Кильчӧ вылын сулалӧ сылы тӧдтӧм ыджыд тушаа, стройнӧй да раминик том морт.
Люсялы кажитчӧ сійӧ верстьӧ мужчинаӧн.
Сылӧн синъясыс бурӧсь и зэв серьёзнӧй чужӧм вылас мужественнӧй чукыр.
Сійӧ, сӧмын синъяснас нюмъялігтыр, видзӧдӧ Люся вылӧ да лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас.
— Регыд сійӧ воас? — вежливӧя юалӧ том морт.
Тайӧ уважениесӧ Люся принимайтӧ бура.
— Ог тӧд, — тайӧ мужчинаыслы увсянь вывлань синмас видзӧдігтыр шуӧ сійӧ.
Том морт чужӧм вылын тӧдчӧ разочаруйтчӧм.
Мыйкӧ дыра сійӧ сулалӧ чӧв олігтыр, сэсся бара лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас.
Но муртса на сійӧ бергӧдчӧ мунны, Люся тэрыба юалӧ:
— А мый висьтавны сылы?
Зон синъясын пыр жӧ мӧдіс тӧдчыны серамсора выражение, и сійӧ шуӧ:
— Висьталӧй, мый жӧникыс воліс...
И котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
— И ті пыр жӧ мунанныд?
А кытысь нӧ сійӧ аддзас тіянӧс? — волнуйтчигтыр тэрыба шуӧ сылы Люся.
Но сійӧ шуис тайӧс вывті полігтыр да вывті сёрӧн.
Том морт мунӧ нин Деревяннӧй улича кузя вуджанінлань.
Валялӧн жӧник...
Люся волнуйтчӧ.
Дерт, сійӧ оз вермы та йылысь висьтавны батьыслы.
Та йылысь оз позь висьтавны и мамыслы.
«Некод жӧ сійӧс миян гортын оз тӧд!..
Но, вермас лоны, найӧ ещӧ оз на гӧтрасьны?» — асьсӧ успокаивайтӧ Люся.
Том войтыр — кык зон, нӧшта детинкаяс на, да кык ныв — гуляйтӧны степті.
Мыйла татшӧм страшнӧй кадас, кор дзик некод оз гуляйт, кык зон да кык ныв гуляйтӧны степті?
Найӧ гуляйтӧны прӧстӧй лунӧ, уджалан кадӧ, зэв ылын карсяньыс.
Но, босьтны кӧ мӧдарсянь, гуляйтны некодлы абу запретитӧма...
Найӧ гуляйтӧны параӧн-параӧн: неуна кудритчӧм чорыд еджгов юрсиа зон, кӧмтӧм, тэрыб да пельк вӧраса, да гожъялӧм ныв, куш кокъяса да кияса, кӧні тӧдчисны ловгӧнъяс, да русӧй зарни кӧсаяса; мӧд зонмыс, еджыд юрсиа, ичӧтик тушаа, беринӧсь, да сыкӧд ныв, раминик, пасьтасьӧма прӧстӧйиника, синъясыс вежӧраӧсь, — сійӧс шуӧны Тося Мащенкоӧн.
Параяс то ылыстчыласны ӧта-мӧдсяньыс зэв ылӧ, то бӧр ӧтлаасясны ӧтилаӧ.
Найӧ мудз тӧдтӧг гуляйтӧны асывсянь да рытӧдз пӧжысь шонді улын, мый вӧсна еджыд юра зонлӧн куимпӧв унджык лои бериныс; найӧс мучитӧ горш косьмӧм.
И быд раз мыйкӧ вайӧны киясас да зепъясас: патронъяс, гранатаяс, мукӧд дырйи немецкӧй ружье, револьвер, русскӧй винтовка.
Таын нинӧм абу шензьӧданаыс: найӧ гуляйтӧны сэтшӧм районын, кӧні выльӧн на мунісны бойяс отступайтысь Краснӧй Армиякӧд, Верхнедуваннӧй станция дорын.
Тайӧ оружиесӧ немецкӧй комендантлы нуӧм пыдди найӧ сійӧс чукӧртӧны расдорса ӧти гуся местаӧ да гуалӧны муӧ.
Но найӧс некод оз аддзы.
Ӧтчыд тэрыб зонкаыс, коді веськӧдлӧ ставнысӧн, аддзис зарядитӧм мина да русӧй кӧсаяса ныв водзын разрядитіс тайӧ минасӧ, ачыс зэв точнӧя уджаліс пельк чуньяснас.
Дерт, тайӧ районас должен лоны уна мина.
Сійӧ велӧдас ставнысӧ, кыдзи разряжайтны минаяссӧ.
Минаясыд ковмасны жӧ.
Русӧй зарни кӧсаяса ныв бӧр локтӧ гортас рытнас, ёна гожъялӧма, мудзӧма, кыпыд, — и тайӧ абу нин первой рыт.
Люсялы удайтчис здук кежлӧ петкӧдлыны сійӧс садйӧ.
Страшнӧя шӧпкӧдігтыр Люся висьталіс сылы жӧник йывсьыс, аслас синколькъясыс дзирдалісны пемыдас.
— Кутшӧм жӧник?
Мый тэ изан? — неуна шӧйӧвошӧмӧн скӧрысь шуис Валя.
Сійӧ думыштіс, мый тайӧ, гашкӧ, немецъясӧн ыстӧм шпион, и мӧдарӧ, мый тайӧ подпольнӧй большевистскӧй организацияса представитель, коді тӧдмалӧма Валя удж йылысь да корсьӧ сійӧс, — но тайӧ кыкнан предположениеыс ӧдйӧ бырины.
Кӧть Валялӧн и юрыс тырӧма литератураысь лыддьӧм приключениеясӧн, быттьӧ мина взрывчатӧй веществоӧн, сійӧ реальнӧй, практическӧй мӧвпа морт, кыдз сылӧн став поколениеыс.
Сійӧ корсьӧ паметяс кольӧм ассьыс став тӧдсаяссӧ.
И друг сы син водзын быттьӧ югдӧ...
Кольӧм вося тулыс... Ленин нима клубын драмкружоклӧн прӧщальнӧй спектакль, — Ваня Туркеничӧс Севастопольскӧй зенитно-артиллерийскӧй училищеӧ колльӧдӧм.
Ваня — жӧник рольын, Валя — невеста рольын...
«Жӧник»!..
Но да, дерт, сійӧ!
Ваня Туркенич!
Сійӧ векджык ворсліс комическӧй старикъяслысь рольяс.
Дерт, тані абу Московскӧй Художественнӧй театр.
«Менам сэтшӧм мог, — шулывліс Ваня: — видзӧдысьяс, медводдза радсянь медбӧръяӧдзыс, долженӧсь пукавны серамысла пӧсялӧмӧн».
И тайӧ сылы тырвыйӧ удайтчывліс.
Кӧть кутшӧм постановкаын сійӧ эз выступайтлы, «<rus>Бесталанная</rus>ын» либӧ «<rus>На перши гули</rus>ын», сійӧ век гримируйтчыліс сідзи, кутшӧмӧн вӧлі садовник Данилыч.
Но ӧд Ваня фронт вылын, — кыдзи сійӧ вермис лоны Краснодонын?
Ӧд сійӧ — Краснӧй Армияса лейтенант.
Кольӧм тӧлын сійӧ пыраліс карӧ, Сталинградӧ мунігӧн, кытчӧ сійӧс мӧдӧдӧмаӧсь велӧдчыны лыйлыны танкъясӧс зенитнӧй пушкаясысь.
— Век тэ, мама, но кутшӧм делӧ тэныд?
Ме ог кӧсйы ужнайтны! — И Валя тӧвзьӧ Олег ордӧ.
Туркенич Краснодонын!
Ичӧтик еджыд ныв восьлалӧ став ыджыд му вомӧн.
Сійӧ прӧйдитіс нин став Польшасӧ да став Украинасӧ, — помтӧм йӧз пӧвстын лыа чир, вошӧм кӧйдыс...
Тадзи сійӧ воис «Первомайкаӧдз» да таркӧдчис ичӧтик керка ӧшиньӧ.
«Иванцова чойяс дінысь кӧ тэ аддзан ӧти еджыд нылӧс, то тӧд, мый тайӧ Иванихина чойяс...»
Фронт вылын <rus>без вести</rus> вошӧм Лиля Иванихина бӧр воис гортас.
Уля тӧдмаліс та йылысь Майя Пегливановасянь да Саша Бондаревасянь.
Бӧр воис Лиля, асланыс компанияныслӧн сьӧлӧмыс, шань гажа Лиля, коді первойӧн на пӧвстысь торъяліс семьясьыс да пӧдругаяссьыс, коді первойӧн суніс тышлӧн тайӧ страшнӧй мирас, воши <rus>без вести</rus>, кодӧс гуалӧма нин вӧлі да коді бӧр ловзьӧма!
И куимнан пӧдругаыс, — детинкаяс характера вӧсньыдик Саша Бондарева, цыганка кодь сьӧд Майя, кодлӧн кызіник вомдорыс самолюбивӧя чургӧдчыштӧма ортсылань, ачыс век деятельнӧй и весиг немецкӧй господство дырйи ньӧти эз вошты привычкасӧ быдӧнӧс поправляйтны да быдӧнӧс воспитывайтны, и морӧс вылас лэччӧм волнистӧй сьӧд кӧсаяса Уля, еджыд чутӧсь пемыдлӧз прӧстӧйиник платьеа, на ордын немецъяс олӧм бӧрын кольӧма вӧлі пӧшти дзик ӧти тайӧ платьеыс, — куимнан пӧдругаыс котӧрӧн мунісны Иванихинаяс ордӧ, кодъяс олісны посёлок шӧрас, школасянь неылын.
Тешкодь кажитчис посёлок кузя котӧртӧмыс, кӧні эз нин вӧв ни ӧти немец.
Нывъясӧс шымыртіс вӧля чувствуйтӧмыс, и найӧ асьныс эз казявны, кыдзи збоймисны.
Улялӧн сьӧд синъясас мӧдіс дзирдавны гажа да сы чужӧм вылын сэтшӧм немвиччысьтӧм озорнӧй нюм, и тайӧ нюмыс друг быттьӧкӧ кутіс тӧдчыны сы пӧдругаяс чужӧм вылын да став вылас, мый найӧс кытшаліс.
Мыйӧн найӧ воисны школа весьтӧ, налы синмас шыбитчис школа ыджыд ӧдзӧс джынйӧ клеитӧм уна рӧма плакат.
Быттьӧкӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн нывъяс ӧттшӧтш кайисны кильчӧ вылӧ.
Плакат вылӧ вӧлі рисуйтӧма немецкӧй семья.
Рабочӧй партука, шляпаа да визя дӧрӧм вылас бобув кодь галстука олӧма нюмъялысь немец, сылӧн киас вӧлі сигара.
Еджыд юрсиа, томкодь на, сідзжӧ нюмъялысь кыз нывбаба, чепчика да розӧвӧй платьеа; сійӧс кытшалӧмаӧсь быд арлыда челядь, польдчӧм банбокъяса ӧти арӧса кыз детинкасянь заводитӧмӧн да югыдлӧз синъяса еджыд юра нылӧн помалӧмӧн.
Найӧ сулалӧны сиктса керка ӧдзӧс дорын, керкасӧ крута вевттьӧма черепицаӧн, и вевт вывтіыс ветлӧдлӧны кыз зобъя гулюяс.
И тайӧ мужчинаыс, и нывбабаыс, и став челядьыс, кодъяс пиысь медічӧтыс весиг нюжӧдӧма кисӧ, нюмъялӧны налы паныд локтысь эмалированнӧй еджыд ведраа ныв вылӧ.
Нылыс яркӧй сарапана, прӧшвиа еджыд партука, сэтшӧм жӧ чепчика да зэв лӧсьыдіник гӧрд туфлиа; ачыс кыз, зэв банйӧм чужӧма, чангыль ныра.
Сійӧ нюмъялӧ сідзи, мый став гырысь еджыд пиньясыс тыдалӧны.
Картина вылас ылынджык тыдалӧны черепицаӧн крута вевттьӧм рыныш да карта, вевт вылас гуляйтӧны гулюяс, лӧз енэжтор, шепталысь шобді му да карта дорын сера гырысь мӧсъяс.
Плакат уліас гижӧма рочӧн: «Ме аддзи татысь горт и семья».
А улынджык, веськыдладорас: «<ns>Катья</ns>».
Уля, Майя да Саша торъя нин кутісны лӧсявны ас костаныс сэки, кор карын вӧліны немецкӧй салдатъяс.
Найӧ весиг ӧта-мӧд ордас узьлывлісны, кор код ордын кӧ олісны немецъяс, а кутшӧмкӧ пӧдруганыслӧн квартираыс вӧлі свободнӧй.
Но став тайӧ кад чӧжыс, быттьӧкӧ чӧв олігтыр сӧгласитчӧм серти, эз панлыны сёрни асланыс олӧмын медся ыджыд да медся главнӧй вопрос йылысь, — сы йылысь, кыдзи овны немецъяс дырйи. Найӧ быттьӧкӧ чувствуйтісны, мый та вылӧ эз на во кадыс.
Сідзи и ӧні найӧ сӧмын видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да чӧв олігтыр лэччисны кильчӧ вывсьыс да сідз жӧ чӧв олігтыр, ӧта-мӧд выланыс видзӧдлытӧг, мӧдӧдчисны Иванихинаяс ордӧ.
Чойяс пиысь ичӧтджыкыс, Тоня, шудыслы зэв рад, котӧрӧн петіс керкасьыс налы паныд; сылӧн кокъясыс вӧліны кузьӧсь, но абу на нывлӧн кодь и абу нин нывкалӧн кодь, сійӧ вӧлі кыз пратьяса пемыдгӧрд юрсиа да ыджыд ныра.
— Нывъяс!
Кывлінныд?
Господи, кутшӧм ме рад! — висьталіс сійӧ, и синъясыс вазисны.
Керкатырыс вӧліны нывъяс.
На пӧвстысь Улялы синмас шыбитчисны неважӧн карӧ воӧм Иванцова чойяс, Оля да Нина, кодъясӧс сійӧ эз нин аддзыв уна тӧлысь чӧж.
Но мый лоӧма Лилякӧд!
Сійӧ аслас русыд юрсинас да вывті шань долыд синъяснас вӧвлі сэтшӧм еджыдіник, сӧстӧминик, небыдик, гӧгрӧсіник, быттьӧ сдобнӧй.
Ӧні сійӧ сулаліс Уля водзын гӧрбыльтчӧмӧн, эбӧстӧм кияссӧ косьмӧм туша бердас ӧшӧдӧмӧн.
Блед чужӧмыс сылӧн омӧлика гожъялыштӧма, кыдзи овлӧ нездоровӧйлӧн, чужӧм вылас сӧмын омӧльтчӧм ыджыд нырыс кольӧма, да синъясыс видзӧдісны важмозыс бур выражениеӧн...
Эз, эз важмозыс!
Кыв шутӧг Уля друг сывйыштіс Лиляӧс, топӧдіс сылысь чужӧмсӧ морӧс бердас да дыр эз лэдз сійӧс.
А кор Лиля вештіс чужӧмсӧ Уля морӧс бердысь, сылӧн эз тӧдчы ни нормӧм, ни сьӧлӧм небзьӧм.
Лилялӧн бур синъясыс видзӧдісны кыдзкӧ кӧдзыда, ӧтдорпырысь, быттьӧкӧ Лиляӧн ас вывтіыс нуӧм лёк олӧмыс сідзи торйӧдіс сійӧс челядьдырся пӧдругаяссьыс, мый сійӧ эз нин вермы чувствуйтны обычнӧй быд лунъя чувствояссӧ, кутшӧм кӧть сьӧлӧмсянь да кыпыда найӧ эз петкӧдчывны.
Саша Бондарева кутіс Лиляӧс да мӧдіс бергавны сыкӧд комнатаын.
— Лилька!
Тэ-ӧ тайӧ?..
Лилечка, сьӧлӧмшӧрӧй, зарниӧй менам!
Кутшӧма тэ омӧльтчӧмыд!
Но нинӧм, нинӧм, нинӧм, ми тэнӧ вердам, шудаӧсь ми, мый тэ воин, Лилечка, шудным миян! — шуаліс Саша ассьыс пуысь чувствояссӧ ньӧти дзебтӧг да бергӧдліс Лиляӧс комнататі.
— Да тэ лэдз сійӧс! — сераліс Майя, кызіник улыс вомдорсӧ самолюбивӧя ортсылань чургӧдыштігмоз.
И сійӧ сідзжӧ сывйыштіс Лиляӧс да окаліс. — Висьтав, висьтав миянлы! — пыр жӧ шуис Майя.
И Лиля, нывъяс кытш шӧрӧ улӧс вылӧ пуксьӧм бӧрын, водзӧ кутіс висьтавны спокойнӧй, ньӧжмыд гӧлӧсӧн:
— Збыль, миянлы сьӧкыд вӧлі мужчинаяс пӧвстын, но ме вӧлі рад, не сӧмын рад, а прӧстӧ шуда, мый менӧ эз торйӧдны батальонса асланым йӧзысь.
Ӧд ми отступайтім век ӧтлаын, сы мында йӧзӧс воштім...
Тӧданныд, нывъяс, век жаль, кор гибнитӧны асланым йӧз.
Но кор ротаясса стройын сӧмын сизим-кӧкъямыс мортӧн да ставнысӧ тӧдан нимъяснас, сэки быдӧнӧс рӧднӧйӧс моз сьӧлӧм бердсьыд нетшыштан...
Помнита, кольӧм во менӧ ранитчӧм бӧрын вайӧдісны Харьковӧ, водтӧдісны бур госпитальӧ, а ме век думайта: «Но кыдз нӧ ӧні найӧ сэні батальонас метӧг?»
Быд лун гижавлі письмӧяс, и меным ставныс гижлісны, торйӧн и коллективӧн, и ме век думайта: «Кор нин, кор нин?»
Сэсся меным отпуск сетісны, а отпуск бӧрын ме веськалі эськӧ мӧд частьӧ, но ме вӧзйыси комендантлысь, и сійӧ менӧ индіс асланым йӧз эшелонӧ...
Харьковті ме пыр подӧн ветлӧдлі, сы вӧсна мый ӧтчыд пуксьылі трамвайӧ да ёна расстроитчи.
Аддзи, мый миян эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс оскорбляйтӧны, тойлалӧны ӧта-мӧдсӧ, и ме эг ас вӧсна, а на вӧсна расстроитчи, весиг эз ло лӧсьыд: ачым военнӧй, а менам синваӧй визувтӧ, и меным друг сэтшӧм ӧбиднӧ да забеднӧ лои тайӧ йӧз вӧснаыс.
«Ок, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, — думайті ме, — кыдзи миян фронт вылын быд лун усьӧны йӧз, чӧв олігтыр, лишнӧй кывъястӧг, кыдзи найӧ видзӧны ӧта-мӧднысӧ, а оз асьнысӧ, а ӧд найӧ тіян жӧ мужикъяс, батьяс, пиян...
Ті кӧ эськӧ сӧмын думыштлінныд та йылысь, ті эськӧ грубитӧм пыдди, ӧта-мӧднытӧ видӧм пыдди долженӧсь вӧлі сетны туй ёрта-ёртныдлы, шуавны медся мелі кывъяс, а кодӧскӧ кӧ нарошнӧ ӧбидитісны, бурӧдны да малыштны сійӧс юрӧдыс...»
Сійӧ висьтавліс тайӧс ӧткодь ньӧжмыд гӧлӧсӧн, видзӧдіс эз пӧдругаясыс вылӧ, а кытчӧкӧ на пыр, а найӧ, сылань копыртчӧмӧн, сы вылысь югдӧм синъяснысӧ вештывтӧг, шынитӧв кывзісны.
— Лагерын ми олім веськыда ывлаас.
Зэрӧ кӧ — зэр улас йӧжгылясям; вердісны миянӧс ӧтрубысь пуӧм баландаӧн, а то и картупель кышысь пуӧм баландаӧн, а уджыс сьӧкыд, туйяс вӧчны, миян ребята сись моз сылісны.
Лунысь-лун, лунысь-лун, а унаӧн нин абуӧсь.
Ми, нывбабаяс, — Лиля тадзи и шуис: «ми, нывбабаяс», а эз нывъяс, — ми, нывбабаяс, всё-таки дырджык вермим выдержитны мужчинаяс дорысь.
Сэні вӧлі миян батальонысь ӧти зон, сержант Федя, а ме сыкӧд дружитлі, ёна дружитлі, — ньӧжйӧник шуис Лиля, — и сійӧ век шутитлывліс миян вылын, нывбабаяс вылын: «Тіян эм пытшкӧсса запас».
А сійӧ ачыс, кор миянӧс кутісны нуӧдны мӧд лагерӧ, ачыс сійӧ эз нин выдержит, и сійӧс лыйис конвойнӧй.
Но сійӧ сразу эз на кув, а ещӧ оліс на да пыр видзӧдіс ме вылӧ, кыдзи ме муна сы дінысь, а ме эг нин вермы сійӧс ни кутыштлыны, ни окавны, а то эськӧ и менӧ виисны...
Лиля висьталіс, кыдзи найӧс нуӧдӧмаӧсь мӧд лагерӧ, и сэні лагерса нывбаба отделениеын вӧлӧма надсмотрщица немка, Гертруда Геббех, и тайӧ энь кӧиныс мучитлӧма нывъясӧс кувтӧдзыс.
И Лиля висьталіс, кыдзи найӧ, нывбабаяс, сёрнитчӧмаӧсь либӧ пӧгибнитны, либӧ бырӧдны Гертруда Геббехӧс.
И налы удайтчӧма, удж вылысь войнас вӧрті локтігӧн, пӧръявны охранасӧ, кыйӧдны Гертруда Геббехӧс, шыбитны сы вылӧ шинель да пӧдтыны.
И найӧ, некымын нывбаба да ныв, пышйӧмаӧсь,
но найӧ эз вермыны ӧтлаын мунны гортаныс став Польша пыр да Украина пыр да торъялӧмаӧсь.
Лиля ӧтнас мунӧма уна сё километр, и сійӧс дзеблалӧмаӧсь да вердӧмаӧсь полякъяс, а сэсся миян украинецъяс.
Ставсӧ тайӧс висьталіс Лиля, коркӧ вӧвлӧм сэтшӧм жӧ краснодоночка, еджыдіник, кыз, шань нывка, — сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧдыс ставныс.
И сьӧкыд вӧлі веритны, мый сійӧ пӧдтӧма Гертруда Геббехӧс да сэсся подӧн мунӧма со этайӧ пыктӧм сӧнъяса ичӧтик кокъяснас став Польша да Украина пыр, кодъясӧс займитӧмаӧсь немецъяс.
И быд ныв думайтіс ас йывсьыс: «А ставыс кӧ тайӧ уси менам пай вылӧ, верми-ӧ эськӧ ме нуны тайӧс ставсӧ ас вывті и кыдзи эськӧ ме ведиті ачымӧс?»
Сійӧ вӧлі важся Лиля, но сійӧ вӧлі мӧд кодь нин.
Оз позь шуны, медым сылӧн чорзьӧма сьӧлӧмыс ас вывтіыс тайӧс ставсӧ нуӧм бӧрын, сійӧ эз лэптысьлы да эз чушъяв пӧдругаяс водзас, эз, сійӧ унатор кутіс гӧгӧрвоны олӧмсьыс.
Кутшӧмкӧ ногӧн кутіс видзӧдны сійӧ йӧз вылӧ бурджыка, быттьӧ тӧдны мӧдіс налы донсӧ.
И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ физически и душевнӧ быттьӧкӧ лоӧма скӧрджык, тайӧ великӧй человеческӧй бурлуныслӧн светыс сявкйис сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылас.
Нывъяс ставныс бара кутісны окавны Лиляӧс, быдӧнлы окота вӧлі малыштны сійӧс юрӧдыс либӧ кӧть инмӧдчывны сы дорӧдз.
И сӧмын Шура Дубровина, ыджыдджык арлыда ныв, студентка, кутіс асьсӧ видзчысьӧмӧнджык, сы вӧсна мый сійӧ вежӧктіс нин Майя Пегливановаӧс Лиля дорӧ.
— И мый нӧ тайӧ, нывъяс, ставныдлӧн синъясныд вазьӧмаӧсь, збыльысь! — гораа шуис Саша Бондарева. — Вай сьылыштамӧй!
И сійӧ заводитліс нин сьывны <rus>«Спят курганы тёмные»</rus>, но нывъяс дугӧдісны сійӧс: быдсяма йӧз олісны посёлокас, и вермис воны кутшӧмкӧ «полицай».
Кутісны бӧрйӧдлыны кутшӧмкӧ важся украинскӧй сьыланкыв, а Тоня предложитіс сьывны «Землянка».
— Сійӧ и миян, и быттьӧкӧ некытчӧ крукасьнысӧ, — ньӧжйӧник шуис Тоня.
Но быдӧн шуисны, мый сідзи нин гажтӧм сьӧлӧм выланыс, а тайӧ «Землянканад» и бӧрддзыссяс.
И Саша, коді став первомайскӧй нывъяс пӧвстын вӧлі главнӧй сьылысьӧн, заводитіс:
И сы бӧрся босьтчисны сьывны ставныс.
Тайӧ сьыланкывъяс эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вылӧ эськӧ вермис чошкӧдны пельсӧ полиция.
Но тайӧ вӧлі сьыланкыв, кодӧс нывъяс унаысь кывлывлісны радио пыр Пятницкий нима радейтана хор исполнениеын, и буретш сы вӧсна, мый найӧ унаысь кывлывлісны сьыланкывсӧ радио пыр Москвасянь, ӧні найӧ быттьӧ тайӧ сьыланкывнас бӧр мунлісны тасянь, «Первомайкасянь», Москваӧ.
Став сійӧ олӧмыс, кӧні быдмисны нывъяс, коді вӧлі налы сэтшӧм жӧ естественнӧй олӧмӧн, кутшӧмӧн олӧны ыб вылын жаворонокъяс, став сійӧ олӧмыс пырис комнатаӧ тайӧ сьыланкывйыскӧд тшӧтш.
Уля пуксис Иванцова чойяс дорӧ, но ыджыдджыкыс, Оля, коді увлекайтчис сьылӧмнас, сӧмын меліа да топыда кутліс Улялысь кисӧ гырддзасьыс вылітіджык, — сы синъясын быттьӧкӧ лӧз би ӧзйис, мый вӧсна сылӧн неправильнӧй чертаяса чужӧмыс лои весиг мичаӧн.
А Нина, коді ёся видзӧдіс ас гӧгӧрыс лэбач борд моз шевкнитчӧм сук синкымъяс увтіыс, друг копыртчис Уля дорӧ да пӧся шӧпнитіс сылы пеляс:
— Тэныд привет Кашуксянь.
— Кутшӧм Кашуксянь? — сідзжӧ шӧпкӧдӧмӧн юаліс Уля.
— Олегсянь.
Миянлы, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Нина, — сійӧ ӧнісянь пыр лоас Кашукӧн.
Уля видзӧдіс гӧгӧрвотӧг.
Сьылысь нывъяс гажмисны, гӧрдӧдісны.
Кутшӧм окота вӧлі налы, кӧть тайӧ здук кежлас, вунӧдлыны ставсӧ, мый найӧс кытшалӧ, вунӧдлыны немецъясӧс, «полицайясӧс», вунӧдлыны, мый колӧ регистрируйтчыны немецкӧй биржа трудаын, вунӧдлыны Лиля мучитчӧм йылысь, вунӧдлыны, мый гортаныс волнуйтчӧны нин налӧн мамъясныс, дыр эз воны нывъясныс да.
Кутшӧма налы вӧлі колӧ, медым ставыс вӧлі воддза кодь!
Найӧ помавлісны ӧти сьыланкыв да заводитлісны мӧдӧс.
— Нывъяс, нывъяс! — друг шуис Лиля сьӧлӧмӧдзыд йиджан аслас ичӧтик гӧлӧснас. — Кымынысь ме, кор пукалі лагерын, кор муні Польшаті, войын, кӧмтӧм, тшыг, кымынысь ме казьтывлі ассьыным Первомайкаӧс, ассьыным школанымӧс да тіянӧс ставнытӧ, нывъяс, кыдзи ми чукӧртчывлім да кыдзи степӧ ветлывлім да сьывлывлім... и кодлы нӧ тайӧс да мыйла нӧ колӧ вӧлі тайӧс ставсӧ жугӧдны, талявны?
Мый нӧ оз тырмы йӧзыслы свет вылас?..
Улечка! — друг шуис сійӧ. — Лыддьы кутшӧмкӧ бур стихъяс, помнитан, кыдзи коркӧ...
— Кутшӧмӧс нӧ? — юаліс Уля.
Мӧда-мӧд вежмӧн нывъяс кутісны шуавны Улялысь радейтана стихъяссӧ, кодъясӧс унаысь кывлывлісны сылысь.
— Улечка, лыддьы «Демонтӧ», — шуис Лиля.
— А мыйджык «Демонсьыс»?
— Ачыд бӧрйы.
— Медым ставнас лыддяс!
Уля сувтіс, ньӧжйӧник лэдзис кияссӧ да, чванитчытӧг да яндысьтӧг, зэв прӧстӧя, кыдзи овлӧ стихъяс гижтӧм йӧзлӧн да сцена вывсянь стихъясӧн выступайтлытӧмъяслӧн, заводитіс спокойнӧй, свободнӧй, кызіник гӧлӧсӧн:
И шензьӧданатор, — кыдзи и ставыс, мый сьылісны нывъяс, сійӧ, мый лыддис Уля, сідзжӧ ӧти здукӧн кутіс кажитчыны олӧмысь торйӧдны позьтӧмӧн, ловъяӧн.
Быттьӧ сійӧ олӧмыс, кытчӧ сюрины ӧні нывъяс, вӧлі миритны позьтӧм противоречиеа мирын лӧсьӧдӧм став мичаторйыскӧд, кутшӧм сямӧн да кутшӧм кадын кӧть эз вӧв найӧс лӧсьӧдӧма.
И сійӧ, мый поэмаас висьтавсис кыдзи быттьӧ и Демонӧс дорйӧм кузя, и кыдз быттьӧ сылы паныд, — ставыс тайӧ ӧткодя лӧсявліс сылы, мый испытывайтісны нывъяс, и ӧткодя вӧрзьӧдліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
лыддис Уля.
И нывъяслы кажитчис, мый збыльысь свет вылын некод оз страдайт сідзи, кыдзи найӧ.
Со нин ангелыс аслас зарни бордъяс вылас нуӧ Тамаралысь грека ловсӧ, и безднасянь кыпӧдчис на дорӧ адса дух.
лыддис Уля, ачыс лэдзӧма кияссӧ увлань.
Лиля лэдзис ассьыс еджыд юрсӧ ки вылас да челядь моз гораа бӧрддзис.
Нывъяслӧн вӧрзис сьӧлӧмныс, и найӧ уськӧдчисны бурӧдны сійӧс.
И сійӧ ужаснӧй мирыс, кӧні найӧ олісны, бара пырис комнатаӧ да быттьӧ отравитіс душаяссӧ налысь.
Комын ӧтиӧд глава
Сійӧ лунсяньыс, кор неудачнӧй эвакуация бӧрын Анатолий Попов, Уля да Виктор батьыскӧд бӧр воисны Краснодонӧ, Анатолий эз ов гортас, а дзебсясис Петровъяс ордын, Погорелый хуторын.
Немецкӧй администрация абу на волӧма хуторас, и Петровъяс олісны эрдын.
Анатолий бӧр воис «Первомайкаӧ», кор мунісны немецкӧй салдатъяс.
Нина Иванцова висьталіс сылы да Улялы, медым найӧ — лучше Уля, кодӧс омӧльджыка тӧдісны карын, — пыр жӧ йитчасны Кошевойкӧд да наметитасны зонъясӧс да нывъясӧс, первомайкасаясӧс, кодъяс кӧсйӧны тышкасьны немецъяслы паныд да кодъяс вылӧ позьӧ надейтчыны.
Нина намекнитіс, мый Олег действуйтӧ оз сӧмын ас нимсяньыс, да висьталіс сылысь кымынкӧ сӧвет: быдӧнкӧд сёрнитны ӧтнаскӧд, оз ков казьтывны и мукӧдъясӧс, оз ков казьтывны, дерт, и Олегӧс, но медым гӧгӧрвоасны, мый найӧ действуйтӧны оз ас нимсяньыс личнӧ.
Сэсся Нина муніс.
А Анатолий да Уля мунісны балка дорӧ, коді торйӧдліс Поповъяслысь да Громовъяслысь усадьбаяснысӧ, да пуксисны яблоня улӧ.
Степь вылӧ, садъяс вылӧ пуксис рыт.
Немецъяс прамӧя жугӧдӧмаӧсь Поповъяслысь ичӧтик садсӧ, торйӧн нин вишня пуяссӧ, кодъяслысь уналысь чегъялӧмаӧсь увъяссӧ вишняыскӧд тшӧтш, но садйыс век жӧ кольӧма, видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ лӧсьыдіник, мичаник, кыдзи и войдӧр, кор сійӧс дӧзьӧритлісны ая-пиа.
Естествознание кузя преподаватель, коді ёна радейтліс ассьыс предметсӧ, пӧдаритӧма Анатолийлы кӧкъямысӧд классянь ӧкмысӧдӧ вуджигӧн насекомӧйяс йылысь книга: <rus>«Питомцы грушевого дерева»</rus>.
Книгаыс вӧлі зэв нин важ, сэні эз вӧвны воддза листъясыс и оз позь вӧлі тӧдмавны сылысь авторсӧ.
Поповъяс садйӧ пыранінын сулаліс пӧрысьысь-пӧрысь груша, книгасьыс на пӧрысь, и Анатолий ёна любитіс тайӧ грушасӧ да тайӧ книгасӧ.
Арнас, кор кисьмисны яблокъяс, — яблоняяс вӧліны гордостьӧн Поповъяс семьяын, — Анатолий пӧшти пыр узьлывліс садйын топчан вылын, медым детинкаяс эз гусявлыны яблоксӧ.
А поводдяыс кӧ вӧлі зэра да ковмыліс узьны комнатаын, Анатолий нюжӧдліс сигнализация: гартлывліс яблоня увъяссӧ вӧсньыдик шпагатӧн, а шпагатсӧ вӧлі йитӧма гезйӧн, кодӧс садсянь нюжӧдӧма керка ӧшиняс.
Сулалӧ вӧлі инмӧдчыны кӧть ӧти яблоняӧ, кыдзи Анатолий крӧвать дорын, юрладорас, триня-тронякылігтыр усьлі ӧтлаӧ кӧртавлӧм тыртӧм консервнӧй банка чукӧр, и сійӧ ӧти трусик кежысь котӧртлывліс садйӧ.
И со найӧ пукалӧны тайӧ садъяс, Уля да сійӧ, серьёзнӧйӧсь, думыштчӧмаӧсь, тырвыйӧ чувствуйтӧны сійӧс, мый Нинакӧд сёрнитӧмсянь найӧ сувтісны олӧмлӧн выль туй вылӧ.
— Уля, миянлы эз удайтчывлы сёрнитны тэкӧд сьӧлӧмсянь, — сыысь неуна яндысьыштӧмӧн шуис Анатолий, — но ме важӧн нин уважайта тэнӧ.
И, ме чайта, воис кад сёрнитны миянлы веськыда, дзик веськыда, нинӧм дзебтӧг...
Ме чайта, тайӧ оз ло ассьыным рольнымӧс вывті ыдждӧдӧмӧн, выщитчӧмӧн ли мый ли, шуны кӧ сійӧс, мый именнӧ тэ да ме вермам босьтны ас вылӧ ставсӧ тайӧс — организуйтны Первомайкаын миянлысь зонъясӧс да нывъясӧс.
И миянлы колӧ перво-наперво сёрнитчыны, кыдзи ми асьнымсӧ кутам овны...
Например, ӧні мунӧ биржаын регистрация.
Ме личнӧ ог мун биржаад.
Ме ог кӧсйы и ог кут уджавны немецъяслы.
Клянитча тэныд, ме ог кеж тайӧ туй вывсьыс! — вына гӧлӧсӧн лабутнӧя висьталіс Анатолий. — Ковмас кӧ, ме кута дзебсясьны, гусьӧн овны, подпольеын, пӧгибнита, но ог кеж тайӧ туй вывсьыс!
— Толя, тэ помнитан кияссӧ эсійӧ немец-ефрейторыслысь, коді тай лукйысис миян чемоданъясын?
Киясыс вӧліны сэтшӧм сьӧдӧсь няйтысла, сардмӧмаӧсь, ставсӧ крукавлӧны, ме и ӧні на найӧс век аддза, — ньӧжйӧник висьталіс Уля. — Воӧм бӧрын первойя лунас жӧ ме бара аддзи татшӧм кияссӧ, кыдзи найӧ гудйысисны миян вольпасьясын, сундукын, найӧ аслыныс шарпъяс-кӧсынкаяс вылӧ вундалісны платьеяснымӧс мамлысь, менсьым и чойяслысь, найӧ эз зывӧктыны весиг корсьысьны няйт бельё пиысь, но найӧ кӧсйӧны пырны и миян душаясӧдз...
Толя!
Уна вой ме узьтӧг коллялі гортын асланым ичӧтик кухняын, — тэ тӧдан, сійӧ миян дзик торъя, — ме пукалі дзурс пемыдын, кывзі, кыдзи немецъяс горштырнас равзӧны керкаын да тшӧктӧны висьысь мамлы ваявны то ӧтитор, то мӧдтор, вӧчны быдпӧлӧс удж, тадзисӧ ме пукалі уна вой, ме прӧверяйті ачымӧс.
Ме век думайті: судзсяс-ӧ менам вын, эм-ӧ менам право сувтны тайӧ туй вылас?
И ме гӧгӧрвои, мӧд туй менам абу.
Да, ме верма овны сӧмын тадзи, либӧ жӧ сӧвсем не овны.
Клянитча аслам мамӧн, мый медбӧръя лолыштӧмӧдз ме ог кеж тайӧ туй вывсьыс! — аслас сьӧд синъяснас Анатолий вылӧ видзӧдіг висьталіс Уля.
Найӧ кутісны волнуйтчыны.
Недыр чӧв, олыштісны.
— Вай индам, кодкӧд сёрнитны медводз, — асьсӧ киас босьтӧм бӧрын сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Анатолий. — Гашкӧ, заводитам нывъяссянь?
— Дерт жӧ, Майя Пегливанова да Саша Бондарева.
И, дерт, Лиля Иванихина.
А Лиля бӧрся мунас и Тоня.
Думайта ещӧ — Лина Самошина, Нина Герасимова, — лыддьӧдліс Уля.
— А сійӧ миян активисткаыд, но, кыдзи сійӧс, — пионервожатӧйыд?
— Вырикова? — Синъясыс Улялӧн кутісны видзӧдны кӧдзыда. — Тӧдан, мый ме тэныд висьтала.
Вӧвлі, сьӧкыд лунъясӧ ми ставным резкӧя сёрнитлывлім то ӧтитор йылысь, то мӧдтор йылысь.
Но должен жӧ лоны мортыдлӧн душаас мыйкӧ святӧй, мый вылын, кыдзи аслад рӧднӧй мам вылын, оз позь серавны, мый йылысь оз позь сёрнитны лёка, смекайтчӧмӧн.
А Вырикова...
Коді сійӧс тӧдас?
Ме эськӧ сы вылӧ эг дӧверитчы...
— Кольлам, видзӧдлам бурджыка, — шуис Анатолий.
— Туянаджык Нина Минаева, — шуис Уля.
— Еджыдіникыс, полыськодь сэтшӧм?
— Тэ эн думайт, мый сійӧ полысь, сійӧ неуна яндысьысь, но сійӧ зэв крепыд убеждениеяса...
— А Шура Дубровина?
— Сы йылысь ми Майялысь юалам, — нюммуніс Уля.
— Кывзы, а мыйла тэ эн висьтав ассьыд медбур пӧдругатӧ — Валя Филатоваӧс? — чуймӧмӧн друг юаліс Анатолий.
Мыйкӧ дыра Уля пукалыштіс чӧв олігтыр, и Анатолий эз вермы аддзыны сы чужӧм вылысь, мый чувствуйтӧ Уля.
— Да, сійӧ вӧлі менам медбур пӧдруга, ме важмоз любита сійӧс, и ме кодя некод оз тӧд сылысь бур сьӧлӧмсӧ, но сійӧ оз вермы сувтны тайӧ туй вылас, сійӧ вынтӧм, меным кажитчӧ, мый сійӧ вермас лоны сӧмын жертваӧн, — шуис Уля, и мыйкӧ дрӧгмуні сы вомдоръясын да нырбордъясын. — А зонъяс пиысь кодъясӧс? — юаліс сійӧ, быттьӧкӧ кӧсйис вежны сёрнисӧ.
— Зонъяс пӧвстысь, дерт, Виктор, ме сыкӧд сёрнитлі нин.
И тэ кӧ шуин Саша Бондареваӧс, и шуин, дерт, правильнӧ, то ковмас и Васяӧс, воксӧ сылысь.
И, дерт, Женька Шепелев да Володька Рагозин...
На кындзи, ме думайта, Боря Главан, тӧдан, молдаванин, коді тай Бессарабиясьыд эвакуируйтчӧма...
Тадзи найӧ бӧрйӧдлісны ассьыныс пӧдругаяснысӧ да ёртъяснысӧ.
Чинны нин заводитӧм тӧлысь, но ещӧ ыджыд на, гӧрд заревоӧн сулаліс пуяс сайын, сук пемыд вуджӧръяс водісны сад пӧлӧн, тревожнӧй таинственность вӧлі паськалӧма став природаас.
— Кутшӧм шуд: ӧд тіян и миян квартираясын абуӧсь немецъяс!
Зэв сьӧкыд эськӧ вӧлі меным аддзыны найӧс, медся нин ӧні, — шуис Уля.
Бӧр гортас воӧмсянь Уля оліс ӧтнас зэв ичӧтик кухняын, коді вӧлі орчча гортса стрӧйбаясыскӧд.
Уля ӧзтіс пач вылын сулалысь дзузган, мыйкӧ дыра пукалыштіс вольпась вылас да видзӧдіс водзлань.
Сійӧ вӧлі ас кежас аслас олӧмыскӧд сэтшӧм состояниеын, кутшӧм овлӧ душаын ыджыд вежсьӧмъяс минутаясӧ, кор ас водзад дзик ставыс тыдалӧ.
Уля копыртчис крӧвать дорас, кыскис сы улысь ичӧтик чемодан да сы пыдӧсысь, бельё увсьыс, кыскис ёна нин вушйӧм клеёнчатӧй тетрадь.
Гортсьыс мунӧмсянь Уля эз на босьтлы сійӧс киас.
Медводдза листбокас жӧ карандашӧн гижӧм омӧля тӧдчысь гижӧдыс, быттьӧкӧ став гижӧдыслы эпиграф, ачыс висьталіс сы йылысь, мыйла Уля лӧсьӧдӧма тайӧ тетрадьсӧ да кор сійӧ вӧлі:
«Морт олӧмын овлӧ кад, мыйсянь зависитӧ сылӧн моральнӧй судьбаыс, кор вӧчсьӧ перелом сылӧн нравственнӧй развитиеас.
Шуӧны, мый тайӧ переломыс лоӧ сӧмын том кадӧ.
Тайӧ абу сідз: уналӧн сійӧ лоӧ дзик челядь кадӧ на (Помяловский)».
Ӧттшӧтш и шогсянакодь-лӧсьыд чувствоӧн, и сы вылӧ шензьӧмӧн, мый сійӧ пӧшти кагаӧн вӧлігас на гижавлӧма тайӧторъяссӧ, мый сэтшӧма лӧсялісны сылӧн ӧнія душевнӧй состояниелы, Уля лыддис бӧрйӧдлӧмӧн то ӧтилаті, то мӧдлаті:
«Сражениеын колӧ кужны пӧльзуйтчыны минутаӧн да тэрыба соображайтны».
«Мый вермас паныд сулавны мортлӧн чорыд волялы?
Воля кутӧ ас пытшкас став душатӧ, кӧсйыны — сідзкӧ лӧгавны, радейтны, жалитны, радуйтчыны, овны; ӧти кывйӧн кӧ, воля эм нравственнӧй вын быд существолӧн, свободнӧя стремитчӧм мыйкӧ создайтны либӧ жугӧдлыны, творческӧй власть, коді нинӧмысь вӧчӧ чудесаяс!.. (Лермонтов)».
«Ме ог вермы аддзыны аслым места яндзимысла.
Яндзим, яндзим, — сыысь на унджык, — позорнӧ серавны сы вылын, коді омӧля пасьтасьӧма!
Ме весиг ог вермы помнитны, кор менам лои тайӧ привычкаыс.
А талун Нина <ns>М.-кӧд</ns> этайӧ случайыс, — ог, ме весиг ог вермы гижны...
Мый кӧть ме ог казьтышт, ставсьыс лоӧ гӧрдӧдны, ме ставнам сотча.
Ме весиг дружитчи Лизка <ns>У.-кӧд</ns>, сы вӧсна мый ми ӧтлаын серавлывлім омӧля пасьтасьӧмаяс вылын, а ӧд сылӧн батьмамыс... та йылысь оз ков гижнысӧ, збыльысьсӧ сійӧ омӧль ныв.
А талун ме лёкысь, именнӧ лёкысь сералі Нина вылын и весиг кыски ковтаӧдыс да ковтаыс петіс юбка увсьыс, а Нина шуис...
Ог, ог вермы ме гижны сылысь кывъяссӧ.
Но ӧд ме некор эг думайтлы сэтшӧм лёка.
Тайӧ заводитчис менам сы вӧсна, мый ме кӧсйи, медым олӧмын вӧлі ставыс, дзик ставыс мича, а артмис мӧдног.
Ме прӧстӧ эг думышт, мый уналы на лоӧ овны омӧля, а медся нин Нина М.-лы, сійӧ сэтшӧм беззащитнӧй...
Клянитча, Ниночка, ме сэсся некор, некор ог кут!»
А сэсся вӧлі содтӧд гижӧма та дорӧ карандашӧн, тыдалӧ, мӧд луннас:
«И тэ коран сылысь прощенье, да, да, да!..»
Кык страница сайын вӧлі гижӧма:
«Медся донаыс мортлӧн — олӧм.
Сійӧ сетсьӧ сылы ӧтчыд, и овны колӧ сійӧс сідз, мед эз доймы сьӧлӧмыд весьшӧрӧ коллялӧм вояс вӧсна да мед подлӧй да мелочнӧй важся олӧм вӧсна эз сот позор (Н. Островский)».
«Всё-таки комичнӧй эсійӧ М. <ns>Н.-ыс</ns>! Дерт, ме ог соссьы, меным приятнӧ сыкӧд коллявны кад (мукӧд дырйи).
И сійӧ бура танцуйтӧ.
Но сійӧ ёна радейтӧ ошйысьны аслас званиенас да аслас орденъяснас, а меным тайӧ буретш дзик веськодь.
Тӧрыт сійӧ паніс сёрни сы йылысь, мый ме важӧн нин виччыси, но тайӧ меным ньӧти оз ков...
Ме сералышті и ог каитчы.
А сылӧн шуӧмыс, мый виа пӧ ачымӧс, — и неправда и свинство сыладорсянь.
Сійӧ сэтшӧм кыз, сылы эськӧ колӧ лоны фронт вылын, ветлӧдлыштны ружьеӧн.
Некор, некор, дзик некор!..»
«Медся храбрӧйыс миян скромнӧй командиръяс пиысь да медся скромнӧйыс храбрӧйяс пиысь — татшӧмӧн ме помнита Котовский ёртӧс.
Вечнӧй память сылы да слава!
(Сталин)».
Уля пукаліс, аслас ученическӧй тетрадь весьтӧ копыртчӧмӧн, кытчӧдз эз кыв, кыдзи кокньыдика клопнитіс калитка да ичӧтик тэрыб кокъяс котӧртісны дворӧд кухня ӧдзӧслань.
Ӧдзӧсыс таркниттӧг воссис, и Валя Филатова, ас водзвывсьыс нинӧм аддзытӧг, котӧрӧн матыстчис Уля дінӧ, сувтіс пидзӧсъяс вылас му джоджӧ да ляскысис чужӧмнас Уля пидзӧсӧ.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олісны.
Уля кыліс Валялысь кыпъялысь морӧссӧ да сьӧлӧм тіпкӧмсӧ.
— Мый лои тэкӧд, Валечка? — ньӧжйӧник юаліс Уля.
Валя лэптіс калькнитыштӧм ва вомдора чужӧмсӧ.
— Уля! — шуис сійӧ. — Менӧ нуӧдӧны Германияӧ...
Валя Филатова кӧть и зывӧктӧмӧн видзӧдіс немецъяс вылӧ да став сійӧтор вылӧ, мый найӧ вӧчисны карас, но сэки жӧ йӧймытӧдз поліс немецъясысь.
Найӧ воӧмсянь первой лунсяньыс жӧ сійӧ век виччысис, мый вот-вот должен лоны кутшӧмкӧ омӧльтор сыкӧд либӧ мамыскӧд.
Биржаын регистрируйтчӧм йылысь приказ петӧм бӧрын, а Валя ещӧ век на эз выполнит тайӧ приказсӧ, сійӧ пыр виччысис арестуйтӧм, чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн, мый сійӧ сувтіс немецкӧй властькӧд тышкасян туй вылӧ.
Тайӧ асылас, рынок вылӧ мунігӧн, сылы паныдасисны первомайкаса некымын морт, кодъяс ветлӧмаӧсь нин регистрация вылӧ: найӧ мунісны восстанавливайтны ӧти ичӧтик шахта, кутшӧмъясыс «Первомайка» районын вӧлі уна.
И сэки Валя яндысьӧма веськыда висьтавны Улялы аслас слаблун йылысь да сыысь гусьӧн мунӧма регистрируйтчыны.
Биржа труда вӧлі ӧти судта еджыд керкаын, мыльк йылын, неылын районнӧй исполкомсянь.
Неыджыд ӧчередь некымын дас мортысь сулаліс керкаас пыранінын.
Валя ылысянь тӧдіс ӧчередьысь Зинаида Выриковаӧс, кодкӧд велӧдчывліс ӧти классын.
Валя тӧдіс сійӧс ичӧтик туша сертиыс да шыльыд, быттьӧ клеитӧм юрси сертиыс да водзлань чурвидзысь дженьыдик ёсь кӧсаяс сертиыс и матыстчис сы дінӧ, медым матынджык лоны ӧчередяс.
Тайӧ ӧчередьыс эз вӧв сэтшӧм ӧчередьяс кодь, кӧні эз этша ковмы сулавны йӧзлы война лунъясӧ — и нянь вылӧ, и продовольствие вылӧ, и продкарточкаяс получайтігӧн, и весиг трудӧвӧй фронт вылӧ мобилизуйтчигӧн.
Сэки быдӧн зілисны веськавны матӧджык, и йӧз пинясисны, кодкӧ кӧ тӧдса кузя либӧ служебнӧй положение серти пырліс ӧчередьтӧг.
Тайӧ вӧлі ӧчередь немецкӧй биржа трудаӧ, некод эз тэрмась сэтчӧ веськавны мукӧдсьыс водзджык.
Чӧв олігтыр Вырикова видзӧдліс Валя вылӧ ӧта-мӧд дінас матын пукалысь лӧг синъясӧн да лэдзис сійӧс ас водзладорас.
Ӧчередь муніс зэв ӧдйӧ, — пыравлісны кыкӧн-кыкӧн.
Валя, коді пӧсялӧм кинас морӧс бердас кутіс чышъян пиӧ гартыштӧм паспортсӧ, пырис Выриковакӧд ӧтлаын.
Регистрируйтан комнатаын, пыраніныслы паныд, сулаліс кузь пызан, сы сайын пукалісны кыз немецкӧй ефрейтор да русскӧй нывбаба, кодлӧн чужӧм кучикыс вӧлі зэв нежнӧй да розӧвӧй, а щӧкаыс зэв кузь.
И Валя и Вырикова тӧдӧны вӧлі сійӧс: сійӧ велӧдлывліс краснодонса школаясын, сідзжӧ и первомайскӧйын немецкӧй кыв.
Зэв шензьӧдана, но овыс сылӧн тожӧ вӧлі Немчинова.
Нывъяс здоровайтчисны сыкӧд.
— А... менам воспитанницаяс! — шуис Немчинова да, кузь сьӧд синлысъяссӧ лэдзӧм бӧрын, тешкодя нюммуніс.
Комнатаас котшкӧдчисны машинкаясӧн.
Ӧдзӧсланьыс веськыдвылын и шуйгавылын нюжӧдчӧма кык ичӧтик ӧчередь.
Немчинова юасис Валялысь арлыд йывсьыс, мамбать йывсьыс, адрес да гижаліс кузь ведомостьӧ.
Сэк жӧ сійӧ переведитліс став тайӧ даннӧйяссӧ немецкӧй ефрейторлы, и сійӧ гижаліс тайӧс ставсӧ мӧд ведомостьӧ немецкӧй кывйӧн.
Кор Немчинова юасис сылысь, сэки кодкӧ петіс веськыдладорса комнатасьыс, а кодкӧ пырис.
Друг Валя аддзис дзугсьӧм юрсиа том нывбабаӧс, сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв ёна гӧрдӧдӧма, синъясас тӧдчис синва.
Ӧти кинас ковта морӧссӧ кизявлігтырйи сійӧ ӧдйӧ муніс комнататі.
Сэки Немчинова ещӧ на мый йылысь кӧ юаліс Валялысь.
— Мый? — юаліс Валя, дзугсьӧм юрсиа тайӧ том нывбабасӧ синъяснас колльӧдіг.
— Здоров?
Нинӧм вылӧ он норась? — юасис Немчинова.
— Ог, ме здоров, — шуис Валя.
Вырикова друг тракнитіс сійӧс ковтаӧдыс мышсяньыс.
Валя бергӧдчис, но Вырикова видзӧдіс сы бокӧд веськодь, ӧта-мӧд дінас матын пукалысь синъяснас.
— Директор дорӧ! — шуис Немчинова.
Валя немдумышттӧг вуджис веськыдвывса ӧчередьӧ да видзӧдліс Вырикова вылӧ.
Вырикова механически ӧтвечайтіс сійӧ жӧ вопросъяс вылас, кутшӧмъясӧс сетавлісны и сы пӧдругалы.
Директор комнатаын вӧлі шынитӧв, сӧмын шочиника кывлывлісны немецкӧй кывйӧн негораа шыасьӧмъяс.
Кор юасисны Выриковалысь, директор комнатаысь петіс ар дас сизима зон.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, блед да сідзжӧ мунігмозыс кизявліс гимнастёркасӧ.
Сэки Валя кыліс, кыдзи ичӧтик Вырикова аслас лэчыд гӧлӧсӧн шуис:
— Ті жӧ асьныд тӧданныд, Ольга Константиновна, мый менам тебеце — со, кыланныд? — И Вырикова демонстративнӧя кутіс лолавны Немчинова вылӧ да кыз немецкӧй ефрейтор вылӧ, коді чеччыштліс стул вылас да чуймӧмӧн видзӧдіс Вырикова вылӧ петуклӧн кодь гӧгрӧс синъяснас.
Вырикова морӧсын збыльысь мыйкӧ мӧдіс киргыны. — Ме бӧрся колӧ гортса дӧзьӧр, — то Немчинова вылӧ, то ефрейтор вылӧ немъяндысьтӧг видзӧдіг водзӧ висьталіс сійӧ, — но тані кӧ эськӧ карас, ме эськӧ радпырысь, прӧстӧ радпырысь!
Сӧмын ме сьӧлӧмсянь кора тіянӧс, Ольга Константиновна, кутшӧмкӧ интеллигентнӧй, культурнӧй профессия кузя.
А ме радпырысь муна уджавны выль порядок дырйи, прӧстӧ радпырысь!
«Господи, мый сійӧ сӧрӧ сэтшӧмсӧ?» — думыштіс Валя, кор чеччалысь «сьӧлӧмӧн вӧлі пырӧ директор комнатаӧ.
Сы водзын сулаліс военнӧй мундира тшӧг немец, рудов-рыжӧй юрсисӧ вӧлі сыналӧма вывлань зэв шыльыда, быттьӧ нюлыштӧма.
Кӧть сійӧ вӧлі и мундира, но вӧлі виж кучик трусика да коричневӧй чулкиа: куш пидзӧсас быдмӧма сук гӧн.
Сійӧ тэрыба да веськодя видзӧдліс Валя вылӧ да горӧдіс:
— Пӧрччысь!
Пӧрччысь!
Валя шай-паймунӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Комнатаын, пызан саяс, пукаліс сӧмын немецкӧй писарь, сы дінын стопаясӧн куйлісны важ паспортъяс.
— Пӧрччысь, кылан? — шуис немецкӧй писарь.
— Мый?.. — Валялӧн вирыс пыр жӧ чепӧсйис чужӧмас.
— Мый!
Мый! — нерис писарь. — Пӧрччы паськӧмтӧ!
— <deu>Schneller! Schneller</deu>!* — тэрыба шуис гӧна пидзӧса немецкӧй офицер.
И друг, Валялань кисӧ нюжӧдӧм бӧрын, сійӧ чистӧя мыськӧм шмака чуньяснас, кодъяс вӧліны тожӧ рыжӧй гӧнаӧсь, паськӧдіс Валялысь вомсӧ, видзӧдліс сэтчӧ да кутіс разьны платье кизьяссӧ.
Валя бӧрддзис повзьӧмысла да унижениеысла, ӧдйӧ кутіс пӧрччысьны, ачыс дзугсяліс аслас бельёас.
Офицер отсаліс сылы.
Валя коли куш туфли кежсьыс.
Немец тэрыба видзӧдаліс сійӧс, зывӧкпырысь видлаліс сылысь пельпомъяссӧ, лядьвейяссӧ, пидзӧсъяссӧ да, салдатлань бергӧдчӧм бӧрын, шуис дженьыда сідзи, быттьӧ сійӧ сёрнитіс салдат йылысь:
— <deu>Tauglіch</deu>! *.
* Годен!
— Пачпорт! — Валя вылӧ видзӧдтӧг, сылань кисӧ нюжӧдӧмӧн, горӧдіс писарь.
Валя, паськӧмнас тупкысьӧмӧн, сыркъялігтырйи, мыччис сылы паспортсӧ.
— Адрес!
Валя висьталіс.
— Пасьтась, — зумыштчӧмӧн да ньӧжйӧ шуис писарь да шыбитіс сылысь паспортсӧ мукӧдъяс вылас. — Юӧртам, кор явитчыны сборнӧй пунктӧ.
Валя воис ас садяс ывлаын нин.
Лунся жар шонді куйліс керкаяс вылын, буса туй вылын, сотчӧм-косьмӧм турун вылын.
Тӧлысьысь дырджык нин эз зэрлы.
Гӧгӧр ставыс сотчӧма да косьмӧма.
Доналӧм воздухыс вераліс.
Валя сулаліс туй шӧрын кок шегйӧдзыс бус пиын.
И друг ымзігтырйи пуксис веськыда бус вылас.
Платьеыс сылӧн польдчыліс гадь моз да бӧр лэччис.
Валя тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас.
Вырикова вайӧдіс сійӧс ас садяс.
Найӧ лэччисны мыльк вылысь, кӧні сулаліс райисполком, и милиция здание дінті, «Восьмидомики» вомӧн, мунісны гортаныс «Первомайкаӧ».
Валяӧс то кынтіс, то лолі пӧсь петтӧдз жар.
— Йӧй тэ, йӧй! — шуаліс Вырикова. — Сідзи тіянлы и колӧ татшӧмъясыслы!..
Тайӧ жӧ — немецъяс, — уважениеӧн да весиг сьӧлӧмсяньыс шуис Вырикова. — На дорӧ колӧ кужны приспособитчыны!
Валя нинӧм эз кыв, восьлаліс сыкӧд орччӧн.
— Ок, тэ татшӧм йӧй! — лӧгпырысь шуаліс Вырикова. — Ме жӧ тэнӧ мышкӧдыд тракниті.
Колӧ вӧлі висьтавны, мый тэ кӧсъян отсавны налы тані, найӧ донъялӧны тайӧс!
И колӧ вӧлі шуны: абу здоров...
Сэні, комиссияас, врачыс Наталья Алексеевна, карса больничаысь, сійӧ быдӧнлы сетӧ освобождение либӧ лыддьӧ абу тырвыйӧ годнӧйӧн, а немецыс сэні прӧстӧ фельдшер, ни черта оз гӧгӧрво, йӧй, йӧй и эм!
А менӧ индісны служба вылӧ «Заготскотса» вӧвлӧм контораӧ, ещӧ и паёк сетасны...
Улялӧн пыр жӧ жальыс петіс.
Сійӧ кутіс Валялысь юрсӧ да кыв шутӧг мӧдіс окавны сылысь юрсисӧ, синъяссӧ.
Сэсся сылӧн чужины Валяӧс спаситӧм кузя планъяс.
— Тэныд колӧ пышйыны, — шуис Уля, — да, да, пышйыны!
— Кытчӧ нӧ, кытчӧ, господьӧ-енмӧ? — беспомощнӧя да сэк жӧ скӧрысь шуаліс Валя. — Менам ӧд ӧні абу некутшӧм документ!
— Валечка, донаӧй, — заводитіс Уля меліа вашкӧдӧмӧн, — ме гӧгӧрвоа, быдлаын немецъяс, но ӧд тайӧ жӧ миян страна, сійӧ зэв ыджыд, ӧд гӧгӧр быдлаын сійӧ жӧ йӧз, кодъяс пӧвстын ми олам, ӧд позьӧ жӧ аддзыны петан туй!
Ме ачым отсала тэныд, став зонъяс да нывъяс отсаласны...
— А мама?
Мый тэ, Улечка!
Найӧ жӧ кувтӧдзыс мучитасны сійӧс! — Валя бӧрддзис.
— Да тэ эн бӧрд, збыльысь! — скӧрысь шуис Уля. — А тэнӧ кӧ нӧ Германияӧ нуасны, тэ чайтан, сылы кокньыдджык лоӧ?
Вермас ӧмӧй сійӧ переживайтны тайӧс?
— Улечка...
Улечка...
Мыйысь нӧ тэ ещӧ ёнджыка мучитан менӧ?
— Зывӧк кывзыны тэнсьыд сёрнитӧ... тайӧ... тайӧ позорнӧ, пеж...
Ме презирайта тэнӧ! — лёкысь, чорыда шуис Уля. — Да, да, презирайта тэнсьыд нинӧм вӧчны вермытӧмтӧ, тэнсьыд синватӧ...
Гӧгӧр сы мында шог, сы мында йӧз, здоров, вына, зэв бур йӧз усьӧны фронтъяс вылын, кулӧны фашистскӧй концлагеръясын, тюрьмаясын, думышт, мый испытывайтӧны налӧн гӧтыръясныс, мамъясныс, но ставныс уджалӧны, тышкасьӧны!
А тэ ныв, тэныд став туйыс восьса, тэныд кӧсйӧны отсавны, а тэ нярган, да ещӧ кӧсъян, медым тэнӧ жалитісны.
А тэ меным абу жаль, да, да, абу жаль! — шуаліс Уля.
Сійӧ шурккылӧ чеччис, муніс ӧдзӧс дорӧ да, мышкас кисӧ пуктӧмӧн, мыджсис сэтчӧ, кутіс сулавны, скӧр, сьӧд синъяснас ас водзас видзӧдіг.
Уля вольпась вылӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн Валя шынитӧв сулаліс пидзӧсъяс вылас.
— Валя!
Валечка!..
Казьтыштлы, кыдзи ми тэкӧд овлім.
Сьӧлӧмшӧрӧй менам! — друг шуис Уля. — Сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Валя гораа бӧрддзис.
— Казьтыштлы, кор нӧ ме сӧветуйтлі тэныд мыйкӧ омӧльтор?
Помнитан, кор тай сливаяснад, либӧ кор тай тэ горзін, мый он вермы вартчыны, а ме шуи, мый ме тэнӧ ачым вӧйта?
Валечка!
Ме кевмыся тэныд...
— Он, он, тэ эновтін менӧ!
Да, тэ эновтін менӧ сьӧлӧмнад, кор на тэ мӧдӧдчин мунны татысь, и сэсся нинӧм нин эз вӧв миян костын,
тэ чайтан, ме эг чувствуйт тайӧс! — садьтӧгыс бӧрдігтыр шуаліс Валя. — А ӧні?
Ме дзик, дзик ӧтнам свет вылас...
Уля нинӧм эз ӧтветит сылы.
Валя сувтіс да, Уля вылӧ видзӧдтӧг, чышкис чужӧмсӧ чышъяннас.
— Валя, ме висьтала тэныд медбӧръяысь, — ньӧжйӧник да кӧдзыда шуис Уля. — Либӧ тэ кывзан менсьым, сэки ми ӧні жӧ садьмӧдам Анатолийӧс и сійӧ колльӧдас тэнӧ Погорелӧйӧ Виктор ордӧ, либӧ... эн кырлӧдлы менсьым сьӧлӧмӧс.
— Прӧщай, Улечка...
Прӧщай век кежлӧ... — Валя, синвасӧ пыкигмоз, котӧрӧн петіс кухняысь тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм дворӧ.
Уля муртса вермис кутны асьсӧ, мед не вӧтчыны сы бӧрся да мед не окавны сылысь шудтӧм, кӧтасьӧм чужӧмсӧ.
Сійӧ кусӧдіс дзузгансӧ, восьтіс ӧшиньсӧ да пӧрччысьтӧг водіс вольпась вылас.
Унмыс пышйис сы дорысь.
Сійӧ кывзіс степысь да посёлокысь омӧлика кылысь войся шыяссӧ.
Сылы пыр кажитчис, мый тані куйлігӧн, Валя ордӧ воисны нин немецъяс да лӧсьӧдчӧны нуӧдны сійӧс, и некод абу, коді эськӧ вермис шуны коньӧр Валялы сыкӧд прӧщайтчӧм кузя бур да мужественнӧй кыв.
Друг сылы кутісны кывны небыд му вылысь кокшыяс да кӧнкӧ град йӧрын коръясӧн кышӧдчӧм.
Кокшыяс матыстчисны, локтіс эз ӧти морт.
Колӧ вӧлі эськӧ каличавны ӧдзӧссӧ да пӧдлавны ӧшиньсӧ, но кокшыясыс кылісны нин дзик ӧшинь улас, и ӧшиньӧд мыччысис узбекскӧй шапочкаа еджыд юр.
— Уля, тэ узян? — вашкӧдӧмӧн юаліс Анатолий.
Уля вӧлі ӧшинь дорын нин.
— Зэв ыджыд шог, — шуис Анатолий, — Викторлысь батьсӧ нуӧдісны...
Ӧшинь дорысь Уля аддзис Викторлысь тӧлысьӧн югдӧдӧм мужественнӧй кельыд чужӧмсӧ, вуджӧрӧн пемдӧдӧм синъяссӧ.
— Кор нуӧдісны?
— Талун рыт.
Воис немец, эсесовец, сьӧд паськӧма, кыз сэтшӧм, зарни пиньяса, лёк дука, — зывӧкпырысь висьталіс Виктор, — сыкӧд тшӧтш салдат да русскӧй полицай...
Нӧйтісны сійӧс.
Сэсся нуӧдісны лесхоз контора дорӧ, сэні сулаліс арестованнӧйяс тыра грузӧвик, ставсӧ татчӧ нуӧдісны...
Ме котӧрті на бӧрся кызьнан километрсӧ...
Тэ кӧ эськӧ войдӧрлун эн мун, найӧ эськӧ тэнӧ кутісны жӧ, — шуис Анатолийлы Виктор.
Комын кыкӧд глава
Уна лун-вой коли сэксянь, кор Матвей Шульгаӧс шыбитісны тюрьмаӧ, и сійӧ воштіс кад арталӧмсӧ.
Сы камераын пӧшти век вӧлі пемыд, — югыдыс пырліс пӧтӧлӧкбердса векньыдик костӧд, кодӧс вӧлі ортсысяньыс креставлӧма колючӧй проволокаӧн да джынвыйӧ вевттьӧма навесӧн.
Матвей Костиевич чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн да ставӧн вунӧдӧмаӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ либӧ мӧд нывбабалы, мамлы либӧ гӧтырлы, удайтчыліс кевмысьны жандармерияса немецкӧй салдатлы либӧ кутшӧмкӧ русскӧй «полицайлы», медым передайтны пиыслы либӧ мужикыслы сёянтор, бельё.
Но Костиевичлӧн Краснодонын эз вӧвны рӧднӧйясыс.
Матысса йӧз пиысь, Лютиков кындзи да старик Кондратович кындзи, некод эз тӧд, мый Костиевичӧс колисны Краснодонӧ подпольнӧй удж вылӧ, мый тайӧ пемыд камераас пукалысь некодӧн тӧдтӧм Евдоким Остапчук — тайӧ Костиевич.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый Лютиков вермас и не тӧдны, мый сыкӧд лои, а тӧдмалӧм бӧрас вермас не аддзыны, кыдзи сы дінӧ писькӧдчыны.
И Матвей Костиевич эз виччысь отсӧг Лютиковсянь.
Дзик ӧти йӧзӧн, кодъяскӧд сійӧ аддзысьлывліс, вӧліны йӧз, кодъяс мучитісны сійӧс, и тайӧ вӧліны немецкӧй жандармъяс.
На пиысь сӧмын кыкӧн сёрнитісны рочӧн: сьӧд кос юр вылас пуктӧм кубанкаа немец-переводчик да полицияса начальник Соликовский, виж лампасъяса, зэв паськыд важся казачӧй шароварыа да вӧв гыж кодь кулакъяса; сы йылысь позис эськӧ шуны, мый сійӧ лёкджык на немецъясысь, позис кӧ эськӧ лоны на дорысь лёкджыкӧн.
Арестуйтӧм бӧрас пыр жӧ Костиевич висьтасис, мый сійӧ морт партийнӧй, коммунист, сы вӧсна мый дзебны тайӧс вӧлі весьшӧрӧ да сы вӧсна мый тайӧ веськыда висьтасьӧмыс да правдаыс содтылісны сылы вынсӧ сійӧс мучитысьяскӧд тышкасигӧн.
Сійӧ висьталіс асьсӧ обыкновеннӧй рядӧвӧй мортӧн.
Но кӧть кутшӧм бӧбӧсь эз вӧвны сійӧс мучитысь йӧзыс, найӧ сы ӧблик серти да поведение сертиыс аддзисны, мый тайӧ абу збыль.
Налы вӧлі колӧ, медым сійӧ висьталіс ещӧ мукӧд йӧзӧс, ассьыс ёртъяссӧ.
Та вӧсна найӧ эз вермыны и эз кӧсйыны сразу вины сійӧс.
И сійӧс быд лун кыкысь допрашивайтісны старшӧй жандармскӧй вахмистр Брюкнер либӧ сылӧн заместительыс вахмистр Балдер, кодъяс надейтчисны эрдӧдны сы пыр Краснодонысь большевистскӧй организация да выслужитчыны областьса главнӧй фельдкомендант генерал-майор Клер водзын.
Найӧ допрашивайтісны Костиевичӧс да нӧйтісны сійӧс, кор сійӧ скӧрмӧдліс найӧс ку пытшсьыс петтӧдз.
Но частӧджык нӧйтліс да пытайтліс сійӧс на тшӧктӧм серти СС командаса ротенфюрер Фенбонг; сійӧ вӧлі еджыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиа, зарни пиньяса да баба гӧлӧса кыз лысӧм унтер.
Унтерсянь кыліс сэтшӧм лёк дук, мый весиг вахтмайстер Балдер да гауптвахтмайстер Брюкнер бергӧдлісны нырнысӧ да зывӧкпырысь шулывлісны сылы пинь пырыс лёк кывъяс, кор унтер зэв матӧ матыстчыліс на дінӧ.
Унтер Фенбонг нӧйтіс да пытайтіс кӧрталӧм Костиевичӧс, кодӧс ещӧ кутісны салдатъяс, тэрмасьтӧг, делӧсӧ бура тӧдӧмӧн да дзик веськодьпырысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн профессия, сылӧн удж.
А сійӧ часъясас, кор Костиевич эз вӧв допрос вылын, а вӧлі аслас камераын, унтер Фенбонг эз нин вӧрзьӧдлы сійӧс, сы вӧсна мый поліс Костиевичысь, кор сійӧс абу вӧлі кӧрталӧма да салдатъяс эз кутны сійӧс, и нӧшта сы вӧсна, мый тайӧ вӧліны Фенбонглӧн эз уджалан часъяс, а шойччан часъяс; сійӧ колляліс кадсӧ нарошнӧ сылы да сы салдатъяслы тюрьмаса дворӧ лӧсьӧдӧм дворницкӧйын.
Но кыдз кӧть эз мучитны Костиевичӧс и кӧть кутшӧм дыр тайӧ эз кыссьы, Матвей Костиевич нинӧм эз веж аслас поведениеын.
Сійӧ вӧлі воддза кодь жӧ независимӧй, сетчытӧм да буйнӧй, и сійӧ ставсӧ зэв ёна мудзтӧдліс, и вообще сысянь вӧліны сӧмын ӧти неприятностьяс.
Сэки, кор сэтшӧм поправитны позьтӧм безнадёжнӧйӧн да мучитана однообразнӧйӧн вӧлі Костиевичлӧн ортсыса олӧмыс, нӧшта ыджыдджык вынӧн да джудждаӧн тыдовтчыліс сылӧн духовнӧй олӧмыс.
Кыдзи и став гырысь да сӧстӧм йӧз асланыс смерть водзвылын, сійӧ ӧні аддзис и асьсӧ и ассьыс став олӧмсӧ вывті яснӧя, правдалӧн необыкновеннӧй вынӧн.
Волясӧ зэвтӧмӧн сійӧ вӧтлывліс ас юрсьыс мӧвпъяссӧ гӧтыр йывсьыс да челядь йывсьыс, медым эз небзьы ачыс.
Но сымын ыджыдджык пӧсьлунӧн да радейтӧмӧн сійӧ думайтіс томдырся ёртъяс йывсьыс — Лиза Рыбалова йылысь, Кондратович йылысь, кодъяс танӧсь, карын, сысянь матынӧсь, да шогсис, мый весиг найӧ оз тӧдлыны сы смерть йылысь, сэтшӧм смерть йылысь, коді эськӧ оправдайтіс сійӧс на водзын.
Да, сійӧ тӧдіс, мыйла сійӧ веськалі тайӧ пемыд камераас, да мучитчис сыысь, мый сійӧ нинӧм нин оз вермы поправитны, весиг объяснитны йӧзлы, мыйын жӧ сійӧ мыжа, медым кокниджык вӧлі аслыс сьӧлӧм вылас да медым йӧзыс эз нин вӧчавны сы кодь ӧшибкаяссӧ.
Ӧтчыд луннас, кор Костиевич шойччӧ вӧлі асъя допрос бӧрын, сы камера дорын кыліс гора сёрни, ӧдзӧсыс воссис кутшӧмкӧ нориник тиньмунӧмӧн, и камераӧ пырис «полицай» повязкаа морт, кодлӧн бокас ӧшаліс виж шнура ыджыд кобура.
Ӧдзӧс дорын сулаліс коридорнӧй дежурнӧй — жандармерияысь кузь уска немецкӧй салдат.
Пемыдӧ велалӧм Костиевич пыр жӧ аддзис полицейскӧйӧс, коді пырис сы дінӧ.
Зэв на том, пӧшти челядь, сьӧдіник дай паськӧмыс ставнас сьӧд, сійӧ, Костиевичӧс бура аддзыны вермытӧг, яндысиг да асьсӧ лёкногӧн кутны зілигтыр, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс ас гӧгӧрыс зверлӧн кодь синъяснас да ёна дзирнясис, быттьӧкӧ сійӧ дзиръяса.
— Со тэ и зверь клеткаын!
Пыр жӧ ми пӧдлалам ӧдзӧссӧ да видзӧдлам, кыдзи тэ кутан асьтӧ чувствуйтны.
Оп-ля! — немецкӧй ногӧн шуис жандармерияса кузь уска салдат, гораа вак-вак серӧктіс да клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ том «полицай» бӧрвылын.
Полицейскӧй тэрыба копыртчис сьӧд джоджысь кыпӧдчыштӧм Костиевич дорӧ да, повзьӧм ёсь сьӧд синъяснас Костиевичӧс сотігмоз, шӧпнитіс:
— Тіян ёртъясныд оз вугравны.
Виччысьӧй войнас, локтан неделяс, ме тіянӧс предупредита сэки...
Дзик пыр жӧ полицейскӧй сувтіс веськыда да, нахальнӧя видзӧдігмоз, невернӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Он повзьӧд, небось...
Эн сэтшӧм-татшӧм вылӧ веськав...
Проклятӧй немчура!
Немецкӧй салдат гораа серӧктігтыр восьтіс ӧдзӧссӧ да гажаа мыйкӧ горӧдіс.
— А-а, шедін? — аслас омӧлик, вӧсньыдик тушанас Шульга водзын дзирнясигтырйи шуис том «полицай».
— Тэнад шуд, мый ме морт честнӧй да ог тӧд тэнӧ...
У, тэ!.. — друг горӧдіс сійӧ да, вӧсньыдик кинас ӧвтыштігмоз, кокньыдика тувкыштіс Костиевичлы пельпомас да здук мында личкыштліс чуньнас пельпомсӧ, и тайӧ кокньыдика инмӧдчылӧмас Костиевичлы кажитчис мыйкӧ дружескӧй.
«Полицай» петіс камерасьыс, и ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис, и ключыс гольсмуні томанас.
Дерт, тайӧ вермис лоны провокация.
Но мыйла тайӧ колӧ налы, кор сійӧ на киын да найӧ пыр вермасны вины сійӧс?
Тайӧ вермис лоны медводдза пробнӧй шарӧн дӧверие испытайтӧм могысь, медым колана кадӧ Костиевич висьталіс эськӧ ас йывсьыс ставсӧ тайӧ «полицайыслы», кыдзи ас мортлы.
Но неужели найӧ вермасны думыштны, мый сійӧ сэтшӧм наивнӧй?
И Костиевич сьӧлӧмын кыптіс надея да гыӧн-гыӧн вӧтлыны кутіс вирсӧ дойдалӧм багатырскӧй туша кузяыс.
Сідзкӧ, Филипп Петрович ловъя да действуйтӧ?
Сідзкӧ, найӧ сэні помнитӧны сы йылысь?
Да кыдзи нӧ вермис сійӧ думайтны мӧдногӧн...
Сы йылысь тӧждысьысь ёртъяс дінас благодарность чувство, семьясӧ спаситӧм вылӧ выльысь кыптӧм надея, мучитчӧмысь, омӧль думъясысь лоны вермана мездысьӧм — ставыс тайӧ сӧльнитчис сы душаын тыш вылӧ да овны чуксалысь ӧти вынйӧра чувствоӧ.
И сійӧ, олӧма, грешнӧй, ыджыд морт, кутіс чувствуйтны, мый морӧсас сылӧн чукӧрмӧ шуда синва, кор думыштіс аслыс, мый сійӧ кутас овны и вермас на выполнитны ассьыс долгсӧ.
Пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧсъяс да стенъяс пыр сылы лун и вой кыліс тюрьмалӧн став олӧмыс: кыдзи вайӧдлісны да нуӧдлісны йӧзӧс, кыдзи мучитісны да кыдзи лыйлісны стена сайын, дворын.
Ӧтчыд войнас сійӧ садьмис шумысь, камераясысь да коридоръясысь кылысь сёрниысь да кокшыясысь, жандармъяслӧн да полицейскӧйяслӧн немецкӧй и русскӧй кывйӧн горзӧмысь, оружиеӧн клёнӧдчӧмысь, челядь да нывбаба бӧрдӧмысь.
Кажитчис, мый йӧзсӧ петкӧдӧны вӧлі тюрьмасьыс.
Кыліс некымын грузӧвӧй машина моторъяслӧн жургӧм; машинаясыс ӧти бӧрся мӧд муналісны дворсьыс.
И збыльысь, кор нуӧдісны Костиевичӧс лунся допрос вылӧ коридор кузя, сійӧ чувствуйтіс, мый тюрьмаыс тыртӧм.
Войнас сійӧс дзик первойысь на эз тревожитны.
Сійӧ кыліс, кыдзи тюрьма дорӧ воис грузӧвӧй машина да жандармъяс и полицейскӧйяс вомгорулас ёрччышталігтыр, тэрмасигтыр, быттьӧ найӧ яндысьӧны ӧта-мӧдсьыс, нуӧдалісны камераясӧ арестованнӧйясӧс, кодъяс чӧв олісны да сьӧкыда кыскисны кокъяснысӧ коридор кузя.
Арестованнӧйяссӧ вайӧдалісны войбыд.
Асылӧдзыс вӧлі ылын на, кор Костиевичӧс чеччӧдісны допрос вылӧ да нуӧдісны кияссӧ кӧртавтӧг.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый талун оз кутны пытайтны сійӧс.
И збыльысь, сійӧс вайӧдісны эз камераӧ, кодӧс вӧлі нарошнӧ лӧсьӧдӧма пыткаяс вӧчӧм вылӧ да коді вӧлі сыладорын жӧ, кӧні и заключённӧйяслы камераясыс, а <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетӧ, кытысь Костиевич аддзис асьсӧ подтяжкиа Брюкнерӧс (офицерскӧй мундирыс сылӧн ӧшаліс креслӧ вылын: кабинетас вӧлі зэв жар), полнӧй формаа вахмистр Балдерӧс, переводчик Шурка Рейбандӧс да шыр гӧн рӧма мундиръяса куим немецкӧй салдатӧс.
Ӧдзӧс сайын кылісны сьӧкыд кокшыяс, и кабинетӧ, юрсӧ копыртӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс юрйылас, пырис полицияса начальник Соликовский важся казачӧй картуза, а сы бӧрся Костиевич аддзис ассьыс мучительсӧ, унтер Фенбонгӧс, СС салдатъясӧс, кодъяс вӧлі кутӧны джынвыйӧ пасьтӧм, ыджыд тушаа, олӧма мортӧс; сійӧ вӧлі кыз, ён чужӧма, сылысь кияссӧ кӧрталӧма мышкас.
Матвей Костиевич тӧдіс ассьыс земляксӧ, 1918 воын партизанскӧй тышын участвуйтысьӧс — Петровӧс, кодкӧд Костиевич эз аддзысьлы во дас вит нин.
Петров, тыдалӧ, важӧн нин абу ветлывлӧма кӧмтӧгыс, коксӧ дойдалӧма, сылы весиг сьӧкыд тувччавны джоджӧдыс.
Кыз чужӧм вылас сылӧн уналаын вӧліны лӧзінъяс да дойяс; Костиевичкӧд медбӧръя аддзысьлӧмсянь сійӧ абу ёна пӧрысьмӧма, сӧмын паськыдджыкӧсь лоӧмаӧсь пельпомъясыс да кызджык коскыс.
Асьсӧ кутіс сійӧ зумыша, но достоинствоӧн.
— Тӧдан сійӧс? — юаліс <deu>майстер</deu> Брюкнер.
Шурка Рейбанд переведитіс вопроссӧ Костиевичлы.
И Петров и Костиевич видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас сідзи, мый быттьӧкӧ медводдзаысь аддзӧны ёрта-ёртсӧ.
И кутісны асьнысӧ сідзи допрос чӧжыс.
Майстер Брюкнер горзіс сы водзын шынитӧв сулалысь кӧмтӧм кока, зумыш чужӧма Петров вылӧ:
— О, тэ пӧръясьлысь, пӧръясьлысь, пӧрысь крыса! — И зымӧдіс весалӧм штиблетнас сідзи, мый <deu>майстер</deu> Брюкнерлӧн улӧдз ӧшӧдчӧм кынӧмыс чеччаліс гач улас.
Сэсся Соликовский аслас зэв гырысь кулакъяснас кутіс нӧйтны Петровӧс, кытчӧдз эз уськӧд сійӧс джоджас.
Шульга кӧсйыліс нин уськӧдчыны Соликовский вылӧ, но пытшкӧсса гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый сійӧ вермас тайӧн сӧмын вӧчны Петровлы лёктор,
сыысь ӧтдор сійӧ чувствуйтіс, мый воис сэтшӧм кад, кор сылы лучше тадзи и кольны кӧртавтӧм киясӧн.
И сійӧ кутіс асьсӧ да, нырбордъяссӧ паськӧдлігтыр, кыв ни джын шутӧг сійӧ видзӧдіс, кыдзи нӧйтӧны Петровӧс.
Сэсся найӧс кыкнаннысӧ нуӧдісны.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Костиевичӧс тайӧ разас эз нӧйтны, сы син водзын лоӧмторйыс сэтшӧма гудыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ и юр садьсӧ, мый тайӧ суткися мӧд допрос помасигкежлӧ сылӧн вына ён организмыс слабитіс.
Костиевич оз помнит, кыдзи сійӧс нуӧдісны камераас, воштіс садьсӧ, и воис ас садяс ӧдзӧс томанын ключӧн зёлькӧдчӧмысь.
Сійӧ кыліс ӧдзӧс дорысь ноксьӧм, но эз вермы дзикӧдз садьмыны.
Сэсся сылы кажитчис, мый ӧдзӧсыс воссис да кодӧскӧ тойыштісны сы дорӧ камераас.
Костиевич выныштчис да восьтіс синъяссӧ.
Сы весьтӧ копыртчӧмӧн сулаліс ӧтлаасьӧм сьӧд синкымъяса да цыганлӧн кодь сьӧд тошка морт да зілис тӧдмавны Костиевичӧс.
Тайӧ мортыс веськаліс пемыд камераӧ югыдінсянь и велавтӧмысла ли мый ли эз вермы аддзыны Костиевичлысь чужӧмсӧ, либӧ жӧ Костиевич эз нин вӧв дзик ас кодьыс.
Но Костиевич пыр жӧ тӧдіс сійӧс, — тайӧ вӧлі земляк, сідзжӧ колян войнавывса участник, 1-бис №-а шахтаса директор Валько.
— Андрей... — надзӧник шуис Костиевич.
— Матвей?..
Судьба!
Судьба!..
Валько друг тэрыба сывйыштіс пельпомӧдыс кыпӧдчыштӧм Костиевичӧс.
— Ставсӧ вӧчим, медым мездыны тэнӧ, а судьба сиӧма аслым веськавны тэ дорӧ...
Вай жӧ, вай видзӧдла тэ вылӧ, — недыр мысти чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — Мый найӧ тэкӧд вӧчӧмаӧсь! — Валько лэдзис Костиевичӧс да мӧдіс ветлӧдлыны камераті.
Сы пытшкын быттьӧ садьмис сылӧн природнӧй цыганскӧй пӧсьлуныс, а камераыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый Валько збыльысь вӧлі клетка пытшкӧ йӧртӧм тигр кодь.
— Тӧдчӧ, и тэныд сюрӧма, — спокойнӧя шуис Костиевич да, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧм бӧрын, пуксис.
Вальколӧн паськӧмыс вӧлі тырӧма бусӧн, пинжак соскыс джынвыйӧ орӧма, ӧти гач кокыс потӧма пидзӧс весьттіыс, мӧдыс резьдӧма вурысӧдыс; кымӧс вомӧныс — кучкӧм туй.
Но Валько вӧлі сапӧга.
— Косясьӧмыд, тыдалӧ?..
Тайӧ — ме нога, — удовольствиеӧн шуис Костиевич, ачыс представитіс аслыс, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі. — Ладнӧ, эн тшыкӧд ассьыд нервъястӧ.
Пуксьы, висьтав, кыдзи-мый сэні...
Коксӧ ас улас сюркнялӧмӧн Валько пуксис джоджас Костиевичлы воча, видліс кинас нильӧг джоджсӧ, чукыртчыліс.
— Вывті ответственнӧй вӧвлі, эг на привыкнит, — шуис сійӧ ас йывсьыс да шпыньмуніс. — Мый тэныд висьтавнысӧ?
Делӧяс мунӧны нормальнӧя, миян делӧяс.
Но, а ме...
И друг тайӧ грубӧй мортыслӧн чужӧмыс кутіс дергайтчыны сэтшӧм мучительнӧя, мый Костиевич мыш кузя визьнитіс йирмӧг.
Валько ӧвтыштіс кинас да ассьыс сьӧд чужӧмсӧ тупкис кипыдӧсъяснас.
Комын коймӧд глава
Самӧй сійӧ лунсяньыс, кор Вальколы удайтчис лӧсьӧдны Филипп Петровичкӧд связь, сылы, кыдзи мортлы, коді бура тӧдӧ «Краснодонуголь» трестса шахтаяссӧ, вӧлі сетӧма киясас районын нуӧдан саботажлысь да диверсияяслысь став гуся везъяссӧ.
Инженер Бараков вӧлі матысса морт дирекционлы, аслыс Швейделы, а медся нин сылӧн заместитель Фельднерлы, коді аслас чӧв олысь начальник сертиыс вӧлі зэв больгысь. Тайӧ матыслуныс сетліс позянлун Бараковлы, а сы пыр и Вальколы бура тӧдны администрациялысь быд хозяйственнӧй начинаниеяссӧ.
Бокӧвӧйлы, весиг зэв сюсь мортлы сьӧкыд эськӧ вӧлі аддзыны связьсӧ, коді вӧлі Бараков да Фельднер ӧчереднӧй встреча костын да сы костын, мый некымын час мысти краснодонса уличаяс вылын друг тыдовтчывліс скромнӧй, раминик ныв — Оля Иванцова, кодлӧн неправильнӧй чертаяса чужӧмыс гожъялӧмысла лоӧма бронза кодь.
Скромнӧй ныв ӧти керкаӧ пыралас помидор вузавны, мӧдӧ — прӧстӧ кӧзяева ордас гӧститӧм могысь, а недыр мысти немвиччысьтӧг киссьӧны немецкӧй администрациялӧн став бур начинаниеясыс.
Оля Иванцова ӧні уджаліс Вальколӧн связнӧй пыдди.
Но не сӧмын хозяйственнӧй мероприятиеяс йылысь тӧдмавліс Фельднерсянь Бараков.
Лейтенант Швейде керкаын лун и вой пьянствуйтісны местнӧй жандармериялӧн чинъяс.
Ставсӧ, мый йылысь найӧ видзчысьтӧг больгылісны ас костаныс, господин Фельднер сідз жӧ видзчысьтӧг больгыліс-висьтавліс Бараковлы.
Уна узьтӧм вой коллявліс Филипп Петрович: сійӧ думайтіс, кутшӧм ногӧн спаситны краснодонскӧй тюрьмаысь Матвей Костиевичӧс да мукӧд заключённӧйясӧс.
Но дыр кад чӧж сылы эз удайтчы лӧсьӧдны весиг связьяс тюрьмакӧд.
Тюрьмакӧд йитӧд лӧсьӧдны отсаліс Иван Туркенич.
Туркенич вӧлі почтеннӧй краснодонскӧй семьяысь, коді бура тӧдса Лютиковлы.
Кӧзяиныс сэні, Василий Игнатьевич, пӧрысь шахтёр, петӧма нин инвалидность вылӧ, и сылӧн гӧтырыс, Феона Ивановна, рӧдинанас Воронежскӧй губернияысь обрусевшӧй украинецъяс пӧвстысь, кызь ӧтикӧд воын няньтӧм кадӧ став семьянас мунісны Донбассӧ.
Ваня сэки вӧлі нёньпом кагаӧн на.
Феона Ивановна став туй чӧжыс нуис сійӧс ки вылас, а ыджыдджык чойыс, мамыслы подолас кутчысьӧмӧн, муніс подӧн.
Сэтшӧм омӧль вӧлі налӧн туяс олӧмыс, мый Миллеровоын челядьтӧм кооператор гозъя, кодъяс лэдзисны найӧс узьны асланыс керкааныс, кутісны корны Феона Ивановналысь кагасӧ сетны налы воспитание вылӧ.
И батьмамыс первойсӧ кӧсйысисныкодь, а сэсся кыпӧдісны зык, пинясьны кутісны, синва лэдзыштісны да эз сетны сьӧлӧмшӧр пинысӧ.
Тадзи найӧ воисны Сорокин рудникӧдз да овмӧдчисны сэтчӧ.
Кор Ваня быдмис нин, помавны мӧдіс школа да выступайтліс драматическӧй кружокын, Василий Игнатьевич да Феона Ивановна радейтлісны висьтавлыны гӧстьяслы, кыдзи Миллеровоын кооператор кӧсйис босьтны налысь писӧ да кыдзи найӧ эз сетны сійӧс.
Сійӧ лунъясас, кор немецъяс орӧдісны Южнӧй фронт, лейтенант Туркенич, противотанкӧвӧй орудиеяс батареяса командир, коді имеитіс приказ сулавны кувтӧдз, отбивайтіс немецкӧй танкъяслысь атакаяссӧ Дон дорын Калач районын сэтчӧдз, кытчӧдз став орудийнӧй расчётъясыс эз петны стройысь да кытчӧдз ачыс эз ранитчы.
Торъявлӧм ротаяс да батареяяс колясъяскӧд сійӧс босьтӧмаӧсь пленӧ да, кыдзи мунны вермытӧм раненӧйӧс, лыйӧма немецкӧй лейтенант.
Но абу дзикӧдз виӧма.
Дӧва-казачка кык недель чӧж дӧзьӧритӧма Туркеничӧс.
И сійӧ воис гортас, тушасӧ дӧрӧм улас бинтуйтӧма крестӧн-крестӧн.
Иван Туркенич лӧсьӧдіс тюрьмакӧд связь Горький нима школаын коркӧ ӧтлаын велӧдчывлысь аслас ёртъяс отсӧгӧн — Анатолий Ковалёв да Вася Пирожок отсӧгӧн.
Сьӧкыд вӧлі эськӧ аддзыны и физическӧй развитие сертиыс и характер сертиыс таысь разнӧйпӧлӧсджык ёртъясӧс.
Ковалёв вӧлі зэв ён зон, мусянь тэчӧм, быттьӧ степвывса дуб, ньӧжмыд да зэв шань оласа.
Томдырсяньыс сійӧ решитіс лоны знаменитӧй гиревикӧн, кӧть нылыс, код бӧрся сійӧ ухаживайтліс, и серавліс сы вылын: сійӧ шулывліс, мый спортивнӧй мирын медвылыс тшупӧдас сулалӧны шахматистъяс, а гиревикъяс медулыс тшупӧдас, — гиревикъясысь улынджык мунӧны нин сӧмын амёбаяс.
Ковалёв вӧлі бур оласнога, эз ю, эз куритчы, ветліс и тӧлын пальтотӧг да шапкатӧг, асывъяснас купайтчис кӧдзыд ваын да быд лун упражняйтчис гираяс лэпталӧм кузя.
А Вася Пирожок вӧлі косіник, инас ӧшйытӧм, зэв пузьысь, зверлӧн кодь ӧзйысь сьӧд синъяса, ёна любитліс нывъясӧс и найӧ сійӧс любитлісны, радейтліс косясьны, и спортын кӧ мыйкӧ сійӧс интересуйтліс, то сӧмын бокс.
Вообщӧ сійӧ радейтліс авантюраяс.
Туркенич мӧдӧдіс Пирожок ордӧ ассьыс верӧссайӧ мунӧм ичӧтджык чойсӧ патефон пластинкаясла, и чойыс вайӧдіс Васяӧс пластинкаясыскӧд тшӧтш, а Вася аскӧдыс вайӧдіс другсӧ Ковалёвӧс.
Ёна скӧрмисны краснодонса став олысьяс, торйӧн нин томйӧз, кодъяс личнӧ тӧдісны Ковалёвӧс да Пирожокӧс, кор найӧс регыд мысти аддзисны сосъясас свастикаа «полицайяс» пӧвстысь, кодъяс, кельыдлӧз погонъяса немец-сержант веськӧдлӧм улын, упражняйтчисны паркдорса пустырь вылын асланыс выль специальность кузя.
Найӧ специализируйтчисны карса порядок видзӧм кузя.
Налы пай вылас усьлі дежуритны карса управаын, дирекционын, районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатураын, биржа трудаын, рынок вылын, ветлӧдлісны войясын участокъясті.
«Полицайлӧн» повязкаыс вӧлі надежнӧйторйӧн жандармерияса немецкӧй салдатъяскӧд общайтчигӧн.
И Вася Пирожоклы не сӧмын удайтчис тӧдмавны, кӧні пукалӧ Шульга, но весиг пыравны сы дорӧ камераас да юӧртны, мый ёртъясыс тӧждысьӧны сійӧс мездӧм вӧсна.
Мездыны!
Мудералӧмӧн да гӧснечалӧмӧн тані нинӧм он вермы вӧчны.
Матвей Костиевичӧс да мукӧдӧс позьӧ вӧлі мездыны сӧмын тюрьма вылӧ нападитӧмӧн.
Татшӧм операцияыс ӧні вӧлі вын сертиыс районнӧй подпольнӧй организациялы.
Тайӧ кад кежлас организацияӧ воалісны Краснӧй Армияса раненӧй офицеръяс, кодъяс лечитчисны краснодонскӧй госпитальын да кодъясӧс спаситісны Серёжа Тюленин, сылӧн чойыс Надя да няня Луша.
Туркенич воӧм бӧрын томйӧзлӧн группа, кодӧс создайтіс подпольнӧй райком бердын Филипп Петрович, получитіс боевӧй руководительӧс — тырвыйӧ боевӧйӧс, мӧдногӧн кӧ, военнӧй руководительӧс.
Сы моз жӧ кыдзи боевӧй операцияяс дырйи подпольнӧй райком лолі штабӧн, а райкомса руководительяс Бараков да Лютиков лолісны сэки отрядса командирӧн да комиссарӧн, та ногӧн жӧ найӧ кӧсйисны котыртны и томйӧзлысь организациясӧ.
Август тӧлысся став тайӧ лунъяс чӧжыс Бараков да Лютиков дасьтісны боевӧй дружина, медым уськӧдчыны тюрьма вылӧ.
И налӧн поручение серти Иван Туркенич да Олег бӧръялісны томйӧзлысь группа тайӧ операцияас участвуйтӧм могысь.
Аслыныс отсӧг вылӧ Ваня да Олег кыскисны группааныс Земнуховӧс, Сережка Тюленинӧс, Люба Шевцоваӧс да Евгений Стаховичӧс, кыдзи мортӧс, коді исавлӧма нин порох дуксӧ.
Кӧть и ёна вӧлі увлекитчӧма Уля аслас выль рольӧн да кӧть бура гӧгӧрвоис Олегкӧд регыд аддзысьлӧмлысь став тӧдчанлунсӧ, сійӧ ещӧ эз на велав сэтшӧма пӧръявлыны ассьыс батьмамсӧ да сэтшӧма вӧлі тырӧма гортса уджъясӧн, мый слӧймис мунны Олег ордӧ сӧмын некымын лун мысти Викторкӧд да Анатолийкӧд сёрнитӧм бӧрын, рытгорувнас нин, и эз су Олегӧс гортсьыс.
Генерал барон фон Венцель да сылӧн штабыс некымын лун сайын нин мунӧмаӧсь асыввывлань.
Дядя Коля, коді восьтіс Улялы ӧдзӧссӧ, пыр жӧ тӧдіс сійӧс, но, кыдзи кажитчис Улялы, сійӧ не сӧмын эз петкӧдлы радлӧм, но весиг мелілун сы бӧрын, кор найӧ сы мында испытайтісны ӧтлаын да сы мында лун эз аддзысьлыны...
Бабушка Вера да Елена Николаевна эз вӧвны гортанысӧсь.
Улӧсъяс вылын ӧта-мӧдныслы воча пукалісны Марина да Оля Иванцова да тупыльӧ гартісны вурун шӧрт.
Уляӧс аддзӧм бӧрын Марина уськӧдіс тупыльсӧ да горӧдӧмӧн уськӧдчис сылы сьылі вылас.
— Улечка!
Кытчӧ нӧ тэ вошлін?
Мед му пыр мунасны найӧ, эсійӧ чӧртъясыс! — радпырысь висьталіс сійӧ синдорас доршасьысь синва пыр. — Со видзӧд, резьӧда жакетӧс пиӧйлы костюм вылӧ.
Думайта, жакетӧс немецъяс всё равно мырддясны, а ичӧтыдлысь, гашкӧ, оз вӧрзьӧдны!..
И сійӧ сэтшӧм жӧ тэрыба кывъяссӧ шуалігтырйи кутіс казьтывны ӧтлаын ветлӧмсӧ, вуджӧдчанінын челядьлысь гибельсӧ, и кыдзи шӧри орӧдіс детскӧй домса заведующӧйӧс, и кыдзи немецъяс мырддялісны налысь шӧвк кӧлуйсӧ.
Шевгӧдӧм, мугов, ён киясас вурун шӧртсӧ ас водзас кутігтыр Оля таинственнӧй да, кыдзи кажитчис Улялы, тревожнӧй синъяссӧ лапйӧдлытӧг, видзӧдіс веськыда ас водзвылас.
Уля эз лыддьы позянаӧн висьтавны, мыйла сійӧ воис, — висьталіс сӧмын Викторлысь батьсӧ арестуйтӧм йылысь.
Оля, кияссӧ воддзаногыс кутігмоз, тэрыба видзӧдіс дядя Коля вылӧ, а дядя Коля сы вылӧ.
И Уля друг гӧгӧрвоис, мый дядя Коля, оз позь шуны, мый эз вӧв мелі, а мыйлакӧ тревожитчис, мый йылысь Уля эз вермы тӧдны.
И тревожитана гудыр чувство шымыртіс тшӧтш и Уляӧс.
Оля воддзамозыс жӧ видзӧдіс таинственнӧя, шпыньмуніс кыдзкӧ бокӧ да шуис, мый сійӧ сёрнитчис Нина чойыскӧд аддзысьны парк дорын и найӧ пыр жӧ бӧр локтасны ӧтлаын татчӧ.
Сійӧ шуис тайӧс, некод вылӧ видзӧдтӧг, да пыр жӧ петіс.
Марина дугдывтӧг висьтавліс, сійӧ нинӧм эз тӧд, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Недыр мысти Оля бӧр воис Нинакӧд.
— Буретш тэ йылысь казьтылім ӧти компаниеын.
Кӧсъян кӧ, пыралам, ӧні жӧ тӧдмӧда? — нюмъявтӧг шуис Нина.
Сійӧ чӧв олігтыр нуӧдіс Уляӧс уличаясӧд да дворъясӧд, кытчӧкӧ дзик кар шӧрас.
Сійӧ восьлаліс, Уля вылӧ видзӧдтӧг; паськыда восьтӧм карӧй синъясыс сылӧн вӧліны скӧрӧсь да мыйӧнкӧ быттьӧ вӧлі ылалӧмаӧсь.
— Нина, мый лои? — гусьӧник юаліс Уля.
— Буракӧ, тэныд ӧні висьталасны.
А ме нинӧм ог вермы висьтавны.
— Тэ тӧдан, Витя Петровлысь батьсӧ арестуйтӧмаӧсь, — выльысь висьталіс Уля.
— Да?
Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны... — Нина ӧвтыштіс кинас.
Найӧ пырисны сэтшӧм жӧ типа стандартнӧй керкаӧ, кутшӧмъяс сулалісны гӧгӧрас.
Уля некор эз вӧвлы тані.
Ыджыд старик джынвыйӧ куйліс паськыд пу крӧвать вылын, паськӧма, сылӧн юрыс вӧйӧма пушыд пӧдушкаяс пӧвстӧ, тыдалісны сӧмын паськыд плешкыс, кыз нырыс да сук русӧй синкымъясыс.
Паськыд лыяса, олӧма косіник нывбаба, гожъялӧмысла виж, пукаліс крӧвать дорас улӧс вылын да вурсис.
Кык том мича нывбаба, кӧмтӧмӧсь, гырысь кокаӧсь, весь пукалісны лабичын ӧшинь дорас; найӧ любопытствоӧн видзӧдлісны Уля вылӧ.
Уля здоровайтчис.
Нина тэрыба нуӧдіс сійӧс мӧд горничаӧ.
Ыджыд комнатаын пызан сайын пукалісны кымынкӧ том морт да ӧти ныв. Пызанвывтырыс вӧліны закускаяс, кружкаяс, вина бутылкаяс.
Пукалысьяс пӧвстсьыс Уля тӧдіс Олегӧс, Ваня Земнуховӧс да Евгений Стаховичӧс, коді кыдзкӧ ӧтчыд, война первой лунъясас, выступайтліс первомайкасаяс водзын докладӧн.
Кык том морт сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
А нылыс вӧлі Люба, «Любка-артистка», кодӧс Уля аддзыліс эсійӧ вунӧдлытӧм лунас сы керка дзиръя дорысь.
Налӧн аддзысьлӧмыс сэтшӧм бура сувтіс Уля син водзӧ, мый сійӧ чуймис, кор аддзис Любаӧс татысь.
Но тайӧ жӧ здукас Уля ставсӧ гӧгӧрвоис, и Любалӧн поведениеыс тайӧ лунас друг лои сылы дзикӧдз гӧгӧрвоана.
Нина пыртӧдіс Уляӧс да ачыс пыр жӧ бӧр петіс.
Олег сувтіс Улялы паныд, неуна яндысьыштіс, корсис синъяснас сылы пуксян места да чужӧмтырнас нюммуніс сылы.
И друг сэтшӧма шонтіс сійӧс тайӧ нюмыс гӧгӧрвотӧм да тревожнӧйтор водзвылас, мый йылысь долженӧсь вӧлі тӧдмӧдны Уляӧс...
Тайӧ вояс, кор вӧлі нуӧдӧмаӧсь Викторлысь батьсӧ, карысь да районысь арестуйтӧмаӧсь эвакуируйтчыны удиттӧм пӧшти став партиецсӧ, сӧветскӧй работникъясӧс, сійӧ либӧ мӧд общественнӧй удж нуысь йӧзӧс, уна учительӧс да инженерӧс, знатнӧй шахтёръясӧс и ӧткымынъясӧс военнӧйяс пӧвстысь, кодъяс дзебсясисны Краснодонын.
Тайӧ страшнӧй юӧрыс асывсяньыс разаліс кар пасьтала.
Но сӧмын Филипп Петрович да Бараков тӧдісны, кутшӧм урок вайис подпольнӧй организациялы немецкӧй жандармериялӧн тайӧ предупредительнӧй операцияыс, коді эз ло кутшӧмкӧ провал вӧсна.
Аслас «посни синма кӧвтымӧн» полиция кӧвтыштіс на пӧвстысь унаӧс, кодъяс долженӧсь вӧлі участвуйтны тюрьма охрана вылӧ нападение дырйи.
Олег ордӧ котӧрӧн воисны Оля да Нина Иванцоваяс.
Гожъялӧмсьыс бронза кодь, омӧльтчӧм чужӧмъяс выланыс кыптӧм кельыдлуныс дзик пыр жӧ вуджис и Олеглы.
Иван Кондратович кывъяс серти найӧ юӧртісны, мый войнас арестуйтӧмаӧсь Андрей дядьӧс.
Кондратовичлы кындзи, некодлы тӧдтӧм тайӧ квартираас, кӧні гусьӧн оліс Валько, немвиччысьтӧг вӧчӧмаӧсь обыск.
Кыдзи бӧрыннас лои тӧдса, корсьӧмаӧсь абу Валькоӧс, а кӧзяйкаыслысь мужиксӧ, коді вӧлі эвакуацияын.
Делӧыс муніс ичӧтик «шанхайчикъяс» пиысь ӧтиын, обысксӧ вӧчис Игнат Фомин да пыр жӧ тӧдіс Валькоӧс.
Кӧзяйкаыс висьталӧм серти, арестуйтігас Валько кутӧма асьсӧ спокойнӧя, но кор Фомин кучкӧма сылы чужӧмас, Валько пузьӧма да уськӧдӧма полицейскӧйӧс кок йывсьыс.
Сэки Валько вылӧ уськӧдчӧмаӧсь жандармерияса салдатъяс.
Гортсаясыскӧд Оляӧс кольӧм бӧрын Олег да Нина котӧрӧн мунісны Туркенич ордӧ.
Кӧть кыдзи, но колӧ вӧлі аддзӧдлыны Вася Пирожокӧс либӧ Ковалёвӧс.
Но сійӧтор, мый тӧдмалӧма Туркеничлӧн ичӧт чойыс, коді котӧртлӧма Пирожок да Ковалёв квартираясӧ, вӧлі дзик нин гӧгӧрвотӧм да тревожнӧй.
Батьмамныс висьталӧм серти, найӧ кыкнанныс тӧрыт рытгорувнас мунӧмаӧсь гортсьыныс.
А неуна сёрӧнджык на квартираясӧ пыралӧма накӧд ӧтлаын служитысь полицейскӧй Фомин, коді юасьӧма, кӧні найӧ вермасны лоны, да ёна грубитӧма сы вӧсна, мый эз су найӧс гортсьыныс.
Сэсся сійӧ пыралӧма ещӧ ӧтчыд войнас да пыр дольӧма: «Вот сюрыштас налы!..»
Ковалёв да Вася воӧмаӧсь гортаныс асъядорыс, садьтӧм кодӧсь, тайӧ ещӧ нин вӧлі чуймӧдана, ӧд Ковалёв некор эз юлы.
Найӧ висьталасны гортсаясыслы, мый юӧмаӧсь шинкарка ордын, и, Фомин грӧзитӧм йылысь висьталӧм вылӧ видзӧдтӧг, водасны узьны.
А асывнас воасны полицейскӧйяс да арестуйтасны найӧс.
Став лоӧмтор йывсьыс Нина отсӧгӧн Олег юӧртіс Полина Георгиевна Соколовалы, медым сійӧ первой позянлун дырйи тайӧс ставсӧ висьталіс Филипп Петровичлы.
Найӧ корисны совещание вылӧ Сережка Тюленинӧс, Любкаӧс, Ваня Земнуховӧс да Стаховичӧс.
abu
Сійӧ здукас, кор пырис Уля, Стахович да Ваня вензисны, и тайӧ пыр жӧ шымыртіс Уляӧс.
— Ме ог гӧгӧрво, кӧні нӧ тані логикаыс? — висьталіс Стахович. — Ми гӧтӧвитчим мездыны Остапчукӧс, тэрмасим, чукӧртім оружие, мобилизуйтім ребятаӧс, а кор арестуйтісны Андрей дядьӧс да мукӧдӧс, мӧдногӧн кӧ, кыптіс ыджыдджык коланлун да срочность, миянлы тшӧктӧны виччысьны ещӧ и ещӧ...
Тыдалӧ, ребята пӧвстын Стаховичлӧн авторитетыс вӧлі ыджыд.
Ваня гӧрдӧдӧмӧн юаліс аслас гортӧминик кыз гӧлӧсӧн:
— Мый нӧ тэ ногӧн колӧ вӧчны?
— Ме предлагайта аскомысьлы паныда войысь не сёрӧнджык нападитны тюрьма вылӧ.
Ми кӧ эськӧ сы пыдди, медым сёрнитны, заводитім действуйтны асывсяньыс, нападениесӧ позис эськӧ вӧчны тавой жӧ, — шуис Стахович.
Сійӧ водзӧ висьталіс ассьыс мӧвпсӧ.
Уля казяліс, мый Стахович ёна вежсьӧма сійӧ кадсянь, кор Уля кывліс война водзвылын «Первомайкаса» комсомольскӧй собрание вылын сылысь докладсӧ.
Збыль, Стахович и сэки свободнӧя обращайтчис сэтшӧм книжнӧй кывъясӧн, кыдзи «логика», <rus>«объективно»</rus>, «анализируйтам», но сэки сійӧ эз кут асьсӧ сэтшӧм самоувереннӧя.
Ӧні сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, жестъястӧг, бӧрвыв сыналӧм русӧй юрсиа юрсӧ кутіс веськыда, а кузь косіник киясыс кабыртӧмӧн куйлісны пызан вылын.
Сылӧн предложениеыс, тыдалӧ, чуймӧдіс ставнысӧ, некод эз решитчы пыр жӧ вочавидзны сылы.
— Тэ чувствояс вылӧ витан, вот мый... — медбӧрын шуис Ваня яндысьӧмсорӧн, но зэв крепыд гӧлӧсӧн. — И нинӧм дзебсясьӧмӧн ворсны.
Кӧть ми ни ӧтчыд на эгӧ сёрнитлӧй та йылысь, но ме чайта, тэ, кыдзи и ставӧн, зэв бура гӧгӧрвоан, мый ми дасьтім ребятаӧс татшӧм серьёзнӧй делӧ вылӧ эгӧ асланым личнӧй почин серти.
И кытчӧдз оз лоны выль индӧдъяс, ми огӧ имеитӧй право весиг чунь вӧрзьӧдны.
Тадзи позьӧ не сӧмын йӧзӧс не спаситны, а ещӧ и выльясӧс воштыны...
Абу жӧ детинкаяс ми, збыльысь! — друг шуис сійӧ скӧрысь.
— Ог тӧд, гашкӧ, меным оз дӧверяйтны да оз ставсӧ висьтавны. — Стахович самолюбивӧя топӧдліс вомдоръяссӧ. — Колӧ шуны, ме ӧнӧдз эг получайтлы ни ӧти чёткӧй, боевӧй директива.
Век виччысям, виччысям.
Виччысьны лоӧ сэтчӧдз, мый йӧзӧс збыльысь виаласны...
Эз на кӧ вины, — чорыда шуис сійӧ.
— Миян ставнымлӧн ӧткодя висьӧ сьӧлӧмным йӧз вӧсна, — шуис Ваня, и гӧлӧсас кыліс ӧбида. — Но тэ ӧмӧй збыльысь думайтан, мый миян асланым тырмисны эськӧ вынъяс?..
— Первомайкасаяслӧн сюрӧны смел, преданнӧй томйӧз? — друг юаліс Улялысь Стахович, покровительственнӧй выражениеӧн веськыда сылы синмас видзӧдлӧм бӧрын.
— Да, сюрӧны, — шуис Уля.
Стахович кыв шутӧг видзӧдліс Ваня вылӧ.
Олег пукаліс пельпомъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн да то внимательнӧя да серьёзнӧя видзӧдлывліс аслас гырысь синъяснас Стахович вылӧ, сэсся Ваня вылӧ, то думыштчӧмӧн видзӧдіс веськыда ас водзладорас, и сылӧн синъясыс быттьӧ тупкысьлісны сук руӧн.
Серёжка зумыштчӧмӧн чӧв оліс.
Туркенич эз сюйсьы спорас да дугдывтӧг видзӧдіс Стахович вылӧ, быттьӧ изучайтіс сійӧс.
Тайӧ кадас Любка пуксис Уля дінӧ.
— Тӧдін менӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Любка. — Помнитан менсьым батьӧс?
— Тайӧ ме дырйи вӧлі... — Уля вашкӧдӧмӧн подробнӧя висьталіс сылы Григорий Ильич пӧгибнитӧм йылысь.
— Ок, мый сӧмын лоӧ переживайтны! — шуис Любка. — Тэ тӧдан, менам сэтшӧма лӧг петӧ этайӧ фашистъяс да полицайяс вылас, мый ме эськӧ начкалі найӧс аслам киясӧн! — шуис сійӧ, синъясас тӧдчис наивнӧй да зэв скӧр выражение.
— Да... да... — ньӧжйӧник шуис Уля. — Мукӧд дырйиыс ме чувствуйта сьӧлӧмын сэтшӧм мстительнӧй чувство, мый весиг полӧм босьтлӧ ас вӧсна.
Пола, мый вӧча мыйкӧ немдумышттӧмӧс.
— Тэныд воӧ сьӧлӧм вылад Стаховичыс? — пель водзас вашкӧдӧмӧн юаліс сылысь Любка.
Уля лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тӧдан, вывті нин асьсӧ петкӧдлӧ.
Но сійӧ прав.
Ребята, дерт, сюрӧны, — шуис Любка Сергей Левашов йылысь думайтігтыр.
— Делӧыс ӧд абу сӧмын ребятаын, а коді кутас руководитны миянӧн, — шӧпкӧмӧн вочавидзис Уля.
И Олег — быттьӧ Уля водзвыв сёрнитчӧма сыкӧд — шуис сэки:
— Йӧз сайын делӧ оз сувт, смел ребята век сюрасны, а став делӧыс организацияын... — Сійӧ шуис тайӧс гора том гӧлӧсӧн, мукӧд дырся серти ёнджыка мыкталігтыр, и ставныс видзӧдлісны сы вылӧ. — Ӧд ми жӧ абу организация...
Со чук-кӧртчим да сёрнитам! — шуис сійӧ, синъясас тӧдчис наивнӧй выражение. — А ӧд эм жӧ партия.
Кыдз нӧ ми кутам действуйтны сытӧг, сыысь торйӧн?
— Тасянь и колӧ вӧлі заводитны, а то артмӧ, мый ме партиялы паныд, — шуис Стахович, и сы чужӧм вылын ӧтпырйӧ кутіс тӧдчыны шӧйӧвошӧм да дӧсада. — Ӧнӧдз ми имеитлім делӧ тэкӧд да Ваня Туркеничкӧд, а эгӧ партиякӧд.
Но кӧть висьталӧй тӧлкӧн, мыйла ті чукӧртінныд миянӧс?
— А вот мыйла, — шуис Туркенич сэтшӧм ньӧжйӧ да спокойнӧй гӧлӧсӧн, мый ставныс бергӧдчисны сылань: — медым лоны дасьӧн.
Мыйӧн тэ тӧдан, мый миянӧс збыльысь оз корны тавой? — Стахович вылӧ веськыда видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
Стахович чӧв оліс.
— Тайӧ ӧти.
Мӧд, — водзӧ висьталіс Туркенич: — Ми огӧ тӧдӧй, мый лои Ковалёвкӧд да Пирожоккӧд.
А позьӧ ӧмӧй действуйтны синтӧмъяс моз?
Ме некор ог вермы шуны ребята йылысь лёктор, но найӧ кӧ провалитчисны?
Позьӧ ӧмӧй мыйкӧ вӧчны, он кӧ йитчы арестованнӧйяскӧд?
— Тайӧ делӧсӧ ме б-босьта ас вылӧ, — тэрыба шуис Олег. — Рӧдвужыс, тӧдӧмысь, нуасны передача, позяс кодлыкӧ записка передайтны — нянь пиын, дозмукын.
Ме организуйта тайӧс м-мам пыр...
— Мамыд пыр! — серӧктіс Стахович.
Олег зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Немецъяссӧ тэ, тыдалӧ, он тӧд, — зывӧкпырысь шуис Стахович.
— Немецъяс дорӧ оз ков приспособляйтчыны, колӧ заставитны найӧс приспособитчыны миян дорӧ. — Олег муртса вермис кутны асьсӧ да эз кӧсйы видзӧдны Стахович вылӧ. — <ns>К-кыдзи</ns> тэ думайтан, Серёжа?
— Бурджык эськӧ нападитны, — гӧрдӧдіс да шуис Серёжка.
— Сійӧ и эм...
Вынъяс сюрӧны, эн пов!
Стахович пыр жӧ кыпыдджык лои, кор сійӧс поддержитыштісны.
— Ме и шуа, мый миян абу на ни организация, ни дисциплина, — шуис дзикӧдз гӧрдӧдӧм Олег да сувтіс.
Тайӧ кадас Нина восьтіс ӧдзӧссӧ, и комнатаӧ пырис Вася Пирожок.
Став чужӧмыс сылӧн вӧлі косьмӧм гырдтуйясӧсь да ранаясӧсь, и ӧти киыс ӧшаліс волыс йылын.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм сьӧкыд да тешкодь, мый ставныс кыпӧдчыштісны места вывсьыныс, матыстчыштісны сылань.
— Кӧні тэнӧ тадзсӧ? — недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Туркенич.
— Полицияын. — Пирожок сулаліс ӧдзӧс дорын да видзӧдіс зверлӧн кодь сьӧд синъяснас, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь челядь шоглунӧн да шӧйӧвошӧмӧн.
— А кӧні Ковалёв?
Миянлысь йӧзсӧ сэтысь эн аддзыв? — ставныс юасисны Пирожоклысь.
— И некодӧс ми эгӧ аддзылӧй: миянӧс полицияса начальник кабинетын нӧйтісны, — шуис Пирожок.
— Тэ нинӧм тӧдтӧмулӧ эн лэдзчысь, а висьтав тӧлкӧн, — гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг скӧрысь шуис Туркенич. — Кӧні Ковалёв?
— Гортас...
Куйлӧ.
А мый висьтавнысӧ? — друг скӧрысь шуис Пирожок. — Луннас, самӧй тайӧ арестъяс водзвылас, миянӧс корис Соликовский, прикажитіс, медым рыт кежлас локтім сы дорӧ оружиеӧн — мӧдӧдас миянӧс арестуйтавны йӧзӧс, а кодъясӧс — эз висьтав.
Сійӧ первойысь миянӧс та вылӧ индіс, а мый эз сӧмын миянӧс да мый лоӧны уна арестъяс, та йылысь, дерт, ми эгӧ тӧдӧй.
Ми мунім гортӧ да и думайтам: «Кыдзи нӧ тайӧ ми мунам кутшӧмкӧ ас мортӧс арестуйтны?
Нэм огӧ прӧститӧй сыысь аслыным!»
Ме и шуа Толькалы: «Мунам Синюха ордӧ, шинкарка ордӧ, юсям и огӧ воӧй, бӧрыннас сідзи и шуам: ёна юсьӧма».
Но, ми думайтім, думайтім, мый жӧ збыльысь миянкӧд вӧчасны?
Миян сайысь лёктор нинӧм оз тӧдны.
Медуна вылӧ, нырвоманым кучкаласны да вӧтласны.
Сідзи тайӧ и лои: видзисны кымынкӧ час, допроситісны, нырвоманым кучкалісны да вӧтлісны, — шуис Пирожок зэв ёна яндысигтыр.
Серьёзнӧй положение вылӧ видзӧдтӧг Пирожок видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧм коньӧр кодь да тешкодь, и ставсӧ ӧтлаӧ босьтӧмӧн вӧлі челядь нога сэтшӧм глупӧй, мый ребята чужӧм вылын тыдовтчис яндысьыштӧм нюм.
— А <ns>ӧт-ткымын ёрт-тъяс</ns> думайтӧны, мый найӧ вермасны <ns>ат-такуйтны</ns> немецкӧй жандармериясӧ! — ёна мыкталігтыр шуис Олег, и синъясас тыдовтчис пӧщадатӧм, скӧр выражение.
Олеглы яндзим вӧлі Лютиков водзын сыысь, мый томйӧзлы поручитӧм первой серьёзнӧй делӧас жӧ вӧлі петкӧдлӧма сы мында челядь нога кокниру, неорганизованность, недисциплинированность.
Сылы яндзим вӧлі ёртъяс водзас сыысь, мый ставныс найӧ чувствуйтісны тайӧс сідз жӧ, кыдзи и ачыс.
Сійӧ лӧгаліс Стахович вылӧ сылӧн самолюбиеысь да тщеславиеысь, и сэки жӧ сылы кажитчис, мый Стахович аслас боевӧй опытӧн имеитіс право лоны недӧвӧльнӧйӧн сійӧторйӧн, кыдзи Олег организуйтіс став делӧсӧ.
Олеглы кажитчис, мый делӧыс провалитчис сы слаблун вӧсна, сы мыж вӧсна, и сійӧ сэтшӧма вӧлі тырӧма асьсӧ моральнӧя мыжалӧмӧн, мый зывӧктіс асьсӧ Стахович дорысь ёнджыка на.
Комын нёльӧд глава
Сійӧ кадас, кор Туркенич квартираын муніс томйӧзлӧн совещание, Андрей Валько да Матвей Шульга сулалісны <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын да сылӧн заместитель Балдер водзын буретш сійӧ кабинетас, кӧні некымын лун сайын вӧчавлісны Шульгалы очнӧй ставкаяс.
Кыкнанныс абу нин томӧсь, латшкӧсіникӧсь, паськыд пельпомаӧсь, найӧ сулалісны орччӧн, быттьӧ вӧрдорса эрд вылын кык вок — кык дуб.
Валько вӧлі неуна косджык, сьӧд, зумыш, сылӧн синколькъясыс лёкысь дзирдалісны ӧтлаасьӧм синкымъяс улас, а Костиевичлӧн чутӧсь паськыд чужӧм вылас, ёна тӧдчысь мужественнӧй чертаяс вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі мыйкӧ югыд, спокойнӧй.
Арестованнӧйыс вӧлі сэтшӧм уна, мый став тайӧ лунъяс чӧжыс допроситалісны найӧс ӧттшӧтш и <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетын, и вахтмайстер Балдер кабинетын, и полицияса начальник Соликовский кабинетын.
Но Валькоӧс да Костиевичӧс ньӧтчыд на эз тревожитлыны.
Найӧс весиг вердісны бурджыка сы дорысь, кутшӧма вердлісны таӧдз ӧтнассӧ Шульгаӧс.
И став тайӧ лунъяссӧ Валько да Матвей Костиевич кылісны асланыс камера стенъяс сайысь ойзӧмъяс да ёрччӧмъяс, уна кокшы, жуӧм да оружиеӧн гольӧдчӧм, тазъясӧн да ведраясӧн клёнӧдчӧм, и ваӧн сяльӧдчӧм, кор мыськалісны джоджсьыс вирсӧ.
Мукӧд дырйи кутшӧмкӧ ылыс камераысь омӧлика кывліс челядьлӧн бӧрдӧм.
Кияссӧ кӧртавтӧг найӧс нуӧдісны допрос вылӧ, и таысь найӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны, мый найӧс кӧсйӧны подкупитны да пӧръявны мелілунӧн да мудералӧмӧн.
Но медым найӧ эз торкны порядоксӧ, Ordnung’cӧ, <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетын, переводчикысь кындзи, нӧшта вӧліны оружиеа нёль салдат, а арестованнӧйясӧс вайӧдысь унтер Фенбонг сулаліс на бӧрвылын, киас кутіс револьвер.
Допрос заводитчис Вальколысь личность тӧдмалӧмсянь, и Валько висьтасис.
Сійӧ вӧлі карас тӧдса морт, сійӧс тӧдіс весиг Шурка Рейбанд, и кор переведитліс сылы <deu>майстер</deu> Брюкнерлысь вопросъяссӧ, Валько аддзыліс Шурка Рейбандлысь сьӧд синъяссьыс полӧм да ыджыд, пӧшти личнӧй любопытство.
Сэсся <deu>майстер</deu> Брюкнер юаліс Вальколысь, важӧн-ӧ тӧдӧ орччӧн сулалысь мортсӧ, и коді тайӧ мортыс.
Валько шпыньмуныштіс.
— Тӧдмасим камераын, — шуис сійӧ.
— Коді сійӧ?
— Висьтав аслад кӧзяиныдлы, мед сійӧ оз йӧйтав, — зумыша шуис Рейбандлы Валько. — Сійӧ жӧ гӧгӧрвоӧ, мый ме тӧда сӧмын сійӧтор, мый висьталіс меным тайӧ гражданиныс ачыс.
Майстер Брюкнер чӧв олыштіс, сюзь моз синсӧ гӧгрӧстӧмӧн, и сы видзӧдлас серти лои гӧгӧрвоана, мый сійӧ оз тӧд, мый йылысь ещӧ юавны, и оз куж юасьны, мортӧс кӧ абу кӧрталӧма да мортӧс кӧ оз нӧйтны, и мый та вӧсна <deu>майстер</deu> Брюкнерлы зэв сьӧкыд да гажтӧм.
Сэсся сійӧ шуис:
— Сійӧ кӧ кӧсйӧ, медым сыкӧд обращайтчисны кыдзи пӧлагайтчӧ сы положениеын, мед висьталас йӧзсӧ, кодъясӧс кольӧмаӧсь сыкӧд тшӧтш подрывнӧй удж нуӧдӧм могысь.
Рейбанд переведитіс.
— Тайӧ йӧзсӧ ог тӧд.
И ог чайт, медым найӧс удитісны кольны.
Ме бергӧдчи Донец ю дорсянь, эг вевъяв эвакуируйтчыны.
Быд морт тайӧс вермас подтвердитны, — шуис Валько, ачыс веськыда видзӧдліс цыганскӧй сьӧд синъяснас первойсӧ Рейбанд вылӧ, сэсся <deu>майстер</deu> Брюкнер вылӧ.
Майетер Брюкнерлӧн чужӧм улысладорас, кӧні чужӧмыс вуджліс сьыліӧ, чукӧрмисны кыз польдчӧм чукыръяс.
Тадзи сійӧ сулалыштіс недыр, сэсся босьтіс пызанвывса портсигарсьыс этикеткатӧм сигара, кутіс сійӧс шӧрӧдыс кык чунь костас, мыччис Вальколы да юаліс:
— Ті инженер?
Валько важӧнсянь нин вӧлі хозяйственник: сійӧс выдвинитлісны рабочӧй-шахтёръяс пӧвстысь гражданскӧй война помасьӧм бӧрын на да комынӧд воясын нин помавліс Промышленнӧй академия.
Но вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн висьтавлыны тайӧ став йывсьыс немецлы, и Валько, быттьӧкӧ сылы мыччӧм сигарасӧ аддзытӧг, вочавидзис <deu>майстер</deu> Брюкнер юалӧм вылӧ, мый сійӧ инженер.
— Тіян кодь образованиеа да опыта морт вермис эськӧ займитны выль порядок дырйи вылынджык да материальнӧ обеспеченнӧйджык положение, кӧсйис кӧ эськӧ сійӧс, — шуис <deu>майстер</deu> Брюкнер да шогпырысь пӧлыньтіс юрсӧ, век на Валько водзын сигара кутігтыр.
Валько чӧв оліс.
— Босьтӧй, босьтӧй сигарасӧ... — шутьлялана вашкӧдӧмӧн шуис повзьӧм синъяса Шурка Рейбанд.
Валько быттьӧкӧ эз кыв сылысь да сьӧд цыганскӧй синъяснас бара кутіс кыв шутӧг гажаа видзӧдны <deu>майстер</deu> Брюкнер вылӧ.
<deu>Майстер</deu> Брюкнерлӧн сигарасӧ кутысь чукырӧсь ыджыд виж киыс кутіс дрӧжжитны.
— Донецкӧй угольнӧй район став шахтаяснас да заводъяснас вуджис угольнӧй да металлургическӧй предприятиеяс эксплоатируйтӧм кузя Асыввывса обществолы, — шуис <deu>майстер</deu> Брюкнер да ышловзис сідзи, быттьӧкӧ сылы сьӧкыд вӧлі шуны тайӧс.
Сэсся сійӧ ещӧ улӧджык пӧлыньтіс юрсӧ да, Вальколы сигарасӧ решительнӧй жестӧн мыччигмоз, шуис: — Общество поручитӧм серти ме предлагайта тіянлы татчӧс дирекционбердса главнӧй инженерлысь места.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Шурка Рейбанд сідзи и измис, юрсӧ топӧдіс пельпомъяс бердас да переведитіс <deu>майстер</deu> Брюкнерлысь кывъяссӧ сідзи, быттьӧкӧ горшыс гиляліс.
Валько мыйкӧ дыра чӧв олігтыр видзӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнер вылӧ.
Вальколӧн сьӧд синъясыс векняммисны.
— Ме эськӧ сӧгласитчи тайӧ предложение вылас... — шуис Валько. — Лӧсьӧдасны кӧ меным уджавны бур условиеяс...
Сійӧ весиг аддзис ас пытшкӧссьыс вын вӧчны гӧлӧссӧ леститчанаӧн.
Медся ёна сійӧ поліс, мый Шульга оз гӧгӧрво, кутшӧм перспективаяс восьтӧ <deu>майстер</deu> Брюкнерлӧн тайӧ виччысьтӧм предложениеыс.
Но Шульга эз вӧч некутшӧм движение Вальколань и эз видзӧдлы сы вылӧ, — тыдалӧ, гӧгӧрвоис ставсӧ, кыдзи колӧ.
— Условиеяс? — <deu>Майстер</deu> Брюкнер чужӧм вылын тыдовтчис шпыньмунӧм, и сыысь чужӧмыс сылӧн лолі зверлӧн кодь. — Условиеяс обыкновеннӧйӧсь: ті эрдӧданныд меным ассьыныд организациянытӧ — ставнас, ставнас!..
Ті вӧчанныд тайӧс!
Ті вӧчанныд тайӧс тайӧ жӧ здукас! — <deu>Майстер</deu> Брюкнер видзӧдліс часі вылас. — А дас вит минута мысти ті лоанныд вӧля вылын да час мысти кутанныд пукавны асланыд кабинетын дирекционын.
Валько пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Ме ог тӧд некутшӧм организация, ме татчӧ веськалі случайнӧ, — шуис Валько аслас обыкновеннӧй гӧлӧсӧн.
— А-а, тэ подлец! — лёкысь горӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнер, быттьӧкӧ тэрмасис подтвердитны, кутшӧм правильнӧя гӧгӧрвоис сійӧс Валько. — Тэ главнӧй!
Ми ставсӧ тӧдам!.. — И асьсӧ кутны вермытӧг Брюкнер зургис сигаранас Андрей дядьлы чужӧмас.
Сигараыс чеги, и жандармлӧн чепӧльӧ топӧдӧм чуньясыс, кытысь кыліс зэв лёк духи дук, сатшкысисны Андрей дядьлы вомдорас.
Тайӧ жӧ здукас Валько, мугов вына кинас паськыда да резкӧя ӧвтыштӧм бӧрын, кучкис <deu>майстер</deu> Брюкнерлы кык син костас.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер ӧбидитчӧмӧн рукӧстіс, сигараыс уси кисьыс, и сійӧ веськыда гымгысис джоджас.
Коли некымын здук, кор ставныс кынмылісны места выланыс, а <deu>майстер</deu> Брюкнер вӧрзьытӧг куйліс джоджын, и сылӧн став кыз туша вылас бура тӧдчис гӧгрӧс зэвтчӧм кынӧмыс.
Сэсся ставыс дзикӧдз гудыртчис <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетын.
<deu>Вахтмайстер</deu> Балдер, неыджыд тушаа, зэв кыз, спокойнӧй, допрос чӧжыс чӧв олігтыр сулаліс пызан дорын, унзільпырысь да надзӧник видзӧдаліс ыджыд опыта вазьӧм гӧлубӧй синъяснас, чушкис нырнас, и быд лолыштігӧн сылӧн руд мундира тшӧг тушаыс то польдывліс, то бӧр лэдзчыліс, быттьӧ ловзьӧм теста.
Кор шӧйӧвошӧмыс прӧйдитіс, <deu>вахтмайстер</deu> Балдер друг гӧрдӧдіс, кутіс сырмыны места вылас да горӧдіс:
— Босьтӧй сійӧс!
Унтер Фенбонг, сы бӧрся салдатъяс уськӧдчисны Валько вылӧ.
Но кӧть унтер Фенбонг и сулаліс быдӧнысь медматын, сылы сідзи эз и удайтчы кватитны Валькоӧс, сы вӧсна мый тайӧ жӧ здукас Матвей Костиевич ужаснӧй чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс гӧгӧрвотӧмтор: «Ок тэ, Сибир <rus>нашого царя</rus>!» — ӧтчыд кучкӧмӧн мӧдӧдіс унтер Фенбонгӧс юрнас водзлань кабинетса ылыс пельӧсӧ да, паськыд плешсӧ копыртӧмӧн, лёкысь скӧрмӧм ӧш моз уськӧдчис салдатъяс вылӧ.
— Ок, тайӧ зэв бур, Матвей! — радлігтыр шуис Валько, немецкӧй салдатъяс киысь нетшкысигтыр, медым уськӧдчыны лӧзгӧрд чужӧма тшӧг <deu>вахтмайстер</deu> Балдер дорӧ, коді нюжӧдӧма водзлань гулю зоб рӧма ичӧтик топыд кипыдӧсъяссӧ да горзіс салдатъяслы:
— Энӧ лыйлӧй!..
Кутӧй, кутӧй найӧс, будь проклят!
Матвей Костиевич, кулакъяснас, кокъяснас да юрнас зэв ыджыд вынӧн да ярлунӧн уджалігтыр, тойлаліс салдатъяссӧ, и мездмӧм Валько всё-таки уськӧдчис <deu>вахтмайстер</deu> Балдер вылӧ, коді, кыз туша вылӧ видзӧдтӧг, друг зэв тэрыба пышйис сыысь пызан гӧгӧр.
Унтер Фенбонг бара заводитліс матыстчыны шеф дінас отсӧг вылӧ, но жергӧдӧм пиньяса Валько, быттьӧкӧ эрыштчигмоз, чужйис сылы сапӧгнас коквож костас, и унтер Фенбонг уси.
— Ок, тайӧ зэв бур, Андрей! — удовольствиеӧн шуис Матвей Костиевич, ачыс ӧш моз бергаліс веськыдвывсянь шуйгавылӧ да быд бергӧдчигӧн шыблаліс ас дорсьыс салдатъяссӧ. — Чеччышт ӧшиньӧдыс, кылан!
— Да сэні проволока...
А тэ писькӧдчы ме дорӧ!
— Ок, Сибир <rus>нашего царя</rus>! — мурӧстіс Костиевич, лёкысь ӧдӧбтӧмӧн нетшыштчис салдатъяс киысь, воис Валько дорӧ да, <deu>майстер</deu> Брюкнерлысь креслӧсӧ кватитӧм бӧрын, лэптіс сійӧс юр весьтас.
Сы бӧрся уськӧдчылысь салдатъяс бӧрыньтчисны. Валько, жергӧдӧм пиньяса да скӧрысь радлана сьӧд синъяса, резіс пызан вывсьыс ставсӧ, мый сэні вӧлі, — чернильнӧй прибор, пресс-папье, металлическӧй подстаканник, — да мыйвынсьыс шыблаліс ставсӧ тайӧс противниклы сэтшӧм бушуйтчан ярлунӧн, сэтшӧм шумӧн да гымӧн, мый <deu>вахтмайстер</deu> Балдер уси джоджас да тшӧг кияснас тупкис лысӧм юрсӧ, а Шурка Рейбанд, коді ӧнӧдз ляскысьӧма вӧлі стен бердас, ньӧжйӧник чирӧстӧм бӧрын, пырис диван улӧ.
Первойсӧ, кор Валько да Костиевич уськӧдчисны тышкасьны, найӧс вӧлі шымыртӧма освобождениелӧн медбӧръя чувствоыс, кутшӧм кыптӧ смел да вына йӧзлӧн сэки, кор тӧдӧны, мый найӧс виччысьӧ смерть.
И олӧмлӧн тайӧ медбӧръя отчаяннӧй сялькнитӧмыс содтіс налысь вынсӧ.
Но тыш мунігӧн найӧ друг гӧгӧрвоисны, мый враг оз вермы, оз имеит право вины найӧс — начальствосянь сы вылӧ абу распоряжение; и тайӧ тыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ сэтшӧм ыджыд кыпыдлунӧн, тыр свобода да накажитны позьтӧм сэтшӧм чувствоӧн, мый найӧ вӧліны нин непобедимӧйӧсь.
Гырдӧсь, кутны позьтӧмӧсь, страшнӧйӧсь, найӧ сулалісны пельпом-пельпом воча, мышъяснас стенӧ мыджсьӧмӧн, и некод эз лысьт матыстчыны на дорӧ.
Сэсся ас садяс воӧм <deu>майстер</deu> Брюкнер бара усьӧдіс на вылӧ салдатъяссӧ.
Кось дырйиыс тӧдлытӧг Шурка Рейбанд усйысис диван улысь ӧдзӧс сайӧ.
Кымынкӧ минута мысти кабинетас вугзьысисны ещӧ кымынкӧ салдат, и комнатаын вӧлысь став жандармъясыс да полицейскӧйясыс ӧттшӧтш уськӧдчисны Валько вылӧ да Костиевич вылӧ.
Найӧ личкисны рыцарьясӧс джоджӧ да став скӧрлуннас кутісны талявны, лямӧдны да кучкавны найӧс кулакъяснас, кокъяснас, пидзӧсъяснас и дыр на ещӧ мучитісны найӧс и сы бӧрын, кор лунъюгыдыс пемдіс Валько да Костиевич синъясын.
Вӧлі сійӧ пемыд лӧнь асъядор, кор том тӧлысь дзебсис нин небесаысь, а сӧстӧм кодзув, кодӧс йӧз пӧвстын шуӧны асъя кодзулӧн, абу на петӧма небесаӧ, кор ачыс природаыс, быттьӧкӧ мудзӧм бӧрын, чорыда нин узьӧ куньса синмӧн, и медся чӧскыд унмыс тупкӧма йӧзлысь синъяссӧ, и весиг тюрьмаясын узьӧны мудзӧм палачьяс да нӧйтӧм, мучитӧм йӧз.
Тайӧ пемыд лӧнь югдӧм водзвывса часас, первой садьмис Матвей Шульга сьӧкыд немтӧждысьтӧм унмысь, коді лӧсявтӧм сійӧ страшнӧй олӧм-судьбаыслы, мый виччысис сійӧс, — садьмис, бергалыштіс сьӧд джоджас да пуксис.
И пӧшти тайӧ жӧ здукас ньӧжйӧник ымӧстӧм бӧрын, — тайӧ весиг эз вӧв ымӧстӧм, а ышловзьӧм, сэтшӧм ньӧжйӧ кыліс сійӧ, — садьмис тшӧтш и Андрей Валько.
Кыкнанныс найӧ пуксисны сьӧд джоджӧ да матыстісны ӧта-мӧд дінас едӧм вира, пыктӧм чужӧмъяснысӧ.
Ни ӧти югӧр эз пыр пемыд да ичӧт камераӧ, но налы кажитчис, мый найӧ аддзӧны ёрта-ёртсӧ.
Найӧ аддзисны ёрта-ёртнысӧ вынаясӧн да зэв мичаясӧн.
— А тэ ён казак, Матвей, мед ен сетас тэныд вын! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько.
И друг, кияс вылас став тушанас мыджсьӧмӧн, кутіс серавны сідзи, быттьӧ найӧ кыкнанныс вӧліны вӧля вылынӧсь.
И Шульга сідзжӧ мӧдіс серавны сы бӧрся добродушнӧй чирӧм гӧлӧсӧн:
— И тэ бур сечевик, Андрей, ок, бур!
Войся чӧв-лӧняс да пемыдас налӧн страшнӧй багатырскӧй серамсьыс сырмисны тюремнӧй барак стенъясыс.
Асывнас налы эз вайны сёян и луннас эз нуӧдлыны допрос вылӧ.
И некодӧс эз допроситны тайӧ лунас.
Тюрьмаын вӧлі чӧв-лӧнь; кутшӧмкӧ муртса кывмӧн сёрни, быттьӧкӧ коръяс улын шорлӧн жургӧм, кыліс камера стенъяс сайысь.
Луншӧр кадӧ тюрьма дорӧ воис буткӧдчысь мотора легкӧвӧй машина да недыр мысти муніс бӧр.
Костиевич, коді велалӧма тӧдмавны аслас камера стенъяс сайысь став шыяссӧ, тӧдіс, мый тайӧ машинаыс волӧ и бӧр мунӧ, кор <deu>майстер</deu> Брюкнер либӧ сылӧн заместительыс, либӧ найӧ кыкнанныс мунӧны тюрьмаысь.
— Начальство дорӧ мунісны, — ньӧжйӧник, серьёзнӧя шуис Шульга.
Валько да Костиевич видзӧдлісны ёрта-ёрт выланыс да ни ӧти кыв эз шуны, но синъяс сертиныс тӧдчис, мый найӧ кыкнанныс, Валько да Костиевич, тӧдӧны, мый налы регыд лоӧ пом и найӧ дасьӧсь сэк кежлӧ.
И, тыдалӧ, тайӧс тӧдісны тюрьмаын став йӧзыс — сэтшӧм чӧв-лӧнь лои гӧгӧр.
Тадзи чӧв олігтыр найӧ пукалісны некымын час, ӧтнанныс асланыс сӧвестьныскӧд.
Кутіс нин рӧмдыны.
— Андрей, — ньӧжйӧник шуис Шульга, — ме тэныд эг на висьтав, кыдзи ме веськалі татчӧ.
Кывзы менсьым...
Тайӧ став йывсьыс унаысь нин думайтліс сійӧ ас кежас.
Но ӧні, кор сійӧ та йылысь ставсӧ висьтавліс мортлы, кодкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма сэтшӧм сӧстӧм да орӧдны позьтӧм йитӧдӧн, кутшӧмыс сэсся эз вермы нин лоны свет вылас, Матвей Шульга тӧкӧтьӧ эз ойӧст мучитана казьтылӧмсьыс, кор бара кыптіс сы водзын аслас томдырся радейтана ёртыслӧн — Лиза Рыбаловалӧн — шань чужӧмыс, сы вылын уджысь лоӧм чукыръяснас да сійӧ резкӧй да мамлӧн кодь бур видзӧдӧмнас, кутшӧмӧн сійӧ встретитіс да колльӧдіс Шульгаӧс.
И, асьсӧ жалиттӧг, сійӧ висьталіс Вальколы сы йылысь, мый висьталіс сылы Лиза Рыбалова да мый сійӧ, Шульга, вочавидзліс сылы ас вылас ыджыд надея кутӧмӧн, и кутшӧма Лиза эз окотит, медым Шульга муніс, и сійӧ видзӧдіс Шульга вылӧ, быттьӧ мам, а сійӧ муніс, сійӧ ёнджыка веритіс невернӧй явкаяслы аслас сьӧлӧмлӧн прӧстӧй да естественнӧй гӧлӧслы дорысь.
Но кымын водзӧ висьталіс сійӧ, сымын ёнджыка зумышджык лои Вальколӧн чужӧмыс.
— Бумага! — горӧдіс Валько. — Помнитан, мый шуис миянлы Иван Фёдорович?..
Мортлы дорысь ёнджыка веритім бумага вылӧ, — шуис сійӧ нор вына гӧлӧсӧн. — Да, тадзи овлывлӧ миян частӧкодь...
Ми жӧ асьным гижам бумагасӧ, а бӧрыннас ог видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ ыджыдалӧ миян вылын...
— Тайӧ ещӧ абу на ставыс, Андрей, — шогпырысь шуис Шульга, — ме кӧсъя ещӧ висьтавны тэныд Кондратович йылысь...
И сійӧ висьталіс Вальколы, кыдзи сомневайтчыны кутіс Кондратовичын, кодӧс тӧдӧ вӧлі томдырсянь, сомневайтчыны кутіс, кор тӧдмаліс Кондратович пилысь историясӧ, и ещӧ сійӧтор, мый Кондратович дзебӧма тайӧ историясӧ, кор сӧгласитчӧма сетны ассьыс квартирасӧ подпольнӧй организациялы.
Матвей Костиевичлы бара дум вылас уси тайӧ ставыс, и сійӧ ужаснитчис сы вылӧ, кыдзи вермис лоны, мый прӧстӧй олӧмлӧн историяыс, кутшӧмыс унаысь овлӧ прӧстӧй йӧз олӧмын, вермис мыжавны Кондратовичӧс.
А сэки жӧ сылы вермис сьӧлӧм вылас воны Игнат Фомин, кодӧс сійӧ ньӧти эз тӧдлы да кодлӧн вӧлі сы мында мустӧмторйыс.
И Валько, коді тайӧс ставсӧ тӧдіс Кондратович висьталӧм серти, лои ещӧ зумышджыкӧн.
— Форма!.. — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — Форма вылӧ привычка...
Унаӧн миян пиысь привыкнитім, мый йӧз олӧны бурджыка важ кадся миян батьяс олӧм дорысь, мый быд мортӧс радейтам аддзыны форма сертиыс — сӧстӧминикӧн да шыльыдіникӧн.
Кондратович, енлӧн лов, формасьыс уси и кажитчис тэныд омӧльӧн.
А эсійӧ Фоминыс, мед му пыр мунас сійӧ, буретш лӧсяліс форма сертиыс, сӧстӧминик да шыльыдіник, а ӧд сійӧ вӧлі омӧльяссьыс омӧльджык...
Коркӧ ми эгӧ вермӧй казявны сылысь омӧльлунсӧ, асьным бурмӧдім сійӧс, кыпӧдім, ошким, вайӧдім формаӧдз, а бӧрыннас сійӧ жӧ и тупкис миянлысь синъяснымӧс.
А ӧні сыысь тэ мынтысян олӧмнад.
— Тайӧ правда, тайӧ святӧй правда, Андрей, — шуис Матвей Костиевич, и, кӧть зэв сьӧкыд вӧлі та йылысь сёрнитнысӧ, сылӧн синъясас друг ыпнитіс яснӧй югыд. — Кымын лун да вой ме пукала татӧн, а эз на вӧв час, медым ме эг думайт та йылысь...
Андрей!
Андрей!
Ме жӧ ичӧт морт, и не меным висьтавны, мыйта труд олӧмас усьлі менам пельпомъяс вылӧ.
А кор ме видзӧдла ӧні аслам олӧм вылӧ, аддза, мыйын менам ӧшибкаыс, и аддза, мый эг талун ме вӧч тайӧс.
Со меным нелямын квайтӧд вылӧ нин петіс, а ме век бергала и бергала ӧти местаын, кыдзи шуасны, уезднӧй масштабын — во кызь!
И век кодлӧнкӧ заместительӧн...
Ей-богу!
Миян йылысь войдӧр сідзи и шулісны — укомщикъяс, а ӧні шуасны — райкомщикъяс, — шпыньмунӧмӧн шуис Шульга. — Ме гӧгӧр сы мында выль работникъяс кыптісны, сы мында ёрт менам, сэтшӧм жӧ райкомщикъяс, кыптісны вывлань, а ме пыр кыска и кыска тайӧ жӧ додьсӧ.
И велалі!
Ачым ог тӧд — кыдзи, кор тайӧ заводитчис, а велалі!
А велалі — сідзкӧ, бӧрӧ коли...
Шульга друг тшӧкмуніс, и сійӧ волнуйтчигтыр кутчысис юрас аслас гырысь кияснас.
Валько гӧгӧрволіс, мый Матвей Костиевич весалӧ ассьыс душасӧ кулӧм водзвылас и оз позь нин ӧні сійӧс ни кӧритны, ни правдайтны, и чӧла кывзіс сылысь висьталӧмсӧ.
— Мый вермас миян лоны медся донаыс свет вылас, — бара заводитіс висьтавны Шульга, — мый ради сулалӧ овны, уджавны, кувны?
Тайӧ жӧ миян йӧз, морт!
Да эм ӧмӧй нӧ свет вылын мыйкӧ мичаджыкыс миян мортысь?
Мыйта труд, невзгода примитіс сійӧ аслас пельпомъяс вылӧ миянлысь государствонымӧс дорйигӧн, народнӧй делӧ вӧсна!
Гражданскӧй война дырйи восьмушка нянь сёйліс — эз броткыв, реконструкция дырйи ӧчередьын сулавліс, киссьӧм паськӧм новліс, а эз веж ассьыс сӧветскӧй сямсӧ галантерея вылӧ.
А тайӧ Отечественнӧй война дырйиыс шудлунӧн, сьӧлӧм пытшкас гордостьӧн нуис ассьыс юрсӧ смерть вылӧ, босьтіс ас вылас любӧй невзгода, труд, — весиг кага примитіс тайӧс ас вылас, огӧ нин шуӧй нывбабаяс йылысь, — а тайӧ жӧ ставыс миян йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь ми тэкӧд.
Ми петім на пӧвстысь, став буръясыс, медся тӧлка, талантливӧй, знатнӧй йӧзыс миян, — ставныс петісны на пӧвстысь, прӧстӧй йӧз пӧвстысь!..
Оз ков тэныд висьтавны, мый став олӧм чӧж ме уджалі на ради...
Да ӧд тӧдан, кыдзи миян овлӧ: бергалан, бергалан тэ тайӧ делӧяснас, а делӧясыс ставыс медколанаӧсь, медся срочнӧйӧсь, и вот он нин казяв, мый делӧясыс мунӧны самостоятельнӧ, а морт олӧ самостоятельнӧ...
Ок, Андрей!
Кор ме муні Лиза Рыбалова ордысь, аддзылі ме сэтысь куим зонмӧс да ӧти нылӧс, сылысь писӧ да нывсӧ да налысь кык ёртӧс, кыдзи ме гӧгӧрвоа...
Андрей!..
Кутшӧмӧсь вӧліны налӧн синъясныс!
Кыдзи найӧ шензисны ме вылӧ!
Коркӧ ӧтчыд ме садьми войнас тані, камераын, менӧ весиг дрӧж босьтіс.
Комсомолецъяс!
Найӧ дерт жӧ комсомолецъяс!
Кыдзи жӧ ме муні на дінті?
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Мыйла?
А ме тӧда, мыйла.
Кымынысь ме дінӧ шыасьлывлісны районса комсомолецъяс: «Дядько Матвей, вӧч доклад ребяталы уборка йылысь, гӧра-кӧдза йылысь, миян район развитиелӧн план йылысь, сӧветъяслӧн областнӧй съезд йылысь да мукӧдтор йылысь».
А ме налы: «Да некор меным, да вешйӧй ті, комсомолия, — асьныд справитчӧй!
А мукӧд дырйиыс он вермы ӧткажитчыны, сӧгласитчан, а бӧрыннас кутшӧм сьӧкыд вӧчны тайӧ докладсӧ!
Сэні, гӧгӧрвоан, облземотделӧ сводка, сэні сӧгласуйтӧм да межуйтчӧм кузя ӧчереднӧй комиссия, а сэні ещӧ рудоуправлениеӧ директор дорӧ кӧть час кежлӧ удитны пыравны — сылы, аддзан-ӧ, ветымын арӧс тырӧма, а пиыслы тырӧма ӧти ар, и сійӧ сэтшӧма гордитчӧ тайӧн, мый быттьӧкӧ справляйтӧ чужан лун да пыртчан лун, — он волы, ӧбидитчас...
Вот тэ тайӧ делӧяс костас, гӧтӧвитчытӧг, и мунан комсомолецъяс дінӧ доклад вӧчны.
Висьталан паметь сертиыд, <rus>«в общем и целом»</rus>, пычкан ас пытшсьыд сэтшӧм кывъяс, мый аслыд зывӧк лоӧ, а томйӧзыдлы дерт нин...
Ок, яндзим! — друг шуис Матвей Костиевич, и ыджыд чужӧмыс сылӧн ёна гӧрдӧдіс, и сійӧ тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас. — Найӧ виччысьӧны тэсянь бур кыв, кыдзи налы овны, а тэ — <rus>«в общем и целом»</rus>...
Коді нӧ миян томйӧзлӧн первойя воспитательыс?
Учитель.
Учитель!
Кывйыссӧ кутшӧм!..
Ми тэкӧд помавлім церковно-приходскӧй школа, тэ помалін сійӧс ме дорысь во вит кымын водзджык, а и тэ, буракӧ, помнитан учитель Николай Петровичӧс.
Сійӧ миянын, рудникын, во дас вит кымын велӧдіс челядьӧс, кытчӧдз эз кув чахоткаысь.
Ме и ӧнӧдз на помнита, кыдзи сійӧ висьтавлывліс миянлы мирлысь строениесӧ — шонді, му да кодзувъяс йылысь, сійӧ, гашкӧ, медводдза морт вӧлі, коді кӧдзӧдіс миянӧс енлы веритӧмысь да восьтіс синъяснымӧс мир вылӧ...
Учитель?
Кокни шуны!
Миян странаын, кӧні велӧдчӧ быд челядь, учитель — сійӧ первой морт.
Миян челядьлӧн, миян йӧзлӧн водзӧ олӧмыс — учитель киын, сылӧн зарни сьӧлӧмас.
Сійӧс уважайтӧм могысь миянлы колӧ эськӧ улича вылысь сійӧс аддзӧм бӧрын ветымын метр сайсянь шапканымӧс пӧрччыны.
А ме?..
Яндзим казьтывны, кыдзи быд во, кор миян сувтӧ вопрос школаяс ремонтируйтӧм йылысь, ломтас йылысь, директоръяс кыйӧдісны менӧ кабинетъяс ӧдзӧс дорын да клянчитісны вӧр, кирпич, известка, изшом.
А ме век шуткаясӧн вочавидзлі: абу, мися, меным делӧ, мед районо занимайтчас.
И ӧд эг лыддьы тайӧс аслым позорӧн.
Думайті зэв прӧстӧя:
изшом кузя план выполнитӧма, нянь кузя содтӧдӧн выполнитӧма, идзапод гӧрӧма, яй сдайтӧма, вурун сдайтӧма, обкомса секретарлы приветствие мӧдӧдӧма, — менӧ ӧні эн вӧрзьӧд.
Абу ӧмӧй тадзи?
Сёрӧн, сёрӧн ме гӧгӧрвои тайӧс ставсӧ, а всё-таки сьӧлӧм вылын лои кокниджык — сы вӧсна, мый гӧгӧрвои.
Ӧд ачым ме коді сэтшӧмыс? — яндысяна, бур да мыжа мортлӧн кодь нюмӧн шуис Матвей Костиевич. — Ме самӧй народ пытшсьыс, самӧй сійӧ прӧстӧй йӧз пӧвстсьыс, сылӧн пи да слуга.
Ме ещӧ сэки на, дас сизимӧд воас, кор кывзі Леонид Рыбаловлысь висьталӧмсӧ, гӧгӧрвои, мый народлы служитӧм дорысь ыджыдджык шуд абу, и тасянь заводитчис менам, коммунист-работниклӧн, судьба.
Помнитан миянлысь подпольетӧ, партизанитӧмтӧ?
Кытысь сюрис миянлы, неграмотнӧй батьмам пиянлы, сэтшӧм выныс да отвагаыс, медым не сетчыны, а вермыны немец-оккупантъясӧс да белӧйясӧс?
Сэки кажитчис, со сійӧ, медся сьӧкыдыс, — венам, а сэсся лоас кокньыдджык.
А медсьӧкыдыс вӧлӧма водзын на.
Помнитан, бедноталысь комитетъяссӧ, продразвёрстка, кулацкӧй бандаяс, махновщина и друг — бац!
Нэп!
Велӧдчы тӧргуйтны.
А? И мый жӧ, кутім тӧргуйтны.
И велалім!
— А помнитан, кыдзи шахтаястӧ восстанавливайтім? — друг зэв кыпыда шуис Валько. — Менӧ жӧ сэки, — ме буретш демобилизуйтчи, — выдвинитісны директорӧн самӧй сійӧ пӧлӧстчӧм старукаас, кодӧс ӧні выработайтӧма нин.
Тайӧ вӧлі делӧ.
Ой-ой-ой!..
Хозяйственнӧй опыт некутшӧм абу, спецъяс саботируйтӧны, механизмъяс сулалӧны, электричество абу, банк оз кредитуйт, рабочӧйяслы мынтыны нинӧмӧн, и Ленин мӧдӧдалӧ телеграммаяс — вайӧй изшом, спаситӧй Москваӧс да Питерӧс!
Меным тайӧ телеграммаясыс вӧліны святӧйӧсь.
Ме Ленинӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ, Сӧветъяслӧн мӧд съезд вылын на, Октябрьскӧй переворот дырйи — сэки ме салдат-фронтовикӧн на вӧлі.
Помнита, ме матыстчи сы дорӧ да видлі сійӧс киӧн, сы вӧсна мый эг верит, мый сійӧ ме кодь жӧ ловъя морт...
И мый жӧ?
Сеті изшом!
— Да, збыль... — радпырысь шуис Шульга. — А мыйта жӧ тайӧ вояс чӧжыс кыскис ас пельпомъяс вылас ми вок комщик да райкомщик!
Кыдзи гогнавлісны миянӧс?
Кодӧс нӧ ёнджыка видлісны сӧветскӧй власть воясӧ ми вок райкомщик дорысь!
Буракӧ, мыйта работник вӧлі да эм сӧветскӧй властьлӧн, некодлы миянлы мында эз сетавлыны выговоръяс! — чужӧм вылас тӧдчысь шудлунӧн шуис Матвей Костиевич.
— Но, ме чайта, тайӧ вопрос кузяыс ми вок хозяйственник тіянысь оз кольччы, — шпыньмуніс Валько.
— Да, збыль, — сьӧлӧмсяньыс шуис Шульга, — кӧть мед кутшӧма ме эг пиняв ачымӧс, а всё-таки ми воклы, райкомщиклы, колӧ нэмъяс кежлӧ памятник сувтӧдны.
Ме вот пыр шулывлі — план, план...
А видлы тэ воысь воӧ, воысь воӧ, лунысь-лунӧ часі моз миллион гектаръяс му гӧрны, кӧдзны, нянь идравны, вартны, сдайтны государстволы, юкны трудоденьяс вылӧ.
А мельничаын изӧмысь босьтӧм пызь, а свеклӧ, а подсолнух, а вурун, а яй поставкаяс, а скӧт юр лыд содтӧм, а тракторъяс ремонтируйтӧм да миянлысь став техникасӧ, кутшӧмыс и став мирас абу, и весиг вӧтӧн сійӧс эз аддзывны найӧ!..
Ӧд миян быд морт кӧсйӧ бура пасьтасьны, сёйны да ещӧ сакарӧн чай юыштны.
Вот и бергалӧ миян коньӧр райкомщик, быттьӧ кӧлесаын ур, медым могмӧдны мортлысь тайӧ потребностьсӧ.
Миян райкомщик, позьӧ шуны, став Отечественнӧй войнасӧ кыскӧ ас пельпомъяс вылас нянь да сырьё кузя...
— А хозяйственник?!
— шуис Валько, ӧттшӧтш и дӧзмӧмӧн и кыпыда. — Кодлыкӧ кӧ памятник сувтӧдны, то нин сылы!
Со коді кыскис ас вылас и первой и мӧд пятилеткаяссӧ и кыскӧ ас вылас став Отечественнӧй войнасӧ, тайӧ сійӧ!
Абу ӧмӧй збыль?
Сиктад ӧмӧй — сійӧ план?
Промышленностьын — со кӧні планыс!
Сиктад ӧмӧй — сійӧ темп?
Промышленностьын — со кӧні темпыс!
Кутшӧм заводъяс ми велӧдчим стрӧитны — чистӧйясӧс, элегантнӧйясӧс, быттьӧ часіяс!
А шахтаясным миян?
Кутшӧмкӧ Англия — но, мый сійӧ изшом промышленность кузя гӧгӧрвоӧ?
Бӧрӧ кольӧм, дикость!
Эм ӧмӧй налӧн кӧть ӧти сэтшӧм шахта, кутшӧм миян 1-бис?
Кампет!
И найӧ ӧд, капиталистъясыд, велалӧмаӧсь, медым ставыс дась вӧлі.
А ми миян темпӧн, миян размахӧн век вынъяснымӧс зэвтӧмаӧсь: рабочӧйяс оз тырмыны, стрӧитчан материал оз тырмы, транспорт кольччӧ, тысяча да ӧти ыджыд да ичӧт сьӧкыдлун, а ми век мунам и мунам водзӧ.
Да, миян хозяйственник — сійӧ гигант!
— Вот сійӧ ӧд и эм! — долыд, шуда чужӧмӧн висьталіс Шульга. — Ме помнита, колхознӧй совещание вылын корисны миянӧс резолюция составитӧм кузя комиссия вылӧ.
Сэні Сталин вӧлі, — ме Сталинӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ, — и сэні пансис сёрни ми вок райкомщик йылысь.
Ӧти морт сэні, ӧчкиа, томиник, краснӧй профессоръяс пӧвстысь, кыдзи найӧс сэк шулісны, кутіс ми вок йылысь ышнясьӧмӧн сёрнитны: и бӧрӧ кольӧмаӧсь пӧ ми, и Гегельӧс пӧ эгӧ лыддьылӧй, и весиг быттьӧкӧ пӧ ми огӧ быд лун мыссьывлӧй.
Сталин ёрт шпыньмуніс, да и шуӧ: «Вот тіянӧс эськӧ ыстыны райкомщикъяс дорӧ велӧдчыны, сэки эськӧ ті тӧлкаджык лоинныд»...
Ха-ха-ха! — гажмис Шульга.
— Ме Сталинтӧ аддзылі жӧ, со кыдзи тэнӧ, Москваын хозяйственникъяс совещание вылын, самӧй сійӧ совещание вылас, кӧні сійӧ шуис, мый хозяйственник, коді оз тӧд делӧсӧ, сійӧ анекдот, а абу хозяйственник...
Помнитан? — юаліс Валько.
— А коді нӧ сійӧ кадтӧ оз помнит! — возбуждённӧя да гажаа шуис Шульга.
— Ме жӧ сэки лыддьысьлі сикт тӧдысьӧн, эг вӧв сэтшӧм-татшӧм — менӧ ыстывлісны сиктъясӧ, раскулачивание да коллективизация нуӧдӧм кузя мужикъяслы отсӧг вылӧ...
Да, тайӧ великӧй кад вӧлі, вунӧ ӧмӧй сійӧ?
Став йӧзыс шызьылісны.
Эгӧ тӧдлӧй, кор и узьлім...
Уна мужикъяс сэки падъявны мӧдісны,
а вот война водзвылын медся бӧрын кыссьысь мортыс нин чувствуйтны мӧдіс сійӧ воясся гырысь результатъяссӧ...
И збыль, бура кутісны овны война водзвылад!
— А помнитан, мый сэки миян шахтаясын вӧчсьыліс? — шуис Валько, сылӧн цыганскӧй синъясыс югъялісны. — Некымын тӧлысь ме весиг аслам квартираын эг вӧвлы, шахтаын коллявлі войяссӧ.
Ей-богу, ӧні, кор бӧрвылӧ видзӧдлан — оз веритчыссьы: да неужели тайӧс ставсӧ ми асьным вӧчим?
Мукӧд дырйи, збыльысь, кажитчӧ, мый ме эг ачым тайӧс ставсӧ вӧч, а кутшӧмкӧ менам матысса рӧдня.
Ӧні со куня синъясӧс да аддза ассьыным став Донбасснымӧс, стройкаясӧн тырӧм став странанымӧс и миянлысь став штурмӧвӧй войяссӧ, и аддза трибуна вылысь Сталинӧс, и кыдзи сійӧ миянлы шуис — дас воӧн суӧдны капиталистическӧй странаясӧс, а то бӧрӧ колям, а бӧрӧ кольысьясӧс нӧйтӧны!
— Да, историяын некутшӧм мортлы эз усьлы пельпомъяс вылас сы мында, мыйта миянлы, а аддзан, эгӧ кусыньтчӧй.
Вот ме и юала: мый кутшӧм йӧз ми? — челядь сямӧн, наивнӧя шуис Шульга.
— А врагъяс, дуреньяс, думайтӧны, мый ми смертьысь полам! — шпыньмуніс Валько. — Да, ми, большевикъяс, велалім смерть дінас.
Миянӧс, большевикъясӧс, коді сӧмын эз виавны!
Виавлісны миянӧс царскӧй палачьяс да жандармъяс, виавлісны Октябрын юнкеръяс, виавлісны белӧйяс, светса став странаясысь воӧм интервентъяс, махновецъяс да антоновецъяс, кулакъяс лыйлісны миянӧс обрезъясысь, народлӧн врагъясыс травитісны миянӧс да ыставлісны миян дорӧ морт виысьясӧс, а ми век ловъяӧсь народнӧй любовӧн.
Мед виасны ӧні тэа-меаӧс немец-фашистъяс, а всё-таки налы, а не миянлы куйлыны муын.
Збыль, Матвей?
— Тайӧ великӧй, тайӧ святӧй правда, Андрей!..
Дзик нэм чӧж ме кута гордитчыны сійӧн, мый судьба сиис меным, прӧстӧй рабочӧй мортлы, прӧйдитны аслас олӧмлысь туйсӧ миян партияын, прӧйдитны ӧтлаын сэтшӧм йӧзкӧд, кыдзи Ленин да Сталин, кодъяс восьтісны йӧзлы шуда олӧмӧ туй...
— Святӧй правда, Матвей, тайӧ миян зэв ыджыд шуд! — тайӧ суровӧй мортыслы лӧсявтӧм сэтшӧм ыджыд чувствоӧн шуис Валько. — И ещӧ ыджыдджык шуд уси менам пай вылӧ: аслам кулан часӧ имеитны сэтшӧм ёртӧс, кутшӧми тэ, Матвей...
— Зэв ыджыд, бур аттьӧ тэныд честьсьыд...
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, кутшӧм мича тэнад душаыд, Андрей...
— Мед жӧ ен сетас шуд миян йӧзлы, кодъяс кольӧны миян бӧрти му вылас! — ньӧжйӧник, торжественнӧя шуис Валько.
Тадзи куланводзвывса часас висьтасисны ӧта-мӧдныслы да асланыс сӧвестьлы Андрей Валько да Матвей Шульга.
Комын витӧд глава
<deu>Майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер луншӧр бӧрын мунісны окружнӧй жандармерияӧ Ровеньки карӧ, коді вӧлі Краснодонсянь километр комын сайын.
Петер Фенбонг, СС командаса <deu>ротенфюрер</deu>, кодӧс вӧлі командируйтӧма краснодонса жандармскӧй пунктӧ, тӧдіс, мый <deu>майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер нуисны окружнӧй жандармерияӧ допрослысь материалсӧ и долженӧсь получитны приказ, мый вӧчны арестованнӧйяскӧд.
Но Петер Фенбонг опыт сертиыс тӧдіс нин, кыдзи и сылӧн шефъясыс, кутшӧм лоӧ приказ, сы вӧсна мый мунӧм водзвыланыс найӧ сетісны Фенбонглы приказание парк территория гӧгӧр сувтӧдны СС салдатъясӧс да некодӧс не лэдзны паркас, а жандармерияса салдатъяслысь отделение сержант Эдуард Больман команда улын вӧлі мӧдӧдӧма паркӧ кодйыны ыджыд гу, кытчӧ эськӧ сувтсӧн ӧта-мӧд бердас тӧрисны квайтымын кӧкъямыс морт.
Петер Фенбонг тӧдіс, мый шефъяс воасны рытнас сёрӧн.
Сы вӧсна сійӧ ассьыс салдатъяссӧ мӧдӧдіс парк дорӧ младшӧй <deu>ротенфюрер</deu> командование улын, а ачыс кольччис тюрьмаса дворницкӧйӧ.
Бӧръя тӧлысьяснас сылӧн вӧлі зэв уна удж, и сійӧ вӧлі пыр сэтшӧм положениеын, мый ни ӧти здук кежлӧ эз кольлы ӧтнас, и сылы эз удайтчывлы не сӧмын мыссьыны юрсяньыс кок улӧдзыс, но весиг эз слӧймыв вежны бельёсӧ, сы вӧсна мый поліс: кодкӧ ещӧ аддзас, мый сійӧ новлӧ яй бердас бельё улас.
Кор мунісны <deu>майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер да паркӧ мунісны СС салдатъяс да жандармерияса салдатъяс и тюрьмаын гӧгӧр лои шынитӧв, унтер Фенбонг локтіс тюрьмаса кухняӧ пӧвар дорӧ да корис сылысь кастрюляын пӧсь ва да таз, медым мыссьыны, — кӧдзыд ваыс век вӧлі бӧчкаын, дворницкӧй посводзын.
Первойяысь на уна жар лунъяс бӧрын мӧдіс пӧльтны кӧдзыд тӧв да вӧтліс небесаті улӧ ӧшйӧм зэра кымӧръяс; луныс вӧлі рудов, арся кодь, и тайӧ изшом районъясса став природаыс, — огӧ нин шуӧй стандартнӧй керкаяса да изшом буса ичӧтик кар йылысь, коді быдладорсянь восьса тӧвъяслы, — петкӧдчис став аслас медлёкторъяснас.
Дворницкӧйын век жӧ вӧлі тырмымӧн югыд, медым позис мыссьыны, но Петер Фенбонглы вӧлі колӧ, медым сійӧс немвиччысьтӧг эз вермыны суны татчӧ, но и мед эз вермыны аддзыны сійӧс ӧшинь пыр, та вӧсна сійӧ тупкис ӧшиньяссӧ сьӧд бумагаӧн да ӧзтіс би.
Кӧть кутшӧма сійӧ абу вӧлі велалӧма война заводитчӧмсянь овны тадзи, кыдзи сійӧ олӧ, кӧть кутшӧма абу велалӧма терпитны ас дорсьыс петысь лёк дуксӧ, всё-таки сылы лои зэв лӧсьыд да кокни, кор сюри стрӧка ставсӧ пӧрччыны ас вывсьыс да недыр олыштны дзик пасьтӧг, туша вылас тайӧ сьӧктатӧгыс.
Сійӧ вӧлі томдырсяньыс сідз нин кыз, а вочасӧн пыр на кызіс да ёна пӧсявліс аслас сьӧд мундир улын.
Некымын тӧлысь чӧж вежлытӧм дӧрӧм-гачыс лоӧма нильӧг да лёк дука йиджӧм да шоммӧм пӧсьысла да мундир гуг вушйӧмсьыс вижов-сьӧд.
Петер Фенбонг пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ да коли дзик пасьтӧг. Тушаыс кӧть зэв нин важӧн вӧлі мыськавтӧм, но вӧлі еджыд яя, сідзи нин природасяньыс. Морӧсыс, кокъясыс да весиг неуна мышкыс вӧлі читкыльӧсь еджгов гӧна.
И кор сійӧ пӧрччис бельёсӧ, тыдовтчис, мый сійӧ туша вылас новлӧдлӧ аслыснога веригаяс.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ эз вӧвны весиг веригаяс, а вӧлі патронъяслы лӧсьӧдӧм кузь лента кодь, кутшӧмӧс зэв важӧн новлывлісны китайскӧй салдатъяс.
Тайӧ вӧлі кузь лента прорезинованнӧй материеысь, сэні кузялаыс вӧліны ичӧтик зепъяс, а быд зеп кизясьліс торйӧн. Лентаыс вӧлі кресталӧма тушасӧ кыкнан пельпом вомӧныс да кытшалӧма коссьыс вылітіджык.
Бокъястіыс сійӧс кӧрталӧма няйтчӧм еджыд тесёмкаясӧн, а помъяссӧ кӧрталӧма бантикӧн.
Обойма ыджда тайӧ унджык зепъясыс вӧліны тырӧсь, а кымынкӧ зеп вӧлі тыртӧм на.
Петер Фенбонг разис кос дорсьыс тесёмкаяссӧ да пӧрччис тайӧ лентасӧ.
Сійӧ сэтшӧм дыр ӧшалӧма туша вылас, мый тайӧ кыз еджыд яй вылас мышкас и морӧсас крестӧн-крестӧн да асык моз коссьыс вылітіджык артмӧма сьӧд мисьтӧм визь, кутшӧм овлӧ ӧти местаын вӧрзьӧдчывтӧг дыр куйлӧм вӧсна.
Петер Фенбонг пӧрччис лентасӧ ӧкуратнӧя да видзчысигтыр, — сійӧ збыльысь вӧлі зэв кузь да сьӧкыд, — пуктіс сійӧс пызан вылас да пыр жӧ кутіс мыйвынсьыс гыжъясьны.
Сійӧ лёкысь, скӧрысь гыжъяліс ассьыс став тушасӧ тшӧтшыд пома дженьыдик чуньяснас, гыжъяліс морӧссӧ, и кынӧмсӧ, и кокъяссӧ и мырдӧн судзӧдчис мышкас то ӧти пельпом вомӧныс, то мӧд вомӧныс, то кусыньтліс веськыд кисӧ увдорсяньыс, лопаткаыслань, то гыжъяліс асьсӧ певнас, ачыс долыдысла ружтіс да ымзіс.
Кор гыжъясьӧмсьыс неуна бурмыштіс сьӧлӧмыс, сійӧ видзчысьӧмӧн разис мундир пытшкӧс зепсьыс кизьсӧ да кыскис сэтысь кисет сяма ичӧтик кучик мешӧктор, кытысь сійӧ кисьтіс пызан вылас комын кымын зарни пинь.
Сійӧ кӧсйис нин юкны тайӧ пиньяссӧ кык-ӧ-куим тыртӧм зептӧ лентаас.
Но кор сылы удайтчис нин кольччыны ас кежас, сійӧ эз вермы кутчысьны сыысь, медым не любуйтчыштны мукӧд тыра зепъясас видзанторъяснас, — сійӧ сэтшӧм дыр нин эз аддзыв сэтысь ставсӧ.
И сійӧ, ӧкуратнӧя кизь бӧрся кизь разялӧм бӧрын, кутіс пуктавны пызан вылас торъя чукӧръясӧн да стопаясӧн зепъясас видзанторъяссӧ да регыд мысти пызан вылыс дзик лои тыр.
Да, вӧлі мый вылӧ видзӧдны!
Тані вӧлі валюта светса зэв уна странаясысь — американскӧй долларъяс да английскӧй шиллингъяс, французскӧй да бельгийскӧй франкъяс, австрийскӧй, чешскӧй, норвежскӧй кронаяс, румынскӧй лейяс, итальянскӧй лираяс.
Найӧс вӧлі торйӧдлӧма странаяс серти, зарни деньгаяс зарни деньга дорӧ, эзысьяс эзысь дорӧ, бумажнӧйяс бумажнӧйяс дорӧ, на пӧвстын весиг вӧліны стопкаӧ ӧкуратнӧя пуктӧм сӧветскӧй лӧзов сёаяс, мыйысь сійӧ, збыль кӧ шуны, эз виччысь некутшӧм материальнӧй выгӧда, но найӧс век жӧ колис ас ордас, сы вӧсна мый сылӧн горшлуныс лои нин <deu>коллекционирование</deu> кузя психическӧй висьӧмӧн.
Тані жӧ вӧліны посни зарни предметъяс — чунькытшъяс, перстеньяс, булавкаяс, брошкаяс — дона изъясаӧсь да изъястӧмӧсь, — и торйӧн дона изъяс да зарни пиньяс.
Пӧтӧлӧкдорса электрическӧй лампочкасянь усьысь чусыд югӧрыс югдӧдіс пызан вывсьыс тайӧ деньгаяссӧ да донаторъяссӧ, а сійӧ пукаліс табуретка вылын на водзын, пасьтӧм, лысӧм, гӧна, рогӧвӧй югыд ӧчкиа; пукаліс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да пыр на шочиника гыжъясигтыр, синъясыс югъялісны, а ачыс зэв дӧвӧлен аснас.
Тайӧ вывті уна посниторъяс да деньгаяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вермис эськӧ висьтавны быд деньга кузя да быд безделушка кузя, кӧні, кор, кутшӧм ногӧн да кодлысь мырддис сійӧ либӧ кулис да кодлысь вӧлі нетшкӧма пиньяссӧ, сы вӧсна мый сійӧ здуксяньыс, кор воис сійӧ выводӧ, мый сылы колӧ вӧчны тадзи, медым не кольны дуракӧн, сійӧ сӧмын тайӧн и оліс, — став мукӧдторйыс олӧмас вӧлі сӧмын нин пӧрйӧг.
Сійӧ нетшкавліс пиньяссӧ эз сӧмын кулӧмаяслысь, но и ловъяяслысь, но век жӧ сійӧ лыддьыліс бурджыкӧн нетшкавны пиньяссӧ кулӧмаяслысь: налысь нетшкыны эз ковмыны торъя ноксьӧмъяс.
И кор арестованнӧйяс партияысь сійӧ аддзыліс зарни пиньяса йӧзӧс, сійӧ медся ёна тӧждысьліс, медым регыдджык помасисны допросъяс да тайӧ йӧзсӧ регыдджык позис вины.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧн, виӧм, мучитӧм, грабитӧм мужчинаясыс, нывбабаясыс, челядьыс, кодъяс сулалісны тайӧ деньгаяс саяс, пиньяс да безделушкаяс саяс, мый, кор сійӧ видзӧдіс тайӧ ставыс вылӧ, сылӧн сладостнӧй настроение дінӧ да аснас любуйтчӧм дінӧ сорласьліс и мыйтакӧ беспокоитчӧм.
Тайӧ лолі, колӧ шуны, эз ассяньыс, Петер Фенбонгсянь, а кутшӧмкӧ воображайтан, зэв бура пасьтасьӧм господинсянь, тырвыйӧ джентльменсянь. Тайӧ господиныс вӧлі дона небыдик шляпаа, мичаа бритӧм чужӧма, кыз чаль чуняс новліс чунькытш, сійӧ вӧлі корректнӧй, весиг шань, но Петер Фенбонг вылӧ видзӧдіс вӧйпӧмӧн, лёка.
Тайӧ вӧлі зэв озыр морт, озырджык на Петер Фенбонгысь сылӧн став драгоценностьяснас.
Но век жӧ тайӧ мортыс лыддьыліс асьсӧ правӧн вӧйпны Петер Фенбонгӧс озырмӧм кузя тайӧ способсьыс, кодӧс лыддьыліс быттьӧкӧ лёк способӧн.
И тайӧ джентльменыскӧд Петер Фенбонг помтӧг вензис, но вензьӧмыс вӧлі бурпырысь, сы вӧсна мый сёрнитіс сӧмын Петер Фенбонг ӧтнас, и сійӧ тайӧ вензьӧмас сулаліс вылынджык да зумыдджык позицияяс вылын — олӧм тӧдысь ӧнія кадся делӧвӧй морт позицияяс вылын.
«Хе-хе, — шулывліс Петер Фенбонг, — да ме ӧд ог жӧ кӧсйы занимайтчыны тайӧн нэм чӧж.
Да ӧд коркӧ ме лоа, кӧсъянныд кӧ тӧдны, прӧстӧй тӧргӧвечӧн либӧ прӧстӧ лавочникӧн, но ӧд меным колӧ мыйсянькӧ заводитны!
Да, ме зэв бура тӧда, мый ті думайтанныд ас йывсьыныд да ме йылысь!
Ті думайтанныд: «Ме — джентльмен, менам став предприятиеясӧй син водзаныд, быдӧн аддзӧны менам озыр олӧмлысь источникъяссӧ, менам семья, челядь; ме чистӧя мыссьӧма, бура пасьтасьӧма да йӧзкӧд мелі, ме верма веськыда видзӧдны налы синманыс; мекӧд сёрнитысь нывбаба кӧ сулалӧ, ме сулала жӧ; ме лыддя газетаяс да книгаяс и кык благотворительнӧй обществоын член да жертвуйті война лунъясӧ ыджыд средствояс лазаретъяс лӧсьӧдӧм вылӧ; ме радейта музыка, цветъяс и море вылысь тӧлысь югӧр.
А Петер Фенбонг виалӧ йӧзӧс, медым босьтны аслыс налысь деньгасӧ да донаторъяссӧ.
Сылы весиг абу зывӧк нетшкыны йӧзлысь зарни пиньяс да дзеблавны тайӧс ставсӧ яй бердас, медым некод эз аддзы.
Сылы тӧлысьясӧн лоӧ овны пывсьытӧг да сы дінысь петӧ лёк дук, и сы вӧсна менам эм право вӧйпны сійӧс»...
Хе-хе, энлӧй, менам муса да почтеннӧй другӧй!
Энӧ вунӧдӧй, мый меным нелямын вит арӧс, ме вӧлі морякӧн, ме вӧвлі мирса став странаясын, и ме аддзылі дзик ставсӧ, мый вӧчсьӧ свет вылас!..
Тӧданныд-ӧ ті сэтшӧмтор, кодӧс ме, ылыс странаясын вӧвлӧм моряк, унаысь аддзывлі: кыдзи быд во кӧнкӧ Южнӧй Африкаын, Индияын либӧ Индо-Китайын кулӧны тшыгла уна миллион йӧз, сідз шуны, бур йӧз син водзын?
Но мыйла мунны сэтшӧм ылӧ!
Весиг войнаводзвывса дзоридзалан благословеннӧй воясӧ ті верминныд эськӧ аддзыны мирса пӧшти быд столицаысь дзонь кварталъяс, кӧні олӧны йӧз, кодъяслӧн абу уджыс, да кулӧны бур йӧз син водзын, мукӧд дырйиыс весиг стариннӧй соборъяс папертьын.
Зэв сьӧкыд шуны, мый найӧ кулалісны, сідз шуны, ас окотасьыныс!
А коді нӧ оз тӧд, мый почтеннӧй ӧткымын йӧз, тырвыйӧ джентльменъяс, кор налы тайӧ выгӧднӧ, оз стесняйтчыны вӧтлавны асланыс предприятиеясысь улича вылӧ уна миллион здоровӧй мужчинаясӧс да нывбабаясӧс.
И сыысь, мый тайӧ мужчинаясыс да нывбабаясыс омӧля миритчӧны асланыс положениекӧд, найӧс быд во вывті унаӧс мучитӧны тюрьмаясын либӧ прӧстӧ виалӧны уличаяс да площадьяс вылын, виалӧны тырвыйӧ закон серти полиция да салдатъяс отсӧгӧн!..
Ме вайӧді тіянлы кымынкӧ способ, — ме эськӧ верми унапӧв содтыны найӧс, — кымынкӧ способсӧ, кыдзи му шар вылын быд во виӧны уна миллион йӧзӧс, и оз сӧмын здоровӧй мужчинаясӧс, но и челядьӧс, нывбабаясӧс да старикъясӧс, — виалӧны, веськыда кӧ шуны, медым ті озырминныд.
Ме ог нин висьтав войнаяс йылысь, кор регыдъя кадӧн медся нин уна йӧзӧс виӧны, медым ті озырминныд.
Муса да дона друг!
Мыйла нӧ миянлы ворсны дзебсясьӧмысь?
Шуам ӧта-мӧднымлы веськыда: кӧсъям кӧ ми, медым миян вылӧ уджалісны мукӧдъяс, ми долженӧсь быд во сідзи либӧ тадзи мыйтаӧскӧ виавны найӧс!
Ті поланныд меысь сы вӧсна сӧмын, мый ме сулала, кыдз шуӧны, самӧй мясорубка дорас, тайӧ делӧ кузяыс ме сьӧд удж вӧчысь да аслам занятие вӧсна лоӧ овны мыссьытӧг да лоны лёк дукаӧн.
Но сӧгласитчӧй, мый ті некор энӧ вермӧй овны сэтшӧмъястӧгыс, кутшӧм ме, а кымын водзӧ мунӧ кадыс, сымын ті век ёнджыка и ёнджыка нуждайтчанныд меысь.
Ме виръяйӧн дзик жӧ тіян кодь, ме тіян двойник, ме — тайӧ ті, гугӧдны кӧ тіянӧс да петкӧдлыны йӧзыслы, кутшӧмӧсь ті збыльвылас.
Воас кад, ме сідзжӧ мысся да лоа дзик сӧстӧм мортӧн, прӧстӧ лавочникӧн, кӧсъянныд кӧ, кодлысь ті верманныд ньӧбавны аслыныд сёйны бур сосиски...»
Тадзи Петер Фенбонг принципиальнӧ вензис воображайтан джентльменкӧд, коді мичаа бритчӧма, корректнӧй чужӧма да бура утюжитӧм гача.
Кыдзи и век, тайӧпӧрйӧ джентльменӧс венӧм бӧрын, Петер Фенбонглы вывті лои долыд сьӧлӧм вылас.
Сійӧ идраліс донаторъяссӧ да деньга чукӧрсӧ бара зепъясас да ӧкуратнӧя кизяліс зеп лапӧдъяссӧ; та бӧрын заводитіс мыссьыны, лӧсьыд вӧснаыс пызйысис да чирзіс, киськаліс майтӧг быгъя васӧ джоджӧ, мый вӧсна сійӧ ньӧти эз и тӧждысь: воасны салдатъяс да чишкаласны джоджсӧ.
Сійӧ мыссис эз нин сэтшӧм сӧстӧма, но век жӧ кокньыдджык лои сылы.
Та бӧрын бара ӧшӧдіс да гартліс ас вылас лентасӧ, пасьталіс сӧстӧм бельё, дзебис няйт дӧрӧм-гачсӧ да пасьталіс ассьыс сьӧд мундирсӧ.
Сэсся сійӧ неуна кусыньтыштіс сьӧд бумагасӧ да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Тюрьма дворын вӧлі зэв пемыд, и сылы сэтысь нинӧм эз тыдав.
Опыт сертиыс, коді лои нин инстинктӧн, сійӧ тӧдіс, мый вот-вот долженӧсь воны шефъяс.
Сійӧ петіс ывлаӧ да недыр сулалыштіс дворницкӧй дорын, медым синъясыс велалісны сап пемыдас, но оз позь вӧлі сэтчӧ велавны.
Кӧдзыд тӧлыс вӧтліс кар весьтті, став донецкӧй степь весьтті сьӧкыд сьӧд кымӧръяс, найӧ сідзжӧ эз тыдавны, но кажитчис, мый кымӧръясыс кышакылӧны ӧта-мӧднысӧ ордъяліг да васӧд вурун бокъяснас ӧта-мӧд дорӧ инмӧдчыліг.
И сэки Петер Фенбонг кыліс матыстчысь моторлысь чинтӧм жургӧмсӧ да аддзис джынвыйӧ тупкӧм фараяслысь кык би чут — тайӧ машина лэччис гӧра вывсянь сійӧ керка дінтіыс, кӧні войдӧр вӧлі районнӧй исполком, а ӧні — районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатура, коді фараясӧн югдӧдӧмысь неуна кутіс тӧдчыны пемыд пытшсьыс аслас ӧтиладор бокнас.
Шефъяс бӧр локтісны окружнӧй жандармериясянь.
Петер Фенбонг прӧйдитіс дворті да чёрнӧй ходӧд, кодӧс видзисны жандармерияса салдатъяс, пырис тюрьмаӧ — салдатъясыс тӧдісны <deu>ротенфюрер</deu>ӧс да пыригас сылы сетісны честь ружьенас.
Камераясын пукалысьяс кывлісны жӧ, кыдзи чинтӧмӧн жургысь мотора машина воис тюрьма дорӧ.
Тюрьмаын лунтыр вӧлі вӧвлытӧм чӧв-лӧнь. И тайӧ чӧв-лӧньыс пыр жӧ торксис: коридорын кылісны кокшыяс, зёльӧдчисны ключьясӧн томанъяс восьталігӧн, швачкӧдісны ӧдзӧсъясӧн, камераясын кыптіс ноксьӧм да ылыс камераысь кыліс кагалӧн тӧдса бӧрдӧм, коді йиджис сьӧлӧмӧдзыд.
Кагаыс друг кутіс горзыны зэв гораа, сійӧ бӧрдіс мыйвынсьыс, чуравтӧдзыс, медбӧръя эбӧссьыс, сэсся кутіс нин киргыны.
Матвей Костиевич да Валько камерасянь кылісны налань матыстчысь ноксьӧмсӧ да кагалысь бӧрдӧмсӧ.
Мукӧд дырйиыс налы кажитчис, мый найӧ кылӧны нывбабалысь гӧлӧс, коді мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс шуаліс, горзіс да кевмысис и, тыдалӧ, сідзжӧ бӧрддзис.
Сэсся щолкнитіс томанын ключ, жандармъяс петісны камерасьыс, кӧні пукаліс кагаа нывбаба, да пырисны орчча камераӧ. Сэні пырысьтӧм-пыр кутісны вӧзитчыны.
Но и сэки, тайӧ вӧзитчӧм костас, быттьӧкӧ век на кыліс нывбабалӧн вывті нор да нежнӧй гӧлӧсыс — сійӧ бурӧдіс кагасӧ. Сэки жӧ кыліс кагаыслӧн вочасӧн лӧньысь гӧлӧс, быттьӧкӧ гӧлӧснас баййӧдліс асьсӧ:
— А... а... а... А... а... а...
Жандармъяс пырисны сійӧ камераас, коді вӧлі орччӧн Валько да Матвей Костиевич камеракӧд, и найӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны вӧзитчӧм сертиыс, коді кыптывліс камераясын жандармъяс пырӧм бӧрын: жандармъяс кӧртавлісны заключённӧйяслысь кияссӧ.
Воис налӧн медбӧръя часыс.
Орчча камераас йӧзыс вӧлі уна, и жандармъяс ноксисны сэні зэв дыр.
Коркӧ найӧ петісны, томналісны камерасӧ, но эз дзик пыр пырны Валько да Костиевич дорӧ.
Жандармъяс сулалісны коридорын, тэрыба мыйкӧ висьтавлісны ӧта-мӧдныслы, сэсся коридор кузя кодкӧ котӧртіс петанінлань.
Мыйкӧ дыра вӧлі шынитӧв, сӧмын кылісны жандармъяслӧн броткысь гӧлӧсъясныс.
Сэсся кылісны коридор кузя некымын мортлӧн кокшыяс, найӧ матыстчисны камералань, кыліс немецкӧй ногӧн удовлетворённӧй шыасьӧм, и камераӧ, сійӧс электрическӧй фонарикъясӧн югдӧдігмоз, пырисны кымынкӧ жандарм — юрнуӧдіс унтер Фенбонг; найӧ киясас кутісны револьверъяс — дасьӧсь лыйны; ӧдзӧс дорын нӧшта тыдалісны вит кымын салдат.
Тыдалӧ, жандармъяс полісны, мый тайӧ кык мортыс, кыдзи и век, кутасны водзсасьны накӧд.
Но Матвей Костиевич да Валько весиг эз серавны на вылын; налӧн душаясыс вӧліны ылынӧсь нин тайӧ весьшӧрӧ ноксьӧмсьыс.
Найӧ спокойнӧя сетісны кӧртавны кияснысӧ мышканыс, а кор Фенбонг кинас петкӧдліс, мый налы колӧ пуксьыны да кӧртавны кокъяссӧ, Валько да Костиевич сетісны налы кӧртавны кокъяссӧ, и налысь кокъяссӧ кӧрталісны сідзи, медым позис сӧмын восьлавны посньыдика да медым оз позь вӧлі пышйыны.
Та бӧрын найӧс бара колисны ӧтнаннысӧ, и найӧ чӧв олігтыр нӧшта недыр пукалыштісны камераас, кытчӧдз эз кӧртавлыны став заключённӧйяссӧ.
И вот коридорын зымӧдны мӧдісны ӧтмоза да тэрыба кокшыяс; зымӧдӧмыс пыр содіс, кытчӧдз эз кут кывны став коридор пасьтаыс, — салдатъяс зымӧдісны кокъяснас ӧти местаын, сэсся, ботинкияснас зымнитӧм бӧрын да ружьеяссӧ кок дорас сувтӧдӧм бӧрын, команда серти дугдісны да бергӧдчисны.
Кутісны швачкыны камера ӧдзӧсъяс, и заключённӧйясӧс заводитісны петкӧдавны коридорас.
Кӧть зэв нин омӧля югдӧдісны коридорсӧ пӧтӧлӧкбердса лампочкаяс, Матвей Костиевич да Валько ас кӧсйытӧгныс читкыртісны синъяссӧ, сэтшӧм дыр найӧ олісны пемыдінын.
Сэсся найӧ кутісны видзӧдавны, кодъяс сулалӧны шеренгаас накӧд орччӧн да кодъяс ылынджык — коридор кыкнан помас.
Насянь ӧти морт сайын сулаліс на моз жӧ кӧртавлӧм кокъяса, ыджыд тушаа олӧма мужчина. Сійӧ вӧлі кӧмтӧм и улыс дӧрӧм-гачыс сылӧн вӧлі ставыс вир.
И Валько и Матвей Костиевич друг шатовмунісны: найӧ тӧдісны — тайӧ мортыс вӧлі Петров.
Став тушасӧ сылысь вӧлі сэтшӧма терзайтӧма, мый бельёыс сибдӧма сэтчӧ, быттьӧ сплошнӧй ранаӧ, да косьмӧма.
Дерт, быд вӧрзьӧмысь тайӧ вына мортыс зэв ёна мучитчис.
Ӧти банбоксӧ сылысь вӧлі лыӧдзыс вӧлыштӧма пуртӧн либӧ штыкӧн, и сійӧ эрдӧма.
Петров тӧдіс найӧс да копыртіс на водзын юрсӧ.
Но мый заставитіс Валькоӧс да Матвей Костиевичӧс дрӧгнитны жальлунысь да скӧрлунысь, — тайӧ сійӧ, мый найӧ аддзисны ылысь коридор помсьыс, тюрьмаысь петанінысь, кытчань сьӧлӧм доймӧмӧн, ужасӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны пӧшти став заключённӧйыс.
Сэні сулаліс бордӧвӧй платьеа том нывбаба, коді киас кутіс кагаӧс. Нывбаба чужӧмын тӧдчис мучение, но выражениеыс вӧлі вына. Сылысь кияссӧ да кагасӧ сідзи вӧлі гартлӧма гезъясӧн, мый кагасӧ вӧлі зэв топыда да нэм кежлас кӧрталӧма мам телӧ бердас.
Кагаыс арӧс на эз вӧв, сылӧн балябӧжӧдыс кудритчыштӧм еджгов юрсиа нежнӧй ичӧтик юрыс куйліс мам пельпом вылас, синъясыс куньсаӧсь, но сійӧ эз на вӧв кулӧма, — кага узис.
Матвей Костиевичлы друг уси дум вылас аслас гӧтырыс да челядьыс, и сы синъясысь чепӧсйис синваыс.
Сійӧ поліс, мый жандармъяс, да и асланыс йӧз аддзасны тайӧ синвасӧ да неправильнӧ думыштасны Шульга йылысь.
И сылы нимкодь лои, кор унтер Фенбонг, медбӧрын, лыддис заключённӧйясӧс и найӧс салдатъяслӧн кык шеренга костӧд петкӧдісны дворӧ.
Войыс вӧлі сэтшӧм пемыд, мый орччӧн сулалысь йӧз эз вермыны аддзыны ӧта-мӧднысӧ.
Найӧс сувтӧдісны колоннаӧ нёльӧн-нёльӧн, гӧгӧр кытшалісны салдатъяс, петкӧдісны ворота сайӧ да, электрическӧй фонарикъясӧн то водзвывсянь, то бӧрвывсянь, то бокъяссянь колоннасӧ да туйсӧ югдӧдігмоз, мӧдісны нуӧдны улича вывті гӧра паныд.
Кар весьтті ӧтмоза да ӧткодь вынӧн жвучкысь кӧдзыд тӧв шымыртіс найӧс уль струяясӧн, и кутіс кывны васӧд кымӧръяслӧн кышӧдчӧмыс, быттьӧкӧ найӧ тӧвзисны юр весьттіныс сэтшӧм уліті, мый позис найӧс судзны киӧн.
Йӧз горша апалісны вомнаныс воздухсӧ.
Колонна муніс ньӧжйӧник, дзик шынитӧв.
Водзвылын восьлалысь унтер Фенбонг шочиника бергӧдчывліс да веськӧдліс киас ӧшалысь ыджыд пӧнарыслысь би югӧрсӧ колонна вылӧ, и сэки бара тыдовтчыліс пемыдсьыс ас бердас кӧрталӧм кагаа нывбаба, коді восьлаліс дорса первой шеренгаын — тӧлыс пешкыльтліс боквыв сылысь бордӧвӧй платье подолсӧ.
Матвей Костиевич да Валько мунісны орччӧн, пельпомъясныс налӧн инмисны ӧта-мӧдныслы.
Матвей Костиевичлӧн синъясас эз нин вӧв синваыс.
Кымын ылӧджык мунісны найӧ, Валько да Матвей Костиевич, сымын пыр ылӧджык и ылӧджык вешйыліс сійӧ став личнӧйыс, весиг медся важнӧйыс да донаыс, мый ас пытшкӧсаныс сэтшӧма вӧрзьӧдліс сьӧлӧмъяснысӧ да волнуйтіс найӧс медбӧръя минутаӧдзыс да эз кӧсйы лэдзны найӧс олӧмсьыс.
Величие вевттис найӧс аслас борднас.
Висьтавны позьтӧм сӧдз спокой шымыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
И найӧ, тӧв паныд чужӧмнысӧ лӧсьӧдӧмӧн, чӧв олігтыр да шынитӧв мунісны асланыс гибельлы паныд юр весьтаныс матын кышакылысь кымӧръяс увтіыс.
Паркӧ пыранінын колонна сувтіс.
Унтер Фенбонг, жандармерияса сержант Эдуард Больман да парксӧ видзысь СС салдатъясӧн командуйтысь младшӧй ротенфюрер электрическӧй пӧнар югӧр улын мыйкӧ дыра видзӧдісны бумага вылӧ, кодӧс унтер Фенбонг кыскис мундир пытшкӧс зепсьыс.
Та бӧрын сержант лыддис колоннасьыс йӧзсӧ, югдӧдіс найӧс пӧнарӧн.
Воротаыс дзуртігтыр, ньӧжйӧник воссис.
Колоннасӧ перестроитісны кыкӧн-кыкӧн да нуӧдісны главнӧй аллеяӧд, Ленин нима клуб да Горький нима школа костті, кӧні ӧні вӧлі объединённӧй предприятиеяслӧн дирекцион, тайӧ предприятиеясыс водзджыксӧ вӧліны «Краснодонуголь» трестлӧн.
Но пӧшти пыр жӧ школа сайтіыс унтер Фенбонг да сержант Больман кежисны бокиса аллеяӧ.
Колонна кежис на бӧрся.
Тӧлыс нюкльӧдліс пуяссӧ да нуис коръяссӧ ӧтиладорлань, и пессьысь, тіралысь коръяслӧн шумыс, коді эз лӧньлы да вӧлі век ӧткодь, тыртліс ас гӧгӧрсьыс став пемыдсӧ.
Найӧс вайӧдісны парклӧн эновтӧм пельӧсӧ. Сэтчӧ весиг бур кадӧ шоча волывлісны. Сы сайын муніс пустырь, кӧні сулаліс немецкӧй полицейскӧй школалӧн дзик ӧти каменнӧй здание.
Сэтчӧ, пуясӧн кытшалӧм кузьмӧс эрдтор вылӧ, вӧлі кодйӧма кузь гу.
Йӧз сійӧс эз на аддзыны, но кылісны нин лэптӧм уль мулысь дуксӧ.
Колоннасӧ юкисны кыкпельӧ да нуӧдісны гу ӧтар-мӧдар дорас, торйӧдісны Валькоӧс да Костиевичӧс.
Йӧзыс кутісны джӧмдавны лэптӧм му чукӧръясӧ да усявны, но найӧс сэки жӧ кыпӧдлісны прикладъясӧн кучкалӧмӧн.
И друг уна дас ичӧтик пӧнар югдӧдісны тайӧ кузь пемыд гусӧ, и сы бокъясӧ лэптӧм му валъяссӧ, и йӧзлысь мучитчӧм чужӧмъяссӧ, и дзирдалысь стальнӧй штыкъяссӧ немецкӧй салдатъяслысь, кодъяс сплошнӧй стенаӧн сулалісны эрд гӧгӧрыс.
И гу дорын сулалысьяс ставныс аддзисны гу помсьыс, пуяс улысь, <deu>майстер</deu> Брюкнерӧс да <deu>вахтмайстер</deu> Балдерӧс, налӧн пельпомъяс выланыс вӧлі чӧвтӧма прорезинованнӧй сьӧд плащьяс.
Бӧрынджык, неуна наысь бокынджык, сулаліс былялӧм синъяса, гӧрд чужӧма, кыз, руд бургомистр Василий Стаценко.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер вӧчис кинас знак.
Унтер Фенбонг юр весьтас вылӧ лэптіс киас ӧшалысь пӧнарсӧ да ньӧжйӧник командуйтіс бабалӧн кодь аслас чирӧм гӧлӧснас.
Салдатъяс воськовтісны водзлань да штыкъяснас мӧдісны тойлавны йӧзсӧ гуланьыс.
Джӧмдалігтыр, кокъяснас вӧйласигтыр да гылалігтыр йӧзыс чӧла кайисны му валъяс вылӧ.
Кылӧ вӧлі сӧмын салдатъяслӧн ныръяснас чушкӧм да тӧв йылын пессьысь коръяслӧн шум.
Матвей Шульга, сьӧкыда восьлалігтырйи, мыйта лэдзлісны сылы кӧртавлӧм кокъясыс, кайис вал вылӧ.
Пӧнаръяс югнитлігӧн сійӧ аддзыліс, кыдзи шыблалісны йӧзсӧ гуӧ; найӧ чеччыштлісны либӧ усялісны, кодъяскӧ чӧв олігтыр, кодъяскӧ скӧрысь либӧ нора горӧдігмоз.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер вӧрзьывтӧг сулалісны пуяс улын, а Стаценко нарошнӧ коскӧдзыс копрасис йӧзлы, кодъясӧс шыблалісны гуӧ, — сійӧ вӧлі код.
И Шульга бара аддзис бордӧвӧй платьеа да сы бердӧ кӧрталӧм кагаа нывбабаӧс, кагаыс нинӧм эз кыв ни эз аддзы, а сӧмын чувствуйтіс мамыслысь шоныд морӧссӧ да, сы пельпом вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, важмозыс узис.
Медым не садьмӧдны кагасӧ, — мамыс жӧ эз вермы кияссӧ вӧрзьӧдны, пуксис вал вылӧ да, кокъяснас отсалігмоз, ачыс исковтіс гуӧ.
Матвей Шульга сэсся некор нин эз аддзыв сійӧс.
— Ёртъяс! — вына чирӧм гӧлӧсӧн шуис Шульга, гӧлӧсыс сылӧн вевттис став мукӧд шумсӧ да шыяссӧ. — Менам прекраснӧй ёртъясӧй!
Мед лоӧ тіянлы вечнӧй память да слава.
Мед олас...
Штыкӧн бытшкисны сылы мышкас ордлы костас.
Шульга зэвтіс ассьыс став вынйӧра эбӧссӧ, эз усь, а чеччыштіс гуас, и сылӧн гӧлӧсыс юрӧбтіс гусяньыс:
— Мед олас великӧй коммунистическӧй партия, коді индіс йӧзлы справедливостьлань туй!
— Смерть вӧрӧгъяслы! — грознӧя шуис Андрей Валько, коді вӧлі орччӧн Шульгакӧд: судьбаыс бара сиӧма налы ӧтлаасьны — гуын.
Гуыс вӧлі сэтшӧм тыр йӧзнас, мый оз позь весиг бергӧдчыны.
Воис здук медбӧръя душевнӧй напряжениелӧн: быдӧн лӧсьӧдчисны примитны свинеч.
Но абу вӧлі татшӧм смерть дасьтӧма налы.
Дзонь лавинаясӧн муыс кутіс киссьыны налы юръяс выланыс, пельпомъяс выланыс, дӧрӧм юрйывъяс костаныс, вомъясаныс да синъясаныс, и йӧз гӧгӧрвоисны: найӧс гуалӧны ловъявывсьыс.
Шульга кыпӧдіс гӧлӧссӧ, заводитіс сьывны:
Валько кыз гӧлӧсӧн кутіс отсавны.
Пыр выль гӧлӧсъяс, первойсӧ матыссаджыкъясыс, сэсся пыр ылыссаджыкъясыс ӧтувтчисны на дорӧ, и «Интернационал» ньӧжмыд гыясӧн юргис му пытшкысь мир весьтті кымӧръясӧн тӧвзьысь пемыд небесалань.
Сьӧд войся тайӧ страшнӧй часас ньӧжйӧник воссис Деревяннӧй уличавывса ичӧтик керкалӧн ӧдзӧс, и Мария Андреевна Борц, Валя да нӧшта кодкӧ, ичӧтик тушаа, шоныда пасьтасьӧм, нопъя да беддя морт, лэччисны кильчӧ вывсьыс.
Мария Андреевна да Валя кутісны тайӧ мортсӧ кыкнан сойбордйӧдыс да нуӧдісны улича кузя степӧ.
Тӧлыс дӧлӧдіс налысь платьеяссӧ.
Кымынкӧ воськов бӧрын тайӧ мортыс сувтіс.
— Пемыд, лучше тэ вай бергӧдчы, — шуис сійӧ пӧшти вашкӧдӧмӧн.
Мария Андреевна сывйыштіс сійӧс, и мыйкӧ дыра найӧ сулалыштісны тадзи.
— Прӧщай, Маша, — шуис сійӧ да слабиника ӧвтыштіс кинас.
И Мария Андреевна коли, а найӧ, ая-ныла, мунісны; нылыс кутӧма батьсӧ киӧдыс.
Валялы колӧ вӧлі колльӧдны батьсӧ югдытӧдзыс на.
А сэсся, кӧть кутшӧм омӧль синъяса эз вӧв батьыс, сылы колӧ вӧлі мунны ӧтнаслы Сталино карӧдз, кӧні сійӧ думайтіс дзебсьыны гӧтыр рӧдвуж ордас.
Мыйкӧ дыра Мария Андреевна кыліс на налысь кокшыяссӧ, сэсся и кокшыясыс эз кутны кывны.
Гӧгӧр вӧлі кӧдзыд, пемыд, но нӧшта пемыдджык вӧлі Мария Андреевналӧн сьӧлӧм вылас.
Став олӧмыс — удж, семья, мечтаяс, любовь, челядь, — ставыс тайӧ жугалі, киссис, водзын нинӧм эз вӧв.
Сійӧ сулаліс, эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс, и тӧлыс шутьлялігтыр гартлӧдліс сы гӧгӧр платьесӧ, и кылӧ вӧлі, кыдзи зэв улын юр весьтас ньӧжйӧник кышакылӧны кымӧръяс.
И друг сылы кутіс кажитчыны — сійӧ заводитіс йӧймыны...
Сійӧ мӧдіс кывзыны...
Эз, сылы эз каститчы, сійӧ бара кыліс тайӧс....
Сьылӧны!
Сьылӧны «Интернационал»...
Оз позь вӧлі тӧдмавны, кытысь кылӧ тайӧ сьылӧмыс.
Сьылӧм шыясыс сорласисны тӧв омлялӧмкӧд да кымӧръяс кышакылӧмкӧд и тайӧ шыясыскӧд ӧтлаын разавлісны став пемыд мир пасьтаыс.
Мария Андреевналӧн, кажитчӧ, дугдіс вӧрны сьӧлӧмыс, и тушаыс ставнас кутіс дрӧжжитны.
Быттьӧ му пытшкысь кыліс сылы:
МӦД ЧАСТЬ
Комын квайтӧд глава
— Ме, Олег Кошевой, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча: кыв вуджтӧг выполняйтны организациялысь любӧй задание; видзны дзик гусьӧн ставсӧ Том гвардияын аслам удж йылысь.
Ме клянитча некутшӧм пӧщадатӧг мститны сотӧм, рӧзӧритӧм каръяс да сиктъяс вӧсна, миян йӧзлӧн вир вӧсна, герой-шахтёръяслӧн мученическӧй смерть вӧсна.
И тайӧ местьыслы кӧ ковмас менам олӧмӧй, ме сета сійӧс ни ӧти здук падъявтӧг.
Пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна кӧ ме нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ, то мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлас ёрасны, а менӧ ачымӧс покарайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс.
Вирысь вир, смертьысь смерть!..
— Ме, Ульяна Громова, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча...
— Ме, Иван Туркенич, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Иван Земнухов, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Сергей Тюленин, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Любовь Шевцова, торжественнӧя клянитча...
Буракӧ, сійӧ, Сергей Левашов, ньӧти абу гӧгӧрвоӧма Любкаӧс, кор медводдзаысь воис сэки сы ордӧ да таркӧдчис ӧшиняс и Любка котӧрӧн петіс сылы паныд, а сэсся вой помасьтӧдзыс сёрнитісны найӧ, — коді тӧдас, мый сэтшӧмсӧ вообразитіс сійӧ аслыс!
Но, колӧ шуны, тайӧ поездкаас первой сьӧкыдлуныс Любкалӧн лои тані, Сергей Левашовкӧд.
Дерт, найӧ вӧліны важся ёртъяс, и Любка эз вермы мунны сылы та йылысь водзвыв висьтавтӧг.
Кор Андрей дядь вӧлі вӧля вылын на, Сергей Левашов, сы сӧветуйтӧм серти, пырис дирекцион гаражӧ, грузӧвӧй машина вылӧ шофёрӧн.
Любка мӧдӧдіс сы дорӧ уличавывса ӧти детинкаӧс, — найӧ ставныс дружитісны Любкакӧд сы вӧсна, мый сылӧн характерыс вӧлі налӧн кодь жӧ.
Сергей воис веськыда удж вывсянь, сёрӧн, самӧй сійӧ спецовкаа, мыйӧн воис Сталиноысь, — немецъяс дырйи спецовкаяс эз пӧлагайтчывны весиг шахтёръяслы.
Сійӧ вӧлі зэв няйт, мудзӧма, зумыш.
Юасьны, кытчӧ да мыйла мунӧ Любка, эз лӧсяв сы характерлы, но, тыдалӧ, сійӧ сӧмын та йылысь и думайтіс рытывбыд, и Любка эз кут тӧрны ку пиас сы вӧсна, мый Сергей пыр чӧв оліс.
Медбӧрын Любка эз вермы асьсӧ кутны да горзіс сы вылӧ.
Мый нӧ сылы Любкаыс — гӧтыр, любовь?
Любка оз вермы думайтны некутшӧм любовь йылысь, кор сы мында на виччысьӧ сійӧ водзӧ аслас олӧмысь, — збыльысь, мый сійӧ сэтшӧмсӧ вообразитӧма, медым мучитны Любкаӧс?
Найӧ прӧстӧ ёртъяс, и Любка абу обязан висьтавны сылы: лӧсьӧдчӧ мунны, кытчӧ сылы колӧ, семейнӧй делӧясӧн.
Сійӧ век жӧ гӧгӧрвоис, мый Сергей оз тырвыйӧ верит сылӧн занятиеяслы да прӧстӧ вежӧктӧ сійӧс, и таысь Любкалӧн мыйтакӧ бурмыліс сьӧлӧмыс.
Любкалы бура колӧ вӧлі узьыштны, а Сергей пыр пукаліс да эз мун.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм настойчивӧй характер, мый сійӧ вермис овны дзонь вой, и медбӧрын Любка вӧтліс сійӧс.
Всё-таки сылы эськӧ жаль вӧлі, Сергей кӧ век кутіс зумышвидзны сытӧг, — Любка колльӧдіс сійӧс палисадникӧдз да дзик дзиръя дорас кутіс сійӧс киӧдыс да здук кежлӧ топӧдчыліс сы бердӧ, сэсся котӧрӧн пырис гортас, пыр жӧ пӧрччысис да водіс мамыс вольпась вылӧ.
Дерт, зэв сьӧкыд вӧлі сылы и мамыскӧд.
Любка тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд лоӧ кольччыны мамыслы ӧтнаслы, олӧм невзгодаяс водзын сэтшӧм беспомощнӧй мортлы, но мамсӧ кокни вӧлі пӧръявны, и Любка меліаліс мамсӧ да висьталіс сылы быд сэтшӧм-татшӧмсӧ, мый мамыс веритіс, а сэсся Любка сідзи и унмовсис мамыс крӧвать вылӧ.
Любка садьмис муртса югдігас на да сьылігтырйи кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Сійӧ решитіс пасьтасьны прӧстӧйджыка, медым не кисьтны ассьыс медбур платьесӧ, но век жӧ пасьтавны яркӧйджык платье, медым шыбитчыны синмӧ, а ассьыс чистӧй гӧлубӧй крепдешинысь вурӧм шикарнӧй платьесӧ, гӧлубӧй туфлисӧ, прӧшвиа бельёсӧ да шӧвк чувкисӧ тэчис ичӧтик чемоданӧ.
Сійӧ кудритіс юрсӧ кык ичӧтик прӧстӧй зеркалӧ костын, кӧні муртса позис аддзыны юрсӧ дзоньнас. Улыс дӧрӧм да трусик кежысь сійӧ кудритчис час кык кымын, сэки бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сьыліс да мыджсьыліс джоджӧ накӧсӧ пуктӧм кӧмтӧм кокъяснас, то ӧтинас, то мӧднас; кокъясыс вӧліны крепыдӧсь, сливки рӧмаӧсь, а кок чуньясыс ичӧтикӧсь, но сэтшӧм жӧ крепыдӧсь.
Сэсся сійӧ вӧняліс резинкаа вӧнь, чышкыштіс кипыдӧснас розӧвӧй кок лапаяссӧ да чулкиаліс кучик рӧмаыс жӧ фильдеперсӧвӧй чулки да кӧмаліс кремӧвӧй туфли и пасьталіс шпоракылысь кӧдзыдіник платье.
Платьеыс синтӧ ёрана, вишняяса да ещӧ, чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм яркӧй чутъяса.
Сэки жӧ сійӧ мыйкӧ курччаліс нин вомас да эз дугдыв мургыны.
Любка испытывайтіс кокньыдик волнение, коді эз сӧмын слабмӧд сійӧс, а збодермӧдіс. Вот медбӧрын сійӧ вӧлі прӧстӧ шуда, мый и сылы воис пӧра действуйтны и оз нин ковмы весьшӧрӧ видзны ассьыс вынъяссӧ.
Кык лун сайын, асывнас, кузьмӧс кузова неыджыд турунвиж машина, татшӧм машинаяснас ваялісны Ворошиловградысь немецкӧй администрацияса чинъяслы прӧдуктаяс, сувтіс Шевцовъяс керка дінӧ.
Шофёрыс — жандармерияса салдат мыйкӧ шуис сыкӧд орччӧн пукалысь салдатлы, коді вӧлі автомата, чеччыштіс машинасьыс да пырис керкаас.
Любка петіс сы дорӧ, коді вӧлі столӧвӧяс нин да гӧгӧр видзӧдаліс.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс Любка вылӧ, коді шофёрлӧн кутшӧмкӧ тӧдчытӧм чертаяс серти да сылӧн повадкаяс серти гӧгӧрвоис сы шыасьтӧдз на, мый сійӧ роч.
И збыльысь, шофёр шуис дзик рочӧн:
— Оз-ӧ сюр тіян ва, медым кисьтны машинаӧ?
Роч да ещӧ немецкӧй жандармерия формаа, — омӧля жӧ сійӧ разбирайтчӧма, кутшӧм керкаӧ пырӧма!
— Мун вешйы татысь!
Гӧгӧрвоин? — паськӧдӧм гӧлубӧй синъяснас спокойнӧя сы вылӧ ёся видзӧдігмоз шуис Любка.
Сійӧ, нинӧм думайттӧг, пыр жӧ аддзис, мый шуны военнӧй формаа тайӧ русскӧйыслы.
Шофёрыс кӧ эськӧ мӧдліс вӧчны сылы мыйкӧ лёктор, Любка эськӧ чирзігтырйи котӧрӧн петіс ывла вылӧ да кыпӧдіс кок йылас кварталсӧ ставнас горзӧмӧн, мый сійӧ тшӧктіс салдатлы босьтны васӧ балкаысь, а шофёрыс сыысь кутіс нӧйтны сійӧс.
Но тайӧ тешкодь шофёр-салдатыс эз вӧч нинӧм, сійӧ сӧмын шпыньмуніс да шуис:
— Грубӧя уджаланныд.
Тайӧ вермас вред вайны тіянлы... — Сійӧ тэрыба видзӧдліс бӧрвылас, оз-ӧ сулав кодкӧ сы бӧрын, да тэрыба шуис: — Варвара Наумовна тшӧктіс висьтавны, мый зэв ёна гажтӧмчӧма тэысь...
Любка кельдӧдіс да аслас тӧдлытӧгыс воськовтіс сылань.
Но шофёр предупредитіс сылысь вопроссӧ вӧсньыдик сьӧд чуньяссӧ вомдорас пуктӧмӧн.
Сійӧ петіс сы бӧрся посводзас.
Любка кутіс нин кыкнан кинас ас водзас ва тыра ведра, видзӧдіс шофёрлы синмас.
Но шофёр эз видзӧд сы вылӧ, босьтіс ведрасӧ да муніс машина дорас.
Любка нарошнӧ эз мун сы бӧрся, а кутіс видзӧдны калькнитӧм ӧдзӧс костӧд: сійӧ надейтчис мыйсюрӧ тӧдмавны шофёрсянь, кор сійӧ ваяс ведрасӧ.
Но шофёр, радиаторӧ васӧ кисьтӧм бӧрын, шыбитіс ведрасӧ палисадниклань, тэрыба пуксис машинаас, швачкылӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, и машина вӧрзис.
И сідз, Любка должен вӧлі мунны Ворошиловградӧ.
Дерт, ӧні сійӧ вӧлі йитчӧма «Том гвардия» дисциплинакӧд и эз вермы мунны Олеглы висьтавтӧг.
Колӧ шуны, сійӧ ещӧ и водзджык на лыддис коланаӧн казьтыштны сылы, мый сылӧн эмӧсь Ворошиловградын сэтшӧм тӧдсаяс, кодъяс вермасны лоны пӧлезнӧйӧн.
Ӧні Любка шуис Олеглы, мый сюрис колана случай, медым ветлыны сэтчӧ.
Но Олег эз пырысь-пыр сет сылы разрешение, а тшӧктіс неуна виччысьыштлыны.
Но Любка зэв ёна чуймис, кор Олегкӧд сёрнитӧм бӧрын сӧмын час либӧ кык час мысти воис на ордӧ Нина Иванцова да шуис, мый разрешение сетӧма.
Таысь кындзи, Нина шуис:
— Висьтав сэні, кӧні тэ лоан, миян йӧз пӧгибнитӧм йылысь, налысь овъяссӧ да кыдзи найӧс ловйӧн гуалісны паркӧ.
А сэсся висьтав, мый та вылӧ видзӧдтӧг, делӧяс мунӧны бура, — тадзи тшӧктӧмаӧсь висьтавны гырысьджыкъяс.
Том гвардия йылысь тожӧ висьтав.
Любка эз вермы терпитны да юаліс:
— Мыйӧн нӧ Кашук вермӧ тӧдны, мый сэні позьӧ став йывсьыс сёрнитны?
Нина, аслас видзчысян характернас, коді сылӧн лои Сталиноын подпольнӧй удж нуӧдігӧн на, сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ, но сэсся думыштіс, мый Любка и збыльысь оз лысьт висьтавны сы йылысь, мый сылы поручитісны.
И веськодь гӧлӧсӧн Нина шуис:
— Буракӧ, гырысьясыс тӧдӧны, код дінӧ тэ мунан.
Любка весиг шензьыштіс, мыйла татшӧм прӧстӧй мӧвпыс эз волы сылы юрас.
Любка Шевцова, кыдзи и «Том гвардияса» мукӧд участникъяс, Володя Осьмухинысь кындзи, эз тӧд, да и эз заводитлы тӧдмавны, гырысь подпольщикъяс пӧвстысь кодкӧд йитчӧма Олег Кошевой Краснодонын.
Но Филипп Петрович зэв бура тӧдіс, мый могысь Любкаӧс кольӧдӧма Краснодонӧ и кодкӧд сійӧ кутӧ йитӧд Ворошиловградын.
Луныс вӧлі кӧдзыд, кымӧръяс уліті тӧвзисны степь весьтті.
Любка эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, чужӧмыс сылӧн банйӧма тӧвсьыс, коді шпорӧдіс сылысь яръюгыд платье подолсӧ; сійӧ сулаліс ворошиловградскӧй шоссе вылын, ӧти киас кутіс ичӧтик чемодан, а мӧдас — кокньыдик гожся пальто.
Сы бокті шоссе кузя омлялігтыр тӧвзьысь грузӧвӧй машинаяссянь немецкӧй салдатъяс да ефрейторъяс понъявлісны сійӧс, серавлісны да мукӧд дырйи кинаныс петкӧдлісны сылы знакъяс, но сійӧ эз пыдди пукты тайӧс ставсӧ, сӧмын зывӧкпырысь читкыртліс синъяссӧ.
Сэсся сійӧ аддзис сылань матыстчысь ляпкыдик кузьмӧс дзирдалысь легкӧвӧй машина да немецкӧй офицерӧс, коді пукаліс шофёркӧд орччӧн. Любка небрежнӧя лэптіс кисӧ.
Офицер тэрыба бергӧдчис кабина пытшкӧсланьыс, — буракӧ, кодкӧ ыджыдджык на пукаліс машина бӧрладорас, сэки сылӧн тыдовтчис вушйӧм мундир мышкыс.
Тормозитӧм бӧрын машина кутіс дзужгыны да сувтіс.
— <deu>Setzen Sіe sіch! Schneller</deu>!* — ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын да Любкалы сӧмын вомнас нюммунӧмӧн шуис офицер.
Сійӧ клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да, кинас нюжӧдчӧмӧн, восьтіс машина бӧрладорса ӧдзӧссӧ.
* Пуксьӧй! Ӧдйӧджык!
Юрсӧ копыртӧмӧн, ас водзас ичӧтик чемодансӧ да пальтосӧ кутігмоз, Любка тювкнитіс машинаӧ, и пырӧм бӧрас ӧдзӧсыс клопкылӧ пӧдлассис.
Машина нетшыштчис места вывсьыс, заводитіс омлявны тӧв водзас.
Любкакӧд орччӧн пукаліс банйӧм чужӧма косіник полковник, чужӧм кучикыс абу нин свежӧй, шыльыда бритчӧма, понлӧн кодь ӧшӧдчӧм льӧбъяса да шондіысь быгалӧм джуджыд картуза.
Немецкӧй полковник да Любка дзик лӧсявтӧм наянлунӧн — полковник сы вӧсна, мый сылӧн вӧлі власть, Любка сы вӧсна, мый сійӧ век жӧ ёна поліс, — видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синманыс.
Водзладорас пукалысь том офицер бергӧдчӧмӧн тожӧ видзӧдіс Любка вылӧ.
— <deu>Wohіn befehlen Sіe zu fahren</deu>?* — бушмен моз нюммунӧмӧн юаліс шыльыда бритчӧм полковник.
* Кытчӧ прикажитанныд нуны?
— Дзик нинӧм ог гӧгӧрво! — нюжӧдіс Любка. — Сёрнитӧй рочӧн либӧ лучше чӧв олӧй.
— Кытчӧ, кытчӧ... — рочӧн юаліс полковник да, кытчӧкӧ ылӧ индігмоз, ӧвтыштіс кинас.
— Мӧдіс котсьыны, <rus>слава тебе, господи</rus>, — шуис Любка. — Ворошиловградӧ, но кыдз сійӧ нин — Луганскӧ...
<deu>Ферштеге</deu>?
Но, мися жӧ!..
Мыйӧн сӧмын Любка заводитіс сёрнитны, сылӧн полӧмыс быри, и сылӧн лои естественнӧй да кокни обращение, коді любӧй мортӧс, сы лыдын и немецкӧй полковникӧс, заставляйтіс воспринимайтны ставсӧ, мый вӧчис да висьталіс Любка, кыдзи мыйкӧ сідзи и коланаӧн.
— Висьталӧй, кымын час?..
Часі, часі, — вот балдаыд! — шуис Любка да чуньнас тотшкӧдыштіс аслыс килутшас.
Полковник веськыда нюжӧдіс кузь кисӧ, медым асланьыс кыскыштны соссӧ, механическӧя кусыньтіс гырддзаӧдыс да матыстіс Любка чужӧм дорӧ квадратнӧй часі, кодӧс вӧлі новлӧ пӧим рӧма шочиник гӧна, лыӧсь киас.
Да ӧд и абу обязательнӧ тӧдны кывъяс, ковмас кӧ, пыр позьӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧдлысь.
Коді сійӧ сэтшӧмыс?
Любка — артистка.
Абу, сійӧ оз ворс театрын, оз, сійӧ танцуйтӧ да сьылӧ.
Сылӧн, дерт, Ворошиловградын эм зэв уна квартира, кытчӧ сійӧ вермас сувтны, сійӧс тӧдӧны уна приличнӧй йӧз, ӧд сійӧ известнӧй промышленниклӧн ныв, Горловкаса шахтаяс кӧзяинлӧн ныв.
Но сӧветскӧй власть мырддис батьыслысь ставсӧ, и сійӧ, коньӧр, кулі Сибирын, колис гӧтырсӧ да нёль челядьӧс, — ставныс нывъяс, да ставныс зэв мичаникӧсь.
Да, сійӧ медічӧтыс.
Оз, офицер ордӧ сійӧ оз вермы сувтны овны, ӧд та вӧсна вермасны лоны лёк сёрнияс, а сійӧ дзик абу сэтшӧм ныв.
Ассьыс адрес?
Любка, дерт, висьталас сійӧс, но сійӧ ещӧ бура оз на тӧд, кытӧні буретш кутас овны.
Разрешитас кӧ полковник, сійӧ сёрнитчас лейтенанткӧд, кыдзи найӧ вермасны аддзыны ӧта-мӧднысӧ.
— Кажитчӧ, тіян эмӧсь ме дорысь ыджыдджык шансъяс, Рудольф!
— Тайӧ кӧ сідзи, ме кута старайтчыны тіянлы, <deu>Herr Oberst</deu>!
Ылын-ӧ фронтӧдз?
Фронт вылын делӧяс сэтшӧмӧсь, мый татшӧм мичаник ныв вермас не интересуйтчыны нин наӧн.
Кӧть мый, а сійӧ вермас узьны дзик спокойнӧя.
Тайӧ лунъясас ми босьтам Сталинград.
Ми пырим нин Кавказӧ, — тайӧ удовлетворитас нылӧс?..
Коді сылы висьталіс, мый Дон ю катыдын фронтыс абу нин сэтшӧм ылын?..
О, тайӧ немецкӧй офицеръясыс!
Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу ӧтнас быдторсӧ болтайтысь офицеръяс пӧвстас...
Шуӧны, мый став мичаник русскӧй нывъясыс — шпионкаяс.
Збыль-ӧ тайӧ?..
Бур: тайӧ лои сы вӧсна, мый фронтса тайӧ участокас — венгерецъяс.
Дерт, найӧ бурджыкӧсь эсійӧ лёк дука румынъяссьыс да макаронникъяссьыс, но на вылӧ быдӧн вылӧ оз позь надейтчыны...
Фронт зэв кузя нюжӧдчӧма, помтӧм уна йӧзӧс сёйӧ Сталинград.
Заводитлӧй снабжайтны ставсӧ тайӧс!
Ме петкӧдла тайӧс кипыдӧсса чукыръяс сертиныд, — вайӧй ассьыныд ичӧтик кипыдӧснытӧ...
Со тайӧ ыджыд визьыс — тайӧ Сталинградӧ, а этайӧ, коставлысьыс, тайӧ — Моздоклань, — тіян зэв абу постояннӧй характер!..
Ӧні ыдждӧдӧй тайӧс миллионпӧв, и ті гӧгӧрвоанныд, мый германскӧй армияса интендантлы колӧны кӧрт нервъяс.
Ныв мед эськӧ оз жӧ думайт, мый сійӧ, интендант, ноксьӧ сӧмын салдатскӧй гачьясӧн, сылӧн эськӧ сюрис ӧттор-мӧдтор и мичаник нывлы, зэв лӧсьыдіник вещьяс, со татчӧ, кокас, и татчӧ, — ныв гӧгӧрвоӧ-ӧ, мый йылысь сійӧ висьталӧ?
Гашкӧ, сійӧ оз ӧткажитчы шоколадысь?
Эз мешайт эськӧ и вомтыр вина, ок, кутшӧм буса!..
Тайӧ тырвыйӧ лӧсялана, ныв кӧ оз ю, но — французскӧйӧс!
Рудольф, сувтӧдӧй машинасӧ...
Найӧ сувтісны метр кыксё сайӧ ыджыд станицаӧ вотӧдз, коді нюжӧдчӧма шоссе пӧлӧн кыкнанладорӧдыс, да петісны машинаысь.
Тані вӧлі туйяслӧн ӧтлаасянін, зэв буса, а туйыс муніс балка пӧлӧн, кӧні уліас быдмисны бадьяс да бокъясас, тӧв инмытӧминас, сук турун, коді косьмӧма нин.
Лейтенант тшӧктіс шофёрлы мунны туй вылӧ балка дорас.
Тӧлыс кутіс нетшкыны Любкалысь платьесӧ, и сійӧ, кияснас платьесӧ кутігтыр, мӧдіс котӧртны машина бӧрсяыс офицеръяс водзвылын. Сылӧн туфлиыс вӧйласис пызь кодь кос муас и пыр жӧ туфли тырыс пырис му.
Лейтенант, кодлысь чужӧмсӧ Любка пӧшти эз аддзыв, а пыр аддзис сӧмын сылысь быгалӧм мышсӧ, да шофёр-салдат петкӧдісны машинасьыс небыдик кожанӧй чемодан да посниа кыӧм еджгов-виж сьӧкыд кӧрзина.
Найӧ лӧсьӧдчисны тӧв сайӧ балка бокӧ, косьмӧм сук турун вылӧ.
Любка ӧткажитчис вина юӧмысь, кӧть кутшӧма сійӧс эз тшӧктыны.
Но тані, пызан дӧра вылын, вӧлі сы мында чӧскыд сёян, мый вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн наысь ӧткажитчыны, нӧшта нин сы вӧсна, мый Любка вӧлі артистка да промышленниклӧн ныв, и сійӧ сёйис, мыйта вермис.
Сылы зэв делӧ вӧлі муӧсь туфлинас, и сійӧ разрешитіс пытшкӧсса сомнениесӧ, вӧчис али эз эськӧ тадзи промышленниклӧн ныв, сійӧн, мый пӧрччис кремӧвӧй туфлисӧ, пыркӧдіс мусӧ, чышкыштіс кипыдӧснас фильдеперсӧвӧй чулкиа ичӧтик кокпыдӧсъяссӧ да сэсся эз нин кӧмась, медым кокъясыс шойччыштасны сы пукалігкості.
Буракӧ, тадзи и колӧ вӧлӧм вӧчны, немецкӧй офицеръяс примитісны тайӧс, быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
Сылы всё-таки зэв окота вӧлі тӧдны, кымын дивизия вӧлі фронтлӧн тайӧ участок вылас, коді медматын Краснодонсянь да мунліс Ростовскӧй областьса войвыв юкӧнті, — Любка тӧдіс нин на ордын овлысь немецкӧй офицеръяссянь, мый Ростовскӧй областьлӧн юкӧныс важмоз на миян киын.
Любка дугдывтӧг петкӧдліс полӧм, мый фронтсӧ тайӧ местатіыс прорвитасны, и сійӧ бара веськалӧ большевистскӧй рабство улӧ.
Полковник, коді ёнджыкасӧ вӧлі настроитчӧма лиричнӧя, а абу делӧвитӧя, ёна дӧзмис таысь.
Полковниклы ӧбиднӧ лои немецкӧй оружие вылӧ вериттӧмыс, и сійӧ — <deu>verdammt noch mal</deu>! — могмӧдіс Любкалысь любопытствосӧ.
Кор найӧ закусывайтісны, станицаладорсянь мӧдісны век ёнджыка и ёнджыка кывны шоссе кузя локтысьяслӧн уна кокшыяс.
Первойсӧ найӧ эз пыдди пуктыны тайӧс, но ылын восьлалысьяслӧн кокшыясыс пыр содісны, и гӧгӧр кутіс кывны сӧмын сійӧ, быттьӧкӧ муніс йӧзлӧн помтӧм зэв кузь колонна.
И весиг тасянь, балка пӧкатсянь, кутіс тыдавны лыбысь сук бус, кодӧс тӧлыс нуис шоссесянь вывлань да боклань.
Кылісны торъя гӧлӧсъяс да горӧдлӧмъяс, мужчинаяслӧн — грубӧйӧсь, и нывбабаяслӧн — нораӧсь, быттьӧкӧ найӧ лыддьӧдлӧны покойникӧс колльӧдігӧн.
Немецкӧй полковник, и лейтенант, и Любка сувтісны, мыччисны юръяснысӧ балка сайсянь.
Шоссе кузя, станицасянь пыр нюжалігмоз и нюжалігмоз, восьлалісны сӧветскӧй военнопленнӧйяс ыджыд колоннаын, кодӧс конвоируйтісны румынскӧй салдатъяс да офицеръяс.
Колонна дорті, а мукӧд дырйи и дзик колонна бердас, румынскӧй салдатъяс костті писькӧдчигтыр, котӧртісны пӧрысь да том казачкаяс. Найӧ горзігтыр да лыддьӧдлігтыр шыблалісны колоннаас то ӧти, то мӧд лэптӧм сьӧд косьмӧм киясӧ нянь торъяс, помидоръяс, колькъяс, мукӧд дырйиыс дзонь тупӧсьяс либӧ весиг ичӧтик нопъяс.
Военнопленнӧйяс вӧліны джынвыйӧ пасьтӧмӧсь — на вылын ӧшалісны военнӧй гачьяслӧн да гимнастёркаяслӧн косясьлӧм, няйтсьӧм да вылісяньыс бусӧн тырӧм ротасъяс. Унджыкыс вӧліны кӧмтӧмӧсь либӧ страшнӧй кӧма кодьӧсь, киссьӧм лаптиаӧсь.
Найӧ тошкассьӧмаӧсь, сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, и кажитчис, мый паськӧмнысӧ чӧвтӧма налӧн скелет вылас.
И страшнӧ вӧлі аддзыны тайӧ чужӧмъяс вывсьыс нюммунӧмъяс горзысь, колонна пӧлӧн котӧртысь нывбабаяслы, кодъясӧс салдатъяс вӧтлалісны кулакъяснас да прикладъяснас кучкалӧмӧн.
Ӧти здук мысти Любка мыччис юрсӧ балкасянь, но мӧд здукас нин, нинӧм помниттӧг, кор да кыдзи, сійӧ кватитіс скатерть вылысь еджыд булкияс, ещӧ кутшӧмкӧ сёянтор да котӧртіс фильдеперсӧвӧй чулки кежсьыс тайӧ косьмӧм му вывтіыс, кайис шоссе вылӧ да пырис колонна пытшкӧ.
Сійӧ сеталіс булкияс, нянь торъяс сылань нюжӧдӧм сьӧд киясӧ — ӧтилы мӧдлы, коймӧдлы.
Румынскӧй фельдфебель заводитліс кватитны сійӧс, но Любка мынтӧдчис: фельдфебель кучкаліс сылы кулакъяснас, а Любка, юрсӧ копыртӧмӧн да то ӧти, то мӧд гырддзанас асьсӧ видзигмоз, горзіс:
— Кучкав, кучкав, пон рӧд!
Да сӧмын эн юрӧ!
Вына кияс кыскисны сійӧс колоннаысь.
Сійӧ кыдзкӧ воӧма шоссе дорӧ да аддзис, кыдзи немецкӧй лейтенант кучкалӧ румынскӧй фельдфебельлы чужӧмас, а беситчӧм полковник водзвылын, коді вӧлі жергӧдӧм пиньяса косіник пон кодь, струна моз сулаліс кельыд турунвиж рӧма форменнӧй паськӧма румынскӧй оккупационнӧй армияса офицер да мыкталігтыр мыйкӧ нурбыльтіс древньӧй римляна кывйӧн.
Но тыр садяс Любка воис сэки, кор вӧлі сійӧ бӧр нин кремӧвӧй туфлиа да машина тӧвзьӧдіс немецкӧй офицеръясӧс да сійӧс Ворошиловградлань.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый Любкалысь и тайӧ поступоксӧ немецъяс примитісны быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
Найӧс эз и сувтӧдлыны немецкӧй контрольнӧй пункт дорын, и найӧ пырисны карӧ.
Лейтенант бергӧдчылӧмӧн юаліс Любкалысь, кытчӧ сійӧс нуӧдны.
Любка, коді тырвыйӧ нин босьтіс асьсӧ киас, ӧвтыштіс кинас веськыда улича вылӧ.
Ӧти керка дорӧ, коді сылы кажитчис лӧсяланаӧн шахтовладелец нывлы, сійӧ тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ.
Сой вылас ӧшӧдӧм пальтоа Любка пырис сылы тӧдтӧм керка подъездӧ. Сійӧс колльӧдіс лейтенант, коді нуис сылысь чемодансӧ.
Сэки сійӧ здук кежлӧ падмыліс: колӧ пыр жӧ тані мынтӧдчыны лейтенантысь либӧ жӧ таркӧдчыны сы дырйи первойя веськалӧм квартираӧ?
Сійӧ повзьӧмпырысь видзӧдліс лейтенант вылӧ, а мӧдыс дзик мӧдарӧ гӧгӧрвоис нывлысь видзӧдлӧмсӧ да прӧст кинас кыскис сійӧс ас бердас.
Тайӧ жӧ здукас Любка весиг торъя скӧрмытӧг ёнакодь кучкис сылы розӧвӧй чужӧмас да котӧртіс поскӧдыс вывлань.
Лейтенант и тайӧс лыддис, быттьӧкӧ тадзи и колӧ, да нюммуніс сэтшӧм ногӧн, кодӧс важся романъясын шулісны кривӧй нюммунӧмӧн, да покорнӧя мӧдіс катӧдны сы бӧрся чемодансӧ.
Мӧд судтаӧ воӧм бӧрын Любка первойя ӧдзӧсас жӧ сэтшӧма мӧдіс таркӧдны ичӧтик кулакнас, быттьӧкӧ сійӧ дыр ветлӧм бӧрын локтӧ гортас.
Ӧдзӧссӧ восьтіс кузь тушаа косіник дама, чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧбиженнӧй да гордӧй, сэні тӧдчисны на важся следъяс эз кӧ мичлунлӧн, то мичлун вӧсна ёна тӧждысьӧмлӧн, — да, Любкалы дзикӧдз везитӧ!
— <deu>Данке шен</deu>, герр <ns>лёйтенант</ns>! * — шуис Любка зэв смела да вывті лёкногӧн кывъяссӧ бертлӧдлӧмӧн — та мында ставсӧ и тӧдіс сійӧ немецкӧй кывсӧ — да нюжӧдіс кисӧ чемоданла.
* Ыджыд аттьӧ, господин лейтенант!
Ӧдзӧссӧ восьтысь дама видзӧдіс немецкӧй лейтенант вылӧ да тайӧ яркӧй сера платьеа немка вылас зэв ёна повзьӧмӧн, кодӧс эз вермы дзебнысӧ.
— <deu>Moment</deu>! * — Лейтенант пуктіс чемодансӧ, тэрыба кыскис пельпом вомӧныс ӧшалысь планшеткаысь блокнот, гижис мыйкӧ краситӧм кыз карандашӧн да сетіс Любкалы листоксӧ.
* Ӧти секунда!
Тайӧ вӧлі адрес.
Любка эз вевъяв сійӧс ни лыддьыны, ни мӧвпыштны, кыдз эськӧ вӧчис сы местаын шахтовладелецлӧн ныв.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн сюйис адрессӧ бюстгальтер улас да, кисӧ кӧзырёк дорас пуктылысь лейтенантлы небрежнӧя юрнас довкнитӧм бӧрын, пырис передньӧйӧ.
Любка кыліс, кыдзи дама игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ уна иганъясӧн, томанъясӧн да чепъясӧн.
— Мама!
Коді тайӧ вӧлі? — комната пытшкӧссянь юаліс нывка.
— Ланьт!
Пырысь-пыр! — шуис дама.
Любка пырис комнатаӧ, ӧти киас вӧлі чемодан, а мӧдас — пальто.
— Менӧ тіян ордӧ квартираӧ индісны...
Ог дзескӧд? — нывка вылӧ меліа видзӧдлӧм бӧрын шуис Любка. Сэсся гӧгӧр видзӧдліс квартирасӧ. Сійӧ вӧлі ыджыд, гӧгӧр бур мебель, но эндӧдӧма: тані вермис овны врач, либӧ инженер, либӧ профессор, но чувствуйтчис, мый сійӧ мортыс, кодлы вӧлі коркӧ сэтшӧм бура меблируйтӧма тайӧ квартирасӧ, ӧні абу тані.
— Интереснӧ, коді нӧ индіс тіянӧс татчӧ? — спокойнӧя шензигтыр юаліс нывка. — Немецъяс али коді?
Нывка, тыдалӧ, сӧмын на пырӧма гортас, — сійӧ вӧлі пемыдгӧрд берета, банйӧма тӧв йылас, — ар дас нёля кызіник нывка, тшӧг сьыліа, польдчӧм банбокъяса, зумыд, ачыс гӧрд гоб кодь, кытчӧ кодкӧ пуктӧма тэрыб карӧй синъяс.
— Тамочка! — стрӧга шуис дама. — Тайӧ миянлы ньӧти оз касайтчы.
— Кыдзи нӧ оз касайтчы, мама, сійӧс кӧ индӧма миян ордӧ квартираӧ?
Меным прӧстӧ интереснӧ...
— Прӧститӧй, ті — немка? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс дама.
— Абу, ме русскӧй...
Ме — артистка, — неувереннӧякодь шуис Любка.
Лои неыджыд кост, кор нывка тырвыйӧ гӧгӧрвоис, коді сэтшӧм Любкаыс.
— Русскӧй артисткаяс эвакуируйтчисны!
И гӧрд гоб, возмутитчӧмысла гӧрдӧдӧм бӧрын, шлывгис-петіс комнатасьыс.
И сідзи, Любкалы колӧ вӧлі пыдӧсӧдзыс юны став курыд шогсӧ, коді отравляйтӧ победительлысь олӧм радлунсӧ оккупируйтӧм местаясын.
Век жӧ сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылы выгӧднӧ кутчысьны тайӧ квартира бердас, и именнӧ сійӧ морт пыдди, кодӧн сійӧс, Любкаӧс, чайтӧны тані.
— Ме недыр кежлӧ, ме корся аслым постояннӧй квартира, — шуис сійӧ.
Всё-таки сылы окота вӧлі, медым сы дінӧ тайӧ керкаас относитчисны бурджыка, и сійӧ содтіс: — Ей-богу, ме регыд мысти корся!..
Кӧні тіян позьӧ паськӧм вежны?
Часджын мысти гӧлубӧй крепдешинӧвӧй платьеа да гӧлубӧй туфлиа русскӧй артистка, коді сой вылас чӧвтӧма пальтосӧ, лэччис кӧрттуй вомӧн вуджанінлань увтас местаӧ, коді юкліс карсӧ кыкпельӧ, да изъя улича кузя кайис гӧра йылӧ, Каменнӧй Бродӧ.
Сійӧ воӧма карӧ гастрольяс вылӧ да корсьӧ аслыс постояннӧй квартира.
Комын сизимӧд глава
Иван Фёдорович вӧлі видзчысьысь морт, и сійӧ эз лыддьыв позянаӧн пӧльзуйтчыны явкаясӧн, сы лыдын и Ворошиловградса явкаясӧн.
Но Яковенко пӧгибнитӧм бӧрын, коді вӧлі территориальнӧй секретарьяс пиысь первойӧн, Иван Фёдоровичлы быть вӧлі колӧ ветлыны Ворошиловградӧ.
Кыдзи смел морт, сійӧ рискнитіс воспользуйтчыны важся тӧдсаяснас — мунны гӧтыр пӧдруга ордас, коді вӧлі рам нывбаба да оліс ӧтнас — личнӧй олӧмыс сылӧн вӧлі неудачнӧй.
Сійӧс шуисны Маша Шубинаӧн.
Сійӧ уджаліс паровозостроительнӧй заводын чертёжницаӧн да рӧднӧй карсӧ радейтӧм вӧсна сійӧ эз эвакуируйтчы Ворошиловградысь заводсӧ первойысь ни мӧдысь эвакуируйтігӧн: кӧть мед мый эз вӧв, но сійӧ веритіс, мый карсӧ некор оз ло сдайтӧма и мый сійӧ вермас лоны пӧлезнӧйӧн.
Иван Фёдорович решитіс мунны Маша Шубина ордӧ гӧтырыс сӧветуйтӧм кузя, решитіс тайӧс сійӧ жӧ вояс, кор найӧ пукалісны Марфа Корниенко кӧбрегын.
Ассьыс гӧтырсӧ Иван Фёдорович эз вермы босьтны сьӧрсьыс: найӧ уна во уджалісны Ворошиловградын и кыкӧннад эськӧ ёна кутісны шыбитчыны йӧзыслы синмас.
Да и делӧ боксяньыс Екатерина Павловналы вӧлі выгӧднӧджык кольччыны татчӧ — округса партизанскӧй группаяс да подпольнӧй организацияяс костын связь кутӧм могысь.
И найӧ сэки жӧ, кӧбрегын, решитісны, мый Екатерина Павловналы бурджык кольччыны рӧдня пыдди Марфа ордӧ, овмӧдчыны и, лоӧ кӧ позянлун, — заводитны учительствуйтны матысса сиктъяс пиысь ӧтиын.
А кор найӧ тадзи решитісны, налы ас кӧсйытӧгныс воис юраныс, мый ӧтлаын став олігчӧжныс найӧ янсӧдчӧны первойысь на да янсӧдчӧны сэтшӧм кадӧ, кор — вермас лоны — найӧ сэсся некор нин оз аддзысьлыны.
Найӧ чӧв ланьтісны да дыр пукалісны кутчысьӧмӧн.
И друг кутісны чувствуйтны, мый налы лӧсьыд да шуда пукавны вот тадзи, кутчысьӧмӧн, тайӧ пемыд да уль кӧбрегас.
Кыдзи и уна семьяясын, кодъяс сложитчисны важӧн да сложитчисны зумыда сы вӧсна, мый видзӧдласъясныс вӧліны ӧткодьӧсь, мый уджаліс эз сӧмын мужикыс, но и гӧтырыс, и челядь вӧснаыс, — налӧн союзныс эз нин нуждайтчы ортсысянь чувствояс пыр петкӧдлӧмын.
Чувствоыс оліс на пытшкын пӧим пиӧ дзебсьӧм жар моз.
Сійӧ друг ыпнитлывліс олӧм испытаниеяс лунъясӧ, общественнӧй потрясениеяс, шоглун, радлун дырйи.
О, кутшӧм вынӧн сэки сувтлісны паметяс налӧн медводдза аддзысьлӧмъясыс луганскӧй садйын, и кар весьтын акацияяслӧн ставсӧ венысь чӧскыд дукыс, и налӧн томлун весьтӧ паськӧдчӧм сявмунӧм кодзувъяса войся небесаыс, и кутны позьтӧм томдырся мечтаяс, и первойысь мӧда-мӧдсӧ физическӧя тӧдмалӧмысь радлун, и медводдза кага чужӧм кузя радлун, и характеръясӧн лӧсявтӧм кузя медводдза курыд плодъяс!
Кутшӧмӧсь тайӧ вӧліны век жӧ чудеснӧй плодъяс!
Найӧс испытайтӧм бӧрын сӧмын слаб душаяс янсалӧны, вынаяс йитчӧны нэм кежлас.
Любовлы ӧткодя колӧны и олӧмлӧн суровӧй испытаниеяс, и сы йылысь казьтылӧмъяс, кыдзи сійӧ, любовыс, заводитчыліс.
Первойяясыс йитӧны йӧзсӧ, мӧдъясыс оз лэдзны пӧрысьмыны.
Ӧтувъя туйлӧн йитана выныс зэв ыджыд, тіянӧс кӧ пыр волнуйтӧ чувство, кодӧс позьӧ шуны ставнас сӧмын кык кывйӧн: «А помнитан?..»
Тайӧ весиг абу казьтылӧм.
Тайӧ томлунлӧн некор куслытӧм светыс, водзӧ мунан туйӧ, будущӧйӧ чуксалӧм.
Шуда сійӧ, коді видзис тайӧс аслас сьӧлӧмас...
Вот тайӧ шуда чувствосӧ испытывайтісны Иван Фёдорович да Катя, кор пукалісны Марфа Корниенколӧн пемыд кӧбрегын.
Найӧ пукалісны да чӧв олісны, а сьӧлӧманыс налӧн юраліс: «А помнитан?
Тэ помнитан?..»
Торйӧн нин памятнӧйӧн вӧлі сійӧ луныс, кор найӧ томдырйиыс объяснитчисны медбӧръяысь.
Найӧ аддзысьлывлісны нин уна тӧлысь чӧж, и, збыльвылӧсӧ, Катя тӧдіс нин ставсӧ — тӧдіс сылӧн отчаяннӧй кывъяс да поступокъяс сертиыс.
Но Катя некыдзи эз лэдзлы Иван Фёдоровичлы висьтавны помӧдзыс и ачыс нинӧм эз кӧсйысьлы.
Вечерняас Иван Фёдорович тшӧктіс сылы волыны аскинас общежитие дворӧ, — сійӧ велӧдчис областнӧй партийнӧй курсъяс вылын да оліс общежитиеын.
И Катя сӧгласитчис. Тайӧ вӧлі Иван Фёдоровичлӧн ыджыд победа: сідзкӧ, Катя эз нин яндысь сылӧн ёртъясысь, — ӧд занятиеяс бӧрын тайӧ часъясас двортырыс век вӧліны курсантъяс.
И Катя пырис общежитие дворӧ, кӧні тырыс вӧлі йӧз.
Двор шӧрас курсантъяс ворсісны городкиӧн.
Иван Фёдорович сідзжӧ ворсіс, сійӧ вӧлі шнуроктӧм украинскӧй дӧрӧма, кизявтӧм юрйыла, ачыс кыпыд да пӧсялӧма.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Катя дінӧ, здоровайтчис да шуис: «Виччысьлы, пырысь-пыр помалам ворсӧмсӧ...»
Дворын вӧлысь став курсантъяс видзӧдісны сэки на вылӧ, сэсся вешйыштісны — сетісны Катялы места, и сійӧ кутіс видзӧдны ворсӧм вылас, но видзӧдіс сӧмын Иван Фёдорович вылӧ.
Катяӧс век неуна смущайтіс сійӧтор, мый Иван Фёдорович ляпкыд тушаа, а ӧні сійӧ быттьӧ первойяысь аддзис зонсӧ ставнас, кутшӧм сійӧ ён, пельк да збой.
Медся сложнӧй, сьӧкыд фигураяссӧ Иван Фёдорович ӧти паличӧн петкӧдліс саласьыс, — Катя чувствуйтіс, мый ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчӧ сы вӧсна.
И пыр Иван Фёдорович издевайтчис противник вылас.
Сэки сӧмын на первойысь асфальтируйтісны Ленинскӧй улича, луныс вӧлі жар, найӧ мунісны небзьӧм асфальт вывті, шудаӧсь.
Иван Фёдорович муніс сыкӧд орччӧн тайӧ украинскӧй дӧрӧма, но сійӧс вӧлі кӧрталӧма нин шнурӧн, еджгов юрсиыс гыясӧн куйліс сы юр вылын, и сійӧ дугдывтӧг висьталіс и висьталіс.
Иван Фёдорович пырмунігмозыс ньӧбис лотокысь кос финикъяс да нуис найӧс газетаысь вӧчӧм кулёкын ас водзвылас.
Финикъясыс вӧліны пӧсьӧсь, юмолӧсь, и сӧмын Катя найӧс ӧтнас сёйис, сы вӧсна мый мӧдыс век сёрнитіс.
Катялы медся ёна запомнитчис, мый татшӧм чудеснӧй асфальтируйтӧм улича вылын эз вӧвны ёг шыблалӧм вылӧ урнаяс, некытчӧ весиг вӧлі сьӧлавны косточкаяссӧ. Катя кольліс найӧс вомас, кӧсйис мездысьны наысь, кор удайтчас кежны налы омӧльджык улича вылӧ.
Иван Фёдорович друг ланьтіс да видзӧдліс Катя вылӧ сэтшӧм синъясӧн, мый сійӧ гӧрдӧдіс.
И Иван Фёдорович шуис:
— Вот босьта да окала тэнӧ ӧні став йӧз дырйиыс!
Сэки сы пытшкын кыптіс асныралӧмлӧн чувство, сійӧ синбӧжнас видзӧдліс синлысъяс увсяньыс Иван Фёдорович вылӧ да шуис:
— Сӧмын видлы, ме тэ вылӧ став финикӧвӧй косточкаяссӧ сьӧлышта!
— А уна? — дзик серьёзнӧя юаліс сійӧ.
— Дас кык кымын!
— Мунам садйӧ?
Котӧрӧн... — горӧдіс Иван Фёдорович да кватитіс Катяӧс киӧдыс, кӧть сійӧ эз на вевъяв нинӧм шуны.
И найӧ, сералігтырйи да йӧз вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны садйӧ.
«Тэ помнитан?..
Помнитан, кутшӧм войыс вӧлі садъяс?..»
Ӧні, пемыд кӧбрегын, кыдзи сэки, луганскӧй садйын кодзувъяс улын, Катя дӧверчивӧя дзебис ассьыс пӧсь чужӧмсӧ кытчӧкӧ сылӧн паськыд ён пельпомъяс да сьылі костас и небыд тошка банбок костас.
Тадзи и пукалісны найӧ югдытӧдзыс, весиг эз ойбыртлыны.
Сэсся Иван Фёдорович здук дыра ещӧ ёнджыка топӧдліс ас бердас гӧтырсӧ да муртса вештыштіс ассьыс чужӧмсӧ да слабмӧдіс кияссӧ.
— Пӧра, ой пӧра, менам мусаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй! — шуис сійӧ.
Но Катя век на эз вешты сы дінысь чужӧмсӧ.
И найӧ пукалісны тадзи сэтчӧдз, кытчӧдз ывлаас дзикӧдз эз ло югыд.
Корней Тихоновичӧс да внуксӧ Иван Фёдорович мӧдӧдіс Митякинскӧй базаӧ — тӧдмавны, мый лои отрядыскӧд.
Иван Фёдорович дыр велӧдіс старикӧс, кыдзи колӧ действуйтны ичӧтик группаясӧн да кыдзи котыртавны выль партизанскӧй группаяс, кытчӧ пырасны крестьяна, казакъяс да сиктъясӧ кольӧм вӧвлӧм военнӧйяс.
Кор Марфа вердіс на найӧс, кутшӧмкӧ дед, Марфалӧн ылысса рӧдня, всё-таки писькӧдчӧма асланым войтыр кордон пыр да ӧкурат воис ӧбед дырйи.
Любознательнӧй Иван Фёдорович сідзи и сирасис дед дорӧ; сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кыдзи нинӧмысь йӧзсьыс торъявтӧм дед донъялӧ лоӧм положениесӧ.
Тайӧ дедыс вӧлі сійӧ тӧвйылӧм, бывалӧй дед, коді вӧлӧн нуӧдіс Кошевойӧс да сылысь рӧднясӧ, кодлысь ветлысь-мунысь немецкӧй интендантъяс всё-таки мырддьӧмаӧсь буланӧй вӧвсӧ, мый вӧсна и сійӧ воис рӧдня ордас сиктӧ.
Дед пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ веськаліс эз прӧстӧй морт шӧрӧ, да кутіс кытшлӧдлыны.
— Вот, аддзан, кутшӧм тайӧ делӧыс...
Куим лун саяс муніс налӧн войскаыс.
Ыджыд вын прӧйдитіс!
Краснӧйяс ӧні бӧр оз воны, оз...
Да мый и сёрнитны, кор бойясыс мунӧны нин Волга сайын, Куйбышев дорын, Москватӧ кытшалӧма, Ленинградтӧ босьтӧма!
Гитлер шуис, мый Москвасӧ босьтас тшыгйӧдӧмӧн.
— Сідзи ме и верита, мый тэ эскан тайӧ сӧрӧмыслы! — шуис Иван Фёдорович, и сылӧн синъясас дзирдыштісны чӧртовскӧй бикиньяс. — Вот мый, муса друг, миян тушаясным пӧшти ӧтыдждаӧсь, вай меным кутшӧмкӧ кӧм-паськӧм, а ме тэныд ассьым коля.
— Со сійӧ кыдз, видзӧд жӧ! — пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис дед. — Паськӧмтӧ ме тэныд пырысь-пыр вая.
Тайӧ дедыс паськӧма, мышкас нопторъя, ичӧт тушаа Иван Фёдорович, ачыс кӧть и абу дед, но ёна тошсялӧма, пырис Каменнӧй Бродын олысь Маша Шубина комнатаӧ.
Рӧднӧй карса уличаяс кузя йӧз ним улын мунігӧн сійӧ испытайтіс аслыссяма чувство.
Иван Фёдорович чужліс сэні да уджаліс сэні уна во чӧж.
Уна предприятие, учреждение, клуб, олан керка вӧлі стрӧитӧма сы дырйи, унджыксӧ сы отсӧгӧн.
Сійӧ помнитіс, шуам, кыдзи вӧлі планируйтӧма карса сӧветлӧн президиум заседание вылын со тайӧ скверсӧ, и Иван Фёдорович личнӧ наблюдайтіс сійӧс вӧчӧм бӧрся да кустъяс садитӧм бӧрся.
Мыйта вын сійӧ ачыс личнӧ пуктіс рӧднӧй карсӧ бура устроитӧм вылӧ, и всё-таки горкомын пыр видісны, мый дворъяс да уличаяс абу тырвыйӧ сӧстӧмӧсь, и тайӧ вӧлі збыль.
Ӧні мыйтакӧ здание вӧлі жугӧдӧма бомбёжкаӧн, — мыйвынысь обороняйтчигӧн эз сэтшӧма шыбитчыв синмад, кутшӧма тайӧ мисьтӧммӧдӧма карсӧ.
Но весиг абу таын делӧыс: кымынкӧ недель чӧжӧн карыс сэтшӧма эндӧма, мый быттьӧкӧ и асьныс выль кӧзяеваыс оз веритны, мый овмӧдчисны татчӧ нэм кежлас.
Уличаяссӧ эз киськавлыны, эз чышкывны, скверъясын цветъясыс нярмӧмаӧсь, газонъяс тырӧмаӧсь ёг турунӧн, бумага торъяс, чигаркапомъяс гартчигтыр лэбисны кымӧр моз тӧвзьысь рыжӧй сук бус пӧвстас.
Тайӧ вӧлі изшом столицаяс пиысь ӧти.
Странаса мукӧд уна районъяс серти воддза кадъясӧ татчӧ вайлывлісны тӧварсӧ ёна унджык, — улича вылын йӧзыс вӧліны уна рӧма мича паськӧмаӧсь.
Тӧдчис, мый тайӧ лунвывса кар: век вӧліны уна фруктыяс, дзоридзьяс, гулюяс.
Ӧні йӧзыс лоӧмаӧсь этшаӧнӧсь да нинӧмӧн эз шыбитчыны синмад, ставыс вӧлі руд, пасьтасьӧмаӧсь ӧтмоз лёка, быттьӧкӧ нарошнӧ лэдзчысьӧмаӧсь: позис чайтны, мый найӧ весиг оз мыссьывны.
А уличалы ортсыса колоритсӧ сетлісны вражескӧй салдатъяслӧн да офицеръяслӧн мундиръяс, погонъяс да бляшкаяс — медсясӧ немецъяслӧн да итальянецъяслӧн, но сідзжӧ и румынъяслӧн да венгерецъяслӧн, — сӧмын налӧн сёрниыс кыліс, сӧмын налӧн машинаясыс, сигналъяснас тутсігтыр, тӧвзисны уличаяс кузя да лэптылісны бус сюръяяс.
Иван Фёдорович некор на нэмнас эз испытывайтлы кар дінас да сэтчӧс йӧз дінас татшӧм кровнӧй, личнӧй жалитӧмсӧ да радейтӧмсӧ.
Вӧлі сэтшӧм чувство, мый вот сылӧн вӧлі керка и сійӧс вӧтлісны тайӧ керкасьыс, и сійӧ гусьӧн воис рӧднӧй керкаас да аддзӧ, — мый выль кӧзяеваыс таргайтӧны сылысь эмбурсӧ, няйт кияснаныс кватлалӧны ставсӧ, мый сылы дона, унижайтӧны сылысь рӧднясӧ, а сійӧ вермӧ сӧмын аддзыны тайӧс да нинӧм оз вермы вӧчны талы паныд.
Тайӧ жӧ увтыртӧмыс да лэдзчысьӧмыс тӧдчис и гӧтыр пӧдруга вылас: сійӧ вӧлі новлӧм сьӧд платьеа; рудов юрсисӧ лёкногӧн гартӧма ёкмыльӧ; важӧн мыськывтӧм кокъясас кӧмалӧма шлёпанцы, и тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ тадзи и узьлӧ мыськытӧм кокъяснас.
— Маша, да позьӧ ӧмӧй та выйӧдз лэдзчысьны! — эз вермы кутчысьны Иван Фёдорович.
Маша веськодьпырысь видзӧдліс ас вылас да шуис:
— Збыльысь?
Ме ог и казяв.
Быдӧн тадзи олӧны, да и тадзсӧ бурджык: оз лезитны...
Да ӧд карас и ваыс абу...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и Иван Фёдоровичлы первойысь синмас шыбитчис, кутшӧма сійӧ омӧльтчӧма да кутшӧм тыртӧм да гажтӧм сылӧн комнатаас.
Сійӧ чайтіс, мый Маша Шубина, буракӧ, тшыгъялӧ да важӧн нин вузалӧма ставсӧ, мый сылӧн вӧлӧма.
— Но, вот мый, вай сёйыштам...
Меным эстӧн ӧти нывбаба зэв бура гӧтӧвитіс быдторсӧ, сэтшӧм тӧлка нывбаба! — аслас ноп дорын ноксигмоз яндысьӧмсорӧн висьталіс Иван Фёдорович.
— Господьӧ, да таын ӧмӧй делӧыс? — Сійӧ кияснас тупкис чужӧмсӧ. — Босьтӧй менӧ аскӧдныд! — друг шуис сійӧ сьӧлӧмсяньыс. — Босьтӧй менӧ Катя дорӧ, ме дась тіянлы отсавны быдторйӧн, мыйӧн верма!..
Ме верма лоны тіян слугаӧн, медым сӧмын мынтӧдчыны тайӧ быд лунъя подлӧй унижениесьыс, уджтӧмла, олӧмын некутшӧм цельтӧг ньӧжйӧник кулӧмсьыс!
Сійӧ, кыдзи и век, сёрнитіс Иван Фёдоровичкӧд «ті» вылӧ, кӧть тӧдӧ вӧлі сійӧс сэтысянь, кор сійӧ гӧтрасис Катя вылӧ, кодкӧд сійӧ дружитліс ичӧт дырсяньыс.
Иван Фёдорович и водзджык нин гӧгӧрволіс, мый сійӧ сы вӧсна оз вермы шуны сійӧс «тэ»-ӧн, мый оз вермы чӧвтчыны косталӧмсӧ чувствуйтӧмысь, коді торйӧдліс сійӧс, прӧстӧй чертёжницаӧс, сыысь, виднӧй работникысь.
Иван Фёдорович плешкын кутіс тӧдчыны вомӧна ыджыд чукыр, и сылӧн тэрыб лӧз синъясыс мӧдісны видзӧдны скӧрысь, тӧждысяна.
— Ме тэкӧд кута сёрнитны веськыда, гашкӧ, грубӧя, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Иван Фёдорович. — Маша!
Сёрниыс кӧ эськӧ муніс тэ йылысь, ме йылысь, ме эськӧ верми тэнӧ нуӧдны Катя дорӧ да дзебны тіянӧс кыкнаннытӧ и ачым дзебси, — шогпырысь, лёкног шпыньмунігмоз шуис сійӧ. — Да ме государстволӧн слуга, и ме кӧсъя, медым и тэ зэв бура служитін миян государстволы: ме эськӧ ог нин нуӧд тэнӧ татысь, ме кӧсъя сюйны тэнӧ тані меджаринас.
Висьтав меным веськыда: сӧгласитчан?
Тырмас сы вылӧ выныд?
— Ме сӧгласитча быдтор вылӧ, медым сӧмын не овны татшӧм олӧмас, кутшӧмын ме ола! — шуис сійӧ.
— Абу, тайӧ абу ӧтвет! — скӧрысь шуис Иван Фёдорович. — Ме тэныд вӧзъя петантуй ог тэнсьыд ловтӧ спаситӧм могысь, ме юала: сӧгласен абу тэ служитны народлы да государстволы?
— Ме сӧгласен, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Иван Фёдорович копыртчис сы дорӧ пызан пельӧс вомӧныс да кутіс сійӧс киӧдыс.
— Меным колӧ тані, карас, лӧсьӧдны связь асланым йӧзкӧд, но тані вӧліны провалъяс, и ме абу уверен, кутшӧм явка вылӧ позьӧ надейтчыны...
Тэ должен петкӧдлыны мужество да лоны дьявол кодь мудерӧн — прӧверитны явкаяссӧ, кодъясӧс ме тэныд висьтала.
Вӧчан тайӧс?
— Вӧча, — шуис сійӧ.
— Сюран кӧ, кутасны пытайтны би вылын ньӧжйӧник сотӧмӧн.
Он выдайт?
Сійӧ чӧв олыштіс, быттьӧкӧ юасис аслас сьӧлӧмыслысь.
— Ог выдайт, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, кывзы жӧ...
И Иван Фёдорович зэв омӧля югдӧдысь дзузган би югӧр улын, нӧшта ёнджыка сылань копыртчӧмӧн, мый Маша Шубина аддзис сылысь весиг кушмыштӧм кӧсича вывсьыс выль вурыс, висьталіс сылы явка татысь жӧ, Каменнӧй Бродысь, коді, кыдзи сійӧ чайтіс, мукӧд явкаяс серти вӧлі надежнӧйджык.
Тайӧ явкаыс сылы торъя ёна колӧ вӧлі сы вӧсна, мый сы пыр сійӧ вермис йитчыны Украинскӧй партизанскӧй штабкӧд да тӧдмавны, мый вӧчсьӧ оз сӧмын ӧти областяс, а и сӧветскӧйладорас да быдлаын.
Маша шуис, мый сійӧ дась пырысь-пыр жӧ мунны сэтчӧ, и тайӧ аснас наивнӧя жертвуйтӧмыс да неопытностьыс ӧтлаын сідзи и кырыштісны Иван Фёдоровичлысь сьӧлӧмсӧ.
Лукав бикинь кокпӧв йылас чеччыштіс ӧти синсяньыс мӧдас.
— Тадзи ӧмӧй позьӧ! — шуис сійӧ гажаа да бурпырысь кӧритӧмсорӧн. — Тані жӧ зэв чистӧя колӧ уджавны, кыдзи моднӧй магазинын.
Мунны кутан свободнӧя, луншӧр-лунын, ме тэнӧ велӧда, кыдзи да мый...
Меным ӧд колӧ ещӧ и тылсянь ачымӧс обеспечитны!
Код ордын тэ олан?
Маша оліс важиник керкаын, ӧти комнатаын. Тайӧ керкаыс вӧлі паровозостроительнӧй заводса пӧрысь рабочӧйлӧн.
Керкасӧ вӧлі тэчӧма изйысь; помсянь помӧдз мунысь коридор юкис сійӧс кыкпельӧ: ӧти джынъяс вӧлі комната да кухня, мӧдас — кык ичӧтик комната, сэні ӧтиас и оліс Маша. Коридорсянь ывлаӧ вӧлі кык петантуй — улича вылӧ да дворӧ, кодӧс потшӧма ляпкыдик каменнӧй ӧградаӧн.
Стариклӧн вӧлӧма уна челядь, но найӧ ставныс важӧн нин юксьӧмаӧсь: пияныс вӧліны коді армияын, коді эвакуацияын, нывъясыс — верӧссайын мукӧд каръясын.
Маша висьталӧм серти, квартираса кӧзяиныс овлӧма бура, збыль, неуна йӧзысь ӧтдортчысьджык, книжник, но честнӧй.
— Ме висьтала тіянӧс сиктса чож пыдди, мамлӧн вок пыдди: мамӧй менам украинка жӧ вӧлі.
Висьтала, мый ме ачым гижи тіянлы, медым локтанныд, а то, мися, сьӧкыд овнысӧ.
— Тэ нуӧдлы ассьыд чожтӧ кӧзяин ордад: видзӧдлам, кутшӧм сійӧ сэтшӧм йӧзысь ӧтдортчысь! — шпыньмунӧмӧн шуис Иван Фёдорович.
— А кутшӧм нин сэні удж, мыйӧн нӧ уджалан? — гажтӧма броткис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт да шочиника чӧвтлывліс мылькъя гырысь синъяссӧ Иван Фёдорович тош вылӧ да веськыдладорса кушмыштӧм кӧсичаа вурыс вылӧ. — Ми асьным кыкысь нулім заводысь оборудованиесӧ, дай некымынысь бомбитлісны миянӧс немецъяс...
Стрӧитлім паровозъяс, стрӧитлім танкъяс да пушкаяс, а ӧні пӧчиниталам примусъяс да зажигалкаяс...
Цехъясысь кутшӧмсюрӧ кӧрӧбкаяс, збыль, колины на, и корсьысьны кӧ, уна оборудование на эм заводын то ӧтилаын, то мӧдлаын, да ӧд тайӧ, кыдзи шуны, требуйтӧ настоящӧй кӧзяинӧс.
А ӧніяясыс... — Сійӧ ӧвтыштіс чукырӧсь кулакнас — киыс сылӧн вӧлі косіник да ичӧтик. — Абу серьёзнӧй йӧз!..
Найӧ оз кужны дай — вӧръяс.
Веритан-ӧ, ӧти заводӧ ӧттшӧтш воисны куим кӧзяин: Крупп, — важӧн заводыс вӧлі Гартманлӧн, сылысь акцияяссӧ Крупп ньӧблӧма, — кӧрттуйяс кузя управление да электрическӧй компания — сы пай вылӧ воис миян ТЭЦ, сійӧс, збыль, асланым йӧз мунӧм водзвыланыс взорвитісны...
Шӧйтісны, шӧйтісны найӧ завод кузя да и заводитісны юкны сійӧс куимпельӧ.
И серам и теш: киссьӧм завод, а найӧ столбуйтӧны сійӧс, быттьӧкӧ царь дырйи мужикъяс ассьыныс муторъяссӧ, весиг туйяс вомӧн, кодъяс йитӧны заводсӧ, порсьяс моз лукйисны гуяс.
Юкисны, столбуйтісны, и ставныс кольӧм оборудованиесӧ нуисны аслыс Германияӧ.
А сійӧс, мый посниджык да омӧльджык, найӧ вузавлӧны кытчӧсюрӧ, быттьӧ базар вылын спекулянтъяс.
Миян рабочӧйяс сералӧны: «Но, ен сетіс кӧзяеваӧс!»
Ми вокыд тайӧ воясас велаліс, ачыд тӧдан, кутшӧм размах дінӧ, а тайӧяс вылӧ сійӧ непӧштӧ уджавны оз кӧсйы, но видзӧднысӧ зывӧктӧ.
Но, а вообщӧсӧ серамыс артмӧ синва пыр...
Найӧ, кузь тошка Иван Фёдорович, раммӧм Маша, гӧрбыльтчӧм старука да «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, пукалісны дзузган би дорын, — налӧн повзьӧдчысь вуджӧръясыс ӧтлаасьлывлісны, торйӧдчывлісны, паськавлісны стенъясын да пӧтӧлӧкын; найӧ ставныс, сэні пукалысьясыс, вӧліны пещераын олысьяс кодьӧсь.
«Йӧзысь ӧтдортчысь» морт вӧлі ар сизимдаса кымын, сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, косіник, а юрыс ыджыд, сьӧкыд сылы вӧлі кутны сійӧс, сёрнитіс сійӧ гажтӧма, век ӧтмоза, артмыліс сӧмын «бу-бу-бу-бу».
Но Иван Фёдоровичлы приятнӧ вӧлі кывзыны сылысь не сӧмын сы вӧсна, мый старик сёрнитіс тӧлкӧн да висьталіс збыльсӧ, но и сы вӧсна, мый сылы воис сьӧлӧм вылас, мый рабочӧй морт сэтшӧм бура, подробнӧя тӧдмӧдӧ случайнӧ воӧм мужикӧс немецъяс дырся промышленнӧй делӧясӧн.
Иван Фёдорович всё-таки эз вермы помӧдз кутчысьны да висьталіс ассьыс мӧвпъяссӧ:
— Ми асланым сиктын со кыдзи думайтам: сылы миянын, Украинаын, промышленность развивайтны абу некутшӧм расчёт, сылӧн став промышленностьыс Германияын, а миянсянь сылы колӧ нянь да изшом.
Украинаыд сылы кыдз быттьӧ колония, а ми сылы — негръяс... — Иван Фёдоровичлы кажитчис, мый «йӧзысь ӧтдортчысь» морт видзӧдӧ сы вылӧ чуймӧмӧн, сійӧ шпыньмуніс да шуис: — Сыын, мый миян мужикъяс тадз тӧлкуйтӧны, нинӧм шензянаыс абу, народ ёна быдмис, шуны кӧ нин, ӧти миян сиктысь позьӧ, тырмымӧн бӧрйыны министръясӧс кутшӧмкӧ Швейцариялы... — И Иван Фёдоровичлӧн лукав бикиньыс сідзи и мӧдіс чеччавны ӧти синсяньыс мӧдас.
— Тадзтӧ тайӧ тадзи... — шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, коді весиг ньӧти эз шензьы Иван Фёдорович висьталӧм вылӧ. — Но ладнӧ — колония.
Артмӧ, сиктса овмӧссӧ найӧ нуӧдісны водзӧ, али мый?
Иван Фёдорович ньӧжйӧник серӧктіс:
— Ӧзимӧйяс кӧдзам картупель бӧрын да ӧзимӧй и ярӧвӧй идзапод гӧрӧм бӧрын, а мусӧ уджалам коканъясӧн.
Ачыд гӧгӧрвоан, уна-ӧ кӧдзам!
— Сійӧ и эм! — шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, и та вылӧ сійӧ эз шензьы. — Оз кужны найӧ кӧзяйничайтны...
Жуликъяс моз велалӧмаӧсь мырддявны йӧзлысь, сы помысь и олӧны да думайтӧны, прӧсти господи, сэтшӧм культураӧн пӧкӧритны став светсӧ — бӧб зверьяс, — скӧр петкӧдлытӧг шуис сійӧ.
«Э-э, дедӧ, да тэ ме кодь хлеборобыслы сё очко водзвыв сетан!» — долыдпырысь думыштіс Иван Фёдорович.
— Кор ті асланыд племянница ордӧ воинныд, тіянӧс некод эз аддзыв? — гӧлӧссӧ вежтӧг юаліс «йӧзысь ӧтдортчысь» морт.
— Аддзывны — эз аддзыв, да мыйысь меным повнысӧ?
Менам став документъясыс эмӧсь.
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа, — уклончивӧя шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, — да ӧд тані сэтшӧм порядок, мый ме должен висьтавны тіян йылысь полицияӧ, а ті кӧ регыд кежлӧ, бурджык не висьтавны.
Сы вӧсна ме веськыда шуа тіянлы, Иван Фёдорович, мый ме пыр жӧ тӧді тіянӧс, ӧд ті кымынысь миян заводын вӧвлінныд, сійӧ и видзӧд, тӧдас тіянӧс и лёк морт...
Да, правильнӧ гӧтырыс шулывліс Иван Фёдоровичлы, мый сійӧ чужлӧма шуда кодзув улын.
Аскинас водз асылын явка кузя ветлысь Маша вайӧдіс Иван Фёдорович дорӧ тӧдтӧм мортӧс, коді чолӧмаліс «йӧзысь ӧтдортчысьӧс» сідзи, кыдз быттьӧ найӧ тӧрыт на сӧмын аддзысьлӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд. Иван Фёдоровичӧс да Машаӧс тайӧ зэв ёна чуймӧдіс.
Тайӧ мортсяньыс Иван Фёдорович тӧдмаліс, мый «йӧзысь ӧтдортчысь» вӧлі ас морт, кодӧс кольӧдӧмаӧсь подпольеӧ.
Тайӧ жӧ мортсяньыс Иван Фёдорович первойысь на тӧдмаліс, кутшӧм ылӧ страна пытшкӧ сюйсьӧма немец: тайӧ вӧліны лунъяс, кор пансис великӧй Сталинградскӧй битва.
Став матысса лунъяс чӧжыс Иван Фёдорович вӧлі занят прӧверкаӧн, а мыйтакӧ и связьяс выльысь лӧсьӧдӧмӧн — карын и став область пасьтаын.
И тайӧ уджсӧ нуӧдігӧн самӧй сійӧ мортыс, код отсӧгӧн Иван Фёдорович веськаліс карса организацияӧ, вайӧдіс сы дорӧ Любка-артисткаӧс.
Любка висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс краснодонскӧй тюрьмаса заключённӧйяс пӧгибнитӧм йылысь. Любкалысь кывзӧм бӧрын Иван Фёдорович мыйкӧ дыра пукаліс зумыштчӧмӧн: эз вермы сёрнитнысӧ.
Жаль, сьӧлӧм доймымӧн жаль вӧліны сылы Матвей Костиевич да Валько.
«Сэтшӧм шань казакъяс вӧліны!» — думайтіс сійӧ.
Друг сылы дум вылас уси гӧтырыс: «Кыдзи бара сійӧ сэні, ӧтнас?..»
— Да... — шуис сійӧ. — Сьӧкыд подполье!
Татшӧм сьӧкыдыс ещӧ эз на вӧвлы свет вылас... — И сійӧ кутіс восьлавны комнататі да заводитіс сёрнитны Любкакӧд сідзи, быттьӧкӧ сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс. — Миянлысь подпольенымӧс сравнивайтӧны сэкся интервенция кадсякӧд, белӧйяс дырся подпольекӧд, а кутшӧм вермас лоны сравнение?
Тайӧ палачьясыслӧн террор выныс сэтшӧм, мый белякъясыд — на водзын челядь, — тайӧяс губитӧны йӧзсӧ миллионъясӧн...
Но эм миян ӧти преимущество, мый эз вӧв сэки: миян подпольщикъяс, партизанъяс мыджсьӧны миян партиялӧн, государстволӧн став вынйӧр вылӧ, Краснӧй Армиялӧн вын вылӧ...
Миян партизанъяслӧн и сознательностьыс вылынджык, и организацияыс вылынджык, и техникаыс вылынджык — вооружение, связь.
Тайӧс колӧ объяснитны народлы...
Миян врагъяслӧн эм сэтшӧм слаб места, кутшӧмыс абу некодлӧн: найӧ бӧбӧсь, ставсӧ вӧчӧны индӧд серти, расписание серти, олӧны да действуйтӧны миян йӧз пӧвстын сап пемыдын моз, нинӧм оз гӧгӧрвоны...
Вот мый колӧ используйтны! — Любка водзӧ сувтлӧм бӧрын шуис сійӧ да бара кутіс восьлавны пельӧсысь пельӧсӧ. — Тайӧс ставсӧ, дзик ставсӧ колӧ объяснитны народлы, медым сійӧ эз пов наысь да велӧдчис найӧс пӧръявлыны.
Народсӧ колӧ организуйтны, — сійӧ ачыс сетас ас пытшкӧссьыс вынсӧ: быдлаын лӧсьӧдавны ичӧтик подпольнӧй группаяс, кодъяс эськӧ вермисны действуйтны шахтаясын, сиктъясын.
Миян йӧз не долженӧсь дзебсясьны вӧрын, ми, чорт побери, олам Донбассын!
Колӧ мунны шахтаясӧ, сиктъясӧ, весиг немецкӧй учреждениеясӧ — биржаӧ, управаӧ, дирекционъясӧ, сиктса комендатураясӧ, полицияӧ, весиг гестапоӧ.
Разложитны быдлаысь ставсӧ диверсияӧн, саботажӧн, пӧщадатӧм террорӧн пытшкӧссяньыс!..
Татчӧс олысьясысь — рабочӧйясысь, крестьянаысь, томйӧзысь ичӧтик группаяс, морт витӧн котыртӧмӧн, но быдлаын, быд щельын...
Неправда!
Полӧмысла вӧрӧг кутас зяткӧдны пиньяссӧ! — шуис сійӧ сэтшӧм мстительнӧй чувствоӧн, мый тайӧ чувствоыс вуджис и Любкалы, и сылы сьӧкыд лои лолавнысӧ.
Сэки Иван Фёдоровичлы дум вылас уси, мый Любка висьталіс сылы «старшӧйяс тшӧктӧм серти».
— Сідзкӧ, тіян делӧяс бура мунӧны?
Сідзи найӧ мунӧны и мукӧд местаясын.
А жертваястӧг татшӧм делӧяс оз овлыны...
Кыдзи тэнӧ шуӧны? — Любка водзӧ бара сувтӧм бӧрын юаліс Иван Фёдорович. — Со сійӧ кыдзи, тайӧ жӧ некытчӧ оз шогмы: татшӧм мича ныв оз вермы лоны Любкаӧн, а Люба! — И долыд кинь чеччыштіс сы синмын. — Но, ещӧ висьтав, мый тэныд колӧ?
Пырысь-пыр жӧ зэв ясыда Любка син водзӧ сувтіс, кыдзи найӧ, сизимӧн, сулалісны шеренгаын.
Сьӧд кымӧръяс уліті шлывгисны ывлаын.
Быдӧн, коді петавліс строй водзӧ, кельдӧдліс, и клятва кывъяс шуалысь гӧлӧсыс кыптыліс зэв вылӧдз, юраліс, медым вевттьыны сьӧлӧм вӧрзьӧдана дрӧжжитӧмсӧ.
И клятвалӧн текстыс, кодӧс гижӧмаӧсь Олег да Ваня Земнухов да кодӧс утвердитӧмаӧсь найӧ ставныс, тайӧ здукас друг торъяліс наысь да сувтіс на весьтӧ, закон дорысь на суров да сы дорысь на крепыд.
Любкалы дум вылас уси тайӧ, и бара сійӧс шымыртысь волнуйтчӧм вӧснаыс чужӧмыс кельдӧдіс, и вӧвлытӧм вынӧн кутісны видзӧдны сылӧн челядьлӧн кодь кельыдлӧз синъясыс, сталь рӧмӧн скӧрысь пӧртмасигтырйи.
— Миянлы колӧ сӧвет да отсӧг, — шуис Любка.
— Кодлы тіянлысӧ?
— Том гвардиялы...
Командирӧн миян Иван Туркенич, сійӧ Краснӧй Армияса лейтенант, сюрӧма окружениеӧ ранитчӧм вӧсна.
Комиссарӧн — Олег Кошевой, Горький нима школаса ӧти велӧдчысь.
Ӧні миян морт комын, кодъяс сетісны верность йылысь клятва.
Юклӧма вит мортӧн, дзик сідзи, кыдзи ті висьталінныд — Олег тадзи предложитіс...
— Тыдалӧ, тадзсӧ сылы старшӧйяс сӧветуйтӧмаӧсь, — шуис Иван Фёдорович, коді пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, — но всё равно, молодец тіян Олегныд!..
Иван Фёдорович быттьӧ ловзис. Сійӧ пуксис пызан дорӧ, пуксьӧдіс Любкаӧс аслыс воча да тшӧктіс висьтавны сылы штабса став членъяссӧ да быдӧнӧс охарактеризуйтны.
Кор Любка воис Стаховичӧдз, Иван Фёдорович зумыштчис.
— Энлы, — шуис сійӧ да инмӧдчыліс Любкалы киас. — Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Евгений.
— Сійӧ пыр вӧлі тіянкӧд али воис кытыськӧ?
Любка висьталіс, кыдзи Стахович воӧма Краснодонӧ да мый сійӧ висьтавлӧ ас йывсьыс.
— Ті тайӧ зон дорас видзчысьӧмӧнджык относитчӧй, прӧверитӧй сійӧс. — И Иван Фёдорович висьталіс Любкалы, кутшӧм аслысногӧн воши отрядсьыс Стахович. — Гашкӧ, сэки и немецъяс киын вӧлі сійӧ, — думайтігмоз шуис Иван Фёдорович.
Любка чужӧм вылын кутіс тӧдчыны беспокоитчӧм, нӧшта нин сы вӧсна, мый сійӧ эз радейт Стаховичӧс.
Мыйкӧ дыра сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Иван Фёдорович вылӧ, сэсся чужӧм чертаясыс сылӧн шылялісны, синъясыс лоины югыдджыкӧсь, и сійӧ спокойнӧя шуис:
— Оз, тайӧ оз вермы лоны.
Тыдалӧ, сійӧ прӧстӧ повзис да муніс.
— Мыйла тэ тадзи чайтан?
— Ребята сійӧс важӧнсянь нин тӧдӧны кыдзи комсомолецӧс, тайӧ зонмыс спесь, а татшӧмтор вылӧ оз мун.
Налӧн семьяыс зэв бур, батьыс важся шахтёр, вокъясыс коммунистъяс армияынӧсь...
Оз, оз вермы тайӧ лоны!
Сылӧн вывті сӧстӧма мӧвпалӧмыс шензьӧдіс Иван Фёдоровичӧс.
— Тӧлка нывка!.. — шуис сійӧ, и синъясас сылӧн тӧдчис Любкалы гӧгӧрвотӧм шог. — Вӧлі коркӧ кад, и ми тадзи думайтлім.
Да, тӧдан-ӧ, кутшӧм делӧыс, — сійӧ шуис Любкалы сэтшӧм прӧстӧя, кыдзи позьӧ вӧлі шуны эськӧ кагалы, — свет вылад ещӧ уна на сісь пытшкӧса йӧзыд, кодъяслы идеяыд — мыйкӧ дыра кежлӧ вевттьӧд, а то и маска, — народлӧн врагъяс эз этша петкӧдлыны та кузя примеръяссӧ, а фашистъяс воспитывайтӧны татшӧм йӧзсӧ миллионъясӧн став свет пасьталаыс, а эмӧсь прӧстӧ слаб йӧз, кодъясӧс позьӧ чегны...
— Оз, оз вермы лоны, — шуис Любка, аслас дум вылас вӧлі Стахович.
— Ен мед сетас!
А повзьыліс кӧ, вермас повзьыны и ещӧ ӧтчыд.
— Ме висьтала Олеглы, — дженьыдика шуис Любка.
— Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин, мый ме висьталі?
Любка довкнитіс юрнас.
— Вот тадзи и действуйтӧй...
Тэнад тані, карас, эм связь сійӧ мортыскӧд, коді вайӧдіс тэнӧ?
Сыӧ и кутчысь.
— Аттьӧ, — долыд синъясӧн сы вылӧ видзӧдігтыр шуис Любка.
Найӧ кыкнанныс сувтісны.
— Висьтав миянсянь боевӧй большевистскӧй привет том гвардеец ёртъяслы. — Сійӧ ичӧтик кияснас видзчысьӧмӧн кутіс Любкаӧс юрӧдыс да окаліс первой ӧти синсӧ, сэсся мӧдсӧ да кокньыдика йӧткыштіс ас дорсьыс. — Мун, — шуис сійӧ.
Комын кӧкъямысӧд глава
Тайӧ некымын лун чӧжыс Ворошиловградын Любка вӧлі сійӧ морт подчинение улын, коді вайӧдіс сійӧс Иван Фёдорович дорӧ.
И тайӧ мортыслы вӧлі зэв важнӧ, мый Любкалӧн лоины немецкӧй интендантскӧй полковниккӧд да сылӧн адъютанткӧд сэтшӧм отношениеяс да мый сійӧ веськаліс квартираӧ, кӧні сійӧс пуктӧны оз сы пыдди, коді сійӧ эм збыльвылас.
Любкалы эз ковмы велӧдны шифр, сы вӧсна мый сійӧ кольӧма сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧс сійӧ тӧдмаліс курсъяс вылысь мунӧм водзвылын, но ӧні сылы колӧ вӧлі босьтны сьӧрсьыс радиопередатчик, сы вӧсна мый Ворошиловградсянь зэв сьӧкыд вӧлі уджавны сійӧн.
Тайӧ мортыс велӧдіс Любкаӧс, кыдзи вежлавны местаяс, медым сійӧс эз туявны.
И ачыс сійӧ не должен вӧлі пыр пукавны Краснодонын, а волывлыны Ворошиловградӧ да мукӧд пунктъясӧ и не сӧмын кутны связьяс, кутшӧмъяс сылӧн эмӧсь, а панны выль связьяс офицеръяс пӧвстын — немецъяс, румынъяс, итальянецъяс да венгерецъяс пӧвстын.
Сылы весиг удайтчис сёрнитчыны квартираса кӧзяеваыскӧд, кодъяс ордын сійӧ оліс, мый, Ворошиловградӧ волывлігӧн, сійӧ кутас овны на ордын, сы вӧсна мый эз кажитчыны мукӧд квартираясыс, кодъясӧс сылы индывлісны.
Гоб кодь нывка важмозыс на видзӧдіс Любка вылӧ ёна зывӧктӧмӧн, но тайӧ нывкаыслӧн мамыс гӧгӧрволіс, мый Любка всё-таки немецкӧй чинъяс дорысь безобиднӧйджык.
Любкалӧн мӧд способ эз вӧв сыысь кындзи, кыдзи сӧмын бара воспользуйтчыны пӧпутнӧй немецкӧй машинаӧн.
Но ӧні сійӧ эз нин лэптыв кисӧ легкӧвӧй машинаяслы, мӧдарӧ — сійӧс ёнджыка интересуйтісны салдатъяс тыра грузӧвикъяс.
Салдатъяс вӧліны и бурджыкӧсь и бӧбджыкӧсь, а чемоданас сылӧн шылльӧ-мылльӧ пӧвстын ӧні вӧлі и тайӧ вещыс.
И вот Любка веськаліс санитарнӧй фургонӧ.
Колӧ шуны, фургонас, вит-квайт салдат-санитарысь кындзи, вӧлі медицинскӧй служба кузя старшӧй офицер да кымынӧнкӧ младшӧйяс.
Но ставныс найӧ вӧліны неуна кодӧсь, а Любка важӧн нин казяліс, мый садь юраясӧс дорысь кодъюра офицеръястӧ кокньыдджык бӧбйӧдлыны.
Выяснитчис, мый найӧ нуӧны фронтӧвӧй госпитальӧ спирт, гырысь плавкӧс банкаясын зэв уна спирт.
И Любка друг думыштіс, кутшӧм бур эськӧ вӧлі налысь судзӧдны унджык спирт, сы вӧсна мый спирт восьтӧ любӧй томанъяс да ӧдзӧсъяс и сы вылӧ быдтор позьӧ судзӧдны.
Помасис тайӧ сійӧн, мый Любка уговоритіс медицинскӧй служба кузя старшӧй офицерсӧ не мунны тайӧ уна груза сьӧкыд фургоннас войын, а узьмӧдчыны войнас бур тӧдса ордӧ Краснодонын, кытчӧ сійӧ, Любка, мунӧ гастрольяс вылӧ.
Любка зэв ёна повзьӧдіс мамсӧ, кор квартираас сійӧ вайӧдіс сы мында код немецкӧй офицерӧс да салдатъясӧс.
Немецъяс юисны войбыд, и Любкалы ковмис весиг танцуйтны на водзын, сы вӧсна мый висьталіс асьсӧ артисткаӧн.
Сійӧ танцуйтіс быттьӧкӧ бритва дорыш йылын, — и всё-таки бара найӧс йӧйтӧдліс: сійӧ ворсӧдчис ӧттшӧтш и офицеръяскӧд и нижньӧй чинъяскӧд, и нижньӧй чинъясыс вежӧктӧм вӧснаыс мешайтісны офицеръяслы ухаживайтны Любка бӧрся, та вӧсна медицинскӧй служба кузя старшӧй офицер весиг чужйис сапӧгнас ӧти санитарлы кынӧмас.
Сэки, кор найӧ зэв ёна гажӧдчисны, Любка друг кыліс ывла вылысь кузя нюжалана полицейскӧй тюрзӧм.
«Полицай» тюрзіс кӧнкӧ Горький нима клуб дорын, тюрзіс мыйвынсьыс, эз лэдзлы свистоксӧ вомсьыс.
Любка эз сразу гӧгӧрво, мый тайӧ тревога сигнал, но тюрзӧмыс пыр лои гораджык да матысмис на керкалань.
Ӧшинь улас зэв ӧдйӧ кывлісны гора кокшыяс да сідзжӧ друг дугдісны кывны, — морт котӧртіс улича кузя увлань, ичӧтик «шанхайчикъяслань», кодъяс ляскысьӧмаӧсь балка пӧлӧн.
А мыйкӧ дыра мысти ӧшинь улас кывлісны мыйвынсьыс тюргысь «полицайлӧн» сьӧкыд кокшыясыс.
Любка да немецъяс пӧвстысь найӧ, кодъяс вермисны на ветлӧдлыны, котӧрӧн петісны кильчӧ вылас.
Войыс вӧлі лӧнь, пемыд, шоныд.
Пельтӧ чунӧдана ылыстчысь тюрзӧмыс да электрическӧй пӧнарсянь усьысь югӧрлӧн дзӧрысь конусыс обозначайтісны улича кузя увлань котӧртысь полицейскӧйлысь туйсӧ.
И, быттьӧ сылы вочакыв пыдди, кылісны постӧвӧйяслӧн тюрзӧмъяс рынок вывсянь да балкадорса пустырь сайсянь — жандармериясянь — и весиг кӧрттуй вомӧн мӧд вуджанінсянь, коді вӧлі тасянь ылын.
Немецкӧй военнӧй медикъяс, кодъяс шатлалісны сы вӧсна, мый винаыс растворитӧма налысь сійӧ зэв важнӧй стерженьсӧ, коді кутӧ мортӧс вертикальнӧй положениеын, мыйкӧ дыра сулалыштісны кильчӧ вылас дзик чӧв олігтыр.
Сэсся офицеръяс пӧвстысь старшӧйыс ыстіс санитарӧс электрическӧй пӧнарла да новлӧдлыштіс бисӧ палисадникті, кӧні вӧліны эновтӧм клумбаяс, забор колясъяс да сиреньлӧн чегъясьӧм кустъяс.
Сэсся сійӧ югдӧдліс дворас сулалысь фургонсӧ, и ставныс бӧр пырисны горничаӧ.
Буретш тайӧ кадас Олег, коді ылӧдз кольӧма сы бӧрся вӧтчысьсӧ, аддзис балкасайса пустырь вылысь полицейскӧйясӧс, кодъяс котӧртісны жандармериясянь, медым орӧдны сылы туйсӧ.
Олег пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый оз позь дзебсьыны сылы ичӧтик «шанхайчикъясын»: понъяс, кодъяс кольӧмаӧсь сӧмын татчӧ сы вӧсна, мый немецъяс некод эз кӧсйыны овны сёй мазанкаясын, — понъяс выдайтасны Олегӧс асланыс увтчӧмӧн.
Тайӧ жӧ здукас, кыдзи тайӧс сообразитіс сійӧ, Олег кежис веськыдвылӧ «Восьмидомикиӧ» да ляскысис матысса стандартнӧй керка стен бердӧ.
Ӧти либӧ кык минута мысти «полицай» грымӧдіс аслас сапӧгъяснас сы дінті.
Сійӧ котӧртіс сэтшӧм матіті, мый тюрзӧмсьыс Олеглӧн весиг чунавліс пельыс.
Олег виччысьыштіс недыр, сэсся гусьӧник, медым эз казявны сійӧс, мӧдӧдчис керка сайясті сійӧ жӧ улича пӧлӧныс, кыті сӧмын на котӧртіс, мылькъяслань, кытысянь заводитіс ассьыс туйсӧ.
Возбуждениеыс, коді кыптыліс кутшӧмкӧ ыджыд радлунӧдз, кор Олег аддзис клуб кильчӧ вылысь «полицайӧс», а сэсся пышйис сыысь улича кузя, вежсис тревога чувствоӧн.
Олег кыліс тюрзӧмъяс рынок да жандармерия районысь да мӧд вуджанін дорысь и ӧні гӧгӧрвоис, мый сылӧн прӧступитчӧмыс пуктіс сьӧкыд да опаснӧй положениеӧ эз сӧмын асьсӧ, но и Серёжкаӧс да Валяӧс, Стёпа Сафоновӧс да Тося Мащенкоӧс.
Тайӧ вӧлі налӧн первойысь свет вылӧ петӧм листовкаясӧн, кодъясӧс гижисны Олег да Ваня Земнухов, тайӧ вӧлі налӧн медводдза мероприятие, мый серти населениеыс должен вӧлі тӧдны, мый существуйтӧ «Том гвардия».
Мыйта вын ковмис видзны сы вылӧ, медым не примитны предложениесӧ Стаховичлысь, коді лыддьыліс, мый ӧти войӧн позьӧ клеитавны листовкаяссӧ став кар пасьталаыс да пыр жӧ вӧчны ыджыд впечатление.
Олег матысяньджык тӧдмасис Стаховичкӧд да эз нин падъяв, мый Стахович сёрнитӧ сьӧлӧмсяньыс, веськыда, но кыдзи нӧ сійӧ, Стаховичыс, эз гӧгӧрволы, мый кымын унджык йӧзӧс лоӧ кыскӧма делӧас, сымын кокниджык провалитчыны!
И ӧбиднӧ вӧлі, мый Серёжка Тюленин, кыдзи и век, сідзжӧ вӧлі медся крайньӧй мераяс дор.
Но Туркенич да Ваня Земнухов сувтісны Олег предложение дор — ляскавны листовкаяссӧ сӧмын ӧти районын, а некымын лун мысти — мӧдын, а сэсся — коймӧдын, медым быдпӧрйӧ веськӧдны полициялысь вниманиесӧ лӧжнӧй след кузя.
Олег предложитіс, медым ребята обязательнӧ ветлісны параясӧн, — ӧтиыс перйӧ листовкасӧ, мӧдыс мавтӧ, и кор ӧтиыс ляскӧ, мӧдыс дзебӧ клеитчан дозсӧ, — и медым обязательнӧ ветлӧдлісны зон да ныв: кутас кӧ «полицай», позьӧ объяснитны татшӧм неурочнӧй часӧ гуляйтӧмсӧ любовнӧй мотивъясӧн.
Пызьысь вӧчӧм клейстер пыдди найӧ шуисны клеитавны кизьӧр маӧн.
Клейстерсӧ ковмис эськӧ кӧнкӧ пуны, и та кузя вермис туявны полиция, сы йылысь нин сёрниттӧг, мый клейстерысь паськӧм вылӧ кольӧны туйяс.
Таысь кындзи, клейстерлы колӧны кисточкаяс, доз, кодӧс абу удобнӧ новлӧдлыны, а ма позьӧ вӧлі новлӧдлыны пробкаа ичӧтик сулеяын да кисьтавны ичӧтикаӧн веськыда сулеясьыс листовка гугладорас.
Листовкаяс войясын клеиталӧм кындзи, Олег лӧсьӧдіс зэв прӧстӧйиник план, кыдзи разӧдны листовкаяссӧ луншӧр-лунӧ сэтшӧм местаясын, кӧні овлӧны уна йӧз — киноын, базар вылын, биржа труда дорын.
Войся первойя операциялы найӧ бӧрйисны 1-бис №-а шахта район, сыкӧд орчча «Восьмидомики» да рынок.
Рынок вылӧ индісны Серёжкаӧс да Валяӧс, «Восьмидомикиӧ» — Стёпа Сафоновӧс да Тосяӧс.
1-бис №-а шахта районӧс Олег босьтіс ас вылас.
Сылы, дерт, зэв окота вӧлі мунны Нинакӧд, но сійӧ шуис, мый мунас Маринакӧд — аслас мичаник тьӧткаыскӧд.
Туркеничӧс вӧлі решитӧма кольны гортас, медым тайӧ первойя случаяс, кор ребяталӧн эз на вӧв некутшӧм опыт, удж эштӧдӧм бӧрын быд пара вермис эськӧ пыр жӧ доложитны командирныслы, кыдзи ставыс артмис.
Но, кор ставныс разӧдчисны, Олег ас тӧдлытӧгыс думыштчис: кутшӧм право сійӧ имеитіс кыскыны татшӧм опаснӧй делӧӧ куим арӧса кагалысь мамсӧ, весиг дядя Колякӧд, тайӧ кагаыслӧн батькӧд, сӧветуйтчытӧг?
Дерт, эз вӧв лӧсьыд торкны порядоксӧ, кодӧс ачыс жӧ лӧсьӧдіс, но Олегӧс шымыртіс нин детинкалӧн кодь сэтшӧм азарт, мый сійӧ решитіс мунны ӧтнас.
Рытгорувнас, кор позьӧ на вӧлі ветлӧдлыны картіыс, Олег сюйис пинжак пытшкӧс зептас некымын листовка, а ма тыра ичӧтик сулеясӧ гач зептас да петіс гортсьыс.
Сійӧ прӧйдитіс улича, кӧні олісны Осьмухин да Земнухов, и воис балкалӧн сійӧ местаас, кыті сы вомӧн вуджліс 5 №-а шахтаӧ мунысь туй.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ балкаыс, коді водзынджык, веськыдвывланьын, торйӧдліс «Восьмидомикиӧс» пустырысь да жандармерияысь.
Тайӧ местаын балкаас эз вӧвны некутшӧм керкаяс.
Олег кежис балка кузя веськыдвылӧ да, ичӧтик «шанхайчикъясӧдз» вотӧдз, ӧти сёнӧд, коді ӧтлаасьліс балкаыскӧд, кайис мылькъяс вылӧ.
Мылькъясыс кыссисны кузь коставлысь грядаяс моз, кыті муніс ворошиловградскӧй шоссе, да вӧліны медджуджыд местаӧн карлӧн тайӧ став юкӧнас.
Мылькъяс костӧд дзебсясигтыр Олег воис пӧшти сійӧ местаӧдзыс, кыті ворошиловградскӧй шоссесӧ вомӧнавліс карлӧн центральнӧй юкӧнсянь «Первомайкаӧ» мунысь туй.
Пемдӧмсӧ виччысигмоз татчӧ сійӧ водіс.
Гӧрдӧдӧм кузь ёг турун пыр сійӧ бура аддзис и туй вомӧнасянінсӧ, и шоссе мӧдар боксьыс «Первомайкалысь» окраинасӧ, и зэв ыджыд террикона взорвитӧм 1-бис №-а шахта, и Горький нима клуб, коді вӧлі улынджык сійӧ уличасяньыс, кӧні оліс Люба Шевцова, и «Восьмидомики», и пустырь, код дорын вӧліны Ворошилов нима школа да жандармерия.
Олеглы медъёна угрожайтысь полицейскӧй постыс вӧлі туйяс крестасянінын, — постсӧ обслуживайтісны кык «полицай».
На пиысь ӧтиыс эз вешйыв туйяс крестасянінысь, и гажтӧмысла кӧ заводитліс ветлӧдлыны, то сӧмын шоссе пӧлӧныс.
Мӧдыс жӧ патрулируйтіс туйяс крестасянінсянь 1-бис №-а шахталадорӧ мунысь туй кузя да водзӧ, Горький нима клублань, улича кузя, кӧні оліс Люба Шевцова, ичӧт «шанхайчикъясӧдз».
Орчча постыс вӧлі рынок районын и сідзжӧ сійӧс обслуживайтісны кык полицейскӧй, кодъяс пиысь ӧтиыс пыр вӧлі базар территория вылын, а мӧдыс патрулируйтіс базарсянь сійӧ пунктӧдзыс, кӧні ичӧтик «шанхайчикъяс» ӧтлаасьлісны ыджыд «Шанхайкӧд».
Пуксис сап пемыд вой, но сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ вӧлі быд кышмунӧм.
Ӧні Олег вермис дӧверяйтны сӧмын аслас пельяслы.
Сылы колӧ вӧлі клеитны некымын листовка 1-бис №-а шахтаӧ пыранінӧ Горький нима клуб стенӧ.
(Найӧ решитісны не клеитавны листовкаяссӧ олан керкаясӧ, медым не подведитны сэні олысьяссӧ.)
Дзебсясигтыр Олег лэччис мылькъяс йылысь меддорса ӧти стандартнӧй керка дінӧ.
Тасянь заводитчыліс улича, кӧні оліс Люба Шевцова.
1-бис №-а шахтаӧ пыран будкаыс вӧлі площадь сайын Олеглы буретш паныд.
Олег кыліс, кыдзи сёрнитӧны патрульнӧй да постӧвӧй.
Сутш кежлӧ сійӧ весиг аддзыліс налысь чужӧмъяссӧ, кодъяс копыртчылісны зажигалка би дорӧ.
Колӧ вӧлі виччысьны, кытчӧдз патрульнӧй оз мун улича кузя увлань, а то сійӧ вермас суны Олегӧс паськыд площадь вылын.
Но полицейскӧйяс дыр на ещӧ сулалісны да сёрнитісны гӧлӧсъяснысӧ чинтӧмӧн.
Коркӧ и патрульнӧй мӧдіс мунны, кадысь кадӧ югдӧдліс туйсӧ электрическӧй пӧнарӧн.
Олег сулаліс керка сайын да кыліс полицейскӧйлысь кокшыяссӧ.
Мыйӧн сӧмын кокшыясыс ылысмисны, Олег петіс улича вылӧ.
Сьӧкыд кокшыяс пыр на кылісны.
Патрульнӧй важмозыс югдӧдіс туйсӧ карманнӧй пӧнарӧн, и Олег вермис аддзыны, кыдзи сійӧ прӧйдитіс Горький нима клуб дінті.
Медбӧрын эз кут тыдавны полицейскӧй: Шевцовъяс керка сайын туйыс крута лэччис балкалань.
Сӧмын ылын ыпнитлывлысь кизьӧриник би югӧрыс висьталіс сы йылысь, мый «полицай» пыр на кадысь кадӧ югдӧдӧ туйсӧ пӧнарӧн.
Кыдзи и став гырысь шахтаяс, кодъясӧс взорвитӧмаӧсь отступайтіганыс, 1-бис №-а шахта эз уджав.
Но лейтенант Швейде приказ серти шахтаын вӧлі лӧсьӧдӧма администрация немецкӧй горноруднӧй батальонса чинъясысь.
И мыйтакӧ рабочӧйяс, кодъяс эз вевъявны либӧ эз вермыны эвакуируйтчыны, быд асыв волывлісны «восстановитӧм кузя» уджъяс вылӧ, — тадзи шулісны официальнӧй документъясын тырӧм двор весалӧмсӧ: некымын дас морт дышпырысь довъялісны дворын, пу тачкаясӧн нуавлісны ӧти местаысь мӧд местаӧ ёгсӧ да лӧпсӧ.
Ӧні тані вӧлі чӧв-лӧнь да шуштӧм.
Олег клеитіс листовкасӧ каменнӧй стенӧ, коді потшліс шахталысь дворсӧ, сэсся пыранінса будка вылӧ да объявлениеяс дӧска вылӧ, быдсяма юӧртӧмъяс да приказъяс вылас.
Тані сылы эз позь дыр овны — эз сы вӧсна, мый сійӧс вермас аддзыны стӧрӧж, — дед войнас чорыда узис, — а сы вӧсна, мый патрульнӧй бӧр локтігас вермас прӧйдитны шахта дінтіыс да пӧнарнас югдӧдлас будкасӧ.
Но патрульнӧйлӧн кокшыясыс эз кывны и ичӧтик пӧнарлӧн югӧрыс эз ыпнитлывлы ыліас: патрульнӧй вермис манитчыны ичӧтик «шанхайчикъяс» дорын.
Олег вуджис площадь вомӧн да лэччис клуб дорӧ.
Тайӧ медся ыджыд, медся гажтӧм да кӧдзыд зданиеыс карас, и сэні оз позь вӧлі овны да ӧні пустуйтіс.
Зданиеыслӧн фасадыс вӧлі уличаладорас, кыті водз асывсяньыс «Восьмидомикиысь», «Первомайкаысь» да матысса хуторъясысь йӧз мунісны базар вылӧ да кыті медся ёна ветлісны-мунісны карсянь Ворошиловградлань да Каменсклань.
Олег кутіс ляскавны листовкаяссӧ фасадладорас да друг кыліс полицейскӧйлысь кокшыяссӧ улысь, балкаысь.
Олег кытшовтіс зданиесӧ да дзебсис сы сайӧ.
Полицейскӧйлӧн кокшыясыс кутісны кывны пыр ёнджыка.
Но мыйӧн сӧмын полицейскӧй кайис улича кузя да воис клуб весьтӧдз, сылӧн кокшыясыс эз кутны кывны.
Олег измис места вылас, сулаліс минута, кыкӧс, витӧс, но кокшыяс век на эз кывны.
А друг да полицейскӧй мунігмозыс югдӧдіс клублысь фасадсӧ, аддзис листовкаяссӧ и ӧні сувтіс да лыддьӧ?
Дерт, сійӧ ӧні жӧ заводитас вуштыны найӧс да казялас, мый найӧс сӧмын ӧні на клеиталӧма.
Сэки позяс виччысьны, мый сійӧ аслас пӧнарнас кытшовтас здание гӧгӧрыс: ӧд мортлы, коді сӧмын ӧні на клеиталӧма листовкаяссӧ, некытчӧ дзебсьыны, тайӧ здание саяс кындзи!..
Ловшысӧ кутӧмӧн Олег кывзыштіс, но кыліс сӧмын аслас сьӧлӧмыслысь тіпкӧмсӧ.
Сылы телепит лои вешйыны стен бердсьыс да котӧртны, но сійӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ вермас сӧмын вредитны сылы.
Да, дзик ӧти петантуй — прӧверитны, кытчӧ жӧ збыльысь воши полицейскӧйыс!
Олег видзӧдліс пельӧс сайсянь, — некутшӧм подозрительнӧй шыяс эз кывны.
Стен бердтіыс, кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр да видзчысьӧмӧн кок чунь йылас восьлалігтыр, Олег ньӧжйӧник муніс уличалань.
Некымынысь сійӧ сувтліс да кывзіс, но гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Тадзи сійӧ воис зданиелӧн мӧд пельӧсӧдзыс да, ӧти кинас стенас кутчысьӧмӧн, а мӧднас пельӧсас кутчысьӧмӧн, видзӧдліс.
Сы ки улын друг чуктіс зэръясӧн ньӧдздӧм, важ штукатурка тор да уси муас, кыдзи кажитчис Олеглы, зэв ёна швачкысигтыр.
Буретш тайӧ жӧ здукас Олег аддзис подъездса улыс пос тшупӧдъяс весьтысь сигареткалысь би да гӧгӧрвоис, мый полицейскӧй прӧстӧ пуксьӧма шойччыны да куритчыны.
Сигареткаыслӧн биыс сэки жӧ ыпнитыштліс, тшупӧдъяс вылас кыптыштліс кутшӧмкӧ шум, а Олег, мыйвынсьыс пельӧс бердсьыс йӧткыштчӧм бӧрын, мӧдіс котӧртны улича кузя увлань, балкалань.
Кыліс гораа тюрӧстӧм, и зэв регыдик кежлӧ Олег веськавліс би югӧр улӧ, но, некымынысь тэрыба воськовтӧм мысти, пыр жӧ саяліс.
Колӧ веськыда висьтавны, мый тайӧ непосредственнӧй опасность лоӧм здуксяньыс Олег эз нин вӧч ни ӧти немдумышттӧм поступок.
Сійӧ вермис эськӧ ӧти минутаӧн ылӧдны полицейскӧйсӧ «Восьмидомикиын» да дзебсьыны Любка ордӧ либӧ Иванцоваяс ордӧ, но Олеглӧн эз вӧв право подведитны найӧс.
Сійӧ вермис эськӧ петкӧдлыны вид, мый котӧртӧ рыноклань, а збыльвылас воны «Шанхайӧ», кытысь эськӧ некутшӧм чӧртыс эз аддзы сійӧс.
Но тадзи позьӧ вӧлі подведитны Серёжкаӧс да Валяӧс.
И Олег котӧртіс ичӧтик «шанхайчикъяслань».
И вот ӧні, кор сылы быть лои всё-таки бӧр кежны «Восьмидомикилань», сійӧ эз кут пыдӧ пырны тайӧ районас, медым не подведитны Стёпа Сафоновӧс да Тосяӧс.
Сійӧ бӧр муніс мылькъяс дорӧ, туй крестасянінӧ, кытысь сійӧс вермис кутны постӧвӧй.
Сылысь сьӧлӧмсӧ йирис тревога другъяс вӧснаыс да став операцияыслӧн лоны вермана неудача вӧсна.
И всё-таки челядь вильышлунлӧн чувство бара шымыртіс сійӧс, кор сійӧ кыліс ичӧтик «шанхайчикъясысь» понъяслысь лёкысь увтчӧм.
Сійӧ представитіс аслыс, кыдзи ӧтлаасисны сы бӧрся вӧтчысь патрульнӧй да жандармерияса «полицайяс» и кыдзи найӧ обсуждайтӧны тӧдтӧм морт вошӧм йылысь да гӧгӧр югдӧдалӧны асланыс ичӧтик пӧнаръясӧн.
Рынок вылын эз нин тюрзыны.
Мыльк йывсянь, кытчӧ бара воис Олег, пӧнаръяс ӧзйылӧмъяс сертиыс сійӧ аддзис, мый сылысь туйсӧ вомӧналысь полицейскӧйяс пустырь вывті бӧр локтӧны жандармерияӧ, а сы бӧрся вӧтчысь патрульнӧйыс сулалӧ ылын улича помланяс да югдӧдӧ кутшӧмкӧ керка.
Аддзыліс-ӧ «полицайыс» листовкаяссӧ, кодъясӧс ляскалӧма клуб стенӧ?
Эз, дерт, эз аддзыв!
А то эськӧ сідзи эз пукав да эз куритчы подъезд пос тшупӧд вылын.
Пырысь-пыр эськӧ найӧ мӧдар путкыль путкыльтісны ставсӧ «Восьмидомикиысь» сійӧс, Олегӧс, корсигӧн!
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои кокни.
Ещӧ оз на вӧлі югды, кор Олег ньӧжйӧник куимысь таркнитіс Туркенич ӧшинь ставеньӧ, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма.
Туркенич муртса кывмӧн восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ.
Найӧ кок чунь йыланыс прӧйдитісны кухня пыр да горнича пыр, кӧні узисны йӧз, комнатаӧ, кӧні Ваня оліс ӧтнас.
Дзузган сулаліс ичӧтик шкап вылын.
Тыдалӧ вӧлі, мый Ваня абу на водлӧма.
Олегӧс аддзигӧн сійӧ эз петкӧдлы некутшӧм радлун, чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр да кельыд.
— К-кодкӧ сюрӧма? — ёна мыкталігтырйи да сідзжӧ кельдӧдігмоз юаліс Олег.
— Абу, ӧні ставным дзоньвидзаӧсь, — синъяснаныс паныдасьӧмысь видзчысигмоз шуис Туркенич. — Пуксьы... — Сійӧ индіс Олеглы табуретка вылӧ, а ачыс пуксис чукрӧдлӧм вольпась вылӧ: тыдалӧ, сійӧ войбыд то ветлӧдлӧма комнатаӧдыс, то пуксьывлӧма тайӧ вольпась вылас.
— И мый?
Удачнӧя? — юаліс Олег.
— Удачнӧя, — сы вылӧ видзӧдтӧг висьталіс Туркенич. — Найӧ ме ордӧ ставныс ӧттшӧтш воисны — и Серёжа, и Валя, и Стёпа, и Тося...
Тэ, сідзкӧ, ӧтнад ветлін? — Туркенич лэптіс синсӧ Олег вылӧ да бӧр лэдзис.
— К-кыдзи тэ тӧдін? — мыжа детинка моз юаліс Олег.
— Тӧждысим тэ вӧсна, — уклончивӧя вочавидзис Ваня, — сэсся ме эг нин вермы терпитны, муні Николай Николаевич ордӧ, видзӧда — Марина гортас...
Ребята ставныс кӧсйисны виччысьны тэнӧ тані, да ме ӧлӧді.
Кутісны кӧ, — шуа, — сійӧс, лёкджык лоӧ, суасны кӧ татчӧ и миянӧс став компаниясӧ войшӧр войын.
А аски, ачыд тӧдан, кутшӧм сьӧкыд луныс ребяталы: бара базар, биржа...
Олег, ас пытшкас содысь мыж чувствуйтігтыр, кодлысь помкасӧ сійӧ тырвыйӧ эз гӧгӧрво, дженьыдика висьталіс, кыдзи сійӧ тэрмасис мунны шахтасянь клуб дорӧ и мый лои клуб дінын.
Всё-таки сійӧ ловзьыштіскодь делӧясыслысь став обстоятельствояссӧ казьтылігӧн.
— Но, сэсся, кор ставыс прӧйдитіс, ме, извинит, неуна дурышті, да бӧр локтігӧн ещӧ кык листовка ляски Ворошилов нима школа стенӧ...
Сійӧ видзӧдіс Туркенич вылӧ да нюмъяліс чужӧмтырнас.
Чӧв олігтыр сылысь кывзігӧн Туркенич сувтіс, кияссӧ сюйис зепъясас да мыйкӧ дыра вывсянь увлань видзӧдіс табуретка вылын пукалысь Олег вылӧ.
— Со мый ме тэныд шуа, сӧмын тэ эн скӧрмы... — аслас ньӧжмыд гӧлӧсӧн шуис Туркенич. — Тайӧ первойысь да медбӧръяысь тэ ветлін татшӧм делӧ вылас.
Гӧгӧрвоан?..
— Ог г-гӧгӧрво, — шуис Олег. — Делӧыс удайтчис, а дзугсьылӧмъястӧг делӧяс оз артмывны.
Тайӧ абу п-прогулка, тайӧ тыш, кӧні эм и п-противник!..
— Делӧыс абу противникын, — шуис Туркенич, — а оз позь лоны детинкаӧн, ни тэныд, ни меным оз позь.
Да, да, ме кӧть и ыджыдджык, а ме и ас йылысь тадзи шуа.
Ме тэнӧ уважайта, тэ тайӧс тӧдан, сы вӧсна ме тадзи и сёрнита тэкӧд.
Тэ морт бур, крепыд, и тӧдӧмлуныд тэнад, гашкӧ, ме дорысь унджык, а тэ — детинка.
Ӧд муртса ме верми ӧлӧдны ребятаӧс, медым найӧ эз мунны тэныд отсӧг вылӧ.
Ӧлӧдалі, а ачым тӧкӧтьӧ эг мун, — шпыньмунігмоз шуис Туркенич. — Гашкӧ, тэ чайтан, тайӧ сӧмын ми тэ вӧсна ставным витнаным тані переживайтім?
Эгӧ, ми став делӧ вӧснаыс переживайтім.
Кад нин, зонмӧ, велавны, мый тэ абу нин тэ, мый ме абу нин ме...
Ачымӧс ме войбыд кӧриті, мый лэдзи тэнӧ.
Вермам ӧмӧй ми ӧні ковтӧг рискуйтны аснаным, пустякъяс вӧсна?
Огӧ, зонмӧ, право абу!
И тэ нин менӧ извинит, тайӧс ме штаб решениеӧн вынсьӧда.
Мӧдног шуны, медым запретитасны и тэныд и меным участвуйтны операцияясын та вылӧ специальнӧй индӧдтӧг.
Олег, челядь сямӧн чӧв олігтыр, серьёзнӧя видзӧдіс сы вылӧ.
Туркенич небзьыштіс.
— Ме, зонмӧ, збыль шуи, мый тэнад, вермас лоны, тӧдӧмлуныд ме дорысь унджык, — неуна мыжапырысь шуис Туркенич. — Тайӧ зависитӧ воспитаниеысь.
Ме челядьдырйи пыр котралі ывла вылын кӧмтӧг, кыдзи Серёжка, и кӧть велӧдчи, а збыль тӧдӧмлуныс кутіс нин воны меным быдмӧм бӧрын.
Тэнад, тӧдан, мамыд всё-таки учительница, и дядьыд тэнад вӧлі политически воспитаннӧй морт, а менам старикъясыс, ачыд тӧдан. — И Туркенич бурпырысь индіс горнича ӧдзӧс вылӧ. — Вот буретш воис кад, кор тэнсьыд тӧдӧмлунъястӧ позьӧ настоящӧй делӧӧ пуктыны — гӧгӧрвоан?
А полицайясӧс эльтны, тайӧ, зонмӧ, нинӧм оз сулав.
Тэсянь оз тайӧс виччысьны и ребята.
А серьёзнӧя кӧ нин сёрнитны... — Туркенич тӧдчӧдӧмӧн индіс певнас кытчӧкӧ вылӧ мыш саяс, — то тайӧ йӧзыс, тӧдан, кыдзи тэ вылӧ надейтчӧны!..
— Ок, и <ns>б-бур</ns> жӧ тэ зон, Ваня! — сы вылӧ долыда видзӧдігмоз шензьӧмӧн шуис Олег. — И тэ прав, ок, кутшӧм тэ <ns>п-прав</ns>! — шуис сійӧ да бергӧдлыштіс юрсӧ. — Мый нӧ, вынсьӧд штаб решениеӧн, сідз кӧ нин...
Найӧ серӧктісны.
— Всё-таки колӧ поздравитны тэнӧ удачаӧн, ме и вунӧді... — Туркенич нюжӧдіс сылы кисӧ.
Олег воис гортас югдігӧн нин.
И буретш тайӧ кадас Любка, коді мӧдӧдчис мунны сы ордӧ, гортсьыс ысталіс ассьыс немецъяссӧ.
Любка эз узь войбыд и всё-таки эз вермы не серӧктыны, кор видзӧдіс фургон вылӧ, кӧні тырыс вӧліны код немецъяс да кодъюра шофёрыс веськӧдліс сідзи, мый фургоныс тешкодя чукльӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мамыс пыр кӧритіс Любкасӧ быдногӧн, но нылыс петкӧдліс сылы спирт тыра нёль ыджыд банка, кодъясӧс сійӧ вевъялӧма войнас пыртны машинасьыс.
И мамыс, кӧть и вӧлі прӧстӧй нывбаба, гӧгӧрвоис, мый Любка вӧчӧма кутшӧмкӧ аслас расчёт серти.
Комын ӧкмысӧд глава
«Землякъяс!
Краснодонсаяс!
Шахтёръяс!
Колхозникъяс!
Ставсӧ сӧрӧны немецъяс!
Сталин Москваын.
Гитлер пӧрйӧдлӧ война помасьӧм йылысь.
Войнаыс сӧмын на ломзьӧ.
Краснӧй Армия бӧр на воас Донбассӧ.
Гитлер вӧтлӧ миянӧс Германияӧ, медым ми сылӧн заводъясын лоим ассьыным батьяснымӧс, мужикъяснымӧс, пиянъяснымӧс, нывъяснымӧс виалысьясӧн.
Эн мунӧй Германияӧ, кӧсъянныд кӧ регыд мысти асланыд чужан му вылын, ас гортаныд кутлыны мужиктӧ, питӧ, воктӧ!
Немецъяс мучитӧны миянӧс, терзайтӧны, виалӧны медбур йӧзӧс, медым повзьӧдны миянӧс, сувтӧдны пидзӧсъяс вылӧ.
Нӧйтӧй проклятӧй оккупантъясӧс!
Невӧляын олӧм дорысь лучше кувны тышкасигӧн!
Рӧдина опасностьын.
Но сылӧн тырмас выныс разгромитны врагӧс.
«Том гвардия» аслас листовкаясын мӧдас висьтавлыны став правдасӧ, кӧть кутшӧм курыдӧн эз вӧв сійӧ Россиялы.
Правда победитас!
Лыддьӧй, дзеблалӧй миянлысь листовкаяснымӧс, сэтчӧ гижӧдтор йылысь висьтавлӧй керкаысь керкаын, посёлокысь посёлокын.
Смерть немецкӧй захватчикъяслы!
«Том гвардия».
Кытысь чужис тайӧ ичӧтик листокыс, кодӧс нетшыштӧма школьнӧй тетрадьысь, йӧзӧн тырӧм базарнӧй площадь вылын, щит вылын, кытчӧ войдӧр кыкнанладорас ӧшлывлісны районнӧй газета «Социалистическӧй рӧдина», а ӧні ӧшалӧны кык краскаӧн, вижӧн да сьӧдӧн, печатайтӧм немецкӧй плакатъяс?
Воскресенье кежлӧ сиктъясса да станицаясса йӧз югдытӧдзыс на чукӧртчывлісны базар вылӧ — мешӧкъясаӧсь, кӧрзинаясаӧсь; мукӧд нывбабаыс, гашкӧ, вайӧма сӧмын ӧти курӧг, кодӧс гартыштӧма рузумӧн, а кодлӧн уна воӧма градвыв пуктасыс либӧ кольлӧма на воддза урожайсьыс пызь, сійӧ вайӧма ассьыс вузӧссӧ тачкаӧн.
Ӧшъяс йылысь нинӧм и казьтывны нин — ставсӧ мырддялӧма немец, а вӧвъяс йылысь нинӧм и сёрнитны!
Тайӧ тачкаясыс нин, — йӧз кутасны помнитны найӧс уна во чӧж!
Тайӧ абу сэтшӧм тачкаяс, медым кыскавны ӧти кӧлеса вылын сёй, а тачкаяс быдсяма кӧлуй новлӧдлӧм вылӧ, кык ыджыд кӧлесааӧсь, — найӧс йӧткӧны ас водзвыланыс вомӧна таскӧ кияснас кутчысьӧмӧн.
Уна тысяча йӧз прӧйдитісны тачкаяснас став Донбасс вомӧн, помсянь помӧдзыс, и жар дырйи да бус пиын, и зэригӧн да няйтӧд, и кӧдзыд дырйи да лымъялігӧн, да частӧджык базар вылӧ вузӧс нуӧм дорысь — корсьны аслыныс юрсюянін либӧ могила.
Матігӧгӧр сиктъясса йӧз югдігас на нуисны базар вылӧ градвыв пуктас, нянь, курӧг-пӧтка, фрукты, ма.
А карса йӧз водз асывнас петкӧдӧмаӧсь — коді шапка, коді чышъян, коді юбка, коді кӧмкот, а либӧ кӧрттув, либӧ чер, либӧ сов, либӧ туплясьысь лёкиник ситеч, а гашкӧ, весиг мадеполам либӧ бабушка сундуксьыс прӧшвияса важногӧн вурӧм платье.
Ӧткымын шоч смельчакӧс, либӧ бӧбӧс, либӧ прӧстӧ подлӧй мортӧс татшӧм кадас кыскӧ базар вылӧ нажӧтка, — татшӧм кадас базар вылӧ вӧтлӧ мортӧс беда да нужда.
Немецкӧй маркаяс ӧні ветлӧны украинскӧй му кузя, да код найӧс тӧдас, настоящӧйӧсь-ӧ найӧ и кутасны-ӧ ветлыны тайӧ маркаясыс, да и, веськыда кӧ шуны, кодлӧн найӧ эмӧсь?
Бурджык нин важся дедовскӧй способ, кымынысь нин выручайтліс сійӧ лёк воясӧ: ме — тэныд, а тэ — меным...
И дзик асывсяньыс базар вылын жуӧны йӧз, тысячапӧв матыстчыласны ӧта-мӧд дорас.
И став йӧзыс аддзылісны: дзик базар дорас сулаліс щит, сулаліс помся уна вояс чӧж.
И став бӧръя недельяс чӧжыс ӧшалісны сэні немецкӧй плакатъяс.
И друг ӧти плакат вылын — буретш сы вылын, кытчӧ веерӧн пукталӧма немецкӧй фотографияяс, а сэтчӧ снимайтӧма Москваын немецкӧй войскаяслысь парад, немецкӧй офицеръясӧс, кодъяс купайтчӧны Неваын — Петропавловскӧй крепость дорын, Сталинградса набережнӧйті миян нывъяскӧд кутчысьӧмӧн мунысь немецкӧй салдатъясӧс, — буретш тайӧ плакат вылас ляскӧма еджыд листок, кодӧс ӧкуратнӧя гижалӧма химическӧй карандашысь вӧчӧм чернилаӧн.
Первой сы вылӧ кутіс видзӧдны ӧти морт, сэсся матыстчисны ещӧ кыкӧн и ещӧ, и ещӧ, и со нин лои дзонь чукӧр, унджыкыс нывбабаяс, старикъяс, томйӧз чукӧрмисны щит дорӧ, и ставныс сюйӧны юрнысӧ, медым лыддьыны листоксӧ.
А коді нӧ бокиті мунас йӧз чукӧр дінті, кодъяс дзоргӧны гижӧм еджыд бумага лист вылӧ, да ещӧ базар вылын!
Зэв уна йӧз чукӧрмисны листока щит дорӧ.
Воддзаясыс сулалісны чӧв олігтыр, но эз вешйывны сэтысь: венны позьтӧм вын кыскис найӧс листок дорас, заставляйтіс ещӧ и ещӧ ӧтчыд лыддьыны.
А бӧрвывсаясыс зырсисны листоклань, ызгисны, скӧралісны, юасисны, мый сэтчӧ гижӧма.
И кӧть некод эз шыасьлы воча да оз вӧлі позь писькӧдчыны щит дорӧ, зэв ыджыд да пыр ӧтарӧ содысь йӧз чукӧр тӧдіс нин, мый йылысь висьтавсьӧ школьнӧй тетрадьысь нетшыштӧм тайӧ ичӧтик листокас: «Неправда, мый немецкӧй войска мунӧны парадӧн Краснӧй площадь вывті!
Неправда, мый немецкӧй офицеръяс купайтчӧны Петропавловскӧй крепость дорын!
Неправда, мый фрицъяс гуляйтӧны миян нывъяскӧд сталинградскӧй уличаяс кузя!
Неправда, мый свет вылын сэсся абу нин Краснӧй Армия, а фронтсӧ кутӧны монголъяс, кодъясӧс медалӧмаӧсь англичана!»
Ставыс тайӧ — неправда.
Правдаыс сыын, мый карӧ кольччӧмаӧсь правда тӧдысь ас йӧз, и некымын лун мысти сы бӧрын, кор зверскӧя мучитісны да лыйлісны уна дас медбур йӧзӧс, нинӧмысь повтӧг висьталӧны йӧзлы тайӧ единственнӧй правдасӧ.
«Полицай» повязкаа, зэв кузь тушаа морт, яловичнӧй сапӧг пытшкас сюялӧм клетчатӧй гача, сэтшӧм жӧ клетчатӧй пинжака, код улысь тыдаліс виж шнура ыджыд кобура, пырис йӧз чукӧрӧ; сылӧн важ модаа картуза векньыдик юрыс чурвидзис йӧз юръяс весьтын.
Йӧз видзӧдлісны сы вылӧ, тӧдісны Игнат Фоминӧс да сетісны сылы туй, асьныс либӧ пыр жӧ повзьылісны либӧ леститчисны сылы.
Сережка Тюленин синкым вылӧдзыс лэдзӧма кепкасӧ да, йӧз сайӧ дзебсясигтыр, медым эз тӧд сійӧс Фомин, корсис синъяснас йӧз пиысь Вася Пирожокӧс да, сійӧс аддзӧм мысти, мигнитіс Фоминлань.
Но Пирожок бура тӧдіс, мый колӧ вӧчны сылы, — сійӧ писькӧдчис нин Фомин бӧрся щит дорӧ.
Кӧть Пирожокӧс да Ковалёвӧс и вӧтлісны полицияысь, но налӧн колины бур отношениеяс став полицейскӧйясыскӧд, кодъяс Пирожок да Ковалёв проступокысь нинӧм эз аддзыны лёксӧ.
Фомин бергӧдчыліс, тӧдіс Пирожокӧс да нинӧм эз шу сылы.
Найӧ ӧтлаын матыстчисны тайӧ листок дорас.
Фомин заводитліс сійӧс вуштыны гыжнас, но листокыс зэв ёна клеитчӧма немецкӧй плакат бердас да оз шед.
Фомин розьӧдіс плакатсӧ, нетшыштіс листоксӧ плакат кусӧкыскӧд тшӧтш да, чабралӧм бӧрын, сюйис пинжак зептас.
— Мый чукӧртчинныд?
Мый эн аддзылӧй?
Весасьӧй татысь! — скопецлӧн кодь виж чужӧмсӧ йӧзлань бергӧдігмоз чирӧстіс сійӧ, и сылӧн ичӧтик руд синъясыс быйкнитісны найӧс кытшалысь уна чукыръяс пӧвстсьыс.
Пирожок, быттьӧ сьӧд змей, Фомин гӧгӧрын гартчигтыр да нюглясигтыр, горзіс челядь гӧлӧсӧн:
— Кывлінныд?..
Разӧдчӧй, господа, бурджык лоӧ!
Фомин, кузь кияссӧ шевгӧдӧмӧн, быттьӧкӧ ӧшйис йӧз чукӧр весьтын.
Пирожок сутш кежлӧ быттьӧ сибдыліс сы бердӧ.
Йӧз вӧрзисны местаяс вывсьыс да заводитісны котӧртны.
Пирожок котӧрӧн петіс водзлань.
Сьӧкыд яловичнӧй сапӧга Фомин зумыштчӧмӧн муніс базар вывті,
а йӧзыс дугдісны тӧргуйтны да видзӧдісны сылы мышкас — коді повзьӧмпырысь, коді шензьӧмӧн, а коді и лёкысь радлігтыр: Фоминлы мышкас, клетчатӧй пинжак вылас, вӧлі клеитӧма листок, кытчӧ гырысь печатнӧй букваясӧн гижӧма:
«Тэ вузавлан миянлысь йӧзӧс немецъяслы калбас торйысь, вомтыр винаысь да табак пачкаысь.
А мынтысьны лоӧ аслад пеж олӧмнад.
Видзчысь!»
Некод эз сувтӧд Фоминӧс, и мышкас ляскӧм тайӧ чорыд ӧлӧдӧмнас сійӧ муніс базар вомӧн полицияӧ.
Серёжкалӧн читкыльӧсь веж юрыс да Пирожоклӧн ичӧтик сьӧд юрыс то тыдовтчылісны, то вошлісны базарвывса йӧз чукӧрӧ сэні, тані, найӧ мунісны бергалысь йӧз пӧвстті, быттьӧ кометаяс асланыс гӧгӧрвотӧм орбитаяс кузя.
Найӧ абу ӧтнанныс: друг тыдовтчылас кутшӧмкӧ чукыльын русӧй юрыс Тося Мащенколӧн, скромнӧя пасьтасьӧм, вежӧра синъяса, раминик нывлӧн,
а тані кӧ нин Тося Мащенколӧн юрыс, сідзкӧ, матысь корсь ёртыслысь, Стёпа Сафоновлысь, ыджыд юрсӧ.
Серёжкалӧн сӧдз ёсь синъясыс йӧз чукӧрын паныдасьӧны Витька Лукьянченколӧн бархатнӧй сьӧд синъяскӧд, — паныдасьласны да бӧр торйӧдчасны.
И дыр бергалӧ ларёкъяс да пызанъяс гӧгӧр зарни кӧсаяса Валя Борц киас сылӧн суровӧй кичышкӧдӧн вевттьӧм кӧрзина, а мый сійӧ вузалӧ да мый ньӧбалӧ, тайӧс некод оз аддзы.
И йӧзлы сюралӧны листовкаяс асланыс сумкаясысь, тыртӧм мешӧкъясысь, а то веськыда прилавок вылысь капуста мачьяс улысь либӧ рудов-виж, пемыдвеж, быттьӧкӧ иероглифъясӧн рисуйтӧм арбузъяс улысь, — мукӧдыс весиг абу и листовка, а прӧстӧ векньыдик бумага тор, кытчӧ печатнӧй букваясӧн гижӧма мыйкӧ татшӧм ногаӧс:
«Долой гитлеровскӧй кыксё грамм, мед олас сталинскӧй килограмм!»
И дрӧгнитас мортлӧн сьӧлӧмыс.
Серёжка кымынӧдыськӧ нин кытшовтіс пызанъяс гӧгӧр да тювкнитіс-петіс толкучка вылӧ, кӧні вузасисны кипомысь, да чужӧм-на-чужӧм вочаасис больничаса врачкӧд Наталья Алексеевнакӧд.
Сійӧ сулаліс мукӧд нывбабаяс радын бусӧссьӧм спортивнӧй тапочкиа, челядьлӧн кодь кызіник киас кутіс ичӧтик дамскӧй туфли, кодӧс ёна нин новлӧма.
Серёжкаӧс тӧдӧм мысти сійӧ шай-паймунлі.
— Здравствуйте! — сідзжӧ шӧйӧвошӧмӧн шуис Сережка да юрсьыс пӧрччис кепкасӧ.
Но Наталья Алексеевна синъясын пыр жӧ тыдовтчис Серёжкалы тӧдса веськыд, пӧщадатӧм, практическӧй выражение, — врач аслас кызіник кияснас пелька тубыртіс туфлисӧ да шуис:
— Зэв бур.
Тэ меным зэв ёна колан.
Серёжкалы да Валялы колӧ вӧлі мунны ӧтлаын базар вывсянь биржа труда дорӧ, кытысянь талун петас Верхнедуваннӧйлань томйӧзлӧн медводдза партия, кодӧс вӧтлӧны Германияӧ.
И друг Валя аддзис, кыдзи Серёжка да кутшӧмкӧ — ылісянь кажитчис — нывбабалӧн моз сыналӧм юрсиа гӧгрӧсіник нывка петісны базарвывса йӧз чукӧрысь, мӧдӧдчисны Ли Фан-чи мазанкаяслань да саялісны мазанкаяс сайӧ.
Гордость вӧснаыс Валя эз мун на бӧрся, а базар вылын сэсся сылы нинӧм вӧлі вӧчны.
Кызіник вылыс вомдорыс сылӧн тӧкӧтьӧ дрӧгнитіс, синъясыс кутісны видзӧдны кӧдзыда.
И Валя аслас кӧрзинанас, кӧні картупель улас вӧлі на некымын листовка, кодъяс ковмасны выль местаын, тшапа муніс биржа трудалань.
Мыльк йылын сулалысь ӧти судта еджыд керка водзвылысь площадкасӧ оцепитӧмаӧсь немецкӧй салдатъяс — тайӧ керкаас вӧлі биржа.
Том войтыр, кодъяс долженӧсь вӧлі талун эновтны рӧднӧй карсӧ, мамъяс, батьяс да рӧдвужныс нопторъясаӧсь да чемоданъясаӧсь да прӧстӧ любопытнӧйяс чукӧртчӧмаӧсь мыльк бокас оцепление водзладорас.
Став бӧръя лунъясыс вӧліны букыдӧсь, рудӧсь.
Асывсяньыс кыптысь тӧв, коді пыр ӧтсяма скӧрысь вӧтліс небесаті сьӧд кымӧръяссӧ, эз лэдз зэрмыны.
Тӧлыс нетшкис мылькбокса нывбабаяслысь да нывъяслысь уна рӧма платьеяссӧ да гартіс туй кузяыс районнӧй исполком да «бешенӧй барин» зданиеяс дорті ыджыд бус сюръяяс.
Шуштӧм вӧлі видзӧднысӧ татчӧ чукӧртчӧм нывбабаяс вылӧ, нывъяс вылӧ, том зонъяс вылӧ; найӧ сулалісны вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, измӧмаӧсь асланыс ыджыд шог вӧсна.
Кӧть и заводитласны кӧнкӧ сёрнитны, то чинтӧм гӧлӧсӧн либӧ вашкӧдчӧмӧн; весиг полӧны гораа бӧрдны; мукӧд мамыс сӧмын чышкыштас кинас синвасӧ, а нылыс друг тупкас синъяссӧ чышъянӧн.
Валя сувтіс йӧз чукӧр помӧ, мыльк пӧкатас, кытысянь сылы тыдалісны 1-бис №-а шахта район да кӧрттуй ветка юкӧн.
Карысь быдладорсянь пыр локталісны выль йӧз.
Базар вылӧ листовкаяс шыблалысь том войтыр пӧшти ставныс жӧ воисны татчӧ.
Друг Валя аддзис Серёжкаӧс, сійӧ муніс кӧрттуй насыпь кузя, юрсӧ лэдзӧмӧн, медым тӧлыс эз нетшышт юрсьыс кепкасӧ.
Мыйкӧ дыра кежлӧ Серёжка саявліс кытчӧкӧ, сэсся тыдовтчис мыльк бокын, — сійӧ муніс туйтӧг, видзӧдлывліс йӧз чукӧр вылӧ да ылісянь на аддзис Валяӧс.
Валялӧн кызіник вылыс гӧрд вомдорыс самолюбивӧя дрӧгнитіс.
Валя эз видзӧд сы вылӧ и нинӧм йылысь эз юась.
— Наталья Алексеевна... — ньӧжйӧник шуис Серёжка, кор гӧгӧрвоис, мый Валя скӧралӧ.
Серёжка копыртчис сы пель дорӧ да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Краснодон посёлокын ребяталӧн дзонь чукӧр...
Прӧстӧ ас кежсьыныс...
Висьтав Олеглы...
Валя вӧлі штабса связнӧйӧн.
Сійӧ довкнитіс юрнас.
Сэки сійӧ аддзис «Восьмидомикиладорсянь» туй кузя мунысь Ульяна Громоваӧс да сыкӧд тӧдтӧм нылӧс, коді вӧлі берета да пальтоа.
Уля да тайӧ нылыс, тӧвкӧд вермасигтыр да буссьыс чужӧмъяснысӧ бергӧдӧмӧн, кыкӧн нуисны чемодан.
— Сэтчӧ кӧ ковмас мунны, тэ сӧгласитчан? — бара вашнитіс Серёжка...
Валя довкнитіс юрнас.
Обер-лейтенант Шприк, биржаса директор, вӧлись гӧгӧрвоис, мый томйӧз тадзи и кутасны сулавны асланыс рӧдвужныскӧд оцепление сайын, найӧс кӧ он тэрмӧдлы.
Мичаа бритчӧма да абу нин кучик трусика, кыдзи сійӧ ветлывліс жар лунъясӧ биржаын да уличаяс кузя, а полнӧй формаа, петіс сійӧ кильчӧ вылӧ писарыскӧд да горӧдіс, медым мунысьяс получайтісны документъяс.
Писарыс висьталіс тайӧс мӧдпӧв украинскӧй ногӧн.
Немецкӧй салдатъяс эз лэдзлыны рӧднӧйяссӧ да колльӧдысьяссӧ оцепление пытшкӧ.
Заводитісны прӧщайтчыны.
Мамъясныс да нывъясныс эз нин вермыны кутны асьнысӧ; мӧдісны бӧрдны горӧн.
Зонъяс крепитчисны, но страшнӧ вӧлі видзӧдны на чужӧмъяс вылӧ, кор мамъясныс, бабъясныс, чойясныс сыркъялісны-бӧрдісны на морӧсъяс бердын да батьясныс, кодъяс уна дас вояс чӧж уджалісны му улын да унаысь видзӧдлісны смертьыслы чужӧмас, юрнысӧ копыртӧмӧн, чышкышталісны усъяс вывсьыныс синванысӧ.
— Пӧра... — скӧрысь шуис Серёжка да зілис не петкӧдлыны Валялы ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Валя муртса вермис кутчысьны, медым не бӧрддзыны, эз кыв сылысь висьталӧмсӧ, машинальнӧя писькӧдчис йӧз чукӧр пыр биржалань.
Сідз жӧ машинальнӧя сійӧ перйыліс картупель улысь нёльпельӧ кусыньтӧм листок да сюйліс сійӧс кодлыкӧ пальто либӧ тужурка зептас либӧ прӧстӧ чемодан вуг улас либӧ кӧрзинка кӧртӧд костас.
Дзик оцепление дорас биржаладорсянь паникаын друг ылькнитысь йӧз чукӧр зырис Валяӧс.
Колльӧдысьяс пӧвстын вӧліны уна том зонъяс, нывъяс, томиник нывбабаяс, и на пӧвстысь мукӧдыс, чойсӧ либӧ воксӧ колльӧдігӧн, случайнӧ сюрліс оцепление пытшкас да эз нин вермы сэтысь бӧр петны.
Таысь сэтшӧм долыд лои немецкӧй салдатъяслы, мый найӧ кутісны кватлавны киясӧдыс медводдза сюрысь зонъясӧс да нывъясӧс да кыскавны найӧс оцепление пытшкас.
Кыптіс горзӧм, кевмысьӧм, бӧрдӧм.
Кутшӧмкӧ нывбаба кутіс пессьыны истерикаын.
Томйӧз зэв ёна повзьӧмӧн ыльнитісны оцепление дорысь.
Друг код тӧдас кытысь воӧм Серёжка, кодлӧн чужӧм вылас тӧдчис скӧрлун да страдание, киӧдыс кыскис Валяӧс йӧз чукӧрысь веськыда Нина Иванцова дінӧ.
— Слава богу...
А то тайӧ ирӧдъясыс... — Нина кыкнаннысӧ кватитіс киясӧдыс аслас гырысь мугов кияснас. — Талун вит часын Кашук ордын...
Висьтав Земнуховлы да Стаховичлы, — вашнитіс сійӧ Валялы. — Ульянаӧс энӧ аддзылӧй? — И котӧртіс Уляӧс корсьны: Нина, кыдзи и Валя, вӧлі штабса связнӧй.
А Валя да Серёжка нӧшта сулалыштісны мыйкӧ дыра ёрта-ёрт дінас, — налы зэв неокота вӧлі янсӧдчынысӧ.
Серёжка чужӧм серти позис чайтны, мый вот-вот сійӧ мыйкӧ шуас вывті, вывті важнӧйтор, но сійӧ сідзи нинӧм эз и шу.
— Ме котӧртла, — меліа шуис Валя.
Всё-таки сійӧ ещӧ на сулалыштіс мыйкӧ дыра, сэсся нюмъёвтіс Серёжкалы, видзӧдліс гӧгӧр, яндысьыштіс да аслас кӧрзинанас котӧртіс мыльк вылысь, сӧмын вуджрасисны сылӧн гожъялӧм ён кокъясыс.
Уля сулаліс дзик оцепление дорас, виччысис, кор биржаысь петас Валя Филатова.
Чемодана Валяӧс лэдзысь немецкӧй салдат кватитліс эськӧ и Уляӧс киӧдыс, но сійӧ спокойнӧя да кӧдзыда видзӧдліс сы вылӧ.
Сутш кежлӧ налӧн синъясныс паныдасьлісны, и салдат синъясын тыдовтчыліс мыйкӧ мортлӧн кодь видзӧдлас.
Сійӧ лэдзис Уляӧс, бергӧдчис да лёкысь равӧстіс еджгов юрсиа чышъянтӧм том нывбаба вылӧ, коді эз лэдз ас дорсьыс ар дас квайта писӧ.
Коркӧ нывбаба янсӧдчис пиыскӧд, и выяснитчис, мый вӧтлӧны Германияӧ оз писӧ, а мамсӧ: пиыс, кага моз бӧрдігтырйи, видзӧдіс, кыдзи мамыс киас кутӧма ноптор да, медбӧръяысь порог дорсяньыс пиыслы нюммунӧм бӧрын, пырис биржаӧ.
Уля да Валя войбыд пукалісны кутчысьӧмӧн Филатов квартираса ичӧтик горничаын, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма арся дзоридзьясӧн.
Валялӧн пӧрысиник мамыс то матыстчыліс на дорӧ да малаліс налысь юръяссӧ либӧ окавліс кыкнаннысӧ, то видлаліс Валя чемоданысь кӧлуйсӧ, то чӧв олігтыр пукаліс пельӧсын ичӧтик креслӧ вылын: Валя мунӧм бӧрын сійӧ кольӧ вӧлі дзик ӧтнас.
Валя эбӧссьыс петӧма бӧрдӧмысла, сідзи жӧ чӧв ланьтӧма, сӧмын коръясӧкӧ дрӧгнитлывліс Уля морӧс бердын.
А Уля гӧгӧрволіс сійӧ страшнӧйторсӧ, мый должен лоны да мыйысь некыдзи он мын, вӧрзьӧм сьӧлӧма да верстьӧ морт моз, код пытшкын ӧттшӧтш вӧлі детскӧй да мамлӧн чувствояс, чӧв олігтыр пыр малаліс и малаліс Валялысь русӧй юрсӧ.
Дзузган би югӧр улын пемыд горничаас сӧмын и тыдалӧны вӧлі налӧн чужӧмъясныс да киясныс — кык нывлӧн да пӧрысиник мамлӧн.
Некор кӧ эськӧ не аддзывны тайӧс!
Валялысь да мамыслысь тайӧ прӧщайтчӧмсӧ, шутьлялысь тӧв улын чемоданӧн тайӧ помасьлытӧм туйсӧ, немецкӧй салдатъяс цепь водзын тайӧ медбӧръя кутчысьлӧмсӧ!
Но ставыс тайӧ вӧлі, вӧлі...
Ставыс тайӧ пыр на кыссьӧ...
Уля сулаліс дзик немецкӧй салдатъяс цепь водзын, эз вештыв синъяссӧ биржа ӧдзӧс вылысь. Сы чужӧм вылын тӧдчис шуштӧм ыджыд вын.
Оцепление пытшкӧ прӧйдитысь зонъяс, нывъяс, томиник нывбабаяс, кыз ефрейтор приказ серти, кольлісны стенадорса площадка вылӧ ассьыныс нопторъяснысӧ да чемоданъяснысӧ, — шуӧны вӧлі, кӧлуйсӧ пӧ нуасны машинаӧн, — да пыравлісны керкаӧ.
Обер-лейтенант дырйи Немчинова сеталіс налы кианыс карточка, дзик ӧти документ, коді став туй чӧжыс удостоверяйтліс налысь личностьсӧ немецкӧй властьлӧн любӧй представительлы.
Карточка вылас эз вӧв гижӧма мортлысь ни нимсӧ, ни овсӧ, а вӧлі сӧмын номер да кар ним.
Тайӧ карточканас найӧ петавлісны биржаса помещениеысь, и ефрейтор сувтӧдаліс найӧс асланыс местаясӧ, площадь пӧлӧн нюжӧдчӧм шеренгаясӧ.
Со петіс и Валя Филатова, корсис синъяснас пӧдругасӧ да кымыныськӧ воськовтіс сылань, но ефрейтор кинас кватитіс сійӧс мунігмозыс да тойыштіс строитчысь шеренгаяслань.
Валя веськаліс коймӧд либӧ нёльӧд шеренгаӧ ылыс помас, и пӧдругаяс сэсся эз нин вермыны аддзыны ёрта-ёртнысӧ.
Тайӧ веритны позьтӧм янсалӧмлӧн шоглуныс сетіс йӧзлы право любовь петкӧдлӧм вылӧ.
Йӧз чукӧрса нывбабаяс заводитлісны писькӧдчыны кордон пыр, горзісны медбӧръя прӧщайтчан кывъяс либӧ сӧветъяс челядьныслы.
А шеренгаясын сулалысь томйӧз, унджыкыс нывъяс, быттьӧкӧ вӧліны нин мӧд мирынӧсь: найӧ шыасьлісны гӧлӧсъяснысӧ чинтӧмӧн либӧ прӧстӧ носӧвикӧн ӧвтыштӧмӧн либӧ чӧв олігтыр, чужӧм кузяыс визувтысь синваӧн видзӧдісны и видзӧдісны дона чужӧмъяс вылӧ.
Но вот обер-лейтенант Шприк петіс биржаысь, киас кутіс ыджыд виж пакет.
Йӧз чукӧр чӧв ланьтіс.
Ставныс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
— <deu>Stіll gestanden</deu>!* — командуйтіс обер-лейтенант.
— <deu>Stіll gestanden</deu>! — лёк горшӧн равӧстіс сы бӧрся кыз ефрейтор.
*Смирно!
Колоннаын ставныс чӧв ланьтісны.
Обер-лейтенант Шприк муніс первой шеренга водзті да, ӧта-мӧд бӧрсяыс сулалысь быд нёль морт пӧвстысь воддза мортыслы кыз чуньнас тувкнитігмоз, лыддис ставнысӧ:
колоннаын вӧлі кыксё мортысь унджык.
Обер-лейтенант сетіс пакет кыз ефрейторлы да ӧвтыштіс кинас.
Салдатъяс уськӧдчисны весавны туйсӧ, коді тырӧма йӧзӧн.
Ефрейтор команда серти колонна бергӧдчис, вӧрзис да ньӧжйӧник, быттьӧ неокотапырысь, мӧдіс мунны туй кузя. Найӧс колльӧдісны конвойнӧйяс, медводзын муніс кыз ефрейтор.
Йӧз чукӧр, кодӧс зырисны салдатъяс, мӧдіс мунны колонна ӧтар-мӧдарӧд и колонна бӧрас кыліс и бӧрдӧм, ойзӧм и горзӧм, ставыс тайӧ сӧльнитчис кузя нюжалана ӧти ойзӧмӧ, кодӧс разӧдіс тӧв.
Уля, мунігмозыс кок чунь йылас кыпӧдчылӧмӧн, пыр синъяснас корсис колоннаысь Валяӧс и дыр мысти аддзис сійӧс.
Валя паськыда восьтӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдіс колонна бокъясӧ, корсис пӧдругасӧ.
Валя синъясын тӧдчис ыджыд шоглун сыысь, мый тайӧ медбӧръя здукас сійӧ эз вермы аддзыны Уляӧс.
— Ме тані, Валечка, ме тані, ме тэкӧд!.. — горзіс Уля, кодӧс зырис йӧз чукӧрыс.
Но Валя эз кыв ни эз аддзы сійӧс да дугдывтӧг видзӧдіс гӧгӧр, а чужӧм вылас сылӧн вӧлі тайӧ мучительнӧй выражениеыс.
Уля, кодӧс пыр ылӧджык зырисны колонна дорысь, некымынысь на аддзыліс Валялысь чужӧмсӧ, сэсся «бешенӧй барин» здание сайті колонна лэччис кӧрттуй вомӧн мӧд вуджанінлань, и Валя эз кут тыдавны.
— Ульяна! — шуис Нина Иванцова, коді друг кыськӧ лои Уля водзын. — Ме тэнӧ корся.
Талун вит часын Кашук ордын...
Любка воӧма...
Уля эз кыв сылысь висьталӧмсӧ, чӧв олігтыр видзӧдіс Нина вылӧ страшнӧй сьӧд синъяснас.
Нелямынӧд глава
Олег тӧкӧтьӧ кельдӧдыштіс чужӧм вылас, кыскис пинжак пытшкӧс зепсьыс записнӧй книжка да, думыштчӧмӧн листалігтырйи, пуксис пызан дорӧ, кӧні сулалісны вина тыра бутылка, кружкаяс да тыртӧм тарелкаяс, и ставныс, чӧв ланьтӧм бӧрын, серьёзнӧй чужӧмаӧсь, тожӧ пуксялісны: коді пызан дорӧ, коді диван вылӧ.
Ставныс чӧв олігтыр видзӧдісны Олег вылӧ.
Ещӧ тӧрыт на найӧ вӧліны прӧстӧ школьнӧй ёртъясӧн, немтӧждысьтӧмӧсь да вильышӧсь, и вот сійӧ лунсяньыс, кор найӧ сетісны клятва, на пӧвстысь быдӧн быттьӧ прӧститчис аскӧдыс, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі водзджыксӧ.
Найӧ быттьӧкӧ орӧдісны важся безответственнӧй дружескӧй связьяссӧ, медым лӧсьӧдны выль, крепыдджык связь — дружбалӧн ӧткодя мӧвпалӧм кузя, организация кузя дружба, вирӧн крепитӧм дружба, ӧд быдӧн клянитчисны кисьтны вирнысӧ рӧднӧй му мездӧм ним кузя.
Кошевойяс квартираын ыджыд комнатаыс, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и мукӧд стандартнӧй керкаясын, краситтӧм ӧшиньвывъяса, кытчӧ пукталӧма кисьмытӧм помидоръяс, ореховӧй дивана, кӧні узьліс Олег, кружевнӧй накидкаясӧн вевттьӧм зэв уна небыд пӧдушкаяса крӧвать Елена Николаевналӧн, — тайӧ комнатаыс казьтыліс на налы мамбать керкаын немтӧждысьтӧм олӧм йылысь и сэк жӧ вӧлі нин конспиративнӧй квартираӧн.
И Олег эз нин вӧв Олегӧн, а вӧлі Кашук: тайӧ вӧлі дядьыслӧн овыс, коді томдырйиыс вӧлӧма зэв известнӧй партизанӧн Украинаын, а кулӧмводзвывса медбӧръя воас — Канев карын земельнӧй отделса заведующӧйӧн.
Кличка пыдди Олег босьтіс сылысь овсӧ; такӧд вӧлі йитчӧма партизанскӧй тыш йылысь первойя героическӧй представлениеясыс да став сійӧ мужественнӧй воспитаниеыс — му вылын уджалӧмкӧд, вӧралӧмкӧд, вӧвъяскӧд, Днепр вывті пыжӧн ветлӧмкӧд, — кодӧс сетіс сылы дядьыс.
Сійӧ восьтіс страница, кӧні условнӧй пасъясӧн сылӧн вӧлі гижӧма ставсӧ, да сетіс кыв Люба Шевцовалы.
Любка чеччис диван вылысь да читкыртіс синъяссӧ.
Сылы друг син водзас сувтіс аслас став туйыс, коді вӧлі тырӧма невероятнӧй сьӧкыдлунъясӧн, опасностьясӧн, встречаясӧн, приключениеясӧн, — тайӧс ставсӧ он вермы висьтавны и кык вой чӧжӧн.
Ещӧ тӧрыт на луннас сійӧ сулаліс туй крестасянінын тайӧ чемоданнас, коді вӧлі сы кияслы сьӧкыд, а ӧні сійӧ, Любка, бара вӧлі аслас ёртъяс пӧвстын.
Кыдзи сійӧ водзвыв сёрнитчыліс Олегкӧд, Любка медводз висьталіс штабса членъяслы ставсӧ, мый Иван Фёдорович шуис Стахович йылысь.
Тӧдӧмысь, сійӧ эз казьтыв Иван Фёдоровичлысь нимсӧ, кӧть Любка пыр жӧ тӧдіс сійӧс, — сійӧ висьталіс, мый случайнӧ аддзысьліс морткӧд, коді вӧлӧма отрядын Стаховичкӧд ӧтлаын.
Любка вӧлі веськыд да повтӧм ныв и весиг аслысногӧн жестокӧй сэтшӧм случайяс дырйи, сійӧ кӧ кодӧскӧ эз радейтлы.
И сійӧ эз дзеб Иван Фёдоровичлысь чайтӧмсӧ, мый Стахович вермис вӧвлыны немецъяс киын.
Кор сійӧ висьталіс ставсӧ тайӧс, штабса членъяс весиг полісны видзӧдлыны Стахович вылӧ.
А Стахович пукаліс ортсысяньыс спокойнӧй, пызан вылӧ пуктӧма косіник кияссӧ да видзӧдіс веськыда ас водзас, — чужӧмыслӧн выражениеыс вӧлі сильнӧй.
Но кор Любка шуис медбӧръя кывъяссӧ, сійӧ пыр жӧ вежсис.
Напряжениеыс, кутшӧмӧн сійӧ кутіс асьсӧ, чиніс, вомдоръясыс да киясыс сылӧн лётмунісны, и сійӧ друг ӧбидитчӧмӧн да шензьӧмӧн и сэки жӧ тыр синмӧн видзӧдліс гӧгӧр быдӧн вылӧ да пыр жӧ лои детинка кодь.
— Сійӧ... сійӧ тадзи шуис?..
Сійӧ вермис тадзи думыштны? — некымынысь шуис сійӧ тайӧс да ӧбидитчӧм челядь моз видзӧдіс Любкалы синмас.
Ставныс чӧв олісны, и сійӧ кипыдӧсъяснас тупкис чужӧмсӧ да мыйкӧ дыра пукалыштіс тадзи.
Сэсся сійӧ вештіс кияссӧ чужӧм бердсьыс да ньӧжйӧник шуис:
— Ме вылӧ уси татшӧм подозрение, мый ме...
Мыйла нӧ сійӧ тэныд эз висьтав, мый миянӧс недель чӧж нин гӧняйтісны да миянлы висьталісны, мый колӧ разӧдчавны группаясӧн?
Любка вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ да бара тыр синмӧн видзӧдліс ставныс вылӧ. — Ме, кор куйлі кустъяс пӧвстын, ме думайті: найӧ мунӧны прорыв вылӧ, медым спаситчыны, и, оз кӧ ставныс, то унджыкыс пӧгибнитасны, и ме, гашкӧ, тшӧтш пӧгибнита накӧд, а ме верма спаситчыны да лоны на пӧлезнӧйӧн.
Тайӧ ме сэки тадзи думышті...
Ӧні, дерт, ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ вӧлі йӧрмӧминысь петан розь.
Лыйлісны сэтшӧма... зэв страшнӧ вӧлі, — дзик челядь сямӧн шуис Стахович. — Но всё-таки ме ог лыддьы, мый вӧчи сэтшӧм нин ыджыд мыж...
Найӧ ӧд тожӧ спасайтісны асьнысӧ...
Пемдіс нин, и ме думышті: вартчыны кужа бура, ӧтнамӧс менӧ немецъяс вермасны и не казявны...
Кор ставныс пышйисны, ме куйлышті на недыр, тані дугдісны лыйсьыны, заводитісны лыйсьыны мӧд местаын, зэв ёна.
Ме думышті: пӧра, и мӧді вартчыны мыш вылын, сӧмын нырӧй тыдалӧ, — вартчыны ме кужа бура, — первойсӧ ю шӧрӧдзыс, а сэсся кывтчӧс.
Вот кыдзи ме спаситчи!..
А татшӧм подозрение...
Тадзи ӧмӧй позьӧ?..
Ӧд ачыс тайӧ мортыс, шуны кӧ, спаситчис жӧ?..
Ме думышті: раз ме кужа бура вартчыны, используйта ме тайӧс.
И вартчи мыш вылын.
Со кыдзи ме спаситчи!..
Стахович пукаліс дзугсьӧм юрсиа да вӧлі детинка кодь.
— Шуам, сідз, но тэ спаситчин, — шуис Ваня Земнухов, — а мыйла тэ миянлы висьталін, мый тэнӧ мӧдӧдісны отряд штабсянь?
— Сы вӧсна, мый менӧ, збыльысь, кӧсйылісны мӧдӧдны...
Ме думышті: раз ме коли ловйӧн, нинӧм жӧ оз вежсьы!..
Медбӧрын, эг жӧ ме сӧмын шкураӧс спасайт, ме жӧ кӧсйи и кӧсъя тышкасьны захватчикъяскӧд.
Менам эм опыт, ме жӧ участвуйті отряд организуйтӧмын да вӧлі бойясын — вот мыйла ме тадзи шуи!..
Ставныслӧн сьӧлӧм выланыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый Стахович висьталӧм бӧрын ставныслы лои неуна кокньыдджык.
И всё-таки тайӧ вӧлі зэв неприятнӧй история.
И колӧ жӧ вӧлі лоны тайӧ историяыслы!
Быдӧнлы вӧлі яснӧ, мый Стахович висьталӧ збыльтор.
Но ставныс чувствуйтісны, мый сійӧ вӧчис зэв лёктор и лёкногӧн висьталӧ аслас поступок йылысь, и вӧлі ӧбиднӧ да гӧгӧрвотӧм тайӧ, да эз тӧдны, мый вӧчны сыкӧд.
Стахович и збыльысь эз вӧв йӧз мортӧн.
Сійӧ эз вӧв и карьеристӧн и аслыс выгӧда корсьысь мортӧн.
А сійӧ вӧлі сэтшӧм том войтыр пӧвстысь, кодъяс челядьдырсяньыс бергалісны гырысь йӧз пӧвстын да кодъясӧс тшыкӧдӧмаӧсь гырысьяс властьлӧн ӧткымын ортсыса проявлениеясӧн сэтшӧм арлыдын на, кор том морт эз на вермы гӧгӧрвоны народнӧй властьлысь збыль содержаниесӧ да назначениесӧ, эз вермы гӧгӧрвоны сійӧтор, мый тайӧ власть вылас правосӧ сійӧ йӧзыс шедӧдісны ыджыд уджӧн да характер воспитайтӧмӧн.
Тӧлка детинкаӧс, кодлы ставыс сетчыліс кокниа, школаын велӧдчигас на казялісны карса гырысь йӧз, казялісны сы вӧсна, мый сылӧн вокъясыс, коммунистъяс, сідзжӧ вӧліны гырысь йӧзӧн.
Сійӧ челядьдырсяньыс бергаліс тайӧ йӧз пӧвстас, велаліс аслас ӧттшӧтшъяяс пӧвстын висьтавлыны тайӧ йӧз йывсьыс, кыдзи аскӧдыс равнӧйяс йылысь, поверхностнӧя уна лыддьысьлӧма, кокниа кужліс выражайтны устнӧ и письменнӧ эз ассьыс мӧвпъяссӧ, кодъясӧс сійӧ эз на куж выработайтны, а йӧзлысь мӧвпъяссӧ, кодъясӧс сійӧ частӧ кывлывліс, сійӧ ещӧ нинӧм на эз вӧч нэм чӧжнас, а комсомоллӧн районнӧй комитетса работникъяс лыддьывлісны сійӧс активистӧн.
А рядӧвӧй комсомолецъяс, кодъяс личнӧ эз тӧдлыны сійӧс, но аддзывлісны быд собрание вылын сӧмын президиумысь либӧ ораторскӧй трибуна вылысь, велалісны лыддьыны сійӧс не то районнӧй, не то областнӧй работникӧн.
Стахович эз гӧгӧрволы уджлысь збыль содержаниесӧ сійӧ йӧзыслысь, кодъяс пӧвстын сійӧ бергаліс, но сійӧ зэв бура разбирайтчис налӧн личнӧй да служебнӧй отношениеясын, коді кодкӧд соперничайтӧ да коді кодӧс дорйӧ, да создайтліс аслыс лӧжнӧй представление властьлӧн искусство йылысь, быттьӧкӧ сійӧ абу народлы служитӧмын, а ӧтияслӧн мӧдъяс дорӧ относитчигӧн искуснӧя маневрируйтӧмын, медым тэ дор сулалісны унджык йӧз.
Тайӧ йӧзыслысь сійӧ перенимайтіс ӧта-мӧд дінас сералана-покровительственнӧй обращениелысь манерасӧ, налысь грубӧйкодь веськыдлунсӧ да сёрниыслысь независимостьсӧ, но эз гӧгӧрволы, кутшӧм ыджыд да сьӧкыд олӧм сулалӧ тайӧ манера саяс.
Томйӧз ассьыныс чувствояссӧ петкӧдлӧны пыр жӧ, ыджыд кыпыдлунӧн, а Стахович век кутліс асьсӧ тайӧ чувствояссӧ петкӧдлӧмысь, сёрнитіс рӧвнӧй ньӧжмыд гӧлӧсӧн, медся нин сэки, кор ковмыліс сёрнитны телефон кузя тӧдтӧм морткӧд, и вообщӧ ёртъясыслы кужис петкӧдлыны асьсӧ, мый сійӧ сулалӧ наысь вылынджык.
Тадзи челядьдырсяньыс на сійӧ велаліс лыддьыны асьсӧ сэтшӧм мортӧн, кодлы абу обязательнӧйӧсь йӧзкостса олӧмлӧн обычнӧй правилӧясыс.
Мыйла нӧ, збыльысь, сійӧ должен вӧлі пӧгибнитны, а не спаситчыны, кыдзи мукӧдъясыс, кыдзи этайӧ партизаныс, кодкӧд аддзысьлӧма Любка?
И кутшӧм право вӧлі тайӧ мортыслӧн кыпӧдны сы вылӧ татшӧм подозрение, кор абу сійӧ, Стахович, а мукӧдъяс, ответственнӧйджык йӧз, мыжаӧсь сыысь, мый отрядыс веськаліс татшӧм положениеӧ?
Пока том войтыр падъялігтыр чӧв олісны, Стахович весиг збодерджык лои татшӧм сёрнияссьыс.
Но Серёжка резкӧя друг шуис:
— Заводитісны лыйлыны мӧд местаын, а сійӧ водӧма мыш вылас да кутӧма кывтны!
А лыйлыны кутісны сы вӧсна, мый отрядыс петіс прорыв вылӧ.
Артмӧ, ставныс мунісны, медым спаситны сійӧс?..
Ваня Туркенич, командир, пукаліс, некод вылӧ видзӧдтӧг, военнӧй выправкаа, зэв чистӧй да мужественнӧй чужӧма.
И сійӧ шуис:
— Салдат должен выполнитны приказ.
А тэ пышйин бой дырйи.
Дженьыдика кӧ шуны — дезертируйтін бой мунігӧн.
Миян фронт вылын таысь лыйлывлісны либӧ ыстывлісны штрафнӧй батальонӧ.
Йӧзыс асланыс мыжсьыс мынтысьлісны вирнаныс...
— Вирсьыд ме ог пов, — шуис Стахович да кельдӧдіс.
— Тэ прӧстӧ асьтӧ вылӧ пуктысь, вот и ставыс! — шуис Любка.
Ставныс видзӧдлісны Олег вылӧ: мый жӧ сійӧ думайтӧ та йылысь?
И Олег зэв спокойнӧя шуис:
— Ваня Туркенич ставсӧ нин висьталіс, сыысь бурджыка он висьтав.
А сы серти, кыдзи Стахович кутӧ асьсӧ, сійӧ, тыдалӧ, оз признайт некутшӧм дисциплина...
Вермас-ӧ татшӧм морт лоны миян отрядса штабын?
И кор Олег шуис тадзи, сэки письтіс сійӧ, мый вӧлі ставныслӧн сьӧлӧм выланыс.
Том войтыр страстнӧя уськӧдчисны Стахович вылӧ.
Ӧд найӧ ӧтлаын сетлісны клятва, — кыдзи нӧ вермис Стахович сетны клятвасӧ, кор сы сӧвесть вылын вӧлі татшӧм поступок, кыдзи нӧ сійӧ вермис не висьтасьны таысь?
Бур ёрт ӧмӧй, коді вермӧ пежавны татшӧм святӧй лунсӧ!
Дерт, ни ӧти минута оз позь видзны татшӧм ёртсӧ штабын.
А нывъяс, Люба да Уля, весиг нинӧм эз висьтавны, сэтшӧма налӧн лӧгныс петіс Стахович вылӧ, и таысь Стаховичлы вӧлі медся ӧбиднӧ.
Сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошис да видзӧдіс униженнӧя, зілис видзӧдлыны быдӧнлы синмас да долис ӧтитор:
— Неужели ті меным онӧ веритӧй?
Вайӧй меным любӧй испытание...
И сэки Олег збыльвылӧ петкӧдліс, мый сійӧ абу нин Олег, а Кашук.
— Но тэ гӧгӧрвоан ачыд, мый тэнӧ оз позь кольны штабӧ? — юаліс сійӧ.
И Стаховичлы быть лои признайтны, мый сійӧс, дерт, оз позь кольны штабӧ.
— Важнӧ, медым тэ ачыд гӧгӧрвоин тайӧс, — шуис Олег. — А задание ми тэныд сетам, и огӧ ӧтиӧс.
Ми тэнӧ прӧверитам.
Тэнад пятёркаыд кольӧ аслыд, и тэнад лоас уна позянлун восстановитны ассьыд бур нимтӧ...
А Любка шуис:
— Сылӧн семьяыс сэтшӧм бур — весиг ӧбиднӧ!
Найӧ гӧлӧсуйтісны Евгений Стаховичӧс «Том гвардия» штабысь вештӧм кузя.
Сійӧ пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, сэсся чеччис да мырдӧнсорӧн шуис:
— Меным тайӧ зэв сьӧкыд, ті асьныд гӧгӧрвоанныд.
Но ме тӧда — мӧдног вӧчны ті энӧ вермӧй.
И ме ог ӧбижайтчы тіян вылӧ.
Ме клянитча... — Сылӧн кутісны тіравны вомдоръясыс, и сійӧ котӧрӧн петіс комнатасьыс.
Мыйкӧ дыра найӧ ставныс сьӧкыдпырысь чӧв олісны.
Сьӧкыда сетчис налы ёртныс кузя тайӧ медводдза серьёзнӧй разочарованиеыс.
И зэв сьӧкыд вӧлі вундыны ловъяинті.
Но Олег чужӧмтырнас нюммуніс да, неуна мыкталігтырйи, шуис:
— <ns>Д-да</ns> сійӧ ещӧ, ребята, <ns>исп-правитчас</ns> на, ей-богу!
И Ваня Туркенич аслас гортӧм гӧлӧснас поддержитіс сійӧс:
— А ті чайтанныд, фронт вылын татшӧм случайясыд оз овлыны?
Том боец первойтӧ повзис, а бӧрыннас сэтшӧм салдат сыысь лоӧ — любӧ видзӧднысӧ!..
Любка гӧгӧрвоис, мый воис кад подробнӧя висьтавны Иван Фёдоровичкӧд аддзысьлӧм йылысь.
Сійӧ, збыль, эз висьтав сы йылысь, кыдзи веськаліс сы ордӧ, — вообщӧ сылӧн эз вӧв право висьтавлыны та боксянь аслас удж йылысь, — но сійӧ весиг петкӧдліс, комната кузя прӧйдитігӧн, кыдзи примитіс сійӧс Иван Фёдорович да мый сылы висьталіс.
И ставныс быттьӧкӧ ловзисны, кор Любка шуис, мый партизанскӧй штабса представитель одобритіс найӧс да ошкис Олегӧс да прӧщайтчигас окаліс Любкаӧс.
Тыдалӧ, сійӧ збыльысь вӧлі дӧвӧлен наӧн!
Волнуйтчысьӧсь, шудаӧсь, весиг неуна чуймӧмаӧсь, сэтшӧм выльногӧн найӧ аддзисны асьнысӧ, найӧ заводитісны кутлыны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ да поздравляйтны ёрта-ёртнысӧ.
— Ваня, думышт сӧмын, сӧмын думышт! — челядь сяма да шуда выражениеӧн висьталіс Земнуховлы Олег. — Том гвардия существуйтӧ, сійӧс признайтӧма весиг областнӧй руководство.
А Любка сывйыштіс Уляӧс, кодкӧд сійӧ дружитчис Туркенич ордын совещание вылын, но кодкӧд ещӧ эз на вевъяв здоровайтчыны, и окыштіс сійӧс чойӧс моз.
Сэсся Олег бара видзӧдліс аслас книжкаӧ, и Ваня Земнухов, кодӧс колян заседание вылын вӧлі индӧма пятёркаясӧс организуйтысьӧн, тшӧктіс индавны ещӧ пятёркаясӧн веськӧдлысьясӧс, — ӧд организация кутас быдмыны.
— Гашкӧ, заводитам Первомайкасянь? — шуис сійӧ да гажаа видзӧдліс Уля вылӧ аслас профессорскӧй ӧчки пырыс.
Уля чеччис, кияссӧ лэдзис увлань, и друг ставныслӧн чужӧмъяс выланыс асланыс тӧдтӧг кутіс тӧдчыны сійӧ мича, шуда, бескорыстнӧй чувство, кутшӧмӧс оз вермы не кыпӧдны сӧстӧм душаясын нывлӧн мичлун.
Но Уля эз казяв, мый сы вылӧ тадзи любуйтчӧны.
— Ми, мӧдногӧн кӧ Толя Попов да ме, предлагайтам Витя Петровӧс да Майя Пегливановаӧс, — шуис сійӧ.
Друг сійӧ казяліс, мый Любка волнуйтчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ. — А Восьмидомикиын мед Люба бӧръяс: лоам соседъясӧн... — шуис сійӧ аслас спокойнӧй да кызіник свободнӧй гӧлӧсӧн.
— Но, мый тэ! — Любка гӧрдӧдіс да кутіс ӧвтчыны ичӧтик еджыд кияснас: кутшӧм нӧ сійӧ, збыльысь, организатор!
Но ставныс поддержитісны Уляӧс, и Любка пыр жӧ раммис: ӧти здукӧн сійӧ представитіс асьсӧ Восьмидомикиын организаторӧн, и тайӧ воис сылы сьӧлӧм вылас.
Ваня Туркенич аддзис коланаӧн, мый воис кад вӧчны предложение, мый йылысь найӧ сёрнитчисны Олегкӧд войнас.
Сійӧ висьталіс ставсӧ, мый лоӧма Олегкӧд и мыйӧн тайӧ вермис угрожайтны эз сӧмын сылы, а организацияыслы ставнас, да предложитіс решитны, мый серти эськӧ век кежлӧ запретитны Олеглы участвуйтны операцияясын штаб разрешениетӧг.
— Ме думайта, мый тайӧс весиг объясняйтны оз ков, — шуис сійӧ. — Дерт, тайӧ решениеыс должен касайтчыны и меным.
— Сійӧ п-прав, — шуис Олег.
И найӧ единодушнӧя примитісны тайӧ решениесӧ.
Сэсся сувтіс Серёжка да ёна яндысис.
— Менам весиг кык юӧртӧм, — ассьыс кызіник вомдоръяссӧ водзлань чургӧдігмоз зумыша шуис сійӧ.
И друг ставныслӧн сэтшӧма кутіс петны серамныс, мый дыркодь весиг эз сетны сёрнитнысӧ.
— Да, ме кӧсъя первой висьтавны эсійӧ Игнат Фомин йывсьыс.
Неужели ми кутам терпитны тайӧ сволочсӧ! — друг шуис Серёжка да скӧрмӧмысла зэв ёна гӧрдӧдіс. — Тайӧ Иудаыс вузаліс Остапчукӧс, Валькоӧс, и ми ещӧ ог на тӧдӧй, кымын шахтёр миян куйлӧ сы пеж душа вылын!..
Ме мый предлагайта?..
Ме предлагайта вины сійӧс, — шуис Серёжка. — Поручитӧй тайӧс вӧчны меным, сы вӧсна мый ме сійӧс всё равно виа, — шуис сійӧ,
и быдӧнлы друг лои яснӧ, мый Серёжка збыльысь виас Игнат Фоминӧс.
Олеглӧн чужӧмыс лои зэв серьёзнӧйӧн, плеш кузялаыс кутісны тӧдчыны гырысь чукыръяс.
Штабса членъяс ставныс чӧв ланьтісны.
— А мый?
Сійӧ правильнӧ шуӧ, — спокойнӧй ньӧж гӧлӧсӧн шуис Ваня Туркенич. — Игнат Фомин — миян йӧзлӧн злостнӧй предатель.
И колӧ сійӧс ӧшӧдны.
Ӧшӧдны сэтшӧм местаӧ, кытысь эськӧ вермисны аддзывны сійӧс миян йӧз.
И пуктыны морӧс вылас плакат, мыйысь ӧшӧдӧма.
Медым мукӧдлы эз вӧв пӧваднӧ.
А мый сэсся збыльысь? — шуис сійӧ сысянь виччысьтӧм скӧр гӧлӧсӧн. — Найӧ, небось, миянӧс оз помилуйтны!..
Поручитӧй тайӧс меным да Тюленинлы...
Кор Туркенич поддержитіс Тюленинӧс, быдӧнлӧн сьӧлӧм выланыс лои кокниджык.
Кӧть и зэв ыджыд лӧглун вӧлі предательяс дорӧ на сьӧлӧмъясын, первой здукас налы сьӧкыд вӧлі воськовтны та вомӧн.
Но Туркенич шуис ассьыс вескӧй кыв, сійӧ вӧлі налӧн ыджыдджык ёрт, Краснӧй Армияса командир, — сідзкӧ, тадзи и должен лоны.
— Дерт, ми долженӧсь получитны та вылӧ разрешение старшӧйяссянь, — шуис Олег, — но та могысь колӧ имеитны ассьыным общӧй мнение...
Ме первой пукта Фомин йылысь Тюленинлысь предложениесӧ гӧлӧсуйтӧм вылӧ, а сэсся — кодлы поручитны, — объяснитіс сійӧ.
— Вопросыс бура гӧгӧрвоана, — шуис Ваня Земнухов.
— Да, вопросыс гӧгӧрвоана, а всё-таки ме Фомин йылысь вопроссӧ сувтӧда торйӧн, — кутшӧмкӧ зумыш настойчивостьӧн шуис Олег.
И ставныс гӧгӧрвоисны, мыйла Олег сэтшӧма настаивайтӧ та вылын.
Найӧ сетісны клятва.
Быдӧнлы колӧ вӧлі выльысь решитны тайӧс асланыс душаын.
Суров чӧв-лӧньын гӧлӧсуйтісны найӧ Фоминӧс казнитӧм кузя да поручитісны казнитны сійӧс Туркеничлы да Тюленинлы.
— Правильнӧя решитінныд!
Сідзи и колӧ накӧд, сволочьяскӧд! — шуис Серёжка, синъясыс сылӧн страстнӧя дзирдалісны. — Висьтала мӧдтор йылысь...
Больничаса врач, Наталья Алексеевна, ичӧтик небыд кияса да пӧщадатӧм, практическӧй выражениеа синъяса нывбаба, висьталіс Серёжкалы, мый посёлокын, коді вӧлі карсяньыс дас кӧкъямыс километр сайын да кодӧс сідзи жӧ шуисны Краснодонӧн, организуйтчӧма томйӧзлӧн группа немецкӧй оккупантъяскӧд тышкасьӧм могысь.
Ачыс Наталья Алексеевна эз состоит тайӧ группаас, а сы йылысь тӧдмалӧма посёлокса квартираас, кӧні оліс Наталья Алексеевналӧн мамыс, аслас орчча олыссянь — учительница Антонина Елисеенкосянь, да кӧсйысис сылы отсавны установитны связь каркӧд.
Серёжка предложитӧм серти штаб поручитіс йитчыны тайӧ группаыскӧд Валя Борцлы, поручитіс астӧгыс, сы вӧсна мый связнӧйяс, Нина да Оля Иванцоваяс да Валя, эз вӧвны штаб заседание вылын, а Маринакӧд ӧтлаын пукалісны дворас сарайын да видзисны штабсӧ.
«Том гвардиялӧн» штабыс воспользуйтчис сійӧн, мый Елена Николаевна да дядя Коля мунісны кымынкӧ лун кежлӧ районӧ, кӧні оліс Мариналӧн рӧдняыс, медым кутшӧмсюрӧ кӧлуй вежлавны нянь вылӧ,
а бабушка Вера Васильевна лэдзчысис сы улӧ, быттьӧкӧ сійӧ веритӧ, мый томйӧз чукӧртчисны вечеринка вылӧ, да тётя Маринаӧс ичӧтик пиыскӧд нуӧдіс сарайӧ.
Найӧ заседайтігкості пемдіс нин, и бабушка Вера немвиччысьтӧг пырис комнатаӧ.
Ӧчки вывтіыс, кодлӧн пель саяс пуктӧм ӧти вугйыс вӧлі чегӧма да сы вӧсна гартлӧма сьӧд сунисӧн, бабушка Вера видзӧдліс пызан вылӧ да аддзис, мый вина тыра сулеясӧ абу вӧрзьӧдлӧма и кружкаясыс тыртӧмӧсь.
— Ті кӧть мед чай юыштінныд, ме тіянлы со буретш шонті! — шуис сійӧ подпольщикъяслы, кодъяс зэв ёна шай-паймунісны. — А Мариналы пиыскӧд тшӧкті узьны сарайын, сы вӧсна мый сэні воздухыс сӧстӧмджык...
Бабушка вайӧдіс Валяӧс, Нинаӧс, Оляӧс, пыртіс чайник да кыськӧ зэв пыдысь ящик пыдӧсысь — весиг эз буфетысь, а комодысь, — перйис кымынкӧ кампет, сэсся тупкис брӧвъяссӧ, ӧзтіс дзузган да петіс керкаысь.
Ӧні, кор томйӧз колины ас кежаныс тайӧ тшыналысь дзузган би дорас, кодлӧн ичӧтик дзӧрысь биторйыс югдӧдліс пемыдсьыс йӧзлысь, паськӧмъяслысь, предметъяслысь сӧмын случайнӧй детальяссӧ, — найӧ збыльвылӧ лоины заговорщикъяс кодьӧсь.
Налӧн гӧлӧсъясныс лоины гортӧмджыкӧсь, гусяджыкӧсь.
— Кӧсъянныд кывзыны Москваӧс? — гусьӧник юаліс Олег.
Ставныс тайӧс гӧгӧрвоисны шутка пыдди.
Сӧмын Любка дрӧгнитыштіс да юаліс:
— Кыдзи Москваӧс?
— Сӧмын ӧти условие: нинӧм йылысь не юасьны...
Олег петаліс ывлаӧ да пӧшти пыр жӧ бӧр пырис.
— Терпитыштӧй неуна... — шуис сійӧ.
Сійӧ пырис дядя Колялӧн пемыд комнатаӧ.
Том войтыр пукалісны чӧв олігтыр, эз тӧдны, веритны-ӧ талы.
Но позьӧ ӧмӧй шутитны тайӧн тані, этатшӧм кадӧ!
— Ниночка, отсышт меным, — чукӧстіс Олег.
Нина Иванцова матыстчис сы дінӧ.
И друг дядя Коля комнатаысь кутіс кывны гортӧминик, сэтшӧм тӧдса, но пӧшти быдӧнлӧн нин вунӧм дзижгӧм, надзӧник трачкакылӧм, музыка шыяс: кӧнкӧ танцуйтісны.
Дугдывтӧг мешайтісны немецкӧй маршъяс.
Олӧма мортлӧн спокойнӧй гӧлӧс висьтавліс английскӧй кывйӧн му шар вылын виӧм йӧзлысь лыдпасъяс, и кодкӧ помтӧг сёрнитіс и сёрнитіс немецкӧй ногӧн, тэрмасьӧмӧн, мыйвынсьыс, быттьӧкӧ поліс, мый торкасны сылысь сёрнисӧ.
И воздухын омӧлика трачкӧдчӧм пыр, коді быттьӧ пырліс комнатаӧ гыӧн-гыӧн ыджыд, зэв ыджыд пространствосянь, друг зэв яснӧя кутіс кывны диктор Левитанлӧн тӧдса бархатнӧй, кыз гӧлӧсыс, коді вӧлі торжественнӧй, кыдзи и век, да висьталіс свободнӧя:
«...Сӧветскӧй Информбюросянь...
Сентябрь сизимӧд лунся оперативнӧй сводка...
Рытъя юӧртӧм...»
— Гижалӧй, гижалӧй! — друг шуис Ваня Земнухов да ачыс кватитіс карандаш. — Ми аски жӧ лэдзам тайӧс!
А тайӧ свободнӧй гӧлӧсыс свободнӧй му вывсянь сёрнитіс тысяча верст сайсянь:
«...Сентябрь сизимӧд лун чӧжӧн миян войска чорыда тышкасисны противниккӧд Сталинградсянь рытыввылын да рытыв-лунвылын... а сідзжӧ Новороссийск да Моздок районъясын...
Мукӧд фронтъяс вылын тӧдчана вежсьӧмъяс эз лоны...»
Ыджыд тышлӧн йӧлӧгаыс быттьӧ пырис комнатаӧ.
Зонъяс да нывъяс, водзлань копыртчыштӧмӧн, струна моз зэвтӧм тушаясаӧсь, ӧбразвывса кодь чужӧмъясаӧсь да дзузган би югӧр улын сьӧд да гырысь синъясаӧсь, чӧв олігтыр кывзісны свободнӧй мулысь тайӧ гӧлӧссӧ.
Порог дорын, ӧдзӧс бердӧ нёровтчӧмӧн, некодӧн казявтӧг сулаліс бабушка Вера, кодлӧн чукырӧсь косіник бронзӧвӧй чужӧмыс вӧлі Алигьери Дантелӧн кодь.
Нелямын ӧтиӧд глава
Электричество сетлісны сӧмын немецкӧй учреждениеясӧ.
Дядя Коля воспользуйтчис сійӧн, мый дирекцион да комендатура дорӧ линияыс мунліс эз уличаті, а накӧд орчча керкаяс костті, — ӧти столб сулаліс дзик Коростылев керка дорын.
Радиоприёмниксӧ видзисны дядя Коля комнатаын комодувса джодж улас, а проводсӧ приёмникнас пӧльзуйтчигӧн петкӧдлісны ортсыӧ форточкаӧдыс да йитлісны крука кузь шатинӧ гартлӧм проводкӧд, а шатинсӧ вӧлі ӧшӧдӧма столб дорас главнӧй провод вылӧ.
Информбюролӧн сводка...
Кӧть мый, а налы колӧ вӧлі типография!
Володя Осьмухин, Жора Арутюнянц да Толя «Гым гымалӧ» кодйисны паркысь сӧмын шрифт колясъяссӧ.
Гашкӧ, шрифтсӧ гуалысь йӧзыслӧн абу вӧлӧма ки уланыс некутшӧм доз, тэрмасигас кисьтӧмаӧсь шрифтсӧ гуас да тыртӧмаӧсь муӧн.
А немецкӧй салдатъяс, кодъяс кодйисны машинаясыслы да зенитнӧй установкаяслы гуяссӧ, первойсӧ эз гӧгӧрвоны, мый тайӧ сэтшӧмыс, да шыблалӧмаӧсь мыйкӧ мында шрифтсӧ муыскӧд ӧтсорвыв, а сэсся казялӧм мыстиныс доложитӧмаӧсь начальствоныслы, и шрифтсӧ кытчӧкӧ вӧлі сдайтӧма, но этшаник кольыштӧма на гу пыдӧсас.
Некымын лун чӧж муын терпеливӧя гудйысигмоз том войтыр аддзалісны шрифтлысь колясъяссӧ некымын метр сайысь сійӧ места гӧгӧрсьыс, кытчӧ сійӧс вӧлі индӧма план вылын, да бӧрйисны ставсӧ, мый сэні вӧлі.
Лютиковлы тайӧ шрифтыс эз туй.
И Филипп Петрович разрешитіс Володялы используйтны тайӧ шрифтсӧ «Том гвардиялы».
Ваня Земнуховлӧн ыджыдджык вокыс, Александр, коді ӧні вӧлі армияын, профессия сертиыс вӧлі типографскӧй рабочӧй,
сійӧ дыр уджавліс «Социалистическӧй рӧдина» газеталӧн местнӧй типографияын, кытчӧ Ваня частӧкодь пыравлывліс сы дорӧ.
Ваня индалӧм серти Володя сконструируйтіс ичӧтик печатнӧй станок.
Металлическӧй частьяссӧ Володя гусьӧникӧн тӧчитіс механическӧй цехын, а Жора босьтчис вӧчны наборнӧй кассаяс да пу ящик, кытчӧ колӧ вӧлі ставсӧ тайӧс чукӧртны.
Жоралӧн батьыс вӧлі столяр.
Збыль, эз ло Жора виччысьӧм серти, ни батьыс сылӧн, ни весиг мамыс аслас характернас немецъяс воӧм бӧрын эз заводитны вермасьны оружиеӧн, кыдзи та йылысь чайтіс Жора.
Но Жора век жӧ надейтчис, мый сійӧ вочасӧн велӧдас найӧс аслас занятиеясӧ.
Гӧгӧрбок думайтӧм бӧрын сійӧ решитіс, мый мамыс сылӧн зэв нин энергичнӧй нывбаба и сійӧс колӧ велӧдны медбӧрын, а колӧ заводитны батьсяньыс.
И Жоралӧн батьыс, рам, олӧма морт, тушанас пиыслы щӧкаӧдзыс, — пиыс ставнас мунӧма мам рӧдас, дзик сы кодь характера, сы кодь тушаа да кырныш борд кодь сьӧд юрсиа, — Жоралӧн батьыс, коді вӧлі зэв недӧвӧльнӧй сійӧн, мый подпольщикъяс передайтӧмаӧсь ичӧт арлыда пиыс пыр татшӧм щепетильнӧй заказ, гӧтырсьыс гусьӧн вӧчис и ящик и кассаяс.
Дерт, сійӧ эз вермы тӧдны, мый Жора да Володя асьныс ӧні вӧліны гырысь йӧзӧн пятёркаясӧн веськӧдлысьясӧн.
Том войтыр сэтшӧма нин мӧдісны дружитны, мый эз вермыны овны ӧти лун ӧта-мӧдсӧ аддзывтӧг.
Сӧмын Люся Осьмухинакӧд Жоралӧн вӧліны важмоз вывті официальнӧй отношениеяс.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧлі сэтшӧм случай, кор йӧз оз лӧсявны мӧда-мӧдныскӧд характернаныс.
Найӧ кыкнанныс вӧліны ёна лыддьысьӧм йӧз, но Жора радейтліс научно-политическӧй содержаниеа книгаяс, а Люсяӧс волнуйтісны книгаясын медсясӧ страстьяс, — колӧ шуны, арлыднас сійӧ вӧлі ыджыдджык Жораысь.
Збыль, кор Жора заводитліс видзӧдны ру пиын моз тӧдчысь будущӧйӧ, сылӧн вежыс петліс, мый Люся тырвыйӧ свободнӧя кутас владейтны куим иностраннӧй кывйӧн, но век жӧ сійӧ лыддьыліс татшӧм образованиетӧ эз дзик тырманаӧн и, гашкӧ, эз нин вӧв сэтшӧм тактичнӧйӧн, кор кӧсйис вӧчны Люсяӧс инженер-строительӧн.
Вообщӧ первойя здуксяньыс жӧ, кор найӧ паныдасьлісны, Люсялӧн ыпъялысь сӧдз синъясыс да Жоралӧн сьӧд решительнӧй синъясыс крестасьлісны стальнӧй клинокъяс моз.
И век, кор найӧ вӧліны ӧтлаын, унджыкысьсӧ эз ӧтнанныс, найӧ атакуйтісны ӧта-мӧднысӧ дженьыдик репликаясӧн, кодъяс вӧліны Люсялӧн надменнӧйӧсь да бытшласьысьӧсь, Жоралӧн — вывті сдержаннӧйӧсь да дидактическӧйӧсь.
Вот и воис лун, кор найӧ, нёльӧн, чукӧртчисны Жора комнатаӧ — ачыс Жора, Володя Осьмухин, Толя «Гым гымалӧ» да Ваня Земнухов, налӧн ыджыдджык ёртыс да руководитель, коді не сы мында кыдзи поэт, а кыдзи «Том гвардияӧн» лэдзӧм унджык листовкаыслӧн да лозунгыслӧн автор, дерт, медся ёна интересуйтчис аслыныс типография лӧсьӧдӧмӧн.
И вот станок вӧлі тэчӧма.
И Толя Орлов, нырнас чушкигтыр да бӧчкаӧ моз кызігтыр, некымынысь прӧйдитчис станокнас комнатаӧд, медым петкӧдлыны, мый ёна колігӧн станоксӧ позьӧ нуны ӧти мортлы.
Налӧн вӧлі нин и плоскӧй кисточка и прокатка вӧчны валик,
а типографскӧй краска пыдди Жоралӧн батьыс, коді нэм чӧжыс сӧмын и краситліс да лакируйтліс пу, лӧсьӧдіс, кыдз ачыс шуис, «оригинальнӧй смесь».
И найӧ сэки жӧ кутісны сортируйтны букваяссӧ кассаясӧ,
а тамыш Ваня Земнухов, кодлы став букваясыс кажитчисны «о»-ӧн, пукаліс Жора крӧвать вылын да висьталіс, мый сійӧ оз гӧгӧрво, кыдзи тайӧ ӧти буквасьыс позьӧ вӧчны русскӧй алфавитысь став букваяссӧ.
Буретш тайӧ кадас кодкӧ кутіс таркӧдны занавесалӧм ӧшиньӧ, но найӧ эз шӧйӧвошны: немецъяс да «полицайяс» ньӧтчыд на эз волыны тайӧ ылыс пельӧсас.
И збыль, тайӧ воисны Олег да Туркенич, —
налӧн некыдз эз пукавсьы гортаныс, налы сідзжӧ окота вӧлі ӧдйӧджык мыйкӧ тиснитны асланыс типографияын.
Но бӧрыннас тыдовтчис, мый найӧ эз сідз весьшӧрӧ воны!
Туркенич гусьӧник корис Жораӧс, и найӧ ӧтлаын петісны град йӧрӧ, а Олег, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, кольччис да кутіс отсасьны Володялы да Толялы.
Туркенич да Жора водісны бор дорӧ шонді водзӧ, кодӧс частӧ тупкывлісны кымӧръяс да коді шонтіс нин арся моз, — зэр бӧрын муыс да туруныс вӧлі ва на.
Туркенич копыртчис Жора дінӧ да кутіс шӧпкӧдны сылы пель водзас.
Кыдзи и думайтіс сійӧ, Жора пыр жӧ вочавидзис сылы лӧсялана решительностьӧн:
— Правильнӧ!
Тайӧ справедливӧ да бур урок мукӧд подлецъясыслы!..
Дерт, ме сӧгласен.
Сы бӧрын, кор Олег да Ваня Туркенич получитісны подпольнӧй райкомлысь разрешение, медся сьӧкыд делӧыс вӧлі водзын — корсьны томйӧз пӧвстысь сэтшӧмъясӧс, кодъяс не сӧмын мунасны та вылӧ справедливость чувство вӧсна да дисциплина чувство вӧсна, а кодъяслӧн долг кузя ыджыд моральнӧй чувствоыс сэтшӧма пӧри воляӧ, мый налӧн киныс оз дрӧжжит.
Туркенич да Серёжка Тюленин первойӧн наметитісны Сергей Левашовӧс: сійӧ вӧлі надежнӧй морт дай ачыс уна нин испытайтіс.
Сэсся найӧ сувтісны Ковалёв вылӧ: сійӧ вӧлі смел, шань да зэв ён, — татшӧм мортыс налы вӧлі колӧ.
Серёжка вӧзйыліс и Пирожокӧс, но Туркенич эз сӧгласитчы: Пирожок вывті нин радейтліс авантюраяс.
Ассьыс медбур другсӧ — Витька Лукьянченкоӧс — Серёжка думсьыс вештіс ачыс сійӧс жалитӧм ради.
И найӧ сувтісны Жора вылӧ.
И найӧ эз ӧшибитчыны.
— А ті энӧ утвердитӧй трибуналлысь составсӧ? — юаліс Жора. — Оз ков, медым сійӧ дыр кутіс разбирайтны делӧсӧ, важнӧ, медым мыжаланаыс ачыс аддзыліс, мый сійӧс казнитӧны судӧн.
— Ми асьным утвердитам трибуналсӧ, — шуис Туркенич.
— Ми кутам судитны сійӧс народ нимсянь.
Тані ми ӧні народлӧн законнӧй представительяс... — И Жоралӧн сьӧд мужественнӧй синъясыс дзирдыштісны.
«Ок и орёл зонмыс!» — думыштіс Туркенич.
— Ещӧ эськӧ кодӧскӧ колӧ, — шуис сійӧ.
Жора думыштчис.
Сылы дум вылас уси Володя, но татшӧм делӧ вылӧ Володя вӧлі вывті нор сьӧлӧма.
— Менам пятёркаын эм Радик Юркин.
Тӧдан?
Миян школаысь.
Чайта, сійӧ туяна лоас.
— Сійӧ жӧ детинка.
Нӧшта переживайтны мӧдас...
— Мый тэ!
Детинкаяс дзик нинӧм оз переживайтны.
Тайӧ ми, верстьӧ йӧз, век мыйкӧ переживайтам, — шуис Жора, — а детинкаясыд, тӧдан, нинӧмсӧ оз переживайтны.
Сійӧ сэтшӧм спокойнӧй, сэтшӧм отчаяннӧй!
Сэки, кор Жоралӧн батьыс столярничайтіс аслас лэбулын, Жора суис аслас характера мамсӧ, коді вӧлі кыйӧдчӧ томан розьӧд, и Жоралы быть ковмис весиг шуны сылы, мый сійӧ тырвыйӧ самостоятельнӧй морт и сылӧн ёртъясыс верстьӧ йӧз: медым сійӧ оз кут шензьыны, найӧ кӧ ставныс аски гӧтрасясны.
Найӧ бӧр пырисны керкаас буретш ас кадӧ: шрифтсӧ вӧлі разберитӧма, и Володя наберитӧма нин столбикӧ кымынкӧ строка.
Жора пыр жӧ тшукӧдліс кистьсӧ «оригинальнӧй смесьӧ», а Володя шлапкис листъяссӧ да катайтыштіс валикӧн.
Печатайтӧм гижӧдыс лои траурнӧй рамка пытшкын. Тайӧ артмис металлическӧй пластинкаяс вӧсна, кодъясӧс Володя аслас неопытность кузя абу стӧча тӧчитӧма асланыс механическӧй цехын.
Сыысь ӧтдор, букваясыс эз вӧвны ӧтыдждаӧсь, но тайӧн лои нин миритчыны.
Но медважнӧйыс вӧлі сійӧ, мый налӧн ас водзаныс вӧлі настоящӧй печатнӧй текст, и ставныс вермисны лыддьыны сійӧс, мый наберитӧма Володя Осьмухин:
«Эн торйӧдчы Ванякӧд эн нервируйт всё равно ми тӧдам тэнад сьӧлӧмлысь тайна Айяяй».
Володя висьталіс, мый тайӧ строчкаяссӧ сійӧ сиӧ Жора Арутюнянцлы, мый сійӧ зілис корсьны кывъяссӧ «й» букваӧн, и весиг «Айяяй»-сӧ наберитіс та могысь, сы вӧсна мый «й» букваыс типографияас вӧлӧма медся уна,
а препинание знакъяс сійӧ эз наберит, вунӧдіс, мый найӧс колӧ наберитны букваясӧс моз жӧ.
Олег пыр жӧ ставнас ыпнитіс-ӧзйис.
— А ті тӧданныд, мый Первомайкаысь кык ныв корӧны примитны найӧс комсомолӧ? — гырысь синъяснас быдӧн вылӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Менам пятёркаын эм жӧ зон, коді кӧсйӧ пырны комсомолӧ! — шуис Жора.
Тайӧ зонкаыс вӧлі пыр сійӧ жӧ Радик Юркин, сы вӧсна мый Жора Арутюнянц пятёркаын ӧні кежлӧ вӧлі сӧмын ӧтнас Радик Юркин.
— Том гвардия типографияын ми вермам печатайтны временнӧй комсомольскӧй билетъяс! — горӧдіс Олег. — Ӧд миян эм право принимайтны комсомолӧ: миянлысь организациянымӧс утвердитӧма официальнӧя!
Кӧть кытчӧ эз мун, кӧть кутшӧм движениеяс эз вӧч кияснас либӧ кокъяснас кузь тушаыс тайӧ мортыслӧн, коді вӧлі векни юра, важ модаа картуза, зэв уна чукыръяс костӧ дзебсьӧм питонлӧн кодь синъяса, тайӧ мортыс вӧлі кулӧма нин.
Месть туяліс сійӧс лун и вой, дежурствояс и облаваяс дырйи, сійӧ кыйӧдіс сы бӧрся ӧшинь пыр, кор тайӧ мортыс видлаліс гӧтырыскӧд сӧмын на виӧм морт семьяысь мырддьӧм кӧлуй да рузумъяс, месть тӧдіс сылысь быд преступление да ставсӧ лыдӧ босьтіс.
Месть туяліс сійӧс пӧшти детинка образа, коді вӧлі кань кодь пельк, кодлӧн синъясыс аддзисны весиг пемыдінын.
Но Фомин кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм сійӧ беспощаднӧй, тайӧ кӧмтӧм кокъяса местьыс, сійӧ эськӧ пыр жӧ дугӧдіс быдпӧлӧс движениеяс, кодъяс петкӧдлісны на, мый быттьӧкӧ сійӧ ловъя.
Фомин вӧлі кулӧмаӧн сы вӧсна, мый сыӧн ӧні став уджас да поступокъясас веськӧдліс весиг эз нажива вылӧ горшасьӧм да эз местьлӧн чувство, а чинностьлӧн да благообразиелӧн маска улӧ дзебӧм, помтӧм да зэв ыджыд лӧглунлӧн чувство — ас олӧм вылас, став йӧз вылӧ, весиг немецъяс вылӧ.
Тайӧ лӧглуныс гусьӧник опустошитіс Фоминлысь душасӧ, но некор на тайӧ лёклуныс эз вӧв страшнӧйӧн да безнадёжнӧйӧн, кыдзи ӧні, сы вӧсна мый быри сы олӧмлӧн медбӧръя, кӧть и подлӧй, но век жӧ духовнӧй опораыс.
Кӧть зэв ыджыдӧсь вӧліны сылӧн преступлениеясыс, кодъясӧс сійӧ вӧчис, но сійӧ надейтчис сы вылӧ, мый воас власть бердӧ, кор став йӧзыс кутасны сыысь повны, а полӧм вӧснаыс кутасны уважайтны сійӧс да копрасьны сы водзын.
И йӧзсянь уважайтӧмӧн кытшалӧм бӧрын, кыдзи тайӧ вӧвлі важӧн озыр йӧз олӧмын, сійӧ мӧдас овны озыра да самостоятельнӧя.
А артмис сідзи, мый сылы эз нин эськӧ сюр, но и эз вӧв некутшӧм надея олӧмас признайтӧм имущественнӧй опорасӧ аддзыны.
Сійӧ гусявліс кӧлуйсӧ йӧзлысь, кодъясӧс арестуйтавліс да виавліс, и немецъяс, кодъяс та вылӧ видзӧдлісны чунь пырныс, мустӧмтлісны сійӧс кыдзи наёмнӧй, зависимӧй, аслыспӧлӧс негодяйӧс да вӧрӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый колӧ сійӧ немецъяслы сэтчӧдз, кытчӧдз кутас вӧчны тайӧс налы, налысь господствосӧ вынсьӧдӧм могысь, а кор тайӧ господствосӧ лоӧ вынсьӧдӧма да лоӧ законнӧй порядок — <deu>Ordnung</deu>, найӧ вӧтласны либӧ прӧстӧ виасны сійӧс.
Збыль, унаӧн полісны сыысь, но и тайӧ йӧзыс и став мукӧдыс зывӧка видзӧдісны сы вылӧ да ӧтдортчылісны сыысь.
А асьсӧ олӧмас утвердиттӧг, йӧзсянь уважениетӧг весиг гӧтырыслы ваялӧм кӧлуйыс да рузумторъясыс ньӧти эз бурмӧдлыны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Найӧ олісны гӧтырыскӧд зверьяс дорысь лёкджыка: зверьяслӧн век жӧ эм асланыс радлун шонді вылӧ да сёян вылӧ и олӧмас рӧдмӧдӧны ас кодьяссӧ.
Арестъясын да облаваясын участвуйтӧм кындзи, Игнат Фомин, кыдзи и став полицейскӧйясыс, нуліс караульнӧй служба — вӧлі уличаяс вылын дозорнӧйӧн либӧ кутшӧмкӧ учреждение дорын пост вылын.
Тайӧ войнас сійӧ вӧлі дежурнӧйӧн дирекцион дорын, коді занимайтіс паркын Горький нима школа.
Здукысь-здукӧ пӧльыштлывлысь тӧлыс кышӧдчис коръясӧн, омляліс вӧсни кока пуяс костын да чышкис аллеяясысь уль коръяссӧ.
Зэрис, — эз зэр, а буситіс, — ӧшӧдчӧма гудыр, пемыд небесаыс, и век жӧ тайӧ гудыр пӧвстас быттьӧкӧ тыдалыштісны нето тӧлысь, нето кодзувъяс.
Чукӧрӧн сулалысь пуяс вӧліны сьӧдӧсь жӧ да гудыр пятнояс кодьӧсь. Налӧн кӧтасьӧм йывъясыс сӧльнитчисны небесаыскӧд, быттьӧкӧ сылісны сы пиын.
Школалӧн кирпичнӧй зданиеыс да гожся театрлӧн гӧгӧр тупкӧса джуджыд пу зданиеыс, быттьӧкӧ сьӧд глыбаяс, зымвидзисны ӧта-мӧдныслы паныд, на костын вӧлі аллея.
Лэптӧм воротника, топыда кизявлӧм кузь сьӧд пальтоа Фомин ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс аллея кузя зданиеяс костті, эз пырав пыдӧ паркӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі чеп йылын.
Мукӧд дырйиыс сійӧ сувтлывліс воротаса пу арка улӧ, нёровтчыліс кутшӧмкӧ сюръя бердӧ.
Тадзи сійӧ сулаліс да видзӧдіс пемыдас, Садовӧй улича кузя, кӧні олісны йӧз, кор страшнӧй вынӧн бӧрсяньыс щӧка увтіыс кутіс сійӧс ки, топӧдіс сылысь горшсӧ — сійӧ эз вермы весиг киргыштны — да кусыньтіс сійӧс бӧрвыв сідзи, мый сюрса лыас мыйкӧ рутшмуніс, и сійӧ уси муӧ.
Тайӧ жӧ здукас Фомин кыліс аслас туша вылысь некымын пара ки.
Ӧти ки век на кутіс сійӧс горшӧдыс, а мӧд ки кӧрт тискиӧн моз топӧдіс нырсӧ, и судорожнӧя воссьӧм вомас кодкӧ сюйис рузум ёкмыль да зэлыда кӧрталіс чужӧм улысладорсӧ мыйӧнкӧ дӧра кузьчышъян кодьӧн.
Кор сійӧ воис ас садяс, сійӧ куйлӧ вӧлі мыш вылас вороталӧн пу арка улын, кияссӧ да кокъяссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧма, и сы весьтын, быттьӧ сьӧд мегырӧн вундӧм, ӧшаліс гудыр небеса, коді эз вӧв тырӧма рувъялысь югӧрӧн, а гӧвкъялысь руӧн.
Кымынкӧ мортлӧн сьӧд мыгӧръясыс, кодъяслысь чужӧмъяссӧ сійӧ эз вермы аддзыны, вӧрзьӧдчытӧг сулалісны сы дінын кыкнанладор бокас.
На пӧвстысь ӧти, кодлӧн стройнӧй силуэтыс тӧдчис войся пемыдас, видзӧдліс воротаса арка вылӧ да гусьӧник шуис:
— Буретш татчӧ медлӧсьыд.
Ичӧтик омӧлик детинка, ёсь гырддзаяснас да пидзӧсъяснас пелька уджалігтыр, кайис арка вылӧ, мыйкӧ дыра ноксис сэні дзик шӧрас, и Фомин друг аддзис ас весьтсьыс вылысь кыз гез петля, коді бовъяліс небесаыслӧн гӧвкъялысь гудыр югӧрас.
— Кӧртав кык гӧрӧда морскӧйӧн, — улісяньыс скӧрысь шуис ыджыдджык арлыда детинка; сылӧн кепка кӧзырёкыс чурвидзис вывлань.
Фомин кыліс сылысь гӧлӧссӧ да друг сы син водзӧ сувтіс «Шанхайса» аслас горничаыс, кӧні пельсаясын быдмисны фикусъяс, да пызан сайын пукалысь, берин чутъяса чужӧма мортлӧн паськыд пельпомъяса фигураыс да тайӧ детинкаыс.
И Игнат Фомин кутіс лёкысь веглясьны васӧд кӧдзыд му вылас нидзувлӧн кодь кузь тушанас.
Веглясигас сійӧ вешйис местасьыс, кытчӧ пуктылісны сійӧс, но матросскӧй бушлат сяма ыджыд курткаа морт, быттьӧ мусянь тэчӧм тушаа, зэв паськыд пельпомъяса да зэв ён кияса, кокнас вештіс Фоминӧс бӧр важ местаас.
Фомин тӧдіс тайӧ мортсӧ: сійӧ вӧлі Ковалёв, коді сыкӧд ӧтлаын служитліс полицияын да кодӧс вӧтлывлісны сэтысь.
Ковалёвысь ӧтдор Фомин тӧдіс ещӧ дирекционса ӧти шофёрӧс, сэтшӧм жӧ паськыд пельпомъяса ён зонмӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс талун на гаражысь, кытчӧ дежурство водзвылын пырмунігмоз кежаліс чигарка ӧзтыны.
Кутшӧм кӧть тешкодьӧн эз кажитчы тайӧ сы положениеын, кутшӧмӧ ӧні сійӧ веськаліс, но Фомин пыр жӧ думыштіс сы йылысь, мый, тыдалӧ, тайӧ шофёрыс медся мыжаыс дирекционса машинаяс гӧгӧрвотӧм да уна лыда аварияяс кузя, мый вылӧ норасьлывліс немецкӧй администрация, и мый та йылысь колӧ донеситны.
Но тайӧ здукас сійӧ кыліс ас весьтсьыс неуна армянскӧй акцента гӧлӧс, коді надзӧник да торжественнӧя шуис:
— Сӧветскӧй Социалистическӧй республикаяс Союз нимӧн...
Фомин пыр жӧ ланьтіс да синъяссӧ лэптіс небесалань и бара аддзис ас весьтсьыс небесаса гӧвкъялысь рӧмыдсьыс кыз гез петля да омӧлик детинкаӧс, коді чӧла пукаліс воротаса арка вылын, сійӧс кокъяснас топӧдӧмӧн, да видзӧдіс увлань.
Но вот армянскӧй акцента гӧлӧс эз кут кывны.
Фоминӧс шымыртіс сэтшӧм ужас, мый сійӧ бара кутіс лёкысь быглясьны му вылын.
Некымын морт кватитісны сійӧс вына кияснаныс да сувтсӧн лэптісны вывлань, а перекладина вылын пукалысь омӧлик детинка нетшыштіс сылысь черлыяссӧ топӧдысь кузьчышъянсӧ да сюйис сылы голяас петля.
Фомин мӧдліс йӧткыны вомсьыс рузум ёкмыльсӧ, воздухас кымыныськӧ судорожнӧя дернитчис да кутіс ӧшавны став кизьяссӧ кизялӧм сьӧд кузь пальтоа, сылӧн кокъясыс тӧкӧтьӧ эз инмыны муас.
Ваня Туркенич бергӧдіс сійӧс чужӧмнас Садӧвӧй уличалань да английскӧй булавкаӧн сатшкис морӧсас бумага, кӧні висьтавсис, кутшӧм мыжысь казнитӧма Игнат Фоминӧс.
Сэсся найӧ разӧдчисны, быдӧн асланыс туйӧд, сӧмын ичӧтик Радик Юркин муніс узьны Жора ордӧ выселкиӧ.
— Кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан? — страшнӧя вашкӧдӧмӧн юаліс Радиклысь Жора, кодлӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны пемыдас. Йирмӧгысла Радик дрӧжжитіс.
— Зэв ёна унмӧй локтӧ, прӧстӧ ог вермы кутчысьны...
Ме ӧд велалӧма зэв водз водны, — шуис Радик да мелі, рам синъяснас видзӧдліс Жора вылӧ.
Серёжка Тюленин думыштчӧмӧн сулаліс паркса пуяс улын.
Со, медбӧрын, лои вӧчӧма сійӧс, мый йылысь сійӧ сетліс клятва аслыс ещӧ сійӧ луннас на, кор тӧдмаліс, мый ыджыд да шань мортӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс Фомин ордысь, выдайтӧма немецкӧй властьяслы аслас кӧзяиныс.
Серёжка не сӧмын настаивайтіс, медым приговорсӧ лоӧ вӧчӧма, но пуктіс та вылӧ ассьыс став физическӧй да душевнӧй вынъяссӧ, и со тайӧс лои вӧчӧма.
Сыын вежласисны удовлетворениелӧн чувство, и удачалӧн азарт, и местьлӧн медбӧръя сёрмӧм ыпнитлӧмъяс, и вывті ёна мудзӧм, и пӧсь ваӧн сӧстӧма мыссьыны кӧсйӧм, и вӧвлытӧм дружескӧй чудеснӧй сёрни нуӧдны зэв ёна колӧм — сёрни мыйкӧ зэв ылыссатор йылысь, мыйкӧ зэв наивнӧй, кыпыдтор йылысь, коді коръяслӧн вашкӧдчӧм кодь, шорлӧн дзольгӧм кодь либӧ мудзӧм куньӧм синлапъяс вылын шонді югӧр кодь...
Медся шуда эськӧ вӧлі лоны ӧні Валякӧд ӧтлаын.
Но сійӧ эськӧ некор эз решитчы пырны сы ордӧ войын, да нӧшта мамыс да ичӧтджык чойыс дырйи.
Да и Валя эз вӧв карын: сійӧ мунӧма Краснодон посёлокӧ.
Со кыдзи артмис, мый тайӧ необыкновеннӧй гудыр вояс, кор воздухас дугдывтӧг посниа-посниа буситіс, Серёжка Тюленин, гегдӧма, сунис помӧдз кӧтасьӧм дзик ӧти дӧрӧм кежысь, няйтысла да кӧдзыдысла варччӧм кӧмтӧм кокъяса, мӧдіс таркӧдчыны Ваня Земнухов ӧшиньӧ.
Найӧ кыкӧн пукалісны кухняас дзузган би дорын. Затемнение могысь ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма.
Трачкӧдчис би, плита вылын шоналіс ыджыд семейнӧй чайник, — Ваня всё-таки решитіс мыссьӧдны другсӧ пӧсь ваӧн, — и Серёжка, кӧмтӧм кокъяссӧ ӧта-мӧд бердас топӧдӧмӧн, жмитчис плиталань.
Тӧлыс коръясӧкӧ швачӧдіс ӧшиньӧ да стеклӧ вылас киськаліс мириад ва войтъяс, и налӧн унапӧлӧс кышӧдчӧм шыыс да тӧвлӧн пӧльыштлӧмыс, мый вӧсна весиг тані кухняас тӧкӧтьӧ вӧрыштіс дзузган биыс, висьталісны ёртъяслы, кутшӧм лёк ӧні степті мунысь ӧтка мортлы да кутшӧм лӧсьыд шоныд кухняын кыклы.
Ваня, ӧчкиа, кӧмтӧм, висьталіс пӧдӧмкодь кыз гӧлӧсӧн:
— Ме вот сідзи и аддза сійӧс тайӧ ичӧтик керкасьыс, гӧгӧр омлялӧ пурга, а сыкӧд сӧмын няняыс, Арина Родионовна...
Омлялӧ пурга, а няня пукалӧ чӧрса, и чӧрсыс шургӧ, а пачас трачкакылӧ би...
Ме тайӧс зэв бура чувствуйта, ме ачым сиктысь, и мама менам, тэ тӧдан, тожӧ дзик неграмотнӧй нывбаба, сиктысь, кыдзи и тэнад...
Ӧніяӧс моз ме помнита ассьыным ичӧтик керканымӧс: ме куйла паччӧрын, ар квайт меным, а вок менам Саша воис школаысь, велӧдӧ стихъяс...
А либӧ помнита, вӧтлӧны ыжъясӧс стадаысь, а ме меж вылӧ пукси да понді тувкӧдны сылы нинкӧмӧн, а сійӧ уськӧдіс менӧ...
Ванялы друг быттьӧ яндзим лои, чӧв ланьтіс, сэсся бара мӧдіс висьтавны:
— Дерт, сійӧ зэв рад лолі, кор волывліс сы ордӧ кодкӧ другъяс пӧвстсьыс...
Ме сідзи и аддза, кыдзи, например, Пущин воис сы ордӧ...
Сійӧ кыліс кӧлӧкӧльчик шы:
«Мый, — думайтӧ, — татшӧмыс?
Оз-ӧ нин жандармъяс сыла локны?»
А тайӧ Пущин, сылӧн другыс...
А то пукалӧны найӧ ӧтнанныс няняыскӧд; кӧнкӧ ылын лымйӧн тырӧм сикт, биястӧм, ӧд сэки сартасӧн овлісны...
Помнитан <rus>«Буря мглою небо кроет»</rus>?
Тэ, тӧдӧмысь, помнитан.
Менӧ век волнуйтӧ тайӧ местаыс...
И Ваня мыйлакӧ сувтіс Серёжка водзӧ да кутіс висьтавны кызіник гӧлӧсӧн:
Серёжка чӧла пукаліс плита бердӧ топӧдчӧмӧн. Сылӧн пыктыштӧм вомдоръясыс чургӧдчӧмаӧсь водзлань.
Ваня вылӧ веськӧдӧм синъясас тӧдчис суровӧй да нежнӧй выражение.
Плитавывса чайник вевтыс мӧдіс чеччавны, и ваыс гажаа мӧдіс булькакывны, дзижгыны.
— Тырмас стихъястӧ!.. — Ваня быттьӧкӧ друг садьмис. — Пӧрччысь!
Ме, зонмӧ, тэнӧ мыссьӧда первой разряд кузя, — гажаа шуис сійӧ. — Но-но, зонмӧ, дзикӧдз, дзикӧдз пӧрччысь, мыйысь яндысьнысӧ!
Ме и мочалка дасьті.
Серёжка пӧрччысигкості Ваня босьтіс чайниксӧ, кухня пач увсьыс кыскис таз, лӧсьӧдіс сійӧс табуретка вылӧ да табуретка пельӧс йылас пуктіс мыссьывлӧм прӧстӧй песласян майтӧг тор, кытысь кыліс лёкиник дук.
— Миян сиктын Тамбовскӧй губернияын — ӧні сійӧ Московскӧй область, Шацкий район — вӧлі ӧти старик, сійӧ, гӧгӧрвоан, нэм чӧжыс уджалӧма банщикӧн Москваын купеч Сандунов ордын, — кӧмтӧм кузь коклапаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдӧмӧн табуретка вылын пукалігмоз висьталіс Ваня. — Тэ тӧдан, мый тайӧ значитӧ — банщикӧн?
Вот, шуам, воин тэ пывсянӧ.
Шуам, тэ барин либӧ прӧстӧ тэныд дыш мыссьынытӧ, тэ медалан банщикӧс, сійӧ и зыралӧ тэнӧ, уска этатшӧм чӧртыс, гӧгӧрвоан?
Сійӧ, этайӧ старикыс, висьтавліс, мый нэм чӧжнас пӧ мыськӧма миллионӧн-джынйӧн мортысь не этшаджыкӧс.
А мый тэ думайтан?
Сійӧ гордитчис тайӧн — сы мында мортӧс вӧчны чистӧйӧн!
Да ӧд, ачыд тӧдан, мортлӧн натура — недель мысти бара нин няйт!
Серёжка шпыннялігтырйи пӧрччис медбӧръя паськӧмсӧ, лӧсьӧдіс тазйӧ пӧсьджык ва да любӧпырысь сюйис тазйӧ чорыд кудриа юрсӧ.
— Тэнад гардероб вылӧ позьӧ вежавны, — сылысь кӧтасьӧм паськӧмсӧ плита весьтӧ ӧшлігӧн шуис Ваня, — ме дорысь на бурджык...
А тэ, ме аддза, гӧгӧрвоан порядок.
Со кисьт татчӧ помӧй ведраас да ещӧ ӧтчыд, да эн пов васӧ резны, чышкала...
Друг сійӧ грубӧякодь, но сэки жӧ покорнӧя шпыньмуніс; сійӧ ещӧ ёнджыка мышкыртчис да кыдзкӧ тешкодя ӧшӧдіс векньыдик кияссӧ, мый вӧсна найӧ друг кутісны кажитчыны сьӧкыдӧн, пыктӧмаӧн, да ещӧ нин кызджык гӧлӧсӧн шуис:
— Бергӧдчӧй, ваше степенство, мыштӧ зыралышта...
Сережка чӧв олігтыр майтӧгаліс мочалкасӧ, синбӧжнас видзӧдліс другыс вылӧ да серӧктіс.
Сійӧ мыччис мочалкасӧ Ванялы, мыджсис кияснас табуреткаӧ да лӧсьӧдіс Ванялы ёна гожъялӧм, косіник, но век жӧ мускула мышсӧ, кӧні тӧдчисны сюрса лыясыс.
Омӧля аддзӧм вӧсна Ваня кыдзкӧ лёкногӧн кутіс зыравны сылысь мышсӧ, а Сережка броткигтырйи, немвиччысьтӧм барскӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Мый нӧ тайӧ тэ, вокӧй менам?
Слабитін?
Али дышӧдчан?
Ме недӧвӧлен тэӧн, вокӧй менам...
— А сёяныс кутшӧм?
Асьныд думыштӧй, ваше степенство! — зэв серьёзнӧя, мыжа морт моз да кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Ваня.
Тайӧ здукас воссис кухня ӧдзӧс, и рогӧвӧй ӧчкиа да пуджӧм сосъяса Ваня да пасьтӧм, майтӧгалӧм мышкуа Серёжка бергӧдчисны: ӧдзӧс дорын сулаліс Ванялӧн батьыс улыс дӧрӧм-гача.
Сійӧ, ыджыд тушаа, косіник, сулаліс сьӧкыд кияссӧ бокъясас ӧшӧдӧмӧн. Киясыс вӧліны дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс Ваня сӧмын на ӧні вӧчліс.
Батьыс видзӧдіс зонъяс вылӧ зэв еджыд синъяснас.
Тадзи сійӧ сулалыштіс мыйкӧ дыра, нинӧм эз шу, бергӧдчис да петіс, ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ кокъяснас чушкигтыр передньӧйті мунӧ горничаӧ.
— Гым-чард прӧйдитіс, — спокойнӧя шуис Ваня.
Но сійӧ зыраліс Серёжкалысь мышсӧ эз нин воддзамозыс сьӧлӧмсянь. — Чайтор вылӧ эськӧ тіянсянь, ваше степенство!
— Ен сетас, — вочавидзис Серёжка, ачыс эз бура тӧд, шулӧны оз тадзи банщикъяслы, да пыдісянь ышловзис.
— Да...
Ог тӧд, кыдзи тэнад, а сьӧкыд лоӧ ладмӧдчыны миянлы батьмамъяскӧд, — серьёзнӧя шуис Ваня, кор Серёжка, сӧстӧминик, банйыштӧм чужӧма, шыльыда сынасьӧм, бӧр нин пукаліс плитадорса пызан сайын.
Но Серёжка эз пов сыысь, мый сьӧкыд лоӧ ладмӧдчыны бать-мамкӧд.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс Ваня вылӧ.
— Он вермы меным сетыштны ичӧтик бумага тор да карандаш?
Ме ӧні жӧ муна.
Меным колӧ мыйсюрӧ гижыштны, — шуис сійӧ.
И со мый сійӧ гижис сэки, кор тамыш Ваня вӧчис вид, быттьӧкӧ сылы нӧшта мыйкӧ колӧ идралыштны кухнясьыс:
«Валя, ме некор эг думайтлы, мый сэтшӧма кута переживайтны, мый тэ мунін ӧтнад.
Дугдывтӧг думайта: мый, мый лои тэкӧд?
Вай некор огӧ кутӧй янсӧдчывны, ставсӧ мӧдам вӧчны ӧтлаын.
Валя, ме кӧ пӧгибнита, кора ӧтитор: волы менам гу вылӧ да казьтышт менӧ бур кывйӧн».
Кӧмтӧг сійӧ бара вӧчас ыджыд кытш «шанхайчикъясті», балкаясӧд да гуранъясӧд, омлялысь шыбласьысь тӧв улын да кӧдзыд зэр улын — бара паркӧ, Деревяннӧй улича вылӧ, медым дзик югдыны заводитігас сетны тайӧ запискасӧ Валя чойлы — Люсялы.
Нелямын кыкӧд глава
Сы йылысь мӧвп: «А кыдзи жӧ мама?» — отравляйтіс Валя походлысь став мичлунсӧ сійӧ водз букыд асылас, кор сійӧ муніс степті Наталья Алексеевнакӧд, коді пелька да делӧвитӧя восьлаліс спортивнӧй тапочкиа кызіник кокъяснас югъялысь васӧд туй кузя.
Первойя самостоятельнӧй задание, коді опаснӧй личнӧй олӧмыслы, но — мама, мама!..
Кыдзи сійӧ видзӧдліс нылыс вылӧ, кор Валя независимӧй выражениеӧн шуис, мый сійӧ сідзи прӧстӧ мунӧ кымынкӧ лун кежлӧ гӧститны Наталья Алексеевна ордӧ!
Кӧнкӧ, кутшӧм кӧдзыдлунӧн вундыштіс мамыслысь сьӧлӧмсӧ нылыслӧн тайӧ эгоизмыс — ӧні, кор абу батьыс, кор мамыс сэтшӧм ӧтка!..
А мамыс кӧ мыйкӧ подозревайтӧ жӧ нин?..
— Тося Елисеенко, код дорӧ ме тіянӧс нуӧда, учительница, сійӧ менам мамалӧн соседка, стӧчджыка — Тося да сылӧн мамыс олӧны ӧтлаын менам мамакӧд кык комнатаа квартираын.
Сійӧ — чорыд да крепыд характера ныв, и арлыднас тіян дорысь ёна ыджыдджык, и, ме веськыда шуа, сылы зэв оз ло лӧсьыд, кор вайӧда сы дорӧ тошка подпольщик пыдди лӧсьыдіник нывкаӧс, — висьталіс Наталья Алексеевна, коді, кыдзи и век, тӧждысис аслас кывъяс вежӧртасъяслӧн стӧчлун йылысь да дзик эз мӧвпыштлы сы йылысь, кутшӧм впечатление вӧчасны найӧ кывзысьысь вылӧ. — Ме бура тӧда Серёжаӧс кыдзи тырвыйӧ серьёзнӧй детинкаӧс, ме верита сылы мукӧдторъяс кузяыс ас вылӧ дорысь ёнджыка.
Серёжа кӧ меным шуис: мый ті пӧ районнӧй организацияысь, тайӧ сідзи и эм.
И ме кӧсъя тіянлы отсавны.
Тося кӧ тіянлы оз кут ставсӧ висьтавлыны, ті шыасьӧй Коля Сумской дорӧ, ме бура тӧда, мый сійӧ налӧн медглавнӧйыс, сы серти, кыдзи Тося относитчӧ сы дінӧ.
Найӧ, збыль, кӧсйӧны петкӧдлыны Тосялӧн да менам мамалы, быттьӧкӧ налӧн любовнӧй отношениеяс, но ме, кӧть и ачым уна удж вӧсна эг на куж лӧсьӧдны ассьым личнӧй олӧмӧс, ме зэв бура разбирайтча томйӧз делӧясын.
И ме тӧда, мый Коля Сумской любитӧ Лида Андросоваӧс, зэв кокетливӧй нылӧс, — кулитӧмпырысь шуис Наталья Алексеевна, — но коді несомненнӧ тожӧ член налӧн организацияын, — содтіс сійӧ справедливость чувство вӧсна нин. — Тіянлы кӧ ковмас, медым Коля Сумской личнӧ йитчис районнӧй организациякӧд, ме воспользуйтча аслам правоӧн — районнӧй биржаса врач правоӧн, мезда сійӧс уджысь кык лун кежлӧ висьӧм кузя, сійӧ уджалӧ кутшӧмкӧ шахтаын, стӧча кӧ шуны, бергӧдлӧ ворот...
— И немецъяс веритӧны тіян бумажкаяслы? — юаліс Валя.
— Немецъяс! — горӧдіс Наталья Алексеевна. — Найӧ не сӧмын веритӧны, найӧ подчиняйтчӧны любӧй бумажкалы, сійӧс кӧ гижӧма официальнӧй морт...
Тайӧ шахтаас администрацияыс ас йӧз, русскӧйяс.
Збыль, директор дорын, кыдзи и быдлаын, эм техническӧй командаысь ӧти сержант, кутшӧмкӧ ефрейтор, барбос-барбос и эм...
Ми, русскӧйяс, налы кажитчам ставным ӧткодь чужӧмаӧсь, и найӧ некор оз тӧдны, коді петіс удж вылӧ, а коді эз...
И ставыс лои сідзи, кыдзи водзвыв висьталіс Наталья Алексеевна.
Валялы сиӧма вӧлі овны тайӧ посёлокас кык лун. Посёлокыс вӧлі паськӧдчӧма разі-пели, гажтӧм казарма кодь аслас гырысь зданиеяснас, зэв ыджыд сьӧд терриконъяснас да кынмӧм копёръяснас, сэні эз вӧв некутшӧм веж быдмӧг. Ковмис овны сэтшӧм йӧз пӧвстын, кодъяслы сьӧкыд вӧлі внушитны, мый кузь сьӧд синлысъяс сайын да зарни рӧма кӧсаяс сайын сулалӧ «Том гвардиялӧн» могучӧй авторитетыс.
Наталья Алексеевналӧн мамыс оліс посёлокса йӧзаджык важ юкӧнас, коді артмӧма ӧтлаасьӧм хуторъясысь.
Керкаяс дорас сэні вӧліны весиг ичӧтик садъяс.
Но найӧ эз нин вӧвны вежӧсь.
Зэръяс вӧсна уличаясас лоӧма нӧк кодь няйт, коскӧдзыд, сылы, тыдалӧ, сиӧма нин вӧлі куйлыны дзик тӧв пуксьытӧдзыс.
Тайӧ лунъяс чӧжыс посёлок пыр дугдывтӧг люзьгис-муніс Сталинградлань кутшӧмкӧ румынскӧй часть.
Сылӧн пушкаясыс да фураясыс, кодъясӧс кыскисны постромкаясӧ доддялӧм омӧлик пессьысь вӧвъяс, часъясӧн сулалісны тайӧ няйтас, и ездӧвӧйяс кыз гӧлӧсӧн лёкысь ёрччисны рочӧн, став посёлок пасьтаыс кывмӧн.
Тося Елисеенко, украинскӧй ногӧн статя, кызіник, зэв страстнӧй сьӧд синъяса, ар кызь куима мича ныв, шуис Валялы веськыда, мый сійӧ мыжалӧ районса подпольнӧй центрӧс сыысь, мый сійӧ пыдди оз пукты сэтшӧм шахтёрскӧй посёлокӧс, кыдзи Краснодон посёлок.
Мыйла ӧнӧдз ни ӧти руководитель эз волы Краснодон посёлокӧ?
Мыйла налӧн корӧм серти эз ыстыны ответственнӧй мортӧс, коді эськӧ велӧдіс найӧс уджавны?
Валя лыддис коланаӧн висьтавны, мый сійӧ воис сӧмын томйӧз организациясянь — «Том гвардиясянь», коді уджалӧ подпольнӧй райком руководство улын.
— А мыйла эз лок Том гвардия штабса кутшӧмкӧ член? — юаліс Тося, сылӧн скӧр синъясыс дзирдалісны. — Миян тожӧ томйӧзлӧн организация, — самолюбивӧя содтіс сійӧ.
— Ме штаблӧн дӧвереннӧй морт, — вылысса югыдгӧрд вомдорсӧ самолюбивӧя лэптыштлігмоз шуис Валя, — а ыстыны штабса членӧс сэтшӧм организацияӧ, коді нинӧмӧн эз на петкӧдлы ассьыс деятельностьсӧ, вӧлі эськӧ немдумайттӧмӧн да неконспиративнӧйӧн...
ті кӧ мыйкӧ кӧть гӧгӧрвоанныд таын, — содтіс Валя.
— Нинӧмӧн эгӧ петкӧдлӧй ассьыным деятельностьнымӧс?!
— скӧрысь горӧдіс Тося. — Бур тай штаб, коді оз тӧд аслас организацияяслысь деятельностьсӧ!
А ме абу йӧй, медым висьтавлыны миян деятельность йылысь мортлы, кодӧс ми огӧ тӧдӧй.
Гашкӧ, найӧ сідзи эськӧ эз и договоритчыны, тайӧ мичаник чужӧма самолюбивӧй нывъясыс, эз кӧ во налы отсӧг вылӧ Коля Сумской — ыджыд ныра, мугов да тӧлка чужӧма зон, кодлӧн вӧлі ыджыд важся дедовскӧй запорожскӧй отвага да мудерлун и сэки жӧ вӧлі веськыд мортӧн, мый и вӧлі сылӧн медбурторнас.
Збыль, кор Валя казьтыштіс сылысь овсӧ, Тося прикинитчис, мый оз и тӧд сэтшӧмсӧ.
Но сэки Валя веськыда да кӧдзыда шуис, мый «Том гвардия» тӧдӧ Сумскойлысь организацияын руководящӧй положениесӧ, и Тося кӧ оз тӧдмӧд сійӧс сыкӧд, Валя ачыс корсяс сійӧс.
— Интереснӧ меным, кыдзи ті сійӧс корсянныд, — неуна тревожитчигтыр шуис Тося.
— Кӧть, шуам, Лида Андросова пыр...
— Лида Андросовалӧн абу некутшӧм основание отнеситчыны тіян дінӧ мӧдногӧн, кыдзи ме.
— Сымын лёкджык...
Ме кута корсьны сійӧс ачым и адрес тӧдтӧм вӧсна верма случайнӧ провалитны сійӧс.
И Тося Елисеенко сетчис.
Ставыс мӧдног лои, кор найӧ воисны Коля Сумской ордӧ.
Сійӧ оліс дзик посёлок помас деревенскӧй ыджыд керкаын, — керка саяс вӧлі нин степь.
Сылӧн батьыс войдӧр вӧлӧма шахтаын возчикӧн, оланногныс налӧн вӧлі джынвыйӧ деревенскӧй.
Сумской, синсӧ читкыртӧмӧн, кывзіс Валялысь надменнӧй да Тосялысь страстнӧй висьталӧмъяссӧ да чӧв олігтыр кыкнан нывсӧ корис петны хатаысь.
Приставнӧй пос кузя найӧ кайисны сы бӧрся чардакӧ.
Сэтысь шумӧн лэбисны небесаӧ гулюяс, а мукӧдъясыс пуксялісны Сумскойлы пельпомъяс вылас и юр вылас да зілисны пуксьыны кияс вылас, и сійӧ, медбӧрын, лӧсьӧдіс кисӧ ӧти гулюлы, коді вӧлі сэтшӧм мича мыгӧра, сэтшӧм синтӧ ёрана, збыльысь, гулю кодь чистӧй.
Чардакын пукалысь зон, тэчасногнас настоящӧй геркулес, тӧдтӧм нылӧс аддзӧм бӧрын, дзикӧдз шӧйӧвоши да тэрыба мыйкӧ тупкис турунӧн ас дінсьыс, но Сумской сетіс сылы знак: ставыс пӧ лючки-ладнӧ.
Нюммунӧм бӧрын геркулес вештіс турунсӧ, и Валя аддзис радиоприёмник.
— Володя Жданов...
Валя Неизвестнӧй ли мый ли, — нюмъёвттӧг шуис Сумской. — Вот ми куимнанным — Тося, Володя да ме, адын грешникыс, — ми и эм миян организациянымлӧн веськӧдлысь тройкаыс, — висьталіс сійӧ, а сы вылын гӧгӧр пукалісны кургысь, ласкайтчысь гулюяс, кодъяслӧн бордъясныс быттьӧкӧ друг ыпнитлывлісны.
Кор найӧ сёрнитчисны, вермас-ӧ Сумской мунны Валякӧд карӧ, Валя чувствуйтіс ас вывсьыс геркулеслысь видзӧдӧмсӧ, и тайӧ видзӧдӧмсьыс сылы эз ло лӧсьыд.
«Том гвардеецъяс» пӧвстысь Валя тӧдіс татшӧм багатырсӧ — сійӧ Ковалёв, кодӧс вын вӧснаыс да бурлун вӧснаыс окраинаын нимтісны «царёкӧн».
Но тайӧ вӧлі вывті лӧсьыд тэчаснога и чужӧм вылас и став туша сертиыс, сьылісӧ быттьӧ вӧлі кисьтӧма бронзаысь, сыын чувствуйтчыліс спокойнӧй да мича вын.
И мыйлакӧ Валялы, ачыс эз тӧд мыйла, друг дум вылас уси омӧльтчӧм кӧмтӧм Серёжка, и сэтшӧм шудлунӧн да нежностьӧн ёкмуніс сылӧн сьӧлӧмыс, мый Валя чӧв ланьтіс.
Найӧ нёльнанныс вешйисны чардак дорӧ, и Коля Сумской друг кватитіс ки вылас пукалысь гулюсӧ да, увсяньыс свободнӧя сійӧс ӧвтыштӧм бӧрын, мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс буситысь букыд небесалань.
Гулюяс лэбзисны сы пельпомъяс вылысь.
Ставныс видзӧдісны чардак вевтса ӧшинь розьӧд первой гулю бӧрся.
А сійӧ качӧдчис сюръяӧн дзик веськыда да воши небесаас, быттьӧкӧ сылі.
Тося Елисеенко, ки-ки воча швачнитӧм бӧрын, ляпкӧдчис да чирӧстіс.
Сійӧ чирӧстіс сэтшӧм шудлун выражайтӧмӧн, мый ставныс видзӧдлісны сы вылӧ да серӧктісны.
Сы гӧлӧсын и синъясын шудлунсӧ тайӧ выражайтӧмыс быттьӧкӧ висьталіс ставныслы: «Ті чайтанныд, мый ме абу бур, а ті лючкиджыка видзӧдлӧй, кутшӧм шань ныв ме!..»
Асылыс суис Валяӧс да Коля Сумскойӧс степӧ, карӧ нуӧдысь туй вылӧ.
Став кымӧръяссӧ быттьӧкӧ чышкыштӧма войбыднас, шондіыс сэтшӧма кутіс пӧжны югдӧм бӧрас, мый быдлаті нин вӧлі кос.
Гӧгӧр пласьвидзис степь, кӧні вӧлі нярмӧмаӧсь став турунъясыс, и век жӧ сійӧ вӧлі зэв мича тайӧ ар заводитчан кадас, быттьӧ сывдӧм ыргӧн.
Вӧсньыдик кузь чераньвезъяс пыр нюжъялісны да нюжъялісны воздухас.
Немецкӧй транспортнӧй самолётъяс асланыс жургӧмӧн тыртлісны степсӧ — найӧ лэбисны пыр ӧтиладорлань, Сталинградлань, — и бара лолі чӧв-лӧнь.
Джын туйсӧ мунӧм бӧрын Валя да Сумской пуксисны шойччыштны шонді водзас мыльк бокӧ.
Сумской заводитіс куритчыны.
И друг найӧ пельӧдз кыліс сьыланкыв, коді свободнӧя паськаліс степын, сэтшӧм тӧдса сьыланкыв, мый сылӧн мотивыс пыр жӧ мӧдіс юргыны Валя да Сумской сьӧлӧмъясын.
<rus>«Спят курганы тёмные...»</rus>
Налы, донецкӧй степын олысьяслы, тайӧ вӧлі рӧднӧй сьыланкывйӧн, но кыдзи нӧ сійӧ, рӧднӧйыс, воис татчӧ тайӧ асылас?..
Валя да Коля кыпӧдчыштісны гырддза йыланыс, думсьыныс тшӧтш жӧ шуалісны пыр ӧтарӧ налань матыстчысь сьыланкывйыслысь кывъяссӧ...
Сьылісны зэв томиник кык гӧлӧс, зон да ныв, сьылісны отчаяннӧя гораа, став мир водзас:
Валя тэрыба тювкнитіс мыльк йылӧ, видзӧдліс гусьӧник, сэсся мыччысис кос выйӧныс да серӧктіс.
Ӧта-мӧднысӧ киясӧдныс кутӧмӧн туй кузяыс локтісны налань Володя Осьмухин да сылӧн чойыс Людмила да сьылісны тайӧ сьыланкывсӧ, — найӧ веськыда равзісны.
Валя чепӧсйис мыльк вывсянь да мыйвынсьыс, кыдзи челядьдырйиыс, кутіс котӧртны налы паныд.
Сумской, коді ёнасӧ эз шензьы, ньӧжйӧник мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Ті кытчӧ мунанныд?
— Сиктӧ дедушка ордӧ, няньторла...
Код нӧ тайӧ лётіктӧ тэ бӧрсясӧ?
— Тайӧ асланым зон, Коля Сумской, посёлокысь.
— Верма рекомендуйтны тэныд нӧшта ӧти сочувствующӧйӧс, ассьым рӧднӧй чойӧс Людмилаӧс — ӧні степын объяснитчим, — шуис Володя.
— Валя, асьныд артыштӧй: абу ӧмӧй нӧ тайӧ свинство,
ӧд менӧ жӧ быдӧн тӧдӧны, а рӧднӧй вокӧй ставсӧ меысь дзебӧ,
а ме ӧд ставсӧ аддза,
плӧть сыӧдз, мый аддзи сылысь типографияса шрифтсӧ да кутшӧмкӧ лёк дука жидкость, сійӧ вӧлі мыськӧ тайӧн шрифтсӧ, мыйкӧ мында вӧлі мыськӧма нин, а мыйкӧ мында абу на, кор друг талун...
Валя!
Тӧданныд-ӧ, мый лои талун? — друг горӧдіс Люся да тэрыба видзӧдліс на дорӧ матыстчысь Сумской вылӧ.
— Энлы, — серьёзнӧя шуис Володя, — миян мехцехсаяс асьныс аддзылӧмаӧсь, найӧ жӧ меным ставсӧ и висьталісны...
Вообщӧ найӧ вӧлӧм мунӧны парк дорті, видзӧдӧны: воротаас кодкӧ ӧшалӧ, сьӧд пальтоа, а морӧсас записка.
Первойсӧ найӧ чайтӧмаӧсь: немецъяс кодӧскӧ миян йӧз пиысь ӧшӧдӧмаӧсь.
Матыстчасны, видзӧдӧны — Фомин.
Но, тӧдан, эсійӧ сволочсӧ, полицайсӧ?
А записка вылас: «Тадзи мӧдам вӧчны быдӧнкӧд, коді вузавлӧ миянлысь йӧзӧс».
И ставыс...
Гӧгӧрвоан? — вашкӧдӧмӧн шуис Володя. — Вот тайӧ удж! — горӧдіс сійӧ. — Кык час чӧж лунъюгыд дырйиыс ӧшаліс!
Ӧд тані сылӧн постыс вӧлі, полицайяс некод матын абу вӧлӧмаӧсь.
Зэв уна йӧз аддзылісны, талун карын та йылысь сӧмын и сёрнитӧны.
Ни Володя, ни Валя не сӧмын эз тӧдны штаблысь решениесӧ Фоминӧс казнитӧм кузя, но эз кужны весиг предположитны, мый вермас лоны татшӧм решение.
Володя вӧлі уверен, мый тайӧс вӧчис подпольнӧй большевистскӧй организация.
Но Валя друг сэтшӧма кельдӧдіс, мый кельыдыс кутіс тӧдчыны весиг зарни рӧма гожъялӧм кучик пырыс: сійӧ тӧдіс ӧти мортӧс, коді вермис вӧчны тайӧс.
— А он тӧд, миянладорсянь ставыс лои лючки-ладнӧ, жертваяс эз вӧвны? — юаліс сійӧ, ачыс муртса вермис вӧрӧдны вомдоръяссӧ.
— Ставыс зэв лючки! — горӧдіс Володя. — Некод нинӧм оз тӧд, и ставыс лючки-ладнӧ.
Но гортын менам компот...
Мама убедитчӧма, мый ме тайӧс сукин сынсӧ ӧшӧді, да мӧдіс тунавны, мый менӧ тожӧ ӧшӧдасны.
А ме нин тувкӧда Люськалы, висьтала: «Тэ аддзан, маманым неуна пельтӧм и сылӧн температура, и вообщӧ пӧра мунны дедушка ордӧ...»
— Коля, мунамӧй, — друг шуис Сумскойлы Валя.
Карӧдз мунігӧн Валя тӧкӧтьӧ дзикӧдз эз жайӧд ассьыс ёртсӧ, и Сумской некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма вежсис сійӧ.
Вот сылӧн каблукъясыс кутісны котшкыны рӧднӧй кильчӧ вылас.
Шӧйӧвошӧм Сумской пырис сы бӧрся столӧвӧйӧ.
Столӧвӧяс чӧв олігтыр да вӧрзьывтӧг, быттьӧ нимлун дырйи, ӧта-мӧдныслы паныд пукалісны кызіник туша вылас топыда пуксьӧм сьӧдов платьеа Мария Андреевна да кельыд чужӧма, пельпомӧдзыс лэччӧм зарни рӧма югыд юрсиа ичӧтик Люся.
Ыджыдджык нывсӧ аддзӧм бӧрын Мария Андреевна ӧдйӧ чеччис, кӧсйис мыйкӧ шуны да тшӧкмуніс, уськӧдчис нылыс дорӧ, сутш дыра подозрительнӧя видзӧдіс то сы вылӧ, то Сумской вылӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да сьӧлӧмсяньыс мӧдіс окавны нывсӧ.
И сӧмын ӧні Валя гӧгӧрвоис, мый сылӧн мамыс переживайтӧма сійӧс жӧ, мый и Володялӧн мамыс: сійӧ подозревайтіс, мый сылӧн рӧдимӧй нылыс, Валя Борц, вӧлӧма Фоминӧс казнитанінын да дзик та вӧсна эз вӧв тані тайӧ лунъясас.
Валя вунӧдіс Сумской йылысь, коді яндысигтыр сулаліс ӧдзӧс дорын, да видзӧдіс мамыс вылӧ, быттьӧкӧ юаліс сылысь: «Мый нӧ ме тэныд верма висьтавны, мама, но, мый?»
Тайӧ кадас ичӧтик Люся чӧв олігтыр матыстчис Валя дінӧ да мыччис сылы записка.
Валя машинальнӧя паськӧдіс запискасӧ, весиг эз вевъяв лыддьынысӧ, а сӧмын тӧдіс почерксӧ.
Челядь сяма шуда нюм сявкнитіс сылӧн туйын бусӧссьӧм гожъялӧм чужӧм вылас.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс Сумской вылӧ, и вирыс чепӧсйис сылы весиг сьыліас да пельясас.
Валя кватитіс киӧдыс мамсӧ да нуӧдіс ас бӧрсяыс мӧд комнатаӧ.
— Мама! — шуис сійӧ. — Мама!
Сійӧ, мый тэ думайтан, тайӧ ставыс йӧйталӧм.
Он ӧмӧй тэ аддзы, он ӧмӧй гӧгӧрво, мыйӧн ми, ме, менам став ёртъясӧй, олам?
Неужели тэ он гӧгӧрво, мый ми огӧ вермӧй овны мӧдног?
Мама! — мамыслы веськыда синмас видзӧдігмоз висьталіс Валя, ачыс гӧрдӧдӧма, шуда.
Мария Андреевналӧн здоровьеӧн ыпъялысь чужӧмыс кельдӧдіс, лои весиг кыпыдджыкӧн.
— Нылӧй менам!
Мед благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис Мария Андреевна, коді нэм чӧжыс школаын и мукӧдлаын занимайтчыліс антирелигиознӧй просвещениеӧн. — Медым благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис сійӧ да бӧрддзис.
Нелямын коймӧд глава
Сьӧкыд сэтшӧм мамбатьлы, кодъяс оз тӧдны асланыс челядьлысь душевнӧй мирсӧ, аддзӧны, мый челядьсӧ вовлекитӧмаӧсь гуся, таинственнӧй да опаснӧй уджӧ, а мамбатьыс оз вермыны гӧгӧрвоны налысь деятельность мирсӧ да оз вермыны дугӧдны тайӧ деятельностьсӧ.
Асъя чай дырйи нин батьыслӧн зумыш чужӧм сертиыс да сы серти, мый сійӧ оз видзӧд пиыс вылӧ, Ваня чувствуйтіс бушков матыстчӧм.
И бушков воис, кор Нина чойыс, юкмӧс дорӧ вала ветлӧм бӧрын, висьталіс Фоминӧс казнитӧм йылысь да мый йӧзыс сёрнитӧны та йылысь.
Батьыслӧн чужӧмыс вежсис, и косіник банбокъяс вылас сылӧн пӧльтчисны жӧлвакъяс.
— Ми, навернӧ, бурджыка вермам тӧдмавны гортын, — пи вылас видзӧдтӧг, ядӧвитӧя шуис сійӧ, — информациясӧ... — Сійӧ радейтліс мукӧд дырйи сюйыштны татшӧм кывсӧ. — Мый чӧв олан?
Висьтав.
Тэ жӧ сэні, сідз шуны, матынджык, — ньӧжйӧник висьталіс батьыс.
— Код дорын матынджык?
Полиция дорын али мый? — шуис кельдӧдӧм Ваня.
— Мый могысь тӧрыт Тюленин воліс?
Запретитӧм кадас?
— Коді сійӧс соблюдайтӧ, кадсӧ!
Нинка быттьӧкӧ тайӧ кадас оз ветлывлы свиданиеяс вылӧ!
Воліс варовитыштны, эз ӧд первойысь...
— Эн ылӧдчы! — чирӧстіс батьыс да ки дорышнас кучкис пызанӧ. — Таысь — тюрьма!
Сылы кӧ аслас юрыс абу жаль, ми, тэнад мамбатьыд, мый ради кутам ӧтвечайтны?
— Он сы йылысь тэ, бать, сёрнит, — ньӧжйӧник шуис Ваня да чеччис, кӧть батьыс и кучкаліс кипыдӧснас пызанӧ да горзіс: «Буретш сы йылысь!» — Тэ кӧсъян тӧдны, состоита-ӧ ме подпольнӧй организацияын?
Со мый тэ кӧсъян тӧдны.
Ог, ог состоит.
И Фомин йылысь ме тожӧ сӧмын ӧні на кылі Нинасянь.
А сӧмын шуа: сідзи сылы и колӧ, подлецлы!
Кыдзи аддзан чой висьталӧмысь, и йӧзыс тадзи шуӧны.
И тэ тожӧ тадзи думайтан.
Но ме ог соссьы: мыйӧн верма, ме отсала миян йӧзлы.
Ставным ми долженӧсь отсавны налы, а ме — комсомолец.
А та йылысь эг висьтавлы тэныд да мамалы, медым весьшӧрӧ не беспокоитны...
— Кывлін, Настасья Ивановна? — И батьыс пӧшти йӧй морт моз видзӧдліс аслас еджгов синъяснас гӧтырыс вылӧ. — Со сійӧ, миян вӧсна маитчысьыд!..
Некутшӧм яндзим тэнад абу!
Нэм чӧж ме уджалі тіян вылӧ...
Вунӧдін, кыдзи овлім семейнӧй керкаын дас кык семья, джоджын туплясим, куш челядьыс кызь кӧкъямыс душ?
Тіян вӧсна, челядь вӧсна, ми мамныдкӧд став выннымӧс сетім.
Видзӧдлы мамыд вылӧ!..
Александрӧс велӧдім — эгӧ вермӧ помӧдз велӧдны, Нинкаӧс эгӧ жӧ помӧдз велӧдӧй, тэ вылӧ пуктім ставсӧ, а тэ ачыд юртӧ петляӧ сюян.
Мамыд вылӧ видзӧдлы!
Сійӧ тэ понда бӧрдӧмысла синъяссӧ дзикӧдз тшыкӧдіс, сӧмын тэ нинӧм он аддзы!
— А мый, тэ ногӧн, ме должен вӧчны?
— Мун уджавны!
Нинка уджалӧ, мун и тэ.
Сійӧ, счетовод, чернорабочӧйӧн уджалӧ, а тэ мый?
— Код вылӧ уджавнысӧ?
Немец вылӧ?
Медым сійӧ миянлысь йӧзӧс унджык виаліс?
Вот кор бӧр воасны миян, ме первойӧн муна уджавны...
Тэнад пиыд, менам вок, Краснӧй Армияын, а тэ тшӧктан меным мунны немецлы отсасьны, медым питӧ регыдджык виасны! — скӧрысь шуаліс Ваня.
Найӧ сулалісны нин ӧта-мӧдныслы воча.
— А жӧритнытӧ мый? — горзіс батьыс. — А бурджык лоӧ, кор медводдза мортыс на пӧвстысь, кодъясӧс тэ радейтан, вузалас тэнсьыд юртӧ!
Немецъяслы вузалас!
Тэ кӧть тӧдан он миян улича вылын олысь йӧзсӧ?
Коді мыйӧн лолалӧ?
А ме тӧда!
Налӧн асланыс тӧждысьӧмъяс, асланыс выгӧда.
Сӧмын тэ ӧтнад став вӧсна тӧждысян!
— Абу збыль!..
А вӧлі тэнад выгӧда, кор тэ мӧдӧдалін тылӧ государственнӧй эмбур?
— Ме йылысь сёрниыс оз мун.
— Тэ йылысь сёрниыс!
Мыйла тэ думайтан, мый тэ йӧз дорсьыс бурджык? — ӧти кинас чуньяс вылас пызанӧ мыджсьӧмӧн да рогӧвӧй ӧчкиа юрсӧ упрямӧя пӧлыньтыштӧмӧн висьталіс Ваня. — Выгӧда!
Быдӧн ас пондаыс!..
А ме тэнсьыд юала: кутшӧм тэнад вӧлі выгӧда сійӧ лунъясас, кор тэ получитін нин выходнӧй пособие, тӧдін, мый кольччан татчӧ, мый тайӧ делӧыс вермас вредитны тэныд, ачыд висян, а грузитін йӧзлысь эмбур, эн узьлы войяссӧ?
Неужели тэ ӧтнад татшӧмыс му вылас?
Весиг наука серти тадзсӧ оз вермы лоны!
Воскресенье лун вӧсна Нина чойыс тайӧ часас вӧлі гортас.
Сійӧ зумыштчӧмӧн пукаліс аслас крӧвать вылын, эз видзӧд вензьысьяс вылӧ и, кыдзи и век, оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ думайтӧ.
А водз да ёна пӧрысьмӧм, слабиник бур мамыс, кодлӧн став олӧмыс йӧршитчыліс му вылын уджалӧмӧн да пач дорын ноксьӧмӧн, медся ёна поліс, медым Александр Фёдорович скӧрйывсьыс эз вӧтлы да эз ёр Ванюшаӧс.
И кор сёрнитіс бать, мамыс заискивающӧя довкйӧдліс сылань юрсӧ, медым бурӧдны сійӧс, а кор сёрнитіс пиыс, сійӧ бара жӧ видзӧдіс мужикыс вылӧ фальшивӧя нюмъялігтыр, лапйӧдліс синъяссӧ, быттьӧ тшӧктіс сылы кывзыштны пиыслысь да извинитны сійӧс, кӧть кыкнанныс найӧ, пӧрысьяс, гӧгӧрвоӧны, кутшӧм мывкыдтӧма сёрнитӧ пиныс.
Батьыс, выль мыськӧм косоворотка дӧрӧм вылас пасьталӧм кузь пинжака, пӧрысьысла кусыньтчыштӧм кокъясас туфлиа, пидзӧсъястіыс дӧмлӧм да пошкыртчӧм важ гача, сулаліс комната шӧрас да, то лёкысь кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдлігмоз, то беспомощнӧя кияссӧ лэдзлігмоз, горзіс:
— Ме ог наука серти доказывайт, а олӧм серти!
— А наукаыс абу олӧмысь?..
Он тэ ӧтнад, но и мукӧд йӧз корсьӧны справедливость! — висьталіс Ваня сысянь виччысьны позьтӧм пӧся. — А тэ яндысян признайтны ассьыд бурторъястӧ!
— Меным яндысьны нинӧмысь!
— Сідзкӧ, докажит, мый ме абу прав!
Горзӧмнад менӧ убедитны оз позь.
Верма пӧкӧритчыны, чӧв ланьтны — тайӧ сідз.
А вӧчны кута всё равно сӧвесть серти...
Батьыс друг пыр жӧ раммис, и еджгов синъясыс сылӧн пемдісны.
— Вот, Настасья Ивановна, — чирӧстіс сійӧ, — велӧдім пинымӧс...
Велӧдім — сэсся ковтӧмӧсь лоим.
Адью!.. — сійӧ шеныштіс кияснас, бергӧдчис да петіс.
Анастасия Ивановна, тэрыба да посниа восьлалігтыр, петіс сы бӧрся.
Нина, юрсӧ лэптывтӧг, пукаліс крӧвать вылас да чӧв оліс.
Ваня некутшӧм могтӧг шӧйтыштіс пельӧсысь пельӧсӧ да пуксис. Сӧвестьыс эз дугды йирны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Заводитліс весиг, кыдзи и войдӧр, сьӧлӧм кылӧмсӧ петкӧдлыны стихотворениеын, кодӧс сиис вокыслы:
Абу тадзи:
Стихотворение эз артмы, эз.
Да и оз позь вӧлі ыстыны сійӧс вокыслы.
И сэки Ваня гӧгӧрвоис, мый колӧ вӧчны сылы: колӧ мунны Клава ордӧ Нижне-Александровскӧйӧ.
Елена Николаевна Кошевая кыкпӧв ёнджыка страдайтіс сы вӧсна, мый сійӧ ачыс эз вермы решитны, колӧ-ӧ паныд сувтны пиыс деятельностьлы али отсавны сылы.
Сійӧ, кыдзи и став мамъясыс, дугдывтӧг, лунысь-лунӧ мучитчис, шогсис да поліс пиыс вӧсна: сійӧ эз вермы уджавны, узьны, уси душевнӧя и эбӧснас, чужӧмас артмисны выль чукыръяс, мучитіс шоглун — пиыс вӧсна полӧм.
Мукӧд дырйиыс тайӧ полӧмыс лолі животнӧйлӧн кодь: сылы окота вӧлі чепӧсйыны, горзыны, вынӧн кыскыны писӧ страшнӧй судьба дорысь, кодӧс сійӧ дасьтіс аслыс.
Но сыын асас вӧліны мужикыслӧн кодь жӧ, Олег дядьлӧн кодь, чертаяс, олӧмсӧ ёна да страстнӧя любитӧм, — сыын ас пытшкас ключӧн пуис тышлӧн сэтшӧм би, мый сійӧ эз вермы не сочувствуйтны пиыслы.
Частӧ сійӧ испытывайтліс пиыс вылӧ ӧбида: кыдзи сійӧ вермӧ гусьӧн видзны сыысь, аслас мамсьыс, ӧд сійӧ век ставсӧ висьтавлывліс сылы, вӧлі вежлив, кывзысьысь!
Медся нин ӧбиднӧ вӧлі сыысь, мый мамыс сылӧн, бабушка Вера, тыдалӧ, внукыскӧд ӧтвылысь жӧ, ӧти заговорынӧсь да тожӧ видзліс тайӧс нывсьыс гусьӧн, Коля вокыс, став сертиыс, вӧлі заговорын жӧ.
И весиг дзик бокӧвӧй нывбаба, Полина Георгиевна Соколова, либӧ тётя Поля, кыдзи шуисны сійӧс Кошевойяс семьяын, ӧні лои, кажитчӧ, Олеглы рӧднӧй мамыс дорысь матыссаӧнджык.
Кыдзи, кор, мыйсянь тайӧ заводитчис?
Воддза кадъясӧ Елена Николаевна да тётя Поля пӧшти эз янсӧдчывны, та вӧсна йӧзыс, ӧти йывсьыс сёрнитігӧн эз вермыны не казьтыштны мӧд йывсьыс...
Найӧ дружитісны, кыдзи вермӧны дружитны общӧй уджӧн да общӧй мӧвпъясӧн йитчӧм пӧрнӧй нывбабаяс, кодъяс уна нин испытайтлӧмаӧсь.
А война заводитчӧмсянь тётя Поля друг йӧршитчис ас пиас да дугдіс волывлыны Кошевойяс ордӧ, и Елена Николаевна кӧ важ кузяыс пыравлывліс сы ордӧ, тётя Поля быттьӧ яндысис и аслас мӧскысь и сыысь, мый тӧргуйтӧ йӧлӧн, и сыысь, мый Елена Николаевна вермас мыжавны сійӧс рӧдиналы благо вылӧ уджалӧм пыдди ас пытшкас, личнӧй олӧмас йӧршитчӧмысь.
И Елена Николаевна весиг эз аддзыв аслас душаысь позянлун, медым сёрнитыштны та йылысь Полякӧд.
Тадзи налӧн дружбаныс ачыс быри.
А Полина Георгиевна бара воис Кошевойяс ордӧ, кор карын кӧзяйничайтісны нин немецъяс.
Сійӧ воис восьса да ёнтан сьӧлӧмӧн, и Елена Николаевна тӧдіс сійӧс воддза кодьнас.
Найӧ ӧні частӧ аддзысьлывлісны, медым бурмӧдны сьӧлӧмъяссӧ, но, кыдзи и пыр, сёрнитіс медсясӧ Елена Николаевна, а рам да скромнӧй тётя Поля видзӧдіс сы вылӧ аслас вежӧра мудз синъяснас.
И век жӧ, кутшӧм кӧть сійӧ, тётя Поляыс, эз вӧв рам, Елена Николаевна эз вермы не казявны, мый сійӧ, сылӧн важся пӧдругаыс, быттьӧкӧ смилитӧма ас дінас Олегӧс.
Сулалӧ вӧлі сӧмын пырны Полина Георгиевналы, Олег пыр жӧ лолывліс сы дінын, и частӧ Елена Николаевна казявлывліс на костын чардби моз вирдыштысь видзӧдлас — видзӧдлас сэтшӧм йӧзлысь, кодъяслӧн эм мыйкӧ висьтавны ӧта-мӧдныслы.
И збыльысь, Елена Николаевналы кӧ лоӧ эновтлыны найӧс, а сэсся бӧр пырны горничаас, чувствуйтчис, мый найӧ сы пырӧм бӧрын торклісны ассьыныс особӧй сёрнинысӧ.
А кор Елена Николаевна петавліс посводзас колльӧдны пӧдругасӧ, мӧдыс сёрнитіс яндысьӧмӧн да тэрмасигтыр: «Эн, эн, эн тӧждысь, Леночка, ме ачым нин».
И некор сійӧ тадзи эз сёрнитлы, сійӧс колльӧдны кӧ петаліс Олег.
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс вермис лоны?
Кутшӧмджык вӧлі переноситны тайӧс мам сьӧлӧмлы?
Коді нӧ мувывса став йӧз пӧвстысь вермас бурджыка гӧгӧрвоны писӧ, юксьыны сы уджӧн да думъясӧн, дорйыны сійӧс став радейтӧм вынӧн олӧмлӧн лёк часӧ?
А правдивӧй гӧлӧс сылы быттьӧ вочавидзліс, мый пиыс сылы оз висьтась первойяысь буретш сы вӧсна, мый оз тырвыйӧ верит мамыслы.
Кыдзи став том мамъяс, сійӧ медъёна аддзис ӧтка пиыслысь бурторъяссӧ, но сійӧ збыльвылӧ тӧдіс писӧ.
Сэксянь, кор карын кутісны разӧдавны листовкаяс, кытӧні помас вӧлі таинственнӧй подпись «Том гвардия», Елена Николаевна эз сомневайтчы, мый сылӧн пиыс абу сӧмын организацияын, но сэні сылӧн руководящӧй роль.
Сійӧ волнуйтчис, гордитчис, страдайтіс, но эз лыддьы позянаӧн нарошнӧ юасьны пиыслысь, медым сійӧ висьталіс ставсӧ веськыда.
Сӧмын ӧтчыд, быттьӧ немдумайттӧг, сійӧ юаліс:
— Кодкӧд тэ ӧні медъёна дружитан?
Сысянь виччысьтӧм мудерлунӧн Олег быттьӧкӧ торклӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдӧм могысь мӧдіс висьтавны Лена Позднышева йылысь да, яндысьыштӧмӧн, шуис:
— Д-дружита Нина Иванцовакӧд...
И мамыс мыйлакӧ сетчис тайӧ мудеритӧмыслы да неискренньӧя шуис:
— А Лена?
Чӧв олігтыр Олег вайис дневник да сетіс сылы, и мамыс лыддис дневниксьыс ставсӧ, мый думайтіс ӧні пиыс Лена Позднышева йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧ увлекайтчыліс Ленаӧн войдӧр.
Но тайӧ асылас, кор соседъясыс висьталісны сылы Фоминӧс казнитӧм йылысь, сійӧ тӧкӧтьӧ эз горӧд зверь этшӧн.
Сійӧ кутчысис таысь да водіс вольпась вылӧ.
И бабушка Вера, стойкӧй да таинственнӧй, быттьӧкӧ мумия, пуктіс нылыслы кымӧс вылас кӧдзыд кичышкӧд.
Елена Николаевна, кыдзи и став батьмамыс, некор эз вермы подозревайтны, мый пиыс тшӧтш участвуйтіс казнитанінас.
Но со кутшӧм вӧлӧма сійӧ мирыс, кӧні бергаліс пиыс, со кутшӧм чорыд сэні вӧлӧма тышыс!
Кутшӧм жӧ наказание виччысьӧ писӧ?
Сы сьӧлӧмын век на эз вӧв пиыслы вочакывйыс, но колӧ нин вӧлі сэсся жугӧдны тайӧ страшнӧй таинственностьсӧ, — тадзи овны оз позь!..
А тайӧ кадас сылӧн пиыс, кыдзи и век, ӧкуратнӧя пасьтасьӧма, бура мыссьӧма, банйӧм чужӧма, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, — ӧти пельпомыс неуна вӧлі вылынджык мӧдсьыс, — пукаліс сарайын, койка вылын, а сылы паныд, пес плакаяс вылын, пукаліс ыджыд ныра, мугов да пельк вӧраса Коля Сумской, и найӧ ворсісны шахматӧн.
Став вниманиесӧ найӧ вӧлі веськӧдӧмаӧсь ворсӧмныс вылӧ, сӧмын кадысь кадӧ быттьӧкӧ сідз-тадз шуавлісны ӧта-мӧдныслы сэтшӧм репликаяс, мый делӧ тӧдтӧм морт вермис эськӧ чайтны, мый тайӧ исправитны позьтӧм злӧдейяс.
Сумской.
Эстӧні станцияас ссыпнӧй пункт...
Мыйӧн сӧмын первойя вартӧм бӧрын вайисны няньсӧ, Коля Миронов да Палатута лэдзисны сэтчӧ клещӧс...
Чӧв олӧм.
Кошевой.
Няньсӧ идралісны?
— Тшӧктӧны ставсӧ идравны...
Но унджыкыс сулалӧ сёрӧмъясын да чумалиясын; вартнысӧ да кыскавнысӧ нинӧмӧн.
Чӧв олӧм.
Кошевой.
Сёрӧмъяссӧ колӧ сотны...
Тэнад ладьяыд угроза улын!
Чӧв олӧм.
Кошевой.
Сійӧ бур, мый тіян совхозад ас йӧз.
Ми штабын обсуждайтім да решитім: обязательнӧ лӧсьӧдны ассьыным ячейкаяс хуторъясын.
Оружие тіян эм?
— Этша.
— Колӧ чукӧртны.
— Кысь нӧ сійӧс чукӧртан?
— Степысь.
И налысь гусявлӧй — найӧ немтӧждысьтӧг олӧны.
Сумской.
Извиняйтча, шах...
Кошевой.
Тайӧ, зонмӧ, горзьӧдас тэнӧ, кыдзи агрессорӧс.
— Агрессорыс ӧд абу ме.
— А ныртӧ лэпталан дзик кутшӧмкӧ сателлит моз!
— Менам положениеӧй французскӧй, тайӧ лӧсяланаджык, — шпыньмунӧмӧн шуис Сумской.
Чӧв олӧм.
Сумской.
Извинит, оз кӧ ладмы юалӧмӧй: эсійӧс ӧшӧдісны эз тіянтӧг?
Кошевой.
Коді тӧдас сійӧс.
— <ns>Бу-ур</ns>, — явнӧй удовольствиеӧн шуис Коля. — Ме думайта, вообщӧ найӧс унджык колӧ виавны, кӧть шуам прӧстӧ пельӧс сайсянь.
И не сы мында холуйяссӧ, мыйта кӧзяевасӧ.
— Абсолютнӧ колӧ.
Найӧ олӧны немтӧждысьтӧг.
— Тэ тӧдан, ме сдайтча, пӧжалуй, — шуис Сумской, — положениеӧй безвыходнӧй, а меным пӧра гортӧ.
Олег ӧкуратнӧя тэчис шахматсӧ, сэсся матыстчыліс ӧдзӧс дорӧ, видзӧдліс да бӧр локтіс.
— Примит клятва...
Эз вӧв некутшӧм переход сійӧ минутасяньыс, кор найӧ пукалісны да ворсісны шахматӧн, а со нин и Кошевой и Сумской, кыкнанныс ӧтыдждаӧсь, сӧмын Олеглӧн паськыдджыкӧсь пельпомъясыс, сулалісны ӧта-мӧдныслы воча, кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн, да видзӧдісны естественнӧй да прӧстӧй выражениеӧн.
Сумской перйис гимнастёрка зепсьыс ичӧтик бумага тор да кельдӧдіс.
— Ме, Николай Сумской, — пыдісянь петан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ, — «Том гвардия» радъясӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча... — Сійӧ сэтшӧма кутіс волнуйтчыны, мый гӧлӧсыс мӧдіс тронякывны металл моз, но Сумской, медым сійӧс эз кывны ывлаас, раммӧдіс гӧлӧссӧ. — ...Пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна кӧ ме нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ, то мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлас ёрасны, а менӧ ачымӧс покарайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс.
Вирысь вир, смертьысь смерть!..
— Поздравляйта тэнӧ...
Ӧнісянь тэнад олӧмыд абу нин аслад, а партиялӧн, став народлӧн, — сьӧлӧмсяньыс шуис Олег да топыда кутліс сылысь кисӧ. — Примитан клятва став краснодонскӧй группалысь...
Медглавнӧйыс — веськавны керкаӧ, кор мамыс узьӧ нин либӧ лэдзчысьӧма узьӧм улӧ, ньӧжйӧник пӧрччысьны да водны.
И сэки оз ковмы вештыны синъястӧ мамыслӧн мучитчӧм да сӧдз синъяссьыс и оз ковмы притворяйтчыны, быттьӧкӧ олӧмас нинӧм эз вежсьы.
Кок чунь йылас восьлалігтыр да чувствуйтӧмӧн, кутшӧм сійӧ ыджыд, Олег пырӧ кухняӧ, ньӧжйӧник восьтӧ ӧдзӧссӧ да пырӧ комнатаӧ.
Ӧшиньяссӧ, кыдзи и век, топыда тупкӧма ставеньясӧн да затемнитӧма.
Талун ломтылӧмаӧсь плита, — керкаын терпитны позьтӧм дука.
Дзузган бисӧ пуктӧма кымыньӧн сувтӧдӧм важ жӧч банка вылӧ, медым не пачкайтны пызан дӧрасӧ да медым вӧлі вылынджык. Чусыд югӧръяс улын пемыд пӧвстын тыдалӧны тӧдса предметъяслӧн мыгӧръясыс.
Мамыс, век сэтшӧм ӧкуратнӧй, мыйлакӧ пукалӧ водӧм вылӧ лӧсьӧдӧм вольпась вылын платьеа да причёскаа. Суставъястіыс кызыштӧм, ичӧтик мугов кияссӧ сійӧ пуктӧма ӧтлаӧ пидзӧсъяс костас да видзӧдӧ дзузган би вылӧ.
Кутшӧм шынитӧв керкаас!
Дядя Коля, коді пӧшти став бӧръя лунъяс чӧжыс вӧлі аслас ёрт ордын — инженер Быстринов ордын, бӧр воӧма да узьӧ, и Марина узьӧ, а ичӧтик племянникыс, буракӧ, важӧн нин узьӧ, вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн.
Бабушка узьӧ да весиг оз ныргорӧн.
Весиг оз кыв часілӧн тіпкӧмыс...
Оз узь ӧтнас мамыс.
Югыд шондіӧй менам!..
Но главнӧйыс — не нормыны...
Со тадзи вот, чӧв олігтыр, мунны сы дінті кок чунь йылын да водны, а сэки пыр жӧ позьӧ лэдзчысьны узьӧм улӧ...
Сійӧ, ыджыд, сьӧкыд, кок чунь йылас матыстчӧ мамыс дінӧ, пидзӧсчанясьӧ сы дорӧ да дзебӧ чужӧмсӧ сы пидзӧсъяс костӧ.
Сійӧ чувствуйтӧ мамыслысь кияссӧ аслас банбоксьыс, чувствуйтӧ сысянь некор вежсьывтӧм шоныд да жасминлысь муртса кылыштысь, быттьӧкӧ ылісянь вайӧм дук, кутшӧм овлӧ нывъяслӧн, и нӧшта мӧдпӧлӧс дук — неуна курыдкодь, быттьӧкӧ полыньлӧн либӧ баклажан коръяслӧн, — абу ӧмӧй всё равно!..
— Югыд шондіӧй менам!
Югыд шондіӧй менам! — мамыс вылӧ увсянь видзӧдігмоз шӧпкӧдӧ Олег. — Тэ ӧд ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоан... Югыд шондіӧй менам!
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — сылань юрсӧ копыртӧмӧн да сы вылӧ видзӧдтӧг шӧпкӧдӧ мамыс.
Олег корсьӧ сылысь синъяссӧ, а мамыс век дзебӧ найӧс сылӧн шӧвк кодь юрсиас да шӧпкӧдӧ, шӧпкӧдӧ:
— Пыр... быдлаын...
Эн пов... ло вынаӧн... орликӧй менам... медбӧръя лолыштӧмӧдзыд...
— Тырмас, но, тырмас...
Пӧра узьны... — шӧпкӧдӧ пиыс. — Колӧ кӧ, ме лэдза юрситӧ вӧля вылӧ?
И сійӧ челядьдырсяыс моз корсьӧ кияснас сы юрсиысь ӧти скрепка и мӧдӧс да заводитӧ бӧрйыны шпилькияссӧ.
Чужӧмсӧ дзебӧмӧн мамыс пыр увлань копыртӧ юрсӧ сы кияс вылӧ, но сійӧ босьталіс дзик став шпилькисӧ да лэдзис кӧсаяссӧ. Кӧсаясыс паськалісны да усины сэтшӧм шыӧн, быттьӧкӧ садйын гылалӧны яблокъяс, да дзикӧдз тупкисны мамсӧ.
Нелямын нёльӧд глава
Медым некымын лун кежлӧ ветлыны Нижне-Александровскӧйӧ, Ваня Земнуховлы колӧ вӧлі получитны штаблысь разрешение.
— Делӧыс, гӧгӧрвоан, абу сӧмын сыын, медым аддзӧдлыны нывсӧ, — Олеглы висьталіс Земнухов. — Ме важӧн нин планируйта поручитны сылы казачӧй хуторса томйӧзлысь организациясӧ ставнас, — неуна яндысигмоз висьталіс Ваня.
Но Олег, кажитчӧ, эз кывзы Ванялысь выдвинитӧм татшӧм важнӧй мотивъяссӧ.
— Лун-мӧд нӧрӧвитыштлы, — шуис сійӧ. — Гашкӧ, тэныд мӧд задание лоӧ...
Энлы, энлы, с-сэні жӧ, — чужӧмтырнас друг нюммунӧм бӧрын шуис Олег, кор казяліс, мый Ванялӧн чужӧмыс лои зумышджык.
Чужӧмыс сылӧн век лолі татшӧмӧн, кор Ваня эз кӧсйы петкӧдлыны, медым дӧгадайтчисны сылысь збыль чувствояссӧ.
Бӧръя лунъясас Полина Георгиевна дугдывтӧг требуйтіс Олеглысь выдвинитны Лютиков распоряжение улӧ тӧлка зонмӧс.
Зонмыс вӧлі колӧ связнӧй пыдди Краснодон — Нижне-Александровскӧй специальнӧй маршрут кузя.
И Олеглӧн мӧвпыс уси Земнухов вылӧ.
Тётя Поля, Филипп Петровичлысь желаниесӧ висьталігӧн, некымынысь тӧдчӧдліс:
— Сӧмын колӧ зэв тӧлка, быд боксянь прӧверитӧм.
Медся тӧлкаыс да медся прӧверитӧмыс...
И мӧд луннас жӧ Земнухов да Олег сёрни бӧрын тшайподӧн кӧмалӧм тапочкиа да юрас кӧрталӧм носӧвӧй чышъяна, кодлӧн нёльнан помъясыс чурвидзисны пельяс моз, Ваня восьлаліс степнӧй туй кузя, идравтӧм нянь дінті, омӧля шонтысь шонді югӧр улын.
Аслас миссиялысь важностьсӧ ставнас сознайтӧм вӧсна Земнуховлӧн чукӧрмисны уна мӧвпъяс, кодъясӧс чужтіс сылӧн тайӧ выль рольыс, — а аслас мӧвпъяс вылас став вниманиесӧ веськӧдӧмыс тамыш Ванялӧн путешествуйтігас вӧлі медся характернӧй состояниеӧн, — сійӧ муніс степь вывті, муніс уна населённӧй пунктъяс пыр да пӧшти эз казявлы, мый сылы паныдасьліс туй вылас.
Бокысь воӧм мортӧс, — вермис кӧ лоны сэтшӧм мортыс, — немецкӧй оккупация улӧ сюрӧм сиктса районъясӧ веськалӧм бӧрын чуймӧдісны эськӧ сы син водзын воссьысь необыкновеннӧй шуштӧм картинаясыс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдыслы дзик противоположнӧйӧсь.
Сійӧ аддзис эськӧ уна дас да уна сё сотчӧм керка местаяс, кытчӧ сиктъяс, станцияяс да хуторъяс пыдди кольӧмаӧсь сӧмын пачьяс да гӧлӧвняяс да ӧтка кань, коді куйліс шондіӧн шонтӧм, джынвыйӧ сотчӧм да быдмысь ёг турунӧн тырны заводитӧм кильчӧ вылын.
И аддзис эськӧ хуторъяс, кытчӧ весиг абу тувччылӧма немецкӧй кок, не кӧ лыддьыны мародёр-салдатъяслысь гоз-мӧдысь случайнӧ пыралӧмсӧ.
А вӧліны и сэтшӧм сиктъяс, кӧні немецкӧй власть утвердитчис, кыдзи сійӧ лыддис аслыс медвыгӧднӧйӧн да медудобнӧйӧн, кӧні веськыда эрдын военнӧй грабёжыс, мӧдногӧн кӧ, прӧйдитысь армияса частьяслӧн грабёжыс, да быдпӧлӧс зверствоясыс да насилиеясыс вӧліны эз унджык и эз этшаджык сы серти, мыйта вӧлі сетӧма тайӧс историяӧн немецкӧй военно-оккупационнӧй господстволы Россияын, кӧні немецъяслӧн кӧзяйствуйтӧмыс тыдовтчис, сідз шуны, медся чистӧйджыка.
Буретш татшӧм сяма хуторӧн и вӧлі хутор Нижне-Александровскӧй, кытчӧ мам рӧдняяс ордас овмӧдчисны Клава Ковалёва да сылӧн мамыс.
Казак, код ордын найӧ олісны, мамыслӧн рӧднӧй вокыс, немецъяс локтӧдз уджавлӧма рядӧвӧй колхозникӧн.
Сійӧ эз вӧв ни бригадирӧн, ни конюхӧн, а вӧлі прӧстӧй колхозникӧн, коді аслас семьяыскӧд уджалӧ артельса бригадаясын общественнӧй му вылын да олӧ сы помысь, мый получайтӧ трудоденьяс вылӧ да аслас усадьбаысь.
И Иван Никанорович, Клавалӧн чожыс, и сылӧн семьяыс ставнас немецъяс воӧмсянь испытывайтісны эз унджык и эз этшаджык сыысь, мый сетіс история обыкновеннӧй рядӧвӧй крестьянскӧй овмӧслы немецъяс господствуйтігӧн.
Найӧс грабитісны наступайтысь немецкӧй армияяс, кодъяс прӧйдитісны таті, грабитісны ставсӧ, кутшӧм скӧт, курӧг-лэбач да продовольственнӧй запасъяс вӧлі дзебтӧм, мӧдногӧн кӧ, грабитісны зэв ёна, но эз кушӧдз, сы вӧсна мый свет вылас абу ни ӧти крестьянин, кодлӧн эськӧ вӧлі лёк кадъясӧ ассьыс эмбур дзеблавны уна нэмъяс чӧжся сэтшӧм опыт, кутшӧм эм русскӧй крестьянинлӧн.
Немецкӧй армия прӧйдитӧм бӧрын да «выль порядок» — <deu>Ordnung</deu> лӧсьӧдны заводитӧм бӧрын, Иван Никаноровичлы, кыдзи и мукӧдъяслы, вӧлі объяснитӧма, мый Нижне-Александровскӧй артель сайӧ нэм кежлас пӧльзуйтчӧм вылӧ закрепитӧм муыс ӧнісянь, кыдзи и став муыс, лоӧ немецкӧй государстволӧн собственностьӧн.
Но! — <deu>рейхскомиссар</deu> кывъясӧн Киевсянь висьталіс «выль порядок» — <deu>Ordnung</deu>, — но тайӧ мусӧ, кодӧс сэтшӧм ыджыд уджӧн да испытаниеясӧн вӧлі ӧтувтӧма ӧти ыджыд артельнӧй муӧ, ӧні бӧр лоӧ юклӧма ичӧтик участокъяс вылӧ да лоӧ сеталӧма единоличнӧй пользованиеӧ быд казаклы!
Но!
Тайӧ мероприятиесӧ лоӧ нуӧдӧма сӧмын сэки, кор став казакъяслӧн да крестьяналӧн асланыс лоӧны видзму уджалан орудиеяс да тяглӧвӧй вын.
А сы вӧсна мый тайӧ налӧн ӧні абу на, муыс коляс важногыс, но немецкӧй государстволӧн собственностьӧн нин.
Мусӧ уджалӧм могысь хуторӧ лоӧ пуктӧма старӧстаӧс, русскӧйӧс, но немецъяссянь, — и сійӧс вӧлі пуктӧма, — а крестьянаӧс лоӧ юклӧма дас керкаӧн-дас керкаӧн.
Быд дас керка вылӧ лоӧ пуктӧма старшӧйӧс, русскӧйӧс, но немецъяссянь, — и старшӧйясӧс вӧлі пукталӧма, — и тайӧ му вылас асланыс уджысь крестьяна кутасны получайтны нянь определённӧй норма серти.
А медым крестьяна уджалісны бура, налы колӧ тӧдны, мый сӧмын найӧ, кодъяс ӧні кутасны бура уджавны, бӧрыннас получитасны му участокъяс единоличнӧй пользованиеӧ.
Сы могысь, медым бура уджавны тайӧ ыджыд му вылас, немецкӧй государство ӧні оз на вермы сетны ни машинаяс, ни машинаяслы горючӧй и оз вермы сетны вӧвъяс.
Уджалысьяс долженӧсь обойдитчыны косаясӧн, чарлаясӧн, сечкаясӧн, а тяглӧвӧй вын пыдди используйтны ассьыныс мӧсъяссӧ,
а коді кутас жалитны ассьыс мӧсъяссӧ, сійӧ ӧдвакӧ вермас надейтчыны коркӧ мӧдысь получитны му единоличнӧй пользованиеӧ.
Таысь ставсьыс ӧтдор, кор тадзи уджалігӧн торйӧн нин уна колӧ вӧлі уджалан вын, немецкӧй власть не сӧмын эз зіль видзны тайӧ вынсӧ места вылас, а быдногыс старайтчис нуӧдны Германияӧ медздоров да пӧрнӧй йӧзсӧ.
Немецкӧй государство ӧні эз вермы артыштны, уна-ӧ сылы ковмас яй, йӧв, кольк и та вӧсна сійӧ первой случай дырйиыс босьтіс Нижне-Александровскӧй хуторысь ӧти мӧскӧн быд вит керкаысь да ӧти порсьӧн быд керкаысь да нӧшта ветымын килограммӧн картупель, кызь колькйӧн да куимсё литр йӧлӧн быд керкаысь.
Но!
Сы вӧсна мый ещӧ вермас ковмыны, — а тайӧ коланлуныс збыльысь век ӧтарӧ вӧлі, — то казакъяслы да крестьяналы оз позь начкыны скӧтсӧ да курӧг-лэбачсӧ аслыныс вылӧ,
а вывті кӧ нин ёна ковмас начкыны порсьӧс, то нёль керка ӧтувтчӧмӧн вермасны начкыны сійӧс, сӧмын сэки быть ковмас налы сдайтны немецкӧй государстволы куим порсьӧс.
Сы могысь, медым тайӧс ставсӧ перйыны Иван Никаноровичлысь да сы сиктын олысьяслысь, дас керка вылын старшӧйысь кындзи да хуторса старӧстаысь кындзи, вӧлі лӧсьӧдӧма торъя аппарат — районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатура, кӧні главнӧйнас вӧлі зондерфюрер Сандерс.
Зондерфюрер, кыдзи и обер-лейтенант Шприк, жар климат вӧсна ветлӧдліс сиктъясті да хуторъясті мундирӧн да трусик кежысь, и казачкаяс сійӧс аддзигӧн пернапасасьлісны да сьӧласисны, быттьӧкӧ на водзын вӧлі ачыс сӧтанаыс.
Тайӧ районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатураыс подчиняйтчыліс нӧшта унджык йӧза окружнӧй сельскохозяйственнӧй комендатуралы, кӧні главнӧйнас вӧлі зондерфюрер Глюккер.
Збыль, сійӧ новліс гач, но пукаліс сэтшӧм нин вылын, мый сэтысь эз нин и лэччыв, а тайӧ комендатураыс сідзжӧ подчиняйтчыліс <deu>ландвиртшафтсгруппа</deu>лы, либӧ, дженьыда кӧ шуны, «ля» группалы, кӧні главнӧйнас вӧлі майор Штандер.
Тайӧ группаыс вӧлі нин судзны позьтӧм сэтшӧм вылын, мый сійӧс весиг некод эз аддзыв.
Но и тайӧ группаыс вӧлі сӧмын юкӧнӧн <deu>виртшафтскоммандо</deu> 9-лӧн, либӧ, дженьыда кӧ шуны, «викдо 9-лӧн» юкӧнӧн, сэні главнӧйнас вӧлі доктор Люде.
А <deu>виртшафтскоммандо</deu> 9 подчиняйтчис нин, ӧтиладорсянь, Ворошиловград карса <deu>фельдкомендатура</deu>лы, мӧдног кӧ, прӧстӧя шуны, жандармскӧй управлениелы, а мӧдладорсянь, государственнӧй имениеяс кузя главнӧй управлениелы, кодӧн ведайтіс ачыс <deu>рейхскомиссар</deu> Киев карын.
Иван Никанорович да сыкӧд ӧти сиктын олысьяс кӧть чувствуйтісны ас выланыс тайӧ век ӧтарӧ сьӧктысь поссӧ, кӧні пукалісны бездельникъяс да вӧръяс, кодъяс сёрнитісны гӧгӧрвотӧм кывйӧн, но найӧс колӧ вӧлі вердны да быд лун испытайтны ас выланыс налысь лёк деятельностьсӧ.
Хуторын олысьяс гӧгӧрвоисны, мый немецкӧй власть абу сӧмын зверскӧй власть, — тайӧ вӧлі тыдалӧ пыр жӧ, — а несерьёзнӧй, Боровскӧй власть и, позьӧ шуны, бӧб власть.
И сэки Иван Никанорович да сыкӧд ӧти сиктын олысьяс, кыдзи и матысса станицаясын да хуторъясын олысьяс — Гундоровскӧйын, Давыдовоын, Макаров Ярын да мукӧдлаын, сідзи кутісны видзӧдны немецкӧй власть вылӧ, кыдзи сӧмын вермӧ да должен видзӧдны бӧб власть вылӧ асьсӧ уважайтысь казак, — найӧ заводитісны пӧръявлыны сійӧс.
Немецкӧй властьӧс пӧръявлӧмыс медсясӧ вӧлі сыын, мый му вылын бура уджалӧм пыдди уджалісны сӧмын йӧзсяньыс, сідз-тадз, а сюрлі кӧ стрӧка — гусявлісны, нуавлісны гортъясаныс, мый удайтчывліс выработайтны, дзеблавлісны и скӧт, и курӧг-лэбач, и сёян-юан.
А медым кивывджык вӧлі пӧрйӧдлынысӧ, казакъяс да крестьяна зільлісны, медым быд дас керка вылын старшӧйясыс да хуторъясса да сиктъясса старӧстаясыс вӧліны ас йӧз.
Кыдзи и быд зверскӧй власть, немецкӧй власть аддзывліс тырмымӧн зверьясӧс, медым пуктавны найӧс старӧстаясӧн, но, кыдзи шусьӧ, мортыд абу нэм помтӧм.
Вӧлі старӧста, а со сійӧ абу нин, мортыс быттьӧкӧ ваӧ вӧйи.
Клава Ковалёвалы вӧлі дас кӧкъямыс арӧс, и сійӧ вӧлі бокын став тайӧ делӧяссьыс.
Сійӧ сӧмын страдайтіс сыысь, мый вывті дзескыд лои олӧмыс, и оз позь велӧдчыны, и абуӧсь пӧдругаясыс, и оз тӧд, мый лои батьыскӧд.
Сійӧ мичмӧдліс ассьыс кадсӧ Ваня йылысь мечтаясӧн, мечтайтіс зэв яснӧя, жизненнӧя, — мыйӧн тайӧ став неразберихаыс коркӧ помасяс, и найӧ гӧтрасясны, и налӧн лоӧны челядь, и найӧ зэв бура мӧдасны овны ӧтлаын челядьныскӧд.
Сійӧ ещӧ мичмӧдліс ассьыс кадсӧ книгаяс лыддьӧмӧн, но зэв сьӧкыд вӧлі судзӧдны книгаяссӧ Нижне-Александровскӧйын.
И кор сійӧ кывліс, мый важ учительница пыддиыс, коді удитӧма эвакуируйтчыны, воӧма выль учительница районнӧй выль властьсянь нин, Клава решитіс, мый абу яндзим корны тайӧ учительницаыслысь книгаяс.
Учительница оліс школаын, сійӧ жӧ комнатаас, кӧні овліс важ учительницаыс, — соседъясыс больгӧм серти, пӧльзуйтчис весиг сы мебельӧн да кӧлуйӧн.
Клава таркӧдчыштіс да, ӧтвет виччысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ аслас вына кыз кинас да, комнатаас пырӧм бӧрын нин, синбӧжнас кутіс видзӧдны, коді сэні эм. Комнатаыс видзӧдіс гожсайладорлань и ӧшиньяссӧ вӧлі занавесалӧма.
Клавалань бокногӧн копыртчыштӧм учительница, коді пӧтка бордйӧн чышкаліс ӧшиньвывсӧ, бергӧдіс юрсӧ, и друг сылӧн мегыр моз кусыньтчӧм ӧти сук синкымыс лыбыштіс, и нывбаба тэрыба вешйыштіс, топӧдчис ӧшинь пӧдушка бердӧ, сэсся веськӧдчис да внимательнӧя бара видзӧдліс Клава вылӧ.
— Ті...
Сійӧ эз висьтав помӧдз, чужӧм вылас кутіс тӧдчыны мыжа мортлӧн кодь нюм, и сійӧ воськовтіс Клавалань.
Тайӧ вӧлі еджыд юрсиа, статя нывбаба, прӧстӧй платьеа; сылӧн руд синъясыс видзӧдісны веськыда, весиг стрӧга, вомдоръясыс шыбитчисны синмад. Та вӧсна пӧшти мусаджык вӧлі сылӧн прӧстӧй, яснӧй нюмыс, коді кадысь кадӧ тӧдчыліс чужӧм вылас.
— Шкапсӧ, кӧні вӧлі школьнӧй библиотека, жугӧдӧмаӧсь: школаын олӧмаӧсь немецъяс.
Книга листъяссӧ позьӧ аддзыны дзик лӧсявтӧм местаысь, но мыйсюрӧ кольӧма на, ми тіянкӧд видзӧдлам, — висьталіс сійӧ, сэтшӧм правильнӧя да чистӧя фразаяссӧ шуалігмоз, кыдзи вермӧ сёрнитны сӧмын бур русскӧй учительница. — Ті татчӧс?
— Позьӧ шуны, татчӧс, — падъялігтыр шуис Клава.
— Мыйла «позьӧ шуны»?
Клава шӧйӧвоши.
Учительница веськыда видзӧдіс сы вылӧ.
— Вайӧй пуксьыштлам.
Клава сулаліс.
— Ме тіянӧс аддзылі Краснодонысь, — шуис учительница.
Чӧв олігтыр Клава видзӧдіс сы вылӧ синбӧжнас.
— Ме чайті, ті мунӧмныд татысь, — яснӧя нюмъялігтыр шуис учительница.
— Ме некытчӧ эг ветлы.
— Сідзкӧ, колльӧдінныд кодӧскӧ.
— Мыйӧн ті тӧданныд? — Клава видзӧдіс сы вылӧ боксяньыс полӧмпырысь да любопытствоӧн.
— Тӧда...
Но ті энӧ яндысьӧй...
Ті, буракӧ, думайтанныд: воӧма немецкӧй властьсянь да...
— Нинӧм ме ог думайт...
— Думайтанныд. — Учительница серӧктіс, весиг чужӧмыс лои розӧвӧй. — Кодӧс нӧ ті колльӧдінныд?
— Батьӧс.
— Эн, эн батьтӧ.
— Да, батьӧс.
— Но, ладнӧ, а батьныд тіян коді?
— Трестса служащӧй, — шуис Клава да дзикӧдз гӧрдӧдіс.
— Пуксьӧй, энӧ стесняйтчӧй меысь.
Учительница меліа инмӧдчыліс Клавалы киас.
Клава пуксис.
— Тіян другныд муніс?
— Кутшӧм друг? — Клавалӧн весиг мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Энӧ соссьӧй, ме ставсӧ тӧда... — Учительница синъясысь дзикӧдз быри стрӧг выражениеыс, бурпырысь да задорнӧй серамсьыс синъясас сявкйисны бикиньяс.
«Ог висьтав, мед кӧть виасны!» — друг лёкысь скӧрмигмоз думыштіс Клава.
— Ог тӧд, мый йылысь ті висьталанныд...
Абу лӧсьыд тадзи! — шуис сійӧ да чеччис.
Учительница эз нин вермы кутны асьсӧ, гораа сераліс, удовольствиеысла гожъялӧм кияссӧ топӧдлывліс воча-воча да бӧр босьтліс, ачыс пӧлӧстлывліс еджгов юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань.
— Мусаӧй ті менам... прӧститӧй...
Тіян сьӧлӧмныд ортсын, — шуис сійӧ, тэрыба чеччис, вынӧн кыскис Клаваӧс пельпомӧдыс ас дорас да тӧкӧтьӧ топӧдчыштліс сы бердӧ. — Ме век шутита, ті энӧ полӧй меысь.
Ме прӧстӧ русскӧй учительница — овнытӧ ӧд колӧ, а абу быть велӧдны лёкторйӧ, весиг немецъяс дырйи.
Ӧдзӧсас гораа таркнитісны.
Учительница лэдзис Клаваӧс, тэрыба матыстчис ӧдзӧс дорӧ да восьтыштіс сійӧс.
— Марфа... — шуис сійӧ ньӧжйӧник да радпырысь.
Ён лыяса, кузь тушаа нывбаба, лым еджыд чышъяна да гожъялӧмысла сьӧдӧдӧм, бусӧссьӧм кӧмтӧм кокъяса, пырис комнатаӧ. Киняулас сылӧн вӧлі ноптор.
— Здравствуйте, — юалӧмпырысь Клава вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ. — Олам быттьӧкӧ и матын, а со кор вӧлисти вои видлыны! — нюмъялігтыр, кор сылӧн тыдовтчылісны ён пиньясыс, гораа шуис сійӧ учительницалы.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны?..
Клава!
Ме нуӧда тіянӧс классӧ, и ті бӧрйӧй аслыныд книга, сӧмын энӧ мунӧй, ме регыд прӧст лоа.
— Мый?
Но мый? — воӧм бӧрас волнуйтчигтыр юасис Екатерина Павловна.
Марфа пукаліс, уджалӧмла чорзьӧм, ыджыд гожъялӧм кинас синъяссӧ тупкӧмӧн, курыд шог петкӧдлысь чукыр кутіс тӧдчыны сылӧн век на ещӧ том вомкӧтшъясас.
— Ог тӧд, радлун, али шог, — кисӧ лэдзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Воис ме дорӧ Погорелый хуторысь зон, висьталіс — ловъя пӧ менам Гордий Корниенко, пленын.
Катерина, сет меным сӧвет! — юрсӧ лэптӧм бӧрын шуис сійӧ. — Погорелыйын, лесхозас, пленнӧйяс уджалӧны, охрана улын, морт квайтымын, армиялы пӧрӧдӧны вӧр, и менам Гордийӧй сэні.
Олӧны баракын, сэтысь петны оз позь.
Тшыгысла пыктӧма.
Мый меным вӧчны?
Гашкӧ, ветлыны меным сэтчӧ?
— Кыдзи сійӧ юӧртіс ас йывсьыс?
— Сэні тшӧтш вӧльнӧйяс уджалӧны.
Лоӧма сідзи, мый сылы удайтчӧма вашнитны хуторса ӧти мортлы.
А немецъяс оз тӧдны, мый сійӧ татчӧс.
Екатерина Павловна чӧв олігтыр мыйкӧ дыра видзӧдіс сы вылӧ.
Олӧмын тайӧ вӧлі ӧти сэтшӧм случай, кор оз позь вӧлі сетны сӧвет.
Марфа недель чӧж вермас овны Погорелый хуторын да мучитны асьсӧ — да сідзи и не аддзывны мужиксӧ.
Медбур вылӧ найӧ вермисны ылісянь аддзывны ӧта-мӧднысӧ, но таысь эськӧ мужикыслӧн физическӧй страдание дорас нӧшта содісны терпитны вермытӧм нравственнӧй мучениеяс.
И весиг сёян сылы шыбитны оз позь: позьӧ представитны аслыд, мый кутшӧм барак тайӧ военнопленнӧйяслы!
— Вӧч, кыдзи сӧвестьыд тшӧктас.
— А тэ эськӧ мунін? — юаліс Марфа.
— Ме эськӧ муні, — ышловзигмоз шуис Екатерина Павловна. — И тэ мунан, а сӧмын весьшӧрӧ...
— Вот и ме шуа — весьшӧрӧ...
Ог мун, — шуис Марфа да кинас тупкис синъяссӧ.
— Корней Тихонович тӧдӧ?
— Шуӧма, отряд кӧ пӧ вӧлі, вермисны эськӧ мездыны...
Екатерина Павловналӧн чужӧмыс лои тӧждысяна да жугыль.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый партизанскӧй группасӧ, кодӧн командуйтіс Корней Тихонович, оз позь используйтны тайӧ побочнӧй мог кузяыс.
Ворошиловградскӧй областьын ӧні вӧліны немецкӧй армиялӧн зэв важнӧй коммуникацияяс.
Ставсӧ, дзик ставсӧ, мый вӧлі Иван Фёдорович распоряжение улын, ставсӧ, мый выльысь создайтліс сійӧ да вӧлі веськӧдӧма ӧні сы вылӧ, медым сэні, Донбассянь уна и уна сё километръяс сайын, вӧлі выиграйтӧма Сталинград вӧсна великӧй битва.
Областьса став партизанскӧй отрядъяс, кодъясӧс вӧлі юклӧма зэв уна ичӧтик группаяс вылӧ, действуйтісны ӧні шоссейнӧй, грунтӧвӧй туйяс пӧлӧн да куим кӧрттуй пӧлӧн, кодъяс мунісны асыввылӧ да лунвылӧ.
И век жӧ вынъясыс вӧліны этшаӧсь на.
И Иван Фёдорович, кодлысь олан местасӧ ӧні тӧдісны сӧмын Екатерина Павловна, Марфа Корниенко да связнӧй Кротова, переключайтіс областьса став подпольнӧй райкомъяслысь уджсӧ туйяс вылын диверсияяс вӧчалӧм вылӧ.
Екатерина Павловна тайӧс бура тӧдіс, сы вӧсна мый йитӧдъяслӧн став лыдтӧм везъясыс ӧтлаасьлісны пучокъясӧ сылӧн ичӧтик пельк киясас и сӧмын ӧти везйӧн нин мунісны сы дінысь Иван Фёдорович дорӧ.
Вот мый вӧсна Екатерина Павловна нинӧм эз вочавидз, кор Марфа висьталіс Корней Тихоновичлысь косвеннӧй предложениесӧ, кӧть и гӧгӧрволіс, мый Марфа сӧмын тайӧ гуся надеянас и воліс сы ордӧ.
Екатерина Павловна ыстывліс юӧръяссӧ эз веськыда мужикыслы, а Марфа пыр, стӧчджыка кӧ шуны — Марфа квартира пыр.
Но Екатерина Павловна эз юав Иван Фёдорович йылысь; сійӧ тӧдіс, Марфа кӧ нинӧм эз висьтав сы йылысь, сідзкӧ, юӧръяс абуӧсь.
Клава сулаліс книга тыра шкап дорын, — тайӧ вӧліны книгаяс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс челядьдырйиыс, и сылы лои шог челядьдырся другъясыскӧд аддзысигӧн.
Гажтӧм вӧлі видзӧдны тыртӧм сьӧд партаяс вылӧ.
Рытъя шонді югӧръясыс пӧлӧсӧн усины ӧшиньясӧ, и сылӧн лӧнь да сук югӧръясас быттьӧкӧ тӧдчис прӧщайтчӧмлӧн гажтӧм да важся нюммунӧм.
Клавалы вӧлі сэтшӧм шог овны свет вылас, мый сійӧс весиг эз нин кут мучитны любопытство, кысь-мый тӧдӧ сійӧс учительница.
— Бӧрйинныд мыйкӧ? — Учительница веськыда видзӧдіс Клава вылӧ, синмӧ шыбитчысь вомдоръяссӧ сійӧ вӧлі топыда топӧдӧма, но руд синъясас кӧнкӧ, зэв пыдын, тӧдчис шог выражение. — Со аддзанныд, сьӧлӧмъяс янсӧдлысь олӧмыс мукӧд дырйиыс вӧчӧ зэв жестокӧя, — висьталіс сійӧ. — А том дырйи ми олам-гыам, огӧ тӧдӧй, мый сійӧ, мый сетӧма миянлы, сетӧма нэм кежлӧ...
Ме кӧ эськӧ бӧр верми лоны тіян кодьӧн, ме эськӧ тайӧс тӧді нин.
Но ме весиг ог вермы висьтавны тіянлы тайӧс...
Тіян ёртныд кӧ воас, обязательнӧ тӧдмӧдӧй менӧ сыкӧд.
Екатерина Павловна эз вермы думыштны, мый тайӧ кадас Ваня Земнухов пырӧ нин вӧлі Нижне-Александровскӧйӧ да локтӧ буретш сы дорӧ, Екатерина Павловна дорӧ, поручениеӧн.
Ваня сетіс Екатерина Павловналы шифровка — Краснодонскӧй подпольнӧй райком удж йылысь отчёт.
А Екатерина Павловна кывйӧн висьталіс сылы Иван Фёдоровичлысь требованиесӧ краснодонса подпольнӧй организацияӧс боевӧй партизанскӧй отрядӧ пӧртӧм йылысь да туйяс вылын унджык диверсияяс вӧчӧм йылысь.
— Висьталӧй, мый фронт вылын делӧяс абу нин сэтшӧм омӧльӧсь.
Гашкӧ, зэв регыд, мысти ковмас миянлы ставнымлы босьтны кианым оружие да выступитны, — шуис Екатерина Павловна да сюся видзӧдіс сы водзын пукалысь укшаль зон вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, мый жӧ сылӧн дзебсьӧма ӧчки саяс.
Ваня пукаліс чӧв олігтыр, мышкыртчӧмӧн да дугдывтӧг лӧсьӧдаліс ассьыс лэччысь юрсисӧ.
Но тӧдіс кӧ эськӧ тайӧ нывбабаыс, кутшӧм биӧн ыпъяліс сылӧн сьӧлӧмыс!
Всё-таки найӧ варовмисны.
— Страшнӧ ӧдйӧ вежсьылӧны йӧзлӧн судьбаясныс! — висьталіс Екатерина Павловна, коді сӧмын ӧні на кывзіс Ванялысь шуштӧм повестьсӧ Матвей Костиевич да Валько пӧгибнитӧм йылысь. — Остапчуклӧн, кыдз ті сійӧс шуанныд, семьяыс коли немецъясладорӧ и, гашкӧ, тожӧ кувтӧдзыс мучитісны, а, гашкӧ, шӧйтӧ коньӧр нывбаба аслас челядьыскӧд йӧз ордті да век на надейтчӧ, воас жӧ коркӧ мужикыс спаситны сійӧс да челядьсӧ, а сійӧ абу нин и ловъя...
Либӧ со вӧлі ме ордын нывбаба... — Екатерина Павловна висьталіс Марфа йылысь да сы мужик йылысь. — Орччӧн, а весиг аддзӧдчывны оз позь.
А сэсся нуӧдасны мужиксӧ кытчӧкӧ ылӧджык, и сгинитас сійӧ...
Кутшӧм нӧ справедливӧй казнь таысь налы, эсійӧяслы!.. — шуис сійӧ да ичӧтик вына кисӧ крепыда гӧрддзаліс кулакӧ.
— Погорелый — сійӧ миян дорын, сэні миян ӧти зонка олӧ, — шуис Ваня, кор дум вылас усис Витя Петров.
Гудыр мӧвпъяс кутісны жуны юрас, но сійӧ весиг тырвыйӧ эз на гӧгӧрво, мый йылысь мӧвпалӧ ачыс. — Пленнӧйясыс унаӧн?
Охранаыс ыджыд? — юасис сійӧ.
— Ноко думыштлӧй, коді ещӧ миян йӧз пӧвстысь, йӧзӧс организуйтны сяммысь, коли ловйӧн Краснодонын? — друг юаліс Екатерина Павловна, ачыс думайтіс кутшӧмкӧ аслас пытшкӧсса связьяс йылысь.
Ваня висьталіс.
— А военнӧйяс, кодъяс колины окружение бӧрын либӧ мукӧд помкаяс вӧсна?
— Сэтшӧмъясыд уна... — Ваня тӧдіс ранитчӧм военнӧйясӧс, кодъясӧс вӧлі дзеблалӧма торъя квартираясӧ: сылы висьтавліс Серёжка, мый Наталья Алексеевна век на налы гусьӧн сеталӧ медицинскӧй отсӧг.
— Ті висьталӧй налы, коді тіянӧс ыстіс, медым йитчисны накӧд да кыскисны ас дораныс...
Найӧ регыд мысти, зэв регыд мысти ковмасны и тіянлы.
Ковмасны, медым командуйтны тіянӧн, томйӧзӧн.
Войтыр ті бурӧсь, но найӧ ыджыдджыкӧсь тіянысь, — шуис Екатерина Павловна.
Ваня висьталіс ассьыс плансӧ Клава ордын явочнӧй пункт лӧсьӧдӧм йылысь, медым сы пыр йитчыны «Том гвардиялы» сиктса томйӧзкӧд, да корис та кузя отсавны Клавалы.
— Мед лучше сійӧ оз тӧд, коді ме, — нюммунӧмӧн шуис Екатерина Павловна, — ми сыкӧд сідзи прӧстӧ кутам дружитны.
— Но всё-таки кытысь ті тӧданныд миянӧс? — эз вермы терпитны Ваня.
— Тайӧс ме тіянлы некор ог висьтав, а то зэв оз ло лӧсьыд тіянлы, — шуис сійӧ, и чужӧм вылас сылӧн друг лои лукавӧй выражение.
— Кутшӧм секретъяс тіян? — вежӧгтігмоз юаліс Ванялысь Клава, кор найӧ дзурс пемыдын нин пукалісны Иван Никанорович горничаын да Клавалӧн мамыс спокойнӧя узис нин зэв пушыд, небыд и шоныд казачӧй перина вылын. Клавалӧн мамыс важӧн нин, медсясӧ переправа дорын вӧвлӧм событиеяс бӧрын, видзӧдіс Ваня вылӧ кыдзи ас морт вылӧ.
— Тэ кужан видзны тайна? — сылы пель водзас шӧпнитіс Ваня.
— Аддзӧмыд, мый юавны...
— Клянитчы!
— Клянитча.
— Екатерина Павловна висьталіс, мый миян краснодонса ӧти морт дзебсясьӧ матын, да тшӧктіс та йылысь юӧртны рӧдняыслы, а сэсся сёрнитім пустякъяс йылысь...
Клава! — киӧдыс кутӧм бӧрын ньӧжйӧ да торжественнӧя шуис Ваня. — Немецъяскӧд тышкасьӧм могысь ми создайтім томйӧзлысь организация, пыран сэтчӧ?
— А тэ состоитан сэні?
— Дерт жӧ.
— Дерт, пыра!.. — пӧсь вомдоръяснас сійӧ инмӧдчыліс Ванялы пеляс. — Ме жӧ дзик тэнад, ӧтнадлӧн, гӧгӧрвоан?
— Ме примита тэсянь клятва.
Ми гижим сійӧс Олегкӧд, и ме тӧда сійӧс наизусть, и тэныд ковмас велӧдны сійӧс.
— Ме сійӧс велӧда, ӧд ме жӧ дзик нин тэнад...
— Тэныд ковмас организуйтны томйӧзӧс татысь и матысса хуторъясысь.
— Ме тэныд ставсӧ организуйта.
— Та дінӧ тэ эн относитчы сэтшӧм легкомысленнӧя.
Провал кӧ лоӧ, тайӧ грӧзитӧ гибельӧн...
— А тэныд?
— И меным.
— Ме дась пӧгибнитны тэкӧд ӧтлаын...
— Но ме чайта, миянлы кыкнаннымлы бурджык ловйӧн кольны.
— Дерт жӧ, ёна бурджык.
— Тэ тӧдан, меным дасьтісны вольпасьсӧ эстӧн, зонъяс ордын, колӧ мунны, а то абу лӧсьыд.
— Но, мыйла тэныд сэтчӧ муннысӧ?
Ӧд ме жӧ тэнад, но гӧгӧрвоан, дзикӧдз тэнад, — пӧсь вомдоръяснас шӧпкӧдіс сылы пель водзас Клава.
Нелямын витӧд глава
Сентябрь пом кежлӧ «Том гвардия» организация Первомайскӧй рудникын, ӧттшӧтш «Восьмидомикикӧд» да 1-бис №-а шахтаса районкӧд, вӧлі нин томйӧзлӧн медыджыд подпольнӧй организацияӧн.
Ставсӧ, мый вӧлі деятельнӧйджыкыс томйӧз пӧвстын, кодъяс велӧдчылісны Первомайскӧй школаса старшӧйджык классъясын, вӧлі вовлекитӧма организацияӧ.
Первомайкасаяс лӧсьӧдісны аслыныс радиоприёмник да лэдзавлісны листовкаяс да Информбюролысь сводкаяс, кодъясӧс гижавлісны тушӧн школьнӧй тетрадьясысь нетшыштӧм листъяс вылӧ.
Мыйта переживание вӧлі тайӧ радиоприёмник вӧснаыс!
Дзик разнӧй керкаясысь вӧлі аддзӧма важӧн шыбитӧм, жугавлӧм, донтӧминик радиоприёмникъяс — и радиоприёмникъяссӧ гусявлісны.
Борис Главан, молдаванин, коді пышйӧма вӧлі гортсаясыскӧд Бессарабияысь да кольччис Краснодонӧ, — группаын шуисны сійӧс «Алекоӧн», — босьтчис вӧчны наысь ӧти бур радиоприёмник.
Но гортас мунігӧн, кор сійӧ нуис сьӧрсьыс аппаратъяслысь торъя частьяссӧ да лампочкаяс, улича вылын сійӧс кутіс «полицай».
Полицияын Главан сёрнитіс сӧмын румынскӧй кывйӧн, горзіс, полиция пӧ оз сет сы семьялы кынӧмпӧт корсьны, ӧд став тайӧ материалыс пӧ колӧ сылы зажигалкаяс вӧчавны да клянитчис, мый сійӧ кутас норасьны румынскӧй армияса командованиелы: Краснодонын век вӧліны мунысь частьясса мыйтакӧ румынскӧй офицеръяс.
Главан квартираысь аддзисны кымынкӧ гӧтӧвӧй зажигалка да кымынӧскӧ вӧчны заводитӧмаӧс — сійӧ збыльысь, нажӧвитлывліс зажигалкаяс вӧчалӧм помысь, медым мыйӧнкӧ овны.
И полиция лэдзис союзнӧй державалысь тайӧ представительсӧ, но век жӧ босьтіс сы ордысь радиоприёмникъяслысь частьяссӧ.
Но сійӧ всё-таки вӧчис радиоприёмниксӧ сэтшӧм частьясысь, кутшӧмъяс кольӧмаӧсь на вӧлі.
Первомайкасаяс имеитісны самостоятельнӧй связьяс матысса хуторъяскӧд Лиля Иванихина пыр, коді, пленысь воӧм бӧрын бурдӧм мысти, муніс уджавны учительницаӧн Суходол хуторӧ.
Найӧ вӧліны главнӧй йӧзӧн, кодъяс чукӧртісны оружие степысь, мукӧд дырйи сы могысь вӧчлісны походъяс зэв ылӧ Донец ю дорӧ, кӧні водзджыксӧ мунлісны бойяс, да гусявлісны сійӧс шойччыны сувтлысь немецкӧй да румынскӧй салдатъяслысь да офицеръяслысь.
Тайӧ оружиесӧ, сы бӧрын кор первомайкаса томйӧз ставныс вооружитчисны, кутісны сдавайтны Серёжка Тюленинлы да чукӧртны складӧ, кодлысь местасӧ тӧдіс сӧмын Сережка да ещӧ кымынкӧ морт.
Сы моз жӧ, кыдзи «Том гвардия» организацияын дзоньнас душанас вӧліны Олег Кошевой да Иван Туркенич, а Краснодон посёлокса организацияын душанас вӧліны Коля Сумской да Тося Елисеенко, «Первомайкаса» организацияын душанас вӧліны Уля Громова да Анатолий Попов.
Толя Поповӧс штаб назначитіс первомайскӧй группаӧ командирӧн. И комсомолын шедӧдӧм организационнӧй навыкъяснас, и сылы лӧсялана серьёзностьнас сійӧ пыртліс быдлаӧ, кӧть мый эз вӧчны «Первомайкаса» томйӧз, ответственнӧй дисциплина да решительнӧй смеллун, кодъяс мыджсьылісны исключительнӧ став ребяталӧн ӧтсӧгласа удж вылӧ.
А Уля Громова вӧлі став выльторъяс пыртӧмлӧн авторӧн да первомайкасаясӧн лӧсьӧдӧм унджык воззваниеыслӧн да листовкаыслӧн авторӧн.
Сӧмын ӧні кутіс тыдавны, кутшӧм ыджыд моральнӧй авторитет вӧлі шедӧдӧма тайӧ нылыс аслас пӧдругаяс да ёртъяс пӧвстын нӧшта сэксянь на, кор сійӧ, мукӧдкӧд ӧткодь, велӧдчыліс ставныскӧд, и ветлывліс степӧ, и сьывліс, и танцуйтлывліс, кыдзи и ставныс, да лыддьывліс стихъяс, и новлӧдлывліс пионеръясӧс, — ыджыд тушаа, статя ныв, сьӧкыд сьӧд кӧсаяса, синъясас то солькъясис яснӧй вына югыдлун, то найӧ тырлісны таинственнӧй вынӧн, ачыс медсясӧ чӧв олысь, а абу озорнӧй, ёнджыкасӧ рӧвнӧй характера, а абу страстнӧй, но ӧтиыс и мӧдыс вӧліны ӧттшӧтш.
Томдырйиыд показнӧй да подлиннӧй йылысь, лӧжнӧй да значительнӧй йылысь сёрнитӧны оз опыт да изучайтӧм подув вылын, а первой видзӧдлӧм, первой кыв шуӧм, движение бӧрын.
Ӧні Улялӧн эз вӧвны ас дінас торъя ёна матыстӧм пӧдругаяс, сійӧ вӧлі ӧтмоза внимательнӧй и бур и требовательнӧй быдӧн дінӧ.
Но тырмымӧн вӧлі нывъяслы аддзывны сійӧс, шуны ӧта-мӧдныслы кык-куим кыв, медым казявны, мый тайӧторйыс Улялӧн абу душевнӧй скуплун радиыс, а тайӧтор саяс сулалӧ чувствояслӧн да мӧвпъяслӧн зэв ыджыд мир, йӧзӧс разнӧйног донъялӧмлӧн, на дорӧ разнӧй отношениеяслӧн зэв ыджыд мир и тайӧ мирыс вермас проявитны асьсӧ зэв ыджыд вынӧн, торйӧн нин заслужитан кӧ сысянь моральнӧй осуждение.
Татшӧм натураяс дорсянь весиг рӧвнӧй отношение принимайтсьӧ кыдзи награда, — мый нӧ шуан, найӧ кӧ кӧть здук кежлӧ восьтыласны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ?
И Уля сэтшӧм жӧ рӧвнӧйӧн вӧлі быд зонкӧд.
На пӧвстысь некод эз вермы не сӧмын шуны, мый Уля мукӧдъяскӧд серти ёнджыка дружитӧ сыкӧд, но на пӧвстысь ни ӧти морт весиг эз лысьт думыштны аслыс тайӧ позянлун йывсьыс.
Улялӧн ӧти видзӧдлӧм, вӧрзьыштӧм серти быд зон гӧгӧрволіс, мый сійӧ имеитӧ делӧ оз асьсӧ ёна радейтысь личностькӧд да нӧшта нин оз чувствояслӧн гӧльлункӧд, а настоящӧй страстьяслӧн цельнӧй дзебӧм миркӧд. Тайӧ страстьясыс нӧшта эз на аддзыны сійӧс, код вылӧ найӧ ылькнитасны великӧй сӧстӧм тыр мераӧн, да кодъяс оз вермыны рӧскодуйтны асьнысӧ войтӧн-войтӧн.
И Уляӧс кытшаліс зонъяслӧн сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм бережнӧй да бескорыстнӧй обращениеыс, коді овлывлӧ сӧмын зэв вына да чистӧй нывъяс дінӧ.
Буретш та вӧсна, а эз сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі тӧлка да лыддьывлӧма уна книгаяс, Уля естественнӧя, свободнӧя, весиг аслыс казявтӧг владейтіс пӧдругаясыслӧн да первомайкаса ёртъясыслӧн душаясӧн.
Нывъяс чукӧртчисны Иванихина чойяс ордӧ, кытчӧ ӧні найӧ векджык чукӧртчывлісны: найӧ вӧчалісны индивидуальнӧй пакетъяс раненӧйяслы перевязкаяс вылӧ.
Перевязочнӧй материалсӧ гусявлӧма Любка ещӧ медицинскӧй службаса сійӧ офицеръяслысь да салдатъяслысь на, кодъяс гуляйтісны сы ордын, — сійӧ гусялӧма тайӧс сідзи, пырмунігмоз, эз чайтлы, мый тайӧ кытчӧкӧ ёна ковмас.
Но тайӧс тӧдмалӧм бӧрын Уля пыр жӧ аддзис, мый вылӧ тайӧ ковмас.
— Миян быд детинкалӧн должен лоны индивидуальнӧй пакет, найӧ ӧд абу ми кодьӧсь, налы ковмас тышкасьны, — шулывліс сійӧ.
И, буракӧ, сійӧ мыйсюрӧ тӧдіс, кор шулывліс:
— Зэв регыд мысти воас кад, кор ми выступитам ставным.
Сэки миянлы ковмас уна-уна перевязочнӧй материал...
Збыльвылассӧ Уля сӧмын висьталіс аслас кывъясӧн сійӧс, мый висьтавліс штаб заседание вылын Ваня Земнухов.
А кытысь тайӧс тӧдмалӧма Ваня, Уля эз тӧд.
Тадзи найӧ пукалісны да вӧчалісны пакетъяс, и весиг Шура Дубровина, студентка, кодӧс войдӧр лыддьылісны необщественнӧйӧн, кутшӧмкӧ прӧстӧ индивидуалисткаӧн, тшӧтш вӧчис тайӧ уджсӧ, сы вӧсна мый Майя Пегливановаӧс радейтӧм вӧсна сійӧ тожӧ пырис «Том гвардияӧ».
А вӧсньыдик Саша Бондарева шулывліс:
— Тӧданныд, нывъяс, код кодьӧсь ми ӧні ставным?
Старукаяс кодьӧсь, кодъяс коркӧ уджавлӧмаӧсь шахтаясын, а сэсся петӧмаӧсь пенсия вылӧ либӧ асланыс пиян иждивение вылӧ — кымынӧс найӧс ме аддзывлі аслам бабушка ордысь.
Найӧ вот тадзи жӧ, ӧти бӧрся мӧд, чукӧртчасны вӧлі менам бабушка ордӧ да пукалӧны: ӧти кыӧ, мӧд вурсьӧ, коймӧд пасьянс раскладывайтӧ, нёльӧд отсалӧ бабушкалы картупель весавны, — да чӧв олӧны...
Чӧв оласны, чӧв оласны, сэсся ӧти чеччас, нюжмыштчас да шуӧ: «А мый, бабаяс, гажӧдчыштам?..»
Бабъяс нюммунасны ныр уланыс, а кодкӧ и шуас: «Да, дерт, абу грек гажӧдчыштны»...
И сэки нин найӧ складчина чукӧртӧны, дас вит кӧпейкаӧн мортысь — видзӧдан, и пызан вылын бутылка нин сулалӧ, уна-ӧ налы колӧ бабъясыдлы?
Юыштасны чуньлыс мындаӧн, со этадзи пыкасны кияснас банбокъяссӧ да заводитасны сьывны: «Ой ты, колечко моё позлащённое...»
— Ок и тайӧ Сашка, пыр и мыйкӧ висьтыштас сэтшӧмӧс! — сералісны нывъяс. — Да огӧ-ӧ и ми тшӧтш сьылыштӧй мыйкӧ сэтшӧмӧс, кыдзи эсійӧ старукаясыс?
Но сэки воис Нина Иванцова, — сійӧ ӧні шоча нин волывліс прӧстӧ сідзи, пукалыштны нывъяскӧд, ӧні сійӧ волывліс кыдзи штабса связнӧй, а кӧні вӧлі сійӧ штабыс да кодъяс сэні вӧліны, нывъяс эз тӧдны.
«Штабсӧ» найӧ гӧгӧрволісны сідзи, — мый пукалӧны кутшӧмкӧ гырысь йӧз кӧнкӧ подпольеын, гашкӧ, му улын блиндажын и стенъясас гӧгӧр ӧшлӧма картаяс, и асьныс тайӧ йӧзыс вооружитчӧмаӧсь, и найӧ вермасны сэсянь жӧ йитчыны радио пыр фронткӧд, а гашкӧ, весиг и Москвакӧд.
И вот воис Нина Иванцова да корис Уляӧс ывлаӧ, и нывъяс гӧгӧрвоисны нин, мый, сідзкӧ, Нина воис выль заданиеӧн.
И збыльысь, мыйкӧ дыра мысти Уля бӧр пырис керкаас да шуис, мый сылы пӧ колӧ кытчӧкӧ ветлыны.
Сэсся сійӧ корис бокӧ Майя Пегливановаӧс да шуис сылы, медым нывъяс нуалісны индивидуальнӧй пакетъяссӧ гортъясаныс, а сизим-кӧкъямысӧс эськӧ сійӧ мед нуис Уля ордӧ, сы вӧсна мый найӧ регыд вермасны ковмыны.
Эз на коль и дас вит минута, а Уля петіс нин асланыс садйысь Поповъяс садйӧ: юбкасӧ лэптыштӧмӧн сійӧ первой ӧти коксӧ лэптіс плетень вылӧ, сэсся мӧдсӧ да сідзикӧн вуджис плетень вомӧн. Поповъяс садйын, пӧрысь вишняувса косьмӧм турун вылын, ӧта-мӧдныслы паныдӧн кынӧм выланыс куйлісны Анатолий Попов да Витя Петров и видлалісны районыслысь картасӧ. Анатолий вӧлі шапкаалӧма зӧр идзас рӧма юрси вылас узбекскӧй шапочка, а сьӧд юра Витя шапкатӧм.
Найӧ ылісянь аддзисны Уляӧс, и кор сійӧ матыстчис на дорӧ, найӧ, ньӧжйӧник ӧта-мӧдыскӧд сёрнитігтырйи, дугдывтӧг видзӧдісны карта вылӧ.
Уля нюжӧдӧм килутшнас небрежнӧя шыбитіс морӧс вылас лэччӧм кӧсаяссӧ мыш саяс, лӧсьӧдыштіс юбкасӧ кокъяс гӧгӧрыс, пидзӧсъяссӧ топӧдӧмӧн лажыньтчис да тшӧтш кутіс видзӧдны карта вылас.
Делӧыс, код йылысь тӧдісны нин Анатолий да Виктор да мый вӧсна корисны Уляӧс, первомайкасаяслы вӧлі медводдза серьёзнӧй испытаниеӧн: «Том гвардиялӧн» штаб поручитіс налы мездыны военнопленнӧйясӧс, кодъяс уджалісны Погорелый хуторын лесхозын.
— Охранаыс ылын олӧ? — юасис Анатолий.
— Охранаыс олӧ туй веськыдладорас, дзик хуторас нин.
А баракыс неылын шуйгаладорас, эсійӧ роща дорас, помнитан?
Сэні войдӧр вӧлі склад.
Найӧ сӧмын наръяс вӧчалісны да гӧгӧрыс кытшалісны проволокаӧн.
И ставыс ӧти часӧвӧй...
Ме думысь, охранасӧ лучше не вӧрзьӧдны, а бырӧдны часӧвӧйсӧ...
А жаль: колӧ эськӧ вӧлі найӧс ставнысӧ джагӧдлыны, — зэв лӧгпырысь шуис Виктор.
Батьыс пӧгибнитӧмсянь Виктор Петров ёна вежсис.
Сійӧ куйліс сьӧд бархатнӧй пинжака да, Анатолий вылӧ аслас збой синъяснас зумыша видзӧдлывліг, кос турун курччалігтыр, быттьӧкӧ неокотапырысь висьталіс:
— Войнас пленнӧйясыс томан сайынӧсь, но позьӧ босьтны Главанӧс аслас инструментъяснас, сійӧ ставсӧ вӧчас некутшӧм шумтӧг.
Анатолий лэптіс синъяссӧ Уля вылӧ.
— Кыдзи тэ думайтан? — юаліс сійӧ.
Уля кӧть и эз кывлы налысь сёрни заводитчӧмсӧ, сійӧ, кыв-джынсяньыс зэв ӧдйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, сэтшӧм гӧгӧрвоӧмӧн, коді кыдзкӧ ачыс установитчис налӧн деятельность заводитчӧмсянь жӧ, пырысь-пыр гӧгӧрвоис сущностьсӧ, мыйӧн вӧлі недӧвӧлен Виктор.
— Ме Витялысь зэв бура гӧгӧрвоа: збыль, окота эськӧ вӧлі бырӧдны охранасӧ.
Но ми эгӧ на сӧвмӧй татшӧм операцияяс вӧчалӧм вылӧ, — шуис сійӧ морӧссяньыс петысь свободнӧй да спокойнӧй гӧлӧсӧн.
— И ме тадзи жӧ думайта, — шуис Анатолий. — Колӧ вӧчны сійӧс, мый прӧстӧйджык да матӧджык вайӧдӧ цельлань.
Мӧд луннас рытладорыс найӧ ӧткӧн-ӧткӧн воалісны Погорелый хутордорса вӧрӧ Донец берег дорӧ, ставныс вӧліны витӧн — Анатолий да Виктор, школа кузя налӧн ёртъясныс Володя Рагозин, Женя Шепелев, на пӧвстын медічӧтыс, да Борис Главан.
Найӧ ставныс вӧлі вооружитчӧмаӧсь револьверъясӧн.
Викторлӧн вӧлі ещӧ батьыслӧн стариннӧй «финка», кодӧс сійӧ ӧні пыр новлӧдліс тасма йылын бархатнӧй пинжак улас.
Борис Главан сьӧрсьыс босьтӧма щипцы-кусачки, ичӧтик лӧм да отвёртка.
Вӧлі лунвывса водз арся, тӧлысьтӧм, кодзула ыркыдкодь вой.
Зонъяс куйлісны ю дорын крут кыркӧтш улын — веськыдладор берегас.
Тані кустъясыс быдмӧмаӧсь дзик берег дорӧдзыс, найӧ вӧрисны юръяс весьтаныс, юыс неуна югъяліс да визувтіс пӧшти дзик шытӧг; сӧмын неуна улынджык, кырӧм берег дорас, юлӧн лӧнь струяясыс, то ли буждӧм муас писькӧдчигтыр, то ли кутшӧмкӧ ньӧртор вӧйтлігмоз да сійӧс бӧр лэдзигмоз, сялькӧдчисны да тёпкӧдчисны, быттьӧкӧ кукань нёняліс мамсӧ.
Мӧдарладор, степнӧй нязьмӧс берегыс тупкысьӧма вӧлі эзысь кодь, гудыр пемыднас.
Найӧ виччысисны войшӧр кад, кор кутас вежсьыны караул.
Сэтшӧм таинственнӧй да мича вӧлі водз арся тайӧ войыс, мӧдлапӧвса тайӧ эзысь кодь руа тшынторнас да челядь сяма тайӧ сялькӧдчысь да тёпкӧдчысь шынас, мый ребята некод эз вермыны мынтӧдчыны тешкодь чувствоысь: неужели найӧ долженӧсь янсӧдчыны и юыскӧд и тайӧ шыыскӧд да панны тыш немецкӧй часӧвӧйкӧд, кутшӧмкӧ проволочнӧй заграждениеяскӧд, иганъяскӧд?..
Ӧд и юыс и тайӧ шыыс — ставыс тайӧ вӧлі налы сэтшӧм матыссаӧн да тӧдсаӧн, а сійӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны, найӧ долженӧсь вӧчны первойысь, — некод найӧ весиг эз представляйтны, кыдзи тайӧ лоӧ.
Но найӧ дзебисны тайӧ чувствосӧ ёрта-ёртсьыныс да вашкӧдчисны налы матыссаторъяс йылысь.
— Витя, тэ помнитан тайӧ местасӧ?
Ӧд тайӧ дзик сійӧ, збыль? — юасис Анатолий.
— Абу, сійӧ неуна улынджык, со кыті тай кырӧма да ваыс тяпкӧдчӧ.
Ӧд меным ковмис мӧдлапӧвсяньыс вартчыны, ме ёна полі, мый тэнӧ кылӧдас улӧджык, веськыда йирас...
— Кӧть ӧні и кольӧма нин тайӧ, но висьтала, мый всё-таки ме зэв ёна повзьылі, — челядь моз нюммунӧмӧн шуис Анатолий: ме пӧшти нин тшӧкмунлі ванас.
— Ми Женька Мошковкӧд петам вӧлі вӧрысь и — ок, чӧрт мед тэнӧ нуас!
И ме, веськыда кӧ шуны, вартчыны на вӧлі ог куж, — шуис кузь тушаа зэв омӧлик зон Володя Рагозин, коді дзик синмӧдзыс лэдзӧма кепкасӧ и вывті кузь кӧзырёк вӧснаыс сылӧн ньӧти эз тыдав чужӧмыс. — Женька Мошков кӧ веськыда кыр йывсяньыс паськӧмнас и быдӧн эз чеччышт ваас, тэ эськӧ эн вермы кыскыны сійӧс, — шуис сійӧ Викторлы.
— Дерт, эг вермы, — висьтасис Виктор. — А мый ещӧ кывсьӧ вӧлі Мошков йывсьыс?
— Нинӧм оз, — шуис Рагозин. — Да мый, младшӧй лейтенант, да ещӧ пехотаын!
Тайӧ жӧ медся низӧвӧй командир, найӧ, зонмӧ, гибнитӧны семечки моз...
— Тіян Донецныд — лӧнь, вот миян Днестр, сійӧ — да, ю! — гырддза йылас кыпӧдчыштӧм бӧрын шуис Боря Главан, сылӧн еджыд пиньясыс дзирдыштісны пемыдас. — Визув!
Мича!
Миян кӧ сэтчӧ вӧян, он нин спаситчы. И, сэсся, кывзы, кутшӧм нӧ тайӧ вӧр тіян?
Ми степын жӧ олам, но Днестр пӧлӧн миян сэтшӧм вӧр!
Сьӧд липаяс, тис пуяс — сывнад он судз, туганъясыс — небесаӧдзыс...
— Вот тэ эськӧ мед сэні и олін, — шуис Женя Шепелев. — Тайӧ всё-таки скӧрмӧдӧ, мый йӧзлы оз удайтчы овны сэні, кӧні налы сьӧлӧм вылас воӧ...
Став тайӧ войнаясыс и вообщӧ...
А то олісны эськӧ быдӧн, кӧні кодлы сьӧлӧм вылас воӧ.
Сьӧлӧм вылас воӧ овны Бразилияын — пӧжалуйста.
Ме эськӧ ачым спокойнӧя олі Донбассын.
Меным личнӧ тані ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ...
— Энлы, кывзы: збыль кӧ нин тэ кӧсъян овны спокойнӧя, мирнӧй кадӧ лок миянӧ Сорокаӧ, миян уезднӧй карӧ, а ещӧ бурджык миян сиктӧ, сылӧн, зонмӧ, и нимыс гора, историческӧй — Царь-град, — ньӧжйӧник сералігтыр шуис Главан. — Сӧмын лок, тӧдан, эн клопотнӧй должность вылӧ.
Ен мед видзас, шуам, лоны Заготскотса уполномоченнӧйӧн!
Лок да ло миян Краснӧй крест обществоса председательӧн.
Кутан тӧдны сӧмын парикмахерскӧйяс, вӧчны дзик нинӧм, сӧмын вина ю да ов.
Збыль, ей-богу, вежалана должность! — гажаа висьталіс Главан.
— Ньӧжйӧджык тэ, гажмин! — бурпырысь шуис Анатолий.
И бара налы кутіс кывны юлӧн сялькӧдчысь да тёпкӧдчысь шыыс.
— Пӧра... — шуис Анатолий.
И природалӧн сійӧ прӧстӧй, естественнӧй чувствоыс да олӧм шудлун чувствоыс, коді ӧні на вӧлі шымыртӧма найӧс, пыр жӧ налӧн быри.
Прӧсека дорті, вӧртӧмджык делянкаяс кытшовталігмоз, ӧта-мӧд бӧрсяыс найӧ пырисны рощаӧ, код сайын сулаліс татысянь тыдавтӧм барак. Медводзын муніс Виктор, коді тӧдіс татысь быд куст.
Рощаын найӧ недыр куйлыштісны, кывзысисны.
Гӧгӧр вӧлі чуймӧдана чӧв-лӧнь.
Виктор лэптыштліс кисӧ, и найӧ мӧдісны кыссьыны водзӧ.
И вот найӧ куйлісны нин дзик роща дорас.
На водзын тыдаліс ӧти сигӧрттӧм джуджыд барак, обыкновеннӧй барак, но сэні видзисны йӧзӧс, и сійӧ кажитчис шуштӧмӧн, ужаснӧйӧн.
Баракгӧгӧрса местаыс вӧлі дзик куш.
Барак шуйгаладорас пемыдас тыдаліс часӧвӧйлӧн фигураыс.
Ещӧ шуйгавывтіджык муніс туй, а сы сайын заводитчылісны хуторса керкаяс, но найӧ эз тыдавны тасянь.
Ещӧ часджын кымын коли караул вежсьытӧдз, и став тайӧ кад чӧжыс найӧ куйлісны да эз вештывны синнысӧ часӧвӧйлӧн вӧрзьывтӧм сьӧд фигура вылысь.
Коркӧ и кылісны найӧ кысянькӧ водзладорсянь шуйгавылысь кокшыяс да, локтысьяссӧ аддзытӧг на, кылісны, кыдзи кык морт, чорыда восьлалігтыр, петісны туй вылӧ да кутісны матыстчыны налань.
Тайӧ вӧліны разводящӧй да сменнӧй.
Налӧн сьӧд фигураясыс матыстчисны часӧвӧй дорӧ, коді, найӧс кылӧм бӧрын, кынмис места вылас «смирно» сулалігмоз.
Кыліс ньӧжйӧник шуӧм немецкӧй команда, оружиеӧн зялькӧдчӧм, муӧ котшкӧдысь каблук шыяс.
Кык фигура торйӧдчисны, и бара кутісны кывны кокшыяс подмӧм туй кузя, найӧ пыр ылыстчисны, гортӧммисны да дзикӧдз дугдісны кывны.
Анатолий бергӧдыштіс юрсӧ Женя Шепелевлань, но сійӧ кыссис нин роща пытшкӧслань.
Женя должен вӧлі мунны хутор дорті да займитны позиция сійӧ керка дорас, кӧні оліс охрана.
Часӧвӧй ветлӧдліс заграждение пӧлӧн бӧрӧ да водзӧ, бӧрӧ да водзӧ, быттьӧ решётка дорті кӧин.
Сійӧ восьлаліс тэрыба, ременя винтовкасӧ ӧшӧдӧма пельпом саяс, и кыліс, кыдзи сійӧ воча-воча зыралӧ кипыдӧсъяссӧ: тыдалӧ, узьӧм бӧрас сылы вӧлі кӧдзыд.
Анатолий малыштіс Викторлысь кисӧ, коді вӧлі виччысьтӧм пӧсь, да топӧдыштліс сійӧс.
— А гашкӧ, кыкӧн? — сылы пель дінас вомдорсӧ друг матыстӧм бӧрын шӧпнитіс сійӧ.
Тайӧ нин вӧлі дружескӧй слаблун.
Виктор отрицательнӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ, да мӧдіс кыссьыны водзӧ.
Анатолий, Борис Главан да Володя Рагозин, ловшынысӧ кутӧмӧн, следитісны сы бӧрся да часӧвӧй бӧрся.
Быд кышмунӧм бӧрын, коді лолі Виктор кыссигӧн, налы кажитчис, мый сійӧс аддзисны.
Но Виктор пыр ылӧджык кыссис на дорсянь, со сылӧн бархатнӧй курткаыс сӧльнитчис местаыскӧд, сійӧ эз нин тыдав ни эз кыв.
Кажитчис, вот-вот должен лоны этайӧ, и найӧ пыр следитісны часӧвӧйлӧн сьӧд фигура бӧрся, но часӧвӧй ветлӧдліс заграждение пӧлӧн бӧрӧ да водзӧ, и нинӧм эз лолы, и кажитчис, мый зэв дыр нин лои и регыд заводитас югдыны...
Быттьӧ челядь кадся джынвыйӧ вунӧдӧм ворсігӧн, пионералігӧн на, кор сэтшӧм окота вӧлі мудеритны пост вылын сулалысь ёртсӧ, Виктор кыссис, му бердӧ ляскысьӧмӧн, но эз кынӧм вылас, а переменаӧн, первой вештас кисӧ, сэсся коксӧ да бара кисӧ и бара коксӧ. Ки-кокыс сылӧн лоӧмаӧсь зэв пелькӧсь.
Кор часӧвӧй восьлаліс сылань, Виктор кынмыліс места вылас; кор часӧвӧй ылыстчыліс, Виктор бара кыссис, кутіс асьсӧ, медым не тэрмасьны кыссьынысӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна тіпкис, но сьӧлӧм вылас полӧм эз вӧв.
Кыссьыны заводиттӧдзыс сійӧ пыр заставляйтіс асьсӧ думайтны батьыс йылысь, медым бара и бара кыпӧдны ас пытшкас мстительнӧй чувство.
Но ӧні та йылысь сійӧ дзикӧдз вунӧдіс: сылӧн душевнӧй став вынъясыс мунісны сы вылӧ, медым гусьӧн матыстчыны часӧвӧй дорӧ.
Тадзи сійӧ кыссис проволочнӧй заграждение пельӧсӧдз да измис — заграждениеыс нёль пельӧсӧн кытшаліс бараксӧ.
Часӧвӧй воис мӧдарладор пельӧсӧдзыс да бӧр бергӧдчис.
Виктор кыскис «финка», курччис сійӧс пиньяснас да мӧдіс кыссьыны часӧвӧйлы паныд.
Сылӧн синъясыс сэтшӧма велалісны пемыдас, мый сійӧ аддзис весиг проволокасӧ, и сылы кажитчис, мый часӧвӧй, тыдалӧ, велалӧма жӧ пемыдас да, кор матӧдз воас сы дорӧ, аддзас сійӧс мусьыс.
Но часӧвӧй воис проволочнӧй заграждениеӧ вӧчӧм петанін дорӧдз да сувтіс.
Виктор тӧдіс: тайӧ абу прӧстӧй петанін, а сэні эм кутшӧмкӧ приспособление, — бытшласьысь проволокаысь гартлӧм козлыяс.
Виктор, став нервъяссӧ зэвтӧмӧн, виччысис, но часӧвӧй, пельпом сайсьыс винтовкасӧ босьттӧг, кияссӧ сюйис гач зепъясас да сідзи и сувтіс — бараклань мышкӧн, неуна юрсӧ копыртыштӧмӧн.
И Викторлы друг кутіс кажитчыны сійӧ жӧ, мый и другъясыслы, кодъяс кынмӧм сьӧлӧмӧн виччысисны сылысь действиеяссӧ, — сылы кажитчис, мый зэв дыр нин лои и регыд заводитас югдыны.
Виктор эз нин думайт сы йылысь, мый часӧвӧй ӧні кокниа вермас аддзыны сійӧс и медся нин кывны, сы вӧсна мый часӧвӧйлӧн аслас кокшыясыс эз нин вевттьыны мукӧд шыяссӧ, да веськыда мӧдіс кыссьыны часӧвӧйлань.
На костын эз вӧв кык метрысь унджык, а часӧвӧй пыр сулаліс сідз жӧ, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, пельпом саяс винтовкаа, пилоткаа юрсӧ копыртыштӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ тушасӧ неуна довкйӧдлігтыр.
Виктор эз помнит, кыссис-ӧ сійӧ ещӧ водзӧ али пырысь-пыр жӧ уськӧдчис, но сійӧ вӧлі кок йылас нин часӧвӧй бокын да лэптіс «финкасӧ».
Часӧвӧй восьтіс синъяссӧ да тэрыба бергӧдіс юрсӧ, — тайӧ вӧлі пӧрысиник нин, омӧлик, щӧтьӧн тырӧм чужӧма немец.
Сылӧн синъясыс лоины дзик йӧйлӧн кодьӧсь, и сійӧ эз вевъяв кыскыны зепъяссьыс кияссӧ да ньӧжйӧник тешкодя ыкнитіс:
— Ык...
Виктор мыйвынсьыс сутшкис сылы «финкасӧ» голяас, щӧкасьыс шуйгавылӧджык.
Финкаыс дзик воропӧдзыс пырис кытчӧкӧ небыдінӧ пельпом лы саяс.
Немец уси, и Виктор уси сы вылӧ да кӧсйис нӧшта ӧтчыд сутшкыны сылы, но немец эз нин вӧр, и вомсьыс кутіс петны вир.
Виктор вешйис бокӧ да шыбитіс вирӧсь «финкасӧ».
И друг сійӧс сэтшӧма кутіс восӧдны, мый сійӧ шуйга соснас топӧдіс вомсӧ, медым эз кут кывны, кыдзи сійӧс восӧдӧ.
Сэки сійӧ аддзис ас водзсьыс Анатолийӧс, коді мыччӧ вӧлі сылы «финкасӧ» да шӧпкӧдӧ:
— Босьт, примета кольӧ...
Виктор дзебис «финкасӧ», а Рагозин кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да шуис:
— Туй вылӧ!..
Виктор кыскис револьверсӧ да Рагозинкӧд тшӧтш котӧртіс туй вылӧ, и найӧ водісны татчӧ.
Боря Главан поліс, медым пемыдінас оз дзугсьы бытшласьысь проволокаа тайӧ козлыясас, да, кыдзи бур профессионал, тэрыба уджаліс щипцы-кусачкинас, вӧчис заграждениеас кык столб костті петантуй.
Анатолийкӧд тшӧтш найӧ уськӧдчисны барак ӧдзӧс дорӧ.
Главан кималаснас корсис игансӧ, — тайӧ вӧлі томналӧм обыкновеннӧй кӧрт засов.
Главан сюйис ичӧтик лӧмсӧ томан вугъяс да жугӧдіс сійӧс.
Найӧ вештісны засовсӧ да, зэв ёна волнуйтчигтыр, восьтісны ӧдзӧссӧ.
На вылӧ ыльнитіс клящӧй дука шоныд воздух.
Йӧзыс садьмисны, кодкӧ вӧрис веськыдладорын и шуйгаладорын, и насянь водзын, кодкӧ унйывсьыс повзьӧмпырысь юасис.
— Ёртъяс... — шуис Анатолий и волнуйтчӧмысла сэсся нинӧм эз вермы водзӧ шунысӧ.
Кылісны пыдісянь шуӧм радлысь кымынкӧ гӧлӧс, найӧс кутісны ланьтӧдны.
— Вӧртіыс мунӧй юланьыс, а сэсся ю пӧлӧныс увлань и вывлань, — асьсӧ киас босьтӧм бӧрын шуис Анатолий. — Эм тані Гордей Корниенко?
— Эм! — шыасис кодкӧ жуысь йӧз чукӧрсянь.
— Мунӧй гортаныд гӧтыр ордад... — Анатолий петіс бараксьыс да сувтіс ӧдзӧс дорас.
— Донаӧй...
Аттьӧ...
Избавительясӧй... — кыліс Анатолий дорӧдз.
Первойя йӧзыс заводитлісны котӧртны проволокаӧн гартлӧм козлыяслань, но Главан паныдаліс найӧс да индіс заграждениеӧ вӧчӧм петантуйӧ.
Пленнӧйяс уськӧдчисны сэтчӧ.
Друг боксяньыс кодкӧ кватитіс Анатолийӧс кыкнан кинас пельпомӧдыс да мӧдіс шӧпкӧдны ыджыд радлунӧн:
— Толя?..
Толя?..
Анатолий дрӧгнитіс, чужӧмсӧ матыстіс сійӧс кутысь мортыслы дзик чужӧм бердас.
— Мошков Женя... — шуис Анатолий, мыйлакӧ весиг шензьытӧг.
— Ме тӧді тэнӧ гӧлӧс сертиыд! — шуис Мошков.
— Виччысьышт...
Мунам ӧтлаын...
Югдытӧдзыс вӧлі ылын на, кор мукӧдъяссьыс торйӧдчӧм Анатолий, Виктор да Женя Мошков пуксисны шойччыштны векньыдик балка пыдӧсӧ, кӧні быдмисны кустъяс. Мошков кӧмтӧм, пасьталӧма кутшӧмкӧ сырилетки, кытысь петӧ лёк дук, юрсиыс колтунӧн висьӧмла гынмӧма.
Ӧні кажитчис веськыда чудесаӧн, мый найӧ мездісны пленысь Мошковӧс, код йылысь сӧмын на та водзвылын сёрнитісны Донец ю берег дорын.
Мудз вылӧ видзӧдтӧг Анатолий вӧлі кыпыда возбуждённӧй.
Сійӧ дугдывтӧг казьтывліс операциялысь то ӧти момент, то мӧдӧс, коді помасис татшӧм удачнӧя, ошкис Викторӧс да Главанӧс да мукӧд войтырӧс, то бара заводитліс висьтавны, кыдзи найӧ мездісны Женя Мошковӧс.
Виктор вочавидзліс зумыша, ӧти кывъясӧн, а Мошков пыр чӧв оліс.
Коркӧ и Анатолий тожӧ ланьтіс.
Балкаын вӧлі зэв пемыд да лӧнь.
И друг кӧнкӧ Донец кывтыдын ыпнитіс кыа.
Сійӧ кыптіс друг, югдӧдіс небесалысь ыджыдджык юкӧнсӧ. Пӧжар весьтын небесаыс век ӧтарӧ ӧшйис увлань, быттьӧ гӧрд вон; весиг балкаын лои югыд.
— Кӧні тайӧ? — ньӧжйӧник юаліс Виктор.
— Гундоровскӧй дорын, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Анатолий. — Тайӧ Серёжка, — гӧлӧссӧ чинтыштӧм мысти шуис сійӧ. — Сёрӧмъяс соталӧны.
Ӧні сійӧ быд вой найӧс соталӧ...
— Велӧдчим школаын, ас водзысь аддзылім олӧмыслысь сэтшӧм паськыд, веськыд туй, и со мыйӧн лоӧ занимайтчыны! — вынӧн друг шуис Виктор. — И мӧд петантуй абу...
— Ёртъяс!
Неужели ме вӧля вылын?
Ёртъяс? — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Женя Мошков да, кияснас чужӧмсӧ тупкӧм бӧрын, уси косьмӧм турун вылӧ.
Нелямын квайтӧд глава
Воис кад, кор весиг керка-картатӧм йӧз асланыс тачкаясӧн полісны мунны шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс кузя, а довгисны бокиса туйяс кузя либӧ веськыда степь вывті, — сэтшӧм частӧ кутісны взрывайтчыны минаяс вылын грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс да бензин тыра цистернаяс.
Эз на удитлы бырны йӧз костын сёрни сы йылысь, мый лунвылын кӧнкӧ Матвеев Курган да Новошахтинскӧй костса шоссе вылын лоӧма ыджыд авария, кыдзи кывсьыліс нин выль юӧр — войвылын Старобельскӧй да Беловодскӧй костын бензин тыра дзонь транспорт бырӧдӧм йылысь.
Сталинградлань мунысь главнӧй шоссе вылын друг лэбис воздухас Крепенка ю вомӧн вуджысь железобетоннӧй пос, и весиг эз вӧв гӧгӧрвоана, кыдзи тайӧ вермис лоны: поскыс вӧлі ыджыд населённӧй пунктын — Боково-Платовоын — да сійӧс ёна видзисны немецъяс.
А некымын лун мысти гыпкысис ваӧ зэв ыджыд кӧрттуй пос Каменск дорын, Воронеж — Ростов магистраль вылын.
Поссӧ вӧлі видзӧ нёль станкӧвӧй пулемёта немецкӧй автоматчикъяслӧн взвод. Тайӧ поссӧ жугӧдігӧн взрывыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый шыыс кыліс войнас Краснодонӧдз.
Олег дӧгадывайтчыліс, мый тайӧ взрывсӧ вӧчисны, тыдалӧ, краснодонса да каменскса подпольнӧй партийнӧй организацияяс ӧтвылысь.
Сійӧ дӧгадывайтчыліс та йылысь сы вӧсна, мый взрыв лотӧдзыс недель кык войдӧр Полина Георгиевна выльысь корис Лютиков нимсянь связнӧйӧс Каменскӧ мӧдӧдӧм могысь.
Олег индіс связнӧйӧн Оля Иванцоваӧс.
Кык недель чӧж Оля ни ӧтчыд эз участвуйт «Том гвардия» уджын, кӧть Олег тӧдіс Нинасяньыс, мый Оля некымынысь волӧма гортас Краснодонӧ да бӧр мунлӧма.
Оля бӧр воис Олег ордӧ кык лун мысти сы бӧрын, кор лои тайӧ знаменитӧй взрывыс, и скромнӧя босьтчис аслас быд лунся обязанностьяс бердӧ — связнӧявны «Том гвардия» штабын.
Олег гӧгӧрволіс, мый Олялысь нинӧм йылысь оз позь юасьны, но ӧткымынысь лолывліс сідзи, мый любопытствоӧн да интересуйтчӧмӧн видзӧдліс Оля чужӧм вылӧ.
Но Оля быттьӧ эз казявлы тайӧс, вӧлі век сэтшӧм жӧ рӧвнӧй, спокойнӧй, абу варов.
Сылысь неправильнӧй гырысь чертаяса неподвижнӧй чужӧмсӧ, кӧні зэв шоча сявкнитліс нюм, быттьӧ нарошнӧ вӧлі создайтӧма тайнаяс видзӧм вылӧ.
Тайӧ кад кежлас районса туйяс вылын да сійӧ пределъяс сайын ылын действуйтісны нин «Том гвардиялӧн» куим постояннӧй боевӧй группа.
Ӧти группа — Краснодон да Каменск костса туй вылын; сійӧ медсясӧ усьласис легкӧвӧй машинаяс вылӧ, кӧні мунісны немецкӧй офицеръяс.
Тайӧ группанас руководитіс Виктор Петров.
Мӧд группа — Ворошиловград — Лихӧй костса туй вылын; сійӧ усьласис машина-цистернаяс вылӧ: бырӧдаліс шофёръяссӧ да охранасӧ, а бензинсӧ лэдзліс муас.
Тайӧ группанас руководитіс пленысь мездӧм Женя Мошков, Краснӧй Армияса лейтенант.
И коймӧд группа — Тюленинлӧн группаыс, коді действуйтліс быдлаын.
Сійӧ задерживайтліс оружие нуысь, продовольствие, обмундирование нуысь немецкӧй грузӧвӧй машинаясӧс да кутавліс ылалӧм да кольччӧм немецкӧй салдатъясӧс, — кутавліс весиг дзик карсьыс.
Группаясса боецъяс чукӧртчывлісны заданиеясла волігӧн да бӧр разӧдчылісны ӧткӧн-ӧткӧн; быдӧн видзис ассьыс оружиесӧ определённӧй местаын степын, кытчӧ вӧлі гуалӧма сійӧс.
Мошковӧс пленысь мездӧм бӧрын «Том гвардиялӧн» лои ещӧ ӧти опытнӧй руководитель.
Пленын лёка олӧм бӧрын правитчӧм Мошков вӧлі ичӧтик дуб кодь ён да зумыд. Сійӧ ветлӧдліс тэрмасьтӧг, катласигтырйи, сьылі гӧгӧрыс вӧлі гартӧма кыӧм шарп и сы вӧсна кажитчис зэв кызӧн, кӧмалӧма калошиа сапӧг, кодӧс сійӧ пӧрччӧма туша сертиыс ас кодь кымын жӧ «полицай» кокысь, а тайӧ «полицайсӧ» виӧмаӧсь Шевыревка хуторысь полицейскӧй участок разгромитігӧн.
Ортсысянь видзӧдны скӧр, сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма.
Но армияын олӧм, медся нин сы бӧрын, кор сійӧс фронт вылын примитісны партияӧ, велӧдіс сійӧс лоны выдержаннӧйӧн да дисциплинированнӧйӧн.
Мошков вӧлі слесарь, и сійӧ пырис уджавны 10 №-а дирекционбердса мастерскӧйяслӧн механическӧй цехӧ жӧ и Лютиков предложение серти сійӧс бӧрйисны «Том гвардия» штабӧ.
«Том гвардия» вӧчис нин некымын ыджыд боевӧй делӧ, но та вылӧ видзӧдтӧг, некысь вӧлі оз тыдав, мый немецъяс тӧждысьӧны тайӧ организация йывсьыс.
Сідз жӧ, кыдзи шоръяс да юяс артмӧны мупытшса ваяслӧн синмӧн аддзытӧм зэв посни движениеысь, сідзи и «Том гвардиялӧн» действиеясыс казявтӧг ӧтлаасьлісны уна миллион йӧзлӧн пыдӧ дзебӧм, паськыд движениеӧ; тайӧ йӧзыс зілисны бӧр лоны асланыс естественнӧй состояниеын, кутшӧмын найӧ вӧліны немецъяс вотӧдз.
И немецъяслы паныд веськӧдӧм зэв уна гырысь и посни поступокъясас да делӧясас немецъяс дыр эз аддзыны «Том гвардиялысь» особӧй следсӧ.
Фронт ӧні вешйис сэтшӧм ылӧ, мый Краснодонын сулалысь немецъяслы тайӧ карыс кажитчис чуть ли не германскӧй райхлӧн эновтӧм заштатнӧй провинцияӧн.
Эз кӧ эськӧ вӧвны туйяс вылын партизанъяслӧн действиеясыс, кажитчис эськӧ, мый тані век кежлӧ утвердитчӧма «выль порядок».
Ставыс лӧнис война фронтъяс вылын — рытыввылын и асыввылын, войвылын и лунвылын, быттьӧ кывзісны великӧй Сталинградскӧй битвалысь юралӧмсӧ.
И Сталинград районса да Моздок районса бойяс йылысь быд лунъя дженьыдик юӧртӧмъясын сентябрь тӧлысь чӧж, сэсся октябрь тӧлысь чӧж вӧлі нин мыйкӧ сэтшӧм привычнӧй да постояннӧй, мый чайтсис, тадзи нин и век лоӧ.
Дзикӧдз быри поток пленнӧйяслӧн, кодъясӧс нуӧдлывлісны Краснодон пыр асыввывсянь рытыввылӧ.
Но рытыввывсянь асыввывлань дугдывтӧг мунісны немецкӧй да румынскӧй воинскӧй частьяс, обозъяс, пушкаяс да танкъяс, найӧ мунлісны да бӧрсӧ эз волыны, а век мунісны выльяс, и Краснодонын дугдывтӧг лунйывлісны да узьмӧдчывлісны немецкӧй, румынскӧй салдатъяс да офицеръяс, и сідзжӧ кажитчис, мый век нин тадзи и лоӧ.
Коростылевъяс да Кошевойяс ордын некымын лун олісны ӧттшӧтш немецкӧй офицер, лётчик — «асс», коді ранитчылӧм бӧрын отпускысь мунӧ вӧлі фронт вылӧ, да румынскӧй офицер денщикыскӧд. Денщикыс вӧлі шут кодь, сёрнитіс рочӧн да гусявліс ставсӧ, мый сюрӧ, весиг чеснок да семейнӧй фотографияысь рамаяс.
Офицер-румын вӧлі салат рӧма формаа, галстука да зарни погонъяса, ачыс ичӧтик тушаа, сьӧд уска, мылькъя синъяса, зэв визув, весиг ныр йылыс сылӧн век вӧрис.
Дядя Коля комнатаӧ овмӧдчӧм бӧрын сійӧ лун-лун эз волывлы сэтчӧ, ветлӧдліс штатскӧй паськӧмӧн кар кузя, видлаліс шахтаяс, учреждениеяс, воинскӧй частьяс.
— Мый тайӧ тэнад кӧзяиныд штатскӧй паськӧмӧн ветлӧдлӧ? — юаліс дядя Коля денщикыслысь, кодкӧд сылӧн лоины пӧшти приятельскӧй отношениеяс.
Весел денщик польдӧдіс банбокъяссӧ, швачнитіс сэтчӧ кипыдӧсъяснас да лыйис воздухнас, быттьӧкӧ циркын, да зэв бурпырысь шуис:
— Шпион!..
Тайӧ сёрни бӧрас дядя Колялы некор нин эз сюрлы аслас калляныс.
Немецкӧй «асс» овмӧдчис ыджыд комнатаас, Елена Николаевналы ковмис вуджны бабушка дорӧ, а Олеглы — сарайӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрд синъяса ыджыд еджыд мужчина, Франция весьтын да Харьков вӧсна бойясысь сылӧн вӧліны зэв уна орденъяс.
Кор вайӧдісны сійӧс татчӧ комендатураысь, сійӧ вӧлі садьтӧм код, и сійӧ тані оліс некымын лун сӧмын сы вӧсна, мый юис лун и вой и некыдзи эз вермы пальӧдчыны.
Сійӧ зілис аскӧдыс тшӧтш юктӧдны керкасьыс став олысьяссӧ румынъясысь ӧтдор, кодъяслысь существованиесӧ сійӧ прӧстӧ эз казяв.
Сійӧ дзик ни ӧти секунда эз вермы овны некодкӧд сёрниттӧг.
Терпитны позьтӧм немецко-русскӧй кывйӧн сійӧ объясняйтіс, кыдзи сійӧ первой нӧйтас большевикъясӧс, сэсся англичанаӧс, сэсся американецъясӧс и кыдзи сэки ставыс нин лоӧ бур.
Но бӧръя лунъясас сійӧс кутісны мучитны зэв шуштӧм мӧвпъяс.
— Сталинград!..
Э-э!.. — чим гӧрд водз чуньсӧ лэптігмоз висьталіс сійӧ. — Большевик лыйлӧ... уп!..
Меным капут!.. — И шуштӧм синва доршасис сылӧн гӧрдӧдӧм синлапъяс вылас.
Мунӧм водзвылас сійӧ паляліс сӧмын сы выйӧдз, мый маузерсьыс вермис лыйлыны ӧшинь увъясысь аслыс курӧгъясӧс.
Сылы некытчӧ вӧлі дзебны лыйлӧм курӧгъяссӧ, сійӧ кӧртавліс найӧс кокъясӧдыс, и кӧлуйсӧ чукӧртігкості найӧ куйлісны кильчӧ дорын.
Румын-денщик чукӧстіс Олегӧс, польдӧдіс банбокъяссӧ, лыйис воздухнас циркын моз да индіс курӧгъяс вылас.
— Цивилизация! — бурпырысь шуис сійӧ.
И Олег некор нин сэсся эз аддзыв ассьыс перочиннӧй пуртсӧ.
«Выль порядок» дырйи Краснодонын лоины «обществолӧн сливкияс» сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи кутшӧмкӧ Гейдельбергын либӧ Баден-Баденын, — чинъяслӧн, положениеяслӧн дзонь пос.
Медвылын пос йылас сулалісны <deu>гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер, <deu>вахтмайстер</deu> Балдер да дирекционлӧн главаыс лейтенант Швейде, коді велалӧма уджавны немецкӧй предприятиеын век кежлӧ определённӧй да гӧгӧрбок артыштӧм сӧстӧм обстановкаын, ачыс эз казяв, кыдзи пӧртіс хозяйствованиелӧн аслыспӧлӧс программаӧ сійӧ недоумениесӧ, кодӧс коркӧ ачыс висьтавліс Бараковлы аслас подведомственнӧй предприятиеясын делӧяс положение кузя.
Збыльысь, абуӧсь кӧ рабочӧйяс, абуӧсь кӧ механизмъяс, абуӧсь кӧ инструментъяс, абу кӧ транспорт, абу кӧ крепёжнӧй вӧр да и, веськыда кӧ шуны, шахтаясыс абуӧсь, то сідзкӧ и изшом абу.
И сійӧ ӧкуратнӧя справляйтіс ассьыс должностьсӧ сӧмын сы кузя, мый быд асыв прӧверяйтіс, сеталӧны-ӧ русскӧй конюхъяс дирекционса немецкӧй вӧвъяслы зӧр, да кырымавліс бумагаяс.
Коляс кадсӧ сійӧ сетліс аслас птичниклы, свинарниклы да коровниклы да немецкӧй администрацияса чинъяслы вечеринкаяс вӧчалӧм вылӧ.
Неуна улынджык тайӧ пос тшупӧдъяс вылын сулалісны Фельднер, Швейделӧн заместитель обер-лейтенант Шприк да трусикӧн ветлӧдлысь зондерфюрер Сандерс.
Нӧшта улынджык — полицияса начальник Соликовский да бургомистр Стаценко, зэв солиднӧй, асывсяньыс кодъюра, определённӧй часӧ сійӧ, зонтика, ӧкуратнӧя восьлавліс няйтӧд карса управаӧ да сідз жӧ ӧкуратнӧя мунлывліс сэтысь, быттьӧкӧ сійӧ збыльысь мыйӧнкӧ управляйтліс.
А пос вылас медулын вӧлі унтер Фенбонг аслас салдатъясыскӧд, и найӧ ставсӧ и вӧчлісны.
Кутшӧм гажтӧмӧн да шудтӧмӧн вӧлі шахтёръяслӧн ичӧтик карыс, кор шливгылісны октябрь тӧлысся зэръяс!
Гӧгӧр няйт, ломтас абу, би абу, заборъяс абуӧсь, палисадникъяс керавлӧма, ӧшиньяссӧ жуглӧма тыртӧм керкаясысь, кытысь кӧлуйсӧ гусявлӧмаӧсь карті прӧйдитысь салдатъяс, а мебельсӧ новлісны асланыс квартираясӧ немецкӧй администрацияса чинъяс;
паныдасигъясын йӧз эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, — сэтшӧма ставныс омӧльтчӧмаӧсь, паськӧмныс киссьӧма, дзикӧдз гӧльмӧмаӧсь.
И вӧвлывлі, весиг медся прӧстӧй морт немвиччысьтӧг сувтас улича шӧрӧ либӧ садьмас войнас вольпась вылас татшӧм думысь: «Да неужели ставыс тайӧ збыль?
Абу-ӧ вӧт тайӧ?
Абу-ӧ каститчӧм?
Эг-ӧ нин ме йӧймы?»
И сӧмын керка стенын либӧ телеграфнӧй столбын кытыськӧ друг лоӧм кӧтасьӧм ичӧтик листовка, коді сотліс сьӧлӧмтӧ биа кывйӧн «Сталинград», да туй вылын ӧчереднӧй взрывлӧн йиркмунӧм выльысь и выльысь висьталісны йӧзыслы: «Абу, тайӧ абу вӧт и абу каститчӧм, тайӧ збыль.
И тыш мунӧ!»
Ӧти татшӧм лунӧ, кор гырысь арся зэр тӧв сорӧн шливгис нин некымын сутки, Любка воис Ворошиловградысь ляпкыдик руд немецкӧй машинаӧн, и том лейтенант, немец, чеччыштіс машинасьыс первойӧн, кутыштіс Любка петігӧн ӧдзӧссӧ да кӧзырнитіс, кор сійӧ, бӧрвылас видзӧдлытӧг, киас ичӧтик чемодан кутігтыр, котӧрӧн кайис асланыс кильчӧ вылӧ.
Тайӧ разас Евфросинья Мироновна, сылӧн мамыс, эз вермы кутчысьнысӧ да, узьны водіганыс, шуис:
— Тэ эськӧ мед видзчысьыштін, Любушка...
Прӧстӧй йӧзыс, тӧдан, мый шуӧны?
«Вывті пӧ сійӧ немецъяс дінын матын»...
— Йӧзыс тадзи шуӧны?
Тайӧ, мамочка, бур, тайӧ меным весиг зэв удобнӧ, — шуис Любка, серӧктіс да, кӧлач моз кытшыльтчӧмӧн, унмовсис.
Аски асывнас Ваня Земнухов, сы локтӧм йылысь кывлӧм бӧрын, пӧшти котӧрӧн тӧвзис кузь кокъяс йылас зэв ыджыд пустырь вомӧн, коді торйӧдліс налысь уличасӧ «Восьмидомикиысь», и пидзӧсӧдзыс няйтӧд, зэрысла турдӧма, весиг таркӧдчытӧг тэрыба пырис Шевцовъяс ордӧ, ыджыд горничаас.
Любка, дзик ӧтнас, ӧти киас кутіс ас водзладорас ичӧтик зеркалӧ, а мӧднас лӧсьӧдаліс сынавтӧм на, пашкыртчӧм юрсисӧ либӧ шыльӧдіс коскӧдыс гортас прӧстӧй новлан турунвиж платьесӧ, кӧмтӧг ветлӧдліс комнататіыс пельӧсысь пельӧсӧ да шуаліс аслыс тадзи кымын:
— Ок тэ, Любка-Любушка!
И мый ради тэнӧ сэтшӧма любитӧны детинкаяс, ме некыдз ог вермы гӧгӧрвоны...
И мыйӧн нӧ тэ сэтшӧм мича?
Фу!
Вомыд тэнад ыджыд, синъясыд ичӧтикӧсь, чужӧмыд неправильнӧй, фигуркаыд...
Но, фигурка, збыльысь, абу мисьтӧм...
Да, фигурка, позьӧ шуны, мича...
А сідзи кӧ разберитчыны...
И кӧть эськӧ тэ кӧ вӧтлысин на бӧрся, а то ӧд ньӧти он...
Фу!
Вӧтлысьны детинкаяс бӧрся!
Ог, ме прӧстӧ ог гӧгӧрво...
И зеркалӧ водзын юрсӧ то ӧтарлань пӧлӧстлӧмӧн, то мӧдарлань, кудрияссӧ пыркнитлігтыр, сійӧ, кӧмтӧм кокнас гораа тувччалігтыр, чечётка йӧктігтыр, ветлӧдліс комнататі ӧти пельӧссянь мӧдӧдз, ачыс сьыліс:
Ваня, коді зэв спокойнӧя видзӧдіс Любка вылӧ, артыштіс, мый пӧра кызӧктыны.
Любка не сӧмын эз шӧйӧвош, а весиг быттьӧкӧ кӧрыштліс чужӧмсӧ, ньӧжйӧник лэдзис зеркалӧсӧ, бергӧдчис, тӧдіс Ваняӧс, читкыртіс гӧлубӧй синъяссӧ да гораа серӧктіс.
— Серёжка Левашовлӧн судьбаыс меным дзик гӧгӧрвоана, — кызіник гӧлӧсӧн шуис Ваня: — сылы ковмас царицалысь ассьыс судзӧдны тэныд черевички...
— Тэ тӧдан, Ваня, тайӧ прӧстӧ шензьӧдана, ме весиг тэнӧ ёнджыка любита эсійӧ Серёжка дорсьыс! — висьталіс Любка век жӧ неуна яндысьыштӧмӧн.
— А ме сэтшӧм омӧля аддза, мый, веськыда кӧ висьтавны, меным став нывъясыс кажитчӧны ӧткодь чужӧмаӧн.
Ме торйӧда найӧс ӧта-мӧдсьыныс гӧлӧс сертиныс, и меным сьӧлӧм вылӧ воӧны дьякӧнлӧн кодь кыз гӧлӧса нывъяс, а тэнад, гӧгӧрвоан, гӧлӧсыд кӧлӧкӧльчиклӧн кодь! — спокойнӧя висьталіс Ваня. — Тэнад гортад кодкӧ эм?
— Некод абу...
Мама Иванцовъяс ордын.
— Пуксьыштлам.
Да зеркалӧтӧ пукты, медым менӧ эз нервируйт...
Любовь Григорьевна!
Аслад быд лунъя уджъяс дырйиыд думыштлін-ӧ тэ сы йылысь, мый матысмӧ Великӧй Октябрьскӧй революциялӧн кызь витӧд годовщина?
— Дерт жӧ! — шуис Любка, кӧть эськӧ, збыльысь кӧ шуны, сійӧ прӧстӧ вунӧдіс та йылысь.
Ваня копыртчис сы дорӧ да мыйкӧ вашнитіс сылы пель водзас.
— Вот бур!
Вот молодецъяс!
Мый думыштӧмаӧсь! — И Любка дзик сьӧлӧмсяньыс окаліс Ванялысь веськыда вомдорсӧ, и сійӧ яндзимысла тӧкӧтьӧ эз уськӧд ӧчкисӧ.
... —
Мамочка!
Тэ нэмнад мыйкӧ краситлін эн кутшӧмкӧ новлан кӧлуй?
Мамыс гӧгӧрвотӧг видзӧдіс Любка вылӧ.
— Шуам, вӧлі тэнад еджыд ковта, а тэныд колӧ, медым сійӧ лои... лӧз.
— Кыдз жӧ, лолывліс краситны, муса ныв.
— А мед лои гӧрд, тожӧ краситлывлін?
— Да тайӧ жӧ всё равно, кутшӧм краска...
— Велӧд менӧ, мамочка, гашкӧ, мыйкӧ ме аслым красита.
... — Тётя Маруся, тэныд эз лолывлы краситны паськӧмтӧ ӧти рӧмаӧс мӧдӧн? — юасис Володя Осьмухин аслас тьӧткаыслысь — Литвиновалысь, коді оліс челядьыскӧд Осьмухинъяссянь неылын ичӧтик керкаын.
— Дерт жӧ, Вова, лолывліс.
— Тэ краситан эськӧ меным кык-куим наволочка гӧрдӧн?
— Гӧрдыд жӧ зэв ёна вушйӧ, тэнад, Вовочка, банбокъясыд и пельясыд гӧрдӧсь лоӧны.
— Ог, ме ог кут на вылын узьлыны, ме найӧс лун кежлас мӧда вежлывлыны, прӧстӧ мича вылӧ...
... — Папа, ме жӧ тӧда нин, мый тэ зэв бура кужан вӧчавны он сӧмын пу мавтан краскаяс, но весиг и металлъяс мавтны.
Он-ӧ вермы тэ краситны гӧрдӧн ӧти прӧстыня?
Гӧгӧрвоан, бара менсьым корӧны эсійӧ подпольщикъясыс: «Вай пӧ миянлы ӧти гӧрд прӧстыня».
Но, мый тэ налы шуан! — тадзи висьталіс батьыслы Жора Арутюнянц.
— Краситнытӧ позьӧ.
Но... всё-таки прӧстыня!
А мамыд? — полігтырйи вочавидзис батьыс.
— Но сэсся ті ас костаныд асьныд стӧчмӧдӧй, кодныд ті миян главнӧйыс — тэ али мама?
Но сэсся!..
Вопросыс яснӧй: колӧ дзик гӧрд прӧстыня...
Сы бӧрын кор Валя Борц получитіс Серёжкасянь записка, Валя некор эз казьтыштлы сылы тайӧ записка йывсьыс, и Серёжка некор эз юав сылысь та йылысь.
Но тайӧ лунсяньыс найӧ эз нин янсӧдчывны.
Югдандорсянь найӧ зілисны аддзӧдлыны ӧта-мӧднысӧ.
Серёжка частӧджык первойӧн волывліс Деревяннӧй улича вылӧ, кӧні не сӧмын привыкнитісны чорыд кудриа омӧлиник детинка дінӧ, коді весиг октябрь тӧлысся кӧдзыд зэра лунъясӧ ветлӧдліс кӧмтӧг, но и радейтны мӧдісны сійӧс — и Мария Андреевна и медся нин ичӧтик Люся, кӧть Серёжка на дырйи векджык чӧв оліс.
Ичӧтик Люся весиг юаліс ӧтчыд:
— Мыйла ті сэтшӧма он радейтӧй ветлыны ботинкиӧн?
— Кӧмтӧгыд кокниджык танцуйтнытӧ, — шпыньмунӧмӧн шуис Серёжка.
Но та бӧрын сійӧ кутіс нин волывлыны ботинкиӧн, — сылы прӧстӧ эз сюрлы кадыс кӧмсӧ пӧчинитӧм вылӧ.
Сійӧ лунъясысь ӧтиӧ, кор «том гвардеецъяс» пӧвстын друг кыптіс интерес материалъяс краситӧм кузя, Сережкалы да Валялы колӧ вӧлі, нёльӧдысь нин, шыблавны гожся театрын киносеанс дырйи листовкаяс.
Гожся театр, войдӧрсӧ Ленин нима клуб, вӧлі пӧвъясысь вӧчӧм джуджыд кузь зданиеын, сценаыс неуютнӧй, пыр восьса; киносеансъяс дырйи сцена водзвылас ӧшӧдлісны полотно.
Йӧзыс пукалісны краситтӧм кузь скамьяяс вылын, кодъяслысь кокъяссӧ сюйӧма муас, — бӧръя радъясыс налӧн вӧліны вылынджыкӧсь.
Кор немецъяс займитісны Краснодон, тані кутісны петкӧдлыны немецкӧй фильмъяс, унджыкысьсӧ военно-хроникальнӧйясӧс; мукӧд дырйи выступайтлывлісны циркӧвӧй номеръясӧн брӧдитысь эстраднӧй группаяс.
Театрас местаяссӧ абу нумеруйтӧма, билет доныс ставлы ӧткодь; кутшӧм места займитны, тайӧ зависитіс видзӧдысьлӧн энергияысь да кужӧмлунысь.
Валя, кыдзи и век, писькӧдчис зал мӧдарладорас, бӧръя радъясланьыс матӧджык, а Серёжка кольччис петанінсянь таладорас, матӧджык воддза радъясланьыс.
И сійӧ здукас, кор кусі биыс и залын тышкасисны на местаяс вӧсна, найӧ веерӧн шыбитісны листовкаяссӧ публика пӧвстӧ.
Кылісны горзӧмъяс, чирзӧмъяс.
Листовкаяссӧ кватлалісны.
Серёжка да Валя ӧтлаасисны водзвыв урчитӧм местаӧ, сценасянь нёльӧд столб дорӧ, коді пыкис зданиесӧ.
Йӧзыс, кыдзи и век, вӧлі унджык места лыд сертиыс.
Сережка да Валя кольччисны видзӧдысьяс пӧвстӧ скамьяяскостса туй вылӧ.
Кор будкасянь экран вылӧ кольтаӧн уси бикиньяса лӧзов бусӧсь югӧр, тайӧ здукас Серёжка тӧкӧтьӧ инмӧдчыліс гырддзанас Валя гырддзаӧ да синнас индіс экрансянь шуйгаладорӧ.
Сценаыслысь сійӧ юкӧнсӧ дзоньнас вевттигмоз вылысса рампасянь ӧшаліс ыджыд пемыдгӧрд немецко-фашистскӧй знамя: сы вылын вӧлі ыджыд кытш, а кытш шӧрас — сьӧд свастика. Залас воздух вӧрӧмсьыс знамяыс неуна гыалыштіс.
— Ме — сцена вылӧ, а тэ петан йӧзыскӧд, сёрни панан билет вузалысьыскӧд...
Мӧдасны кӧ пырны залсӧ уберитны, тэ манитышт найӧс кӧть вит минута кымын, — Валялы пель водзас вашнитіс Серёжка.
Валя чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Экран вылын, фильмлӧн немецкӧй ним вылысладорас, тыдовтчис еджыд букваяса, русскӧй кывйӧн надпись: «Сылӧн первойя переживаниеыс».
— Сэсся тэ ордӧ? — полыштӧмпырысь юаліс Серёжка.
Валя довкнитыштіс юрнас.
Мыйӧн сӧмын кусі биыс медбӧръя часть водзас, Серёжка муніс Валя дорысь да воши.
Сійӧ воши дзикӧдз, кыдзи вермывліс вошны сӧмын ӧтнас Серёжка.
Проходъясын, кӧні сулалісны йӧз, эз тыдав некутшӧм вӧрӧм.
Всё-таки Валялы зэв окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧс вӧчас Серёжка.
Валя мӧдіс писькӧдчыны матӧджык петанінланьыс, ачыс синсӧ эз вештыв экран веськыдвывса ичӧтик ӧдзӧс вылысь, кыті Серёжка сӧмын и вермис гусьӧн пырны сцена вылӧ.
Сеанс помасис,
публикаыс ызгигтыр мӧдӧдчис петанінлань, ӧзйис би, а Валя сідзи нинӧм эз и аддзыв.
Сійӧ петіс театрысь ӧтлаын йӧз чукӧркӧд да сувтіс ӧдзӧсыслы паныд, пуяс улӧ.
Паркын вӧлі пемыд, кӧдзыд, ва коръясыс абу на ставыс гылалӧмаӧсь и ва вӧснаыс вешъялісны сэтшӧм шыӧн, быттьӧкӧ ышлолалісны.
Со нин медбӧръя йӧз петӧны театрысь.
Валя котӧрӧн муніс билет вузавлысь дорӧ, копыртчис, быттьӧкӧ мыйкӧ корсьӧ мусьыс омӧлика югдӧдӧм прямоугольникысь, кытчӧ югӧръясыс усины восьтӧм ӧдзӧс пыр зрительнӧй залсянь.
— Тіянлы эз сюр татысь портманет, ичӧтик, кучик?
— Мый тэ, нылӧй, кытысь меным сюрас, йӧзыс сӧмын на петісны! — шуис олӧма нин нывбаба — билет вузавлысь.
Валя копыртчӧмӧн малаліс чуньяснас кокъясӧн лойӧм няйтсӧ то ӧтилаті, то мӧдлаті.
— Сійӧ дзик кӧнкӧ тані...
Ме, мыйӧн петі, кыски чышъян, неуна вешйышті, видзӧда — портманетӧй абу.
Билет вузавлысь сідзжӧ кутіс видзӧдны гӧгӧр.
Буретш тайӧ кадас Серёжка, коді кайис сцена вылӧ эз сійӧ ӧдзӧсӧдыс, а веськыда оркестр перилӧ вомӧн, сэтысянь, сцена вывсяньыс мыйвынсьыс тракйис знамясӧ, зілис нетшыштны сійӧс вылысса рампасьыс, но мыйкӧ кутіс.
Серёжка кутчысис вылӧджык да чеччыштӧмӧн ӧшйис кусыньтӧм кияс йылас.
Знамяыс мыні, и сыкӧд тшӧтш Серёжка тӧкӧтьӧ эз усь оркестрас.
Сійӧ ӧтнас сулаліс сцена вылын джынвыйӧ югдӧдӧм тыртӧм зал водзын, паркӧ петан ӧдзӧсыс вӧлі гурйыв восьса, да ӧкуратнӧя, тэрмасьтӧг кусняліс фашистскӧй знамясӧ — первой кыкпельӧ, сэсся нёльпельӧ, сэсся кӧкъямыспельӧ, медым сійӧс позис сюйны питшӧгас.
Стӧрӧж, коді игналіс механик будкаӧ ывласянь пыран ӧдзӧссӧ, петіс пемыдінысь залсянь усьысь югӧр улӧ, портманет корсьысь билет вузавлысь дорӧ да Валя дорӧ.
— Биа!
Он быттьӧ тӧд, мый таысь овлӧ! — скӧрысь шуис стӧрӧж. — Кусӧд, кутам игнасьны...
Валя уськӧдчис стӧрӧж дорӧ да кватитіс сійӧс пинжак пӧлаясӧдыс.
— Мусаӧй, ӧти секунда! — кевмысьӧмӧн шуис сійӧ. — Портманетӧс уськӧді, нинӧм жӧ оз кут тыдавны, ӧти секунда! — долис сійӧ пинжаксьыс лэдзчысьтӧг.
— Кытысь нӧ сійӧс татысь аддзан, — бурпырысьджык нин шуис стӧрӧж да ачыс кутіс видзӧдны гӧгӧр.
Тайӧ здукас детинка, улӧдз син вылас лэдзӧм кепкаа, зэв кыз кынӧма, вӧсни кокъяса, кыз кынӧм вӧснаыс кокъясыс торйӧн нин кажитчисны вӧсниӧн, чеччыштіс тыртӧм театрысь, лэбыштіс воздухас, чужъясьыштіс тайӧ вӧсньыдик кокъяснас, нораа бакӧстіс:
— Ме-е-е-е...
И сылі пемыдас.
Валя вевъяліс ещӧ лицемеритыштны:
— Ок, кутшӧм жаль!..
Но сэтшӧма петіс сылӧн серамыс, мый сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас да семдӧмӧн пӧшти котӧртіс театр дорысь.
Нелямын сизимӧд глава
Сы бӧрын, кор Олег объяснитчис мамыскӧд, некод нин эз мун Олег деятельностьлы паныд: керкаса став олысьяссӧ вӧлі вовлекитӧма тайӧ уджас, рӧднӧйясыс вӧліны Олеглы отсасьысьясӧн, и мамыс на пӧвстын вӧлі медпервойӧн.
Некод эз вермы эськӧ висьтавны, сьӧлӧмас кутшӧм луын тайӧ дас квайт арӧса зонкаыслӧн ӧтлаӧ сплавитчисны мыйкӧ старшӧй поколениелӧн медся ценнӧй опытсьыс, тӧдлытӧгыс книгаясысь, дядь висьталӧмъяссьыс босьтӧмторйыс, а медся нин сыысь, кодӧс внушайтіс сылы ӧні сылӧн непосредственнӧй руководительыс, Филипп Петрович Лютиков, — кыдзи сплавитчис тайӧ сы сьӧлӧмын сыӧн да сы ёртъясӧн испытывайтӧм опыткӧд, первойя поражениеяслӧн да первойя замыселъяс выполнитӧм кузя опыткӧд.
Но «Том гвардиялӧн» деятельность паськалӧмкӧд тшӧтш Олеглӧн пыр лолі ыджыд влияние аслас ёртъяс вылӧ и ачыс век ёнджыка сознавайтліс тайӧс.
Сійӧ ёна радейтліс олӧм, радейтліс сёрнитны ёртъясыскӧд, вӧлі веськыд мортӧн, и та вӧсна сы душалы вӧліны прӧтивнӧйӧсь не сӧмын ёртъяс вылас ыджыдалӧм йылысь мӧвп, но весиг на дорӧ, налӧн мӧвпъяс да опыт дорӧ прӧстӧ невнимательность.
Но сійӧ пыр ёнджыка сознавайтіс, мый налӧн деятельностяс успехыс либӧ неуспехыс ёна зависитӧ и сыысь, кутшӧма став аслас ёртъяс пӧвстын именнӧ сійӧ, Олег, вермас ставсӧ водзвыв артыштны либӧ ӧшибитчас.
Олег век вӧлі возбужденнӧя-деятельнӧй, век вӧлі гажа и сэки жӧ ӧкуратнӧй, гӧгӧрбок думайтысь да требовательнӧй.
Сэні, кӧні делӧыс касайтчис сылы ӧтнаслы, сылӧн ещӧ петкӧдчыліс на челядьруыс, — сылы окота вӧлі аслыс клеитавны листовкаяс, сотны сёрӧмъяс, гусявлыны оружие да виавны немецъясӧс пельӧс сайсянь.
Но сійӧ гӧгӧрволіс нин, кутшӧм ыджыд ответственность ставсьыс да став вӧснаыс усьӧ сы пай вылӧ да ӧлӧдліс асьсӧ.
Сійӧ дружитіс ассьыс ыджыдджык арлыда нывкӧд, зэв прӧстӧй, нинӧмысь повтӧм, чӧв олысь да романтичнӧй нывкӧд. Сылӧн вӧліны сьӧдов сьӧкыд юрси чикыльяс, кодъяс лэччӧмаӧсь сылӧн гӧгрӧс ён пельпомъяс вылас, мугов, пӧшти сьӧд мича кияс да гырысь карӧй синъяс весьтас бордъяс моз паськӧдчӧм синкымъяс, кодъяс выражайтісны вызов, страсть, полёт.
Нина Иванцова гӧгӧрволіс сылысь быд видзӧдлас, вӧрзьыштӧм да — кыв шутӧг, повтӧг, стӧча — выполняйтліс сылысь быд поручение.
Найӧ век вӧлі занятӧсь то листовкаясӧн, то временнӧй комсомольскӧй билетъясӧн, то кутшӧмкӧ местностьлӧн планӧн и вермисны дзонь часъясӧн гажтӧмчытӧг овны чӧв ӧта-мӧд дінас..
А сёрнитлісны кӧ нин найӧ, то лэблісны му весьтті выліті.
Ставыс, мый создайтӧма морт лов величиеӧн да мый доступнӧй челядь синъяслы, прӧйдитліс налӧн воображение водзті.
А мукӧд дырйи сідзи прӧстӧ сэтшӧм гажа вӧлі налы ӧтнанныслы, мый найӧ сӧмын сералісны — Олег, чунь помъяссӧ зыралігтыр, кутчысьны вермытӧг, челядь сямӧн, веськыда синва петтӧдзыс, а Нина нывсяма рам, дӧверчивӧй гажлунӧн, а то друг мӧдас серавны женственнӧя, неуна весиг загадочнӧя, быттьӧ мыйкӧ дзебис Олегысь.
Ӧтчыд Олег, ёна яндысигмоз, корис Ниналысь разрешение лыддьыны сылы стихъяс.
— Кодлӧн, тэнад? — шензигтыр юаліс Нина.
— Абу.
Тэ кывзы...
Сійӧ заводитіс, ещӧ ёнджыка мыкталігтыр, но первойя строкаяс бӧрас друг веніс ассьыс волнуйтчӧмсӧ:
— Таті ме ещӧ эг на помӧдз вӧч, — бара яндысигтыр шуис Олег. — Тані должен лоны, кыдзи ми ӧтлаын мунам армияӧ...
Тэ эськӧ мунан?
— Тайӧс тэ меным сиин?
Меным, да?.. — шуис Нина, и радлунӧн сявкйысь синъяссӧ сійӧ чӧвтліс Олег вылӧ. — Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ тэнад.
Мыйла тэ водзджык эн висьтавлы, мый тэ гижлывлан?
— Ме яндыси, — чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын шуис Олег. Сійӧ вӧлі дӧвӧлен, мый стихъясыс воисны Ниналы сьӧлӧм вылас. — Ме важӧн нин гижа.
Но ме некодлы эг петкӧдлыв.
Медся ёна ме Ваняысь яндыся.
Ӧд сійӧ, тӧдан, кыдзи гижӧ!
А ме мый...
Менам, ме чувствуйта, размерсӧ абу выдержитӧма, да и рифмаясыс сьӧкыда сюралӧны, — висьталіс сійӧ, ачыс вӧлі шуда, мый сылысь стихъяссӧ ошкис Нина.
Да, артмис сідзи, мый олӧмын тайӧ медся сьӧкыд пӧраас Олег воськовтіс медся шуда кадӧ, кор дзоридзавны мӧдіс сылӧн став том выныс.
Ноябрь квайтӧд лунӧ, Октябрьскӧй праздник вечерняӧ, луннас, «Том гвардиялӧн» штаб ставнас чукӧртчис Кошевой квартираӧ, сэні вӧліны и связнӧйяс — Валя Борц, Нина да Оля Иванцоваяс.
Олег решитіс пасйыны тайӧ лунсӧ Радик Юркинӧс комсомолӧ торжественнӧя примитӧмӧн.
Радик Юркин эз нин вӧв сійӧ рам синъяса детинкаӧн, коді шуліс Жора Арутюнянцлы: «Ӧд ме велалӧма водз водны».
Фоминӧс казнитанінын участвуйтӧм бӧрын Радик Юркинӧс вӧлі включитӧма Тюленинлӧн боевӧй группаӧ, и сійӧ участвуйтліс войясын немецкӧй грузӧвӧй машинаяс вылӧ нападениеясын.
Сійӧ доза увереннӧя пукаліс ӧдзӧс дорас улӧс вылын да синсӧ лапйӧдлытӧг, веськыда видзӧдіс комната вомӧныс сылы паныда ӧшиньӧ, кор Олег висьталіс вступительнӧй речь, а сэсся Тюленин сетіс сылы, Радиклы, характеристика.
Мукӧд дырйиыс сылӧн кыптыліс любопытство, мыйсяма йӧз нӧ тайӧ решайтӧны сылысь судьбасӧ.
И сійӧ чӧвтлывліс кузь руд синлысъяс увсьыс спокойнӧй синъяссӧ штабса членъяс вылӧ, кодъяс пукалісны праздник вылын моз вевттьӧм ӧбедайтан ыджыд пызан сайын.
Но кык ныв — ӧтиыс еджыдіник, мӧдыс сьӧд — пыр жӧ заводитлісны сэтшӧм меліа нюмъявны сылы, и кыкнанныс найӧ вӧліны сэтшӧм мичаӧсь, мый Радик Юркинлы друг лои зэв яндзим и сійӧ мӧдлаӧ вештывліс синъяссӧ.
— <ns>Л-лоӧны</ns> вопросъяс Радик Юркин ёртлы? — юаліс Олег.
Ставныс чӧв олісны.
— Мед биографиясӧ висьталас, — шуис Ваня Туркенич.
— Висьтав <ns>б-биографиятӧ</ns>...
Радик Юркин сувтіс да, ӧшиньӧ видзӧдігмоз, гора гӧлӧсӧн, кыдзи ӧтвечайтлывліс классын урок вылын, висьталіс:
— Ме чужи Краснодон карын тысяча ӧкмыссё кызь кӧкъямысӧд воын.
Велӧдчылі Горький нима школаын... — Та вылын и помасьліс Радик Юркинлӧн биографияыс, но сійӧ ачыс чувствуйтіс, мый тайӧ этша, да ичӧтджык уверенностьӧн содтіс: — А кор воисны немецъяс, ӧні ог нин велӧдчы...
Бара ставныс чӧв олыштісны.
— Кутшӧм общественнӧй обязанностьяс вӧліны тэнад? — юаліс Ваня Земнухов.
— Эз вӧвны, — челядь моз пыдісянь ышловзиг шуис Радик Юркин.
— Комсомоллысь могъяссӧ тӧдан? — бара юаліс Ваня да аслас рогӧвӧй ӧчки пыр кутіс дзоргыны пызан вылӧ.
— Комсомоллӧн мог — нӧйтны немецко-фашистскӧй захватчикъясӧс, кытчӧдз оз ло бырӧдӧма ставнысӧ ӧтитӧг, — зэв чёткӧя шуис Радик Юркин.
— Мый нӧ, ме могысь, зонмыс политически тырвыйӧ грамотнӧй, — шуис Туркенич.
— Дерт жӧ, примитны! — шыасис Любка, кодлӧн сьӧлӧмыс висис сы понда, медым ставыс бура артмис Радик Юркинлӧн.
— Примитны, примитны!.. — шуисны и штабса мукӧд членъяс.
— Коді сы вӧсна, медым примитны Радик Юркин ёртӧс комсомолӧ членӧн? — чужӧмтырнас нюммунігмоз юаліс Олег да ачыс лэптіс кисӧ.
Ставныс лэптісны кияснысӧ.
— <ns>Ед-диногласнӧ</ns>, — шуис Олег да сувтіс. — Матыстчыв татчӧ...
Радик неуна кельдӧдыштіс да матыстчис пызан дорӧ, туй сетӧм могысь вешйыштӧм да сы вылӧ серьёзнӧя видзӧдысь Туркенич да Уля Громова костті.
— Радик! — торжественнӧя шуис Олег. — Штаблӧн поручение серти сета тэныд временнӧй комсомольскӧй билет.
Видз сійӧс, кыдзи ассьыд честьтӧ.
Членскӧй взносъяс кутан мынтыны аслад пятёркаын.
А кор бӧр воас Краснӧй Армия, комсомоллӧн райком вежас тайӧ временнӧй билеттӧ постояннӧй вылӧ...
Радик нюжӧдіс вӧсньыдик гожъялӧм кисӧ да босьтіс билетсӧ.
Билетыс вӧлі сы ыджда жӧ, кутшӧм и постояннӧйыс, вӧчӧма топыд бумагаысь, кутшӧм вылӧ чертитлӧны планъяс да картаяс, кусыньтӧма шӧри.
Ортсыладорас, первой листбокас, вӧлі печатайтӧма посньыдик типографскӧй букваясӧн: «Смерть немецкӧй оккупантъяслы!»
Неуна улынджык: «Томйӧзлӧн Всесоюзнӧй Ленинскӧй Коммунистическӧй Союз».
Нӧшта улынджык, гырысьджык букваясӧн: «Временнӧй комсомольскӧй билет».
Мӧдар листбокас, пытшкӧсладорас вӧлі гижӧма Радиклысь овсӧ, нимсӧ да вичсӧ, сылысь чужан восӧ; улынджык — комсомолӧ пыран кад: «1942-ӧд вося ноябрь 6-ӧд лун», ещӧ улынджык — «Сетӧма «Том гвардияса» комсомольскӧй организацияӧн Краснодон карын.
Секретарь: Кашук».
Веськыдладор бокас билетас вӧлі чертитӧма графаяс членскӧй взносъяс мынтӧм вылӧ.
— Ме вура сійӧс пинжакӧ да пыр кута новлӧдлыны сьӧрысь, — муртса кывмӧн шуис Радик да сюйис билетсӧ пинжак пытшкӧс зептас.
— Верман мунны, — шуис Олег.
Ставныс поздравитісны Радик Юркинӧс да кутлісны сылысь кисӧ.
Радик петіс Садовӧй вылӧ.
Эз зэр, но вӧлі зэв тӧла да кӧдзыд.
Кутіс рӧмдыны.
Та вой Радик должен вӧлі мунны куим ёрткӧд ыджыд праздничнӧй задание вӧчӧм кузя.
Тайӧ группаас сійӧ вӧлі юрнуӧдысьӧн.
Аслас морӧс вывсьыс билет чувствуйтігтыр Радик, скӧр да шуда чужӧма, улича кузя муніс гортас.
Мӧд вуджанін дорӧ лэччигӧн, районнӧй исполком дорын, кӧні ӧні вӧлі сельскохозяйственнӧй комендатура, Радик чургӧдыштіс улыс черлысӧ, паськӧдыштіс вомсӧ да пель чунавмӧн шутёвтіс — прӧстӧ сідзи, медым немецъяс тӧдісны, мый сійӧ существуйтӧ свет вылас.
Тайӧ войнас эз сӧмын Радик Юркин, а организацияыс пӧшти ставнас участвуйтіс ыджыд праздничнӧй заданиеын.
— Энӧ вунӧдӧй: коді прӧст лоӧ — веськыда ме дорӧ! — висьталіс Олег. — Первомайкасаясысь ӧтдор!
Первомайкасаяс устраивайтісны Иванихина чойяс ордын октябрьскӧй вечеринка.
Комнатаӧ колины Олег, Туркенич, Ваня Земнухов да связнӧйяс — Нина да Оля.
Олег чужӧм вылын друг кутіс тӧдчыны волнуйтчӧм.
— <ns>Н-нывъяс, д-донаясӧй, п-пӧра</ns>, — ёна мыкталігтырйи шуис сійӧ.
Сэсся матыстчис Николай Николаевич комната ӧдзӧс дорӧ да таркӧдчыштіс. — Тётя Марина!
<ns>П-пӧра</ns>...
Марина пальтоасьӧма, мунігмозыс чышъянсӧ кӧрталіг, петіс комнатасьыс, сы бӧрын дядя Коля.
Бабушка Вера да Елена Николаевна тожӧ петісны асланыс комнатаысь.
Марина, Оля да Нина пасьтасисны да петісны керкаысь — налы колӧ вӧлі охраняйтны матысса уличаяссӧ.
Тайӧ вӧлі вывті опаснӧй дерзость: мунны та вылӧ татшӧм часӧ, кор керкаясын йӧзыс эз на узявны да ветлӧдлісны уличаясті, но позис ӧмӧй упуститны тайӧс?!
Рӧмыдыс сукмис.
Бабушка Вера тупкис ӧшиньяссӧ да ӧзтіс дзузган би.
Олег петіс ывлаӧ Марина дорӧ.
Сійӧ торйӧдчис керка бердысь.
— Некод абу.
Дядя Коля юрсӧ мыччис форточкаӧд, гӧгӧр видзӧдліс да нюжӧдіс Олеглы провод помсӧ.
Олег кӧрталіс сійӧс шатинӧ да ӧшӧдіс шатинсӧ провод вылас дзик столб бердӧ сідзи, мый и шатиныс и столбыс сӧльнитчисны пемыдас.
Олег, Туркенич да Ваня Земнухов пукалісны дядя Коля комнатаын, письменнӧй пызан сайын, кианыс дасьӧн кутісны карандашъяс.
Бабушка Вера, веськыда сулалігмоз, ассьыс чувствояссӧ петкӧдлытӧг, да Елена Николаевна, наивнӧя да неуна повзьыштӧм выражениеа чужӧмӧн, водзлань копыртчыштӧмӧн, пукалісны бокынджык крӧвать вылын да видзӧдісны аппарат вылӧ.
Сӧмын дядя Коля аслас спокойнӧй точнӧй кияснас вермис тадзи сразу, некутшӧм шумтӧг включитны колана волна вылӧ...
Найӧ включитісны веськыда овацияяс шӧрӧ.
Воздухын трачкӧдчысь разрядъяс вӧсна бура эз кывны гӧлӧссӧ, коді сёрнитіс, но найӧ кылісны нимсӧ, кодӧс шуис тайӧ гӧлӧсыс.
Гора овацияыс, коді тані кажитчис морскӧй раковинаысь ортсӧ чепӧсйысь шумӧн, тыртіс комнатасӧ да зэв дыр эз ланьт.
Мукӧд дырйиыс век жӧ позьӧ вӧлі различитны мукӧд горӧдӧмъяссӧ, весиг киӧн клопайтӧмъяс.
Но вот ставыс ланьтіс, и тайӧ чӧв-лӧняс, кодӧс торклывліс воздухас трачкӧдчӧмыс, кутіс юргыны спокойнӧй, мужественнӧй гӧлӧс:
— Ёртъяс!
Талун ми празднуйтам миян странаын Сӧветскӧй революция победалысь кызь вит во.
Коли кызь вит во сійӧ кадсяньыс, кор установитчис миянын Сӧветскӧй строй.
Ми петам Сӧветскӧй строй существуйтӧмсянь кызь квайтӧд во вылӧ...
Кольӧм вося ноябрь сизимӧд лунсянь, кор передавайтісны сылысь речсӧ Москвасянь Краснӧй площадь вывсянь Краснӧй Армия парад дырйи, найӧ сэксянь эз кывлыны тайӧ гӧлӧссӧ...
Оз позь вӧлі не тӧдны сійӧс.
И век жӧ сьӧкыд вӧлі веритны, мый тайӧ сійӧ.
И Елена Николаевна, нӧшта ёнджыка водзлань копыртчӧмӧн, юаліс муртса кывмӧн:
— Неужели сійӧ?
— Да...
Ньӧжйӧджык! — шӧпнитіс Олег, и сылӧн синъясыс страстнӧя югнитісны.
Спокойнӧй да серьёзнӧй чужӧма Туркенич да Ваня, коді ӧчкинас пӧшти дзик тетрадь бердӧдзыс копыртчӧма, тэрыба гижалісны.
Гижнысӧ эз вӧв сьӧкыд: сійӧ висьталіс тэрмасьтӧг.
Мукӧд дырйиыс сійӧ ланьтліс мыйкӧ дыра кежлӧ, и сэки кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ кисьтӧ стӧканӧ ва, пуктӧ стӧкансӧ местаас.
Век жӧ первойсӧ налӧн став душевнӧй вынъясыс мунлісны сы вылӧ, медым нинӧм не пропуститны.
Сэсся найӧ велалісны сёрни ритм дорас, и сэки быдӧнлӧн вежӧрас кыптіс, мый тайӧ необыкновеннӧйтор, пӧшти лоны вермытӧмтор.
«Да, тайӧ сійӧ... сійӧ!
И ме тані, Краснодонын, кывза да гижала сылысь висьталӧмсӧ!
Неужели тайӧ позянатор?» — тадзи думайтісны найӧ быдӧн.
Сійӧ, коді эз пукавлы дзузган биӧн югдӧдӧм комнатаын либӧ блиндажын, кор оз сӧмын бушуйт ывлаын арся кӧдзыд тӧв, — кор мортӧс унизитӧма, талялӧма, корысьӧдз воштӧма, — коді эз корсьлы аслас гегдӧм кинас гуся радио дорын аслас рӧдиналысь свободнӧй волна, сійӧ некор оз гӧгӧрво, кутшӧм чувствоӧн кывзісны найӧ тайӧ тэрмасьтӧг висьталӧм спокойнӧй речсӧ.
— ...людоед Гитлер шуӧ: «Ми бырӧдам Россияӧс, медым сійӧ некор сэсся эз вермы кыпӧдчыны».
Кажитчӧ, яснӧ, кӧть и бӧб сяма.
Ыджыд залса серамысь, коді кыліс татчӧдз, пыр жӧ на чужӧмъяс вылын кутіс тӧдчыны нюмъялӧм, а бабушка Вера весиг тупкис вомсӧ кинас.
— Миян абу сэтшӧм мог, медым бырӧдны Германияӧс, ӧд оз позь бырӧдны Германияӧс, кыдзи оз позь бырӧдны Россияӧс.
Но бырӧдны гитлеровскӧй государство — позьӧ и колӧ...
Миян первойя могным буретш сыын и состоитӧ, медым бырӧдны гитлеровскӧй государствосӧ да сійӧс вдохновляйтысьяссӧ.
Аплодисментъяслӧн бушков, коді кыптыліс сылӧн речса быд медбӧръя фраза бӧрын, кыпӧдліс и налысь потребность петкӧдлыны и асьнысӧ шума движениеясӧн либӧ радлігтыр горӧдӧмъясӧн, но тадзи вӧчны найӧ эз вермыны да сӧмын видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ставыс, мый аслыныс вежӧрттӧг оліс патриотическӧй чувствоаныс тайӧ йӧзыслӧн, дас квайт арӧса детинкасянь пӧрысь нывбабаӧдз, — ставыс тайӧ бӧр воліс ӧні налы вежӧрӧдзныс прӧстӧй фактъясӧн, цифраясӧн веськыд правдаӧн, будущӧйсӧ ылысь водзысь аддзӧмӧн.
Тайӧ найӧ, прӧстӧй йӧз, кодъяс пай вылӧ усины думыштны позьтӧм сэтшӧм страданиеяс да мучениеяс, висьталісны ӧні сы гӧлӧсӧн став мирыслы:
— Гитлеровскӧй мерзавецъяс... мырдӧналӧны да виалӧны миян странаса оккупируйтӧм территория вылысь гражданскӧй населениеӧс, мужчинаясӧс и нывбабаясӧс, челядьӧс и старикъясӧс, миянлысь вокъясӧс и чойясӧс...
Сӧмын низкӧй йӧз да подлецъяс, кодъяслӧн абу честьныс да кодъяс усьӧмаӧсь животнӧй состояниеӧдз, вермасны вӧчны татшӧм безобразиеяс мыжтӧм, оружиетӧм йӧз вылын...
Ми тӧдам тайӧ безобразиеяс вӧчалӧмсьыс мыжаяссӧ, «Европаын выль порядок» лӧсьӧдысьяссӧ, став сійӧ новоиспечённӧй генерал-губернаторъяссӧ да прӧстӧ губернаторъяссӧ, комендантъяссӧ да подкомендантъяссӧ.
Налӧн нимъясыс тӧдсаӧсь уна тысяча мучитӧм йӧзлы.
Мед тӧдасны тайӧ палачьясыс, мый найӧ оз вермыны пышйыны ответственностьысь асланыс преступлениеяс кузя да не мынны мучитӧм народъяслӧн карающӧй киысь...
Тайӧ сёрнитіс налӧн местьныс медся человечнейшӧй морт вомӧн...
Вывті ыджыд мирлӧн ловшыыс, мирлӧн, коді кытшаліс налысь вражескӧй салдатъяс сапӧгъясӧн няйтӧ талялӧм ичӧтик карсӧ, рӧднӧй мулӧн вынйӧра сыркакылӧмыс, войся Москвалӧн сьӧлӧм тіпкӧмыс пырисны комнатаӧ да тыртісны налысь сьӧлӧмъяснысӧ шудӧн, кор сознавайтісны, мый найӧ сідзжӧ принадлежитӧны тайӧ мирыслы...
Овациялӧн шумыс вевттьыліс сы речлысь быд здравица.
— Миян партизанъяслы да партизанкаяслы — слава!
— Ті кывлінныд?..
Сійӧ шуис тайӧс!..
Тайӧс сійӧ шуис миянлы! — быдӧн вылӧ югъялысь шуда синъясӧн видзӧдігмоз горӧдіс Олег.
Дядя Коля выключитіс радиосӧ, и друг лои страшнӧй чӧв-лӧнь.
Сӧмын на тайӧ вӧлі, и со абу нин нинӧм...
Зильӧдчӧ форточка.
Арся тӧв шутьлялӧ ывлаын.
Найӧ пукалӧны ӧтнанныс ичӧтик пемыд комнатаын, и уна сё километр пасьта шоглун торйӧдӧ найӧс мирысь, коді сӧмын ӧні на шумитіс...
Нелямын кӧкъямысӧд глава
Войыс вӧлі сэтшӧм пемыд, мый ныр-ныр воча зурасьӧм бӧрын оз позь вӧлі тӧдны ӧта-мӧдтӧ.
Васӧд, кӧдзыд тӧв шутьлялігтырйи лэбис уличаяс кузя, гартчис перекрестокъясын, грымӧдчис керка вевтъясӧн, омляліс пач трубаясын, шутьляліс проводъясын, дзужгис столбъясын.
Колӧ вӧлі тӧдны карсӧ сідзи, кыдзи найӧ, медым пидзӧсӧдз няйтті, сап пемыдын стӧча петны проходнӧй будка дорӧ.
Тайӧ туй юкӧнас — ворошиловградскӧй шоссесянь Горький нима клубӧдз — войнас векджык ветлӧдліс дежурнӧй «полицай».
Но, тыдалӧ, няйтыс да кӧдзыдыс йӧршитӧмаӧсь сійӧс кытчӧкӧ вевт улӧ.
Проходнӧй будкасӧ вӧлі вӧчӧма изйысь, — тайӧ эз вӧв будка, а замокын моз дзонь башня, вылітіыс пиня-пиня; уліас вӧлі конторка да шахта территория вылӧ пыранін.
Башнясяньыс веськыдладорас и шуйгаладорас вӧлі каменнӧй стена.
Найӧс быттьӧ вӧлі нарошнӧ создайтӧма сы могысь, медым вӧчны тайӧс кыкӧн, — паськыд пельпома Сергей Левашов да аслас ён кокъяса, би кодь кокни Любка.
Сергей лӧсьӧдіс пидзӧссӧ да нюжӧдіс Любкалы кияссӧ.
Любка, кӧть и эз аддзы найӧс, пыр жӧ кутчысис наӧ аслас ичӧтик кияснас да гусьӧник серӧктіс.
Ботыа кокнас сійӧ тувччис Сергей пидзӧс вылӧ и тайӧ жӧ здукас вӧлі сы пельпомъяс вылын нин да пуктіс кияссӧ каменнӧй ӧграда вылӧ.
Сергей крепыда кутіс Любкаӧс боты вылысладортіыс, медым эз усь сійӧ.
Сылӧн платьеыс флаг моз шпорӧдчис Сергей юр весьтын.
Ас улас кусыньтӧм кияснас стена мӧдарладорас кутчысьӧмӧн Любка кынӧм вылас водіс ӧграда вылӧ: киясыс сылӧн эз вӧвны сэтшӧм ёнӧсь, медым лэптыны Сергейӧс, но татшӧм ногӧн Любка вермис кутчысьны, кор Сергей, сы коскӧ топыда кутчысьӧмӧн да кокъяснас стенаас мыджсьӧмӧн, ачыс кыпӧдчис кияс вылас да тэрыба выныштчӧмӧн шыбитіс стена сайӧ первой ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ.
Ӧні Любкалы колӧ вӧлі сӧмын сетны сылы места, — Сергей вӧлі нин сыкӧд орччӧн.
Кыз стенаыс вӧлі ёсь йыла да кӧтасьӧма, — зэв кокниа позис сэсянь вильснитны.
Но Сергей сулаліс зумыда, башня стена бердас кымӧссӧ ляскӧмӧн да сы вылӧ кияссӧ паськӧдӧмӧн.
Ӧні Любка ачыс нин кайис сы мыш кузя пельпомъяс вылас, — всё-таки Сергей вӧлі зэв ён.
Башнялӧн пиньясыс лоины сы морӧс весьтын, и Любка кокниа кавшасис башня вылас.
Тӧлыс сідзи нетшкис сылысь платьесӧ да жакетсӧ, мый, кажитчис — вот-вот шыбитас сійӧс.
Но ӧні медсьӧкыдсӧ вӧлі венӧма нин...
Любка кыскис питшӧгсьыс ёкмыльтор, корсис векниладорас пысалӧм шпагат да, тӧв йылас паськӧдчыны лэдзтӧг, кӧрталіс флагшток бердӧ.
И мыйӧн сӧмын сійӧ лэдзис кисьыс, тӧлыс сэтшӧм вынӧн нетшыштіс сійӧс, мый Любкалӧн волнуйтчӧмысла кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Сійӧ кыскис ичӧтджык мӧд ёкмыльтор да кӧрталіс дзик флагшток улысас сідзи, мый тайӧ лои пиньяс саяс нин, пытшкӧсладорас.
Сэтшӧм ногӧн жӧ, Сергей мыш кузя, сійӧ лэччис стена вылӧ, но эз решитчы чеччыштны няйтас да, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пуксис.
Сергей чеччыштіс да улыссяньыс ньӧжйӧник чукӧстіс Любкаӧс, ачыс лӧсьӧдіс кияссӧ.
Любка эз аддзы сійӧс, а сӧмын чувствуйтіс сы гӧлӧс серти.
Любкалӧн друг ыркмуні сьӧлӧмыс, — сійӧ водзлань нюжӧдіс кияссӧ, читкыртіс синъяссӧ да чеччыштіс.
Сійӧ уси сылы веськыда кияс вылас да кутіс сійӧс сьыліӧдыс, и Сергей мыйкӧ дыра кутыштіс сійӧс тадзи.
Но Любка мездысис сы киясысь, чеччыштіс муӧ да, сылы дзик чужӧмас лолалігмоз, возбуждённӧя шӧпкӧдіс:
— Серёжка!
Босьтам сьӧрысь гитара, а?
— Ладнӧ!
И ме паськӧмӧс вежа, тэ менӧ ставсӧ няйтӧсьтін аслад ботыяснад, — шуис сійӧ, ачыс вӧлі шуда.
— Эн-эн!
Примитасны миянӧс тадзи, кутшӧмӧсь эмӧсь! — Любка гажаа серӧктіс.
Валялы да Серёжка Тюленинлы веськалі кар шӧрыс — медся опаснӧй районыс: немецкӧй часӧвӧйяс сулалісны райисполком керка дорын, биржа дорын, «полицай» дежуритіс дирекцион дінын, гӧра уліас вӧлі жандармерия.
Но пемыдыс да тӧлыс отсалісны налы.
Серёжка бӧрйис «бешенӧй баринлысь» пустуйтысь керкасӧ, и сэки, кор Валя дежуритіс керка бердас райисполкомладорас, Серёжка кайис сісь пос кузя, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма чардакас каянінӧ, тыдалӧ, «бешенӧй барин» олігас на, — и ставсӧ вӧчис дас вит минутаӧн.
Валялы вӧлі зэв кӧдзыд, и сылы зэв рад лои, мый татшӧм регыдӧн ставыс эштіс.
Но Серёжка, дзик сы чужӧм бердӧ копыртчӧмӧн да сералігтырйи, ньӧжйӧник шуис:
— А менам эм на запасын ӧти.
Вай мунам дирекцион вылӧ!
— А полицайыс?
— А пӧжарнӧй поскыс?
Збыльысь, пӧжарнӧй поскыс вӧлі главнӧй подъезд мӧдарладорас.
— Мунам, — шуис Валя.
Чернила кодь сьӧд пемыдас найӧ лэччисны кӧрттуй ветка вылӧ да дыр мунісны шпалъяс вывті.
Валялы кажитчис, мый найӧ мунӧны нин Верхнедуваннӧйлань, но тайӧ эз вӧв тадзи: Серёжка кань моз аддзис пемыдас.
— Со тані, — шуис Серёжка. — Сӧмын лок ме бӧрся, а то шуйгавылас нӧрыс и веськыда петан полицайяс школа дорӧ...
Тӧлыс бушуйтчис паркса пуяс пӧвстын, шарӧдчис куш вожъяснас да росъяссяньыс резіс Валяӧс да Серёжкаӧс кӧдзыд ва войтъясӧн.
Серёжка увереннӧя да ӧдйӧ нуӧдіс сійӧс аллеяысь аллеяӧ, и Валя гӧгӧрвоис, мый найӧ матыстчисны школа дорӧ, — сэтшӧм ёна грымӧдчис вевтыс.
Со эз нин кут кывны дрӧжжитӧмыс кӧрт послӧн, кыті кайис Серёжка.
Сійӧ век абу и абу.
Валя сулаліс ӧтнас пос улыс помас пемыдінас.
Кутшӧм шуштӧм да гажтӧм вӧлі тайӧ войыс, кыліс сӧмын пу увъяслӧн шарӧдчӧмыс.
И кутшӧм слабиникӧсь, нинӧм вӧчны вермытӧмӧсь вӧліны тайӧ пемыд шуштӧм мирас Валялӧн мамыс, и ачыс, Валя, и ичӧтик Люсяыс...
А батьыс?..
Мый сійӧ кӧ ӧні довгӧ кӧнкӧ горттӧм, омӧля аддзысь синъяса?..
Валя представитіс аслыс помтӧм-дортӧм донецкӧй степьяс, взорвитӧм шахтаяс, битӧм кӧтасьӧм каръяс да посёлокъяс, кӧнӧсь эсійӧ жандармерияясыс...
Друг сійӧ думыштіс, мый Серёжка некор оз лэччы грымакылысь вевт вывсьыс, и Валялӧн мужествоыс быри.
Но тайӧ здукас сійӧ кыліс послысь дрӧжжитӧмсӧ, и чужӧмыс сылӧн лои кӧдзыд да независимӧй выражениеа.
— Тэ тані?.. — Серёжка нюмъяліс пемыдінас.
Валя кыліс, мый сійӧ нюжӧдіс сылы кисӧ, да мыччис ассьыс.
Серёжкалӧн киыс вӧлі йитор кодь кӧдзыд...
Мыйсӧ сійӧ сӧмын эз терпит, — киссьӧм ботинкиа, кытчӧ, тыдалӧ, тырыс пырӧма ва, ӧд кымын час нин ветлӧдлӧ няйтті, — ачыс омӧлиник, кизявтӧм важиник новлӧм курточкаа...
Валя кыкнан кинас кутіс сійӧс банбокъясӧдыс, найӧ вӧліны сідзжӧ йитор кодь кӧдзыдӧсь.
— Тэ жӧ дзикӧдз изӧймитӧмыд, — кияссӧ чужӧм бердсьыс босьттӧг шуис Валя.
Серёжка пырысь-пыр чӧв уси, и тадзи найӧ сулалыштісны мыйкӧ дыра.
Сӧмын шарӧдчисны пу увъяс.
Сэсся Сережка вашнитіс:
— Водзӧ огӧ кутӧй кытшлавны...
Муныштам неылӧ да забор вомӧныс...
Валя лэдзис кияссӧ сы чужӧм бердысь.
Найӧ воисны Олег керка дінӧ сыладорсяньыс, кӧні олісны соседъясыс.
Друг Серёжка кватитіс Валяӧс киӧдыс, и найӧ кыкнанныс топӧдчисны стен бердас.
Валя, нинӧм гӧгӧрвотӧг, пуктіс пельсӧ сы вомдорӧ.
— Паныд локтісны кыкӧн.
Кылісны миянӧс да тожӧ сувтісны... — шӧпнитіс Серёжка.
— Кажитчис!
— Эз, сулалӧны...
— Вай мунам татысь дворас!
Но муртса на найӧ кытшовтісны керкасӧ соседъяс дорсяньыс, кор Серёжка бара сувтӧдіс Валяӧс: тайӧ кык мортыс на моз жӧ кытшовтісны керка мӧдарладорсяньыс.
— Тэныд кажитчис, буракӧ...
— Эз, сулалӧны.
Кошевойяс квартираысь воссис ӧдзӧс, кодкӧ петіс да зурасис тайӧ йӧз вылас, кодъясысь дзебсясисны Серёжка да Валя.
— Любка?
Мый нӧ ті онӧ пырӧй? — кыліс Елена Николаевналӧн ньӧжйӧник шыасьӧмыс.
— Ш-ш-ш...
— Асланым йӧз! — шуис Серёжка, кватитіс Валяӧс киӧдыс да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Пемыдас кыліс Любкалӧн ньӧжйӧник серӧктӧм.
И сійӧ да гитараа Сергей Левашов и Серёжка да Валя, куснясигтыр сералігмоз да ӧта-мӧднысӧ киясӧдныс кутӧмӧн, котӧрӧн пырисны Кошевойяс кухняӧ.
Найӧ вӧліны сэтшӧма кӧтасьӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь да сэтшӧм шудаӧсь, мый бабушка Вера кыпӧдіс сера сосъяса лыӧсь кузь кияссӧ да шуис:
— Отсалӧй, бур йӧз!
Нэм чӧжныс на эз вӧвлы налӧн татшӧм вечеринка, кутшӧми тайӧ, ломтытӧм комнатаын, дзузган биясӧн, карын, кӧні куим тӧлысьысь нин дырджык господствуйтӧны немецъяс.
Дивӧ вӧлі, кыдзи став томйӧзыс, дас кык морт, тӧрӧдчисны ӧти диван вылӧ.
Ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, юрнысӧ копыртӧмӧн найӧ ӧчередьӧн гораа лыддисны доклад, и чужӧмъяс выланыс налӧн невӧльнӧ тӧдчис сійӧ, мый испытайтісны талун ӧтикъяс радио дорын пукалігӧн, а мӧдъяс — тайӧ войся поход дырйиыс няйтті келіганыс.
Чужӧмъясныс налӧн ӧттшӧтш петкӧдлісны сійӧ любовнӧй чувствосӧ, коді йитіс на пӧвстысь ӧткымынъясӧс да быттьӧкӧ токӧн передавайтчис мӧдъяслы, и ӧтувъялунлысь сійӧ необыкновеннӧй шуда чувствосӧ, коді чужӧ томйӧз сьӧлӧмъясын ыджыд общечеловеческӧй мӧвпкӧд тӧдмасигӧн да торйӧн нин сійӧн, коді выражайтӧ медся коланасӧ найӧ олӧмысь ӧні.
Налӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис дружбалӧн да сӧстӧм томлунлӧн шуда выражение, да сы вӧсна, мый водзӧ лоӧ ставыс бур...
Весиг Елена Николаевна на пӧвстын чувствуйтіс асьсӧ томӧн да шудаӧн.
И сӧмын бабушка Вера, мугов кипыдӧсъяс вылас косіник чужӧмнас пыксьӧмӧн, быттьӧкӧ полӧмпырысь да друг лоӧм жальлунӧн вӧрзьытӧг видзӧдіс том войтыр вылӧ аслас пӧрысьлун вылнасянь.
Том войтыр лыддисны докладсӧ да думыштчисны.
Бабушка чужӧм вылын кутіс тӧдчыны лукавӧй выражение.
— Ой, видзӧда ме тіян вылӧ, зонъяс да нывъяс, — шуис сійӧ, — да позьӧ ӧмӧй нӧ тадзи?
Татшӧм ыджыд праздник!
Видзӧдлӧй, мый эм пызан вылас!
Да винаыс ӧд абу жӧ сӧмын мичлун вылӧ!
Колӧ жӧ сійӧс юны!
— Ой, бабушка, тэ жӧ менам медся мичаыс и эм!..
Пызан сайӧ, пызан сайӧ!.. — горӧдіс Олег.
Главнӧйыс — оз позь вӧлі гораа горзыны, и быдӧнлы зэв тешкодь кажитчыліс, кор ковмыліс ӧттшӧтш вашкӧдӧмӧн ланьтӧдны гӧлӧс кыпӧдысьӧс.
Решитісны всё-таки ӧчередьӧн дежуритны керка дорас, и зэв тешкодь вӧлі вӧтлыны дежурство вылӧ сійӧс, коді любезничайтіс соседыскӧд либӧ прӧстӧ вӧлі ёна гажмӧма.
Еджыд юра Стёпа Сафонов обычнӧ вермис сёрнитны мый йылысь угоднӧ, но сылы кӧ лолі юыштны неуна вина, сійӧ вермис сёрнитны сӧмын радейтана предмет йылысь.
Стёпа Сафоновлы беринӧсь ичӧтик ныр вылас бисерӧн чепӧсйисны пӧсялӧмсьыс ва войтъяс, и сійӧ кутіс висьтавны орччӧн пукалысь Нина Иванцовалы фламинго лэбач йылысь.
Ставныс сійӧс ланьтӧдісны да пыр жӧ вӧтлісны дежуритны.
Стёпа бӧрсӧ воис самӧй сійӧ здукас, кор вештісны пызансӧ бокӧ да Сергей Левашов босьтіс гитара.
Сергей Левашов ворсіс небрежнӧй русскӧй манераӧн, коді медсясӧ паськалӧма русскӧй мастерӧвӧйяс пӧвстын — сэки ворсысьыслӧн став позаыс, торъя нин чужӧмыс, петкӧдлӧ, мый сылы дзик веськодь, мый вӧчсьӧ: сійӧ оз видзӧд танцуйтысьяс вылӧ, оз видзӧд зрительяс вылӧ и, дерт нин, оз видзӧд инструмент вылас, сійӧ торйӧн нинӧм вылӧ оз видзӧд, а киясыс асьныс сэтшӧмторъяс вӧчалӧны, мый сідзи и окота босьтӧ йӧктыны.
Сергей Левашов босьтіс гитара да заводитіс ворсны кутшӧмкӧ заграничнӧй бостон, коді вӧлі модаын война водзвылын.
Стёпа Сафонов уськӧдчис Нина дорӧ, и найӧ мӧдісны бергавны.
Тайӧ заграничнӧй танецас Любка-артистка вӧлі, дерт, быдӧнысь медлӧсьыд.
Но мужчинаяс пӧвстысь первой местаын вӧлі Ваня Туркенич, ыджыд тушаа, статя, галантнӧй — настоящӧй офицер.
И Любка танцуйтіс первой сыкӧд, а сэсся Олегкӧд, кодӧс школаын лыддьылісны медся бур танцоръяс пӧвстысь ӧтиӧн.
А Стёпа Сафонов пыр на эз лэдз раммӧм, быттьӧ измӧм Нинаӧс, да танцуйтіс сыкӧд став танецсӧ да зэв подробнӧя объясняйтіс Ниналы, ёна-ӧ торъялӧны гӧн сертиыс ай фламинго да энь фламинго и кымын кольк вайӧ фламингоыс.
Ниналӧн чужӧмыс друг гӧрдӧдіс да лои мисьтӧм, и сійӧ шуис:
— Стёпа, меным тэкӧд зэв неудобнӧ танцуйтны, сы вӧсна мый тэ ичӧтик и менсьым кокӧс талялан и дугдывтӧг сӧран!
И Нина мынтӧдчис сыысь да пышйис.
Стёпа Сафонов мӧдӧдчыліс эськӧ Валя дорӧ, но сійӧ заводитіс нин танцуйтны Туркеничкӧд.
Сэки сійӧ босьтіс Оля Иванцоваӧс.
Оля вӧлі спокойнӧй, серьёзнӧй ныв да нӧшта чӧв олысьджык на чойыс дорысь, и Стёпа вермис сылы висьтавны нинӧмысь повтӧг нин аслыспӧлӧс лэбач йылысь.
Век жӧ Стёпа эз вунӧд ӧбидасӧ да стрӧка сюригӧн синъяснас корсис Нинаӧс.
Сійӧ танцуйтіс Олегкӧд.
Олег увереннӧя да спокойнӧя новлӧдліс-кытшлӧдліс ыджыд да вына тушасӧ, и Ниналӧн ачыс нюмыс петіс, синъясыс лоины шудаӧсь, и Нина вӧлі ӧні зэв мича.
Бабушка Вера эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Мый нӧ тайӧ танцысьыс!
И мыйла тайӧ татшӧмсӧ заграницаас лӧсьӧдӧмаӧсь!
Серёжа, вай ворс гопак!..
Сергей Левашов, весиг синкымъяссӧ вӧрзьӧдлытӧг, кутіс ворсны гопак.
Олег, комната вомӧныс кыкысь чеччыштӧмӧн, кватитіс бабушкасӧ коскӧдыс, и сійӧ, ньӧти конфузитчытӧг, немвиччысьтӧг кокниа мӧдіс йӧктыны Олегкӧд, ачыс котшкӧдчис башмакъяснас.
Сы серти, кутшӧм плавнӧя бергаліс джодж весьтас юбкалӧн сьӧд подолыс, тӧдчӧ вӧлі, мый бабушка танцуйтӧ кужӧмӧн и пельклуныс сылӧн не сы мында кокъясас, мыйта киясас, а медся нин чужӧм вылас.
Некӧн сэтшӧм свободнӧя оз петкӧдчы народнӧй характер, кыдзи сьылӧмын да йӧктӧмын.
Олег, лукавӧй выражениеа, коді вӧлі сылӧн эз вомдоръясас и весиг эз синъясас, а кӧнкӧ дрӧгнитавлысь синкым помъясас, кизявтӧм дӧрӧма, юрси увтіыс пӧсялӧм кымӧса, свободнӧя да пӧшти вӧрзьӧдтӧг ыджыд юрсӧ да пельпомъяссӧ кутігтыр, йӧктіс вприсядку сэтшӧм удала, мый сыын, кыдзи и бабушкаын, пыр жӧ тӧдчис природнӧй украинец.
Еджыд пиньяса, сьӧд синма красавица Марина, коді праздник кузя ӧшӧдӧма ас вылас став монистосӧ, эз вермы терпитнысӧ, котшнитіс каблукнас, шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ лэдзис донатор, да тӧвныр моз мӧдӧдчис Олег гӧгӧр.
Но дядя Коля суӧдіс сійӧс, а Олег бара кутіс бабушкасӧ коскӧдыс, и, каблукъяснас котшкӧдчигтыр, кык пара мӧдісны йӧктыны.
— Ой, кулан, пӧрысьӧй! — друг горӧдіс дзикӧдз гӧрдӧдӧм бабушка, уськӧдчис диван вылӧ да кутіс ӧвтчыны чышъянӧн.
Ставныс мӧдісны ызгыны, вӧрны, клопайтны, танцуйтны дугдісны, но Сергей Левашов, кодлы вӧлі дзик веськодь ставыс, ещӧ ворсіс на гопак, быттьӧ ставыс тайӧ сылы эз касайтчы, и друг дугдіс ворснысӧ лад шӧрас, пуктіс кияссӧ струнаяс вылас.
— Украина ыльнитіс! — горӧдіс Любка. — Серёжка!
Вай ворс миян уличасатӧ!
И эз на удит Сергей Левашов инмӧдчыны струнаясас, кыдзи Любка мӧдӧдчис нин йӧктыны <rus>«русскую»</rus>, сэтшӧма мӧдіс сяркӧдны аслас каблукъяснас, мый нинӧм вылӧ нин оз позь вӧлі видзӧдны, сы кокъяс вылӧ кындзи.
Тадзи сійӧ прӧйдитіс, юрсӧ и пельпомъяссӧ плавнӧя кутігтыр, да матыстчис Сережка Тюленин дорӧ, тапнитіс кокнас да вешйис бӧр, сетіс сылы места.
Сережка веськодьпырысь жӧ, кыдзи не сӧмын ворсӧны, но и йӧктӧны русскӧй мастерӧвӧй йӧз, небрежнӧя мӧдӧдчис Любкалань, ачыс ньӧжйӧник котшкӧдіс киссьӧм да унапӧв нин дӧмлӧм башмакъяснас.
Тадзи сійӧ прӧйдитіс лабутнӧя да бӧр воис Любка водзӧ, тапнитіс кокнас да бӧрыньтчис.
Любка кватитіс чышъян, петіс сылы паныд, тапнитіс кокнас да плавнӧя кытшовтіс кругӧн. Сійӧ зэв лӧсьыда вӧрзьытӧг кутіс юрсӧ и сӧмын друг козьнавліс видзӧдысьӧс кутшӧмкӧ муртса тӧдчысь небрежнӧй бергӧдчыштлӧмӧн, быттьӧкӧ бергӧдчыштлӧ сылӧн сӧмын нырыс.
Серёжка уськӧдчис сы бӧрся и зэв тэрыба мӧдіс зымӧдны кокъяснас, ачыс пыр сідз жӧ веськодьпырысь видзӧдіс, кияссӧ лэдзӧма, но зэв сьӧлӧмсяньыс, вывті ёна старайтчис кокъяснас, кӧть йӧктӧмыс артмыліс неуна небрежнӧй да серам петкӧдлана.
Любка крута торкис ритмсӧ тэрыбджыка ворсны заводитысь гитара бӧрся да друг бергӧдчис Серёжкалы паныд, но Сережка пыр наступайтіс сы вылӧ сэтшӧм отчаяннӧя, сэтшӧм безнадежнӧй любовнӧй ярлунӧн башмакъяснас зымӧдігтырйи, мый башмакъяссяньыс мӧдісны резсьыны косьмӧм няйт торъясыс.
Сылӧн йӧктӧмыс торъяліс сійӧн, мый сійӧ тӧдіс чувстволысь предельнӧй мерасӧ, — тайӧ вӧлі удаллун петкӧдлӧм, но сэтшӧм удаллун, кодӧс дзебӧма пыдӧ.
А Любка мыйсӧ сӧмын эз вӧч аслас вына кыз кокъяснас, сылӧн чужӧмыс лои розӧвӧй, зарни кодь читкыля юрсиыс дрӧжжитіс, пыркакыліс сідзи, быттьӧкӧ вӧлі вӧчӧма чистӧй зарниысь, и сы вылӧ видзӧдысь быд морт быттьӧ шуаліс: «Вот и Любка-артистка!»
И сӧмын Любкаӧ влюбитчӧм Сергей Левашов эз видзӧд сы вылӧ, сылы веськодь вӧлі ставыс, чужӧмыс ньӧти эз вӧрзьыв, сӧмын вына нервнӧй чуньясыс тэрыба котралісны струнаяс вывті.
Серёжка, зэв отчаяннӧй жест вӧчӧм бӧрын, быттьӧкӧ сійӧ швачкӧбтіс шапкасӧ муӧ, збоя мӧдіс Любкалы паныд, музыка такт серти кипыдӧсъяснас кучкаліс пидзӧсъясас да пӧдметкиясас и тадзи сійӧ зырис Любкаӧс найӧс кытшалысь видзӧдысьяс кругӧ, и, каблукъяснас зымнитӧм бӧрын, найӧ кыкнанныс сувтісны.
Гӧгӧр серӧктісны, кутісны клопайтны, а Любка друг нориника шуис:
— Со сійӧ, миян уличасаыд...
И сэсся Любка эз нин танцуйт, а пукаліс орччӧн Сергей Левашовкӧд, ассьыс ичӧтик еджыд кисӧ пуктӧма сылы пельпом вылас.
Тайӧ лунас «Том гвардиялӧн» штабыс подпольнӧй райком разрешение серти сеталіс отсӧг пыдди деньга ӧткымын фронтовикъяс семьяяслы, налы, кодъяс олісны медся омӧля.
«Том гвардиялӧн» средствоясыс чукӧрмылісны эз сы мында членскӧй взносъясысь, мыйта вузасьӧмысь, найӧ гусьӧн вузавлісны папирос, истӧг, бельё, унапӧлӧс продуктаяс, медся нин ёна спирт, кодӧс гусявлісны немецкӧй грузӧвӧй машинаясысь.
Луннас Володя Осьмухин пырис аслас тьӧтка ордӧ — Литвинова ордӧ — да сетіс сылы сӧветскӧй деньга тыра пакет: сӧветскӧй деньга ветліс маркаяскӧд ӧтмоз, сӧмын зэв донтӧг.
— Тётя Маруся, тайӧ тэныд да Калерия Александровналы миян подпольщикъяссянь, — шуис Володя. — Ыджыд праздник кузя ньӧб кӧть мыйкӧ челядьыдлы...
Калерия Александровна вӧлі Литвиновалӧн соседка, командир гӧтыр жӧ.
Кыкнанныслӧн вӧліны челядь, и кыкнанныс зэв омӧля олісны: немецъяс не сӧмын босьтісны налысь став вещисӧ, но и нуисны грузӧвикӧн унджык мебельсӧ.
Калерия Александровна да тётя Маруся решитісны пасйыны праздниксӧ ужин вылӧ йӧзӧс корлӧмӧн, ньӧбисны этшаник самӧкур да пӧжалісны капустаа да картупеля шобді пирӧг.
Кӧкъямыс час кежлӧ Калерия Александровна квартираӧ, кӧні сійӧ оліс мамыскӧд да челядьыскӧд, чукӧртчисны Елизавета Алексеевна — Володялӧн мамыс, сылӧн чойыс Людмила да тётя Маруся кык нылыскӧд.
Зонкаяс ыстысисны сы вылӧ, мый налы колӧ ветлыны ёртъяс ордас, да кӧсйисны воны бӧрынджык.
Гырысьяс юисны этшаник, норасисны сы вылӧ, мый татшӧм праздник лоӧ празднуйтны гусьӧн.
Челядь ньӧжйӧникӧн сьылісны кымынкӧ сӧветскӧй сьыланкыв.
Мамъясныслӧн чепӧсйис синва.
Люсялы вӧлі зэв гажтӧм.
Сэсся челядьсӧ мӧдӧдісны узьны.
Вӧлі доза сёр нин, кор воис Жора Арутюнянц.
Югыдінӧ веськалӧм бӧрын сылы зэв эз ло лӧсьыд, — сы вӧсна мый ачыс вӧлі ёна няйтӧссьӧма, сы вӧсна мый эз вӧвны том ёртъясыс, сы вӧсна мый сылы лои пуксьыны Люсякӧд орччӧн.
Медым эз ло сэтшӧм яндзим, сійӧ юис стӧканджын самӧкур, кодӧс мыччис сылы Люся, и Жора коддзис.
Кор воисны Володя да Толя Орлов, Жора вӧлі сэтшӧм жугыль, мый ёртъясыслӧн воӧмыс весиг эз гажмӧд сійӧс.
Ёртъясыс сідзжӧ юисны.
Гырысьяс вӧліны занятӧсь асланыс сёрниӧн.
Торъя кывъяс серти томйӧз сёрниысь Люся гӧгӧрвоис, мый найӧ абу гӧститны локтӧмаӧсь.
— Кӧні? — Толя «Гым гымалӧ» вомӧн Жора дорӧ копыртчӧмӧн ньӧжйӧник юаліс Володя.
— Больнича, — зумыша вочавидзис Жора. — А ті?
— Миян школа... — Володя, кодлӧн синъясыс ӧзйисны удальствоӧн да мудерлунӧн, нӧшта ёнджыка копыртчис Жоралань да возбуждённӧя шӧпкӧдіс сылы пель водзас.
— Кыдзи?
Тайӧ абу маскировка? — юаліс Жора, кодлӧн здук кежлӧ вежсьыліс состояниеыс.
— Абу, тайӧ збыль! — шуис Володя. — Школаыс жаль, да нинӧм, стрӧитам выльӧс!
Люсялы лои ӧбиднӧ, мый найӧ сытӧг секретничайтӧны, да шуис:
— Тэ кӧ свиданьеяс назначайтан, пукав гортад.
Лунтыр зонъяс да кутшӧмкӧ нывъяс котралісны: «Володяыд гортад?
Володяыд гортад?..»
— Ме — быттьӧ Васька Буслай: «Быдӧнӧс Васька дорӧ!» — серӧктіс Володя.
Толя «Гым гымалӧ», читкыля руд юрсиа да кузь ки-кока, друг чеччис да шуис эз сэтшӧм чорыда:
— Поздравляйта ставнытӧ Великӧй Октябрьскӧй революциялы кызь вит во тырӧмӧн!
Сійӧ смелджык лои сы вӧсна, мый вӧлі код.
Толя зэв ёна банйис, синъясыс лоины мудерӧсь, и сійӧ кутіс эльтны Володяӧс кутшӧмкӧ Фимочкаӧн.
А Жора, армянскӧй сьӧд синъяснас пызан вылӧ зумыша видзӧдігмоз, некод дорӧ шыасьтӧг, висьталіс:
— Дерт, тайӧ абу ӧнія кадся кодь, но ме гӧгӧрвоа Печоринӧс...
Дерт, тайӧ, гашкӧ, миян обществолы абу лӧсялана...
Но мукӧд дырйи найӧ именнӧ заслуживайтӧны сэтшӧм отношениесӧ... — Сійӧ чӧв ланьтліс да зумыша содтіс: — Нывбабаяс...
Люся демонстративнӧя чеччис места вывсьыс, матыстчис Толя «Гым гымалӧ» дінӧ да кутіс нежнӧя окавны сылысь пельсӧ, ачыс шуаліс:
— Толечка, тэ жӧ миян дзикӧдз нин коддзӧмыд.
Вобщем сёрнияс ставыс сорсисны. Та вӧсна Елизавета Алексеевна сылы лӧсялана чорыдлунӧн да олӧмысь тӧлк тӧдӧмӧн шуис, мый пӧра разӧдчыны.
Гортса удж вӧсна да челядь вӧсна тӧждысьны привычка серти тётя Маруся садьмис югдігас на, шлёпанцыасис, пасьталіс гортын новлан платье, тэрыба ломтіс плита да пуктіс пузьӧдны чайник и думыштчӧмӧн матыстчис пустырлань видзӧдысь ӧшинь дорас.
Пустырь шуйгаладорас тыдалісны детскӧй больнича да Ворошилов нима школа, а веськыдладорас, мыльк йылын, — райисполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеяс.
И друг сійӧ горӧдыштіс...
Букыд небеса улын, кыті тӧвзисны улӧ ӧшйӧм косясьлӧм кымӧръяс, Ворошилов нима школа вылын шпорӧдчис тӧв йылын гӧрд флаг.
Тӧлыс мукӧд дырйиыс зэвтліс сійӧс сэтшӧм вынӧн, мый сійӧ лолі шпорӧдчысь прямоугольникӧн, мукӧд дырйи неуна личмунлі флагыс и артмылісны складкаяс, и сылӧн доръясыс гартчылісны да бӧр веськавлісны.
Нӧшта ыджыдджык на гӧрд флаг дӧлаліс «бешенӧй барин» здание вылын.
Уна немецкӧй салдат да штатскӧй паськӧма некымын морт сулалісны керка дінас, сувтӧдӧм пу пос дорын да видзӧдісны флаг вылас.
Кык салдат сулалісны самӧй пос вылас, ӧтикыс сэні, кӧні поскыс мыджсьӧма керка вевтас, мӧдыс неуна улынджык. Найӧ то видзӧдлывлісны флаг вылас, то сёрнитісны увдорса йӧзыскӧд,
но мыйлакӧ некоднанныс найӧ эз кайны вылӧджык да эз уберитны флагсӧ.
Тайӧ медся вылыс точкаас флагыс дӧлаліс величественнӧя, тыдаліс став карыслы.
Тётя Маруся, асьсӧ помниттӧг, пӧрччис шлёпанцысӧ, туфлиасис да весиг чышъянтӧг, сынасьтӧг котӧрӧн петіс соседка ордас.
Калерия Александровна улыс дӧрӧм кежсьыс, пыктӧм кокъяса, пидзӧсчанясьӧма ӧшинь вылас, ачыс кутчысьӧма ӧшинь кӧсякъясас да зэв ыджыд радлунӧн видзӧдӧ флагъяс вылӧ.
Синваыс сылӧн шорӧн визувтіс косьмӧм сьӧдӧдӧм банбокъястіыс.
— Маруся! — шуис сійӧ. — Маруся!
Тайӧс вӧчӧмаӧсь миянлы, сӧветскӧй йӧзлы.
Миян йылысь помнитӧны, миянӧс абу вунӧдӧмаӧсь асланым йӧз.
Ме... ме поздравляйта тэнӧ...
И найӧ уськӧдчисны кутлыны ӧта-мӧднысӧ.
Нелямын ӧкмысӧд глава
Гӧрд флагъяс дӧлалісны эз сӧмын «бешенӧй барин» да Ворошилов нима школа зданиеяс весьтын.
Гӧрд флагъяс дӧлалісны дирекцион весьтын да вӧвлӧм райпотребсоюз весьтын, 12 №-а, 7‒10 №-а, 2-бис №-а, 1-бис №-а шахтаяс весьтын, «Первомайка» да Краснодон посёлокса шахтаяс весьтын.
Кар быдладорсянь йӧз воалісны видзӧдны флагъяс вылӧ...
Зданиеяс да пропускнӧй будкаяс дорын чукӧрмалісны зэв уна йӧз.
Йӧзсӧ вӧтлігӧн жандармъяс да полицейскӧйяс мудзисны ныр выланыс усьтӧдз, но некод найӧ эз решитчыны лэдзны флагъяссӧ; быд флаг сулаланінӧ вӧлі крепитӧма ыджыд материя тор, кытчӧ сьӧд букваясӧн гижӧма: «Минируйтӧма».
Унтер Фенбонг, коді вӧлі кайӧма Ворошилов нима школа вылӧ, аддзис сутуга, коді муніс флагсяньыс чардак ӧшиньӧ.
И чардакас вевт улас збыльысь куйліс мина, — сійӧс весиг абу вӧлі маскируйтӧма.
Ни жандармерияын, ни СС командаын некод эз вӧв, коді эськӧ кужис вӧдитчыны минаясӧн.
<deu>Гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер мӧдӧдіс ассьыс машинасӧ минёръясла Ровенькиӧ, окружнӧй жандармерияӧ.
Но минёръяс эз вӧвны и Ровенькиын, и машина тӧвзис Ворошиловградӧ.
Луншӧр бӧрти кык часын кымын Ворошиловградысь воӧм минёръяс разрядитісны минасӧ школа чардакысь, а мукӧдласьыс некытысь сэсся минаясыс эз сюрны.
Великӧй Октябрьскӧй революция честь кузя Краснодонын ӧшлӧм гӧрд флагъяс йылысь юӧр кывсис Донецкӧй бассейнса став каръясӧ да посёлокъясӧ.
Немецкӧй жандармериялысь позорсӧ эз позь нин дзебны областьса <deu>фельдкомендант</deu>ысь — генерал-майор Клерысь, коді оліс Юзовкаын.
И <deu>майстер</deu> Брюкнерлы воис приказ: кӧть кыдзи да аддзыны да кыйны подпольнӧй организациясӧ, мӧдногӧн сылы предлагайтісны нетшыштны погонъяс вывсьыс эзысь ньӧвъяссӧ да мунны салдатӧ.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер нинӧм эз тӧд организация йылысь, кодӧс сылы колӧ вӧлі кыйны, да вӧчис сідзи, кыдзи вӧчлісны сы местаын жандармерияын да гестапоын ставныс: сійӧ бара лэдзис «посни синма кӧвтымсӧ», кыдз шуліс тайӧс коркӧ Сергей Левашов: карсьыс да районсьыс вӧлі арестуйтӧма уна дас неммыжтӧм йӧзӧс.
Но кӧть кутшӧм посни синма эз вӧв кӧвтымыс, сэтчӧ некод эз веськав районнӧй партийнӧй организацияысь, код индӧд серти вӧлі ӧшлӧма флагъяссӧ, ни некод «Том гвардияысь».
Немецъяс эз вермыны весиг думыштны, мый тайӧ организацияас, коді збыльысьсӧ вӧчис тайӧс, состоитӧны детинкаяс да нывкаяс.
И збыльысь, сьӧкыд вӧлі предположитны татшӧмсӧ, медстрашнӧй арестъяс нуӧдан войнас кӧ тӧдчана подпольщик Стёпа Сафонов, еджыд юрсӧ пӧлыньтӧмӧн да карандашсӧ лёкысь дуллялігмоз, гижис аслас дневникӧ:
«Вит час гӧгӧрын ме ордӧ пырис Сенька, корис гӧститны Гулю позъясӧ, висьталіс, лоӧны пӧ лӧсьыдіник нывъяс.
Ми мунім, пукалыштім регыдик.
Кык-куим ныв вӧліны мичаникӧсь, а мукӧдыс некытчӧ туйтӧмӧсь»...
Ноябрь мӧд джынйын хуторъясса ас йӧзсянь кывсис «Том гвардиялы», мый немецъяс нуӧдӧны тылӧ Ростовскӧй областьысь зэв ыджыд стада скӧт, тысячаӧн-джынйӧн юр.
Стадаыс вуджӧма нин Каменск дорті пос вывті Донец вомӧн веськыдладор берегас да мунӧ ю да Каменск — Гундоровскӧй ыджыд грунтӧвӧй туй костті.
Стадаыскӧд, донса чабан-украинецъяс кындзи, мунӧ вӧлӧм винтовкаясӧн вооружитчӧм охрана, хозяйственнӧй командаысь дас кык-дас куим олӧма немецкӧй салдат.
Та йылысь кывлӧм бӧрын сійӧ жӧ войнас Тюленинлӧн, Петровлӧн да Мошковлӧн винтовкаясӧн да автоматъясӧн вооружитчӧм группаясыс сосредоточитчисны вӧра балкаӧ, ичӧтик ю дорӧ, коді усьліс Севернӧй Донецӧ, лӧсьӧдчисны пу пос дінӧ, кыті грунтӧвӧй туйыс вуджліс ичӧтик ю вомӧныс.
Разведка юӧртіс, мый стадаыс пӧ узьмӧдчӧма насянь километр вит сайын сёрӧмъяс дорын, кодъясӧс чабанъяс да салдатъяс путкылялӧмаӧсь скӧтлы кӧрым вылӧ.
Уси лым сора гырысь зэр, лымйыс сыліс, кокъяс улӧ артмыліс: кизьӧр няйт рок.
Том войтыр, кодъяс кокъясаныс пудъясӧн кыскисны степысь няйтсӧ, топӧдчисны ӧтчукӧрӧ, шонтісны ӧта-мӧднысӧ, шмонитісны:
— Нинӧм шуны, веськалім курортӧ!
Асылыс рудзтысис сэтшӧм пемыд, гудыр, унзіля да зэв дыр эз югды, быттьӧ думайтіс: «Сулалӧ-ӧ чеччыны татшӧм омӧль поводдяӧ, не бергӧдчыны-ӧ бӧр да водны узьны!..»
Но долг чувствуйтӧм веніс сылысь тайӧ нюжмасяна асъя мӧвпъяссӧ, и донецкӧй му вылӧ воис асъя югыд.
Зэр, лым да ру ӧтсорласьӧм пырыс позис аддзыны водзысь воськов куимсё сайысь кымын.
Туркенич приказ серти — сійӧ юрнуӧдіс куимнан группанас — том войтыр, гегдӧм куснясьтӧм чуньяснас винтовкаяссӧ дасьӧн кутіг, водалісны ю берегӧ веськыдладорас — сыладорас, кысянь немецъяс долженӧсь вӧлі петны пос вылӧ.
Олег, коді сідзжӧ участвуйтіс операцияас, да Стахович, кодӧс босьтісны боевӧй делӧын прӧверитӧм могысь, куйлісны сійӧ жӧ берегас улынджык, ю чукыляс.
Штабысь вӧтлӧм бӧрын Стахович участвуйтіс уна делӧын, кутшӧмъясӧс вӧчис «Том гвардия», да пӧшти восстановитіс ассьыс бур нимсӧ.
Тайӧ вӧлі кокньыдджык вӧчны сылы сійӧн, мый «Том гвардияса» унджык членъяс водзын сійӧ некор эз и воштыв бура нималӧмсӧ.
Морт натуралы лӧсялана бур свойство серти, коді мукӧд дырйи овлӧ весиг принципиальнӧй йӧзлӧн, йӧз зэв неокотапырысь вежлалӧны, лыддьӧны весиг кыдзкӧ лӧсьыдтӧмӧн вежлавны морт дорӧ привычнӧя артмӧм отношениесӧ, коді пырӧма нин олӧмӧ, кӧть опровергнитны позьтӧм фактъяс петкӧдлісны, мый тайӧ мортыс ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧмӧн кажитчыліс.
«Правитчас!..
Миян ставнымлӧн эмӧсь слабинъяс», — шулывлӧны татшӧм случайяс дырйи йӧзыс.
Не сӧмын «Том гвардияса» рядӧвӧй членъяс, кодъяс нинӧм эз тӧдны Стахович йылысь, а и штаб дорын матын сулалысь унджык йӧзыс привыкнитісны относитчыны Стахович дінӧ сідзи, быттьӧкӧ сыкӧд нинӧм эз и лолы.
Олег да Стахович чӧв олігтыр куйлісны кустъяс пӧвстын гылалӧм коръяс вылын да видзӧдалісны посни вӧра, ичӧтик мылькъяса, куш, васӧд местасӧ, зілисны кыдзи позьӧ ылысьджык аддзыны ру пӧвсттіыс сеткаӧн вералысь зэр да лым пырыс.
А налы, пыр ёнджыка содігмоз, кыліс нин уна сё мӧслӧн уна гӧлӧсӧн баксӧмыс, коді кыліс кутшӧмкӧ какофоническӧй музыкаӧн, быттьӧ дьявӧлыс ворсіс аслас пӧлянӧн.
— Горшныс косьмӧ, — ньӧжйӧник шуис Олег. — Найӧ кутасны юктавны мӧсъяссӧ юас.
Тайӧ миянлы кивыв...
— Видзӧд!
Видзӧд! — возбуждённӧя шуис Стахович.
Водзын, наысь шуйгавылынджык, ру пӧвстті тыдовтчисны гӧрд юръяс — ӧтик, мӧд, коймӧд, дасӧд, кызьӧд, зэв уна юръяс, тешкодь вӧсньыдик сюраӧсь, кодъяс чурвидзисны вывлань пӧшти веськыда да чукыльтчӧмаӧсь ёсь помъяснаныс пытшлань.
Юръясыс быттьӧкӧ вӧліны и мӧсъяслӧн кодь, но ӧд весиг сюртӧм: мӧсъяслӧн пельяс костаныс тӧдчӧны рӧчторъяс, кытысь артмӧны сюръяс.
А сюръясыс тайӧ существоясыслӧн, кодъяслӧн тушаясныс эз тыдавны дзик му бердӧдыс сукмӧм ру вӧснаыс, быдмӧмаӧсь веськыда шыльыд кымӧсас.
Тайӧ существоясыс мыччысисны ру пырыс, быттьӧ химераяс.
Найӧ, тыдалӧ, эз вӧвны стадаас первойясӧн, а мунісны стада шуйгаладорас меддорсаясӧн; эстӧн, на бӧрвылын ылын, кыліс зэв вына баксӧм да чувствуйтчис ӧта-мӧд бердӧ зыртчысь тушаяслӧн ыджыд движение да уна тысяча кокшы, кодысь сыркакыліс муыс.
И тайӧ кадас Олег да Стахович кылісны немецкӧй ногӧн гораа сёрнитӧм, коді матыстчис водзладорсянь, веськыдладорсяньджык туй вылас.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый немецъяс шойччӧмаӧсь да настроениеыс бур.
Найӧ збодера шляпсьӧдісны башмакъяснаныс няйттіыс.
Олег да Стахович копыртчӧмӧн, пӧшти котӧрӧн мунісны сэтчӧ, кӧні куйлісны ёртъясныс.
Туркенич сулаліс сёй бужӧд дорын, поссяньыс дас метрысь не ылынджык, сьылі вылас ӧшӧдӧм автоматсӧ кутіс шуйга кинас да, кос турунъяс пӧвстті юрсӧ муртса мыччӧмӧн, видзӧдіс водзӧ туй вылас.
Дзик сы кокъяс дорын пукаліс югыд гӧрд юрсиа, зэв скӧр Женя Мошков, кодлӧн шуйга ки вылас тожӧ ӧшӧдӧма автомат, да видзӧдіс пос вылӧ.
Ребята куйлісны ӧта-мӧд бӧрся уступъясӧн, берег пӧлӧн ногыс диагональӧн.
Тайӧ линия вылас медводдзаӧн вӧлі Серёжка, а медбӧръяӧн Виктор, — найӧ кыкнанныс сідзжӧ автоматаӧсь.
Олег да Стахович водісны Мошков да Тюленин костӧ.
Олӧма немецкӧй салдатъяслӧн немтӧждысьтӧм ньӧжмыд сёрниыс быттьӧкӧ кыліс нин дзик юр весьтаныс.
Туркенич лэдзчысис ӧти пидзӧс вылас да босьтіс автоматсӧ <rus>наизготовку</rus>.
Мошков водіс, лӧсьӧдыштіс пешкыльтчӧм кӧтасьӧм ватниксӧ да сідзжӧ чургӧдіс ассьыс автоматсӧ.
Олег челядь сяма выражениеӧн видзӧдіс пос вылӧ.
И друг пос вывтіыс кутісны зымӧдны ботинкияс, и няйт шинеля немецкӧй салдатъяс петісны пос вылӧ: ӧткымынъяс небрежнӧя нуисны волыс йылын винтовкасӧ, мукӧдыс волысалӧмаӧсь мыш саяныс.
Наёмнӧй немецкӧй салдатлӧн кодь пушыд уска, кузь тушаа ефрейтор восьлаліс водзын мунысь салдатъяс пӧвстын, мыйкӧ висьталіс да бергӧдчывліс, медым кылісны и бӧрвывсаясыс.
Ефрейтор видзӧдаліс гӧгӧр, бергӧдлывліс чужӧмсӧ берегын куйлысь ребята вылӧ, и салдатъяс, кыдзи выль местаӧ воысь йӧз, нинӧм вежӧрттӧм любопытствоӧн сідзжӧ видзӧдісны ю вылӧ, поссянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Но сы вӧсна, мый найӧ эз виччысьны аддзыны татысь партизанъясӧс, найӧ эз и аддзыны найӧс.
И тайӧ здукас ӧти визьӧ сӧльнитчысь шыӧн гораа мӧдіс уджавны Туркеничлӧн автоматыс, сы бӧрся Мошковлӧн, и ещӧ мукӧдъяслӧн, и некутшӧм порядоктӧг сярӧбтісны винтовкаясысь лыйлӧм шыяс.
Ставыс артмис сэтшӧм немвиччысьтӧг да не сідзи, кыдзи тайӧс думайтіс Олег, мый сійӧ весиг эз вевъяв лыйнысӧ: первой здукас сійӧ видзӧдіс тайӧ ставтор вылас челядь моз чуймӧмӧн, сэсся пытшкӧссяньыс быттьӧ кодкӧ тувкнитіс сылы, мый пӧ ӧд тожӧ колӧ лыйлыны, но тайӧ здукас ставыс нин помасис.
Пос вылын эз нин тыдав ни ӧти салдат; унджык салдатыс усины, а кыкӧн, кодъяс сӧмын на тувччисны пос вылас, бергӧдчисны бӧр да котӧртісны туй кузяыс.
Серёжка, сы бӧрся Мошков, на бӧрся Стахович чеччыштісны берег вылас да лыйисны найӧс.
Туркенич да сыкӧд нӧшта некымын морт котӧртісны пос вылӧ.
Сэні веглясис на ӧти, и найӧ виисны сійӧс.
Сэсся найӧ кыскалісны кокъясӧдныс став салдатсӧ кустъяс пӧвстӧ, медым эз тыдавны туй вывсяньыс, а оружиесӧ налысь босьталісны.
Некымын километр кузя ю пӧлӧн нюжӧдчӧм стада юис ва — веськыда берегсяньыс, либӧ кык водз кокӧн, а то и нёльнан кокнас ваӧ пырӧмӧн, либӧ, мӧдар берегас вуджӧм мысти, юис, ныррозьяссӧ паськӧдӧмӧн, сэтшӧм ыджыд сӧльнитчӧм шыӧн, быттьӧкӧ сэн уджаліс некымын насос.
Тайӧ зэв ыджыд стадаас вӧліны и обыкновеннӧй уджалан волъяс, гӧрдӧсь, еджыдӧсь, сераӧсь, зэв ньӧжмыдӧсь, и кыз сюръяса, паськыд морӧсъяса бугайяс, лу вылӧ кисьтӧма кодьӧсь асланыс вожа стальнӧй ратицаяс вылын; унапӧлӧс пӧрӧдаа мӧсъяс, мича статя ялавичьяс да польдчӧм бокъяса лысьтан мӧсъяс, вӧраясыс чералӧмаӧсь, нёньясыс пыктӧмаӧсь, гӧрдӧсь; эсійӧ торйӧдчыштӧм, не сэтшӧм югыдгӧрд тешкодь мӧсъясыс, кодъяслӧн сюръясыс быдмӧмаӧсь веськыда шыльыд кымӧсас; сьӧд сера и гӧрд сера гырысь голландкаяс, сэтшӧм почтеннӧйӧсь асланыс еджыд визьяснаныс, быттьӧкӧ найӧ чепцыаӧсь да водздӧрааӧсь.
Мӧсъясӧс колльӧдысь чабанъяс, зэв пӧрысь дедъяс, быттьӧкӧ асланыс видзанторъясыслысь нэм чӧжнас велалӧмаӧсь ньӧжмыда вӧрны, а гашкӧ, война кадӧ прӧстӧ привыкнитӧмаӧсь судьба вежласьӧм дорӧ, матын кылысь лыйсьӧм вылӧ веськодя видзӧдіг, пуксисны кытшӧ васӧд му вылӧ стада бӧрвылас да кутісны варовитны.
Но, оружиеа йӧзӧс аддзӧм бӧрын, найӧ пыр жӧ чеччисны.
Ребята лабутнӧя пӧрччылісны шапкаяснысӧ, здоровайтчисны.
— Оланныд-выланныд, господа-ёртъяс! — шуис табъя кока, тшак модаа дед, коді вӧлі пасьталӧма полотно дӧрӧм вылас сосъястӧм, дубиттӧм ыж ку пась.
Сылӧн киас вӧлі кыӧм арапник, а эз кузь плеть, <ukr>батиг</ukr>, кыдзи мукӧдъяслӧн; та серти позис тӧдны, мый сійӧ на пӧвстын старшӧйыс.
Буракӧ, дедъясӧс успокоитӧм могысь, сійӧ бергӧдчис налань да шуис:
— Тайӧ жӧ партизанъяс!..
— Извинитӧй, бур йӧзӧй, — бара шапкасӧ лэптыштлӧм бӧрын да сійӧс юрас пуктӧм мысти шыасис Олег, — немецкӧй охранасӧ ми помалім, корам отсавны вӧтлыны скӧтсӧ степӧ, медым немецъяслы эз сюр...
— М-м...
Вӧтлыны! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыасис мӧд дед, ичӧтик, тэрыб. — Тайӧ жӧ миян скӧтыс, Донысь, мыйла нӧ сійӧс миянлы йӧз местаӧ разӧдны?..
— Мый нӧ, ті найӧс бӧр вӧтланныд гортад? — чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын шуис Олег.
— Тайӧтӧ тадзи, бӧр он вӧтлы, — сэки жӧ шогпырысь сӧгласитчис ичӧтик дед.
— А вӧтлам кӧ степӧ, гашкӧ, ас йӧзлы веськаласны...
— Ок, ок, ок, мыйта скӧт! — друг отчаяниеӧн и восторгӧн шуис ичӧтик дед да кутчысис юрас.
И лои зэв гӧгӧрвоана, мый переживайтӧны тайӧ дедъясыс, кодъясӧс мырдӧн тшӧктісны вӧтлыны тайӧ вывті уна скӧтсӧ рӧднӧй муысь бокӧвӧй германскӧй муӧ...
Ребяталы лоины жальӧсь и скӧтыс и дедъясыс.
Но нюжмасьны эз позь.
— Дедӧ, вайлы меным ассьыд плетьтӧ! — шуис Олег да, ичӧтик дед киысь плетьсӧ босьтӧм бӧрын, мӧдӧдчис стада дорӧ.
Волъяс и мӧсъяс юӧм бӧраныс вочасӧн вуджалісны ю мӧдлапӧлас. Стадаысь мыйкӧ мында юкӧныс разӧдчисны, корсисны косьмӧм турун колясъяс, лолалісны куш васӧд муас.
Мукӧдыс, мышъяснысӧ зэрлань лӧсьӧдӧмӧн, гажтӧма сулалісны либӧ видзӧдлывлісны: кӧнӧсь пӧ ті, чабанъяс, мый миянлы водзӧ вӧчны?
Зэв увереннӧя да спокойнӧя, быттьӧкӧ сійӧ веськаліс аслас стихияӧ, Олег писькӧдіс скӧт пӧвстті аслыс туй. Та могысь сійӧ либӧ кинас йӧткыштавліс мӧсъяссӧ, либӧ клопайтіс сьыліас либӧ кынӧмас, либӧ лёкысь швичйӧдліс плетьнас.
Тадзикӧн сійӧ вуджис юсӧ да веськаліс самӧй стада шӧрас.
Ыж ку пася дед локтіс сылы отсӧг вылӧ аслас арапникнас.
Сы бӧрся локталісны и мукӧд дедъяс да став ребятаыс.
Найӧ горзігтырйи да плетьяснас швичйӧдлігтыр кыдзкӧ-мыйкӧ торйӧдісны стадасӧ кыкпельӧ, та вылӧ ковмис уна кад.
— Тайӧ абу делӧ, абу, — шуис пася дед. — Резыштӧй автоматъяссьыныд, пропадитны жӧ ӧд-а...
— Ой-ой-ой!.. — Олег чукыртчыліс, быттьӧ доймӧмысь, да пӧшти тайӧ жӧ здукас чужӧм вылас немкӧсйытӧг кутіс тӧдчыны зверскӧй выражение.
Сійӧ нетшыштіс пельпом сайсьыс автоматсӧ да лэдзис очередь стадаас.
Кымынкӧ вол да мӧс усины, мукӧдыс, ранитчӧмаясыс, буалігтыр да баксігтыр, чепӧсйисны степӧ.
И стадалӧн тайӧ джынйыс дзоньнас, порок да вир дук кылӧм мысти, веерӧн разӧдчис степь пасьта, — муыс кутіс юравны.
Серёжка да Женя Мошков лэдзисны очередь автоматъяссьыс мӧд стададжынъяс, и сійӧ сідзжӧ разӧдчис.
Ребята котӧртісны на бӧрся и сэтчӧ, кытчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь некымын дас юр скӧт, лыйлісны.
Степын быдлаын кылісны лыйсьӧм шыяс, скӧтлӧн баксӧм да буалӧм, кокшыяс, плетьясӧн швичйӧдлӧм да йӧзлӧн страшнӧй да нор горзӧм.
Котӧртігмозыс лыйӧм мукӧд ӧшкыс друг сувтлас, ньӧжйӧник кусыньтлас водз кокъяссӧ да сьӧкыда усьӧ водзлань, ныр вылас.
Ранитчӧм мӧсъяс ымзігтырйи лэптывлісны мичаник юръяснысӧ, и найӧ бӧр лёткысьлісны муӧ.
Быдлаын сьӧд му вылын ру пӧвстын куйлісны гӧрд тушаяс...
Кор ребята разӧдчалісны ӧткӧн-ӧткӧн, быдӧн аслас туйӧд, налы дыр на паныдасьлывлісны то ӧтилаысь, то мӧдлаысь степь пасьта разӧдчӧм волъяс да мӧсъяс.
Недыр мысти степь весьтӧ кыпӧдчис тшынтор.
Тайӧ Серёжка Тюленин Туркенич поручение серти ӧзтіс пу пос, коді чудоӧн ӧнӧдз на кольӧма дзоньӧн.
Олег да Туркенич мунісны ӧтлаын.
— Тэ обратитін внимание эсійӧ мӧсъяс вылас, кодъяслӧн сюръясыс петӧны быттьӧкӧ веськыда кымӧссьыс, йывланьтіыс чукыльтчӧмаӧсь пытшлань, пӧшти ӧтлаасьӧны? — возбуждённӧя юасис Олег. — Тайӧ Сальскӧй степь асыввылысь, а гашкӧ, весиг самӧй Астраханскӧйысь.
Тайӧ индийскӧй скӧт...
Тайӧ скӧтыс кольӧма ещӧ Зӧлӧтӧй орда кадъяссянь на...
— Тэ мыйӧн тӧдан? — недӧверчивӧя юаліс Туркенич.
— Ичӧтдырйи дядьӧй, кор ветлывліс тайӧ делӧяс кузяыс, пыр босьтлывліс менӧ аскӧдыс, сійӧ вӧлі та кузятӧ тӧдысь мортӧн.
— А Стахович талун петкӧдліс асьсӧ молодечӧн! — шуис Туркенич.
— <ns>Д-да</ns>... — неувереннӧя шуис Олег. — Ветлывлім ми сэки дядькӧд.
Тӧдан, Днепр, шонді, степын зэв гырысь стадаяс...
И коді эськӧ сэки вермис мӧвпыштны, мый ме... мый ми... — Олег бара чукыртчыліс быттьӧ доймӧмысь, ӧвтыштіс кинас да сэсся горт дорӧдзыс вотӧдз нин чӧв оліс.
Ветымынӧд глава
Сы бӧрын, кор немецъяс пӧръялӧмӧн вӧтлісны Германияӧ карса олысьяслысь первой партиясӧ, йӧзыс кутісны гӧгӧрвоны, мыйӧн тайӧ грӧзитӧ, да мӧдісны дзебсясьны биржаын регистрируйтчӧмысь.
Йӧзӧс кутавлісны асланыс керкаясысь да уличаяс вылысь, кыдзи рабовладельческӧй кадъясӧ кустъяс пӧвстысь кутавлісны негръясӧс.
«Нове життя» газеткаын, кодӧс лэдзліс фельдкомендатуралӧн сизимӧд отдел Ворошиловград карын, номерысь номерӧ печатайтлывлісны Германияӧ нуӧдӧм челядьсянь рӧднӧйясыслы письмӧяс, кӧні гижлісны германияса вӧльнӧй, пӧтӧс олӧм йылысь да бур заработокъяс йылысь.
Краснодонӧ шочиника волывлісны жӧ письмӧяс томйӧзсянь, кодъяс пӧвстысь унджыкыс уджалісны Восточнӧй Пруссияын медомӧль уджъяс вылын — батракъясӧн, гортса прислугаясӧн.
Письмӧяссӧ абу вӧлі черкайтӧма цензураӧн, и строка костъяссьыс позис лыддьыны унатор йылысь, но найӧ скупа висьтавлісны сӧмын олӧмыслӧн ортсыса обстоятельствояс йылысь.
А унджык мамбатьыс некор эз получайтлыны письмӧяссӧ.
Почта вылын уджалысь нывбаба объяснитіс Улялы, мый Германияысь воӧм письмӧяссӧ почта вылын видлалӧ роч кыв тӧдысь немец, кодӧс нарошнӧ индӧма сэтчӧ жандармериясянь.
Письмӧяссӧ сійӧ задерживайтӧ да шыблалӧ пызан йӧрӧ, кӧні найӧс видзӧны томан сайын. Кор письмӧыс чукӧрмас уна, сэки сійӧ сотӧ найӧс.
«Том гвардия» штаб поручение серти Уля Громова ведайтіс став уджнас, кодӧс вӧлі веськӧдӧма томйӧзӧс вербуйтӧмлы да нуӧдӧмлы паныд: Уля гижаліс да лэдзавліс листовкаяс, индавліс удж вылӧ найӧс, кодъясӧс грӧзитчылісны нуӧдны, либӧ жӧ Наталья Алексеевна отсӧгӧн мездывліс нуӧдӧмысь быттьӧкӧ висьӧм вӧсна, ӧткымынысь весиг дзеблавліс хуторъясӧ регистрируйтӧмаясӧс да пышйысьясӧс.
Уля занимайтчис тайӧн эз сӧмын сы вӧсна, мый тайӧс вӧлі поручитӧма сылы, но и кутшӧмкӧ ас пытшкӧсса обязательство серти: буракӧ, сійӧ чувствуйтіс ассьыс мыйтакӧ мыж Валя вӧсна, кодӧс эз вермы видзны страшнӧй судьбаысь.
Тайӧ мыж чувствуйтӧмыс век ёнджыка преследуйтіс Уляӧс сы вӧсна, мый сылы аслыс ни Валя мамлы эз волывлыны Валясянь некутшӧм юӧръяс.
Почта вылын уджалысь нывбаба отсӧгӧн декабрь первой лунъясӧ ребята-первомайкасаяс войнас гусялісны цензор пызан йӧрысь письмӧяссӧ.
И со найӧ куйлӧны Уля водзын мешӧкын.
Кӧдздӧдӧм бӧрын Уля бӧр кутіс овны гортсаыскӧд ӧтлаын ичӧтик керкаын.
Кыдзи и унджык «том гвардеецыс», Уля эз висьтасьлы гортсаыслы, мый сійӧ состоитӧ организацияын.
Уля переживайтіс сьӧкыд минутаяс, кор мамбатьыс полісны сы вӧсна да кӧсйисны устроитны сійӧс удж вылӧ.
Вольпась вылын куйлысь мамыс то зэв шога видзӧдіс сы вылӧ ыджыд дикӧй лэбачлӧн кодь сьӧд синъяснас, то заводитліс бӧрдны, а пӧрысь Матвей Максимович первойысь уна во чӧжӧн горзіс нылыс вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс скӧрмӧмсьыс гӧрдӧдіс кушмыны заводитӧм юр пыдӧсӧдзыс, но сыын мыйкӧ вӧлі коньӧрлӧн кодь, кӧть и гырысь лыяса тушаыс вӧлі ыджыд да кулакъясыс страшнӧйӧсь, мыйкӧ вӧлі коньӧрлӧн кодь сылӧн лысысь юрас кольӧм кудриясас да нылыс вылӧ влияйтны вермытӧмын.
Уля шуис, мый батьыс да мамыс кӧ ещӧ кӧть ӧтчыд вомаласны сійӧс дась нянь сёйӧмысь, сійӧ мунас гортсьыс.
Матвей Максимович да Матрена Савельевна повзисны: Уля вӧлі налӧн радейтана ныв.
И первойысь лои яснӧ, мый пӧрысь Матвей Максимович воштіс нин ныв вылас властьсӧ, а мамыс ёна висьӧ да оз нин вермы сулавны аслас кыв вылын.
Организацияын ассьыс уджалӧмсӧ дзебӧм могысь Уля зэв старайтчӧмӧн вӧчліс гортса уджъяс, а мунліс кӧ дыр кежлӧ, ыстысьліс сы вылӧ, мый став олӧмсӧ сэтшӧма увтыртӧма да гӧльмӧдӧма, мый сӧмын и позьӧ сьӧлӧмтӧ личӧдыштны пӧдругаяс дорын.
И век частӧджык сійӧ чувствуйтліс мамыслысь сы вылӧ шога да дыр видзӧдӧмсӧ, — мамыс быттьӧ видзӧдіс сылы душаас.
А батьыс кыдзкӧ весиг яндысис Улясьыс да сы дырйи пырджык чӧв оліс.
Мӧднога положениеыс вӧлі Анатолийлӧн: кор батьыс муніс фронт вылӧ, Анатолий коли гортас главнӧй пыдди; мамыс, Таисия Прокофьевна, да ичӧтджык чойыс пуктылісны сійӧс ен пыдди да кывзысьлісны сылысь быдтор кузя.
И вот Уля пукаліс письмӧяс тыра тайӧ мешӧк водзас эз гортас, а Анатолий ордын, — сійӧ талун мунӧма Лиля Иванихина ордӧ Суходолӧ, — да кузь чуньяснас кыскаліс цензураӧн вундалӧм конвертъяс пытшкысь письмӧяссӧ, тэрыба нуӧдліс син пырыс первойя строчкаяссӧ да шыблаліс письмӧяссӧ пызан вылӧ.
Нимъяс да овъяс, мамбатьлы, чойяслы традиционнӧй поклонъяс, кодъяс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмтӧ асланыс наивностьӧн, вуджрасисны Уля син водзын.
Письмӧыс вӧлі сэтшӧм уна, мый найӧс куш видлалӧм вылас муніс уна кад.
Но на пӧвстын эз вӧв Валясянь письмӧ...
Уля пукаліс мышкыртчӧмӧн, пидзӧсъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн да нинӧм вӧчны вермытӧм выражениеӧн видзӧдіс водзвылас...
Керкаын вӧлі шынитӧв.
Таисия Прокофьевна да Анатолийлӧн чойыс узисны нин.
Ичӧтик дзузган би то чиныштліс, то вӧрзьывліс Уля ловшыысь, да йылыс тшыналыштіс.
Уля юр весьтын ӧшалысь часі-ходики точӧдіс-арталіс секундаяс аслас сімӧм шыӧн: «трик-трак... трик-трак»...
Поповлӧн керкаыс Уля керка моз жӧ сулаліс хуторысь бокын, и на олӧмлысь йӧз олӧмсьыс торъялӧмсӧ Уля чувствуйтліс ичӧтдырсяньыс на, медся нин арся да тӧвся войясын.
Поповлӧн керкаыс вӧлі бур, тӧвлӧн вӧсньыдика шутьлялӧмыс, коді вӧлі неуна тӧвся кодь нин, муртса кылыштіс ставеньяс сайысь.
Уля чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн тайӧ мирас, кӧні кылісны гажтӧм таинственнӧй шыяс да кӧні вӧлі чиныштавлысь да вӧрзьыштлысь ичӧтик дзузган би...
Мыйла сідзи лӧсьӧдӧма мирсӧ, мый йӧз некор помӧдз оз вермыны сетны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ мӧдлы?..
Мыйла сійӧ, Уля, эз эновт ассьыс гортсӧ сэні быд лунся тӧждысьӧмъяснас, эз ӧткажитчы став олӧм привычкаясысь, рӧднӧйяссьыс да ёртъяссьыс да эз веськӧд став вынсӧ сы вылӧ, медым спаситны Валяӧс, ӧд налӧн, Улялӧн да Валялӧн, душаясныс вӧлі йитчӧмаӧсь дзик на челядьдырсяньыс?
Друг лоны сэні, сыкӧд орччӧн, косьтыны сылысь синвасӧ, восьтыны сылы вӧля вылӧ туй?..
«Сы вӧсна, мый тайӧ позьтӧмтор...
Сы вӧсна, мый тэ сетін ассьыд сьӧлӧмтӧ эн ӧтнаслы Валялы, а унджыклы, — тэ сетін сійӧс рӧднӧй му мездӧмлы», — вочавидзис сылы пытшкӧсса гӧлӧс.
«Абу, абу сідз, — шуаліс сійӧ аслыс, — эн корсь оправданиеяс, тэ эн вӧч тайӧс весиг сэки, кор эз на вӧв сёр, сы вӧсна мый тэныд эз сюр аслад сьӧлӧмсьыд чувство, тэ вӧлӧмыд сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и быдӧн»...
«Но оз ӧмӧй позь вӧчны тайӧс ӧні?»... — думайтіс Уля.
И сійӧ сетчис челядь сяма мечтаяслы: сійӧ аддзас мужественнӧй йӧзӧс, кодъяс дасьӧсь кывзысьны сылысь, найӧ венӧны став препятствиеяссӧ, пӧръявлӧны немецкӧй комендантъясӧс, и сэтысь, эсійӧ шуштӧм странасьыс, Уля аддзӧ Валяӧс да висьталӧ сылы: «Ме вӧчи ставсӧ, ме эг жалит ачымӧс тэнӧ спаситӧм ради, и вот тэ вӧля вылын...»
Ок, тайӧс кӧ эськӧ позьӧ вӧлі вӧчны!..
Но тайӧс он вермы вӧчны.
Сэтшӧм йӧзыс абуӧсь, и сійӧ, Уля, прӧстӧ вынтӧм тайӧс вӧчны...
Да, тайӧс эськӧ вермис вӧчны друг — том зон, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ Валялӧн.
Но аслас, Улялӧн, эм ӧмӧй татшӧм другыс?
Коді эськӧ вӧчис тайӧс Уля ради, веськаліс кӧ сійӧ татшӧм положениеӧ?
Абу сылӧн татшӧм другыс.
И, буракӧ, татшӧм другъясыс абуӧсь свет вылас...
Но ӧд эм жӧ свет вылас кӧнкӧ сэтшӧм мортыс, кодӧс сійӧ кутас любитны?
Кутшӧм сійӧ?
Уля эз аддзыв сійӧс, но сійӧ оліс сы сьӧлӧмын, — ыджыд, правдивӧй, вына, мужественнӧй, бур видзӧдласа.
Кывйӧн висьтавны вермытӧма любитны колӧмӧн тыри сылӧн сьӧлӧмыс...
Куньны синъястӧ, ставсӧ вунӧдны, сетны асьсӧ ставнас...
И сьӧд синъясас сылӧн, кӧні тӧдчис дзузганлӧн тшын сора зарни биторйыс, то вошлісны, то ыпнитлывлісны тайӧ чувствоыслӧн шуда да грознӧй югӧръясыс...
Друг Уля кыліс зэв омӧлика ымӧстӧм, быттьӧкӧ кодкӧ чукӧстіс.
Сійӧ дрӧгмуніс став тушанас, и вӧсньыдик нырбордъясыс сылӧн кутісны тіравны...
Нинӧм абу, тайӧ Анатолийлӧн чойыс ымӧстіс унйывсьыс.
Письмӧ чукӧр куйліс Уля водзын пызан вылас.
Би кывсянь вӧсньыдика петыштіс тшын.
Муртса кылыштіс ставень сайсянь тӧвлӧн омӧлика шутьлялӧм, и часі век лыддис и лыддис: «трик-трак... трик-трак..»
Улялӧн банбокъясыс гӧрдӧдыштісны.
Весиг ачыс аслыс сійӧ эз вермы эськӧ висьтавны, мыйысь сылы лои яндзим: сыысь-ӧ, мый аслас мечтайтӧм вӧсна эновтіс уджсӧ, либӧ мечтайтӧмас вӧлі мыйкӧ помӧдз шутӧмтор, мыйысь сылы яндзим лои.
И Уля, ас вылас скӧраліг, кутіс бура видлавны письмӧяссӧ, корсис сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс позьӧ вӧлі используйтны.
Уля сулаліс Олег да Туркенич водзын да висьталіс:
— Ті кӧ эськӧ лыддинныд найӧс!
Тайӧ ужаснӧ!..
Наталья Алексеевна шуӧ, став тайӧ каднас пӧ немецъяс нуӧдісны карысь морт кӧкъямыссёӧс.
И дасьтӧма нин гуся список нӧшта тысячаӧн-джынйӧн морт вылӧ, индалӧма адресъяс и быдтор...
Да, мыйкӧ колӧ вӧчны страшнӧйӧс, гашкӧ, нападитны, кор кутасны нуӧдны партиясӧ, гашкӧ, вины эсійӧ Шприксӧ!..
— Вины сійӧс некор абу сёр, <ns>д-да</ns> выльӧс ыстасны, — шуис Олег.
— Бырӧдны списокъяссӧ...
И ме тӧда кыдзи: колӧ сотны биржасӧ! — друг шуис Уля, сылӧн синъясыс лӧгпырысь, югнитісны.
«Том гвардиялысь» тайӧ медся фантастическӧй делӧсӧ выполнитісны ӧтлаын Серёжка Тюленин да Люба Шевцова, отсаліс Виктор Лукьянченко.
Тайӧ лунъясас тӧдчыны нин кутіс тӧвлань бергӧдчӧм, вой улас ёнакодь нин кынмавліс, и гырысь ёкмыльясӧ кынмӧм няйтыс да машинаясӧн вӧчӧм бӧрӧздаясыс эз сывлыны сэтчӧдз, кытчӧдз луншӧр кежлас эз заводитлы шонтыны шондіыс да ставыс эз мӧдлы неуна сылыштны.
Сборнӧй пунктыс вӧлі Витя Лукьянченко град йӧрын.
Найӧ мунісны кӧрттуй ветка кузя, сэсся туйтӧг веськыда мыльк вывті.
Серёжка да Витя нуисны бензин тыра бак да зажигательнӧй смесь тыра некымын бутылка.
Найӧ вӧліны вооружитчӧмаӧсь.
А Любкалӧн став вооружениеыс вӧлі ма тыра бутылка да «Нове життя» газета.
Войыс вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый кыліс быд ичӧтик шы.
Неудачнӧя воськовтӧм, бакӧ неосторожнӧя кӧртӧн зялькнитӧм вермасны выдайтны найӧс.
И вӧлі сэтшӧм пемыд, мый найӧ кӧть и зэв бура тӧдісны местасӧ, но мукӧд дырйиыс эз вермыны тӧдны, кӧнӧсь найӧ.
Найӧ воськовтасны ӧтчыд да кывзысясны, воськовтасны мӧдысь да бара кывзысясны...
Сэтшӧм помтӧг дыр кыссис кадыс; кажитчӧ, сылӧн помыс оз лолы.
И кӧть тайӧ вӧлі тешкодь, но кор найӧ кылісны биржадорса часӧвӧйлысь кокшыяссӧ, найӧ омӧльджыка кутісны повны.
Часӧвӧйлӧн кокшыясыс то бура кывлісны пемыдас, то дугдывлісны кывны, кор сійӧ, гашкӧ, сувтлывліс да кывзысис, а гашкӧ, прӧстӧ шойччис кильчӧ дорас.
Биржа зданиеыс аслас кузь фасаднас, кодладорын вӧлі кильчӧыс, сулаліс сельскохозяйственнӧй комендатуралы паныдӧн.
Найӧ эз на аддзыны биржасӧ, но часӧвӧй кокшы сертиыс тӧдісны, мый петісны здание дорас, и найӧ кытшовтісны шуйгаладорӧдыс, медым пырны бӧрладорса кузь стена сайсянь.
Татчӧ, зданиесяньыс метр кызь сайӧ, Витька Лукьянченко кольччис, медым этшаджык вӧлі шумыс, а Сережка да Люба гусьӧник матыстчисны ӧшинь дорас.
Любка мавтіс маӧн ӧшиньлысь кузьмӧс стеклӧсӧ да клеитіс сійӧс газетнӧй листӧн.
Серёжка вундіс стеклӧсӧ алмазӧн да босьтіс сійӧс.
Тайӧ удж дырйиыс ковмис ыджыд терпение.
Тадзи жӧ босьтісны найӧ мӧдпӧвста рамасьыс стеклӧсӧ.
Та бӧрти найӧ шойччыштісны.
Часӧвӧй педзис кильчӧ вылас, тыдалӧ, кынмис сійӧ, и налы лои дыр виччысьны сылысь бӧр мунӧмсӧ: найӧ полісны, мый сылы кильчӧ вылас кутасны кывны керка пытшсьыс Любкалӧн кокшыясыс.
Часӧвӧй мӧдӧдчис, и Серёжка, муртса лажыньтчыштӧмӧн, нюжӧдіс Любкалы ассьыс кияссӧ.
Любка, ӧшинь рамаас кутчысьӧм бӧрын, ӧти кокнас сувтіс Сережка кияс вылӧ, а мӧднас воськовтіс ӧшинь пӧдушка вомӧныс да, пытшладорсяньыс стенаас кутчысьӧмӧн, вожасис-пуксис ӧшинь вылас, ачыс чувствуйтіс, кыдзи ӧшинь рамаясыслӧн улыс тасъясыс дойдісны сылысь кокъяссӧ.
Но сылы веськодь нин вӧлі татшӧм мелочьясыс.
Любка пыр улӧджык лэдзис пытшкӧсладорас ӧшалысь коксӧ, медым судзны джоджӧдзыс,
и вот Любка вӧлі сэні нин, пытшкӧсас.
Сережка мыччис сылы бак.
Любка дыркодь вӧлі керка пытшкас.
Серёжка зэв ёна волнуйтчис, мед кӧть сійӧ пемыдінас эз зурась пызанӧ либӧ улӧсӧ.
Кор Любка бӧр воис ӧшинь дорас, сы дінысь ёна кыліс бензин дук.
Сійӧ нюммуніс Серёжкалы, шыбитіс ӧти коксӧ ӧшинь пӧдушка вомӧн, сэсся мыччис кисӧ да юрсӧ.
Серёжка кватитіс сійӧс киняувтіыс да отсаліс сылы лэччыны.
Сережка ӧтнас сулаліс ӧшинь дорын, кытысь кыліс бензин дук, сулаліс сэтчӧдз, кытчӧдз, сы арталӧм серти, Любка да Витька эз мунны ылӧджык.
Сэки сійӧ кыскис питшӧгсьыс зажигательнӧй смесь тыра бутылка да мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс дзуввидзысь ӧшиньӧ.
Биыслӧн ыпнитлӧмыс вӧлі сэтшӧм вына, мый Серёжкаӧс здук кежлӧ синтӧммӧдліс.
Сійӧ эз кут шыблавны мукӧд бутылкаяссӧ да тӧвзьыштіс мыльк кузя кӧрттуй веткалань.
Часӧвӧй горзіс да лыйліс сы бӧрвылын, и кутшӧмкӧ ӧти пуля дзивгыштіс Серёжка весьтын зэв вылын.
Матігӧгӧрса местаыс то югдывліс омӧлик би югӧрӧн, то бара вӧйлі пемыдас.
И друг качис вывлань джуджыд би сюръя, и лои лунын кодь югыд.
Тайӧ войнас Уля водіс пӧрччысьтӧг.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн, медым некодӧс не садьмӧдны, кадысь кадӧ матыстчывліс ӧшинь дорӧ да муртса восьтыштлывліс <ns>затемнение</ns>сӧ.
Но гӧгӧр вӧлі пемыд.
Уля волнуйтчис Любка да Серёжка понда, и мукӧд дырйи сылы кажитчис, мый весьшӧрӧ сійӧ думыштіс тадзсӧ вӧчны.
Войыс кыссис вывті ньӧжйӧ.
Уля дзикӧдз жаяліс да ойбыртіс.
Друг сійӧ садьмис, уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ да грымкылӧ пӧрӧдіс улӧс.
Мамыс садьмис да повзьӧмӧн унйывсьыс мыйкӧ юаліс, но Уля нинӧм эз висьтав сылы воча да ӧти платье кежсьыс петіс ывлаӧ.
Би югӧрыс тыдаліс мылькъяс сайын, кар весьтын, ылын кылісны лыйсьӧм шыяс да, кыдзи кажитчис Улялы, горзӧмъяс.
Би югӧрыс весиг татысь, карса ылыс районсьыс, югдӧдіс керка вевтъяссӧ да асланыс керкадорса стрӧйбаяссӧ.
Но би югӧрсӧ аддзӧм мысти Улялӧн эз кыпты сэтшӧм чувствоыс, кутшӧмӧн сійӧ виччысис.
Пӧжар югӧрыс да стрӧйбаяссӧ югдӧдӧмыс, горзӧмъяс да лыйсьӧмъяс и мамыслӧн повзьӧм гӧлӧсыс — ставыс тайӧ сӧльнитчис Уля душаын кутшӧмкӧ гудыр тревожнӧй чувствоӧ...
Тайӧ вӧлі тревога и Люба и Серёжка вӧсна, медся нин ёна сы вӧсна, кыдзи тайӧ отразитчас налӧн организация вылӧ дзоньнас, кор сэтшӧма найӧс корсьысьӧны.
И тайӧ вӧлі тревога сы вӧсна, медым став тайӧ страшнӧй быть колана разрушайтан уджнас не воштыны мыйкӧ медся ыджыдторсӧ, коді оліс мирын да мый чувствуйтіс аслас душаас Уля.
Тревогалысь татшӧм чувствосӧ сійӧ испытайтіс первойысь на.
Ветымын ӧтикӧд глава
1942 вося ноябрь 22 лунӧ Ворошиловградскӧй областьса став районъясын уна дас гуся радиоприёмникъяс примитісны Сӧветскӧй Информбюролысь юӧр «Медбӧръя часӧ» сы йылысь, мый сӧветскӧй войска орӧдісны кык кӧрттуй, кодъяс кузя снабжайтлісны Сталинград дорса немецкӧй фронтсӧ, да босьтӧма зэв уна пленнӧйӧс.
И став сійӧ муувса тыдавтӧм уджыс, кодӧс вочасӧн, лунысь-лунӧ, дасьтіс да веськӧдліс сійӧн Иван Фёдорович Проценко, друг петіс му улысь да кутіс лоны «выль порядоклы» паныд всенароднӧй движениеӧн.
Быд лун волісны выль юӧръяс сы йылысь, мый сӧветскӧй войска Сталинград дорын водзӧ развивайтӧны ассьыныс успехъяс.
И ставыс, мый рудӧба вуджрасис быд сӧветскӧй морт сьӧлӧмын, кыдзи виччысьӧм, кыдзи надея, друг пуысь вирӧн кучкис сьӧлӧмад: «Локтӧны!»
Ноябрь 30 лунся водз асылӧ Полина Георгиевна, кыдзи и век, вайис Лютиковлы бидонын йӧв.
Филипп Петрович ньӧти эз веж ассьыс олӧм распорядоксӧ, кодӧс лӧсьӧдіс сэксянь, кор пырис уджавны мастерскӧйясӧ.
abu
Кор Полина Георгиевна воис Филипп Петрович ордӧ, сійӧ вӧлі важ костюма, коді лӧсталіс металл дорӧ унаысь инмӧдчылӧмысь да машиннӧй маслӧысь, — Филипп Петрович вӧлі лӧсьӧдчӧ мунны удж вылӧ.
Тайӧ вӧлі пыр сійӧ жӧ костюмыс, кодӧс Филипп Петрович новлывліс и войдӧр, оккупацияӧдз, уджалан кадӧ.
Контораас воӧм бӧрын сійӧ пасьтавліс ещӧ костюм вылас лӧз уджалан халат.
Торъялӧмыс вӧлі сыын, мый войдӧр тайӧ халатсӧ видзліс шкапын, контораын, а ӧні Филипп Петрович новлӧдліс сійӧс сьӧрсьыс, гартыштӧмӧн да киняулас.
Халатыс куйліс нин кухняас табуретка вылын да виччысис, кытчӧдз Филипп Петровичлӧн оз сёйсьы.
Полина Георгиевна чужӧм серти Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара вайӧма выльторъяс, и выльторъясыс бурӧсь.
Приличие ради Пелагея Ильиничнакӧд шутитыштӧм бӧрын, кӧть тайӧ вӧлі и дзик нинӧмла, — став тайӧ тӧлысьяс чӧжыс ӧтлаын олігӧн Пелагея Ильинична вӧлі аслыс вернӧйӧн, ни ӧтчыд эз петкӧдлы, мый сійӧ мыйкӧ кӧть аддзӧ, — Лютиков да Полина Георгиевна прӧйдитісны сы комнатаӧ.
— Со, перепишиті специальнӧ тіянлы...
Примитӧма тӧрыт рытнас, — волнуйтчигтыр шуис Полина Георгиевна, кор кыскис ковта увсьыс питшӧгсьыс зэв посниа гижӧм бумага тор.
Тӧрыт асывнас сійӧ висьталіс Лютиковлы Совинформбюролысь юӧртӧмсӧ «Медбӧръя часӧ», кӧні висьтавсис, мый Центральнӧй фронт вылын, Великие Луки да Ржев районын, мунӧ сӧветскӧй войскалӧн ыджыд наступление.
Ӧні тайӧ вӧлі миян войскалӧн Дон ю асыввыв берегӧ петӧм йылысь юӧр.
Мыйкӧ дыра Филипп Петрович вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс бумага тор вылас, сэсся лэптіс Полина Георгиевна вылӧ стрӧг синъяссӧ да шуис:
— Капут...
Гитлер капут...
Сійӧ шуис сэтшӧм кывъясӧн жӧ, кутшӧмъясӧс, аддзылысьяс висьталӧм серти, шуавлісны пленӧ сетчигӧн немецкӧй салдатъяс.
Но тайӧс сійӧ шуис зэв серьёзнӧя да сывйыштіс Полина Георгиевнаӧс.
Шуда синва кутіс доршасьны нывбаба синъясын.
— Размножитам? — юаліс Полина Георгиевна.
Бӧръя кадас найӧ пӧшти эз лэдзавлыны ассьыныс листовкаяс, а разӧдлісны Совинформбюролысь печатайтӧм юӧръяс, кодъясӧс шыблавлісны индӧм местаясӧ сӧветскӧй самолётъяс.
Но тӧрытъя юӧртӧмыс вӧлі сэтшӧм важнӧй, мый Филипп Петрович тшӧктіс лэдзны листовка.
— Медым кыкнансӧ ӧтлаӧдасны.
Тавой ӧшӧдалам, — шуис Филипп Петрович.
Сійӧ кыскис зепсьыс зажигалка, ӧзтіс бумага торсӧ пепельница весьтын, ниртыштіс пӧимсӧ да, форточкасӧ восьтӧм бӧрын, пӧльыштіс пӧимсӧ град йӧрас.
Филипп Петровичлы чужӧмас ӧвтыштіс кӧдзыд воздух, и Филипп Петрович друг кутіс видзӧдны гыӧр вылӧ, коді тупкӧма град йӧрсьыс морозӧн чишкалӧм подсолнухлысь да тыквалысь коръяссӧ.
— Зэв кӧдзыд вӧлі? — юаліс сійӧ тӧждысьӧмпырысь.
— Кыдзи и тӧрыт.
Ва гӧпъяс пыдӧсӧдзыс кынмӧмаӧсь, ещӧ оз на и сывны.
Филипп Петрович плешкын чукӧрмисны чукыръяс, и мыйкӧ дыра сійӧ сулаліс, ачыс мый йылысь кӧ думайтіс.
Полина Георгиевна виччысис сысянь ещӧ кутшӧмкӧ распоряжениеяс, но Филипп Петрович быттьӧ вунӧдіс сы йылысь.
— Ме муна, — шуис Полина Георгиевна.
— Да, да, — шыасис мӧдыс, быттьӧкӧ садьмӧм бӧрын, и сэтшӧм пыдісянь, сьӧкыда ышловзис, мый Полина Георгиевна думыштіс: «Оз-ӧ нин вись сійӧ?»
Филипп Петрович збыльысь висис: сійӧс мучитісны подагра, пӧдӧм, но сійӧ важӧн нин вӧлі татшӧм нездоров и эз та вӧсна ёна думыштчы.
Краснодонскӧй подпольелӧн юр и сьӧлӧм, сійӧ тайӧ зэв ыджыд подъёма лунъясас водзысь аддзис выль опасностьяс, кодӧс вайис аскӧдыс кадыс.
Филипп Петрович тӧдіс, мый на положениеын бедаыс век локтӧ мӧдарладор помсяньыс, кытысянь он виччысь.
И сійӧ аддзыліс опасностьяссӧ сэтысь, кӧні первой видзӧдлӧмсянь ставыс вӧлі зумыд.
Лютиковлӧн, кыдзи организацияса руководительлӧн, положениеыс вӧлі выгӧднӧй.
Сы положениелӧн выгӧдаыс вӧлі сыын, мый сійӧ эз веськыда йитчыв немецкӧй администрациякӧд и вермис действуйтны сылы паныд, сы водзын ӧтвечайттӧг.
Немецкӧй администрация водзын ответственностьсӧ нуис Бараков.
Но буретш сы вӧсна сэні, кӧні делӧыс касайтчис производстволы, Лютиков индӧд серти Бараков вӧчис ставсӧ, медым петкӧдлыны администрация водзын и рабочӧйяс водзын, кыдзи директорӧс, коді старайтчӧ немецъяслы.
Ставсӧ, ӧтитор кындзи: Бараков не должен вӧлі аддзыны сійӧс, мый Лютиков вӧчӧ немецъяслы паныд.
Ортсысяньыс тайӧторйыс вӧлі татшӧм: энергичнӧй, деятельнӧй, распорядительнӧй Бараков сетӧ ассьыс вынъяссӧ сы вылӧ, медым созидайтны, — и тайӧс аддзӧны быдӧн; тыдавтӧм, скромнӧй Лютиков ставсӧ разрушайтӧ, — и тайӧс оз аддзы некод.
Делӧ оз мун?
Да, вообщӧ весиг сійӧ мунӧ, но мунӧ колана серти ньӧжйӧджык.
abu
Помкаясыс пыр сэтшӧмӧсь жӧ: «Рабочӧйяс абуӧсь, механизмъяс абуӧсь, инструментъяс абуӧсь, транспорт абу, а абу вылӧ и суд абу».
Бараков да Лютиков костын удж юклӧм кузя Бараков почтительнӧя примитліс начальствосянь зэв уна распоряжениеяс да индӧдъяс, на йылысь висьтавліс Лютиковлы да мыйвынсьыс заводитліс уджавны, медым выполнитны тайӧ индӧдъяссӧ да распоряжениеяссӧ.
А Лютиков ставсӧ разрушайтіс.
Производство восстановитӧм кузя Бараковлӧн бешенӧй деятельностьыс вӧлі дзик весьшӧрӧ.
Но тайӧ зэв бура дзебліс Бараковлысь мӧд деятельностьсӧ, коді сетліс нагляднӧй результатъяс. Бараков веськӧдліс да организуйталіс партизанскӧй налётъяс да диверсияяс туйяс вылын, кодъяс мунлісны краснодонса да матысса районъяс пыр.
Валько пӧгибнитӧм бӧрын Лютиков босьтіс ас вылас мог организуйтны саботаж карса да районса став угольнӧй да мукӧд предприятиеясын, и медводз — Центральнӧй электромеханическӧй мастерскӧйясын: насянь медсясӧ и зависитіс шахтаясын да мукӧд предприятиеясын оборудование восстановитӧмыс.
Предприятиеясыс районас вӧлі уна, немецкӧй администрация эз вермы контролируйтны найӧс, сы вӧсна мый эз вӧвны сылӧн колана мында вернӧй йӧзыс.
И быдлаын вӧлі сэтшӧмтор, кодӧс народ зэв важысянь нин нимтіс «волынка» кывйӧн: йӧзыс эз уджавны, а «волынитісны».
Сюрлісны йӧз, кодъяс ас вӧлясьыс, асланыс водзмӧстчӧм кузя босьтлісны ас выланыс главнӧй «волынщикъяслысь» роль.
Например, Виктор Быстринов, Николай Николаевичлӧн другыс, уджаліс дирекционын сэтшӧм должность вылын, коді делопроизводительлӧн либӧ писарлӧн должность кодь.
Образование да призвание сертиыс инженер, сійӧ не сӧмын ачыс нинӧм эз вӧч дирекционын, но группируйтіс ас гӧгӧрыс ставнысӧ, кодъяс нинӧм эз вӧчны шахтаясын, да велӧдіс найӧс, мый колӧ вӧчны, медым и мукӧд став йӧзыс шахтаясын нинӧм эз вӧчны.
Кутшӧмкӧ кадсянь сы дорӧ велаліс волывлыны старик Кондратович, коді коли аслас ёртъяс пӧгибнитӧм бӧрын — Шевцов, Валько да Костиевич пӧгибнитӧм бӧрын — ӧтнас, кыдзи эрд вылын пӧрысь косьмӧм дуб.
Старик эз сомневайтчы, мый немецъяс эз вӧрзьӧдны сійӧс пиыс вӧсна, коді, шинкарствоӧн занимайтчигӧн, дружитіс полициякӧд да жандармерияса ичӧт чинъяскӧд.
Колӧ шуны, коръясӧкӧ, сьӧлӧмсяньыс сёрнитігӧн, пиыс утверждайтліс, мый сӧветскӧй власть дорысь немецкӧй властьыд омӧльджыка выгӧднӧй.
— Зэв нин ёна гӧльмисны йӧзыс, некодлӧн деньгаыс абу! — весиг неуна шогпырысь веськыда шулывліс сійӧ.
— Энлы, вокъясыд фронт вылысь воасны, лоан тэ <rus>на небеси, иде же несть бо ни печаль, ни воздыхание</rus>, — спокойнӧя шулывліс старик аслас чирӧм гӧлӧснас.
Кондратович пыр на некӧн эз уджав да быдса лунъясӧн довъяліс ичӧтик шахтаясӧд да шахтёрскӧй квартираясӧд и аслыс казявтӧг лои копилкаӧн, кытчӧ чукӧрмисны немецкӧй администрациялӧн шахтаясын став подлостьясыс, йӧйталӧмъясыс да промахъясыс.
Кыдзи зэв ыджыд опыта да мастерствоа пӧрысь рабочӧй, немецкӧй администраторъяс дорӧ сылӧн зывӧктӧмыс сымын ёнджыка содіс, кымын ёнджыка сійӧ убеждайтчис, мый кӧзяйство кузя найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны.
— Артыштӧй асьныд, том инженер ёртъяс, — шулывліс сійӧ Быстриновлы да дядя Колялы, — ставыс на киын, а район пасьталаысь — суткинас кык тонна!
Но, ме гӧгӧрвоа — капитализм, а ми, сідз шуны, — аслыным вылӧ уджалам.
Но ӧд найӧ сё ветымын во уджалӧны, а ми кызь вит во, — велӧдлісны жӧ найӧс мыйӧкӧ!
И сэтчӧ жӧ — став свет пасьталаыс ошкӧм кӧзяева, нималысь финансистъяс, став светсӧ грабитӧны.
Тьпу, прӧсти господи! — зэв кыз гӧлӧснас киргис старик.
— Выскочкаяс!
Найӧ и грабитнысӧ оз кужны кызьӧд нэмын: дас нёльӧд воын найӧс нӧйтісны и ӧні нӧйтасны.
Куравны радейтӧны, а творческӧй воображениеныс абу.
Люмпенъяс да мещана олӧмас медвылынӧсь...
Став человечество водзас тырвыйӧ кӧзяйственнӧй провал! — скӧрысь пиньсӧ жерйӧдлігтыр висьталіс Быстринов.
И кык том инженер да зэв пӧрысь рабочӧй кокньыдика лӧсьӧдавлісны планъяс быд лун кежлӧ, кыдзи торкны Швейделысь изшом перйӧм кузя омӧлика уджалӧмсӧ.
Тадзи уна дас йӧзлӧн уджыс отсавліс партиялӧн подпольнӧй райкомлы.
Сьӧкыдджык да опаснӧйджык вӧлі вӧчны тайӧс ставсӧ Филипп Петровичлы мастерскӧйясын, кӧні сійӧ ачыс уджаліс.
Сійӧ вӧчліс татшӧм правилӧ серти: кыв шутӧг выполняйтны став посни заказъяссӧ, кодъяс асьныс производствоын оз имеитны решающӧй значение, да нюжӧдны, помтӧг нюжӧдны гырысь заказъяс выполняйтӧм.
Немецъяс дырйи уджалігӧн первой лунъяссяньыс мастерскӧйясын ремонтируйтісны кымынкӧ гырысь шахталы некымын пресс, насоснӧй оборудование, но ӧнӧдз нинӧм эз вӧв ни ремонтируйтӧма, ни восстановитӧма.
Но оз жӧ позь вӧлі сэтшӧма подведитны директор Бараковӧс, медым сылӧн примитӧм ни ӧти мера эз сет результат.
Та вӧсна ӧткымын уджъяссӧ вӧчлісны помӧдз либӧ пӧшти помӧдз, но немвиччысьтӧм авария сувтӧдліс став делӧсӧ.
Ӧтарӧ дугдывліс уджавны мотор, — сы пытшкӧ прӧстӧ киськыштавлісны лыа.
Мотор ремонтируйтігкості пуктылісны двигатель, но и двигательыс друг дугдывліс уджавны: вывтіджык лӧсьӧдлісны цилиндрсӧ да лэдзлісны кӧдзыд ва.
Тайӧ посни да зэв посни диверсияяс нуӧдӧм вылӧ Филипп Петровичлӧн быд цехын вӧліны аслас йӧз, кодъяс формальнӧя подчиняйтчылісны асланыс цехъясса начальникъяслы, но збыльвылас выполняйтісны сӧмын Лютиковлысь индӧдъяссӧ.
Бӧръя кадӧ Бараков босьтіс уна выль рабочӧйӧс — вӧвлӧм военнӧйяс лыдысь.
Кузнечнӧй цехын уджалісны молотобоецъясӧн кык коммунист — Краснӧй Армияса офицеръяс.
Найӧ вӧліны командиръясӧн партизанскӧй отрядъясын, кодъяс войяснас вӧчавлісны туйяс вылын гырысь диверсияяс.
Медым оправдайтны производство вылысь асланыс йӧзлысь ветлывлӧмъяссӧ, ёна практикуйтсисны мукӧд районъясса предприятиеясӧ инструментла либӧ содтӧд оборудованиела фиктивнӧй командировкаяс.
А медым рабочӧйяслысь, кодъяс абу на подпольнӧй организацияын, не кыпӧдны подозрение, налы сідзжӧ сетавлісны татшӧм командировкаяссӧ.
Рабочӧйяс убеждайтчылісны, мый збыльысь оз позь судзӧдны ни оборудование, ни инструментъяс, а начальство аддзис, мый директор да цехъясса руководительяс старайтчӧны.
Делӧыс эз мун водзӧ законнӧй подувъяс вылын.
Мастерскӧйяс лоины Краснодонын подпольнӧй организациялӧн главнӧй центрӧн: некодлы тӧдтӧм вынъяссӧ вӧлі сосредоточитӧма ӧти местаӧ, век ки улын, — накӧд кутны йитӧд вӧлі кокни и прӧстӧй.
Но таын жӧ вӧлі и аслас опасность.
Бараков уджаліс смела, выдержаннӧя да организованнӧя.
Военнӧй морт да инженер, сійӧ сюся видзӧдіс посниторъяс вылӧ.
— Менам, тӧдан, сідзи сувтӧдӧма делӧсӧ, мый некытчӧ ныртӧ он сюй, — шулывліс сійӧ бур минутаӧ Филипп Петровичлы. — Мыйла ми долженӧсь сідз видзӧдны, мый ми наысь йӧйджыкӧсь? — шулывліс сійӧ. — А ми кӧ наысь сюсьджыкӧсь, обязанӧсь найӧс ылӧдны.
И ылӧдам!
Филипп Петрович лэдзліс аслас морӧс вылӧ кыз щӧкасӧ, сы вӧсна чужӧмыс лолі ещӧ паськыдджык улітіыс, — Филипп Петровичлӧн тайӧ век вӧлі недовольствуйтчӧм кузя признак, — да шуліс:
— Зэв кокниа тэ тӧлкуйтан.
Тайӧ жӧ немецъяс — фашистъяс.
Найӧ абу тӧлкаджыкӧсь ни мудерджыкӧсь тэысь, збыль.
Да тӧдан, кыдзи Сталин шуліс?
Враг — зэв лёк да коварнӧй, скӧр да неумолимӧй.
Мыйла налы тӧднысӧ, прав тэ али абу?
Аддзасны, делӧ оз мун, и чегасны тэнсьыд сьылідзиртӧ, весиг оз чукыртчывны.
А тэ местаӧ пуктасны подлецӧс.
И быдӧнлы миянлы либӧ пом, либӧ — пышйыны.
А пышйӧм вылӧ миян абу право.
Да, зонмӧ, ми ветлӧдлам пурт дор вывті, и тэ кӧ нин видзчысьысь, ло куимпӧв видзчысьысьӧнджык.
Вот мый йылысь пыр частӧджык думайтліс Филипп Петрович, аслас пемыд комнатаын вольпась вылын сьӧкыда бергалігтыр, и унмыс пышйыліс сы дінысь.
И ещӧ сійӧ думайтіс сы йылысь, мый кадыс мунӧ, мунӧ...
Кымын дырджык нюжавліс заказъяс выполнитӧм, кымын унджык чукӧрмылісны Бараков щӧт вылын нелючкияс, срывъяс, аварияяс, сымын положениеыс сылӧн немецкӧй администрация водзын лолі двусмысленнӧйджык.
Но ещӧ опаснӧйджык вӧлі сійӧ, мый кад мунӧмкӧд тшӧтш пыр унджык йӧз, кодъяс уджалісны мастерскӧйясын, — а на пӧвстын вӧліны уна опытнӧй мастерӧвӧйяс, — пыр ёнджыка гӧгӧрволісны, мый тайӧ предприятиеас кодкӧ нарошнӧ вредитӧ делӧыслы.
Бараков, коді бергаліс немецъяс пӧвстын да сёрнитіс немецкӧй ногӧн и вӧлі производство вылын требовательнӧй, лыддьысис рабочӧйяс пӧвстын немецкӧйӧн.
Сыысь ӧтдортчылісны, и тані, мастерскӧйясас, ӧдвакӧ сы вылӧ вермис лоны подозрение.
Подозрение вермис лоны сӧмын Филипп Петрович вылӧ.
Всё-таки Краснодонысь сюрины зэв этша йӧз, кодъяс веритісны, мый Лютиков сьӧлӧмсяньыс уджалӧ немецъяслы.
Сійӧ вӧлі Россияса сэтшӧм типа рабочӧйяс пиысь, кодъясӧс важӧн шулісны рабочӧй класслӧн сӧвестьӧн.
Быдӧн сійӧс тӧдісны, дӧверяйтісны сылы, — народ эз ӧшибайтчы.
Цехын Филипп Петровичлӧн непосредственнӧй подчинение улын уджалісны некымын дас морт.
И кыдзи кӧть Филипп Петрович эз ов чӧв, кыдзи кӧть сійӧ асьсӧ эз кут скромнӧя, производственникъяс эз вермыны не аддзыны, мый Филипп Петровичлӧн индӧдъясыс, кодъясӧс сійӧ шулывліс сідз-тадз, быттьӧкӧ сьӧкыдлунъяс водзын кутшӧмакӧ падъялігтыр да шӧйӧвошӧмӧн, вайӧны производстволы вред.
Сылӧн деятельностьыс сложитчыліс мелочьясысь, босьтны кӧ на пӧвстысь быдӧнӧс торйӧн, то оз вӧлі тӧдчы.
Но кадыс муніс, мелочьяс тэчсьылісны ӧта-мӧд вылас, лоліны мыйӧнкӧ ыджыдӧн, и Филипп Петрович сідзжӧ лолі тӧдчанаджык.
Филипп Петровичӧс кытшалысь йӧзыс ёна унджыкыс вӧліны ас йӧз.
Сійӧ дӧгадывайтчыліс, мый сылы подчинитчӧм йӧз пӧвстын эмӧсь уна йӧз, кодъяс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм сылӧн кӧзяйкаыс Пелагея Ильинична.
Найӧ ставсӧ аддзӧны, сочувствуйтӧны сылы, но тайӧ тӧдӧмсӧ оз петкӧдлыны ни сылы, ни мукӧдлы, ни весиг аслыныс.
Но медым вермасны эрдӧдны, оз ков уна подлец — мукӧд дырйиыс вермас эрдӧдны и ӧти трус.
Мастерскӧйяслы индӧм медся ответственнӧй уджӧн вӧлі краснодонса зэв ыджыд водокачка восстановитӧм кузя удж. Тайӧ водокачкаыс обслуживайтліс некымын шахта, сетліс ва карса центрлы да аслыныс мастерскӧйясыслы.
Сійӧс восстановитӧм кузя уджсӧ вӧлі возложитӧма Бараков вылӧ тӧлысь кык кымын сайын, а сійӧ перепоручитіс тайӧ уджсӧ Филипп Петровичлы.
Тайӧ прӧстӧй уджсӧ, кыдзи и став мукӧдъяссӧ, вӧчисны сідзжӧ тӧлктӧг.
Но водокачкаыс ёна вӧлі колӧ.
Господин Фельднер некымынысь ачыс прӧверяйтліс уджсӧ да ёна скӧраліс сы вылӧ, мый уджыс мунӧ ньӧжйӧ.
Весиг кор водокачкаыс лои гӧтов, Филипп Петрович век на эз сдайт сійӧс эксплуатацияӧ сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый водокачкаыс должен прӧйдитны испытаниеяс.
Асывъяснас пыр лолі кӧдзыдджык, таво ещӧ нин водз кӧдздӧдіс, а системаыс ставнас сулаліс ва тыра.
Уджалан лун помын субӧтаӧ Филипп Петрович воис принимайтны водокачкасӧ.
Сійӧ пыр придирайтчывліс сыӧ, мый бакыс да трубаясыс виялӧны, и зэв сьӧлӧмсяньыс винтитавліс гайкаяссӧ да кранъяссӧ.
Уджъяс кузя старшӧйыс ветлӧдліс сы бӧрся, аддзис, мый ставыс лючки-ладнӧ, чӧв оліс.
Рабочӧйяс виччысисны ывла вылас.
Медбӧрын Филипп Петрович старшӧйыскӧд ӧтлаын петісны рабочӧйяс дорӧ.
Филипп Петрович кыскис пинжак зепсьыс кисет да <ukr>«Нове життя»</ukr> газета, кодӧс куснялӧма чигаркалы колана ыдждаӧн, чӧв олігтыр кутіс гӧститӧдны вуж сорӧн кералӧм самосадӧн.
abu
Весиг самосадыс ӧні сюрліс шоча.
Куритісны турунӧн шӧрипӧв сорлалӧм сісь табак коръяс, — тайӧ табаксӧ быдлаын шулісны «менам бабушкалӧн матрац».
Чӧв олігтыр найӧ сулалісны водокачка дінын, куритчисны.
Рабочӧйяс шочиника видзӧдлывлісны то старшӧй вылӧ, то Лютиков вылӧ.
Филипп Петрович шыбитіс чигаркапомсӧ муӧ да тальыштіс сійӧс сапӧгнас.
— Но, ӧні, кажитчӧ, пом, шабаш, — шуис сійӧ. — Талун, тыдалӧ, уджсӧ сдайтны некодлы нин: сёр.
Виччысьлам понедельникӧдз...
Сійӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи ставныс видзӧдлісны сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧнкодь: весиг рытсяньыс нин ёна вӧлі кӧдздӧдӧ.
— Васӧ эськӧ лэдзны, — неувереннӧя шуис старшӧй.
— Тӧв али мый? — стрӧга юаліс Филипп Петрович.
Сылы зэв эз вӧв окота паныдасьны старшӧйкӧд синъяснас, но немвиччысьтӧг тайӧ лои.
И Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый старшӧй сідзжӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧма.
Тыдалӧ, гӧгӧрвоисны и мукӧдъяс: кыдзкӧ ставныслы эз ло лӧсьыд.
Филипп Петрович кужис кутны асьсӧ да небрежнӧя шуис:
— Мунамӧй...
И найӧ дзик чӧв олігтыр мунісны водокачка дінысь.
Тайӧ и уси дум вылас Филипп Петровичлы, кор восьтіс форточкасӧ да аддзис кӧдзыдысла сьӧдӧдӧм подсолнухъяс вылысь да тыква коръяс вылысь кыз гыӧр.
Кыдзи и думайтіс Филипп Петрович, бригадаыс ставнас виччысис сійӧс водокачка дінын.
Позьӧ вӧлі не висьтавны сылы, мый трубаясыс кынмӧм васьыс польдчӧмаӧсь, потласьӧмаӧсь, системаыс ставнас тшыкӧма, ставсӧ колӧ вӧлі заводитны выльысь.
— Жаль...
Да код нӧ вермис думыштны!
Этатшӧм морозъяс! — шуис Филипп Петрович. — Мый нӧ, огӧ кутӧ няргыны.
Трубаяссӧ ковмас вежлавны.
Трубаясыс, збыль, некӧн абуӧсь, но мӧдам корсьны...
Ставныс видзӧдісны сы вылӧ полігтыр.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ставныс уважайтӧны, сійӧс смеллунсьыс и ставныс зэв ёна полӧны сы вӧсна, мый сійӧ вӧчис, и ещӧ на ёнджыка полӧны сылӧн спокойствиеысь.
Да, йӧзыс, кодъяскӧд уджаліс Филипп Петрович, вӧліны ас йӧз.
Но кытчӧдз нӧ позьӧ испытывайтны судьбатӧ?
Бараков да Лютиков костын вӧлі взаимоотношениеяслӧн установитӧм гижтӧм порядок: найӧ некор эз аддзӧдчывны, кор эз уджавны, медым некодлӧн эз вермы чужны мӧвп не сӧмын налӧн дружба йылысь, а весиг, службаысь кындзи, налӧн ас костаныс отношениеяс кузя позянлун йылысь.
Колӧ кӧ вӧлі срочнӧ сёрнитыштны, Бараков корліс Филипп Петровичӧс кабинетас, а Филипп Петрович водзвылын и сы мунӧм бӧрын обязательнӧ корлывліс и цехъясса мукӧд начальникъясӧс.
Тайӧ разас зэв ёна колӧ вӧлі сёрнитыштны.
Филипп Петрович муніс цехса аслас конторкаӧ, улӧс вылӧ шыбитіс гартыштӧм халатсӧ, кодӧс сійӧ пыр новлӧдліс киняулас, пӧрччис кепкасӧ, пальтосӧ, шыльӧдыштіс дзор юрсисӧ, лӧсьӧдыштіс расчёскаӧн ассьыс дженьыдика шырӧм чорыд уссӧ да муніс Бараков дінӧ.
Мастерскӧйяслӧн контораыс вӧлі ичӧтик кирпичнӧй зданиеын дворас.
Краснодонса унджык учреждениеясын да частнӧй керкаясын кӧдзыд пуксьӧм бӧрын вӧлі ывла вылын дорысь кӧдзыдджык. Мастерскӧйяслӧн контора торъявліс наысь: сэні вӧлі сэтшӧм жӧ шоныд, кутшӧми и став учреждениеясын да керкаясын, кӧні уджалісны да олісны немецъяс.
Бараков пукаліс аслас шоныд кабинетын. Сійӧ вӧлі отложнӧй паськыд ворота блузаа, кодӧс вурӧма нойысь. Ворот увсьыс тыдаліс бура гладитӧм гӧлубӧй воротник да яркӧй галстук.
Бараков ёна омӧльтчӧма да гожъялӧма, и та вӧсна сійӧ кажитчис ещӧ томджыкӧн.
Сійӧ быдтӧма юрси и водзладорсӧ пашкыртӧма кудриӧн.
Тайӧ пушыд юрсинас да гуранторъя щӧканас, гырысь синъяснас веськыда да смела видзӧдӧмнас да ёна топӧдӧм кыз вомдоръяснас сійӧ збыльысь вӧчис йӧз вылӧ, ӧнія обстановкаын, кыкнога впечатление.
Бараков пукаліс аслас кабинетас да дзик нинӧм эз вӧч.
Сійӧ зэв рад лои Лютиков воӧм вылӧ.
— Тӧдан нин? — сьӧкыда лолалігтыр сылы паныд пуксигӧн юаліс Филипп Петрович.
— Таковскӧй! — Бараковлӧн кыз вомдоръясас муртса тыдовтчыштліс нюм.
— Ог сы йылысь, ме сводка йылысь.
— Тожӧ тӧда... — Бараковлӧн вӧлі аслас радиоприёмник.
— Но, и кыдз нӧ мый лоӧ миян Украинаын? — украинскӧй ногӧн юаліс Лютиков да шпыньмуніс.
Русскӧй морт, коді быдмис Донбассын, сійӧ мукӧд дырйи сёрнитлывліс тадзи.
— А вот кыдз, — сы моз жӧ вочавидзис Бараков: — Кутам гӧтӧвитны всеобщӧйӧс... — Бараков кыкнан кинас петкӧдліс ыджыд кытш, та вӧсна Филипп Петровичлы лои дзик гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм «всеобщӧйсӧ» кутас гӧтӧвитны Бараков. — Мыйӧн сӧмын миян матыстчасны... — Бараков неопределённӧя бергӧдлыштіс пызан весьтын кисӧ да вӧрӧдыштіс чуньяссӧ.
— Точнӧ... — Филипп Петрович вӧлі дӧвӧлен аслас напарникӧн.
— Аски кежлӧ ме тэныд плансӧ дзоньнас вая...
Задержкаыс миян абу челядь сайын, а котшкӧдчысь бедьяс сайын да кампетъяс сайын... — Бараков случайнӧ шуис тадзи да серӧктіс.
Сёрниыс муніс сы йылысь, мый йӧзыс сюрӧны тырмымӧн, но этшаӧсь винтовкаяс да патронъяс.
— Висьтала ребяталы, медым зільджыка корсясны — налы сюрӧ.
Делӧыс абу водокачкаын, — шуис Филипп Петрович. Сійӧ немвиччысьтӧг вежис сёрнисӧ сы вылӧ, мый збыльвылассӧ медся ёна волнуйтіс сійӧс. — Делӧыс абу водокачкаын.
А делӧыс сыын...
Тэ и ачыд гӧгӧрвоан, мыйын.
Бараковлӧн кык синкым костас кутіс тӧдчыны ыджыд чукыр.
— Тӧдан, мый ме тэныд предложита?
Вай ме тэнӧ уволита, — чорыда шуис сійӧ. — Придеритча сэтчӧ, мый тэ кынтін водокачка, и уволита.
Филипп Петрович думыштчис: збыльысь, вермис лоны и татшӧм петантуй.
— Оз позь, — шуис сійӧ недыр мысти. — Дзебсьыны меным некытчӧ.
А кытчӧкӧ кӧть и верми — оз позь.
Пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоасны, и тэныд — каюк, а тэкӧд и мукӧдъяслы.
Воштыны татшӧм положение, кутшӧм ӧні миян — оз, тайӧ оз лӧсяв, — решительнӧя шуис сійӧ. — Кутам видзӧдны, кыдзи сэні миян йӧзлӧн фронт вылын.
Миян йӧз кӧ ӧдйӧ мӧдӧдчасны, кутам уджавны немецъяслы сэтшӧм сьӧлӧмсянь да пӧся, мый, кодкӧ кӧ миянӧс кӧть и подозревайтліс, пыр жӧ казялас, мый ӧшибитчӧма: немецъяслы омӧль, а ми старайтчам!
Всё равно ставыс миянлы кольӧ!
Тайӧ вывті прӧстӧй петантуйыс первойя здукас чуймӧдіс Бараковӧс.
— Но ӧд фронт кӧ матысмас, сувтӧдасны миянӧс вооружение ремонтируйтны, — шуис сійӧ.
— Фронт кӧ матысмас, ми эновтам ставсӧ чӧртӧвӧй <rus>матери</rus> и — партизанитны!
«Вына пӧрысьыд!» — долыдпырысь думыштіс Бараков.
— Колӧ лӧсьӧдны руководстволысь мӧд центр, — шуис Филипп Петрович, — мастерскӧйясысь ортсыын, метӧг да тэтӧг, запаснӧй пыдди. — Сійӧ кӧсйыліс шуны кутшӧмкӧ шутка сяма, бурӧдана кывъяс, шуам, тадзи: «Сійӧ, дерт, и оз ковмы, мӧд центрыс, да видзчысьысьӧс..» да с. в., но кутіс чувствуйтны, мый тайӧ оз ков ни сылы, ни Бараковлы, да шуис: — Йӧзыд ӧні миян опытнӧйӧсь, мыйкӧ кӧ лоас, и миянтӧг зэв бура справитчасны.
Вернӧ?
— Вернӧ.
— Ковмас райком чукӧртлыны.
Ӧд ми жӧ тэкӧд сійӧс чукӧртлім ещӧ немецъяс вотӧдз на.
Кӧні нӧ внутрипартийнӧй демократияыс? — Филипп Петрович стрӧга видзӧдліс Бараков вылӧ да мигнитіс.
Бараков серӧктіс.
Райкомсӧ найӧ збыльысь эз чукӧртлыны, сы вӧсна мый сійӧс пӧшти оз позь вӧлі чукӧртнысӧ Краснодон условиеясын.
Но став медся коланасӧ найӧ решайтлісны сӧмын районса мукӧд руководящӧй йӧзкӧд сӧветуйтчӧм бӧрын.
Цех пыр аслас конторкаӧ мунігӧн Филипп Петрович аддзис Мошковӧс, Володя Осьмухинӧс да Толя Орловӧс, — найӧ уджалісны орчча тискияс сайын.
Филипп Петрович быттьӧ удж прӧверяйтӧм могысь мӧдӧдчис стенбердса кузь пызан пӧлӧн, код сайын уджалісны слесарьяс. Пызаныс вӧлі цехджынйӧдзыс.
Ребята, кодъяс сӧмын на немтӧждысьтӧг куритчисны да варовитісны, приличие ради босьтісны напильникъяс.
Кор Филипп Петрович воис матӧджык, Мошков лэптіс сы вылӧ синъяссӧ да скӧрысь серӧктігмоз гусьӧник шуис:
— Мый, гӧняйтӧдіс?
Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый Мошков тӧдӧ нин водокачка йылысь, да юаліс Бараков йылысь.
Мошков, кыдзи и мукӧд ребятаыс, эз тӧд Бараков йылысь правдасӧ да лыддис сійӧс немецкӧй мортӧн.
— Эн сёрнит... — Филипп Петрович довкйӧдлыштіс юрсӧ, быттьӧкӧ сылы сӧмын на збыльысь пуж петкӧдлӧмаӧсь. — Кыдзи делӧясныд? — юаліс сійӧ, кор копыртчис Осьмухин тиски дорӧ, быттьӧкӧ деталь видлалӧм могысь, да ньӧжйӧник шуис щӧть кодь ус пырыс: — Олегӧс ме ордӧ тавой, кыдзи сэки...
Краснодонса подпольнӧй организацияын тайӧ вӧлі ещӧ ӧти уязвимӧй пункт: «Том гвардия».
Ветымын кыкӧд глава
Кымын ёнджыка кутісны тыдавны Краснӧй Армиялӧн успехъясыс не сӧмын нин Сталинград районын да Донын, но и Севернӧй Кавказын да Великие Луки районын, сымын паськавліс да лоліс отчаяннӧйджыкӧн «Том гвардиялӧн» деятельностьыс.
«Том гвардия» вӧлі нин став район пасьта паськалӧм, ыджыд да пыр ӧтарӧ быдмысь организацияӧн, сэні вӧлі нин сёысь унджык член.
И таысь ещӧ на унджык вӧліны сылӧн отсасьысьяс.
Организация быдмис и эз вермы не быдмыны, сы вӧсна мый сійӧ развивайтіс ассьыс деятельностьсӧ.
Да ӧд и могыс сылӧн вӧлі татшӧм.
Збыль, ребята чувствуйтісны, мый ассьыныс деятельностьсӧ заводитан кад серти найӧ лоины тыдаланаӧсьджык.
Но мый нӧ вӧчан, — тайӧ кӧ мыйтакӧ быть должен вӧлі лоны.
Но кымын ёнджыка паськаліс «Том гвардиялӧн» деятельностьыс, сымын векньыдджыка топавлісны сы гӧгӧр бордъясыс «посни синма кӧвтымлӧн», кодӧс чӧвтісны гестапо да полиция.
Штабын ӧти заседание вылын Уля друг шуис:
— А коді миян пӧвстысь тӧдӧ азбука Морзе?
Некод эз юав, мыйла тайӧ колӧ, и некод эз шутит Уля вылын.
Гашкӧ, асланыс деятельность чӧжӧн первойысь на штабса членъяс думыштісны сы йылысь, мый найӧс ӧд вермасны арестуйтны.
Но тайӧ вӧлі зэв регыд кежлӧ думыштчылӧм.
Ӧд ӧні налы нинӧм эз угрожайт.
И буретш тайӧ кадас Олегӧс корисны личнӧ сёрнитны Лютиковкӧд.
Найӧ сідзи эз и аддзысьлыны первойя встречасяньыс и ӧта-мӧдныслы шыбитчис синманыс, мый найӧ ёна вежсьӧмаӧсь.
Филипп Петрович ещӧ ёнджыка дзормӧма да быттьӧкӧ лоӧма кызджык.
Чувствуйтчис, мый тайӧ абу бур здоровье вӧсна.
Сёрнитігас сійӧ частӧ чеччывліс да некымынысь воськовтліс комнататі бӧрӧ да водзӧ.
Олег кыліс сылысь лолалӧмсӧ, — тыдалӧ, Лютиковлы сьӧкыд вӧлі новлӧдлыны ён тушасӧ.
Сӧмын Филипп Петровичлӧн синъясыс видзӧдісны пыр сідз жӧ стрӧга и наын эз тӧдчы некутшӧм мудзлун.
А Лютиков казяліс, мый Олег быдмӧма, быдмӧма весиг физически.
Тайӧ вӧлі тыр арлыда зон, аслас медбур пӧраын.
Гырысь бандзибъяса чужӧмас чертаясыс быттьӧ ёнджыка кутӧмаӧсь тӧдчыны, и сӧмын сылӧн гырысь синъясас да кӧнкӧ кыз вомдоръяс складка ас тыдовтчыштліс детинкалӧн кодь воддза выражениеыс, кор Олег нюмъяліс.
Но ӧні аддзысигӧн сійӧ вӧлі думыштчӧма, пукаліс мышкыртчӧмӧн, сьылісӧ нюжӧдтӧг, и плешкас сылӧн вӧліны кузяланога паськыд чукыръяс.
Филипп Петрович подробнӧя, пытливӧя, пыр ӧтитор дінас некымынысь бӧр бергӧдчылігмоз юасис Олеглысь «Том гвардиялӧн» важся и выльысь лӧсьӧдалӧм группаяс йылысь, требуйтіс овъяс, характеристикаяс.
Чувствуйтчис, мый сійӧс не сэтшӧма интересуйтӧ делӧыслӧн ортсыса бокыс, мый йылысь сійӧ бура тӧдіс Полина Георгиевна пыр, кутшӧма организацияыслӧн пытшкӧсса положениеыс, а торйӧн нин, кыдзи Олег видзӧдӧ аслас организация вылӧ да кыдзи гӧгӧрвоӧ делӧясыслысь сэні положениесӧ.
Филипп Петровичӧс интересуйтіс, унаӧн-ӧ организацияса членъяс тӧдӧны ёрта-ёртнысӧ, кыдзи организуйтӧма штаб да группаяс костын связьсӧ да взаимодействиесӧ.
Сійӧ казьтыштіс скӧт вӧтлӧм кузя операция йылысь да дыр юасис, кыдзи штабыс технически юӧрталіс операция йывсьыс группаясыслы, кыдзи группа пытшкас сылӧн руководительыс юӧрталіс ребяталы да кыдзи найӧ ставныс чукӧртчавлісны.
Филипп Петровичӧс интересуйтісны и ичӧтджык мероприятиеяс, — например, листовкаяс ляскалӧм, — и бара жӧ медсясӧ связь да руководство боксянь.
Висьталам мӧдысь, мый Филипп Петровичлӧн любӧй морткӧд сёрниыс торъявліс сійӧн, мый сійӧ пыр сетліс позянлун выскажитчыны помӧдз и эз тэрмась ассьыс мнениесӧ висьтавны.
Сійӧ некор эз подделывайтчы сыкӧд сёрнитысь дінӧ, а сылӧн ачыс артмыліс сідзи, мый пӧрыськӧд и томкӧд сёрнитліс, кыдзи равнӧйкӧд.
Олег чувствуйтіс тайӧс.
Филипп Петрович сёрнитіс сыкӧд, кыдзи политическӧй руководителькӧд, кывзіс сылысь мнениесӧ.
Мукӧд кадӧ кӧ эськӧ татшӧм отношениеыс тыртіс Олеглысь сьӧлӧмсӧ шуда гордостьӧн.
Но ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый Филипп Петрович абу зэв дӧвӧлен «Том гвардияӧн».
Филипп Петрович юасис сылысь и друг чеччывліс да заводитліс ветлӧдлыны, мый сылы сэтшӧма эз лӧсяв.
Сэсся сійӧ эз нин и юась, а сӧмын ветлӧдліс.
И Олег тожӧ чӧв ланьтліс.
Медбӧрын Филипп Петрович сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ Олеглы паныд да лэптіс сы вылӧ ассьыс стрӧг синъяссӧ.
— Быдминныд ті: организацияныд быдмис, и асьныд быдминныд, — шуис Филипп Петрович, — тайӧ бур.
Миянлы ыджыд пӧльза ваянныд.
Народ тіянӧс чувствуйтӧ, воас кад, сійӧ тіянлы бур кыв шуас.
А ме шуа, мый тіян неладнӧ...
Ни ӧти мортӧс сэсся энӧ босьтӧй организацияад менам разрешениетӧг — тырмас!
Ӧні кадыс сэтшӧм, кор весиг медся полысьыс да дышыс кутас отсавны миянлы, не обязательнӧ лоны сылы организацияын.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — ньӧжйӧник шуис Олег.
— Связь... — Филипп Петрович чӧв олыштіс. — Кустарнӧя тіян делӧсӧ пуктӧма.
Вывті нин ёна котраланныд ӧта-мӧд орданыд, квартираысь квартираӧ.
А медся ёна тэнад да Туркенич квартираӧ.
Тайӧ опаснӧ.
Ме кӧ, шуам, эськӧ вӧлі тіян уличавывса прӧстӧй олысь, и то эськӧ казялі: мыйла тайӧ лунысь-лун, а то и войнас, кор и ветлынысӧ оз позь, котралӧны и котралӧны тіян ордӧ зонъяс да нывъяс?
Мыйла найӧ сідзи котралӧны?
Вот тадзи эськӧ думышті ме, прӧстӧй олысь.
Но, а ӧд найӧ тіянӧс корсьӧны, найӧ, дерт нин, казяласны тайӧс.
Ті йӧз томӧсь, мукӧд дырйи, дерт, чукӧртчыланныд и не политика могысь, а прӧстӧ сідзи, гажӧдчыштны? — бурпырысь да неуна мудера нюммунӧмӧн юаліс Филипп Петрович.
Олег гӧрдӧдыштіс, нюммуніс да довкнитіс юрнас.
— Оз шогмы.
Ковмас неуна гажтӧмчыштны.
Воасны миян йӧз — гажӧдчыштам, — зэв серьёзнӧя шуис Филипп Петрович. — Штаб, и сійӧс чукӧртлыны шочджыка.
Кадыс воис военнӧй.
Эм тіян командир, комиссар — уджалӧй, кыдзи фронт вылын боевӧй обстановкаын.
А связь ковмас лӧсьӧдны тіян организация уровеньлы лӧсяланаӧс.
Бур эськӧ тіянлы корсьны сэтшӧм места, кытчӧ быдӧн вермисны волыны свободнӧя и некод мед та вылӧ эз шензьы.
Горький нима клубын ӧні мый?
— Пустуйтӧ, — шуис Олег.
Сылы тӧдвылас уси, кыдзи ляскаліс клуб стенас листовкаяс да тӧкӧтьӧ эз сюр «полицайлы».
«И важӧн жӧ нин тайӧ вӧлі!» — кажитчис сылы. — Сійӧ учреждение вылӧ, ни олӧм вылӧ оз туй, вот и пустуйтӧ, — объяснитіс Олег.
— А ті шыасьлӧй начальство дінӧ да вӧчӧй сэтысь настоящӧй клуб.
Олег мыйкӧ дыра чӧв олыштіс, и плешкас сылӧн кутісны тӧдчыны чукыръяс.
— Ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ.
— И гӧгӧрвонысӧ нинӧм: томйӧзлы, населениелы клуб.
Организуйтӧй зонъясӧс, нывъясӧс, кодъяс ылынӧсь политикаысь, кодъяс сӧмын думайтӧны гажӧдчӧм йылысь, гажтӧмчӧны, лӧсьӧдӧй асланыд участиеӧн инициативнӧй группа да шыасьӧй господин бургомистр дінӧ, медым разрешитіс займитны зданиесӧ клуб вылӧ.
Висьталӧй, кӧсъям пӧ обслуживайтны населениесӧ выль порядоклы лӧсялан сямӧн.
И прӧстӧ мед ребята танцуйтӧны, а то найӧ весьшӧрӧ шӧйтӧны и сӧмын вреднӧй мӧвпъяс юраныс воӧны!
Ачыссӧ тайӧ подлецыс, дерт, нинӧм оз решит, но сійӧ начальство дінӧ шыӧдчас.
Вермасны разрешитны.
Найӧ жӧ асьныс гажтӧмысла пӧдӧны, — шуис Лютиков.
Не арлыд сертиыс сылы лӧсялана смёткаӧн, — коді абу посни житейскӧй, а ыджыд практическӧй, — Олег пыр жӧ сообразитіс, мый клубӧ позьӧ устроитны штабса ассьыс ребятасӧ и на пыр кутны пятёркаса руководительяскӧд связь.
Но аслас волялы паныд пырны сійӧ мирас, коді вӧлі античеловечнӧйӧн, участвуйтны тайӧ ӧтдор мирыслӧн пеж делӧясас позянлуныс гудыртісны Олеглысь сӧвестьсӧ.
Аслыныс утверждайтны йӧз пӧвстын зывӧк нравъяссӧ либӧ кӧть косвеннӧ отсавны талы...
Оз, ставыс, мый угоднӧ, а сӧмын не тайӧс!
Чӧв олігтыр Олег копыртіс юрсӧ, эз тырмы выныс видзӧдлыны Филипп Петрович вылӧ.
— Тадзи ме и чайті, — спокойнӧя шуис Лютиков. — Эн гӧгӧрво!
А гӧгӧрвоин кӧ, ыджыд подарок вӧчин эськӧ тэ и меным и став организацияыдлы. — Филипп Петрович сувтіс да некымынысь сьӧкыда воськовтіс комнатаӧдыс. — Миян великӧй Сталин ёртлы судьбаыс сиис пукавны ӧти пызан сайын сэтшӧм понкӧд, кыдзи Черчилль, а тэ, детинка, полан... пачкайтчыны.
Коді чистӧй, сійӧ оз пачкайтчы!
И кутшӧм сэні налӧн чӧрту агитаторъяс?
Лишнӧй громкоговоритель сувтӧдасны клубӧ, сійӧ и сідз нин горзӧ.
Колӧ сідзи вӧчны, медым тайӧ клубыс вӧлі миян киясын.
Миян агитация оз ло гора, а вынаджык налӧн агитацияысь.
Веськыда висьтала, мый и ми тіян делӧ дорӧ неуна йитчыштам.
Дерт, сідзи, мый ті онӧ и казялӧй, таысь извинитӧй.
А программасӧ ті кутанныд лӧсьӧдны нейтральнӧйӧс.
Тайӧ делӧ вылас кӧ тэ индан сэтшӧм ребятаӧс, кыдзи Мошков, Земнухов либӧ Осьмухин, а ещӧ лучше Люба Шевцова — найӧ тэныд став тайӧ делӧсӧ организуйтасны...
И дыр на ещӧ пӧрысь Лютиков убеждайтіс ассьыс том ёртсӧ, весиг и сы бӧрын, кор Олег сӧгласитчис нин сыкӧд.
Олег эз нин вӧв рад, мый сетчис лӧжнӧй чувстволы.
— Ме сы могысь шуа, мый тэнад ёртъясыд тэныд тайӧс жӧ шуасны, мый тэ меным шуин.
Сідзкӧ, медым тэ тӧдін, мый вочавидзны, — висьталіс Лютиков.
И пыр велӧдіс и велӧдіс Олегӧс.
1-бис №-а шахталӧн администрацияысь поддержкаӧн заручитчӧм бӧрын Ваня Земнухов, Мошков да кык ныв, кодъяс эз имеитны отношение «Том гвардия» дінӧ, мунісны бургомистр Стаценко дорӧ.
Найӧ збыльысь вӧліны томйӧзлӧн группаӧн, кодӧс удайтчис котыртны тайӧ случай кежлас.
Стаценко примитіс найӧс карса управаын, ломтывтӧм да няйт помещениеын.
Кыдзи и век, сійӧ вӧлі код.
Польдчӧм чуньяса ичӧтик кияссӧ турунвиж ной вылӧ пуктӧмӧн сійӧ вӧрзьытӧг видзӧдіс Ваня Земнухов вылӧ, коді вӧлі скромнӧй, лабутнӧй, сёрнитны кужысь и рогӧвӧй ӧчки пырыс видзӧдіс эз бургомистр вылӧ, а турунвиж ной вылас.
— Карӧ писькӧдчӧны лӧжнӧй слухъяс, быттьӧкӧ пӧ немецкӧй армия терпитӧ поражение Сталинград дорын.
Такӧд йитӧдын томйӧзлӧн юр вежӧраныс тӧдчӧ... — Ваня неопределённӧя вӧрӧдыштіс вӧсньыдик чуньяссӧ воздухас, — ...кутшӧмакӧ шатласьӧм.
Миянӧс поддерживайтӧны господин Пауль, — сійӧ шуис 1-бис №-а шахтаын горноруднӧй батальонса уполномоченнӧйлысь овсӧ, — да господин... — сійӧ шуис городскӧй управаса просвещение отделса заведующӧйлысь овсӧ, — та йылысь ті, господин бургомистр, буракӧ, тӧданныд нин, но и выль порядоклы преданнӧй томйӧз нимсянь ми корам тіянлысь личнӧ, Василий Илларионович, кор тӧдам тіянлысь бур сьӧлӧмнытӧ...
— Месянь, господа...
Ребята! — друг меліа горӧдіс Стаценко. — Городскӧй управа... — сы синъясын мыччысис синва.
И Стаценко, и господа, и ребята тӧдісны, мый городскӧй управа ачыс нинӧм оз вермы решитны, а ставсӧ решитас старшӧй жандармскӧй вахмистр.
Но Стаценко вӧлі ребята дор: сійӧ — кыдзи правильнӧ дӧгадайтчис Филипп Петрович — «ачыс пӧдіс гажтӧмысла».
Тадз 1942 вося декабрь 19-ӧд лунӧ Горький нима клубын гауптвахтмайстер разрешитӧм серти вӧлі первой эстраднӧй вечер.
Йӧзыс пальтоаӧсь, шинеляӧсь, пасяӧсь, пукалісны да сулалісны.
Клубыс вӧлі ломтытӧм, но йӧзыс локтісны кык мында унджык, мыйта сэтчӧ тӧрӧ вӧлі, и регыд мысти вазьӧм пӧтӧлӧксянь кутіс войтавны ва.
Первой радъясын пукалісны <deu>гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер, <deu>вахтмайстер</deu> Балдер, лейтенант Швейде, сылӧн заместитель Фельднер, зондерфюрер Сандерс сельскохозяйственнӧй комендатураса став составнас, обер-лейтенант Шприк Немчиновакӧд, бургомистр Стаценко, полицияса начальник Соликовский гӧтырыскӧд да неважӧн сылы отсӧг вылӧ ыстӧм следователь Кулешов.
Тайӧ вӧлі авъя, рам морт, беринӧсь гӧгрӧс чужӧма, кельыдлӧз синъяса да шоч рыжӧй синкыма, пасьталӧма кузь сьӧд пальто да шапкаалӧма зарниӧн кресталӧм гӧрд пыдӧса кубанка.
Сэні жӧ вӧліны господа Пауль, Юнер, Беккер, Блошке, Шварц да горноруднӧй батальонса мукӧд ефрейторъяс.
Тані жӧ вӧліны переводчик Шурка Рейбанд, <deu>гауптвахтмайстер</deu>лӧн пӧварыс да лейтенант Швейделӧн главнӧй пӧварыс.
На бӧрся радъясас пукалісны прӧйдитысь частьясса немецкӧй да румынскӧй салдатъяс, жандармерияса да полицияса салдатъяс.
Эз вӧв унтер Фенбонг, коді вӧлі тырӧма уджӧн аслас должность кузя дай вообщӧ эз любитлы гажӧдчӧмъяс.
Гӧстьяс пукалісны важ пемыд занавес водзын, кодлысь доргӧгӧръяссӧ ставнас вӧлі мичмӧдӧма СССР-са гербъясӧн — чарла да мӧлӧтӧн.
Но кор занавес воссис, видзӧдысьясыс сцена бӧрладорсьыс аддзисны фюрерлысь краскаясӧн рисуйтӧм зэв ыджыд портрет, кодӧс рисуйтӧмаӧсь татчӧс художникъяс да неуна тшыкӧдыштӧмаӧсь чужӧмыслысь пропорцияяссӧ, но портретыс вӧлі пӧшти оригинал кодьыс.
Вечер заводитчис важся водевильӧн, кӧні стариклысь, невеста батьлысь, рольсӧ ворсіс Ваня Туркенич.
Аслас художественнӧй принципъяслы да традицияяслы вернӧй, сійӧ гримируйтчӧма сідзи, мый вӧлі дзик садовник Данилыч кодь.
Публика встречайтіс да колльӧдіс ассьыс радейтана ворсысьсӧ аплодисментъясӧн.
Немецъяс эз серавны, сы вӧсна мый эз серав <deu>гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер.
Но кор водевиль помасис, майор Брюкнер некымынысь инмӧдліс ӧти кипыдӧссӧ мӧд дорас.
Сэки кутісны клопайтны и немецъяс.
Струннӧй оркестр, кодлӧн украшениенас вӧліны карса кык медбур гитарист — Витя Петров да Сергей Левашов, ворсіс вальс <rus>«Осенний сон»</rus> да <rus>«Выйду ль я на реченьку»</rus>.
Стахович, администратор да конферансье, сьӧдов костюма да дзирдавтӧдзыс чиститӧм ботинкиа, омӧльтчӧм, выдержаннӧй, петіс сцена вылӧ.
— Областнӧй луганскӧй эстрадаысь артистка...
Любовь Шевцова!
Публика заводитіс клопайтны.
Любка петіс гӧлубӧй крепдешиновӧй платьеа да гӧлубӧй туфлиа — ёна торксьӧм рояльӧн сылы аккомпанируйтіс Валя Борц — да сьыліс кымынкӧ гажтӧминик да кымынкӧ гажа сьыланкыв.
Сылӧн вӧлі успех, сійӧс дыр корлісны мӧдысь петавны.
Любка тӧвныр моз чепӧсйис сцена вылӧ аслас яркӧй сера платьеа нин да кремӧвӧй туфлиа да вом гудӧка и чӧртыс тӧдӧ, мый кутіс вӧчны аслас кыз кокъяснас.
Немецъяс дзикӧдз шызисны да колльӧдісны сійӧс овацияӧн.
Бара петіс сьӧдов костюма Стахович.
— Цыганскӧй романсъяс вылӧ пародияяс...
Владимир Осьмухин!
Гитара вылын аккомпанируйтӧ Сергей Левашов!..
Кияссӧ нюкльӧдлігтыр да сьылісӧ зэв тешкодя нюжйӧдлігтыр, а то друг некутшӧм переходтӧг лёкысь йӧктігмоз, Володя сьыліс: <rus>«Ой, матушка, скушно мне»</rus>.
Зумыш чужӧма Сергей Левашов гитаранас ветлӧдліс сы бӧрся, быттьӧкӧ Мефистофель.
Публика сераліс, и немецъяс тожӧ.
Публикалӧн бис горзӧм серти Володя петіс мӧдысь.
Юрсӧ тешкодя бергӧдлігтыр, медсясӧ фюрер портрет дінӧ шыасигмоз, сійӧ сьыліс:
Йӧз сувталісны местаяссьыныс да горзісны нимкодьысла.
Володяӧс корлісны петавны зэв унаысь.
Вечер помасис циркӧвӧй номеръясӧн. Сійӧс петкӧдліс Ковалёвлӧн бригадаыс.
Кор клубын муніс концерт, сэки Олег да Нина принимайтісны юӧр «Медбӧръя часӧ». Сэні висьтавсис сӧветскӧй войскалӧн Средньӧй Дон районын ыджыд наступление йылысь, Новая Калитва, Кантемировка да Богучар наӧн займитӧм йылысь, дзик сійӧ пунктъяссӧ займитӧм йылысь, кодъясӧс немецъяс босьтлісны сыысь водзджык, кор прорвитчисны лунвылӧ тавося июль тӧлысьын.
Олег да Нина переписывайтісны тайӧ юӧрсӧ югдандорӧдзыс.
И друг юр весьтсьыныс кылісны моторъяслысь жургӧм. Аслыссяма шыыс чуймӧдіс найӧс.
Найӧ уськӧдчисны ывлаӧ.
Сэзь кӧдзыд воздухас кар весьтті лэбисны прӧстӧй синлы тыдалысь сӧветскӧй бомбардировщикъяс.
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг, моторъясыслӧн гора шыыс тыртіс гӧгӧр став пространствосӧ. Бомбаяссӧ чӧвталісны кӧнкӧ Ворошиловград весьтын.
Бомбаяслӧн укйӧдлӧмыс кыліс и Краснодонын.
Вражескӧй истребительяс эз тревожитны сӧветскӧй бомбардировщикъясӧс, и сӧмын неуна сёрмӧмӧн кутіс лыйлыны зенитнӧй артиллерия, но бомбардировщикъяс сідз жӧ тэрмасьтӧг прӧйдитісны Краснодон весьтті бӧр мӧдарӧ.
Ветымын коймӧд глава
Тайӧ историческӧй тӧлысьясас — 1942 вося ноябрын, декабрын — сӧветскӧй йӧз, а медся нин немецъяслӧн ылысса тылын олысь йӧз, эз вермыны аддзыны збыль масштабъяссӧ сійӧ событиеыслысь, коді пырис народъяслӧн историческӧй паметьӧ ӧти кывйӧн-символӧн: Сталинград.
Сталинград — тайӧ абу сӧмын Волга бердӧ ляскысьӧм векньыдик мутор историяын вӧвлывтӧм обороняйтӧм, кытысь карсӧ дзикӧдз жугӧдӧма, тайӧ — абу сӧмын оборона враглы паныд, коді сосредоточитӧма лыд сертиыс сэтшӧм гырысь вынъяс, унапӧлӧс оружие сэтшӧм универсальнӧй сочетание дырйи да совершеннӧй техникалӧн сэтшӧм озырлун дырйи, кутшӧмӧс эз тӧдлы человечество существуйтан кад чӧжӧн ни ӧти медся ыджыд сражение.
Сталинград — тайӧ полководческӧй генийлӧн великӧй проявление.
Зэв ичӧт срокӧн, тӧлысьӧн-джынйӧнысь регыдджыкӧн, единӧй стройнӧй цельнӧй замысел серти, кодӧс выполнитӧма куим этапӧн, а быд этап — шедевр военнӧй искусстволӧн, кодӧс выполнитӧма приволжскӧй да донскӧй степьяслӧн зэв ыджыд пространство вылын, — сӧветскӧй войска кытшалісны противниклысь кызь кык дивизия да разгромитісны комын квайт дивизия.
Тайӧ замыселсӧ олӧмӧ пӧртӧм результатын сӧветскӧй войскалӧн фронтыс первойя бойяс мунан местаяссянь вешйис водзӧ сёӧн-джынйӧн-кыксё километрӧдз.
И ковмис сӧмын ӧти тӧлысь, медым кытшалӧм противникӧс бырӧдны да босьтны пленӧ.
Но тайӧ вӧлі сӧмын заводитчӧм.
Январь тӧлысь пом кежлӧ кык тӧлысся наступательнӧй операцияяс результатын Юго-Западнӧй, Южнӧй, Донскӧй, Северо-Кавказскӧй, Воронежскӧй, Калининскӧй, Волховскӧй да Ленинградскӧй фронтъясса сӧветскӧй войска вешйисны водзӧ нёльсё километрӧдз, разгромитісны противниклысь сё кык кымын дивизия, захватитісны кыксё тысяча пленнӧйӧс, дас куим тысяча орудие да зэв уна мукӧд техника, мездісны уна тысяча населённӧй пункт, на лыдын сэтшӧмъяс, кыдзи Кантемировка, Беловодск, Морозовскӧй, Миллерово, Старобельск, Котельниково, Зимовники, Сальск, Моздок, Нальчик, Минеральные воды, Пятигорск, Ставрополь, Армавир, Валуйки, Россошь, Острогожск, Великие Луки, Шлиссельбург, Воронеж.
Сталинград — тайӧ выль сӧветскӧй стройӧн чужтӧм йӧзлӧн организаторскӧй талантъяслы медбур свидетельство.
Медым гӧгӧрвоны тайӧс, тырмымӧн представитны аслыд, кутшӧм уна йӧзӧс да военнӧй техника вӧлі вайӧдӧма движениеӧ единӧй план, единӧй воля серти, кутшӧм материальнӧй да йӧзлысь резервъяс вӧлі видзтӧма да создайтӧма тайӧ плансӧ выполнитӧм могысь, кутшӧм организаторскӧй усилиеяс да материальнӧй ресурсъяс ковмисны, медым вайӧдны тайӧ массаяссӧ фронт вылӧ, снабжайтны найӧс продовольствиеӧн, обмундированиеӧн, боеприпасъясӧн, горючӧйӧн, и, медбӧрти, кутшӧм всемирно-историческӧй значениеа учебнӧй да воспитательнӧй удж вӧлі нуӧдӧма, медым военнӧй делӧ кузя опытнӧй да политически воспитаннӧй уна сё тысяча командиръяс да военачальникъяс, сержантъяссянь да маршалъясӧдз, веськӧдлісны тайӧ движениенас да пӧртісны сійӧс уна миллион вооружитӧм йӧзлӧн сознательнӧй движениеӧ.
Сталинград — тайӧ анархияа важ общество водзын единӧй плана выль обществоса овмӧс преимуществолӧн высшӧй показатель.
Важ типа ни ӧти государство эськӧ эз вермы, кор страна пытшкӧсӧ пырис воӧн-джынйӧн сайын уна миллион лыда вражескӧй армия, кодӧс вооружайтісны да снабжайтісны Европалӧн унджык странаясса промышленность да видзму овмӧс, кор страналы вӧчисны думыштны позьтӧм материальнӧй разрушениеяс да опустошениеяс, — важ типа ни ӧти государство эз вермы эськӧ хозяйственнӧй отношениеын решитны татшӧм сяма наступлениелысь могсӧ.
Сталинград — тайӧ капитал цепъясысь мездӧм народлысь духовнӧй вынсӧ да историческӧй разумсӧ выражайтӧм.
abu
Сталинград — тайӧ великӧй плод генийлӧн, код нимӧн шуӧма историяӧ пырӧм тайӧ карсӧ.
Кыдзи и став сӧветскӧй йӧзыс, Иван Фёдорович Проценко эз вермы тӧдны, кутшӧм жӧ настоящӧй масштабъясыс сійӧ событиеыслӧн, кодлы ачыс вӧлі свидетельӧн да участвуйтіс сэні.
Но Иван Фёдорович вӧлі йитчӧма радио пыр да ловъя йӧз пыр Украинскӧй партизанскӧй штабкӧд да Юго-Западнӧй фронтса Военнӧй сӧветкӧд, а тайӧ фронтыслы первойӧн колӧ вӧлі пырны Украина территория вылӧ, и та вӧсна сійӧ мукӧд сӧветскӧй йӧз дорысь ёнджыка, кодъяс тышкасисны врагкӧд Ворошиловградскӧй областьса территория вылын, тӧдіс сӧветскӧй войскалысь наступательнӧй операцияяс характер йылысь да ыджда йылысь.
Иван Фёдорович оліс Ворошиловградын стӧч сы дыра, мыйта вӧлі колӧ сы вылӧ, медым развернитны деятельностьсӧ карса нёльнан подпольнӧй райкомыслысь.
Но сэк кежлӧ, кор вӧлі получитӧма юӧр, мый сӧветскӧй войска орӧдӧмаӧсь Средньӧй Донын немецкӧй фронт, Иван Фёдорович удитліс нин вежлыны ассьыс оланінсӧ некымынпӧв.
Ноябрь помсянь сійӧ медсясӧ оліс областьса войвыв районъясын.
Некод эз индывлы Иван Фёдоровичлы, мый сійӧ должен ӧні овны буретш тайӧ войвыв районъясас.
Но прӧстӧ аслас вежӧрӧн либӧ нырисӧн сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні сылы коланаджык лоны сэні, кӧні сӧветскӧй войскалӧн фронтыс медматын и кӧні медводз удайтчас партизанскӧй отрядъяслы пырны регулярнӧй сӧветскӧй армиякӧд боевӧй взаимодействиеӧ.
Матыстчис кад, кодӧс Иван Фёдорович сы дыра виччысис, кад, кор бӧр позьӧ вӧлі ӧтлаӧдны ичӧтик партизанскӧй группаяссӧ отрядъясӧ, кодъяс вермисны вӧчавны гырысь операцияяс.
Иван Фёдорович ӧні овмӧдчис Беловодскӧй районса ӧти сиктӧ, Марфа Корниенколӧн рӧдня ордӧ, кӧні сідзжӧ гусьӧн оліс пленысь мездӧм гвардияса сержант Гордей Корниенко, Марфалӧн мужикыс.
Корниенко котыртіс сиктас партизанскӧй группа, коді, аслас веськыд обязанностьясысь кындзи, охраняйтіс Иван Фёдоровичӧс быдсяма случайностьясысь.
Беловодскӧй районса став партизанскӧй группаӧн командуйтіс директор самӧй сійӧ совхозсьыс, кӧні уджалісны гожӧмнас Горький нима краснодонса школаысь велӧдчысьяс, директор, коді сетіс Мария Андреевна Борцлы медбӧръя грузӧвиксӧ челядьӧс эвакуируйтӧм могысь.
Вот самӧй тайӧ директорыслы Иван Фёдорович сетіс приказ ӧтлаавны Беловодскӧй районса став группаяссӧ да формируйтны морт кыксёа отряд.
Ещӧ йӧзыс эз на тӧдны Средньӧй Дон районын сӧветскӧй войскалӧн выль вынйӧра наступление йылысь, кор Иван Фёдоровичлӧн радистыс примитіс шифруйтӧм юӧр сы йылысь, мый немецкӧй фронтсӧ ыджыда орӧдӧма асыв-войвывсянь, Новӧй Калитва — Монастырщина участокын, да асыввывсянь — Чир ю бокса Боковскӧй районын.
Сэки жӧ Иван Фёдоровичлы передайтісны приказ: сы распоряжениеын имеитчысь став партизанскӧй вынъяссӧ вуджӧдны враглӧн коммуникацияяс вылӧ войвылӧ — Кантемировкалань да Марковкалань и асыввылӧ — Миллероволань, Глубокӧйлань, Каменсклань, Лихӧйлань.
Тайӧ вӧлі фронтса Военнӧй сӧветлӧн приказ.
— Воис миян час! — торжественнӧя шуис Иван Фёдорович да кутліс радистсӧ.
Найӧ окасисны вокъяс моз.
Друг Иван Фёдорович кокньыдика йӧткыштіс радистсӧ да ӧтпӧлӧсӧн тэрыба петіс хатасьыс.
Вӧлі сэзь кӧдзыд вой, — пасьтала кодзувъяс.
Бӧръя лунъясӧ дугдывтӧг сапкис-лымъяліс, — хата вевтъяс, ылысса мылькъяс лӧня ойбырасисны лым эшкын улын.
Иван Фёдорович сулаліс, эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, морӧсыс сылӧн тырӧма радлунӧн, сійӧ горша апаліс кӧдзыд воздухсӧ и эз кут синвасӧ, коді визувтіс сы синъясысь да кынмис банбокъясас.
Иван Фёдоровичлы ковмис час кымын, медым воны аслас квартираӧдз.
Радистсӧ аппаратыскӧд тшӧтш босьтіс аскӧдыс.
Ён гвардеец Гордей Корниенко, коді сӧмын на воӧма операция вылысь хуторъясысь полицейскӧй постъяс бырӧдалӧм кузя, чорыда узис.
Но унмыс сылӧн пыр жӧ быри, мыйӧн сӧмын Иван Фёдорович тракнитіс сійӧс пельпомӧдыс да висьталіс ассьыс выльторъяссӧ.
— Монастырщина дорын! — горӧдіс Корниенко, и синъясыс сылӧн кутісны ӧзйыны. — Ме жӧ ачым сійӧ фронтсьыс, ме сэні и пленӧ сюри...
Некымын лун мысти миян тані лоӧны, помнитлан менсьым кывйӧс!
Пӧрысь салдат кызӧктыштіс волнуйтчӧмысла да ӧдйӧ кутіс пасьтасьны.
Гордей Корниенко подчинение улӧ сетісны став войвывса партизанскӧй группаяссӧ, и сійӧ должен вӧлі пыр жӧ мунны Марковка — Кантемировка районӧ.
Ачыс жӧ Иван Фёдорович аппарата радистыскӧд да кык партизанкӧд должен вӧлі петны Городищи сиктӧ, кӧні сулаліс совхозса директор аслас отряднас: Иван Фёдорович гӧгӧрволіс, мый буретш ӧні воис кад, кор бурджык лоны отрядын.
Тайӧ скитайтчан лунъясас сылӧн связнӧй пыдди вежсьывтӧг уджаліс сы гӧтырлӧн пӧдругаыс Маша Шубина, кодӧс сійӧ босьтіс аскӧдыс Ворошиловградысь.
Кыдзи сійӧ и думайтліс, Шубина вӧлӧма стойкӧй, преданнӧй натура, кутшӧмъяс овлӧны олӧмын вывті скромнӧйӧсь, и колӧ организаторлы сюсь син, медым кужны найӧс аддзыны уна йӧз пӧвстысь.
Но кор татшӧмъяссӧ аддзан, найӧ, тайӧ натураясыс, петкӧдлӧны сэтшӧм ыджыд работоспособность да тырвыйӧ вунӧдӧны асьнысӧ, мый на пельпомъяс вылӧ водӧ начальникъясыслысь да руководительясыслысь заданиеяссӧ практическӧй выполнениеыс ставнас.
Татшӧм йӧз отсӧгтӧг весиг медгырысь заданиеясыс сідзи эськӧ и колины заданиеясӧн, эз лоны выполнитӧмаӧсь.
Маша Шубина эз мӧд кужны торйӧдны войсӧ лунсьыс, сэтшӧма сійӧ вӧлі занят.
Сыкӧд орччӧн уджалысь йӧзыс кӧ эськӧ босьтчылісны представитны аслыныс, мый жӧ вӧлі сы олӧмын да уджын медся характернӧйыс, то найӧ чуймисны эськӧ сы вылӧ, мый некод оз помнит сійӧс узьысьӧн.
Маша Шубина кӧ и узьлывліс, то сэтшӧм регыд, а главнӧйыс, сэтшӧм казявтӧг, мый кажитчис, быттьӧ сійӧ оз и узьлы некор.
Душаыс тайӧ нывбабаыслӧн сотчис уджалӧм кузя некодлы тыдавтӧм величественнӧй пафосӧн.
Дзик ӧти личнӧй радлунӧн, коді шонтіс сылысь душасӧ, вӧлі радлун сознавайтӧм, мый сійӧ абу ӧтка.
Збыль, сылы оз позь вӧлі аддзысьлывны Катякӧд, аслас пӧдругаыскӧд, — Катякӧд сійӧ вӧлі свяжитчӧма сӧмын Марфа Корниенко пыр.
Но Маша тӧдіс, мый медбур да дзик ӧти пӧдругаыс сылӧн кӧнкӧ матын и мый найӧ вӧчӧны общӧй делӧ.
А Иван Фёдоровичлы Маша вӧлі помтӧг предан став сьӧлӧмнас — сыысь, мый сійӧ казяліс Машаӧс уна йӧз пӧвстысь и дӧверитчис сы вылӧ.
Вот тайӧ дӧвериесьыс Маша вермис эськӧ сетны сы вӧсна ассьыс олӧмсӧ.
Иван Фёдоровичӧс шымыртісны зэв гырысь событиеяс, кодъясӧс развивайтӧмлы сійӧ отсаліс аслас вын сертиыс. Сэки сійӧ сеталіс Машалы медбӧръя распоряжениеяс.
— Марфа ордын тэ ачыд аддзӧдчылан Митякинскӧй отрядса командиркӧд.
Сы действиеяслӧн районыс — Глубокӧйӧ, Каменскӧ мунысь туйяс.
Мед выступитас пырысь-пыр, действуйтас лун и вой, враглы медым лолыштнысӧ оз сет.
А Катялы мед Марша висьталас, медым пыр жӧ эновтас ассьыс учителялӧмсӧ, и — татчӧ...
— Тайӧ квартираас? — юаліс Маша.
— Татчӧ...
А тэ, ни ӧти час воштытӧг — Ксения Кротова ордӧ.
Туйсӧ аддзан?
— Аддза.
Кор Иван Фёдорович тӧдмӧдіс Машаӧс сылӧн обязанностьясӧн, сэки жӧ сетіс Машалы тайӧ адрессӧ: Успенка сикт, медпункт, врач Валентина Кротова.
Ксения, Валентиналӧн чойыс, уджаліс ӧні сы кузя, медым кутны связь Екатерина Павловна костын — Проценко гӧтыр костын — да став райкомъяс костын, кодъяс расположитчӧмаӧсь Донецсянь лунвылӧджык.
— Ксениялы висьталан: действиеясыслӧн районыс — Лихӧйӧ, Шахтыӧ, Новочеркасскӧ, Ростовӧ, Таганрогӧ, мунысь туйяс вылын, — водзӧ висьталіс Иван Фёдорович. — Действуйтны лун и вой, враглы лолыштны не сетны.
Быдлаын, кӧні фронтыс матын лоӧ, босьтавны населённӧй пунктъяс, отвлекайтны врагӧс ас выланыс...
Катялӧн главнӧй квартираыс, сідзкӧ, ликвидируйтсьӧ.
Главнӧй квартираыс ӧні лоӧ Марфа ордын.
Пароль вежа... — Сійӧ копыртчис Маша пель дорӧ да висьталіс сылы пароль. — Он вунӧд?
— Ог.
Иван Фёдорович думайтыштіс недыр да шуис:
— Ставыс.
— Ставыс? — Маша лэптіс сы вылӧ синсӧ.
Сылӧн вопросыс збыльысьсӧ вӧлі татшӧм: «А ме?»
Но сылӧн синъясыс нинӧм эз петкӧдлыны.
Кыдзи паметя морт, Иван Фёдорович прӧверитіс думсьыс, эз-ӧ вунӧд мыйкӧ.
И тӧдвылас уси, мый эз висьтав, кытчӧ водзӧ мунас Маша.
— Да...
Кор воан Ксения ордӧ, лоан сы распоряжение улын.
Кутанныд уджавны связь кутӧм могысь Марфакӧд ӧтлаын.
Висьтав месянь, медым сэсся тэнӧ некытчӧ эз кутны ыстывлыны.
Маша лэдзис синъяссӧ.
Сійӧ думыштіс аслыс, кыдзи ӧні сійӧ мӧдӧдчас ӧтнас, пыр ылӧджык и ылӧджык тайӧ местаяссяньыс, кытчӧ не талун-аски воасны миян йӧз.
Да, некымын лун мысти сэні, кӧні сулалӧ ӧні сійӧ Иван Фёдоровичкӧд, оз нин коль ни ӧти враг и пырас аслас правоясӧ сійӧ яснӧй мирыс, кодӧс ставныс найӧ сэтшӧм дыр виччысисны, мый ради эз жалитлыны ассьыныс олӧмнысӧ.
— Мый нӧ, Маша, — шуис Иван Фёдорович, — кадыс абу ни менам, ни тэнад...
Аттьӧ тэныд ставсьыс...
Сійӧ крепыда сывйыштіс Машаӧс да окыштіс веськыда вомдорсӧ.
Маша сутш дыра ланьтліс сы киясын да эз вермы ӧтветитны сылы.
Маша пасьтасис сідзи, кыдзи пасьтасьлісны немецкӧй тылын медся гӧль нывбабаяс, волысаліс мешӧктор да петіс хатасьыс.
Иван Фёдорович эз пет сійӧс колльӧдны.
И Маша муніс ӧтнас ылыс туйӧ, тайӧ югдандорса водз часас, лымйыс дзуртіс сы кок улын. Тайӧ вӧлі абу нин том и сэки жӧ ещӧ нывлӧн кодь на чужӧма, кӧрт душаа незаметнӧй нывбаба.
А недыр мысти выступитіс и Иван Фёдорович аслас ичӧтик группаыскӧд.
Асылыс пуксьӧ вӧлі лӧнь, кӧдзыд.
Тӧвся водз петысь суров кыаыс тӧдчис вӧрзьывтӧм тшынтор пыр.
Дзик некутшӧм движение — ни му вылын, ни небесаын, — ни ӧти шы, ни весиг тӧвлӧн кышӧдчӧм эз чувствуйтчы помтӧм-дортӧм еджыд пустыняас, кӧні ӧткымынлаын тыдалісны руд балка бокъяс да кустъяса мыльк пӧкатъяс.
Лым шебрас улын ставыс гӧгӧр узис.
Ставыс вӧлі сэтшӧм гажтӧм, гӧль, кӧдзыд, йӧзтӧм и, кажитчӧ, татшӧмӧн кольӧ век кежлӧ.
А Иван Фёдорович муніс тайӧ помтӧм пустыняӧдыс, и победалӧн гым шыяс юралісны сылӧн ыркмунӧм сьӧлӧмас.
Вит суткиысь неуна этшаджык прӧйдитіс тайӧ лӧнь асывсяньыс, кор Иван Фёдорович выступитіс отрядланьыс, да сійӧ сёр рытӧдзыс, кор эрзацкуӧн дорӧсалӧм немецкӧй капюшона партизан вайӧдіс Иван Фёдорович дорӧ сылысь гӧтырсӧ Катяӧс Городищи сиктса эновтӧм хатаӧ.
Быттьӧкӧ юкӧнъяс вылӧ торъявлӧм гигантскӧй битвалӧн чудовищнӧй взрывъясыс сыркӧдісны воздухсӧ и мусӧ, юралісны тайӧ помтӧм-дортӧм му просторъяс кузяыс.
И ачыс Иван Фёдорович, коді вӧлі дзикӧдз сьӧдасьӧма порок тшынсьыс, пукаліс да видзӧдіс аслас гӧтырыслӧн мича чужӧм вылас.
Ставыс сорласис, кутіс пуны, дзирдавны гӧгӧр.
Войяснас югнитлысь ракетаяслӧн востымасьӧмыс да весиг орудиеяслӧн биыс тыдаліс уна дас километр сайсянь.
Грымгис му вылын и небесаын.
Пансьылісны зэв гырысь танкӧвӧй да воздушнӧй бойяс.
Иван Фёдорович отрядса йӧз, кодъяс тӧдісны нин, мый налы паныд писькӧдчӧ танкӧвӧй корпус, коді сӧмын на получитӧма гвардейскӧй звание, эз вермыны мездысьны иллюзияысь: кажитчӧ, найӧ физически кылӧны тышкасьысь танкӧвӧй массаяс бронялысь зяльскӧмсӧ.
Асланым да вражескӧй самолётъяс визьйӧдлісны небесаын еджыд спиральяс, кодъяс часъясӧн вӧрзьывтӧг сулалісны кӧдзыд воздухас.
Немецкӧй частьяслӧн ӧтсорласьӧм тылъясыс кыссисны грейдернӧй туйяс кузя рытыввылӧ да рытыв-лунвылӧ, а зэв уна посни туйясыс ставыс вӧліны Иван Фёдорович власть улын.
Кыдзи тайӧ овлывлӧ ыджыд поражение дырйи, сэтшӧм условиеясын, кор победитель зэв ӧдйӧ наступайтӧ, немецкӧй оружиелысь став вынъяссӧ, кодъяс вермисны на водзсасьны, вӧлі веськӧдӧма тайӧ главнӧй грознӧй опасностьсӧ венӧм вылӧ, — партизанъяскӧд ноксьыны налы вӧлі некор!
Немецкӧй гарнизонъяс сулалісны гырысь да посни населённӧй пунктъясын, а медся нин Камышнӧй, Деркул, Евсуг юяс пӧлӧн, кодъяс усьӧны Севернӧй Донецӧ, кытчӧясӧ вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧма долговременнӧй укреплениеяс, а ӧні тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдсисны выльяс.
Быд татшӧм укреплённӧй пунктъяс гӧгӧрын, весиг сэки, кор сійӧс кытшовтлісны да сійӧ кольліс наступайтысь сӧветскӧй войскаяс расположениеын, пансьылісны зэв чорыд, кузя кыссьысь бойяс.
Немецкӧй гарнизонъяс тышкасисны медбӧръя салдатӧдз: вӧлі получитӧма Гитлерсянь приказ — не отступайтны, не сдавайтчыны.
А туйяс кузя разі-пели пышйысь немецкӧй салдатъяслӧн да офицеръяслӧн группаяс — водзджык жугӧдӧм да пленӧ босьтӧм частьяслӧн колясъясыс — сюрліны партизанъяс ки улӧ.
Кутшӧм ӧдйӧ паськаліс сӧветскӧй войскалӧн наступлениеыс, позьӧ артыштны сы серти, мый тайӧ вит лун чӧжнас тылӧвӧй немецкӧй аэродромъяс, кодъяс некымын тӧлысь вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь, лоины действуйтысь аэродромъясӧн и на вылӧ уськӧдчыліс сӧветскӧй авиациялӧн став выныс.
Ылӧдз действуйтысь немецкӧй бомбардировочнӧй авиация тэрмасигтыр, перебазируйтчис ылысса тылӧ.
Найӧ пукалісны эновтӧм керкаын ӧтнаныс — Катя, коді сӧмын на пӧрччис полушубоксӧ да вӧлі банйӧма на кӧдзыдсьыс, и узьтӧмысла сьӧдӧдӧм Иван Фёдорович.
Бесовскӧй бикиньяс чеччалісны сылӧн ӧти синсяньыс мӧдас, и Иван Фёдорович висьталіс:
— Пыр уджалам, кыдзи индӧны миянлы танкӧвӧй гвардейскӧй корпусса политотделсянь, и бура уджалам! — И Иван Фёдорович серӧктіс. — Катя, кори ме тэнӧ сы могысь, мый сэсся некодлы ме ог вермы дӧверитны тайӧ делӧсӧ.
Дӧгадывайтчан, кутшӧмӧс?
Катя чувствуйтіс на мужикыслысь топыда кутлӧмсӧ да аслас синъяссьыс окалӧмъяссӧ и сылӧн синъясыс вӧліны ваӧсь да дзирдалісны сы вӧсна, мый видзӧдісны мужикыс вылӧ.
А Иван Фёдорович эз вермы нин сёрнитны нинӧм йылысь, самӧй важнӧйторйысь кындзи, мый йылысь ӧні думайтіс сійӧ.
И Катя пыр жӧ дӧгадайтчис, мыйла мужикыс корӧма сійӧс.
Да, сылы весиг оз ков вӧлі дӧгадывайтчыны, сійӧ пыр жӧ тӧдіс тайӧс, мыйӧн сӧмын аддзис мужиксӧ.
Оз прӧйдит и некымын час, кыдзи Катялы ковмас бӧр эновтны сійӧс да мунны, — Катя тӧдіс кытчӧ.
Мыйла тайӧс тӧдіс сійӧ, ачыс эськӧ эз вермы объяснитны.
Прӧстӧ Катя радейтіс мужиксӧ.
И Екатерина Павловна сы юалӧм вылӧ вочакыв пыдди сӧмын довкнитіс юрнас да бара кутіс видзӧдны сы вылӧ аслас вазьӧм, дзирдалысь синъяснас, кодъяс вӧліны сэтшӧм мичаӧсь резкӧй чертаяса, варччӧм, весиг неуна суров чужӧм вылас.
Иван Фёдорович тэрыба чеччис, прӧверитіс, пӧдлалӧма-ӧ ӧдзӧссӧ, да кыскис полевӧй сумкасьыс некымын лист папироснӧй бумага, кодъяс вӧліны лист четверть ыдждаӧсь.
— Видзӧд... — Сійӧ видзчысьӧмӧн паськӧдіс пызан вылас листокъяссӧ. — Текстсӧ, кыдз аддзан, ме ставсӧ зашифруйті.
Но а картатӧ он шифруйт.
Збыльысь, листокъяссӧ вӧлі гижӧма кыкнанладорсяньыс зэв ёсь карандашӧн да сэтшӧм посниа, мый сьӧкыд вӧлі чайтны, кыдзи вермис вӧчны тайӧс мортлӧн ки.
А ӧти листок вылӧ вӧлі вӧсньыдик визьясӧн чертитӧма Ворошиловградскӧй областьлысь картасӧ, кытчӧ быдлаӧ чертиталӧма квадратъяс, кружокъяс да треугольникъяс.
Сы йылысь, мыйта удж пуктӧма тайӧ зэв точнӧй делӧас, позьӧ вӧлі артыштны сы серти, мый медгырысь знакъясыс вӧліны геб ыдждаӧсь, а медся посниясыс — булавка пом ыдждаӧсь.
Тайӧ вӧліны вит тӧлысь чӧжӧн ӧкуратнӧя чукӧртӧм, прӧверитӧм да медбӧръя даннӧйяс кузя содталӧм сведениеяс сы йылысь, кытчӧ расположитчӧмаӧсь обороналӧн главнӧй линияясыс, укреплённӧй пунктъяс, огневӧй позицияяс, аэродромъяс, зенитнӧй батареяяс, автопаркъяс, ремонтнӧй мастерскӧйяс, сведениеяс войска лыд йылысь, гарнизонъяс, вооружение лыд йылысь да ещӧ унатор йылысь.
— Висьтав, мый Ворошиловградын да Донец пӧлӧн унатор вежсяс менам даннӧйяс серти, вежсяс противниклы пӧльза вылӧ.
А ставыс, мый Донец водзвылын, сідзи и кольӧ, кутшӧм эм.
Ещӧ висьтав, мый ёна укрепляйтӧны Миус.
Выводъяссӧ вӧчасны асьныс, меным найӧс не велӧдны.
А тэныд шуа: найӧ кӧ укрепляйтӧны Миус, сідзкӧ Гитлерлӧн надеяыс абу, мый найӧ вермасны удержитны Ростов.
Гӧгӧрвоин?
Иван Фёдорович серӧктіс гораа, гажаа, — тадзи сійӧ серавлывліс обычнӧ аслас семьяас, медся нин челядьыскӧд, сійӧ шоч минутаясас, кор вӧвлі дзик, дзик прӧст.
Сутш кежлӧ найӧ вунӧдісны, мый накӧд кыкнанныскӧд водзӧ лоӧ.
Иван Фёдорович кутіс сійӧс кыкнан кинас юрӧдыс да тӧкӧтьыштӧ вештыштіс дінсьыс да, нежностьӧн тырӧм синъяснас сы чужӧмӧ видзӧдігмоз, пыр долис:
— Ок тэ, гулюӧй менам, гулюӧй менам...
Да! — горӧдіс сійӧ. — Ме жӧ медся главнӧйсӧ эг висьтав тэныд: миян войска пырӧмаӧсь украинскӧй му вылӧ.
Видзӧд жӧ...
Сійӧ кыскис сумкасьыс клеитӧм ыджыд военнӧй карта да вольсаліс сійӧс пызан вылас.
И первойыс, мый синмас шыбитчис Катялы, — тайӧ вӧліны лӧз да гӧрд карандашӧн кыза чертиталӧм Ворошиловградскӧй областьса асыв-вой окраинаын населённӧй пунктъяс, кодъясӧс займитӧмаӧсь нин сӧветскӧй войска.
Пӧсь гы сідзи и визьнитіс Катя сьӧлӧмын: тайӧ пунктъяс пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны дзик матынӧсь Городищисянь.
Иван Фёдорович да Катя аддзысисны сійӧ лунъясӧ, кор абу на вӧлі завершитӧма великӧй Сталинградскӧй операциялысь мӧд да коймӧд этапъяссӧ да кытшалӧмлӧн мӧд линияыс ещӧ эз на помӧдз кытшав немецъяслысь сталинградскӧй группировкасӧ.
Но тайӧ войнас кывсис нин, мый немецкӧй войскаӧс, кодъяс тэрмасисны Котельниково районса сталинградскӧй войскалы отсӧг вылӧ, разгромитӧма и воисны нин первой юӧръяс, мый миян войска наступайтӧны Севернӧй Кавказын.
— Лихӧй — Сталинград костса кӧрттуй миян орӧдӧмаӧсь кык местаті, со таті Чернышевскӧйті да Тацинскӧйті, — кыпыда висьталіс Иван Фёдорович, — а Морозовскӧйыс немецъяс киын на.
Эстысь со, Калитва ю пӧлӧнысь, пӧшти став населённӧй пунктъяссӧ босьтӧмаӧсь миян.
Миллерово — Воронеж костса кӧрттуйсӧ форсируйтӧма Миллеровосянь со тайӧ пунктӧдзыс, коді Кантемировкаысь войвылынджык.
А Миллерово немецъяс киын на.
Найӧ сійӧс зэв ёна укрепитӧмаӧсь.
Да, тыдалӧ, миян сійӧс кытшовтӧмаӧсь — аддзан, кытчӧ танкъясыс писькӧдчӧмаӧсь... — Иван Фёдорович визьнитіс чуньнас Камышнӧй ю кузя Миллеровосянь рытыввывтіджык да видзӧдліс Катя вылӧ.
Катя напряжённӧя видзӧдіс карта вылӧ, буретш сійӧ местаясас, кӧні миян вӧліны медматынӧсь Городищи дінӧ, и сы синъяс выражениеын кутіс тӧдчыны мыйкӧ варышлӧн кодь.
Иван Фёдорович гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ тадзи видзӧдӧ, да чӧв ланьтіс.
Катя вештіс синъяссӧ карта вылысь да мыйкӧ дыра видзӧдіс веськыда ас водзладорас.
Тайӧ сылӧн вӧлі нин обычнӧй, тӧлка, думыштчӧм, неуна жугылькодь видзӧдлас.
Иван Фёдорович ышловзис да папироснӧй бумага вылӧ рисуйтӧм картасӧ пуктіс ыджыд карта вылас.
— Видзӧд татчӧ, ставсӧ тайӧс тэныд колӧ помнитны, туйын мунігӧн тайӧ карта вылас видзӧдны тэныд оз нин позь, — шуис сійӧ. — Листсӧ дзеб сідзи, медым мыйкӧ лоас кӧ...
Дженьыда шуны, ньылыштан.
И бура думышт: коді тэ?
Ме думысь, тэ быттьӧ беженка.
Беженка, учительница, но, шуам, Чирысь.
Пышъян краснӧйясысь.
Тадзи тэ мӧдан сёрнитны немецъяскӧд да полицайяскӧд.
А сэтчӧс олысьясыслы...
Сэтчӧс олысьясыслы висьталан: мунан Чирсянь Старобельскӧ, рӧднӧйяс ордӧ — сьӧкыд овны ӧтнамлы.
Бур морт жалитыштас и шонтыштас, а лёк мортыслы тожӧ нинӧм дінӧ крукасьнысӧ, — висьталіс Иван Фёдорович ньӧжйӧник, гортӧминик гӧлӧсӧн да эз видзӧд гӧтырыс вылӧ. — Эн вунӧд: фронтыс — сэтшӧмыс, кутшӧмӧн сійӧс гӧгӧрвоӧны тані — абу.
Наступайтӧны миян танкъяс — сэні, тані...
Немецкӧй укрепленнӧй пунктъяссӧ коляв бокӧ, медым эз аддзывны тэнӧ.
Но быдлаын вермасны лоны случайнӧй ветлысь-мунысь немецъяс, наысь медъёна пов.
А мыйӧн воан со этайӧ рубежӧдзыс, водзӧ эн нин мун, виччысь ассьыным йӧзӧс.
Аддзан, татчӧ менам и карта вылас нинӧм абу пасйӧма, татысь ми нинӧм огӧ тӧдӧй, а тэныд юасьны оз позь: опаснӧ.
Корсь кутшӧмкӧ ӧтка старукаӧс либӧ ӧтка нывбабаӧс да кольччы сы ордӧ.
Пансяс бой, пырӧй кӧбрегӧ да пукалӧй...
Тайӧс ставсӧ сійӧ эськӧ вермис и не висьтавны Катялы, но сылы сэтшӧм окота вӧлі отсавны гӧтырыслы кӧть сӧветӧн.
Кутшӧм нимкодьпырысь эськӧ сійӧ муніс сы пыдди!
— Мыйӧн сӧмын петан татысь, ме пыр жӧ юӧрта сэтчӧ, мый петін.
Оз кӧ встретитны, шыась миян первойя тӧлкӧвӧй морт дінӧ да тшӧкты колльӧдны танкӧвӧй корпусса политотделӧ... — Друг пельк бикинь чеччыштіс сы синмын, и сійӧ шуис: — А мыйӧн воан политотделӧ, эн вунӧд радвывсьыд, мый тэнад всё-таки мужик эм, да тшӧкты, медым меным юӧртасны: «Воис пӧ — ставыс лючки-ладнӧ...»
— Ещӧ и ог на тадзи шу.
Шуа: либӧ наступайтӧй ӧдйӧджык, выручайтӧй менсьым мужикӧс либӧ жӧ бӧр менӧ лэдзӧй сы дінӧ, — шуис Катя да серӧктіс.
Иван Фёдорович друг яндысьыштіс.
— Ме эг кӧсйы сёрнитны тайӧ вопрос кузяыс, да, тыдалӧ, сідзсӧ оз артмы, — шуис сійӧ, и чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй. — Кӧть кутшӧм ӧдйӧ миян эз наступайтны, да ме ӧд виччысьны найӧс ог кут.
Миян делӧ отступайтны немецъяскӧд ӧтлаын.
Миян йӧз — татчань, а ми немецъяскӧд — сэтчань.
Ӧні миянӧс немецъяскӧд нинӧмӧн он торйӧд.
Кытчӧдз медбӧръя немецкӧй салдат оз мун миян ворошиловградскӧй территория вылысь, кута ме нӧйтны найӧс таладорын.
Мӧдног нӧ мый эськӧ ме йылысь думыштісны миян старобельскӧй, ворошиловградскӧй, краснодонскӧй, рубежанскӧй, краснолучскӧй партизанъяс да подпольщикъяс?..
А бӧр локны тэныд ме дорӧ йӧйталӧм: дзик нинӧмла нин тайӧ оз ковмы.
Кывзы менсьым... — Сійӧ копыртчис Катялань да пуктіс ассьыс топыд кипыдӧссӧ сылӧн вӧсньыдик чуньяс вылӧ да чабыртіс найӧс. — Тэ корпусас эн кольччы, сэні тэныд нинӧм вӧчны, вӧзйысь фронтлӧн Военнӧй сӧвет распоряжение улӧ.
Аддзысян Никита Сергеевичкӧд, вӧзйысьлы видлыны челядьнымӧс.
Омӧльыс сэні нинӧм абу, заслужитін.
А челядь?
Ӧд ми весиг огӧ тӧдӧй, кӧнӧсь ӧні найӧ — Саратовын ли, кӧн ли?
Ловъяӧсь-ӧ, здоровӧсь-ӧ?
Катя видзӧдіс сы вылӧ да нинӧм эз ӧтвечайт.
Войся бойлӧн ылын грымгӧмыс сыркӧдіс хуторысь торъялӧм тайӧ ичӧтик хатасӧ.
Иван Фёдоровичлӧн сьӧлӧмыс вӧлі тырӧма любовӧн да жальлунӧн сы дінӧ, аслас ёртыс дінӧ, радейтана нывбаба дінӧ.
Ӧд сӧмын сійӧ ӧтнас тӧдіс, кутшӧм збыльвылас Катя мелі, шань, характерлӧн кутшӧм ыджыд вынӧн венлывліс сійӧ, сылӧн Катяыс, став опасностьяссӧ да лишениеяссӧ, унижениесӧ, матысса йӧзлысь кулӧмсӧ да пӧгибайтӧмсӧ.
Иван Фёдоровичлы окота вӧлі ӧдйӧджык нуны ассьыс Катясӧ сэтчӧ, кӧні вӧліны свободнӧй йӧз, кӧні вӧлі свет, кӧні вӧліны челядьыс.
Но эз та йылысь думайт сылӧн Катяыс.
Сійӧ пыр видзӧдіс и видзӧдіс Иван Фёдорович вылӧ, сэсся мездіс ассьыс кисӧ да меліа малыштіс сылысь сыналӧм русӧй юрсисӧ, коді тайӧ тӧлысьяс чӧжнас ещӧ ылӧджык вешйӧма кӧсичаяссяньыс, мый вӧсна сылӧн джуджыд плешкыс кажитчис ещӧ джуджыдджыкӧн.
Катя малыштіс аслас мелі кинас тайӧ небыд русӧй юрсисӧ да шуис:
— Эн висьтав, эн висьтав меным нинӧм...
Эн висьтав, ме ачым ставсӧ тӧда.
Мед индасны менӧ, кытчӧ колӧ, а ме некытчӧ ог кут вӧзйысьны.
Кытчӧдз тэ лоан тані, ме пыр лоа тэсянь сэтшӧм матын, кыдзи сӧмын меным позволитасны...
Иван Фёдорович кӧсйис ещӧ вочавидзны сылы, но сылӧн чужӧмыс друг нормис.
Сійӧ кватитіс Катялысь кыкнан кисӧ, лэдзис чужӧмсӧ сы кипыдӧсъяс вылӧ да недыр олыштіс тадзи.
Сэсся сійӧ лэптіс сы вылӧ лӧз синъяссӧ да зэв ньӧжйӧник шуис:
— Катя...
— Да, пӧра, — шуис Катя да чеччис.
Ветымын нёльӧд глава
Катяӧс колльӧдіс сэтчӧс олысьяс пӧвстысь ош кодь укшаль зэв ыджыд тушаа старик, — быдӧн сійӧс шуисны «старик Фома».
Поход заводитчигӧн, кор Екатерина Павловналы да старик Фомалы позьӧ на вӧлі сёрнитыштны, Катялы удайтчис тӧдмавны, мый сылӧн овыс Корниенко, мый сійӧ уна лыда Корниенкояс пиысь ӧти, кодъяс первойяяс овмӧдчӧмаӧсь татчӧс степьясас, и, кыдзи став Корниенкоясыс, лоӧ ылысса рӧдняӧн Гордей Корниенколы.
Сэсся налы сёрнитны оз нин вӧлі позь.
Мунісны найӧ войбыд — то туйяс кузя, то прӧстӧ степті.
Лымйыс сӧмын неважӧн на вевттьӧма муяссӧ, мунны эз вӧв сьӧкыд.
Мукӧд дырйи то войвывладор, то лунвывладор горизонтын ыпнитлывліс фараяссянь би да пыр жӧ бӧр вошлі:
сэті, войвывтіджык и лунвывтіджык, мунісны ыджыд грейдернӧй туйяс.
И, ылын расстояние вылӧ видзӧдтӧг, кылӧ вӧлі, кыдзи на кузя мунісны машинаяс.
Лунвывланьӧ бӧрыньтчисны немецкӧй частьяс, кодъясӧс жугӧдӧмаӧсь Миллерово районын, а войвывланьӧ бӧрыньтчисны частьяс Баранниковка дорысь — Ворошиловградскӧй областьса первой населённӧй пунктысь, кодӧс босьтӧмаӧсь миян войска.
Екатерина Павловна да старик Фома мунісны асыввывлань, но частӧ вежлалісны направлениесӧ, медым бокӧ кольны степса сиктъяссӧ да укрепленнӧй пунктъяссӧ.
Катялы туйыс кажитчис вывті кузьӧн, и всё-таки найӧ век ӧтарӧ матыстчисны бойяс мунан районлань: пыр ёнджыка кутісны кывны орудиеяслӧн сьӧкыда ышлолалӧмъясыс и ярджыка ыпнитлывлісны то сэні, то тані горизонт пӧлӧн налӧн биясыс.
Асъявылыс заводитіс усьны кос лым, пӧдтіс став шыяссӧ, и нинӧм эз кут тыдавны.
Катя вӧлі лёкиник беженскӧй валегиа, мышкас сылӧн дӧра сумка, вылысас ставыс лым.
И гӧгӧр ставыс — и зэв ыджыд тушаа старик Фома, лэптӧм, но кӧртавтӧм да ӧтарӧ-мӧдарӧ лётъялысь пельяса мехӧвӧй шапкаа, и кокшыяс, и тайӧ лымйыс, коді дугдывтӧг вуджрасис син водзын, — ставыс кажитчис призрачнӧйӧн.
Катялӧн душаыс быттьӧ джынвыйӧ ойбырасис, джынвыйӧ узис.
Друг сійӧ кыліс кок увсьыс чорыд му.
Старик Фома сувтіс.
Катя матыстіс сылань ассьыс чужӧмсӧ, и мыйкӧ пыр жӧ дрӧгмуніс сылӧн сьӧлӧмас: тані налы колӧ вӧлі янсӧдчыны.
Мелі да тӧждысяна выражениеӧн старик Фома видзӧдіс сы чужӧм вылӧ, а мугов киыс сылӧн индіс туй пӧлӧн, кытчӧ найӧ петісны.
Катя видзӧдліс сэтчань, кодарлань индіс киыс.
Вӧлі югдӧ нин.
Старик ыджыд кияснас кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, кыскыштіс асланьыс да, сылысь пельсӧ да банбоксӧ уснас да тошнас гильӧдігтыр, пӧся вашкӧдіс:
— Кыксё сывйысь абу ылынджык.
Ті кыланныд?
— Прӧщайтлӧй, — шӧпнитіс Катя.
Туй кузя неуна прӧйдитӧм бӧрын Катя видзӧдліс бӧрвылас: Фома Корниенко пыр на сулаліс туй вылын.
Катя гӧгӧрвоис, мый старик мӧдас сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз саяв сы син улысь.
И збыльысь, метр ветымын мунӧм бӧрын Катя вермис на аддзыны сылысь силуэтсӧ, — ыджыд старик сулаліс, ачыс тырӧма лымйӧн, быттьӧ Дед-мороз.
А кор сійӧ бергӧдчыліс коймӧдысь, старик Фома эз нин тыдав.
Тайӧ вӧлі медбӧръя сикт, кӧні Катя вермис надейтчыны асланым йӧз отсӧг вылӧ, — водзӧ колӧ вӧлі писькӧдчыны сӧмын ас вылад надейтчӧмӧн.
Сиктыс вӧлі сысянь асыввывланьынджык сулалысь высотнӧй укреплениеяс бӧрвылын, тайӧ укреплениеясыс, кодъясӧс немецъяс тэрмасигтыр стрӧитӧмаӧсь татчӧ, вӧліны оборонительнӧй линиялӧн сӧмын юкӧнӧн.
Медбур керкаясас, кыдзи висьталіс Катялы Иван Фёдорович, олісны офицеръяс да ичӧтик подразделениеяслӧн штабъяс, а тайӧ подразделениеясыс занимайтісны укреплённӧй пунктъяссӧ.
Иван Фёдорович предупредитіс гӧтырсӧ, мый положениеыс сылӧн вермас усложнитчыны, сы воигкежлӧ кӧ сикт тырыс лоӧны частьяс, кодъясӧс вӧтласны Камышнӧй ю пӧлӧнса немецкӧй оборонительнӧй рубеж вылысь.
Тайӧ ичӧтик юыс усьліс Донецлӧн притокӧ — Деркул юӧ — да визувтіс войвывсянь лунвылӧ, Ростовскӧй областьса границасянь матын, Кантемировка — Миллерово костса кӧрттуйлы пӧшти параллельнӧ.
Камышнӧй юдорса сиктъяс пӧвстысь ӧтиӧ и колӧ вӧлі петны Екатерина Павловналы да сэні виччысьны миянлысь йӧзӧс.
Лым вез пырыс Катя аддзис матысса хаталысь силуэтсӧ, кежис туй вылысь да мӧдӧдчис му вывті кытшовтны сиктсӧ, а ачыс эз вошты син увсьыс хата вевтсӧ.
Сылы висьталісны, мый сылӧн хатаыс помсяньыс коймӧдыс.
Лои пыр югыдджык.
Катя матыстчис ичӧтик хата дінӧ да ляскысис ставеньӧн тупкӧм ӧшинь бердӧ.
Хатаас вӧлі чӧв-лӧнь.
Катя эз таркӧдчы, а кутіс гыжъявны, кыдзи сійӧс велӧдісны.
Дыр сылы некод эз вочавидз.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна пессис.
Мыйкӧ дыра мысти хатасяньыс ньӧжйӧник шыасис гӧлӧс — подростоклӧн гӧлӧс.
Катя ещӧ ӧтчыд гыжйыштіс.
Ичӧтик кокъяс мӧдісны шлёпайтны му джодж кузя, ӧдзӧс воссис, и Катя пырис.
Хатаас вӧлі дзик пемыд.
— Кытысянь ті? — ньӧжйӧник юаліс челядь гӧлӧс.
Катя шуис условнӧй фраза.
— Мама, кыланныд? — шуис детинка.
— Ньӧжйӧджык... — вашкӧдӧмӧн шыасис нывбаба гӧлӧс. — Он ӧмӧй тэ гӧгӧрво рочнас?
Тайӧ жӧ роч нывбаба, он ӧмӧй кыв?
Локтӧй татчӧ, пуксьӧй крӧвать вылас.
Инды, Сашко...
Детинка босьтіс кӧдзыд кинас Екатерина Павловналысь кепысь пиас шоналӧм кисӧ да мӧдіс нуӧдны Катяӧс ас бӧрсяыс.
— Энлы, ме полушубокӧс пӧрчча, — шуис сійӧ.
Но Катялы паныд нюжӧдӧм нывбабалӧн ки босьтіс Катялысь кисӧ подросток киысь да кыскис асланьыс.
— Сідзи пуксьӧй.
Миянын кӧдзыд.
Ті немецкӧй патрульясӧс энӧ аддзылӧй?
— Эг.
Екатерина Павловна пӧрччис сумкасӧ, чышъянсӧ да пыркнитіс, сэсся разис полушубок кизьяссӧ и, пӧлаясӧдыс кутігтыр, пыркӧдіс сійӧс пӧрччытӧг да сӧмын сэки пуксис крӧвать вылӧ нывбабакӧд орччӧн.
Детинка муртса кывмӧн пуксис мӧдар бокас и, — Катя эз кыв, а чувствуйтіс тайӧс мам чутьёӧн, — топӧдчис мамыс дорӧ, сылӧн шоныд телӧ бердӧ.
— Сиктаныд уна немецыс? — юаліс Катя.
— Да абу сэтшӧм уна.
Ӧні найӧ оз и узьлыны тані, а векджык сэні, кӧбрегъясын.
— Кӧбрегъясын... — шпыньмуніс детинка. — Блиндажъясын!
— А ӧткодь нин.
Ӧні, шуӧны, должен воны налы подкрепление, мӧдасны тані фронт кутны.
— Висьталӧй, тіянӧс Галина Алексеевнаӧн шуӧны? — юаліс Катя.
— Шуӧй Галяӧн, ме абу на пӧрысь, Галя Корниенко.
Сідзи и висьтавлісны Катялы, мый сійӧ веськалас ещӧ на ӧти Корниенко ордӧ.
— Ті миян йӧз дорӧ мунанныд? — ньӧжйӧник юаліс детинка.
— Миян йӧз дорӧ.
Сэтчӧ прӧйдитны позьӧ?
Детинка чӧв олыштіс, сэсся шуис загадочнӧй выражениеӧн:
— Йӧзыс прӧйдитлісны...
— Важӧн?
Детинка эз ӧтветит.
— А кыдзи меным тіянӧс шуны? — юаліс нывбабаыс.
— Документ серти — Вера.
— Вера кӧ и Вера — тані ас йӧз, веритасны.
А коді оз верит, нинӧм оз шу.
Гашкӧ, и эм сэтшӧм дуреньыс, коді эськӧ выдайтас тіянӧс, но коді нӧ ӧні лысьтас? — рама шпыньмунӧмӧн шуис нывбаба. — Ставныс тӧдӧны, регыд миян локтасны...
Пӧрччысьӧй, водӧй крӧвать вылас, а ме тіянӧс шебрӧда, медым шоныд вӧлі.
Пикӧд ми кыкӧн узьлам, и миянлы шоныд.
— Ме тіянӧс вӧтлі?!.
Ог, ог, — пыр жӧ шуис Катя, — ме кӧть лабичын, кӧть джоджын, всё равно ме узьны ог кут.
— Унмовсянныд.
А миянлы ӧд чеччыны жӧ колӧ.
Хатаас збыльысь вӧлі зэв кӧдзыд, — чувствуйтчис, мый сійӧс абу ломтылӧмаӧсь тӧв пуксьӧмсянь.
Катя велалӧма нин вӧлі, мый немецъяс дырйи хатаяс сулалӧны ломтытӧмӧсь, а сёянсӧ — бульон либӧ рок либӧ картупель — йӧзыс пуӧны то чаг би вылын, то идзас би вылын.
Катя пӧрччис полушубоксӧ, валегисӧ да водіс.
Кӧзяйкаыс шебрӧдіс сійӧс стежитӧм эшкынӧн, а вывсяньыс полушубокӧн.
И Катя эз казявлы, кыдзи унмовсис.
Садьмис сійӧ вывті чорыда йиркнитӧмысь, кодӧс сійӧ узигас не сэтшӧма кыліс, кутшӧма чувствуйтіс став тушанас.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг на Катя кыпӧдчыштіс крӧвать вылас, и тайӧ здукас ещӧ и ещӧ некымын чорыд взрыв тыртісны став кытшалысь мирсӧ юралысь шыясӧн да воздух сырмӧмӧн.
Катя кыліс моторъяслысь ёна жургӧм, — самолётъяс лэбисны уліті сикт весьтті ӧта-мӧд бӧрсяыс и пыр жӧ кыпӧдчисны зэв ёна чукльӧдлігтыр.
Катя непӧштӧ гӧгӧрвоис, сійӧ прӧстӧ тӧдіс шы сертиыс, мый тайӧ миян «илъяс».
— Миян! — горӧдіс Катя.
— Да, тайӧ миян, — тэрмасьтӧг шуис детинка, коді пукаліс ӧшинь дорас лабичын.
— Сашко, пасьтась, пасьтасьӧй и ті, Вера, кыдзи тіянӧс!
Мияныдтӧ миян, а кыдзи сетыштасны — он чеччы! — шуаліс Галя, коді сулаліс хата шӧрас, киас кутіс полыньысь вӧчӧм корӧсь.
Кӧть хатаын вӧлі кӧдзыд, Галя сулаліс му джоджас кӧмтӧг, куш сойяса, и детинкаыс сідзжӧ вӧлі пӧрччысьӧма.
— Нинӧм найӧ оз сетыштны, — шуис детинка, сійӧ асьсӧ лыддис нывбабаясысь тӧдысьӧнджык, — найӧ укреплениеяссӧ гымӧдӧны.
Гырысьлӧн кодь серьёзнӧй синъяса слабиник детинка пукаліс кӧмтӧм кокъяссӧ лабич улас кресталӧмӧн.
— Миян илъяс — татшӧм поводдяӧ! — волнуйтчигтыр шуис Катя.
— Абу лёк, войнас кынтӧма, — гыӧртӧм ӧшинь вылӧ Катялысь видзӧдлӧмсӧ казялӧм мысти шуис детинка. — Поводдя бур: шондіыс абу, но оз нин лымъяв...
Учительницаалігас Катя велалӧма имеитны делӧ Сашко арлыда подростокъяскӧд и ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый детинка интересуйтчӧ сыӧн и мый сылы зэв окота, мед Катя обратитіс сы вылӧ внимание.
Сэки жӧ детинкалы сэтшӧма вӧлі лӧсялана ассьыс достоинство чувствосӧ кутӧмыс, мый ни жестъяснас, ни гӧлӧс интонациянас сійӧ эз петкӧдлы нинӧм сэтшӧмсӧ, мый эськӧ позис шуны сыладорсянь нескромностьӧн.
Катя кыліс кыськӧ сикт водзладорсьыс зенитнӧй пулемётъяслысь лёкысь таргӧм.
Кӧть кутшӧма сійӧ эз волнуйтчы, сійӧ эз вермы не гӧгӧрвоны, мый немецъяслӧн тані зенитнӧй артиллерия абу на.
Тайӧ висьталіс, мый укреплениеяслӧн тайӧ линияыс сӧмын ӧні немвиччысьтӧг приобретитіс обороналӧн важнӧй линиялысь тӧдчанлун.
— Регыдджык эськӧ мед миян воисны! — шуаліс Галя. — Миян и кӧбрегным абу.
Кор миян отступайтісны, ми немецкӧй самолётъясысь соседъяс кӧбрегӧ дзебсьылім, а нето веськыда му вылӧ — водам ёг турун пытшкас либӧ борйӧ, пельяснымӧс тупкам да виччысям...
Бара взрывайтчысь бомбаяс — ӧтик, мӧд, коймӧд — сыркйӧдлыштісны хатасӧ, и бара миян самолётъяс муралігтырйи журкнитісны сикт весьтті да кайисны вывлань.
— Ой, донаясӧй ті менам! — горӧдіс Галя, лажыньтчис да тупкис пельяссӧ кияснас.
Тайӧ нывбабаыс, коді лажыньтчис самолётъяс шы кылігӧн, вӧлі районса партизанъяслӧн главнӧй квартираса кӧзяйкаӧн.
Галя Корниенко квартира пыр муніс пленысь пышйысь либӧ окружениеысь петысь Краснӧй Армияса салдатъяслӧн главнӧй потокыс.
Катя тӧдіс, мый Галялӧн мужикыс пӧгибнитӧма дзик война заводитчӧм бӧрын и мый кык посниыс сылӧн кулӧмаӧсь оккупация дырйи дизентерияысь.
Галялӧн тайӧ невӧльнӧй движениеас — лоны улынджык, дзебсьыны опасностьысь, кӧть пельяссӧ тупкӧмӧн, мед не кывны, — вӧлі мыйкӧ зэв наивнӧй да зэв человеческӧй.
Катя уськӧдчис Галя дінӧ да сывйыштіс сійӧс.
— Энӧ полӧй, энӧ полӧй!.. — сьӧлӧмсяньыс шуис Катя.
— А ме ог и пов, да бабаыдлы быттьӧкӧ тадзи пӧлагайтчӧ... — Галя лэптіс сылань сьӧдов пудпаса спокойнӧй чужӧмсӧ да серӧктіс.
Екатерина Павловна лунтыр оліс тайӧ хатаас.
Ковмис сылӧн став выдержкаыс, медым овны пемдытӧдзыс, — сэтшӧм окота вӧлі ӧдйӧджык петны миян йӧзлы паныд.
Лунтыр миян «илъяс», кодъясӧс колльӧдісны истребительяс, обрабатывайтісны сикт водзладорса укреплениеяссӧ.
«Илъяс» эз вӧвны унаӧн, — став сертиыс тӧдчис, кык тройка.
Ӧтчыд волігӧн найӧ вӧчисны кык-куим заход, а став бомбаяссӧ шыблалӧм бӧрын ветлісны зарядка вылӧ, заправка вылӧ да бӧр волісны.
Тадзи найӧ уджалісны дзик сійӧ асъя чассяньыс, кор садьмӧдісны Катяӧс, пемдытӧдзыс.
Лунтыр сикт весьтын пансьылісны миян истребительяс да «мессеръяс» костын воздушнӧй бойяс.
Мукӧд дырйи кылӧ вӧлі, кыдзи юралігтырйи прӧйдитлісны зэв выліті сӧветскӧй бомбардировщикъяс — немецкӧй обороналӧн кутшӧмкӧ ылысса рубежъясӧ.
Тыдалӧ, найӧ бомбитісны укреплениеяс Деркул ю дорысь, коді усьӧ Донецӧ Митякинскӧй отрядса базасянь неылӧ, кӧні сёй пещераын сулаліс Иван Фёдоровичлӧн муӧн тыртӧм «газикыс».
Лунтырӧн некымынысь лэблісны немецкӧй штурмовикъяс да шыблалісны бомбаяс кытчӧкӧ неылӧ, буракӧ, Камышнӧй ю сайӧ.
Сэтысянь дугдывтӧг кыліс тяжёлӧй артиллериялӧн гымгӧм.
Ӧтчыд беспорядочнӧй артиллерийскӧй лыйсьӧм лыбис немецкӧй укреплениеяс сайын матысса полосаын, кытчань колӧ вӧлі ӧні мунны Екатерина Павловналы.
Лыйсьӧмыс первойсӧ кыліс быттьӧкӧ ылісянь, а сэсся матыстчис и кӧнкӧ дзик нин матын, медся ёна грымгигас, друг ланьтіс.
Рытъявылыс сійӧ бара ӧддзис, тайӧ лыйсьӧмыс, — снарядъяс потласисны дзик сикт водзвылас.
Некымын минута чӧж немецкӧй пушкаяс лыйсисны воча, лыйлісны сэтшӧм частӧ, мый хатаас эз кут позьны сёрнитны.
Екатерина Павловна да Галя думыштчӧмӧн видзӧдлывлісны мӧда-мӧд выланыс.
И сӧмын ичӧтик Сашко пыр видзӧдіс ас водзладорас загадочнӧй выражениеӧн.
Воздухын тайӧ войясыс да артиллерийскӧй лыйсьӧмыс заставитісны йӧзсӧ дзебсясьны хатаясӧ да кӧбрегъясӧ и мездісны Екатерина Павловнаӧс бокӧвӧй волысьясысь.
А немецкӧй салдатъяс вӧліны, тыдалӧ, зэв ёна занятӧсь асланыс делӧнас.
Кажитчис, мый сиктыс тыртӧм и сӧмын тайӧ ӧти хатаас олӧны найӧ куимӧн — кык нывбаба да детинка.
Кымын этшаджык кольлі кадыс сійӧ решающӧй, а гашкӧ, и роковӧй минутаӧдзыс, кор Катялы колӧ вӧлі петны, сымын сьӧкыдджык вӧлі сылы кутны асьсӧ.
Сійӧ подробнӧя юасис Галялысь аслас водзӧ лоан туй йылысь и вермас-ӧ кодкӧ сылы петкӧдлыны туйсӧ, но Галя сӧмын долис:
— Энӧ тревожитӧй асьнытӧ, шойччӧй.
Удитанныд на тревожитчынытӧ.
Тыдалӧ, Галя ачыс нинӧм оз тӧд да прӧстӧ жалитӧ сійӧс, и таысь сӧмын ёнджыка заводитліс волнуйтчыны Катя.
Но кодкӧ кӧ бокӧвӧй морт ӧні пырис хатаас да заводитіс сёрнитны Катякӧд, сійӧ эськӧ некор эз дӧгадайтчы Катя переживаниеяс йылысь.
Рӧмыдыс сукмис, и «илъяс» помалісны ассьыныс медбӧръя хороводсӧ, и ланьтісны зенитнӧй пулемётъяс.
Ставыс гӧгӧр лӧнис, и сӧмын ылысса ыджыд пространствоын пыр на муніс аслыснога гӧгӧрвотӧм трудӧвӧй, боевӧй олӧм-страда.
Ичӧтик Сашко джоджас лэдзис лабич улысь кресталӧм коксӧ (ӧні сійӧ вӧлі валегиа нин: луннас всё-таки кӧмаліс), матыстчис ӧдзӧс дорас да чӧв олігтыр кутіс пасьтавны дӧмасӧсь пась, коді коркӧ вӧлӧма еджыд, а ӧні няйт.
— Пӧра тіянлы, Верочка, — шуис Галя, — буретш ӧні медбур.
Найӧ, чӧртъяс, ӧні водасны неуна шойччыштны.
А ас йӧз пиысь ӧні вермас кодкӧ пырны татчӧ, бурджык лоӧ, найӧ кӧ тіянӧс оз аддзывны.
Рӧмыдас сьӧкыд вӧлі аддзыны Галя чужӧмлысь выражениесӧ, гӧлӧсыс сылӧн петіс пыдісянь.
— Кытчӧ пиыд мӧдӧдчӧ? — юаліс Катя сы пытшкын кыптӧм гудыр, тревожнӧй чувствоӧн.
— Нинӧм, нинӧм, — тэрмасигтыр шуис Галя.
Сійӧ чепсасис хатаӧд, отсасис пасьтасьны Катялы да пиыслы.
Здук кежлӧ Катялӧн мамлӧн кодь выражениеа видзӧдласыс сувтліс Сашколӧн кельыд чужӧм вылӧ.
Сідзкӧ, со коді вӧлӧма знаменитӧй проводникыс, коді оккупация дырйи вит тӧлысь чӧжӧн колльӧдӧма став вражескӧй укреплениеяс пыр, — колльӧдаліс и ӧткӧн-ӧткӧн, и группаясӧн, и быдса отрядъясӧн, — уна сё, а гашкӧ, и уна тысяча миян йӧзӧс!
А детинка эз нин видзӧд Катялань.
Сійӧ пасьталіс ассьыс важиник пасьсӧ и аслас став вӧраснас быттьӧкӧ висьталіс: «Уна кад тэнад вӧлі видзӧдны ме вылӧ, да тэ эн дӧгадайтчы, а ӧні тэ лучше эн мешайт меным».
— Ті неуна виччысьыштлӧй, а ме пета караулитышта да тіянлы висьтала. — Галя отсаліс Екатерина Павловналы волысавны сумкасӧ, сы вӧсна мый сылӧн полушубок соскас киясыс эз куснясьны. — Вай жӧ прӧщайтчам, сэсся кад оз ло.
Ен мед сетас тіянлы быд медбурсӧ, шудсӧ...
Найӧ окасисны, и Галя петіс хатаысь.
Катя эз нин шензьы, мый мамыс эз меліав писӧ, весиг эз прӧщайтчы сыкӧд, — ӧні Катя нинӧм вылӧ нин эз шензьы.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый кывъяс «найӧ велалӧмаӧсь» татчӧ оз лӧсявны.
Ачыс сійӧ, Катя, эз вермы эськӧ кутчысьны да окаліс, кутліс эськӧ ассьыс детинкасӧ, судьбаыс кӧ сиис колльӧдны писӧ татшӧм смертельнӧ опаснӧй делӧ вылӧ.
Но Катя эз вермы не сӧгласитчыны сійӧн, мый Галя вӧчӧ правильнӧйджыка.
И тыдалӧ, Галя кӧ вӧчис мӧдног, ичӧтик Сашко ӧтдортчис эськӧ сы мелілунысь, весиг скӧрысь эськӧ примитіс сылысь меліалӧмсӧ, сы вӧсна мый мамыслӧн меліалӧмыс вермис ӧні сӧмын нормӧдны сійӧс.
Катялы эз вӧв лӧсьыд, кор колины Сашкокӧд кыкӧн.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ставыс, мый сійӧ шуас, лоӧ фальшивӧй.
Но всё-таки Катя эз вермы кутчысьнысӧ да шуис зэв делӧвӧй тонӧн:
— Тэ эн колльӧд ылӧ, а сӧмын инды меным, кыті прӧйдитны эсійӧ укреплениеяс косттіыс.
Водзӧ ме туйсӧ тӧда.
Сашко чӧв оліс да эз видзӧд сы вылӧ.
Тайӧ кадас Галя восьтіс ӧдзӧссӧ да шӧпнитіс:
— Мунӧй, некод абу...
Вӧлі букыд, лӧнь, абу зэв кӧдзыд да абу пемыд вой, — тыдалӧ, тӧлысьыс вӧлі тӧвся ру эшкын сайын, да и лымйыс югдӧдыштіс.
Сашко — абу шапкаа, а зэв важ да сылы ыджыдкодь чукрассьӧм картуза, валегиа, кепысьтӧм — муніс, некытчӧ видзӧдлытӧг, веськыда му вылӧ.
Тыдалӧ, сійӧ бура тӧдіс, мый мамыс оз подведит: шуис «некод абу» — сідзкӧ, некод и абу.
Войвывсянь лунвылӧ кыссьысь мылькъяслӧн коставлысь линияыс, код вомӧн налы ковмис вуджны, вӧлі Деркул юкостса да сылӧн приток Камышнӧй юкостса водоразделӧн.
Сиктыс сулаліс увтасінын ляпкыдик кык нӧрыс костын, кодъяс мунісны Деркул дорлань степӧ, вочасӧн пыр ляпкалісны да ӧтрӧвняйтчисны степыскӧд.
Сашко муніс веськыда му вывті сиктсяньыс мӧдарлань, медым вомӧнавны тайӧ ӧти нӧрыссӧ.
Катя гӧгӧрвоис, мыйла Сашко мунӧ сэтчань: мед кӧть ляпкыд вӧлі степын нӧрысыс, — кор найӧ прӧйдитісны сы вомӧн, сэки найӧс оз нин позь вӧлі аддзыны сиктсянь.
Нӧрыс мӧдарладорӧ вуджӧм бӧрын Сашко кежис сы пӧлӧн асыввывлань.
Ӧні найӧ мунісны перпендикулярнӧ мылькъяс линиялы, кӧні вӧліны немецкӧй укреплениеяс.
Сійӧ здуксяньыс, кор найӧ петісны гортсьыныс, Сашко ни ӧтчыд эз видзӧдлы бӧрланьыс, локтӧ-ӧ сы бӧрся сылӧн спутницаыс.
Катя покорнӧя восьлаліс сы бӧрся.
Ӧні мунісны найӧ ляпкыдик лым письыс мыччысьӧм шочиник идзапод вывті — сэтшӧм жӧ увтасінті, кутшӧмын сулаліс сиктыс.
Кыдзи и колян войӧ, бура кыліс грейдернӧй туйяс кузя отступайтысь немецкӧй войскалӧн ноксьӧмыс, кӧнкӧ войвывланьынджык да лунвывланьынджык.
Орудиеяслӧн йиркӧмыс шочмис, и гораджыка да унджык кыліс асыв-лунвылын, Миллерово дорын.
Кӧнкӧ зэв ылын, тыдалӧ, Камышнӧй ю весьтын, ӧшйывлісны немецкӧй осветительнӧй бомбаяслӧн лампаяс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм ылын, мый налӧн кельыд югӧрыс сӧмын тыдыштіс тасянь, но эз разӧдлы рӧмыдсӧ.
Татшӧм лампасӧ кӧ эськӧ ӧшӧдісны водзладорса ӧти высота вылӧ, сэки Сашко да Катя кутісны эськӧ тыдавны кипыдӧс вылын моз.
Небыд лымйыс шытӧг лямавліс кокъяс улас, кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи валеги улас шарскӧ идзаподйыс.
Сэсся идзаподйыс помасис.
Сашко видзӧдліс бӧрвылас, кинас сетіс знак локны ас дінас.
Кор Катя матыстчис сы дінӧ, Сашко лажыньтчис да петкӧдліс, мый сійӧ сідзи жӧ должен вӧчны.
Полушубока Катя прӧстӧ пуксис лым вылас.
Сашко тэрыба индіс чуньнас Катя вылӧ и ас вылас да гижтіс лымъяс асыввывланьӧ визь.
Кияссӧ сылысь тупкисны пась сосъясыс, сійӧ мездіс найӧс да тэрыба вӧчис лымсьыс ёсь йыла кузь мыльк сӧмын на гижтӧм визьыслы вомӧнӧн.
Катя гӧгӧрвоис, мый сійӧ чертитіс налысь мунан туйсӧ да препятствие, кодӧс налы колӧ вӧлі венны.
Сэсся Сашко босьтіс китыр лым мыльксьыс ӧтилаысь дай мӧдлаысь, быттьӧ мылькъяс вӧчис кык проход, чуньяснас пасйис проходъяс кыкнанладорас укрепление пунктъяс да нуӧдіс визь первой ӧти проходӧдыс, сэсся мӧдӧдыс.
Катя гӧгӧрвоис, мый сійӧ петкӧдлӧ кык туй, кыті позьӧ налы мунны.
Катя шпыньмуніс — сылы дум вылас уси суворовскӧй изречение: быд салдат должен гӧгӧрвоны ассьыс манёвр.
Тайӧ дас арӧса Суворов син водзын сійӧ, Катя, вӧлі сылӧн дзик ӧти салдатӧн.
Катя довкнитіс юрнас, мый гӧгӧрвоис «ассьыс манёврсӧ», и найӧ мӧдӧдчисны.
Найӧ ӧні мунісны кытшолӧн асыв-войвывлань.
Тадзи воисны найӧ тшӧкыда гартлӧм колючӧй проволока дорӧдз.
Сашко вӧчис знак, медым Катя водіс, а ачыс муніс проволока пӧлӧн.
Регыд мысти сійӧ эз кут тыдавны.
Катя водзвылын кыссис дас кык рада кымын проволочнӧй заграждениеяслӧн линия.
Линияыс вӧлі важся нин, проволокаыс сімӧма, — Катя весиг видліс сійӧс кинас.
Тані эз тӧдчы «илъяс» уджлӧн некутшӧм след.
Тыдалӧ, заграждениеыслысь тайӧ линиясӧ немецъяс лӧсьӧдӧмаӧсь партизанъяслы паныд: сійӧ потшис мыльксӧ тылсянь и вӧлі ылын главнӧй укреплениеяссяньыс.
Катя важӧн нин эз испытывайтлы виччысьӧм кузя татшӧм мучениесӧ.
Кадыс муніс, а Сашко пыр на эз вӧв.
Коли час, мӧд, а детинка век абу.
Но Катя мыйлакӧ эз волнуйтчы сы вӧсна: тайӧ вӧлі детинка-воин, код вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны.
Катя сэтшӧм дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, мый сійӧс кутіс босьтны йирмӧг.
Сійӧ бергӧдчывліс ӧти бок вывсяньыс мӧд вылас, сэсся эз выдержит да пуксис.
Ичӧтик Суворов мед мыжалас сійӧс, но Сашко кӧ нин колис сійӧс татшӧм дыр кежлӧ, сійӧ заводитлас кӧть тӧдмавны местасӧ.
Детинка кӧ муніс восьлӧн, а эз кыссьы, то сійӧ сідзжӧ вермас неуна ветлӧдлыштны копыртчӧмӧн.
Муртса сійӧ муніс воськов ветымын, кыдзи друг аддзис мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь сійӧс дрӧж босьтіс — радуйтана виччысьтӧмторсьыс.
Сы водзын вӧлі выльӧн на разорвитчӧм снарядысь нерӧвнӧй воронка.
Снарядыс разорвитчӧма дзик на неважӧн, гугӧдӧма сьӧд мусӧ да койыштӧма сійӧс лым вылӧ.
Тайӧ буретш вӧлі снарядӧн вӧчӧм воронка, а абу бомбаӧн, кодӧс шыбитӧма самолётсянь.
Тайӧс пыр жӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сы серти, кыдзи водӧма лэптӧм муыс — ёнджыкасӧ ӧтарладорӧ, буретш сыладор боклань, кысянь воисны Сашко да Катя.
И, тыдалӧ, Сашко тожӧ видзӧдӧма та вылӧ, водзӧ мунтӧдзыс сійӧ кытшовтӧма воронка гӧгӧрыс — тайӧс петкӧдлісны коктуйясыс.
Катя корсис синъяснас лым вылысь мукӧд воронкаяс, найӧ эз вӧвны — колӧ шуны, матын Катя гӧгӧрын.
Висьтавны позьтӧм, аслыспӧлӧс волнение шымыртіс сійӧс: тайӧ воронкаыс вермис лоны сӧмын миян снарядысь.
Но тайӧ эз вӧв дальнобойнӧй тяжёлӧй артиллерия снарядысь воронка; му лэптӧм сертиыс тыдаліс, мый тайӧ лоӧма средньӧй калибра орудиеысь лыйӧм снарядсянь — миян лыйлӧмаӧсь абу нин сэтшӧм ылісянь.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі след сійӧ чорыд артиллерийскӧй лыйсьӧмъясысь, кодъясӧс кывлісны найӧ куимӧн Галя хатаын рытгорувнас.
Миян матынӧсь!
Найӧ — орччӧн!
Кутшӧм кывъясӧн висьтавны тайӧ нывбабаыслысь чувствояссӧ, коді вит тӧлысь чӧж вӧлі ылын аслас челядьсьыс, коді дугдывтӧг нуӧдіс страшнӧй тыш, коді эз дугдыв мечтайтны сійӧ минута йывсьыс, кор шинеля, вирӧн резсьӧм Морт воас врагӧн пӧганитӧм рӧднӧй му вылӧ и паськӧдас ассьыс братскӧй сывсӧ?
Кутшӧм вынӧн чепӧсйис Катялӧн мучитчӧм душаыс сы дорӧ, Морт дорас, коді тайӧ минутаас вӧлі сылы мужик дорсьыс либӧ вок дорсьыс донаджык!
Катя кыліс валегиясӧн лым вывті небыда восьлалӧм, и Сашко матыстчис сы дінӧ.
Первой здукас Катя весиг эз обратит вниманиесӧ, мый сылӧн пась водзладорыс и пидзӧсъясыс, и валегиыс абу лымйӧсь, а муӧсь, — детинка матыстчис, кияссӧ сюялӧма сосъясас, тыдалӧ, сылы дыр лоӧма кыссьыны да ачыс кынмӧма.
Сійӧ сюся мӧдіс видзӧдны Сашко чужӧм вылӧ — мый жӧ вайӧ сійӧ Катялы?
Но детинкалӧн пель вылӧдзыс лэччӧм тайӧ ыджыд картуз уліас чужӧмыс вӧлі смел.
Сійӧ сӧмын кыскис кияссӧ сосъяссьыс да вӧчис жест: «Таті прӧйдитны оз позь».
Тайӧ жестыс чуймӧдіс Катяӧс.
Детинка видзӧдліс воронка вылӧ, а сэсся Екатерина Павловна вылӧ, — синъясыс налӧн паныдасисны, и детинка друг нюммуніс.
Тыдалӧ, тайӧ воронкаыс водзджыксӧ Сашко вылӧ вӧчӧма сэтшӧм жӧ впечатление, кутшӧмӧс ӧні вӧчис Катя вылӧ.
Сашко гӧгӧрвоис ставсӧ, мый вӧчсьӧ Екатерина Павловна сьӧлӧмын, и сылӧн нюмыс висьталіс: «Нинӧм, мый таті оз позь прӧйдитны, ми прӧйдитам мӧдлаті».
Налӧн отношениеясыс лоины выльногаӧсь, — найӧ гӧгӧрвоисны ӧта-мӧднысӧ.
Найӧ воддзамозыс жӧ эз шулыны ни ӧти кыв, но найӧ мӧдісны дружитны.
Катя представитіс аслыс, кыдзи сэні, кын му вылас куш вӧсньыдик кияснас мыджсьӧмӧн, кыссис Сашко.
Но детинка эз сет аслыс шойччыштны ни ӧти минута.
Сійӧ чуньнас корис Катяӧс ас бӧрсяыс и мӧдіс мунны мӧдарлань, асланыс важ туйӧдыс.
Сьӧкыд эськӧ вӧлі определитны чувствосӧ, кутшӧмӧс Катя испытывайтіс тайӧ детинка дорас.
Тайӧ вӧлі товариществолӧн чувство, дӧвериелӧн, подчинитчӧмлӧн, уважениелӧн чувство.
Сэки жӧ тайӧ вӧлі материнстволӧн чувство.
Тайӧ вӧліны став сійӧ чувствоясыс, кодъяс сорласьӧмаӧсь ӧтлаӧ.
Катя эз кут юасьны, мый мешайтіс налы прӧйдитны таті.
Сійӧ сутш кежлӧ эз падмыв сы кузя, мый Сашко эз бергӧдчы гортас, а нуӧдӧ сійӧс кытшолӧн, медым вуджны укреплениеяс вомӧн мӧд проходті.
Катя эз вӧзйы сылы ассьыс кепысьсӧ, медым шонтіс кисӧ, сы вӧсна мый тӧдіс — Сашко оз босьт.
Недыр мысти найӧ бара кежисны войвывлань, сэсся асыв-войвылӧ да бӧр петісны проволочнӧй заграждениеяс дорӧ, кодъяс кытшалісны нин мӧд мыльклысь подувсӧ.
Сашко муніс, а Катя бара виччысис и виччысис сійӧс.
Медбӧрын Сашко воис, ещӧ ёнджыка муӧссьӧма, сідзжӧ пель вылас лэдзӧм картуза да кияссӧ сюйӧма сосъясас.
Катя пукаліс лым вылас да виччысис сійӧс.
Сашко матыстіс ассьыс чужӧмсӧ сы чужӧм дорӧ, мигнитіс сылы ӧти синнас да нюммуніс.
Катя всё-таки вӧзйис сылы ассьыс кепысьсӧ, но Сашко ӧткажитчис босьтны.
Сійӧтор, мый Катялы кажитчыліс медсьӧкыдӧн, вӧлӧмкӧ збыльвылас, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ олӧмын, весиг абу кокни, а казявлытӧм.
Да, сійӧ прӧстӧ эз казявлы, кыдзи найӧ прӧйдитісны кык укреплённӧй пункт костті.
Тайӧ вӧлі медся прӧстӧйыс, мый лои Катялы переживайтны тайӧ поход дырйиыс.
И сӧмын бӧрыннас сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла тайӧ вӧлі сэтшӧм прӧстӧ.
Катя весиг эз помнит, дыр-ӧ найӧ мунісны, а сэсся — кыссисны.
Сійӧ помнитіс сӧмын, мый лунтырӧн «илъяс» гугӧдӧмаӧсь татысь став мусӧ, и помнитіс Катя тайӧс сы вӧсна, мый сылӧн полушубокыс, валегиыс да кепысьыс, кор Катя да Сашко петісны поле вылӧ, вӧлі Сашколӧн моз жӧ муӧссьӧмаӧсь.
Сэсся найӧ дыр на мунісны тайӧ ичӧтик мылькъяса паськыд эрд вывтіыс, сӧстӧм лым вывті.
Коркӧ и Сашко сувтіс да бергӧдчис — кутіс виччысьны Катяӧс.
— Туйыс со кыті мунӧ.
Аддзан али он? — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ да индіс кинас.
Сашко петкӧдліс сылы, кыдзи петны просёлок вылӧ, коді йитӧ сиктсӧ, кытысь найӧ воисны, хуторкӧд, код пыр колӧ вӧлі мунны Катялы водзӧ.
Ӧні Катя веськаліс сійӧ полосаӧ, кӧні, Иван Фёдорович карта серти, вӧлі этша немецкӧй укреплённӧй пункт, но немецъяслӧн зэв ӧдйӧ отступайтӧм вӧсна, Иван Фёдорович шуӧм серти, должен вӧлі царитны страшнӧй путаница.
Разі-пели отступайтысь частьяс вермисны вӧчны тайӧ полосаас временнӧй укреплениеяс да нуӧдны арьергарднӧй бойяс.
Любӧй местаын позьӧ вӧлі зурасьны отступайтысь немецкӧй подразделениеяс вылӧ либӧ случайнӧ ылалӧм салдатъяс вылӧ.
И любӧй населённӧй пункт вермис немвиччысьтӧг лоны немецкӧй обороналӧн передньӧй крайын.
Туйлысь тайӧ участоксӧ Иван Фёдорович лыддьыліс медся опаснӧйӧн.
Но, не кӧ лыддьыны грейдернӧй туйяс кузя отступайтысь частьяслысь век сійӧ жӧ ноксьӧмсӧ да асыв-лунвылын, Миллерово дорын, дугдывтӧм канонадасӧ, нинӧм тані эз петкӧдлы сэтшӧм обстановкасӧ, кутшӧм йылысь висьталіс Иван Фёдорович.
— Шуда туй тіянлы, — кисӧ лэдзӧм бӧрын шуис Сашко.
Вот ӧні материнскӧй чувствоыс лои медвынаӧн став мукӧд чувствояс дорысь.
Катялы окота лои босьтны сійӧс ки вылас, топӧдны сьӧлӧм бердас да кутны сідзи зэв дыр, медым дзебны сійӧс став светсьыс.
Но, дерт, тайӧ вермис дзикӧдз торкны налысь отношениеяссӧ.
— Прӧщай, аттьӧ тэныд. — Катя пӧрччис кепысьсӧ да мыччис сылы кисӧ.
— Шуда туй, — бара шуис Сашко.
— Да, вунӧді, — кокньыдика нюммунӧмӧн шуис Катя. — Мыйла эсійӧ проходтіыс эз позь прӧйдитны?
Сашко скӧрысь зумыштчис.
— Фрицъяс гуалӧмаӧсь ассьыныс йӧзсӧ.
<ns>Зэ-эв</ns> ыджыд гу кодйӧмаӧсь!..
И не челядьлӧн кодь скӧр нюм тыдовтчис сы чужӧм вылын.
Мыйкӧ дыра Катя муніс бӧрвылас видзӧдлывлігтырйи, медым дырджык не воштыны син увсьыс детинкасӧ.
Но Сашко ни ӧтчыд эз видзӧдлы бӧрвылас и регыд мысти воши пемыдас.
И сэки лои медся вына потрясениеыс, коді нэм кежлас коли Катя паметьын.
Катя муніс кыксё метрысь не унджык, и сы чайтӧм серти сійӧ должен вӧлі вот-вот петны туй вылӧ.
Кыдзи друг, мыльк вылӧ кайӧм бӧрын, сійӧ аддзис веськыда ас водзвывсьыс мыльк сайын сулалысь зэв ыджыд танк, коді орудиелысь кузь стволсӧ вӧлі накӧсӧн веськӧдӧма сы мунан туйлы.
Тешкодь, сьӧд танк, кодлӧн башня вылас вӧлі шар кодь кутшӧмкӧ сооружение — тайӧ медся водз шыбитчис Катялы синмас — друг вӧрзис, и тайӧ вӧлӧмкӧ восьса люкас сулалысь, ребристӧй шлема танкист.
Танкист сэтшӧм тэрыба веськӧдіс Катя вылӧ автоматсӧ, мый кажитчис, быттьӧкӧ танкистыс виччысьӧма нин сійӧс чургӧдӧм автоматӧн, да зэв спокойнӧя шуис:
— Сулавны!
Танкист шуис тайӧс ньӧжйӧник да сэки жӧ гораа, шуис повелительнӧя и сэки жӧ вежливӧя, сы вӧсна мый делӧсӧ имеитіс нывбабакӧд.
Но главнӧйыс — танкист шуис тайӧс чистӧя рочӧн.
Катя нинӧм нин эз вермы вочавидзны, и синваыс ыльӧбтіс сы синъясысь.
Ветымын витӧд глава
Танкъясыс, кодъяс дорӧ воис Екатерина Павловна, — танкыс вӧлі кык, но мӧдсӧ, коді сулаліс туй мӧдарладорас, сідзжӧ мыльк сайын, Катя первой здукас эз аддзы, — вӧліны передӧвӧй танкӧвӧй отрядлӧн головнӧй дозорӧн.
А сійӧс сувтӧдысь танкистыс вӧлӧма танкса командир да головнӧй дозорса командир, кодӧс, колӧ шуны, он вермы тӧдны, сы вӧсна мый офицерыс вӧлі прӧстӧй комбинезона.
Ставсӧ тайӧс Катя тӧдмаліс бӧрынджык.
Командир прикажитіс Катялы лэччыны, чеччыштіс танксьыс, а сы бӧрся чеччыштіс и танкист.
Сэк кості, кор командир тӧдмаліс сылысь личностьсӧ, Катя видзӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Командирыс вӧлі зэв на том.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мудзӧма и, тыдалӧ, сэтшӧм дыр абу узьлӧма, мый синлапъясыс асьныс тупкылісны синъяссӧ, сійӧ сьӧкыдпырысь лэптыліс тайӧ пыктӧм синлапъяссӧ.
Катя висьталіс сылы, коді сійӧ да мыйла мунӧ.
Офицерлӧн выражениеыс вӧлі сэтшӧм, мый ставыс, мый йылысь сійӧ висьталӧ, вермас лоны правдаӧн, а вермас лоны и неправдаӧн.
Но Катя эз казяв тайӧ выражениесӧ, а сӧмын ас водзвывсьыс аддзис сылысь пыктӧм синлапъяса, ёна мудзӧм том чужӧмсӧ, и синваыс бара и бара доршасис Катя синъясын.
Пемыдсьыс туй кузя журкнитіс-петіс мотоциклист, сувтӧдіс мотоциклсӧ танк дінӧ да юаліс обыкновеннӧй гӧлӧсӧн:
— Мый лои?
Юалӧм сертиыс Катя гӧгӧрвоис, мый мотоциклистсӧ корӧмаӧсь сы ради.
Враг тылын вит тӧлысь чӧж уджалігӧн Катя велаліс казявны сэтшӧм посниторъяс, кутшӧмъяслы обычнӧй кадӧ йӧзыс оз сетны тӧдчанлун.
Весиг кӧть и танксянь радируйтісны сійӧ пунктас, кӧні вӧлі мотоциклистыс, сійӧ эськӧ эз вермы воны татшӧм регыдӧн.
Кутшӧм ногӧн жӧ сійӧс корӧмаӧсь?
Тайӧ кадас воис мӧд танкса командир, тэрыба видзӧдліс Катя вылӧ, и кык командир да мотоциклист, бокӧ вешйыштӧмӧн, мыйкӧ дыра сёрнитісны ас костаныс.
Мотоциклист тӧвзис-муніс пемыдас.
Командиръяс матыстчисны Катя дінӧ, и старшӧйыс падъялігтыр юаліс, эмӧсь-ӧ сылӧн документъяс.
Катя шуис, мый документъяс петкӧдлыны сійӧ вермас сӧмын высшӧй командованиелы.
Мыйкӧ дыра найӧ сулалісны чӧв олігтыр, сэсся мӧд командирыс, первойясьыс на томджык, юаліс кыз гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм местаті ті прӧйдитінныд?
Ёна найӧс укрепитӧмаӧсь?
Катя висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс укреплениеяс йылысь, да объяснитіс, кыдзи прӧйдитіс на костті дас арӧса детинкакӧд.
Сійӧ висьталіс и сы йылысь, кыдзи немецъяс гуалӧмаӧсь ассьыныс йӧзсӧ да кыдзи сійӧ аддзыліс миян снарядӧн вӧчӧм воронка.
— А-а!
Со кытчӧ ӧти веськалӧма!
Аддзан? — старшӧй вылас видзӧдлӧм бӧрын челядь моз нюмъялігтыр горӧдіс мӧд командирыс.
Катя сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый матыстчывлысь либӧ ланьтлывлысь артиллерийскӧй лыйсьӧмыс, кодӧс сійӧ кывліс луннас, а сэсся рытгорувнас Галя хатаын, тайӧ вӧлӧма противниклысь укреплениеяс атакуйтысь миян головнӧй танкъяслӧн лыйсьӧмыс.
Тайӧ минутасяньыс командиръяс да Катя костын отношениеясыс лоины дружескӧйджыкӧн.
Сійӧ весиг смелитчис юавны головнӧй дозорса командирлысь, кутшӧм ногӧн сійӧ корис мотоциклистӧс, и командирыс висьталіс Катялы, мый мотоциклистсӧ вӧлі корӧма светӧвӧй сигналӧн, танк бӧрладорса лампочка включитӧмӧн.
Сэк кості кор найӧ тадзи сёрнитісны, воис коляскаа мотоциклист.
Мотоциклист весиг кӧзырнитіс Катялы, — чувствуйтчис, мый сійӧ относитчӧ Катя дорӧ оз сӧмын нин кыдзи ас морт дорӧ, а и кыдзи важнӧй морт дорӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Катя пуксис коляскаӧ, сійӧс шымыртіс дзик выль чувство, кутшӧмӧс Катя испытывайтіс и водзӧ некымын лун на аслас йӧз дінӧ веськалӧм бӧрын.
Катя дӧгадывайтчис, мый веськаліс сӧмын танкӧвӧй подразделениеӧ, коді петӧма водзӧ территория вылӧ, кӧні ещӧ господствуйтӧ на противник.
Но сійӧ эз нин придавайт некутшӧм значение противник вынъяслы.
И противник, и став олӧмыс, кутшӧмын сійӧ, Катя, оліс тайӧ вит тӧлысь чӧжыс, и сы туйлӧн сьӧкыдлунъясыс — ставыс тайӧ не сӧмын коли бӧрӧ, ставыс тайӧ друг ылӧ-ылӧ вешйис сы сознаниеын.
Великӧй моральнӧй рубеж торйӧдіс Катяӧс быдторйысь сыысь, коді ӧні на вӧлі сы гӧгӧрын.
Сылӧн кодь жӧ чувствояса, переживаниеяса, мышлениеа да олӧм вылас видзӧдласа йӧзлӧн мир шымыртіс сійӧс.
И сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд, тайӧ мирыс, мый сравнитны кӧ воддза мирыскӧд, кӧні сійӧ оліс ӧнӧдз, тайӧ мирыс кажитчис прӧстӧ помтӧмӧн.
Катя вермис мунны тайӧ мотоциклнас ещӧ лун и ещӧ во и быдлаын эськӧ вӧлі сійӧ, тайӧ аслас мирыс, кӧні оз ков дзебсясьны, пӧръясьлыны, вӧчавны неестественнӧй моральнӧй да физическӧй усилиеяс.
Катя лои ачыс аснас — и нэм кежлас.
Чизыр тӧлыс сотіс сылысь чужӧмсӧ, а сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый сійӧ вермис эськӧ заводитны сьывны.
Мотоциклист тӧвзьӧдіс сійӧс эз лунтыр, весиг эз час, — сійӧ тӧвзьӧдіс сійӧс кык минутаысь не дырджык.
Мотоциклист муртса тормозитыштіс, кор кутіс кайны пос вылӧ, коді тырыштӧма лымйӧн да вуджис ю вомӧн, коді тыдалӧ косьмӧма гожӧмбыднас?
И ньывкӧс бокъяса ляпкыдик балкаысь, кодӧс вӧчӧма тайӧ юыс, Катя пыр жӧ аддзис дас кымын танк да некымын грузӧвӧй машина, кодъяс сувталӧмаӧсь водзын туй кузяыс.
Машинаясас да на дінын пукалісны да сулалісны сідз шусяна мотопехотаса миян автоматчикъяс — тӧвся шапкааӧсь да фуфайкааӧсь медся обыкновеннӧй автоматчикъяс.
Тані Катяӧс виччысисны нин.
Муртса на мотоциклыс прӧйдитіс поссӧ, кыдзи сы дінӧ матыстчисны комбинезонъяса кык танкист да, Катяӧс сойбордйӧдыс босьтӧмӧн, отсалісны сылы петны коляскасьыс.
— Извинитӧй, ёрт... — Танкист, олӧма морт нин, кӧзырнитіс, шуис Катяӧс сійӧ учительница овнас, коді вӧлі Чирысь да код вылӧ вӧлі выпишитӧма фальшивӧй документсӧ, — извинитӧй, ме должен выполнитны тайӧ формальностьсӧ.
Танкист югдӧдіс карманнӧй пӧнарикӧн сылысь паспортсӧ вывсяньыс улӧдзыс да сэки жӧ бӧр сетіс.
— Ставыс лючки-ладнӧ, капитан ёрт! — Сійӧ бергӧдчис мӧд, танкистлань, кодлӧн плешкас, ныр вылас да шуйга банбок вомӧныс вӧлі вурыс туй — вурысыс вӧлі выль на, сӧмын на бурдӧма.
— Кынминныд? — юаліс капитан, и мелі, вежлив, бархатнӧйкодь гӧлӧс шы сертиыс, и сылӧн скромнӧй и сэки жӧ повелительно-смел повадка сертиыс Катя гӧгӧрвоис, мый тайӧ танкӧвӧй отрядса командир. — И шонтыштны тіянӧс некор — выступайтам.
Но...
Онӧ кӧ брезгуйтӧй... — Неловкӧй движениеӧн сійӧ сьӧкыд кинас вештіс водзладорас пельпом вомӧныс ӧшалысь фляга да перйис пробкасӧ.
Чӧв олігтыр Катя босьтіс кыкнан кинас флягасӧ да унакодь ньылыштіс.
— Аттьӧ.
— Ещӧ!
— Оз ков, аттьӧ...
— Эм распоряжение пыр жӧ нуӧдны тіянӧс корпусса штабӧ танкӧн, — шпыньмунігмоз шуис капитан. — Противниксӧ туй вывсьыс ми, збыль, лямӧдім, да зонаыс сэтшӧм, чӧртыс сійӧс тӧдас!
— Кыдзи ті тӧдмалінныд менсьым овӧс? — юаліс Катя, ачыс чувствуйтіс, кыдзи биӧн моз сотӧ сылысь горшсӧ тайӧ разведитӧм спиртсӧ ньылыштӧмсьыс.
— Тіянӧс виччысьӧны.
Сідзкӧ, ставсӧ тайӧс вӧчӧма Иван Фёдорович, сылӧн Ваняыс.
Катялы лои жар.
Ковмис выльысь висьтавны ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс сикт водзвывса укреплениеяс йылысь.
Катя дӧгадывайтчис, мый танкъяс ӧні мунасны босьтны тайӧ высоткаяссӧ.
И збыльысь, кор сылы отсалісны кайны башня вылас да лэччыны кӧдзыд танкӧ, кодлысь ыдждасӧ сійӧ казяліс сӧмын дзик сы дінын матын лоӧм бӧрын, — танкъяс кутісны гӧгӧр страшнӧя муравны, а автоматчикъяс уськӧдчисны асланыс машинаяслань.
Танкас, кӧні ковмис мунны Катялы, командаыс вӧлі нёль мортысь.
Быдӧнлӧн налӧн вӧлі аслас места, — Екатерина Павловнаӧс пуксьӧдісны веськыда джоджас.
Танкын вӧлі дзескыд, Катя пукаліс дзик матын нёль мужчина костын.
Командасьыс эз вӧв ранитчӧма сӧмын ӧти водитель.
Танкса командирыс вӧлі ранитчӧма юрас.
Ваталӧн кыз слӧй вылӧ бинтуйтӧм юрас эз тӧр шлемыс, — командирыс вӧлі обыкновеннӧй салдатскӧй шапкаа.
Сійӧ вӧлі ранитчӧма ещӧ и киас, коді ӧшаліс кӧртӧд йылын, и сійӧ, аслас казявтӧгыс, зэв ёна видзис кисӧ, медым не инмӧдчыны кытчӧкӧ, и мукӧд дырйиыс, кор катовтчывліс танкыс, чукыртчывліс.
Сылы да сылӧн экипажлы зэв неокота вӧлі мунны ёртъясныс дорсьыс, и первойсӧ найӧ кӧдзыда относитчисны Катя дінӧ, — кыдзи мыжа дінӧ, код вӧсна мӧдӧдісны тылӧ.
Кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, сӧмын танкса командирыс да водительыс вӧлӧмаӧсь основнӧй экипажсьыс, мӧд кыксӧ вӧлі босьтӧма — кӧть кутшӧма найӧ эз водзсасьны — мукӧд танкъясысь да на местаӧ ыстӧма тайӧ экипажсьыс здоров ребятаӧс.
Сійӧ здукас, кор Катяӧс вайӧдісны танк дорас, танкса командир да капитан костын кыптыліс неыджыд спор — збыль, тырвыйӧ корректнӧй тонъясӧн, но кыкнанныслӧн чужӧмвывса выражениеыс вӧлі ужаснӧй.
Но капитан, кодлӧн чужӧм вомӧныс вӧлі дзикӧдз бурдтӧм на вурыс, сулаліс ас кыв вылас.
Катялысь мунӧмсӧ сійӧ используйтіс, медым мездыны отрядсӧ раненӧйясысь.
Но, кор танкыс мӧдӧдчис мунны да танкистъяс казялісны, мый накӧд мунӧ том нывбаба, найӧ вежисны сы дінӧ отношениесӧ.
Тӧдмалісны сэтчӧ жӧ, мый Катя сӧмын на прӧйдитӧма сійӧ укреплениеяс пыр, кодъясӧс колӧ вӧлі босьтны танкӧвӧй отрядлы.
Танкистъяс лоины кыпыдджыкӧсь.
Ставныс найӧ вӧліны томйӧз, ар витӧн, ар сизимӧн томджыкӧсь Катяысь.
Танкса командир сэки жӧ тшӧктіс восьтыны «мӧд фронт» — тадзи шулісны американскӧй консервированнӧй тушонка.
Танкистъяс ӧти здукӧн восьтісны «мӧд фронт» да шӧралісны нянь багатырскӧй шӧрӧмъясӧн, и командир шуйга кинас мыччис Катялы ассьыс флягасӧ.
Катя ӧткажитчис флягасьыс, но аппетитӧн сёйис и тушонкасӧ и няньсӧ.
Танкистъяс ӧта-мӧд бӧрсяньыс матыстчылісны командирныс фляга бердӧ, и танкын лоины тырвыйӧ дружескӧй отношениеяс.
Найӧ мунісны сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи сӧмын вермисны.
Катяӧс катлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Восьса люкын сулалысь башеннӧй стрелок друг копыртіс юрсӧ да шуис:
— Старшӧй лейтенант ёрт, онӧ кылӧй?
— Заводитчис? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс танкса командир. — Виччысьлы, Фомичев!
Водительыс тормозитіс.
И пуксьӧм чӧв-лӧняс ставныс кылісны артиллериялысь частӧ лыйсьӧм.
Войсӧ тыртысь тайӧ шыясыс кылісны сыладорсянь, кысянь воис Катя.
— Э-э, фрицъяслӧн абуӧсь югдӧдан ракетаясыс! — бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис башеннӧй стрелок, коді бара мыччис юрсӧ танкысь. — Миян прамӧя пызйӧны, би ыпнитлӧмъяссӧ ме аддза...
— Вай видзӧдла!
Старшӧй лейтенант вежсис местанас башнеркӧд да видзчысигтыр мыччис ассьыс бинтуйтӧм юрсӧ.
Сы видзӧдігкості танкистъяс, Катя йылысь вунӧдӧмӧн, висьтавлісны уна предположениеяс делӧ мунӧм йылысь и бара дӧсадуйтісны сы вылӧ, мый найӧ абу асланыс танкъясынӧсь.
Командир видзчысигтыр лэдзис бинтуйтӧм юрсӧ, — сы чужӧмлӧн выражениеыс вӧлі жугыль.
Но сійӧ эз вермы вунӧдны, мый накӧд мунӧ Катя, да пыр жӧ дугӧдіс став тайӧ сёрнисӧ.
Век жӧ Катя аддзис сы чужӧм серти, кутшӧм сьӧкыд сылы, мый сійӧ оз вермы участвуйтны бойын.
Кор танкыс сулаліс на, командирлы весиг лои разрешитны ставныслы видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ сэні.
Вообщӧ ставныс найӧ неуна жугыльмисны.
Но Екатерина Павловна вӧлі сюсь нывбаба и пыр жӧ кутіс юасьны танкистъяслысь боевӧй делӧяс йылысь.
Машина зёльскӧм вӧсна зэв сьӧкыд вӧлі сёрнитны — найӧ пыр горзісны.
Казьтылӧмъясыс бӧр гажмӧдісны найӧс.
Мӧда-мӧд вежмӧн висьталӧмъяссьыс Екатерина Павловна син водзӧ сувтіс ылӧсас первойя картинаыс тайӧ местаясса боевӧй действиеяс йылысь, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Сӧветскӧй танкӧвӧй частьяс форсируйтісны Воронеж — Ростов кӧрттуйвывса ыджыд участок Россошь да Миллерово костті да вӧтлісны немецъясӧс Камышнӧй юбокса оборонительнӧй рубежысь, а войвылынджык, Ново-Марковка сикт районті, петісны весиг Деркул ю катыдӧ.
Отступайтысь немецкӧй частьяс тэрмасигтыр пӧртісны Камышнӧй да Деркул костса водоразделсӧ, например, сійӧ высоткаяссӧ, кодъяс дорті муніс Катя, обороналӧн передньӧй крайӧ.
Выль рубежыс муніс Лимаревка, Беловодск, Городищи пыр — сійӧ местаясті, кӧні ӧні оперируйтісны Иван Фёдорович веськӧдлӧм улын отрядъяс, и самӧй Донец юӧдз, кӧні вӧлі Митякинскӧй отрядлӧн базаыс.
Тайӧ местаяссӧ бура тӧдысь Катя сӧмын ӧні вермис донъявны сӧветскӧй войска ударлысь став вынйӧрсӧ.
Сэки жӧ сійӧ гӧгӧрвоис став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны миян войска туй вылын.
Налы колӧ вӧлі босьтны укрепитӧм берегъяс Деркул, Евсуг, Айдар, Боровӧй юяслысь, Старобельск — Станично-Луганскӧй костса кӧрттуй, сэсся и самӧй Донец ю берегъяссӧ.
Передовӧй танкӧвӧй отряд, кытчӧ петіс Катя, кык сутки чӧж нин вӧлі торъялӧма аслас частьысь, коді локтіс сы бӧрвылын километр дас вит сайын.
Рытыввывлань мунігӧн отрядыс жугӧдіс противниклысь туй вылас паныдасьысь сопротивлениелысь став пунктъяссӧ, босьтіс некымын хутор да сикт, на лыдын и самӧй сійӧ сиктсӧ, кытчӧ, Иван Фёдорович индӧд серти, должен вӧлі петны Катя.
Танк, кӧні муніс Катя, луннас вӧлӧма головнӧй дозорын да участвуйтӧма сылы тӧдса высоткаяс вылӧ атакаын.
Головнӧй дозор, вражескӧй укреплениеӧ друг зурасьӧм бӧрын, заводитӧма лыйлыны орудиеясысь да пулемётъясысь, и противник став бисӧ веськӧдӧма сы вылӧ.
Тайӧ атакаас танксӧ вӧлі повредитӧма, а командирыс ранитчӧма юрас и киас.
Найӧ сэтшӧма ылыстчисны бой мунан местасяньыс, и тайӧ вӧлі нин дзик исправитны позьтӧм, мый вӧсна вочасӧн быдӧнлӧн, Катялӧн да танкса водительлӧн кындзи, кутіс чувствуйтчыны мудзлун да ун локтӧм, кыдзи овлывлӧ боецъяслӧн, кодъяс боевӧй страда бӧрын мынлӧны шойччыны.
Катя кутіс чувствуйтны на дорӧ нежность да жальлун.
Тадзи прӧйдитісны найӧ некымын населённӧй пункт.
Друг водительыс бергӧдчис Катялань да шуис:
— Миян йӧз локтӧны!
Найӧ пыр мунісны туй кузя, а ӧні кежисны му вылӧ, и водитель сувтӧдіс машинасӧ.
Вӧлі войшӧр-вой, кодлысь чӧв-лӧньсӧ торклывлісны сӧмын ылысса да матысса бойяслӧн шыясыс — военнӧй мортлы зэв привычнӧй шыяс.
И тайӧ чӧв-лӧняс, пыр ёнджыка да матынджык, кылісны паныд локтысь металлическӧй массалӧн жургӧмыс да зяльскӧмыс.
Водитель сигналитіс фара бияснас.
Танкса командир да башеннӧй стрелок петісны машинасьыс, а Катя веськыда сувтіс башняас.
Мотоциклистъяс тӧвзьыштісны на дінті, тыдовтчисны туй вывті да степь вывті воысь танкъяс да бронемашинаяс.
Найӧ тыртісны войсӧ асланыс грымакылӧмӧн.
Чышъян вывтіыс Катя тупкис пельяссӧ кепысьяснас.
Зяльскигтыр да клопайтігтыр танкъяс прӧйдитісны на дінті, массивнӧйӧсь да грузнӧйӧсь, пушкаясыс сьӧд хобот кодьӧсь, — найӧ вӧчисны вынйӧра да страшнӧй впечатление, коді ещӧ содліс пемыд вӧснаыс.
Ичӧтик бронемашина сувтіс налӧн ӧтка танк дінӧ, сэтысь петісны шинеля кык военнӧй.
Мыйкӧ дыра найӧ сёрнитыштісны танкса командиркӧд, горзісны ӧта-мӧдныслы пеляс, шочиника видзӧдлывлісны Катя вылӧ, коді сулаліс танк башняын.
Сэсся шинеля военнӧйяс бӧр пырисны бронемашинаас, и сійӧ мӧдіс тӧвзьыны степь вывті, медым суӧдны танкӧвӧй потоксӧ.
Танкъяс бӧрся мунісны грузӧвӧй машинаяс, сэсся бара танкъяс, сэсся бара грузӧвикъяс, кӧні пукаліс мотопехота.
Машинаяс плавнӧя гӧгыльтчисны туй кузя.
Автоматчикъяс видзӧдісны степын сулалысь ӧтка танклань, кытысянь на вылӧ видзӧдіс нывбаба, коді тупкӧма пельяссӧ кепысьяснас.
Катяӧс чуймӧдісны пемыдінас мунысь металлӧн тайӧ сьӧкыд массаясыс да йӧзлӧн массаясыс, кодъяс быттьӧкӧ сӧльнитчӧмаӧсь металлыскӧд.
И, тыдалӧ, буретш тайӧ минутасяньыс пытшкӧсса освобождение чувство дорас, кодӧс Катя испытывайтіс, сорласис ещӧ выль чувство, кодысь сійӧ дыр эз вермы мездысьны.
Катялы кажитчис, мый ставсӧ тайӧс аддзӧ, переживайтӧ оз сійӧ, Катя, а кодкӧ мӧд.
Сійӧ аддзис асьсӧ бокысянь да аддзис сідзи, кыдзи аддзӧны асьсӧ вӧтын.
Катя первойысь кутіс чувствуйтны, мый отвыкнитӧма тайӧ мирсьыс, коді сэтшӧм ыджыд вынӧн пырис сы душаӧ.
И сійӧс кытшалысь калейдоскопас, кӧні вӧліны йӧз, событиеяс, сёрнияс, медбӧрын, человеческӧй понятиеяс, кодъяс пӧвстын вӧліны дзик выльяс и сэтшӧмъяс, кутшӧмъясӧс сійӧ важӧн эз употребляйтлыв, сійӧ дыр эз вермы аддзыны ачыс асьсӧ.
Ещӧ ёнджыка нин окота вӧлі сылы аддзыны Иван Фёдоровичӧс, чувствуйтны сійӧс матысь.
Катялӧн сы йылысь тӧждысьӧмыс вӧлі пӧшти страдайтӧм кодь.
Любовлӧн, гажтӧмчӧмлӧн чувство ранитіс сылысь сьӧлӧмсӧ и сымын лёкджык вӧлі, мый сійӧ важӧн вунӧдіс, мый сэтшӧмыс синва.
Краснӧй Армия, кодкӧд паныдасис Екатерина Павловна, — тайӧ вӧлі армия, коді тӧдіс нин сы йылысь, мый сійӧ армия-победительница.
Война заводитчӧмсянь воӧн-джынйӧн кольӧм бӧрын армия-победительница не сӧмын абу гӧльмӧма аслас оснащение кузя, — сійӧ сувтіс Екатерина Павловна син водзӧ сэтшӧм вынйӧра вооружениеӧн, коді вевтыртіс враглысь вынйӧрсӧ весиг нэм кежлӧ паметьӧ кольӧм унижение лунъясӧ, кор враг, быдторйӧн вооружитчӧмӧн, мый вермисны сетны поработитӧм Европалӧн медбур заводъяс, ставсӧ путкыляліг, некутшӧм пӧщадатӧг тӧвзис-муніс доналӧм донецкӧй степті.
Но ещӧ ёнджыка Катя шензис йӧз вылас, кодъяскӧд ӧтлаӧдіс сійӧс ӧні судьбаыс.
Да, йӧзыс, кодъяскӧд калейдоскопическӧя вежласигтыр паныдасьлывліс Екатерина Павловна, тайӧ вӧліны нин выльпӧлӧс йӧз.
Найӧ не сӧмын овладейтӧмаӧсь выль техникалӧн мощностьнас, найӧ асланыс духовнӧй ӧблик серти быттьӧкӧ вуджӧмаӧсь человечество историялӧн выль, высшӧй классӧ.
Катялы сьӧкыд лолі мукӧд дырйиыс, мый найӧ, тайӧ йӧзыс, сэтшӧма ордйӧмаӧсь сійӧс, мый сылы некор нин найӧс не вӧтӧдны.
Тайӧ чудеснӧй «своднӧй» экипажа танкыс, кодӧн командуйтіс юрас и киас ранитчӧм старшӧй лейтенант, вайӧдіс Катяӧс танкӧвӧй бригада штабӧ, коді паныдасис налы походын.
Колӧ шуны, тайӧ эз вӧв штаб, — тані вӧліны сӧмын бригадаса командир оперативнӧй группаыскӧд.
Найӧ вӧліны хуторынӧсь, кодӧс ёна жугӧдӧмаӧсь противниккӧд бой дырйи тӧрытъя асылын кымын.
Ӧзъян синма том полковник примитіс Катяӧс керкаын, коді дзик ӧтнас кольӧма дзоньӧн. Полковниклӧн чужӧмыс, кыдзи и сыкӧд мунысь штабнӧйясыслӧн, узьтӧмысла вӧлі сьӧд.
Полковник извинитчис, мый оз вермы сійӧс примитны бурджыка: сійӧ ачыс пырӧма татчӧ здук кежлӧ и должен ӧні жӧ выступайтны.
Всё-таки сійӧ предложитіс Катялы кольччывны татчӧ да узьыштны.
— Регыд мысти татчӧ воас миян мӧд эшелон, сюрасны кодъяслы тіян бӧрся видзӧдны да ухаживайтны, — шуис сійӧ.
Керкасӧ вӧлі ломтӧма жара.
Офицеръяс заставитісны Катяӧс пӧрччыны полушубоксӧ да шонтысьыштны.
Кӧть кутшӧма эз вӧв жугӧдӧма хуторсӧ, сэтчӧ кольӧма на уна олысь — медсясӧ нывбабаяс, челядь да пӧрысьяс.
Сӧветскӧй военнӧй йӧз, да ещӧ танкистъяс, вӧліны налы и радлунӧн и выльторйӧн.
Сэні олысьясыс чукӧрмывлісны быдлаӧ, кӧні тыдовтчылісны военнӧйяс, медся нин — командиръяс.
Связистъяс нюжӧдӧны нин вӧлі телефоннӧй провод и тайӧ керкаас и джынвыйӧ жугӧдлӧм орчча керкаясас, медым ставсӧ дасьтыны штаблы да сылӧн учреждениеяслы.
Катя юис чай, — тайӧ вӧлі настоящӧй чай.
А часджын мысти командирлӧн тупкӧса вездеходыс тӧвзьӧдіс нин Катяӧс корпусса штабӧ.
Сопровождайтіс сійӧс ӧні сӧмын ӧти сержант-автоматчик.
И бинтуйтӧм юра старшӧй лейтенант-танкистлӧн чужӧмыс, и ӧзъян синма сьӧд полковниклӧн чужӧмыс, и ещӧ уна дас мукӧд мортлӧн чужӧмъясыс бырины Катя паметьысь.
Пуксис кӧдзыд асыв, руыс шебрӧдіс став местностьсӧ.
Но кӧнкӧ сэні, ру саяс, петӧ вӧлі шонді, — Катя муніс веськыда шонділань.
Мунісны найӧ ыджыд грейдернӧй туй кузя, паныд локтісны войска.
Эз кӧ вӧв вездеходыс, коді дугдывтӧг кежавліс ляпкыдик лымйӧн тырӧм степӧ, Катялы эськӧ дыр на лои мунны корпусса штабӧ.
Регыд мысти машинаыс ваӧдыс вуджис Камышнӧй ю вомӧн, коді вӧлі таті ляпкыд да зэв гудыр. Ваас гудрасис лым, йи да лыа, кодъясӧс нырӧмаӧсь ю вомӧныс дугдывтӧг вуджалысьяс, и, тыдалӧ, уналаті, танкъяс да пушкаяс.
Руыс неуна вӧсняммис, шондіыс, код вылӧ позьӧ вӧлі видзӧдны, ӧшаліс горизонт весьтас улын.
Ю кузяыс, кыкнан берегсьыс Катя аддзис немецкӧй укреплениеяс, кодъясӧс ӧні займитӧмаӧсь миян войска.
Местностьсӧ гӧгӧр вӧлі ёна гӧрӧма снарядъясӧн да танкъясӧн да тягачьясӧн, кодъяс кыскалӧмаӧсь выль позицияяс вылӧ тяжёлӧй орудиеяс.
Ю мӧдлапӧлӧдыс туй кузяыс мунны лои ещӧ сьӧкыдджык зэв уна войска вӧсна, кодъяс мунісны рытыв-лунвывлань, да мӧдарӧ нуӧдан оккупационнӧй армияясса пленнӧй салдатъяс вӧсна.
Найӧс нуӧдісны и ичӧтик группаясӧн и ыджыд партияясӧн.
Сотчӧм шинельясаӧсь, бритчытӧмӧсь, няйтӧсь, найӧ кыссисны лойӧм туй кузяыс либӧ веськыда степь вывті; найӧс личкӧма поражение да пленӧ босьтӧм кузя позор.
Местаяс вылас, кытъясті найӧс нуӧдісны, вӧлі страшнӧ видзӧдны наӧн вӧчӧм разрушениеяс вӧснаыс.
Плодороднӧй степсӧ, коді уна сё вояс чӧж вайис нянь, вӧлі ставсӧ путкылялӧма, сиктъяссӧ сотӧма да жугӧдӧма.
Быдлаын туплясисны сотчӧм сьӧд танкъяслӧн, грузӧвикъяслӧн остовъясыс, чурвидзис жугӧдӧм орудиелӧн хоботыс либӧ сьӧд свастикаа уськӧдӧм самолётлӧн пӧлӧсӧн качӧм бордйыс.
Вражескӧй салдатъяслӧн кӧдзыдӧн чукрӧдлӧм шойясыс туплясисны степь вылын и веськыда туй вылас, найӧс некодлы и некор вӧлі идравны, и танкъяс да тяжёлӧй орудиеяс кыссисны на вомӧн да вӧчлісны шойяссьыс страшнӧй ӧладдяяс.
Йӧз, кодъяс восьлалісны наступайтысь колоннаясын, пукалісны танкъясын, грузӧвикъясын, йӧз, кодъяс мудзӧмаӧсь да сэки жӧ вдохновитчӧмаӧсь сражениелӧн героическӧй да сьӧкыд перипетияясӧн, а сражениеыс кыссис нин дас сутки гӧгӧр и найӧ сыын вӧліны победительясӧн, — йӧзыс эз обращайтны вниманиенысӧ врагъяслӧн шойяс вылӧ.
И сӧмын Катя шочиника синбӧжнас видзӧдлывліс на вылӧ зывӧктана веськодьлунӧн.
А сражениеыс, историяын зэв гырысьяс пӧвстысь ӧти, коді являйтчӧ Сталинград дорын гитлеровскӧй войскаӧс великӧй разгромлӧн ӧти звеноӧн, пыр паськыдджыка и ёнджыка развёртывайтчис рытыв-лунвывлань.
Разалысь ру пиын то ӧтилаын, то мӧдлаын ыпнитлывлісны воздушнӧй бойяс, став степь пасьталаыс грымгисны тяжёлӧй орудиеяс, и быдлаын, кытчӧдз судзис синмыд, тыдалісны войска да техника, продовольствие да снарядъяс гигантскӧй передвижениеяслӧн картинаяс, передвижениеяс, кодъяс вӧліны гырысь военнӧй операцияяс вӧсна.
Луншӧр кадын, кор вӧлі эськӧ дзик нин сэзь, не кӧ пӧжаръяслӧн рукӧд сорлассьӧм тшыныс, Катя воис гвардейскӧй танкӧвӧй корпусса штабӧ.
Тайӧ бара жӧ эз вӧв штаб, а корпусса командирлӧн временнӧй команднӧй пункт, коді разместитчӧма кӧрттуй станцияса случайнӧ дзоньӧн кольӧм каменнӧй зданиеӧ Миллеровосянь войвылынджык.
Станционнӧй посёлоксӧ вӧлі дзикӧдз жуглӧма.
Но, кыдзи и став сӧмын на мездӧм пунктъясын, тані медводз шыбитчыліс синмад водзӧ мунысь боевӧй страдалӧн да лад вылӧ сувтысь сӧветскӧй гражданскӧй олӧмлӧн чуймӧдана сочетание.
Первойя мортӧн, кодӧс аддзис Катя команднӧй пунктса военнӧйяс пӧвстысь, вӧлі морт, коді кыпӧдіс сы вежӧрын мирнӧй олӧм и Иван Фёдоровичӧс, и сылысь, Катялысь, учительницалысь уджсӧ, а сэсся народнӧй образованиелӧн скромнӧй деятельницалысь уджсӧ.
— Андрей Ефимович!
Донаӧй ті менам!.. — Тадзи горӧдӧм бӧрын Катя уськӧдчис тайӧ морт дінас да сывйыштіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі партизанъяслӧн украинскӧй штабысь ӧти руководитель, коді тӧлысь вит кымын сайын инструктируйтліс Иван Фёдоровичӧс подпольеӧ мунӧм водзвылын.
— Сідзкӧ, кутлӧй ставнысӧ! — шуис косіник том генерал, сы вылӧ кузь синлысъяса тӧлка руд синъяснас видзӧдігтыр.
Катя аддзис генераллысь гожъялӧм зумыш чужӧмсӧ, ӧкуратнӧя бритӧм, дзормыны заводитӧм кӧсичаяссӧ и друг сылы яндзим лои, тупкис кияснас чужӧмсӧ да копыртіс крестьянскӧй сьӧд чышъяна юрсӧ.
Тадзи сійӧ и сулаліс полушубока да валегиа тайӧ подтянутӧй военнӧйяс пӧвстас, ачыс кияснас тупкӧма чужӧмсӧ.
— Но вот, янӧдінныд нывбабасӧ!
Онӧ кужӧй обращайтчыны! — нюмъялігтыр шуис Андрей Ефимович.
Офицеръяс серӧктісны.
— Прӧститӧй... — генерал муртса инмӧдчыштліс сылы пельпомас вӧсньыдик кинас.
Катя вештіс кияссӧ чужӧм бердсьыс, синъясас сылӧн сявкйис радлун.
— Нинӧм, нинӧм, — шуаліс сійӧ.
Генерал отсаліс нин сылы пӧрччыны полушубоксӧ.
Кыдзи и унджык ӧнія командиръясыс, корпусса командир вӧлі том на аслас должность серти, аслас звание серти.
Обстановка вылас видзӧдтӧг, кутшӧмын ӧні сійӧ вӧлі, генерал вӧлі эз нарошнӧ тӧдчӧдӧм, а естественнӧ спокойнӧй, движениеясыс точнӧйӧсь да ӧкуратнӧйӧсь, делӧвӧй, тыр грубӧйкодь юморӧн и сэки жӧ вежлив.
И генералӧс кытшалысь став военнӧй йӧзлӧн тӧдчис сэтшӧм жӧ спокойствие, деловитость, вежливость да кутшӧмкӧ общӧй опрятность.
Сэк кості, кор расшифруйтісны Иван Фёдоровичлысь донесениесӧ, генерал ӧкуратнӧя пуктіс пызан вылын куйлысь ыджыд военнӧй карта вылӧ папироснӧй бумага тор, кытчӧ вӧлі посниа чертитӧма Ворошиловградскӧй областьлысь картасӧ, — тадзи жӧ вӧчлывліс Катя син водзын Иван Фёдорович.
(Сьӧкыд вӧлі думыштны аслыд, мый тайӧ вӧлі сӧмын войдӧрлунся войын!)
Генерал веськӧдліс листоксӧ вӧсньыдик чуньяснас да тӧдчана удовольствиеӧн шуис:
— Вот тайӧ удж, ме гӧгӧрвоа!..
Чӧрт возьми! — друг горӧдіс сійӧ. — Найӧ бара укрепляйтӧны Миус.
Видзӧдлӧй жӧ, Андрей Ефимович.
Андрей Ефимович копыртчис карта дорӧ, и сылӧн зумыд чужӧм вылас ёнджыка кутісны тӧдчыны посньыдик чукыръяс, кодъяс пӧрысьмӧдісны Андрей Ефимовичӧс.
Мукӧд военнӧйясыс тожӧ матыстісны ассьыныс чужӧмъяснысӧ военнӧй картавывса папироснӧй бумага листтор дінӧ.
— Миянлы оз нин удайтчы имеитны накӧд делӧ Миус дорын.
Но ті тӧданныд, мый тайӧ значитӧ? — кузь синлыска синъяснас Андрей Ефимович вылӧ гажаа видзӧдлігмоз шуис генерал. — Найӧ абу нин сэтшӧм бӧбӧсь: ӧні налы збыльысь ковмас мунны Севернӧй Кавказысь да Кубаньысь!
Генерал серӧктіс, а Катя гӧрдӧдіс, — сэтшӧм ӧткодьӧсь вӧліны генераллӧн да Иван Фёдоровичлӧн предположениеясыс.
— А ӧні видзӧдлам, мый выльыс тані миянлы. — Генерал босьтіс военнӧй карта вывсьыс ыджыд лупа да кутіс видзӧдавны знакъяссӧ да кружокъяссӧ, кодъясӧс чертитӧма папироснӧй бумага вылас Иван Фёдоровичлӧн точнӧй киыс. — Тайӧ известнӧ, тайӧ известнӧ... тадз... тадз... — Сійӧ разбирайтіс Иван Фёдорович знакъяслысь смыслсӧ объяснительнӧй запискатӧг, кодӧс абу на вӧлі расшифруйтӧма. — Мый нӧ, сідзкӧ миян Василий Прохорович абу нин сэтшӧм омӧль, а тэ пыр — «разведка омӧль, разведка омӧль!» — гуся иронияӧн шуис генерал сыкӧд орччӧн сулалысь сьӧд уска, кыз полковниклы, корпус штабса начальниклы.
Зэв ичӧт тушаа, куш юра кыз военнӧй, коді вӧлі синкымъястӧм, мудериник югыд тэрыб синъяса чужӧма, вевъяліс шуны полковникысь водзджык:
— Тайӧ сведениеясыс миян, корпусса командир ёрт, сійӧ жӧ источникысь, — падъявтӧг шуис сійӧ.
Тайӧ и вӧлі Василий Прохорович, корпусса штабысь разведкаса начальник.
— О-о, а ме чайтлі, ті тайӧс асьныд тӧдмалінныд! — разочаруйтчӧмӧн шуис генерал.
Офицеръяс серӧктісны.
Но Василий Прохорович пыдди эз пукты ни корпусса командирлысь сералана замечаниесӧ, ни аслас сослуживец-ёртъяслысь серамсӧ, — кыдзи тыдалӧ, сійӧ велалӧма та дорӧ.
— Энлӧ, ті видзӧдлӧй, генерал ёрт, со тайӧ даннӧйяс вылас, со татчӧ Деркул водзладорас.
А ӧд найӧ кольччӧны!
Ми татысь тӧдам нин унджык, — спокойнӧя шуис сійӧ.
Катя кутіс чувствуйтны, мый Василий Прохоровичлӧн репликаыс быттьӧкӧ уськӧдӧ значениесӧ сійӧ сведениеяслысь, кодъясӧс чукӧртӧма Иван Фёдорович да мый вӧсна сійӧ, Катя, прӧйдитіс став тайӧ туйсӧ.
— Ёртыс, коді сетіс меным тайӧ сведениеяссӧ, — шуис Катя чорыда, — тайӧ ёртыс тшӧктіс висьтавны: противник отступайтӧмкӧд йитчӧм став выль даннӧйяссӧ сійӧ кутас передавайтны, и, ме чайта, сійӧ найӧс передайтӧ нин.
А тайӧ картаыс сы дорӧ вӧчӧм пояснениеясыскӧд ӧтлаын сетӧ областьса положениелысь общӧй картина.
— Вернӧ, — шуис генерал. — Тайӧ ёнджыкасӧ колӧ Ватутин ёртлы да Хрущев ёртлы.
Ми налы и ыстам сійӧс.
А асьным воспользуйтчам сӧмын сійӧн, мый касайтчӧ миянлы.
Сӧмын сёр войын нин Екатерина Павловналы удайтчис сьӧлӧмсяньыс сёрнитны Андрей Ефимовичкӧд.
Найӧ эз пукавны, а сулалісны тыртӧм, но шоныд комнатаын, кодӧс югдӧдісны трофейнӧй немецкӧй плошкаяс, и Катя юасис:
— Кыдзи нӧ ті татчӧ веськалінныд, Андрей Ефимович, мусаӧй?
— А мый вылӧ ті шензянныд?
Ӧд ми пырим Украина территория вылӧ.
Кӧть сійӧ ещӧ ичӧт на, да миян!
Правительство бӧр воӧ рӧднӧй му вылас да лӧсьӧдӧ сӧветскӧй порядокъяс. — Андрей Ефимович шпыньмуніс, и сылӧн посни чукырӧсь мужественнӧй чужӧмыс пыр жӧ томмис. — Миян войска, кыдзи тіянлы тӧдса, пырисны украинскӧй партизанъяскӧд взаимодействиеӧ.
Кыдзи нӧ тані миянтӧг вермас лоны? — Сійӧ вывсянь увлань видзӧдіс Катя вылӧ, синъясыс сылӧн ӧзйисны.
Но друг чужӧмыс лои бӧр серьёзнӧйӧн. — Кӧсйи тіянлы шойччыштны сетны, а аски нин сёрнитны делӧ йылысь.
Да ӧд ті морт мужественнӧй! — Сійӧ неуна яндысьыштіс, но сылӧн синъясыс веськыда видзӧдісны Катя синъяс вылӧ. — Ӧд ми кӧсъям тіянӧс бӧр мӧдӧдны — веськыда Ворошиловградӧ.
Миянлы колӧ тӧдмавны уна сэтшӧмтор, мый сӧмын ті верманныд тӧдмавны... — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся шуис ньӧжйӧник да юалана ногӧн: — дерт, ті кӧ ёна мудзинныд...
Но Катя эз сет сылы помавнысӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі тырӧма гордость да благодарность чувствоӧн.
— Аттьӧ, — муртса вермис шуны Катя. — Андрей Ефимович, аттьӧ!..
И сэсся нинӧм меным энӧ висьталӧй.
Ті эськӧ нинӧм энӧ вермӧй висьтавны, мый вӧчис менӧ татшӧм шудаӧн, — волнуйтчигтыр висьталіс Катя, и сылӧн резкӧй чертаяса гожъялӧм чужӧмыс, кодӧс дорӧсаліс еджгов юрсиыс, лои зэв мичаӧн. — И тіян дінӧ дзик ӧти просьба: мӧдӧдӧй менӧ аски жӧ, энӧ ыстӧй менӧ фронтса политуправлениеӧ, меным шойччӧг оз ков!
Андрей Ефимович думайтыштіс, довкйӧдлыштіс юрсӧ, сэсся нюммуніс.
— Да ӧд миянлы оз ков тэрмасьны, — шуис сійӧ. — Ньӧжйӧник мӧдам выравнивайтчыны, закрепляйтчыны босьтӧм рубежъяс вылын.
Деркул, а медся нин — Донец пырмунігмоз он босьт.
И Миллерово и Каменск кутӧны миянӧс.
А тіянлы эм мый висьтавны политуправлениелы.
Сідзкӧ, миянлы нинӧмла тэрмасьны.
Туйӧ петанныд лун кык-куим мысти...
— Ок, мыйла ог аски! — горӧдіс Катя, и сьӧлӧмыс сылӧн ойдіс вирӧн шогысла да любитӧмысла.
Коймӧд лунас рытгорулас Екатерина Павловна бӧр нин вӧлі тӧдса сиктын, Галя хатаын.
Екатерина Павловна вӧлі век сійӧ жӧ полушубока да сьӧд чышъяна и Чирса учительница ним вылӧ гижӧм сійӧ жӧ документа.
Ӧні тайӧ сиктас сулалісны миян йӧз.
Но войвывланьса да лунвывланьса высоткаяссӧ пыр на вӧлі занимайтӧ противник.
Немецкӧй укреплениеяслӧн линияыс муніс Камышнӧй да Деркул костса водоразделті и пыдіті рытыввывті да Деркул пӧлӧн.
Ичӧтик Сашко, сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧй да чӧв олысь, нуӧдіс Катяӧс войнас сійӧ жӧ местаясті, кыті коркӧ нуӧдліс Катяӧс старик Фома, и Катя веськаліс сійӧ жӧ хатаас, кӧні некымын лун сайын мӧдӧдіс сійӧс туйӧ Иван Фёдорович.
Тані уна лыда Корниенкояс пиысь ӧти висьталіс сылы, мый Иван Фёдорович тӧдӧ сы петӧм йылысь, ачыс ловъя да здоров, но аддзӧдлыны Катяӧс оз вермы.
Колльӧдысьястӧг нин лун и вой мунігӧн, суткинас сӧмын кык-куим часысь не унджык шойччӧмӧн Катя воис Марфа Корниенко ордӧ.
И ёна доймис сылӧн сьӧлӧмыс, кор кыліс Маша Шубина пӧгибнитӧм йылысь юӧр.
Вӧлі эрдӧдӧма Успенскӧй сиктса медпунктысь явочнӧй квартирасӧ.
Кротова чойяс, кодъясӧс предупредитӧма полицияын уджалысь ас морт, вевъялӧмаӧсь мунны да предупредитны квартира эрдӧдӧм йылысь накӧд йитчӧм подпольнӧй организацияясӧс.
Но эрдӧдӧм йылысь юӧр воис Марфа Корниенкоӧдз, кор Машаыс вӧлӧма нин Успенкаӧ мунан туй вылын.
Туй вылас Машаӧс абу вермӧмаӧсь ӧлӧдны.
Маша сюрӧма жандармерия киясӧ, и сійӧс мучитӧмаӧсь сэні жӧ, Успенкаас.
Сійӧ жӧ ас мортсяньыс удайтчӧма тӧдмавны, мый Маша Шубина кулӧма, но абу висьталӧма подпольекӧд некутшӧм связь йылысь и некодӧс абу выдайтӧма.
Тайӧ вӧлі ужаснӧй выльтор!
Но Катя весиг эз имеит право мучитны ассьыс сьӧлӧмсӧ: сылы колӧны вӧлі вынъяс.
Кык лун мысти сійӧ вӧлі нин Ворошиловградын.
Ветымын квайтӧд глава
Немецъяс тылын весиг медся бӧрӧ кольӧм мортыс, коді нинӧм эз вежӧртлы война делӧяс кузя, гӧгӧрвоис: гитлеровецъяслы воис пом.
Фронтсянь сэтшӧм ылыс местаясын, кыдзи Краснодон, тайӧс медводз гӧгӧрвоисны гитлеровецъяслӧн ичӧт компаньонъяс, грабёж кузя компаньонъяс пышйӧм серти, — венгерскӧй да итальянскӧй наёмникъяс да Антонеску армиялӧн колясъяс пышйӧм серти.
Румынскӧй офицеръяс да салдатъяс пышйисны став туйяс кузя, автотранспорттӧг да артиллериятӧг.
Лун и вой найӧ кыссисны мудзӧм вӧвъясӧн асланыс будкаясын да мунісны подӧн, кияссӧ сюйӧмаӧсь сотчӧм пӧлаяса шинель сосъясас, кӧза куысь вурӧм джуджыд шапкааӧсь либӧ пилоткааӧсь, кынмалӧм чужӧмаӧсь, юрнысӧ гартлӧмаӧсь кичышкӧдъясӧн либӧ нывбабалӧн шерстянӧй трусикъясӧн.
Ӧти будка сувтіс Кошевойяс керка дорӧ. Сэтысь чеччыштіс-петіс тӧдса офицер да котӧрӧн пырис керкаас.
Денщикыс пыртіс сылысь ыджыд чемодансӧ да ассьыс ичӧтикӧс. Сійӧ пырис юрсӧ чукыльтӧмӧн, медым дзебны ассьыс кынтӧм пельсӧ.
Офицерлӧн ӧти банбокыс пыктӧма, сійӧ вӧлі зарни погонъястӧм.
Сійӧ пырис кухняӧ да плита дорын пыр жӧ кутіс шонтыны кияссӧ.
— Но, кыдзи делӧясыс? — юаліс сылысь дядя Коля.
Офицерлӧн эз нин вӧр ныр йылыс: сійӧ эз вермы вӧрӧдны кынтӧм нырсӧ. Сы чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм выражение, кутшӧм овлывліс сылӧн нырсӧ вӧрӧдігӧн, и друг чужӧмнас петкӧдліс Гитлерӧс. Тайӧ бура сылӧн артмис сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ичӧтик уска да синъясыс вӧліны безумнӧйӧсь.
Сійӧ аснас петкӧдліс Гитлерӧс да, кокчунь йылас сувтӧмӧн, вӧчис вид, мый пышйӧ.
Сійӧ весиг эз нюммун, сэтшӧма сійӧ эз вермы шутитны.
— Мунам гортӧ кӧзяйка ордӧ! — добродушнӧя шуис денщик, полӧмпырысь кӧсӧйтчыліс офицер вылӧ да мигнитіс дядя Колялы.
Найӧ шонтысисны, сёйыштісны и муртса на петісны чемоданъяснас, кыдзи бабушка мыйлакӧ лэптыштліс эшкынсӧ Елена Николаевна вольпась вылысь и эз аддзы кыкнан прӧстынясӧ.
Бабушка сэтшӧма скӧрмис, мый весиг томмыштіс, да уськӧдчис гӧстьяс бӧрся да мӧдіс лёк горшӧн горзыны дзиръя дорас. Офицер гӧгӧрвоис, мый вот-вот кыптас бабьей скандал, и сійӧ лоӧ сэні мыжаӧн.
Та вӧсна сійӧ прикажитіс денщикыслы восьтыны ичӧтик чемодансӧ.
Денщик чемоданын збыльысь вӧлі ӧти прӧстыня.
Бабушка кватитіс сійӧс да горӧдіс:
— А кӧн нӧ мӧдыс?
Денщик лёкысь кылӧдіс синъяссӧ кӧзяинланьыс, но мӧдыс, ассьыс чемодансӧ босьтӧм бӧрын, пырӧ нин вӧлі будкаас.
Сідзи и нуис сійӧ прӧстынясӧ гортас Румынияӧ, эз кӧ сӧмын веськав сійӧ кутшӧмкӧ партизанлы, украинецлы либӧ молдаванинлы, коді мӧдӧдіс древньӧй римляналысь потомоксӧ да сылысь денщиксӧ мӧдаръюгыдӧ.
Медся рискуйтана операцияяс мукӧд дырйиыс овлӧны удачнӧйджыкӧсь медся бура дасьтӧм операцияяс дорысь кутшӧмкӧ немвиччысьтӧмторъяс вӧсна.
Но частӧджык медся гырысь делӧяс проваливайтчывлӧны ӧти невернӧй воськов вӧчӧм вӧсна.
Декабрь 30 лунся рытӧ Серёжка да Валя, асланыс ёртъясыскӧд клубӧ мунігӧн, аддзисны ӧти керка дорысь немецкӧй грузӧвӧй машина. Сэні тырыс вӧліны мешӧкъяс, эз видз сійӧс некутшӧм охрана, ни эз вӧв шофёрыс.
Сережка да Валя кайисны машина вылӧ да видлісны мешӧкъяссӧ: став сертиыс тӧдчис, мый сэні вӧліны выль вося пӧдаркияс.
Тӧрыт рытнас усьыштӧма лым, кынмыштӧма, лым вӧснаыс гӧгӧр вӧлі югыд; йӧзыс ветлӧдлісны на уличаясті; век жӧ ребята рискнитісны шыбитны машинасьыс кымынкӧ мешӧк да разӧдавны найӧс матысса дворъясӧ да сарайясӧ.
Женя Мошков — клубса директор, да Ваня Земнухов — художественнӧй руководитель, предложитісны ребяталы, кыдзи сӧмын томйӧз муналасны гортаныс, нуны пӧдаркияссӧ клубӧ: сэні, пӧдвалас, вӧлі уна быдсяма гуся местаыс.
Машина дорӧ чукӧртчӧм немецкӧй салдатъяс, а медся нин ӧти ефрейтор, коді вӧлі пон ку воротника пася да эрзац-валегиа, пинясисны код гӧлӧснаныс, а керкаса кӧзяйкаыс, ӧтпӧлӧса, висьталіс, мый сійӧ абу мыжа.
И немецъяс аддзисны, мый сійӧ абу мыжа.
Бӧрыннас немецъяс пуксялісны машинаӧ, кӧзяйка котӧрӧн пырис керкаас, а немецъяс, балкаӧ лэччанінлань кежӧм бӧрын, мунісны жандармерияӧ.
Ребята нуалісны мешӧкъяссӧ клубӧ да дзебисны пӧдвалӧ.
Асывнас Ваня Земнухов да Мошков аддзысисны клубын да решитісны, мый мыйтакӧ пӧдаркисӧ, медся нин сигаретъяс, талун, выль во вечерняӧ, вузавны рынок вылын; организациялы колӧ вӧлі деньга.
Случайнӧ клубын вӧлі и Стахович, коді поддержитіс тайӧ мероприятиесӧ.
Немецкӧй посни тӧварӧн гусьӧник тӧргуйтӧм эз вӧв выльторйӧн рынок вылын: тайӧн медводз занимайтчылісны немецкӧй салдатъяс, кодъяс вежлалісны посниторъяссӧ вина вылӧ, шоныд вещи вылӧ да сёян-юан вылӧ.
Сэсся тайӧторъяссӧ нин вузавлісны киысь киӧ: полиция видзӧдіс та вылӧ чунь пырыс.
И Мошковлӧн вӧліны нин детинкаяс, дзонь штат, кодъяс процентъяс вылӧ окотапырысь вузавлісны сигаретъяс.
Но тайӧ лунас полиция, вошан местасянь матысса керкаясын асывсяньыс обыск вӧчӧм бӧрын да вошӧмторсӧ аддзытӧм вӧсна, нарошнӧ следитіс, оз-ӧ кодкӧ кут вузасьны наӧн рынок вылын.
И сигаретъясӧн вузасьысь ӧти детинкаӧс кутіс ачыс полицияса начальник Соликовский.
Допрос дырйи детинка шуис, мый тайӧ сигаретъяссӧ сійӧ вежис нянь вылӧ ӧти дяденькалысь.
Детинкаӧс нӧйтісны плетьӧн.
Но тайӧ вӧлі сэтшӧм детинка, кодӧс аслас олӧм чӧжӧн унаысь нин нӧйтлывлісны, таысь кындзи, сійӧ бура тӧдіс, мый ёртъясӧс вузавны оз позь: и нӧйтӧм да бӧрдысь детинкаӧс шыбитісны камераӧ рытӧдзыс.
Майстер Брюкнер, кодлы полицияса начальник мукӧд делӧяскӧд тшӧтш доложитіс немецкӧй папиросъясӧн вузасьысь детинкаӧс кутӧм йылысь, тайӧс йитіс мукӧд грузӧвӧй машинаясысь гусявлӧмъяскӧд да кӧсйис допроситны детинкасӧ ачыс личнӧ.
Камераӧ унмовсьӧм детинкаӧс сёр рытын садьмӧдісны да вайӧдісны <deu>майстер</deu> Брюкнер комнатаӧ; сэні сы водзын ӧтпырйӧ вӧліны кык жандармскӧй чин, полицияса начальник да переводчик.
Детинка долис пыр ӧтитор.
<deu>Майстер</deu> пузис, кватитіс детинкаӧс пельӧдыс да ачыс кыскис сійӧс коридор кузяыс.
Детинкаӧс вайӧдісны камераӧ, кӧні сулалісны вирӧсь кык топчан, пӧтӧлӧксянь ӧшалісны гезъяс да кузь краситтӧм пызан вылын кӧзлаясын куйлісны шомполъяс, шилаяс, электрическӧй проводысь гартлӧм плетьяс, чер.
Ломтысис кӧрт пач.
Пельӧсас сулалісны ва тыра ведраяс.
Камера стенъяс пӧлӧныс вӧліны кык ворга, кыдзи пывсянын.
Кӧзлаяс дорас табуретка вылын пукаліс куш юра кыз немец, югыд рогӧвӧй ӧчкиа, сьӧд мундира, гӧна гырысь гӧрд кияса, да куритчис.
Детинка видзӧдліс сы вылӧ, мӧдіс дрӧжжитны да висьталіс, мый тайӧ сигаретъяссӧ сійӧ получитіс клубын Мошковсянь, Земнуховсянь да Стаховичсянь.
Тайӧ жӧ лунас «Первомайкаса» ныв, Вырикова, рынок вылын аддзысис аслас пӧдругаыскӧд — Лядскаякӧд, кодкӧд сійӧ коркӧ пукавліс ӧти парта сайын, а война заводитчӧм бӧрын торъяліс: Лядскаялысь батьсӧ вуджӧдісны удж вылӧ Краснодон посёлокӧ.
Найӧ, оз позь шуны, мый дружитісны, — налӧн вӧлі ӧтсяма воспитание аслыныс выгӧда гӧгӧрвоӧм кузя, а татшӧм воспитаниеыд оз кыскы дружбалань, — найӧ сідз прӧстӧ гӧгӧрволісны ӧта-мӧднысӧ кывджынсянь, налӧн вӧліны ӧткодь интересъяс и кыкнанныс шедӧдлісны пӧльза ӧта-мӧд костас общайтчӧмысь.
Челядьдырсяньыс налы пырис юрас асланыс батьмамсянь да сійӧ йӧзсянь, кодъяскӧд волысьлісны налӧн батьмамныс, мир йылысь сэтшӧм представлениеыс, мый став йӧзыс зільӧны шедӧдны сӧмын аслыныс выгӧда и морт олӧмлӧн цельыс да назначениеыс лоӧ тыш сы вӧсна, медым тэнӧ эз зырны, а мӧдарӧ — тэ эськӧ мед вевъялін кыпӧдчыны йӧз щӧт вылӧ.
Выриковалӧн да Лядскаялӧн школаын вӧліны унапӧлӧс общественнӧй обязанностьяс и найӧ привычнӧя да свободнӧя вӧдитчисны кывъясӧн, кодъяс обозначайтісны став ӧнія кадся общественнӧй да нравственнӧй понятиеяс.
Но найӧ вӧліны уверенӧсь, мый и тайӧ обязанностьяссӧ, и став тайӧ кывъяссӧ, и весиг школаын налы сетӧм знаниеяссӧ йӧз лӧсьӧдӧмаӧсь сы могысь, медым дзебны налысь личнӧй выгӧдаас зільӧмъяссӧ да мукӧд йӧзӧс асланыс интересъяслы используйтӧм кузя зільӧмъяссӧ.
Мӧда-мӧдсӧ аддзӧм мысти найӧ торъя эз радлыны, но век жӧ вӧліны зэв дӧвӧленӧсь.
Найӧ дружелюбнӧя мыччисны ӧта-мӧдныслы куснясьтӧм кипыдӧсъяссӧ — ичӧтик Вырикова, коді вӧлі пеля шапкаа да драпӧвӧй воротник вывтіыс водзлань чургӧдчӧм кӧсаяса, и Лядская, ыджыд тушаа, рыжӧй, гырысь черлыяса да краситӧм гыжъяса.
Найӧ вешйисны бокӧ базарын жуысь йӧз дорысь да кутісны сёрнитны.
— Мед му пырыс мунасны найӧ, немецъясыс, аддзысьӧмаӧсь избавительяс! — шуис Лядская. — Культура, культура, а найӧ ёнджыкасӧ видзӧдӧны жӧритны да дон мынтытӧг балуйтчыны Пушкин щӧт вылӧ...
Ме всё-таки насянь виччыси унджыктор...
Тэ кӧні уджалан?
— Вӧвлӧм Заготскот контораын... — Выриковалӧн чужӧмыс лои ӧбидитчӧмаӧн да скӧрӧн: со сійӧ вермис сёрнитны морткӧд, коді вермӧ правильнӧя осуждайтны немецъясӧс. — Сӧмын нянь, кыксё грамм, и ставыс...
Найӧ дуракъяс!
Ньӧти оз донъявны, коді ачыс муніс на ордӧ служитны.
Ме зэв ёна разочаруйтчи, — висьталіс Вырикова.
— А ме пыр жӧ аддзи: абу выгӧднӧ.
И эг мун, — шуис Лядская. — И олі первойсӧ, веськыда кӧ шуны, эг омӧля.
Сэні миян вӧлі сэтшӧм бур компания, насянь ме пыр ветлывлі станицаясӧ, вежлалі...
Сэсся личнӧй счётъяс вӧсна ӧти выдайтіс менӧ, мый ме абу биржаын.
Да ме сылы — пига петкӧдлі!
Сэні миян вӧлі биржаса уполномоченнӧй, олӧма морт, тешкодь сэтшӧм, сійӧ весиг абу немец, а кыськӧ Ларингияысь ли, мый ли, ме сыкӧд муні, гуляйтышті, бӧрыннас сійӧ весиг ачыс вайлывліс меным спирт да сигаретъяс.
А сэсся сійӧ висьмис, и сы местаӧ ыстісны сэтшӧм барбосӧс, менӧ сійӧ пыр жӧ — шахтаӧ.
Тожӧ, тӧдан, абу ма — вӧрӧт бергӧдлыны!
Ме сы вӧсна и локті татчӧ, гашкӧ, мыйкӧ бурджыктор сюрас тані биржаас...
Сэні тэнад тӧдсаяс абуӧсь?
Вырикова капризнӧя чургӧдіс вомдоръяссӧ.
— Зэв тай меным найӧ колӧны!..
Ме тэныд сідзи шуа: лучше имеитны делӧ военнӧйяскӧд.
Ӧти-кӧ, сійӧ временнӧ, сідзкӧ, коркӧ регыд мунас, тэ сылы нинӧмӧн абу обязан.
И абу сэтшӧм скупӧсь: сійӧ тӧдӧ, мый аски вермасны вины сійӧс, и оз зэв жалит, медым гуляйтыштны...
Тэ эськӧ мед пыралін коркӧ?
— Кыдз нӧ пыралан, дас кӧкъямыс километр, да ещӧ мыйта тіян Первомайкаӧдз!
— Важысянь-ӧ нӧ сійӧ эз ло тіянӧн?..
Всё-таки пырав, висьтав, кыдзи удж вылад устроитчан.
Ме тэныд петкӧдла ӧттор-мӧдтор, а гашкӧ, и сета ещӧ мыйкӧ, гӧгӧрвоан?
Пырав! — И Вырикова небрежнӧя чургӧдліс сылы ассьыс ичӧтик куснясьтӧм кипыдӧссӧ.
Рытнас соседкаыс, коді вӧлӧма тайӧ лунас биржаын, Выриковалы сетіс записка.
Лядская гижис мый «тіян биржааныд барбосъясыс ещӧ на лёкджыкӧсь посёлокын дорысь», и мый сылӧн нинӧм эз артмы и сійӧ мунӧ гортас «зэв жугыль».
Выль волы паныда войын «Первомайкаын», кыдзи и карса мукӧд районъясын, вӧчисны обыск бӧрйӧм керкаясын, и Вырикова ордысь аддзисны тайӧ запискасӧ, кодӧс вӧлі небрежнӧя сюйыштӧма важ школьнӧй тетрадьяс костӧ.
Обыск вӧчысь следователь Кулешовлы эз ковмы торъя ёна юасьны, медым Вырикова висьталіс пӧдругаыслысь овсӧ да повзьӧмысла вывті ёна содталӧмӧн висьталіс сылӧн «антинемецкӧй» настроениеяс йылысь.
Кулешов тшӧктіс Выриковалы праздник бӧрас локны полицияӧ да босьтіс сьӧрсьыс запискасӧ.
Мошковӧс, Земнуховӧс да Стаховичӧс арестуйтӧм йылысь первой тӧдмаліс Серёжка.
Сійӧ предупредитіс чойяссӧ, Надяӧс да Дашаӧс, ассьыс другсӧ Витька Лукьянченкоӧс да котӧртіс Олег ордӧ.
Сійӧ суис сэтысь Валяӧс да Иванцова чойясӧс: найӧ быд асылын чукӧртчывлісны Олег ордӧ, и сійӧ сетавліс налы лун кежлӧ заданиеяс.
Олеглы да дядя Колялы удайтчис кывзыны да гижны Информбюролысь колян войся юӧртӧм Сталинград районын Краснӧй Армиялӧн наступайтӧм йылысь квайт неделься итогъяс, Сталинград дорса зэв ыджыд немецкӧй группировкаӧс кыкпӧвста кытшӧн дзоньнас кытшалӧм йылысь.
Серёжкаӧс киӧдыс кутігтырйи да сералігтыр нывъяс уськӧдчисны сы вылӧ тайӧ юӧрнас.
Кӧть кутшӧм крепыдӧн эз вӧв Серёжка, вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны, кор кутіс висьтавны ассьыс страшнӧй юӧрсӧ.
Олег мыйкӧ дыра пукаліс кельдӧдӧм чужӧма, гырысь киясыслысь кузь чуньяссӧ воча топӧдӧмӧн, плеш кузяланогыс сылӧн кутісны тӧдчыны чукыръяс.
Сэсся сійӧ сувтіс, и чужӧм вылас мӧдіс тӧдчыны деятельностьлӧн выражение.
— Нывъяс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — корсьӧй Туркеничӧс да Уляӧс.
Кытшовтӧй ребята ордті, коді ёнджыка йитчӧма штабкӧд, висьталӧй, медым ставсӧ дзеблаласны, мый оз позь дзебны, мед бырӧдасны.
Висьталӧй, час кык кымын мысти юӧртам, мый вӧчны водзӧ.
Предупредитӧй гортсаяснытӧ...
Да энӧ вунӧдӧй Любалысь мамсӧ, — шуис сійӧ (Любка вӧлі Ворошиловградын). — А меным ковмас мыйкӧ дыра кежлӧ ветлыны татысь.
Серёжка тожӧ пасьталіс ватнӧй курткасӧ да кепкасӧ. Кӧдзыдъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ ветліс татшӧм паськӧмӧн.
— Тэ кытчӧ? — юаліс Олег.
Валя друг гӧрдӧдіс: сылы кажитчис, мый Сережка пасьтасис, медым колльӧдны сійӧс.
— Чукӧртчигкостіыс дежуритышта ывлаын, — шуис Серёжка.
И первойысь ставныс гӧгӧрвоисны, мый сэтшӧмыс, мый лои Ванякӧд, Мошковкӧд да Стаховичкӧд, сідзжӧ вермас лоны и накӧд любӧй кадын, вот весиг ӧні.
Нывъяс юклісны ас костаныс, кодлы кытчӧ пыравны, да петісны.
Серёжка сувтӧдіс Валяӧс ывла вылас:
— Тэ жӧ смотри, ӧкуратнӧйджыка.
Ми кӧ огӧ нин лоӧй тані, мун Наталья Алексеевна ордӧ больничаӧ, ме сэтысь аддза тэнӧ: тэтӧг ме некытчӧ ог мун...
Чӧв олігтыр Валя довкнитіс юрнас да котӧртіс Туркенич ордӧ.
Олег зілис мунны аслас обычнӧй походкаӧн да мӧдӧдчис Полина Георгиевна ордӧ.
Сійӧ оліс биржа трудасянь матысса ӧти улича вылын.
Тайӧ здукас, кор Олег пырис сы ордӧ, Полина Георгиевна занимайтчис дзик мирнӧй уджӧн — весаліс картупель да шыблаліс сійӧс чугунӧ, коді руаліс плита вылын.
Тайӧ спокойнӧй, выдержаннӧй нывбабаыс друг ставнас кельдӧдіс, кор Олег висьталіс сылы ёртъяссӧ арестуйтӧм йылысь.
Пуртыс уси сы киысь, мыйкӧ дыра сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сэсся сійӧ справитчис аскӧдыс.
Вӧлі уджавтӧм лун, выль во первойя лун.
Луншӧр-лунӧ эз вӧв лӧсьыд мунны Филипп Петрович ордӧ сы бӧрын, кор асывнас на сійӧ нуис сылы йӧв.
Но и эновтчыны оз вӧлі позь: унатор вермас решитчыны не сӧмын часъяс чӧжӧн, но и минутаяс чӧжӧн.
Полина Георгиевна, кӧть сійӧ и тӧдіс «Том гвардиялысь» став делӧяссӧ, юаліс Олеглысь, тӧдӧ оз арестуйтӧмаяс пӧвстсьыс кодкӧ, мый Олеглӧн да Туркеничлӧн эм связь районнӧй комитеткӧд.
Дерт, став арестуйтӧмаясыс тӧдісны, мый связь эм, но некод эз тӧд, кодкӧд персональнӧ.
Мошков ачыс вӧлі <rus>связан</rus> районнӧй комитеткӧд, но сы вылӧ быдладорсянь позьӧ вӧлі надейтчыны.
Земнухов кутіс йитӧд комитеткӧд сӧмын Полина Георгиевна пыр.
Сійӧ сэтшӧма тӧдіс Ваняӧс, мый мӧвпыс опасность йылысь, коді грӧзитіс личнӧ сылы, Полина Георгиевналы, эз пырлы юрас.
Лёк вӧлі сійӧ, мый Стахович зэв уна тӧдіс «Том гвардия» йылысь.
Олег характеризуйтіс сійӧс, кыдзи честнӧй, но слаб характера мортӧс.
Полина Георгиевна колис Олегӧс гортас да велӧдіс сійӧс, мый вочавидзны, кодкӧ кӧ пырас бокӧвӧй морт.
Думыштлыны сӧмын, кутшӧм дыр кыссис Олеглӧн тайӧ часыс!
Шудыд вылӧ, некод сідзи эз и пырав керкаас.
Кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи соседъясыс ноксьӧны стен саяс.
Медбӧрын воис Полина Георгиевна...
Кӧдзыдыс ыркӧдӧма сылысь чужӧмсӧ.
И, тыдалӧ, Филипп Петрович аддзӧма сэтшӧм кывъяс, кодъяс сетӧмаӧсь сы сьӧлӧмлы надея.
— Кывзы менсьым. — Сійӧ пӧрччис чышъянсӧ да кизявтӧм пальтоа пуксис табуретка вылӧ Олеглы паныд. — Тшӧктіс висьтавны, медым эз усьны шогӧ.
И тшӧктіс тіянлы мунны карсьыс, пыр жӧ мунны: штабса став членъяслы, ставныслы, коді матын штаб дорын либӧ арестуйтӧмаяслы матысса.
Организацияӧн веськӧдлӧм вылӧ кольӧй кык-куим надежнӧй мортӧс, старшӧйсӧ тӧдмӧдӧй мекӧд да мунӧй...
Кодлӧнкӧ кӧ эм позянлун дзебсьыны сиктӧ либӧ ылысса мукӧд каръясӧ, медым дзебсясны.
А штабса членъяслы да налы, кодъяс матынӧсь штаб дорын, сійӧ сӧветуйта мунны войвыв районъясӧ, Донец сайӧ: сэні позьӧ либӧ фронт вомӧн вуджны, либӧ виччысьны, кытчӧдз оз воны миян йӧз...
Энлы, тайӧ абу на ставыс... — Олеглысь юавны кӧсйӧмсӧ торкигмоз шуис сійӧ. — Сійӧ тшӧктіс меным сетны тэныд ӧти адрес.
Кывзы менсьым внимательнӧя. — Чужӧмыс Полина Георгиевналӧн друг быттьӧ измис. — Тайӧ адрессӧ тэ имеитан право висьтавны сӧмын Туркеничлы.
И сӧмын ті кыкӧн имеитанныд право пӧльзуйтчыны сійӧн.
Сэсся сійӧс оз позь сетны некодлы, дзик некодлы, мед кӧть кутшӧм донаӧсь эз вӧвны тіянлы мукӧд ребятаныд... либӧ нывъясыд.
Гӧгӧрвоин? — ньӧжйӧник шуис Полина Георгиевна да сюся видзӧдліс Олег вылӧ.
Олег гӧгӧрвоис, код йылысь сійӧ думайтӧ.
Мыйкӧ дыра Олег пукаліс пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, и сы плешкын кутісны тӧдчыны кузьмӧснога чукыръяс, быттьӧ верстьӧ мортлӧн.
— Ми <ns>об-бязательнӧ</ns> долженӧсь мунны тайӧ адрес кузяыс — ме да Туркенич? — ньӧжйӧник юаліс Олег.
— Абу, дерт жӧ, абу обязательнӧ...
Но тайӧ медся надежнӧй адрес: сэні тіянӧс не сӧмын дзебасны, а и сетасны тіянлы делӧ...
Сійӧ аддзис Олег чужӧм серти, кутшӧм мучительнӧй тыш мунӧ сы пытшкын.
Но Олег юаліс дзик мӧдтор йылысь, а эз сы йылысь, мый виччысис Полина Георгиевна:
— А тюрьмаса ребятаыс?
Кыдз нӧ ми мунам и весиг огӧ заводитлӧй найӧс мездыны?
— Ӧні ті всё равно налы абу отсасьысьяс, — немвиччысьтӧг стрӧга шуис Полина Георгиевна. — Райком вӧчас ставсӧ, мый вермас.
И тіянлысь ребятатӧ, кодъяс кольччасны татчӧ, ми сідзжӧ корам отсавны.
Кодӧс колянныд старшӧй пыдди?
— Кольччас Попов Анатолий, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Олег. — Мыйкӧ кӧ лоӧ сыкӧд, сэки Коля Сумской.
Тӧданныд?
Найӧ чӧв олыштісны.
Олеглы колӧ нин вӧлі мунны.
— Кытчӧ жӧ мунны тэ думайтан всё-таки? — ньӧжйӧник юаліс Полина Георгиевна.
Сійӧ юаліс ӧні сылысь прӧстӧя, кыдзи Олегӧс да налысь став семьясӧ радейтысь матысса нывбаба.
Олег чувствуйтіс, кутшӧма сійӧ волнуйтчӧ.
Олеглӧн чужӧмыс лои сэтшӧм зумыш да жугыль, мый Полина Георгиевна весиг кутіс каитчыны юалӧмсьыс.
— Полина Георгиевна, — шуис сійӧ зэв сьӧкыдпырысь, — ті тӧданныд, мыйла ме ог вермы пӧльзуйтчыны тайӧ адреснас...
Да, сійӧ тӧдіс: Нина!
Сійӧ эз вермы кольны Нинасӧ.
— Ми ӧтлаын заводитлам писькӧдчыны фронт вомӧн, — шуис Олег. — Прӧщайтлӧй.
Найӧ кутчысьлісны.
Олег ветлігкості сы ордӧ воӧма Ваня Туркенич, а недыр мысти некодӧн кортӧг воисны Стёпа Сафонов да Сергей Левашов, а неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын воис Жора Арутюнянц.
Сійӧ локтіс Осьмухинтӧг.
Талун, январь первой лунӧ, асывнас, Володялы тыри дас кӧкъямыс арӧс, Людмила чойыс пӧдаритӧма сылы тайӧ лун кежлас кыӧм шоныд ной носки пара, и найӧ ӧтлаын мунӧмаӧсь гӧститны дедушка ордас сиктӧ.
Туркенич ыстіс ставнысӧ дежуритны керкасянь быдладорӧ.
Уляӧс виччысьтӧг, коді оліс ылын, найӧ кутісны совещайтчыны кыкӧн: Туркенич да Серёжка.
Мый найӧ долженӧсь вӧлі ӧні вӧчны?
Тайӧ вӧлі дзик ӧти вопрос, код вылӧ найӧ долженӧсь вӧлі сетны ӧтвет и сетны пыр жӧ.
Найӧ гӧгӧрволісны: сёрниыс мунӧ оз сӧмын арестуйтӧм ёртъясныс йылысь, но и дзоньнас организациялӧн судьба йывсьыс.
Виччысьны, кыдзи тайӧ ставыс бергӧдчас?
Найӧс вермасны арестуйтны любӧй минутаӧ.
Дзебсьыны?
Налы некытчӧ вӧлі дзебсьыны: найӧс быдӧн тӧдісны.
Бӧр локтіс Валя, сэсся воисны Уля да Оля Иванцова и Нина, коді встретитчӧма накӧд туй вылас.
Нина висьталіс: клуб дорын пӧ дежуритӧны немецкӧй жандармъяс да «полицайяс» и некодӧс пӧ сэтчӧ оз лэдзны, и быдӧн пӧ нин тӧдӧны клубса веськӧдлысьясӧс арестуйтӧм йылысь да клуб пӧдвалысь выль вося немецкӧй пӧдаркияс аддзӧм йылысь.
Туркенич да Нина висьталісны ассьыныс предположениесӧ, мый тайӧ дзик ӧти помка, мыйысь арестуйтісны ребятаӧс.
Кӧть вывті сьӧкыд, но тайӧ абу на организациялӧн провалитчӧм.
— Ребята оз выдайтны, — висьталіс Туркенич сылы лӧсялана уверенностьӧн.
Сэки пырис Олег да нинӧм шутӧг пуксис пызан дорас, мый йылысь кӧ чорыда думайтіс.
Сэсся сійӧ корис Туркеничӧс бабушка комнатаас.
Олег висьталіс сылы адрес, кодӧс сетіс Полина Георгиевна.
Найӧ сёрнитыштісны недыр да петісны нывъяс да Серёжка дінӧ, кодъяс виччысисны найӧс сьӧкыд чӧв-лӧньын.
Ставныс юалана видзӧдісны Олег вылӧ, видзӧдісны страданиеӧн да надеяӧн.
Олеглӧн чужӧмыс, кор сійӧ заводитіс сёрнитны, лои весиг зэв скӧрӧн.
— Ми <ns>д-долженӧсь</ns> ӧткажитчыны сэтшӧм быдпӧлӧс чайтӧмъяссьыс, мый ставыс тайӧ помасяс <ns>б-бура</ns>, — шуис сійӧ да видзӧдліс ставныс вылӧ восьса мужественнӧй видзӧдласӧн. — <ns>К-кӧть</ns> сьӧлӧмтӧ кырлӧдлӧ, к-кӧть кутшӧм сьӧкыд ӧткажитчыны, ми долженӧсь ӧткажитчыны сійӧ мӧвпысь, мый ми вермам кольччыны татчӧ Краснӧй Армия вотӧдз, сетны сылы отсӧг тылсянь, ӧткажитчыны ставсьыс, мый ми кӧсйим вӧчны весиг аски...
Мӧдногӧн ми п-пӧгибнитам асьным да п-пӧгубитам ассьыным йӧзӧс ставнысӧ, — муртса асьсӧ кутны вермӧмӧн висьталіс сійӧ.
Ставныс кывзісны сылысь, асьныс кельдӧдӧмаӧсь да эз вӧрзьӧдчывны. — Немецъяс корсьӧны миянӧс некымын тӧлысь чӧж нин.
Найӧ тӧдӧны, мый ми существуйтам.
Найӧ веськалісны организацияӧ дзик центрас.
Найӧ кӧ весиг нинӧм оз тӧдны тайӧ пӧдаркияс кындзиыс и оз мӧдны тӧдны, — тӧдчӧдіс сійӧ, — найӧ куталасны миянӧс ставнымӧс, коді группируйтчыліс клуб гӧгӧр, дай ещӧ мыжтӧмъяссӧ уна дас мортӧс...
<ns>М-мый</ns> жӧ вӧчны? — Сійӧ чӧв олыштіс. — Мунны...
Мунны карысь...
Да, ми долженӧсь разӧдчыны.
Ог, дерт, ставным.
Краснодон посёлокса ребятаӧс ӧдвакӧ вӧрзьӧдас тайӧ провалыс.
Первомайкасаясӧс тожӧ.
Найӧ вермасны уджавны. — Сійӧ друг зэв серьёзнӧя видзӧдліс Уля вылӧ. — Уляысь кындзи, сійӧс, кыдзи штабса членӧс, любӧй здукӧ вермасны эрдӧдны...
Ми честнӧя тышкасим, — шуис сійӧ, — и ми имеитам право разӧдчыны долгнымӧс выполнитӧм сознайтӧмӧн...
Ми воштім куим ёртӧс, на пӧвстын медбуръяссьыс медбурсӧ — Ваня Земнуховӧс.
Но ми долженӧсь разӧдчыны шогӧ усьӧм чувствуйттӧг да юр ӧшӧдтӧг.
Ми вӧчим ставсӧ, мый вермим...
Сійӧ чӧв ланьтіс.
И некод эз кӧсйы и эз вермы водзӧ сёрнитны.
Вит тӧлысь чӧж найӧ мунісны ёрта-ёртныскӧд орччӧн.
Вит тӧлысь немецкӧй власть улын, кор быд лун аслас физическӧй да нравственнӧй мучениеяс сьӧкталуннас да сэтчӧ пуктӧм усилиеяснас вӧлі ыджыдджыкӧн неделься прӧстӧй лун дорысь...
Вит тӧлысь, — кыдзи тӧвзьыштіс кадыс!
И кутшӧма вежсисны ставныс тайӧ кадас!..
Мыйта тӧдмалісны высокӧйсӧ да ужаснӧйсӧ, бурсӧ и лёксӧ, мыйта пуктісны общӧй делӧ вӧсна да ӧта-мӧдныслы асланыс сьӧлӧмсяньныс сӧстӧм, мича вын...
Сӧмын ӧні налы кутіс тыдавны, кутшӧм тайӧ вӧлі организация «Том гвардия», кутшӧма обязанӧсь найӧ сылы.
И со ӧні найӧ долженӧсь вӧлі эновтны сійӧс.
Нывъяс — Валя, Нина, Оля — гусьӧник бӧрдісны...
Уля пукаліс, ортсысяньыс видзӧдны спокойнӧй, и страшнӧй, вына югӧр сявкйис сы синъясысь.
Серёжка, чужӧмсӧ пызанлань копыртӧмӧн, пыктыштӧм вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн, гыжнас гижталіс пызан дӧра вылас узоръяс.
Туркенич чӧв оліс, сӧдз синъяснас видзӧдіс ас водзладорас; вӧсньыдик вомдоръясас артмӧм визяс ёнджыка тӧдчис суровӧй, ыджыд воля.
— Эмӧсь <ns>м-мукӧд</ns> мнениеяс? — юаліс Олег.
Мукӧд мнениеяс эз вӧвны.
Но Уля шуис:
— Ме ог аддзы коланлун мунны меным ӧні.
Ми, первомайкасаяс, омӧля вӧлі йитчӧмаӧсь клубкӧд.
Ме нӧрӧвитыштла, гашкӧ, ме верма на водзӧ уджавны.
Ме лоа видзчысьысьджык...
— Тэныд колӧ мунны, — шуис Олег да бара зэв серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Серёжка, коді ӧнӧдз пыр чӧв оліс, друг шуис:
— Сылы обязательнӧ колӧ мунны!
— Ме лоа видзчысьысьджык, — бара шуис Уля.
Сьӧкыд чувствоӧн, ӧта-мӧд выланыс видзӧдтӧг, найӧ примитісны решение кольны штабсянь тройка, кытчӧ пырасны Анатолий Попов, Сумской да Уля, оз кӧ сійӧ мун.
Воас кӧ Люба да выяснитчас, мый сійӧ вермас кольччыны, сійӧ лоӧ нёльӧдӧн.
Примитісны решение: мунны ставныслы, кыдзи позьӧ регыдджык.
Олег шуис, мый сійӧ да связнӧйяс-нывъяс оз мунны сэтчӧдз, кытчӧдз ставнысӧ оз предупредитны да оз лӧсьӧдны связь Поповкӧд да Сумскойкӧд.
Но штабса членъяс да штаббердса матысса йӧз некод нин не долженӧсь тайӧ войсӧ узьны гортас.
Найӧ корисны Жораӧс, Сергей Левашовӧс да Стёпа Сафоновӧс да висьталісны налы штаблысь решениесӧ.
Сэсся мӧдісны прӧщайтчыны.
Уля матыстчис Олег дорӧ.
Найӧ кутлісны ӧта-мӧднысӧ.
— <ns>Ат-ттьӧ</ns>, — шуис Олег, — аттьӧ, мый тэ вӧлін и эм...
Уля нежнӧя малыштіс сылысь юрсӧ.
Но кор нывъяс кутісны прӧщайтчыны Улякӧд, Олег эз вермы кутны асьсӧ да петіс ывлаӧ.
Серёжка петіс сы бӧрся.
Найӧ ӧтпӧлӧсаӧсь сулалісны кӧдзыд ывлаын, 1943 вося югыд шонді водзын.
— Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин? — ньӧжйӧник юаліс Олег.
Серёжка довкнитіс юрнас:
— Ставсӧ...
Стахович вермас не выдержитны...
Сідз ӧд?
— Да...
И эз вӧв лӧсьыд эськӧ висьтавны та йылысь: абу лӧсьыд не дӧверяйтны, кор он тӧд.
Сійӧс, гашкӧ, мучитӧны нин, а ми вӧля вылынӧсь.
Найӧ чӧв олыштісны.
— Кытчӧ думайтан мунны? — юаліс Серёжка.
— Заводитла вуджны фронт вомӧн.
— И ме...
Мунам ӧтлаын?
— Дерт жӧ.
Сӧмын мекӧд Нина да Оля.
— Ме думайта, Валя тожӧ мунас миянкӧд, — шуис Серёжка.
Сергей Левашов, зумыш да гажтӧм выражениеа, матыстчис Туркенич дорӧ прӧщайтчыны.
— Энлы, тэ мый? — сы вылӧ ёся видзӧдігтыр шуис Туркенич.
— Ме кольччыла на, — зумыша шуис Левашов.
— Тӧлктӧм, — ньӧжйӧник шуис Туркенич. — Тэ сылы отсавны ни сійӧс дорйыны он вермы.
Сійӧс виччысигкості тэнӧ асьтӧ кутасны.
А сійӧ ныв сюсь, либӧ пышъяс, либӧ пӧръялас...
— Ог мун, — шуис Левашов.
— Мунан фронт вомӧн миян йӧз дорӧ! — чорыда шуис Туркенич. — Менӧ ӧні кежлӧ эз на вежны и приказывайта тэныд!
Левашов нинӧм эз вочавидз.
— Но, комиссар ёрт, сідзкӧ, фронт вомӧн миян йӧз дорӧ?
Тайӧс дзикӧдз решитӧма? — пырысь Олегӧс аддзӧм мысти юаліс Туркенич.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен сыӧн, мый Олег ӧткажитчис воспользуйтчыны адресӧн, кодӧс вӧлі сетӧма налы кыкнанныслы, но эз лыддьы коланаӧн убеждайтны Олегӧс мунӧм йылысь.
Кор тӧдмаліс, мый налӧн лоӧма нин группа вит мортысь, довкйӧдлыштіс юрсӧ: — Унаӧнкодь...
Сідзкӧ, тані жӧ аддзысьтӧдз — ставным лоам Краснӧй Армия радъясын!..
Найӧ кутчысисны кияснаныс, нюжӧдчисны окасьны.
Туркенич друг нетшыштчис, ӧвтыштіс кыкнан кинас да котӧрӧн петіс.
Сергей Левашов окаліс Олегӧс да петіс Туркенич бӧрся.
Стёпа Сафоновлӧн вӧлі Каменскын рӧдня: сійӧ решитіс сэні виччысьны Краснӧй Армиялысь воӧмсӧ.
А Жора пытшкын муніс тыш, мый йылысь сійӧ некодлы эз вермы висьтавны.
Но сійӧ гӧгӧрволіс, мый кольччыны сылы оз позь.
Тыдалӧ, сылы всё-таки ковмас мунны Новочеркасскӧ дядьыс ордӧ, кытчӧ найӧ коркӧ эз вермывны воны Ваня Земнуховкӧд...
Жоралы друг дум вылас уси налӧн Ванякӧд став походыс, синъяссьыс чепӧсйис синва, и сійӧ петіс ывлаӧ.
Кымынкӧ минута кежлӧ найӧ кольлісны витӧн: Олег, Серёжка да связнӧй нывъяс.
Вӧлі решитӧма, мый Серёжкалы нинӧмла нин ветлыны гортас, а Оля юӧртас сы йылысь гортсаясыслы Витька Лукьянченко пыр.
Сэсся Валя, Нина да Оля мунісны юӧртавны, кодлы колӧ, примитӧм решение йылысь, а Сережка пасьтасис да петіс караулитны: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Олеглы колӧ кольччывны ӧтнаслы гортсаыскӧд.
Сэки, кор столӧвӧйын да бабушка комнатаын мунісны тайӧ совещаниеясыс, Олеглӧн рӧдняыс тӧдіс нин Земнуховӧс да мукӧдӧс арестуйтӧм йылысь да тӧдіс, мый челядь сӧвещайтчӧны та йылысь.
Керкаас хранитісны оружие, флагъяс да гӧрд материе, листовкаяс, — ставсӧ тайӧс Елена Николаевна да дядя Коля мыйкӧ мындасӧ дзебисны пыдӧджык, мыйкӧ мындасӧ сотісны.
Радиоприёмниксӧ дядя Коля гуаліс кухня гӧбӧчӧ, мусӧ шыльӧдіс да сэтчӧ сувтӧдіс шома капуста тыра бӧчка.
Но вот ставсӧ тайӧс вӧлі вӧчӧма, и рӧднӧйясыс чукӧртчисны дядя Коля комнатаӧ. Найӧ привычнӧ корсюрӧ горӧдлывлісны больгысь да дурысь детинка вылӧ — Мариналӧн куим арӧса пи вылӧ да, быттьӧ приговоритӧмаяс, виччысисны, мыйӧн помасяс совещаниеыс.
Ӧдзӧс пӧдлассис медбӧръя ёртныс петӧм бӧрын, и Олег пырис комнатаӧ.
Ставныс бергӧдчисны сылань.
Олег чужӧм вылын эз нин тӧдчыны деятельностьлӧн да ас пытшса тышыслӧн следъясыс, но сэтысь тшӧтш бырӧма и сэтшӧм частӧ тыдовтчывлысь челядь выражениеыс.
Чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
— Мама... — шуис сійӧ. — И тэ, бабуся...
И тэ, Коля, и Марина... — Сійӧ пуктіс ассьыс ыджыд кисӧ детинка юр вылӧ, коді гажаа горӧдігтыр кутчысис сылы кокас. — Меным ковмас прӧститчыны тіянкӧд.
Отсалӧй меным мӧдӧдчыны туйӧ...
А сэсся, мунӧм водзвылын, пукалыштам ӧтлаын, кыдзи пукавлім коркӧ...
Важӧн... — И ылысса, нежнӧй нюммунӧм муртса тӧдчыштліс Олег синъясын да вомдоръясын.
Ставныс чеччисны да кытшалісны сійӧс.
...Тэрыба, тэрыба вӧрӧны мамлӧн кияс!
Тэрыба вӧрӧны лэбачьяс моз зэв нежнӧй паськӧм весьтын, кор ещӧ и пасьтӧднысӧ на некодӧс, кор сійӧ ещӧ сӧмын на нежнӧя, сьӧлӧмӧдз йиджана тувкӧдчӧ мам кынӧмас.
Тэрыба вӧрӧны кияс медпервойысь ывла вылӧ гуляйтны пасьтӧдігӧн, тэрыба вӧрӧны школаӧ мӧдӧдігӧн.
А сэні и первойя мунӧм, а сэні и ылысса поход, — став олӧмыс — колльӧдӧмъяс да встречаяс, шоч шуда минутаяс, нэмӧвӧйся сьӧлӧм дой.
Тэрыба вӧрӧны, кор эм код дорын, кор эм надея, тэрыба вӧрӧны и сэки, кор абу нин надея — дитясӧ кулӧм бӧрын мӧдӧдігӧн...
И быдӧнлы сюри удж.
Ещӧ ӧтчыд бӧръялісны дядя Колякӧд бумагаяс.
Лои сотны дневник.
Кодкӧ вурис тужуркаас сылысь комсомольскӧй билетсӧ да временнӧй комсомольскӧй билетъяссӧ.
Лӧсьӧдісны бельё — ӧти пара.
Ставсӧ сӧвтісны вещевӧй мешӧкӧ: прӧдукта, майтӧг, пинь весалан щӧтка, суниса ем, еджыд сунисӧн и сьӧдӧн.
Серёжка Тюленинлы корсисны важ мехӧвӧй пеля шапка.
И ещӧ прӧдукта — мӧд мешӧкӧ Серёжкалы, найӧ ӧд витӧнӧсь...
Эз удайтчы сӧмын пукалыштны, кыдзи коркӧ пукавлісны...
Серёжка то пыравліс, то петавліс.
Сэсся бӧр воисны Валя, Нина да Оля.
И вой нин пуксис.
И колӧ вӧлі прӧщайтчыны...
Некод эз бӧрд.
Бабушка Вера видзӧдаліс ставнысӧ, ӧтилысь кизьсӧ кизялас, мӧдлысь сумкасӧ лӧсьӧдыштас.
Дзӧригтырйи топӧдліс быдӧнӧс ас бердас да йӧткыштліс, а Олегӧс кутіс дыр, ачыс топӧдчӧма ёсь щӧканас сы шапка бердӧ.
Олег кутіс мамсӧ киӧдыс, найӧ пырисны мӧд комнатаӧ.
— Прӧстит менӧ, — шуис Олег.
Мамыс котӧрӧн петіс ывлаӧ, и кӧдзыдыс ӧвтыштіс сылы чужӧмас и кокъясас.
Сійӧ эз нин аддзы найӧс, сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи дзуртӧны налӧн кокъясыс лым вывті, — муртса кыліс тайӧ шыыс, а со нин и сійӧ эз кут кывны.
А мамыс век сулаліс и сулаліс кодзула пемыд небеса улын...
Югдігӧн Елена Николаевна, коді войбыд эз и куньлы синъяссӧ, кыліс ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм.
Сійӧ тэрыба пасьталіс платьесӧ, юаліс:
— Коді?
Найӧ вӧліны нёльӧн: полицияса начальник Соликовский, унтер Фенбонг да кык салдат.
Найӧ юалісны Олегӧс.
Елена Николаевна шуис, мый сійӧ муніс сиктӧ вежлавны прӧдукта вылӧ кӧлуй.
Найӧ обыщитісны квартирасӧ да арестуйтісны став олысьсӧ, весиг бабушкаӧс — Вера Васильевнаӧс — да Маринаӧс куим арӧса пиыскӧд.
Бабушка муртса вевъяліс висьтавны соседъясыслы, медым найӧ видзӧдлывлісны керкасӧ.
Тюрьмаын найӧс пуксьӧдалісны разнӧй камераясӧ.
Марина аслас пиыскӧд веськаліс камераӧ, кӧні пукалісны уна нывбаба, кодъяслӧн некутшӧм отношение эз вӧв «Том гвардия» дінӧ.
Но на пӧвстын вӧліны Мария Андреевна Борц да Серёжка Тюленинлӧн чойыс — Феня, коді оліс аслас челядькӧд семьясьыс торйӧн.
Феня висьталіс Мариналы, мый пӧрысьяссӧ — Александра Васильевнаӧс да весиг кӧстыльӧн ветлысь нюкыртчӧм «дедӧс» — арестуйтӧмаӧсь жӧ, а Надя да Даша чойясыс удитӧмаӧсь мунны.
Ветымын сизимӧд глава
Ваня Земнуховӧс арестуйтісны кыа петігӧн.
Сійӧ кӧсйис ветлыны Клава ордӧ Нижне-Александровскӧйӧ, чеччис пемыднас на, босьтіс сьӧрсьыс нянь край, пасьталіс пальто, шапкааліс пеля шапка да петіс ывлаӧ.
Зэв чистӧй югыдвиж кыа рӧвнӧй визьӧн куйліс горизонт вылын рудов-розӧвӧй тшынтор улысладорын, коді разалӧма кельыд сэзь небесаас.
Некымын зэв кокньыдик тшынтор, розӧвӧйӧсь да вижолӧсь, ӧшалісны кар весьтын.
Ваня нинӧм тайӧс эз аддзы, но сійӧ ичӧтдырсяньыс помнитіс, мый татшӧм сэзь кӧдзыд асывводзын тадзи и овлӧ, и сылӧн ӧчкитӧм чужӧм вылас кутіс тӧдчыны шудлун — ӧчкисӧ сійӧ пуктӧма пытшкӧс зептас, медым стеклӧясыс оз гыӧртны.
Тадзи шуда выражениеӧн сійӧ и паныдасис керка дорӧ матыстчысь нёль морткӧд, кытчӧдз эз казяв, мый тайӧ немец-жандармъяс да полицияса выль следователь — Кулешов.
Сійӧ здукас, кор найӧ воисны дзик сы дорӧдз и Ваня тӧдіс найӧс, Кулешов мыйкӧ кутіс нин юасьны сылысь, и Ваня гӧгӧрвоис, мый найӧ локтӧмаӧсь сыла.
И тайӧ жӧ здукас, кыдзи пыр овлывлӧ сылӧн татшӧм решающӧй моментъясас, Ваня лои зэв спокойнӧйӧн, кӧдзыдӧн, и гӧгӧрвоис Кулешовлысь юалӧмсӧ.
— Да, тайӧ ме, — шуис Ваня.
— Достукайтчин... — шуис Кулешов.
— Ме юӧрта гортсаяслы, — шуис Ваня.
Но сійӧ тӧдіс нин, мый найӧ оз лэдзны сійӧс пыравны гортас да, бергӧдчӧм мысти, таркӧдыштіс медматысса ӧшиняс — эз стеклӧас, а кулакнас шӧр тасас.
Тайӧ жӧ здукас Кулешов да жандармерияса салдат кватитісны сійӧс киясӧдыс, и Кулешов тэрмасьӧмӧн малалыштіс сылысь пальто зепъяссӧ да пальто пырыс гач зепъяссӧ.
Воссис форточка, и видзӧдліс чойыс;
Ваня эз вермы аддзыны, кутшӧмджык сылӧн чужӧм выражениеыс.
— Висьтав папалы да мамалы, корисны полицияӧ, мед оз тӧждысьны, регыд бӧр воа, — шуис сійӧ.
Кулешов ымӧстіс, довкйӧдлыштіс юрсӧ да немец-салдаткӧд кайис кильчӧ вылас: налы колӧ вӧлі вӧчны обыск.
А немец-сержант да мӧд салдатыс нуӧдісны Ваняӧс векньыдик трӧпа кузя, коді муніс керкаяс пӧлӧн ляпкыдик лымйӧд тайӧ омӧля ветлан уличатіыс.
Сержантлы да салдатлы ковмис мунны лымтіыс, найӧ лэдзисны Ваняӧс да кутісны мунны сы бӧрся.
Ваняӧс, пальтонас и пеля шапканас и пӧлӧстчӧм каблука важиник ботинкинас, йӧртісны ичӧтик пемыд камераӧ да томналісны ӧдзӧссӧ ключӧн. Камера стенъясыс вӧлі гыӧртӧмаӧсь, джоджыс нильӧг.
Ваня коли ӧтнас.
Асъя югыдыс муртса писькӧдчис пӧтӧлӧкдорса векньыдик щельӧд.
Камераын эз вӧвны ни наръяс, ни койкаяс.
Лёк дук петіс пельӧсын сулалысь парашасянь.
Дӧгадкаяс, мыйысь сійӧс арестуйтісны, тӧдмалӧмаӧсь-ӧ мыйкӧ найӧ сы деятельность йылысь, либӧ прӧстӧ подозрение кузя, либӧ предайтіс кодкӧ, мӧвпъяс Клава йылысь, мамбать йывсьыс, ёртъяс йывсьыс ыльнитісны сылы юрас.
Но сійӧ, волясӧ привычнӧя зэвтӧмӧн, быттьӧкӧ уговаривайтіс асьсӧ: «Спокойнӧ, Ваня, сӧмын спокойнӧ», дасьтіс асьсӧ ӧні кежлӧ дзик ӧти да главнӧй мӧвпӧ: «Терпит, сэні тыдавны кутас...»
Ваня сюйис турдӧм кияссӧ пальто зепъясас да, пеля шапкаа юрсӧ копыртыштӧмӧн, мыджсис стен бердас, и тадзи, сылы лӧсялана терпениеӧн, сулаліс дыр, ачыс эз тӧд, мый дыра, — гашкӧ, некымын час.
Сьӧкыд воськов шыяс ӧти либӧ некымын мортлӧн дугдывтӧг гымгисны коридор кузя помсянь помӧдз, клопайтісны камера ӧдзӧсъяс.
Кылісны ылысса либӧ матысса гӧлӧсъяс.
Сэсся некымын морт сувтісны сы камера дорӧ, и чирӧм гӧлӧс юаліс:
— Тані?..
<deu>Майстер</deu> дорӧ!..
И тайӧ мортыс муніс водзӧ, и ключыс зёлькнитіс томанас.
Ваня вешйыштіс стен бердсьыс да бергӧдіс юрсӧ.
Пырис немецкӧй салдат, эз сійӧс колльӧдысьыс, а мӧд, ключа, буракӧ, коридорса дежурнӧй, да «полицай», кодлӧн чужӧмыс вӧлі тӧдса Ванялы, сы вӧсна мый тайӧ кад чӧжнас найӧ изучитісны став «полицайяс»».
Ваняӧс «полицай» нуӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнер приёмнӧйӧ, кытысь Ваня аддзис детинкаӧс, кодӧс охраняйтіс мӧд полицейскӧй. Тайӧ вӧлі ӧти сійӧ детинкаыс, кодӧс найӧ ыстылісны вузавны сигаретъяс.
Детинкаыс зэв ёна омӧльтчӧма, мыссьытӧм, видзӧдліс Ваня вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ, кыскис ныр пырыс воздухсӧ да бергӧдчис.
Ванялы кыдзкӧ кокниджык лои.
Но сылы всё равно ковмас ставсьыс соссьыны: висьталас кӧ кӧть сійӧс, мый сійӧ, Земнухов, гусяліс пӧдаркияссӧ сы могысь, медым неуна нажӧвитчыштны, сылы тшӧктасны висьтавны мукӧдъяссӧ, кодъяс сэні вӧліны.
Оз, оз ков думайтны, мый делӧыс вермас помасьны бура...
Немец-писарь петіс <deu>майстер</deu> кабинетысь да вешйыштіс боклань, ачыс восьсӧн кутіс ӧдзӧссӧ.
— Пыр... пыр... — повзьӧмпырысь тэрмасьӧмӧн шуис «полицай» да йӧткыштіс Ваняӧс ӧдзӧслань.
И мӧд «полицай», бӧрладорсяньыс детинкаӧс сьыліӧдыс кутігмоз, сідзжӧ тойыштіс сійӧс.
Ваня да детинка пӧшти ӧтпырйӧ пырисны кабинетӧ, и на бӧрся ӧдзӧсыс пӧдлассис.
Ваня пӧрччис шапкасӧ.
Кабинетас вӧлі некымын морт.
Ваня тӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнерӧс, коді пукаліс пызан сайын, бӧрлань нёровтчӧмӧн, да веськыда видзӧдіс Ваня вылӧ сюзьлӧн кодь гӧгрӧс синъяснас. Мундир воротник вылысладортіыс кыз сьыліыс сылӧн вӧлі складкаӧсь.
— Матӧджык!
Рам лоӧмыд... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Соликовский, сылӧн гӧлӧсыс быттьӧ сук вӧр пыр писькӧдчис. Соликовский сулаліс <deu>майстер</deu> пызан водзын и зэв ыджыд киас кутіс плеть.
Мӧдар бокас сулалысь следователь Кулешов, кузь кисӧ нюжӧдӧмӧн, кватитіс детинкаӧс киняулӧдыс да друг тракнитӧмӧн кыскис сійӧс пызан дорӧ.
— Сійӧ? — Ванялань мигнитӧм бӧрын неуна шпыньмунӧмӧн юаліс Кулешов.
— Сійӧ... — муртса шуыштіс детинка, кыскис нырнас воздухсӧ да кынмис места вылас.
Кулешов, ачыс дӧвӧлен, видзӧдліс <deu>майстер</deu> вылӧ, сэсся Соликовский вылӧ.
Пызан мӧдарладорын сулалысь переводчик, <deu>майстер</deu> дорӧ почтительнӧя копыртчыштӧмӧн, висьталіс, мый тані лои.
Ваня тӧдіс тайӧ переводчиксӧ, Шурка Рейбандӧс, сійӧ бура вӧлі тӧдса сылы, кыдзи и став краснодонсаяслы.
— Гӧгӧрвоин?.. — И Соликовский, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс Ваня вылӧ векни синъяснас, кодъяс вӧлі сэтшӧм пыдӧ дзебсьӧмаӧсь польдчӧм бандзибъяс саяс, быттьӧкӧ видзӧдӧны гӧраяс сайсянь. — Висьтав господин <deu>майстер</deu>лы, кодкӧд трудитчин.
Пыр жӧ!
— Ог тӧд, мый йылысь ті сёрнитанныд, — сы вылӧ веськыда видзӧдлӧм бӧрын кызкодь гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Аддзылін, а? — чуймӧмӧн да скӧрысь шуис Кулешовлы Соликовский. — Татшӧм образованиесӧ налы сетӧма сӧветскӧй власть!
А детинкаыс Земнухов висьталігӧн повзьӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ да йӧжгыльтчис, быттьӧкӧ сылы кӧдзыд лои.
— Абу яндзим тэныд?
Детинкасӧ кӧть мед жалитыштін, ӧд сійӧ тэ вӧсна страдайтӧ, — кӧритӧм сямӧн шуис Кулешов. — Видзӧдлы, тайӧ мый куйлӧ?
Ваня видзӧдліс, кытчӧ индіс Кулешов.
Стен бердын куйліс пӧдаркияс тыра мешӧк. Мешӧксӧ вӧлі розьӧдӧма и мыйкӧ мында пӧдаркиыс сэтысь киссьӧма джоджас.
— Ог тӧд, кутшӧм отношение тайӧ имеитӧ ме дорӧ.
Тайӧ детинкасӧ аддза первойысь, — шуис Ваня, коді лои пыр спокойнӧйджык и спокойнӧйджык.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер, кодлы Шурка Рейбанд переведитіс налысь став сёрнисӧ, тыдалӧ, дӧзмис таысь и, тэрыба Рейбанд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, нурбыльтіс мыйкӧ.
Кулешов почтительнӧя ланьтіс,
Соликовский сувтіс струна моз веськыда, кияссӧ лэдзис бокъясас.
— Господин <deu>майстер</deu> тшӧктӧ висьтавны, кымынысь тэ нападайтлін машинаяс вылӧ, мый могысь, кодъяскӧд, сыысь кындзи, мый вӧчинныд — ставсӧ, дзик ставсӧ висьтавны... — Ваняысь бокӧ видзӧдігмоз кӧдзыда висьталіс Шурка Рейбанд.
— Кыдз нӧ ме верма нападайтны машинаяс вылӧ, кор ме весиг тэнӧ ог аддзы, тайӧс жӧ тӧдан тэ? — шуис Ваня.
— Кора ӧтвечайтны господин <deu>майстер</deu>лы...
Но господин <deu>майстер</deu>лы, тыдалӧ, ставыс нин тайӧ вӧлі яснӧ и сійӧ, чуньяссӧ вӧрӧдыштӧм бӧрын, шуис:
— Фенбонг дорӧ!
Ӧти здукӧн ставыс вежсис.
Соликовский ыджыд кинас кватитіс Ваняӧс воротникӧдыс да, сійӧс лёкысь тракйигтырйи, петкӧдіс приёмнӧйӧ, бергӧдіс асланьыс чужӧмӧн да мыйвынсьыс крестӧн-крестӧн швичнитіс плетьнас сылы чужӧмас.
Ваня чужӧм вылын кыптісны пемыдгӧрд визьяс.
Ӧти кучкӧм сылы инмис шуйга синбӧжас, и синмыс пыр жӧ кутіс гырдмыны.
Ваняӧс вайӧдысь «полицай» кватитіс сійӧс воротникӧдыс, и найӧ Соликовскийкӧд кыкӧн, тойлалігтырйи да пидзӧсъяснас чужъялігтыр, кыскисны сійӧс коридор кузя.
Помещениеас, кытчӧ сійӧс тойыштісны, пукалісны унтер Фенбонг да СС службаса кык салдат; найӧ пукалісны мудзӧм чужӧмаӧсь да куритчисны.
— Тэ кӧ, мерзавец, ӧні жӧ он выдайт ас йӧзтӧ... — страшнӧй киргысь гӧлӧсӧн шуис Соликовский, кӧрт кодь чорыд гыжъяса ыджыд кинас Ваняӧс чужӧмӧдыс кватитӧм бӧрын.
Салдатъяс куритчӧмсӧ помалӧм бӧрын да чигаркапомъяссӧ кокнаныс кусӧдӧм мысти, тэрмасьтӧг, кужӧмӧн нетшыштісны Ваня вылысь пальтосӧ да став паськӧмсӧ и пасьтӧгыс тойыштісны вирӧсь топчан вылӧ.
Еджыд гӧна гӧрд кинас Фенбонг сідзжӧ тэрмасьтӧг бӧрйис пызан вывсьыс электрическӧй проводысь гартӧм гезпомъяс да ӧтиӧс сетіс Соликовскийлы, а мӧдӧс босьтіс аслыс, сійӧс воздухас ӧвтыштӧмӧн.
И найӧ кыкӧн ӧчередьӧн кутісны кучкавны Ванялы куш яяс, асланьныс гезпомъяссӧ кыскышталӧмӧн.
Салдатъяс кутісны Ваняӧс кокъясӧдыс да юрӧдыс.
Сылӧн яйсьыс первойя кучкӧмъяссяньыс жӧ чепӧсйис вир.
Мыйӧн сӧмын кутісны кучкавны сійӧс, Ваня сетіс аслыс клятва, мый некор нин сэсся оз восьты вомсӧ, медым вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ, и некор ни ӧтчыд оз ымӧстлы.
И нӧйтігчӧжыс сійӧ пыр чӧв оліс.
Кадысь кадӧ сійӧс дугдывлісны нӧйтны, и Соликовский юасис:
— Вежӧрсялін?
Ваня куйліс чӧв олігтыр, эз лэптыв чужӧмсӧ, и сійӧс бара заводитлісны нӧйтны.
Часджын сайын сыӧдз тайӧ жӧ топчан вылас тадзи жӧ нӧйтісны Мошковӧс.
Мошков, кыдзи и Ваня, соссис ставсьыс, мый пӧдаркияс гусялӧмын сійӧ ньӧти абу участвуйтӧма.
Стаховичӧс, коді оліс ылын окраинаын, арестуйтӧмаӧсь бӧрынджык.
Стахович, кыдзи сэтшӧм сяма став том войтырыс, кодъяслӧн олӧмас основнӧй двигательнӧй пружинаыс — самолюбие, вермис вӧвсьыны кӧть кутшӧмакӧ стойкӧйӧн, вермис весиг вӧчны йӧз син водзын, медся нин сылы матысса йӧз водзын либӧ моральнӧй вес имеитысь йӧз водзын истерически-героическӧй поступок.
Но опасностькӧд либӧ сьӧкыдлункӧд ӧтнас паныдасигӧн сійӧ вӧлі трус.
Сійӧ воштіс ассьыс вынсӧ сэки нин, кор сійӧс арестуйтісны.
Но сійӧ вӧлі вежӧра аслас писькӧс вежӧрнас, коді пыр жӧ аддзӧ уна дас да сё моральнӧй оправдание, медым кокньӧдны ассьыс положениесӧ.
Детинкакӧд очнӧй ставка дырйи Стахович пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый выль вося пӧдаркияс дзик ӧти улика сылы да сылӧн ёртъясыслы, кодъясӧс оз вермыны не арестуйтны.
И ставсӧ тайӧс уголовнӧй делӧӧ вуджӧдны мӧвп, сьӧлӧмсянь признайтчыны, мый найӧ вӧчисны тайӧс куимӧн, синвасорӧн норасьны страшнӧй нужда да тшыгъялӧм вылӧ и кӧсйысьны искупитны став мыжсӧ честнӧй уджӧн, — тайӧ мӧвпыс пыр жӧ воис сылы юрас.
И сійӧ сэтшӧм веськыда висьталіс тайӧ ставтор йывсьыс <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын да мукӧд водзын, мый найӧ пыр жӧ гӧгӧрвоисны, кодкӧд имеитӧны делӧ.
Сійӧс кутісны нӧйтны сэні жӧ кабинетас, тшӧктісны висьтавны и мукӧд сообщникъяссӧ: найӧ жӧ, куимнанныс, вӧліны рытнас клубын и эз вермыны асьныс ректыны машинасӧ!
Сы шуд вылӧ воис кад, кор <deu>майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер ӧбедайтісны.
И Стаховичӧс колисны спокойӧн рытӧдзыс.
Рытнас сыкӧд сёрнитісны меліа да шуисны, мый сійӧс пыр жӧ лэдзасны, висьталас кӧ сійӧ пӧдаркияс гусялысьяссӧ.
Сійӧ бара шуис, мый тайӧс вӧчисны найӧ куимӧн.
Сэки сійӧс сетісны Фенбонг киясӧ да мучитісны сэтчӧдз, кытчӧдз сылысь эз пычкыны Тюленинлысь овсӧ.
Мукӧд йывсьыс сійӧ висьталіс, мый абу тӧдӧма найӧс пемыд вӧснаыс.
Шудтӧм, сійӧ эз тӧд, мый, Тюленинӧс вузалӧм бӧрын, асьсӧ тойыштіс нӧшта страшнӧйджык мучениеяс йирӧ, сы вӧсна мый йӧзыс, кодъяс киын сійӧ вӧлі, тӧдісны, мый найӧ долженӧсь чегны сійӧс помӧдз буретш ӧні, кор сійӧ петкӧдліс слаблун.
Сійӧс мучитісны да киськалісны ваӧн да бара мучитісны.
И асывводзнас нин, мортлысь ӧблик воштӧм бӧрын, сійӧ кутіс кевмысьны: сійӧ оз заслуживайт татшӧм мучениеяссӧ, сійӧ вӧлі сӧмын исполнительӧн, вӧліны йӧз, кодъяс приказывайтлісны сылы, мед найӧ и ӧтвечайтӧны!
И сійӧ выдайтіс «Том гвардиялысь» штабсӧ связнӧйясыскӧд тшӧтш.
Сійӧ эз висьтав сӧмын Ульяна Громоваӧс, — код тӧдас мыйла.
Кутшӧмкӧ ӧти здуклӧн сёӧд юкӧнын сійӧ ас водзсьыс аддзыліс Громовалысь мича сьӧд синъяссӧ и эз висьтав сылысь нимсӧ.
Тайӧ лунъясас Краснодон посёлокысь вайӧдісны жандармерияӧ Лядскаяӧс, и сылӧн вӧлі очнӧй ставка Выриковакӧд.
Найӧ ӧтиныс мӧдсӧ арталісны мыжаӧн асланыс лёктор лоӧм кузя, и найӧ мыр моз пукалысь Балдер водзын да тешитчысь Кулешов водзын кутісны пинясьны базарвывса вузасьысь бабаяс моз да эрдӧдавны мыжъяссӧ ӧта-мӧдныслысь.
— Вешйы сэсь, тэ вӧлін пионервожатӧйӧн!.. — горзіс Лядская. Сійӧ сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг эз мӧдны тыдавны гырысь банлыяса чужӧм вылас беринъясыс.
— Ок тэ, став Первомайкаыс помнитӧ, коді ветлӧдліс кружкаӧн Осоавиахимлы! — кулакъяссӧ чабыртӧмӧн горзіс Вырикова да ёсь кӧсаяснас сідзи и зурӧдіс мустӧмыслы.
Найӧ тӧкӧтьӧ косьӧ эз воны.
Найӧс янсӧдісны да сутки видзисны арестын.
Сэсся найӧс торйӧн бара вайӧдісны <deu>вахтмайстер</deu> Балдер дорӧ.
Первой Выриковаӧс, а сэсся дзик сідзи жӧ Лядскаяӧс киӧдыс кватитӧмӧн Кулешов кыкнанныслы вашкӧдіс ӧти и сійӧ жӧ:
— Кутан ещӧ ангелӧн асьтӧ петкӧдлыны!
Висьтав, коді состоитӧ организацияас!
И Вырикова, а сэсся Лядская кыз синваӧн клянитчисны, мый найӧ не сӧмын абу организацияын, а став олӧм чӧжныс налӧн лӧгныс петіс большевикъяс вылӧ, сідз жӧ кыдзи большевикъяслӧн на вылӧ, висьталісны став комсомолецсӧ да виднӧй ребятасӧ, кодъяс кольччӧмаӧсь Первомайкаӧ да Краснодон посёлокӧ.
Найӧ зэв бура тӧдісны ассьыныс ёртъяснысӧ школаын велӧдчӧм серти уналысь оланінсӧ, коді нуис общественнӧй удж, кодлӧн кутшӧм настроение, и кыкнанныс висьталісны морт кызь кымынӧс. Тайӧн стӧчакодь индісны томйӧзӧс, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь «Том гвардиякӧд».
<deu>Вахтмайстер</deu> Балдер, скӧрысь синъяссӧ гӧвкйӧдлігтыр, шуис первой ӧтиыслы, сэсся мӧдыслы, мый сійӧ оз верит сылы, быттьӧкӧ оз состоит организацияын да должен сійӧс тшӧтш жӧ сыӧн выдайтӧм преступникъяскӧд страшнӧя мучитны.
Но Балдер жалитӧ сійӧс, эм положениесьыс петантуй...
Выриковаӧс да Лядскаяӧс лэдзисны тюрьмаысь ӧти кадӧ. Ӧтиыс и мӧдыс эз тӧдны, но предполагайтісны мӧда-мӧд йывсьыс, мый ӧтиыс и мӧдыс эз петны сӧстӧмӧн.
Налы вӧлі пуктӧма сетны жалованье кызь куим маркаӧн тӧлысь.
Найӧ чургӧдлісны ӧта-мӧдныслы пу кодь кияснысӧ, здоровайтчисны, быттьӧкӧ на костын нинӧм абу и вӧлӧма.
— Кокниа мынім, — шуис Вырикова. — Пырав коркӧ.
— Дзик збыль, кокниа мынім, пырала коркӧ, — шуис Лядская.
И найӧ янсӧдчисны.
Ветымын кӧкъямысӧд глава
Арестуйталӧмаясын вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс закономерность. Быд выль арестуйтӧма йылысь пыр жӧ тӧдліс став карыс.
Первой арестуйталісны батьмамсӧ штабса сійӧ членъяслысь, кодъяс мунӧмаӧсь карсьыс.
Сэсся арестуйтісны мамбатьсӧ Арутюнянцлысь, Сафоновлысь да Левашовлысь, мӧдногӧн кӧ, штабдорса матысса зонъяслысь, кодъяс тожӧ мунӧмаӧсь карсьыс.
Друг арестуйтісны Тося Мащенкоӧс да ещӧ мукӧдӧс «Том гвардияса» рядӧвӧй членъясӧс.
abu
Вӧля вылӧ кольӧмаяс некод эз вермыны думыштны, мый тайӧ выль арестъясыс, налӧн приливъяс да отливъясыс зависитӧны Стахович признайтчӧмъяслӧн страшнӧй стихияысь.
Кодӧскӧ выдавайтлӧм бӧрын сылы сетлісны шойччӧг.
Бара заводитлісны мучитны, и сійӧ бара выдайтліс кодӧскӧ.
Но подпольнӧй организацияысь, кодӧн веськӧдлісны Лютиков да Бараков, некодӧс эз вӧв вӧрзьӧдӧма, кӧть Мошковӧс, Земнуховӧс да Стаховичӧс арестуйтӧм бӧрын коли нин некымын сутки.
Ставыс коли важногӧн и Центральнӧй мастерскӧйясын.
Володя Осьмухин, коді выль вося куим лун чӧж оліс сиктын дедушкаыс ордын, январь нёльӧд лунӧ петіс удж вылӧ.
Сылы ещӧ рытнас на висьталіс мамыс арестуйталӧмъяс йылысь да «Том гвардия» штабса индӧд йылысь, мый колӧ мунны карсьыс.
Но сійӧ ӧткажитчис мунӧмсьыс.
— Ребята оз выдайтны, — шуис сійӧ мамыслы, код водзын нинӧмла ӧні вӧлі соссьыны.
Вӧлі уна помка, мый вӧсна Володя эз кӧсйы мунны карсьыс.
Жаль сылы вӧлі кольны мамсӧ да чойсӧ — торйӧн нин кор казьтыліс сы йылысь, мый найӧ эз эвакуируйтчыны коркӧ сы вӧсна.
Но главнӧй помканас вӧлі сійӧ, мый Володя, коді эз участвуйт Олег ордын совещание вылын, не сӧмын эз тӧд сылы грӧзитысь опасность йылысь, а весиг арталіс думсьыс, мый штабса ребята тэрмасисны.
Куимнан арестуйтӧм мортыс вӧліны Володялы медматыссаӧн, сійӧ веритіс налы.
Володялӧн удал сьӧлӧмас («Ме — кыдзи Васька Буслай!») весиг чужисны ребятаӧс мездӧм кузя планъяс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдсьыс фантастичнӧйджыкӧсь.
Но мыйӧн сӧмын Володя воис мастерскӧйясӧ, Лютиков корис сійӧс кутшӧмкӧ могӧн ас ордас контораӧ.
Осьмухин керкакӧд важ йитӧд кузя, а сідзжӧ сы вӧсна, мый став томйӧз пӧвстсьыс Лютиков медъёна тӧдіс Володяӧс, Филипп Петрович ёна радейтіс сійӧс.
Эз сӧмын опытыс да вежӧрыс, но и сьӧлӧмыс чуйдӧдісны стариклы, кутшӧм страшнӧй угроза ӧшйис сылӧн том друг да воспитанник весьтын.
Филипп Петрович тшӧктіс Володялы пырысь-пыр жӧ мунны карсьыс.
Филипп Петрович эз кӧсйы кывзыны весиг Володялысь объяснениеяссӧ, вӧлі скӧр да пӧщадатӧм, эз сӧветуйт, а приказывайтіс.
Но вӧлі сёр нин.
Володя эз вевъяв весиг гӧгӧр думыштны, кор да кытчӧ сылы мунны, кыдзи сійӧс арестуйтісны сэні жӧ мастерскӧйясас аслас уджалан местаын.
Стаховичӧс пытайтысь палачьяс не сӧмын тӧждысисны сы вӧсна, медым Стахович разоблачитіс «Том гвардияса» став членъяссӧ, но и сы вӧсна, медым сійӧ индіс туйсӧ, коді нуӧдӧ карса: подпольнӧй большевистскӧй организацияӧ.
Уна даннӧйяс, да и прӧстӧ здравӧй смыслыс важӧн нин чуйдӧдісны жандармерияса гырысь и посни чинъясӧс, мый томйӧз уджалӧны гырысьяс веськӧдлӧм улын, мый краснодонса заговорлӧн центрыс — большевикъяслӧн подпольнӧй организацияын.
Но Стахович збыльысь эз тӧд, кутшӧм ногӧн Олег кутӧ райкомкӧд связь,
Стахович вермис сӧмын висьтавны, мый тайӧ связьыс эм.
Кор мӧдісны юасьны, коді гырысьяс пӧвстысь медчастӧ волывлӧ Кошевойяс ордӧ, Стахович ставнысӧ бӧрйӧдліс думсьыс да висьталіс Соколоваӧс.
Первойя уджалан кадас, кор Стахович вӧлі на штабса членӧн, и бӧрынджык, кор сійӧ волывліс Олег ордӧ организация делӧяс кузя, Стахович збыльысь медчастӧ аддзывліс Кошевойяс ордысь Полина Георгиевнаӧс.
Водзджыксӧ сійӧ Полина Георгиевналысь волывлӧмсӧ эз лыддьыв «Том гвардия» уджкӧд кутшӧмкӧ связь кутӧмӧн.
Но сылы ӧні тӧдвылас уси, мый Олег мукӧд дырйи торйӧдчыліс да шӧпкӧдчыліс Полина Георгиевнакӧд, и Стахович висьталіс сылысь нимсӧ.
Соколовасянь туйыс медводз нуӧдіс сьӧкыд характера, чӧв олысь, загадочнӧй морт дорӧ — Лютиков дорӧ.
Эз случайнӧйӧн кажитчы <deu>майстер</deu> Брюкнерлы и сійӧ обстоятельствоыс, мый арестуйтӧм Мошков да Осьмухин уджавлісны Лютиков цехын.
Вӧлі гӧгӧрбок артыштӧма сы биографиялысь став даннӧйяссӧ, Центральнӧй мастерскӧйясын диверсияяслысь да аварияяслысь став фактъяссӧ.
Январь витӧд лунӧ, кыа петігӧн, Полина Георгиевна, кыдзи и век, вайис Филипп Петровичлы йӧв да нуис ковта улас морӧсас листовка, кодӧс гижӧма Филипп Петрович «Том гвардия» нимсянь.
Листовкаас нинӧм эз висьтавсьы томйӧзӧс арестуйталӧмъяс йылысь.
Филипп Петрович кӧсйис петкӧдлыны тайӧ листовканас, мый враг эз веськав пельӧ — «Том гвардия» олӧ да действуйтӧ.
Рытнас, удж вылысь локтӧм бӧрын, Филипп Петрович Пелагея Ильинична кухняысь аддзис гӧтырсӧ, Евдокия Федотовнаӧс, да нывсӧ, Раяӧс, кодъяс локтӧмаӧсь хуторысь сійӧс видлӧм могысь.
Зэв ыджыд радлун воис сы керкаӧ!
Филипп Петрович пасьталіс сӧстӧм бельё, выль мыськӧм еджыд сорочка, параднӧй костюм да галстукаліс руд визьӧсь пемыдлӧз галстук. Костюмсӧ чиститіс Пелагея Ильинична.
Тайӧ праздничнӧй костюмнас, спокойнӧй, рӧвнӧй, шань, сійӧ пукаліс сылы медматысса йӧзкӧд пемыдӧдзыс да шутитіс сідзи, кыдзи быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Тӧдіс-ӧ Филипп Петрович, мый гибельлӧн угрозаыс ӧшйис нин и сы весьтын?
Эз, сійӧ эз тӧд и эз вермы тӧдны тайӧс.
Но сійӧ пыр думайтліс, мый тайӧ вермас лоны, пыр вӧлі дась сэк кежлӧ, а бӧръя кадас сійӧ чувствуйтіс, мый опасностьыс содіс.
Пыр частӧджык пинявліс Бараковӧс чӧв олысь Швейде, кутны позьтӧм бешенство дырйиыс мыжаліс сійӧс саботажысь.
Коді вермис ручайтчыны, мый немец эз веськав вернӧй след вылӧ?
Некымын лун сайын нёль вӧла-доддя нуисны изшом матысса сиктъясӧ быттьӧкӧ изшомсӧ нянь вылӧ вежлалӧм могысь.
Мастерскӧйяс территория вылысь изшомсӧ нуӧмыс вӧлі «выль порядоксӧ» зэв ёна нарушитӧмӧн.
Но Филипп Петровичлӧн да Бараковлӧн положениеысь мӧд петантуй эз вӧв, а виччысьны налӧн эз вӧв право: изшом улас вӧлі дзебӧма оружие краснодонса партизанскӧй группалы, коді ӧтувтчис Митякинскӧй отрядкӧд.
Коді вермис ручайтчыны, мый тайӧ смел операцияыс сідзи и прӧйдитас казявтӧг?
Враг арестуйталіс «Том гвардияса» членъясӧс ӧти бӧрся мӧдӧс.
Коді вермис тӧдны, кутшӧм гуся пружинаяс действуйтісны тайӧ организацияса дзонь звеноясӧн провалитчӧмъясас?
Ставсӧ тайӧс гӧгӧрволіс да чувствуйтіс пӧрысь Филипп Петрович.
Но сылӧн эз вӧвны отступление вылӧ подувъяс да позянлунъяс.
Вынйӧра душаыс сылӧн эз вӧв тані, сійӧ восьлаліс юяс да степьяс вомӧн, кӧдзыд да лым пыр освобождение кузя великӧй армиякӧд ӧтлаын.
Век, мый йылысь кӧть сійӧ эз сёрнит гӧтырыскӧд да нылыскӧд, век сёрниыс пансьыліс миян войскалӧн тайӧ гигантскӧй наступление йылысь.
Кыдзи вермис сійӧ сӧмын ӧти предположениеяс подув вылын эновтны ассьыс постсӧ буретш тайӧ здукас, кор колӧ вӧлі зэвтны ассьыс став вынъяссӧ!
Колины лыда недельяс, а гашкӧ, лыда лунъяс, кор сійӧ вермас, медбӧрын, шыбитны сьӧлӧмсӧ личкысь рабскӧй ылӧдчӧмсӧ да восьтыны йӧзлы ассьыс честнӧй чужӧмсӧ!..
Но, а оз кӧ нин удайтчы овны сійӧ шуда часӧдзыс, кольӧны йӧз, кодъяс и сытӧг нуӧдасны делӧсӧ помӧдз.
Бараков кабинетын памятнӧй сёрнисяньыс на вӧлі лӧсьӧдӧма мӧд, «запаснӧй» райком, кытчӧ пырлісны выль вернӧй йӧз; налы вӧлі висьталӧма став явкаяссӧ да связьяссӧ.
Филипп Петрович пукаліс праздник дырся кодь паськӧма, кыпыд, гашкӧ, бурджык да варовджык мукӧд дырся серти.
И нылыс видзӧдіс батьыс вылӧ сералана синъясӧн.
И сӧмын Евдокия Петровна, коді муніс мужикыскӧд олӧмлысь кузь туй да коді кужліс казявны сы состояниелысь весиг медся посни оттенокъяссӧ, оз-оз да и тӧждысьӧмӧн видзӧдлас сы вылӧ, быттьӧкӧ висьталӧ: «Вывті нин тэ вӧччӧмыд, вывті нин тэ кыпыд, тайӧ оз во меным сьӧлӧм вылӧ».
Здук сюрӧм бӧрын, кор гӧтырыс бара петіс кухняӧ да кутіс сёрнитны Пелагея Ильиничнакӧд, Филипп Петрович всё-таки висьталіс нылыслы «Том гвардия» организацияысь арестуйталӧм йылысь.
Раялы сӧмын на тыри дас куим арӧс, сійӧ кывліс «Том гвардия» йылысь, дӧгадывайтчыліс батьыслӧн занятиеяс йылысь, мечтайтліс сы йылысь, мый кутас отсасьны батьыслы, но эз лысьт та йылысь корны.
— Ті тані дыр энӧ олӧй, вой узьны ог кольӧд.
Тіянлы всё равно мунны степті, некод тіянӧс войнас оз аддзыв, — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн висьталіс Филипп Петрович. — Шу мамыдлы, мый тадзи бурджык.
Сылы ӧд он объяснит, — шпыньмунӧмӧн нюмъялігтыр шуис Филипп Петрович.
— Тэныд грӧзитӧ опасность? — юаліс Рая да кельдӧдіс.
— Определённӧйыс нинӧм на абу.
А опасность пыр грӧзитӧ ми воклы, да ме сы дорӧ велалі.
Ме сеті та вылӧ ассьым олӧмӧс.
Кӧсйи эськӧ, медым и тэ вӧлін сэтшӧмӧн, — спокойнӧя шуис сійӧ.
Нылыс думыштчис, сэсся вӧсньыдик кияснас сывйыштіс сьыліӧдыс батьсӧ да топӧдчис сы чужӧм бердӧ.
Мамыс пырис, чуймӧмӧн видзӧдліс на вылӧ.
Филипп Петрович шутитӧмӧн кутіс колльӧдны гӧтырсӧ да нывсӧ.
Найӧ унаысь аддзысьлывлісны оккупация дырйи.
Евдокия Федотовна велаліс сы дорӧ, мый мужикыс сылӧн овлӧ суров, кор семейнӧй делӧясыс мешайтӧны сы уджлы, эз вермы висьтавны, кор прав сійӧ, а кор абу, уступайтліс сылы, весиг сылы кӧ вӧлі сьӧкыд.
Евдокия Федотовна быттьӧ выль синъясӧн аддзис ыджыд телӧ вылас пасьталӧм тайӧ утюжитӧм пинжака мужиксӧ да друг кутіс окавны сылысь шыльыда бритӧм и всё-таки бытшласьысь чужӧмсӧ, окаліс весиг сылысь кыткӧ галстуксӧ да юрсӧ пуктіс мужик морӧс вылас.
Филипп Петрович чужӧмлӧн сьӧкыд улысладорыс дрӧгнитіс, сійӧ видзчысигтыр вештіс гӧтырсӧ, шуис мыйкӧ шутка сямаӧс.
Ныв синъясын доршасис синва, сійӧ бергӧдчис да соскӧдыс кутіс кыскыны мамсӧ.
Полина Георгиевнаӧс арестуйтісны тайӧ вояс.
А январь квайтӧд лунся асылын арестуйтісны — эз гортас, а мастерскӧйясын — Филипп Петровичӧс да Бараковӧс.
Накӧд ӧтлаын мастерскӧйясысь нуӧдісны некымын дас мортӧс.
Кыдзи и думайтліс Филипп Петрович, враглы эз ковны уликаяс: унджык арестуйтӧм йӧзыс некутшӧм отношение эз имеитны организация дорӧ.
Толя «Гым гымалӧӧс» эз арестуйтны ни сійӧ луннас, кор босьтісны Володяӧс, ни талун, кор мастерскӧйясын массӧвӧя арестуйталісны.
Муртса сійӧ вермис виччысьны удж помассьӧмсӧ да муніс Елизавета Алексеевна да Люся ордӧ.
Найӧ тӧдісны нин лоӧмтор йывсьыс.
— Мый нӧ тэ вӧчан?
Тэ жӧ губитан асьтӧ!
Пыр жӧ мун!.. — Мам отчаяниеӧн горӧдіс Елизавета Алексеевна.
— Ог мун ме, — ньӧжйӧник шуис Толя. — Мыйла нӧ ме муна? — И сійӧ ӧвтыштіс шапканас.
Эз, сійӧ эз вермы некытчӧ мунны, кытчӧдз Володя тюрьмаын.
Сійӧс уговаривайтісны кольччыны узьны войсӧ.
Но сійӧ муніс.
Сійӧ муніс Витька Лукьянченко ордӧ сӧветуйтчыны, мый позьӧ вӧчны ребятаӧс мездӧм могысь.
Сійӧ муніс войнас, кужӧмӧн полицейскӧй постъяс кытшлалігтыр.
Кутшӧм ӧткаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ рӧднӧй карас, кор абу Володя, кор абуӧсь Земнухов, Мошков, Жора Арутюнянц да мукӧдъяс...
Отчаяниелӧн да местьлӧн чувство сорласисны сы сьӧлӧмын.
Дзик асъядорыс ёна таркнитісны Осьмухинъяс керка ӧдзӧсӧ.
Елизавета Алексеевна сылы лӧсялана ыджыд решимостьӧн восьтіс ӧдзӧссӧ нинӧм юавтӧг.
abu
Ӧдзӧс дорас бара сулаліс Толя Орлов, сійӧ ёна кынмӧма, банбокъясыс топалӧмаӧсь сідзи, мый сійӧс оз позь вӧлі тӧдны; биӧн ӧзйысь жугыль синъясыс вӧйӧмаӧсь.
— Лыддьӧй... — шуис сійӧ да мыччис Елизавета Алексеевналы да Люсялы нямралӧм бумага.
Кор найӧ лыддисны, Толя сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Да, тіянлы позьӧ, тіянлы колӧ висьтавны дзик став правдасӧ...
Витя получитӧма тайӧс вӧвлӧм раненӧй военнӧй мортсянь, кодӧс коркӧ сійӧ гусьӧн видзлӧма.
Ме да Витя, ми войбыд ляскалім тайӧс кар пасьтала.
Тайӧ партия райкомлӧн поручение.
Сійӧс ляскалісны талун уна дас морт, карыс ставнас, став хуторъяс да посёлокъяс лыддьӧны ӧні тайӧ листовкасӧ! — чорыда висьталіс Толя да эз вермы дугдынысӧ, сы вӧсна мый сылы пыр кажитчис, мый сійӧ висьталӧ оз медся главнӧйсӧ.
Но Елизавета Алексеевна да Люся эз кывзыны сылысь, найӧ лыддисны:
«Краснодонса граждана!
Шахтёръяс, колхозникъяс, служащӧйяс!
Став сӧветскӧй йӧз!
Вокъяс да чойяс!
Врагӧс лямӧдіс вынйӧра Краснӧй Армия, и враг пышйӧ!
Нинӧм вӧчны вермытӧмысла зверь моз скӧралӧмсьыс кватлалӧ ньӧти мыжтӧм йӧзӧс, пытайтӧ найӧс не морт ногӧн.
Мед жӧ помнитасны выродокъяс: ми — танӧсь!
Сӧветскӧй мортлӧн быд войт вирысь найӧ мынтысясны миянлы асланыс став пеж олӧмнас.
Мед дрӧгнитасны врагъяслӧн сьӧлӧмъясныс миян местьысь!
Мститӧй враглы, бырӧдӧй врагӧс!
Вирысь вир!
Смертьысь смерть!
Миян йӧз локтӧны!
Миян йӧз локтӧны!
Миян йӧз локтӧны!
ВКП(б)-лӧн Краснодонса подпольнӧй райком».
Ветымын ӧкмысӧд глава
Арестъяс заводитчӧм бӧрын первой лунсяньыс Уля эз узьлы гортас.
Но тайӧ арестъясыс, кыдзи водзвыв висьтавліс Олег, эз вӧрзьӧдны «Первомайкаӧс» да Краснодон посёлокӧс.
И Уля бӧр воис гортас.
Кӧні веськалӧ сы мында вой коллялӧм бӧрын Уля талун садьмис аслас вольпась вылын.
Медым мездысьны сьӧкыд мӧвпъясысь, Уля чеччӧм бӧрас зэв зіля босьтчис гортса уджъяс бердӧ, мыськис джодж, лӧсьӧдіс завтрак.
Мамыс, коді рад лои, мый нылыс гортас, весиг чеччис завтракайтны.
Батьыс вӧлі зумыш да чӧв оліс.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс, кор Уля эз узьлы гортас, а сӧмын час-мӧд кежлӧ пыравліс видлыны батьмамсӧ либӧ босьтны мыйкӧ, став тайӧ кадас Матвей Максимович да Матрена Савельевна сӧмын и сёрнитісны карын мунысь арестъяс йылысь, зілисны не видзӧдны ӧта-мӧдныслы синъясаныс.
Уля заводитлывліс сёрнитны мукӧдторъяс йылысь, мамыс тшӧтш жӧ заводитліс кужтӧг отсавны сылы, но сэтшӧм лӧсьыдтӧма тайӧ артмис, мый кыкнанныс ланьтісны.
Уля весиг эз помнит, кор сійӧ мыськис да чышкис тасьті-паньсӧ да идраліс пызан вывсьыс.
Батьыс муніс овмӧс кузя уджъяс вӧчны.
Уля сулаліс ӧшинь дорын, мамыслань мышкӧн, еджыд чутӧсь прӧстӧй пемыдлӧз платьеа, кодӧс новлывліс гортас да зэв ёна радейтліс.
Сылӧн гырысь кӧсаясыс спокойнӧя, свободнӧя куйлісны мыш вылас да судзисны ён гибкӧй коскӧдзыс.
Сылӧм ӧшиньӧ кучкысь яснӧй шонді югӧръяс тыдалісны кӧсича асдорса сынавтӧм читкыльӧсь юрси пырыс.
Уля сулаліс да видзӧдіс ӧшиньӧдыс степь вылӧ да сьыліс.
Сійӧ некор на эз сьывлы немецъяс локтӧмсянь.
Вольпась вылас нёровтчӧмӧн мамыс мыйкӧ штопайтіс.
Сійӧ шензьӧмпырысь кывзіс нылыслысь сьылӧмсӧ, весиг эновтіс штопайтчӧмсӧ.
Нылыс сьыліс свободнӧй гӧлӧсӧн. Мамыслы тайӧ сьыланкывйыс дзик тӧдтӧм вӧлі:
Матрена Савельевна весиг некор эз кывлы тайӧ кывъяссӧ.
Кутшӧмкӧ сьӧкыд, ыджыд шог кыліс ныв сьылӧмас.
Уля дугдіс сьывнысӧ да пыр сулаліс тадзи, ачыс ӧшиньӧд видзӧдіс степь вылӧ.
— Тайӧ мый тэ сьылін? — юаліс мамыс.
— Сідзи, немдумайттӧг, мый тӧдвылӧ уси, — бергӧдчывтӧг шуис Уля.
Тайӧ кадас друг воссис ӧдзӧс, и кашкигтырйи комнатаӧ котӧрӧн пырис Улялӧн ыджыдджык чойыс.
Сійӧ вӧлі Уляысь кызджык на, банйӧма, еджыдіник, батьыс кодь, но ӧні чужӧм вылас тыдаліс зэв ёна повзьӧм.
— Поповъяс ордӧ жандармъяс воисны! — шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ сылысь кывъяссӧ вермисны кывны сэні, Поповъяс ордын.
Уля бергӧдчис.
— Со кыдзи!
Наысь лучше ылӧджык, — чужӧм вылас вежсьытӧг, спокойнӧя шуис Уля, матыстчис ӧдзӧс дорас, тэрмасьтӧг пасьталіс пальто да чӧвтіс юр вылас чышъян.
Но тайӧ кадас сійӧ кыліс нин кильчӧ вывсьыс сьӧкыд ботинкиа кокшыяс, неуна нёровтчыштіс цветӧсь занавес вылӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма тӧвся паськӧм, да чужӧмсӧ бергӧдіс ӧдзӧслань.
Тадзикӧн нэм кежлас и запомнитчис мамыслы Уля: цветӧсь занавес фон вылын, коді бура тӧдчӧдіс сылысь вына профильсӧ, нырбордъясыс сылӧн тіралыштісны, кузь синлысъяссӧ вӧлі лэдзыштӧма, быттьӧкӧ найӧ кӧсйисны кусӧдны сы синъясысь сявкйысь бисӧ, да еджыд чышъяна, кодӧс абу на удитӧма кӧртавнысӧ да коді лэччӧма пельпомъяс вылас.
Горничаӧ пырисны полицияса начальник Соликовский да унтер Фенбонг, найӧс колльӧдіс ружьеа салдат.
— Со сійӧ и ачыс, мича нылыс! — шуис Соликовский. — Абу вевъялӧма?
Ай-яй-яй... — сылӧн пальтоа да чӧвтӧм чышъяна стройнӧй фигура вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Муса пиянӧй!
Рӧдимӧйясӧй менам! — вольпась вылысь чеччыны зілигтыр мӧдіс лыддьӧдлыны мамыс.
Уля друг скӧрысь дзирдыштіс сы вылӧ синъяснас, и мамыс тшӧкмуні, ланьтіс.
Сылӧн улыс черлыыс сырмис.
Заводитчис обыск.
Батьыс мӧдліс пырны ӧдзӧсӧд, но салдат эз лэдз сійӧс.
Тайӧ кадас муніс обыск и Анатолий ордын.
Обысксӧ вӧчис следователь Кулешов.
Анатолий, кизявтӧм пальтоа, шапкатӧм, сулаліс комната шӧрас. Немецкӧй салдат кутіс сійӧс мышсяньыс киясӧдыс.
«Полицай» горзіс Таисья Прокофьевна вылӧ:
— Вай гез, тэныд шуӧны!
Таисья Прокофьевна, ыджыд тушаа, скӧрысла гӧрдӧдӧма, горзіс:
— Йӧймин али мый тэ, рӧднӧй пиӧс кӧртавны тэныд сета гез?..
Вир юысьяс ті, збыльысь, вир юысьяс!
— Сет сылы гезсӧ, мама, медым оз чирзы сійӧ, — нырбордъяссӧ паськӧдлігмоз шуис Анатолий, — найӧ жӧ квайтӧн, кыдзи нӧ найӧ нуӧдасны ӧтикӧс, кӧртавтӧмӧс?..
Таисья Прокофьевна бӧрддзис, петіс посводзӧ да шыбитіс гез пиыслы кок дорас.
Уляӧс пуксьӧдісны сійӧ общӧй ыджыд камераас, кӧні пукалісны Марина ичӧт пиыскӧд, Мария Андреевна Борц, Феня — Тюленинлӧн чойыс, а «том гвардеецъяс» пиысь Стахович пятёркаысь Аня Сопова, пушыд, еджыд яя, ыджыд морӧса ныв, кодӧс сэтшӧма нин нӧйтӧмаӧсь, мый муртса вермис куйлынысӧ.
Камерасьыс нуӧдісны мукӧд йӧзсӧ, и лун чӧжӧн сійӧ тыри «Первомайкаса» нывъясӧн.
На пӧвстын вӧліны Майя Пегливанова, Саша Бондарева, Шура Дубровина, Иванихина чойяс — Лиля, Тоня да мукӧдъяс...
Эз вӧвны ни наръяс, ни койкаяс, нывъяс да бабаяс пукалісны джоджас.
Камераын вӧлі сэтшӧм дзескыд уна йӧз вӧснаыс, мый сійӧ кутіс сывны, и пӧтӧлӧксяньыс дугдывтӧг войталіс ва.
Татшӧм жӧ ыджыд орчча камераӧ, став сертиыс, пуксьӧдалӧмаӧсь детинкаясӧс.
Сэтчӧ дугдывтӧг вайӧдалісны арестуйтӧмаясӧс.
Уля кутіс котшкӧдны: «Коді сэні пукалӧ?» — сэтысянь вочавидзисны: «Коді юасьӧ?»
Уля висьтасис.
Сылы ӧтвечайтіс Анатолий.
Орчча камераас пукалісны первомайкаса унджык детинкаясыс: Виктор Петров, Боря Главан, Рагозин, Женя Шепелев, Саша Бондаревалӧн вокыс — Вася, — найӧс арестуйтӧмаӧсь ӧтлаын.
Тадзи кӧ нин артмис всё-таки нывъяслы лои шоныдджык сыысь, мый «Первомайкаса» детинкаяс пукалісны орччӧн.
— Ме зэв ёна пола мучитӧмысь, — веськыда висьталіс Тоня Иванихина, гырысь чертаяса, челядь чужӧма да кузь кокъяса ныв. — Ме, дерт, кула, нинӧм ог висьтав, а сӧмын зэв ёна ме пола...
— Повны оз ков: миян йӧз матынӧсь нин, а гашкӧ, ми ещӧ пышйыны на вермам! — шуис Саша Бондарева.
— Нывъяс, ті дзик ньӧти онӧ тӧдӧй диалектика... — друг висьталіс Майя, и, кӧть кутшӧм сьӧкыд вӧлі ставныслы сьӧлӧм выланыс, друг ставныс серӧктісны: сэтшӧм сьӧкыд вӧлі представитны, мый татшӧм кывъяс позьӧ шуавны тюрьмаын. — Дерт жӧ.
Быд дой позьӧ терпитны! — водзӧ висьталіс Майя, коді эз шӧйӧвош.
Рытладорыс тюрьмаын лои чӧвджык.
Камераын пӧтӧлӧк бердас ӧзйис чусыд электрическӧй лампочка, кодӧс гартлӧма сутугаӧн, камера пельӧсъясын вӧлі пемыд.
Ӧткымынысь ылын кывлывліс немецкӧй ногӧн горӧдӧм и кодкӧ котӧртліс камера дінті.
Мукӧд дырйиыс коридорын зымӧдігтыр мунлісны некымын пара кок и кыліс оружиеӧн зялькӧдчӧм.
Ӧтчыд найӧ ставныс друг чеччисны: кыліс зверь сямӧн лёкысь горзӧм — горзіс мужчина, и таысь вӧлі торъя нин страшнӧ.
Уля таркӧдіс стенӧ детинкаяслы:
«Тайӧ абу тіян камераысь?»
Сэсянь вочавидзисны:
«Абу, тайӧ гырысьяссянь...» — Тадзи найӧ пытшкӧсса код* серти шулісны пӧрнӧй подпольщикъясӧс.
*Код — условнӧй сокращениеяслӧн список.
Нывъяс асьныс кылісны, кор нуӧдісны орчча камераысь.
И сэки жӧ кыліс котшкӧдчӧм:
«Уля...
Уля...»
Сійӧ шыасис.
«Сёрнитӧ Виктор...
Толяӧс нуӧдісны...»
Уля син водзӧ друг зэв явственнӧя сувтіс Анатолийлӧн чужӧмыс, сылӧн пыр серьёзнӧй синъясыс, кодъяс обладайтісны сэтшӧм особенностьӧн друг сявкйыны радлунӧн, быттьӧ пӧдаркиавны, — и Уля дрӧгнитіс, кор представитіс аслыс, мый сыкӧд кутасны вӧчны.
Но тайӧ кадас зялькнитіс томанын ключ, налӧн камера ӧдзӧсыс воссис и развязнӧй гӧлӧс шуис:
— Громова!..
Со мый коли сы паметьӧ...
Мыйкӧ дыра сійӧ сулаліс Соликовский приёмнӧйын.
Кабинетас кодӧскӧ нӧйтісны.
Приёмнӧяс диван вылын пукаліс Соликовскийлӧн гӧтырыс, пакля кодь еджгов кудриа юрсиа, киас кутіс ноптор да очсалігтыр виччысис мужиксӧ.
А орччӧн пукаліс ичӧтик нывка, сэтшӧм жӧ пакля кодь юрсиа да унзіль синъяса да сёйис яблок начинкаа пирожок.
Ӧдзӧс воссис, и кабинетсьыс петкӧдісны Ваня Земнуховӧс, кодлӧн чужӧмыс сэтшӧма пыктӧма, мый сійӧс он тӧд.
Сійӧ тӧкӧтьӧ эз зурась Уляӧ, и Уля тӧкӧтьӧ эз горӧд.
Сэсся Уля Соликовскийкӧд ӧтлаын сулаліс <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын, и сійӧ, тыдалӧ, не первойысь нин, дзик веськодьпырысь мыйкӧ юаліс Улялысь.
И Шурка Рейбанд, кодкӧд Уля танцуйтлывліс клубын война водзвылын и коді сы бӧрся заводитліс ухаживайтны, ӧні петкӧдліс, мый сійӧс ньӧти оз тӧд, да переведитіс сылы тайӧ юалӧмсӧ.
Но Уля эз кыв, мый сылы шуис сійӧ, сы вӧсна мый вӧля вылын вӧлігӧн на сійӧ дасьтіс, мый шуны, арестуйтасны кӧ сійӧс.
И чужӧм вылас кӧдзыд выражениеӧн Уля шуис тайӧс:
— Ме ог кут ӧтвечайтны юасьӧмъяс вылӧ, сы вӧсна мый ог признавайт тіянлысь право судитны менӧ.
Вӧчӧй мекӧд, мый кӧсъянныд, но ті сэсся нинӧм он кылӧй месянь...
И <deu>майстер</deu> Брюкнер, коді, тыдалӧ, тайӧ лунъяс чӧжнас унаысь нин кывлӧма татшӧмсяма кывъяссӧ, эз скӧрмы, а вӧрӧдыштіс чуньяссӧ да шуис:
— Фенбонг дорӧ!..
Ужаснӧ вӧлі эз мучитӧмъяссьыс дойыс, — сійӧ вермис терпитны кӧть кутшӧм дой, сійӧ весиг эз помнит, кыдзи нӧйтісны сійӧс, — ужаснӧ вӧлі, кор найӧ уськӧдчисны пӧрччӧдны сійӧс, и Улялы, медым мынтӧдчыны на киясысь, аслыс лои пӧрччысьны на водзын...
Кор сійӧс бӧр вӧлі вайӧдӧны камераӧ, сылы паныд кияс вылын нуисны Анатолий Поповӧс, кодлӧн еджыд юрыс ӧшӧдчӧма, киясыс инмалісны джоджас, вомкӧтштіыс визувтіс вир.
Уля век жӧ помнитіс, мый сылы колӧ кутны асьсӧ, кор пырас камераӧ, и, гашкӧ, тайӧ удайтчис сылы.
Уля вӧлі пырӧ камераӧ, а сійӧс колльӧдысь «полицай» горӧдіс:
— Иванихина Антонина!..
Уля пыригӧн ӧдзӧсӧд петіс Тоня, коді видзӧдліс сы вылӧ ужасӧн тырӧм раминик синъяснас, и Уля бӧрся ӧдзӧс пӧдлассис.
Но тайӧ кадас став тюрьма пасьтала юрӧбтіс челядьлӧн кодь пель поткӧдана горӧдӧм, абу Тонялӧн, а прӧстӧ кутшӧмкӧ нывкалӧн.
— Найӧ нуӧдісны менсьым ичӧтджык нылӧс! — горӧдіс Мария Андреевна.
Тигрица моз сійӧ уськӧдчис ӧдзӧс дорас, кутіс кучкавны сэтчӧ да горзыны: — Люся!..
Найӧ кватитісны тэнӧ, ичӧтикӧс!
Лэдзӧй!
Лэдзӧй!..
Мариналӧн ичӧтик пиыс садьмис да мӧдіс бӧрдны.
Квайтымынӧд глава
Тайӧ лунъясас Любкаӧс аддзылісны Ворошиловградысь, Каменскысь, Ровенькиысь, ӧтчыд сійӧ веськавліс весиг осадитӧм Миллеровоӧ.
Вражескӧй офицеръяс пӧвстын сылӧн тӧдсаяс ёна содісны.
Зепъяс тырыс вӧліны сылӧн пӧдаритӧм печенье, кампет, шоколад, и сійӧ гӧститӧдліс наӧн первойя паныдасьысьясӧс.
Ӧтчаяннӧй отвагаӧн да нинӧмысь тӧждысьтӧг бергаліс сійӧ дзик пропасть дортіыс, челядь сяма нюма да читкыртӧм гӧлубӧй синъяса, кӧні мукӧд дырйиыс тӧдчыштліс мыйкӧ жестокӧй.
Тайӧ разас Ворошиловградӧ ветлігӧн Любка бара аддзысьліс сійӧ мортыскӧд, коді вӧлі сылӧн начальникӧн.
Тайӧ мортыс висьталіс, мый немецъяс ёна зверствуйтӧны карас.
Ачыс сійӧ вежлаліс квартирасӧ пӧшти быд лун.
Сійӧ вӧлі мыссьытӧм, бритчытӧм, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса, но фронтса юӧръясӧн зэв возбуждённӧй.
Сылы колӧны вӧлі сведениеяс матысса немецкӧй резервъяс йылысь, снабжение йылысь, торъя частьяс йылысь, — зэв уна сведениеяс.
Любкалы бара ковмис йитчыны интендантскӧй полковниккӧд, и вӧлі здук, кор сылы кажитчис, мый ӧдвакӧ сійӧ вермас бурӧн мынны.
Интендантскӧй управлениеыс ставнас, тайӧ чукырӧсь чужӧма да ӧшйӧм льӧбъяса полковник юрнуӧдӧм улын, зэв ёна тэрмасигтыр лӧсьӧдчис мунны Ворошиловградысь.
Та вӧсна и аслас полковникыслӧн, коді кымын ёнджыка юис, сымын лоліс пыр зумышджык, и мукӧд офицеръяслӧн настроениеыс вӧлі отчаяннӧй.
Любка вермис мынны бурӧн сӧмын сы вӧсна, мый найӧ вӧліны зэв унаӧн.
Найӧ мешайтісны ӧта-мӧдныслы да пинясисны, и медбӧрын Любка всё-таки веськаліс сійӧ квартираас, кӧні оліс гоб кодь ныв.
Любка весиг нуис сьӧрсьыс зэв чӧскыд варенье тыра банка, кодӧс пӧдаритіс сылы лейтенант, коді пыр на мый вылӧ кӧ надейтчис.
Любка пӧрччысис да водіс вольпась вылӧ ломтытӧм кӧдзыд джуджыд комнатаӧ.
Тайӧ кадас лёкысь кутісны йиркӧдны ӧдзӧсас.
Любка лэптыштіс юрсӧ.
Орчча комнатаас садьмисны гоб кодь ныв да сылӧн мамыс.
Ӧдзӧсас сэтшӧма йиркӧдісны, быттьӧкӧ кӧсйисны сійӧс жугӧдны.
Любка тэрыба чеччыштіс эшкын улысь, — кӧдзыдысла сійӧ узис лифнас да чулкинас, — сюйис кокас туфли да пасьталіс платье.
Комнатаас вӧлі сап пемыд.
Кӧзяйкаыс повзьӧмпырысь юасис посводзын, коді сэні, сылы вочавидзисны грубӧй гӧлӧсъяс, — тайӧ вӧліны немецъяс.
Любка чайтіс, мый тайӧ ёна коддзӧм офицеръяс воӧмаӧсь сы дінӧ, и дзикӧдз шай-паймуніс.
Сійӧ эз на вевъяв думыштны, мый сылы вӧчны, кор комнатаӧ, кыз пӧдметкияса сьӧкыд ботинкияснас гымгигтыр, пырисны куим морт, и ӧти на пиысь югдӧдіс Любкаӧс электрическӧй пӧнарӧн.
— <deu>Lісht</deu>!* — горӧдіс кодкӧ, и Любка тӧдіс лейтенантӧс.
* Би! (<ns>немецк.</ns>)
Да, тайӧ вӧлі сійӧ и кык жандарм.
Лейтенантлӧн скӧрысла вӧлі вежыньтчӧма чужӧмыс, кор сійӧ видзӧдіс Любка вылӧ, ачыс юр весьтас кутіс дзузган би, кодӧс ӧдзӧс сайсянь сетіс сылы кӧзяйка.
Лейтенант сетіс дзузган бисӧ жандармлы да мыйвынсьыс кучкис Любкалы чужӧмас.
Сэсся шергӧдӧм чуньяснас сійӧ шыблаліс юрдорса пызан вылын куйлысь туалетлысь посни предметъяс, быттьӧ корсис мыйкӧ.
Носӧвик улын куйлысь вомгудӧк уси джоджас, лейтенант скӧрысь тальччис сы вылӧ да нырис каблукъяснас.
Жандармъяс обыщитісны квартирасӧ ставнас, а лейтенант муніс,
и Любка гӧгӧрвоис, мый тайӧ эз сійӧ вайӧд жандармъяссӧ, а найӧ аддзисны Любкаӧс сы пыр: кӧнкӧ мыйкӧ эрдӧ петӧма, но мый — Любка тайӧс эз вермы тӧдны.
Дама, квартираса кӧзяйкаыс, да гоб кодь нывка пасьтасисны да, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, видзӧдісны обыск вӧчӧм вылӧ.
Стӧчджыка кӧ шуны, дама наблюдайтіс, а гоб кодь нывка ыджыд интересӧн да любопытствоӧн дугдывтӧг видзӧдіс Любка вылӧ.
Медбӧръя здукас Любка друг зэв ёна топӧдліс ас бердас гоб кодь нывкаӧс да окыштіс веськыда топыдик банбоксӧ.
Любкаӧс вайӧдісны ворошиловградскӧй жандармерияӧ.
Кутшӧмкӧ чин видлаліс сылысь документъяссӧ да переводчик пыр юаліс сылысь, збыльысь-ӧ сійӧ Любовь Шевцова и кутшӧм карын сійӧ олӧ.
Допрос дырйиыс пельӧсын пукаліс кутшӧмкӧ зон, Любка эз вермы аддзыны сылысь чужӧмсӧ.
Зонмыс дугдывтӧг дрӧгнитлывліс.
Любкалысь босьтісны чемодансӧ, кӧні вӧлі паськӧмыс да мукӧд став кӧлуйыс. Сылы колисны сӧмын ичӧтик разнӧй предметъяс, варенье тыра банка да мича сера ыджыд чышъянсӧ, мыйӧн сійӧ мукӧд дырйи кӧртавліс сьылісӧ да кодӧс сійӧ бӧр корис, медым гартыштны ставсӧ, мый сылӧн коли.
Тадзи сійӧс и вайӧдісны яркӧй сера крепдешинӧвӧй платьенас да тайӧ нопторнас, кӧні вӧліны косметика кузя разнӧй предметъяс да варенье тыра банка, первоймайкасаяс камераӧ — луннас, кор муніс допрос.
«Полицай» восьтіс камера ӧдзӧссӧ, тойыштіс Любкаӧс да шуис:
— Примитӧй ворошиловградскӧй артисткаӧс!
Кӧдзыдсьыс банйӧм чужӧма Любка читкыртӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдліс, коді эм камераас, аддзис Уляӧс, Маринаӧс детинкаыскӧд, Саша Бондареваӧс, ассьыс став пӧдругаяссӧ.
Киясыс сылӧн, ӧтиас кутіс нопторсӧ, рудзмунісны, банйӧмыс быри и чужӧмыс лои дзик еджыд.
Сэк кежлӧ, кор Любкаӧс вайӧдісны краснодонскӧй тюрьмаӧ, тюрьмаыс вӧлі тырӧма гырысь йӧзӧн да «том гвардеецъясӧн», налӧн рӧднӧйясӧн да ёртъясӧн сэтшӧма, мый челядя йӧз олісны коридорас, а колӧ на вӧлі меститны татчӧ Краснодон посёлокысь став группасӧ.
Карын дугдывтӧг арестуйталісны пыр выль йӧзӧс. Тайӧ воддза моз жӧ зависитіс Стаховичлӧн стихийнӧй висьтасьӧмъясысь.
Мучитӧм животнӧй выйӧдз вайӧдӧм Стахович ньӧбліс аслыс шойччӧг ассьыс ёртъяссӧ предайтӧмӧн, но быд выль предательство вайліс сылы выль и выль мучениеяс.
То сійӧ казьтывліс Ковалёвлысь да Пирожоклысь став историясӧ.
То казьтывліс сы йылысь, мый Тюленинлӧн вӧлі друг, сійӧ весиг эз тӧд сылысь овсӧ, но сійӧ помнитіс сылысь приметаяссӧ и помнитіс, мый сійӧ олӧ «Шанхайын».
Друг Стаховичлы уси дум вылас, мый Осьмухинлӧн вӧлі друг Толя Орлов.
И со дзикӧдз нин мучитӧм Володя да мужественнӧй «Гым гымалӧ» сулалӧны ӧта-мӧдныслы паныд вахтмайстер Балдер кабинетын.
— Ог тӧд, ме первойысь тайӧс аддза, — ньӧжйӧник сёрнитіс Толя.
— Ог, ме ньӧти ог тӧд тайӧс, — висьталіс Володя.
Стаховичлы дум вылас уси сійӧ, мый Нижне-Александровскӧйын олӧ Земнуховлӧн любитана нылыс.
И некымын лун мысти <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын сулалісны нин дзикӧдз вежсьӧм Земнухов — сійӧ эз нин вӧв ас кодьыс — да неуна кӧсӧя видзӧдысь синъяса Клава.
И Клава муртса кывмӧн висьталіс:
— Ог тӧд...
Коркӧ велӧдчылім ӧтлаын.
А война заводитчӧмсянь эг аддзыв.
Ме ӧд олі сиктын...
Земнухов чӧв оліс.
Краснодон посёлокса группасӧ ставнас видзисны местнӧй посёлковӧй тюрьмаын.
Лядская, коді выдайтіс группасӧ, эз вермы тӧдны, коді кутшӧм роль ворсіс на пӧвстысь организацияас, но сійӧ тӧдіс, например, Лида Андросова да Коля Сумской отношениеяс йылысь, Лидаыс вӧлі влюбитчӧма Коляӧ.
Бур, мый мамыс вевъялӧма дзебны Лидалысь дневниксӧ, кӧні быд гижӧдын казьтывсьыліс Коля Сумской и кӧні вӧліны татшӧм криминальнӧй * записьяс:
*Криминальнӧй — уголовнӧй, преступнӧй.
«Декабрь 20 лунӧ, 11 час войын, папа воис удж вылысь да шуис, мед ми петалам ывлаӧ да кывзам орудиеяслысь йиркӧм шысӧ.
Ме да мама кывлім вит минута чӧжӧн кыкысь лыйӧм.
Кутшӧм долыд и сэки жӧ шуштӧм...»
«Декабрь 23, 24. Среда, четверг.
Дугдывтӧг мунісны румынъяс, итальянецъяс, венгерецъяс.
Лыддьыны он вермы.
Декабрь 24 лунӧ кык немецкӧй салдат нуисны миянлысь став булкияснымӧс.
Рыт кежлас ставныс мунісны.
Войнас миян бомбитісны да шыблалісны листовкаяс...»
Тайӧ дневникыс эз сюр враглы да коли миян кадӧдз.
Но тайӧ эз спасит нывсӧ.
Лида Андросоваӧс, ёсиник щӧкаа мичаник нылӧс, коді вӧлі ичӧтик руч кодь, нӧйтісны винтовкаясысь разьӧм ременьясӧн: сылы тшӧктісны висьтавны, мый вӧчис организацияын Сумской.
Лида Андросова кывмӧн лыддис кучкӧм лыдсӧ, но ӧткажитчис висьтавны кӧть мыйкӧ.
Медым старшӧй поколениеыс эз влияйт томъяс вылас, найӧс видзисны торйӧн да следитісны сы бӧрся, медым на костын эз вӧв некутшӧм связь.
И ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ зэв ёна пытайтісны.
Но весиг палачьяслы налӧн зверскӧй уджас эм позянторлы предел.
Не сӧмын закалитчӧм большевикъяс пӧвстысь, но и арестуйтӧм «том гвардеецъяс» пӧвстысь некод эз висьтав, мый сійӧ вӧлі организацияын, и некод эз индыв ёртъяс вылас.
Пӧшти сё зонлӧн да нывлӧн, пӧшти челядьлӧн, историяын вӧвлытӧм тайӧ стойкостьыс вочасӧн торйӧдіс найӧс неммыжтӧм арестуйтӧмаяс пӧвстысь да рӧднӧйяс да матыссаяс костысь.
И медым кокньӧдны ассьыныс положениенысӧ, немецъяс вочасӧн кутісны лэдзавны ставсӧ, коді веськалӧма случайнӧ, и рӧднӧйяс пӧвстысь найӧс, кодъясӧс пуксьӧдлӧмаӧсь заложникъяс пыдди.
Тадз вӧлі лэдзӧма тюрьмаысь рӧднӧйяссӧ Кошевойлысь, Тюленинлысь, Арутюнянцлысь да мукӧдъяслысь.
Лэдзисны и Мария Андреевнаӧс.
Ичӧтик Люсясӧ лэдзисны сы водзвылын лун войдӧр, и Мария Андреевна сӧмын гортас бӧрдігтыр вермис прӧверитны, мый мамлӧн пельыс эз пӧръяв сійӧс и ичӧтджык нылыс вӧлӧма тюрьмаын.
Ӧні палачьяс киӧ коли сӧмын гырысь подпольщикъяслӧн группа Лютиков да Бараков юрнуӧдӧм улын да «Том гвардия» организацияса членъяс.
Но лӧсьӧдны гырысьяс да томъяс костын йитӧд тюрьмаын важмоз эз вӧв позяна.
Арестованнӧйяслӧн рӧднӧйясыс асывсянь войӧдз жуисны тюрьма здание дорын, кватлавлісны киясӧдныс пырысь-петысь «полицайясӧс» да немецкӧй салдатъясӧс, корисны висьтавны юӧртор либӧ пыртны передача.
Найӧс вӧтлавлісны, найӧ чукӧртчылісны бӧр, на дорӧ тшӧтш сувтавлісны ветлысь-мунысьяс да прӧстӧ любопытнӧйяс.
Пӧв стенаяс сайысь мукӧд дырйи кывлісны нӧйтӧм йӧзлӧн ойзӧмъяс, и медым сійӧс вевттьыны, тюрьмаын асывсяньыс заведитлыны патефон.
Карыс пессис биависьӧма моз: эз вӧв морт, коді эськӧ тайӧ лунъясас эз волы тюрьма здание дорӧ.
И <deu>майстер</deu> Брюкнерлы быть лои сетны распоряжение, медым принимайтісны заключённӧйяслы передачаяс.
Тадзи Филипп Петрович да Бараков вермисны тӧдмавны, мый налӧн создайтӧм райкомыс существуйтӧ, действуйтӧ да корсьӧ способъяс, медым мездыны и «гырысьясӧс» и «посниясӧс».
Кӧть кутшӧм противоестественнӧйӧн вӧлі томйӧзлӧн олӧмыс немецкӧй оккупационнӧй тюрьмаын, зверсяыс зверскӧй условиеясын, найӧ олісны нин сэні кык недель гӧгӧр, и вочасӧн налӧн артмис аслыссяма тюремнӧй оласног том войтыр телӧяс да душаяс вылын тайӧ чудовищнӧй насилиенас, но любовь кузя, дружба кузя да весиг развлечение привычкаяс кузя морт нога быдпӧлӧс отношениеясӧн.
— Нывъяс, кӧсъянныд варенье видлыны? — шулывліс Любка, камера джодж шӧрӧ пуксьӧм бӧрын да ассьыс нопторсӧ разигмоз. — Балда!
Лязӧдіс менсьым вомгудӧкӧс!
Мый ме кута вӧчны тані вомгудӧктӧгыс?..
— Энлы, ворсасны найӧ тэнад мыш вылын, вунӧдны лоӧ гудӧктӧ! — скӧрысь шуис Шура Дубровина.
— Да тэ тӧдан Любкаӧс!
Чайтан, ме кута няргыны либӧ чӧв овны, кор кутасны менӧ нӧйтны?
Ме кута пинясьны, горзыны.
Со тадзи: «А-а-а!..
Дуракъяс!
Мыйысь ті нӧйтанныд Любкаӧс?» — чирӧстіс сійӧ.
Нывъяс серӧктісны.
— Нывъяс, и тайӧ збыль, мый вылӧ миянлы норасьнысӧ?
А кодлы нӧ кокньыд?
Миян рӧднӧйяслы ещӧ сьӧкыдджык.
Найӧ, коньӧръяс, оз тӧдны весиг, мый миянкӧд вӧчсьӧ.
Да тайӧс ӧмӧй на сӧмын ковмас налы переживайтны!.. — висьталіс Лиля Иванихина.
Гӧгрӧс чужӧма, еджыдіник Лиля; тыдалӧ, унатор вылӧ велалӧма концентрационнӧй лагерьясад, сійӧ нинӧм вылӧ эз норасьлы, быдӧн бӧрся ухаживайтіс и камераас дзоньнас пыртліс бурлун.
Рытнас Любкаӧс корисны допрос вылӧ <deu>майстер</deu> Брюкнер дорӧ.
Тайӧ вӧлі необычайнӧй допрос: сэні вӧліны жандармерияса да полицияса став начальникъясыс.
Любкаӧс эз нӧйтны, сыкӧд сёрнитӧмын весиг тӧдчис кутшӧмкӧ мелілун.
Любка, коді тырвыйӧ кутіс асьсӧ киясас да эз тӧд, мый тӧдӧны найӧ сы йылысь, кыдзи и войдӧр немецъяскӧд аддзысьлігъясын, кокетничайтіс да сераліс, быттьӧкӧ сійӧ дзик нинӧм эз гӧгӧрво, мый налы колӧ сысянь.
Сылы намекайтісны, мый вӧлі пӧ эськӧ зэв бур сылы, выдайтіс кӧ сійӧ радиопередатчиксӧ, а сыкӧд тшӧтш и шифрсӧ.
Наладорсянь тайӧ вӧлі сӧмын дӧгадкаӧн, налӧн эз вӧвны веськыд уликаяс, но найӧ эз сомневайтчыны, мый тадзи и эм.
Тырмымӧн вӧлі тӧдмавны, мый Любка состоитӧ организацияын, медым дӧгадайтчыны, мый могӧн сійӧ ветлывліс каръясті да мыйла тӧдмасьліс немецъяскӧд.
Немецкӧй контрразведкалӧн вӧліны даннӧйяс сы йылысь, мый областьын уджалӧ некымын гуся радиопередатчик.
А сійӧ зонмыс, кодӧс аддзыліс Любка ворошиловградскӧй жандармерияысь асьсӧ допроситігӧн, вӧлі Борька Дубинский компанияысь зон, курсъясвывса сылӧн ёртлӧн, и зонмыс висьталӧма, мый Любка велӧдчылӧма тайӧ секретнӧй курсъяс вылас.
Любкалы шуисны, медым сійӧ думайтыштіс, абу-ӧ бурджык сылы висьтасьны, да бӧр нуӧдісны камераӧ.
Мамыс ыстӧма сылы дзонь кӧрзинкатыр сёян-юан.
Любка пукаліс джоджын, кӧрзинкасӧ кок костас топӧдӧмӧн, перъяліс сэтысь то сукар, то кольк, довкйӧдліс юрсӧ да сьыліс:
Передача вайысь полицейскӧйлы сійӧ шуис:
— Висьтав мамалы, мый Любка ловъя да дзоньвидза да корӧ, медым унджык ваяліс борщ! — Сійӧ бергӧдчис нывъяслань да горӧдіс: — Нывъяс, пуксялӧй сёйны!..
Медбӧрын всё-таки сійӧ веськаліс Фенбонг ордӧ, коді нӧйтіс сійӧс ёнакодь.
И Любка кутіс ассьыс кывсӧ: сійӧ сэтшӧма ёрччис-видчис, мый кыліс не сӧмын тюрьмаас, но и тюрьма гӧгӧрын ывлаас:
— Балда!..
Лысӧм дурак!..
Пон кок!.. — Тайӧ вӧліны медкокни кывъясыс на, кутшӧмъясӧн сійӧ наградиталіс Фенбонгӧс.
Мӧдысь, кор <deu>майстер</deu> Брюкнер да Соликовский дырйи Фенбонг нӧйтіс Любкаӧс гартлӧм проводӧн, Любка, кӧть кутшӧма эз курччав вомдоръяссӧ, эз вермы кутны синвасӧ.
Сійӧ воис камераас да чӧв олігтыр водіс кымыньӧн, юр улас кияссӧ пуктӧмӧн, медым эз аддзыны сылысь чужӧмсӧ.
Уля вӧлі гортсьыс ыстӧм еджгов вязанӧй ковтаа, коді зэв ёна муніс сы сьӧд синъяслы да юрсилы.
Сійӧ пукаліс камера пельӧсын, сылӧн синъясыс таинственнӧя дзирдышталісны, да висьталіс сы дорӧ чукӧртчӧм нывъяслы «Святӧй Магдалина манастырлысь тайна».
Ӧні сійӧ лунысь-лунӧ висьтавліс налы мыйкӧ интереснӧйӧс продолжениеӧн; найӧ кывзісны нин «Овод», «Йи керка», «Королева Марго».
Камерасӧ проветритӧм могысь коридорӧ петан ӧдзӧссӧ вӧлі восьтӧма.
Полицейскӧй, русскӧйяс пӧвстысь, пукаліс табуретка вылын ӧдзӧсыслы паныд да тшӧтш кывзіс «Манастырлысь тайна».
Любка шойччыштіс регыдик да пуксис. Сійӧ невнимательнӧя кывзіс Улялысь висьталӧмсӧ да аддзис Майя Пегливановаӧс, коді некымын лун нин куйліс чеччывтӧг, — Вырикова выдайтӧма, мый Майя коркӧ вӧлӧма школаас комсомольскӧй ячейкаса секретарӧн, и сійӧс мучитісны мукӧд дорысь ёнджыка, — Любка аддзис Майяӧс, и мучительяс дінӧ кусӧдны позьтӧм мстительнӧй чувство вӧрны кутіс сы пытшкын, корсис петантуй.
— Саша...
Саша... — ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧ Уля дорын пукалысь йӧз чукӧрысь Бондареваӧс. — Мыйкӧ миян детинкаясным ланьтісны.
— Да...
— Эз-ӧ нин нырнысӧ найӧ ӧшӧдны?
— Всё-таки найӧс ёнджыка мучитӧны, — шуис Саша да ышловзис.
Саша Бондаревалӧн оласногыс и гӧлӧсыс вӧліны детинкаяслӧн кодь.
Сӧмын тюрьмаын друг петкӧдчисны сылӧн кутшӧмкӧ ныв чертаяс, и сылы быттьӧ яндзим вӧлі таысь, сэтшӧм сёрмӧмӧн петкӧдчисны да.
— Вай неуна тормӧшитыштам зонъясӧс! — кыпыдлунӧн шуис Любка. — Ми пырысь-пыр на вылӧ карикатура рисуйтам.
Любка тэрыба кыскис юр водзсьыс бумага лист да ичӧтик карандаш — ӧти помыс лӧз, мӧдыс гӧрд, — и найӧ кыкнанныс, Любка да Саша, кымыньӧн воча чужӧм водӧмӧн, кутісны вашкӧдчыны, кутшӧм карикатура рисуйтны.
Сэсся, сералігсор да ӧта-мӧд ордсьыс карандашсӧ мырддялігтыр, рисуйтісны зэв ыджыд ныра омӧльтчӧм коньӧр кодь детинкаӧс. Нырыс личкис детинкалысь юрсӧ, сы вӧсна детинкаыс дзикӧдз кусыньтчӧма да нырнас сутшкысьӧма джоджӧ.
Детинкасӧ найӧ рисуйтісны лӧзӧн, чужӧмсӧ колисны еджыдӧн, а нырсӧ краситісны гӧрдӧн да уліас гижисны:
Уля помаліс висьталӧмсӧ.
Нывъяс сувталісны, нюжмасисны, муналісны асланыс пельӧсъясӧ, ӧткымынъяс бергӧдчисны Любкалань да Сашалань.
Карикатура мӧдіс ветлыны киысь киӧ.
Нывъяс сералісны:
— Со кӧні талантыс вӧлӧма!
— А кыдзи сетны налы?
Любка босьтіс бумагасӧ, матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
— Давыдов! — вызывающӧя шуис сійӧ полицейскӧйлы. — Сет ребяталы ассьыныс портретсӧ.
— Кытысь тіянлы карандашыс, бумагаыс?
Ей-богу, висьтала начальниклы, мед обыск вӧчасны! — зумыша шуис полицейскӧй.
Коридорті муніс Шурка Рейбанд, ӧдзӧс дорысь сійӧ аддзис Любкаӧс.
— Но кыдзи, Люба?
Регыд мунам Ворошиловградӧ? — Любакӧд заигрывайтігмоз шуис Рейбанд.
— Ме тэкӧд ог мун...
Муна, сетан кӧ тайӧс ребяталы, ми налысь портретсӧ рисуйтім!..
Рейбанд видзӧдліс карикатура вылӧ, шпыньмуніс кос чужӧмнас да сетіс бумагасӧ Давыдовлы.
— Сет, мый сэні, — небрежнӧя шуис сійӧ да мӧдӧдчис водзӧ коридор кузя.
Давыдов вӧлі тӧдӧ, мый Рейбанд матын бергалӧ главнӧй начальник дорын да, кыдзи и став «полицайясыс», сійӧ кӧсйис честьӧ уськӧдчыны начальстволы, чӧв олігтыр сійӧ восьтыштліс детинкаяс камералысь ӧдзӧссӧ да шыбитіс листоксӧ.
Сэтысянь кыліс гора серам.
Недыр мысти кутісны котшкӧдны стенас:
— Тайӧ тіянлы кажитчис, нывъяс.
Миян керкаса олысьяс кутӧны асьнысӧ зэв бура...
Сёрнитӧ Вася Бондарев.
Привет чойлы...
Саша босьтіс юр дорсьыс стекляннӧй банка, мыйӧн мамыс ыстылӧма сылы йӧв, котӧрӧн матыстчис стен бердӧ да котшкӧдыштіс:
— Вася, кылан менӧ?
Сэсся Саша пуктіс банкасӧ стен бердас пыдӧсладорнас, матыстіс вомдоръяссӧ банка дорас да заводитіс сьывны вокыслысь радейтана сьыланкыв — «Сулико».
Но мыйӧн сӧмын сійӧ мӧдіс сьывны, кыдзи сьыланкывйыслӧн став кывъясыс лоины мӧдногаӧсь да кутісны казьтывны воддза олӧм йылысь, и Сашалӧн гӧлӧсыс ори.
Лиля матыстчис сы дорӧ да, киӧдыс сійӧс малалігтыр, шуис бур, спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Но, оз ков...
Но, успокоитчы...
— Менам аслам лӧгӧй петӧ, кор визувтны мӧдас тайӧ сола ваторйыс, — нервнӧя сералігтыр шуис Саша.
— Стаховичӧс! — кыліс коридорын Соликовскийлӧн чирӧм гӧлӧсыс.
— Заводитчӧ... — шуис Уля.
Полицейскӧй пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да томналіс ключӧн.
— Бурджык не кывзыны, — шуис Лиля. — Улечка, тэ жӧ тӧдан, мый ме радейта, лыддьы «Демонӧс», кыдзи сэки, помнитан?
кисӧ лэптӧм бӧрын заводитіс Уля.
О, кутшӧма кутісны тіравны нывъяс сьӧлӧмъясын тайӧ строкаясыс, быттьӧ найӧ висьталісны: «Тайӧ тіян йылысь, тайӧ тіян чужны удиттӧм на страстьяс йылысь да пӧгибнитӧм надеяяс йылысь!»
Уля лыддис поэмаысь и сійӧ строкаяссӧ, кӧні ангел нуӧ Тамаралысь грека ловсӧ.
Тоня Иванихина шуис:
— Аддзанныд!
Всё-таки ангелыс спаситіс сійӧс.
Кутшӧм бур тайӧ...
— Абу! — шуис Уля, сы синъясын пыр на тӧдчис сійӧ ӧзъяна выражениеыс, кутшӧм вӧлі лыддигас. — Абу!..
Ме эськӧ лэби Демоныскӧд...
Думыштӧй, сійӧ сувтіс аслыс енмыслы паныд!
— А мый!
Миянлысь народӧс некод оз вермы чегны! — друг шыасис Любка, сылӧн синъясас тыдаліс страстнӧй дзирдалӧм. — Да эм ӧмӧй свет вылын мӧд татшӧм народ?
Кодлӧн душаыс татшӧм бур?
Коді сы мында вермас терпитны?..
Гашкӧ, ми пӧгибнитам, меным абу страшнӧ.
Да, меным ньӧти абу страшнӧ, — сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс висьталіс Любка, мый весит дрӧжжитіс сылӧн тушаыс. — Но меным окота вӧлі эськӧ...
Меным окота вӧлі эськӧ нӧшта рассчитайтчыны накӧд, этайӧяскӧд!
Да сьыланкывъяс сьылыштны — тайӧ кад чӧжнас, тӧдӧмысь, уна выль бур песня сочинитісны сэні, миян йӧз ордын!
Думыштлӧй сӧмын, олім квайт тӧлысь чӧж немецъяс ордын, быттьӧкӧ могилаын пукалім: ни сьылӧм, ни серам, сӧмын ойзӧм, синва, вир, — мыйвынсьыс висьталіс Любка.
— А ми и ӧні сьывны заводитам, но найӧс ставсӧ чӧртлы ныр улас! — горӧдіс Саша Бондарева да, вӧсньыдик мугов кинас ӧвтыштӧм бӧрын, заводитіс сьывны:
Нывъяс чеччалісны асланыс местаясысь, тшӧтш заводитісны сьывны да чукӧртчисны Саша гӧгӧр.
И зэв дружнӧй сьыланкыв кутіс юравны тюрьмаын.
Нывъяс кылісны, кыдзи налысь сьыланкывсӧ босьтчисны сьывны и орчча камераса детинкаяс.
Камера ӧдзӧс шумӧн воссис, и повзьӧм, скӧр чужӧма полицейскӧй чирӧстіс:
— Да ті мый, йӧйминныд?
Ланьтӧй!..
Полицейскӧй клопнитіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн муніс.
Недыр мысти коридорын кылісны сьӧкыд кокшыяс.
Кузь тушаа <deu>майстер</deu> Брюкнер, ӧшйӧм топыд кынӧма, виж чужӧм вылас син улысъясас сьӧдов мешӧкъяса да кыз сьыліас воротник вылысладорас чукӧрмӧм яй складкаяса, сулаліс ӧдзӧс дорын, киас дрӧжжитіс тшыналысь сигара.
— <deu>Platz nehmen! Ruhe</deu>!* — чепӧсйис сы пытшкысь сэтшӧм пельтӧ чунӧдана шы, быттьӧкӧ сійӧ лыйліс пугачысь.
* Асланыд местаясӧ! Ланьтны! (<ns>немецк.</ns>)
Жандармъяс да полицейскӧйяс вувзьысисны камераясӧ.
Орчча камераясын, зонъяс ордын, лыбис тыш.
Нывъяс водалісны джоджас камера стенъяс пӧлӧн.
Любка ӧтнас кольччис камера джодж шӧрӧ, пуктіс ичӧтик кияссӧ коскас да, скӧр, аддзытӧм синъяснас ас водзвылас веськыда видзӧдігтыр, мӧдӧдчис веськыда Брюкнер вылӧ, ачыс каблукъяснас котшкӧдіс чечётка.
— А! Чумалӧн ныв! — пӧдігтырйи равӧстіс Брюкнер.
Кватитіс аслас ыджыд кинас Любкаӧс да, сылысь кисӧ лёкысь песлалігтыр, кыскис камераысь.
Любка жергӧдіс пиньяссӧ, тэрыба копыртіс юрсӧ да курччис тайӧ виж клеточкаяса кучика ыджыд кисӧ.
— <deu>Verdammt nосh mal</deu>!* — мурӧстіс Брюкнер да мӧд кинас кулакнас мӧдіс кучкавны Любкалы юрас.
Но сійӧ эз лэдз Брюкнерлысь кисӧ.
*Проклятие! (<ns>немецк.</ns>)
Салдатъяс муртса вермисны нетшыштны Любкаӧс сы дінысь да <deu>майстер</deu> Брюкнер отсӧгӧн, коді ӧвтіс кисӧ воздухас, кыскисны сійӧс коридор кузя.
Салдатъяс кутісны сійӧс, а <deu>майстер</deu> Брюкнер да унтер Фенбонг кучкалісны сылы электрическӧй проводъясӧн сӧмын на косьмыштӧм лӧмъясас.
Любка скӧрысь курччис ассьыс вомдоръяссӧ да чӧв оліс.
Друг сійӧ кыліс кыськӧ зэв вылысь камера весьтысь мотор шы.
И сійӧ тӧдіс тайӧ шысӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тыри ыджыд радлунӧн.
— А, пон рӧдъяс!
А!.. Нӧйтӧй, нӧйтӧй!
Со миян йӧзлӧн гӧлӧсыс кылӧ! — горӧдіс сійӧ.
Увлань лэччысь самолётлӧн жургӧм шыыс ыджыд шумӧн пырис камераӧ.
Брюкнер да Фенбонг дугдісны нӧйтны.
Кодкӧ тэрыба кусӧдіс бисӧ.
Салдатъяс лэдзисны Любкаӧс.
— А! Трусъяс!
Подлецъяс!
Воис тіянлы часыс, пежсьыс пеж ловъяс!
А-а! — горзіс Любка. Сійӧ эз вермы бергӧдчыны вирӧсь топчан вылас да лёкысь грымӧдіс кокъяснас.
Взрывлӧн гыыс сыркнитіс тюрьма зданиесӧ.
Самолёт бомбитіс карсӧ.
Тайӧ лунсяньыс тюрьмаын «том гвардеецъяс» олӧмын лои перелом: найӧ эз нин мӧдны соссьыны, мый состоитӧны организацияын, да эрдын кутісны тышкасьны найӧс мучитысьяскӧд.
«Том гвардеецъяс» грубитісны налы, издевайтчисны на вылын, сьылісны камераясын революционнӧй сьыланкывъяс, танцуйтісны, буянитісны, кор камераысь кыскылісны кодӧскӧ пытка вылӧ.
И ӧні найӧс мучитны сідзи, мый морт вежӧр серти, морт сӧвесть серти мучениеясыс вӧліны нин думыштны позьтӧмӧсь.
Квайтымын ӧтикӧд глава
Олег, коді медся бура тӧдіс фронт вешйӧм йылысь, нуӧдіс группасӧ пӧшти дзик войвылӧ, сы могысь медым кӧнкӧ Гундоровскӧй районын вуджны йи сувтӧм бӧрын Севернӧй Донец да петны Воронеж — Ростов костса кӧрттуй вылӧ, Глубокӧй станция дорӧ.
Найӧ мунісны войбыд.
Дум вывсьыныс эз вунлыны гортсаясныс да ёртъясныс.
Пӧшти став туй чӧжыс найӧ мунісны чӧв олігтыр.
Асъядорыс, Гундоровскӧйӧс кытшовтӧм бӧрын, найӧ лючки-ладнӧ вуджисны Донец ю вомӧн да бура юждӧм военнӧй туй кузя, коді муніс важ грунтӧвӧй туй местаті, мӧдӧдчисны Дубовӧй хуторлань. Муніганыс корсисны синъяснаныс степысь кутшӧмкӧ оланін, медым шонтысьыштны сэні да сёйыштны.
Вӧлі лӧнь, петіс шонді, кутіс неуна шонтыштны.
Балкаяса да курганъяса степь дзирдаліс сӧстӧм еджыдӧн.
Юждӧм туйыс кутіс сылыштны, туй бокъяссьыс мӧдісны тыдавны канава доръяс, мӧдіс петны рутор и кутіс кывны му дук.
И туй кузяыс, кыті найӧ мунісны, и ылын тыдалысь, медся нин мыльк йывъяссянь, бокса да ылысса посни туйясӧд налы паныд дугдывтӧг кыссисны немецкӧй пехотнӧй, артиллерийскӧй подразделениеяслӧн, службаяслӧн, интендантскӧй частьяслӧн разі-пели торъявлӧм колясъясыс, кодъяс абу сюрӧмаӧсь сталинградскӧй окружениелӧн ыджыд кытшӧ да кодъясӧс жугӧдісны бӧръяджык бойясын.
Тайӧ вӧліны немецъяс, дзик мӧдногаӧсь на дорысь, кодъяс мунлісны уна тысяча грузӧвикъяс вылын вит тӧлысь да джын сайын.
Найӧ мунісны киссьӧм шинеляӧсь, гартлӧм юръясаӧсь да кокъясаӧсь, медым вӧлі шоныдджык, ёна тошсялӧмаӧсь, сэтшӧм няйт сьӧд чужӧмаӧсь да киаӧсь, быттьӧкӧ найӧ сӧмын на петӧмаӧсь пач трубаысь.
Ӧтчыд ӧти местаті ребяталысь мунан туйсӧ вуджис итальянскӧй салдатъяслӧн группа. Салдатъясыс мунісны асыввывсянь рытыввылӧ, унджыкыс ружьетӧмӧсь, а кодсюрӧ нуисны ружьеяссӧ пельпом выланыс беддьӧс моз, ложанас вывлань.
Гожся плаща офицер, кодлӧн юрыс вӧлі гартлӧма пӧлыньтчӧм картуз нисьӧ кепка вывтіыс детскӧй рейтузӧн, муніс аслас салдатъяс пӧвстын седлӧтӧм осёл вылын. Зэв гырысь башмакъясыс сылӧн тӧкӧтьӧ эз гӧрны туйсӧ.
Тайӧ офицерыс, лунвывса шоныд странаса олысьыс, лымъя Россияын сэтшӧм вӧлі тешкодь да сэтшӧм символичнӧй аслас ныр улас кынмӧм зырымнас, мый ребята видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да вак-вакӧн серӧктісны.
Туйяс вылас паныдасьлісны уна мирнӧй йӧз, кодъясӧс вӧрзьӧдӧма война асланыс олан местаясысь.
И некод эз обращайт внимание тайӧ кык зонмыс вылӧ да куим нылыс вылӧ, кодъяс мунісны вещевӧй мешӧкъясаӧсь тӧвся туй кузя.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс налысь настроениесӧ.
Томдырйи овлысь немтӧждысьтӧм отвагаӧн, кор абу реальнӧй представление опасность йылысь, найӧ аддзисны нин асьнысӧ фронт мӧдарладорысь.
Валегиа да пеля шапкаа Нина мунӧмысла дзикӧдз банйӧма. Сьӧкыд юрси пратьясыс сылӧн шапка увсьыс лэччӧмаӧсь шоныд пальто воротник вылас.
Олег дугдывтӧг видзӧдлывліс Нина вылӧ.
И, синъяснас паныдасигӧн, найӧ нюмъялісны ӧта-мӧдныслы.
А Серёжка да Валя ӧтилаын весиг заводитлісны ворсны лымйӧн да панъясигас ылӧ бӧрӧ колисны ассьыныс ёртъяснысӧ.
Оля, на пӧвстын медыджыд арлыдаыс, сьӧд паськӧма, ачыс спокойнӧй да чӧв олысь, видзӧдіс тайӧ кык пара вылас бур сьӧлӧма мам моз.
Дубовӧй хуторын найӧ олісны сутки гӧгӧр, вочасӧн юасисны фронтовӧй делӧяс йылысь.
Кутшӧмкӧ инвалид, кипӧла, тыдалӧ, татчӧ кольӧм «кытшалӧмаяс» пӧвстысь, сӧветуйтіс мунны водзӧ войвывлань, Дячкино сиктӧ.
Тайӧ сиктас да сы матігӧгӧрса хуторъясын найӧ некымын сутки чӧж шӧйтісны немецкӧй частьясса сорсьӧм тылъяс костын да пӧдвалъясӧ дзебсьӧм сэтчӧс олысьяс пӧвстын.
Ӧні найӧ вӧліны матынӧсь бойяс линиясянь, кытысянь дугдывтӧг кыліс орудиеясысь грымгӧм шы и войяснас востымасисны налӧн стволъяссьыс ыпнитлысь биясыс.
Авиация бомбитіс немецкӧй тылъяс, и, тыдалӧ, фронтыс бӧрыньтчис сӧветскӧй войска зырӧм улын, сы вӧсна мый немецкӧйыс гӧгӧр жуис да визувтіс рытыввывлань.
На вылӧ бугжыльтчӧмӧн видзӧдлывліс быд прӧйдитысь салдат, а сэтчӧс олысьясыс полісны лэдзны ас дораныс, сы вӧсна мый эз тӧдны, кутшӧм йӧз тайӧ.
Не сӧмын витӧн вуджны фронт, а прӧстӧ шӧйтны либӧ кольччыны татчӧ вӧлі опаснӧ.
Ӧти хуторын кӧзяйкаыс, коді недружелюбнӧя видзӧдлывліс на вылӧ, войнас друг шоныда пасьтасис да петіс.
Олег, коді эз узь сэки, садьмӧдіс ассьыс ёртъяссӧ, и найӧ мунісны хуторсьыс степӧ.
Тӧрытсянь лыбӧм тӧв ёна дӧзмӧдіс найӧс узьӧм бӧраныс, и сайӧдчыштны вӧлі некытчӧ.
Некор найӧ эз чувствуйтлыны асьнысӧ татшӧм беспомощнӧйясӧн да эновтӧмаясӧн.
И сэки паніс сёрни Оля, на пӧвстын медыджыд арлыдаыс.
— Эн ӧбижайтчӧй сыысь, мый ме шуа, — тадз заводитіс сійӧ, некод вылӧ видзӧдтӧг, банбоксӧ тӧвсьыс кепысьнас тупкӧмӧн. — Миянлы не вуджны фронт татшӧм ыджыд компанияӧн.
И, тыдалӧ, зэв сьӧкыд вуджны фронттӧ нывбабалы либӧ нывлы... — Сійӧ видзӧдліс Олег вылӧ да Серёжка вылӧ, виччысис паныд шуӧм, но найӧ чӧв олісны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі правда. — Миянлы, нывъяслы, колӧ мездыны ассьыным детинкаясӧс, — чорыда шуис сійӧ.
Нина да Валя гӧгӧрвоисны, мый Оля сёрнитӧ на йылысь. — Нина, гашкӧ, талы сувтас паныд, но мамыд тэнад поручитіс тэнӧ меным, ми мунам Фокино сиктӧ, сэні олӧ менам пӧдруга, тӧдсаӧсь институт кузя, сійӧ миянӧс лэдзас овны гортас, и ми сы ордын виччысям фронтсӧ, — шуис Оля.
Олег первойысь на эз тӧд, мый вочавидзны.
Серёжка да Валя чӧв олісны.
— Мыйла нӧ ме кута паныд мунны?
Ме ог кут паныд мунны, ог, — шуис Нина, ачыс тӧкӧтьӧ эз бӧрд.
Тадзи найӧ чӧв олігтыр сулалісны ещӧ витнанныс, эз решайтчыны вӧчны медбӧръя воськов.
Сэки Олег шуис:
— Оля веськыда висьталӧ.
Мыйла нывъясӧс нуны риск вылӧ, кор налӧн эм кокньыдджык петантуй.
И збыльысь, миянлы кокньыдджык лоӧ.
И т-ті м-мунӧй, — друг мыктавны заводитігтыр шуис сійӧ да кутліс ыджыдджык чойсӧ, Оляӧс.
Сэсся сійӧ матыстчис Нина дорӧ, а мукӧдыс ставныс бергӧдчисны мӧдарӧ.
Нина друг сывйыштіс сійӧс да кутіс окавны сылысь чужӧмсӧ быдлаті.
Олег кутіс сійӧс да окаліс вомдорсӧ.
— <ns>П-помнитан</ns>, кыдзи ме ӧтчыд сирасьлі тэ дорӧ, кори разрешитны окавны тэнсьыд банбоктӧ, <ns>п-помнитан</ns>, мый ме шуалі: «Сӧмын банбоктӧ, но, гӧгӧрвоан, <ns>п-прӧстӧ</ns> банбоктӧ?»
И со кор лои окасьны.
<ns>Т-тэ</ns> помнитан? — вашкӧдіс сылы Олег шуда челядь выражениеӧн.
— Ме помнита, ме ставсӧ помнита, тэнад чайтӧм серти ме унджык помнита...
Ме век кута помнитны тэнӧ.
Ме кута виччысьны тэнӧ, — шӧпкӧдіс Нина.
Олег бара окыштіс сійӧс да мездысис.
Неуна ылысмӧм бӧрын Оля да Нина нӧшта чукӧстлісны найӧс, а сэсся найӧ друг эз мӧдны ни тыдавны, ни кывны, сӧмын тӧлыс чышкис лым буссӧ вӧсньыдик чарӧм вылысь.
— Кыдзи ті? — юаліс Олег Валялысь да Серёжкалысь.
— Ми всё-таки заводитлам ӧтлаын, — мыжапырысь шуис Серёжка. — Ми мунам фронт пӧлӧн, гашкӧ, кыткӧ и вермам писькӧдчыны.
А тэ?
— Ме всё-таки таті заводитла писькӧдчыны.
Тайӧ местасӧ, <rus>по крайней мере</rus>, ме тӧда нин, — шуис Олег.
Бара пуксис чӧв олан сьӧкыд минута.
— Тэ, муса другӧй менам, эн яндысь, эн ӧшӧд юртӧ...
<ns>Н-но</ns>? — шуис Олег, коді вӧлі гӧгӧрвоӧ ставсӧ, мый вӧчсьӧ Серёжка душаын.
Валя тэрыба сывйыштліс Олегӧс.
А Серёжка, коді эз любитлы нежностьяс, топӧдліс Олеглысь кисӧ и сэсся неуна йӧткыштіс кипыдӧснас пельпомӧдыс да бергӧдчывтӧг мӧдӧдчис мунны, а Валя вӧтӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі январь сизимӧд лунӧ.
Но найӧ тожӧ эз вермыны вуджны фронтсӧ кыкӧн.
Найӧ ветлӧдлісны сиктысь сиктӧ и тадзикӧн воисны Каменскӧ.
Найӧ висьтасьлісны чоя-вокаӧн, кодъяс торъялӧмаӧсь семьясьыс Средньӧй Донын бойяс мунан районын.
И йӧзыс жалитісны найӧс и вольсавлісны налы кытчӧкӧ кӧдзыд му джоджӧ, и найӧ кутчысьӧмӧн узисны, кыдзи бедаӧ сюрӧм чоя-вока.
А асывнас садьмылісны да бара мӧдӧдчылісны водзӧ.
Валя требуйтіс, медым заводитлыны вуджны фронтсӧ любӧй местаті, но Серёжка вӧлі реальнӧй мӧвпа морт и пыр эз кӧсйы вуджны фронт вомӧн.
И, медбӧрын, Валя гӧгӧрвоис, мый Серёжка оз и заводитлы вуджны фронт вомӧн, кытчӧдз сійӧ, Валя, кутас ветлӧдлыны сыкӧд: Серёжка вермис вуджны фронтсӧ любӧй местаті, но сійӧ поліс Валяӧс пӧгубитӧмысь.
И сэки Валя шуис сылы:
— Ӧд ме ӧтнам век верма кытчӧкӧ овмӧдчыны сиктӧ да виччысьны, кытчӧдз фронтыс оз вудж миян местаті...
Но Серёжка эз и кӧсйы кывзыны тайӧс.
И всё-таки Валя веніс сійӧс аслас мудерлуннас.
Налӧн став деятельностяс, торйӧн нин сэки, кор найӧ ставсӧ кутісны вӧчны кыкӧн, Серёжка пыр вӧлі нырнуӧдысьӧн, и Валя подчиняйтчыліс сылы,
но личнӧй делӧясын Валя век венліс сійӧс, и Серёжка, аслыс казявтӧг, муніс повод йылын Валя бӧрся.
Тадзи и ӧні Валя шуис сылы, мый сійӧ вермас веськавны Краснӧй Армия частьӧ да висьтавны, мый Краснодонын гибнитӧны ас войтыр, и тайӧ частьыскӧд ӧттшӧтш спаситны ёртъяссӧ гибельысь, а такӧд тшӧтш выручитны и Валяӧс.
— Ме кута виччысьны тэнӧ кӧнкӧ тані матын, — шуис Валя.
Лунтырся мудз бӧрын сійӧ чорыда унмовсис, а кор кыа петандор садьмис, Серёжка эз нин вӧв: сылы жаль вӧлі садьмӧдны Валяӧс, медым прӧщайтчыны.
И Валя коли ӧтнас.
Елена Николаевналӧн нэмыс оз вун тайӧ кӧдзыд войыс: тайӧ вӧлі январь дас кыкӧд лунлы паныда войын.
Ставныс нин узисны, кор кодкӧ ньӧжйӧник таркӧдчыштіс ӧшиняс ывлавывсянь.
Елена Николаевна пыр жӧ кыліс тайӧ таркӧдчӧмсӧ да пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧ.
Олег, кынмӧм банбокъяса, пуксис улӧс вылӧ, мудзӧмысла сійӧ весиг эз пӧрччы шапкасӧ.
Ставныс садьмисны.
Бабушка ӧзтіс дзузган би да сувтӧдіс пызан улас, медым югӧрыс эз тыдав ывласяньыс: полиция волывліс на ордӧ быд лун некымынысь.
Олег пукаліс, би югӧрыс уси сы вылӧ увсянь.
Чужӧм гӧгӧрыс шапкаыс гыӧртӧма, бандзибъясыс вӧліны сьӧдӧсь.
Сійӧ омӧльтчӧма.
Олег некымынысь заводитліс вуджны фронт, но сійӧ эз тӧд, кутшӧм ногӧн ӧнія война дырйи сулалӧны оборонаын подразделениеяс да группаяс и кутшӧм ногӧн нуӧдсьӧ би.
И ачыс вӧлі вывті ыджыд да сьӧд паськӧма, медым казявтӧг кыссьыны лым вывті.
Мӧвп, мый жӧ лои карын ребятакӧд, некор эз петав сы юрысь.
Медбӧрын сійӧ убедитіс асьсӧ, мый ӧні, кор прӧйдитіс нин сымында кад, сійӧ вермас казявтӧг пырны карӧ.
— Мый кывсьӧ Земнухов йылысь? — юасис Олег.
— Век важыс... — вочавидзис мамыс, коді зілис не видзӧдны сы вылӧ.
Мамыс босьтіс сы юрысь шапкасӧ, пӧрччис тужуркасӧ.
Некӧні весиг вӧлі шонтыштны сылы чайтор, но гортсаясыс и сытӧг видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс: найӧ полісны, медым сійӧс вот-вот эз кутны тані.
— Улякӧд мый? — юаліс сійӧ.
Ставныс чӧв олісны.
— Уляӧс арестуйтісны, — ньӧжйӧник шуис мамыс.
— А Любкаӧс?
— Тожӧ...
Сылӧн вежсис чужӧмыс и чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— А Краснодон посёлокын?..
Оз позь вӧлі тадзи мучитны сійӧс вочасӧн, и дядя Коля шуис:
— Кокньыдджык висьтавны найӧс, кодъясӧс ещӧ эз на арестуйтны...
И сійӧ висьталіс, мый Лютиковкӧд да Бараковкӧд ӧтлаын арестуйтӧмаӧсь Центральнӧй мастерскӧйясса рабочӧйяслысь ыджыд группа.
Ӧні Краснодонын некод нин эз сомневайтчы, мый тайӧ вӧлӧмаӧсь ас йӧз, кодъясӧс кольӧдӧмаӧсь немецкӧй тылӧ специальнӧй заданиеӧн.
Олег ӧшӧдіс юрсӧ и сэсся эз нин юась нинӧм йылысь.
Сӧветуйтчыштӧм бӧрын найӧ решитісны нуӧдны сійӧс сиктӧ, Марина рӧдня ордӧ, ӧні жӧ войнас.
Дядя Коля босьтчис колльӧдны сійӧс.
Найӧ мунісны туй кузя Ровенькиӧ, йӧзтӧм степті. Кодзувъяс койисны лым вылӧ лӧзов югӧръяс, и степыс гӧгӧр тыдаліс зэв ылӧдз.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ пӧшти эз шойччы, частӧ сёйтӧг да юрсюянінтӧг сы мында лун скитайтчӧм бӧрын, став бӧрас, мый тӧдмаліс сійӧ гортас, Олег тырвыйӧ нин кутіс асьсӧ киас да мунігас юасис дядя Колялысь став подробностьяссӧ «Том гвардия» провалитчӧм кузя и Лютиковӧс да Бараковӧс арестуйтӧм кузя.
Ачыс висьталіс дядя Колялы, мый сыкӧд вӧлі ветлігас.
Найӧ эз и казявны, кыдзи помасис пӧкат кузя кайысь туйыс, и найӧ кайисны медвылӧдзыс да крута мӧдісны лэччыны мыльк йывсянь. На водзын, метр ветымын кымын сайын, вӧлі ыджыд сикт.
— Сиктланьыс зырсям, колӧ эськӧ кытшовтны, — шуис дядя Коля.
И найӧ кежисны туй вывсьыс да мӧдісны мунны шуйга боктіыс, сиктсянь сідзжӧ метр ветымын сайті кымын, — лымйыс вӧлі джуджыд сӧмын толаясті.
Найӧ сӧмын на вуджисны бокыса ӧти туй вомӧн, коді нуӧдіс сиктӧ, кыдзи дорса керкасьыс налы туй вомӧныс уськӧдчисны некымын руд фигура.
Найӧ котӧртісны да горзісны чирӧм гӧлӧсӧн немецкӧй ногӧн.
Дядя Коля да Олег сёрнитчытӧг уськӧдчисны пышйыны наысь туй кузяыс.
Олег чувствуйтіс, мый сійӧ оз нин вермы котӧртны, кыліс, мый сійӧс суӧдӧны нин.
Сійӧ зэвтіс медбӧръя вынъяссӧ, но вильдіс да уси.
Сы вылӧ уськӧдчисны да песовтісны кияссӧ мышкас.
Кыкӧн ещӧ вӧтчисны на дядя Коля бӧрся да некымынысь лыйисны сылы револьверысь.
Мыйкӧ дыра мысти найӧ бӧр воисны, ёрччисны да сералісны, мый эз удайтчы кутны сійӧс.
Олегӧс вайӧдісны ыджыд керкаӧ, кӧні войдӧр, тыдалӧ, вӧлӧма сельрада, а ӧні старӧсталӧн канцелярия.
Джоджас идзас вылын узисны жандармерияса некымын салдат.
Олег гӧгӧрвоис, мый зурасьӧмаӧсь жандармскӧй пост вылӧ.
Пызан вылас сулаліс сьӧд кучикӧн эжӧм полевӧй телефон.
Ефрейтор лэптыштіс лампа фитильсӧ да, Олег вылӧ скӧралігтыр да горзігтыр, кутіс обыщитны сійӧс.
Нинӧм подозрительнӧйсӧ сійӧ эз аддзы, нетшыштіс Олег вылысь тужуркасӧ да, чуньяснас малалігтырйи, кутіс вочасӧн видлавны сійӧс.
Певъясыс сылӧн вӧліны плавкӧсӧсь да гыж дортіыс паськалӧмаӧсь, и сійӧ пелька уджаліс наӧн.
Тадзикӧн сылӧн чуньясыс воисны комсомольскӧй билет картонӧдз, и Олег гӧгӧрвоис, мый ставыслы воис пом.
Ефрейтор вевттис кинас пызан вылӧ пуктӧм комсомольскӧй билетсӧ да временнӧй комсомольскӧй билетъяслысь бланокъяссӧ и чирӧм гӧлӧсӧн лёкгоршӧн сёрнитіс телефон пыр.
Сэсся сійӧ пуктіс трубкасӧ да мыйкӧ шуис салдатлы, кодкӧд вайӧдіс Олегӧс.
Сӧмын мӧд войнас рӧзвалльын Олег воис Ровеньки карса жандармерия да полиция керка дорӧ. Сійӧс колльӧдісны тайӧ ефрейторыс да салдатыс, коді кучераліс, да сдайтісны дежурнӧй жандармлы.
Олег ӧтнас пукаліс сап пемыд камераын, пидзӧссӧ кияснас кутӧмӧн.
Позис кӧ сылысь эськӧ аддзыны чужӧмсӧ, — выражениеыс сылӧн вӧлі спокойнӧй да суровӧй.
Нина йылысь, мам йылысь мӧвпъяс, ас йывсьыс, кутшӧм глупӧя сійӧ сюрис, — тайӧ ставтор йывсьыс думайтӧм вылӧ сылӧн вӧлі уна кад, кор сійӧ пукаліс старӧста канцелярияын и кор нуӧдісны сійӧс рӧзвалльын, и тайӧ ставыс коли нин бӧрӧ.
И эз сы йылысь думайт, мый виччысьӧ сійӧс: тайӧс сійӧ тӧдӧ вӧлі.
Сійӧ вӧлі спокойнӧй да суровӧй, сы вӧсна мый сійӧ нуӧдіс черта став аслас дженьыдик олӧм улітіыс.
«Мед меным дас квайт арӧс, ме абу мыжа сыын, мый менам олӧмлӧн туйыс лои татшӧм дженьыдӧн...
Мый менӧ вермас повзьӧдны?
Смерть?
Мучитӧмъяс?
Ме верма терпитны тайӧс...
Дерт, ме кӧсйи эськӧ кувны сідзи, медым ме йылысь память коли йӧз сьӧлӧмъясын.
Но мед ме кула некодӧн тӧдтӧмӧн...
Тадзи кулӧны ӧні уна миллион йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и ме, кодъяс пытшкын пуӧ вын да олӧм радейтӧм.
Мыйысь ме верма упрекнитны ачымӧс?
Ме эг пӧръясьлы, ме эг корсь олӧмысь кокни туй.
Мукӧд дырйиыс вӧлі кокнируаӧн, — гашкӧ, слабӧн вывті бур сьӧлӧм понда...
Муса Олежка-дролежка!
Тайӧ абу сэтшӧм ыджыд мыж дас квайт арӧсӧн...
Ме весиг эг видлы став шудсӧ, кодӧс вӧлі сетӧма меным.
И всё равно ме шуда!
Шуда сыысь, мый эг кыскась нидзув моз, — ме тышкаси...
Мама пыр шулывліс меным: «Орликӧй менам!..»
Ме ог пӧръяв сылысь веритӧмсӧ да ёртъяслысь дӧвериесӧ.
Мед менам кулӧмӧй лоӧ сэтшӧм жӧ сӧстӧмӧн, кутшӧм и менам олӧмӧй, — ог яндысь шуны тайӧс аслым...
Тэ кулан достойнӧя, Олежка-дролежка...»
Сы чужӧм вылысь чертаясыс шылясисны, сійӧ водіс кынмӧм нильӧг джоджас, пуктіс шапкасӧ юр улас да чорыда унмовсис.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ, чувствуйтіс, мый кодкӧ сулалӧ сы дорын.
Вӧлі асыв.
Камера ӧдзӧссӧ пӧшти дзоньнас сайӧдӧмӧн Олег водзын сулаліс казацкӧй шинеля, польскӧй конфедераткаа топыд старик. Конфедераткаыс муртса тӧрӧма ыджыд рыжӧй юрас. Старик вӧлі ыджыд лӧз ныра, чужӧмыс тырӧма гырысь рыжӧй беринӧн, синъясыс вӧліны йӧйлӧн кодь, петіс синваыс.
Шензигтыр сы вылӧ видзӧдігмоз Олег пуксис джоджӧ.
— А ме думайта, кутшӧм сійӧ сэтшӧмыс, Кошевойыс?..
А сійӧ, со сійӧ кутшӧм...
Змейпи!
Прохвост этатшӧм!..
Жаль, мый тэнӧ кутас велӧдны гестапо, ме ордын эськӧ тэныд бурджык вӧлі.
Ме нӧйта сӧмын торъя случайясын...
Сідзкӧ, со тэ кутшӧм!
Тэ йылысь сёрнитӧны, кыдзи Дубровский йылысь.
Лыддьылін, небось, Пушкинлысь?
У, змейпи!..
Жаль, мый тэ абу ме ордын, — старик копыртчис Олег дінӧ, читкыртіс синваӧсь йӧйлӧн кодь синпӧвсӧ да, Олег вылӧ вина дукӧн лолалігтыр, кутіс таинственнӧя вашкӧдны: — Тэ думайтан, мыйла ме сэтшӧм водз? — Сійӧ мигнитіс дзик нин интимнӧя да дӧверяйтӧмӧн. — Талун мӧдӧда партия эстчӧ... — пыктӧм чуньсӧ сійӧ бергӧдлыштіс кытчанькӧ небесалань. — Локті парикмахеркӧд, колӧ ставнысӧ бритны, ме век брита та водзвылын, — шӧпкӧдіс сійӧ.
Старик веськӧдчис, ружӧктіс, лэптіс певсӧ да шуис: — Культурнӧя!..
А тэнӧ нуӧдасны гестапо линия кузя, ог вежав тэныд.
Оревуар! — Сійӧ лэптыштліс пыктӧм пӧрысь кисӧ конфедератка кӧзырёк дорас да петіс, и кодкӧ пӧдлаліс камера ӧдзӧссӧ.
Кор Олегӧс вуджӧдісны нин общӧй камераӧ, кӧні пукалісны ылысса местаясысь сылы дзик тӧдтӧм йӧз, сійӧ тӧдмаліс, мый тайӧ вӧлӧма ровеньковскӧй полицияса начальник, вӧвлӧм деникинскӧй офицер, страшнӧй палач да мучитель.
Кык-куим час мысти Олегӧс нуӧдісны допрос вылӧ.
Допросъяс вӧчлывлісны сӧмын немецъяс, и переводчикыс сідзжӧ вӧлі немец-ефрейтор.
Сэні, кабинетас, кытчӧ пыртӧдісны сійӧс, вӧліны уна немецкӧй жандармскӧй офицеръяс.
Ставныс найӧ видзӧдісны сы вылӧ ыджыд любопытствоӧн, шензьӧмӧн, а мукӧдыс быттьӧ зэв ыджыд морт вылӧ.
Мир вылӧ аслас видзӧдӧмӧн, унатор вылӧ пӧшти челядь сяма видзӧдӧмӧн на, сійӧ эз чайт, мый сэтшӧма паськалӧма «Том гвардия» йылысь славаыс да мый сійӧ ачыс, Стахович показаниеяс серти да дыр дзебсясьны кужӧм вӧснаыс, лои легендарнӧй мортӧн.
Сійӧс допрашивайтіс минога кодь нюглясьысь немец, быттьӧкӧ сылӧн эз вӧвны лыясыс. Синъяс улас страшнӧй фиолетӧвӧй кругджынъяс вӧсна, кодъяс заводитчылісны сьӧдов, пӧшти сьӧд синкымъяс помъяссяньыс, кытшавлісны бандзибъяссӧ да покойниклӧн кодь пятноясӧн помасьлісны топалӧм банбокъясас, чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв мисьтӧм, — татшӧм мортсӧ позис аддзывны сӧмын страшнӧй вӧтын.
Кор тшӧктісны висьтавны Олеглы «Том гвардиялӧн» став удж йывсьыс да выдайтны сылысь став плешъяссӧ да отсасьысьяссӧ, сійӧ шуис:
— Ме веськӧдлі «Том гвардияӧн» ӧтнам и ӧтнам отвечайта сыысь, мый вӧчисны сылӧн членъясыс менам индӧдъяс серти...
Ме верми эськӧ висьтавны «Том гвардия» удж йылысь, менӧ кӧ эськӧ судитінныд открытӧй судӧн.
Но организациялы весьшӧрӧ висьтавлыны аслас деятельность йылысь сэтшӧм йӧзлы, кодъяс виалӧны и мыжтӧмъясӧс... — Сійӧ чӧв олыштіс мыйкӧ дыра, спокойнӧя видзӧдліс офицеръяс вылӧ да шуис: — Да ті и асьныд нин морт шойяс.
Допрашивайтысь немецыс, коді збыль вӧлі морт шой кодь, всё-таки юаліс на ещӧ сылысь мыйкӧ.
— Тайӧ кывъясыс менам — медбӧръяӧсь, — шуис Олег да лэдзис синлысъяссӧ.
Та бӧрын Олегӧс шыбитісны гестапоса застенокӧ, и сылы заводитчис сійӧ страшнӧй олӧмыс, кодӧс не сӧмын выдержитны, код йылысь оз вермы гижны морт, кодлӧн эм сьӧлӧм.
Но Олег выдержитіс тайӧ олӧмсӧ тӧлысь помӧдзыс, и сійӧс эз вины, сы вӧсна мый виччысисны областьса фельдкомендантӧс — генерал-майор Клерӧс, коді кӧсйӧма личнӧ допроситны организацияса главаръяссӧ да распорядитчыны налӧн судьбаӧн.
Олег эз тӧд, мый татчӧ жӧ, ровенькиса гестапоӧ, вайӧдӧмаӧсь и Филипп Петрович Лютиковӧс, медым сійӧс допроситас фельдкомендант.
Врагъяслы абу удайтчӧма тӧдмавны, мый Лютиков вӧлӧма краснодонса подпольнӧй организацияын юрнуӧдысьӧн, но найӧ чувствуйтісны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ медся ыджыд мортыс став йӧз пӧвстсьыс, кодъясӧс найӧ куталісны.
Квайтымын кыкӧд глава
Куим точкасянь, быттьӧ треугольник пельӧсъяссянь, лыйлісны ручнӧй пулемётъясысь тайӧ кык мыльк костас, коді вӧлі кык гӧрба верблюдлӧн седлӧ кодь, и пуляясыс швачӧдісны лым сора няйтас и лэбиганыс кыліс: «Иу-у... иу-у...»
Но Серёжка вӧлі нин мыльк мӧдарладорас.
Вына кияс кватитісны сійӧс килутш вылысладорӧдыс да кыскисны окопӧ.
— Абу яндзим тэныд? — шуис гырысь синъяса ичӧтик сержант чистӧй курскӧй сёрнитанногӧн. — Мый тайӧ татшӧмыс!
Русскӧй зон, а видзӧд тэ...
Повзьӧдлісны найӧ тэнӧ али кӧсйысисны мыйкӧ?
— Ме ас морт, ас морт, — нервнӧя сералігтыр шуис Серёжка, — документъясӧс менам фуфайкаӧ вурӧма, нуӧдӧй менӧ командирныд дорӧ.
Менам эм важнӧй юӧр!
Дивизия штабса начальник да Серёжка сулалісны командир водзын кӧрттуйдорса хуторын дзоньӧн кольӧм дзик ӧти хатаын.
Коркӧ хуторас гӧгӧр быдмылісны акацияяс, а ӧні ставсӧ жугӧдӧма авиация да артиллерия.
Тані вӧлі дивизиялӧн команднӧй пунктыс, таті эз прӧйдитлыны частьяс и запретитӧма вӧлі ветлыны машинаясӧн, и хуторас и хатаас вӧлі зэв чӧв-лӧнь, эз кӧ кыв мылькъяс сайсянь лунвывладорсянь уна гӧлӧса бойлӧн юралӧмыс.
— Гӧгӧрвоа ог сӧмын сы документъяс серти, но и сы серти, мый сійӧ висьталӧ.
Детинкаыс ставсӧ тӧдӧ: местасӧ, тяжёлӧй артиллериялысь позицияяссӧ, весиг огневӧй точкаяссӧ кызь сизимӧд квадратысь, кызь кӧкъямысӧдысь, дас сизимӧдысь... — Начальник шуис ещӧ кымынкӧ цифра. — Разведкаса даннӧйяскӧд унатор ӧткодь, кытсюрӧ тайӧ стӧчмӧдіс.
А сэсся ӧд, берегсӧ эскарпируйтӧма.
Помнитанныд? — висьталіс начальник, кудриа том морт, кодлӧн петлицаяс вылас вӧліны куим шпалӧн. Сійӧ дугдывтӧг кыскышталіс ӧти вомкӧтшӧдыс воздухсӧ да чукрасис: сылӧн висис пиньыс.
Дивизияса командир видзӧдліс Серёжкалысь комсомольскӧй билетсӧ да примитивнӧй печатнӧй бланок вылӧ кипомысь гижӧм удостоверение, кодӧс кырымалӧмаӧсь командир Туркенич да комиссар Кашук. Удостоверениеас вӧлі гижӧма, мый Сергей Тюленин являйтчӧ подпольнӧй организация «Том гвардия» штабса членӧн Краснодон карын.
Командир видзӧдліс билетсӧ да тайӧ удостоверениесӧ да сетіс сійӧс эз штабса начальниклы, код ордысь босьтіс, а Серёжкалы да грубӧякодь, наивностьӧн видзӧдліс Сережка вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Сідз... — шуис дивизияса командир.
Штабса начальник чукыртчыліс висьӧмысла, кыскис воздухсӧ ӧти вомкӧтштіыс да шуис:
— Сылӧн эм важнӧй юӧр, кодӧс сійӧ кӧсйӧ висьтавны сӧмын тіянлы.
И Серёжка висьталіс налы «Том гвардия» йылысь да шуис, мый дивизиялы пыр жӧ колӧ выступитны, медым мездыны тюрьмаын пукалысь ребятаӧс.
Штабса начальник, дивизиялысь Краснодонӧ мунӧм кузя тактическӧй плансӧ кывзӧм бӧрын, нюммуніс, но сэки жӧ ньӧжйӧник ымӧстіс да кинас кутчысис банбокас.
Но командир эз нюммун, тыдалӧ, дивизиялысь Краснодонлань маршсӧ эз лыддьы позьтӧмторйӧн.
Сійӧ юаліс:
— Каменсксӧ тэ тӧдан?
— Тӧда, сӧмын ог тасянь, а сэсянь, сыладорсяньыс.
Ме сэсянь локті...
— Федоренко! — горӧдіс командир сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый кӧнкӧ зильмуніс пӧсуда.
На кындзи комнатаас некод эз вӧв, но тайӧ жӧ здукас, быттьӧ кыськӧ воздухсьыс чужи, сувтіс командир водзӧ Федоренко да сідзи щолкнитіс каблукъяснас, мый ставныслы лои долыд.
— Есть Федоренко!
— Зонсӧ кӧмӧдны — ӧти.
Вердны — мӧд.
Мед узьыштас шоныдінас, кытчӧдз ог кор.
— Есть кӧмӧдны, есть вердны, мед узяс, кытчӧдз онӧ корӧй.
— Шоныдінын... — И командир наставительнӧя лэптіс чуньсӧ. — Пывсян лоӧ?
— Лоӧ, генерал ёрт!
— Мун!
Серёжка да сержант Федоренко, коді другӧс моз кутіс сійӧс пельпомӧдыс, петісны хатаысь.
— Командующӧй воас, — нюммунӧмӧн шуис командир.
— Но-о? — зэв кыпыда да весиг здук кежлӧ пинь висьӧмсӧ вунӧдлӧмӧн шуис штабса начальник.
— Ковмас ӧд блиндажӧ вуджны.
Тшӧкты, медым ломтыштасны, а то, тӧдан, Колобокыд пуж петкӧдлас! — гажаа нюмъялігтыр висьталіс дивизияса командир.
Тайӧ кадас армияса командующӧй, кодӧс дивизияса командир, салдатъяс нимтӧм серти, шуис любовнӧй прозвищеӧн, «Колобокӧн», узис на.
Сійӧ узис аслас команднӧй пунктын, коді помещайтчис вӧвлӧм немецкӧй блиндажын, рощаын, а эз керкаын да кутшӧмкӧ олан местаын.
Кӧть армияыс наступайтіс зэв ӧдйӧ, командующӧй эз эновтчы принципысь не сувтны населённӧй пунктъясӧ, а быд выль местаын займитны немецкӧй блиндажъяс, а найӧс кӧ вӧлі жуглӧма, кодйыны выль блиндажъяс аслыс вылӧ и став штабыслы, кыдзи и война заводитчӧм бӧрын первой лунъясас.
Тайӧ принципас сійӧ кутіс кутчысьны сы бӧрын, кор война первой лунъясӧ пӧгибнитісны вражескӧй авиацияысь уна гырысь военнӧйяс, сылӧн ёртъясыс: найӧ эз лыддьыны коланаӧн кодъявны блиндажъяс.
Армияса командующӧй неважӧн на командуйтліс дивизияӧн, кытчӧ петіс Серёжа Тюленин.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ дивизияыс, кодкӧд буретш воджын сайын должен вӧлі взаимодействуйтны партизанскӧй отряд, кодӧн веськӧдліс Иван Фёдорович Проценко.
А армияса командующӧйыс, войдӧр тайӧ дивизияса командирыс, вӧлі сійӧ генералыс, кодкӧд Иван Фёдорович личнӧ сёрнитчис Краснодонса райкомын да коді сэтшӧма отличитчис первойсӧ Ворошиловград, сэсся Каменск дорйӧмын да бӧрынджык 1942 вося июльын да августын памятнӧй отступление дырйи кужӧмӧн нуӧдӧм арьергарднӧй бойясын.
Командующӧйлӧн вӧлі батьсяньыс да дедсяньыс кольӧм прӧстӧй крестьянскӧй ов.
Тайӧ бойяс бӧрас мукӧд военачальникъяс овъяс пӧвстын выделитчис тайӧ овыс, коли паметяныс Севернӧй Донецса да Средньӧй Донса олысьяслы.
А ӧні, Юго-Западнӧй фронт вылын кык тӧлысь чӧж бойяс нуӧдӧм бӧрын, тайӧ овыс лои тӧдсаӧн став страналы, кыдзи и мукӧд военачальникъяслӧн, Сталин ученикъяслӧн овъясыс. Найӧ прославитісны асьнысӧ великӧй Сталинградскӧй эпопеяын.
«Колобок» — тайӧ вӧлі сылӧн прозвище, код йылысь сійӧ и ачыс эз тӧд.
Тайӧ прозвищеыс сылы мыйтакӧ ладмис ортсыладорсяньыс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса, вылын морӧса, крепыд выражениеа да зэв прӧстӧй русскӧй чужӧма.
Татшӧм кыз туша дырйиыс сійӧ вӧлі пельк, кокни вӧраса, сылӧн вӧліны тӧлка, кыпыд ичӧтик синъяс.
Но сійӧс нимтісны «Колобокӧн» эз тайӧ ортсыса вид вӧснаыс.
Обстоятельствояс лӧсялісны сідзи, мый командующӧй наступайтіс сэті жӧ, кыті отступайтліс сійӧ июльын да августын.
Сэкся вунӧдтӧм лунъясас сьӧкыд бойяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ зэв кокниа мынтӧдчис противникысь да муніс тӧдтӧм направлениеӧд сідзи, мый противник эз вермы аддзыны и следсӧ сылысь.
Сійӧ частьяскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, кодъясысь бӧрыннас артмис Юго-Западнӧй фронт, сійӧ мукӧдъяскӧд тшӧтш кодйысис му пытшкӧ и сідзи пукаліс му пытшкас став мукӧдъяскӧд ӧтлаын, кытчӧдз противниклӧн скӧр ярлуныс эз жугав налӧн каменнӧй упорствоӧ.
А кор воис момент, сійӧ ставыскӧд ӧтлаын петіс му улысь и — гӧгыльтчис первой тайӧ жӧ дивизияас юрнуӧдысьӧн, сэсся армияса командирӧн противник бӧрся, босьталіс уна дас тысяча пленнӧйясӧс да уна сё орудиеяс, ордйӧдаліс да кольӧдаліс аслас тылӧ дзикӧдз бырӧдӧм вылӧ противниклысь разі-пель частьяссӧ, талун ӧти кокпӧвнас сулаліс Донын на, а мӧднас Чирын, а аскинас ӧти кокпӧвнас Чирын, а мӧднас Донец вылын нин.
И сэки салдатскӧй гуща пыдӧсысь, медгусяинысь, петіс тайӧ гӧгрӧсіник сказочнӧй кывйыс «колобок» да ляскысис сы бердӧ.
И збыльысь, сійӧ гӧгыльтчис колобок моз.
Серёжка петіс ас йӧз дорӧ январь тӧлысь шӧрса сійӧ переломнӧй лунъясас, кор Воронежскӧй, Юго-Западнӧй, Донскӧй, Южнӧй, Северо-Кавказскӧй, Закавказскӧй, Волховскӧй да Ленинградскӧй фронтъяслӧн заводитчис зэв ыджыд наступательнӧй движение, мый вӧсна Сталинград дорӧ кытшалӧм немецко-фашистскӧй войскаӧс дзикӧдз разгромитісны да босьтісны пленӧ, прорвитісны кык воысь дырджык нюжалысь ленинградскӧй блокада, сӧмын тӧлысьӧн-джынйӧнӧн мездісны сэтшӧм каръяс, кыдзи Воронеж, Курск, Харьков, Краснодар, Ростов, Новочеркасск, Ворошиловград.
Серёжка петіс ас йӧз дорӧ январь тӧлысся буретш сійӧ лунъясас, кор заводитчис немецкӧй оборонительнӧй укреплениеяс вылӧ выль вынйӧра танкӧвӧй наступление, а тайӧ укреплениеясыс вӧліны Донец юлӧн шуйгаладорса войвыв притокъяс пӧлӧн — Деркул, Айдар, Оскол юяс пӧлӧн, кор Каменск — Кантемировка кӧрттуй участок вылын вӧлі бырӧдӧма осадитӧм Миллеровоысь немецкӧй гарнизонлысь медбӧръя сопротивление, а таӧдз кык лун войдӧр займитӧма Глубокӧй станция и миян частьяс лӧсьӧдчисны форсируйтны Севернӧй Донец.
Сэки, кор дивизияса командир сёрнитіс Серёжкакӧд, армияса командующӧй узис на.
Кыдзи и став командующӧйясыс, сійӧ став медважнӧйсӧ, коді относитчыліс самӧй командование дінас, лӧсьӧдліс да вӧчліс войнас, кор тайӧ вопросъяс дінас отношение имеиттӧм йӧзыс эз мешайтны сылы, и сійӧ вӧлі прӧст быд лунся армейскӧй делӧясысь.
Но Пётр Великий ыджда тушаа старшӧй сержант Мишин, сійӧ Мишиныс, коді генерал дорын, армияса командующӧй дорын, занимайтіс сэтшӧм жӧ места, кутшӧмӧс занимайтіс сержант Федоренко генерал дорын, дивизияса командир дорын, кисьыс видзӧдлывліс нин пӧдаритӧм трофейнӧй часі вылӧ — абу-ӧ кад чуксавны.
Командующӧй некор пӧттӧдзыс эз узьлы, а талун сылы колӧ вӧлі чеччыны мукӧд лунся серти водзджык.
Обстоятельствояс сідзи лӧсялісны, кутшӧмъясыс овлӧны война вылын частӧ, мый дивизияыс, коді июльын сы командование улын обороняйтіс Каменск, ӧні должен вӧлі босьтны тайӧ карсӧ.
Правда, сэні этшаӧн нин вӧліны «старикъясыс».
Сылӧн командирыс, кодӧс неважӧн пуктісны генералӧ, сійӧ лунъясас командуйтліс полкӧн.
Сы кодь «старожилъяссӧ» позьӧ вӧлі аддзыны офицеръяс пӧвстысь, а боецъяс пӧвстын найӧ вӧліны зэв этшаӧнӧсь: дивизияын ӧкмыс дасӧд юкӧныс вӧлі пополнение, коді воис дивизияас Средньӧй Донын наступайтӧм водзвылын.
Медбӧръяысь часі вылас видзӧдлӧм бӧрын старшӧй сержант Мишин матыстчис полка дорӧ, кӧні узис генерал.
Збыльысь тайӧ вӧлі полка, сы вӧсна мый генерал поліс уль руысь да сылы век вӧчлісны узьланінсӧ мӧдӧд судтаӧ, кыдзи вагонын.
Мишин, кыдзи и век, первойсӧ ёна треситіс генералӧс, коді узис бок вылас, чужӧмыс сылӧн вӧлі сӧстӧм сӧвестя здоров мортлӧн кодь, челядь сяма.
Но тайӧ, дерт, эз вермы торкны сылысь багатырскӧй унсӧ, тайӧ вӧлі сӧмын водзӧ вылӧ дасьтысьӧм сэк кежлӧ, мый должен вӧлі вӧчны Мишин.
Сійӧ ӧти кисӧ сюйис генераллы бок улас, а мӧднас кутіс вывсяньыс, киняулӧдыс, и зэв кокньыдика да видзчысьӧмӧн, быттьӧ кагаӧс, лэптіс генераллысь сьӧкыд тушасӧ вольпась вылысь.
Генерал, коді узис халатӧн, пырысь-пыр жӧ садьмис, и синъясыс сылӧн видзӧдлісны Мишин вылӧ сэтшӧм сӧдзӧсь, быттьӧкӧ сійӧ абу и узьӧма.
— Вот и аттьӧ, — шуис сійӧ, зэв кокниа чеччыштіс полка вылысь, шыльӧдіс юрсисӧ да пуксис табуретка вылӧ, сэсся видзӧдліс гӧгӧр, синнас корсис парикмахерӧс.
Мишин шыбитіс генераллы кок улас туфли.
Зэв ыджыд юфтӧвӧй сапӧга да гимнастёрка вылас пасьталӧм лым еджыд халата парикмахер лӧсьӧдіс нин майтӧг быг блиндаж отделениеын, кӧні вӧлі кухня.
Шытӧг, дух моз, воис командующӧй дорӧ, сюйис сылы салфеткасӧ халат юрйыв костас да, зэв кокниа инмӧдчылӧмӧн, ӧти здукӧн мавтіс быгнас сылысь чужӧмсӧ, кытчӧ вой чӧжнас петӧма нин щӧть кодь чорыд сьӧд тош.
Эз на коль и дас вит минута, а генерал вӧлі пасьтасьӧма нин, кизялӧм кителя, массивнӧя пукаліс пызан дорын и, кор сылы ваялісны завтрак, тэрыба видлаліс бумагаяс, кодъясӧс ӧта-мӧд бӧрся пелька мыччаліс генераллӧн адъютантыс кучик вылыса да гӧрд ной увтыса папкаысь.
Первой сійӧ сетіс сӧмын на воӧм юӧр сы йылысь, мый миян войска босьтӧмаӧсь Миллерово, но генераллы тайӧ эз нин вӧв выльторйӧн, сійӧ тӧдіс, мый Миллеровоӧс лоӧ босьтӧма войнас либӧ асывнас.
Сэсся заводитчисны унапӧлӧс быд лунся уджъяс.
— Чӧртыс найӧс эз велӧд, кольны налы тайӧ сакарсӧ, босьтісны нин кӧ сійӧс вайӧ!..
Сафроновлы <rus>«За отвагу»</rus> медаль пыдди пуктыны боевӧй Краснӧй Знамя: найӧ сэні дивизияас, тыдалӧ, думайтӧны, мый рядӧвӧйясӧс позьӧ сӧмын награждайтны медальясӧн, а орденъясӧн сӧмын офицеръясӧс!..
Век на ещӧ эз лыйлыны?
Абу трибунал, а веськыда «Задушевнӧй кывлӧн» редакция!
Лыйлыны пыр жӧ, а то асьнысӧ судӧ сета!..
Ок, чӧртъясыс сійӧс абу велӧдӧмаӧсь: <rus>«Требуется приглашение на замещение...»</rus>
Ме кӧть и салдатъяс пӧвстысь петі, а рочӧн оз жӧ позь тадз шуны, збыль.
Висьтав Клепиковлы, коді лыддьытӧг кырымалӧма тайӧс, медым лыддяс, правитас ӧшибкаяссӧ лӧз либӧ гӧрд карандашӧн да локтас тайӧ бумаганас ме дорӧ ачыс...
Оз туй, оз.
Тэ меным талун вайӧмыд кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс мура.
Ставыс, ставыс виччысьыштлас, — висьталіс генерал да зэв азыма заводитіс завтракайтны.
Командующӧй вӧлі помалӧ нин юны кофе, кор пызан дорас воис ичӧтик тушаа генерал. Сійӧ вӧлі лӧсьыд статя, ыджыд еджыд плешка, коді кажитчис нӧшта ыджыдджыкӧн сы вӧсна, мый генераллӧн водзладорсяньыс кушмис юрыс. Еджгов юрсисӧ кӧсичаястіыс вӧлі ӧкуратнӧя шырӧма. Движениеясыс генераллӧн вӧліны спокойнӧйӧсь, точнӧйӧсь да экономнӧйӧсь.
Ортсысяньыс видзӧдны сійӧ вӧлі ёнджыка учёнӧй кодь, а эз военнӧй кодь.
Киас сылӧн вӧлі папка.
— Пуксьы, — шуис сылы командующӧй.
Штабса начальник воис важнӧйджык делӧясӧн, сэтшӧм делӧяс дорысь, кутшӧмъясӧс мыччавліс командующӧйлы сылӧн адъютантыс.
Но делӧяс дінӧ босьтчытӧдз штабса начальник нюммунӧмӧн сетіс генераллы медвыль московскӧй газета, кодӧс вайӧмаӧсь фронтса штабӧ самолётӧн да талун асывнас разӧдӧмаӧсь армияса штабъясӧ.
Газетаас вӧлі награждённӧйяслӧн да звание кузя кыпӧдӧм офицеръяслӧн да генералъяслӧн ӧчереднӧй список, на лыдын ӧткымынъясӧс вӧлі представитӧма сы армияысь.
Военнӧй йӧзлы лӧсялана ыджыд, кыпыд интересӧн командующӧй тэрыба, гораа лыддис списокъяссӧ да, кор паныдасьлісны академия кузя да Отечественнӧй война кузя тӧдса йӧзлӧн овъяс, видзӧдлывліс штабса начальник вылӧ то серьёзнӧя, то шензьӧмӧн, то сомневайтчӧмӧн, а то и прӧстӧ челядь моз радуйтчис, медся нин, кор лыддьыліс аслас армияса йӧзлысь овъяссӧ.
Награждённӧйяс списокын вӧлі унаысь нин наградитлӧм командир сійӧ дивизияысь, кодӧн войдӧр командуйтліс «Колобок» да кӧні сідзжӧ вӧлі сылӧн штабса начальникыс.
Дивизияса командирӧс вӧлі наградитӧма важӧн нин, но инстанцияяс прӧйдитӧм бӧрын сӧмын ӧні веськалӧма печатьӧ.
— Вот не ас кадӧ тӧдмалас, кор Каменск колӧ босьтны! — шуис командующӧй. — Ещӧ вермас торксьыны.
— Мӧдарӧ, збодерджык лоӧ, — нюмъялігтыр шуис штабса начальник.
— Тӧдам, тӧдам тіянлысь став слабинъястӧ!..
Талун ветла сы ордӧ, поздравита...
Чувыринлы — поздравительнӧй телеграмма.
Харченколы — сідзжӧ.
А Куколевлы, тӧдан, мыйкӧ человеческӧйджыкӧс, не казеннӧйӧс, а мыйкӧ меліджыкӧс.
Рад, зэв рад сы вӧсна.
Ме думайтлі нин, сійӧ оз выправитчы этайӧ Вязьма бӧрад, — шуис командующӧй.
Друг сійӧ кутіс мудера нюмъявны: — Кор нӧ погонъяс лоасны?
— Вайӧны! — шуис штабса начальник да бара нюмъёвтіс.
Дзик на неважӧн вӧлі публикуйтӧма приказ армияса рядӧвӧй да офицерскӧй составлы да генералъяслы погонъяс введитӧм йылысь, и тайӧ интересуйтіс став армиясӧ.
Мыйӧн сӧмын дивизияса командир висьтавлывліс аслас штабса начальниклы командующӧй локтӧм йылысь, пыр жӧ тайӧ юӧрыс ӧти здукӧн паськавліс дивизия кузя.
Тайӧс кывлісны весиг найӧ, кодъяс тайӧ кадас куйлісны няйт сора сӧнік пиын Донец ю бокын, восьса степь вылын, кытысянь вӧлі тыдалӧны юлӧн веськыд крут берегыс и Каменск карлӧн уналаын тшынасьысь керкаясыс, и силуэтъясыс миян штурмовикъяслӧн, кодъяс туман дырйи бомбитісны карсӧ.
Кор командующӧй сӧмын на вӧлі машинаӧн локтӧ дивизияса мӧд эшелон дорӧ, кӧні встретитіс сійӧс ачыс командирыс, а сэсся найӧ ӧтлаын подӧн мӧдӧдчисны команднӧй пунктӧ, став туй чӧжыс быттьӧкӧ немвиччысьтӧг тыдовтчывлісны ӧткӧн либӧ чукӧръясӧн боецъяс да офицеръяс, и быдӧнлы окота вӧлі не сӧмын аддзӧдлыны сійӧс, но медым и сійӧ аддзыліс найӧс.
Ставныс зэв пелька да мичаа щолкайтісны каблукъяснас, и быдӧнлӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис старайтчыны кӧсйӧм да либӧ меліа нюмъялӧм.
— Висьтасьӧй, час сайын пыринныд блиндажӧ, чӧртыс тіянӧс эз велӧд, ещӧ стенъясыс на абу пӧсялӧмаӧсь! — пырысь-пыр жӧ дивизияса командирлысь манёврсӧ эрдӧдігмоз шуис командующӧй.
— Так точно, кык час сайын.
Сэсся огӧ петӧй, кытчӧдз огӧ босьтӧй Каменск, — висьталіс дивизияса командир. Сійӧ почтительнӧя сулаліс командующӧй водзын, мудер синъяса да чужӧм улысладорас спокойнӧй увереннӧй складкаа, коді быттьӧкӧ шуаліс: «Ме аслам дивизияын кӧзяин и тӧда, мыйысь тэ кутан видны менӧ серьёзнӧя, а тайӧ сідз, пустяки».
Командующӧй поздравитіс сійӧс награждениеӧн.
И дивизияса командир, тайӧ лӧсялана здукнас пӧльзуйтчӧмӧн, быттьӧкӧ небрежнӧя шуис:
— Ӧні кежлӧ делӧӧдзыс эг на воӧй... тані матын сиктас пывсян дзоньӧн кольӧма, ломтім.
Важӧн жӧ нин, кӧнкӧ, энӧ пывсьылӧй, генерал ёрт?
— Но?.. — шуис генерал зэв серьёзнӧя. — А ваймис нин?
— Федоренко!
Выяснитчис, мый пывсян ваймас сӧмын рыт кежлас.
Дивизияса командир сідзи видзӧдліс Федоренко вылӧ, мый вӧлі гӧгӧрвоана: сюрыштас сылы таысь!
— Рытнас... — Командующӧй думайтыштіс, оз-ӧ позь ӧти-мӧдтор вештыштны, а мукӧдтор вӧчӧмысь эновтчывны, но друг сылы дум вылас уси, мый татчӧ воигӧн юрас воис нӧшта ӧти-мӧдтор. — Ковмас мӧдысь нин, — шуис сійӧ.
Дивизияса командир армия штабса начальник сӧвет серти, а начальниклӧн армияын вӧлі вывті ыджыд военнӧй авторитет, лӧсьӧдіс план Каменск кар босьтӧм кузя да заводитіс висьтавны тайӧ плансӧ командующӧйлы.
Командующӧй кывзіс да мыйлакӧ кутіс недӧвӧльствуйтчыны.
— Сэні жӧ сэтшӧм треугольник: ю, кӧрттуй, карлӧн окраина — тайӧс жӧ ставсӧ укрепитӧма...
— Татшӧм жӧ сомнениеяс ме висьталі, но Иван Иванович, справедливӧя индіс...
Иван Иванович вӧлі армияса штабын начальник.
— Тэ форсируйтан юсӧ, а сэсся тэныд некытчӧ паськӧдчыны фронт кузяыс.
Найӧ дугдывтӧг кутасны нӧйтны тэнӧ матыстчигад, — висьталіс командующӧй да нарошнӧ эз гарышт Иван Иванович йылысь.
Но дивизияса командир гӧгӧрвоис, мый сылысь позициясӧ ёнмӧдӧ Иван Ивановичлӧн авторитетыс, и сійӧ бара шуис:
— Иван Иванович шуӧ, мый найӧ оз вермыны виччысьны тасянь лобӧвӧй ударсӧ, чайтасны прӧстӧ ылӧдлӧм могысь, и миян разведкалӧн даннӧйяс висьталӧны та йылысь жӧ.
— Мыйӧн ті пыранныд татысянь карас, найӧ пыр жӧ мӧдасны резны уличаяс пӧлӧныс и тасянь, вокзалсяньыс...
— Иван Иванович...
Командующӧй гӧгӧрвоис, мый найӧ оз вӧрзьыны места вывсьыныс, кытчӧдз сійӧ оз вешты препятствиесӧ — Иван Ивановичӧс, и сійӧ шуис:
— Иван Иванович ӧшибитчис.
Та бӧрын сійӧ кутіс петкӧдлыны ставсӧ дженьыдик чуньяснас: карта кузя да воображайтан местность кузя, паськыд кисӧ пелька гӧгрӧдліс да небыдакодь висьталіс дзик мӧдладорсянь карсӧ кытшалӧм да штурмуйтӧм кузя план.
Дивизияса командирлы дум вылас уси сійӧ детинкаыс, коді асывнас вуджӧма фронт вомӧн кар окрестностьясысь, кытчӧ командующӧй кӧсйис веськӧдны главнӧй ударсӧ.
И карсӧ штурмуйтӧм кузя план друг лои сылы зэв гӧгӧрвоанаӧн.
Вой кежлас став главнӧйсӧ да решающӧйсӧ вӧлі вӧчӧма дивизияса штабын да юӧртӧма полкъяслы.
И командиръяс мунісны пывсянӧ, коді случайнӧ кольӧма дзоньӧн вӧвлӧм орчча сиктас.
А вит час асылын дивизияса командир да политическӧй часть кузя сылӧн заместительыс мунісны полкъясӧ, медым прӧверитны налысь дасьлунсӧ.
Полкса командир майор Кононенко блиндажын войбыд эз узьны, сы вӧсна мый войбыд сеталісны приказаниеяс да разъяснениеяс став ыджыдджык командиръяссянь став ичӧтджык командиръяслы, на водзӧ сувтӧдӧм ичӧтик, частнӧй, но делӧ вылас главнӧй да решающӧй задачаяс кузя.
Кӧть ставсӧ нин вӧлі прикажитӧма да разъяснитӧма, та вылӧ видзӧдтӧг дивизияса командир необыкновеннӧй методичностьӧн да терпениеӧн ещӧ ӧтчыд висьталіс сійӧс, мый вӧлі висьталӧма нин тӧрыт, да прӧверитіс, мый вӧчӧма та кузя майор Кононенко.
И майор Кононенко, том командир, типичнӧй военнӧй труженик, гимнастёрка юрйывтіыс тыдалысь свитера, стежитӧм ватника да ватнӧй гача, шинельтӧм, медым кокньыдджык вӧлі ветлыны, отважнӧй энергичнӧй омӧльтчӧм чужӧма да рам гӧлӧса морт, сідзи жӧ терпеливӧя да эз зэв внимательнӧя, сы вӧсна мый сылы тайӧ ставыс нин вӧлі тӧдса, кывзіс командирлысь да рапортуйтіс, мый нин сійӧ вӧчӧма.
Тайӧ вӧлі сійӧ полкыс, кытчӧ веськаліс Серёжка.
Сійӧ бӧр лэччис став пос тшупӧдъястіыс дивизияса штабсянь ротаса командирӧдз, получитіс автомат да кык граната, и сійӧс зачислитісны штурмӧвӧй группаӧ, коді первойӧн должен пырны Каменск дорса разъездӧ.
Бӧръя лунъяс чӧжыс Каменск гӧгӧрса шочиник кустъяса мылькйӧсь, эрда местаын гартчис шоныд турӧб.
Сэсся лунтӧв вайис ру.
Восьса местаясын лымйыс вӧлі ляпкыд на, и сійӧ кутіс сывны, муяс да туйяс небзисны.
Донец ӧтар-мӧдар берег пӧлӧн сулалысь сиктъяссӧ да хуторъяссӧ вӧлі ёна жугӧдӧма бомбёжкаӧн да артиллерия лыйлӧмӧн.
Боецъяс меститчисны важ блиндажъясӧ да землянкаясӧ, палаткаясӧ да веськыда ывла вылас, бипуръяс эз ӧзтавны.
Штурмводзвывса вечерняас лунтыр налы тыдаліс ру пӧвстті ю мӧдлапӧлысь крестасьлысь тыртӧм уличаяса доза ыджыд кар. Олан керка вевтъяс вывті тыдалісны станционнӧй водокачка, заводъяслӧн кӧнсюрӧ дзоньӧн кольӧм трубаяс да жуглӧм вичко кӧлӧкӧльняяс.
Куш синмӧн позьӧ вӧлі аддзыны кар водзладорса мылькъяс вылысь да сы окраинаясысь немецкӧй дзотъяс.
Сложнӧй чувство шымыртӧ салдатскӧй шинеля сӧветскӧй мортӧс вот татшӧм населённӧй пунктсӧ мездӧм вӧсна бой водзвылын.
Нравственнӧй чувство кыптӧ сы вӧсна, мый сійӧ, шинеля мортыс, наступайтӧ, мездӧ ассьыс, сьӧлӧмсьыс торйӧдны позьтӧмтор.
Жалитан чувство кар дінас да сэні олысьяс дінас, мамъяс да посни челядь дінас, кодъяс дзебсьӧмаӧсь кӧдзыд пӧдвалъясӧ, васӧд щельясӧ.
Противник вылӧ зэв ыджыд скӧрлун, ӧд сійӧ — опыт серти тайӧ тӧдса нин — кутас водзсасьны кыкмындаалӧм, куиммындаалӧм вынӧн ассьыс преступлениеяссӧ да предстоящӧй расплатасӧ сознайтӧмла.
Сьӧлӧм пытшкын ас кӧсйытӧг кыптӧм дзуг чувство, коді кыптӧ сійӧс гӧгӧрвоӧмысь, мый грӧзитӧ смерть и задачаыс сьӧкыд.
А кымын сьӧлӧм топавлӧ полӧмлӧн естественнӧй чувствоысь!
Но боецъяс пӧвстысь ни ӧти морт эз петкӧдлы тайӧ чувствояссӧ, ставныс вӧліны кыпыдӧсь, долыдӧсь да грубӧякодь шутитісны.
— Колобок, босьтчис кӧ нин сійӧ, гӧгыльтчас карӧдзыс, — сёрнитісны боецъяс сідзи, быттьӧкӧ оз налы аслыныс, а мойдса колобоклы ковмас гӧгыльтчыны тайӧ карас.
Штурмӧвӧй группаӧн, кытчӧ веськаліс Серёжка, командуйтіс буретш сійӧ сержантыс, код дорӧ сійӧ петіс фронт линия вуджӧм бӧрын, — ичӧтик, гажа, вертлян морт, посни чукырӧсь чужӧма да гырысь лӧз синъяса, кодъяс сэтшӧма дзирдалісны, мый кажитчӧ, быттьӧкӧ налӧн дугдывтӧг вежласьӧ рӧмыс.
Сылӧн овыс вӧлі Каюткин.
— Сідзкӧ тэ Краснодонысь? — выльысь юаліс сержант, ӧттшӧтш радлун да быттьӧкӧ весиг недоверие тӧдчис сы чужӧм вылын.
— Вӧвлін али мый? — юаліс Серёжка.
— Менам вӧлі ёрт — ӧти ныв сэтысь, — шогпырысь шуис Каюткин, — но сійӧ эвакуируйтчис...
Ме сыкӧд туйын и тӧдмаси.
Зэв бур ныв...
Прӧйдитлі ме Краснодон пыр, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ме и Каменск обороняйтлі.
Ставныс, кодъяс обороняйтлісны, коді пӧгибнитіс, коді пленын, а ме вот бӧр тані.
Кывлін стихъяс?
И сійӧ лыддис зэв серьёзнӧя:
— Ме кодьяс йывсьыс гижӧма, — шуис Каюткин, серӧктіс да мигнитіс Серёжкалы.
Тадзи коли луныс да воис вой.
И сэки, кор дивизияса командир выльпӧв висьталіс майор Кононенколы задачасӧ, боецъяс, кодъяслы ковмас решайтны тайӧ задачасӧ, узисны.
Узис и Серёжка.
Квайт час асылын найӧс садьмӧдісны дневальнӧйяс.
Боецъяс юисны чарка винаӧн морт вылӧ, сёйисны котелокджын яя шыд, кытчӧ пуктӧма шыдӧс, да ыджыдкодь порция пшеноа рок.
И сайӧдысь ру дырйи, сёнъясті да кустъяс пӧвстті, кутісны чукӧртчыны атака вылӧ петан рубежъясӧ.
Группаясӧн мунысь боецъяс кок улын артмис ульдӧм лым сора да сёй сора няйт.
Метр кыксё гӧгӧр сайысь нинӧм нин эз тыдав.
Юрӧбтісны гырысь пушкаяс, а боецъяслӧн медбӧръя группаясыс ещӧ матыстчисны на Донец берег дорӧ да водалісны тайӧ кизьӧр няйтас.
Орудиеяс лыйлісны размереннӧя, <rus>методически</rus>, но найӧ вӧліны сэтшӧм уна, мый лыйлӧм шыясыс да снарядъясыслӧн взрывайтчӧм шыясыс сӧльнитчылісны дугдывтӧм, оръявлытӧм юргӧмӧ.
Серёжка куйліс Каюткинкӧд орччӧн да аддзис веськыдвылысь насянь и веськыда ас весьтсьыныс ру пытшті ю вомӧн лэбысь то гӧгрӧс, то би бӧжа гӧрд шаръяс, кыліс налысь исковтысь чушкӧмсӧ, мӧдлапӧвсьыс гора взрывъяссӧ да ылын карын взрывайтчысь снарядъяслысь муралӧмсӧ, и тайӧ шыясыс возбуждающӧя действуйтісны сы вылӧ, сідзжӧ и сылӧн ёртъяс вылӧ.
Немецъяс сӧмын шыблалісны минаяс сійӧ местаясас, кытысь найӧ чайтлісны, мый сэтчӧ чукӧртчӧма пехота.
Мукӧд дырйи карсянь вочавидзліс квайт ствола миномёт.
И Каюткин неуна полігтыр шулывліс:
— Аддзан, дзуртны мӧдіс...
И друг ылысянь, Сережка бӧрладорсянь, мӧдісны юравны гымалӧм шыяс.
Найӧ пыр содісны, паськалісны горизонт пасьталаыс.
И берег дорӧ водӧм боецъяс юр весьтын мӧдіс юргыны, сьывны, и сьӧд тшынӧн шебрӧдӧм страшнӧй би разрывъяс тупкисны мӧдар берегсӧ ставнас,
— Катюшаяс мӧдісны орсны, — шуис Каюткин, ачыс ставнас йӧжгыльтчис, и чукырӧсь чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис скӧрлун. — Ӧні Иван-долбай ещӧ сетыштас, сэки нин...
И ещӧ эз на ланьт на бӧрвылын грымгӧмыс, и ещӧ потласисны на снарядъяс мӧдар берегас, кор Серёжка, коді эз кывлы, вӧлі-ӧ эз кутшӧмкӧ команда, а сӧмын аддзис, мый Каюткин петіс ортсӧ да мӧдіс котӧртны, тожӧ чеччыштіс ичӧтик окопысь да котӧртіс йи вылӧ.
Найӧ котӧртісны йи вывті и, кажитчӧ, гӧгӧр вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Збыльысьсӧ жӧ лыйлісны найӧс мӧдар берегсяньыс, и йӧзыс усялісны йи вылас.
Сьӧд тшын да сернӧй дук гыясӧн ылькнитлывлісны котӧртысьяс вылӧ вӧрысь ру пырыс.
Но сійӧ ощущайтӧмыс, мый ставыс артмис правильнӧ да ставыс лоӧ бур, шымыртіс нин став боецъяссӧ.
Тайӧ друг пуксьӧм чӧвлуныс оглушитіс Серёжкаӧс, и сійӧ воис ас садяс, кор куйліс нин Каюткинкӧд орччӧн мӧдар берегас, пузувтӧм тшыналысь муысь артмӧм воронкаын.
Каюткин, страшнӧй чужӧма, лыйліс кытчӧкӧ автоматсьыс веськыда ас водзас, и Серёжка аддзис насянь ветымын воськолысь не ылысьджык джынвыйӧ тырӧм щельсянь чурвидзысь, сырмысь пулемёт хобот, и сійӧ тожӧ кутіс лыйлыны тайӧ щеляс.
Пулемётыс эз аддзы ни Серёжкаӧс, ни Каюткинӧс, а аддзис мыйкӧ ылыссаджыкӧс, и пыр жӧ тшӧкмуні-ланьтіс.
Карыс насянь вӧлі ылын веськыдвылын, налань пӧшти эз нин лыйлыны, и найӧ пыр ылӧджык вешйисны берег дорысь степлань.
Дыр мысти нин степас, налӧн мунанінлань быдладорӧ, кутісны гылавны снарядъяс, кодъяс воалісны карсянь.
Ру пытшкас тыдавтӧм, но Серёжкалы бура тӧдса хуторъяс дорын найӧс бара паныдаліс пулемётъясысь да автоматъясысь чорыда лыйлӧм.
Найӧ водісны муас да вель дыр куйлісны сідзи, кытчӧдз эз суӧдны найӧс кокньыдик пушкаяс, кодъясӧс быгыльтісны киясӧн.
Пушкаяс зэв матысянь кутісны лыйлыны хуторъясас, и медбӧрын боецъяслӧн группаясыс пырисны хуторокъясӧ ӧттшӧтш тайӧ пушкаясыскӧд, кодъясӧс пыр быгыльтісны и быгыльтісны ас водзвыланыс гырысь тушаа, гажа, неуна юыштӧм артиллеристъяс.
Татчӧ пыр жӧ воис батальонса командир, и связистъяс нюжӧдісны нин провод жугӧдӧм ичӧтик каменнӧй дом пӧдвалӧ.
Тадзи ставыс муніс бура разъезд дорӧ матыстчигӧн, а разъездын став тайӧ ичӧтик, частнӧй операцияяс вӧлі конечнӧй цельӧн.
Налӧн кӧ эськӧ вӧліны танкъяс, найӧ эськӧ важӧн нин вӧліны тайӧ разъездас, но танкъяс тайӧ разас эз участвуйтны: Донецлӧн йиыс найӧс эз лыбӧд.
Ӧні боецъяс наступайтісны сап пемыдын.
Комбатлы, коді ачыс веськӧдліс тайӧ операциянас, мыйӧн сӧмын противник заводитіс лыйлыны, быть лои мунны атакаӧ сійӧ группаясыскӧд, кодъяс вӧліны сы дорын, а главнӧй вынъясыс эз на воны.
Боецъяс пырисны тайӧ хуторас, Каюткинлӧн группаыс пырис улича кузя пыдӧкодь да паніс тыш школа здание вӧсна.
Школасянь кутісны лыйлыны сэтшӧм ёна, мый Сережка дугдіс лыйсьынысӧ да чужӧмсӧ лэдзис кизьӧр няйтас.
Пуля сотыштіс сылысь шуйга кисӧ гырддза вылысладортіыс, но лысӧ эз вӧрзьӧд, и пӧсьвывсьыс сійӧ эз кыв некутшӧм дой.
А кор сійӧ, медбӧрын, решитчис лэптыны юрсӧ, сы дорын некод нин эз вӧв.
Вернӧджык дерт вӧлі чайтны, мый сылӧн ёртъясыс эз выдержитны бисӧ да бӧрыньтчисны окраинаас асланым йӧз дорӧ.
Но Серёжка вӧлі на неопытнӧй, сылы кажитчис, мый став ёртъяссӧ виӧмаӧсь, и сьӧлӧмыс кынмыліс повзьӧмысла.
Сійӧ кыссис керка пельӧс саяс да мӧдіс кывзысьны.
Кык немец котӧртісны сы дінті.
Сылы кутісны нин кывны немецкӧй сёрнияс и веськыдвывсьыс, и шуйгавывсьыс, и бӧрвывсьыс.
Лыйсьӧмыс тані ланьтіс, а пыр содіс окраинаас, сэсся и сэн кутіс лӧньны.
Ылын кар весьтас, эз небесасӧ, а сукмӧм сьӧд тшын сюръяяссӧ югдӧдігмоз, ыпъяліс зэв ыджыд би югӧр, и сэтысянь кыліс сёпӧлӧс равзӧм.
Ранитчӧм Серёжка ӧтнас куйліс лым сора няйтын немецъясӧн займитӧм хуторын.
Квайтымын коймӧд глава
Другӧй менам!
Другӧй менам!..
Ме заводиті гижны медся шог страницаяссӧ и ас кӧсйытӧг казьтывсьӧ тэ йылысь...
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм волнение шымыртіс менӧ челядьдырся сійӧ ылӧ кольӧм лунъясас, кор ми тэкӧд ветлывлім велӧдчыны карӧ!
Ӧта-мӧдысь олім ветымын верст дорысь ылынджык, и, гортысь петігӧн, ме сэтшӧма полі, мый ог су тэнӧ, мый тэ мунӧмыд нин, — ӧд ми эг аддзысьлӧй дзонь гожӧм!
Татшӧм шогыслӧн лоны ӧти позянлуныс висьтавны вермытӧм гажтӧмлунӧн топӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс сійӧ войся часас, кор ме, вӧв доддьын бать мыш сайын пукалігӧн, пырлі тіян сиктӧ да мудзӧм вӧв зэв ньӧжйӧ мунліс улича кузя.
Тіян керка дорӧ вотӧдз на ме чеччыштлі телегаысь, ме тӧда вӧлі, мый тэ век узьлан турун сарайын, и тэ кӧ сэні абу нин, сідзкӧ, тэ абу...
Но вӧлі ӧмӧй кӧть ӧти случай, медым тэ эн виччысь менӧ, — ме тӧда, тэ дась вӧлін сёрмыны школаӧ, сӧмын мед не кольны менӧ ӧтнамӧс....
Ми эг нин куньлӧй синъяснымӧс югдытӧдзыс, кӧмтӧм кокъяснымӧс сарайсянь ӧшӧдӧмӧн ми пукалім и пыр сёрнитім, сёрнитім да, вомъяснымӧс кипыдӧсъясӧн тупкӧмӧн, сералім сідзи, мый сёр вылын пукалысь курӧгъяс швачӧдчисны бордъяснас.
Кыліс турун дук, вӧр сайсянь мыччысьысь арся шонді друг югдӧдліс миянлысь чужӧмъяснымӧс, и сӧмын сэки ми вермим аддзыны, кутшӧма ми вежсим гожӧмбыднас...
Ме помнита, кыдзи ӧтчыд ми, том зонъяс, сулалім юын виж ваас, коді вӧлі пидзӧсӧдз, гачьясным вӧлі пуджӧма, и тэ меным висьтасин, мый тэ влюбитчӧмыд...
Веськыда шуа, нылыс меным эз во сьӧлӧм вылӧ, но ме шуи тэныд:
— Тэ влюбитчӧмыд, эг ме!
Ло жӧ тэ шудаӧн!..
И тэ серӧктін да шуин:
— Збыльысь, позьӧ весиг торкны отношениеяс, медым кутны мортӧс лёктор вӧчӧмысь, но позьӧ ӧмӧй сетны сӧвет любовь кузя?
Кутшӧм частӧ медматысса йӧз сюйсьӧны асланыс сӧветъясӧн любовь делӧясӧ, ӧтлаӧдӧны, торйӧдӧны, висьтавлӧны омӧльторъяс, мый кывласны морт йылысь, кодӧс тэ любитан...
Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мыйта лёктор найӧ вайӧны тайӧн, мыйта отравляйтӧны сӧстӧм минутаяс, кодъяс некор нин оз лолыны олӧмын мӧдысь!..
Ещӧ ме помнита, кор воис сійӧ, ме ог кӧсйы шуны сійӧс нимнас, сійӧ Н.-ыс да мӧдіс немдумайттӧг, серампырысь больгыны аслас другъяс йылысь: «Эсійӧ пель йылӧдзыс влюбитчӧма кутшӧмкӧ нылӧ, веськыда пресмыкайтчӧ ныв водзас, а нылыслӧн гыжъясыс няйтӧсь, сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...
А эсійӧ, ті тӧданныд, тӧрыт ветлӧма гӧститны да сэтшӧма юӧма, мый сійӧс весиг восӧдӧма, сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...
А сэтшӧмтӧ морт ветлӧдлӧ лёк паськӧма, петкӧдлӧ асьсӧ гӧльӧн, а збыльвылассӧ сійӧ прӧстӧ скуп, ме зэв бура тӧда, — сійӧ оз яндысь юны сур йӧз щӧт вылӧ, — сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...»
Тэ видзӧдлін сы вылӧ да шуин:
— Вот мый, <ns>Н.</ns>, весась тэ татысь, да сӧмын ӧдйӧджык...
— Кыдзи весась? — чуймис <ns>Н.</ns>
— А прӧстӧ весась...
Мый вермас лоны зывӧктанаджык сійӧ мортсьыс кындзи, коді нинӧм оз вермы висьтавны аслас ёрт чужӧм йылысь, сы вӧсна мый век видзӧдӧ сы вылӧ бӧрсяньыс?
А мый вермас лоны зывӧктанаджык суклясьысь том мортысь?..
Кутшӧм радлунӧн ме видзӧді тэ вылӧ!
Ме думайті дзик жӧ тадзи, но, гашкӧ, ме ог вермы поступитны татшӧм чорыда...
Но медбура помнита сійӧ гожӧмсӧ, кор тэсянь ылын олігӧн ме гӧгӧрвои, мый менам абу мӧд туй комсомолӧ пырӧмысь ӧтдор...
И вот ми, кыдзи и век, аддзысим арнас сійӧ жӧ сараяс, и ме казялі, мый тэныд быттьӧкӧ абу лӧсьыд и тэ ӧтдортчан, и ме ачым испытайті тэ дорӧ тайӧс жӧ.
Ми, кыдзи и челядьдырйи, пукалім, кӧмтӧм кокъяснымӧс ӧшӧдӧмӧн, да чӧв олім.
Сэсся тэ шуин:
— Гашкӧ, тэ он гӧгӧрво менӧ и весиг вӧйпны кутан сыысь, мый ме, тэкӧд сёрнитчытӧг, решиті тадзи, но ме, гожӧмнас тані ӧткӧн олігӧн, гӧгӧрвои, мый мӧд туй меным абу.
Тэ тӧдан, ме решиті пырны комсомолӧ...
— Но тэнад лоӧны выль обязанностьяс да выль другъяс, а кыдзи нӧ ме? — шуи ме, медым испытайтны ассьыным дружбанымӧс.
— Да, — шогпырысь шуин тэ, — тайӧ, дерт, сідзи и лоӧ.
Ме, дерт, гӧгӧрвоа, мый тайӧ сӧвестьлӧн делӧ, но кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, тэ кӧ тшӧтш жӧ пырин комсомолӧ!
И ме сэсся эг нин вермы мучитны тэнӧ: ми веськыда видзӧдлім ӧта-мӧдлы синманым да серӧктім.
Гашкӧ, сэсся некор нин эз вӧв миян татшӧм шуда сёрниыс, кыдзи тайӧ медбӧръя разас, тэнад сарайын, кӧні сёр вылын пукалісны курӧгъяс, кор пипуяс сайысь мыччысис шонді да кор ми клянитчим, мый некор нин сэсся ог кежӧй асланым бӧрйӧм туй вылысь да век лоам вернӧйӧсь асланым дружбалы...
Дружба!
Свет вылас кымын морт шулывлӧны тайӧ кывсӧ, кор гӧгӧрвоӧны тайӧс кыдзи бутылка сайын приятнӧй сёрнитӧм да мӧда-мӧд слабостьяс вылӧ снисходительнӧя видзӧдӧм!
А кутшӧм отношение нӧ тайӧ имеитӧ дружба дорӧ?
Да, ми тышкасим быд помка вӧсна, ми ньӧти эг жалитлӧй ёрта-ёртнымлысь самолюбиенымӧс, — да, ми кӧ эг вӧлӧй сӧгласенӧсь, ми вӧчлывлім ёрта-ёртнымлы ранаяс!
А миян дружбаным таысь сӧмын ёнмис, сійӧ мужайтіс, сійӧ быттьӧкӧ тырлі сьӧкыдторйӧн...
Унаысь ме вӧлі несправедливӧй тэ дінӧ, но ме кӧ сознавайтлі, мый ӧшибитчи, ме эг мынтӧдчыв тэ водзын ӧтвечайтӧмысь.
Правда, дзик ӧтитор ме верми шуны татшӧм случайясын, мый ме эг вӧв прав.
А тэ шулін:
— Эн мучитчы — тайӧ весьшӧрӧ...
Тэ кӧ ставсӧ гӧгӧрвоин, вунӧд, не татшӧмторъяс на овлывлӧны, — тайӧ тыш...
А сэсся тэ ухаживайтлін ме бӧрся бурджыка медбур госпитальнӧй сестра дорысь и, гашкӧ, бурджыка на весиг мам дорысь, сы вӧсна мый тэ вӧлін неуна груб, несентиментальнӧй том морт...
А ӧні меным ковмас висьтавны, кыдзи ме вошті тэнӧ, — тайӧ вӧлі сэтшӧм важӧн, а меным кажитчӧ, мый тайӧ вӧлі эз колян война дырйиыс, а тайӧ война дырйиыс...
Ме кыски тэнӧ камышъяс пӧвстті ты дорсянь, и тэнад вирыд визувтіс менам кияс вылӧ, и шондіыс пӧжис вывті ёна, и сэні, берег вылас, буракӧ, некод нин эз коль ловйӧн, сэтшӧма лыйлісны тайӧ векньыдик мутор вылас, кӧні быдмис камыш.
Ме кыски тэнӧ, сы вӧсна мый ме эг вермы представитны, мый тэ верман кувны...
И вот тэ куйлан вольсалӧм камыш вылын, тэ вӧлін ас садяд, сӧмын вомдоръясыд вӧліны дзик косӧсь, и тэ шуин:
— Юны...
Вай меным юыштны...
Но тані ваыс эз нин вӧв, и миян эз вӧв ни кружка, ни котелок, ни фляжка, а то ме эськӧ бӧр ветлі ты дорас.
Сэки тэ шуин:
— Видзчысьӧмӧн пӧрччы менам кокысь сапӧгӧс, сійӧ менам зэв на ён...
И ме гӧгӧрвои тэнсьыд мӧвптӧ.
Ме пӧрччи коксьыд ыджыд салдатскӧй сапӧгтӧ, коді таляліс сы мында туй, — ми сы мында лун вӧлім походын, эгӧ вежлӧй нямӧдъяснымӧс, но ме мӧдӧдчи тайӧ сапӧгнас ты дорӧ, а сэсся мӧді кыссьыны, — менам зэв жӧ ёна горшӧй косьмис.
Дерт, оз позь вӧлі и мечтайтны, медым сэтшӧма лыйсигӧн ме верми юны, — тайӧ вӧлі чудоӧн, мый меным удайтчис сапӧгас гумовтны ва да кыссьыны бӧр тэ дорӧ.
Но кор ме кыссьӧмӧн вои тэ дінӧдз, тэ вӧлі кулӧмыд нин.
Чужӧмыд тэнад вӧлі зэв спокойнӧй.
Ме первойысь аддзи, кутшӧм тэ ыджыд — эз ӧд прӧстӧ миянӧс сэтшӧм частӧ сорлавлыны.
Синмысь менам чепӧсйис синва.
Терпитны вермытӧма косьмис горш, и ме ляскыси тэнад сапӧг бердӧ, миян салдатскӧй дружбалӧн тайӧ грубӧй курыд чаша бердас, да бӧрдігтыр юи сэтысь пыдӧсӧдзыс...
Ни кӧдзыд, ни полӧм чувствуйттӧг, кӧин кодь тшыг, мудзӧм, кынмӧм Валя шӧйтіс фронт пӧлӧн хуторсянь хуторӧ, мукӧд дырйи войсӧ коллявліс куш степын.
И отступайтысь немецъяслӧн гыясыс, фронтлӧн быд выль вешйӧм мысти, заставляйтлісны тшӧтш сійӧс сетчыны пыр матӧджык рӧднӧй местаясланьыс.
Валя шӧйтіс лун, кыкӧс, недель, шӧйтіс, ачыс эз тӧд мыйла.
Гашкӧ, сійӧ ещӧ надейтчис на вуджны фронт, а сэсся ачыс кутіс веритны сылы, мыйӧн пӧръяліс Серёжкаӧс: а мыйла эськӧ и збыльысь сылы не воны татчӧ Краснӧй Армияса кутшӧмкӧ частькӧд?
Серёжка шуис: «Ме обязательнӧ воа».
А Серёжка пыр выполняйтліс сійӧс, мый кӧсйысьліс.
Войнас, кор бойыс пансис дзик Каменскын и зэв ыджыд пӧжар югӧрыс сьӧд тшын сюръяяс вылас тыдаліс уна дас верст сайсянь, Валя узьмӧдчис ӧти хуторӧ Каменсксянь дас вит километр кымын сайӧ.
Хуторас немецъяс эз вӧвны, и Валя, кыдзи и унджык сэтчӧс олысьыс, эз узь войбыд, видзӧдіс би югӧр вылӧ.
Мыйкӧ заставляйтіс сійӧс виччысьны, виччысьны...
Час дас ӧтиын кымын луннас хуторын кутісны тӧдны, мый Краснӧй Армиялӧн частьясыс пырӧмаӧсь Каменскӧ и бойыс мунӧ карас, и немецъясӧс зырӧмаӧсь нин кар ыджыдджык юкӧнысь.
Регыд ыльнитас татчӧ врагъяс пиысь медся страшнӧй врагыс — бойын нӧйтӧм враг...
Валя бара босьтіс ассьыс мешӧксӧ, кытчӧ кӧзяйкаыс жаляддза пуктіс нянь гӧрбушка, да петіс хуторысь...
Сійӧ муніс, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Ывлаас пыр на ульдіс, но тӧлыс вежсис нин, лои кӧдзыдджык, руыс разалі, и гӧгӧр ӧткодь лым кымӧръяс вевттисны став небесасӧ.
Валя сувтіс туй шӧрӧ да дыр, зэв дыр сулаліс, мыш саяс мешӧка, йӧжгыльтчӧма, и тӧлыс вӧрӧшитіс берет увсьыс петӧм, кӧтасьӧм русӧй юрси читкыльсӧ.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник мӧдіс довгыны сӧніка ваӧн кизьӧрмӧм туй кузя Краснодонлань.
Тайӧ кадас Серёжка, оружиетӧм, таркӧдчис хутор мӧдар помса меддорса хата ӧшиньӧ, сылӧн лётмунӧм киыс вӧлі вирӧсь сос пиас.
Эз, судьба эз си сылы пӧгибнитны тайӧ разас...
Сійӧ дыр куйліс няйт сора уль лым вылын, разъезддорса сійӧ хутор шӧрас, кытчӧдз эз ланьтны немецъяс.
Оз позь вӧлі надейтчыны, мый асланым йӧз бӧр пырасны хуторас тавой.
Колӧ вӧлі мунны, мунны фронтысь бокӧ.
Серёжка вӧлі штатскӧй паськӧма, оружиесӧ позис кольны татчӧ.
Оз ӧд нин первойысь писькӧдчы сійӧ вражескӧй расположение пыр!
Вӧлі гудыр асывводз, кор сійӧ, ранитчӧм кисӧ сьӧкыдпырысь кыскигмоз, кыссьӧмӧн вуджис кӧрттуй вомӧн.
Тайӧ кадас керкаын чеччӧ нин бур кӧзяйка да ӧзтӧ лампа югдытӧдзыс.
Но бур кӧзяйкаяс пукалісны пӧдвалъясын асланыс челядькӧд.
Серёжка кыссис кӧрттуйсянь метр сё кымын, сэсся сувтіс да мӧдӧдчис водзӧ.
Тадзи сійӧ довгис тайӧ хуторӧдзыс.
Русӧй кӧсаа ныв, коді сӧмын на ведраын вайӧма ва, мыйкӧ резьӧдіс важ кӧлуйысь да вӧчис сылы перевязка, мыськис вирӧсь соссӧ да зыраліс пӧимӧн.
Кӧзяеваыс сэтшӧма полісны, мый вот-вот воасны немецъяс, весиг эз вердны Серёжкаӧс пӧсь сёянӧн, а сӧмын ӧттор-мӧдтор сетісны сылы сьӧрсьыс босьтны.
И войбыд узьтӧм Сережка мӧдӧдчис хуторсянь хуторӧ фронт пӧлӧн корсьны Валяӧс.
Кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ донецкӧй степын, поводдяыс бара крута вежсис тӧвлань.
Сапкыны кутіс лым, сійӧ эз нин сыв.
Сэсся ёна кӧдздӧдіс.
Январь медбӧръя лунъяссӧ Феня, Серёжкалӧн чойыс, коді оліс торйӧн аслас семьяыскӧд, локтіс ӧтчыд рынок вылысь, и ӧдзӧссӧ вӧлі игналӧма.
— Мама, тэ ӧтнад? — юаліс ӧдзӧс сайсянь сылӧн ыджыд пиыс.
Серёжка пукаліс пызан дорас, ӧти кинас лэдзчысьӧма пызан вылас, мӧдыс ӧшаліс.
Сійӧ век вӧвлі косіник, а ӧні чужӧмыс дзикӧдз нин косьмӧма, ачыс мышкыртчӧма, сӧмын синъясыс встретитісны чойсӧ важмоз жӧ тэрыб да деятельнӧй выражениеӧн.
Феня висьталіс сылы Центральнӧй мастерскӧйясын арестъяс йылысь да сы йылысь, мый «Том гвардияысь» унджыкыс нин тюрьмаынӧсь.
Сылы Марина висьталӧма нин и Кошевойӧс арестуйтӧм йылысь.
Серёжка пукаліс кыв шутӧг, синъясыс сылӧн страшнӧя дзирдалісны.
Недыр мысти сійӧ шуис:
— Ме муна, эн пов...
Сійӧ чувствуйтіс, мый Феня тӧждысьӧ и сы вӧсна, и аслас челядь вӧсна.
Чойыс вӧчис сылы перевязка.
Пасьтӧдіс сійӧс нывбаба паськӧмӧн, а сы вылын вӧлӧм став кӧлуйсӧ пуктіс нопторйӧ да пемыдгорувнас колльӧдіс воксӧ гортас.
Батьсӧ, тюрьмаын пукалӧм бӧрас, сэтшӧма нюкыртӧма, мый сійӧ пӧшти пыр куйліс вольпась вылын.
Мамыс крепитчис на.
Чойясыс эз вӧвны — ни Дашаыс, ни радейтана Надяыс: найӧ сідзжӧ мунӧмаӧсь кытчӧкӧ фронтлань.
Сережка кутіс юасьны: эз-ӧ кывлыны, кӧні Валя Борц?
Тайӧ кад чӧжнас «том гвардеецъяслӧн» батьмамныс ёнджыка тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд, но Мария Андреевна нинӧм абу висьтавлӧма аслас ныв йылысь Серёжка мамлы.
— А сійӧ абу сэні? — зумыштчӧмӧн юаліс Серёжка.
Тюрьмаын Валя эз вӧв: та йылысь найӧ тӧдісны бура.
Сережка пӧрччысис и первойысь бӧръя тӧлысь чӧжӧн водіс сӧстӧм вольпась вылӧ, аслас вольпась вылӧ.
Дзузган би ӧзйис пызан вылын.
Ставыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и сы челядьдырйи, но сійӧ нинӧм эз аддзы.
Орчча комнатаас куйлысь батьыс сэтшӧма кызӧдіс, мый вӧрисны стенъясыс.
А Серёжкалы кажитчис, мый комнатаас неестественнӧй шынитӧв: эз кыв привычнӧй ноксьӧмыс чойясыслӧн.
Сӧмын ичӧтик племянникыс уяліс «дедыс» комнатаын му джоджті да мыйкӧ дзольгис ас кежас.
Мамыс петіс идрасьны.
«Дед» комнатаӧ пырис соседкаыс, том нывбаба.
Сійӧ пыравліс пӧшти быд лун, а Серёжкалӧн бать-мамыс асланыс душевнӧй наивность да сӧстӧмлун вӧснаыс некор эз думыштчывны, мыйла сійӧ сэтшӧм частӧ кутіс волывлыны на ордӧ.
Соседкаыс пырис да мӧдіс варовитны «дедкӧд».
Джоджын уялысь кага босьтіс мыйкӧ да кыссис Серёжка дінӧ горничаӧ, ачыс дзольгис:
— Дядя... дядя...
Нывбаба пырмунігмозыс видзӧдліс горничаас, аддзис Сережкаӧс, сэсся ещӧ сёрнитыштіс «дедкӧд» да муніс.
Серёжка йӧжгыльтчис койка вылас да ланьтіс.
Мамыс да батьыс узисны нин.
Пемыд да шынитӧв вӧлі керкаын, а Серёжка век на эз узь, сылӧн майшасис сьӧлӧмыс...
Ывласянь друг кыліс ӧдзӧсӧ чорыда йиркӧдчӧм:
— Восьты!..
Секунда сайын на кажитчис, мый олӧмлӧн кутны позьтӧм выныс, коді нуӧдіс сійӧс став испытаниеяс пыр, век кежлӧ эновтіс нин сійӧс, кажитчис, сылысь вынсӧ вӧлі чегӧма.
Но тайӧ жӧ здукас, кор кыліс тайӧ йиркӧдчӧмыс, сылӧн тушаыс пыр жӧ лои гибкӧй да пельк, и, вольпась вывсьыс шытӧг чеччыштӧм бӧрын, сійӧ котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ да лэптыштіс занавес пельӧссӧ.
Гӧгӧр вӧлі ставыс еджыд.
Ставсӧ ӧткодя ойдӧдӧма тӧлысь югӧрӧн.
И ӧшинь дорын сулалысь немецкӧй салдатлысь фигурасӧ, коді дасьӧн кутіс автоматсӧ, и весиг салдатлысь вуджӧрсӧ быттьӧкӧ вӧлі рисуйтӧма лым вылас.
Мам и бать садьмисны, повзьӧмпырысь сёрнитыштісны унзільйывсьыс да ланьтісны, кутісны кывзыны ӧдзӧсӧ йиркӧдӧмсӧ.
Серёжка кипӧвнас, кыдзи сійӧ велаліс нин, гачасис, дӧрӧмасис, кӧмасис, сӧмын эз вермы кӧртавны кучик шнура красноармейскӧй ботинкисӧ, кодӧс сетісны сылы дивизияын, да петіс горничаӧ, кӧні узисны мамыс да батьыс.
— Восьтӧй кодкӧ, энӧ биасьӧй, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Мазанка, кажитчис, вот-вот киссяс йиркӧдчӧмсьыс.
Мамыс кутіс чепсасьны комнататі, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши.
Батьыс ньӧжйӧник чеччис вольпась вывсьыс, и сылӧн чӧв олігтыр вӧрӧм сертиыс Серёжка чувствуйтіс, кутшӧм сьӧкыд стариклы вӧрнысӧ и кутшӧм сьӧкыд сылы тайӧ ставыс.
— Нинӧм он вӧч, ковмас восьтыны, — шуис батьыс тешкодь вӧсни гӧлӧсӧн.
Серёжка гӧгӧрвоис, мый батьыс бӧрдӧ.
Кӧстыльнас котшкӧдчигтыр батьыс петіс посводзӧ да шуис:
— Дзик пыр, дзик пыр...
Серёжка шытӧг тювкнитіс батьыс бӧрся.
Мамыс сьӧкыда котӧртіс посводзӧ да вӧрзьӧдіс сэтысь кутшӧмкӧ кӧртапом, и быттьӧкӧ ыркнитіс кӧдзыд воздух.
Батьыс восьтіс ортсыса ӧдзӧссӧ да, сійӧс кутігтыр, вешйис бокӧ.
Ӧта-мӧд бӧрся куим сьӧд фигура пырисны тӧлысь югӧр улысь посводзӧ.
Медбӧръя пырысьыс пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, и посводзсӧ югдӧдісны югыд электрическӧй пӧнар прожекторӧн.
Югӧрыс первой уси мамыс вылӧ, коді сулаліс пыдын, мӧс картаӧ пыран ӧдзӧс дорын.
Аслас пемыд пельӧссяньыс Серёжка аддзис, мый ӧдзӧс каличсӧ лэптӧма и ӧдзӧсыс калькнитчӧма, гӧгӧрвоис, мый тайӧ мамыс нарошнӧ вӧчис сылы вылӧ.
Но тайӧ здукас би югӧрыс уси батьыс вылӧ да Серёжка вылӧ, коді вӧлі дзебсьӧма сы мыш сайӧ.
Серёжка эз думайт, мый найӧ югдӧдасны посводзсӧ пӧнарӧн, да надейтчис тювкнитны ывлаӧ, кор найӧ пырасны горничаӧ.
Кыкӧн кватитісны сійӧс киясӧдыс.
Серёжка горӧдіс: сэтшӧма доймис сылӧн ранитчӧм киыс.
Сійӧс кыскисны горничаӧ.
— Биась!
Мый сулалан томиник роза моз! — горӧдіс мам вылӧ Соликовский.
Дзӧрысь кияснас мам дыр эз вермы ӧзтыны дзузгансӧ, и Соликовский ачыс ӧзтіс зажигалкаӧн.
Серёжкаӧс кутісны салдат-эсэсовец да Фенбонг.
Мамыс, найӧс аддзӧм мысти, мӧдіс гораа бӧрдны да уськӧдчис налы кок уланыс.
Ыджыд тушаа, ён мыгӧра, сійӧ туплясис му джоджас да курасис гӧгрӧсіник пӧрысь кияснас.
Старик мыджсьӧма бедь вылас, сулаліс, муӧдзыс копыртчӧмӧн, и сылӧн став тушаыс сырмис.
Соликовский вӧчис поверхностнӧй обыск — найӧ унаысь нин обыщитлісны Тюленинъяслысь квартирасӧ.
Салдат кыскис гач зепсьыс гезпом да кутіс кӧртавны Сережкалысь кияссӧ мышкас.
— Ӧти пи... жалитӧй... ставсӧ нуӧй, мӧс, паськӧм.
Енмыс тӧдас, мый висьтавліс сійӧ...
Серёжкалы синва петтӧдз вӧлі жаль мамыс, мый сійӧ поліс шуны кӧть мыйкӧ, медым не бӧрддзыны.
— Нуӧд, — шуис салдатлы Фенбонг.
Мамыс мешайтіс сылы, и Фенбонг зывӧкпырысь йӧткыштіс сійӧс кокнас.
Серёжкаӧс тойлалігтыр салдат муніс медводзын.
Фенбонг да Соликовский сы бӧрся.
Серёжка бергӧдчыліс да шуис:
— Прӧщай, мама...
Прӧщай, батьӧй менам...
Мам уськӧдчис Фенбонг вылӧ да горзігтыр кутіс кучкавны сылы ещӧ пыр на вына кияснас:
— Морт виалысьяс, тіянӧс этша вины!
Виччысьлӧй, вот воасны миян!..
— Ок тэ... бара сэтчӧ лои окота мунны! — равӧстіс Соликовский да, «дедлӧн» сибдӧм, оръясяна гӧлӧсӧн корӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыскис Александра Васильевнаӧс важ капот-платье кежсьыс, мыйӧн сійӧ век узьліс, ывла вылӧ.
«Дед» муртса удитіс шыбитны сылы пальто да чышъян.
Квайтымын нёльӧд глава
Серёжка чӧв оліс, кор сійӧс нӧйтісны, чӧв оліс, кор Фенбонг, сылысь кияссӧ мышкас кӧрталӧмӧн, ӧшӧдіс сійӧс дыба вылӧ, чӧв оліс, кӧть и зэв ёна доймис сылӧн ранитчӧм киыс.
И сӧмын сэки, кор Фенбонг писькӧдіс сылысь ранасӧ шомполӧн, Серёжка йирыштіс пиньяссӧ.
Век жӧ сійӧ вӧлі чуймымӧн винёв.
Сійӧс шыбитісны ӧтка камераӧ, и сійӧ пыр жӧ мӧдіс котшкӧдны кыкнанладор стенас, медым тӧдмавны орччӧн пукалысьяссӧ.
Кокчунь йылас сувтӧмӧн сійӧ обследуйтіс пӧтӧлӧк увсьыс щель, — оз-ӧ позь кыдзкӧ сійӧс ыдждӧдны, жугӧдны пӧвсӧ да тювкнитны сэті кӧть мед тюрьма дворас: сійӧ вӧлі уверен, мый пышъяс быдлаысь, вермас кӧ петны томан сайысь.
Сійӧ пукаліс да казьтыліс, кытчӧ видзӧдӧны ӧшиньясыс сійӧ помещениеыслӧн, кӧні допроситісны да мучитісны сійӧс, и томана-ӧ сійӧ ӧдзӧсыс, коді петӧ коридорсянь ывлаӧ.
Ок эськӧ, эз кӧ вӧв ранитчӧма киыс!..
Эз, сійӧ эз на думайт, мый ставсӧ нин воштӧма.
Тайӧ кӧдзыд сэзь войяснас Донец дорын артиллериялӧн юргӧмыс кыліс весит камераясӧдз.
Асывнас вӧлі очнӧй ставка сылы да Витька Лукьянченколы.
— Ог тӧд... кывлі, мый олӧ орччӧн, а некор эг аддзывлы, — висьталіс Витька Лукьянченко, ачыс видзӧдіс Серёжка дінті сьӧд бархатнӧй синъяснас, кодъяс ӧтнанныс сӧмын и вӧліны ловъяӧсь сы чужӧм вылын.
Серёжка чӧв оліс.
Сэсся Витька Лукьянченкоӧс нуӧдісны, и некымын минута мысти камераӧ пырис мамыс, кодӧс колльӧдіс Соликовский.
Найӧ нетшыштісны паськӧмсӧ пӧрысь нывбаба вылысь, дас ӧти челядя мам вылысь, шыбитісны сійӧс вирӧсь топчан вылӧ да кутісны нӧйтны проводъясӧн пиыс син водзын.
Серёжка эз бергӧдчы мӧдарӧ, сійӧ видзӧдіс, кыдзи нӧйтӧны сылысь мамсӧ, да чӧв оліс.
Сэсся сійӧс нӧйтісны мамыс син водзын, а сійӧ пыр чӧв оліс.
И весиг Фенбонг кутіс петны ку пытшсьыс, кватитіс пызан вывсьыс кӧрт лӧм да жугӧдіс Серёжкалысь здоров киыслысь гырддзасӧ.
Серёжка дзикӧдз едждӧдіс, кымӧсас чепӧсйис пӧсь.
Сійӧ шуис:
— Тайӧ — ставыс...
Тайӧ лунас вайӧдісны Краснодон посёлокысь арестуйтӧм став группасӧ.
На пиысь унджыкыс эз нин вермыны ветлӧдлыны, киняувтіыс кутӧмӧн найӧс кыскисны джоджӧдыс да шыблалісны сідз нин дзик тыр камераясӧ.
Коля Сумской вермис на ветлӧдлыштны, но синпӧлас сылы кучкӧмаӧсь плетьӧн, да сійӧ петӧма ортсӧ.
Тося Елисеенко, буретш сійӧ нылыс, коді сэтшӧм радлігтыр горӧдліс небесаӧ кыпӧдчысь ай гулюӧс аддзӧм бӧрын, ӧні сійӧ вермис сӧмын куйлыны кынӧм вылас: татчӧ мӧдӧдӧм водзвылын сійӧс пуксьӧдлӧмаӧсь дон плита вылӧ.
И мыйӧн сӧмын вайӧдісны найӧс, нывъяс камераӧ Любкала пырис жандарм.
Став нывъяс и ачыс Любка вӧліны уверенӧсь, мый сійӧс нуӧдӧны казнитны...
Сійӧ прӧститчис нывъяскӧд, и Любкаӧс нуӧдісны.
Но Любкаӧс нуӧдісны эз казнь вылӧ.
Областьса <deu>фельдкомендант</deu> генерал-майор Клер корӧм серти сійӧс нуӧдісны сы дорӧ допрос вылӧ Ровенькиӧ.
Вӧлі передачаяс принимайтан лун, кӧдзыд, лӧнь лун, ни ӧти тӧврутор; чер шыяс, юкмӧс дорын ведраӧн зёльӧдчӧм, ветлысь-мунысьяслӧн кокшыяс ылӧдз кылісны воздухас, коді бисер моз дзирдаліс шондісяньыс да лымсяньыс.
Елизавета Алексеевна да Людмила — найӧ век ӧтлаын вайлывлісны передачасӧ, — сёянтор тыра нопторъяӧсь да ичӧтик пӧдушкааӧсь, кодӧс Володя корӧма медбӧръя запискаас, вӧлі локтӧны пустырь вомӧн лымйӧд юждӧм векньыдик трӧпаті тюрьмалӧн кузьмӧс здание дорӧ. Еджыд стенъяса да лымйӧн тырӧм вевта тюрьмаыс — вуджӧрладорсяньыс лӧзов рӧма — сӧльнитчӧма сы гӧгӧрса местаыскӧд.
Кыкнанныс найӧ, и мамыс и нылыс, сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, мый ёнджыка лоӧмаӧсь ӧткодьӧн ӧта-мӧдныскӧд, и позис чайтны найӧс кык чойӧн.
Мамыс, коді век вӧвлі тэрыб вӧраса да ёсь гӧлӧса, ӧні кажитчис, быттьӧкӧ сійӧс кыӧма дзик ӧти нервнӧй сӧнъясысь.
И тюрьма дорӧ чукӧртчӧм нывбабаяс сёрни серти нин, и сы серти, мый нывбабаяс кутісны орданыс передачаяс да эз мунны тюрьма ӧдзӧслань, Елизавета Алексеевна да Люся кутісны чувствуйтны лёктор.
Дзик кильчӧ дорас, нывбаба чукӧр вылӧ видзӧдтӧг, сулаліс, кыдзи и век, немецкӧй часӧвӧй, а кильчӧ перилӧ вылас пукаліс виж полушубока «полицай».
Но сійӧ эз принимайт передачаяс.
Ни Елизавета Алексеевналы, ни Люсялы нинӧмла вӧлі видзӧдны, кодъяс тані сулалӧны: найӧ аддзысьлывлісны тані быд лун.
Земнуховлӧн мамыс, ичӧтик старука, сулаліс кильчӧ пос тшупӧдъяс водзын, кутіс ас водзас тубрастор да ноптор да шуаліс:
— Босьт кӧть мыйкӧ прӧдуктаяссӧ...
— Оз ков.
Ми сійӧс асьным вердам, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис полицейскӧй.
— Сійӧ корис прӧстыня...
— Ми талун сетам сылы бур вольпась...
Елизавета Алексеевна матыстчис кильчӧ дорӧ да шуис аслас ёсь гӧлӧснас:
— Мыйла передачаяссӧ онӧ босьталӧй?
Полицейскӧй быттьӧ эз и кывлы, чӧв оліс.
— Миянлы некытчӧ тэрмасьны, кутам сулавны, кытчӧдз оз пет кодкӧ да оз висьтав «мыйла»! — нывбаба чукӧр вылӧ видзӧдалігмоз шуис Елизавета Алексеевна.
Тадзи сулалісны найӧ, кытчӧдз эз кывны тюрьма дворсьыс уна морт кокшы да кодкӧ эз кут гира-гаракывны воротасӧ восьтігӧн.
Нывбабаяс век пӧльзуйтчылісны татшӧм случайнас, медым видзӧдлыны тюрьма ӧшиньяс вылӧ, кодъяс вӧліны таладорас, — ӧткымынысь налы удайтчывліс весиг аддзывны камераясын пукалысь челядьнысӧ.
Нывбаба чукӧр уськӧдчис ворота шуйгаладорӧ.
Но воротаті петісны сержант Больман команда улын некымын салдат да кутісны вӧтлавны нывбабаясӧс.
Нывбабаяс вешйывлісны да бӧр волісны.
Унаӧн кутісны лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны.
Елизавета Алексеевна да Люся вешйисны бокӧ да чӧв олігтыр видзӧдісны став вылас, мый вӧчсис тані.
— Талун найӧс казнитасны, — шуис Люся.
— Ме сӧмын ӧтитор йылысь кевма енлы, медым дзик кувтӧдзыс эз чегъявны сылысь бордъяссӧ, медым эз дрӧжжит сійӧ тайӧ понъяс водзас, мед сьӧлаліс сійӧ налы чужӧманыс! — кыз чирӧм гӧлӧсӧн висьталіс Елизавета Алексеевна, и синъясыс сылӧн лёкысь дзирдалісны.
А тайӧ кадас налӧн челядьныс прӧйдитісны медбӧръя да медстрашнӧй испытаниеяс, кодъяс усины на пай вылӧ.
Земнухов шатлалігтыр сулаліс <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын, чужӧмӧдыс визувтіс вир, юрыс вынтӧма лётмунлі, но Ваня пыр зілис кыпӧдны сійӧс и всё-таки кыпӧдіс и тайӧ нёль недель чӧж чӧв олӧм бӧрын сійӧ первойысь мӧдіс сёрнитны:
— Мый, он вермӧй?.. — шуис сійӧ. — Он вермӧй!..
Сы мында страна босьтінныд...
Ӧткажитчинныд честьысь, сӧвестьысь... а онӧ вермӧй... вынныд тіян оз тырмы...
И сійӧ серӧктіс.
Сёр рытын кык немецкӧй салдат пыртісны камераӧ Уляӧс, кодлӧн кельыд чужӧмыс вӧлі чатӧра, кӧсаясыс кыссисны джоджӧдыс, да шыбитісны стен дорӧ.
Уля ымӧстіс да бергӧдчис кынӧм вылас.
— Лилечка... — шуис сійӧ ыджыдджык Иванихиналы. — Лэптышт менсьым ковтаӧс, сотӧ...
Лиля, коді ачыс муртса вермис вӧрзьӧдчывны, но медбӧръя минутаӧдз няня моз ухаживайтліс пӧдругаяс бӧрсяыс, видзчысьӧмӧн пешкыльтіс киняувланьыс едӧм вира ковтасӧ, зэв ёна повзьӧмысла бӧрыньтчис да бӧрддзис: Уля мышкын гырдӧн ломаліс вит пома звезда.
Некор, кытчӧдз тайӧ поколениеяс пӧвстысь медбӧръя мортыс оз мун кыз му улӧ, некор краснодонса олысьяс оз вунӧдны тайӧ войсӧ.
Син ёрана необыкновеннӧ яснӧй ущербитӧм тӧлысь боквывтчӧмӧн сулаліс небесаын.
Уна дас километр сайӧ гӧгӧр тыдаліс степь.
Вӧлі терпитны позьтӧм кӧдзыд.
Войвылын Донец ю пӧлӧн кузяла ыпнитлывлісны би югӧръяс да кылісны то омӧльджыка, то чорыдджыка ыджыд да ичӧт бойяслӧн муралӧм шыясыс.
Рӧднӧйясыс некод эз узьны тайӧ вояс.
Да и не сӧмын рӧднӧйясыс эз узьны: ставныс тӧдісны, мый тайӧ вояс казнитасны «том гвардеецъясӧс».
Йӧз пукалісны дзузган бияс дорын, а то и сап пемыдінас асланыс ломтывтӧм квартираясын да хибаркаясын, а мукӧдыс котӧрӧн петавлісны ывлаӧ да дыр сулалісны кӧдзыдінас, кывзысисны, оз-ӧ мӧдны кывны гӧлӧсъяс, либӧ машинаяслӧн ургӧм, либӧ лыйӧм шыяс.
Некод эз узь и камераясын, наысь ӧтдор, коді вӧлі садьтӧм нин.
«Том гвардеецъяс» пӧвстысь найӧ, кодъясӧс нуӧдлісны пыткаяс вылӧ медбӧръяясӧн, аддзылісны, мый тюрьмаӧ воис бургомистр Стаценко.
Ставныс тӧдісны, мый бургомистр волывлӧ тюрьмаӧ казнь водзвылын, кор колӧ сылӧн кырымпасыс приговор вылӧ...
Камераясын тожӧ вӧлі кылӧны Донец пӧлӧн муралысь величественнӧй юргӧмъяс.
Уля водӧма бок вылас, неуна кыпӧдчыштӧма, юрсӧ топӧдӧма стен бердӧ да котшкӧдӧ орчча камераса детинкаяслы:
— Ребята, кыланныд, кыланныд?..
Крепитчӧй...
Миян локтӧны ...
Всё равно миян локтӧны...
Коридорын кутісны кывны салдатскӧй ботинкиясӧн котшкӧдчӧмъяс, мӧдісны клопайтны камера ӧдзӧсъяс.
Заключённӧйясӧс заводитісны петкӧдавны коридорӧ да ывлаӧ, эз дворӧдыс, а веськыда главнӧй пыранінтіыс.
Нывъяс, кодъяс пукалісны камераын пальтоаӧсь, либӧ шоныд жакетаӧсь, отсалісны ӧта-мӧдныслы шапкаасьны, чышъянасьны.
Лиля пасьтӧдіс вӧрзьытӧг куйлысь Аня Соповаӧс, а Шура Дубровина — ассьыс радейтана пӧдругасӧ Майяӧс.
Ӧткымын нывъяс гижисны медбӧръя запискаяс да дзеблалісны найӧс шыблалӧм бельё пытшкӧ.
Колян передача дырйи Улялы сетісны чистӧй бельё, ӧні сійӧ заводитіс тубравны важсӧ.
Друг синваыс мӧдіс пӧдтыны сійӧс, сылӧн эз тырмы выныс кутчысьны. Сійӧ кватитіс вирӧсь бельёсӧ, тупкис сійӧн чужӧмсӧ, медым эз кыв бӧрдӧм шыыс, куткыртчис камера пельӧсӧ да мыйкӧ дыра пукаліс тадзи.
Найӧс петкӧдалісны тӧлысьӧн югдӧдӧм пустырь вылӧ да пуксьӧдалісны кык грузӧвикӧ.
Первойӧн петкӧдісны эбӧссьыс дзикӧдз петӧм да вежӧрсӧ воштӧм Стаховичӧс да качайтыштӧм бӧрын шыбитісны грузӧвикӧ.
Уна «том гвардеецъяс» эз вермыны мунны асьныс.
Петкӧдісны Анатолий Поповӧс, кодлысь кералӧмаӧсь кок лапасӧ.
Перъялӧм синма Витя Петровӧс киӧдыс кутӧмӧн нуӧдісны Рагозин да Женя Шепелев.
Володя Осьмухинлысь кералӧмаӧсь веськыд кисӧ, но сійӧ муніс ачыс.
Ваня Земнуховӧс петкӧдісны Толя Орлов да Витя Лукьянченко.
На бӧрся, турун си моз шатлалігтыр, муніс Серёжка Тюленин.
Найӧс — нывъясӧс да зонъясӧс — пуксьӧдісны торъя грузӧвикъясӧ.
Салдатъяс пӧдлалісны грузӧвикъяслысь восьса бокъяссӧ да бортъяс вомӧн кайисны машинаясӧ, кодъяс вӧліны дзик тырӧсь.
Унтер Фенбонг пуксис воддза машинаас шофёрыскӧд орччӧн.
Машинаяс вӧрзисны.
Найӧс нуӧдісны пустырь вомӧн мунысь туй кузя детскӧй больнича дорті да Ворошилов нима школа дінті.
Водзын муніс машина, кӧні вӧліны нывъяс.
Уля, Саша Бондарева да Лиля заводитісны сьывны:
Мукӧд нывъясыс ӧтувтчисны на дорӧ.
Заводитісны сьывны и бӧръя машинаын зонъяс.
Сьылӧмыс налӧн ылӧдз юргис кӧдзыд вӧрзьывтӧм воздухас.
Грузӧвикъяс прӧйдитісны шуйгавылын сулалысь медбӧръя керка дорті да петісны 5 №-а шахтаӧ мунан туй вылӧ.
Пукалысь Серёжкаӧс топӧдісны грузӧвиклӧн бӧрладорса стен бердас, и сійӧ горша лолаліс ныр пырыс кӧдзыд воздухсӧ...
Вот грузӧвикъяс прӧйдитісны нин сиктлань кежанінті, регыд найӧ долженӧсь вуджны балка вомӧн.
Сережка тӧдіс, мый сылӧн оз тырмы выныс вӧчны тайӧс, оз...
Но сы водзладорын пидзӧсъяс вылас сулаліс Ковалёв, кодлысь кияссӧ кӧрталӧмаӧсь мышкас.
Сійӧ вӧлі ён на, эз ӧд прӧста кӧртавны сылысь кияссӧ.
Серёжка йӧткыштіс сійӧс юрнас, Ковалёв бергӧдчис.
— Толька...
Ӧні воас балка... — шӧпнитіс Серёжка да довкнитіс юрнас боквыв.
Ковалёв кӧсӧя видзӧдліс аслас пельпом сайӧ, вӧрӧдыштіс кӧрталӧм кияссӧ.
Серёжка курччис пиньяснас гӧрӧдсӧ, кодӧн кӧрталӧма вӧлі Ковалёвлысь кияссӧ.
Серёжка вӧлі сэтшӧм слаб, мый некымынысь нёровтчыліс грузӧвик борт бердӧ, кымӧсас чепӧсйыліс пӧсьыс.
Но сійӧ вермасис сідзи, кыдзи эськӧ вермасис аслас свобода вӧсна.
И вот гӧрӧдсӧ лои разьӧма.
Ковалёв вӧрӧдыштіс кияссӧ, но воддзамозыс кутіс найӧс мыш саяс.
сьылісны нывъяс да зонъяс.
Грузӧвикъяс лэччисны балкаӧ, и воддзаыс мӧдіс нин кайны гӧра паныдыс.
Мӧдыс, увгигтыр да буксуйтігтыр, тожӧ мӧдіс кайны.
Ковалёв пуктіс кокъяссӧ бӧрвывса борт вылас, чеччыштіс да, лымсӧ гӧригмоз, мӧдіс котӧртны балка кузя.
Шӧйӧвошӧмыс, коді вӧлі первой здукас, прӧйдитіс, а грузӧвик тайӧ каднас кыссис нин балкаысь, и Ковалёв эз кут тыдавны.
Салдатъяс эз решитчыны чеччыштны, медым эз пышъявны мукӧд арестованнӧйясыс, мӧдісны наугад лыйлыны грузӧвиксянь.
Лыйсьӧмсӧ кылӧм бӧрын Фенбонг сувтӧдіс машинасӧ да чеччыштіс сэтысь.
Грузӧвикъяс сувтісны.
Фенбонг лёкысь ёрччис аслас баба кодь гӧлӧснас.
— Муніс!..
Муніс!.. — висьтавны позьтӧм торжествоӧн горзіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн Серёжка да ёрччис медся страшнӧй кывъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдіс.
Но Серёжкалӧн тайӧ ёрччӧмыс ӧні юраліс кыдзи святӧй заклятие.
Со тыдавны нин мӧдіс 5 №-а шахталӧн взрыв бӧрын нёрӧм копёрыс.
Зонъяс да нывъяс заводитісны сьывны «Интернационал».
Найӧс ставнысӧ чеччӧдісны да пыртӧдісны шахтадорса кӧдзыд пывсянӧ да мыйкӧ дыра видзыштісны сэні: виччысисны, кор воасны Брюкнер, Балдер да Стаценко.
Жандармъяс кутісны пӧрччӧдавны найӧс, кодъяслӧн вӧлі бур кӧм да паськӧм.
«Том гвардеецъяслӧн» лои позянлун прӧститчыны ёрта-ёртныскӧд.
И Клава Ковалёва вермис пуксьыны Ванякӧд орччӧн да пуктыны сылы кымӧс вылас кисӧ да не торйӧдчывны нин сыкӧд.
Найӧс петкӧдалісны неыджыд партияясӧн да ӧтикӧн-ӧтикӧн шыблалісны шурфӧ.
И быдӧн, коді вермис, вевъяліс шуны сэтшӧм некымын кыв, кутшӧмъясӧс сійӧ кӧсйис кольны мирлы.
Немецъяс полісны, мый оз ставныс пӧгибнитны шурфын, кытчӧ ӧтпырйӧ шыблалісны некымын дас мортӧс, да лэдзисны на вылӧ кык вагонетка.
Но шахтаын ойзӧмыс кыліс на некымын лун чӧж.
Найӧ, Филипп Петрович Лютиков да Олег Кошевой, сулалісны фельдкомендант Клер водзын, кияснысӧ налысь вӧлі кӧрталӧма килутшӧдыс.
Сэки, кор найӧс видзисны Ровенькиын, найӧ эз тӧдны, мый пукалӧны ӧти тюрьмаын.
Но тайӧ асывнас найӧс ӧтлаӧдісны, кӧрталісны ӧтлаӧ да нуӧдісны очнӧй ставка вылӧ, медым заставитны индыны став подпольеыслысь следсӧ — эз сӧмын районсьыс, но и область пасьтасьыс.
Мыйла найӧ кӧрталісны Филипп Петровичӧс да Олегӧс?
Найӧ полісны, кор найӧ кӧртавтӧмӧсь.
Врагъяс кӧсйисны сідзжӧ петкӧдлыны, мый найӧ тӧдӧны, кутшӧм роль ворсісны организацияас тайӧ кык мортыс.
Филипп Петровичлӧн дзор юрсиыс сибдӧма косьмӧм вирас, косявлӧм паськӧмыс сибдӧма сылӧн ён тушаас, ранаяс вылас, и быд вӧрзьӧдчигӧн сылӧн зэв ёна доймис быдлаті, нӧ сійӧ нинӧмӧн эз петкӧдлы тайӧс.
Сьӧкыда мучитӧмъяс да тшыгъялӧм косьтӧмаӧсь Филипп Петровичлысь тушасӧ, и сы чужӧм вылын ёнджыка кутісны тӧдчыны вынлӧн сійӧ чертаясыс, мый вӧсна томдырйиыс сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм приметнӧйӧн да кодъяс висьталісны сылӧн ыджыд душевнӧй вын йылысь.
Синъясыслӧн выражениеыс вӧлі спокойнӧй да стрӧг, кыдзи и век.
Олег сулаліс чегӧм веськыд кисӧ вынтӧма ӧшӧдӧмӧн, чужӧмыс пӧшти абу вежсьӧма, сӧмын кӧсичаясӧдыс юрсиыс сылӧн вӧлі дзикӧдз дзормӧма.
abu
abu
Клер водзын, коді оліс сӧмын йӧзӧс виалӧмъясӧн, сы вӧсна мый сэсся мӧдтор нинӧм эз кужлы вӧчны,
abu
abu
abu
abu
сулалісны пӧрысь, рабочӧй да дас квайт арӧса детинка, народнӧй вожакъяс — пӧрысь да том.
И пӧрысьыс висьталіс:
— Ме висьтала ог тіянлы, ог тіян йылысь...
Ми тіянӧс жугӧдім, тіянлы сиӧма смерть.
Да бедаыс сыын, мый олӧ на свет вылас сійӧ выныс, коді чужтіс тіянӧс, сійӧ ещӧ эз на джагав...
Тайӧ выныс — йӧз душаяс вылын деньгалӧн власть...
Тайӧ сысянь паськаліс свет вылас людоедстволӧн язваыс...
Людоедстволӧн тайӧ язваыс страшнӧйджык на чумаысь, йирӧ йӧзыслысь душаяссӧ.
Оз сӧмын торъя йӧзлысь — быдса народъяслысь...
Людоедстволӧн тайӧ язваыс кутас йирны мирсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз мирса став озырлунъясыс, мувывса став благоясыс оз лоны сэтшӧм йӧз киын, кодъяс найӧс лӧсьӧдӧны, а выродокъяс — немортъяс киясын.
Но ме шуа: весьшӧрӧ, весьшӧрӧ тайӧ выродокъясыс надейтчӧны пышйыны йӧзлӧн судысь!
Найӧ властьлы, деньга властьлы воӧ пом.
Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ тайӧ лым еджыд бельёа господаыс надейтчӧны, мый ставыс тайӧ сідзи прӧйдитас!..
История найӧс судитӧ нин, судитӧ страшнӧй судӧн.
Наӧн мучитӧм йӧз вирӧн резсьӧмаӧсь найӧ да сулалӧны историялӧн скӧр синъяс водзын.
И свет вылас абу нин сэтшӧм выныс, коді вермис эськӧ спаситны найӧс!..
Филипп Петрович висьталіс, а Олег чӧв олігтыр сулаліс сыкӧд орччӧн, и гырысь синъясыс сылӧн видзӧдісны зарни рӧма сьӧдов синлысъяс увсяньыс яснӧй, мукӧддырся серти ещӧ яснӧйджык на выражениеӧн.
Лютиковӧс да Кошевойӧс ещӧ на страшнӧйджыка выльысь мучитісны, но позьӧ шуны, мый найӧ нинӧм нин эз чувствуйтны: налӧн духныс лэбаліс помтӧг вылын, кыдзи сӧмын вермас лэбавны мортлӧн великӧй творческӧй духыс.
Сэсся найӧс янсӧдісны, и Филипп Петровичӧс бӧр нуисны краснодонса тюрьмаӧ.
Центральнӧй мастерскӧйяс делӧ кузя век на эз вӧв помалӧма следствиесӧ.
Но подпольеса ёртъяс сідзи эз и вермыны сетны заключённӧйяслы отсӧг, эз сӧмын сы вӧсна, мый тюрьмасӧ ёна видзисны, нӧ и сы вӧсна, мый ӧні картырыс вӧліны отступайтысь вражескӧй войска.
Филипп Петрович Лютиковӧс, Николай Бараковӧс да сылысь ёртъяссӧ суис сэтшӧм жӧ судьба, кутшӧм суис и «том гвардеецъясӧс»: найӧс шыбитісны 5 №-а шахтаса шурфӧ.
Олег Кошевойӧс лыйлісны луннас январь комын ӧтикӧд лунӧ Ровенькиын, и сылысь телӧсӧ тайӧ лунас лыйлӧм мукӧд йӧз телӧяскӧд гуалісны ӧти гуӧ.
А Люба Шевцоваӧс мучитісны на февраль сизимӧд лунӧдз, пыр кӧсйисны пычкыны сылысь шифр да радиопередатчик.
Лыйлӧм водзвылас сылы удайтчис ыстыны вӧля вылӧ мамыслы записка:
«Прӧщай, мама, тэнад нылыд Люба мунӧ уль му улӧ».
Кор Любаӧс петкӧдісны лыйлыны, сійӧ заводитіс сьывны ассьыс медся радейтана сьыланкывсӧ:
СС-са ротенфюрер, коді нуӧдіс сійӧс лыйлыны, кӧсйис сувтӧдны сійӧс пидзӧс вылас да лыйны балябӧжас, но Люба эз сувт пидзӧс вылас, и сылы лыйисны чужӧмас.
Квайтымын витӧд глава
Филипп Петрович, кор висьталіс Полина Георгиевналы адрес, кодӧн, сы чайтӧм серти, воспользуйтчасны Олег да Ваня Туркенич, видзчысьӧм могысь эз тшӧкты налы висьтавны, кутшӧм адрес тайӧ.
Филипп Петрович тӧдіс, мый Марфа Корниенко, код ордӧ сійӧ мӧдӧдӧ найӧс, юӧртас на воӧм йылысь Проценколы либӧ сылӧн гӧтырыслы.
А сэні кужасны нин используйтны «Том гвардияса» руководительясӧс.
Сійӧторйыс, мый Филипп Петрович решитчис висьтавны тайӧ медгуся адрессӧ Олеглы да Туркеничлы, ачыс нин петкӧдліс, кутшӧма сійӧ дӧверяйтіс налы, донъяліс найӧс да кутшӧма тӧждысис налӧн судьба вӧсна.
Но кӧть Полина Георгиевна и эз висьтав Олеглы, кытчӧ мӧдӧдӧ Лютиков сійӧс да Туркеничӧс, Ваня пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ туйыс партизанъяс дорӧ.
«Том гвардияса» став участникъяс пӧвстысь сӧмын сійӧ да Мошков вӧліны тыр арлыда йӧзӧн.
Ваня Туркенич, кыдзи и сылӧн ёртъясыс, ёна переживайтіс ассьыс другъяссӧ арестуйтӧм кузя.
Душаыслы став вынъяссӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, кыдзи эськӧ найӧс мездыны.
Но аслас ёртъяс серти бурджыка Туркенич аддзис событиеяссӧ реальнӧй боксянь.
И другъяссӧ мездӧм йылысь мӧвпыс сылӧн вӧлі тырвыйӧ практическӧй характера.
Ёртъяссӧ мездӧм кузя медматысса туйӧн вӧлі партизанъяс дорӧ туй.
Туркенич тӧдіс, мый сӧветскӧй войска Ворошиловградскӧй областьса территория вылынӧсь нин и мунӧны водзӧ, а Краснодонын гӧтӧвитӧны вооружённӧй выступление.
Сійӧ ньӧти эз сомневайтчы, мый сылы, военнӧй опыта мортлы, сетасны отряд либӧ сетасны позянлун формируйтны отряд.
И Туркенич дзик падъявтӧг воспользуйтчис адресӧн, кодӧс висьталіс сылы Олег.
Сійӧ допускайтіс, мый сылӧн овыс, гашкӧ, тӧдса нин став жандармскӧй управлениеясын да полицейскӧй пунктъясын, и эз лысьт босьтны сьӧрсьыс ассьыс личностьсӧ подтверждайтысь документъяссӧ.
Йӧз ним вылӧ документъяс сылӧн эз вӧвны, и судзӧдны найӧс вӧлі некысь.
Ваня мӧдӧдчис туйӧ, войвылӧ, некутшӧм документъястӧг.
Шуйга киас сылӧн ичӧтдырсяньыс вӧлі татуируйтӧма аслас нимыслысь медводдза буквасӧ.
Сы вӧсна сійӧ аслыс колис воддза нимсӧ, а овсӧ вежис — Крапивин.
Туркеничлӧн положениеыс вӧлі сьӧкыд.
И аслас выправканас, и арлыднас сійӧ некыдзи эз вермы пырны сэтшӧм категорияа йӧз лыдӧ, кодъяс вермасны шӧйтны местаысь местаӧ документъястӧг да делӧтӧг немецкӧй тылын да ещӧ фронтсянь зэв матын.
Гестаполы либӧ полициялы сюрӧм бӧрын сійӧ вермис эськӧ сетны объяснениеяс, — шуам, пышйӧма пӧ краснӧйяс дорысь Ростовскӧй областьса Ольховӧй рогысь, кор налӧн танкъясыс пырӧмаӧсь хуторас, весиг документъяссӧ абу удитӧма босьтны, — тайӧ объяснениеясыс сӧмын вермисны сійӧс мездыны смертьысь.
Но найӧ, тайӧ объяснениеясыс, быть вайӧдісны эськӧ сійӧс немецкӧй войскаӧ тылӧвӧй уджъяс вылӧ либӧ нуӧдісны Германияӧ.
Ваня муніс лун и вой. Сійӧ коляліс бокӧ сэтшӧм населённӧй пунктъяссӧ, кӧні, сы чайтӧм серти, вермис паныдасьны полицейскӧйяскӧд, муніс туйяс кузя и степті, йӧзтӧминъястіджык.
Сійӧ кӧ чувствуйтіс, мый быдладорсянь бура тыдалӧ ачыс, сэки луннас куйліс, а войнас муніс.
Сійӧ ёна кынмис сапӧгнас, медся нин кор оз позь вӧлі мунны, и пӧшти нинӧм эз сёйлы.
Душевнӧй страданиеясыс чорзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Физически сійӧ вӧлі сэтшӧм крепыд, кутшӧм крепыдӧн сӧмын вермас лоны русскӧй рабочӧй, да ещӧ том морт, да ещӧ Отечественнӧй войналысь школасӧ прӧйдитӧм бӧрын.
Тадзи воис сійӧ Марфа Корниенко ордӧ.
Сиктас, кӧні оліс Корниенко, весиг сы керкаын, став матысса хуторъясас — Давыдовоын, Макаров Ярын да мукӧдлаын — сулалісны вражескӧй войска.
Севернӧй Донец веськыдладорӧ сідз жӧ, кыдзи и шуйгаладорас, стрӧиталісны ён оборонительнӧй укреплениеяс.
Немецкӧй обороналӧн тайӧ рубежыс сэтшӧма торйӧдіс Ворошиловградскӧй областьса войвыв юкӧнсӧ лунвывсьыс, мый Марфалы да Иван Фёдоровичлы пӧшти эз ло позянаӧн кутны связь.
А кӧть эськӧ и вӧлі тайӧ позянлуныс, сійӧ эз нин ковмы ӧні.
Областьлӧн войвыв районъясса отрядъяс кутісны нин действуйтны Краснӧй Армия частьяскӧд ӧтув да воюйтісны тайӧ частьясса командование индӧдъяс кузя, а эз Иван Фёдорович индӧдъяс кузя.
Лунвыв районъясса отрядъяс, кытчӧ фронтыс матыстчис сӧмын февраль тӧлысь шӧрын, действуйтісны ӧні обстановка сертиыс.
Проценко, коді вӧлі насянь уна дас да уна сё километръяс сайын, эз вермы тӧдны тайӧ обстановкасӧ да эз вермы веськӧдлыны тайӧ отрядъяснас.
Беловодскӧй отряд, кӧні вӧлі ачыс Иван Фёдорович, эновтіс ассьыс базасӧ Городищи сиктысь, кӧні ӧні олісны немецъяс, и эз нин ло постояннӧй база, а действуйтіс немецкӧй войскаяс тылын сӧветскӧй командование индӧдъяс серти.
Марфалӧн эз вӧв связь ни Иван Фёдоровичкӧд, ни аслас мужикыскӧд.
Сылӧн эз вӧв связь и Корней Тихоновичкӧд и вообщӧ некодкӧд Митякинскӧй отрядсакӧд, коді сідзжӧ эновтіс базасӧ: Митякинскӧй районын вӧліны немецкӧй войска да вӧчалісны укреплениеяс.
Сэк кежлӧ, кор Туркенич воис Марфа ордӧ, Екатерина Павловна важӧн нин вӧлі Ворошиловградын, и ставпӧлӧс связьыс сыкӧд ори.
Марфалӧн да Туркеничлӧн встречаыс вермис лоны сӧмын Ваня сюсьлун да смеллун вӧсна.
И шуд ещӧ, мый Марфа веритіс сылы, — веритіс сідзи, документъястӧг, прӧстӧ кыв вылӧ.
Туркеничлысь кывъяссӧ прӧверитӧм вылӧ сылӧн эз вӧвны некутшӧм позянлунъяс.
Марфа нарошнӧ веськодьпырысь встретитіс сылысь спокойнӧй, зэв серьёзнӧй видзӧдлассӧ, сылы пыр жӧ шыбитчис синмас Туркеничлӧн мужественнӧй чертаяса мудз омӧльтчӧм чужӧмыс, вочасӧн сійӧ казявны мӧдіс сылысь военнӧй выправкасӧ, асьсӧ скромнӧя кутӧмсӧ, и друг веритіс сылы сідзи, кыдзи веритӧны нывбаба-славянкаяс — пыр жӧ и ӧшибитчытӧг.
Збыль, Марфа эз пыр петкӧдлы, мый веритӧ сылы, но сэки лои ещӧ ӧти чудо.
Сы бӧрын, кор сійӧ висьталіс, мый сійӧ збыльысь Марфа Корниенко, Ваня казьтыштіс Гордей Корниенко йылысь, кодӧс военнопленнӧйяслӧн лагерысь мездӧм йылысь сійӧ кывлӧма аслас тьӧзасянь, Ваня Земнуховсянь, и операцияса участникъяссянь, да юаліс, абу-ӧ сійӧ рӧдня Марфалы?
— Но, мед кӧть и рӧдня, — шуис Марфа, и друг сылӧн том сьӧд синъясыс югнитісны.
— Миян Том гвардияса ребята сійӧс мездісны... — И сійӧ висьталіс, кыдзи тайӧ лои.
Марфа эз ӧтчыд кывлы тайӧ висьтсӧ мужиксяньыс.
И нывбабалӧн, мамлӧн кодь став благодарностьыс, кодӧс Марфа эз вермы петкӧдлыны мужиксӧ мездысь ребяталы, тыдовтчис Ваня Туркенич водзын, тыдовтчис эз кывъясӧн да жестъясӧн: сійӧ прӧстӧ висьталіс Ванялы Городищи дорын олысь аслас рӧднялысь адрессӧ.
— Сэні фронтыс матынджык, отсаласны тэныд фронт вомӧн вуджны, — шуис сійӧ.
Ваня довкнитіс юрнас.
Фронт вомӧн вуджны сійӧ эз тэрмась, сылы колӧны вӧлі партизанъяс, кодъяс взаимодействуйтӧны вӧлі миян частьяскӧд, и, дерт, сійӧ вермис регыдджык аддзыны найӧс сэтысь, кытчӧ сійӧс мӧдӧдіс Марфа.
Найӧ сёрнитісны эз гортас, а степын курган сайын.
Заводитіс нин пемдыны.
Марфа шуис, мый ыстас мортӧс, коді нуӧдас сійӧс Донец вомӧн тавой жӧ, да муніс.
Скромность да гордость вӧснаыс Ваня эз кор сылысь сёйыштны.
Но абу сэтшӧм вӧлӧма Марфа, медым вунӧдны та йылысь.
Ичӧтик тушаа дед — буретш сійӧ, кодкӧд Иван Фёдорович коркӧ вежсьывліс паськӧмнас, — Ванялы вайис шапкаас сукар да салӧ тор.
Варов дед лёкысь вашкӧдӧмӧн висьталіс Ванялы, мый оз нуӧд сійӧс Донец вомӧн, сы вӧсна мый абу сэтшӧм мортыс, коді эськӧ рискнитіс ӧні непӧштӧ нуӧдны партизанӧс, но и ачыс вуджны ю вомӧныс.
Но сійӧ, дедыс, индіс сылы туй, кыті кокниджык да медматын вуджны Донецсӧ.
И Туркенич вуджис Донец вомӧн.
Некымын сутки мысти сійӧ воис бокыса сиктӧ — Чугинкаӧ, коді вӧлі Городищисянь километр комын лунвылынджык.
Сійӧ ӧні муніс сэтшӧм местаті, кӧні частӧ паныдасьлісны вражескӧй укреплениеяс да кыті мунісны уна немецкӧй войска.
Сэтчӧс олысьяссянь Ваня тӧдмаліс, мый Чугинкаын эм ичӧтик полицейскӧй пункт и мый сикт пырыс частӧ прӧйдитӧны то немецкӧй, то румынскӧй отрядъяс.
Ваня тӧдмаліс сідзжӧ, мый Чугинка — медматысса пункт миянӧн займитӧм Волошино сиктсянь, коді сулалӧ Камышнӧй ю бокын, Деркул юӧ усянінсяньыс неылын.
И сійӧ решитіс кӧть мый да писькӧдчыны Чугинкаӧ: сэтчӧс олысьяслӧн вермисны лоны миян войскакӧд связьяс.
Тані сылы эз везит: дзик сикт дорас сійӧс кутіс полиция.
Сійӧс вайӧдісны «сельскӧй управаӧ», кӧні муніс изобразитны вермытӧмтор — морт лэдзчысьӧм мерзость серти — немецкӧй службавывса русскӧй полицейскӧйяслӧн пьянствуйтӧм.
Туркеничӧс пӧрччӧдісны, колисны бельё кежсьыс, кӧрталісны кияссӧ и кокъяссӧ да шыбитісны пӧдвалӧ, кодлӧн стенъясыс сквӧзь кынмӧмаӧсь.
Ваня вӧлі сэтшӧма мудзӧма мунӧмсьыс, став переживаниеяссьыс да тайӧ медбӧръя лёктор лоӧмсьыс, мый зэв кӧдзыдыс вылӧ видзӧдтӧг, мыйысь босьтіс йирмӧг, сійӧ унмовсис лёк дука вольӧс вылӧ, коді сюри сылы пельӧссьыс, кор сійӧ быдлаті уяліс тайӧ пеж пӧдвалса му джоджӧдыс.
Сійӧ садьмис машиналӧн выхлопнӧй шыясысь, кодъяс унзільйывсьыс кажитчисны сылы лыйсьӧм шыясӧн.
Сэки жӧ сійӧ кыліс стен сайсьыс улича вылӧ сувтӧм некымын гырысь машиналысь ургӧмсӧ.
Джоджыс тіраліс сы юр весьтын.
Недыр мысти пӧдвалӧ пыран ӧдзӧсыс воссис, и тӧвся асыв югыд водзас Ваня аддзис пӧдвалӧ пырысь сьӧд ватника сӧветскӧй автоматчикъясӧс.
Водзын пырысь сержант веськӧдіс Ваня вылӧ электрическӧй пӧнарсӧ.
Туркеничӧс мездіс миян разведка, коді пырӧма сиктас куим трофейнӧй немецкӧй бронемашинаӧн.
Полицейскӧйясысь кындзи, кодъясӧс вӧлі ставнысӧ нин кӧрталӧма, сиктас оліс ещӧ немецкӧй салдатъяслӧн рота, кӧні вӧлі сӧмын сизим салдат офицерсӧ да пӧварсӧ арталӧмӧн.
Немецкӧй бронемашинаяс воигӧн пӧварыс, коді сӧмын на заводитӧма пусьыны, ньӧти эз шӧйӧвош, а весиг веськыда сувтіс: машинаясас вермис лоны начальство.
А некымын минута мысти, кор сійӧс босьтісны нин пленӧ, сійӧ зэв окотапырысь петкӧдліс, кӧні узьӧ ротаса командирыс.
Ас бӧрсяыс сӧветскӧй автоматчикъясӧс нуӧдігӧн сійӧ тувччаліс кокчунь йылас, а кокас сылӧн вӧлі идзасысь вӧчӧм зэв лёк эрзацвалеги, пӧвар лукава мигайтіс, пуктывліс чуньсӧ вом дорас да шулывліс: «Тс-сс!..»
Горючӧй тырмытӧм вӧсна разведка бӧр должен вӧлі мунны аслас частьӧ. Старшӧй лейтенант, разведкаса командир, предложитіс Туркеничлы мунны накӧд ӧтлаын.
Но Ваня ӧткажитчис.
Тайӧ сёрниыс муніс нин сэки, кор бронемашинаяссӧ кытшалісны нин сэтчӧс олысьяс, кодъяс аттьӧалісны красноармеецъясӧс, а ӧні кевмысисны налы, медым эз эновтны сиктсӧ.
И сэки тыдовтчис, мый сюрас морт, коді оз эновт найӧс...
Йӧзыс?
Со найӧ!
Сылы сюрасны ещӧ и сы мында йӧз, мыйта ковны кутас!
Оружие?
Первойсӧ сылы сетӧй пленнӧй немецкӧй роталысь оружиесӧ, мукӧдсӧ сійӧ ачыс аддзас!
И энӧ ӧткажитӧй Камышнӧй дорса миян частьяскӧд сійӧс свяжитӧмысь...
Тадз вӧлі пуктӧма подув Иван Крапивинлӧн партизанскӧй отрядлы, коді кутіс нимавны область пасьта.
Недель мысти нин отрядас вӧлі нелямынысь унджык боец, и отрядсӧ вӧлі вооружитӧма ӧнія кадся быдпӧлӧс вооружениеӧн, орудиеясысь кындзи.
Отрядыс базируйтчис Александров сиктын вӧвлӧм молочнӧй фермаын, и сійӧ обороняйтіс некымын сиктлысь районсӧ, коді вӧлі немецкӧй фронтлӧн дзик медматысса тылас.
И дзик миян войска вотӧдз немецъяс эз вермыны вӧтлыны тайӧ районсьыс Иван Крапивинлысь партизанъяссӧ.
Но Ванялы сідзи эз и удайтчы выручитны «Том гвардияӧс».
Фронт стабилизируйтчис тайӧ участокас январь кызьӧд лунъясӧдз.
Севернӧй Донецсӧ ыджыд участок вылын форсируйтісны сӧветскӧй войска сӧмын февральын, сэки жӧ первойсӧ форсируйтісны Донец юсӧ частьяс, кодъяс действуйтісны ёна катыдынджык — Краснӧй Лиман, Изюм, Балаклея районын.
«Том гвардияса» аслас унджык ёртъяслӧн трагическӧй судьба йылысь Ваня эз тӧд.
Но кымын дырджык нюжаліс Краснодон вылӧ походыс, сымын ёнджыка мучитчис да висис сылӧн сьӧлӧмыс.
И сымын гырысьджыкӧсь, сӧстӧмджыкӧсь да благороднӧйджыкӧсь сувтлісны сы син водзын том зонъяс да нывъяс, кодъяскӧд ӧтлаын сійӧ вӧчис сы мында славнӧй делӧ, мый вылӧ сетіс сійӧ сьӧлӧмыслысь медбур юкӧнсӧ.
Ӧтчыд нывъяс, молочнотоварнӧй фермаса лысьтысьысьяс, кутісны падъявны, выполнитны-ӧ сылысь ӧти приказ; найӧ веськыда висьталісны, мый полӧны немецкӧй фашистъясысь.
Крапивин, сійӧ жӧ Ваня Туркенич, нывъяс вылӧ скӧрмӧм пыдди, шогпырысь шуис:
— Эк ті, нывъяс!
Татшӧмӧсь ӧмӧй миян нывъяс?..
И, став йывсьыс вунӧдӧм бӧрын, сійӧ кутіс висьтавны нывъяслы Уля Громова йылысь, Люба Шевцова йылысь да налӧн пӧдругаяс йылысь.
Янӧдӧм нывъяс быттьӧ кынмисны места выланыс и сэк жӧ быттьӧ заворожитіс найӧс сы синъяслӧн кыпыда югъялӧмыс.
Друг Ваня тшӧкмуніс, ӧвтыштіс кыкнан кинас да сёрнисӧ помавтӧг муніс.
Сӧмын февральын Туркенич, коді ӧтлаасис аслас отрядӧн Краснӧй Армиялӧн регулярнӧй частькӧд, тайӧ часть радас бойясӧн форсируйтіс Севернӧй Донец да матыстчис Краснодонлань.
Краснодонса олысьяс тайӧ кад чӧжнас испытайтісны ас выланыс став лёкторсӧ, кутшӧмъясӧс сьӧрсьыс вайис пышйысь германскӧй армия.
СС-лӧн отступайтысь частьясыс грабитісны да вӧтлалісны асланыс оланінъясысь йӧзӧс, взрывайтісны карсьыс да став район пасьталасьыс шахтаяс, и предприятиеяс, и став гырысь зданиеяс.
Люба Шевцоваӧс лыйлісны недель войдӧр сыӧдз, кор Краснӧй Армия пырис Краснодонӧ да Ворошиловградӧ.
Февраль дас витӧд лунӧ сӧветскӧй танкъяс пырисны Краснодонӧ, и пыр жӧ на бӧрся воис карас сӧветскӧй власть.
Уна да кузь лунъяс чӧж зэв уна йӧз дырйи шахтёръяс лэпталісны 5 №-а шахта шурфысь пӧгибнитӧм большевикъяслысь да «том гвардеецъяслысь» телӧяссӧ.
И став тайӧ лунъяс чӧжыс пӧгибнитысьяслӧн мамъясныс да гӧтыръясныс эз вешйывны Шахта ствол дорысь, найӧ принимайтісны ки выланыс изуродуйтӧм телӧяссӧ асланыс челядьлысь да мужикъясныслысь.
Елена Николаевна муніс Ровенькиӧ сійӧ лунъясас на, кор Олегыс вӧлі ловъя.
Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны писӧ мездӧм могысь, и Олег эз тӧд, мый мамыс сылӧн сысянь матын.
Ӧні мамыс дырйи да Олеглӧн став рӧднӧйяс дырйи Ровеньки карса олысьяс лэптісны гуясысь Олеглысь да Люба Шевцовалысь телӧяссӧ.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны Елена Николаевнаӧс, сійӧ лоӧма ичӧтик пӧрысь нывбаба кодь, банбокъясыс вӧйӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь, синъясас тӧдчис сійӧ ыджыд страданиеыс, коді торъя вынӧн вундӧ цельнӧй натураясӧс, — сьӧкыд вӧлі тӧдны воддза Елена Николаевна Кошеваяӧс.
Но сійӧтор, мый Елена Николаевна став тайӧ тӧлысьяс чӧжыс вӧлі пиыслы отсасьысьӧн, а медся нин пиыслӧн пӧгибнитӧмыс, мый вӧсна сійӧ ёна страдайтіс, восьтісны сыын сэтшӧм душевнӧй вынъяс, кодъяс кыпӧдісны сійӧс аслас личнӧй шоглунысь вылӧджык.
Быттьӧ быри быд лунся вевттьӧдыс, коді тупкыліс сыысь морт тышлысь, выныштчӧмъяслысь да страстьяслысь мирсӧ.
Сійӧ пырис тайӧ мирас пиыс бӧрся, и сы водзын воссис ыджыд туй служитны обществолы.
Тайӧ лунъясас вӧлі эрдӧдӧма немецъяслысь ещӧ ӧти преступление кузя подробностьяс: паркысь кодйисны гу, кытчӧ вӧлі дзебӧмаӧсь шахтёръясӧс.
Кор мӧдісны кодйыны гусӧ, аддзисны, мый шахтёръяс сідзи и сулалӧны сэні: первой тыдовтчисны юръясныс, сэсся пельпомъясныс, тушаясныс, киясныс.
На пӧвстысь аддзисны шойяссӧ Вальколысь, Шульгалысь, Петровлысь да нывбабалысь, коді киас кутіс кагасӧ.
5 №-а шахта шурфысь перйӧм «том гвардеецъясӧс» и гырысьясӧс дзебисны паркӧ братскӧй кык гуӧ.
Дзебигас участвуйтісны ловйӧн кольӧм став членъясыс большевикъяслӧн краснодонса подпольнӧй организацияысь да «Том гвардияысь»: Иван Туркенич, Валя Борц, Жора Арутюнянц, Оля да Нина Иванцоваяс, Радик Юркин да мукӧд.
Туркеничлы частьсяньыс сетісны отпуск, медым прӧститчыны пӧгибнитӧм ёртъясыскӧд; частьыс вӧлі петӧма нин Краснодонысь да муніс Миус юлань.
Валя Борц Каменск дорсянь воис гортас, и Мария Андреевна мӧдӧдіс сійӧс тӧдса йӧз ордӧ Ворошиловградӧ, кӧні Валя и встретитіс Краснӧй Армияӧс.
Эз вӧв ловъяяс пӧвстын Сергей Левашов — фронт линия вуджигӧн сійӧс виӧмаӧсь.
Пӧгибнитіс и Стёпа Сафонов.
Сійӧ вӧлі Каменск карын сійӧ юкӧнас, кодӧс вӧлі займитӧма Краснӧй Армия штурм дырйи первой войнас, и ӧти подразделениекӧд участвуйтіс кар вӧсна бойясын, да сійӧс виисны.
Анатолий Ковалёвӧс дзеблаліс ас ордас выселкиса ӧти рабочӧй.
Ковалёвлысь вынйӧра телӧсӧ сэтшӧма нӧйтӧмаӧсь, мый эз вӧв сылӧн дойтӧм места.
Перевязка вӧчны некутшӧма вӧлі оз позь, сійӧс прӧстӧ мыськисны дэбыд ваӧн да гаровтісны прӧстыняӧн.
Ковалёв оліс на ордын некымын лун, но сійӧс опаснӧ вӧлі видзны водзӧ, и сійӧ муніс рӧдня ордас.
Сійӧ оліс Донбассын сэтшӧм местаын, кодӧс абу на вӧлі мездӧма.
Иван Фёдорович Проценко аслас отрядкӧд пыр муніс отступайтысь немецъяс водзвылын, тышкасис накӧд матысса тылын, кытчӧдз Краснӧй Армия эз босьт Ворошиловград.
Сӧмын сэні Иван Фёдорович медводдзаысь аддзысис гӧтырыскӧд Городищи дорын янсӧдчӧм бӧрын.
Иван Фёдорович поручение серти партизанъяслӧн группа, Корней Тихонович юрнуӧдӧм улын, перйис Митякинскӧй станциядорса тыртӧм карьерысь знаменитӧй «газиксӧ», коді сулаліс важмозыс, вӧлі тырмымӧн бензин, весиг запаснӧй бак. Немецъяс абу аддзылӧмаӧсь сійӧс. Сійӧ вӧлі вечнӧйӧн, тайӧ «газикыс», кыдзи кадыс, коді чужтіс сійӧс.
Первойя лунъясас Ворошиловградын, кор неважӧн на бӧр воӧм властьлӧн эз вӧвны аслас машинаясыс, ставныс прӧстӧ вежалісны Иван Фёдорович вылӧ сылӧн «газикнас».
Тайӧ «газикнас» Иван Фёдорович да Катя мунісны Краснодонӧ, а пӧпуттьӧ нуӧдісны Марфакӧд аддзӧдчылӧм вылӧ сылысь мужиксӧ — Гордей Корниенкоӧс.
И сэні налы Марфа висьталіс, кыдзи асьнысӧ кутісны немецъяс на сиктын медбӧръя лунъясас.
Сиктсӧ сӧветскӧй войскаӧн займиттӧдз лун войдӧр Марфа да дед, коді коркӧ нуліс вӧлӧн Кошевойлысь рӧднясӧ да сетліс ассьыс паськӧмсӧ Иван Фёдоровичлы, мунісны сельрада керка дорӧ, кытчӧ недыр кежлӧ сувтісны Донец сайысь пышйысь немецкӧй жандармерияса да полицияса чинъяс.
Сиктса уна олысьяс жуисны сельрада дорын, кӧсйисны тӧдмавны кыдзкӧ-мыйкӧ, ылын-ӧ, матын-ӧ нин Краснӧй Армия, и прӧстӧ локтісны, медым получитны удовольствие, кыдзи пышйӧны фашистъяс.
Кор сулалісны сэні найӧ, Марфа да дед, рӧзвалльын тӧвзис-воис нӧшта кутшӧмкӧ полицейскӧй чин.
Дзик дед дорӧ рӧзвалльысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ гӧгӧр видзӧдліс йӧймӧм синъяснас да тэрыба юаліс дедлысь:
— Кӧні господин начальник?
Дед читкыртіс синъяссӧ да шуис:
— Господиныдтӧ господин, а, тыдалӧ, ёртъяс вӧтӧдӧны?..
Полицейскӧй чин ёрччыштіс лёкысь, но сійӧ сэтшӧма тэрмасис, мый весиг эз кучкы дедлы.
Немецъяс, мунігмозныс аклясигтыр, котӧрӧн петісны хатаысь да регыд мысти тӧвзисны-мунісны некымын вӧв-доддьын, сӧмын лым бусыс гартчис на бӧрся.
А мӧд лунас сиктӧ пырис Краснӧй Армия.
Иван Фёдорович да Катя воисны Краснодонӧ почтитны паметьсӧ пӧгибнитӧм большевикъяслысь да «том гвардеецъяслысь».
Иван Фёдоровичлӧн сэні вӧліны и мукӧд делӧяс: колӧ вӧлі бӧр лӧсьӧдны «Краснодонуголь» трест, восстанавливайтны шахтаяс.
Таысь кындзи, сійӧ кӧсйис подробнӧя тӧдмавны, кыдзи пӧгибнитісны гырысь подпольщикъяс да «том гвардеецъяс» да мый лои найӧс мучитысь палачьяскӧд.
Стаценколы да Соликовскийлы удайтчӧма пышйыны асланыс кӧзяевакӧд, но следователь Кулешовӧс тӧдмалӧмаӧсь краснодонса олысьяс, сійӧс кутӧмаӧсь да сетӧмаӧсь сӧветскӧй правосудие киясӧ.
И сы висьталӧмъяс серти лои известнӧ Стахович показаниеяс йылысь да кутшӧм роль ворсісны «Том гвардия» пӧгибнитӧмын Вырикова да Лядская.
Пӧгибнитӧм большевикъяс да «том гвардеецъяс» гуяс вылын налӧн ловйӧн кольӧм ёртъясныс сетісны клятва отомститны асланыс ёртъяс вӧсна.
Гуяс вылас вӧлі сувтӧдӧма временнӧй памятникъяс — прӧстӧй пу обелискъяс.
Ӧти обелиск вылас, кодӧс сувтӧдӧма гырысь подпольщикъяс гу вылӧ, гижӧма налысь нимъяссӧ — медводз Филипп Петрович Лютиковлысь да Бараковлысь,
а неуна вылӧджык Ленин горт дорын сетӧм сталинскӧй клятвалысь кывъяссӧ: «Ми, коммунистъяс, — особӧй склада йӧз.
Миянӧс шӧралӧма особӧй материалысь.
Ми — найӧ, кодъяс составляйтам великӧй пролетарскӧй стратеглысь армия, Ленин ёртлысь армия.
Нинӧм абу ыджыдджыкыс, кыдзи честь лоны тайӧ армияас.
Нинӧм абу ыджыдджыкыс, кыдзи тайӧ партияса членлӧн звание, кодлӧн основательнас да руководительнас являйтчӧ Ленин ёрт.
Абу быдӧнлы сиӧма лоны татшӧм партияса членӧн.
Абу быдӧнлы сиӧма выдержитны невзгодаяс да бушковъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь татшӧм партияса членствокӧд».
«Том гвардиялӧн» обелиск граньяс вылӧ вӧлі гижӧма нимъяссӧ став боецъясыслысь, кодъяс пӧгибнитісны рӧдина вӧсна.
Со найӧ, тайӧ нимъясыс:
Олег Кошевой, Иван Земнухов, Ульяна Громова, Сергей Тюленин, Любовь Шевцова, Анатолий Попов, Николай Сумской, Владимир Осьмухин, Анатолий Орлов, Сергей Левашов, Степан Сафонов, Виктор Петров, Антонина Елисеенко, Виктор Лукьянченко, Клавдия Ковалёва, Майя Пегливанова, Александра Бондарева, Василий Бондарев, Александра Дубровина, Лидия Андросова, Антонина Мащенко, Евгений Мошков, Лилия Иванихина, Антонина Иванихина, Борис Главан, Владимир Рагозин, Евгений Шепелев, Анна Попова, Владимир Жданов, Василий Пирожок, Семён Остапенко, Геннадий Лукашев, Ангелина Самошина, Нина Минаева, Леонид Дадышев, Александр Шищенко, Анатолий Николаев, Демьян Фомин, Нина Герасимова, Георгий Щербаков, Нина Старцева, Надежда Петля, Владимир Куликов, Евгения Кийкова, Николай Жуков, Владимир Загоруйко, Юрий Виценовский, Михаил Григорьев, Василий Борисов, Нина Кезикова, Антонина Дьяченко, Николай Миронов, Василий Ткачев, Павел Палагута, Дмитрий Огурцов, Виктор Субботин.
1943‒45‒51 вояс.
{Кошевая Е. Н. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Пи йылысь повесть @ повесьт @ Е. Кошевая. Пи йылысь повесть @ 1951 @ Лб. 5‒218.}
Кошевая Елена Николаевна
ПИ ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ
Тайӧ книгаыс посвящайтсьӧ миян рӧдинаса юнӧй пионеръяслы
ПЕРВОЙ ЛУН
Дзоридзаліс льӧм.
Еджыд сирень розъяс видзӧдісны восьса ӧшиньӧд комнатаӧ.
Тайӧ вӧлі 1926 вося июнь 8 лун, Прилукиын, Черниговщинаын.
Тайӧ луннас менам чужис пи...
Прилуки — шума да гажа ичӧтик украинскӧй кар.
Сійӧ сулалӧ чукыльӧсь да живописнӧй Удай ю берег вылын.
Картаяс вылын тайӧ юсӧ абу пасйӧма, но менам паметьӧ сійӧ коли век кежлӧ.
Унаысь ми пикӧд шӧйтлывлім Удай ластаӧд шӧвк турун вывті, вуджлывлім мӧдар берегас, видзӧдлывлім зеркалӧ кодь ваӧ, видзӧдім, кыдзи ворсӧны черияс, видзьяс вылысь ӧктывлім цветъяс, наысь кылім венокъяс...
Ӧніяӧс моз помнита менам пилысь чужан лунсӧ.
Шонді кӧчьяс гажаа ворсісны пу коръяс вылын, комнаталӧн еджыд пӧтӧлӧкын.
Гораа сьылісны лэбачьяс.
Ме эг вештыв синъясӧс аслам первой кага вылысь.
Мем вывті ёна коліс, медым менам чужис детинка, медым сійӧ вӧлі мича, медым сылӧн вӧлі небыд кузь юрси.
Ме весиг водзвыв лӧсьӧді сынан.
Сідзи и лоис.
Пилӧн вӧлі шабді кодь небыд, кузь юрси.
Верӧскӧд ми шуим: пи чужас — шуны сійӧс Алексейӧн, а ныв кӧ — Светланаӧн.
Чужис пи, да ещӧ сэтшӧм ыджыд.
Пӧрысиник врач юаліс:
— Кутшӧм ним сетанныд пиыдлы?
— Алексей, — вочавидзи ме.
Врач шуткапырысь шуис: — О, оз, оз лӧсяв!
Татшӧм ёныслы и нимсӧ колӧ сетны богатырскӧйӧс!
Ме куті тӧдвылӧ уськӧдавны русскӧй богатырьясӧс да сувті миян историяысь ӧти ним вылын — Олег вылын.
Батьыслы кажитчис тайӧ нимыс.
Зато дедушкаыс да бабушкаыс некыдз эз вермыны велавны тайӧ ним дінас.
Налы кажитчис, мый Олегӧн шуӧны сӧмын верстьӧ мортӧс, а кыдз жӧ шуны ичӧтик внукнысӧ?
И найӧ думыштісны сылы ним: Олежек.
«АЧЫМ АДДЗИ»
Пи быдмис пашкыр юрсиа да здоровӧн.
Ме ог помнит случай, медым коркӧ сійӧ аслас бӧрдӧмӧн войын садьмӧдліс менӧ.
Олеглӧн дедыс — Федосий Осипович Кошевой — унаысь меным шуліс:
— Дас нёль челядь менам вӧлі, но татшӧм спокойнӧйыс, кыдзи тэнад Олегыд, — ни ӧти эз вӧв.
Бокӧвӧй морт ми ордӧ волігӧн эз и гӧгӧрволы, мый миян эм кага.
Арӧс тыригӧн Олег заводитіс ветлӧдлыны да сёрнитны.
Эз волнуйтлы сійӧ миянӧс и висьӧмъясӧн.
Воспитайтны сійӧс вӧлі кокни, гажа да нимкодь, и семьяын вӧліны шуд да покой.
Крепыд да порывистӧй, детинка водз заводитіс видлыны вӧчны ставсӧ ачыс.
Ме эг мешайт.
Кор Олег заводитіс ветлӧдлыны, сійӧ, кыдзи и быд кага, первойсӧ конйыштчывліс да усьлывліс.
Но ме эг уськӧдчыв сійӧс лэптыны.
Медым чеччас кок йылас да ачыс мунас водзӧ...
Пинымӧс некор эг повзьӧдлӧй ни кӧинӧн, ни мукӧд страшнӧй зверьясӧн, сійӧ эз тӧдлыв некутшӧм помкатӧм полӧм и окотапырысь кольччывліс ӧтнас квартираын.
Вӧвлі, ме нарошнӧ ыста сійӧс пемыд комнатаӧ чачала.
Сійӧ доверчивӧя да збоя мунас сэтчӧ, кинас корсяс джоджысь да обязательнӧ аддзас чачасӧ.
Частӧ да унаысь ми пикӧд гожӧмын гуляйтім луд вылын.
Со шор вомӧн пос.
Ме шуа:
— Мун, Олег!
Ачым синъясӧс ог вештыв сы вылысь да муна бӧрсьыс.
Жебиник поскыс лайкъялӧ ва весьтас.
А Олег, спокойнӧ да бӧрас видзӧдлытӧг, восьлалӧ ӧтнас.
...
Кор Олеглы эз на вӧв и куим арӧс, сійӧ кыдзкӧ юаліс Федосий Осипович дедыслысь:
— Мыйла, дедуш, мам менӧ ӧтнамӧс оз лэдз садйӧ?
— Да тэ ещӧ ичӧт на.
Садйыд ылын.
Друг да вошан?
— Вот меным и окота тӧдмавны, кыдзи ме друг воша.
— А вошан кӧ, мый мӧдан вӧчны, а?
— Ассьыным керканымӧс корсьны, — вочавидзис Олег.
— Но, сідзкӧ, мун, сэтшӧм кӧ нин тэ збой.
Олег тэрмасьӧмӧн муніс, но туй мӧдар бокӧдыс сы бӧрся вӧтчис дедыс.
Садйын, шонді улын, лыа пиын ворсісны челядь.
Олег — на дінӧ.
Тадз кольӧ час.
Сэки Олег, тыдалӧ, казяліс, мый сійӧ ӧтнас, да котӧртіс улича вылӧ.
Котӧртіс, котӧртіс, а гортыс век абу.
Сувтіс Олег да бӧрддзис.
Матыстчис нывбаба:
— Мыйла тэ бӧрдан?
Тэ кодлӧн?
— Ме ичӧтика воши, — синвасӧ ньылалігтыр вочавидзис пиӧй, — а мамӧс шуӧны Елена Николаевна, бабушкаӧс — Вера Васильевна, дедушкаӧс — Федосий Осипович, папаӧс — Василий Федосьевич, а ме ачым — Олег Кошевой.
— Но, мунам гортад.
Кошевойясӧс ме тӧда, — вочавидзас нывбаба.
Сэки дедушкаыс петіс аслас дзебсянінысь.
Олег уськӧдчис сы дінӧ.
— Но кыдзи, вошлін? — нюммуніс дедыс.
— Ме первойсӧ вошлі, а сэсся ачым аддзи, — вочавидзис пи.
— Дедушка, ме ачым аддзи!
Тэ аддзылін, да?
МАТРОСКА
Олег быдмис кывзысьысь да кылӧ сетчысь, но детскӧй капризъяс вӧвліны и сылӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ босьтчывліс настаивайтны ассьыс, но некод миян пиысь эз уступайтлы сылы.
Кажитчӧ эськӧ, кага ичӧт, нинӧм оз гӧгӧрво — кыдзи нӧ сылы не уступитны?
Мед сӧмын эз бӧрд.
Но ми лэдзлім Олеглы вӧчны сӧмын сійӧс, мый лыддьылім сылы коланаӧн, интереснӧйӧн да полезнӧйӧн.
Первой лунсяньыс жӧ, мыйӧн Олег кутіс кутны пань да вилки, ме зіли велӧдны сійӧс правильнӧ пӧльзуйтчыны наӧн.
Велӧді сійӧс, кыдзи колӧ пукавны, кыдзи вообще кутны асьсӧ пызан сайын.
Но медся ёна ме зіли велӧдны Олегӧс лоны правдивӧйӧн да честнӧйӧн, сознательнӧя относитчыны правда дінӧ да неправда дінӧ.
Ме шуавлі пилы:
— Ӧшибкатӧ тэныд ме век прӧстита, неправдасӧ — некор ог.
Ичӧтысянь Олег вӧлі быдторйын правдивӧй.
Сійӧ миянӧс эз ылӧдлыв посниторйын, эз ылӧд некодӧс и ыджыдторйын, кор сылы ковмис враглы паныд страшнӧй тышын Рӧдина вӧсна сетны ассьыс олӧмсӧ...
Ме кӧсйи, медым менам пиӧй вӧлі отзывчивӧйӧн быд буртор дінӧ, мый эм мортын, чуткӧйӧн бур дорӧ да правда дінӧ, медым сійӧ внимательнӧя относитчис аслас ёртъяс дінас.
Ичӧтысянь ми зілим велӧдны Олегӧс донъявны дружба, ёртъяскӧд лоны скромнӧйӧн да бур сьӧлӧмаӧн.
Ӧтчыд ме Май первой лун кежлӧ вури пилы кык костюм: прӧстӧй костюм и матроска.
Матроскаыс Олеглы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис.
Друг сійӧ матыстчис ме дінӧ, кыскыштліс соскӧд да ньӧжйӧ шуис:
— Менам кык костюм, а Гришалӧн — ни ӧти абу.
Мама, вай пӧдаритам Гришалы... матроскасӧ!
Гришакӧд Олег лунтырӧн ворслывліс садйын.
Гришалӧн батьыс эз вӧв, а мамыс висис.
Оліс сійӧ ӧткӧн моз да сьӧкыда.
Ме нинӧм шутӧг бумагаӧ гартышті матроскасӧ, и Олег, шуда, котӧртіс аслас ичӧт ёрт дінас.
Костюм бӧрся пӧдаритіс ботинки, альбомъяс, карандашъяс да ставсӧ сійӧс, мый сэтшӧм дона челядьлы.
...
«ГЫМЫС — СІЙӦ КЫТЫСЬ?»
Менам вернӧй отсасьысьясӧн вӧліны книгаяс.
Олег помтӧг вермыліс кывзыны лыддьӧм.
Чачаясӧн сійӧ эз увлекайтчы, зато книгаясӧн — асьсӧ вунӧдтӧдз.
Меным частӧ ковмывліс ветлывны ичӧт Олегкӧд поездын.
Вокзалын сійӧ менӧ векджык кутлывліс киӧд да нуӧдліс книжнӧй киоск дорӧ:
— Тэ сӧмын видзӧдлы, мыйта сэні книгаыс!
Менам сэтшӧмъясыс абуӧсь.
Ньӧб меным, мамочка!
Кыдзи сійӧ радуйтчывліс, кыдзи сійӧ, шуда, ӧвтчывліс выль книжканас!
Сы бӧрын, дерт, ковмывліс, медым ме лыддьылі сылы.
Вӧліны кӧ стихъяс, сійӧ выльысь шуавліс ме бӧрся:
...
и радпырысь клопайтліс кияснас.
Стихъястӧ Олег зэв ёна радейтліс, велӧдліс наизусть, окотапырысь декламируйтліс.
Дыр думайттӧг да жалиттӧг сійӧ вермис сетавны ёртъясыслы ассьыс дзик став чачаяссӧ, но книжкаяссӧ — некодлы.
Помнита, коркӧ ме Олегкӧд Прилукиын пыри районнӧй библиотекаӧ.
Полка вылысь уна книга аддзӧм бӧрын Олег гораа юаліс:
— Мамочка, а кымын лунӧн позьӧ лыддьыны тайӧ став книгаяссӧ?
Библиотекаын аддзылӧмторъяс бӧрын гортӧ мунігчӧж сійӧ менсьым юасис йӧз йылысь, кодъяс гижисны сэтшӧм уна книгаяс, юасис, оз-ӧ позь аслыд гижны стихъяс.
— Мамуля, — волнуйтчигтыр шуис сійӧ, — кутшӧм окота меным аддзывны ловъя писательӧс!
Сійӧ, навернӧ, зэв ыджыд тушаа.
А юрыс да синъясыс сылӧн — со кутшӧм ыджыдӧсь!
— Мыйла нӧ сідзи, Олежек? — сералігтыр юалі ме.
— Но, кыдзи мыйла, — вочавидзис Олег: — сійӧ должен зэв уна думайтны да ставсӧ аддзыны.
А ыджыд тушаыс — тайӧ медым ылысьджык аддзыны.
abu
Миян дворын тырыс вӧліны зелень да цветъяс, керка веранда весьтӧ тшӧкыда ӧшйӧма дикӧй виноград, садйын вӧліны фруктовӧй пуяс, сэтӧр да ӧмидз кустъяс.
Миян цветникын быдмисны левкой, гвоздика, резеда, астра.
Калиткасянь двор пытшкӧ мунысь туй бокъясас вӧлі садитӧма пионъяс, георгинъяс да флоксъяс.
Лӧсьыд сэні вӧвлывлі и лунын, кор мазіяс да юрсигусьяс лэбалісны цвет вывсянь цвет вылӧ, и рытын, кор садсьыс кыліс чӧскыд дук да рытъя шонді югӧръяс улын лолі ещӧ на мичаджыкӧн.
Кор ачым уджавлі садйын, ме век зільлі уджӧ кыскыны тшӧтш и Олегӧс.
Гӧрдӧдӧм чужӧма, серьёзнӧй, сійӧ окотапырысь ваявліс меным рӧсада, кӧйдыс, а клумбаясысь местасӧ мерайтігӧн важнӧя кутліс шнурок.
Сад бӧрся ухаживайтіс дедушка Кошевой.
Сійӧ кӧть и эз вӧв суровӧй, но радейтліс порядок.
Сылӧн разрешениетӧг Олег эз лысьтлы нинӧм босьтны градъяс вылысь либӧ садйысь.
Помнитсьӧ случай, коді миянлысь ставнымлысь серам петкӧдліс.
Коркӧ ме аддза — Олег пырис ӧмидз кустъяс пиӧ да, кок чунь йылӧ сувтӧмӧн, вомнас нетшкӧ ӧмидз тусьсӧ кинас наӧ инмӧдчывтӧг.
Но пока сылы, ичӧтиклы, вомас удайтчыліс нетшыштны ӧти ӧмидз тусь, сійӧ, равновесие воштӧмӧн, некымынысь усьліс.
— Мый тэ тані вӧчан?
— Ӧмидз сёя, — вочавидзис Олег.
— Дедушка шуис: киӧн нетшкыны оз позь.
А вом йылысь сійӧ нинӧм эз шу.
Дедушка Кошевой да Олег вӧліны торйӧдчывтӧм, зэв бур другъясӧн.
Ӧтлаасясны — ваӧн найӧс он торйӧд: мойдъяс, рассказъяс, помтӧм юасьӧмъяс.
— Дедуш, а мыйла шобді шеп сэтшӧм ыджыд, а рудзӧг шеп — ичӧтджык?
— Мыйла чикышъяс пуксьӧны проводъяс вылӧ?
Чайтӧны, кузь увъяс, да?
— А мыйла лягушалӧн нёль кок, а чипанлӧн — кык?
— Дедуш, висьтав: гымыс — сійӧ кытысь?
Дедушка сӧмын шпыньялӧ да висьтавлӧ — цветъяс и няньяс йылысь, сы йылысь, кыдзи быдмӧны быдсяма турунъяс, ылі муяс йылысь да тӧв кежлӧ шоныдінӧ лэбавлысь лэбачьяс йылысь.
И дедушка заставитіс Олегӧс радейтны миянлысь красавица Украинаӧс, и став светсӧ, и став ловъясӧ.
Природа пӧся радейтӧмсӧ Олег и школаӧ нуис.
КЫК ОГОРОДНИК
Сӧмын ӧтчыд матыса другъяслӧн артмис мыйкӧ зык сяма.
Олеглӧн вӧлі вернӧй друг Грида.
Сылы сэки вӧлі квайт арӧс — кык арӧсӧн ыджыд менам пиысь.
Делӧыс вӧлі арын.
Челядь ворсісны садйын.
Грида шуис:
— Олег, вай градъяс вывсьыс став клубникасӧ нетшкам?
— А мыйла? — юаліс Олежек.
— Прӧста сідзи.
— Дедушка скӧрмас.
Грида корис вӧчны мӧдногджык:
— Сідзкӧ вай прӧста ӧти град вылысь став мукӧд градъяс вылас садитам.
— А мыйла?
— Вот чудак, сэк жӧ унджык лоас клубникаыс!
Тӧдан, кыдзи быдлаын заводитас быдмыны?
Сӧмын чукӧрт!
— Но, унджык кӧ, сідзкӧ давай.
Дедушкалы тайӧ кажитчас.
Дыр думайттӧг Олег вайис сарайысь кӧрзинка.
— Дедушка шуӧ: клубникасӧ выльысь садитны колӧ кужӧмӧн.
Сійӧс колӧ муыскӧд ӧтлаын перйыны — медым вужъяссьыс муыс эз пыркав.
И другъяс пӧся босьтчисны уджӧ.
Детскӧй кӧрт зыръясӧн да кияснас найӧ перъялісны клубникасӧ да тэчисны сійӧс кӧрзинкаӧ.
Регыдӧн найӧ няйтӧссисны юрсянь кок улӧдз, пӧсьыс шорӧн визувтіс.
Олег весиг пальтосӧ пӧрччис, ӧшӧдіс сійӧс ув вылӧ.
Со нин сылӧн костюмыс ставнас муӧссьӧма, гӧрдӧдӧм банбок вылас — няйт чунь туйяс.
Уджыс вӧлі самӧй разгарын, кор дед аддзис, кыдзи расправляйтчӧны сылӧн медся радейтана да сьӧлӧмсянь вӧчӧмтор вылын.
— Олег, мый нӧ тэ вӧчин! — акнитіс дед.
— А ещӧ шуан, мый дедушкатӧ радейтан!
Кутшӧм нӧ тайӧ радейтӧм?
Дедыд мырсис, мырсис, а тэ ставсӧ нинӧмӧ вӧчин!
Вӧлі эськӧ миян вотӧс, а ӧні нинӧм оз ло!
Эк!
Олеглӧн гырысь синъясыс тырисны синваӧн да вочавидзис:
— Дедушка, дедушка, ме тэнӧ и ӧні радейта!
...
Ме сӧмын кӧсйи, медым унджык вотӧсыс вӧлі.
Медым быд град вылын.
Сӧмын ӧкты...
Федосий Осипович некор гӧлӧссӧ эз лэптыв Олег вылӧ.
Эз видчы сійӧ и ӧні, но внукыслы стрӧга докажитіс сылысь ӧшибкасӧ.
Ставыс мирнӧя помасис.
Сэтчӧ жӧ клубникаыс эз пӧгибнит.
Клубеньяссӧ вӧлі садитӧма ӧкуратнӧя, вужъяссьыс мусӧ пыркӧдтӧг.
Мӧд гожӧмнас градъяс бара вӧліны тырӧсь чӧскыд, юмов вотӧсӧн.
Но тайӧ случай бӧрын, дед разрешиттӧг, Олег ас кежысь эз нин занимайтчыв «огородничествоӧн», кытчӧдз эз быдмы.
А дедушкаыс сералігтыр дыр на казьтыліс:
— Миян детинканым — дзик Осип Кошевой прадедыс кодь!
Сэтшӧм жӧ опытнӧй, ӧкуратнӧй!
«КЫЛА, ПИУК!..»
Батьыс частӧ висьтавліс Олеглы Запорожскӧй Сечь йылысь, Украина вылӧ татаралӧн нашествие йылысь, Полтава дорын Пётр I-ӧн шведъясӧс разгромитӧм йылысь.
Олеглӧн сэки ӧзйывлісны карӧй синъясыс.
Ловшысӧ пӧдтӧмӧн сійӧ сюся кывзыліс ёна важ кадъяс йылысь, Тарас Бульба да сылӧн отважнӧй пи Остап йылысь чудеснӧй висьтъяс.
— Вот вайӧдісны Остапӧс казнь вылӧ, — чӧв ланьтӧмӧн кывзысь Олеглы висьтавліс батьыс, — и матыстчис казак дінӧ палач.
И сэтшӧма сійӧ Остапӧс пытайтіс да мучитіс, мый ставныс, кодъяс сулалісны площадь вылын, бокӧ бергӧдчисны да кунисны синнысӧ, эз вермыны видзӧдны.
Но Остап ни ӧтчыд эз ойӧст, эз петкӧдлы врагъяслы, кыдзи доймӧ да кутшӧм сьӧкыд терпитны.
А Тарас Бульба аддзис ставсӧ: кыдзи мучитӧны сылысь писӧ и кутшӧм гордӧй сійӧ сулаліс враг водзын.
И шуаліс Бульба ньӧжйӧник: «Бур, пиук, бур!»
Но палач ещӧ на лёкысьджык кутіс мучитны Остапӧс, и сэки дрӧгнитіс казацкӧй сьӧлӧм.
И врагъяс вылӧ видзӧдігтыр Остап шуис:
«Ставыс бокӧвӧй, меным тӧдтӧм чужӧмъяс!
Кӧні тэ, батько?
Кылан-ӧ тэ менӧ?»
«Кыла, пиук!» друг гора вочавидзис Тарас Бульба.
Дрӧгнитісны панъяс, уськӧдчисны Тарасӧс корсьны, но сылӧн и дукыс нин эз вӧв!
Кывзас, вӧлі, татшӧм висьтъяссӧ Олег, пуысь вӧчас аслыс сабля, котӧртас ме дінӧ:
— Мамочка, прӧщай!
Ме муна воюйтны!
«Врагъяснас» вӧвліны петшӧр да ёгтурун.
...
«Война» вылысь пи бӧр волывліс парсассьӧма, петшӧрассьӧма.
Сійӧ корлывліс менӧ перевязывайтны, кыдз быттьӧ настоящӧй ранаяс.
...
Нёль арӧсӧн Олег прамӧй бура лыддьысис и гижис.
Ме фотографируйті пиӧс.
Сійӧ пӧдаритіс фотографиясӧ бабушкаыслы да дедушкаыслы и мышкас гижис:
«Дона бабушкалы да дедушкалы казьтылӧм вылӧ тіян единственнӧй внуксянь, тані меным нёль арӧс».
Сійӧ окотапырысь гижавліс письмӧяс тётя Тасяыслы да бабушкаыслы.
Адрессӧ конверт вылас, почтальонъяслы шог вылӧ, ачыс жӧ гижліс.
Кыдзи подсолнух бергӧдчӧ шонділань, сідзи и менам Олег кыссис йӧз дінӧ.
Сылӧн гырысь карӧй синъясыс жаднӧя видзӧдісны быдтор вылӧ.
Музыка либӧ песня веськыда пырлісны сылӧн сьӧлӧмӧ, и сійӧ быттьӧкӧ эз пельнас, а сьӧлӧмнас кывзыліс миянлысь украинскӧй, то нор, то буйнӧй, то радостнӧй и век мелодичнӧй песняяс.
Быттьӧкӧ ӧні аддза: рыт, пилы кад узьны, но сійӧ некыдз оз вермы ланьтны.
Сылӧн дядьыс, Павел Кошевой, сідзжӧ Олеглӧн ыджыд друг, ки вылас племянниксӧ босьтӧмӧн, новлӧдлӧ комнататі да задумчивӧя сьылӧ:
<rus>Ой, братику-соколеньку,</rus>
<rus>Пусти диток на зимоньку...</rus>
Песняас висьтавсьӧ челядь йылысь, кодъяслӧн кулі батьныс.
Мамныслы сьӧкыд лои быдтыны челядьӧс, и сійӧ корис воксӧ босьтны ас дінас челядьсӧ тӧв кежлӧ.
Но лёк моньыс ӧткажитіс.
Тайӧ вӧлі Олежеклӧн радейтана песня.
Быдпӧрйӧ, кор Павел дядьыс ланьтліс, Олег вӧлі сьӧлӧмсьыс шуас:
— Кутшӧм жальӧсь меным тайӧ челядьыс!
Мыйла тётяыс эз кӧсйы найӧс лэдзны?
Кутшӧм сійӧ лёк...
Кор Олеглы тырис нёль арӧс, ме пӧдариті сылы металлическӧй «Пионер-конструктор».
Детинка ӧдйӧ велаліс тэчны разнӧй модельяс: самолёт, тӧв мельнича да уна мукӧдтор.
Тайӧ вӧлі кропотливӧй удж, но Олеглӧн терпениеыс тырмывліс.
Вит арӧсӧн Олег катайтчис нин конькиӧн.
Мукӧд дырйи и ме конькиасьлывлі, да ми ӧтлаын ветлывлім катайтчыны.
Каток вылӧ мунігӧн пи некод вылӧ видзӧдтӧг восьлавліс орччӧн;
чужӧмыс сылӧн вӧвлі гӧрдӧдыштӧма.
Катайтчис сійӧ кокниа: то котӧртлывліс водзӧ, то бӧр воліс ме дінӧ — крепыд да пельк.
Чужан лунсяньыс Олегӧс велӧдім не видзӧдны поводдя вылӧ, и сійӧ эз пов ни жарысь, ни кӧдзыдысь.
abu
...
Прилукиын ми олім 1932 воӧдз, кор верӧсӧс вуджӧдісны Полтаваӧ удж вылӧ.
Олеглы сэки вӧлі квайт арӧс.
Полтаваын ми овмӧдчим Октябрьскӧй улича вылын, Корпуснӧй садсянь неылӧ.
Помнита, кыдзи Олег места вылӧ кынмис монументальнӧй памятник водзын, кодӧс сувтӧдӧма Пётр I-ӧн шведъяс вылын русскӧй войскалӧн победа честь кузя.
Вӧвлывлім ми и Шведскӧй могила вылын, краеведческӧй музейын да мукӧд историческӧй местаясын, кодъясӧн сэтшӧм озыр красавица Полтава.
...
Бабушка да внук костын крепыд любовь да дружба заводитчис налӧн первой аддзысьӧмсянь.
Менам мам — партияса член — Олеглы вӧлі необыкновеннӧй мортӧн.
Сійӧ тӧдмӧдіс Олегӧс сійӧн, мый ас вывті нуліс ачыс: крестьяналӧн революцияӧдзся сьӧкыд олӧмӧн.
Детинкалы сійӧ висьтавлывліс Ленин да Сталин йылысь, сы йылысь, кыдзи большевикъяс нуӧдісны народӧс победаӧ, шуда да свободнӧй олӧм туй вылӧ да кыдзи победитісны.
Висьтавліс и аслас сьӧкыд батрацкӧй олӧм йылысь, сы йылысь, кутшӧм уна лолі сылы донтӧм-донӧн уджавны озыръяс вылӧ.
Ичӧтик Олег веськыда эз вешйыв бабушка дінсьыс.
Муртса сійӧ вӧлі воас удж вылысь, Олег бара нин вӧвлі сы дінын.
Висьтав сылы, мыйла озыръясыс лоины сэтшӧм горшӧсь да мый вылӧ налы колӧ вӧлі сы мында озырлуныс, сэк кор гӧльяслӧн нинӧм эз вӧв, кынмисны да тшыгъялісны.
Бабушкаыс чужлӧма Згуривка сиктын, Полтавщинаын. — Тані, Олежек, — внукыслы висьтавліс сійӧ, — красуйтчыліс коркӧ пан Кочубейлӧн поместьеыс.
Но и паськыдӧсь жӧ да озырӧсь вӧліны местаясыс!
...
Паркас — великан-пуяс, быдсяма пӧткаяс. Юас тырыс чери, а ю весьтас — еджыд дворец. Гӧгӧрыс — гырысь вӧр, да, быттьӧ море, шумитӧ шобді му. Сэні и сахарнӧй завод, и разнӧй мастерскӧйяс, и ставыс, мый сьӧлӧмыдлы колӧ. А ставнас тайӧн владейтіс пан Кочубей...
Кутас вӧлі бабушкаыс Олегӧс киӧдыс и нуӧдас вӧвлӧм панскӧй паркӧ да муяс вылӧ.
...
Петкӧдлас внукыслы сійӧ местаяссӧ, кӧні пан Кочубей издевайтчыліс йӧз вылас, наказывайтліс быд ичӧтик мыжторйысь, да кӧні батракъяс уджавлісны нянь кусӧк вылӧ асывсянь рытӧдз.
Торъя ёна Олег вылӧ действуйтлісны бабушкаыслӧн висьтъясыс сы йылысь, кыдзи эз лэдзлыны гӧль йӧзлы велӧдчыны, книгаяс лыддьыны, видзлісны найӧс пемыдлунын, дзеблісны наысь правдасӧ.
Олег орӧдлывліс висьтсӧ: — Пеж буржуйяс, ук, пӧтлытӧм горшъяс!
Ненавидита найӧс!
Либӧ тӧждысьӧмпырысь юавлывліс:
— Бабуш, а буржуйяс да Кочубей бӧр оз нин локны? Збыльысь, бӧр оз локны?
Большевикъяс найӧс оз лэдзны?
— Оз лэдзны, муса пи, оз лэдзны, — детинкаӧс успокаивайтліс бабушкаыс.
abu
Коді вермис тӧдны сэки, мый бабушка Вералы регыд ковмас отсасьны внукыслы, «Молодая гвардияса» комиссарлы, «буржуйяскӧд» смертельнӧй тышын, дзеблавны юнӧй храбрецъяслысь оружиесӧ, видзны налысь гуся встречаяссӧ, допросъяс вылын усявны немецъясӧн кучкалӧмысь, терпитны внукыслысь мучительнӧй смертьсӧ да аддзыны Олеглӧн да уна миллион сэтшӧмъяслӧн делӧлысь победасӧ...
abu
«А НО? ӦТВЕЧАЙТ...»
Полтаваын ми Олегкӧд олім регыд.
...
Сылысь велӧдчӧмсӧ орӧдіс немвиччысьтӧм висьӧм.
Коркӧ ӧтчыд урок вылын сылӧн лоис аппендицит приступ, и ме должен вӧлі нуны сійӧс больничаӧ.
Доймӧмъяс, вӧлӧмкӧ, Олеглӧн вӧвлӧмаӧсь и войдӧр, но сійӧ терпитӧма.
Операцияыс должен вӧлі лоны сьӧкыд.
Тайӧ миянӧс ставнымӧс тревожитіс.
Меным разрешитісны лоны пи дінын.
Врач предупредитіс менӧ, медым ме подготовиті пиӧс сэк кежлӧ, мый операция бӧрын наркоз улын сылы ёна кутас ковны юны, но юны оз позь час нёль.
Пасьтӧдісны менсьым Олегӧс еджыд халатӧн, тайӧ халатнас сійӧ пырис операционнӧйӧ.
Кыдзи век, медперсонал вӧлі маскаа.
Тайӧ необычнӧй обстановкаыс первой чуймӧдліс Олегӧс, и сійӧ шӧйӧвошыштліс, но меліа нюмъялысь врач-профессор гажмӧдіс сійӧс:
— Но, Олег, аддзан, тані ставыс нывбабаяс, и сӧмын ми тэкӧд кыкӧн — мужчинаяс.
Крепитчы!
Смотри эн бӧрддзы, медым бӧрыннас ми вылын эз серавны.
— А ме ог и думайт бӧрдны, — вочавидзис тайӧ кывъясӧн гажмӧм Олег.
— Ті думайтанныд, меным ӧні страшнӧ?
Ньӧти абу!
Ме весиг эг бӧрд сэк, кор вӧлі зэв на ичӧт да ведраӧ доймыліс менам синкымӧй.
— А ӧні тэныд кымын арӧс? — юаліс профессор.
— Сизим да джын.
— Ого! — быттьӧкӧ шензис профессор.
— Тэ, пӧжалуй, и школаын нин велӧдчан?
— Мӧд классын! гордитчӧмӧн вочавидзис Олег.
abu
Олегӧс водтӧдісны операционнӧй пызан вылӧ, сійӧ мӧдіс лыддьыны ассистент бӧрся, но унмовсис сӧмын нелямын витӧд секундаын.
Ме петі.
Кор операция бӧрын Олегӧс вайисны палатаӧ, сійӧ вӧлі кулӧм морт кодь кельыд.
Топӧдӧм паръясыс косьмӧмаӧсь.
— Юны, — муртса кывмӧн шӧпкӧдіс сійӧ.
Ме вунӧді врачлысь предупредитӧмсӧ да Олеглы мыччи паньтыр кӧдзыд ва, но сійӧ слаб гӧлӧсӧн юаліс:
— Нёль часыс ӧмӧй коли нин?
Больницаын Олег куйліс дас лун, и век либӧ ме, либӧ бабушка Вера дежуритім сы дінын.
Помнита, кыдзи Олег корис бабушкасӧ не висьтавны тешкодь мойдкывъяс:
— Ой, оз ков, бабуш, эн петкӧдлы менсьым серамӧс!
А то менам вурысыс резьдас, и сійӧс выльысь ковмас вурны.
Профессор — ыджыд уска, солиднӧй, бур сьӧлӧма морт — радейтны мӧдіс Олегӧс.
Локтас сы дінӧ, пуксяс крӧвать дорас да дыр сыкӧд сёрнитас сы йылысь, мый медся ёна интересуйтіс Олегӧс: путешествиеяс йылысь.
Кор пиӧс выпишитісны больничаысь, профессор пӧдаритіс сылы «Робинзон Крузо» книга.
— Вот тэныд, Олег, настойчивӧй морт йылысь книга, — шуис профессор.
— Бушков вӧйтіс корабльсӧ — мортыс вартчис берегӧдз.
Сылы некӧн волі овны — сійӧ ачыс стрӧитіс аслыс крепость.
Ачыс аслыс вурис паськӧм, керйысь кодйис пыж.
Сы вылӧ уськӧдчисны врагъяс — сійӧ жугӧдіс найӧс да вӧтліс.
И ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчис ӧтнас.
А ӧні висьтав, Олег: мый жӧ вермам вӧчны ми ставным ӧтлаын, да кор ми сэтшӧм унаӧн да кор ми дружитны кутам?
А но?
Ӧтвечайт...
Операция бӧрын Олег пӧшти тӧлысь эз ветлӧдлы школаӧ.
Но сы дорӧ волывлісны ёртъясыс, отсалісны сылы, мед эз коль классьыс.
Олег водз почувствуйтіс школьнӧй коллективлысь матыслунсӧ да первойя дружбалысь донсӧ...
Но полтавскӧй школаын велӧдчыны сылы эз нин удайтчы.
Ми мунім Ржищевӧ, Киевскӧй областьӧ.
ДНЕПР
Ржищевӧ ми воим Октябрьскӧй торжествояс бӧрын.
Мыйтакӧ мунім пароходӧн.
Днепр кузя первой путешествиеыс Олеглы нэм кежлас колис паметяс.
Арнас миян Днепр кӧть и абу сэтшӧм шензьӧдана, но ас ногыс и тайӧ кадас мича.
Веськыдладор джуджыд берегыс думыштчӧмӧн сулалӧ, ставнас арся виж зарни коръяс пиын.
Шуйга берег вылас лыа кӧсаяс бӧрын заводитчӧны помтӧм бадьяс. Налӧн вӧсньыдик гӧрд стволъясыс мича лентаӧн сулалӧны берег пӧлӧн, а на сайын тыдалӧ сук вӧр, кӧні гожӧмын тырыс быдмӧ тшак да вотӧс, а ӧні арнас ланьтӧма да сідзжӧ пасьтасьӧма зарни паськӧмӧн, доспеха богатырь моз.
Гожся моз оз нин лэбавны Днепр весьтті кыпыда горзысь каляяс да уна мукӧд лэбачьяс.
Ставыс тырӧма лӧнь, торжественнӧй мичлунӧн.
Сӧмын тӧв свободнӧя гуляйтӧ днепровскӧй лӧз ва вывті, гыысь гыӧ еджыд быг койигтыр.
Кӧлесаяс улын муркъялӧ пемыд ваыс.
Йӧлаыс ылӧ-ылӧ нуӧ пароходлысь кузя нюжалысь гудок шыяссӧ...
Олегӧс некыдз он вермы вӧлі лэччӧдны вылыс палуба вылысь, арся тӧв вылысь уліӧ, шоныдінӧ.
Сійӧ ӧдйӧ да кокньыда тӧдмасис матросъяскӧд, дзор уска важнӧй капитанкӧд да дугдывтӧг юасис: мыйла пароходыс оз вӧй, сійӧ кӧ кӧрт, да ещӧ та мында груза;
кыдзи сійӧс вӧчӧма;
мыйла гудокыс тутсӧ;
вӧйӧ кӧ пароходыс, позьӧ-ӧ овны тані берег вылас, кыдзи Робинзон Крузо?
Матросъяслы лыддьыліс стихъяс, да найӧ, сійӧс кытшалӧмӧн да куритчигтыр, окотапырысь кывзывлісны.
Быд пристаньын Олег корліс менӧ да бабушкасӧ петавны сыкӧд берегӧ «видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ», и, дерт, ковмыліс петавны сыкӧд.
abu
Ржищевӧ воӧм бӧрын Олег пыр жӧ муніс школаӧ.
Школаӧ кык тӧлысь ветлытӧмыс сылӧн велӧдчӧм вылӧ эз отразитчы, и сійӧ помаліс мӧд класс похвальнӧй грамотаӧн.
Кутшӧма радейтны кутіс Олег Днепрӧс!
Ӧкмыс арӧсӧн сійӧ вермис нин вартчыны ӧтар берегсянь мӧдар берегӧдз — куимсё метр ылна.
Детинка мечтайтіс пыж йылысь, медым аслыс сынны и кыйны чери.
Ме кӧсйыси: — Кутан бура велӧдчыны — ньӧба тэныд пыж.
Пуксис гожӧм.
Олег помаліс велӧдчан во «отлично» вылӧ, и ме олӧмӧ пӧрті ассьым кӧсйысьӧмӧс.
Тыдалӧ, пи вӧлі уверен: тайӧ кад кежлас сійӧ лӧсьӧдіс уна вугыр, вугыр шатьяс, быдсяма сеткаяс да перемётъяс.
Шуда, радлан чужӧма, сійӧ пуксис аслас пыжӧ сынны.
Заводитіс дружитны пӧрысь рыбакъяскӧд — велӧдчыны налысь чери кыйны, шоныд рытъясӧ бипур дорын кывзыны мойдъяс да висьтъяс.
Олегысь сідзи и ӧвтіс тшын, чери да эжӧр дукӧн.
Киясыс сылӧн чорзисны, вӧліны парсассьӧмаӧсь.
Морӧсыс лои паськыдджык.
Корсюрӧ сылы удайтчывліс нуӧдны пӧрысь рыбак Герасименко дедӧс да ёртъяссӧ Днепр шуйга берегӧ, колльӧдны войсӧ вӧрын, бипур дорын, а югдігас заводитны чери кыйны.
Татшӧм «ылі путешествие» вылӧ месянь разрешение получитӧм бӧрын Олеглы вӧлі нимкодь, шызьӧдліс менӧ да бабушкасӧ:
— Мама, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм окота меным кыйны тэнад детскӧй садлы ыджыд сомӧс!
Тӧдан, кыдзи радлыны мӧдасны детсадса челядьыд!
...
И Олег вӧчис тайӧс: кыйис сом да вайис челядьлы.
Бӧрынджык сійӧ частӧ вайлывліс детскӧй садйӧ быдсяма посньыдик черияс да, челядьлы радлӧм вылӧ, лэдзліс найӧс аквариумӧ.
Татшӧм «путешествиеяс» бӧрын пи векджык волывліс уна чериӧн, висьтавлывліс Герасименко дедлысь висьтавлӧмторъяссӧ, кӧні вӧвлӧмторйыс сорсьыліс вӧвлытӧмторкӧд; татшӧм висьтъяссӧ лӧсьӧдлыны зэв мастерӧсь днепровскӧй рыбакъяс.
— Тӧдан, мама, — пӧся висьталіс меным Олег: — дедушка шуӧ, мый важӧн Днепрын русалкаыс вӧлі чери дорысь унджык.
abu
А сомтӧ абу нин сэтшӧм кокни кыйны, тэ эн думайт!
Мыйӧн сӧмын сійӧс перъян ваысь, пыр жӧ колӧ мыйӧнкӧ юрас кучкыны, глушитны, а он кӧ кучкы — беда!
Вины вермас...
Дедушка коркӧ ӧтчыд кыйӧма дас пудъя сомӧс, веськыда чудовище, да и абу дзик пыр оглушитӧма сійӧс — сомыд тай кыдзи чушнитас, кыдзи кучкас дедушкаыдлы бӧжнас, муртса кувтӧдзыс абу виӧма!
Ӧні ме таын и ачым убедитчи.
Сійӧ сомыс, кодӧс ме тэнад детскӧй садлы кыйи, — сійӧ кӧть и килограмм куима вӧлі, а кыдз тай бӧжнас кучкас менам кокӧ, быттьӧкӧ сабляӧн.
Но, ме, дерт, кок йылын кутчыси...
Сьӧлӧм вылӧ воис Олеглы и Ржищев, коді вӧлі Днепр весьтын зэв ыджыд парк кодь, — сылӧн краситӧм вевта да еджыд заборъяса ӧкуратнӧй керкаясыс.
Уличаыс, кытчӧ ми овмӧдчим, шусис Соловьинӧйӧн.
Тулыснас татчӧ поздысьлісны сы мында соловей, мый рытъя воздухыс юравлі налӧн сьылӧмысь.
Олеглы тайӧ кадас вӧлі дас арӧс.
Сійӧ мӧдіс увлекайтчыны стихъясӧн.
Да татшӧм чудеснӧй природаӧн кытшалӧминын найӧс эз позь не гижны.
Со тайӧ шуда лунъясас гижӧм стихотворениеяс пиысь сылӧн ӧти:
...
Тайӧ восяньыс природа йылысь ассьыс став впечатлениеяс, гортса да ывласа торъя случайяс да происшествиеяс, радейтана книгаясысь фразаяс пи заводитіс гижавны сьӧд клеенчатӧй обложкаа тетрадьӧ.
Сэтчӧ жӧ гижаліс и ассьыс стихъяссӧ.
Тадзи артмис сылӧн дневник.
Водз заводитіс сійӧс Олег.
Первойсӧ ставыс сэні вӧлі челядь нога наивнӧ; воысь-во дневникын гижӧдъясыс сылы лоины коланторйӧн, кыдзи вернӧй другкӧд да неизменнӧй отсасьыськӧд беседа.
Ичӧтысянь Олеглӧн вӧліны аслас пызан да книгаясӧн тыр этажерка, разнӧй папкаяс, «секретнӧй» тетрадьяс; ставсӧ тайӧс сійӧ видзис синмӧс дорысь ёнджыка да некодлы эз лэдзлы дзугны порядок...
Пилӧн уна чукӧрмисны татшӧм гижӧдъясыс да стихъясыс.
Кор заводитісны арестуйтавны молодогвардеецъясӧс, Олеглы быть лои ставсӧ тайӧс сотны.
Сылӧн приказ серти ми бабушкаыскӧд дыр шыблалім пачӧ стихъяса тетрадьяссӧ, папкаяссӧ, гижӧдъяссӧ — ставсӧ, мый Олег сэтшӧм радейтӧмпырысь чукӧртліс.
abu
Тайӧ ставсьыс коли кокньыдик руд пӧим, да и сійӧс ми разӧдім тӧвйылӧ...
ДРУЖБА
abu
Олег радейтіс став гажасӧ, мичасӧ, праздничнӧйсӧ.
Выль волы паныд ми сыкӧд ӧтлаын украшайтім ёлка.
Кор сы дінӧ волывлісны ёртъясыс, ме сідзжӧ накӧд ворслывлі: пасьтасьлі дед-морозӧ, декламируйті стихъяс, висьтавлі мойдъяс.
Коркӧ ӧтчыд, татшӧм шума ёлкаясысь ӧти вылын, кор пилӧн ёртъясыс муналісны, ме пукси диван вылӧ шойччыштны.
Зэв нин сёр вӧлі.
Ёлка вылын кусалісны помасьысь сисьяс.
Синъяс сідзи и куньсисны...
Олег ньӧжйӧник пуксис диван вылӧ, топӧдчис ме бердӧ:
— Мамочка, висьтав меным, кыдзи тэ олін, кор вӧлін ичӧт.
Ставсӧ, ставсӧ висьтав!
Кыдзи вӧлі...
Сійӧ корис меліа да настойчивӧя.
Ме заводиті висьтавны, вунӧді мудз йылысь и ачым ылалі.
— Но, кывзы!
Ичӧт дырйи ме ёнджыка вӧлі збой детинка кодь.
Нинӧмысь эг повлы.
Меным окота вӧлі аслым ставсӧ видлыны, ставсӧ тӧдмавны, вӧчны сійӧс, мый сьӧкыд: пыдӧджык пырны вӧрӧ, кавшасьны пу вылӧ дзик йылӧдзыс...
Коркӧ ӧтчыд горзігтыр котрала ме улича вывті да аддза: мыльк вылын йирсьӧны вӧвъяс.
И пыр жӧ меным став дорсьыс медся сьӧлӧм вылӧ воис ӧти вӧв: гнедӧй, бӧжыс еджыд.
Котӧрті сы дінӧ, водз кокъяссьыс рази гезторсӧ.
Позьӧ пуксьыны.
Но кыдзи?
Вӧв мыш вылӧдзыс весиг киӧн он судз.
Нетшки веж турун, ылӧдӧмӧн вайӧді вӧвсӧ забор дорӧ, ачым — забор вылӧ, забор вывсянь — вӧв вылӧ.
Гӧтов!
Кок кӧртӧдсьыс вӧчи дом, кӧмтӧм кокъяснам тувки вӧвлы бокас, шпорыӧн моз.
Тыдалӧ, и вӧлыс сэтшӧм жӧ нинӧмысь пӧвтӧм вӧлӧма, кыдзи и ме.
Ми сыкӧд тӧвзим степӧ, сӧмын пельясын тӧлыс шутьлялӧ!
Лӧсьыд!
Кок улысь муыс пышйӧ, тӧлыс чужӧмад швачкӧ, туйыс прӧст...
Но и новлӧдліс жӧ вӧлыд менӧ степь вывті — ачыс мудзис!
Шыбитіс менӧ вылыссьыс, пызь мешӧкӧс моз, и стадоӧ гӧнитіс.
А ме уси да и чеччынысӧ ог вермы.
Бур ещӧ, мый вӧв кок улас эг веськав.
Бать зэв ёна скӧрмис: вӧлӧмкӧ вӧлыс асныра.
И бать меным век кежлӧ запретитіс вӧв вылын катайтчыны.
— Он кӧ кут кывзысьны, — шуӧ, — гожӧмбыд керкаын мӧдан пукавны.
Ме кывзыси.
Но коркӧ ӧтчыд аддза — дворӧд ветлӧдлӧ зэв ён кабан.
Ме гусьӧникӧн матыстчи кабан дінӧ.
Гыжъялышті сылысь пель сайсӧ, а кор сійӧ лажмӧдчис, — чеччышті сылы мыш вылас да кутчыси щӧтяс.
Кабаныд первойсӧ нинӧм эз гӧгӧрво, а сэсся ачыс повзис, мӧдіс руксыны, да кыдз заводитіс менӧ дворӧд новлӧдлыны, сӧмын менам син водзын ставыс вирдалӧ!
Ставыс эськӧ тайӧ вӧлі нинӧм, но аддза — кабаныд менӧ нуӧ кильчӧ дорӧ, а кильчӧ вылын бать пукалӧ...
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый тайӧ кабаныс вӧлӧма вывті скӧр: йӧз вылӧ усьласьӧ.
Клыкъясыс сылӧн вӧліны пурт кодьӧсь...
И вот, вомсьыс быгсӧ резігтыр, кабан чеччыштіс кыдзкӧ аслысног, ме гӧгӧрвои, мый лэбзя воздухӧд, и шлёпнитчи-уси няйтас дзик бать водзладорӧ...
Олег сераліс мекӧд тшӧтш...
— Но, мамочка, но ещӧ висьтав!
Пожалуйста!
Татшӧм случайын ӧткажитны сылы вӧлі позьтӧм.
Ми пуксим бурджыка, топыдджыка ӧта-мӧдӧс кутім, и ме висьталі водзӧ.
— А кор меным вӧлі кӧкъямыс арӧс, ме, Олежек, муртса эг усь увлань юрӧн юкмӧсӧ.
Делӧыс со кыдзи вӧлі.
Аслам пӧдругаяскӧд ме ворсі джуджыд юкмӧс дорын.
Сэні скӧтӧс юктавлісны.
Васӧ лэпталісны жаравечӧн.
Жаравеч вылі помсяньыс лэччӧ кузь шать, а сы помын ведра нёля ыджыд пу пельса.
Жаравеч мӧдар помас — груз, кӧртысь.
Вески сяма артмӧ.
Дозйыс тырас ванас, весыс ӧткодь лоӧ, и сійӧс кокньыд выліӧ лэптыны шатьӧдыс.
Вот ме и шуа челядьлы:
— А но, коді вермас ва тыра пельсасӧ лэптыны, сійӧ и медся вына!
Сэтшӧм вынаыс некод эз сюр.
Сэки ме ачым став вынӧн кутчыси пельса шатяс — и юкмӧсӧ.
Но кияс менам регыд мудзисны, васӧ гумовтны эг вермы, киӧс мынтӧді шатьсьыс да эг и гӧгӧрволы, кыдзи друг лои небеса улын.
А артмис со мый.
Пельсаыс кайис выліӧ, жаравеч помыс крукыштіс менӧ платьеӧд.
Катлася ме воздухын, нинӧм ог гӧгӧрво, сӧмын кыла, кыдзи пӧдругаяс чилзӧны да горзӧны повзьӧмысла.
Кыдз тай кӧрт грузыс сэки грымгысяс муӧ, менӧ зыркнитіс юкмӧс весьтын, пу дозйыс бӧр мӧдӧдчис увлань, а сыкӧд тшӧтш и ме.
Сійӧ воис ваӧдзыс, и бара кӧрт грузыс кыскис сійӧс вывлань, и ме бара небесаас кокъясӧн вужъяся...
Тадзи ме гоз-мӧдысь качлі да лэччылі.
Медбӧрын дзажмуні-косяссис платьеӧй, и ме, лягуша моз, шлёпнитчи кымыньӧн муас.
И дойми зэв ёна и яндзим!
А сэні ещӧ челядь ме вылын сералӧны: «Медся вына, медся вына!..»
— Мама, но а тэ? — места вылын вӧрзьыштіс Олег.
— Но, и ме накӧд тшӧтш серала.
На дырйи эг бӧрд.
А кор степӧ котӧрті, сэні и пӧттӧдз бӧрді...
Мый медся ёна радейтӧны челядь, оз кӧ висьтъяс да мойдъяс?
Эз вӧвлы случай, медым ми эг висьтавлӧй Олеглы, кор сійӧ корліс висьтавлыны Украина йылысь, миян важся мастерӧвӧй йӧзлӧн сьӧкыд олӧм йылысь, Олеглӧн дедушка, Коростылев йылысь, да уна мукӧдтор йылысь, мый сэтшӧм ёна интересуйтӧ быд кагаӧс.
И Олег тадз жӧ вӧчліс.
Тадзи быдмисны миян дружба да ёрта-ёртлы доверие...
«МЕ — ДЗИК ПЫР!»
Регыд и бабушка Вера локтіс ми дорӧ Полтаваысь.
Сійӧ кутіс уджавны совхозын парторгӧн, а оліс миянкӧд ӧтлаын.
Олег вывті ёна радліс.
И кымын водзӧ ёнмис дружбаыс бабушка да внук костын, сымын унджык Олег тӧдмавліс олӧм йывсьыс, шуд да вольнӧй олӧм вӧсна миян народлӧн тыш йылысь да век ёнджыка радейтіс ассьыс отчизнасӧ.
Век гажа, тӧждысьысь, жизнерадостнӧй, уджын упорнӧй, йӧз шоглун дінӧ чуткӧй, век дась отсавны йӧзлы, бабушка Вера ӧти минута эз вермы пукавны уджтӧг да сійӧ вӧлі Олеглы большевиклӧн примерӧн.
Тӧдвылын кута пионерскӧй организацияӧ Олеглысь пыран лунсӧ.
Тайӧ вӧлі 1935 вося сентябрь 7 лунӧ.
Олег садьмис югдігас на да заводитіс ӧдйӧ пасьтасьны.
Регыд орчча комнатаысь ме кылі:
— Ме, Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзса юнӧй пионер, аслам ёртъяс водзын кӧсйыся, мый чорыда кута сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна...
Гӧлӧсыс Олеглӧн вӧлі волнуйтчана, но кывъяссӧ сійӧ шуаліс крепыда.
Школаысь гортӧ локтіс югъялана синъяса, сьыліас выль гӧрд галстука.
Уськӧдчис ме дінӧ, окаліс.
Сэсся верстьӧ морт моз шуис:
— Ӧні миян керкаын партияса кык член.
— Кодъяс нӧ?
— Бабушка да ме, — вочавидзис Олег.
Ме серӧкті.
Ме объясниті сылы, мый пионер — абу на партияса член, мый первой колӧ пырны комсомолӧ, а сы бӧрын нин партияӧ;
Олег тайӧн сӧгласитчис, но колис аслас мнениеӧн.
— Но мый нӧ?
Пионер неуна партийнӧй жӧ...
Тайӧ лунсяньыс Олег сьӧлӧмсяньыс выполняйтіс поведение кузя став пионерскӧй правилӧяс.
...
Коркӧ ӧтчыд детскӧй садса ёртъяс, кӧні ме уджалі, корисны Олегӧс Май 1 лунся праздник вылӧ.
Заводитчис утренник.
Залын эз коль ни ӧти прӧст места.
Олег сэтшӧма увлекитчис сценанас, мый, кажитчӧ вӧлі, нинӧм сэсся эз аддзы ас гӧгӧрсьыс.
Но сэки залӧ пырис младшӧй группаса воспитательница Ксения Прохоровна.
Олег казяліс, мый залын абу прӧст места, ӧдйӧ матыстчис Ксения Прохоровна дорӧ да предложитіс сылы ассьыс местасӧ.
Олег век следитіс аслас внешность бӧрся, эз распускайтлы асьсӧ.
Костюмыс сылӧн пыр вӧлі кыдзи выль, марайтчытӧм, бура чиститӧма, ачыс век гладитліс.
Узьны водігӧн Олег ӧкуратнӧя тэчліс ассьыс вещьяссӧ ас дінас, стул вылӧ.
Сійӧ некор эз вӧвлы шырсьытӧм либӧ юрсисӧ шыльӧдтӧм.
Коркӧ ме муні гортысь.
Олег коли ӧтнас.
Асывнас сійӧ водз чеччӧма да соседкалысь корӧма утюг.
— Мыйла тэныд утюгыс?
— Школаӧ мунны кад, а костюмӧй чукрасьӧма.
Абу лӧсьыд татшӧм костюмӧн парта сайӧ пуксьыны.
Ме — дзик пыр!
И сійӧ пелька да ӧдйӧ гладитӧма ассьыс костюмсӧ да сӧмын сэки мунӧма школаӧ.
Велӧдчис сійӧ век окотапырысь.
Гордостьыс сылӧн страдайтіс, Олег эз кӧ получитлы сійӧ отметкасӧ, мый вылӧ артавліс.
...
БУШКОВ
Олег зэв ёна радейтіс природа.
Аслыспӧлӧс чувство сылысь кыпӧдлісны бушков, гымалӧм, тӧлын — буран.
Ӧтчыд вӧлі жар, но сэзь да лӧнь лун.
Ми ставным мунім удж вылӧ.
Олегӧс гортӧ колим менам чойкӧд.
Рыт кежлас поводдяыс вежсис.
Небесаыс ставнас вевттьысис сук сьӧд кымӧръясӧн.
Кыптіс ыджыд тӧв.
Регыд сійӧ пӧри настоящӧй бушколӧ.
Пуяс нюклясисны да ратшкакылісны.
Керка вевтъяс вылысь тӧвзис идзас, сук бус кымӧръяс кыпӧдчывлісны, кажитчӧ, дзик небесаӧдз.
А сэсся кӧшысь моз мӧдіс зэрны.
Днепрлань мӧдісны визувтны ызгысь шоръяс.
Кор зэрыс лӧнис, ме тэрмаси гортӧ.
Вои — пиӧй абу.
— Кӧні Олегыс? — юалі ме чойлысь.
— А ме ог тӧд, — вочавидзис сійӧ, — ме ачым волнуйтча.
Кор бушколыс заводитчис, сійӧ котӧртіс Гриша Задорожный другыс дінӧ.
Ме неуна виччысьышті и муні Гриша ордӧ.
Олег сэні эз вӧв.
Гриша шуис, мый Олег локтіс котӧрӧн, кор бушколыс сӧмын на заводитчис, и кутіс корны Днепр вывті катайтчыны.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис пыжӧн петны Днепр шӧрӧ да венласьны гыяскӧд.
Сыысь кындзи, татшӧм поводдя дырйи, кыдзи бӧрыннас уверяйтіс менӧ Олег, зэв ёна шедӧ чери — весиг самтӧг кутчысьӧ, сӧмын вевъяв лэптавны.
Гриша эз лысьт мунны.
Сэки Олег ӧвтыштіс кинас, босьтіс ассьыс вугыръяссӧ, перемётъяссӧ да тӧвзис ю дорӧ.
Ог помнит, кыдзи ме котӧрӧн локті гортӧ.
Менсьым висьталӧмӧс кывзӧм бӧрын бабушкаыс сідзжӧ инас эз ӧшйы, и ми кыкӧн котӧртім Днепр дорӧ.
Кор ми локтім ю дорӧдз, дзикӧдз нин пемдіс.
Бушколыс лӧнис, и сӧмын ыджыд зэрбӧрса гудыр шоръяс шумӧн лэччисны Днепрлӧн джуджыд кыр йывсянь.
Ме видзӧді войся сап пемыдас, кывзыси, оз-ӧ кыв пелысъяслӧн сёлькӧдчӧм.
— Олег!
Оле-же-ек! — помтӧг горзі ме.
Некод эз шыась.
Меным кажитчис, мый менам Олег свет вылас абу нин...
— Мама, мый нӧ вӧчны?
Мый вермис вочавидзны бабушка Вера!
Ми котралім берег кузя, выльысь и выльысь чуксалім пиӧс.
Ӧтвет эз вӧв.
И эз вермы лоны...
Олег виччысис миянӧс гортын.
Ме сэки сэтшӧма скӧрми сы вылӧ, мый и дыр сёрнитны сыкӧд эг вермы.
Сӧмын и шуи:
— Кык вежон кино вылӧ он ветлы!
Пилӧн гырысь васӧд синъясыс лӧня видзӧдлісны ме вылӧ.
Мӧд луннас, кор ме успокоитчи нин, Олег каитчис:
— Гӧгӧрвоан, мамук, ме ӧд и Гришаӧс кори Днепр вылӧ, да сійӧ эз мун.
Мый вӧлі вӧчны?
Муні ӧтнам.
Пукси пыжӧ, а сэсся бушков кыптіс.
Ук, и шыблаліс жӧ пыжӧс гы вывсянь гы вылӧ!
Быттьӧкӧ ме ӧтнам Днепркӧд вермася.
А кор зэрны мӧдіс, пыжӧс ме кыски ді вылӧ, пӧрӧді сійӧс да пукси пыж улас.
А сэсся... — Олег топӧдчис ме дінӧ, мудера ворсіс синъяснас:
— Тэ жӧ, мамук, он тӧд, кутшӧм ёна чериыс кутчысьӧ бушков бӧрас!
Но кӧть кутшӧма сійӧ эз леститчы ме дінӧ, кутшӧм кӧть бур сійӧ эз вӧв тайӧ асылас, ме эг веж ассьым шуӧмӧс и ещӧ ӧтчыд выльысь шуи, мый сылы ковмас нуны наказание.
Тайӧ зэв ёна чуймӧдіс Олегӧс.
Сійӧ муніс бабушка дінас да сыкӧд паніс татшӧм сёрни:
— Бабуш, ме кӧсъя тэкӧд сёрнитны кыдзи партиец партиецкӧд...
Бабушкаыслы сійӧ висьталіс, мый ме запретиті сылы кык вежон ветлывны кино вылӧ.
Бабушкаыс, дерт, босьтчыліс мекӧд сёрнитны внуксӧ прӧститӧм кузя, но и тайӧ эз отсав: Олег кык вежон эз ветлы кино вылӧ.
Кыдзи быд детинкалы тайӧ вӧлі сьӧкыд наказание.
Олег, пыдісянь ышловзьӧмӧн, бӧрынас нин меным шуис:
— Тэ эськӧ мед менӧ лучше тасмаӧн нӧйтыштін!
Доймыштіс эськӧ и прӧйдитіс.
И ме эськӧ пыр жӧ кино вылӧ муні...
...
ОТЧИЗНА
Школаын велӧдчан первой лунъяссяньыс жӧ Олег сьӧлӧмсянь босьтчис общественнӧй уджӧ.
Тайӧ уджыс сылысь босьтліс уна кад да энергия, но некор эз мешайт ни велӧдчӧмлы, ни проказаяслы.
Мӧд классянь заводитчӧмӧн сійӧ вӧлі класса старостаӧн, сэсся — школьнӧй газетаса редакторӧн.
Витӧд классын велӧдчигӧн нин менам пилӧн пиджак морӧсас лоис «Ворошиловскӧй стрелок» значок.
Со сійӧ зіля рисуйтӧ праздник кежлӧ плакат.
Со сійӧ, ставнас краскаӧсь да клейӧсь, ёртъясыскӧд стрӧитӧ самоходнӧй танклысь да «настоящӧй» самолётлысь модель.
Праздничнӧй демонстрация вылын сійӧ киын — школьнӧй знамя.
Со сійӧ горзӧ да сералӧ, кӧдзыдысла гӧрдӧдӧма, ёртъясыскӧд вӧчӧ лым морт.
Команда — и тӧвзисны лым мачьяс.
— Атака.
Ура!
Радейтліс сійӧ кывзыны, кыдзи лымйыс дзуртӧ лыжи улын, асьсӧ вунӧдӧмӧдз ворсліс футболӧн, бергавліс турник вылын, эз вӧв медбӧръяӧн и волейболын.
И сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсянь босьтчыліс урокӧ, котӧртліс школаӧ...
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны — мый жӧ медся ёна радейтліс менам пиӧй да мыйӧн медся ёна увлекайтчис?
Сійӧ радейтіс ставсӧ: небеса, шахмат, Днепр, химия, кодзувъяс, школа, ёртъяссӧ, география, рӧднӧй керкасӧ, цветъяс и футбольнӧй мач, книгаяс и кино, история и математика, челядькӧд ноксьӧм и цельӧ лыйлӧм, животнӧйясӧс, чериясӧс, лэбачьясӧс, аслас киясын кӧртзыр да мӧлӧт.
Радейтіс став настоящӧйсӧ да интереснӧйсӧ, дружнӧйсӧ да мичасӧ.
Наслаждайтчис велӧдчӧмӧн и уджӧн, бипурсянь шоныдӧн, сьыланкывйӧн и музыкаӧн.
Сійӧ оліс лэбач моз свободнӧя, кыдзи уна сё тысяча челядь.
Школа вӧлі налӧн позйӧн.
Ме думайта ӧні: кор зловещӧй шурф дорын менсьым пиӧс суис бӧръя час, кор сійӧс мучитісны да слабмис телӧыс, эз-ӧ нюммун сэки Олеглы сылӧн шуда челядьдырыс?
Эз-ӧ кокньыдджык сылы вӧв примитны убийцаяслысь пулясӧ да смертьсӧ, кор сійӧ тӧдіс, мый некод да некор оз мырддьы сӧветскӧй челядьлысь тайӧ шуда челядьдырсӧ?
Менам том лыддьысьысь!
Видз да радейт ставсӧ, мый завоюйтісны тэныд батьяс да ыджыдджык ёртъясыд асланыс вирӧн сьӧкыд бойясын.
Радейт ассьыд рӧднӧй мутӧ, сы вылысь быд турун сі, школатӧ, учительястӧ, ассьыд местатӧ парта сайсьыд.
Видз да дорожит ставнас — ыджыдӧн и ичӧтӧн: старшӧй ёртлӧн сӧветӧн и тэнад мамлӧн да батьлӧн уджысь мудзӧм киясӧн, найӧ чужӧмъясвывса быд чукырӧн. Ставсӧ тайӧс радейт асьтӧ дорысь ёнджыка, велӧдчы да трудитчы, прославляйт ассьыд отчизнатӧ.
Медым Олеглӧн олӧмыс да тышыс отсаласны тэныд...
«Ю ДОРЫН ОЛАННЫД — ВАРТЧЫНЫ ОН КУЖӦЙ!..»
Сэні жӧ, Ржищевын, Олег гижсис Осводӧ, кутіс наблюдайтны правильнӧя чери кыйӧм бӧрся да пыжъясӧн катайтчысьяс бӧрся.
Кажитчӧ вӧлі, Олег сӧмын и виччысис сійӧс, медым кодкӧ усис пыжысь ваӧ, медым уськӧдчыны отсӧг вылӧ да спаситны.
Плавайтіс Олег, кыдзи чери...
И колӧ шуны, татшӧм случайыс Олеглы сюрис гожся каникул дырйи тётя Тася ордас, Коростышевын.
Олег радейтіс ассьыс воча чойяссӧ Светланаӧс да Ленаӧс и быдса лунъясӧн ветлӧдліс накӧд вӧрын да ю вылын.
Коростышев дорын юыс визув.
Некымын километр сійӧ кыссьӧ вӧръяс пӧвстӧд, мича да живописнӧй, кыдзи и миян став вӧрса юяс.
Ӧтчыд водз асылын Олег сетіс команда чойясыслы:
— Регыдджык ю вылӧ, пыжӧ!
Катайтышта, чери кыям.
Тэрыбджыка, тэрыбджыка!
Кӧр найӧ петісны ю шӧрас, Олег тшӧктіс Леналы пуксьыны сынны, медым аслыс дасьтыны вугыр.
Нывкаяс мӧдісны дурны.
Ӧпаснӧйяс дінас мунігӧн Лена конйыштчис, кияснас кутчысис пыж дорӧ...
Секунда — и пыжыс путкыльтчис.
Нывкаяс вартчыны эз кужны,
Лена кутчысис пыжас, Светлана бультікасис, мӧдіс кылавны.
Олег аддзис, мый Лена кутчысьӧ ачыс да горӧдіс сылы:
— Молодец!
Кутчысь крепыдджыка!
И тэрыба вартчис Светлана дінӧ.
Вӧйысьӧс спасайтан став осводовскӧй правилӧяс серти ваас сійӧ кватитіс чойсӧ да сыкӧд вартчис береглань.
Пуксьӧдіс сійӧс лыа вылӧ, вартчис Ленала.
Тадзи жӧ берегӧ вайис и сійӧс.
Бӧрыннас, бипур дорын, кокпӧв йылын чеччалігтыр, медым лэдзны пеляс веськалӧм васӧ, Олег скӧрысь шуаліс чойясыслы:
— Вот чудакъяс: ю дорын оланныд, а вартчыны онӧ кужӧй!
И тӧлысь чӧжӧн сійӧ велӧдіс чойяссӧ вартчыны.
...
ТУЛЫС
Ржищевын Олеглӧн ёртъясыс вӧлі уна, а на пиысь медся матысаясӧн вӧліны Володя Петренко, Ваня Лещинский, Гриша Задорожный, Зина Бонзик да Рада Власенко.
Тӧдвылӧ усьлывлӧ менам олӧмысь ӧти шуда лун.
Тайӧ вӧлі гожӧмын, рытладор.
Шондіыс эз на лэччы, и ме решитчи гуляйтыштны Днепр пӧлӧн.
Эг на удит ме воны берег дорӧ, Днепр вылысь кылі гора сьылӧм.
Сьылісны хорӧн — сэтшӧм мичаа да кыпыда, мый эз позь не мунны воча тайӧ сьыланкывйыслы.
Ме котӧрӧнмоз петі джуджыд кыр йылӧ...
И меным друг кажитчис, мый Днепрлӧн лӧз эрд вывті кывтӧны цветъяслӧн ловъя букетъяс.
Тайӧ вӧлі пыж. Сэні тырыс пукалісны разнӧй рӧма украинскӧй костюмъясӧ пасьтасьӧм да юр вылын дӧлалысь лентаяса да венокъяса нывъяс.
И друг тайӧ ловъя букетъяс письыс кыліс гора гӧлӧс:
— Мама, лок ми дорӧ!
Тӧдмавны пиӧс вӧлі сьӧкыд, но вот сійӧ мӧдіс меным ӧвтны кинас.
Олеглӧн юр вылас вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм нывъяслӧн, букет ловъя цветъясысь.
— Пуксьӧй микӧд, Елена Николаевна! — кутісны корны менӧ и нывъяс.
— Ми — пристань дорӧ, пароход встречайтны.
Аддзыланныд, кыдзи гыясыс мӧдасны качайтны пыжсӧ!
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый Олег аслас пыжӧн катайтчигӧн берег вылысь аддзӧма Радаӧс да сылысь пӧдругаяссӧ, ржищевскӧй школаса квайтӧд да сизимӧд классъясса велӧдчысьясӧс, и корӧма найӧс катайтчыны Днепр вывті.
Нывъяс окотапырысь сӧгласитчӧмаӧсь, а благодарность пыдди Олеглы кыӧмаӧсь Днепр шуйгаладорын чукӧртӧм цветъясысь венок.
Ме пыри пыжӧ, пукси Олегкӧд орччӧн.
Нывъяслӧн сюрис и меным венок.
Торжественнӧя, <rus>«Веснянка»</rus> сьылігтыр, найӧ пуктісны менам юр вылӧ веноксӧ, и ме эг нин торъяв наысь да накӧд ӧтлаын сьылі тулысӧс ошкан сьыланкывъяс...
...
ПУТЕВОДНӦЙ ЗВЕЗДА
Лыддьысис Олег, кыдзи и сійӧ арлыда пӧшти став челядь, уна, лыддьӧм книгаясса геройяскӧд нимкодясис, шогсьывліс, путешествуйтліс, мунліс враглы паныд тыш вылӧ и побеждайтліс.
Сійӧ некымынпӧв лыддьыліс Войничлысь <rus>«Овод»</rus>, Джек Лондонлысь приключенческӧй рассказъяс, лыддис Горькийлысь, Пушкинлысь, Котляревскийлысь произведениеяссӧ, <rus>«В дурном обществе»</rus> Короленколысь, <rus>«Разве ревут волы, когда кормушки полны?»</rus> Панас Мирныйлысь, Шевченколысь гижӧдъяссӧ, «Тарас Бульба» Гогольлысь, увлекайтчис Украина йылысь сылӧн рассказъясӧн.
«Евгений Онегинысь» сійӧ уна тӧдіс наизусть.
Миян став томйӧзлӧн радейтана писатель Николай Островский Олеглы лои торъя донаӧн да матысаӧн. <rus>«Рождённые бурей»</rus> да <rus>«Как закалялась сталь»</rus> Олег лыддис украинскӧй кыв вылын, кор на вӧлі квайтӧд класса велӧдчысьӧн.
Сійӧ вайис книжкасӧ и пыр жӧ пуксис лыддьыны.
Ставӧн нин узисны.
Друг пи комнатаысь ме кылі гора сёрни.
«Кодкӧд сійӧ сёрнитӧ? — думышті ме.
abu
— Ӧд коймӧд час вой нин!»
Муні пи дінӧ.
Видзӧда — менам Олег куйлӧ крӧвать вылын, ӧвтчӧ кияснас да пӧся шуалӧ:
— Вот и Павка, вот тайӧ молодец!
— Олег, кодкӧд тэ сёрнитан? — ньӧжйӧник юалі ме.
— Регыд асыв, а тэ он узь.
Олег видзӧдліс ме вылӧ мудз синъяснас:
— Мамук, эн дӧзмы!
Тӧдан, ме сэтшӧм книга лыддя, сэтшӧм интереснӧйӧс, некыдз ог вермы торйӧдчыны!
Ме дзик пыр унмовся.
Мамук, аски, кор ме муна школаӧ, лыддьы тэ тайӧ книгасӧ, но сӧмын со татчӧдз, ладнӧ?
А сэсся ми кутам лыддьыны гораа.
Сет честнӧй кыв, мый метӧг тэ ни ӧти строчка он лыддьы!
abu
Ме босьті книжкасӧ, кӧсйыси вӧчны сы ног и муні.
Ас ордын ме муртса лыддьывлі книгалысь заводитчӧмсӧ и сэсся эг нин вермы торйӧдчыны сы дінысь.
Кор Олег локтіс школаысь, менам вӧлі нин лыддьӧма ылӧ водзӧ.
abu
Коляссӧ ми лыддим сыкӧд ӧтлаын.
Книгасӧ пӧдлалӧм бӧрын Олег юаліс:
— Мама, висьтав, позьӧ-ӧ лоны сэтшӧм жӧ выносливӧйӧн, кыдзи Павка, сэтшӧм терпеливӧйӧн да закалённӧйӧн, кыдзи сталь?
Ме эг тӧд, мый вочавидзны сылы, думыштчи.
Сійӧ водзӧ висьталіс:
— Мама, ме эськӧ кӧсйи дзик быдторйын лоны Павка кодьӧн.
Вӧчны сійӧс, мый сійӧ вӧчис, меным, тӧдӧмысь, тайӧс вӧчны оз нин удайтчы.
Корчагинлы ичӧтысянь ковмыліс унатор терпитны.
Сійӧ и буржуйяскӧд тышкасис и немецъяскӧд.
Татшӧм олӧм йывсьыс ми вермам сӧмын книгаясысь лыддьыны...
Бӧрыннас Олег унаысь бергӧдчывліс сійӧс волнуйтысь тайӧ тема дінас,
и кор школаын вӧчисны <rus>«Как закалялась сталь»</rus> книга йылысь диспут, пи вӧлі докладчикӧн.
Мӧдысь Олег лыддис Николай Островскийлысь книгаяссӧ ӧкмысӧд классын велӧдчигӧн, кор нин вӧлі комсомолецӧн.
Тайӧ книгаясыс лоисны сылӧн путеводнӧй звездаӧн.
Сійӧ и думнас эз торйӧдчыв тайӧ книгаясса геройяскӧд.
Накӧд, колӧ чайтны, и смерть вылӧ муніс...
abu
ПАСЬКЫД ТУЙ
Менсьым верӧсӧс вуджӧдісны удж вылӧ мӧд районӧ, миянлы ковмис эновтны Ржищев да мунны Каневӧ.
Жаль вӧлі Олеглы торйӧдчыны рӧднӧй местакӧд, кӧні сійӧ колльӧдіс аслас челядьдырлысь сы мында шуда во, кӧні сійӧс радейтісны да кӧні сылӧн юнӧй сьӧлӧмыс медводдзаысь матыстчис мӧд юнӧй сьӧлӧм дінӧ: Рада Власенко коли Ржищевын...
Сыысь кындзи, Днепр, пыжъяс, Освод — ставыс тайӧ лои сэтшӧм дона да матыса сійӧ сьӧлӧмлы.
Мунӧм водзвылас Олег зэв ёна волнуйтчис.
Сійӧ кӧсйис, некодӧс ӧбӧдиттӧг, ёртъяс костын юкны ассьыс став «чери кыян овмӧссӧ»: вугыр шатинъяссӧ, вугыръяссӧ, кулӧмсӧ, сачоксӧ, перемётъяссӧ, ассьыс радейтана пыжсӧ.
И ставсӧ вӧлі юкӧма некодӧс ӧбӧдиттӧг.
Мунан лунӧ Олег дінӧ локтісны сылӧн став ёртъясыс.
Найӧ чукӧрмисны вель унаӧн.
Ӧтияскӧд сійӧ дружитчис школаын, мӧдъяскӧд вӧлі Осводын, кыйис чери, а Ваня Лещинскийкӧд да Володя Петренкокӧд — кыдзи найӧ мечтайтлісны ылі мореяс да океанъяс вывті путешествуйтӧмъяс йылысь!
Гажтӧм вӧлі торйӧдчыны челядьлы, и сёрниыс налӧн оз вӧлі артмы.
Сулалӧны ёрта-ёртлы паныд, а колана кывъяс оз аддзыны.
Гриша Задорожный ӧвтыштіс кинас:
— Эк, Олег, чукӧртчим ми, медым сёрнитыштны тэкӧд да сины тэныд шуда туй, а со, аддзан, — кывъясным быттьӧ сибдӧмаӧсь... чӧв олам!
Рада Власенколӧн друг ыпнитіс чужӧмыс, и та вӧсна сійӧ ещӧ на лои мичаджык.
— Олежек... квайт во ми велӧдчим ставным ӧтлаын, ӧти школаын.
Тэ вӧлін миянлы бур ёртӧн... вернӧй другӧн.
Миянлы быдӧнлы зілин отсавны, мездыны шоглунысь, а ковмыліс кӧ — и став мыжсӧ босьтлін ас вылад.
Тэ некор эн выдайтлы миянлысь общӧй секретнымӧс.
Тэкӧд позьӧ вӧлі сёрнитны быдтор йылысь.
Ми некор огӧ вунӧдӧй тэнӧ, дона Олежек!
Со, примит миянсянь казьтылӧм вылӧ...
И Олеглы Рада мыччис Максим Горькийлысь книга.
Волнуйтчысь Олег уськӧдчис Рада дінӧ.
Найӧ кутчысисны.
— Ребята, ті жӧ асьныд ставныд сэтшӧмӧсь... сэтшӧмӧсь...
Но да, верма ӧмӧй ме вунӧдны ті йылысь?
Аттьӧ книгасьыс и ставсьыс!..
Вайӧ сьылыштам, а?
И ставныс пыр жӧ гажмисны, мӧда-мӧд вежмӧн мӧдісны гораа сёрнитны.
Мӧдісны ноксьыны, серавны, шумитны.
Шумӧн ставныс ӧтлаын котӧртісны дворӧ, и мӧдіс юргыны песня бӧрся песня...
Ми мунім овны Каневӧ.
Канев — Днепр дорса лӧнь кар, коді паськӧдчӧма джуджыд сёнъяс пиӧ.
Татчӧ, джуджыд кыр йылӧ, гуалӧма Тарас Шевченкоӧс.
abu
Ми Олегкӧд вӧлім праздник вылын, кор страналӧн быд помсянь народ чукӧртчыліс Днепр дорӧ — Тарас Шевченколы памятник восьтігкежлӧ.
Олег тайӧ лунас садьмис югдытӧдзыс ёна водз.
Ӧдйӧ мыссис, пасьталіс ассьыс медбур костюмсӧ, тэрмасьӧмӧн завтракайтіс.
Дерт, миянӧс сійӧ эз кут виччысьны и котӧртіс пристань вылӧ, кытчӧ должен вӧлі воны Киевысь пароход гӧстьясӧн да украинскӧй правительствоса членъясӧн.
Недыр мысти верӧскӧд ми мунім сэтчӧ.
Вӧлі вывті мича, шондіа лун.
Тарас Шевченколӧн гуыс Днепр джуджыд кыр йылын.
Тасянь уна километр сайӧдз тыдалӧ зарни рӧма лыа берегъяса да лӧнь йиръяса миян рӧднӧй юным.
Тадзи помтӧг и сулалан эськӧ чужӧмтӧ мелі тӧвлы паныд веськӧдӧмӧн, любуйтчан лӧз Днепрӧн да казьтылан Шевченколысь кывъяссӧ:
<rus>У каждого своя доля</rus>
<rus>И свой путь широкий...</rus>
Гу гӧгӧрыс быдмӧма фруктовӧй сад — тулыснас тані яблоняяс, грушаяс, вишняяс, сливаяс дзоридзалӧмысь ставыс быттьӧ лым пиын.
Эм-ӧ миян Рӧдинаын таысь мичаджык пельӧс?
Гуляньеыс муніс сук туруна, цветъясӧн тырӧм, вышивайтӧм украинскӧй ковёр кодь веж луд вылын.
И тайӧ став мичлун пиас, ещӧ на сійӧс мичмӧдіг да гажӧдіг, мелькайтісны нывъяслӧн мича костюмъясыс, том зонъяслӧн лӧз шароварыясыс, вышивайтӧм дӧрӧмъясыс да гӧрд галстукъясыс.
Серам, шуткаяс, йӧктӧм!
Шпорӧдчигтыр дӧлалісны нывъяслӧн уна рӧма лентаясыс, юргисны бандураяс — народнӧй радлун!
А тайӧ ставтор весьтас — Украиналӧн гӧлубӧй мелі небесаыс.
abu
Памятниксӧ восьтіс Никита Сергеевич Хрущёв.
Со сійӧ кыскыштіс шнурӧд, зэв ыджыд полотнище лэдзчис, и аплодисментъяс да оркестрлӧн торжественнӧй шыяс улын народ водзӧ мыччысис бронзаысь кисьтӧм великӧй Шевченко.
Праздникыс эз лӧньлы сёр рытӧдз.
Мыйта сёрни Олегкӧд миян вӧвлі бӧрыннас!
ЁРТ ВӦСНА
1939 вося июль тӧлысь помын Олег муніс Донбассӧ, Краснодонӧ, дядь ордас, менам вок Николай Николаевич Коростылев ордӧ гӧститны. Дядя Коляыс уджаліс Донбассын инженер-геологӧн.
Уна сійӧ висьтавліс Олеглы шахтёръяслӧн сьӧкыд, но знатнӧй удж йылысь, Олегкӧд лэччыліс шахтаӧ.
Олег сюся видзӧдіс ставтор вылӧ.
Изшом бус вӧснаыс сылӧн синъясыс, кажитчис, лоины ещӧ гырысьджыкӧсь.
— Мама, — бӧрыннас меным висьтавліс Олег, — шахтёръясыс кутшӧмкӧ дзик аслыспӧлӧс йӧз!
Уджалӧны пыдын-пыдын му улын.
abu
А кутшӧм найӧ дружнӧйӧсь, мама!
Ӧти ставыс вӧсна, и ставыс ӧти вӧсна...
Воис 1939 вося ар.
Олег бӧр локтіс Донбассысь.
...
Бура шойччӧм бӧрад сійӧ выль вынӧн пуксис парта сайӧ сизимӧд классын.
...
Тані, кыдзи и Ржищевын, сійӧ ставнас сетчис велӧдчӧмӧ да общественнӧй уджӧ и регыд мысти лоис классын медся бур велӧдчысьясысь ӧтиӧн.
Сійӧс кутісны радейтны и тайӧ школаас — бур да справедливӧй ёртӧс.
Каневскӧй школаын веськалі учительяслӧн вывті удачнӧй коллектив.
Быд лун ме аддзывлі, кыдзи менам Олег быдмӧ духовнӧ, паськыдджыка да смелджыка видзӧдӧ мир вылас — тайӧ вӧліны учительяс влияниелӧн результатъяс.
Ӧтчыд школаын лоис дӧсаднӧй случай.
Олег пукаліс ӧти парта сайын Юра Коляденкокӧд да дружитчис сыкӧд.
Коркӧ, школаысь локтӧм бӧрын, Олег возбуждённӧя шуис меным:
— Мама, Юра велӧдчӧ «хорошо» вылӧ и весиг «отлично» вылӧ, а химия кузя учитель сылы век пукталӧ «плохо»!
А Юра тӧдӧ химиятӧ меысь не омӧльджыка.
Ме думайті, мый челядь ӧшибайтчӧны.
Но Олег настаивайтіс, мый тайӧ збыль тадзи.
Коркӧ весиг Юраӧс сійӧ корис миянӧ, медым ме дырйи прӧверитны сылысь тӧдӧмлунсӧ.
Олег эз ӧшибитчы: Юра тӧдіс химиятӧ отличнӧя.
Ме сӧветуйті челядьлы шыасьны класснӧй руководитель дінӧ, школаса директор дінӧ, и медбӧрын, народнӧй образование отделса заведующӧй дінӧ.
Кӧть и жаль, школаын тайӧ фактсӧ сідзи колисны.
Сэки Олег гижис Киевӧ.
Регыд локтіс народнӧй образованиелӧн Областнӧй отделса комиссия.
Гӧгӧрвоана, делӧыс ладмис.
Олег торжествуйтіс.
Тайӧ кадсяньыс ме казялі: ёртъяслӧн несправедливӧй поступокъяс дінӧ и весиг сыысь гырысьджыкъяслӧн несправедливӧй поступокъяс дінӧ миритчытӧмлун чужис да мӧдіс ёнмыны менам пилӧн небыд да бур сьӧлӧмын.
Школа встречайтіс 1940 во.
Праздник организуйтысьяс поручитісны школьнӧй поэтъяслы гижны выльвося стихъяс.
Сійӧ, коді медся бура гижас, стихъяссӧ лыддяс вечер вылын.
Став велӧдчысьяслы вӧлі сетӧма позянлун петкӧдлыны ассьыс изобретательность да творческӧй выдумка.
Олег сьӧлӧмсяньыс лӧсьӧдчис праздник кежлӧ.
...
И вот мӧдісны гажаа югъявны школалӧн биясыс.
Дзик пӧтӧлӧкӧдз кыпӧдчӧм стройнӧй, джуджыд ёлка пӧртмасис радуга рӧмъясӧн.
Сійӧс кытшалісны дед-морозлӧн, Снегурочкалӧн, днепровскӧй русалкаяслӧн, тӧвлӧн, тӧлысьлӧн, шонділӧн сказочнӧй фигураясыс.
Локтісны лётчикъяс, танкистъяс, зёлякылысь шпораяса кавалеристъяс.
«Кавказскӧй гӧраясса джигит» кокньыда танцуйтіс лезгинка.
Шпорӧдчисны лентаясӧн украинскӧй нывъяс.
Найӧс приглашайтӧны танцуйтны Днепр кодь лӧз, паськыд шароварыа зонъяс.
Серам, радлӧм!
И друг ставыс лӧньӧ...
Пырис киын обушока, морӧс вылас пӧнара шахтёр.
Юр вылас сылӧн — шахтёрскӧй сьӧд шлем.
Шахтёр ньӧжйӧ локтӧ ёлка дорӧ, морӧс вывсьыс пӧрччӧ пӧнарсӧ да кыдзи вӧчлӧны пемыд шахтаын, юр весьтӧ сійӧс лэптӧмӧн, видзӧдӧ публика вылӧ.
— Кӧсъянныд кывзыны выль стихъяс?
Залын горӧдісны:
— Кӧсъям, Олег, кӧсъям!
Олег кыпыда лыддис ассьыс стихъяссӧ.
Костюмысь да выльвося стихъясысь Олег получитіс премия: Лев Толстойлысь «Война и мир».
...
ДОНБАССЫН МОРОЗ
Выль во бӧрын менам верӧс сьӧкыда висьмис.
Сійӧс нуисны Киевӧ, больничаӧ.
Сійӧ сэтысь гортӧ эз нин волы.
abu
Ӧні миянлы нинӧмла вӧлі кольччыны Каневын, и ми сӧгласитчим менам воклӧн корӧм вылӧ — мунны Олеглы тӧдса нин Краснодон карӧ, Ворошиловградскӧй областьӧ.
Ми сэтчӧ воим 1940 вося январь 15-ӧд лунӧ.
Вокӧй примитіс миянӧс зэв бура, и ми овмӧдчим сыкӧд ӧти квартираын.
Керкаыс вӧлі ӧти судта, гырысь изъясысь, стандартнӧя стрӧитӧм, кык квартираа. Сулаліс Садовӧй улича вылын.
Уличалань видзӧдісны квайт ӧшинь, миян квартиралӧн — куим.
Потшӧс дорын быдмисны еджыд акация да топольяс.
Дворыс абу ыджыд — сэні сулалісны ичӧтик сарай да гожся кухня.
Зеленьыс дворын ньӧти эз вӧв.
abu
Миян квартираын вӧлі куим комната да кухня.
Пыраніныс ӧти — дворсянь, кухняӧ, кӧні вӧлі миян хлопотунья-бабушкалӧн овмӧсыс; сэні вӧлі лӧсталана сӧстӧм да пыр кыліс кутшӧмкӧ чӧскыд дук.
Кухнясянь пыран столовӧйӧ.
Тані — диван, кӧні узьліс Олег, сылӧн книгаяс тыра этажерка, буфет.
Стенъясыс краситӧма югыдгӧлубӧй краскаӧн;
тані ӧшалісны картинаяс: «Медводдза лым» да «Крымын вой».
натюрморт — фруктъяс да зелень — менам приятельница Елена Петровна Соколанлӧн удж.
Гожӧмын пызан вылын век сулалісны ловъя цветъяс: сирень, тюльпанъяс, розаяс — ставыс миян садйысь; ӧшиньяс вылын — комнатнӧй цветъяс: мича паськыд коръяса филодендра да фикусъяс.
Джоджсӧ вӧлі вольсалӧма цветнӧй украинскӧй джодждӧраясӧн.
Комнатаыс вӧлі шондіа, гажа, эз вӧв окота некытчӧ мунлывны сэтысь.
Тумбочка вылын сулаліс патефон, и сійӧ шоча прӧст вӧвлі.
Музыкасӧ миян радейтісны ставӧн, дядя Николайлӧн пи ичӧтик Валериксянь заводитӧмӧн да бабушка Вераӧн помалӧмӧн.
Столовӧйсянь шуйгавылын вӧлі дядя Николайлӧн комната, веськыдвылын — менам да бабушкалӧн, ичӧтик, но сідзжӧ гажа да сӧстӧм.
Олег радейтліс тані гӧтӧвитны урокъяс, гижны стихъяс.
Ӧдзӧс вылын ӧшаліс портьера, коді вевттьӧ вӧлі ӧдзӧссӧ.
Бӧрыннас тайӧ комнатаас чукӧртчывлісны молодогвардеецъяс асланыс торъя конспиративнӧй заседаниеяс вылӧ.
Тайӧ жӧ комната улас вӧлі пӧдвал.
Пӧдваллысь вевтсӧ вӧлі вӧчӧма ӧкуратнӧя, джоджӧ вольсалӧма кыз ковёр.
Тӧвнас ӧшинюлын дзирдалысь лым вӧснаыс квартираын лолі ещӧ гажаджык.
Донбассын тӧлыс аслыссяма, весиг аслас капризъясын постояннӧй.
Талун кӧдзыдыс прамӧя гӧрдӧдас шахтёрскӧй челядьлысь ныръяссӧ да банбокъяссӧ, чистӧй воздухын мичаа тыдалӧны ылі копёръяс да терриконъяс, на весьтын кокньыдик вӧсни тшын; мӧд луннас лунвывсянь пӧльыштас шоныд воздух — и друг, тӧв шӧрын, мӧдас зэрны, но лымйыс оз и думышт сывны.
Аскинас ӧшиньӧд видзӧдланныд — ывлаын бара трачкӧдчӧ лӧсьыд русскӧй мороз, шонді водзын лымйыс ӧзъялӧ да дзирдалӧ, быттьӧкӧ сійӧс лӧсьӧдӧмаӧсь ёлка вылӧ игрушкаяс пыдди.
Пуяс сулалӧны сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс и мойдын оз овлыны: ставыс бриллиантъясаӧсь, жемчугъясаӧсь да алмазъясаӧсь.
Кӧдзыдыс уджалыштӧма быд лап вылын, быд гылавтӧм кор вылын.
Акацияяс лоӧмаӧсь мичаджыкӧсь асланыс дзоридзалан кадын дорысь.
Ставсӧ мичаа мичмӧдӧма эзысь рӧма гыӧрӧн, шонді водзын югъялӧ чутъясысь гӧлубӧй биясӧн.
Тӧлыс лёкысь куснялӧ пуяссӧ, кучкалӧ увъясӧ — гыӧрыс оз пыркав, быттьӧкӧ пуясыс татшӧм гыӧраӧсь и быдмӧмаӧсь.
1940 вося тӧлын ми шоча вӧвлім ас кежысь.
Шумӧн волывлісны Олеглӧн ёртъясыс, нывъяс, дядя Николайлӧн ӧтлаын уджалысь ёртъясыс, менам тӧдсаяс.
Помтӧм вензьӧмъяс, шум, серам, сьыланкывъяс да танцы.
Бабушка бура, украинскӧйног гӧститӧдліс гӧстьясӧс.
Став миян пӧвстысь сӧмын сійӧ ӧтнас эз танцуйтлы, но обязательнӧ сэні жӧ вӧвлі.
ГОРЬКИЙ НИМА ШКОЛА
Ме уджалі 12 №-а шахталӧн детскӧй садйын, Олег велӧдчис Горький нима 1 №-а школаын сизимӧд классын.
Октябрьскӧй революцияӧдз Донбасс вӧлі неприветливӧй крайӧн, рабочӧйяслы скӧр ичиньӧн.
Шахтёръяс вынсьыс усьлісны му улын суткинас дас нёль часӧдз машинаястӧг, ӧти обушок кежысь уджалӧмла, пӧгибайтлісны шахтаясын обвалъяс улын.
Шахтёръяслӧн сирӧтаясыс сувтлісны бать местаӧ либӧ мунлісны корны.
Шахтёрлы некӧн вӧлі шойччыштны прӧст часъясӧ.
Йӧз олісны джынвыйӧ пемыд, няйт землянкаясын.
Школа, клуб, театр йылысь, электрическӧй освещение йылысь некод эз и мечтайтлы, зато няйт «питейнӧй заведениеяс» вӧліны тырмымӧн.
Ассьыс медбӧръя деньгасӧ шахтёр нуліс кабакӧ.
Революцияӧдз Донбассын некод эз садитлыв пуяс: шулісны, мый татшӧм проклятӧй грунт вылын нинӧм оз вермы быдмыны.
Куш степь весьтын чурвидзлісны сӧмын терриконъяс да копёръяс.
Некӧн эз вӧв ни кусттор, ни пу.
Сӧмын миян сӧветскӧй кадӧ Донбасс лоис радостнӧй крайӧн, Сӧветскӧй Союзлӧн славнӧй кочегаркаӧн.
Керосинӧвӧй каганеца важ, сырӧй землянкаяс местаын рабочӧйяслы стрӧитӧма гырысь югыд керкаяс; няйт кабакъяс пыдди кыптісны культура керкаяс, школаяс, клубъяс, театръяс, детскӧй садъяс.
12 №-а шахталӧн детскӧй садлысь керкасӧ вӧлі обставитӧма мягкӧй мебельӧн.
Посни челядьлӧн вӧлі уна чача, уджаліс показательнӧй кухня.
Гожӧм кежлӧ челядьӧс нулісны дачаясӧ, ю дорӧ.
Кык тӧлысь шойччӧм бӧрын посни челядь бӧр волісны гожъялӧмаӧсь, здоровӧйӧсь.
Том рабочӧйяслы вӧлі стрӧитӧма гырысь общежитиеяс.
Быд шахталӧн вӧлі аслас клуб, кино, библиотека, спортивнӧй да танцевальнӧй площадкаяс.
Колӧ шуны, шахтёрлӧн натураыс паськыд: сійӧ радейтӧ да кужӧ уджавны, но шойччӧмын да гажӧдчӧмын сійӧ некодлы оз уступит.
Олег ӧти здукӧн тӧдмасис став выль местаясӧн.
Сылы да меным Донбассыд первойсӧ эз ёна кажитчы.
Природаыс сылӧн ёна гӧльджык вӧлі сійӧ местаяс сертиыс, кӧні ми овлім водзджык.
Ми велалім паськыд Днепр дінӧ, веж садъяс да паркъяс дінӧ.
Краснодон миянлы кажитчис дзик неинтереснӧйӧн.
Олег гажтӧмтчис рӧднӧй местаясысь.
Син водзӧ сідзи и сувтлісны живописнӧй Ржищев Днепр весьтса сылӧн Соловьинӧй уличанас, Каневлӧн крут кыръясыс, могучӧй ю.
А сэсся менам Олегӧй велаліс, кыдзи сійӧ век ӧдйӧ велавліс быд выльторйӧ.
Краснодонын Днепр абу, но сизим километр сайын эм Каменка ю, эм ӧкмыс гектар вылӧ паськӧдчӧм том парк, кодӧс комсомолецъяс садитӧмаӧсь 1932 воын.
Паркыс быдмис да 1940 во кежлӧ лоис озыр садйӧн.
Сэні вӧлі фонтан, гожся жар рытъясӧ сійӧ ыркӧдліс чужӧмъяс; вӧліны танцевальнӧй площадкаяс, стадион, летньӧй театр, кинотеатр, библиотека, самӧй парк шӧрас сулаліс Горький нима школа.
Сійӧ вӧлі зэв мича — ыджыд, югыд, сӧстӧм, кыдзи вообще став школаяс Донбассын.
Пуясыс видзӧдісны веськыда паськыд ӧшиньясӧ.
Шондіыс лэччытӧдзыс югдӧдліс еджыд классъяссӧ.
Ӧшиньясыс вӧлі сэтшӧм уна, мый школаыс кажитчис стекляннӧйӧн.
Торъя мича вӧлі спортивнӧй залыс — полукруглӧй, пӧшти ставнас стеклӧысь, зэв бура оборудуйтӧма спортивнӧй принадлежностьясӧн.
...
ЯБЛОНЯ
Вочасӧн ми мӧдім велавны Донбасс да сылӧн природа дінӧ.
Тайӧ ортсысянь суровӧй крайыслӧн эм аслас, сӧмын сылы лӧсялана мичлун.
Донбасслӧн му веркӧсыс неровнӧй да волнообразнӧй; сэні лыдтӧм оврагъяс да степнӧй могилаяс, а на весьтын — сьӧд терриконъяс да копёръяслӧн башняяс.
Ме уджалі шахталӧн детскӧй садйын, Краснодонсянь вит километр сайын.
Туйыс сэтчӧ мунӧ вӧлі степӧд.
Медым вӧчны меным удовольствие, Олег пӧшти быд асыв колльӧдліс менӧ удж вылӧ.
Мукӧд дырйи сыкӧд мунліс и дядя Николай.
Вӧвлі рытсяньыс на мекӧд сёрнитчас Олег:
— Мама, менӧ садьмӧдан шонді петтӧдз?
— А мый, садьмӧда.
Мӧд луннас ми петам туйӧ.
Унзіля детинка зільліс лоны бодрӧйӧн да не видзӧдны асъя кӧдзыд вылӧ.
Шонді петігӧн ми вӧвлім нин кар сайын, степын.
Первой шонді югӧръяс мыччысьӧм бӧрын му вылӧ лэччывліс сук еджыд ру.
Тайӧ донецкӧй руыс ньӧти эз вӧв полтавскӧй либӧ киевскӧй степьясвывса ру кодь.
Сэні — руд да сьӧкыд, ас бӧрысь кольӧ ыджыд лысва, а тані руыс вӧлі еджыд, весиг гӧлубӧйкодь, кос, дзик лысватӧм.
Кажитчӧ вӧлі, быттьӧ тэ водзын помтӧм море путкылясьысь еджыд гыясӧн, — море, кысянь вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь плавайтысь корабльяс кодь терриконъяс да копёръяс.
Олег синсӧ эз вештыв тайӧ аслыссяма вид вывсьыс.
Кор шондіыс кыпӧдчывліс, руыс улӧ лэччыліс, вольсасьліс сӧмын увтасінъясӧ да сёнъясӧ, а сэсся дзикӧдз вошліс.
Сэки ми водзын воссьывліс полевӧй цветъясӧн тырӧм степнӧй паськыд эрд.
Татшӧм минутаясӧ Олег вунӧдліс, мый сійӧ ыджыд детинка нин, котравліс цветок дінсянь цветок дінӧ, чукӧртліс гырысь букетъяс; ӧтиясӧс детскӧй садлы, мӧдъясӧс — бабушкаыслы.
Краснодонын первой во олігӧн нин ми заводитім озеленитны да порядокӧ вайӧдны ассьыным дворнымӧс.
Тулыснас, водз асылын, ми петавлім копайтны огородлы да цветочнӧй клумбаяслы градъяс.
Бабушка кӧдзис нефорощь — мича декоративнӧй растение.
Олег да дядя Николай садитісны фруктовӧй пуяс, сирень да роза кустъяс.
Олег радейтліс удж да удж помысь приятнӧй мудзӧм, радейтліс любӧпырысь видзӧдны аслас киясӧн вӧчӧмтор вылӧ.
И ӧні пи сьӧлӧмсяньыс кодйыліс гуяс, небзьӧдліс мусӧ, удобряйтіс сійӧс куйӧдӧн.
Плеш вылысь пӧсьсӧ чышкалігтыр сійӧ горзывліс дядя Николайлы:
— Гӧтов!
Николай вайліс пусӧ, сувтӧдліс сійӧс сідзи, мед вӧлі мукӧд пуяскӧд ӧти линия вылын, да командуйтліс:
— Тырт!
Олег кокньыда уджавліс кӧрт зырйӧн, быттьӧкӧ ворсіс сійӧн.
Ӧти гу дінысь вуджліс мӧд дінӧ, коймӧд дінӧ, дасӧд дінӧ.
Пӧсьыс Олег чужӧм вылысь шорӧн визувтліс, но Олег шутитліс дядьыскӧд да гораа мечтайтліс ӧшинювса аслас яблонялӧн первой яблок йылысь.
Рытладорыс Олег отсавліс миянлы садитавны цветъяс, а град йӧрын — капуста да помидор.
Рӧсадаяссӧ сійӧ тшӧктытӧг киськавліс быд лун рытын и асылын, луннас шондісьыс вевттявліс лапкоръясӧн.
Миян градйӧрын быдмисны огурцы, редис, лук, помидор да картупель: дворсӧ мичмӧдлісны подсолнухъяслӧн ыджыд шапкаяс.
Цветъяс да подсолнухъяс пиын миян керканым вӧлі быттьӧ ловъя венок пиын.
И медым ми весьтын сьылісны лэбачьяс, медым вӧлі кодлы чукӧртны град йӧрысь вреднӧй лёльӧяссӧ да гагъяссӧ, Олег водз тулыснас сувтӧдіс кузь потш вылӧ скворешня, кытчӧ регыд овмӧдчисны зіль скворецъяс.
«ЭН НА КУРКСЫ ТЭ, СЬӦД КЫРНЫШ...»
abu
Тадз колины шуда квайт тӧлысь.
1940 вося июньын Олег помаліс сизимӧд класс.
...
Кӧть тайӧ эз вӧв полнӧй образование, но Олег уна лыддьысис, вермис сёрнитны пӧшти любӧй тема вылӧ.
Медым разрешитны кутшӧмкӧ спорнӧй вопрос, сійӧ велӧдіс асьсӧ видзӧдлыны книгаӧ либӧ словарӧ, либӧ аслас кыз тетрадьӧ, кытчӧ вӧлі гижалӧма цитатаяс.
Кор и тайӧ вӧлі этша, сійӧ эз яндысьлы шыасьны ыджыдджыкъяс дінӧ.
Олег век кажитчис аслас арлыдысь ыджыдджыкӧн.
Дас вит арӧсӧн сійӧ, ён, ыджыд тушаа, вӧлі нин юноша кодь...
Паськыд спокойнӧй плеш, боквыв шыльӧдӧм еджыдкодь юрси, тшӧкыд да кузь синкымъяс, тшӧкыд синлысъяса гырысь карӧй синъяс, век нюмъялысь кызкодь паръяс — вот пилӧн сійӧ воясся портретыс.
Олег вӧлі жизнерадостнӧй, кужис да радейтіс бура сёрнитны, вылӧ донъявліс остроумнӧй народнӧй кывъяс, ёртъяссӧ ызйӧдӧмӧн сьӧлӧмсянь да гажаа серавліс.
Сійӧ зэв ёна увлекайтчис музыкаӧн, торъя ёна радейтіс скрипка.
Меным эз ковмыв ветлыны кино вылӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм картина мунӧ. Гортӧ локтӧм бӧрын Олег гораа сьывліс либӧ шутьлявліс выль кинофильмысь песня.
Да и коді миян челядь пиысь оз увлекайтчы киноӧн?
Ӧдвакӧ найӧ вермасны думыштны ассьыныс олӧмсӧ выль кинокартинаястӧг.
И быдӧнлӧн, дерт, тайӧ картинаясас аслас радейтана герой.
Олег эз кольлы видзӧдтӧг ни ӧти кинокартина.
Сійӧ картинаясыс, кодъяс сылы кажитчылісны мукӧдъяс дорысь ёнджыка, дыр кежлӧ вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмсӧ.
Чапаев!
Збоя тӧвзьӧ тачанка, пулемёт дінын Петька.
Ён схватка.
Победа!
Боецъяслӧн мужество, налӧн сьылӧмъяс, йӧктӧмъяс, дружба, народӧс да асланыс Василий Иванович Чапаевӧс радейтӧм.
И сылӧн пӧсь честнӧй сьӧлӧмыс, коді водзӧссӧ сідзи жӧ радейтӧ да тырӧма помтӧм отвагаӧн.
Чапайлӧн мечтаяс.
«Эн на курксы тэ, сьӧд кырныш...» сьыланкыв.
Вой.
Мышладорсянь кучкӧм.
Петька морӧснас сувтӧ аслас командир да старшӧй ёрт вӧсна.
Джуджыд Урал.
Ва вылын кытшъяс.
И вот сійӧ — враглы местьыс...
Олеглӧн дум вывсьыс эз вунлы Чапаев, помтӧг радуйтчис Петька да Анка вылӧ, но сійӧ сьӧлӧмлы да вежӧрлы медся матын вӧлі комиссар Дмитрий Фурманов.
Частӧ — лунын либӧ узьӧм водзвылын пемыдӧн — Олегкӧд ми дыр сёрнитлім Фурмановлӧн большевистскӧй характер йылысь, сылӧн спокойствие да выдержка йылысь, паника да юр ӧшӧдӧм дінӧ презрение йылысь.
Менам чужӧм дінын волнуйтчӧмӧн лолавліс пи; ме аддзывлі, кыдзи пемыдас югнитлывлісны сылӧн паськыда восьтӧм синъясыс.
Бӧрынджык, немецъяс дырйи, кор нервъяс вӧлі накалитчӧмаӧсь, а смерть кыйӧдчис быд пельӧс сайсянь, «Молодая гвардияысь» кодкӧ вӧлі воштас выдержкасӧ да мӧдас стулӧн зымӧдны джоджӧ, петкӧдлыны ассьыс правлунсӧ, — Олег югнитас синъяснас да муртса тӧдчымӧн нюммунас:
— Александр Македонский вӧлі великӧй полководец, но мыйла нӧ стулъяссӧ жуглыны?
Вӧвлі, и ме вошта терпение, мӧда нервничайтны, ог кут вермыны мӧвпавны яснӧя да спокойнӧя, — сэки ме дінӧ матыстчас пиӧй, кутас пельпомъясӧд да пельӧ вашкӧдас Александр Македонский йылысь век сійӧ жӧ знаменитӧй фразасӧ, кодӧс Фурманов шуліс Чапаевлы.
abu
«ЭН ШОГСЬЫ, МАМА!»
...
Меным кокньыд вӧлі быдтыны пиӧс,
и ме эг ӧтнам вӧч тайӧс.
Ми олім радейтана удж да заслуженнӧй шойччӧмлӧн шуда кадӧ.
Народнӧй праздникъяс дырйи Сталин лэптывліс ки вылас челядьӧс, миянлысь общӧй нимкодясянторнымӧс.
Налӧн будущӧй йылысь тӧждысисны сӧветскӧй власть, партия, комсомол.
Дружнӧя ми олім Олегкӧд!
Пи век шутитіс, миян дінӧ асьсӧ кутіс, кыдзи другъяс дінӧ, уважайтіс да донъявліс тӧждысьӧм да мелілун.
Олеглӧн эз вӧв миянысь ни секретъяс, ни тайнаяс.
Сійӧ мекӧд сёрнитліс аслас медыджыд мӧвпъяс йылысь.
Ӧтчыд нимкодьӧйла менам синваӧй петіс, кор кылі, кыдзи школаса ёртъясыслы пиӧй шуис:
— Менам мам — не сӧмын мам, но и менам ёрт.
Олегкӧд ме некор эг зыксьыв, эг видлы, эг броткыв сы вылӧ весиг сэки, кор аддзывлі, мый сійӧ вӧчӧма мыйкӧ лӧсьыдтӧмтор.
Спокойнӧя да терпеливӧя ме зільлі убедитны сійӧс, кыдзи колӧ вӧлі эськӧ вӧчны мӧдног.
Некор эг дугӧдлыв детинкаӧс джын кыв вылын.
Зільлі бура кывзыны сылысь висьталӧмсӧ, гӧгӧрвоны да сэки спокойнӧ сёрнитлі ачым.
Пиӧс киӧн вӧрзьӧдӧм йылысь эз и вермы лоны сёрни.
Ӧні, кор ме гижа тайӧ строкаяссӧ, ме водзӧ сувтӧ неважӧнся серпас.
Немецъяс Краснодонынӧсь нин.
Со найӧ сапӧгъяснас зымӧдӧны и миян сӧстӧм комнатаясӧд.
И скӧрысла векыштчӧм чужӧма ён рыжӧй немец кулакнас кучкӧ Олеглы веськыда синмас...
Ме гордитчылі аслам пиӧн.
Не ӧтчыд ми сыкӧд ветлӧдлім ӧта-мӧдӧс киӧд кутӧмӧн.
Менам мам сьӧлӧм вӧлі тырӧма гордостьӧн, меным окота вӧвлі сувтӧдлыны йӧзӧс да шуавны налы: «Видзӧдлӧй, кутшӧм менам пиӧй!»
Олег, быттьӧкӧ чувствуйтӧ менсьым настроениеӧс, гажаа шулывліс:
— Збыль, мама, ме верстьӧ нин?
Видзӧдлы, тэысь ме ыджыдджык нин.
Будущӧй йылысь мечтаясын пи аддзӧ нин вӧлі асьсӧ студентӧн, а сэсся инженерӧн.
Кӧсйысис меным отсавны, сетны уджысь шойччӧм, радейтны да уважайтны пӧрысьмӧм бӧрын.
Ме серавлі да шуавлі сылы, мый овнысӧ эг на мудз да мый менам пӧрысьлуныс сэтшӧм ылын...
— Да и мудзлӧны ӧмӧй йӧзыс уджысь?
Шогысь мудзлӧны.
А ме, пиук, сэтшӧм шуда тэкӧд!
Крепыда дружитчис Олег и аслас Дядя Колякӧд.
Найӧ дорожитісны ёрта-ёртнас, кыдзи вок вокӧн.
Найӧ весиг ӧблик сертиыс вӧліны вокъяс кодьӧсь, и та вӧсна зэв нимкодь вӧлі Олеглы.
Частӧ найӧ ӧтлаын лыддьывлісны книгаяс, сёрнитлісны лыддьӧмтор йывсьыс, помтӧг вензьывлісны, выдумывайтлісны кроссвордъяс, викторинаяс, ребусъяс.
Великӧй кыв сійӧ: ыджыдджык ёрт!
Эз ӧтчыд Николай дядьыс босьтлы Олегӧс сьӧрсьыс шахтаӧ либӧ сыкӧд ветлыв поле вылӧ, геологическӧй уджъяс вылӧ.
Висьтавліс му строение йылысь, полезнӧй ископаемӧйяс йылысь, сы йылысь, кыдзи образуйтчис Донецкӧй угольнӧй бассейн.
Ассьыс племянниксӧ велӧдіс быдторйӧ, мый тӧдіс да кужис вӧчны ачыс.
...
Дядя Коляыслы уна ковмыліс уджавны чертёжъяс вылын.
Олег век бергавліс чертёжнӧй пызан гӧгӧр — и вот циркуль да рейсфедер сійӧ киясын нин.
Ветлывліс пиӧй и трестӧ дядя Коля дінас да сэні век ачыс чертитліс лым кодь еджыд бумага вылӧ.
Ӧтчыд дядьыс шуис:
— Олег, а он-ӧ кӧсйы тэ тӧдмавны, мый сэтшӧмыс первой нажӧвитӧм шайтыс?
Эм платнӧй удж.
Сӧмын вот ог тӧд: справитчан-ӧ тэ велӧдчӧмӧн и уджӧн?
Олег веськыда уськӧдчис.
Сійӧ, дерт, тӧдіс, мый верӧс кулӧм бӧрын овны меным вӧлі сьӧкыдкодь.
— А ме первой урокъяс вӧча, а сэсся сы бӧрын нин уджавны пукся.
Справитча, дядя Коля!
Ме нинӧм эг тӧд тайӧ сёрни йывсьыс.
Но вот вежон куим мысти тӧвныр моз пырӧ Олег, синъясыс ӧзйӧны, шпыннялӧ.
Киас — тубрасъяс.
— Со тэныд, мама!
Тайӧ менам первой нажетка.
Со и деньгаыс.
Эн шогсьы, мама!
И Олег мыччис меным духи флакон, пирожнӧй тыра кӧрзинка да деньга.
Дона вӧлі меным тайӧ деньгаыс.
Зӧлӧтаысь донаджык...
abu
КОМСОМОЛЕЦ
Краснодонын Олеглӧн регыд лоисны выль другъяс: Сергей Квасников, Ваня Земнухов, Коля Шелупахин, Ульяна Громова, Нина Иванцова, Анатолий Лопухов да Лина Темникова.
Нывъяс пиын Олеглы первойӧн вӧлі Лина.
Эз этша листбок сійӧ аслас дневникысь посвятитлы тайӧ нылыслы.
Лина вӧлі ӧти воӧн томджык Олегысь.
Мича да гажа нывка, сійӧ бура велӧдчис, уна лыддьысис, вӧлі школаын бур ёртӧн.
Лина бура ворсіс пианино вылын, сьыліс, мичаа танцуйтіс.
Олеглӧн вӧліны другъяс и школаса учительяс пӧвстын.
Торъя ёна пи лӧсявліс русскӧй кыв кузя учитель Улизккӧд да преподавательница Мария Андреевна Борцкӧд.
Улизккӧд Олегӧс матыстіс шахматӧн ворсӧм.
Кыкнанныс найӧ вӧліны заядлӧй игрокъяс.
А ворсӧм бӧрас найӧ дыр сьӧлӧмсянь сёрнитісны великӧй русскӧй кыв йылысь, писательяс йылысь.
Краснодонын, кыдзи и Ржищевын да Каневын, Олег бара ставнас сетчис школаса общественнӧй олӧмӧ: вӧлі учкомса членӧн, ӧкуратнӧ быд вежон петысь «Крокодил» нима гажа стенгазеталӧн редакторӧн.
Сійӧ кадас Олег уна гижис стихъяс украинскӧй да русскӧй кывъяс вылын.
1940 воӧ художественнӧй олимпиада вылын аслас стихъясысь Олег получитіс премия — куим книга: «Вопросы ленинизма», «Капитал» да «Кобзарь».
Олеглӧн тайӧ победаыс вӧлі миян общӧй радлунӧн.
1940 во помын Олег лоис комсомолецӧн.
Комсомолӧ пыригкежлӧ дыр гӧтӧвитчис сійӧ, лыддис уна политическӧй литература, зіля изучайтіс комсомольскӧй организациялысь устав.
Собрание вылысь гортӧ локтіс возбуждённӧй, шуда да пыр жӧ миянлы ставнымлы мыччӧдліс комсомольскӧй билетсӧ.
Ми поздравитім Олегӧс.
Ме шуткаӧн шуи:
— Но, пиӧ, ӧні тэ «неуна партийнӧй» нин!
Олег серӧктіс.
Тайӧ вунӧдлытӧм рытас миян квартираын вӧлі шума да гажа.
...
ВОЙНА
1941 вося июньын помасисны школаын занятиеяс.
Олег вуджис ӧкмысӧд классӧ.
Сылы вӧлі дас вит ар, дас квайтӧд вылын.
Гожӧмнас сійӧ лӧсьӧдчис видлыны бабушкаыскӧд ӧтлаын рӧднӧй местаяс: ветлыны первой Прилукиӧ, сэсся — Бердичевӧ, кӧні оліс менам чой Наталья Николаевна.
Заводитчисны туйӧ лӧсьӧдчыны.
Тэчисны чемоданъяс.
abu
Ветлӧмыс должен вӧлі лоны интереснӧйӧн.
Пӧпуттьӧ Олег кӧсйис кежавны Ржищевӧ.
Аслыс представляйтіс, кыдзи встретитчас аслас другъясыскӧд, казьтыліс ассьыс пыжсӧ, Днепр вывті гуляйтӧмъяссӧ, войся бипуръяссӧ, сьылӧмъяссӧ, Рада Власенкоӧс...
И друг ставыс вежсис.
Артмис сідз, мый воклы, Николайлы, ковмис чертёжник.
— Олег, кӧсъян уджалыштны?
— Ӧні? — шензис Олег.
— Дядя Николай, ме жӧ некыдз ог вермы.
Туйӧ лӧсьӧдча.
Николай кутіс ассьыс племянниксӧ да видзӧдліс сылы синъясас:
— А, гашкӧ, тэ менӧ выручитан, Олег?
Гӧгӧрвоан, уджыс спешнӧй.
И сӧмын — ӧти вежон тырмас.
Ачым ме некыдз ог вевъяв.
Отсалан?
Олег падмис.
Оз-ӧ шутит дядя Николай?
Кольччыны, кор нин билетъяс ньӧбӧма!
— А кыдзи нӧ бабушка?
Сійӧ жӧ оз кут менӧ виччысьны.
— Нинӧм.
Бабушкаыд мунас и ӧтнас.
Абу ичӧт.
Олег эз тӧд, мый вӧчны.
— Ок, дядя Николай, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм меным тайӧ неприятнӧ!
— А ме мырдӧн ог и тшӧкты, Олег.
Кӧсъян — мун.
Кута корсьны аслым мӧд чертёжникӧс.
Гашкӧ, и аддза.
Колӧ чайтны, мый аддза.
Олег эз мун.
Сёрнитчисны сідзи: бабушкаыс мунас ӧтнас, а недыр мысти Бердичевӧ локтас и Олег.
Июнь кызь кыкӧд лун вӧлі воскресенье.
Тайӧ лунӧ, кыдзи век шойччан лунъясӧ, Олег дінӧ локтісны ёртъясыс.
Мӧда-мӧд вежмӧн сёрнитісны, заведитісны патефон.
Кодкӧ включитіс радио...
Ме уджалі градъяс вылын дворын.
Кыла, комнатаын лои вывті лӧнь.
Кодлӧнкӧ серамыс крута ори:
— Ланьт!
Друг комнатаысь котӧрӧн петіс Олег:
— Мама! Война!
Немецъяс уськӧдчӧмаӧсь ми вылӧ!
Меным кажитчис, мый пи став телӧнас тіралӧ, гӧлӧсыс сылӧн оръясьӧ.
— Збыль... збыль-ӧ тайӧ?
Коді тэныд висьталіс?
— Радио пыр выступайтӧ Молотов.
Лок, кывзы!
Лӧня кывзім ми народ дінӧ Молотовлысь шыӧдчӧмсӧ.
— Мый нӧ ӧні лоӧ? — тӧждысьӧмпырысь юалі ме Олеглысь.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ да топыда-топыда, кыдзи ичӧт дырйиыс, топӧдчис менам кӧтасьӧм банбок дінӧ.
«ЛЭДЗ МЕНӦ!»
Регыд мысти Олег мукӧд школьникъяскӧд ӧтлаын муніс колхозӧ, полевӧй уджъяс вылӧ.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис бабушка вӧснаыс, менам чой Наталья вӧсна, Лена да Светлана чойяс вӧснаыс.
Аслас письмӧясын ставныслы налы сійӧ сӧветуйтіс регыдджык локны миянӧ.
Коркӧ и найӧ воисны, да Олег неуна успокоитчыштіс.
Краснодон оліс напряжённӧй олӧмӧн.
Рабочӧйяс гижсялісны народнӧй ополчениеӧ, формируйтчалісны истребительнӧй батальонъяс, фронт вылӧ муніс пополнение.
Недыр мысти Краснодон весьтын заводитісны лэбавны немецкӧй самолётъяс, а сэсся мирнӧй йӧз юр вылӧ киссьывлісны немецкӧй бомбаяс.
Налётъяс век тшӧкмисны.
Керка обвалъяс улын пӧгибайтісны челядь.
Шуд да бур олӧм местаӧ кутіс воны ыджыд шоглун.
Прӧст кадъясӧ Олег эз вешйыв репродуктор дінысь.
Фашизм чужӧм вывсьыс пӧрччис маскасӧ, и сылӧн збыль чужӧмыс вӧлі омерзительнӧй.
Олеглӧн топавлісны кабыръясыс.
Нинӧм вӧчтӧмыс угнетайтіс сійӧс.
Репродуктор дінысь сійӧ уськӧдчыліс бумага дорӧ да немецъяслӧн зверствояс йылысь, пӧжаръяс да шоглун йылысь юӧртысь диктор сёрни улын волнуйтчӧмӧн гижліс стихъяс.
...
Сэсся лӧглун, шоглун да дой петкӧдлан гӧлӧсӧн найӧс лыддьывліс меным.
Враг матысмӧ вӧлі Краснодон дінӧ.
Век тревожнӧйджык лоліс карын да сылӧн окраинаясын.
Кутісны лӧсьӧдчыны эвакуация кежлӧ.
Менам чой Наталья челядьыскӧд муніс ылӧ асыввылӧ.
Шахтаясысь нуалісны оборудование.
Пока трест «Краснодонуголь» эвакуируйтіс ассьыс имуществосӧ, рабочӧйяс да служащӧйяс мунісны Верхне-Курмоярскӧй станицаӧдз стрӧитны оборонительнӧй рубежъяс.
Муніс сэтчӧ и менам вок Николай.
Немецъяс вӧліны Ростов дорынӧсь нин.
Гортын миян лӧсьӧдчисны мунігкежлӧ; быд здук виччысисны эшелон.
Олег вӧлі миян керкаын дзик ӧти мужчина, и сы вылӧ уси став тӧждысьӧмыс.
Колины лунъяс.
Населениеӧс нуны эшелонъяс эз тырмыны: найӧ муналісны рытыввылӧ войскаӧн, асыввылӧ — раненӧйясӧн.
Корсюрӧ прӧйдитлісны станцияӧд шахтаясса да взводъясса оборудованиеӧн грузитӧм эшелонъяс.
Олег ветлывліс станцияӧ, юасьліс, мирнӧй население вылӧ бомбаяс шыблалысь немецкӧй эскадрильяясӧс аддзигӧн нервничайтіс.
Медбӧрын нинӧм вӧчтӧмыс измучитіс сійӧс.
Кор на лоас эшелоныс, а сійӧ, дзоньвидза зон, должен пукавны кияс лэдзӧмӧн!
Сійӧ кутіс корны, медым ме сійӧс лэдзи Верхне-Курмоярскӧй станицаӧ.
— Мамук, гӧгӧрво менӧ!
Ог жӧ вермы ме татшӧм лунъясӧ гортын пукавны нинӧм вӧчтӧг.
Сэні, ас йӧзкӧд ӧтлаын, ме кӧть кутшӧмкӧ пӧльза вая.
Быд минута дона, а ме нинӧм ог вӧч...
Лэдз менӧ, мама!
А ме полі сы вӧсна.
Лунысь-лун ёнджыка кутісны бомбардируйтны карсӧ да торйӧн нин — кӧрттуйяс.
Ме зіли эскӧдны пиӧс, мый колӧ виччысьны эшелон, мунны ӧтлаын, но сійӧ и кывзыны эз кӧсйы.
— Ме воа сэтчӧдз, ме абу ичӧт.
А сэні, дядя Николайкӧд ӧтлаын, кута уджавны укреплениеяс вылын.
Лэдз жӧ, мама!
Ме куті лӧсьӧдчыны пиӧс туйӧ мӧдӧдны.
Олегкӧд ӧтлаын муніс и сылӧн ёртыс Николай Шелупахин.
Сы йылысь дум, мый Олег оз ӧтнас мун, бодрӧймӧдыштіс менӧ.
Но век жӧ ми бабушкаыскӧд эг вермӧ кутчысьны бӧрдӧмысь.
Ми корим Олегӧс видзны асьсӧ, кывзысьны дядя Николайлысь.
Олег вӧлі миянкӧд вывті нежнӧй, век шутитіс, корис не тӧждысьны сы йылысь.
— А ті, мыйӧн сӧмын лоас эшелон, пыр жӧ мунӧй, — торйӧдчӧм водзвылын тшӧктіс сійӧ миянлы.
Сьӧкыд вӧлі торйӧдчынысӧ...
Тутӧстіс паровоз, детинкаяс чеччыштісны вагон подножкаяс вылӧ.
Олег пӧрччис кепкасӧ да ӧвтіс миянлы сэтчӧдз, кытчӧдз поезд эз саяв станционнӧй домъяс сайӧ.
Ми бабушкакӧд колим перрон вылын сулаліг.
Висьтавны позьтӧм шоглун водіс сьӧлӧм вылӧ.
abu
А сэні ещӧ, быттьӧ нарошнӧ, сыладорӧ, кодарӧ муніс поезд, лэбисны фашистскӧй самолётъяс.
Регыд мысти ми кылім бомбаяслысь взрывъяс.
Враг бомбитіс Лихая станция.
Ме шога-шога бӧрддзи...
Олег мунӧм бӧрын лун кык мысти Краснодонӧ локтісны миян войскалӧн гырысь подкреплениеяс.
Вӧлі сетӧма приказ дугӧдны эвакуация.
Немецъясӧс вӧтлісны Ростов дорысь.
Опасность вешйис.
ЗОЯ
Недыр кад мысти оборонительнӧй рубежъяс вылысь Краснодонӧ шахтаяс ремонтируйтны бӧр корӧма вӧлі став рабочӧйясӧс да служащӧйясӧс.
Бӧр мӧдісны уджавны и детскӧй садъяс.
Ме куті виччысьны воклысь да пилысь бӧр локтӧм.
Ноябрь тӧлысь шӧрын корисны Николайӧс.
Кутшӧма ме повзи, кор асланым ӧдзӧс порог вылысь аддзи вокӧс ӧтнассӧ!
— Кӧні нӧ Олег?
— Тэ ӧмӧй он тӧд ассьыд Олегтӧ? — мудзпырысь нюммуніс вок.
— Ас кодьыс жӧ энтузиастъяскӧд, аслас Шелупахин другыскӧд кольччис Верхне-Курмоярскӧй станицаӧ укреплениеяс стрӧитӧм помавны.
Сӧмын ноябрь тӧлысь помын нин бӧр локтісны Олег да Коля Шелупахин, возбуждённӧйӧсь, тӧв йылын сьӧдасьӧмаӧсь.
Олег омӧльтчыштӧма, вежсьӧма, быттьӧкӧ дзик пыр лоӧма верстьӧӧн.
Тревожнӧй лунъясыс чорыда тӧдчӧмаӧсь пи вылӧ.
Тайӧ эз нин вӧв гажа, нинӧм йылысь тӧждысьтӧм Олег, коді радейтіс и сьылыштны и танцуйтны.
Эз, ӧні ме водзын сулаліс серьёзнӧй, неуна шогсьысь юноша, коді тӧдмаліс нин народнӧй шоглун.
Ме аддза вӧлі, кыдзи сійӧ эз ӧшйыв аслас места вылӧ.
Дыр думайтліс, аскӧдыс сёрнитліс.
Помнита, коркӧ сёр рытын сійӧ дыр пукаліс диван пельӧсын, кинас тшӧкаӧ пыксьӧмӧн, видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ.
— Тэ сӧмын, мама, думышт: миянӧс, сӧветскӧй томйӧзӧс, быдтісны да нуӧдісны шуда будущӧйӧ.
Наукаӧ став ӧдзӧсъяс миянлы вӧліны восьсаӧсь.
Велӧдчы, путешествуйт, уджав!
Ставыс миянлы.
Гӧгӧрвоан?
Ми эг тӧдлӧ ни капиталистъясӧс, ни Кочубей кодь помещикъясӧс, ни гражданскӧй войналысь бедствиеяссӧ...
Друг сійӧ крута чеччис, мӧдіс тэрыба ветлӧдлыны комнатаӧд, сэсся сувтіс ме водзладорӧ:
— Мама, ме думайта ӧні миян став сійӧ томйӧз йылысь, но, миян сійӧ ребята йылысь сэні, кӧнъясын немецъяс нин.
Колӧ чайтны, ыджыд жӧ бушков налӧн сьӧлӧмас!
Школаяс пӧдлалӧма, книгаяс соталӧны.
Мун кабалаӧ, рабствоӧ, пемыдлунӧ!
Но оз!
Тупоумнӧй бандитъяслы тайӧ оз удайтчы!
Миян йӧз помӧдз сулаласны!
Некор, некутшӧм ногӧн оз сувтны пидзӧс вылӧ!
Бурджык кувны сувтсӧн пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн олӧм дорысь.
Сідз ӧд, мама?
Кымынкӧ лун мысти Олег муніс школаӧ.
Будничнӧя да равнодушнӧя коли занятиеяслӧн первой лун.
Эз вӧв занятиеясӧн воддза увлекайтчӧмыс, эз вӧв и радлуныс,
Но бара свет вылӧ мыччысис «Крокодил».
Сӧмын ӧні сійӧ гажлунлӧн и следыс эз вӧв.
Ӧкуратнӧя рисуйтӧм «Крокодил» роскӧн чышкаліс школаысь ставнысӧ найӧс, коді дышӧдчис, прогуливайтіс, эз велӧд урокъяс Рӧдиналы тайӧ сьӧкыд лунъясӧ.
Школа бӧрын Олег ёртъясыскӧд тэрмасьліс краснодонскӧй госпитальӧ: раненӧйяслы лыддьыліс книгаяс, газетаяс, сьӧкыда ранитчӧмъяслы гижлывліс рӧднӧйясныслы да тӧдсаясыслы письмӧяс.
Комсомолецъяс Краснодонса олысьяслысь чукӧрталісны госпитальяслы посудаяс.
Олег воліс уна керкаӧ, нуаліс госпитальӧ посудаяссӧ.
Но медводз сійӧ, дерт, аслас гортысь нуліс ставсӧ, мый вермис.
abu
abu
Ми ордӧ квартираӧ овмӧдчис комиссар, майор Василий Данилович Говорущенко.
Кымынкӧ лунӧн Олег бура тӧдмасис да матыса лои сыкӧд.
Унатор йылысь найӧ беседуйтлісны, но век помавлісны война йылысь, сылӧн сьӧкыдлунъяс йылысь, немецъяс вылын неизбежнӧй победа йылысь сёрниӧн.
Коркӧ, кӧдзыд лунӧ, Говорущенко вайис выль газетаяс.
Олег, кыдзи век, первой уськӧдчис газетаяс дінӧ.
Найӧс видлалігӧн пи аддзис Зоя Космодемьянскаялӧн героическӧй подвиг да смерть йылысь статья.
— Кӧсъянныд, гораа лыддя? — волнуйтчӧмӧн шыасис сійӧ ми дінӧ.
Тайӧ статьяыс кучкис Олеглы самӧй сьӧлӧмас.
Кыдзи сійӧ эз зіль газетанас дзебны синъяссӧ, ме казялі синвасӧ.
Лыддьыны помалӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧ шуис:
— Благороднӧй душа!
Вот настоящӧй комсомолкаыс!
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, думыштчӧма.
Гашкӧ тайӧ здукас сійӧ синъяс водзас сувтӧдіс аслыс Зоялысь мужественнӧй туйсӧ, а вермас лоны, мый именнӧ сэки сылӧн сьӧлӧмыс ӧзйис месть биӧн, коді сэсся некор нин эз куслы сійӧ морӧс пытшкын.
Друг сійӧ лэптіс юрсӧ, видзӧдліс миян вылӧ да шуис:
— Ме кӧ веськалі найӧ киясӧ, мама...
Сійӧ ланьтіс да дыр чӧв оліс.
Помнита, вӧлі обычнӧй донбасскӧй тӧвся лун, кӧдзыд да тӧла.
Ывлаын куйліс джуджыд лым.
Пуяслӧн увъяс, керкаяслӧн ӧшиньяс вӧлі кыза гыӧрассьӧмаӧсь.
Трубаын тревожнӧя шутьляліс тӧв.
Миян керкаын дыр сёрнитісны Зоя йылысь.
Олег кывзіс, и мыйкӧ зэв ёна думайтіс.
Кор воисны Зоя портретӧн газетаяс, Олег вырежитіс портретсӧ, лӧсьыда пуктіс рамка пиӧ да ӧшӧдіс аслас крӧвать весьтӧ.
...
Помасьӧ вӧлі велӧдчан во, мунісны испытаниеяс, и Олег вуджис дасӧд классӧ.
Ӧні сылӧн лои унджык прӧст кад, и ме сылы сӧветуйті кӧть неуна шойччыштны.
Сійӧ сӧмын кинас ӧвтыштлывліс.
Пилӧн чужӧмыс век ёнджыка зумыштчис.
Сійӧ ещӧ на ёнджыка замкнутӧй лои.
Кутшӧм планъяс тэчсисны сійӧ юрын?
Кутшӧм думъяс думайтіс менам ӧтка пиӧй?
Меным яснӧ вӧлі ӧтитор: вежӧрнас, душанас да сьӧлӧмнас сійӧ вӧлі сэні, войналӧн передньӧй крайын, кӧні решайтсис миян став олӧмлӧн судьбаыс.
Ме водзын эз нин вӧв детинка.
Менам пилӧн киясыс корисны оружие.
Бӧрынджык ме тӧдмалі став йывсьыс и, кыдзи век, ассяньыс Олегсянь.
Испытаниеяс бӧрын пыр жӧ сійӧ кутіс сӧветуйтчавны школаса ёртъясыскӧд, кутшӧм уджӧ налы босьтчыны, медым регыдджык отсавны фронтлы.
Олег предложитіс организуйтны отряд да мунны вӧрӧ, партизанъяс дорӧ.
Ог тӧд, мый эськӧ артмис налӧн, эз кӧ сэки тӧдмась Олег ӧти сапёрнӧй частьлӧн политотделса начальниккӧд, Вячеслав Иванович Грачёвкӧд, да эз кӧ кут частӧ ветлыны сапёръяс дінӧ.
Тайӧ вӧлі 1942 во заводитчигӧн.
Олег решитіс мунны армияӧ доброволецӧн.
...
Вячеслав Иванович уверяйтіс менӧ, мый кутас видзны Олегӧс, кыдзи рӧднӧй пиӧс,
а кор помасяс война, Олег бӧр локтас гортӧ победаӧн ловъя да дзоньвидза.
Первойсӧ ме эг тӧд мый вӧчны, сэсся сеті согласие.
Позьтӧм висьтавны, кутшӧм рад лои Олег!
Сійӧ кутіс менӧ да мӧдіс бергӧдлыны комнатаӧд, кыдзи ичӧтик нывкаӧс.
Кутшӧм вына сійӧ лои тайӧ кад кежлас!
— Вот и аттьӧ тэныд, мама!
Ме тӧді, мый тэ менӧ гӧгӧрвоан, — шуаліс сійӧ кыкнан банбокӧ менӧ окалігтыр.
Заводитчис туйӧ лӧсьӧдчӧм.
Вячеслав Иванович первой должен вӧлі ӧтнас ветлыны кытчӧкӧ важнӧй делӧӧн да сӧмын бӧр локтӧм бӧрас сьӧрсьыс босьтны Олегӧс.
Грачёв бӧрсӧ эз лок ни мӧд лунас, кыдзи ми условитчим, ни коймӧд лунас, эз лок и дасӧд лунас.
abu
Волнуйтчысь Олег эз узь войяссӧ.
Ми сідзжӧ волнуйтчим — Грачёвлӧн вещьясыс колины Краснодонӧ.
Думайтсис несчастье йылысь.
Сідзи и артмӧма.
Грачёв веськалӧма окружениеӧ да дыр абу вермӧма писькӧдчыны ас йӧз дінӧ.
Сулалісны июнь тӧлысся жар лунъяс.
Немецкӧй орда муніс и муніс асыввылӧ, а сыкӧд — смерть да разрушение.
Ыпъялісны-сотчисны мича украинскӧй сиктъяс да каръяс.
Краснӧй Армия бойясӧн бӧрыньтчис выль рубежъяс вылӧ.
Краснодонскӧй шахтёръяс, рабочӧйяс да служащӧйяс организуйталісны истребительнӧй батальонъяс, сёр рытӧдз занимайтчисны боевӧй подготовкаӧн.
Помещайтчисны найӧ ыджыд рабочӧй общежитиеясын, базарнӧй площадь дорын.
Тайӧ лунъясас Олег пӧшти эз вӧвлы гортын.
Сійӧ эз пропуститлы Краснодонын ни ӧти событие.
Быдторйӧдз сылы вӧлі делӧ.
Медым и войын следитны немецкӧй самолётъяслӧн налётъяс бӧрся, сійӧ водлывліс узьны дворӧ прӧстыняӧн шебрасьӧмӧн.
Немецкӧй самолётъяссянь гылавлісны ракетаяс, ёся тутсылісны паровозъяс, шахтаяс, небесаӧд шныряйтлісны прожекторъяс, грымкнитлісны зенитнӧй пушкаяс.
Немецъяс бомбитісны карлысь окраинаяссӧ, кытчӧ чукӧрмӧмаӧсь вӧлі миян воинскӧй частьяс.
Кывліс бомбёжкалӧн гораа укйӧдлӧмыс и Лихая станцияысь; сэні дыр тыдаліс яръюгыд кыа.
Войнас лолывлі лунын кодь югыд.
Ме ачым ог тӧд мыйла ёна полі Олег вӧсна.
Меным кажитчис, мый сылысь еджыд прӧстынясӧ веж луд вылысь обязательнӧ аддзасны немецъяс.
Олег серавліс:
— Тэ, мама, думайтан, прӧстыняыд — военнӧй объект жӧ?
Тайӧ жӧ обыкновеннӧй материал, а сы улын узьӧ обыкновеннӧй субъект!
ТУЙӦ
Краснодонын мӧдысь заводитчис эвакуация.
Миян керкаын сідзжӧ лӧсьӧдчисны мунігкежлӧ.
Кӧть и веритім ми, мый воас кад, кор ми бӧр локтам рӧднӧй местаясӧ, но сьӧлӧм вылын вӧлі сьӧкыд.
Олег быдногыс зільліс успокоитны найӧс, кодъяс усьлісны шогӧ:
...
Немецъясӧс ми нӧйтлім Чудскӧй ты вылын, сюрис и Наполеонлы Москва дорын, а медым ӧні фашистъясӧс миян йӧз эз жугӧдны!
История эз на пасйыв сэтшӧмтор, медым русскӧй му коркӧ вӧвлі завоюйтӧма, а кытысь нин ӧні.
Нинӧмысь энӧ полӧй!
Миянкӧд Сталин.
А армияным миян, а флотным, а партизанъяс!
Помнитанныд, кыдзи ещӧ Тарас Бульба шуліс: му вылын абу сэтшӧм выныс, медым сійӧ жугӧдіс русскӧй вынӧс!
И сылӧн кывъясысь миянлы лолі спокойнӧджык.
А туйяс кузя, Краснодонлӧн быд улича вывті оравлытӧг мунісны и мунісны йӧз.
Сибдӧм гӧлӧсӧн баксіс тшыг скӧт, бӧрдісны нывбабаяс, а челядь эз нин вермыны и бӧрднысӧ.
Машинаясӧн, телегаясӧн, тачкаясӧн, а то и ас выланыс йӧзыс нуисны ассьыныс кӧлуйсӧ, пышйисны немецъясысь.
Ставыс тайӧ, асыввылӧ муніг, сорласьліс воинскӧй частьяскӧд.
Мукӧд дырйиыс став тайӧ шумыс, горзӧмъясыс да бӧрдӧмыс пӧдтывліс танкъяс гусеницаяслысь зёлякылӧмсӧ.
Муніс кавалерия, муніс пехота.
Боецъяслӧн да командиръяслӧн сьӧдасьӧм чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь.
Уна тысяча кокъясӧн да кӧлесаясӧн лэптӧм донбасскӧй пемыдгӧрд бусыс кыпӧдчыліс плотнӧй стенаӧн, сайӧдліс шондісӧ, кыза пуксьыліс йӧз чужӧмъяс вылӧ, косьтыліс вом пытшкӧс, тыртліс синъяс, дзуртліс пинь улын.
Мукӧд дырйи йӧзыс эз тыдавлыны бус письыс.
Шондіыс сотіс немжалиттӧг.
Сьӧлӧмыд топавлӧ вӧлі измучитчӧм челядь вылӧ видзӧдігӧн.
Налы вӧлі став дорысь сьӧкыдджык.
Миян керканым сулаліс туй дорын, и ӧшиньясӧд ставыс вӧлі тыдалӧ.
Аддзис тайӧс и Олег.
Синъясын тӧдчис мучитчӧм,
но сійӧ сьӧлӧмнас ньӧти эз усь.
— Мама, — чорыда шуаліс сійӧ, — меным колӧ мунны. Колӧ! Колӧ!
Вермас лоны сідзи, мый эшелоныс ставыслы оз тырмы.
Сэки мый?
Немецъяс миянӧс, мужчинаясӧс, первойӧн вӧтласны стрӧитны налы укреплениеяс, кодйыны окопъяс, ваявны патронъяс да снарядъяс найӧ пушкаяс дінӧ.
А тайӧ пушкаясыс кутасны лыйлыны миян йӧз кузя, виавны найӧс!
Тэ жӧ тӧдан, ме некор ог мун та вылӧ, и немецъяс виасны менӧ.
Сідзкӧ нӧ мый?
Бесславнӧя пӧгибнита?
Ог, колӧ мунны. Колӧ...
И друг — выль шоглун.
Дзик мунӧм водзвылын сьӧкыда висьмис бабушка.
Сійӧ, правда, век на тӧждысис, уджаліс куим пыдди, но выныс сылӧн ӧтарӧ быри.
Тыдовтчис, мый сылӧн брюшнӧй тиф.
Тайӧ дзугис миянлысь став планъяснымӧс.
Кыдзи ме верми кольны висьысь мамӧс?
Ме шуи, мый сытӧг некытчӧ ог мун.
Коли ӧтитор: пыр жӧ мунны воклы семьяыскӧд да Олегкӧд.
Налы да квайт рабочӧйлы сетісны подвода.
Сёрнитчисны телегаӧ тэчны став кӧлуйсӧ, аслыныс мунны подӧн.
Кутшӧм эз вӧв окота Олеглы кольны бабушкасӧ, да ещӧ висьысьӧс!
Луннас дасысь кымын сійӧ шуліс меным:
— Видз бабушӧс!
— Бабушка, — сійӧ уськӧдчывліс бабыс дінӧ,
— эн вунӧд, мый тэ коммунистка!
А нолы, кӧні тэнад партбилетыд?
Бура-ӧ тэ сійӧс дзебин?
Локтасны немецъяс — пыр жӧ воасны обыскӧн!
Бабушкаыс слаба нюмъяліс:
— Ме вӧсна эн тӧждысь.
Билетыдлы ме лӧсьӧді нин места, да сэтшӧм надежнӧйӧс...
Оз босьт сійӧс немец.
Киыс дженьыд гадлӧн.
Тэ ачыд, Олежек, ло осторожнӧй.
Кывзысь дядя Коляыдлысь...
Тадзи найӧ утешайтісны ёрта-ёртсӧ.
Мунӧм водзвылас Олег, дерт, пыраліс прӧщайтчыны Линакӧд.
Олег корис сійӧс, оз кӧ удайтчы мунны, дзебсьыны немецъясысь, лоны спокойнӧйӧн, сьӧлӧмӧн не усьны да виччысьны асланым йӧзлысь бӧр локтӧм.
А меным сійӧ шуис:
— Ме вӧсна эн тӧждысь, мама.
Ло увереннӧй, ме аддза аслым удж.
Ме думайта, мый меным бурджык мунны армияӧ либӧ партизанъяс дінӧ.
Эг прӧста ме лыйсигӧн сетлыв нелямын кӧкъямыс очко ветымынысь.
Ӧні тайӧ вывті ёна туяс!
— Пиукӧй менам, — босьтчылі ме возражайтны сылы, — сійӧ бур, мый тэ сэтшӧм, но ӧд тэныд сӧмын дас квайт арӧс!
— Соловей ичӧтик, да гӧлӧсыс сылӧн ыджыд, — кыдзи век, шуткаӧн вочавидзліс Олег.
— Век жӧ, тэнад пиыд мукӧдъяс мыш сайӧ сайӧдчӧмӧн оз кут пукавны.
Оз кут!
Ме волнуйтчи Олег вӧсна, тӧді: сылӧн кылыс делӧысь оз торъяв.
Но мый ме верми вӧчны?
Лэбачпилӧн быдмисны бордъяс, и рӧднӧй позйыс сылы лои дзескыд.
Июль 16-ӧд лун асылӧ ме дасьті ылі туйӧ менам сьӧлӧмлы медся дона да матыса йӧзӧс.
Накӧд ӧтлаын муніс менам приятельница, геологическӧй отделса чертёжница, Елена Петровна Соколан.
Олег радейтіс да уважайтіс Елена Петровнаӧс, сійӧ вӧлі миян другӧн.
Ме найӧс колльӧді кар сайӧдз.
Сэні нинӧм шуавтӧг кутлі пиӧс, топыда окалі сійӧс.
— Вӧч ставсӧ сідзи, кыдзи тшӧктас тэнад сӧвесть, — прӧщайтчигӧн шуи ме сылы.
Дыр на Олег бергӧдчывліс да ӧвтіс меным кепканас.
Гортӧ бӧр локті ме дзик бесчувственнӧй.
Миян муса керкаын, кӧні дзик на неважӧн вӧлі сэтшӧм шума да лӧсьыд, коді вӧлі тырӧма шудӧн да гажӧн, кӧні эз ланьтлыны Олеглӧн серамыс, дядя Колялӧн да бабушкалӧн шуткаяс, лои тыртӧм, гуын кодь чӧв.
Ставсӧ вешталӧма привычнӧй местаысь, кыдзсюрӧ шыблалӧма.
И абу нин сійӧ, менам Олегӧй.
Отчаяниеӧн ме уськӧдчи веськыда джоджӧ, нинӧм ог кыв, опустошённӧй...
НЕМЕЦЪЯС
abu
Воисны тревожнӧй лунъяс.
Ме став вынӧн зіли не думайтны медся страшнӧйтор йывсьыс, мый ӧні жӧ вермис лоны.
Карын вӧлі тыртӧм; кажитчӧ, мый сійӧ кулі.
Ставныс, кодъяс эз мунны, дзебсисны керкаясӧ да страшнӧй чумаӧс моз виччысисны врагӧс.
И ми мамкӧд ас кежысь вӧлім гортын.
...
1942 вося июль 20-ӧд лун асылӧ немецъяс пырисны Краснодонӧ.
...
Найӧ вӧліны эз салдатъяс кодьӧсь, а паськыд туйвывса бандитъяс кодьӧсь.
Медводз тайӧ «освободительясыс», кыдзи найӧ шуисны асьнысӧ, уськӧдчисны квартираясӧ да курятникъясӧ.
Быд «освободитель» мыйкӧ сэсь нуліс: курӧг, кутшӧмкӧ мешӧкъяс, быдсяма паськӧмсӧ.
Немецкӧй салдатъяс нинӧмӧн эз брезгуйтны.
А найӧ офицеръяслӧн чемоданъясыс тырӧсь нин вӧліны грабитӧм эмбурнас.
Миян квартираӧ ырскӧбтісны-пырисны кык ефрейтор да шуисны, мый тані кутас овны «ыджыд офицер».
Кор аддзисны ӧдзӧс вылысь портьера, ӧти ефрейторыс нетшыштіс сійӧс, кусняліс да сюйис мешӧкас.
Мӧдыс аддзис улӧс вылысь менсьым шӧвк платьеӧс, зепсьыс перйис ножич да сэні жӧ платьесӧ вундаліс косынкаяс вылӧ.
Сэсся найӧ кыкнанныс уськӧдчисны буфет дінӧ, но ми водзвыв тӧдім, мый кутасны грабитны, и став донаджыкторъяссӧ водзвыв дзеблалім.
Рытнас Краснодонын тырыс вӧліны немецъяс.
Тайӧ жӧ луннас ми ордӧ овмӧдчис важнӧй офицер.
Сылӧн чемоданъясыс да сундукъясыс вӧліны сы мында, мый найӧс некытчӧ вӧлі сувтӧдны.
Наӧн тыртісны кладовӧй, коридор; наысь квартираын лои дзескыд.
Вещьяс пиас вӧліны весиг самӧвар да джодж чышкалан щӧтка.
Дженьыда кӧ шуны, миян квартирантлы ыджыд офицер ним дорысь ёнджыка лӧсяліс ыджыд грабительлӧн ним.
Тайӧ кадсяньыс менам гортӧй меным лои бокӧвӧй.
Менӧ радуйтліс сӧмын ӧтитор: мый тані абуӧсь ӧні ни Олег, ни вокӧй, да мый налы эз ковмы овны немецкӧд ӧти вевт улын.
...
Но лоис сійӧ, мый некод эз вермы виччысьны.
Июль 25 лунӧ нёль час лунын бӧр локтісны квайт рабочӧй, а накӧд Олег да менам вокӧй семьянас.
Найӧ воӧмаӧсь Новочеркасскӧдз, водзӧ асыввылӧ став туйясыс вӧліны орӧдӧмаӧсь нин.
Эз гажа ло Олегкӧд менам аддзысьӧмӧй.
Сійӧ вӧлі зумыш, шогысла сьӧдӧдӧма.
Сійӧ чужӧм вылын эз нин мыччась нюмъялӧм.
Сійӧ, угнетённӧй да чӧв олысь, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, эз тӧд, мыйӧ кутчысьны.
Сійӧ, мый вӧчсис гӧгӧрын, эз нин поражайт, а страшнӧй гнётӧн личкис пилысь сьӧлӧмсӧ.
— Мама, тэ кӧ эськӧ тӧдін, мама! — сьӧлӧмсянь шӧпкӧдіс сійӧ меным.
— Тайӧ жӧ абу йӧз, а кутшӧмкӧ чудовищеяс, настоящӧй людоедъяс!
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, рӧднӧйӧй, мый ме аддзылі туяс!
И, быттьӧкӧ сійӧс угнетайтысь страшнӧйторсьыс мездысьны отсӧг аддзыны зільӧмӧн, Олег, кыдзи ичӧт дырйиыс, топӧдчис ме дінӧ да висьталіс нывбаба йылысь, кодӧс виис немец сыысь, мый нывбабаыс эз лэдз сылы грабитны кӧлуйсӧ, нёньпом кага йылысь: немец кватитіс сійӧс кокъясӧдыс, юрнас кучкис туяс, а сэсся сы вывті муніс аслас мотоциклнас...
...
— Кытчӧдз ловъя лоа, ме век кута помнитны тайӧс! — шуис Олег, быттьӧкӧ клянитчис.
abu
abu
Войнас каганецлӧн омӧлик би дырйи сійӧ гижис стихъяс.
Кылӧ вӧлі, кыдзи орчча комнатаын миян вольпась вылын, миян юрлӧс вылын ныргорӧн узис немецкӧй офицер.
Каганецлӧн би югӧрыс югдӧдіс Олегӧс улісянь, и ме эг вештыв синъясӧс пилӧн решительнӧй чужӧм вылысь.
Стихотворениеыс артмис со кутшӧм:
...
А Сталинградлань дугдывтӧг мунісны немецъяс, румынъяс, итальянецъяс.
Помтӧг мунісны налӧн обозъяс, артиллерия, танкъяс, тӧвзисны легковӧй машинаяс штабнӧй офицеръясӧн.
Подӧн и машинаясӧн мунісны врагъяс — веселӧсь, пӧтӧсь, самодовольнӧйӧсь, кокни победа вылӧ арталӧмӧн.
Пилӧн сьӧлӧмыс пуис, мый ми ордын олӧ враг.
Ме аддза вӧлі, кыдз сійӧ зэвтӧ став вынсӧ, медым не петкӧдлыны немецъяслы ассьыс став ненавистьсӧ.
«Ыджыд офицер» ми ордысь муніс Сталинградлань, и ӧні ми ордӧ квартираӧ сувтӧдісны салдатъясӧс.
Найӧ узьлісны ӧти-кык вой, не унджык.
Ӧтчыд миянӧ сувтлісны салдатъяс-эсэсовецъяс.
На пиысь ӧти, ӧбед бӧрын диван вылӧ пӧрӧдчӧмӧн, дыр видзӧдіс Олег вылӧ, сэсся юаліс:
— Коді тайӧ?
Ме вочавидзи:
— Менам пи.
Немец сералӧм могысь шуис, мый тайӧ ён да мича юноша.
Олег, коді гӧгӧрвоӧ вӧлі немецкӧй кыв, зумыштчис.
Ме чӧв олі.
Но немецлы эз и ковны кывзысьясыс.
Сійӧ водзӧ гора, самодовольнӧя сёрнитіс:
— Да, тіян пиныд зэв мича да вына юноша.
Германиялы татшӧм салдатъяс колӧны.
Олег зывӧкпырысь синбӧжнас видзӧдліс фашист вылӧ.
Пи муртса на пырис ывлаысь; сійӧ тэрмасис гортӧ, вӧлі гӧрдӧдӧма, паськыд плеш вылас сьӧд синкымъяс, синъясыс сӧстӧмӧсь, пельпомъясыс паськыдӧсь.
Сійӧ вӧлі лӧз костюма, чистӧй еджыд дӧрӧма, пельк, том, ыджыд тушаа.
— Оз кажитчы лоны салдатӧн? — сы дінӧ сирасис фашист.
— О, нинӧм!
Германияын миян уна эсійӧясыс, кыдзи найӧс...
Тані салдат джӧмдіс.
Сійӧ кӧрліс плешсӧ, корсис колана кывъяс, сэсся кучкис аслас пидзӧсъясӧ:
— О да, сійӧ кутас уджавны эсійӧяс, эсійӧяс... куркульяс ордын.
Миян Германияын куркульяс уна.
Налы колӧны ён да вына уджалысьяс.
Олеглӧн медбӧрын быри терпениеыс.
— Дурак тэ, дурак! — <rus>по-русски</rus> гораа шуис сійӧ.
— Он тӧд тэ, мый куркуль — сійӧ, ми ногӧн, кулак.
Ми найӧс, тэнсьыд куркульястӧ, важӧн нин вӧтлім!
А регыд и тіянкӧд сідз жӧ лоас!
— <deu>Вас, вас</deu>? — важнӧя юаліс немец.
— Мый сійӧ сэтшӧм кулакыс?
— Кулак эм кулак, а тэ эм дурак! — шуис Олег.
ПОЕДИНОК
Асывнас эсэсовецъяс мунісны.
Но миян чистӧй квартираӧ немецъяс бара вайисны овны кутшӧмкӧ важнӧй генералӧс.
И сійӧ локтіс миянӧ аслас уна лыда чемоданъясӧн да денщиккӧд.
Денщикыс — ыджыд тушаа, паськыд чужӧма рыжӧй эсэсовец — буракодь сёрнитіс рочӧн да чистӧ фашистскӧй лёклунӧн отзывайтчис став русскӧй, сӧветскӧй йылысь.
Керка пасьта сӧмын и кыліс сылӧн лягушкалӧн кодь гетшкан гӧлӧсыс:
— Сӧветскӧй порсьяс!
Скӧтъяс!
Генерал пукавліс столӧвӧйын пызан сайын, а пызан вылас век сулалісны шампанскӧй тыра бутылкаяс, печенье, фрукты, быдсямапӧлӧс конфетъяс, шоколад.
Ичӧтик Валериклы, дядя Коля пилы, ыджыд испытаниеӧн вӧлі тайӧ пызан дорті мунӧмыс.
Сэтчӧ жӧ бабушкаыс, коді аддзӧ вӧлі, мый денщик абу морт кодь, велӧдіс Валерикӧс, медым сійӧ весиг эз видзӧдлыв пызан вылас.
Но детинкалы вӧлі сӧмын куим арӧс гӧгӧр, и сійӧ ӧні эз аддзыв не сӧмын юмовтор да фрукты, но и няньсӧ эз сёйлыв пӧттӧдз.
Сьӧкыд вӧлі Валериклы асьсӧ кутны.
Коркӧ ӧтчыд Валерик дӧзмис пукавны пельӧс комнатаын, кытчӧ миянӧс йӧршитісны немецъяс, сэтчӧ жӧ детинкалы вывті окота лои сёйыштны.
Став сёянторнас миян распоряжайтчис бабушка.
Сійӧ вӧлі кухняын.
Валерик восьтіс столӧвӧй ӧдзӧссӧ, и сы водзын тыдовтчис озыр пызанвылыс.
Кыдзи ми бӧрынджык тӧдмалім, артмис татшӧмтор.
Валерик аддзис пызан вылысь юмовторъяс да фрукты, но тӧдвылӧ уси, мый бабушкаыс стрӧга запретитіс на вылӧ видзӧдны.
Но прӧйдитны сэті и не видзӧдлыны шоколад плиткаяс вылӧ сылӧн эз тырмы выныс.
Валерик решитіс ылӧдны асьсӧ.
Сійӧ бергӧдчис да бӧрӧн муніс водзӧ.
abu
Генерал эз вӧв гортын.
Денщик пукаліс диван вылын.
Сійӧ кватитіс винтовкасӧ да, Валерикӧс мышкӧдыс штыкнас йӧткалігтыр, горӧдіс керкатырнас:
— Русскӧй порсь!
Мый тэ тані ветлӧдлан?
Ми кылім Валериклысь дикӧй горӧдӧмсӧ.
Бабушка босьтіс сійӧс ки вылас.
Детинка вӧлі пӧсялӧма, синъясыс места оз аддзыны, детинка тіраліс да мыкталіс.
Кухняын бабушка вашкӧдӧмӧн бурӧдіс Валерикӧс:
— Но, эн бӧрд, эн тірав, дитяӧй!
Ме тэныд тӧдан, мый шуа?
Кывзы жӧ: регыд татчӧ бӧр локтасны звездаа дядяяс, да найӧ тэныд уна-уна ваясны и конфет, и шоколад, и яблок да груша...
Ме вӧлі рад, мый тайӧ здукас эз веськав гортын Олег.
Но зурасьӧмсӧ вештыны эз удайтчы.
Ӧтчыд денщик заводитіс ми дырйи гора видны русскӧйясӧс:
— Ті некультурнӧй порсьяс, дикӧй народ!
Тіянӧс ставнытӧ колӧ велӧдны.
Тайӧс вӧчны босьтчис миян культурнӧй Германия.
И ми тайӧс вӧчам!
Олег сулаліс блед да страшнӧй.
Ме тіралі став тушанам.
Пи, медым кутны асьсӧ, топыда курччис парсӧ.
Денщик водзӧ издевайтчис:
— Ті, русскӧйяс, долженӧсь благодаритны великӧй Германияӧс!
Сэки, миянлысь став ӧлӧдӧмъяс вунӧдӧмӧн, Олег порох моз ыпнитіс:
abu
— Абу ми, а ті, немецъяс, — медся некультурнӧй да дикӧй народыс.
Культурнӧй народ муніс эськӧ ӧмӧй сотны да виавны мирнӧй йӧзӧс?
Ті уськӧдчинныд ми вылӧ!
Ті, людоедъяс, виаланныд беззащитнӧй нывбабаясӧс да челядьӧс!
Ті... ті...
Немец первойсӧ шайпаймуніс Олеглӧн горӧдӧмысь, сэсся друг чеччыштіс пи дінӧ да кулакнас мыйвынысь кучкис сылы чужӧмас.
— Тэ комсомолец?
Ме виа тэнӧ! — оружиесӧ перйигтыр горзіс сійӧ.
Олег скӧрысь кватитіс сійӧс мундир бортӧдыс да друг сідзи тракнитіс, мый немецлӧн бесцветнӧй синъясын петкӧдчисны полӧм да беспомощность.
Ме уськӧдчи на дінӧ, потши Олегӧс.
Ме кевмыси немецлы:
— Пиӧй том на, ичӧт вежӧра...
Муртса ме лӧньӧді ярмӧм животнӧйӧс.
Олег котӧрӧн петіс комнатаысь.
Ме аддзи сійӧс дворысь.
Сійӧ, быттьӧкӧ висьӧмысь юрсӧ кияснас кутӧмӧн да катласигтыр, пукаліс лабич вылын.
Чужӧмыс кучкӧминтіыс вӧлі гӧрд.
Блед банбокъясӧдыс визувтісны гырысь синва войтъяс.
— Не кӧ тэ, мама, ме эськӧ чашниті сылысь голясӧ, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
abu
Ме, кыдзи кужи, зіли бурӧдны пиӧс.
Топӧді сійӧс ас бердӧ.
Окалі чужӧмсӧ, синъяссӧ:
— Пока на ордын выныс, Олег...
Колӧ терпитны.
Регыд асланым йӧз бӧр локтасны.
Олег крута лэптіс юрсӧ да гӧгӧрыс видзӧдліс скӧр синъясӧн:
— Терпитны менӧ, мама, эн велӧд!
Ӧти вевт улын овны немецъяскӧд ме водзӧ ог вермы!
Муна партизанавны, кута мститны ас пыдди, став пыдди!
А тайӧ немецыслы ме петкӧдла на!
Шуд вылӧ, мӧд луннас офицер, а сыкӧд тшӧтш и сылӧн денщикыс мунісны ми ордысь.
abu
КЛЯТВА
Ми олім ыджыд концлагерын моз.
Эг тӧдӧй, мый вӧчсьӧ фронт вылын, Москваын, кӧнӧсь миян войска.
Сійӧторйыслы, мый гижисны немецъяс отсӧгӧн организуйтӧм продажнӧй газеткаяс, мый йылысь лунысь-лун горзіс немецкӧй радио, ми эгӧ веритӧй.
Немецкӧй пропаганда эскӧдіс, мый Ленинград немецъяс киын нин, мый Сталинград сідзжӧ эз выдержит немецкӧй войскалысь натисксӧ, мый Краснӧй Армияӧс жугӧдӧма.
Олег сӧмын сераліс:
— Сӧрӧны!
abu
Ме сьӧлӧмӧн кыла.
Немецъяс немжалиттӧг грабитісны населениеӧс, босьталісны нянь, скӧт да ставсӧ нуисны Германияӧ.
Няньӧн тыр зэв гырысь самолётъяс лэблісны Краснодон весьтті, кӧні йӧзыс страдайтісны тшыгла.
Сэсся и томйӧзӧс кутісны вӧтлыны немецкӧй неволяӧ.
Бӧрдӧмӧн да ойзӧмӧн тырис украинскӧй му.
А 1942 вося август помын Краснодонса городскӧй паркын немецъяс тыртісны муӧ арестуйтӧм шахтёръяслысь да служащӧйяслысь партия.
Сэні тшӧтш вӧліны и нывбабаяс да челядь.
Найӧс заставитісны кодйыны гу, сэтчӧ сувтны да, быд вит мортлысь кияссӧ проволокаӧн кӧрталӧмӧн, ловъявывсьыс заводитісны тыртны муӧн.
Найӧс, кодъяс заводитісны водзсасьны, места вылас лыйлісны.
Тайӧ вӧлі войын, час дас ӧтикын.
Сизим час рытысь сёрӧнджык ывлаӧ петавны немецъяс запретитісны.
Пуксьӧ вӧлі душнӧй да пемыд вой.
Душнӧ да пемыд вӧлі и миян сьӧлӧм вылын.
Узьны ме эг вермы, и ми Олегкӧд пукалім садйын лабич вылын.
Югыд кодзувъяс вылісянь видзӧдісны ми вылӧ.
На вылӧ видзӧдігӧн меным кажитчис, мый ӧні на вылӧ жӧ видзӧдӧны миян йӧз, видзӧдӧны красноармеецъяс да командиръяс асланыс окопъяссянь, видзӧдӧ Сталин да мый найӧ ставныс тӧдӧны миян мучитчӧм йылысь и регыд локтасны выручка вылӧ.
Ог тӧд, мый йылысь думайтіс Олег.
Бӧръя кадас ми сыкӧд частӧ пукавлывлім орччӧн нинӧм шуавтӧг.
Сэсся прӧверяйтлім, и тыдовтчывліс, мый думайтім ми кыкнанным ӧтитор йылысь.
Друг кӧнкӧ пемыд вой пиас кыліс тешкодь шы, быттьӧкӧ вӧсни струна ори.
Ме ылалӧма вӧлі аслам думъясӧн и та вылӧ эг обратит внимание.
Но Олег чеччис лабич вылысь, вына кияснас топыда кутіс менсьым пельпомӧс.
— Мама, кылан?
Городскӧй паркладорсянь кыліс кык-куим тэрыб лыйӧм, а на бӧрся челядьлӧн сэтшӧм повзьӧм да гора горӧдӧм, мый сьӧлӧм, кажитчӧ, дугдіс тіпкыны.
Ужас шымыртіс менӧ.
Ме топӧдчи пи дінӧ.
— Мама, — горӧдіс сійӧ, — тайӧ найӧс казнитӧны!
Ставнас Краснодон тӧдіс коммунист Валькоӧс, мукӧд большевикъясӧс да беспартийнӧй рабочӧй-шахтёръясӧс да служащӧйясӧс арестуйтӧм йылысь.
Немецъяслӧн воан первой лунсянь жӧ найӧ дзикӧдз ӧткажитчисны уджавны немецъяскӧд да немецъяслы веськыда висьталісны фашистъяс дінӧ ненависть да презрение йылысь.
Тайӧ мужественнӧй йӧзыскӧд ӧтлаын арестуйтісны нывбабаясӧс, босьтісны и челядьӧс.
Ми аддзылім, кыдзи найӧс, тшыг да мучитчӧмъясӧс, немецъяс усиленнӧй конвой улын нуӧдісны уличаяс вывті.
Ӧтчыд Олег аддзылӧма найӧс удж вылысь.(?)
Шахтасянь трест дінӧ вольсалӧм кӧрттуй пӧлӧн мунігӧн сійӧ веськалас тӧдса ёрт вылӧ.
Конвоирыс матын абу вӧлӧма, и найӧ заводитӧмаӧсь сёрнитны.
Олеглӧн ёртыс, киссьӧм паськӧма, омӧльтчӧма, быттьӧ скелет, муртса кок йылын ӧшйӧ, новлӧ шпалъяс.
— Олег, — слаб гӧлӧсӧн шуӧма сійӧ, — ми ставным тшыгла кулам.
Челядьыс вывті жальӧсь...
И сійӧ заводитас висьтавны, кыдзи на вылын издевайтчӧны гестапоын.
Арестнӧй помещениеӧ йӧзсӧ сюйӧмаӧсь сы мында, мый пуксьыны некытчӧ, ставныс сулалӧны быдса войясӧн, узьӧны сувтсӧн.
Уборнӧйӧ оз лэдзлыны.
Няйт, лёк дук, тырыс гут.
Корсюрӧ камераас немецъяс шыбитлӧны кын кабачки, и арестованнӧйяс сійӧс юкӧны семечкиӧн.
— Пышъям! — вашнитӧма Олег.
Но ёртыс пыркнитіс юрсӧ:
— Ме кӧ пышъя, мукӧдыслы омӧльджык лоӧ.
Да и муннысӧ ме ог вермы.
Вынӧй ньӧти абу...
Олег, со, эсійӧ град вылас свеклӧ быдмӧ.
Ме кӧ сійӧс ачым нетшышта, менӧ кувтӧдз нӧйтасны, да и ставыслы сюрас...
Олеглы кыкысь эз ков тшӧктыны.
Сійӧ пырас град йӧрӧ, муысь нетшыштас свеклӧсӧ да сетас ёртыслы.
Сэсся мыйвынысь котӧртіс гортӧ, босьтіс став няньсӧ, мыйта миян вӧлі, и нуис сійӧс арестованнӧйлы.
— Прӧщай, Олег, — регыд миянӧс ставнымӧс лыйласны...
Матыстчӧ охрана.
Колӧ вӧлі мунны.
Ӧні найӧс войнас ловйӧн гуалісны муӧ.
Кылісны ещӧ лыйӧм шыяс, пыді гӧлӧсӧн горӧдӧмъяс, челядь бӧрдӧмъяс.
Сэсся ставыс лӧнис.
— Мама, — кылі ме Олеглысь пӧся шуалӧм, — водзӧ терпитны менам вын абу!
Тӧдан, мама, храбрӧй кулӧ ӧтчыд, а трус — унаысь.
Ӧні ме тӧда, мый меным вӧчны...
...
ЛИСТОВКАЯС
Вӧлі шондіа, гажа лун.
Час нёль.
Помнита, ме пыри комнатаӧ.
Пызан сайын пукалісны Олег, Николай вок, Ваня Земнухов да Толя Попов.
Кутшӧмкӧ бумагаяс весьтӧ копыртчӧмӧн найӧ мыйкӧ чӧла гижисны.
Менам пыригӧн ичӧтика чуймыштлісны.
Кодкӧ весиг пызан улӧ дзебис меысь ассьыс бумагаяссӧ.
Олег меліа нюммуніс меным да шуис:
— Мамаысь, ёртъяс, энӧ полӧй.
Мама — менам первой сӧветчик.
И сійӧ петкӧдліс меным бумагаясысь ӧтиӧс:
— Со.
Лыддьы.
Кӧсъям йӧзыслысь восьтыны синъяснысӧ.
Ыштӧдыштны кӧсъям.
Тыш вылӧ кыпӧдны.
Киӧн гижӧм тайӧ первой листовкаясас найӧ чуксалісны населениеӧс не выполняйтны немецкӧй распоряжениеяс, сотавны нянь, кодӧс немецъяс лӧсьӧдчӧны нуны Германияӧ, удобнӧй случайяс дырйи виавны немецъясӧс да полицейскӧйясӧс и дзебсьыны неволяӧ вӧтлӧмысь.
— Бур? — юаліс Олег.
— Бурнас эськӧ бур, — шуи ме, — сӧмын таысь асланыд юрӧн верманныд мынтысьны.
abu
Олег озорнӧя шутёвтіс.
Толя Поповлӧн югнитісны синъясыс:
— Нинӧм, Елена Николаевна, тӧданныд... збойлун каръяс босьтӧ. Риск — благороднӧй делӧ.
Олег лои серьёзнӧйджык, думыштчис:
— Дерт, риск — благороднӧй делӧ, но сӧмын сэки, кор рискуйтӧны обдуманнӧя, тӧлкӧн.
Кор эм уверенность тайӧ риск коланлунас.
Кор делӧсӧ радейтан. А радейтан — ставсӧ добитчан. —
И бара нюммуніс:
— Помнитан, мама, кузнец Вакулаӧс?
Кыдзи сійӧ рӧштво паныда войӧ аслас мудерлунӧн весиг чӧртӧс ылӧдіс?
А мыйла?
Ассьыс Оксанасӧ ёна радейтіс.
И Вакула нинӧмысь эз пов, сылы эз вӧв преграда.
Радейтӧмыд, мама, весиг смерть дорысь вынаджык.
А Вакула кӧ чӧртӧс ылӧдіс, неужели ми немецъясӧс да полицейскӧйясӧс огӧ бӧбмӧдӧй?
Тайӧ оз вермы лоны, мый огӧ ылӧдӧй.
Мый ме верми сылы вочавидзны?
Сійӧ рытӧ налӧн листовкаясыс, тайӧ первой чикышъясыс, лэбзисны кар пасьта.
Листовкаяссӧ клеиталісны городскӧй паркын скамейкаяс вылӧ.
abu
Кор пемдіс, клеитісны и кинотеатр ӧдзӧсӧ, пемыд залас шыблалісны йӧз пиас.
Йӧз петігас, дзескыдінын, кык листовка весиг сюйисны полицейскӧйяс зептӧ.
Тайӧ рытсяньыс листовкаяс разӧдӧмыс том конспираторъяслӧн лои быдлунся уджӧн.
...
А август тӧлысь помын инженер Кистриновлысь Олег судзӧдіс радиоприёмник.
Медбӧрын со ми кылім миянлысь Москваӧс!
Сэтшӧм радӧсь лоим, быттьӧкӧ кӧдзыд тӧв бӧрын воис тулыс да ми босьталім ӧшинь рамаяс.
Олег гижаліс радиопередачаяс, найӧс сетавліс ёртъясыслы, а найӧ перепишиталісны уна дас экземпляр да клеитавлісны кар пасьтала.
Нинӧм тӧдтӧмысла мучитчӧм миян йӧз быд лун кутісны лыддьыны Информбюролысь юӧртӧмъяс.
«Ыджыд му» мыччис миянлы кисӧ.
Зато гестаполы да полициялы уджыс содіс.
Немецъяс да полицайяс котралісны кар кузя, быттьӧкӧ туй воштысь понъяс, да видчигтыр керка стенъясысь нетшкалісны листовкаяссӧ.
Листовкаяс нетшкыны налы, дерт, удайтчывліс, но кыдзи нетшыштан йӧз сьӧлӧмысь правдасӧ?
КАШУК
Конспиративнӧй кружок заводитіс содны.
Сэтчӧ пырисны Серёжа Тюленин, Майя Пегливанова, Уля Громова, Сеня Остапенко, Коля Сумской, Стёпа Сафонов.
...
Пырисны Олеглӧн пӧшти став другъясыс, медся матысаыс кындзи — Лина кындзи.
Олеглысь ме осторожнӧя юалі:
— Олег... Линалы тэ он сетав некутшӧм поручениеяс?
Олег зумыштчис:
— Ме ӧшибитчи сыын, мама.
Ме куті уговаривайтны сійӧс не зыксьыны Линакӧд.
Олег крута паныд сувтіс:
— Ме ӧмӧй этша сыкӧд сёрнитлі?
Сылы, веськыда кӧ шуны, абу омӧль и немецъяс дырйи!
— Мый тэ шуалан, Олег!
Тэ сэтшӧма дружитін Линакӧд!
Олег мучительнӧя гӧрдӧдіс.
Сыкӧд миян восьса сёрниным татшӧм пыдӧ эз на пыравлы.
А вермас лоны сылы яндзим лои аслас татшӧм неудачнӧй бӧрйӧмысь.
Но вот сійӧ решительнӧя пыркнитіс юрнас:
— Кывзы жӧ, мама!
Войдӧрлун немецъяс нуӧдісны миянлысь арестованнӧйясӧс.
Нӧйтісны прикладъясӧн, издевайтчисны, кыдзи век...
Ме котӧрті Лина ордӧ, кӧсйи сыкӧд сёрнитыштны, кыдзи ёрткӧд юксьыштны, гӧгӧрвоан?
А сійӧ... на ордын патефон ворсӧ, а Лина... весел сэтшӧм... танцуйтіс немецкӧй офицеркӧд.
Ӧдзӧсыс вӧлі восьса, и ме ставсӧ аддзылі. — Олег ышловзис, быттьӧкӧ ас вылысь груз чӧвтіс: — Ме думайта, и ме уверен...
Павел Корчагин тадзи жӧ эськӧ вӧчис сэтшӧм ничтожествоыскӧд, кыдзи Лина...
Павел Корчагин и ӧні вӧлі радейтана геройӧн Олеглӧн.
Сьӧкыд минутаясӧ этажерка вылысь сійӧ босьтлывліс <rus>«Как закалялась сталь»</rus> книга да выльысь лыддьывліс.
Вӧвлі сылӧн ёртъясысь кодкӧ шогсьыны мӧдас, юрсӧ ӧшӧдас — Олег и сылы мыччас тайӧ книгасӧ.
Бӧрынджык, кор кружок ас дінӧ кыскис век унджык и унджык отважнӧйясӧс, Олег тшӧкыда лыддьывліс другъясыслы книгаысь радейтана местаяссӧ:
...
— «Медся донаыс мортлӧн — олӧмыс.
Сійӧ сетсьӧ мортлы ӧтчыд, и овны сійӧс колӧ сідзи, медым эз доймы сьӧлӧмыд прӧста коллялӧм вояс вӧснаыс, медым эз сот позор подленькӧй да мелочнӧй прошлӧй вӧснаыс да медым кулігад вермин шуны: став олӧм да став вынъяс вӧліны сетӧмаӧсь мирын медся прекраснӧйыслы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы...»
Вӧвлі, тайӧ кывъяс бӧрас думыштчасны томйӧз, чужӧмъясныс ставныслӧн югдасны, синъясныс мӧдасны югъявны, а Олег шуас став пыддиыс:
— Неволяын олӧм дорысь лучше бойын кувны.
Сідз ӧд, ребята?
Коркӧ ӧтчыд Олег локтіс гортӧ вывті волнуйтчысь.
Ме босьтчылі тӧдмавны, мый лоӧма, но тайӧ меным эз удайтчы.
Сылӧн поведениеыс шензьӧдіс менӧ.
«Мый лоис? — думайті ме. —
Ӧнӧдз Олег нинӧм эз дзеблыв меысь».
Тыдалӧ, мыйкӧ лоис пилысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдантор.
Ме решиті спокойнӧя виччысьны.
Пи, кыдзи век, ачыс висьталас меным ставтор йывсьыс.
Ме гӧгӧрвоа вӧлі, мый менам Олег абу нин сійӧ гажа подростокыс, коді неважӧн мечтайтіс романтическӧй подвигъяс йылысь да аслас радейтана геройяс йылысь.
Сылы ковмис тышкасьны враглы паныд, и сійӧ повтӧг пырис тайӧ смертельнӧй тышас.
Ӧні сійӧ войнас сёрӧн волывліс гортӧ, лоліс чӧв, зілис не панны мекӧд восьса сёрнияс.
Дженьыда кӧ шуны, сійӧ кутіс асьсӧ верстьӧ морт моз, кодлӧн аслас, мужскӧй кыв кутӧм, аслас шоглун да радлун.
Ме гӧгӧрвоа вӧлі, мый гуся думъяс дзикӧдз завладейтісны пи сьӧлӧмӧн, джуджыд стенаӧн торйӧдісны менсьым пиӧс меысь.
А кутшӧм окота вӧлі меным бара видзӧдлыны сылӧн душаӧ!
Но ми велалӧмаӧсь уважайтны ӧта-мӧднымӧс, и ме эг лысьт пырны сылӧн мирӧ, эз кӧ кӧсйыв тайӧс ачыс Олег.
Но вот воис кад, и ме бара лои сылӧн матыса другӧн.
Ӧтчыд, сёр рытын, пиӧй локтіс гортӧ кыдзкӧ аслысног возбуждённӧй.
Топыда пӧдлаліс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс комната пытшкӧссӧ.
И ме кылі сылысь волнуйтчана гӧлӧссӧ:
— Но, мама, поздравит менӧ!
Миян эм нин асланым боевӧй организация...
Тайӧ рытӧ ми Олегкӧд бара дыр сёрнитім.
Сійӧ бара мекӧд, кыдзи и войдӧр, восьсӧн сёрнитіс.
Сійӧ виччысис месянь ошкӧм да отсалӧм.
Сійӧ висьталіс меным найӧ боевӧй организациялӧн план йылысь, индӧм цель йывсьыс, сы йылысь, кыдзи найӧ кӧсйӧны тышкасьны.
Ставсӧ, ставсӧ...
Ме гӧгӧрвои: ыджыдтор, буртор думыштӧмаӧсь миян челядь.
И ме тӧді: тышыс лоӧ беспощаднӧй да чорыд.
Кыдзи кужи, восьті пилы ассьым сьӧлӧмӧс, висьталі, мый налӧн тышкасян туй вылас сійӧс быд воськолын кутас кыйӧдны опасность.
И инді, мый тайӧ опасностьсӧ колӧ встретитны мужественнӧя.
Пиӧй, чӧв ланьтӧмӧн, ме вылысь синсӧ вештывтӧг, кывзіс.
— Мамочка!
Но и... ковмас кӧ кувны, тэныд ме вӧсна оз ло яндзим!
Меным лои и лӧсьыд, и страшнӧ.
И кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд меным таын аслым признайтчыны, кутшӧма кӧть эз доймы менам сьӧлӧмӧй,
ме аддза вӧлі, мый ӧні менам пилӧн олӧмыс принадлежитӧ оз нин меным ӧтнамлы. Ӧні смертельнӧй опасность лоӧ сылӧн быд воськов вӧчигӧн спутникӧн.
abu
Ме эг уськӧдчы сылы морӧс вылас, медым синваӧн да кевмысьӧмӧн заставитны сійӧс кежны бӧрйӧм туй вывсьыс, эг кут сійӧс киӧдыс, медым не лэдзны гортысь, дзебны сылӧн ёртъясысь, видзны тышысь.
Ме радейті ассьым пиӧс, и ме решиті став вынӧн отсасьны сылы.
Олег получитіс конспиративнӧй ним «Кашук».
«МОЛОДАЯ ГВАРДИЯ»
Смертельнӧй тыш заводитчис.
Правда, ребяталӧн сійӧ кысис романтическӧй увлечениекӧд, но медся главнӧйсӧ найӧ яснӧя аддзӧны вӧлі: наӧн веськӧдліс отчизнаӧс радейтӧм.
Неволя дорысь найӧ бурджыкӧн лыддисны тыш.
Да и эз кувны, а тышкасьны да овны лӧсьӧдчисны найӧ.
Найӧ эскисны победаӧ.
Найӧ и думыштны эз кужны, мый на костын сюрас пеж сьӧлӧма негодяй, коді вузалас враглы ассьыс сӧвестьсӧ да выдайтас организациясӧ.
Аслам муса Кашуксянь ме водзӧ тӧдмавлі организациялӧн став планъяс йылысь да аслам дзик тӧдлытӧг ӧтувтчи тышӧ.
Ребята эз повны сыысь, мый ме бура тӧда налысь планъяссӧ, — найӧ окотапырысь пӧльзуйтчисны менам отсӧгӧн да не ӧтчыд дӧверитлісны меным ӧтнамлы видзны собраниеяснысӧ, торъя нин кор конспиративнӧй заседаниеясыс вӧліны миян керкаын.
Первой собраниеыс том подпольщикъяслӧн вӧлі 1942 вося сентябрь помын.
Чукӧртчисны ми ордӧ, сёр рытын.
Ӧшиньяссӧ бура тупкалісны одеялӧясӧн.
Столовӧйын пызан вылас муртса ломаліс каганец — шахтёрскӧй лампочка.
Сійӧ муртса югдӧдыштіс ребяталысь возбуждённӧй чужӧмъяссӧ, но синъясыс налӧн югъялісны ловъя биӧн.
Пызан вылын вӧліны шахмат, домино, сэні жӧ дасьтӧма вӧлі гитара.
Чукӧрмисны кызь мортысь унджык, комнатаын вӧлі дзескыд.
Сёрнитісны джын гӧлӧсӧн, а то и вашкӧдчӧмӧн, быттьӧкӧ торжественнӧй событие водзын.
Да тадзи сійӧ и вӧлі.
Дзик фашистъяс поз дінын, гестапо дорын, чукӧртчисны неважӧнся сӧветскӧй школьникъяс, дасьӧсь тыш вылӧ и мучитчӧм вылӧ.
Коркӧ найӧ лыддьылісны да налы висьтавлісны школаын, кыдзи налӧн большевик-батьясныс тадзи жӧ чукӧртчывлісны подпольеын.
Ӧні ребята асьныс нуӧдісны водзӧ славнӧй большевистскӧй делӧсӧ: организуйтчисны тыш вылӧ.
Правдалӧн звездаыс яръюгыда ломаліс найӧ туй водзвылын,
и налы нинӧм эз вӧв страшнӧ.
Ме аддзылі Толя Поповӧс, кыдзи век аккуратнӧя пасьтасьӧмаӧс;
Дёма Фоминӧс, коді весиг и ӧні муртса вермис кутны ассьыс обычнӧй шуткаяссӧ да проказаяссӧ;
Ангелина Самощинаӧс, небыд еджыд юрсиа мича нывкаӧс, — лӧз синъясыс доверчивӧя видзӧдісны ёртъяс вылас; сосредоточеннӧй, решительнӧй Вася Левашовӧс; стройнӧй, ыджыд тушаа, гордӧя топӧдӧм вомдоръяса Майя Пегливановаӧс; сдержаннӧй, думайтысь, любӧй рискованнӧй делӧ вылӧ мунны, ёртлы пыр жӧ отсавны дась Нина Иванцоваӧс, — аддзылі сылысь шензьӧдана выразительнӧй тӧлка синъяссӧ, кодъясын тӧдчис тайӧ муса нывкаыслӧн ставнас сӧстӧм душаыс; чӧв олысь, настороженнӧй, медся опаснӧй поручениеяс виччысьысь Валя Борцӧс; косіник, пӧшти детинка, но душанас и сьӧлӧмнас воин, муса Серёжа Тюленинӧс; аслас сьӧд синъясӧн югъялысь, ыджыд тушаа, стройнӧй да, кыдзи век, сдержаннӧй Жора Арутюнянцӧс.
Олег кажитчис меным ёнджыка возбуждённӧйӧн.
Сійӧ, кӧть кыдзи эз зіль, эз вермы дзебны ассьыс праздничнӧя кыпыд настроениесӧ.
Сійӧ вӧлі морӧс вылас радейтана голубӧй вышивкаа сӧстӧм еджыд дӧрӧма, кыдзи век аккуратнӧя утюжитӧм руд брюкиа.
Гӧрдӧдыштӧм чужӧма, сійӧ нюмъялігтыр видзӧдлывліс ёртъяс чужӧм вылас.
Но кӧть кутшӧма эз зільны том зонъяс да нывъяс лӧсьӧдны собраниеыслы серьёзнӧй обстановка, томлун век жӧ петкӧдчыліс.
Оз-оз да и заводитасны шутитны да серавны.
Собраниесӧ восьтіс Олег.
Миян керка ӧшиньяс сайын сулаліс напряжённӧй вой, и меным кажитчис, мый ме кыла, кыдзи тіпкӧны ребяталӧн сьӧлӧмъясныс.
Олег водзвыв распорядитчис, медым бабушкаыс дежуритіс дворын, а дядя Коля — улича вылын.
Ме вӧлі ребята дінын, шочиника петавлывлі дворӧ да улича вылӧ — тӧдмавны, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.
...
Тайӧ собрание вылас вӧлі бӧрйӧма штаб, кытчӧ пырисны Олег, Ваня Земнухов, Ваня Туркенич да Сергей Тюленин; бӧрынджык штабӧ пырисны Люба Шевцова да Уля Громова.
Организациясӧ единодушнӧя вӧлі шуӧма «Молодая гвардияӧн».
Комсомольскӧй организацияса секретарӧн единодушнӧ вӧлі бӧрйӧма Олегӧс, сійӧ жӧ лоис и «Молодая гвардиялӧн» комиссарӧн.
Организацияса командирӧн бӧрйисны Иван Туркеничӧс.
Сэсся сувтіс оружие йылысь вопрос: кутісны думайтны, кытысь да кыдзи судзӧдны, кӧні видзны.
Ребята удитісны нин тӧдмавны, мый румынъяс да итальянецъяс тӧдчымӧн небрежнӧя относитчӧны асланыс оружие дінӧ: кольлӧны сійӧс видзтӧг, а мукӧд дырйи дасьӧсь весиг вежлавны продовольствие вылӧ.
Вӧлі решитӧма: судзӧдавны быдпӧлӧс оружие, пӧльзуйтчыны та могысь любӧй удобнӧй случайӧн, торйӧн нин Краснодонын, Извариноын, Шеверевкаын вражескӧй войскалӧн сувтлігъясӧ, и быдлаын, кӧні позьӧ, судзӧдавны винтовкаяс, автоматъяс, патронъяс, гранатаяс, тол, минаяс.
Мыйӧн сӧмын заводитісны сёрнитны оружие йылысь, Серёжа Тюленин мӧдіс жӧдзны улӧс вылын, дась вӧлі кӧть ӧні жӧ заводитны оружиеяс корсьны.
Возбуждённӧйӧсь вӧліны и мукӧдыс.
Олег да Ваня Земнухов предупредитісны ёртъяснысӧ, медым найӧ эз ышмыны, действуйтісны <rus>наверняка</rus>, осторожнӧя.
...
Сэсся вӧлі примитӧма Олеглысь предложение:
медым кыдзи позьӧ этшаджык йӧз тӧдісны штаб йылысь да сылӧн планъяс йылысь, ставнас организациясӧ юклыны пятёркаяс вылӧ.
Сӧмын пятёркалӧн начальникыс мӧдас кутны штабкӧд йитӧд.
Клятва, кодӧс водзвыв дасьтісны Олег да Ваня Земнухов, ребяталы лыддис Олег.
Клятвасӧ примитісны кутшӧмкӧ особӧй чувствоӧн.
Ёрта-ёрт дінас топӧдчӧмӧн челядь пукалісны — ӧти боевӧй семья.
Волнениесӧ кызмырдысь дзебӧмӧн Олег лыддис:
«И тайӧ месть вылас кӧ ковмас менам олӧмӧй, ме сета сійӧс ни ӧти минута колебайтчытӧг...»
Дзебӧм, волнуйтчана лолалӧм, вдохновеннӧй том чужӧмъяс.
Быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гордӧй лэбач тӧвзис ребята весьтті да чуксаліс найӧс, и найӧ вӧліны дасьӧсь лэбны сы бӧрся.
— Ребята, — радлунӧн да довериеӧн тыр аслас гырысь синъяснас Олег видзӧдліс ёртъяс вылас, — ребята!
Ставныд ті кывлінныд клятвалысь кывъяссӧ.
Бура думайтӧй Рӧдиналы тайӧ клятва кывъяс вылын.
Коді полӧ... лучше мед ӧні жӧ, дзик пыр нинӧм сёрниттӧг мунас.
Бӧрыннас сёр лоӧ, кор тэ сетан торжественнӧй обещание...
Некод эз мун.
Дворсянь муртса кылісны бабушкалӧн осторожнӧй кокшыясыс.
ПРИСЯГА
Первой собрание бӧрын жӧ молодогвардеецъяс заводитісны энергичнӧя действуйтны.
Октябрь тӧлысь помын организация быдмис сизимдас мортӧдз, ноябрын сылӧн радъясын вӧлі Рӧдина вӧсна сё сайӧ том боец.
Организацияӧ кодӧскӧ примиттӧдз штабса членъяс внимательнӧя изучайтісны выль пырысьӧс, пытливӧя беседуйтісны сыкӧд, будущӧй молодогвардеецӧс гӧтӧвитісны суровӧй тыш кежлӧ.
Со кыдзи та йылысь бӧрынджык висьтавліс Нина Иванцова:
— Ӧтчыд меным Олег шуис:
«Нина, ми лоам партизанъясӧн.
Тэ гӧгӧрвоан, мый сійӧ партизаныс?
Партизанскӧй уджыд абу кокни, но вывті интереснӧй.
Партизан виас ӧти немецӧс, мӧдӧс, виас сёӧдӧс, а сё ӧтикӧдыс вермас вины сійӧс.
Сійӧ олӧмӧ пӧртіс ӧти, мӧд, дасӧд задание, но тайӧ корӧ самоотверженность.
Партизан некор оз дорожит аслас личнӧй олӧмӧн.
Сійӧ некор оз пукты ассьыс олӧмсӧ Рӧдина олӧмысь вылӧджык.
А ковмас кӧ Рӧдина водзын долг олӧмӧ пӧртӧм могысь, уна олӧм сохранитӧм могысь сетны ассьыс олӧмсӧ, сійӧ некор оз жалит ассьыс олӧмсӧ, некор оз вузав да оз выдайт ёртсӧ.
Татшӧм миян партизан, Нина!»
Штаб юкліс ставнас организациясӧ пятёркаяс вылӧ.
Пятёркаясӧн юрнуӧдісны медся смелъяс да решительнӧйяс.
Штабкӧд йитӧд кутӧм могысь быд пятёркалӧн вӧлі связист.
abu
Организацияӧ быд пырысь торжественнӧя примитліс присяга.
Со присягалӧн текстыс:
«Ме, «Молодая гвардия» радъясӧ пыригӧн, оружие кузя аслам другъяс водзын, аслам рӧднӧй многострадальнӧй му водзын, став народ водзын торжественнӧя клянитча:
Кыв шутӧг выполняйтны любӧй задание, кодӧс сетас меным старшӧй ёрт.
Видзны ёна гусьӧн ставсӧ, мый йитчӧ «Молодая гвардияын» менам уджкӧд.
Ме клянитча пӧщадатӧг мститны сотӧм, рӧзӧритӧм каръясысь да сиктъясысь, миян йӧзлӧн вирысь, комын шахтёр-геройлӧн мученическӧй смертьысь.
И тайӧ месть вылас кӧ ковмас менам олӧмӧй — ме сета сійӧс ньӧти минута колебайтчытӧг.
Ме кӧ нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ пыткаяс улын либӧ трусость вӧсна, то медым менам нимӧй, менам рӧднӧйясӧй лоӧны нэм кежлӧ ёрӧмаӧсь, а менӧ ачымӧс карайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс.
Вирысь вир!
Смертьысь смерть!»
...
Бӧрынджык Радик Юркин висьтавліс:
— Миянӧс ставнымӧс, будущӧй молодогвардеецъясӧс, Олег Кошевой сувтӧдіс стройӧ да шыӧдчис ми дінӧ, дженьыдика висьталіс Донбасслӧн боевӧй традицияяс йылысь, донбассовскӧй полкъяслӧн, кодъясӧс бойӧ нуӧдлісны Ворошилов да Пархоменко, героическӧй подвигъяс йылысь, комсомолецъяслӧн обязанностьяс да честь йылысь.
Сылӧн кывъясыс вӧліны эз гораӧсь, но чорыдӧсь, да сэтшӧма воодушевляйтісны, мый миян пӧвстысь быдӧн дась вӧлі кӧть ӧні мунны бойӧ.
«Вомдоръясын мам йӧв дырйи на ми мӧдім радейтны свобода, шуд, и некор немецъяслы не сувтӧдны миянӧс пидзӧсъяс вылӧ! — шуаліс Кошевой.
— Ми кутам тышкасьны, кыдзи тышкасьлісны миян батьяс да дедъяс, медбӧръя вир войтӧдз, медбӧръя лолышттӧдз.
Ми кутам мучитчыны да кулам, но честьӧн выполнитам Рӧдина водзын ассьыным долг».
Сэсся сійӧ миянӧс ӧткӧн-ӧткӧн корліс стройысь присяга примитны.
Кор Олег шуис менсьым фамилияӧс, ме ещӧ на ёнджыка куті волнуйтчыны.
Ме воськовті кык воськов водзӧ, бергӧдчи чужӧмӧн ёртъяслань да места вылӧ кынми.
Кошевой джын гӧлӧсӧн, но зэв чёткӧя кутіс лыддьыны присягалысь текстсӧ.
Ме сы бӧрся повторяйті.
Помалӧм бӧрас Олег матыстчис ме дінӧ, штаб нимсянь поздравитіс присяга примитӧмӧн да шуис: «Ӧнісянь тэнад олӧмыд, Радик, принадлежитӧ «Молодая гвардиялы» да сылӧн делӧлы.
«Молодая гвардия» быдмис да ёнмис.
Сылӧн пыр унджык лоины боецъяс, и быд боец корис смел удж.
Организацияӧ пырӧм бӧрын неважӧнся школьникъяс кыдзкӧ пыр жӧ лоины на стоящӧй подпольщикъясӧн.
На пиысь быдӧнлӧн вӧліны асланыс особӧй боевӧй качествояс, немецъяскӧд тышкасян аслас собственнӧй тактика, но вӧлі ӧтитор, мый найӧс ставнысӧ ӧтувтіс, и сэні найӧ ставныс бара лоліны ӧткодьӧсь.
Налӧн тыш самӧй заводитчӧмсянь, кор ставсӧ вӧлі вевттьӧма кымӧрӧн да кажитчис, мый немецӧс не сувтӧдны, да врагкӧд тышкасян медбӧръя часӧдз ребята эз дугдывны пӧся веритны победаӧ, Краснӧй Армиялысь Донбассӧ бӧр воӧмӧ.
А главнӧйыс, кыдзи меным ӧні лои яснӧ, мый вӧчис «Молодая гвардияӧс» уна тысяча йӧзлы матысаӧн, — тайӧ вӧлі найӧ организациялӧн выныс.
Кыдз быттьӧ сьӧд пемыд войӧ, лимзысь тӧв да пурга пиын, кор гибель кажитчис быть лоанаӧн, друг водзвылын югнитіс маяклӧн югыд би, мучитчӧм йӧзлы индіс дзик ӧти правильнӧй туй.
Правда, тайӧ вӧлі обыкновеннӧй краснодонскӧй томйӧзлӧн сӧмын неыджыд группа, дзик ещӧ детинкаяс да нывкаяс, но найӧ вӧліны организованнӧйӧсь да дасьӧсь бой кежлӧ.
Найӧ киясын вӧлі оружие.
Партиялӧн гӧлӧсыс чукӧстіс найӧс тышӧ, и найӧ лоины народ делӧ вӧсна борецъясӧн.
И быдӧн, коді либӧ дрӧгнитіс немецъяс водзын, либӧ шуис лӧня виччысьны асланым йӧзлысь бӧр воӧм, думыштіс:
«Мый нӧ тайӧ артмӧ?
Йӧзыс кутчысисны оружиеӧ да организуйтчисны немецъяслы паныд тыш вылӧ, а месӧ нӧ мый пукала?
Колӧ отсасьны!»
...
И вӧлі мыйкӧ югыд да радуйтана сыын, мый захватчикъяслы паныд тышӧ пырисны верстьӧ йӧзкӧд ӧти радын и миян челядь.
Коркӧ, свобода вӧсна аслас тыш заводитчигӧн, миян народ сетліс сӧмын одиночка-геройясӧс.
Ӧні, сӧветскӧй власть дырйи, сулалӧ вӧлі сӧмын мыччысьны опасностьлы — тышӧ кыпӧдчисны уна сё тысячаясӧн геройяс.
Миян славнӧй партия, комсомол, пионерскӧй отрядъяс, миян школаяс, миян искусство да миян удж вӧчисны ассьыныс великӧй делӧ.
Тӧрыт на медся обыкновеннӧй школьник — талун лолі геройӧн.
Уна волі татшӧм геройыс, и враг волі вынтӧм тайӧ массӧвӧй героизм водзас, сы вӧсна мый тышын ӧти пӧгибнитӧм местаӧ сувтлісны дасъясӧн.
Олӧмӧ пӧри Россияса первой революционеръяслӧн мечтаыс:
...
Сы серти, кутшӧм лоӧ тулыс, кокни гӧгӧрвоны, кутшӧм воас гожӧмыс.
Миян краснодонскӧй томйӧзлӧн тайӧ группаыс кӧ вӧлі сэтшӧм отличнӧя организуйтчӧма да отважнӧй, сідзкӧ на сайын сулаліс жугӧдны позьтӧм вын.
Со мый лои гӧгӧрвоана Краснодонын весиг медся полысь мортлы.
А миян Краснӧй Армия подтверждайтіс тайӧс аслас победаяснас.
ОРУЖИЕ!
Ещӧ сійӧ лунъясӧ на, кор немецъяс век водзӧ мунісны и мунісны и ми асланым синъясӧн аддзылім налысь военнӧй техникасӧ, орудиеяслысь, танкъяслысь помасьлытӧм потокъяссӧ да асланым юр весьтын лыдтӧм самолётъяссӧ, Уля Громовалӧн сьӧлӧмыс, кажитчис, сэки дзик лишнӧй тӧждысис.
— Ёртъяс, — ёртъясыслы шуис Уля Громова, — мый нӧ ми виччысям?
Регыд миян йӧз воасны, вӧтласны немецӧс.
Колӧ чайтны, лоасны гырысь бойяс.
Мыйӧн нӧ ми сэки отсалам миян раненӧйяслы?
Кытысь босьтам бинтсӧ, марлясӧ, быдсяма медикаментъяссӧ?
Ставсӧ тайӧс колӧ нин чукӧртны!
Детинкаяс кыдзкӧ эз ёна окотапырысь босьтчыны татчӧ, зато нывъяс кутчысисны став сьӧлӧмсянь.
Улялӧн пӧдругаясыс — тэрыб, збой Шура Бондарева, кызіник пельк Аня Сопова, некор торйӧдчывтӧм, вывті дружнӧй кык чой Лиля да Тоня Иванихинаяс, начитаннӧй, степеннӧй, стрӧг нывка Шура Дубровина, — мыйта изобретательность, риск, терпение, мудерлун петкӧдлісны найӧ медикаментъяссӧ чукӧртігӧн!
Первой найӧ чукӧртісны медикаментъяссӧ гортъяссьыныс, сэсся тӧдсаяслысь, сэсся — немецкӧй госпитальясысь да аптекаясысь.
Уна чукӧртісны нывъяс бинт да марля, пакетъяс да быдсяма медикаментсӧ, но эз ковмы налы отсавны миян раненӧйяслы...
Штаб ассьыс организациясӧ агитационнӧй организацияысь вочасӧн да кужӧмӧн пӧртіс немецъяслы вооружённӧя сопротивляйтчан организацияӧ.
...
«Молодая гвардиялӧн» складӧ, жуглӧм пывсянӧ, кутісны уна воны винтовкаяс да гранатаяс, кодъясӧс судзӧдісны враглысь, взрывчатка да патронъяс.
Октябрын Олеглы, Серёжа Тюленинлы, Клава Ковалёвалы да Женя Шепелевлы удайтчис судзӧдны оружие довольнӧ рискованнӧя.
Рытнас, рӧмдігӧн, Краснодонӧ воис румынъяслӧн выль часть.
Салдатъяс овмӧдчисны керкаясӧ, машинаяснысӧ пыртісны дворъясӧ, а асьныс мӧдӧдчисны паркӧ, кӧні налы муніс немецкӧй кинокартина.
Челядьлӧн сюсь синъяс казялісны, мый ӧти керка сайын, Клубнӧй да Садовӧй уличаяс костын, сулалӧ оружие тыра некымын машина.
Охранаыс матын эз вӧв.
Серёжа Тюленин вӧзйысис прӧверитны, збыль-ӧ тайӧ тадзи.
Сійӧ бӧр локтіс, синъясыс нимкодьысла дзирдалісны:
— Охранаыс абу!
Сійӧ кино видзӧдӧ.
Вот йӧйясыд!
Дворыслы паныдӧн сулаліс ӧшиньястӧм да ӧдзӧсъястӧм киссьӧм керка.
План ӧдйӧ артмис.
Ребята ӧти здукӧн перйисны машинаысь гранатаяс тыра кык ыджыд ящик, куим винтовка да став тайӧ озырлунсӧ кыссьӧмӧн нуисны киссьӧм керкаӧ.
Сэсся, быттьӧ нинӧм оз тӧдны, мунісны паркӧ.
А ӧти лун мысти оружиесӧ благополучнӧ вайисны складӧ, пывсян улӧ.
Ме повзьӧмӧн шуи челядьлы:
abu
— Югыд на ӧд вӧлі!
Быд здук ті верминныд веськавны румынъяс вылӧ!
Серёжа сӧмын читкыртліс ассьыс и сідз нин ичӧтик руд озорнӧй синъяссӧ.
Клава вӧлі дзик школаысь локтысь раминик нывка кодь,
а Олег, ёртъяс вылас видзӧдлывлігтыр, сералӧмӧн вочавидзис:
— Вермим, да эг веськалӧй!
Оружие судзӧдӧм кузя вӧвліны и комическӧй случайяс.
Коркӧ ӧтчыд ми ордӧ пырис винтовкаа румынскӧй салдат, заводитіс няргыны да норасьны:
— Абу лӧсьыд война.
Немец омӧль.
Сёйны оз сет.
Омӧль, омӧль!
Война абу лӧсьыд!
Винтовка абу бур!
Ми ордын пукаліс Уля Громова.
Ме казялі, кыдзи чошкӧдчисны Олег да Уля, кор румын шуис «винтовка абу бур», но петкӧдлісны, мый налы быттьӧ дзик веськодь.
Олег босьтіс нянь тор, коді вӧлі миян пӧшти медбӧръя, да быттьӧкӧ прӧста сідзи шуис:
— Нянь бур.
Винтовка абу бур.
Нянь этша.
Винтовка уна.
abu
Тшыг румын лишнӧй сёрнитӧг нетшыштіс Олег киысь нянь, сетіс сылы винтовкасӧ да, мыйкӧ нурбылялігтыр, петіс керкаысь.
Миян складӧ содіс ещӧ ӧти вражескӧй винтовка.
ВОКЪЯС МОЗ
Молодогвардеецъяслӧн выныс лунысь-лун содіс.
Миртуйяс лоины ӧпаснӧйӧн немецкӧй машинаяслы.
Шызисны немецкӧй комендантъяс!
Содіс полициялӧн штатыс, волнуйтчыны мӧдісны разнӧй фюреръяс.
Донбасскӧй му заводитіс сотны захватчикъяслысь коклябӧръяснысӧ.
Партия призыв серти, народлӧн воля серти паськаліс Украинаын партизанскӧй тышлӧн пламя.
«Молодая гвардиялӧн» уджыс вӧлі тайӧ славнӧй тышлӧн частицаӧн.
Немецъяс лӧсьӧдчисны нуны миян районысь нянь.
«Молодая гвардиялӧн» штаб сетіс приказ: «Сотны нянь!»
Молодогвардеецъяс сотісны квайт нянь скирда да нёль турун зорӧд.
Олег сотіс кык скирда да ӧти зорӧд.
А складъясын зерносӧ заразитісны елещӧн.
Тайӧпӧрйӧ немецъяслы эз удайтчы нуны нянь миян районысь Германияӧ.
Ребята сьӧлӧмсянь босьтчисны портитны телефонно-телеграфнӧй связь.
Немецъяс буквальнӧ эз вевъявны дзоньтавны сетьсӧ — сэтшӧм частӧ орйӧдлісны сійӧс миян отчаяннӧй хлопецъяс.
Но молодогвардеецъяс воддзамоз уна да настойчивӧя уджалісны листовкаяс разӧдӧм кузя.
Менам вок Николай отсаліс ребяталы тышлӧн тайӧ важнӧй делӧын, сочиняйтіс текстъяс.
Листовкаяс, кыдзи шонділӧн ловзьӧдысь югӧръяс, поткӧдлісны оккупациялысь пемыдсӧ, надеяӧн югдӧдлісны йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ.
Олег частӧкодь сояс кӧртавліс полицейскӧйлысь еджыд повязка да запрещённӧй рытъя часъясӧ петавлывліс ывлаӧ клеитавны листовкаяс.
Вася Пирожок умудритчыліс луншӧр-лунын клеитавны листовкаяс весиг полицейскӧйяслы мышъясаныс.
Валерия Борц, Нина да Оля Иванцоваяс, Тося Мащенко, Майя Пегливанова да Женя Кийкова думыштісны и вовсе остроумнӧй штука.
Базар вылын блинъясӧн да пирӧгъясӧн вузасьысь нывбабаяслы найӧ вӧзйисны ньӧбны ассьыныс бумага.
Нывбабаяс окотапырысь сетісны нывъяслы ӧти блинӧн, а сэсся ассьыныс кулинарнӧй изделиеяссӧ лунтыр гартлісны Информбюро сводкаясӧ.
Уна йӧзлы веськалісны тайӧ ученическӧй тетрадьясысь быттьӧкӧ невиннӧй бумажкаясыс, и население получитіс война йылысь правдивӧй сӧветскӧй информация.
Тайӧ жӧ нывъясыс сюся да повтӧг клеиталісны листовкаяс квартира ӧдзӧсъясӧ да заборъясӧ.
Москваӧс кывзыны ребята чукӧртчывлісны миянӧ.
Ковёръясӧн тупкавлісны ӧшиньяс.
Ми бабушкакӧд, кыдзи пыр, петлывлім дворӧ стӧрӧжитны.
Быд подозрительнӧй шы кылӧм бӧрын миян чепӧсйыліс пӧсь.
Не ӧтчыд меным усьлі шуд тшӧтш кывзыны Москваысь передача.
Кутшӧм тайӧ вӧліны сьӧлӧмлы дона минутаяс!
Войнаӧдз тайӧ передачаясыс миянлы кажитчывлісны сэтшӧм обыкновеннӧйясӧн, а ӧні найӧ миянӧдз локтісны быттьӧкӧ мӧд планета вывсянь.
Ми зілим кывны быд кыв, Москваын сьылан быд песня.
...
Октябрьскӧй торжествояс водзвылын Олег вӧлі зэв ёна занят.
Вӧвлі, напомнита сылы сёян йылысь, шойччӧм йылысь — кутшӧм сэні сёйӧм да шойччӧм! — весиг и кывзыны оз кӧсйы.
— Мамочка, кадыс этша!
Помасяс война — шойчча, а ӧні колӧ тэрмасьны.
Вай меным, мама, нянь тор, ме котӧрта.
Зептас сюяс лепёшка — и ывлаӧ.
Тайӧ кад кежлас продовольствиеӧн Краснодонын лои вывті сьӧкыд.
Сӧмын корсюрӧ удайтчывліс судзӧдны шыдӧс стӧкан, сыысь лун куим пулывлім шыд.
Медым судзӧдны кӧть неуна прӧдукта, ковмывліс тачкаӧн ветлыны гортсянь ылӧ.
Дядя Колялы да Олеглы тайӧн эз позь занимайтчыны: немецъяс кутавлісны тачкаа став мужчинаясӧс да подростокъясӧс, нулісны найӧс кытчӧкӧ, и найӧ бӧр эз нин волыны.
Локтан, вӧлі, гортӧ фунт дас мында омӧлик пызьӧн, степнӧй тӧвнас да шондінас сьӧдӧдӧма, вынсьыд усьӧма, быд лы юкалӧ.
Ставсӧ, мый судзӧдлім, юклім ӧткодя.
Порцияяс вӧліны ичӧтик лэбачьяслӧн кодь.
Ӧтчыд ме пуи кизьӧриник пшеннӧй шыдӧса суп.
Олег эз вӧв гортын, и ме кольӧді сылы ассьыс пайсӧ.
Пи локтіс Серёжа Тюленинкӧд ӧтлаын.
Налӧн синъяс серти ме пыр жӧ гӧгӧрвои, кутшӧма найӧ кӧсйӧны сёйны.
Олег нуӧдіс менӧ орчча комнатаӧ:
— Мама, мыйкӧ эм сёйны?
— Ме коли тэныд суп да лепёшка.
— Мамочка, — вашкӧдіс Олег, — юк миянлы Серёжакӧд, а?
Сійӧ кык лун гортас эз вӧв.
Важнӧй удж вӧчис.
Тайӧ кад чӧжыс нинӧм эз сёйлы.
И найӧ вокъяс моз юкисны ичӧтик порциясӧ.
Ме видзӧді, кутшӧм горша найӧ сёйисны, да думайті: «Век жӧ кутшӧм ті ещӧ челядь кодьӧсь!»
ГӦРД ФЛАГЪЯС
Миян дворӧ вайисны кутшӧмкӧ кузь шатьяс.
Первойсӧ Олег да дядя Коля найӧс дзеблісны, сэсся шатьясыс сулалісны явӧ, керка вевт дінӧ пӧлыньтчӧмӧн.
И коркӧ ме аддзи со мый.
Войнас колӧ вӧлі примитны Информбюролысь сводка.
Аддза, дядя Коля босьтӧ тайӧ шатьяссӧ, ӧшлӧ на вылӧ кутшӧмкӧ крючокъяс, а крючокъяссяньыс мыйкӧ сутуга кодь мунӧ.
Сэсся сійӧ лэптіс шатьсӧ да мыйкӧ крукыштіс, быттьӧкӧ небесаас.
Тайӧс ставсӧ сійӧ вӧчис спокойнӧ и пырис гортӧ.
Петіс Олег.
Ме юалі:
— Олежек, мый тайӧ татшӧмыс?
Пемыдінас сійӧ серӧктіс:
— Пока миян асланым электростанция абу, лоӧ пӧльзуйтчыны немецкӧй проводсянь токӧн.
Тайӧ ставсӧ дядя Коля думыштіс.
Научнӧй мысль.
А тэ кыдзи думайтін?
1942 вося октябрьскӧй праздникъясӧс шог тӧдтӧм молодогвардеецъяс, ставтор вылӧ видзӧдтӧг, встретитісны сӧветскӧй ногӧн.
Ноябрь 6-ӧд лунӧ ребята чукӧртчисны ми ордӧ.
Тӧдвылӧ усины сэки меным вӧля вылын миян праздникъяс: гажӧдчӧм, серам, цветъяс, сьыланкывъяс, музыка; йӧзлӧн нюмъялысь чужӧмъяс, челядьлы пӧдаркияс; рытнас — заздравнӧй чашаяс матыса, рӧднӧй йӧзкӧд быдторйӧн тыр пызанъяс сайын; шуткаяс, танецъяс...
Но, пӧжалуй, именнӧ тайӧ лунас, ноябрь 6-ӧд лунӧ, кор ребята ланьтісны приёмник дорын, ме торъя ёна почувствуйті, кутшӧм жӧ лӧсьыд вӧлӧма миян олӧмыс!
...
Олег да штабса членъяс, приёмник дорын пукалігӧн, навернӧ, тайӧс жӧ думайтісны, сӧмын быдӧн ас ногыс.
Но вот найӧ ставныс матыстчисны ӧта-мӧд дінас.
Приёмникын кыліс трачнитӧм, и друг кодкӧ томйӧз пиысь вашкӧдіс:
— Сталин!
И ноябрь 7-ӧд лунӧ асывсяньыс став Краснодон тӧдіс, мый йылысь сёрнитіс Сталин.
Паныдасигъясӧ гажа чужӧма йӧз шулісны ёрта-ёртыслы:
— Кывлінныд, мый Сталин шуис?
Регыд миян улича вылын лоас праздник.
И, быттьӧкӧ медым подтвердитны великӧй вождьлысь кывъяс, Краснодонын лоис сійӧ, мый йылысь бӧрыннас гордостьӧн да надеяӧн дыр сёрнитісны народын.
Руд, букыд асылӧ на гырысь зданиеяс вылысь, шахтнӧй трубаяс, терриконъяс вылысь да карса паркын медся джуджыд пу вылысь йӧз аддзисны гӧрд флагъяс яръюгыд лозунгъясӧн:
«Мед олас Октябрьскӧй революциялы 25 во тыран лун!»
«Мед оласны Краснӧй Армия да миян великӧй вождь Сталин ёрт!»
«Смерть немецкӧй захватчикъяслы!»
Пӧльыштіс тӧв, и флагъяс паськӧдчисны полиция да жандармерия керкаяс весьтын.
Немецъяс веськыда йӧймисны.
Гӧрд флагъяссӧ аддзылі и ме да регыдджык котӧрті гортӧ.
Олег пукаліс диван вылын, быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, лыддис книга.
Ме уськӧдчи сы дінӧ:
— Олежек!
Коді нӧ тайӧс вӧчис?
Но и храбрецъяс!
Олег сӧмын чуньяснас шлочкерис:
— Эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс оз узьны!
А мича, збыль ӧд?
И югъялана синъясӧн висьталіс, мый найӧ думыштісны тайӧс важӧн, тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, кыдзи луганскӧй рабочӧйяс ещӧ 1903 воын лэптісны флаг паровозостроительнӧй завод труба вылӧ.
Флагъяссӧ вурисны «Молодая гвардияса» нывъяс Краснодонын и посёлокъясын квартираясас.
Быдпӧлӧс торъяссӧ чукӧртісны, найӧс вуралісны ӧтлаӧ, сэсся материесӧ гӧрдӧн краситісны.
Валя Борц, да Серёжа Тюленин лэптісны флагсӧ шахта № 1-бис вылӧ.
Люба, Уля, Коля Сумской, Толя Попов, Сеня Остапенко да мукӧдъяс — мукӧд керкаяс вылӧ.
Ставныс окажитчисны молодецъясӧн, ставныс вӧчисны ассьыныс смел удж.
Олег да Ваня Земнухов лэптісны флаг Ворошилов нима школа крыша вылӧ.
— Меным торъя окота вӧлі, медым школа вылын, — шуис Олег.
— А тӧдан, мама, куим флаг улӧ ребята пуктісны тыртӧм консервнӧй банкаяс, а уліас, здание вылас гижисны: «Минируйтӧма».
Дзик жӧ сідзи, кыдзи коркӧ тайӧс вӧчлісны Ворошилов да луганскӧй рабочӧйяс.
Флаг йылысь юӧрыс чардби моз паськаліс не сӧмын Краснодонын, но и матыса сиктъясын да хуторъясын.
Полицейскӧйяс да гестаповецъяс уськӧдчисны уличаяс вылысь вӧтлавны йӧзӧс, видчисны, грӧзитчисны лыйлыны.
Флагъяссӧ найӧ нетшыштісны, но народ ӧні тӧдіс: Краснодонын эмӧсь мужественнӧй борецъяс да геройяс, и налы абу страшнӧйӧсь ни оккупантъяс, ни налӧн прихвостеньясыс — полицайяс.
Лунтыр дӧлалісны тӧв улын куим «минируйтӧм» флаг.
Немецъяс решитчисны босьтны найӧс сӧмын рытладорыс.
Тайӧ жӧ праздник лунас, штаб задание серти, ребята сеталісны пӧдаркияс фронтовикъяслӧн семьяяслы.
Молодогвардеецъяс пиысь найӧ, кодъяс эз удитны войнаӧдз пырны комсомолӧ, пӧлучитісны Олег ордысь временнӧй комсомольскӧй удостоверениеяс, кодъяс действительнӧйӧсь вӧліны Отечественнӧй война чӧж.
«Молодая гвардияӧ» вермис пырны быдӧн, коді кӧсйис тышкасьны немецъяскӧд, но комсомолын сулалӧмсӧ томйӧз лыддисны медся ыджыдторйӧн.
Комсомольскӧй билет получайтіс сійӧ, коді смела да отважнӧя, ассьыс олӧмсӧ жалиттӧг, успешнӧя олӧмӧ пӧртіс штаблысь кык-куим боевӧй поручение.
Татшӧм ногӧн «Молодая гвардияын» ставныс вӧліны комсомолецъясӧн, и ставныс устав серти стрӧга мынтісны членскӧй взносъяс.
Организациялы деньга век вӧлі колӧ, но сійӧс босьтны вӧлі некысь, членскӧй взносъясысь кындзи.
Та вӧсна взносъяс принимайтсисны любӧй размерын — позьӧ вӧлі мынтыны вит шайт и ветымын шайт.
Тайӧ средствояс вылас и вӧлі ньӧбӧма фронтовик семьяяслы пӧдаркияс.
Коли сӧмын найӧс сетавны.
И вот фронтовиклӧн семья ордӧ немвиччысьтӧг воліс юноша либӧ нывка.
Найӧ нинӧм шутӧг сетлісны дас кымын картупель, ичӧтика нянь, деньга.
Радлысь йӧз юасисны:
— Да кытысь тайӧ?
Вайысьяс шулісны:
— Миян йӧз ыстісны.
И пыр жӧ бӧр мунлісны.
Тадзи некод эз и тӧдмав, мый фронтовикъяс семьяяслы пӧдаркияссӧ вайлісны «Молодая гвардияса» боецъяс, олӧмӧн рискуйтӧмӧн да асьныс джынвыйӧ тшыгӧсь.
Эз вунӧд <rus>«Молодая гвардия»</rus> и ассьыс ыджыдджык ёртъяссӧ — арестуйтӧм коммунистъясӧс.
Немецъяс корсюрӧ разрешайтлісны тюрьмаясӧ арестованнӧйяслы передачаяс.
Правда, полицейскӧйяс босьтлісны аслыныс став бурджыкторъяссӧ, но век жӧ мыйсюрӧ веськавлі и арестованнӧйяслы.
Ребята пыр жӧ воспользуйтчисны тайӧн.
Тюрьмаӧ волывліс передачаӧн молодогвардеец.
— Кодлы?
— Петровлы.
Полицейскӧй видлавліс ёкмыльсӧ, бӧрйывліс, мый сылы кажитчас, а сійӧс, мый кольлі, нуліс камераӧ.
Час мысти воліс мӧд молодогвардеец:
— Передача.
— Кодлы?
— Петровлы.
Выльысь лолі сійӧ жӧ историяыс, и полицай броткигтыр передайтліс ёкмыльсӧ.
Но неуна кад кольӧм бӧрын тюрьмаӧ воліс коймӧд молодогвардеец:
— Примитӧй передача Петровлы.
— Что за чертовщина! — пузьывліс полицейскӧй.
— Ӧти лунӧ коймӧд передача нин Петровлы.
Ог примит!
Сэки молодогвардеец притворяйтчыліс сьӧлӧмсянь возмущайтчысьӧн да весиг ӧбидитчӧмаӧн.
— Онӧ имеитӧй право! — сійӧ лэптыліс гӧлӧссӧ.
— Кытчӧдз эм распоряжение принимайтны передачаяс, ті передавайтӧй.
А он кӧ, и мунам комендант дінӧ норасьны!
И арестуйтӧм коммунист получайтліс ассьыс.
Сылӧн содлі аслас вынӧ веритӧм и таысь кындзи став камера аддзӧ вӧлі, мый партия некор оз коль бедаӧ.
Тадзи коллялісны великӧй Октябрь лунъяссӧ молодогвардеецъяс Краснодонын.
...
СТАВНЫМ — ӦТИ ВӦСНА, ӦТИ — СТАВ ВӦСНАЫС
Регыд наладитчис йитӧд Краснодон бердса посёлокъясысь — Первомайкаса, Извариноса, Шеверевкаса, Семейкиноса томйӧзкӧд.
Организациялӧн славаыс воис и Ворошиловградскӧй областьса орчча районъясӧдз.
Районъяскӧд йитӧдсӧ молодогвардеецъяс лӧсьӧдалісны сэтшӧм обдуманнӧя да военнӧйног сэтшӧм мудера воштылісны следъяссӧ, мый немецъяслы некыдз эз удайтчы орӧдны сійӧс.
Октябрь первой числӧясӧ Олег пуктіс начало неыджыд типографиялы.
Унджык шрифтсӧ сійӧ судзӧдіс ещӧ эвакуация дырйи районнӧй типографияса тӧдса рабочӧйлысь, ӧстальнӧйсӧ вундалісны резина вылӧ Володя Осьмухин, Анатолий Попов да Жора Арутюнянц.
Та вӧсна и печатьыс временнӧй удостоверениеяс да листовкаяс вылын артмывліс неровнӧй.
Ме думайта, мый Олег тырвыйӧ кужӧмӧн руководитіс «Молодая гвардияӧн» сы вӧсна, мый сійӧ дыр да сьӧлӧмсяньыс уджаліс школьнӧй комсомольскӧй организацияясын.
Сылӧн вӧлі опыт.
И ӧні, немецъяс ныр улын, сійӧ дугдывтӧг тӧждысис комсомоллӧн быдмӧм йылысь, мудзлытӧг уджаліс томйӧзкӧд, котыртавліс лыддьысьӧмъяс да беседаяс.
Павел Корчагинлӧн тыш пример вылын сійӧ воспитывайтчис ачыс да велӧдіс ёртъяссӧ.
Квайт тӧлысьӧн <rus>«Молодая гвардия»</rus> примитіс комсомолӧ Краснодонысь комын квайт юношаӧс да нылӧс.
Любӧй кадӧ да любӧй местаын, мыйӧн сӧмын сюрліс позянлун — гортын, паркын, став гуся пельӧсъясын, — эз дугдыв тайӧ уджыс.
Со кыдзи казьтылӧ <rus>«Молодая гвардияса»</rus> член Валерия Борц комсомолӧ аслас пырӧм йылысь:
— Ӧтчыд Олег корис ас дінас менӧ да Сергей Тюленинӧс да шуис миянлы, мый организация решениеӧн миянӧс примитӧма комсомолӧ.
Сэсся Олег сетіс миянлы комсомольскӧй билетъяс: Сергейлы — 2 №, а меным 3 №, и ми мынтім ассьыным первой комсомольскӧй взнос.
Олег кутіс миянӧс да крепыда окаліс, а ми сэтшӧма волнуйтчим, мый весиг нинӧм эг вермӧ шуны сылы.
А сэсся клянитчим, мый лоам настоящӧй комсомолецъясӧн...
Ме нэм чӧж кута помнитны сійӧ кадсӧ, кор молодогвардеецъяскӧд ӧтлаын тышкаси фашистъяслы паныд.
И некор ог вунӧд сійӧ лунсӧ, кор менам муса ёрт Олег вручитіс меным 3 № комсомольскӧй билет.
Радлун дырйи и шоглун дырйи томйӧз помнитісны провереннӧй рабочӧй закон: ставным — ӧти вӧсна, ӧти — став вӧснаыс.
Ӧтчыд Олег локтіс гортӧ мыйлакӧ зэв ёна волнуйтчигтыр.
Сыкӧд сёрниысь ме тӧдмалі сылӧн шоглун йылысь.
«Молодая гвардия» ыстіс боевӧй заданиеӧн Каменскӧ ӧти нывкаӧс, «Оксанаӧс», и сэні полиция кутӧма сійӧс.
Бӧрынджык висьталӧмаӧсь, мый арестованнӧйӧс позьӧ выкупитны: полиция корӧ сыысь куим тысяча шайт.
Кык тысяча да джын эм кассаын, витсё шайтсӧ колӧ срочнӧ чукӧртны молодогвардеецъяс пиысь.
— Мама, кора тэнӧ, вай меным ветымын шайт, — корис Олег.
Тайӧ сёрни бӧрас некымын лун мысти пыра комнатаӧ и аддза: Олег сёрнитӧ кутшӧмкӧ нывкӧд.
Сійӧ гажаа шуис меным:
— Мама, тайӧ сійӧ «Оксанаыс» и эм!
Выручитім!
Ныв гӧрдӧдіс.
— Оля, тэ эн волнуйтчы, — тэрмасис успокоитны сійӧс Олег.
— Мама — миян организацияса член жӧ.
Тайӧ вӧлі Оля Иванцова, Ниналӧн чойыс; сылӧн подпольнӧй нимыс вӧлі «Оксана».
Сійӧ жӧ рытӧ «<rus>Молодая гвардия</rus>лӧн» штаб примитіс важнӧй решение: мӧдӧдны молодогвардеецъясӧс уджавны биржа трудаӧ, полицияӧ, гаражӧ, больницаӧ, ӧти кывйӧн кӧ — немецъяс ордӧ.
Штаб решитіс писькӧдчыны немецкӧй организацияясӧ.
Тайӧ вӧлі смела думыштӧмтор, и сійӧ вӧлі зэв ӧпаснӧ.
Ребятаӧс вӧлі устроитӧма колана местаясӧ, и найӧ сэні — «эз ракаясӧс кыйны».
Сергей Левашов медасис гаражын уджавны: мӧдногӧн кӧ зэв зіля портиталіс ӧти автомашина бӧрся мӧдӧс.
Уля Громова пырис уджавны немецкӧй госпитальӧ, и сійӧ отсӧгӧн регыд кызь пленнӧй красноармеец петісны вӧля вылӧ.
Юра Виценовский лои шахтаын «аварияяс кузя мастерӧн».
Ковалёв да Вася Пирожок ваялісны полицияысь вывті колана сведениеяс.
Дженьыда шуны, томйӧз судзӧдчисны враглы самӧй горш дінас.
Коркӧ ӧтчыд бабушка ывлаысь котӧрӧн пырис комнатаӧ:
— Биржа сотчӧ!
Олег чеччис диван вылысь да уськӧдчис ӧшинь дорӧ:
— А управаыс?
Бабушкаыс юаліс:
abu
— А управаыс ӧмӧй должен сотчыны жӧ?
— Да, бабушка, и управаыс непременнӧ должен!
— Управа йылысь ме нинӧм ог тӧд, — падмӧмӧн шуис бабушка.
Олег ӧдйӧ пасьтасис.
— Мама, пӧжалуйста эн волнуйтчы!
Делӧяс...
Сійӧ петіс, но регыд бӧр локтіс.
— Молодцы, ребята! — возбуждённӧя комнатаӧд восьлаліг да кияссӧ ниртігтыр шуаліс сійӧ.
— Мастера вӧчӧма!
Дзикӧдз сотчис...
«Смерть биржалӧн» пӧжарыс вӧлі молодогвардеецъяслӧн очереднӧй уджӧн.
Биржа труда лӧсьӧдіс списокъяс да документъяс Краснодонса уна тысяча граждана вылӧ, медым найӧс мӧдӧдны немецкӧй неволяӧ.
Штаб решитіс: сотны биржасӧ!
Декабрь 6 лунӧ югдігас Люба Шевцова, Сергей Тюленин да Виктор Лукьянченко сяммисны пырны биржа зданиеӧ.
Стенъяссӧ найӧ киськалісны бензинӧн, комнатаясӧ сувтӧдалісны горючӧй тыра бутылкаяс.
Чиркнитіс истӧг...
Первой ыпнитісны бумагаяс, сэсся ӧзйисны картотекаяс, и заводитіс ыпъявны ставнас «смерть биржаыс».
Немвиччысьтӧм пӧжар бӧрын немецъяс бара босьтчылісны лӧсьӧдны списокъяс, но фронт матысмӧ нин вӧлі Краснодон дорӧ, и немецъяслы списокъяс йылысь думайтны лои некор.
Миянлысь уна тысяча йӧзӧс вӧлі спаситӧма немецкӧй каторгаысь.
Век ёнджыка паськаліс тышыс.
Декабрь тӧлысь заводитчигкежлӧ томйӧз судзӧдісны немецъяс шӧт весьтӧ 15 автомат, 80 винтовка, 300 граната, 10 пистолет, 15 тысяча патрон, 65 килограмм взрывчатка да некымын сё метр бикфордов шнур.
Та вылын эз сувтны.
«Молодая гвардия» заптіс оружиесӧ торъя важнӧй делӧяс кежлӧ.
Штаб терпеливӧя разрабатывайтіс Краснодонын став немецъясӧс да предательясӧс захватитӧм да бырӧдӧм кузя дерзкӧй план.
Тайӧ медбӧръя ударыс должен вӧлі вӧчсьыны Краснӧй Армиялӧн карӧ воигӧн.
Плансӧ видзисны торъя гусьӧн.
Шензьӧдӧ, кутшӧм кужӧмӧн да военнӧй мудростьӧн неважӧнся школьникъяс разработайтісны враг кузя тайӧ медбӧръя ударсӧ!
Штаб сигнал серти долженӧсь вӧлі воздухӧ лэбзьыны немецъясӧн займитӧм керкаяс, и на водзын му улысь моз сувтісны эськӧ неумолимӧй мстительяс.
Найӧ ставныс нин тӧдісны ассьыныс местанысӧ.
Мыйӧн сӧмын оружие веськавлі томйӧз киясӧ, тайӧ оружиеыс пыр жӧ заводитліс действуйтны.
Гундеровка — Герасимовка туй вылын Анатолий Попов да Виктор Петров гранатаясӧн бырӧдісны машина, кӧні вӧлі куим офицер.
Сэсся тадзи жӧ аддзисны туйяс вылын аслыныс пом немецъяс тыра кык легковӧй да куим грузовӧй машина.
Коркӧ ӧти сёр рытын ковмис меным карманнӧй фонарик.
Сійӧ век вӧвлі Олег пальтоын шуйга зептас.
Олег, мудзӧма, узис диван вылын.
Опасность йылысь, проклятӧй немецъяс йылысь вӧтнас вунӧдӧмӧн сійӧ зэв чӧскыда узис!
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм спокойнӧй, лӧнь, мый менам кияс эз кыптыны садьмӧдны пиӧс.
Ме матыстчи вешалка дінӧ, Олег пальто зептысь киӧн корси фонариксӧ.
Но сэтысь перйи мыйкӧ дзик мӧдтор.
Кутшӧмкӧ кирпич, фонарик ыджда, прамӧй сьӧкыд.
— Николай, мый тайӧ татшӧмыс?
Ме думайті, тайӧ Олег зептын фонарик.
Мый тайӧ?
— Тол, — дженьыда вочавидзис вок.
— Ог гӧгӧрво...
— Сэні торъясӧ и гӧгӧрвоныс нинӧм.
Не сэтшӧм нин уна колӧны татшӧм фонарикъясыс, медым взорвитны любӧй дом.
Ме тэрыба бӧр пукті местаас сійӧс, мый босьтлі.
Матыстчи Олег дінӧ.
Сійӧ крепыда узис, гӧгрӧс вомдоръяссӧ калькӧдыштӧмӧн, и друг дзик детинка моз унйывсьыс мыйлакӧ нюммуныштіс.
Бӧрынджык ме тӧдмалі и сы йылысь, мый ребята разминируйтӧмаӧсь немецкӧй миннӧй поле, а минаяссӧ дзебӧмаӧсь асланыс складӧ.
Найӧ нӧйтісны немецъясӧс немецкӧй оружиеӧн.
Пывсянлӧн развалинаясыс вӧліны молодогвардеецъяслы оружие видзан центральнӧй складӧн: оружиеыс видзсис пӧгребас, джодж улын.
Дзеблалісны оружиесӧ и миян квартираын, сӧмын этшаджык...
Олег частӧ вайліс оружие да поручитліс меным, бабушкаыслы либӧ дядя Коляыслы дзебны сійӧс некымын лун кежлӧ.
Коркӧ Сергей Тюленин вайис ми ордӧ мешӧкджын гранатаяс.
Найӧс колӧ вӧлі бурджыка да надёжнӧйджыка дзебны.
Олег корис тайӧс вӧчны бабушкасӧ.
Бабушкаыс нинӧм шутӧг довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ гуаліс гранатаяссӧ гуӧ, запалъяссӧ гартіс маслӧалӧм тряпкаӧ, сюйис шерстянӧй носкиӧ да пуктіс торйӧн косінӧ.
Тайӧ сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс Олеглысь.
Сійӧ синдоръясӧ сӧдзтысьӧм синваӧн уськӧдчис кутлыны ассьыс бабушкасӧ.
Бабушкаыс сылы вочавидзис прӧстӧя:
— Тэнад делӧыд — менам делӧ.
Тэ тӧд приказывайт!
ПРИЁМНИКӦН СЛУЧАЙ
1942 вося ноябрын Олег шуис меным, мый молодогвардеецъяс смонтируйтісны кык радиоприёмник да талун рытнас найӧс долженӧсь вайны ми ордӧ Ваня Земнухов да Борис Гловань.
Ми виччысим сёр рытӧдз.
Аски асывнас Олег кӧсйис мунны тӧдмавны, мыйла Земнухов да Гловань эз локны рытнас, но бабушка корис сійӧс первой завтракайтны.
Сэки друг таркӧдісны ӧшиньӧ.
Олег петіс.
А бӧр пырӧм бӧрын шуис, мый полицияысь воліс уборщицаыс, юасис Олег Кошевой йылысь.
— Но, и мый тэ сылы шуин? — шоглун предчувствуйтӧмӧн юалі ме.
— Шуи, мый Олег Кошевой олӧ тані.
Уборщица кывъяс серти вӧлі артмӧ, мый сійӧс быттьӧкӧ ыстіс Олег Кошевой: тӧрыт рытнас сійӧс кутӧма полиция, и сійӧ корӧ ыстыны мыйкӧ сёйыштны.
Тешкодь история артмӧ вӧлі.
Ӧшибка тайӧ али провокация?
Олег друг вештіс сёян тыра тарелкасӧ да чеччис:
— Мама, меным ставыс гӧгӧрвоана.
Борисӧс тӧрыт, радиоприёмник вайигас, кутӧма полиция.
Медым та йылысь юӧртны миянлы, Борис решитӧма мудеритны.
Арест йылысь мӧдног юӧртны, тыдалӧ, сійӧ оз вермы.
И Олег тэрмасьӧмӧн муніс гортысь.
Час кык мысти сійӧ бӧр локтіс, и сысянь ми тӧдмалім, мый кыкнанныс — Ваня Земнухов и Боря Головань — пукалӧны полицияын.
<rus>На всякий случай</rus> Олег тшӧктіс ӧткымын молодогвардеецъяслы вежны олан местанысӧ некымын лун кежлӧ.
— Мама, ковмас и меным кытчӧкӧ дзебсьывны.
Ставыс тайӧ менӧ вывті ёна волнуйтіс.
Ме став телӧӧн тіралі,
кӧть и зіли тайӧс пилы не петкӧдлыны.
Кутім ӧтвылысь думайтны, кӧні эськӧ Олеглы овны кымынкӧ лун.
Олег шуис:
— Ылӧ мунны меным оз позь.
Менам местаыс — ребятакӧд ӧтлаын.
Ме муні менам тӧдса ордӧ, Лидия Макаровна Попова ордӧ.
Дерт, ме сылы эг висьтав збыль помкасӧ, а шуи, мый полиция корсьӧ пиӧс, медым нуны сійӧс Германияӧ.
Попова окотапырысь примитіс ас ордас Олегӧс, и Олег сы ордын оліс куим лун.
Штаблӧн уджыс водзӧ муніс и выль квартираын.
Нина Иванцова да Валерия Борц вӧліны Олеглӧн связистъясӧн и луннас некымынысь пыравлісны сы дінӧ.
Делӧсӧ тӧдтӧг Лидия Макаровна серамӧн шуис меным:
— Кутшӧма нывъясыс дружитӧны миян Олегкӧд, а?
И сэсся шуткатӧг нин предупредитіс менӧ:
— Медым сійӧ ачыссӧ рытъясын ывлаӧ оз петав.
Коркӧ ӧтчыд Попова паніс Олегкӧд веськыд сёрни:
— Висьтав, Олег, тэ, гашкӧ, кывлін: регыд-ӧ миян му вылысь вӧтласны немецӧс?
Олег пыр жӧ вочавидзис:
— Лидия Макаровна, медым кыдзи позьӧ регыдджык вӧтлыны немецъясӧс, колӧ отсавны Краснӧй Армиялы.
Эм татшӧм изречение: коді, он кӧ тэ?
И кор, он кӧ ӧні?
— Колӧ отсасьны, Олег, да нинӧмӧн — оружие абу.
Куш кинад омӧля нӧйтан немецтӧ.
— Отсасьны позьӧ и оружиетӧг, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Олег да веськыда юаліс: — Висьталӧй, а ті... эськӧ верминныд отсавны партизанъяслы?
— А мый нӧ!
Окотапырысь.
Но кыдзи?
— О, Лидия Макаровна, отсавны позьӧ унаног, медтыкӧ кӧсйӧмыд вӧлі.
Например, думыштӧй аслыныд сэтшӧмтор.
Партизан бӧрся вӧтлысьӧны немецъяс, найӧ веськалісны сійӧ след вылӧ, вот-вот кутасны.
А партизанлы дзебсьыны некытчӧ.
И друг сійӧ котӧрӧн пырӧ ті ордӧ.
Висьтасьӧ, коді сійӧ.
Корӧ дзебны сійӧс.
Висьталӧй, Лидия Макаровна... ті эськӧ сылы отсалінныд?
— Ӧбязательнӧ!
— Тӧдӧмӧн, мый немецъяс ӧшӧдалӧны партизанъясӧс и налы отсасьысьясӧс?
Сідз? Сідз?
Вочавидзӧй регыдджык!
— Сідз, сідз, Олег!
Тайӧ рытӧ найӧ уна сёрнитісны немецъяс йылысь, накӧд тышкасьӧм йылысь, Сталинград дорын Краснӧй Армиялӧн успехъяс йылысь, сы йылысь, мый немецъяслы регыд ковмас пышйыны не сӧмын Краснодонысь, но и став Сӧветскӧй му вылысь.
Нёльӧд лунас полиция лэдзис Ваняӧс да Борисӧс.
Налы шуд уси мездысьны, и весиг кокньыда.
Найӧс выручайтісны смётканыс и выдержканыс.
Артмис тайӧ тадзи.
Сійӧ рытас, кор найӧ вӧлі нуӧны радиоприёмниксӧ, найӧс случайнӧ паныдаліс полицияса начальник Соликовский.
Тӧдмалӧмӧн, мый найӧ нуӧны, Соликовский нуӧдіс зонъясӧс полицияӧ.
Допрос вылын Борис Гловань уськӧдчис бӧбӧ да сӧрис быдсяма вӧвлытӧмторсӧ;
— Тайӧ аппаратыс?
Да сійӧ менам и сӧветскӧй власть дырйи вӧлі.
Ме сійӧс сэки эг сдайт, а босьті да дзеби.
Ме жӧ эг тӧд, мый и немецкӧй власть дырйи оз позь радио кывзыны.
Оз позь?
Запретитӧма?
Но мый нӧ, пожалуйста, босьтӧй приёмниксӧ аслыныд.
Вообщесӧ сійӧ менӧ дӧзмӧдіс нин.
Ноксьы сійӧн!
Быдсямапӧлӧс неприятностьяс...
Борислысь юалісны Ваня Земнухов йылысь.
Борис ӧвтыштіс Ваня вылӧ кинас да серӧктіс:
— Тайӧ?
Да ме сійӧс случайнӧ паныдалі ывлаын.
Сійӧ кутшӧмкӧ тешкодь детинка, нинӧмӧн оз интересуйтчы.
А радиоаппаратураад и дзик нинӧм оз гӧгӧрво.
Борис вывті бура ворсіс бӧбӧват детинкалысь рольсӧ.
Полицияӧс ныр йылӧдыс нуӧдісны.
Приёмниксӧ кольӧдісны, а зонъясӧс лэдзисны.
КОЛЮЧӦЙ ПРОВОЛОКА САЙЫН
Челядь юӧртісны штаблы, мый немецъяс лӧсьӧдчӧны нуны Германияӧ скӧтлысь ыджыд партия, кодӧс мырддисны миян населениелысь.
«Молодая гвардиялӧн» штабыс шуис не сетны немецъяслы нуны скӧтсӧ.
Вӧчисны действуйтӧм кузя план, сувтӧдалісны йӧзӧс, и кор скӧтсӧ вайӧдӧны вӧлі станцияӧ, молодогвардеецъяс, Олег юрнуӧдӧм улын, уськӧдчисны охрана вылас, виисны сійӧс, а витсё душ скӧтӧс лэдзисны степь пасьта.
Охранакӧд воча лыйсигӧн сомын некымын мӧс пӧгибнитіс.
Краснодон помын вӧлі смерть лагерь, кодӧс некымынпӧв вӧлі кытшалӧма колючӧй проволокаӧн.
Уна-ӧ сэні вӧлі миян йӧз — ог тӧд.
Тшыглун, кӧдзыд, висьӧмъяс уськӧдісны найӧс кок йывсьыс.
Висьысьясӧс да слабъясӧс немецъяс вӧтлавлісны сьӧкыд удж вылӧ.
Омӧль лолі сылы, коді вынысь петӧмӧн усяс, — сійӧс сэні жӧ вилісны прикладӧн.
Ӧтчыд ме муні Морозовская станицаӧ нянь корсьны.
Морозовскаяын сідзжӧ вӧлі лагерь.
Сы дінті прӧйдитігӧн ме аддзи нывбабаяслысь чукӧр.
Найӧ сулалісны проволокасянь неылын да мыйкӧ вылӧ видзӧдісны.
Матыстчи и ме на дінӧ.
— Мый сэні лоӧма? — юалі ме нывбабаяслысь.
Меным некод эз вочавидз, да и позьтӧм вӧлі морт кывъясӧн висьтавны сійӧс, мый вӧчсис колючӧй проволока сайын.
Висьысь красноармеец корис часӧвӧйлысь юны.
Кӧть и шензьӧдана, немец эз ӧткажит, тэрыба пыраліс керкаӧ да сэтысь петкӧдіс гӧрдӧдз доналӧм коколюка.
— <deu>Рус, рус</deu>, ю! — серӧктіс сійӧ да коколюкасӧ сюйис красноармеецлы вомас.
Повзьӧмысла ми бӧрвыв уськӧдчим.
Но дыр на пельясын кылісны красноармеецлӧн ойзӧмыс да немецлӧн чирӧм гӧлӧсӧн сералӧмыс.
Олеглӧн чужӧмыс кельдӧдіс, кор ме бӧрдігтыр висьталі сылы, мый аддзылі Морозовскаяын.
И вот «Молодая гвардия» штаблы лои тӧдса, мый Волчанская хуторын эм военнопленнӧйяслӧн ещӧ ӧти лагерь.
Молодогвардеецъяслы — Гриша Щербаковлы, Коля Сумскойлы да ещӧ некымынлы, Анатолий Попов да Женя Шепелев юрнуӧдӧм улын, вӧлі поручитӧма уськӧдчыны лагерь вылӧ.
Пемыд войӧ ребята гусьӧн кыссисны лагерь ворота дорӧ да часӧвӧйлы юр вылас шыбитісны мешӧк.
Пленнӧйяс заводитісны пышъявны.
Пышйисны сё мортысь не этшаджык.
Вермисны пышйыны эськӧ и ставыс, не кӧ сійӧ немецыс, коді случайнӧ прӧйдитӧ вӧлі лагерь дорті.
Сылӧн лыйӧм кузя котӧртісны полицейскӧйяс да пӧдлалісны воротасӧ.
МЕДСЯ ТОМЪЯС
Коркӧ — тайӧ вӧлі декабрын — Олег лӧсьӧдчис рытын кино вылӧ.
Оккупация кӧкъямыс тӧлысь чӧжӧн немецъяс петкӧдлісны мирнӧй населениелы дас кинокартинаысь не унджык.
Тайӧ вӧліны дзик бессодержательнӧй картинаяс, кодъяслӧн геройясыс, тшӧгӧм немецъяс да немкаяс, сӧмын и жӧритісны да купайтчисны ваннаясын.
Молодогвардеецъяс ветлывлісны кино вылӧ медсясӧ асланыс цельясӧн.
— Тэ, мамочка, — Олег меліа видзӧдліс ме вылӧ, — эн волнуйтчы, ме кӧ неуна задержитчышта кино бӧрас.
Ладнӧ?
Час мысти локтіс Сергей Тюленин, вайис Олегсянь записка.
Пи гижис меным, медым ме перйи матрацысь револьвер да патронъяс да сеті найӧс Сергейлы.
Записка помас шутитӧмӧн ещӧ ӧтчыд корис менӧ не волнуйтчыны: сійӧ регыд бӧр локтас гортӧ.
Гортын меысь кындзи некод эз вӧв.
Меным лои лӧсьыдтӧм.
Ме муні соседка ордӧ, а кор бӧр локті, Олег да Серёжа гортынӧсь нин вӧліны.
— Мама, видзӧд! — торжествоӧн шуис Олег, перйис кутшӧмкӧ тубрас да ме водзын разис зэв ыджыд фашистскӧй шӧвк знамя.
— Кытысь нӧ тайӧс тэ босьтін? — шензи ме.
— Кытысь босьті, сэні сійӧ абу нин, — серӧктіс Олег.
Сергей сюсь синъясын ворсісны гажа биторъяс.
Блед банбокъясыс гӧрдӧдісны.
Ребята висьталісны меным, мый тайӧ знамяыс вӧлі жандармерия шефлӧн, а гусялісны найӧ сійӧс кинотеатрысь, кӧні знамяыс ӧшаліс почётнӧй местаын.
— Да кыдзи нӧ ті тайӧс вӧчинныд? — кык удалец вылӧ видзӧдігтыр киӧн шенышті ме.
— А зэв прӧста, — шуис Олег.
— Сергей первой видзӧдіс, кыдзи немецъяс купайтчӧны ваннаясын, сэсся дзебсис лабич улӧ.
Публикаыс муніс.
Стӧрӧж игналіс киносӧ.
Серёжа босьтіс флагсӧ и петіс помещениеысь.
Тэ жӧ ачыд тӧдан: Сергей кӧть кытчӧ пырас и мунас, кор колӧ.
И Олег сывйыштіс Серёжаӧс пельпомӧдыс:
— Но и тэ вӧчин шефлы скандал, Сергей!
Молодец!
Знамяысь лишитчыны — дзик ӧткодь бой мунан поле вылын поражение терпитӧмкӧд.
Кутшӧм нӧ найӧ победительяс, ныр увсьыныс кӧ налысь нуисны знамянысӧ!
Скӧрысла ӧні шеф йӧймас, торйӧн нин, аддзас кӧ портрет вылысь Гитлерлысь розьӧдӧм синъяссӧ!
Ме акниті:
— Серёжа, и тайӧс тэ вӧчин?
Серёжа нинӧм шутӧг жӧдзис места вылас да яндысьӧмысла век ӧтарӧ гӧрдӧдіс.
Серёжа Тюленин да Радик Юркин!
Кымын песня гижасны на йылысь, кымын пионерскӧй отряд кутасны новлӧдлыны налысь нимъяснысӧ!
Тайӧ вӧліны ыджыд сьӧлӧма ичӧт салдатъяс, «Молодая гвардиялы» помӧдз преданнӧйӧсь, сылӧн барабанщикъяс.
Мыйӧн сӧмын тӧдвылӧ усьӧны найӧ, пыр и паметьӧ воӧ сьыланкыв:
...
Серёжалӧн да Радиклӧн вӧлі удивительнӧй свойство, коді отсаліс налы ылӧдлыны немецъясӧс.
Боецъяслӧн храбрость да мужество сочетайтчис налӧн дзик детинкаяслӧн кодь внешньӧй видкӧд — налы кыкнанныслы ӧтлаын вӧлі кызь ӧкмыс арӧс.
Кыкнанныс ичӧтик тушааӧсь (Радик дзик ичӧтик), косіникӧсь, быдсяма уличнӧй зрелищеяс вылӧ падкӧйӧсь, немецъяслы найӧ кыкнанныс вӧліны обыкновеннӧй подростокъясӧн да бӧръя помӧдз эз кыпӧдлыны враглысь некутшӧм подозрениеяс.
Вот буретш тайӧн и Серёжа да Радик эз дугдывны мудера да храбрӧя пӧльзуйтчыны.
Ӧтчыд штаблы лои тӧдса, мый Изварино посёлокын зэв уна чукӧрмисны румынскӧй да итальянскӧй войска.
Тайӧ вӧліны «Молодая гвардиялӧн оружие провереннӧй «поставляйтысьяс».
Володя Ждановӧс, Александр Шищенкоӧс да Анатолий Орловӧс вӧлі мӧдӧдӧма Изварино посёлокӧ судзӧдны гранатаяс да патронъяс.
Кыдзи и виччысис штаб, поручениесӧ ребята пӧртісны олӧмӧ, и Извариноӧ ыстісны Серёжаӧс да Радикӧс, медым вайны гранатаяссӧ Краснодонӧ, базаӧ.
Серёжа да Радик тэчисны гранатаяссӧ кӧрзинкаясӧ, а вылісяньыс найӧс вевттисны картошкаӧн.
Краснодонӧдз найӧ локтісны благополучнӧ.
Вӧлі дас ӧти час рыт — уличаяс вывті ветлӧдлыны запрещённӧй кад.
Детинкаяс, дерт, тӧдісны та йылысь, но то ли найӧ дзик эз кӧсйыны обращайтны внимание полицейскӧйяс вылӧ, то ли мудзисны да локтісны нинӧм вылӧ видзӧдтӧг веськыда.
— Коді локтӧ?
— И детинкаяс водзын друг лоис полицейскӧй.
— Ті мый, фулиганьё, татшӧм сёрӧн ветланныд?
Гортын пукалӧм йылысь приказсӧ он тӧдӧ?
Мый сэні тіян кӧрзинкаясаныд?
Радик вӧчис медся невиннӧй физиономия:
— Ми Извариноысь локтам, дяденька полицейскӧй.
Дед ордӧ ветлім.
Картупельла.
Со и ваям.
— Ме тіянлы петкӧдла дедушкатӧ картупельнас! — видчис полицейскӧй.
— А но, локтӧй ме бӧрся!
Батьяснытӧ штрафуйтасны шайт ветымынӧн, сэки кутанныд тӧдны!
Радик заводитіс няргыны.
Детинкаясӧс мышкӧд йӧткалігтыр полицейскӧй нуӧдіс найӧс полицияӧ.
Сэні Серёжаӧс да Радикӧс ещӧ ӧтчыд видісны, гӧститӧдісны подзатыльникъясӧн да немецкӧй порядок нарушайтысьясӧс кольӧдісны полицияын асылӧдз.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, ассьыныс кӧрзинкаяснысӧ пуктісны войся дежурнӧй полицейскӧй пызан дорӧ да пуксисны на вылӧ.
Серёжа мигнитіс Радиклы и заводитчис программалӧн мӧд отделение.
Радик лэдзчысис дзикӧдз повзьӧм детинка улӧ.
Сійӧ заводитіс няргыны, сэсся и мӧдіс бӧрдны ыджыд горӧн:
— Дяденька, лэдз гортӧ!
Мам менӧ ньӧръялас.
Сійӧ картупель виччысьӧ.
Дяденька, лэдз!
Сійӧс чиршӧдлыштісны, шлёпӧдісны да прикажитісны чӧв овны.
Радик покорнӧя чӧв ланьтіс.
Делӧсӧ вӧлі вӧчӧма: полиция веритіс да бара коли йӧйӧн.
Тадзи и пукалісны детинкаяс дзик мыжтӧмъяс моз войбыд гранатаяс тыра кӧрзинкаяс вылын полицейскӧйкӧд орччӧн, сійӧ охрана улын.
Асывнас налы сетісны кык квитанция батьмамныслы — кыкнаныс ветымын шайт штрафӧн да йӧткалісны ывлаӧ.
Кык кӧрзина тыр граната «Молодая гвардия» штаблы сувтісны сё шайтӧ, — тырвыйӧ подходящӧй дон.
Кор гранатаяссӧ вайисны пывсянӧ, мыйта сэні вӧлі серамыс, шуткаыс, гажыс да немецъяс да полиция адрес кузя ёсь кывъясыс!
Серёжа да Радик вӧліны тайӧ лунлӧн геройясӧн.
ПАРОЛЬ «ЯКОРЬ»
«Молодая гвардия» штаблӧн заседаниеясыс унджыкысьсӧ мунлісны миян квартираын.
Коркӧ Олег меным шуис:
— Рытнас ми ордын чукӧртчас штаб.
Мама, керкаӧ лэдзны сӧмын найӧс, коді шуас пароль: «якорь».
Штаб чукӧртчис бура изолируйтӧм менам комнатаын.
Локтісны Ваня Туркенич, Нина да Оля Иванцоваяс, задумчивӧй Уля Громова, места вылӧ ӧшйытӧм Серёжа Тюленин, весельчак да остряк Толя Попов, ӧдйӧ гӧрдӧдысь Ваня Земнухов.
Вӧлі дасӧд час, но ребята тӧдісны миян керка дінӧ гуся туйяс — полиция сэті эз ветлӧдлывлы.
Ме вӧчи ассьым уджъяс, но ӧти здук кежлӧ эг вунӧдлы собрание охраняйтӧм йылысь да кадысь-кадӧ видзӧдлывлі ӧшиньӧ да кывзысьлі дворсянь кылысь шумӧ.
Бабушка тайӧпӧрйӧ эз дежурит.
Сійӧ эз вӧв гортын.
Друг зэв чорыда зымӧдны кутісны ӧдзӧсӧ.
Ме видзӧдлі ӧшиньӧ и места вылӧ кынми.
Полиция!
Ме зэв ӧдйӧ предупредиті ребятаӧс, игналі найӧс комнатаӧ, ключсӧ дзеби да восьті посводзӧ петан ӧдзӧссӧ.
Пырисны полицейскӧйяс.
Ӧти юаліс грубӧя:
— Мый вӧчан?
— Пач ломта, — вочавидзи ме.
— Вой кежлас тэ ордӧ ми сувтӧдам румынъясӧс.
Кылан?
— Бур.
Пӧжалуйста.
Полицейскӧйясысь ӧти локтіс менам комната ӧдзӧс дорӧ, прикажитіс меным:
— Восьт!
Ме кынми места вылӧ, гӧлӧсӧй дзикӧдз вошис.
Ме думышті: ставыс вошис!
Выныштчӧмӧн ме куті ачымӧс да вочавидзи:
— Сэні олӧ ӧти нывбаба, сійӧ кытчӧкӧ петӧма, а ключсӧ сьӧрсьыс нуӧма.
Медым румынъяс, — ичӧтика успокоитчӧмӧн водзӧ сёрниті ме, — займитӧны со тайӧ комнатасӧ, а ме соседка ордын войсӧ узя.
Полицейскӧй мыйкӧ нурбыльтіс, и найӧ мунісны.
Румынъяс заводитісны размещайтчыны шойччыны.
Ме пыри ребята дінӧ да кори найӧс кыдз позьӧ регыдджык помавны заседаниесӧ да разӧдчыны.
Олег вочавидзис:
— Миянлы ещӧ колӧ минута кызь.
Вопросъяс важнӧйӧсь.
Ме бара найӧс томналі ключӧн.
Коли часджын, но томйӧз эз и думайтны мунавны.
Таысь на унджык: тӧдӧмӧн, мый полицейскӧйяс мунісны, а румынъяскӧд позис ёнасӧ не церемонитчыны, найӧ сэтшӧма увлекитчисны асланыс важнӧй вопросъясӧн, мый заводитісны сёрнитны зэв гора.
Друг бара локтісны полицейскӧйяс.
Ме лэдзчыси мышкӧн сійӧ ӧдзӧс бердӧ, код сайын пукалісны томйӧз, да пӧшти горӧді:
— Пан полицейскӧй!
А кытысь эськӧ идзас судзӧдны салдатъяслы?
Горза, а аслам синъяс пемдісны, юр бергӧдчӧ, вот-вот сьӧлӧмӧй потас.
Шуд вылӧ, догадливӧй ребята кылісны менсьым гӧлӧсӧс, гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, да пыр жӧ ланьтісны.
Регыд став важнӧй вопросъяс вӧліны бура решитӧмаӧсь, да штаб разӧдчис.
Румынъяс шкоргисны-узисны.
Олег вомдоръяснас матыстчис менам пель дорӧ:
— Аттьӧ, менам зарниӧй!
ПРИКАЗ — ЗАКОН
Сентябрь тӧлысь помын ми ордын квартираын мӧдіс овны немец, полковник фон-Вельзен.
Сылӧн вӧлі радиоприёмник, и сійӧ быд лун кывзіс Берлинысь передачаяс.
Быдпӧрйӧ, гортысь мунігӧн, фон-Вельзен обязательнӧ чуньнас нуӧдліс сьылі гӧгӧрыс, тайӧн петкӧдліс Олеглы, мый лоӧ сыкӧд, сійӧ кӧ видлас включитны Москваӧс.
— Москва — капут! — офицер ыдждӧдліс синъяссӧ, ещӧ ӧтчыд аслас сьылі гӧгӧр нуӧдліс чуньнас да индыліс вылӧ, пӧтӧлӧкӧ.
— Гут, гут, — послушнӧя вочавидзліс Олег.
Но сӧмын на фон-Вельзен петліс дворысь, Олег пыр жӧ включайтліс аппаратсӧ, кывзыліс Москваӧс да гижліс Информбюролысь сводкаяс.
Миян радиоприёмник сэк кості «шойччис»: Олег кодйис сылы гожся кухня джодж улӧ гу.
Партия направляйтіс «Молодая гвардиялысь» смел воськовъяссӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма йитӧд мукӧд районъясса подпольнӧй организацияяскӧд, а на лыдын — ворошиловградскӧй партизанскӧй отрядса командиркӧд — «Антон ёрткӧд», кодкӧд молодогвардеецъяс ещӧ 1942 вося декабрын на лӧсьӧдісны йитӧд Люба Шевцова пыр.
«Антон ёрт» весиг кӧсйис волыны краснодонецъяс ордӧ, но ассьыс кӧсйысьӧмсӧ сылы эз удайтчы пӧртны олӧмӧ.
Коркӧ Люба Шевцова вайис «Антон ёртсянь» письмӧ, коді сувтӧдіс кок йылӧ ставнас организациясӧ.
Медым ӧтвылысь ещӧ ёнджыка нӧйтны врагӧс, «Антон ёрт» предлагайтіс молодогвардеецъяслы пырны партизанскӧй отрядӧ.
Та могысь колӧ вӧлі ребятаӧс юкны кык группа вылӧ.
Первой группаыслы локны встретитчанінӧ декабрь 17 лунӧ, мукӧдыслы — неуна сёрӧнджык.
Тайӧ предложениесӧ радпырысь примитісны штаб и «Молодая гвардиялӧн» организация ставнас.
Действуйтны Краснодонын лолі век ӧпаснӧджык.
Гестапо да быдлаӧ паськӧдӧм сылӧн агентура кутісны дзескӧдны молодогвардеецъяслысь уджсӧ.
«Молодая гвардия» содіс, сійӧ эз вермы йӧршитчыны подпольелӧн дзескыд рамкаясӧ да требуйтіс киын оружиеӧн восьса тыш.
Со мый вӧсна «Антон ёртлӧн» предложениеыс вӧлі зэв ас кадӧ.
Томйӧз став выннас нетшкысис бойӧ.
Первой группаӧ пырисны: Олег, Ваня Туркенич, Люба Шевцова, Сергей Тюленин да ещӧ кызь морт;
Земнухов да Громова долженӧсь вӧліны нуӧдны став мукӧдсӧ.
Но опаснӧй туйӧ петӧм водзвылын штаб нимкодьпырысь шуис обеспечитны став молодогвардеецъяслысь семьяяссӧ изшомӧн да пескӧн.
Важ шахтаясысь тоннаджынйӧн изшом да ичӧтикаӧн пес, кыдзи тӧлкуйтісны томйӧз, должен вӧлі тырмыны тӧлысьысь не этшаджык кежлӧ, а сэки и воас Краснӧй Армия.
Радио пыр найӧ кывзісны Москваӧс и тӧдісны, мый немецъяслӧн фронтыс трещитӧ став направлениеясын.
Но немецъяс дырйи получитны изшом эз вӧв сэтшӧм кокни.
Отступайтігас миян йӧз взорвиталісны став гырысь действуйтысь шахтаяс.
Шахтёръяс, кодъяс эз удитны эвакуируйтчыны, быдногыс саботируйтісны изшом перйӧмсӧ; немецъяс сідзи и эз вермыны перйыны донецкӧй изшомсӧ.
Олег кытчӧкӧ котраліс, клопочитіс, мудеритіс да выдумывайтліс, кытчӧдз эз шедӧд изшом вылӧ наряд.
Ловъяӧс моз ас водзысь аддза ӧні ассьым Олегӧс.
Банбокъясыс гӧрдӧдӧма, синъясыс кодзув кодьӧсь, дзирдалӧны.
Сійӧ вайӧ изшом тыра тачка да став улич тырнас сьылӧ:
...
Изшомсӧ ваялісны ставныс ӧтлаын, ӧта-мӧдыслы отсалӧмӧн, ӧти тачкаӧн куим морт.
Олегкӧд вӧліны Сергей Тюленин да Стёпа Сафонов.
Пес судзӧдны вӧлі ещӧ сьӧкыдджык, но Олег, Жора Арутюнянц, Толя Лопухов, Серёжа Тюленин да Сеня Остапенко и тані эз падмыны.
Найӧ тӧдісны степын ӧти ичӧтик шахта йылысь.
Изшомсӧ сэтысь перйылісны кипомысь.
Ребята шуисны ӧтпырйӧ кыйны кык кӧчӧс: перйыны сэтысь пу креплениеяссӧ, юкны сійӧс пес вылӧ, а тшӧтш и тыртны шахтасӧ.
Уджас босьтчисны пӧся да кӧть и ставныс няйтӧссисны да мудзисны, но ассьыныс уджсӧ вӧчисны.
Молодогвардеецъяслӧн семьяяс получитісны и пес, и шахтаыс дугдіс уджавны немецъяс вылӧ.
Аски асывнас долженӧсь вӧлі петны туйӧ.
Но эз сідзи артмы, кыдзи думайтісны!
Мӧд луннас водз асывсянь ми заводитім лӧсьӧдны Олегӧс туйӧ.
Менам сьӧлӧм вылын вӧлі гажтӧм.
Киясын ме ещӧ кутышті меӧн вышивайтӧм носовикъяссӧ.
На пыр передайті ассьым думъясӧс-кӧсйӧмъясӧс:
медым дзоньвидзаӧн бӧр локтас пиӧй, медым бара миян сыкӧд аддзысьны да ӧтлаын встретитны победа.
Татшӧм жӧ думъяс, навернӧ, вӧліны и бабушка Вералӧн.
Сійӧ ӧтарӧ сьӧкыда ышлолаліс.
Олегкӧд торйӧдчыны вӧлі сьӧкыд, синдоръясӧ сӧдзтысис синва, но ни ме, ни бабушкаыс эг петкӧдлӧ Олеглы волнуйтчӧмнымӧс.
Пиӧс кӧсйим колльӧдны кыпыд пожеланиеясӧн, а не синваӧн.
Декабрь дас сизимӧд лунӧ, дас ӧти час лунын, чукӧртчисны ставныс, коді должен вӧлі петны туйӧ; эз вӧв ӧтнас Люба Шевцова.
Сійӧ друг мыйлакӧ задержитчис.
Но кадыс ещӧ вӧлі на.
Шуисны петны гортысь дас кык часын, и не ӧтчукӧрӧн, а вит мортӧн.
Медводдза вит мортыс должен вӧлі петны дас кык часын, мӧдыс — часын да сідз водзӧ.
Олег шоныда пасьтасис: куртка улӧ дядя Николайыс сетіс ассьыс шерстянӧй гимнастёркасӧ, а киясӧ — шоныд кепысьяс.
Шапканас артмис неладнӧ: сійӧс эг аддзӧ.
Шапкаыс вӧлі шоныд.
Быдлаысь корсим, но эг аддзӧ.
Друг дум вылӧ уси: неважӧн ми ордӧ пыралісны шонтысьны немецкӧй салдатъяс.
Шапкаыс ӧшаліс вешалка вылын, сэсся сійӧс некод эз аддзыв.
Гӧгӧрвоана вӧлі, кытчӧ вошис.
Но мӧд шапка Олеглӧн эз вӧв.
Выручитіс Нина Иванцова.
Сійӧ котӧртліс гортас да вайис вокыслысь шапкасӧ.
Матысмис туйӧ петан кад.
Ребяталӧн настроениеыс вӧлі кыпыд, найӧ шутитісны, ӧтарӧ видзӧдлывлісны ывлаӧ — оз-ӧ лок Люба Шевцова.
Вот-вот сійӧ должен вӧлі локны.
Но вот часілӧн стрелкаыс вешйис дас кыкысь веськыдвылӧ.
Первой вит минута, сэсся дас, дас вит минута.
Мыйла задержитчис Люба?
Гашкӧ, мыйкӧ лоис сыкӧд?
Олег сетіс команда задержитчывны.
Томйӧз чӧв ланьтісны, шуткаяс бырисны, пуксис сьӧкыд чӧвлун.
Вася Пирожок — паськыд пельпомъяса, крепыд, век кыпыд чужӧм вылын руд синъяса зон — пукаліс стул вылын мыш сайын ичӧтик-ичӧтик ёкмыля.
Тайӧ вӧлі кузь туйӧ петігкежлӧ сылӧн став багажыс.
Пукаліс сійӧ гажтӧм, лӧнь, видзӧдіс ӧтилаӧ.
Олег тапкис Васялы пельпомас:
— Тэ мый сідз гажтӧмсян?
Мусаыдкӧд эн удит прӧщайтчыны али мый?
Вася гӧрдӧдіс да синбӧжнас видзӧдліс ме вылӧ:
— Мый тэ, мый тэ, Олег?
Кутшӧм нӧ менам муса ныв!
Ме ньӧжйӧник петі мӧд комнатаӧ, но век жӧ кылі, кыдзи Вася шуис менам пилы:
— Мый тэ, Олег!
Татшӧмтор йылысь Елена Николаевна дырйи?
Гӧгӧрвоана... прӧщайтчи.
А тэ аслад нывкаыдкӧд?
Чӧв олӧм, и сэсся Олеглӧн гусьӧнмоз шуӧм кывъяс:
— Некодкӧд меным прӧщайтчыны.
Ставным ӧтлаын мӧдӧдчам.
Эм менам дона ёрт, но и сійӧ мекӧд мунӧ.
— Коді?
— Нина Иванцова.
...
Тадзи олісны нёль час лунӧдз.
А нёль часын кашкигтыр да волнуйтчигтыр котӧрӧн локтіс Люба.
Сійӧ сетіс Олеглы «Антон ёртсянь» письмӧ.
Отрядса командир тшӧктіс походсӧ отложитны да водзӧ уджавны места вылын.
«Январь мӧд либӧ коймӧд лунӧ ме лоа тіян ордын, и ми сёрнитам ставтор йывсьыс», гижис «Антон ёрт».
Став чувствояс ӧтпырйӧ петкӧдчисны томйӧз чужӧм вылын.
Но партиялӧн приказ — закон.
...
ТЫШ НУӦДАН ШТАБ
1942 вося декабрь мӧд джынйӧ немецкӧй да румынскӧй войска заводитісны пышйыны Сталинград дорысь.
Краснодон пыр лун и вой кыссисны кузь обозъяс.
Ми олім центральнӧй местаын да ставсӧ вӧлі аддзам.
Прӧйдиталісны уна сё машина няйт, треплитӧм салдатъясӧн.
Налӧн юрныс вӧлі гартлӧма нывбаба чышъянъясӧн либӧ кутшӧмкӧ тряпкаясӧн.
— Абу салдатъяс, а курӧгъяс! — коркӧ ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын серӧктіс Олег.
Сэсся сійӧ пуксис пызан дорӧ да со мый гижис:
...
Олег лыддис тайӧ стихъяссӧ меным, дядя Коляыслы, бабушкаыслы.
Ми ставным гажаа сералім.
А бабушкаыс шуис:
— Ок, Олежек, ме аддза, тэ быдтор вылӧ мастер!
Но молодогвардеецъяс, дерт, вӧліны не сӧмын враглысь отступайтӧмсӧ наблюдайтысьясӧн.
Совинформбюролӧн войын примитӧм да печатайтӧм сводъясыс лунын вӧліны нин клеиталӧмаӧсь стенъясӧ да сюръяясӧ Краснодонын и матігӧгӧрса рабочӧй посёлокъясын да хуторъясын.
Асланыс газетаясын да радио пыр немецъяс горзісны, мый некутшӧм отступление абу, мый Сталинград дорын победнӧй бойяс бӧрын налӧн частьясыс мунӧны шойччыны, мый Сталинград наӧн босьтӧма,
а Информбюролӧн сводъясыс висьталісны немецъясӧс Сталинград дінын кытшалӧм да разгромитӧм йылысь, вайӧдісны цифраяс, фактъяс.
Кодлы вӧлі веритны?
Дерт жӧ — не немецъяслы.
Юрнысӧ тряпьеӧн гартлӧм, тойӧсь, мыйвынысь пышйысь немецкӧй салдатъяс эз вӧвны победительяс кодьӧсь.
Немецъяс объявитісны кар пасьта сы йылысь, мый кӧсйӧны ыджыд денежнӧй награда, коді кутас таинственнӧй листовкаяс разӧдысьясӧс.
Эз отсав и тайӧ: быттьӧкӧ немецъясӧс сералӧм могысь листовкаяс лоліны век унджык и унджык.
Найӧс горша лыддьывлісны, налысь содержаниесӧ висьтавлісны мӧда-мӧдлы, найӧ бодритлісны, отсавлісны котыртны отпор враглы.
Немецъяс лёкалісны.
Гестапо да полиция некыдз эз вермыны веськавны томйӧзлӧн следъяс вылӧ.
Дзик ӧтитор, мый найӧ вермисны вӧчны, — сійӧ зэв чорыда расправляйтчисны арестованнӧйяскӧд.
Налы немецъяс и мститісны фронт вылын асланыс поражениеысь, страшнӧя мучитісны найӧс, виалісны, грабитісны налысь имуществосӧ.
Вӧчлісны тадзи: немецъяс машинаӧн волісны кутшӧмкӧ керка дорӧ, бӧрйывлісны сэтшӧм керка, кытысь позьӧ унджык босьтны, уськӧдчывлісны комнатаясӧ и асьнысӧ кӧзяеваӧс заставляйтлісны петкӧдлыны вещияссӧ машина вылӧ.
Ставсӧ босьтлісны, кольлісны сӧмын куш стенъясыс.
Ӧткымын нывбабаяс бӧрдісны, кевмысисны, кӧть мед мыйкӧ кольны челядьныслы, мукӧдыс покорнӧя чӧв олісны.
И ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ немецъяс нӧйтлісны кулакъясӧн да нагайкаясӧн.
Эз жалитны ни пӧрысьясӧс, ни челядьӧс.
Став грабитӧмторсӧ жандармскӧй офицеръяс юклісны ас костаныс, посылкаясӧн мӧдӧдалісны Германияӧ.
Прӧститны тайӧс немецъяслы ребята эз вермыны.
Миян квартираын эз дугдыв уджавны тыш да водзсасьӧм кузя штаб.
Быд лун Олег дорӧ волісны ёртъясыс — отчитывайтчыны боевӧй заданиеяс выполнитӧм йылысь да получайтны выль заданиеяс.
Со Краснодон посёлокысь воисны Сумской да Шищенко да пӧся висьталісны, мый декабрь 22 лунӧ найӧ обезоружитісны да виисны куим немецкӧй салдатӧс.
Извариноысь да Герасимовкаысь локтісны ребята корны оружие.
abu
Со Ваня Туркенич волнуйтчӧмӧн докладывайтіс, кыдзи сійӧ томйӧзкӧд ылӧдіс балкаӧ кык полицейскӧйӧс да кыдзи сэні найӧс ӧшӧдісны.
Предательяс юр весьтӧ колисны гижӧд: сэні «Молодая гвардия» предупреждайтіс полицияӧс, мый оз кӧ дугӧдны сӧветскӧй йӧзлы паныд террор, то быд полицейскӧйӧс суас татшӧм жӧ участь: получитасны петля да пуля.
Полицейскӧйяс неуна раммыштісны, а ӧткымынъяс повзисны да дзикӧдз дугдісны служитны немецъяслы.
КОМСОМОЛЬСКӦЙ ДРУЖБА
abu
Олег частӧ шулывліс меным да бабушкаыслы:
— Миян отрядын ребята ставныс преданӧсь Рӧдиналы — таын и выныс миян.
Ак, кутшӧмӧсь найӧ ставныс молодецъяс!
Накӧд абу страшнӧ пырны ни биӧ, ни ваӧ!
Сӧмын думыштлӧй: кымын задание кӧть штаб эз сетлы — да и кутшӧмъясӧс! — и ӧтитӧг ставсӧ выполнитӧма.
abu
И кымын сьӧкыдджык ӧні кутіс лоны, сымын крепыдджык ребяталӧн духыс.
Вӧвлі, тайӧ кывъяссӧ висьталігас Олег мӧдас волнуйтчыны, кутас казьтывны аслас ёртъяс характерысь медбур чертаяссӧ да сэтчӧдз оз успокоитчы, кытчӧдз ми ог юкӧ сылысь восторгсӧ.
Либӧ матыстчас ме дінӧ, видзӧдлас синъясӧ:
— Мама, эн прӧста миянӧс быдтӧй, эн прӧста!
Миян сӧвестьным народ водзын чистӧй.
Кутшӧм тайӧ лӧсьыд!
Ме тайӧс зэв ёна чувствуйта, мама.
Кывъясӧн тайӧс он висьтав.
Сӧмын вот этша на ми вӧчим, этша!
Тайӧ думъяс вӧсна унмовсьны ог вермы.
Сотӧ сьӧлӧмӧс...
Вешъяс ме дінысь, лӧня пуксяс пызан дорӧ и ӧдйӧ-ӧдйӧ мӧдас гижны.
Ме тӧді нин — стихъяс.
Ме радейтлі видзӧдны пи вылӧ, кор сійӧ гижаліс стихъяс.
Чужӧмыс сылӧн сэки вӧвлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ дугдыліс миянӧс аддзыны да сёрнитліс кодкӧдкӧ ылісакӧд...
Вывті трогательнӧй вӧлі друбжалӧн выныс, кодӧн молодогвардеецъяс мыччылісны ёрта-ёртныслы кисӧ смерть вылӧ и победа вылӧ.
Сійӧ вӧлі вывті бур.
Медым тайӧ комсомольскӧй дружбаыс лоас примерӧн миян пионеръяслы, став миян томйӧзлы.
И медым тӧдӧ миян томйӧз: дружба ачыс оз лок, сы вылӧ правосӧ колӧ завоюйтны.
Ӧтчыд, Нина Иванцова ордысь конспиративнӧй собрание вылысь гуся трӧпинкаясӧд войын сёрӧн локтігӧн, Олег друг топӧдчис забор бердӧ да ланьтіс.
Сы бӧрся следитісны.
Бура вӧлі кылӧ, кыдзи преследовательяс кокъяс улын дзуртіс лымйыс.
Мыйӧн сӧмын Олег сувтіс, чӧвланьтісны и найӧ.
Пышйыны татшӧм югыд войын вӧлі весьшӧрӧ.
Коли ӧтитор: мунны аслас туйӧд.
Олег водзӧ мӧдӧдчис, и пыр жӧ сійӧ мышладорын кыліс лымлӧн дзуртӧм.
Олег копыртчис, быттьӧкӧ ботинки шнурсӧ кӧртавны.
Бӧрладорас кокшыяс бырины.
Но Олег удитіс нин керкаяс костысь казявны преследуйтысьяслысь сьӧд фигураяссӧ.
«Муна налы воча, — решитіс Олег.
— Уна вылӧ, войсӧ пукала полицияын.
Мӧдног найӧ гортӧдз кыйӧдасны ».
Сійӧ крута бергӧдчис да муніс бӧрӧ.
Преследуйтысьяс гӧгӧрвоисны, мый найӧс Олег аддзис, да виччысисны, кор сійӧ матыстчас.
Киясныс налӧн вӧліны зептаныс.
И друг...
— Толя!
Тайӧ вӧлі Толя Попов, а сыкӧд — Сеня Остапенко да Володя Осьмухин.
Найӧ чӧв сулалісны да яндысигтыр нюмъялісны.
— Ребята, ті?!
abu
Мыйла ме бӧрся локтанныд? — юаліс радлысь да шензьысь Олег.
Толя вочавидзис зепсьыс кисӧ перйытӧг — сэні вӧлі наган:
— Мыйла, мыйла...
Сідзкӧ, сідзи колӧ, вот и локтам.
Недыр чӧв олісны.
Сэсся Сеня небыдика йӧткыштіс гырддзанас Олегӧс да, паськыда нюмъялігтыр, юаліс:
— Олег, а тэ ӧмӧй первойысь казялін, мый ми тэ бӧрся ветлӧдлам?
— Первойысь, — шензис Олег. — Ребята, да мыйын нӧ делӧыс?
— Э-э-э! — серӧктісны ребята. — А ӧд ми тэнӧ век видзам, весиг дзик горт дінӧдзыд колльӧдлывлам.
— А мыйла нӧ?
— Но, мыйыс оз вермы лоны тэкӧд.
Тэ жӧ миян комиссар.
Нимкодясьӧмӧн та йылысь висьталіс меным Олег.
Шуда синва югъяліс сылӧн синдоръясас.
Сійӧ чабыртіс кулакъяссӧ да пыркнитіс юрнас:
— Но, кыдзи нӧ позьӧ татшӧм ребятаӧс не радейтны?
Кыдзи нӧ позьӧ накӧд не веритны победаӧ?
Мама, тӧд: ме налы уджйӧзаӧн ог кольччы.
Ставсьыс мынтыся!
Регыд татшӧм случайыс сюрис.
Коркӧ ме муні вала водонапорнӧй колонка дорӧ.
Аддза, меным паныд локтӧ Олег Вася Левашовкӧд.
Вӧлі кӧдзыдкодь, ньӧжйӧник усис мича лым.
Ребяталӧн банбокъясныс гӧрдӧдӧмаӧсь, лымчиръяс сибдӧмаӧсь найӧ воротникъясӧ, шапкаясӧ.
Найӧ нюмъялісны меным.
Ме сэки думышті: кутшӧм найӧ мичаӧсь, миян челядьным!
Олег предупредитіс менӧ, мый талун Нина Иванцова ордын лоӧ совещание — зэв важнӧй вопросъяс, помаласны сёрӧн.
Ставныс узясны Нина ордын квартираас.
Ме кутчыси ышловзьӧмысь.
Бара не узьны вой, тӧждысьны.
Нюммуні налы, и ми прӧщайтчим.
Нина ордӧ мунігӧн Олег да Вася пыралісны Володя Осьмухинла да Серёжа Левашовла.
Водзӧ мунісны найӧ ӧтлаын.
Рӧмдіс.
Лым усис век ёнджыка.
Буретш тайӧ кадас Краснодон пыр немецъяс нуӧдісны военнопленнӧйяслысь партия.
Краснодонын войся стоянка местасӧ немецъяс ӧдйӧ кытшалісны колючӧй проволокаӧн, сувтӧдісны часӧвӧйясӧс.
Ребята пемыднас первой зурасисны тайӧ проволокаас, а сэсся кылісны немецкӧй часӧвӧйлысь горӧдӧм:
— Стой!
Русскӧй кывъяс мисьтӧма шуалӧмӧн, немец прикажитіс ребяталы пырны проволока улӧ, виччысьлыны комендантӧс.
Асывнас пӧ ставыс выяснитчас: кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс да мыйла шӧйтӧны лагерь дорті.
Тайӧ вӧлі смертькӧд ӧткодь.
Дерт, асывнас эськӧ томйӧзӧс эз лэдзны да вӧтлісны эськӧ военнопленнӧйяскӧд ӧтлаын.
Олег сулаліс ёртъяс водзвылын.
Эз на удит немец пӧдлавны вомсӧ, Олег став вынсьыс — а выныс сылӧн вӧлі уна — кулакнас банбокӧ кучкӧмӧн оглушитіс немецӧс.
Сэсся пыр жӧ Володя Осьмухин да Серёжа Левашов сапкысисны немецлы горшас.
Салдат киысь уси винтовкаыс.
Вася Левашов кватитіс винтовкасӧ да ӧддзӧдчӧмӧн штыкнас сутшкис немецӧс.
Ставсӧ тайӧс лои вӧчӧма ӧти здукӧн да некутшӧм шумтӧг.
Ребята мӧдісны пышйыны.
Сулалӧ-ӧ шуны, мый винтовкасӧ найӧ босьтісны сьӧрсьыс!
Минутаджын мысти найӧ кылісны лыйӧм шыяс да немецъяслысь горзӧм.
Ребята дзебисны пӧдвалӧ винтовкасӧ, и лымйыс тыртіс налысь коктуйяссӧ.
Быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, найӧ ас кадӧ локтісны совещание вылӧ.
Тайӧ рытӧ некод эз и тӧдмав, мый лоис колючӧй проволока дорын.
Совещаниеыс и збыльысь помасис сёрӧн.
Ниналӧн мамыс водтӧдаліс ребятаӧс лабичьяс вылӧ да джоджӧ.
Олеглы сійӧ вольсаліс аслас крӧвать вылӧ.
Олег аттьӧаліс мелілунсьыс, но эз вод сэтчӧдз, кытчӧдз Ниналӧн мамыс эз тшӧкты водны сыкӧд орччӧн Серёжа Тюленинлы.
...
Другъяс дыр вашкӧдчисны.
ЛЫМЙЫС ВӦЛІ ДЖУДЖЫД...
Матысмӧ вӧлі декабрь тӧлысь пом.
Олег, кыдзи и сылӧн другъясыс, тышын вӧлі мудзлытӧм.
Сылы некор вӧлі сёйны да шойччыны.
Аслас радейтана шахмат дінӧ эз нин и инмӧдчыв.
Омӧльтчис.
Век тшӧкыдджыка сійӧ узьліс бокын.
Конспирация ради ребята ӧні чукӧртчывлісны штаб заседание вылӧ эз ми ордын, а кӧнкӧ кар помын очередьӧн ёртъяс ордас: Валерия Вӧри ордын либӧ Радик Юркин ордын, Жора Арутюнянц ордын, Нина Иванцова ордын.
Войяс, кор пи эз волы гортӧ, вӧвліны миянлы ставлы сьӧкыдӧсь, ӧтарӧ лолі тӧждысьны.
Ме эг узьлы, юрӧ ӧтарӧ волісны страшнӧй мӧвпъяс, волі отчаяниеӧ.
Ми босьтчывлім сёрнитны Олегкӧд, корим сійӧс видзны асьсӧ, шойччыштны, но Олег миянлысь став сёрнияснымӧс пӧртліс шуткаӧ:
— Шойччыны кутам сэк, кор немецъясӧс вӧтлам.
Ме, мама, сэки велӧдчыны муна, помала институт, лоа инженерӧн да сконструируйта сэтшӧм самолёт...
Олег матыстчывліс бабушка дінас, сывйыштліс сійӧс пельпомӧдыс:
— Сэтшӧм самолёт, мый и тэныд, бабушка, окота лоӧ лэбавны сы вылын!
Выль во водзвылын немецъяс нуисны фронт вылӧ асланыс салдатъяслы пӧдаркияс.
Краснодон пыр мунігӧн зэв ыджыд семитоннӧй машина друг портитчис да сувтіс Клубнӧй улица вылын.
Штаблӧн пыр жӧ лоис приказ: «Пӧдаркияс не долженӧсь веськавны немецъяслы фронт вылӧ.
Найӧ миянлы аслыным сгӧдитчасны».
Сьӧд вой шӧрын ребята виисны часӧвӧйӧс да зэв ӧдйӧ ректісны машинасӧ.
Пӧдаркиясысь кындзи сэні вӧліны ещӧ нёль винтовка да ценнӧй документъяс.
Тайӧ став богатствосӧ дадьяс вылын нуисны первой Лопухов квартираӧ, а сэсся асланыс складӧ, пывсянӧ.
Кутшӧма шызисны асывнас немецъяс!
Полиция уськӧдчис керкаясӧд обыскъясӧн, ставсӧ пузувтіс.
Весьшӧрӧ!
Выль вося пӧдаркияс сідзи и эз веськавны фрицъяслы.
Регыд «Молодая гвардия» штаблы лои тӧдса, мый «дирекционлӧн» (трест управлениелӧн) директор Швейде организуйтӧ Выль во встретитӧм.
Швейде ошйысьӧма, мый сійӧ петкӧдлас русскӧйяслы, кыдзи колӧ по-немецки культурнӧя гажӧдчыны.
Медым докажитны, мый немецъяс абу скупӧсь да радейтӧны «шик», Швейде прикажитіс вийӧдны самогон, дасьтыны закуска, пӧжавны пирогъяс.
Бал вылӧ должен вӧлі чукӧрмыны став немецкӧй начальство, Краснодонысь да сылӧн районъясысь гестапоса да жандармерияса офицеръяс.
Вӧліны корӧмаӧсь и найӧс, кодъяс предайтісны Рӧдинанысӧ да пресмыкайтчисны немецъяс водзын.
Праздникыс должен вӧлі лоны Горький нима 1 №-а школаын.
Молодогвардеецъяс мӧдісны волнуйтчыны.
Шуисны листовкаясӧн дӧзмӧдны найӧс, кодъяс чукӧртчасны Краснодонын выльвося бал вылӧ.
И Олег гижис листовкалысь татшӧм текст:
«Смерть тіянлы, немецкӧй оккупантъяс, и тіянлы, налӧн лакейяс да изменникъяс!
Заверяйта тіянӧс, мый ті медбӧръяысь встречайтанныд миянын Выль во.
И не сӧмын миянын, но и став свет вылас.
Сэсся тіянлы оз нин удайтчыв лэптывны тост «Россияӧс мездӧм» вӧсна.
Первой тіянӧс асьнытӧ мездасны олӧмсьыс.
Краснӧй Армия великӧй Сталин руководство улын регыд нин тіянӧс чышкыштас му вывсьыс».
Тайӧ листовкаяссӧ декабрь 31 лунся ӧкмыс час рытӧдз вӧлі клеиталӧма кар пасьта и школа зданиеӧ.
Немецъяс дзикӧдз дурмисны.
Ӧкмыс час бӧрын Олег локтіс гортӧ.
И сэки ми шуим асьным, асланым семьяӧн колльӧдны важ да встретитны Выль во.
Кутім лӧсьӧдчыны праздник кежлӧ.
Олег пасьталіс чистӧй гладитӧм дӧрӧм.
Зеркалӧ водзын ассьыс радейтана галстуксӧ кӧрталігӧн сійӧ шуис миянлы:
— Вайӧ талун ни ӧти кывйӧн не гарыштлыны тайӧ немецкӧй дьявӧлъяс йывсьыс.
Бур?
Найӧ нин менам со тані, мускын, пукалӧны!
А тэныд, бабушка, ми став семьяӧн заказывайтам татшӧм ужин: шыдӧса суп, картупеля вареникъяс, десерт вылӧ — жаритӧм семечки.
Эм?
Рытнас Олег заводитіс патефон да дядя Николайыскӧд параӧн восьтіс — «вечер танцев».
Сэсся киӧ босьтіс ичӧтик воча воксӧ — Валерийӧс да заводитіс сыкӧд бергавны, а медбӧрын петіс танцуйтны мекӧд.
Олег, кыдзи унджык сійӧ арлыдаясыс, и войдӧр зэв ёна радейтліс танцы.
Танцуйтіс сійӧ бура, кокньыда.
Нывъяслы кажитчывліс танцуйтны пикӧд.
Сійӧ и менӧ велӧдіс танцуйтны.
Тайӧ вунӧдлытӧм рытас ми бара сыкӧд бергалім сылӧн радейтана танго «Моя недотрога» шы улӧ.
И сійӧ кыпыда сьывны заводитлывліс танецлысь кывъяссӧ.
Рытыс помасис шахматӧн ворсӧмӧн.
Олег воис дядя Николайыслысь партия да заставитіс сійӧс кукареку горзыны.
Ставнымлы вӧлі гажа.
Немецъяс йылысь, кыдзи сёрнитчылім, эгӧ казьтыштлӧ ньӧтчыд, но найӧ асьныс ас йывсьыныс век казьтылісны миянлы.
Туй вывті асыввывсянь, Сталинград дорысь, миян керка дінті дугдывтӧг кыссисны налӧн обозъясныс, кылісны ывлаысь кӧлесаяслӧн да машинаяслӧн сяркӧдчӧмыс, отступайтысь немецъяслӧн сибдӧм гӧлӧсӧн видчӧм.
Ывлаын вӧлі ён русскӧй мороз.
Лымйыс вӧлі джуджыд...
СЕРЁЖА ПЕТӦ «ОКРУЖЕНИЕЫСЬ»
Ӧні и синтӧмлы вӧлі тыдалӧ: немецъяслы чорыда сюрӧма Краснӧй Армиясянь.
Найӧс регыд разгромитӧм вӧлі неизбежнӧ.
Но тайӧ великӧй радлун вылас видзӧдтӧг, молодогвардеецъяс эз размагничивайтчыны, эз слабмӧдны ассьыныс дисциплинасӧ.
Кыдзи и войдӧр, кор враглӧн вӧлі на полнӧй вын, сідзи и ӧні ставныс найӧ стрӧга соблюдайтісны боевӧй дисциплина.
И тані, кыдзи ставторйын, ребята зілисны подражайтны Краснӧй Армиялы.
Боевӧй задание вылысь локтысь боец рапортуйтліс Олеглы либӧ штабса членъяслы став правилӧяс серти: сулавліс веськыда, кисӧ кӧзырёк дорас пуктӧмӧн.
И татшӧм жӧ степеннӧй важностьӧн Олег да штабса членъяс принимайтлісны тайӧ рапортъяссӧ.
Кутшӧма тані пригодитчисны ребяталы шуда челядьдырся воясӧ наӧн видзӧдлӧм да лыддьылӧм книгаяс Чапаев, Фрунзе, Ворошилов, Пархоменко, Будённый, Котовский йылысь!
Тайӧ образъясӧн ӧвтысь став светлӧй романтикаыс ӧні пӧрис суровӧй действительностьӧ, и ребята асьныс, асланыс дзик виччысьтӧг, лоисны геройясӧн.
Кыдзи нӧ найӧ вермисны не подражайтны миян Рӧдинаса медбур йӧзлы!
Но ӧтчыд ребяталӧн практика вылын прӧверитӧм став тайӧ дисциплинаыс сетіс явнӧй трещина, и талы помканас лоис век сійӧ жӧ ланьтлытӧм да муса Серёжа Тюленин.
Со кыдзи тайӧ артмис.
Штаблысь приказ — нуны Первомайкаысь оружие складӧ ручнӧй гранатаяс — выполнитӧм бӧрын Серёжа гартыштіс найӧс мешӧкӧ да пырис миянӧ квартираӧ.
Олег прикажитіс: — Нёль граната коль ме ордӧ.
Регыд ковмасны.
Мукӧдсӧ ну складӧ.
Да смотри осторожнӧджык!
Аддзан, мыйта мунӧ вражескӧй войскаыс!
Прамӧя налы сэні сюри Краснӧй Армиясянь!
Ӧні найӧ понъяс кодь скӧрӧсь.
Смотри, Серёжа, эн подкачайт!
— Есть! — <rus>по-военному</rus> вочавидзис Серёжа. — Ме жӧ став гуся трӧпинкаяссӧ тӧда.
Разрешитӧй мунны?
И босьтіс гранатаяссӧ киняулас да муніс важиник ичӧтик шапкасӧ пӧлӧстыштӧмӧн.
Регыд и Олег пасьтасис да петіс ывлаӧ.
И вот, Садовая улича вывті прӧйдитігӧн, кыті оръявлытӧг мунісны румынскӧй да итальянскӧй отступайтысь частьяс, повозкаяс, вӧлаяс и подаяс, Олег друг места вылас кынмис.
Дзик вӧв кокъяс улысь, киняулас гранатаяс тыра мешӧкӧн, тювкнитіс-петіс...
Серёжа Тюленин.
Тэрыба видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да бара, быттьӧ ваӧ суніс самӧй неприятельяс пытшкӧ.
Олеглӧн йӧктіс сьӧлӧмыс.
«Провалитчис Серёжа, — думыштіс сійӧ, — сы бӧрся вӧтчасны».
Но сэки Олег бара аддзис Серёжаӧс улича мӧдар боксьыс.
Сійӧ чеччыштіс вӧвъяс кок улысь, котӧртіс воськов вит и бара суніс румынскӧй повозка улӧ.
«Пом, — шога думыштіс Олег, — ӧні сійӧс кутасны!»
Но Серёжа друг мыччысис туй бокын, гранатаясыс вӧліны сьӧрсьыс.
Сійӧ збоя лӧсьӧдіс ассьыс важиник шапкасӧ да... спокойнӧ муніс гуся туйяслань.
Олег чышкыштіс плеш вывсьыс кӧдзыд пӧсьсӧ.
Час кык мысти пи вӧлі гортын, а регыд локтіс и Серёжа, гранатаястӧг, пошкигтырйи да, кыдзи век, мыйлакӧ миян керкаын вывті смущайтчысь.
Сійӧ вӧлі прамӧякодь сьӧдасьӧм нин, быдторсӧ аддзывлӧм аслас обычнӧй стеганӧй ватника, код тӧдас кутшӧм мехысь вурӧм неопределённӧй цвета ушанка-шапкаа, стеганӧй жӧ буркиа да буркияс вылӧ шпагатӧн кӧртавлӧм важ калошиа.
Но, татшӧм ёна штатскӧй вид вылӧ видзӧдтӧг Серёжа, военнӧй дисциплина стрӧга соблюдайтӧмӧн да важ салдат выправкаӧн, калошинас сапӧг каблукъясӧн моз стукнитіс да, кисӧ шапка дінас матыстӧмӧн, чёткӧя да гора рапортуйтіс:
— Задание выполнитӧма, комиссар ёрт!
Гранатаяс нуӧма местаӧ.
Ставыс лючки-ладнӧ!
Олег муртса вермис кутны серамсӧ, но сідз жӧ стрӧга примитіс рапортсӧ.
Официальнӧй часть вӧлі вӧчӧма.
Олег тшӧктіс: — Пуксьы.
Серёжа пӧрччис шапкасӧ да, киясас сійӧс ёкмылялігтыр, пуксис стул дор вылӧ.
Сійӧ буркиысь джоджӧ чукӧрмис ва лужа.
Чужӧмыс сылӧн, кыдзи пыр, вӧлі бледкодь, но сӧдз синъясыс долыда югъялісны: боевӧй задача выполнитӧма.
— Молодец, Серёжа! — шуис Олег. — Штаб гордитчӧ тэӧн.
Но висьтав, пожалуйста, кыдзи тэ веськалін центральнӧй улича вылас?
Татшӧм приказыс эз вӧв.
И мыйла тэ вӧвъяс улас сунласин?
Ӧтвечайт.
Серёжа ещӧ ёна гӧрдӧдіс:
— Да тайӧ ме... репетиция вӧчи.
— Репетиция?
Кутшӧм репетиция, Серёжа?
— А ме репетируйті, кыдзи эськӧ меным ковмис петны положениесьыс, веськалі кӧ эськӧ ме... окружениеӧ.
— Ага!
Ӧні гӧгӧрвоана.
— Вот, вот!
— Но, и петін положениесьыс?
— А кыдзи жӧ! — мудера мигнитіс Серёжа.
И сэки найӧ кыкнанныс, комиссар и подчинённӧй, мӧдісны гораа серавны.
Недыр мысти Олег, Серёжалы пельпомъяс вылӧ кияссӧ пуктӧмӧн, висьталіс сылы — комиссар бара вӧлі серьёзнӧй:
— Тэ прӧста рискуйтін, Серёжа.
Мунін тэ боевӧй поручениеӧн.
Сӧмын сы йылысь и должен вӧлі думайтны.
Мӧдысь медым татшӧмыс эз вӧв.
Гӧгӧрвоана?
— Есть, комиссар ёрт!
Лоӧ выполнитӧма!
Серёжа чеччис, шапкааліс ушанкасӧ да, бара калошинас стукнитӧмӧн, кисӧ лэптіс козырёк бердас.
Но сылӧн збой синъясын век на йӧктісны чӧртпиян.
Бӧрынджык, водӧм водзвылын, ме юалі Олеглысь:
— Олежек, висьтав, пожалуйста: тіянлӧн ставныс вот тадзи <rus>под козырек</rus> вӧчӧны?
— Подчинённӧйяс — ставныс.
— А штабса членъяс?
— Тожӧ.
Сӧмын ме ӧтнам кыдзи комиссар пока некодлы ог рапортуйт...
Ме эг вермы кутны нюмӧс, но, дерт, дзеби сійӧс комиссарысь.
Ме ӧд сідз жӧ вӧлі сылӧн подчинённӧйӧн.
...
«ТУЙЫД ТЭНАД ӦПАСНӦЙ»
1943 вося январь 1 лун асылӧ Олег, кыдзи векджык, завтрак бӧрын мӧдӧдчис гортысь.
Ывлаын швачӧдчис комын градуса мороз, ставыс вӧлі гыӧра, кыдзи эзысь пиын.
Ме тшӧкті Олеглы шоныдджыка пасьтасьны.
Кык час мысти пи бӧр локтіс.
Сылӧн неважӧн на гажа синъясын ӧні вӧлі ыджыд шоглун.
Сьӧлӧмӧй менам топавлі повзьӧмысла.
Олег шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс комнатаыс вылӧ да мӧдіс видзӧдны ме вылӧ.
— Беда, мама!
Миянлысь организациянымӧс кодкӧ предайтӧма...
Со мый!
Лымйыс меным друг кутіс кажитчыны сьӧдӧн.
Медым не усьны, ме лэдзчыси ӧдзӧс бердӧ.
— Олег... тіян пӧвстын предатель?!
Олег чабыртіс кулакъяссӧ.
Сійӧ плеш вылын резкӧя мыччысис чукыр.
— Да, мама, заводитчисны нин арестъяс.
Ровенецкӧй полиция локтӧма отсӧг вылӧ.
Ӧні нуӧдісны Земнуховӧс.
Пока абу сёр, колӧ спасайтны ӧстальнӧйсӧ.
Мама, а Серёжа Тюлениныд, вот герой! — муртса нюммуныштіс Олег.
— Сійӧ первой тӧдмалӧма арест йывсьыс и став ордӧ котӧртлӧма, ставыслы та йылысь юӧртӧма...
Олег пыр жӧ сетіс молодогвардеецъяслы приказ: куим-нёль мортӧн группаясӧн петны индӧм местаясӧ да сэсянь писькӧдчыны ворошиловградскӧй партизанскӧй отрядӧ.
— Мыйӧн сӧмын удайтчас ӧтлаасьны партизанъяскӧд, пыр жӧ уськӧдчам выручитны ёртъяснымӧс.
Кӧть мый, а мездам найӧс тюрьмаысь!
А ӧні, мама, туйӧ!
Аскӧд ме босьта вит мортӧс: Тюленинӧс, Борцӧс, Глованьӧс, Нина да Оля Иванцоваясӧс.
Да тэ эн пов, эн пов, рӧднӧйӧй менам!
Мый вӧлі вӧчны?
Бӧрдны, нӧйтны юрӧн стенаӧ?
Не таӧдз меным вӧлі.
Регыдджык, регыдджык, пока эз во полиция, мӧдӧдны пиӧс гортысь!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — тэрмӧдліс менӧ сьӧлӧмӧй,
— эн вошты ни ӧти минута!
Ме заводиті Олегӧс туйӧ мӧдӧдны.
Со шоныд бельё, паськӧм.
И сэки аддзи: Олег перйӧ ассьыс комсомольскӧй билетсӧ:
— Босьта сійӧс сьӧрысь.
— Оз ков, пиук!
Кутасны кӧ тэнӧ, билетыд лоӧ тэнад обвинительӧн.
Дӧверитчы, кыдзи век, тэнад мамлы.
Ме дзеба билетсӧ сэтчӧ, кытысь сійӧс, Олег, тэа-меа кындзи некод оз аддзы!
abu
Сійӧ меным вочавидзис:
— Мама, ме нэм чӧж кывзысьлі тэнӧ и век вӧлі благодарнӧй тэныд сӧветъяссьыд.
Ӧні, кора тэнӧ, кывзы тэ менӧ.
Думыштлы ачыд, кутшӧм ме лоа комсомолец, коля кӧ ме ассьым билетӧс гортӧ?
Ог ӧд тӧдӧй, мый виччысьӧ менӧ водзын.
Мама, тайӧн помалӧма...
Бабушка, — челядь моз нюммуніс Олег, — тэ коркӧ вурлӧмыд паськӧмад ассьыд партбилеттӧ.
Сідзкӧ, тэнад опыт эм.
Бабушка, вӧч буртор, вур менсьым билетӧс, ладнӧ?
Со татчӧ, пальтоӧ.
Временнӧй комсомольскӧй билетъяслысь бланокъяссӧ ме босьта жӧ сьӧрысь.
Тайӧ — обязательнӧ!
Менам лёталісны кияс.
Ме кевмысянаа видзӧдлі бабушка вылӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис.
— Олежек, — шуис бабушка, — ме пӧрысь, и тэ кывзы менсьым.
Туйыд тэнад ӧпаснӧй.
Нинӧм эн босьт сьӧрсьыд.
Коді тэныд веритліс, мый тэ комсомолец, — кутас пыр веритны.
Бӧр локтан — сэки босьтан ассьыд билеттӧ да сійӧ бланокъяссӧ...
Ми найӧс тані сідзи дзебам, мый ачыс Гитлер оз аддзы.
Вайлы ставсӧ татчӧ...
— Ог! — чорыда шуис Олег.
— Эк, бабуш, эн ӧмӧй тэ ачыд велӧдлы менӧ, кыдзи колӧ относитчыны партийнӧй документъяс дінӧ?
Ог и ог!
И вайӧ та йылысь водзӧ огӧ кутӧ сёрнитны...
Менам мам тіралысь чуньяснас вурис Олег пальтоӧ сылысь билетсӧ, а сэсся ещӧ и сунисӧн кутышталіс, медым оз усь.
Комсомольскӧй удостоверениеяслысь кымынкӧ бланок Олег ачыс вурис пальтоас.
Воис кад прӧщайтчыны.
Бабушка матыстчис Олег дінӧ, пуктіс сылы пельпомъяс вылас кияссӧ:
— Олежек... кутасны кӧ тэнӧ да полиция мӧдас шуны, мый тэнсьыд мамтӧ, либӧ бабушкатӧ, либӧ дядя Николайтӧ арестуйтӧмаӧсь да мый найӧ пӧ признайтчисны быдторйын, — эн верит, гадъяслысь ни ӧти кыв эн верит!
И бабушка бӧрддзис.
Олег топыда кутіс сійӧс.
— Мама, — шуис сійӧ меным, — сот став бумагаясӧс, дневникъясӧс, заседание протоколъяса став тетрадьясӧс... но и... стихъясӧс.
Видлав став книгаясӧс, гашкӧ сэтчӧ колины кутшӧмкӧ запискаяс.
Ог кӧсйы тіянӧс подведитны...
Бабушка, приёмниксӧ ну да дзеб бурджыка.
Сійӧ ковмылас на миянлы.
Кыдзкӧ осторожнӧйджыка ставсӧ вӧч!
Сюран кӧ приёмникнад немецъяс киӧ — тӧдан мый лоас?
Но, мама...
Сьӧлӧмӧй менам дугдіс уджавны.
Мунӧ ӧтка пиӧй, дзик ӧти надеяӧй...
Окота вӧлі топӧдны сійӧс морӧс бердӧ да не лэдзны ас дінысь.
Ставсӧ, ставсӧ ме пӧдті ас пытшкысь, куті, окышті пиӧс, вомдоръясӧн кылі сылысь небыд юрсисӧ.
— Аддзысьлытӧдз, Олег!
Да видз жӧ асьтӧ сэні...
Зато, кор ми колим ӧтнаным, ме бӧрді сы мында, мыйта кӧсйи...
Аслас вит ёрткӧд Олег муніс Шеверевка хуторӧ, Краснодонсянь сизим километр сайӧ.
Узисны тӧдсаяс ордын.
Асывнас, водзӧ мӧдӧдчытӧдз, тыдовтчис, мый Сергей Тюленинлӧн кӧмыс дзикӧдз киссьӧма, кокас оз ӧшйы.
А кӧдзыдыс век ӧтарӧ содіс.
Сергей да Валерия бӧр бергӧдчисны.
Краснодонын найӧ пырисны асланыс пӧдвалӧ.
Сергей сапӧгасис, и найӧ бӧр мунісны Шеверевкаӧ.
Но индӧминын, турун зорӧд дорын, некодӧс нин эз суны.
Сэні сӧмын лымйыс вӧлі талялӧма.
Виччысисны рытӧдзыс.
Ёртъясыс эз воны, и найӧ ӧтнаныс мунісны Ворошиловградӧ.
Но и тані найӧс суис неудача — найӧ эз аддзыны «Данилаӧс».
Коли ӧти разумнӧйтор: писькӧдчыны фронт линиялань; сійӧ вӧлі Краснодонсянь сё кызь километр сайын.
«ОЛЕГ, КӦНІ ТЭ?»
Январь первой лунӧ рыт кежлас вӧлі нин арестуйтӧма молодогвардеецъяслысь джынсӧ.
Выль вося тайӧ луныс миянлы вӧлі помасьлытӧм кузь.
Рытнас час дасын ми ордӧ игӧдчисны.
«Локтісны!» думыштім ми ставным.
Вок восьтіс ӧдзӧс.
Комнатаӧ пырисны кык полицейскӧй.
Найӧ вӧліны сэтшӧм кодӧсь, мый ми муртса вермим гӧгӧрвоны сӧмын ӧти кыв:
— <ns>Ко-шовой</ns>...
Полицейскӧйяс юасисны Олег йылысь.
Ми вочавидзим, мый сійӧ абу гортын, муніс кино вылӧ.
Водзӧ ни ӧти кыв шутӧг полицейскӧйяс бергӧдчисны да шатлалігтыр мунісны дворӧд.
Коли ещӧ зэв ыджыд тревогаӧн да полӧмӧн тыр нёль лун.
Полиция сэсся эз волы.
И менам юрӧ друг воис страшнӧй дум: Олегӧс кутісны!
Ме кӧсйи котӧртны полицияӧ, но вок эз лэдз да кутіс убеждайтны:
— Эн беспокоитчы, кутісны кӧ Олегӧс, эськӧ важӧн локтісны обыскӧн!
Январь нёльӧд лунӧ вок гӧтырыскӧд мунісны песла, а ми мамкӧд мунім Лидия Макаровна Попова ордӧ — сёрнитыштны сыкӧд асланым шог йылысь.
Локтам нин вӧлі бӧр гортӧ.
Мам друг кутіс менӧ киӧд:
— Видзӧд, Лена!
Менам комнатаын вӧлі биа, да сэні тырыс вӧліны полицейскӧйяс.
Найӧ сулалісны и дворын.
Ме вені полӧмӧс да ӧпасайтчӧмӧс, локті ӧдзӧс дорӧ, спокойнӧ да, весиг возмущайтчӧм петкӧдлыны зільӧмӧн, юалі:
— Коді тайӧ менам квартираын кӧзяйничайтӧ?
Мый тіянлы татысь колӧ?
Комнатаысь чеччыштіс полицияса начальниклӧн заместитель Захаров.
Тайӧ вӧлі рӧдиналӧн изменник, предатель, изувер да жестокӧй палач.
Сылӧн батьыс коркӧ вӧлі судитӧма миянӧн кыдзи ыджыд кулакӧс.
Пиыс нинӧмӧн эз торъяв батьсьыс.
Сійӧ ненавидитіс сӧветскӧй власть, но тӧдіс сылысь вынсӧ да притворяйтчис, служитіс миян учреждениеясын, а пуртсӧ кутіс питшӧгас.
И сӧмын виччысис случай, медым кватитны сійӧс.
Мыйӧн сӧмын воисны немецъяс, Захаров пыр жӧ котӧрӧн муніс на ордӧ служитны, кутіс выдавайтны коммунистъясӧс, ачыс жӧ и допрашивайтліс найӧс, мучитіс да виаліс.
Кыз, ён, еджыд юрсиа, кӧдзыд руд синъяса, немецъяслӧн вернӧй слуга, ассьыс народсӧ предайтысь, сійӧ вӧлі отвратительнӧй.
— А тэ коді сэтшӧмыс? — грубӧя юаліс сійӧ менсьым.
— Ме кӧзяйка тайӧ керкаас.
— Кыдзи тэнад фамилияыд?
— Кошевая.
— A-а, Кошевая!
Сідзкӧ висьтав, кӧні жӧ тэнад пиыд Олег Кошевой?
Кытчӧ тэ сійӧс дзебин?
— Пи муніс кино вылӧ, и кора тіянӧс, эн горзӧ ме вылӧ.
Захаров мӧдіс сёрнитны мекӧд спокойнӧйджыка.
Сійӧ весиг корис менӧ комнатаӧ:
— Пырӧй, сёрнитыштам мыйсюрӧ важнӧйторъяс йылысь.
Комнатаын ставсӧ вӧлі пузувтӧма.
Ӧдзӧс жугӧдӧм бӧрын полицейскӧйяс зіля видлалӧмаӧсь став вещьяс.
Бур, мый тайӧ гӧстьяссӧ виччысигӧн ме соті нин став подозрительнӧйторсӧ.
Захаров бара юаліс Олег йылысь:
— Ме кӧсъя сӧмын сёрнитыштны том зонмыскӧд.
Тыдовтчас кӧ, мый сійӧ абу мыжа, либӧ... признайтчас кӧ сійӧ ставторйын, сійӧс пыр жӧ лэдзам.
Веритӧй меным!
Ме юалі:
— А мый лоис, мыйла ті воинныд Олегла?
Арестуйтны сійӧс кӧсъянныд али мый?
Менам пиӧй некор нинӧм омӧльторсӧ эз вӧчлы.
— Эз вӧчлы? — выдержкасӧ заводитіс воштыны Захаров.
— Сідзкӧ ті омӧль мам, он кӧ тӧдӧй, мый тіян пиныд тані вӧчис квайт тӧлысь чӧжӧн!
— И друг сійӧ веськыда юаліс менсьым:
— Ті...
Мошковӧс тӧданныд?
— Ог, ог тӧд, — кыдзи позьӧ спокойнӧйджыка вочавидзи ме.
— Он тӧдӧй?
Вот сійӧ тӧдӧ тіянлысь пинытӧ и весиг вайӧдіс миянӧс татчӧ.
Кӧсъянныд аддзывны сійӧс?
Мошков сулалӧ кильчӧ вылын.
Зэв вунӧдчысь детинка!
Некыдз эз вермы тӧдвылӧ уськӧдны, кӧні олӧ сылӧн комиссарыс... кытчӧдз эг чегӧй сылысь кияссӧ.
Сэки пыр жӧ тӧдвылас уськӧдіс!
Ме быдӧн кӧдзавлі, ки-кок усины.
Мошков — предатель?
Абу, абу!
Сійӧ вӧлі и помӧдз кольӧ честнӧйӧн, стойкӧйӧн.
Таын ме вӧлі уверен.
Сійӧс, мый полицейскӧйяс лёкног песлалісны сылысь кияссӧ, ме, дерт, верми веритны, но медым Мошков предайтіс Олегӧс, ассьыс ёртъяссӧ... оз, некор оз!
И меным тӧдвылӧ уси, кыдзи ми бабушкакӧд асьным жӧ предупредитлім Олегӧс провокация йылысь.
— Но ладнӧ!
Сӧмын тӧдӧй, — Захаровлӧн порсьлӧн кодь синъясыс мисьтӧма югнитісны: — кутас кӧ тіян пиныд асьсӧ кутны сідз жӧ, кыдзи сылӧн другъясыс, сылы лоӧ сійӧ жӧ, мый и налы.
Чегъялам сылысь став лыяссӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд менӧ?
Захаров прикажитіс полицейскӧйяслы разӧдчыны асланыс местаясӧ, а кыклы кольччыны, виччысьлыны кино вылысь Олеглысь воӧмсӧ.
Сьӧлӧмнам ме издевайтчи тайӧ головорезъяс вылас: ме вӧлі уверен, мый менам Олег тасянь ылын нин.
Тыдалӧ, сійӧ сяммӧма нин дзебсьыны, а гашкӧ, и вуджис фронтлысь линия.
Воис тревожнӧй, унтӧм вой.
Асывнас полицейскӧйясӧс вежисны кык выль полицейскӧй, а найӧс — бара выльяс.
Куим сутки найӧ пукалісны миян квартираын, виччысисны Олеглысь локтӧмсӧ.
Нёльӧд луннас менӧ корисны полицияӧ.
Ме веськалі следователь Кулишев дінӧ, сэтшӧм жӧ выродок дінӧ, кутшӧм и Захаров.
Сійӧ лёкысь шуис меным:
— Но, дзебин питӧ?
Сідзкӧ пуксьы сы пыдди ачыд!
А то кутшӧм жӧ тэ мам, он кӧ тӧд, кӧні тэнад пиыд?
— Ме шуа збыльтор, — вочавидзи ме.
— Ог тӧд, кытчӧ муніс менам пиӧй.
Кулишев зымгис кулакнас пызанӧ, чеччыштіс:
— Колӧ и тэнӧ ӧшӧдны тэнад пиыдкӧд ӧтлаын!
Кывзы жӧ!
Тэнад пиыд организуйтӧма банда, занимайтчӧма диверсияӧн, виалӧма немецкӧй властьлысь представительясӧс...
Дзик кулӧма кодь, ме кывзі Кулишевӧс.
Сійӧ тӧдіс ставсӧ: и «Молодая гвардияын» Олеглӧн удж йылысь, и пӧдаркиясӧн немецкӧй машинаяс йылысь, и листовкаяс йылысь, и комсомол организация йылысь.
Друг сійӧ вайӧдіс меным синъяс водзӧ комсомольскӧй билет:
— Кодлӧн тайӧ подписьыс, но?
Тайӧ вӧлі Олеглӧн подписьыс: Кашук.
— Ог тӧд.
Подчеркыс абу менам пилӧн, да и фамилияыс абу сійӧ: Кашук.
Менам пи — Кошевой.
Кулишев бара заводитіс горзыны ме вылӧ.
Зымӧдіс кулакнас пызанӧ, грӧзитчис.
Пырис полицияса начальник Соликовский.
Сійӧ зверь моз видзӧдліс ме вылӧ, пинь пырыс шуис:
— Йӧй улӧ лэдзчысян?
Почерксӧ он тӧд?
Гашкӧ, ӧні тӧдмалан?
И сійӧ став вынсьыс кучкис кулакнас меным чужӧмӧ...
Кор ме вои садьӧ, чышъянӧй ставнас вӧлі вирӧсь.
Менӧ петкӧдісны коридорӧ.
— Пукав тані, виччысь ассьыд питӧ!
Коридорыс вӧлі тшынассьӧма, няйт, кӧдзыд да муртса югдӧдыштӧма.
Ме кылі нӧйтӧм йӧзлысь ойзӧм да горзӧм.
Думайті: «Коді тайӧ горзӧ?
Оз-ӧ миян йӧз?»
Следовательяс комнатаын друг кутіс гораа ворсны патефон.
Медым эз кывны горзӧмъясыс, немецъяс пӧдтісны найӧс гажа музыкаӧн.
Менам сьӧлӧмӧй лои изшом тор кодь...
Ме аддзылі, кыдзи нуӧдісны Ваня Земнуховӧс да Уля Громоваӧс, да муртса эг горӧд — сэтшӧма найӧс кыкнаннысӧ вӧлі нӧйтӧмаӧсь.
...
Сэсся нуӧдісны мукӧдъясӧс.
Ещӧ и ещӧ.
Йӧзыс муналісны следователь дінысь нӧйтӧмысла, вирысла да синякъяснысла сьӧд чужӧмаӧсь.
Пыртлісны мӧдъясӧс.
И бара горзӧмъяс, ойзӧмъяс, кучкалӧмъяс...
Менӧ лэдзисны сӧмын асывнас.
Кулишев — сысянь кыліс вина дук — меным шуис:
— Сета тэныд куим лун, медым тэ корсин да вайӧдін ассьыд питӧ.
Он вайӧд — пуля.
Мун!
Ме муртса локті гортӧ.
А сэні пукалісны нин кык полицейскӧй, виччысисны пиӧс.
Олег, кӧн тэ?
ДАС ЛУН
Ок, кутшӧм страшнӧйӧсь вӧліны тайӧ дас луныс да войыс!
Ми чӧвланьтӧмӧн пукавлім ӧшинь дорын, видзӧдлывлім ывлаӧ, эг узьлӧ войяссӧ, кывзысьлім быд ичӧтик шыӧ, дрӧгнитлывлім, кор ми кывлім керка дінын кодлыськӧ кокшыяссӧ.
Друг да ӧшиньӧ таркӧдас Олег, тшыг, кынмӧма, а сы дінӧ мамыс пыдди петас полицейскӧй...
Ӧтчыд ме пукалі ӧшинь дорын.
Шонді водзын да кӧдзыдас лымйыс дзирдаліс син ёрмӧн.
И друг быттьӧ меным сьӧлӧмӧ емӧн сутшкисны.
Улич кузя миян керка дінті конвой улын нуӧдісны Олегӧс.
Со мунӧны ӧшинювті.
Но да!
Сылӧн коричневӧй воротника пальтоыс, сылӧн походкаыс.
Но мыйла пиӧй эз видзӧдлы рӧднӧй керка вылас?
Ассьым волнениеӧс петкӧдлытӧг ме спокойнӧя петі керкаысь и сӧмын улича вывті котӧртышті, суӧді арестованнӧйӧс.
Абу, абу сійӧ...
А сэні ещӧ кодъюра полицейскӧйяс ас костаныс сёрнитісны гестаповскӧй застенокъясын пыткаяс йылысь.
Повзьӧмысь юрси сувтлывліс.
Коркӧ миянӧ пырис полицейскӧй.
Пинджак бортас сылӧн вӧлі сюйӧма некымын ыджыд ем.
Мӧд полицейскӧй юаліс:
— Кывзы, мыйла нӧ тэнад та мында емыс?
Портнӧйӧ пырин?
— Эг, тайӧ допрос нуӧдны.
Татшӧмторнад пыр и позьӧ кыв шедӧдны.
Тайӧ молокососъясыскӧд сёрнитны — прӧста кад воштӧм.
Горзан на вылӧ, грӧзитчан, нӧйтан — чӧв олӧны.
А мыйӧн сӧмын сутшкан емъяссӧ гыж костаныс, да пыдӧджык, — ой-ой-ой, сэтшӧм шум лэптасны, весиг гажа лоӧ!
Кор немецъяслы эз удайтчы кутны Валя Борцӧс, найӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ сылысь мамсӧ да Валялысь дас арӧса чойсӧ — Люсяӧс.
Люся вӧлі пионерка, и сійӧ помӧдз коли вернӧйӧн сійӧ присягаыслы, кодӧс сетліс пионерскӧй организацияӧ пыригӧн: чорыда сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна.
Люся не ӧтчыдысь аддзывліс ыджыд чойыслысь ёртъяссӧ да тӧдіс, мый найӧ лӧсьӧдчӧны ӧтлаын гижны листовкаяс немецъяслы паныд да сэсся клеитавны тайӧ листовкаяссӧ.
Нывкалы тюрьмаын шуисны:
— Тэ тӧдан ребята пиысь кодъяс тіянӧ волывлісны.
Висьтав — кодъяс, фамилияяснас.
Веськыда висьталан — пӧдарки получитан, да пыр жӧ гортад лэдзам.
Но?
abu
Сійӧ, мый лои бӧрыннас, ме тӧдмалі кык полицейскӧй Шурка Давыденко да Митька Бауткин — сёрниясысь, кор найӧ войнас сёрӧн пукалісны миянын засадаын.
Люся спокойнӧя вочавидзӧма, мый сійӧ чой дінӧ некод оз волывлы да мый некутшӧм пӧдарки сылы оз ков.
— «Ме, — шуӧ, — ассьым чойӧс радейта», и ставыс, — висьталіс Бауткин.
— Сулалӧ да видзӧдӧ Соликовскийлы веськыда синмас.
Кыдз нӧ, пионерка!
Соликовский веськыда чуймис.
Да и ставным ми виччысим, мый нывкаыс повзьӧмысла ставсӧ висьталас, сы вылӧ торъя ёна надейтчим.
Ещӧ юасьӧ, повзьӧдлӧ, — а сійӧ чӧв олӧ.
Сэки Соликовский сылы индӧ петля вылӧ, весиг сылысь юрсӧ сюйис петляас — сійӧ чӧв олӧ.
Р-р-раз! — и пӧтӧлӧк бердӧ.
Соликовский кутӧ гезйӧдыс; ӧні пӧ нин пионеркаыд висьталас асланыс йӧз йылысь.
И тэ гӧгӧрвоан: ни ӧти шы.
Видзӧдам — джагалӧ.
Перйим петлясьыс, выліас ведраысь ва кисьтім: висьтав!
Сутки вит тюрьмаын видзим, сідзи и нинӧм тӧдмавтӧг сійӧс бӧр лэдзим.
Ме аслам кӧсйытӧг кывзі палачьяслысь сёрнисӧ.
Ме бура тӧді Люсяӧс.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй нывка — гӧрд галстука пионерка, кутшӧмъяс уна сё тысяча.
Но кор и сылы ковмис сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна, эз дрӧгнит мужественнӧй ичӧтик сьӧлӧмыс.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд меным сэки, но, ичӧтик пионерка Люся стойкость йылысь врагъяслысь висьтсӧ кывзігӧн, ме чувствуйті, кутшӧм лӧсьыдджык лоӧ сьӧлӧм вылын да кыдзи содӧ бодрость да надея.
Не чегны немецлы миянлысь челядьяснымӧс!
Тадзи коли дас лун.
Ме терпиті.
И век содіс надея.
Ме дзик нин решиті, мый Олег аслас другъясыскӧд кӧнкӧ ылын, и ньӧжйӧник мӧді успокаивайтчыны.
Но тайӧ вӧлі сӧмын временнӧй шойччӧг.
Шоглуныс эз вешйыв ми дінысь, сійӧ сӧмын виччысис ассьыс чассӧ.
Январь дас ӧтикӧд лунӧ асывнас локтіс полиция менам вокла.
Дядя Николай виччысис кортӧм гӧстьясӧс да удитіс дзебсьыны менам комнатаувса пӧгребӧ.
Вок юр весьтын час кык пукалӧм бӧрын полицейскӧйяс мунісны.
Ми налы шуим, мый вок муніс часӧвӧй мастер ордӧ да должен регыд бӧр локны.
Муніганыс полицейскӧйяс грӧзитчисны:
— Медым оз дзебсясь Коростылев, кыланныд?
А то омӧльджык лоас сылы!
Джодж улын вок ставсӧ кывліс.
Рытнас найӧ бара локтісны.
Вок сӧмын на лӧсьӧдчис петны пӧгребысь, надейтчис пемыд войнас мунны кытчӧкӧ гортысь.
Полицейскӧйяс бара пуксялісны сы юр весьтӧ.
— Тані виччысьыштлам, кытчӧдз оз лок Коростылев.
Мыйкӧ сійӧ дыр часісӧ вӧчӧдӧ.
Сэки ми ордӧ пырис Лидия Макаровна Попова.
Полицейскӧйясӧс комнатаысь аддзӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ засада.
Сійӧ корис сетлыны сылы ведра.
Кор ме петі кухняӧ, сійӧ шӧпнитіс меным:
— Олег локтіс.
Пукалӧ ме ордын...
Ме ун йылысь моз заводиті пасьтасьны.
Полицейскӧйяс аддзисны:
— Оз позь!
Керкаысь петны некодлы оз позь!
Петі ме сӧмын сэки, кор найӧ, час кык пукалӧм бӧрын мунісны.
И бара грӧзитчигтыр:
— Но вот мый: локтас Коростылев — медым пыр жӧ воас полицияӧ, мӧдног ми ставнытӧ тіянӧс нуам сы пыдди.
Гӧгӧрвоана?
Попова ордын ме аддзи Олегӧс кухнясьыс.
Сійӧ пукаліс кӧмтӧм, и Лидия Макаровна вазелинӧн мавтіс сылысь кынмӧм кок чуньяссӧ; найӧ вӧліны гӧрдӧсь, пыктӧмаӧсь, страшнӧйӧсь.
Ме уськӧдчи сы дінӧ:
— Пиукӧй менам, мыйла нӧ бӧр тэ локтін татчӧ?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый тані вӧчсьӧ?
И ме заводитлі висьтавлыны, мый лоис Краснодонын, но Олег мудзпырысь шуис:
— Мама, ме ставсӧ тӧда...
Олег кӧмасигкості Лидия Макаровна висьталіс:
— Кыла, друг кодкӧ стучитӧ ӧдзӧсӧ.
«Пырӧй», шуа.
И вот воссьӧ ӧдзӧс, аддза — пырӧ кутшӧмкӧ морт, здоровайтчис да сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
«Мый тіянлы колӧ?» юала.
А сійӧ: «Лидия Макаровна, энӧ тӧдӧй менӧ?
Ме партизан.
Менӧ преследуйтӧны.
Ме тіян властьын ӧні.
Верманныд дзебны менӧ, а верманныд...» Ме эг сет сылы помавны, уськӧдчи окавны.
Отсалі сылы пӧрччысьны, пуксьӧді сёйны, а ачым — ті ордӧ...
Но, беседуйтӧй.
И Лидия Макаровна петіс.
Эз вӧв гажа Олеглӧн висьтыс.
Тайӧ дас луннас сійӧ уна аддзылӧма шоглун да страдание.
Аслас вит морткӧд сійӧ вӧлӧма пӧшти фронт линия дорын, но ас йӧз дінӧ писькӧдчыны абу удайтчӧма.
Полиция да жандармерия следитӧны быд штатскӧй бӧрся, быд ичӧтик подозрение дырйи арестуйталӧны да шыбитӧны концлагерьясӧ.
Сэні быдӧнӧс виччысьӧны страшнӧй мучитчӧмъяс да смерть.
Дзоньвидзаясӧс мучитӧны тшыгйӧн да кӧдзыдӧн, слабӧйясӧс шыблалӧны ямаясӧ, киськалӧны бензинӧн да ловъявывсьыс сотӧны.
...
— Мама, мусаӧй менам, абу вынӧй видзӧдны тайӧ ставтор вылас!
Тӧдан, меным век Корчагин тӧдвылӧ волӧ... сылӧн туйыс.
Бур, мама, ме сідзжӧ прӧйдита ставтор пырыс и ог сетчы!
Кытчӧдз ловъя, помӧдз кута тышкасьны!
Сӧмын ӧні ме казялі, кутшӧма омӧльтчӧма Олег.
Банчукъясыс ёсьмӧмаӧсь, зэв гырысь синъясас сук синлысъяс костіыс тыдаліс сылӧн страдайтӧмыс.
Но друг сійӧ веськӧдчис да зэв жалитӧмӧн шуис:
— Некыдз ог вермы прӧститны аслым, мый уступиті сэки да эг взорвит дирекционсӧ!
Сэтшӧмъяскӧд, кыдзи немецъяс, тышын колӧ мунны помӧдз.
А кыдзи ставсӧ миян вӧлі гӧтӧвитӧма!
Делӧыс бӧрӧкольӧмтор — висьтала.
Взрывчаткасӧ заложитім нин пос улас, нюжӧдім шнур.
Пирожоклы судзӧдім билет.
Сійӧ должен вӧлі пырны школаӧ да ӧзтыны шнурсӧ.
Серёжа Тюленин, Владимир Жданов да ме виччысим петанінас дасьтӧм оружиеӧн.
Эк, упуститны татшӧм случай!
Ме нинӧм шутӧг шыльӧді сылысь юрсисӧ, окалі банбокъяссьыс чорзьӧм кучиксӧ.
Неуна бӧрынджык Олегкӧд аддзӧдчывны котӧрӧн локтіс дядя Николай.
Сійӧ уськӧдчис Олег дінӧ, и найӧ, ёрта-ёртсӧ топыда кутӧмӧн кынмисны места вылас.
Но кадыс эз коль ни ӧти минута.
Заводитім обсуждайтны: кыдзи жӧ нетшыштчыны немецъяс клещиысь?
Эз вӧв окота Олеглы кольны ассьыс Краснодонсӧ, мунны ёртъяс дінсьыс.
Найӧ мучитчисны гестапо застенокъясын.
Мый жӧ вӧчны?
Кыдзи налы регыдджык отсавны?
Олег вӧчаліс планъяс: йитчыны партизанъяскӧд да локны другъясыслы отсӧг вылӧ.
И бара Олеглы дум вылас уси аслас выль вося неудачаыс:
— Да, эз кывзыны сэки ребята!
Кокньыдджык вӧлі эськӧ весиг и кувны, веськалім кӧ ми татшӧм взрыв бӧрын гестаповскӧй киясӧ.
Сэки пилы ме висьталі Женя Мошков йылысь, полицейскӧйяслӧн кывъяс йылысь, мый быттьӧкӧ Женя выдайтӧма Олеглысь адрессӧ да весиг найӧс вайӧдӧма аслас комиссар дінӧ квартираас.
Олег чеччыштіс, сылӧн чужӧмыс бара гӧрдӧдіс:
— Эн верит провокаторъяслы!
Женя — герой!
Январь 4-ӧд лунӧ допрос вылын сійӧ сьӧвзьӧма жандармлы чужӧмас да пӧгибнитӧма ӧти кыв шутӧг.
Окота вӧлі помтӧг сёрнитны и сёрнитны пикӧд, но полиция вӧлі орччӧн и корсис Олегӧс.
Лидия Макаровна уверяйтіс менӧ, мый ставыс лоӧ бур да медым ме эг тӧждысь.
Сійӧ дасьтӧма нин вӧлі Олеглы места, кӧні сійӧ вермас, ковмас кӧ, дзебсьыны.
Медбӧрын решитім мунны ӧти лун мысти асылын; быттьӧкӧ мешочникъяс — босьтны дадь да петны карысь.
Ми прӧщайтчим Олегкӧд да мунім гортӧ.
А дас кык час войын ми ордӧ пырис немецкӧй офицер полицейскӧйяскӧд;
— Кӧні Коростылев?
Тайӧ пӧрйӧ воклы пышйыны эз удайтчы.
Пӧгребӧ дзебсьыны сійӧ эз удит — немецъяс ывласяньыс югдӧдісны менсьым комнатаӧс югыд фонарӧн.
Но Николай и сэки эз кӧсйы сетчыны.
Сійӧ уськӧдчис аслас крӧвать вылӧ да, эшкынӧн юр вывті шебрасьтӧдз, удитіс мыйкӧ вашнитны гӧтырыслы.
Револьвернас ӧвтчигтыр немец горзіс:
— Кӧні Коростылев?
Воклӧн гӧтырыс, Ольга Александровна, вочавидзис:
— Сійӧ абу гортын.
Муніс.
Кытчӧ — ог тӧд.
Сэки немец юаліс:
— А коді тайӧ узьӧ сэні комнатаас?
— Тайӧ... немецкӧй офицер.
— Немец матыстчис крӧвать дорӧ да мыйкӧ заводитіс сёрнитны по-немецки.
Дерт, дядя Коля чӧв оліс — сійӧ омӧля кужис сёрнитны немецкӧй кыв вылын.
Эшкыныс тӧвзис джоджӧ.
— Ага, медбӧрын сюрин!
Кучкалісны кулакъясӧн и чужъялісны кокъяснас.
Горзыны мӧдіс Валерик.
Ольга Александровна уськӧдчис верӧс дінас.
Немецъяс нӧйтісны и сійӧс.
Сизим час асылын локтісны и сыла.
Ме вӧлі кулӧма кодь.
Юрын ӧтарӧ бергаліс: «Олег, Олег!
Кыдзи нӧ сійӧ ӧні мунас?»
Ми колим мамакӧд да ичӧтик Валериккӧд.
Ӧкмыс часын локтісны гестаповецъяс переводчиккӧд, некымын полицейскӧй да Захаров.
Бара заводитчис обыск, ещӧ ӧтчыд корсьысисны, пузувтісны квартираын ставсӧ.
Вещьяссӧ мыйтакӧ босьтісны мукӧдсӧ прикажитісны не вӧрӧдны.
Миян квартира ӧні вӧлі ставнас пузувтӧма, тыртӧм да кӧдзыд.
Ми олім кухняын, узьлім ӧти крӧвать вылын: бабушка, ме да Валерик.
И вот локтісны немецъяс да нуӧдісны бабушкаӧс.
Сійӧ бергӧдчӧмӧн видзӧдліс порог дорсянь.
Миян синъяс паныдасисны.
Мам синъясысь ме лыдди: «Нинӧм, эн пов.
Нинӧм йылысь ог висьтав».
Гестапоын бабушкаӧс встретитӧмаӧсь видчӧмӧн да издевайтчӧмӧн.
— Ага, пӧрысь!
И тэ накӧд ӧтвылысь?
Ӧтчыд кучкӧны, мӧдысь, коймӧдысь.
Бабушка гортӧ бӧр локтіс час куим мысти.
Муртса кыссис, сэтшӧма нӧйтӧмаӧсь.
«ЛОКТА КРАСНӦЙ АРМИЯКӦД!»
Ме куті виччысьны ассьым ӧчередь, ачымӧс арестуйтӧм.
Сьӧлӧм висис, окота вӧлі ещӧ кӧть ӧтчыд аддзывны пиӧс да кыдзи позьӧ ӧдйӧджык мӧдӧдны сійӧс Краснодонысь.
Но менӧ эз вӧрӧдны.
Минута дас вит мысти ме вӧлі нин Олег дінын.
Лидия Макаровна полӧмпырысь висьталіс меным, мый карын тӧдӧны нин, мый Олег бӧр локтӧма да кӧнкӧ дзебсясьӧ.
Колӧ вӧлі дзик пыр мунны.
Соседъяс тӧдісны, мый ми дружитам Поповакӧд.
Кытчӧ, код ордӧ мунны?
Олеглӧн став другъяслы грӧзитіс смерть, и найӧ асьныс дзебсясисны полицияысь.
Туй вывті мунны сідзжӧ ӧпаснӧ.
Сэті водзӧ дугдывтӧг отступайтӧны скӧрмӧм немецъяс.
Налы син улӧ веськалысь мужчинаясӧс немецъяс немжалиттӧг лыйлӧны.
Тадзи жӧ лоӧ и Олегкӧд, сійӧ кӧ петас Краснодонысь лунын.
А мунны колӧ вӧлі.
Вот-вот вермисны локны гитлеровецъяс.
Мый жӧ вӧчны?
Кытысь корсьны спасение?
И ми мунім хитрость вылӧ: решитім Олегӧс пасьтӧдны нывбаба паськӧмӧн да тадзи колльӧдны сійӧс Краснодон окраина сайӧ.
Маршрутыс вӧлі татшӧм: Таловое сиктын Олег узяс менам тӧдса Анна Акименко ордын, мӧд лун асылӧ петас Должанкаӧ (сэтчӧ Лидия Макаровна сетас записка аслас родственникъяслы), а коймӧд лунас мунас Боково-Антрацитӧ да сэні узяс миянлы тӧдса дед ордын землянкаын.
Кутім лӧсьӧдны Олеглы паськӧм.
Локтіс бабушка.
Нинӧм шутӧг пӧрччис ассьыс валегисӧ да мыччис внукыслы.
Олег пыркнитіс юрсӧ:
— Бабушка, тэ слаб, тэныд валегиыд ёнджыка колӧ меным дорысь.
Да и тіянлы тайӧ валегинад бурджык сулавны полицияын дядя Николайлы да тётялы передачаяс нуигӧн.
Вынӧн уговоритім сійӧс кӧмавны кынмалӧм кокъясас валеги.
Ывлаын вӧлі зэв кӧдзыд; татшӧм кӧдзыдсӧ Донбасса йӧз важӧн оз помнитны.
Олег корис бабушкасӧ вайны сылы гортысь наган; нагансӧ вӧлі дзебӧма сарайӧ вевт улас.
Ме паныд сувті:
— Наганад сӧмын ӧти патрон, мыйла сійӧ тэныд?
— Мама, и ӧти патроныс вермас сгӧдитчыны.
Уськӧдчас ме вылӧ ӧти немец — тырмас и ӧти патроныс.
Унджыкӧн уськӧдчасны — сгӧдитчас аслым.
Бабушкаыс вайис наган.
Сэсся ми сетім Олеглы нывбаба паськӧм.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ, серӧктіс да бокӧ вештіс ас дінсьыс паськӧмсӧ.
Ӧні нин Олег кутіс сёрнитны басӧн.
— Мама, тайӧ жӧ нинӧм бурторсӧ оз сет, —
сералыштӧмӧн шуис сійӧ. — Но, тэ ачыд думыштлы: ӧти-кӧ, тайӧ тешкодь — пасьтасьны меным нывбаба паськӧмӧ, мӧд-кӧ, паныдасяс кӧ меным немец да сійӧ юалас кӧ мыйкӧ менсьым, а ме сылы вочавидза татшӧм басӧн, сэки — вернӧй провал.
Да и ог кӧсйы ме немецъяс водзын пасьтасьны...
Но мӧд петантуй эз вӧв, и ми сэтшӧм настойчивӧя корим!
Медбӧрын Олег топӧдліс пельпомъяссӧ да сӧгласитчис.
Нывбаба паськӧмӧ пасьтасьӧмӧн сійӧ ньӧти эз ло нывбаба кодь — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, упрямӧй тшӧкаа.
Торъя нин ёна выдайтісны сійӧс синъясыс: мужскӧй, непокорнӧй, властнӧй синъяс.
Ми ӧвтыштім киӧн ставтор вылас.
Быд секунда вӧлі дона.
Квартираысь петтӧдз Олег перйис зепсьыс куим стихотворение да мыччис меным.
— Мама, — шога нюммунӧмӧн шуис сійӧ, — со тайӧ кыкыс тэныд на память, а тайӧс сет Нина Иванцовалы.
Ладнӧ?
Некор не вунӧдны меным, кыдзи менам пиӧй видзӧдліс сэки ме вылӧ!
Ог, ме ог вермы опишитны ставсӧ сійӧс, мый кыптіс менам сьӧлӧмын...
Кытчӧ колльӧді ме пиӧс?
Гашкӧ, медбӧръя туйӧ?
Кутшӧм судьба виччысьӧ сійӧс?
Коді шонтас менсьым детинкаӧс, коді лечитас сылысь кынмалӧм кокъяссӧ?
Аддзысяс-ӧ бур сьӧлӧма морт, коді дзебас сійӧс врагысь?
Кыліс-ӧ менам сьӧлӧм, мый медбӧръяысь ме муна орччӧн пикӧд, медбӧръяысь кыла сылысь гӧлӧссӧ, но ме беспомощнӧя бӧрддзи:
— Олежекӧй менам, висьӧ менам сьӧлӧмӧй!
Аддзысям-ӧ коркӧ ми тэкӧд?
— Аддзысям, мама, — сійӧ зілис бурӧдны менӧ.
— Тэ сӧмын тадзи и думайт!
Ладнӧ, мамочка?
Сійӧ кутіс менӧ, окыштіс, видзӧдліс меным синъясӧ.
Волнуйтчӧмсӧ дзебӧмӧн зумыштчис:
— Мамочка, кӧсйысь меным, мый тэ кутан видзны асьтӧ, дзебсясьны полицияысь, кытчӧдз асланым оз воны.
Ладнӧ?
А лоӧ кӧ мыйкӧ мекӧд, мамочка, мусаӧй, эн бӧрд!
Эн бӧрд, мама!
Мыйла бӧрдны?
Ме ог уськӧдчы враг водзын пидзӧсъяс вылӧ.
Олӧм дорысь ёнджыка ме радейта отчизнаӧс, и ставнытӧ тіянӧс, и тэнӧ, рӧднӧйӧй менам.
А ковмас кӧ кувны, мый нӧ... ассьым долгӧс ме выполниті.
Кыдзи верми, сідзи и тышкаси.
А ловйӧн коля — но, сэки кутчысь немец!
Ми воим Таловое сиктӧдз.
Шондіыс дзикӧдз нин лэччис, кор ми, рытъя рӧмыднас пӧльзуйтчӧмӧн, Анна Акименко коридорын пӧрччим Олег вылысь нывбаба паськӧмсӧ.
Анна лэдзис пиӧс вой узьны, и ми Поповакӧд неуна успокоитчыштім.
Медбӧръяысь прӧщайтчим, ещӧ ӧтчыдысь корим ёрта ёртнымӧс видзны.
Ме топӧді пиӧс морӧс бердӧ.
Водзӧ ме эг нин вермы видзӧдны сылӧн муса синъясӧ, но бӧръя кывъясыс меным запомнитчисны нэм кежлӧ:
— Эн шогсьы, мама!
Асланым йӧзкӧд локта, Краснӧй Армиякӧд!
Гортын, кытчӧ ме бӧр локті сизим час рытын, ме эг су некодӧс.
Квартираын вӧлі тыртӧм да кӧдзыд, ывлаын кодь.
Бабушкаӧс бара нуӧдӧмаӧсь полицияӧ, а ичӧтик Валерийӧс ас орданыс босьтӧмаӧсь соседъяс.
Ме коли ӧтнам.
Гупытшкӧссакодь чӧвлун из моз водіс сьӧлӧм вылӧ, личкис, нинӧмӧн вӧлі лолавны.
Ме пыри Олег комнатаӧ.
Диван вылысь нетшыштӧм одеялояс да прӧстыняяс, джодж пасьта шыблалӧм вещьяс — ставыс висьталіс неважӧнся обыск йылысь.
Пызан вылын куйлісны шахматнӧй доска, запонки да Олеглӧн радейтана галстукыс.
Джоджын туплясис Леонид Соболевлӧн «Капитальнӧй ремонт» книга — медбӧръя книга, кодӧс лыддис ас нэмас менам пиӧй; море йылысь книга.
Ме машинальнӧя лэпті сійӧс, восьті да акниті.
Кыдзи нӧ немецъяс абу казялӧмаӧсь?
Обложка мышкас вӧлі дядя Николайлӧн гижӧма Совинформбюролысь «Молодая гвардияӧн» примитӧм медбӧръя сводка.
Сэні лыддьӧдлӧма вӧлі немецъяслысь босьтӧм миян каръяс, пленнӧйяс, виӧм немецъяс, трофейяс.
Ог, тайӧ драгоценнӧй книгасӧ ме немецъяслы ог сет!
Сӧмын ме удиті дзебны «Капитальнӧй ремонт», ӧшиньӧ стучитісны.
«Ставыс.
Ӧні мела...»
Но тайӧ вӧлі сійӧ, менам мам.
Сійӧс бара нӧйтӧмаӧсь полицияын.
Лэдзӧмаӧсь, Олегӧс кутӧм вылӧ сам пыдди.
Лои гӧгӧрвоана, мыйла и менӧ оз босьтны ӧнӧдз.
Виччысьӧны да следитӧны.
Войбыд ми сыкӧд бӧрдім Олег стихъяс вылын, кодъясӧс сійӧ сетіс меным прӧщайтчигас.
Со найӧ:
...
ПАЛАЧЬЯС
Январь дас квайтӧд лунӧ ми мамакӧд нуим передача тюрьмаӧ дядя Колялы, сылӧн гӧтырлы да Елена Петровна Соколанлы, кодӧс арестуйтісны кыдзи миянлысь тӧдсаӧс.
Сэтысь ми аддзим стенӧ ӧшӧдӧм список арестованнӧйяслысь, кодъясӧс мӧдӧдӧма ворошиловградскӧй концлагерӧ.
Списокын вӧліны кызь куим морт — юношаяс да нывъяс, кодъяс вӧліны меным тӧдсаӧсь «Молодая гвардия» кузя.
Краснодонын ставӧн нин тӧдісны, кутшӧм тайӧ вӧлі «концлагерь».
Палачьяс нуисны миянлысь челядьӧс казнь вылӧ.
Кыліс отчаяннӧй бӧрдӧм, горзӧм, ойзӧм.
Полицейскӧй нагайкаяс вылӧ видзӧдтӧг нывбабаяс эз вешйывны тюрьма дорысь.
...
И тайӧ лунсяньыс быд асыв полицейскӧйяс ӧшлывлісны стенӧ «концлагерӧ» вуджӧдӧм молодогвардеецъяслысь списокъяс.
Збыльвылас найӧс машинаяс вылын нуалісны Краснодон сайӧ, важ шахта дінӧ, тэрмасьӧмӧн лыйлісны да шыблалісны джуджыд шурфӧ, кулӧмаясӧс ловъяяскӧд ӧтлаын...
Дас лун пукалісны тюрьмаын воклӧн гӧтырыс да Елена Петровна Соколан.
Полиция нинӧм эз вермы тӧдмавны да лэдзис найӧс.
Николай воклы дас нёльӧд лунас удайтчис пышйыны комсомолец Колотовичкӧд ӧтлаын.
Со кыдзи тайӧ артмис.
Краснӧй Армия матысмис век матӧджык.
Бура нин кылӧ вӧлі грознӧй канонада, век частӧджык лэбавлісны миян самолётъяс.
Немецъяс да полиция лихорадочнӧя гӧтӧвитчисны пышйигкежлӧ.
Тюрьма дворӧ волывлісны полицейскӧйяс и мукӧд районъясысь.
Тайӧн и воспользуйтчис Николай.
Войнас сійӧ кусыньтіс иганысь сутугасӧ, восьтіс камера ӧдзӧссӧ.
Та водзвылын сійӧ кӧрталіс соскас полицейскӧй повязка кодь еджыд чышъян.
Сэсся найӧ Колотовичкӧд петісны дворӧ да сэні сорласисны мукӧд районъясса полицейскӧйяскӧд.
Сэсся пышйисны.
На кузя лыйлісны да уськӧдчисны вӧтчыны.
Колотович усис.
Кажитчис, ставыс лёка помасис.
Но Николай век котӧртіс да удитіс ылӧдз мунны.
Сійӧ аддзис кутшӧмкӧ крестьянинӧс.
Найӧ здоровайтчисны.
Николай шуис:
— Вот... мунӧны немецъяс.
— Да, тыдалӧ, мый делӧыс сэтшӧм.
— Он гӧгӧрво, мый бурджык: кольччыны али мунны немецъяскӧд?
— Тайӧ нин кодлы кыдзи кивывджык.
— Меным абу кивыв.
Да, со и найӧ и вӧччӧны ме бӧрся...
Крестьянин пытливӧя видзӧдліс дядя Коля вылӧ, нинӧм эз вочавидз, а сӧмын мигнитіс пӧгреб вылӧ да муніс водзӧ.
Николай уськӧдчис пӧгреб дінӧ.
Немецъяс ставсӧ обыщитісны, но пӧгребӧ пыравны эз дӧгадайтчыны.
...
Татшӧм ногӧн, тюрьмаӧ передачаясӧн миян ветлывлӧмъяс помасисны.
Но немецъяс бара асьныс частӧ волывлісны миянӧ — век надейтчисны суны Олегӧс либӧ вокӧс.
Январь кызь витӧд лунӧ найӧ эз воны.
Ме мӧді беспокоитчыны.
Водзджык ме повзьывлі, кор найӧ волывлісны, а ӧні ме виччыси найӧс.
Волӧны — сідзкӧ, корсьӧны.
Эз воны — сідзкӧ, аддзисны.
Ме котӧрті полицияӧ.
Дежуритіс том неопытнӧй полицейскӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, тӧдӧ вӧлі молодогвардеецъяс йылысь, но эз тӧд подробностьяссӧ да фамилияяссӧ.
Ме чувствуйті, кыдзи менам кӧдзалӧны кияс и кокъяс да ставыс бергӧдчӧ син водзын, но решитчи юавны:
— Кошевой да Коростылев... эмӧсь тіянын?
Полицейскӧй очсалігтыр кытшовтіс став камераяссӧ, горӧдлывліс пилысь да воклысь фамилияяссӧ.
Некод эз вочавидз.
Ме муні.
Но полӧмыс водзӧ косьтіс менсьым сьӧлӧмӧс.
И ме эг ылав.
Январь кызь ӧкмысӧд лунӧ, рытланьыс, ми дорӧ локтіс тройка вӧла.
Квартираӧ пырисны жандармъяс да полицейскӧйяс Захаров юрнуӧдӧм улын, ставныс кодӧсь.
Захаров горӧдіс:
— А но, вай пиыдлысь паськӧмсӧ — ставсӧ, мый эм!
Да тэрыбджыка вӧр!
Ме вочавидзи:
— Гортӧ эз коль паськӧмыс...
Став паськӧмсӧ сылысь нуис полиция.
Захаров презрительнӧя орӧдіс менсьым сёрниӧс:
— Но, но!
Сійӧ сэтшӧм жӧ правда, кутшӧм и сійӧ, мый тэ эн тӧд, кӧні тэнад пиыд.
— И эг тӧд, — вочавидзи ме, а ачым чувствуйті, кыдзи вешйӧ кок улысь джоджыс, — и ӧні ог тӧд.
— Нинӧм, зато ми тӧдам.
Ме чӧв олі.
Ме век на надейтчи, мый сійӧ ылӧдлӧ менӧ либӧ прӧстӧ сідзи мучитӧ, но сэки ӧти полицейскӧй шензьӧмӧн юаліс Захаровлысь:
— А мый, Кошевойсӧ эсійӧ нин... кутісны?
— Кутісны, — ме вылысь синсӧ вештывтӧг, чигарка гартігтыр, чӧвтіс Захаров.
— Воча лыйсьыны, кычипиыд, думыштӧма, полицейскӧйӧс ранитӧма.
Бур, мый сылӧн наганас вӧлӧма сӧмын ӧти патрон...
Кор ме вои ас садьӧ, полицейскӧйяс, ӧдзӧсӧн крапйӧдлігтыр, муналісны нин.
Медбӧръя вын чукӧртӧмӧн ме уськӧдчи на бӧрся, горӧді:
— Олеглы... позьӧ сёянтор вайны?
— Сёянтор? — мисьтӧма шпыньмунӧмӧн юаліс Захаров.
— Да сійӧ и Краснодонас нин абу.
Вообще абу.
Питӧ тэнсьыд Ровенькиын лыйлісны.
Выльысь усигӧн ме удиті горӧдны:
— Палач, мед тэ нэм кежад лоан проклят!
Не кӧ эськӧ мама, ог тӧд эськӧ, мый лои мекӧд.
Но ме сетчи мамлӧн мелілунлы.
Бабушка веритіс, мый внукыс сылӧн ловъя, мый сійӧс оз босьт некутшӧм пуля.
И тайӧ куслытӧм верасӧ сійӧ передайтіс и меным.
Мамкӧд ӧтлаын и ме куті надейтчыны.
Мый вылӧ?
Ме тайӧс ог вермы объяснитны.
Ми быттьӧкӧ чудо виччысим...
ВОИСНЫ!
Помасьлытӧм кузьӧсь кажитчисны мустӧм лунъясыс, унтӧм кузь войясыс.
...
Немецъяс прикажитісны миянлы кыкысь лун волыны полицияӧ отметитчыны.
Асыввывсянь грознӧя кыліс артиллериялӧн лыйсьӧм.
Фронтыс вӧлі карсянь сӧмын дас кык километр сайын.
Ми частӧ следитім миян самолётъяс бӧрся, радпырысь нюмъялім, кор найӧ бомбитісны немецкӧй войскаӧс да складъяс, эг полӧ бомбаяссьыс.
Кутшӧма ми виччысим ассьыным йӧзӧс!
Февраль первой лунӧ полиция эвакуируйтчис Краснодонысь Ровенькиӧ, сьӧрсьыс босьтіс и арестованнӧйясӧс — смерть вылӧ обречённӧйяслысь медбӧръя партиясӧ.
На пиын вӧліны Люба Шевцова, Семён Остапенко, Виталий Субботин да Дмитрий Огурцов.
Но полицейскӧйяс мыйтаӧн кӧ колисны на Краснодонӧ, и ми долженӧсь вӧлі ветлывны отмечайтчыны.
Февраль 3-ӧд лунӧ полицияӧ корисны бабушкаӧс да бара сійӧс ёна нӧйтісны.
— Мыйысь? — горӧдіс бабушка.
— Эн имеит татшӧм челядьӧс да внукӧс!
Тайӧ лунсяньыс ме понді дзебсясьны немецъясысь.
Полиция воліс мела.
Мама висьталӧма, мый ме муні сиктӧ нянь судзӧдны.
Сэки код полицейскӧйяс заводитісны издевайтчыны мам вылын да ичӧтик Валерик вылын.
На пиысь ӧти босьтӧма ножич да, гӧрдліг-сералігтыр, заводитӧма бытшкавны куим арӧса Валерикӧс.
— Мама, мама! — горзіс Валерик, да кӧдзыд ньылӧмӧн вевттьысис сылӧн ичӧтик, тшыгъялӧмысла омӧльтчӧм-косьмӧм чужӧмыс.
А фронт век матысмис Краснодонлань.
Кӧкъямыс километр нин вӧлі ми костын да мездӧм костас.
Кыліс нин весиг пулемётнӧй лыйсьӧмыс.
Краснодонын зэв ёна виччысисны ассьыным йӧзӧс.
Лунъяс кыссисны, быттьӧ кузь вояс.
Водзӧ терпитны эз вӧв вын...
...
Февраль дас кыкӧд да дас коймӧд лунъясӧ немецъяс нуӧдісны облаваяс квартираясын, пӧгребъясын да сарайясын.
Корсисны мужчинаясӧс.
Налы удайтчис захватитны разнӧй арлыда морт сёӧс кымын; найӧс нуисны полицияӧ.
Февраль 13 лунӧ рытъявылыс став немецкӧй частьяс заводитісны паникаын эновтавны Краснодон.
Заводитісны зэв ёна ноксьыны.
А 1943 вося февраль 14 лунӧ Краснодонын эз нин вӧв ни ӧти немец.
Стӧч дас ӧти часын карӧ пырисны миян танкъяс.
Первой сӧветскӧй танк аддзӧм бӧрын ми котӧртім сы бӧрся, радысла бӧрдім, мыччим танкистъяслань кинымӧс, благословляйтім миянӧс освободитысьясӧс.
Ог тӧд, коді тайӧ лунӧ вермис пукавны комнатаын.
Карса олысьяс петісны встречайтны Краснӧй Армияӧс.
Рыт кежлас Краснодон вӧлі тырӧма миян войскаӧн.
Ми ас ордӧ пригласитім кызь красноармеецӧс.
Лэдзим эськӧ унджыкӧс, ыджыдджык кӧ вӧлі квартираным.
Мамкӧд ми песлалім налысь бельесӧ, пуим ӧбед, ваялім пызан вылӧ.
Менам пӧрысь мам, мудз йывсьыс вунӧдӧмӧн, окаліс да пуксьӧдаліс пызан сайӧ красноармеецъясӧс, кыдзи рӧднӧй пиянӧс.
Кор первой танкъяс пырисны полицейскӧй дворӧ, танкистъяслӧн чуксасьӧм вылӧ некод эз шыась.
Камераяс чӧв олісны.
Лыйлӧмъяслӧн шойясыс куйлісны дворын.
Шойясыс тырыс вӧліны и камераясын.
Немецъяс ни ӧтиӧс эз кольны ловйӧн сійӧ йӧз письыс, кодъясӧс захватитісны воддза лунас.
Февраль 17 лунӧ Краснодонын вӧлі траурнӧй лун; тайӧ лунӧ дугдывтӧг кылісны челядьсӧ воштӧм мамъяслӧн бӧрдӧмъяс да лыддьӧдлӧмъяс.
5 № шахтаысь, квайтымын вит метр судта пемыд шурфысь, бадьяӧн лэпталісны мучитӧм молодогвардеецъяслысь шойяссӧ.
Шурф дорӧ чукӧрмисны Краснодонса став олысьяс.
Быд телӧ дінӧ уськӧдчыліс мам.
Тӧдмавны вӧлі сьӧкыд.
Медым перйыны молодогвардеецъяслысь признайтчӧм, гестаповецъяс немортногӧн мучитісны найӧс.
Нывъяс да зонъяс куйлісны изуродуйтӧмаӧсь, лӧз пыкӧсаӧсь, биысь сьӧдасьӧм пятноясаӧсь; ӧткымынъяслӧн морӧс вылас вӧлі пуртӧн вырежитӧма звездаяс.
Шурф дорас лымйыс вир вӧснаыс вӧлі гӧрд.
Весьшӧрӧ вӧлі палачьяслӧн лёкалӧмыс!
Молодогвардеецъяс асьнысӧ кутісны мужественнӧя да эз изменитны святӧй делӧлы, код вӧсна тышкасисны да кодлы квайт тӧлысь сайын присягайтісны.
Неудачаӧн дурмӧм полициялӧн начальник Соликовский уськӧдчис Толя Попов вылӧ, коді нӧйтӧмъяс вӧснаыс ӧдва кок йылас сулаліс:
— Висьтав жӧ, медбӧрын, мый ті вӧчинныд?
Толя вочавидзис: — Сійӧс, мый вӧчим, ог висьтав.
Сӧмын вот жалитам, мый этша вӧчим...
Кор лои тӧдса, мый найӧс нуасны казнь вылӧ, Уля Громова передайтіс Морзе азбукаӧн став камераясӧ штаблысь медбӧръя приказсӧ:
«Регыд нуасны миянӧс казнь вылӧ.
Смерть водзын асьнытӧ кутны сідзи, кыдзи олінныд, — мужественнӧя.
Туяс горӧдам сьывны Ильичлысь радейтана песнясӧ: <rus>«Замучен тяжёлой неволей»</rus>.
Дас лун перъялісны шойяссӧ шахтаясысь.
Ме, сідз жӧ кыдзи став мамъяс, уськӧдчывлі миян кулӧм челядь дінӧ — думайті, гашкӧ аддза и Олегӧс на пӧвстысь.
Пи эз вӧв...
Краснодонӧ кутісны бӧр воавны ловйӧн кольӧм молодогвардеецъяс.
Сё да куим молодогвардеецысь локтісны сӧмын Нина Иванцова, Ваня Туркенич, Оля Иванцова, Жора Арутюнянц, Радик Юркин, Анатолий Лопухов, Михаил Шищенко да Валерия Борц.
abu
Март первой лунӧ гуалім том геройясӧс.
Найӧс гуалісны карса паркын, братскӧй могилаӧ воинскӧй почестьясӧн.
Вӧлі сетӧма салют.
Траурнӧй митинг вылын мукӧдъяс пӧвстын выступитіс Ваня Туркенич, сійӧ вӧлі нин пасьтасьӧма военнӧй формаӧ.
Другъяс гу вылас сійӧ клянитчис, мый оз пӧрччы ассьыс шинельсӧ, кытчӧдз оз ло бырӧдӧма миян му вылын медбӧръя немецӧс.
Молодогвардеецъясӧс дзебӧм бӧрын менӧ видлыны пырисны Нина да Оля Иванцоваяс.
Шог вӧлі миян встречаыс.
Ме сеті Ниналы Олеглысь медбӧръя стихотворениесӧ:
...
Ме видзӧді, кыдзи Нина киын дрӧжжитіс листокыс, да мем тӧдвылӧ уси Олегкӧд налӧн дружбаыс, сійӧ, кыдзи Олег частӧ шулывліс меным:
— Мама, тэ сӧмын видзӧдлы, кутшӧмӧсь сылӧн синъясыс!
Тӧлкаӧсь, меліӧсь...
Тӧдан, Нина некор оз первой тӧждысь ас йывсьыс, а век — мукӧд йылысь.
Ёртъясыслысь неудачасӧ переживайтӧ ёнджыка аслас неудачаяс дорысь.
Кор колӧ — шу, и ёртъяс радиыс сійӧ дась любӧй риск вылӧ.
Мукӧдъяс ради, «Молодая гвардия» ради и олӧ.
Мый сыкӧд немецъяс вермасны вӧчны?!
Ставыс кӧ эськӧ сэтшӧмӧсь вӧліны, кутшӧм Нина!
Не радейтны сійӧс оз позь...
Нина друг видзӧдліс ме вылӧ аслас паськыда восьтӧм зэв мича синъяснас.
Наын вӧлі кутшӧмкӧ решение.
ТАЙӦ ВӦЛІ СІЙӦ
Март кыкӧд лунӧ ме мамкӧд да Елена Петровна Соколанкӧд муні Ровенькиӧ корсьны Олегӧс.
Миянлы лои бӧр локны нинӧмӧн.
Вӧрсӧ, кӧні лыйлісны миянлысь йӧзӧс, немецъяс вӧлі минируйтӧмаӧсь.
Ковмис виччысьны, кытчӧдз оз сыв лымйыс да кытчӧдз оз разминируйтны вӧрсӧ.
1943 вося март дас ӧтикӧд лунӧ лои известнӧ, мый Ровенькиын кутасны восьтавны лыйлӧмъяслысь гуяс.
Ме зэв ӧдйӧ мӧдӧдчи туйӧ.
Мекӧд мунісны Нина да Оля Иванцоваяс.
Ровенькиын ми аддзим йӧзӧс, кодъяс Олегкӧд ӧтлаын пукалӧмаӧсь тюрьмаын.
Налы чудоӧн удайтчӧма мынны смертьысь.
Со мый найӧ висьталісны: — Январь тӧлысь помын ми дорӧ камераӧ шыбитісны чистӧя пасьтасьӧм юношаӧс.
Сійӧс арестуйтӧмаӧсь Боково-Антрацитын.
Обыщитігас сы ордысь аддзӧмаӧсь пальтоас вурӧм комсомольскӧй билет да кымынкӧ чистӧй бланок.
Вӧлӧма сылӧн наган, но сӧмын ӧти пуляӧн. Век жӧ сійӧ водзсасьӧма, ранитӧма полицейскӧйӧс.
Юношаӧс шуисны Олегӧн, фамилиясӧ ог помнитӧ.
Кор сылысь юалім, кыдзи сійӧ веськалі полиция киӧ, сійӧ шуис, мый сійӧс выдайтӧма дед, вӧвлӧм кулак.
Сы ордӧ кынмысь Олег пырӧма Боково-Антрацитын...
Полицияса начальник Орлов ордын допросъяс вылын Олег асьсӧ кутӧма мужественнӧя.
Кор Орлов юалӧма Олеглысь, мый заставитіс сійӧс организуйтны боевӧй отряд, Олег вочавидзӧма:
— Отчизнаӧс радейтӧм да тіянӧс, изменникъясӧс, ненавидитӧм!
Полицейскӧйяс зверскӧя нӧйтӧмаӧсь Олегӧс.
Камераӧ сійӧс шыбитӧмаӧсь садьтӧгыс нин.
Камераын Олег эз сетлы ёртъясыслы юрсӧ ӧшӧдны.
Сійӧ шуліс, мый некор оз кут корны палачьяслысь пӧщада; тайӧс жӧ сӧветуйтіс и став арестованнӧйяслы.
Шуліс:
— Ёртъяс!
Олім ми честнӧя и кулам честнӧя!
...
Сэсся Олегӧс босьтӧмаӧсь жандармерияӧ допрос вылӧ; тыдалӧ, полицияын абу вӧлӧма инструментъясыс да орудиеясыс пыткасӧ вӧчны.
Но и жандармерияын мучитӧмъяс бӧрын дзикӧдз нӧйтӧм, изуродуйтӧм Олег эз вежсьы да век настойчивӧйджыка убеждайтіс весиг арлыдӧн ыджыд ёртъяссӧ:
— Энӧ лэдзӧй радуйтчыны палачьяслы!
Мед найӧ оз и думайтны, мый миянлы страшнӧ торйӧдчыны олӧмкӧд.
Кутчысьӧй, ёртъяс!
Миян йӧз ставсӧ тӧдмаласны...
Миянӧс оз вунӧдны...
Камераын томйӧзӧс сійӧ велӧдіс сьывны песняяс, ачыс горӧдлывліс медводз:
<rus>Широка страна моя родная...</rus>
Песняӧн и муніс расстрел вылӧ.
Медбӧръя допрос вылын, казнь водзвылын, сійӧ шуис:
— «Молодая гвардия» удж йылысь менсьым эн юасьӧй, ог висьтав ни ӧти кыв.
И ещӧ помнитӧй: сӧветскӧй томйӧзӧс тіянлы некор не сувтӧдны пидзӧсъяс вылас — сійӧ кулӧ сувтсӧн.
Тайӧ менам медбӧръя кывъяс, и тӧдӧй, мый ме вывті ёна презирайта тіянӧс, медым водзӧ сёрнитны тіянкӧд.
Сӧветуйта ӧтитор: эн дзебсьӧй.
Тіянӧс всё равно аддзасны!
Ставсьыс ӧтветитанныд!
Тайӧ вӧлі сійӧ, менам пиӧй...
МЕДБӦРЪЯ ЛУН
Март дас кӧкъямысӧд лунӧ, водз асылын, уна сё морт локтісны ровеньскӧй вӧрӧ.
Краснӧй Армия нӧйтіс немецъясӧс неылын, Боково-Антрацит дорын.
Ровеньки пыр сэтчӧ мунысь туй вывті тэрмасисны подкреплениеяс: пехота, танкъяс, артиллерия.
Месть свершайтчис.
Немецъяс упорствуйтісны.
Ровенькиын разрывайтчисны налӧн тяжёлӧй снарядъясыс, сотчисны да жугласисны керкаяс, улӧдз вольсасис сьӧд тшын.
Немецкӧй самолётъяс ӧтарӧ обстреливайтісны карсӧ да сэтчӧ локтысь туйяссӧ.
Вӧрын восьтӧм гуяс дорын чукӧрмис уна йӧз.
Немецъяс кутісны пулемётъясысь лыйлыны вӧрсӧ.
Укйӧдлӧм да сяркӧдчӧм эз ланьтлыны, жургисны самолётъяслӧн моторъяс, пуяс вылысь гылалісны миян вылӧ пуляясӧн орӧдӧм лапъяс.
Ми уськӧдчывлім му вылӧ да бара чеччылім.
Некутшӧм вынъяс эз вермыны заставитны миянӧс вешйыны дона гуяс дорысь.
Горзісны-бӧрдісны да лыддьӧдлісны нывбабаяс.
Бӧрдісны лыйлӧмъяслӧн рӧднӧйясыс и бокӧвӧйяс.
Вӧр пасьтаыс вӧліны гуяс, и став гуясыс вӧліны тырӧсь лыйлӧмъясӧн да мучитӧмъясӧн.
Дойысла топалӧм сьӧлӧмӧн, полігтыр и сыкӧд ӧттшӧтш гуся надеяӧн, мый Олег абу тані, ме ветлӧдлі восьтӧм гуяс костті, видзӧдалі, корси ассьым рӧднӧй дитяӧс.
Нинакӧд да Олякӧд ми тӧдмалім страшнӧя изуродуйтӧм Люба Шевцоваӧс, Семён Остапенкоӧс, Виталий Субботинӧс да Дмитрий Огурцовӧс.
Олегӧс ми эг аддзӧ...
Март дас ӧкмысӧд лунӧ ми бара мунім вӧрӧ.
Сӧмын кодйисны первой шойсӧ, ме горӧдтӧг уськӧдчи сы дінӧ.
Ме тӧді Олегӧс.
Тӧдісны сійӧс Нина да Оля.
Менам пиӧй, кодлы эз на вӧв ещӧ и дас сизим арӧс, ме водзын куйліс дзор.
Кӧсичаясас юрсиыс вӧлі еджыд-еджыд, быттьӧ киськалӧма мелӧн.
Немецъяс перйӧмаӧсь Олеглысь шуйга синсӧ, пуляӧн жугӧдӧмаӧсь балябӧжсӧ да морӧс вылас дон кӧртӧн сотӧмаӧсь комсомольскӧй билетыслысь номерсӧ.
Пи куйлӧма гуын тӧлысьӧн-джынйӧн.
Гуыс вӧлӧм ляпкыд, телӧсӧ пӧшти эз вӧв тыртӧма мунас.
Зато лымйыс тыртӧма, а кӧдзыдыс дорӧма да видзӧма пилысь телӧсӧ.
Весиг кулӧм бӧрас тӧлысьӧн-джынйӧн мысти Олег вӧлі зэв мича.
Сылӧн джуджыд плеш вылас лэччӧмаӧсь юрсилӧн дзор пратьяс, кузь сьӧд синлысъясыс оттеняйтісны сійӧ чужӧмлысь спокойнӧй бледлунсӧ.
Меным отсалісны Нина да Оля да кутшӧмкӧ дзик бокӧвӧй йӧз.
Ми пуктім пиӧс гортйӧ да дадь вылын нуим карӧ, госпиталь дорӧ.
Туй вылын разрывайтчисны немецкӧй снарядъяс, и ми частӧ сувтлывлім.
А горт бокыті водзӧ мунісны и мунісны миян подразделениеяс.
Автомата кутшӧмкӧ боец юаліс менсьым:
— Мам, кодӧс кыскан?
— Пиӧс.
Боец лэптыштліс горт вевтсӧ.
— Кутшӧм на том сійӧ тэнад! — шуис сійӧ, и синваыс визувтіс чужӧмӧдыс.
— Но, нинӧм, мам, ми отомститам.
Ставсьыс отомститам!
Олегӧс ми дзебим 1943 вося март 20 лунӧ, час витын, Ровенькиын, центральнӧй площадь вылын.
Олегкӧд орччӧн пуктім Люба Шевцовалысь гортсӧ.
Накӧд ӧтлаӧ вӧлі пуктӧма Виталий Субботинӧс, Семён Остапенкоӧс да Дима Огурцовӧс.
Колльӧдіс найӧс Краснӧй Армия, народ.
Джуджыд гу весьтӧ красноармеецъяс копыртісны боевӧй знамяяс, оркестр ворсіс похороннӧй марш, вӧлі сетӧма куимысь салют.
И пыр жӧ боецъяс мунісны наступлениеӧ.
Чорыд бой продолжайтсис.
Укйӧдліс канонада.
Миян самолётъяс победнӧй ыджыд шумӧн ӧдйӧ лэбисны лӧз небесаӧд враг вылӧ.
Тайӧ самолётъяслӧн эз вӧв лыдыс.
Ваймӧны вӧлі бӧръя пӧжаръяс.
И локтӧ вӧлі тулыс.
Меліа шонтіс шонді, тэрмасьӧмӧн сыліс лым.
Жургисны-визувтісны шоръяс.
Пуяс вылын польтчисны гаръяс.
Небесаыс вӧлі мича кельыдлӧз.
И вот гу дінӧ матыстчис Нина Иванцова.
— Менам дона Олег! — заводитіс висьтавны сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн бура кыліс.
— Олег, ме выполнита тэнсьыд завещаниетӧ.
Аски ме доброволецӧн муна Краснӧй Армияӧ.
Кута, кыдзи тэ велӧдін миянӧс, киясын оружиеӧн добивайтны немецъясӧс, мститны «Молодая гвардия» вӧсна.
Победаӧдз ог пукты оружиеӧс!
...
Нинакӧд ӧтлаын армияӧ мунісны Жора Арутюнянц, Толя Лопухов да Радик Юркин.
И найӧ славнӧя тышкасисны Рӧдина вӧсна да комсомольскӧй дружба вӧсна.
А регыд получитіс заслуженнӧй пуля дед-кулак, коді выдайтіс немецъяслы Олегӧс да мукӧд большевикъясӧс Боково-Антрацитын.
Лыйлісны подлӧй мортӧс — Ольга Лядскаяӧс.
Аддзисны организацияӧс предайтысь Геннадий Почепцовӧс, следователь Кулишевӧс да Громовӧс — немецъяслысь слугаясӧс.
Найӧс судитісны открытӧй народнӧй судӧн да лыйлісны Краснодонын.
Найӧ юр весьтӧ, сотчӧм столбъяс вылӧ, вӧлі гижӧма: «Народлӧн предательяс.»
БАРА ТУЛЫС
И вот бара тулыс.
Воис победа.
Океанъяс сайын ылын юргӧ миян Рӧдиналӧн славаыс.
Бара тшынасьны кутісны заводъяс, да гажаа чуксасьӧны Олег Кошевой нима, Сергей Тюленин нима, «Молодая гвардия» нима донецкӧй шахтаяслӧн гудокъясыс.
Другъяс бара паныдасисны, и найӧ бара ӧтлаынӧсь отчизналӧн шуд да выль дзоридзалӧм вӧсна тышын.
Помтӧм колхознӧй муяс вылын шептасьӧны няньяс.
Бара кылӧ челядьлӧн серам, да шонді дзирдалӧ школаяслӧн да университетъяслӧн югыд ӧшиньясын.
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Kodko) @ Хаджи Мурат @ повесьт @ Л. Н. Толстой. Хаджи Мурат @ 1939 @ Лб. 3‒157.}
Толстой Лев Николаевич
Хаджи Мурат
Ме вӧлі локта гортӧ муяс кузя.
Вӧлі буретш гожӧм шӧр.
Пуктісны видзьяс, да сӧмын на лӧсьӧдчисны ытшкыны сю.
Волӧн тайӧ кадас эмӧсь мичаысь-мича дзоридзьяс: гӧрдъяс, еджыдъяс, розовӧй душистӧй пушкыр кашкаяс, йӧв-еджыд рӧма, яръюгыд виж шӧра «радейтан он радейт», аслас лӧсьыд прянӧй дукнас, виж сурепка аслас ма кӧрнас, вылын сулалысь лиловӧй да еджыд тюльпан сяма колокольчикъяс; кыссьысь шыранькытшъяс, виж, гӧрд, розовӧй скабиозъяс, лиловӧй, ӧкуратнӧй, муртсаник розовӧй пуха да муртса кылыштан чӧскыд дука подорожник, пӧлудьяс, шонді вылын да томдырйиыс югыд-лӧз и гӧлубӧйӧсь да гӧрдӧдысьӧсь рытын да пӧрысьмандор, и повиликалӧн нежнӧйӧсь, миндаль дукаӧсь, пыржӧ лизгыртчысь дзоридзьяс.
Ме чукӧрті уна сикас дзоридзьяслысь ыджыд букет да муні гортӧ, кор казялі канаваысь зэв мича малинӧвӧй, тырвыйӧ дзоридзалӧм йӧн сійӧ сортысь, кодӧс миян шуӧны «татаринӧн» да кодӧс зільӧны ытшкытӧг кольны, а кор сійӧс тӧдлытӧг ытшкӧма, покосникъяс шыблалӧны турун письыс, медым сыӧ не бытшкыны кияс.
Ме мӧвпышті орӧдны тайӧ йӧнсӧ да пуктыны сійӧс букет шӧрӧ.
Ме лэччи канаваӧ да дзоридз шӧрас сатшкысьӧм да чӧскыда и вялӧя сэтчӧ унмовсьӧм гӧна шмельӧс вӧтлӧм бӧрын босьтчи орӧдны дзоридз.
Но тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд: этша на сійӧ, мый заыс бытшласис быд боксянь, весигтӧ чышъян пыр, кодӧн ме тӧби киӧс, — сійӧ вӧлі сэтшӧм ёна крепыд, мый ме вийси сыкӧд минут вит ӧтикӧн-ӧтикӧн сіяссӧ орйӧдлігтыр.
Кор ме, медбӧрын, орӧді дзоридзсӧ, заыс вӧлі нин дзоньнас бонзьӧма, да и дзоридзыс нин эз кажитчы сэтшӧм свежӧйӧн да мичаӧн.
Сыысь кындзи, сійӧ, аслас грубӧйлун да аляповатостьыс вӧсна, эз лӧсяв букетса нежнӧй дзоридзьяс дінӧ.
Ме жалиті, мый дзик прӧста вии дзоридзсӧ, коді вӧлі бур аслас местаын, да шыбыті сійӧс.
«Но кутшӧм энергия да вын олӧмыслӧн», мӧвпышті ме, сійӧ выныштчӧмӧс дум вылӧ уськӧдіг, кодӧн ме орӧді дзоридзсӧ.
«Кутшӧм ёна сійӧ дорйис да кутшӧм донаа вузаліс ассьыс олӧмсӧ.»
Гортланьӧ туйыс муніс пар улӧ сӧмын на гӧрӧм черноземнӧй муяс вывті.
Ме муні буса черноземнӧй туй кузя веськыда.
Гӧрӧм муыс вӧлі помещиклӧн, зэв ыджыд, сідз мый ӧтар-мӧдар бокысь и водза гӧра паныдсӧ немтор оз вӧлі тыдав сьӧд, шыльыда гӧрӧм, нӧшта пинёвттӧм на парсьыс кындзи.
Гӧрӧмыс вӧлі бур, и му кузя некӧн эз тыдав ни ӧти быдмӧг, ни ӧти турун — ставыс вӧлі сьӧд.
«Со ӧд мортыд кутшӧм разрушайтысь существо, ассьыс олӧмсӧ видзӧм могысь мыйдта бырӧдӧма уна сикас ловъя лов, быдмӧг», мӧвпышті ме, тайӧ кулӧм сьӧд му вывсьыс мыйкӧ ловъятор корсиг.
Ме водзладорын, туйсянь веськыдвылын, тыдыштіс кутшӧмкӧ кусттор.
Кор ме матыстчи матӧджык, кустторйын ме тӧдмалі сэтшӧм жӧ «татаринӧс», кодлысь дзоридзсӧ ме дзик прӧста орӧді да шыбыті.
«Татаринлӧн» кустыс вӧлі куим вожа.
Ӧтисӧ вӧлі орӧдӧма, да, кыдз кералӧм сой, чурвидзис важыслӧн колясыс.
Кык мукӧд вылас вӧлі быд вылын ӧти дзоридзӧн.
Дзоридзьясыс тайӧ коркӧ вӧвлӧмаӧсь гӧрдӧсь, ӧні жӧ вӧліны сьӧдӧсь.
Ӧти засӧ вӧлі чегӧма, да джынйыс сылӧн, помас няйтӧсь дзоридзӧн, ӧшӧдчӧма увлань, мӧдыс, кӧть и мавтчӧма черноземнӧй няйтӧн, век на чурвидзис вывлань.
Тыдалӧ вӧлі, мый став кусттор вывтіыс мунлӧмаӧсь кӧльӧсаӧн да сы бӧрын нин кыпӧдчис да сы вӧсна сулаліс бокног, но век жӧ сулаліс, —
быттьӧ нетшыштӧмны сійӧ телӧлысь кусӧк, гугӧдӧмны гырк пытшкӧссӧ, орӧдӧмны сойсӧ, перйӧмны синъяссӧ,
но сійӧ век сулалӧ да оз сетчы мортлы, коді сы гӧгӧрысь бырӧдӧма сылысь став воксӧ.
«Эстшӧм энергия! — мӧвпышті ме, — ставсӧ вермаліс морт, миллионъясӧн бырӧдіс турунъяс, а тайӧ век оз сетчы».
И мем уси дум вылӧ ӧти кавказскӧй история, юкӧнсӧ кодлысь ме аддзылі, юкӧнсӧ кывлі асланыс синмӧн аддзылысьяссянь, а юкӧнсӧ вообразиті аслым.
Тайӧ историяыс, кыдзи сійӧ тэчсис менам казьтылӧмын да воображениеын, со кутшӧм.
I
Тайӧ вӧлі 1851-ӧд во помын.
Ноябрь тӧлысся кӧдзыд рытӧ Хаджи Мурат вӧв вылын пырис кизякса душистӧй тшынӧн тшынасьысь чеченскӧй немирнӧй аул Махкетӧ, коді сулаліс роч владениеяссянь верст кызь сайын.
Сӧмын на ланьтіс муэдзинлӧн зэлыд сьылӧмыс, и кизякса тшын дукӧн йиджтысьӧм сӧстӧм горнӧй сынӧдын, ауллӧн дзескыд, сотаяс моз мӧда-мӧдкӧд йитчӧм сакляясӧ разӧдчысь мӧсъяслӧн баксӧм да баляяслӧн бальгӧм шыяс сайын, лӧсьыда вӧлі кылӧны вензьысь мужскӧй гӧлӧсъяслӧн гортаннӧй шыясыс, нывбабаяслӧн да челядьлӧн гӧлӧсъясыс.
Хаджи Муратыс тайӧ вӧлі Шамильлӧн аслас подвигъяснас знаменитӧй наиб, коді некыдз мӧд ног эз петавлыв аслас значоктӧг, сы гӧгӧр дасъясӧн джигитуйтысь мюридъясӧн коллялана.
Ӧні, башлыкӧ да буркаӧ тӧбсьӧм, код увсянь чурвидзис винтовка, сійӧ локтіс ӧти мюридкӧд, кыдз позьӧ этшаджык казяланаӧн зілиг, аслас тэрыб сьӧд синъяснас виччысьӧмӧн видзӧдлывліс туй кузя сылы паныд сюрлысь аулса олысьяслы чужӧманыс.
Аул шӧрӧдз воӧм бӧрын, Хаджи Мурат муніс не улич кузя, коді вӧлі нуӧдӧ площадь дінӧ, а кежис шуйга вылӧ векньыдик уличаӧ.
Проулокын горакодь бокӧ кодйӧм мӧд сакля дорӧ воӧм бӧрын сійӧ, гӧгӧр видзӧдіг, сувтіс.
Сакля водзвывса лэб улас некод эз вӧв, вевт вылас жӧ, сёйӧн выльысь мавтӧм труба сайын, куйліс тулупӧн вевттьысьӧм морт.
Хаджи Мурат плеть воропнас вӧрзьӧдіс вевт вылын куйлысь мортсӧ да цокнитіс кывнас.
Тулун улысь кыпӧдчис войся шапкаа да лӧсталысь, важ бешмета старик.
Стариклӧн, синлысъястӧм синъясыс вӧліны гӧрдӧсь да васӧдӧсь, и сійӧ, медым паськӧдны лемасьӧм синъяссӧ, мигайтіс найӧн.
Хаджи Мурат шуис пыркадся: «Селям алейкум», да восьтіс чужӧмсӧ.
— Алейкум селям, — Хаджи Муратӧс тӧдӧм мысти пиньтӧм вомнас нюмъялігтырйи шуис старик да аслас кос кокъяс йылӧ кыпӧдчӧмӧн мӧдіс наӧн веськавны зільны труба дінын сулалысь пу каблука туфлиясӧ.
Кӧмасьӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьтӧг пасьталіс чукрасьӧм нагольнӧй тулуп да кутіс бӧрӧн лэччыны пос кузя, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма вевт дінӧ.
И пасьтасигӧн и лэччигӧн, старик качлӧдліс чукырӧсь да вӧсньыдик гожъялӧм сьылі вывса юрӧн да дугдывтӧг шашкис пиньтӧм вомнас.
Му вылӧ лэччӧм мысти, сійӧ гостеприимнӧя кутчысис Хаджи Мурат вӧв домповодӧ да веськыдладор стремяӧ,
но Хаджи Муратлӧн аслас вӧв вылысь тэрыба лэччысь збой, вына мюрид, старикӧс вештыштӧмӧн, вежис сійӧс.
Хаджи Мурат лэччис вӧв вылысь да, неуна чотыштӧмӧн, пырис лэб улӧ.
Сылы паныд ӧдзӧсысь тэрыба петіс ар дас вита детинка да чуймӧмӧн кутіс видзӧдны локтысьяс вылӧ кисьмӧм сэтӧр кодь, волялысь синъясӧн.
— Котӧрт мечетьӧ, кор батьтӧ, — тшӧктіс сылы старик да, Хаджи Муратӧс пановтӧмӧн, сылы восьтіс дзуртысь кокньыдик ӧдзӧссӧ сакляӧ.
Сэк кор Хаджи Мурат пырӧ вӧлі пыдіас, пытшкӧс ӧдзӧссьыс юрлӧсъяс нуигтыр петіс абу нин том, вӧсньыдик, косіник нывбаба, гӧрд бешмета виж дӧрӧм вылас да лӧз шароваръяса.
— Тэнад воӧмыд шудлань, — шуис сійӧ да, кык пӧвсӧн кусыньтчӧмӧн, кутіс сакля водз стен дінӧ пуктавны юрлӧсъяс гӧстьлы пукалӧм вылӧ.
— Пияныд тэнад медым ловъяӧсь вӧлісны, — ас вывсьыс буркасӧ, винтовкасӧ да шашкасӧ пӧрччӧм; бӧрын вочавидзис Хаджи Мурат да сетіс найӧс стариклы.
Шыльыда мавтӧм да чистӧя белитӧм стенын дзирдалысь кык гырысь таз костӧ, кӧзяинлӧн ӧшалысь ӧружие дінӧ старик виччысьӧмпырысь ӧшӧдіс кӧрттувъяс йылӧ винтовкасӧ да шашкасӧ.
Хаджи Мурат, ас вывсьыс мыш сайысь пистолетсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, матыстчис вольсалӧм юрлӧсъяс дінӧ да, черкескасӧ сюркньыштӧмӧн, пуксис на вылӧ.
Старик пуксис сы дінӧ аслас куш кокбӧрляясыс вылӧ, тупкис синъяссӧ, лэптіс кияссӧ кипыдӧсъяснас вывлань.
Хаджи Мурат вӧчис сійӧс жӧ,
сэсся найӧ кыкнанныс, молитва лыддьӧм бӧрын, малыштісны ассьыныс чужӧмъяссӧ кияснаныс, тош поманыс найӧс ӧтлаӧдӧмӧн.
— <kaz>Не хабар</kaz>? — юаліс Хаджи Мурат стариклысь (мӧд ног кӧ, мый выльыс?).
— <kaz>Хабар иок</kaz> (абу выльторйыс), — аслас кулӧмкодь гӧрд синъяснас Хаджи Муратлы не чужӧмас, а морӧс вылӧ видзӧдіг вочавидзис старик. — Ме пчельник вылын ола, сӧмын ӧні вои пиӧс аддзӧдлыны.
Сійӧ тӧдӧ.
Хаджи Мурат гӧгӧрвоис, мый старик оз кӧсйы висьтавны сійӧс, мый тӧдӧ да мый колӧ вӧлі тӧдны Хаджи Муратлы, да, кокньыдика юрнас лайкнитӧмӧн, эз кут сэсся юасьны.
— Бур выльторйыс нинӧм абу, — сёрнитны мӧдіс старик. — Сӧмын и выльыс, мый век кӧчьяс сёрнитчӧны, кыдзи налы орёлъясӧс вӧтлыны.
А орёлъяс век чашйӧны то ӧтикӧс, то мӧдӧс.
Кольӧм вежонас роч понъяс Мичицкийяслысь турун сотісны, мед чужӧмныс налӧн чашйысьӧ, — лӧгпырысь киргӧмӧн висьталіс старик.
Пырис Хаджи Муратлӧн мюридыс да аслас вына кокъяслӧн гырысь воськовъяснас му джодж кузя небыда тувччалігтыр, сідзи жӧ, кыдзи и Хаджи Мурат, пӧрччис буркасӧ, винтовкасӧ да шашкасӧ и, ас вылас сӧмын кинжал да пистолет кольӧмӧн, ачыс ӧшӧдіс найӧс сійӧ жӧ кӧрттувъяс вылас, кодъяс вылын ӧшаліс Хаджи Муратлӧн ӧружиеыс.
— Сійӧ коді? — пырысь вылӧ индӧмӧн, Хаджи Муратлысь юаліс старик.
— Менам мюрид,
Элдар нимыс сылӧн, — шуис Хаджи Мурат.
— Бур, — шуис старик да индіс Элдарлы гын вылысь места, Хаджи Мурат дінын.
Элдар пуксис коксӧ кресталӧмӧн да чӧвланьтӧмӧн кутіс видзӧдны сёрнитысь старик чужӧм вылӧ мича, ыжлӧн кодь синъяснас.
Старик висьталіс, кыдзи налӧн молодцы кольӧм вежонын кутісны кык салдатӧс, ӧтисӧ виисны, а мӧдсӧ мӧдӧдісны Веденоӧ, Шамиль дінӧ.
Хаджи Мурат рассеяннӧя кывзіс, ӧдзӧс вылӧ видзӧдаліг да ортсысянь кылысь шыясӧ кывзысигтырйи.
Лэбулын сакля водзвылын кылісны кокшыяс, ӧдзӧс дзуркнитчис, и пырис кӧзяин.
Саклялӧн кӧзяиныс, Садо, вӧлі ар нелямына морт, ичӧтик тошка, кузь ныра, да сэтшӧм жӧ сьӧд, кӧть не сымында волялана синъяса, кыдзи дас вит арӧса детинкалӧн, аслас пилӧн, коді котӧртліс сійӧс корны да батьыскӧд ӧтлаын пырис сакляӧ и пуксис ӧдзӧс дінӧ.
Ӧдзӧс дінын пу башмакъяссӧ пӧрччӧм бӧрын, кӧзяиныс важӧн бритлытӧм быдман кузь сьӧд юрсиӧн тырны кутӧм балябӧжыс вылӧ вештыштіс важ, зыртчӧм папахасӧ да пырысьпыр жӧ коксӧ кресталӧмӧн пуксис Хаджи Мураткӧд орччӧн.
Сідз жӧ, кыдзи и старик, сійӧ кунис синъяссӧ, лэптіс кисӧ кипыдӧсъяснас вывлань, лыддис молитва, малыштіс кияснас чужӧмсӧ да сӧмын сэки мӧдіс сёрнитны.
Сійӧ висьталіс, мый Шамильсянь вӧлі приказ кутны Хаджи Муратӧс, ловйӧн либӧ кулӧмӧн, мый сӧмын на тӧрыт мунісны Шамильлӧн посланецъясыс, да мый народ полӧ не кывзысьны Шамильлысь, да мый та вӧсна колӧ лоны осторожнӧйӧн.
— Менам керкаын, — шуис Садо, — менам кунаклы, кытчӧдз ме ловъя, некод нинӧм оз вӧч.
А вот поле вылас кыдзи?
Мӧвпавны колӧ.
Хаджи Мурат ёсьтысьӧмӧн кывзіс да ошканаа лайкйӧдліс юрнас,
и кор Садо помаліс, сійӧ шуис:
— Бур.
Ӧні колӧ рочьяс дінӧ мӧдӧдны мортӧс письмӧӧн.
Менам мюрид мунас, сӧмын колльӧдысь колӧ.
— Бату вокӧс ыста, — шуис Садо. — Кор Батуӧс, — шыасис сійӧ пиыс дінӧ.
Детинка, пружинаяс вылын моз, чеччыштіс тэрыб кокъясыс вылӧ да ӧдйӧн, киясӧн ӧвтчиг, петіс сакляысь.
Минут 10 кымын мысти сійӧ бӧр локтіс сьӧдӧдз гожъялӧм, сӧнӧд яя дженьыд кокъяса чеченецкӧд, коді вӧлі киссянвыйӧдз важмӧм, сыръясӧн косясьлӧм сосъяса виж черкескаа да увлань лэдзӧм ноговицаяса.
Хаджи Мурат видзаасис выльӧн воыськӧд да пыр жӧ, сідз жӧ лишнӧй кывъяс висьтавтӧг, шуис:
— Верман нуӧдны менсьым мюридӧс рочьяс дінӧ?
— Позьӧ, — гажаа вочавидзис Бата. — Ставсӧ позьӧ.
Мекӧд воча ни ӧти чеченец оз вермы мунны.
А то мукӧдыс мунас, ставсӧ кӧсйысяс, да немтор оз вӧч.
А ме верма.
— Ладнӧ, — шуис Хаджи Мурат. — Уджсьыд пӧлучитан куимӧс, — шуис сійӧ куим чунь петкӧдлӧмӧн.
Бата лайкнитіс юрнас, петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ гӧгӧрвоис, но содтіс, мый сылы дона не сьӧмыс, а сійӧ честь ради дась служитны Хаджи Муратлы.
Гӧраясын ставыс тӧдӧны Хаджи Муратӧс, кыдзи сійӧ роч порсьясӧс нӧйтліс.
— Бур, — шуис Хаджи Мурат. — Гезыд бур — кузь, а сёрни дженьыд.
— Но чӧв овны понда, — шуис Бата.
— Кӧні Аргун кусыньтсьӧ, кыр весьтас, вӧрас эрд, кык зорӧд сулалӧны.
Тӧдан?
— Тӧда.
— Сэні менам куим верзьӧма виччысьӧны, — шуис Хаджи Мурат.
— <kaz>Айя</kaz>! — юрнас лайкйӧдліг сёрнитіс Бата.
— Юалан Хан-Магомаӧс.
Хан-Магома тӧдӧ, мый вӧчны да мый сёрнитны.
Сійӧс нуӧдны роч начальник дінӧ, Воронцов дінӧ, князь дінас.
Верман?
— Нуӧда.
— Нуӧдны и бӧр вайӧдны.
Верман?
— Позьӧ.
— Нуӧдан, вӧрӧ бӧр локтан.
И ме сэні лоа.
— Ставсӧ вӧча, — шуис Бата, кыпӧдчис да, кияссӧ морӧс дінас пуктӧмӧн, петіс.
— Нӧшта мортӧс Гехиӧ ыстыны колӧ, — кӧзяинлы шуис Хаджи Мурат, кор Бата петіс. — Гехиас колӧ со мый, — заводитіс сійӧ, черкескалӧн хозырьяс пиысь ӧтиӧ кутчысьӧмӧн, но сакляӧ пырысь кык нывбабаӧс аддзӧм бӧрын пыр жӧ лэдзис кисӧ да чӧвланьтіс.
Ӧтиыс вӧлі Садолӧн гӧтырыс, буретш сійӧ абу нин том, косіндзи нывбабаыс, коді пукталіс юрлӧсъяссӧ.
Мӧдыс вӧлі гӧрд шароваръяса да турунвиж бешмета, эзысь монетаясысь вӧчӧм занавескаӧн став морӧссӧ вевттьӧм дзик на томиник нывка.
Сылӧн абу кузь, но кыз, чорыд сьӧд кӧса помас, коді куйліс кос яя мыш пельпомъяс костын, вӧлі ӧшӧдӧма эзысь чӧлкӧвӧй; сэтшӧм жӧ сьӧд, сэтӧр кодь синъясыс, кыдзи и батьыслӧн да вокыслӧн, гажа югъялісны том, стрӧгӧн лоны зілян чужӧмын.
Сійӧ эз видзӧд гӧстьяс вылӧ, но тыдалӧ вӧлі, мый чувствуйтіс налысь тан олӧмсӧ.
Садолӧн гӧтырыс вайис ляпкыдик, гӧгрӧс пызан, код вылын вӧліны чай, пильгиши, выя блинъяс, сыр, чурёк (вӧсньыда вӧсньӧдӧм нянь) да ма.
Нывка вайис таз, кумган да кичышкӧд.
Садо да Хаджи Мурат — кыкнаныс чӧв олісны став кад чӧжсӧ, кытчӧдз нывбабаяс, асланыс гӧрд небыдик пыдӧстӧм чувякъяснас ньӧжйӧник ветліг, лӧсьӧдалісны вайӧмторсӧ гӧстьяс водзӧ.
Элдар, ыжлӧнкодь синъяссӧ ассьыс крестӧн пуктӧм кокъяс вылас веськӧдӧмӧн, вӧлі вӧрзьытӧм, кыдзи статуя, став сійӧ кадсӧ, кытчӧдз нывбабаяс вӧліны сакляынӧсь.
Сӧмын кор нывбабаяс петісны да ӧдзӧс сайын дзикӧдз лӧнисны налӧн кокшыясыс, Элдар кокнялӧмӧн ышловзис, а Хаджи Мурат судзӧдіс черкеска хозырьяс пиысь ӧтикӧс, перйис пуля, коді вӧлі тупкӧма хозырьсӧ, да пуля увсьыс перйис трубочкаӧ гартыштӧм записка.
— Пилы сетны, — запискасӧ мыччӧдліг, шуис сійӧ.
— Кытчӧ вочакывсӧ? — юаліс Садо.
— Тэныд, а тэ меным ваян.
— Лоас вӧчӧма, — шуис Садо да запискасӧ пуктіс аслас черкеска хозырьӧ.
Сэсся, киас кумган босьтӧмӧн, сійӧ Хаджи Мурат дінӧ вештіс таз.
Хаджи Мурат пуджис мускулистӧй ки кисть вевдортіыс еджыд сойяс вылын бешметлысь сосъяссӧ да лӧсьӧдіс кияссӧ сӧдз, кӧдзыд струя улӧ, кодӧс кумганысь кисьтіс Садо.
Сӧстӧм кыз дӧра кичышкӧдӧн кияссӧ чышкӧм бӧрын, Хаджи Мурат вешйыштіс сёян дінӧ.
Тайӧс жӧ вӧчис Элдар.
Кытчӧдз гӧстьяс сёйисны, Садо пукаліс налы паныдӧн да некымын пӧв аттьӧаліс локтӧмысь.
Ӧдзӧс дінын пукалысь детинка, Хаджи Мурат вылысь ассьыс югъялан сьӧд синъяссӧ вештывтӧг, нюмъяліс, кыдз быттьӧ аслас нюмӧн батьыслысь кывъяссӧ вынсьӧдіг.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Хаджи Мурат сутки дорысь дырджык немтор эз сёйлы, сійӧ сёйыштіс сӧмын неуна нянь, сыр да, кинжал улысь ичӧтик пуртсӧ перйӧмӧн, босьтыштіс ма да мавтыштіс сійӧс нянь вылӧ.
— Миян маыд бур.
Тавося воыс став вося серти ма: и уна и бур, — шуис старик, тыдалӧ дӧвӧль лон сійӧн, мый Хаджи Мурат сёйӧ сылысь масӧ.
— Аттьӧ, — шуис Хаджи Мурат да вешйыштіс сёян дінысь.
Элдарлы колӧ на вӧлі сёйнысӧ, но сійӧ сідз жӧ, кыдзи и сылӧн мюршидыс, вешйыштіс пызан дінысь да сетіс Хаджи Муратлы таз да кумган.
Садо тӧдіс, мый Хаджи Муратӧс примитӧмӧн сійӧ рискуйтіс олӧмнас, сы вӧсна мый Шамильлӧн Хаджи Мураткӧд пинясьӧм бӧрын Чечняса став олысьяслы, казнь грӧзба улын, вӧлі висьталӧма не примитны Хаджи Муратӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый аулса олысьяс быд минутын вермисны тӧдмавны сы керкаын Хаджи Мурат олӧм йылысь да вермисны корны сійӧс выдайтӧм.
Но тайӧ не сӧмын эз майшӧд, а весиг радуйтіс Садоӧс.
Садо лыддис аслас долгӧн дорйыны гӧстьӧс, кӧть мед и ковмис эськӧ таысь аслас олӧмӧн вештысьны, и сійӧ радуйтчис ас вылас, гордитчис аснас сыысь, мый вӧчӧ сідзи, кыдзи колӧ.
— Кытчӧдз тэ менам керкаын да юрӧй менам пельпом вылын, некод тэныд немтор оз вӧч, — выльысь висьталіс сійӧ Хаджи Муратлы.
Хаджи Мурат видзӧдліс сылӧн югъялысь синъясас да, гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ вӧлі збыльтор, мыетш кӧ торжественнӧя шуис:
— Мед пӧлучитан тэ радлун да олӧм.
Садо бур кывйысь аттьӧалӧм петкӧдлӧм могысь чӧла топӧдіс кияссӧ морӧс бердас.
Саклялысь ставеньяссӧ пӧдлалӧм да каминӧ увъяс дасьтӧм бӧрын, Садо торъя гажаа да кыпыда петіс кунацкӧйысь да пырис саклялӧн сійӧ вежӧсӧ, кӧні оліс сылӧн став семьяыс.
Нывбабаяс эз на узьны да сёрнитісны ӧпаснӧй гӧстьяс йылысь, кодъяс узьмӧдчисны на ордын кунацкӧйын.
II
Самӧй тайӧ вояс Воздвиженскӧй передовӧй крепостьысь, кызь верст сайын аулсянь, кодын узис Хаджи Мурат, укреплениеысь Шахгиринскӧй ворота сайӧ петісны унтер-офицеркӧд куим салдат.
Салдатъяс вӧліны полушубокаӧсь да папахаясаӧсь, пельпом вомӧн сюркнялӧм шинельясаӧсь да пидзӧсысь вылӧджык сапӧгаясаӧсь, кыдзи сэки ветлӧдлісны кавказскӧй салдатъяс.
Салдатъяс, пельпомъяс вылын ружьеясӧн, первойсӧ мунісны туй кузя, сэсся, 500 кымын воськов мунӧм бӧрын, кежисны сыысь да, кос коръяс вывті сапӧгъясӧн таркӧдігтыр, мунісны 20 кымын воськов веськыдвылӧ да сувтісны чегӧм чинара дінӧ, кодлӧн сьӧд стволыс тыдыштіс и пемыдас.
Тайӧ чинара дінас векджык мӧдӧдсьывліс секрет.
Яръюгыд кодзувъясыс, кодъяс быттьӧ котӧртісны пу йывъяс кузя, кодыр салдатъяс мунісны вӧрӧд, ӧні сувтісны, пуяслӧн кушмӧм увъяс костӧд югыда дзирдалігтыр.
— Аттьӧ, кос, — шуис унтер-офицер Панов пельпом вывсьыс кузь штыка ружьесӧ босьтіг да, сыӧн зятнитӧм бӧрын, сувтӧдіс сійӧс пу бердӧ.
Куим салдат вӧчисны сійӧс жӧ.
— А ӧд и эм — вошті, — скӧрысь ропкӧмӧн шуис Панов, — либӧ вуні, либӧ чеччыштіс туй вылын.
— Мый нӧ корсян? — салдатъяс пиысь ӧти юаліс збой, гажа гӧлӧсӧн.
— Трубка, — чӧртыс сійӧс тӧдас кытчӧ вошис!
— Чубукыс нӧ дзонь? — юаліс збой гӧлӧс.
— Чубук — со сійӧ.
— А муас веськыда?
— Но, кысь нин.
— Тайӧс ми живо лӧсьӧдам.
Секретын куритны ӧлӧдӧма вӧлі, но тайӧ секретыс пӧшти эз вӧв секрет, а бӧльӧджык водзвывса караул, коді мӧдӧдсьыліс сы могысь, медым горецъяс эз вермыны казявтӧг вайны, кыдзи найӧ вӧчлывлісны войдӧр, ӧрудие да лыйлыны укрепление кузя, и Панов эз лыддьы коланаӧн лишитны асьсӧ куритчӧмысь да та вӧсна сӧгласитчис гажа салдатлӧн висьталӧмкӧд.
Гажа салдат перйис зептысь пурт да мӧдіс кодйыны мусӧ.
Гурантор кодйӧм бӧрын, сійӧ шыльӧдыштіс сійӧс, лӧсьӧдіс сы дінӧ чубучоксӧ, и трубка вӧлі дась.
Серничок ӧзйис, кынӧм вылас куйлысь салдатлысь банлыяса чужӧмсӧ здук кежлӧ югдӧдлӧмӧн.
Чубукыс мӧдіс чипсавны, и Панов кыліс ӧзйысь махоркалысь лӧсьыд дук.
— Лӧсьӧдін? — кок йылӧ кыпӧдчигмоз шуис сійӧ.
— А то кыдз жӧ.
— Экӧй молодчина Авдеев!
Нолы?
Авдеев, местасӧ Пановлы сетіг да тшынсӧ вомсьыс лэдзигтыр, пӧрӧдчис бок вылӧ.
Панов водіс рушку вылас да, чубучоксӧ соспомӧн чышкыштӧмӧн, заводитіс кыскавны.
Куритчӧм бӧрын салдатъяс костын кӧртасис сёрни.
— А висьталӧны вӧлі, ротнӧйыд пӧ бара ящикӧ пырӧма.
Ворссьӧма со, — салдатъяс пиысь ӧти шуис дыш гӧлӧсӧн.
— Сетас, — шуис Панов.
— Тӧдӧмысь, офицерыс бур, — отсыштіс Авдеев.
— Бур, бур, — зумыша водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ панысьыс, — менам сӧвет серти колӧ ротаыслы сёрнитны сыкӧд: босьтін кӧ, сідзкӧ висьтав, уна-ӧ да кор сетан.
— Кыдзи рота шуас, — трубкаысь торйӧдчӧмӧн висьталіс Панов.
— Тӧдӧмысь, мирыд ыджыд морт, — отсыштіс Авдеев.
— Колӧ со зӧр ньӧбны, да тулыс кежлӧ сапӧгъяс дзоньтавны, сьӧм колӧ, а сійӧ кӧ босьтіс сьӧмсӧ... — настаивайтіс недовольнӧйыс.
— Шуа, кыдзи рота кӧсйӧ, — выльысь шуис Панов, — абу первойяысь: босьтас и сетас.
Сійӧ кадъясӧ Кавказын быд рота аслас бӧрйӧмаяс пыр заведуйтіс став овмӧсӧн.
Сійӧ босьтліс казнасянь сьӧм 6 шайт 50 урӧн морт вылӧ да ачыс асьсӧ продовольствуйтліс, садитліс капуста, ытшкис турун, видзис ассьыс повозкаяс, щӧгӧляйтіс ротнӧй пӧт вӧвъясӧн.
Ротнӧй сьӧмыс жӧ вӧлі ящикын, кодлӧн ключьясыс вӧліны ротнӧй командир ордын, и тшӧкыда лолывліс сідз, мый ротнӧй командир уджйӧзӧн босьтліс ящикысь.
Тадзи вӧлі и ӧні, да та йылысь и сёрнитісны салдатъяс.
Зумбыртчӧм салдат Никитин кӧсйис корны отчот ротнӧйсянь, а Панов да Авдеев лыддисны, мый оз ков вӧлі.
Панов бӧрын куритыштіс и Никитин да, шинельсӧ ас улас вольсалӧмӧн, пуксис, пу дінӧ нёровтчӧмӧн.
Салдатъяс ланьтісны.
Сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи тӧлыс юр весьтаныс вылын вӧрӧдіс пуяслысь йывъяссӧ.
Друг тайӧ дугдывлытӧм лӧнь шышкӧм шӧрас кыліс шакалъяслӧн горзӧм, омлялӧм, бӧрдӧм, сералӧм.
— Аддзан, проклятъясыд кыдзи омлялӧны, — шуис Авдеев.
— Тайӧ тэ вылын найӧ сералӧны, мый тэнад чужӧмыд боквылад, — висьталіс нёльӧд салдатлӧн вӧсньыдик хохлацкӧй гӧлӧс.
Бара ставыс чӧвланьтіс, сӧмын тӧлыс вӧрӧдыштіс пуяслысь увъяссӧ, кодзувъяссӧ то восьтылӧмӧн, то сайӧдӧмӧн.
— А мый, Антоныч, — Пановлысь друг юаліс гажа Авдеев, — тэныд овлӧ коркӧ гажтӧм?
— Кутшӧм нӧ гажтӧм? — дышпырысь вочавидзис Панов.
— А меным мукӧддырйиыс сэтшӧма гажтӧм, сэтшӧма гажтӧм, мый, кажитчӧ, и ачым ог тӧд, мый эськӧ ас вылын вӧчи.
— Со тэ! — шуис Панов.
— Ме сэк сьӧмсӧ юи, ӧд тайӧ ставыс гажтӧм вӧсна.
Сӧліс, сӧліс ме вылӧ.
Мӧвпала: вай, коддзытӧдз юа.
— А овлывлӧ, вина помсьыд нӧшта омӧльджык.
— И тайӧ вӧлі.
Да кытчӧ воштысян?
— Да мыйысь нӧ гажтӧмтчансӧ?
— Месӧ?
Да горт вӧсна гажтӧмтча.
— Мый нӧ — озыра олінныд?
— Абу эськӧ озыръяс, а олім справнӧя.
Бура олім.
И Авдеев заводитіс висьтавлыны сійӧс, мый сійӧ уна пӧв нин висьтавліс тайӧ жӧ Пановыслы.
— Ӧд ме ас окотаысь вок пыдди муні, — висьтавліс Авдеев.
— Сылӧн челядьыс ачыс — вит, а менӧ сӧмын на гӧтралісны.
Матуш корны пондіс.
Думайтӧ: мый мен,
гашкӧ и казьтыштасны менсьым бурӧс.
Ветлі барин дінӧ.
Барин миян бур, шуӧ:
Молодец! Мун.
Тадзи и муні вок пыдди.
— Мый жӧ, тайӧ бур, — шуис Панов.
— А вот эскан-ӧ, Антоныч, ӧні гажтӧмтча.
И сы вӧсна ёнджыкасӧ и гажтӧмтча, мый мыйла, меся, тэ вок пыддиыд мунін.
Сійӧ; меся, ӧні царствуйтӧ, а тэ со мучитчан.
И мый унджык думайта, сымын омӧльджык,
сэтшӧм грек, тыдалӧ.
Авдеев чӧволыштіс.
— Али куритам бара? — юаліс Авдеев.
— Но мый жӧ, лӧсьӧд!
Но куритны салдатъяслы эз удайччы.
Сӧмын на Авдеев чеччис да кӧсйис бара лӧсьӧдны трубкасӧ, кыдзи тӧв шышкӧм улын кылісны туй кузя воськовъяс.
Панов босьтіс ружьесӧ да кокнас йӧткыштіс Никитинӧс.
Никитин чеччис кокйылӧ да лэптіс шинельсӧ.
Кыпӧдчис и коймӧдыс — Бондаренко.
— А ме, вокъяс, кутшӧм вӧт аддзылі...
Авдеев шикнитіс Бондаренко вылӧ, и салдатъяс кынмисны кывзігтыр.
Абу сапӧгъясӧн кӧмасьӧм йӧзлӧн небыдик воськовъясыс матыстчисны.
Век бурджыка да бурджыка кыліс пемыдас коръяслӧн да кос увъяслӧн ратшкӧмыс.
Сэсся кыліс сёрнитӧм сійӧ аслыс сяма, гортаннӧй кыв вылын, кодӧн сёрнитӧны чеченецъяс.
Салдатъяс ӧні не сӧмын кылісны, но и аддзисны кык вуджӧр, кодъяс прӧйдитісны пуяс кост югыдінтіыс.
Ӧти вуджӧрыс вӧлі ляпкыдджык, мӧдыс — джуджыдджык.
Кор вуджӧръясыс воисны салдатъяс весьтӧ, Панов, ружьесӧ <rus>на руку</rus> босьтӧмӧн, аслас кык ёрткӧд ӧтлаын петіс туй вылӧ.
— Коді мунӧ? — горӧдіс сійӧ.
— Чечен мирнӧй, — сёрнитны мӧдіс сійӧ, кодыс вӧлі ляпкыдджык.
Тайӧ вӧлі Бата.
— Ружье <kaz>иок</kaz>, шашка <kaz>иок</kaz>, — ас вылас ликтӧмӧн шуаліс сійӧ. — <ns>Кинезь</ns> колӧ.
Сійӧ, кодыс вӧлі джуджыдджык, чӧв сулаліс аслас ёртыс бердын.
Сы вылысын сідз жӧ эз вӧв ӧружиеыс.
— Лазутчик,
значит, полковӧй дінӧ, — аслас ёртъясыслы гӧгӧрвоӧдӧмӧн висьталіс Панов.
— <ns>Кинезь</ns> Воронцов ёна колӧ, ыджыд делӧ колӧ, — шуаліс Бата.
— Ладнӧ, ладнӧ, нуӧдам, — шуис Панов. — Мый нӧ, нуӧд ли мый тэ Бондаренкокӧд, — шыасис сійӧ Авдеев дінӧ, — сдайтан дежурнӧйлы, бӧр лок.
Смотри, — шуис Панов, — виччысьӧмӧнджык, ас водзладорад тшӧкты мунны.
abu
— А тайӧ мый? — штыка ружьенас водзлань сетчыштігмоз, кыдзи быттьӧ сійӧ бытшкӧ, шуис Авдеев. — Сутшка ӧтчыд — и парыс ортсӧ.
— Кытчӧ нӧ сійӧ туяс, бытшкан кӧ, — шуис Бондаренко.
— Но, марш!
Кор кык салдатлӧн лазутчикъяскӧд кок шыясныс эз мӧдны кывны, Панов да Никитин бӧр локтісны асланыс местаӧ.
— И чӧртыс найӧс новлӧдлӧ войяснас! — шуис Никитин.
— Сідзкӧ, колӧ, — шуис Панов. — А ыркыд лоис, — содтіс сійӧ да, шинельсӧ разьӧмӧн, пасьталіс да пуксис пу дінӧ.
Час кык мысти бӧр воис и Авдеев Бондаренкокӧд.
— Мый нӧ, сдайтін? — юаліс Панов.
— Сдайтім.
Полковӧйлӧн оз на узьны.
Веськыда сы дінӧ нуӧдім.
А кутшӧмӧсь тайӧ, вокӧ тэ менам, куш плешка войтырыс бурӧсь, — водзӧ висьталіс Авдеев. — Ей-богу!
Ме накӧд кыдзи сёрни вылӧ волі.
— Тэ, дерт нин, сёрнитан, — дӧзмӧмӧн шуис Никитин.
— Збыль ӧд, дзик быттьӧ российскӧйяс.
Ӧтиыс гӧтыра.
Марушка, шуа, бар? — Бар шуӧ. — Баранчук, шуа, бар? — Бар, уна. — Парочка? — Парочка, шуӧ. — Сэтшӧма бура сёрнитны мӧдлім.
Бур войтыр.
— Дерт нин, бурӧсь, — шуис Никитин, — сюрлы сылы сӧмын ӧти ӧти вылӧ, сійӧ тэныд сювтӧ лэдзас.
— Тыдалӧ, регыд югдыны мӧдас, — шуис Панов.
— Да, кодзувъясыс кусны нин мӧдісны, — пуксигмозыс шуис Авдеев.
И салдатъяс бара чӧвланьтісны.
III
Казармаяс да салдатскӧй керкаяс ӧшиньясын важӧн нин вӧлі пемыд, но крепостьса медбур керкаяс пиысь ӧтикын югъялісны на став ӧшиньясыс.
Тайӧ керкаас оліс Куринскӧй полкса полковӧй командир, главнокомандующӧйлӧн пи, флигель-адъютант князь Семен Михайлович Воронцов.
Воронцов оліс гӧтырыскӧд, Марья Васильевнакӧд, петербургскӧй знаменитӧй красавицакӧд, и оліс ичӧтик кавказскӧй крепостьын роскошнӧя, кыдзи некод некор эз овлывлы тані.
Воронцовлы да медся нин сійӧ гӧтырлы чайтсьывліс, мый найӧ олӧны тані не сӧмын скромнӧя, но весиг дзескалӧм олӧмӧн; татчӧс олысьяссӧ жӧ тайӧ олӧмыс шензьӧдіс аслас вӧвлытӧм озырлуннас.
Ӧні, 12 час войын, став комната пасьта паськӧдӧм ковёра, лэдзӧм сьӧкыд портьеръяса ыджыд гостинӧйын нёль сисьӧн югдӧдӧм ломбернӧй пызан сайын пукалісны кӧзяева гӧстьясныскӧд да ворсісны картіӧн.
Ворсысьяс пиысь ӧтикыс вӧлі ачыс кӧзяин, кузь чужӧма, еджыд юрсиа, флигель-адъютантскӧй вензельяса да аксельбантъяса полковник Воронцов; партнёрнас сылӧн вӧлі Петербургскӧй университетса кандидат, княжна Воронцоваӧн аслас первойя мужиксянь лоӧм писӧ велӧдӧм могысь неважӧн выпишитӧм учитель, зумыш чужӧма лёзь юра том морт.
Налы паныд ворсісны кык офицер: ӧтиыс — паськыд чужӧма, гӧрд банбокъяса, коді неважӧн вуджис гвардияысь, ротнӧй командир Полторацкий, да зэв веськыда пукалысь полковӧй адъютант, кодлӧн мича чужӧмыс вӧлі кын кодь.
Ачыс княгиня Марья Васильевна, ыджыд тушаа, гырысь синъяса, сьӧд синкыма красавица, пукаліс Полторацкий дорын, сылы кокъясас аслас кринолинӧн инмӧдчӧмӧн да сійӧ картыясӧ видзӧдӧмӧн.
И княгиня кывъясас, и сылӧн видзӧдласъясас и нюмъялӧмас, сылӧн став туша-яй вӧрасас и духиясас, кодъяс кылісны сысянь, вӧлі сійӧ, мый вӧсна Полторацкий вунӧдліс ставсӧ, сылысь матынлунсӧ аддзӧмысь кындзи, и сійӧ вӧчаліс ӧшибка бӧрся ӧшибка, партнерсӧ век ёнджыка да ёнджыка дӧзмӧдӧмӧн.
— Абу, тайӧ туйтӧмтор!
Бара просолитін тузсӧ! — ставнас гӧрдӧдӧмӧн шуис адъютант, кор Полторацкий шыбитіс тузсӧ.
Полторацкий, быттьӧ садьмӧм бӧрын, гӧгӧрвотӧг видзӧдіс дӧзмӧм адъютант вылӧ аслас мелі, паськыда восьтӧм сьӧд синъяснас.
— Но, прӧститӧй сійӧс! — нюмъялӧмӧ шуис Марья Васильевна: — Аддзанныд, ме тіянлы шулі, — шыасис сійӧ Полторацкий дінӧ.
— Да ті дзик энӧ сійӧс висьтавлӧй, — нюмъялӧмӧн шуис Полторацкий.
— Эг ӧмӧй сійӧс? — шуис сійӧ да сідз жӧ нюмъёвтіс.
И тайӧ вочавидзана нюмъёвтӧмыс сэтшӧм ёна взволнуйтіс да радмӧдіс Полторацкийӧс, мый сійӧ гӧрдӧдз гӧрдӧдіс да, картысӧ кватитӧмӧн, заводитіс сорлавны найӧс.
— Абу тэныд сорлавнысӧ, — стрӧга шуис адъютант да мӧдіс аслас чунькытша еджыд кинас сетавны картісӧ сідз, кыдз быттьӧ сійӧ сӧмын кӧсйис регыдджык наысь мездысьны.
Гостинӧйӧ пырис князьлӧн камердинер да доложитіс, мый князьӧс корӧ дежурнӧй.
— Извинитӧй, господа, — шуис князь, аглицкӧй акцентӧн роч кыв вылын сёрнитӧмӧн.
— Тэ ме пыдди, <eng>Маrіе</eng>, пуксян.
— Сӧгласӧсь? — юаліс княгиня, тэрыба да кокниа аслас став ыджыд тушатырнас сувтіг, шӧвкӧн шарӧдчиг да шуда нывбабалӧн долыд нюмӧн нюмъялігтыр.
— Ме век быдтор вылӧ сӧглас, — шуис адъютант, зэв довольнӧй сійӧн, мый сылы паныд ворсӧ ӧні ворсны дзик кужтӧм княгиня.
Полторацкий жӧ нюмъялігтыр сӧмын паськӧдліс кияссӧ.
Роббер помасьӧ нин вӧлі, кор князь бӧр воис гостинӧйӧ.
Сійӧ воис торъя кыпыдӧн да гажаӧн.
— Тӧданныд, мый ме тіянлы вӧзъя?
— Ну?
— Юамӧй шампанскӧй.
— Та вылӧ ме пыр дась, — шуис Полторацкий.
— Мый нӧ, тайӧ зэв лӧсьыд, — шуис адъютант.
— Василий! вайӧй, — шуис князь.
— Мыйла тэнӧ корлісны? — юаліс Марья Васильевна.
Воліс дежурнӧй да нӧшта ӧтик морт.
— Коді?
Мый? — тэрыба юаліс Марья Васильевна.
— Ог вермы висьтавны, — пельпомъяссӧ вӧрзьӧдлӧмӧн шуис Воронцов.
— Он вермы висьтавны, — выльпӧв шуис Марья Васильевна. — Тайӧс ми аддзам.
Вайисны шампанскӧй.
Гӧстьяс юисны морт ӧти стӧканӧн да, ворсӧмсӧ помалӧм да рӧщӧтъяс вӧчӧм бӧрын, мӧдісны прӧщайтчавны.
— Тіянлысь ротатӧ аски индӧма вӧрӧ? — юаліс Полторацкийлысь князь.
— Менсьым.
А мый?
— Сідзкӧ ми аддзысям аски тікӧд, — кокньыдика нюмъялігтыр шуис князь.
— Зэв рад, — шуис Полторацкий, кӧть эськӧ бурасӧ и эз гӧгӧрво, мый сылы висьтавліс Воронцов, да сӧмын сы йылысь тӧждысьӧмӧн, кыдзи сійӧ ӧні топӧдлас кисӧ Марья Васильевналысь.
Марья Васильевна, кыдзи и век, не сӧмын топыда кутліс, но и пыркнитіс Полторацкийлысь кисӧ.
И нӧшта ӧтчыд сылы ӧшибкасӧ, кор сійӧ петіс бубенысь, казьтыштӧмӧн, сійӧ нюмъёвтіс сылы, кыдзи чайтчис Полторацкийлы, шаньсьыс шань, мелі да сьӧлӧмсетана нюмӧн.
Полторацкий муніс гортас сійӧ кыпыд настроениеын, кодӧс вермӧны гӧгӧрвоны сӧмын йӧз, кодъяс, кыдзи сійӧ, быдмисны да воспйтайтчисны светын, кор найӧ, уна тӧлысь чӧж аскежся военнӧй олӧм бӧрын, выльысь аддзӧны асланыс войдӧрся кругысь нывбабаӧс.
Да нӧшта сэтшӧм нывбабаӧс, кыдзи княгиня Воронцова.
Ёртыскӧд олан керкаыс дінӧ воӧм бӧрын сійӧ йӧткыштіс входнӧй ӧдзӧссӧ, но ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Сійӧ стукнитіс, —
ӧдзӧс эз воссьы.
Сылы лоис дӧсаднӧ, да сійӧ пондіс игана ӧдзӧсӧ барабанитны кокнас да шашканас.
Ӧдзӧс сайын кылісны кокшыяс, и Вавила, крепостнӧй, Полторацкийлӧн дворовӧй морт, вештыштіс круксӧ.
— Мыйла думыштін игнавны.
Бӧлбан.
— Да позьӧ ӧмӧй, Алексей Владимир...
— Бара код...
Вот ме тэныд петкӧдла, кыдзи позьӧ...
Полторацкий кӧсйис кучкыны Вавилалы, но вежис думсӧ.
— Но, чӧрт тэкӧд.
Сись ӧзты.
— Дзик пыр.
Вавила вӧлі збыльысь юыштӧма, а юис сійӧ сы вӧсна, мый вӧліс нимлун вылын каптенармус ордын.
Гортас воӧм мысти сійӧ мӧвпыштсис аслас олӧм йылысь, Иван Матвеевич олӧмкӧд, каптенармус олӧмкӧд сійӧс сравнитӧмӧн.
Иван Матвеевичлӧн вӧлісны доходъяс, вӧлі гӧтыр да надейтчис во мысти петны чистӧйӧ.
Вавилаӧс жӧ вӧлі детинкаӧн босьтӧма вылӧ, мӧд ногӧн кӧ господалы служитӧмӧ, да со сылы нин вӧлі нелямын арӧс саяс, а сійӧ эз гӧтрасьлы да оліс аслас безалабернӧй барин дінын походнӧй олӧмӧн.
Бариныс вӧлі бур, тышкасис этша, но кутшӧм нӧ тайӧ вӧлі олӧм!
«Кӧсйис сетны вӧльнӧйӧс, кор локтас Кавказсянь,
да кытчӧ нӧ меным мунны вӧльнӧйнас.
Пон олӧм», мӧвпаліс Вавила.
И сылы сэтшӧм окота лоис узьны, мый сійӧ, полӧмӧн, медым кодкӧ эз пыр да эз ну мыйкӧ, чӧвтіс круксӧ да унмовсис.
Полторацкий пырис комнатаӧ, кӧні сійӧ узьліс ӧтлаын Тихонов ёрткӧд.
— Но, мый, ворссин, — шуис садьмӧм Тихонов.
— А вот и эг, дас сизим шайт вои, дай бутылочка клико юим.
— И Марья Васильевна вылӧ видзӧдін?
— И Марья Васильевна вылӧ видзӧді, — повторитіс Полторацкий.
— Регыд нин чеччыны, — шуис Тихонов, — квайтын колӧ нин выступитны.
— Вавила, — горӧдіс Полторацкий — Смотри, бурджыка менӧ аски садьмӧд витӧ.
— Кыдз нӧ тіянӧс садьмӧдны, кор ті тышкасянныд.
— Ме шуа, мед садьмӧдны.
Кывлін?
— Кывза.
Вавила муніс сапӧгъяс да платье нуигтыр.
А Полторацкий водіс вольпасьӧ да нюмъялігтыр куритіс папироска да кусӧдіс сисьсӧ.
Сійӧ пемыдас аддзис ас водзсьыс Марья Васильевналысь нюмъялан чужӧмсӧ.
Воронцовъяслӧн эз пыр унмовсьны.
Кор гӧстьяс мунісны, Марья Васильевна матыстчис верӧсыс дінӧ да, сы водзладорӧ сувтӧмӧн, стрӧга шуис:
<fra>— Еh bіеn, vous аllеz mе dіrе се quе с'еst?</fra>
<fra>— Маіs, mа chér...</fra>
<fra>— Раs dе mа сhérе!</fra>
<fra>С'еst un émіssаіrе, n'еst-се раs?</fra>
<fra>— Quаnd mêmе jе nе рuіs раs vоus lе dîrе.</fra>
<fra>— Vоus nе роuvеz раs? Аlогs с'еst mоі quі vаіs vоus lе dіrе!</fra>
<fra>— Vоus? *</fra>
— Хаджи Мурат? да? — шуис княгиня, коді кывліс некымын лун нин Хаджи Мураткӧд сёрнитӧмъяс нуӧдӧм йылысь да думайтіс, мый верӧсыс ордын вӧлі ачыс Хаджи Муратыс.
Воронцов эз вермы отрицайтны, но разочаруйтіс гӧтырсӧ сыын, мый вӧлі эз ачыс Хаджи Мурат, а сӧмын лазутчик, коді юӧртіс, мый Хаджи Мурат аски петас сы дінӧ сійӧ местаас, кӧні индӧма керавны вӧр.
Крепостьын ӧти пӧлӧс олӧм шӧрын том Воронцовъяс — и верӧсыс и гӧтырыс — вӧліны радӧсь тайӧ лоӧмторйыслы.
Кутшӧм долыд лоӧ тайӧ юӧрыс сы батьлы — та йылысь сёрнитӧм бӧрын, Воронцов гозъя коймӧд часын водісны узьны.
IV
Сійӧ куим узьтӧм вой бӧрас, кодъясӧс Хаджи Мурат колльӧдіс сійӧс паныдалӧм вылӧ ыстӧм Шамильлӧн мюридъясысь пышйигӧн, сійӧ унмовсис пырысьпыр жӧ, мыйӧн сӧмын сылы бур вой сиӧм бӧрын Садо петіс сакляысь.
Сійӧ узис пӧрччысьтӧг, ки вылас лэччысьӧмӧн, коді гырддзанас вӧлі вӧйӧма кӧзяинӧн сылы пуктӧм пухӧвӧй гӧрд юрлӧсъясӧ.
Сысянь неылын, стен дінын, узис Элдар.
Элдар куйліс мыш вылас, ассьыс вына, том ки-коксӧ паськыда шевкнитӧмӧн, сідзи мый сылӧн джуджыд морӧсыс, еджыд черкеска вылын сьӧд хозырьяснас, вӧлі вылынджык бӧрвыв чатыртчӧм, выльӧн бритӧм лӧз юрсьыс, коді вешйӧма вӧлі юрлӧс вывсьыс.
Челядьлӧн моз чукыштчӧм, ловгӧнӧн муртса вевттьыштӧм сылӧн вылыс парйыс топавлӧмӧн да бӧр личалӧмӧн быттьӧ чурсйӧдліс.
Элдар узис сідз жӧ, кыдзи и Хаджи Мурат: пасьтасьӧмӧн, вӧнь саяс пистолета да кинжала.
Сакля каминын сотчисны увъяс, да печуркаын муртса югъяліс дзузган би.
Войшӧрнас дзуркнитіс кунацкӧйын ӧдзӧс, и Хаджи Мурат пыр жӧ кыпӧдчис да кутчысис пистолетӧ.
Му джодж кузя небыдика тувччалӧмӧн комнатаӧ пырис Садо.
— Мый колӧ? — юаліс Хаджи Мурат, кыдз быттьӧ некор абу узьлӧма.
— Думайтны колӧ, — Хаджи Мурат водзладорӧ пуксигмоз шуис Садо. — Вевт вывсяньыс нывбаба аддзылӧма, кыдзи тэ мунлӧмыд, — шуис сійӧ, — да висьталӧма мужикыслы, а ӧні став аулыс тӧдӧ.
Ӧні гӧтырӧй дінӧ котӧрӧн воліс соседка, висьталіс, мый старикъяс чукӧртчылӧмны мечетьӧ да кӧсйӧны сувтӧдны тэнӧ.
— Мунны колӧ, — шуис Хаджи Мурат.
— Вӧвъяс дасьӧсь, — шуис Садо да тэрыба петіс сакляысь.
— Элдар, — вашнитіс Хаджи Мурат, и Элдар, ассьыс нимсӧ и, медсясӧ, аслас мюршидлысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, чеччыштіс крепыд кокъяс вылӧ, папахасӧ лӧсьӧдігтыр.
Хаджи Мурат кышаліс оружиесӧ да буркасӧ.
Элдар вӧчис сійӧс жӧ.
И кыкнаныс чӧв петісны сакляысь лэб улӧ.
Сьӧд синъяса детинка вайӧдіс вӧвъяс.
Уличвыв топыд туй кузя кылӧм вӧв кок шыӧ орчча сакля ӧдзӧсысь мыччысис юр, да, пу башмакъясӧн тапкакыліг, кутшӧмкӧ морт котӧртіс гӧра паныд мечетьлань.
Тӧлысьыс эз вӧв, сӧмын кодзувъясыс яра дзирдалісны сьӧд енэжын, и пемыдас тыдалӧны вӧлі сакля вевтъяслӧн мыгӧръясныс да аул выліладор юкӧнын минарета мечетьлӧн мукӧдъяс серти ыджыдджык зданиеыс.
Мечетьсянь кыліс гӧлӧсъяслӧн шум.
Хаджи Мурат, тэрыба ружьесӧ кватитӧмӧн, сюйис коксӧ векньыдик стремяӧ да, шытӧг, тӧдлытӧгмоз тушанас шыбытчӧмӧн, пуксис седлӧлӧн джуджыд юрлӧс вылӧ.
— Ен да бур сетас тіянлы! — кӧзяин дінӧ шыӧдчӧмӧн, велалӧм веськыд кокнас мӧд стремясӧ корсигтыр, шуис сійӧ, да муртса-муртса плетьнас вӧрзьӧдлыштіс вӧв кутысь детинкаӧс, медым сетны сылы гӧгӧрвоны кежыштны.
Детинка кежыштіс, и вӧлыс, быттьӧ тӧдӧмӧн, мый сылы колӧ вӧчны, збой воськолӧн вӧрзьӧдчис мунны проулоксянь главнӧй туй вылӧ.
Элдар муніс бӧрвылас;
Садо, шубаа, кияснас тэрыба ӧвтӧмӧн, пӧшти котӧртіс на бӧрся, то векньыдик улич ӧтар бокӧ, то мӧдарӧ вуджалӧмӧн.
Петанінын, туй вомӧныс, тыдовтчис локтысь вуджӧр, сэсся — мӧд.
— Сулав!
Коді мунӧ?
Сувт! — горӧдіс гӧлӧс, да некымын морт потшисны туйсӧ.
Сы пыдди, медым сувтны, Хаджи Мурат тасма костсьыс кватитіс пистолет да содтіс мунан ӧдсӧ, вӧвсӧ веськыда туй потшысь йӧз чукӧр вылӧ веськӧдӧмӧн.
Йӧзыс, кодъяс сулалісны туй вылас, разӧдчисны, и Хаджи Мурат, йӧзыс вылӧ видзӧдтӧг, ыджыд рӧдйӧн мӧдіс туй кузя лэччыны улӧ.
Элдар ӧдйӧ рӧдтӧмӧн муніс сы бӧрся.
На бӧрвылын швач кылісны кык лыйӧм шы, шутёвтісны кык пуля, кодъяс эз вӧрзьӧдны ни сійӧс, ни Элдарӧс.
Хаджи Мурат муніс сэтшӧм жӧ ӧдӧн.
Воськов куимсё сайӧ мунӧм бӧрын, сійӧ сувтӧдіс кокньыдика кашкысь вӧвсӧ да мӧдіс кывзысьны.
Водзладорас, улын, ызгис визув ва.
Бӧрвывсянь кылӧны вӧлі аулын чуксасьысь петукъяс.
Тайӧ шыяс саяс Хаджи Мурат бӧрвылын кутіс кывны матыстчысь вӧвъяслӧн кок шы да морт сёрни.
Хаджи Мурат вӧрзьӧдіс вӧвсӧ да мӧдіс сэтшӧм жӧ пыр ӧткодь ӧдӧн.
Бӧрсяньыс локтысьяс скачитісны да регыд вӧтӧдісны Хаджи Муратӧс.
Найӧ вӧліны морт 20 кымын верзьӧма.
Тайӧ вӧліны аулса олысьяс, кодъяс мӧвпыштӧмны кутны Хаджи Муратӧс либӧ, <rus>по крайней мере</rus>, Шамиль водзын асьнысӧ сӧстӧммӧдӧм могысь петкӧдлыны, мый быттьӧ найӧ кӧсйӧны кутны сійӧс.
Кор найӧ матыстчисны сывыйӧ, мый мӧдісны тыдавны пемыдас, Хаджи Мурат домповодсӧ шыбытӧмӧн сувтіс да, велалӧм шуйга кинас разис чехолсӧ винтовкалысь, веськыднас перйис сійӧс.
Элдар вӧчис тайӧс жӧ.
— Мый колӧ? — горӧдіс Хаджи Мурат.
Босьтны кӧсъянныд?
Но, босьтӧй!
И сійӧ лэптіс винтовкасӧ.
Аулса олысьяс сувтісны.
Хаджи Мурат, киас винтовкасӧ кутӧмӧн, мӧдіс лэччыны увтасӧ.
Вӧлаяс, матыстчытӧг, локтісны сы бӧрся.
Кор Хаджи Мурат вуджис увтас мӧдар бокӧ, сы бӧрся мунысь верзьӧмаяс горӧдісны сылы, медым сійӧ кывзіс мый найӧ кӧсйӧны висьтавны.
Талы воча Хаджи Мурат лыйис винтовкаысь да ассьыс вӧвсӧ скач лэдзис.
Кор сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ, на бӧрся вотчӧмыс оз нин вӧлі кыв; оз нин кывны вӧлі и петукъяс, а сӧмын лӧсьыдджыка кыліс валӧн жургӧмыс да шочиника кутшлӧн бӧрдӧмыс.
Вӧрлӧн сьӧд стеныс вӧлі дзик матын.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ вӧрыс, кытӧн виччысисны сійӧс сылӧн мюридъясыс.
Вӧр дінӧ воӧм бӧрын Хаджи Мурат сувтіс да, тыясӧ сынӧдсӧ уна босьтӧмӧн, шутьлёвтіс да сэсся чӧв ланьтіс, кывзысигтыр.
Минут мысти татшӧм жӧ шутьлёвтӧм кыліс вӧрысь.
Хаджи Мурат кежис туй вывсьыс да мӧдіс вӧрӧ.
Воськов сё мунӧм бӧрын, Хаджи Мурат пуяс костті аддзис кӧстер дінын пукалысь мортъяслысь вуджӧръяс да би югӧрӧн джынвыйӧ югдӧдӧм, клячалӧм кока седлӧа вӧв.
Кӧстер дінын пукалісны нёль морт.
Кӧстер дінын пукалысь йӧз пиысь ӧти тэрыба сувтіс да матыстчис Хаджи Мурат дінӧ, домповодас да стремяас кутчысьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Хаджи Муратлӧн названнӧй вокыс, сылӧн овмӧснас веськӧдлысь.
Бисӧ кусӧдны, — шуис Хаджи Мурат вӧв вылысь лэччигтыр.
Йӧзыс мӧдісны разӧдны кӧстерсӧ да талявны сотчысь увъяссӧ.
— Вӧлі тан Бата? — юаліс Хаджи Мурат, вольсалӧм бурка дінӧ матыстчиг моз.
Вӧліс, важӧн мунісны Хан-Магомакӧд.
— Кутшӧм туй кузя мунісны?
Тайӧ кузя — Хаджи Муратӧн воан туйлы паныдаладорӧ индӧмӧн вочавидзис Ханефи.
Ладнӧ, — шуис Хаджи Мурат да, винтовкасӧ босьтӧм бӧрын, мӧдіс зарадитны сійӧс. — Виччысьныджык колӧ, вӧтчисны ме бӧрся, — шуис Хаджи Мурат, бисӧ кусӧдысь морт дорӧ шыасиг.
Тайӧ вӧлі чеченец Гамзало.
Гамзало матыстчис бурка дінӧ, босьтіс сы вылын чехолын куйлысь винтовкасӧ да чӧв муніс кушин помӧ, сійӧ местаас, кытысь воис Хаджи Мурат.
Элдар, вӧв вылысь лэччӧм бӧрын, босьтіс вӧвсӧ Хаджи Муратлысь да, кыкнан вӧлыслысь юръяссӧ вылӧ чатӧртӧмӧн, домаліс найӧс пуясӧ, сэсся сідзи жӧ, кыдзи Гамзало, винтовкасӧ пельпом вылӧ пуктӧмӧн сувтіс кушин мӧдар помӧ.
Кӧстерсӧ вӧлі кусӧдӧма, вӧрыс эз нин кажитчы сэтшӧм сьӧдӧн, кыдзи водзджык, да енэжас, кӧть и жебыника, но югъялісны кодзувъяс.
Кодзувъяс вылӧ, Стожаръяс вылӧ видзӧдлӧмӧн, кодъяс кыпӧдчӧмаӧсь нин вӧлі енэж джынъяс, Хаджи Мурат арталіс, мый вӧлі войшӧрысь ёна нин сёр, да мый важӧн нин вӧлі войся молитвалӧн кад.
Ханефилысь сійӧ корис кумган, кодӧс век новлӧдлісны орданыс сумкаясын, да, буркасӧ кышалӧмӧн, муніс ва дінӧ.
Коксӧ пӧрччӧм да мыськӧм бӧрын Хаджи Мурат кӧмтӧм кокъяснас сувтіс бурка вылӧ, сэсся пуксис кокпӧкъясыс вылӧ да, чуньясӧн пельяссӧ да синъяссӧ первой тупкӧмӧн, асыв вылӧ бергӧдчӧмӧн лыддис обычнӧй молитва.
Молитва помалӧм бӧрын сійӧ бӧр воис аслас места вылӧ, кӧні вӧліны переметнӧй сумкаясыс, да, бурка вылӧ пуксьӧмӧн, пидзӧсъяс вылӧ гырддзайыв лэччысис да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мӧдіс мӧвпавны.
Хаджи Мурат век эскыліс аслас шудӧ.
Мыйкӧ вӧчны лӧсьӧдчигӧн, сійӧ водзвыв вӧлі чорыда эскӧ удачаӧ — и ставыс нюмъяліс сылы.
Тадзи тайӧ вӧлі некымынысь кындзи сылӧн став бурнӧй военнӧй олӧм чӧжыс.
Сійӧ надейтчис, мый тадзи лоас и ӧні.
Сійӧ мӧвпаліс, кыдзи сійӧ войскокӧд, кодӧс сетас сылы Воронцов, мунас Шамиль вылӧ да босьтас сійӧс пленӧ и водзӧссӧ мынтас сылы да кыдзи роч царь наградитас сійӧс, и сійӧ бара кутас управляйтны не сӧмын Аварияӧн, но и став Чечнянас, коді пӧкӧритчас сылы.
Тайӧ мӧвпъяснас сійӧ эз и тӧдлы, кыдзи унмовсис.
Сійӧ аддзыліс вӧтнас, кыдзи сійӧ аслас молодецъяскӧд, сьыланкывъясӧн, да «Хаджи Мурат локтӧ» горзӧмъясӧн, лэбзьӧ Шамиль вылӧ да босьтӧ сійӧс гӧтыръясыскӧд, да кылӧ, кыдзи бӧрдӧны да ырзӧны сылӧн гӧтыръясыс.
Сійӧ садьмис.
<kaz>«Ля иллях»</kaz> сьыланкывйыс да «Хаджи Мурат локтӧ» горзӧмыс и Шамиль гӧтыръяслӧн бӧрдӧмыс вӧлі шакалъяслӧн вурзалӧм, бӧрдӧм да сералӧм, коді садьмӧдіс сійӧс.
Хаджи Мурат лэптіс юрсӧ, видзӧдліс пу стволъяс костті асыввылын югъялысь нин енэж вылас да юаліс сысянь неылын пукалысь мюридлысь Хан-Магома йылысь.
Тӧдмалӧмӧн, мый Хан-Магома абу на бӧрсӧ локтӧма, Хаджи Мурат лэдзис юрсӧ да пыр жӧ бара вугыртіс.
Садьмӧдіс сійӧс гажа гӧлӧсыс Хан-Магомалӧн, коді аслас посольствоысь вӧлі бӧр воӧ Батакӧд.
Хан-Магома пыр жӧ пуксис Хаджи Мурат дінӧ да заводитіс висьтавны, кыдзи салдатъяс встретитісны найӧс да колльӧдісны ачыс князь дінӧ.
Кыдзи сійӧ сёрнитіс князьыскӧд аскӧдыс.
Кыдзи князь радуйтчис да кӧсйис асывнас найӧс встретитны сэні, кӧні рочьяс мӧдасны керавны вӧр, Мичик сайын, Шалинскӧй эрд вылын.
Бата торкаліс сёрнисӧ аслас ёртыслысь, ассьыс подробностьяс содталӧмӧн.
Хаджи Мурат подробнӧя юасис сы йылысь, буретш кутшӧм кывъясӧн вочавидзліс Воронцов Хаджи Муратлӧн рочьяс дінӧ петны кӧсйӧм вылӧ.
И Хан-Магома и Бата ӧти гӧлӧсӧн висьталісны, мый князь кӧсйысис примитны Хаджи Муратӧс, кыдзи гӧстьӧс, да вӧчны сідзи, медым сылы вӧлі бур.
Хаджи Мурат юасис нӧшта туй йывсьыс, и кор Хан-Магома эскӧдіс сійӧс, мый сійӧ бура тӧдӧ туйсӧ да веськыда вайӧдас сэтчӧ, Хаджи Мурат перйис сьӧм да сетіс Батялы кӧсйӧм куим шайтсӧ; аслас йӧзлы жӧ тшӧктіс переметнӧй сумкаясысь перйыны зарни насечкаа оружие да чалмаа папаха, аслыныс жӧ мюридъяслы чиститчыны, медым воны рочьяс дінӧ бура пасьтасьӧмӧн.
Оружие, седлӧяс, сбруя да вӧвъясӧс весаліг костіныс кодзувъяс дзикӧдз чусмисны, лоис дзик югыд, да пӧльыштіс асъядор тӧвру.
V
Водз асылын, пемыднас на, кык рота черъясӧн, Полторацкий команда улын, петісны 10 верст сайӧ Шахгиринскӧй ворота сайӧ да, стрелокъяслысь цепь паськӧдӧмӧн, кыдзи сӧмын мӧдіс югдыны, босьтчисны вӧр кералӧмӧ.
8 час кежлӧ туман, коді вӧлі сӧльнитчӧ кӧстер вылын дзижгысь да трачкӧдчысь уль увъяслӧн дука тшынкӧд, заводитіс кыпӧдчыны вывлань, да вӧр кералысьяс, войдӧр кодъяс вит воськов сайысь оз вӧлі аддзыны мӧда мӧдсӧ, а сӧмын вӧлі кылӧны, мӧдісны аддзыны и кӧстеръяс да пуясӧн тырӧм туйсӧ, коді мунӧ вӧр пырыс; шондіыс то петкӧдчыліс туманас югыд чутӧн, то бара саявліс.
Эрдыс вылын, туйсянь бокланьын, пукалісны барабанъяс вылын: Полторацкий аслас субалтерн-офицер Тихоновкӧд, 3-ӧд ротаса кык офицер да вӧвлӧм кавалергард, кодӧс расжалуйтӧмны дуэль вӧсна, Пажескӧй корпус кузя Полторацкийлӧн ёрт, барон Фрезе.
Барабанъяс гӧгӧрын туплясисны закускаясысь бумажкаяс, чигарка помъяс да тыртӧм бутылкаяс.
Офицеръяс юыштісны водка, сёйыштісны да юисны портер.
Барабанщик восьтіс коймӧд бутылка.
Полторацкий, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый эз пӧттӧдзыс узь, вӧлі душевнӧй вынъяслӧн сійӧ торъя кыпыд да бур, немтӧждысьтӧм гаж настроениеын, кодын сійӧ чувствуйтліс асьсӧ век аслас салдатъяс да ёртъяс костын сэні, кӧн вермис лоны опасность.
Офицеръяс костын муніс варов сёрни бӧръя выльтор йылысь, генерал Слепцов кувсьӧм йылысь.
Тайӧ кулӧмас некод эз аддзы олӧмын сійӧ важнейшӧй моментсӧ, сылысь помасьӧмсӧ да бергӧдчӧмсӧ сійӧ источник дінас, кодысь сійӧ петіс, а тыдаліс сӧмын збоялӧмыс сюсь офицерлӧн, коді шашкаӧн шыбытчӧма горецъяс вылӧ да отчаяннӧя найӧс керавлӧма.
Кӧть эськӧ ставныс, торйӧн нин делӧясын вӧвлысь офицеръяс тӧдісны и вермісны тӧдны, мый война вылын сэки Кавказын, да и некор некӧн оз овлы шашкаӧн рукопашнӧйӧн сійӧ керасьӧмыс, коді век чайтсьӧ да серпасавсьылӧ (а кӧть овлӧ шашкаясӧн да штыкъясӧн сэтшӧм рукопашнӧйыс, то кералӧны да бытшлалӧны век сӧмын пышйысьясӧс), тайӧ рукопашнӧйлӧн фикцияыс признайтсьывліс офицеръясӧн да сетлывліс налы сійӧ спокойнӧй гордостьсӧ да гажлунсӧ, кодӧн найӧ, ӧтияс молодецкӧй, мӧдъяс, мӧдарӧ, медся скромнӧй позаясӧн, пукалісны барабанъяс вылын, куритісны, юисны да шмонитісны, кулӧм йылысь тӧждысьтӧг, коді сідзи жӧ, кыдзи Слепцовӧс, вермас быд минутӧ быдӧнӧс на пиысь суны.
И збыльысь, кыдз быттьӧ налысь виччысьӧмсӧ вынсьӧдӧмӧн, найӧ сёрни шӧрын туйсянь шуйгаланьын кыліс чорыда тшолкнитысь винтовка лыйӧмлӧн збоймӧдысь мича шы да пулькаыс, гажаа шутьлялігтыр, лэбзис кӧнкӧ руа сынӧдас да швачкысис пуӧ.
Неприятельлӧн лыйӧм вылӧ вочавидзисны салдатскӧй ружьеяс некымын сьӧкыд-гора лыйӧмӧн.
— Эге! — гажа гӧлӧсӧн горӧдіс Полторацкий, — ӧд тайӧ цепын?
Но, Костя вок, — шыасис сійӧ Фрезе дінӧ, — тэнад шуд.
Мун рота дорӧ.
Ми ӧні сэтшӧм вӧчам тыш, мый прелесть!
И представление вӧчам.
Разжалуйтӧм барон чеччис кокйылӧ да тэрыб воськолӧн муніс тшына местаӧ, кӧні вӧлі сылӧн ротаыс.
Полторацкийлы сетісны сылысь ичӧтик караковӧй кабардинецсӧ, сійӧ пуксис сы вылӧ да, ротасӧ построитӧм бӧрын, нуӧдіс сійӧс лыйсьӧм шыясланьӧ цепь дінӧ.
Цепыс сулаліс вӧр бердын увлань лэччысь куш сён водзвылын.
Тӧлыс пӧльтіс вӧр вылӧ, и не сӧмын сёнӧ лэччаніныс, но и мӧдар бокыс сылӧн зэв бура вӧлі тыдалӧны.
Кор Полторацкий воис цепь дінӧ, шондіыс мыччысис туман сайсянь, да сён мӧдарас, сэні заводитчысь посньыдик мӧд вӧр дінын, сыв сё ылнаын, тыдалісны некымын верзьӧма.
Чеченецъясыс тайӧ вӧліны найӧ, кодъяс вӧтӧдісны Хаджи Муратӧс да кӧсйисны аддзыны рочьяс дінӧ сылысь воӧмсӧ.
На пиысь ӧти лыйис цепь кузяыс.
Некымын салдат вочавидзисны сылы цепсяньыс.
Чеченецъяс бӧрлань вешйыштісны, и лыйсьӧмыс дугдіс.
Но кор Полторацкий воис ротаыскӧд, сійӧ тшӧктіс лыйлыны, да сӧмын на вӧлі сетӧма командасӧ, цепь став визь кузяыс кыліс ружьеяслӧн гажа, збоймӧдан трачка кылан шы, коді колльӧдсис мичаа разалысь тшынторъясӧн.
Салдатъяс, развлечениелы радлӧмӧн, тэрмасисны зарадитавны да лэдзисны зарад бӧрся зарад.
Чеченецъяс, тыдалӧ, задормисны да, водзӧ чеччыштлӧмӧн, салдатъяс кузя ӧти мӧд бӧрся некымынысь лыйисны.
На пиысь ӧти лыйӧм ранитіс салдатӧс.
Салдатыс тайӧ вӧлі буретш сійӧ Авдеевыс, коді вӧлі секретын.
Кор ёртъясыс матыстчисны сы дінӧ, сійӧ куйліс вылӧ мышкӧн, кыкнан кинас кынӧмсьыс ранасӧ кутӧмӧн, да, ӧткодя катласьыштігтыр, надзӧникӧн ойзіс.
— Сӧмын мӧді ружье зарадитны, кыла, чикнитіс, — висьталіс салдат, коді вӧлі сыкӧд параын. — Видзӧда, а сійӧ ружьесӧ лэдзис.
Авдеев вӧлі Полторацкий ротаысь.
Салдатъяслысь чукӧртчӧм аддзӧм мысти Полторацкий локтіс на дінӧ.
— Мый, вок, инмис? — шуис сійӧ. — Кытчӧ?
Авдеев эз вочавидз.
— Сӧмын мӧді зарадитны, ваше благородие, — мӧдіс сёрнитны салдат, коді вӧлі Авдеевкӧд параын, — кыла, чикнитіс, видзӧда — сійӧ ружьесӧ лэдзис.
— Тэ-тэ, — шлачкӧдыштіс кывнас Полторацкий.
— Мый нӧ, доймӧ, Авдеев!
— Оз доймы, а мунны оз лэдз.
Винатор эськӧ, ваше благородие.
Водка, мӧдног кӧ спирт, кодӧс салдатъяс юисны Кавказын, сюрис, и Панов, стрӧга зумбыртчӧмӧн, мыччис Авдеевлы спирт крышка.
Авдеев мӧдіс юны, но пыр жӧ кинас вештіс крышкасӧ.
— Оз примит лолӧй, — шуис сійӧ. — Ю ачыд.
Панов помӧдзыс юис спиртсӧ.
Авдеев бара мӧдліс кыпӧдчыны да бара водіс.
Вольсалісны шинель да пуктісны сы вылӧ Авдеевӧс.
— Ваше благородие, полковник локтӧ, — шуис фельдфебель Полторацкийлы.
— Но, ладнӧ, тэ распорядитчы, — шуис Полторацкий да, плетьӧн ӧвтыштӧм бӧрын, гырысь рӧдйӧн мӧдіс Воронцовлы паныд.
Воронцов локтӧ вӧлі аслас аглицкӧй, кровнӧй рыжӧй уж вӧв вылас, полкса адъютант, казак да чеченец-переводчик сьӧрысь.
— Мый тайӧ тіян? — юаліс сійӧ Полторацкийлысь.
— Да со петіс партия, уськӧдчис цепь вылӧ, — вочавидзис сылы Полторацкий.
— Но, но, и ставсӧ ті панінныд.
— Да эг ме, князь, — нюмъялӧмӧн шуис Полторацкий, — асьныс сюйсисны.
— Ме кывлі, салдатӧс ранитісны?
— Да, зэв жаль.
Салдатыс бур.
— Сьӧкыда?
— Буракӧсь, сьӧкыда, — рушкуас.
— А ме, ті тӧданныд, кытчӧ муна? — юаліс Воронцов.
— Ог тӧд.
— Неужели онӧ вермӧ гӧгӧрвоны?
— Ог.
— Хаджи Мурат петӧма да пырысь-пыр встретитас миянӧс.
— Оз вермы лоны!
— Тӧрыт сысянь лазутчик воліс, — радлан нюмсӧ муртса кутны вермӧмӧн шуис Воронцов. — Ӧні должен виччысьны менӧ Шалинскӧй кушин вылын, сідзкӧ ті разӧдӧй стрелокъястӧ кушин дінӧдзыс да сэсся локтӧй ме дінӧ.
— Кывза, — кисӧ папаха дінӧ пуктылӧмӧн шуис Полторацкий да мӧдіс аслас рота дінӧ.
Сійӧ ачыс нуӧдіс цепсӧ веськыдладор бокӧ, шуйгаладор боксяньыс жӧ тайӧс тшӧктіс вӧчны фельдфебельлы.
Раненӧй Авдеевӧс та коста салдатъяс нуисны крепостьӧ.
Полторацкий бӧр нин вӧлі локтӧ Воронцов дінӧ, кор ас бӧрвывсьыс аддзис сійӧс вӧтӧдысь верзьӧмаясӧс.
Сійӧ сувтіс да виччысьыштіс найӧс.
Медся водзын еджыд бурыся вӧв вылын, еджыд папахаа, папаха вылын чалмаа да зарниӧн мичмӧдӧм оружиеа, локтіс внушительнӧй вида морт.
Мортыс тайӧ вӧлі Хаджи Мурат.
Сійӧ воис Полторацкий дінӧ да шуис мыйкӧ <rus>по-татарски</rus>.
Полторацкий, синкымъяссӧ лэптыштӧмӧн, кияссӧ паськӧдлӧмӧн петкӧдліс, мый оз гӧгӧрво, и нюмъёвтіс.
Хаджи Мурат вочавидзис нюмъёвтӧм вылӧ нюмъёвтӧмӧн, и тайӧ нюмъёвтӧмыс Полторацкийӧс чуймӧдіс аслас челядьлӧнкодь бурлуннас.
Полторацкий некутшӧма эз виччысьлы аддзыны татшӧмӧн тайӧ страшнӧй горецсӧ.
Сійӧ виччысис зумыш, кос, бокӧвӧй мортӧс, а сы водзын вӧлі медся прӧстӧй мортыс, коді нюмъяліс сэтшӧм бур нюмӧн, мый сійӧ кажитчис важысянь тӧдса приятельӧн.
Сӧмын ӧтитор вӧлі сы пытшкын аслыс сямаыс: тайӧ вӧліны сылӧн паськыда пуксьӧм синъясыс, кодъяс внимательнӧя, проницательнӧя да спокойнӧя видзӧдісны мукӧд йӧз синъясӧ.
Свитаыс Хаджи Муратлӧн вӧліс нёль мортысь.
Тайӧ свитаас вӧлі сійӧ Хан-Магомаыс, коді тайӧ войнас ветліс Воронцов дінӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрд чужӧмбанъяса, синлапъястӧм сьӧд яръюгыд синъяса, гӧгрӧс чужӧма морт, коді лӧстасис жизнерадостнӧй выражениеӧн.
Вӧлі нӧшта паськыд пельпомъяса, йитчӧм синкымъяса гӧна морт.
Тайӧ вӧлі тавлинец Ханефи, коді веськӧдліс Хаджи Мурат став эмбурӧн.
Сійӧ вайӧдіс аскӧдыс дзескыда тыртӧм переметнӧй сумкаяса заводнӧй вӧлӧс.
Торйӧн жӧ ёна свитаысь торъялісны кык морт: ӧтиыс — том, вӧсньыд, кыдзи нывбаба, гыркйӧдыс да пельпомъясӧд паськыд, муртса мыччысьыштысь русӧй тешторъяс, ыж синъяса красавец, — тайӧ вӧлі Элдар.
И мӧдыс ӧти синнас кӧсӧй, синкымъястӧм и синлысъястӧм, рыжӧй тшӧтшкӧртӧм тошка да ныр да чужӧм кузяыс вурыса, — чеченец Гамзало.
Полторацкий индіс Хаджи Муратлы туй вылын мыччысьысь Воронцов вылӧ.
Хаджи Мурат мӧдӧдчис сы дінӧ да, воӧм мысти, веськыд кисӧ пуктіс морӧсас и шуис мыйкӧ <rus>по-татарски</rus> да сувтіс.
Чеченец-переводчик вуджӧдіс:
— Сетча, шуӧ, роч царлы вӧля вылӧ, кӧсъя, шуӧ, служитны сылы.
Важӧн кӧсйи.
Шамиль эз лэдзлыв.
Переводчикӧс кывзӧм мысти, Воронцов мыччис замша перчаткиа кисӧ Хаджи Муратлы.
Хаджи Мурат видзӧдліс тайӧ ки вылас, секунда мында нюжмасьыштіс, но сэсся топыда топӧдіс сійӧс да, то переводчик вылӧ, то Воронцов вылӧ видзӧдӧмӧн, нӧшта мыйкӧ шуис.
— Сійӧ шуӧ, некод дінӧ эз кӧсйыв петны, и сӧмын тэ дінӧ, сійӧн мый тэ сардарлӧн пи.
Тэнӧ уважайтӧ крепыда.
Воронцов довкнитіс юрнас аттьӧалӧм петкӧдлӧмӧн.
Хаджи Мурат нӧшта шуис мыйкӧ, аслас свита вылӧ индӧмӧн.
— Сійӧ шуӧ, мый йӧзыс тайӧ, сылӧн мюридъясыс, мӧдасны сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, служитны рочьяслы.
Воронцов видзӧдліс на вылӧ, довкнитіс и налы юрнас.
Гажа, сьӧд синъяса, синлапъястӧм, чеченец Хан-Магома, сідзжӧ юрнас довкйӧдлӧмӧн, мыйкӧ, колӧ лоны, тешкодьӧс висьталіс Воронцовлы, сы вӧсна мый гӧна аварец нюмъёвтӧмӧн жергӧдіс ассьыс сӧдз еджыд пиньяссӧ.
Рыжӧй Гамзало жӧ здук кежлӧ югнитліс аслас гӧрд ӧти синнас Воронцов вылӧ да бара мӧдіс дзоргыны аслас вӧв пельяс вылӧ.
Кор Воронцов да Хаджи Мурат, свитаӧн колльӧданаяс, бӧр мунісны крепостьланьӧ, салдатъяс, кодъясӧс вӧлі босьтӧма цепысь, чукӧрӧ чукӧртчӧмӧн вӧчалісны ассьыныс замечаниеяс.
— Кымын лов виис, проклятӧй, ӧні кӧнкӧ, кутшӧма сійӧс ыждӧдлыны пондасны, — шуис ӧтик.
— А то кыдз жӧ.
Шамильлӧн первой командер вӧлі.
Ӧні небось.
— А молодчина, мый шуны, джигит.
— А рыжӧйыссӧ, рыжӧйыс, — кыдзи зверь, бугзьылясьӧ.
— Ух, пон, тыдалӧ.
Ставыс торйӧн приметитісны рыжӧйӧс.
Сэні, кӧн муніс керасьӧмыс, салдатъяс, кодъяс вӧліны туй дінын матынджык, котӧртлісны видзӧдны.
Офицер горӧдіс на вылӧ, но Воронцов дугӧдіс сійӧс.
— Мед видзӧдласны ассьыныс важся тӧдсасӧ.
Тэ тӧдан, коді тайӧ? — Воронцов, аслас аглицкӧй акцентӧн кывъяссӧ надзӧн шуалӧмӧн, юаліс матын сулалысь салдатлысь.
— Некутшӧма ог, ваше сиятельство.
— Хаджи Мурат, — кывлін?
— Кыдз не кывлыны, ваше сиятельство, нӧйтлім сійӧс унаысь.
— Но и сысянь сюрлывліс.
— Так точно, ваше сиятельство, — вочавидзис салдат, коді довольнӧй вӧлі сійӧн, мый удайтчис сёрнитны начальниккӧд.
Хаджи Мурат гӧгӧрвоис, мый сы йылысь сёрнитӧны, да гажа нюм югъяліс сійӧ синъясын.
Воронцов медся кыпыд сьӧлӧмӧн бӧр локтіс крепостьӧ.
VI
Воронцов вӧлі зэв довольӧн, мый сылы, тшук сылы удайтчис ылӧдны да примитны Россиялысь главнӧй, вынаысь вына, Шамиль бӧрын мӧд врагӧс.
Ӧтитор вӧлі мустӧмджык: Воздвиженскӧйын войскаясӧн командуйтысьӧн вӧлі генерал Меллер-Закомельский, да збыльногнас колӧ вӧлі эськӧ сы пыр став делӧсӧ нуӧдны.
Воронцов жӧ ставсӧ вӧчис ачыс, сылы юӧрттӧг. Сідзнад вермис артмыны неприятность.
И тайӧ мӧвпыс неуна тшыкӧдыштіс сылысь удовольствиесӧ.
Аслас керка дінӧ матыстчӧм бӧрын, Воронцов Хаджи Муратлысь мюридъяссӧ поручитіс полковӧй адъютантлы, а ачыс Хаджи Муратӧс пыртіс аслас керкаӧ.
Вӧччӧм, нюмъялысь княгиня Марья Васильевна, аслас пиыскӧд, квайт арӧса красавецкӧд, читкыра юрсиа детинкакӧд, встретитіс Хаджи Муратӧс гостинӧйын, и Хаджи Мурат, ассьыс кияссӧ морӧс бердӧ пуктӧмӧн, неуна торжественнӧя шуис переводчик пыр, коді пырис сыкӧд, мый сійӧ лыддьӧ асьсӧ князьлӧн кунакӧн, сійӧн мый сійӧ сійӧс примитіс ас ордас, а мый кунаклӧн став семьяыс сэтшӧм жӧ священнӧй кунаклы, кыдзи и сійӧ ачыс.
И ортсыыс и манераясыс Хаджи Муратлӧн сьӧлӧм вылас воисны Марья Васильевналы.
А мый сійӧ ӧзйыштіс, гӧрдӧдіс, кор Марья Васильевна сетіс сылы ассьыс ыджыд еджыд кисӧ, нӧшта ёнджыка расположитіс сійӧс Хаджи Муратлы пӧльза вылӧ.
Марья Васильевна тшӧктіс пуксьыны сылы да сылысь юалӧмӧн, юӧ-ӧ сійӧ кофей, тшӧктіс вайны.
Но Хаджи Мурат ӧткажитчис кофейысь, кор сійӧс вайисны сылы.
Сійӧ неуна гӧгӧрвоыштӧ рочӧн, но оз вермы сёрнитны, да кодыр оз гӧгӧрво, нюмъялӧ, и нюмъялӧмыс сылӧн кажитчис Марья Васильевналы сідз жӧ, кыдзи и Полторацкийлы.
Марья Васильевналӧн кудриа юрсиа, лэчыд синма пиыс жӧ, кодӧс мамыс шуис Булькаӧн, мамыс бердын сулалігӧн, эз лэдзлыв синъяссӧ Хаджи Мурат вылысь, код йылысь сійӧ кывліс, кыдзи зэв тӧдчана воин йылысь.
Хаджи Муратӧс гӧтырыс дінӧ кольӧмӧн, Воронцов муніс канцелярияӧ, медым Хаджи Муратлӧн локтӧм йылысь начальстволы юӧр сетӧм могысь вӧчны распоряжение.
Грознаяӧ, шуйгавыв фланглӧн начальниклы, генерал Козловскийлы донесение да батьыслы письмӧ гижӧм мысти, Воронцов тэрмасис гортас, полӧмӧн, мый гӧтырыс кутас шуасьны сыысь, мый кӧвъяліс сылы бокӧвӧй, страшнӧй мортӧс, кодкӧд колӧ вӧлі вӧдитчыны сідзи, мед и не ӧбидитны и не вывті ластитны.
Но полӧмыс сылӧн вӧлі прӧста.
Хаджи Мурат пукаліс креслӧ вылын, пидзӧс вылас Булькаӧс, Воронцовлысь пасыноксӧ кутӧмӧн да, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сюся кывзіс сійӧс, мый сылы висьтавліс переводчик, коді висьтавліс сералысь Марья Васильевналысь кывъяссӧ.
Марья Васильевна висьталіс сылы, мый мӧдас кӧ сійӧ быд кунаклы сетны ассьыс сійӧ вещсӧ, кодӧс тайӧ кунакыс ошкис, то сылы регыд ковмас ветлыны, кыдзи Адамлы...
Князь пыригӧн Хаджи Мурат пидзӧс вывсьыс лэдзис тайӧн шемӧсмӧм да ӧбидитчӧм Булькаӧс и сувтіс, ворсана чужӧмсӧ стрӧгӧн да серьёзнӧйӧн пыр жӧ вежигтыр.
Сійӧ пуксис сӧмын сэк, кор пуксис Воронцов.
Сёрнисӧ водзӧ нуӧдіг, сійӧ вочавидзис Марья Васильевна кывъяс вылӧ сыӧн, мый налӧн сэтшӧм закон, мый ставсӧ, мый сьӧлӧм вылас воас кунаклы, сійӧс колӧ сетны кунаклы.
— <rus>Твоя сын кунак</rus>, — Булькаӧс, коді бара кайис сійӧ пидзӧс вылӧ, кудриа юрсиӧдыс шыльӧдігтыр шуис сійӧ рочӧн.
— Сійӧ прелестнӧй, тэнад рӧзбойникыд, — <rus>по-французки</rus> шуис Марья Васильевна верӧсыслы. — Булька мӧдіс любуйтчыны сы кинжалӧн, сійӧ пӧдаритіс кинжалсӧ сылы.
Булька кинжалсӧ мыччӧдліс отчимыслы.
— <fra>С’еst un оbjеt dе рrіх</fra> *. — шуис Марья Васильевна.
— <fra>Іl fаudra trоuvеr l’оссаsіоn dе luі fаіrе саdеаu</fra> *, — шуис Воронцов.
Хаджи Мурат пукаліс синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, да, детинаӧс кудриа юрсияс кузяыс шыльӧдігтыр, шуаліс:
— Джигит, джигит.
— Вывті бур, вывті бур кинжал, — тӧчитӧм, шӧрӧдыс воргаа, булатнӧй клиноксӧ джынвыйӧ перйӧмӧн шуис Воронцов. — Благодарствуйт.
— Юав сылысь, мый бур ме верма вӧчны сылы, — шуис Воронцов переводчиклы.
Переводчик висьталіс, и Хаджи Мурат дзикпыр жӧ вочавидзис, мый сылы немтор оз ков, но мый сійӧ корӧ, мед сійӧс нуӧдісны местаӧ, кӧні эськӧ сійӧ вермис юрбитыштны.
Воронцов корис камердинерӧс да тшӧктіс сылы могмӧдны Хаджи Муратлысь корӧмсӧ.
Мыйӧн сӧмын Хаджи Мурат колис сылы торйӧдӧм комнатаын ӧтнасӧн, чужӧмыс сылӧн вежсис: удовольствие да то мелілун, то торжественность петкӧдлӧмыс бырис, да мыччысис тӧждысьӧм.
Приёмыс, кодӧс вӧчис сылы Воронцов, вӧліс ёна бурджык сы дорысь, мый сійӧ виччысис.
Но кымын бурджык вӧлі тайӧ приёмыс, сымын этшаджык Хаджи Мурат эскис Воронцовлы да сылӧн офицеръяслы.
Сійӧ поліс быдторйысь: и сыысь, мый сійӧс кватитасны, дорасны да мӧдӧдасны Сибирӧ, либӧ прӧстӧ, виасны, и та вӧсна вӧлі виччысяна.
Сійӧ юаліс локтӧм Элдарлысь, кытчӧ меститісны мюридъясӧс, кӧнӧсь вӧвъяс, да эз-ӧ мырддьыны налысь ӧружиесӧ.
Элдар висьталіс, мый вӧвъясныс княжескӧй конюшняынӧсь, войтырсӧ меститісны сарайӧ, ӧружиесӧ колисны на ордӧ, и переводчик гӧститӧдӧ найӧс сёянӧн да чайӧн.
Хаджи Мурат чуймалӧмӧн качайтіс юрнас да пӧрччысьӧм бӧрын сувтіс молитва вылӧ.
Молитва помалӧм бӧрын, сійӧ тшӧктіс вайны аслыс эзысь кинжал да, пасьтасьӧм да вӧнясьӧм бӧрын, пуксис кокъяснас тахта вылӧ, сійӧс, мый водзӧ лоас, виччысьӧмӧн.
5-ӧд часын сійӧс корисны князь ордӧ ӧбедайтны.
Ӧбед сайын Хаджи Мурат немтор эз сёй, пловысь кындзи, кодӧс сійӧ аслыс босьтіс буретш сійӧ местасьыс, кытысь босьтіс Марья Васильевна.
— Сійӧ полӧ, медым ми эгӧ отравитӧй сійӧс, — шуис Марья Васильевна мужикыслы. — Сійӧ босьтіс, кытысь ме босьті. — И дзик пыр жӧ переводчик пыр шыасис Хаджи Мурат дінӧ, юасьӧмӧн, кор сійӧ ӧні бара мӧдас юрбитны.
Хаджи Мурат лэптіс 5 чунь да индіс шонді вылӧ.
— Сідзкӧ, регыд.
Воронцов перйис брегет да личкыштіс пружинка, — часі кучкис нёль час да ӧти четверть.
Хаджи Муратӧс тыдалӧ, чуймӧдіс тайӧ звӧныс да (сійӧ) корис нӧшта звӧнитны да видлыны часісӧ.
— <fra>Vоіlа l’оссаsіоn. Dоnnеz-luі lа mоntrе</fra> *, — шуис Марья Васильевна верӧсыслы.
Воронцов дзик пыр жӧ вӧзйис часісӧ Хаджи Муратлы.
Хаджи Мурат пуктіс кисӧ морӧс дінас да босьтіс часісӧ.
Некымын пӧв сійӧ личкыліс пружинкасӧ, кывзіс да ошканаа довкйӧдліс юрнас.
Ӧбед бӧрын князьлы доложитісны Меллер-Закомельскийлӧн адъютант йылысь.
Адъютант висьталіс князьлы, мый генерал, Хаджи Мурат петӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын, зэв абу довольӧн сыӧн, мый сылы эз вӧв юӧртӧма та йылысь, да мый сійӧ требуйтӧ, медым Хаджи Муратӧс пыр жӧ вӧлі вайӧдӧма сы дінӧ.
Воронцов шуис, мый генераллысь тшӧктӧмсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ, да, переводчик пыр требованиесӧ Хаджи Муратлы юӧртӧм бӧрын, корис сійӧс ӧтлаын мунны Меллер дінӧ.
Марья Васильевна, мый могӧн воліс адъютант тӧдмалӧм мысти, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн верӧс да генерал костын вермас артмыны неприятность, да, верӧснас став ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг, лӧсьӧдчис сыкӧд да Хаджи Мураткӧд ӧтлаын мунны генерал дінӧ.
<fra>— Vоus fеrіеz bіеn mіеuх dе rеstеr; с'еst mоn аffаіrе, nоn раs lа votrе.</fra>
<fra>— Vоus nе роuvеz раs m’еmрêсhеr d’аllеr vоіr mаdame lа gеnеrаlе. *</fra>
— Позьӧ эськӧ мӧдджык кадӧ!
— А ме кӧсъя ӧні.
Вӧчны вӧлі немтор.
Воронцов сӧгласитчис, и найӧ мӧдісны куимнаныс.
Кор найӧ пырисны, Меллер зумыштчӧм учтивостьӧн колльӧдіс Марья Васильевнаӧс гӧтырыс дінӧ, адъютантлы жӧ тшӧктіс Хаджи Муратӧс нуӧдны приемнӧйӧ да сылӧн тшӧктытӧдз не лэдзлыны некытчӧ.
— Кора, — шуис сійӧ Воронцовлы кабинетӧ пыран ӧдзӧс восьтіг да сэтчӧ князьӧс аслас водзладорын лэдзигмоз.
Кабинетӧ пырӧм мысти, сійӧ сувтіс князь водзладорӧ да, сійӧс пуксьыны кортӧг, шуис:
— Ме тані военнӧй начальник, и та вӧсна неприятелькӧд став сёрнитчӧмъяссӧ колӧ лоны нуӧдӧма ме пыр.
Мыйла ті энӧ юӧртӧй Хаджи Мурат петӧм йылысь меным?
— Ме ордӧ воис лазутчик да явитіс Хаджи Муратлӧн меным сетчыны окотитӧм йылысь, — скӧрмӧм генералсянь грубӧй выходка виччысьӧмысь волнуйтчӧмла кельдӧдіг да такӧд тшӧтш сылӧн скӧралӧмӧн заражайтчиг, вочавидзис Воронцов.
— Ме юала, мыйла энӧ юӧртӧй меным?
— Ме кӧсъя вӧлі тайӧс вӧчны, барон, но...
— Ме тіянлы абу барон, а ваше превосходительство.
И тані друг ортсыӧ чепӧсйис баронлӧн дыр кутан лёкыс.
Сійӧ висьталіс ставсӧ, мый важӧн нин пуис: сылӧн сьӧлӧмас.
— Ме ог сы вӧсна 27 во служит аслам государлы, медым йӧз, кодъяс тӧрытъя лунсянь заводитісны служитны, асланыс рӧдняяс йитӧдӧн пользуйтчӧмӧн, менам ныр улын распоряжайтчисны сыӧн, мый налы оз касайтчы.
— Ваше превосходительство,
ме кора тіянӧс не висьтавлыны сійӧс, мый лӧсявтӧмтор, — торкис сійӧс Воронцов.
— Ме шуала збыльтор да ог позволит, — нӧшта ёнджыка скӧрмӧмӧн заводитіс сёрнитны генерал.
Тайӧ кадас, юбкаясӧн шарӧдчӧмӧн, пырис Марья Васильевна да сы бӧрысь неыджыд тушаа скромнӧй дама, Меллер-Закомельскийлӧн гӧтырыс.
— Но, тырмас, барон, <fra>Sіmon</fra> эз кӧсйы вӧчны тіянлы омӧльторъяс, — мӧдіс сёрнитны Марья Васильевна.
— Ме, княгиня, ог сы йылысь шу...
— Но тӧданныд, бурджык эновтам тайӧс.
Тӧданныд: омӧль спорыд бурджык бура вензьӧм дорысь.
Мый ме сёрнита... — сійӧ серӧктіс.
И скӧр генерал пӧкӧритчис красавицалӧн вывті лӧсьыд нюмлы.
Усъяс улас сылӧн тыдовтчыліс нюм.
— Ме признайта, мый ме вӧлі неправ, — шуис Воронцов, — но...
— Но и ме пузьыштлі, — шуис Меллер да сетіс кисӧ князьлы.
Мир вӧлі вӧчӧма, и шуӧма вӧлі кольны Хаджи Муратӧс мыйкӧдыра кежлӧ Меллер ордӧ, а бӧрынджык мӧдӧдны шуйгавыв флангса начальник дінӧ.
Хаджи Мурат пукаліс орчча комнатаын да, кӧть эз гӧгӧрво сійӧс, мый сёрнитісны, гӧгӧрвоис сійӧс, мый сылы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны: мый найӧ споритісны сы йылысь, да мый Шамиль дінысь сылӧн петӧмыс эм рочьяслы зэв ыджыд тӧдчанлуна делӧ, да мый та вӧсна, оз кӧ сӧмын сійӧс ыстыны либӧ вины, сылы позяс насянь корны унатор.
Таысь кындзи гӧгӧрвоис сійӧ и сійӧс, мый Меллер-Закомельский, кӧть и начальник, оз имеит сэтшӧм тӧдчанлунсӧ, кодӧс имеитӧ Воронцов, Меллер-Закомельскийлӧн подчинённӧйыс, да мый коланаыс Воронцов, а абу Меллер-Закомельский; и та вӧсна, кодыр Меллер-Закомельский корис ас дінас Хаджи Муратӧс да мӧдіс юасьны сылысь, Хаджи Мурат кутіс асьсӧ гордӧя да торжественнӧя, висьтавліс мый петіс гӧраясысь, медым служитны еджыд царлы да став йывсьыс сетас отчёт сӧмын сылӧн сардарлы, мӧдногӧн кӧ главнокомандующӧйлы, князь Воронцовлы, Тифлисын.
VII
Ранитчӧм Авдеевӧс нуисны госпитальӧ, коді вӧліс крепостьсянь петанінын, тьӧсӧн вевттьӧм ичӧтик керкаын, да пуктісны общӧй палатаӧ тыртӧм койкаяс пиысь ӧти вылӧ.
Палатаын вӧліны 4 висьысь: ӧтик — биалӧм вӧсна пессьысь тифознӧй, мӧд — кельыд, сингорулъясас лӧзъяса, лихорадочнӧй, коді виччысис пароксизмӧс да помтӧг очсаліс, да нӧшта кыкӧн, куим вежон, сайся набегын ранитчӧмъяс, — ӧтиыс киас (тайӧ вӧлі кок йылын), мӧдыс пельпомас (тайӧ пукаліс койка вылын).
Ставныс, тифознӧйысь кындзи, кытшалісны вайӧмаӧс да юасисны вайысьяслысь.
— Мукӧд дырйи шковгӧны, кыдзи анькытш киськалӧны, — и немтор, а сэні ставсӧ витысь кымын лыйисны, — висьтавліс вайысьяс пиысь ӧтик.
— Кодлы мый урчитӧма!
— Ох, — гораа горӧдіс доймӧмсӧ пыкысь Авдеев, кор сійӧс пондісны пуктыны койка вылӧ.
Кор жӧ сійӧс пуктісны, сійӧ зумыштчис да сэсся эз ойзы, но сӧмын дугдывтӧг вӧрӧдіс коклапаяссӧ.
Сійӧ кутіс ранасӧ кияснас да вӧрзьӧдчывтӧг дзоргис ас водзладорӧ.
Воис доктор да тшӧктіс бергӧдны висьысьсӧ, медым видзӧдлыны, эз-ӧ пет пуляыс бӧрладорӧдыс.
— Тайӧ нӧ мый? — мыш да зад вылын крестасьӧм еджыд да гырысь прутъяс вылӧ индігмоз юаліс доктор.
— Тайӧ важся, ваше высокоблагородие, — киргӧмӧн висьталіс Авдеев.
Тайӧ вӧліны юӧм сьӧмысь сійӧс накажитӧмлӧн туйяс.
Авдеевӧс бара бергӧдісны, и доктор дыр гудйысис зондӧн рушкуас да корсис пулясӧ, но эз вермы сійӧс судзӧдны.
Ранасӧ кӧрталӧм да сійӧс ляскысян пластырӧн лемалӧм бӧрын, доктор муніс.
Ранасӧ гудъян да сійӧс кӧрталан став кад чӧжсӧ Авдеев куйліс пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн.
Кодыр жӧ доктор муніс, сійӧ восьтіс синъяссӧ да дивуйтчанаа видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Синъяссӧ сылӧн вӧлі веськӧдӧма висьысьяс да фельдшер вылӧ, но сійӧ кыдз быттьӧ эз аддзы найӧс, а аддзис мыйкӧ мукӧдтор, сійӧс дивуйтанаӧс.
Воисны Авдеевлӧн ёртъясыс — Панов да Серегин.
Авдеев век сідз жӧ куйліс, дивуйтчанаа ас водзладорас видзӧдӧмӧн.
Сійӧ дыр эз вермы тӧдмавны ёртъяссӧ, кӧть эськӧ сылӧн синъясыс веськыда видзӧдісны на вылӧ.
— Тэ, Петра, мыйкӧ гортад тшӧктыны он-ӧ кӧсйы? — шуис Панов.
Авдеев эз вочавидз, кӧть и видзӧдіс Пановлы чужӧмас.
— Ме шуа, гортад мыйкӧ тшӧктыны он-ӧ кӧсйы? — паськыд лыа кӧдзыд киӧдыс сійӧс вӧрзьӧдігтыр бара юаліс Панов.
Авдеев быттьӧ садьмис.
— А, Антоныч!
— Да со вои.
Он-ӧ мыйкӧ гортад тшӧкты?
Серегин гижас.
— Серегин, — Серегин вылӧ синъяссӧ сьӧкыда вуджӧдігтыр шуис Авдеев, — гижан?..
Сідзкӧ вот гиж: пиныд пӧ тіян Петруха дыр овны тшӧктіс.
Завидуйтлі воклы.
Ме тэныд талун висьтавлі.
А ӧні, сідзкӧ, ачым рад.
Медъя олӧ.
Ен мед сетас сылы, ме рад.
Тадзи и гиж.
Тайӧс висьталӧм бӧрын сійӧ дыр чӧв оліс, синъяссӧ Панов вылӧ веськӧдӧмӧн.
— Но, а трубкатӧ аддзин? — друг юаліс сійӧ.
Панов эз вочавидз.
— Трубкатӧ, трубкатӧ, шуа, аддзин? — выльысь юаліс Авдеев.
— Сумкаын вӧлӧма.
— То-то.
Но, а ӧні меным сись вайӧй, ӧні ме кувны мӧда, — шуис Авдеев.
Тайӧ кадас воис Полторацкий видлыны ассьыс салдатсӧ.
— Мый, вокӧ, омӧль? — шуис сійӧ.
Авдеев кунис синъяссӧ да ӧвтыштіс юрнас.
Банлыяса чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыд да стрӧг.
Сійӧ немтор эз вочавидз да сӧмын бара шуис, Панов дінӧ шыасьӧмӧн:
— Сись вай.
Кувны мӧда.
Сылы киас сетісны сись; но чуньясыс эз куснясьны, и сисьсӧ пуктісны чуньяс костас да кутышталісны.
Полторацкий муніс, и сы мунӧм бӧрын вит минут мысти фельдшер пуктіс пельсӧ Авдеев сьӧлӧм дінӧ да шуис, мый сійӧ эштіс.
Реляцияын, кодӧс вӧлі мӧдӧдӧма Тифлисӧ, Авдеевлысь кувсьӧмсӧ вӧлі петкӧдлӧма тадзи: «Ноябрь 23-ӧд лунӧ Куринскӧй полклӧн кык рота вӧр пӧрӧдӧм могысь петісны крепостьысь.
Лун шӧрын горецъяслӧн тӧдчымӧнъя ыджыд чукӧр немвиччысьтӧг атакуйтіс пӧрӧдчысьясӧс.
Цепь заводитіс бӧрыньтчыны, и тайӧ кадас мӧд рота уськӧдчис штыкъясӧн да пӧрӧдіс горецъясӧс.
Делӧын кык рядӧвӧйӧс кокньыдика ранитӧма да виӧма ӧтикӧс.
Горецъяс жӧ виӧмӧн да ранитчӧмӧн воштісны сё морт гӧгӧр.»
VIII
Самӧй сійӧ луннас, кор Петруха Авдеев кувсис воздвиженскӧй госпитальын, сылӧн старик-батьыс, гӧтырыс вокыслӧн, буретш сылӧн, код вӧсна Авдеев муніс салдатӧ, да медыджыд вокыслӧн нылыс, невеста-ныв, кын гумла вылын вартісны зӧр.
Воддза луннас усис джуджыд лым, и асъядор ёна кынтіс.
Старик садьмис коймӧд петукъяс чуксасигӧн на, да тӧлысьлысь яръюгыд югӧрсӧ гыӧртӧм ӧшиньын аддзӧм бӧрын, лэччис паччӧр вылысь, кӧмасис, пасьталіс пась, шапка да муніс гумла вылӧ.
Час кык мында уджалӧм бӧрын старик бӧр локтіс керкаӧ да садьмӧдіс писӧ да нывбабаясӧс.
Кор бабаяс да нылыс воисны гумла вылӧ, гумла вывсӧ вӧлі весалӧма, пу зыр сулаліс шавкъялан еджыд лымйӧ сутшкӧмӧн да сыкӧд орччӧн вылӧ ньӧръяснас рос, и зӧр кольтаяссӧ пӧсадӧн вӧлі вольсалӧма весалӧм гумла пӧлӧн кык радӧн, йыв на йыв воча.
Босьталісны вартанъяс да мӧдісны вартны, ӧткодя куим кучкӧмӧ ладмӧдчӧмӧн.
Старик чорыда кучкаліс сьӧкыд вартанӧн, идзассӧ жуглігтыр, нылыс рӧвнӧя кучкалӧмӧн нӧйтіс вылісянь, моньныс бергӧдліс.
Тӧлысьыс пырис, и заводитіс югдыны; помалӧны нин вӧлі пӧсадсӧ, кор ыджыд пиныс, Аким, полушубока да шапкаа петіс уджалысьяс дінӧ.
— Тэ мый лодырничайтан? — вартны дугдӧмӧн да вартан вылӧ пыксьыштӧмӧн сы вылӧ горӧдіс батьыс.
— Вӧвъяссӧ идравны колӧ жӧ.
— Вӧвъяс идравны, — нерыштіс батьыс, — старука идралас.
Босьт варгансӧ.
Вывті нин тшӧг лоин, пьяница.
— Тэ али мый менӧ юкталін? — нурбыльтіс пиыс.
— Мый? — зумыштчӧмӧн да кучкӧмысь кольччӧмӧн, скӧрысь юаліс старик.
Пиыс чӧла босьтіс вартан, и уджыс мӧдӧдчис нёль вартанӧн: трап, та па тап, трап, та па тап...
Трап, — кучкаліс быд куим кучкӧм бӧрын стариклӧн сьӧкыд вартаныс.
— Балябӧжыд, видзӧд, бур мегӧлӧн кодь.
А менам со гачӧй оз ӧшйы, — ассьыс кучкӧмсӧ кольӧмӧн да сӧмын, медым не воштыны тактсӧ, вартан сынӧдын бергӧдӧмӧн шуис старик.
Пӧсадсӧ помалісны, и нывбабаяс куранъясӧн мӧдісны чукӧртны идзассӧ.
— Дурак Петруха, мый тэ пыдди муніс.
Тэ пытшкысь эськӧ салдатад пыркӧдісны дур рутӧ, а сійӧтӧ гортын вит тэ кодькӧд ӧтвесьт сулаліс.
— Но, тырмас, батюшка, — дрӧбйысьӧм йияссӧ вештыштӧмӧн шуис моньыс.
— Да, верд тіянӧс квайт лов, а уджыс ни ӧтиксянь абу.
Петруха, вӧлі, ӧтнасӧн кык пыдди уджалӧ, не сідз, кыдз...
Дворсянь тальӧм трӧпа кузя, топыда гартлӧм шерстянӧй нямӧдъяс вылӧ кӧмалӧм выль нинкӧмъясӧн лым кузя дзуртігтыр, матыстчис старука.
Мужичӧйяс чукӧртісны тӧлӧдтӧм няньсӧ, бабаяс да нылыс чышкисны пыдӧссӧ.
— Выборнӧй пыравліс.
Барщина вылӧ ставлы кирпич кыскавны, — шуис старука. — Ме завтрак дасьті.
Локтӧй ли мый нин.
— Ладнӧ.
Чалкосӧ доддяв да мун, — Акимлы шуис старик. — Да смотри, мед не сідзи, кыдзи тӧндзи тэ вӧсна кывкутны.
Казьтыштан Петрухаӧс.
— Кор сійӧ гортын вӧліс, сійӧс видінныд, — батьыс вылӧ ӧні шуасис Аким, — а сійӧ абу, менӧ йирны.
— Сідзкӧ, сулалан, — сэтшӧм жӧ скӧра шуис мамыс. — Не Петруха вылӧ тэнӧ вежны.
— Но, ладнӧ! — шуис пиыс.
— Дерт нин ладнӧ.
Пызьтӧ юин, а ӧні шуан: ладнӧ.
— Важ дрӧжжи йылысь оз казьтывны кыкысь, — шуис моньыс.
Бать да пи костын лӧсявтӧм олӧмыс заводитчис важӧн нин, пӧшти Петырӧс салдатӧ сетан кадсянь.
Сэки нин старик гӧгӧрвоис, мый сійӧ кӧкӧс вежис варыш вылӧ.
Дерт, закон серти кӧ, кыдзи гӧгӧрволіс сійӧс старик, колӧ вӧлі челядьтӧмыслы мунны семьяа морт пыдди.
Акимлӧн вӧлі 4 челядь, Петырлӧн некод, но Петыр вӧлі сэтшӧм жӧ уджалысь, кыдзи старик: пельк, вежӧра, вына, терпитысь да, медсяыс, удж радейтысь.
Сійӧ век уджавліс.
Мунліс кӧ сійӧ уджалысьяс дінті, сідз жӧ, кыдзи вӧчліс и старик, сійӧ дзик пыр жӧ босьтчыліс, отсавны — либӧ ряд кык мунас косаӧн, либӧ кӧртавлас додь, либӧ кералас пу, либӧ кералыштас пес.
Старик жалитыштіс сійӧс, но вӧчны вӧлі немтор.
Салдаталӧм вӧлі кыдзи смерть.
Салдат вӧлі вундӧм шӧрӧм, и казьтывнысӧ сы йылысь, сьӧлӧмтӧ гудрӧдлыны, нинӧмла вӧлі.
Сӧмын шочиника, медым бытшкыштны ыджыд писӧ, старик, кыдзи талун, казьтывліс сійӧс.
Мамыс жӧ тшӧкыда казьтывліс ичӧт писӧ да важӧн нин, мӧдӧд во, корис старикӧс, медым сійӧ ыстыштіс Петрухалы сьӧмтор.
Но старик чӧвовлывліс.
Авдеевъяслӧн овмӧс вӧлі озыр, стариклӧн вӧлі дзебӧма сьӧмсӧ, но сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз кут вӧрзьӧдны торйӧдӧмтор.
Ӧні, кор старука кыліс, мый сійӧ казьтылӧ ичӧтджык писӧ, сійӧ мӧвпыштіс бара корны стариклысь, медым зӧр вузалігӧн ыстыштны пиыслы кӧть ӧти шайт.
Сідзи сійӧ и вӧчис.
Томъясӧн барщина вылӧ мунӧм мысти стариккӧд кыкӧн кольччӧм бӧрын, сійӧ вӧйпӧдіс мужиксӧ зӧр вылӧ босьтан сьӧмсьыс ӧти шайт ыстыны Петрухалы.
И кор тӧлӧдӧм чукӧръяссьыс 12 четверик зӧрсӧ вӧлі кисьтӧма дӧраяс вылӧ куим доддьӧ да дӧраяссӧ ӧкуратнӧя сюркнялӧма пу шпилькаясӧн, сійӧ старикыслы сетіс аслас висьтавлӧм улӧ дьячокӧн гижӧм письмӧ, да старик кӧсйысис пуктыны карын письмӧ дінӧ шайт да мӧдӧдны адрес кузя.
Выль пасьӧ да кафтанӧ пасьтасьӧм да сӧстӧм еджыд вурун нямӧдъяса старик босьтіс письмӧсӧ, сюйис сійӧс кӧшӧльӧ да, енлы юрбитӧм бӧрын, пуксис медводдза додь вылӧ да мӧдӧдчис карӧ.
Бӧръя доддьын муніс внукыс.
Карын старик тшӧктіс дворниклы лыддьыны письмӧсӧ аслыс да бура да ошкышталӧмӧн кывзіс сійӧс.
Петруха мам письмӧын вӧлі ыстӧма, ӧти кӧ, благословение, мӧд кӧ, ставлӧн поклонъяс, вежай кувсьӧм йылысь юӧр да бӧръя помас юӧр сы йылысь, мый Аксинья (Петырлӧн гӧтырыс) эз кут миянкӧд, овны да йӧзӧ муніс.
Кывсьӧ, мый олӧ бура да честнӧя.
Казьтыштӧма вӧлі и гӧсьньӧч йылысь, шайт йылысь, да содтӧма сійӧс, мый нин дзик ассяньыс, кывйысь-кывйӧ, шогсьысь старука, синтыра синваа, тшӧктіс гижны дьяклы:
«А нӧшта, муса менам дитяӧй, голубчикӧй тэ менам Петрушенька, бӧрдӧді ме ассьым синъясӧс тэ вӧсна шогсигтыр.
Югыд шондіӧй тэ менам, код вылӧ тэ менӧ колин».
Тайӧ местаас старука ырӧбтіс бӧрддзис да шуис:
— Тадзи и олас.
Тадзи и колис письмӧын, но Петрухалы эз вӧв шуӧма пӧлучитны ни юӧрсӧ сы йылысь, мый гӧтырыс сылӧн муніс гортсьыс, ни шайтсӧ, ни бӧръя кывъяссӧ мамыслысь.
Письмӧыс тайӧ да сьӧмыс бӧр бергӧдчисны юӧрӧн, мый Петрухаӧс виисны война вылын, царӧс, отечество да православнӧй вера дорйигӧн.
Тадзи гижис военнӧй писарь.
Тайӧ юӧрыс локтӧм бӧрын старука бӧрдыштіс лыддьӧдлӧмӧн, кытчӧдз вӧлі кадыс, а сэсся босьтчис уджӧ.
Первойя жӧ вӧскресенняӧ сійӧ муніс вичкоӧ, сьылӧдіс панихида, гижӧдіс Петырӧс покойникъясӧс казьтылан чукӧрӧ да раб божӧй Петырӧс казьтылӧм могысь бур йӧзлы сеталіс прӧскур кусӧкторъяс.
Салдатка Аксинья тшӧтш жӧ лыддьӧдлӧмӧн бӧрдыштіс, кор кывліс радейтана верӧс кувсьӧм йылысь, кодкӧд сійӧ оліс сӧмын ӧти во.
Сійӧ жалитіс и верӧссӧ и став ассьыс пӧгубитӧм олӧмсӧ.
И аслас бӧрдӧм-лыддьӧдлӧмын казьтыліс Петр Михайловичлысь русӧй кудрияссӧ и сылысь радейтӧмсӧ, и ассьыс сирӧта Ванькакӧд курыд олӧмсӧ, да шогапырысь дивитіс Петрушаӧс сыысь, мый сійӧ муніс вокыс пыдди, а эз жалит коньӧрӧс сійӧс, йӧз ордын ветлӧдлысьӧс.
Сьӧлӧм пытшкӧссяньыс Аксинья вӧлі рад Петыр кулӧм вылӧ.
Сійӧ вылись вӧлі кынӧма приказчиксянь, код ордын сійӧ оліс, да ӧні некод нин эз вермы видны сійӧс, и приказчик вермис сійӧс босьтны верӧс сайӧ, кыдзи сійӧ и вӧлі шулывлӧ Аксиньялы, кор вӧйпӧдліс сійӧс радейтчӧм вылӧ.
IX
Воронцов, Михаил Семенович, кодӧс воспитайтӧма Англияын, роч посоллӧн пиыс, роч высшӧй чиновникъяс пӧвстын вӧлі сэкся кадӧ шоча паныдасьлан европейскӧй образованиеа, низшӧйяскӧд обращениеын небыд да мелі и высшӧй некод обращениеын тонкӧй придворнӧй.
Сійӧ эз гӧгӧрволы властьтӧм да покорностьтӧм олӧмсӧ.
Сійӧ имейтліс став высшӧй чинъяссӧ да орденъяссӧ да лыддьысьліс искуснӧй военнӧйӧн, весиг Краснӧй улын Наполеонӧс вермысьӧн.
Сылы 52-ӧд воын вӧлі 70 арӧс саяс, но сійӧ вӧлі дзик на свежӧй, збодера ветлӧдліс да, медтӧдчанаыс, тырвыйӧ обладайтіс ассьыс властьсӧ кутӧм вылӧ да ассьыс популярностьсӧ ёнмӧдӧм да паськӧдӧм вылӧ веськӧдӧм тонкӧй да приятнӧй вежӧрлӧн сюсьлунӧн.
Сійӧ владейтіс ыджыд озырлунӧн — и аслас и графиня Браницкая гӧтырыслӧн озырлунӧн, — да наместникалӧмысь босьтан ыджыдысь ыджыд содержаниеӧн да аслас средствояслысь ыджыдджык юкӧнсӧ видзис Крым лунвыв берегса дворец да сад стрӧитӧм вылӧ.
1852-ӧд вося декабрь 4-ӧд рытӧ сылӧн дворец дінӧ Тифлисын воис курьерскӧй тройка.
Бусӧссьӧм вӧсна дзоньнас сьӧд, мудзӧм офицер, коді генерал Козловскийсянь вайис рочьяс дінӧ Хаджи Муратлӧн петӧм йылысь юӧр, часӧвӧйяс дінті пырис наместническӧй дворецлӧн паськыд крыльцо.
Вӧлі 6 час рыт, и Воронцов муніс ӧбедайтны, кор сылы висьталісны курьер воӧм йылысь.
Воронцов курьерӧс примитіс дзикпыр жӧ да та вӧсна ӧбед кежлӧ сёрмис некымын минут вылӧ.
Кор сійӧ пырис гӧстинӧйӧ, пызан дінӧ пригласитӧмъяс, морт 30, кодъяс пукалісны княгиня Елизавета Ксаверьевна дінын да группаясӧн сулалісны ӧшиньяс дорын, сувтісны, бергӧдчисны пырысьлань чужӧмъясӧн.
Воронцов вӧлі эполетъястӧм, полупогончикъяса да сьылі вылын еджыд креста аслас пыркадся сьӧд военнӧй сюртука.
Ручлӧнкодь, бритӧм чужӧмыс сылӧн долыда нюмъяліс, да синъясыс, став чукӧртчӧмъяс вылӧ видзӧдігмоз, читкырасисны.
Небыд, тэрмасяна воськовъясӧн пырӧм бӧрын, сійӧ извинитчис дамаяс водзын сыысь, мый сёрмис, видзаасис мужчинаяскӧд да, 45 арӧса, восточнӧй йӧз сикаса, тырвиръяя, джуджыд тушаа грузинскӧй княгиня Манане Орбельяни дінӧ матыстчӧмӧн сетіс сылы кисӧ, медым нуӧдны сійӧс пызан дінӧ.
Княгиня Элизавета Ксаверьевна ачыс сетіс кисӧ тшӧтьӧсь усъяса рыжӧйкодь воӧм генераллы.
Грузинскӧй князь сетіс кисӧ графиня Шуазёльлы, княгинялӧн приятельницалы.
Доктор Андреевский, адъютант да мукӧдъяс, коді дамаяскӧд, коді дамаястӧг, мунісны кык пара бӧрся.
Кафтанъяса, чулкияса да башмакъяса лакейяс пуксьысьяслы вешталісны да матысталісны стулъяс; метрдотель эзысь мискаысь торжественнӧя кисьталіс тшынасьысь шыд.
Воронцов пуксис кузь пызан шӧрӧ.
Сылы паныд пуксис княгиня, сылӧн гӧтырыс, генералкӧд.
Воронцовсянь веськыд вылын вӧліс сылӧн дамаыс, красавица Орбельяни, шуйгавылын — стройнӧй, сьӧд, банйӧм чужӧма, дзирдалысь украшениеяса княжна-грузинка, коді дугдывтӧг нюмъяліс.
— <fra>Ехсеllеntеs, сhérе amіе</fra>, — вочавидзис Воронцов княгиня юасьӧм вылӧ сы йылысь, кутшӧм юӧръяс сійӧ пӧлучитіс курьеркӧд, — <fra>Sіmоn а еu dе lа сhаnсе</fra> *.
И сійӧ мӧдіс висьтавлыны сідзи, медым вермисны кывны пызан сайын став пукалысьяс, шемӧстана выльторсӧ — сылы ӧтнаслы тайӧ эз вӧв тырвыйӧ выльторйӧн, сы вӧсна мый сёрнитчӧмъяс мунісны важӧн нин — сы йылысь, мый знаменитӧй, храбрӧй отсасьысьыс Шамильлӧн Хаджи Мурат вуджис рочьясладор да талун-аски лоас вайӧдӧма Тифлисӧ.
Став ӧбедайтысьяс, весиг том йӧз, адъютантъяс да чиновникъяс, кодъяс пукалісны ыліса пызан помъясын да та водзвылын мый кузя кӧ ньӧжйӧникӧн сералісны, ставныс ланьтісны да кывзісны.
— А ті, генерал, аддзывлінныд тайӧ Хаджи Муратсӧ? — аслас соседыслысь, тшӧтьӧсь усъяса рыжӧй генераллысь юаліс княгиня, кор князь дугдіс сёрнитны.
— И не ӧтчыдысь, княгиня.
И генерал висьталіс сы йылысь, кыдзи Хаджи Мурат 43-ӧд воын, горецъясӧн Гергебильӧс босьтӧм бӧрын, зурасис генерал Пассека отряд вылӧ, да кыдзи сійӧ пӧшти найӧ синводзын виис полковник Золотухинӧс.
Воронцов кывзіс генералӧс долыд нюмӧн, тыдалӧ, сыӧн дӧвӧльӧн, мый генерал варовмис.
Но друг чужӧмыс Воронцовлӧн лоис рассеяннӧй да жугыль.
Варовмӧм генерал мӧдіс висьтавлыны сы йылысь, кӧні сійӧ мӧдысь паныдасьліс Хаджи Мураткӧд.
— Ӧд тайӧ сійӧ, — сёрнитіс генерал, — ті изволитӧй тӧдвылад вайӧдлыны, ваше сиятельство — вӧчис сухарнӧй экспедиция дырйи засадасӧ выручка вылын.
— Кӧні? — синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс Воронцов.
Делӧыс вӧлі сыын, мый храбрӧй генерал «выручкаӧн» шуис шудтӧм Даргинскӧй походса сійӧ делӧсӧ, кодын збыль эськӧ пӧгибнитіс князь Воронцовкӧд став отрядыс, кодӧн командуйтіс сійӧ, эз кӧ эськӧ сійӧс мездыны выльысь матыстчӧм войскаяс.
Ставлы вӧлі тӧдса, мый дзоньнас Даргинскӧй походыс, Воронцов начальство улын, кодын рочьяс воштісны уна мортӧс виӧмъясӧн да ранитӧмъясӧн да некымын пушка, вӧлі яналан событиеӧн, да та вӧсна, кодкӧ и сёрнитіс кӧ тайӧ поход йывсьыс Воронцов дырйи, то сёрнитіс сӧмын сэтшӧм ногӧн, кыдзи Воронцов гижис донесение царлы, мӧдногӧн кӧ мый тайӧ вӧлі роч войскаяслӧн яръюгыд подвиг.
«Выручка» кывйӧн жӧ веськыда индыссьывліс сы вылӧ, мый тайӧ вӧлі не яръюгыд подвиг, а ӧшыбка, коді воштіс уна йӧзӧс.
Ставыс гӧгӧрвоисны тайӧс, и ӧтияс петкӧдлісны, мый оз гӧгӧрвоны генерал кывъяслысь вежӧртассӧ, мӧдъяс чуймӧмӧн виччысисны, мый лоас водзӧ; кодсюрӧ, нюмъялігтыр, видзӧдлісны ёрта ёрт вылас.
Ӧтнас сӧмын тшӧтя усъяса рыжӧй генерал эз казяв да, аслас висьтӧн ылалӧмӧн, спокойнӧя вочавидзис:
— Выручка вылын, ваше сиятельство.
И радейтан тема вылӧ веськалӧм генерал тырстӧча висьталіс, кыдзи «тайӧ Хаджи Муратыс сэтшӧм сюся орӧдіс кык пельӧ отряд, мый эз кӧ воны миянлы выручка вылӧ, — сійӧ быттьӧ торъя радейтӧмӧн гарышталіс «выручка» кывсӧ, — сэні эськӧ ставыс и колины, сы вӧсна»...
Генерал эз удит висьтавны ставсӧ, сы вӧсна мый Манана Орбельяни, мыйын делӧыс гӧгӧрвоӧмӧн, дзугис генераллысь сёрнисӧ, Тифлисын сійӧ помещениелӧн удобствояс йылысь сійӧс юасьӧмӧн.
Генерал чуймис, видзӧдліс ставыс вылӧ да пызан помын пукалысь аслас адъютант вылӧ, коді чорыд да решительнӧй синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ, — и друг гӧгӧрвоис.
Княгинялы вочавидзтӧг, сійӧ зумыштчис, чӧвланьтіс да тэрыба, нямлявтӧг, мӧдіс сёйны сы водзвывса блюдйын куйлысь вкус ни вид сертиыс сылы гӧгӧрвотӧм утончённӧй сёянсӧ.
Быдӧнлы эз ло лӧсьыд, но положениелысь лӧсьыдтӧмлунсӧ веськӧдіс грузинскӧй князь, зэв глупӧй, но вӧвлытӧм сямлуна да искуснӧй льстец и придворнӧй, коді пукаліс княгиня Воронцова мӧдарладор бокланьын.
Сійӧ, быттьӧ немтор казявлытӧг, гора гӧлӧсӧн мӧдіс висьтавны Хаджи Муратӧн Ахмет-Хан Мехтулинскӧйлысь дӧвасӧ гусялӧм йылысь:
— Войнас пырис селениеӧ, кватитіс, мый сылы колӧ вӧлі, и скачитіс-пышйис аслас партиякӧд.
— Мыйла нӧ сылы колӧ вӧлі буретш сійӧ нывбабаыс? — юаліс княгиня.
— А сійӧ вӧлі мужикыслӧн враг, преследуйтіс сійӧс, но хан кувтӧдзыс дзик эз вермы некӧн паныдасьлыны сыкӧд, сідз вот и мынтіс дӧва вылын водзӧссӧ.
Княгиня висьталіс тайӧс французскӧй кыв вылын аслас соседкалы, графиня Шуазёльлы, коді пукаліс грузинскӧй князь бердын.
— <fra>Quеllе hоrrеur</fra>! * — синсӧ куниг да юрсӧ довкйӧдлігтыр шуис графиня.
— О, абу, — нюмъялігтыр шуис Воронцов, — меным висьталісны, мый сійӧ рыцарскӧй уважениеӧн вӧдитчис пленницакӧд да бӧрынджык лэдзис сійӧс.
— Да, выкуп вылӧ.
— Гӧгӧрвоана дерт, но век жӧ сійӧ благороднӧя вӧчис.
Князьлӧн тайӧ кывъясыс сетісны Хаджи Мурат йылысь водзӧ мунысь висьтъяслы тон.
Придворнӧйяс гӧгӧрвоисны, мый кымын ыджыдджык тӧдчанлун сетны Хаджи Муратлы, сымын долыдджык лоӧ князь Воронцовлы.
— Шензьӧдана збойлун тайӧ мортыслӧн.
Замечательнӧй морт.
— Кыдз жӧ, 49-ӧд воын сійӧ луншӧрлуна сюйсьыліс Темир-Хан-Шураӧ да грабитіс лавкаяс.
Пызан помын пукалысь армянин, коді вӧлӧма тайӧ кадӧ Темир-Хан-Шураын, паськыдджыка висьталіс Хаджи Муратлӧн тайӧ подвиг йылысь.
Ӧбедыс дзоньнас муніс Хаджи Мурат йылысь висьтъяс висьталӧмӧн.
Ставыс мӧда мӧдӧс сорӧмӧн ошкисны сылысь збойлунсӧ, вежӧрсӧ, бур сьӧлӧмсӧ.
Кодкӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ тшӧктіс вины 26 пленнӧйӧс; но и та вылӧ вӧлі пыркадся вочакыв.
— Мый вӧчны.
<fra>А lа guеrrе соmmе á lа guеrrе</fra> *.
— Тайӧ ыджыд морт.
— Чужис кӧ эськӧ сійӧ Европаын, тайӧ, вермис лоны, выль Наполеон, — шуис глуп грузинскӧй князь, кодлӧн вӧлі леститчыны сям.
Сійӧ тӧдіс, мый Наполеон йылысь быдсикас казьтылӧм, код вылын вермӧмысь Воронцов новлӧдліс сьылі вылас еджыд крест, вӧлі долыд сылы.
— Но кӧть не Наполеон, но збой кавалерийскӧй генерал — да, — шуис Воронцов.
— Не кӧ Наполеон, то Мюрат.
— И нимыс сылӧн Хаджи Мурат.
— Хаджи Мурат петіс, ӧні пом и Шамильлы, — шуис кодкӧ.
— Найӧ гӧгӧрвоӧны, мый налы ӧні (тайӧ ӧніыс гӧгӧрвосис: Воронцов дырйи) не кутчысьны, — шуис мӧд.
— <fra>Тоut сеlа еst grасе â vous</fra> *, — шуис Манана Орбельяна.
Князь Воронцов зілис ӧвсьӧдыштны лестьлысь гыяссӧ, кодъяс заводитлісны нин тыртны сійӧс.
Но сылы вӧлі долыд, и сійӧ нуӧдіс пызан дорысь гостинӧйӧ ассьыс дамасӧ медся долыд сьӧлӧмӧн.
Ӧбед бӧрын, кор гостинӧйын юктасисны кофеӧн, князь торъя мелі вӧлі ставыскӧд да, тшӧтя усъяса рыжӧй генерал дінӧ матыстчӧмӧн, зілис мыччӧдлыны сылы, мый сійӧ эз казявлы сылысь неловкостьсӧ.
Став гӧстьясӧс кытшовтӧм бӧрын князь пуксис карті сайӧ.
Сійӧ ворсіс сӧмын стариннӧй ворсантор — ломбер.
Князьлӧн партнёръясӧн вӧліны: грузинскӧй князь, сэсся армянскӧй князь, коді ломбер ворсны велӧдчис князь камердинерлысь, да нёльӧд, — аслас власть кузя знаменитӧй, — доктор Андреевский.
Ас водзас Александр I портрета зарни табакеркасӧ пуктӧмӧн, Воронцов восьтіс атласнӧй картіяс да кӧсйис пуктавны найӧс, кор пырис камердинер, итальянец Джовани, эзысь поднос вылын письмӧӧн.
— Нӧшта курьер, ваше сиятельство.
Воронцов пуктіс картісӧ да, извинитчӧмӧн, восьтіс да заводитіс лыддьыны.
Письмӧыс вӧлі писяньыс.
Сійӧ гижис Хаджи Мурат петӧм йылысь да Меллер-Закомельскийкӧд зыксьыштӧм йылысь.
Княгиня матыстчис да юаліс, мый гижӧ пиыс.
— Ставыс сы йылысь жӧ.
<fra>Іl а еu quеlquеs dèsаgrémеnts аvес lе соmmаndаnt dе la рlасе. Sіmоn а еu tоrt. Вut аll іs wеll thаt еnds wеll</fra> *, — гӧтырыслы письмӧсӧ сетігмоз шуис сійӧ да, виччысьысь партнеръяс дінӧ почтительнӧя шыӧдчӧмӧн, корис босьтны картіяс.
Кодыр юклісны первой партия, Воронцов восьтіс табакеркасӧ да вӧчис сійӧтор, мый сійӧ вӧчлывлӧ, кор сылӧн торъя нин долыд сьӧлӧм вылас: пӧрысьявыв чукрасьыштӧм еджыд кинас судзӧдіс французскӧй табак чепель, вайӧдіс сійӧс ныр дорас да кисьтіс.
X
Кодыр мӧд луннас Хаджи Мурат локтіс Воронцов ордӧ, князьлӧн приёмнӧйыс вӧлі йӧзӧн тыр.
Сэні вӧлі и тшӧтя усъяса, тыр формаа да орденъяса тӧрытъя генерал, коді локтӧма откланяйтчыны;
сэні вӧлі и полковӧй командир, кодлы полкӧс продовольствуйтӧмын злоупотреблениеясысь грӧзитісны судӧн.
Сэні вӧлі доктор Андреевскийӧн покровительствуйтан озыр армянин, коді откуп вылын видзис вина да ӧні клопочитіс контракт выльмӧдӧм йылысь.
Сэні вӧлі, дзоньнас сьӧд, виӧм офицерлӧн дӧва, коді воис пенсия йылысь либӧ челядьӧс казеннӧй счёт вылӧ меститӧм йылысь корны.
Сэні вӧлі бурысь бур грузинскӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм рӧзӧритчӧм грузинскӧй князь, коді клопочитіс аслыс бергӧдны бырӧдӧм вичко поместье.
Сэні вӧлі пристав ыджыд свертӧкӧн, кодын вӧлі Кавказӧс выль ногӧн пӧкӧритӧм йылысь проект.
Сэні вӧлі ӧти хан, коді воӧма сӧмын сы могысь, медым висьтавны гортас, мый сійӧ вӧліс князь ордын.
Ставныс виччысисны ӧчередь; еджыд юрсиа мича юноша-адъютант ӧти мӧд бӧрся пыртавліс найӧс князь кабинетӧ.
Кор приёмнӧйӧ збой воськолӧн, чотыштігтырйи, пырис Хаджи Мурат, ставыс синъяссӧ веськӧдісны сы вылӧ, и сійӧ кыліс разнӧй пельӧсъясын сылысь нимсӧ шӧпкӧмӧн шуалӧм.
Хаджи Мурат вӧлі пасьтасьӧма воротникас вӧснидик эзысь галуна коричневӧй бешмет вылын кузь еджыд черкескаӧ.
Кокас сылӧн вӧліны сьӧд ноговицы да сэтшӧмӧсь жӧ чувякъяс, кодъяс, кыдзи перчаткияс, зэлӧдісны коклапаяс, юрас — чалмаа папаха, буретш сійӧ чалмаа, код вӧсна сійӧс, Ахмет-Хан донос кузя, вӧлі арестуйтӧма генерал Клюгенау да коді (чалмаыс) вӧлі Шамиль дінӧ сылӧн вуджӧмлы помкаӧн.
Хаджи Мурат муніс паркет кузя тэрыба тувччалӧмӧн, дженьыдджык кок вылас кокнидика чотыштӧмла вӧсни став тушанас катласигтырйи.
Паськыда меститчӧм синъясыс сылӧн спокойнӧя видзӧдісны водзӧ да, кажитчис, некодӧс эз аддзыны.
Мича адъютант, видзаасьӧм бӧрын, корис Хаджи Муратӧс пуксьыны, кор коста сійӧ доложитас князьлы.
Но Хаджи Мурат ӧткажитчис пуксьыны да, кисӧ кинжал сайӧ сюйӧмӧн да коксӧ водзлань пуктӧмӧн мӧдіс сулавны, став пукалысьяс вылӧ презрительнӧя видзӧдігтырйи.
Переводчик, князь Тарханов, матыстчис Хаджи Мурат дінӧ да заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Хаджи Мурат неокотапырысь да орйӧдлӧмӧн вочавидзис.
Кабинетысь петіс пристав вылӧ норасьысь кумыцкӧй князь, и сы бӧрын адъютант корис Хаджи Муратӧс, нуӧдіс сійӧс кабинет ӧдзӧс дінӧ да лэдзис сэтчӧ.
Хаджи Муратӧс Воронцов примитіс пызан дорын сулалӧмӧн.
Главнокомандующӧйлӧн пӧрысь еджыд чужӧмыс эз вӧв сэтшӧм нюмъялана, кыдзи тӧрыт, а регыдджык, стрӧг да торжественнӧй.
Зэв ыджыд пызана, турунвиж жалюзиа гырысь ӧшиньяса ыджыд комнатаӧ пырӧм мысти Хаджи Мурат пуктіс ассьыс гожъялӧм неыджыд кияссӧ морӧслӧн сійӧ местаӧ, кӧні крестасис еджыд черкескаыс, и тэрмасьтӧг, бура кывмӧн да почтительнӧя, кумыцкӧй сёрни вылын, код ногӧн сійӧ бура сёрнитіс, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн шуис:
— Сетча великӧй царлӧн да тіянлӧн высокӧй покровительство улӧ.
Кӧсйыся веськыда, медбӧръя вир войтӧдз служитны еджыд царлы да надейтча лоны полезнӧйӧн Шамилькӧд, менам да тіянлӧн врагкӧд, войнаын.
Переводчикӧс кывзӧм мысти Воронцов видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ, и Хаджи Мурат видзӧдліс Воронцовлы чужӧмас.
Синъясыс тайӧ кык мортыслӧн паныдасисны да мӧда мӧдыслы висьталісны унатор, кывйӧн шуны вермытӧмаӧс, и дзик не сійӧс, мый висьталіс переводчик.
Найӧ веськыда, кывъястӧг, висьталісны мӧда мӧдлы став истинасӧ: синъясыс Воронцовлӧн висьталісны, мый сійӧ оз эскы ньӧти кывлы став сійӧторсьыс, мый висьталіс Хаджи Мурат, мый сійӧ тӧдӧ, мый сійӧ, став рочыслы враг, век кольӧ сэтшӧмӧн да мый ӧні пӧкӧритчӧ сӧмын сы понда, мый быть лои сідз вӧчны.
И Хаджи Мурат гӧгӧрволіс тайӧс, но век жӧ эскӧдіс аслас преданностьын.
Хаджи Муратлӧн синъясыс жӧ шуалісны, мый тайӧ старикыслы колӧ эськӧ мӧвпавны кулӧм йылысь, а не война йылысь, но мый сійӧ, кӧть и пӧрысь, но мудер, и сыкӧд колӧ лоны осторожнӧйӧн.
И Воронцов гӧгӧрволіс тайӧс, но век жӧ Хаджи Муратлы шуаліс сійӧс, мый лыддис коланаӧн войналы бур вылӧ.
— Висьтав сылы, — шуис переводчиклы Воронцов (том офицеръяслы сійӧ шулывліс тэ), — мый миян государь сэтшӧм жӧ милӧсьта, кыдзи и вынйӧра, да, тӧдӧмысь, менам корӧм кузя прӧститас сійӧс да примитас аслас служба вылӧ.
Висьталін? — юаліс сійӧ, Хаджи Мурат вылӧ видзӧдігтыр. — Сэтчӧдз жӧ, кытчӧдз аслам повелительлысь ог получит милостивӧй решение, шу сылы, мый ме ас вылӧ лачаӧн босьта сійӧс да вӧча сылы миянын олӧмсӧ долыдӧн.
Хаджи Мурат нӧшта ӧтчыд топӧдліс кияссӧ морӧс шӧрас да мыйкӧ тэрыбкодя шуаліс.
Сійӧ висьталіс, кыдзи передайтіс переводчик, мый и войдӧр, кодыр сійӧ веськӧдліс Аварияӧн, 39-ӧд воын, сійӧ вернӧя служитіс рочьяслы да некор эз изменит эськӧ налы, не кӧ эськӧ сылӧн врагыс, Ахмет-Хан, коді кӧсйис пӧгубитны сійӧс да оклеветайтіс генерал Клюгенау водзын.
— Тӧда, тӧда, — шуис Воронцов (кӧть и тӧдліс кӧ сійӧ, то важӧн вунӧдіс ставсӧ тайӧс). — Тӧда, — пуксигтыр да стен дінын сулалысь тахта вылӧ Хаджи Муратлы индӧмӧн шуис сійӧ.
Но Хаджи Мурат эз пуксьы, вына пельпомъяссӧ топӧдыштлӧмӧн петкӧдліс, мый сійӧ татшӧм важнӧй морт дырйи оз лысьт пуксьыны.
— И Ахмет-Хан и Шамиль, кыкнаныс — менам врагъяс, — переводчик дорӧ шыӧдчӧмӧн водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Шу князьлы, Ахмет-Хан куліс, ме эг вермы водзӧссӧ мынтыны сылы, но Шамиль ловъя на, и ме, сылы водзӧс мынтытӧг, ог кув, — шуис сійӧ синкымъяссӧ зумышмӧдӧмӧн да пиньсӧ мурч курччӧмӧн.
— Да, да, — спокойнӧя висьталіс Воронцов. — Кыдз нӧ сійӧ кӧсйӧ Шамильлы водзӧссӧ мынтыны? — шуис сійӧ переводчиклы. — Да висьтав сылы, мый сійӧ вермас пуксьыны.
Хаджи Мурат бара ӧткажитчис пуксьыны да сылы сетӧм юалӧм вылӧ вочавидзис, мый сійӧ та могысь петіс рочьяс дінӧ, медым отсавны налы бырӧдны Шамильӧс.
— Бур, бур, — шуис Воронцов. — Мый жӧ та могысь сійӧ кӧсйӧ вӧчны?
Пуксьы, пуксьы...
Хаджи Мурат пуксис да шуис, мый ыстасны кӧ сійӧс сӧмын лезгинскӧй линия вылӧ да сетасны сылы войска, то сійӧ эскӧдӧ, мый кыпӧдас став Дагестансӧ, и Шамильлы оз нин кут позьны кутчысьны.
— Тайӧ бур.
Тайӧ позьӧ, — шуис Воронцов. — Ме думыштла.
Переводчик висьталіс Хаджи Муратлы Воронцовлысь кывъяссӧ.
Хаджи Мурат мӧдіс мӧвпавны.
— Висьтав сардарлы, — шуис сійӧ нӧшта, — мый менам семья менам враг киясын, да сэтчӧдз, кытчӧдз менам семья гӧраясын, ме кӧртассьӧма да ог вермы служитны.
Сійӧ вияс менсьым гӧтырӧс, вияс мамӧс, вияс челядьӧс, ме кӧ веськыда муна сылы паныд.
Мед сӧмын князь мездас менсьым семьяӧс, вежас сійӧс пленнӧйяс вылӧ, и сэки ме либӧ кула, либӧ бырӧда Шамильӧс.
— Бур, бур, — шуис Воронцов. — Думыштлам та йылысь.
Ӧні жӧ сійӧ мед мунӧ штабса начальник дінӧ да тырстӧчаа висьталас сылы ассьыс положениесӧ, ассьыс мӧвпъяссӧ да кӧсйысьӧмъяссӧ.
Тайӧн помасис Хаджи Муратлӧн Воронцовкӧд медводдза аддзысьлӧмыс.
Сійӧ жӧ лунӧ, рытнас, выль, асыввывса вкус серти вӧчӧм театрын муніс итальянскӧй опера.
Воронцов вӧлі аслас ложаын, и партерын мыччысис чотысь Хаджи Муратлӧн чалмаа тӧдчана фигураыс.
Сійӧ пырис Воронцовлӧн сы дінӧ сувтӧдӧм адъютант Лорис-Меликовкӧд да пуксис первой рядӧ.
Асыввывса мусульманскӧй достоинствоӧн, не сӧмын дивуйтчӧм петкӧдлытӧг, но дзик веськодьпырысь первой акт пукалӧм бӧрын, Хаджи Мурат чеччис да, зрительяс вылӧ спокойнӧя видзӧдӧмӧн, ас вылас став зрительяслысь вниманиесӧ кыскӧмӧн, петіс.
Аскинас вӧлі выльлун, Воронцовъяс ордын пыркадся вечер.
Ыджыд, яръюгыда югдӧдӧм залын ворсіс тӧвся садйӧ сайӧдӧм музыка.
И сьылі, и кияс, и морӧсъяс тыдӧдысь паськӧмъяса том да не дзик том нывбабаяс бергалісны яръюгыд мундиръяса мужчинаяс сывъясын.
Буфет гӧра дінын гӧрд фракъяса, чулкияса са да башмакъяса лакейяс кисьталісны шампанскӧй да новлісны дамаяслы конфетъяс.
«Сардарлӧн» гӧтырыс, аслас олӧма арлыд вылӧ видзӧдтӧг, сэтшӧма жӧ джынвыйӧ пасьтӧм, ветлӧдліс гӧстьяс костын долыда нюмъялӧмӧн, да переводчик пыр шуис некымын мелі кыв Хаджи Муратлы, коді сэтшӧм жӧ веськодя, кыдзи и тӧрыт театрын, видзӧдіс гӧстьяс вылӧ.
Кӧзяйка бӧрся Хаджи Мурат дінӧ матыстчалісны и мукӧд пасьтӧм кодь нывбабаяс, да ставныс, яндысьтӧг, сулалісны сы водзын да нюмъялігтыр, юасисны век сійӧ жӧ ӧтитор: кыдзи сылы сьӧлӧм вылас воӧ ставыс, мый сійӧ аддзӧ.
Ачыс Воронцов, зарни эполетъяса да аксельбантъяса, сьылі вылас еджыд креста да лентаа, матыстчис сы дінӧ да юаліс стӧч сійӧс жӧ, тыдалӧ эскӧмӧн, кыдзи и став юасьысьясыс, мый Хаджи Муратлы эз вермы сьӧлӧм вылас не воны ставыс, мый сійӧ аддзӧ.
И Хаджи Мурат вочавидзис и Воронцовлы сійӧс жӧ, мый вочавидзлывліс ставыслы: мый налӧн тайӧ абу, — сійӧс висьтавтӧг, мый бур либӧ омӧль сійӧ, мый тайӧ налӧн абу.
Хаджи Мурат заводитліс панны сёрни тані, бал вылас, Воронцовкӧд аслас семья выкупитан делӧ йылысь, но Воронцов, петкӧдлӧмӧн, мый быттьӧ эз кывлы сылысь кывъяссӧ, муніс сы дінысь.
Лорис-Меликов жӧ бӧрвылас Хаджи Муратлы шуис, мый тані абу места делӧяс йылысь сёрнитны.
Кор кучкис 11 час, Хаджи Мурат, Марья Васильевнаӧн пӧдаритӧм аслас часі вылысь кадсӧ прӧверитӧм бӧрын, юаліс Лорис-Меликовлысь, позьӧ-ӧ мунны.
Лорис-Меликов шуис, мый позьӧ, но мый вӧлі эськӧ бурджык кольччыны.
Та вылӧ видзӧдтӧг, Хаджи Мурат эз кольччы да муніс сы кипод улӧ сетӧм фаэтон вылын сылы торйӧдӧм квартираӧ.
XI
Тифлисын Хаджи Муратӧн витӧд лун олігӧн Лорис-Меликов, наместниклӧн адъютант, воис сы дінӧ главнокомандующӧйлӧн поручение кузя.
— И юр и кияс радӧсь служитны сардарлы, — аслас пыр кадся дипломатическӧй выражениеӧн юрсӧ копыртӧмӧн да кисӧ морӧс дінас пуктӧмӧн шуис Хаджи Мурат. — Тшӧкты, — Лорис-Меликов синъясӧ меліа видзӧдіг висьталіс сійӧ.
Лорис-Меликов пуксис креслӧ вылӧ, коді сулаліс пызан дінын.
Хаджи Мурат сылы паныдӧн пуксис ляпкыдик тахта вылӧ да, кияснас пидзӧсас пыксьӧмӧн, копыртіс юрсӧ да мӧдіс сюся кывзыны сійӧс, мый Лорис-Меликов висьталіс сылы.
Лорис-Меликов, коді бура сёрнитіс <rus>по-татарски</rus>, шуис, мый князь, кӧть и тӧдӧ Хаджи Муратлысь важсӧ, кӧсйӧ сысянь ассяньыс тӧдмавны сылысь став историясӧ.
— Тэ висьтав меным, — шуис Лорис-Меликов, — а ме гижа, сэсся роч вылӧ вуджӧда, и князь ыстас государлы.
Хаджи Мурат чӧволыштіс (сійӧ не сӧмын некор эз торклыв сёрнисӧ, но век виччысьліс, оз-ӧ шу сёрнитысьыс нӧшта мыйкӧ), сэсся лэптіс юрсӧ, папахасӧ бӧрлань пыркнитӧмӧн, нюмъёвтіс сійӧ аслыс сикаса, челядьлӧн сяма нюмнас, кодӧн сійӧ пленитіс нӧшта Марья Васильевнаӧс на.
— Тайӧс позьӧ, — шуис сійӧ, тыдалӧ сэтшӧм мӧвп вылӧ ыштӧмӧн, мый сылӧн историяыс лоас лыддьӧма государлы.
— Висьтав меным (<rus>по-татарски</rus> ті вылӧ обращайтчӧмыс абу) заводитчӧмсяньыс ставсӧ, тэрмасьтӧг, — зепсьыс записнӧй книжка кыскигмоз шуис Лорис-Меликов.
— Тайӧ позьӧ, сӧмын уна, зэв уна эм висьталанторйыс.
Уна делӧ вӧлі, — шуис Хаджи Мурат.
— Он удит ӧти лунӧ, мӧд лунӧ помалан, — шуис Лорис-Меликов.
— Самӧй водзпомсяньыс заводитнысӧ?
— Да, самӧй водзпомсяньыс: кӧні чужин, кӧні овлін.
— Хаджи Мурат лэдзис юрсӧ да дыр сідзи пукаліс; сэсся босьтіс бедьтор, коді куйліс тахта дінын, перйис зарниӧн мичмӧдӧм слӧн лы воропа, бритва кодь лэчыд кинжалыс улысь пурт да мӧдіс сійӧн вӧлавны путорсӧ да сійӧ жӧ кадӧ висьтавны.
— Гиж: чужлі Цельмесын, аул ичӧтик, осёл юр ыджда, кыдзи шулывлӧны гӧраясын миян, — заводитіс сійӧ. — Неылын миянсянь, кык лыйӧм сайын кымын, Хунзах, кӧні ханъяс олісны.
И миян семейство накӧд матын вӧліс.
Мам менам, кор чужтіс ыджыдджык писӧ, Османӧс, нёньӧдіс ыджыдджык хансӧ, Абунунцал-Ханӧс, сэсся нёньӧдіс ханлысь мӧд писӧ, Умма-Ханӧс, и быдтіс, но Ахмет, менам мӧд вок, куліс.
И сэки, кодыр ме чужи, ханша сідзжӧ чужтіс Булач-Ханӧс.
Мам эз кӧсйы бара мунны вердсьысьӧ.
Бать менам тшӧктіс, а мам эз кӧсйы; сійӧ шуис: «Бара тшыг вия ассьым, — ог мун».
Сэки бать, — сійӧ вӧлі горяч, — сутшкис сылы кинжалӧн да виис эськӧ, эз кӧ сійӧс мездыны.
Тадзи сійӧ эз и сет менӧ да бӧрвылас ачыс тэчис сьыланкыв...
Да тайӧс оз ков висьтавны?
— Нет, колӧ, висьтав ставсӧ, — шуис Лорис-Меликов.
Хаджи Мурат мӧдіс мӧвпавны.
Сылы тӧд вылас усис аслас мамыс, кор сійӧ водтӧдліс сійӧс узьны аскӧдыс орччӧн, пась улӧ, сакля вевт вылын, и сійӧ корис петкӧдлыны сылы сійӧ местасӧ, кытчӧ колис рана туйыс.
— Да.
Тадзи мам эз мун вердысьӧ, — юрнас пыркнитӧмӧн шуис сійӧ. — Ханша босьтіс мӧд вердысьӧс, но век жӧ радейтіс менсьым мамӧс.
И мам нулывліс миянӧс, челядьӧс, хан дворецӧ, да ми хан челядькӧд ворслім, и ханша радейтіс миянӧс.
Ханъяс вӧліны куимӧн: Абунунцал-Хан, менам Осман воклӧн йӧвпом вок, Умма-Хан, менам названнӧй вок, да Булач-Хан, ичӧтыс, сійӧ, кодӧс Шамиль шыбытіс гӧра вывсянь.
Да тайӧ бӧрынджык.
Меным вӧлі ар дас вит, кор аулъяс кузя мӧдісны ветлӧдлыны мюридъяс.
Найӧ изъяс кузя кучкалісны пу шашкаясӧн да горзісны: «Мусульманъяс, хазават!»
Чеченецъяс ставыс вуджисны мюридъясладорӧ, и аварецъяс мӧдісны вуджавны наладорӧ.
Ме олі сэки дворецын.
Ме вӧлі кыдзи ханлӧн вок: мый кӧсйи, сійӧс вӧчи и лои озыр.
Вӧліны менам и вӧвъяс, и ӧружие, и сьӧм вӧлі.
Олі бура да нинӧм йылысь эг думайт.
И олі тадзи сійӧ кадӧдз, кор Кази-Муллаӧс виисны, да Гамзат сувтіс сы местаӧ.
Ханъяс дінӧ Гамзат посолъясӧс ыстіс висьтавны, мый оз кӧ найӧ примитны хазават, сійӧ рӧзӧритас Хунзахӧс.
Сэні колӧ вӧлі мӧвпыштлыны.
Ханъяс полісны рочьясысь, полісны примитны хазават, да ханша ыстіс менӧ мӧд пиыскӧд, Умма-Ханкӧд, Тифлисӧ роч главнӧй начальниклысь корны Гамзатлы воча отсӧг.
Главнӧй начальникнас вӧлі Розен, барон.
Сійӧ эз примит ни менӧ, ни Умма-Ханӧс.
Тшӧктіс висьтавны, мый отсалас, и немтор эз вӧч.
Сӧмын сылӧн офицеръясыс мӧдісны волывны миянӧ да Умма-Ханкӧд ворсны картіӧн.
Найӧ юктавлісны сійӧс винаӧн да новлӧдлісны пеж местаясӧ, и картіӧн сійӧ ворссис налы ставсӧ, мый сылӧн вӧлі.
Сійӧ тушанас вӧлі ён, кыдзи ӧш, да храбрӧй, кыдзи лев, а ловнас жеб, кыдзи ва.
Сійӧ ворссис эськӧ медбӧръя вӧвъяссӧ да ӧружиесӧ, эг кӧ нуӧд ме сійӧс.
Тифлис бӧрын мӧвпъясӧй менам вежсисны, да ме понді вӧйпӧдны ханшаӧс да том ханъясӧс примитны хазават.
— Мыйысь нӧ вежсисны мӧвпъясыд? — юаліс Лорис-Меликов, — рочьяс эз кажитчыны?
abu
— Эз, эз кажитчыны, — решительнӧя шуис сійӧ да кунис синъяссӧ. — И нӧшта вӧлі сэтшӧм делӧыс, мый мем лои окота примитны хазават.
— Кутшӧм делӧ нӧ?
— А Цельмес улын ми ханкӧд паныдасим куим мюридкӧд, кыкыс мунісны, а коймӧдсӧ ме вии пистолетысь.
Кор ме матыстчи сы дінӧ, медым босьтны ӧружиесӧ — сійӧ вӧлі ловъя на нӧшта.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
«Тэ, — шуӧ, — виин менӧ.
Меным бур.
А тэ мусульманин и том и вына, примит хазават.
Ен тшӧктӧ».
— Мый нӧ, и тэ примитін?
— Эг примит, а куті думайтны, — шуис Хаджи Мурат и водзӧ нуӧдіс ассьыс висьтсӧ:
— Кор Гамзат матыстчис Хунзах дінӧ, ми мӧдӧдім сы дінӧ старикъясӧс да тшӧктім шуны, мый сӧгласӧсь примитны хазават, сӧмын мед сійӧ ыстас учёнӧй мортӧс висьтавны, кыдзи колӧ кутныс сійӧс.
Гамзат тшӧктіс старикъяслысь бритны усъяс, писькӧдавны ныррозьяссӧ, ӧшлыны найӧ ныръясӧ лепешки да мӧдӧдны найӧс бӧр.
Старикъяс висьталісны, мый Гамзат дась ыстыны шейхӧс, медым велӧдны миянӧс хазаватӧ, но сӧмын сідзи, медым ханша мӧдӧдас сы дорӧ аманатӧн ичӧт писӧ.
Ханша веритіс да мӧдӧдіс Гамзат ордӧ Булач-Ханӧс.
Гамзат бура примитіс Булач-Ханӧс да ми ордӧ мӧдӧдіс ас дінас корны и ыджыдджык вокъяссӧ.
Сійӧ тшӧктіс шуны, мый кӧсйӧ служитны ханъяслы сідзи жӧ, кыдзи сылӧн батьыс служитіс найӧ батьлы.
Ханша вӧлі слаб нывбаба, глупӧй да дерзкӧй, кыдзи и став нывбабаяс, кор найӧ олӧны асланыс вӧля серти.
Сійӧ поліс мӧдӧдны кыкнан писӧ, а мӧдӧдіс ӧти Умма-Ханӧс.
Ме муні сыкӧд.
Миянӧс верст ылнаын паныдалісны мюридъяс и сьылісны, и лыйсисны, и миян гӧгӧр джигитуйтісны.
А кор ми матысмим, Гамзат петіс палаткасьыс, локтіс Умма-Хан стремя дінӧ да примитіс сійӧс кыдзи ханӧс.
Сійӧ шуис: «Ме эг вӧч тіян керкалы некутшӧм омӧльтор и ог кӧсйы вӧчны.
Ті сӧмын менӧ эн виӧ да энӧ мешайтӧй меным вайӧдны йӧзсӧ хазаватӧ.
А ме мӧда служитны тіянлы став менам войскаӧн, кыдзи менам бать служитіс тіян батьлы.
Лэдзӧй менӧ овны тіян керкаын.
Ме понда отсавны тіянлы менам сӧветъясӧн, а ті вӧчӧй, мый кӧсъянныд».
— Умма-Хан эз вӧв ёсь сёрни вылас.
Сійӧ эз тӧд, мый шуны да чӧволіс.
Сэки ме шуи, мый сідз кӧ, то медым Гамзат локтӧ Хунзахӧ.
Ханша да хан почотӧн примитасны сійӧс.
Но меным эз лэдзны помавны, и сэні медводдзаысь ме вочааси Шамилькӧд.
Сійӧ вӧлі сэні жӧ, имам бердын.
— Оз тэнӧ юавны, а ханӧс, — шуис сійӧ меным.
— Ме чӧвланьті, а Гамзат колльӧдіс Умма-Ханӧс палаткаӧ.
Сэсся Гамзат корис менӧ да тшӧктіс аслас посолъяскӧд мунны Хунзахӧ.
Ме муні.
Посолъяс пондісны вӧйпӧдны ханшаӧс лэдзны Гамзат дінӧ и ыджыд ханӧс.
Ме аддзи изменасӧ да шуи ханшалы, медым сійӧ оз ысты писӧ.
Но нывбабалӧн вежӧрыс юрас сы мында, мыйдта курӧг кольк вылын юрси.
Ханша веритіс да тшӧктіс пиыслы мунны.
Абунунцал-Хан эз кӧсйы.
Сэки мамыс шуис: «Тыдалӧ, тэ полан».
— Мамыс, кыдзи мазі, тӧдіс, кутшӧм местаӧ дойманаджык чушкыны сылы.
Абунунцал-Хан пузис, эз мӧд водзӧ сёрнитны сыкӧд да тшӧктіс вӧвсӧ седлӧавны.
Ме муні сыкӧд.
Гамзат встретитіс миянӧс нӧшта бурджыка, Умма-Ханӧс дорысь.
Сійӧ ачыс кыкысь лыйӧм ылнаӧ гӧра улӧ петіс миянлы воча.
Сы бӧрся локтісны значокъяса коннӧйяс, сьылісны, лыйсисны, джигитуйтісны.
Кор ми воим лагерь дінӧ, Гамзат пыртіс ханӧс палаткаӧ.
А ме кольччи вӧвъяскӧд.
— Ме вӧлі гӧра улын, кор Гамзат палаткаын мӧдісны лыйсьыны.
Ме котӧрті палатка дінӧ.
Умма-Хан вир гӧптын кымынь куйліс, а Абунунцал-Хан косясис мюридъяскӧд.
Чужӧм джынйыс сылӧн вӧлі кералӧма да ӧшаліс.
Сійӧ ӧти кинас кутіс сійӧс, а мӧднас кинжалӧн керавліс ставнысӧ, коді матыстчис сы дінӧ.
Ме дырйи сійӧ кераліс Гамзатлысь воксӧ да уськӧдчис мӧд вылӧ, но сэні мюридъяс мӧдісны лыйлыны сылы, да сійӧ усис.
Хаджи Мурат дугдіс висьтавны, гожъялӧм чужӧмыс сылӧн сука гӧрдӧдіс, да синъясыс тырисны вирӧн.
— Ме вылӧ воис полӧм, да ме пышйи.
— Вот кыдз? — шуис Лорис-Меликов. — Ме чайтлі, мый тэ некодыр нинӧмысь эн повлы.
— Сэсся некор; сэсянь ме пыр казьтывлывлі тайӧ стыдсӧ да кор казьтывлі, то нинӧмысь нин эг повлыв.
XII
— А ӧні тырмас.
Юрбитны колӧ, — шуис Хаджи Мурат, перйис черкеска пытшкӧс морӧс зептысь Воронцовлысь брегет, виччысьӧмӧн личкис пружинкасӧ да, юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн, челядьлӧн сяма нюмсӧ кутыштіс, кывзіс.
Часі звӧнитіс 12 час да четверть.
— Кунак Воронцов пешкеш, — нюмъялӧмӧн шуис сійӧ. — Бур морт.
— Да, бур, — шуис Лорис-Меликов. — Часіыс тшӧтш бур.
— Сідзкӧ тэ юрбит, а ме виччысьышта.
— Якши ладнӧ, — шуис Хаджи Мурат да муніс спальняӧ.
Ӧтнасӧн кольччӧм бӧрын Лорис-Меликов аслас ичӧтик книжкаӧ гижис медтӧдчанасӧ сэтысь, мый висьталіс сылы Хаджи Мурат, сэсся ӧзтіс папироска да мӧдіс комната кузя ветлӧдлыны бӧрӧ и водзӧ.
Спальнялы паныда ӧдзӧс дінӧ матыстчӧм мысти, Лорис-Меликов кыліс <rus>по-татарски</rus> мыйкӧ йылысь тэрыба сёрнитысь йӧзлысь гӧлӧсъяс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧліны Хаджи Муратлӧн мюридъясыс, да, ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын, пырис на дінӧ.
Комнатаын сулаліс сійӧ аслыс сикас, шома, кучик кӧрыс, коді овлӧ горецъяслӧн.
Ӧшинь дінын, джоджын бурка вылын пукаліс кӧсӧй синма, рыжӧй Гамзало, оръясьӧм, няйтчӧм бешмета, да кыис дом.
Сійӧ мыйкӧ пӧся висьтавліс аслас жерган гӧлӧсӧн, но Лорис-Меликов пыригӧн пырысьпыр жӧ ланьтіс да, сы вылӧ некутшӧм внимание пуктытӧг, водзӧ нуӧдіс делӧсӧ.
Сылы паныд сулаліс весел Хан-Магома да, еджыд пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн да синлысъястӧм сьӧд синъяснас югъялӧмӧн, пыр ӧтитор шуаліс.
Красавец Элдар, аслас вына сойяс вылысь сосъяссӧ пуджӧмӧн, чышкаліс тув йылӧ ӧшӧдӧм седлӧлысь подпругаяс.
Ханефи, главнӧй работникыс да хозяйствоӧн заведуйтысьыс, комнатаын эз вӧв.
Сійӧ кухняын пуис ӧбед.
— Мый йылысь нӧ тайӧ ті вензинныд? — видзаасьӧм бӧрын Хан-Магомалысь юаліс Лорис-Меликов.
— А сійӧ век Шамильӧс ошкӧ, — шуис Хан-Магома, Лорислы кисӧ мыччигмоз. — Шуӧ, Шамиль — ыджыд морт.
И ученӧй, и святӧй, и джигит...
— Кыдз нӧ сійӧ сы дінысь муніс, а век ошкӧ?
— Муніс, а ошкӧ, — пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн да синъяснас югъялӧмӧн висьталіс Хан-Магома.
— Мый нӧ, и лыддян сійӧс святӧйӧн? — юаліс Лорис-Меликов.
— Эз кӧ эськӧ вӧв святӧй, народыс эськӧ сійӧс эз кывзы, — тэрыба висьталіс Гамзало.
— Святӧйыс вӧлі не Шамиль, а Мансур, — шуис Хан-Магома. — Тайӧ вӧлі настоящӧй святӧй.
Кор сійӧ вӧлі имамӧн, став йӧзыс вӧлі мӧд.
Сійӧ ветлӧдліс аулъяс кузя, и йӧзыс петавліс сы дінӧ окавны сійӧ черкескалысь пӧласӧ да каитчис грехъясын да кӧсйысьліс не вӧчны омӧльӧс.
Старикъяс шулывлісны: сэки став йӧзыс олісны, кыдзи святӧйяс, — эз куритчыны, эз юны, эз эновтчыны молитваысь ёрта ёртлы прӧститлісны ӧбидаяс, весиг вирсӧ прӧститасны.
Сэки сьӧмъяс да кӧлуй, кор аддзывлісны, кӧртавлісны зібъяс йылӧ да пуктавлісны туйяс вылӧ.
Сэки и енмыс быдторйын сетлывліс народлы бурсӧ, а не тадзи, кыдзи ӧні, — сёрнитіс Хан-Магома.
— И ӧні гӧраясын оз юны да оз куритны, — шуис Гамзало.
— Ламорой тэнад Шамильыд, — шуис Хан-Магома, Лорис-Меликовлы мигнитӧмӧн.
«Ламорой» вӧлі горецъяслӧн презрительнӧй ним.
— Ламорой — горец, — вочавидзис Гамзало. — Гӧраясад и олӧны орёлъясыд.
— А молодчина.
Лӧсьыда вундыштіс, — пиньсӧ жерйӧдлігтыр, аслас прӧтивниклӧн мудер вочавидзӧм вылӧ радлӧмӧн, шуис Хан-Магома.
Лорис-Меликов киысь эзысь папирос доз аддзӧм бӧрын сійӧ корис аслыс куритны.
И кор Лорис-Меликов шуис, мый налы ӧд запретитӧма куритны, сійӧ мигнитіс ӧти синнас, довкнитіс юрнас Хаджи Мурат спальня вылӧ да шуис, мый позьӧ, кор оз аддзыны.
И дзик пыр жӧ заводитіс куритны, пыдіӧ кыскытӧг да, тшынсӧ лэдзигас, льӧбсӧ лӧсьыдтӧма вӧчлывлӧмӧн.
— Абу бур тадзтӧ, — стрӧга шуис Гамзало да петіс комнатасьыс.
Хан-Магома мигнитыштіс и сы вылӧ да, куритігтыр, мӧдіс юасьны Лорис-Меликовлысь, кытысь ньӧбны позьӧ шӧвк бешмет да еджыд папаха.
— Мый нӧ, тэнад сэтшӧм Ӧмӧй уна сьӧмыд?
— Эм, судзсяс, — мигнитігтыр вочавидзис Хан-Магома.
— Тэ юав сылысь, кытысь сылӧн сы мында сьӧмыс, — ассьыс мича, нюмъялан юрсӧ Лорис-Меликовлань бергӧдігмоз шуис Элдар.
— А вои, — тэрыба висьталіс Хан-Магома.
И сійӧ висьталіс, кыдзи сійӧ тӧрыт, Тифлис кузя гуляйтігӧн, веськаліс йӧз чукӧр шӧрӧ, рочьяс да армяна шӧрӧ, кодъяс ворсісны орлянкаӧн.
Коныс вӧлі ыджыд: куим золотӧй да эзысь уна.
Хан-Магома пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын ворсӧмыс, да ыргӧнъясӧн, кодъяс вӧліны сылӧн зептас, зильӧдчиг, пырис кытшӧ да шуис, мый ворсӧ став вылас.
— Кыдз нӧ став вылас?
Тэнад мӧй вӧлі? — юаліс Лорис-Меликов.
— Менам ставыс вӧлі 12 ур, — пиньсӧ жергӧдлӧмӧн шуис Хан-Магома.
— Но, а ворссин кӧ?
— А со.
И Хан-Магома индіс пистолет вылӧ.
— Мый нӧ, сетін эськӧ?
— Мыйла сетны,
пышйи эськӧ, а кодкӧ кутіс кӧ, вии эськӧ.
И эштіс.
— Мый жӧ, и воин?
— <kaz>Айя</kaz>, чукӧрті ставсӧ и муні.
Хан-Магомаӧс да Элдарӧс Лорис-Меликов тырвыйӧ гӧгӧрвоис.
Хан-Магома вӧлі весельчак, кутитысь, коді эз тӧдлы кытчӧ воштыны олӧмыслысь лишнӧйсӧ, век весел, кокньыд мӧвпа, аслас дай мукӧдъяслӧн олӧмӧн ворсысь, олӧмнас тайӧ ворсӧм вӧснаыс ӧні петӧма рочьяс дінӧ да стӧч тадзи жӧ аски тайӧ жӧ ворсӧм радиыс бара бӧр вермас вуджны Шамиль дінӧ.
Элдар сідзи жӧ вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана: тайӧ вӧлі морт, коді тырвыйӧ сетчӧма аслас мюршидлы, спокойнӧй, вына да чорыд.
abu
Лорис-Меликов аддзис, мый тайӧ мортыс не сӧмын вӧлі Шамильлы предан, но испытывайтіс венны вермытӧм отвращение, кедзовтӧм, гадливость да мустӧмтӧм став рочьяс дінӧ, и та вӧсна Лорис-Меликов эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ петіс рочьяс дінӧ.
Лорис-Меликовлы воліс мӧвп, кодӧ кутчысисны и начальствующӧй йӧз пиысь кодсюрӧяс, мый Хаджи Муратлӧн петӧмыс да Шамилькӧд аслас вражда йылысь сылӧн висьталӧмыс вӧлі ылӧдчӧм, мый сійӧ петіс сӧмын, медым видзӧдлыны жебинъяссӧ рочьяслысь да, гӧраӧ бара пышйӧм мысти, мӧдӧдны вынъяссӧ сэтчӧ, кӧні рочьяс вӧліны жебӧсь.
И Гамзало ставнас аснас вынсьӧдіс тайӧторсӧ.
«Найӧ и ачыс Хаджи Мурат, — мӧвпаліс Лорис-Меликов, — кужӧны дзеблавны ассьыныс мӧвпъяссӧ, но тайӧ выдайтӧ асьсӧ аслас дзебтӧм мустӧмтӧмнас».
Лорис-Меликов заводитліс сёрнитны сыкӧд.
Сійӧ юаліс, гажтӧм-ӧ сылы.
Но мӧдыс, ассьыс уджсӧ эновттӧг, аслас ӧти синмӧн Лорис-Меликов вылӧ кӧсӧйтчӧмӧн, жерган да оръясян гӧлӧсӧн шуис лёкысь:
— Абу, абу гажтӧм.
И тадзи жӧ вочавидзис став мукӧд юалӧмъяс вылӧ.
Кытчӧдз Лорис-Меликов вӧліс нукеръяс комнатаын, пырис Хаджи Муратлӧн и нёльӧд мюридыс, аварец Ханефи, гӧна чужӧма да сьыліа и гӧна, быттьӧ нитшкӧн тырӧм, мылькъя морӧса.
Тайӧ вӧлі абу сёрнитысь, зэв ён уджалысь, коді век вӧйтчӧма аслас делӧӧ, коді, кыдзи и Элдар, кывшутӧг повинуйтчис аслас кӧзяинлы.
Кор сійӧ пырис нукеръяс комнатаӧ рисла, Лорис-Меликов сувтӧдіс сійӧс да юасис, кытысь сійӧ да важӧн-ӧ Хаджи Мурат ордын.
— Вит во, — Лорис-Меликов юасьӧм вылӧ вочавидзис Ханефи. — Ме ӧти аулысь сыкӧд.
Менам бать виис сылысь дядьсӧ, и найӧ кӧсйисны вины менӧ, — воча воан синкымъяс увсянь Лорис-Меликов чужӧмӧ видзӧдіг шуис сійӧ. — Сэки ме кори примитны менӧ вокӧн.
— Мый лоӧ: примитны вокӧн?
— Ме кык тӧлысь эг бритлы юрсиӧс, гыжъяс эг шырлы и локті на дінӧ.
Найӧ лэдзисны менӧ Патимат дінӧ, сылӧн мам дінӧ.
Патимат сетіс меным морӧссӧ, и ме лои сылӧн вокӧн.
Орчча комнатаын кыліс Хаджи Муратлӧн гӧлӧсыс.
Элдар пыр жӧ тӧдіс кӧзяинлысь чукӧстӧмсӧ да, кисӧ чышкӧм бӧрын, гырыся восьлалӧмӧн, мӧдӧдчис гостинӧйӧ.
— Корӧ ас дінас, — бӧр локтігас шуис сійӧ.
И весел Хан-Магомалы нӧшта папироска сетӧм бӧрын Лорис-Меликов муніс гостинӧйӧ.
XIII
Кор Лорис-Меликов пырис гостинӧйӧ, Хаджи Мурат гажа чужӧмӧн встретитіс сійӧс.
— Мый нӧ, водзӧ висьтавны? — тахта вылӧ пуксигмоз шуис сійӧ.
— Да, непременнӧ, — шуис Лорис-Меликов. — А ме пыралі тэнад нукеръяс дінӧ, сёрниті накӧд.
Ӧти — весел морт, — содтіс Лорис-Меликов.
— Да, Хан-Магома, кокньыдик морт, — шуис Хаджи Мурат.
— А сьӧлӧм вылӧ воис меным томыс, мичаыс.
— А, Элдар.
Тайӧ том, а чорыд, кӧрт.
Найӧ чӧволыштісны.
— Сідзкӧ висьтавны водзӧ?
— Да, да.
— Ме висьталі, кыдзи ханъясӧс виисны.
Но виисны найӧс, и Гамзат пырис Хунзахӧ да пуксис ханскӧй дворецӧ, — заводитіс Хаджи Мурат. — Кольліс ханша мам.
Гамзат корис сійӧс ас дінас.
Сійӧ пондіс шуавны сылы.
Гамзат мигнитіс аслас мюрид Асельдерлы, да сійӧ бӧрсяньыс кучкис, виис ханшаӧс.
— Мыйла нӧ сійӧ виис сійӧс нин? — юаліс Лорис-Меликов.
— А кыдз нӧ вӧчны: вуджин водзкокъяснад, вудж и бӧръяснад.
Колӧ вӧлі став породасӧ помавны.
Тадзи и вӧчисны.
Шамиль ичӧтсӧ виис, шыбытіс гӧра вывсянь.
— Ставнас Авария пӧкӧритчис Гамзатлы, сӧмын ми воккӧд эгӧ кӧсйӧ пӧкӧритчыны.
Миянлы колӧ вӧлі ханъяс вӧсна сылӧн вирыс.
Ми петкӧдлім, мый быттьӧ пӧкӧритчим, и мӧвпалім сӧмын, кыдзи сысянь босьтны вир.
Ми сӧветуйтчим дедкӧд да шуим кыйӧдны кадсӧ, кор сійӧ петас дворецысь, да дзебсянінсянь вины сійӧс.
Кодкӧ кывлӧма миянӧс, висьталӧма Гамзатлы, да сійӧ корис ас дінас дедӧс да шуис: «Виччысь, збыль кӧ, мый тэнад внукъясыд думыштісны меным паныд лёктор, ӧшавны тэныд накӧд ӧтвылысь ӧти сёр вылын.
Ме вӧча енлысь делӧ, и меным мешайтны оз позь.
Мун да помнит, мый ме шуи».
— Дед воис гортӧ да висьталіс миянлы.
Сэки ми шуим не виччысьны, а вӧчны делӧсӧ первой праздник луннас мечетьын.
Ёртъяс ӧткажитчисны, — колим ми воккӧд.
— Ми босьтім морт кык пистолетӧн, пасьталім буркаяс да петім мечетьӧ.
Гамзат пырис комын мюридкӧд.
Ставныс найӧ шашкаяссӧ кутісны перйӧмӧн.
Гамзаткӧд орччӧн муніс Асельдер, сылӧн радейтана мюридыс, — буретш сійӧ, коді кераліс юрсӧ ханшалысь.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс, медым ми пӧрччим буркаяс, да локтіс ме дінӧ.
Кинжалӧй менам вӧлі киын, и ме вии сійӧс да уськӧдчи Гамзат дінӧ.
Но Осман вок лыйис нин сылы.
Гамзат ловъя на вӧлі да кинжалӧн уськӧдчис вок вылӧ, но ме вии сійӧс юрас кучкӧмӧн.
Мюридъяс вӧліны 30 морт, а ми кыкӧн.
Найӧ виисны Осман вокӧс, а ме мездыси, чеччышті ӧшиньӧ да пышйи.
— Кор тӧдісны, мый Гамзатӧс виӧма, став народыс кыпӧдчис и мюридъяс пышйисны, а найӧс, кодъяс эз пышйыны, ставсӧ виалісны.
Хаджи Мурат висьталӧмысь дугдіс да сьӧкыда лолыштіс.
— Тайӧ ставыс вӧлі бур, — водзӧ висьталіс сійӧ, — сэсся ставыс тшыксис.
Шамиль сувтіс Гамзат местаӧ.
Сійӧ ме дінӧ посолъясӧс ыстіс висьтавны, медым ме сыкӧд муні рочьяслы паныд; а ӧткажитча кӧ ме, то, сійӧ грӧзитчис, мый рӧзӧритас Хунзахӧс и виас менӧ.
Ме шуи, мый ог мун сы дінӧ да ог лэдз сійӧс ас дінӧ.
— Мый вӧсна нӧ тэ эн мун сы дінӧ? — юаліс Лорис-Меликов.
Хаджи Мурат зумыштчис и эз дзикпыр вочавидз.
— Оз вӧлі позь.
Шамиль вылын вӧлі вирыс и менам Осман воклӧн и Абунунцал-Ханлӧн.
Ме эг мун сы дінӧ.
Розен-генерал ыстіс меным офицерлысь чин да тшӧктіс лоны Аварияса начальникӧн.
Ставыс эськӧ вӧлі бур, но Розен Авария вылын войдӧрджык назначитіс казикумыхскӧй ханӧс, Магомет-Мирзаӧс, а бӧрынджык Ахмет-Ханӧс.
Сійӧ синнас эз кут вермыны видзӧдны менӧ.
Сійӧ аслас пи сайӧ кораліс ханшалысь нывсӧ, Салтанетӧс.
Нывсӧ сылы эз сетны; сійӧ чайтіс, мый ме мыжаыс татысь.
Сійӧ синнас эз кут вермыны видзӧдны менӧ да ыставліс ассьыс нукеръяссӧ вины менӧ, но ме пышйи на дінысь.
Сэки сійӧ ме вылӧ уттіс генерал Клюгенаулы, — висьталіс, мый ме аварецъясӧс ог тшӧкты сетны салдатъяслы пес.
Сійӧ висьталіс сылы нӧшта, мый ме пасьталі чалма, со тайӧс, — шуис Хаджи Мурат, папаха вывса чалма вылӧ индӧмӧн, — и мый тайӧ лоӧ, мый ме вуджи Шамильладорӧ.
Генерал эз эскы да эз тшӧкты вӧрзьӧдны менӧ.
Но кодыр генерал муніс Тифлисӧ, Ахмет-Хан вӧчис ас ногыс; салдатъяслӧн ротакӧд кватитіс менӧ, дорис цепъясӧ да кӧрталіс пушка дінӧ.
— Квайт сутки видзисны менӧ сідзи.
Сизимӧд сутки вылас разисны да нуӧдісны Темир-Хан-Шуруӧ.
Зарадитӧм ружьеяс костын нуӧдісны 40 салдат.
Киясӧс вӧлі кӧрталӧма, и тшӧктӧма вӧлі вины менӧ, понда кӧ ме пышйыны.
Ме тӧді тайӧс.
Кодыр ми мӧдім матыстчыны Моксоха дінӧ, трӧпаыс вӧлі векньыд, веськыдвылын крут бужӧд, сыв ветымын судта; ме вуджи салдатсянь веськыдвылӧ, бужӧд дорвылас.
Салдатыс кӧсйис сувтӧдны менӧ, но ме чеччышті бужӧд улас да ас бӧрся кыски салдатсӧ.
Салдатыс кувтӧдзыс жугаліс, а ме со ловъя коли.
Ордлыяс, юр, кияс, кокъяс, ставсӧ чегъялі.
Заводитлі кыссьыны — и эг вермы.
Бергӧдчис юрӧй, и унмовси.
Садьми кӧтасьӧма, вирын.
Пастух аддзис.
Корис народсӧ, нуисны менӧ аулӧ.
Ордлыяс, юр бурдісны, бурдіс и кок, сӧмын лоис дженьыд. —
И Хаджи Мурат нюжӧдіс чукля коксӧ.
— Служитӧ и то бур, — шуис сійӧ. — Народыс тӧдмаліс, мӧдісны волывны ме дінӧ.
Ме бурді, муні Цельмесӧ.
Аварецъяс бара корисны менӧ веськӧдлыны наӧн, — спокойнӧй, увереннӧй гордостьӧн шуис Хаджи Мурат. — И ме сӧгласитчи.
Хаджи Мурат тэрыба чеччис.
И, переметнӧй сумаясысь портфель судзӧдӧм бӧрын, перйис сэтысь вижӧдӧм кык письмӧ да сетіс найӧс Лорис-Меликовлы.
Письмӧясыс вӧліны генерал Клюгенаусянь.
Лорис-Меликов лыддис.
Первойя письмӧас вӧліс:
«Прапорщик Хаджи Мурат.
Тэ служитін ме ордын — ме тэӧн вӧлі дӧвӧльӧн да лыдди тэнӧ бур мортӧн.
Неважӧн генерал-майор Ахмет-Хан юӧртіс меным, мый тэ изменник, мый тэ пасьталӧмыд чалма, мый тэ волысян Шамилькӧд, мый тэ народсӧ велӧдін не кывзысьны роч начальстволысь.
Ме тшӧкті арестуйтны тэнӧ да вайӧдны ме дінӧ, тэ пышйӧмыд: ог тӧд, бурланьӧ тайӧ либӧ лёкланьӧ, сы вӧсна мый ог тӧд — мыжа-ӧ тэ либӧ абу.
Ӧні кывзы менӧ.
Сӧвестьыд кӧ тэнад сӧстӧм великӧй царлы паныд, нинӧмын кӧ тэ абу мыжа, явӧстсьы ме дінӧ.
Эн пов нинӧмысь — ме тэнад дорйысь.
Хан тэныд нинӧм оз вӧч; сійӧ ачыс менам начальство улын, сідзкӧ нинӧмысь тэныд и повнысӧ.
Водзӧ Клюгенау гижис сы йылысь, мый сійӧ век кутліс ассьыс кывсӧ да вӧвлі справедливӧй, да нӧшта вӧйпӧдіс Хаджи Муратӧс петны сы дінӧ.
Кор Лорис-Меликов помаліс первой письмӧсӧ, Хаджи Мурат перйис мӧд письмӧ, но, сійӧс Лорис-Меликов киӧ сеттӧдз на, висьталіс, кыдзи сійӧ вочавидзис тайӧ первой письмӧ вылас.
— Ме гижи сылы, мый чалмасӧ ме новлі, но эг Шамиль ради, а лолӧс спаситӧм могысь, мый Шамиль дінӧ вуджны ме ог кӧсйы и ог вермы, мый сы пыр виӧма менсьым батьӧс, вокъясӧс, рӧдвужӧс, но мый и рочьяс дінӧ ог вермы петны, сы вӧсна мый менӧ обесчеститісны.
Хунзахын, кодыр менӧ вӧлі кӧртавлӧма, ӧти негодяй ме вылӧ...
И ме ог вермы петны ті дінӧ, кытчӧдз тайӧ мортсӧ оз ло виӧма.
А медсяыс, пола ылӧдчысь Ахмет-Ханысь.
Сэки генерал ыстіс меным тайӧ письмӧсӧ, — вижӧдӧм мӧд бумагасӧ Лорис-Меликовлы сетіг, шуис Хаджи Мурат.
«Тэ меным вочавидзлін менам письмӧ вылӧ, — аттьӧ, — лыддис Лорис-Меликов. — Тэ гижан, мый тэ он пов бергӧдчыны, но бесчестиеыс, кодӧс тэныд вӧчис ӧти гяур, запрещайтӧ тайӧс; а ме тэнӧ эскӧда, мый роч закон справедливӧй, да тэ ас синнад аддзан сійӧс накажитӧмсӧ, коді лысьтіс оскорбитны тэнӧ, — ме нин тшӧкті исследуйтны тайӧс.
Кывзы, Хаджи Мурат.
Ме имеита право лоны тэ вылӧ недовольнӧйӧн, сы вӧсна мый тэ он эскы меным да менам честьлы, но ме прӧстита тэныд, вообще горецъяс характерлысь эскытӧмлунсӧ тӧдӧмӧн.
Тэ кӧ сӧстӧм сӧвестьнад, чалмасӧ кӧ тэ пасьтавлін сӧмын ловтӧ спаситӧм могысь, то тэ прав да збоя верман видзӧдны роч правительстволы да меным синмӧ; а сійӧ, коді тэнӧ обесчеститіс, эскӧда, лоас накажитӧма, тэнад эмбуртӧ лоас бӧр бергӧдӧма, да тэ аддзан да тӧдмалан мый сійӧ лоӧ роч законыс.
Нӧшта нин, мый рочьяс мӧдногӧн видзӧдӧны быдтор вылӧ; найӧ синводзын тэ эн уськӧд асьтӧ, мый тэнӧ кутшӧмкӧ мерзавец обесчеститіс.
Ме ачым лэдзлі гимринецъяслы чалма новлыны да найӧ действиеяс вылӧ видзӧда, кыдзи колӧ; сідзкӧ, мӧдпӧв висьтала, тэныд нинӧмысь повны.
Лок ме дінӧ мортыскӧд, кодӧс ме тэ дінӧ ӧні ыста, сійӧ меным вернӧй, сійӧ абу раб тэнад врагъяслӧн, а друг сійӧ мортлӧн, коді пӧльзуйтчӧ правительстволӧн торъя вниманиеӧн».
Водзӧ Клюгенау бара ышӧдіс Хаджи Муратӧс петны.
— Ме эг эскы талы, — шуис Хаджи Мурат, кор Лорис-Меликов помаліс письмӧсӧ, — да эг мун Клюгенау дінӧ.
Меным, медсясӧ, колӧ вӧлі водзӧс мынтыны Ахмет-Ханлы, тайӧс ме эг вермы вӧчны рочьяс пыр.
Тайӧ жӧ кадас Ахмет-Хан кытшаліс Цельмесӧс да кӧсйис кватитны менӧ либӧ вины.
Менам вӧлі вывті этша йӧзыс, и ме эг вермы дорйысьны сыысь.
И со тайӧ кадас ме дінӧ воис Шамильӧн ыстӧм морт письмӧӧн.
Сійӧ кӧсйысис отсавны меным Ахмет-Ханысь мездысьны да вины сійӧс и меным сетліс веськӧдлӧмӧ став Аварияӧс.
Ме дыр думайті да вуджи Шамиль дінӧ.
И со сэсянь ме дугдывтӧг воюйті пыр рочьяслы паныд.
Тані Хаджи Мурат висьталіс став ассьыс военнӧй делӧяссӧ.
Найӧ вӧліны вывті уна, и Лорис-Меликов мыйкӧмында тӧдіс найӧс.
Став сылӧн походъясыс да уськӧдчылӧмъясыс вӧліны шемӧсмӧданаӧсь асланыс вӧвлытӧм тэрыблун серти да уськӧдчан збойлун серти, кодъяс век помасьлывлісны успехъясӧн.
— Ме да Шамиль костын дружба некор эз вӧвлыв, — помаліс ассьыс висьтсӧ Хаджи Мурат, — но сійӧ поліс меысь, и ме сылы вӧлі колана.
Но сэні артмис сійӧ, мый менсьым юалісны, кодлы лоны имамӧн Шамиль бӧрын?
Ме шуи, мый имамӧн лоас сійӧ, кодлӧн шашкаыс лэчыд.
Тайӧс висьталӧмаӧсь Шамильлы, да сійӧ кӧсйис мездысьны меысь.
Сійӧ ыстіс менӧ Табасараньӧ.
Ме муні, мырдди 1000 межӧс, 300 вӧв.
Но сійӧ шуис, мый ме эг сійӧс вӧч, да вежис менӧ наибствоысь и тшӧктіс ыстыны сылы став сьӧмсӧ.
Ме ысті 1000 золотӧй.
Сійӧ ыстіс ассьыс мюридъяссӧ да мырддис менсьым имениеӧс.
Сійӧ корис ас дінас; ме тӧді, мый сійӧ кӧсйӧ вины менӧ, и эг мун.
Сійӧ ыстіс босьтны менӧ,
ме мездыси да петі Воронцов дінӧ.
Сӧмын семьяӧс ме эг босьт.
И мам, и гӧтыр, и пи сы ордынӧсь.
Висьтав сардарлы: кытчӧдз семьяӧй сэні, ме немтор ог вермы вӧчны...
— Ме висьтала, — шуис Лорис-Меликов.
— Клопочит, старайтчы.
Мый менам, сійӧ тэнад, сӧмын отсав князь ордын.
Менӧ кӧрталӧма, и гезйыслӧн помыс — Шамиль киын.
Тайӧ кывъяснас Хаджи Мурат помаліс Лорис-Меликовлы ассьыс висьтсӧ.
XIV
Декабрь кызьӧд лунӧ Воронцов военнӧй министр Чернышовлы гижис татшӧмтор.
Письмӧыс вӧлі французскӧй кыв вылын.
«Ме эг гиж тіянлы бӧръя почтаӧн, любезнӧй князь, кӧсйи первой решитны, мый ми вӧчам Хаджи Мураткӧд. Ме чувствуйта ачымӧс лун 2‒3 не дзик дзоньвидзаӧн.
Менам медбӧръя письмӧын ме юӧртӧді тіянӧс Хаджи Муратлӧн татчӧ воӧм йылысь:
Тифлисӧ сійӧ воис 8-ӧд лунӧ;
мӧд луннас ме тӧдмаси сыкӧд, да лун 8 либӧ 9 ме сёрниті сыкӧд да мӧвпалі, мый сійӧ вермас вӧчны миянлы бӧрынджык, а торйӧн, мый миянлы вӧчны сыкӧд ӧні,
сы вӧсна мый сійӧ вывті ёна тӧждысьӧ аслас семейство судьба вӧсна да сёрнитӧ быдӧнкӧд тырвыйӧ веськыда, мый кытчӧдз сылӧн семействоыс Шамиль киын, сійӧ парализован и оз вермы служитны миянлы да докажитны ассьыс благодарностьсӧ сійӧс меліа примитӧмысь да прӧщениеысь, кодъясӧс вӧлі сылы вӧчӧма.
Сылы дона особаяс кузя нинӧм кывсьытӧмыс сыын кыпӧдӧ лихорадочнӧй состояние, и найӧ, кодъясӧс вӧлі меӧн индӧма, медым овны тані сыкӧд, эскӧдӧны менӧ, мый сійӧ оз узь войяснас, пӧшти немтор оз сёй, век юрбитӧ да сӧмын корӧ лэдзны некымын казаккӧд гуляйтыштны верзьӧмӧн, — сылы нач ӧти позяна развлечение да движение, коді колӧ уна вося привычка вӧснаыс.
Быд лун сійӧ воӧ ме дінӧ тӧдмавны, эм-ӧ менам кутшӧмкӧ юӧръяс сылӧн семейство йылысь, да корӧ менӧ, медым ме чукӧрті миян линияяс вылын став пленнӧйяссӧ, кодъяс олӧны миян распоряжение улын, медым вӧзйыны найӧс Шамильлы вежсьӧм могысь, мый дінӧ сійӧ содтас неуна сьӧм.
Эмӧсь йӧз, кодъяс сылы сетасны та могысь сьӧмсӧ.
Сійӧ меным век шуаліс: спаситӧ менсьым семействоӧс да сэсся сетӧ меным позянлун услужитны тіянлы (медся бур пӧ лезгинскӧй линия вылын, сылӧн мӧвп серти), и тӧлысь чӧжӧн кӧ ме ог вӧч тіянлы ыджыд услуга, накажитӧй менӧ, кыдзи аддзанныд коланаӧн.
«Ме сылы вочавидзи, мый ставыс тайӧ кажитчӧ меным зэв справедливӧйӧн, да мый миян сюрасны весиг уна йӧз, кодъяс эз эскыны эськӧ сылы, колис кӧ эськӧ сылӧн семьяыс гӧраясын, а не миянын залог пыдди;
мый ме вӧча миян границаяс вылын пленнӧйясӧс чукӧртӧм могысь ставторсӧ да мый выкуп вылӧ сыӧн судзӧдан сьӧм дорӧ содтӧд сылы сетны, миян уставъяс серти, право имеиттӧг, ме, вермас лоны, аддза сылы отсалӧм могысь мукӧд средствояс.
Та бӧрын ме сылы веськыда висьталі ассьым думӧс сы йылысь, мый Шамиль нинӧм вылӧ оз сет сылы семействосӧ, мый сійӧ, вермас лоны, веськыда явитас сылы тайӧс, кӧсъяс сылы тырвыйӧ прӧща да воддза должностьяссӧ, грӧзитас, оз кӧ сійӧ бӧр бергӧдчы, вины сылысь мамсӧ, гӧтырсӧ да квайт челядь.
Ме юалі сылысь, вермас-ӧ сійӧ шуны веськыда, мый эськӧ сійӧ вӧчис, пӧлучитіс кӧ Шамильлысь татшӧм юӧрсӧ.
Хаджи Мурат лэптіс синъяссӧ да кияссӧ енэжлань да шуис меным, мый ставыс ен киын, но мый сійӧ некор оз сетчы аслас враглы, сы вӧсна мый сійӧ тырвыйӧ тӧдӧ, мый Шамиль сійӧс оз прӧстит, да мый сійӧ эськӧ сэки недыр кежлӧ коли ловйӧн.
Сёрнитны кӧ сылысь семейство бырӧдӧм йылысь, то сійӧ оз чайт, мый Шамиль вӧчас сэтшӧма кокнидасьӧмӧн:
1)медым не вӧчны сійӧс нӧшта отчаяннӧйджык да опаснӧйджык врагӧн;
2) эмӧсь Дагестанын уна йӧз, зэв весиг ёна влияйтысьӧсь, кодъяс ӧлӧдасны сійӧс таысь.
Медбӧрын, сійӧ шуис меным некымын пӧв, мый кутшӧм кӧть эськӧ водзӧ вылӧ эз вӧв енлӧн вӧля, но мый сійӧс ӧні майшӧдлӧ сӧмын семействосӧ выкупитӧм йылысь мӧвп; мый сійӧ кевмысьӧ меным, ен ним кузя, отсавны сылы да лэдзны сылы бергӧдчыны Чечня окрестностьясӧ, кӧні эськӧ сійӧ, миян начальникъяс отсӧг пыр да найӧ тшӧктӧм серти, вермис имеитны семействоыскӧд волысьӧм, семействолӧн збыль положение да сійӧс мездыны средствояс йылысь пыр кадся юӧръяс; мый уна йӧз да весиг некымын наибъяс неприятельскӧй страналӧн тайӧ юкӧнас мыетшкӧ кӧртасьӧмаӧсь сы дінӧ; мый став тайӧ населениеас, кодъясӧс рочьясӧн пӧкӧритӧма либӧ кодъяс нейтральнӧйӧсь, сылы кокньыд лоӧ имеитны, миян отсӧгӧн, волысьӧмъяссӧ, кодъяс ыджыд бур вермасны сетны сійӧс лун и вой майшӧдлан могсӧ олӧмӧ пӧртӧмлы, а могсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс сэтшӧма сійӧс успокоитас да сетас сылы позянлун действуйтны миян пӧльза вылӧ да заслужитны миянлысь дӧверие.
Сійӧ корӧ мӧдӧдны сійӧс бара Грознаяӧ 20 либӧ 30 отважнӧй казакъясысь конвойӧн, кодъяс эськӧ мед служитісны сылы врагысь дорйысьӧм могысь, а миянлы — сыӧн висьталӧмторъяс збыльлунын ручайтчӧм могысь.
«Ті гӧгӧрвоанныд, любезнӧй князь, мый ставыс тайӧ шӧйӧвоштіс менӧ, сы вӧсна, мый кыдзи кӧть эн вӧч, ыджыд кувкутӧм куйлӧ ме вылын.
Вӧлі эськӧ вывті неосторожнӧ тырвыйӧ дӧверяйтны сылы;
но ми кӧ эськӧ кутім мырддьыны сылысь пышйӧм вылӧ средствояссӧ, то миянлы коліс эськӧ игнавны сійӧс;
а тайӧ, менам мӧвп серти, вӧлі эськӧ несправедливӧ да неполитичнӧ.
Татшӧм мера, код йылысь юӧрыс ӧдйӧн эськӧ паськаліс став Дагестан пасьтала, вывті ёна вредитіс эськӧ миянлы сэні, мырддис окотасӧ став налысь (а найӧ унаӧн), кодъяс дасьӧсь кӧть мыйкӧ мында восьсӧн мунны Шамильлы паныд да кодъяс сэтшӧма интересуйтчӧны имамлӧн медся збой да предприимчивӧй отсасьысьлӧн, кодлы быть лои сетчыны миян киӧ, миянын положениеӧн.
Ми кӧ поступитім эськӧ Хаджи Мураткӧд, кыдзи пленнӧйкӧд, Шамильлы сылӧн изменитан став бур эффектыс вошис эськӧ миянлы.
Та вӧсна ме чайта, мый эг вермы вӧчны мӧдног, кыдзи вӧчи, чувствуйтӧмӧн, ӧднакӧ, мый позьны пондас менӧ мыжавны ыджыд ӧшыбкаын, думыштсис кӧ эськӧ Хаджи Мурат бӧр мунны.
Службаын да татшӧм дзугсьӧм делӧын сьӧкыд, медым не шуны дзик позьтӧмӧн, мунны ӧти веськыд туй кузя, ӧшыбитчыны рискуйттӧг да ас вылӧ кывкутӧмсӧ босьттӧг; но туйыс кӧ кажитчӧ веськыдӧн, колӧ мунны сы кузя, — ло, мый лоас.
Кора тіянӧс, любезнӧй князь, сетны тайӧс его величество государь императорлы видлалӧм вылӧ, и ме лоа шуда, августейшӧй миян повелитель кӧ изволитас ошкыны менсьым поступокӧс.
Ставсӧ, мый ме тіянлы гижи вылынджык, ме ӧттшӧтш гижи генералъяслы — Заводовскийлы да Козловскийлы, медым Козловскийыс веськыда вермис сёрнитчыны Хаджи Мураткӧд волысьӧм могысь, кодӧс ме ӧлӧді сы йылысь, мый сійӧ Козловский тшӧктытӧг немтор вӧчны да некытчӧ мунны оз вермы.
Ме сылы висьталі, мый миянлы нӧшта бурджык, сійӧ кӧ кутас петавлыны миян конвойкӧд, а то Шамиль пондас юӧр паськӧдны, мый ми Хаджи Муратӧс видзам иган сайын; но та дырйи ме босьті сысянь кӧсйысьӧм, мый сійӧ некор оз мун Воздвиженскоеӧ, сійӧн мый менам пи, кодлы сійӧ медводзын сетчис да кодӧс сійӧ лыддьӧ аслас кунакӧн (приятельӧн), абу начальник тайӧ местаыслӧн, да вермисны лоны эськӧ недоразумениеяс (неприятностьяс).
А колӧ шуны, Воздвиженское вывті матын миянлы уналыда враждебнӧй селениесянь, а волысьӧмъяс могысь, кодъясӧс сійӧ кӧсйӧ имеитны аслас повереннӧйяскӧд, Грозная быдбоксянь бур.
Кызь бӧрйӧм казак кындзи, кодъяс, сылӧн жӧ корӧм серти, ньӧти воськов сыысь оз кольччыны бӧрӧ, ме мӧдӧді ротмистр Лорис-Меликовӧс*, достойнӧй, отличнӧй да вывті вежӧра офицерӧс, коді сёрнитӧ <rus>по-татарски</rus>, бура тӧдӧ Хаджи Муратӧс, коді, кажитчӧ, сідз жӧ тырвыйӧ доверяйтӧ сылы.
Дас лунсӧ, кодъясӧс Хаджи Мурат колльӧдіс тані, сійӧ, колӧ шуны, оліс ӧти керкаын подполковник князь Тархановкӧд, Шушунскӧй уездса начальниккӧд, коді оліс тані служба делӧяс кузя;
тайӧ — истиннӧ достойнӧй морт.
И ме сылы тырвыйӧ доверяйта.
Сійӧ сідзи жӧ заслужитіс доверие Хаджи Муратлысь, да ӧтнасыс сы пыр, сы вӧсна мый сійӧ зэв бура сёрнитіс <rus>по-татарски</rus>, ми сёрнитім медся деликатнӧй да секретнӧй делӧяс йылысь.
Ме сӧветуйтчи Тархановкӧд Хаджи Мурат кузя, да сійӧ мекӧд дзикӧдз сӧгласитчис сыын, мый либӧ коліс вӧчны сідзи, кыдзи ме вӧчи, либӧ заключитны Хаджи Муратӧс тюрьмаӧ да стӧрӧжитны сійӧс став позяна стрӧг мераясӧн, — сы вӧсна мый обращайтчыны кӧ нин сыкӧд омӧля, сійӧс абу кокньыд видзны, — либӧ сійӧс дзикӧдз ылыстыны странасьыс.
Но тайӧ кык бӧръя мераясыс не сӧмын эськӧ бырӧдісны став выгодасӧ, коді петӧ миянлы Хаджи Мурат да Шамиль костын зыксьӧмысь, но дугӧдісны эськӧ быть ропочитӧмлысь став сикас быдмӧмсӧ да горецъяслысь Шамиль властьлы паныд возмутитчӧмлысь позянлунсӧ.
Князь Тарханов меным шуис, мый Хаджи Мурат веськыдлунын ачыс уверен да мый Хаджи Мурат оз сомневайтчы сыын, мый Шамиль некор сійӧс оз прӧстит да тшӧктас казнитны, прӧститны кӧсйӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Нач ӧтитор, коді вермис Тархановӧс Хаджи Мураткӧд сылӧн волысьӧмъясын падмӧдыштны, тайӧ — сылӧн аслас религия дінӧ кӧртассьӧмыс, и сійӧ оз дзеблав, мый Шамильлы позьны мӧдас действуйтны сы вылӧ тайӧ боксянь.
Но, кыдзи ме висьталі нин вылынджык, сійӧ некор оз убедит Хаджи Муратӧс сыын, мый оз лишит сійӧс олӧмсьыс либӧ ӧні либӧ сыӧн бӧр воӧм мысти неуна кад кольӧм мысти.
Со ставыс, любезнӧй князь, мый ме кӧсйи висьтавны тіянлы татчӧс делӧяслӧн тайӧ эпизод кузяыс».
XV
Донесениесӧ тайӧс Тифлиссянь вӧлі мӧдӧдӧма декабрь 24-ӧд лунӧ.
Выль волы жӧ, 52-ӧд волы паныд, фельдъегерь дас кымын вӧлӧс кокйывсьыс уськӧдӧмӧн да дас кымын ямщикӧс вирӧдз нӧйтӧмӧн, вайис сійӧс князь Чернышовлы, сэкся военнӧй министрлы.
И 1852 вося январь 1-ой лунӧ Чернышов нуис император Николай дінӧ, мукӧд делӧяс лыдын, и Воронцовлысь тайӧ донесениесӧ.
Чернышов эз радейт Воронцовӧс и ставӧн уважайтӧмысь, кодӧн пӧльзуйтчис Воронцов, и сылӧн ыджыдсьыс ыджыд озырлунысь, и сыысь, мый Воронцов вӧлі настоящӧй барин, а Чернышов век жӧ <fra>раrvеnu</fra> * медсяыс императорлӧн Воронцов дінӧ торъя расположениеысь.
И та вӧсна Чернышов, мыетш вермис пӧльзуйтчис быдсяма случайнас.
Кавказскӧй делӧяс йылысь воддза докладын Чернышовлы удайтчис Николайлысь Воронцов вылӧ кыпӧдны недовольствуйтчӧм сыысь, мый, начальство тӧждысьтӧм вӧсна, горецъясӧн вӧлі жугӧдӧма неыджыд кавказскӧй отрядӧс пӧшти дзоньнас.
Ӧні сійӧ зілис Воронцовлысь Хаджи Мурат йылысь расположениесӧ мыччӧдны омӧльджык боксянь.
Сійӧ кӧсйис государлы внушитны, мый Воронцов, коді рочьяслы ущерб вӧчӧмӧн век сетӧ туземецъяслы покровительство да весиг личыдлун, Хаджи Муратӧс Кавказын кольӧмӧн вӧчис омӧля;
мый, дерт кӧнкӧ, Хаджи Мурат сӧмын сы могысь петіс ми дорӧ, медым видзӧдлыны миянлысь оборона средствояссӧ, да мый та вӧсна бурджык мӧдӧдны Хаджи Муратӧс Россияса центрӧ да воспользуйтчыны сыӧн сӧмын нин сэки, кор сылысь семьясӧ лоӧ выручитӧма гӧраясысь да позьны пондас пуктысьны сы преданность вылӧ.
Но планыс тайӧ эз удайтчы Чернышовлы сӧмын сы вӧсна, мый январь 1-ой лунся тайӧ асывнас Николай вӧлі торъя лёк да эз примит эськӧ кутшӧм кӧть сійӧ эз вӧв и кодсянь кӧть сійӧ эз вӧв предложениесӧ сӧмын противоречие чувство вӧсна;
сымын ёнджыка сылӧн эз вӧв окотитӧмыс примитны предложениесӧ Чернышовлысь, кодӧс сійӧ сӧмын терпитіс, сійӧс ӧні вежны вермытӧм мортӧн на лыддьӧмӧн, но, декабристъяс процессын Захар Чернышовӧс губитны зільӧмъяссӧ да сылӧн овмӧсӧн завладейтны сылысь босьтчылӧмъяссӧ тӧдӧмӧн, лыддис ыджыд подлецӧн.
Сідзкӧ, Николайлӧн лёк руыс ради Хаджи Мурат коли Кавказӧ, да судьбаыс сылӧн эз вежсьы сідз, кыдзи эськӧ вежсис, Чернышов кӧ ассьыс докладсӧ вӧчис мӧд кадын.
Вӧлі 9 час да джын, кор 20 градуса кӧдзыд руын кыз, тошка кучерыс Чернышовлӧн, ёсь помъяса лазоревӧй бархатнӧй шапкаа, сэтшӧм жӧ ичӧтик додь кӧзла вылын пукалӧмӧн, кутшӧм доддьын катайтчывліс Николай Павлович, гӧнитіс Зимней дворецлӧн малӧй подъезд дінӧ да дружескӧя довкнитіс аслас приятельлы, князь Долгорукийлӧн кучерлы, коді, баринсӧ важӧн нин чеччӧдӧмӧн, сулаліс Дворцовӧй подъезд дінын, кыз ваточнӧй зад улӧ вӧжжисӧ пуктӧмӧн, да зыраліс кынмӧм кияссӧ.
Чернышов вӧлі пушкыр, седӧй бобровӧй воротника шинеля да форма серти пасьталӧм петук перӧяса треугольнӧй шляпаа.
Ош ку вевттьӧдсӧ шыбытыштӧмӧн сійӧ осторожнӧя прӧстмӧдіс ассьыс калоштӧм кынмӧм кокъяссӧ (сійӧ тшапитчыліс сійӧн, мый эз тӧдлыв калош) да, бодритчыштіг, шпорыяснас зильӧдчиг муніс ковёр кузя сы водзын швейцарӧн почтительнӧя восьтӧм ӧдзӧсӧ.
Переднейын котӧрӧн локтӧм пӧрысь камер-лакей кияс вылӧ шинельсӧ шыбытӧмӧн, Чернышов матыстчис зеркала дінӧ да кудритӧм парик вылысь осторожнӧя босьтіс шляпасӧ.
Зеркалаӧ ас вылас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ пӧрысь кияслӧн велалана вӧрасӧн гартыштіс вискияссӧ да хохолсӧ и лӧсьӧдіс крестсӧ, аксельбантъяссӧ да вензельяса гырысь эполетъяссӧ да, омӧля кывзысьысь пӧрысь кокъясӧн восьлалӧмӧн, мӧдіс вылӧ кайны лайкыд пос вывса ковёр кузя.
Ӧдзӧсъяс дінын сылы подобострастнӧя копрасьысь параднӧй формаа камер-лакейяс дінті мунӧм бӧрын Чернышов пырис приёмнӧйӧ.
Дежурнӧй, выльӧн назначитӧм флигель-адъютант, коді дзирдаліс выль мундирӧн, эполетъясӧн, аксельбантъясӧн да абу на укшальмӧм чужӧм вылас ичӧтик сьӧд усъяса да синлань сыналӧм високъяса, кыдзи найӧс сынавліс и Николай Павлович, почтительнӧя паныдаліс сійӧс.
Князь Василий Долгорукий, военнӧй министрлӧн ёрт, гажтӧмтчӧм петкӧдлан тупӧй чужӧма, кодӧс мичмӧдӧма сэтшӧм жӧ бакенбардъясӧн, усъясӧн да високъясӧн, кутшӧмъясӧс новліс Николай, сувтіс Чернышовлы паныд да видзаасис сыкӧд.
— <fra>L’émреrеur</fra>? * — шыасис Чернышов флигель-адъютант дінӧ, кабинет ӧдзӧс вылӧ юалана синмӧн индіг.
— <fra>Sа Маjеsté vіеnt dе rеntrеr</fra> *, — тыдалӧ, ассьыс гӧлӧс шысӧ нимкодьпырысь кывзӧмӧн, шуис флигель-адъютант да, небыдика восьлаліг, сэтшӧм плавнӧя, мый стӧкантыр ва, кодӧс вӧлі кӧ пуктӧма сылы юр вылас, эз киссьы эськӧ, матыстчис шы ни тӧв воссьысь ӧдзӧс дінӧ да, сійӧ месталы, кытчӧ сійӧ лӧсьӧдчис пырны, став аслас существонас почтение сетӧмӧн, вошис ӧдзӧс сайӧ.
Долгорукий тайӧ каднас восьтіс ассьыс портфельсӧ, сэні куйлысь бумагаяссӧ прӧверитӧм могысь.
Чернышов жӧ, зумыштчӧмӧн, ветлӧдліс, коксӧ песлӧдліг да став сійӧтор йывсьыс, мый колӧ вӧлі доложитны императорлы, мӧвпнас казьтылӧмӧн.
Чернышов вӧлі кабинет ӧдзӧс водзладорын, кодыр сійӧ выльысь воссис да сэтысь петіс воддза дорысь нӧшта на ёнджыка дзирдалысь да почтительнӧй флигель-адъютант да жестӧн корис министрӧс да сылысь ёртсӧ государь дінӧ.
Зимней дворецӧс пӧжар бӧрын важӧн нин вӧлі выльысь стрӧитӧма, да Николай сыын оліс вылыс судтаас на.
Кабинетыс, кодын сійӧ принимайтіс министръясӧс да высшӧй начальствоӧс докладъясӧн, вӧлі зэв джуджыд комната 4 гырысь ӧшиньясӧн.
Император Александр I-лӧн ыджыд портретыс ӧшаліс главнӧй стенын.
Ӧшиньяс костын сулалісны кык бюро.
Стенъяс бердын сулалісны некымын стул, комната шӧрын зэв ыджыд письменнӧй пызан, пызан водзладорын Николайлӧн креслӧ, примитанъяслы стулъяс.
Николай, эполетъястӧм, полупогончикъяса сьӧд сюртука, пукаліс пызан дінын, ассьыс ыджыд, кызӧм рушку вомӧн зэлӧдӧм тушасӧ бӧрвыв чатӧртӧмӧн, да аслас кулӧмакодь вӧрзьытӧм синнас видзӧдіс пырысьяс вылӧ.
Куш плешсӧ тупкысь париккӧд искуснӧй йитӧм шыльыд височекъяс улысь чурвидзан пӧката ыджыд кымӧса кузь, еджыд чужӧмыс талун вӧлі торъя кӧдзыд да вӧрзьытӧм.
Век чусмӧм синъясыс сылӧн талун видзӧдісны пыркадся дорсьыс гудырджыка, вывлань кусыньтӧм усъяс улын топӧдӧм паръясыс да джуджыд воротникӧ пыксьӧм тшӧг, выльӧн бритӧм банбокъясыс, ичӧтик калбасъясӧн кольӧм бакенбардъяснас, да воротник бердӧ жмитан подбородокыс сетісны сійӧ чужӧмлы недовольствуйтчӧм либӧ лӧглун петкӧдлӧм.
Тайӧ настроениеыслы помканас вӧлі мудзӧм.
Мудзӧмыслы жӧ помканас вӧлі сійӧ, мый войнас сійӧ вӧлі маскарад вылын да, кыдзи век, юр вылын лэбача аслас кавалергардскӧй касканас, сы дінӧ сюйсьысь да сылӧн ыджыд да самоувереннӧй фигураысь полыштӧмӧнкодь ылыстчысь публика пиын паныдаліс сійӧ маскасӧ, коді воддза маскарад вылын, аслас еджыдлуннас, мича тэчаслуннас да нежнӧй гӧлӧснас сылысь пӧрысь чувственностьсӧ ӧзтіг, сайӧдчис сыысь, локтан маскарад дырйи сыкӧд выльысь аддзысьны кӧсйысьӧмӧн.
Тӧрытъя маскарад дырйи сійӧ матыстчис Николай дінӧ, и сійӧ сэсся эз нин лэдзлы сійӧс.
Николай нуӧдіс сійӧс та могысь дась видзсян торъя ложаӧ, кӧні сійӧ аскежын вермис кольччыны аслас дамаыскӧд.
Чӧв-ланьтӧмӧн ложа ӧдзӧс дінӧдз воӧм бӧрын Николай бергӧдчыліс, капельдинерӧс корсьысиг, но сійӧ эз вӧв.
Николай зумышмис да ачыс восьтіс ложалысь ӧдзӧссӧ, ас водзладорас ассьыс дамасӧ лэдзиг.
— <fra>Іl у а quеlqu'un</fra> *, — сувтовкерӧмӧн шуис маска.
Ложасӧ збыльвылӧ вӧлі займитӧма:
бархатнӧй диван вылын, ёрта-ёртлы матын, пукалісны уланскӧй офицер да томыник, лӧсьыдик, еджыд кудриа юрсиа, пӧрччӧм маскаа да доминоа нывбаба.
Николайлысь став тушайыв веськӧдчӧм да лӧг фигурасӧ аддзӧм бӧрын, еджыд юрсиа нывбаба тэрмасьӧмӧн вевттьысис маскаӧн, а уланскӧй офицер жӧ, повзьӧм вӧснаыс сюръя кодьӧн лоӧмӧн, диван вылысь чеччытӧг, сувтса синмӧн видзӧдіс Николай вылӧ.
Кутшӧма кӧть эз велав Николай йӧзын сы дінӧ лыбысь ужас дінӧ, тайӧ ужасыс сылы век вӧвлі приятнӧйӧн, и сійӧ радейтлывліс мукӧддырйи чуймӧдны йӧзӧс, кодъяс сюрлісны ужасас, на дінӧ веськӧдӧм мелі кывъяс контрастӧн.
Сідзи сійӧ вӧчис и ӧні.
— Но, вок, тэ ме дорысь томджык, — шуис сійӧ повзьӧмысла кынмӧм офицерлы, — верман сетны местасӧ меным.
Офицер чеччис да, едждӧдіс и гӧрдӧдіс, кусыньтчӧмӧн петіс кыв ни джын шутӧг маска бӧрся ложаысь, и Николай колис ӧтнас аслас дамакӧд.
Маскаыс вӧлӧма лӧсьыдиник 20 арӧса невиннӧй нывкаӧн, шведка-гувернанткалӧн нылӧн.
Тайӧ нылыс Николайлы висьталіс, кыдзи сійӧ челядь дырйиыс на нӧшта, портретъяс серти, влюбитчис сыӧ, боготворитліс сійӧс да решитіс кӧть мый, а добитчыны сылысь вниманиесӧ.
И со сійӧ добитчис, и сылы, кыдзи сійӧ шуаліс, немтор унджыкыс оз ков вӧлі.
Тайӧ нывсӧ вӧлі нуӧма Николайлӧн нывбабаяскӧд пыркадся аддзӧдчылан местаӧ, и Николай колльӧдіс сыкӧд час дорысь унджык.
Кор сійӧ тайӧ войын бӧр воис аслас комнатаӧ да водіс векньыдик, чорыд вольпась вылӧ, кодӧн сійӧ гордитчис, да вевттьысис аслас плащӧн, кодӧс сійӧ лыддьывліс (да тадзи и шулывліс) сымында жӧ знаменитӧйӧн, кыдзи Наполеонлӧн шляпаыс, сійӧ дыр эз вермы унмовсьны.
Сійӧ то казьтыліс думнас тайӧ нывка еджыд чужӧмлысь повзьыштӧм да восторженнӧй выражениесӧ, то аслас пыркадся любовница Нелидовалысь вынйӧра, ён пельпомъяссӧ и вӧчис ӧтластитӧм сійӧ и мӧд костас.
Сы йылысь, мый гӧтыра мортлӧн распутствоыс вӧлі омӧльтор, сылы эз волы и юрас, и сійӧ ёна шемӧсмис эськӧ, кодкӧ кӧ дивитіс сійӧс таысь.
Но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ вӧлі уверен сыын, мый вӧчис сідзи, кыдзи колӧ, сылӧн коли кутшӧмкӧ дільквидзантор, и медым пӧдтыны тайӧ чувствосӧ, сійӧ пондіс думайтны сы йылысь, мый век ланьтӧдлывліс сійӧс: сы йылысь, кутшӧм сійӧ великӧй морт.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ унмовсис сёрӧн, сійӧ чеччис кӧкъямысӧд часын да, ассьыс пыркадся туалетсӧ вӧчӧм мысти, ассьыс ыджыд, ён яйсӧ йиӧн зыралӧм да енлы юрбитӧм бӧрын — сійӧ лыддис пыркадся, челядьдырсянь лыддьӧдлан молитваяссӧ: <rus>«Богородица», «Верую», «Отче наш» </rus>, шуалан кывъяслы некутшӧм значение пуктытӧг — малӧй подъездсянь петіс набережнӧй вылӧ, шинеля да фуражкаа.
Набережнӧй шӧрвыйын сылы паныд сюрис правоведение училищеса ученик, мундира да шляпаа, сэтшӧм жӧ, кыдзи и сійӧ ачыс, ыджыдсьыс ыджыд тушаа.
Училищелысь, кодӧс сійӧ эз радейт вольнодумство вӧснаыс, мундирсӧ аддзӧм бӧрын, Николай Павлович зумыштчис, но джуджыд тушаыс да зільӧмӧн зэлӧдчӧмыс да мичаа кусыньтӧм гырддзаӧн учениклӧн честь сетӧмыс небзьӧдіс сылысь лӧглунсӧ.
— Кыдзи овыд? — юаліс сійӧ.
— Полосатов! <rus>ваше императорское величество </rus>.
— Молодец!
Ученик век на сулаліс шляпа дінын киӧн.
Николай сувтовкерис.
— Кӧсъян военнӧй служба вылӧ?
— Некутшӧма ог, <rus>ваше императорское величество </rus>.
— Болван! — и Николай, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, водзӧ мӧдӧдчис да мӧдіс гораа шуавны сылы дум вылас медводз воан кывъяс.
«Копервейн, Копервейн», — некымын пӧв шуаліс сійӧ тӧрытъя нывлысь нимсӧ.
«Лёк, лёк».
Сійӧ эз думайт сы йылысь, мый шуалӧ, но ассьыс чувствосӧ пӧдтіс шуалӧмтор дінӧ вниманиенас
«Да, мый эськӧ вӧлі метӧг Россия», — шуис сійӧ аслыс, лӧг чувстволысь матыстчӧмсӧ бара кылӧм бӧрын.
«Да, мый эськӧ метӧг вӧлі не ӧтнас Россия, а Европаыс».
И сылы дум вылас воис шуриныс, прусскӧй король, да сылӧн жеблуныс да глупостьыс и катлӧдлыштіс юрнас.
Крыльцолань бӧр локтігӧн аддзис каретасӧ Елена Павловналысь, коді гӧрд лакейкӧд вӧлі воӧ Салтыковскӧй подъезд дорӧ.
Елена Павловна сы синмын вӧлі олицетворяйтӧ сійӧ пустӧй йӧзсӧ, кодъяс рассуждайтӧны не сӧмын наукаяс йылысь, поэзия йылысь, но и управление йылысь, воображайтӧмӧн, мый найӧ, вермӧны управляйтны аснаныс бурджыка сы дорысь, кыдзи сійӧ, Николай, управляйтӧ наӧн.
Сійӧ тӧдіс, мый, мыйта кӧть сійӧ эз личкы тайӧ йӧзсӧ, найӧ бара мыччысисны и мыччысисны ортсыӧ.
И сійӧ тӧдвылас вайӧдіс неважӧн кувсьысь Михаил Павлович воксӧ.
И дӧсаднӧй да нор чувство шымыртіс сійӧс.
Сійӧ зумыштчис да бара мӧдіс шӧпкыны юрас воысь первойя кывъяссӧ.
Сійӧ шӧпкӧмысь дугдіс сӧмын, кор пырис дворецӧ.
Ас ордас пырӧм мысти да зеркала водзын бакенбардъяссӧ да вискиясас юрсисӧ да темя вывса накладкасӧ шыльӧдӧм мысти сійӧ, усъяссӧ гартыштӧмӧн, веськыда муніс кабинетӧ, кӧні примитсявлісны докладъяс.
Медводзын сійӧ примитіс Чернышовӧс.
Чернышов дзик пыр жӧ чужӧм да, медсяыс, Николайлӧн синъяс серти гӧгӧрвоис, мый сійӧ ӧні вӧлі торъя нин скӧр да, тӧрытъя сылысь похождениесӧ тӧдӧмӧн, гӧгӧрвоис, мый вӧсна тайӧ артмис.
Кӧдзыда видзаасьӧмӧн да Чернышовӧс пуксьыны пригласитӧмӧн, Николай сы вылӧ кутіс дувгыны аслас кулӧмкодь синъяснас.
Чернышов докладын первой делӧӧн вӧлі интендантскӧй чиновникъяслӧн гусясьӧм йылысь эрдъяммӧм делӧ;
сэсся вӧлі прусскӧй границаяс вылын войскаясӧс мӧд местаясӧ вешталӧм йылысь делӧ;
сэсся некымын йӧзлы, кодъясӧс вӧлі абу индылӧма первойя списокӧ, выль во кежлӧ наградаяс индӧм йылысь делӧ;
сэсся вӧлі Воронцовлӧн Хаджи Мурат петӧм йылысь донесение да, медбӧрын, неприятнӧй делӧ медицинскӧй академияса студент йылысь, коді заводитлӧма вины профессорӧс.
Николай, чӧла паръяссӧ топӧдӧмӧн, нимтӧм чуньын ӧти зарни чунькытша ыджыд еджыд кияснас шыльӧдіс бумага листъяс да кывзіс гусясьӧм йылысь доклад, Чернышовлӧн плеш да хохол вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Николай вӧлі уверен, мый гусясьӧны ставыс.
Сійӧ тӧдіс, мый ковмас ӧні накажитны интендантскӧй чиновникъясӧс да решитіс сетны ставнысӧ салдатъяссӧ, но тӧдіс сідзжӧ, мый тайӧ оз торк налы, кодъяс пырасны удж вылысь вӧтлӧмъяс местаӧ, вӧчны дзик жӧ сійӧс.
Чиновникъяслӧн свойствоыс вӧлі дзик сыын, медым гусявны, сылӧн жӧ могыс вӧлі сыын, медым накажитавны найӧс, да кутшӧма кӧть эз ло дӧзмымӧн тайӧ сылы, сійӧ личлэдзлытӧг олӧмӧ пӧртіс тайӧ могсӧ.
— Тыдалӧ, миян Россияын сӧмын ӧти честнӧй мортыс, — шуис сійӧ.
Чернышов пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ дзик ӧти честнӧй мортыс Россияын вӧлі ачыс Николай, да ошканаа нюмъёвтіс.
— Колӧ лоны, сідз, <rus>ваше величество</rus>, — шуис сійӧ.
— Коль, ме пукта резолюция, — бумага босьтӧмӧн да сійӧс пызан шуйгаладор бокӧ пуктӧмӧн шуис Николай.
Та бӧрын Чернышов пондіс докладывайтны наградаяс йылысь да войскаясӧс мукӧд местаӧ вешталӧм йылысь.
Николай видзӧдліс список, черкнитіс кымынкӧ ним да сэсся чорыда да решительнӧя распорядитчис кык дивизияӧс прусскӧй граница дінӧ мӧдӧдӧм йылысь.
Николай некутшӧма эз вермы прӧститны прусскӧй корольлы 48 во бӧрын сыӧн сетӧм конституциясӧ да та вӧсна, шуриныслы письмӧясын да кыв вылын медся дружескӧй чувствояс петкӧдлӧмӧн, сійӧ лыддис коланаӧн прусскӧй граница вылын лоны вермана случай кежлӧ видзны войскаяс.
Тайӧ войскаясыс вермисны ковмывлыны и сы вылӧ, медым Пруссияын народ кӧ кутас возмущайтчыны (Николай быдлаын аддзис возмущение вылӧ дасьлун), войскасӧ мӧдӧдны шуриныслысь престолсӧ дорйыны, кыдзи сійӧ мӧдӧдіс войскасӧ Австрияӧс дорйӧм могысь венгръяслы паныд.
Колӧны вӧлі тайӧ войскаясыс граница вылын и сы могысь, медым прусскӧй корольлы висьталан аслас сӧветъяслы сетны ыджыдджык вес да тӧдчанлун.
«Да, мый эськӧ вӧлі ӧні Россия, не кӧ эськӧ ме», — бара думыштіс сійӧ.
— Но, мый нӧшта? — шуис сійӧ.
— Кавказсянь фельдъегерь, — шуис Чернышов да мӧдіс докладывайтны сійӧс, мый гижис Воронцов Хаджи Муратлӧн петӧм йылысь.
— Со кыдз, — шуис Николай. — Бур заводитчӧм.
— Тыдалӧ, планыс, кодӧс вӧчӧма тіян величествоӧн, заводитӧ вайны ассьыс плодъяссӧ, — шуис Чернышов.
Сылысь стратегическӧй способностьяссӧ тайӧ ошкӧмыс Николайлы вӧлі торъя долыд, сы вӧсна мый, кӧть сійӧ и гордитчис аслас стратегическӧй способностьясӧн, душа пыдіас сійӧ гӧгӧрволіс, мый найӧ эз вӧвны.
И ӧні сійӧ кӧсйис аслыс кывны ёнджыка стӧч ошкӧмъяс.
— Тэ кыдзи жӧ гӧгӧрвоан? — юаліс сійӧ.
— Гӧгӧрвоа сідз, мый эськӧ важӧн кӧ вӧчисны тіян величество план серти: вочасӧн, кӧть и ньӧжйӧникӧн, мунны водзӧ, вӧръяс керавлӧмӧн, запасъяс бырӧдалӧмӧн, то Кавказӧс важӧн эськӧ вӧлі пӧкӧритӧма.
Хаджи Муратлысь петӧмсӧ ме помкаала сӧмын тайӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый кутчысьны налы оз нин позь.
— Збыль, — шуис Николай.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧр керавлӧм да сёянтор бырӧдӧм отсӧгӧн неприятель областьӧ ньӧжйӧникӧн мунан планыс вӧлі Ермоловлӧн да Вельяминовлӧн, дзик паныда Николай планлы, код серти колӧ вӧлі ӧтпырйӧ босьтны Шамильлысь резиденциясӧ да рӧзӧритны рӧзбойникъяслысь тайӧ позсӧ и код кузя 1845 воын вӧлі нуӧдӧма сы мында морт олӧм дон сувтӧм Даргинскӧй экспедиция, тайӧтор вылас видзӧдтӧг Николай ньӧжйӧ мунӧмлысь, вочасӧн вӧр керавлӧмлысь да сёянтор бырӧдӧмлысь плансӧ приписывайтіс сідз жӧ аслыс.
Кажитчис, мый сы могысь, медым эскыны, мый ньӧжйӧ мунӧмлӧн, вӧр керавлӧмлӧн да сёянтор бырӧдӧмлӧн планыс вӧлі сылӧн план, колӧ вӧлі дзеблавны сійӧс, мый сійӧ буретш настаивайтіс 45 вося дзик паныда военнӧй предприятие вылӧ.
Но сійӧ оз дзеблав тайӧс да гордитчис и аслас 45 вося экспедицияса сійӧ планӧн да водзӧ ньӧжйӧникӧн мунан планӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ кык планыс явӧ противоречитісны ӧтиыс мӧдыслы.
Сійӧс кытшалысь йӧзыслӧн збыльторйыслы воча мунан пыркадся, мустӧм, явӧ леститчӧмыс вайӧдіс сійӧс сэтчӧдз, мый сійӧ эз нин аддзы ассьыс противоречиеяссӧ, эз нин сообразуйт ассьыс поступокъяссӧ да кывъяссӧ збыльторйыскӧд, логикаыскӧд либӧ весиг прӧстӧй здравӧй смыслыскӧд, а тырвыйӧ вӧлі уверен, мый став сылӧн распоряжениеясыс, кодъяс кӧть кутшӧма вӧліны туйтӧмӧсь, лӧсявтӧмӧсь, ас костаныс нелогичнӧйӧсь, лолісны и туянаӧсь, и веськыдӧсь, и лӧсяланаӧсь ас костаныс сӧмын сы вӧсна, мый найӧс вӧчис сійӧ.
Татшӧм вӧлі сылӧн решениеыс и медико-хирургическӧй академияса студент йылысь, код йылысь кавказскӧй доклад бӧрын докладывайтіс Чернышов.
Делӧыс вӧлі сыын, мый том морт, коді кык пӧв эз выдержит экзамен, сдавайтіс коймӧд пӧв да, кодыр экзаменатор бара эз лэдз сійӧс, висьӧмвыйӧдз воӧм нервнӧй студент, таысь невеськыдлун аддзӧмӧн, кватитіс пызан вылысь перочиннӧй пурт да сайдсӧ тӧдтӧг уськӧдчис профессор вылӧ да вӧчис сылы некымын ичӧтик рана.
— Кыдзи овыс? — юаліс Николай.
— Бжезовский.
— Поляк?
— Польскӧй происхождениеа и католик, — вочавидзис Чернышов.
Николай зумыштчис.
Сійӧ уна лёк вӧчис полякъяслы.
Тайӧ лёк вӧчӧмсӧ помкаалӧм могысь сылы колӧ вӧлі лоны увереннӧйӧн, мый став полякъясыс негодяйяс.
И Николай лыддис найӧс сэтшӧмъясӧн да синнас оз вермы видзӧдны найӧс сійӧ лёкыс мыйдта, кодӧс сійӧ вӧчис налы.
— Виччысьышт неуна, — шуис сійӧ да, синъяссӧ куньӧмӧн, лэдзис юрсӧ.
Чернышов тӧдіс, тайӧс Николайсянь не ӧтчыд кылӧмӧн, мый, кор сылы колӧ решитны кутшӧмкӧ тӧдчана вопрос, сылы сӧмын колӧ вӧлі мӧвпыштчыны некымын здук кежлӧ, да мый сэки сылы воліс наитие и решениеыс ачыс аснас артмыліс медся веськыд, кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ пытшкӧс гӧлӧс шуаліс сылы, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ мӧвпаліс ӧні сы йылысь, кыдзи эськӧ тырвыйӧджык могмӧдны полякъяс дінӧ лӧглунлысь сійӧ чувствосӧ, коді сы пытшкын лыбис тайӧ студент история дырйи, и пытшкӧсса гӧлӧсыс сылы висьталіс татшӧм решение.
Сійӧ босьтіс докладсӧ да поле вылӧ аслас гырысь почеркнас гижис: «Заслуживайтӧ смертнӧй казнь.
Но, слава богу, смертнӧй казньыс миян абу.
И не меным лӧсьӧдны сійӧс.
Нуӧдны 12 пӧв сюрс морт пыр.
Николай», кырымаліс сійӧ аслас неестественнӧй, ыджыдсьыс-ыджыд росчеркӧн.
Николай тӧдіс, мый 12 сюрс шпицрутен вӧлі не сӧмын вернӧй, мучитчана смертьӧн, но лишнӧй чорыдлунсӧ сійӧн мый тырмымӧн вӧлі 5000-ысь кучкӧм, медым вины медся вына мортсӧ.
Но сылы долыд вӧлі лоны небзьӧдны вермытӧм чорыдӧн, и долыд вӧлі мӧвпавны, мый миян абу смертнӧй казнь.
Студент йылысь ассьыс резолюциясӧ гижӧм бӧрын, сійӧ вештыштіс сійӧс Чернышовлы.
— Со, — шуис сійӧ. — Лыддьы.
Чернышов лыддис да, решение мудростьӧн почтительнӧя чуймӧм мыччӧдлӧм могысь, пӧлыньтіс юрсӧ.
— Да, петкӧдны став студентсӧ плац вылас, медым найӧ сэні вӧлісны наказание дырйиыс, — содтіс Николай.
«Налы полезнӧ лоас.
Ме бырӧда революционнӧй духсӧ, вужнас бертышта» мӧвпыштіс сійӧ.
— Кывза, — шуис Чернышов да, недыр чӧв олыштӧмӧн да ассьыс хохолсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, бӧр бергӧдчис кавказскӧй доклад дінӧ.
— Сідзкӧ кыдз прикажитанныд гижны Михаил Семеновичлы?
— Чорыда кутчысьны Чечняын оланінъяс рӧзӧритан, сёянторъяс бырӧдалан менам системаӧ да тревожитны олысьяссӧ усьласьӧмъясӧн, — шуис Николай.
— Хаджи Мурат йылысь мый тшӧктанныд? — юаліс Чернышов.
— Да ӧд Воронцов гижӧ, мый кӧсйӧ употребитны сійӧс Кавказын.
— Абу-ӧ рискуйтана тайӧ? — Николай видзӧдӧмысь синсӧ дзебӧмӧн шуис Чернышов. — Михаил Семенович, пола, вывті дӧверайтчысь.
— А тэ мый эськӧ думайтін? — чорыда выльысь юаліс Николай, Воронцовлысь распоряжениесӧ Чернышовӧн лёк боксянь висьтавны кӧсйӧмсӧ казялӧмӧн.
— Да ме думайті эськӧ, безопаснӧйджык лоас сійӧс мӧдӧдны Россияӧ.
— Тэ думайтін, — насмешливӧя шуис Николай. — А ме ог думайт и сӧгласен Воронцовкӧд.
Сідз и гиж сылы.
— Кывза, — шуис Чернышов да, чеччӧмӧн, мӧдіс кланяйтчыны.
Откланяйтчис и Долгорукий, коді став доклад чӧжӧн шуис войскаяс мӧд местаӧ вештӧм йылысь Николайлӧн юалӧм вылӧ некымын кыв.
Чернышов бӧрын вӧлі примитӧма откланяйтчыны локтӧм Западнӧй крайса генерал-губернатор Бибиковӧс.
Бунтуйтчысь крестьяналы паныд, кодъяс эз кӧсйыны вуджны православиеӧ, Бибиковӧн примитӧм мераяссӧ ошкӧмӧн, сійӧ тшӧктіс сылы судитны став кывзысьтӧмъяссӧ военнӧй судӧн.
Тайӧ лоӧ — приговаривайтны вӧтлыны строй пыр.
Сыысь кындзи, сійӧ тшӧктіс сетны салдатӧ ещӧ газетлысь редакторсӧ, коді печатайтіс некымын сюрс государственнӧй крестьянаӧс удельнӧйясӧ перечислитӧм йылысь сведениеяс.
— Ме вӧча тайӧс сійӧн, мый лыддя тайӧс коланаӧн, — шуис сійӧ. — А тӧлкуйтны та йылысь ог лэдз.
Бибиков гӧгӧрвоис униатъяс йылысь сетӧм распоряжениелысь став чорыдлунсӧ да государственнӧй, мӧдног кӧ. нач ӧти свободнӧй йӧзӧс, удельнӧйясӧ, мӧдног кӧ царскӧй фамилиеса крепостнӧйясӧ вуджӧдӧмлысь став веськыдтӧмлунсӧ.
Но паныд шуны оз позь.
Не согласитчыны Николай распоряжениеӧн вӧлі эськӧ воштыны став сійӧ зэв бур положениесӧ, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс 40 во чӧж да кодӧн пользуйтчис.
И та вӧсна сійӧ покорнӧя копыртіс ассьыс сьӧд, дзормыны заводитӧм юрсӧ чорыд, безумнӧй да нечестнӧй высочайшӧй вӧлясӧ олӧмӧ пӧртны дасьлун да покорность петкӧдлӧмӧн.
Бибиковӧс лэдзӧм бӧрын, долгсӧ бура вӧчӧмӧн чайтӧмӧн, Николай нюжӧдчис, видзӧдліс часі вылӧ да муніс выход вылӧ пасьтасьны.
Эполетъяса, орденъяса да лентаа мундирсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ петіс приёмнӧй залӧ, кӧні мундиръяса мужчинаяс да вырезнӧй наряднӧй платтьӧяса нывбабаяс, сё мортысь унджык, кодъясӧс ставсӧ вӧлі сувтӧдалӧма урчитӧм местаясӧ, вежа пырысь виччысисны сылысь петӧмсӧ.
Кулӧмкодь синъяса, чургӧдчӧм морӧса да зэлӧдӧм вӧнь увдорті да вевдорті польтчыштӧм рушкуа, сійӧ петіс виччысьысьяс дінӧ да, чувствуйтӧмӧн, мый став видзӧдласъясыс вежавидзан страстьӧн веськӧдчӧмаӧсь сы вылӧ, сійӧ примитіс нӧшта торжественнӧйджык вид.
Синъяснас тӧдса чужӧмъяскӧд паныдасигӧн сійӧ, тӧдвылӧ вайӧдӧмӧн, коді — коді, сувтлывліс да шуаліс мукӧдысьсӧ рочӧн, мукӧдысьсӧ <rus>по-французски</rus> кымынкӧ кыв да, кӧдзыд, кулӧмкодь видзӧдласнас найӧс йиджтӧмӧн кывзіс, мый сылы висьталісны.
Поздравлениеяс примитӧм мысти Николай муніс вичкоӧ.
Енмыс, аслас слугаяс пыр, сідзи жӧ, кыдзи и мирскӧй йӧз, чолӧмаліс да ошкис Николайӧс, да сійӧ кыдзи коланаӧс, кӧть сылы и дӧзманаӧс, примитавліс тайӧс чолӧмалӧмъяссӧ, ошкӧмъяссӧ.
Ставыс тайӧ колӧ вӧлі тадзи лоны, сы вӧсна мый сысянь вӧлі зависитӧ став мирыслӧн благоденствие да шудыс, и кӧть сійӧ мудзлывліс таысь, сійӧ век жӧ мирыслы эз ӧткажитлыв аслас отсӧгын.
Кор сыналӧм юрсиа великолепнӧй дякӧн ӧбедня помын горӧдіс <rus>«многая лета»</rus>, да певчӧйяс мича гӧлӧсъясӧн дружнӧя босьтісны тайӧ кывъяссӧ, Николай, бӧрвыв видзӧдлӧмӧн, аддзис ӧшинь дорын сулалысь Нелидоваӧс аслас яя пельпомъяснас да сылы пӧльза вылӧ решитіс тӧрытъя нылыскӧд сравнитӧмсӧ.
Ӧбедня бӧрын сійӧ муніс императрица дінӧ да семейнӧй кытшын колльӧдіс кымынкӧ минут, челядьясыскӧд да гӧтырыскӧд шутитігтыр.
Сы бӧрын эрмитаж пыр сійӧ пырис дворса министр Волконский ордӧ да тшӧктіс сылы аслас торъя суммаясысь сетавны быд вося пенсия тӧрытъя ныв мамлы.
И сы ордсянь муніс аслас пыркадся прогулка вылӧ.
Ӧбедыс тайӧ лунӧ вӧлі Помпейскӧй залын; ичӧтджык пиянысь кындзи, Николайысь да Михаилысь кындзи, вӧлі пригласитӧма: барон Ливенӧс, граф Ржевусскийӧс, Долгорукийӧс, прусскӧй посланникӧс да прусскӧй корольлӧн флигель-адъютантӧс.
Императрицалысь да императорлысь петӧмсӧ виччысигмоз, прусскӧй посланник да барон Ливен костын пансис Польшаысь воӧм тревожнӧй юӧръяс йылысь интереснӧй сёрни.
— <fra>Lа Роlоgnе еt lе Саuсаsе, се sоnt lеs dеuх саutérеs dе lа Russіе</fra>, — шуис Ливен. — <fra>Іl nоus fаut 100.000 hоmmеs à реu рrès dаns сhасun dе сеs dеuх рaіs</fra> *.
Посланник притворяйтчӧмӧн петкӧдліс, мый сійӧ дивуйтчӧ сыӧн, мый тайӧ тадз.
— <fra>Vоus dіtеs, lа Роlоgnе</fra>, — шуис сійӧ.
— <fra>Оh, ouі, с'étaіt un соuр dе mоîtrе dе Маеtеrnісh dе nоus еn аvoіr lаіssè l‘еmbаrrаs</fra> *.
Тайӧ кывъяс дырйи пырис императрица, аслас дзӧран юрнас да кынмӧм нюмнас, и сы бӧрся Николай.
Пызан сайын Николай висьталіс Хаджи Муратлӧн петӧм йылысь да сы йылысь, мый кавказскӧй война ӧні должен регыд помасьны сійӧн, мый сійӧ сетіс распоряжение дзескӧдны горецъясӧс вӧр кералӧмӧн да укреплениеяслӧн системаӧн.
Посланник, прусскӧй флигель-адъютанткӧд синпырнуӧдан видзӧдласъясӧн вежсьӧм мысти, кодкӧд талун асывнас на сёрнитіс Николайлӧн асьсӧ великӧй стратегӧн лыддьыны шудтӧм слабость йылысь, вывті ёна ошкис тайӧ плансӧ, коді нӧшта ӧтчыд петкӧдлӧ Николайлысь великӧй стратегическӧй способностьяссӧ.
Ӧбед бӧрын Николай ветліс балетӧ, кӧні трикоын маршируйтісны уна пасьтӧмкодь нывбаба.
Ӧти торъя ёна сьӧлӧм вылас воис сылы, да, балетмейстерӧс корӧмӧн, Николай аттьӧаліс сійӧс да тшӧктіс пӧдаритны сылы брильянтъяса чунькытш.
Мӧд луннас Чернышовлӧн доклад дырйи Николай нӧшта ӧтчыд висьталіс Воронцовлы ассьыс распоряжениесӧ сы йылысь, медым ӧні, кодыр петіс Хаджи Мурат, став вынысь тревожитны Чечняӧс да топӧдны сійӧс кордоннӧй линияӧн.
Чернышов гижис тайӧ ногӧн Воронцовлы, и мӧд фельдъегерь, вӧвъяссӧ унежитіг да ямщикъяслысь чужӧмъяссӧ жугліг, скачитіс Тифлисӧ.
XVI
Николай Павловичлысь тайӧ предписаниесӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь, дзик пыр жӧ, 1852 вося январын вӧлі вӧчӧма Чечня вылӧ уськӧдчылӧм.
Отрядыс, кодӧс вӧлі индӧма уськӧдчӧмыс вылӧ, вӧлі пехоталӧн 4 батальонысь, кык сотня казакысь да 8 орудиеысь.
Колонна муніс туй кузя.
Колонна ӧтар мӧдар боктіыс жӧ оръявлытӧм цепӧн, гуранъясӧ лэччылӧмӧн да бӧр кайӧмӧн мунісны егеръяс, кодъяс вӧліны джуджыд сапӧгъясаӧсь, полушубокъясаӧсь да папахаясаӧсь, пельпомъяс вылын ружьеясаӧсь да перевязь вылын патронъясаӧсь.
Кыдзи век, отряд муніс неприятельскӧй му кузя, мыйта позьӧ чӧвлун кутӧмӧн.
Сӧмын канавкаяс вылын шочиника гольснитлісны зӧркнитчӧм орудиеяс, либӧ чӧвлун йылысь приказсӧ гӧгӧрвотӧм артиллерийскӧй вӧв корскис да гӧрдліс, либӧ кутсьыштана чирӧм гӧлӧсӧн аслас подчинённӧяс вылӧ горзіс скӧрмӧм начальник сыысь, мый цепыс вывті ёна нюжӧдчӧма либӧ вывті ылын либӧ вывті матын мунӧ колоннасянь.
Ӧтчыд сӧмын чӧвлуныс дзугсьыліс сійӧн, мый ичӧтик бытшласян кустысь, коді вӧліс цепь да колонна костын, чеччыштіс еджыд кынӧмула и задъя да руд мыш выла кӧза да сэтшӧм жӧ козёл, кодлӧн вӧліны неыджыд, мыш вылӧ нюкыльтчыштӧм сюръяс.
Повзьӧм мича пемӧсъяс водзкокъяссӧ топӧдлӧмӧн гырыся чеччалігтыр воисны колонна дорӧ сэтшӧм матӧдз, мый ӧткымын салдатъяс горзӧмӧн да сералӧмӧн котӧртісны на бӧрся штыкъясӧн найӧс бытшкыны кӧсйӧмӧн, но кӧзаяс бергӧдчисны, чеччыштісны цепь пыр да некымын верзьӧма вӧлаӧн да ротаса понъясӧн вӧтӧдӧмысь пышйӧмӧн, кыдзи лэбачьяс, тӧвзисны гӧраясӧ.
Вӧлі тӧв на, но шондіыс заводитіс ветлыны вылітіджык да луншӧрнас, кор асывводзӧ петӧм отряд удитіс нин мунны верст 10, шонтіс сэтшӧма, мый кутіс лоны жар, да шонділӧн лучьясыс вӧліны сэтшӧм югыдӧсь, мый сьӧкыд вӧлі видзӧдны штыкъяслӧн сталь вылӧ да дзирдъяс вылас, кодъяс пушкаяслӧн ыргӧн вылын ыпнитлывлісны кыдзи ичӧтик шондіяс.
Бӧрланьын вӧлі отрядӧн сӧмын на вуджӧм визув сӧдз ю, водзын гӧрӧм-кӧдзӧм муяс да ляпкыдик увтасъясын видзьяс, нӧшта водзынджык таинственнӧй сьӧд гӧраяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн, сьӧд, гӧраяс сайын нӧшта чурвидзысь скалаяс, да джуджыд горизонт вылас век мича, век вежласьысь, алмазъяс моз рӧмнас ворсысь, лымъя гӧраяс.
5-ӧд рота водзвылын муніс сьӧд сюртука да папахаа да пельпом вомӧн ӧшӧдӧм шашкаа гвардияысь неважӧн на вуджӧм ыджыд тушаа мича офицер Бутлер; сійӧ мунігас испытывайтіс олан гажлуныслысь чувство да такӧд ӧтлаын смертьлысь опасностьсӧ да действуйтны кӧсйӧмсӧ и ӧтиӧн веськӧдлана целӧй, ыджыдтор дінӧ ассьыс причастность гӧгӧрвоӧмсӧ.
Бутлер талун мӧдысь петӧ вӧлі дела вылӧ, да сійӧ радпырысь мӧвпаліс, мый вот ӧні заводитасны лыйлыны на кузя, да мый сійӧ лэбзьысь ядро улын не сӧмын оз копырт юрсӧ либӧ пыдди оз пукты пуляяслысь шутлялӧмсӧ, но, кыдзи тайӧ вӧлі нин сыкӧд, вылӧджык лэптас юрсӧ да нюмтыра синъясӧн мӧдас видзӧдны ёртъясыс да салдатъясыс вылӧ и дзик веськодь гӧлӧсӧн заводитас сёрнитны мыйкӧ бокӧвӧйтор йылысь.
Отряд кусыньтіс бур туй вывсьыс да кежис кукурузнӧй му пӧвстӧд мунысь, этша ветлӧдлӧм туй вылӧ, да заводитіс матыстчыны вӧр дінӧ, кор — оз тыдав вӧлі, кысянь — шуштӧма шутлялӧмӧн лэбзис ядро да усис туй дінса обоз шӧрӧ, кукурузнӧй му вылӧ, сы вылысь мусӧ кодйыштӧмӧн.
— Заводитчӧ, — гажаа нюмъялігтыр шуис Бутлер сыкӧд мунысь ёртыслы.
И збыльысь, ядро бӧрся вӧр сайсянь мыччысис значокъяса коннӧй чеченецъяслӧн ыджыд чукӧр.
Партия шӧрын вӧлі ыджыд турын виж значок, и ротаса пӧрысь фельдфебель, коді вӧлі зэв ылысь аддзӧ, юӧртіс матысь аддзысь Бутлерлы, мый тайӧ колӧ лоны ачыс Шамиль.
Партия вӧлі лэччӧ гӧра улӧ да мыччысис веськыдладор кивывса чурк юр вылын и заводитіс лэччыны увлань.
Шоныд сьӧд сюртука да ыджыд еджыд курпея папахаа ичӧтик генерал аслас иноходец вылын локтіс Бутлер рота дінӧ да тшӧктіс сылы веськыдвылӧ мунны увлань лэччысь конницалы паныд.
Бутлер ӧдйӧн нуӧдіс ассьыс ротасӧ индӧм месталаньӧ, но эз удит лэччыны лог дінас, кыдзи ас бӧрвывсяньыс кыліс ӧти бӧрся мӧд орудийнӧй выстрелъяс.
Сійӧ видзӧдліс бӧрвылас: руд тшынлӧн кык кымӧр ёкмыль кыпӧдчисны кык орудие весьтын да нюжӧдчисны лог пӧлӧн.
Партия, коді, тыдалӧ, эз виччысь артиллериясӧ, мӧдіс бӧрлань.
Бутлерлӧн ротаыс мӧдіс лыйлыны мунысь горецъяслы, да сён дзоньнас вевттьысис порок тшынӧн.
Сӧмын сён вевдорсянь тыдалӧ, кыдзи горецъяс тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчисны, найӧс вӧтӧдысь казакъяслы воча лыйсьӧмӧн.
Отрядыс водзлань муніс горецъяс бӧрся и мӧд лог бокысь тыдовтчис аул.
Бутлер аслас ротакӧд котӧрӧн, казакъяс бӧрся, пырис аулӧ.
Олысьяс некод эз вӧвны.
Салдатъяслы вӧлі тшӧктӧма сотны нянь, турун и асьнысӧ сакляяссӧ.
Став аул пасьталаыс вольсасис курыд тшын, и тайӧ тшынас шныркйысисны салдатъяс, петкӧдісны сакляясысь, мый аддзалісны, медсяыс жӧ, куталісны да лыйлісны курӧгъясӧс, кодъясӧс эз вермыны нуны горецъяс.
Офицеръяс пуксисны тшынысь ылӧджык да завтракайтыштісны да юыштісны.
Фельдфебель вайис налы пӧв вылын некымын сота ма.
Чеченецъяс оз вӧлі кывны.
Луншӧр бӧрын недыр мысти тшӧктӧма вӧлі бӧрыньтчыны.
Аул сайын ротаяс построитчисны колоннаӧ, и Бутлерлы ковмис лоны арьергардын.
Мыйӧн вӧрзьӧдчисны, мыччысисны чеченецъяс да, отряд бӧрся вӧтчӧмӧн, колльӧдісны сійӧс лыйлӧмӧн.
Кор отряд петіс восьса места вылӧ, горецъяс кольччисны.
Бутлерлысь некодӧс эз ранитны, и сійӧ бӧр локтіс медся гажа да кыпыд сьӧлӧмӧн.
Кор отрядыс, асывнас вуджлӧм юлысь келанінсӧ бӧр прӧйдитӧм бӧрын, нюжӧдчис кукурузнӧй муяс да лугъяс кузя, ротаяслӧн сьылысьяс петісны водзлань, и юрӧбтісны сьыланкывъяс.
Тӧвруыс эз вӧв, сынӧдыс вӧлі свежӧй, сӧстӧм да сэтшӧм сӧдз, мый лым гӧраяс, кодъяс сулалісны сё километр сайын, кажитчисны дзик матынӧсь, да мый, кор сьылысьясыс лӧнисны, кыліс кокъяслӧн ӧтсикаса топйӧдлӧм да орудиеяслӧн зяткакылӧм, кыдзи фон, код вылын заводитчывліс и помасьлывліс сьыланкывйыс.
Сьыланкывсӧ, кодӧс сьылісны Бутлерлӧн 5-ӧд ротаын, вӧлі лӧсьӧдӧма юнкерӧн полк слава кузя да сьывсис йӧктана сьыланкыв мотив серти татшӧм припевӧн: <rus>«То ли дело, то ли дело, егеря, егеря!»</rus>
Бутлер муніс орччӧн аслас матыса начальник майор Петровкӧд, кодкӧд сійӧ и оліс ӧтлаын, да эз вермы радуйтчыны гвардияысь петӧм да Кавказӧ мунӧм кузя аслас шуӧм вылӧ.
Гвардияысь сылӧн вуджӧмлы медтӧдчана помканас вӧлі сійӧ, мый сійӧ Петербургын ворссис картіӧн да сылӧн немтор эз коль.
Сійӧ поліс, мый оз вермы ворсӧмысь кутчысьны гвардияын кольччӧмӧн, а ворссьыны вӧлі нин немтор.
Ӧні ставыс тайӧ вӧлі помасьӧма,
вӧлі мӧд олӧм, да сэтшӧм бур, молодецкӧй.
Сійӧ вунӧдіс ӧні и аслас рӧзӧритчӧм йылысь и мынтыны вермытӧм ассьыс уджйӧзъяссӧ.
И Кавказ, война, салдатъяс, офицеръяс, код да бур сьӧлӧма збой йӧз, майор Петров — ставыс тайӧ кажитчис сылы сэтшӧм бурӧн, мый сійӧ некор эз эскы аслыс, мый сійӧ абу Петербургын, оз табак тшынӧн тырӧм комнатаясын кусняв пельӧсъяс да понтируйт, банкометӧс ненавидитіг да юрысь личкана доймӧм кыліг, а тані, тайӧ чуднӧй краяс, кавказса молодецъяс пӧвсын.
«То ли дело, то ли дело, егеря, егеря!» сьылісны сылӧн сьылысьясыс.
Вӧлыс сылӧн гажа воськолӧн восьлаліс тайӧ музыка улас.
Роталӧн гӧна, руд Трезорка, быттьӧ начальник, бӧжсӧ читкыльтӧмӧн, тӧждысяна котӧртіс Бутлер рота водзвылын.
Сьӧлӧм вылын вӧлі кыпыд, лӧнь да гажа.
Войнаыс мыччӧдсис сылы сӧмын сыын, мый сійӧ сюрӧдлывліс асьсӧ опасностьясӧ, кувны позянлунъясӧ да тайӧн заслужитлывліс и награда и уважайтӧм татчӧс ёртъяссянь и аслас роч другъяссянь.
Мӧд бок войналӧн: салдатъяслӧн, офицеръяслӧн, горецъяслӧн кулӧм, ранитчӧм, кутшӧма кӧть абу тешкодь тайӧс шунысӧ, сы юрӧ эз и волыв.
Сійӧ весиг бессознательнӧя, медым кутны война йылысь ассьыс поэтическӧй гӧгӧрвоӧмсӧ, некор эз видзӧдлыв виӧмаяс да ранитчӧмаяс вылӧ.
Сідзи и ӧні — миян вӧліны 3 виӧм да 12 ранитчӧм морт.
Сійӧ прӧйдитіс гатшӧн куйлысь шой дорті да сӧмын ӧти синнас аддзыліс воск кодь килысь кыдзкӧ тешкодя нюжӧдчӧм да юр вылысь мырд-гӧрд пятно и эз мӧд видлавны.
<rus>Горцы</rus> сылы кажитчывлісны сӧмын верзьӧм вӧв вылын ветлӧдлысь джигитъясӧн, кодъясысь колӧ вӧлі дорйысьны.
— Так, вот кыдз-с, батюшка, — сьыланкывъяс костын шуаліс майор. — Абу сідз-с, кыдзи тіян Питирын: веськыдвылӧ равняйтчӧм, шуйгавылӧ равняйтчӧм.
А со мырсьыштім и гортӧ.
Машурка ӧні миянлы пирӧг ваяс, бур шыд.
Олӧм.
Сідз-ӧ?
<ns>Но-ко</ns>, <rus>«Как вознялась заря»</rus>, — командуйтіс сійӧ радейтана сьыланкывсӧ.
Майор оліс гозъя кост олӧмӧн фельдшер нывкӧд, первойсӧ Машкакӧд, а сэсся и Марья Дмитриевнакӧд.
Марья Дмитриевна вӧлі мича, еджыд, ставнас беринӧсь, челядьтӧм 30 арӧса нывбаба.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сылӧн важыс, ӧні сійӧ вӧлі майорлӧн вернӧй подругаӧн, ухаживайтіс сы бӧрся, кыдзи нянька, а тайӧ вӧлі колӧ майорлы, коді частӧ юлывліс садьсӧ воштытӧдз.
Кор воисны крепостьӧ, ставыс вӧлі сідзи, кыдзи водзвыв чайтіс майор.
Марья Дмитриевна вердіс сійӧс да Бутлерӧс да отрядысь пригласитӧм нӧшта кык офицерӧс аслас пӧтӧса, чӧскыд ӧбедӧн да майор сёйис да юис сэтшӧма, мый оз нин вермы сэсся сёрнитны, да муніс аслас комнатаӧ узьны.
Бутлер, сэтшӧма жӧ мудзӧм, но довольнӧй да чихирьсӧ неуна лишнӧя юӧм, муніс аслас ичӧт комнатаӧ да муртса удитіс пӧрччысьны, кыдзи, кимӧдзсӧ кудриа мича юр улӧ пуктӧмӧн, унмовсис вӧтасьтӧм да садьмытӧм топыд унмӧн.
XVII
Аулыс, кодӧс вӧлі рӧзӧритӧма набегӧн, буретш вӧлі сійӧ, кӧні Хаджи Мурат колльӧдіс рочьяс дінӧ петан водзвывса войсӧ.
Садо, код ордӧ сувтліс Хаджи Мурат, семьянас муніс гӧраясӧ, кодыр рочьяс вӧлі матыстчӧны аул дінас.
Аслас аулӧ бӧр бергӧдчӧм мысти, Садо аддзис ассьыс саклясӧ жуглӧмӧн: вевтсӧ вӧлі кисьтӧма, галерейкалысь ӧдзӧссӧ да столбъяссӧ сотӧма да пытшкӧссӧ гадитӧма.
Сылысь писӧ жӧ, сійӧ мича, волялана синъяса детинкасӧ, коді нимкодьпырысь видзӧдіс Хаджи Мурат вылӧ, буркаӧн вевттьӧм вӧв вылын вӧлі вайӧма мечетьӧ кулӧмаӧн.
Сійӧс вӧлі штыкӧн сутшкӧма мышкас.
Благообразнӧй нывбабаыс, Садо ордӧ Хаджи Муратӧн волігӧн коді вердіс-юктасис, ӧні, морӧс вывті косясьлӧм дӧрӧма, коді тыдӧдіс сылысь пӧрысь, ӧшӧдчӧм морӧсъяссӧ, лёзь юрсиа сулаліс пиыс дінын да вирӧдз гыжъяліс чужӧмсӧ да дугдывтӧг овзіс.
Садо киркаӧн да зырйӧн муніс рӧдняыскӧд кодйыны аслас пилы гу.
Старик-дедыс пукаліс киссьӧм сакля стен дінын да, бедьтор вӧлаліг, ныжа видзӧдіс ас водзладорӧ.
Сійӧ сӧмын на воис аслас пчельниксянь.
Сэні вӧлӧм кык ичӧтик турун зорӧдсӧ вӧлі сотӧма; вӧлі чегъялӧма да сотӧма старикӧн садитӧм да быдтӧм абрикосовӧй да вишневӧй пуяссӧ, медсяыс, сотӧма став улейяссӧ мазіясыскӧд.
Нывбабаяслӧн овзӧмыс кыліс став керкаын и площадь вылын, кытчӧ вӧлі вайӧма нӧшта кык шой.
Ичӧт челядьяс бӧрдісны мамъясныскӧд тшӧтш.
Баксіс и тшыг скӧт, кодлы немтор вӧлі сетны.
Гырысь челядь эз ворсны, а повзьӧм синъясӧн видзӧдісны гырысьяс вылӧ.
Фонтансӧ вӧлі гадитӧма, тыдалӧ, нарошнӧ, и васӧ сэтысь оз вӧлі позь босьтны.
Сідз жӧ гадитӧма вӧлі и мечетьсӧ, да мулла муталимъяскӧд весаліс сійӧс.
abu
Рочьяс дінӧ лӧглун йылысь некод эз и сёрнит.
Чувствоыс, кодӧс испытайтісны став чеченецьяс, ичӧтсянь ыджыдӧдз, вӧлі ненавистьысь вынаджык.
Тайӧ вӧлі эз ненависть, а тайӧ роч понъяссӧ мортъясӧн признайттӧм да тайӧ ловъясыслӧн нелепӧй жестокость водзас сэтшӧм зывӧктӧм, гадливость да шайпаймунӧм, мый найӧс бырӧдны кӧсйӧмыс, кыдзи крысаясӧс, ядовитӧй чераньясӧс, кӧинъясӧс бырӧдны кӧсйӧм, вӧлі сэтшӧм жӧ естественнӧй чувствоӧн, кыдзи самосохранение чувство.
Олысьяс водзын вӧлі бӧръянтор: кольччыны местаясныс вылӧ да зэв гырысь выныштчӧмъясӧн дзоньтавны ставсӧ тайӧс сэтшӧм ыджыд мырсьӧмӧн лӧсьӧдлӧм да сэтшӧм кокньыда гӧгӧрвотӧма бырӧдӧм торъяссӧ, быд минутаын стӧч татшӧм уськӧдчӧм жӧ виччысиг, либӧ религиознӧй законлы да рочьяс дінӧ зывӧклун да презрение чувстволы паныд, сетчыны налы.
Старикъяс юрбитісны да ӧтсӧгласӧн шуисны посолъясӧс ыстыны Шамиль дінӧ, сылысь отсӧг корӧмӧн, да пыр жӧ босьтчисны жуглӧмторсӧ дзоньталӧмӧ.
XVIII
Набег бӧрын мӧд луннас Бутлер асывнас сёрӧнкодь нин бӧр крыльчӧсянь петіс улича вылӧ, асъя чай водзвылын, кодӧс сійӧ пырджык юлывліс Петровкӧд ӧтлаын, прӧйдитчыны да асъя сынӧднас лолалыштны кӧсйӧмӧн.
Шондіыс петіс нин гӧраяс сайысь, и доймана вӧлі видзӧдны улич веськыдладор боксьыс сыӧн югдӧдӧм еджыд мазанкаяс вылӧ, но сы пыдди, кыдзи век, гажа да лӧньӧдана вӧлі видзӧдны шуйгавылӧ, ылыстчысь да джудждысь, вӧрӧн вевттьысьӧм сьӧд гӧраяс вылӧ да, кыдзи век, кымӧръяс пыдди мыччӧдчыны зільысь лым гӧраяслӧн матӧвӧй цепь вылӧ.
Бутлер видзӧдіс тайӧ гӧраяс вылас, лолаліс став тыяс тырӧн да радуйтчис сылы, мый сійӧ олӧ, и олӧ буретш сійӧ, да тайӧ лӧсьыдсьыс лӧсьыд местаас.
Радуйтчис сійӧ ичӧтика и сылы, мый сійӧ сэтшӧм бура тӧрыт асьсӧ кутіс делӧас да наступайтігӧн и торъя нин отступайтігӧн, кор делӧыс вӧлі вель жар, радуйтчис и сэтшӧмтор казьтылӧмыслы, кыдзи тӧрыт, походысь налӧн бӧр бергӧдчӧм мысти, Маша, либӧ Марья Дмитриевна, Петровлӧн сожительница, гӧститӧдіс найӧс да вӧлі торъя прӧстӧй да муса ставыскӧд, но торйӧн, кыдзи сылы кажитчис, вӧлі сы дінӧ ласков.
Марья Дмитриевна, сылӧн кыз кӧсанас, паськыд пельпомъяснас, джуджыд морӧснас да беринъясӧн вевттьысьӧм чужӧмвывса долыд нюмнас, невӧляысь ас дінӧ кыскис Бутлерӧс, кыдзи вына, гӧтыртӧм том мортӧс, да сылы кажитчис весиг, мый сійӧ желайтӧ Бутлерӧс.
Но Бутлер лыддис, мый тайӧ вӧлі эськӧ простодушнӧй, бур ёртыслы лёк вӧчӧм, да кутіс асьсӧ Марья Дмитриевнакӧд медся прӧстӧя, почтительнӧя, и радуйтчис ас вылас таысь.
Ӧні сійӧ мӧвпаліс та йылысь.
Мӧвпъяссӧ сылысь торкис бусӧсь туй кузя ас водзладорсьыс кылӧм уна вӧвлӧн кок шыыс, быттьӧ скачитісны некымын морт.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да улича помысь аддзис воськолӧн локтысь верзьӧмаяслысь чукӧр.
Кызь кымын казак водзвылын локтісны кык морт: ӧтиыс — еджыд черкескаа да чалмаа джуджыд папахаа, мӧдыс — роч службаса офицер, сьӧд морт, гӧрба ныра, паськӧм да ӧружие вылын уна эзысьяса.
Чалмаа всадник улын вӧлі рыже-игреневӧй, ичӧтик юра, мича синъяса мича вӧв, офицер улын вӧлі ыджыд, тшап карабахскӧй вӧв.
Бутлер, вӧвъяс дінӧ окоч, пыр жӧ донъяліс бур вынсӧ первой вӧлыслысь да сувтіс, медым тӧдмавны, кодъяс вӧліны тайӧ йӧзыс.
Офицер шыасис Бутлер дінӧ.
— Тайӧ воинскӧй начальник керка? — юаліс сійӧ, склоняйтчытӧм сёрнинас да сёрниногнас ассьыс не роч происхождениесӧ петкӧдліг.
Бутлер висьталіс, мый стӧч тайӧ.
— А тайӧ коді нӧ? — юаліс Бутлер, офицер дінӧ матыстчӧмӧн да чалмаа чеченец вылӧ синнас индӧмӧн.
— Хаджи Мурат тайӧ.
Татчӧ локтіс, тані воинскӧй начальник ордын гӧститны мӧдас, — шуис офицер.
Бутлер тӧдіс Хаджи Мурат йылысь да рочьяс дінӧ сылӧн петӧм йылысь, но некутшӧма эз надейтчыв сійӧс аддзыны тані, тайӧ ичӧтик укреплениеас.
Хаджи Мурат ёрта видзӧдласӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Здравствуй, <kum>кошкильды</kum>, — шуис сійӧ сыӧн <rus>по-татарски</rus> велӧдӧм чолӧмалӧм.
— Саубул, — юрӧн ӧвтігтырйи вочавидзис Хаджи Мурат.
Сійӧ матыстчис Бутлер дінӧ да сетіс кисӧ, кодлӧн кык чунь вылас ӧшаліс плеть.
— Начальник? — шуис сійӧ.
— Абу, начальникыс тані, муна, кора сійӧс, — офицер дінӧ шыасиг, сод тшупӧд вылӧ тувччиг да ӧдзӧссӧ йӧткыштіг шуис Бутлер.
Но параднӧй кильчӧлӧн ӧдзӧс, кыдзи сійӧс шулывліс Марья Дмитриевна, вӧлі игана.
Бутлер игӧдчыштіс, но, вочавидзӧм кывтӧг, муніс кытшовтны ӧдзӧс пыр.
Ассьыс денщиксӧ горӧдӧм бӧрын да вочакывсӧ кывтӧг да кык денщик пиысь некоднансӧ аддзывтӧг, сійӧ пырис кухняӧ.
Марья Дмитриевна, коді вӧлі чышъяна да гӧрдӧдӧм чужӧма, еджыд ён сойяс вылӧ пуджӧм сосъяса, посни торъяс вылӧ вундаліс пирожки пӧжалӧм могысь быглялӧм теста, сэтшӧм жӧ еджыдӧс, кыдзи сылӧн киясыс.
— Кытчӧ денщикъясыс вошисны? — шуис Бутлер.
Пьянствуйтны мунісны, — шуис Марья Дмитриевна.
— Да тіянлы мый?
— Ӧдзӧссӧ восьтыны; тіян керка водзладорын горецъяслӧн быдса арава.
Хаджи Мурат воис.
— Нӧшта мыйкӧ думыштӧй, — нюмъялігтыр шуис Марья Дмитриевна.
— Ме ог шутит, збыль.
Кильчӧ дінын сулалӧны.
— Да збыль ӧмӧй? — шуис Марья Дмитриевна.
— Мый нӧ мен тіянлы лӧсьӧдлынысӧ.
Мунӧй видзӧдлӧй, найӧ кильчӧ дорын сулалӧны.
— Вот ӧказияыд, — сосъяссӧ лэдзиг да аслас кыз косаысь шпилькисӧ киӧн видлалігтыр шуис Марья Дмитриевна. — Сідзкӧ ме муна садьмӧда Иван Матвеевичӧс, — шуис сійӧ.
— Нет, ме ачым муна,
abu
— шуис Бутлер.
— Но, и сійӧ бур, — шуис Марья Дмитриевна да бара босьтчис аслас уджӧ.
Тӧдмалӧмӧн, мый сы дорӧ воис Хаджи Мурат, Иван Матвеевич, коді кывліс нин сы йылысь, мый Хаджи Мурат Грознаяын, ньӧти эз чуймы воӧмыслы, а, кыпӧдчыштӧмӧн, гартыштіс папироска, ӧзтіс да заводитіс пасьтасьны; сійӧ гораа кызіс да ропчитіс сы ордӧ тайӧ чӧртсӧ ыстысь начальство вылӧ.
Пасьтасьӧм бӧрын денщиклысь сійӧ корис лекарство.
И денщик, коді тӧдӧ, мый лекарствоӧн шусьӧ водка, сетіс сылы.
— Сорасысь омӧльджыкыс нинӧм абу, — водкасӧ юыштӧм да сьӧд нянь курччыштӧм бӧрын ропчитіс сійӧ.
— Со тӧрыт юи чихиртӧ, и юр висьӧ.
Но, ӧні дась, — помаліс сійӧ да муніс гостинӧйӧ, кытчӧ Бутлер пыртіс нин Хаджи Муратӧс да сійӧс колльӧдысь офицерӧс.
Офицер, коді колльӧдіс Хаджи Муратӧс, Иван Матвеевичлы висьталіс шуйгавыв флангса начальствосянь приказ — примитны Хаджи Муратӧс да, лазутчикъяс пыр сылы горецъяскӧд сёрнитчӧмъяс лэдзӧмӧн, ньӧти сійӧс не лэдзны крепостьысь казакъяслӧн конвойтӧг.
Бумагасӧ лыддьӧм бӧрын, Иван Матвеевич сюся видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ да бара пондіс дзоргыны бумагаӧ.
Татшӧм ногӧн некымынысь синъяссӧ бумага вылысь Хаджи Мурат, вылӧ вуджӧдлӧмӧн, сійӧ веськӧдіс, медбӧрын, ассьыс синъяссӧ Хаджи Мурат вылӧ да шуис:
— <kaz>Якши, бек, якши</kaz>.
Мед олӧ.
Сідзи и шу сылы, мый меным абу тшӧктӧма лэдзлыны сійӧс.
А мый тшӧктӧма, сійӧ свято.
А овмӧдам сійӧс — кыдзи чайтан, Бутлер? — овмӧдам канцелярияӧ?
Бутлер эз удит вочавидзны, кыдзи Марья Дмитриевна, коді воис кухняысь да сулаліс ӧдзӧс дінын, шыасис Иван Матвеевич дінӧ:
— Мыйла?
Овмӧдчӧдӧ татчӧ.
Кунацкӧйсӧ сетам да кладӧвӧйсӧ.
Век нин синводзын лоас, — шуис сійӧ да видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ и. сыкӧд синъясӧн паныдасьӧм бӧрын, тэрыба бергӧдчис.
— Мый нӧ, ме чайта, Марья Дмитриевна веськыда шуӧ, — шуис Бутлер.
— Но, но, мун, бабаяслы тані немтор вӧчны; — зумыштчыштӧмӧн шуис Иван Матвеевич.
Став сёрни чӧжыс Хаджи Мурат пукаліс, кинжал вороп сайӧ кисӧ пуктӧмӧн да муртса, муртса презрительнӧя нюмъялыштӧмӧн.
Сійӧ шуис, мый сылы ӧткодь, кӧні овны.
Ӧтитор, мый сылы колӧ, мый разрешитӧма сылы <kaz>сардарен</kaz>, тайӧ сійӧ, медым волысявны горецъяскӧд, да та вӧсна сійӧ кӧсйӧ, медым найӧс лэдзлывлісны сы дінӧ.
Иван Матвеевич шуис, мый тайӧс лоӧ вӧчӧма, да корис Бутлерӧс сёрнитӧдыштны гӧстьӧс, кор коста налы ваясны сёйыштны да дасьтасны комнатаяс, ачыс жӧ сійӧ мунас канцелярияӧ гижны колана бумагаяс да вӧчавны колана распоряжениеяс.
Хаджи Муратлӧн выль тӧдсаяс дінӧ относитчӧмыс дзик пыр жӧ бура тыдовтчис.
Иван Матвеевич дінӧ Хаджи Мурат медводдза тӧдмасьӧмсяньыс жӧ ас пытшкас кыліс кутшӧмкӧ зывӧклун да презрение и вылысянь сёрнитіс сыкӧд.
Марья Дмитриевна, коді дасьтіс да ваяліс сылы сёян, торъя сьӧлӧм вылӧ воис сылы.
Сылы сьӧлӧм вылӧ воис и Марья Дмитриевналӧн простотаыс, и сылы бокӧвӧй народностьлӧн торъя мичлуныс, и Марья Дмитриевналӧн сылы казявтӧгыс вуджан сибыдлуныс.
Сійӧ зілис не видзӧдны Марья Дмитриевна вылӧ, не сёрнитны сыкӧд, но синъясыс невӧляысь видзӧдісны сы вылӧ да кыйӧдісны сылӧн ветлӧм бӧрся.
Бутлеркӧд жӧ сійӧ дзик пыр жӧ, медводдза тӧдмасьӧмсяньыс, дружескӧя кутіс лӧсявны да уна и окотапырысь сёрнитіс сыкӧд, юасис сылӧн олӧм йылысь да висьтавліс сылы аслас олӧм йылысь да сійӧ юӧръясыс йылысь, кодъясӧс сылы вайлывлісны лазутчикъяс сылӧн семья оласног йылысь, и весиг сӧветуйтчыліс сы йылысь, мый сылы вӧчны.
Лазутчикъясӧн сылы висьталан юӧръясыс вӧліны омӧльӧсь.
Нёль лун чӧж, кодъясӧс сійӧ колльӧдіс крепостьын, найӧ кыкысь волісны сы дінӧ, и кыкнанысьсӧ юӧръясыс вӧліны лёкӧсь.
XIX
Семьясӧ Хаджи Муратлысь регыд сы бӧрын, кыдзи сійӧ петіс рочьяс дінӧ, вӧлі вайӧма Ведено аулӧ да видзсис сэні стража улын, Шамильсянь решение виччысьӧмӧн.
Нывбабаяс — Патимат старуха да Хаджи Муратлӧн кык гӧтыр да налӧн виг ичӧт челядь олісны караул улын сотеннӧй Ибрагим Рашид сакляын, пиыс жӧ Хаджи Муратлӧн, 18 арӧса зон Юсуф, пукаліс темницаын, мӧдног кӧ, джуджыд, сыв судтаысь джуджыдджык гуранын, ӧтлаын 4 преступниккӧд, кодъяс виччысисны сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, мый на кузя шуасны.
Шуӧмыс эз вӧв, сы вӧсна мый Шамильыс вӧлі мунӧма.
Сійӧ вӧлі рочьяслы паныда походын.
1852 вося январь 6-ӧд лунӧ Шамиль бӧр вӧлі локтӧ гортас Веденоӧ рочьяскӧд тыш бӧрын, кодын, рочьяс чайтӧм серти, вӧлі жугӧдӧма сійӧс да пышйис Веденоӧ, сылӧн жӧ чайтӧм да став мюридъяслӧн чайтӧм серти, перйис победа да вӧтліс рочьясӧс.
Тайӧ тышас, мый овлывліс шоча, сійӧ ачыс лыйис винтовкаысь да шашкасӧ кватитӧмӧн ӧддзӧдліс нин ассьыс вӧвсӧ веськыда рочьяс вылӧ, но сійӧс век колльӧдысь мюридъяс кутісны асьсӧ.
Кыкӧс на пиысь сэні жӧ Шамиль дінас вӧлі виӧма.
Вӧлі луншӧр, кор Шамиль, сы гӧгӧр джигитуйтысь, винтовкаясысь да пистолетъясысь лыйсьысь да лӧнявлытӧг <kaz>«Ля иллях иль алла»</kaz> сьылысь мюридъяс чукӧрӧн кытшалӧмаӧн локтіс аслас оланінӧ.
Веденоса ыджыд аулысь став йӧзыс сулалісны улича вылын да вевтъяс вылын, ассьыныс повелительсӧ встречайтігтыр да торжество кузя тшӧтш жӧ лыйсисны пищальясысь да пистолетъясысь.
Шамиль локтіс арабскӧй еджыд вӧв вылын, коді горт дінӧ матыстчӧм серти содтіс воськовсӧ.
Вӧвсӧ баситӧма вӧлі медся прӧстӧя, зарни да эзысь украшениеястӧг: лӧсьыда вӧчӧм, шӧртіыс воргаа, гӧрд кучик дом, металлическӧй стаканчикъяса стременаяс да седлӧ увсянь тыдалыштысь гӧрд чепрак.
Имам вылын вӧлі сьылі дінӧдыс да соспомъясӧдыс тыдалысь сьӧд меха пась, кодӧс вӧлі кузь да вӧсни туша вылас зэлӧдӧма кинжала сьӧд ременьӧн.
Юрас вӧлі сьӧд кистя шыльыд пыдӧса джуджыд папаха, папахасӧ вӧлі гартӧма еджыд чалмаӧн, кодлӧн помыс ӧшаліс сьылі саяс.
Кок лапаясыс вӧліны турунвиж чувъякъясаӧсь и кок пӧкъяссӧ зэлӧдӧма прӧстӧй шнурӧн обшитӧм сьӧд ноговицаясӧн.
Вообще имам вылын немтор эз вӧв лӧсталана, зарниыс либӧ эзысьыс, да джуджыд, веськыд, баситӧм паськӧма вынйӧра фигураыс сылӧн, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь зарниӧн да эзысьӧн мичмӧдӧм паськӧма да оружиеа мюридъяс, кольліс величиелысь буретш сійӧ серпассӧ, кодӧс сійӧ кӧсйис да кужис петкӧдлыны народ водзын.
Шырӧм гӧрд тошнас кытшалӧм, век куньтыртӧм ичӧтик синъяснас блед чужӧмыс сылӧн вӧлі измӧм кодь, дзик вӧрзьывлытӧм.
Аул кузя прӧйдитігӧн сійӧ ас вывсьыс чувствуйтіс сюрс лыда дзоргысь син, но сылӧн синъясыс эз видзӧдны некод вылӧ.
Гӧтыръясыс Хаджи Муратлӧн челядьяснаныс петісны галлерея вылӧ сакляын став мукӧд олысьяскӧд ӧтлаын видзӧдны имамлысь локтӧмсӧ.
Ӧтнас старуха Патимат — Хаджи Муратлӧн мамыс, эз пет, а кольччис пукавны, кыдзи вӧлі пукалӧ, дзормысь лёзь юрсиа, сакля джоджын, кузь киясӧн ассьыс омӧлик пидзӧсъяссӧ кутӧмӧн, да, аслас сотысь сьӧд синъяснас мигайтіг, видзӧдіс каминын ваймысь увъяс вылӧ.
Сійӧ сідзи жӧ, кыдзи и пиыс сылӧн, век мустӧмтіс Шамильӧс, ӧні жӧ нӧшта на ёна воддза дорысь, да эз кӧсйы аддзыны сійӧс.
Эз аддзыв сідзжӧ Шамильлысь торжественнӧя локтӧмсӧ и Хаджи Муратлӧн пиыс.
Сійӧ сӧмын аслас дука пемыд гусянь кывліс лыйсьӧмъяс да сьылӧм и мучитчис, кыдз сӧмын вермӧны мучитчыны олӧмӧн тыр том йӧз, кодъясӧс лишитӧма свободаысь.
Дука гуранын пукалігӧн да сыкӧд тшӧтш йӧртӧм век ӧти и сійӧ жӧ шудтӧм, няйтӧссьӧм, эбӧссьыныс уськӧдӧм йӧзӧс аддзӧмӧн, кодъяс векджык ненавидитӧны ёрта ёртсӧ, сылы вывті ёна ӧні вӧлі завидь, сэтшӧм йӧзыс вылӧ, кодъяс, сынӧдӧн, светӧн пӧльзуйтчӧмӧн, ӧні збой вӧвъяс вылын гарцуйтісны повелительныс гӧгӧр, лыйсисны да дружнӧя сьылісны: <kaz>«Ля иллях иль алла»</kaz>.
Аул кузя мунӧм бӧрын Шамиль пырис ыджыд дворӧ, коді ӧтлаасьӧ вӧлі пытшкӧсджык двор дінӧ, кӧні вӧліс Шамильлӧн серальыс.
Вооруженнӧй кык лезгин встретитісны Шамильӧс первой дворлӧн восьса ӧдзӧс дінын.
Дворыс тайӧ тырӧма вӧлі йӧзӧн.
Сэні вӧліны йӧз, кодъяс асланыс делӧясӧн локтӧмаӧсь ылі местаяссянь, вӧліны просительяс, вӧліны и суд да решение вылӧ аснас Шамильӧн корӧм йӧз.
Шамиль пыригӧн дворын став вӧлысьяс сувтісны да почтительнӧя приветствуйтісны имамӧс, кинысӧ морӧс вылӧ пуктӧмӧн.
Кодсюрӧыс сувтісны пидзӧсчаньӧн да сідзи сулалісны став сійӧ кадсӧ, кор Шамиль прӧйдитіс двортіыс ӧти ортсы воротасянь мӧд пытшкӧссаӧдзыс.
Кӧть Шамиль казяліс сійӧс виччысьысьяс пӧвсысь уна мустӧм чужӧм да уна гажтӧм просительӧс, кодъяс корӧны сысянь на вӧсна тӧждысьӧм, сійӧ, сэтшӧм жӧ вежсьывтӧм из чужӧмӧн прӧйдитіс на бокті да, пытшкӧс дворӧ пырӧм мысти, лэччис муӧ аслас помещение дінса галлерея дорӧ.
Не сымында физическӧя, мыйдта духовнӧя сьӧкыд поход бӧрын, сы вӧсна мый Шамиль, кӧть гласнӧясӧ признайтіс ассьыс походсӧ победаӧн, тӧдіс, мый походыс сылӧн вӧліс неудачнӧйӧн, мый чеченецъяслысь уна аул сотӧма да рӧзӧритӧма, да думын кокниа вежласьысь народ, чеченецъяс, колеблитчӧны, да кодсюрӧыс на пиысь, рочьяслань матысаясджык, дасьӧсь нин вуджны на дінӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сьӧкыд, талы паныд колӧ вӧлі примитны мераяс, но тайӧ минутаӧ Шамильлы нинӧм эз кӧсйыссьы вӧчны, и нинӧм йылысь эз кӧсйыссьы думайтны.
Сійӧ ӧні окотитіс сӧмын ӧтитор: шойччӧм да гӧтыръяс пиысь медся муса аслас 18 арӧса, сьӧд синъяса, тэрыб кокъяса кистинка Аминетлысь семейнӧй ластитӧмлысь гажсӧ.
Но не сӧмын оз вӧлі позь и думайтнысӧ сы йылысь, медым аддзыны Аминетӧс, коді вӧлі сэні жӧ забор сайын, коді торйӧдлывліс пытшкӧсса дворын гӧтыръяслысь помещениесӧ мужскӧй юкӧн дорысь (Шамиль вӧлі уверен, мый весиг ӧні, кор сійӧ лэччӧ вӧв вылысь, Аминет мукӧд гӧтыръяскӧд тшӧтш видзӧдӧ забор щельӧд), но оз вӧлі позь не сӧмын мунны сы дінӧ, оз позь вӧлі прӧста водны пуховик вылӧ да шойччыштны мудзсьыс.
Колӧ вӧлі медвойдӧр вӧчны луншӧрся намаз, код дінӧ ӧні сылӧн эз вӧв некутшӧм окотитӧм, но кодӧс вӧчӧмыс сылӧн положениеын, народлӧн религиознӧй руководитель положениеын, вӧлі не сӧмын позьтӧмторйӧн, но вӧлі сылы и аслыс сэтшӧм жӧ колана, кыдзи быдлунся сёян.
И сійӧ вӧчис омовение, лыддис молитва.
Молитвасӧ помалӧм бӧрын сійӧ корис сійӧс виччысьысьяссӧ.
Первойяӧн пырис сы дінӧ сылӧн тесть да учитель, ыджыд тушаа, дзор, лым кодь тошка да гӧрд банйӧм чужӧма, благообразнӧй старец Джемал-Эдин, да, енлы юрбитыштӧм бӧрын, заводитіс юасьны Шамильлысь походса выльторъяс йылысь да висьтавлыны сы йылысь, мый гӧраясын лоис сы ветліг коста.
Быд сикас событиеяс лыдын — кровомщение кузя виӧмъяс йылысь, скӧт гусявлӧм йылысь, тарикатлысь предписание олӧмӧ пӧртӧмын мыжалӧм йылысь: табак куритӧм, вина юӧм, — Джемал-Эдин юӧртіс сы йылысь, мый Хаджи Мурат ыстіс йӧзӧс сы могысь, медым петкӧдны рочьяс дінӧ сылысь семьясӧ, но мый тайӧс вӧлі эрдӧдӧма да семьясӧ вайӧма Веденоӧ, кӧні и олӧны стража улын, имамлысь шуӧмсӧ виччысиг.
Орчча кунацкӧйӧ вӧлі чукӧртӧма старикъясӧс, медым сёрнитны став тайӧ делӧяс йывсьыс, да Джемал-Эдин сӧветуйтіс Шамильлы ӧні жӧ лэдзны найӧс, сы вӧсна мый найӧ куим лун нин виччысисны сійӧс.
Аслас вежӧсын ӧбед сёйӧм мысти, кодӧс сылы вайис ёсь ныра, сьӧд, мисьтӧм чужӧма да радейттӧм, но, сылӧн старшӧй гӧтырыс, Зайдет, Шамиль муніс кунацкӧйӧ.
Квайт морт, кодъясысь котыртсьыліс сылӧн сӧвет, старикъяс, дзор, руд да гӧрд тошъясаӧсь, чалмааӧсь и чалматӧмӧсь, джуджыд папахаясаӧсь да выль бешметаясаӧсь и черкескаясаӧсь, кинжалъяса вӧньясӧн вӧнясьӧмаӧсь, сувтісны сылы паныд.
Шамиль вӧлі наысь ставсьыс быдса юрӧн ыджыдджык.
Ставныс найӧ сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, кыпӧдісны кинысӧ кипыдӧснаныс вывлань да, синъяссӧ куньӧмӧн, лыддисны молитва, сэсся зыралісны чужӧмъяссӧ киясӧн, тошъяс кузя найӧс лэдзиг да сы бӧрын ӧтисӧ мӧдыскӧд ӧтлаӧдігтырйи.
Тайӧс помалӧм бӧрын ставныс пуксисны; Шамиль пуксис шӧрас, джуджыд пӧдушка вылӧ, и заводитчис став чукӧрмӧм делӧясыс йылысь сёрнитӧм.
Преступлениеясын мыжалан йӧзлысь делӧяссӧ решайтісны шариат серти: гусясьӧмысь кык мортӧс приговоритісны кинысӧ кералӧмӧ, ӧтикӧс морт виӧмысь юр кералӧмӧ, куимӧс помилуйтісны.
Сы бӧрын вуджисны главнӧй делӧ видлалӧмӧ: чеченецъяслӧн рочьяс дінӧ вуджӧмлы паныд мераяс корсьӧмӧ.
Тайӧ вуджӧмъяссӧ дугӧдӧм могысь Джемал-Эдинӧн вӧлі лӧсьӧдӧма татшӧм провозглашение:
«Желайта тіянлы вечнӧй мир всемогущӧй енкӧд.
Кыла ме, мый рочьяс ласкайтӧны тіянӧс да чуксалӧны пӧкӧритчыны.
Энӧ эскӧй налы да энӧ пӧкӧритчӧй, а терпитӧй.
Он кӧ лоӧй таысь наградитӧмаӧсь тайӧ олӧмас, то пӧлучитанныд наградасӧ водзӧ локтан олӧмын.
Тӧдвыланыд вайӧдлӧй, мый вӧлі войдӧр, кор тіянлысь босьталісны ӧружиеястӧ.
Эз кӧ эськӧ сэки тіянӧс, 1840-ӧд воын, вежӧрав ен, ті эськӧ вӧлінныд нин салдатъясӧн, а гӧтыръясныд эськӧ тіян ветлӧдлісны шароваръястӧг да найӧс вӧлі эськӧ поругайтӧма.
Вӧвлӧмтор серти артыштӧй водзӧ локтан олӧм йылысь.
Невернӧйяскӧд олӧм дорысь бурджык кувны рочьяскӧд враждаын.
Терпитыштӧй, а ме Коранӧн да шашкаӧн локта ті дорӧ да нуӧда тіянӧс рочьяслы паныд.
А ӧні стрӧга тшӧкта не имеитны не сӧмын кӧсйӧмъяс, но и думъяс рочьяслы пӧкӧритчӧм йылысь».
Шамиль ошкис сылысь провозгласитӧмсӧ да, сійӧс кырымалӧм мысти, решитіс ыставны сійӧс.
Тайӧ делӧяс бӧрас вӧлі видлалӧма и Хаджи Муратлысь делӧсӧ.
Шамильлы тайӧ делӧыс вӧлі ыджыд тӧдчанлуна.
Кӧть сійӧ и эз кӧсйы признайтчыны таын, сійӧ тӧдіс, мый вӧлі кӧ эськӧ сыкӧд ӧтлаын Хаджи Мурат аслас пельклунӧн, повтӧмлунӧн да збойлунӧн, эз артмы эськӧ сійӧ, мый артмис ӧні Чечняын.
Миритчыны Хаджи Мураткӧд да бара пӧльзуйтчыны сійӧ услугаясӧн вӧлі бур; эз кӧ вӧв тайӧ позяна, век жӧ вӧлі позьӧ не лэдзны сійӧс, медым сійӧ отсасис рочьяслы.
И та вӧсна нин кӧть колӧ вӧлі корны сійӧс да, корӧм мыстиыс, вины сійӧс.
Средствонас та вылӧ вӧлі либӧ сійӧ, медым ыстыны Тифлисӧ сэтшӧм мортӧс, коді эськӧ виис сійӧс сэні, либӧ корны сійӧс татчӧ да тані помавны сыкӧд.
Средствонас та могысь вӧлі ӧтитор — Хаджи Муратлӧн семьяыс да, медся нин, сылӧн пиыс, код дінӧ, Шамиль тӧдіс, Хаджи Муратлӧн вӧлі вӧвлытӧм радейтӧм.
И та вӧсна колӧ вӧлі действуйтны пи пырыс.
Кор сӧветчикъяс сёрнитісны та йылысь, Шамиль кунис синъяссӧ да чӧвланьтіс.
Сӧветчикъяс тӧдісны, мый тадзи сійӧ кывзӧ сылы ӧні висьталысь гӧлӧссӧ пророклысь, коді индалӧ сійӧс, мый колӧ вӧчны.
Вит минут чӧжся торжественнӧй чӧволӧм бӧрын Шамиль восьтіс синъяссӧ, нӧшта ёнджыка читкыртіс найӧс да шуис:
— Вайӧдӧй ме дінӧ Хаджи Муратлысь писӧ.
— Сійӧ тані, — шуис Джемал-Эдин.
И збыльысь, Юсуф, Хаджи Муратлӧн пиыс, омӧлик, кельыд, киссьӧм паськӧма да дука, но век на мича аслас телӧӧн да чужӧмӧн, сэтшӧм жӧ лэчыд, кыдзи Патимат бабыслӧн, сьӧд синъясӧн, сулаліс ортсыса двор ворота дінын, виччысис корӧм.
Юсуф эз юк Шамиль дінӧ батьыслысь чувствосӧ.
Сійӧ эз тӧд став вӧвлӧмторсӧ, либӧ тӧдіс, но, сійӧс переживайттӧмлаыс, эз гӧгӧрво, мыйла батьыс сылӧн сэтшӧм чорыда враждуйтӧ Шамилькӧд.
Сылы, коді кӧсйис сӧмын ӧтитор: водзӧ нуӧдны сійӧ кокньыд, разгульнӧй олӧмсӧ, кутшӧмӧс сійӧ, кыдзи наиблӧн пи, нуӧдіс Хунзахын, кажитчис Шамилькӧд враждуйтӧмыс дзик ковтӧмторйӧн.
Батьыслы паныда, сійӧ торъя ёна восхищайтчис Шамильӧн да ас сьӧлӧмас кутіс гӧраын сы дінӧ паськыда паськалӧм торжественнӧй поклонение.
Сійӧ ӧні торъя ыджыд благоговение чувствоӧн пырис имам дінӧ кунацкӧйӧ да, ӧдзӧс дінӧ сувтӧмӧн, паныдасис Шамильлӧн читкыра чорыд видзӧдласкӧд.
Сійӧ сулалыштіс недыр, сэсся матыстчис Шамиль дінӧ да окыштіс сылысь ыджыд, кузь чуньяса еджыд кисӧ.
— Тэ Хаджи Муратлӧн пиыс?
— Ме, имам.
— Тэ тӧдан, мый сійӧ вӧчис?
— Тӧда, имам, да жалита та йылысь.
— Кужан гижны?
— Ме дасьтысьлі лоны муллаӧн.
— Сідзкӧ гиж батьыдлы, мый сійӧ кӧ петас бӧр ме дінӧ, Байрамӧдз, ме прӧстита сійӧс, и ставыс лоас важ ногӧн.
А оз кӧ бӧр бергӧдчы, да кольччас кӧ рочьяс дінӧ, то, — Шамиль скӧра зумыштчис, — ме сета тэнсьыд бабтӧ, тэнсьыд мамтӧ аулъяс кузя, а тэнсьыд керала юртӧ.
Ньӧти мускул эз вӧрзьы Юсуф чужӧм вылын, сійӧ копыртіс юрсӧ, медым мыччӧдлыны, мый Шамильлысь кывъяссӧ гӧгӧрвоис.
— Гиж тадзи да сет менам посланнӧйлы. —
Шамиль чӧв ланьтіс да дыр видзӧдіс Юсуф вылӧ.
— Гиж, мый ме жалита тэнӧ да ог ви, а перъя синъястӧ, кыдзи ме вӧчлывла став изменникъяслы.
Мун.
Шамиль дырйи Юсуф кажитчис спокойнӧйӧн, но кор сійӧс петкӧдісны кунацкӧйысь, сійӧ уськӧдчис сы вылӧ, коді нуӧдіс сійӧс, да, сылысь пуртӧсысь кинжалсӧ кватитӧм бӧрын, кӧсйис сійӧн асьсӧ вины, но сійӧс кватитісны киясӧдыс, кӧртавлісны найӧс да нуӧдісны бара гуас.
Тайӧ рытӧ, кор помасис рытъя молитва да рӧмдіс, Шамиль пасьталіс еджыд пась да петіс забор сайӧ дворлӧн сійӧ юкӧнӧ, кӧні олісны сылӧн гӧтыръясыс, да мӧдӧдчис Аминет комнаталань.
Но Аминет эз вӧв сэн.
Сійӧ вӧлі старшӧй гӧтыръяс ордын.
Сэки Шамиль, зільӧмӧн, медым сійӧс некод эз казявлы, сувтіс ӧдзӧс сайӧ, Аминетӧс виччысигмоз.
Но Аминет вӧлі скӧрмӧма Шамиль вылӧ сыысь, мый сійӧ шӧвк материе пӧдаритіс эз сылы, а Зайдетлы.
Аминет аддзыліс, кыдзи Шамиль петіс да кыдзи муніс сылӧн комнатаӧ, сійӧс корсигтыр, да нарошнӧ эз пет ас ордас.
Сійӧ дыр сулаліс Зайдет комната ӧдзӧсын да, ньӧжйӧникӧн сералігтыр, видзӧдіс то сылӧн комнатаӧ пырысь, то сэтысь петысь Шамиль еджыд фигура вылӧ.
Дыркодь сійӧс виччысьӧм бӧрын, Шамиль ас ордас бӧр бергӧдчис войшӧр кадся молитва кежлӧ нин.
XX
Хаджи Мурат вежон оліс укреплениеын Иван Матвеевич керкаын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Марья Дмитриевна пинясис гӧна Ханефикӧд (Хаджи Мурат ас дінас босьтіс сӧмын кыкӧс — Ханефиӧс да Элдарӧс) да ӧтчыд сійӧс йӧткаліс кухнясьыс, мыйысь сійӧ Марья Дмитриевнаӧс муртса эз ви, Марья Дмитриевна, тыдалӧ, кутіс Хаджи Мурат дінӧ уважениелысь да симпатиялысь торъя чувствояс.
Сійӧ ӧні эз нин ваяв Хаджи Муратлы ӧбед, тайӧ заботасӧ Элдарлы сетӧмӧн, но пӧльзуйтчис быдсяма случайнас, медым аддзывны Хаджи Муратӧс да угӧдитны сылы.
Марья Дмитриевна сідзжӧ сьӧлӧмсьыс отсасьліс Хаджи Мурат семья йылысь сёрнитчӧмъясын, тӧдіс, кымын гӧтыр сылӧн, унаӧ челядьыс, кымын арӧсаӧсь, да лазутчик волӧм бӧрын, кодлысь вермывліс, век допрашивайтіс переговоръяслӧн последствиеяс йылысь.
А Бутлер тайӧ вежоннас дзикӧдз дружитчис Хаджи Мураткӧд.
Мукӧддырйи Хаджи Мурат волывліс сы комнатаӧ, мукӧддырйи Бутлер ветлывліс сы дінӧ.
Мукӧдысьсӧ найӧ беседуйтлісны переводчик пыр, мукӧдысьӧ жӧ асланыс средствоясӧн, знакъясӧн да, медсяыс, нюмъясӧн.
Хаджи Мурат, тыдалӧ, радейтны мӧдіс Бутлерӧс.
Тайӧ тыдалӧ вӧлі Элдарлӧн Бутлер дінӧ относитчӧм серти.
Бутлер пырлывліс Хаджи Мурат комнатаӧ, Элдар встречайтлывліс Бутлерӧс ассьыс волялан пиньяссӧ долыда жергӧдӧмӧн, и сылы улысас тэрыба пуктывлывліс пӧдушка да вылыссьыс босьтлывліс шашкасӧ, кор шашкаыс вӧвлывліс сы вылын.
Бутлер тӧдмасис да лӧсяліс сідзжӧ и гӧна Ханефикӧд, Хаджи Муратлӧн названнӧй воккӧд.
Ханефи тӧдіс уна горскӧй сьыланкывъяс да лӧсьыда сьыліс найӧс.
Хаджи Мурат, медым угӧдитны Бутлерлы, корлывліс Ханефиӧс да тшӧктывліс сылы сьывны сэтшӧм сьыланкывъяс, кодъясӧс лыддьывліс буръясӧн.
Ханефилӧн гӧлӧсыс вӧлі вӧсни тенор, да сьыліс сійӧ зэв отчётливӧя да выразительнӧя.
Сьыланкывъяс пиысь ӧти торъя ёна сьӧлӧм вылас воліс Хаджи Муратлы да шемӧсмӧдіс Бутлерӧс аслас торжественнӧ-шог сьыланногнас.
Бутлер корис переводчикӧс висьтавны сылысь содержаниесӧ.
Сьыланкывйыс относитчис кровомщение дінӧ, — буретш сы дінӧ, мый вӧлі Ханефи да Хаджи Мурат костын.
Сьыланкывйыс вӧлі татшӧм:
«Косьмас муыс менам гу вылын, и вунӧдан тэ менӧ, менам рӧдимӧй мам!
Тырас кладбищеыс гувыв турунӧн, — туруныс пӧдтас тэнсьыд шогтӧ, менам пӧрысь бать.
Синваыс косьмас синдоръясас менам чойлӧн, лэбзяс и шогыс сылӧн сьӧлӧмысь.
Но он вунӧд менӧ тэ, менам ыджыд вок, кытчӧдз он мынты водзӧссӧ менам смертьысь.
Он вунӧд тэ менӧ и менам мӧд вок, кытчӧдз он вод мекӧд орччӧн.
Пӧсь тэ, пуля, и ваян тэ смерть, но эн-ӧ тэ вӧвлы менам вернӧй рабӧн?
Сьӧд му, тэ вевттян менӧ, но эг-ӧ ме тэнӧ вӧлӧн талявлыв?
Кӧдзыд тэ, смерть, но ме вӧвлі тэнад господинӧн.
Менсьым телӧӧс босьтас му, менсьым лолӧс примитас енэж».
Хаджи Мурат век кывзыліс тайӧ сьыланкывсӧ куньӧм синъясӧн, да кор сійӧ помасьлывліс нюжалысь, кусан-быран нотаӧн, роч кыв вылын век шулывліс:
<rus>— Хорош песня, умный песня.</rus>
Торъялана, энергичнӧй горскӧй олӧмлӧн поэзияыс, Хаджи Мурат воӧм да сыкӧд да сылӧн мюридъяскӧд матыстчӧм бӧрын, нӧшта ёнджыка ас дінас кыскывліс Бутлерӧс.
Сійӧ лӧсьӧдіс аслыс бешмет, черкеска, ноговицы.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ачыс горец да мый олӧ сэтшӧм жӧ олӧмӧн, кутшӧмӧн олӧны и тайӧ йӧзыс.
Хаджи Мурат мунан лунӧ Иван Матвеевич чукӧртіс некымын офицерӧс, медым колльӧдны сійӧс.
Офицеръяс пукалісны коді чайнӧй пызан дінын, кӧні Марья Дмитриевна кисьталіс чай, коді мӧд пызан дінын, кӧні вӧлі вина, чихирь да закускаяс, кор туй паськӧма Хаджи Мурат тэрыб, небыд воськовъясӧн, чотыштігтыр, пырис комнатаӧ.
Ставӧн сувтісны да ӧчередӧн киасьӧмӧн видзаасисны сыкӧд.
Иван Дмитриевич корис пуксьыны сійӧс тахта вылӧ, но сійӧ, аттьӧалӧм мысти, пуксис ӧшинь дорса стул вылӧ.
Чӧволӧм, коді ыджыдаліс сылӧн пыригӧн, тыдалӧ ньӧти эз шемӧсмӧд сійӧс.
Сійӧ тырбура видзӧдіс став чужӧмъяссӧ да сувтӧдіс веськодь видзӧдлассӧ самӧвар да закускаяс тыра пызан вылӧ.
Збой офицер Петроковский, коді первойяысь аддзис Хаджи Муратӧс, переводчик пыр юаліс сійӧс, кажитчис-ӧ сылы Тифлис.
— <kaz>Айя</kaz>, — шуис сійӧ.
— Сійӧ шуӧ, мый да, — шуис переводчик.
— Мый жӧ сылы кажитчис?
Хаджи Мурат мыйкӧ вочавидзис.
abu
abu
abu
— Быд народлӧн асланыс обычайяс.
Миян нывбабаяс тадзи оз пасьтасьны, — шуис сійӧ, Марья Дмитриевна вылӧ видзӧдлігмоз.
— Мый нӧ, абу кажитчӧма сылы?
— Миян эм пословица, — шуис сійӧ переводчиклы, — пон вердіс ишакӧс яйӧн, а ишак понйӧс турунӧн, — кыкнаныс тшыгӧсь колины. — Сійӧ нюмъёвтіс. — Быд народлы аслас обычайыс бур.
Водзӧ сёрниыс эз мун.
Офицеръяс пиысь коді заводитісны юны чай, коді сёйис.
Хаджи Мурат босьтіс сылы сетӧм чай стӧкансӧ да пуктіс сійӧс ас водзладорас.
— Мый нӧ?
Сливка?
Булки? — сёянтор сылы мыччигӧн шуис Марья Дмитриевна.
Хаджи Мурат пӧлыньтіс юрсӧ.
— Мый нӧ сідзкӧ, прӧщай! — сійӧс пидзӧсӧдыс вӧрзьӧдлігтыр шуис Бутлер. — Кор аддзысям?
— <rus>Прощай, прощай</rus>, — нюмъялігтыр, рочӧн шуис Хаджи Мурат.
<kaz>— Кунак булур.</kaz>
<rus>Крепко кунак твой.</rus>
<rus>Время — айда пошел</rus>, — шуис сійӧ, юрнас быттьӧ сыланьӧ пыркнитӧмӧн, кытчӧ колӧ мунны.
Комната ӧдзӧсын мыччысис Элдар, пельпом вомӧн мыйкӧ ыджыд еджыдторъя да киас шашкаа.
Хаджи Мурат корис сійӧс, и Элдар аслас гырысь воськовъясӧн локтіс Хаджи Мурат дінӧ да сетіс сылы еджыд бурка да шашка.
Хаджи Мурат чеччис, босьтіс буркасӧ да, ки вылас сійӧс пуктӧмӧн, сетіс Марья Дмитриевналы, переводчиклы мыйкӧ шуӧмӧн.
Переводчик шуис:
— Сійӧ шуӧ, — тэ ошкин буркасӧ, босьт.
— Мыйла тайӧ? — гӧрдӧдӧмӧн шуис Марья Дмитриевна.
— Тадзи колӧ.
Адат тадз, — шуис Хаджи Мурат.
— Но аттьӧала, — буркасӧ босьтӧмӧн шуис Марья Дмитриевна.
— Ен мед отсалас тэныд питӧ мездыны, — содтіс сійӧ.
— <kaz>Улан якши</kaz>, — шуис сійӧ,
— висьталӧй сылы, мый желайта сылы семьясӧ мездыны.
Хаджи Мурат видзӧдліс Марья Дмитриевна вылӧ да ошканаа довкнитіс юрнас.
Сэсся сійӧ босьтіс Элдар киысь шашкасӧ да сетіс Иван Матвеевичлы.
Иван Матвеевич босьтіс шашкасӧ да шуис переводчиклы.
— Шу сылы, медым менсьым руд меринӧс босьтӧ, сэсся немторйӧн водзӧссӧ козьнавны.
Хаджи Мурат машитыштіс кинас чужӧм водзладорас, тайӧн мыччӧдліс, мый сылы нинӧм оз ков, да мый сійӧ оз босьт, и сэсся, гӧраяс да аслас сьӧлӧм вылӧ индӧмӧн, муніс петан ӧдзӧс дінӧ.
Ставӧн мӧдісны сы бӧрся.
Офицеръяс, кодъяс колины комнатаясӧ, шашкасӧ перйӧмӧн, видлалісны сылысь клиноксӧ да шуисны, мый сійӧ настоящӧй гурда.
Бутлер Хаджи Мураткӧд ӧтлаын петіс кильчӧ вылӧ.
Но сэні артмис сійӧтор, мый некод эз виччысь, да мый вермис помасьны Хаджи Мурат смертьӧн, не кӧ сылӧн сюсьлуныс, решительностьыс да ловкостьыс.
Таля-Качуса кумыцкӧй аулын олысьяс, кодъяс кутісны Хаджи Мурат дінӧ ыджыд уважение да унаысь волывлісны укреплениеӧ, медым сӧмын видзӧдлыны знаменитӧй наиб вылӧ, Хаджи Муратлӧн петӧм водзвылын куим лун войдӧр ыстісны сы дінӧ посолъясӧс корны сійӧс пекничаӧ найӧ мечетьӧ.
Кумыцкӧй князьяс жӧ, кодъяс мустӧмтісны Хаджи Муратӧс да имеитісны сыкӧд кровомщение, та йылысь тӧдмалӧм мысти, явитісны народлы, мый найӧ оз лэдзны Хаджи Муратӧс мечетьӧ.
Народ шызис, да лыбис народлӧн князь дор сулалысьяскӧд кось.
Роч начальство ланьтӧдіс горецъясӧс да ыстіс Хаджи Муратлы шуны, медым сійӧ эз лок мечетьӧ.
Хаджи Мурат эз лок, и ставӧн чайтісны, мый делӧыс сійӧн и помасис.
Но самӧй Хаджи Муратлӧн мунан минутаӧ, кор сійӧ петіс кильчӧ вылӧ да вӧвъяс сулалісны подъезд дінын, Иван Матвеевич керка дінӧ воис Бутлерлы и Иван Матвеевичлы тӧдса кумыцкӧй князь Арслан-Хан.
Хаджи Муратӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ, вӧнь улысь пистолетсӧ кватитӧмӧн, веськӧдіс сійӧс Хаджи Мурат вылӧ.
Но эз удит Арслан-Хан лыйны, кыдзи Хаджи Мурат, аслас чотӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыдзи кань, тэрыба уськӧдчис кильчӧ вывсянь Арслан-Хан дінӧ.
Арслан-Хан лыйис да эз веськав.
Хаджи Мурат жӧ, сы дінӧ котӧртӧм бӧрын, ӧти кинас кватитіс домпомӧдыс сылысь вӧвсӧ, мӧднас кватитіс кинжал да мыйкӧ по-татарски горӧдіс сылы.
Бутлер да Элдар ӧттшӧтш котӧртісны врагъяс дінӧ да кватитісны найӧс киясӧдыс.
Лыйӧм шы вылас петіс и Иван Матвеевич.
— Мый нӧ тайӧ тэ, Арслан, менам керкаын лэптін татшӧм пежторсӧ? — мыйын делӧыс, тӧдмалӧм мысти шуис сійӧ. — Омӧль тайӧ, вок/
Поле вылын кык вӧля, а мый нӧ ме ордын татшӧм начкысьӧмсӧ вӧчны.
Арслан-Хан, ичӧтик тушаа сьӧд усъяса морт, дзоньнас кельдӧдӧмӧн да тіралӧмӧн, лэччис вӧв вывсьыс, лӧгпырысь видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ да муніс Иван Матвеевичкӧд горницаӧ.
А Хаджи Мурат, сьӧкыда лолаліг да нюмъялігтырйи, муніс вӧвъяс дінӧ.
— Мыйысь сійӧ тайӧс винысӧ кӧсйис? — переводчик пыр юаліс Бутлер.
— Сійӧ шуӧ, мый татшӧм миян закон, — передайтіс Хаджи Муратлысь кывъяссӧ переводчик.
— Арслан Хан должен водзӧс сылысь босьтны вирысь, — со сійӧ и кӧсйис вины.
— Но, а сійӧ кӧ вӧтӧдас тайӧс туяс? — юаліс Бутлер.
Хаджи Мурат нюмдыштіс.
— Мый нӧ, — виас, сідзкӧ, тадзи аллахлы колӧ.
— Но, <rus>прощай</rus>, — шуис сійӧ бара роч кыв вылын да, вӧв бурысьӧ кутчысьӧмӧн, синсӧ нуӧдіс сійӧс став колльӧдысьяс вывті да меліа паныдасис Марья Дмитриевна видзӧдласкӧд.
— <rus>Прощай, матушка</rus>, — шуис сійӧ, Марья Дмитриевна дінӧ шыасиг, — <ns>спасиб</ns>.
— Дай бог, дай бог семьятӧ мездыны, — некымын пӧв шуаліс Марья Дмитриевна.
abu
— Смотри, эн вунӧд кунактӧ, — шуис Бутлер.
— Висьтав, мый ме вернӧй друг сылы, некор ог вунӧд, — вочавидзис сійӧ переводчик пыр да, аслас чукля кок вылӧ видзӧдтӧг, сӧмын на инмӧдчис стремя дінӧ, кыдзи ӧдйӧн да кокниа лэптыштіс ассьыс тушасӧ джуджыд седлӧ вылӧ да, шашкасӧ лӧсьӧдыштӧм мысти, велалӧм киӧн пистолетсӧ малыштӧм бӧрын, сійӧ торъялана гордӧй, воинственнӧй видӧн, кодӧн пукалӧ горец вӧв вылын, муніс Иван Матвеевич керка дінысь.
Ханефи да Элдар сідзжӧ сӧлісны вӧвъяс вылӧ да, кӧзяевакӧд да офицеръяскӧд меліа прӧщайтчӧм бӧрын, скачитӧмӧн мунісны асланыс мюршид бӧрся.
Кыдзи пыр, заводитчисны тӧлкуйтӧмъяс мунӧм морт йылысь.
— Молодчина.
— Ӧд кыдзи кӧин уськӧдчис Арслан-Хан вылӧ, чужӧмыс дзик мӧдкодя лоис.
— А пӧръялас сійӧ.
Ыджыд плут колӧ лоны, — шуис Петроковский.
— Дай бог, унджык мед татшӧм роч плутыс вӧлі, — друг дӧзмӧмпырысь шыасис Марья Дмитриевна. — Вежон оліс ми ордын, бурторсьыс кындзи нинӧм сысянь эгӧ аддзылӧ, — шуис сійӧ. — Бур, вежӧра, мелі.
— Мый серти ті тайӧс ставсӧ тӧдмалінныд?
— Сідзкӧ, тӧдмалі нин.
— Втюритчин, а? — шуис петысь Иван Матвеевич, — тайӧ нин дзик збыль.
— Но и втюритчи.
А тіянлы мый.
Сӧмын мыйла омӧльтнысӧ, кор мортыс бур.
Сійӧ татарин, а бур.
— Збыльысь, Марья Дмитриевна, — шуис Бутлер. — Молодец, мый дорйинныд.
XXI
Чеченскӧй линия вывса передовӧй крепостьясын олысьяслӧн олӧмыс муніс важмозыс.
Сійӧ кадсянь вӧлі кык тревога, кодъяс вылӧ котӧртлісны ротаяс да кыкнанысяс горецъясӧс эз вермыны сувтӧдны.
Найӧ мунлісны да ӧтчыд Воздвиженскӧйын юкталанінысь босьтісны 8 казачӧй вӧлӧс и виисны казакӧс.
Бӧръя уськӧдчылӧм бӧрын, кор вӧлі рӧзӧритӧма аулсӧ, мукӧд набегъяс эз вӧвны.
Шуйгавыв флангса выль начальникӧс князь Барятинскийӧс назначитӧмкӧд йитӧдын сӧмын виччысисны Большая Чечняӧ ыджыд экспедиция.
Князь Барятинский, наследниклӧн друг, Кабардинскӧй полклӧн вӧвлӧм командир, ӧні кыдзи став шуйгавыв фланглӧн начальник, Грознаяӧ аслас воӧм мысти дзик пыр чукӧртіс отряд сы могысь, медым водзӧ олӧмӧ пӧртавны государлысь сійӧ предначертаниеяссӧ, кодъяс йылысь Чернышев гижліс Воронцовлы.
Воздвиженскӧйӧ чукӧртӧм отряд петіс сыысь позиция вылӧ Куринскӧйланьӧ визьӧн.
Войскаяс сулалісны сэні да кералісны вӧрсӧ.
Том Воронцов оліс бурысь-бур ной палаткаын, да гӧтырыс сылӧн Марья Васильевна, волывліс лагерӧ да частӧ кольччывліс вой узьны.
Некодысь эз вӧвны секретӧн Барятинскийлӧн Марья Васильевнакӧд отношениеясыс, да та вӧсна непридворнӧй офицеръяс да салдатъяс грубӧя видісны сійӧс сыысь, мый лагерын сыӧн олӧм вӧсна найӧс ыставлісны войся секретъясӧ.
Пырджык <rus>горцы</rus> вайлывлісны орудиеяснысӧ да лэдзавлісны ядрояссӧ лагерӧ.
Ядроясыс тайӧ унджыкысьсӧ эз инмавлыны, да та вӧсна пырсяджык кадӧ тайӧ лыйӧмъясыслы паныд эз примитсьывны некутшӧм мераяс; но сы могысь, медым <rus>горцы</rus> эз вермыны матӧджык вайны орудиеяссӧ да повзьӧдлыны Марья Васильевнаӧс, мӧдӧдсявлісны секретъяс.
Ветлыны жӧ помся быд вой секретӧ сы могысь, медым не повзьӧдлыны барыняӧс, вӧлі оскорбительнӧ да зывӧк, и Марья Васильевнаӧс омӧль кывъясӧн видісны салдатъяс да высшӧй обществоӧ примиттӧм офицеръяс.
Тайӧ отрядын, медым аддзӧдлыны сэні Пажскӧй корпус кузя ассьыс однокашникъясӧс да однополчанаӧс, кодъяс служитлісны Куринскӧй полкын начальство дінын и адъютантъясӧн и ординарецъясӧн, локтіс отпускӧ и Бутлер аслас укреплениеяссянь.
Воӧм мысти первойя кадсӧ сылы вӧлі зэв гажа.
Сійӧ овмӧдчис Полторацкийлӧн палаткаӧ да аддзис сэні выль, сійӧс бура встретитысь тӧдсаясӧс.
Сійӧ муніс и Воронцов ордӧ, кодӧс тӧдіс неуна, сы вӧсна мый ӧти кадӧ служитліс сыкӧд ӧти полкын.
Воронцов примитіс сійӧс зэв ласкӧвӧя да нуӧдіс сійӧс князь Барятинский дінӧ да пригласитіс сійӧс прӧщальнӧй ӧбед вылӧ, кодӧс сійӧ урчитліс шуйгавыв флаглӧн Барятинскийӧдз вӧвлӧм начальниклы, генерал Козловскийлы.
Ӧбедыс вӧліс бурсьыс бур.
Вӧлі вайӧма да орччӧн сувтӧдлӧма палаткаяс.
Став найӧ кузьтаног вӧлі вевттьӧма пызан, кодӧс вӧлі тыртӧма приборъясӧн да бутылкаясӧн.
Ставыс казьтыліс петербургскӧй гвардейскӧй олӧм.
Кык часын пуксисны пызан сайӧ.
Пызаншӧр весьтын пукалісны: ӧтарладор боксяньыс Козловский, мӧдарладорсяньыс Барятинский.
Веськыдладор бокын Козловскийсянь пукаліс Воронцов, шуйгаладорсяньыс Воронцова гӧтырыс.
Пызан кузялаыс ӧтар-мӧдар пызан бокын пукалісны Кабардинскӧй да Куринскӧй полкъясса офицеръяс.
Бутлер пукаліс Полторацкийкӧд орччӧн, кыкнанныс долыда больгисны да юисны орччӧн пукалысь офицеръяскӧд.
Кор делӧыс воис жаркӧйӧдз, денщикъяс мӧдісны бокалъясӧ кисьтавны шампанскӧй. Полторацкий ыджыд чуймӧмӧн да жалитӧмӧн шуис Бутлерлы:
— Осрамитчас миян «кыдзи».
— А мый?
— Да ӧд сылы колӧ речь висьтавны.
А мый нӧ сійӧ вермас?
— Да, вокӧ, тайӧ абу пуляяс улын завалъястӧ босьтӧмыд.
А нӧшта сэні орччӧн дама, да тайӧ придворнӧй господаясыс.
Збыльысь, жаль видзӧдны сы вылӧ, — сёрнитісны ас костаныс офицеръяс.
Но вот воис торжественнӧй минута.
Барятинский сувтіс да, бокалсӧ лэптӧмӧн, дженьыдик речӧн шыасис Козловский дінӧ.
Кор Барятинский помаліс, Козловский сувтіс да вель чорыд гӧлӧсӧн заводитіс:
— Его величестволӧн высочайшӧй воля кузя, кыдзи, ме муна тіян дінысь, торъяла тікӧд, господа офицеръяс, — шуис сійӧ. — Но лыддьӧй менӧ век, кыдзи, тікӧд...
Тіянлы, господа, тӧдса, кыдзи, истина — полеын ӧткӧн абу воин.
Та вӧсна ставнас, мыйӧн менӧ служба вылын, кыдзи, наградитӧма, ставнас, кыдзи, мыйӧн козьналӧма государь императорлӧн великӧй щедротаясӧн, кыдзи, став менам положениеӧн, кыдзи, и бур нимнам, ставнас, ставнас дзик, кыдзи... — тані сылӧн гӧлӧсыс заводитіс тіравны, — ме, кыдзи, обязан сӧмын и сӧмын тіянлы, дона другъяс менам! — И чукыръяса чужӧмыс нӧшта на чукырӧссис.
Сійӧ сыркнитіс, и синваыс петіс сылӧн синъясас. — Став сьӧлӧмсянь висьтала тіянлы, кыдзи, менсьым искреннӧй задушевнӧй признательностьӧс...
Козловский эз вермы сёрнитны водзӧ да, сувтӧмӧн, мӧдіс кутлыны офицеръясӧс, кодъяс локталісны сы дінӧ.
Ставыслӧн вӧлі вӧрзьӧма сьӧлӧмныс.
Княгиня вевттис синъяссӧ чышъянӧн.
Князь Семен Михайлович, вомсӧ пӧлынялӧмӧн, лапйӧдліс синъяссӧ.
Офицеръяс пиысь уналӧн сідзжӧ сӧдзис синваыс.
Бутлер, коді зэв этша тӧдіс Козловскийӧс, сідзжӧ эз вермы кутны синвасӧ.
Ставыс тайӧ сылы вывті ёна кажитчис.
Сэсся заводитчисны тостъяс Барятинский вӧсна, Воронцов вӧсна, офицеръяс вӧсна, салдатъяс вӧсна, да гӧстьяс ӧбед сайысь петісны и юӧм винасьыс и военнӧй восторгсьыс коддзӧмӧн, код дінӧ найӧ и сідзи вӧлі торъя ёна кыссьӧны.
Поводдяыс вӧлі вывті лӧсьыд, шондіа, лӧнь, кыпыд сӧстӧм сынӧда.
Быд бокын трачкӧдчисны бипуръяс, кылісны сьыланкывъяс.
Кажитчис, ставныс мыйкӧ празнуйтісны.
Бутлер медся шуда, долыд сьӧлӧмӧн мӧдӧдчис Полторацкий дінӧ.
Полторацкий дінӧ чукӧртчисны офицеръяс, паськӧдісны картіасян пызан, и адъютант пуктіс 100 шайта банк.
Кыкысь кымын Бутлер петавліс палаткаысь, панталон зептын ассьыс кошелексӧ киас кутӧмӧн, но, медбӧрын, эз вермы кутчысьны да, кӧть и сетліс аслыс и и вокъясыслы кыв не ворсны, заводитіс понтируйтны.
И эз коль ӧти час, кыдзи Бутлер, дзоньнас гӧрдӧдӧмӧн, пӧсялӧмӧн, мелйӧн мавтчӧмӧн, пукаліс, кыкнан гырддзанас пызан вылӧ лэччӧмӧн, да гижаліс пельӧсъясӧд куснялӧм картіяс улын аслас ставкаяслысь цифраяссӧ.
Сійӧ ворссис нин сэтшӧм уна, мый поліс нин лыддьыны сійӧс, мый вӧлі гижӧма сылы.
Сійӧ лыддьытӧг тӧдіс, мый став жалованиесӧ, кодӧс сійӧ вермӧ босьтны, да аслас вӧвлысь донсӧ сетӧмӧн, сійӧ век жӧ эз вермы мынтыны ставсӧ, мый вӧлі сылы гижӧма тӧдтӧм адъютантӧн.
Сійӧ эськӧ и ворсіс нӧшта, но адъютант стрӧг чужӧмӧн аслас еджыд чистӧй киясысь пуктіс картісӧ да мӧдіс лыддьыны Бутлер гижӧдлысь мелӧвӧй колоннасӧ.
Бутлер яндысьыштӧмӧн корис извинитны сійӧс сыысь, мый оз вермы мынтыны ставсӧ, мый ворссис, да шуис, мый сійӧ ыстас гортсяньыс, и кор шуис тайӧс, сійӧ казяліс, мый ставныслы сійӧ лои жаль, да мый ставныс, весиг Полторацкий, пышъялісны сылӧн видзӧдласысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн медбӧръя рыт.
Сулалӧ вӧлі сылы не ворсны, а мунны Воронцов ордӧ, кытчӧ сійӧс корисны, и ставыс эськӧ вӧлі бур, мӧвпаліс сійӧ.
А ӧні вӧлі не сӧмын омӧль, но вӧлі ужаснӧ.
Ёртъяскӧд да тӧдсаяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын сійӧ муніс гортас да, воӧм мысти, водіс узьны да помся узис 18 час, кыдзи векджык узьлывлӧны ворссьӧм бӧрын.
Марья Дмитриевна сы серти, мый Бутлер сылысь корис провожатӧй казаклы сетӧм вылӧ пӧлтинник, да Бутлерӧн гажтӧм чужӧмбан серти да дженьыдик вочавидзӧм серти гӧгӧрвоис, мый сійӧ ворссис, и кутіс видны Иван Матвеевичӧс, мыйла сійӧ лэдзис сійӧс.
Мӧд луннас Бутлер садьмис 12-ӧд часын да, ассьыс положениесӧ тӧдвылас уськӧдлӧмӧн, кӧсйис бара вӧйтчыны ставсӧ вунӧдӧмӧ, кодын сійӧ вӧлі узигӧн да кодысь сӧмын на палялыштліс, но оз вӧлі позь.
Колӧ вӧлі примитны мераяс, медым мынтыны 470 шайт, кодӧс сійӧ коли уджйӧза тӧдтӧм мортлы.
Тайӧ мераяс пиысь ӧти вӧлі сэтшӧми, мый сійӧ гижис письмӧ вокыслы, каитчис аслас грекын да кевмысьӧмӧн корис ыстыны сылы медбӧръяысь 500 шайт сійӧ мельнича вылӧ счётӧн, коді ӧнӧдз на кольліс налӧн ӧтувъя видзӧмӧн.
Сэсся сійӧ гижис аслас скуп родственницалы, корис сылысь кутшӧм кӧть прӧчентъяс вылӧ сетлыны сійӧ жӧ 500 шайт.
Сэсся сійӧ муніс Иван Матвеевич ордӧ, тӧдӧмӧн, мый сылӧн либӧ, регыдджык, Марья Дмитриевналӧн эм сьӧм, да корис удждывны 500 шайт.
— Ме эськӧ сеті, — шуис Иван Матвеевич, — дзик ӧні сеті эськӧ, да Машка оз сет.
Найӧ, нывбабаясыд, вывті нин кыдзкӧ дзескӧдчысьӧсь, чӧртыс найӧс тӧдас.
А колӧ, колӧ кыдзкӧ бергӧдчыны, чорт возьми.
Сылӧн чӧртыслӧн, маркитантыслӧн, абу-ӧ?
Но маркитантлысь нинӧм и вӧлі думыштлыны водзӧсавны.
Сідзкӧ, мездлуныс Бутлерлы вермис воны сӧмын воксяньыс либӧ скуп родственницасяньыс.
XXII
Чечняын аслас цельӧдз воӧдчытӧг, Хаджи Мурат бӧр воис Тифлисӧ да быд лун ветлӧдліс Воронцов дінӧ и, кор сійӧс примитлісны, кевмысис Воронцовлы чукӧртны карса пленнӧйясӧс да вежны на вылӧ сылысь семьясӧ,
шуаліс, мый татӧг сійӧ кӧртассьӧма да оз вермы, кыдзи сійӧ кӧсйис эськӧ, служитны рочьяслы да бырӧдны Шамильӧс.
Воронцов тырстӧча шутӧг кӧсйысис вӧчны, мый вермас, но нюжмасис, шуалӧмӧн, мый сійӧ решитас делӧсӧ, кор воас Тифлисӧ генерал Аргутинский, да сійӧ сёрнитчас сыкӧд.
Сэки Хаджи Мурат мӧдіс корны Воронцовӧс лэдзны сылы ветлыны недыр олыштӧм вылӧ Нухаӧ, Закавказьеса неыджыд карӧ, кӧні, сійӧ чайтіс, мый сылы бурджык лоас нуӧдны сёрнитчӧмъяссӧ Шамилькӧд да сылы сетчӧм йӧзкӧд аслас семья йылысь.
Таысь кындзи, Нухаын, тайӧ магометанскӧй карас, вӧлі мечеть, кӧні сійӧ лӧсьыдджыка вермис эськӧ исполняйтны магометанскӧй законӧн урчитӧм молитваяс.
Воронцов гижис та йылысь Петербургӧ, но такӧд тшӧтш век жӧ лэдзис Хаджи Муратлы вуджны Нухаӧ.
Воронцовлы, петербургса властьяслы, сідз жӧ, кыдзи унджык роч йӧзлы, кодъяс тӧдісны Хаджи Муратлысь историясӧ, тайӧ историяыс кажитчис кавказскӧй войнаын шуда бергӧдчӧм либӧ прӧста интереснӧй случай;
Хаджи Муратлы жӧ тайӧ вӧлі, торйӧн нин бӧръя кадас, сы олӧмын страшнӧй поворотӧн.
Сійӧ пышйис гӧраясысь, мыйдтакӧ асьсӧ дзоньвидзаӧн кольны зільӧм могысь, мыйдтакӧ Шамильӧс ненавидитӧм вӧсна, да, кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв тайӧ пышйӧмыс, сійӧ воӧдчис аслас мог дінӧ, и первой кадас сійӧс радуйтчӧдыштіс сылӧн успехыс, да сійӧ збыльвылӧ мӧвпнас лӧсьӧдавліс Шамиль вылӧ уськӧдчан планъяс.
Но тыдовтчис, мый сійӧ семьялӧн петӧмыс, кодӧс, сійӧ чайтіс, кокньыд вӧчны, вӧлі сылӧн чайтӧм дорысь сьӧкыдджык.
Шамиль босьтіс сылысь семьясӧ, да сійӧс пленын кутӧмӧн, кӧсйысис нывбабаясӧс разӧдны аулъяс кузя да синтӧммӧдны либӧ вины писӧ.
Ӧні Хаджи Мурат муніс Нухаӧ, медым босьтчывны Дагестанса аслас приверженецъяс пыр мудерлунӧн либӧ вынӧн нетшыштны Шамиль ордысь семьясӧ.
Медбӧръя лазутчикыс, коді вӧлі сы ордын Нухаын, юӧртіс сылы, мый сылы преданнӧй аварецъяс кӧсйӧны мырддьыны сылысь семьясӧ да петны семьяыскӧд ӧтлаын рочьяс дінӧ, но та вылӧ дась йӧзыс вывті этша, да мый найӧ оз лысьтны, тайӧс вӧчны семьясӧ заключитӧм местаын, Веденоын но вӧчасны тайӧс сӧмын сійӧ случайын, семьясӧ кӧ Веденоысь вуджӧдасны мӧдлаӧ.
Сэки туй вылын найӧ кӧсйысьӧны вӧчны тайӧс.
Хаджи Мурат тшӧктіс висьтавны аслас другъяслы, мый семьясӧ мездӧмысь сійӧ кӧсйысьӧ куим сюрс шайт.
Нухаын Хаджи Муратлы вӧлі торйӧдӧма вит комнатаа неыджыд керка, вичкосянь да ханскӧй дворецсянь неылын.
Сійӧ жӧ керкаас олісны сы дінӧ индӧм офицеръяс и переводчик и сылӧн нукеръяс.
Хаджи Муратлӧн олӧмыс муніс лазутчикъясӧс гӧрасянь виччысьӧмын да найӧс примитӧмын да кар гӧгӧрса местаясын верзьӧмӧн ветлыны сылы разрешитӧм прогулкаясын.
Апрель 8-ӧд лунӧ прогулка вылысь локтӧм мысти, Хаджи Мурат тӧдмаліс, мый сы ветліг кості воис Тифлисысь Воронцовсянь чиновник.
Кӧть и зэв ёна кӧсйис тӧдмавны, мый вайис сылы чиновник, Хаджи Мурат, сійӧ комнатаӧ мунтӧдз, кӧні сійӧс виччысисны пристав чиновниккӧд, муніс аслас комнатаӧ да лыддис луншӧркадся молитва.
Молитва помалӧм бӧрын сійӧ петіс мӧд комнатаӧ, коді вӧлі гостинӧй да приёмнӧй пыдди.
Тифлисысь воӧм чиновник, статскӧй сӧветник Кириллов, висьталіс Хаджи Муратлы Воронцовлысь желание, медым Хаджи Мурат 12-ӧд числӧ кежлӧ локтіс Тифлисӧ Аргутинскийкӧд свидание вылӧ.
— <kaz>Якши</kaz>, — скӧра шуис Хаджи Мурат.
Чиновник Кириллов сылы сьӧлӧм вылас эз во.
— А сьӧмсӧ вайин?
— Вайи, — шуис Кириллов.
— 2 вежонысь ӧні, — шуис Хаджи Мурат да петкӧдліс 10 чунь да нӧшта 4. — Вай.
— Пыр сетам, — аслас дорожнӧй сумкаысь кӧшӧльсӧ перйигмоз шуис чиновник. — И мыйла сылы сьӧмыс? — шуис сійӧ рочӧн, чайтӧмӧн, мый Хаджи Мурат оз гӧгӧрво, но Хаджи Мурат гӧгӧрвоис да скӧра видзӧдліс Кириллов вылӧ.
Сьӧмсӧ перйигмоз, Кириллов, сы могысь, медым бӧр воӧм бӧрас мыйкӧ висьтавны князь Воронцовлы, сёрни панны зільӧмӧн, <ns>переводчикпыр</ns> юаліс, гажтӧм-ӧ сылы тані.
Хаджи Мурат бокысянь презрительнӧя видзӧдліс штатскӧй паськӧма да ӧружиетӧм ичӧтик кыз морт вылӧ да немтор эз вочавидз.
Переводчик выльпӧв юаліс.
— Шу сылы, мый ме ог кӧсйы сыкӧд сёрнитны.
Медым сетас сьӧмсӧ.
И тайӧс шуӧм бӧрын, Хаджи Мурат бара пуксис пызан дінӧ, сьӧмсӧ лыддьыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Кор Кириллов перйис золотӧйяс да тэчис сизим столбик, быд столбикӧ 10 золотӧйӧн (Хаджи Мурат пӧлучитіс 5 золотӧйӧн лун), сійӧ вештыштіс найӧс Хаджи Муратлань.
Хаджи Мурат тэчис зарнисӧ черкеска соскӧ, сувтіс да дзик виччысьтӧг статскӧй сӧветникӧс клопкис плеш кузяыс да кутіс мунны комнатаысь.
Статскӧй сӧветник чеччыштіс да тшӧктіс переводчиклы висьтавны, мый сійӧ не должен лысьтны тайӧс вӧчны, сы вӧсна мый сійӧ полковник чинын.
Сійӧс жӧ шуис и пристав.
Но Хаджи Мурат довкнитіс юрнас, мыччӧдлыны кӧсйӧмӧн, мый сійӧ тӧдӧ, да петіс комнатаысь.
— Мый сыкӧд пондан вӧчны, — шуис пристав. — Косьыштас кинжалнас, со и ставыс.
Тайӧ чӧртъясыдкӧд ӧти кывйӧ он во.
Ме аддза, сійӧ дурмыны заводитӧ.
Кыдз сӧмын рӧмдыштіс, гӧраясысь воисны синъясӧдз башлыкъясӧн тӧблӧм кык лазутчик.
Пристав колльӧдіс найӧс Хаджи Мурат дінӧ комнатаӧ.
Лазутчикъяс пиысь ӧтикыс вӧлі ён яя сьӧд тавлинец, мӧдыс — омӧлик старик.
Юӧръясыс, кодӧс найӧ вайисны, вӧліны Хаджи Муратлы не радуйтанаӧсь.
Другъясыс сылӧн, кодъяс босьтчылісны мездыны семьясӧ, ӧні веськыда ӧткажитчисны, полісны Шамильысь, коді грӧзитчис казьнитны медся страшнӧй казньясӧн найӧс, коді пондас отсасьны Хаджи Муратлы.
Лазутчикъяслысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын, Хаджи Мурат гырддзайывтчис вежынь пуктӧм кокъяс вылӧ да, папахаа юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, дыр чӧв оліс.
Хаджи Мурат думайтіс и думайтіс чорыда.
Сійӧ тӧдіс, мый думайтӧ ӧні медбӧръяысь, и колӧ решение.
Хаджи Мурат лэптіс юрсӧ да, кык золотӧй перйӧм мысти, лазутчикъяслы сетіс морт ӧтиӧн да шуис:
— Мунӧй.
— Кутшӧм лоас вочакывйыс?
— Вочакывйыс лоас, кутшӧмӧс сетас ен.
Мунӧй.
Лазутчикъяс чеччисны да мунісны, а Хаджи Мурат колис пукавны ковер вылын, гырддзаяснас пидзӧсъясас пыксьӧмӧн.
Сійӧ дыр пукаліс тадзи да думайтіс.
«Мый вӧчны?
Эскыны Шамильлы да бергӧдчыны сы дінӧ?» думайтіс Хаджи Мурат.
«Сійӧ руч — пӧръялас.
Кӧть эськӧ сійӧ и эз пӧръяв, то пӧкӧритчыны сылы, рыжӧй ылӧдчысьлы, оз позь вӧлі.
Оз позь вӧлі сы вӧсна, мый сійӧ ӧні, сы бӧрын, кор ме вӧлі рочьяс ордын, оз эскы меным», думайтіс Хаджи Мурат.
И сійӧ тӧд вылас уськӧдіс тавлинскӧй мойд сокол йылысь, кодӧс вӧлі кутӧма да коді оліс йӧз ордын да сэсся бӧр бергӧдчис аслас гӧраясӧ ас котырыс дінӧ.
Сійӧ бергӧдчис, но кӧртӧдъясӧн, и кӧртӧдъяс вылас колины бубенцыяс.
И соколъяс эз примитны сійӧс.
— Лэб, — шуисны найӧ, — сэтчӧ, кӧні пысавлісны тэ вылӧ эзысь бубенцысӧ.
Миян абуӧсь бубенцыяс, абуӧсь и кӧртӧдъясыс.
— Сокол эз кӧсйы эновтны рӧдинасӧ да кольччис.
Но мукӧд соколъяс эз примитны да кокалісны сійӧс.
«Сідзи кокаласны и менӧ», думайтіс Хаджи Мурат.
«Кольччыны татчӧ?
Пӧкӧритны роч царлы Кавказ, заслужитны слава, чинъяс, озырлун?»
«Тайӧ позьӧ», думайтіс сійӧ, Воронцовкӧд свиданиеяссӧ да князьлысь леститчан кывъяссӧ тӧдвылӧ вайӧдлӧмӧн.
«Но колӧ ӧні решитны, а мӧдног сійӧ пӧгубитас семьяӧс».
Войбыд Хаджи Мурат эз узь да думайтіс.
XXIII
Войшӧр кежлӧ сылӧн решениесӧ вӧлі вӧчӧма.
Сійӧ решитіс, мый колӧ пышйыны гӧраясӧ да преданнӧй аварецъяскӧд пырны Веденоӧ да либӧ кувны либӧ мездыны семьясӧ.
Петкӧдасӧ сійӧ семьясӧ бӧр рочьяс дінӧ либӧ пышъяс семьяыскӧд Хунзахӧ да мӧдас тышкасьны Шамильлы паныд, — Хаджи Мурат эз решит;
сійӧ тӧдіс сӧмын сійӧс, мый ӧні колӧ вӧлі пышйыны рочьяс дінысь гӧраясӧ.
И сійӧ ӧні жӧ заводитіс тайӧ решениесӧ пӧртны олӧмӧ.
Сійӧ босьтіс пӧдушка улысь ассьыс сьӧд ватнӧй бешметсӧ да муніс аслас нукеръяс вежӧсӧ.
Найӧ олісны посводз сайын.
Кыдз сӧмын сійӧ петіс восьса ӧдзӧса посводзӧ, сійӧс шымыртіс тӧлыся войлӧн лысваа свежлуныс, да пеляс кучкисны ӧтпырйӧ некымын соловейлӧн керка бердса садын шутлялӧм да щолкӧдчӧм шыяс.
Посводзсӧ прӧйдитӧм бӧрын, Хаджи Мурат восьтіс нукеръяс комнатаӧ ӧдзӧссӧ.
Тайӧ комнатаас эз вӧв светыс, сӧмын заводитчысь тӧлысь югдӧдыштіс ӧшиньӧд.
Пызан да кык стул сулалісны бокланьын, да став нёльнан нукерыс куйлісны коверъяс да буркаяс вылын джоджын.
Ханефи узис дворас вӧвъяскӧд.
Гамзало, ӧдзӧслысь дзуркнитчӧмсӧ кылӧм бӧрын, кыпӧдчис, видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ да, сійӧс тӧдмалӧмӧн, бара водіс.
А Элдар, коді куйліс орччӧнмоз, чеччис да мӧдіс пасьтавны бешмет, тшӧктӧмъяс виччысигтыр.
Курбан да Хан-Магома узисны.
Хаджи Мурат пуктіс бешметсӧ пызан вылӧ, да бешметыс котшмуніс кутшӧмкӧ чорыдторйӧн пызан пӧвйӧ.
Тайӧ вӧлі сы пиӧ вурӧм золотӧйяс.
— Бур и тайӧс, — талун босьтӧм золотӧйяссӧ Элдарлы сетігмоз шуис Хаджи Мурат.
Элдар босьтіс золотӧйяссӧ да пыр жӧ, югыдінӧ петӧм мысти, перйис кинжал улысь ичӧтик пурт да заводитіс резьӧдны бешметыслысь увтыссӧ.
Гамзало кыпӧдчыштіс да пуксис кокъяссӧ кресталӧмӧн.
— А тэ, Гамзало, тшӧкты молодцыыслы видлавны ружйӧяснысӧ, пистолетъяснысӧ, дасьтыны зарядъяс.
Аски мунам ылӧ, — шуис Хаджи Мурат.
— Пуляяс эмӧсь, порок эм,
лоӧ дась, — шуис Гамзало да эрнитіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Гамзало гӧгӧрвоис, мый Хаджи Мурат тшӧктӧ зарядитны пищальяс.
Сійӧ медводдзасяньыс да мый водзӧ, сымын ёнджыка век кӧсйис сӧмын ӧтитор: нӧйтны, сутшйӧдлыны, мыйдта позьӧ, роч понъясӧс да пышйыны гӧраясӧ.
И ӧні сійӧ аддзис, мый тайӧс самӧй кӧсйӧ и Хаджи Мурат, да вӧлі дӧвӧльӧн.
Кор Хаджи Мурат муніс, Гамзало садьмӧдіс ёртъяссӧ, да нёльнанныс ставӧн войбыд видлалісны винтовкаяс, пистолетъяс, заправкаяс, биаизъяс, вежлалісны лёкъяссӧ, полкаяс вылас кисьтавлісны выль порок, мерайтӧм зарядъяса хозыръяс тупкалісны пуляясӧн, кодъясӧс вӧлі гартӧма выялӧм дӧраторъясӧ, тӧчитісны шашкаяс да кинжалъяс да клинокъяссӧ мавтісны госӧн.
Югдӧм водзвылын Хаджи Мурат бара петіс посводзӧ, медым босьтны омовение вӧчӧм вылӧ ва.
Посводзӧ рытъя дорысь нӧшта гораджыка да тшӧкыдджыка кылӧны вӧлі югдӧм водзвылын сьылысь соловейяс.
А нукеръяс комнатаын кылӧ вӧлі тӧчитан кинжал кӧртлӧн из кузя ветлӧдлӧмысь оръявлытӧг ӧткодя дзижгӧм да шутлялӧм.
Хаджи Мурат гумовтыштіс пельсаысь ва да матыстчис аслас ӧдзӧс дінӧ, кор кыліс мюридъяс комнатаысь, тӧчитчан шыысь ӧтдор, нӧшта и вӧсни гӧлӧссӧ Ханефилысь, коді сьыліс Хаджи Муратлы тӧдса сьыланкыв.
Хаджи Мурат сувтіс да мӧдіс кывзыны.
Сьыланкывйын висьтавсис, кыдзи джигит Гамзат аслас молодецъяскӧд рочладор бокысь вайӧдіс еджыд вӧвъяслысь табун.
Кыдзи сэсся суӧдіс сійӧс Терек сайын роч князь, да кыдзи сійӧ кытшаліс сійӧс аслас, кыдзи вӧр, войсканас.
Сэсся сьывсис сы йылысь, кыдзи Гамзат начкаліс вӧвъяссӧ да аслас молодецъяскӧд дзебсис виӧм вӧвъяслӧн вирӧсь шойяс чукӧр сайӧ да водзсасис рочьяслы паныд сэтчӧдз, кытчӧдз вӧліны ружьеясын пуляяс, вӧньяс помын кинжалъяс да вирыс сӧнъясын.
Но кулӧм водзвылас Гамзат аддзис енэжысь лэбачьясӧс да горӧдіс налы: «Ті, ӧтилаысь мӧдлаӧ лэбалысь лэбачьяс, лэбӧй миян гортъясӧ да висьталӧй миян чойяслы, мамъяслы да еджыд нывъяслы, мый кулім ми ставным Хазават вӧсна.
Висьталӧй налы, мый оз мӧдны миян телӧясным куйлыны гуясын, а кыскаласны да вильӧдасны миянлысь лыяснымӧс горш кӧинъяс да кокаласны миянлысь синъяснымӧс сьӧд кырнышъяс».
Тайӧ кывъяснас вӧлі помасьӧ сьыланкывйыс, да тайӧ медбӧръя кывъяс дінас, кодъяс сьывсисны норыника нюжӧдӧмӧн, ӧтувтчис кыпыд гӧлӧсыс гажа серамбана Хан-Магомалӧн, коді самӧй сьыланкыв помасигас горӧдіс: «Ля иллях иль алла» да лэчыда чилӧстіс.
Сэсся ставыс лӧнис, да бара сӧмын садысь кыліс соловейяслӧн чмокӧдчӧм да шутлялӧм да ӧтсяма дзижгӧм и ӧдзӧс сайын из кузя вильсйӧдлан кӧртлӧн шочыника шутлялӧм.
Хаджи Мурат сэтшӧма мӧвпас вӧйтчис, мый эз казявлы, кыдзи пӧлыньтіс кувшинсӧ, да ваыс вочасӧн киссис сэтысь.
Сійӧ копрӧдлыштіс юрсӧ да пырис аслас комнатаӧ.
Асъя намаз вӧчӧм мысти, Хаджи Мурат, ассьыс ӧружиесӧ видлалӧм бӧрын, пуксис аслас вольпась вылӧ.
Вӧчны вӧлі сэсся нинӧм.
Мӧдӧдчӧм вылӧ разрешениесӧ колӧ вӧлі корны приставлысь.
А ывлаын вӧлі пемыд на, и пристав узис на.
Ханефилӧн сьыланкывйыс казьтыліс сылы мӧд сьыланкыв, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сы мамӧн.
Тайӧ сьыланкывйыс висьтавліс сійӧс, мый збыльвылӧ вӧвліс, — вӧвліс сэки, кор Хаджи Мурат сӧмын на чужис, сы йылысь, мый сылы висьтавліс сылӧн мамыс.
Сьыланкывйыс вӧлі татшӧм:
«Булатнӧй кинжалыд тэнад орӧдіс менсьым еджыд яйӧс, но ме пукті ассьым шондіӧс, ассьым пиукӧс, аслам рана дінӧ, мыськи сійӧс аслам пӧсь вирӧн, да ранаыс бурдіс турунъястӧг да вужъястӧг, и детинка быдмис джигитӧн».
Тайӧ сьыланкывйыслысь кывъяссӧ вӧлі веськӧдӧма Хаджи Мурат бать дінӧ, и вежӧртасыс сьыланкывйыслӧн вӧлі сійӧ, мый кор чужис Хаджи Мурат, ханша чужтіс сідзжӧ ассьыс мӧд пиӧс, Умма-Ханӧс, да корис ас ордас кага вердысьӧн Хаджи Муратлысь мамсӧ, коді вердіс сылысь ыджыдджык писӧ, Абунунцал-Ханӧс.
Но Патимат эз кӧсйы эновтны тайӧ писӧ да шуис, мый оз мун.
Батьыс Хаджи Муратлӧн скӧрмис да вынӧн тшӧктіс.
А кор мамыс бара мунӧмысь ӧткажитчис, батьыс сутшкис сійӧс кинжалӧн да виис эськӧ, эз кӧ эськӧ сійӧс мырддьыны.
Сідзи сійӧ и эз сет писӧ да вердіс, и тайӧ делӧ кузяыс тэчис сьыланкыв.
Хаджи Мурат тӧдвылас вайӧдіс ассьыс мамсӧ, кор мамыс водтӧдлывліс узьны сійӧс аскӧдыс орччӧн, пась улӧ, сакля вевт вылӧ, сьыліс сылы тайӧ сьыланкывсӧ, да сійӧ корис мамсӧ мыччӧдлыны боксьыс сійӧ местасӧ, кӧні кольӧма вӧлі рана туйыс.
Кыдзи ловъяӧс, сійӧ аддзис ас водзсьыс мамсӧ — не сэтшӧм чукыръясаӧс, дзорӧс, решетка кодь пиньясаӧс, кутшӧмӧн сійӧ колис ӧні кежлӧ, а томӧн, мичаӧн, сэтшӧм вынаӧн, мый сійӧ, кор аслыс Хаджи Муратлы вӧлі нин 5 ар да вӧлі нин сьӧкыд, гӧраяспыр дед ордӧ новлӧдліс сійӧс мыш саяс кӧрзинкаӧ пуксьӧдӧмӧн.
И тӧдвылас усис сылы чукыръяса, дзор ичӧтик тошка дедыс, кыдзи сійӧ аслас сӧнъясӧсь кияснас чеканитіс эзысь да тшӧктывліс внуксӧ висьтавлыны молитваяс.
Тӧдвылас усис гӧра увдорысь фонтаныс, кытчӧ сійӧ, мамыслы паськӧмӧ кутчысьӧмӧн, ветлывліс сыкӧд вала.
Тӧдвылӧ усис омӧлик пон, коді нювліс сылысь чужӧмсӧ, и торйӧн нин казьтывсис тшынлӧн да шома йӧвлӧн дукыс, коді кыліс сэки, кор сійӧ мамыс бӧрся муніс сарайӧ, кӧні мамыс лысьталіс мӧсъяс да пузьӧдіс йӧв.
Помнитчис, кыдзи медводдзаысь бритісны сылысь юрсӧ, да кыдзи югъялан ыргӧн тазйын, коді ӧшаліс стенын, чуймӧмпырысь аддзис ассьыс лӧзалан гӧгрӧс юрсӧ.
И, тӧдвылас асьсӧ челядьӧн вайӧдлӧм бӧрын, сійӧ думнас казьтыштіс и радейтана пи Юсуфӧс, кодлысь сійӧ ачыс первойысьсӧ бритіс юрсӧ.
Ӧні тайӧ Юсуфыс вӧлі нин том красавец джигит.
Сійӧ тӧдвылӧ уськӧдліс писӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн аддзыліс медбӧръяысь.
Тайӧ вӧлі сійӧ лунӧ, кор сійӧ петіс Цельмесысь.
Пиыс сетіс сылы вӧвсӧ да корис лэдзны колльӧдны сійӧс.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма да вооружитчӧма и домповодӧдыс кутіс ассьыс вӧвсӧ.
Алӧй, том, мича чужӧмыс Юсуфлӧн да дзоньнас джуджыд, вӧсньыдик фигураыс сылӧн (сійӧ вӧлі батьсьыс ыджыдджык) лолалісны томлунлӧн отвагаӧн да олӧмлӧн радлунӧн.
Томлун вылӧ видзӧдтӧг, паськыд пельпомъясыс, зэв паськыд, юношескӧй тазыс да вӧсньыдик, кузь станыс, кузь, вына киясыс да выныс, кокньыдвӧраслуныс, быд вӧрзьыштӧмын пельклуныс пыр радуйтлісны батьсӧ, и сійӧ век любуйтчывліс пинас.
— Лучшӧ кольччы.
Тэ ӧтнад ӧні гортын.
Видз и мамтӧ и пӧчтӧ, — шуис Хаджи Мурат.
И Хаджи Мурат тӧдвылӧ уськӧдліс збойлунлысь да гордостьлысь сійӧ петкӧдчылӧмсӧ, кодӧн, долыдлаыс гӧрдӧдыштӧмӧн, Юсуф шуис, мый кытчӧдз сійӧ ловъя, некод оз вӧч омӧльторсӧ сы мамлы да пӧчлы.
Юсуф векжӧ пуксис вӧв вылӧ да колльӧдіс батьсӧ шор дінӧдз.
Шор дінсянь сійӧ бергӧдчис бӧр и сэсянь сэсся Хаджи Мурат эз нин аддзыв ни гӧтырсӧ, ни мамсӧ, ни писӧ.
И вот тайӧ писӧ кӧсйис синтӧммӧдны Шамиль.
Сы йылысь, мый вӧчасны сылӧн гӧтыркӧд, сійӧ эз кӧсйы и думайтны.
Мӧвпъясыс тайӧ сэтшӧма взволнуйтісны Хаджи Муратӧс, мый сійӧ эз вермы водзӧ пукавны.
Сійӧ чеччыштіс да, чотыштӧмӧн, ӧдйӧ матыстчис ӧдзӧс дінӧ да, сійӧс восьтӧм бӧрын, горӧдіс Элдарӧс.
Шондіыс нӧшта вӧлі оз на пет, нӧ вӧлі дзик югыд.
Соловейяс эз ланьтлыны.
— Мун, висьтав приставыслы, мый ме кӧсъя мунны прогулка вылӧ, да седлӧалӧй вӧвъяссӧ, — шуис сійӧ.
XXIV
Бутлерлӧн став тайӧ кадас нач ӧти сьӧлӧм бурмӧданторйӧн вӧлі воинственнӧй поэзия, кодлы сійӧ сетчыліс не сӧмын служба вылын, но и частнӧй олӧмас.
Сійӧ, черкесскӧй костюмӧ пасьтасьӧмӧн, джигитуйтіс верзьӧмӧн да кыкысь ветлывліс засадаӧ Богдановичкӧд, кӧть кыкнанысяс найӧ некодӧс эз вермыны кыйӧдны да некодӧс эз вины.
Тайӧ збойлуныс да нималан храбрец Богдановичкӧд дружбаыс кажитчис Бутлерлы мыйӧнкӧ долыдторйӧн да коланаторйӧн.
Уджйӧзсӧ ассьыс сійӧ мынтіс, сьӧмсӧ еврейлысь ыджыдсьыс-ыджыд процентъяс вылӧ босьтӧмӧн, мӧдногӧн кӧ, сӧмын сроксӧ нюжӧдіс да разрешиттӧм положениесӧ ылыстіс.
Сійӧ зілис не думайтны аслас положение йылысь да, воинственнӧй поэзияысь кындзи, зілис ылӧдчыны винаӧн.
Сійӧ юис век унджык да унджык и лунысь лун век ёнджыка и ёнджыка нравственнӧ жебмис.
Марья Дмитриевна дінӧ сійӧ ӧні эз нин вӧв прекраснӧй Иосифӧн, а, мӧдарӧ, сы бӧрся мӧдіс ухаживайтны грубӧя, но, аслыс чуймымӧн, паныдасис чорыд отпоркӧд, коді ёна янӧдіс сійӧс.
Апрель тӧлысь помын укреплениеӧ воис отряд, кодӧс Барятинский индывліс прӧйдитны позьтӧмӧн лыддян став Чечня пыр мунӧм вылӧ.
Сэні вӧліны Кабардинскӧй полклӧн кык рота, и тайӧ ротаяссӧ, Кавказын пуксьӧм обычай серти, вӧлі гӧстьясӧс моз примитӧма Куринскӧйын сулалан ротаясӧн.
Салдатъяс разӧдчалісны казармаяс кузя да гӧститӧдсисны не сӧмын ужинӧн, рокӧн, яйӧн, но и водкаӧн, и офицеръяс меститчалісны офицеръяс ордӧ, да кыдзи и овлӧ, татчӧс офицеръяс гӧститӧдалісны воысьясӧс.
Гӧститӧдчӧмыс помасис песенникъяскӧд юӧмӧн, да Иван Матвеевич, вывті ёна код, абу нин гӧрд, но бледӧдӧм-руд, вожасьӧмӧн пукаліс стул вылын да, шашкасӧ кватитӧмӧн, керавліс сійӧн воображайтан врагъясӧс и то видчис, то сераліс, то кутлысис, то йӧктіс аслас радейтана сьыланкыв улӧ: «Шамиль заводитчис бунтуйтчыны кольӧм воясӧ, трай-рай-ратай, кольӧм воясӧ».
Бутлер вӧлі сэні жӧ.
Сійӧ зілис аддзыны и таын военнӧй поэзия, но сьӧлӧм пыдісяньыс сылы жаль вӧлі Иван Матвеевичӧс, но сійӧс дугӧдӧм вылӧ эз вӧвны некутшӧм позянлунъяс.
И Бутлер, юрас кодлунсӧ кылӧмӧн, ньӧжйӧникӧн петіс да муніс гортас.
Быдса тӧлысь кисьтіс югӧрсӧ еджыд керкаяс вылӧ да туйвывса изъяс вылӧ.
Вӧлі югыд, быд изтор, турун си, лӧптор туй вылын вӧлі тыдалӧны.
Горт дінӧ матыстчигӧн, Бутлер паныдаліс Марья Дмитриевнаӧс, коді вӧлі юрсӧ и сьылісӧ вевттьысь чышъяна.
Отпор бӧрас, кодӧс вӧлі сетӧма Марья Дмитриевнаӧн Батлерлы, Бутлер, неуна яндысьыштӧмӧн, пышъяліс сыкӧд паныдасьлӧмъясысь.
А ӧні, тӧлысь югӧр дырйи да вина юӧм бӧрын, Бутлер рад вӧлі тайӧ паныдасьӧмыслы да кӧсйис бара ластитчыштны Марья Дмитриевна дінӧ.
— Ті кытчӧ? — юаліс сійӧ.
— Ассьым старикӧс видзӧдлыны, — ёртногсӧн вочавидзис сійӧ.
Сійӧ дзик сьӧлӧмсяньыс да чорыда вештавліс Бутлерлысь ухаживайтӧмъяссӧ, но сылы эз вӧв лӧсьыд, мый Бутлер став бӧръя кадсӧ ылыстчӧ вӧлі сы дінысь.
— Мыйнӧ сійӧс видзӧдлынысӧ, воас.
— Да воас-ӧ?
— А оз во — ваясны.
— То-то, абу ӧд бур тайӧ. Сідзкӧ не ветлыны? — шуис Марья Дмитриевна.
— Энӧ, энӧ ветлӧй.
А мунам лучшӧ гортӧ.
Марья Дмитриевна бергӧдчис да мӧдӧдчис Бутлеркӧд орччӧн.
Тӧлысьыс югдӧдіс сэтшӧм югыда, мый вуджӧр дінас, коді муніс туй бокӧдыс, тшӧтш муніс юр гӧгӧрын сияние.
Бутлер видзӧдіс тайӧ сияние вылас да лӧсьӧдчис висьтавны Марья Дмитриевналы, мый сійӧ век на сідзи жӧ сьӧлӧм вылӧ воӧ сылы, но эз тӧд, кыдзи заводитны.
Марья Дмитриевна виччысис, мый сійӧ шуас.
Тадзи чӧволӧмӧн найӧ дзик нин матыстчисны горт дінӧ, кор пельӧс сайсянь петісны верзьӧмаяс.
Локтіс офицер конвойкӧд:
— Тайӧ кодӧс ен вайӧ? — шуис Марья Дмитриевна да вешйыштіс.
Тӧлысьыс кучкис локтысьлы мышкас, и Марья Дмитриевна тӧдмаліс сійӧс сӧмын сэки, кор сійӧ пӧшти нин орччаасис накӧд.
Тайӧ вӧлі офицер Каменев, коді войдӧр служитіс ӧтлаын Иван Матвеевичкӧд, и та вӧсна Марья Дмитриевна тӧдіс сійӧс.
— Петр Николаевич, ті? — шыасис сы дінӧ Марья Дмитриевна.
— Ме буретш, — шуис Каменев. — А, Бутлер, видза олан.
Онӧ на узьӧй,
гуляйтанныд Марья Дмитриевнакӧд?
Виччысьӧй, Иван Матвеевичыд тіянлы петкӧдлас.
Кӧні сійӧ?
— А со кыланныд, — шуис Марья Дмитриевна, сэтчаньӧ индігмоз, кысянь кылісны тулумбаслӧн музыка шыяс да сьыланкывъяс. — Кутитӧны.
— Тайӧ нӧ мый, тіян йӧз юӧны?
— Оз, воисны Хасав-Юртысь, со и гӧститӧдчӧны.
— А тайӧ бур делӧ.
И ме удита.
Ме сы дінӧ ӧд сӧмын минут кежлӧ.
— Мый нӧ, делӧ эм? — юаліс Бутлер.
— Эм ичӧтик делӧтор.
— Бур али омӧль?
— Кодлы кыдзи?
Миянлы бур, кодлыкӧ гашкӧ и омӧль.
И Каменев серӧктіс.
Тайӧ каднас и подаяс и Каменев воисны Иван Матвеевич керка дінӧ.
— Михирев! — казаклы горӧдіс Каменев. — Локыл жӧ.
Донскӧй казак петіс мукӧдъяс пиысь да локтіс.
Казак вӧлі пырся кодь донскӧй формаа, сапӧгъяса, шинеля да седлӧ сайын переметнӧй сумкаа.
— Нолы судзӧд штукасӧ, — вӧв вылысь лэччигӧн шуис Каменев.
Казак тшӧтш жӧ лэччис вӧв вывсьыс да переметнӧй сумкаысь перйис мыйкӧ тыра мешӧк.
Каменев босьтіс казак киысь мешӧк да сюйис сэтчӧ кисӧ.
— Сідзкӧ мыччӧдлыны тіянлы выльторсӧ?
Ті энӧ повзьӧй! — шыасис сійӧ Марья Дмитриевна дінӧ.
— Мый нӧ повнысӧ, — шуис Марья Дмитриевна.
— Со сійӧ, — шуис Каменев, морт юр перйигтыр да сійӧс тӧлысь югыд вылас мыччӧдігмоз. — Тӧдмаланныд?
Тайӧ вӧлі бритӧм юр, син вевдоръясас чурвидзыштан юрлыяса да шырӧм сьӧд тошка да тшӧтшӧдӧм усъяса, ӧтикыс восьса, мӧдыс джынвыйӧ куньсьӧм синъяса, вирӧссьӧм, керавлӧм да не тырвыйӧ керавлыссьӧм бритӧм черепа, ныр пытшкас косьмӧм сьӧд вира юр.
Сьылісӧ вӧлі гартӧма вирӧссьӧм кичышкӧдӧн.
Юрса став ранаяс вылас видзӧдтӧг, лӧзӧдыштӧм паръяс вылас вӧлі челядь сяма бур выражение.
Марья Дмитриевна видзӧдліс да, нинӧм шутӧг, бергӧдчис и тэрыб воськовъясӧн пырис керкаӧ.
Бутлер эз вермы бокӧ вештыны синъяссӧ страшнӧй юр дінысь.
Тайӧ вӧлі юрыс сійӧ буретш Хаджи Муратыслӧн, кодкӧд сійӧ дзик на неважӧн колльӧдлывліс рытъяссӧ сэтшӧм дружескӧй беседаясын.
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Коді сійӧс виис?
Кӧні? — юаліс сійӧ.
— Пышйыны кӧсйис, кутісны, — шуис Каменев да юрсӧ сетіс казаклы, а ачыс пырис керкаӧ ӧтлаын Бутлеркӧд.
— И молодецӧн куліс, — шуис Каменев.
— Да кыдзи нӧ ставыс тайӧ артмис?
— А вот виччысьыштлӧй, Иван Матвеевич воас, ме ставсӧ тырстӧча висьтала.
Ӧд менӧ сы могысь ыстӧма.
Новлӧдла став укреплениеяс кузя, аулъяслы петкӧдла.
Вӧлі ыстӧма Иван Матвеевичӧс корны, и сійӧ кык сэтшӧм жӧ ёна юӧм код офицеркӧд воис гортас да босьтчис кутлыны Каменевӧс.
— А ме тіянлы, — шуис Каменев, — Хаджи Муратлысь юрсӧ вайи.
— Сӧран!
Виисны?
— Да пышйыны кӧсйыліс.
— Ме шулі, мый ылӧдас.
Сідзкӧ кӧні нӧ сійӧ? юрыссӧ.
Нолы мыччӧдлы.
Чукӧстісны казакӧс, и сійӧ пыртіс юр тыра мешӧксӧ.
Юрсӧ мешӧкысь перйисны, да Иван Матвеевич код синъяснас дыр видзӧдіс сы вылӧ.
— А век жӧ молодчина вӧлі, — шуис сійӧ. — Вай ме сійӧс окышта.
— Да, збыльвылӧ, удал вӧлі юрыс, — шуис офицеръяс пиысь ӧтик.
Кодыр ставныс видлалісны юрсӧ, сійӧс бара сетісны казаклы.
Казак пуктіс сійӧс мешӧкӧ, зілис лэдзны джоджӧ сідзи, медым сійӧ кыдз позьӧ ньӧжйӧджык стукнитіс.
— А мый нӧ тэ, Каменев, шуалан, кор петкӧдлан? — сёрнитіс ӧти офицер.
— Чӧвлы, вай ме сійӧс окышта.
Сійӧ меным шашка пӧдаритіс, — горзіс Иван Матвеевич.
Бутлер петіс кильчӧ вылӧ.
Марья Дмитриевна пукаліс мӧд тшупӧд вылын.
Сійӧ видзӧдліс Бутлер вылӧ да пыр жӧ лӧгпырысь бергӧдчис.
— Мый нӧ ті, Марья Дмитриевна? — юаліс Бутлер.
— Ставныд ті живорезъяс.
Терпитны ог вермы.
Живорезъяс, збыль, — шуис сійӧ чеччигмоз.
— Сійӧ жӧ быдӧнкӧд вермас лоны, — шуис Бутлер, тӧдтӧг, мый колӧ висьтавны. — Сы выяӧ и война.
— Война? — горӧдіс Марья Дмитриевна, — кутшӧм война!
Живорезъяс, со и ставыс.
Кулӧм телӧсӧ мулы сетны колӧ, а найӧ тешитчӧны.
Живорезъяс, — выльпӧв шуис сійӧ да лэччис кильчӧ вылысь и задньӧй ход пыр пырис керкаӧ.
Бутлер бӧр пырис горницаӧ да корис Каменевӧс висьтавны тырстӧча, кыдзи вӧлі став делӧыс.
И Каменев висьталіс.
Делӧыс вӧлі тадзи.
XXV
Хаджи Муратлы вӧлі разрешитӧма верзьӧмӧн катайтчыны кар дінын матын да непременнӧ казакъясысь индӧм конвойкӧд.
Став казакыс Нухаын вӧлі сотня джын, кодъяс пиысь начальствояс дінӧ вӧлі босьталӧма морт 10, мукӧдсӧ жӧ, найӧс кӧ мӧдӧдны, кыдзи вӧлі тшӧктӧма, дас мортӧн, ковмис эськӧ нарядитавны лун мысти.
И та вӧсна первой лунӧ мӧдӧдісны дас казакӧс, а сэсся решитісны ыстывлыны вит мортӧн, став ассьыс нукеръяссӧ сьӧрсьыс не босьтны Хаджи Муратӧс корӧмӧн, но 25-ӧд лунӧ Хаджи Мурат муніс прогулка вылӧ став витнаныскӧд.
Сэк костті кор Хаджи Мурат вӧлі пуксьӧ вӧв вылӧ, воинскӧй начальник казяліс, мый став витнан нукерыс лӧсьӧдчисны мунны Хаджи Мураткӧд, да шуис сылы, мый сылы абу тшӧктӧма босьтны сьӧрсьыс ставнысӧ, но Хаджи Мурат кыдз быттьӧ эз кывлы, вӧрзьӧдіс вӧвсӧ, и воинскӧй начальник эз понды настаивайтны.
Казакъяскӧд вӧлі урядник, <rus>георгиевский</rus> кавалер, скобкаӧ шырсьӧм, том, виръяя, ён русӧй малӧй Назаров.
Сійӧ вӧлі медся ыджыдджыкыс гӧль старообрядческӧй семьяын, быдмис батьтӧг да вердіс гӧль мамсӧ куим чойыскӧд да кык вокыскӧд.
— Смотри, Назаров, эн лэдз ылӧ! — горӧдіс воинскӧй начальник.
— Кывза, ваше благородие, — вочавидзис Назаров да стременаяс вылӧ кыпӧдчигмоз, пельпом сайсьыс винтовкасӧ кутігтырйи, вӧрзьӧдіс рӧдтыны ассьыс гӧрба ныра ён ыджыд рыжӧй меринсӧ.
Нёль казак мунісны сы бӧрся: Ферапонтов, кузь, косіник, первой вӧр да добытчик, — буретш сійӧ, коді вузаліс порохсӧ Гамзалолы;
Игнатов, коді служитіс нин сроксӧ, олӧма морт, ён мужик, аслас вынӧн ошйысьысь;
Мишкин, ичӧт вына малолеток, код вылын ставыс сералісны, да Петраков, том, еджыд, мамыслӧн ӧтка пи, век мелі да гажа.
Асывсяньыс вӧлі туман, но завтрак кежлӧ поводдяыс бурмыштіс, да шондіыс дзирдаліс и сӧмын на потӧм коръяс вылын, и том девственнӧй турун вылын, и быдмысь нянь вылас, и туйсянь шуйга вылын тыдалысь визув ю сер вылас.
Хаджи Мурат муніс восьласӧн.
Казакъяс да сылӧн нукеръясыс, кольччытӧг, мунісны сы бӧрся.
Петісны воськолӧн туй кузя крепость сайӧ.
Паныдасьлывлісны юр выланыс кӧрзинкаяса нывбабаяс, повозкаяс вылын салдатъяс да дзуртысь телегаяса буйволъяс.
Верст кык мунӧм бӧрын Хаджи Мурат ӧддзӧдіс ассьыс еджыд кабардинецсӧ; сійӧ мӧдіс проездӧн сідзи, мый сылӧн нукеръясыс мунісны ыджыд рӧдйӧн.
Сідзи жӧ мунісны и казакъяс.
— Эх, вӧлыс бур сы улын, — шуис Ферапонтов. — Сэтшӧм кадӧ кӧ, кор сійӧ эз мирнӧйӧн вӧв, уськӧді эськӧ сійӧс.
— Да, вок, тайӧ вӧлыс вылӧ 300 шайт сетлісны Тифлисын.
— А ме аслам вӧв вылын ордъя, — шуис Назаров.
— Кыдз жӧ, ордъян, — шуис Ферапонтов.
Хаджи Мурат век содтіс ӧдсӧ.
— Эй, кунак, оз позь тадзи.
Ньӧжйӧджык! — горӧдіс Назаров, Хаджи Муратӧс вӧтӧдігмоз.
Хаджи Мурат видзӧдліс да, нинӧм шутӧг, водзӧ пыр муніс сійӧ жӧ проездӧн, ӧдсӧ чинтытӧг.
— Видзӧд, мӧвпыштісны мый, чӧртъясыд, — шуис Игнатов. — Аддзан, лупитӧны.
Тадзи мунісны верст мыда гӧраяслань.
— Ме шуа, оз позь, — бара горӧдіс Назаров.
Хаджи Мурат эз вочавидз и эз видзӧдлыв, сӧмын нӧшта содтіс ӧдсӧ да проездсянь вуджис скачитӧмӧ.
— Ылӧдлан, он мун, — горӧдіс Назаров, коді нин дӧзмис.
Сійӧ кучкис плетьӧн ассьыс рыжӧй ыджыд меринсӧ да, стремена вылӧ сувтӧмӧн да водзлань нёровтчӧмӧн, став вынсьыс лэдзис сійӧс Хаджи Мурат бӧрся.
Енэжыс вӧлі сэтшӧм югыд, сынӧдыс сэтшӧм сӧдз, олӧмлӧн вынъясыс сэтшӧма радпырысь ворсісны Назаров лов пытшкын, кор сійӧ, вына бур вӧлыскӧд ӧтлаӧ сӧльнитчӧмӧн, лэбис шыльыд туй кузяыс Хаджи Мурат бӧрся, мый сылы и юрас эз волы мыйкӧ лёктор либӧ страшнӧйторлӧн лоны вермӧмыс.
Сійӧ радуйтчис сы вылӧ, мый быд чеччыштӧмӧн матыстчис и матыстчис Хаджи Мурат дінӧ.
Казаклӧн вӧв кокшы матыстчӧм серти Хаджи Мурат гӧгӧрвоис, мый казак регыдӧн суӧдас сійӧс, и, веськыд киӧн пистолетӧ кутчысьӧмӧн, шуйганас кокньыдика мӧдіс кутыштны ассьыс ярмӧм да бӧрладорсьыс вӧв кокшыяс кылысь кабардинецсӧ.
— Оз позь, шуа! — горӧдіс Назаров, Хаджи Мураткӧд пӧшти орччаасигӧн да кисӧ нюжӧдігмоз, медым сылысь вӧвсӧ домповодӧдыс кутны.
Но эз удит сійӧ кутчысьны домповодӧ, кыдзи кыліс лыйӧм.
— Мый нӧ тайӧ тэ вӧчан? — горӧдіс Назаров да кутчысис морӧсас.
— Нӧйтӧй найӧс, ребята, — шуис сійӧ да шатласигтыр пӧрис седлӧ лука вылӧ.
Но горецъяс казакъясысь водзджык босьтчисны ӧружьеӧ да лыйлісны казакъясӧс пистолетъясысь и керавлісны найӧс шашкаясӧн.
Назаров ӧшаліс ёртъяс гӧгӧр новлӧдлысь вӧлыс сьылы вылын.
Игнатов улын уси вӧлыс да личкис сылысь коксӧ.
Кык горец кватитісны шашкаяс, вӧв вылысь лэччывтӧг кералісны сійӧс юрас да киясас.
Петраков уськӧдчыліс ёрт дінас, но сэки жӧ кыкысь лыйӧм, ӧтикысьсӧ мышкас, мӧдысьсӧ бокас, сотісны сійӧс, да сійӧ, кыдзи мешӧк, тупыльтчис вӧв вывсьыс.
Мишкин бергӧдіс вӧвсӧ бӧрлань да скачитіс крепостьӧ.
Ханефи Хан-Магомакӧд уськӧдчисны вӧтчыны сы бӧрся, но сійӧ вӧлі ылын нин водзын, да горецъяс эз вермыны вӧтӧдны сійӧс.
Аддзӧмӧн, мый найӧ оз вермыны вӧтӧдны казакӧс, Ханефи Хан-Магомакӧд бергӧдчисны асланыс ёртъяс дінӧ.
Гамзало, Игнатовӧс кинжалӧн виӧм бӧрын, бытшкис и Назаровӧс, вӧв вывсьыс сійӧс уськӧдӧмӧн.
Хан-Магома виӧм мортъяс вылысь пӧрччаліс патрон тыра сумкаяссӧ.
Ханефи кӧсйис босьтны Назаровлысь вӧвсӧ, но Хаджи Мурат горӧдіс сылы, мый оз ков, да мӧдіс мунны туй кузя водзӧ.
Мюридъясыс сылӧн скачитісны сы бӧрся, Назаровлысь на бӧрся вӧтчысь вӧвсӧ ас дінсьыныс вӧтлігтырйи.
Найӧ вӧліны нин Нухасянь верст куим сайын рис муяс шӧрын, кор башня вылын кыліс лыйӧм, коді вӧлі петкӧдлӧ тревога.
Петраков куйліс пластнитчӧмӧн, поткӧдӧм рушкуа, да сылӧн том чужӧмыс вӧлі бергӧдчӧма енэжлань, и сійӧ, кыдзи чери, вомсӧ паськӧдлышталӧмӧн, вочасӧн куліс.
— Батюшки, рӧдимӧй менам батьяс, мый вӧчинныд! — юрас кутчысьӧмӧн горӧдіс крепостьса начальник, кор кывліс Хаджи Мурат пышйӧм йылысь. — Юрӧс уськӧдінныд.
Лэдзинныд, разбойникъяс! — Мишкинлысь донесениесӧ кывзігмоз горзіс сійӧ.
Тревогасӧ вӧлі сетӧма быдлаӧ, и не сӧмын сэні вӧлысь казакъяссӧ вӧлі мӧдӧдӧма пышйысьяс бӧрся, но чукӧртӧма вӧлі и ставсӧ, кодъясӧс позьӧ вӧлі чукӧртны, мирнӧй аулъясса милиционеръясӧс.
Вӧлі йӧзӧдӧма награда 1000 шайт сылы, коді ваяс ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс Хаджи Муратӧс.
И кык час мысти сы бӧрын, кыдзи Хаджи Мурат ёртъясыскӧд скач пышйисны казакъяс дінысь, 200 морт дорысь унджыкӧн коннӧйяс пристав бӧрся скачитісны корсьны да кыйны пышйысьясӧс.
Ыджыд туй кузя кымынкӧ верст мунӧм бӧрын? Хаджи Мурат кутыштіс ассьыс сьӧкыда лолалысь да пӧсялӧмысла рудмӧм еджыд вӧвсӧ да сувтіс.
Туйсянь веськыдвылын тыдалісны сакляяс да аул Беларджиклӧн минаретыс шуйгавылын вӧліны муяс, и на помын тыдаліс ю.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый туйыс гӧраясӧ вӧлі веськыдладорын, Хаджи Мурат бергӧдіс мӧдарланьӧ, шуйгавылӧ, сідзи арталӧмӧн, мый на бӧрся вӧтчысьяс уськӧдчасны буретш веськыдвылӧ.
А сійӧ, Алазань вомӧн туйтӧминті вуджӧмӧн, петас ыджыд туй вылӧ, кӧні сійӧс некод оз мӧд виччысьны, да мунас сэті вӧрӧдз да сэки нин, ю вомӧн выльпӧв вуджӧм мысти, каяс гӧраясӧ.
Тайӧс решитӧм бӧрын сійӧ бергӧдіс шуйгавылӧ.
Но юӧдз мунны вӧлӧм оз позь.
Рис му, код пыр колӧ вӧлі мунны, кыдзи век тайӧ вӧчсьӧ тулысын, вӧлі сӧмын на ваӧн босьтлӧма да пӧрӧма зыбунӧ и сэтчӧ пидзӧсӧдзыс вӧялісны вӧвъясыс.
Хаджи Мурат да сылӧн нукеръясыс босьтчылісны мунны веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, чайтӧмӧн, мый аддзасны ёнджыка кос места, но сійӧ муыс, код вылӧ найӧ сюрисны, вӧлі дзоньнас ӧткодя босьтлӧма да ӧні дзикӧдз кӧтасьӧма ваӧн.
Пробка перйигӧн моз клопӧдчан шыясӧн вӧвъяс перъялісны нюдз няйтӧ вӧйласьысь кокъяссӧ да, некымын воськов мунӧм мысти, сьӧкыда лолалігтыр, сувтлывлісны.
Тадзи найӧ вийсисны сэтшӧм дыр, мый заводитіс нин рӧмдыны, а найӧ век на эз воны ю дорӧдзыс.
Шуйга вылын вӧлі пошкыртчӧм кустъяса ді, и Хаджи Мурат решитчис пырны тайӧ кустас да сэні, мудзӧм вӧвъяссӧ шойччӧдігмоз, овны войӧдзыс.
Кустъясӧ пырӧм бӧрын, Хаджи Мурат да сылӧн нукеръясыс лэччисны вӧвъяс вылысь да, кокъяснысӧ налысь клячалӧмӧн, лэдзисны йирсьыны, а асьныс сёйисны сьӧрысь босьтӧм нянь да сыр.
Том тӧлысьыс, коді югдӧдіс войдӧр, саяліс гӧраяс сайӧ, и войыс вӧлі пемыд.
Нухаын соловейяс вӧліны торъя уна.
Кык соловей вӧлі и тайӧ кустъясас.
Кор Хаджи Мурат шумитіс аслас йӧзыскӧд кустъясӧ пыригӧн, соловейяс чӧв олісны.
Но кор чӧв ланьтісны йӧзыс, найӧ бара сьывны пондісны, ёрта-ёртыскӧд чуксасисны.
Хаджи Мурат, войся шыясас кывзысьӧмӧн, кывзіс найӧс.
И налӧн шутлялӧмыс сылы казьтыліс Гамзат йылысь сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс сійӧ кывзіс ӧні войнас, кор петавліс вала.
Сійӧ быд минутын ӧні вермис лоны сійӧ жӧ положениеас, кодын вӧлі Гамзат.
Сылы чайтсис, мый тайӧ тадзи и лоас, и сылы друг сьӧлӧм вылас лоис серьёзнӧ.
Сійӧ вольсаліс буркасӧ да вӧчис намаз.
И муртса сӧмын помаліс, кыдзи кылісны куст дінӧ матыстчысь шыяс.
Тайӧ кок шыясыс вӧліны уна лыда вӧвъяслӧн, кодъяс шляпкӧдчисны нюдз няйт кузяыс.
Лэчыд синма Хан-Магома, куст ӧтар дорӧ котӧртлӧмӧн, пемыдсьыс аддзис вӧлаяслысь да подаяслысь сьӧд вуджӧръяс.
Ханефи аддзис сэтшӧм жӧ чукӧрсӧ мӧдар боксьыс.
Тайӧ вӧлі Карганов, уезднӧй воинскӧй начальник, аслас милиционеръяскӧд.
«Мый жӧ, мӧдам тышкасьны, кыдзи Гамзат», мӧвпыштіс Хаджи Мурат.
Сы бӧрын, кыдзи вӧлі сетӧма тревога, Карганов сё милиционеркӧд да казакъяскӧд уськӧдчис Хаджи Мурат бӧрся вӧтчыны, но некысь эз аддзы ни сійӧс, ни сылысь коктуйяссӧ.
Карганов вӧлі нин некутшӧм надеяястӧг мунӧ бӧр гортлань, кор рытладорыс сылы паныдасис старик.
Карганов юаліс стариклысь, эз-ӧ аддзыв сійӧ 6 верзьӧма вӧлаӧс.
Старик вочавидзис, мый аддзыліс.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи 6 верзьӧма вӧла кытшлалісны рис му кузя да пырисны кустъясӧ, кодын сійӧ чукӧртіс пес.
Карганов, сьӧрсьыс тшӧтш старикӧс босьтӧмӧн, бергӧдчис бӧр да домалӧм кокъяса вӧвъясӧс аддзӧм бӧрын бура тӧдмаліс, мый Хаджи Мурат сэні, войнас нин кытшаліс кустъяссӧ да мӧдіс виччысьны асывсӧ, медым босьтны Хаджи Муратӧс, ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс.
Казялӧмӧн, мый сійӧс кытшалӧма, Хаджи Мурат кустъяс шӧрысь аддзис важ канава да мӧвпыштіс пуксьыны сэтчӧ и водзсасьны, кытчӧдз тырмасны зарядъясыс да выныс.
Сійӧ висьталіс тайӧс ёртъясыслы да тшӧктіс налы канава вылӧ вӧчны завал.
И нукеръяс пыр жӧ заводитісны керавлыны увъяс, кинжалъясӧн кодйыны мусӧ да вӧчны насыпь.
Хаджи Мурат уджаліс накӧд ӧтлаын.
Кыдз сӧмын мӧдіс югдыны, сідзи кустъяс дінӧ матӧ матыстчис милицияса сотеннӧй командир да горӧдіс:
— Эй!
Хаджи Мурат!
сетчы!
Ми унаӧнӧсь, а ті этшаӧнӧсь.
Талы вочакыв пыдди канавасянь мыччысис тшынтор, щёлкнитіс винтовка, и пуляыс инмис милиционер вӧлӧ, коді дрӧгнитіс сы улын да мӧдіс усьны.
Та бӧрын швачкӧдчыны пондісны винтовкаясыс милиционеръяслӧн, кодъяс сулалісны кустъяс бердын матын, и пуляясыс налӧн, шутлялӧмӧн да дзизгӧмӧн орйӧдлісны коръяссӧ да увъяссӧ и инмалісны завалӧ, но эз инмавны йӧзыслы, кодъяс пукалісны завал саяс.
Сӧмын ӧтнас Гамзалолӧн торйӧдчыштӧм вӧлыс вӧлі ранитчӧма.
Вӧлыс ранитчис юрас.
Сійӧ эз усь, но, кӧртӧдсӧ орӧдӧмӧн, кустъяс пасьталаа ратшкӧдчӧмӧн, уськӧдчис мукӧд вӧвъясыс дінӧ да топӧдчис на дінӧ, том турунсӧ вирнас киськалігтырйи.
Хаджи Мурат да сылӧн йӧзыс лыйлісны сӧмын сэки, кор кодсюрӧыс милиционеръяс пиысь петыштлісны водзланьӧ, и шоча эз веськавлыны целяс.
Милиционеръяс пиысь куим морт вӧліны ранитчӧмаӧсь, да милиционеръяс не сӧмын эз решитчыны уськӧдчыны Хаджи Мурат да сылӧн йӧз вылас, но век ылӧджык и ылӧджык ылыстчисны на дінысь и лыйыштавлісны сӧмын шочиника сьӧдас.
Тадзи нюжаліс час дорысь дырджык.
Шондіыс кыпӧдчис пу джын вылнаӧ, и Хаджи Мурат мӧвпаліс нин пуксьыны вӧвъяс вылӧ да видлыны писькӧдчыны ю дінӧ, кор кылісны горзӧмъясыс выль воӧм ыджыд партиялӧн.
Тайӧ вӧлі Гаджи-Ага мехтулинскӧй аслас йӧзыскӧд.
Найӧ вӧліны морт 200.
Гаджи-Ага коркӧ вӧвліс Хаджи Муратлӧн кунак да овліс сыкӧд гӧраясын, но бӧрынджык вуджис рочьяс дінӧ.
Накӧд жӧ вӧлі Ахмет-Хан, Хаджи Мурат враглӧн пиыс.
Гаджи-Ага сідзи жӧ, кыдзи Карганов, заводитіс сысянь, мый горӧдіс Хаджи Муратлы, медым сійӧ сетчас, но сідзи жӧ, кыдзи и первойысяс, Хаджи Мурат вочавидзис лыйӧмӧн.
— Шашкаясӧн, ребята! — горӧдіс Гаджи-Ага, аслас шашкаӧ кутчысигтыр, и кылісны кустъясӧ чилзӧмӧн уськӧдчысь йӧзлӧн сё лыда гӧлӧсъяс.
Милиционеръяс пырисны кустъясӧ, но завал сайсянь ӧти бӧрся мӧд трачнитісны некымын лыйӧм.
Морт куим усисны, да уськӧдчысьяс сувтісны кустъяс бердӧ да мӧдісны лыйлыны.
Найӧ лыйлісны и такӧд ӧттшӧтш ичӧтикаӧн матыстчисны завал дінӧ, ӧти кустсянь мӧдӧ котӧртӧмӧн.
Кодсюрӧыс удитісны котӧртны, а кодсюрӧыс сюралісны Хаджи Мурат да сылӧн йӧз улӧ.
Хаджи Мурат лыйліс промахтӧг, стӧч сідзи жӧ этшаысь инмытӧг лыйліс Гамзало да быд лыйӧм бӧрын чилзіс, кор аддзывліс, мый пуляясыс сылӧн инмавлісны.
Курбан пукаліс канава дор вылын да сьыліс: <kaz>«Ля иллях иль алла»</kaz> да тэрмасьтӧг лыйліс, но инмывліс шоча.
Элдар жӧ кинжалӧн врагъяс вылӧ уськӧдчыны кӧсйӧмысла тірзис став тушатырнас да лыйліс тшӧкыда да кыдз сюрӧ, Хаджи Мурат вылӧ век видзӧдлывлӧмӧн да завал сайсянь нюжӧдчыштӧмӧн.
Гӧна Канефи пуджӧм сосъяснас и тані вӧліс слуга пыдди.
Сійӧ зарядиталіс ружьеяссӧ, кодъясӧс сылы сетавлісны Хаджи Мурат да Курбан; сійӧ старайтчӧмӧн кӧрт шомполӧн тувъявліс выя хлюстъясӧ гаровтӧм пулькаяс да натрускаысь кисьтавліс полкаяс вылӧ кос пороксӧ.
А Хан-Магома эз пукав, кыдзи мукӧдъяс, канаваын, сійӧ котӧртлывліс канавасянь вӧвъяс дінӧ, вӧтлаліс найӧс ёнджыка бур местаӧ, да дугдывтӧг чилзіс и лыйліс ки йывсьыс.
Сійӧс медводзын ранитісны.
Пуляыс инмис сылы сьыліӧ, да сійӧ бӧрӧ пуксис, пинясиг да вирӧн сьӧласигтырйи.
Сэсся ранитӧма вӧлі Хаджи Муратӧс.
Пуляыс розьӧдіс сылысь пельпомсӧ.
Хаджи Мурат нетшыштіс бешметсьыс вата, тупкис сійӧн ассьыс ранасӧ да водзӧ лыйліс.
— Уськӧдчам шашкаясӧн, — коймӧдысь нин висьталіс Элдар.
Сійӧ мыччысьыштіс завал сайсянь, дась уськӧдчыны врагъяс вылӧ, но сійӧ жӧ минутаӧ пуля инмис сыӧ, да сійӧ шатловкерис и пласьт усис Хаджи Мурат кок вылӧ.
Хаджи Мурат видзӧдліс сы вылӧ.
Ыжлӧнкодь мича синъясыс серьёзнӧя дзоргисны Хаджи Мурат вылӧ.
Челядьлӧн моз чургӧдчыштӧм вылыс паръя вомыс воссьытӧг тракйысьыштіс.
Хаджи Мурат прӧстмӧдіс сы улысь коксӧ да бара кутіс метитчыны.
Ханефи копыртчис виӧм Элдар весьтӧ да сылӧн черкескаысь мӧдіс бӧрйыны лыйлытӧм зарядъяссӧ.
А Курбан, ньӧжйӧникӧн зарядитчиг да целитчигтырйи, сьыліс.
Врагъяс, гикайтӧмӧн да чилзӧмӧн кустсянь кустӧ котӧрталігтырйи, век матӧджык и матӧджык матыстчисны.
Нӧшта пуля инмис Хаджи Муратлы шуйга бокас.
Сійӧ водіс канаваӧ да бара, бешметысь вататор нетшыштӧм бӧрын, тупкис сійӧн ранасӧ.
Ранаыс бокас вӧлі смертельнӧй, и сійӧ чувствуйтіс, мый кулӧ.
Казьтылӧмъяс да образъяс вӧвлытӧм ӧдӧн вежласисны сылӧн юрас ӧти мӧдӧн.
То сійӧ аддзис ас водзысь силач Абунунцал-Ханӧс, кыдзи сійӧ, кералӧм, ӧшӧдчӧм чужӧмбан кинас кутӧмӧн, киын кинжала уськӧдчис враг вылӧ; то аддзис жеб виртӧм старик Воронцовӧс сылӧн мудер еджыд чужӧмнас да кыліс сылысь небыд гӧлӧссӧ; то аддзис Юсуф писӧ, то гӧтырсӧ Софиатӧс, то кельыд, гӧрд тошка да читкыртыштӧм синъяса чужӧмсӧ аслас враглысь — Шамильлысь.
И став тайӧ казьтылӧмъясыс котралісны сылӧн вежӧрын, сыын некутшӧм чувство, ни жалитӧм, ни лӧглун, ни <ns>мый-нибудь</ns> кӧсйӧм кыпӧдтӧг.
Ставыс тайӧ кажитчис сэтшӧм ичӧтторйӧн сы серти, мый заводитчӧ да и заводитчис нин сылы.
Но сылӧн вына телӧыс век на вӧчис заводитӧмторсӧ.
Сійӧ чукӧртіс бӧръя вынъяссӧ, кыпӧдчис завал сайысь да пистолетсьыс лыйис котӧрӧн локтысь мортлы и инмис сыӧ.
Мортыс усис.
Сэсся сійӧ дзикӧдз петіс канавасьыс да кинжалӧн муніс веськыда, сьӧкыда чотігтыр, врагъяслы паныд.
Кыліс некымынысь лыйӧм, сійӧ шатласьыштіс да усис.
Некымын милиционер радлӧмӧн чилзігтыр уськӧдчисны усьӧм телӧ дінӧ.
Но сійӧ, мый кажитчис налы кулӧм телӧӧн, друг вӧрзьыштіс.
Первой кыпӧдчис вирӧн ойдӧм, папахатӧм, бритӧм юр, сэсся кыпӧдчис тушаыс, да, пуӧ кутчысьӧмӧн, сійӧ кыпӧдчис ставнас.
Сійӧ кажитчис сэтшӧм страшнӧйӧн, мый сы дінӧ котӧртысьясыс сувтісны.
Но другысь сійӧ дрӧгнитіс, пу дінысь шатовтчис да став тушатырнас, кыдзи ытшкыштӧм йӧн, усис чужӧм вылас да сэсся эз нин вӧрзьӧдчыв.
Сійӧ эз вӧр, но чувствуйтіс на.
Кор первой сы дінӧ котӧрӧн воӧм Гаджи-Ага ыджыд кинжалӧн кучкис сылы юр кузяыс, сылы кажитчис, мый сылы юрас нӧйтӧны мӧлӧтӧн, и сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, коді тайӧс вӧчӧ да мыйысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн медбӧръя мӧвп аслас телӧкӧд йитӧдын.
Сэсся сійӧ нинӧм нин эз чувствуйт, и врагъяс талялісны да вундалісны сійӧс, мый нинӧм нин эз вӧв сыкӧд ӧткодьыс.
Гаджи-Ага тувтчис кокнас телӧ мыш вылӧ да кыкысь кучкӧмӧн орӧдіс юрсӧ и виччысьӧмӧн, медым вирӧн не лякӧсьтны чувякъяссӧ, тюрӧдіс юрсӧ кокнас.
Алӧй вир ырӧбтіс сьылі сӧнъясысь да сьӧд вир юрсьыс и ойдӧдіс турунсӧ.
И Карганов, и Гаджи-Ага, и Ахмет-Хан, и став милиционеръяс, кыдзи виӧм зверь дінын охотник, чукӧртчисны Хаджи Мурат да сы йӧз шойяс дорӧ (Ханефиӧс, Курбанӧс да Гамзалоӧс кӧртавлісны) и, кустъясын порок тшын улын сулалігтыр гажаа сёрнитӧмӧн, торжествуйтісны ассьыныс победасӧ.
Соловейяс, кодъяс ланьтлісны лыйсигӧн, бара мӧдісны сьывны, первой ӧтиыс матын да сэсся мукӧдъяс ылыс помын.
***
Со тайӧ смертьсӧ и казьтыштіс меным гӧрӧм му шӧрса нырыштӧм йӧныс.
-----------------------
* — Но, ті висьталанныд меным, мыйын делӧыс?
— Но, менам мусаӧй...
— Мыйла сэні менам мусаӧй!
Тайӧ, дерт, лазутчик?
— Кӧть и сідз ме ог вермы тіянлы висьтавны.
— Онӧ вермӧй?
Но, сідзкӧ ме тіянлы висьтала!
— Ті?
* — Тайӧ донатор.
* — Ковмас аддзыны случай водзӧссӧ пӧдаритны сылы.
* — Со случай.
Пӧдаритӧй сылы часісӧ.
* — Ті вӧчинныд эськӧ ёна бурджыка, кольччанныд кӧ; тайӧ менам делӧ, я абу тіян.
— Ті онӧ вермӧ меным запретитны генералша ордӧ ветлыны.
* — Зэв бур, менам друг.
Семенлы ладвыв лои.
* — Кутшӧм ужас!
* — Война вылын кыдзи война вылын.
* — Ставыс тайӧ тіян ради.
* — Сылӧн вӧлӧмны крепостьса коменданткӧд кутшӧмсюрӧ неприятностьяс.
Семён вӧлӧма неправ.
Но ставыс бур, мый бура помасьӧ.
* — Граф Михаил Тариелович. (Примечаниеыс авторлӧн).
* — выскочка.
* — Император?
* — Его величество сӧмын на бӧр воисны.
* — Тані кодкӧ эм.
* — Польша да Кавказ — Россияын тайӧ кык висян места.
Миянлы колӧ кӧть этша вылӧ 100.000 морт тайӧ странаяс письыс быдын.
* — Ті шуанныд, Польша.
— О, да, тайӧ вӧлі Метернихлӧн искуснӧй ход — сетны миянлы разьны тайӧ сумбурсӧ.
{Ликстанов И. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Малышок @ повесть @ И. Ликстанов. Малышок @ 1950 @ Лб. 3‒294.}
И. ЛИКСТАНОВ
МАЛЫШОК
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Первой глава
ГӦЛУБӦЙ АВТОБУСЪЯС
Пидзӧсъяс вылӧ тубрас пуктӧмӧн детинка пукаліс вокзал колоннаяс улын да видзӧдіс...
Воалісны мича автомобильяс, клопйӧдлісны ӧдзӧсъяснаныс да сеталісны места ещӧ на мичаджык машинаяслы.
Трамвай вагонъяс вокзал дорысь муналісны дзик тыр йӧзӧн.
Детинка юр весьтын кадысь кадӧ кывліс радиолӧн гора гӧлӧсыс.
Татшӧм жӧ, но сӧмын ичӧтджык гӧлӧс не ӧтчыд сійӧ кывліс рудникын, старательяс клубын.
Мукӧд кадӧ тайӧ ставыс вӧлі эськӧ вывті интереснӧ, но не ӧні.
Кӧдзыд тӧв вайліс зэр войтъяс.
Дженьыдик бушлатыс да вӧсньыдик руд матерьеысь вурӧм гачыс омӧля шонтісны, да детинка йӧжгыльтчис, сос помъясӧ муфтаӧ моз кияссӧ сюйӧмӧн, зілис шонтыны кынмӧм кияссӧ.
Ӧдвакӧ сійӧ юавліс ассьыс, мый вӧчны: вӧчны вӧлі нинӧм.
Радио юӧртіс, мый поезд мӧдӧдчис водзӧ.
Мыйӧн сӧмын вокзалдорса площадьыс лӧнис, детинка дорӧ матыстчис милиционер.
Сійӧ тӧдіс нин, мый лоис детинкакӧд, да недовольнӧй вӧлі ичӧт путешественник поведениеӧн.
— Кыдз нӧ тэ сідз, он кӧ ылӧдчы, вом паськӧдӧмӧн олін? — дивитіс сійӧ.
— <rus>На-ура</rus>мунан дядьыд дінӧ, деньгатӧ да документъястӧ чемоданын видзан.
Дядьтӧ эн су, чемоданыд вошис, и вот тэ пикӧ воин, он кӧ ылӧдчы...
Ладнӧ, пукалышт тані, а бӧрынджык сержант нуӧдас тэнӧ, кытчӧ колӧ. —
И, шуйгавыв бергӧдчӧм бӧрын, кӧтасьӧм волялысь асфальт вывті милиционер восьлаліс водзӧ.
Смелджык кӧ вӧлі эськӧ ичӧт путешественникыс, сійӧ эськӧ юаліс, мый лоӧны омӧля гӧгӧрвоана «кытчӧ колӧ» кывъясыс, но тайӧ лунӧ воши сылӧн став збойлуныс, да чужӧмыс ньӧти эз вӧв гажаджык букыд небесасьыс, кытысь век киссис и киссис посньыдик кӧдзыд ва бус.
Друг сійӧ видзӧдліс.
Вокзал дорӧ ӧти бӧрся мӧд локтісны гожся сӧстӧм небеса кодь мича гӧлубӧй куим автобус.
Сійӧ жӧ минутанас пельӧс сайысь петіс чемоданъяса, баулъяса да рюкзакъяса шума челядь чукӧр.
Унаӧн вӧліны сьӧд шинеляӧсь, а вӧліны и дзик гортсаног пасьтасьӧмаӧсь.
Ставныс найӧ ноксисны, быттьӧкӧ быдӧн кӧсйис пуксьыны ӧтпырйӧ кык автобусӧ.
Посадканас распоряжайтчис ыджыд тушаа сьӧд бушлата да ичӧтик кепкаа кызіник старик.
— Чавканъяс, чавканъяс, ставныдлы местаыс тырмас.
Энӧ йӧткасьӧй, чавканъяс! — гажаа горӧдлывліс сійӧ.
— Порядок, эй, порядок! — сылы отсасигмоз солиднӧя шуаліс милиционер.
Кор посадкаыс бура помасис, милиционер кисӧ пуктіс кӧзырёк дінӧ, шуис стариклы некымын кыв, юрнас ӧвтыштіс миян ичӧт тӧдсалань, да старик матыстчис детинка дінӧ.
— Кымын арӧс?
Грамотнӧй?
Кӧсъян мунны заводӧ, чем тадзи шландайтны? — тэрыба юаліс сійӧ и, ӧтвет виччысьтӧг, босьтіс детинкаӧс киняулӧдыс да лэптіс автобус ступенька вылӧ.
Автобусын челядь лэптісны шум: «Тайӧ абу миян группаысь!», но старик тэрмасьӧмӧн вочавидзис: «Ладнӧ, группатӧг ладмас», ӧдзӧсыс кыдзкӧ ачыс пӧдласис, машина катовтчис, и выль пассажир, равновесие воштӧмӧн, лэдзчис небыд кучик пуклӧс вылӧ.
Вокзал аслас колоннаяснас ньӧжйӧник саяліс автобус сайӧ да мӧдіс кольны.
Ӧшиньяс сайын катласигтыр кывтісны гырысь керкаяс, воча исковтісны трамвайнӧй вагонъяс.
Автобусса беспокойнӧй пассажиръяс кинаныс чышкалісны пӧсялӧм стеклӧяссӧ да видзӧдісны.
— А ӧд ыджыд карыс! — ошканаа тӧдчӧдіс сьӧд шинеля детинка.
— Ньӧти абу, — пыр жӧ воча сувтіс водзынджык пукалысь нывка.
— Миян Днепропетровск ёна ыджыдджык.
— А тэ мыйӧн сійӧс мерайтін — аслад кӧсаӧн?
Гӧгӧрвоа, кымын во ноксин! — серӧктіс детинка да пыр жӧ юаліс вӧрзьӧдчывтӧг орччӧн пукалысь соседыслысь: — А тэ тожӧ эвакуированнӧй али небесасянь усин?
— Уральскӧйяс ми, Румянцевкаысь, — сюся водзӧ видзӧдігтыр чирӧм гӧлӧсӧн вочавидзис детинка.
— «Миыс» ӧтка лыдын али уна лыдын? — интересуйтчис подросток да, сы вӧсна мый сылӧн пӧпутчикыс тайӧ премудростяс эз разберитчы, ӧтвет получиттӧг юаліс:
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Малышев Константин Григорьевич, — век сідз жӧ водзӧ видзӧдігтыр гӧгӧрвоана вочавидзис детинка.
— Кутшӧм тэ Малышев!
Малышок тэ, тушанад вершӧк кузя, да и то корсюрӧ ыджыд праздник лунъясӧ! —
И гажтӧмчытӧм сосед дружескӧя тувкыштіс Костялы гырддзанас.
Костя вылӧ видзӧдісны векньыдик сералысь синъяс, найӧ югдӧдісны ичӧтика парсыштчӧм ныра гожъялӧм косіник чужӧмсӧ, и сійӧ аслыс тӧдлытӧг нюммуніс выль ёртлы воча.
— А, тыдалӧ, ми некор огӧ воӧй! — дум вылӧ уси подростоклы да горӧдіс: — Ребята, миян автобусным туйсӧ воштіс!
Челядь серавны кутісны, кодкӧ нявӧстіс настоящӧй каньысь лӧсьыдджыка, а Днепропетровскса нывка лӧгпырысь шуис:
— Миша Полянчук век дугдывтӧг сӧрӧ.
— Кажитчӧ, сійӧ ме вылӧ индӧ! — нимкодьпырысь дӧгадайтчис Костялӧн соседыс.
— Миша — тайӧ ме.
Полянчук — кыв шутӧг ме.
Тадзи Костя Малышев тӧдмаліс нимсӧ да овсӧ аслас соседыслысь, коді сылы пыр жӧ сьӧлӧм вылас воис, сы вӧсна мый асьсӧ эз вылӧ пукты, кӧть и вӧлі Костя дорысь ар куимӧн ыджыдджык.
НО И РАКА!
Автобусъяс сувтісны кар помас кык судта еджыд керка дорӧ, и воысьяс пырисны ыджыд шоныд комнатаӧ.
Шум, серам, жуӧм,
но тайӧ ноксьӧмас Миша чувствуйтіс асьсӧ, кыдзи чери ваын.
Сійӧ писькӧдчис пельӧсӧ, джоджӧ пуктіс ичӧтик турунвиж рӧма сундуксӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Аслас став видӧн Костя петкӧдліс, мый Миша дінӧ сійӧ веськаліс случайнӧ, кӧть тайӧ дзик эз вӧв тадзи — сійӧ эз лысьт син улысь воштыны ассьыс дзик ӧти тӧдсасӧ.
Миша лишнӧй кывъястӧг сійӧс босьтіс аслас покровительство улӧ.
— Пуксьы сундук вылас да пукав вӧрзьӧдчытӧг, — шуис сійӧ.
— А ме видзӧдла, мый сэні вӧчсьӧ.
Комнатаын вӧлі шума.
Кадысь кадӧ пельӧссянь кывліс нывбаба гӧлӧс:
— Надзӧнджык, надзӧнджык, челядь.
Вот вайисны шумсӧ!
Костя век ӧтмоз видзӧдіс водзӧ, быттьӧкӧ ставыс тайӧ сылы вӧлі веськодь.
Друг сійӧ ньылыштіс дульсӧ.
Орччӧн фанернӧй сундук вылын пукаліс Костяысь неуна ыджыдджык, кузьмӧс блед чужӧма да думъясӧн тырӧм сьӧд синъяса детинка.
Сійӧ завтракайтіс, сёйис кыз нянь шӧрӧм да вӧсньыдика вундӧм тшӧг.
Сӧмын ӧні Костя казяліс, кутшӧма сылӧн кынӧмыс сюмалӧ да кутшӧм тӧдтӧм сылӧн вӧлі водзӧ вылӧ олӧмыс.
Сылы шуд вылӧ йӧз чукӧрысь мыччысис Миша.
— Мунам оформляйтчыны, Малышок! — тӧждысьӧмӧн шуис сійӧ да перйис клеенкаысь вӧчӧм бумажниксӧ.
— Вайлы документъястӧ.
— Менам абу, — мырдысь вочавидзис Костя.
— Кыдзи сійӧ «абу»?
Гӧгӧрвоан, колӧны документъяс, медым вӧлі гижӧма, коді тэ.
А то, гашкӧ, кодкӧ тэ мӧд.
— Ме абу мӧд, — воча шуис Костя.
— Чемоданын менам вӧлі метрика...
Вагонын ме унмовси...
а сійӧ вошис.
— Поздравляйта!
Но и рака!
Коді нӧ документъяс чемоданын видзлӧ?
Чудак! —
Миша думайтыштіс да решитіс:
— Всё равно, мунам.
Шуан, мый документъястӧ воштін туйын.
Тэ ӧд кӧсъян заводӧ устроитчыны?
Вот и висьтав.
Гашкӧ, примитасны.
Краситтӧм пу барьер сайын пукалісны кык нывбаба.
Пӧрысьджыкыс списокысь корсяліс воысьяслысь фамилияяссӧ да томджык нывбабаыслы шуаліс: «Сетӧй талы», и сійӧ, мӧдыс, коймӧдыс получайтісны ставсӧ, мый пӧлагайтчис.
— Топыдджыка кут, — шуаліс нывбаба.
— Нянь карточка, прӧдуктӧвӧй карточка, содтӧд нянь вылӧ талонъяс, столӧвӧйӧ пропуск.
Кырымась.
Пывсян да ӧбед бӧрын мунан общежитиеӧ устраивайтчыны.
Водзӧ коді!?
Топыдджыка кут...
— А тайӧ став документъяссӧ воштӧма, — ассьыс подшефнӧйсӧ барьер дорӧ сувтӧдӧмӧн шуис Миша.
— Сійӧ миян дінӧ туйын ӧтлаасис и эз кольччы.
Сійӧс ми дорӧ пуксьӧдіс сійӧ пӧрысь мортыс, коді эвакуированнӧй челядьӧс вокзал вылас встретитіс...
— Бабин Герасим Иванович, — висьталіс нывбаба.
— Но, сідзкӧ ставыс лючки...
Энлы, энлы, мыйла тайӧ детинкаыс сэтшӧм ичӧт? — шензис сійӧ, сы вӧсна мый Костя пӧшти эз тыдав барьер сайысь.
— Кымын арӧс сылы?
— Сійӧ абу ичӧт, сӧмын дженьыд, — зэв серьёзнӧя шуис Миша.
— Кольӧм вторникӧ сылы тырис нетыр дас вит арӧс.
Ме стӧча тӧда, —
и сійӧ мигнитіс ӧчередьын сулалысь челядьлы.
— Эн дур, — тӧкӧтьӧ нюммуныштӧмӧн шуис нывбаба.
— Тані абу цирк, а <rus>отдел кадров</rus>.
Тэ, детинка, ӧкуратнӧя заполнит тайӧ анкетасӧ да бӧр вай меным.
КОСТЯ МАЛЫШЕВЛӦН АНКЕТА
Кадръясӧс учитывайтан личнӧй листокын вӧлі зэв уна вопрос.
Миша отсаліс Костялы устроитчыны ӧшинь вылӧ да сюйыштіс сылы киӧ чернильнӧй карандаш пом:
— Гиж: «Малышев Константин...»
Кыдзи сэн водзӧсӧ?
Улыс парсӧ курччӧмӧн да гӧрдӧдӧмӧн Костя босьтчис ньӧжйӧникӧн гижны фамилиясӧ.
— Извиняйтча, гражданин, ті жӧ неграмотнӧй! — гӧгӧрвоис Миша.
Тайӧ эз вӧв дзик правильнӧ.
Костяӧс позьӧ вӧлі лыддьыны грамотнӧй мортӧн, но волӧн кад серти сійӧ гижліс то бурджыка, то омӧльджыка.
Велӧдчан во помасигӧн сійӧ гижліс эз омӧля, а школьнӧй занятиеяс заводитчигкежлӧ гожӧмбыдӧн уджӧн чорзьӧм кияс лолісны грубӧйӧсь да чикльӧдлісны каракулькаяс.
— Аддза, кутшӧм тэ грамотейыс!
Висьтавлы, а ме кута гижны. —
Костя ордысь карандашсӧ босьтӧмӧн Миша сетіс первой вопрос:
— Тэ детинка али нывка?
— Быттьӧкӧ ачыд он аддзы! — ӧбӧдитчис Костя.
— Сідз и гижам: «Нывка, нырыс неуна чангыль, синъясыс рудӧсь, банбокас гӧптор, щӧка вылас ещӧ ӧти», — нурбыльтіс Миша, но, дерт, гижис правильнӧ, мый Костя детинка.
— Кӧні чужлін?
— Первой чужлі Ивдельын, а сэсся Митрийкӧд муні овны Румянцевкаӧ.
Сэні матын...
— Национальностьыд тэнад — русскӧй?
— Русскӧйяс ми, яснӧ...
А миянын и <ns>маньси</ns>-вогулъяс эмӧсь.
— Мыйла сэні <ns>маньсияс</ns>?
Мыйла тэ менӧ дзуган?
Дерт, <ns>маньсияс</ns> йылысь сёрнитны тані вӧлі нинӧмла, и Костя кыскыштіс нырнас.
— Мыйӧн батьмамыд занимайтчылісны?
— Бать корсюрӧ зӧлӧта мыськавліс.
— Уна мыськис?
Пуд али вагон?
— Мый тэ — пуд!
Сылы удачаыс эз вӧв.
Меным и то ёнджыка везитіс.
— А сэні тіян зӧлӧтаыс уна?
Тайӧс юаліс блед чужӧма детинка, сійӧ, коді сӧмын на сёйис нянь.
Костя вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъясыс сылӧн лоины зэв гырысьӧсь да любопытнӧя югъялісны.
— Эн мешайт, зӧлӧта корсьысь! — шуис Миша.
— Аддзан, йӧзыс уджалӧны.
Найӧ бӧр мӧдісны сёрнитны анкета йылысь.
Вӧлӧмкӧ, ӧткымын вопросъяс вылӧ вочавидзны зэв кокни — колӧ сӧмын пуктыны черточкаяс.
Партийнӧй стаж — черточка.
Тайӧ лоӧ — стажыс абу.
Учёнӧй степень, выборнӧй органъясын участвуйтӧм, армияясын служба — черточкаяс.
— Коді тэныд рӧднӧй? — юаліс Миша.
Митрий фронт вылын.
Вок сійӧ менам...
А ещӧ дядь.
Ме сы дінӧ локті, а сійӧ...
сідзжӧ фронт вылын.
— Мыйла нӧ тэ сылы локтӧдзыд эн гиж?
— А мыйӧн ме тӧді, мый сійӧ фронт вылын?
Тайӧ шензьӧдана вочакывсӧ кылӧм бӧрын Миша убеждённӧя шуис:
— Веськыда кӧ шуны, тэ рака!
Ракаӧн выльысь шуӧмысь забеднӧ лои.
Костялӧн синваыс доршасис, вомдорыс кутіс тіравны.
«Сэсся некод абу» гижӧм бӧрын Миша, медым бурӧдны, шуис:
— Ныртӧ эн ӧшӧд, Малышок.
Заводӧ поступитан — он вош.
Вот сӧмын арлыдыд тэнад ичӧт...
Но, нинӧм.
Гашкӧ, оз казявны.
Кырымась, сдайтам анкетасӧ — и ӧбедайтны.
Тадзи ӧти военнӧй заводын, кодлӧн эз вӧв нимыс, а вӧлі сӧмын номер, появитчис рабочӧй Малышев.
Сійӧ лунъясӧ Уралӧ тысячаясӧн локталісны эвакуированнӧй рабочӧйяс.
На пиын вӧліны и ремесленнӧй училищеясса воспитанникъяс и прӧста подростокъяс, кодъяс война дырйи воштісны бать-мамсӧ.
Локталісны заводъясӧ и том уралецъяс, медым асланыс уджӧн отсавны фронтлы.
— А ме Харьков карысь, Лопань да Нетечь ю дорысь, коді кӧть лопнит — оз визувт, — шуис Миша.
— Эг удит вот ремесленнӧй училище помавны... —
Сійӧ чӧв ланьтіс, чужӧмыс пемдыштіс.
— Менам бать да мам Харьковӧ колины.
На вӧсна пола...
Сэні фашистъяс.
А тэ мый думайтан... —
И сійӧ вештыштіс тарелкасӧ картофельнӧй пюресӧ помавтӧг.
Тайӧ вӧлі, кор найӧ Костякӧд ӧбедайтісны столӧвӧйын.
Найӧ пызан сайын пукалысь работница ышловзис:
— Ӧні быдӧнлӧн мыйкӧ сэтшӧмыс эм.
И Костялы сідзжӧ кажитчис, мый пюреыс курыд.
КЫКӦН КОЛИНЫ
Окраинаса улича вывті, цепочкаӧн нюжӧдчӧмӧн, чемоданъясӧн, баулъясӧн, рюкзакъясӧн мунісны подростокъяс.
Найӧ гораа сёрнитісны ӧта-мӧдыскӧд.
— А тані дзик быттьӧ деревня.
— И ставыс пу керкаяс.
— Трамвай тані оз ветлы...
Шума процессиясӧ, портфельӧн ӧвтчигтыр, нуӧдіс ичӧтик тӧждысьысь чужӧма морт.
Сійӧ сувталіс то ӧти, то мӧд керка дорӧ да списокӧ видзӧдлӧм бӧрын командуйтіс: «Вай куим детинкаӧс!..
Кык детинкаӧс!..
Витӧс!..»
Колана мында подростокӧс торйӧдӧм бӧрын сійӧ накӧд пырліс керкаӧ да минута мысти бӧр петліс.
Кор процессияыс коли дзик нин дженьыдик, сійӧ горӧдіс: «Локтӧй сизимӧн!», восьтіс ӧчереднӧй забор ӧдзӧс да, челядьӧс дворӧ лэдзалігмоз, лыддис:
— Ӧти детинка, кык детинка...
Сизим детинка!
Кӧкъямысӧдыс пока оз ков.
Кӧкъямысӧд, виччысьыштлы!
Сизимӧдыс вӧлі Миша Полянчук, а кӧкъямысӧдыс — Костя Малышев.
Ӧдзӧс клоп пӧдласис сійӧ ныр улын.
— Тайӧ мекӧд!
Сійӧ мекӧд кӧсйӧ овмӧдчыны! — шум лэптіс Миша.
— Эн мешайтчы, зон! — ӧлӧдіс сійӧс провожатӧй.
— Пыр керкаас!
Костя беспомощнӧя видзӧдліс детинка вылӧ, коді, важмӧм сьӧд пальто зептӧ кияссӧ сюйӧмӧн, лэдзчысис телеграфнӧй столб бердӧ.
Кузьмӧс блед чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, а синъясыс чуть-чуть нюмъялісны Костялы.
— А миянӧс кытчӧ? — падмыштӧмӧн юаліс Костя.
— Тані и уличаыс помасьӧ.
— Повзин? — серӧктіс детинка.
— Ывлаас оз эновтны.
Гашкӧ нӧ, ӧтлаын овмӧдчам, — предположитіс сійӧ, мӧвпалыштіс да содтіс: — Ме воча нинӧм ог шу.
Тэ меным пригӧдитчан.
Мый тайӧ лоӧ?
Но забор ӧдзӧс воссис, да, портфельнас гажаа ӧвтчигтыр, мыччысис провожатӧй.
— Дзик правильнӧ, бухгалтерия сходитчис, кыкӧн колины, — шуис сійӧ.
— Буретш!
Мунам, челядь, кокъяснаныд-кокъяснаныд!
— Эн шогсьы, Малышок, всё равно ме тэнӧ кыска миян общежитиеӧ! — забор ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччылӧмӧн горӧдіс Миша.
— Ладнӧ, ладнӧ! — серӧктіс провожатӧй.
— Ӧд, кутшӧм командир аддзысис!
Ог омӧльтор вылӧ детинкаяссӧ нуӧд...
Пустырь да мыльк сайын водзӧ муніс уличаыс.
Тані вӧлі керкаяслӧн выль котыр; тайӧ посньыдик керкаясыс эз на удитны пасьтасьны: ӧти забортӧм, мӧдлӧн крышаыс торцӧн вевттьытӧм, коймӧдлӧн ставеньӧн вевттьӧма сӧмын джын ӧшиньясыс.
Сійӧ керкаыслӧн, код дінӧ найӧ матыстчисны, вӧлі и карниза забор, и забор ӧдзӧсыс кӧзырёка, и кыз керпомъяс вылын лабич.
Минута мысти тайӧ керкапытшса югыд кухняын воссис совещание.
Решайтана, но вывті небыд, нюркйӧдлана гӧлӧсыс вӧлі мелі гӧгрӧс чужӧма старушкалӧн.
— Думӧн кӧсйысьлі лэдзны, бӧр ӧткажитлі, да и бара кӧсйыси, — гӧстьяслы нюммуныштӧмӧн шуаліс сійӧ.
— Медым томйӧз миянын олӧны.
Сӧмын смотри, Яков Семёнович, вильышӧсь кӧ челядьыс, то найӧс пыр жӧ и босьт: Катюша ме вылӧ сэтшӧм ёна дӧзмис, мыйла детинкаясӧс лэдза.
Детинкаяс пӧ век озорнӧйӧсь. —
Сійӧ ышловзис да содтіс:
— А пестӧ регыдджык судзӧд, Яков Семёнович.
Менам Вася тӧв кежас лӧсьӧдны эз вевъяв.
Кӧдзыд нин лоны кутіс, ломтыны колӧ, а менам пескыс — ачыд аддзылін: ӧтчыд шонтысьыштан, да и бырӧ.
— Энӧ беспокоитчӧ, Антонина Антоновна, пестӧ тайӧ недельын ачым вая, фронтовиклысь семьясӧ огӧ кынтӧй.
А кутшӧмӧсь челядьыс, сійӧ меысь оз зависит.
Директор прикажитіс став нывъяссӧ овмӧдчӧдны завод дінӧ матӧджык, а детинкаяссӧ — Нагорнӧй улича вылӧ.
Бӧрйи ме тіянлы олысьястӧ сэтшӧмъясӧс, кодъяс бӧрын кыссисны, синмӧ эз шыбитчывны, да коді найӧс тӧдас, гашкӧ, кыкнанныс пытшкын бесӧн-джынйӧн.
Ті накӧд, кутасны кӧ дурны, стрӧгджыка...
— Кысь нин меным! — кинас ӧвтыштіс Антонина Антоновна.
— Внучкаӧс и то ог вермы велӧдны.
Думыштӧма школа эновтны, заводӧ поступитны, фронтлы отсавны, а ачыс сӧмын на гриппысь бурдіс.
Тьӧткаыс лесничествоӧ сійӧс корӧ, йӧв юыштны, да кутшӧм али — кывзынысӧ оз кӧсйы...
— Да, Екатерина Васильевна — характера барышня, — подтвердитіс Яков Семёнович, лысӧй юр вылысь лӧсьӧдыштіс кепкасӧ да тэрмасис мунны: — Тӧдӧй жӧ, челядь!
Веськалінныд ті интеллигентнӧй керкаӧ и олӧй зыксьытӧг.
Гортса уджъясас отсасьыштӧй — ва пыртыштны, либӧ гашкӧ, пес поткӧдлыштны.
Керка помас тіянысь кындзи мужчинаясыс абуӧсь...
Но, аддзысьлытӧдз, нюжмасьныс мем некор.
Став Россия пасьтаысь йӧз локтӧ.
Миян коммунально-жилищнӧй отделлы лоӧ котравны, выль работникъясӧс устраивайтам... —
Нюммуныштӧмӧн сійӧ небыдика шлапкис Костялы мышкас:
— Эк тэ, работник, уджвывса богатырь!
Интереснӧ, кутшӧма тэ кутан уджавны...
Сійӧ муніс.
Костялы лои гажтӧм.
Гажтӧммис и мӧд детинкаыс, мӧдіс видзӧдны улӧ да зумыштчис.
Антонина Антоновна эз мӧд сьӧлӧмсӧ вӧрӧдны ичӧт квартирантъяслысь — сійӧ сӧмын юаліс, кыдзи найӧс шуӧны.
Костя муртса кывмӧн висьталіс ассьыс ним-овсӧ, а сылӧн соседыс, век ӧткодя улӧ видзӧдігтыр, нурбыльтіс:
— Всеволод Булкин...
— Но, Костя да Сева, видзӧдлӧй, кӧні кутанныд овны.
БОКОВУШКАЫН
Тайӧ вӧлі штукатуриттӧм, лӧсавтӧм стенъяса ыджыдкодь боковушка.
Ӧдзӧсыс сэтчӧ пырӧ посводзсянь.
Руд эшкынӧн вевттьӧм кык пу топчан, ичӧтик пызан да табуретка — со и став обстановкаыс.
Антонина Антоновна висьталіс детинкаяслы, мый боковушкасӧ керка дінӧ стрӧитіс сылӧн пиыс Василий Фёдорович Галкин, медым чӧв-лӧнинын гижны аслас специальность кузя диссертация.
Да вот эз удайтчы Васенькалы лоны техническӧй наукаяс кузя кандидатӧн — муніс воюйтны, и пристройкаыс колис тыртӧм.
— А улыс белье тіян эм? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Петкӧдлӧй, пиукъяс...
Костяӧн разьӧм тубрасын вӧлі кузь пеля пыжикӧвӧй шапка, полотенце да алюминиевӧй кружка;
Сева перйис баулысь трикотажнӧй белье пара, гожся еджыд туфли, гӧлубӧй кашне.
— Гӧльяс ті, гӧлиникъяс! — артмис Антонина Антоновналӧн.
— Нинӧмыс тай тіян абу...
— Ме абу гӧль! — скӧрысь югнитісны синъясыс Севалӧн.
— Каменкаын ми олім ті дорысь не омӧльджыка.
— Батьыд мыйӧн уджавліс?
— Эмтээсса агрономӧн, — гордӧя шуис Сева да джын гӧлӧсӧн содтіс: — А ӧні сійӧ фашистъяслы паныд краснӧй партизан.
— А мамыд кӧні? — падъялігтыр юаліс Антонина Антоновна.
— Каменкаын, — усьӧм гӧлӧсӧн шуис Сева, бергӧдчис бокӧ да заводитіс баулӧ тэчны кӧлуйсӧ, а кор старушка, ышловзьӧм бӧрын, муніс, син сайын нин детинка водзӧ нуӧдіс спорсӧ:
— Дерт, найӧ бура олӧны, а век жӧ медым оз вылӧ пукты асьсӧ.
<rus>Подумаешь</rus>, гӧль!
Налӧн гӧстинӧяныс чехолъяса мебель, ыджыд фикусъяс...
Кухнясяньыс ме аддзылі.
А миян сэтшӧм жӧ вӧлі, весиг бурджык на...
Сӧмын ош куыс джоджас эз вӧв, сы вӧсна мый Украинаын ошъясыс абуӧсь. —
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис овмӧсысь ыджыд тырмытӧмтор:
— Турун сарайыс налӧн тыртӧм, мӧскыс, тыдалӧ, налӧн ни ӧти абу, а миян ӧтпырйӧ кык мӧс вӧлі.
Вот тіянлы и гӧлиникъяс...
— И понйыс абу, — содтіс Костя.
— Митрийлӧн кык жӧ вӧлі.
— Кык мӧс?
— Эз, понъяс...
Муська да Кусачка.
Тайӧ лунся став событиеяс бӧрын Костя жуяліс, югыд ёсь лыа чиръяс дойдалісны синъяссӧ.
Сійӧ тільыштіс кабырнас синъяссӧ, очсыштіс, кинас малыштіс гач тасмасӧ, убедитчис, мый <rus>«свин-голова»</rus> да тамга — сылӧн озырлуныс да гордитчанторйыс — абу вошӧмаӧсь, пӧрччысис да водіс.
Сійӧ водіс чорыд тюфяк вылӧ, шебрасис чорыд эшкынӧн, да тайӧ вольпасьыс сылы кажитчис сэтшӧм шоныдӧн, сэтшӧм небыдӧн...
Пыр жӧ ун шымыртіс сійӧс да кусӧдіс став думъяссӧ.
Костя унмовсис...
«ТАНК ВОИС!»
... И, кыдзи сылы кажитчис, пыр жӧ садьмис; садьмӧдіс сійӧс кутшӧмкӧ кирган гӧлӧс.
Костя пуксис топчан вылӧ. Сьӧлӧмыс йӧктіс.
Вӧлі дзик пемыд, но сійӧ аддзис, мый мӧд топчан вылын кодкӧ сідзжӧ пукалӧ.
— Танк...
Танк воис! — тшӧкъялӧмӧн тэрыба шуаліс Сева.
— Кажитчис тэныд, вӧтнад аддзылін, — шыасис чуймӧм Костя.
Топчан дзуртыштіс.
Кошмарысь мездысьӧмӧн Сева пыдісянь ышловзис, мыйкӧ нурбыльтіс, бӧр водіс, но тӧдчис, мый сійӧ кывзысьӧ чӧвлунас.
— Танкъяс ме аддзылі, — медым дзугны сьӧкыд чӧвлунсӧ, шуис Костя.
— Старательскӧй клубын картина вылын парад петкӧдлісны.
Уна танк!
— Найӧ абу сэтшӧмӧсь...
Найӧ миян танкъяс, звездааӧсь.
— А ещӧ кутшӧмъяс?
— Крестаяс... фашистскӧй... —
И Сева объяснитіс:
— Каменкаӧ фашистъяс пырисны танкъяс вылын. —
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ падъялігтыр, быттьӧкӧ асьсӧ прӧверяйтӧмӧн, водзӧ висьталіс:
— Танкыс ывласьыс миян керкаӧ пырис.
Кыдзи тай ставыс киссяс, мам кыдзи горӧдас...
Сэсся видзӧда — еджыд крест, а шӧрас сьӧд...
Танкыс миян керка вомӧн прӧйдитіс...
— Мыйла нӧ сійӧ? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс повзьӧм Костя.
— Медым миян дворӧд мӧд туй вылӧ петны...
Фашистъяс зверысь лёкджыкӧсь.
Найӧ кӧсйӧны, медым эз вӧв сӧветскӧй власть, медым ми рабъясӧн вӧлім.
Найӧ кӧсйӧны миянлысь мунымӧс мырддьыны. —
Сійӧ дыр чӧв оліс, а сэсся юаліс:
— Тэ зӧлӧта перйыны кужан?
Збыль?
Он ылӧдлы?
— Мыськывлі, — солиднӧя шуис Костя.
— Старайтчылі, дерт.
Мый меным ылӧдлыны...
— А кыдзи сійӧс мыськалӧны, старайтчӧны?
Тэ меным висьталан, да?
Меным колӧ...
Ми ӧти станцияын дыр сулалім — лунджын.
Сэні вокзал саяс керка и стенас ыджыд плакат: «Старательяс, сетам государстволы унджык драгоценнӧй металл!
Унджык зӧлӧта — ненавистнӧй врагӧс разгромитӧм вылӧ унджык танк, пушка, самолёт».
Гӧгӧрвоан?
Фашистъяс став пӧкӧритӧм народъясыслысь танкъяссӧ босьтісны.
Танкъясыс налӧн лои унджык миян дорысь.
Уралын колӧ перйыны уна зӧлӧта, ньӧбны уна тысяча танк да ещӧ быдпӧлӧс оружие.
Гӧгӧрвоан?
Ӧтпырйӧ ставсӧ лэдзны фашистъяс вылӧ, ӧтикӧдз ставсӧ лямӧдны.
Проклятӧй гадъяс!..
Сійӧ сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс да пӧся.
— Но, ладнӧ!
Узь, — помаліс сійӧ.
— Делӧ йывсьыс аски сёрнитам...
Кык кусынь кусыньтчӧмӧн Костя унмовсьытӧдзыс думыштіс, кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ талявны став фашистъясӧс танкъясӧн, медым ни ӧти фашист эз коль сӧветскӧй му вылын.
Сэсся сійӧ мӧдіс думайтны Митрий йылысь.
Дзик ӧти збыль рӧднӧй морт вӧлі Костялӧн — гажа, бур Митрий, а батьсӧ да мамсӧ Костя ньӧти эз помнит — найӧ важӧн нин кулӧмаӧсь.
Кӧні Митрий?
Фронт вылын ылын.
Костя колис ӧтнас...
Аттьӧ заводлы — сійӧс вердісны, пывсянын сетісны чистӧй белье пара, устроитісны квартираӧн.
Мый сійӧ кутас вӧчны заводас?
Сылы пока сӧмын и лолі мыськасьны-старайтчыны зӧлӧта перъянінын, да баракъяс стрӧитанінын мӧлӧтӧн стучитны, да ещӧ ичӧтика уравны — ур кыйны.
Но тайӧ нин карын дзик ковтӧмтор.
А мый, шуасны кӧ сылы аски: «Он туй тэ заводӧ, да и арлыдыд тэнад ичӧт.
Мун, кытчӧ гажыд»?
Отсалас-ӧ сылы Миша Полянчук?
Бур морт сійӧ, тайӧ Мишаыс, и кутшӧм жаль, мый найӧс торйӧдісны!
Дыр эз вермы унмовсьны Сева, дыр эз во унмыс танкъясӧн повзьӧдӧм бӧрын.
Син водзӧ друг воис тшӧкыд садйын черепичнӧй вевта еджыд керканыс.
Кильчӧ вылас сулаліс мамыс да меліа чуксаліс: «Севушка, ӧбедайтны кад!»
Синваыс шорӧн визувтіс Сева чужӧмӧд.
Сійӧ тӧдіс, мый воас еджыд креста фашистскӧй танк да ставыс киссяс, и сійӧ керкасьыс петӧм бӧрын котӧртас, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Кутас пышйыны дыр-дыр, кытчӧдз оз паныдав красноармеецъясӧс.
И мунас сійӧ Уралӧ да бӧр оз лок еджыд, веж, шондіа Каменкаӧ...
Мӧд глава
ШАГИСТӦЙ ДА СЫЛӦН КӦЗЯЙКАЫС
Асылыс вӧлі кӧдзыд, сэзь.
Кокшытӧг восьлавны зільӧмӧн Костя петіс кильчӧ вылӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Двор шӧрын вӧлі пу ведраа юкмӧс, а турун сарай сюръяын ӧшаліс сімӧм кӧрт мыссян доз.
Костя мӧдӧдчис юкмӧс дорӧ — лэптыны ва, мыссьыны — и мышсьыс друг кыліс кыз гӧлӧсӧн эргӧм.
Сійӧ первой шай-паймунліс, сэсся заставитіс асьсӧ тэрмасьтӧг, спокойнӧя бергӧдчыны да аддзис руд рӧма пушыд гӧна, жеркнитӧм пиня зэв ыджыд сибирскӧй лайкаӧс.
Виччысьтӧм паныдасьӧмын нинӧм бурторйыс эз тыдав.
«Ош кыян пон! — мелькнитіс сылӧн юрас.
— Омӧль лоӧ».
Сӧмын вӧрзьӧдчытӧг позьӧ вӧлі ылыстны военнӧй действиеяс заводитчӧмсӧ — нюжӧдыштны кадсӧ, но тышысь не мынны.
Пон лэдзчыштіс, лӧсьӧдчис уськӧдчыны.
Колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны.
Дворын лоис немӧй сцена.
Костя лэбзьыштіс мач моз.
Воздухын мелькнитіс пон, зяткӧбтіс пиньяснас, небыдика уськӧдчис лапаяс вылас, тэрыба бергӧдчис, быттьӧкӧ муыс сотыштіс кокъяссӧ, да лэптіс юрсӧ.
Турун сарай потшъяс вылӧ пуксьӧмӧн да уліӧ сюркнялӧм кокъяссӧ кияснас сывйыштӧмӧн, Костя, ассьыс торжествосӧ петкӧдлытӧг, внимательнӧя, серьёзнӧя видзӧдіс ылӧдӧм враг вылӧ.
— Но, мый тэ? — тэрмасьтӧг шыасис сійӧ.
— Ме тэнӧ эг вӧрӧд, а тэ менӧ...
Мый колӧ?
Ме ас морт, гӧгӧрвоан?
Ас морт, тані ола...
Дзик йӧй пон!
Неудачаӧн чуймӧм пон юрсӧ ӧшӧдіс да эскытӧг кывзіс тӧдтӧм детинкалысь кывъяссӧ.
Зильк воссис ӧшинь.
Кыліс ӧлӧдысь гӧлӧс:
— Шагистӧй, тубо!
Шагистӧй!
Ӧшинь дорын сулаліс косіник, Костякӧд ӧткодь арлыда кымын нывка да нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
Сійӧ сынасис; сынасигас, медым отсавны пушыд еджыд юрсиӧ дзугсьӧм гребёнкаыслы, пыркнитлывліс юрнас.
— <rus>Подумаешь</rus>, повзис! — зывӧкпырысь шуис сійӧ.
— Шагистӧй эськӧ тэнӧ сӧмын кок йывсьыд уськӧдіс.
Ичӧтъястӧ сійӧ оз пур...
Тэ миянын олан?
Ог гӧгӧрво — тэныд ӧмӧй зоопаркын омӧль вӧлі?
Тэ, тыдалӧ, мартышкаяслысь велӧдчӧмыд тадзисӧ чеччавны.
Вот и пукав сараяс, а ме вая тэныд морковь.
Шагистӧй, видз миянлысь мартышкасӧ!
Таысь ӧбиднӧйджык кывъяс сэсся нинӧм нин эз позь думыштны.
Костя гӧрдӧдіс да, дыр думайттӧг, чеччыштіс аслас пукаланінысь.
Шагистӧй лапаяссӧ пуктіс сійӧ пельпом вылӧ да эргигтыр пӧся лолыштіс сылы чужӧмас.
— Шагистӧй, Шагистӧй, эн лысьт!
Тубо!
Тайӧ ас морт! ӧшинь пыр копыртчӧмӧн горӧдіс нывка.
— Мыйысь повзин? — полӧмсӧ дзебӧмӧн нюммуніс Костя.
— Дерт жӧ, Шагистӧй менӧ оз вӧрзьӧд. —
Понлы синъясӧ видзӧдӧмӧн сійӧ чорыда шуис:
— Асланым!
Гӧгӧрвоан, асланым!
Шуӧны тэныд — тубо!
Шагистӧйлӧн веж синъясын биторъясыс чусаммисны.
Ӧні колӧ вӧлі асьтӧ кутны збойджыка.
Пельпомъяс вылысь понлысь сьӧкыд лапаяссӧ нетшыштӧм бӧрын Костя мӧдӧдчис юкмӧс дорӧ.
Детинкалӧн поведениеыс шӧйӧвоштіс Шагистӧйӧс.
Сыысь ставыс полісны, а тайӧ ньӧти оз пов — тыдалӧ, збыльысь вӧлӧмкӧ ас морт.
Сійӧ притворяйтчӧмӧн очсыштіс, син бӧжнас видзӧдліс нывка вылӧ, пыр жӧ бокӧ вештіс синъяссӧ да люньгӧдіс бӧжсӧ.
— А тэ кӧні котралін? — стрӧга юаліс нывка.
— Думайтан, ме ог тӧд?
Коді тэныд тшӧктіс дворысь мунны?
Кымынысь шулі, медым эн лысьт мунны Пестряковъяс ордӧ!
У-у, омӧлик, кывзысьтӧм пон!
Вот ме гижа фронт вылӧ папалы, кыдзи тэ асьтӧ кутан, сійӧ тэныд петкӧдлас гаж! —
Пельясыс Шагистӧйлӧн люньгысисны, видыс лои мыжалӧн кодь, но нывка сы вылӧ эз нин видзӧдлыв.
— Тэ заводын кутан уджавны? — юаліс сійӧ Костялысь.
— А кӧні нӧ сэсся? — сідзи, кыдзи вочавидзлӧны пустӧй вопрос вылӧ, мыссян дозйӧ ва кисьтігмоз, вочавидзис Костя.
— Ме тожӧ талун заводӧ оформитча...
Тэ токарь али слесарь? —
Вочакыв кывтӧг сійӧ фыркнитіс:
— <rus>Подумаешь</rus>, гога-магога!
Ме тожӧ токарӧн лоа, эн ышнясь! — клопнитіс-пӧдлыштіс ӧшиньсӧ.
Керкаӧ пыригӧн Костя шуис: «Ок тэ, каньлӧн вок», да Шагистӧй вылӧ пыркнитіс чуньяс вылысь ва войтъяссӧ.
Вомсӧ восьтыштлӧмӧн Шагистӧй нюммуніс, да пушистӧй бӧжыс муртса тӧдчымӧн дрӧгмуні.
Тайӧ лоис: «Ме гӧгӧрвоа, мый тэнӧ кокӧдыд оз ков кватайтны».
Сійӧ бара мурӧстіс, но неувереннӧя нин: кильчӧ вылын, пельпом вылӧ кичышкӧд чӧвтӧмӧн, мыччысис ещӧ ӧти тӧдтӧм морт.
— Тубо! — ӧлӧданаа шуис Костя.
— Тайӧ асланым жӧ! — сійӧ шуис Севалы:
— Эн пов, оз курччы.
— Ёна тай колӧ повны!
Керкаас ещӧ на омӧльджык пон эм, — ӧбидапырысь шуис Сева: — оз лэдз кухняын мыссьыны.
Быттьӧкӧ ме ог куж мыссьыны джоджӧ ва киськавтӧг...
Дура!
Посводзын Костялы вочаасис Антонина Антоновна.
— Водз, водз олысь пӧтка, — шуис сійӧ да, кухня ӧдзӧсӧ видзӧдлӧмӧн, вашнитіс:
— Севаыд зыкӧ воліс менам принцессакӧд.
Ті нин, кытчӧдз сылӧн щӧтьясыс оз небзьыштны, сарай улас мыссьӧй.
— Ладнӧ, сарай улас весиг бурджык, — шуис Костя, видзӧдліс пельсаӧ да решитіс: — Ва ваялышта.
Да мӧлӧт да кӧрттувъяс вай.
Кильчӧ вылас скобаыс муртса ӧшйыштӧма...
— Кӧзяиналышт, кӧзяиналышт, пиук! — радлыштіс старушка.
— Кӧзяинтӧгыс керкаыс сирӧта кодь...
А ме котӧртла Галкина Ниночка ордӧ.
Медым тіянлы индас заводӧ веськыдджык туй.
Кор сійӧ тувъялӧ вӧлі кок ниртан скобасӧ, матыстчис Шагистӧй да нырнас здук кежлӧ инмӧдчыліс сійӧ пельпомӧ.
Костя гыжъялыштіс Шагистӧйлысь кык пель костсӧ да видзӧдліс, абуӧсь-ӧ пытшъяс.
НИНА ПАВЛОВНА
Старушка вердіс детинкаясӧс пуӧм картупельӧн да кисьталіс чай.
Сева верстьӧ морт моз юис стӧкансьыс, а Костя тадзи эз куж — сійӧ ньӧжйӧникӧн юис блюдйысь.
Сылы жар лои, чужӧмыс пӧсяліс, да сійӧ гораа нырнас кыскыштліс воздухсӧ.
— Сульсьышт! — водзӧ эз вермы кутчысьны Антонина Антоновна.
— Дзик на кага, а сэтчӧ жӧ, заводӧ уджавны...
Ок, и мый вӧчис тайӧ Гитлерыс!
Мыйта йӧзсӧ места вывсьыс вӧрзьӧдіс!
Ӧдзӧсӧ таркӧдыштісны, и пырис кыӧм лӧз берета да рудіник важ пальтоа том нывбаба.
Костя пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Ниночка Галкина, коді найӧс нуӧдас заводӧ веськыд туйӧд.
— Видза оланныд!
Кӧнӧсь менам пӧпутчикъясыс? — небыд гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Ок, кутшӧм ыджыдӧсь кавалеръясыс!
Кухняын, кӧні вӧлі зэв югыд, лои ещӧ на югыдджык, — сэтшӧм сӧдз вӧлі серамыс тайӧ нывбабаыслӧн, сэтшӧм муслунӧн югъяліс сылӧн мелі мугов чужӧмыс.
— Сӧмын ті удитінныд мунны, ме получиті Васясянь письмӧ, — старушкалы шуис сійӧ.
— Сійӧ дзоньвидза да тшӧктӧ тіянӧс окавны, вот тадзи, и тадзи, и ещӧ тадзи!
Кутшӧм ме шуда!
Дас лун ӧти строчка эз вӧв... —
Сійӧ таркӧдчыштіс гӧстинӧй ӧдзӧсӧ:
— Катюша, ме дзик ӧні Васясянь письмӧ получиті! —
сійӧ тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Навернӧ, аски и тіянлы письмӧ воас.
Кӧсъян лыддьыны?
Ӧдзӧс сайын кылісны да бӧр лӧнисны кокшыяс, но ӧтветыс эз кыв.
Старушка блюд вылӧ гораа пуктіс чашкасӧ.
— Со ӧд кутшӧм пӧперега характерыс! — шуис сійӧ.
— Но, и эн вӧзйысь, Ниночка...
— Но мый нӧ, мунамӧй, детинкаяс, — ышловзис шогысь Нина Павловна.
Сійӧ видзӧдліс старушка вылӧ, быттьӧкӧ корис сысянь отсӧг, да, вынсӧ чукӧртӧмӧн, таркӧдіс гӧстинӧй ӧдзӧсӧ: — Катя!
Кылан, Катюша?
Заводса директор разрешитіс зачислитны тэнӧ термическӧй цехса младшӧй лаборанткаӧн.
Волы талун.
Ме закажита пропуск.
Эн вунӧд школьнӧй удостоверениетӧ да метрикатӧ.
Ӧні ӧдзӧс сайысь кыліс Костялы кӧдзыд, тӧдса нин гӧлӧс.
— Аттьӧ, Нина Павловна...
Ме термичкаӧ ог нин думайт пырнысӧ.
Талун ми Леночка Туфиккӧд оформляйтчам молодёжнӧй механическӧй цехӧ токарӧ велӧдчыны.
— Напраснӧ, дзик напраснӧ! — тӧждысьӧмӧн шуис Нина Павловна.
— Тэ ещӧ висьӧм бӧрад эн на крепаммы.
Доктор шуӧ, мый вермасны лоны осложнениеяс.
Термическӧй цехын тэныд оз ло сьӧкыд, и тэ век жӧ фронтлы ваян пӧльза.
— Аттьӧ, вниманиесьыд, — явӧ сераланаа вочавидзис Катя.
— А гашкӧ, ме ог кӧсйы уджавны ӧти цехын... родственницакӧд.
— Йӧюк! — вашнитіс Нина Павловна да топӧдыштіс синкымъяссӧ, быттьӧкӧ сійӧ доймис.
— Со ӧд кутшӧм характерыс! — бара шуис дӧзмӧм Антонина Антоновна.
Здук мысти керкаысь петісны куимӧн да улича кузя мӧдӧдчисны увлань.
Детинкаяс мунісны Нина Павловна бӧрся.
Костя век зілис гӧгӧрвоны, мыйла Катя сэтшӧм омӧля видзӧдӧ Нина Павловна вылӧ, но, дерт, эз вермы решитны тайӧ задачасӧ.
Воськовъяссӧ надзмӧдӧмӧн Нина Павловна виччысьыштіс детинкаясӧс.
— Заводӧ медся бур ветлӧдлыны Землянӧй холм вомӧн, — шуис сійӧ.
— Сэті медся матын.
Видзӧдӧй, кутшӧм паськыда заводитӧ тыдавны тасянь.
Карыс заводитчӧ вӧлі холмсянь матын да мунӧ вӧлі ылӧдз-ылӧдз, весиг синмыд оз судз.
Первойсӧ векньыдик ю берег пӧлӧн вӧлі разӧдчӧмаӧсь обыкновеннӧй ичӧтик пу керкаяс.
Сэсся керкаясыс заводитӧны вӧлі сукмыны, артмӧдны паськыд уличаяс.
Водзӧ век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутісны паныдасьлыны каменнӧй постройкаяс, а ылын ӧтувтчисны джуджыд керкаяс.
Быдлаын фабричнӧй трубаяс весьтын гартласьӧмӧн кайис руд да сім тшын.
Уличаяс вылын сярвидзисны сьӧд чутъяс, кодъяс ылісяньыс кажитчисны пӧшти вӧртӧмӧсь, — тайӧ вӧліны йӧз.
А ещӧ вӧліны трамвайнӧй вагонъяс да автомобильяс — найӧ синлы тӧдчымӧнъя вӧрисны.
— А ӧд карыс ыджыдкодь! — Миша Полянчуксянь тӧрыт кывлӧм кывъяссӧ солиднӧя шуис Костя.
— Да, ыджыдкодь! — серӧктіс Нина Павловна.
— Миян карын ӧні миллионысь унджык олысь.
И ставыс уджалӧны фронтлы, медым регыдджык сетны сы мында оружие, мыйта колӧ.
Менам верӧс, Василий Фёдорович Галкин, гижӧ, мый фронтовикъяс чорыда надейтчӧны Урал вылӧ, и ми оправдайтам налысь надейтчӧмсӧ. —
Сійӧ ышловзис.
— Вот и Катя мунӧ цехӧ.
Татшӧм слабиникыс...
Сійӧ дыр висис, кор Василий муніс фронт вылӧ.
— Ме кӧсйи кухняын мыссьыны, а сійӧ оз лэдз! — друг сёрнитны заводитіс Сева, коді асывбыд зумыша переживайтіс Катякӧд стычкасӧ и век жӧ эз вермы кутчысьны норасьӧмысь.
— Миян гортын весиг мраморнӧй умывальник, а абу жӧчысь вӧчӧм.
<rus>Подумаешь</rus>, кӧзяйка!
Жаль сылы!
Нина Павловна серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Сідзкӧ нӧ ті зыксинныд нин, — шуис сійӧ.
— Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны.
Катя сэтшӧм зыксьысь!
Но тӧдан мый, Сева, эн тэрмась сы йылысь омӧльтор думайтны.
Катя абу ангел.
Сійӧ вспыльчивӧй, кӧза кодь упрямӧй, но умывальник вӧснаыд ме сійӧс янӧда, и сійӧ непременнӧ раскаитчас.
А вообщесӧ сійӧ бур сьӧлӧма, прӧст.
Кор миян уличнӧй комитет чукӧртіс красноармеецъяслы шоныд кӧлуй, сійӧ нуис став лишнӧйсӧ, мый вӧлі...
и не сӧмын лишнӧйсӧ... — Нина Павловна нӧшта мыйкӧ кӧсйис шуны, но орӧдіс ассьыс сёрнисӧ:
— А вот миян завод!
Трӧпинкаыс кытшовтіс мыльк сайті, и уліын тыдовтчис пригород — шоссе да кӧрттуй полотно костын некымын квартал.
Джуджыд забор сайын орччӧн сулалісны вагонъяслӧн кодь гӧгрӧс вевтъяса куим здание.
На весьтын джынйӧдзыс тыдаліс гӧрд карандаш тор кодь труба.
Эз на вӧв помалӧма и ыджыд корпусъяс пӧлӧн нюжӧдчӧм ӧти судта кирпичнӧй здание.
Прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын Костя аддзис мортъясӧс, кодъяс ноксисны корпусъяс костын.
Вӧрысь мыччысис паровоз, пырис заводскӧй дворӧ, кватитіс куим вагон, тутӧстіс да найӧс кыскис вӧрӧ, быттьӧкӧ мам нуӧдіс челядьсӧ прогулка вылӧ.
— Заводыс ичӧт, — разочаруйтчӧмӧн шуис Сева.
— Каменкаын и то машиностроительнӧй завод вӧлі ыджыдджык.
А мый тані вӧчӧны?
— Дерт, миян заводным абу гигант, — гӧлӧсын ревность тӧдчӧмӧн вочавидзис Нина Павловна, — но, уверяйта тэнӧ, сійӧ вӧчӧ сэтшӧмтор, кодысь сюрыштас фашистъяслы.
Сева недоверчивӧя нюммуніс, а Костя думыштіс, мый заводыс абу чепуховӧй, и тайӧ вӧлі приятнӧ.
КӦРТ ЛИСТ ВЫЛЫН
Заводскӧй воротаяс дорӧ локталісны мужчинаяс, нывбабаяс, подростокъяс.
Кодсюрӧ здоровайтчисны Нина Павловнакӧд, сёрнитісны сыкӧд заводса выльторъяс йылысь.
— Первоуральскысь заготовкаяс воисны...
— Да, ме аддзылі, кыдзи паровоз босьталіс порожняк.
— Миянлы ещӧ станокъяс сетісны.
Бурӧсь станокъясыс, туянаӧсь...
Тайӧс шуис ыджыд тушаа да кызіник старик, кодӧс Костя дзик пыр тӧдіс да тӧдвылас уси сылӧн овыс, нимыс да вичыс — Бабин Герасим Иванович, — сы вӧсна мый паметьыс сылӧн вӧлі бур.
Старик, дерт, вӧлі пӧрысь, но сэк жӧ быттьӧкӧ и том.
Гӧгрӧс юр вылын задорнӧя пукаліс ичӧтик, блин кодь, выйӧссьӧм кепкаыс.
Ускыс да синкымъясыс вӧліны еджыдӧсь, а синъясыс — сьӧд стеклӧысь шарикъяс — дзебсясисны сералысь чукыръяс пиын.
Сійӧ, кажитчӧ, сідзжӧ тӧдіс Костяӧс.
— Тайӧ детинкаяссӧ, Герасим Иванович, босьтӧй молодёжнӧй цехӧ, — шуис Нина Павловна.
— Ті ордын найӧ ӧдйӧ привыкнитасны уджас да оз ышмыны.
Найӧ квартиранас олӧны менам Вася мам ордын.
— Ме эськӧ босьті, да тайӧ чавканъяскӧд прӧстӧ беда: инструментъяссӧ ӧтарӧ жуглӧны, — шмонитанаа вочавидзис Бабин да серьёзнӧя нин содтіс: — Мый кутам вӧчны, Нина, думыштны ог вермы!
Станокъяс миянлы вайисны — прӧйдитны он вермы, а инструмент абу.
Абуӧсь ни резецъяс, ни фрезъяс.
Пустяковӧй ключ и сійӧ абу.
Выль инструменталка лэдзтӧдз пукав, быттьӧкӧ китӧм, а директор воськовтны оз лэдз, программа требуйтӧ.
— Быдӧнлӧн аслас тӧждысьӧм, — шуис Нина Павловна.
— Термическӧй цехын монтажыс нюжаліс, кӧть бӧрд.
— Мый сэні бӧрдны! — успокоитіс сійӧс старик.
— Тӧлысьӧн заводсӧ лӧсьӧдім.
Эз тӧд эськӧ тэнад Василийыд тайӧ местасӧ.
Вӧлі мастерскӧй, а раз-два — лои завод...
Не тайӧ на ещӧ лоас.
Вахтер паськыда восьтіс воротасӧ.
Улич вылӧ петіс трактор-тягач.
Туй вывтіыс сійӧ кыскис грымакылысь, нязгысь кӧрт лист.
Лист вылын, ёрта-ёрт дінӧ кутчысьӧмӧн, поднос вылын моз, сулалісны куим детинка да шума мунӧмнас нимкодясисны.
— Кытчӧ?
Кытчӧ мӧдӧдчинныд, чавканъяс? — горӧдіс Бабин.
— Цехса начальник ыстіс заводскӧй разъездӧ, — вочавидзис медыджыд детинкаыс.
— Эвакуированнӧй инструмент чукӧртны.
— Сулав! — горӧдіс Бабин.
И шофер дзик пыр сувтӧдіс тягачсӧ.
Старик босьтіс Костяӧс да Севаӧс киясӧдыс, накӧд котӧртіс кӧрт лист вылӧ да Нина Павловналы шуис:
— Вӧч бур, висьтав Тимошенколы, мый челядькӧд ме муні разъездӧ, а то челядьыд чукӧртасны мый оз ков.
Шофер, содтышт газсӧ!
Кутчысьӧй!
Ставыс, кодъяс вӧліны кӧрт лист вылын, кутчысисны Бабин дорӧ.
Лист нетшыштчис, мӧдіс дзужгыны, грыма-грамакывны.
Бабин кепканас ӧвтыштіс сералысь Нина Павловналы, медым гажаджык вӧлі, кепкасӧ юр вылас пуктіс кӧзырёкнас бӧрӧ и — <rus>честное слово</rus>, он кӧ веритӧ! — тэрыба мӧдіс йӧктыны чечотка.
— Мастер Бабин кӧ мыйӧкӧ босьтчас, оз нин лэдзчысь! — горӧдіс Герасим Иванович.
— Збыль ӧд, орёл? — и сійӧ тракнитіс Костяӧс.
Пожӧм вӧр коли бӧрӧ.
Тягач петіс кӧрттуй полотно дорӧ да кежис пустырӧ.
Костя чувствуйтіс, мый Бабинлӧн сійӧ пельпом вылын куйлысь киыс сьӧктаммис.
Костя видзӧдліс да аддзис, мый дзик на ӧні вӧлысь гажлуныслӧн эз вӧв весиг и следыс, — мастер зумыштчис.
Видзӧдлы, мый вӧчсьӧ, видзӧдлы! — броткис Бабин.
Шоферлы сійӧ тшӧктіс сувтӧдны тягачсӧ да восьлаліс кӧрттуй полотно пӧлӧн.
Первойсӧ Костялы кажитчис, мый джуджыд насыпь улын быдмӧма кыз заяса да дженьыдик увъяса сук кустарник.
Но эз, тайӧ эз вӧв кустарник.
Тайӧ вӧліны насыпь горулӧ ректӧм уна-уна сё станок.
Тӧдіс кӧ эськӧ Костя заводскӧй техникасӧ, сійӧ эськӧ гӧгӧрвоис, мый чой пӧкатас куйлӧ некымын механическӧй заводлы оборудование, мый тані эмӧсь дзик быдпӧлӧс станокъяс — токарнӧй, строгальнӧй, шлифовальнӧй, сверлильнӧй станокъяс.
Но и ставсӧ тайӧс тӧдтӧг, сійӧ гӧгӧрвоис, мый не делӧ, кор машинаяссӧ тадзи эновтӧмаӧсь.
Правда, ӧткымын станокъяс вӧлі кыза мавтӧмаӧсь виж тшӧгӧн, а быд рычаг вӧлі гартӧма выя бумагаӧн, но ӧти-мӧд станок вылын вӧлі нин мыччысьӧма сім.
— Мый вӧчис поганӧй фашистыд, мыйта техника нетшыштӧма места вылысь! — юрнас довкйӧдлӧмӧн броткис пӧрысь мастер.
— Кытысь тайӧ, дядя? — юаліс Костя.
— Кытысь?
Ме ӧмӧй тӧда, кытысь!
Вермас лоны, лунвылысь, а гашкӧ, Ленинградысь.
Миян йӧз вайӧдісны, медым техникаыс фашистъяслы эз сюр.
Ӧти станок вылысь челядь аддзисны еджыд маслянӧй краскаа гижӧд: «Тайӧ станок вылас ме 41 вося июнь 20-ӧд лунӧ сэті рекорд — норма дінӧ 750 процент.
Июнь 25-ӧд лунӧ муні фашистъяскӧд воюйтны.
Прӧщай, станок!
Семён Кравец».
— Молодчина Кравец! — ошкис мастер.
— Боевӧй зон.
Сійӧ, значит, воюйтӧ, а станокыс кӧзяинсьыс коли...
— Герасим Иванович, колӧ став станокъяссӧ босьтны!
Мыйла налы тані лонысӧ!
Регыд лым усяс, тыртас найӧс, — дугдывтӧг шуалісны детинкаяс.
— Кытчӧ найӧс босьтан? — шогпырысь шуис Бабин да ӧвтыштіс кинас.
«ПОБЕДИТ»
Воысьяс дінӧ локтіс дженьыдик шинеля, пельпом вылас ӧшӧдӧм винтовкаӧн стӧрӧж.
Сійӧ вӧлі зэлыда гартӧм обмоткиа да та вӧсна кокыс кажитчис вӧсниӧн.
— Кутшӧм заводысь? — юаліс сійӧ.
— Мый кутанныд босьтны?
И кор детинкаяс пиысь ӧти мыччис сылы бумажка, сійӧ вуджӧдіс винтовкасӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧдас, корис куритчыны, гӧстьяскӧд пыр жӧ другасис да висьталіс, мый войнас воис ещӧ ӧти эшелон заводскӧй техникаӧн.
Станокъяссӧ ректісны зэв ӧкуратнӧя, а инструментсӧ прӧстӧ кисьтісны со сійӧ тополь саяс.
Мунісны тополь сайӧ.
— Тягач, лок татчӧ! — горӧдіс Бабин да заводитіс лукйысьны сыын, мый Костялы кажитчӧ вӧлі сӧмын кӧрт брусокъясӧн, плашкиясӧн, мича бороздаа гайкаясӧн.
— Батюшки, батюшка — то пель вылас, то кымӧс вылӧ кепкасӧ вешталӧмӧн шуаліс Бабин.
— А фрезъясыс, фрезъясыс мыйта!
Чукӧртӧй, чавканъяс, чукӧртӧй ставсӧ, тэчӧй кӧрт лист вылас!
Первойсӧ уджыс кажитчис кокньыдӧн, и Костя видлаліс инструментсӧ: мыйся тайӧ брусъяс помас югъялысь пластинка-гыжъясӧн?
Мыйла найӧ?
Но юасьнысӧ вӧлі некор.
— Челядь, кольччӧй татчӧ! — распорядитчис старик, кор листыс тырис инструментнас.
— Ме заводӧ отсӧгла ветла.
Дзик пыр бӧр локта!
Тягач скӧрысь буткис да муртса вермис кыскыны груз тыра листсӧ, кӧні тшӧтш пукаліс нюмъялысь Бабин.
Костя да Сева ньӧжйӧ мӧдӧдчисны кӧрттуй полотно пӧлӧн.
— Тӧда ме станокъястӧ, — шуис Сева.
— Миян эмтээс бердын вӧлі мастерскӧй, а сэні вӧліны станокъяс...
Со тайӧ токарнӧй.
Кӧрт вундавны...
— Дерт нин, кӧрт вундавны! — шензис Костя.
— Кӧртыд, кӧнкӧ, чорыд.
— <rus>Подумаешь</rus>, чорыд!
Весиг сталь, тӧдан кӧ, вундалӧны, а стальыд сёпӧв чорыдджык. —
Сева лэптіс му вылысь ёсь гыжъя брусоксӧ.
— Тайӧ резец.
Сійӧс пуктӧны татчӧ, — и сійӧ индіс станок вылӧ.
— Тайӧ ӧдйӧ бергалӧ, а резецыс вундӧ...
Стружкаыс артмӧ кӧрт, ыргӧн да сідзжӧ стальнӧй.
Мича сэтшӧм...
— Ага! — юрнас довкнитіс Костя, быттьӧкӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Вот эськӧ велӧдчыны кӧрт да... сталь вундавны!
Севалӧн синъясыс югнитісны.
Сійӧ пелька прӧйдитіс станокъяс костті, сэтчӧ, кӧні вӧліны уна ящикъяс.
Ӧти ящикысь киссьӧмаӧсь би кодь гӧрд брусокъяс.
— Мый тайӧ? — Костялы сьӧкыд брусоксӧ мыччӧмӧн терпиттӧг юаліс Сева.
— Зӧлӧта, да?
— Кутасны тэныд зӧлӧта шыблавны! — серӧктіс Костя.
— Ыргӧн тайӧ.
— А шуан, Уралын уна зӧлӧта...
— Уна, да перйынысӧ сьӧкыд.
— Сьӧкыд, <rus>подумаешь</rus>! — решительнӧя шуис Сева, пӧрччис кепкасӧ да пошкыртіс кузя быдмӧм пӧим рӧма небыд юрсисӧ.
— Заводӧ ме всё равно ог кольччы и тэныд ог сӧветуйт.
Уна ми тані удж вӧчам!
Позьӧ унджык пӧльза вайны.
Кужи кӧ эськӧ ме зӧлӧта перйыны, ме эськӧ...
— И сійӧ унатор кӧсъяна шутёвтіс — корсь пӧ тӧлӧс эрд вылысь.
— Регыд тӧв.
Босьтасны кӧ, кольчча заводӧ, — вочавидзис Костя; сійӧ гӧгӧрвоис, кытчӧ синӧ ёртыс, да сыкӧд эз сӧглашайтчы.
— Бурджык вӧлі, шуин кӧ, мый зӧлӧта йывсьыс тэ сӧрин!
Он куж зӧлӧтасӧ перйыныс.
Кысь тэныд!
— Эг сӧр ме, — жугыльтчис Костя.
— Металлнад меным везитӧ.
И ачым аддза, а ковмас кӧ, вогулъяслысь кӧть мыйта зӧлӧтатӧ вая.
Менам та вылӧ сэні тагма эм...
Тайӧ тӧдӧмторнас ёртсӧ шӧйӧвоштӧм бӧрын Костя мӧдӧдчис водзӧ да аддзис сюръя моз тэчӧм ящикъяс.
На вылӧ сьӧд краскаӧн вӧлі гижӧма ӧти кыв: «Победит».
Мый тайӧ лоӧ?
Костя босьтчыліс лэптыны выліса ящиксӧ, но весиг места вывсьыс эз вермы вештыштны сійӧс.
Чуньяссӧ пӧвъяс костӧд сюйлӧмӧн сійӧ перйис парафиновӧй бумагаӧн конфетка моз гартыштӧм ичӧтик пластинка, веситіс сійӧс кипыдӧс вылас да шензис: сьӧкыд.
Пластинкаыс вӧлі виж рӧма сьӧд металлысь.
Кыліс кӧртлӧн грымакылӧм да тягачлӧн буткӧдчӧм.
— Татчӧ локтӧй, чавканъяс! — гажаа горӧдіс Герасим Иванович.
— Получайтӧй нянь, тшӧг.
Ваыс бакас...
Ассьыс паёксӧ босьттӧдз Костя мыччис мастерлы пластинкасӧ, но эз удит юавны, мый тайӧ татшӧмыс.
— Кытысь босьтін?
Петкӧдлы! — уськӧдчис сы вылӧ старик, а ящикъяссӧ аддзӧм бӧрын топыда кутліс Костяӧс.
— Таысь ме тэнӧ окышта! — и збыльысь гораа окыштіс бандзибйывсӧ.
— Везитӧ тэныд, а кодлы везитӧ, сійӧ век полезнӧй.
Тайӧ «победит» — сэтшӧм прессуйтӧм металлическӧй состав.
Гӧгӧрвоана?
Любӧй сталь вундӧ.
Заводлы «победит» зӧлӧтаысь донаджык.
— Кыдз жӧ! — пельпомъяссӧ топӧдлӧмӧн нурбыльтіс Сева.
Погрузка выльысь заводитчис.
Эз нин вӧв сэтшӧм кокни, кыдзи завтракӧдз.
Кияс сьӧдӧдісны, бушлатъяс да пальтояс вылын артмисны машиннӧй маслӧысь да сімысь пятнояс; кодкӧ лямӧдіс чуньсӧ да, бокын пукалігтыр, нёняліс сійӧс.
Мудзлытӧм Бабин вӧчис кӧрт лист вылын куим рейс, сэсся вайӧдіс ещӧ кык трёхтонка.
Сійӧ дугдіс уджавны сӧмын сэк, кор шондіыс лэччис пожӧм вӧр дінӧ.
— Шабаш, челядь! — жалитӧмӧн шуис сійӧ.
— Уджалінныд бура.
Миян заводлы прамӧя отсалінныд.
Таысь ме тіянӧс пӧттӧдз верда.
Директор сетіс усиленнӧй питание вылӧ талонъяс.
Детинкаяс уськӧдчисны пуксявны машинаӧ.
УРАЛЬСКӦЙ РОК
Сьӧдасьӧм, мудз, гажа челядь займитісны ӧбеденнӧй залын кык пызан.
Найӧ получитісны госа яя суп-лапша, рыбнӧй консерв лапшаӧн да лапшаысь вӧчӧм юмов пудинг.
— Лапша вылӧ лапша, — недовольнӧя броткыштіс Сева.
Костя мыш сайсьыс кыліс гӧлӧс:
— Малышок!
Кыдзи нин олан?
Миша!
Тайӧ вӧлі Миша Полянчук, кодӧс талун Костя эз ӧтчыд казьтыв да кодӧс вывті ёна кӧсйис аддзӧдлыны.
Чай тыра ыджыд кружка сайсянь сійӧ паськыда нюммуніс другыслы.
Миша пуксис орччӧн.
— Кыдзи овмӧдчин квартираад? — первой юаліс сійӧ.
— Шоныд, сӧстӧм?
Ме ӧти детинкакӧд сёрнитчылі вежсьыны тэкӧд местанас общежитиеын, да вот эз удайтчы ӧтлаын олыштны: муна Войвыв Полюсӧ.
Збыльысь шуа.
Тадзи шусьӧ заводлӧн филиалыс.
Тасянь дас километр сайын, и век веськыда, чукыльясӧн.
Кута уджавны молодёжнӧй цехын бригадирӧн.
— А филиалас мый чукӧртӧны? — юаліс Сева.
— Чолӧм, знаменитӧй золотоискатель! — Миша тӧдіс сійӧс да сэтшӧм гораа вашнитіс, мый ставӧн кылісны:
— Этшаджык юась миян завод йылысь, а то арестуйтасны, кыдзи шпионӧс.
Гитлерлы ми пуам уральскӧй рок, медым сійӧ виньдас.
— Мый больган, детина! — стрӧга ӧлӧдіс сійӧс Бабин.
— Тэ детинкаяссьыс ыджыдджык, вот и должен найӧс правильнӧй поведениеӧ велӧдны, кывтӧ не нюжйӧдлыны.
Шуткаӧн заводитан, правдасӧ ляпнитан, а шпионлы сійӧ и колӧ.
Миян завод ширпотреб вылӧ вӧчӧ ширпотреб.
А мый именнӧ — ша!
— Гайкаяс да балалайкаяс, — содтіс детинкаяс пиысь кодкӧ.
— Прӧщай, Малышок! — шуис тӧдчымӧн яналӧм Миша.
— Дзик пыр автобус Полюс вылӧ мӧдӧдчӧ.
Тэрмася...
Коркӧ аддзысям на.
Тэ кутшӧм цехын лоан?
— Механическӧй молодёжнӧйын, первой бригадаын, — вочавидзис Бабин.
— Сідзкӧ, токаритны велӧдчас?
— Пока новичокъяс подсобнӧй рабочӧйясӧн лоасны, — решитіс Бабин.
— Нывкаясӧс тайӧ удж вылас он сувтӧд...
Миша чужӧм серти Костя гӧгӧрвоис, мый сылӧн другыс ёнасӧ оз радлы татшӧм решениенас.
Подсобнӧйяс?
А мый вӧчӧны подсобнӧйясыс?
Сева тайӧс сідзжӧ эз тӧд.
Ставсӧ тӧдмалісны сэки, кор детинкаяс котӧрӧн локтісны гортас, и ворота дорын паныдасисны Катякӧд да ещӧ кутшӧмкӧ ӧчкиа кыз нывкакӧд.
— Миянӧс заводӧ токарӧ велӧдчыны босьтісны! — радпырысь юӧртіс Катя.
— Аски получитам станокъяс Бабин ёрт бригадаын.
А тэ тожӧ токарь, да?
— Подсобнӧйӧн лоа, — броткӧбтіс Костя.
— Ой, подсобникъясыд цехысь стружка петкӧдлӧны, заготовка ваялӧны! — кияснас ӧвтыштіс кыз нывка.
— Подсобникъяс!.. — нюжӧдіс Катя.
— Нинӧмла вӧлі гога-магоганас ворсны! —
И, юрсӧ чатӧртӧмӧн, ӧбиднӧя сералігтыр пырис керкаӧ.
— Тӧлктӧм, сямтӧм, некытчӧ туйтӧм сёрниыд! — бӧрсьыс горӧдіс Сева, но кор детинкаяс воськовтісны боковушка порог вомӧн, сійӧ чӧвтіс:
— Сэтчӧдз олін!
Зӧлӧта мыськавны кужӧ, а кутас цехысь ёг петкӧдлыны.
Тэныд тайӧ кажитчӧ?
Да, Костялы тайӧ вӧлі кажитчӧ.
Сійӧ довольнӧй вӧлі, мый сійӧс кольӧдісны заводӧ.
Коймӧд глава
«ДА АЛИ АБУ?»
Лунъяс овлӧны бурӧсь и обыкновеннӧйӧсь, но овлӧны и дзик шогмытӧмӧсь.
Правда, татшӧм лунъясыс абу уна, кӧть сы вылӧ позьӧ аттьӧ шуны.
Вот кыдз коли ӧти шогмытӧм лун первой цехса подсобнӧй рабочӧйяс Константин Малышевлӧн да Всеволод Булкинлӧн олӧмын.
— Шуӧны тэныд, эн лысьт мыссьыны миян мыссян дозйысь!
— Малышоклы позьӧ мыссьыны кухняын, а меным непременнӧ кӧдзыдінын?
— Малышок ва ваялӧ и, кор мыссьӧ, васӧ джоджӧ оз киськав.
— И ме воскресеньеясын ва ваяла.
— Но и мыссьы воскресеньеясӧ, а талун вторник!
Идрав тайӧ няйт ветьӧксӧ!
— <rus>Подумаешь</rus>, сӧмын тэнад бур кичышкӧдыд!
Знаменитӧй токарь!
Станоксӧ задньӧй ходӧн лэдзин, а резецсӧ тупӧйладор помнас топӧдін.
Цехыс ставнас сэтшӧма сераліс...
— Бабушка, эн верит сылы!
Менам станокас задньӧй ходыс абу.
Сійӧ ылӧдчӧ!
— Нолевӧй разряда токарь! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сева.
— Лодырь, Булкин-Прогулкин! — эз сетчы Катя.
Боковушкаӧ Сева пырис гажаа, кыдзи век овлӧ Катякӧд зыксьыштӧм бӧрын.
Сійӧ шыбитіс кичышкӧдсӧ топчан вылӧ, майтӧг торсӧ ӧшинь вылӧ, зэвтіс пеля шапкасӧ, пасьталіс ватниксӧ, пуксис джоджӧ, думайтыштіс, пӧрччис ботинкисӧ, баулысь перйис еджыд туфлисӧ, кӧмаліс да зэлӧдіс шнуръяссӧ.
— Тэ мыйла тайӧс кӧмалін? — шензис Костя.
— Эн аддзыв, мый менам ботинкияслӧн пӧдметкиясыс усины? — скӧрысь вочавидзис Сева да кӧсйысис. — Лучше висьтав аслад Катькалы, мый сійӧ кӧ менӧ ещӧ ӧтчыд Прогулкинӧн нимтас, лёк сылы лоӧ!
— Мый ради сійӧ менам! — гӧрдӧдӧмӧн шыасис Костя.
Йӧй тэ!
— Зато тэ вежӧра...
Абу ӧд прӧста сэтшӧм кузь пельяс быдмӧмаӧсь...
Тайӧ вӧлі кӧр куысь вурӧм кузь пеля шапка вылӧ намёк, кодӧс ӧні новліс Костя.
Шапкасӧ сылы мансияслысь ньӧбліс Митрий.
Шапкаыс вӧлі вывті шоныд, но ёртъясыс век шутитісны Костя вылын.
Ладнӧ, йӧй серамыд оз ӧбӧдит.
Но век жӧ удивительнӧй шапкалӧн кӧзяиныс дӧзмис.
Тӧлыс вайис руд кымӧръяс, вайис лым да дженьдӧдіс лунъяс.
Кор Костя да Сева петісны гортысь, вӧлі на пемыд, но эз нин сэтшӧм, медым эз тӧдчыны Севалӧн еджыд туфлиясыс.
Ворота дорын детинкаяслы паныдасис Катялӧн пӧдругаыс, Леночка Туфик.
— Катя, гашкӧ, муніс нин! — повзис сійӧ, но пыр жӧ, Севалысь еджыд туфлисӧ аддзӧм бӧрын, мӧдіс серавны: — Ой, ог вермы!
Подсобник лым вывті бал вылӧ мӧдӧдчӧма!
— Тэнад делӧ, ӧчкастӧй! — кывнас сотыштіс сійӧс Сева.
Детинкаяс мунісны сёрниттӧг.
Бӧръя кадас отношениеясыс на костын дзикӧдз дзугсисны.
Сева зілис, медым Костя шуис «да», но Костя век долис «ог».
Сійӧ оз сӧгласитчы, и пом!
Аслас йӧйлун вӧсна Севалы сійӧ висьталіс лӧз ру йылысь да весиг мыччӧдліс пӧрысь вогул Бахтиаровлысь тамгасӧ, но таысь ньӧти оз вӧлі пет, мый сійӧ кӧсйӧ эновтны заводсӧ да мунны зӧлӧтала.
Сійӧ надейтчис, мый Бабин век жӧ сувтӧдас сійӧс велӧдчыны токарӧ, да, кажитчӧ, эз прӧста надейтчы.
Пӧрысь мастер сы дінӧ относитчис бура, сы вӧсна мый Костя уджаліс зіля да ӧдйӧ привыкнитіс завод дінӧ.
Сійӧ тӧдіс нин, кутшӧмӧсь эм станокъяс да мыйла найӧ, сійӧ став прӧст здукъяссӧ колльӧдліс станокъяс дінын, завидьтӧмӧн видзӧдіс, кыдзи сылӧн ёртъясыс вундалӧны сталь, да...
позьӧ ӧмӧй вӧлі токарнӧй станок сравнитны промывочнӧй кӧшкӧд либӧ весиг вашгердкӧд!..
Туй чукыльын асъя рӧмыдас тыдовтчис ватника да чурвидзысь пельяса ыджыд шоныд шапкаа фигура.
— Видза оланныд, деятельяс! — вӧсни гӧлӧсӧн шуис фигураыс.
Сева вочавидзис: «Видза олан», а Костя нинӧм эз шу.
Сійӧ эз радейт ремонтнӧй цехса токарӧс, Колька Глухихӧс, кодкӧд дружитчис Сева.
Тайӧ Колькаыс вӧлі косіник, лӧсьыдіник, румянӧй чужӧма да бантик кодь ичӧтик вома.
Ноксьысь, тэрыб да увлекайтчысь, сійӧ эз кажитчы Костялы.
Заводскӧй уджӧ Колька, кыдзи и Сева, относитчис кокньыдика, лыддис, мый тайӧ неинтереснӧй чепуха да мый настоящӧй уджъяс позьӧ вӧчны кӧть кӧні, сӧмын не цехын.
Кӧть и мӧд разряда токарь, а пустӧй морт...
Но ӧти буртор вӧлі Колькалӧн, сійӧ интереснӧя кужис висьтавлыны, кыдзи олӧны дикӧй индеецъяс, кыдзи мореяс вывті плавайтӧны матросъяс да кыдзи кыйсьӧны тигръяс бӧрся.
Сылӧн гортса олӧм йылысь этша вӧлі тӧдса: сійӧ оліс мамыскӧд да чойясыскӧд Землянӧй холм дорын матын асланыс керкаын, батьыс сылӧн, гвардияса капитан, воюйтіс фронт вылын, да Колька сыӧн зэв ёна гордитчис.
Зепсьыс Колька перйис книга да сетіс Севалы:
— На.
Тайӧ «Юртӧм всадник».
Зэв интереснӧй.
Первой листбокыс абу, но тэ гӧгӧрвоан.
— Лыддьылі ме «Юртӧм всадниктӧ».
А кӧні «Зӧлӧтӧй лихорадкаыс»?
— «Зӧлӧтӧй лихорадкаыд» Ванька Белобородов ордын.
Аскомысь сетас.
Ага, тэ еджыд туфли кӧмалӧмыд!
Чайтан, сідзи тэныд и Бабин выпишитас ботинки?
— Выпишитас!
Цех должен спецобувь сетны.
А ассьым ме ремонтируйта да дзеба тайгаӧ походӧ мунтӧдз.
— Лӧсьыда мӧвпыштӧмыд, деятель, — ошкис сійӧс Колька.
Сёрниыс выльысь пансис, кор детинкаяс петісны мыльк вылӧ.
— Но кыдзи, сійӧ сӧгласен? — Колька шыасис Сева дінӧ.
— Но кыдзи, сӧгласен? — Сева юаліс Костялысь.
Юалӧмсьыс пышйӧмӧн, коді быттьӧкӧ сибдіс сійӧ мышкӧ, Костя мӧдіс тэрыбджыка восьлавны.
— Кажитчӧма стружкасӧ кыскавны! — серампыр шуис Сева.
— Менӧ станок сайӧ сувтӧдасны, — воча шуис Костя.
— Заводысь самовольнӧ мунны оз позь, — ещӧ содтіс сійӧ.
Сійӧс суӧдӧмӧн Колька, векни туй вылысь толаӧ ӧтарӧ вӧйласигтыр, мӧдӧдчис орччӧн.
— Тэ гӧгӧрво, тэ бурджыка думыштлы ассьыд положениетӧ! — мӧдіс шуавны сійӧ.
— Кутшӧм пӧльза тэ ваян фронтлы?
Гималаи вылӧ новлан стружка.
Тэ чернорабочӧй, и сӧмын.
Но, сувтӧдасны, шуам, тэнӧ токаритны.
Кор ещӧ тэ настоящӧй токарнас лоан?
Во либӧ кык во мысти.
А кор ми тайгаысь бӧр локтам, ми йылысь газетаясын гижасны, <rus>честное слово</rus>!
Костялӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Кутшӧм ёна сійӧ дӧзмис кыскавны стружкасӧ свалка вылӧ, кодӧс челядь шуисны Гималаиӧн!
Кутшӧм частӧ мӧвпаліс тайга йылысь, кӧні важӧн нин муніс тӧвся кыйсьӧм!
Кӧть эськӧ ӧти здук кежлӧ волыны Ивдельӧ, Румянцевкаӧ, аддзывны другъяссӧ-ёртъяссӧ, Митрий берданкаӧн лыжи вылын котӧртлыны тайгаӧ, лолалыштны рӧднӧй воздухӧн...
— Нуӧд миянӧс Ивдель сайӧ, — водзӧ убеждайтіс сійӧс Колька.
— Инды зӧлӧта дінас туйсӧ.
Гӧгӧрво, мый ми дзик пыр ваям сы ыджда пӧльза!..
А стружкатӧ медым мукӧдъяс кыскаласны.
— Туй вылас миянӧс кутасны, — шуис Костя да чувствуйтіс, кыдзи кӧрт асыкӧн век ёнджыка топалӧ сьӧлӧмыс.
— Ылӧдліс сійӧ! — сёрниӧ сюйсис Сева.
— Думыштіс кутшӧмкӧ вогульскӧй тамга йылысь, а ӧні ылӧдчӧ.
— Эз, ставыс тайӧ збыль.
Ме кывлі жӧ, мый вогулъяс тӧдӧны бур зӧлӧта местаяс...
Но сӧмын колӧ имеитны вогул-другӧс...
Но, мый нӧ тэ шуан, Малышок? — Костя чужӧмӧ видзӧдігтыр кевмысяна юаліс Колька.
— Сӧгласитчы, деятель, ей-богу!
Кыліс заводскӧй гудок.
Первой сійӧ кыліс ылын, чирзан гӧлӧса, а сэсся гораммис, аддзис Костяӧс, и сьӧлӧмыс пыр жӧ дугдіс гудрасьны.
Колӧ вӧлі тэрмасьны удж вылӧ, вот и ставыс.
— Да но тіянӧс, мый кӧвъясинныд! — шуис сійӧ да пыр жӧ векньыдик туй вылысь быгыльтчис джуджыд толаӧ.
— Шакал! — лёкысь горӧдіс Сева.
— Фронтлы оз кӧсйы отсавны!
Мӧдысь ме тэнӧ ещӧ не тадзи на!
Костялӧн синъясыс пемдісны.
Сійӧ зілис петны туй вылӧ, но тіралысь кияс улын гылалісны лымйыс да кос сёйыс.
— Кутчысь, зон! — кыліс сійӧ тӧдтӧм гӧлӧс, кутчысис кыз резина пома беддьӧ, кодӧс вӧлі мыччӧма сылы вылісянь, кайис векни туй вылӧ да дзик вочаасис военнӧй шинеля да звёздочкатӧм военнӧй фуражкаа морткӧд.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник, и зарни рӧма ичӧтик тошка чужӧмыс вӧлі вывті блед, пӧшти прозрачнӧй; шуйга кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ нюмъялігтыр видзӧдіс Костя вылӧ, коді сьӧкыда лолалігтыр паськӧм вывсьыс пыркӧдіс лымсӧ да сёйсӧ.
— Мый нӧ тайӧ ті тылын онӧ ладмӧй? — юаліс сійӧ.
— Воюйтны колӧ фронт вылын, а ті тылын тышкасянныд.
Мыйысь найӧ тэнӧ?
— Ме налы петкӧдла жӧ! — ӧбӧдитысьяс бӧрся уськӧдчис Костя.
Но мортыс потшис сылы туйсӧ.
— Сулавлы, тышкасьнытӧ эн тэрмась, — спокойнӧя шуис сійӧ.
— А мый нӧ аттьӧ он висьтав?
— Аттьӧ, дядя, — шӧйӧвошыштӧмӧн аттьӧаліс Костя да немвиччысьтӧг юаліс:
— А ті, дядя, фронт вывсянь?
— Эг веськыда фронт вывсянь...
Госпитальын дыр куйлі. — И сӧмын сэки Костя казяліс, мый веськыд кисӧ мортыс кутӧ кусыньтӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ пуысь.
— А тэ уджалан?
Кутшӧм заводын?
— Номернӧйын.
— Смоль делӧыс, тіян кӧ челядь абу дружнӧйӧсь, — дивитанаа шуис мортыс.
— Тадзнад омӧля уджыд мунас...
— Абу, абу ставыс татшӧмӧсь, — заводсӧ дорйыны мӧдіс Костя.
— Миян челядь лёкысь оз тышкасьны.
Тышкасьны мастер оз тшӧкты.
А тайӧяс...
Йӧйяс найӧ...
— Тыдалӧ, тэ неуна успокоитчыштін, — шуис мортыс.
— Котӧрт заводад, а то сёрман.
Костя мач моз быгыльтчис мыльк вылысь.
Шинеля морт колльӧдіс сійӧс нюмъялігтыр.
Сійӧ чотігтыр муніс сійӧ жӧ направлениеын да внимательнӧя видзӧдіс заводсӧ, быттьӧкӧ изучайтіс сійӧс.
УЖАСНӦЙ РЕЗЕЦ
Заводса проходнӧйӧ Костя воис, кор нин ланьтӧ вӧлі бӧръя гудокыс.
— Мӧдысь гудок дырйи ог лэдз, дыр узьысь! — пропуск вылӧ видзӧдлӧмӧн грӧзитіс пӧрысиник вахтёр.
Цехӧ пырӧм бӧрын Костя пыр жӧ аддзис Севаӧс, коді заводитӧ вӧлі тележкаӧн вӧчны тэрмасьтӧм рейс.
Первой стружкаяс гартлігтыр шумитісны нин станокъяс, корундовӧй круг улысь бикинь кольтаяс койигтыр живгис шлифовалка, средньӧй проходӧд звӧнитігтыр котӧртіс электрокар...
Удж муніс тыр ӧдӧн, и некодлы эз вӧв мог кык подсобнӧй рабочӧйӧдз.
— Мастер тшӧктіс кольчаяс дінысь весавны стружкасӧ.
Кутчысь тележкаас, — быттьӧкӧ нинӧм эз вӧвлы, шуис Сева да, ватник зептӧ кияссӧ сюйӧмӧн, спокойнӧй, сосредоточеннӧй видзӧдласӧн, паръяссӧ топӧдӧмӧн, восьлаліс водзвылын, и Костя аслыс тӧдлытӧг подчинитчис сылы.
Кольчаяс вундалысь станокъяс вӧліны цех пыдіын, боковӧй колоннаяс дорын.
Медбӧръясьыс водзынджык станок вылас уджаліс Катя, а медбӧръя вылас — Украинаысь эвакуируйтчӧм Леночка Туфик.
Сійӧ оліс аслас мам-медичкакӧд Галкинъяссянь неылын, а сылӧн вокъясыс воюйтісны фронт вылын.
Заводын Леночкаӧс шуисны Ойкаӧн, сы вӧсна мый сійӧ век ойкайтіс, быттьӧ повзьыліс.
— Ой, надзӧник восьлалӧмӧн еджыд туфлиа похороннӧй процессия локтӧ! — Севаӧс да Костяӧс аддзӧм бӧрын ойкнитіс сійӧ.
Тележкасӧ Костя сувтӧдіс посньыдик стружка чукӧр дорӧ да коробкаысь перйис кӧрт совок.
— Воин жӧ!
Быдса во лоӧ виччысьны! — шуис Катя.
Шензя, — станок патронын заготовка-трубкасӧ пелька топӧдӧмӧн водзӧ висьталіс сійӧ, — мыйла тэ уджалан Булкин-Прогулкин пыдди?
— Найӧ другъяс! — серӧктіс Леночка.
— Ӧти другыс мӧд вылас ислалӧ.
— Мый ті кӧвъясянныд! — терпеньеысь петіс Костя.
— Но и медым, нинӧмла сійӧс дорйыны, сійӧ кӧ ачыс оз гӧгӧрво, мый сійӧ Прогулкинлӧн раб-слуга, — шуис Катя.
— Верман весиг сылысь еджыд туфлисӧ зубнӧй порошокӧн весавны...
— А пиньяссӧ — гуталинӧн, — серӧктіс Туфик.
Тайӧ вӧлі тешкодь, но Костя асьсӧ чувствуйтіс виӧмаӧн.
Но пыткаыс сылӧн сӧмын на вӧлі заводитчӧ.
— Ужаснӧй резец! — небрежнӧя шуис Катя.
— Бара режущӧй кромкаыс пуксис...
Ковмас заправитны!
Катялӧн кӧсйӧмыс сэтшӧма шензьӧдіс Леночкаӧс, мый сійӧ босьтіс паськыд сьӧд оправаа ӧчкисӧ да мӧдіс чышкавны сійӧс.
— Ой, тэ жӧ он куж резецсӧ заправитны!
А мастерыд кӧ аддзас?
— Мастерыд директор ордын совещание вылын, — шуис Катя да мӧдӧдчис меддорса колонналань, код дінын сулаліс наждак.
Мыйкӧ зэв ёсьторйӧн чуткисны Костялы сьӧлӧмас.
Катякӧд найӧ заводын уджавны заводитісны ӧттшӧтш, но Катя ас кежысь нин заправляйтӧ резец, а сійӧ идралӧ Катя станок дінысь стружка.
Со сійӧ включитіс рубильник.
Наждачнӧй кругыс, ва войтъяс резігтыр, мӧдіс ӧдйӧ бергавны.
Со сійӧ, плешсӧ чукрӧдлыштӧмӧн, дзирдалысь сьӧд наждак дінӧ крепыда топӧдіс резецсӧ, и вывлань брызьнитіс еджыд бикиньяслӧн фонтан.
Кажитчис, быттьӧкӧ нывка кутіс юрӧдыс кузь бӧжа комета.
Со, наждаксӧ сувтӧдӧмӧн, Катя чуньнас видліс резецлысь пӧсь кромкасӧ, сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас, бӧр локтіс места вылас, сьылігтырйи топӧдіс резецсӧ да лэдзис станоксӧ.
Пуксис торжественнӧй здук.
Дзик пыр резец инмӧдчас бергалысь заготовкаӧ, мыччысяс ичӧтик руд тшынтор, читкылясяс стружка, а трубка-заготовка вылын югнитас эзысь визь.
Заготовка быд бергӧдчигӧн тайӧ визьыс лоӧ век джуджыдджык, и резецыс прӧйдитас заготовка стенка пыр.
Вундан металлӧн дзужгӧм пыдди кыліс прӧтивнӧй дзизгӧм, мыйкӧ рутшмуні.
Резецлӧн головкаыс — сталь-быстрорезысь пластинка — вошис, быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
— Сотін! — ёна повзьӧмӧн шуис Леночка.
Омӧльтор артмис.
Катя беспомощнӧя нюммуніс.
Некор на Костя эз аддзыв ёсь нывкаӧс татшӧм коньӧр кодьӧн.
Та вӧсна сійӧ повзьыштіс, и пыр жӧ найӧ лоисны кыдзкӧ матысаӧсь.
Колӧ вӧлі мыйкӧ пыр жӧ вӧчны, медым Катя эз сэтшӧма нюмъяв.
Колӧ вӧлі нюжмасьтӧг отсавны, кыдзи сійӧ отсаліс эськӧ вӧйысь мортлы...
Кор пролётын тыдовтчис мастер Герасим Иванович, станокъяс уджалісны, а Костя помалӧ вӧлі уборка.
Ставыс, тыдалӧ, вӧлі лючки, но мастер чужӧм серти челядь гӧгӧрвоисны, мый делӧыс омӧль.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн Бабин видзӧдліс Леночка Туфик резец вылӧ, матыстчис Катя станок дінӧ, видзӧдліс да кызӧктіс.
Катялӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс, юрыс копыртчис улӧ-улӧ.
— Сувтӧд! — шуис старик.
Гӧрд кнопка «стоп» личкыштӧм бӧрын Катя кынмис места вылас.
— Сідзкӧ, мӧд бригадаса мастер збыльтор висьталіс, мый кодкӧ тані наждак бергӧдлӧ.
Кытчӧ тэ ассьыд резецтӧ воштін?
Кытысь босьтін?
Сотін резецтӧ?
Коді тшӧктіс резецсӧ заправляйтны?
Озырӧсь ми лоим — йӧйлун вӧсна инструментъяс сотавны!
Мый чӧв олан? — горӧдіс Герасим Иванович.
Яндзимӧн тырӧм лӧз синъяс видзӧдісны Костялань.
«Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Ме, дерт, ог выдайт тэнӧ, но ме ог тӧд, мый вӧчны!» видзӧдласнас вочавидзис сійӧ.
— Инструмент портитан, да ещӧ и дзебан, — муртса кывмӧн шуис мастер.
— Он висьтав — уборщицаӧ вуджӧда!
Ог видзӧд, мый батьыд фронт вылын.
Костя кураліс коробкаысь посни стружкасӧ, перйис портитӧм резецсӧ да мыччис мастерлы.
Старик мӧдіс сы вылӧ видзӧдны.
— Кыкӧн, сідзкӧ, мастерӧс ылӧдінныд? — зумыша шуис сійӧ да бергӧдчис Леночка Туфиклань, коді зілис петкӧдлыны, мый сійӧ уджысь кындзи нинӧм оз тӧд:
— А тэ чайтан, тэныд делӧ абу?
Сувтӧд станоктӧ!
Выключитіс станоксӧ и Леночка.
— Кытысь Галкина выль резецсӧ судзӧдіс? — то Костя вылӧ, то бледӧдӧм Леночка вылӧ видзӧдлывлӧмӧн следствиесӧ водзӧ нуӧдіс Бабин.
— Кытысь гусялінныд?
— Мӧд цехысь токарь Стукачев меным сетіс! — тэрыба шуис Костя.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
Куимнанныд мекӧд мунамӧй!
Челядь дугдавлісны уджавны да вашкӧдчигтыр видзӧдісны на бӧрся.
Артмис мыйкӧ вывті серьёзнӧйтор.
Мастер вӧлі сьӧд кымӧрысь зумышджык, а сылӧн свитаыс дась вӧлі му пырыс мунны.
СУД ДА ПРИГОВОР
Герасим Иванович пуксис цех помын аслас пызан сайӧ, пызан вылӧ пуктіс кияссӧ, видзӧдліс Катя, Лена, Костя вылӧ, и кӧть код вылӧ эськӧ сійӧ эз видзӧд, сылӧн синъясыс вӧліны воддзакодь скӧрӧсь.
— Ог лэдз ме татшӧмтор, Галкина! — орӧдіс сійӧ.
— Быдӧн кӧ заводитасны инструмент портитны, висьтав, мый артмас?
А артмас сійӧ, мый производствоыс сувтас.
А тэ ещӧ и ылӧдлан ассьыд мастертӧ, мыжтӧ дзебан! — кипыдӧснас пызанӧ шлапнитӧмӧн горӧдіс старик да зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Кӧсйи тэнӧ кольчаяс вундалан удж вылысь расточка вылӧ вуджӧдны, срокысь водз разряд сетны, а ӧні виччысьыштлан, Галкина...
Мун станок дінад!
Тайӧ вӧлі ыджыд удар.
Катя кӧсйис мыйкӧ шуны, эз аддзы кывъяссӧ да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, муніс места вылас.
— Тэ мыйла станок дорӧ вӧзйысин? — Костя кыліс юалӧм.
— Мыйла кӧсъян лоны токарӧн?
Фронтлы отсавны?
Костя довкнитіс юрнас.
— Тэ талун отсалін фронтлы?
Эн, тэ талун сылы определённӧ портитін.
Отсалін инструмент жуглысьлы — жуглы пӧ и водзӧ, а цехыс медым резецъястӧг олас, этшаджык боевӧй продукция сетас.
Лоӧ тэныд, Малышев, подсобнӧйын уджавны, кытчӧдз он ло сознательнӧйӧн.
Медым некод эз аддзыв, аслас тележка дінӧ Костя муніс колоннаяс сайті.
Катя, кияснас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн, сулаліс стен дорын.
Дерт, Костя вывті ёна жалитіс асьсӧ, но ещӧ на ёнджыка жалитіс Катюшаӧс, чувствуйтіс, мый должен сылы мыйкӧ шуны, но эз тӧд, мый шунысӧ.
Термическӧй цех ӧдзӧсын тыдовтчис Нина Павловна.
Катя тэрыба муніс станок дорӧ.
— Катя, — нерешительнӧя чукӧстіс сійӧс Нина Павловна, — меным дзик ӧні Сева висьталіс, мый тӧрыт тэ ящикысь перйӧмыд письмӧ...
Ме коймӧд лун нин цехын.
Гашкӧ, и меным письмӧ воис, тэ он тӧд?
Антонина Антоновна нинӧм абу кывлӧма?..
А мый тэныд гижӧ батьыд?
Мыйла тэ сэтшӧма расстроитчӧмыд?
Сыкӧд нинӧм эз ло?
— Папакӧд нинӧм эз ло, — вочавидзис Катя да бокӧ бергӧдчис.
Сійӧ удж вылӧ лэдзис станоксӧ да, упрямӧй, быттьӧкӧ йиысь вӧчӧм, мӧдіс уджавны.
Кыліс мужскӧй гӧлӧс:
— Галкина ёрт!
Костялы бара лои вешйыны колонна сайӧ.
Сійӧ зілис не веськавны заводса директор син улӧ, сы вӧсна мый директорыс вӧлі стрӧг да тӧждысьысь.
Кажитчис, мый тайӧ паськыд пельпомъяса неыджыд тушаа гӧна пальтоа мортыс цехъясын мыйкӧ век корсьысьӧ, оз вермы аддзыны да скӧралӧ; сылӧн синъясыс сідзи и югнитлывлісны ёсь бикиньясӧн, а гӧлӧсыс вӧлі оръясяна, требовательнӧй.
— Уна-ӧ талун? — дженьыда юаліс сійӧ.
— Дасысь нёль либӧ вит, — мыжапырысь вочавидзис Нина Павловна.
— Вывті дона сувтӧ опытыс, Лев Борисович.
Веськыда кӧ шуны, менӧ тайӧ мучитӧ, и ме думайта...
— Миян абу право ӧткажитчыны тіянлысь предложение полнӧя прӧверитӧмысь, — дугӧдіс сійӧс директор.
— Солын «рюмка» шонтӧм кӧ нинӧм оз сет, вуджӧй свинцовӧй электрованна вылӧ, но кияс эн личӧдӧй.
Ті коммунистка.
Ті долженӧсь сетны выль техника вӧсна тышлысь образец.
Да, партбюролысь первой жӧ заседаниесӧ лоӧ сиӧма техническӧй прогресс кузя могъяслы.
Сёрнитыштам стружки идралӧм вылӧ Балакинлӧн транспортёр йылысь, «рюмкаяс» калитан тіян способ йылысь...
Миян выль парторг кӧсйысьӧ, мый заводса парторганизация босьтас тайӧ делӧсӧ аслас наблюдение улӧ.
Лӧсьӧдчӧй вӧчны бюро заседание вылын неыджыд сообщение.
— Весиг страшнӧ лоӧ, — ышловзис Нина Павловна.
— А ті эн повзьӧдлӧй асьнытӧ асьныд, — друг серӧктіс директор.
— Ме уверен, мый тайӧ могсӧ ті решитанныд.
Ті ученица карса медбур термист Василий Галкинлӧн, ті долженӧсь справитчыны...
Да и парторганизация отсалас.
Выль парторгыд чорыда босьтчӧ уджас — фронтовик, нинӧм он шу...
А ӧні мунӧй гортад шойччыштны.
Но первой видзӧдлам, кыдзи мунӧ электрованналӧн монтажыс.
Старшӧйяс мӧдісны термическӧй цехӧ, Костя бара кутчысис тележкаӧ, а Катя, аслас думъясӧн тырӧм, весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
И бур!
Сӧмын на Костя вӧчис эськӧ быдторсӧ, мый вермис, медым успокоитны Катяӧс, а ӧні скӧраліс «принцесса» вылӧ.
Мыйла?
Вернӧйджык лоӧ, мый Костя эз кӧсйы аддзыны Катяӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ асьсӧ петкӧдліс Нина Павловнакӧд сёрнитігӧн.
Да, Нина Павловна вӧлі Катялӧн мачеха.
Бабыс, Антонина Антоновна, висьталіс Костялы, мый Василий Галкин гӧтрасис Ниночка Пестрякова вылӧ дзик война заводитчӧм водзвылын, кык во мысти сы бӧрын, кор кулі сылӧн первой гӧтырыс, Катюшалӧн мамыс.
Быдӧн сёрнитісны, мый Катя кутас быдмыны вежӧра да бур нывбаба дорын, но сійӧ долис век ассьыс, мый батьыс не должен вӧлі вунӧдны мамуксӧ, да Пестряковакӧд, кыдзи сійӧ водзӧ шуис Нина Павловнаӧс, эз кӧсйы имеитны нинӧм общӧйсӧ.
Костя ногӧн, сійӧ вӧчис омӧля, неправильнӧя да прӧста ӧбижайтіс бур мортӧс.
Костялы паныд сюрис гӧрдӧдӧм синъяса, дзикӧдз расстроитчӧм Леночка Туфик.
— Мый вӧчӧ Катя? — юаліс Леночка бӧрдігтыр.
— Ой, Малышок, мыйла ми эгӧ дугӧдӧй резецсӧ заправляйтӧмысь?
Герасим Иванович шуӧ, мый тайӧ вӧлі миян долг...
— Да но сійӧс, поперечнӧй душаӧс!
Дугӧдан сійӧс, кыдз жӧ! — нурбыльтіс Костя да цехӧвӧй вороталань скӧрысь йӧткыштіс тележкасӧ.
ГИМАЛАИ ВЫЛЫН ДЕЛӦ
Кӧть и туйыс вӧлі неудобнӧй, тележкаыс дворӧд кыдзкӧ-мыйкӧ прӧйдитіс, а Гималаи вылын, кыдзи челядь шуисны свалка вылысь стружка гӧрасӧ, заводитчис мученье.
Посни стружкасӧ колӧ вӧлі шыблавны свалка шӧрас, куснясьӧм стружкиясысь артмӧм мыльк сайӧ.
Мыльк вылас вӧлі нуӧдӧма пос, но пӧвъясыс йизьӧмаӧсь, тележкаыс ӧтарӧ исковтӧ вӧлі бӧр да ковмыліс отсӧг вылӧ корлыны мӧд бригадаысь детинкаясӧс.
Первой Костя отсаліс налы коробкаысь ректыны ёсь стружкаяссӧ, а найӧ отсалісны лэптыны мыльк вылас тележкасӧ.
— Кытчӧ йӧз вылас стружкасӧ кисьтан!
Рака!
Тайӧ шуис Сева.
Гималаи вывса джуджыд гуранӧ Колька Глухихкӧд пырӧмӧн сійӧ верстьӧ морт моз куритіс.
— А тэ...
тэ мый сэні дыштӧ песан? — шуис Севалӧн наянлунӧн дӧзмӧдӧм Костя.
— Этша на ме тэнӧ песі, а то эськӧ кужин стружкатӧ киськавны.
Водзӧ ставыс артмис гӧгӧрвотӧма.
Костя оз помнит, кыдзи сійӧ веськаліс гуранӧ, мыйла сылы лои тышкасьны не сӧмын Севакӧд, но и Колькакӧд.
Кор мӧдіс гӧгӧрвоны, окажитчис, мый сійӧ куйлӧ гатшӧн, сы вылын пукалӧ Сева, а Колька пидзӧсъяснас личкӧ сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Кӧсъян лымйӧн закуситны?
Кӧсъян лымйӧн закуситны?.. — юасис Сева.
— Тэ висьтав, Малышок: нуӧдан миянӧс тайгаӧ?
Индан зӧлӧта дінӧ туйсӧ?
Медбӧръяысь юалам! — шуис Колька.
— Збойӧсь ті — кыкӧн ӧти вылӧ! — пошкигтыр вочавидзис Костя.
— Ёна тай колӧ меным тіянкӧд ноксьыны!
Ачым муна, а тіянӧс нинӧм вылӧ ог нуӧд.
— Сет сылы мороженӧй! — распорядитчис Колька.
— Сёйӧй, Малышок! — сылысь вомсӧ лымйӧн тупкӧмӧн нежнӧя шуаліс Сева.
Кыліс лӧнь, но сэтшӧм... сэтшӧм гӧлӧс, мый ставныс повзисны:
— Шыбит!
Куимнанныс чеччисны.
Кияссӧ бушлат зептӧ сюйӧмӧн да синъяссӧ читкыртыштӧмӧн вылісянь на вылӧ видзӧдіс Бабин.
— Со мыйӧн молодецъясыд занимайтчӧны, — шуыштіс сійӧ.
— Безобразничайтӧны, а цехын стружкаыс — юрвывтыр.
— Сійӧ миян вылӧ первой уськӧдчис, — шуис Колька.
— Сійӧ век каттьысьӧ.
— То сотӧм резецъяс дзеблалӧ, то кулакъяснас ӧвтчӧ! — зывӧкпырысь шуаліс мастер.
— Мунӧй цехӧ!
Несправедливостьыд курыд, кӧть сійӧс и абу нарошнӧ вӧчӧма.
Детинкаяс кыскисны тыртӧм тележкасӧ, а на бӧрся восьлаліс мастер да лыддис нотация, Булкинӧс видіс лодырӧн, а Костяӧс косясьысьӧн да ылӧдчысьӧн.
Костя чӧв оліс...
Ставыс артмис сылы паныд.
Дзебис сійӧ Катялысь резецсӧ?
Да, дзебис.
Уськӧдчис сійӧ Колька да Сева вылӧ?
Да, уськӧдчис.
Но веритіс ӧмӧй эськӧ мастер, мый Костяӧс заставитісны пырны косьӧ?
<rus>В общем</rus>, ставыс путкыльтчис: токарӧн лоны надея вошис, и мӧдног сійӧ видзӧдӧ Катя вылӧ, и...
Пӧрысь мастер пуксис аслас пызан сайӧ.
— Колӧ тіянӧс разӧдны разнӧй пельӧсъясӧ, — решитіс сійӧ.
— Лодырничайтанныд!
Тэ, Булкин, колян цехӧ важ удж вылад.
— Уна ме уджала гожся туфлинад! — шуис Сева, водзӧ чургӧдіс коксӧ да бергӧдліс — со пӧ, видзӧдлы ачыд.
— Менам аслам ботинкиясӧй рок корӧны, а цехыд ӧнӧдз спецобувь эз сет.
— Пока ботинкияс вылӧ ордеръяс абуӧсь на, — ышловзис Бабин.
— Регыд гынсапӧг сетавны кутам.
Тайӧ весиг бурджык тӧв кежлад.
Кӧдзыдъясыд век ёнджыкӧсь лоалӧны. —
Сійӧ шыасис Костя дінӧ:
— А тэ, Малышев, инструменталкаысь босьтан контргайкаяс, аддзан Зиночка Соловьёваӧс да сыкӧд ветлан завод стрӧитанінӧ.
Бергалышт миян шефскӧй строительнӧй бригада дінын.
Унджык лоас пӧльзаыс...
ДАС КЫК ЛУНӦН ЦЕХ
Зиночка Соловьёва вӧлі комсомольскӧй организацияса секретарӧн, и сытӧг, дерт, эз кольлы ни ӧти молодёжнӧй удж.
Сійӧ вӧлі ичӧтик, сьӧд синъяса, гора гӧлӧса, новліс ур куысь вурӧм пась да шапка, но весиг медся завидьтысь нывъяс эськӧ эз завидьтыны сылы — пасьыс вӧлі сэтшӧм важ да вушйысьӧма.
Вермас лоны, Зиночка вӧлі лӧсьыдіник, а вермас лоны, мисьтӧминик — тайӧс некод эз тӧд, сы вӧсна мый сійӧ чужӧм вылӧ сьӧкыд вӧлі прамӧйджыка видзӧдлыны: сійӧ век тэрмасис.
Случайнӧ Костя кывліс, мый сійӧ учительлӧн ныв, мый Белоруссияын фашистъяс бырӧдӧмаӧсь сылысь став семьясӧ.
Важ ур ку пасьсӧ судзӧдіс завод, сы вӧсна мый Зиночка эвакуируйтчис куш гожся платье кежсьыс.
Комсомольскӧй комитет комнатаын, кытчӧ контргайкаяс тыра сьӧкыдкодь мешӧкӧн локтіс Костя, век унджык чукӧрмисны зыръя да кайлӧа челядь.
Зиночка тӧждысьӧмпырысь шуаліс: «А вот Иван Петров локтіс, а вот Федя Кострицын, а вот Наташа Олесова», и списокын пасъяліс воысьясӧс, зілис шапка улӧ дзебны юрсилысь то ӧти, то мӧд сьӧд кудрисӧ.
— Ребята! — горӧдіс сійӧ да чеччис.
— Энӧ вунӧдӧй, коді кутшӧм бригадаын кутас уджавны.
Мунам!
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ, быттьӧкӧ спасайтчис; ставӧн уськӧдчисны сы бӧрся, а Костя петіс медбӧръя мортӧн, но сэсся ноксьӧмас сійӧс йӧткыштісны пятитонка машина кузов шӧрӧ, и мышъясысь кындзи сійӧ нинӧм эз аддзы.
Мыйӧн сӧмын машина вӧрзис, ставӧн горӧдісны сьывны, и ставсьыс медся гораа Зиночка — сылӧн гӧлӧсыс вӧлі шила кодь ёсь, и ӧтарӧ торъявліс уна мукӧд гӧлӧсъясысь.
Машинасӧ тракӧдіс, чеччӧдліс, Костя код дінӧ кӧ кутчысис, кодкӧ кутчысис Костя дінӧ, кодлӧнкӧ зырйыс мыджсис сылы бокас да бокыс доймис, но век жӧ сійӧ дзик пыр велаліс тайӧ шума путешествиеас.
Но вот машинаыс мӧдіс бокног катласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сэсся друг сувтіс.
Ставӧн пӧрины, кутісны серавны да заводитісны чеччавны му вылӧ.
Костя аддзис строительство, код вылын шефствуйтіс ставнас карыс.
Шуйгавылын и веськыдвылын сулалісны кирпичнӧй важ корпусъяс, а на костын, ыджыд пустырь шӧрын, ставыс пуис и лымйыс ньӧти эз вӧв.
Йӧзыс зыръясӧн кодйисны мусӧ, дрӧбитісны кайлӧясӧн, шыблалісны машина кузовъясӧ, а плӧтникъяс тотшкӧдчисны черъясӧн, сувтӧдалісны кыз сюръяяс.
Ставныс зэв ёна тэрмасисны, зілисны, но Костя пыр жӧ аддзис, мый тайӧ абу настоящӧй землекопъяс да плӧтникъяс, — найӧ эз вӧвны рабочӧйяс моз пасьтасьӧмаӧсь, и эз ёна кужӧмӧн уджавны зырнас, кайлӧнас да чернас.
Став пустырь вомӧныс вӧлі нюжӧдӧма полотноысь плакат: «Цех «Б» стрӧитам дас кык лунӧн!»
И Костя шензис: Румянцевкаын весиг неыджыд баракъяс стрӧитсисны гожӧмын ӧти-кык тӧлысьӧн, а тані вот стрӧит тӧлын кык вежонысь регыдджыкӧн!
Сой вылын гӧрд повязкаа морт индіс воысьяслы налысь участокнысӧ.
Зиночка горӧдіс: «Ребята, кадыс дона!», кватитіс кодлыськӧ кайлӧсӧ да мӧдіс пазӧдны мусӧ, и комсомолецъяс ӧта-мӧд вежмӧныс мӧдісны уджавны.
— А гайкаяссӧ кытчӧ? — Зиночкалысь юаліс Костя, сы вӧсна мый сылы яндзим лои нинӧм вӧчтӧг сулавны.
— Ак да!
Дзикӧдз вунӧді!
Мунам регыдджык!
Гайкаяссӧ виччысьӧны цехын!
Найӧ котӧртісны кык бипур костті, кодъяс дінын шонтысьӧны вӧлі шоферъяс, сэсся кык кирпичнӧй цех костті да веськалісны сэтшӧм ыджыд пу постройка дінӧ, коді ставсӧ тупкис.
Тайӧ постройка вылас сідзжӧ вӧлі плакат:
«Примит, фронт, уральскӧй общественностьлысь пӧдарок!
«А» цех стрӧитӧма дас куим лунӧн».
Зэв ыджыд, ещӧ тыртӧм на цехын вӧлі шоныд да ичӧтика тшына, ӧвтіс свежӧй пу дукӧн, ломалісны югыд лампаяс да жургисны, быттьӧкӧ ловъяӧсь, буржуйка-пачьяс, кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧма кӧрт листъяс вылӧ.
ПРОФЕССОР ДА КӦРТТУВ
Костя ордысь босьтісны мешӧксӧ, но сійӧ весиг тайӧс эз казявлы.
Лажыньтчӧмӧн йӧзыс тувъялісны вӧсньыдик пӧвъяс гырысь щитъяслӧн рамаясӧ.
Уджыс прӧстӧй, но Костя аслас тӧдлытӧг серӧктіс.
Сійӧ мортыс, коді серамсӧ петкӧдліс Костялысь, сідзжӧ эз вӧв плӧтник кодь.
Юрас сылӧн вӧлі джуджыд каракулевӧй шапка, ныр вылас — югыд оправаа ӧчки, а чужӧмыс сэтшӧм серьёзнӧй, быттьӧкӧ сійӧ тувъялӧ зӧлӧтӧй кӧрттувъяс.
Но всё равно, сійӧ эз куж тувъявнысӧ.
Сійӧ ӧтчыд кучкис, и пуас пырис кӧрттувлӧн коймӧд пайыс кымын; ещӧ кучкис — ӧчкиыс вешйис ныр йылас, а кӧрттувйыс водіс бок вылас.
Сэки Костя и серӧктіс.
Ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын мортыс стрӧга видзӧдліс сы вылӧ.
— Сералан? — юаліс сійӧ.
Виччысьӧм могысь Костя вешйыштіс ӧти воськов бӧрӧ, а нывбаба, коді тайӧ жӧ рамаас тувъяліс вӧсньыдик пӧвъяс, велӧданаа шуис:
— Профессор вообще оз радейт критикасӧ.
— Ог, ме ог радейт глупӧй серам...
Сійӧ думайтӧ, мый сэтшӧм нин кокни тувъявлыны кӧрттувъяс.
Да?
— А сьӧкыд ӧмӧй! — нурбыльтіс Костя.
— Ак, тэныд кокньыд! — горӧдіс сійӧ, кодӧс нывбаба шуис профессорӧн.
— Петкӧдлы, кыдзи тэ тувъялан кӧрттувъяссӧ, а ми сералыштам!
— И Костялы сійӧ мыччис мӧлӧтсӧ.
— Сюрин, Малышев! — шуис Зиночка, коді друг лоис Костя дінын.
— Извинитчы, да мунам.
Но Костя, мӧлӧт босьтӧм бӧрын, лажыньтчыштіс, небыдика кучкӧмӧн кӧрттув помсӧ сатшӧдіс пӧвйӧ, мӧлӧтӧн швачӧбтіс да мӧлӧтсӧ кутыштіс вӧсни пӧв вылас.
— Ага, кӧрттувйыд чеччыштіс! — горӧдіс профессор.
— Критикуйтны удж вӧчӧм дорысь кокньыдджык.
Кӧні кӧрттувйыс, том морт?
Кор Костя надзӧникӧн лэптіс мӧлӧтсӧ, тыдовтчис, мый шляптыс пыдӧ пырӧма пуас.
Профессор эскытӧг парсалыштіс сійӧс гыжнас.
— Гм...
Гм...
Ӧти случай решительнӧ нинӧм оз висьтав! — шуис сійӧ.
— Ещӧ.
Куим кӧрттув сатшкыштӧмӧн, Костя тэрыба кучкис куимысь, и став кӧрттувъясыс дзебсисны.
— Энлӧ, ті видзӧдлӧй, мый вӧчӧ тайӧ пытшыс! — нимкодьпырысь горӧдіс профессор.
— Тайӧ абсолютнӧ точнӧй удар, тайӧ... тайӧ, тыдалӧ, кӧрттувъяс тувъявлысь классик! —
Юр весьтӧ шапкасӧ лэптӧмӧн сійӧ мыччис Костялы кисӧ:
— Сьӧлӧмсянь кора извинитны.
Тіян эм полнӧй право серавны, кор ме тшыкӧда кӧрттувъяссӧ.
Кӧні ті тадзисӧ велӧдчинныд?
— Кор Румянцевкаын баракъяс стрӧитім, — сійӧ киӧ полӧмӧнмоз инмӧдчигӧн шуис яндысьыштысь Костя.
Щитъяс обшивайтанінын уджалысь йӧз чукӧрмисны Костя гӧгӧр.
Сійӧ петкӧдліс налы, кыдзи тувъявлыны кӧрттувъяс, окотапырысь тотшкӧдчис мӧлӧтӧн да весиг эз казявлы, мый Зиночка кытчӧкӧ вошис.
— Да ӧд ми сыкӧд паныдасьлім нин! — кыліс тӧдса гӧлӧс.
— Ме думайті, мый тайӧ детинкаыс кужӧ сӧмын косясьны, а вӧлӧмкӧ, сійӧ и пӧлезнӧй удж кужӧ вӧчны.
Шуйга кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн Зиночкакӧд орччӧн сулаліс шинеля морт, буретш сійӧ, коді талун асывнас отсаліс Костялы кайны Землянӧй холмса трӧпинка вылӧ.
Дерт, тайӧ Зиночка сійӧс вайӧдіс видзӧдлыны, кыдзи пелька мӧлӧтнас тотшкӧдчӧ Малышев.
— Лӧсьыда кӧрттувъяссӧ тувъявлан, — шуис сійӧ.
— Мастера вӧчан. —
Сійӧ шыасис Зиночка дінӧ:
— Абу, Соловьёва ёрт, ме абу сӧгласен тэнад предложениеӧн.
Подшефнӧй строительство вылын уджалысьяс тырмӧны, а вот Войвыв Полюсса тарнӧй цехын детинкаыс сгӧдитчас. —
Сійӧ шуис Костялы:
— Аски заводскӧй комсомольскӧй организация мӧдӧдӧ Войвыв Полюсӧ социалистическӧй отсӧг кузя бригада.
Кӧсъян мунны?
— А Войвыв Полюсын Миша Полянчук уджалӧ? — аслас пельяслы вериттӧг на юаліс Костя.
— Да, да!
Сійӧ тарнӧй цехын комсорг да передӧвӧй участокса бригадир, — шуис Зиночка.
— Сідзкӧ, тэ сӧгласен?
Включит, Соловьёва ёрт, сійӧс бригадаӧ...
Кыдзи тэнад овыд, детинка?..
Но, вот и тӧдмасим, Малышев.
Петкӧдлы асьтӧ Войвыв Полюсын.
— И, юрнас довкнитӧм бӧрын, чотіг да пу джоджӧ бедьнас небыдика стучитігтыр, сійӧ муніс.
— Тайӧ ЦК-са выль парторг заводын, Сергей Степанович Тагильцев, — шуис Зиночка.
— Сійӧ воис фронт вывсянь да вывті, вывті делӧвӧй!
Мыйӧн сӧмын бӧр локтісны заводӧ, Зиночка Костякӧд муніс Герасим Иванович дорӧ, и сійӧ вензьытӧг лэдзис ассьыс рабочӧйсӧ:
— Медым ветлас...
Ме сы вылӧ лӧгала.
Косясьысь детинка быдмӧ.
Да ещӧ и ылӧдчыны велалӧма.
Старик бокӧ бергӧдчис сы дорысь, но тайӧ вӧлі медбӧръя кымӧртор.
Водзын ӧзйис шонді — Костя вӧлі рад, мый аддзас Мишаӧс.
ТЕРМИЧКАЫН
Кор виччысян мыйкӧ буртор, то кажитчӧ, мый часъяс лоисны кузьӧсь-кузьӧсь, но тайӧ сӧмын тадзи кажитчӧ.
Мастерлӧн приказ серти, смена помасьтӧдз Костя отсасис кладовщикъяслы разбирайтны инструмент, а кор тутӧстіс гудок, решитіс, мый оз сулав котӧртны гортӧ, мый оз ков аддзысьлыны Севакӧд да Катякӧд; сэтчӧ жӧ сійӧ поліс асывнас сёрмыны автобус вылӧ.
«Пачьяс сайӧ муна», мӧвпыштіс сійӧ, мӧдӧдчис термичкаӧ, кыдзи шуисны заводын термическӧй цехӧс, да ӧдзӧсас зурасис Нина Павловнакӧд, коді сӧмын на локтіс гортысь.
Тӧдмалӧмӧн, мыйла локтіс Костя, Нина Павловна предложитіс:
— Лабораторияын эм шоныд пельӧс, и тэ бура узян.
Мунам...
Термическӧй цех уджаліс лун и вой.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма сьӧдасьӧма, мый кажитчис, стенъяс да пӧтӧлӧк пыддиыс сылӧн сап пемыд.
Тані век вӧвлі уна металл.
Югъялысь либӧ сімӧм детальяс, кодъясӧс вӧлі тэчӧма штабельясӧн, виччысисны закалка, а мукӧд штабельясас детальясыс вӧліны сьӧдӧсь да ёна волялісны — тайӧяс получитісны нин закалка.
— Бӧръя партияас кымын туяна «рюмка»? — контрольнӧй пызан сайын уджалысь олӧма нывбабалысь юаліс Нина Павловна.
— Кызьысь дас ӧти, — недовольнӧя вочавидзис сійӧ.
— Мыйта тэ, Нина, Дикерманкӧд «рюмкасӧ» портитін...
Ӧні нин, он кӧ шедӧд кӧсйӧмтортӧ, став калильщикъяслы позор.
— Колӧ шедӧдны, — думайтӧмӧн шуаліс Нина Павловна.
— Делӧыс не сӧмын позорын, а сыын, мый тайӧ колана фронтлы...
Костя сюся видзӧдіс главнӧй нагревательнӧй пачьяс вылӧ, кодъяс шусисны тоннельнӧйясӧн.
Кык пач сулалісны орччӧн — кузьӧсь, автобусысь тӧдчымӧнъя кузьджыкӧсь.
Пачлӧн ӧтар помын тыдаліс садочнӧй паськыд ӧшинь, кытчӧ работницаяс мыччалісны ӧти деталь бӧрся мӧдӧс, а мӧдар помын, быттьӧкӧ векни би син, муртса тыдыштіс ӧшинь доналӧм детальяс сеталӧм вылӧ.
Костя видзӧдліс садочнӧй ӧшиньӧ, и пачыс кажитчис би тоннельӧн.
Сэні ставыс вӧлі доналӧма еджыдӧдз — и стенъясыс и сводыс.
Тоннельӧд ньӧжйӧникӧн ӧшиньлань кыссисны орччӧн тэчӧм заготовкаяс.
Кыссисны найӧ, дерт, эз асьныс — найӧс нуис цепь, коді джоджса прорезьӧд крукъясӧн крукавліс заготовкаяссӧ.
Пачӧд прӧйдитігкостіыс заготовкаыс шонавліс — вӧлі сьӧд, а лоліс еджыдӧн, доналӧмаӧн.
Кольлі сійӧс сюйны сьӧд маслӧӧ да калитны, вӧчны ёнӧн, чорыдӧн...
— Тэ дзикӧдз ылалін, Малышок.
Мунам! — сійӧс чукӧстіс Нина Павловна, коді удитіс мыйкӧ йылысь сёрнитны калильщикъяскӧд.
Лабораторияын вӧлі югыд, сӧстӧм.
Интереснӧ, мыйла сьӧд калильнӧй удж нуӧдӧм вылӧ колӧ татшӧм уна книга, мый найӧ муртса тӧрӧны шкафӧ, сэтшӧм уна вӧсньыдик стеклӧысь вӧчӧм гӧгӧрвотӧм посудаяс да ещӧ вескияс да микроскопъяс!
— Мыськы киястӧ, — шуис Нина Павловна.
— Ӧні сёйышт.
Со бутербродъяс сырӧн.
Сёй, эн яндысь...
А ме — уджӧ босьтча.
КАПРИЗНӦЙ «РЮМКА»
Водзджык Костя думайтліс, мый уджавны позьӧ промывочнӧй кӧшӧн, мӧлӧтӧн, вӧрын ружьеӧн, станок сайын либӧ тележкаӧн, а вӧлӧмкӧ, позьӧ и тадзи: Нина Павловна перйис портфельысь кыз тетрадьяс, книгаяс, кресталіс кияссӧ и, «рюмка» деталь вӧчан грубӧй заготовка вылӧ да югъялысь гӧтӧвӧй деталь вылӧ видзӧдігтыр, мӧдіс думайтны.
— Тэ, дерт, тӧдан, мый ми вӧчам фронтлы? — друг юаліс сійӧ.
— «Катюшаяс» вӧчам, — военнӧй тайна соблюдайтӧмӧн муртса кывмӧн шуис Костя.
— Да, вӧчам «катюша» снарядлы ӧткымын детальяс...
Тайӧ ён оружие.
Фронт век унджык и унджык корӧ «катюшаяс», и ми вермим эськӧ сетны унджык, не кӧ «рюмкаясыс».
Ӧні токарьяс тӧчитӧны «рюмкаяссӧ» калитӧм заготовкаясысь.
Сотчӧны, жугласьӧны резецъяс, уджыс мунӧ ньӧжйӧ.
Позьӧ эськӧ вӧлі «рюмкаяссӧ» тӧчитны сырӧй, калиттӧм стальысь, а сэсся дасьяссӧ нин калитны, но гӧтӧвӧй «рюмкаяссӧ» калитӧмыс оз удайтчы: сылӧн вывті вӧсньыдӧсь стенкаясыс.
Калитігас «рюмкаыс» деформируйтчӧ, куснясьӧ, артмӧ брак...
Талун ми бура калитім «рюмкаяслысь» сӧмын ветымын вит процентсӧ.
Яналана этша!.. —
Нина Павловна прӧйдитчис лабораторияӧд да чорыда шуис:
— Кула, а велӧдча вӧсни стенкаа «рюмкаяс» калитны.
Сов пытшкын детальяс донӧдӧм нинӧм эз сет.
Видзӧдлам, мый сетас свинцовӧй нагревальнӧй ваннаӧн удж.
Тадзи делӧыс оз ладмы — ладмас кыдзкӧ мӧдног.
Вася велӧдіс менӧ, мый миян уджын медся коланаыс упорство... тайӧ, кыдзи и став мукӧд уджъясын.
Став учёнӧй металлургъясӧс кок йылӧ лэпта, калитчӧм кузя сёпӧлӧс режим видла, но кӧсйӧмторйӧс шедӧда!
Код тӧдас, кымын олӧм спаситас быд лишнӧй «катюша» да кодлӧн тайӧ лоас олӧмыс! —
Сійӧ пуксис пызан сайӧ да заводитіс листайтны книга.
— Вод узьны, Малышок, аски ме водз чуксала тэнӧ...
Шкаф сайын сулаліс ичӧтик диван.
Костя водіс, ватникнас шебрасис да неуна думайтыштіс талунъя лун йывсьыс, коді заводитчис омӧля, а помасис вывті бура.
Вот сійӧ мунас Полюс вылӧ...
Кӧнкӧ мыльк сайын кольӧ керка, кӧні олӧны лӧз синма зыксьысь нывка да ӧбӧдитчысь Булкин...
Омӧль йӧз найӧ, бурджык натӧг овны.
Кӧнкӧ кольӧ цех пӧрысь мастернас...
Оз кӧсйы Бабин вӧчны Костяӧс металл кузя токарӧн, оз сет сылы вундавны сталь — оз ков.
— Узян? — джын гӧлӧсӧн юаліс Нина Павловна.
— Ог...
— А мый йылысь тэ ышлолалан?
Костя чӧв оліс.
— Тэныд жаль кольны заводсӧ да ёртъястӧ?
— Ёна тай найӧ, поперечнӧй душаяс, меным колӧны! — ӧбидапырысь вочавидзис Костя.
— Збыль, ӧд ті онӧ дружитӧй...
И сійӧ омӧль, мый ті онӧ дружитӧй...
Век жӧ узь, Малышок...
Да, Малышок мунас Войвыв Полюс вылӧ Миша дорӧ, код дінӧдз «дас километр, и туйыс век веськыд, чукыльясӧн», и вӧчас тайӧс радпырысь; а сійӧ, мый Костя пыдісянь ышловзис, тайӧ прӧста гӧгӧрвотӧм мыйла.
Нёльӧд глава
ВОЙВЫВ ПОЛЮС
Асывнас, ещӧ рӧмыдӧн на, заводскӧй автобус муніс Войвыв Полюсӧ.
Пассажиръяснас вӧліны молодёжнӧй механическӧй цехысь челядь.
— А дыр ми полярникъясӧс, моржъясӧс-тюленьясӧс, кутам буксир вылын кыскыны-лэптыны? — юаліс кодкӧ.
— Ребята, ребята! — суитчис Зиночка Соловьёва.
— Ме тіянӧс предупреждайта: энӧ сувтӧдӧй Полюс вылын вопроссӧ сідзи, мый ми локтім найӧс буксир вылӧ босьтны.
Тайӧ ӧбиднӧй кыв.
Полярникъяс уджалӧны самоотверженнӧя, но получитӧма Сталин ёртлысь приказ, мый колӧ ӧддзӧдны фронт вылӧ продукция мӧдӧдӧм.
Вот ми и мунам филиальскӧйяслы отсасьны...
Автобусса пассажиръяс ланьтісны.
Костя почувствуйтіс асьсӧ важнӧй мортӧн: сійӧ мунӧ Сталин ёртлысь приказ олӧмӧ пӧртны.
Первойсӧ ӧшинь сайын мелькайтісны керкаяс, сэсся фараяс югдӧдлісны сӧмын пожӧм пуяс, и медбӧрын автобус сувтіс.
Воысьяс петісны.
На водзвылын вӧлі колючӧй проволокаа джуджыд забор.
Бокысяньыс усьӧ вӧлі яръюгыд свет.
Кылісны вашкӧдчӧмъяс:
— Видзӧд, прожектор югдӧдӧ...
— А мыйла?
— Чудак, он гӧгӧрво!
Медым дзик пыр тыдаліс, коді локтӧ.
— Полюс вылад стрӧг...
— А тэ думайтін!..
— Видзӧд, вышка вылас пася часӧвӧй...
Заборын воссис ӧдзӧс да кыліс гӧлӧс:
— Вайӧ ӧткӧн-ӧткӧн!
Кор воис Костялӧн ӧчередь, стӧрӧжкаысь сійӧ аддзис кык военнӧйӧс.
— Нимыд, вичыд, овыд? — списокӧ видзӧдігтыр юаліс на пиысь ӧтиыс.
Тайӧ здукас Костя видзӧдіс овчарка вылӧ, коді, кывсӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс мӧд военнӧй дінас.
— Малышок, — вочавидзис Костя, но пыр жӧ веськӧдіс:
— Малышев Константин Григорьевич...
— Мӧдысь энӧ путайтӧй, Константин Григорьевич! — под козырёк кисӧ пуктӧмӧн шуис военнӧй.
— И сытӧг нин тыдалӧ, мый ті малышок.
Порог вомӧн воськовтӧм бӧрын Костя веськаліс паськыд дворӧ.
Челядь юксисны нин группаяс вылӧ, и быд группа водзвылын сулаліс верстьӧ морт.
Пыр жӧ кодкӧ сывйыштіс Костяӧс.
— Вот сюрприз!
Ог кӧ ӧшибайтчы, тайӧ Малышок-корешок!
Тайӧс ме сылӧн шапкакӧд ӧтлаын босьта тарнӧй цехӧ!
— Да, да, Миша! — тэрмасис Зиночка.
— Сійӧ зэв бура тувъявлӧ кӧрттувъяс.
Заводын сійӧ тӧрыт ставсӧ шензьӧдіс.
ЦК-са парторг прикажитіс сійӧс включитны бригадаӧ.
— Эг тӧд, мый менам Малышоклӧн сэтшӧм талант, а то эськӧ ме сійӧс важӧн нин Полюс вылӧ кыски.
Бур мӧлӧтлы миян уна уджыд.
Зиночка горӧдіс «Лӧньджыка!» да шыасис челядь дінӧ:
— Ещӧ ӧтчыд тӧдвыланыд уськӧда, кыдзи колӧ асьнытӧ кутны Полюс вылын.
Соблюдайтӧй филиаллысь став правилӧяс.
Цехъясӧд тӧлктӧг не котравны, вахтеръяслысь да верстьӧ уджалысьяслысь кывзысьны.
Нинӧм не рисуйтавны да гижавны.
Гортӧ локтӧм бӧрын, кыв ни джын некодлы — ни батьлы, ни мамлы, ни тӧдсаяслы.
Ставыс гӧгӧрвоана?
Юркнитісны гӧлӧсъяс: челядь кӧсйысисны чӧв овны.
— Медся ёна ме эска Малышоклы, — вашнитіс Миша.
— Сійӧ весиг меным ӧти кыв эз шу.
Тыдалӧ, роксӧ сёйигӧн кывсӧ курччӧма.
Висьтав, абу рад менӧ аддзыны?
— Рад, — вочавидзис Костя, и водзӧ сылы эз сюрны кывъясыс.
Миша Полянчуклӧн группаыс мӧдӧдчис кыз керъясысь вӧчӧм сарайӧ.
Сарай дінын куйлісны кузь да дженьыдик пӧвъяслӧн штабельяс.
Воссисны паськыд воротаяс.
Сарайысь ылькнитіс шумлӧн да еджыд рулӧн гы.
Кажитчис, мый тайӧ шумыс рельсъяс вывті йӧткыштіс джуджыда тэчӧм плоскӧй, аккуратнӧй ящикъяс тыра вагонетка.
Сэсся челядь аддзисны электрическӧй лампочкаясӧн югдӧдӧм цех.
Верстакъяс сайын уджалісны подростокъяс — пӧвъясысь тувъявлісны щитъяс.
Петанін дорын матынджык верстьӧ рабочӧйяс вӧчалісны щитъяссьыс ящикъяс, тувъявлісны петляяс да иганъяс.
Бригадиръяс босьталісны выль воысьясӧс да сувтӧдісны найӧс верстакъяс сайӧ.
— Пыдӧсъяс кутан тувъявлыны, — Костялы мӧлӧт мыччӧмӧн шуис Миша.
— Кык вомӧна пу вылӧ пукты куим пӧв — вот тадзи, ӧтиӧс мӧд дінас.
Быд пӧв вомӧна пуясас тувъяв нёль кӧрттувйӧн.
Петкӧдлы, кыдзи тэ сямман, корешок.
Муртса думайтыштӧм бӧрын Костя, мӧлӧтнас небыдика инмӧдчывлӧмӧн, места вылӧ сувтӧдіс став дас кыкнан кӧрттувсӧ, сэсся, пулемётысь моз швачнитіс дас кыкысь.
Кӧрттувъяс, медым спаситчыны сійӧ мӧлӧтысь, дзебсисны пуӧ.
— Ух тэ! — шензис Миша.
— Ещӧ ӧтчыд!
Нюмсӧ дзебны зільӧмӧн Костя, мӧлӧтсӧ веськыд киын кутӧмӧн, тувъяліс квайт кӧрттув, а сэсся мӧлӧтсӧ вуджӧдіс шуйга киӧ да тувъяліс ӧстальнӧй квайтсӧ.
— А ме верма и чунь йылысь тувъясьны, видзӧдлы!
Кӧрттув дінысь чуньяссӧ босьттӧг Костя тэрыба лэдзис мӧлӧтсӧ.
Мишалы кажитчис, мый свет вылын лои кык чуньӧн этшаджык, но Костя вевъяліс идравны чуньяссӧ буретш сійӧ здукӧ, кор кӧрттувйыс пырис пуӧ.
— Тэ тадзи эн балуйт.
Ковмас выль чуньяс вурны — кытысь ме емсӧ да суниссӧ босьта?
А вообще колӧ шуны, мый тэ виртуоз.
— Мый? — шензьӧмӧн юаліс Костя.
Виртуоз — сійӧ лоӧ сэтшӧм пельк, мый прӧстӧ ах.
И тӧдан, — думайтігтыр шуаліс Миша, — менам юрӧ воис мӧвп.
— Сійӧ шлапкис аслыс плешкас:
— Думайт, юрӧй, — шапка ньӧба!
— Ай! — кыліс орччӧн.
Рыжӧй нывка, кодӧс Костя тӧдіс — сійӧ уджаліс заводын мӧд цехса инструментальнӧй складын да юрси рӧм вӧснаыс сійӧс шуисны «мирӧвӧй пӧжарӧн», — чуньсӧ, кампетӧс моз, сюйис вомас.
— Ме ог куж мӧлӧтнад, — шуис сійӧ.
— Став чуньясӧс дойдалі...
— Перйы чуньтӧ, маникюртӧ тшыкӧдан.
Тэ тэч пӧвъяссӧ, а Малышок кутас тувъявлыны, — прикажитіс Миша. — Менам эм дум...
Уджыс мӧдӧдчис гажа.
Костя сьӧлӧмсяньыс тотшкӧдчис мӧлӧтӧн.
Мӧлӧт воропыс быттьӧкӧ сибдӧма ки пыдӧсас и долыд вӧлі, мый подростокъяс котӧртлывлӧны видзӧдлыны выль воысьлӧн удж вылӧ, вӧлі долыд, мый Зиночка сійӧс ошкӧ.
— Стоп, пыдӧсъяс тувъявлысь участок! — верстак вылӧ чеччыштӧмӧн горӧдіс Миша, да, кор дугдісны кывны мӧлӧт шыяс, объявитіс:
— Костя Малышев аслас подручнӧй Клава Еремеевакӧд тыртісны нин нормаӧн-джынйӧн, мый и тіянлы желайтӧны!
Челядь лэптісны шум.
— Подручнӧйнад и дурак кужас, — шуис кодкӧ.
Но вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ сӧмын завидьтӧм.
— Полянчук ёрт, прикажит водзӧ уджавны, — шуис сьӧд ватника да кузь гӧленя фетрӧвӧй гынсапӧга ён мужчина, кодӧс цехӧ вайӧдіс Зиночка Соловьёва.
Сійӧ сюся видзӧдіс Костя удж вылӧ да шыасис Миша дінӧ:
— Збыльысь, тарникъяс кӧ велаласны тадзи уджавны да юкны кӧ операцияяссӧ, кыдзи предлагайтанныд ті Соловьёвакӧд, то делӧыс мунас бурджыка.
А тэ, Малышев, помнитан, кыдзи тэнӧ велӧдісны уджавны мӧлӧтнас?
Да, тайӧ академиясӧ Костя помнитіс бура.
— Дед Вак Иванович Крюков, кор баракъяссӧ стрӧитім, сетіс со та мында кӧрттув, — Костя босьтіс ящикысь чепӧль тыр кӧрттув, — да ещӧ дюймӧвӧй пӧв сетіс.
Петкӧдліс, кыдзи уджавны, а сэсся тшӧктіс тувъявлыны да клещиӧн бӧр перъявны да...
— И мый?
— Да шуӧ: «Кытчӧдз он велав тувявны ӧтчыд вартӧмӧн, ӧбедайтны ог кор», — помаліс Костя.
— Кор жӧ тэныд удайтчис ӧбедайтны? — шензис Зиночка.
— Кык лун куш нянь сёйи, а коймӧд лунас и ӧбедайті...
— Стрӧг школа сійӧ прӧйдитӧма, — серӧктіс ыджыд тушаа морт.
— Ми тадзи велӧдны ог кутӧ.
Тэнӧ, Полянчук ёрт, аски участокад вежас Круглов, а тэ займитчы Малышевкӧд, велӧд сійӧс культурнӧя передавайтны ассьыс методсӧ.
Медым сійӧ аслас стахановскӧй школаын гӧтӧвитас кымынкӧ татшӧм жӧ инструкторӧс.
— Красота, Малышок! — шуис Миша, кор тайӧ мортыс муніс.
— Аски ми тэкӧд лунсӧ ставнас колльӧдам Вылыс общежитиеын.
Тайӧ вӧлі филиалса начальник Шестаков, гӧгӧрвоан?
Делӧыс артмас, Малышок!..
— Век жӧ кутшӧм чутьёыс выль парторгыдлӧн, — радліс Зиночка: — сійӧ дзик пыр гӧгӧрвоис, мый Малышок сгӧдитчас тарнӧй цехын.
Ме прӧста дась влюбитчыны миян парторгӧ.
Дзик веськыда шуа...
Нӧшта на гажаджыка Костя мӧдіс тотшкӧдчыны мӧлӧтӧн.
Клава гӧрдӧдіс, би кодь гӧрд чолкаыс сибдіс плеш дінас да сьӧдджык лоис, но кор уджыс бура мунӧ, морт оз казяв мудзӧмсӧ.
ВЫЛЫС ОБЩЕЖИТИЕ
Скалаяс костті трӧпинкаыс петіс пӧрысь козъяса площадка вылӧ.
Эзысь рӧма тӧлысь югӧр улын Костя аддзис Вылыс общежитие — резнӧй мича керка, кӧні олісны филиадса бригадиръяс.
Войнаӧдз тані помещайтчис спортивнӧй обществолӧн лыжнӧй база.
Костя бӧрӧ видзӧдліс.
Гӧра увдорын вольсасьӧма вӧрлӧн спокойнӧй да чӧв олысь помтӧм море.
— Миянын лӧсьыд, дзик курортын кодь, — шуис Миша.
Найӧ пырисны керкаӧ, здоровайтчисны старушка-уборщицакӧд да векни поскӧд кайисны мӧд судтаӧ, клетушка-комнаткаӧ.
Миша ӧзтіс дзузган, и Костя медвойдӧр аддзис пельӧсысь кымынкӧ лыжи пара.
Правда, тайӧ лыжиясыс эз сэтшӧмӧсь вӧвны, кутшӧмӧс сылы пӧдаритіс Митрий, — найӧ вӧліны паськыдӧсь, кӧр куӧн эжӧм пыдӧсаӧсь, а тайӧяс зэв векниӧсь, кузьӧсь, мичаӧсь.
— Кодлӧн тайӧ? — виччысьӧмӧн юаліс сійӧ.
— А кӧть кодлӧн...
Найӧс вунӧдӧмаӧсь столяркаӧ.
Ме видлі иславны, сӧмын менам пока оз артмы.
Шыльыд местаыс абу, сӧмын гӧраяс.
Сьӧкыд сулавны лыжи вылас.
— Мыйкӧ сьӧкыд! — шпыньмуніс Костя.
— Асыв котӧртлам?
— Бур!
Пӧпуттьӧ сёрнитчам, мый тэ вунӧдан «асыв» кывсӧ да кутан шуны «аски».
Ичӧтик гӧгрӧс кӧрт пачын мӧдіс жургыны би.
Миша пузьӧдіс чай да пызан вылӧ лэптіс нянь, сакар да стекляннӧй банкаын неуна вый.
Шуда Костя юис чай;
Миша окотапырысь гӧститӧдіс сійӧс выя няньӧн.
— Тэ ичӧтика омӧльтчыштӧмыд, тыдалӧ сы вӧсна, мый кӧсъян быдмыны, — шуис сійӧ друг вылас нюмъялігтыр видзӧдӧмӧн.
— Правильнӧ думыштӧмыд.
Тэныд колӧ быдмыны быдса метр да джын, кык весьт артавтӧг нин...
Но, мый чӧв олан?
Кывйыд тэнад зэв дженьыдик.
А кыдзи тэныд овсьӧ?
Ӧні ставыс лои вывті бур, сы вӧсна мый Костя дінын вӧлі Миша, коді сідз жӧ неуна омӧльтчыштӧма да лоӧма верстьӧджык, но воддза кодь гажа, мелі.
Номернӧй военнӧй завод, мыльк сайын керка — ставыс тайӧ кажитчис зэв ылын, и вӧлі неяснӧ, существуйтіс-ӧ свет вылас тайӧ али сӧмын вӧтӧн аддзыліс.
— Станок сайӧ тэнӧ эз на сувтӧдны?
Подсобнӧйӧн уджалан?
Эн шогсьы.
Менам эм зэв бур план.
Костя сӧмын на кӧсйис юавны, кутшӧм тайӧ планыс, кыдзи ӧдзӧсӧ тотшкӧдісны.
— Собинов ёрт, тіянӧс виччысьӧны!
— И кыз гӧлӧс мӧдіс сьывны:
— До-ре-ми-фа-соль-ля!
Кутшӧм Собинов?
Но Миша вочавидзис, быттьӧкӧ и збыльысь эз вӧв Полянчук:
— Дзик пыр, Шаляпин ёрт! —
И сійӧ объяснитіс Костялы:
— Тані пӧшти ставыс украинецъяс олӧны.
Водӧм водзвылын ми концертъяс вӧчлывлам, кыдзи знаменитӧй певецъяс.
Кӧсъян кывзыштны?
— Кӧсъя...
— А синъясыд куньсьӧны...
Вод вай узь.
Ме ичӧтика пукышта ёртъяскӧд.
Сӧмын займит койкалысь ветымын процент дорысь не унджыксӧ.
Ме сідзжӧ войын мукӧд дырйи узьлывла. —
И тайӧ шутканас Миша муніс.
Костя пӧрччысис, носкисӧ ӧшӧдіс пач дорӧ и суніс ӧдеяло улӧ.
Кутшӧм лӧнь вӧлі лымъя вӧр весьтса ичӧтик комнатаын!
Улын мыйкӧ небыдика юркнитіс, гӧлӧсъяс йитчисны тӧдтӧм мича сьыланкывйӧ, и Костялы лоис гажтӧм, сы вӧсна мый сійӧ эз вӧв тырвыйӧ шуда.
Кӧні Митрий?
Фронт вылын...
Фронт — тайӧ, навернӧ, мыйкӧ сійӧ сэтшӧм эрд кодьыс, кӧні Митрий кузь вогульскӧй пуртӧн виис ыджыд ошкӧс да кӧні найӧ Митрийкӧд бӧрыннас кулисны госа тушасӧ.
Сӧмын фронт вылын ош пыдди — фашист.
Виис Митрий фашистӧс?
Непременнӧ виис, и эз ӧти фашистӧс, а унаӧс, лыддьыны он вермы...
Уліын гӧлӧсъяс кутісны кывны гораджыка, и сьӧлӧмыс сылӧн нормис.
Разбирайтчыны кӧ, вокыскӧд Костя оліс зэв этша.
Митрий век ӧтарӧ мунліс тайгаӧ да кольлывліс сэк Костяӧс Румянцевкаӧ, старушка Павлина Леонтьевна Колобурдина ордӧ.
Сійӧ эскис, мый ичӧтик вокыс оз вош.
Ӧд Костя зӧлӧта мыськавны и строительство вылын уджавны — быдтор кужӧ.
Вот сӧмын велӧдчынысӧ вӧлі некор...
А Митрий ёртъясыскӧд шӧйтіс золотоноснӧй ичӧтик юяслӧн берегъясӧд, капканъясӧн кыйис низьясӧс; кольӧм тӧлын ветліс вогулъяс дорӧ, тулыснас вайис квайт низь ку да Володька Бахтиаровлысь заветнӧй тамгасӧ, Костяӧс босьтіс баракъяс стрӧитанінысь, куяссӧ сдайтіс «Заготпушнинаӧ» да пируйтіс кык тӧлысь.
Сэсся друг война, и вот Митрий, Костяӧс кутліг да аслас ичӧтик ускӧн сійӧс гильӧдігтыр, шуалӧ...
Сэсся Костя унмовсис...
Вӧрысь петіс кузь кокъяса ыджыд вуджӧр.
Сійӧс разведкаӧ ыстіс тайга, тӧдмалӧмӧн, мый резнӧй домын тыдовтчис Малышок.
Вуджӧрыс сувтіс вӧр заводитчанінын, муртса кывмӧн лолыштіс воздухсӧ, казяліс тшын дуксӧ да ӧвтыштіс козлӧн важ лапъяс кодь ыджыд сюръяснас.
Сійӧ дыр видзӧдіс биӧн югдӧдӧм — уліын куим да дзик вевт увдорын ӧти — ӧшиньяс вылӧ.
Чошкӧдӧм гӧгрӧс пельясӧдз воисны морт гӧлӧсъяс — йӧз сьылісны, кыдзи мукӧд дырйи охотникъяс сьывлісны бипур дорын.
Вуджӧрыс вӧрзис, ньӧжйӧникӧн бергӧдчис да, тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм лым вывті ыджыда восьлалігтыр, ньӧжйӧник пырис вӧрӧ.
ЛЫЖИ ВЫЛЫН
Шондіыс инмӧ вӧлі ӧшиньӧ, кор Костя восьтіс синъяссӧ.
Кутшӧм чӧскыда садьмывтӧг сійӧ узис тӧрытъя кузь лун бӧрад!
Ичӧтик кӧрт пач вылын чайник сяркӧдчис вевтнас.
— Чеччы, Малышок! — кыпыда горӧдіс Миша.
— Тӧвся луныд дженьыд.
Колӧ ыджыд скорость вылын вӧчны тысяча удж.
Завтрак дырйи Костя ассьыс другсӧ тӧдмӧдіс вок йывсьыс думъясӧн.
— А тэ гиж Румянцевкаас старушкаыслы, код ордын ті олінныд, да юав, абу-ӧ письмӧяс воксяньыд, — пыр жӧ сӧветуйтіс Миша.
— Эмӧсь кӧ письмӧяс, медым ыстас найӧс тэнад ӧнія адрес кузя.
Давай лунсӧ планируйтам тадзи: ӧні босьтчам уджӧ, сэсся прӧйдитчам лыжиӧн, а рытнас гижам письмӧ.
Пызан вылысь сёян идралӧм бӧрын Миша уліысь вайис пӧвтор, судзӧдіс мӧлӧт да кӧрттувъяс.
— Петкӧдлы, кыдзи тэ кутан мӧлӧтсӧ.
Правильнӧ ме кута?
— Он!..
Он правильнӧ, — индіс Костя.
— Тэ воропсӧ эн топӧд, эн зэвт вынтӧ.
Небыдика кут, ворсігмоз, — кӧть мыйта стучит, он мудз.
— Ӧні петкӧдлы, кыдзи тэ лэдзан мӧлӧтсӧ.
— Бура видзӧдӧм бӧрын Миша ставсӧ гӧгӧрвоис:
— Стӧчджыка кӧ шуны, тэ он лэдз мӧлӧтсӧ, а став сьӧктанас зымкнитан кӧрттув шляп вылӧ.
Правильнӧ ме шуа?
— Артмӧ, сідз...
А став челядьсӧ колӧ велӧдны?
Сідзкӧ ме дыр тані лоа?
— Тэ велӧдан морт дасӧс, и найӧ сэки лоасны стахановскӧй метод кузя инструкторъясӧн.
А кӧсъян филиалӧ кольччыны?
— Кыдз нӧ ог! — веськыда висьталіс Костя.
— Мый ме сэні кута подсобнӧйӧн уджавны!
— Ставсӧ артыштӧма! — шуис Миша.
— Менам сэтшӧм жӧ план.
Мӧдім водзӧ!
Ӧні петкӧдлы, кыдзи мӧлӧтыс должен инмыны кӧрттув шляптӧ, медым кӧрттувйыс кыв шутӧг пырис пуӧ.
Дыр на сералігтыр да шутитӧмӧн мырсис Миша, нока стахановскӧй школаса будущӧй руководитель эз усвоит, кыдзи колӧ челядьлы передавайтны ӧтчыд кучкӧмӧн кӧрттув тувъявлан искусствосӧ.
Сэк жӧ Костя велӧдчис правильнӧ шуавны кывъяс.
Сэсся Миша думыштіс по-стахановски тувъявлыны кӧрттувъяс да сэтшӧма ылаліс, мый ставсӧ вунӧдіс.
— Лыжинад мунам ог? — тӧдвылӧ уськӧдіс Костя.
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ, читкыралыштісны синъяссӧ, синъясыс привыкнитісны шонді югӧрас, да заводитчис ноксьӧм.
Костяӧс шензьӧдіс сійӧ, мый визув, зіль Миша омӧля сулаліс лыжи вылын.
Спортивнӧй лыжияс вӧліны охотничӧй лыжияс дорысь неудобнӧйӧсь, но Костя пыр жӧ велаліс наӧ, некымынысь кытшовтіс Миша гӧгӧр, коді кызмырдысь восьлаліс эрд вомӧн, бедьяссӧ шыбитіс коз улӧ: «А но найӧс!» — да котӧртіс вогулъяс моз гырддзаӧдыс неуна кусыньтыштӧм кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
— Вай чой горулас исковтам, — предложитіс Мишалы сійӧ.
Миша, сьӧкыда лолалігтыр, видзӧдліс уліӧ да юрнас довкйӧдліс:
— Пожӧмас люкася.
Сэні пожӧмыс уна чурвидзӧ.
— А тэ пожӧмсьыс бокӧ...
— А сэки ме обязательнӧ мӧд пожӧм чега, медся кызсӧ.
— Кутшӧм тэ! — шогӧ усис Костя да горӧдіс:
— Видзӧдлы, видзӧдлы, зверь! — и индіс пожӧмувса паськыд коктуй вылӧ.
— Кутшӧм сэн зверь! — шензис Миша.
— Навернӧ, мӧс вӧлӧма...
— Кутшӧм мӧс!
Шуа, зверь! —
И шуис:
— Сохатӧй тані вӧлӧма... но, либӧ карса ногӧн — йӧра.
Гӧгӧрвоан?
— Мый нӧ, вермас лоны, — сӧгласитчис Миша.
— Ме кывлі, мый кымынкӧ во сайын татчӧс парк культураӧ волӧмаӧсь кык йӧра.
Кар дорын найӧс оз позь кыйны, вот найӧ и шӧйтӧны кытсюрӧ.
Тӧдан, мый ме думышті, корешок?
Сюри кӧ прӧст кад — ислав пӧттӧдзыд.
Котӧрт аслад зверь бӧрся, а ме муна гортӧ да лыддьысьышта...
ТАЙГАЛӦН ЧУКСАСЬӦМ
Другыслы нюммуныштӧм бӧрын Костя тӧвзьыштіс гӧра горулас — эз сохатӧй бӧрся, а прӧста сідзи.
Ичӧтик фигурка, ас бӧрсьыс кокньыдик югъялысь лым-бус кымӧр колигтыр, тӧвзис пожӧмъяс костті.
Со туй вылас паныдасис кутшӧмкӧ мыджӧд — лымйӧн тырӧм мыр либӧ из.
Костя ёкмыльтчис, лэптыштіс лыжисӧ, чеччыштіс да бара тӧвзис кыз пуяс костті.
«Чертёнок!» завидьтӧмӧн мӧвпыштіс Миша.
Костя лэбис век ылӧджык.
Воздухыс тыртіс морӧссӧ, шутьляліс пельясас, сотіс чужӧмсӧ.
Сійӧ вунӧдіс ставтор йывсьыс, мый вӧлі тайӧ пожӧмъяс саяс.
Тайга, рӧднӧй тайга, кодӧс немвиччысьтӧг аддзис ыджыд кар дорысь, примитіс сійӧс — эз гӧстьӧс, а кӧзяинӧс.
Сійӧ исковтіс гӧра мылькъяскостса увтасӧ да, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр, котӧртіс.
Мича, гырысь вӧр, сӧмын вывті нин сӧстӧм.
Кутшӧм завалъяс заводитчывлісны Румянцевка сайын пӧшти дзик пыр, мыйта сэні вӧвліны пӧрласьӧм пуясыс, колодаясыс, кутшӧм частӧ туйсӧ орӧдлывлісны ичӧтик юяс!
Но и тані лӧсьыд!
Быд пожӧм сетӧ сылы ассьыс мыйтакӧ сӧстӧм ловшысӧ, быд пожӧм мыйкӧ вашкӧдӧ.
Лапъяс костті тыдалӧ нежнӧй турунвижкодь рӧма небеса, сьӧд лысъяс вылын куйлӧ шонділӧн блед зарни югӧр, а гӧгӧрыс уна коктуйяс — и кӧчьяслӧн, и ручьяслӧн, и сьӧдбӧж котӧртӧма...
Тайӧ горт, тайӧ сылӧн горт, и мелі пожӧмъяс сійӧс сетӧны ӧта-мӧдыслы.
Со сійӧ — кутшӧм кыз, паськыд!
Татшӧм пожӧмъяс улын <ns>маньси</ns> нывъяс лӧсьӧдлӧны становье, кор ковмас узьны тайгаын.
Пу вылӧ ӧшӧдасны кӧр ку, сідзкӧ, найӧ гортынӧсь, пестасны ичӧтик бипур и, кокъяснысӧ уліаныс сюркнялӧмӧн, пукалӧны, кыӧны кӧсанысӧ, сёрнитӧны вӧрса выльторъяс йылысь, сералӧны зонъясӧс да ошйысьӧны югъялысь сикӧтш сунисӧн либӧ удачнӧя лыйӧмӧн.
Сійӧ сук вӧр саяс, кытчӧ некор эз инмыв тӧвру, бур эськӧ лӧсьӧдны ыджыд становье кӧр обозлы, кор <ns>маньсияс</ns> нуӧны ылі приискӧ грузъяс.
Песты кузь бикывъяса бипур-ноддя да шоныдінын шойччы.
Сьӧд синма том нывбаба разяс небыд кӧр воль, киӧ босьтас орешки ядро кодь пасьтӧм, тыр виръяя ичӧтик кагаӧс и мӧдас сійӧс качӧдлыны, мелі кияснас кутны да окавны, а кага ичӧтик кияснас нюжӧдчӧ быдторйӧ, мый югъялӧ, — бипурса бикывйӧ и шонді югӧрӧ.
Регыд, регыд сійӧ аддзас Митрийӧс.
Найӧ сёрнитчисны, мый Костя котӧртас вокыслы паныд тайгаын ӧткӧн чурвидзысь сьӧд из дорӧ.
Митрий, навернӧ, петіс нин индӧм местаӧ да сюся кывзысьӧ.
Мехӧвӧй шапкаыслысь кузь пельяссӧ кӧрталӧма бӧрӧ, чужӧмыс гожъялӧма, а пиньясыс сэтшӧм еджыдӧсь, мый ылісянь тыдалӧ весиг сылӧн шпыньялӧмыс.
Митрий горӧдас: «Кӧн нӧ ветлан?», а Муська гажаа увтігтыр уськӧдчас Костя кок улӧ.
Муртса синсӧ чӧвтлӧмӧн сійӧ аддзас, кымын ур ку кӧвъялӧма Митрийлӧн вӧняс да мый ещӧ сылы сюри туяс, но шуас гортса делӧяс йылысь: «А бабка Павлина ӧні тэныд пывсян ломтӧ...
А дядька Колыш аски корӧ пельмень сёйны», и найӧ мунасны квартираас Костя лыжняӧд.
Сійӧ воис сьӧд скала дорӧ и эз дзик пыр гӧгӧрво, мый скала дорын лыжи бедьяс вылӧ лэдзчысьӧмӧн сулалысь морт, — абу Митрий.
Мортыс вӧлі статнӧй, мелі чужӧма, шоныд шапкаа, пельпом сайын винтовкаӧн.
— Здравствуйте, — солиднӧя шуис Костя.
— Ло здоров!
Кутшӧм стильӧн котралан?
Кӧні велӧдчин?
— Ачым велӧдчи да Митрий велӧдіс, братан менам...
Фронт вылын сійӧ.
— Сідзкӧ, паныдася сыкӧд...
— А ме сылӧн рӧднӧй вок, Константин Григорьевич Малышев, — тэрыба содтіс Костя.
— Со ӧд, кутшӧм лӧсьыда артмӧ! — серӧктіс военнӧй морт.
— Ме думайті сӧмын сійӧ тэныд вок, а вӧлӧмкӧ, и тэ сылы вок.
Тӧдвылӧ босьтам... —
Пась пӧла увсьыс сійӧ перйис фляга, вӧзйис:
— Юышт чайсӧ! — и алюминиевӧй стӧканӧ кисьтіс чӧскыд юмов сук чай.
— Прӧщай, детинка, ме муні! — шуис морт да мӧдӧдчис водзӧ гырысь мича воськовъясӧн, быттьӧкӧ лыжиясыс асьныс кывтісны лым вывтіыс, а налӧн кӧзяиныс сэк кості бедьяснас мерайтіс туйсӧ.
Костя думыштіс, мый тайӧ, колӧ чайтны, медся бур стиль.
Друг сійӧ аддзис, мый вӧсньыдик кыддзӧн кык пельӧ поткӧдӧм шондіыс дзик пыр инмӧдчас гӧра мылькйӧ.
Гортӧ колӧ мунны...
А мыйла гортӧ?
Вӧлі кӧ эськӧ пищаль да няньтор — абу ӧмӧй тані сылӧн гортыс?
Со кыдзи вужнас пӧрӧма пожӧм, вывлань чургӧдӧма кос вужъяссӧ.
Вужъяс увсьыс весавны сёйсӧ, ваявны коз лысъяс, шельсӧ куим весь судта тыртны, пытшкас вевттьыны лазсӧ — и кыдзи быттьӧ кос, шоныд вӧрса чомйын!
Битӧг узян, ловъя чеччан...
Шондіыс лои ыджыд, гӧрд, лэдзчис гӧра мыльк вылӧ, дорыс сылӧн саяліс.
Пу лысъясыс вевттьысисны сук розовӧй краскаӧн.
Вӧрын кыліс вашкӧдчӧм:
«Мунан?
Мыйла?»
Сьӧлӧмыс вочавидзис: «Гашкӧ, регыд бӧр локта».
Костя котӧртіс гортас, юрас чужис сылӧн важнӧй решение.
Кор сійӧ выльысь аддзис резнӧй керкасӧ, решениеыс вӧлі нин дась.
ТАМГА
Миша клеитіс конверт.
— Ме уверен, — шуис сійӧ, — мый вокыд тэнад письмӧсӧ фронт вывсянь ыстӧ нин, а Колобурдина прӧста оз тӧд, кытчӧ найӧс мӧдӧдны.
Ӧні ставыс ладнӧ.
Письмӧсӧ лэдзам почтӧвӧй ящикӧ и кутам виччысьны ӧтвет.
Найӧ пуисны картупель да сёйисны.
Костялы вӧлі гажтӧмкодь, быттьӧкӧ корсис бурджык здук, медым панны серьёзнӧй сёрни.
— Димитрий йылысь шогсян? — юаліс Миша.
— Делӧ эм, — важнӧя вочавидзис Костя.
— Ыджыд?
Международнӧй масштаба?
Тӧдмӧд...
Мишалысь складнӧй пурт босьтӧм бӧрын Костя бергӧдчис, гач подпушкаысь резьӧдіс вурыссӧ, перйис сюмӧд тор, кодӧс вӧлі гартыштӧма зумыд трубкаӧ, разис сійӧс да мыччис интересуйтчӧмӧн видзӧдысь Мишалы.
— Мый тайӧ?
— Тамга.
Он аддзы али мый?
— Збыльысь, тамга, быттьӧкӧ ловъя! — шутитӧмӧн радліс Миша, видлаліс сюмӧд вылӧ гӧлубӧй краскаӧн вӧчалӧм прӧстӧйиник рисунок.
— Вот сӧмын жаль — ме ог гӧгӧрво, мый лоӧ тамгаыс.
Тешкодь морт киас кутӧ ньӧввуж да куим стрела...
А мый вылӧ тайӧ тамгаыс?
— Тэ сійӧс кӧть кутшӧм <ns>маньси</ns>-вогуллы петкӧдлы, а сійӧ тэнӧ медся пӧрысь Володька Бахтиаров дорӧ нуӧдас.
Тэ сылы тамгасӧ сетан, а сійӧ тэнӧ лӧз ру пытшкӧ нуӧдас.
— Кутшӧм нӧ лӧз ру?
...Кор Костя помаліс повестьсӧ сьылысь черияса да зарни пыдӧса Святӧй ты йылысь, кытчӧ туйсӧ тӧдӧ пӧрысь Бахтиаров, Миша юаліс:
— Извиняйтча, гражданин, мыйла ті меным висьтавланныд челядь мойдъяссӧ?
Неужели тэ татшӧм глупостьяссӧ веритан?
Торъя ёна Костяӧс ӧбӧдитіс сійӧ, мый сылӧн другыс сідзи и шуис: «Извиняйтча, гражданин».
Чужӧмыс сылӧн пемдіс, синъясыс скӧрысь югнитісны.
— Ме делӧ висьтала, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, тэ менӧ коран мунны лӧз ру пытшкӧ?
— Кора вот, — шуыштіс Костя.
— Кыдзи кӧсъян, сідзи и вӧч.
— Бур, видзӧдлам вопроссӧ технически, — серьёзнӧ шуис Миша.
— Медым весиг ставыс сідзи, кыдзи тэ шуан.
Коді миянӧс лэдзас заводысь?
— Но, оз лэдзны... — шуис Костя.
— Сідзкӧ нӧ тэ предлагайтан пышйыны?
Эз ёртыслӧн кывъясыс вӧрзьӧдны Костялысь сьӧлӧмсӧ, а сійӧ подозрительностьыс, коді тӧдчис тайӧ кывъясас.
Збыльысь, аслас ичӧт ёрт вылӧ Миша видзӧдіс сідзи, быттьӧ аддзис бокӧвӧй лёк мортӧс.
— Металлсӧ мыйта ваям! — тэрмасис ассьыс позициясӧ ёнмӧдны Костя.
— Дас килограммӧн этша пыдди.
Збыль шуа...
— Но, шуам, ваям ми зӧлӧта.
Водзӧ мый?
Озыръясӧн лоам? — юасис Миша.
Заводитчис медся сьӧкыдторйыс.
Миша кывъясын тӧдчис лёкысь сералӧм: тайӧ инмӧ вӧлі не сӧмын став думыштӧмторйыслы, но и Костялы, код дінӧ нӧшта минута сайын на Миша относитчис сэтшӧм доверчивӧя.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый аслас друг синводзын пӧгибнитӧ.
— Ми аслыным сӧмын этшаник...
но, ичӧтика овмӧдчыштны кольӧдам, а мукӧдсӧ ставнас сдайтам, — объяснитіс Костя.
— Танкъяс, быдсяма оружиеяс ньӧбны.
Севолод шуӧ, — зӧлӧтаыс пӧ колӧ уна.
— Вот, вӧлӧмкӧ, мыйын делӧыс! — кокняммыштӧмӧн шуис Миша.
— А ме думайті тэ аслад зеп йылысь тӧждысян.
Куим нёльӧд юкӧнсӧ мыжыслысь бокӧ шыбитам!
Ӧні кывзы, корешок.
Кӧть весиг ставыс тайӧ, мый меным висьталін, дзик правда, тайӧ делӧад ме тэныд абу ёрт.
Сьылысь черияслы заводын некод оз верит, некод миянӧс оз лэдз, а пышйыны ме, гӧгӧрвоана, ог кӧсйы.
Тайӧ лоӧ предательство, гӧгӧрвоан?
Ме комсомолец, Костя, а комсомольскӧй честьыд ставторсьыс донаджык.
Кыдзи ме верма пӧръявны комсомолӧс, кыдзи верма эновтны уджӧс, код бӧрся следитӧ ачыс Сталин ёрт?
Ӧні висьтав, коді сэтшӧм Всеволодыс, кутшӧм отношение сійӧ имеитӧ... лӧз ру дінас.
Кор Костя объяснитіс, мый Сева Булкин — тайӧ буретш сійӧ «зӧлӧта корсьысьыс», кодӧс Миша аддзыліс заводӧ воан лунӧ, кор Миша тӧдмаліс, мый Сева да Колька Глухих добивайтчӧны, медым Костя найӧс нуӧдіс зӧлӧтала, сійӧ бара тревожитчис:
— Зэв гӧгӧрвоана, «зӧлӧта корсьысь» тэнӧ пышйыны велӧдӧ!
Непременнӧ кора Зиночкаӧс, медым сійӧ босьтчыліс тіян компанияӧ.
Ті йӧйталігад сэтшӧмтор вӧчанныд, мый нэмтӧ ковмас казьтывны.
Делӧыс артмис неладнӧ.
Костя повзис, мый татчӧ сюйсяс шума Зиночка Соловьёва, а Сева да Колька аддзасны, мый Костя найӧс выдайтіс, кӧть ачыс жӧ панліс лӧз ру йылысь сёрнисӧ.
— Тэ Зиночкаыслы эн висьтав, — бормочитіс Костя.
— А йӧйтавныд дугдан?
Непременнӧ вӧча сідзи, медым тэ филиалӧ колин.
Ме ордын овны кутан.
Тэныд велӧдчыны колӧ, та йылысь ме тӧждысьышта.
А «зӧлӧта корсьысьыдлы» висьтав, мый сылӧн юрас йӧй думъяс.
Ӧд кутшӧм герой!
Сытӧг быттьӧ государство оз вермы перйыны сы мында зӧлӧта, мыйта колӧ.
Ӧшибайтчӧ!
И ӧні зӧлӧтатӧ перйӧны уна — та йылысь газетаясын гижӧны.
Но ӧні миянлы донаджык мӧдпӧлӧс зӧлӧта.
— Кутшӧм нӧ сійӧ? — эскытӧма юаліс Костя.
— Вот кутшӧм. —
Миша босьтіс сылысь чорыд кияссӧ, пуктіс пызан вылӧ, а сійӧ кияскӧд орччӧн пуктіс ассьыс кулакӧ чабыртӧм кияссӧ.
— Вот медся дона зӧлӧтаыс — миян киясным.
Найӧ долженӧсь фронтлы сетны оружие — сы мында, мыйта колӧ.
Вот миян завод вӧчӧ «катюшаяс», вот Ыджыд заводыс, коді басӧн тутсӧ, пӧжалӧ нин танкъяс, пирӧгъясӧс моз.
И оз сійӧ ӧтнас.
Колӧ сӧмын, медым кияс вӧчисны сійӧс, мый тшӧктас Сталин.
Ачыд думыштлы, мый лоас, мунас кӧ заводысь рабочӧй.
Тайӧ дзик жӧ фронт вылысь мунӧм кодь.
Уджалан кияс, уджалӧны кӧ найӧ честнӧя, донаджыкӧсь быдсямапӧлӧс зӧлӧтаысь.
Нэмнас первойысь Костя ыджыд уважениеӧн видзӧдліс аслас чорыд, ён кияс вылӧ.
— Ставсӧ гӧгӧрвоин? — юаліс Миша.
— Яснӧ, гӧгӧрвои, — вочавидзис Костя.
— Оз позь заводысь мунны.
— Точка! — помаліс Миша.
Тайӧ войӧ сохатӧй эз лок эрд вылӧ, кӧні сулаліс джуджыд вевта резнӧй дом.
Тайга, тыдалӧ, дӧгадайтчис, мый Румянцевкаысь детинка бура гӧгӧрвоис, мый сылӧн збыль местаыс заводын, мый сійӧ оз имеит право эновтны производство, кытчӧдз сылӧн киясыс победа ради оз вӧчны ставсӧ, мый налы прикажитас Сталин.
Витӧд глава
НАСТАВНИК
Тарнӧй цехын вӧліны эз этша бура уджалысьяс.
Костя Малышевлӧн стахановскӧй школаӧ бригадиръяс сетісны вит медбур ударникӧс.
Ставныс найӧ вӧліны асланыс наставникысь ыджыдджыкӧсь да та вӧсна сы дінӧ относитчисны неуна сералӧмӧн.
Миша поліскодь, мый Малышок яндысяс, растеряйтчас, асьсӧ петкӧдлас ичӧтӧн, но сійӧ ылаліс.
Суровӧй Войвыв крайын, кӧні быдмис Костя, природакӧд йӧзыс тышкасьӧны артельнӧя: найӧ ӧтвылысь мыськалӧны зӧлӧта, лэдзӧны вӧр, ветлӧны кыйсьыны.
Артельясын старшӧйлӧн кывйыс — закон, но старшӧйӧн лоӧ сійӧ, кодлӧн эм ыджыдджык опыт.
Аслас ученикъяс вылӧ спокойнӧя видзӧдлӧм бӧрын Костя нинӧм шуавтӧг сувтӧдіс куим кӧрттув да куимысь кучкӧмӧн тувъяліс найӧс.
— Коді тадзи вермас? — юаліс сійӧ.
— <rus>Подумаешь</rus>, шензьӧдіс! — мӧдісны сёрнитны челядь.
Вит мортысь куимӧн вӧчисны тадз жӧ.
«Фокусыд эз артмы», думыштіс тӧждысьӧмӧн Миша, но Костя, быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, сувтӧдіс дас кык кӧрттув да тувъяліс найӧс.
— А ӧні коді? — юаліс сійӧ.
Нёль кӧрттув помся тувъяліс ичӧтик серьёзнӧй Валя Вихряков, мукӧдъясыс и нёльсӧ эз тувъявны.
— Мый нӧ ті! — серьёзнӧя шуис Костя.
— Меным кӧть сё кӧрттув сувтӧд, ставсӧ тувъяла.
Колӧ кужны! —
Сійӧ сёрнитіс чорыда, ошйысьтӧг, и Миша успокоитчис.
— Вот тэ, Вихряков...
Тэ уджалан лючки, а мӧлӧттӧ неправильнӧ кутан, кӧрттувйыс тэысь оз пов.
Тӧкӧтьӧ неладнӧ — кӧрттувйыс бок вылас водӧ.
Вай китӧ!
Валя недоверчивӧя нюжӧдіс кисӧ,
Костя сійӧс бергӧдіс сідзи, медым позьӧ вӧлі пуктыны пев чунь гыж вылас улӧ юрӧн кӧрттув шляп, но кӧрттув эз ӧшйы.
— Аддзан, ичӧтика и уджалін, а киыд тіралӧ.
Тэ мӧлӧтсӧ кут небыдика, воздухас.
Мӧлӧтнас тэ ворс...
«<rus>Честное слово</rus>, сійӧ молодец! — радліс Миша.
— Тайӧ примерсӧ сійӧ ачыс думыштіс.
И кытысь сійӧ татшӧм кывъяссӧ босьтіс?
Вот чудак!»
А Костя висьталіс дедушка Ваклысь кывъяссӧ, кодъясӧс дедушка Вак кывліс коркӧ аслас дедсянь, коді кедрӧвӧй вӧрысь стрӧитіс ӧдвакӧ эз ставнас Ивдельсӧ.
Мишаӧс корисны срочнӧй делӧ кузя.
Кор сійӧ бӧр локтіс учебнӧй верстак дінӧ, будущӧй инструкторъяс тотшкӧдчисны мӧлӧтъясӧн, а Костя сюся наблюдайтіс на бӧрся.
— Уджыс мунӧ, ребята? — юаліс Миша.
— Нинӧм торъяыс, — шуис латшкӧс тушаа, самостоятельнӧй подросток Петя Гусаков.
— Колӧ сӧмын кӧрттувъяссӧ сатшӧдны <ns>пер-пен-ди-ку-ляр-нӧ</ns>, а мӧлӧтсӧ лэдзны <ns>па-ра-ллель-нӧ</ns>, —
и сійӧ ӧтчыд кучкӧмӧн кӧрттувсӧ тувъяліс пуӧ.
— Вот молодец работник! — ошкис Костя,
и ученикыслы лои нимкодь.
Юркнитіс ӧбеденнӧй гудок.
Миша нуӧдіс петанінӧ Костяӧс сідзи, медым сылӧн другыс прӧйдитіс сійӧ верстак дортіыс, код сайын уджаліс войдӧрлун.
Верстак весьтын ӧшаліс сера обойнӧй бумагаысь плакат; сэтчӧ вӧлі гижӧма: «Привет Костя Малышевлы да Клава Еремеевалы!
Тӧрыт найӧ тыртісны нормасӧ 225 процент вылӧ».
Вӧлі зэв нимкодь, мый Костя йылысь гижисны татшӧм гырысь букваясӧн.
— Клаваыс кӧні? — юаліс сійӧ.
— Сійӧс босьтісны моечнӧй цехӧ — мӧлӧтӧн сылы век жӧ сьӧкыд.
... Тарнӧй цехын бара заводитчис удж.
Тотшнитіс ӧти мӧлӧт и кывзысис — эмӧсь-ӧ шумитыштны окотитысьяс?
Пыр жӧ вочавидзис мӧд мӧлӧт.
Мыйкӧ дыра найӧ чуксасисны: «Тотш али не тотш?» — «Дерт, тотш-тотш».
— «Но, мед тотш-тотш-тотш!»
Кодъяс заводитісны, на дінӧ ӧтлаасисны мукӧдъяслӧн мӧлӧт шыяс, и регыд быдлаын кыптіс шум.
Торъя нин тэрыба тотшкӧдчисны мӧлӧтъяс сэні, кӧні стахановскӧй удж метод кузя будущӧй инструкторъяс велӧдчисны правильнӧ тувъявлыны кӧрттувъяс.
«КАТЮШАЯС»
Смена помасис.
Цехыс тыртӧммис, сӧмын верстьӧ рабочӧйяс чукӧртісны на ящикъяс.
— Малышок, мӧдім! — филиалса начальник дорысь локтӧм бӧрын чукӧстіс сійӧс Миша; настроениеыс сылӧн вӧлі вывті бур да, Костялы спокой сеттӧг, сійӧс тӧдмӧдіс ыджыд выльторйӧн: — Эска, мый тэнад делӧыд артмас.
Начальник корас заводса <rus>отдел кадров</rus>ӧс закрепитны тэнӧ филиалӧ.
Доволен?
Костя вочавидзис паськыда нюммунӧмӧн.
Найӧ вуджисны филиал двор вомӧн.
Центральнӧй корпус сайын Костя аддзис металлическӧй детальяслысь штабельяс, кодъясӧс вӧлі вевттялӧма пӧвъясӧн; детальыс вӧлі уна — уна-уна тысячаяс.
— А татшӧмъяссӧ миян заводын оз вӧчны, — штабельяссӧ видлалігтыр шуис сійӧ.
— Да, найӧс мукӧд заводъясысь мӧдӧдӧны.
Центральнӧй зданиеӧ пыранінын Миша мыччӧдліс красноармеецлы гӧрд пропуск, и найӧ веськалісны ыджыд да ляпкыдик цехӧ.
Цехыс вӧлі тырӧма шоныд руӧн, та вӧсна электрическӧй лампочкаяс тыдалісны ӧшкамӧшка кодь кытш пиын.
Гыӧртӧм воротаяс воссисны.
Кӧтасьӧм рельсъяс вывті сук ру ёкмыльяс пиын гӧгыльтчис детальясӧн грузитӧм вагонетка.
— Тайӧ детальясыс миянӧ ылісянь локтісны.
Аддзан, кутшӧма найӧс мавтӧмаӧсь, медым найӧ эз сімны, — шуис Миша.
Брезентӧвӧй кепыся нывбабаяс лэдзавлісны детальяссӧ пӧсь ва тыра пӧртйӧ, сэсся найӧс тэчисны пызанъяс вылӧ да сылӧм сук маслӧсӧ весалісны первой пу гогынъясӧн, а сэсся ветьӧкъясӧн.
Ковмыліс вежны некымын ветьӧк, кытчӧдз стальыс эз кут зеркалӧ моз югъявны.
Ылі пельӧсын юркнитіс гӧлӧс, сэсся ещӧ ӧтик, и сэсся ставӧн мӧдісны сьывны.
Костя аддзис Клава Еремееваӧс.
Сійӧ сьыліс медгора да шпынняліс.
Кывзысьыштӧмӧн Костя разберитіс выль песнялысь кывъяс.
— Вот мыйла миянлысь снаряднымӧс шуӧны «катюшаӧн»: сійӧ лӧсьыда сьылӧ, — шуис Миша.
— Кор «катюша» лэбӧ, сэки быттьӧкӧ небесаыс торъясӧ потласьӧ и биа бӧж артмӧ.
Сэсся кучкас — ставсӧ сотас.
Фронтовикъяс миянлысь продукциянымӧс ёна радейтӧны...
— Колӧ унджык вӧчны «катюшаяссӧ», медым став фашистъясӧс сотны да посньыдик торъясӧ чашйыны! — решитіс Костя.
Сборочнӧй вежӧсын рабочӧйяс бура видлалісны детальяссӧ, веситалісны, медым став снарядъяс вӧліны ӧткодь весаӧсь.
Бокланьын, кӧрт ширмаяс сайын, дзирдаліс электросварка.
Сварщик чужӧмсӧ вевттьӧма стеклӧ синъяса кӧрт маскаӧн, а маска увсьыс тыдалыштіс паськыд тош, и Костялы тайӧ кажитчис тешкодьӧн.
Упаковочнӧй вежӧс ӧдзӧс дорысь Костя аддзис ставнас «катюшаӧс».
Сійӧ Костялы эз кажитчы страшнӧйӧн, но Миша шуис, мый кор сійӧс зарядитасны уральскӧй рокӧн, сэки эн матыстчы.
Найӧ пырисны коридор кодь кузь да векни помещениеӧ.
Стенъяс пӧлӧныс дзик пӧтӧлӧкӧдз куйлісны югъялысь «катюшаяс», быттьӧкӧ чипасын пес.
Костя места вылас эз кут ӧшйыны: мыйла найӧ тані куйлӧны, кор прикажитӧма «катюшаясӧс» мӧдӧдны фронт вылӧ, и кымын регыдджык, сымын бурджык?
— Да, ставсӧ колӧ мӧдӧдны, — шуис Миша.
— Колӧсӧ колӧ, а тараыс оз тырмы...
Коридор помын кымынкӧ детинка разялісны «катюшаяс», найӧс тэчисны ящикъясӧ, а ящикъяссӧ грузитісны вагонеткаясӧ.
— Эй, Миша, кӧні упаковкаыд? — горӧдіс мугов чужӧма, скуластӧй том зон, тыдалӧ, бригадаысь главнӧйыс.
Тайӧс аддзан? —
И сійӧ тшӧканас индіс гӧтӧвӧй «катюшаяс» штабель вылӧ.
— Дзик синтӧммин?
Да?
Первойсӧ сійӧ сёрнитіс шуткаӧн моз, но сэсся скӧрмис.
— Тэ, Мингарей, эн шумит, — ӧбӧдитчӧмӧн дугӧдіс сійӧс Миша.
— Миян цехын рабочӧйяс оз тырмыны, а век жӧ ми тӧрыт и талун цехӧвӧй нормасӧ сетім...
— Норма, норма! — суитчис сэтшӧм жӧ скуластӧй да скӧр подросток, колӧ чайтны Мингарейлӧн вокыс.
— А долгтӧ кор мынтанныд?
Кытчӧ «катюшасӧ» пакуйтны?
Тэнад нормаӧ?
— Да, шуны кӧ, граждана, кӧні тараыс? — юаліс вагонетка вылӧ пелька ящикъяс лэпталысь кузь тушаа, косіник рабочӧй.
— Бӧръя десятка пакуйтам, а сэсся мый?
«Катюшаястӧ» тэ фронт вылас зептад нуан?
Буксир тіянӧ колӧ мӧдӧдны, медым гӧгӧрвоинныд!..
— Фронтлы отсасьысьяс!
Лодырьяс! — «катюшаяс» штабель сайсянь кыліс гора да сералана гӧлӧс.
— Став филиалсӧ тарникъяс проваливайтӧны, сӧвестьыс налӧн абу!
Миша эновтіс вензьыны да мӧдӧдчис петанінӧ.
Мингарей, кияссӧ зептӧ сюйӧмӧн да рушкусӧ чургӧдӧмӧн, муніс водзынджык.
— Норма эм — тара абу, — Мишаӧс дэльӧдӧм могысь шуаліс сійӧ.
— Кияс зептӧ сюйӧмӧн ветлӧдлӧ, нинӧм оз вӧч...
Ай уджалысь! Ай башка!
Костя кӧсйис нин пельпомнас Мингарейлы тувкнитны сідзи, медым сійӧ тутіс, но Миша босьтіс сійӧс киӧдыс, и найӧ петісны цехысь.
Первой Миша скӧра чӧв оліс, а сэсся заводитіс сёрнитны:
— Аддзан, кутшӧм ёна ящикъясыс колӧны!
Прӧстӧй штука — пӧвъяс да кӧрттувъяс, а тара оз тырмы — и «катюшаяс» куйлӧны.
Заводъяс сетӧны век унджык детальяс, а ми кашкам, «катюшаяс» мӧдӧдан график ог быд лун тыртӧ...
Думайтан, абу яндзим Сталин ёрт водзын?
Кутшӧм ещӧ яндзим!
Ме эськӧ ӧні жӧ му пырыс муні, ковмис кӧ сылы рапорт сетны...
Филиалса начальник шуӧ, мый ми кутам паськӧдны цех да заводын ещӧ ӧти сборка стрӧитам.
А тэ регыдджык велӧд челядьсӧ мӧлӧтнад вӧдитчыны.
Тайӧ ыджыд отсӧг фронтлы!
ТРЕВОГА
Ӧні Костя бура гӧгӧрвоис, мый таратӧг, ящикъястӧг абу «катюша», мый сійӧ занят ыджыд делӧӧн, да старательнӧя велӧдіс челядьӧс.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс завод йылысь, Сева йылысь...
Катя Галкина йылысь сійӧ сідзжӧ сэтшӧм ёна вунӧдіс, мый нарошнӧ нинӧм эз думайт сы йылысь.
Мыйла сылы думайтны вӧлі завод йылысь, кӧні сійӧс лыддисны бӧръя паличӧн кӧлесаын да кӧні ышнясьысь нывка ӧтчыд ӧткажитчис ӧбедайтны сыкӧд ӧти пызан сайын, — да, да, столӧвӧйын вӧлі татшӧм случай!
Ӧбиднӧй казьтыланторъяс чукӧрмисны уна, и сійӧ век ёнджыка вунӧдіс завод йылысь, но ачыс заводыс казьтыліс, кытчӧ вошис Малышев, коді кӧсйис вундавны сталь.
— Малышок, тэ прамӧя окопайтчин филиалын, — Костякӧд паныдасигӧн шуис Зиночка Соловьёва.
— Меным висьталіс Миша, мый тэ кӧсъян кольччыны тарнӧй цехӧ.
Дерт, тэ тані вывті ёна выдвинитчин.
А век жӧ тэ висьтав, мый эськӧ тэ бурджыкӧн лыддин: полярникӧн лоны али станок сайӧ сувтны?
— А мый? — юаліс Костя, да ачыс сразу тшӧкмуніс.
— Юалӧмӧн юалӧм вылӧ оз вочавидзлыны, — шуис Зиночка, но вочакыв виччысьны эз кут.
Нинӧм, дзик нинӧм определённӧйсӧ эз кыв Костя, но тыдовтчис, мый сійӧс ньӧти эз эновт станок йылысь мечтаыс.
Станок?
Мыйла сійӧ юаліс станок йылысь?
А друг кӧ...
Ӧбедайтны тайӧ лунӧ Костя муніс ӧтнас, сы вӧсна мый Миша задержитчис заготовкаяс примитӧмӧн.
Костя пуксис сійӧ пызан сайӧ, кӧні ӧбедайтӧ вӧлі Клава Еремеева.
— Кывлін?
Миянӧс регыд татысь бӧр босьтасны заводӧ, — шуис Клава.
— Ок, кутшӧм ме рад, тэ весиг думыштнысӧ он вермы!
Дӧзми мыськасянінын ваын кӧтӧдчыны...
Зиночка талун ветліс заводӧ да шуӧ, мый сэні ставыс пӧ вежласьӧма.
Главк ыстӧма телеграмма, медым срочнӧя паськӧдісны производство.
Миянлы ещӧ уна станок сетӧмаӧсь.
— Кытчӧ найӧс босьтан? — эскытӧма и сэк жӧ надеяпырысь юаліс Костя.
— Кытысь сы мында цехсӧ аддзан да кытысь рабочӧйяссӧ чукӧртан?.. —
Сійӧ повторяйтіс кывъяссӧ, кодъясӧс коркӧ кывліс Бабинсянь, сы вӧсна мый радейтіс повторяйтны солиднӧй кывъяс.
— Но, ог тӧд! — веськодя вочавидзис Клава.
— А сӧмын ставыс тайӧ збыль.
И рабочӧйясӧс, дерт, аддзасны.
Ме радпырысь босьтча станок вылын уджавны.
А тэ кольччан татчӧ инструкторӧн?
— Кыдзи шуасны, — зумыша вочавидзис Костя.
Станокъяс!
Цехын выль станокъяс!
Мечта, коді сыкӧд ӧтлаын воськовтіс завод порог вомӧн, бара сійӧс кутіс кыскыны.
Вот сэні и колӧ вӧлі, медым Миша вынсьӧдіс филиалӧ кольччыны сылысь кӧсйӧмсӧ, но, быттьӧкӧ нарошнӧ, Миша век вӧлі занят да сӧмын смена помын ичӧтика сёрнитыштіс Костякӧд.
— Аски примитам тэ ордысь инструкторъясӧс.
Тайӧс вӧчам торжественнӧя, а сэсся котыртам выль стахановскӧй школа...
Мун гортӧ, бурджыка сёй да вод узьны, менӧ эн виччысь.
Тайӧ ставыс пӧшти эз интересуйт Костяӧс.
Сійӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ муніс гортас, картупельсӧ сёйны весиг эз видлы, унмовсис да садьмис тревогаын.
То сылы кажитчис, мый колӧ бӧр мунны заводӧ, а то жаль лолі филиалыс, жаль Миша, и сійӧ эз тӧд, мый вӧчны.
МӦЛӦТЪЯСЛӦН КОНКУРС
Кор Костя асывнас пырис цехӧ, сійӧ аддзис ыджыд плакат.
Плакат вылын вӧлі би кодь гӧрд куим кыв да сы мында жӧ югыд турунвиж восклицательнӧй знак:
«Ло мӧлӧтлӧн снайперӧн!!!»
Тайӧ сылы сьӧлӧм вылӧ воис.
Кӧрттувъяс тувъялігӧн Костя эз и думыштлы, мый сійӧ снайпер, а ӧні дзик пыр гӧгӧрвоис — сідзи и эм!
Снайпер — сійӧ сэтшӧм стрелок, коді лыйлӧ стӧча.
А ӧшибайтчӧ ӧмӧй сылӧн мӧлӧтыс?
Тайӧ овлӧ сэтшӧм шоча, мый сы йылысь весиг сёрнитнысӧ оз сулав.
Цех шӧрын верстакъяс вӧліны топӧдӧмаӧсь и артмӧ вӧлі помост, а помост вылын сулалісны кык верстак.
На весьтын ӧшаліс татшӧм плакат:
«Снайпер моз тувъялан кӧрттув — веськалан фашистлы сьӧлӧмас!»
Помост дінын жуисны, ызгисны челядь.
Костялӧн ученикъясыс сулалісны торъя чукӧрын.
Найӧ вӧлі повзьыштӧмаӧсь да кутісны радлыны, кор аддзисны ассьыныс наставникнысӧ.
— Кыдзи тэныд кажитчӧ, Малышок? — юаліс Миша.
— Лӧсьыда ӧд Зиночкакӧд ми думыштім мӧлӧтлӧн снайперъяс йывсьыд?
Кыдзи фронт вылын, да ӧд?
Талун нуӧдам мӧлӧтъяслысь конкурс.
Эн подкачайт!
Воис филиалса начальник Шестаков да висьталіс ичӧтик речь:
— Комсомольскӧй организация почин серти ми нуӧдам мӧлӧтъяслысь конкурс... —
Сійӧ недыр чӧв олыштіс да водзӧ мӧдіс сёрнитны дзик прӧстӧя:
— Ребята, заводъяс миянлы сетӧны сборка вылӧ век унджык детальяс.
Ті аддзанныд, кутшӧм штабельяс куйлӧны дворын.
Позьӧ ӧддзӧдны фронтовик-вокъяслы «катюшаяс» тэчӧмсӧ, а тараяс оз тырмыны.
Ящиктӧг фронт вылӧ «катюша» он мӧдӧд, сійӧ радейтӧ бур пу пась. —
Кыліс серам: томйӧзлы кажитчис, мый ящикъяс — сійӧ пу пась.
— Сідзкӧ, вот, колӧ унджык вӧчны ящикъяс, а та могысь колӧ кужны вӧдитчыны мӧлӧтӧн, кыдзи фронт вылын снайпер винтовканас.
Помост вылӧ чеччыштіс Миша.
Конкурслӧн порядокыс татшӧм, — объявитіс сійӧ.
— Быд сменаын ордйысьӧны кык пара.
Первой сменаын — стахановскӧй удж метод кузя инструктор Константин Малышев да пыдӧсъяс тэчысь Люся Полисюк.
Накӧд ордйысьӧ Петр Зозуля, коді эз на овладейт снайперскӧй мӧлӧтӧн, но тырталӧ ӧти да джын, кык нормаӧн лун.
Сылы пыдӧсъяс кутас тэчны Женя Костина.
Быд сменалы сетсьӧ кызь минута.
Видзӧдлам, ребята, кодлӧн кыдзи кутас мунны уджыс!
Томйӧз топыдджыка топӧдчисны помост дінӧ да ланьтісны.
Миша босьтіс Зиночкалысь ичӧтик часі-браслеткасӧ.
— Укладчицаяс, дасьтӧй первой заготовкаяс! — командуйтіс сійӧ.
— Внимание!
Волнуйтчӧмысла воздух ньылыштӧмӧн Костя видзӧдліс заготовка вылӧ, медым не аддзыны сылӧн став движениеяс бӧрся следитысь югъялысь синъяссӧ.
Кыліс чирыштӧм гӧлӧса асъя гудок.
— Заводитім!
И Миша ӧвтыштіс кинас вылісянь улӧ, быттьӧкӧ керыштіс кадыслысь кусӧк.
Первойсӧ Костялӧн чуньясыс эз кӧсйыны кывзысьны.
Найӧ, тыдалӧ, повзисны став тайӧ торжествосьыс — быд чунь тэрмасис водзӧ петны мукӧдъяссьыс, и нинӧм бурыс оз вӧлі артмы: то кӧрттувсӧ уськӧдасны, то неправильнӧ сатшӧдасны, то мӧлӧтыс пӧлӧса мунас.
Сійӧ дӧзмис да дугдіс думайтны, мый сы вылӧ видзӧдӧны.
Видзӧдысьяс кутісны ызгыны: «Петька, эн кольччы!», «Малышок кӧрттув тувъяліс, <rus>честное слово</rus>, тувъяліс!», «Зозуля асьтӧ эн позорит!»
— Ланьтӧй! — важнӧя прикажитіс Миша.
— Ордйысьысьясӧс кора не нервничайтӧдны!
Ӧні Костялӧн бура кывзысисны став чуньясыс да эз чувствуйт некутшӧм нервъяс.
Сійӧ кӧсйис босьтны тувъялӧм щитсӧ, но эз босьт:
дась вылас нин сійӧ пуктіс мӧд щит, тувъяліс сійӧс, выліас пуктіс ещӧ ӧти щит, тувъяліс да куимнан щитсӧ босьтіс ӧтпырйӧ.
— Правильнӧ, — ошкис Миша.
— Кадсӧ экономитан!
Детинкаяслӧн горӧдлывлӧмъяс серти Петя тӧдіс, мый сійӧ кольччӧ, но сійӧ вӧлі настойчивӧй детинка:
сійӧ вӧчис сідзи, кыдзи сылӧн соперникыс, — сідзжӧ кутіс экономитны кадсӧ.
— Вот молодец!
Пырмунігмоз бур примертӧ босьтіс! — гораа шуис филиалса начальник.
— Помалім! — горӧдіс Миша.
Сӧмын ӧні Костя видзӧдліс аслас противник вылӧ.
Петя сэтшӧма вӧлі топӧдӧма паръяссӧ, мый найӧ бледӧдӧмаӧсь да плеш вылас сылӧн югъялісны пӧсь войтъяс.
Костяӧн тувъялӧм ящик пыдӧсъяс стопа вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ чеччыштіс пос вывсяньыс да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, видзӧдысьясӧс йӧткалігтыр, муніс аслас верстак дорӧ.
— Сулав, Петрусь, тадзи оз туй! — сійӧс сувтӧдіс Миша.
— Колӧ ёрта-ёрткӧд киасьны, кыдзи футболистъяс.
Мыйысь ӧбӧдитчин?
Ставсӧ вӧлі вӧчӧма честнӧя, фронтӧвӧй пӧльза вылӧ.
Сідз ӧд, ребята?
Челядь ичӧтика жалитісны Петяӧс.
— Мый тэ, збыльысь! — мӧдісны горзыны найӧ.
— Мыйла дузгӧдчин!
Тэ тадзсӧ верман жӧ!
Петя бӧр бергӧдчис да кутіс Костялысь кисӧ да мукӧд челядьыскӧд ӧтлаын мӧдіс видзӧдны.
— Ребята, результатыс тіян водзын! — объявитіс Миша.
— Мӧлӧтлӧн снайпер Константин Малышев аслас отсасьысь Люся Полисюккӧд сетіс щитсӧ пӧшти кыкпӧв унджык сы серти, мыйта сетіс Петр Зозуля аслас отсасьысь Женя Костинакӧд.
Вот сійӧ мый лоӧ владейтны мӧлӧтӧн снайперъяс моз!
Ставӧн аплодируйтісны, а Костя эз тӧд, кытчӧ воштысьны.
Да сійӧ некытчӧ и эз воштысь: век жӧ долыд, кор ошкӧны бур уджысь.
Сэсся бара заводитчисны волнуйтчана здукъяс.
Помост вылӧ кайисны Костялӧн ученикъясыс, ордйысисны производствовывса медбур ударникъяскӧд да побеждайтісны найӧс.
Ӧні став челядьлы нин вӧлі бура гӧгӧрвоана, мый снайперскӧй мӧлӧт — абу шутка, и найӧ шуалісны ӧта-мӧдныслы, мый снайперӧн лоны позьӧ ӧдйӧ, сӧмын колӧ пӧсявлытӧдз тренируйтчыны кымынкӧ лун.
— Велӧдчӧй, тарнӧй цехса боевӧй томйӧз, тайӧ колӧ фронтлы! — чуксаліс найӧс филиалса начальник, кор конкурсыс помасис.
— Малышевлӧн ученикъясыс тіянӧс вӧчасны мӧлӧтлӧн снайперъясӧн, мед эськӧ вӧлі тіян сӧмын кӧсйӧм.
Быдӧнлы, коді велалас бура вӧдитчыны мӧлӧтӧн, ми сетам выль йӧзысь укладчик-отсасьысьӧс.
Стахановскӧй удж метод кузя инструкторъяслысь первой группа гӧтӧвитӧмысь Малышевлы филиал кузя приказын объявляйтсьӧ благодарность да сетсьӧ полнӧй премия — ватнӧй костюм, гынсапӧг да кык пара белье...
Кажитчӧ, ставыс вӧлі бур, но мыйла нӧ сьӧлӧм вылас эз вӧв сэтшӧм лӧсьыд?
Вот мый вылӧ колӧ вӧлі вочавидзны победительлы.
— Зозуляӧс позьӧ босьтны стахановскӧй школаӧ? — юаліс Мишалысь сійӧ.
— Ошка!
Сёрнит сыкӧд, а то зонмыс нырсӧ ӧшӧдіс.
Кор Костя матыстчис Петя дінӧ, сійӧ петкӧдліс, быттьӧкӧ оз аддзы сійӧс, синсӧ эз лэпты да водзӧ уджаліс.
— Вайлы мӧлӧттӧ, — шуис Костя.
Сійӧ бура видлаліс сійӧс да довкнитіс юрнас.
— Некытчӧ туйтӧм!
Ме татшӧм мӧлӧтнад эськӧ эг и кут уджавны.
Жуялі эськӧ пыр жӧ...
Тэ мыйла воропсӧ чинтін?
Тэ вӧч кузьджыкӧс да эн гӧгрӧсӧс, а со татшӧмӧс. —
И Петялы сійӧ петкӧдліс ассьыс мӧлӧтсӧ.
— Тэ правильнӧ кучкалан, тэ сӧмын мӧлӧтсӧ лӧсьӧд ки сертиыд...
Да кӧрттувсӧ тувъяв эн кыкысь, а ӧтчыд кучкӧмӧн.
— А ме велалӧма кыкысь кучкӧмӧн.
— Кӧсъян стахановскӧй школаӧ локны?
Велалан, кыдзи колӧ...
— Бур, — вочавидзис Петя быттьӧ веськодя, а збыльысьсӧ радліс.
Ӧні, кажитчӧ, ставыс лои зэв бур — мыйла жӧ сьӧлӧм вылын вӧлі сэтшӧм сьӧкыд?
Тайӧ лунас Миша сетіс Костялы шойччыны, но бурджык эськӧ вӧлі, Костялӧн эз кӧ вӧв свободнӧй кадыс.
Сійӧ видзӧдліс, кыдзи сылӧн ученикъясыс велӧдӧны подшефнӧйяссӧ, а мыш саяс сулаліс ӧтарӧ кӧвъясьысь тревога.
Сійӧ век лӧсьӧдчис сёрнитны Зиночкакӧд да эз решитчы.
Миша бара оз вермы сыкӧд ӧтлаын колльӧдны рытсӧ — сійӧ задержитчис филиалса начальник ордын совещание вылын.
ВИЧЧЫСЬТӦМТОР
Миша зілис не шумитны, пырис комнатаӧ, чукӧстіс: «Узян, Малышок?», ӧзтіс дзузган да разис ыджыд пакет.
Пакетын вӧліны ватнӧй костюм, пемыдруд, бура гындӧм гынсапӧг да кык пара бязевӧй белье.
Став тайӧ озырлунсӧ Миша пуктіс табуретка вылӧ, медым Костя садьмӧм бӧрас пыр жӧ аддзис премиясӧ, пуксис пызан дорӧ да думыштчис.
Ун йывсьыс Костя кажитчис мыйкӧ йылысь тӧждысьысьӧн — позьӧ вӧлі эськӧ шуны, мый мӧлӧтлӧн знаменитӧй снайпер узьӧ кулакъяссӧ чабыртӧмӧн.
Миша ышловзис...
Сійӧ привыкнитіс этша сёрниа тайӧ детинка дінас, коді шоча нюмъявліс, но сэтшӧм паськыда, мый ӧтчыдысь нюммунӧмыс сылӧн вежліс вит обыкновеннӧйысь не этшаджык.
— Мый нӧ, — ышловзьӧмӧн мӧдіс сёрнитны Миша, — гашкӧ, век жӧ артмас миян ног...
Ещӧ клопочитыштам...
Син улӧ сылы уси записка, кодӧс кольӧма вӧлі Костя: «Картошкасӧ <ns>сьой</ns> пач вылысь».
Сійӧ перйис карандаш, <ns>«сьой»</ns> пыдди гижис «сёй», пуктіс отметка «2» да пач вылысь босьтіс пӧртсӧ.
Мӧд луннас Костялы Миша эз дзик пыр висьтав неприятнӧй выльторсӧ.
Сійӧ лэдзис аслас друглы любуйтчыштны гынсапӧгнас, отсаліс лӧсьӧдны ватнӧй костюмсӧ, и найӧ петісны керкаысь.
Кажитчис, косіник Мишакӧд орччӧн быгыльтчӧ сьӧд мач, — сэтшӧм гӧгрӧс да полнӧйӧн кажитчис Костя аслас мича выль костюмӧн.
Кыа водзын небесаыс пӧртмасис кодзувъяслӧн лӧня югъялӧмӧн, кӧдзыдыс чепляліс банбокъяс, но эз вермы писькӧдчыны мӧлӧтлӧн снайпер выль паськӧм пыр.
— Да, Малышок, — шуис Миша, — вӧлӧмкӧ, абу ёна кокни тэнӧ отвоюйтны.
Тӧрыт филиалса начальник часджын видчис телефон пыр кадръяс кузя отделса заведующӧйкӧд да первой цехса начальниккӧд.
Найӧ корӧны, медым тэ бӧр мунін заводӧ.
Ловшысӧ пӧдтӧмӧн Костя виччысис водзӧ висьталӧм.
— Тіян став челядь Выль во кежлӧ бӧр мунӧны заводӧ.
Тэнӧ, дерт, сэтчӧ оз кыскы?
— Ёна тай меным окота подсобникын уджавны...
А мӧд удж кӧ тэныд сетасны?
Сувтӧдасны кӧ тэнӧ станок сайӧ?
Костялы дзик пыр жар лои, пельясас мӧдіс тіньгыны.
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — тӧждысьӧмӧн юаліс Миша.
— Мый тэнӧ ёнджыкасӧ кыскӧ — филиалын удж али станок сайын велӧдчӧм?
Костялӧн думъясыс дзугсисны.
Филиал — сійӧ Миша, сійӧ тарнӧй цехын слава...
Но станокыс!
— Станокыд — сійӧ абу мӧлӧт, — водзӧ висьталіс Миша, быттьӧкӧ лыддис аслас друглысь мӧвпъяссӧ.
— Станокыд интереснӧйджык?
А меным кажитчӧ, мый быд делӧын мастерӧн лоны интереснӧ.
Шуны кӧ, бӧрйы ачыд!
А мый вӧлі бӧрйынысӧ, кутшӧм али сэн вӧлі бӧрйӧм!
Станок, заветнӧй колана станокыс корис сійӧс, и сійӧ должен вӧлі вочавидзны: «Муна!
Муна сталь вундавны!»
Сыысь кындзи, вермис кӧ эськӧ Миша помӧдз лыддьыны аслас другыслысь став мӧвпъяссӧ, сійӧ, кӧть и шензяна вӧлі, аддзис эськӧ вӧсньыдик фигура нывкалысь, коді копыртчӧма вӧлі станок дінӧ, сійӧ гӧгӧрвоис эськӧ, мый Костя должен непременнӧ равняйтчыны тайӧ нывкаыскӧд, кодӧдз ӧні сылы вӧлі зэв ылын, кыдзи сійӧ думайтіс...
— Но век жӧ, тэ гӧтӧвитан инструкторъяслысь ещӧ ӧти группа, — шуис Миша, быттьӧкӧ сӧмын та йылысь сійӧ и думайтіс.
— Яснӧ, — ньӧжйӧ вочавидзис Костя.
Ньӧжйӧ и сэк жӧ кыдзкӧ тӧдлытӧг колины Войвыв Полюсын Костялӧн олан медбӧръя лунъясыс.
Сійӧ велӧдіс челядьӧс тувъявлыны кӧрттувъяс да корсис оправдание сійӧ решениеыслы, кодӧс сыӧн вӧлі примитӧма нин.
Ылӧ мунны эз ковмыв — оправданиеыс вӧлі ки улын.
Тарнӧй цехлӧн делӧяс ӧдйӧ бурмисны — снайперскӧй мӧлӧтъяс тотшкӧдчисны век увереннӧйджыка, и ӧткымын детинкаяс кӧрттувъяссӧ тувъялісны нин чунь йылысь, кӧть Костя таӧ найӧс эз велӧдлы.
Но делӧыс эз сӧмын вӧв мӧлӧтын.
Ӧні быдӧн вӧлі аддзӧны, мый уджавны кык морта бригадаясӧн ёна лӧсьыдджык.
Цехын тыдовтчисны выль кывъяс: «укладчик» да «сбойщик».
— Но и ми! — горӧдіс Миша, кор Костя шуис, мый вермас сдайтны инструкторъяслысь мӧд группа.
— Шутка шуткаӧн, а ми и сідз нин сетам тарасӧ сы мында, мый упаковщикъяс чӧв олӧны, оз норасьны.
Мунам, ачыд аддзылан!
Упаковочнӧй цехын гӧтӧвӧй «катюшаяслӧн» чукӧръяс ёна чинӧмаӧсь.
Сӧмын на вагонеткаяс вылын вайӧм тара виччысис грузитӧм.
Упаковщикъяс уджалісны дугдывтӧг: вагонеткаяс вылысь ректісны ящикъяс, разялісны «катюшаяс», дасьталісны найӧс снаряжайтчигкежлӧ да упакуйталісны.
Ставсӧ тайӧ найӧ вӧчисны чӧв олігтыр, пелька, кывъястӧг ёрта-ёртнысӧ гӧгӧрвоӧмӧн.
— Эй, Мингарей, дыр на мӧданныд вагонеткаяссӧ кутны? — юаліс Миша.
— Он кӧ справляйтчӧй, йӧзӧс корӧй...
Соображайтны колӧ!
Сы вылӧ тэрыба видзӧдлӧмӧн Мингарей шпыньмуніс.
— Командуйтны локтін? — шуис сійӧ.
— Эн сэтчӧ веськав, Миша, тӧд тайӧс...
— Ӧні кӧ тыранныд, мый лоас недель мысти? — водзӧ сёрнитіс Миша.
— Вот мый менӧ интересуйтӧ.
— А мый лоӧ недель мыстиыс? — скӧрысь юаліс ыджыд тушаа да вӧсньыдик рабочӧй.
— Мый повзьӧдлан?
— Настоящӧя топӧдасны и тіянӧс миян снайперъясыд, — шуис Миша.
— Сідз ӧд, Малышок?
Со коді тэнӧ пӧсьӧдлас, Мингарей!
Миян Малышок понда мӧданныд бӧрдны...
— Ми бӧрдны огӧ кутӧй, — шуис Мингарей да читкыртіс синъяссӧ.
— Мм, башка, мӧд смена уджалам, медым унджык «катюшаяс» мӧдӧдны, а ковмас кӧ — и коймӧд смена кежлӧ кольччам.
Ми огӧ бӧрдӧй.
Тэ, Миша, миянӧс знаменитӧй Малышокнад эн повзьӧдлы.
Ми тожӧ комсомолецъяс, ми огӧ полӧй.
Сійӧ делӧвитӧя гӧстьясӧс петкӧдіс дворӧ, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ петкӧдлыны, пӧдлаліс цехӧвӧй воротаяссӧ да пыкис мышнас.
— Тэ эн волывлы ми дорӧ, — решительнӧя шуис сійӧ; лунъюгыдас сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв суровӧй.
— Вай тара и миянӧс эн вӧрӧд.
Эн пов, ми справитчам!
— Всё равно ыстам буксир, — кӧсйысис Миша.
Мингарей воськовтіс сылань да чабыртіс кулакъяссӧ.
— Тэ ыстан? — юаліс сійӧ.
— Ыстам, эн тӧждысь.
Эн кор — асьным дӧгадайтчам.
Мингарей кватитіс чепӧль лым да сёйис сійӧс.
— Аддзылін?
— Но?
— Ог справитчӧй — медым менӧ... медым менӧ Гитлер нэм чӧж лымйӧн вердас!
— Ненормальнӧй тэ!
Тыртанныд филиалсӧ, со мый ме шуа.
— Ми тыртлім?!
Тыртлім ми?!
— повторитіс Мингарей да мӧдіс тіравны.
— Эн волыв миянӧ Малышокыдкӧд!
Вай таратӧ, сет уна тара, а ачыд эн волыв кывтӧ песны.
Прӧста кад воштан да менсьым бригадаӧс дёргайтан.
Голова!
Кор сы бӧрся пӧдлассис воротаыс, Миша шуис:
— Ми найӧс кыским, а найӧ сборкасӧ кыскасны...
Дерт, упаковщикъяслы сьӧкыд.
На ордын ӧні филиаллӧн комсомольскӧй знамяыс, найӧ полӧны сійӧс воштыны.
Мингарей гордӧй, и бригадаыс сылӧн бур.
Но знамятӧ ми непременнӧ мырддям.
Вот кутшӧм делӧыс...
А тэ мунны кӧсъян, чудак!
Висьтав: мунан?
Вывті сьӧкыд лои Костялы: неужели сійӧ эновтас филиалсӧ, неужели сійӧ коляс Мишаӧс, код дінӧ сійӧ сэтшӧм ёна велаліс?
— Висьтав: да али абу? — ӧтарӧ юасис Миша.
— Гашкӧ но, думтӧ вежан?
— Муна... — пӧшти синва пыр шуис Костя.
— А станок сайӧ кӧ оз сувтӧдны... бӧр локта...
Сійӧ бокӧ бергӧдчис, медым Миша эз аддзы сылысь чужӧмсӧ.
Квайтӧд глава
КӦНӦСЬ СТАНОКЪЯСЫС?
Ещӧ прамӧя садьмытӧг на, нускӧмӧн да зумыштчӧмӧн, Костя пасьтасис, а Миша бӧръяысь велӧдіс:
— Ботинкиястӧ белье пиад пукты; эн вошты.
Ботинкиястӧ сет ремонтӧ.
Со пӧдметки вылӧ кучикыс, босьт, меным сійӧ нинӧмла.
Кыдзи тэ удждонтӧ видзан?
Кампет вылӧ, навернӧ...
Кор кӧзяйкатӧ, медым тэныд йӧв ньӧбӧ, кылан?
Ассьым пуртӧс тэныд пӧдарита на память.
И лыжитӧ босьт сьӧрсьыд.
А ӧні кывзы: со письмӧ. —
Сійӧ мыччис неыджыд пакет, код вылӧ вӧлі гижӧма: «Директор ёртлы».
— Тайӧ письмӧыс филиалса начальниксянь.
Век жӧ, кӧсъян кӧ миянӧ бӧр локны, сет письмӧсӧ директорыдлы.
Тӧрыт ме тэ йылысь телефон пыр сёрниті ЦК-са парторг Сергей Степанович Тагильцевкӧд.
Сійӧ кӧсйис поддержитны филиаллысь корӧмсӧ...
Ставыс!..
Найӧ завтракайтісны, петісны керкаысь да мӧдӧдчисны чӧв олысь пожӧмъяс костті чукыльӧсь векньыдик тропинкаӧд.
Уна, зэв унатор эськӧ Миша вермис прӧщайтчигӧн висьтавны Костялы — мый сійӧ велаліс сы дінӧ, мый сійӧ лоис эськӧ Костялы ыджыдджык вокӧн, — но сійӧ нинӧм эз шу, сы вӧсна мый чувствуйтіс, мый сылӧн другыс и татӧг нин сьӧкыда переживайтӧ гажтӧм кадсӧ.
Филиалса железнодорожнӧй площадка дорын сулаліс некымын вагон да гораа лолаліс сук ру кымӧрӧн тӧбсьӧм паровоз.
Ӧти вагон пытшкысь кылісны гӧлӧсъяс.
— Тайӧ порожнякыс мунас заводӧ детальясла.
Тіян вагонынӧсь нин, — шуис Миша, Костяӧс бергӧдіс югыдлань чужӧмӧн да кутыштіс.
— Прӧщай, друг!
Думыштан кӧ бӧр миянӧ локны, ме лоа рад.
А кӧсъян кӧ кольччыны заводӧ, уджав, кыдзи уджалін филиалын!
Бур туй!
Копыртчыштӧмӧн Миша тэрыба окыштіс сійӧс банбокас да видзӧдліс вагонлӧн воссьыштӧм ӧдзӧсӧд.
— Заводскӧйяс, примитӧй ассьыныд Малышоктӧ! — горӧдіс сійӧ.
— Жаль сетны, да нинӧм он вӧч!
— Малышок, Малышок локтіс! — горӧдіс Зиночка.
«Летучӧй <rus>мышь</rus>» фонарӧн омӧлика югдӧдыштӧм вагонын тыртӧм ящикъяс вылын пукалісны томйӧз да кӧдзыдлаыс клопайтісны кияснаныс.
— А ӧні вай сьылам «Катюша», кыдзи сійӧс филиалын сьылӧны, — предложитіс Зиночка.
— Ребята, велӧдамӧй заводса став комсомолецъясӧс выльног сьывны «Катюша»!
Пыр жӧ юркнитісны нывъяслӧн гӧлӧсъяс.
Ставӧн горӧдісны сьывны.
Налы отсыштіс паровознӧй гудок.
Вагон дрӧгмуні, состав вӧрзис, и кӧлесаяс прӧщайтчигӧн тэрыба шуисны стрелкаяслы: «Малышок, ток-ток, Малышок муніс».
— Ребята, отсалім ми филиаллы, асьнымӧс эгӧ янӧдӧй? — юаліс Зиночка, кор сьыланкывйыс помасис.
— Яндзим абу бӧр локны?
— Мый сэн яндзим!
Дерт, отсыштім моржъяс-тюленьяслы! — кылісны гӧлӧсъяс.
Паровоз тормозитіс, и гӧра горув исковтысь вагонъяс гораа дзуртыштісны кӧлесаяснаныс.
Кодкӧ таркӧдіс ӧдзӧсӧ да распорядитчис:
— Ребята, петӧй!
Составыс заводскӧй веткаӧ мунас, водзӧ тіянӧс огӧ нуӧй!
Железнодорожнӧй площадкалӧн кын, гора пӧвъяс вылӧ вагонъясысь анькытш моз сявмуніны томйӧз да, гынсапӧгъясас лым чукӧртігтыр, котӧртісны заводлань, кодлӧн биясыс югъялісны пожӧм вӧр сайын.
Костя дзик пыр тӧдіс тайӧ местасӧ: тані найӧ чукӧртлісны инструмент, тась аддзисны «победит», со сэні тыдыштӧ пӧрысь тополь.
А кӧнӧсь станокъясыс?
Кӧнӧсь воысь станокъясыс?
Кӧнӧсь станокъясыс, кодъяс, пӧрысь мастерлӧн кывъяс серти, эз вермыны надейтчыны пристанище вылӧ?
«Кӧрт кустарникыс» дзикӧдз вошӧма, быттьӧкӧ Костя найӧс сӧмын вӧтӧн аддзыліс.
Сідзкӧ, карыс век жӧ петкӧдӧма эвакуируйтӧм оборудованиесӧ...
Лунся смена заводитчытӧдз коли часысь не этшаджык, но молодёжнӧй цехын, коді уджаліс ӧти сменаӧн, ӧзйисны нин став бияс, и Костя пыр жӧ аддзис, мый цехӧвӧй проходъяс векняммӧмаӧсь, лоӧма станокъяслӧн выль — нёльӧд — линия.
Сійӧ абу на ставнас пырӧма стройӧ.
Некымын станок сӧмын на веськалӧмаӧсь кӧдзыдінысь шоныдінӧ да вевттьысьӧмаӧсь пух кодь пужйӧн, но пужйыс сылӧ нин вӧлі, и кӧнсюрӧ мыччысьӧма нин сьӧд металл.
Кодкӧ инмӧдчис Костялы пельпомас.
Тайӧ вӧлі Герасим Иванович Бабин.
— Бӧр локтін, Малышок? — шуис старик.
— Вот и бур...
Нинӧм эз вӧв шензянаыс сыын, мый мастер вӧлі нин цехын.
Сійӧ пыр удж вылӧ волывліс водзджык, но Костяӧс шензьӧдіс сійӧ, мый Герасим Иванович лоӧма быттьӧкӧ ичӧтджык, омӧльтчӧма, гӧрбыльтчыштӧма.
— А ме, Герасим Иванович, филиалын премия получиті: кык пара белье, пими да ватнӧй костюм, — ошйысьыштіс Костя.
— Кывлі, мый бура уджалӧмыд, — быттьӧкӧ мыйкӧ тӧдвылӧ уськӧдны зільӧмӧн вочавидзис мастер.
— А ме со цехын...
— Миян выль станокъяс?
— Гортӧ эг ветлы, — надзӧник, думайтігтыр водзӧ висьталіс мастер.
— Менӧ индісны выль станокъяс оснаститӧм кузя старшӧйӧн — и правильнӧ...
Оз кӧ узьсьы стариклы, мед жӧ пӧльза сыысь лоас. —
Костя пельпом вылын куйлысь киыс сылӧн лои сьӧкыд; сійӧ объяснитіс, мыйла воши сылӧн унмыс:
— Виктор пиӧс фронт вылын фашистъяс виисны...
Виктор менам нёльӧд, медічӧт...
Ыджыдыс «Металлистын» механикӧн, кык шӧркостыс фронт вылын тышкасьӧны.
Куимнанныс коммунистъяс...
А медічӧтыс пӧгибнитіс, комсомолец менам... —
Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс:
— Жаль зонмыс...
Збой вӧлі...
Муртса на десятилетка помаліс...
Вот и оз узьсьы.
— Фашистъясӧс ставнысӧ колӧ «катюшаясӧн» сотны, лестукъясӧ чашйыны! — шуис Костя, кодлы жаль лои мастер да Викторыс.
— Сюрас на налы! — вочавидзис старик, да сэки сылӧн синъясыс друг югнитісны, а киыс крепыда топӧдіс Костялысь пельпомсӧ.
— Налы сюрас на, проклятӧйяслы!
Найӧ ньӧжйӧник мӧдӧдчисны станокъяслӧн выль линия пӧлӧн.
Артмис сідзи, мый Герасим Иванович нуӧдіс Костяӧс дзикӧдз цех помас, колоннаяс сайӧ.
Водзджык тайӧ помещениеыс вӧлі тыртӧм, а ӧні ломаліс югыд лампочка, и Костялы син улӧ шыбитчис нёль станок, кодъясӧс сувтӧдӧма вӧлі орччӧн, — неыджыдӧсь, сьӧкыд станинааӧсь, скоростьяс коробка пыдди контрприводаӧсь, — ӧти кывйӧн кӧ, важ машинаяс.
Ӧти станок уджаліс, ньӧжйӧник тӧчитіс деталь, кодӧс заводын шуисны прӧста «трубаӧн» либӧ «карманӧн».
Станок дінын беседуйтісны куимӧн — комбинезона олӧма рабочӧй, гӧна пальтоа директор да ещӧ ӧти морт, быттьӧкӧ тӧдса, ӧкуратнӧй сьӧд полушубока; тайӧ мортыс сулаліс Костялань мышкӧн, шуйга кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн.
— Важӧсь станокъясыс, Лев Борисович, — шуис рабочӧй.
— Уна-ӧ налысь босьтан...
— Колӧ, медым производительнӧя уджаліс став техника, кутшӧм сӧмын эм, — возразитіс сьӧд полушубока морт, и гӧлӧс сертиыс Костя дзикӧдз тӧдмаліс парторгӧс.
— Ми долженӧсь и важ техникасӧ заставитны уджавны выльног.
— Правильнӧ, — сылысь кывъяссӧ ошкис директор.
— Нёль татшӧм «Буш» босьтіс ремонтнӧй цех, нёль — тані.
Найӧ вӧчӧны оз уна, но вӧчӧны бура.
Тайӧ станокъяс саяс сувтӧдам Герасим Ивановичлысь чавканъяссӧ, медым велӧдчӧны...
Да, колӧ пуктыны пломба ременьсӧ вуджӧдан ручка вылас.
«Трубаяс» тӧчитны кутам постояннӧй режим дырйи.
Режимсӧ вӧчам работникъяс серти. —
Костя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ нюммуніс.
— Тайӧ станокъяснас, Герасим Иванович, тэнад чавканъясыд справитчасны?
— Велӧдам кӧ, справитчасны, — вочавидзис Бабин.
— Нёль чавканӧс ме приметиті нин. —
Сэки старик ньӧжйӧник тракнитыштіс Костяӧс.
— Ӧтлаын олӧны, ӧтлаын дурӧны.
Колӧ найӧс серьёзнӧй удж вылӧ сувтӧдны, сетны быдмыны...
Друг кыліс лэчыд шы, югыд да сӧдз, кыдзи йиа ва струя, да сэтшӧм вӧсни, мый чуналісны пельяс.
Тайӧ резец улын тіраліс сталь, тайӧ садьмис металлӧн душаыс.
— Заводитіс сьывны? — меліа шуис рабочӧй.
— Вывтіджык калитчӧм заготовка веськаліс, а «Буш» лои рад. —
И, резецсӧ вештӧмӧн, управление колодка вылысь сійӧ личкыштіс гӧрд кнопка «стоп».
Директор муніс, а парторг кольччис.
Сійӧ нюммуніс Костялы, кыдзи тыдалӧ, тӧдіс сійӧс.
Ӧні Сергей Степановичлӧн чужӧмыс эз вӧв сэтшӧм блед, кыдзи войдӧр, тошсӧ сійӧ бритӧма, синмас сылӧн югъяліс долыд нюм, и ставнас тайӧн сійӧ тӧдвылӧ уськӧдіс Костялы ассьыс воксӧ.
— Здравствуй, мӧлӧтлӧн снайпер! — шуис парторг.
— Эн прӧста тэ ветлы филиалас.
Аттьӧ, отсалін полярникъяслы!
Филиалсянь меным звӧнитліс комсомолец Полянчук.
Корис, медым ме отсалі тэныд закрепитчыны филиалӧ.
Тэ вайин филиалса начальниксянь письмӧ.
Кӧні сійӧ?
Костялӧн киыс инмӧдчис ватник зептын куйлысь пакетӧ и пыр жӧ бӧр нетшыштчис, быттьӧкӧ кисӧ сотыштіс.
— А мый меным филиалас вӧчны? — шуис сійӧ повзьыштӧмӧн да чуймӧмӧн.
— Сэні снайперъясыд тырыс нин...
Справитчасны метӧг...
— Сійӧ важӧн нин станок сайӧ вӧзйысьӧ, — суитчис Герасим Иванович.
— Ті нин, Сергей Степанович, менсьым кадръястӧ энӧ босьталӧй.
Быд морт артыштӧма.
— Станок вылын уджавны кӧсъян? — Костя чужӧм вылӧ внимательнӧя видзӧдігтыр шуис парторг.
— Учительысь ученикӧ мунан?
Мешайтны ог мӧд.
Оз быдӧн тадзи вермы...
Тэ кӧ верман, сідзкӧ быдмыны кутан.
Быдмы, зон! —
И сійӧ чотігтыр муніс.
— Герасим Иванович, ті менӧ тайӧ станок бердас сувтӧдӧй! — кевмысяна шуис Костя, станок вылӧ индӧмӧн, коді сыкӧд сӧмын на сэтшӧм гораа здоровайтчис.
— Ставныс найӧ ӧткодьӧсь, — вочавидзис мастер.
Костя тайӧс гӧгӧрвоис, мый мастер сӧгласитчис.
СТАНОКЛӦН КӦЗЯИН
Вот кыдз артмис станокъяслӧн судьбаыс.
Кор фронтыс матысмис заводъяс дінӧ, йӧзыс тэрмасьӧмӧн грузитісны вагонъясӧ оборудованиесӧ да нуисны сійӧс уральскӧй да сибирскӧй каръясӧ.
Тӧдтӧм йӧз ректісны станокъяссӧ, и кӧрттуй полотно пӧлӧн быдмис «кӧрт кустарник».
Сэсся заводитчис ар, и зэрыс кӧтӧдіс станокъяссӧ, сэсся воис тӧв, и лым тыртіс найӧс.
Но сӧветскӧй йӧз, кӧдзыд да пурга вылӧ видзӧдтӧг, стрӧитісны выль цехъяс да заводъяс.
Найӧ шонтісны станокъяссӧ, ремонтируйтісны найӧс, мавталісны, укрепитісны фундаментъяс вылӧ да подключитісны энергияӧ.
Первойсӧ станокъяс вӧліны мисьтӧмӧсь, сімӧмаӧсь, потласьӧм маслянӧй краскааӧсь, но йӧз весалісны сімсӧ наждачнӧй шкуркаӧн, краситісны станинаяссӧ, и вот кузь пеля шапкаа детинкалы кажитчӧ, мый «Буш» — сійӧ зэв мича, весиг необыкновеннӧй станок.
Сійӧ, Костя Малышев, — тайӧ замечательнӧй станокыслӧн кӧзяин, гӧтӧвӧй детальяс вылӧ стеллажлӧн кӧзяин, инструментальнӧй шкафчиклӧн кӧзяин!
Чудеса!
Оборудование содіс и мӧд и коймӧд цехъясын.
Верстьӧ рабочӧйяс ремонтируйталісны да лӧсьӧдалісны станокъяс.
Некымынысь Костя паныдавліс директорӧс — тӧждысьысьӧс, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъясаӧс.
Быдлаӧ вевъяліс первой цехса начальник Тимошенко — ичӧтик, сьӧд, коді сорлаліс сёрниас роч да украинскӧй кывъяс.
Костя лои рад, кор аддзис Нина Павловнаӧс, коді сӧмын на воис удж вылӧ, и Нина Павловна радліс сійӧс аддзӧм бӧрын.
Вӧлӧмкӧ, Нина Павловна ставсӧ нин тӧдӧ: и сійӧс, кыдзи Костя отличитчис филиалын — та йылысь сійӧ лыддьӧма многотиражкаысь, и мый сійӧс сувтӧдӧны станок бердӧ — тайӧс Нина Павловна кывлӧма Герасим Ивановичсянь.
— Поздравляйта, ошпи, делӧясыд тэнад бура мунӧны, — шуис сійӧ, кор найӧ Костякӧд пукалісны лабораторияын.
— А менам колӧ ёна на бурмӧдны...
Юышт чай...
Свинецын «рюмкаяс» калитӧм пока мунӧ неважнӧя, и... фронт вывсянь письмӧяс абу...
Катяӧс тэ эн на аддзыв?
Сійӧс он тӧд, сэтшӧм ёна сійӧ вежсис, омӧльтчис.
Сева шуӧ, мый Катя получитӧма куим пельӧса письмӧ, колӧ чайтны, фронт вывсянь...
Ме юалі сылысь, кутшӧм письмӧ, — сійӧ нинӧм эз висьтав...
А бабушкаыс кывлӧма, мый Катя войнас зэв ёна бӧрдӧма.
Мый тайӧ ставыс лоӧ?
Сійӧ мучитчӧ, сы вӧсна мый сылы мыйкӧ сьӧкыд...
и ӧтнас ас вылас нуӧ сьӧкыдлунсӧ...
А ме мучитча, сы вӧсна мый нинӧм ог тӧд да прӧста думайта быдсяма лёкторсӧ... —
Сійӧ бергӧдчис Костяысь бокӧ, тэрыба чышкыштіс синъяссӧ да друг казяліс:
— Колӧ мунны цехӧ, митинг кежлӧ гӧтӧвитчыны.
Талун сэтшӧм ыджыд лун — заводын ми ставным кырымалам Сталин ёртлы выль вося письмӧ.
Тайӧс Костя эз тӧд.
— И ме кырымала?
— Кыдз жӧ мӧдног!
Ӧд тэ сідзжӧ кӧсъян фашистъяс вылын победасӧ.
Вот и докажит тайӧс станок бердын.
Нина Павловнаӧс цехӧ колльӧдігӧн сійӧ полӧмпырысь сетіс вопрос, код йылысь сійӧ век думайтіс да тревожитчис:
— А коді кутас стружкасӧ идравны, подсобникъясӧс кӧ станок сайӧ сувтӧдӧны?
— Стружкасӧ?
Но, тайӧ решитӧма нин, — успокоитіс сійӧс Нина Павловна.
— Миян инженер-конструктор Павел Петрович Балакин предложитіс замечательнӧй транспортёр-вибратор, лыа да зерно грузитан транспортёр кодь.
Татшӧм вибраторсӧ лоӧ сувтӧдӧма быд цехын да петкӧдӧма ӧшиньӧ.
Стружкаыс мунас бункеръясӧ, а бункеръясысь — вагонъясӧ переработкаӧ мӧдӧдӧм вылӧ.
Сьӧлӧм вылысь вешйис сьӧкыд из.
Вот аттьӧ Павел Петрович Балакинлы!
Ӧні Костя спокойнӧ вермис босьтчыны станок бердӧ стружка вылӧ видзӧдлывтӧг.
КЛЯТВА
Тайӧ лунӧ, 1941 вося медбӧръя лунӧ, Уралын мунісны митингъяс.
Найӧ вӧліны быдлаын, кӧні йӧз трудитчисны фронтлы, — заводъясын, рудникъясын, шахтаясын, леснӧй промыселъясын, кӧрттуй вылын, колхозъясын.
Митингъяс вылӧ воис став уджалысь армияыс — найӧ, кодъяс перйисны руда, сывдісны металл, занимайтчисны наукаӧн, пӧрӧдісны вӧр, быдтісны нянь, вӧчисны ставсӧ, мый колӧ танкъяс, самолётъяс, военнӧй корабльяс, пушкаяс да «катюшаяс» вӧчӧм вылӧ.
Номернӧй военнӧй заводса цехъясын йӧзыс чукӧртчисны трибунаяс дорӧ, кӧні гӧрд знамяяс кытшалісны великӧй мортлысь портретсӧ.
Сы вылӧ надеяӧн да радейтӧмӧн видзӧдісны верстьӧяс и томъяс.
Первой цехын митингвывса участникъяс вӧліны подростокъяс, а на пиын медся ичӧтыс вӧлі Константин Малышев.
Цехкомса председатель — коймӧд бригадаса мастер — кайис трибуна вылӧ да ӧвтыштіс шапканас.
— Ёртъяс!
Внимание, ёртъяс! — горӧдіс сійӧ.
— Разрешитӧй лыддьыны новогодньӧй митинг воссьӧмӧн!
Шум да сёрнияс орины.
Челядь матӧджык матыстчисны трибуна дорӧ.
Кодкӧ шуис: «Вайӧ матӧджык!» да мӧдіс йӧткавны мукӧдъясӧс, но сійӧс ӧлӧдісны, медым сійӧ тӧдіс, кор позьӧ дурны да кор оз позь, и медбӧрын пуксис полнӧй порядок.
— Ёртъяс! — водзӧ висьталіс митингвывса председатель.
— Медым регыдджык жугӧдны фашистъясӧс, выль воын ми долженӧсь вӧчны «катюшаяс» ёна унджык сы дорысь, мыйта вӧчлім ӧнӧдз.
Ставнас Урал обсуждайтӧ Сталин ёртлы новогодньӧй письмӧ, ставнас Урал сетӧ миян вождьлы священнӧй клятва — самоотверженнӧя уджавны фронтлы.
Обсудитам письмӧсӧ и ми!
Письмӧлысь проектсӧ лыддяс Соловьёва ёрт.
Гашкӧ, тіян лоасны поправкаяс либӧ содтӧдъяс, а гашкӧ, кодкӧ вообще гижас бурджыка.
Челядь серӧктісны.
Код нӧ босьтчас составитны татшӧм письмӧ!
Сійӧс колӧ гижны складнӧя, а тайӧ ӧмӧй кокни?
Ас водзас ыджыд лист пуктӧмӧн Зиночка лэптіс кисӧ.
Челядь аддзисны, мый сылӧн чужӧмыс блед, дзирдалӧ, а синъясыс — кыдзи пемыд жар биторъяс.
Сійӧ кутіс лыддьыны, но первойсӧ муртса кыліс — и кодкӧ шуис: «Гораджыка!»
Зиночка ещӧ на бледӧдіс, гӧлӧсыс содіс да мӧдіс юргыны.
Сэки Костялы лои гӧгӧрвоана быд кыв, быттьӧкӧ став кывсӧ вӧлі босьтӧма сылӧн волнуйтчана сьӧлӧмысь.
— «Ми, уджалысь йӧз, обязуйтчам, Сталин ёрт, сетны став вынъяс, уджавны лун и вой, медым выль, 1942 воын кыкпӧв, куимпӧв содтыны став вида вооружение да боеприпасъяс лэдзӧм, ещӧ бурджыка снабжайтны став колананас миянлысь доблестнӧй Краснӧй Армиянымӧс, коді тіян руководство улын чышкыштас му вылысь гитлеровскӧй бандаӧс», — лыддис Зиночка.
Челядь клопӧдісны кияснас.
— Коді кӧсйӧ сёрнитны? — юаліс митингвывса председатель.
— Сёрнитӧй, Герасим Иванович!
Бара ставӧн кутісны аплодируйтны, сы вӧсна мый уважайтісны медбур бригадаса пӧрысь мастерӧс.
Сійӧ ньӧжйӧник кайис трибуна вылӧ, пӧрччис кепкасӧ, и челядь шензисны, дзик быттьӧ первойысь аддзисны, кутшӧм еджыд сылӧн юрсиыс — лым кодь.
Томйӧз вылӧ видзӧдігтыр сійӧ думыштчис.
— Тані делӧыс гӧгӧрвоана, — шуис сійӧ.
— Быд морт должен вежӧртны, мый сійӧ сэтшӧм фашистыс... —
Сійӧ тӧкӧтьӧ шогпырысь нюммуніс и висьталіс водзӧ:
— Кӧсъя ме ассьым гӧгӧрвоана пример вайӧдны...
Кывзӧй менӧ!
Кымынӧн ті тані — лэптӧй кинытӧ, медым тыдаліс меным.
Дерт, митингвывса участникъяс эз гӧгӧрвоны, мыйла колӧ гӧлӧсуйтны, но кинысӧ лэптісны, а детинка, коді сулаліс Костякӧд орччӧн, лэптіс кыкнан кисӧ да мигнитӧмӧн вашнитіс:
— А меным абу жаль бур мортлы.
Тайӧ детинкасӧ Костя тӧдӧ вӧлі — сійӧ вӧлі эвакуированнӧй да уджаліс коймӧд бригадаын шлифовка вылын.
Старик сідзжӧ лэптіс кисӧ.
— Вот...
Олім ми лӧня-мирнӧя, некодӧс эгӧ ӧбӧдитӧ, войнасӧ эгӧ кӧсйӧй, а фашист паніс война, — шуис сійӧ.
— Ӧні кывзӧй менӧ: кодӧс пон Гитлер батьмамысь лишитіс, гортса олӧмтӧг колис, лэдзӧй кинытӧ!
Тайӧс некод эз виччысь.
Сэні и тані кутісны нерешительнӧя лэдзчысявны кияс.
Детинка, коді ышмӧмысла лэптыліс кыкнан кисӧ, пыр на нюмъяліс, но нюмыс сылӧн лои блед.
Сійӧ тэрыба, дженьыдика ышловзис да лэдзис кияссӧ.
Лэдзисны унаӧн кияснысӧ, и лои сэтшӧм лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый весиг йирмӧг босьтліс.
— Сідз...
Аддзанныд, мый пеж фашистыд вӧчис, мыйта миянлысь томйӧзнымӧс сирӧтаӧн вӧчис! — шог гӧлӧсӧн шуис Бабин.
А ӧні лэдзӧй кинытӧ, кодъяслӧн батьясныс, вокъясныс фронт вылын.
Коді письмӧяс получайтӧ, а гашкӧ... оз получайт.
Бара лэдзчисны уна кияс.
Лэдзис кисӧ и ачыс мастер, лэдзис кисӧ и Костя.
Сійӧ первойысь настоящӧя думыштіс: «Ловъя-ӧ Митрий?» — и сылы сьӧкыд лои лолавнысӧ.
— Со ӧд, кутшӧм этша лэптӧм киясыс, — юрсӧ качайтыштіс Герасим Иванович.
— А ӧні лэдзӧй кияснытӧ, коді кӧсйис институтъясын, университетъясын велӧдчыны, да фашист торкис.
Быттьӧкӧ тӧв ытшкыштіс кияссӧ — ӧтитӧг ставсӧ.
Серьёзнӧй, Герасим Иванович думыштчӧмӧн видзӧдіс челядь вылӧ, а челядь сідзжӧ думыштчисны; найӧ чӧла, сюся видзӧдісны пӧрысь мастер вылӧ.
— Гӧгӧрвоинныд менӧ? — юаліс сійӧ.
— Фашистъяссянь сы мында шоглун, мый терпитнысӧ оз позь. —
Сійӧ веськӧдчис, лоис ыджыд тушаа, кепканас шлапкис трибуна дорӧ да горӧдіс:
— Ті — кыдзи тӧданныд, абу ичӧтӧсь, а ме письмӧсӧ кырымала да Сталин ёртлы сета кыв уджавны сідз, кыдзи гижӧма тайӧ дона письмӧас!
Сета ассьым кыв Сталин ёртлы! — Сійӧ думайтыштіс да ньӧжйӧ содтіс: — Дона Иосиф Виссарионовичлы!..
Герасим Иванович лэччис нин трибуна вылысь, но мыйкӧ сійӧ думыштіс, ӧдйӧ бӧр кайис да висьталіс:
Выль станокъяс миян сувтӧдӧма...
Эм, дерт, и бӧръя медбур техника, но эм и важыс.
Например, «Буш» станокъяс.
Кысь налы миянӧдз сӧветскӧйясӧдз!
Но уджавны век жӧ позьӧ.
Медым и важыс служитыштас фронтлы.
Станокъяс эмӧсь, а кӧнӧсь мастеръясыс?
Станокъяс асьныс бергавны оз кутны.
Сідзкӧ, ребята, велӧдчӧй, инструкторъяслысь кывзысьӧй, а коді воддза станок вылӧ кольӧ, ещӧ нин ёнджыка гырысь процент вӧсна тышкасьӧй.
Миян «катюшаяс» — фашистъяслы смерть.
Тэ тані процент содтан, а фронт вылын фашистскӧй душа чӧрту лэбзяс, сэтчӧ сылы и туйыс!
Тэ тані лодырничайтыштан, а фашист ловъя кольӧ.
А гашкӧ, сійӧ тэнад батьӧ, вокӧ метитчӧ, вины сійӧс либӧ калечитны кӧсйӧ.
Гӧгӧрвоны колӧ!
Кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:
— Кырымавны письмӧсӧ!
Мый сэні сёрнитнысӧ!
Ставыс яснӧ!
Тайӧ вӧлі бушковлы сигнал.
Ставӧн горӧдісны:
— Кырымавны, кырымавны письмӧсӧ!
Челядь горӧдісны тайӧ кывъяссӧ асланыс вождь, асланыс Сталин вылӧ ыпъялана синъясӧн видзӧдӧмӧн.
Вождьлӧн нимыс вӧлі первойӧн, кодӧс найӧ тӧдісны ичӧтсяньыс, кодӧс найӧ велӧдчисны шуавны бать да мам нимъяскӧд ӧтлаын.
Сійӧ вӧлі век на дінын — тӧждысьысь да мудзлытӧм, кыдзи налӧн батьясныс да мамъясныс, вынйӧра да бур, кутшӧм эз вӧв некод мирын.
Сійӧ стрӧитіс школаяс, пионер дворецъяс, пионерскӧй лагерьяс да техническӧй станцияяс, чукӧртлывліс челядьӧс пионерскӧй кӧстер дорӧ, нуӧдліс найӧс краеведческӧй походъясӧ, да, Артекысь, экскурсия вылысь, лагерысь гортӧ бӧр локтӧм бӧрын найӧ аддзывлісны, мый налысь керканысӧ сійӧ вӧчліс нӧшта югыдджыкӧн, нӧшта озырджыкӧн.
А ӧні, кор враг кӧсйис лязӧдны рӧднӧй странанымӧс танкъясӧн, кор враг кӧсйис мырддьыны налысь шуднысӧ, налысь югыд будущӧйсӧ, Сталин, повтӧм, могучӧй, мудрӧй богатырь, победа вӧсна тышкасис лун и вой.
И ставӧн тӧдісны, мый рӧднӧй Сталинкӧд победа лоӧ завоюйтӧма.
И ещӧ найӧ тӧдісны, мый победитӧм вылӧ колӧ, медым рабочӧй кияс уджалісны мудзлытӧг, а сьӧлӧмъяс эз тӧдлыны полӧм.
— Кырымавны, кырымавны письмӧсӧ! — горзісны челядь. — Мый сэні сёрнитнысӧ!
Кырымавны письмӧсӧ!
— Энлӧ, ёртъяс, ещӧ колӧ сёрнитны, — дугӧдіс найӧс митингвывса председатель.
— Абу тӧдса, мый тіян пиысь быдӧн кӧсйысяс Сталин ёртлы.
Коді кутас сёрнитны?
Тэ, Галкина?
Голясӧ нюжӧдӧмӧн Костя кыпӧдчис кок чунь йылас, медым бурджыка аддзыны.
Катя кайис трибуна вылӧ, гӧрдӧдӧма, быттьӧкӧ дыр котӧртӧма, да, юрсӧ ӧшӧдыштӧмӧн, сувтіс.
Некор на Костялы Катя эз кажитчыв татшӧм ичӧтикӧн да омӧликӧн.
Катя лэптіс синъяссӧ.
— Ме клянитча Сталин ёртлы...
Ме клянитча уджавны по-стахановски, — шуаліс сійӧ.
— Век вырабатывайтны нормаӧн-джынйӧн...
Систематическӧя...
— Вот тайӧ бур! — шыасис Герасим Иванович.
— А ме тэнӧ, Галкина, мӧд станок сайӧ сувтӧда.
Сэки мый?
— Всё равно...
Ме ӧдйӧ велала...
Сы вӧсна мый фашистъяс... этатшӧм проклятӧйяс... —
Сійӧ эз помав, юрсьыс нетшыштіс беретсӧ, и юрсиыс пыр жӧ пашкыртчис, чужӧмсӧ вевттис беретнас да ньӧжйӧникӧн лэччис трибуна вылысь.
Выступайтісны и мукӧд челядь.
Найӧ кӧсйысисны Сталин ёртлы бура уджавны, видзны инструмент, ухаживайтны станок бӧрся.
Медбӧрын ставӧн гӧлӧсуйтісны — регыдджык ыстыны письмӧсӧ поправкаястӧг.
Челядь жуисны гӧрд скатертьӧн вевттьӧм пызан гӧгӧрын, ёрта-ёртлы сеталісны ручка да письмӧ помӧ старайтчӧмӧн гижисны овнысӧ.
Зиночка беспокоитчис:
— Ребята, ребята, кора тіянӧс, кырымасьӧй столбикӧн, а то онӧ тӧрӧй.
Колька Глухих ошйысьыштіс:
— А менам росчеркӧй мича, директорлӧн кодь.
Ме медбӧрын гижся.
Пызан дінӧ локтіс Катя, босьтіс ручка, гижис «Галкина Е. В.», думайтыштіс, пыркнитіс юрнас, решительнӧя нуӧдіс черточка-тире да гижис: «150 %»
— Мый тэ вӧчан! — чуймис Зиночка.
— Выль во кежлӧ ассьым обязательствоӧс гижи.
А мый? — шуис Катя.
— Медым дзик пыр тыдалӧ вӧлі...
— Нинӧм, делӧсӧ тайӧ оз портит, — Зиночкаӧс успокоитіс пӧрысь мастер.
— Тадзи весиг бурджык...
— И ме гижа! — ӧчкисӧ тэрыба чышкалігтыр шыасис кызіник Леночка Туфик.
Сы ордысь ручка босьтӧмӧн Костя ньӧжйӧник гижис овсьыс куим первой буквасӧ «Мал», регыдджык вӧчис дженьыдик росчерк, пуктіс «150», ручкасӧ сетіс мӧдлы да, аслас збойлунысь яндысьыштӧмӧн, вешйис пызан дінысь.
— Сійӧс ещӧ станок дорас эз на сувтӧдны, а сійӧ кӧсйӧ нин лоны стахановецӧн, — нюммуніс мастер.
— Эн мун, Малышок, и ті, нывъяс.
А Булкин висьӧ на?
— Булкин-Прогулкин шуӧ, мый висьӧ на, — чужӧмсӧ тешкодя кӧрлӧмӧн вочавидзис Катя, коді дугдіс нин волнуйтчыны.
Сэсся сійӧ небрежнӧя шуис Костялы:
— Ак, тэ воин нин Войвыв Полюссьыс! — быттьӧкӧ и татӧг оз вӧлі тыдав, мый сійӧ воис.
— Тэ тӧдан, мый тэнӧ сувтӧдӧны станок бердӧ?
Тэ рад?
— Кыдз нӧ абу рад...
— Мыйӧн и поздравляйта, — чӧвтіс Катя да, Леночкаӧс кутыштӧмӧн, муніс сыкӧд цехӧд прогуляйтчыны да кывзыштны, кыдзи Войвыв Полюсысь воӧм челядь сьылӧны выль сьыланкывъяс.
Кырымпасъяс лоисны век унджык.
Ӧні весиг сьӧкыд нин вӧлі кырымпасъяс чукӧрысь аддзыны Костялысь овсӧ.
Быд кырымпас дінын сулаліс обязательство: и 120, и 150, и весиг 200 процент.
Костя думыштіс — кыдз нӧ Сталин ёрт тӧдмалас, коді уна-ӧ кӧсйысис?
Сійӧ лэптіс синъяссӧ — Сталин сы вылӧ видзӧдіс нюмъялӧмӧн, быттьӧкӧ висьталіс:
«Эн беспокоитчы, ме тӧда, мый тэ кӧсйысин нормаӧн-джынйӧн.
Молодец!
Сӧмын оз кокньыд ло тэныд, Константин Григорьевич.
Станок бердын тэ ещӧ эн на уджавлы».
«Нинӧм, — тэрмасьӧмӧн вочавидзис Костя. — Ме аддзылі, кыдзи детальсӧ топӧдӧны, кыдзи резецсӧ лӧсьӧдӧны, кыдзи...»
«А стальсӧ вундавны?»
Вот тайӧ вӧлі ыджыд вопрос — некор на Костялы эз удайтчыв снимитны кӧть ичӧтик стружка, — но Сталин нюммуніс сылы дружелюбнӧя:
«А тэ эн пов!
Думайтан, ме ог тӧд, мыйла фронт кутіс унджык получайтны «катюшаяс»?
Тайӧ сы вӧсна, мый тэ велӧдін челядьӧс тарнӧй цехын ӧдйӧ тувъявлыны кӧрттувъяс.
Тэ самоотверженнӧя уджалан, сідзкӧ и станоккӧд справитчан, ме уверен таын!»
«Яснӧ, справитча! — думыштіс Костя, да сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык. — Мый сэні не справитчынысӧ!..»
Тайӧ лунӧ унаӧн тадзи беседуйталісны Сталин ёрткӧд да лоалісны смелджыкӧн уджын.
Заводъясын да колхозъясын старикъяс и томъяс кырымалісны письмӧ.
Кырымпасъяс чукӧрмисны миллионысь унджык.
Газетаяс печатайтісны письмӧсӧ, да ставнас государство, став фронтъяс тӧдмалісны, мый уралецъяс клянитчисны 1942 воын сетны оружие 1941 воын серти кык-куимпӧв унджык.
А ӧд пуксьӧ вӧлі сійӧ воыс, коді помасис Сталинградскӧй битваӧн.
Кажитчис, мый став фронтъяс горзісны Ураллы:
«Унджык оружие!»
Уральскӧй гӧраяс вывсянь кыліс спокойнӧй вочакыв:
«Клянитча великӧй Сталинлы — оружие сета, мыйта колӧ!»
Тайӧ могучӧй гӧлӧсыс артмис уна миллион гӧлӧсысь, да на пӧвстын вӧлі и Константин Малышевлӧн слабӧй гӧлӧсыс.
Но тайӧ гӧлӧсыс вӧлі самӧй сьӧлӧмсянь,
и та вӧсна великӧй вождь кыліс сійӧс да сылы воча нюммуніс.
«СЛАБӦЙ ЗВЕНО»
Водзӧ ставыс вӧлі сэтшӧм прӧстӧ, мый весиг дивӧ кодь.
Пӧрысь мастер синсӧ чӧвтліс сылӧн пызан дорын сулалысь куим челядь вылӧ да шуис:
— Восьлалӧй, гвардия, ме бӧрся!
И «гвардия» мӧдӧдчис цех помӧ, колоннаяс сайӧ.
Тані, кияссӧ зептӧ сюйӧмӧн, найӧс виччысис Иван Стукачёв, том токарь, ремесленнӧй училищелӧн воспитанник, ар дас кӧкъямыса, бур сьӧлӧма зон.
Сійӧ зілис быдторйын лоны важ рабочӧйяс кодьӧн да кужис нин кепка отсӧгӧн зэв бура петкӧдлыны ассьыс чувствояс: кепкасӧ син вылӧ вештас — тӧждысьӧ, вештас юр чук йылӧ — зэв уна уджъяс, кепканас кипыдӧсӧ шлапкас — скӧралӧ.
Бабинлысь «гвардиясӧ» аддзӧм бӧрын сійӧ муртса кывмӧн шутёвтіс да кепкасӧ вештіс пель вылӧ — петкӧдліс, мый думыштлыны ковмас.
— Но и кадръяс! — шуис сійӧ.
— Ланьт, Стукачёв!
Тайӧ кадръясыд, кӧть найӧ кутшӧмӧсь, «катюшалы» став посни деталь вӧчӧны, а ӧні кутасны и «трубаяс» мӧд цехлы сетны, — янӧдыштіс сійӧс старик.
— Меным, шуам, дзик веськодь, Герасим Иванович, — шуис Стукачёв.
— Директор кӧсйысьӧ менӧ танкӧвӧй училищеӧ зачислитны, гӧтӧвита кӧ ме токарьяслысь взвод...
Ладнӧ! —
Сійӧ горӧдіс:
<rus>— Смирно!</rus>
<rus>По порядку номеров рассчитайсь!..</rus>
А мыйла тані куимӧн?
Кӧні нёльӧдыс?
— Тані, — кыліс спокойнӧй гӧлӧс.
Ставӧн бергӧдчисны.
Колонна дінӧ лэдзчысьӧмӧн сулаліс Сева Булкин.
Костялы кажитчис, мый сійӧ кад чӧжнас, кор найӧ эз аддзысьлыны, Сева лоӧма кузьджык да вӧсньыдджык; бледӧдӧм чужӧм вылас синъясыс кажитчисны ещӧ сьӧдджыкӧсь.
— Бурдін? — юаліс мастер.
— Эг...
Бюллетень эз на помась...
Локті видзӧдлыны, коді кыдзи кутас техникасӧ осваивайтны.
— Но, кокньыдика кӧ висян, видзӧдышт, а сэсся гортад мун...
Мастерӧс корисны цехӧ, сійӧ муніс, а Стукачёв пыр жӧ босьтчис новичокъясӧс велӧдны.
— Вопроссӧ сувтӧда веськыда, — важнӧя шуис сійӧ.
— Доверитісны тіянлы станок, сідзкӧ велӧдчӧй серьёзнӧя, медым дзик пыр жӧ фронтлы пӧльза вӧлі.
— Сійӧ чуньнас сутшкис станокъясысь ӧтиӧ, сэсся индіс заготовкаяс вылӧ — джоджын куйлысь дженьыдик труба торъяс вылӧ — и заводитіс лекция: — Тайӧ мый?
Токарнӧй станок «Буш», музейнӧй редкость.
Йӧй повзяс, а вежӧра юалас, мыйся станок «Буш» да кыдзи сійӧс бергӧдлӧны.
— Тӧдам ми станоксӧ, — ошйысьӧмӧн шуис Катя.
— Сӧмын Малышев да Булкин оз тӧдны.
Найӧ подсобникъяс.
— Коді тэныд сёрнитнысӧ тшӧктіс? — горӧдіс Стукачёв.
Катюша гӧрдӧдіс, нюжӧдіс улыс парсӧ да бергӧдчис бокӧ.
— Партӧ топӧд, телега вомӧныс вуджас, — мирнӧя сӧветуйтіс Стукачёв да водзӧ лыддис лекциясӧ:
— Мый жӧ эм станокыслӧн?
Тайӧ — патрон.
Сыӧ деталь топӧдӧны.
Тайӧ — задньӧй бабка.
Сійӧ детальсӧ кутӧ мӧдар помӧдыс.
Тайӧ — суппорт.
Сійӧ кутӧ резецсӧ да вештӧ сійӧс веськыдвывсянь шуйгавылӧ...
Тадзи сійӧ объяснитіс, мыйла колӧ станоклӧн быд часть да кыдзи сыкӧд вӧдитчыны.
Например, кыдзи закрепляйтны детальсӧ?
Босьтан торцовӧй ключ, сэтшӧм ключ сямаӧс, кодӧн кондуктор восьтӧ вагонлысь ӧдзӧс, сюян сійӧс патрон розьӧ да бергӧдан.
Патронын паськалӧны куим кӧрт кулачок.
На костӧ пуктан заготовкалысь помсӧ да ключсӧ бергӧдан мӧдарӧ.
Кулачокъяс вешйисны да топӧдісны заготовкасӧ.
— Пукты «трубасӧ»!
— Костялы прикажитіс Стукачёв.
Тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмтор.
Костя босьтіс джоджысь заготовка да лэптіс патрон вылнаӧдз.
Но ӧд кулачокъяссӧ вӧлі ӧтлаӧдӧма, на костӧ эз эськӧ тӧр весиг чуньыд, а не сӧмын паськыд «труба».
— Интересуйтча, кытчӧ воши сійӧ, мый ме тэныд, кыдзи порядочнӧйлы, юрад тэчи? — юаліс Стукачёв, и Костяӧс быттьӧ пуан ваӧн сотісны.
— Мый колӧ первой вӧчны?
— Ещӧ токарӧ нырсӧ сюйӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сева.
— Видзӧдлам, кыдзи тэ кужан, указчик! — шуис Стукачёв.
— Эм мый кужны...
Сева тэрмасьтӧг лӧсьӧдіс патронсӧ да сэтшӧм увереннӧя топӧдіс детальсӧ, быттьӧкӧ быдса во тайӧ удж вылас уджалӧма шойччан лунъястӧг.
Сэсся сійӧ клёнӧдчыштіс гаечнӧй ключӧн, суппорт вылын восьтіс резцодержательлысь пиньяссӧ, пуктіс резецсӧ, кучкышталіс сэтчӧ ключнас, рӧвняйтіс сідзи, медым резецыс заготовка дінас матысмис веськыда, прамӧя топӧдіс сійӧс, личкыштіс еджыд кнопка «ход» да, суппортлысь еджыд ручкасӧ бергӧдлӧмӧн, резецсӧ вайӧдіс заготовка дінӧ.
Резецыс дзуртӧмӧн пырис стальӧ да вӧлыштіс первой стружка.
Станоксӧ сувтӧдӧм бӧрын Сева мерительнӧй скоба-подковаӧн прӧверитіс «трубалысь» диаметрсӧ сійӧ местаті, кытысь перйӧма нин вӧлі стружкасӧ.
Заготовкаыс скоба косттіыс прӧйдитіс сідзи, мый скобалӧн паръясыс муртса инмӧдчыштлісны металлас.
— Пелька! — признайтіс Стукачёв. — Водзӧ!
Выльӧн заводитчысь токарь уджӧ лэдзис станоксӧ.
Доръясӧдыс оръясьысь, чегъясьысь кыз стружка кутіс ньӧжйӧник исковтны резец вылӧ.
Сева збоя видзӧдліс шензьысь челядь вылӧ.
— А тайӧясӧс, дерт, колӧ велӧдны, — Стукачёвлы, кыдзи ас кодьыслы жӧ, шуис сійӧ.
— Нывъяс сӧмын кольчаяс вундалісны — челядь удж.
А Малышев ни бэ, ни мэ оз тӧд...
— Тэ ныртӧ эн лэпты!
Найӧ, ордйысьны кӧ чукӧстасны, вермасны и тэнӧ пуксьӧдны.
Сідзи, ребята? —
И Стукачёв шуис Костялы:
— Но, слаб звено, аддзылін, кыдзи топӧдӧны заготовкасӧ?
Колӧ юрнад думайтны, мый вӧчан.
Видзӧд да велӧдчы...
Гортӧ бӧр локтісны куимӧн — Катя, Леночка да Костя.
Костя эз вӧзйысь ӧтлаын мунны, Катя ачыс корис: «Мунам миянкӧд».
— Ог гӧгӧрво, кор Булкин велӧдчӧма токаритны, — кынмысь пельяссӧ ниртігтыр шуис сійӧ.
— А ме тӧда, — шыасис Леночка.
— Кор вӧлі комсомольскӧй собраниеыс да ме кольччылі кывзыны — помнитан, Катя?
— ме аддзылі, Булкин ноксьӧ вӧлі наладчик дорын, коді тай «Бушъяссӧ» настраивайтіс.
И Колька Глухих сэні жӧ вӧлі.
Тыдалӧ, Булкиныд сэки велӧдчӧма!
— <rus>Подумаешь</rus>, шензьӧдіс! — фыркнитіс Катя.
— Ог гӧгӧрво, мый сійӧ тайӧн докажитіс!
Мый сійӧ вежӧра?
Сійӧ сӧмын ошйысьӧ...
Всё равно ми сійӧс суӧдам, панъям да нырнымӧс на петкӧдлам!
— Ой, непременнӧ! — горӧдіс Леночка да пыр жӧ петкӧдліс полӧм:
— Сӧмын вот Малышок дзик... неопытнӧй.
— Колӧ, медым Малышок эз вӧв слабӧй звеноӧн, — чорыда решитіс Катя.
— Ме босьта сійӧс аслам шефство улӧ, со и ставыс!
Найӧ обсуждайтісны «слабӧй звено» йылысь вопрос, быттьӧкӧ Костя вӧлі пельтӧм либӧ свет мӧдар помын.
Но Костя ставсӧ кыліс, и сылӧн гордостьыс, коді ёна быдмис Войвыв Полюсын, возмутитчис, мый мӧлӧтлӧн первой снайпер йылысь сёрнитӧны асьнысӧ сэтшӧма вылӧ пуктӧмӧн.
Рытыс вӧлі пемыд.
Землянӧй холм вылын шутёвтлывліс тӧв.
Уліын куйліс сьӧд-пемыд, сӧмын кӧнсюрӧ тыдыштісны слабиник бияс.
Некод эз верит, мый фашистскӧй самолётъяс локтасны Уралӧдз, но карыс век жӧ затемняйтсис.
Керкаясӧ бисӧ сетлывлісны сёрӧн, автомобильяс ветлісны муртса югзьысь лӧз фараӧн, а трамвайяслысь вӧлі кыза мавтӧма стеклӧяссӧ.
— Водзджык, войнаӧдз, уліас биясыс вӧліны кодзувъясысь унджык, — казьтыліс Катя.
— Гажа, югыд вӧлі...
Ми папочкакӧд Выль во встречайтім «Профинтерн» клубын, а сэсся Пионер дворецын вӧлі ыджыд ёлка, концерт...
Ӧні ставыс абу сідзи!
Медым мездысьны кӧдзыдсьыс, нывъяс котӧртісны, а Костя нарошнӧ кольччис наысь.
Аслас ватнӧй костюмӧн сійӧ эз пов кӧдзыдсьыс да, сы кындзи, эз кӧсйы кӧвъясьны нывъяс обществоӧ, кодъяс лыддисны сійӧс «слабӧй звеноӧн».
МӦД ЧАСТЬ
Первой глава
РЫТ
Ворота сайын джуджыд толаыс ляпкаліс, чеччыштіс Шагистӧй, пыркнитчис, тӧдіс Костяӧс, лапаяссӧ пуктіс сылы пельпомъяс вылас да кутіс никсыны.
Кыдзи пӧлагайтчӧ настӧящӧй лайкалы, тӧвнас Шагистӧй оліс лым гуын, та вӧсна сылӧн гӧныс лолі нӧшта на пушистӧйджык.
Костя сетіс сылы ӧбед дырйи кольӧдӧм нянь тор.
Шагистӧй бӧрыньтчӧмӧн бӧр пырис лым гуӧ да, колӧ чайтны, думыштіс:
«Катя быд лун тані олӧ, но сійӧ оз тӧд, кытысь босьтны нянь торсӧ, а Малышок кӧнкӧ дыр ветлӧдліс, но абу вунӧдӧма вайны нянь тор, сы вӧсна мый сійӧ бур».
Жара ломтӧм кухняын Костяӧс встретитіс Антонина Антоновна да кияснас ӧвтчӧмӧн шензис.
— Он и тӧд тэнӧ, Костенька! — нюркйӧдліс сійӧ.
— А кутшӧм бура тэнӧ пасьтӧдӧмаӧсь!
И вердӧмаӧсь тэнӧ, тыдалӧ, прамӧй бура, ёнмӧмыд!
— Станок сайӧ менӧ сувтӧдӧны, — юӧртіс Костя.
— А Севолод луншӧрын цехысь муніс.
Висьӧдчӧ...
— Висьӧдчӧ, висьӧдчӧ Севушкаыд...
Распределительысь ме сылы морс ньӧби, медым юӧ шомасӧ. —
Сійӧ ышловзис, полӧмпырысь видзӧдліс гӧстинӧй ӧдзӧс вылӧ, кӧть Катюша эз на лок гортӧ.
— Принцессаыдкӧд сідзжӧ код тӧдас мый лои.
Письмӧ, шуӧ, эз получайт, а вот жӧ...
Боковушкаын Костя бергӧдіс выключатель, да синъясыс пыр жӧ вочаасисны Сева синъяскӧд.
Топчан улӧ лыжисӧ пуктӧм бӧрын сійӧ пуксис табуретка вылӧ гынсапӧгсӧ пӧрччыны, а Сева синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс сы бӧрся; омӧльтчӧм чужӧм вылас синъясыс югъялісны.
— Куйлан? — юаліс Костя.
— Ог, йӧкта...
— Больган! — ӧбӧдитчис Костя.
— Тэкӧд и сёрнитыштны оз позь!
— Малышок, сулавлы, Малышок, эн мун! — уськӧдчис Сева, кор Костя кутчысис ӧдзӧс вугйӧ.
— Век жӧ шу определённӧ: мыйла тэ он кӧсйы миянӧс нуӧдны тайгаӧ?
Мунам тайгаӧ! —
Сійӧ гӧлӧсын кыліс шогсьӧм.
— Мунам!
Колькакӧд ми решитім судзӧдны зӧлӧта, сдайтны сійӧс да пыр жӧ мунны фронт вылӧ.
Гӧгӧрвоан?
Сылӧн гӧлӧсыс, сылӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны Костялысь сьӧлӧмсӧ.
— Лёк ногӧн тэ думайтан, — шуис сійӧ.
— Тэнад зӧлӧтатӧг фронтыд олас, а уджалан киястӧгыд оз.
Ми мыйта колӧ оружие вӧчам.
Миша шуис, миян завод «катюшаяс» вӧчӧ, а Ыджыд завод уна танкъяс нин сетӧ.
— Мый тэ гӧгӧрвоан! — кинас ӧвтыштіс Сева.
— Уна тэ и уджалан!
— Всё равно некыдзи оз позь заводысь мунны, — аслас кыв вылын сулаліс Костя.
— Ме сеті Сталин ёртлы клятва нормаӧн-джынйӧнӧн сетны.
Гӧгӧрвоин?
— Сідзкӧ, точка! — нюммуніс Сева.
— Некор тэ нормаӧн-джынйӧн он вӧч.
Аддзылім ми талун, кутшӧм тэ токарь.
Коньӧр тэ морт!
Буретш сэки Антонина Антоновна корис Костяӧс чай юны.
Первой Костя чайсӧ юис скӧра, а сэсся думыштіс:
«Тайӧ Булкин скӧрлаыс тадзсӧ сёрнитӧ...
Лоа токарӧн!»
А сэки ещӧ Катя локтіс Леночка Туфик ордысь да шуис сэтшӧмтор, мый Костя и думайтнысӧ вунӧдіс Сева йылысь.
— Малышок, меным колӧ тэкӧд сёрнитыштны.
Пырав гостинӧйӧ!
— Принцесса небзьыштӧма! — шӧпкӧдіс старушка.
— Мун нин пыр!..
Чуймыштӧм Костя полӧмӧн воськовтіс гостинӧй порог вомӧн, кытчӧ сійӧ ӧнӧдз сӧмын син бӧжнас видзӧдлывліс кухнясянь.
Ӧні сійӧ матысянь аддзис галкинскӧй керкалысь став роскошсӧ: ӧти кока гӧгрӧс пызан, кодӧс вевттьӧма гаруснӧй скатертьӧн, ковровӧй диван, чехолъяса креслӧяс, стенъясын — зӧлӧтитӧм рамаа картинкаяс, а джоджын, ломтысьысь пач дорын, — ош ку.
Пельӧсын ичӧтик пызан вылын сулаліс стекляннӧй ящик, кӧні уялісны зарни черияс, — тайӧ вӧлі медся интереснӧ.
Ош ку вылын пукаліс Катя да киас кутіс книга.
— Пуксьы, пӧжалуйста, — шуис сійӧ.
— Тайӧ книгаыс металлорежущӧй станокъяс йылысь менам папочкалӧн, аддзан?
Со станокыс дзик «Буш» кодь.
Леночкакӧд ми решитім — книгасӧ ставнас лыддям и лоам квалифицированнӧй токарьясӧн.
Сӧмын колӧ ещӧ и математикаӧн занимайтчыны, а то сэні эмӧсь быдсяма формулаясыс.
Кӧсъян велӧдчыны миянкӧд?
Ме кута тэныд ставсӧ объясняйтны.
— Велӧдчыны ме радейта, — сӧгласитчис Костя.
Пачын шумитысь би вылӧ видзӧдігтыр Катя думайтыштіс.
— Заводын папа вӧлі термичкаын начальникӧн, — друг висьталіс Катя.
— Сэки завод вӧчаліс сӧмын тракторъяслы запаснӧй частьяс.
Папа вӧлі термообработка кузя медбур инженерӧн, сійӧс консультация нуӧдны век корлывлісны мукӧд заводъясӧ.
Сійӧ весиг диссертация гижис.
А Нина Павловна сы ордын велӧдчис, ачыс нинӧм эз куж...
Папа кӧ эськӧ вӧлі заводын, сійӧ ӧти здукӧн эськӧ петкӧдліс, кыдзи «рюмкаяс» калитны, не сідзи, кыдз Нина Павловнаыд. —
И сійӧ зывӧкпырысь фыркнитіс:
— <rus>Подумаешь</rus>, Василий Галкинлӧн ученица!..
Тайӧ Костялы тӧдвылӧ уськӧдіс Катялысь Нина Павловнакӧд зыксьӧмсӧ.
Медым мӧдторйӧ вуджӧдны сёрнисӧ, Костя, чуньяссӧ сук да чорыд ош гӧнӧ сюйӧмӧн, шуис:
— Ошкыс прамӧй, ыджыд...
— Тайӧс папа виис! — вежис сёрнисӧ Катя.
— Папа ветліс кыйсьыны лесничествоӧ, менам тьӧт ордӧ. —
Важсӧ казьтыштӧмыслы Катя нюммуніс.
— Папа руль сайын «газикас» пукалӧ, а Шагистӧй пассажир пыдди.
Важнӧй, синъяссӧ куньтыртӧма, кывсӧ ӧшӧдӧма.
Ме коркӧ ӧтчыд сылы автомобильнӧй ӧчки пасьтӧдлі, а сійӧ мудер — пӧрччис ӧчкисӧ да сарай улӧ гуаліс...
Тайӧ ошсӧ папа пуртӧн виис. —
Ош куысь Катя корсис пурт розьсӧ да сэтчӧ сюйис ассьыс вӧсньыдик чуньсӧ.
— Со аддзан, збыль ме шуа.
Папалӧн вӧлі лы воропа кузь кинжал.
Сійӧс папа и фронт вылӧ сьӧрсьыс босьтіс — проклятӧй фашистъяслы сутшйӧдлыны самӧй сьӧлӧмас.
— А Митрий тожӧ ош вылӧ пуртӧн ветлывліс...
— Тэнад вокыд?
Сійӧ фронт вылын?
Письмӧяс тэныд эз на волыны? — юаліс сійӧ да шога-шога нюммуніс.
— Регыд Выль во, Малышок!
Тӧдан мый?
Вай гадайтам, медым выль воын ставыс вӧлі сідзи, кыдзи ми кӧсъям.
Первой тэ, а сэсся ме.
Висьтав, мый тэ кӧсъян?
— Мед миян йӧз виалісны став фашистъяссӧ, медым Митрий гортӧ бӧр локтіс, — недыр думайтӧм бӧрын Костя висьталіс ассьыс медыджыд кӧсйӧмсӧ.
— Бур!
Ӧні менам ӧчередь...
Сӧмын ме кӧсъя куимтор.
Ме сідзжӧ кӧсъя — медым войнаыс помасяс...
Ӧти!
Медым папочка регыдджык меным письмӧ ыстас, медым сійӧ ачыс, аслас киӧн гижас...
Тайӧ мӧд! —
Сійӧ чӧв олыштіс да, би вылысь синсӧ вештывтӧг, содтіс:
— Кӧсъя лоны карын медбур стахановкаӧн да та йылысь папалы гижны, кор сійӧ ачыс меным гижас.
Вот!
Ӧшинь улын гажаа увтчыштіс Шагистӧй.
Кухняын шоныд лежанка вылын вугралысь Антонина Антоновна унзільпыр шуис:
— Кодӧс ен вайӧ?
Катя лэдзис Леночкаӧс, и сійӧ керка тырыс горӧдіс:
— Ой, регыдджык мунамӧй миянӧ!
Инструментальнӧй цехысь Соня да Верочка ми ордынӧсь.
Найӧ вайисны патефон емъяс.
Регыдджык, Катя, а то Выль воыс прӧйдитас!
Артмис сідз, мый Катя да Леночка, Катялӧн пасьыс, сылӧн беретыс недыр бергалыштісны, — и пыр жӧ нинӧм эз ло, керкаын лои чӧв-лӧнь.
— Костенька, тэ видзӧдлы — тыдалӧ, нывъясыс ӧдзӧссӧ восьсӧн колисны, — шуис Антонина Антоновна.
Костя петіс посводзӧ.
Збыльысь, ӧдзӧсыс вӧлі восьса да порог вылын сулаліс Нина Павловна, гыжъяліс Шагистӧйлысь кык пель костсӧ.
— Сергей Степанович менӧ вӧтліс заводысь, — шуис сійӧ.
— Тшӧктіс пӧттӧдз узьны, быдса выль во вылӧ.
Со, пыри татчӧ шуд сины. —
Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся кевмысяна синъясӧн видзӧдліс Костя вылӧ.
— Малышок, Катя тэныд письмӧ йывсьыс нинӧм эз висьтав?
Гашкӧ нӧ сійӧ тэкӧд сёрнитыштіс?
Ӧд сійӧ оз омӧля тэ дінӧ относитчы...
Мый вермис Костя вочавидзны?
Кӧть Катя и получитіс письмӧ, то, Катялӧн кывъяс серти, сійӧ эз вӧв Василий Федоровичсянь.
Но тайӧ вӧлі сӧмын смутнӧй догадка.
— Гадайтіс сійӧ Выль во кежлӧ получитны письмӧ, — шуис Костя, чувствуйтӧмӧн, мый тайӧс и кӧсйӧ тӧдмавны Нина Павловна.
— Письмӧ пӧлучитны гадайтіс?
Да? — радлӧмӧн да полӧмӧн юаліс Нина Павловна, пыр жӧ слабмис да мышнас пыксис стенӧ.
— Гадайтіс?
Сідзкӧ, сійӧ... сійӧ ловъя, сідз ӧд?
Сійӧ письмӧыс, кодӧс получитіс Катя, гашкӧ абу страшнӧй?
Но мыйла нӧ сэтшӧма вежсис Катя?
Став думъясӧй гудыртчисны...
— Тэ мун гортад узьны, — серьёзнӧя да небыда шуис Костя.
— И тэ получитан письмӧсӧ.
— Муна, — сӧгласитчис Нина Павловна.
— Аттьӧ тэныд, Ивдельса ошпи.
Тэ вӧчин меным сы ыджда пӧдарок!
Муна да кута думайтны, думайтны...
Шагистӧй, бур пон, колльӧд менӧ, ме верда тэнӧ чӧскыдторйӧн...
Шагистӧй синъяснас юаліс Костялысь: «Позьӧ?
Эн думайт, мый ме вӧча тайӧс сёянтор либӧ лытор ради.
Позьӧ ӧмӧй сійӧс лэдзны ӧтнассӧ — татшӧм слабсӧ да мудзӧмасӧ!»
— Мун, кузь бӧж! — разрешитіс Костя.
Костя игналіс ӧдзӧссӧ, гостинӧйын пуксис ош ку вылӧ, заводитіс лыддьыны станокъяс йылысь книга и думыштчис.
Мый йылысь?
Сійӧ эз удит гӧгӧрвоны.
Бара локтіс бархат пася, кодзувъясӧн дзирдалысь ыджыд мазі, пуксис керка вевт вылӧ, и керкаыс ичӧтика тіралыштіс сылӧн рӧвнӧй дзизгӧмысь.
Воис Выль во.
ВЫЛЬ ВО
Нэмнас первойысь Костя вермис виччысьны Выль во.
Ӧнӧдз артмывліс сідз, мый Выль во сулывліс сійӧс вольпась вылас: Румянцевкаын йӧзлы некор вӧвлі пукавны войшӧрӧдз.
Да найӧ и вӧліны уверенӧсь, мый асывнас, садьмӧм бӧрын, асьнысӧ аддзасны помтӧм послӧн выль тшупӧд вылысь, коді кайӧ вывлань-вывлань — будущӧйӧ.
И вот, Костя встретитіс Выль во, а ставыс дзик пыр мӧдӧдчис важмозыс.
Гӧститанінысь локтіс Катя да шуис:
— Первойсӧ Леночка ордын вӧлі бура гажа, а сэсся лои сэтшӧм гажтӧм...
Яндысьтӧм син ме — танцуйта, а колӧ век бӧрдны...
Кытчӧ Шагистӧйыс воши?
Навернӧ, бара котӧртіс аслас Ниночка дорӧ нювсьыны...
Боковушкаын Сева бара пондіс сӧрны глупостьяс.
— Мунам тайгаӧ, Малышок, — топчан вылын лэптысьыштчӧмӧн да Костя вылӧ ӧзъяна синъясӧн видзӧдігтыр шуис сійӧ.
— Ваям уна зӧлӧта.
Миянлы аттьӧ висьталасны.
Эн ылӧдчы!
Подумаешь, аддзӧма помка — нормаӧн-джынйӧн!
Кодлы колӧны тэнад нормаӧн-джынйӧныд!
Гажтӧмтор сійӧ, вӧлӧмкӧ, Выль воыд!
Абу, настоящӧй Выль воыс асывнас восьтӧ боковушкалысь ӧдзӧссӧ да Антонина Антоновна мелі гӧлӧсӧн шуӧ:
— Кутшӧмджык тэныд, Севушка?
Юышт шоныд йӧвсӧ.
А тэ, Костенька, чеччы.
Самӧвар пызан вылын нин.
Выль во — сійӧ кор Антонина Антоновна да Костя картупеля шаньгаӧн юӧны юмов чай да друг пырӧ Катюша, пуксьӧ пызан дорӧ да шуӧ:
— Бабушка, ме кӧсъя талун тані чай юны.
Вай меным банйыштӧм выліа шаньга...
Малышок, мунам Ленинскӧй площадь вылӧ ёлка видзӧдлыны, а то Леночкакӧд ми полам детинкаясысь.
Выль во — сійӧ площадь вылын зэв джуджыд ёлка, кодӧс киськалӧма зарни да эзысь лымйӧн, мичмӧдӧма дзирдалысь звездаӧн, а ёлка улын — еджыд ватаысь вӧчӧм ыджыд дед Мороз да кык йи чой.
Чойясӧд горзіг, чилзіг да сералігтыр помтӧг тӧвзьӧны гӧрдӧдӧм чужӧмъяса челядь чукӧр да сідзи, быттьӧкӧ лоӧм суматохаын найӧ сорлалісны кияснысӧ, кокъяснысӧ, шапкаяснысӧ.
— Ме кӧсъя жӧ, — шуис Катя.
— Ой, миянӧс тойыштасны! — повзис Леночка.
Йи тшупӧдъяс вывті найӧ кайисны площадка вылӧ, кутчысисны ёрта-ёрт дінӧ и исковтісны вильыд, югъялысь йи вывті.
— Ещӧ! — тшӧктіс гӧрдӧдыштӧм Катя.
Найӧ ислалісны, кытчӧдз эз веськавны мала-кучаӧ.
Первой чеччис Костя да кыскис Катяӧс да Леночкаӧс.
— Вайӧ ещӧ! — предложитіс Костя.
— Тырмас!
Тэ дзик ичӧтик кодь, — янӧдіс сійӧс Катя, видзӧдліс ывласа часі вылӧ да решитіс: — Прӧйдитчамӧй, кытчӧдз ог кынмӧй, а сэсся пуксям трамвайӧ.
Вӧлӧмкӧ, быд улича вылын эмӧсь заводъяс да ӧткымынъяс вӧлӧмаӧсь сэтшӧм керкаясын, мый весиг он верит, мый тайӧ завод.
— Войнаӧдз тані вӧлі университет да аудиторияясас студентъяс кывзывлісны лекцияяс, — висьталіс Катя, — а сэні вӧлі кино джазӧн, а тожӧ лои завод.
Веськыда улича вылын куйлісны заготовкаяс, а кӧнсюрӧ лым улын тыдаліс гӧрд сімӧм стружка.
— Видзӧдлӧй! — шензис Костя.
Сійӧ аддзис турунвиж рӧма вывеска, дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс аддзыліс Ивдельын: «Золотопродснаб, старательскӧй магазин».
Мый вӧчӧ тані старательскӧй магазиныс, коді сдайтӧ зӧлӧтасӧ?
— Нинӧм тэ он тӧд, — шуис Катя.
— Миянлы школаын географичка объясняйтліс, мый миян кар сулалӧ зӧлӧта вылын.
Карса прудйын зӧлӧтасӧ весиг и ӧні мыськалӧны.
— Колӧ коркӧ ветлыны прудъяс да мыськавны зӧлӧтасӧ, — шуис Леночка.
Тайӧ серамсӧ петкӧдіс Костялысь.
— Чайтан, металлыс выліас и куйлӧ?
Зӧлӧтасӧ аддзытӧдз ниртан мышкутӧ.
— Ёна тай колӧ!
— Вот и колӧ! — аслас озырлун йылысь — сьӧкыд, югъялысь «свин-голова» йылысь думыштӧмӧн шуис Костя.
Найӧ здук кежлӧ пырисны магазинӧ.
— Шоколад! — шензис Катя, кор аддзис эзысь бумагаа кыз плиткаяс.
— Кутшӧм важӧн ме эг сёйлы шоколадсӧ...
Ӧні война вӧсна шоколадыс ньӧти абу.
Папа век ньӧблывліс шоколадсӧ начинкатӧг.
Ме радейта, медым шоколадыс вӧлі чорыд-чорыд, юмов-юмов да ичӧтика курыдкодь, медым кажитчис, мый пиньясыд висьӧны да вот таті, пельяс увдортіыд, мед вӧлі гильӧдӧ...
А ӧні эськӧ ме и начинкаӧн сёйышті...
— Дугды, пӧжалуйста, Катя, а то меным сідзжӧ окота лои сёйыштны! — шуис Леночка.
— Мунамӧй регыдджык татысь!..
Костя лыддис, мый шоколад — сійӧ балуйтчӧм.
Юмовторъясысь найӧ Митрийкӧд ньӧблывлісны сӧмын рафинад, мрамор кодь еджыдӧс да чорыдӧс, да леденцы.
Ӧні Костя аслас <rus>«свин-голова»</rus> вылӧ вермис эськӧ пӧлучитны мыйта колӧ шоколад, но...
— Миян трамвай локтӧ! — горӧдіс Катя.
Вагоныс вӧлі йӧзӧн дзик тыр, сы вӧсна Костялы ковмис недыр сулалыштны подножка вылын.
Постовӧй милиционер видзӧдліс сы вылӧ страшнӧй синъясӧн, кӧсйис шутёвтны, но, тыдалӧ, Выль во кузя решитіс не шутьлявны.
ЗАРНИ МИНУТА
Медся важнӧйыс выль воын вӧлі сійӧ, мый Костя лоис токарӧн.
Правда, сійӧ пока вӧлі токарлӧн ученикӧн, но век жӧ сылӧн мӧвпыс олӧмӧ пӧри, не прӧста сійӧ тайӧ мӧвп радиыс прӧщайтчис Войвыв Полюскӧд, ӧткажитчис мӧлӧтлӧн первой снайпер нимысь.
Быд морт переживайтӧ зарни минутаяс, кор сійӧ велӧдчӧ колана да интереснӧй делӧӧ.
Татшӧм минутаясӧ сьӧлӧм тіпкӧ нимкодьпырысь, и нимкодясьӧмыс кольӧ нэм кежлӧ.
Кутшӧма друг быдмис Костя, кор кыйсигӧн кузь пу йылысь лыйис первой ур!
Митрий ошкис сійӧс бура лыйӧмсьыс, а сійӧ тайӧ кадсянь нӧшта на ёнджыка дружитчис тайгакӧд, тайга тайӧ кадсяньыс лои сылӧн слугаӧн и вердысьӧн.
А мый вӧчсис сьӧлӧмкӧд, кор Костя аддзис «<rus>свин-голова</rus>сӧ»!
Ӧд став челядь решитісны, мый прӧста воштӧны кадсӧ, да котӧртісны купайтчыны, а сійӧ водзӧ корсьысис, и сылӧн упорствоыс козьналіс сійӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сьӧкыдторсӧ колӧ водзӧ нуӧдны сэтчӧдз, кытчӧдз он шедӧд кӧсйӧмтортӧ.
— Вот мый ме думайта, Малышок, — шуис Стукачёв: — тэ менам станок дорын быд лун тӧрчитін, синтӧ мудзтін, тэ ставсӧ юрнад тӧдан, сідзкӧ киясыд обязанӧсь вӧчны.
Приказывайта тэныд уджавны выль воын отличнӧя, мастера!
— Воображайта, мастер-<ns>кнастер</ns>! — ньӧжйӧник шуис Катя.
— Эн дзуг детинкасӧ! — орӧдіс сійӧс Стукачёв да норасис: — Вот компания меным веськаліс!
Заводит, Малышок, да крепыдджыка кутчысь!..
Сійӧ шуис тайӧс шмониттӧг, сы вӧсна мый гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый тӧрытъя подсобнӧй рабочӧй олӧмын воис серьёзнӧй час, пуксис стеллаж вылӧ да вӧчис вид, мый думайтӧ сӧмын аслас чигарка йылысь.
Аттьӧ сылы!
Но век жӧ Костя чувствуйтіс асьсӧ ёна беспомощнӧйӧн, и торйӧн нин, кор чувствуйтіс, мый сійӧ мышкӧ сатшкисны уна тысяча булавка — тайӧ нывъяс да Сева кӧсӧя видзӧдісны «слаб звено» бӧрся.
— Вӧч, детинка! — меліа вашнитіс Стукачёв,
и Костя мездысис падмӧмсьыс.
Сійӧ босьтіс торцовӧй ключ, но эз дзик пыр веськав патронса розьӧ.
Юрыс тӧдіс, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ, а кияс эз кывзысьны — кӧть орӧд...
— Кажитчӧ, тырмас, — вашнитіс Стукачёв, а гашкӧ, ачыс Костя думыштіс тайӧс.
Сійӧ лэптіс джоджысь заготовкасӧ, босьтчис пуктыны сійӧс патронӧ, и тайӧ сылӧн эз дзик пыр артмы.
«Кулачокъяссӧ омӧля паськӧдсьӧма», повзьӧмӧн думыштіс сійӧ, но заготовкаыс пырис патронӧ, сылы нимкодь лои да регыдджык топӧдіс заготовкасӧ.
Мыйӧн сӧмын гӧгӧрвоис, мый сійӧ тӧдӧ правильнӧя, киясыс кутісны кывзысьны бурджыка, но век на вӧрисны быттьӧкӧ кималасӧн.
— Тавот! — подскажитіс Стукачёв.
Банкаысь сартас йылӧн Костя босьтіс тавот да мавтіс сійӧ местасӧ, кӧні заготовка должен вӧлі инмӧдчыны задньӧй бабкалӧн конусӧ, медым заготовкаыс кокньыдджыка бергаліс.
Сійӧ заводитіс бергӧдлыны задньӧй бабкалысь штурвальчиксӧ.
Сылы вӧлі жар да сьӧкыд лолавны.
Матысмис решительнӧй минута.
— Включайт! — тшӧктіс Стукачёв.
Кисӧ лэптӧмӧн Костя осторожнӧя инмӧдчис еджыд кнопка «ход» дінӧ.
Станок эз вӧрзьы.
Сева муртса кывмӧн шутёвтіс.
Костя ёна личкыштіс кнопкасӧ, приводлӧн кыз ременьыс шумӧн исковтіс югъялысь шкив вывті, патрон вӧчис первой оборот...
Стукачёв чеччис стеллаж вылысь, босьтіс Костялысь веськыд кисӧ да пуктіс стальнӧй рукоятка вылӧ.
Резцодержатель плавнӧя вешйис бергалысь заготовкалань.
— Нониус вылас видзӧд! — шуис Стукачёв.
— Мыйӧн сӧмын ноликыс лоас тайӧ вӧртӧм чёрточка весьтас — тырмас...
Рукояткасӧ вӧлі вставитӧма алюминиевӧй кружокӧ, а тайӧ кружок вылас вӧлі гравируйтӧма делениеяс да цифраяс.
Кружокыс бергаліс рукояткаыскӧд ӧтлаын, и вот ноликыс лоис буретш алюминиевӧй ободлӧн неподвижнӧй часть весьтын.
Ӧні резецлӧн дорыс вӧлі заготовка край дінын — сулалӧ вӧлі сійӧс вештыштны шуйгавылӧ, и сійӧ должен вӧлі пырны металлӧ.
— Ме ачым, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Костя.
— Ачыд кӧ и ачыд!..
Стукачёв босьтіс ассьыс кисӧ, и Костя килы лои кӧдзыд да гажтӧм...
— Личкы самоходыслысь рычагсӧ.
И Костя личкис увлань стальнӧй рычагсӧ.
Артмис чудеса, код йылысь сійӧ сэтшӧма мӧвпаліс.
Ставыс ловзис, ставыс мӧдӧдчис!
Резецыс инмӧдчис бергалысь заготовкаӧ.
Металл дзуртыштіс.
Котӧртіс, гартчис стружка — первойсӧ векни, а сэсся паськыд да кызджык, тшынасьыштіс, кусыньтчис, чеги, уси станок улӧ, воши син улысь.
Эз сталь вунды стальсӧ, а сійӧ, Константин Малышев, коді вӧлі пӧсялӧма да шуда, вундіс сійӧс аслас вӧляӧн.
Сійӧ олӧмын вӧлі некымын зарни минута, но тайӧ минутаыс вӧлі медся шензьӧдана.
Сійӧ, Костя Малышев, сьӧд, грубӧй заготовкасӧ пӧртіс «катюшалӧн» югъялысь детальӧ, сійӧ вӧлі станоклӧн кӧзяинӧн и металлӧн кӧзяинӧн.
Грознӧй «катюша» виччысис сылысь уджсӧ.
— Ӧні кывзы водзӧ, — шуис Стукачёв.
Костя кывзіс учительӧс, а киясыс ӧзйисны, кӧсйисны регыдджык матыстны резецсӧ, включитны самоходсӧ...
Уна радлун вермӧ лоны мортлӧн, но тайӧ радлуныс лыбӧ сэтшӧм вылӧ, мый воссьӧ ставнас паськыд мирыс, и мирыс лоӧ рӧднӧйӧн, аслад собственнӧйӧн.
Вӧлі сьӧд труба-заготовка, сійӧяс пиысь ӧти, кодъяс тысячаясӧн куйлӧны штабельын лым улын, а сійӧ инмӧдчис сыӧ резецнас — заготовка примитіс сылысь уджсӧ да лоис донаӧн, коланаӧн.
Мыйсӧ оз вӧч морт, коді кужӧ вундавны сталь!
Со гӧраяс — найӧс сійӧ кодъяс, со юяс — найӧс сійӧ прудъялас, со тайга — сійӧ писькӧдас сэні паськыд прӧсекъяс да стрӧитас каръяс, со немец локтӧ сылӧн му вылӧ войнаӧн — сійӧ сотас, бырӧдас фашистъясӧс, сы вӧсна мый сійӧ металлӧн кӧзяин, сійӧ «катюшалӧн» мастер!
Зэв ыджыдӧн асьсӧ чувствуйтіс тайӧ лунӧ вӧвлӧм подсобнӧй рабочӧй Малышев.
Тайӧ тӧдчис сэк, кор Катя, Леночка да сійӧ пукалісны ош ку вылын.
Катя гораа лыддис металлорежущӧй станокъяс йылысь книга, а сэсся юасис.
Леночка ӧтвечайтіс бура, кӧть быдпӧрйӧ ойкайтіс.
— А тэ, Малышок, ставсӧ гӧгӧрвоан? — юаліс Катя.
— Повторит!
Буретш тайӧ кадас, Катялысь юалӧмсӧ кылӧм бӧрын, сійӧ дрӧгнитіс да восьтіс синъяссӧ.
Ӧд волнуйтчӧмысла сійӧ талун сэтшӧма мудзис, сійӧ сэтшӧм чӧскыда вуграліс пач дорын, кӧні гажаа жургис би...
— Тэ некор он ло квалифицированнӧй токарӧн!
Тэ — слабӧй звено! — металлорежущӧй станок йылысь книгаӧ ки пыдӧснас шлопкӧмӧн горӧдіс Катя.
Весиг ӧти кыв шутӧг Костя петіс комнатаысь.
— Мыйла тэ сэтшӧм крута, Катя...
Сійӧ ӧбӧдитчис, — Костя дор сувтіс Леночка.
— <rus>Подумаешь</rus>, нежитчӧ!
Ещӧ и гога-магогаасьӧ! — ассьыс чуймӧмсӧ дзебӧмӧн чушнитіс Катя.
— Нинӧм, бӧр локтас...
Катя ӧшибитчис — Костя бӧрсӧ эз лок.
Гордостьыс босьтіс сійӧс киӧдыс, петкӧдіс комнатаысь да вашнитіс пеляс:
«Тэ некор да некодлы он лэдз асьтӧ унижайтны.
Тыртан нормаӧн-джынйӧн и шуан лӧз синъяса ӧбидчицалы:
«Асьным справитчим, сы вӧсна мый абу йӧйӧсь да абу слабӧй звено, а мукӧдъясысь не омӧльджык токарь».
Гордӧй морт вӧлі сійӧ, тайӧ Константин Малышевыс, коді велаліс вундавны сталь.
МАЛЫШЕВ — ВИТ
Сійӧ кадсянь Костя эз ветлыв кывзыны Катялысь книга, кӧть и жалитіс та йылысь.
Но век жӧ сійӧ велӧдчис.
Сійӧс велӧдіс Стукачёв, Костя видзӧдлывліс мӧд цехса верстьӧ токарьяслӧн удж вылӧ, а сыысь кындзи, юрыс старайтчис, медым киясыс уджалісны бурджыка.
И вот тадзи сійӧ велӧдчис.
Лун дас мысти Стукачёв колоннаяс сайӧ вайӧдіс Герасим Ивановичӧс.
— Принимайтӧй, начальник ёрт, выль токарнӧй пополнение!
Мастер вылӧ некод эз видзӧдлы — ставӧн притворяйтчисны, мый, асланыс удж кындзи, нинӧм эз аддзыны.
Меддор станок бердын тэрмасьтӧг уджаліс Всеволод Булкин.
Орчча станок дорын пошкис-уджаліс тӧждысьысь Костя Малышев.
Патронысь детальсӧ перйигӧн сійӧ бергӧдіс неуна торцовӧй ключсӧ, уна вылӧ оборотлысь куим нёльӧд юкӧн, да задньӧй бабка вештыштігӧн сідз жӧ неуна бергӧдіс штурвальчиксӧ.
Сійӧ перйис детальсӧ, джоджысь кватитіс заготовка да — раз! — пуктіс патронӧ.
«Правильнӧ мунӧ! — думсьыс ошкис сійӧс мастер.
— Сійӧ ёна зільӧ, и киыс зумыд».
Коймӧдӧн сулаліс Леночка Туфиклӧн станокыс.
Леночка мерайтавліс детальсӧ сэки, кор сӧмын на выключитӧм станокыс вӧчліс на бӧръя оборотъяс.
«Таысь ме сійӧс видышта, — думыштіс мастер.
— Скобасӧ портитӧ»...
Катя Галкиналӧн станокыс обдирайтіс заготовкасӧ, и Катя ачыс, медым не воштыны кадсӧ, кутіс пелькӧдчыны.
«Пельк, уджалысь быдмӧ!» нимкодясис мастер.
— Стоп! — прикажитіс сійӧ да, кор станокъяс лӧнисны, объявитіс:
— Смена помас ме тіянӧс юасьышта, а аски сувтӧда норма вылӧ.
Лӧсьӧдӧма норма — кызь «труба».
Унджык сетан — некод оз ӧбӧдитчы.
Кутан быд лун кызьӧс сетны — разряд получитан.
Гӧгӧрвоинныд?
И тэ, Булкин, гӧгӧрвоин?
— Мыйла буретш ме должен не гӧгӧрвоны? — гӧрдӧдіс Сева.
— А сӧмын ме думайта, мый нормаыд ыджыд.
Мӧд цехын сӧмын...
— Ок тэ, чавкан! — шензис мастер.
— Кызьыс тэныд уна?
Ладнӧ, вӧч кыкӧс! —
Сійӧ скӧрмис:
— Тэ мекӧд эн донъясь!
Тэ фронтовикъяслысь юав, уна-ӧ колӧ вӧчны.
Галкина, позьӧ кызьӧс вӧчны?
— Ог тӧд, — веськодя вочавидзис Катя.
— Менӧ кызьыд вообще оз интересуйт.
Колӧ комынӧс — норма дінӧ сё ветымын процент.
Татшӧм клятва ме сеті.
— Вот тайӧ делӧ! — ошкис Герасим Иванович.
— Старайтчыштан, вӧчан и комынӧс.
Сӧмын колӧ кӧсйӧм, а не нормаяс став завод кузя видлавны! —
И, челядьлы водзӧ уджавны тшӧктӧм бӧрын, сійӧ муніс.
— Кӧсъям кӧ, сё ветымын процент вӧчам, кӧть татшӧм кӧсйысьӧмъяс ас вылӧ эг босьтлӧй, — мунысь мастер вылӧ видзӧдӧмӧн шуис Сева.
— Вот видзӧдлам, кыдзи Екатерина Васильевна сё ветымынысь бӧжсӧ топӧдлас, а сэсся сылы петкӧдлам настоящӧй уджсӧ.
— Лодырь! — гораа шуис Катя.
— Став завод пасьта форстӧ петкӧдлін, быдӧнлы ошйысин, а удж вылын стоп...
Энӧ полӧй, господин-сковородин Булкин-Прогулкин, тіянлы менӧ велӧдны оз ковмы...
Бӧр локтіс Стукачёв, коді колльӧдіс мастерӧс да командуйтіс:
— Медбӧръяысь — смирно!
Сэсся ме тіянкӧд ог нин ворс...
Колӧ ещӧ дас квайт мортӧс токарӧ велӧдны, медым директор мӧдӧдіс танкӧвӧй училищеӧ.
Сетӧй норма, а вензьӧм-больгӧмъястӧ кора шыбитны.
Лоӧны кӧ недоразумениеяс, отсала, мыйӧн верма...
Прӧщайтлӧй, гоп-компания!
Сійӧ топӧдліс быд учениклысь кисӧ — петкӧдліс, мый делӧ имеитӧ оз кодкӧдкӧ мӧдкӧд, а токарьяскӧд, ӧвтыштіс кепканас да муніс.
Челядь жальпырысь синъяснас колльӧдісны ассьыныс бур сьӧлӧма, гажа учительнысӧ.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый ӧні ставыс зависитӧ найӧ киясысь, да...
кыдзи ещӧ артмас ас кежысь уджалӧмыс.
Сійӧ лунӧ Костя дзик ас кежысь вӧчис вит деталь.
Сылы кажитчис, мый вӧчӧма уна, кӧть эськӧ сійӧ выполнитіс нормасӧ сӧмын кызь вит процент вылӧ, но сійӧ век любуйтчис и любуйтчис югъялысь «трубаяснас».
Тайӧ вӧліны дзик сэтшӧм жӧ «трубаяс», кутшӧмъясӧс лэдзӧ вӧлі мӧд цех, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс Войвыв Полюсын.
Да, сэтшӧмӧсь жӧ, но ёна торъяланаӧсь.
Найӧ вӧліны ёна бурджыкӧсь став мукӧдъяс дорсьыс, сы вӧсна мый найӧс вӧлі вӧчӧма аслас киясӧн.
Мӧд цехса контролёрша мерайтіс челядьӧн вӧчӧм «трубаяссӧ», быд «труба» вылӧ мелӧн гижис «п» — «примитӧма» — да шуис:
— Вот эз вӧв шоглун — татшӧм пустякъяс вӧсна первой цехӧ котравны!
Но Костя весиг эз ӧбӧдитчы.
Татшӧм бур детальясыд — прамӧй пустяк!
Кыліс нетерпеливӧй звонок.
Тайӧ локтіс электрокар.
Водительницаыс сідзжӧ фыркнитіс:
— Тайӧс и ном нуас!
Бара жӧ лёк кывъяс!
Некодлысь юасьтӧг Костя сӧвтіс электрокар вылӧ став детальяссӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі прӧстӧй подсобнӧй рабочӧй, а эз токарь.
«Трубаяс» ӧтиӧс мӧд вылӧ тэчигӧн сійӧ лыддис:
— Малышев — вит...
Булкин — сизим...
Туфик — ӧкмыс...
Галкина — дас кык...
— Кодлӧн унджык? — юаліс Катя, коді сӧмын на нуис транспортер вылӧ стружка.
Катя, гашкӧ, думайтіс, мый сылы вочавидзас Костя, но Костя эз удит.
— Дерт тэнад! — доложитіс Леночка. — Тэ бӧрын ме, а медся этша, — Малышоклӧн.
— Ачыс мыжа! — шуис Катя, быттьӧкӧ джоджӧ йитор жугӧдіс.
Весиг таысь Костя эз скӧрмы.
Кор колоннаяс сайысь мӧдӧдчис электрокар, сійӧ котӧртіс орччӧн.
Сылӧн «трубаясыс» куйлісны улын.
Некод, Костяысь кындзи, эз нин вермы эськӧ шуны, коді кутшӧм «труба» тайӧ партиясьыс вӧчис, и век жӧ сылӧн уджыс существуйтіс кыдзкӧ торйӧн.
Весиг кор фронт вылын «катюшаяс» лэбзясны уна сё осколокӧн, сылӧн трудыс оз вош, сы вӧсна мый «катюшаяс» сотасны фашистъясӧс, а боецъяс висьталасны Костялы аттьӧ, кӧть сылысь нимсӧ и оз тӧдны.
Сійӧ бӧр локтіс колоннаяс сайӧ, инструментальнӧй шкафчикын лӧсьӧдіс порядок да кӧсйӧ нин вӧлі мунны, кор колоннаяс сайӧ котӧртіс Леночка.
— Ой, мыйкӧ вунӧді! — шуис сійӧ, гӧгӧр видзӧдліс да вашкӧдӧмӧн юаліс: — Булкиныс абу?..
Тӧдан, Малышок, мыйла ме бӧр бергӧдчи?
Катя шуӧ, медым тэ эн скӧрав сыысь, мый вӧлі.
Помнитан?
Сійӧ шуӧ, медым тэ талун локтін книжка кывзыны.
И талун ми заводитам занимайтчыны математика кузя.
Сійӧ зэв ёна жалитӧ, мый тэ сэтшӧм этша вӧчан да асьтӧ позоритан Булкин водзын.
Бӧръя кывъясыс ставсӧ портитісны.
— Ёна тай меным колӧ! — шуис сійӧ да выключитіс светсӧ.
— Кутшӧмӧсь ті ставныд! — горӧдіс Леночка.
— Тіянкӧд некыдз оз позь.
— Справитчам асьным! — шуис Костя да муніс.
Оз ков сылы жалитӧмыс!
Талун сійӧ вӧчис сӧмын витӧс, но ачыс вӧчис, а аски вӧчас унджык да сідзжӧ ачыс.
Выработайтас сійӧ нормасӧ и нормаӧн-джынйӧн да докажитас, кутшӧм сійӧ морт.
Но вӧлі долыд, мый Катя ыстіс сы дінӧ Леночкаӧс миритчыны.
Мӧд глава
КОДІ ВОДЗЫН, КОДІ БӦРЫН?
Молодёжнӧй цехӧ пыранінын ӧшалӧны куим дӧска <rus>показателей</rus>, стӧч сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и цехъясын, кӧні уджалӧны верстьӧ токарьяс.
Шуйгаладорас фамилияяс — бригадаын кымын уджалысь, сымын и фамилия — гижӧма кымын процент вылӧ токарь выполняйтӧ заданиесӧ лунысь-лун.
Выполнитӧма кӧ сё процентысь этшаджык, цифрасӧ гижӧма еджыд мелӧн, а сё процентысь кӧ унджык — гӧрдӧн.
Талун гижӧма, мый Галкина тӧрыт выполнитіс нормасӧ 85 процент вылӧ, Туфик 75 вылӧ, Малышев 60 вылӧ, а Булкин сӧмын 50 вылӧ.
Но колоннаяс сайын Сева абу век медбӧрын.
Лун-кык сійӧ уджалӧ омӧля, кӧнкӧ ветлӧдлӧ Колька Глухихкӧд, а сэсся друг сибдас станок дінас, уджалӧ скӧр, сӧмын корсьӧ случай пинясьыштны Катякӧд, Леночкаӧс ӧчкастӧйӧн шуны, дӧзмӧдны Малышокӧс.
Ставсӧ пановтас, мастер ошкас сійӧс, а сійӧ бара личӧдчас, муртса вӧрӧ да век панӧ сёрни Костякӧд тайга да зӧлӧта йылысь...
Рӧвнӧя да пыр бурджыка уджалӧ Костя.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый чернӧвӧй обдирка дырйи, кор заготовка вылысь «Буш» кульӧ стружка, дзик необязательнӧ мерайтны сэтшӧм частӧ заготовка тӧчитӧм юкӧнлысь диаметрсӧ, сы вӧсна мый станок надёжнӧя соблюдайтӧ индӧм размерсӧ.
Правда, та йылысь жӧ висьтавліс и Стукачёв, но Костя век тӧждысьліс, правильнӧ-ӧ уджалӧ «Буш», помтӧг личкывліс гӧрд кнопка «стоп», коді сылы торъя ёна кажитчис, да уна воштыліс кад.
Быд лун сійӧ вӧчалӧ ичӧтик полезнӧй открытиеяс да та вӧсна показательяссӧ видлалӧ тырвыйӧ спокойнӧя, зільӧ гӧгӧрвоны, кор сылысь показательяс кутасны гижны гӧрд мелӧн.
Здук кежлӧ дӧска дорӧ сувтліс Катя.
— Тайӧ сӧмын на дзоридзьясыс, а вотӧсыс лоас водзын на! — шуис сійӧ, кутыштіс Леночкаӧс да английскӧй кыв вылын здоровайтчис Костякӧд: — <eng>Гуд морнинг</eng>, гога-магога, — заводӧ уджавны пыртӧдз школаын Катя велӧдчис сёрнитны тайӧ гӧгӧрвотӧм кывнас.
— Ой, <fra>бонжур</fra>! — Костялы шуис Леночка, сы вӧсна мый Украинаын сійӧ школаын велӧдчис сёрнитны французскӧй кыв вылын.
А Сева видзӧдліс показательяс вылӧ сідзи, быттьӧкӧ интересуйтчис, кыдзи ворсӧны посни челядь.
— «Ку пиысь петӧны, а доддьыс век эз вӧрзьы», — шуис Сева коймӧд бригадаса ичӧтик Маркинлы.
— Зато тэ орёл! — прыснитіс-серӧктіс Маркин.
— Галкина тӧрыт кӧкъямысдас вит процент сетӧма, а тэнад ветымын.
Тэ висьтав, мыйла тэнӧ Булкин-Прогулкинӧн шуӧны?
Зэв лӧсьыда шуӧмаӧсь!
— А уна-ӧ менам войдӧрлун вӧлі? —
И Сева чуньнас сутшкис показательӧ.
— Видзӧд, синтӧм кӧ.
Кӧкъямысдас вит да некутшӧм брактӧг, абу Галкина моз...
— Эн ылӧдчы, сійӧ браксӧ оз вӧч! — Сева ылӧдчӧмысь скӧрлаыс эз вермы кутчысьны Костя.
— Сійӧ тэ тӧрыт кык «труба» тшыкӧдін, а сылӧн бракыс эз на вӧвлы.
— Дорйысьысь аддзысис! —
И Сева мигнитіс Маркинлы.
— Тӧдам ми, мыйла сійӧ дорйӧ Галкинаӧс.
Сійӧ и сотӧм резецсӧ отсаліс дзебны сылы.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧ-гӧр-во-ам! — нюжӧдіс Маркин.
— Сійӧ Онегин, а мӧдыс Татьяна.
Татшӧм случайясын Костялы эз дзик пыр сюрлывны колана кывъясыс; сійӧ прӧста видіс Севаӧс:
— Йӧй тэ, вот мый...
Скӧрыдла йӧз йывсьыс пӧръясян!
— Ак, кутшӧм кузь пеля печальнӧй образа рыцарь аддзысис! —
И Сева мӧдӧдчис колоннаяс сайӧ, сетіс позянлун Костялы кывзыны Маркинлысь шмонитӧмсӧ.
СИЗИМДАС ВИТ!
Тыдалӧ, сійӧ лунас кодкӧ висьталіс Катялы, мый Костя сувтіс сы дор, та вӧсна сійӧ вӧчис выль воськов, медым миритчыны Костякӧд.
— А Прогулкин бара коклябӧрсӧ госӧн мавтӧма, — Костя дінті мунігӧн шуис сійӧ.
— Интереснӧ, кытчӧ сійӧ пышйис?
— Резецла муніс да медпунктӧ... Чуньсӧ желлялӧма...
— Тэ мыйла резецсӧ чистӧвӧй вылӧ нин вежан? — Костялӧн удж вылӧ видзӧдыштӧм бӧрын шензис Катя.
— Тэ кымын деталь ӧти резецнас вежтӧгыс тӧчитан?
— Куим.
— Куим, куим, розьӧдан! — серӧктіс Леночка.
— Тӧдан, Катя, сійӧ ӧтарӧ резецъяссӧ вежлалӧ.
— Тайӧ некытчӧ оз туй!
Стукачёв висьтавліс, кыдзи колӧ уджсӧ котыртны, а тэ, Малышок, ставсӧ вӧчан сідзи, кыдзи йӧзыс оз вӧчны.
Тэ сменаджынсӧ обдирайт, а мӧд сменаджынсӧ отделывайт.
Гӧгӧрвоан?
Мый сэні вӧлі гӧгӧрвонысӧ!
Но Костялы век окота вӧвлі регыдджык аддзыны дзикӧдз нин помалӧм деталь — сӧстӧминикӧс, шыльыдіникӧс, югъялысьӧс.
Прӧста сьӧлӧмыс радліс, кор эштыліс выль «труба».
— А ог кӧ ставсӧ отделайт? — нурбыльтіс сійӧ.
— <rus>Подумаешь</rus>, мыйысь повзьӧма!
Ӧти-кык кольӧ аски кежлӧ.
Зато оз ков быд куим обдирка либӧ отделка бӧрын резец вежны.
Артмӧ, мый кадсӧ экономитан.
Гӧгӧрвоан, колӧ кадсӧ экономитны.
Ӧнӧдз Костя тӧдліс, мый эм лун да эм вой, эм гудокъяс костын сы мындатӧ час, да эз торйӧдлы некутшӧм внимание сэтшӧм ичӧттор вылӧ, кыдзи минутаяс да секундаяс, а вӧлӧмкӧ, тайӧ ичӧтторнас колӧ лыддьысьны, кӧсъян кӧ уна вӧчны.
Катя ставсӧ тайӧс сылы объяснитіс, кӧть и эз тырвыйӧ гӧгӧрвоана, но медся главнӧйсӧ Костя гӧгӧрвоис: станок должен бергавны кыдз позьӧ унджык.
Кызмырдысьӧн сійӧ примитіс Катялысь сӧветсӧ, заводитіс обдирайтны, сӧмын обдирайтны заготовкаяссӧ, и сійӧс беспокоитіс, мый отделайтӧм «трубаяс» абуӧсь на.
— Дас вит, вот аддзан! — ӧбед водзвылын Костя станок дорысь обдиркаяссӧ лыддьӧм бӧрын радпырысь шуис Катя.
— Ӧні пукты чистӧвӧй резец, отделайт ставсӧ, и тэнад нормаыд лоӧ выполнитӧма сизимдас вит процент вылӧ.
А тэ кӧ эськӧ асывсяньыс вежӧраджык вӧлін, тэнад эськӧ, колӧ чайтны, лоис кӧкъямысдас вит.
Тайӧ лунас Сева вӧлі дзикӧдз жугыльмӧма, сылӧн нинӧм оз вӧлі артмы, и сійӧ частӧ эновтліс станоксӧ.
— Аддзӧма учительӧс! — пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн нурбыльтіс сійӧ.
— Велӧдчы, велӧдчы, Малышок, оз кӧ уджав аслад юрыд.
— Леночка, многотиражкасьыс тэ лыддин лодырьяс йывсьыс? — пыр жӧ шыасис Катя.
— Сэтшӧм тешкодя гижӧма, быттьӧкӧ натура вылысь.
Сідз ӧд?
Смена помасигӧн, кор Герасим Иванович кежаліс колоннаяс сайӧ тӧдмасьны томйӧзлӧн успехъясӧн, Катя спокойнӧя юӧртіс:
— Менам дас кӧкъямыс, а дас ӧкмысӧдсӧ ме гудокӧдз помала.
— Правильнӧ! — сійӧ станок дорысь заготовкаяссӧ лыддьӧм бӧрын нюммуніс мастер.
— Смотри, дом отдыхаысь менам локтігкежлӧ медым полнӧй норма вӧлі!
— Непременнӧ вӧча! — Булкин вылӧ торжествующӧя видзӧдлӧмӧн кӧсйысис Катя.
— Нормаыд ньӧти абу ыджыд, сӧмын колӧ кадсӧ уплотнитны, а не котравны быдпӧрйӧ медпунктӧ.
Кык детальӧн этшаджык вӧчис пӧдругасьыс Леночка, а Костя станок дорысь стеллаж вылысь мастер аддзис дас вит «труба».
— Делӧыд ладмӧ, Малышок! — признайтіс сійӧ.
— Оз позь шуны ёна ӧдйӧ, а век жӧ водзӧ — оз бӧрӧ.
Старайтчы, молодец!
МӦВП САДЬМӦ
Кор Костя порядокӧ вайӧдіс станоксӧ да уджалан бушлатиксӧ вежис ватнӧй фуфайкаӧн, Катя предложитіс:
— Мунан <rus>«Разгром немцев под Москвой»</rus> кино видзӧдны?
Костя сӧгласитчис: Катя кӧ кӧсйӧ миритчыны, и Костя сӧгласен.
Краснӧй уголокын киносеанс должен вӧлі заводитчыны выль сменалы гудок бӧрын часджын мысти, и Костя, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, мӧдӧдчис цехысь цехӧ, гордитчис талунъя достижениеӧн.
Сизимдас вит процент — тайӧ абу шутка: тайӧ нормалӧн куим нёльӧд юкӧн.
Кольӧ ещӧ нажмитыштны, ещӧ уплотнитыштны кадсӧ — и сё!
Кутшӧма сійӧ жалитіс, мый асывнас частӧ вежлаліс резецъяссӧ!
Медводз сійӧ пыраліс Нина Павловна дінӧ, коді бӧръя кадас пӧшти эз ветлыв заводысь да сэтшӧма уджаліс, мый чужӧмыс сылӧн чусаммис да омӧльтчис.
Нина Павловна сулаліс электрокалильнӧй ванна дорын: сійӧ видзӧдіс аслас ручнӧй часі вылӧ, а Дикерман, термическӧй цехса старшӧй калильщик, щипцыӧн кутіс сывдӧм свинецӧ вӧйтӧм деталь.
— Кад! — командуйтіс Нина Павловна.
— Раз! — Дикерман свинец письыс босьтіс доналӧм гӧрд «рюмкасӧ».
— Два! — горӧдіс сійӧ, щипцынас ванна дорӧ сэтшӧма клёнӧбтіс, мый «рюмка» вылысь резыштчисны свинецлӧн мича дзирдалысь войтъяс, «рюмкасӧ» сюйис маслӧ тыра бакӧ, кутыштіс сійӧс сэні да перйис.
— А вот тіянлы три! — шуис сійӧ да сьӧд детальсӧ осторожнӧя пуктіс кӧрт пызан вылӧ.
— Видза олан, ошпи! — приветствуйтіс Костяӧс Нина Павловна.
— Виччысьлы менӧ. —
Сійӧ муніс контролёръяс дінӧ, сёрнитыштіс накӧд, бӧр локтіс да, часі вылӧ свитер соссӧ лэдзӧмӧн, шуис:
— Талун кежлӧ тырмас.
Бӧръя партияас дасысь сизим гӧднӧй да ӧти — условнӧй брак...
Позьӧ шуны, сизимдас вит процент...
Вот тіянлы «блестящӧй достижение».
Прӧста киясыд лэдзчӧны...
Аски видлам профессор Колышевлысь режимсӧ.
Дикерман носовӧйӧн чышкаліс щӧть кодь еджыд тоша щӧкасӧ да бара кутчысис щипцыӧ.
— Извинитӧй, инженер ёрт! — скӧра шуис сійӧ.
— Кажитчӧ, ті помнитанныд, мый миянлы шулісны партбюро заседание вылын?
Ковмас кӧ весиг тайӧ чӧртовскӧй «рюмкасӧ» калитны зӧлӧта пиын, миянлы сетасны чистӧй зӧлӧта.
Сідзкӧ, колӧ уджавны да не лэдзны кияс.
Ме тайӧс тіянлы шуа кыдзи пӧрысь морт да кыдзи партияса том член.
— Ті асывсянь кок йылын.
Ичӧтика шойччыштӧй.
— Ті сідзжӧ асывсянь абу курортын.
Но, дерт, ті кӧ настаивайтанныд, ме верма шойччыны.
Но мый нӧ сӧветуйтӧ профессор Колышевыс?
Найӧ заводитісны совещайтчыны, дыр-ӧ «рюмкасӧ» кутны свинецын, и Нина Павловна вунӧдіс Костя йылысь, да тайӧ и бурджык вӧлі.
Сӧмын на Костя кӧсйис ошйысьыштны аслас победаӧн, но радлуныс чиніс нин.
Думыштчӧмӧн сійӧ прӧйдитіс мӧд цехӧ.
Стукачёв сменаджынсӧ велӧдіс челядьӧс токаритны, а мӧд сменаджынсӧ уджаліс станок сайын, но вӧчӧ вӧлі нормаӧн-джынйӧнӧн, кыдзи кӧсйысис Выль волы паныд, та вӧсна сійӧ мукӧд дырйи задержитчывліс цехын.
Сійӧ станок гӧгӧрын вензисны верстьӧ рабочӧйяс.
— Вундӧмлӧн ыджыд скорость да ыджыд подача — тайӧ гӧгӧрвоана, — шуис на пиысь ӧти, — некодӧс тэ тайӧн, Ваня, эн шензьӧд.
Но победитовӧй резецъяс бара нин абуӧсь, а сталь-быстрорез сотчӧ.
Петкӧдлы жӧ обработка кузя выль режимтӧ!
— Доказывайта, мый быстрорез выдержитас, сетны кӧ охлаждение, — вочавидзис Стукачёв.
— Бур, мый тэнад станокыд охлаждениеа, а вот сэні коран, коран насосикъяс вӧчны — но налы оз и имитлы.
Черепаха моз кыссян, да и то резецъясыд сотчӧны...
Мый сэні сёрнитнысӧ!
Токарьяс муналісны асланыс местаясӧ, а Костя синсӧ вештывтӧг видзӧдіс металлӧн лӧз стружка вылӧ, коді люзьгӧ-котӧртӧ вӧлі резец улысь.
Вижоват эмульсиялӧн струя усис резец вылӧ, да, пӧсь металлӧ инмӧдчӧм бӧрын, фыркайтіс.
— Босьтӧ, босьтӧ, зон! — кепкасӧ юр чук йылӧ вештыштӧмӧн шуис Стукачёв.
— Доказывайта, мый тайӧ деталь вылын позьӧ обработка режимсӧ содтыны ӧти да джынпӧв.
Колӧ сӧмын...
Кыліс пель чунӧдана дзижнитӧм, кутшӧмӧс Костя кывліс нин, кор Катя сотіс резецсӧ.
Стукачёв чужӧм вылысь нюмыс воши.
— <rus>Всё ж таки</rus> сотчис! — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ, выключитіс станоксӧ да, резец вылӧ видзӧдігтыр, мӧдіс думайтны.
— Правда, ме вывті ыджыдӧс вундан скоростьсӧ сеті.
Тадзи цехас ещӧ некод на эз уджавлы.
А важмозыс меным абу нин интереснӧ.
— А «Буш» вылын позьӧ режимсӧ содтыны? — полӧмӧнмоз юаліс Костя.
— Кӧть тӧкӧтьӧ...
А то «Бушыд», кыдзи черепаха, кыссьӧ.
— Эн аддзыв тэ пломбасӧ?
Тіянлы сӧмын разрешит режимсӧ вежлавны, сэки ті чудеса вӧчанныд.
И вообще, аддзан, мый мортыс переживайтӧ, сідзкӧ вешйы син водзысь.
Лоис дзебсьыны син водзысь нинӧмтӧг.
Кыдзи сійӧ нинӧмтӧг?
Юрын жуисны беспокойнӧй мӧвпъяс.
Сизимдас вит процент сӧмын на кажитчис сылы джуджыд гӧраӧн, а ӧні сійӧ лои кодзувкот карысь ляпкыдджыкӧн.
Киносеанс йылысь вунӧдӧмӧн сійӧ петіс дворӧ.
Тані ректысисны машинаяс, кодъяс трубопрокатнӧй заводысь вайисны заготовкаяс,
ректысьӧмнас гораа командуйтіс материальнӧй складса начальник, ичӧтик кыз морт.
Стен пӧлӧн лыбис трубаяслӧн джуджыд штабель, коді вӧлі ма <rus>соты</rus> кодь.
Тайӧ металл чукӧр дорын «Буш» кажитчис ичӧтикӧн, вынтӧмӧн.
Кор Костялы тӧдвылӧ уси киноыс, вӧлӧмкӧ, сэки сеансыс помасьӧма нин да ставӧн разӧдчӧмаӧсь гортъясас.
СТЫЧКА
— Ой, Шагистӧйыд Севка Булкинӧс пурис! — Костя дінӧ бомба моз тӧвзигтыр горӧдіс Леночка.
— Лок ӧдйӧджык, а то лёк лоас.
Дворын вежмӧн кылісны Катюшалӧн гора гӧлӧсыс да скӧр эргӧм.
Кильчӧ дорын толаын мыйкӧ сьӧдтор ноксис, а кильчӧ вылын чеччаліс Катя.
— Шагистӧй, Шагистӧй, — горӧдлывліс сійӧ, — петкӧдлы сылы, кыдзи тышкасьны!
Велӧдышт сійӧс — медым помнитӧ!
— <ns>Урры</ns>! — вочавидзис Шагистӧй, дась олӧмӧ пӧртны кӧзяйкалысь приказсӧ.
Тайӧ вӧлі некытчӧ туйтӧмтор.
Костя горӧдіс: «Цыц, кузь бӧж!» и чужйис Шагистӧйлы бокас.
Зэв ыджыд пон эргигтыр бокӧ чеччыштіс.
Сева чеччис толаысь лым сюръя кодь.
Кильчӧ вылӧ котӧрӧн петіс Антонина Антоновна.
— Ак, яндысьтӧм син! — мӧдіс видчыны сійӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Да кыдз нӧ тэныд абу яндзим!
— Сійӧ ачыс сідзжӧ мыжа! — шыасис Леночка.
— Сійӧ Катяӧс йӧткыштіс, а сэсся менӧ, ог гӧгӧрво мыйысь...
— Аттьӧ мед шуӧ, мый Малышок мездіс! — скӧраліс Катя.
— Мӧдысь тшӧкта Шагистӧйлы ещӧ на ёнджыка!
Медым киыслы вӧля оз сет!
Кутас лодырь ветлӧдлыны ротас-дӧмасӧсь!
Боковушкаын Костя казяліс, мый Севалӧн чужӧмыс дзик еджыд.
Пӧдушка вылӧ бокнас лэдзчысьӧмӧн, сійӧ, джынвыйӧ куньса синъяса, сьӧкыда лолаліс.
Сылӧн киас тӧдчис крепыд пинь туйяс.
Шагистӧй эз радейт Севаӧс, сы вӧсна мый чувствуйтіс, мый сійӧс оз радейт кӧзяйкаыс, и окотапырысь петкӧдліс, кутшӧмӧсь ош кыян понлӧн пиньясыс.
— Мыйла нывъяссӧ вӧрӧдан? — шуис Костя.
— Тӧдан тэ... — вынтӧг вочавидзис Сева.
— Коді найӧс вӧрӧдіс!
А сійӧ мунӧ Ойкакӧд да став улич тырнас: «Лодырь, лодырь, господин-сковородин Булкин-Прогулкин.»
А ме терпитны должен, да?
<rus>Подумаешь</rus>, ӧкмысдас вит процент вӧчис да нырсӧ лэпталӧ!..
Тайӧс шуӧм бӧрын Сева бокӧ бергӧдчис.
Костя казяліс, мый Севалӧн вӧрзьывлӧны пельпомъясыс, да друг жаль лои ёртыс, сӧмын тайӧс сійӧ эз гӧгӧрво, сы вӧсна мый пыр жӧ дӧзмис Катя вылӧ.
Катя эз имеит право усьӧдны Шагистӧйӧс Сева вылӧ.
Пон должен тӧдны ассьыс делӧ — керка видзны, ошкӧс корсьны, ур увтны, а тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс — уськӧдчыны морт вылӧ!
Тадзи оз туй!
Гынсапӧгсӧ пӧрччигӧн Костя скӧрысь нырнас кыскыштлывліс.
Сійӧ весиг эз вӧрзьӧдчы, кор ӧдзӧс сайын кыліс властнӧй гӧлӧс:
— Малышок, пырав ӧти здук кежлӧ!
— Мый нӧ тэ он котӧрт Галкина дінас? — сы вылын сераланаа юаліс Сева.
— Мун служит сылы...
Сеанс водзвылын челядьлы Катька вӧлі висьталӧ, мый тэнӧ босьтіс шефство улӧ, буксир йылын кыскӧ.
Лӧсьыд!
Ученик учительница водзын бӧр кок йылас служитӧ...
Тьфу!
Сева эз думыштлы, кутшӧм уна солыс да кислотаыс сылӧн кывъясас.
Костялӧн гордостьыс ыпнитіс.
Вот, вӧлӧм, мый: Катя больгӧ, мый Костя сылӧн подшефнӧй, мый Костя кыссьӧ буксир йылын, кыдзи слаб звено!
Вот мыйӧ тайӧ вайӧдіс!
— Ылӧдчӧ сійӧ! — нурбыльтіс Костя.
— Сійӧ сӧмын талун меным ичӧтика отсыштіс.
(Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Сева хмыкнитіс).
Вот юала мастерлысь режим-скорость содтыны, пыр жӧ норма сета.
— Сійӧ тэныд и разрешитас, чайтан!
Пломбасӧ аддзылін?
— А «Бушъясыс» кӧ черепахаяс моз кыссьӧны!
— А «Бушъясыслы» нарошнӧ татшӧмӧс режимсӧ вӧчӧма...
Оз лэдз мастер вежлавны. —
Чӧв олыштӧм бӧрын Сева содтіс:
— А Колькакӧд ми тӧдам, кыдзи позьӧ норма тыртны и пломбасӧ не вӧрӧдны.
Пока мастер дом отдыхаын лоас, позьӧ видлыны.
Гашкӧ, весиг нормаӧн-джынйӧн артмас...
— Нормаӧн-джынйӧн? — серӧктіс Костя.
— Вот вӧч да менӧ велӧд, аттьӧ шуа...
Кыкнанныс чӧв ланьтісны.
— А вӧчам кӧ нормаӧн-джынйӧн, тайгаас мунам? — юаліс Сева.
— Мый донъясян?
Первой вӧч, а бӧрыннас гашкӧ и сёрнитыштам, — век сідз жӧ сералана вочавидзис Костя.
Посводзын кылісны нывъяслӧн гӧлӧсъяс.
Пӧдругасӧ колльӧдігӧн Катя нарошнӧ гораа шуис:
— Ме уверен, но дзик уверен, мый ми аски нормасӧ тыртам содтӧдӧн.
Жаль лоӧ сэки гога-магогалы, мый Булкакӧд нянчитчӧ!
— Ой, эн горзы! — кевмысис Леночка.
— А мый сэки лоӧ, оз кӧ артмы?
— А ме шуа — артмас, артмас, артмас! — шуаліс Катя да крапкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Боковушкаын олысьяс совещайтчисны.
Сева мыйкӧ рисуйтіс бумага тор вылӧ, а Костя, чертёжсӧ видлалігтыр, сомневайтчис, но сомневайтчӧмыс лои век слабджык, а шуд видлыны кӧсйӧмыс — век ёнджык.
ТАИНСТВЕННӦЙ ДЕЛӦЯС
Асъя ылі гудокъяс ланьтісны, и Герасим Иванович, коді важӧн нин садьмис, ышловзис.
— Мый нин кӧнкӧ менам чавканъяс вӧчӧны? — шуис сійӧ соседыслы, кодкӧд ӧти комнатаын олісны дом отдыхаын.
— Вот броткыштан на вылӧ, сідзи и кӧсъян нетшкыны пельӧдныс, медым эз дурны, а он аддзы найӧс, и быдпӧлӧс думъясыс чужӧны...
Шойччӧ, шойччӧ пӧрысь мастер.
Мыйӧн сӧмын выль станокъяс займитісны ассьыныс места заводскӧй цехъясын, мыйӧн сӧмын найӧ получитісны уджавны став коланаторсӧ, директор прикажитіс Герасим Ивановичлы мунны карсайса дом отдыхаӧ кык-куим лун кежлӧ.
Муніс мастер — и эз нимкодясь.
Кӧвъясисны сы дінӧ врачьяс, быттьӧкӧ важ станок дінӧ: и видлалӧны, и кывзӧны, и ваннаясын пожъялӧны, и весиг энергияӧ включайтӧны — збыльысь, электричествоӧн лечитӧны.
Герасим Иванович оз протестуйт — сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый врачьяслӧн сідзжӧ эм асланыс выработка норма, сійӧ налы оз торкав олӧмӧ пӧртны планнысӧ, сійӧ сӧмын цех вӧснаыс гажтӧмтчӧ.
Мастерлы век кажитчӧ, мый сійӧ, кияссӧ мыш сайӧ топӧдӧмӧн, мунӧ станокъяс костті да аддзӧ быд ичӧттор.
Мый тайӧ Стёпа Турбиныс сэтшӧм блед?
Висьӧ детинкаыс али мыйкӧ гортас лоис?
Петюниналӧн ботыыс выль.
Ӧд, кутшӧма югнитлывлӧ аслас сӧдз синъяснас, чангыль ныра тшапитчысь!
Вот босьтам да видзӧдлам, кыдзи сійӧ станок бӧрсяыс ухаживайтӧ, мый сылы донаджык — ботыыс али станокыс.
Интереснӧ, кытчӧ пышйӧма Сеня Игошин?
Тыдалӧ, бара коймӧд цехын зэв ыджыд станок «Булард» вылӧ видзӧдӧ.
Лоӧ детинкасӧ «Булард» вылӧ сетны — юрыс сылӧн бура уджалӧ, механик быдмӧ.
Кажитчис мастерлы, мый сійӧ эз и мунлы цехсьыс, мый цехын ставыс важмоз на.
Ӧшибайтчӧ Герасим Иванович.
Цехын оз ставыс важкодя мун.
Ушанка-шапкаяса, задорнӧй беретъяса, маслӧӧсь ватникъяса да важиник новлӧм гынсапӧгъяса томйӧз быдмӧ, шумитӧ.
Вот Маша Петюнина думыштӧма выльног шлифуйтны «116 — А» деталь — оз кольча бӧрся кольча, а трубка-заготовкасӧ ставнас.
Зиночка корӧм серти завкомовскӧй художник гижис Петюниналы поздравительнӧй плакат да ӧшӧдіс <rus>доска показателей</rus> весьтӧ.
Тайӧ плакат дорас вомсӧ восьтӧмӧн сулалӧ кузь пеля кӧр ку шапкаа детинка да видзӧдӧ быттьӧ кӧлдуйтӧм.
Сідзкӧ, не сӧмын Нина Павловна да Стукачёв имеитӧны юр, коді думайтӧ, — Петюниналӧн юрыс сідзжӧ настоящӧй.
А мый эськӧ и эм Петюнинаыс, не кӧ артыштны сылысь выль ботысӧ?
Косіник, ичӧтик, гӧлӧсыс вӧсньыдик, а со кутшӧм плакат сы йылысь гижӧма виж, гӧрд да югыдлӧз букваясӧн.
Кӧр ку шапкаа детинка муніс колоннаяс сайӧ и ӧти здук мысти сы дінӧ ӧтлаасисны ещӧ кык подросток.
Найӧ видлалісны дорсяньыс мӧд «Буш», торъя нин сылысь сійӧ юкӧнсӧ, коді шусьӧ «гитараӧн», — шестерёнкаяслысь наборсӧ.
Найӧ вӧліны куим заговорщик кодьӧсь, кодъяс думыштӧмаӧсь серьёзнӧй да весиг ӧпаснӧй делӧ.
Совещаниесӧ нуӧдіс вӧсньыдик суетитчысь детинка — тӧдысь морт видӧн сійӧ объясняйтіс аслас ёртъяслы станоклӧн «гитара» йылысь да асьсӧ петкӧдліс инженерӧн.
Совещаниеыс пыр жӧ помасис, кор колонна сайӧ локтісны Катя да Леночка.
Детинкаяс разӧдчисны сідзи, быттьӧкӧ случайнӧ паныдасисны да сёрнитісны пустякъяс йылысь.
КАТЯЛӦН ВЫДУМКА
Обычнӧ гудокӧдз на Катя босьтчыліс уджӧ — дасьтыліс став коланасӧ, медым не ветлӧдлыны станок дорысь.
Ӧні, Севаӧс синнас колльӧдӧм бӧрын, сійӧ пуксис Костя дорӧ стеллаж вылӧ.
— Напраснӧ тэ, гога-магога, тӧрыт эн пырав, — шуис сійӧ.
— Леночкакӧд миян вӧлі производственнӧй совещание.
Ми обсуждайтім менсьым рационализаторскӧй предложение.
Костя нинӧм эз шу.
— Мый тэ дузъялан?
Тэныд лодырыс жаль?
— Оз позь понйӧс морт вылӧ усьӧдны...
— Медым оз тышкась, — шыасис Леночка.
— А мыйла ті сійӧс став улич тырнас лодырӧн нимтінныд?
— А сійӧ кӧ сэтшӧм и эм?
Лун уджалӧ — лун гуляйтӧ.
Мыйла тэ сійӧс доръян?
Тэ Сталин ёртлы клятва сетін, а ачыд лодырӧс юрӧдыс малалан.
Тэнад Севкаыд саботажник!
— Мый? — юаліс Костя.
— Саботажник — сійӧ коді петкӧдлӧ, быттьӧкӧ уджалӧ, а збыльвылас лодырь, — пояснитіс Леночка.
— Дзик Булкин кодь...
— Да, дерт, сійӧ саботажник! — настаивайтіс Катя.
— Мыйла ми ставным вермам старайтчыны фронтлы вылӧ, а сійӧ уджалӧ настроение серти?
Весиг тэ тӧрыт сизимдас вит процент вӧчин, а сійӧ ветымынӧс...
Тэ ещӧ шу, мый сійӧ удж кузя богатырь! —
И сійӧ серӧктіс.
Кутшӧма дойдісны сійӧс неосторожнӧй «весиг тэ» кывъясыс!
Да кор нӧ эськӧ ланьтас, кор дугдас йӧзӧс ӧбижайтны тайӧ поперечнӧй душаыс!
— Абу саботажник сійӧ, — шуис Костя.
— Гашкӧ сійӧ кӧсйӧ вӧчны фронтлы вылӧ кыдз позьӧ унджык.
Тэ асьтӧ мукӧдъясысь бурджыкӧн эн лыддьы.
Мукӧдъясыс, гашкӧ, абу омӧльджыкӧсь...
Сійӧ бокӧ бергӧдчис Катяысь да аддзис Севаӧс, коді сӧмын на мыччысис колонна сайысь.
Кыдзкӧ тешкодя, серамӧн, сійӧ видзӧдліс Малышок вылӧ да пыр жӧ синъяссӧ веськӧдіс мӧдарӧ.
Гашкӧ, сійӧ кывліс стаз сёрнисӧ, кывліс, кыдзи сійӧс дорйисны, и Костялы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ босьтчис уджӧ.
— Кыдзи тіянлы окота, Малышев ёрт, — шуис Катя, коді сідзжӧ аддзис Севаӧс.
— Верманныд весиг мекӧд вообще не сёрнитны, ме бӧрдны ог кут. —
Сійӧ шыасис Леночка дінӧ:
— Заводитам, нывка.
Медым велӧдчӧ!
Ойка станок вылын заготовкасӧ джынвыйӧ вӧлі нин обдирайтӧма,
Катя включитіс ассьыс «Бушсӧ», вешйис бокӧ да кияссӧ кресталіс морӧс вылас.
— Ме абу... — многозначительнӧя шуис сійӧ.
Леночка кутіс ноксьыны.
Мыйӧн сӧмын станок помаліс операциясӧ, сійӧ, быд секундаын Катя станок вылӧ видзӧдлӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ вермис взорвитчыны, регыдджык лӧсьӧдіс выль заготовка.
Тайӧ кад кежлас Катя станоклӧн резецыс обдирайтіс нин ставнас заготовкасӧ.
Леночка ойкнитіс, перйис сійӧс, лӧсьӧдіс выльӧс да уськӧдчис аслас станок дорӧ.
Тадзи сійӧ котраліс ӧти станок дінсянь мӧд станок дінӧ, а Катя, медым не суитчыны, паръяссӧ топыда курччӧмӧн, следитіс сы бӧрся.
— Тырмас, — шуис сійӧ.
— Вот аддзан, ставыс артмӧ правильнӧ.
— Ой, Катенька, кутшӧма ме полі! — шуис волнуйтчысь да шуда Леночка.
— Кутшӧм тэ трусиха!
Со видзӧд! —
И Катя заводитіс вӧчны сійӧс, мый вӧчис Леночка, но сійӧ эз ноксьы, эз пов, станокъяс костті ветлӧдліс кокньыда, осторожнӧя, сунис вывті моз, а синъясыс сылӧн югъялісны лӧз биӧн.
Кажитчис, мый детальяссӧ сійӧ пуктыліс да босьталіс тэрмасьтӧг, а збыльвылас артмис ӧдйӧ.
Ставыс сылӧн вӧлі ки улын — и ключьясыс, и мерительнӧй скобаыс, и тавот тыра банкаыс.
Первойсӧ Костя аслас тӧдлытӧг радліс, мый ставыс мунӧ татшӧм бура, а сэсся сылы лои гажтӧм.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сетас нывъяслы тайӧ выдумкаыс.
Ковмас кӧ, найӧ вермасны бокӧ ветлыны колоннаяс сайысь, а «Бушъяс» кутасны век уджавны и уджавны.
Вот эськӧ вермис кӧ Костя сёрнитчыны Севакӧд уджавны сідзи, кыдзи думыштӧма уджавны Катя, сэки эськӧ позис ӧткажитчыны станок перенастроитӧмысь.
Но Сева, сылысь гажтӧма видзӧдӧмсӧ аддзӧм бӧрын, сералана шутёвтіс, быттьӧкӧ шуис: «<rus>Подумаешь</rus>, чудеса!
Вот ми вӧчам кӧ, вӧчам».
— Велӧдчы, Малышок! — ошйысяна шуис Катя.
— Но, шуны кӧ, лодырьяслысь велӧдчыны кокньыдджык.
Коді сійӧс кывйӧдыс нетшкис!
Лунсӧ сійӧ заводитіс ӧбиднӧй кывйӧн да водзӧ сёрнитіс век лёкджыка и лёкджыка.
Ок, кутшӧм окота вӧлі Костялы пыр жӧ сетны нормаӧн-джынйӧн да ӧбӧдитчысьлы пырмунігмоз шуны:
«Ті миянлысь велӧдчӧй, Катерина Васильевна,
а то кыссянныд черепахаяс моз, прӧста жаль видзӧдны!»
Тайӧ лунас Катя да Леночка первойысь тыртісны норманысӧ, да колоннаяс сайын кыліс победнӧя чилӧстӧм, а Костя выработайтіс кӧкъямысдас вит процент.
Тӧрытъя дорысь бурджык, но век жӧ сэтшӧм этша, сэтшӧм омӧль, мый и сёрнитнысӧ абу окота...
Коймӧд глава
ЖРЕБИЙ
Сьӧкыд шуны, мый вӧчлісны важиник «Бушъяс» войнаӧдз.
Колӧ чайтны, сулалісны ичӧтик заводын кутшӧмкӧ лунвывса мирнӧй ичӧт карын, ичӧтикаӧн тӧчитісны прӧстӧйиник детальяс, и уджалісны на вылын дзор уска токарьяс, кодъяс лыддисны, мый налӧн станокъяс дорысь бурджыкыс светас нинӧм абу.
Вермыліс ӧмӧй кодкӧ чайтны, мый «Бушъяс» веськаласны война кадся пӧсь сьӧлӧма том рабочӧйяс киясӧ, кодъяслы кажитчис, мый ставыс вӧчсьӧ вывті ньӧжйӧ!
Мӧд лун асывнас Сева юӧртіс Костялы, мый Колька Глухих судзӧдіс нин колана шестерёнкасӧ да позьӧ кӧть ӧні жӧ олӧмӧ пӧртны думыштӧмторсӧ.
— А кодлысь станоксӧ перестроитам? — осторожнӧя юаліс Костя.
— Тешкодь, — пельпомъяссӧ топӧдліс Сева.
— Тэ жӧ первой кӧсйин нормаӧн-джынйӧн сетны!
Тэнсьыд станоктӧ и перестроитам.
— Мудер тэ! — шуис чуймыштӧм Костя да тӧкӧтьӧ эз помав:
«Тэныд кокньыд йӧз станокнад распоряжайтчыны, а меным мый лоӧ, оз кӧ лючки артмы?»
Сійӧ сӧмын думайтіс тайӧс, но Сева гӧгӧрвоис сылысь мӧвпсӧ да нюммуніс.
— Кӧтасьтӧг кӧсъян плавайтны, — пасйис сійӧ, мыйкӧ корсис аслас инструментальнӧй ящикысь, кӧні вӧлі уна быдторйыс, да мыччӧдліс Костялы кык кузь да вӧсни кӧрттув.
— Аддзан, ӧтиыслӧн помыс ёсь, а мӧдыслӧн ныж. —
Бокӧ бергӧдчис, кӧрттувъяссӧ топӧдіс кырымӧ, ортсыӧ колис сӧмын шляпъяссӧ да шуис Костялы:
— Кыскы, кодсӧ кӧсъян.
Ёсь кӧрттувсӧ кӧ кыскан, ми вежам шестерняяссӧ тэнад станокын, а ныжсӧ кыскан — менамын.
Гӧгӧрвоана?
Колісны-ӧ ещӧ доказательствояс, мый Сева сідзжӧ дась вӧлі рискнитны!
И Костялы окота лои кыскыны непременнӧ ёсь кӧрттувсӧ, медым сійӧ станокын лӧсьӧдісны шестерняяссӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, думайтыштіс, гыжъясӧн босьтіс шляпъясысь ӧтисӧ и... кыскис ёсь кӧрттувсӧ.
— Аддзан, тэнад шуд! —
И Сева мыйвынысь шыбитіс сійӧ кырымӧ кольӧм кӧрттувсӧ.
— Сідзкӧ, тэнсьыд станоктӧ лӧсьӧдам.
Артмис сідзи, кыдзи кӧсйис Костя, но сійӧ повзис.
Ӧнӧдз сійӧ вермис бӧрйыны «кӧсъя» — «ог кӧсйы», а ӧні коли сӧмын действуйтны.
— Ладнӧ, висьтав Николайлы, — решитіс сійӧ.
Ӧбеденнӧй перерыв помасигӧн колоннаяс сайӧ нывъяс вайӧдісны Зиночка Соловьёваӧс.
— Со кыдзи ми котыртім уджсӧ, — шуис Катя.
— Ӧні миян простойяс дзик оз лоны!
Зиночка видзӧдыштіс нывъяс удж вылӧ, нимкодь лои сылы да пыр жӧ аддзис став тайӧторйыслы солиднӧй ним:
— Нывъяс, тайӧ многостаночничество да ӧта-мӧдлы отсасьӧм.
Стӧч!
Тіян збыльысь оз лоны простойяс.
Ті молодцы, орлицаяс!
Тіянлысь опыттӧ колӧ подхватитны...
Сійӧ тӧвзис-муніс да ӧти здук мысти вайӧдіс первой цехса начальник Тимошенкоӧс.
— Да тайӧ жӧ гӧгӧрвоана! — шуис сійӧ.
— Станок вылын уджалігӧн эм машиннӧй кад, кор ачыс станокыс уджалӧ, и эм ручнӧй кад, кор токарь лӧсьӧдӧ станоксӧ, босьтӧ детальсӧ да вӧчӧ мукӧдтор.
Татшӧм гырысь деталь вылын, кыдзи «труба», да ещӧ татшӧм слабӧй режим дырйи машиннӧй кад артмӧ ыджыд.
Свободнӧ позьӧ кык станок обслуживайтны, а то и куимӧс...
— Но ӧд детинкаяс эз дӧгадайтчыны тадзи вӧчны, а нывкаяс дӧгадайтчисны да тыртӧны нин норма.
Молодцы найӧ али абу? — волнуйтчис Зиночка да ӧбӧдитчис Тимошенко хладнокровиеӧн.
— Молодцы, молодцы! — признайтіс Тимошенко.
— Бур, бур, ошка!
Талун получитанныд ударниклӧн залӧ столовӧй талонъяс! — Сійӧ жальпырысь содтіс:
— Вот омӧль сӧмын, мый тайӧ детальыс миян цехлы абу характернӧй.
Поснитор вӧчам.
А посни деталь вылын машиннӧй кадыд дженьыд.
Кык станок вылын он вевъяв.
— Мый нӧ тэ кольччан, Малышок? — юаліс Зиночка, мыйӧн сӧмын муніс цехса начальник.
Войвыв Полюсын тэ гымалін, тэ вӧлін производствоса новаторӧн, а тані дзикӧдз саймовтчин.
Сергей Степанович коркӧ сёрни костын шуис, мый тэ прамӧй детинка, а тэ он оправдывайт довериесӧ.
Абу ӧмӧй тэныд ӧбиднӧ?
Ті Булкинкӧд долженӧсь босьтны пример Катялысь да Леночкалысь, чукӧстны найӧс ордйысьны да пановтны...
— Ак, кутшӧм страшнӧ! — джын гӧлӧсӧн шыасис Катя.
— Всё равно нинӧм оз артмы...
— Эн, эн размагничивайт сійӧс! — паныд сувтіс Зиночка.
— Ме эска, мый сійӧ сідзжӧ ставлы петкӧдлас бур уджлысь класс, —
и сійӧ мигнитіс Костялы, думыштны кужтӧг, мый детинкаяс мӧвпыштісны мыйкӧ дзик шензьӧданатор.
Смена помын колоннаяс сайӧ ӧти здук кежлӧ котӧрӧн пыраліс Колька Глухих да нывъясысь гусьӧн Костялы киас сюйис мыйкӧ бумагаӧ гартыштӧмтор, а Костя сійӧс дзебис инструментальнӧй шкафчикӧ.
Детинкаяс куимӧн мӧдӧдчисны гортӧ.
Квартирантъяслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Шагистӧй гуысь мыччис нырсӧ да никсыштіс, медым сы вылӧ видзӧдліс Костя, но сійӧ котӧртіс сувтлытӧг.
Шагистӧй, тыдалӧ, мӧвпыштіс: «Тешкодь!
Сылӧн кӧ талун абу коркаыс, ме тайӧс верма прӧститны, но мыйла нӧ сійӧ менӧ эз шу весиг кузь бӧжӧн?» — и йӧршитчис пыдӧджык лым гуас.
БУР АСЫЛӦН!
Бӧр локтіс, бӧр локтіс цехӧ Герасим Иванович Бабин!
Кутшӧм сӧмын учёнӧй кывъяс сылы эз шуавны докторъяс, кӧсйисны мастерӧс нӧшта кольӧдны дом отдыхаӧ быдса декада кежлӧ, но мастер нюммуніс, шуис: «Вот, кор пон-Гитлерӧс дзикӧдз виам, став пытшкӧсса гайкаяс да шурупъяс зэлӧдам.
А ӧні, прӧститӧй, некор.
Уджавны колӧ.»
И муніс.
Асывнас водз сійӧ бритчис, томмис да гудокӧдз на водзджык мӧдӧдчис заводӧ.
— Видзӧдтӧ, тайӧ жӧ Герасим Иванович! — радліс Тимошенко, кор мастер пырис сійӧ конторкаӧ.
— Ме жӧ шулі, мый шойччӧм вылӧ Бабин медся неподходящӧй элемент.
Пуксьы, пуксьы, мастер!
Эз на удит Герасим Иванович пуксьыны, а Тимошенко паніс нин сёрни сы йылысь, мый директор ӧні торъя ёна нажимайтӧ поснитор вылӧ, сы вӧсна мый завод-кооперантъяслы абу окота ноксьыны посни детальясӧн, а на вӧсна задерживайтчӧ сборка.
Сэк, кор найӧ обсуждайтісны вопрос содтӧд револьвернӧй станокъяс сувтӧдӧм йылысь, колоннаяс сайӧ локтісны куим детинка, ӧзйис свет...
— Вай! — вашнитіс Колька да, вомсӧ топӧдӧмӧн, волнуйтчӧмысла бледӧдӧма, мӧдіс ноксьыны.
Костя, сідзжӧ волнуйтчысь, повзьӧма, восьтіс шкафчиксӧ, перйис бумага ёкмыльсӧ; ёкмыльысь тыдовтчис шестерёнка.
Колька, ключӧн зёльӧдчигтыр, личӧдіс «гитара» дінӧ шестерёнкаяс топӧдысь гайкаяссӧ да ичӧт пыдди пуктіс ыджыд шестерня.
Ӧні суппортсӧ новлӧдлысь ходовӧй валикыс должен вӧлі уджавны воддза дорысь куимпӧв ӧдйӧджык.
— Гӧтов! — вашнитіс Колька да кырымӧ чабыртӧм шапканас плеш вывсьыс чышкыштіс пӧсь войтъяссӧ.
— Видлы, Малышок!
— Лолав! — шуис кыпыд, визув да югъялысь синъяса Сева.
Станок вылӧ установитӧма нин вӧлі тӧрытъя обдирайтӧм деталь.
Костя включитіс станоксӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис ачыс, но кажитчис, мый сы пыдди уджалӧ кодкӧ мӧд да кыскӧ сійӧс пропастьӧ.
Патрон мӧдіс бергавны.
Костя ньӧжйӧникӧн вайӧдіс деталь дорӧ резецсӧ и кынмис места вылас, лолыштны оз вермы.
— Но! — терпитны вермытӧг шуис Сева да дернитіс самоходлысь рычагсӧ.
Суппорт вешйис шуйгавыв, и резец снимитіс первой стружка.
Дивӧ, вывті бур!
Стружка лои паськыд.
«Буш» тӧкӧтьӧ тіралыштіс.
Некор на важ станок эз уджавлы татшӧм тэрыба.
Детинкаяс весиг вомнысӧ восьтісны.
— Аддзылін? — радлӧмӧн серӧктіс Колька.
— Ха-ха, деятельяс!
— Ук, босьтӧ!
Ук, босьтӧ! — шуис Сева.
— Вот тайӧ да!
Банбокъясыс Костялӧн ыпъялісны, полӧмыс дзикӧдз воши, быттьӧкӧ сьӧлӧм вылысь вешйис из — эз из, быдса гӧра!
Войбыд мучитысь полӧмъяс, сомневайтчӧмъяс дзикӧдз вошины!
Видзӧдлӧй, мый вӧчӧ «Бушыс»!
Локтӧй татчӧ, колоннаяс сайӧ, да видзӧдӧй!
Вот тіянлы и Галкиналӧн подшефнӧй!
Оз, медым Галкина велӧдчас сылысь, тадзи лоас правильнӧйджык!
— А сійӧ поліс, — завидьтӧмӧн шуис Сева.
— Ми, Николай-чудотворец, и менсьым станокӧс тадз жӧ лӧсьӧдам?
— Кажитчис? — шпыньмуніс Колька.
— Коран кӧ, вӧча...
Бӧр локтіс, бӧр локтіс цехӧ Герасим Иванович!
Со, кияссӧ мышкӧ пуктӧмӧн, сійӧ мунӧ станокъяс костті, видзӧдлывлӧ шуйгавылӧ да веськыдвылӧ.
<rus>В общем</rus>, колӧ шуны, цехын порядок.
Правда, кодсюрӧ пӧльзуйтчис мастер абутӧмӧн.
Бастриков абу идралӧма станок увсьыс стружкасӧ, тыдалӧ, тэрмасьӧма драматическӧй кружокӧ;
Полугиналӧн шкаф ӧдзӧсыс дзирйыв восьса.
Но грек норасьны челядь вылӧ — эз подведитны мастерӧс.
<rus>Доска показателей</rus> дінӧ Герасим Иванович сувтіс, видзӧдліс быд бригадалысь итогсӧ да зумыштчис.
Сылӧн бригадаыс муніс рӧвнӧя: лунысь-лун 120‒130 процент.
Бур?
Да, неважӧн на тайӧ вӧлі бур, но мӧд бригада друг содтіс дас кымын процент да пӧшти суӧдіс первой бригадаӧс.
Аддзан, кыдзи?
Сӧмын вугралышт, и тэнсьыд нин кок бӧртӧ талялӧны.
Мый нӧ, чавканъяс, дӧзминныд водзын мунысьясӧн лоны?
Мастер син пырыс нуӧдіс первой бригада дӧска вылысь овъяссӧ, тӧдвылӧ босьтіс Перепёлкинаӧс, коді мыйлакӧ воштӧма кызь гӧгӧр процент да муртса тыртӧ нормасӧ, шуис чорыда топӧдлыны бӧрын кыссьысь Миша Никулинӧс, а сэсся гажмис: молодец Катя Галкина, молодец Леночка Туфик и пӧшти молодец Малышок!
Вот сӧмын Булкин мунӧ нерӧвнӧя, сылӧн абу упорствоыс...
Герасим Иванович кыліс металлысь зёлькнитлывлӧм, шензис, мӧдӧдчис цех помӧ.
— Пукты обдирка вылӧ! — шуис Сева.
— Ачым тӧда! — вочавидзис Костя, перйис отделайтӧм детальсӧ, установитіс заготовкасӧ да резецсӧ вежис обдирочнӧйӧн.
Ӧні сійӧ уверен вӧлі станокын да весиг ичӧтика шутьлялыштіс пинь пырыс, кыдзи шутьлявліс Стукачёв.
— Ук, босьтӧ! — бара шӧпкӧдіс Сева, кор резецыс шумӧн пырис стальӧ.
— Ук, станок, ук...
Друг Костя садь бырмӧн повзис — сійӧ гӧгӧрвоис, мый обязательнӧ должен лоны беда.
Коді эськӧ вермис думыштны, мый «Буш», важ да спокойнӧй «Буш», вермас тадзи тіравны, нӧйтчыны, горзыны, кыдзи сійӧ пессис, горзіс ранитчӧм металлӧн ёсь гӧлӧсӧн!
— Сувтӧд! — уськӧдчис Колька.
Станокыс чӧв ланьтіс Костялӧн суитчывтӧг.
Патроныс бергаліс, но резецыс турдіс, эз босьт стружкасӧ.
Ходовӧй валикыс — кыз полированнӧй штокыс, коді обязан вӧлі суппортлы сетны движение — кынмис.
Сійӧ здукас, кор гӧгӧрвотӧм катастрофа водзын куим детинка кынмисны места выланыс, кыліс тӧдса гӧлӧс:
— Мый вӧчинныд?
Герасим Иванович копыртчис «Буш» станина дінӧ, видлаліс «гитарасӧ», пӧрччис кепкасӧ да пуксис стеллаж вылӧ.
Первойсӧ сылӧн став вирыс ылькнитліс чужӧм вылӧ, сэсся вирыс разалыштіс, да паръясыс мӧдісны тіравны, петкӧдлісны кутшӧмкӧ тешкодь, шӧйӧвошӧм нюм.
— Мастерӧс встретитінныд бур асылӧн, — сьӧкыда шуаліс сійӧ.
— Кытысь шестерёнкаяссӧ босьтан?
Ставыс тайӧ сьӧлӧмсӧ гудыртіс Костялысь.
Позис кӧ эськӧ, сійӧ сетіс эськӧ асысь вӧчны шестерёнкаяссӧ.
СТАНОК ЖУГЛЫСЬ
Некор на йӧз эз радейтлыны машинаясӧс сідзи, кыдзи тайӧ грознӧй военнӧй лунъясӧ.
Сӧветскӧй йӧз тӧдісны, мый быд орудие, быд винтовка, коді гымаліс фронт вылын, вӧчсьӧ станокӧн ылі тылын, мый найӧ станокъястӧг патрон сумкаяс да снаряд ящикъяс рекмасны, самолёт оз кыпӧдчы воздухӧ, а военнӧй корабль оз пет гаваньысь.
Со мыйла найӧ синмӧс моз видзисны машинаяссӧ, а сійӧ йӧзсӧ, кодъяс небрежнӧя обращайтчисны техниканас да портитісны сійӧс — шулісны позорнӧй нимӧн — станок жуглысьӧн.
Заводын вӧвлі оборудование портитчӧм кузя кык-куим случай, но токарӧ ученик Константин Малышев мыж кузя авариясӧ колӧ вӧлі признайтны медся сьӧкыдӧн: эз имеит сійӧ право тадзи распоряжайтчыны станокӧн, тадзи ас ногӧныс вӧчны.
Тайӧ вӧлі нинӧм вылӧ оз лӧсяв.
Том рабочӧйяс гусьӧн котӧртавлісны колоннаяс сайӧ видзӧдлыны дрӧбалӧм пиньяса шестерняяс вылӧ.
Нывкаяс акайтісны, а детинкаяс асьнысӧ вылӧ пуктӧмӧн шутёвтлывлісны: миянкӧд пӧ татшӧмторйыд оз ло.
Локтіс Зиночка да, некод вылӧ видзӧдлытӧг, шуис:
— Кутшӧм тревожнӧй сигнал!
Кор колоннаяс сайын кывліс станок жуглысь адрес кузя ӧбиднӧй кыв, Катя да Леночка йӧжгылясисны да мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлывлісны гӧгрӧс синъясӧн, а Сева...
Сева нинӧм оз вӧлі аддзы, уджаліс бледнӧй, весиг кутшӧмкӧ руд рӧма.
А став происшествиеысь мыжаыс эз вӧв.
Пельӧсӧ йӧжгыльтчӧм, тӧдчытӧм ичӧтик существо вӧвсе эз вӧв Костя Малышевӧн.
Тайӧ вӧлі прӧста ичӧтик нинӧм, кодӧс олӧмсьыс черкнитӧма.
Мый тайӧ шуалӧ главнӧй механикыслы пыр ноксьысь, тэрыб Тимошенко?
Мый сылы вочавидзӧ главнӧй механик?
Медбӧрын найӧ шуисны станокӧ пуктыны шестерняяссӧ ремонтнӧй цехса этшаджык загрузитӧм «Бушысь», а сэсся прӧст кадӧ вӧчны выль шестерняяс.
Сьӧлӧмыс Костялӧн киськасис вирӧн.
Кыдзи сійӧ ранитіс ассьыс замечательнӧй, ассьыс радейтана станоксӧ!
Сійӧ эськӧ мый эм ставсӧ сетіс, медым бырис син водзсьыс тайӧ сьӧкыд вӧтыс!..
Кодкӧ копыртчис Костя дінӧ, сайӧдіс сійӧс цехысь.
— Вывтісӧ эн шогсьы, Малышок...
Тайӧс шуис Нина Павловна.
Синва топӧдіс горшдінсӧ, да Костя ещӧ улӧджык лэдзис юрсӧ.
Аслас цехӧ бӧр мунігӧн, кор орччаасис Катякӧд, Нина Павловна мыйкӧ шуис.
Нывка шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да аддзис серьёзнӧй, омӧльтчыштӧм, мелі синъяса чужӧм.
— Эн коль Малышоксӧ! — повторитіс Нина Павловна.
— Тайӧс сійӧ вӧчис эз омӧльтор вӧчны кӧсйӧмӧн.
Дзик ӧбедӧдз Костяӧс некод эз вӧрӧд, но мастер эз лэдз сылы выльысь заводитны уджавны «Буш» вылын.
Дзик ӧбедӧдз...
А мый сійӧ сэтшӧм ӧбедыс?
Кор Катя шуис: «Мунам столовӧйӧ, Малышок», Костя эз гӧгӧрво, мый сійӧ кӧсйӧ.
— Сійӧ дзик ненормальнӧй! — шӧпкӧдіс бӧрддзыны дась Леночка.
— Мунам жӧ! — настойчивӧя выльысь шуис Катя.
— Колӧ ӧбедайтны, гӧгӧрвоан?
Катя босьтіс сійӧс киӧдыс да кыскис.
Костя подчинитчис.
Цеховӧй ворота дорын, <rus>доска показателей</rus> дінын, челядь шумитісны, сералісны, мыйкӧ горӧдлывлісны.
На костын сулаліс завкомовскӧй художник — кузь тушаа том зон, коді сӧмын рисуйтчыны и кужис.
Первой бригада доска весьтӧ сійӧ ӧшӧдіс выль плакат да, тыдалӧ, зэв ёна гордитчис аслас уджӧн.
Збыльысь, артмӧма бура: плакат вылӧ вӧлі рисуйтӧма кузь пеля шапкаа мисьтӧм мортӧс.
Сійӧ йӧктігтыр жуглӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм конструкцияа станок.
Быд бокӧ тӧвзьӧны зэв гырысь болтъяс, гайкаяс да шестерняяс.
Плакат выліас гырысь сьӧд букваясӧн вӧлі гижӧма: «Позор станок жуглысь Малышевлы!», а уліас ещӧ на омӧльджыка: «Станокъяс жуглысь — производстволы да фронтлы помеха».
— Ой, ог вермы! — ышловзис Леночка.
Костя пыр жӧ бӧр бергӧдчис.
Катя кутіс сійӧс гырддзаӧдыс да босьтчыліс успокоитны:
— Но дзик, дзик абу тэ кодьӧс рисуйтӧма!
Сӧмын шапкаыс ичӧтика тэнад шапка вылӧ мунӧ, а сэсся нинӧм.
Мунам столовӧйӧ!
Вочавидзтӧг Костя нетшыштчис да муніс колоннаяс сайӧ.
Сійӧ бара йӧршитчис инструментальнӧй шкафчик сайӧ, лэдзчис стен бердӧ да ӧшӧдіс юрсӧ, видзӧдіс кокъяс вылас...
Сева локтіс сы дінӧ, сувтіс да, нинӧм шуны лысьттӧг, дыр чӧв оліс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі воддзамозыс расстроитчӧма.
— Тӧдвылӧ босьт, Малышок... — медбӧрын оръясяна пыді гӧлӧсӧн шыасис сійӧ.
— Тӧдвылӧ босьт, мый ме стаз мыжсӧ босьта ас вылӧ.
Тэ сэні абу мыжа.
Гӧгӧрвоин?
Лыддьы, мый жугалӧма станокыс менам, а абу тэнад.
— Картинкасӧ ӧд ме вылӧ рисуйтӧмаӧсь, — шога шуис Костя.
— Тайӧ нинӧм оз петкӧдлы...
Ме честнӧй морт... — мыйлакӧ содтіс Сева.
— Нинӧм оз петкӧдлы? — выльысь юаліс Костя.
— А вот петкӧдлӧ! —
Сылӧн синъясыс скӧрысь югнитісны.
Сійӧ помаліс:
— Муна заводсьыс!
Оз ковны меным вот татшӧмъясыс!
Муна вот... тайгаӧ...
Висьтав Николайлы...
Эз-ӧ тайӧ кывъяссӧ Сева добивайтчы сэтшӧм дыр, эз-ӧ тайӧ кывъяссӧ сійӧ быдног пӧрйӧдлыв Малышоклысь?
Мыйла нӧ сійӧ ӧні муртса кокъяссӧ кыскӧмӧн татысь весасис?
Нывкаяс зілисны регыдджык бӧр локны цехӧ.
Костялы Катя мыччис алюминиевӧй миска:
— Сёй, ме тэныд аслам талонъяс вылӧ нянь и рок босьті.
Сёй, Малышок, а то он быдмы, — и меліа нюммуніс.
Костя дышпырысь босьтчис сёйны.
Нывъясӧс шензьӧдіс сылӧн чужӧмыс, коді вӧлі пемдыштӧм да спокойнӧй.
Колоннаяс сайӧ котӧрӧн локтіс цехса рассыльнӧй да нярӧбтіс-шуис:
— Малышев, начцеха корӧ!
Регыдджык!
Роксӧ помалӧм бӧрын Костя чеччис, чышкаліс кияссӧ, кизяліс бушлатсӧ да мӧдӧдчис цехса начальниклӧн конторкаӧ.
Сы бӧрся сылань жӧ мӧдӧдчис Сева, а на дінӧ ӧтувтчис Колька Глухих.
ВРАЖДА
Директор да парторг лунтыр эз вӧвны заводын.
«Буш» авария йылысь найӧ тӧдмалісны, кор партия обкомсянь телефон пыр сёрнитісны главнӧй инженеркӧд.
Главнӧй инженер трубкасӧ сетіс молодёжнӧй цехса начальник Тимошенколы, и сійӧ висьталіс директорлы, мый станок жуглысь — токарӧ ученик Константин Малышев, мый тайӧ безобразнӧй делӧас участвуйтіс мӧд ученик, Всеволод Булкин, а переналадитіс станоксӧ ремонтнӧй цехса том токарь Николай Глухих.
— Да тайӧ жӧ ӧти шайка-лейка, — шуис Тимошенко.
— Другъяс-ёртъяс.
Ме — Малышев вылӧ, а найӧ ставныс — ме вылӧ, асьныс ставсӧ висьталісны, а сійӧ чӧв олӧ, быттьӧ чугуннӧй тумба.
Ой и чорыд жӧ детинка!
Минут дас вит мысти колоннаяс сайӧ локтіс Герасим Иванович да синкым увтіыс видзӧдліс Костя вылӧ, Сева вылӧ.
— Малышев, Булкин, ӧні жӧ директор дінӧ мунам.
Глухихӧс тшӧтш босьтӧй, — прикажитіс сійӧ, крута бергӧдчис да восьлаліс цехӧ.
Нывкаяс повзьӧмӧн видзӧдісны Костя да Сева вылӧ: директор дінӧ — ой, кутшӧм страшнӧ!
Но медся ёна чуймӧдіс сійӧ, мый детинкаяс сэтшӧм спокойнӧя примитісны приглашениесӧ.
Костя весиг эз вӧрзьышт, а Сева, мыйӧн сӧмын мастер саяліс, шуис:
— Босьтчисны прорабатывайтны, аддзисны удовольствие...
Быттьӧкӧ сытӧг оз позь...
— Мый тэ сёрнитан, Сева? — кыліс Нина Павловналӧн гӧлӧсыс.
— Дерт, татӧг оз позь.
Колӧ ӧд тіянкӧд чорыда договоритчыны, медым ті видзинныд техника.
Тайӧ шуштӧм лунас Нина Павловна некымынысь воліс колоннаяс сайӧ.
Ӧні сійӧ пуксис Костя дінӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс.
— Мыйла тэ чӧв олін цехса начальник ордас? — юаліс сійӧ.
— Думыштлы, кыдзи позьӧ став тайӧтор бӧрас дӧверитны тэныд станок?
— Ме... ме фронтлы абу помеха, — шӧпнитіс Костя, чеччис да муніс аслас испытаннӧй дзебсянінӧ.
— Тэ, Сева, ыджыдджык да грамотнӧйджык Малышокысь, — шуис Нина Павловна.
— Дерт, бур сійӧ, мый тэ Тимошенко ордын признайтін и ассьыд мыжтӧ, но мыйла тэ сэтшӧм кокньыда сёрнитан проработка йывсьыс, мыйла зілян скӧрмӧдны Малышокӧс?
Мыйла тайӧ колӧ?
Друг Катя выключитіс станоксӧ, бергӧдчис да чабыртіс кулакъяссӧ.
— Сійӧ лодырь, яндысьтӧм вредитель! — тэрыба горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ сійӧ, сійӧ тадзи нарошнӧ вӧчис, медым станокыс жугалі, медым Малышокӧс кыскыны аслас компанияӧ да сідзжӧ лодырӧ вӧчны.
Этатшӧм вредитель!
Тайӧ вӧлі сьӧкыд обвинение.
Правда, кажитчис, мый муӧ видзӧдысь Костя нинӧм оз кыв, но Сева век жӧ лыддис коланаӧн объяснитчыны.
— Тэ, Галкина, миян делӧясӧ эн суитчы! — чорыда шуис сійӧ.
— Дерт, ми Колькакӧд вӧчим лёктор.
Но ми эг чайтӧ, мый тадзи артмас...
Ме сьӧлӧмсянь кӧсйи, медым Малышок нормаӧн-джынйӧн тыртіс.
А ӧні ме став мыжсӧ ас вылӧ босьта. Вот! —
сійӧ помаліс:
— Дура! — и лэдзис уджӧ ассьыс станоксӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі ёна убедительнӧ, но вӧлӧмкӧ Нина Павловнаӧс ёнджыкасӧ интересуйтӧ оз станокыс, а дзик мӧдтор.
— Кутшӧм тіян омӧль обстановканыд, — думыштчӧмӧн мӧдіс сёрнитны сійӧ.
— Дзик позьтӧм обстановка.
Ті асьнытӧ кутанныд кыдзи ёрта-ёртлы врагъяс.
Воинныд сэтчӧдз, мый Сева вылӧ Катя усьӧдіс понйӧс.
Та йылысь меным бабушка висьталіс.
Кутшӧм тайӧ лӧсявтӧм сӧветскӧй йӧзлы — татшӧм враждаыс!
(Катя кӧсйис водзӧссӧ чорыдтор шуны, но кутчысис да бергӧдчис станоклань).
Энлӧ, думыштлӧй, вермим ӧмӧй эськӧ ми воюйтны, олім кӧ ставным мӧда-мӧдысь торйӧдчӧмӧн?
А кутшӧм дружнӧй компания эськӧ верминныд ті лӧсьӧдны, и сэки эз вӧвны эськӧ татшӧм безобразиеясыс, кодъяс вӧліны талун.
Мыйла ті онӧ дружитӧй?
— Ёна приятнӧ Булкин-Прогулкинкӧд дружитны! — крапкис Катя.
— Думайтан, тэ меным колан! — эз вермы кутчысьны Сева.
Нина Павловна ӧбидапырысь ӧвтыштіс кинас, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки мыччысис Бабин.
— Мунім, работничекъяс! — командуйтіс сійӧ.
Аслас думъясысь немвиччысьтӧг орӧдӧм морт моз Костя видзӧдліс, пыдісянь ышловзис и мӧдӧдчис мастер да Нина Павловна бӧрся.
ВЕНЗЬӦМ
Тайӧ случайӧдзыс детинкаяс эз вӧвлыны директор кабинетын, но мукӧд челядьсянь найӧ кывлісны, мый кабинетын письменнӧй пызан вылын сулалӧны нёль телефоннӧй аппарат: ӧти — цехъяскӧд сёрнитны, мӧд — партия обкомкӧд, коймӧд — боеприпасъяс кузя наркомкӧд, а нёльӧдыс, медся важнӧйыс, код дінӧ, директор кындзи, некод эз лысьтлы инмӧдчывны, — сёрнитны веськыда Кремлькӧд.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі тадзи, а гашкӧ и дзик эз тадзи, но Костя весиг вунӧдіс лыддьыны телефоннӧй аппаратъяссӧ.
Пызан сайын кожанӧй креслӧ вылын пукаліс директор, а пызан водзладорын мӧд креслӧ вылын, куснясьтӧм коксӧ нюжӧдӧмӧн пукаліс Сергей Степанович.
Дзоньвидза шуйга кинас сійӧ босьтіс пызан вылысь кутшӧмкӧ бумагаяс да видлаліс.
Директор тшӧктіс секретаршалы сэсся некодӧс не лэдзны да Нина Павловналысь юаліс, мый сылы колӧ.
— Ме тӧда тайӧ детинкаяссӧ...
Меным окота вӧлі эськӧ присутствуйтны, — вочавидзис Нина Павловна.
— Верманныд, — разрешитіс директор.
— Ребята, пуксьӧй, — сійӧ индіс письменнӧй пызанлы паныдӧн сулалысь улӧсъяс вылӧ, а мыйӧн сӧмын Костя, Сева да Колька пуксисны, юаліс:
— Коді Малышевыс?
— Шӧрас пукалӧ, — детинкаяс вылӧ спокойнӧя, серьёзнӧя видзӧдӧмӧн шуис Сергей Степанович.
— Медся ичӧт, — электрическӧй зажигалкаысь прикуритігмоз пасйис директор.
— Тӧдвылӧ уси, мый ме сійӧс аддзылі цехын.
Тайӧ сійӧ Малышевыс, коді филиалын отличитчис?
— Буретш сійӧ, — шуис Герасим Иванович.
— И тані, шуам, тожӧ отличитчис, сӧмын мӧдног.
— Да, — признайтіс директор.
— Станоккӧд расправитчис.
Дикӧя, варварскӧя расправитчис! —
Сійӧ юаліс Костялысь:
— Вот тэ, Малышев, кымын пуд верман нуны? —
Тані сійӧ скӧрмис да горӧдіс:
— Чеччы, ме ыджыдджык тэысь!..
Мыся кымын пуд эськӧ нуан?
— Кык пуд ылӧдзкодь нулывлі, — нурбыльтіс Костя.
— Ылӧдчан, он вермы.
— Нулывлі...
Ме винёв...
— Так вот, винёв морт, аски тэ должен нуны став заводскӧй двор пыр дас пуд.
Кылан?
— Ог вермы, — аслас кӧсйытӧг нюммуніс Костя.
— Дас пуд — сійӧ уна.
— Сӧныд орӧ?
— Вермас орны...
— Мыйла нӧ тэ решитін, мый станок, кодӧс арталӧма, шуам, кык пуд вылӧ, должен кыскыны дас пуд?
Дӧверитісны тэныд надёжнӧй, исправнӧй «Буш», коді, кыдзкӧ-мыйкӧ, вермӧ сменаын сетны кызь «труба», а тэ сійӧс портитан.
«Трубаяс» — «катюшалӧн» важнӧй часть.
Кызь «катюша» — сійӧ сэтшӧм залп, коді вермӧ бырӧдны фашистъясыслысь рота либӧ батальон.
Тэныд кажитчӧ, мый тэ сӧмын шестерняяс жугӧдін, а вермас лоны, тэнад безобразнӧй поступок вӧсна ми огӧ вевъялӧ фронт вылын отбитны вражескӧй атака.
Гашкӧ, та вӧсна кодкӧ пӧгибнитас...
Гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин?
Чӧв овны вӧлі сьӧкыд, но вочавидзны вӧлі нӧшта сьӧкыдджык.
— Висьтав, кыдзи тайӧ лои, да сет кыв, мый мӧдысь тайӧ оз ло, — шуис Нина Павловна.
— Ме кӧсйи бурджыка, — нурбыльтіс Костя, кӧть аслыс шуліс, мый художникӧн оскорбитӧм бӧрын кутас чӧв овны.
— Ме кӧсйи бурджыка...
Нормаӧн-джынйӧн сетны.
А «Бушъясыс» черепаха моз кыссьӧны!..
— Со мый вӧлӧм! — пыр жӧ кыпыда шыасис парторг.
— Но мыйла тэ эн сӧветуйтчы ыджыдджыкъяскӧд?
Коді тэныд тшӧктіс своевольничайтны?
Кажитчӧ, оз сідзи тіянӧс велӧд Герасим Иванович.
— Абу помеха ме фронтлы! — пӧся мӧдіс шуавны Костя, кодлӧн думъясыс ӧти-бӧрся мӧд петісны да бара лэптісны ӧбидасӧ.
— Фронтлы ме абу помеха, а мыйла найӧ стенас гижисны! —
Сылы сэтшӧм лои ӧбиднӧ, мый, сьӧкыд оскорбление кындзиыс, сійӧ ставсӧ вунӧдіс.
— Муна заводсьыс, оз ковны меным со татшӧмъясыс! — горӧдіс сійӧ да, синъяссӧ шапканас чышкалігтыр, бокӧ бергӧдчис.
— Мый сы йылысь гижӧмаӧсь? — юаліс директор.
— Плакат ӧшӧдӧмаӧсь, мый станок жуглысь Малышев — фронтлы помеха, — шуис Бабин.
— Но, тайӧ вывтіджык, — чужӧмсӧ кӧрыштіс Сергей Степанович да видзӧдліс Зиночка Соловьёва вылӧ.
— Тайӧ цехкомса председатель скӧр йывсьыс вӧчӧма, — тэрыба шыасис Зиночка.
— Ме сылы шуи нин, мый плакатсӧ колӧ босьтны...
— Муна заводысь! — упрямӧя повторитіс Костя.
— Лӧсявтӧмтор больган! — дугӧдіс сійӧс директор.
— Первой станок жугӧдін, а ӧні кӧсъян и уджалан ки босьтны?
Пышъян — кутам, мӧдам судитны кыдзи производствовывса дезертирӧс.
— Тайгаысь онӧ кутӧй, — асьсӧ тайга бурджыка тӧдысьӧ пуктӧмӧн шуис Костя.
— Тайгаын ме любӧйӧс водзджык кута.
Сэки терпениесьыс петіс парторг.
Сійӧ скӧрмис, зумыша видзӧдліс Костя вылӧ.
— Сӧвестьыд тэнӧ кутас! — шуис сійӧ да бедьнас зымгис джоджӧ.
— Тӧд, сӧвестьыд кутас!
Нэмтӧ кутан помнитны, кыдзи тэ сьӧкыд воӧ фронтовикъяслы отсалін...
Станок стройысь петкӧдін, удж эновтін, тайгаӧ лӧсьӧдчин мунны.
А ме думайті, тэ самостоятельнӧй, вернӧй морт.
— Сідз! — поддержитіс сійӧс директор, пызанысь перйис паськыд шӧвк кӧвъя папка да восьтіс сійӧс.
— Тэкӧд, Малышев, ми поступитам стрӧга, — решитіс сійӧ.
— Тэ мыйӧнсюрӧ отсалін заводлы.
1941 воын успешнӧя уджалӧмысь филиал представляйтӧ кымынкӧ мортӧс наградаӧ.
На лыдын эм и тэ.
Со мый гижӧма: «Малышев Константин Григорьевич — тарнӧй цехын «снайперскӧй мӧлӧтъяс» движениелӧн инициатор, коді филиаллы тӧдчымӧн отсаліс декабрьскӧй сталинскӧй задание олӧмӧ пӧртӧмын».
Корӧны представитны тэнӧ <rus>«За трудовое отличие»</rus> медальӧн наградитӧм вылӧ.
Да, бур эськӧ, Константин Григорьевич, получитны медаль, но ачыд гӧгӧрвоан — ог вермы и ог кӧсйы ме ӧні корны Михаил Иванович Калининӧс наградитны тэнӧ.
Ӧні кывзы:
ме сувтӧда тэнӧ наградитӧм йылысь вопрос, мыйӧн сӧмын тэ олӧмӧ пӧртан татшӧм условиеяс: тэ должен регыдджык освоитны станок да уджавны сідзи, кыдзи кӧсйысьлін Сталин ёртлы, тэнад станокыд должен лоны цехын медся сӧстӧм, а инструментыд — медся стойкӧй.
Ремонт донсӧ тэ вештан аслад удждонысь.
Уна-ӧ тайӧ сулалӧ, Тимошенко ёрт?
Квайтымын шайт?
Вот куим тӧлысь чӧж ӧтыджда юкӧнъясӧн и мынтан.
А плакатсӧ колӧ снимитны...
— Да, колӧ снимитны, торйӧн нин, кор плакатыс абу дзик правильнӧй, — поддержитіс парторг.
— Дерт, тэ, Малышев, фронтлы абу помеха, но тэ вӧчин ӧшибка, а враг зільӧ воспользуйтчыны миян быд промахӧн.
Вот мыйла оз ков ӧшибайтчыны.
Гӧгӧрвоан?
Зіль, медым тэнад ёртъясыд сідзжӧ подтянитчисны, кутісны уджавны бура, отличнӧя, по-стахановски.
Думышт та йылысь, Малышев, та йылысь сулалӧ чорыда думайтны.
Директорлӧн да парторглӧн кывъясыс Костяӧс шензьӧдісны, петкӧдісны колеяысь. Костя пуксис улӧс вылӧ...
Но сэки чеччис Сева.
Ӧнӧдз сійӧ пукаліс кутшӧмкӧ безжизненнӧй, став сёрнияс сылы вӧліны веськодьӧсь, пукаліс сэтшӧм морт моз, коді ас кежысь решитіс став вопросъяс, а ӧні сійӧ чеччис...
— Малышев нинӧмын абу мыжа! — мӧдіс сёрнитны сійӧ оръясяна гора гӧлӧсӧн.
— Тайӧ ме ставсьыс мыжа, ме сійӧс велӧді, а сійӧ сӧгласитчис.
Сійӧ ичӧтджык.
И сэсся, ми пудъясим, но...
Тайӧ ме вӧсна сійӧ... сійӧ медальсьыс лишитчис...
Ме кора став мыжсӧ ме вылӧ вештыны, быттьӧкӧ ме ассьым станокӧс жугӧді, а эг сылысь...
Ме вывті ёна кора!.. —
И сійӧ, вӧсньыдик, возбуждение вӧснаыс тіралысь, виньдіс, чӧв ланьтіс.
— Кывлім нин тайӧ сьыланкывсӧ! — кинас ӧвтыштіс Тимошенко.
Аслас бедь вороп вылӧ щӧкасӧ пуктӧмӧн Сергей Степанович сюся, но эз стрӧга, видзӧдіс Сева вылӧ, и Костялы весиг кажитчис, мый сылӧн руд синъясын мыччысьліс шензяна, а сэсся мелі нюм.
Но вот парторг синсӧ веськӧдіс Костя вылӧ да видзӧдліс ёся, требовательнӧя.
— Тэ, Малышев, кывлін, мый шуис тэнад ёртыд? — юаліс сійӧ.
— Булкин кӧсйӧ ас вылас босьтны став мыжсӧ.
Тэ радлан та вылӧ?
Тэ сӧгласитчан, сідз али мый?
Висьтав лючки! — помаліс сійӧ.
Костялы ӧбиднӧ лои.
Ӧні на Сергей Степанович сійӧс шуис самостоятельнӧй мортӧн, а вот друг Сева ставсӧ мӧдарӧ бергӧдіс, быттьӧкӧ кагакӧд сёрнитӧны, и Сергей Степанович быттьӧкӧ сӧгласен Севакӧд.
Но сьӧлӧмнас Костя гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу тадзи.
— Станокыс ӧд менам! — скӧрысь шуис сійӧ.
— Ме абу ичӧт кага.
Ме жугӧді, ме и ӧтвечайта!
И сійӧ бокӧ бергӧдчис ставсьыс да медся войдӧр — Севаысь.
— Детинкаыс век жӧ самостоятельнӧй! — вочавидзис директор.
— Да, аслас мыж вӧснаыс награда воштіс, аслас уджӧн и бӧр бергӧдас, — шуис Сергей Степанович.
— Пуксьы, Булкин.
Тэнсьыд предложениетӧ абу примитӧма.
Быд морт ӧтвечайтӧ аслас поступокысь, и тайӧ правильнӧ, татӧг он шедӧд быд уджалысьлысь кывкутӧм.
Гӧгӧрвоин?
Улӧс вылӧ лэдзчӧм бӧрын, быттьӧкӧ кокъясыс личмуныштісны, Сева юрсӧ ӧшӧдіс, чужӧм вылас мыччысисны гӧрд чутъяс.
Костя видзӧдліс сы вылӧ, шӧйӧвошӧм Колька вылӧ, коді вомсӧ восьтӧмӧн кывзіс, да сідзжӧ пуксис.
Костя и кыліс и эз кыв, кыдзи директор видіс Севаӧс да Колькаӧс, кыдзи куимнанныслы объявитіс строгӧй выговор.
Медбӧрын детинкаяслы разрешитісны мунны.
— Малышок, нӧрӧвитышт ичӧтика цехын, а сэсся пырав ме ордӧ лабораторияӧ, — шуис Нина Павловна.
Директор ордын старшӧйяслӧн сёрниыс дыр кыссис.
Сёрнитісны сы йылысь, мый колӧ велӧдны, воспитывайтны челядьӧс, кодъяс воисны заводӧ ремесленнӧй училищеясӧ веськавлытӧг, колӧ велӧдны том патриотъясӧс, кодъяс сэтшӧм ёна ненавидитӧны фашистъясӧс, кӧсйӧны вӧчны унджык кужӧмлун дорысь, да вот мукӧд дырйи портитӧны оборудование.
— Збыль, — шуис Бабин.
— Техминимум колӧ, курсъяс, стахановскӧй школаяс...
Велӧдан кӧ менсьым чавканъясӧс, найӧ чӧртлысь юрсӧ орӧдасны да аслыныс пуктасны.
Ок, чавканъяс, чавканъяс!...
— А Малышев детинкаыс честнӧй, — пасйис парторг.
— И тайӧ Булкиныс абу нин сэтшӧм омӧль.
Благороднӧй поступок вылӧ способнӧй.
Но век жӧ оз позь Малышевӧс кольны сійӧ влияние улӧ...
Ті, Нина Павловна, шуанныд, мый тӧданныд тайӧ детинкаяссӧ.
Вай сёрнитыштам на йылысь.
Найӧ пуксисны бокланьӧ да мӧдісны сёрнитны.
«ВӦЧ ТАДЗИ!»
Пызан сайын уджалысь Нина Павловна юрсӧ лэптіс книга весьтысь.
— Бур, мый локтін.
Пуксьы, — шуис сійӧ Костялы.
— Колӧ сёрнитыштны.
Тӧдан, мый йылысь?
Кыдзи тэ кутан водзӧ овны.
Костя дузгӧдчис да зілис сьӧлӧмын выльысь лэптыны ӧбидасӧ.
— Мый сёрнитны...
Станок ремонтируйтӧмсьыс мынтыся да и муна...
— Нинӧмсӧ эн сёрнит, — спокойнӧя вочавидзис Нина Павловна.
— Зэв бура гӧгӧрвоан, мый некытчӧ он мун.
Мыйла мунны?
Тэнад бур перспективаяс — лоны квалифицированнӧй токарӧн, получитны правительственнӧй награда. —
Сійӧ чӧв олыштіс.
— Сергей Степанович меным тшӧктіс висьтавны тэныд со мый...
Костя пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні, кор Нина Павловна висьталӧ сылы Сергей Степановичлысь кывъяссӧ, оз позь ыръянитны да пыксьыны.
Парторгӧс сійӧ кутіс уважайтны первой аддзысьлӧмсяньыс жӧ, а директор ордын сёрни бӧрын уважайтӧмыс ещӧ содіс.
Нина Павловна сёрнитны заводитіс ньӧжйӧ, быттьӧкӧ тӧдвылӧ уськӧдаліс парторгӧн шуӧмторсӧ, и сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылын синъясыс югъялісны, настойчивӧйӧсь да стрӧгӧсь.
— Вот мый, Малышок: медся войдӧр тэныд колӧ мездысьны Сева влияниеысь.
Сійӧ абу омӧль морт, сійӧ вермӧ вӧчны благороднӧй поступок, но ӧнӧдз эз гӧгӧрво ассьыс святӧй долгсӧ — уджавны упорнӧя, став вын сетны фронтлы.
Кытчӧдз сійӧ тайӧс эз гӧгӧрво, тэ должен ӧпасайтчыны сылӧн влияниеысь, не мунны сійӧ кесйӧдлӧм серти.
Сійӧ тэнӧ вайӧдас сэтчӧдз...
— Абу ичӧт кага! — чушис Костялы, да тэрыба возразитіс сійӧ.
— Бур, — юрнас довкнитіс Нина Павловна.
— Абу кӧ тэ ичӧт, сідзкӧ, гашкӧ, тэ тӧдан, кыдзи эськӧ прамӧйджыка Севаӧс кыскыны уджӧ?
Тайӧс Костя эз тӧд.
— Кыдзи вӧчны сідзи, медым колоннаяс сайын челядь дружитчисны да Севаӧс прамӧя босьтісны асланыс влияние улӧ?
Тайӧс Костя сідзжӧ эз тӧд, да и вӧлі-ӧ тайӧ позяна?
— Ті кӧ нёльнанныд эськӧ дружитінныд, кыдзи дружитӧ ставнас сӧветскӧй народ, ставыс эськӧ вӧлі ӧнія дорысь бурджык.
Ті эськӧ Севакӧд босьтінныд нывкаяслысь правильнӧй опытсӧ, ті энӧ портитӧй эськӧ станок.
Гашкӧ, эськӧ и Катя сэки эз вӧв сэтшӧм поперечнӧйӧн.
Висьтав, киястӧ сьӧлӧм вылӧ пуктӧмӧн, вермис эськӧ тадзи лоны?
— Яснӧ, — признайтіс Костя.
— Вот и вӧч тадзи! — виччысьтӧм вынӧн шуис Нина Павловна.
— Вӧч, медым колоннаяс сайын глупӧй челядь сяма вражда пыдди вӧлі бур дружба.
Сергей Степанович эскӧ, мый тэ вермин эськӧ шедӧдны тайӧс, сы вӧсна мый тэ крепыдджык, устойчивӧйджык аслад ёртъясысь.
Кылан?
Сійӧ надейтчӧ тэ вылӧ.
Вӧч тадзи, и тэ аддзан, кутшӧм бурджык лоӧ олӧмыс, кутшӧм успешнӧя мӧдӧдчас уджыс.
Ӧдзӧсын мыччысис старшӧй калильщик Дикерман.
— Инженер ёрт, коймӧд цех сетіс сырӧй «рюмкаяслысь» свежӧй партия! — гажаа доложитіс сійӧ.
— Кутам ми уджавны талун али ог?
— Кутам, дерт кутам! —
И Нина Павловна прӧщайтчигас шуис:
— Малышок, думайтышт сы йылысь, мый тэныд висьталісны...
Колӧ серьёзнӧ думайтны, Малышок!
Костя коли дзик ӧтнас сьӧкыд задачаяснас.
Ставыс гартчис, дзугсис.
Настоящӧя вӧлі яснӧ сӧмын ӧтитор: сылӧн эз вӧв право эновтны заводсӧ.
Завод не сӧмын отсаліс сьӧкыд здукӧ, сетіс оланін да нянь, — Костяӧс ещӧ велӧдісны вундавны сталь, вӧчисны фронтлы пӧлезнӧйӧн.
Кыдз нӧ сійӧ вермис эновтны производствосӧ, ассьыс радейтана станоксӧ?..
Но сысянь ещӧ требуйтісны, медым сійӧ уджӧ кыскис Севаӧс, колоннаяс сайын лӧсьӧдіс мир.
Мыйла?
Тайӧ ӧмӧй сылы касайтчис?
Сійӧ ӧмӧй кывкутӧ Сева да Катя вӧсна?
Кыдз быттьӧ оз кывкут, но Сергей Степанович кӧ эськӧ шуис сылы: «Вай веськыда ӧткажитчы тайӧ могсьыс», Костя эськӧ оз вермы ӧткажитчыны.
Сійӧ важӧн нин гӧгӧрвоис, мый колоннаяс сайын омӧль, абу ладнӧ.
Гортӧ мунігӧн сійӧ думайтіс, думайтіс...
Мӧвпъяс вӧліны уна, мӧвпъяс сідзи и мелькайтісны, а решениеыс, кажитчӧ, эз вӧв.
ВАЖНӦЙ РЕШЕНИЕ
Боковушка ӧшиньӧд тыдаліс би.
— Миянын Колька Глухих, — шуис Сева, коді восьтіс ӧдзӧссӧ Костялы.
Топчан вылын пукаліс Колька да куритчис.
Тайӧс сійӧ вӧчис важность ради да курыд вӧснаыс чужӧмсӧ кӧрлывліс, синсӧ читкыртлывліс, синъясас сӧдзтысьӧма вӧлі синва.
Костя тэрмасьтӧг пӧрччысис, пӧрччис гынсапӧгъяссӧ да, по-вогульски кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пуксис.
Колька дзибрасис, тэрыба видзӧдліс Сева вылӧ, да паніс сёрни.
— Малышок, Сева меным висьталіс, мый тэ решитӧмыд мунны тайгаӧ.
Кывтӧ он веж?
Пуксис кывкутана здук.
— Шулі мунны, да вот думӧс бӧр вежи, — Колька юр вывті видзӧдігтыр, ньӧжйӧ вочавидзис Костя быттьӧкӧ лӧсйытӧм стенысь лыддис решение.
— Чайта, кывлін, мый меным тшӧктісны вӧчны директор да Сергей Степанович?
Меным некыдз оз позь мунны.
— Вот так раз! — пыркнитчис Колька.
— Тэ жӧ кыв сетлін миянӧс <ns>маньсияс</ns> дорӧ нуӧдны.
А ӧні ӧтказывайтчан?..
Кылан, Севка?
Сійӧ ӧтказывайтчӧ!..
Тӧдан, мый честнӧй йӧз пиын таысь пӧлагайтчӧ?
Висьтав сылы, Севка!
Топчан пельӧс вылын бокӧвӧй морт моз пукалысь равнодушнӧй Сева лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ми ӧд эг жӧ вӧчӧй станокыскӧд сійӧс, мый кӧсйылім. —
Сійӧ шпыньмуніс:
— Кӧні нормаӧн-джынйӧныд...
Николай-чудотворец?..
— Всё равно, тайӧ безобразие, — волнуйтчис Колька.
— Сылӧн абу право!
Таысь сійӧс колӧ сідзи велӧдны...
— Тэ эн грӧзитчы, — шуис Костя.
— Эгӧ повзьывлӧй татшӧмсьыд. —
Сійӧ чӧв олыштіс да висьталіс дзик шензьӧдана мӧвп, гашкӧ аслыс виччысьтӧмӧс:
— Тайгаӧ ог мун.
А окота кӧ тіянлы, ме тіянӧс ог кут.
Юръясныд асланыд, кокъясныд абу менам.
Тамга сета и друглы-ёртлы письмӧ гижа.
Медым тіянӧс колльӧдас.
Румянцевкаын менам эм вернӧй друг,
Панфил Колыш, дядя Колышлӧн детинка.
Мый шуа, сійӧ вӧчас.
Колька вынтӧг видзӧдіс Сева вылӧ.
— Позьӧ и тадзи, — дышпырысь шуис Сева.
— Тайӧ Колышыс кӧ вернӧй морт, то миянлы, шуны кӧ, ӧткодь... —
И бара мӧдіс думайтны, быттьӧкӧ мыйкӧ кывзіс.
— Тамга сета и Панфил Колышлы письмӧ гижа, — водзӧ висьталіс Костя.
— Пока лӧсьӧдчыны кутанныд, ме тіянлы юр, а сэсся юрнас Панфил лоас.
Сійӧ детинкаыс бур, надежнӧй...
Вот.
Лӧсьӧдчӧй тайгаӧ, а ме видзӧдла, медым ставыс ладнӧ вӧлі.
— Мый нӧ?
Ручайтчан кӧ тэ тайӧ Колыш вӧснаыс, то... —
И Колька дзик пыр вуджис сійӧ вопросӧ, коді медся ёна интересуйтіс сійӧс: — Висьтав, мый колӧ поход кежлас?
Ӧні Костя асьсӧ чувствуйтіс зумыда: сійӧ тӧдіс, кыдзи рӧднӧй местаясын йӧз сёрнитчӧны тайгаӧ поход вӧчны, кыдзи вожакъяс велӧдӧны томъясӧс артельнӧй дружнӧй олӧмӧ.
— Первой делӧ — ёрта-ёрт дінӧ кутчысь, — шуис сійӧ.
— Эм тэнад ичӧтджык вок да ыджыдджык вок, а артельнӧй головаыс — тэнад рӧдимӧй батьыд, югыд шонді.
Мый шонді вӧчӧ, сійӧс и тэ.
Шонді узьны — и тэ вод, шонді гуляйтны — и тэ скок чеччы.
Артель — сё юр, ӧти вежӧр, а сё вежӧр лои — артельыд воши.
Но, и снаряжение колӧ.
Тайӧ ачыс гӧгӧрвоана.
— Менам батьлӧн ружье эм, — шуис Колька.
— Лӧсьыд ружье, центральнӧй боя двустволка.
Позьӧ мешӧкӧ дзебны, и некод оз казяв.
Дрӧб да порок судзӧдам.
Патронъяссӧ асьным зарядитам...
Заводитісны обсуждайтны — мый колӧ тайгаӧ поход вылӧ.
Тайӧ теманас Колька дзикӧдз ылалі, но сылӧн компаньоныс совещаниеын ньӧти эз участвуйт, та вӧсна Колька весиг шызис:
— Тэныд ӧмӧй тайӧ оз касайтчы?
Мыйла ме должен ставтор йывсьыс думайтны да тӧждысьны?
— <rus>Подумаешь</rus>, тӧждысьӧмъяс! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сева.
Медбӧрын кыптіс медся важнӧй вопрос — экспедициялӧн петан срокыс.
— Тӧдан, Малышок, меным кажитчӧ, мый оз ков виччысьны арся руяс, позьӧ водзджык петны, — Севалы мигнитӧмӧн шуис Колька.
— Дерт, веськавлыны лӧз руӧ интереснӧ, но ӧд мый миян коланаыс?
Миянлы колӧ, медым миян вӧлі <ns>маньси</ns> друг, коді бура тӧдӧ золотоноснӧй местаяс.
Гӧгӧрвоан?
Ми корам Бахтиаровӧс, медым сійӧ тамга вылас петкӧдліс миянлы бур места.
Медым кӧть сійӧ и абу Святӧй ты кодь озыр, —
и Колька бара муртса тӧдчымӧн мигнитіс Севалы,
— но бурджык босьтны зӧлӧтасӧ кӧть этшаджык, но регыдджык.
Ӧд войнаыс оз виччысь, Малышок...
Тэ эн думайт, мый ми огӧ веритӧ лӧз руӧ, но... —
Колька дзугсис да чӧв ланьтіс.
— Мый нӧ, делӧ тіян, — сӧгласитчис Костя.
— Бахтиаров, дерт, быдсямапӧлӧс местаяс тӧдӧ...
— Век жӧ висьтав лӧз ру йывсьыс, — корис Колька.
— Ме зэв ёна радейта татшӧмсӧ...
— Висьтавлі нин ме...
Но, кывзӧй.
Боковушкаӧ пырис чудесаясӧн тыр мир.
Походса участникъяс веськалісны джуджыд гӧра йылӧ, кӧр куясысь вӧчӧм шалаш дорӧ.
Воис минута, коді мӧдысь оз во некор.
Пемыдлӧз вӧрзьӧдчывтӧм тайга куйліс уліын пыдӧстӧм да помтӧм.
Кымӧръяслӧн вуджӧръясыс, быттьӧкӧ шеныштчӧм кокни бордъяс, шлывгисны пожӧмъяс да сус пуяс вывті, да вошалісны лӧнинас.
Павкнитчис шалашлӧн ӧдзӧс, да петіс Бахтиаров — пӧрысь, чукырӧсь мугов чужӧма, чусаммӧм, пемдӧм галунъясӧн вурӧм казакина, зумыд кӧсаӧ кыӧм юрсиа.
Сійӧ сувтіс обрыв весьтӧ, шондіысь кинас сайӧдіс синъяссӧ да кутіс видзӧдны.
Тамгалӧн кӧзяинъяс виччысисны сылысь кыв.
Век руаджык да небыдджык лои шоныд, лӧнь воздухыс, век бледджык лои небесаыс.
И вот мулӧн пемыд турунвиж эж вылын тӧдчыны мӧдіс векни, чукльӧсь, лӧз-лӧз потас.
Сійӧ вӧлі вывті векни... эз, неуна паськыдджык... эз, зэв паськыд.
Татшӧм потасъяс паськалісны став тайга пасьта, юклісны сійӧс діяс да діторъяс вылӧ.
Тайӧ вӧрса юяс весьтӧ кыптіс лӧз ру, шымыртіс увтасъяссӧ да сёнъяссӧ, лӧня кыпӧдчис гӧра вылӧ.
Эз ло тайга-матушка, югыд небесаысь, да блед шондіысь, да гӧра йывлань век матыстчысь и матыстчысь лӧз мореысь кындзи, нинӧм эз ло.
Бахтиаров бергӧдчис куим смельчаклань, пыді гӧлӧсӧн шуис:
— Айда!
Куимӧн мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Шоныд ру шымыртіс найӧс, вевттис шондісӧ, а водзын вуджӧр моз чурвидзис проводниклӧн фигураыс.
Святӧй ты дорӧ путешествие заводитчис, но асланыс воображениеын сійӧс переживайтісны сӧмын Костя да Колька, а Сева машинальнӧя листаліс кутшӧмкӧ бонзьӧм книжка.
ТУПИК КӦРТТУВ
Колька Глухих муніс гортас сёрӧн нин.
Кор Сева игналіс ӧдзӧссӧ, бӧр пырис боковушкаӧ, пуксис топчан вылӧ пызан дінӧ.
— Тэ быттьӧкӧ висьӧдчан, — шуис эшкын улӧ пырны лӧсьӧдчысь Костя.
— Дзикӧдз вежсин...
— Ог, — вашнитіс Сева, — тайӧ прӧста сідзи.
— И кызмырдӧн, быттьӧ вӧчӧ ӧпаснӧй воськов, водзӧ висьталіс:
— Ме ӧні тэныд висьтала сэтшӧмтор, мый тэ... менӧ виан.
Но ме должен висьтавны...
— А гашкӧ, и ог ви.
Мыйла тэнӧ вины, тэ абу зверь, — шутитіс Костя.
— Ме тэ водзын подлец, — сідз жӧ сьӧкыда шуаліс Сева.
— Тайӧ ме вӧсна тэ лишитчин медальсьыд...
Медаль йылысь казьтыштӧмыс вӧлі сьӧкыд, Костя зумыштчис.
— Тэ важсӧ эн казьтыв, — шуис сійӧ.
— Ме вошті, ме и бӧр заработайта.
Кывлін, мый Сергей Степанович шуис?
Абу кагаяс тані, абу тэнад шогыс.
— Менам, менам!..
Сійӧ нетшыштчис места вывсьыс, кисӧ сюйис ӧдзӧс дорын ӧшалысь аслас ватник зептӧ, мыйкӧ перйис да кипыдӧс вылас мыччис Костялы.
Тайӧ вӧлі тупик кӧрттув.
Буретш сійӧ кӧрттувйыс, коді Сева кырымӧ коли сэки, кор Костя кыскис жеребейсӧ.
Сева дӧсадасьыс шыбитліс кӧрттувсӧ, — кыдзи нӧ сійӧ ӧні веськаліс сы ордӧ?
Мыйла Сева мыччӧдлӧ сійӧс?
Первойсӧ Костя нинӧм эз гӧгӧрво, а сэсся пыр жӧ гӧгӧрвоис, да сійӧс босьтіс йирмӧг: Сева мошенничайтӧма, жеребей водзвылас сійӧ тупик кӧрттувсӧ вежӧма ёсьӧн, сылӧн кырымас вӧлӧма кык ёсь кӧрттув.
Костя ассьыс станоксӧ переналадитіс фальшивӧй жеребей серти.
— Тэ... тэ мыйла тадзи вӧчин?
Тадзи нахальнӧя? — муртса кывсӧ вӧрӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Злӧдей тэ, проклятӧй морт тэ! — вывті скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Ме вӧлі уверен... ме вӧлі уверен, мый ми станоксӧ выльног лӧсьӧдам правильнӧ, — усьӧм гӧлӧсӧн шуис Сева.
— Ме эг кӧсйы тэнӧ подведитны.
Ме сӧмын кӧсйи, медым тэ ассьыд нормаӧн-джынйӧнтӧ тыртін, обязательствосьыд мездысин, медым некытчӧ вӧлі бокӧ вешйыны лӧз русьыд.
А кор тэ медальсьыд лишитчин, ме сэки гӧгӧрвои...
Медальтӧ некутшӧм зӧлӧта вылӧ он ньӧб. — Костя вылӧ пемыд, неестественнӧ гырысь синъясӧн видзӧдігтыр сійӧ шуис сьӧлӧм вылын кокняммыштӧмӧн да шогпырысь: — Ӧні ставсӧ тӧдан.
Кӧсъян — ви, кӧсъян — кӧдзыд ывлаӧ шыбит.
Кыдзи кӧсъян...
Костялӧн юрас жургис, ки-кокыс личалісны, и сійӧ водіс да бергӧдчис стенлань.
Сева век на пукаліс пызан дорын.
— Вод...
Бисӧ кусӧд, — шуис Костя.
Боковушкаын би кусі, но Сева узьны эз вод, и унмыс эз во.
Костя юрын бергалісны медся разнӧйпӧлӧс мӧвпъяс: сьӧкыд, вывті сьӧкыд вӧлі сійӧ, мый сійӧ глупӧя дӧверитчис Севалы, а сійӧ пӧръяліс, ылӧдіс сійӧс, кыдзи кагаӧс, вӧчис станок жуглысьӧн, вайӧдіс строгӧй выговорӧдз приказын, кодӧс аски лоӧ ӧшӧдӧма цехын <rus>доска показателей</rus> дінын сьӧд щит вылӧ.
И сэк жӧ мыйлакӧ вывті жаль лои Сева, жаль лои тайӧ детинкаыс, коді ас вывті нуис сы мында да ӧні век места эз аддзы, поліс.
— Ог вермы, ог вермы ме заводын! — друг горӧдіс Сева, крута нетшыштчис, и мыйкӧ дзажмуніс-косяссис — тыдалӧ, сійӧ ас вывсьыс дернитіс дӧрӧмсӧ.
— Ме ог вермы сэсся тадзи!
Вайи эськӧ зӧлӧта, ставлы эськӧ докажиті, мый верма унатор вӧчны... —
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ, шога серӧктӧмӧн, помаліс: — Ӧні тэ, дерт, тамгатӧ он сет.
Костя шуис ньӧжйӧ, быттьӧкӧ пемыдсьыс мыйкӧ корсьысис:
— А ме аслам кывйысь ог ӧткажитчы...
Вӧч, кыдзи кӧсъян...
Тэныд заводын гажтӧм, а меным нинӧм.
Ме кольчча...
Сӧмын пока ме тэныд тамгатӧ ог сет, тэ ло меным другӧн-ёртӧн...
гӧгӧрвоана?
А то абу менам другыс-ёртыс.
Сӧмын Миша ӧтнас...
— Малышок, коркӧ ӧмӧй ме таысь ӧткажитчывлі! — весиг кыдзкӧ чуймӧмӧн горӧдіс Сева.
— Мый ме, сійӧс и тэ, — ассьыс думсӧ помӧдз думайтігтыр шуаліс Костя.
— Честнӧя, мый тэ, сійӧс и ме!..
Би ӧзтытӧг Сева кутіс пӧрччысьны, и пӧрччысис сійӧ сэтшӧм осторожнӧя, быттьӧкӧ поліс лёка вӧрзьӧдчыштӧмӧн дзугны Костялысь решениесӧ.
— Малышок, тэ зэв бур морт, — надзӧн шуис сійӧ.
— Ме тэнӧ не ӧтчыдысь ӧбӧдитлі, а тэ эн мстит...
Тэ менӧ весиг дорйин...
Помнитан?
И талун тэ бара вӧчин великодушнӧя...
Ме ог кӧсйы тэ водзын лоны омӧлик подлецӧн, Малышок!
— Ладнӧ, узь, сійӧс тӧд, — вочавидзис чуймыштӧм Костя.
Нёльӧд глава
ДЕСПОТ
Колоннаяс сайын некод на эз вӧв, кор Герасим Иванович татчӧ вайӧдіс Костяӧс.
— Вот...
Тэ, Малышев, жугӧдін, пакӧститін, а ми вӧчим, — «Буш» вылӧ индӧмӧн тэрмасьтӧг шуаліс сійӧ.
— Уджав, да помнит, мый тэныд тӧрыт тшӧктісны.
Омӧля уджавны кутан — идрасян бригадаӧ вуджӧдам, старукаяскӧд кутан весавны заводскӧй территория.
Бура уджавны кутан — важсӧ казьтывны огӧ мӧдӧ...
Мый шуан?
Мый вермис вочавидзны Костя?
«Заготовка ваявны муна», решитіс сійӧ.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын мастер не сэтшӧм стрӧга нин шуис:
— Он дружнӧ ті тані олӧ, букыша видзӧданныд ӧта-мӧд выланыд.
Тадзнад ті став станокъяссӧ жугланныд, непӧштӧ...
Кӧть разӧд тіянӧс пельӧсъясӧ.
А жаль тайӧс...
Квалификацияныд кӧть тіян и ичӧтик, а эм нин.
Вот Нина Павловна тӧрыт парторгкӧд сёрнитіс, быттьӧ тэ детинкаыс гӧгӧрвоысь.
А нинӧм тэ, кыдзи ме аддза, он гӧгӧрво.
Галкина мыйвынысь заготовка кыскӧ — муртса оз усь.
А тэ он гӧгӧрво, мый сылы колӧ отсыштны.
Нывкаяс ӧд — абу мужикъяс.
— Отсала... — кӧсйысис Костя.
— Вӧч, бур лоас, — ошкис мастер.
Мыйӧн сӧмын Сева мыччысис колоннаяс сайӧ, Костя прикажитіс:
— Мӧдім заготовка ваявны!
Сева гусьӧн видзӧдліс Костя вылӧ — сійӧ вӧлі спокойнӧй, кыдзи век, гашкӧ нӧ неуна серьёзнӧйджык.
Заготовкаяс ваявны колӧ вӧлі дворсьыс, кӧдзыдінысь, и челядь эз радейтны тайӧ уджсӧ.
Нинӧм шуавтӧг детинкаяс вӧчисны тележкаӧн кык рейс да гыӧрӧн вевттьысьӧм заготовкаяссӧ тэчисны асланыс станокъяс дорӧ.
— Мӧдім! —
И Костя кутчысис тележкаӧ.
— Мыйла? — шензис Сева.
— Меным кык лун кежлӧ тырмас.
— Мый шуӧны! — горӧдыштіс Костя.
И Сева подчинитчис, медым лоны сыкӧд ӧтвылысь, но, кор аддзис, мый заготовкаяссӧ ёртыс тэчӧ Галкина станок дорӧ, кын сюръя кодь лои.
— Ещӧ мый!
Ёна колӧ!
Мый ме налы подсобник али мый? — шум лэптіс Сева.
— Пакӧститчыны верман, а буртор кӧ вӧчны, сійӧ абу тэнад делӧ, — сылы синмас видзӧдігтыр шуис Костя.
— Галкина вынсьыс уджалӧ, а тэ...
Сева улӧ лэдзис синъяссӧ, кутчысис тележкаӧ да кыскис сійӧс цеховӧй вороталань.
Кор найӧ бӧр локтісны, найӧс паныдалісны шензяна кык нара син: кык лӧз да кык сьӧд, кисьмӧм вишня кодь югъялысьӧсь.
— Тэ, Катерина, уджалан кепысьястӧ Севолодлы сет, — деловитӧя распорядитчис Костя.
— Ассьыс сійӧ дзикӧдз косявлӧма.
А тэныд кепысьясыс оз ковмыны.
А ковмасны кӧ, Ленушкалысь босьтан.
Тайӧ вӧлі официальнӧй заявление, мый нывъяс мездысьӧны заготовкаяс ваялӧмысь.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис Катя.
— И эн гӧгӧрво...
Думайтан, асьным ми?
Мастер прикажитіс, а то тэнад муртса лолыд, — объяснитіс Костя да муніс станок дінӧ.
— Век жӧ мерси, — аттьӧаліс Леночка.
Заводитчис лун.
Ортсысяньыс ставыс вӧлі важмоз: станок дінын пыхтитіс Костя, пӧдругакӧд вашкӧдчис Леночка, веськодя уджаліс Сева.
Но век жӧ луныс вӧлі особӧй.
Резецъяс заправка вылӧ сетны мӧдӧдчигӧн Катя, быттьӧкӧ прӧста сідзи, предложитіс:
— Малышок, тэнсьыд резецтӧ колӧ заправляйтны?
Сійӧ сетіс Катялы ӧти резец, а Севалӧн шкафчикысь перйис вывті ныж кык резец.
— Эн вӧрӧд, ачым нуа! — сы дінӧ уськӧдчис Сева.
— <rus>Подумаешь</rus>!
— Уджав! — Севаӧс ӧлӧдіс Костя.
— Сӧмын и видзӧдан — места вылысь пышйыны!
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс, збыльысь!
Сева кӧсйис нин пузьыны, но синъясыс паныдасисны Костя синъяскӧд, и бара сдайтчис.
Ӧбедайтны Костя муніс ӧтнас мӧд цех пыр, медым не паныдасьлыны тӧдса челядькӧд.
Колоннаяс сайӧ бӧр локтӧм бӧрын сійӧ аддзис, мый Сева дінын бергалӧ Колька.
— Малышок, инструментальнӧй цехса Гришка Пановлы ме пуртъяс заказывайта, — вашкӧдӧмӧн юӧртіс сійӧ.
— Воропъяссӧ сьӧд эбонитысь, и вороп вылас девиз: «Водзӧ!»
Пуртӧсъяссӧ брезентысь асьным вӧчам...
Костя чӧв оліс.
Вочакыв виччысьны вермытӧг Колька шуис:
— Да, цехын челядь сёрнитӧны, мый ті Севкакӧд нывъяслы заготовкаяс кыскаланныд, кыдзи подсобникъяс.
Окота тіянлы унижайтчыны!
— Тайӧ абу тэнад делӧ, — ӧлӧдіс Костя.
— Ми огӧ унижайтчӧ, а социалистическӧй отсӧг сетам. —
Сійӧ распорядитчис:
— Аски сменаӧдз и тэ лок отсасьны.
Татшӧм явӧ паныд сувтӧмсӧ Колька эз виччысь.
Сійӧ шӧйӧвошис, синъяссӧ сувтӧдіс Костя вылӧ, сэсся видзӧдліс Сева вылӧ, корсис отсӧг да дорйӧм, но Сева лэччысис нинӧм кывтӧм улӧ.
— Тэ мый, мый? — тешкодя нюмъяліг да места вылын жӧдзигтыр мӧдіс шуавны Колька.
— Тэ тайӧ збыльысь?
Тешкодь, ей-богу!
Мыйла ме должен бокӧвӧйяслы да ещӧ йӧз цехын заготовка кыскавны?
— Повзин другъясыдлы-ёртъясыдлы отсыштны! — шуис Костя.
— Слабосильнӧй команда тэ, вот мый!
Кытчӧ нин тэныд тайгаӧ...
Ог лэдз ме тэнӧ!
Мый правда, сійӧ правда — Колька ставнас вӧлі кутшӧмкӧ несущественнӧй.
Еджыдкодь юрсиыс венчикӧн петӧма шапка увсьыс, киясыс вӧліны вӧсньыдикӧсь, движениеясыс тэрыбӧсь: кокньыдик морт.
— Ме абу сӧгласен тэныд подчиняйтчыны! — отчаяниеӧн шуис сійӧ и отчаяниесӧ кӧсйис петкӧдлыны гордость пыдди.
— Севка, шензя тэ вылӧ, збыльысь, шензя!
Костя тӧдіс, мый слабитны ӧні оз позь, и нинӧм шуавтӧг босьтчис уджӧ.
— Но-но, здорово! — нюжӧдіс Колька.
— Шуны кӧ нин, тэ кӧ тадзи сувтӧдан вопроссӧ, то оз и ков тайгаыд.
Ме принцип ради ог кӧсйы лоны подсобникӧн!
Но сылӧн гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм жалкӧй, сэтшӧм неувереннӧй, мый Сева серӧктіс: нинӧм, сійӧ кӧ вермӧ нывъяслы кыскавны заготовкаяс, то и Глухих абу барин.
И Колька гӧгӧрвоис, мый сылы ковмас эновтны ассьыс принципсӧ.
— Алло, Малышок-корешок!
Костя эз эскы аслас синъяслы — сы вылӧ видзӧдіс Миша Полянчук, коді немвиччысьтӧг мыччысис колоннаяс костті.
ИСКУШЕНИЕ
Тайӧ вӧлі Миша Полянчук, сэтшӧм жӧ, кыдзи и век, гажа синъяса, помӧдыс тӧкӧтьӧ быттьӧ потыштӧм ныра, юрын молодцеватӧя пукалысь пеля шапкаа — ӧти шапка пельыс шуйгавылӧ лапнитчӧма, мӧдыс веськыдвылӧ.
— Малышок, ловъя-дзоньвидза?
Ӧні ме капитальнӧй строительство отделӧ пырала, а сэсся видзӧдла кузь цех да канава.
Смена бӧрас сёрнитыштам тэнад делӧяс йылысь дона друг.
Эз помнит Костя, кыдзи пӧрысь учётчица тётя Пашалы сійӧ сдайтіс гӧтӧвӧй «трубаяссӧ», кыдзи идраліс станок дорсӧ.
Сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд: дӧгадывайтчис, мый Миша тӧдӧ сылӧн шоглун йылысь.
Кор сылӧн ставыс эштіс, кор ставӧн нин мунісны да колоннаяс сайын лои лӧнь, локтіс Миша.
— Пуксям орччӧн да тӧлкуйтыштам лючки бура, — шуис Миша, Костяӧс пуксьӧдіс стеллаж вылӧ да кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Сідзкӧ, станок жугӧдін? — сідзи прӧстӧя юаліс сійӧ, мый Костялӧн сьӧлӧм вылас пыр жӧ кокняммис.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Талун асывнас телефон пыр Зиночка висьталіс.
А сэні буретш филиалса начальник кутшӧмсюрӧ делӧясӧн менӧ заводӧ ыстіс.
Прамӧя тэнӧ топӧдлісны?
— Кыдзи и колӧ, — бокӧ бергӧдчӧмӧн шуис Костя.
— Эм мыйысь?
— Дерт, эз прӧста, — признайтіс Костя.
— Станок жуглыны оз позь...
— Вот тайӧс ме радейта! — ошкис Миша, ещӧ ёнджыка кутыштіс да велӧдана содтіс:
— Сознательностьыд медся коланатор. —
Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся вуджис вопросӧ, коді сійӧс медся ёна интересуйтіс:
— А миянӧ локны тэ он кӧсйы, Малышок?
Миян пӧсь уджъяс пансисны.
Мӧлӧт кузя снайперъяс лоисны унаӧн, и Петрусь Зозуля — медся бур снайпер.
Упаковкаыс муртса эз дзикӧдз торксьы.
Ми налы отсӧг ыстім.
Мингарей бара лым сёйис, а отсӧгтӧ век жӧ примитіс, ӧд главнӧйыс — фронтлӧн интерес...
Филиалса начальник шуӧ, мый кӧсъян кӧ тэ локны филиалӧ, сійӧ ачыс личнӧ устроитас тайӧ делӧсӧ.
Кутшӧм тайӧ лӧсьыд, кыдзи вӧрзис сьӧлӧмыс незадачливӧй токарлӧн!
— Снабжение миянын бурмӧдісны, восьтісны кык выль общежитие верстьӧяслы да ӧтиӧс — томйӧзлы.
И клуб эм, — водзӧ шуаліс сійӧ.
— Частӧ кино овлывлӧ...
Кӧть кымын сеанс видзӧд...
Тӧрыт сеталісны нормаысь вывті кампет, со видлы. —
И сійӧ Костя кырымӧ сюйыштіс бумагатӧм ыджыд кампет.
— Сійӧ дерт абу шоколаднӧй, но шоколаднӧйыскӧд ӧтлаын вӧвлӧма...
Мый эськӧ тэ меным шуан, корешок?
Читкыртны синъястӧ, пыркнитны юрнад, шуны «да», быттьӧкӧ ваӧ чеччыштны, — и став волнуйтчӧмыслы пом, водзын шуд, Мишакӧд ӧтлаын олӧм, кодӧс сійӧ вокӧс моз мӧдіс радейтны...
— Директор тшӧктіс станок ремонтируйтӧмсьыс куим тӧлысь мынтысьны, — веськыда водзӧ видзӧдігтыр шуис Костя.
— Обязательство олӧмӧ пӧртны.
Кылан?
Медаль вылӧ менӧ представитлӧмаӧсь, а ӧні оз сетны. —
Сэки великӧй деспотлӧн чужӧмыс чукырӧссис, сійӧ бӧр мыччис Мишалы кампетсӧ, тайӧн петкӧдліс, мый, ставтор вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ оз кӧсйы мунны, да помаліс:
— Ог вермы заводысь мунны.
Челядь больгыны мӧдасны, мый менӧ токарысь вӧтлісны...
— Правильнӧ, Малышок! — ышловзьӧмӧн сӧгласитчис Миша, кутіс сійӧс ещӧ на топыдджыка.
— Та йылысь ме сідзжӧ думайті...
Тӧдан, ме, веськыда кӧ шуны, ичӧтика полі, мый тэ пыр жӧ сӧгласитчан, меысь он кут кольччыны...
А сӧгласитчан — сідзкӧ, тэ абу дзик сэтшӧм, кутшӧмӧн первойсӧ кажитчылін.
А тэ правильнӧ вӧчин!
Веськалін сьӧкыд положениеӧ — эн мун, кытчӧдз он бӧр бурмӧд.
Но, а мыйла гажтӧмалан?
Со нин чужӧм вылад синваӧн тырӧм гуран.
Тайӧ абу по-геройски.
Сёй кампетсӧ.
Юмолыс синватӧ косьтӧ.
А тайӧс гортад ну... —
И Костялӧн ватник зептӧ сійӧ пуктіс кымынкӧ кампет.
Кор Костя ичӧтика успокоитчыштіс, Миша мӧдіс прӧщайтчыны.
— Ӧні ме, кыдзи став филиаллӧн комсорг, тіян дінӧ частӧ кута волывны.
Ми сюся видзӧдам, кыдзи тіян мунӧ выль сборкалӧн монтажыс.
Миянлы некытчӧ нин воштыны тараяссӧ.
Миян цехын ӧні инженер Балакин уджалӧ, рационализаторскӧй предложениеяс чукӧртӧ.
Сэтшӧм гажа, чудак, а сьылӧ, быттьӧкӧ кӧлеса дзуртӧ.
Миянӧ пӧшти быд лун парторг волывлӧ.
Делӧвӧй!..
Но, кажитчӧ, тэ успокоитчин.
<rus>В общем</rus>, Малышок, ме муна спокойнӧя.
Кора тэнӧ мӧдысь станокъяс не жуглыны.
Вай китӧ!
Муніс, муніс друг-ёртыс, и Костялы лои гажтӧмсьыс гажтӧм.
Сійӧ ӧткажитчис Миша предложениеысь, сы вӧсна мый тадзи должен вӧлі вӧчны, но ӧд сійӧ ӧткажитчис шудысь, и ӧні ассьыс кывсӧ бӧр босьтны эз нин позь.
Гордостьыс эськӧ эз лэдз сылы вӧчны тайӧс, кытчӧдз сійӧ оз олӧмӧ пӧрт директорӧн сувтӧдӧм став условиеяссӧ, медым некод эз лысьт шуны, мый сійӧ пышйис сьӧкыд уджысь, кыдзи медбӧръя трус.
РУД ПАКЕТ
Сійӧ лунъясӧ вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый весиг Шагистӧй эз вермы терпитны да аслас лым гуысь вуджис посводзӧ.
Костялы дум вылас уси, мый эз запты коркатор, перйис зепсьыс кампет, падъялыштіс да аслас радейтанторйыслы сетіс кампет тор.
Шагистӧй эз и гӧгӧрволы, мыйын делӧыс — ньылыштіс да сӧмын сэки гӧгӧрвоис, мый вӧчис ыджыд ӧшибка: эз вевъяв прамӧйджыка видлыны тайӧ вывті чӧскыдторсӧ.
Сійӧ люг-лег вӧчис бӧжнас да видзӧдліс Костя вылӧ, кажитчӧ юаліс: «Интереснӧ, мый тайӧ вӧлі?»
— Тэнӧ кӧть мыйӧн верд, тэ, йӧюкӧй, он гӧгӧрво, — видыштіс сійӧс Костя.
Боковушкаын Сева, топчан вылӧ пуксьӧмӧн да кокъяссӧ сэтчӧ жӧ лэптыштӧмӧн, эмалированнӧй кружкаысь юис чай да лыддис пидзӧсъяс вылас куйлысь газета.
Тӧвнас сійӧ вывті ёна велалі чай юны да газетаяс лыддьыны, кыськӧ судзӧдіс куснясьӧм югыдлӧз эмалированнӧй кофейник, кипятоксӧ босьтліс кухняысь да юас вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз кынӧмас эз мӧд булькакывны.
Ӧні сійӧ чайсӧ юис аслысног — чурснитас, чӧскыда-чӧскыда чӧсмыштчас, паръяссӧ нюжӧдлас, нежнӧя шутёвтас: «Фью!,» бара чурснитас да бара шутёвтас.
— Тэ мый кикимеритчан? — юаліс Костя.
— Шутёвтӧмӧн чай юа, — шуис Сева.
— Ачым изобретиті...
Фью!
— Карточка кузяыс сахарсӧ получитін?
Ставсӧ ӧмӧй нин сёйин?
— А походас мый босьта? — шуис Сева.
— Сахар паёклысь джынсӧ ме, кыдзи неприкосновеннӧй запас, мешӧкӧ пукті.
Кӧсъян шутьлялӧмӧн чай юны?
Меным абу жаль.
— Кампетнас ю, — шуис Костя да кампетсӧ пуктіс пызан вылӧ.
— Думайтан, меным жаль?
Севалы нимкодь лои, мый Костя заводитӧ сыкӧд дружитны.
— Кампетыс бур, переча коймӧд высшӧй сорт, — кампетсӧ сёйӧм бӧрын шуис сійӧ.
— А висьтав, збыль ӧмӧй рысь весиг йӧз вылӧ усьласьӧ?
Ӧд сійӧ неыджыд животнӧй...
— Овлӧ неыджыд, а овлӧ и ыджыдкодь...
Мужик вылӧ, гашкӧ, и оз уськӧдчы, а ичӧт вылӧ со уськӧдчӧма.
Чай юигтыр сійӧ кутіс Севалы висьтавны рысьлӧн повадкаяс йылысь, но йиркнитіс ывла ӧдзӧс, гажаа чеччаліс Шагистӧй, кыліс гӧлӧс: «Дугды, йӧй, уськӧдан!»,
и Катя стучитіс ӧдзӧсӧ:
— Малышок, ме тэныд миян ящикысь письмӧ перйи!
Письмӧ?..
Посводзын Катя киысь Костя босьтіс няньӧн клеитӧм, мисьтӧма гижӧм адреса руд пакет да падмис, сы вӧсна мый нэмнас первойысь на получитіс письмӧ.
— Ме думайті, тайӧ письмӧыс меным, а вӧлӧмкӧ, сійӧ тэныд, — разочаруйтчӧмӧн шуис Катя.
— Фронт вывсянь, кӧнкӧ? — юаліс сійӧ.
— Вот йӧйыс!
Овлӧны ӧмӧй маркаа фронтовӧй письмӧяс?
Мый тэ сійӧс видлалан?
Восьт!
Ок, кутшӧм тэ!
Вай татчӧ!..
Катя косяліс конвертсӧ да перйис бумага лист, а тайӧ лист письыс джоджӧ ньӧжйӧникӧн уси ичӧтик лист.
Катя кватитіс сійӧс, разис да кутчысис сьӧлӧм дінас.
— Ок, Костя, тӧдан, тайӧ... — вашкӧдіс сійӧ.
Костя видзӧдіс ичӧтик лист вылас, поліс сійӧс босьтны, — и век жӧ босьтіс, видзӧдліс да лыддис.
Сэні вӧлі гижӧма, мый сержант Дмитрий Григорьевич Малышев уси фашистскӧй захватчикъяслы паныд тышын храбрӧйяс смертьӧн.
И Костя ставсӧ гӧгӧрвоис, но быттьӧкӧ тайӧ минутаас сійӧ вӧлі кӧнкӧ вывті ылын, и сійӧ, мый Костя гӧгӧрвоис, та вӧсна кажитчис кутшӧмкӧ гудырӧн, неправильнӧйӧн.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, повзьӧмӧн видзӧдіс бумажка вылас.
— Мунам! — шӧпнитіс Катя, босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс гостинӧйӧ.
На бӧрся пырис Шагистӧй да исалыштіс ош кусӧ, кодӧс сійӧ тӧдліс ещӧ сэки на, кор тайӧ куыс вӧлі ловъя, мураліс, чукля ёсь гыжъя лапанас сыысь дорйысис.
Шагистӧй тайӧс помнитіс и эз пуксьы ку вылас, а лапаяс костас чужӧмсӧ пуктӧмӧн водіс джоджӧ да видзӧдлывліс то ӧти вылас, то мӧд вылас.
Кӧзяевалӧн мыйкӧ лоӧма: ош ку вылӧ пуксьӧмӧн найӧ чӧв олісны, но найӧ думайтісны мыйкӧ зэв гажтӧмтор, и Шагистӧй тайӧс чувствуйтіс.
— А тэ?
Татшӧмӧс жӧ получитін? — юаліс Костя.
— Эг... Ме татшӧмӧс... эг получит, — муртса кывмӧн вочавидзис Катя, и сылӧн синъясыс лоины вӧртӧмӧсь, югыдӧсь, быттьӧкӧ стекляннӧйӧсь.
— Ме кӧ татшӧмӧс получита, ме... непременнӧ кула...
Шагистӧйлы окота лои никсыштны.
Сійӧ матыстчис Катя дінӧ, небыдика нюлыштіс сылысь банбоксӧ.
Банбокыс вӧлі васӧд, сола.
Катя эз скӧрмы, сӧмын небыдика вештыштіс кинас.
Шагистӧй ош ку вылӧ зілис не тувччыны, нюжӧдчис Костя дінӧ, нырнас инмӧдчис сійӧ пельпомӧ да бара водіс.
— Шагистӧй миянӧс жалитіс, — шуис Катя.
— Кӧсъян, ме лыддя письмӧсӧ?..
Павлина Леонтьевна Колобурдина диктуйтӧм серти гижис румянцевскӧй сосед.
Костялы вочавидзӧмӧн старушка юӧртіс, мый военкоматысь сылы сетісны Митрий йылысь похороннӧй.
«Пӧгибнитіс миян яснӧй соколным, пӧгубитіс сійӧс проклятӧй фашист», гижис Павлина Леонтьевна, а водзӧ вӧлі тӧдсаяссянь кымынкӧ поклон.
— Получита кӧ ме татшӧмӧс жӧ, ме непременнӧ кула, — выльысь шуис Катя.
Шоглуныс топӧдіс Костялысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ кыдзкӧ друг выльысь гӧгӧрвоис, мый Митрий абу нин ловъя.
Сійӧ чеччис, петіс, посводзын пуксис ва пельса дінӧ да сывйыштіс голяӧдыс Шагистӧйӧс, коді локтіс сы бӧрся.
Тадзи, кокъяссӧ вогулъяс моз сюркнялӧмӧн, сійӧ пукаліс да паськыда восьтӧм синъяснас видзӧдіс пемыдас.
...Митрий, Митрий, кыдзи нӧ тайӧ тадзи, ыджыд вок Митрий!
Кыдзи нӧ тэнӧ вермис вины фашист?
Ӧд тэ ошкӧс виин...
Тэ урлы ичӧт пуляӧн лыйлывлін тэрыб синмас, медым не тшыкӧдны кусӧ.
Йӧра бӧрся тэ котӧртлывлін тӧлысь ӧдйӧджык, и зверь эз вермыв пышйыны, —
кыдзи нӧ тайӧ тэнӧ виис фашист?!
Тэ эськӧ медым эн сетчы сылы, Митрий!
Тэ эськӧ медым сутшкин сылы кувмӧныс кузь пуртнад да кияснад эськӧ сійӧс джагӧдін, а ковмис кӧ, и пиньнад эськӧ медым сійӧс, проклятӧйӧс, йирин...
Да оз, некод оз верит ни Румянцевкаын, ни Ивдель карын, ни вогульскӧй юртаясын, мый ыджыд Митрий, гажа Митрий усис тышын.
Тайӧс оз верит Костя, оз верит некор.
А сійӧ, мый Костя, Шагистӧйӧс голяӧдыс сывйыштӧмӧн да сы дінӧ топӧдчӧмӧн, шытӧг бӧрдӧ, тайӧ прӧста сы вӧсна, мый Митрий йылысь гижисны татшӧм страшнӧй бумажка, тайӧ сы вӧсна, мый висьӧ сылӧн сьӧлӧмыс, а сійӧ абу кӧзяин ӧні аслас сьӧлӧм вылын.
Сэсся сылӧн синъясас ӧзйис тыдавтӧм сотысь би.
Костя видзӧдіс, видзӧдіс пемыдас, и сылы кажитчис, мый сэні сулалӧ кодкӧ сьӧд, скӧр да ненавистнӧй — сэтшӧм ненавистнӧй, мый сьӧлӧмыс лои свинеч кодь сьӧкыд.
Сійӧ тӧдіс, коді тайӧ!
Тайӧ вӧлі сійӧ, коді танкӧн лямӧдіс Севалысь керкасӧ, коді сирӧтаӧн колис молодёжнӧй цехысь сылысь ёртъяссӧ, коді виис Митрийӧс, коді вайис озыр да шуда странаӧ сы мында шоглун.
Ӧнӧдз сійӧ вӧлі ылын, а ӧні сулаліс кык воськов сайын, дзик матын, да лёкысь жерйӧдліс пиньсӧ.
— Энлы, энлы! — муртса кывмӧн шуис Костя.
— Энлы, тырмас тэныд! — доймытӧдз кулаксӧ чабыртӧмӧн выльысь шуис сійӧ.
ЧӦВ-ЛӦНЬ
Овлӧ сідзи, мый бушков бӧрын тӧв сюркнялас бордъяссӧ, кымӧръяс кольӧны небесаӧ и пуксяс чӧв-лӧнь.
Сьӧкыд чӧвлун шымыртіс Костяӧс.
Лунъяс мунісны ньӧжйӧ, букыдӧсь.
Сійӧ водзджык мунліс заводӧ, ваявліс заготовка, станок дінысь некытчӧ ветлытӧг уджаліс, вӧчис век унджык и унджык, следитіс, медым Сева эз нырсӧ ӧшӧд, эз лодырничайт, но мыйта кӧть сійӧ эз вӧчлыв, радлун эз вӧв и помасьліс ставыс думъястӧм да кӧсйӧмъястӧм мудзлунӧн.
Ӧбедайтіс сійӧ кыдзкӧ эз окотапырысь, вунӧдлывліс ужнайтны — сёйны эз ков.
Цехын ставӧн тӧдісны, мый сылӧн пӧгибнитӧма фронтовик-вокыс, да, та йылысь шуавтӧг, жалитісны Малышокӧс.
Войдӧр паныдасьлывлігъясӧ Сергей Степанович шуткаӧн юасьлывліс, оз-ӧ сійӧ жалит станок вылӧ снайперскӧй мӧлӧт вежӧмсӧ, а ӧні сюся видзӧдлывліс, быттьӧкӧ кӧсйис кывъястӧг гӧгӧрвоны, мый йылысь сійӧ думайтӧ, да сылӧн руд синъясын югъяліс сочувствие.
Парторг тшӧкыда волывліс молодёжнӧй цехӧ.
Векджык сійӧс сопровождайтліс Зиночка Соловьёва, но ӧтчыд колоннаяс сайӧ сійӧ воис Зиночкатӧг да, аслас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, дыр видзӧдіс, кыдзи уджалӧ Костя.
— Но, молодец, зон! — джын гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Аддзылі ме талун <rus>доска показателей</rus> вылысь...
Норматӧ тэ выполняйтан, и тэнад ёртыд подтянитчис.
Тайӧ бур!
Сідзкӧ, прӧста ме тэ вӧсна полі.
Зумыда сулалан...
Костя копыртчис станок дінӧ, ныр пытшкӧсыс гиляліс.
— Со кутшӧм миян йӧзыс, — шуаліс Сергей Степанович, быттьӧкӧ аскӧдыс сёрнитіс.
— Воштін тэ нач ӧти воктӧ.
Ыджыд шог тайӧ...
Мукӧд кӧ эськӧ, гашкӧ, кияссӧ личӧдіс, а тэ век бурджыка уджалан.
Гӧгӧрвоан, тайӧ лоӧ, мый тэнад уджыд — сійӧ тыш, мый враглы тэ мститан и воксьыд и ставсьыс!
— Гӧгӧрвоа, — тіралыштысь, кывзысьтӧм паръяснас шӧпнитіс Костя.
— Ме, гашкӧ, ещӧ на унджык вӧча.
— Эз нин этшаӧн фашистъяс тэнад честнӧй ки помысь муӧ усьны да ещӧ унджыкӧн усясны! —
Сергей Степанович Костя вылӧ век сэтшӧм жӧ сюся видзӧдігтыр чӧв олыштіс да содтіс:
— Ӧтитор меным тэын оз кажитчы, Малышев: омӧльтчин тэ, ёна омӧльтчин...
Тэ видз асьтӧ омӧльтчӧмсьыс, следит ас бӧрсяыд.
Слабман — враглы кокньыдджык лоӧ.
Ме висьтала, медым тэныд содтӧд сёян сетісны.
— Оз ков...
Сытӧг кыдзкӧ-мыйкӧ...
Кыдзи ставӧн, сідзи и ме...
Сэки лои сійӧ, мый вывті ёна шензьӧдіс челядьӧс: парторг аслас чукля, искалечитӧм кинас шымыртіс Костяӧс, матыстіс ас дорас, видзӧдліс сійӧ синъясӧ, нинӧм эз шу да муніс тэрыбджыка сы дорысь, кыдзи сійӧ векджык ветлӧдлывлӧ.
Инструментальнӧй шкафчик сайӧ йӧршитчӧмӧн Костя пукаліс сэтчӧдз, кытчӧдз челядь эз котӧртны ӧбедайтны.
Заводӧ частӧджык кутіс волыны Миша.
Корсюрӧ Костя сыкӧд ветлывліс видзӧдлыны, кыдзи мунӧ выль сборочнӧй цехсянь ю дорӧ канава кодйӧм.
Канава дорын кынмыштӧм бӧрын найӧ волісны термическӧй цехӧ, пырлісны пачьяс сайӧ, да Миша висьтавліс шоныд страна Украина йылысь либӧ ньӧжйӧникӧн сьывліс украинскӧй сьыланкывъяс, кодъяс вывті ёна сьӧлӧм вылас волісны Костялы, сы вӧсна мый вӧліны норӧсь.
Тайгаӧ поход кежлӧ лӧсьӧдчӧм водзӧ муніс, но лӧсьӧдчис ёнджыкасӧ Колька; сійӧ возмущайтчис, мый Сева оз петкӧдлы некутшӧм инициатива.
Зато Колькалӧн инициативаыс вӧлі мыйта колӧ.
Например, сійӧ «Охотник» магазинысь ньӧбис кык карманнӧй светящӧйся компас да, найӧс прӧверяйтӧм могысь, заводӧ удж вылӧ воліс ӧти компас сертиыс, а мунліс — мӧд сертиыс.
Сійӧ судзӧдіс сідзжӧ Ураллысь геологическӧй карта, кутшӧмкӧ научнӧй книгаяс да кыпыда тӧлкуйтліс Тум, Мартай гӧраяс йылысь, Попов сопка йылысь, сы вӧсна мый уверен вӧлі, мый Бахтиаров нуӧдас найӧс буретш тайӧ гӧраяс вылас.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ шуис, мый Севасянь кӧсйӧ примитны кровавӧй клятва.
— Миян тадзи йӧйсямнас оз вӧчлывны! — сераліс сійӧс Костя.
Кымын глупӧйджыкӧсь вӧліны Колькалӧн выдумкаясыс, кымын ёнджыка ноксис, увлекайтчис тайӧ детинкаыс, сымын ёнджыка серавліс сы вылын Костя, парторгкӧд сёрни бӧрын став тайӧ думыштӧмторйыс друг сылы кажитчыны кутіс челядь ворсӧмӧн, и сылы вӧлі тешкодь, мый Сева век на участвуйтӧ тайӧ ворсӧмас, кӧть и оз нин воддзамоз сьӧлӧмсьыс.
Но тайгаӧ мунӧм йылысь коркӧ думыштӧмторсӧ Костя гусьӧн видзис быдӧнысь.
Компаньонъяслы сійӧ прикажитіс экспедицияӧ лӧсьӧдчӧм йылысь заводын нинӧм не сёрнитны.
Колька окотапырысь сӧгласитчис сыкӧд, тайӧ тайна соблюдайтӧмсӧ шуис конспирацияӧн да предложитіс заводын случайнӧй встречаяс дырйи мӧда-мӧдлы мигнитлывны шуйга синмӧн.
Костя та вылӧ видзӧдіс кыдзи ӧчереднӧй глупость вылӧ да нарошнӧ вунӧдлывліс мигайтчыны.
Сева сы моз жӧ вӧчліс, та вӧсна Колька ӧтнас мигайтчис.
И сідз, соблюдайтчис полнӧй тайна-конспирация.
Та вӧсна нӧшта нин ёнджыка виччысьтӧмторйӧн Костялы лои Нина Павловнакӧд ӧти сёрни.
Витӧд глава
КОНСПИРАЦИЯЛӦН КРАХ
Ӧтчыд Нина Павловна да Костя асъя рӧмыдӧн ӧтлаын мунісны удж вылӧ.
Ывлаыс шондӧдіс, и найӧ эз тэрмасьны.
— Оз ладмы делӧыс, Малышок! — норасис Нина Павловна.
— Кымын учёнӧй нин ми ордын вӧвліны, профессор Колышев ачыс миянӧс босьтіс шефство улӧ, а век быд дас вылӧ сизим да джын, корсюрӧ кӧкъямыс бура калитӧм «рюмка».
Главк гижӧ, мый сійӧ сӧгласен дас вит-кызь процент брак вылӧ «рюмкаяслӧн» калитӧм вӧсна.
Но кутшӧм жаль быд сёысь воштыны дас вит-кызь деталь!
Кӧть мыйӧ оз сувт, а колӧ шедӧдны, медым медся этша вӧлі брак.
Вылісянь найӧ аддзисны бипур.
Сійӧс пестӧмаӧсь му кодйысьяс.
Канаваыс матысмӧ вӧлі мыльк дорӧ.
— Вот регыд содтӧд сборка лэдзам, детальяс ковмасны ещӧ унджык, — шуаліс Нина Павловна.
— Менам уджӧн колӧ тэрмасьны.
А ті, ребята, унджык сетӧй «трубаяс».
Завод бара получитіс повышеннӧй задание.
Заводитчӧны медся пӧсь лунъяс. —
Сійӧ чӧв олыштіс да серампырысь индіс:
— Тӧдан, ме дась разочаруйтчыны тэын, Малышок.
Первойя кадъяссӧ тэ мыйсюрӧ шедӧдін — Севаӧс заставитін отсавны нывъяслы, колоннаяс сайын атмосфераыс лои бурджык, но...
Тэ лыддян, мый Сева уджалӧ бура?
— Яснӧ, бурджыка уджалӧ.
Тӧрыт нин норма тыртіс.
— Меным кажитчӧ, мый норма тыртӧмыд нинӧм на оз висьтав.
Сева оз став сьӧлӧмсянь уджав, уджыс эз на ло сылӧн медыджыдторйӧн.
Антонина Антоновна казялӧма тешкодьтор: Сева гусьӧн сукар косьтӧ да тэчӧ топчан улӧ ичӧтик мешӧкӧ.
Сідзжӧ сійӧ чӧжӧ сакар...
Конспирация дзикӧдз провалитчис.
Шӧйӧвошӧм Костя виччысис водзӧ висьталӧм.
— Меным кажитчӧ, мый Сева кӧсйӧ пышйыны заводысь, — медбӧрын шуис Нина Павловна.
— Ме, дерт, и думыштлыны ог вермы, мый тэ сыкӧд ӧтвылысь.
Сідз ӧд?
— Сідз, — вочавидзис Костя.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый тайӧ вӧлі эськӧ медлёк предательствоӧн, кодӧс некор оз прӧститны, оз вунӧдны?
— Гӧгӧрвоа...
Да и Севолодыд удж дінас вочасӧн велалас — оз мун.
Тайӧ прӧста йӧйталӧм, и ставыс...
— Пола татшӧм йӧйталӧмсьыс! — шуис Нина Павловна.
— Ковмас шыасьны Зиночка дінӧ да Герасим Иванович дінӧ, оз кӧ удайтчы отговоритны Севаӧс.
Тайӧ тэнад мог; ӧд тэ, колӧ чайтны, тӧдан сійӧ йӧйталӧм йывсьыс, кыдзи тэ шуан Севалысь думыштӧмторсӧ.
Севалы кад нин гӧгӧрвоны, мый ми долженӧсь отсавны фронтовикъяслы задньӧй мысльястӧг, уджӧ пуктыны став вынъяс, став думъяс.
Сёрнитыштан Севакӧд?
— Сёрнита, — нимкодьпырысь кӧсйысис Костя; сылы долыд вӧлі, мый Нина Павловна делӧсӧ водзӧ оз нуӧд.
— Катялӧн омӧль жӧ положениеыс, — тӧждысьӧмпырысь водзӧ сёрнитіс Нина Павловна.
— Сылӧн сӧмын и колины характерыс да синъясыс.
И тайӧ абу сӧмын висьӧм вӧснаыс.
Дерт, сійӧ дзебис кутшӧмкӧ шоглун, кутшӧмкӧ тӧждысьӧм да вынсьыс уси.
Нинӧм абу сьӧкыдджык сійӧ нопйысь, кодӧс нуӧны ӧткӧн.
Малышок, сӧветуйт Катялы ветлыны доктор дінӧ.
Убедит сійӧс!
Тадзи помасис тайӧ виччысьтӧм сёрниыс.
КОСЯЛӦМ ГАЗЕТА
Костя зэв бура гӧгӧрвоис, кыдзи вермас водзӧ мунны делӧыс: Нина Павловна босьтас да Севалӧн лӧсьӧдчӧм йылысь висьталас Зиночка Соловьёвалы, а сійӧ коркӧ висьталас Мишалы, а Миша тӧдвылӧ уськӧдас тамга йылысь сёрнисӧ, пышйыны лӧсьӧдчысьяскӧд йитас нимсӧ Костялысь да мыжалас Костяӧс сыын, мый сійӧ невернӧй морт...
Костя, возбуждённӧй, котӧртіс краснӧй уголокӧ, кӧні Сева удж водзвылын векджык лыддьывліс газетаяс да журналъяс.
Сева тані эз вӧв.
Краснӧй уголокса заведующӧй Анна Семёновна возмущайтчигтыр мыйкӧ висьталіс Зиночка Соловьёвалы да ӧвтчис газетаӧн.
— Малышок, Малышок! — чукӧстіс Зиночка.
— Мый вӧчсьӧ Севаыскӧд?
Пуксьӧма газета лыддьыны, сэсся сійӧс косялӧма, грубитӧма Анна Семёновналы...
Мыйся тайӧ некультурность!
— Некор сэсся ог лэдз сылы газета босьтны! — шуис вӧсньыдик да стрӧг Анна Семёновна.
— Быдӧн кӧ кутасны газетаяс косявлыны, мый мӧдасны лыддьыны мукӧдыс?
Ёртсӧ Костя аддзис цехысь, колоннаяс сайысь.
Сева, ичӧтик, йӧжгыльтчӧма, чуньяссӧ сюйӧма аслас руд рӧма пашкыр юрсиӧ, пукаліс стеллаж вылын, а бокланьын падмӧмӧн жӧдзис Колька.
— Мыйла тэ газетасӧ некультурнӧя косялін? — юаліс Костя.
— Вот сюрыштас тэныд Зиночкасянь.
— Кӧть тэ нин эн сюйсьы, абу тэнад делӧ! — юрнас довкнитіс Сева, чеччис да, быттьӧкӧ пуысь вӧчӧма, ас бӧрсьыс кыскис телегасӧ.
— Мый сыкӧд лоӧма? — юаліс Колька.
— Ме сылы шуа: «Ковмас ичӧтикаӧн ньӧбавны дрӧб», а сійӧ видчӧ: «Весась сэсь, тэ меным надоедитін».
Вот тайӧ да!
Кор найӧ ӧтлаасисны Сева дінӧ, сійӧ помалӧ нин вӧлі заготовкаяс грузитӧмсӧ; тележка вылӧ став вынысь шыблалан труба торъяс грымакылісны.
— Сулав! — прикажитіс Костя.
— Коді тшӧктіс сукар косьтыны?
— Массалӧн инициатива, — шутитіс Колька.
— А тэныд жаль!
Сійӧ ӧд менсьым няньӧс косьтӧ.
— Тамгатӧ ог сет! — шызис Костя.
— Бабушка пыр Нина Павловна тӧдмалӧма, мый Севолод сукар дасьтӧ.
Гӧгӧрвоана, пышйыны думыштӧма.
— Фунт! — чуймис Колька.
— Ми жӧ сёрнитчылім, Севка, мый сукарсӧ косьтыны тэ кутан конспиративнӧя, кор бабушка кытчӧкӧ мунас.
— Сійӧ, навернӧ, дук сертиыс дӧгадайтчӧма, — веськодьпырысь шуис Сева.
— Конспирация думыштӧмаӧсь, пож юръяс! — водзӧ скӧраліс Костя.
— Нина Павловна тшӧктӧ уговоритны Севолодӧс, медым сійӧ кольччис заводӧ, бура уджаліс, быттьӧкӧ сійӧ менам влияние улын.
А то сійӧ висьталас Зиночкалы.
Петкӧдласны сэки тіянлы конспирация!
— А тэ шу, мый уговоритін, — пыр и петан туй аддзис Колька.
— Тэ, Севка, нажмит удж вылад.
— Мый тэ меӧн распоряжайтчан? — горӧдіс Сева.
— Раб али мый ме тэныд? Раб?
Ті меным кыкнанныд надоедитінныд!
abu
Тіян влияниетӧг справитча! —
И сійӧ мыйвынсьыс нетшыштіс да кыскис тележкасӧ.
— Сулав, сӧнтӧ орӧдан! — шуис Костя да мӧдіс отсавны.
Кор став станокъяслӧн лои тырмымӧнъя заготовка запас, Костя юаліс:
— Сідзкӧ, тамгаыд тэныд нинӧмла, он кӧ кӧсйы кывзысьны менсьым?
Вот и бур.
— А тэ и радлан, — сералӧм пырысь шуис Сева да кепысьяссӧ шыбитіс шкапӧ.
— Эн радлы.
Не меным тэнсьыд кывзыны.
Тэ менсьым мӧдан кывзыны. —
Сійӧ мыйлакӧ пырис шкапӧ, ӧдзӧснас сайӧдчис Костяысь да друг мӧдіс сёрнитны тӧдтӧм, быттьӧ зэв ылыс гӧлӧсӧн.
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мый найӧ Каменкаыскӧд вӧчисны...
Сійӧс найӧ, проклятӧй гадъясыд, пустыня зонаӧ пӧртісны! —
Сійӧ чӧв олыштіс, крапкис-пӧдлаліс шкап ӧдзӧссӧ да чеччис чужӧм вылас гӧрд чутъяса, но спокойнӧй, быттьӧ зэвтчӧма.
— Но, мый видзӧдан? — горӧдіс сійӧ Костя вылӧ.
— Ме ӧні муна ӧтитор корсьны, а тэ... уджалышт кык станок вылын!
Тайӧ вӧлі ыджыд решение: Сева некымынысь вештыліс Костялысь параӧн уджавны корӧмсӧ и вӧчліс тайӧс принцип вӧсна — кыдзи сійӧ шулывліс, эз кӧсйы обезьяна моз босьтны Катя Галкиналысь уджалан опытсӧ.
Ӧні друг ӧткажитчис тайӧ йӧй принципсьыс, и Костялы лои вывті долыд.
Мыйӧн резецыс аслас станок вылын прӧйдитіс заготовка джынсӧ, Костя уджӧ лэдзис ёртыслысь станоксӧ.
Нывъяс матыстчисны видзӧдлыны, мый артмӧ.
— Мыйла тэ котралан ӧтисянь мӧд станок дінас?
Тайӧ дзик ковтӧмтор, — пыр жӧ мӧдіс сӧветуйтны Катя.
— Тэнад места вывсянь бура тыдалӧ, мый вӧчсьӧ Булкин станок вылын.
Мыйла тэ тэрмасян?
Вот тешкодьыс!
Кор ковмис выль заготовка пуктыны, Катя предложитіс:
— Вай отсышта, гога-магога!
— Эн вӧрӧд! — ӧткажитчис Костя и збыльысь удитіс ставсӧ вӧчны, дугдіс тэрмасьны, вӧлӧмкӧ, кадыс тырмымӧн.
Заготовка установитӧм бӧрын сійӧ нарошнӧ ньӧжйӧджык мӧдӧдчис аслас станок дорӧ.
— <eng>Вэри вэл</eng>! — аслас тӧдлытӧг признайтіс Катя.
Леночка сідзжӧ ошкис:
— Ой, <fra>трэ бьен</fra>!
Костя тӧдіс нин, мый английскӧй да французскӧй ногӧн тайӧ лоӧ «зэв бур».
— <fra>Саво</fra>! — шуис сійӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — юаліс Катя.
— Бур!
<ns>Маньси</ns>-вогулъяс тадзи шуӧны, — пояснитіс Костя.
— Чайтан, ми огӧ кужӧ сёрнитны гӧгӧрвотӧм кывйӧн?
Локтіс Сева.
Сійӧ вайис дзикӧдз куснясьӧм кык консервнӧй банкаын ва.
Ӧтисӧ сійӧ сетіс Костялы, шуис: «Со, видзӧд!» — васӧ ичӧтика кисьтыштіс резец вылӧ, и талы воча сталь долыда дзижнитіс, быттьӧкӧ аттьӧаліс.
— Кӧдзӧдыштны колӧ! — пояснитіс Сева.
— Резецъясыс бурджыка кутасны сулавны обдирка дырйиыс.
— Ме, дерт, та йылысь думыштлі жӧ, — Леночкалы шуис Катя.
— Столовӧйысь непременнӧ колӧ корны банкаяс, сэні банкаясыс уна.
Ставыс тайӧ вӧлі шензьӧдана.
Сева первойысь тӧждысис станок йылысь, предложитіс буртор да та вылын эз сувт: чукӧртіс ассьыс да Костялысь запаснӧй резецъяссӧ да шуис:
— Ну заправка вылӧ, ме кута уджавны кык станок вылын.
Нывъяс сюся видзӧдісны, кыдзи кутас уджавны Сева, коді ӧні вӧлі колоннаяс сайын медся «слаб звеноӧн».
На вылӧ внимание торйӧдтӧг сійӧ матыстчис Костя станок дінӧ да личкыштіс «стоп» кнопка.
— Мыйла сувтӧдін? — юаліс Костя.
— Колӧ, медым стӧч операция джынйӧн ӧти станокыс лои водзынджык мӧдсьыс, сэки ставсӧ кутан удитны, — объяснитіс Сева.
— Соображайтны колӧ.
Но, коді кодкӧд ӧтвылысь?
— Ӧні ме тэкӧд ӧтвылысь, — паськыда нюммунӧмӧн сӧгласитчис Костя.
— Сідзкӧ, он сет тамгатӧ?
— Энлы...
Тадзи кӧ кутан уджавны — сета!
— То-то! — гажтӧминика нюммуніс Сева.
— Ме тэныд петкӧдла, коді сійӧ Булкин-Прогулкиныс.
Тайӧ лунӧ лои ещӧ ӧти шензянатор.
Дзик гудок водзвылын Катя тшӧктіс Леночкалы уджавны кык станок вылын, босьтіс кузь сутуга воропа кӧрт лист, код вылын челядь кыскавлісны стружкасӧ, да мӧдіс вӧчны уборка.
— Ачым вӧча, — Костя дугӧдіс Катяӧс, кор сійӧ матыстчис сылӧн станок дорӧ.
— А гашкӧ, ме ог кӧсйы уджйӧза лоны, — упрямӧя вочавидзис Катя.
Катя нарошнӧ кураліс стружкалысь ыджыд чукӧр да листсӧ кыскис транспортёр дорӧ.
Сьӧкыд вӧлі, но Катя копыртчис водзӧ да сэтшӧма топӧдіс паръяссӧ, мый лои гӧгӧрвоана — поперечнӧй душаыд нинӧм вылӧ оз лэдзчысь.
Тыртӧм листӧн бӧр локтӧм бӧрын сійӧ ещӧ унджык кураліс стружкасӧ да друг лэдзчысис стеллаж вылӧ.
— Кокъяс оз кутны, — шутитӧмӧн норасис сійӧ, но паръясыс вежыньтчисны.
— Нинӧм, абу ӧд сакарнӧй!..
Сева — да, Сева Булкин! — кутчысис лист воропӧ и кыскис транспортёр дорӧ.
Кыдзкӧ артмис сідзи, мый заводысь петісны нёльнанныс: медводзын Костя, сы бӧрын нывкаяс, а бӧрынджык Сева.
Сійӧ кыссис сэтшӧм дистанция сайын, медым лоны компанияын, да сідзи, медым, ковмас кӧ, шуны:
«Гортӧ ме муна самостоятельнӧ».
Нывкаяс первой гажаа больгисны, а сэсся Костя кыліс Леночкалысь повзьӧм гӧлӧс:
— Катя, тэ мый?!
Мый тэ дуран!
Костя бергӧдчис да аддзис — Катя пукалӧ му вылын.
— Ставыс катласьӧ, — нэр гӧлӧсӧн кызмырдысь шуис Катя да кияснас пыксис муӧ.
— Тэнад юрыд бергӧдчис, — гӧгӧрвоис повзьӧм Леночка.
Катяӧс сійӧ заставитіс чеччыны, босьтіс сойӧдыс да шуис Костялы:
— А тэ мӧд сойӧдыс босьт.
Сійӧ висьмис.
— Ачым муна... — слаб гӧлӧсӧн паныд шуис Катя да серӧктіс:
— Малышок, видзӧд... Ойка кывсӧ нюжӧдӧма...
— Тэ жӧ тӧдан, мый тайӧ менам условнӧй рефлекс.
Ме век кывйӧс нюжӧда, кор...
Ой, сійӧ бара пуксис!
— Мылькйыс ставнас катласьӧ, — лымсӧ малалігтыр шуис Катя.
— Кутшӧм прӧтивнӧ...
Ме ӧні жӧ кула...
— Ми Севолодкӧд сійӧс киня увтіыс босьтӧмӧн нуам, а тэ, Ленушка, мышсяньыс отсав, — распорядитчис Костя.
Муртса вермисны найӧ вайны Катяӧс гортас.
Тадзи сійӧ висьмис первойысь.
Вот сійӧ висьмис да куйлӧ гостинӧйын диван вылын, блед да омӧлик, сэтшӧм омӧлик, мый нинӧмын ловсӧ кутны.
Весиг синъясыс — тышкасьысь синъясыс — куньсисны да вот-вот кусасны.
Керкаын лӧнь...
Леночка котӧртіс гортӧ ужнайтны, бабушка дугдіс охайтны, Сева боковушкаын шутьлялӧмӧн юӧ чай, зумыша переживайтӧ талунъя лунсӧ, а Костя пукалӧ ош ку вылын да, кияснас пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн, видзӧдӧ би вылӧ.
ЧУДЕСАЯС
Некымын лун коли.
Катя висис — Леночкалы некодкӧд вӧлі шӧпкӧдчыны, колоннаяс сайын эз кыв Катялӧн небрежнӧй гӧлӧсыс.
Бур, мый ӧні Костялӧн содісны тӧждысянторъяс: налӧн Севакӧд лои правилӧӧн параӧн уджалӧм, и ковмыліс торъя ёна следитны напарник бӧрсяыс.
Сева ёна вежсис.
То уджаліс вывті бура, зілис вӧчны сідзи, медым Костя вӧлі сыкӧд ӧтвылысь, то друг ставыс усьлі кисьыс, да сылы ковмыліс лоны ӧтвылысь Костякӧд.
Татшӧм здукъясас бурджык вӧлі сійӧс не вӧрӧдны.
— Мый тэ лезитан ме дінӧ, мый тэ приставайтан! — заводитлывліс сійӧ горзыны ёсь гӧлӧсӧн.
— Подумаешь, ударник!
Мыйта кӧть эн зіль, всё равно тайӧ черепахаяс вылад нормаӧн-джынйӧн он сет!
Гашкӧ нӧ, бара шестерёнкаяс вежлалан?
Ӧні, кор Костялӧн кужӧмлуныс содіс, кор сійӧ кокньыда справляйтчис кык станокӧн да быд лун содтӧдӧн тырталіс норма, сійӧ век зумышджыка видзӧдлывліс пемыд свинцовӧй пломба вылӧ, коді кутӧ вӧлі ремень переброситӧм вылӧ ручкасӧ.
Сулалӧ сӧмын босьтны мустӧм пломбасӧ, шкив вылысь ременьсӧ вештыны ӧти тшупӧдысь мӧдӧ, и патроныс мӧдас бергавны ӧдйӧджык, мӧдногӧн кӧ вундалан ӧдыс содас.
Сы дінӧ кӧ ичӧтика ӧддзӧдны суппортлысь ходсӧ, то...
Но сэки тӧдвылӧ усьлывлі станок жугӧдӧмыс — и бордъяс лэдзчысьлісны: оз позь!
Кӧть бӧрд, а оз позь!
Вермас лоны, Костя думайтіс буретш свинцовӧй пломба йылысь, кор, Герасим Иванович распоряжение серти, рытнас кольччис колоннаяс сайӧ краситны инструментальнӧй шкафчикъяс.
Кладовӧйысь сійӧ получитіс не сӧмын турунвиж, но и неуна югыдвиж краска, вижӧн краситіс шкафчикъяслысь пельӧсъяссӧ, да лои зэв мича.
— Кӧні тані Малышевыс, коді станоксӧ жугӧдіс? — кыліс гажа гӧлӧс.
Заводын Костя не ӧтчыд паныдавліс инженер-конструктор да рационализатор Павел Петрович Балакинӧс, челядьсянь кывлывліс, мый сійӧ вежӧра да тешкодь, да уважайтіс Балакинӧс сыысь, мый сійӧ сконструируйтіс стружкаяс идралӧм вылӧ транспортёр-дрожалка.
Сылӧн мнение серти, Балакин ньӧти эз вӧв тешкодь, сӧмын сійӧ вӧлі зэв кузь тушаа, вӧсни.
Кор сійӧ кодкӧдкӧ сёрнитіс, сыысь ичӧтджык тушаакӧд, сійӧ копыртчыліс да лоліс вопросительнӧй знак кодьӧн.
Сёрнитіс сійӧ гора гӧлӧсӧн, коді кокньыда вевттьыліс машинаяслысь шумсӧ, частӧ серавліс, вӧлі турунвиж рӧма лӧсталысь ватника, а ватник улас — шӧвк трикотажнӧй дӧрӧм да цветнӧй галстук.
Костялы сыын ставыс кажитчис — и джуджыд сорс моз сыналӧм югыд юрсиыс, и тэрыб виж синъясыс, и неуна чангыля кодь нырыс, и кузь чуньяснас шлачнитлывлан привычкаыс.
— Ме Малышев, — шуис Костя.
— Дерт жӧ тэ,
тӧдӧмысь тэ! — рад лои инженер.
— Миша Полянчук художественнӧя опишитіс меным тэнсьыд ортсыса видтӧ.
Тэнад ӧтнадлӧн шапкаыд сэтшӧм кузь пельяса, мый дас осёллы тырмас. —
Сійӧ мыччис Костялы пакет:
— Со Мишасянь посылка.
Вывті бур детинка тайӧ Полянчукыс!
Вывті лӧсьыда сьылӧ украинскӧй песняяс...
Сійӧ тшӧктіс меным видзӧдлыны тэнсьыд станоктӧ.
Но, мый нӧ лои?
Кияссӧ зептас сюйӧмӧн, ватник пӧлаяссӧ борд моз паськӧдӧмӧн да Костя весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ кывзіс шог висьтсӧ да возмутитчис:
— Кыдз тэ лысьтін татшӧм гадостьсӧ вӧчны!
Тэ думайтан, станок «гитара» вылын позяс трепак ворсны?
— А ме кӧсйи кыдз позьӧ бурджыка, — вочавидзис Костя, коді ньӧти эз пов тайӧ мортсьыс.
— Кӧсйи, кӧсйи!
Кӧсйӧмыд этша — колӧ тӧдны да кужны!
— Малышевтӧ аддзинныд? — юаліс Герасим Иванович да пуксис стеллаж вылӧ.
— Пукты, Малышев, заготовкасӧ, кӧсъя видзӧдлыны уджалігас, — станок видлавны помалӧм бӧрын шуис Балакин.
Матысмӧны вӧлі кутшӧмкӧ важнӧй событиеяс.
Волнуйтчысь Костя включитіс станоксӧ.
«Буш» мӧдіс вольны стружка.
Кажитчис, мый сійӧ ӧні торъя ньӧжйӧ вӧчӧ тайӧс, но инженер ошканаа шлапкис станинаӧ.
— Молодец, старичок, старайтчы!..
Уджалӧ сійӧ пӧшти предел вылын, сідз ӧд, Герасим Иванович?
Тайӧ операция вылад нинӧм он выиграйт.
— Правильнӧ, — поддержитіс Герасим Иванович.
— Тадзи ставсӧ и арталӧма.
— А вот видзӧдлам, ставсӧ-ӧ...
Петкӧдлы, Малышев, отделочнӧй операциясӧ.
Резец тэрыба вежӧм бӧрын Костя мӧдіс отделывайтны «труба».
— Лодырь! — пыр жӧ шуис Балакин.
— Лодырь тэ, господин «Буш»!
Обдирка вылын старайтчан, а отделка вылын шойччан.
Кокни отделочнӧй операция вылын татшӧм режим некытчӧ оз туй.
Тайӧ позор, а абу режим.
Кыдзи ті ногӧн, Герасим Иванович?
— Вензьыны ог кут, — дышпырысь сӧгласитчис мастер.
— Да мый вӧчан, кор уджалысьясыслӧн прамӧй квалификацияыс абу...
Балакин ни ӧти кыв шутӧг нетшыштіс привод вуджӧдан ручка вылысь пломбасӧ да вӧчис сійӧс, мый йылысь сэтшӧм частӧ мечтайтліс Костя: вештіс шкиввывса ременьсӧ.
— Ӧні куим пӧв гӧгӧр содас скоростьыс, да и то станоксӧ оз ло полнӧя нагрузитӧма, — висьталіс сійӧ.
— Водзӧ отделайт, зон!
Бара мӧдіс уджавны станок, да мӧдіс котӧртны пӧсь, тэрыб, векни стружка.
— Со ӧд кутшӧм шыльыда вӧчӧ веркӧссӧ! — ошкис Герасим Иванович.
— Прӧста зеркалӧ кодьӧдз шыльӧдӧ...
— Колӧ ещӧ содтыны подачасӧ, и лоас сӧвсем бур, — шуис Балакин.
— Оз-ӧ сюрны, Герасим Иванович, тіян шестерёнкаяс?
Балакин босьтіс шестерёнка, гаечнӧй ключ да перестроитіс «гитарасӧ».
Костя включитіс станоксӧ.
Ӧні стружкаыс лои паськыдджык, но котӧртіс сэтшӧм жӧ тэрыба, и тӧдчымӧн ӧдйӧджык резецыс водзӧ вешйис «труба» кузьтаногыс.
Костя эз удит нимкодясьны тайӧ шуднас: деталь отделайтӧм помасис, и ковмис личкыштны «стоп» кнопкасӧ.
— Асьныд думыштлӧй, Павел Петрович, кыдзи тані лэдзан челядьлы кӧзяйничайтны, — шуис Герасим Иванович.
— Малышев кӧзяйничайтліс нин...
Сэтшӧмтор артмис, мый казьтывнысӧ абу окота.
— Да, делӧыс рискованнӧй, — вӧсни, кузь чуньяснас таркӧдчигтыр думайтӧмӧн шуис Балакин.
— Но вот мый дӧсаднӧ: нёль «Буш», нёль рӧднӧй вок, черновӧй обдирка дырйи уджалӧны на совесть, а отделка дырйи — нёльӧд пай выннас.
Мыйта кад сэки вошӧ!
— Да, вошӧ, — шуис мастер.
— Факт — вошӧ...
Но ӧд и станоксӧ колӧ жалитыштны.
Станок жугӧдны — ӧтчыд сьӧвзьыны.
Костялӧн мӧвпъясыс пессисны, корсисны петан туй.
— Герасим Иванович, а мый лоас, эськӧ... — мӧдліс шуны сійӧ, кӧть и прамӧясӧ эз на тӧд, мый шуас.
Гырысьяс видзӧдісны сы вылӧ, виччысисны водзӧ висьталӧм.
Костялӧн горш діныс косьмис; лои лӧсьыдтӧм, мӧдіс беспокоитчыны.
— Но, мый? — терпиттӧг юаліс Павел Петрович.
— Да думайт жӧ тэ! — гажаа горӧдіс сійӧ.
— Тані жӧ дзик прӧстӧйтор!
Збыльысь, ставыс лои яснӧ, быттьӧкӧ колоннаяс сайӧ лэбзис югыд чард би.
— Медым куим станокыс обдирка вӧчӧны, а ӧти отделывайтӧ,
сідз ӧд, дядя? — тэрыба шуис Костя, и сійӧ чужӧм вылӧ чепӧсйис пӧсьыс.
— Сідз, тётя! — ошкис Балакин, серӧктіс да печиктіс Костялы плешас.
— Юрыд пуис!
Тайӧс ме медся ёна радейта!
Кымынкӧ лун сайын Костя ӧдвакӧ эськӧ решитчис тадзи мӧвпыштны, но ӧні, кор колоннаяс сайын мыйсюрӧ вежсьыштіс, тайӧ предложениеыс сылы кажитчис пӧшти естественнӧйӧн.
Эз шензьӧд сійӧ и Герасим Ивановичӧс.
— Мый нӧ, сідзтӧ мӧд делӧ, — недыр думайтӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Ӧти станок настроитам отделка вылӧ, а мукӧдъяссӧ кольӧдам чернӧвӧй удж вӧчны.
— Вай займитчам математикаӧн, — зепсьыс записнӧй книжка да югъялысь карандаш перйӧм бӧрын шуис Павел Петрович.
— Тіян норманыд кутшӧм?
Уна-ӧ вӧчанныд?
Гортӧ мунігӧн Костя кежаліс Леночка Туфик ордӧ.
Передньӧйӧ сійӧс лэдзис ён ичӧтик нывбаба — Леночкалӧн стӧч копия, сӧмын дзор юрсиа.
— Мый тіянлы колӧ, том морт?
Ас бӧрсьыд бурджыка пӧдлалӧй ӧдзӧссӧ, — примусвывса кастрюляын мыйкӧ гудралігтыр шуис сійӧ басӧн.
Передньӧйӧ котӧрӧн локтіс Леночка.
— Ой, мама, тайӧ жӧ Костя Малышок, коді станоксӧ жугӧдіс! — горӧдіс сійӧ.
— Помнитан, ме тэныд висьтавлі.
Сійӧ олӧ Галкинъяс ордын...
— Ай, кутшӧм абу лӧсьыд! — шуис Леночкалӧн мамыс.
— Мыйла нӧ ті жугӧдінныд дзонь станок?
Пырӧй комнатаас, дзик пыр мӧдам ужнайтны...
— Кадыс абу, — ӧткажитчис падмӧм Костя.
— Тэ, Ленушка, цехас аски лок водзджык.
Производственнӧй совещание лоӧ.
Кор Костя петӧм бӧрын пӧдласис ӧдзӧсыс, Леночкалӧн мамыс шуис:
— Прӧста оз эскыссьы, мый татшӧм серьёзнӧй детинка жугӧдіс дзонь станок.
Дерт, ме дзик уверен, мый тайӧс сійӧ вӧчис нечаяннӧ.
Сійӧ рытӧ Антонина Антоновна юӧртіс Костялы, мый Катя капризничайтӧ, оз ю, ни оз сёй, сылы ставыс чӧскыдтӧм, сійӧ норасьӧ, мый сійӧс ставӧн вунӧдісны.
Мишаӧн ыстӧм пакетысь Костя аддзис сунисӧн ӧтлаӧ йитӧм выль носки пара да дас кымын сэтшӧм чорыд мятнӧй преник, мый сыкӧд эз справитчы эськӧ победитовӧй резец, но ӧти минутаӧн справитчисны детинкаяслӧн пиньясыс.
Кык преник Костя торйӧдіс бабушкалы, а кыкӧс Катялы, но принцесса бабушка пырыс шуис, мый оз нуждайтчы кутшӧмкӧ преникъясын.
— Кыдзи гажыс, — шуис ӧбӧдитчӧм Костя да преникъяссӧ колис кухня пызан вылӧ.
Пакетас ещӧ вӧлі ичӧтик записка:
«Йир преникъяссӧ, помнит ме йылысь!
Инженер-рационализатор П. П. Балакинлы ме висьталі, кыдзи да мыйла тэ жугӧдін станоксӧ.
Сійӧ видзӧдлас «Буштӧ» да, гашкӧ, мыйкӧ думыштас.
Висьтав поклон золотоискательлы.
Воскресеньеӧ аддзысям, лоан кӧ тэ комсомольскӧй воскресник вылын.
Тэнад друг М. Полянчук».
Костя аттьӧаліс Мишаӧс носкисьыс да преникъяссьыс, а медся ёна Балакинкӧд тӧдмӧдӧмсьыс.
— Бур имеитны сэтшӧм другӧс, кыдзи Миша!
Квайтӧд глава
БЕРГӦДЧӦМ
Тӧрыт, кор Герасим Иванович поручитіс аскинас чукӧртны производственнӧй совещание, Костя думсьыс лӧсьӧдчис гырысь событиеяс кежлӧ — и эз ӧшибитчы.
Эз прӧста колоннаяс сайӧ Герасим Ивановичкӧд лок Зиночка Соловьёва.
Кор ӧчкиасис, Герасим Иванович ӧчки стеклӧяс вывтіыс видзӧдліс челядь вылӧ да думыштчис.
— Техникаыд — сэтшӧмтор, — друг шуис сійӧ: — талун пелькджыка уджалін да босьтін тӧдчымӧн, а думайтыштан да ещӧ на унджык босьтан.
Техникаыд — сійӧ кӧрт.
«Бушъяс» — кӧрт жӧ.
Кӧртыдлы ӧткодь, кыдзи уджавны, а мортлы абу ӧткодь, морт кӧсйӧ отсавны фронтлы.
Вот мыйла техникаын бӧръя остановкаыс абу.
Ставыс зависитӧ киясысь да юрысь.
Лоӧ кӧ тіян кӧсйӧм, «Бушъяс» выльног мӧдасны уджавны.
Сійӧ объяснитіс, мый артмас, куим «Бушӧс» кӧ вӧчны чернӧвӧйӧн, а нёльӧдсӧ вуджӧдны детальяс отделайтӧм вылӧ, мӧдног кӧ юкны операцияяссӧ, да юаліс, ставыс-ӧ гӧгӧрвоана.
— Абсолютнӧ гӧгӧрвоана! — шӧпкӧдіс Леночка.
— Но, бур, операцияяс юкам, быд «труба» кутам лэдзны кык пара ки пыр, — водзӧ висьталіс мастер.
— Сідзкӧ, ӧні колӧ уджавны дружнӧя.
Ӧти кӧ нырнас му гудйӧ, а мӧд пиньнас гутъясӧс мурчкӧдӧ, сэки делӧыд оз артмы, —
шуис Герасим Иванович да аслысног видзӧдліс Сева вылӧ.
— А мыйла?
Сы вӧсна мый ставнытӧ тіянӧс ковмас сувтӧдны ӧти наряд вылӧ.
Обдиркаӧн тэ дырджык кутін «трубасӧ», а отделочнӧй станок вылын артмис простой, ставныдлӧн процентныд чиніс; нюжмасин отделка вылын, а лишнӧй обдиркаяс колины помавтӧг, показательӧ эз пырны — бара ставныдлӧн показательяс чинісны.
Челядь заводитісны гӧгӧрвоны, кытчӧ сёрнисӧ нуӧдӧ мастер.
— Заводын народ зільӧ бригадаӧн уджавны, — шуис Герасим Иванович.
— Вот мӧвпыштісны мӧд цехса рабочӧйяс уджавны по-гвардейски.
Талун сэні Иван Стукачёвлӧн фронтӧвӧй бригада объявитчас нин.
(Тайӧс Костя эз тӧд да став сьӧлӧмӧн завидьтіс верстьӧ рабочӧйяслы.)
И тіянын позьӧ лӧсьӧдны бура уджалӧм могысь бригада.
Сӧмын эськӧ медым сійӧ бригадаыс эз пӧр серам вылӧ...
— Ёртъяс, ті гӧгӧрвоанныд, мыйла Герасим Иванович вопроссӧ тадзи сувтӧдӧ? — стрӧга юаліс Зиночка.
— Гӧгӧрвоана! — шуис Леночка да тэрмасис висьтавны водзӧ: — Ставыс гӧгӧрвоана!
Миян ставныс зыксьӧны, оз дружнӧя овны.
Сева Катякӧд оз сёрнит, и ме сы вылӧ скӧрала, сы вӧсна мый сійӧ менӧ йӧткыштіс, кӧть ме сійӧс и эг оскорбитлы...
Да, Сева, тэ поступитін грубӧя, некультурнӧя!
Сідзжӧ Малышок неважӧн лӧгасис Катя вылӧ... —
Усьӧм гӧлӧсӧн сійӧ помаліс:
— Ой, прӧста ме ог тӧд, мый миян артмас!..
— Вот видзӧд, комсомол, кутшӧм глупость вӧчсьӧ, — шуис Герасим Иванович.
— <rus>Честное слово</rus>, кӧть Сергей Степановичлы норась.
Сёрнитышт накӧд, Зина!
Оз воны ӧти кывйӧ — ме найӧс мӧд удж вылӧ сувтӧда, а «Бушъяс» дінӧ сознательнӧй детинкаясӧс сета.
Ог лэдз ме ӧні важмоз уджавны, кор лад сюрис бура уджавны! —
И сійӧ муніс тайӧ сёрнинас расстроитчӧмӧн.
— Яндзимыс, ребята! — пузис Зиночка.
— Тіян весиг обыкновеннӧй бригадаыс оз артмы, а Ыджыд заводын эмӧсь нин молодёжнӧй фронтӧвӧй бригадаяс, и парторганизация сетӧ налы ыджыд значение.
Тӧрыт городскӧй комсомольскӧй актив вылын томйӧз висьталісны, кыдзи сэні пуктӧма уджсӧ.
Вот кодъяслысь колӧ босьтны примерсӧ!
Вӧлӧмкӧ, Ыджыд заводса томйӧз думыштӧмаӧсь уджавны сідзи, кыдзи боецъяс тышкасьӧны фронт вылын: кув, а эн бӧрыньтчы.
Кӧть кык, кӧть куим смена помся уджав, а задание тырт.
Кодкӧ кӧ бӧрӧ кольӧ, мукӧдъяс по-братски отсалӧны сылы.
А сы могысь, медым делӧыс муніс бурджыка, бригада примитӧ торжественнӧй присяга.
Бригадаын эм командир, эм политрук — ӧти кывйӧн кӧ, ставыс, кыдзи военнӧйяслӧн, и бригадаыс шусьӧ фронтӧвӧйӧн, сы вӧсна мый ставныс уджалӧны самоотверженнӧя, медым честьӧн олӧмӧ пӧртны уралецъяслысь священнӧй клятва.
— Найӧ молодецъяс! — шусис Леночкалӧн, но пыр жӧ шогпырысь сійӧ содтіс:
— Пыр и тыдалӧ, мый найӧ комсомолецъяс, а миян ставыс... поперечнӧйяс!
— А ме ог верит, мый ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны, кутшӧм тайӧ важнӧй делӧ, — торкис сійӧс Зиночка.
— Ті ӧмӧй абу патриотъяс?
Неужели татчӧ ковмас сувтӧдны мукӧд ребятаӧс, кодъяс гӧгӧрвоасны, мый «Бушъяс» вылын бригада бурджыка кутас уджавны?
А мыйӧн тайӧ ребятаыс торъялӧны тіянысь?
Ті сідзжӧ ненавидитанныд фашистъясӧс, радейтанныд рӧдинанымӧс да кӧсъянныд победа.
Тэнад, Леночка, кык вок фронт вылын, и кыкнанныс нин ранитчылісны.
Тэнад, Малышок, пӧгибнитіс дзик ӧти вокыд.
Абу тӧдса, ловъя-ӧ батьыс Катюшалӧн.
Севалӧн сідз жӧ...
Ті думайтанныд, мый ме кӧ век сэтшӧм гажа, сідзкӧ менам сьӧлӧм вылын кокни?
Менам... ме став рӧднӧйясӧс вошті...
да личнӧй олӧмын менам нинӧм, нинӧм абу... —
Сылӧн гӧлӧсыс ори, и сійӧ регыдджык помаліс:
— Да, мыйла сэні ме...
Ме сӧмын кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд...
Вермас лоны, кутшӧмкӧ фашист ветлӧдлӧ ловъя сӧмын сы вӧсна, мый ті зыксянныд, быттьӧкӧ кагаяс, омӧльджыка уджалінныд сы дорысь, мыйта эськӧ верминныд уджавны... —
Сійӧ кватитіс Костялысь кисӧ, сэсся сідз жӧ крута топӧдіс Леночкалысь да Севалысь кияссӧ.
— Вайӧ дружнӧя, ребята!..
Малышок, мыйла тэ чӧв олан?
Ӧд тайӧ тэ «Бушъясӧн» делӧсӧ водзӧ йӧткыштін!
Кор мӧдіс сёрнитны Костя, кывъясыс оръясисны; ӧдвакӧ сійӧ помнитіс ассьыс дженьыдик речсӧ.
— Фронтӧвӧй бригада колӧ вӧчны! — шуис сійӧ.
— Коді оз сӧгласитчы, сійӧ медым весасяс!..
Цехын бур ребята тырыс...
Ме найӧс «Бушъяс» вылын уджавны кута велӧдны...
Велӧдны абу ёна ыджыдтор!
А поперечнӧйяс ӧні оз ковны...
Натӧг справитчам!
— Ме, дерт, фронтӧвӧй бригада вӧсна! — чеччис Леночка, кутіс чышкавны ӧчкисӧ да топыда читкыртіс синъяссӧ; тайӧ петкӧдліс тырвыйӧ сылысь решимостьсӧ.
— Тэ, Севолод, мый чӧв олан! — горӧдіс Костя.
— Коді кодкӧд ӧтвылысь?
— Мый тэ воан? — ӧбидапырысь вочавидзис Сева.
— Сӧмын тэ сознательнӧй?
Ме ногӧн, мукӧдъяс сідзжӧ эм...
Мыйӧн сӧмын Зиночка, аслыс нимкодясьӧм вылӧ, убедитчис, мый бригада йылысь вопросыс решайтсьӧ положительнӧя, сійӧ крута вуджӧдіс сійӧс делӧвӧй рельсъяс вылӧ.
Решитісны, мый комсомольскӧй воскресник бӧрын пыр жӧ Галкинъяс керкаын лоас организационнӧй собрание, кӧні тшӧтш кутас участвуйтны Зиночка.
Луныс вӧлі беспокойнӧй, тревожнӧй.
Костялӧн юрыс думайтіс тысячатор йылысь да решайтіс разнӧй вопросъяс.
— Тэныд, Ленушка, ковмас крута уджавны, — шуис сійӧ.
— Герасим Иванович талун Катялысь станоксӧ переналадитас.
Кытчӧдз Катерина удж вылӧ оз пет, отделочнӧй операция вылӧ тэнӧ сувтӧдам...
Гудок бӧрын, кор Костя да Сева петісны завод ворота сайӧ, на дінӧ ӧтлаасис Колька Глухих да мӧдіс сӧрны:
— Малышок, збыльтор меным Сева шуис, мый тіян котыртсьӧ гвардейскӧй бригада?
Тешкодь, <rus>честное слово</rus>!
Тылын — и друг гвардеецъяс,
фу ты, ну ты!
— Йӧйлы, гӧгӧрвоана, ставыс серам, — вочавидзис ёна оскорбитчӧм Костя.
— Но, шуам, огӧ на тӧдӧй, коді йӧйджык! — дорйысис Колька.
— Котыртӧны тылын кутшӧмкӧ гвардейскӧй бригада да ещӧ сэтчӧ босьтӧны Булкинӧс.
Ха, ха, да ещӧ ӧтчыд ха!
— А тэныд кутшӧм делӧ? — высокомернӧя юаліс Сева.
— Завидь, мый тэнӧ фронтӧвӧй бригадаӧ оз босьтны!
А Булкин вӧсна эн пов — сійӧ абу омӧльджык мукӧдъясысь.
— Ог, ме, дерт, ог думайт, мый тэ омӧльджык, — сӧгласитчис Колька.
— Сӧмын примитан кӧ тэ присяга, кыдзи нӧ сэки тайга йывсьыс?
Кӧть, дерт, тэ дась ӧткажитчыны тайгаысь.
Гайкаыд слаб!
— Кодлӧн гайкаыс слаб? — грӧзитана юаліс Сева да сувтіс.
— Кодлӧн?
Менам тані зеркалӧ абу, медым тэныд сійӧс петкӧдлыны, — шуис Колька.
Тайӧ сёрниыс пансис буретш сійӧ местаын, кӧні кымынкӧ тӧлысь сайын Костяӧс Сева йӧткыштіс тропинка вылысь.
Раз! — и Колька тюрис джуджыд лымйӧ.
— Велалӧмыд тэ йӧткасьны!
Ӧні тэнад ӧчередь! — горӧдіс Костя,
и Сева бускысис Колька бӧрся.
Пока найӧ пуртыкасисны лымйын, Костя сераліс на вылын, а сэсся мыччис кисӧ — отсавны.
Колька кыскис сійӧс толаас, найӧ шумитісны, лымсӧ сюялісны ёрта-ёртлы воротник саяс да котӧртісны гортӧ.
МИР
Антонина Антоновна пыр Катя прикажитіс Костялы локны гостинӧйӧ да упрекайтіс сійӧс.
— Мыйла тэ меным нинӧм эн висьтав станок да бригада йывсьыс?
Леночка меным ӧні висьталіс,
но сійӧ тэрмасис гортас, и ме нинӧм эг гӧгӧрво.
— Ме и тӧрыт кӧсйи висьтавны да тэ преникъяссӧ эн босьт...
— Тӧрыт-тӧрыт! — нерис Катя.
— А мыйла тэ преникъяссӧ бабушка пыр сетін?
Тэ кӧ эськӧ ачыд вайин...
Ме и сідз нин дӧзми туплясьнысӧ, а сэтчӧ жӧ ещӧ ставныс ӧтпырйӧ менӧ вунӧдісны!
— Ми эгӧ вунӧдӧй...
Бригадаын кутан отделочнӧй удж вылын уджавны, миянлы жӧ бурджык.
— Кута!
Фронтӧвӧй бригадаад ме сідзи кута уджавны! — пӧся шуаліс Катя.
— Тӧдан мый, Костя, тэ пукав сэні, кӧні пукалан, и ньӧти эн видзӧд ме вылӧ...
А ме тэныд висьтала, мый ме думайті, кор ті менӧ яндысьтӧг ставӧн вунӧдінныд, а ме куйлі да ӧтарӧ бӧрді.
Сӧмын тэ некодлы он кут больгыны!
Он ӧд?
Ош ку вылын пукалігтыр Костя кывзіс Катяӧс, а сійӧ, олӧмас дзугсьӧм аслас сьӧлӧм дінӧ кисӧ пуктӧмӧн, висьталіс, висьталіс.
— Ме сэтшӧм шудтӧм, Малышок!
Уверяйта тэнӧ!
Ме кӧсъя, медым ставыс вӧлі бур, а артмӧ омӧля.
Кор ме... ӧти письмӧ получиті, ме кӧсйи вӧчны сідзи, кыдзи папа тшӧктыліс.
А сэсся аддзи Нина Павловнаӧс... и друг вӧчи не сідз...
Медым сійӧ бур, мелі, но ме век скӧрала сы вылӧ...
Ӧні ог нин сэтшӧма скӧрав, кыдзи войдӧр, но всё равно...
Ме поперечнӧй, збыль?
(Костя думыштіс: «Збыль», но чӧв оліс.)
Ме аслым шуи: медым ме Нина Павловналы ог висьтав, а та пыдди став вынӧн кута уджавны победалы вылӧ, и Сталинлы клянитчи.
Ме Нина Павловналы эг висьтав аслам папа йылысь.
Сӧмын менам тані, сьӧлӧм вылын, сэтшӧм сьӧкыд век вӧлі, мый ме висьми.
А ог кӧ вермы ме фронтлы вылӧ самоотверженнӧя уджавны, сідзкӧ папа дзикӧдз пӧгибнитіс.
Тэ думайтан, мыйла ме сэтшӧм поперечнӧй?
Сы вӧсна, мый менам кыдзкӧ ставыс омӧль... —
Подушкаӧ чужӧмсӧ пуктӧмӧн сійӧ ичӧтика бӧрдыштіс да скӧрысь шуис:
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
Мый нӧ нинӧм оз шу, быттьӧкӧ пес чурка!
Кор разрешитіс сёрнитны, Костя сӧветуйтіс:
— Нина Павловнаыдкӧд тэ миритчы.
Сійӧ мортыс бур и тэнӧ уважайтӧ.
А бригадаад ми пыр жӧ нормаӧн-джынйӧн тыртам.
Кӧсъян, петкӧдла математика?
— Колӧ пыр жӧ ставыскӧд миритчыны! — шуис Катя.
— Висьтав Севалы, медым татчӧ локтас.
Шутьлялӧмӧн чай юны дугдӧм да немвиччысьтӧг гостинӧйӧ веськалӧм бӧрын Сева шӧйӧвошис.
— Здравствуй, Сева,
кыдзи нин олан? — сылы ки мыччӧмӧн шуис Катя.
— Пуксьы, пӧжалуйста, креслӧ вылас.
Тэ, пӧжалуйста, эн скӧрав ме вылӧ Шагистӧй кузяыд.
Тайӧ вӧлі медбӧръяысь.
[***]
да упакуйтны миян детальяс оз тырмыны.
Мый тэ менсьым кокӧс мунас тыртан?
Менӧ тэ детальясӧн тырт — сійӧ бурджык лоас!
— Тыртам! — скӧрысь шуис Костя.
— Но, смотри — яналан, ме серавны кута...
Эн вунӧд...
Сійӧ катласигтыр муніс траншея пӧлӧн, прӧверяйтіс, коді кыдзи уджалӧ, дэльӧдіс да ышӧдіс челядьӧс.
— Вот сійӧ век тадзи, — шуис Миша.
— Сійӧ ӧтчаяннӧй роботник.
Синсьыс би петмӧн уджалӧ.
Бригадаыс сылӧн бур.
Тарнӧй цех первойсӧ топӧдіс упаковщикъясӧс, а найӧ эз сетчыны, век бурджыка уджалӧны, знамятӧ кисьыныс эз лэдзны.
Богатырьяс! —
Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс:
— А тэ прӧста сійӧ кок улӧ мусӧ койыштін.
Тӧдан, эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн самолюбиеыс чирей кодь.
Муртса вӧрзьӧдан — и став делӧыс дзугсяс.
— А мед оз дэльӧдчы...
Мыльк пӧкат вывсянь тыдаліс ставнас канавалӧн народӧн пуысь трассаыс.
Став челядьлы нин жар лои — ватникъяснысӧ да шапкаяснысӧ шыблалісны лымйӧ.
Дзоридзьяс моз кутісны тыдавны ситеч дӧрӧмъяс, кыӧм кофточкаяс, свитеръяс — еджыдъяс, гӧрдъяс, вижъяс, лӧзъяс.
Кор оркестр дугдыліс ворсны, ставӧн горзісны: «Музыка, му кодйыны заставитам!» — и оркестр бара босьтчыліс аслас уджӧ.
Быдлаын дурисны.
Кодкӧ лымйӧн лыйис Мишалы, и Миша воча лыйис.
— Тӧдан, Малышок, — признайтчис сійӧ, — ме, кажитчӧ, мудзышті, а му шарлӧн центрӧдз ылын на.
Абу-ӧ кад шойччыштны, кыдзи тэ чайтан?
Другъяс сёйыштісны няньтор да шонді водзӧ пуксисны шойччыштны.
Миша мӧдіс висьтавны филиалса делӧяс йылысь, но Костя и кывзіс и эз кывзы.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кыдзи мӧдас уджыс мунны бригадаас, оз-ӧ мӧдны цех пасьта серавны.
Да мый сійӧ — цех пасьтаыд!
Оз-ӧ мӧдны серавны став заводын, филиалын...
Весиг страшнӧ думыштнысӧ, мый сэки лоас.
Друг сылысь чужӧмсӧ Миша ниртыштіс лымйӧн.
Костя шуткаӧн босьтчис тышкасьны, найӧ кыкнанныс усины лымйӧ да сэтчӧдз туплясисны, кытчӧдз Миша эз вен Костяӧс.
— Тэ жӧ ачыд кӧсйин лымсӧ! — сералігтыр шуис Миша.
— Ме тэнсьыд юалі: «Лымйыс колӧ?» а тэ шуин: «Да».
Мый йылысь тэ думайтін, кор попка моз видзӧдін белӧй свет вылас?
Бара сяркнитісны барабанъяс, кыз гӧлӧсӧн юрӧбтіс ыджыд труба да вӧсни гӧлӧсӧн ичӧт труба.
Ставӧн босьтісны зыръяс, и медся зіля уджаліс Костя, медым юрысь вештыны беспокоитысь думъяссӧ.
Медся водз уджсӧ помаліс шонді да мӧдіс лэдзчыны.
Оркестр ворсіс медбӧръя марш.
Челядь пасьтасисны, качайтісны Мингарейӧс сыысь, мый сылӧн медся пыдӧдз вӧлі кодйӧма, инструментъяс нуисны местаӧ.
Филиалсаяс котӧртісны пуксявны автобусӧ, и Костя колльӧдіс другсӧ.
— Прӧщай, башка! — шуис Мингарей да Костялы мыччис кисӧ.
— Помнит миянлысь сёрнинымӧс.
— Ог вунӧд! — достоинствоӧн вочавидзис Костя.
Автобус дзужнитіс да муніс.
«175»
Галкинъяс ордын вӧліны гӧстьяс, стӧчджык лоӧ шуны ӧти гӧстя — Зиночка Соловьёва, а Леночка эз лыддьысь гӧстяӧн, сы вӧсна мый сійӧ лунтыр вӧлі Катя дінын.
— Ӧні ставныд ӧтлаынӧсь! — Костяӧс аддзӧм бӧрын радліс Зиночка.
— А ме лыдди нин тіянлысь планнытӧ.
Планыс вывті подробнӧй.
Со аддзанныд, кутшӧм бура ті заводитінныд делӧсӧ.
Бригада йывсьыд ме висьталі Сергей Степановичлы.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс ошкӧ.
Прӧста, Леночка, тэ полін, мый тіян дружнӧясӧ оз артмы.
— Абу, тӧрыт ставӧн миритчим, — шуис шуда Леночка.
— Тайӧ Катя...
Эн сувт паныд, Катя, тайӧ тэ ставыскӧд миритчин.
— Ме сідзжӧ мыйсюрӧ вӧчи, — ыркыд воздух бӧрын шоныдінын гӧрдӧдӧм банбокас кияссӧ топӧдӧмӧн юӧртіс Зиночка.
— Ме гижи присягалысь текст. —
Сійӧ сувтіс комната шӧрӧ да торжественнӧя, выражениеӧн лыддис:
— «...нима фронтӧвӧй молодёжнӧй бригадалӧн боевӧй присяга».
Кодлысь нимсӧ примитас бригаданыд?
Тіян фронтӧвӧй бригаданыд молодёжнӧй цехын лоас медводдза...
— Сталин нима! — предложитіс Катя.
— Ме сідзи жӧ думайті, сӧмын тайӧ медся кывкутана ним.
Миянлы некод оз прӧстит, ми кӧ асьнымӧс янӧдам...
— Огӧ яналӧй! — возразитіс Костя.
— Огӧ кӧ кутӧ лодырничайтны, асьнымӧс огӧ янӧдӧй.
— Решитӧма!
Водзӧ лыддя... —
И Зиночка лыддис ставнас присягасӧ, коді заводитчӧ вӧлі татшӧм кывъясӧн: «Ми, радейтана Рӧдиналӧн юнӧй патриотъяс, примитам торжественнӧй присяга сыын, мый...»
— Ставыс вывті бур, сӧмын ме абу сӧгласен! — мыйӧн сӧмын Зиночка помаліс лыддьыны, шуис Катя.
— Сэні гижӧма, мый ми долженӧсь вырабатывайтны нормасӧ сё ветымын процент вылӧ, а тайӧ этша.
И Костя сідзжӧ мӧдіс тӧждысьны: сё ветымын процент сылы кажитчис вывті бур достижениеӧн.
— Этша, этша! — долис Катя.
— Ӧні жӧ докажита.
Миян норма — станок вылӧ кызь «труба», нёль станок вылӧ кӧкъямысдас «труба».
Кӧкъямысдас — сійӧ сё процент.
Ӧні куим станок кутасны сӧмын заготовкаяс обдирайтны.
Сідзкӧ, быд станок должен обдирайтны не кызь, а нелямын заготовка, а куим черновӧй станок — сё кызьӧс.
Сідз ӧд?
А отделочнӧй станок тайӧс ставсӧ отделайтас, лоас сё кызь гӧтӧвӧй «труба».
Сё кызь — ӧти да джынпӧв унджык кӧкъямысдасысь!
Ӧти да джынпӧв — сійӧ сё ветымын процент!
<rus>Подумаешь</rus>, геройство сетны нормаӧн-джынйӧн!
Ми Леночкакӧд вӧчлывлім и кызь вит «трубаӧн».
Сідзкӧ, позяс ӧні обдирайтны быд станок вылын ветымын заготовка, а куим вылын — сё ветымынӧс.
Ме дзик пыр артала...
Ми Леночкакӧд неважӧн повторитім процентъяс...
— Сё кӧкъямысдас сизим процент, — водзджык арталіс Зиночка.
— Сӧмын, ребята, тӧданныд, ме ог сӧветуйт пыр жӧ босьтны татшӧм обязательство.
Ӧд колӧ привыкнитны бригаднӧй уджӧ.
Ме сӧветуйта сё квайтымын...
— Вот тэныд и этша! — немвиччысьтӧг артмис Севалӧн, коді ӧнӧдз чӧв оліс.
Мингарейкӧд сёрнисӧ тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн Костя лои збойджык.
— Сё квайтымынтӧ вӧчам, — шуис сійӧ.
— Повзин! — пельпомъяссӧ лэптыштліс Катя.
— Ме сё сизимдас вит процент вӧсна.
— А тэ кыдзи думайтан, Сева? — водзӧ юасис Зиночка.
Катя нюмсӧ дзебӧмӧн копыртіс юрсӧ, но ставӧн гӧгӧрвоисны, мый сійӧ думайтіс: сійӧ думайтіс, мый Сева дерт нин повзяс.
— Ми Малышоккӧд тӧрыт сідзжӧ кызь куимӧн вӧчим, — спокойнӧя вочавидзис Сева.
— Резецъяс вежлавтӧг ветымын заготовка обдирайтны абу сьӧкыд.
Ме сё кӧкъямысдас вит процент вӧсна, а то и лякӧссьынысӧ оз сулав.
— Сійӧ тшапитчӧ! — горӧдіс Леночка.
— Сійӧ сӧмын на шуаліс, мый нормаӧн-джынйӧн абу этша, а ӧні...
Сійӧ век кӧсйӧ быдӧнӧс шензьӧдны!
Тайӧ тэсянь абу лӧсьыд, Сева!
Ми серьёзнӧ, сознательнӧ, а тэ тшапитчан!
— Коді тшапитчӧ? — юаліс Сева да гӧрдӧдіс.
— Сӧмын тэ сознательнӧй, да?
Чышкав ӧчкитӧ, а то пӧсялӧма.
— Менам ӧчки вылӧ эн во!
Комнатаын ӧчки оз пӧсявлыв! — дорйысис Леночка.
— Кыдзи тэныд абу яндзим!..
— Кутам гӧлӧсуйтны! — горӧдіс Зиночка да карандашнас таркӧдіс пызанӧ, медым торкны зыксьӧмсӧ.
— Коді сё сизимдас вит процент вӧсна, кыдзи предлагайтӧ Катя?..
Тэ, Леночка?..
Ага, ӧні и тэ, Костя...
Сева коли ӧтнас...
Сідзкӧ, гижа: «Кӧсйысям быд лун тыртны общебригаднӧй норма дінӧ сё сизимдас вит процентысь не этшаджык».
Ставыс лючки! —
Сійӧ друг ыдждӧдіс синъяссӧ:
— А коді лоӧ командирнас?
Ми вунӧдім командир йывсьыс.
И политрук йылысь.
Тадзи оз позь!
— Сета предложение! — шуис Катя.
— Командирӧн медым лоас Малышок, а политрукӧн Леночка. —
И сійӧ кутіс дорйыны ассьыс предложениесӧ:
— Не кӧ эськӧ Малышок, ми эськӧ эг и сяммӧ думыштны станокъяс переналадитӧм йылысь, да и дружба вӧсна сійӧ, а Леночка регыд лоас комсомолка.
— Тэ сӧгласен, Сева? — юаліс Зиночка.
— Ладнӧ, — вочавидзис Сева.
— Сӧмын Малышок радейтӧ власть петкӧдлыны.
Совещание помасис.
Леночка котӧртіс гортас патефонла, а Сева да Костя заводитісны аквариумысь видзӧдны зарни черияс.
— Думайтан, пыри кӧ ме бригадаӧ, сэсся и тайгаӧ ог мун? — ньӧжйӧ шуис Сева.
— Кӧсйысин зӧлӧта дінӧ туй восьтыны, а сэсся вайӧдін бригадаӧ.
Ме гӧгӧрвоа тэнсьыд дипломатиятӧ...
Бригадаса командир весиг вомсӧ восьтіс: тайга йылысь, тамга йылысь, лӧз ру да зӧлӧта йылысь сійӧ и думайтнысӧ вунӧдіс.
— А... а кыдзи нӧ тэ присягасӧ сетан? — юаліс сійӧ.
— Эн пов, менам гражданскӧй долг лоӧ олӧмӧ пӧртӧма, — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Сева.
Леночка локтіс патефонӧн, и заводитчис танцы.
Сева ставнысӧ шензьӧдіс — сійӧ бура танцуйтіс и вальс, и падеспань, и полька.
Сійӧ асьсӧ кутіс культурнӧя, весиг Зиночкалы вештіс улӧс, кор сійӧ мудзис.
— Тӧдан, Малышок, ме быттьӧкӧ эг и висьлы, — радпырысь шуис Катя.
— Водзӧ ог кӧсйы гортын пукавны.
Гажтӧмтор сійӧ!
Ме век думайта, кыдзи ми кутам уджавны бригадаын, весиг танцуйтігӧн та вӧсна дзуглася.
А тэ ньӧти он куж танцуйтны?
— Присядка да кадриль кужа...
— Присядкатӧ сӧмын сьылан да йӧктан ансамбльын танцуйтӧны.
«Профинтерн» клубын ме аддзылі.
А кадрильтӧ карад ньӧти оз йӧктыны.
Всё равно Костялы кажитчӧ вӧлі заводитны патефон, пуктыны пластинка да видзӧдны, кыдзи гажӧдчӧ Катя.
Сизимӧд глава
ВЕЖСЬӦМЪЯС
Асывнас Костя аслас радлун кузя здук кежлӧ пыраліс термическӧй цехӧ сёрнитыштны Нина Павловнакӧд — и шензис!
Цементӧн пудритчӧм каменщикъяс важ свинцовӧй ваннакӧд орччӧн бетонируйтісны выль фундаментъяс, а электрикъяс устанавливайтісны ыджыд мраморнӧй дӧска — распределительнӧй щит.
Бокынджык сулалісны Нина Павловна да Дикерман.
Нина Павловна видзӧдліс Дикерман вылӧ, Дикерман видзӧдліс Нина Павловна вылӧ, и сьӧкыд вӧлі шуны, кодныс на пиысь ёнджыка волнуйтчӧны.
— Кутшӧм виччысьтӧма артмис! — шуис Нина Павловна.
— Кыдзи сэзь небесаын гым!
Мый лоас?
— А мый лоас? — нурбыльтіс Дикерман.
— Лоӧ сійӧ, мый колӧ.
Семечки моз кутам кисьтны «рюмкаяс».
— И сійӧ тӧждысьӧмпырысь ниртыштіс дзор щетинаӧн тыртӧм чужӧмсӧ.
— «Рюмкаяс» кутам сетны кызь вит процент брак дырйи... — тӧждысяна серам пыр шуис Нина Павловна.
— Мыйла кызь вит, кор ставыс дас вит-кызь? — неуна дӧзмыштіс Дикерман.
— Условнӧй браксӧ ме ог артав и тіянлы ог сӧветуйт, — стрӧга дугӧдіс сійӧс Нина Павловна, и сылӧн синкымъясыс ӧтлаасисны.
— Колӧ сетны дзик безупречнӧй «рюмка».
Условнӧй брак — сійӧ век жӧ брак.
— Мый нӧ ті кӧсъянныд? — збыльвылӧ нин дӧзмис старшӧй калильщик.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво!
Кутам воюйтны браккӧд, и ставыс.
Кыдзи тайӧ тіянлы кажитчӧ!
Главк принимайтӧ миянлысь вӧсни стенкаа детальяс калитан методнымӧс, ачыс обком миянӧс поздравляйтӧ телефон пыр, тіянӧс назначайтӧны цехса начальникӧн, ми йылысь гижӧны газетаын вот татшӧм статья, — кияснас сійӧ мерайтіс быдса метр, — а ті век недовольнӧйӧсь. —
Сійӧ аддзис Костяӧс, рад лои, мый аддзысис сійӧс кывзысь, да юаліс сылысь:
— Висьтав, абу ӧмӧй тайӧ тешкодь?
— Малышок гӧгӧрвоас менӧ, — нюммунӧмӧн шуис Нина Павловна.
— Ӧд тайӧ абу сӧмын миян заводлы производствоын вежсьӧмыс.
Делӧыс сэтшӧм кывкутана...
Костя, ме кывлі, мый тіян котыртчӧ фронтӧвӧй бригада.
Кутшӧм тайӧ бур!
Том сьӧлӧмъяс калитны ті аддзинныд веськыд туй, а ми ассьыным мог решитӧмӧ джын туясӧсь на...
Кыдзи тыдалӧ, Катя йылысь сёрнисӧ колӧ вӧлі отложитны, а сэні ещӧ локтіс директор кутшӧмкӧ дзор тошка стариккӧд.
Нина Павловна муніс налы воча, старикӧс почтительнӧя шуис профессорӧн, и гырысьяс мӧдӧдчисны лабораторияӧ.
Колоннаяс сайын чукӧртчис нин бригадаыс ставнас;
тані вӧлі и Зиночка.
— Удж водзвылад вӧчӧй сідзи, кыдзи вӧчӧны фронтӧвӧй бригадаяс Ыджыд заводын, — ичӧтик часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Вӧчалӧй пятиминутка.
Первой лыддьӧй фронтъяс вылын положение йылысь Совинформбюролысь сводка, а сэсся дженьыдика обсуждайтӧй производственнӧй вопросъяс...
Талун понедельник, свежӧй газета абу.
Но тӧрытъя газетаын печатайтӧма интереснӧй статья. —
Сійӧ перйис зептысь трубкаӧн гартӧм газета.
— Бригадаса политрук ёрт, лыддьы тайӧс...
Леночка видзӧдліс газета вылӧ, виччысьтӧм вӧснаыс вашнитіс «ой» да гусьӧникӧн видзӧдліс Катя вылӧ.
Статьялысь «Техника кузя новатор инженер Галкина» ним кылӧм бӧрын Катя кумач кодя гӧрдӧдіс, чургӧдчыштіс водзлань да вӧрзьӧдчывтӧг, синъяссӧ ыдждӧдыштӧмӧн, кывзіс статьясӧ.
Статьясӧ вӧлі гижӧма военнӧй тайна тырвыйӧ соблюдайтӧмӧн.
Сэні висьтавсис, мый ӧти уральскӧй карын, ӧти заводын уджалӧ коммунистка Нина Павловна Галкина, коді цехын вежис ассьыс мужиксӧ, фронтовикӧс, известнӧй инженер-термист Василий Галкинӧс.
Нина Павловна упорнӧя корсис ӧти ответственнӧй заказлы ӧти ответственнӧй деталь калитан способ.
Парторганизация да учёнӧйяс сылы отсалісны, и вот сійӧ кызвыйӧ аддзис тайӧ способсӧ.
Вӧлі ещӧ гижӧма, мый заводын вообще уна новаторъяс, кыдзи Иван Стукачёв, инженер Балакин, калильщик Дикерман да мукӧдъяс.
— Со кыдзи гижӧны миян завод йылысь! — горӧдіс Зиночка.
— Катя, тэ должен гордитчыны Нина Павловнаӧн.
Ме сэсся нинӧм ог шу, Катя, но тэ, дерт, менӧ гӧгӧрвоан.
— Термообработкасӧ вӧчны тайӧ папа сійӧс велӧдіс! — гордитчӧмӧн, гӧлӧсын радлунӧн вочавидзис Катя.
— Папа век вӧвлі производствовывса новаторӧн.
Сійӧ ачыс шуліс, мый Нина Павловна бур ученица.
Сідзкӧ нинӧм шензянаыс... —
Сійӧ тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Кор нӧ ми заводитам уджавнысӧ?
Ӧтарӧ совещайтчам да совещайтчам!
— Правильнӧ! — долыда сы дор шуис Костя; сылы вӧлі нимкодь, мый Катя век жӧ радліс Нина Павловналӧн успех кузя, и прикажитіс:
— Босьтчӧй уджӧ!
— Дисциплина! — ошкис сійӧс Зиночка.
— Тайӧс сійӧ сяммас... — аслыс моз чӧвтіс Сева.
МИЛЛИОН ТӦЖДЫСЬӦМ
Заводын нимкодясисны термическӧй цехлӧн достижение кузя да сёрнитісны, мый Нина Павловнаӧс, навернӧ, наградитасны орденӧн.
Но некод эз куж думыштлыны, мый молодёжнӧй цех колоннаяс сайын сідзжӧ мунӧны ыджыд событиеяс.
Миллион тӧждысьӧм уси бригадаса командир вылӧ.
Кор Костя мунліс заводӧ, сійӧ думайтіс, мый вӧчас тадз: паськӧдас тетрадь да мӧдас плансӧ выполняйтны по порядку.
Но тыдовтчис, мый планыс век жӧ абу полнӧй.
— Резецсӧ веж, Севолод, — шуис сійӧ, кор кыліс, мый Сева станок вылын ружтӧ резецыс.
— Керйӧн вундалан.
— Менам запаснӧйыс абу на, — вочавидзис Сева, коді тайӧ кадӧ уджаліс кык станок вылын.
— А менам век запаснӧй эм! — ошйысьыштіс Леночка.
— Сет сійӧс Булкинлы, — распорядитчис Костя.
— А кыдзи нӧ ме ачым? — шензис Леночка, но, командир син вылӧ видзӧдлӧм бӧрын перйис резецсӧ да сетіс Севалы.
— Тэ, Ленушка, ӧні став бригадалӧн резецъяс бӧрся следит, — шуис Костя.
— Став резецъяссӧ аслад шкафчикын видз, сетав заправляйтны.
Ӧні тэнад да менам абу, ставыс ӧтвылысь...
— А планӧ абу гижӧма, медым ӧти морт став резецъяс бӧрся следитіс, — тӧдвылӧ уськӧдіс Леночка.
— Бӧрыннас гижа, — кӧсйысис Костя.
Черновӧй станокъясӧн эз вӧв сьӧкыд — найӧ уджалісны, кыдзи и войдӧр.
Колӧ вӧлі сӧмын унджык лӧсьӧдны заготовка.
Зато отделочнӧй станок заставитіс бригадаӧс волнуйтчыны.
Первой Катя видлаліс сійӧс, некымынысь включитіс да сувтӧдліс, но эз на вӧв ни ӧти обдирайтӧм заготовка.
— Вот и чурвидз чучело моз! — норасис сійӧ.
— Ставныс уджалӧны, а тэ виччысь.
Тадзнад сэсся и сет сё сизимдас вит проценттӧ!
— Медводдзаыс эм! — юӧртіс Леночка.
— Ещӧ ӧтиӧс босьт! — содтіс Сева.
— Вайӧй татчӧ обдиркаяссӧ!
Тэрыбджыка, тэрыбджыка! — прикажитіс Костя.
— Не орӧдчыны жӧ отделочниклы обдиркаяс чукӧртігас.
Отделочнӧй станок вылын машиннӧй кадыс этша — сӧмын вевъяв детальяссӧ пуктавны да бӧр босьтавны. —
И сійӧ ещӧ думайтыштіс:
«Да и кыскав став детальяссӧ, кор пытшкад муртса лолыд ӧшйӧ».
— Обдирка ваялӧм йылысь планын сідзжӧ абу гижӧма, — недовольнӧя тӧдвылӧ уськӧдіс Сева.
Катя тэрмасьӧмӧн детальсӧ топӧдіс патронас, босьтіс первой стружка, мерайтіс диаметрсӧ, включитіс самоходсӧ да, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, шӧпкӧдіс:
«Вот ӧдйӧ мунӧ, кыдзи сумасшедшӧй!»
Эз вермы синсӧ вештыны станоксьыс и Костя.
Резец дзужгис, кокньыда вӧлаліс стружка, вешталіс бокӧ, ас бӧрвывтіыс колис шыльыд, дзирдалана туй.
Кор нин резецыс прӧйдитіс ставнас детальсӧ, Костя чӧвлуннас шензьӧмӧн, бергӧдчис.
Леночка да Сева, ловшы пӧдтӧмӧн, видзӧдісны Катя станок вылӧ.
На мыш сайын сулаліс Герасим Иванович да нюмъяліс.
— Лӧсьыда артмӧ? — юаліс мастер.
— Ой, вывті лӧсьыда! — горӧдіс Леночка, уськӧдчис Катя дінӧ, кутіс сійӧс да мӧдіс бергавны.
Герасим Иванович сераліс.
— Тэ йӧй! — мудзис да шуис Катя Леночкалы.
— Эн мешайтчы уджавнысӧ!
— А черновӧй станокъяс сулалӧны, — шуис мастер.
— Кыш местаясад!
Сійӧ пуксис стеллаж вылӧ да мӧдіс видзӧдны, кыдзи ладмӧ процессыс.
Первойсӧ ставыс муніс шыльыда.
Но вот вешйис первойя радуйтчӧмыс, заводитчис мыйкӧ лихорадка сяма, и тайӧ лихорадкаыс лолі век ыджыдджык.
Черновӧй станокъяс уджалісны рӧвнӧя да сетісны детальяс бӧрся деталь.
Артмӧ вӧлі тадзи: отделочнӧй станок дорӧ строитчас медбӧръя тройка — Катя пыр жӧ заводитас волнуйтчыны.
Сылы век кажитчис, мый дзик пыр мыччысяс обдиркаяслӧн мӧд партия.
Оз на удит сійӧ отделайтны медбӧръя обдиркасӧ — и бара жӧдзӧ места вылас, видзӧдӧ аслас ёртъяслӧн станокъяс вылӧ: оз-ӧ сёрмыны найӧ, оз-ӧ ло сылӧн простой, и ставӧн сідзжӧ тӧждысьӧны.
Кажитчӧ, ещӧ ичӧтика — и найӧ босьтчасны тэрмӧдлыны ньӧжмыд «Бушъясӧс».
— Волы татчӧ! — Костяӧс корис мастер да джын гӧлӧсӧн шуис: — Ставыс юрси йылын ӧшалӧ, командир...
Юрсиыс ори.
Первой пуксис резецыс Лена станок вылын, сэсся Костя станок вылын.
Сева сувтӧдіс ассьыс станоксӧ, перйис пӧшти помӧдз обдирайтӧм заготовкасӧ да петкӧдліс мастерлы: раковина!
Заготовкаын тыдаліс розь, коді первойсӧ, кытчӧдз резецыс эз куль металл слӧйсӧ, эз тыдав.
Сійӧ жӧ минутаас Катя помаліс отделывайтны медбӧръя деталь да видзӧдліс.
— Вот и уджалім! — шогпырысь шуис сійӧ.
Бур, мый кыліс ӧбед вылӧ гудок.
Герасим Иванович чеччис стеллаж вылысь.
— Ӧбедайтны мунӧй, — прикажитіс сійӧ.
— А тэнад делӧ, командир, думайтны.
Нинӧм он думышт — ме отсала, сӧмын ме ог радейт тайӧс.
Ачыд соображайт.
— Тыдалӧ, кыдзи сійӧ соображайтӧ! — шуис дзикӧдз расстроитчӧм Катя.
<rus>Доска показателей</rus> дінын челядь сувтовкерисны.
Завкомовскӧй художник лэдзчысьыштӧмӧн мыйкӧ рисуйтіс, а гӧгӧрыс толпитчисны шензьысь йӧз.
Художник югыдлӧз краскаӧн мавтіс «Бушъяс» вылын уджалысь том токарьяслысь фамилияяссӧ, пелька рисуйтіс гӧрд знамя, а знамя вылас гижис: «Сталин нима первой фронтӧвӧй бригада.
Командир Малышев К.».
— Кутшӧм сэтшӧм бригада?
Кытысь сійӧ? — юасисны челядь.
Катя бергӧдчис, Костяӧс эз аддзы да бӧр муніс колоннаяс сайӧ.
Кык черновӧй станок уджалісны командир видзӧдӧм улын.
— Тэ меным запас вӧчан, да? — мыжапырысь юаліс Катя.
— Тэ... тэ дӧзмин, мый ме мастер дырйиыд сідзи ляпниті?
Эскы меным, дзик тӧдлытӧг артмис!..
— Ладнӧ, — прӧститіс Костя.
— Мун ӧбедайт...
Столӧвӧйын Леночка закажитіс нин Катялы вылӧ ставсӧ, мый пӧлагайтчис.
— Ми тані ӧбедайтам, а Малышок отделочнӧй станоклы запас вӧчӧ, — шуис Катя.
— Меным весиг кыдзкӧ абу лӧсьыд...
— Сійӧ ужаснӧ сознательнӧй! — горӧдіс Леночка.
— Колӧ регыдджык вежны сійӧс.
Найӧ манитчисны суфле вӧсна.
Суфлесӧ сӧмын на вайисны молочнӧй заводысь да эз на удитны кисьтавны кружкаясӧ.
— Кытчӧ тэ?
Тэ жӧ радейтан суфлесӧ... — шуис Леночка, кор Сева чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Ӧтнас сӧмын тіян Малышокныд сознательнӧй!..
Ю менсьым суфлеӧс! — дӧсадапырысь вочавидзис сійӧ.
— Постарайтча! — серӧктіс Леночка, пыр жӧ яналыштіс, мый сійӧ сэтшӧм горш, да содтіс: — Джынсӧ ме Катялы сета...
Кор нывъяс бӧр локтісны цехӧ, найӧ аддзисны, мый Костя да Сева гӧтӧвитӧмаӧсь нин Катя станоклы обдиркаяслысь неыджыд запас.
ВЫЛЬ ТӦВ
Сменнӧй гудок бӧрын пыр жӧ колоннаяс сайӧ вывті ыджыд, шензьӧдана выльторйӧн котӧрӧн локтіс Колька Глухих.
Стоп — неудача!
Колонна сайын вӧліны унаӧн.
Леночка да Сева Зиночка веськӧдлӧм улын центральнӧй колонна дінӧ прикрепляйтісны Сталин ёртлысь паськыд гӧрд рамаа ыджыд портрет.
Та могысь найӧ вештісны кык инструментальнӧй шкафчик, на вылӧ пуктісны табуретка, а табуретка вылӧ кайис Сева.
Нывъяс полісны, мый сійӧ усяс, но Сева бура вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны,
а портрет уліӧ тувъяліс фанернӧй щит: «Тані уджалӧ Сталин нима молодёжнӧй фронтӧвӧй бригада».
Черновӧй станокъяс сайын токаритісны Костя да Катя, а Герасим Иванович пукаліс стеллаж вылын.
Колька, колонна сайӧ сайӧдчӧмӧн, кывзіс сылысь тэрмасьтӧг сёрнитӧмсӧ:
— Аддзан, Малышок, мый артмӧ.
Ставыс на абу сідзи, кыдзи колӧ, а кымын «труба» нин ті пробнӧй смена чӧжнас сдайтінныд!
Лад вылӧ вайӧдӧй уджсӧ, и не та мында мӧданныд сетны...
Тайӧ тэ правильнӧ мӧвпыштӧмыд, мый Галкиналӧн должен лоны обдиркаяслӧн задел.
Медым общӧй показательыс эз чин, тэ сылысь станоксӧ простойӧдз эн вайӧд.
Сӧмын ог лэдз ме тіянлы вӧчны тайӧс смена бӧрын сверхурочнӧ.
Ті томйӧз — колӧ кино вылӧ ветлыны, велӧдчыны, кыдзи присягаын шуӧма.
Уджсӧ тэ сідзи котырт, медым заделыс эз чинлы.
Сэки и лоан корольлы кум...
Колька эз вермы терпитны.
Кор жӧ помасяс тайӧ пустӧй сёрниыс!
Уф!
Герасим Иванович муніс, но Зиночка век на вӧлі колоннаяс сайын, кӧні лои сэтшӧм лӧсьыд, кӧні
[***]
— Тӧдам — лодырь, кутшӧмыс свет вылас абу!
— Почтовӧй маркаясӧн тӧргуйтӧ!
— Глухих, тэ йылысь сёрнитӧны!
— Тайӧ Глухихыс шыбитіс, веськыда шуа — глупӧй кыв бригадаса член Всеволод Булкин ним кузя.
Булкин местаын кӧ эськӧ ме вочавидзи тадзи: «Эн пов, ёрт!
Некод менӧ эз кыскы фронтӧвӧй бригадаӧ.
Ме сэтчӧ пыри ас вӧляысь, аслам сьӧлӧмлӧн патриотическӧй тшӧктӧм серти, и лоа военнӧй кадся стахановецӧн.
Сӧветуйта тэныд вӧтчыны ме бӧрся да чорыда босьтчыны уджӧ, медым тэнад фронтовик-батьыд вермис гордитчыны аслас пиӧн».
Правильнӧ-ӧ ме вочавидзи, Булкин ёрт?
— Ставсӧ правильнӧ, — шуис гажмыштӧм Сева.
— Кыв сетсьӧ стахановец Иван Стукачёвлы! — объявитіс Зиночка.
— Ребята! — шуис Стукачёв, пӧрччис кепкасӧ, бӧр шапкааліс, бара нетшыштіс да нюммуніс.
— Мӧд цехса фронтовикъяс нимсянь поздравляйта тіянӧс бригада котыртӧмӧн.
Ті сетӧй унджык детальяс, а ме, лэдзасны кӧ танкӧвӧй школаӧ, фронт вылын ог подкачайт! —
Ставӧн, тшӧтш и директор, аплодируйтісны, а Стукачёв зепсьыс перйис резец да сійӧс мыччис Костялы:
— Вручайта тэныд ассьым чистӧвӧй победитӧвӧй резец.
Смотри, медым тайӧ резецыс сё сизимдас вит процентысь этшаджык эз тӧдлы!..
Вай китӧ! —
Сійӧ топыда кутіс аслас вӧвлӧм учениклысь кисӧ.
— Гудокӧдз ӧти минута, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис директор.
— Молодёжнӧй фронтӧвӧй бригада заводитӧ ассьыс первой лун.
Надейтча, мый молодёжнӧй цехын сійӧ оз дыр ло ӧткаӧн. —
И сійӧ горӧдіс:
— Станокъяс сайӧ!
Пасъям тайӧ лунсӧ ыджыд выработкаӧн!
Молодёжнӧй цехса рабочӧйяс разӧдчисны асланыс местаясӧ.
Гӧгӧр сӧмын и сёрнитісны тайӧ бригада йывсьыс да интересуйтчисны: справитчас-ӧ сійӧ аслас обязательствоясӧн, оз-ӧ янӧд асьсӧ?
Ставӧн кӧсйисны, медым сылӧн лоисны успехъяс, сы вӧсна мый быд том рабочӧй кӧсйис регыдъя кадӧ сідзжӧ лоны удж фронтвывса гвардеецӧн.
Нина Павловна шӧпнитіс Костялы: «Видзӧд, кутшӧм ыджыд делӧ тэ панін!» — и Костя гӧрдӧдіс.
Дерт, делӧыс артмис ыджыд, а коді сійӧс паніс?
Неужели сійӧ?
Сійӧ Балакин отсӧгӧн предложитіс мастерлы юкны операцияяс, но ӧд ещӧ сыӧдз на Катя думыштіс уджавны параӧн да докажитіс, мый дружнӧй удж сетӧ ӧткӧн уджалӧм дорысь унджык.
Вот и решит, коді паніс!
— Видзӧдышт менам станок бӧрся, ме тӧвзьыла вит минута кежлӧ, — Костялы пеляс шуис Сева.
— Луныс эз на заводитчы, а тэ — котравны нин!
— Ме ог котравны...
Меным колӧ, — настаивайтіс Сева.
— Меным колӧ Колька Глухихкӧд объяснитчыны. —
И сылӧн чужӧм серти, сылӧн синъяс югъялӧм серти вӧлі тыдалӧ, кутшӧм объяснение думыштӧма Сева.
— Мый думыштӧмыд!
Вот присяга сетін асьтӧ кутны культурнӧя, а ачыд думыштӧмыд тышкасьны...
Эн мун станок дінсьыд!
— Командир, ме коймӧд деталь нин заделысь босьта! — горӧдіс Катя.
— Кӧні свежӧй обдиркаясыс?
Ковмис Севалы уджӧ босьтчыны.
ӦТИ СЬӦЛӦМ
Вот сідз, колонкаяс сайын, молодёжнӧй цехын, вӧлі нёль рабочӧй, кодъяс дзик на неважӧн локтісны заводӧ рӧднӧй семьяысь.
Мыйӧн сӧмын том рабочӧйяс неуна овладейтісны техникаӧн, найӧ шуисны вӧчны сідзи, медым важ «Бушъяс» лоисны кыдзи ӧти вына станок, а та вылӧ колӧ вӧлі, медым нёль рабочӧй сьӧлӧм лоисны кыдзи ӧти ыджыд да вына сьӧлӧм.
Сы бӧрын, кор Костя получитіс руд пакет, сылы мукӧд дырйи кажитчис, мый сійӧ ӧтнасӧн.
Ӧні тайӧ сьӧкыд чувствоыс бӧр эз нин волывлыв, сы вӧсна мый сійӧ тӧждысис эз сӧмын ас вӧснаыс, но сідзжӧ Катя вӧсна, Леночка да Сева вӧсна.
Кор найӧ радлісны, сійӧ сідзжӧ радліс, а кор шогсисны, сійӧ зілис, медым шоглуныс регыдджык вешъяс.
Мыйкӧ кӧ Костялӧн оз вӧлі артмы, Катя непременнӧ юавліс: «Но, мый тэнад?», и став бригадникъяс сылы отсавлісны.
Челядь ӧтлаын локылісны удж вылӧ да мунлісны удж вылысь, ӧтлаын ветлісны столӧвӧйӧ да кино вылӧ.
На пиысь кӧ кодкӧ мунліс кытчӧкӧ мукӧдъяслы тӧдтӧг, ставныс тӧждысисны, кӧні сійӧ, а лолі кӧ кодлӧнкӧ секрет, ставныс ӧбижайтчылісны сэтчӧдз, кытчӧдз секретсӧ эз тӧдмавны.
Водзджык Катя сӧмын асьсӧ лыддьывліс мукӧдысь бурджыкӧн, а ӧні сійӧ гордитчис, мый налӧн бригадаыс цехын медся бур.
Леночка Туфик важмозыс ойкайтіс да шӧпкӧдчис Катякӧд, но уджаліс век бурджыка и бурджыка да лӧсьӧдчис пырны комсомолӧ.
Сева?..
Вот Севакӧд, пӧжалуй, вӧлі неяснӧ.
Сійӧ дзикӧдз ӧтдортчис Колькаысь, уджаліс мукӧдъясысь эз омӧльджыка, но челядьлы кажитчис, мый сылӧн эм кутшӧмкӧ гусятор.
Ӧтчыд сійӧ муніс карӧ выходнӧй лунӧ лунтыр кежлӧ, бӧр локтіс гажа, кыпыд, вайис быдӧнлы жель йылын леденцовӧй петушокӧн, и челядь, петушокӧн чӧсмасьӧмӧн, юисны чай. Тадз вӧлі зэв лӧсьыд.
Но ӧд эз жӧ петушокъясла Сева лунтыр ветлы!
Сійӧ, таысь кындзи, ветлывліс заводоуправлениеӧ тӧдмавны, абу-ӧ сылы письмӧяс, ко ёртъясыс эз тӧдны, коді сылы должен гижны.
Пӧрысь мастер убедитчис, мый Малышев удачнӧй командир.
Бригадаын Костя лӧсьӧдіс стрӧг порядок — весиг шкафчикъяс да стеллажъяс краситны сійӧ индіс торъя лунъяс.
Сійӧ вӧчис тадзи.
Первойсӧ, мый думыштліс, объяснитіс планерка вылын, добивайтчис, медым ставӧн признайтісны: да, думыштӧма правильнӧ, а сэсся, кодкӧ кӧ вӧчліс эз сідз, сійӧ шуліс: «Мый нӧ, тэ аслад кыв вылын абу кӧзяин?», и Леночка сійӧс поддерживайтліс.
Выль молодёжнӧй бригадаясса командиръяс волывлісны Костя дорӧ сӧветуйтчыны порядок йылысь.
Сійӧ окотапырысь сетавліс сӧвет, а сэсся прӧверяйтіс, кыдзи артмис.
Уна гырысь событиеяс вӧліны бригада олӧмын.
Например, бригада ставнас участвуйтіс опернӧй театрын стахановецъяслӧн общегородскӧй слёт вылын.
Костялы вывті ёна кажитчис ыджыд, мича театрыс, и челядьсянь сійӧ тӧдмаліс выль кывъяс — «партер», «бельэтаж», «ярус» — и кывліс интереснӧй сёрнияс сы йылысь, кыдзи сталеваръяс, прокатчикъяс, пушкарьяс, машиностроительяс олӧмӧ пӧртӧны уральскӧй клятва.
Нывъяс ньӧбисны детинкаяслы зубнӧй щӧткаяс.
Костя пыр жӧ велаліс пинь весавны — абу ыджыд кужантор, но мӧвпыштіс пач вылын косьтыны щӧткасӧ, сійӧ киссис, и Костя предложитіс Сева щӧткаӧн пӧльзуйтчыны кыкнанныслы, но Сева шуис, мый тайӧ абу гигиеничнӧ, абу бур.
Тадзи Костя тӧдмаліс ещӧ ӧти бур кыв да ньӧбис выль щӧтка, весиг важ дорсьыс бурджыкӧс...
— Малышок, ӧти здук кежлӧ!
Костя, коді петаліс дворӧ видзӧдлыны, кутшӧм штабельысь бурджык босьтны заготовкаяс, аддзис Колька Глухихӧс.
Найӧ мунісны Гималаи сайӧ — стружка свалка сайӧ;
Колька йӧжгылясьыштіс места вылас да юаліс:
— Сідзкӧ зӧлӧталы да тайгалы пом?
Севка нинӧм оз шу, ни оз вӧч...
Зӧлӧта, тайга?
Костя сэтшӧм важӧн эз кывлы тайӧторъяс йывсьыс, мый сылӧн сьӧлӧмыс ёкмуні.
Гашкӧ, сійӧ ёкмуні ещӧ и сы вӧсна, мый крышаяс дорын ӧшалісны медводдза ичӧтик йи нёньяс, гашкӧ сійӧ ёкмуні сійӧн, мый Гималаи лунвыв бокын лымйыс сьӧдасьыштӧма да лоӧма васӧд: сійӧ дзирдаліс уна рӧма посньыдик бисерӧн.
Костя сюся видзӧдліс Колька вылӧ, шудтӧм Колька Глухих вылӧ, кодлы ӧнӧдз на молодёжнӧй цехса томйӧз гаравлісны, кыдзи сійӧ оскандалитчис, кор бригада примитіс присяга.
Ассьыс ичӧтик вомсӧ вежыньтӧмӧн конспиратор коньӧр моз нюмъяліс.
— Ме Севолод вӧсна ог кывкут, — шуис Костя.
— А тэ сыкӧд лючки сёрнит.
— Да, кыдз нӧ!
Ме кӧсйи, а сійӧ горзӧ: «Весась сэсь аслад дурацкӧй чачаяснад!
Ёна тэ меным колан!
Аттьӧ шу Малышоклы, а то эськӧ ме тэкӧд объяснитчи кыдзи колӧ», и, быттьӧкӧ ичӧтиклы, кулак петкӧдлӧ.
Вот тайӧ да!
Гашкӧ нӧ тайгаӧ мунны сійӧ мӧд ёртӧс аддзис?
— Эз... эз аддзы, — думыштӧм бӧрын вочавидзис Костя.
— Да, гашкӧ, Севолод и ачыс оз мун... —
Колькаӧс пельпомнас йӧткыштӧмӧн сійӧ содтіс:
— Тэ ныртӧ эн ӧшӧд, ставыс лючки лоӧ!
Менам эм дум... — и котӧртіс цехӧ.
Мый йылысь думайтіс сылӧн юрыс, кор вӧлі шуӧма Колькаӧс шензьӧдан тайӧ кывсӧ?
Збыльысь, кажитчис, мый Костялӧн эм кутшӧмкӧ дум, а кутшӧм, сійӧ ачыс эз тӧд.
Сійӧ прӧста думайтіс, мый вот жӧвъялӧ ремонтнӧй цехын, незагруженнӧй «Бушъяс» дінын, Колька Глухих.
Тайӧ ичӧтик цехас верстьӧ рабочӧйяс частӧ вежласьӧны, абу Колька вылын старшӧйыс, и сійӧ лодырничайтӧ.
Регыд лоисны событиеяс, кодъяс вӧчисны тайӧ думсӧ дзик яснӧйӧн.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
Первой глава
КУТЕРЬМА
Событиеяс заводитчисны сійӧ асылӧ, кор Костя бара муртса эз пинясь Катюшакӧд.
Найӧ мунісны удж вылӧ.
Вӧлі дзик югыд.
Шондіыс ӧні петӧ вӧлі водз, медым регыдджык сывдыны эзысь рӧма вӧсньыдик йисӧ гӧпъясын, кытысь войнас бырлі ваыс.
Леночка да Сева мыйкӧ йылысь заводитісны сёрнитны да асланыс тӧдлытӧг мунісны ылӧ водзӧ, а Костя да Катя колины.
— Оз ков пӧжар вылӧ моз котӧртны, — шуис Катя.
— Поводдяыс сэтшӧм лӧсьыд.
Лолалыштам воздухнас.
Найӧ лолалісны воздухӧн, но делӧыс вӧлі не воздухын.
Мыльк вылын шонді друг югдӧдіс Катялысь чужӧмсӧ, и Костя аддзис, мый Катялӧн банбокъясыс рудӧсь, синъясыс чусаммӧмаӧсь, а син горулас ӧшйӧма куыс.
Катя читкыртіс синъяссӧ, сувтіс, тэрыба разис шарфсӧ, норасис: «Бара менӧ бабушка сэтшӧм лёка тӧбис!», а сэсся шатовмуні, кутчысис Костялы киас да мӧдіс тшӧкыда лолавны.
— Сулалышт неуна — шӧпнитіс сійӧ.
— Мыйлакӧ меным дзик пыр... эз ло лӧсьыд...
— Висьмин? — чуймис Костя.
— Эг, нинӧм...
Пӧжалуйста, шумсӧ эн лэпты!
Сійӧ ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис водзӧ, а Костя муніс орччӧн, медым мыйкӧ кӧ лоас, кутны сійӧс мыльк горулӧ быгыльтчӧмысь.
— Ачыд мыжа, Катерина! — шуис Костя.
— Бара тэ аслад глупостьясӧн кӧвъясян! — скӧрысь шуис Катя, сы вӧсна мый гӧгӧрвоис, мый кӧсйис тайӧн шуны Костя.
— Коді тэнсьыд юалӧ?
Думайтан, мыйӧн сӧмын муна доктор дінӧ да... миритча Нина Павловнакӧд, пыр и бурда?
Тайӧ ставыс прӧста, сы вӧсна мый папа, дерт, пӧгибнитіс...
Мыйта кад коли, а письмӧ век абу...
И ме думайта, мый сійӧ... сідзжӧ дугдіс виччысьны.
Вунӧдіс папаӧс...
Дзикӧдз вунӧдіс, яндысьтӧм син!..
Тайӧ дзикӧдз шызьӧдіс Костяӧс.
Сійӧ аддзӧ вӧлі, бура аддзӧ, кыдзи мучитчис, омӧльтчис фронт вывсянь письмӧ виччысигӧн Нина Павловна, кыдзи вынсьыс вывті сійӧ уджалӧ, медым вӧтлыны сьӧкыд думъяссӧ.
Да и Катя, дерт, аддзӧ вӧлі тайӧс.
Костя муртса эз вид сійӧс, но кутіс асьсӧ, уськӧдчис водзӧ да суӧдіс Леночкаӧс.
— Виччысьлы Катеринаӧс, оз вермӧдчы сійӧ, — шуис Костя.
— Мунам, Севолод, ӧтлаын.
Водзӧ вӧлі бара Костялы сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдана сёрни.
— Ленаӧс аскомысь комсомолӧ примитӧны, — шуис Сева.
— А тэ, командир, мыйла он сет заявлениесӧ?
— Оз примитны менӧ комсомолӧ, арлыдӧй оз судзсьы, — вочавидзис медся шуда бригадалӧн медся шудтӧм командирыс.
— Кыдзи оз судзсьы?
Заводын уджавны судзсьӧ, а комсомолӧ оз?
Вот чудак!
— И заводын уджавны оз судзсьы...
Анкетаас Миша ме йылысь правильнӧ гижис, да, тыдалӧ, кадръяс кузя отделад абу аддзылӧмаӧсь.
— Но и лыддьы, мый тэнӧ кӧ заводӧ примитісны, сідзкӧ и комсомолӧ тэ туян.
Сідз и гиж заявлениеад.
— Оз позь комсомолӧс ылӧдлыны, — дзикӧдз расстроитчӧмӧн возразитіс Костя.
— Ме эськӧ гижи, да оз позь.
Эз ладмы тайӧ шондіа луныс и аслыс Севалы.
Гудокӧдз сійӧ пыраліс заводоуправлениеӧ тӧдмавны, абу-ӧ письмӧ, дыр кытчӧкӧ вошліс, а кор локтіс колоннаяс сайӧ, Костя эз решитчы вӧчны сылы замечание.
Сева столб моз сувтіс аслас станок дінӧ, сэсся восьтіс шкафчиксӧ, сы дорӧ сувтіс пидзӧс вылас да ӧдзӧснас сайӧдчис ставсьыс, кыдзи тайӧс вӧчлывліс век, кор кӧсйис дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Мый лои?
Та йылысь думайтны вӧлі некор — бригадаӧс виччысис выль неприятность.
Мӧд цех эз вермы сетны электрокар.
Челядьӧс тайӧ сідзи топӧдіс, мый найӧ решитісны заготовкаяссӧ дворысь ваявны тележкаӧн.
— Эн понды! — муртса кывмӧн шуис Сева, кор Костя мӧдіс тэрмӧдлыны тайӧ делӧсӧ, но век жӧ куимысь помся вайис заготовкаяс, рейсъяссӧ вӧчис шензьымӧн ӧдйӧ.
Костя кӧсйис сійӧс ошкыны, но Севалӧн век вӧлі чужӧмыс сэтшӧм букыш да блед, мый Костялӧн шунысӧ кывйыс эз бергӧдчы.
Друг колоннаяс сайӧ Герасим Ивановичкӧд ӧтлаын тювкнитіс-мыччысис материальнӧй складса ичӧтик, кыз начальник.
— Коді тшӧктіс кӧсӧй крест улысь заготовкаяссӧ босьтавны? — горзіс складса начальник.
— Мыйся безобразие!
Мый видзӧдӧны тіян старшӧйясныд?
Вӧлӧмакӧ, Сева заготовкаяссӧ босьталӧма кӧсӧй сьӧд крестӧн пасйӧм матыса штабельысь, кытчӧ тэчсьывліс центральнӧй заводскӧй лабораторияӧн бракуйтӧм металл.
— Татшӧмторсьыд ми тэныд, Булкин, цехын выговор сетам, — шуис Герасим Иванович.
— Вот тэнад знаменитӧй дышлуныд бара ставнас петкӧдчис.
— Ме босьталі «бэ»-тӧм заготовкаяс, — оправдывайтчис Сева.
— Найӧ эз штабельын вӧвны, а штабель бокас.
На вылӧ мелӧн «бэ» абу гижӧма, сідзкӧ найӧ абу брак...
— Коді бурджыка тӧдӧ — тэ али ме? — скӧрмис материальнӧй складса начальник.
— Кӧзяин аддзысис!
— Нинӧмла горзынысӧ! — успокоитіс сійӧс Герасим Иванович да прикажитіс: — Нуӧй ӧні, ребята, став заготовкаяссӧ бракованнӧй штабельӧ.
Заводитчис ноксьӧм.
Детинкаяс босьтчисны веськӧдны положениесӧ.
Кык чернӧвӧй станокысь ӧтиыс сувтіс.
Заводитчисны простойяс и Катя станок вылын.
Кор став заготовкаяссӧ лои вежӧма туянаӧн, Катя лыддис отделайтӧм «трубаяссӧ».
— Аттьӧ, Сева, ми тэ вӧсна кӧкъямыс «трубаӧн» нин сёрмим, — шуис сійӧ.
Происшествиеысь мыжаыс нинӧм эз шу, гашкӧ сы вӧсна, мый колоннаяс сайын вӧлі Герасим Иванович, а гашкӧ и сы вӧсна, мый гӧгӧрвоӧ вӧлі ассьыс мыжсӧ.
— Тэ сійӧс, Катерина, эн вӧрӧд: сыкӧд мыйкӧ лоӧма, — пырмунігмоз вашнитіс Костя.
— Но и лун! — ышловзис Катя.
— Ставыс мӧдарӧ лоис!
Дзикӧдз пуксим!..
НЕУДАЧНӦЙ СЪЁМКА
Но медся сьӧкыдыс вӧлі водзын.
Смена мӧд джынйын колоннаяс сайӧ Зиночка вайӧдіс рыжӧй тошка олӧма мортӧс.
Киняулас сылӧн вӧлі фотографическӧй пу штатив, а пальтоыс польтчӧма бокӧдыс.
Бӧръя кадӧ колоннаяс сайын вӧвліны уна гӧстьяс; найӧс вайӧдлывліс то Зиночка, то завкомса работникъяс, то ачыс парторг — петкӧдлыны, кыдзи используйтсьӧ важ техника.
Гӧстьяс вӧвліны разнӧйӧсь, но тайӧ вӧлі медся серьёзнӧй.
— Тані уджалӧ миян медбур молодёжнӧй фронтӧвӧй бригада, — шуис Зиночка.
— Сысянь и позьӧ заводитны.
Гӧсть гӧгӧрбок видзӧдліс да нурбыльтіс:
— Культурнӧ, культурнӧ.
Снимита бригадалысь активсӧ, — решитіс сійӧ.
— Медся боевӧйяссӧ...
Редакция корӧ новаторъяслысь, медбур том стахановецъяслысь группӧвӧй снимок.
— Бригадаас сӧмын нёль морт, — падмыштіс Зиночка.
— Активын, дерт, ачыс Малышев — сійӧ известнӧй новатор, сэсся Катя Галкина — сійӧ медбур стахановка, и сэсся бригадаса политрук Лена Туфик... —
И сійӧ ланьтіс.
— И ещӧ Всеволод Булкин, — упрямӧя содтіс Катя.
— Вообще бригадаас ставыс уджалӧны бура.
— Но, Катя, тэ гӧгӧрвоан, мый колӧ снимайтны активӧс, — шӧпкӧдіс Зиночка.
— А Сева талун вӧчис сэтшӧм возмутительнӧйтор...
Тайӧ ӧмӧй сознательность?
— Нинӧм!
Сійӧ водзӧ оз кут.
— Ой, дерт жӧ! — пӧдруга дор сувтіс Леночка.
— Пӧжалуйста, меным ньӧти абу окота снимайтчыны! — веськодьпырысь шуис Сева да сьылі вывсьыс топыдджыка зэлӧдіс кашнесӧ.
— Миян став бригада ӧтвылысь! — мӧдіс дорйыны Костя.
— Ми век ӧтлаынӧсь.
Снимайтчыны кӧ — ставнымлы.
— Ставнытӧ снимайта! — шуис фотограф.
— Аппаратыс выдержитас.
Бур сійӧ, мый народыс дружнӧй, сідзкӧ актив...
Том войтыр, матыстчӧй <rus>доска показателей</rus> дінӧ.
Детинкаяс пӧрччӧй шапканытӧ да шыльӧдӧй юрсинытӧ.
Видзӧдӧй сӧмын ёрта-ёрт выланыд, быттьӧкӧ ме ог существуйт...
Челядь став синтырнас видзӧдісны ёрта-ёрт вылас, но зэв бура аддзисны, мый вӧчис быттьӧкӧ существуйттӧм рыжӧй тошка морт: пальто увсьыс сійӧ перйис кучик чехола фотоаппарат, винтитіс штативӧ да веськӧдіс бригада вылӧ, сэсся сійӧ киын тыдовтчис гӧгӧрвотӧмтор — площадкаа металлическӧй трубка.
Рыжӧй тошка кисьтіс площадка вылас ичӧтик банкаысь эзысь порошок да трубкасӧ лэптіс вылӧ юр весьтас.
— Ті, том войтыр, век татшӧм серьёзнӧйӧсь? — юаліс сійӧ.
— Ку-ку!
Асланыс тӧдлытӧг ставныс серӧктісны.
Сэк мыйкӧ трачнитіс, и югнитіс син ёрана югыд би.
— Культурнӧ, культурнӧ! — челядьӧс ошкис фотограф.
— А ӧні шуӧй ним-овнытӧ да висьталӧй, кодлӧн коді фронт вылын.
Ме гижа.
Кор ӧчередь воис Катяӧдз, сійӧ шуис:
— Ме Галкина Екатерина...
Менам папа фронтовик.
— Гижлывлӧ?
— Оз, важӧн оз гиж. —
И бокӧ бергӧдчис.
Фотограф нерешительнӧя шуис:
— Сідзкӧ... сідзкӧ... —
Сійӧ, вермас лоны, кӧсйис юавны: «Сідзкӧ, абу известнӧ, ловъя-ӧ?», но решитіс тадз:
— Ме сӧмын гижа, мый батьыс фронт вылын.
Менам сідзжӧ... пи оз гиж кольӧм вося декабрь тӧлысьсянь.
Сійӧ вӧлі энскӧй особӧй дивизияын.
Ме надейтча, мый ставыс бура помасяс.
И ті, Катя, энӧ расстраивайтчӧй...
Тайӧ суровӧй мортыс ӧні лои прӧстӧ гажтӧм, шогӧ усьӧм олӧма мортӧн.
Зиночка нуӧдіс сійӧс мукӧд бригадаясӧ.
— Миянӧс газетаӧ печатайтасны!
Ой, ме дзик синтӧм кодь пета!
Менӧ некод оз тӧдмав!
А вомӧс восьті: сералі! — мӧдіс сяргыны Леночка.
— Тэ мый, Катерина? — юаліс Костя.
Катя катовтчис, кияснас шеныштчис воздухын, кӧсйис мыджсьыны станокӧ да эз веськав и ньӧжйӧникӧн лэдзчис джоджӧ, быттьӧкӧ бӧрйис места, кытчӧ пуксьыны.
— Но, мый тэ, мый тэ, Катенька! — шуаліс Леночка да уськӧдчис сы дінӧ.
— Бара юрыд бергӧдчис?
— Папа сідзжӧ декабрь тӧлысьсянь оз гиж...
Сійӧ вӧлі... особӧйын... шуис Катя, кунис синъяссӧ да копыртчис дзик джодж бердӧдз.
— Да лэптӧй жӧ сійӧс! — горӧдіс Леночка.
Первойӧн локтіс Сева, но Костя вештіс сійӧс, мӧдіс лэптыны Катяӧс да весиг повзис — сійӧ вӧлі зэв кокни.
— Асьныд мунӧй медпунктӧ, колӧ кӧ тіянлы! — скӧрысь шуис Катя, нетшыштчис Костя киясысь да лэдзчис стеллаж вылӧ.
Сылы сетісны кружкаысь ва юны, Костя босьтіс сойӧдыс, Леночка мӧд сойӧдыс, и найӧ нуӧдісны, стӧчджык лоӧ, нуисны Катяӧс.
На дінӧ ӧтлаасис чуймӧм Нина Павловна,
и Катяӧс вайисны медпунктӧ, кӧні главнӧйнас вӧлі пӧрысь доктор.
Мунігас Катя сознайтчис, мый сійӧ прӧстудитчыліс да удж вылӧ волывліс температураӧн, дзебліс тайӧс бабсьыс и ёртъяссьыс.
И эз кӧсйы мунны врач дінӧ, поліс, мый врач заставитас сійӧс пукавны гортын.
Жугыль сьӧлӧмӧн Костя бӧр локтіс колоннаяс сайӧ.
Бригада друг осиротейтіс, сы вӧсна мый ӧти морт эз ло.
Бригадаын эз ло ӧти морт — ичӧтик, слабиник, лӧз синма нывка, — но бригадаыс быттьӧкӧ лои тысячапӧв слабджык сы дорысь, кутшӧм сійӧ вӧлі, — Костялы тадзи кажитчис.
КУИМ ПЫДДИ ӦТИ
Сійӧ первойсӧ эз гӧгӧрво, мый лоис.
Колоннаяс сайын ӧзйис нин би, и став чернӧвӧй станокъяс, куимнан чернӧвӧй станокыс, уджалісны.
Станок дінсянь станок дінӧ осторожнӧя, кокниа, быттьӧкӧ сунис вывті, ветлӧдліс Сева.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі непривычнӧй гажа, югыд, мича, быттьӧкӧ югдӧдісны ещӧ ӧти югыд лампаӧн.
Сійӧ сувтӧдіс станоксӧ, перйис обдирайтӧм детальсӧ, топӧдіс выль заготовка, лэдзис станоксӧ, мӧд станок дінті прӧйдитігӧн — кӧдзӧдіс резецсӧ, а коймӧд станок вылын пелька вежис заготовкасӧ да водзӧ ветлӧдліс.
Ёна завидь лои Костялы.
Но тайӧ вӧлі не сӧмын завидьтӧм — тайӧ вӧлі сідзжӧ восхищайтчӧм.
«Тэ, вот, мыйкӧ вӧчан», кӧсйис сійӧ шуны ёртыслы, но нинӧм эз шу, сы вӧсна мый аслас киясыс лудісны, окота вӧлі сідз жӧ вӧчны.
Сійӧ думсьыс повторяйтіс Севаӧн вӧчӧм быд воськов, быд движение, и эз дзик пыр казяв Герасим Ивановичӧс...
Колоннаяс костті тыдовтчисны цехса некымын челядь.
Ставныс чӧла видзӧдісны, кыдзи Булкин лючки уджалӧ куим станок вылын.
Медым успокоитны кияссӧ, Костя сувтіс отделочнӧй станок сайӧ, коді сійӧс век кыскывліс ас дінас.
Котӧртіс, гартчис лӧз, пӧсь стружка.
Долыд лои пӧрысь мастерлӧн чужӧмыс, вӧтліс видзӧдысьясӧс: «Уджныд абу — сизимӧн ӧти вылӧ дзорганныд!», пуксис стеллаж вылӧ Костя дінӧ да думыштчис.
Колоннаяс сайын вӧлі сӧмын кык уджалысь, и век жӧ водзӧ муніс олӧм, гажаа зёлькнитлісны отделайтӧм «трубаяс»
Костяӧн лӧсьӧдӧм порядок серти быд токарь, отделочниклы обдирка сетӧм бӧрын, <rus>доска показателей</rus> вылын аслас фамилия уліӧ мелӧн гижліс единица — тадзи нуӧдсис бригада пытшкын ордйысьӧмлы учёт.
Костя босьтіс мел да став единицаяс увдортіыс нуӧдіс кыз визь.
Тайӧ петкӧдліс, мый колоннаяс сайын лоис мыйкӧ зэв важнӧйтор.
Мыйӧн сӧмын кыліс гудок, Герасим Иванович командуйтіс:
— Шабаш!
Станокъяс ланьтісны, и детинкаяс матыстчисны мастер дінӧ.
— Галкина висьмис, — шуис сійӧ.
— Доктор шуӧ, мый ковмас пӧ Галкиналы отпуск сетны, гашкӧ тӧлысь — тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ.
— И сёян, — содтіс Леночка, коді тӧдлытӧг локтіс на дінӧ.
— Детинкаяс, тіянлы Катясянь поклон.
Ме сійӧс нуӧді гортас.
— Сёянсӧ нуам, — кӧсйысис мастер да Костялысь юаліс:
— Сетны ещӧ мортӧс, али справитчанныд?
— Асьныд аддзылінныд, — шуис Сева.
— Справитчам и кыкӧн.
— Тэ эн чеччав! — не сэтшӧм скӧра дугӧдіс сійӧс мастер.
— Думайтан куим станок вылын ӧти час уджалін да и лоин корольӧн!
— Ой, сійӧ куим станок вылын уджаліс? — восторженнӧя шӧпкӧдіс Леночка.
— Да! — аслас думъяслы вочавидзӧмӧн шуис мастер.
— Киясныд тіян вӧліны крук кодьӧсь, а ӧні найӧ лючкиӧсь нин...
Тэ, Малышок, справитчан-ӧ куим станок вылын сідзжӧ уджавны?
— Колӧ чайтны...
— А ме непременнӧ дзугся, — признайтчис Леночка.
— А отделочнӧй станок вылын?
— Справитча, непременнӧ справитча!
Ме ӧтчыд ичӧтика уджалышті нин.
— Герасим Иванович, ремонтнӧй цехын нёль «Буш» сулалӧ, а налы и ӧтикыс тырмас, — немвиччысьтӧг шуис Костя.
— Медым миянлы лишнӧй станокъяссӧ сетасны.
Колоннаяс сайын местаыс эм.
Со видзӧдлӧй!
— Ещӧ мый думыштан! — шензис мастер, но век жӧ Костя бӧрся муніс участок помӧ, видлаліс дзик стена дорысь площадьсӧ да признайтіс:
— Дерт, кык-куим «Буш» сувтӧдны позьӧ, кӧть и дзескыдкодь.
Локтас удж вылӧ Галкина, гашкӧ и сёрнитла Тимошенкокӧд.
— А мыйла виччысьнысӧ? — пельпомъяссӧ топӧдліс Сева.
— Обдиркатӧ вит станок вылын кыкӧн вӧчам.
— А отделканас кыдзи? — горӧдіс мастер.
— Вӧчан кӧ предложение и ӧтвечайт кывъяс вӧснаыд.
Отделочнӧй станокыд ӧні муртса-муртса справляйтчӧ.
Кытчӧ обдирайтӧм заготовкаяссӧ воштыны?
Думайтны колӧ!
Сійӧ муніс мыйкӧ йылысь ёна думайтӧмӧн.
Костя ыстіс Леночкаӧс гортас да лыддис гӧтӧвӧй «трубаяссӧ».
— Сё кызь!
Нормаӧн-джынйӧн...
Вот и уджалім! — шогпырысь шуис сійӧ.
Ӧтвет пыдди Сева топӧдіс заготовкасӧ, лэдзис станоксӧ, локтіс Костя станок дорӧ...
Ставыс вӧлі гӧгӧрвоана.
Костя рад лои, джоджысь кватитіс обдирка да топӧдіс отделочнӧй станок патронын.
— Давай! — горӧдіс Сева.
— Давай! — шыасис Костя.
Цех вӧлі дзик нин тыртӧм, но колоннаяс сайын «Бушъяс» пыр на уджалісны.
Костя перйис первой гӧтӧвӧй «труба», а Сева тшӧктіс сылы:
— Лыддьы!
— Кымынӧдз?
— Сё... квайтымынӧдз!
Тайӧ вӧлі лоӧ — план дінӧ кыксё процент.
«Повзьӧдіс!» думыштіс Костя да горӧдіс сідз, мый цехын юркнитіс йӧла:
— Сё кызь ӧти!
Колоннаяс сайӧ, гынсапӧгъяснас чушкигтыр, котӧрӧн локтіс учётчица, пӧрысиник тётя Паша, аслас сьӧдасьӧм блокнотнас.
— Мый нӧ ті онӧ сдайтчӧй, челядь? — юаліс сійӧ.
— Огӧ сдайтчӧй! — вочавидзис Сева.
— Миян смена эз помась!
Сталин нима фронтӧвӧй бригада эз сдайтчы.
ПРИЗНАЙТЧӦМ
Кор горӧдіс «Сё квайтымын!», Костя выключитіс станоксӧ и котӧртіс сдайтны резецъяс заправкаӧ да договоритчыны электрокар йылысь.
Кор сійӧ бӧр локтіс колоннаяс сайӧ, Сева помалӧма нин вӧлі стружкаяс идравны да, мудзӧм кокъяссӧ проход шӧрӧ нюжӧдӧмӧн, пукаліс стеллаж вылын.
Костя нюммуніс.
Сійӧ пыр жӧ думыштіс, кыдзи аски кутас ойкайтны Леночка, кыдзи радлыны мӧдас Катя, кор кылас, мый, став неудачаяс вылӧ видзӧдтӧг, фронтӧвӧй бригада кутчысис да медводдзаысь сетіс кыксё процент — кык норма, быдса гӧра «трубаяслысь», кодъяс лампа югӧр улын сэтшӧма дзирдалӧны.
— Сӧмын найӧ — актив! — пинь пырыс шуис Сева.
— Сӧмын найӧ новаторъяс, а Севка — Булкин-Прогулкин.
Петкӧдлісны тіянлы жар?
Видлінныд?
Сылӧн кывъясыс шӧйӧвоштісны Костяӧс.
Лои пемыд, кӧдзыд, быттьӧкӧ мырддисны сылысь мыйкӧ зэв ыджыдӧс, югыдӧс, буртор.
Да ӧд и тайӧс шуны — кутшӧм лёк, омӧльӧсь вӧліны тайӧ кывъясыс.
— Сідзкӧ... сідзкӧ, нарошнӧ тэ тадзсӧ вӧчин? — мырдысьӧн шуис сійӧ, кӧсйис тайӧн тӧдчӧдны, мый сылӧн ёртыс кӧсйис сӧмын форситыштны, петкӧдлыны асьсӧ.
— Ме думайті, тэ збыльысь...
а тэ нарошнӧ, нахальнӧя... —
И, кинас ӧвтыштӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис мунны, медым регыдджык син водзысь воши тайӧ неправильнӧй мортыс.
— Кыдзи сійӧ позьӧ нарошнӧ куим станок вылын уджавны? — ышнясьӧмӧн юаліс Сева.
— Мый кӧть...
Тайӧс тэ лёкнад вӧчин, а эн сознательнӧя...
— Сӧмын ті сознательнӧйӧсь?
— Абу нин сэтшӧмӧсь, кыдзи тэ...
Сева ырскӧбтіс-чеччис да чорыда чабыртіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Сӧмын ті сознательнӧйӧсь!
Да?
Сӧмын ті! — Костя вылӧ скӧр синъясӧн видзӧдігтыр вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ, и сылӧн паръясыс мӧдісны тіравны.
— На! На, лыддьы, сознательнӧй! —
Сева кватитіс зепсьыс вушйысьӧм клеёнка бумажниксӧ, сэтысь перйис да Костялы мыччис кутшӧмкӧ бумажка.
Тайӧ вӧлі извещение сы йылысь, мый эвакуированнӧй граждана пӧвстын, кодъясӧс регистрируйтӧма бюроын, София Наумовна Булкина оз лыддьыссьы да мый бюроысь сідзжӧ эз юасьлыны, кӧні олӧ Всеволод Булкин.
Дерт, Костя эз вермы разберитчыны, мыйын делӧыс.
— Тайӧ извещениесӧ талун получиті, — шуис Сева.
— Помнитан, воскресеньеӧ ме кытчӧкӧ ветлі?
Ме сэки ветлі бюроӧ... коді эвакуированнӧйяс йылысь справкаяс чукӧртӧ.
Ме сэні заявление гижи, запрос, кӧні менам мам, София Наумовна Булкина.
— Сылӧн гӧлӧсыс сибдіс.
— Аддзан, мам абу эвакуируйтчӧма.
Сідзкӧ... сійӧс фашистъяс Каменкаын виисны.
— Мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ, и эз вины.
— Да... уна тэ гӧгӧрвоан!
Помнитан, кор ме краснӧй уголокын газетасӧ косялі?
Ме сійӧс эг косяв...
ме сӧмын тор нетшышті...
Лыддьы!
Газета тор вылӧ вӧлі печатайтӧма «Партизанлӧн рассказ», и Костя ставсӧ лыддис.
Ӧти краснӧй партизан вуджӧма фронт да висьталіс, мый немецъяс пӧртісны «пустыня зонаӧ» Каменка, кодӧс найӧ шуисны «первой номера партизанскӧй позйӧн».
Фашистскӧй танкъяс ставсӧ лязӧдісны, фашистскӧй пуляяс виисны ставсӧ, коді эз удит пышйыны, а фашистскӧй би сотіс ставсӧ, мый эз удитны бырӧдны танкъяс.
Вот и быри Каменка — мича сад пиын кар, кӧні войнаӧдз йӧз олісны бура, озыра.
Ӧні Костя ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла Сева тадзи босьтчис уджӧ да пырис бригадаӧ, мыйла сійӧ сэтшӧма вежсис.
Сьӧлӧмыслы лои долыд и жаль, сылы окота лои бӧр босьтны ӧбиднӧй кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ сӧмын на шуис ёртыслы.
— А ме думайті, мый тэ форситыштны сӧмын кӧсйин...
Сева мыйкӧ мӧдіс корсьысьны шкафчикысь да ӧдзӧснас сайӧдчис Костяысь.
— Ме и форситыштны кӧсйи, — быттьӧ дзик спокойнӧя вочавидзис сійӧ, — медым ті гӧгӧрвоинныд...
Ещӧ оз на тыдав, коді сознательнӧйджык. —
Сійӧ чӧв олыштіс да шуис дзик ньӧжйӧ, но сідзи, быттьӧкӧ йирис кӧрт:
— Фашистъяс — гадъяс.
Найӧ кӧсйӧны быдлаын тадз «пустыня зонаяс» вӧчны...
Ме найӧс тіян став дорысь ёнджыка ненавидита!
Ме эськӧ быд фашистӧс вии аслам киӧн...
Ме быдлаын лоа медводзын, и станок сайын, и быдтор вӧча, мый думышта!.. —
Сылӧн гӧлӧсыс ори, сійӧ чӧв олыштіс, клопкис шкаф ӧдзӧссӧ да чеччис, чужӧм вылас вӧліны гӧрд пятнояс.
— Кӧні электрокарыс?
Заготовкаяс колӧ вайны, заправкаысь резецъяс босьтны.
Ӧдйӧджык бергав!
— Тэ мый нёнялан? — меліа нин юаліс Костя, кор найӧ станокъяс дінӧ тэчисны вайӧм заготовкаяс.
— Сахар, небось?
Неуна успокоитчыштӧм бӧрын Сева вомсьыс перйис нянь край тор.
— Эн тӧждысь, сахар мунас кытчӧ колӧ, — вочавидзис сійӧ.
— Медым кула, походӧдз кӧ вӧрзьӧда запасӧс!
И вот, аслас став сознательность вылӧ видзӧдтӧг, Сева век жӧ лӧсьӧдчис зӧлӧтала.
КЫВЛЫТӦМ ЛЕКАРСТВО
Гортӧ мӧдӧдчытӧдз Костя пыраліс лабораторияӧ Нина Павловна дінӧ.
Сійӧ ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, а пызан дорын пукаліс медпунктысь дзик лысӧй доктор да думайтігтыр чуньяснас таркӧдіс креслӧ дорӧ.
Тайӧ мортсӧ заводын уважайтісны, сы вӧсна мый сійӧ век интересуйтчис, коді висьӧ, коді бурдіс, век шмонитіс, мый висьны вреднӧ здоровьеыдлы, да быдӧнӧс гӧститӧдліс витаминнӧй таблеткаясӧн.
— Тэныд мый колӧ? — юаліс сійӧ Костялысь.
— Мыччӧдлы кывтӧ...
Ок, кутшӧм васӧд да гӧрд!
Сулав пач дорас, кытчӧдз оз косьмы, а сэсся сёян тайӧс. —
Костялы кыв вылас сійӧ пуктіс шомаиник таблетка да водзӧ сёрнитіс Нина Павловнакӧд:
— Вот сідз, голубчик, ме и шуа: ставыс тайӧ не сӧмын висьӧмлӧн результат, но и сьӧкыд нервнӧй состояниелӧн...
Колӧ шойччыны, узьны да сёйны — тайӧ главнӧйыс.
Ті шуанныд, мый позьӧ барышнясӧ мӧдӧдны лесничествоӧ сылӧн тётя ордӧ.
Вежон кык мысти колӧ тадз вӧчны, а ӧні — узьӧм, шойччӧм да сёйӧм.
— Узьӧм да шойччӧм — тайӧ тырвыйӧ позяна, — вочавидзис Нина Павловна, — а вот сёйӧмнас...
сійӧ нинӧм оз сёй...
— Шойччыштас неуна — лоас аппетит.
Но сёйӧм йылысь ковмас думыштлыны серьёзнӧя.
Дерт, завод отсалас...
Но мый сійӧ сетас?
Сахар, пызь...
Мирнӧй кадӧ кӧ, эськӧ колӧ вӧлі шоколад, какао, кыдз позьӧ унджык йӧв, вый, кольк...
Вот сэки эськӧ ми барышнятӧ кок йылӧ сувтӧдім недель куимӧн, тӧлысьӧн...
— Шоколад, какао? — серӧктыштіс Нина Павловна.
— Делӧыс абу деньгаын...
Кытысь сійӧс ӧні босьтны?
Магазинъясын, дерт, абу...
Но мыйкӧ колӧ думыштны...
Ме аски кора директорлысь лэдзлыны менӧ лунджын кежлӧ.
Став карсӧ пузувта, а судзӧда.
Ӧнӧдз Костя вӧлі уверен, мый шоколад — сійӧ балуйтчантор, а ӧні гӧгӧрвоис, мый шоколад — лекарство.
Сійӧ син водзӧ сувтісны эзысь бумагаа кыз плиткаяс.
Костяӧс ещӧ ӧти таблеткаӧн наградитӧм бӧрын доктор муніс.
— Мый вӧчны, Малышок? — шуис Нина Павловна.
— Кыдзи регыдджык лечитны Катюшаӧс, миянлысь капризульканымӧс?..
Тӧдан, сійӧ эз босьт кияссӧ, кор ме найӧс шонті.
Ме вылӧ видзӧдӧ сэтшӧм пӧся, нора, кӧсйӧ мыйкӧ шуны, а сьӧлӧмыс век бунтуйтчӧ, век оз сетчы...
Киясыс сэтшӧм вӧсньыдикӧсь, кӧдзыдӧсь, быд лы тыдалӧ.
Мыйӧдз вайӧдіс асьсӧ, йӧюкыд! —
Нина Павловна топӧдіс кӧсичасӧ, думайтыштіс да шуис:
— Ковмас — судзӧда и пӧтка йӧв!
Вася меным оз прӧстит, мыйкӧ кӧ Катякӧд лоас.
Тэ он вермы думыштнысӧ, кыдзи сійӧ нывсӧ радейтіс!..
Нина Павловнаӧс корисны цехӧ видлыны детальяс калитӧм кузя выль способ, а Костя бӧр локтіс колоннаяс сайӧ, кӧні сійӧс виччысис Сева, коді помаліс аскиа лун кежлӧ участоксӧ дасьтӧм.
«МЕ СУДЗӦДА!»
Мӧд луннас Нина Павловна локтіс колоннаяс сайӧ, мудзӧма да челядьлы висьталіс аслас неудача йылысь: сійӧ кытшовтіс став карсӧ и сӧмын прӧста воштіс кадсӧ.
Базар вылын вузалісны шоколад плиткаяс, но сэтшӧм омӧльӧс, мый Нина Павловна эз решитчы ньӧбны.
Воліс облздравотделӧ, воліс горторготделӧ... быдлаӧ воліс.
Йӧз шуӧны: «Война, нинӧм он вӧч».
Кодкӧ шуис, мый шоколад да какао эм госпитальын, но, дерт, сӧвестьыс эз лэдз шыӧдчыны сэтчӧ.
Челядь кывзісны чӧла.
— Кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ? — аслас экспедиция йылысь повесть помалӧм бӧрын юаліс Нина Павловна.
— Век узьӧ и узьӧ, — вочавидзис Леночка.
— Ме сы дінӧ пыри, сійӧ восьтіс ӧти синсӧ, шуис: «А, тайӧ кыз Ойка», и бара унмовсис.
— Медым узьӧ, — ышловзис Нина Павловна.
— Доктор шуӧ, мый лун кык-куим мысти лоас аппетит.
Колӧ лӧсьӧдны колана сёян.
Аски асывсянь бара муна корсьны...
— Эн мун, — шуис Костя.
— Ме муна...
Тэ юав Герасим Ивановичлысь, медым менӧ лэдзас.
— Кытчӧ тэ мунан?
— Шоколад да ещӧ мыйсюрӧ ньӧбны.
— Кытысь тэ судзӧдан, чудак! — серӧктіс Сева.
— <rus>Подумаешь</rus>, чудотворец!
Ӧні нин сійӧ форситӧ...
аддзан, Лена!
— Збыльысь, кытысь тэ судзӧдан? — шензьӧмӧн Костя вылӧ видзӧдігтыр юаліс Нина Павловна.
— Ог гусяв!
— Босьт деньгасӧ, — Нина Павловна мыччис бумажка пачка.
Думайтыштӧм бӧрын Костя пыдӧ дзебис деньгасӧ, коді сылы дзик оз вӧлі ков, да тшӧктіс ёртъясыслы водзӧ уджавны.
— Аски, Севолод да Ленушка, ті кыкӧн колянныд, — шуис сійӧ.
— Долженӧсь справитчыны.
— Эн пов, справитчам...
Но разрешитӧй век жӧ тӧдмавны, командир ёрт, кытчӧ ті кӧсъянныд мунны? — юаліс Сева.
— Секрет, — вочавидзис Костя.
— И оз ков! — ӧбӧдитчис Леночка.
— Эн юась сэсся сылысь нинӧм, Сева!
Миян сідзжӧ лоас секрет.
Ме тэныд ӧтнадлы висьтала.
Зэв ыджыд, важнӧй секрет...
Тадз найӧ и колины асланыс секретъясӧн.
Нина Павловна здук кежлӧ воліс колоннаяс сайӧ, шуис, мый Герасим Иванович разрешитіс Костялы ветлыны карӧ, сы вӧсна мый, кыдзи заявитіс старик, бригадир, дерт, должен тӧждысьны аслас бригадаса членъяс вӧсна.
Мӧд глава
ЗӦЛӦТИНКА
Асывнас, мыйӧн сӧмын Сева муніс удж вылӧ, Костя шуис Антонина Антоновналы:
— Тэ, Антоновна, меным лӧсьӧд мыйсюрӧ.
Рюкзак вай, банка...
Ичӧтик мешӧк ещӧ...
Да эн шумит, Катеринасӧ эн садьмӧд.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм серьёзнӧя, мый Антонина Антоновна, коді зэв ёна уважайтіс ассьыс квартирантсӧ, тэрмасис лӧсьӧдны сылы став коланасӧ.
— Кытчӧ тэ?
Кажитчӧ, прӧдуктаяссӧ ме ставсӧ нин ньӧби тӧлысь кежлӧ, — юаліс сійӧ, кор ставсӧ лои лӧсьӧдӧма.
— Бӧр локта — висьтала, — кӧсйысис Костя.
Медбӧръя остановкаын сійӧ пуксис тыртӧм трамвайӧ да приключениеястӧг муніс Ленинскӧй площадьӧдз, кысянь коли путешествие цельӧдз кык воськов.
Турунвиж вывескаа магазин сӧмын на воссис.
Ыджыд тушаа старука сдавайтіс чепӧль мында рассыпчатӧй зӧлӧта — сӧмын некымын пемыдвиж зӧлӧта чир.
Стекляннӧй будкаын пукалысь томиник приёмщица вески чашка вылӧ чӧвтіс ичӧтик-ичӧтик разновеска-листъяс.
— Кык чистӧй грамм, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
— Но и сійӧ бур, — сӧгласитчис старука да синбӧжнас видзӧдліс Костя вылӧ, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧ кватитас тайӧ шудтӧм зарни чиръяссӧ.
— Тэныд мый, детинка? — юаліс приёмщица.
— Завмагӧс колӧ корны.
Сійӧ тӧдіс ассьыс правояссӧ, тӧдіс, мый зӧлӧта сдайтысь — важнӧй морт.
Некод эз лысьт юасьны, коді сійӧ, кысянь локтіс, кытысь перйис металлсӧ, и ставӧн долженӧсь сійӧс уважайтны.
Приёмщица гӧгӧрвоис, мый посетительлӧн эм основание сёрнитны независимӧй тонӧн.
— Осип Пантелеевич, тіянӧс юасьӧны! — чукӧстіс сійӧ.
Будкаын тыдовтчис ён морт, видзӧдліс Костя вылӧ, но быттьӧкӧ некодӧс эз аддзы.
— Коді именнӧ?
— Ме юася, — ӧбӧдитчис Костя.
— Шоколад эм?
— Тэныд кымын пуд? — посетительӧс кыськӧ пӧтӧлӧк улысь корсигтыр смекайтчӧмӧн юаліс завмаг.
— Кык килограмм босьта, — вочавидзис Костя.
— Какао ещӧ колӧ.
Сійӧ кодӧс тай юӧны...
Мӧс вый...
Крупчатка пызь...
— Какао абу...
старательяслы ковтӧм тӧвар.
Да и шоколадсӧ сӧмын витрина вылӧ видзам.
— Кыдзи сійӧ ковтӧм?
«Золотопродснабӧ» норасьны кута!
— Да тэ мый вайин, мый сідз командуйтан! — ӧні требовательнӧй ньӧбасьысь вылӧ бура видзӧдӧмӧн нин пузис завмаг.
— Мый меным сёрнитны! — дзикӧдз скӧрмис Костя.
— Яснӧ, эг куш киӧн ме лок. —
И вескидорса мраморнӧй пӧв вылӧ сійӧ пуктіс «<rus>свин-голова</rus>сӧ».
Тайӧ дзик пыр вежис завмаглысь поведениесӧ.
— Да-а! — самородоксӧ видлалігтыр нюжӧдіс сійӧ.
— Тайӧ да!
А кутшӧма дзирдалӧ!..
Червоннӧй зӧлӧта. —
Сійӧ серӧктіс:
— Но, дзик ӧд порсь юр, весиг пельяс эмӧсь, —
и босьтіс кислота тыра пузырёк.
— Энлы, ог сдайт, какаоныд кӧ абу, — дугӧдіс сійӧс Костя.
— Часджын мысти центральнӧй базаысь вая.
Тані матын.
— Сідзкӧ... — Костя чорыда шуис: — сідзкӧ примит.
Завмаг войтыштӧдіс самородок вылӧ кислота, убедитчис, мый тайӧ збыль чистӧй зӧлӧта, и чӧвтіс вески вылӧ.
<rus>«Свин-голова»</rus> зутшнитіс лы чашечкаӧ, и Костялы сьӧлӧмас мыйкӧ сідзжӧ зутшнитіс:
сійӧ радейтіс тешкодь зӧлӧтинкасӧ, сійӧ мечтайтіс тайӧс пӧртны костюмӧ, ручнӧй часіӧ, велосипедӧ...
Но сійӧ решитіс вӧчны сійӧс, мый вӧчис, и помӧдз вайӧдіс сійӧс, мый решитіс.
— Нелямын куим! — гажаа шуис приёмщица.
— Батюшки, везитӧ жӧ бур йӧзыдлы! — акнитіс старушка.
— Гиж <ns>боны</ns>, — завмаглы разрешитіс Костя.
— Да какаоысла ысты.
Какаотӧг ог мун.
Бур сдатчик — ыджыд морт, кӧть весиг сылӧн тушаыс ньӧти абу ыджыд; бур сдатчиклы почёт да уважение.
Костя сетіс старшӧй продавецлы рюкзаксӧ, банкаяссӧ, мешӧксӧ да пуксис ӧшинь дорӧ эскӧмӧн, мый продавецъяс ставсӧ вӧчасны бура.
Магазинын вель унаӧн нин вӧліны ньӧбасьысьяс, а Костя век вӧлі главнӧйӧн — старательяс любопытнӧя видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Коді сійӧ, кытысь?
Кытысь лэптіс татшӧм завиднӧй зӧлӧта торсӧ?
Мыйла ньӧбалӧ сійӧс, мый мукӧдъяс оз ньӧбавны?
Но старательскӧй закон стрӧг — оз позь юасьны тӧдтӧм мортлысь, кӧні сійӧ старайтчис, кытысь лэптіс металлсӧ, а торъя нин оз позь юасьны сэтшӧм серьёзнӧй мортлысь, кыдзи тайӧ зумыштчӧм детинкаыс.
— Сдатчик ёрт, заказыд гӧтов!
Какаоыс сэні жӧ, ю на здоровье! —
И прилавок вылӧ завмаг пуктіс дзик тырыс сӧвтӧм рюкзак.
— Вот <ns>боны</ns>, вот расчётсӧ бумажка вылӧ гижӧма.
Кӧть дӧверяйт, кӧть прӧверяйт, стӧч, кыдзи аптекаын...
— Мый сэні прӧверяйтнысӧ, — шуис Костя, — гортын видзӧдла...
— Но, водзӧ миянӧ ваявны да миянысь помтӧг новлыны! — шмонитіс завмаг.
Киссьӧм тулупа да зӧлӧта пиньяса старик зутшнитыштіс кокнас.
— Бур детинкаыс, правильнӧй! — горӧдіс сійӧ.
— Кӧсъян, пи пыдди пыр жӧ босьта?
Сӧмын тэ менӧ верд, мый кора,
пасьтӧд, мый меным ас серти.
Ставӧн серӧктісны, сераліс весиг старукаыс, коді сдайтіс кык грамм металл.
Сдатчикъяс решитісны, мый старик кужӧ бӧрйыны пиянӧс, и отсалісны Костялы лӧсьӧдны рюкзаксӧ пельпом вылас.
Шонді ёна нин шонтіс, да тротуаръяс вылын лои ва.
Костя гортысь гынсапӧгӧн петіс да ӧні восьлаліс туй вывтіыс.
Сійӧ думайтіс ассьыс думъяс, и сьӧкыд вӧлі эськӧ висьтавны, мый йылысь сійӧ думайтіс.
Вӧлі сӧмын гӧгӧрвоана, мый вӧчӧмтор йывсьыс сійӧ эз жалит.
Сійӧ прӧщайтчис аслас дзик ӧти озырлуныскӧд, и сӧмын здук кежлӧ топавлі сылӧн сьӧлӧмыс, сы пыдди ӧні сьӧлӧмыс лои воддза дорысь паськыдджык, — сэні вӧлі ставыс спокойнӧ да долыд.
Мый вылӧ сійӧ вежис зӧлӧтинкасӧ?
Гашкӧ, кодкӧ шуис эськӧ: нинӧм вылӧ!
Но тайӧ йӧй неправильнӧй кылыс эськӧ Костялысь петкӧдіс сӧмын серамсӧ.
Тайӧ «нинӧмас» вӧлі и Катюшалӧн здоровьеыс, и колоннаяс сайын полнӧй олӧм, и, вермас лоны, содтӧд «Бушъяс», и фронтӧвӧй бригадалӧн славаыс, и...
Самородоккӧд прӧщайтчӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ лои воддза дорысь озырджык, тӧдчымӧн озырджык.
Веськыда вӧлӧм шуӧ Миша Полянчук, мый свет вылын эмӧсь зӧлӧта дорысь донаджыкторъяс.
Аслас ёрт ради, аслас бригада ради Костя прӧщайтчис зӧлӧтинка-самородинкакӧд да сы пыдди получитіс ещӧ ӧти зӧлӧтӧй минута — гашкӧ, медся бурсӧ да долыдсӧ.
ПОПЕРЕЧНӦЙ ДУША
Антонина Антоновна чорыда эскис, мый Малышок омӧльтор вӧчны оз вермы, и век жӧ повзис, кор кухня пызан вылӧ рюкзаксьыс Костя ректіс вый, кык пачка пилёнӧй сахар, пызь да какао тыра мешочекъяс, торйӧн гартлӧм шоколад плиткаяс.
Синъясыс да вомыс сылӧн лоины дзик гӧгрӧсӧсь.
Чунь помнас да кыв вылын сійӧ видліс пызьсӧ да убедитчис, мый тайӧ абу вӧт да мый бурджык пызь он аддзы.
— Завод сетіс, али мый, Костенька? — меліа юаліс сійӧ.
— Завод, — сӧгласитчис Костя.
— Какаосӧ, шуӧны, йӧлӧн пуны колӧ. —
Старукалысь беспокоитчӧмсӧ гӧгӧрвоӧмӧн Костя шпыньмуніс:
— Нинӧм...
Босьтӧма — абу гусялӧма.
Шуан, мый завод стахановкалы сетіс.
— Бабушка, коді миянын?
Тайӧ Малышок, да?..
Малышок, лок татчӧ.
Ме садьми кин, — ӧдзӧс сайын кыліс гӧлӧс.
Катя, эшкынӧн дзик щӧкаӧдз шебрасьӧмӧн, куйліс диван вылын да Костя вылӧ видзӧдіс сэтшӧм нюм пыр, быттьӧкӧ ёна мыжмӧма.
— Вот кыдзи ме дзик пыр висьми, — шуис сійӧ.
— Тӧдан, сідзсӧ дзик некыт оз вись, сӧмын юр век ӧтарӧ бергӧдчӧ да узьны окота.
А пельясӧй — быттьӧкӧ абу менам.
Омӧля кылӧны.
Век кутшӧмкӧ шум, шум... кыдзи радио... —
Сійӧ друг ставсӧ гӧгӧрвоис да кутіс беспокоитчыны:
— А тэ мыйла гортын?
Мыйла тэ заводсьыс мунін?
— Герасим Иванович разрешитіс...
Ме должен бригадникъяс йылысь думайтны.
— А ме ногӧн, ставыс тайӧ лишнӧй, — шуис Катя да тэрыба кыпӧдчис гырддза вылас. — Мун заводӧ!
Навернӧ, став станокъясыс сулалӧны...
Медым успокоитны Катяӧс, Костя шуис, мый колоннаяс сайын уджыс оз сулав: Сева велаліс уджавны куим станок вылын.
Костя думайтіс, мый Катя радлыны мӧдас, но сійӧ бергӧдчис стенлань чужӧмӧн да лӧгпырысь шуаліс:
— Но, дерт жӧ, ме сідзи и тӧді!
Ті зэв бура метӧг верманныд уджавны!
Ті дзоньвидзаӧсь, а ме висьысь, ме вӧсна сӧмын тӧждысьны лоӧ.
Кӧть ӧні жӧ позьӧ кувны...
А сӧмын ме первой думышті уджавны кык станок вылын.
Да, первой, первой!
Ме ӧмӧй мыжа, мый ме висьми? —
Сійӧ бӧрддзис.
— Кӧть, дерт, мыжа, сы вӧсна мый... —
И, ӧти здук чӧв олӧм бӧрын, ньӧжйӧ да чорыда прикажитіс:
— Мун заводӧ да висьтав Ниналы... мыйла сійӧ оз волы?
Дыр-ӧ ещӧ меным тадзи век ӧткӧн думайтны да думайтны?
Ме водзӧ ог кӧсйы тадз... ог вермы...
Кылан!
— Муна! — тэрыба чеччис Костя, пыр жӧ дась тӧвзьыны заводӧ.
— Сулавлы, — Костяӧс сувтӧдіс Катя.
— Тэ нин рад пышйыны...
Тэныд ӧмӧй интереснӧ мекӧд пукавны!
Но и котӧрт, пӧжалуйста, ёна тэ меным колан!..
Налӧн беседаыс кыссис регыд, а чудеса век жӧ удитіс лоны.
Паськыда воссис ӧдзӧс, киын подносӧн пырис Антонина Антоновна.
— Но, внученька, кӧсъян он кӧсйы, а сёйышт, — нюркйӧдліс-шуаліс сійӧ:
— И тэ, Костенька, завтракайтышт.
Коркӧ и Антонина Антоновна удитӧма нин какао пуны, лепёшки пӧжавны.
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн Катя дзик Леночка моз ойкнитіс:
— Ой, кутшӧм еджыдӧсь лепёшкиясыс!
А тайӧ какао кӧр кылӧ... —
Аддзис шоколад плитка да серӧктіс:
— Бабушка, тайӧ шоколад! —
Кватитіс плитка, курччис да, синсӧ читкыртӧмӧн, шуис:
— Дзик сэтшӧм, кутшӧмӧс папа ньӧблывліс. —
Сійӧ, синсӧ куньӧмӧн да шпыньялігтыр, някляліс шоколадсӧ, но первой дугдіс шпыньявны, сэсся дугдіс няклявны, ньӧжйӧ восьтіс синъяссӧ да юаліс:
— Бабушка, кытысь тэ босьтін?
— Да вот Костенька вайис...
Завод ыстӧма...
Лӧз синъясыс веськалісны Костя вылӧ да сотісны сійӧс дзикӧдз.
— Сійӧ ылӧдчӧ! — шуис Катя.
— Татшӧм паёкъяс оз овлыны...
Малышок, кытысь тайӧ?
— Тэныд делӧ? — шуис Костя да эз тӧд, мый сэсся вӧчны.
— Делӧ, делӧ! — шуаліс Катя.
— Тайӧ сійӧ ыстіс?
Тайӧ Нина, да?
Бара ассьыс мелілунсӧ петкӧдліс!
Ме пыр и гӧгӧрвои! —
Сійӧ водіс, юр вывтіыс шебрасис да нораника шуис:
— Со и ставыс!
Сійӧ нинӧм, но решительнӧ нинӧм оз гӧгӧрво, тэнад Нина Павловнаыд...
Эн лысьт сійӧс корны, кылан?
Сійӧ думайтас... мый ме сійӧс шоколад вӧснаыс кора!
Ёна колӧ!
А ме сӧмын сылы верма висьтавны папа йылысь, сэсся некодлы, а то папа ӧбӧдитчас... ловъя кӧ сійӧ.
Ӧні ме сылы нинӧм ог вермы висьтавны...
Ӧні ставыс помасис, дзикӧдз помасис!
— И шога-шога бӧрддзис.
— Поперечнӧй душа тэ! — жальпырысь шуис Антонина Антоновна.
— Йӧзыс тэныд бур вылӧ, а тэ век ыръянитан, век тэныд неладнӧ...
Тэнад нинӧм нин эз коль гӧлӧс да юрси кындзиыд, а тэ век чушъялан, век чушъялан...
Сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын Катя, чужӧмсӧ подушкаӧ дзебӧмӧн, шуаліс:
— Медым!
Меным некод оз ков!
Ковмис веськыда ставсӧ висьтавны.
— Абу заводысь тайӧ, — шуис Костя, — и абу Нина Павловнасянь.
Ме ньӧби.
— Вот ме ӧні пыр жӧ и верита, — веськодьпырысь, мудза шыасис Катя.
— Озыр морт аддзысис!
Мун ӧні жӧ, яндысьтӧм пӧръяшка!
Он нин весиг тӧд, кыдзи лӧсьӧдлынысӧ...
— Збыль шуа!
Да тэ видзӧд татчӧ! — тшӧктіс Костя.
— Ме червоннӧй самородок сдайті...
Катя эскытӧг кывзіс тайӧс, сэсся синпӧвнас видзӧдліс одеялӧ увсянь, а Костя перйис <ns>боны</ns> да мӧдіс объясняйтны: тайӧ, шуӧ, боны, кодъяс сетсьӧны металл сдайтысьлы, а тайӧ расчёт — сэтчӧ гижӧма, кымын грамм самородокыс, кымын шайт зӧлӧтаӧн сы вылӧ начислитӧма, кутшӧм прӧдуктаяс сетӧма, да, сідзкӧ, ставыс стӧч-правильнӧ и сійӧ ньӧти оз ылӧдлы.
— Коркӧ ме ылӧдчылі?
Висьтав: ылӧдчылі?
— А кытысь тэныд самородокыс? — век на эскытӧг юасис Катя.
— Тэ жӧ дзик на... ичӧт.
Быттьӧкӧ металлыд видзӧдӧ, коді мыськалӧ — ыджыд али ичӧт!
Кор нин война вӧлі да Митрий муніс фронт вылӧ, румянцевскӧй челядькӧд Костя мыськасис Крут гӧра горулын выработаннӧй приискын.
Мыськасисны, мыськасисны да нинӧм эз аддзыны.
Челядь шуисны: «Эновтам, тані дзик нинӧмыс абу, прӧста старайтчам!» и котӧртісны ичӧтик тыын купайтчыны, а Костя аслыс шуис: «Ладнӧ, коді медбӧръя сулалӧ, сылы удача», и, кыдз быттьӧ нарошнӧ, кӧшын мыйкӧ зутшмуні, эз из моз, а сьӧкыда.
Сійӧ мыськаліс сёйсӧ, и шонді водзын мичаа дзирдыштіс самородокыс, дзик порсь юр модаа.
Аддзӧмтор йывсьыс сійӧ некодлы эз висьтав, медым шумсьыс эз повзьы мӧд удача, видзис самородоксӧ.
И вот воис час, кор нечаяннӧй зӧлӧтинкаыс пригӧдитчис.
— Мыйла нӧ тэ меным эн петкӧдлы самородоксӧ?
У, кутшӧм тэ! — упрекнитіс сійӧс Катя, кыдзкӧ нечаяннӧ мыччис кисӧ, босьтіс заводитӧм шоколад плиткасӧ да кутіс гӧститӧдны Костяӧс: — Ю, пӧжалуйста, какаосӧ да сёй лепёшкисӧ.
Ме ог кӧсйы...
Ме сӧмын ичӧтика шоколадсӧ...
Тӧдан, кор ме сійӧс сёя, менам бара пель сайӧд топавлӧ.
Сэтшӧма гилялӧ, дзик войнаӧдзса моз... —
Сійӧ тӧкӧтьӧ падмыштіс, чӧв олыштіс да ньӧжйӧ содтіс:
— Тэ вывті бур, аттьӧ тэныд...
Бӧръя кывъяссӧ кывтӧм улӧ лэччысьӧмӧн Костя шуис, мый сылы некор дырсӧ пукавны: сылӧн эм ещӧ юрвывтыр удж, и Катя сійӧс эз кут.
200 % ВЫЛӦ ВАХТА
Сійӧ котӧрӧн локтіс цехӧ и пыр жӧ успокоитчис.
Станокъяс бергалісны.
Станокъясысь ӧти вылын Сева топӧдіс выль заготовка.
Леночка котӧртіс, пуктіс выль заготовка, кватитіс обдирка, югнитіс ӧчкинас, бӧр муніс отделочнӧй станок дорӧ, босьтіс гӧтӧвӧй «трубасӧ», бара лэдзис станоксӧ...
Сійӧ эз ойкайт, эз повзьыв, уджаліс пелька, ӧдйӧ да вӧлі серьёзнӧй, гӧрдӧдӧма.
«Бура справляйтчӧ!» думыштіс Костя.
Сійӧ лыддис гӧтӧвӧй «трубаяссӧ» да обдиркаяслысь заделсӧ, прӧверитіс, заправитӧмаӧсь-ӧ запаснӧй резецъясыс, убедитчис, мый ставыс лючки-ладнӧ, да... чувствуйтіс асьсӧ лёка, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис кытчӧкӧ мунны, но тыдовтчис, мый сійӧс дзик оз виччысьны.
— Кутшӧм настроениеыд, безработнӧй командир? — пырмунігмоз юаліс Сева, коді, кажитчӧ, быттьӧкӧ сӧмын ӧні казяліс Костяӧс.
— Уна-ӧ шоколадсӧ судзӧдін?
— Уна-ӧ колӧ, сы мында судзӧді...
Думайтан, сменаджын куим станок вылын уджалін, да и король?
— Век тадз вермам, — эскӧдіс сійӧс Сева.
— Отсӧг ог корӧй.
— Сева! — басӧн шуис Леночка.
— Мый кӧсъянныд шуны? — шуткаӧн веськӧдчис Сева.
— Бара нин форситан? — стрӧга янӧдіс Леночка.
— Коді меным кӧсйысьліс?
Тэ ньӧти абу скромнӧй, тэ... век на абу комсомолец кодь.
— Ладнӧ! — серӧктіс Сева.
— Ме шутиті...
Дерт, Малышок, сьӧкыдкодь вӧлі.
Менам дӧрӧмӧй ва, со видлы.
— Ӧбед бӧрын включитча! — шуис Костя.
— Оз ков, Малышок! — кевмысис Леночка, нуӧдіс сійӧс бокӧ да шӧпкӧдіс:
— Талун медым ми кыкӧн...
Ми Севакӧд кыксё процент вӧсна вахта нуам...
менӧ талун... комсомолӧ примитӧны, а сэсся, гашкӧ, Севаӧс сідзжӧ примитасны.
Ме сэтшӧма волнуйтча... —
Сійӧ ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс да шуис:
— Меным окота вӧчны сідзи, кыдзи фронт вылын, медым петкӧдлыны, кыдзи ме...
Но да, меным окота лоны настоящӧй боевӧй комсомолкаӧн! —
Сійӧ шӧйӧвошис, зумыштчис да признайтчис:
— Тэ думайтан, меным абу яндзим?
Катя ёна слабджык, а сійӧ самоотверженнӧя уджаліс.
Цехын став нывъяс — орлицаяс, а ме прӧста... кыз Ойка.
Ме кӧсъя докажитны... гӧгӧрвоан, кӧсъя докажитны, мый ме фронтлы вӧча ставсӧ, кыдзи клянитчи...
А то ме думайта, мый ме... абу достойнӧй комсомолӧ да менӧ сідз прӧста примитӧны...
Воис Леночка олӧмын ыджыд минута, и Костя чувствуйтіс, мый должен сійӧс успокоитны, ыштӧдны.
— Лёка тэ думайтан! — шуис сійӧ.
— Тэ сознательнӧй да фронтлы пӧлезнӧй.
Тэ мукӧдъяс дорысь абу омӧльджык орлица.
Тэнӧ комсомолӧ правильнӧ примитӧны...
— Ой, тэ неправда висьталан! — радліс Леночка.
Тыдалӧ, Сева кӧсйис веськӧдны ассьыс неважӧнся шуткасӧ.
— Тэ, Малышок, век жӧ думайтан выль «Бушъяс» йывсьыс? — юаліс сійӧ.
— Дерт, думайта.
— А тӧдан, мый вӧлӧма индюккӧд?
Сійӧ сӧмын думайтіс да нинӧм эз вӧч.
Сідзи и куліс...
— Сева! — стрӧга шуис Леночка.
— Ме нинӧм... — вочавидзис Сева.
— Вот заводитіс менӧ муштруйтны! — и мигнитіс Костялы.
Колӧ вӧлі настоящӧя думайтны ремонтнӧй цехса содтӧд «Бушъяс» йылысь, колӧ вӧлі думайтны колоннаяс сайын станочнӧй участок паськӧдӧм йылысь, но пыр на вӧлі некор тайӧн занимайтчынысӧ.
Вӧлі дзик неотложнӧй удж.
Коймӧд глава
ВАСИЛИЙЛӦН ЗАПИСКА
Нина Павловна эбӧстӧг лэдзчысис Галкинъяс керка воротадорса скамья вылӧ да кунис синъяссӧ.
— Ме неуна пукалышта, — шуис сійӧ Костялы.
— Ӧні ставыс кажитчӧ сэтшӧм сьӧкыдӧн...
Мый сылы шуны?
Мый меным шуас Катя?..
— Тэ эн пукав, — вочавидзис Костя; сійӧ поліс, мый ӧні кӧ нинӧм оз артмы, то оз нин артмы некор.
Сӧмын ӧні сійӧ бура аддзис, кутшӧма вежсис Ника Павловна сійӧ кымынкӧ тӧлысь чӧжнас, кор найӧ лоины тӧдсаӧсь.
Сьӧд вуджӧр куйліс плеш да банбокъяс вылас, синъясыс вӧйӧмаӧсь, а паръясыс лоины пемыдӧсь, вом пельӧсъясас артмӧмаӧсь чукыръяс; сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ чужӧм вылас, коді вежсис шоглунысла.
— Катеринаыс виччысьӧ, — тӧдвылӧ уськӧдіс Костя, медым торкны сылысь сьӧкыд думъяссӧ.
Нина Павловна дрӧгнитіс, чеччис, да пырис керкаӧ; вашкӧдӧмӧн здоровайтчис Антонина Антоновнакӧд, юаліс, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ Катя, кутчысис ӧдзӧс вугйӧ да бергӧдчис Костялань.
Ӧні сылӧн чужӧмыс вӧлі блед, синъясыс югъялісны.
Гашкӧ, сійӧ виччысис отсӧг.
— Бабушка, уна-ӧ кадыс?
Пемдӧ нин, а некод абу, — гостинӧйысь кыліс слабиник гӧлӧс.
Нина Павловна веськӧдчыштіс да воськовтіс порог вомӧн.
— Катя, тайӧ ме, — спокойнӧя шуис сійӧ.
— Кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан, бур ныв?
Костя тшӧтш пырис гостинӧйӧ, медым, ковмас кӧ, лоны Нина Павловна дінын.
Заводитчис чӧв олан кузь минута.
Сійӧ помасис сэк, кор Катя шуис:
— Тайӧ тэ, Нина?
Лок татчӧ!
Пемыдас Костя эз аддзы диванчик вылын пукалысь Катялысь чужӧмсӧ да чужӧмсӧ Нина Павловналысь, коді пуксис Катя дінӧ улӧс вылӧ.
Ӧні Катя должен вӧлі вочавидзны Нина Павловналы, кыдзи асьсӧ чувствуйтӧ, но сійӧ чӧв оліс, и Нина Павловна, сідзжӧ нинӧм эз юась.
Рӧмыдас чӧв олісны кык вуджӧр.
Костя сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, кыдз быттьӧ ӧдзӧс курич, код дінӧ вӧлі лэдзчысьӧма.
Друг Нина Павловна тэрыба вуджис диван вылӧ, кутіс Катяӧс, топӧдіс ас дінас да мӧдіс окавны кияссӧ, кодъясӧн Катя вевттьӧма вӧлі чужӧмсӧ.
— Нывкаӧй менам... — пыдісянь шуаліс Нина Павловна.
— Нэриникӧй менам, ичӧтикӧй...
Чуньясыд ваӧсь...
Шытӧг бӧрдан?...
Тэ шытӧг, ставсӧ шытӧг... —
И окаліс, окаліс сійӧс.
Гостинӧйысь Костя муніс боковушкаӧ.
Артмис сійӧ, мый Костя кӧсйис, мый йылысь унаысь думайтліс.
Но Костя некор эз думайтлы, мый лоас сы бӧрын, кор миритчасны Нина Павловна да Катя, а тайӧ и вӧлі медся сьӧкыдторйыс.
Сылы вӧлі долыд и сэтшӧм шог, мый сійӧ муртса эз гораа бӧрддзы.
Сэсся эбӧсыс пыр жӧ воши, сылы бара лои сэтшӧм сьӧкыд, кутшӧм лолі нин талун колоннаяс сайын, кор чувствуйтіс асьсӧ лишнӧйӧн, и бара Костя вӧлі ӧтнас, а чӧвлуныс гӧгӧр кытшаліс сійӧс да личкис сьӧлӧмсӧ.
Дзуркнитіс, воссис ӧдзӧс, пырис Нина Павловна да ӧдзӧсыс осторожнӧя бӧр пӧдласис.
— Малышок, тэ тані? — юаліс сійӧ, пуксис топчан вылӧ, чӧв олыштіс да муртса кывмӧн, быттьӧкӧ спокойнӧя шуис: — Василий пӧгибнитіс!
Малышок эз гӧгӧрво.
Нина Павловна ытшкыштӧм турун моз уси чужӧмнас топчан вылӧ, кияснас сывйыштіс юрсӧ да сыркъялӧмӧн мӧдіс бӧрдны.
Костя пукаліс, думъясыс дзикӧдз дзугсисны.
Нина Павловна друг ланьтіс, быттьӧкӧ лолыс петіс шогӧн тырӧм сійӧ телӧысь.
— Тайӧ неправда...
Неправда тэ висьталан, — муртса шуис Костя.
— Ог... кажитчӧ; правда... — кыдзкӧ мудзпырысь, коса вочавидзис Нина Павловна.
— Ме век надейтчи, век виччыси...
А Катя, вӧлӧмкӧ, получитӧма тайӧ запискасӧ...
Василийлӧн фронтӧвӧй другыс Катялы ыстӧма записка, кодӧс батьыс гижӧма медбӧръя минутаӧ, кор старшӧй лейтенант Галкин мунӧма аслас группакӧд писькӧдчыны вражескӧй окружениеысь.
Сылӧн группаыс кучкӧма войвылӧ, панӧма чорыд бой, сійӧн ылӧдӧма фашистъясӧс, а сэки Уральскӧй дивизия ставнас кучкӧма мӧдар бокас да петӧма окружениеысь.
Нина Павловналы да Костялы сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны тайӧ военнӧй, дженьыдика гижӧм делӧсӧ, но, тыдалӧ, Галкин тӧдіс, мый сійӧ мунӧ смерть вылӧ.
Боковушкаын дзик нин пемыд вӧлі, и Нина Павловна сідзи, <rus>напамять</rus> лыддис запискасӧ, коді помасьӧ вӧлі завещание моз: «Помнит менӧ, быдмы честнӧй, сӧветскӧй мортӧн, радейт Нинаӧс, менам нылукӧй, да эн вошты надея».
— А меным нинӧм абу гижӧма, кӧританаа да норасьӧмӧн шуис Нина Павловна.
— Дерт... гашкӧ, быд минута вӧлі дона...
Мӧдног сійӧ, дерт, гижис эськӧ... —
Сійӧ пыдісянь ышловзис да тӧждысьӧмпырысь содтіс:
— Навернӧ, чужӧм вылын ёна тӧдчӧ бӧрдӧмыс.
Бур ещӧ, мый электричествоыс оз ӧзйы, Катя оз аддзы...
Сійӧ сэні бӧрдӧ, а ме тані... пукала!
Пыр, Костя, гостинӧяс, а то меным сыкӧд сэтшӧм сьӧкыд... —
Сійӧ вашкӧдӧмӧн помаліс:
— Ӧд меным колӧ, колӧ надейтчыны, а ме, кажитчӧ, ог вермы...
Дзик пыр ставыс тадзи артмис...
Кӧн Василий?
Мый сыкӧд?
Петіс кӧ дивизияыс окружениесьыс, то, гашкӧ, и сылӧн отрядыс петіс?
Сы бӧрысь пӧдласис ӧдзӧс.
НАДЕЯЛӦН ГӦЛӦС
Кор Костя бӧр локтіс гостинӧйӧ, сійӧ кыліс Ника Павловналысь оживлённӧй гӧлӧс да муртса аддзис, мый Нина Павловна да Катя кутчысьӧмӧн пукалӧны диван вылын.
— Кутшӧм на тэ йӧйиник, кутшӧм на тэ кага кодь, Катя! — шуаліс Нина Павловна.
— Мыйла тэ сэтшӧма полан?
Неужели тэ он помнит, кутшӧм папаыд?
Тэ ӧд помнитан?
Тэнад эмӧсь сылӧн портретъясыс...
— Ме... ме найӧс важӧн дзеби, — признайтчис Катя.
— Ме полі на вылӧ видзӧдны.
Но всё равно, ме помнита...
Бура помнита!
— Ыджыд тушаа, да?
Паськыд пельпомъяса, — подскажитіс сылы Нина Павловна.
— Чужӧмыс векни, вӧсньыдик, вежӧра, плешкыс паськыд, а синъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь тэнад.
— Абу, сылӧн лӧзджыкӧсь, — шуис Катя.
— Но, гашкӧ тӧкӧтьӧ лӧзджыкӧсь, но всё равно лӧзӧсь-лӧзӧсь...
А кутшӧмӧн тэ сійӧс помнитан: зумышӧн, скӧрӧн?
— Ог, мый тэ! — возразитіс Катя.
— Сійӧ век вӧлі сэтшӧм мелі, гажа...
«Митрийӧс <ns>маньсияс</ns> Гажа Митрийӧн шулісны», думыштіс Костя, коді пукаліс ош ку вылын.
— А помнитан, кутшӧм вына сійӧ вӧлі?
— Сыысь вынаджыкыс некод эз вӧв! — гордитчӧмӧн шуис Катя.
— Сійӧ ош вылӧ ветліс пӧшти куш киӧн, пурт кежысь...
А кыдзи сійӧ котравліс лыжиӧн, кыдзи вӧлі вартчӧ!..
Помнитан, сійӧ тэнӧ прогулка вылысь вайис пельпом вылын дзик Красный борсянь, а сэсся сераліс да шуаліс, мый сійӧ пельпомлы мыйкӧ оз тырмы.
«И Митрий ош вылӧ пурт кежысь ветлывліс...
А лыжиӧн котравліс быдӧнысь бурджыка», думыштіс Костя.
— Тэ ставсӧ, ставсӧ тӧдвылӧ уськӧд! — шуаліс Нина Павловна.
— Тэ тӧдвылӧ уськӧд да думайтышт: вермис ӧмӧй татшӧм морткӧд лоны сійӧ, мыйысь тэ сэтшӧма полан?
Коді вӧлі тэнад батьысь смелджык, отважнӧйджык?
Коді вӧлі сэтшӧм пельк?
— Некод! — чорыда шуис Катя.
«Митрий дикӧй козёл дінӧ сажень ылнаӧдз матыстчывліс», думыштіс да гажтӧма нюммуніс Костя.
— Кыдз нӧ тэ верман думайтны, мый сыкӧд мыйкӧ лоис, йӧюкӧй менам!
— Эз, ме сідзжӧ думайта, мый сыкӧд нинӧм эз ло! — горӧдіс Катя.
— Тайӧ ме сӧмын сэк думайті, кор дзик ӧтнам кольлі.
Эз, сыкӧд нинӧм эз ло!
И тӧдан, мыйла ещӧ ме тадзи думайта?
Вот ме тэныд ставсӧ дзик веськыда шуа.
Сыкӧд кӧ... мыйкӧ лои, то меным колӧ кувны, а ме ог представляйт, кыдзи позьӧ кувны.
И вот ме чувствуйта, гӧгӧрвоан, век чувствуйта, мый ог кув...
Сідзкӧ, папа, навернӧ, ловъя. —
Сійӧ чӧв олыштіс да шӧпнитіс:
— Сӧмын сыкӧд кӧ век жӧ... мыйкӧ лоас, сэк ме непременнӧ кула, вот аддзылан...
Мыйла меным сэк овнысӧ!..
— Тайӧ йӧй кывсӧ кӧ тэ ещӧ шуан, ме скӧрма! — стрӧга ӧлӧдіс сійӧс Нина Павловна.
— Мыйся думъяс тайӧ!
Ме эг думайт, мый тэ татшӧм малодушнӧй!
Кӧть, веськыда кӧ шуны, ме тӧда, ме бура тӧда, кытысь тэнад татшӧм думъясыс.
Тэ аслад шогнад йӧршитчин пельӧсӧ.
Тэ думайтін, мый тайӧн ставыс помасис, став олӧмыс помасис.
А тэ думыштлы, тэ ӧти здук кежлӧ думыштлы — вот тэ дінӧ воисны став сійӧ нывбабаясыс, кодъяс воштісны война вылын ассьыныс рӧднӧйяснысӧ, радейтана йӧзӧс — верӧсъяснысӧ, батьяснысӧ, вокъяснысӧ, пияннысӧ...
Найӧ локталісны тэ дінӧ заводъясысь, учреждениеясысь, колхозъясысь, став страна пасьтаысь да юасьӧны: «Мый миянлы вӧчны, Катя?
Велӧд миянӧс, кыдзи миянлы овны водзӧ».
А налы тэ висьталан...
— Нина... — нораа шӧпнитіс Катя.
— Энлы, кывзы, — ӧбидапырысь водзӧ висьталіс Нина Павловна.
— А тэ налы шуалан: «Водзӧ нинӧмла овны, уджавны, тышкасьны.
Тайӧ колӧ вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз фронт вылын вӧліны тіян рӧднӧй йӧз.
А ӧні тайӧ оз ков.
Тіянлы нинӧмла овны, ті долженӧсь кувны...
Кутшӧм делӧ тіянлы наӧдз, кодъяс колины фронт вылын!..»
— Абу, абу! — пӧся вочавидзис Катя.
— Мыйла тэ тадз...
Ме сӧмын тайӧс аслым шуи... аслым ӧтнамлы...
мый ме ог кут овны, ог вермы овны, Ниночка...
— А сійӧ нывбабаясыс ӧмӧй решайтӧны оз быдӧн аслыс? — шуис Нина Павловна.
— Сӧмын найӧ решайтӧны правильнӧ — найӧ водзӧ мӧдӧны овны да уджалӧны ещӧ воддза дорысь унджык, сы вӧсна мый фронт вылын уна миллион рӧднӧй йӧз.
Найӧ сэтшӧм матысаӧсь, сэтшӧм донаӧсь, тайӧ йӧзыс, на пиысь быд морт — кӧть кыдз сійӧс эз шуны, ас, радейтана морт!
Позьӧ ӧмӧй сійӧс кольны, отсӧгтӧг эновтны?
Оз, яндзим сылы, коді личӧдас ассьыс кияссӧ, коді вунӧдас уна миллион рӧднӧй йӧз йылысь...
Ещӧ унджык уджавны, ещӧ унджык вӧчны фронтлы!
— И тэ сідзжӧ... тэ сідзжӧ та вӧсна сэтшӧм уна уджалан, мый думайтан — папа... пӧгибнитіс!
Да? — полӧмӧн юаліс Катя.
— Ог! — чорыда вочавидзис Нина Павловна.
— Вунӧд тайӧ кывсӧ.
Василий эз вермы пӧгибнитны!
Ме тэныд объясниті, мыйла сійӧ эз вермы пӧгибнитны.
Татшӧм йӧз оз пӧгибайтны.
И кымын унджык ме уджала, сымын крепыдджыка верита — сійӧ ловъя и кутас овны.
— Да... сійӧ ловъя, сійӧ эз пӧгибнит! — сылысь кывъяссӧ повторитіс Катя.
— Ме ӧні кута век тадзи думайтны...
Сӧмын... тэ эн мун, Ниночка, тэ меным унджык висьтав, кутшӧм вӧлі папа.
Некытчӧ эн мун, а то ме бара кута лёка думайтны...
Талун суббота, а аски выходнӧй лун...
Тэ век лоан ми ордын, да?
Ог гӧгӧрво, мыйла тэныд Пестряковъяс ордын овны.
Век ми ордын ов.
Бур?
— Тэ мудзин, нылук?
Узьны кӧсъян?
— Тэ дінын ӧні меным сэтшӧм спокойнӧ!
Висьтав ещӧ папа йылысь.
Пидзӧсъяссӧ кияснас сывйыштӧмӧн Костя сюся да настойчивӧя видзӧдіс пемыдас, да бара сылӧн синъясыс тырисны аддзытӧм биӧн.
Но сьӧд морт виысь эз лысьт мыччысьны.
Сійӧ ӧні вӧлі ылын, сэні, кӧні сы вылӧ мунӧны вӧлі великанъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи Митрий, сэтшӧмъяс, кыдзи Василий.
Сідзкӧ, абу збыль, мый пӧгибнитіс Митрий!
Сійӧ водзӧ тышкасьӧ, сы вӧсна мый Василий вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм Митрий, — найӧ кутісны ёрта-ёртсӧ, ӧтлаасисны, и враг пышйис наысь.
Великанъяс лоліны век вынаджыкӧсь, сы вӧсна мый кӧнкӧ ылын-ылын, Уральскӧй гӧраясын, морт сьӧлӧм гӧгӧрвоис, мый оз позь смерть вылӧ вочавидзны смертьӧн, мый смерть вылӧ колӧ вочавидзны тышӧн да эскӧмӧн, медым победитіс олӧмыс...
Вӧлі зэв лӧнь.
СЕМЬЯЫН
Шагистӧй мӧдіс увтчыны, кылісны гӧлӧсъяс,
сійӧ жӧ здукас ӧзйис электричество, гостинӧйӧ котӧрӧн пырис Леночка, сы бӧрвылын тыдовтчис нюмъялысь Сева, а на бӧрвылын Антонина Антоновна, и ставныс шудаӧсь, ставныс асланыс радлунӧн.
— Катя, Катюшенька, менӧ комсомолӧ примитісны! — горӧдіс Леночка; аддзис Нина Павловнаӧс, шӧйӧвошис, ставсӧ гӧгӧрвоис да ещӧ ёнджыка мӧдіс радлыны.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд! — и мӧдіс кутлыны Катяӧс.
— Малышок, комсомольскӧй собраниеӧдз ми кыксё процент сетім! — шуис Сева.
— Вахта кӧ и вахта!
— Ниночка, чай тані кутам юны! — кутіс ноксьыны Антонина Антоновна.
Костя петіс Антонина Антоновна бӧрся кухняӧ да шуис сылы:
— Дзикӧдз миритчисны.
— Аддза, аддза! — быттьӧкӧ полӧ дзугны миритчӧмсӧ, радпырысь да полӧмӧн шӧпкӧдіс старушка.
— Ачым аслым ог верит...
Аттьӧ, Костенька, мый вайӧдін.
— Тэ, Антоновна, пызан вылас бурджыкторъяссӧ вай, — распорядитчис Костя.
— Тэ эн скупитчы, эн жалит.
Верд ставнысӧ кыдзи следуйтӧ...
Петіс Нина Павловна да вӧтліс Костяӧс:
— Мун ёртъяс дінад!
Ми бабушкакӧд кутам лӧсьӧдны.
Гостинӧйын Леночка висьталіс Катялы, кыдзи найӧ Севакӧд нуисны вахта да друг кутісны ныжмыны резецъяс, сы вӧсна мый веськалісны зэв чорыд заготовкаяс, а Герасим Иванович мӧдіс тӧждысьны да вайис — ачыс вайис, ті гӧгӧрвоанныд! — победитӧвӧй резецъяс.
А сэсся вӧлі общӧй комсомольскӧй собрание, Леночка висьталіс ассьыс биографиясӧ, и...
— Сылы аплодируйтісны, а сійӧ повзис да президиум пызан улӧ пырис, — шуис Сева.
— Ньӧти эг! — гӧрдӧдіс Леночка.
— Ме ньӧти эг повзьы.
Сӧмын менам ӧчкиӧй усис, да ме сійӧс судзӧдны пыри.
А тэ тӧдан, Катя, ме мыйлакӧ ог вӧлі тӧд, мый менам сэтшӧм дженьыдик биографияӧй.
А Зиночка сідзжӧ выступитіс да шуис, мый регыд ставнас, но дзик ставнас миян бригаданым лоас комсомольскӧй...
— Дугды! — эз верит Костя да лои ещӧ на шудаджык.
Пызан вылӧ вайисны картупель, оладьи, йӧлӧн пузьӧдӧм какао, ставӧн получитісны шоколад, но весиг и тайӧ озыр угощениетӧгыс рытыс коли эськӧ Галкинъяс ордса став рытъясысь медся бур рытӧн.
Корисны кӧ эськӧ Костяӧс вузавны кӧть ӧти минута да кӧсйысисны мынтысьны Уралса став самородокъясӧн, сійӧ эськӧ зывӧкпырысь вочавидзис: «Весасьӧй сэсь асланыд зӧлӧтанад!»
Сылы лӧсьыд вӧлі сійӧ йӧз пиас, кодъяс лоины ӧти семьяӧн да кӧні сійӧ занимайтіс ассьыс места — ичӧтӧс или ыджыдӧс, та йылысь сійӧ эз думайт.
Да и мыйла вӧлі та йылысь думайтны!
Гашкӧ, мирыс Галкинъяс керкаӧ локтіс эськӧ и Костя участвуйттӧг, ӧд бурторйыс аддзӧ уна тысяча правильнӧй туй, но Костялы эз веськодь вӧв йӧзлӧн судьбаыс, и сійӧ ӧні тыр правоӧн торжествуйтіс победасӧ.
Нёльӧд глава
«БРИЗ»
Тулыс некор оз заводитчыв дзик пыр: сійӧ заводитчылӧ некымынысь, но первойсӧ сылӧн артмӧ оз сідзи, кыдзи колӧ.
То сійӧ вукӧдӧ пӧдлавны войвылӧ ӧдзӧс — пырас чизыр тӧв да ставсӧ кынтас, то ӧшибкаӧн тӧвся чуланысь лэдзас лым кымӧръяс, то дзикӧдз дзугсяс — и шонді югдӧдӧ, и шоръяс жургӧны, и ныръяс гӧрдӧдӧны.
Но оз ков скӧрмыны тулыс вылӧ — водз либӧ сёр сійӧ вӧчас правильнӧ.
Вот сэк йӧз шуасны: «Да, тайӧ настоящӧй тулыс!» — сы вӧсна мый пыр жӧ тыдалӧ, кутшӧм настоящӧй тулысыс.
Тувсов рытӧ Нина Павловна, гортын шойччигӧн, восьса ӧшинь дорын лыддьысис.
Кор ставсӧ нин тэчис рюкзакӧ, Катя пуксис ош ку вылӧ да ышловзис.
— Талун доктор висьталіс меным, мый кыдзи толькӧ ме бӧр локта лесничествоысь, праздник бӧрын, выпишитас менӧ удж вылӧ, — шуис сійӧ.
— Талун тэ заводын вӧлін? — шензис Нина Павловна.
— Мыйла нӧ тэ эн пырав термическӧй цехас?
— Ме вообще некытчӧ эг пырав, — вочавидзис Катя.
— Ме первой муні колоннаяс сайӧ, аддза — найӧ ставныс уджалӧны...
Ме расстроитчи да бӧр муні.
— Тэ кӧсйин эськӧ, медым найӧ бездельничайтісны? — серампырысь шуис Нина Павловна, пуктіс книгасӧ, пуксис Катякӧд орччӧн, кутіс сійӧс да юаліс: — Мыйла тэ расстроитчин?
— Прӧста ме некодлы ог ков, — объяснитіс Катя.
— Ме сулалі колонна сайын, видзӧді, а налӧн ставыс мунӧ... зэв бура.
Леночка бура справляйтчӧ.
Мыйла ме ӧні налы кола?
Ме вися, а Леночка дзоньвидза... —
Сійӧ думайтыштіс да содтіс:
— Нина, босьт менӧ термическӧй цехӧ, ладнӧ?
— Сулалӧ вӧлі велӧдчыны токарӧ, а сэсся мӧдторйӧ велӧдчыны!
Уверяйта тэнӧ, мый тэ кодь стахановкаыс бригадаын колана.
— Ог ков ме бригадалы, ог ков, ог ков! — долис Катя.
— А бригадасьыс кындзи, меным сідзжӧ нинӧм оз ков...
Всё равно, мыйӧн сӧмын доктор выпишитас менӧ удж вылӧ, ме муна колоннаяс сайӧ, сувта аслам станок сайӧ,
да медым менӧ лысьтласны вӧтлыны!
Медым сӧмын Леночка лысьтлас!
Ме кута сійӧс гильӧдны со тадз, со тадз! —
И заводитіс сійӧ гильӧдны сералысь Нина Павловнаӧс.
Сёрниыс быттьӧкӧ помасис шуткаӧн, но мӧд луннас Нина Павловна сійӧс висьталіс бригадаса челядьлы.
Тайӧ вӧлі сэк, кор найӧ нёльӧн мунісны заводӧ, мыльк вылын суӧдісны Сергей Степановичӧс да мӧдісны ньӧжйӧ, сы вӧсна мый Сергей Степанович ранитчӧм кок вӧсна ӧдйӧсӧ ветлӧдлыны эз вермы.
Татшӧм встречаяс вӧвліны уна, и челядь радейтісны парторгкӧд тайӧ прогулкаяссӧ.
Сійӧ векджык мунліс водзын, кывзіс челядьлысь сёрнияссӧ, корсюрӧ шулывліс кыв-мӧд либӧ юасьліс, кыдзи олӧмыс мунӧ цехын, мыйын нуждайтчӧ томйӧз.
Челядь убедитчисны, мый сійӧ нинӧм оз юась прӧста сідз да нинӧм оз кӧсйы прӧста сідзи, медым сӧмын кӧсйысьны.
Сылӧн кывъясысь непременнӧ артмывліс мыйкӧ буртор, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі делӧвӧй да, кыдзи шуліс Сева, пӧльзуйтчис ыджыд авторитетӧн.
— Дерт, ме пыр жӧ сета Катялы сылысь станоксӧ! — тэрмасис шуны Леночка.
— Сӧмын ме, Нина Павловна, ньӧти ог гӧгӧрво, мый ми кутам вӧчны нёльнанным.
Ӧні миян пиысь быдӧн вермӧ обслуживайтны кык станок, а детинкаяс весиг куимӧс, ми ставным многостаночникъяс, а станокъяс миян ставыс ӧтикӧн морт вылӧ.
— Кылан, Малышок? — шуис Сева.
— А кӧть эськӧ и кылі, — недовольнӧя вочавидзис Костя.
— Мыжа ме, мый оз артмы.
И Герасим Иванович шуӧ...
— Мый тіян оз артмы? — юаліс Сергей Степанович.
Челядь висьталісны, именнӧ мый да мыйла оз артмы.
Сійӧ признайтіс, мый тайӧ збыльысь ёна сложнӧй, жалитіс, мый некутшӧм сӧвет оз вермы сетны, но сӧветсӧ сійӧ век жӧ аддзис:
— А мыйла эськӧ тіянлы не консультируйтчыны инженер Балакин ордын?
Сійӧ тӧрыт локтіс командировкаысь да ӧні вуджис мӧд удж вылӧ.
Да, меным сыкӧд колӧ аддзысьлыны.
Мунам, Малышев!
Тайӧ вӧлі медся бурыс, мый позьӧ вӧлі думыштны.
Кор кыліс, мый Балакин бӧр воӧма заводӧ, Костя лои рад: сійӧ чорыда веритіс, мый Павел Петрович вермас решитны любӧй мог.
Сергей Степановичкӧд кыкӧн найӧ пырисны заводоуправление зданиеӧ.
Дзик коридор помысь ӧдзӧс вевдорысь Костя аддзис нёль гырысь букваа плакат: «БРИЗ».
Сэні жӧ посни букваясӧн вӧлі гижӧма объяснение: <rus>«Бюро рабочего изобретательства и рационализации»</rus>.
Ыджыд комнатаын Костя аддзис Павел Петрович Балакинӧс, коді стенъясӧ ӧшлӧ вӧлі кутшӧмкӧ чертёжъяс.
Пыр жӧ тыдовтчис, мый сійӧ важкодьыс гажа, да гӧлӧсыс сылӧн воддзаыс — гора.
— Выль заводскӧй отделлӧн первой посетительяслы привет! — горӧдіс сійӧ.
— Пуксьӧй, кора тіянӧс, Сергей Степанович.
Ме ӧні жӧ вӧча тіянлы ичӧтик доклад менам ветлӧм йылысь.
Впечатлениеяс нэм чӧж кежлӧ!
Сійӧ кутіс висьтавны, кутшӧм интереснӧй вӧлі ветлӧдлӧмыс боеприпасъяс вӧчан заводъясӧд, кодъяслы сійӧ отсасис тышкасьны стружкакӧд.
Став заводъясын пуӧ пӧсь удж.
Боеприпасъяс лэдзӧм лунысь-лун содӧ, сы вӧсна мый быдлаын котыртчалӧны фронтӧвӧй бригадаяс, быдлаын народ думайтӧ, кыдзи вӧчны унджык и унджык.
— Быдлаын народ думайтӧ, — шуис Сергей Степанович.
— Да, ми Малышевкӧд ті дорӧ воим ӧти думӧн...
Он-ӧ вермӧй ті сійӧс консультируйтны да сетны сӧвет?
— Мый нин бара тэнад? — Костялысь меліа юаліс инженер.
— Кӧсъян станок жугӧдны?
Висьтав, мыйын делӧыс.
КОНСУЛЬТАЦИЯ
Павел Петрович кывзіс Костяӧс, аслас югъялысь карандашнас мыйкӧ пасъяліс бумага вылӧ.
Кор Костя дугдіс висьтавны, Павел Петрович норасис Сергей Степановичлы, коді кольччис кывзыны консультациясӧ:
— Тайӧ Малышевыс век сеталӧ меным головоломкаяс.
Беспокоитчысь детинка!
— Ті сӧмын на радлінныд, мый народ думайтӧ, — серӧктіс парторг.
— Ті отсыштӧй и Малышевлы думайтны...
— Да, юръяс уджалӧны, — думыштчӧмӧн тотшйӧдліс чуньяснас Павел Петрович.
— Но сідзкӧ нӧ, мыйын делӧыс?
Тэ кӧсъян колоннаяс сайын участоксӧ паськӧдны кык «Буш» вылӧ...
Сідз...
Но сувтӧдны кӧ тайӧ кык станоксӧ «трубаяс» чернӧвӧя обдирайтӧм вылӧ, то ӧнія отделочнӧй станокыс оз удит лэдзны став обдиркаяссӧ.
Дерт, позьӧ отделочнӧй станоксӧ вуджӧдны кык смена уджалӧм вылӧ...
— Нинӧм вылӧ!
Тайӧ некыдз оз позь, — решительнӧя дугӧдіс сійӧс Сергей Степанович.
— Да, гӧгӧрвоа: челядьлы оз лэдзны гудок бӧрын кольччыны цехӧ, дзугны да торкны бригада.
Сідзкӧ, артмӧ татшӧм ногӧн — кык содтӧд станокысь ӧтисӧ вӧчны отделочнӧйӧн да татшӧм ногӧн лоас нёль чернӧвӧй станок дінын кык отделочнӧй.
— Абу расчётыс! — тайӧ предложениесьыс повзис Костя.
— Нёль чернӧвӧй дінӧ кык отделочнӧй «Буш» нинӧмла. —
Минута кежлӧ сійӧ думыштчыштліс, думнас ещӧ ӧтчыд прӧверитіс да шуис:
— Участок вылын миян лоӧ квайт станок.
Станок вылӧ норма — кызь «труба», а квайт станок вылӧ — сё кызь.
Нёль чернӧвӧй станок сетасны ветымын обдиркаӧн — нёль станок вылӧ кыксё обдирка.
Сё кызь пыдди кыксё...
— Сё квайтымын вит процент, — содтіс Павел Петрович.
— Вот аддзан, — зумыштчис Костя.
— А ми ӧні ӧти отделочнӧй да куим чернӧвӧйӧн, нажмитлам кӧ, сё ӧкмысдас, а то и кыксё процент сетам...
— Сідзкӧ, артмӧ, вуджӧданныд кӧ ті кык выль «Бушсьыс» ӧтисӧ отделочнӧйӧ, сійӧ лоӧ загрузиттӧм, да бригада кузя выработка процентыс чинас?
— Артмӧ, сідзи, — ышловзис Костя.
— Ставыс воӧ ӧтилаӧ, — шуис Сергей Степанович.
— Колӧ, медым кык выль «Бушыс» лоисны чернӧвӧйӧн да медым участокын воддзамоз вӧлі ӧти отделочнӧй станок.
Вот тіянлы головоломка, Балакин ёрт.
— Сэки ладнӧ лоас!
Севолод арталіс...
Сійӧ процентъястӧ тӧдӧ... — тэрыба шуавны мӧдіс Костя.
— Квайт станок вылӧ норма сё кызь «труба», а ми вит чернӧвӧй станок вылысь этша пыдди кыксё ветымын обдирка босьтам.
Кыксё дас, а то и унджык процент сетам.
— Горш морт тайӧ Малышевыс, — шуис Павел Петрович.
Костя шӧйӧвошис — сійӧ тӧдіс, мый горш мортӧн лоны абу бур, да зумыштчис.
— Павел Петрович эз лёк кузя шу, мый тэ горш, — успокоитіс сійӧс Сергей Степанович.
— Горшлун овлӧ разнӧй.
Кӧсйӧ кӧ морт аслыс унджык куравны, тайӧ медся омӧль чувство.
Морт лоӧ зверӧн.
А миян государство вылӧ колӧ лоны горшӧн.
Зэв горшӧн колӧ лоны, продукциялӧн быд лишнӧй штука вӧсна тышкасьны.
Ӧні колӧ лоны фронт вылӧ горшӧн, а кор жугӧдам фашистъясӧс да босьтчам коммунизм стрӧитны, кутам зільны коммунизмлы вылӧ...
Аслыс вылӧ горшлун мортӧс вӧчӧ трусливӧйӧн, подлӧйӧн, а государственнӧй добро вӧсна тӧждысьӧм чужтӧ уджвывса геройясӧс.
Вот и ло сэтшӧмӧн!
Ставсӧ тайӧс Костя гӧгӧрвоис да мӧдіс радлыны, мый сійӧ горш сідзи, кыдзи колӧ.
— Но, а ӧні видзӧдлам, мый позьӧ пыдзыртны тіян отделочнӧй станокысь да сӧгласитчас-ӧ сійӧ сетны пӧшти кыкпӧв унджык сы дорысь, мыйта сетӧ ӧні, — шуис Павел Петрович.
Заводитчис консультациялӧн медся ответственнӧй юкӧныс, и дзик бӧръя помӧдзыс парторг пукаліс Костя дінын, дзоньвидза кинас малаліс ранитчӧм кисӧ да поддерживайтіс Костяӧс, кор Павел Петрович горӧдлывліс:
— Энлы, мый сійӧ кӧсйӧ, мый сійӧ кӧсйӧ, тайӧ рӧзбойникыс!
Но колӧ думайтны, колӧ думайтны!
И инженер бара босьтчыліс карандашӧ либӧ листавліс справочникъяс.
— Котӧрт сёрнит ёртъясыдкӧд, Малышев, — шуис Сергей Степанович, кор консультация бура помасис.
— Смотри, ми тіян бригадалы сетам паськыд туй!
Збоя мунӧй водзӧ.
Ковмас кӧ мыйкӧ — отсалам.
Костялы вывті окота вӧлі регыдджык сёрнитны Севакӧд да Леночкакӧд.
ВЫЗОВ
Тӧвныр моз сійӧ тӧвзис колоннаяс сайӧ да муртса эз люкась нырнас — сэтшӧм крута сувтіс.
Колоннаяс сайын вӧліны гӧстьяс.
Сійӧ аддзис не сӧмын Зиночкаӧс, но и бура пасьтасьӧм, сьӧд выль пальтоа, ӧткодь кепкаа да югъялан калоша кык том мортӧс.
Ылісянь эськӧ Костя эз и тӧд Миша Полянчукӧс да Мингарей Бекировӧс, но тані сійӧ дзик пыр тӧдмаліс найӧс, сӧмын эз гӧгӧрво, мыйла найӧ локтісны.
Тайӧс эз тӧдны и Леночка да Сева.
Найӧ чужӧм вылысь позис лыддьыны: «Миянлы ньӧти абу интереснӧ.»
Гӧстьяс здоровайтчисны бригадаса командиркӧд киасьӧмӧн, и сэки Миша шӧпнитіс сылы:
— Кутчысь, корешок!
— Здравствуй, кыдзи олан? — шуис Бекиров.
— Ловъя, — вочавидзис Костя да лӧсьӧдчис кывзыны мыйкӧ зэв важнӧйтор.
— Помнитан воскресниквывса сёрнитӧ?
— Эг вунӧд...
— А ме думайті, мый тэ вунӧдін, — серӧктіс Мингарей.
— Ошйысин, мый уна деталь сетан, а ачыд «трубасӧ» этша тӧчитан...
А? Шуӧны, унджык «труба» позьӧ тӧчитны, сӧмын тэ он зіль.
— Мыйта кӧсйысим, сы мында сетам, да ещӧ содтӧд сетам.
— Нинӧм, буксиртӧг на ветлӧдлам, — пельпом пырыс шуис Сева.
— Войвыв Полюсын кодсюрӧ буксирас ёнджыка велалӧмаӧсь.
— Ой, эн ошйысь! — сералігтыр вочавидзис Мингарей.
— А тэ вообще эн ныртӧ лэптав, Бекиров, — торкис сійӧс Зиночка.
— Кутшӧм тэ, <rus>честное слово</rus>!..
Малышок, позяс дас минута кежлӧ уджсӧ дугӧдлыны?
Кывзӧй, мый тіянлы висьталасны полярникъяс.
Ставӧн чукӧртчисны <rus>доска показателей</rus> дінӧ.
— Комсомольскӧй привет тэныд, Малышок, филиалса ребятасянь! — шуис Мингарей да дзик пыр жӧ лоис серьёзнӧйӧн.
— Ми тэнӧ помнитам — тэ детинкаыс боевӧй...
Тэ дінӧ мог эм.
Тэ знатнӧй командир, ме сідзжӧ командир.
Тэнад молодёжнӧй бригадаысь бурджыкыс заводын абу, и менам бригадаысь бурджыкыс филиалын абу.
Сідзкӧ вот: менам бригада вызывайтӧ тэнсьыд бригадатӧ соревнуйтчыны — уджавны фронтлы вылӧ, кыдзи колӧ.
Тэ сет унджык «трубаяс», а ми кутам сетны унджык паковка.
Ми кутам май первой лунӧдз стахановскӧй сталинскӧй вахта нуны, медым шедӧдны медся ыджыд показательяс, и ті сідзжӧ нуӧй.
А май первой лунсянь бара кутам соревнуйтчыны июль первой лунӧдз — коді первой кырымалас Сталин ёртлы воджынся рапорт.
Вот кутшӧм миянсянь тіянлы вызовыс! —
Сійӧ разис кизьяссӧ да паськыда паськӧдіс пальтосӧ, быттьӧкӧ сылы жар лои, а збыльвылас сы могысь, медым петкӧдлыны ассьыс <rus>«За трудовое отличие»</rus> медальсӧ, да содтіс:
— Примитан вызовсӧ али повзин?
— Тайӧ возмутительнӧ! — шӧпкӧдіс Леночка.
— Филиалсаяс думайтӧны, мый наысь бурджыкыс дзик некод абу! —
И заводитіс чышкавны ӧчкисӧ.
— Збыльысь, повзьӧдіс! — эз вермы кутчысьны Сева.
— Вот и повзьӧдіс!
Дзик пыр бӧрддзам!..
— Ребята, кыдзкӧ оз колананог мун сёрниыс, — шуис Миша.
— Тэ век азартничайтан, Мингарей!
Соревнованиеыс ӧмӧй сы вылӧ, медым ёрта-ёртӧс оскорбляйтны?
Соревнование сы вылӧ, медым сетны бур пример либӧ отсавны.
А тэ усьласян, быттьӧкӧ футбольнӧй мач вылӧ...
Вайӧ обсудитамӧй делӧвӧя...
Вот Малышок кӧсйӧ мыйкӧ шуны.
— Тэ уна-ӧ вылӧ кутан майскӧй вахтатӧ нуны? — Костя веськыда юаліс Мингарейлысь.
— Кыксё вылӧ! — гордӧя вочавидзис Мингарей.
— А, Миша?
Правильнӧ сёрнита?
— И ми кыксё вылӧ, — спокойнӧя шуис Костя да тэрыба видзӧдліс Севалы синмас.
— А рапортӧдз уна-ӧ?
— Рапортӧдз? — Мингарей тӧкӧтьӧ падмыштліс, друг кепканас шлапкис кипыдӧсас да торжествоӧн видзӧдліс Костя вылӧ.
— Рапортӧдз кыксё кызь вӧсна кутам вахта нуны...
А, Миша?
— Смотри, Мингарей! — шуис Миша Полянчук.
— Бара футболӧн ворсан!
«Квайт «Буш» вылын та мында не босьтны! — повзьӧмӧн думыштіс Костя.
— Квайт «Буш» сы мында оз сетны!»
— Мый шуан, комсомолец? — синъяссӧ читкыртыштӧмӧн да довольнӧя шпыннялігтыр юаліс Мингарей.
— Кӧні вочакывйыс?
— Сійӧ абу на комсомолец, — шуис Зиночка.
— Сійӧ абу на комсомолец, но, дерт, регыд лоас комсомолецӧн...
Костялӧн сьӧлӧмыс ёкмуні, вирыс чепӧсйис чужӧмас.
Медводдзаысь Зиночка Соловьёва сылысь нимсӧ йитіс ыджыд, ыпъялысь нимкӧд — комсомолкӧд; комсомолкӧд, коді йӧзӧс вӧчис отважнӧй боецъясӧн.
Сійӧ эз на вӧв комсомолец, но сійӧ лоис нин сыӧн, кор шуис:
— Рапортӧдз, миянлы кӧ ещӧ станокъяс сетасны, кутам уджавны... кыксё комын процент вылӧ!
Лоис чӧв-лӧнь.
Зиночка да Войвыв Полюсса делегатъяс шензьӧмӧн видзӧдісны Костя вылӧ да сылӧн ёртъяс вылӧ.
Костя тӧдчымӧн бледмис, Сева мӧдіс видзӧдны улӧ, а Леночка, медым не ойкнитны да не петкӧдлыны ассьыс повзьӧмсӧ, синъяссӧ читкыртӧмӧн да паръяссӧ топӧдӧмӧн бара мӧдіс чышкавны ӧчкисӧ.
— Лишнӧй шуин? — ньӧжйӧ юаліс Миша да кисӧ пуктіс Костялы пельпом вылас.
— Лишнӧй кӧ шуис, ме эг кывлы, — меліа шуис Мингарей.
— Шуӧма кыв! — скӧрысь вочавидзис Костя.
— Кывлін кӧ, помнит.
— Ребята, — вывті внушительнӧя выступитіс Зиночка, — ставыс тайӧ абу шутка.
Гӧгӧрвоанныд?
Ми заводитам заводса томйӧзлысь филиалса томйӧзкӧд соревнование.
Бекировлӧн да Малышевлӧн договорыс лоӧ первой договор, а сэсся ми соревнованиеӧ кыскам став томйӧзӧс.
Дерт, парторганизация поддержитас миянӧс сӧмын сэк, кор договоръяс лоӧны серьёзнӧйӧсь, а не прӧстӧй бумагатор.
Миянлы оз ковны челядьсяма ошйысьӧмъяс.
— Гӧгӧрвоана! — шуис Миша.
abu
— Сідзкӧ мӧдам соревнуйтчыны!
— Ӧбеденнӧй перерывӧдз бригадиръяс ещӧ долженӧсь думыштлыны асланыс обязательствояс йылысь.
Перерыв бӧрын ми чукӧртчам комсомольскӧй комитетын да составитам договорлысь проект.
А аски цехын нуӧдам митинг...
Зиночка дыр сёрнитіс сы йылысь, кыдзи мӧдас паськавны соревнование, но Костя эз запомнит.
Ӧні, вот ӧні сійӧ, кажитчӧ, повзис, сійӧ, кажитчӧ, гӧгӧрвоис, мый вывті уна босьтіс.
Но тайӧ эз вӧв страшнӧй повзьӧм, да, гашкӧ, тайӧ и дзик эз вӧв повзьӧм.
Костя дась вӧлі помӧдз сулавны кыксё комын процент вӧсна.
Сійӧ виччысис, мый, Севакӧд да Леночкакӧд ас кежысь кольӧм бӧрын, петкӧдласны сылы жар пывсян, но Сева спокойнӧя юаліс:
— Мыйын делӧыс — куим «Буш» вылӧ лишнӧй босьтін?
— Куим вылӧ...
— А отделочнӧйыс лоӧ ӧти?
— Ӧти...
Павел Петрович сійӧс настроитас... оснаститас. —
И сійӧ эз висьтав сы йылысь, мый Павел Петровичкӧд сёрнитіс содтӧд кык, а эз куим «Буш» йылысь.
— А чернӧвӧйясыс кымын обдиркаӧн долженӧсь сетны?
Ветымынӧн? — водзӧ юасис Сева.
— Ветымыннад этша... — нурбыльтіс Костя.
— Ветымын витӧс колӧ...
Сэки кыксё комын вит процент лючки сетам...
А «трубаяссӧ» куимсё комынӧс сдайтам.
— Кор ми станок вылӧ ветымын витнас сетлім, чудак?
— А ми ӧбеденнӧй перерывъясӧ кутам «Бушъяссӧ» уджӧдны...
— «Уджӧдны, уджӧдны»!
Сідзкӧ, тэ либӧ ме мунам ӧбедайтны, Галкина отделочнӧй станок сайын, а Леночкалы ковмас куим станок босьтны...
Уджалан сэні!
— Ме велӧдча! — тэрыба шуис Леночка.
— Кула, а велӧдча!
Тэ, пӧжалуйста, эн думайт, мый ме сэтшӧм йӧй! — И сійӧ ӧбӧдитчис.
— Но, тэ кӧ велӧдчан, сэки артмас! — решитіс Сева.
— Гудок бӧрын мӧдам кольччыштлывны, а Мингарейӧс ордъям.
— Ой, непременнӧ ордъям! — горӧдіс Леночка.
— Сійӧ сэтшӧм ошйысьысь, мый ме весиг шензя, кыдзи сылы абу яндзим.
Эз на удит Костя прамӧя лолыштны да разберитчыны аслас думъясын, колоннаяс сайӧ воис Герасим Иванович.
Сійӧ стрӧга видзӧдліс Костя вылӧ, сьӧлӧмыс эз бурмы тайӧн, ӧчкиасис, видзӧдліс Костя вылӧ ӧчки стеклӧ вевдортіыс, прикажитіс: «Восьлав ме бӧрся!», кияссӧ сюйис зепъясас да, шатласигтыр, муніс колоннаяс сайӧ, ас бӧрсьыс нуӧдіс Костяӧс, кыдзи пароход ас бӧрсяыс кыскӧ лёкиник шлюпкаӧс.
СОГЛАСИЕ
Сійӧ восьлаліс мастер бӧрся да — тешкодь! — быд воськов бӧрын асьсӧ чувствуйтіс увереннӧйджыка, зумыдджыка.
Мыйла?
Тыдалӧ, выльторйыс паськаліс став цех пасьта да ставсӧ шызьӧдіс.
Сійӧс встречайтісны да колльӧдісны уна лыда взглядъяс, кытысь сійӧ аддзис тревога, ошкӧм, задор.
Ичӧтик Маркин сы дінӧ быгыльтчис шарик моз да шӧпнитіс: «Эн повзьы!
Колӧ филиалсаясӧс пыркӧдыштны», а кузь тушаа револьверщик Карамолин кулакнас кучкис аслас морӧсӧ да шуис: «Малышок, тӧд!», та дырйи гӧгӧрвоана вӧлі, мый сійӧ сідзжӧ корӧ Костясянь решимость да отвага.
Сійӧтӧ сідз, но эз вӧв гӧгӧрвоана, кытчӧ нуӧдӧ Костяӧс стрӧг мастер.
Цехӧвӧй ворота дорын Герасим Иванович крута сувтіс да став тушанас бергӧдчис Костялы паныдӧн.
— Тэ бара нин асногыд вӧчин? — юаліс сійӧ.
— Тэ кытчӧ ныртӧ сюйин, ме тэнсьыд юала?
Сӧветуйтчыны эн вермы, бӧжтӧ сюръя моз лэптытӧдзыс?
— А найӧ кӧвъясисны да, — вочавидзис Костя.
— Ті энӧ вӧлӧй колоннаяс сайын, а найӧ...
Мингарей думайтӧ, мый филиалсаяслы паныд некод оз вермы сулавны.
Сӧмын найӧ филиалын сознательнӧйӧсь!..
— А тэ сознательнӧй?
Ог аддзы!
Тышкасьны — тышкась, пӧлезнӧй тышлы паныд ме нинӧм ог шу.
Но тэ гӧгӧрвоан, мыйӧн шутитан?
Тэ медбур фронтӧвӧй бригада нимӧн шутитан.
Коді тэныд тшӧктіс?
Коді тэ пыдди позорсӧ мӧдас ас вылын новлыны?
— Огӧ позоритчӧй! — дорйысис Костя.
— Куим «Буш» вайӧй.
Многостаночнӧй участок лӧсьӧдам...
— Ӧддзис! — ӧчки стеклӧ пыр нин сы вылӧ видзӧдӧмӧн шуис мастер.
— Ӧд кутшӧма ӧддзис, ӧд кутшӧма ӧддзис! — содтіс сійӧ да бокӧ бергӧдчис, медым дзебны кутны вермытӧм нюмсӧ.
— Мыйкӧ тэ сӧран куим «Буш» йывсьыс...
Восьлав ме бӧрся!
Мастер кежис ремонтнӧй цехса станочнӧй участокӧс первой цехкӧд ӧтлаӧдысь коридорӧ.
Ставыс лои гӧгӧрвоана, но Костя весиг эз удит радлынысӧ — аддзис заводса директорӧс да Павел Петровичӧс, кодъяс видлалісны «Бушъяс».
Участокын нёль станокысь уджаліс сӧмын ӧти; сы сайын сулаліс Колька Глухих, коді зэв ёна интересуйтчис друг та мында посетительяс воӧмӧн.
— А со и торжествосьыс мыжаыс, — шуис директор.
— Здравствуй, Малышев!..
Тэ нӧ мый филиалса представительяслы вӧчалан безответственнӧй заявлениеяс?
Кӧсъян и ассьыд бригадатӧ и молодёжнӧй цехӧс подведитны?
Директоркӧд тӧдса сёрни бӧрын Костя мыйлакӧ дугдіс повны тайӧ мортсьыс, и директор кутіс кажитчыны сылы весиг мичаӧн, кӧть сійӧ вӧлі паськыд ныра да векньыдик синъяса, кытысь сылӧн сідзи и тыдыштлывлісны бикиньяс, то скӧрӧсь, то сераланаӧсь.
Костя дугдіс повны директорысь, но, кыдзи и ставӧн заводын, уважайтіс тайӧ справедливӧй да прӧстӧй мортсӧ.
— Некодӧс ми огӧ подведитӧй, — шуис Костя.
— Вайӧй «Бушъяс», сэки огӧ подведитӧй.
Филиальскӧйяслы ме и шуи:
«Сетасны кӧ меным станокъяс, сэки кыксё комын процент сетам»...
— Энлы, энлы, кымын «Буш» тэ коран? — шензис Павел Петрович, зэлӧдчыштіс да вопросительнӧй знак моз копыртчис Костя дінӧ.
— Кык содтӧд чернӧвӧй «Буш» дырйи уна пыдди позьӧ артавны кыксё дас вит процент вылӧ...
— А ми куим «Буш» корам...
— Ак тэ рӧзбойник! — чеччыштіс Павел Петрович.
— Тэ жӧ гӧгӧрвоан, мый ӧти отделочнӧй станок оз обслужит квайт чернӧвӧйӧс.
Сідзкӧ, тэ век жӧ кык сменаа уджӧ синан?
— Кык сменаа удж молодёжнӧй цехын ог разрешит, — чорыда шуис директор.
— Ӧти сменаӧ вевъялам, — объяснитіс Костя.
— Станокъяссӧ кутам ӧбеденнӧй перерывтӧг уджӧдны.
Ӧбедайтны кутам ветлыны ӧчередьӧн.
Ми многостаночникъяс.
Кадсӧ уплотнитам.
Отделочнӧй удж вылӧ Катерина Галкинаӧс сувтӧдам.
— Вернӧ...
Тайӧ Галкинаыслӧн зарни кияс, — быттьӧкӧ аслыс шуис мастер.
Гырысьяс мӧдісны думайтны.
Директор, Балакин да Герасим Иванович, джын гӧлӧсӧн совещайтчигтыр, некымынпӧв прӧйдитчисны участокӧд.
Сэсся директор корис Костяӧс ас дінас.
— Меным сӧмын ӧтитор абу гӧгӧрвоана, Малышев, — шуис сійӧ:
— кыдз жӧ тэ ӧні тайгаӧ пышъян, кор татшӧм история панін? —
Тайӧ шуткаыс висьталіс, мый Костялысь предложениесӧ примитӧмаӧсь.
— Талун, Герасим Иванович, ме сета команда колоннаяс сайӧ куим «Буш» вайӧм йылысь.
Следитӧй тайӧ делӧ бӧрсяыс.
А ті, Павел Петрович, думыштлӧй отделочнӧй станоксӧ оснаститӧм йылысь.
Колӧ сідзжӧ <rus>на всякий случай</rus> бригадаас ӧти морт содтыны. —
Сійӧ тэрыба бергӧдчис Колька Глухихлань:
— Тэнӧ ёна загрузитӧма?
— Абу... абу... вывті ёна, — мыкталӧмӧн вочавидзис Колька.
— Тэнӧ ёна абу вывті ёна загрузитӧма, — шутитыштіс директор.
— Ремонтнӧй цех тырвыйӧ бергӧдчас верстьӧ токарьясӧн...
Малышев, Глухихӧс босьтан бригадаад?
Сизим станок дырйиыд рабочӧй выныд тіян бригадаад муртса кутас тырмыны.
Кодкӧ петас стройысь — и прорыв дась.
Босьт, Малышев, аслад бригадаӧ Глухихӧс.
Кутас кӧ сійӧ бура уджавны, та йылысь ми юӧртам гвардияса капитанлы, радуйтам фронтовикӧс. —
Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс:
— Но да, ме тэнӧ ог кут невӧлитны: бригадаӧ работникъясӧс бӧрйӧм — тэнад делӧ.
Сӧмын медбур психолог вермис эськӧ лыддьыны став чувствояссӧ, кодъяс тыдовтчылісны Колька синъясын, но кык основнӧй чувствосӧ Костя гӧгӧрвоис: радлун да кевмысьӧм.
«Босьт, босьт менӧ бригадаад! — кевмысис сылы великӧй конспиратор да заговорщик.
— Тэ аддзан, кутшӧм ме ӧтка ремонтнӧй цехас.
Татшӧм ӧткалунысь не сӧмын лӧз руӧ пышъян, а тӧлысь вылӧ каян, честное слово!
Ме абу лодырь!
Тайӧ сӧмын сідзи кажитчӧ.
Босьт менӧ бригадаад, и тэ аддзан».
— Босьта, — директорлы вочавидзис Костя.
— Сӧмын оз кӧ кут кывзысьны, вӧтлам.
Бригадаын миянлы поперечнӧйяс оз ковны.
— Сідзи и тӧд, — Колькалы шуис директор.
— Малышев босьтчӧ тэысь вӧчны удж фронтвывса гвардеецӧс, тэнад батьлы достойнӧйӧс.
Ставыс!
Мун уджавны, Малышев!
— Рӧзбойник!
Век жӧ кыдзи эськӧ заставитны отделочнӧй станокӧс обслуживайтны квайт «Буш»?
— юаліс Павел Петрович.
— Тэ сӧмын и кужан ме водзӧ сувтӧдны задачаяс...
Костя регыдджык весасис ремонтнӧй цехысь, медым эськӧ директор эз жӧ отменит ассьыс решениесӧ.
«ТЭ ЭН ВӦВ БУРДЖЫК!»
Тайӧ лунся волнуйтчӧмъяс да тревогаяс эз на помасьны.
Сы бӧрын, кор комсомольскӧй комитетын Костя мӧдысь встретитчис филиалса делегатъяскӧд, сы бӧрын, кор вӧлі вӧчӧма договорлысь черновик, сійӧ котӧртіс цехӧ да веськаліс бушколӧ, штормӧ.
Тайӧ вӧлі бушков, тайӧ вӧлі негодуйтан шторм.
Маркин горӧдіс сылы:
— Поздравляйта боевӧй работникӧн!
Карамолин проход вомӧн нюжӧдіс шлагбаум кодь кузь коксӧ, тадзи сувтӧдіс Костяӧс, аслас морӧсӧ кучкис кулакнас, юаліс:
— Этша тэныд цехас бур йӧзыс?
А чӧлыник Петюнина сиреневӧй синъяснас Костя вылӧ видзӧдіс и норасис:
— Неужели ме омӧльджык тайӧ блажнӧйсьыс?
Мыйта вӧзйыси тіян бригадаӧ...
Сева уджаліс скӧр; сійӧ пыр жӧ омӧльтчис.
Костяӧс аддзӧм бӧрын сійӧ первой бергӧдчыліс мышнас, сэсся тэрыба бергӧдчис да паръяссӧ муртса вӧрӧдӧмӧн юаліс:
— Тэ кытчӧ юртӧ воштін?
— Юрӧй менам сьӧрысь! — дӧзмис Костя.
— Аслад юр бӧрся видзӧд!
Директор тшӧктіс Глухихӧс бригадаӧ босьтны.
— Ылӧдчан!
Глухих ставлы нин висьталӧма, мый тэ ачыд сӧгласитчӧмыд.
Тэ думайтан, мый вӧчан?
Кыксё комын процент сетны кӧсйысин, а бригадаад кодӧс кыскан?
Кодӧс босьтан, ме тэнсьыд юала?
Медся ыджыд лодырсӧ!
— Сева! — грознӧя шуис Леночка.
— Ме ещӧ ӧтчыд кора тэнӧ, дугды!
Сэки Костя аддзис, мый Леночка дінын сулалӧ Колька Глухих.
Сійӧ лэдзчысьӧма стен бердӧ, блед, тешкодя шпыннялӧ; сійӧ тэрыба видзӧдліс Костя вылӧ да ещӧ на ёнджыка топӧдчис стен бердӧ; коньӧр Колька веськаліс чорыд переплётӧ.
— Мый «Сева», мый «Сева!» — ызгис Булкин.
— Мый тэ менӧ муштруйтан?
Медым!
Медым! Сыкӧд... сыкӧд... уджалӧм дорысь ме лучше бригадасьыс муна.
— Мун! — шуис Костя; сылӧн тіралісны киясыс и горшдіныс косьмис.
— Тэ мый?
Тэ мыйла сы дырйи нахальнӧя?
Станокъястӧ сдайт, справитчам тэтӧг!
— Сева, Костя! — дзик сэтшӧм жӧ басӧн шуис Леночка, кутшӧмӧн сёрнитіс сылӧн мамыс.
Сійӧ матыстчис детинкаяс дінӧ, пельпомӧдыс босьтіс ӧтисӧ и мӧдсӧ да решительнӧя торйӧдіс, тайӧс сійӧ вӧчис ас кадӧ: тыш вермис лыбны любӧй минутаӧ.
— Тэ бурджык вӧлін? — Севалы синмас видзӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Эн сюйсьы! — нетшыштчис Сева, но эз выдержит Леночкалысь взглядсӧ да бӧрыньтчис.
— Тэ эн вӧв бурджык! — сьӧкыда лолалігтыр водзӧ сёрнитіс Леночка.
— Дзик ньӧти эн вӧв бурджык!
Ме некор эг шулы тэнӧ Булкин-Прогулкинӧн, а ӧд став цехыс шуис.
Сы вӧсна мый тэ вӧлін...
тэ тӧдан, кодӧн тэ вӧлін...
Тэ уджалін омӧля...
Шуан, абу сідз? —
Сылӧн воши спокойствиеыс, гӧлӧсыс чиніс да подозрительнӧя чирис.
— Ме ог вермы, кор тадз относитчӧны... кор тадз... оз комсомольскӧя...
Ме кора тэнӧ, Сева, оз ков тадз! —
Сійӧ дзикӧдз расстроитчис, лоис воддзакодь Леночкаӧн, ёна ӧбӧдитчӧмӧн шуис:
— Ой, кутшӧмӧсь ті ставныд дзик позьтӧмӧсь!
— Муніс аслас станок дорӧ да скӧрысь шуис:
— Сэтшӧмъяскӧд, кыдзи тэ, Сева, ӧтлаын лоӧм дорысь лучше ме первойӧн муна бригадаысь!
Ме тэныд дзик серьёзнӧ шуа.
— Сійӧ менӧ смертельнӧя оскорбитіс, кор ми принимайтім присяга, — гордӧя шуис Сева.
— «Смертельнӧя»!
— опаснӧй минута бӧрӧ кольӧм йылысь гӧгӧрвоӧмӧн серӧктіс Костя.
— Смертельнӧя оскорбитіс, а мый нӧ тэ эн кув?
Больган нинӧм абусӧ!
Сійӧ восьтіс шкафчик, перйис монпансье улысь рекмӧм сера жӧч кӧрӧбка, кодӧс корис Антонина Антоновналысь, восьтіс сійӧс, перйис гӧрд шӧвк ленточкаӧн мичаа кӧрталӧм присягасӧ да шуис:
— Ленушка, Севолод, локтӧй татчӧ.
И тэ, Николай, лок...
Киястӧ чышкав, а то лякӧсьтан.
Лыддьы, медым ставӧн кылім.
— Эн волнуйтчы! — Колькалы шуис сійӧс дорйысьыс.
— Мыйла тэ сэтшӧма волнуйтчан?
Менам мам медработникӧн...
Ме думайта, мый тэнад невроз.
Волнуйтчӧмсӧ венны зільӧмӧн Колька тэрмасис, боргис, но вочасӧн успокоитчис да присягасӧ помӧдз лыддис тырвыйӧ удовлетворительнӧя.
— Ставсӧ гӧгӧрвоин? — юаліс Костя.
— Дерт, гӧгӧрвои! — тэрмасис вочавидзны Колька.
— Кутан фронтӧвӧя выполняйтны?
— Малышок, <rus>честное слово</rus>!
Тэ прӧста юасян.
Тэ жӧ гӧгӧрвоан! —
И сійӧ тэрыба лапйӧдліс синъяссӧ.
— Кырымась!
Колька сідзи кырымасис, быттьӧкӧ мирса став озырлун получитӧм йылысь сетіс расписка.
Костя мыччис сылы кисӧ.
— И тэ, Севолод, здоровайтчы сыкӧд, — шуис сійӧ.
Тадз Колька Глухих лои первой фронтӧвӧй бригадаса членӧн.
Пыр жӧ Костя мӧдіс объясняйтны Колькалы сылысь обязанностьяссӧ, да великӧй конспиратор гӧгӧрвоис быд кыв, быд вӧрзьӧдчыштӧм, сы вӧсна мый сійӧ, веськыда кӧ шуны, вӧлі сообразительнӧйӧн.
Таысь кындзи, сійӧ гӧгӧрвоис, мый либӧ лоас трудӧвӧй фронтвывса гвардеецӧн, либӧ...
Весиг эз вӧв окота думайтны, мый лоас, оз кӧ вермы кутчысьны сійӧ колоннаяс сайын.
ПОЧЁТ
Катя дас лун оліс лесничествоын, карсянь неылын, и тайӧ вӧліны тешкодь лунъяс.
Сійӧс юкталісны йӧлӧн, заставляйтісны лолавны свежӧй воздухӧн, да тьӧтыс, кодлӧн эз вӧвны челядь, век уговаривайтіс Катяӧс дзикӧдз вуджны сы ордӧ.
Бӧрыннас Катя висьтавліс, мый лесничӧй керкаын часіыс сулаліс, кӧть маятникыс и качайтчис, а календарь дзик эз вӧв.
Сійӧ гажтӧмсис да шондіа лунъясӧ ветлывліс Ермаков гӧра вылӧ.
Тасянь сылы тыдаліс рӧднӧй карыс.
Из вылын пукалігтыр Катя ӧтпырйӧ думайтліс ставтор йывсьыс: завод йылысь, бать йывсьыс, Нина Павловна йылысь и аслас бригада йылысь.
Да, аслас бригада йылысь, сы вӧсна мый сійӧ весиг эз вермы представитны, кыдзи позьӧ овны аслад бригадатӧг.
Катя кӧ эськӧ тӧдіс, мый бригада сідзжӧ оз кӧсйы торйӧдчыны аслас медбур работницакӧд, сійӧ, навернӧ, тётяыскӧд прӧщайтчытӧг пышйис эськӧ карӧ.
Заводын кадыс муніс сідзжӧ тешкодя.
Часъяс, минутаяс, секундаяс кольліны тӧдлытӧг.
Первой Костя думайтіс, мый тайӧ тэрмасьӧны часіяс да гудокъяс, но вӧлӧмкӧ, тайӧ тэрмасьӧ кадыс.
Ӧти удж вӧлі вӧтлӧ мӧдӧс да вайӧ ас бӧрсьыс коймӧдӧс.
Директорлысь приказсӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ — колоннаяс сайӧ вайисны ещӧ куим «Буш».
Герасим Иванович отсасис Костялы лӧсьӧдны участок.
Колӧ вӧлі краситны «Бушъяс», думайтны инструмент йылысь, следитны, кыдзи электрикъяс энергияӧ включитӧны выль станокъяссӧ, и главнӧйыс — надоедайтны инструментальщикъяслы, медым найӧ Павел Петрович чертёж серти нюжмасьтӧг вӧчисны отделочнӧй станоклы оснастка.
Павел Петрович вылӧ ас вылас надейтчыны эз позь: сійӧ гӧтӧвитіс Май первой лун кежлӧ пӧдарок — «рюмкаяслы» цельнометаллическӧй транспортёр, кодӧс закажитіс Нина Павловна — да пӧшти эз петавлы термическӧй цехысь.
Костялӧн юрыс вӧлі тырӧма хозяйственнӧй тӧждысьӧмъясӧн, да пӧшти став программасӧ ас выланыс кыскисны Леночка да Сева.
Тайӧ эз кокни вӧв, но найӧ справляйтчисны да эз норасьлыны мудз вылӧ.
<rus>Доска показателей</rus> дінын ӧшаліс мичаа гижӧм договор, кодӧс вӧлі кырымалӧма Мингарейӧн да Костяӧн.
Бригадалы эз ковмыв гӧрдӧдны тайӧ договор водзас.
Быд лун сійӧ сетліс сё квайтымын «труба» — общебригаднӧй норма дінӧ кыксё процент.
Ӧні нин молодёжнӧй цехса став бригадаяс соревнуйтчисны Войвыв Полюсса молодёжнӧй бригадаяскӧд.
Завкомовскӧй художниклы ковмыліс гижны ыджыд выработка йылысь уна «молнияяс» Зиночка Соловьёва нулывліс медся бур молнияяссӧ филиалӧ, а Миша Полянчук вайлывліс филиалысь ӧтветнӧй «молнияяс» да частӧ волывліс колоннаяс сайӧ.
Праздник век матысмис.
Колоннаяс сайӧ бара воис рыжӧй тошка фотограф.
Сійӧ шуис:
«Видза оланныд, важ тӧдсаяс!..
Культурнӧ, культурнӧ!», — паськӧдіс штатив, винтитіс фотоаппарат, веськӧдіс сійӧс ӧшинь весьтӧ стеллаж вылӧ да распорядитчис:
— Матыстчӧй, ребята, ӧти бӧрся мӧд, пуксялӧй аппарат водзӧ.
Нюмъявны позьӧ, вӧрны оз позь.
Снимайтны кута магнийтӧг, выдержкаӧн...
Сійӧ фотографируйтіс Костяӧс, Леночкаӧс, Севаӧс да ошкис найӧс выдержкасьыс.
— А кӧні сійӧ нывкаыс? — юаліс фотограф.
— Сэтшӧм тай еджыдіник, лӧз синъяса, лӧсьыдик.
Кажитчӧ, Катя...
Да-да, стӧч сідз: Катя Галкина.
Менам зэв бур паметьӧй.
Леночка пыр жӧ объяснитіс:
— Сійӧ висьӧ, но регыд дзикӧдз бурдас.
Сійӧ висьмис тіянсянь, кор ті волінныд миянӧс снимайтны да расстроитінныд сійӧс, сы вӧсна мый юалінныд бать йывсьыс.
Кор тӧдмаліс, мый лои Катякӧд, фотограф шогӧ уси:
— Некор ог прӧстит аслым, мый шогӧді сійӧс.
Вывті, вывті жаль.
— Сылы сідзжӧ лоӧ жаль, мый ті сійӧс энӧ снимайтӧй, — вежливӧя шуис Леночка.
— Но, нинӧм, сійӧ эм тіян бригадалӧн общӧй снимок вылын, и ме постарайтча вӧчны портретсӧ лӧсьыдджыка...
Ог вермы аслым прӧститны, мый пані сыкӧд сёрни бать йывсьыс...
Лун куим мысти ӧбед бӧрын Леночка котӧрӧн локтіс колоннаяс сайӧ да горӧдіс:
— Зонъяс, миянлысь фотокарточкаяс ӧшӧмаӧсь!
Мунӧй видзӧдлӧй!
Сэні сы мында йӧзыс!
Заводоуправлениедорса садйын кыптіс зэв мича сооружение.
Тайӧ вӧлі паськӧдӧм книга сяма витрина, кодӧс вӧлі установитӧма нёль сюръя вылӧ.
Выліас дзирдалісны сімтӧм стальысь вӧчӧм букваяс: «Доска почёта», а стеклӧ сайсянь зрительяс вылӧ видзӧдісны тӧдса йӧзлӧн фотографияяс.
Первой мунӧны верстьӧ стахановецъяслӧн, инженеръяслӧн, техникъяслӧн портретъяс, а сэсся том стахановецъяслӧн портретъяс, и первой места вылын — Костялӧн, Леночкалӧн, Катялӧн да Севалӧн.
«Доска почёта» дінын гыис йӧз;
зрительяс обсуждайтісны, коді фотокарточка вылӧ бура петӧма да коді абу ас кодьыс.
— А но, кыдзи петӧма Булкин-Прогулкиныс? — юаліс Сева да, ӧти синсӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс аслас портрет вылӧ.
— Нинӧм, лӧсьыда артмӧма.
Культурнӧ, культурнӧ!
— А Катеринаӧс рыжӧй дядькаыд омӧля рисуйтӧма, — тӧждысьӧмӧн шуис Костя.
— Муртса лолыс...
— Нинӧм тэ он гӧгӧрво! — серӧктіс Сева.
— Мый нӧ сэні дядькаыс?
Катя сэтшӧм и вӧлі, кор миянӧс ставнымӧс фотографыс снимайтіс.
Фотограф оз рисуйт, а сӧмын снимайтӧ.
— Да, оз рисуйт!
Небось, миянлысь беринъяснымӧс абу рисуйтӧма, а сійӧс тяп-ляп рисуйтӧма.
— Збыльысь! — нюммуніс Сева.
— Ни ӧти берин абу.
Сійӧ, тыдалӧ, беринъяссӧ мавтӧма.
Культурнӧ, культурнӧ!
— Поздравляйта, корешок!
Вот ӧні бура тыдалӧ, мый тэ эн прӧста кутчысь станокӧ! —
Костя мыш сайын кыліс тӧдса гӧлӧс.
Миша Полянчук, коді филиалысь сӧмын на вайис задорнӧй «молнияяслысь» выль порция, топыда топӧдіс Костялысь кисӧ.
— Рад, мый почётӧ веськалін?
— А мыйла бӧрдны? — нюммуніс Костя.
— Желайта тэныд нэмтӧ лоны тайӧ дӧска вылас, — сиис Миша.
— Но смотри, сьӧкыд лоӧ.
Праздник бӧрын Мингарей ачыс верзьӧмӧн пуксяс ас вылас да мӧдас атакуйтны.
Сылӧн бригадаыс уна выльтор думыштіс.
Вот, например, помост вӧчӧны.
«Катюшаясӧс» кутасны пакуйтны веськыда помост вылас.
Локтіс вагонетка — тыртӧм ящикъяссӧ бокӧ, тыра ящикъяссӧ вештін помост вывсьыс вагонетка вылӧ, и ставыс!
Кадсӧ уна кутасны экономитны, и вагонеткаясыс оз задерживайтсьыны. —
Сійӧ думыштчыліс да шуис:
— Да, менам тэ дінӧ, Малышок, эм бытӧвӧй линия кузя мог: он-ӧ вермы тэ сёрнитлыны тіян кӧзяйкаяскӧд, медым найӧ лэдзисны ӧти олысьӧс?
Мортыс солиднӧй, том, шӧркодь тушаа, оз курччась, оз видчы.
Вермӧ узьлыны весиг булыжник вылын.
Юалан?
— Миянын боковушкаын кутан овны! — пыр жӧ вочавидзис радлысь Костя, коді гӧгӧрвоис, кутшӧм морт йылысь мунӧ сёрниыс.
— Гӧгӧрвоин?
Правильнӧ.
Менӧ вуджӧдӧны заводӧ выль сборка лӧсьӧдӧм кузя бригадаӧ.
Сборочнӧй процессӧ ме ӧні вывті бура тӧда.
Сӧгласитчасны кӧ тэнад кӧзяйкаясыд, лӧсьыд лоӧ!
ПРАЗДНИК ВОДЗВЫЛЫН
Уна, зэв уна буртор вайӧ вӧлі праздник да май тӧлысь: Катялысь бӧр локтӧм, Мишалысь карӧ вуджӧм, колоннаяс сайын визув олӧм, двойнӧй выработка да пӧсь соревнование Мингарейкӧд, коді лӧсьӧдчӧ вӧлі пуксьыны ас вылас верзьӧмӧн.
Збыль ӧд, праздник вермис воны быд минутаын, но сійӧ неуна задержитчыштіс, сы вӧсна мый праздник оз вермы заводитчыны, абу кӧ ставсӧ дасьтӧма.
Тайӧ тыдовтчис, кор Костя да Колька рытнас краситісны выль «Бушъяслысь» станинаяссӧ.
Колька сюйліс кистьсӧ краска тыра ведраӧ да ышловзис.
— Тӧдан, Малышок, ме веськыда кута тэкӧд сёрнитны, — шуис сійӧ.
— Меным моральнӧ вывті сьӧкыд...
— Мый? — шензис Костя.
— Но, сьӧлӧм вылын сьӧкыд, гӧгӧрвоан?
Дерт, ме тэнӧ сьӧлӧмсянь благодарита, мый тэ менӧ босьтін бригадаӧ, но ме вывті ёна мучитча. —
Кисть тыра кисӧ Колька топӧдіс морӧс бердас, тшӧтш мавтыштіс ассьыс чужӧмсӧ.
— Цехын челядь сералӧны, мый ме Севалы сӧмын мыйсюрӧла котрала, мый ме лои ничтожествоӧн и сӧмын подсобнӧй рабочӧй...
— Ставным ми мӧда-мӧдлы отсасям...
— Дерт, дерт, ме гӧгӧрвоа!
Ме сӧгласен!
Ме нинӧм ог шу! — кистьнас ӧвтчигтыр тэрыба шуаліс Колька.
— Но мыйла Севка ни ӧтчыд эз лэдзлы менӧ станок дорӧ?
Ме тӧрыт кори уджавны кык станок вылын, а сійӧ шуӧ: «Кытчӧ сюйсян, слабӧй звено!»
Вот так здорово!
Дерт, ме сэк глупӧя вӧчи тэнад станоккӧд, но мыйла нӧ ме ӧнӧдз слабӧй звено?
Колькалӧн вӧлі серам петкӧдлана ӧбидитчӧм, виж краскаӧн лякӧссьӧм чужӧм, но Костя кывзіс Колькаӧс думыштчӧмӧн.
Сылы тӧдвылӧ уси, кыдзи ачыс вӧвлі слабӧй звеноӧн, сійӧ тӧдіс, кутшӧм ӧбиднӧ, сьӧкыд, кор мортлы оз веритны, мый сійӧ вермӧ лоны настоящӧй, бур звеноӧн.
— Идрав краскасӧ, кистьяссӧ, — шуис сійӧ.
— Ӧні петкӧдлы, кыдзи тэ сямман кык «Буш» вылын уджавны!
Мӧд луннас Костя тадз юкліс обязанностьяссӧ:
— Ленушка — отделочнӧй станок сайӧ, ми Николайкӧд ӧбедӧдз мӧдам уджавны куим станок вылын, а тэ, Севолод, кутан отсасьны...
— Мый сэтшӧмыс? — асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн юаліс Сева.
— Мыйла тайӧ ме должен лоны кутшӧмкӧ Глухих дінын подсобнӧйӧн?
— А сійӧ мыйла должен лоны тэ дінын подсобнӧйӧн? — юаліс Леночка.
— Ме важӧн кӧсйи сёрнитны Малышоккӧд, сӧмын сійӧ век занят...
Кыдзи тэныд абу яндзим!
Меным ньӧти оз кажитчы, кыдзи тэ сёрнитан Колькакӧд.
Тэ...
Ме неважӧн куті тэнӧ уважайтны, но ӧні ме дзикӧдз разочаруйтчи...
Да ланьт нин, пӧжалуйста, а то ме ӧні жӧ веськыда висьтала, коді тэ пытшкӧснад.
— Но коді, коді? — горӧдіс Сева.
— Мый тэ аддзин аслад ӧчкинад?
— Тэ бара ӧчки йылысь?
И ӧчкитӧг тыдалӧ, кутшӧм тэ... — тэрыба шуис Леночка да муніс станок сайӧ.
Колька Глухих олӧмын заводитчис выль полоса.
Костя дінын сійӧ велӧдчис уджавны кык станокӧн, сы вылӧ видзӧдіс преданнӧй синъясӧн да дась вӧлі сы вӧсна да бригада вӧсна уськӧдчыны биӧ и ваӧ.
Леночка век на переживайтіс асъя стычкасӧ да тшӧкыда ышловзьывліс, а Сева...
Кор Костя бӧрйис минута да шутитӧмӧн юаліс: «Коді кодкӧд ӧтвылысь?», сійӧ вочавидзис:
— Но и радлы!
— Николайыс кык станокӧн свободнӧ справляйтчӧ.
И куимӧн справитчас, виччысьыштлы!
— Кытчӧдз ставсӧ оз тшыкӧд, — ревнивӧя шуис Сева.
— Оз, — увереннӧя возразитіс Костя.
— Сійӧ кӧть суетитчӧ, но киясыс сылӧн пелькӧсь, тэрыбӧсь.
Вот тэныд и слабӧй звено!..
Прӧста тэ морт йывсьыс лёка сёрнитан...
— Морт!.. —
Сева сьӧвзис да дугдіс вензьыны.
Удж бӧрын Колька корис Костяӧс «ӧти здук» кежлӧ, нуӧдіс сійӧс бокӧ «Бушъяс» участокысь, конспиративнӧй привычка серти гӧгӧр видзӧдліс, суетитчыштіс, но тӧдвылӧ уси, мый ӧні сылы оз позь нервничайтны, кияссӧ дзебис мыш саяс да мӧдіс улӧ видзӧдны.
— Малышок, ме ӧд ог лодырничайт, сідз ӧд? — юаліс сійӧ.
— Тэ уджалан кыдзи колӧ, — сӧгласитчис Костя.
— Ме бурджыка на кута уджавны, вот клянитча!
Вот ачыд аддзан!
Ме пыр кута уджавны энтузиазмӧн...
И... и тайгаӧ ог мун.
<rus>Честное слово</rus>!
— Да всё равно Севолод тэнӧ тайгаӧ оз босьт...
мунас кӧ ачыс.
— Кӧть эськӧ сійӧ и пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн корис, ме всё равно эськӧ эг мун...
Вогульскӧй зӧлӧтаыд — сійӧ чепуха.
Главнӧйыс — унджык оружие да снарядъяс сетны фронтлы. —
Сійӧ яндысьӧмӧн, полӧмпырысь водзӧ сёрнитіс:
— Малышок, тэ кӧ меным веритан, но кӧть неуна веритан, гиж удостоверение фронт вылӧ менам батьлы, мый ме уджала бура.
Гижан?
Тэ меным сійӧс сетан, а ме ачым... ме ачым кора директорӧс пуктыны печать.
Менам бать — гвардияса капитан...
И тӧдан, кӧть сійӧ и стрӧг, но сыысь бурджыкыс свет вылын абу.
Ме... кӧсъя, медым сійӧ тӧдіс, кыдзи ме... отсася фронтлы.
— Гижа, — кӧсйысис Костя.
— Сӧмын тэ уджав энтузиазмӧн.
— Малышок! — горӧдіс Колька.
— Кута кӧ... кута кӧ ме уджавны энтузиазмтӧг, ви менӧ кыв шутӧг, кыдзи медлёк шакалӧс!
Ладнӧ?
— Вот тэ нин глупостьяс сӧран! — шуис Костя.
Гортӧ мунігӧн челядь сёрнитісны Катя йылысь, коді должен вӧлі лесничествоысь воны май первой лун асылӧ.
Медым локтӧ!
Челядь сылы нинӧм оз висьтавны выль «Бушъяс» йылысь, и Нина Павловна налӧн корӧм серти сідзжӧ нинӧм оз висьтав.
Праздник бӧрын Катя локтас колоннаяс сайӧ, ставсӧ аддзас аслас синъясӧн да шензьӧмысла акнитас.
Мыльк йылын найӧ сувтісны.
Рытыс вӧлі сӧдз, лӧнь, — обычнӧй апрельскӧй рыт, но мыйкӧ вӧлі сэні сьӧлӧмлы зэв бур.
Кокньыда лолавсис джуджыд мыльк йылын, код водзладорын пластвидзис кар, кӧні ӧзъялісны водз рытъя виж да турунвиж бияс — посньыдик зарни да изумруднӧй чутъяс кодьӧсь.
— Кутшӧм лӧсьыд! — шӧпкӧдіс Леночка.
— Меным кажитчӧ, мый Май первой лун нин.
Збыль, ребята?
Ылын-ылын, каменнӧй керкаяс сайын, небесаӧ ыпнитліс багрянӧй зарница, быттьӧкӧ шевгӧдіс би борд.
Му мылькйӧдз эз ӧдйӧ во пыдісянь мурӧстӧмыс да кыкысь помся дженьыдика зэркнитӧмыс.
Челядь тӧдісны, мый тайӧ татшӧмыс, и век жӧ мыйкӧ виччысисны.
— Пушечнӧй заводын выль зениткаяс пробуйтӧны...
А гашкӧ, танкъяслы пушкаяс, — думайтӧмӧн шуаліс Леночка.
Друг ставыс тырис шумӧн.
Кажитчис, быттьӧкӧ мургис небесаыс; кажитчис, мый сё мотора самолёт тӧвзьӧ кар весьтті, вывлань кайлӧ да лэччылӧ, и вот-вот сійӧ инмӧдчас сьӧлӧмӧ, коді топаліс да ланьтіс.
— Танкъяслы вӧчӧм моторъяс ургӧны, — объяснитіс Леночка, кӧть челядь тайӧс тӧдісны жӧ.
— Танкъяс лоӧны вывті уна, — быттьӧкӧ аслыс моз шуис Костя, виччысис Севалысь шыасьӧм, но сійӧ эз шыась.
— Иван Стукачёвӧс челядь аддзылӧмаӧсь карысь — танкӧвӧй школаын бура велӧдчӧ...
Сійӧ сідзжӧ шуӧ, мый танкъяс пӧ уна нин, — содтіс Колька.
— Гортӧ кад, — крута шуис Сева.
Мыльк вылӧ ӧти бӧрся мӧд локталісны ылын мургӧм шыяс, найӧ эз лӧньлыны, быттьӧкӧ небесаын юргис сё мотора аддзытӧм самолёт.
Леночка больгис праздник йылысь, сы йылысь, кыдзи тайӧ лунсӧ найӧ колльӧдасны Катякӧд.
Витӧд глава
АТАКА
Праздник вӧлі дзик матын.
Сійӧ вермис воны быд минутаӧ.
Завод лӧсьӧдчис сійӧс бура встретитны.
Да и, кажитчис, мый колоннаяс сайын ставсӧ нин вӧчӧма.
Сизим «Буш» сулалісны асланыс местаясын: квайтыс стен пӧлӧн, а сизимӧдыс, отделочнӧйыс, почётнӧй местаын — шӧр колонна дорын.
Инструментальнӧй шкафчикъяс вылын югъяліс свежӧй краска.
Коз лыс, кодӧс челядь вайисны железнодорожнӧй ротаысь, ставсӧ тыртіс свежӧй сир дукӧн.
Лои сэтшӧм лӧсьыд, мый челядь котӧртісны термическӧй цехӧ Нина Павловнала — медым видзӧдлас да донъялас.
— Бабушка тӧждысис? — юаліс Нина Павловна, кодӧс найӧ аддзисны электрованнаяс дорысь.
— Ковмис войсӧ ставнас колльӧдны цехын.
Талун миянын главклӧн комиссия... —
Сійӧ шӧпкӧдӧмӧн содтіс:
— А транспортёрыс век на эз ладмы.
Транспортёр дінын ноксис скӧр Павел Петрович.
Сійӧ, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, включитіс мотор, кывзысис машина удж шыӧ да рӧтшнитіс кыкнан киса чуньяснас.
— Шумыс кутшӧм! — горӧдіс сійӧ.
— Некытчӧ туйтӧм транспортеришко.
Трамвай моз шумитӧ.
Ремонтникъяс омӧля отрегулируйтӧмаӧсь роликъяссӧ.
Талун ми прамӧя яналам!
— И сійӧ, киӧ ключ босьтӧмӧн, пырис транспортёр улӧ.
Челядь мнение серти, транспортёрыс артмӧма бур.
Сійӧ вӧлі велосипеднӧй цепь-передача модаа, сӧмын зэв ыджыд звенояса.
Быд звено нуӧ вӧлі сеточка-люлька, медым шонтӧм «рюмкаяслы» удобнӧйджык вӧлі путешествуйтны тоннельнӧй пачсянь свинцовӧй ваннаяс дінӧдз окончательнӧй доводка вылӧ.
Но Балакин век на волнуйтчис да капризничайтіс.
— Мунамӧй колоннаяс сайӧ, ребята, а то ставыс тайӧ меным мӧдіс нин действуйтны нервъяс вылӧ, — ньӧжйӧник шуис Нина Павловна.
Челядь торжественнӧя нуӧдісны сійӧс участокӧ, и сійӧ ышловзис:
— Кутшӧм тіянын лӧсьыд, югыд, веж!..
Мый тэкӧд, Малышок?
Фронтӧвӧй бригадалӧн прославленнӧй командирыс, быттьӧкӧ тувъялӧма джоджӧ, кынмис места вылас.
Ёртъясыс пыр жӧ сы моз вӧчисны — сідз жӧ мӧдісны сулавны вӧрзьӧдчывтӧг.
<rus>Доска показателей</rus> весьтын ӧшаліс код тӧдас кытысь татчӧ веськалӧм сера плакат:
«Филиал кузя «Молния».
Пӧсь чолӧм Мингарей Бекировлӧн фронтӧвӧй бригадалы!
Тӧрыт сійӧ гӧтӧвӧй продукция упакуйтӧм вылын выработайтіс нормасӧ 235 процент вылӧ.
Тадзи колӧ нуны первомайскӧй вахта, тадзи колӧ отсасьны фронтовикъяслы!»
— Вот тайӧ здорово! — акнитіс Колька.
— Здорово плюсӧн, — признайтіс Сева.
— Тайӧ... тайӧ сыладорсянь нечестнӧ! — дивуйтчис Леночка.
— Мый нечестнӧ? — юаліс сералан гӧлӧс.
— Уна вырабатывайтны — нечестнӧ?
Со кыдзи гӧгӧрвоанныд!
Сӧмын ӧні Костя аддзис нюмъялысь Миша Полянчукӧс, аддзис сійӧ и стеллаж вылын пукалысь серьёзнӧй Герасим Ивановичӧс.
— Да, тайӧ неправильнӧ, абу лӧсьыд! — шумнӧя протестуйтіс Леночка.
— Ми сӧмын на помалім паськӧдчыны, а налӧн некутшӧм техника абу.
Налы кокни кӧть куим норма сетны...
— Прӧста Мингарей футболӧн ворсӧ, — содтіс Сева.
— <rus>Подумаешь</rus>, шензьӧдіс, кыкнан лопатка вылӧ водтӧдіс!
— Эн сӧр нинӧмсӧ! — суитчис Герасим Иванович.
— Абу ёна кокни ручнӧй удж вылын уна выработайтны.
Тыдалӧ, мый думайтыштӧмаӧсь, старайтчыштӧмаӧсь филиалса челядь праздник ради.
Тэ, Булкин, радлы, мый найӧ тадз уджалӧмаӧсь, да думышт, кыдзи наысь не кольччыны...
Ни Севалысь, ни мукӧдъяслысь ньӧти радлӧм аддзытӧг сійӧ тэрыба юаліс:
— Мый думайтан, Малышев?
Мый думайтіс бригадаса командир, мый думайтіс Константин Григорьевич, коді сэтшӧм уна кӧсйысис, сэтшӧм ёна горячитчис Мингарей водзын?
Ставӧн виччысисны, мый сійӧ шуас.
Колӧ вӧлі решайтны вопрос, и решайтны спокойнӧя, ассьыд полӧм петкӧдлытӧг.
— Талун полнӧй выработка вылӧ мунам, Галкинаӧс виччысьны огӧ кутӧ, — шуис сійӧ да видзӧдліс аслас ичӧтик отряд вылӧ, коді вӧлі дась бой кежлӧ.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Сева.
— Кыдзи йӧзсӧ сувтӧдан? — юаліс Герасим Иванович.
Костя мӧдіс развивайтны план, кыдзи кутасны уджавны сизим станок вылын нёль токарь, тшӧтш и Колькаӧс лыддьӧмӧн.
Ӧбедӧдз Леночка должен уджавны отделочнӧй станок вылын, а детинкаяслы — ставныслы кык чернӧвӧй станокӧн.
Ӧбедайтны первой мунас Леночка.
Сійӧс вежас Глухих, а Костя да Сева кутасны уджавны куим чернӧвӧй станок вылын.
Сэсся Леночка вежас Коляӧс, сійӧ мунас ӧбедайтны; бӧр локтӧм бӧрас Коля бара вежас Леночкаӧс, Леночка босьтас Севалысь куим чернӧвӧй станок, а Сева мунас ӧбедайтны и сідз водзӧ.
Сутьыс вӧлі сыын, медым станокъяс ни ӧти минута эз сулавны.
Позяна-ӧ тайӧ вӧлі?
Да, тайӧ вӧлі эськӧ позяна, бригадаса став членъяслӧн кӧ вӧлі ӧткодь квалификация.
— Коді футболӧн ворсӧ? — серӧктіс да юаліс Герасим Иванович.
— Тайӧ тэ, Малышев, футболӧн ворсан, лӧсявтӧмторъяс думайтан.
Да ӧд и футболӧн колӧ ворсны кужӧмӧн, думайтӧмӧн, а не сідзи, медым кокъяснад лёкногӧн чужъявны.
А кӧн тэнад юрыд?
Вот тані ме ог аддзы сійӧс...
Тэ, Глухих, отделочнӧй станок сайын уджавлін?
— Эг... эг...
Но ме кута старайтчыны, — шуаліс Колька.
— Тадз оз артмы, Малышев, — решитіс мастер.
— Ог лэдз техникаӧн шутитны.
Уджалӧй, кыдзи думыштінныд, сӧмын тайӧ подсменаясыстӧг, кытчӧдз бригаданыд оз ло полнӧй составын.
— Ог сетӧ ми сы мында, мыйта сетіс Мингарей, — шуис командир, и ӧбидаысла сылӧн гӧлӧсыс вежсис. — Сераласны миянӧс челядь...
— Да, медым Май первой лун кежлӧ миян бригада лоӧ венӧма, медым калошӧ пуксяс! — ассьыс спокойствиесӧ воштӧмӧн шуис Сева да сэтшӧм крута нетшыштіс юрсьыс шапкасӧ, мый сылӧн юрсиыс павкмуні.
— Медым!
Нинӧм миян бригадакӧд церемонитчыны!
Ставӧн ланьтісны.
Миша шӧпнитіс Костялы:
— Жалита, мый вайи тайӧ «молниясӧ».
Положениеныд тіян омӧлик!
Но Костя эз вочавидз сылы.
Сійӧ, аслас синъяслы вериттӧг, видзӧдіс колоннаяс костті;
Нина Павловна сылань жӧ видзӧдіс да сідзжӧ эз верит аслыс;
сӧмын Леночка дзик пыр веритіс.
— Катя!
Катенька!
Катюша воис! — горӧдіс сійӧ.
Колоннаяс сайӧ котӧрӧн пырис Катя гудокысь тӧкӧтьӧ водзджык.
Тайӧ воис выручка, тайӧ воис надея.
АС БРИГАДАЫН
— Кутшӧм миян гажа! — шуис Катя.
— Ок, станокыс кымын!
Ми паськӧдчим!
Навернӧ, ставсӧ тайӧс Малышок вӧчис!
Эг ӧд прӧста ме сэтшӧма тэрмась.
Ме чувствуйті.
Менӧ тётя оз на вӧлі лэдз, а ме всё равно муні.
Некор сэсся ог кут юны йӧв!
Сэтшӧма дӧзми!
А кӧні менам станокыс?
Ниночка, кутшӧм ме рад, мый вои!..
Абу, тайӧ абу менам станокыс!
Мый сійӧс вӧчинныд?
Нинӧм ог гӧгӧрво...
— Мунам медпунктӧ! — Катяӧс киӧдыс кватитӧмӧн прикажитіс чуймӧм Нина Павловна.
— Ог лэдз тэнӧ уджавны, кытчӧдз доктор оз видлав.
— Кутшӧма тэ омӧльтчӧмыд, Ниночка! — вочавидзис Катя.
— Тэнӧ непременнӧ колӧ мӧдӧдны лесничествоӧ йӧв юны.
Ӧбеденнӧй перерывӧ ме тэнӧ нуӧда доктор дінӧ, медым сійӧ тэнӧ видлалас.
Гӧгрӧс, алӧй чужӧмыс Катялӧн югъяліс, а синъясыс некор на эз вӧвлыны татшӧм лӧзӧсь да шудаӧсь.
Сійӧ уськӧдчис аслас шкафчик дорӧ, пасьталіс халат-спецовка да вӧнясис.
— Включайтча! — решительнӧя шуис сійӧ.
— Верман, — сӧгласитчис Костя.
— Переделайтім ми тэнсьыд станоктӧ.
Американскӧй патрон пыдди самозажимнӧйӧс пуктім.
Ӧні ключ оз ков.
Видзӧд: рычагсӧ кыскыштан асланьыд — патроныс паськалӧ.
Рычагсӧ мӧдарӧ вештан — заготовкасӧ топӧдӧ.
Задньӧй бабкаыс сідзжӧ рычагсянь уджалӧ.
А тайӧ резцодержательлы упор.
Вайӧдан сійӧс упорӧдзыс — водзӧ оз мун.
Включитан самоходсӧ — стружкаыс стӧч вит дасӧд юкӧн миллиметра артмас.
Скоростьсӧ, подачасӧ сідзжӧ содтім.
Павел Петрович ставсӧ думыштіс.
Резецсӧ победитӧвӧйӧс ме пукті, сійӧс, кодӧс Стукачёв сетіс.
Пробуйт!
Сійӧ видліс тайӧ механикасӧ, и кажитчис, мый станокыс уджалӧ ачыс, а сылы сӧмын колӧ станок дінас тӧкӧтьӧ-тӧкӧтьӧ инмӧдчыштлыны, индыны «Бушыслы» операцияяслысь порядоксӧ.
Дзик мӧдкодь лоӧма «Бушыс».
Но сэні жӧ тыдовтчис, мый сійӧ кӧзяйкалӧн киясыс сідзжӧ лоӧмаӧсь мӧдкодьӧн.
Найӧ пыр жӧ аддзисны колана движениеяс да веськӧдлісны станокӧн, удитісны вӧчны быдтор: кыз проволокаысь вӧчӧм крючокӧн вештавны стружка, медым сійӧ эз гартыштчы резец гӧгӧр, матӧджык вештыштны ӧчереднӧй обдирка, кӧдзӧдны резецсӧ.
Ставсӧ удитісны вӧчны вына ичӧтик кияс.
Нина Павловналӧн синъясыс паныдасисны Катюша шуда синъяскӧд да аслыс тӧдлытӧг нюммуніс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні поперечнӧй душаӧс не нин нетшыштны бригада дінысь, коді Катя воӧмкӧд тшӧтш ловзис.
— Ме сэтшӧм шуда, тэ он куж думыштны! — шуис сылы Катя.
— А тэ ещӧ на ёнджыка омӧльтчӧмыд...
Навернӧ, лун и вой уджалан. —
Сійӧ чӧв олыштіс, дугдіс нюмъявны, джын гӧлӧсӧн юаліс:
— Ме думайті... век думайті, мыйӧн сӧмын воа, тэ меным висьталан...
— Ог, нылук, ставыс важмоз коли, — вомдоръяснас муртса вӧрӧдӧмӧн вочавидзис Нина Павловна.
— Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, — ышловзьӧмӧн шуис Катя, — праздник кежлӧ кӧ воис кӧть ичӧтик-ичӧтик письмӧ...
Кӧть ӧти кыв!
— Да, кӧть эськӧ ӧти кыв!.. — шуис тшӧтш Нина Павловна.
Ӧні, кор Катя тадз шаньмис, сійӧ ещӧ ёнджыка вӧлі Василий Фёдорович кодь.
Катя чужӧмлӧн быд черточкаын Нина Павловна аддзис радейтана мортӧс, кутшӧмӧн сійӧ помнитіс сійӧс.
Василийлӧн чужӧмыс син водзын сулаліс, кыдзи ловъя.
Кажитчис, мый верӧсыс ылісянь нюмъялӧ сылы.
Сьӧлӧмыс горӧдіс:
«Эн чӧв ов, гижышт юӧртор!
Кӧні тэ, мый тэкӧд?»
— Энлы, тэ век жӧ йӧй, — шуис Нина Павловна да лӧсьӧдіс Катялысь боквыв вешйыштӧм беретиксӧ.
— Непременнӧ мунам доктор дінӧ.
Бригада ӧдйӧ настроитчис.
Костя поручитіс Севалы, Леночкалы да Колькалы кык чернӧвӧй станокӧн, а ачыс босьтчис подсобнӧй уджӧ.
Ӧти бӧрся мӧд заводитісны уджавны «Бушъяс».
Герасим Иванович сетіс Костялы некымын сӧвет да пырмунігмоз шуис Мишалы:
— Вот сідз, дона ёрт!
Тіян Мингарей, дерт, бур уджалысь, но и миян чавканъяс, разберитчыны кӧ, орёлъяс!
— Таын некод эз сомневайтчы, — вочавидзис Миша.
— Орёлъяс да левъяс.
— Кор ті локтанныд миянӧ? — юаліс сылысь Нина Павловна.
— Праздник бӧрын дзик пыр.
— Ми ставным лоам зэв радӧсь, а медся ёна, дерт, Малышок.
Термическӧй цехын Нина Павловналӧн вӧлі тысяча удж, и тайӧ вӧлі бур: бур вӧлі сійӧ, мый уджъясыс вештісны Василий йылысь думсӧ.
— Медбӧрын машинкасӧ ме уговориті не шумитны! — торжествоӧн доложитіс Павел Петрович.
— Кутам пробуйтны ставнас поточнӧй комплекссӧ?
И вот заводитчис пробнӧй перепуск.
Тоннельнӧй пач сетіс первой шонтӧм «рюмкаяс».
Пач дінын уджалысь пуктіс найӧс сеточка-люлькаӧ, и найӧ транспортёр кузя кывтісны свинцовӧй ваннаяслань.
— Заводитім! — горӧдіс Дикерман, щипцыӧн кватитіс «рюмкасӧ», сюйис сывдӧм свинечӧ, и мукӧд калильщикъяс вӧчисны сы моз жӧ.
Дикерман «рюмкасӧ» кутіс свинечын мыйта колӧ, щипцынас торкнитіс ванна дорӧ, и мукӧд калильщикъяс ӧти бӧрся мӧд сы моз жӧ вӧчисны тайӧ движениесӧ.
Свинечлысь югъялысь войтъяссӧ пыркнитӧм бӧрын доналӧм «рюмкаяссӧ» найӧ сюйисны маслӧӧ да тэчисны найӧс кӧрт пызан-каретка вылӧ.
Электрованнаяслӧн участок ловзис.
«Рюмкаяс» калитан поточнӧй комплекс, кодӧс думыштісны Нина Павловна да ученӧй-металлургъяс, чужис.
ЫДЖЫД ПӦДАРОК
Уралын вӧлі праздник.
Юалінныд кӧ эськӧ ті, кӧні сійӧ заводитчис, быд труженик эськӧ вочавидзис: «Миянын!» — и висьталіс эськӧ збыльтор.
Высокӧй, Благодать, Магнитнӧй кӧрт гӧраяс вылын экскаваторъяслӧн машинистъяс сьӧкыд рудаӧн кыкпӧв ӧдйӧджык тырталісны вагонъяс, сы вӧсна мый заводитчис праздник.
Молотовса пушкарьяс полигоннӧй испытаниеяс вылӧ мӧдӧдавлісны век унджык пушкаяс, сы вӧсна мый праздник заводитчис.
Челябинскса танкостроительяс ӧддзӧдлісны сборочнӧй конвейеръяслысь ходсӧ, сы вӧсна мый тайӧс требуйтіс праздник.
Магнитогорскса, Серовса, Кушваса доменщикъяс да сталеваръяс, Кировоградса да Красноуральскса медеплавильщикъяс, Каменск-Уральскӧйса алюминщикъяс век ӧдйӧджык сывдлісны дзирдалысь металл.
Уральскӧй му встречайтіс праздниксӧ военнӧй пӧдаркиясӧн.
Молодёжнӧй цехса колоннаяс сайын участок вӧлі Ураллӧн ичӧтик, пӧшти тӧдчытӧм кусӧкӧн, но тані йӧз сідзжӧ олісны фронт йылысь думӧн.
Найӧ кӧсйисны регыдджык тӧдмавны, мый сетасны сизим станок, оз-ӧ. ковмы гӧрдӧдны Мингарей Бекиров бригада водзын, молодёжнӧй цех водзын.
Да, Костялӧн сьӧлӧм вылын век ӧтарӧ лои кокньыдджык.
Отделочнӧй станок справляйтчис детальяс потокӧн.
Сійӧ справляйтчис!
Сійӧ вевъялӧ вӧлі!
Сійӧ весиг быттьӧкӧ неуна панйыліс тайӧ потоксӧ.
Тайӧ ньӧти эз висьтав, мый Павел Петрович ӧшибитчис аслас расчётъясын.
Катюша удж вылӧ бура видзӧдлывлӧм бӧрын Павел Петрович шуис:
— Да, ставыс кияс сайын...
Татшӧм киясын отделочнӧй станок вевъялӧ.
— Но сэн жӧ Костялы чуньнас грӧзитӧмӧн содтіс:
— Нинӧм, нинӧм!
Ме тӧда, мый йылысь тэ думайтан!
И сійӧ угадайтіс, сы вӧсна мый Костя жалитӧмпырысь думыштіс кӧкъямысӧд «Буш» йылысь, коді сирӧтаӧн коли ремонтнӧй цехын.
Бокысянь кажитчис, мый Катя ньӧти вӧлі оз тэрмась, но сылӧн киясыс удитлісны быд минутаысь нетшыштны некымын лишнӧй секунда, а часысь — некымын минута, и сійӧ ещӧ вермыліс шӧпкӧдчыштны Леночкакӧд да меліа нюммунлывны челядьлы, весиг Колькалы, кӧть сьӧлӧмыслы ёнасӧ эз кажитчы, мый Малышок босьтӧма сійӧс бригадаӧ.
— А тэ регыд велалӧмыд кык станок вылын уджавны, — век жӧ признайтіс Катя.
— Малышок отсӧгӧн, — пыр жӧ шыасис Сева.
— Ме кора тэнӧ, Сева, не заводитны тайӧ сёрнисӧ, — шыасис Леночка.
— Тэ эн жӧ ачыд велав кык станок вылын уджавны.
— Весиг кыв шуны оз позь! —
И Сева мигнитіс Катялы:
— Тайӧ сылӧн симпатия, гӧгӧрвоан?
— Ой, ненормальнӧй! — серӧктіс Леночка да ӧвтыштіс кияснас.
— Ті ставныд менам симпатия, а медся ёна Катя.
Шуны кӧ, «Бушъяс» участокын удж муніс бура.
Молодёжнӧй цехысь челядь котӧртлывлісны колоннаяс сайӧ тӧдмавны, получитас-ӧ Мингарей достойнӧй ӧтвет.
Сэсся парторг вайӧдіс важнӧй посетительяслысь быдса чукӧр да шуис:
— Ті интересуйтчинныд важмӧм оборудование используйтӧм кузя миян опытӧн — вот видзӧдлӧй.
И, сы бӧрын, кор Костя висьталіс участок удж йылысь, парторг нуӧдіс посетительясӧс термическӧй цехӧ.
Вообще луныс лои беспокойнӧй.
— Термическӧй цехӧ карыс ставнас чукӧрмӧма.
Тырыс йӧз!
Лӧз тшын, и музыка ворсӧ, — юӧртіс Колька, коді котӧртліс сдайтны заправка вылӧ резецъяс да пӧпуттьӧ пыраліс термичкаӧ.
— Воображайта, кыдзи волнуйтчӧ Нина, — шуис Катя.
— Ужаснӧ неприятнӧ, кор кодкӧ видзӧдӧ, кыдзи тэ уджалан.
— Тсс! — ӧлӧдіс Леночка.
— Миянӧ бара кодкӧ локтӧ... видзӧдны.
Тайӧ вӧлі эз «кодкӧ», а гӧрд тошка фотограф, и эз ӧтнас, а тӧдтӧм военнӧй морткӧд — фронтӧвӧй погонъяса да полевӧй сумкаа офицеркӧд.
Фотографӧс аддзӧм бӧрын Катялы дзик пыр ставыс тӧдвылӧ уси — тӧдвылӧ уси налӧн первой аддзысьлӧмныс, коді помасис сэтшӧм шога — и ӧшӧдіс юрсӧ, петкӧдліс, быттьӧкӧ нинӧм оз аддзы, кӧть, дерт, сылы интереснӧ вӧлі тӧдны, мыйла найӧ воисны.
Фотограф пыр жӧ тӧдіс сійӧс да локтіс матӧджык.
— Видза оланныд, Катя...
Кутшӧма ті поправитчӧмныд!
Сійӧ ланьтіс, пӧрччис шапкасӧ, плеш вывсьыс чышкаліс пӧсьсӧ да мӧдіс видзӧдны офицер вылӧ, а офицер сюся, зэв сюся видзӧдіс Катя вылӧ да нюмъяліс, медым бурджыка аддзыны, водзчунь помнас вӧрӧдіс аслас пенснелысь мегырсӧ.
Тайӧ Катялы вӧлі неприятнӧ, весиг ӧбиднӧ, но сійӧ эз тӧд, кыдзи относитчыны та дінӧ, да сӧмын гӧрдӧдіс.
— Но, дерт, ті энӧ ӧшибитчӧй, — шуис офицер.
— Тайӧ дзик сідзи.
— Но, дерт, эг ӧшибитчы! — горӧдіс фотограф.
— Фоторепортёръяслӧн замечательнӧй паметь тӧдмавны йӧзӧс чужӧм да фамилия серти.
— Синъясыс сэтшӧм жӧ лӧзӧсь...
— Дзик лӧзӧсь!
Мӧд татшӧм лӧз синъяс абуӧсь карас.
Но, гашкӧ, и эм, но ме эг паныдавлы...
Катя, позьӧ ӧти здук кежлӧ дугӧдлыны станоктӧ?
Станок сувтіс.
Сувтіс и Катя.
Эбӧсыс дзик ныр эновтіс сійӧс.
Офицер мыйкӧ перйис полевӧй сумкаысь да мыччис Катялы.
— Ті, гашкӧ, тӧданныд тайӧс? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ портсигар... — шуис Катя.
— Тайӧ папалӧн костянӧй портсигарыс... —
Сійӧ вӧтӧн моз видзӧдіс резнӧй портсигар вылӧ.
Сылӧн паръясыс вӧрисны, но эз артмы ни ӧти кыв, а банбокъясыс лоины век бледджыкӧсь.
— Кытысь тайӧ? — медбӧрын полӧмӧн юаліс сійӧ.
— Мый лои папакӧд?
— Решительнӧ, решительнӧ нинӧм! — тэрыба шуаліс офицер.
— Кольӧм лунъяс батьыд тіян сетіс меным тайӧ портсигарсӧ письмӧ пыдди, сы вӧсна мый сэтчӧ вырежитӧма сылӧн фамилияыс да инициалыс...
Ме должен вӧлі аддзыны тіянӧс, и вот...
Сійӧ эз удит содтыны ни ӧти кыв.
БУШКОВ
Тайӧ лунӧ термообработка кузя инженер Нина Павловна Галкина да Металлъяс институтысь профессор Колышев специальнӧй комиссиялы сдавайтісны тонкостеннӧй деталь, кодӧс заводын шуисны «рюмкаӧн», калитан выль способ — выль технология.
Капризнӧй «рюмкакӧд» тыш воис помлань.
Та йылысь висьталісны диаграммаяс, кодъясӧс ӧшлӧма вӧлі свинцовӧй ваннаяс дінӧ: обычнӧй уджын цех получайтіс нин ӧкмысдас да унджык процент годнӧй «рюмкаяс».
Ӧні комиссия дырйи колӧ вӧлі ванна пыр лэдзны витсё «рюмка».
Тайӧ экзаменлӧн бура помасьӧмыс колӧ вӧлі уна заводлы, кодъяс калиталісны «катюшаяслы» тонкостеннӧй детальяс.
Воис том завод олӧмын, Нина Павловна олӧмын решительнӧй, торжественнӧй здук.
Цехын вӧлі лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый Павел Петрович, дерт, кыліс эськӧ аслас транспортёрлысь ичӧтик дзуртыштӧм, но и транспортёрыс уджаліс шумтӧг.
Пач бердса уджалысь тэчис сетка-люлькаясӧ «рюмкаяс»,
«рюмкаяс» ӧти бӧрся мӧд кывтісны электрованнаяслань,
калильщикъяс босьталісны найӧс щипцыӧн, сюйлісны свинечӧ, видзисны свинеч пиын, перйылісны, пыркнитлісны свинеч войтъяссӧ, сюйлісны маслӧ пытшкӧ, пуктылісны кӧрт пызан-каретка вылӧ, а контролёръяс мерайталісны кӧдзалӧм «рюмкаяссӧ».
Поток муніс оръявлытӧг да эз ковмыв Нина Павловналӧн суитчӧм.
Сійӧ копыртчис кыз, важнӧй старик дінӧ, коді, кияснас пидзӧсъясӧ пыксьӧмӧн, пукаліс улӧс вылын да внимательнӧя следитіс калильщикъяс удж бӧрся.
— Профессор, первой сёыс помасьӧ...
Бара чӧвлун...
Парторг мыйкӧ шӧпкӧдӧмӧн объясняйтіс партия горкомысь ёртъяслы,
главк комиссияса членъяс чукӧртчисны контрольнӧй пызан дорӧ.
Помасьӧ вӧлі первой сё деталь контролируйтӧм.
Годнӧй «рюмкаяссӧ» пасъялісны «п» — «примитӧма» — знакӧн, тэчисны пирамидаӧн; бракуйтӧмъяссӧ пасъялісны черкнитӧм нольӧн да тэчисны бокӧ.
— Первой сёас ӧкмысдас ӧти годнӧй, сы лыдын куим лэдзны позян брак, — шуис комиссияса ӧти член профессорлы.
— Заводитчис бура...
— Миян вӧвлывлі ӧкмысдас безусловнӧй, — спокойнӧя вочавидзис профессор. —
Ӧнія результатнас ме недоволен.
— Вӧвлі и ӧкмысдас кык безусловнӧй, — думыштчӧмӧн шуис Дикерман.
— Сӧмын кыкысь, — шыасис Нина Павловна.
— Но век жӧ вӧвлі! —
И Дикерман збоя пыркнитіс «рюмка» вывсьыс свинеч войтъяссӧ.
— Меным век жӧ кажитчӧ, мый ваннаясыс кӧдзыдӧсь, — шуис профессор.
— Прӧверитӧй температурасӧ, Нина Павловна.
— Ладнӧ, — вочавидзис сійӧ, кыдзи морт, коді полӧ думъяс дзугсьӧмысь, да водзӧ следитіс калильщикъяс удж бӧрся, тӧждысяна синкымъяссӧ топӧдӧмӧн.
Сталь, сталь муніс калильщикъяс ки пыр — сталь, сэтшӧм крепыд да сэтшӧм нежнӧй, сэтшӧм капризнӧй, мый сы дінын колӧ вӧлі эськӧ ветлӧдлыны кок чунь йылын да не лолавны.
Мыйта лои цехлы ноксьыны пӧкӧритчытӧм стальнас!
— Ладнӧ, профессор, — выльысь шуис Нина Павловна вунӧдӧмӧн, мый вочавидзис нин сылы да сідзжӧ мыйкӧ виччысьӧмӧн сулаліс ӧти местаын.
Но сылы ӧтарӧ мешайтісны думайтны, ӧтарӧ мешайтісны ӧтилаӧ йитны кутшӧмкӧ смутнӧй догадкаяссӧ.
Кутшӧм шум тайӧ кылӧ цех ӧдзӧсас?
Кодлӧн тайӧ гора гӧлӧсыс:
«Мунамӧй регыдджык, мунамӧй жӧ!»
Коді тайӧ тӧвзьӧ цех пырыс?
Катя?
Кутшӧмкӧ тӧдтӧм военнӧйкӧд, коді кутӧ пенснесӧ, а шинель пӧлаыс гартчӧ кок гӧгӧрыс.
— Нина! — горӧдіс Катя.
— Ниночка!
Папа ловъя!
Видзӧд, папалӧн портсигарыс!
Тайӧ письмӧ пыдди!
Ниночка!..
Помнитан, папалӧн портсигарыс... тэнад пӧдарокыд!
Кияссӧ морӧс бердӧ топӧдӧмӧн Нина Павловна мыджсис улӧс мыш вылӧ да шуис:
— Мыйла ті сійӧс... сэтшӧма пыркӧданныд!
Ӧд тайӧ сталь...
Сійӧ шатовтчис, Катя киысь босьтіс портсигарсӧ, видзӧдліс да, синтӧм моз, муніс лабораторияӧ, эз аддзы нинӧм, эз тӧд, мый сійӧ чужӧм кузя визувтӧ синва, вунӧдіс светын ставтор йылысь — и весиг главкса комиссия йылысь, весиг победитӧм «рюмка» йывсьыс.
Катя кыскис ас бӧрсяыс офицерӧс, кодкӧд вообще обращайтчис зэв решительнӧя.
Ставыс тайӧ кыссис минутаысь ёна этша.
Первой асӧ воис старшӧй калильщик.
— Энӧ лысьтӧй «рюмкаяс» пыркӧдны! — калильщикъяс вылӧ горӧдіс сійӧ.
— Энӧ лысьтӧй!
Ӧд тайӧ сталь, колӧ гӧгӧрвоны!
Миян инженерлӧн зӧлӧтӧй юрыс!
Ваннаысь сійӧ перйис ӧчереднӧй «рюмка», но эз пыркнит сы вылысь свинеч войтъяссӧ, «рюмкасӧ» лэдзис маслоӧ, а сэсся, лолавтӧг, кок чунь йылас нуис калитӧм детальсӧ пызан дорӧ.
— Кыдзи ме ачым эг вермы дӧгадайтчыны, мый ми тшыкӧдлім «рюмкаяссӧ»! —
Сійӧ шудаа серӧктіс.
— Сідзкӧ, Нина Павловналӧн верӧсыс ловъя?
Вывті бур!
Ӧні ручайтча абсолютнӧ годнӧй «рюмкаяслӧн» ӧкмысдас ӧкмыс процент вӧсна.
А?
Сӧмын сэк ставӧн асӧ воисны да мӧдісны сёрнитны термическӧй цехса начальник олӧмын удивительнӧй событие йылысь.
ПАРТИЗАНЪЯС
Челядь, дерт, эз гӧгӧрвоны, мый лоис, а кор тӧкӧтьӧ гӧгӧрвоыштісны, Катя да шуда вестник саяліны нин.
Колоннаяс сайӧ коли сӧмын гӧрд тошка фотограф.
Челядь вылӧ сійӧ видзӧдліс сідзи, быттьӧкӧ муртса на садьмис, ышловзис да кияснас ӧвтыштіс:
— Мыйыс сӧмын оз овлы, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, сылӧн папашаыс ловъя!
Челядь кытшалісны фотографӧс, и сійӧ висьталіс сійӧс, мый регыд лои тӧдса став заводлы.
Вӧлӧмкӧ, мый военнӧй ёртыс, кодӧс фотограф вайӧдіс колоннаяс сайӧ, — сійӧ абу дзик военнӧй ёрт.
Войнаӧдз сійӧ уджалӧма областнӧй газета редакцияын да гижалӧма очеркъяс, а ӧні служитӧ фронтӧвӧй газета редакцияын да тшӧтш ысталӧ аслас рӧднӧй уральскӧй газетаӧ корреспонденцияяс.
Неважӧн командование разрешитіс сылы ветлыны Уралӧ да издайтны боецъяс да уралец-офицеръяс йылысь военнӧй очеркъяслысь быдса книга.
Гортӧ мунӧм водзвылын сійӧ решитіс волыны партизанскӧй крайӧ да чукӧртны сэні материал ещӧ ӧти очерк вылӧ.
Мый сэтшӧм партизанскӧй крайыс?
Со мый сійӧ: фронт линия сайын ылын, вражескӧй армия тылын, ӧтувтчисны уна дас партизанскӧй отряд, фашистъясысь мездісны ыджыд кусӧк му да сэні восстановитісны сӧветскӧй власть.
Партизанъяслы паныд фашистъяс мӧдӧдалӧны карательнӧй отрядъяс-экспедицияяс, но тайӧ экспедицияясыс вошалӧны бесследнӧ — найӧс бырӧдалӧны партизанъяс.
Партизанскӧй крайӧ кадысь кадӧ волывлӧны сӧветскӧй самолётъяслӧн эскадрильяяс да шыблалӧны посылкаяс — оружие, медикаментъяс да газетаяс.
Неважӧн партизанъяс вӧчисны вӧрын ассьыныс первой аэродром, и на дінӧ мӧдӧдчис медикаментъясӧн самолёт.
Тайӧ неыджыд самолёт борт вылас устроитчис и газеталӧн сотрудник.
Сӧветскӧй самолёт бӧрся охотитчисны фашистскӧй истребительяс, но, шуд вылӧ, лэбзьӧмыс лои удачнӧ.
Военнӧй газеталӧн сотрудник веськалі партизанскӧй отрядъяслӧн центральнӧй штабӧ да войбыд беседуйтіс герой-партизанъяскӧд.
Сійӧ кывліс замечательнӧй историяяс бесстрашнӧй сӧветскӧй йӧз подвигъяс йылысь, кодъяс уничтожайтісны фашистъясӧс кӧні да кыдзи вермисны.
Торъя частӧ сійӧ кывліс уралецъяслӧн партизанскӧй отряд йылысь да сылӧн командир йылысь, кодӧс ставӧн шуисны Инженерӧн, сы вӧсна мый быд партизанлӧн эм кличка.
Тайӧ отрядас офицеръяс да салдатъяс — уралецъяс.
Найӧ бойясӧн петісны вражескӧй окружениеысь, встретитчисны партизанъяскӧд да ӧтувтчисны на дінӧ.
Тайӧ отрядыс призрак моз явитчывліс сэні, кӧні сійӧс оз виччысьны, и сэні, кӧні сійӧ явитчылас, оз кольны ловъя фашистъяс.
Ӧтнас сӧмын Инженер виис найӧс сёысь унджыкӧс.
Предательяслы фашистъяс кӧсйысисны Инженер юрысь мынтыны дас тысяча марка, но сійӧс кутӧм дорысь кокньыдджык кутны лэбысь пӧткалысь вуджӧрсӧ.
Газеталӧн сотрудник кӧсйис аддзӧдчывны Инженеркӧд, но тайӧ эз удайтчы, сы вӧсна мый отряд мунӧма выполнитны кутшӧмкӧ боевӧй задание.
Асывнас водз ичӧтик самолёт должен вӧлі бӧр мунны.
Газеталӧн сотрудник прӧщайтчис партизанъяскӧд да пуксис пилот бӧрладорӧ.
Друг самолёт дінӧ явитчис удивительнӧ лӧз синъяса да русӧй тошка ыджыд тушаа морт.
«Со и миян Инженер», представитіс сійӧс партизанскӧй штабса начальник.
Лӧз синма морт шуис: «Штабын ме кывлі, мый ті воланныд гортӧ, Уралӧ, Н. карӧ».
— «Да».
— «Сэні заводын уджалӧны менам гӧтыр да ныв, — заводитіс Инженер.
— Налӧн фамилияыс...»
Тайӧ здукӧ самолёт мотор лэптіс шум.
Инженер эз вермы помавны фразасӧ, зепсьыс кватитіс костянӧй портсигар, петкӧдліс фамилиясӧ, кодӧс вӧлі вырежитӧма портсигар пыдӧсӧ: «В. Галкин» и газеталӧн сотрудник портсигарӧн киын — лэбзис...
Тайӧ историясӧ сійӧ висьталіс аслас уральскӧй ёртъяслы-журналистъяслы, кор редакцияын выступайтіс партизанскӧй крайӧ путешествие йылысь докладӧн.
Газеталӧн фоторепортёр пыр жӧ горӧдіс: «Тӧда Галкинъясӧс!
Ӧтиыс — токарь, мӧдыс — номернӧй заводын инженер.
И Катя Галкиналӧн удивительнӧ лӧзӧсь синъясыс».
Челядь кывзісны фотографлысь висьтсӧ, быттьӧкӧ волшебнӧй мойдкыв.
— Кутшӧм... кутшӧм ме рад Катя вӧсна!.. — шуис Леночка, бокӧ бергӧдчис, муніс станок сайӧ да кутіс чышъянӧ сульсьыны.
— Ме сідзжӧ вывті рад, — шуис фотограф.
— И ме думайта, мый, вермас лоны, менам пиӧй... сідзжӧ партизанскӧй отрядын...
Ӧд тайӧ вермӧ лоны, правда? — юаліс сійӧ челядьлысь.
— Яснӧ! — увереннӧя поддержитіс сійӧс Костя.
— Дзик реальнӧ, — поддержитіс Колька.
Тешкодь вӧлі став тайӧтор бӧрас асьтӧ выльысь аддзыны заводын, цехын, станокъяс дінын, кодъяс эз уджавны нин дас вит минут, но ставыс тайӧ вӧлі, ставыс тайӧ существуйтіс, а филиалса «молния» челядьлы тӧдвылӧ уськӧдіс, мый грознӧй Мингарей Бекиров виччысьӧ фронтӧвӧй бригадасянь ӧтвет; и ӧні найӧ сёпӧв ёнджыка кӧсйисны, медым Мингарейлы ӧтветыс вӧлі тырвыйӧ достойнӧй.
Тайӧ здукас колоннаяс сайӧ локтіс Катя — дзик необычнӧй, рам, весиг полыськодь, быттьӧкӧ сійӧ яндысис аслас немвиччысьтӧм шудсьыс, быттьӧкӧ сійӧ поліс, мый шудыс вермас разавны, кыдзи кокни вӧт.
— Шубин ёрт, — шуис сійӧ фотографлы,
— Нина Павловна корӧ тіянӧс аски непременнӧ локны миянӧ капитан Стариковкӧд ӧбедайтны...
Стариков ёрт гижис нин миянлысь адреснымӧс...
Ребята, и ті ставныд кутанныд миянын ӧбедайтны...
— Пуксьӧй, — тӧждысьӧмпырысь шуис фотограф.
— Меным прӧста яндзим ставнас завод водзын, мый ме «Доска почётаӧ» сеті тіянсьыныд важ портрет.
Ӧні ті дзик абу сы кодь.
Сійӧ снимайтіс Катяӧс выдержкаӧн да кӧсйысис, мый аски ваяс замечательнӧй портрет.
Сэсся фотограф муніс термическӧй цехӧ корсьны ассьыс военнӧй ёртсӧ, а колоннаяс сайын бара заводитчис удж.
Первойӧн станоксӧ лэдзис Катя.
Вот сійӧ босьтіс обдирка и пыр жӧ пуктіс, сы вӧсна мый детальыс лои дзик гӧтӧвӧй.
«Буш» станок сэні вӧлі решительнӧ <rus>не при чём</rus> — сійӧ сӧмын прӧста суетитчис да мешайтіс Катялы кӧлдуйтны аслас ичӧтик пельк кияснас.
Квайтӧд глава
ВӦРТІ КОТӦРТӦМ
Мыйӧн сӧмын косьмис завкомовскӧй художникӧн гижӧм «молния», Костя осторожнӧя гартыштіс сійӧс трубкаӧ, и детинкаяс уськӧдчисны заводскӧй вороталань.
Кӧні автобусыс?
Автобус абу!
Сійӧ мунӧма Войвыв Полюсӧ и нуӧма Зиночка Соловьёваӧс.
Ворота дорын сулалісны Катя да Леночка.
— Мый ті сэтшӧм дыр ноксинныд! — скӧра шуис Катя.
— Колӧ вӧлі сӧмын ӧти цифра гижны, а ті быдса час кежлӧ вошлінныд!
Зиночка зэв ёна ӧбӧдитчис...
Виччысис, виччысис и муніс...
— А «молнияыс» эз косьмы да! — шуис расстроитчӧм Костя.
— Но, нинӧм, — решитіс Леночка.
— Зиночка тӧдӧ, уна-ӧ выработайтіс миян бригаданым.
Сійӧ выступитас Войвыв Полюсын торжественнӧй собрание вылын да ставсӧ висьталас.
Мунамӧй, ребята, краснӧй уголокӧ заседание вылӧ.
Сэні концерт лоас...
— Вай «молниясӧ»!
— горӧдіс Сева.
Сійӧ кватитіс Костя киысь «молниясӧ» да мӧдіс котӧртны; челядь муртса суӧдісны сійӧс.
— Тэ кытчӧ? — горӧдіс Костя.
— Эн приставайт!
Полюсӧ!
— Тэ жӧ туйсӧ он тӧд! — повзис Леночка.
— Тӧда!
Челядь висьтавлывлісны, кыдзи найӧ Войвыв Полюсӧ ветлывлӧмаӧсь.
Таті веськыда сизим километр...
Кӧрттуй вомӧн, а сэсся вӧрӧд...
Часджынйӧн котӧрта.
— Эновт сійӧс, Леночка, — серӧктіс Катя.
— Сійӧ йӧймӧма!
Кыдзи тыдалӧ, Костя сідзжӧ йӧймис.
— Котӧртам ӧтлаын! — Севалы шуис сійӧ.
— Ме верма сӧмын ӧтлаын, кабысь-кабысь! — шмонитіс радуйтчысь Сева.
— Зэвтчыв, командир!
Нывъяс мыйкӧ горзісны налы, но Костя да Сева нинӧм эз и кывлыны, котӧртісны мыйвынысь, бӧрӧ коли пожӧм вӧра роща, вуджисны кӧрттуй полотно, прӧйдитісны колючӧй проволокаӧн кытшалӧм кутшӧмкӧ складъяс да медбӧрын воисны вӧр заводитчанінӧ.
Заводитчис кардінса зэв шоч, тувсов кодь васӧд, сӧмын на сылӧм лымйӧн да важ лыс дукӧн ӧвтысь вӧр.
Туйыс вӧлі няйт, уна вожъяса да ӧтарӧ вожавліс кыклаӧ, куимлаӧ, кытшлаліс васӧдінъяс да лолі век омӧльджыкӧн.
Детинкаяс котӧртісны туй бокӧдыс, чеччалісны вужъяс да кодзувкот чукӧръяс вывті.
Кокъясыс асьныс нуисны Костяӧс, морӧсыс паськыда лолаліс, сійӧ горша ньылаліс вӧрса чӧскыд дуксӧ.
Сева конйыштсис вужйӧ.
— Видзӧд, «молниясӧ» чукралан! — тӧждысис Костя.
— Вайлы ме нуа.
— Мун гуляйтышт! — ӧткажитчис Сева.
— Коді кодкӧд ӧтвылысь, кабысь-кабысь?
Ачым «молниясӧ» филиалӧ вая да видзӧдла, кутшӧм лоӧ Мингарейлӧн нырыс.
Кыксё ветымын процентыд — сійӧ штука!
Дерт, тайӧ вӧлі штука, тайӧн позьӧ вӧлі ошйысьны.
Матыс торжествоӧн водзвыв радлігтыр детинкаяс ещӧ тэрыбджыка мӧдісны котӧртны, но Костя друг воськовсӧ надзмӧдіс.
— Тэ мый надзмин? — сералігтыр юаліс Сева.
— Мун лучше гортӧ.
Тэтӧг верма... слабӧй звено.
— Неладнӧ мунам, — шуис Костя.
— Колӧ войвылӧ, а ми век рытыввылӧ да рытыввылӧ.
Омӧль туй!
— Сӧр! — горӧдіс Сева.
— Челядь меным висьтавлісны...
Тэ восьлав!
— А мый восьлавнысӧ, кор невернӧ мунам...
Сылысь кывъяссӧ подтверждайтӧмӧн туйыс крута чукыльтіс рытыввылӧ.
Сева сідзжӧ надзмӧдіс мунан ӧдсӧ.
Найӧ сюся видзӧдлывлісны вӧрса чащаӧ.
Водзын лои югыдджык, мыйкӧ югнитліс, пӧртмыштчис алӧй рӧмӧн.
Кажитчис, мый лэччысь шонділӧн югӧръясыс вольсасьӧны пуяс костӧ.
— Быттьӧ ю, — думайтӧмӧн шуис Костя.
— Кытысь тані юыс? — пельпомъяссӧ топӧдліс Сева.
Здук мысти найӧ збыльысь лоисны кутшӧмкӧ визувттӧм ю берег вылын, коді плотнӧя матысмӧ вӧлі пожӧм пуяс дінӧдз да мичаа отражайтіс рытъя кыалысь бисӧ.
Эз дзик пыр детинкаяс гӧгӧрвоны, мый тайӧ немся абу ю, а кизьӧр сёйысь паськыд полоса, коді вундӧ вӧлі вӧрсӧ.
Быдлаын тыдалісны джынвыйӧ вӧйӧм, чегъясьӧм да песӧм кыдзьяс да пожӧмъяс — кутшӧмкӧ страшнӧй вын накӧд истӧгкӧд моз расправитчӧма.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — гӧгӧрвотӧг юаліс Сева.
— Мыйысь тайӧ?
— Быттьӧ туй...
Аддзан, колеяяс...
Кӧнсюрӧ кизьӧр сёй пӧвстын вылӧ кыпалӧмаӧсь вӧлі косьмӧм сёйысь артмӧм кузьмӧснога сорсъяс, на костӧ чукӧрмӧма ва.
— Нинӧм ог гӧгӧрво! — скӧрмис Сева.
— Вот и вудж мӧдар берегас!
— А ноко ланьтлы! — шуис Костя.
Найӧ кутісны кывзысьны.
РАДОСТНӦЙ ВСТРЕЧА
Первойсӧ кажитчис, мый кывзысьны нинӧм, а сэсся лои мый кывзыны.
Тайӧ сьӧкыд да пыдісянь мургысь шум.
Сева немвиччысьтӧг уськӧдчис места вылысь да, «молниянас» ӧвтчигтыр, котӧртіс шумыслы паныд.
Котӧртіс и Костя.
— Тӧдан, мый тайӧ?
Тӧдан? — волнуйтчӧмысла виньдалігтыр горӧдіс Сева.
Костя вочавидзис, но ачыс эз кыв ассьыс вочакывсӧ.
Шумыс немвиччысьтӧг содіс миллионпӧв, кыптіс му улысь, качнитіс быд пожӧм.
Костя немвиччысьтӧг аддзис куим танк.
Найӧ тыдовтчисны неыджыд мыльк йылын, кысянь лэччӧ вӧлі визувттӧм юыс.
Куим танк мыччысисны ыргӧн рӧма небеса фон вылын да здук кежлӧ быттьӧ кынмисны места вылас.
Страшнӧйӧсь, шензьӧданаӧсь, чудеснӧйӧсь тані вӧрас, йӧзтӧминас вӧліны небесалань чургӧдӧм пушкаа тайӧ вывті гырысь машинаясыс, быттьӧкӧ куим чудовище петісны кыйсьыны.
Эз на удитны найӧ торйӧдчыны ыргӧн рӧма, ыпъялысь небесаысь, кыдзи мыччысис нин мӧд рад — сизим машина, а на бӧрвылын мыччысис коймӧд рад — дас машина...
Сева котӧртіс Костя дінӧ, кватитіс сійӧс пельпомӧдыс да вомсӧ вайӧдіс сійӧ пель дорӧ.
— Танкъяс!
Миян танкъяс!
Аддзан! — горӧдіс сійӧ.
Синъясыс сылӧн вӧліны йӧйлӧн кодьӧсь; сійӧ бергаліс места вылас, жӧдзис, юрсьыс нетшыштіс кепкасӧ, ӧвтіс сійӧн, тыдалӧ мыйкӧ горзіс, но сылӧн гӧлӧсыс вошліс пуяс костын кӧртлӧн жургӧм шыас, лолавнысӧ лолі сьӧкыд, сьӧлӧмыс йӧктіс век тэрыбджыка, век нимкодьпырысьджык.
— Танкъяс, миян танкъяс! — места вылын бергаліг да кияснас ӧвтчигтыр горзіс и Костя.
— Аддзан!
Ыджыд заводысь танкъяс! — горӧдлывліс сійӧ, кӧть и тӧдіс, мый тайӧ бесполезнӧ, сы вӧсна мый Сева оз кыв ни ӧти кыв.
Танкъяс лоины нин детинкаяс весьтын.
Найӧ рад бӧрся рад мунісны вӧрын вӧчӧм став туй пасьталаыс, дышпырйӧ кытшовталісны ӧтка кыз пожӧмӧс, коді дзонь кольӧма вӧлі ичӧтик дітор вылӧ, мунісны сёйсӧ кодйиг да сійӧн ёрта-ёртсӧ пызйигтыр.
Найӧ вӧліны краситтӧмӧсь на, но сёйлаыс улітіыс лоӧмаӧсь вижӧсь, да сӧмын башняясыс кольӧмаӧсь сьӧдӧсь, а башняяс вылын тыдалісны еджыд букваяс:
«Планысь вывті — первомайскӧй», «Планысь вывті — первомайскӧй», «Планысь вывті...», «Планысь вывті...», и ещӧ, и ещӧ...
— Вывті уна! — горзіс Костя.
— Аддзан, вывті уна!
— И сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі терпитны позьтӧм пӧсь, биа.
Эз сійӧ вӧч тайӧ танкъяссӧ, тайӧ лыдтӧм машинаяссӧ.
Найӧс вӧчисны йӧз, кодъяс уджалісны Ыджыд заводын, — сывдісны, вундалісны, пузьӧдалісны стальсӧ, сверлитісны пушкаяс, тэчисны моторъяс.
Но ӧд Костя сідзжӧ кужис вундавны сталь, и та вӧсна сійӧ друг почувствуйтіс, мый тайӧ сылӧн воляыс водзӧ нуӧдӧ сьӧкыд машинаяссӧ, водзӧ сьӧкыд туйӧд, сылӧн сьӧлӧмыс йирксьӧ грознӧй машинаяслӧн стальнӧй морӧс пытшкын.
Ӧти танк эз кӧсйы кытшовтны дітор вылын гордӧя сулалысь пожӧмӧс.
Сійӧ матыстчис да зурасис кыз пуӧ, кыдзкӧ кыпӧдчис, выхлопнӧй трубаысь муӧ кучкис турунвиж пламя, танклӧн гусеницаяс мӧдісны ньӧжйӧджык, ыджыд шумӧн вӧйтчисны сёйӧ.
Пожӧм шензьӧдана дрӧгмуні, здук кежлӧ кынмыліс места вылас, катовтчис, ӧвтыштіс увъяснас да ньӧжйӧникӧн пӧрис.
— Давай! — горӧдіс Костя, и сылӧн кулакъясыс доймымӧн топалісны. — Да-вай ещӧ!
Тайӧ эз пожӧм пӧр, а сійӧ, кодӧс бырӧдны долженӧсь вӧліны танкъяс, уральскӧй танкъяс, кодъясӧс вӧчисны сэтшӧм жӧ оружейникъяс, кыдзи сійӧ, Костя, кыдзи Герасим Иванович, Нина Павловна, Сева, Катя, Мингарей, Миша...
— Давай! — туй пӧлӧнын сулалысь пожӧмъяс вылӧ индӧмӧн танкъяслы кевмысис сійӧ. — Давай, давай!
Но танкъяс, рад бӧрся рад, гы бӧрся гы, мунісны асланыс туйӧд, да сьӧд башняяс вылын яръюгыда тыдалісны кывъяс: «Планысь вывті — первомайскӧй», «Планысь вывті...», «Планысь вывті...» Уна-ӧ вӧлі танкыс?
Танкъяс вӧліны сэтшӧм уна, мый Костя эз и думыштлы лыддьыны.
Пом!
Помасис грознӧй шествие.
Быгъяліс да муркъяліс на вӧрсӧ вундысь танкӧвӧй туйлӧн виж сёйыс, но моторъяслӧн шумыс ӧдйӧ чиніс, кыдзи визув ытва бӧрын ю вылын ямӧ ва; сійӧ бара пӧри муувса жургӧм шумӧ, кодъяслӧн йӧлаыс эз нин юргы вӧрті.
Костя гӧгӧр видзӧдліс, чукӧстіс:
— Севолод!
Аслас гӧлӧслӧн шыыс сылы кажитчис слабӧн, тіралысьӧн.
Сійӧ унджык босьтіс морӧсӧ воздухсӧ да горӧдіс:
— <ns>Се-во-лод</ns>!
«Молниясӧ» вай!
<ns>Се-во-лод</ns>!
Чӧв-лӧнь...
Сева вошис «молниянас».
Костя горӧдіс ещӧ гоз-мӧдысь, воча шыасьӧмыс эз кыв, да ньӧжйӧник мӧдӧдчис.
Нинӧмла вӧлі мунны Войвыв Полюсӧ: торжественнӧй собрание кежлӧ сійӧ сёрмис нин, и, сыысь кындзи, Севакӧд ӧтлаын воши «молнияыс».
Но делӧыс не сӧмын таын...
Сійӧс эз нин интересуйт Мингарейӧс дэльӧдӧмыс.
Не тайӧ ӧні вӧлі колана.
А мый нӧ вӧлі колана?
Сійӧ муніс трӧпинкаӧд, коді, сылӧн арталӧм серти, должен вӧлі вайӧдны заводскӧй окраина дорӧ, да зілис сообразитны, уна-ӧ колӧ вӧчны танкъяс, «катюшаяс», самолётъяс, пушкаяс, медым путкыльтны фашистӧс, шыбитны сійӧс му вылӧ да гадюка змеяӧс моз нырыштны.
Сійӧ дась вӧлі фронтлы став оружиесӧ вӧчны аслас киясӧн.
Пемдіс, да вылын чӧв олысь лӧнь пожӧм лысъяс пӧвстын мӧдісны пӧртмасьны-дзирдавны кодзувъяс.
Костя эз тӧд, ылын-ӧ, матын-ӧ гортӧдзыс, — сійӧ прӧста аслас думъяслы шпыннялігтыр да аслас шпыннялӧм йылысь казявтӧг, муніс водзӧ.
Сэсся сійӧ мӧдіс тӧждысьны — эз-ӧ ылав Сева? — да некымынысь горӧдліс, но вочаыс нинӧм эз кыв.
ДЕЛӦЛЫ ПОМ
— Воин жӧ! — шуыштіс Сева, мыйӧн сӧмын Костя воськовтіс боковушка порог вомӧн.
— Кӧні нӧ тэ вӧлін?
Вошис, быттьӧкӧ му пырыс муніс...
Серпасыс, кодӧс аддзис Костя, вӧлі сэтшӧм интереснӧй, мый сійӧ весиг эз удит скӧрмыны.
Уліас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн Сева пукаліс топчан вылын да блюдйысь юис чай.
Тыдалӧ, сійӧ важӧн нин юӧ — чужӧмыс сылӧн югъяліс, удовольствиеысла синъясыс лоӧмаӧсь ичӧтӧсь да гудырӧсь.
Стенын, веськыда Сева весьтын, кыдзи победнӧй знамя, ӧшаліс буретш сійӧ «молнияыс», кодӧс детинкаяс долженӧсь вӧлі нуны филиалӧ и вот эз нуны.
«Привет Костя Малышевлӧн фронтӧвӧй бригадалы! — висьтавсис «молнияын».
— Первомайскӧй соревнованиелӧн бӧръя лунӧ сійӧ выработайтіс бригаднӧй норма 250 процент вылӧ».
— А тэ кытчӧ вошин? — юаліс Костя.
Вӧлӧмкӧ, ставыс артмӧма зэв прӧста: Сева сэтшӧма ылалӧма танкъяснас, мый вунӧдас Костя йылысь, котӧртас танкъяс бӧрся, а кор нин казялас, сійӧ аддзас кутшӧмкӧ пригород да кутшӧмкӧ завод.
Тайӧ вӧлӧма Ыджыд завод.
Севалы колис сӧмын пуксьыны трамвайӧ, а трамвай сійӧс вайӧдіс пӧшти Землянӧй холмӧдз.
Гортын Сева тӧдмалӧма, мый Нина Павловна да Катя абу на воӧмаӧсь клубысь торжественнӧй заседание вылысь, да пуксис чай юны.
— «Молниясӧ» Войвыв Полюсас эг вермӧ нуны, — шуис Костя.
— Чепуха, — вочавидзис Сева.
— Мингарей и «молниятӧгыс» тӧдмалас, уна-ӧ ми выработайтім...
А тайӧ «молнияыс» медым миянын ӧшалас... на память.
— А кӧсйи Мингарейлы петкӧдлыны жар!
— Но сійӧс, — мирнӧя вочавидзис Сева.
— Лоасны на Мингарейкӧд миян делӧяс, удитам сёрнитны.
Сӧмын ӧні Костя помӧдз вайӧдіс мӧвпсӧ, коді боковушкаӧ пыригӧн на воис сійӧ юрӧ.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Сева кык лунӧн помаліс сахарсӧ, кодӧс пӧлучитліс майскӧй норма шӧт весьтӧ, — сахарыс сылӧн, кыдзи Костялӧн, эз вӧв, и век жӧ...
— Тэ мый он шутьляв? — юаліс сійӧ.
— Йӧй ме вӧлі шутьлявны, — вочавидзис Сева, юыштіс блюдйысь да чӧскыда корсьыштліс.
— Ачыд шутьляв, окота кӧ...
Вай кружкатӧ — кисьта!
Костя вайӧдіс кружкасӧ вомдорас да гӧгӧрвоис, мый шутьлявны збыльысь эз ков.
Некор на нэмнас эз удайтчыв сылы юны татшӧм юмов чай, позьӧ кӧ вӧлі сук пӧсь сиропсӧ шуны чайӧн.
— Озыра олан! — шуис сійӧ.
— Кытысь сахарсӧ босьтін?
— Ог тэнсьыд, кабысь-кабысь!
Ставыс лои гӧгӧрвоана.
Ассьыс радлӧмсӧ дзебны зільӧмӧн Костя, быттьӧкӧ нинӧм эз гӧгӧрво, упрекнитіс ёртсӧ:
— Запастӧ видзан?
А лӧз руас мыйӧн мунан?
— Кутшӧм лӧз руӧ? — веськодьпырысь юаліс Сева.
— Сэтшӧм-кутшӧм...
Яснӧ — зӧлӧтала.
— Тэнад зӧлӧтатӧг справитча, — вочавидзис Сева.
— Кӧсъян ещӧ чайсӧ юны?
Меным абу жаль. —
И сійӧ дорӧдзыс тыртіс кружкаяссӧ.
Тешкодьтор: ставыс тайӧ сӧмын обрадуйтіс, но кыдзкӧ эз шензьӧд Костяӧс.
Мӧдарӧ, ӧні эськӧ вӧлі ёна шензьӧданаджык, шуис кӧ Сева: «Вай тамгатӧ да румянцевскӧй челядьлы письмӧсӧ, ме тайӧс заслужиті».
Важӧн нин Костя виччысис, мый сылӧн ёртыс кутшӧмкӧ помка улын ӧткажитчас тайгаӧ мунӧмысь, да ӧні почувствуйтіс, кутшӧм уна вӧлі уверенностьыс тайӧ виччысьӧмас.
Костя тӧдвылӧ уськӧдіс ставсӧ — Землянӧй холм вылын стычкасӧ, Гималаи вылын тышсӧ, ныж пома кӧрттувйӧн историясӧ — и серӧктіс, кыдзи серӧктіс эськӧ верстьӧ морт дженьыд гач аддзӧм бӧрын, кодӧс сійӧ новліс челядь дырйиыс.
Танкъяс?
Дерт, танкъяс ворсісны ассьыныс роль, но не сӧмын танкъяскӧд встретитчӧмӧн объясняйтчӧ зӧлӧтала экспедицияысь Севалӧн ӧткажитчӧмыс.
Вывті уна важнӧйыс, решительнӧйыс лои детинкаяс олӧмын, ыджыд вын вӧлі выль тӧвлӧн, коді колоннаяс сайӧ пырис фронтӧвӧй бригадалӧн существуйтан первой лунӧ.
Выль тӧлыс ылӧ-ылӧ вӧтліс лӧз русӧ, и сійӧ, мый неважӧн на кажитчис прӧстӧйӧн, вернӧйӧн да важнӧйӧн, лои шаткӧйӧн да невернӧйӧн, кыдзи джынвыйӧ вунӧдӧм мойдкыв, кыдзи дженьыдик вӧт,
— Святӧй ты, сьылысь черияс, тылӧн зарни пыдӧсыс...
Вермис ӧмӧй тайӧ ставыс ӧткодьӧн лоны сыкӧд, мый кытшалӧ вӧлі детинкаясӧс, мый вӧлі налӧн олӧмӧн, налӧн тышӧн, налӧн сьӧкыд да радостнӧй делӧӧн?
Вермас лоны, та йылысь жӧ думайтіс и Сева, — Костя нюмъялӧм вылӧ сійӧ воча нюммуніс, сылысь согласие юасьтӧг кружкаӧ кисьтіс ставсӧ, мый вӧлі чайникын, да шлопкӧдіс аслыс кынӧмас.
— Узьны колӧ, — шуис сійӧ.
— Сахарыд аски кежлӧ на тырмас.
А Нина Павловна да Катя абуӧсь.
Навернӧ, краснӧй уголокын ыджыд концерт.
Интереснӧ эськӧ вӧлі тӧдны, уна-ӧ вӧчис Мингарейлӧн бригадаыс.
А мый, сетіс кӧ, шуам, кыксё ветымын витӧс?
— Думыштін жӧ!
— Узьны водан?
— Ог... виччысьла...
Вӧлі шоныд, дзик шоныд рыт, и кодзувъяс мирнӧя видзӧдісны му вылӧ.
Найӧ корсисны Костяӧс, коді пукаліс ворота дорын скамья вылын, да мыйкӧ юалісны.
Вермас лоны, найӧ юалісны: «Мыйла тэ шогсян?»
А Костя и ачыс эз гӧгӧрво, мыйла сылы друг лои гажтӧм.
Гашкӧ, тайӧ лои сы вӧсна, мый унатор помасис, разсис да окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧ ставыс водзӧ мунас.
Гашкӧ, гажтӧм лои и сы вӧсна, мый аслас шензьӧдана событиеясӧн тыр лун бӧрас ставыс кыдзкӧ чӧв уси и сійӧ коли ачыс аскӧдыс, тӧдвылӧ уськӧдіс Румянцевкаӧс, тӧдвылӧ уськӧдіс Митрийӧс...
А, гашкӧ, ставсьыс таысь мыжаыс вӧлі дум сы йылысь, мый Катя да Леночка кывзӧны концерт, гажӧдчӧны, а сійӧ йӧйталӧм вӧснаыс пукалӧ ворота дорын да виччысьӧ найӧс, кӧть унмыс ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка личкӧ сылысь юрсӧ Шагистӧйлы пельпом вылӧ, коді пукаліс сыкӧд орччӧн.
Шагистӧй чошкӧдчис, никӧстіс да судорожнӧя очсовтіс.
Пу тротуар вылын кылісны тэрыб, кокни воськовъяс,
пемыдсьыс петіс ичӧтик фигурка, Шагистӧй уськӧдчис сылы паныд.
Катя — дерт, тайӧ вӧлі Катя — шуис:
«Эн лезит, йӧй пон!»,
аддзис Костяӧс да лоис рад.
— Тэ гортын нин!
И Сева?
Ук, кутшӧма сьӧлӧм йирксьӧ!
Ми сэтшӧма волнуйтчим!
Кытчӧ ті вошлінныд?
Гӧгӧрвоан, сӧмын на помасис концертлӧн первой отделениеыс, а филиалысь воис Зиночка да шуис, мый филиалын тэнӧ да Севаӧс абу аддзылӧма.
Ми ставным сэтшӧма повзим...
Думайтім, мый ті вӧрас вошинныд.
— Ньӧти эг вошӧй, — нюммуніс Костя: сылы вывті нимкодь вӧлі сы вӧсна, мый сы йылысь думайтісны, тӧждысисны.
— А Мингарей уна-ӧ сетӧма?
— Кыксё нелямын вит процент...
Митинг вылас сійӧ выступитӧма да молодецъясӧн миянӧс шуӧма.
— Бур!
— Вывті, — серӧктіс Катя да корис: — Пукалыштам тані, виччысьлам Нинаӧс да Леночкаӧс.
Найӧ пуксисны да дыр чӧв олісны.
Друг Катя шӧпнитіс:
— Вот ставсӧ аддза, ставсӧ кыла да ньӧти, ньӧти ог верит, мый ставыс тадзи и эм...
Ми талун Нинакӧд вообще йӧй кодьӧсь...
Торжественнӧй заседание вылын Сергей Степанович вӧчис доклад.
Сійӧ ошкис Нинаӧс, мый сійӧ велаліс калитны «рюмка», а Нина нинӧм эз гӧгӧрво...
И ме эг гӧгӧрво, кор Сергей Степанович зэв ёна ошкис миянсьыным бригаданымӧс...
Бӧрыннас Леночка миянлы ставсӧ висьталіс...
— Шудыс шымыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ, вӧсньыдик сойяс друг шымыртісны Костялысь голясӧ, кӧдзыд тіралысь паръяс инмӧдчисны сылы банбокас.
— Рӧдимӧй вокӧй тэ менам, вот ме бӧрддза ӧні... —
гӧлӧсын синваӧн да серамӧн шуаліс сійӧ.
— Со нин бӧрда...
О, сэтшӧм йӧй!
Плакса-варакса...
— Йӧй и эм, — вочавидзис Костя да кыліс, быттьӧ Ыджыд Митрий вирӧн тырис сылӧн сьӧлӧмыс да вӧчис сійӧс способнӧйӧн вӧчавны чудесаяс Катя ради, аслас ёртъяс ради, став найӧ ради, коді сыкӧд ӧтвылысь юкліс шогсӧ да шудсӧ, коді сыкӧд ӧтлаын тышкасис да сыкӧд ӧтлаын должен вӧлі победитны врагӧс аслас душалӧн вынӧн да аслас кияслӧн искусствоӧн.
Кылісны гӧлӧсъяс.
Тайӧ воисны Нина Павловна да Леночка.
Найӧ лоины радӧсь, мый Костя да Сева ловъяӧсь, дзоньвидзаӧсь, неуна сёрнитыштісны, и Нина Павловна прикажитіс челядьлы мунны узьны.
— Ой, дзикӧдз вунӧді! — тӧдвылӧ уси Леночкалы.
— Малышок, Коля тшӧктіс висьтавны, медым тэ гижин удостоверение фронт вылӧ, мый сійӧ кутіс бура уджавны.
Гижан?
— Яснӧ, гижа, — кӧсйысис Костя.
«КУТШӦМ УЖАС!»
Нина Павловна да Антонина Антоновна босьтчисны аскися званӧй ӧбед кежлӧ пусьыны да пӧжасьны.
Катя кӧсйис жӧ кӧзяйкаавны, но сійӧс вӧтлісны узьны, а Костя Нина Павловналысь корис чернила, перӧ да бумага и кухня пызан пельӧсын заводитіс гижны кӧсйысьӧм удостоверениесӧ.
Удостоверениеыс мунас фронт вылӧ, сэні сійӧс лыддяс гвардияса капитан Глухих да лоӧ рад, мый сылӧн пиыс Николай справляйтчӧ нин кык станокӧн да вообще нинӧмӧн абу омӧльджык трудӧвӧй фронтвывса мукӧд гвардеецъясысь.
Но кутшӧм кывкутана да сьӧкыд делӧ — официальнӧя гижасьны!
Костя почувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм серьёзнӧйӧн да важнӧйӧн, мый весиг пӧсяліс, но удостоверение гижӧмыс ньӧти эз сод, сы вӧсна мый Костя оз вӧлі тӧд, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ...
Бур, мый Нина Павловна отсаліс.
Сӧстӧм кичышкӧдӧн юрсӧ кӧрталӧмӧн, тесто гудралігтыр сійӧ диктуйтіс:
— Гиж: «Уважаемӧй Глухих ёрт» — восклицательнӧй знак.
Ӧні гиж выль строкасянь: «Миян фронтӧвӧй бригада нимсянь поздравляйта Тіянӧс — ыджыд буквасянь — Май первой лунӧн да желайта боевӧй успехъяс» — точка.
Гиж выль строкасянь: «Ме рад юӧртны Тіянлы — ыджыд буквасянь, — мый Тіян — ыджыд буквасянь — пиныд Николай Глухих...»
Тадз сійӧ диктуйтіс письмӧсӧ ставнас, мый вылӧ ковмис не этша кад, кӧть Костя зілис гижны ӧдйӧджык да, кыдзи шуласны, синсӧ куньӧмӧн, решайтіс грамматическӧй загадкаяс, кодъяс сы водзӧ сувтлісны быд кыв гижигӧн.
Тайӧ испытаниесӧ сійӧ помаліс гӧрдӧдӧма да жуялӧма.
Дерт, делӧвӧй переписка нуӧм дорысь сылы кокньыдджык эськӧ вӧлі став «Бушъяс» вылын, тшӧтш и отделочнӧй вылын, уджавны быдса смена.
Кор эштӧдіс гудравны тестосӧ, Нина Павловна мыськис кисӧ да чышкалігмозыс Костя пельпом вывті видзӧдліс письмӧ вылӧ.
— Колӧ признайтчыны, мый почеркыд тэнад абу блестящӧй, — шуис сійӧ.
— Тешкодь, мыйлакӧ ме думайтлі, мый тэ гижан бурджыка.
Энлы, энлы!
Мый тайӧ татшӧмыс? —
Сійӧ лыддис письмӧсӧ, шензьӧмӧн ӧвтыштіс кинас да горӧдіс:
— Костя! Кутшӧм ужас!
Кывъяс дорсьыс ӧшибкаясыс кыкпӧв унджык!
Кошмар! —
Сійӧ кватитіс перӧсӧ да заводитіс подчеркивайтны ӧшибкаяссӧ.
Пызан сайын сӧмын на пукаліс медбур фронтӧвӧй молодёжнӧй бригадалӧн знатнӧй командир, мӧлӧтлӧн первой снайпер, майводзвывса соревнованиеын Мингарей Бекировӧс победитысь, и чуймӧм Нина Павловна водзын друг лои кумач гӧрд пельяса дзикӧдз яналӧм ичӧтик неуч.
— Тэ вообщесӧ школаын велӧдчылін? — юаліс Нина Павловна.
— А кор вӧлі велӧдчынысӧ... — нурбыльтіс Костя.
— Митрий вердысьӧн эз вӧв, гортын эз пукав...
Ме кык тӧв школаӧ котралі, а сэсся век уджалі...
— Гашкӧ и сідзи да, — ышловзис Нина Павловна.
— Мый нӧ, ковмас ӧні велӧдчыштны.
— Арсяньыс велӧдчыны кута, — решительнӧя кӧсйысис Костя.
— Бригадаын ми сёрнитчим нин, медым арнас ставнымлы ӧтлаын пырны взрослӧйяс школаӧ.
— Оз, тадз оз туй, — эз сӧгласитчы Нина Павловна.
— Арӧдзыс ылын на.
Ті долженӧсь служитны фронтлы, сы вӧсна мый уджалан кияс оз тырмыны, но и тіян абу право пӧрны варваръясӧ.
Праздник бӧрын и заводитам рытъя школаӧ лӧсьӧдчыны.
Тэныд ковмас суӧдны бригадаса став мукӧд членъясӧс.
— Суӧда! — чорыда шуис Костя.
— Велӧдчыны ме радейта... —
Сійӧ зумыштчис да корис:
— Удостоверениесӧ ті Севолодлы энӧ мыччӧдлӧй.
Сералас сійӧ менӧ.
— Эн расстраивайтчы, — успокоитіс сійӧс Нина Павловна.
— Фронт вылӧ письмӧсӧ ме ӧні чистӧвӧй вылӧ перепишита...
Но тӧд, ме тэнад бригадалы спокой ог сет, кытчӧдз ті онӧ лоӧй став наукаяс кузя академикъясӧн.
А ӧні... —
Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
— Стӧч дас кык!
Праздник воис!
Поздравляйта тэнӧ Май первой лунӧн, Малышок, да Мингарейкӧд соревнованиеын победаӧн!
— А тіянӧс «рюмкаӧн»!
— вочавидзис Костя.
Нина Павловна Костяӧс колльӧдіс узьны, и будущӧй академик муніс боковушкаӧ шуда, сы вӧсна мый водзын вӧлі быдса олӧм да сы вӧсна мый сійӧс виччысис ыджыд удж.
Но сійӧ эз пов ни уджсьыс, ни велӧдчӧмсьыс, сы вӧсна мый свет вылас эз вӧв ӧтнас да сы вӧсна беспокойствоыс эз вӧв страшнӧ, эз вӧв сьӧкыд.
ЭПИЛОГ
ЛӦЗ РУ ЙЫЛЫСЬ СКАЗ
Н. кар сайын эмӧсь вӧрӧн тырӧм ляпкыд гӧраяс, а гӧраяс костас пластнитчӧма долина, кыті визувтӧны сӧдз кӧдзыд шоръяс.
Тані и чукӧртчисны массовка вылӧ «катюшалӧн» мастеръяс Сталин ёртлы воджынся рапорт подпишитӧм честь кузя.
Локтісны татчӧ заводысь токарьяс, слесарьяс, лекальщикъяс, термистъяс, воисны филиалысь тарникъяс, сборщикъяс, упаковщикъяс.
Встретитчисны друзья-соперникъяс, кодъяс пӧся соревнуйтчисны да дружитісны лунысь-лун век ёнджыка, сы вӧсна мый найӧ соревнуйтчисны ӧти думӧн — фронтовик-ёртъяслы фашистъясӧс разгромитӧм могысь сетны унджык оружие.
Паськыд долина ловзис, шумитны мӧдіс йӧз гӧлӧсъясӧн.
Дерт, медся войдӧр вӧлі митинг.
Ораторъяс сёрнитісны заводлӧн да филиаллӧн достижениеяс йылысь.
Найӧ уджалісны Уралса мукӧд военнӧй предприятиеяс дорысь, став Урал дорысь не омӧльджыка, — воджынйӧн тыртісны обязательство, кодӧс босьтлісны вобыд кежлӧ, да Сталин ёртлы клянитчисны во помасьтӧдз вӧчны сы мында жӧ.
abu
Заводын полнӧй ходӧн нин уджаліс выль сборочнӧй конвейер, кодӧс устроитӧма вӧлі кузь кирпичнӧй цехӧ, рабочӧй-новичокъяслы воссис ФЗО школа, заводитчисны занятиеяс учебнӧй комбинатын, кӧні том рабочӧйяс кывзісны лекцияяс, кыдзи бурджыка уджавны станок сайын.
А найӧ, кодъяс думыштісны арсянь мунны взрослӧйяс школаӧ, занимайтчисны особӧй кружокъясын.
Медся бур кружокӧн вӧлі сійӧ кружокыс, кодӧн руководитіс Нина Павловна Галкина, а медся бур ученикӧн тайӧ кружокас — Костя Малышев.
Уралсянь ылын-ылын гымаліс война.
Заводитчисны решительнӧй бойяслӧн грознӧй лунъяс.
Враг вӧлі зэв вына, но сійӧ вӧлі сӧмын вына, а сӧветскӧй народ лоис век дружнӧйджык, сӧветскӧй народ трудитчис век бурджыка да веритіс аслас победаӧ — сідзкӧ, враг дорысь сійӧ вӧлі ёна вынаджык.
Та йылысь митинг вылын сёрнитісны верстьӧ рабочӧйяс, и Костя сідзжӧ выступитіс.
— Кытчӧдз ог бырӧдӧй фашистъясӧс, кутам нуны вахта, кутам соревнуйтчыны Мингарей Бекиров бригадакӧд! — шуис сійӧ.
Мингарей воча горӧдіс:
— Правильнӧ, Малышок!
Молодец, башка!
Митинг бӧрын ставӧн мӧдӧдчисны гож сайӧ шойччыштны, сы вӧсна мый вӧлі вывті жар.
Нина Павловна кутіс Катяӧс да Леночкаӧс велӧдны кыны венок нывъясӧн чукӧртӧм скромнӧй цветокъясысь,
Миша, Сева да Колька заводитісны шахматнӧй турнир,
Костя да Мингарей тӧлкуйтісны филиальскӧй выльторъяс йылысь, а Герасим Иванович вевттьысис газетаӧн да вуграліс.
— Став семья ӧтчукӧрын, — шуис директор, коді ветлӧдліс ӧти группа дінсянь мӧд дінӧ.
Сійӧ шуткаӧн казьтіс Костялы: — Со ним прамӧй гожӧм, а тэ век эн пышйы тайгаӧ.
Да ещӧ кӧсйысин война помасьтӧдз вахта нуны.
Кыдзи нӧ тайӧ сідзи?
— А мый меным тайгаас вӧчны? — вочавидзис Костя.
— Меным и тані бур.
— Война помасьӧм бӧрын ми сыкӧд лӧз руӧ мунам, — шыасис Миша.
— Тшак пыдди кутам зӧлӧта вотны...
— Мыйся лӧз ру? — юаліс Нина Павловна.
А Катя сідзжӧ шуис:
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
Мыйся лӧз ру?
— Тайна, — серьёзнӧя шуис Миша. — Сійӧс восьтыны вермас сӧмын ачыс Малышок...
Ставныс интересуйтчӧмӧн видзӧдісны Костя вылӧ.
Сева гусьӧн мыччӧдліс сылы кулаксӧ, тайӧ лоӧ вӧлі: «Ме нинӧм ог тӧд, эн лысьт менӧ дзугны аслад лӧз руӧ!», а Колька конспиративнӧя мигнитіс шуйга синнас.
— Малышок, висьтав миянлы лӧз ру йывсьыд! — прикажитіс Катя.
— Тайӧ сказка, да?
— Висьтала, — сӧгласитчис Костя.
— Сӧмын абу сказка тайӧ, абу глупость...
И сійӧ заводитіс рассказ:
— Вокӧй менам Митрий эз радейтлы пукавны гортын.
Сійӧ радейтліс тайга, вӧлявыв.
То охота вылӧ котӧртас, то зӧлӧта мыськавны — век удача корсис.
Вот тӧлын муніс сійӧ ылі <ns>маньси</ns>-вогулъяс дінӧ — видзӧдлыны, кыдзи вӧрса йӧзыс олӧны.
Муніс сійӧ тайгаӧд, аддзыліс ӧти Ивдель-ю, мӧд Ивдель да коймӧдӧс, а сэні и вогулъясӧдз нин матын.
Мунӧ Митрий тайгаӧд, видзӧдӧ — лыжня.
Сійӧ тайӧ лыжня вылас сувтӧ, аттьӧ шуӧ, муннысӧ кокньыдджык.
Сӧмын вот кылӧ — кодкӧ сэтшӧм нораа горзӧ, быттьӧкӧ кӧчӧс руч чашйӧ, виӧ.
Аддзӧ Митрий он гӧгӧрво мый: мыйкӧ гӧрд меткылясьӧ лым вылас, тупыль моз быгыльтчӧ.
А тайӧ рысь-разбойница пуяс вывсяньыс уськӧдчӧма вогул-детинка вылӧ — ыджыд, скӧр рысь.
Морт вир сылы ковмӧма.
А мый Митрийлы вӧчны?
Лыйны оз позь и пуртӧн сатшкыны оз позь — детинкаыслы инмас, дойдан.
Сэки Митрий рысьсӧ голяӧдыс кватитӧма, ас вылас зверсӧ кыскӧма, а рысьыс гыжъяснас сы вылысь ставсӧ чашъяс, ордлыяс вывсьыс яйсӧ куляс.
Но, Митрий сійӧс, яснӧ, джагӧдас, а ачыс усяс садьтӧг.
Вирыс сылӧн уна мунас.
Садьыс петас, а сійӧ юртаын куйлӧ, кырсьӧн да кӧр куясӧн гартлӧмаӧсь, а дінас — пӧрысь старик и шуалӧ сылы вогулъяс кыв вылын меліа-меліа: «Бур тэ мортыс, збой!
Тэ менсьым внукӧс смертьысь спаситін.
Куйлы, бурдӧдчы — ме тэныд друг, а тэ меным дона гӧсть».
А тайӧ вӧлӧма свет вылас медся пӧрысьыс Володька Бахтиаров.
Митрийӧс сійӧ вужъясӧн лечитӧма, дзикӧдз лечитӧма, Митрий бӧр важкодьыс вына лоӧма.
Лӧсьӧдчас Митрий бӧр ас йӧз дорӧ мунны, а Бахтиаров шуӧ: «Со тэныд, Митрий, низь куяс, а со менам тамга, кодысь донаджыксӧ он аддзы.
Тэ сійӧс кӧть кутшӧм <ns>маньси</ns>лы мыччӧдлы, а сійӧ тэнӧ ме дорӧ вайӧдас, и нуӧда ме тэнӧ лӧз руӧ.
А сетан кӧ кодлыкӧ тамгасӧ, ме и сійӧс нуӧда»...
Кор Костя воис тайӧ местаӧдзыс, Колька ышловзис, Сева веськодьпырысь мӧдіс вештавны пӧв вылын фигураяссӧ, а Миша нюммуніс.
— А мый нӧ сэтшӧм лӧз руыс? — юаліс Нина Павловна.
— Энлы, ставсӧ висьтала, — вочавидзис Костя да водзӧ нуӧдіс висьтсӧ.
— Сійӧ местаас, кӧні Володька Бахтиаров олӧ, тайгаыс ён, нюра.
Сійӧ тайгаас арнас руыс водӧ медводдза виж кор вылӧ.
Вылісянь видзӧдны — тайӧ руыс лӧз, дзик лӧз, быттьӧкӧ сӧстӧм небеса, а руас пыран — еджыд-еджыд, ассьыд китӧ он аддзы, сэтшӧм руыс.
И куйлӧ сійӧ руыс и куим и нёль лун, а сэсся тӧв пӧльыштас да весалас сійӧс, быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
Тэ локтан Бахтиаров ордӧ,тамгасӧ сетан сылы, ру виччысигтыр, кутан овны, дыр-ӧ ковмас, сылӧн юртаын, гӧра вылын.
Бахтиаров тэнӧ вердны кутас, оз ӧбӧдит, а мыйӧн лоас руыс, сійӧ горӧдас: «Айда!» — и мунан тэ сы бӧрся, сӧмын вӧтчы, сылӧн кокыс кокньыд.
Дыр кутан мунны и вот воан, кытчӧ колӧ.
А тайӧ сэтшӧм ты — Святӧй ты.
Гӧгӧр гӧраяс сулалӧны, а сійӧ уліас.
Абу ыджыд сійӧ тыыс, а мӧд сэтшӧм ты некӧн абу.
Тыас куим ю усьӧны, а кытчӧ мунӧны, он гӧгӧрво.
Сійӧ тыыс пуӧ-пуӧ, а ваыс кӧдзыд, киыд оз терпит.
И чериясыс сійӧ тыас ыджыдӧсь, югыд-лӧзӧсь да... сьылӧны.
— Ой, — ышловзис Леночка, — нинӧмысь ог верит!
— Ланьт! — шӧпнитіс Катя.
— Кыдзи тэ он гӧгӧрво, мый тайӧ сказка!
— Пуӧ-пуӧ тыыс, — водзӧ висьталіс Костя, — а сэсся ваыс друг мунас код тӧдас кытчӧ.
Сэки тыдовтчас пыдӧсыс, а пыдӧсас металл куйлӧ — и лыаӧн и гӧгрӧсіник самородокъясӧн.
Тэ сійӧс босьт, мыйта верман нуны, сӧмын вынсьыд вывті эн босьт.
Мыйӧн босьтан металлсӧ, Бахтиаров тэныд тшӧктӧ: «Айда!» и нуӧдас бӧр.
А мунӧ сійӧ кокньыда, тэнӧ виччысьны оз кут.
Тэ лишнӧй металлсӧ шыбитан, медым сӧмын не кольччыны, а кольччан — вошан.
Воан юрта дорӧ, руыс помасяс — мун гортад, пируйт, мӧдысь эн лок: Бахтиаров лӧз руӧ тамгатӧг оз нуӧд.
— Кутшӧм тайӧ ставыс интереснӧ!.. — мӧвпалігтыр шуис Катя.
— А тэнад ӧмӧй эм тамгаыс?
— Значит, эм...
Митрий, кор <ns>маньси</ns>яс дінсьыс локтіс, тамга йывсьыс меным нинӧм эз шу, а кор кутіс война вылӧ мунны, ставсӧ висьталіс, тамгасӧ сетіс да тшӧктіс, лоас кӧ случай, мунны Бахтиаров дінӧ.
Сійӧ перйис тамгасӧ, и тамга мӧдіс ветлӧдлыны киысь киӧ.
— Ме сӧмын ог гӧгӧрво, мыйла тайӧ поход вылас непременнӧ колӧ лӧз ру, — шуис Нина Павловна.
— Тайӧс ставсӧ технически обоснуйтӧма, — шуис Миша:
— медым некод эз вермы запомнитны Святӧй ты дорӧ туйсӧ.
— Но, гашкӧ и тадзи, — газета увсянь шыасис Герасим Иванович, коді, вӧлӧмкӧ, кылӧма ставнас сказсӧ.
— А тэ признайтчы, Малышок: неужели тайӧ Митрий вокыд висьталіс тэныд ру йывсьыс да Святӧй ты йывсьыс?
— Эз...
Митрий сійӧс эз висьтавлы...
Митрий сӧмын тамгасӧ сетіс да тшӧктіс Бахтиаров дінӧ ветлыны, а Бахтиаров пӧ озыр зӧлӧтӧй места петкӧдлас.
Лӧз ру йывсьыс мукӧдъяс висьтавлісны...
Быдӧн сы йылысь тӧдӧны...
— Кывлі и ме лӧз ру йывсьыс, важся тайӧ сказыс, уральскӧй, — шуис Герасим Иванович.
— И он гӧгӧрво, правда тайӧ али лӧсьӧдлӧма.
Катялы лои интереснӧ:
— Абу, навернӧ, ставыс тайӧ тадзи и эм!
Тӧданныд?
Вайӧ, мыйӧн сӧмын помасяс война, ставным мунам лӧз руӧ...
— Поддерживайта! — серьёзнӧй видӧн сӧгласитчис директор.
— Мыйӧн сӧмын помасяс война, ті мунанныд лӧз руӧ да ваянныд уна зӧлӧта.
Зӧлӧтаыд мирнӧй строительство вылад пригӧдитчас.
Но... война помасьтӧдз некытчӧ!
Работникъясысь лишайтчыны ми огӧ вермӧ.
— Яснӧ, — подтвердитіс Костя.
— А меным кажитчӧ, мый кодсюрӧ кӧсйисны мунны лӧз руӧ война помасьтӧдз, — лукава нюмъялігтыр шуис Нина Павловна, но сэтшӧм ньӧжйӧ, мый сылысь кывъяссӧ кылісны эз ставӧн, а гӧгӧрвоис найӧс сӧмын Сева.
Сійӧ гӧрдӧдіс да мӧдіс вештавны шахматнӧй фигуркаяс.
— Ой, Катя, кыдз нӧ ми мунам лӧз руас, кор ми решитім война бӧрын дзик пыр пырны Медицинскӧй институтӧ! — повзис Леночка.
— Ӧти-кӧ, ме ещӧ эг на дзикӧдз решит, кутшӧм институтӧ пырны, а мӧд-кӧ, ӧтиыс мӧдыслы оз мешайт.
Арнас мунам лӧз руӧ, а тӧвнас кутам велӧдчыны институтын.
Ставӧн мӧдісны сёрнитны сы йылысь, мый лоӧ война бӧрын.
Сева шуис, мый сійӧ мунас строительнӧй техникумӧ;
Колька ещӧ колебайтчис на Горнӧй институт, университетса литературнӧй факультет да дас кымын мукӧд высшӧй учебнӧй заведениеяс костын;
Костя шуис, мый кӧсйӧ велӧдчыны конструируйтны машинаяс, кыдзи Павел Петрович Балакин;
Миша да Мингарей сідзжӧ кӧсйисны велӧдчыны.
Но таӧдз вӧлі ылын на, зэв на ылын — не аски и не аскомысь.
Аски найӧ долженӧсь вӧлі бара сувтны асланыс станокъяс сайӧ, а аскомысь, гашкӧ, пасьтавны салдатскӧй шинель да босьтны винтовка.
И найӧ ставныс — найӧ ставныс вӧліны дасьӧсь помӧдз мунны уджын да тышын славнӧй туйсӧ, медым дорйыны асланыс страналысь свобода да шуд, медым дорйыны ассьыныс будущӧйсӧ.
— Но век жӧ лӧз руад ми мунам, сідз ӧд? — шуис Катя.
Костя видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс:
— Яснӧй делӧ, мунам!
Кад воас — ставным мунам!
Вайлы ме тамгасӧ дзеба, а то воштан...
Жарыс чиныштіс.
Тӧвру катовтыштіс кыдзьяссӧ.
Котӧрӧн локтіс Зиночка Соловьёва, да нуӧдіс челядьӧс сэтчӧ, кӧні брунӧдчисны нин барабанъяс да тутсісны заводскӧй оркестрлӧн трубаяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Аладдин да волшебнӧй лампа @ мойдкыв @ Книга бӧрся книга I @ 1940 @ Лб. 3‒32.}
АЛАДДИН ДА ВОЛШЕБНӦЙ ЛАМПА
арабскӧй мойдкыв
Ӧти персидскӧй карын овліс коркӧ гӧль портнӧй.
Сылӧн вӧлі гӧтыр да пи: писӧ шулісны Аладдинӧн.
Кор Аладдинлы тыри дас арӧс, батьыс лӧсьӧдчис велӧдны сійӧс ремеслоӧ.
Но деньгаыс велӧдӧмсьыс мынтысьны сылӧн эз вӧв, и сійӧ кутіс ачыс велӧдны Аладдинӧс вурны паськӧмъяс.
Тайӧ Аладдиныс вӧлі зэв дыш, немуджтӧм детинка.
Сійӧ эз кӧсйы немторйӧ велӧдчыны, да, мыйӧн толькӧ батьыс мунас вӧлі заказчик ордӧ, Аладдин пышъяс улича вылӧ ворсны зонпоснияскӧд, ас кодьыс жӧ дурысь детинаяскӧд.
Асывсянь рытӧдз найӧ котраласны вӧлі кар кузя да лыйласны пышкайясӧс самострелысь либӧ пырасны йӧз садъясӧ да тыртӧны рушкуныссӧ виноградӧн да персикъясӧн.
Но медъёна найӧ любитлісны дӧзмӧдны кутшӧмкӧ йӧй мортӧс либӧ калекаӧс; чеччавны пондасны сы гӧгӧр да горзыны: «Бесноватӧй, бесноватӧй!» — да лыйлӧны сійӧс изйӧн да сісь яблокъясӧн.
Батьсӧ Аладдинлысь сэтшӧма дӧзмӧдліс пиыслӧн дурӧмыс, мый сійӧ шогысла висьмис да кулі.
Сэки гӧтырыс сылӧн вузаліс ставсӧ, мый кольлі сы кулӧм бӧрын, да заводитіс печкыны хлопок да вузавны шӧртсӧ, медым пӧткӧдны кынӧмсӧ ассьыс да немуджтӧм пиыслысь.
А мӧдыс эз и думыштлы сы йылысь, медым отсыштны мамыслы, и волывліс гортас толькӧ сёйны да узьны.
Тадзи коли уна кад.
Аладдинлы тыри дас вит арӧс.
И вот ӧтчыд, кор сійӧ, кыдзи и быдлун, ворсӧ вӧлі уличаын зонпоснияскӧд, на дінӧ локтіс дервиш — манак-странник.
Видзӧдліс сійӧ Аладдин вылӧ да шуис аслыс:
— Со сійӧ, кодӧс ме корся.
Уна шог ме вывті муніс, кытчӧдз ме эг аддзы тайӧс!
А тайӧ дервишыс вӧлі магрибинец — Магрибса олысь.
Сійӧ чуньнас корис ӧти детинаӧс ас дінас да юасис сылысь, коді сійӧ Аладдиныс да коді сылӧн батьыс, а сэсся муніс Аладдин дінӧ да юаліс сылысь:
— Абу-ӧ тэ Хасанлӧн пи, портнӧйлӧн?
— Ме, — вочавидзис Аладдин, — но менам батьӧй важӧн кулі.
Магрибинец кыліс тайӧс да кутліс Аладдинӧс и пондіс ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны, кучкавны аслыс морӧсас да горзыны:
— Тӧд, о, дитяӧй менам, мый тэнад батьыд — менам вок!
Ме вои тайӧ карас дыр ветлӧм бӧрын да радла вӧлі, мися, аддзыла ассьым вокӧс, Хасанӧс, и вот сійӧ кувсьӧма...
Ме пыр жӧ тӧді тэнӧ: тэ зэв мунан бать вылад!
Сэсся магрибинец сетіс Аладдинлы кык динар * да шуис:
— О, дитяӧй менам, тэысь ӧтдор эз коль меным некутшӧм долыдлун!
сет тайӧ деньгасӧ мамыдлы да висьтав сылы, мый дядьыд тэнад воис да аски локтас тіян ордӧ ужнайтны.
Мед сійӧ лӧсьӧдас бур ужын.
Аладдин котӧртіс мамыс дінӧ да висьталіс сылы ставсӧ, мый тшӧктіс магрибинец, но мамыс скӧрмис:
— Тэ толькӧ и кужан серавны ме вылын!
Тэнад батьыдлӧн эз вӧвлы некутшӧм вок.
Кытысь нӧ тэныд друг босьтчис дядьыс?
— Кыдз нӧ тэ шуан, мый менам абу дядь! — горӧдіс Аладдин.
— Тайӧ мортыс — менам дядь!
Сійӧ кутліс менӧ да бӧрддзис и сетіс меным этійӧ динаръяссӧ;
сійӧ аски локтас миянӧ ужнайтны!
Мӧд лунас Аладдинлӧн мамыс корис суседъясыслысь дозмук, ньӧбис рынок вылысь яй, градвыв пуктасъяс, плодъяс да лӧсьӧдіс бур ужын.
Аладдин тайӧ разын лунтыр пукаліс гортас, виччысис дядьсӧ.
Рытнас воротаас йирк-йирккерисны.
Аладдин уськӧдчис восьтыны.
Тайӧ вӧлі магрибинец и сыкӧд слугаыс сылӧн; слугаыс вайис дивӧкодь магрибинскӧй плодъяс да чӧскыдторъяс.
Сійӧ пуктіс ассьыс вайӧмторъяссӧ муас да муніс, а магрибинец пырис керкаас, здоровайтчис Аладдин мамкӧд да шуис:
— Кевмыся тэныд, петкӧдлы меным, кӧні пукавліс ужын сайын менам вокӧй.
Сылы индісны места, и магрибинец мӧдіс сэтшӧм ыджыд гӧлӧсӧн горзыны да бӧрдны, и мамыс Аладдинлӧн веритіс, мый тайӧ мортыс збыль верӧсыслӧн вок.
Сійӧ кутіс бурӧдны магрибинецӧс, и мӧдыс регыд успокоитчис да шуис:
— О, менам воклӧн гӧтырӧй!
Эн дивуйтчы, мый тэ менӧ некор эн аддзывлы.
Ме мунлі тайӧ карсьыс нелямын во сайын.
Ме вӧлі Индияын арабскӧй муясын, Дальней Западса муясын да Египетын да путешествуйті комын во.
А кор ме лӧсьӧдчи локны ас чужан муӧ, ме шуи аслым:
— О, мортӧй, тэнад эм вок, и сійӧ, гашкӧ, нуждайтчӧ, а тэ ӧнӧдз нинӧм эн отсав сылы.
Мун жӧ аслад вок ордӧ да видзӧдлы, кыдзи сійӧ олӧ.
Ме мӧдӧдчи туйӧ и муні уна лун да вой, и, медбӧрти, ме аддзи тіянӧс.
И вот ме аддза, кӧть вокӧй менам и кувсис, но сы бӧрын коли пи, коді пондас уджавны сы пыдди да вердас асьсӧ и мамсӧ.
— Дерт кӧнкӧ! — шуис Аладдинлӧн мамыс.
— Ме некор эг аддзывлы татшӧм немуджтӧмсӧ, кыдзи тайӧ лёк детинаыс.
Кузь лун сійӧ котралӧ кар кузя, лыйлӧ ракаясӧс, кыскалӧ суседъяслысь виноград да яблӧк.
Кӧть мед эськӧ тэ сійӧс заставитін отсавны мамыслы.
— Эн шогсьы, о, менам вокӧйлӧн гӧтыр! — вочавидзис магрибинец.
— Аски ми Аладдинкӧд мунам рынок вылӧ, и ме ньӧба сылы мича паськӧм.
Мед сійӧ видзӧдлас, кыдзи йӧзыс вузасьӧны да ньӧбасьӧны, — гашкӧ, сылы аслыс окота лоӧ тӧргуйтны.
Сэки ме сета сійӧс велӧдны купеч ордӧ, а кор сійӧ велалас, ме восьта сылы лавка, и сійӧ ачыс лоӧ купечӧн да озырмас.
Бур, Аладдин?
Аладдин пукаліс гӧрдӧдӧмӧн радысла и эз вермы кыв шуны, а толькӧ катлӧдліс юрсӧ: «Да, да!»
А кор магрибинец муніс гортас, Аладдин пыр жӧ водіс узьны, медым регыдджык воас асыв, но эз вермы унмовсьны да войбыд бергаліс бок вывсьыс бок вылӧ.
Муртса на югдыштіс, а сійӧ чеччыштіс нин вольпась вывсьыс да котӧртіс ворота сайӧ дядьыслы паныд.
Мӧдыс эз заставит асьсӧ дыр виччысьны.
Медвойдӧр найӧ Аладдинкӧд мунісны пывсянӧ.
Сэні Аладдинӧс мыськисны да небзьӧдісны сылысь став суставсӧ сэтшӧмӧдз, весиг быд сустав мӧдіс гора дзуртны.
Сэсся сылысь бритісны юрсӧ, душитісны сійӧс да юкталісны сакара алӧй ваӧн.
Сы бӧрын магрибинец нуӧдіс Аладдинӧс лавкаӧ, и Аладдин бӧрйис аслыс ставсӧ меддонасӧ да медмичасӧ: турунвиж визя виж шӧвк халат, зарниӧн вышывайтӧм гӧрд шапка да эзысь подкова джуджыд сафьяновӧй сапӧг.
Правда, кокыслы вӧлі сэні дзескыд: Аладдин первойысь нэмнас кӧмаліс сапӧг, но сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз сӧгласитчы пӧрччыны сапӧгсӧ.
Юрыс сылӧн шапка улас вӧлі сулик ва, пӧсьыс киссис рожабан кузяыс, но сы пыдди быдӧн аддзылісны, кутшӧм мича шӧвк чышъянӧн Аладдин чышкалӧ ассьыс плешсӧ.
Найӧ магрибинецкӧд кытшовтісны став рыноксӧ да веськӧдчисны ыджыд рощаӧ, коді вӧлі сулалӧ пыр жӧ кар саяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Роща помас кыпӧдчӧ вӧлі джуджыд гӧра, а гӧра вылас быдмӧ вӧр.
Магрибинец кутіс киӧдыс Аладдинӧс да нуӧдіс тайӧ гӧраланьыс; гӧраыс муртса вӧлі тыдалӧ ылын — шондіыс лэччис нин и волі пӧшти пемыд.
Найӧ мунісны зэв дыр и коркӧ воисны гӧра дорӧ.
Аладдин ӧдва кокйылас сулаліс мудзӧмысла.
Сылы вӧлі шуштӧм тайӧ тӧдтӧм местаас и окота мунны гортас.
Сійӧ тӧкӧтьӧ оз бӧрд.
— О, Аладдин, — шуис магрибинец, — чукӧрт туй вывсьыс вӧсньыдик кос увъяс.
Меным колӧ пестыны бипур.
Кор сійӧ ӧзъяс, ме петкӧдла тэныд сэтшӧмтор, мый некод некор эз аддзывлы.
Аладдинлы сэтшӧм окота лои видзӧдлыны сэтшӧмтор вылӧ, мый некод эз аддзывлы, и сійӧ вунӧдіс мудзӧмсӧ да муніс чукӧртны лӧп.
Сійӧ вайис моздор тырыс кос ув, и магрибинец пестіс ыджыд бипур.
Кор биыс ыдждіс, магрибинец кыскис питшӧгсьыс ичӧтик пу кӧрӧбка да кык пӧвтор, кытчӧ гижӧма вӧлі посньыдик букваяс, быттьӧ кодзувкотъяс ветлӧмаӧсь.
— О, Аладдин, — шуис сійӧ, — ме кӧсъя вӧчны тэнӧ мортӧн да отсавны аслыд да мамыдлы.
Вӧч ставсӧ, мый ме тэныд шуа.
А ӧні — видзӧд!
Сійӧ восьтіс кӧрӧбкасӧ да кисьтіс сэтысь кӧстер вылас вижоват порошки!
И пырысьтӧм-пыр жӧ бипурсьыс ыпнитісны зэв гырысь би сюръяяс, вижъяс, гӧрдъяс, турунвижъяс.
— Кывзы, Аладдин, кывзы бура! — шуис магрибинец.
— Ӧні ме кута лыддьыны би вылас заговор, а кор ме помала, муыс тэ водзын воссяс, и тэ аддзан ыджыд из, ыргӧн кольчаа.
Кутчысь кольчаас да вешты изсӧ.
Тэ аддзан пос; сійӧ лэччӧдӧ улӧ, му улас.
Лэччы пос кузяыс, и тэ аддзан ӧдзӧс.
Восьты ӧдзӧссӧ да мун водзӧ,
и кӧть тэ мый он аддзы, эн пов.
Тэ аддзан страшнӧй зверьясӧс да чудовищеясӧс, но мун смела, веськыда на вылӧ.
Муртса толькӧ найӧ инмӧдчасны тэ бердӧ, пыр жӧ усьӧны да кулӧны.
Тадзи тэ мунан куим комната пыр, а нёльӧдсьыс тэ аддзан пӧрысь старукаӧс.
Сійӧ меліа мӧдас сёрнитны тэкӧд да кӧсъяс кутлыны тэнӧ.
Эн лэдз сійӧс ас дінад инмӧдчыны, либӧ тэ пӧран сьӧд изйӧ.
Нёльӧд комната бӧрас тэ аддзан ыджыд сад.
Мун садйӧдыс да восьты ӧдзӧссӧ сад мӧдар помсьыс.
Сійӧ ӧдзӧс саяс лоӧ ыджыд комната, сэні тырыс зарни, дона изъяс, оружье да паськӧм.
Босьт аслыд, мый колӧ, а меным вай толькӧ важ ыргӧн лампа, коді ӧшалӧ стенас, веськыд пельӧсас.
Тэ кутан тӧдны туйсӧ тайӧ озырлун дорас да лоан медозыр мортӧн мирас.
Комнатасьыс бӧрсӧ локтігӧн тэнӧ пондас видзны быдсяма лёкысь вот тайӧ чунькытшыс, кодӧс ме пӧдарита тэныд,
ваян кӧ тэ меным сійӧ лампасӧ.
abu
abu
И сійӧ сюйис чуняс Аладдинлы югыд ичӧтик чунькытш.
Аладдин кынмис повзьӧмысла, кор сійӧ кыліс страшнӧй зверьяс да чудовищеяс йылысь.
— Дядьӧ, — юаліс сійӧ магрибинецлысь, — мыйла тэ ачыд он кӧсйы лэччывны му улас?
Мун ачыд аслад лампала, а менӧ нуӧд гортӧ.
— Чӧв, Аладдин, — шуис магрибинец,
— некод, тэысь кындзи, оз вермы пырны тайӧ клад дінас.
Кладыс тайӧ куйлӧ му улын уна сё во нин, и сюрӧ сійӧ толькӧ Аладдин нима детиналы, портнӧй Хасан пилы.
Дыр ме корси тэнӧ став му пасьтасьыс, и ӧні, кор тэ сюрин меным, тэ он пышйы меысь.
Эн ыръянит меным, либӧ тэныд лоӧ лёк!
«Мый меным вӧчны? — думыштіс Аладдин.
— Ог кӧ мун, тайӧ лёк кӧлдуныс, пӧжалуй, виас менӧ.
Бурджык нин лэчча клад дорас да вая сылы лампасӧ.
Гашкӧ, сійӧ и збыль сэки пӧдаритас меным чунькытшсӧ.
Вот эськӧ мамлы рад лоӧ!»
— Кӧлдуйт водзӧ! — шуис сійӧ магрибинецлы.
— Ме вая тэныд лампа, но толькӧ, смотри, пӧдарит меным чунькытштӧ!
abu
Магрибинец шыбытіс би вылӧ ещӧ порошки да кутіс лыддьыны заговор кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кыв вылын.
Лыддис сійӧ пыр ӧтарӧ гораджык да гораджык, и, кор сійӧ став гӧлӧс тырнас горӧдіс медбӧръя кывсӧ, кыліс ыджыд гым, и муыс воссис сы водзын.
— Лэпты изсӧ! — Страшнӧй гӧлӧсӧн горӧдіс магрибинец.
Аладдин аддзис ас кок увсьыс ыргӧн кольчаа ыджыд из; кольчаыс дзирдыштіс кӧстер би улын.
Сійӧ кыкнан кинас кутчысис кольчаас да кыскыштіс асланьыс изсӧ;
но изйыс вӧлӧма зэв кокньыдик, и Аладдин кокниа лэптіс сійӧс.
Из улас вӧлі ыджыд гӧгрӧс гу, а гуас векньыдик пос, лэччӧ улӧ, му улас.
Аладдин пуксис гу дорас да чеччыштіс первойя тшупӧд вылас поскас.
— Но, мун да регыдджык бӧр лок! — горӧдіс магрибинец.
Аладдин лэччис увлань пос кузяыс.
Кымын водзӧ сійӧ лэччис, сымын пемыд лои гӧгӧр.
Аладдин сувтлытӧг муніс водзӧ, да, кор сылы лоӧ вӧлі вывті шуштӧм, думайтіс чунькытш йылысь.
Воис медбӧръя тшупӧдӧдзыс и сійӧ аддзис паськыд кӧрт ӧдзӧс да йӧткыштіс сійӧс.
Ӧдзӧс надзӧник воссис, и Аладдин пырис ыджыд комнатаӧ, кытчӧ локтыштӧ вӧлі кысянькӧ югыд.
Комната шӧрас сулаліс тигр кучика страшнӧй негр.
Аддзис Аладдинӧс да негрыд уськӧдчис сы вылӧ,
но Аладдин бура помнитӧ вӧлі, мый шуис сылы магрибинец: сійӧ нюжӧдіс негрлы кисӧ, да мыйӧн толькӧ негр инмӧдчис Аладдин бердӧ, уси муас и дугдіс лолавны.
Аладдин мӧдіс водзӧ, кӧть сылӧн и тіралісны кокъясыс полӧмысла.
Сійӧ йӧткыштіс мӧд ӧдзӧс да кынмис места вылас:
веськыда сы водзын сулалӧ да эралӧ страшнӧй пиньяснас лёк лев.
Левыд лэччысис став туша тырнас му бердӧ да чеччыштіс веськыда Аладдин вылӧ.
Но муртса водз лапаыс сылӧн инмыштіс детина юрӧ, кыдзи сійӧ уси му вылӧ шойӧн.
Аладдин повзьӧмысла ставнас пӧсяліс, но век жӧ сійӧ муніс водзӧ.
Сійӧ восьтіс коймӧд ӧдзӧс да кыліс кутшӧмкӧ весьӧпӧртан дзужгӧм: комната шӧрас, тупыльӧн гартчӧмӧн, куйлӧны зэв гырысь кык змей.
Найӧ лэптісны юрнысӧ, нюжӧдісны кык вожа кузь кывъяссӧ да надзӧник кутісны кыссьыны Аладдин дінӧ, дзужгигтыр да веглясигтыр.
Аладдин тӧкӧтьӧ эз пышйы, но сылы ас кадын думвылас усины магрибинецлӧн кывъясыс, и сійӧ смела муніс веськыда змейяс вылӧ.
И мыйӧн толькӧ змейяс инмӧдчисны Аладдин киӧ кывъяснаныс, налӧн дзирдалан синъясныс пемдісны, и змейяс нюжӧдчисны му вылӧ кулӧмаясӧн.
Аладдин мӧдіс водзӧ. Воис нёльӧд ӧдзӧс дорас да сійӧ надзӧник восьтыштіс ӧдзӧссӧ.
Сэсся сюйис ӧдзӧсас юрсӧ да кокниа лолыштіс.
Комнатаас некод эз вӧв, ичӧтик старукаысь кындзи; старукаыс вӧлі юрсяньыс да кок улӧдзыс гартчӧма вевттьӧдӧн.
Аддзис Аладдинӧс да сійӧ уськӧдчис сы дінӧ и горӧдіс!
— Медбӧрти тэ воин жӧ, Аладдин, пиӧй менам!
Кутшӧм дыр ме виччыси тэнӧ тайӧ пемыд муас!
Аладдин нюжӧдіс сылы кияссӧ — сылы кажитчис, мый сы водзын мамыс сылӧн, — да кӧсйис нин кутлыны сійӧс, сэк друг комнатаас лои югыдджык и став пельӧсъясас тыдовтчисны кутшӧмкӧ страшнӧй зверьяс: левъяс, змейяс, хищнӧй лэбачьяс да чудовищеяс, кодъяслы абу нимыс.
Найӧ быттьӧкӧ виччысисны, медым Аладдин ылалас да лэдзас старукалы инмӧдчывны ас дінас; сэки сійӧ пӧрӧ, эськӧ, сьӧд изйӧ, и кладыс кольӧ му улӧ век кежӧ:
ӧд некод, Аладдинысь кындзи, оз вермы сійӧс босьтны.
Аладдин садьтӧгыс чеччыштіс бӧрвыв да камгис ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Кор сійӧ палялыштіс, сэк бара восьтіс ӧдзӧссӧ да аддзис, мый комнатаыс тыртӧм.
Аладдин муніс комната пырыс да восьтіс витӧд ӧдзӧс.
Сы водзын вӧлі зэв мича, зэв югыд сад; сэні быдмисны паськыд пуяс, чӧскыд дука дзоридзьяс, и фонтанъяс ёна сёльгисны бассейнъяс весьтын.
Пуяс вылын гора тивзісны дзоляник мича лэбачьяс.
Найӧ эз вермыны ылӧ лэбны — налы мешайтіс сад весьтса вӧсньыдик зарни сеткаыс.
Став туйяс вылас вӧлі киськалӧма быдсяма рӧма мича гӧгрӧс изъяс.
Изъясыс яръюгыда дзирдалісны сисьяс да пӧнаръяс улын, кодъясӧс ӧшлӧма вӧлі пу увъясас.
Аладдин уськӧдчис ӧктыны изъяссӧ.
Сійӧ сюяліс найӧс быдлаӧ, кытчӧ толькӧ вермис: вӧнь костас, питшӧгас, шапкаас, халат пӧлаясас.
Сійӧ зэв любитліс ворсны изъясӧн детинаяскӧд да радлігтыр думайтіс кутшӧм лоӧ лӧсьыд ошйысьыштны татшӧм мича изъясӧн челядьяс дінын.
Изъясыс сэтшӧма воисны сьӧлӧм вылас Аладдинлы, сійӧ чуть эз вунӧд лампа йывсьыд.
Но кор изъяссӧ некытчӧ лои сэсся воштыны, сылы дум вылас уси лампаыд, и сійӧ пырис клад видзан комнатаӧ.
Тайӧ вӧлі медбӧръя комната му улас, медыджыдыс.
Тані куйлісны вӧрӧкӧн да чукӧръясӧн зарни, дона материе понаяс, дона мечьяс да кубокъяс, но Аладдин весиг эз видзӧдлы на вылӧ: сійӧ оз тӧд вӧлі донсӧ зарнилы да донаторъяслы: ӧд сійӧ некор найӧс эз аддзывлы,
да и зепъясыс сылӧн вӧліны тырӧсь изъясӧн, а сійӧ эз сет эськӧ и ӧти изтор сюрс зӧлӧтӧй динар вылӧ.
Сійӧ босьтіс толькӧ лампа, код йылысь висьталіс сылы магрибинец, — важ, сімӧм ыргӧн лампа, — да кӧсйис сюйны сійӧс питшӧгас, медкузь зептас.
Но сэні эз вӧв местаыс: тыртӧма вӧлі изъясӧн.
Сэки Аладдин кисьтіс изъяссӧ, сюйис лампасӧ зептас, а вылысас бара тэчис изъяс, мый тӧрис.
Коляс изъяссӧ кыдзкӧ сюяліс мукӧд зепъясас.
Сэсся сійӧ бергӧдчис бӧр да ӧдва вермис кайны поскӧдыс.
Воис медбӧръя тшупӧдас да аддзис: вылӧдзыс ещӧ ылын на.
— Дядьӧ, — горӧдіс сійӧ, — нюжӧд меным китӧ да босьт шапкаӧс, менам сійӧ киын!
А сэсся кыскы менӧ выліас.
Меным аслым не петны: менам зэв ыджыд груз.
abu
— Вай меным регыдджык лампасӧ, — шуис магрибинец.
— Ме ог вермы сійӧс перйыны, сійӧ изъяс улын, — вочавидзис Аладдин.
— Отсав меным петны, и ме сета тэныд сійӧс.
Но магрибинец эз кӧсйы отсавны Аладдинлы.
Сійӧ кӧсйис босьтны лампасӧ, а сэсся кольны Аладдинӧс му улас, медым некод эз тӧдлы туйсӧ клад дінас да эз выдайт сылысь тайнасӧ.
Сійӧ кутіс корны Аладдинлысь, медым сійӧ пыр жӧ сетіс сылы лампасӧ, но Аладдин нинӧм вылӧ эз сӧгласитчы: сійӧ полӧ вӧлі воштавны изъяссӧ пемыдінас да кӧсйис регыдджык петны му вылас.
Кор магрибинец аддзис, мый Аладдин оз сет сылы лампа, сійӧ зэв ёна скӧрмис.
— Сідзкӧ тэ он сет меным лампасӧ?! — горӧдіс сійӧ.
— Кольччы жӧ му улас да кув тшыгла, и мед весиг рӧдимӧй мамыд оз тӧдлы тэнад кулӧм йылысь!
Сійӧ шыбытіс биас ӧстальнӧй порошкисӧ кӧрӧбкасьыс да шуис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кывъяс — и друг изйыс ачыс тупкис розьсӧ, и муыс тупкысис Аладдин весьтын.
А тайӧ магрибинецыс эз вӧв некутшӧм дядь Аладдинлы: сійӧ вӧлі лёк волшебник да мудер кӧлдун.
Сійӧ овліс Ифрикия карын, Африка рытыввылын, и сійӧ тӧдліс, мый кӧнкӧ Персияын куйлӧ му улын клад, и кладыс видзсьӧ Аладдин нимӧн, портнӧй Хасан пи нимӧн.
А меддонаторйыс тайӧ кладас — волшебнӧй лампа.
Тайӧ лампаыс сетӧ сійӧ мортыслы, код киӧ сійӧ сюрӧ, сэтшӧм вынйӧр да озырлун, кутшӧм оз овлы ниӧти царлӧн.
Некод Аладдинысь кындзи оз вермы судзӧдны тайӧ лампасӧ.
Быд мортӧс, коді закотитас босьтны лампасӧ, лоӧ виӧма клад видзысь стӧрӧжъясӧн либӧ пӧртӧма изйӧ.
Дыр гадайтіс магрибинец лыа вылын, кытчӧдз эз тӧдмав, кӧні олӧ Аладдин.
Уна мука сійӧ терпитіс Ифрикиясянь Персияӧдз мунігӧн, и вот ӧні, кор лампа вӧлі сэтшӧм матын, тайӧ лёк детинаыс оз кӧсйы сетны сійӧс!
Ӧд петас кӧ сійӧ му вылӧ, вермас вайӧдны татчӧ мукӧдӧс!
Эз та вылӧ магрибинец виччысь сэтшӧм дыр кладӧн завладейтӧм, медым юксьыны кладнас мукӧдъяскӧд.
Мед жӧ кладыс оз сюр некодлы!
Мед кулӧ Аладдин му улын!
Сійӧ ӧд оз тӧд, мый тайӧ лампаыс волшебнӧй.
И магрибинец муніс бӧр аслас Ифрикияӧ, ёна скӧрмӧмӧн.
abu
А Аладдин, кор муыс тупкысис сы весьтын, ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзис да горӧдіс:
— О, дядьӧ, отсав меным!
О, дядьӧ, петкӧд менӧ татысь!
Ме тані кула!
Но некод сійӧс эз кыв и немтор эз шу сылы воча.
Сэки Аладдин гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыс, коді висьтасис сылы дядьӧн, пӧръясьысь да ылӧдчысь.
Аладдин бӧрдіс сэтшӧм ёна, да синванас кӧтӧдіс став паськӧмсӧ ассьыс.
Сійӧ уськӧдчис пос кузяыс увлань, видзӧдлыны, абу-ӧ мӧд петан туй му увсьыс, но став ӧдзӧсыс воши, и садйӧ петан туй вӧлі тупкӧса.
abu
Аладдин пуксис пос тшупӧд вылас, лэдзис юрсӧ пидзӧс вылас да шогысла кутіс пеславны кияссӧ.
Немилучаӧн сійӧ зыртыштіс чунькытшсӧ, кодӧс магрибинец сюйис сылы чуняс, кор лэдзис сійӧс му улӧ.
Друг муыс сыркмуні, и Аладдин водзӧ сувтіс страшнӧй джинн, зэв ыджыд тушаа.
Юрыс сылӧн вӧлі купол кодь, киясыс — вила кодьӧсь, кокъясыс — туй бокса сюръяяс кодьӧсь, а вомыс — кыдзи пещера.
Синсьыс сылӧн киньяс петӧны;
а плеш шӧрас чурвидзӧ зэв ыджыд сюр.
— Мый тэныд колӧ? — юаліс джинн сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ гымыштіс.
— Требуйт — пӧлучитан!
— Коді тэ?
Коді тэ? — горӧдіс Аладдин, и тупкис чужӧмсӧ кияснас, медым не аддзыны страшнӧй джиннӧс.
— Пӧщадит менӧ, эн ви менӧ!
— Ме Дахнаш, Кашкашлӧн пи, став джиннъяс вылын ыджыд, — вочавидзис джинн.
— Ме чунькытшлӧн раб и раб сылӧн, коді владейтӧ чунькытшнас.
Ме вӧча быдтор, мый прикажитас менам господинӧй.
Аладдинлы тӧдвылас уси чунькытшыс да мый шуліс сылы магрибинец тайӧ чунькытшсӧ сетігӧн.
Сійӧ смелмӧдчис да шуис:
— Меным колӧ, медым тэ лэптін менӧ му вылӧ.
И эз на вевъяв сійӧ шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи лои кусӧм кӧстер дорын, кӧні найӧ магрибинецкӧд вӧліны войнас.
Вӧлі нин лун, и шонді яръюгыда дзирдаліс.
Аладдинлы кажитчис, мый ставыс, мый сыкӧд вӧлі, вӧлі толькӧ вӧт.
Мыйвынсьыс сійӧ котӧртіс гортас да, ловтырӧмӧн, пырис мам дінас.
Мамыс пукалӧ джодж шӧрас, юрсисӧ лёзьӧдӧма: зэв ёна бӧрдӧ.
Сійӧ думайтіс, мый пиыс сылӧн абу нин ловъя.
А Аладдин, муртса пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, уси садьтӧгыс тшыгысла да мудзӧмысла.
Мамыс пызйис сылы чужӧмас ваӧн, а кор сійӧ паляліс, юаліс:
— О, Аладдин!
Кытчӧ тэ вошлін и мый тэкӧд лолі?
Кӧні тэнад дядьыд и мыйла тэ локтін сытӧг?
— Тайӧ вӧвсе абу менам дядь.
Тайӧ лёк кӧлдун, — шуис Аладдин надзӧникӧн.
— Ме ставсӧ висьтала тэныд, матушка, но сӧмын войдӧр вай меным сёйыштны.
Мамыс вердіс Аладдинӧс пуӧм бобиӧн — весиг няньыс сылӧн эз вӧв! — сэсся шуис:
— А ӧні висьтав меным, мый тэкӧд лои да кӧні тэ коллялін войсӧ.
— Ме вӧлі му улын да аддзи сэтысь зэв мича изъяс.
— Аладдин висьталіс мамыслы ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі.
А кор помаліс, сійӧ видзӧдліс тасьтіас, кӧні вӧлі боби, да юаліс:
— Абу-ӧ тэнад ещӧ мыйкӧ сёйыштны, матушка?
abu
— Абу менам немтор, дитяӧй менам.
Тэ сёйин ставсӧ, мый ме лӧсьӧдлі талун кежлӧ да аски кежлӧ, — жугыля шуис мамыс Аладдинлӧн.
— Ме сэтшӧма шогси тэ понда, да эг уджав, и менам абу шӧртӧй вузавны рынок вылын.
— Эн шогсьы, матушка, — шуис Аладдин.
— Менам эм лампа, ме сійӧс босьті му улысь.
Дерт, важ лампа, но век жӧ сійӧс позьӧ вузавны.
Сійӧ кыскис лампасӧ да сетіс мамыслы.
Мамыс босьтіс сійӧс, видлаліс гӧгӧр да шуис:
— Муна да весала тайӧс, нуа рынок вылӧ.
Гашкӧ, сетасны та вылӧ мыйкӧ-мында, и миянлы тырмас ужын вылӧ.
Сійӧ босьтіс ветьӧк да майтӧг тор, петіс дворас.
Но мыйӧн толькӧ сійӧ заводитіс ниртны лампасӧ ветьӧкнас, муыс сыркмуні и сы водзӧ сувтіс зэв ыджыд, зэв страшнӧй джинн.
Мамыс Аладдинлӧн горӧдіс да уси садьтӧгыс.
Аладдин кыліс мамыслысь горӧдӧмсӧ да аддзис, кыдзи комнатаыс пемдіс.
Сійӧ котӧртіс дворас да аддзис: мамыс куйлӧ муын, лампа туплясьӧ сэн жӧ, а двор шӧрас сулалӧ джинн, да сэтшӧм ыджыд, весиг юрыс сылӧн оз тыдав.
Сайӧдӧма аснас шондісӧ, да дворас вӧлі пемыд, быттьӧ рыт.
Аладдин лэптіс лампасӧ, и друг кыліс гӧлӧс, быттьӧ гымыштіс:
— О, лампалӧн кӧзяин, ме тэныд служита. Прикажит — пӧлучитан!
Аладдин велаліс нин джиннъяс дінӧ, сы понда эз зэв и повзьы.
Сійӧ чатӧртіс юрсӧ да горӧдіс кыдз мый вермис гораджыка, медым джинн кыліс сійӧс:
— Коді тэ, о, джинн, и мый тэ верман вӧчны?
— Ме Маймун, Шамхурашлӧн пи! — вочавидзис джинн.
— Ме лампалӧн раб и раб сылӧн, коді владейтӧ лампаӧн.
Кор менсьым, мый тэныд колӧ.
Колӧ кӧ тэныд, медым ме жугӧді кар либӧ стрӧиті дворец, — прикажит!
Кор сійӧ тадзи сёрнитіс, мамыс Аладдинлӧн палялі да, кор аддзис чужӧм дінсьыс зэв ыджыд коклапасӧ джиннлысь, — а коклапаыс сылӧн вӧлі ыджыд пыж ыджта, — горӧдіс повзьӧмысла.
А Аладдин пуктіс вом дорас кияссӧ да горӧдіс став гӧлӧснас:
— Вай миянлы кык жаритӧм курӧг да ещӧ мыйкӧ бурджыктор и сэсся убирайтчы!
Со мамӧ тэысь полӧ.
Сійӧ эз на велав сёрнитны джиннъяскӧд.
Джинн вошлі да здук мысти вайис пызан; пызансӧ вӧлі вевттьӧма зэв мича кучик скатертьӧн.
Пызан вылас сулалӧ дас кык зарни блюд быдсяма чӧскыд сёянъясӧн да кык кувшин юмов алӧй ва; васӧ вӧлі кӧдзӧдӧма лымйӧн.
Лампалӧн раб сувтӧдіс пызансӧ Аладдин водзӧ да воши, а Аладдин мамыскӧд заводитісны сёйны и сёйисны, кытчӧдз эз пӧтны.
abu
— О, матушка, — шуис Аладдин, — тайӧ лампасӧ колӧ видзны да некодлы не петкӧдлыны.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла тайӧ проклятӧй магрибинецыс кӧсйис пӧлучитны толькӧ тайӧс да ӧткажитчис став мукӧдторсьыс.
Тайӧ лампаыс да ещӧ чунькытш, коді коли ме ордӧ, ваясны миянлы шуд да озырлун.
abu
Кымынкӧ лун мысти сёяныс, кодӧс вайліс джинн, помасис, и Аладдинлы мамыскӧд бара лои немтор сёйны.
Сэки Аладдин босьтіс ӧти зарни блюд да муніс рынок вылӧ сійӧс вузавны.
Тайӧ блюдсӧ пыр жӧ ньӧбис ӧти морт, дона кӧлуйӧн вузасьысь, да сетіс сы вылӧ сё динар.
abu
Сэксянь, мыйӧн толькӧ налӧн бырӧ вӧлі деньганыс, Аладдин ветлас рынок вылӧ да вузалас ӧти блюд, и найӧ мамыскӧд олісны, нинӧмысь эз нуждайтчывны.
Аладдин частӧ пукавліс рынок вылын, лавкаясын купечьяс ордын, да велӧдчис вузасьны да ньӧбасьны.
Сійӧ тӧдны пондіс донсӧ быдторлысь и гӧгӧрвоис, мый сылы шеді зэв ыджыд озырлун и мый быд из, кодӧс сійӧ босьтіс муувса садйысь, сулалӧ донаджык любӧй дона изйысь, кутшӧмъяс эмӧсь му вылас.
Ӧтчыд асылын, кор Аладдин вӧлі рынок вылын, петіс площадь вылӧ глашатай да горӧдіс:
— О, йӧзӧй, пӧдлалӧй ассьыныд лавкаяснытӧ да пырӧй керкааныд, да мед некод оз видзӧд ӧшиньӧд!
Царевна Будур, султанлӧн нылыс, мунас ӧні пывсянӧ, и некодлы оз позь аддзывны сійӧс!
Купечьяс уськӧдчисны пӧдлавны лавкаяс, а йӧзыс, тойласигтыр, котӧртісны площадь вылысь.
Аладдинлы друг зэв окота лои видзӧдлыны царевна Будур вылӧ: быдӧн карас шуӧны вӧлі, сыысь мича нылыс пӧ свет вылас абу.
Аладдин тэрыба муніс пывсян дорӧ да дзебсис ӧдзӧс саяс сідзи, медым сійӧс некод эз вермы аддзыны.
Став площадьыс друг тыртӧммис.
И вот площадь помас ылын тыдовтчисны нывъяс зарни седлӧа руд мулъяс вылын;
быд нывлӧн киас вӧлі лэчыд сабля.
А нывъяс костас надзӧник мунӧ ныв, седлӧыс сы улын ещӧ мичаджык, и пасьтасьӧма сійӧ пышнӧйджыка да мичаджыка мукӧд нывъяс дорысь.
Тайӧ и вӧлі царевна Будур.
Сійӧ вештіс чужӧм вывсьыс вевттьӧдсӧ, и Аладдинлы кажитчис, мый сы водзын югыд шонді.
Сійӧ невӧляысь кунис синъяссӧ.
Царевна лэччис мул вывсьыс да муніс кык воськов сайті Аладдинсянь, пырис пывсянӧ.
А Аладдин муніс гортас сьӧкыда ышлолалігтыр.
Сійӧ эз вермы вунӧдны царевна Будур мичлун йылысь.
«Збыль шуӧны, мый сійӧ медмича свет вылас», думайтіс Аладдин.
abu
Сійӧ пырис аслас керкаӧ, шыбытчис вольпась вылӧ да куйліс рытӧдзыс.
Кор мамыс сылӧн юавліс, мый лои сыкӧд, сійӧ толькӧ сы вылӧ шенасис кинас.
Медбӧрти, кор мамыс пондіс дорвыв юасьны, сійӧ эз вермы пыксьыны да шуис:
— О, матушка, ме кӧсъя гӧтрасьны царевна Будур вылӧ, либӧ ме кула.
Оз кӧ ков тэныд менам кулӧмӧй, мун султан ордӧ да корав сылысь, мед сетас Будурсӧ ме сайӧ верӧссайӧ.
— Мый нӧ тэ тайӧ сёрнитан, дитяӧй менам? — горӧдіс старука.
— Тэнсьыд, дерт, пӧжис шондіӧн юртӧ.
Кывлывлӧма ӧмӧй коркӧ, мый портнӧйяслӧн пиян гӧтрасьлісны султан нывъяс вылӧ.
abu
abu
abu
— Кӧсъя гӧтрасьны царевна Будур вылӧ! — горӧдіс Аладдин.
— Менам олӧмӧй ради, о, матушка, мун султан ордӧ да корав ме сайӧ царевна Будурӧс!
— О, пиукӧй, — шуис мамыс Аладдинлы, — ме эг на йӧймы, медым мунны султан ордӧ корасьны.
Ме эг на вунӧд, коді ме сэтшӧмыс и коді тэ сэтшӧмыс.
Но Аладдин сэтчӧдз кевмысис мамыслы, кытчӧдз сійӧ эз мудз шуавны «ог.»
— Но, ладнӧ, пиӧ, ме муна, — шуис сійӧ.
— Но тэ ӧд тӧдан, султан ордӧ оз волыны куш киӧн.
А мый ме верма сэтшӧмсӧ нуны султанскӧй величестволы?
Аладдин чеччыштіс вольпась вывсьыс да зэв долыда горӧдіс:
— Эн тӧждысь сы понда, матушка!
Босьт ӧти зарни блюд да тырт сійӧс дона изъясӧн, кодӧс ме вайи садйысь.
Тайӧ лоӧ подходящӧй пӧдарки султанлы.
Сылӧн, дерт, абу сэтшӧм изъясыс, кутшӧмъяс эмӧсь менам.
Аладдин кватитіс медыджыд блюдсӧ да чукйӧн сӧвтіс сэтчӧ дона изъяс.
Мамыс сылӧн видзӧдліс на вылӧ да тупкис синсӧ кинас: сэтшӧма вӧлі дзирдалӧны изъясыс, ымралӧны быдсяма рӧмнас.
— Татшӧм пӧдаркиӧн, пӧжалуй, абу яндзим мунны султан ордӧ, — шуис сійӧ.
— Ог тӧд толькӧ, бергӧдчас-ӧ менам кывйӧй шуны, мый тэ тшӧктін.
Но ме смелмӧдча да видла.
abu
abu
Мамыс Аладдинлӧн вевттис блюдсӧ вӧсньыдик шӧвк чышъянӧн да мӧдіс султан дворецӧ.
«Ок, вӧтласны менӧ дворецысь да нӧйтасны, а изъяссӧ мырддясны! — думайтіс сійӧ.
— А гашкӧ, и тюрьмаӧ пуксьӧдасны».
Регыд сійӧ воис диванӧ * да сувтіс медылыс пельӧсас.
Вӧлі водз на, да диванас некод эз вӧв,
но регыд сійӧ тыри эмиръясӧн, визирьясӧн, вельможаясӧн да знатнӧй йӧзӧн, и быдсяма рӧма мича халатъяссяньыс диваныс лои дзоридзалысь сад кодь.
Султан воис медбӧрын негръяс костын; негръяслӧн кианыс вӧліны мечьяс.
Сійӧ пуксис престол вылӧ да заводитіс видлавны делӧяс да босьтавны норасьӧмъяс, а медкузь тушаа негрыс сулалӧ сыкӧд орччӧн да сы дінысь ыджыд павлин бордйӧн вӧтлалӧ гутъясӧс.
Кор делӧясыс помасисны, султан махнитіс чышъянӧн — тайӧ лоӧ вӧлі, мый помасис, и, негръяс пельпомӧ кутчысьӧмӧн, муніс.
А мамыс Аладдинлӧн воис гортас да шуис пиыслы:
— Но, пиӧ, менам тырмис смеллун!
Ме пыри диванӧ да олі сэні, кытчӧдз сійӧ эз помась.
Аски ме сёрнита султанкӧд, эн тӧждысь, а талун меным эз вӧв пӧраыс.
Мӧд луннас сійӧ бара муніс диванӧ да бӧр муніс, кор сійӧ помасис, эз шулы султанлы ни ӧти кыв.
Сійӧ муніс и коймӧд луннас да регыд велаліс ветлыны диванӧ быд лун.
Лун-лун сулалӧ пельӧсын, но сідзи и эз решитчы висьтавны султанлы, мый сылы колӧ.
А султан казяліс, кыдзи кутшӧмкӧ старука ыджыд блюдйӧн киас быд лун волывлӧ диванӧ,
и ӧтпыр сійӧ шуис аслас визирыслы:
— О, визирь, меным колӧ тӧдны, коді тайӧ пӧрысь аньыс и мыйла сійӧ волывлӧ татчӧ.
Юав, кутшӧм делӧ сылӧн, и сылӧн кӧ эм кутшӧмкӧ нужда, ме могмӧда сійӧс.
— Кывза да повинуйтча, — шуис визирь.
Сійӧ муніс Аладдин мам дінӧ да горӧдіс:
— Эй, старука, сёрнит султанкӧд!
Тэнад кӧ эм кутшӧмкӧ нужда, султан могмӧдас сійӧс.
Кор мамыс Аладдинлӧн кыліс тайӧ кывъяссӧ, кокъясыс сылӧн лигышмуніны и сійӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс блюдсӧ.
Визирь нуӧдіс сійӧс султан дінӧ, сійӧ окаліс султан водзысь мусӧ, а султан юаліс сылысь:
— О, старука, мыйла тэ быдлун волывлан диванӧ да немтор он висьтав?
Висьтав, мый тэныд колӧ?
— Кывзы менсьым, о, султан, да эн дивуйтчы, — шуис старука.
— Менам висьтавтӧдз войдӧр, кӧсйысь сетны меным пӧщада.
— Пӧщада лоӧ тэныд, — шуис султан. — Висьтав.
Аладдинлӧн мамыс ещӧ ӧтчыд окаліс мусӧ султан водзысь да шуис:
— О, владыка султан!
Менам пиӧй, Аладдин, ыстӧ тэныд пӧдарки вот тайӧ изъяссӧ да корӧ тэнсьыд сетны сы сайӧ верӧссайӧ нывтӧ, царевна Будурӧс.
Сійӧ босьтіс блюд вывсьыс чышъянсӧ — и став диваныс югдіс: сэтшӧма пондісны дзирдавны изъясыс.
А визирь да султан чуймисны, кор аддзисны татшӧм дона изъяс.
— О, визирь, — шуис султан, — аддзывлін-ӧ тэ коркӧ татшӧм изъяссӧ?
— Эг, о, владыка султан, эг аддзыв, — вочавидзис визирь.
А султан шуис:
— Ме думайта, мый татшӧм морт, кодлӧн эм татшӧм изъяс, вермас лоны верӧсӧн менам нывлы.
Кыдз тэ думайтан, о, визирь?
Кор кыліс визирь тайӧ кывъяссӧ, чужӧмыс сылӧн вижӧдіс, и сійӧ кутіс завидуйтны Аладдинлы:
сылӧн вӧлі пи, кодӧс сійӧ кӧсйис гӧтравны царевна Будур вылӧ, и султан кӧсйысис нин сылы сетны Будурӧс пиыс сайӧ.
Но султан зэв любитліс дона изъяс, а сылӧн казнаас эз вӧв ни ӧти татшӧм из, кутшӧмъяс ӧні куйлӧны вӧлі блюдйын сы водзын.
— О, владыка султан! — шуис визирь. — Оз шогмы тэнад величестволы сетны царевнаӧс верӧссайӧ сэтшӧм морт сайӧ, кодӧс тэ весиг он тӧд.
Гашкӧ, сылӧн немтор абу, тайӧ изъяссьыс кындзи, и тэ сетан нывтӧ корысь сайӧ.
Ме ногӧн, лоӧ медбур — кор сылысь, медым сійӧ пӧдаритіс тэныд нелямын блюд татшӧм дона изсӧ, да нелямын рабыняӧс, медым вайны сійӧ блюдъяссӧ, да нелямын рабӧс, медым видзны найӧс.
Сэки ми тӧдлам, озыр сійӧ али абу.
А аслыс визирь думайтіс: «Оз лӧсяв, мый кодкӧ вермас тайӧ ставсӧ судзӧдны.
Аладдин оз вермы тайӧ вӧчны, и ме мына сыысь».
— Тэ бура думайтін, о, визирь! — горӧдіс султан да шуис Аладдин мамлы:
— Тэ кывлін, мый шуӧ визирь?
Висьтав пиыдлы: кӧсйӧ кӧ сійӧ гӧтрасьны менам ныв вылӧ, мед ыстас нелямын зарни блюд татшӧм изъяснас, нелямын рабыняӧс да нелямын рабӧс.
Аладдинлӧн мамыс окаліс султан водзысь мусӧ да муніс гортас.
Мунӧ сійӧ да шуалӧ аслыс, качайтӧ юрнас:
— Кытысь нӧ Аладдин босьтас тайӧс ставсӧ?
Но, шуам, сійӧ мунас муувса садйӧ да ӧктас сэтысь ещӧ изъяссӧ.
Но кытысь босьтас рабъяссӧ да рабыняяссӧ.
Тадзи сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс мунігчӧжыс да пырис гортас зэв жугыль.
Аладдин аддзис, мый мамыслӧн абу киас блюдыс да горӧдіс:
— О, матушка, ме аддза, тэ талун сёрнитӧмыд султанкӧд!
Мый жӧ сійӧ шуис тэныд?
— О, дитяӧй менам, лучше эськӧ меным не ветлыны вӧлі султан ордӧ да не сёрнитны сыкӧд, — вочавидзис старука.
abu
И сійӧ висьталіс Аладдинлы султанлысь кывъяссӧ, а Аладдин серӧктіс радысла.
— Эн шогсьы, матушка, — шуис сійӧ, — тайӧ медкокни дела.
Сійӧ босьтіс лампасӧ да ниртыштіс, а кор мамыс аддзис тайӧ, котӧрӧн уськӧдчис кухняас, мед не аддзывны джиннӧс.
А джинн пырысьтӧм-пыр жӧ воис да шуис:
— О, господин, ме тэныд служита.
Мый тэныд колӧ?
Требуйт — пӧлучитан.
— Меным колӧ нелямын зарни блюд тыр дона из, нелямын рабыня, медым нуны тайӧ блюдъяссӧ, да нелямын раб, медым найӧс видзны, — шуис Аладдин.
— Лоӧ вӧчӧма, о, господин, — вочавидзис Маймун, лампалӧн раб.
— Гашкӧ тэныд колӧ, медым ме жугӧді кар либӧ стрӧиті дворец?
Прикажит!
— Оз, вӧч, мый ме тэныд шуи, — вочавидзис Аладдин, и лампалӧн раб воши.
Здук мысти сійӧ воис бӧр, а сы бӧрся воисны нелямын зэв мича рабыня, быд рабыня кутӧ юр вылас дона из тыра зарни блюд.
Рабыняяс бӧрся локтӧны ыджыд тушаа мича рабъяс ёсь мечьясӧн.
— Вот со, мый тэ вӧлі коран, — шуис джинн да воши.
Сэк мамыс Аладдинлӧн петіс кухнясьыс, видзӧдліс рабъясӧс да рабыняясӧс, а сэсся сувтӧдіс найӧс параӧн-параӧн да зэв гордӧя мӧдіс на водзвылын султан дворец дорӧ.
Став йӧзыс котӧртісны видзӧдлыны тайӧ аддзывтӧмтор вылас, и стражаыс дворецын чуймис, кор аддзис тайӧ рабъяссӧ да рабыняяссӧ.
Аладдинлӧн мамыс нуис найӧс веськыда султан дінӧ, и ставныс найӧ окалісны сы водзысь мусӧ, сэсся лэдзисны блюдъяссӧ юр вывсьыныс да пуктісны найӧс орччӧн.
Султан дзик шӧйӧвоши радысла да эз вермы шуны ни ӧти кыв.
А сэсся сайкалыштіс да шуис визирлы:
— О, визирь, кыдзи тэ ногӧн?
Оз ӧмӧй тайӧ мортыс, кодлӧн эм татшӧм озырлун, вермы лоны верӧсӧн менам нывлы, царевна Будурлы?
— Вермас, о, владыка, — вочавидзис визирь, сьӧкыда ышлолалігтыр:
сійӧ эз лысьт шуны «оз», кӧть и кулӧ вӧлі завидьысла.
— О, аньӧй, — шуис султан Аладдин мамлы, — мун да висьтав пиыдлы, мый ме босьті сылысь пӧдаркисӧ да сета сы сайӧ царевна Будурӧс.
Мед сійӧ волас ме ордӧ: ме кӧсъя сійӧс аддзӧдлыны.
Мамыс Аладдинлӧн тэрыба окаліс мусӧ султан водзысь да мыйвынсьыс котӧртіс гортас, сэтшӧм ӧдйӧ, весиг тӧлыс эз вермы эськӧ сы бӧрся вӧтчыны.
Котӧрӧн пырис Аладдин дінӧ да горӧдіс:
— Радлы, о, пиӧй менам!
Султан босьтіс тэнсьыд пӧдаркитӧ да сӧгласитчис, медым тэ лоин верӧсӧн царевналы!
Сійӧ шуис тадзи став йӧз дырйиыс!
Пыр жӧ мун дворецӧ: султан кӧсйӧ аддзӧдлыны тэнӧ.
Ме вӧчи, мый тшӧктін, ӧні помав делӧсӧ ачыд.
— Аттьӧ тэныд, матушка, — шуис Аладдин,
— пыр жӧ муна ме султан ордӧ.
abu
Аладдин босьтіс лампасӧ, ниртыштіс, и пырысьтӧм-пыр жӧ воис Маймун, лампалӧн раб.
Аладдин шуис сылы:
— О, Маймун, вайӧд меным нелямын кӧкъямыс еджыд рабӧс: тайӧ лоӧ менам свита.
Медым кызь нёль раб мунӧны ме водзвылын, а кызь нёль — бӧрвылын.
И ещӧ судзӧд сюрс динар да медбур вӧвсӧ.
— Лоӧ вӧчӧма, — шуис джинн да воши.
Сійӧ вайис ставсӧ, мый тшӧктіс Аладдин, да юаліс:
— Мый тэныд колӧ ещӧ?
Оз-ӧ ков тэныд, медым ме жугӧді кар либӧ стрӧиті дворец?
Ме быдтор верма.
— Оз, ӧні оз на ков, — шуис Аладдин.
Сійӧ чеччыштіс вӧв вылӧ да мӧдіс султан ордӧ, и став йӧзыс котӧртіс видзӧдлыны татшӧм ыджыд свитаӧн мунысь мича зон вылӧ.
Рынок площадь вылын, кӧні вӧлі медся уна йӧзыс, Аладдин перйис мешӧкысь китыр зӧлӧтӧй деньга да койыштіс муас.
Ставыс уськӧдчисны кутавны да ӧктыны деньгасӧ, а Аладдин пыр койис и койис, кытчӧдз эз рекмы став мешӧкыс.
Сійӧ воис дворец дінӧ, и став визирьясыс да эмиръясыс петісны сылы паныд ворота сайӧ да колльӧдісны султан дінӧдз.
Султан сувтіс сылы паныд да шуис:
— Быд бур сия тэныд, Аладдин!
Жаль, мый ме эг тӧдмась тэкӧд водзджык.
Ме кывлі, мый тэ кӧсъян гӧтрасьны менам ныв вылӧ.
Ме сӧгласен,
и талун лоӧ тіян свадьба.
Тэ быдтор лӧсьӧдін свадьба кежлӧ?
— Эг на, о, владыка султан, — вочавидзис Аладдин.
— Ме эг стрӧит царевна Будурлы дворец, кутшӧм колӧ сы сан серти.
— А кор жӧ лоӧ свадьба? — юаліс султан.
— Ӧд дворецтӧ регыдӧн он лэпты.
— Эн тӧждысь, о, владыка султан, — шуис Аладдин,
— виччысьлы недыр.
— А кытчӧ тэ кӧсъян стрӧитны дворецтӧ, о, Аладдин? юаліс султан.
— Он-ӧ кӧсйы тэ стрӧитны сійӧс менам дворец водзӧ, со тайӧ кушинас?
— Кыдз тэныд угоднӧ, о, владыка, — вочавидзис Аладдин.
Сійӧ прӧститчис султанкӧд да муніс гортас став свитанас.
Гортас сійӧ босьтіс лампасӧ, ниртыштіс сійӧс, да, кор воис джинн Маймун, шуис сылы:
— Но, ӧні стрӧит дворец, да сэтшӧмӧс, кутшӧм ещӧ эз на вӧвлы му вылын.
Верман тайӧ вӧчны?
— Верма! — горӧдіс джинн сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ гымыштіс.
— Аски асыв кежлӧ дворец лоӧ гӧтов.
abu
И збыль аски асывнас кушинас вӧлі стрӧитӧма зэв мича дворец.
Стенъяссӧ сылысь тэчӧма зарни да эзысь кирпичьясысь, а вевтыс вӧлі алмазнӧй.
Медым видзӧдлыны сы вылӧ, Аладдинлы лои кайны Джинн Маймун пельпом вылӧ: сэтшӧм джуджыд вӧлі дворецыс.
Аладдин кытшовтіс став комнатаяссӧ да шуис Маймунлы:
— О, Маймун, ме думайті ӧтитор йылысь!
Жугӧд со этійӧ колоннасӧ, и мед султан думайтӧ, мый ми вунӧдім сійӧс стрӧитны.
Сійӧ закотитас стрӧитны тайӧс ачыс, но оз вермы, и сэки сійӧ аддзас, мый ме ёнджык да озырджык сыысь.
— Ладнӧ, — шуис джинн да ӧвтыштіс кинас, и колонна воши, быттьӧ сійӧ эз и вӧвлы.
— Оз-ӧ ков тэныд ещӧ мыйкӧ жугӧдны?
— Оз, — шуис Аладдин.
— Ӧні ме муна да вайӧда татчӧ султанӧс.
А султаныд асывнас локтіс ӧшинь дорас да аддзис дворец, коді вӧлі сэтшӧма югъялӧ да дзирдалӧ шонді водзын, ёрӧ синъястӧ сы вылӧ видзӧдігӧн.
Султан ӧдйӧджык корис визирсӧ да петкӧдліс сылы дворецсӧ.
— Но, мый тэ шуан, о, визирь? — юаліс султан.
— Вермас-ӧ лоны верӧсӧн менам нывлы сійӧ, коді ӧти войӧн стрӧитіс татшӧм дворец?
— О, владыка султан! — горӧдіс визирь. — Он ӧмӧй тэ аддзы, мый тайӧ Аладдиныс — кӧлдун?
Виччысь, мед эськӧ сійӧ оз мырддьы тэнсьыд став царствотӧ!
— Завидуйтысь морт тэ, о, визирь, — шуис султан.
— Меным немтор повны, тэ шуан тайӧ завидь понда.
Сэки пырис Аладдин, окаліс мусӧ султан кок улысь да корис сійӧс видзӧдлыны дворецсӧ.
Султан визиркӧд кытшовтісны став дворецсӧ, и султан эз мудзлы любуйтчыны мичлуннас.
Медбӧрти, Аладдин вайӧдіс гӧстьясӧс сійӧ местаас, кытысь Маймун жугӧдіс колонна.
Визирь пыр жӧ казяліс, мый ӧти колонна оз тырмы, да горӧдіс:
— Дворецсӧ абу помалӧма!
Ӧти колонна оз тырмы.
— Немтор, — шуис султан.
— Ме ачым сувтӧда тайӧ колоннасӧ.
Чукӧстӧ татчӧ главнӧй стрӧительӧс!
— Лучше эн пробуйт, о, султан, — гусьӧник шуис сылы визирь:
— тэныд тайӧ не вын серти.
Видзӧдлы: тайӧ колоннаясыс сэтшӧм джуджыдӧсь, весиг оз тыдав, кӧні налӧн помыс, и найӧс вылысяньыс да пыдӧсӧдзыс тэчӧма дона изъясӧн.
— Ланьт, визирь! — гордӧя шуис султан.
— Неужели ме ог вермы стрӧитны ӧти колонна?
Сійӧ тшӧктіс корны став каменотёсъяссӧ, коді вӧлі карас, да сетіс став дона изъяссӧ ассьыс,
но сійӧ эз тырмы.
Кор султан кыліс та йылысь, сійӧ скӧрмис да горӧдіс:
— Восьтӧй главнӧй казнаӧс, босьтӧй менам подданнӧйяслысь став дона изсӧ!
Неужели став озырлунӧй менам оз судзсьы ӧти колонна вылӧ?
Но некымын лун мысти стрӧительяс воисны султан ордӧ да доложитісны, из пӧ да мрамор тырмис толькӧ нёльӧд юкӧн колонна вылас.
Султан тшӧктіс керавны налысь юрныссӧ, но колонна сувтӧдны эз вермы.
Кор кыліс та йылысь Аладдин, сійӧ шуис султанлы:
— Эн шогсьы, о, султан!
Колонна сулалӧ нин места вылас, и ме бӧр сеті дона изъяссӧ, кодлысь найӧс вӧлі босьтлӧма.
Сійӧ рытнас жӧ султан вӧчис зэв бур праздник Аладдин да царевна Будур свадьба кузя, и Аладдин гӧтырыскӧд кутісны овны выль дворецын.
Вот ставыс, мый вӧлі ӧнӧдз Аладдинкӧд.
А магрибинец йылысь колӧ шуны, мый сійӧ бӧр муніс гортас Ифрикияӧ да дыр шогсис.
abu
Толькӧ ӧтитор гажӧдӧ вӧлі магрибинецӧс:
«Тайӧ Аладдиныс кулі му улын, сідзкӧ и лампа коли сэтчӧ.
Гашкӧ меным удайтчас завладейтны сійӧн Аладдинтӧг».
Тадзи сійӧ мӧвпавліс дзонь лунъясӧн да вежонъясӧн.
И вот ӧтпыр сійӧ кӧсйис збыльысь тӧдмавны, мый лампаыс дзонь, и век на му улын.
Сійӧ гадайтіс лыа вылын да аддзис, мый став кладыс му улын на куйлӧ, кыдзи и войдӧр, но лампаыс сэні абу.
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис,
и сійӧ кутіс гадайтны водзӧ да аддзис, мый Аладдин петіс му улысь да олӧ ас чужан карас.
Тэрыба магрибинец мӧдӧдчис туйӧ, муніс мореяс вомӧн, гӧраяс вомӧн, пустыняясӧд
abu
и, медбӧрти, воис сійӧ карас, кӧні вӧлі олӧ Аладдин.
Магрибинец муніс рынок вылӧ да кутіс кывзыны, мый сёрнитӧны йӧзыс.
А сэки буретш помасис война кочевникъяскӧд, и Аладдин, коді вӧлі войска начальникӧн, воис карӧ победительӧн.
Рынок вылын толькӧ и сёрни вӧлі Аладдин подвигъяс йылысь.
Магрибинец ветлӧдлыштіс, кывзыштіс, сэсся локтіс кӧдзыд ва вузалысь дінӧ да юаліс сылысь:
— Коді тайӧ Аладдиныс, код йылысь быдӧн сёрнитӧны?
— Пыр жӧ тыдалӧ, мый тэ абу татчӧс морт, — вочавидзис вузасьысь,
— не сійӧ кӧ, тэ тӧдін эськӧ, коді тайӧ Аладдиныс.
Тайӧ медозыр мортыс став мирас, а дворецыс сылӧн — настоящӧй чудо.
Магрибинец мыччис ва вузалысьлы динар да шуис сылы:
— Босьт тайӧ динарсӧ да вӧч меным услуга.
Ме збыль бокӧвӧй морт тіян карын, и меным окота эськӧ вӧлі видзӧдлыны Аладдин дворец вылӧ.
Колльӧд менӧ дворец дінӧдзыс.
abu
abu
Ва вузавлысь вайӧдіс магрибинецӧс дворец дорӧ да муніс, тайӧ бокӧвӧй мортсӧ лышкыдлунсьыс ошкигтырйи.
А магрибинец кытшовтіс дворец гӧгӧрыс, видлаліс сійӧс быд боксянь да шуис аслыс:
— Татшӧм дворец вермис стрӧитны толькӧ джинн, лампалӧн раб.
Дерт, кӧнкӧ, лампаыс тайӧ дворецас.
Дыр думайтіс магрибинец, кыдзи завладейтны лампаӧн, и, медбӧрти, думайтіс.
Сійӧ муніс ыргӧн кӧлуй вӧчысь ордӧ да шуис сылы:
— Вӧч меным дас ыргӧн лампа, босьт донсӧ, кутшӧм колӧ, но толькӧ тэрмасьышт.
Вот тэныд вит динар задатки.
— Кывза да повинуйтча, — шуис ыргӧн дозмук вӧчысь.
— Волы рытланьыс: лампаяс лоӧны гӧтовӧсь.
Рытнас магрибинец босьтіс дас выль лампа, найӧ вӧлі дзирдалӧны, быттьӧ зарниысь вӧчӧма.
Сійӧ войбыд эз узь, думайтіс ӧтитор йылысь, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс вӧчны, а югдандорыс чеччис да мӧдіс кар кузя да кутіс горзыны:
— Коді кӧсйӧ вежны важ лампаяс выльяс вылӧ?
Кодлӧн эмӧсь важ ыргӧн лампаяс?
Вежа выль вылӧ!
Йӧзыс чукӧрӧн ветлісны магрибинец бӧрся, а челядь чеччалісны сы гӧгӧр да горзісны!
— Бесноватӧй, бесноватӧй!
Но магрибинец эз видзӧд на вылӧ, горзіс ассьыс:
— Кодлӧн эм важ лампаяс?
Вежлала выль вылӧ!
Медбӧрти, сійӧ воис Аладдин дворец дінӧ.
Аладдин сэки эз вӧв гортас — муніс кыйсьыны, — и дворецын вӧлі толькӧ сылӧн гӧтырыс, царевна Будур.
Кор кыліс магрибинецлысь горзӧмсӧ, Будур ыстіс привратниксӧ тӧдмавны, мый сійӧ горзӧ, мӧдыс локтіс да шуис:
— Тайӧ кутшӧмкӧ бесноватӧй дервиш.
Киас сылӧн выль лампаяс, и сійӧ кӧсйысьӧ сетны быд важ лампа вылӧ выльӧс.
Царевна Будур серӧктіс да шуис:
— Бур эськӧ вӧлі пробуйтны, збыль сійӧ шуӧ али ылӧдчӧ?
Абу-ӧ миян кутшӧмкӧ важ лампа?
— Эм, госпожа, — шуис ӧти рабыня.
— Ме аддзылі миян господин Аладдин комнатаысь ыргӧн лампа.
Сійӧ ставнас вижӧдӧма да некытчӧ оз туй:
А Аладдинлы, кор сійӧ мӧдӧдчис кыйсьыны, ковмисны припасъяс, да сійӧ корис джинн Маймунӧс, медым сійӧ вайис, мый колӧ.
Кор джинн вайис сылы корӧмторсӧ, кыліс рогӧн чуксасьӧм шы, и Аладдин пондіс тэрмасьны, шыбытіс лампасӧ вольпась вылас да котӧрӧн петіс дворецсьыс.
— Вай сійӧ лампасӧ, — прикажитіс Будур рабынялы, — а тэ, Кафур, петкӧд сійӧс магрибинецлы и мед сійӧ сетас миянлы выльӧс.
Привратник Кафур петіс уличаӧ да сетіс магрибинецлы волшебнӧй лампа, а сы пыдди босьтіс выль ыргӧн лампа.
Магрибинецлы зэв любӧ лои, мый сійӧ вермис ылӧдлыны, и дзебис лампасӧ питшӧгас.
Сэсся ньӧбис рынок вылысь осёлӧс да муніс.
А карсьыс петӧм бӧрын, кӧн некод сійӧс эз кыв ни эз аддзы, магрибинец ниртыштіс лампасӧ, и джинн Маймун сувтіс сы водзӧ.
Магрибинец горӧдіс сылы:
— Меным колӧ, медым тэ вуджӧдін Аладдинлысь дворецсӧ и ставсӧ, кодъяс сэн эмӧсь, Ифрикияӧ да сувтӧдін сійӧс менам садйӧ, керка бокӧ!
И менӧ вуджӧд сэтчӧ жӧ!
— Лоӧ вӧчӧма. — шуис джинн.
— Кунь синтӧ и восьты синтӧ — и дворец лоӧ Ифрикияын.
А гашкӧ, тэныд колӧ, медым ме жугӧді карсӧ?
— Вӧч, мый ме тэныд прикажиті, — шуис магрибинец, и эз на удит сійӧ шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдз аддзис асьсӧ аслас садйын Ифрикияын, дворец дорын;
вот и ставыс, мый сыкӧд вӧлі ӧнӧдз.
А султан садьмис асывнас, видзӧдліс ӧшиньӧдыс, и друг аддзӧ! Дворецыс вошӧма, и сэні, кӧні вӧлі сійӧ сулалӧ, — шыльыд, куш места.
Султан кутіс тільны синъяссӧ, думайтіс, мый сійӧ узьӧ, весиг чепӧльтіс ассьыс кисӧ, мед регыдджык садьмас, но дворец эз мыччысь.
Султан оз тӧд, мый и думайтны, и заводитіс сійӧ ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны да ымзыны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый царевна Будуркӧд лоӧма кутшӧмкӧ беда.
Кыліс султанлысь горзӧмсӧ да котӧрӧн воис сы дінӧ визирь и юаліс:
— Мый тэкӧд лои, о владыка султан?
Кутшӧм беда тэнӧ суис?
— Тэ ӧмӧй немтор он тӧд? — горӧдіс султан.
— Но, сідзкӧ, видзӧдлы ӧшиньӧд:
мый тэ аддзан?
Кӧні менам дворецӧй?
Тэ менам визирь и кывкутан ставсьыс, мый вӧчсьӧ карын, а тэнад ныр увсьыд вошӧны дворецъяс, и тэ немтор он тӧд сы йылысь!
Кӧні менам нылӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй?
Висьтав!
— Ог тӧд, о, владыка султан, — вочавидзис повзьӧм визирь.
— Ме шулі тэныд, мися, тайӧ, Аладдиныс — лёк кӧлдун, но тэ меным эн верит.
— Вайӧд татчӧ Аладдинӧс, — горӧдіс султан, — и ме керала сылысь юрсӧ!
Сэки Аладдин буретш локтӧ вӧлі кыйсянінысь.
Слугаясыс султанлӧн петісны уличаӧ корсьны сійӧс, аддзисны да котӧртісны сылы паныд.
— Эн лӧгась миян вылӧ, Аладдин, господин миян, шуис на пытшкысь ӧти слуга.
— Султан прикажитіс кӧртавны тэнсьыд киястӧ, дорны тэнӧ чептӧн да вайӧдны ас дінас.
Миянлы лоӧ сьӧкыд тайӧ вӧчны, но ми подневольнӧй йӧз, и огӧ вермӧ кыв вуджны султанлысь.
— Мыйысь султаныс скӧрмис ме вылӧ? — юаліс Аладдин.
— Ме эг вӧч и ог думайт вӧчны некутшӧм лёк.
Корисны кузнецӧс, и сійӧ дорис Аладдинлысь кокъяссӧ чептӧн.
Доригас Аладдин гӧгӧр чукӧрмис уна йӧз.
Карса олысьяс любитлісны Аладдинӧс сы бурлун да лышкыдлун кузя, да, кор найӧ кывлісны, мый султан кӧсйӧ керыштны сылысь юрсӧ, найӧ ставныс котӧртісны дворец дорӧ.
А султан тшӧктіс вайӧдны Аладдинӧс ас дінас да шуис сылы:
— Прав вӧлӧма менам визирӧй, кор шуліс, мый тэ кӧлдун да ылӧдчысь.
Кӧні тэнад дворецыд и кӧні менам нылӧй, Будурӧй?
— Ог тӧд, о, владыка султан, — вочавидзис Аладдин.
— Ме нинӧмӧн абу мыжа тэ водзын.
— Кералӧй талысь юрсӧ! — горӧдіс султан, и Аладдинӧс бӧр петкӧдісны уличаӧ, а сы бӧрся петіс палач.
Кор карса йӧз аддзисны палачӧс, найӧ босьтісны кытшӧ Аладдинӧс да ыстісны висьтавны султанлы:
— Он кӧ тэ, о, султан, помилуйт Аладдинӧс, ми путкыльтам тэ вылӧ тэнсьыд дворецтӧ да виам ставныдтӧ, коді сэні эм.
Лэдз Аладдинӧс да вӧч сылы милӧсть, либӧ тэныд лёк лоӧ.
— Мый меным вӧчны, о, визирь? — юаліс султан, и визирь шуис сылы:
— Вӧч сідзи, кыдзи найӧ шуӧны.
Найӧ любитӧны Аладдинӧс ёнджыка тэа-меа дорысь, и, виан кӧ тэ сійӧс, миянлы бур оз ло.
— Тэ прав, о, визирь, шуис султан да тшӧктіс лэдзны цепь йылысь Аладдинӧс, но висьтавны тшӧктіс сылы султан нимсянь татшӧм кывъяс:
«Ме пӧщадиті тэнӧ сы вӧсна, мый йӧзыс тэнӧ любитӧны, но он кӧ тэ корсь менсьым нылӧс, ме век жӧ керала тэнсьыд юртӧ.
Сета тэныд срок та вылӧ нелямын лун».
— Кывза да повинуйтча! — шуис Аладдин и муніс карсьыс.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ сылы веськӧдчыны да кытысь корсьны царевна Будурӧс, и сылы сэтшӧм шог лои, сійӧ лӧсьӧдчис ваӧ пырны.
Воис паськыд ю дорӧ да пуксис берег вылас зэв жугыля.
Сійӧ сюйис ваас веськыд кисӧ да друг казяліс, кыдзи мыйкӧ сылӧн лэччӧ чаль чуньсьыс.
Аладдин тэрыба кыскис кисӧ васьыс да аддзис чальсьыс чунькытшсӧ, кодӧс пӧдаритліс сылы магрибинец да код йылысь сійӧ дзикӧдз вунӧдліс.
Аладдин ниртыштіс чунькытшсӧ, и пыр жӧ сувтіс сы водзӧ джинн Дахнаш, Кашкашлӧн пи, да шуис:
— О, чунькытшлӧн кӧзяин, ме тэ водзын!
abu
Приказывайт!
— Меным колӧ, медым тэ вуджӧдін менсьым дворецӧс важ местаас! — шуис Аладдин.
Но джинн яндысигтыр лэдзис юрсӧ да шуис:
— О, господин, меным сьӧкыд тэныд висьтавны, но ме ог вермы тайӧ вӧчны.
Дворец стрӧитіс лампалӧн раб, и толькӧ сійӧ ачыс вермас вуджӧдны дворецсӧ.
abu
— Сідзкӧ, — шуис Аладдин, — ну менӧ сэтчӧ, кӧні сулалӧ ӧні менам дворецӧй!
— Кунь синтӧ да восьты синтӧ, — шуис джинн,
и, кор Аладдин куньліс синсӧ да бӧр восьтіс, сійӧ аддзис асьсӧ садйын, аслас дворец водзын.
Сійӧ котӧртіс поскӧдыс вылӧ да аддзис ассьыс гӧтырсӧ, Будурӧс; царевна Будур вӧлі сыркъялӧмӧн бӧрдӧ.
Аддзис Аладдинӧс да сійӧ горӧдіс, ещӧ ёнджыка бӧрддзис, — ӧні радысла нин.
Сайкалыштіс неуна да сійӧ висьталіс Аладдинлы ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі, а сэсся шуис:
— Тайӧ проклятӧй магрибинецыс волывлӧ ме ордӧ; уговаривайтӧ менӧ мунны сы сайӧ верӧссайӧ да тшӧктӧ вунӧдны тэнӧ.
Сійӧ шуӧ, султан пӧ, менам батьӧй, кераліс тэнсьыд юртӧ, да тэ пӧ вӧлін гӧль мортлӧн пи, и тэ понда пӧ оз сулав шогсьыны.
abu
— А кӧні сійӧ видзӧ волшебнӧй лампасӧ? — юаліс Аладдин.
И Будур вочавидзис:
— Сійӧ некор сыкӧд оз янсӧдчыв, пыр видзӧ ас ордас.
— Кывзы, о, Будур, — шуис Аладдин.
— Кор тайӧ проклятӧйыс бара локтас тэ дінӧ, ло сыкӧд мелі да варов, кӧсйысь сылы мунны сы сайӧ верӧссайӧ.
Кор сійӧс ужнайтны аскӧдыд, а кор сійӧ заводитас юны да сёйны, кисьт сылы винаас вот этайӧ узьтӧдан порошкисӧ.
А кор магрибинец унмовсяс, ме пыра комнатаад да виа сійӧс.
— Меным оз ло кокни сёрнитны сыкӧд меліа, — шуис Будур, — но ме кута старайтчыны.
Сылы регыд колӧ воны.
Лок, ме дзеба тэнӧ пемыд комнатаӧ, а кор сійӧ унмовсяс, ме кучка ки-ки воча, и тэ пыран сэки.
Муртса Аладдин вевъяліс дзебсьыны, комнатаӧ пырис магрибинец.
Тайӧ разын Будур встретитіс сійӧс зэв долыдпырысь да меліа.
— О, господинӧй менам, — шуис сійӧ, — виччысьлы недыр, ме вӧчча мичаджыка, а сэсся ми тэкӧд ӧтлаын ужнайтам.
— Зэв окотапырысь, — шуис магрибинец да петіс.
А Будур пасьталіс медбур платьесӧ да лӧсьӧдіс сёянъяс да вина.
Кор магрибинец бӧр воис, Будур шуис сылы:
— Тэ вӧлін прав, о, господинӧй менам, кор шулін, мый Аладдинӧс оз сулав радейтны да помнитны.
Менам батьӧй кераліс сылысь юрсӧ, и ӧні абу менам некод, тэысь кындзи.
Ме муна тэ сайӧ верӧссайӧ, но талун тэ вӧч ставсӧ, мый ме тэныд тшӧкта.
— Приказывайт, о, госпожаӧй менам! — шуис магрибинец.
И Будур пондіс сійӧс гӧститӧдны да юктавны винаӧн и, кор сійӧ неуна коддзыштіс, шуис сылы:
— Миян странаын эм ӧти обычай: кор жӧник да невеста сёйӧны да юӧны ӧтлаын, медбӧръя вомтыр винасӧ найӧ юӧны мӧда-мӧд кубоксьыс.
Вай жӧ меным ассьыд кубоктӧ, ме юышта сэтысь вомтыр, а тэ юан менам кубокысь.
И Будур сетіс магрибинецлы кубок вина,кытчӧ сійӧ водзвылысь кисьтіс узьтӧдан порошки.
Магрибинец юис винасӧ да пыр жӧ уси, быттьӧ сійӧс чардбиӧн лыйис, да мӧдіс шкоргыны, а Будур кучкис ки-ки воча.
Аладдин толькӧ тайӧ и виччысис.
Сійӧ котӧрӧн пырис комнатаас да ӧддзӧдчӧмӧн сӧтыштіс мечӧн юрсӧ магрибинецлысь.
А сэсся сійӧ кыскис сы питшӧгысь лампасӧ да ниртыштіс, и пыр жӧ воис Маймун, лампалӧн раб.
— Ну дворецсӧ важ местаас! — прикажитіс сылы Аладдин.
Здук мысти дворец сулаліс нин султан дворецкӧд паныдӧн; султан, — сійӧ сэки пукалӧ вӧлі ӧшинь дорас да бӧрдӧ ныв вӧснаыс, — тӧкӧтьӧ эз усь чуймӧмысла садьтӧгыс.
Сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртіс дворецӧ, кӧні вӧлі сылӧн нылыс, Будурыс.
Аладдин гӧтырыскӧд встретитісны султанӧс радлӧмнысла бӧрдӧмӧн.
И султан корис прӧщенье Аладдинлысь, юрсӧ сылысь керавны кӧсйысьлӧмысь.
Тайӧ лунсяньыс помасис Аладдинлӧн став шогыс, и сійӧ дыр да зэв бура оліс аслас дворецын гӧтырыскӧд да мамыскӧд,
кытчӧдз эз во на ордӧ смерть.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Али-Баба да нелямын разбойник @ мойдкыв @ Книга бӧрся книга I @ 1940 @ Лб. 33‒56.}
АЛИ-БАБА ДА НЕЛЯМЫН РАЗБОЙНИК
арабскӧй мойдкыв
Коркӧ, зэв важӧн, ӧти персидскӧй карын овлісны кык вок — Касим да Али-Баба.
Кор кулі налӧн батьыс, найӧ юкисны деньга, мый сы бӧрын коли, и Касим кутіс тӧргуйтны рынок вылын дона тканьясӧн да шӧвк халатъясӧн.
Сійӧ кужліс ошкыны ассьыс тӧварсӧ да кыскыны ньӧбасьысьясӧс, и лавкаас сылӧн век вӧлі зэв уна йӧз.
Касим пыр ӧтарӧ озырмис и кор чӧжис уна деньга, гӧтрасис главнӧй судья ныв вылӧ, кодӧс шуӧны вӧлі Фатимаӧн.
А Али-Баба эз кужлы тӧргуйтны да нажӧвитны деньга, и гӧтрасис сійӧ Зейнаб нима гӧль ныв вылӧ.
Найӧ регыд видзисны пӧшти ставсӧ, мый налӧн вӧлі, и ӧтчыд Зейнаб шуис:
— Кывзы, Али-Баба: миянлы регыд немтор лоӧ сёйны.
Колӧ тэныд мыйкӧ вӧчны, либӧ ми кулам тшыгла.
— Ладнӧ, — вочавидзис Али-Баба, — ме мӧвпышта, мый миянлы вӧчны.
Сійӧ петіс садйӧ, пуксис пу улӧ да кутіс думайтны.
Дыр думайтіс Али-Баба и, медбӧрти, думайтсис.
Сійӧ босьтіс мый коли сылӧн деньгаыс, муніс рынок вылӧ да ньӧбис кык осёл, чер да гез.
А мӧд лун асывнас сійӧ мӧдіс кар сайӧ, джуджыд гӧра вылӧ, кӧні быдмӧ вӧлі сук вӧр, да лунтыр кераліс пес.
Рытнас Али-Баба нӧбъяліс пессӧ, сӧвтіс пес нӧбъяссӧ осёлъяс вылӧ да бӧр локтіс карӧ.
Сійӧ вузаліс пессӧ рынок вылын да ньӧбис нянь, яй да градвыв пуктасъяс.
Сэсянь Али-Баба быд асыв ветліс гӧра вылӧ да рытӧдзыс керавліс пес, а сэсся вузавліс пессӧ рынок вылын да ньӧбаліс нянь да яй аслыс да Зейнаблы.
И вот ӧтчыд вӧлі сійӧ сулалӧ джуджыд пу улын, лӧсьӧдчӧ пусӧ пӧрӧдны, и друг аддзӧ: туй вылас кыптіс бус небесаӧдзыс.
А кор бусыс пуксис, Али-Баба аддзис: веськыда сы вылӧ лэбӧны верзьӧма йӧз, выланыс панцырьяс да кольчугаяс; седлӧяс бердас кӧрталӧма шыяс, а вӧнь костаныс дзирдалӧны кузь ёсь мечьяс.
Медводзын гӧнитіс ыджыд еджыд вӧв вылын сьӧд тошка синпӧла морт.
Али-Баба ёна повзис.
Сійӧ зэв ӧдйӧ кайис пу вылӧ да дзебсис увъяс костас.
А верзьӧмаяс воисны сійӧ местаас, кӧні Али-Баба толькӧ на сулаліс, да лэччисны му вылас.
Быд морт босьтіс седлӧ вывсьыс сьӧкыд мешӧк да лэптіс сійӧс аслыс пельпом вылӧ; сэсся найӧ сувтісны орччӧн, пондісны виччысьны, мый прикажитас синпӧла — налӧн атаманныс.
«Кутшӧм тайӧ йӧз и мый налӧн мешӧкъясас? — думыштіс Али-Баба.
— Тыдалӧ, тайӧ вӧръяс да разбойникъяс».
Сійӧ лыддис йӧзсӧ, и вӧлӧмкӧ, буретш нелямын морт, атамантӧгыс.
Атаман сувтіс йӧз водзвылас да нуӧдіс найӧс джуджыд скала дорӧ, кӧні вӧлі ичӧтик ӧдзӧс стальысь; ӧдзӧс водзас быдмисны сук турунъяс да сутшкасьысь кустъяс сідзи, мый сійӧ пӧшти оз вӧлі тыдав.
Атаман сувтіс ӧдзӧс водзас да гора гӧлӧсӧн горӧді:
— Симсим, восьты ӧдзӧс!
И друг ӧдзӧсыс скалаын воссис, атаман пырис, а сы бӧрся пырисны сылӧн йӧзыс, и ӧдзӧс бӧр пӧдлассис на бӧрся.
«Вот дивӧыд! — думыштіс Али-Баба.
— Ӧд Симсимыс — тайӧ дзоляник быдмӧг.
Ме тӧда, сэтысь вӧчӧны вый, но ме эг тӧдлы, мый сійӧ вермӧ восьтавны ӧдзӧсъяс!»
Али-Бабалы зэв окота вӧлі видзӧдлыны матысяньджык волшебнӧй ӧдзӧс вылӧ, но сійӧ сэтшӧма поліс разбойникъясысь, мый эз лысьт лэччыны пу йылысь.
Коли недыр кад, друг ӧдзӧсыс бара воссис, и нелямын разбойник петісны тыртӧм мешӧкъясӧн.
Синпӧла атаман муніс медводзын.
Разбойникъяс кӧрталісны седлӧяс бердас тыртӧм мешӧкъясныссӧ, чеччыштісны вӧвъяс вылӧ да гӧнитісны.
Сэки Али-Баба, коді мудзис нин пукавны куткыртчӧмӧн пу йылын, тэрыба лэччис му вылӧ да котӧртіс скала дорӧ.
«А мый эськӧ, ме кӧ тшӧтш шуа: Симсим, восьты ӧдзӧс? — думыштіс сійӧ.
— Воссяс ӧдзӧсыс али оз?
Пробуйтла!»
Сійӧ смелмӧдчис, лолыштіс пыдысяньджык да став гӧлӧснас горӧдіс:
— Симсим, восьты ӧдзӧс!
И пырысьтӧм-пыр жӧ ӧдзӧс воссис сы водзын, и воссис туй ыджыд пещераӧ.
Али-Баба пырис, и, мыйӧн толькӧ сійӧ воськовтіс порог вомӧныс, ӧдзӧс бӧр пӧдлассис сы бӧрысь.
Али-Бабалы лои неуна шуштӧм: а друг ӧдзӧсыс сэсся оз воссьы, и сылы оз позь петны?
Но сійӧ век жӧ муніс водзӧ, шензигтыр гӧгӧр видзӧдалӧмӧн.
Али-Баба аддзис, мый сійӧ воис ыджыд комнатаӧ, и стен доръясас сэні сулалӧны вӧлі уна посньыдик пызан, а пызанъяс вылас сулалӧны эзысь вевта зарниа блюдъяс.
Сійӧ кыліс чӧскыд дук, и сылы думвылас уси, мый сійӧ асывсяньыс немтор эз сёйлы.
Сійӧ муніс ӧти пызан дорӧ, босьтіс вевтъяссӧ блюдъяс вывсьыс, и сылӧн дульваыс петіс: блюдъяс вылын вӧліны сёянъяс, кутшӧм толькӧ лолыдлы колӧ: жаритӧм курӧгъяс, риса рок, вареньеа блинъяс, халва, яблокъяс и ещӧ уна мукӧд чӧскыдторъяс.
Али-Баба кватитіс курӧг да здукӧн вильӧдіс.
Сэсся босьтчис риса рок бердӧ, сёйис сійӧс, сэсся сюйис кисӧ халваӧ, но эз нин вермы сёйны ни ӧти кусӧк — сэтшӧм нин вӧлі пӧт.
Шойччыштіс неуна да видзӧдліс гӧгӧр, аддзис ӧдзӧс мӧд комнатаӧ.
Али-Баба пырис сэтчӧ — и кунис синсӧ.
Комнатаыс ставнас дзирдалӧ да югъялӧ — сэтшӧм уна вӧлі сэні зарни да дона кӧлуй.
Зарни динаръяс да эзысь дирхемъяс вӧрӧкӧн куйлӧны веськыда муас, быттьӧ из чукӧръяс море берег вылын.
Дона пӧсуда: кубокъяс, подносъяс, дона изъясӧн мичмӧдӧм блюдъяс сулалӧны быд пельӧсын.
Шӧвкъяс, тканьяс — китайскӧй, индийскӧй, сирийскӧй, египетскӧй — помаясӧн куйлӧны комната шӧрас; стенъясас ӧшалӧны ёсь мечьяс да кузь шыяс, найӧ сымында, мый тырмис эськӧ
Али-Бабалӧн синъясыс паськалісны, и сійӧ эз тӧд, мый дінӧ кутчысьны, мерайтлас гӧрд шӧвк халат, кватитлас зӧлӧтӧй поднос, видзӧдчыштас пырыс, зеркалаӧн моз, босьтлас содз тырыс зӧлӧтӧй деньга да киськалӧ чуньяс костӧдыс.
Коркӧ сійӧ неуна палялыштіс да шуис аслыс:
— Тайӧ деньгаыс да дона кӧлуйыс, дерт кӧнкӧ, грабитӧм, и вайӧмаӧсь татчӧ найӧс разбойникъяс, кодъяс ӧні на тані вӧліны.
Тайӧ озырлуныс налӧн, и ме кӧ босьтышта аслым неуна зарни, сэні немтор омӧльыс абу.
Ӧд тані сымында зарни, мый сійӧс оз позь лыддьыны.
Али-Баба лэптіс халат пӧласӧ, сувтіс пидзӧс вылас да кутіс сӧвтны зарни деньга.
Сійӧ аддзис пещераысь кык тыртӧм мешӧк, тыртіс найӧс динаръясӧн, кыскис ӧдзӧс дорас да горӧдіс:
«Симсим, восьты ӧдзӧс!»
Ӧдзӧс пырысьтӧм-пыр воссис.
Али-Баба петіс пещераысь, и ӧдзӧс пӧдлассис сы бӧрся.
Сутшкасьысь кустъяс да увъяс гартчисны мӧда-мӧдныскӧд да сайӧдісны сійӧс синводзысь.
Осёлъясыс Али-Бабалӧн йирсьӧны вӧлі эжа вылын.
Али-Баба сӧвтіс на вылӧ зарни мешӧкъяс, вылысяньыс вевттис найӧс пескӧн да мӧдіс гортас.
Кор сійӧ воис гортас, вӧлі нин вой, и повзьӧм Зейнаб виччысис сійӧс ворота ӧдзӧс дорас.
— Мый нӧ керин вӧрас та дырасӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме чайті, кӧинъяс нин сёйисны тэнӧ.
abu
— Час, ставсӧ тӧдмалан, Зейнаб, — шуис Али-Баба.
— Отсав вай меным пыртны керкаӧ тайӧ мешӧкъяссӧ да эн увгы, медым эз кывлыны миянӧс суседъяс.
Зейнаб лэптіс ӧти мешӧк ас вылас, и найӧ Али-Бабакӧд пырисны керкаас.
Зейнаб топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, ӧзтіс сись да разис мешӧксӧ.
Кор аддзис зарнитӧ, сійӧ кельдӧдіс повзьӧмысла да горӧдіс:
— Мый тэ вӧчин, Али-Баба?
Кодӧс тэ грабитін?
— Эн пов, Зейнаб, — шуис Али-Баба.
— Ме некодӧс эг грабит и ме пыр жӧ висьтала тэныд, мый мекӧд талун лои.
Али-Баба висьталіс сылы разбойникъяс йылысь да пещера йылысь, а кор помаліс, шуис:
— Смотри, Зейнаб, дзеб тайӧ зарнисӧ да некодлы эн висьтав сы йылысь.
Йӧзыс думайтасны, мый ми и збыль кодӧскӧ грабитім, да удтасны миянӧс султанлы, и сэки сійӧ мырддяс миянлысь став зарнисӧ да пуксьӧдас миянӧс му пытшкӧ.
Вай кодъям гу да дзебам сэтчӧ зарнисӧ.
Найӧ петісны садйӧ, кодйисны тӧлысь югӧр улын гу, пуктісны сэтчӧ став зарнисӧ, а сэсся бӧр тыртісны гусӧ муӧн.
Помалісны найӧ делӧсӧ, да Али-Баба водіс узьны,
а Зейнаб водіс жӧ, но сійӧ дыр бергаліс бок вылысь бок вылӧ да думайтіс:
«Уна-ӧ жӧ зарни вайис Али-Баба?
Мыйӧн толькӧ югдыштас, ме лыддя став деньгасӧ, медбӧръяӧдзыс!»
Мӧд асывнас, кор Али-Баба, кыдзи и мукӧд лунъясӧ, муніс гӧра вылӧ, Зейнаб котӧртіс гу дорӧ, кодйис сійӧс да заводитіс лыддьыны динаръяс.
Но деньга вӧлі сэтшӧм уна, и Зейнаб эз вермы лыддьыны.
Сійӧ эз зэв бура куж лыддьыны да пыр торксяліс.
Медбӧрти, тайӧ сійӧс дӧзмӧдіс и сійӧ шуис аслыс:
— Бурджык ме босьта мерка да мерайта зарнисӧ.
Вот толькӧ меркаыс менам абу.
Лоӧ корлыны Фатималысь.
А Касим Фатимакӧд олӧны вӧлі орчча керкаас.
Зейнаб пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртіс на ордӧ.
Пырис посводзас да шуис Фатималы:
— Вайлы меным недыр кежлӧ меркатӧ.
Ме талун жӧ бӧр вая тэныд.
— Ладнӧ, — шуис Фатима. — Но менам меркаӧй суседка ордын.
Час ме ветла сы ордӧ да сета сійӧс тэныд.
Виччысьлы тані посводзас — тэнад кокыд няйт, а ме толькӧ на удиті вольсавны чистӧй цыновкаяс.
Ставсӧ тайӧс Фатима прӧста сӧрис.
И меркаыс, кодӧн мерайтлісны шыдӧс, ӧшалӧ вӧлі ас местаас, кухняын, очаг весьтын, и цыновкаяссӧ сійӧ эз вежлы нин лун дас.
Прӧста сылы зэв окота вӧлі тӧдны, мый вылӧ Зейнаблы друг ковмис меркаыс — ӧд Фатима зэв бура вӧлі тӧдӧ, мый Али-Бабалӧн керка помас важӧн нин абу некутшӧм шыдӧс.
А юавны Зейнаблысь сійӧ эз кӧсйы: «мед Зейнаб, эз думайт, мый Фатима интересуйтчӧ сы делӧясӧн».
И сійӧ думайтіс тӧдмавны юасьтӧг:
Фатима мавтіс мерка пыдӧссӧ маӧн, а сэсся петкӧдіс сійӧс Зейнаблы да шуис:
— На, босьт,
толькӧ, смотри, эн вунӧд бӧр вайны дзоньӧн да шонді лэччандорысь не сёрӧнджык.
Меным аслым колӧ мерайтны чечевица.
— Аттьӧ тэныд, Фатима, — шуис Зейнаб да котӧртіс гортас.
Сійӧ лэптіс гуысь став зарнисӧ да заводитіс тэрыба мерайтны, ачыс пыр полігтыр видзӧдіс ӧтарӧ да мӧдарӧ.
Зарни лоис дас мерка да джын.
Зейнаб нуис меркасӧ Фатималы, копыртчыліс сылы муӧдз да муніс.
Фатима пырысьтӧм-пыр жӧ кватитіс меркасӧ да видзӧдліс пытшкас.
И друг сійӧ аддзис: мерка пыдӧсас сибдӧма кутшӧмкӧ дзоляник югыд гӧгыль.
Фатима сюйис кисӧ меркаӧ да перйис гӧгыльсӧ.
Тайӧ вӧлі дзик выль зарни динар.
Фатима эз верит аслас синлы.
Сійӧ бергӧдліс деньгасӧ чуньяс костас, весиг видліс пиньнас — абу-ӧ фальшивӧй?
Но динар вӧлі самӧй настоящӧй, чистӧй зарниысь.
— Сідзкӧ, вот кутшӧм тайӧ шыдӧс! — горӧдіс Фатима.
— Найӧ сэтшӧм озырӧсь, мый Зейнаб весиг мерайтӧ зарнисӧ меркаӧн!
Тыдалӧ, найӧ кодӧскӧ грабитӧмаӧсь, а асьныс гӧль улӧ пуксьӧны.
Регыдджык эськӧ мед локтіс лавкаысь Касим.
Ме непременнӧ ставсӧ висьтала сылы.
Мед мунас Али-Баба ордӧ да грӧзитас сылы бурджыка!
Али-Баба, дерт, юксяс миянкӧд.
Фатима лунтыр пукаліс ворота ӧдзӧс дорас, виччысис Касимӧс.
Рӧмдандор Касим локтіс лавкаысь, и Фатима эз сет весиг пӧрччыны сылы тюрбансӧ, горӧдіс:
— Кывзы, Касим, кутшӧм менам выльтор!
Тэнад вокыд, Али-Баба, лэччӧма гӧль улӧ, а сійӧ вӧлӧмкӧ, озырджык миянысь тэкӧд!
— Мый тэ думайтін! — скӧрмис Касим.
— Меысь озыр абу некод миян улича вылын, да и став кварталас.
Эз прӧста менӧ бӧрйыны рыноквывса старшинаӧн.
— Тэ меным он верит? — дӧзмис Фатима.
— Сідзкӧ висьтав: кыдзи тэ лыддян деньгатӧ, кор арталан рытъяснас выручкатӧ?
— Лыддя, кыдз лыддьывлӧны, — вочавидзис Касим.
— Тэча торйӧн динаръяс да дирхемъяс и лыддя.
А кор лыддя сёӧдз, нюкыльта чуньӧс, медым ог сорсьы.
Да мый тэ татшӧм немабусӧ юасян?
— Абу немабу! — горӧдіс Фатима.
— Тэ вот лыддян динаръястӧ дасъясӧн да сёясӧн, а Зейнаб, тэнад вокыдлӧн гӧтырыс, лыддьӧ меркаясӧн.
Со мый сійӧ кольӧма менам меркаӧ.
И Фатима петкӧдліс сылы динар, коді вӧлі сибдӧма мерка пыдӧсас.
Касим видлаліс сійӧс гӧгӧрбок да шуис:
— Мед менӧ оз шуны Касимӧн, ог кӧ ме тӧдмав, кытысь Али-Бабалӧн лои деньга.
Мудерӧн либӧ вынӧн, но ме босьта сылысь сійӧс.
И сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ муніс вок ордас.
Али-Баба толькӧ на воис гӧра вылысь да шойччӧ вӧлі каменнӧй скамья вылын керка водзас.
Сылы зэв рад лои, кор сійӧ аддзис Касимӧс, да шуис:
— Лок жӧ, Касим!
Тэ он частӧ волывлы ме ордӧ.
Мый вайӧдіс тэнӧ ме ордӧ талун, да ещӧ татшӧм сёрӧн?
— Бур рыт, вокӧй менам, — зэв тшапа шуис Касим.
— Менӧ вайӧдіс тэ ордӧ ыджыд ӧбида.
— Ӧбида?! — чуймис Али-Баба.
— Мыйӧн нӧ верми ме, гӧль дровосек, ӧбидитны рыноквывса старшинаӧс?
— Тэ ӧні озырджык меысь, — шуис Касим.
— Тэ мерайтан зарнитӧ меркаӧн.
Со мый менам гӧтырӧй аддзӧма мерка пыдӧсысь, кодӧс сетлӧма гӧтырыдлы, Зейнаблы.
Эн ылӧдлы менӧ: ме ставсӧ тӧда!
Мыйла тэ соссян меысь, мый озырмин?
Дерт жӧ тэ кодӧскӧ грабитін?
Али-Баба гӧгӧрвоис, мый Касим тӧдӧ сылысь тайнасӧ, да решитіс ставсӧ висьтавны:
— О, вокӧй менам, — шуис сійӧ, — ме ньӧти эг кӧсйы тэнӧ ылӧдлыны.
Ме толькӧ сы понда немтор тэныд эг висьтав, мый полі вӧръясысь да разбойникъясысь: ӧд найӧ вермасны тэнӧ вины.
И сійӧ висьталіс Касимлы пещера йылысь да разбойникъяс йылысь.
Сэсся нюжӧдіс вокыслы кисӧ да шуис:
— О, вокӧй менам, ми тэкӧд кыкнаным — ӧти батьлӧн да ӧти мамлӧн пиян.
Вай жӧ юкны шӧриӧн ставсӧ, мый ме вая пещераысь.
Ме тӧда, кыдзи сэтчӧ пырны да кыдзи виччысьны разбойникъясысь.
Босьт аслыд джын деньгасӧ да эмбурсӧ — сійӧ тырмас тэныд нэм чӧжыд.
— Оз ков джынйыд, колӧ став деньгаыс! — горӧдіс Касим да тойыштіс кисӧ Али-Бабалысь.
— Висьтав регыдджык, кыдзи пырны пещераас, а он кӧ висьтав, ме удта тэнӧ султанлы, и сійӧ тшӧктас керавны тэнсьыд юртӧ!
— Мыйла тэ грӧзитан меным султанӧн, — шуис Али-Баба.
— Мун, колӧкӧ, пещераӧ, но толькӧ тэныд не нуны став деньгасӧ да эмбурсӧ.
Тэ кӧть дажӧ дзонь во мед кыскалін пещерасьыс зарни да эзысь лун ни вой шойччывтӧг, — и сэки эськӧ тэ эн кыскы и джынсӧ, мый сэні эм!
Сійӧ висьталіс Касимлы, кыдзи корсьны пещерасӧ да тшӧктіс сылы бура помнитны кывъяс:
«Симсим, восьты ӧдзӧс!»
— Ог вунӧд, — шуис Касим.
— Симсим...  Симсим...
Тайӧ, буракӧ, быдмӧг, кӧнтусь сяма.
Кута помнитны.
Аски асывнас Касим седлӧаліс дас мулӧс, пуктіс быд мул вылӧ кык ыджыд сундукӧн да муніс вӧрӧ.
Мулъяссӧ сійӧ лэдзис йирсьыны вӧр дорас, корсис скалаысь ӧдзӧс, сувтіс ӧдзӧс водзӧ да горӧдіс став вынсьыс:
— Эй, Симсим, восьты ӧдзӧс!
Ӧдзӧс воссис.
Касим пырис, и ӧдзӧс бӧр пӧдлассис сы бӧрся.
Касим аддзис пещера, аддзис сэтысь озырлун, да дзик дурмис радысла.
Сійӧ мӧдіс йӧктыны места вылас, сэсся уськӧдчис водзӧ да кутіс куравны ставсӧ, мый сюри кипод улас: дона тканьяс моздор тырнас, зарни кусӧкъяс, кувшинъяс, блюдъяс, сэсся бӧр шыблаліс найӧс, да нетшкис стенъяссьыс зарни мечьяс да щитъяс, кураліс содзтырнас деньга да сюяліс питшӧгас.
Тадзи сійӧ чепсасис пещераын дзонь час, но некыдз эз вермы куравны ставсӧ, мый сэні вӧлі.
Медбӧрти, сійӧ думыштіс:
«Менам кадӧй уна.
Кута петкӧдлыны татысь мешӧкӧн-мешӧкӧн, кытчӧдз ог сӧвт став мул вылас, а сэсся вола ещӧ ӧтчыд.
Ме понда волыны татчӧ быд лун, кытчӧдз ог петкӧд ставсӧ, медбӧръя деньгаӧдз!»
Касим кватитіс деньга мешӧк да кыскис ӧдзӧс дорас.
Ӧдзӧсыс вӧлі пӧдса.
Сійӧ кӧсйис шуны волшебнӧй кывъяс, кодъяс восьтӧны вӧлі ӧдзӧссӧ, но друг сійӧ вунӧдіс кывъяссӧ.
Помнитіс сӧмын, мый колӧ шуны кутшӧмкӧ быдмӧг ним.
И сійӧ горӧдіс:
— Анькытш, восьты ӧдзӧс!
Но ӧдзӧс эз воссьы.
Касим повзис кодь.
Думайтыштіс да бара горӧдіс:
— Шобді, восьты ӧдзӧс!
Ӧдзӧс эз и вӧрзьы.
Касим садьтӧгыс повзьӧмла немтор нин оз помнит, горзіс став быдмӧг нимъяссӧ, кодӧс тӧдіс.
— Зӧр, восьты ӧдзӧс!
— Кӧнтусь, восьты ӧдзӧс!
— Ид, восьты ӧдзӧс!
Но ӧдзӧс оз воссьы.
Касим гӧгӧрвоис, мый сылы некор нин не петавны пещераысь.
Сійӧ пуксис зарни мешӧк вылӧ да бӧрддзис.
Сэки разбойникъяс грабитісны озыр купечьясӧс, босьтісны налысь уна зарни да дона тӧваръяс.
Найӧ решитісны ставсӧ тайӧс дзебны пещераӧ.
Вӧр дорӧ воигӧн атаман аддзис йирсьысь мулъясӧс.
— Кутшӧм нӧ тайӧ мулъяс? — шуис атаман.
— Седлӧясас кӧрталӧма сундукъяс.
Навернӧ, кодкӧ тӧдӧ миян пещера йылысь да кӧсйӧ миянӧс грабитны.
Сійӧ тшӧктіс разбойникъяслы не шумитны, муніс ӧдзӧс дорас да надзӧник шуис:
— Симсим, восьты ӧдзӧс!
Ӧдзӧс воссис, и разбойникъяс аддзисны Касимӧс — сійӧ вӧлі чорыда узьӧ пуксӧн деньга мешӧкъяс вылын.
Атаман уськӧдчис водзӧ, шеныштіс мечнас да керыштіс Касимлысь юрсӧ.
Разбойникъяс колисны Касимлысь шойсӧ пещераӧ, а асьныс куталісны мулъяссӧ да вӧтлісны ас водзвыланыс, гӧнитісны.
А Фатима лунтыр пукаліс ӧшинь дорас, — пыр виччысис, кор тыдовтчасны мулъяс зарни тыра сундукъясӧн.
Кад коли, а Касим век абу.
Фатима виччысис лун, виччысис вой, а асывнас бӧрдігтырйи котӧртіс Али-Баба ордӧ.
Али-Баба шуис:
— Эн шогсьы, Фатима,
ме час ачым муна гӧра вылӧ да тӧдмала, мый лои Касимкӧд.
Сійӧ пыр жӧ пуксис осёл вылӧ да муніс вӧрӧ веськыда пещера дорӧ.
И мыйӧн толькӧ пырис пещераас, аддзис, мый вокыс куйлӧ деньга мешӧкъяс вылын виӧма.
Али-Баба петкӧдіс Касимлысь шойсӧ пещераысь, сюйис мешӧкӧ да жугыля мӧдіс гортас, ачыс думайтіс:
«Со мый выйӧдз воштіс Касимӧс горшлуныс.
Сӧгласитчис кӧ эськӧ сійӧ юкны мекӧд деньгасӧ да эз кӧ лӧсьӧдчы босьтны ставсӧ аслыс, сійӧ и ӧні вӧлі ловъя».
Али-Баба зэв бура колльӧдіс-дзебис Касимӧс, но некодлы эз висьтав, кыдзи кулі Касим.
Фатима висьтавліс быдӧнлы, коді колльӧдіс Касимӧс гу дорӧ, мый верӧссӧ сылысь косявлісны вӧрын зверьяс.
Кор Касимӧс дзебисны, Али-Баба шуис Фатималы:
— Тӧдан мый, Фатима: вузав меным ассьыд керкатӧ да кутам овны ӧтлаын.
Сэки и меным оз ковмы стрӧитны выль керка и тэныд оз ло сэтшӧм шуштӧм овны ӧткӧн.
Бур?
— О, Али-Баба, — шуис Фатима, — менам керкаӧй — тэнад керка, и ставыс, мый менам эм — тэнад.
Лэдз толькӧ меным овны аскӧдныд — сэсся меным немтор оз ков.
— Но, вот и ладнӧ, — шуис Али-Баба.
И найӧ Зейнабкӧд да Фатимакӧд овмӧдчисны ӧтлаын.
Али-Баба ещӧ кымыныськӧ ветліс пещераӧ да петкӧдіс сэтысь уна зарни, дона паськӧмъяс, ковёръяс да пӧсуда.
Быд лун сылӧн кухняас лӧсьӧдӧны вӧлі сёян не толькӧ сылы аслыс, Зейнаблы да Фатималы, но и став гӧль суседъясыслы, кодъяслы немтор вӧлі сёйнысӧ.
А кор суседъясыс аттьӧавлісны сійӧс, сійӧ шулывліс:
— Волӧй и аски да вайӧдӧй аскӧдныд став гӧль йӧзсӧ.
А аттьӧавны нинӧмысь.
Ме гӧститӧда тіянӧс Касим вок деньга вылӧ, кодӧс сёйисны гӧра вылын кӧинъяс.
Сійӧ волі озыр морт.
Регыд став гӧль йӧзыс да став корысьыс пондісны волыны Али-Баба ордӧ ӧбедайтны да ужнайтны, и карса олысьяс зэв ёна кутісны любитны сійӧс.
Со мый вӧлі Али-Бабакӧд, Зейнабкӧд да Фатимакӧд.
А разбойникъяс йылысь колӧ шуны, мый найӧ некымын лун мысти бара воисны пещера дорӧ да аддзисны, мый враглӧн шойыс вошӧма, а деньга мешӧкъяс шыблалӧма муын ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Миян, пещераӧ бара кодкӧ пыралӧма! — горӧдіс атаманыс.
— Неважӧн ме вии ӧти врагӧс, но, вӧлӧмкӧ, миян не ӧти враг!
Мед ог ло ме синпӧла Хасан, ог кӧ ме ви быдӧнӧс, коді кӧсйӧ озырмыны миян добычаӧн.
Удал разбойникъяс!
Сюрас-ӧ тіян пиысь нем повтӧм морт, коді оз повзьы мунны карӧ да корсьны миянлысь врагнымӧс?
Мед оз босьтчы тайӧ делӧӧ трус либӧ вынтӧм морт!
Толькӧ мудер да сюсь морт вермас вӧчны тайӧс.
— О, атаман, — шуис ӧти разбойник, — некод меысь кындзи оз мун карӧ да оз корсь миянлысь врагӧс.
Оз прӧста шуны менӧ юрвундысь Ахмедӧн.
А ог кӧ ме аддзы сійӧс, вӧч мекӧд, мый окота.
— Бур, Ахмед, — шуис атаман.
— Сета тэныд ӧти лун срок.
Аддзан кӧ тэ миянлысь врагнымӧс, ме пукта тэнӧ аслым отсасьысьӧн, а он кӧ аддзы — лучше бӧр эн лок:
ме керала тэнсьыд юртӧ.
— Эн тӧждысь, атаман: оз на коль лун, кыдз тэ кутан тӧдны, кытысь корсьны ассьыд врагтӧ, — шуис Ахмед.
— Виччысьӧй менӧ рытладор тані, вӧрас.
Сійӧ шыбытіс вывсьыс разбойник паськӧм, пасьталіс лӧз шӧвк халат, гӧрд сафьянӧвӧй сапӧг да тюбетейка и муніс карӧ.
Вӧлі водз асыв.
Рынок вӧлі тыртӧм на, и став лавкаыс пӧдса; толькӧ пӧрысь сапожник пукаліс аслас вевт улын, пукталӧма инструментъяссӧ да виччысьӧ заказчикъясӧс.
Ахмед муніс сы дінӧ, копыртчыліс да шуис:
— Бур асыв, дядюшка.
Кутшӧм тэ водз петӧмыд удж вылӧ!
Эг кӧ эськӧ ме аддзы тэнӧ, меным эськӧ дыр на лои виччысьны, кор воссяс рынокыс.
— А мый тэныд колӧ? — юаліс пӧрысь сапожник, кодӧс шулісны Мустафаӧн.
— Ме бокӧвӧй морт тіян карын, — вочавидзис Ахмед.
— Толькӧ талун, войнас, ме вои татчӧ да виччыси югдытӧдзыс, кытчӧдз эз восьтны карса воротаяссӧ.
Тайӧ карас овліс менам вок, озыр купеч.
Ме локті сы ордӧ ылі муысь, аддзӧдлыны сійӧс, да карас воигӧн кывлі, вӧрысь пӧ аддзӧмаӧсь сылысь шойсӧ.
Ӧні ме ог тӧд, кыдзи корсьны сылысь рӧдвужсӧ, медым бӧрдыштны сы понда накӧд тшӧтш.
— Тэ шуан, вокыд тэнад вӧлі озыр купеч? — юаліс сапожник.
— Миян карын неважӧн дзебисны ӧти купечӧс, и ме вӧлі дзебигас.
Купечыслӧн гӧтырыс висьталіс, сійӧс пӧ косявлӧмаӧсь кӧинъяс, но ме кывлі ӧти мортлысь, сійӧ пӧ абу збыль, а купечсӧ пӧ тайӧс аддзӧмаӧсь вӧрысь юртӧгыс, виӧмаӧсь пӧ да гусьӧн вайӧмаӧсь гортас мешӧкын.
Ахмедлы лои зэв любӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ озыр купечыс и эм сійӧ мортыс, кодӧс виис атаманыс пещераын.
— А верман тэ менӧ колльӧдны сы керка дорӧдз? — юаліс Ахмед сапожниклысь.
— Верма, — шуис сапожник.
— Но толькӧ, кыдз нӧ менам уджӧй?
Друг кодкӧ локтас рынок вылӧ да кӧсъяс закажитны меным туфли, а ме ог ло тані?
— Вот тэныд динар, — шуис Ахмед.
— Босьт тайӧс убыткасьыд, а кор тэ меным петкӧдлан воклысь керкасӧ, ме сета тэныд ещӧ динар.
— Аттьӧ тэныд лышкыдлун вылад! — горӧдіс радысла Мустафа.
— Медым нажӧвитны тайӧ динарсӧ, меным колӧ дзонь тӧлысь дӧмлыны туфлияс.
Мӧдім!
И сапожник вайӧдіс Ахмедӧс сійӧ керка дорас, кӧні овліс Касим.
— Со, керкаыс, кӧні овліс виӧм купеч.
Татчӧ овмӧдчис ӧні сылӧн вокыс, — шуис Мустафа.
«Сійӧ меным и колӧ!» думыштіс Ахмед.
Сійӧ сетіс Мустафалы динар, и Мустафа муніс, копрасиг да аттьӧалігтыр.
Став керкаяс гӧгӧрыс тайӧ карас вӧлі лэптӧма джуджыд стенъяс, и улича вылас петӧны вӧлі толькӧ воротаясыс.
Помнитны тӧдтӧм керка эз вӧв кокни.
— Колӧ пасйыны тайӧ керкасӧ, медым бӧрын позис тӧдны сійӧс, — шуис Ахмед аслыс.
Сійӧ кыскис зепсьыс мел тор да вӧчис керка воротаас ичӧтик крест.
Сэсся мӧдӧдчис мунны бӧр да радлігтырйи шуис аслыс:
— Ӧні ме кута помнитны тайӧ керкасӧ да вайӧда татчӧ аски ассьым ёртъясӧс.
Лоа ме атаманлы отсасьысьӧн!
Толькӧ на Ахмед удитіс мунны, кыдзи керкасьыс петіс слугаыс Али-Бабалӧн, Марджана нима, сійӧ вӧлі зэв сюсь да збой ныв.
Сійӧ мӧдӧдчис мунны рынок вылӧ няньла да яйла ӧбед кежлӧ.
Калиткасӧ пӧдлалігӧн бергӧдчис керкаланьыс да друг аддзис воротасьыс мелӧн вӧчӧм крест.
«Коді тайӧ думайтіс пачкайтны миянлысь воротасӧ? — думыштіс сійӧ.
— Дерт кӧнкӧ, уличвывса зонпоснияс.
Эз, крестыс вывті вылын!
Тайӧс вӧчӧма верстьӧ морт, и тайӧ мортыс лӧсьӧдчӧ вӧчны миянлы лёк делӧ.
Сійӧ кӧсйӧ помнитны миянлысь керканымӧс, медым миянӧс вины либӧ грабитны.
Колӧ торкны сійӧс».
Марджана бӧр пыраліс керкаас, петкӧдіс мел тор да гижталіс крестъяс став орчча керкаясас.
А сэсся муніс аслас делӧясӧн.
А разбойник воис пещераӧ да горӧдіс:
— Кывзы, атаман,
кывзӧй ставныд!
Ме аддзи врагнымлысь керкасӧ да пасйи сійӧс крестӧн.
Аски ме тіянлы петкӧдла сійӧс.
— Молодец, юрвундысь Ахмед! — шуис атаман.
— Аски асыв кежлӧ лоӧй ставныд дасьӧсь.
Ми дзебам халатъяс улӧ ёсь пуртъяс да мунам Ахмедкӧд враг керка дорӧ.
— Кывзам да повинуйтчам тэныд, атаман, — шуисны разбойникъяс, и ставныс кутісны поздравляйтны Ахмедӧс удачаӧн.
Ахмед ветліс гордӧя да ошйысис:
— Вот аддзыланныд, ме лоа атаманлы отсасьысьӧн.
Сійӧ войбыд эз узь, виччысис асывсӧ, и, мыйӧн толькӧ югдыштіс, чеччис да чуксаліс разбойникъясӧс.
Найӧ пасьталісны паськыд бухарскӧй халатъяс, еджыд чалмаяс, кӧмалісны джуджыд ныра туфлияс, дзебисны халат уланыс пуртъяс да мунісны карӧ.
И быдӧн, код найӧс аддзыліс, шуис:
— Тайӧ бухарецъяс,
найӧ локтӧмаӧсь миян карӧ да видлалӧны карсӧ.
Медводзын муніс Ахмед атаманкӧд.
Дыр новлӧдліс Ахмед ассьыс ёртъяссӧ кар кузя и коркӧ аддзис колана улича.
— Видзӧдӧй, — шуис сійӧ, — со тайӧ керкаыс.
Аддзанныд, воротаас крест.
— А со ещӧ крест! — шуис мӧд разбойник.
— Кутшӧм керкаын жӧ олӧ миян врагным?
— Да со и эсійӧ керкаас крест!
И тайӧ керкаас!
И тані крест!
Да тані став керкаясас крестъяс! — горӧдісны друг мукӧд разбойникъясыс.
Атаман скӧрмис да шуис:
— Мый нӧ тайӧ?
Кодкӧ мудерджык тэысь вӧлӧма, Ахмед!
Тэ эн вӧч, мый тэныд вӧлі тшӧктӧма и оз ло тэныд водзӧ миянкӧд разбойничайтны.
Ме ачым керышта тэнсьыд юртӧ!
И, кор найӧ бӧр воисны вӧрӧ, лёк атаман керыштіс юрсӧ Ахмедлысь.
А сэсся шуис:
— Но, коді ещӧ босьтчас корсьны враглысь керка?
Кодлӧн тырмас смеллуныс?
Мед оз пробуйт тайӧ вӧчны дыш либӧ слаб морт!
— Лэдз менӧ босьтчывны, о, атаман! — шуис ӧти разбойник, Мухаммед-Плешивӧй.
— Ме пӧрысь морт, и менӧ татшӧм кокниа он ылӧд.
А ме кӧ ог вӧч тайӧ, казнит менӧ сідз жӧ, кыдзи тэ казнитін Ахмедӧс.
— Мун, Мухаммед, — шуис атаман.
— Кута тэнӧ виччысьны аски рытӧдз,
но смотри: он кӧ тэ аддзы да он петкӧдлы меным враглысь керка, тэныд оз ло пӧщада.
Мӧдлун асывнас Мухаммед-Плешивӧй муніс карӧ.
Ахмед висьталіс разбойникъяслы Мустафа йылысь, и Мухаммед веськыда муніс рынок вылӧ, пӧрысь сапожник дінӧ.
Сійӧ паніс Мустафакӧд сэтшӧм сёрни жӧ, кутшӧмӧс нуӧдіс сыкӧд Ахмед, и кӧсйысис сетны сылы кык динар, индас кӧ сійӧ виӧм купечлысь керкасӧ.
Мустафа любӧпырысь нуӧдіс Мухаммедӧс ворота дорӧдзыс.
«Колӧ и меным кыдзкӧ пасйыны керкасӧ», — думыштіс Мухаммед.
Сійӧ босьтіс туй вывсьыс кирпич тор да вӧчис ворота вылас ичӧтик кресттор веськыдладор пельӧсас.
«Татысь сійӧс некод оз аддзы, меысь кындзи, — думыштіс сійӧ.
— Котӧрта регыдджык атаманла да вайӧда сійӧс татчӧ».
И сійӧ тэрыба муніс бӧр ёртъясыс дінӧ.
А Марджана буретш вӧлі локтӧ рынок вылысь.
Аддзис, кыдзи на ворота дорысь дзебсясигтыр муніс кутшӧмкӧ морт да котӧртіс туй кузяыс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ неладнӧ.
Марджана локтіс ворота дорас, гӧгӧр сюся видзӧдліс да аддзис вылысь веськыдладор пельӧссьыс дзоляник гӧрд крест.
«Со, сідзкӧ, коді пукталӧ крестъяс миян воротаӧ, — думыштіс Марджана.
— Чӧвлы жӧ, ме тэнӧ ылӧда!»
Сійӧ босьтіс муысь кирпич тор да вӧчаліс сэтшӧм жӧ крестъяс став воротаясас улича кузяыс.
— Нолтӧ, корсь ӧні миянлысь керканымӧс! — горӧдіс Марджана.
— Тэныд тайӧ оз удайтчы, кыдзи и тӧрыт!
А Мухаммед-Плешивӧй став туйсӧ муніс котӧрӧн, сувтлытӧг, и, медбӧрти, пырис пещераӧ, ӧдва лолыс шедӧ.
— Мунамӧ регыдджык! — горӧдіс сійӧ.
— Ме сідзи пасйи керкасӧ, ӧні врагным миянысь оз пышйы!
Лӧсьӧдчӧй ӧдйӧджык, энӧ дыр вӧрӧй!
Разбойникъяс пасьтасисны <ns>плащъясӧн</ns> да мӧдісны Мухаммед бӧрся.
Найӧ зэв тэрмасисны, медым воны карӧ югыдӧн, и воисны сэтчӧ буретш шонді лэччигӧн.
Кор воис тӧдса уличаӧ, Мухаммед нуӧдіс атамансӧ медыджыд да медмича ворота дорас да индіс сылы чуньнас ворота вылысь ичӧтик гӧрд крест веськыдладор пельӧссьыс.
— Аддзан, — шуис сійӧ, — со менам пасӧй.
— А тайӧ кодлӧн? — юаліс ӧти разбойник, коді сувтіс орчча ворота дорас.
— Татчӧ со крест жӧ вӧчӧма.
— Кутшӧм крест? — горӧдіс Мухаммед.
— Гӧрд, — вочавидзис разбойник.
— И эсійӧ воротаас дзик жӧ сэтшӧм.
Паныда воротаясас — сэтшӧм жӧ.
Кор тэ петкӧдлін атаманлы ассьыд кресттӧ, ме видлалі став воротаяссӧ матігӧгӧрысь.
— Мый жӧ, Мухаммед, — шуис атаман, — и тэнӧ, сідзкӧ, ылӧдісны?
Кӧть тэ и бур разбойник, а тшӧктӧмтор эн вӧч.
Пӧщада тэныд оз ло!
И Мухаммед кулі сідз жӧ, кыдзи и Ахмед.
И лои атаманлӧн шайкаас не нелямын, а комын кӧкъямыс разбойник.
«Колӧ меным аслым босьтсьыны тайӧ сьӧкыд делӧас, — думыштіс атаман.
— Менам йӧз бура косясьӧны, вӧруйтӧны да грабитӧны, но найӧ оз туйны мудеритӧм да ылӧдчӧм вылӧ».
И вот мӧд асывнас синпӧла Хасан, разбойникъяслӧн атаманыс, муніс карӧ ачыс.
Сійӧ воис рынок вылӧ луншӧр кадын,
аддзис Мустафаӧс, сапожникӧс, пуксис орччӧн сыкӧд да шуис:
— О, дядюшка, мыйла тэ татшӧм жугыль?
Уджыд этша ли мый?
— Удж менам важӧн нин абу, — вочавидзис сапожник,
— ме эськӧ, навернӧ, кулі тшыгла, судьба кӧ эз ысты меным отсӧг.
Войдӧрлун асывнас водз локтіс ме дінӧ ӧти лышкыд морт да висьталіс, мый сійӧ корсьӧ вокыслысь рӧдвужсӧ.
А ме тӧда, кӧні керкаыс вокыслӧн, да инді сылы туйсӧ, и бокӧвӧй морт пӧдаритіс меным дзонь кык динар.
Тӧрыт ме дінӧ воис мӧд бокӧвӧй морт да бара юаліс менсьым, ог-ӧ тӧд ме сылысь воксӧ, коді неважӧн кулі.
И ме нуӧді сійӧс сійӧ керка дорас жӧ да бара получиті кык динар.
А талун — луншӧр кад нин со, но некод ме дінӧ эз лок.
Тыдалӧ, покойниклӧн абу нин сэсся вокъясыс.
Кыліс Мустафалысь тайӧ висьталӧмсӧ да атаман курыд синваӧн бӧрддзис да шуис:
— Кутшӧм чассе, мый ме аддзи тэнӧ!
Ме коймӧд вок тайӧ виӧм мортыслӧн.
Ме вои Дальний Западсянь да толькӧ тӧрыт кывлі, мый менсьым дона вокӧс виӧмаӧсь.
Ми вӧлім нёль вок, и ставным ми олім разнӧй странаясын, и вот ӧні ми ӧтлаасим тіян карын, но толькӧ сы вылӧ, медым аддзыны вокнымӧс кувсьӧмӧн.
Нуӧд жӧ менӧ сы керка дінӧ, и ме сета тэныд сы мында жӧ, мыйдта сетісны менам вокъясӧй!
— Бур, — радлігтыр шуис старик.
— А сэсся сылӧн абуӧсь вокъясыс?
— Абуӧсь, — вочавидзис атаман, пыдысянь ышловзьӧмӧн.
— Ми вӧлім нёльӧн, а ӧні колим толькӧ куимӧн.
— Кутшӧм жаль, мый ті сэтшӧм этшаӧнӧсь! — шуис Мустафа да тшӧтш ышловзис.
— Мунам!
Сійӧ вайӧдіс атаманӧс Касим керка дорӧ, пӧлучитіс ассьыс донсӧ да муніс.
А атаман лыддис да бура тӧдвылас босьтіс, кымын ворота улича пельӧссяньыс тайӧ керкаӧдзыс, и сылы эз ковмы вӧчны пас воротаас.
Сэсся сійӧ муніс ёртъясыс дінӧ да шуис:
— О, разбойникъяс, ме лӧсьӧді вӧчны ӧтитор!
Удайтчас кӧ тайӧ, ми виам врагӧс да босьтам бӧр став эмбурсӧ, кодӧс сійӧ нуис пещераысь.
Кывзӧй менӧ да вӧчӧй ставсӧ, мый ме прикажита!
И сійӧ тшӧктіс ӧти разбойниклы мунны карӧ да ньӧбны кызь ён мул да нелямын кувшин вый улӧ.
А кор разбойник вайис мулъяссӧ кувшинъяснас атаман тшӧктіс разбойникъяслы пырны кувшинъясас да дзебсьыны сэтчӧ.
Сэсся сійӧ вевттис кувшинъяссӧ, пальма коръясӧн да кӧртавліс турунӧн, а вылысяньыс вӧчис розьяс сынӧдлы, медым йӧзыс сэн эз пӧдны.
А бӧръя кык кувшинас сійӧ кисьтіс оливковӧй вый да мавтіс сійӧ выйнас жӧ мукӧд кувшинъяссӧ, медым йӧзыс думайтісны, мый став кувшинас вый.
Ачыс атаман пасьтасис озыр купечӧн да мӧдіс мулъяснас карӧ.
Воис рыт, пемдӧ нин вӧлі.
Атаман муніс веськыда Касим керка дінӧ да аддзис: ворота дорас пукалӧ морт, зэв гажа да варов.
Тайӧ вӧлі Али-Баба.
Атаман локтіс сы дінӧ да улӧдз копыртчыліс, кисӧ инмӧдліс муӧдзыс.
— Бур рыт, почтённӧй купеч, — шуис сійӧ:
— ме бокӧвӧй морт ылыс странаысь.
Ме вайи дона вый да думайті вузавны сійӧс тіян карын.
Но менам мулъясӧй мудзисны кузь туйын да мунӧны надзӧн.
Кор ме пыри карас, вӧлі рыт нин, и став лавкаыс пӧдласис.
Ме кытшовті став карсӧ, корси места, кӧни эськӧ позис узьны, но некод эз лэдз ас ордас бӧкӧвӧй мортӧс,
и вот ме муна тэ дінті да аддза, мый тэ бур сьӧлӧма морт.
Он-ӧ лэдз менӧ узьны ас ордад ӧти вой?
Ме пырта ассьым кувшинъясӧс дворад, а аски асывнас водз нуа найӧс рынок вылӧ да вузала.
А ме сэсся бӧр муна аслам странаӧ да понда быдӧнлы висьтавны тэнад бурлун йылысь.
— Пыр, бур морт, — шуис Али-Баба.
— Менам места уна.
Лэдзав мулъястӧ да сёӧд, а сэсся ми кутам ужнайтны.
Эй, Марджана, пуксьӧд понъяссӧ цепь йылӧ, мед найӧ эз курччавны миянлысь гӧстьнымӧс!
— Аттьӧ тэныд, почётнӧй купеч! — шуис разбойникъяслӧн атаман.
— Мед став кӧсйӧмъясыд тэнад могмасны, кыдзи тэ могмӧдін менӧ.
Сійӧ пыртӧдіс мулъяссӧ дворас да ректіс стен дорас, надзӧник лэдзаліс кувшинъяссӧ муас, мед разбойникъяс эз доймыны.
Сэсся копыртчис кувшинъяс бердас да вашнитіс:
— Пукалӧй шынитӧв да энӧ вӧрӧй.
Войнас ме пета тіян дінӧ да ачым пыртӧда тіянӧс керкаас.
И разбойникъяс гусьӧник вочавидзисны кувшинъяссянь:
— Кывзам да повинуйтчам, атаман!
Атаман пырис керкаас да муніс комнатаӧ, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма нин пызан ужин кежлӧ.
Али-Баба виччысьӧ сійӧс, пуксьӧма ковёрӧн вевттьӧм ляпкыдик скамья вылӧ.
Аддзис гӧстьӧс да сійӧ горӧдіс:
— Эй, Марджана, тшӧкты жаритны курӧг да пӧжавны унджык блин маӧн!
Медым миян гӧстьным коли дӧвӧлен миян гӧститӧдӧмӧн.
— Кывза да повинуйтча, — шуис Марджана.
— Ме вӧча ставсӧ ачым, ас киӧн.
Сійӧ котӧртіс кухняӧ, тэрыба лӧсьӧдіс блин вылӧ тесто, и толькӧ на кӧсйис пӧжавны, кыдз друг аддзис, мый выйыс сылӧн ставыс бырӧма и пӧжавны немторйӧн.
— Вот бедаыд! — горӧдіс Марджана.
— Мый жӧ ӧні керны?
Вой нин, вый некысь он ньӧб.
И суседъяслысь он водзӧсав — ставыс важӧн узьӧны.
Вот бедаыд!
Друг сійӧ кучкис аслыс плешас да шуис:
— Йӧй ме!
Шогся вый абутӧмысь, а тані, ӧшинь улын, сулалӧ нелямын кувшин вый!
Ме босьтышта неуна миян гӧстьлысь, а аски, мыйӧн югдыштас, ньӧба выйсӧ рынок вылысь да тырта кувшинсӧ.
Марджана ӧзтіс сись да петіс дворӧ.
Войыс вӧлі пемыд, кымӧра.
Гӧгӧр шынитӧв, толькӧ мулъяс юкмӧс дорын чушкайтӧны да зильӧдӧны домъяснаныс.
Марджана лэптіс вылӧ сисьсӧ юр весьтас да муніс кувшинъяс дінӧ.
И буретш лӧсялі сідзи, мый меддорса кувшинас вӧлі вый.
Марджана восьтіс сійӧс да кутіс кисьтны выйсӧ аслас кувшинӧ.
А разбойникъяс ёна нин дӧзмисны пукавны кувшинъясын куткыртчӧмӧн.
Налӧн сэтшӧма вӧлі висьӧны лыясыс, да найӧ эз нин вермыны терпитны водзӧ.
Кылісны Марджаналысь кокшытӧ, да найӧ думайтісны, мый тайӧ атаман воис нала и ӧти на пытшкысь шуис:
— Медбӧрти, воин жӧ тэ, атаман!
Регыдджык лэдз миянлы петны тайӧ проклятӧй кувшинъяссьыс да сет расправитчыны врагкӧд.
Марджана кыліс гӧлӧстӧ кувшинысь да чуть эз усь повзьӧмысла, уськӧдіс сисьсӧ.
Но сійӧ вӧлі тӧлка да повтӧм ныв и пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый выйӧн тӧргуйтысь морт — злӧдей, разбойник, а кувшинъясас пукалӧны сылӧн йӧзыс, и Али-Бабаӧс виччысьӧ страшнӧй смерть.
Сійӧ муніс кувшин дінас, кытӧн сёрнитіс разбойник, да шуис кыз гӧлӧсӧн:
— Регыд воас пӧра.
Чӧв ов, тэнӧ кыласны понъясыс.
Найӧс вой кежлас лэдзисны цепь йывсьыс.
Сэсся сійӧ муніс мӧд кувшин дорӧ.
— Коді тані?
— Ме, Хасан, — вочавидзис гӧлӧс кувшинысь.
— Лӧсьӧдчы, Хасан, регыд ме лэдза тэнӧ.
Тадзи сійӧ кытшовтіс став кувшинъяссӧ да тӧдмаліс, мый комын кӧкъямыс кувшинас пукалӧны разбойникъяс и толькӧ кык кувшинын вый.
Марджана кватитіс вый тыра кувшинсӧ, котӧртіс кухняӧ да шонтіс выйсӧ би вылын сэтшӧмӧдз, мый выйыс мӧдіс пуны.
Сэсся сійӧ кисьтіс пуан выйсӧ кувшинӧ, кӧні пукалӧ вӧлі разбойник.
Разбойник эз вевъяв и горӧднысӧ, — пыр жӧ кулі, сотчис выйнас.
Виис ӧти врагӧс, да Марджана босьтчис мукӧдъяс дінӧ.
Сійӧ пузьӧдіс вый би вылын да киськаліс сійӧн разбойникъясӧс, кытчӧдз эз ви ставнысӧ.
А сэсся босьтіс скӧвӧрда да жаритіс уна банйӧм блин. Мичаа тэчис найӧс эзысь блюд вылӧ, киськаліс выйӧн да нуис выліас, комнатаӧ, кӧні пукалӧны вӧлі Али-Баба да сылӧн гӧстьыс.
Али-Баба ӧтарӧ гӧститӧдӧ разбойникъяслысь атамансӧ, и регыд сійӧ сэтшӧмӧдз сёйис, ӧдва пондіс вермыны вӧрнысӧ.
Лэччысьӧма юрлӧсъяс вылӧ, пукталӧма кияссӧ кынӧм вылас да сьӧкыда лолалӧ.
Али-Баба аддзис, мый гӧстьыс пӧт нин и кӧсйис гажӧдыштны сійӧс да горӧдіс Марджаналы:
— Эй, Марджана, йӧктышт гӧстьнымлы ассьыд медбур йӧктантортӧ!
— Кывза да повинуйтча, господин, — вочавидзис Марджана да копыртчыліс.
— Лэдзлы менӧ толькӧ ветлыны да босьтны покрывалӧ, ме понда йӧктыны покрывалӧӧн.
— Ветлы да бӧр лок, — шуис Али-Баба.
— Марджана котӧртіс аслас комнатаӧ, тубыртчис вышывайтӧм покрывалоӧ да дзебис покрывалӧ улас ёсь кинжал.
Сэсся воис да кутіс йӧктыны.
Али-Баба да разбойникъяслӧн атаман видзӧдӧны сы вылӧ да качайтӧны юрнысӧ любӧысла.
И вот Марджана йӧктігас ставнас тубыртчис покрывалӧас да кутіс пыр матӧджык да матӧджык локны атаман дорӧ.
И друг сійӧ кань моз чеччыштіс сы вылӧ да шеныштіс кинжалӧн, сутшкис разбойниклы сьӧлӧмас.
Разбойник гораа горӧдіс да кулі.
Али-Баба кынмис садьтӧгыс повзьӧмла.
Сійӧ думайтіс, мый Марджана йӧймис.
— О, шогыс меным! — горӧдіс сійӧ.
— Мый тэ вӧчин, йӧй ань?
Менам керкаын виисны йӧз муса мортӧс.
Яндзимыс, позорыс менам юр вылӧ!
Марджана сувтіс пидзӧс вылас да шуис:
— Кывзы, мый ме висьтала, господин, а сэсся вӧч мекӧд мый окота.
Мыжа кӧ ме, ви менӧ, кыдзи ме вии тайӧс.
И сійӧ висьталіс Али-Бабалы, кыдзи сійӧ тӧдліс разбойникъяс йылысь да кыдзи виис ставнысӧ.
Али-Баба пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ буретш сійӧ разбойникъясыс, кодъяс волісны пещера дорӧ да кодъяс виисны Касимӧс.
Сійӧ лэптіс Марджанаӧс да горӧдіс гора гӧлӧсӧн:
— Чеччы, Зейнаб да чуксав Фатимаӧс!
Миян юр вылын вӧлі страшнӧй смерть, а тайӧ смел да тӧлка нылыс спаситіс миянӧс ставнымӧс!
Зейнаб да Фатима котӧрӧн воисны да топыда кутлісны Марджанаӧс, а Али-Баба шуис:
— Тэ водзӧ вылӧ он ло слугаӧн, Марджана.
Талунсянь тэ кутан овны миянкӧд тшӧтш, кыдзи миян рӧдимӧй чой.
И сэсянь найӧ олісны лӧня да шудаа,
кытчӧдз эз во на ордӧ смерть.
{Вильгельм Гауф (комиӧдіс Kodko) @ Карлик ныр @ мойд @ Книга бӧрся книга I @ 1940 @ Лб. 57‒87.}
Вильгельм Гауф
КАРЛИК НЫР
Ӧти ыджыд германскӧй карын овліс коркӧ сапожник Фридрих аслас гӧтыр Ханнакӧд.
Лунтыр сійӧ пукалӧ ывлаын и дӧмлӧ башмакъяс да туфлияс.
Сійӧ и выль башмакъяс босьтчывліс вурны, кодкӧ кӧ закажитлывліс сылы, но сэки сылы лоӧ вӧлі первой ньӧбны кучик —
водзвыв тӧвар ньӧбны сылӧн эз вӧвлы деньгаыс.
А Ханна вузасьліс рынок вылын аслас ичӧтик градйӧрысь босьтӧм пуктасъясӧн.
Сійӧ вӧлі сяма нывбаба, кужліс мичаа, кыдзи колӧ, пуктавны тӧваръяс; сы вӧсна сылӧн век вӧлі уна ньӧбасьысьыс.
Ханналӧн да Фридрихлӧн вӧлі Яков нима пи — статя, мича детинка, кузиник тушаа аслас дас кык ар сертиыс.
Сійӧ пукавлывліс мамыс дінын базар вылын.
Кор кутшӧмкӧ пӧвар либӧ кухарка ньӧбліс Ханналысь ӧтпырйӧ уна пуктас, Яков налы отсавлывліс нуны ньӧбанторсӧ гортӧдзныс и шоча волывліс бӧр куш киӧн.
Ханналӧн ньӧбасьысьяс радейтлісны шань детинкаӧс и пӧшти пыр мыйкӧ сылы сетлывлісны; дзоридз, пирожнӧй либӧ деньга.
Ӧтчыд Ханна, кыдзи и пыр, вузасис базар вылын.
Сы водзын сулаліс кымынкӧ кӧрзина капустаӧн, картупельӧн да быдсикас зелень вужъясӧн.
Сэн жӧ ичӧтик кӧрзинаын вӧліны водз кисьмӧм грушаяс, яблокъяс, абрикосъяс.
Яков пукаліс Ханна дінын и гораа горзіс:
— Татчӧ, татчӧ, пӧваръяс, кухаркаяс!
Вот мича капуста, зелень, грушаяс, яблокъяс!
Кодлы колӧ?
Мам донтӧг сетӧ!
И друг на дінӧ локтіс кутшӧмкӧ гӧля пасьтасьӧм старука посньыдик гӧрд синъяса, пӧрысьысла топалӧм ёсь чужӧма, кузьысь-кузь ныра, коді лэччӧ вӧлі дзик тшӧка йылӧдзыс.
Ачыс мыджсьӧма бедь вылӧ, и дивӧ кутӧ, мый сійӧ вермӧ ветлӧдлыны, — сійӧ чотіс, вильдаліс и катласис, быттьӧ сылӧн кокъяс пыддиыс вӧліны кӧлесаяс.
Сідзи и виччысь, вот-вот сійӧ усьӧ да сутшкысяс аслас ёсь нырнас муӧ.
Ханна сюся видзӧдіс старука вылӧ.
Вот регыд лоӧ дас квайт во, кыдз сійӧ вузасьӧ базар вылын, но татшӧм тешкодь старукаӧс ньӧтчыд на ещӧ эз аддзывлы.
Сылы весиг эз ло лӧсьыд, кор старука сувтіс сы кӧрзинаяс дорӧ.
— Тайӧ тэ — Ханна, пуктасъясӧн вузасьысь? — юаліс старука дзуртан гӧлӧсӧн да пыр дзӧрис юрнас.
— Да, — вочавидзис сапожник гӧтыр.
— Тіянлы мыйкӧ колӧ ньӧбны?
— Аддзам, аддзам, — бормочитіс аскежас старука.
— Зелень видзӧдлам, вужъяс видзӧдлам.
Эм абу ещӧ тэнад сійӧ, мый меным колӧ...
Сійӧ копыртчис да кутіс лукйысьны аслас сьӧдгӧрд рӧма кузь чуньяснас зелень тыра кӧрзинаын, кодъясӧс Ханна пуктавліс сэтшӧм мичаа да ӧкуратнӧя.
Старука босьтас зелень чукӧр, вайӧдлас ныр дінас да дукалас быдбоксянь, сы бӧрти мӧд чукӧр, коймӧдӧс.
Ханналӧн сьӧлӧмыс веськыда потны пондыліс, сэтшӧм делӧ вӧлі сылы видзӧдны, кыдзи старука вӧдитчӧ сы зеленьӧн.
Но сійӧ ниӧти кыв эз вермы шуны сылы — ньӧбасьысь ӧд вермӧ видлавны тӧвартӧ.
Сыысь кындзи, сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка пондіс повны тайӧ старукасьыс.
Став зеленьсӧ лукйӧм бӧрын, старука веськӧдчис да кутіс робкакывны:
— Омӧль тӧвар!..
Омӧль зелень!..
Нинӧм абу, мый меным колӧ.
Ветымын во сайын ёна бурджык вӧлі!..
Омӧль тӧвар!..
Омӧль тӧвар!..
Тайӧ кывъясыс скӧрмӧдісны ичӧтик Яковӧс.
— Эй, тэ, яндысьтӧм старука! — горӧдіс сійӧ.
— Дукалін, исалін став зеленьсӧ аслад кузь нырнад, чабралін вужъяссӧ тшупӧдӧсь чуньяснад. Ӧні найӧс сэсся некод оз и ньӧб, а тэ нӧшта видчан, мый омӧль тӧвар!
Миянлысь ачыс герцоглӧн пӧвар ньӧбалӧ.
Старука синбӧжнас видзӧдліс детина вылӧ да шуис сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Тэныд оз во сьӧлӧм вылад менам нырӧй, менам мича кузь нырӧй?
И тэнад татшӧм жӧ лоӧ, дзик тшӧка йылӧдзыд.
Сійӧ локтіс капуста тыра кӧрзина дінӧ, босьтіс сэтысь кымынкӧ мича еджыд капуста мач да сэтшӧма топӧдліс найӧс, мый быдсӧн ратшмунлісны.
Сэсся сійӧ кыдзсюрӧ шыблаліс бӧр капуста мачьяссӧ кӧрзинаас да бара пондіс шуавны:
— Омӧль тӧвар!..
Омӧль капуста!..
— Да тэ юрнад дзӧран сэтшӧм зывӧктана! — горӧдіс Яков.
— Тэнад сьыліыд абу кызджык кокулюка воропысь, сідзи и видзӧд, чегӧ да тэнад юрыд усьӧ миян кӧрзинаӧ.
Коді сэки миянлысь пондас ньӧбавны?
— Сідзкӧ менам, тэ ногӧн, вывті вӧсни сьыліӧй? — шуис старука да пыр сідз жӧ шпыньяліс.
— Но, а тэ лоан дзик сьылітӧм.
Тэнад юрыд пондас чурвидзны веськыда пельпомъяссяньыд, — оз бара усь тушасьыд.
— Эн сӧр детинкаыслы нинӧм абусӧ, — шуис, медбӧрын Ханна, кор прамӧя нин дӧзмис.
— Кӧсъян кӧ мыйкӧ ньӧбны, ньӧбась регыдджык.
Тэ менсьым тадзнад вӧтлан став ньӧбасьысьяссӧ.
Старука скӧрысь видзӧдліс Ханна вылӧ.
— Ладнӧ, ладнӧ, — ропкыштіс сійӧ.
— Мед лоӧ тэ ногӧн.
Ме босьта тэнсьыд тайӧ квайт капуста мачсӧ.
Но менам киын бедь, и ме немтор ачым ог вермы нуны.
Мед тэнад пиыд отсалас нуны меным ньӧбӧмторсӧ гортӧдз.
Ме сылы сыысь бура мынтыся.
Яковлы зэв неокота вӧлі мунны, и сійӧ весиг бӧрддзис — сійӧ поліс тайӧ повзьӧдчысь старукасьыс.
Но мамыс скӧрысь тшӧктіс кывзыны, — сылы вӧлі кажитчӧ, мый грек пӧрысь да вынтӧм нывбабалы тшӧктыны нуны татшӧм сьӧктасӧ.
Синвасӧ чышкигтыр Яков пуктіс кӧрзинаӧ капуста мачьяс да мӧдӧдчис старука бӧрся.
Муніс сійӧ зэв ньӧжйӧ, и коли пӧшти дзонь час, кор найӧ воисны кар помас ылі уличӧ да сувтісны ичӧтик киссьӧм керка дінӧ.
Старука кыскис зепсьыс кутшӧмкӧ сімӧм крук, пелька сюйис сійӧс ӧдзӧс розяс, и друг ӧдзӧсыс шумӧн воссис.
Яков пырис да кынмис места вылас шензьӧмысла: пӧтӧлӧкъясыс и стенъясыс керкаас вӧліны мраморнӧйӧсь, креслӧяс, улӧсъяс да пызанъяс — сьӧд пуысь, зарниӧн да дона изъясӧн мичмӧдӧма, а джоджыс стекляннӧй, и сэтшӧм шыльыд, мый Яков кымыныськӧ вильдіс да уси.
Старука паръяс дінас вайӧдіс ичӧтик эзысь свисток и кыдзкӧ асногыс зэв юргана пӧльыштіс, мый свистокыс кыліс став керка пасьтаыс.
Пыр жӧ поскӧдыс увлань ӧдйӧ котӧртісны морскӧй свинкаяс — зэв аслыссикас морскӧй свинкаяс, кодъяс ветлӧдлісны кык кок вылын,
башмакъяс пыддиыс налӧн вӧліны ӧрек кышъяс, а пасьтасьӧмаӧсь тайӧ свинкаясыс дзик морт ногӧн — весиг абу вунӧдӧмаӧсь босьтны шляпаяс.
— Кытчӧ ті воштӧмныд менсьым туфлиӧс, некытчӧ туйтӧмъяс? — горӧдіс старука и сэтшӧма кучкис бедьнас свинкаяслы, мый найӧ чирӧстӧмӧн чеччыштісны.
— Дыр-ӧ ещӧ ме тані понда сулавны?..
Свинкаяс котӧрӧн кайисны поскӧд, вайисны кык кыш кокосовӧй ӧреклысь, кодъяс вӧліны кучик увтысаӧсь, и ӧдйӧ кӧмӧдісны старукалы кокас.
Старука пыр жӧ дугдіс чотны.
Сійӧ шыбытіс бокӧ ассьыс бедьсӧ и зэв ӧдйӧ пондіс шуркйыны стекляннӧй джоджті, ас бӧрсяыс кыскис ичӧт Яковӧс.
Яковлы вӧлі делӧ вӧтчыны сы бӧрся, сэтшӧм ӧдйӧ сійӧ муніс аслас кокосовӧй ӧрек кышъяснас.
Медбӧрын, старука сувтіс кутшӧмкӧ комнатаӧ, кӧні вӧлі уна быдсикас пӧсуда.
Тайӧ, буракӧ, вӧлі кухня, но джоджсӧ вӧлі вольсалӧма ковёръясӧн, а диванъяс вылын вӧліны вышывайтӧм пӧдушкаяс, быттьӧ кутшӧмкӧ дворецын.
— Пуксьы, пиӧ, — меліа шуис старука и пуксьӧдіс Яковӧс диван вылӧ, йӧткис пызансӧ диван дорас сідзи, мед Яков некытчӧ эз вермы мунны аслас местаысь. — Бура шойччы.
Тэ, кӧнкӧ, мудзин.
Ӧд морт юръястӧ кыскыны — абу кокни.
— Мый ті сэтшӧмсӧ висьталінныд? — горӧдіс Яков.
— Мудзны ме збыль мудзи, но ме вайи эг морт юръяс, а капуста мачьяс.
Ті ньӧбинныд найӧс менам мамлысь.
— Тайӧ тэ он збыль висьтав, — шуис старука и серӧктіс.
Сэсся сійӧ восьтіс кӧрзинасӧ да кыскис сэтысь юрсиӧдыс морт юр.
Яков муртса эз усь — сэтшӧма повзис.
Сійӧ пыр жӧ думыштіс аслас мамыс йылысь.
Кодкӧ кӧ тӧдас тайӧ юръяс йывсьыд, пыр и вӧчасны донос сы вылӧ, сэки омӧль лоӧ сылы.
— Колӧ тэнӧ нӧшта наградитны сыысь, мый тэ сэтшӧм кывзысьысь, — шуис водзӧ старука.
— Терпитышт неуна, ме пуа тэныд сэтшӧм шыд, мый тэ кутан сійӧс казьтывны кувтӧдзыд.
Сійӧ бара свиститіс аслас свистокӧн, и кухняӧ котӧрӧн воисны морскӧй свинкаяс, найӧ пасьтасьӧмаӧсь, кыдз мортъяс, — нагруникаӧсь, даръяӧсь и вӧнь костаныс кухоннӧй пуртъяс.
На бӧрся котӧртісны уръяс — уна ур, найӧ сідз жӧ ветлісны кык кок вылын, паськыд гачаӧсь да турунвиж бархатнӧй шапкааӧсь.
Тайӧ, буракӧ, вӧліны посни пӧваръяс.
Найӧ ӧдйӧ-ӧдйӧ кавшасисны стенъясӧд, вайисны плита дорӧ мискаяс, скӧвӧрдаяс, колькъяс, вый, быдсикас вужъяс да пызь.
А плита дорын, ӧтарӧ-мӧдарӧ аслас кокосовӧй ӧрек кышъяс вылын ислаліс, ноксис ачыс старука — сылы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі пуны Яковлы мыйкӧ бурджыкӧс.
Плитаас биыс ломзис пыр ёнджыка, скӧвӧрдаын мыйкӧ пуис да тшыналіс, керкаын кыліс чӧскыд дук.
Старука шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ и частӧ сюйліс ассьыс кузь нырсӧ шыд дозъяс, медым видзӧдлыны гӧтов абу сёяныс.
Медбӧрын, гырничын мыйкӧ пондіс булькайтны — пузис, сэтысь пуркйис ру, и би вылас киссис сук быг.
Сэки старука босьтіс плита вылысь гырничсӧ, кисьтіс сэтысь шыдсӧ эзысь мискаӧ да пуктіс Яков водзӧ мискасӧ.
— Сёй, пиӧ, — шуис сійӧ.
— Сёян тайӧ шыдсӧ и лоан сэтшӧм жӧ мича, кутшӧм и ме.
И бур пӧварӧн лоан — колӧ жӧ тэныд тӧдны кутшӧмкӧ ремеслӧ.
Толькӧ волшебнӧй турун тэ некор он аддзы.
Яков эз бура гӧгӧрво, мый шӧпкис старука аслас ныр улас, да и эз кывзы сылысь — сійӧ ёнджыка ноксис шыд дінын.
Мамыс частӧ сылы пӧжавлывліс чӧскыдторъяс, но тайӧ шыдсьыс чӧскыдсӧ сійӧ эз на видлывлы.
Сыысь петіс сэтшӧм жӧ чӧскыд дук зеленьяслӧн да вужъяслӧн, сійӧ вӧлі и юмов, и шома, и зэв крепыд.
Кор Яков кутіс нин помавны шыдсӧ, свинкаяс ичӧтик би вылын вӧчисны кутшӧмкӧ куритчӧм чӧскыд дука тшынӧн, и став комната пасьтаыс пондіс пуркйыны лӧз тшын кымӧръяс.
Сійӧ лои пыр сукджык и сукджык, пыр топыдджыка да топыдджыка кытшаліс детинкаӧс, медбӧрын, Яковлӧн пондіс бергӧдчыны юрыс.
Дзик весьшӧрӧ аслыс сійӧ шуаліс, мый пӧра мунны сылы мам дінас, заводитіс сувтны кок йылас.
Пондыліс сійӧ чеччыны, но бӧр уси диван вылӧ. Ок, кутшӧм окота лои сылы узьыштны.
Эз коль и вит минута, кыдз сійӧ збыльысь унмовсис диван вылӧ, мисьтӧм старука кухняӧ.
И аддзӧ Яков дивӧ кодь вӧт.
Сійӧ вӧтасьӧ, быттьӧ старука пӧрччӧдіс сы вылысь паськӧмсӧ. И гартыштіс сійӧс ур ку пытшкӧ.
Сійӧ велаліс чеччавны да котравны, кыдз ур, и тӧдмасис мукӧд уръяскӧд и свинкаяскӧд —
ставныс найӧ вӧліны зэв бурӧсь.
И кутіс Яков, кыдзи и найӧ, служитны старукалы.
Первой вӧлі сійӧ кӧм весалысьӧн.
Сылы колӧ вӧлі выйӧн мавтны кокосовӧй ӧрек кышъяс, кодъясӧс старука новліс кокас, сідзи ниртны тряпкаӧн, мед найӧ пыр югъялісны.
Гортас Яковлы частӧ лолывліс весавны туфлияс да башмакъяс, сы вӧсна регыд сылӧн делӧыс пуксис лад вылӧ.
Во мысти сійӧс вуджӧдісны мӧд удж вылӧ, сьӧкыдджык удж вылӧ.
Ӧтлаын мукӧд уръяскӧд сійӧ шонді югӧрысь куталіс бусъяс да пожналіс медся посни розьяса си пожйӧн, а бӧрын сэтысь пӧжалісны старукалы нянь.
Вомас старукалӧн эз вӧв ни ӧти пинь, и сылы лоӧ вӧлі сёйны шонді бусысь пӧжалӧм булкияс; кыдзи быдӧн тӧдӧны: шонді бусысь небыдыс сэсся немтор абу свет вылас.
Нӧшта во мысти Яковлы вӧлі тшӧктӧма корсьны старукалы юӧм вылӧ ва.
Ті думайтанныд, сылӧн ӧшинь улас вӧлі кодйӧма юкмӧс, либӧ лӧсьӧдӧма ведра, мед чукӧртны сэтчӧ зэр ва?
Эз, эз вӧв, старука прӧстӧй ватӧ и вомас эз босьтлывлы.
Яков уръяскӧд чукӧртліс ӧрек кышъясӧ дзоридз вылысь лысва, толькӧ сійӧс вӧлі и юӧ старукаыд.
А юӧ вӧлі сійӧ зэв уна, сы понда ва ваялысьяслӧн удж вӧлі пыр юрвывті.
Коли нӧшта во, и Яковӧс вуджӧдісны комната пытшкын уджавны — весавны джоджъяс.
Тані бара жӧ тыдовтчис, мый и тайӧ удж абу кокни — джоджъясыс ӧд вӧліны стекляннӧйӧсь, лолыштан на вылӧ, и сійӧ тӧдчӧ.
Яков весаліс найӧс тшӧткаӧн, ниртіс нойӧн, кодӧс вӧлі гартас аслас кокас.
Витӧд во вылӧ вуджигӧн Яков кутіс уджавны кухняын.
Уджыс тайӧ вӧлі почётнӧй, тайӧ удж дінӧ индывлісны бӧрйӧмӧн, уна удж вылын видлӧм бӧрын.
Яков прӧйдитіс став должностьсӧ — ичӧт пӧварсянь старшӧй пирожнӧй мастерӧдз — и лои опытнӧй да мастер пӧварӧн, мый ачыс ас вылас дивуйтчис.
Мый сӧмын страпайтны сійӧ эз и велав!
Кыксё сикас пирожнӧй, шыдъяс быд турунысь да вужъясысь, кутшӧмъяс эмӧсь свет вылас.
Ставсӧ сійӧ кужліс лӧсьӧдны ӧдйӧ да чӧскыда.
Тадзи Яков оліс старука ордын сизим во.
И вот ӧтчыд старука аслас кокъясас кӧмаліс ӧрек кышъяс, босьтіс бедь да кӧрзина, мед мунны карӧ, и тшӧктіс Яковлы сійӧ воигкежлӧ куштыны чипанӧс, тыртны сійӧс зеленьӧн да бурджыка жаритны.
Яков пыр жӧ кутчысис удж дінӧ.
Сійӧ бергӧдіс чипанлысь юрсӧ, пуан ваӧн заваритіс, ӧдйӧ нетшкис сылысь гӧнсӧ, вуштіс кучиксӧ, сійӧ лои сэтшӧм нежнӧй да лӧсталана, и перйис сэсь кынӧм пытшкӧссӧ.
Сылы сэсся ковмисны турунъяс, медым жаритны чипанӧс.
Сійӧ муніс кладӧвӧйӧ, кӧні видзліс старука быдсикас зеленьяс, и заводитіс бӧрйыны, мый сылы вӧлі колӧ.
Друг сійӧ стенсьыс аддзис ичӧтик шкап, кодӧс водзын некор эз аддзывлы.
Ӧдзӧсыс вӧлі муртса восьса.
Яков видзӧдліс сэтчӧ да аддзис — сэні сулалӧны кутшӧмкӧ посньыдик кӧрзинкаяс.
Сійӧ восьтіс ӧтиӧс на пиысь, и аддзис сэсь аддзывлытӧм турунъяс, кутшӧмъяс сылы нӧшта эз на некор паныдасьлыны.
Идзьясыс налӧн вӧліны турунвижӧсь, и быд иддзын вӧліны кольквиж доръяса югыд гӧрд дзоридзьяс.
Яков вайӧдіс ӧти дзоридз ныр дорас да друг кыліс тӧдса дук, дзик сэтшӧмӧс, кутшӧм ,вӧлі дукыс шыдлӧн, кодӧн старука сійӧс вердіс, кор сійӧ локтіс сы ордӧ.
Дукыс вӧлі сэтшӧм ён, мый Яков гораа кымыныськӧ несйис да садьмис.
Сійӧ шензьӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс да аддзис, мый куйлӧ сійӧ жӧ диван вылас, старука кухняын.
«Но и вӧт жӧ тайӧ вӧлі!
Быттьӧ дзик вемӧсӧн! — мӧвпыштіс Яков.
— Вот мам сералыштас, кор ме сылы тайӧс ставсӧ висьтала!
И сюрӧ жӧ меным сысянь, мый ме унмовси йӧз керкаын, регыдджык сы дінӧ базарӧ локтӧм пыдди!»
Сійӧ ӧдйӧ чеччис диван вылысь да кӧсйис котӧртны мамыс дінӧ, но сылӧн быттьӧ став тушаыс вӧлі пуысь вӧчӧма, а сьыліыс дзик кын — ӧдва-ӧдва вермис вӧрӧшитны юрнас.
Яков сэтшӧма дурмис узьӧмысла, мый сылӧн аслас серамыс кутіс петны.
Сійӧ ӧтарӧ нырнас крукасьліс то стенъясӧ, то шкапӧ, а ӧтчыд, кор другджык бергӧдчис, доймытӧдзыс кучкысис ӧдзӧсӧ.
Уръяс да свинкаяс котралісны Яков гӧгӧр, чирзісны — тыдалӧ, налы неокота вӧлі лэдзны сійӧс.
Старука керкаысь петӧм мысти, Яков чуксаліс найӧс ас бӧрсяыс — сылы сідз жӧ вӧлі жаль накӧд торйӧдчыны, — но найӧ ӧдйӧ бӧр котӧртісны комнатаясӧ асланыс ӧрек кышъяс вылын; и детинка дыр на кыліс ылысянь налысь шога чирзӧмсӧ.
Старукалӧн керкаыс, кыдз нин ми тӧдам, вӧлі ылын базарсяньыс, и Яковлы дыр лои мунны векньыд да чукльӧсь переулокъясті, кытчӧдз эз во рынок вылӧдз.
Уличьясын чукӧртчисны зэв уна йӧз.
Кӧнкӧ матын, буракӧ, петкӧдлісны карликӧс, сы вӧсна, мый Яков гӧгӧр кыліс горзӧмъяс:
— Видзӧдлӧй, вот безобразнӧй карликыд!
Кытысь сійӧ воис, тайӧ карликыс?
Но, и кузь жӧ сылӧн ныр!
А юрыс веськыда пельпомсяньыс чурвидзӧ, сьыліыс абу.
А киясыс, киясыс, видзӧдлӧй, — дзик коклябӧрӧдзыс!
Мукӧд пӧраӧ кӧ эськӧ Яков котӧртіс видзӧдлыны карлик вылӧ, —
сійӧ зэв радейтліс видзӧдны быдсикас урӧдъясӧс, кодъясӧс петкӧдлывлісны ярмаркаяс вылын.
Но талун сылы вӧлі не сыӧдз — колӧ ӧд тэрмасьны мамыс дінӧ.
Медбӧрын, Яков воис рынок вылӧ.
Сійӧ ёна поліс, мый сылы сюрӧ мамсяньыс.
Ханна век на пукаліс аслас местаын, и сылӧн кӧрзинаас вӧлі бура уна на пуктасыс — сідзкӧ, Яковлӧн узьсис эз дыр.
Ылысянь на сійӧ аддзис, мый сылӧн мамыс мыйыськӧ шогсьӧ.
Сійӧ пукаліс чӧла, тшӧка улас кинас мыджсьӧмӧн, ачыс кельыд и шог.
Яков дыр сулаліс, полӧмысла эз лысьт матыстчыны мамыс дінӧ.
Сэсся дзебсясьӧмӧн локтіс мышсяньыс сы дінӧ, пуктіс сылы кияссӧ пельпомъяс вылас да шуис:
— Мама, мый тэкӧд?
Тэ ме вылӧ скӧралан?
Ханна бергӧдчис, аддзис Яковӧс да повзьӧмысла горӧдіс:
— Мый тэныд колӧ месянь, страшнӧй карлик? — горӧдіс сійӧ.
— Мун, мун!
Ме ог вермы терпитны татшӧм шуткаястӧ!
— Мый тэ, матушка? — повзьӧмӧн шуис Яков.
— Тэ, буракӧ, висян.
Мыйла тэ вӧтлан менӧ?
— Шуа тэныд, мун аслад туйӧд! — скӧрысь горӧдіс Ханна.
— Месянь тэ нинӧм он босьт, мисьтӧм урӧд.
«Сійӧ, тыдалӧ, йӧймӧма! — мӧвпыштіс коньӧр Яков.
— Кыдзи меным ӧні сійӧс нуӧдны гортӧ?»
— Мамочка, видзӧдлы жӧ ме вылӧ бурджыка, — шуис сійӧ, ачыс муртса эз бӧрддзы.
— Ме ӧд тэнад пи, Яков.
— Тайӧ нин вывті! — горӧдіс Ханна аслас суседкаяслы
— Видзӧдлӧй этайӧ ужаснӧй карлик вылас!
Тайӧ повзьӧдлӧ менсьым став ньӧбасьысьясӧс да ещӧ сералӧ менам шог вылын.
Шуӧ: ме пӧ тэнад пи, тэнад Яков, — кутшӧм негӧдяй!
Вузасьысьяс, Ханналӧн суседкаясыс, ӧтпырйӧ сувтісны да кутісны зыксьыны Яков вылӧ:
— Кыдз тэ лысьтан шутитны сы шог вылын!
Сылысь писӧ гусялісны сизим во сайын.
А кутшӧм вӧлі детинка — дзик картина кодь!
Убирайтчы пыр жӧ, — а то ми тэнсьыд синъястӧ перъялам.
Коньӧр Яков эз тӧд, мый и думыштны.
Сійӧ ӧд толькӧ талун асывнас локтіс мамыскӧд базар вылӧ, отсаліс сылы пуктавны пуктасъяс, сэсся отсаліс нуны старукалы гортас капуста, пырис сы ордӧ, сёйис сылысь шыд да ичӧтика узьыштіс, и вот ӧні бӧр воис.
А вузасьысьяс сёрнитӧны кутшӧмкӧ сизим во йылысь.
И сійӧс, Яковӧс, шуӧны прӧтивнӧй карликӧн.
Мый нӧ сыкӧд сэтшӧмыс лои?
Синваӧн муніс Яков рынок вылысь.
Оз кӧ кӧсйы мамыс сійӧс тӧдны, мунас сійӧ и батьыс дінӧ.
«Видзӧдлам, — мӧвпаліс Яков.
— Неужели и бать менӧ вӧтлас?
Ме сувта ӧдзӧс дорас да понда сыкӧд сёрнитны».
Яков муніс сапожник лавка дорӧ; сапожник, кыдзи и пыр, пукаліс сэн да уджаліс.
Сувтіс Яков ӧдзӧс дорас да видзӧдліс лавка пытшкас.
Фридрих вӧлі сэтшӧма вӧйтчӧма уджас, мый первойсӧ эз и казяв Яковӧс.
Но друг сійӧ лэптіс юрсӧ, кисьыс уськӧдіс сапӧгсӧ, шыласӧ и дратвасӧ да горӧдіс:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
Мый тайӧ татшӧмыс?
— Бур рыт, кӧзяин, — шуис Яков да пырис лавкаас.
— Кутшӧма оланныд?
— Омӧля, сударь, омӧля! — вочавидзис сапожник, коді сідз жӧ, тыдалӧ, эз тӧд Яковӧс.
— Удж сӧвсем оз во лад вылӧ.
Ме арлыда морт нин, а ме ӧтнам — медым медавны отсасьысьӧс, сьӧмӧй оз тырмы.
— А тэнад абу пиыд, коді эськӧ вермис отсавны? — юаліс Яков.
— Вӧлі менам ӧти пи — Яковӧн вӧлі сійӧс шуӧны, — вочавидзис сапожник.
Ӧні эськӧ сылы вӧлі ар кызь.
Сійӧ, дерт эськӧ, ёна меным отсаліс.
Сылы ӧд сӧмын на вӧлі дас кык арӧс, а кутшӧм тӧлка вӧлі!
И ремеслӧын нин мыйсюрӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, и сэтшӧм мича вӧлі.
Сійӧ дерт кужис кыскыны заказчикъястӧ, эз ков эськӧ меным ӧні дӧмсьыны, — а выль башмакъяс эськӧ вури.
Да сэтшӧм нин, тыдалӧ, менам судьба!
— А кӧн нӧ ӧні тэнад пиыд? — полігтыр юаліс Яков.
— Сы йылысь ӧтнас господь тӧдӧ, — шуис ыджыда ышловзьӧмӧн сапожник.
— Вот сизим во нин коли, кыдз сійӧс нуисны базар вылысь миянлысь.
— Сизим во! — повзьӧмӧн шуис Яков.
— Да, сударь, сизим во.
Кыдз ӧні помнита: гӧтыр котӧрӧн воис базар вылысь, бӧрдӧ, горзӧ.
Рыт нин, а кага эз во.
Дзонь лун сійӧс корсис, быдӧнлысь юасис, эз-ӧ аддзывны, — эз и сюр.
Ме пыр шулывлі, мый тадзи помасяс.
Миян Яковным вӧлі мича кага; гӧтыр ошйысис сійӧн и частӧ мӧдӧдлывліс сійӧс бур йӧзлы нуны пуктасъяс да мый да.
Грек шуны — сійӧс бур йӧз пыр бура козьнавлісны, но ме частӧ шулывлі гӧтырлы:
«Смотри, Ханна!
Карыд ӧд ыджыд, сэні уна лёк йӧзъяс олӧны.
Мыйкӧ мед эськӧ оз жӧ ло миян Яковкӧд!»
Сідзи и лои.
Локтӧма сійӧ лунас базар вылӧ кутшӧмкӧ зэв мисьтӧм, пӧрысь нывбаба; бӧрйӧма, бӧрйӧма тӧвар и медбӧрын сымында ньӧбӧма, мый ачыс нунысӧ оз вермы.
Ханна, бур сьӧлӧмнас, и мӧдӧдӧма сыкӧд детинатӧ отсӧг вылӧ.
Сідз сэсся сійӧс эг и аддзылӧй.
— И тайӧ кадсяньыс прӧйдитіс сизим во?
— Тулыснас лоӧ сизим.
Ми сы йылысь и явитлім и йӧзті ветлім — пыр юасим детинка йылысь, — сійӧс ӧд унаӧн тӧдлісны, быдсӧн сійӧс, шань детинкатӧ, радейтлісны, — но мый эг корсьӧй сійӧс, сідзи эг и аддзӧй.
И сійӧ нывбабасӧ, коді Ханналысь градвыв пуктасъяссӧ ньӧбис, сэсянь некод жӧ эз аддзыв.
Ӧти пӧрысь старука, коді ӧкмысдас во нин свет вылас олӧ, — висьтавліс Ханналы, мый сійӧ, гашкӧ, лёк кӧлдунья Крейтервейс, коді волывлӧ карӧ сёянъяс ньӧбны ветымын воӧн ӧтчыдысь.
Тадз висьталіс Яковлӧн батьыс, сапӧгӧ мӧлӧтӧн кучкаліг да кузь дратва кыскаліг.
Ӧні Яков гӧгӧрвоис, мый сыкӧд лои.
Сідзкӧ, сійӧ эз вӧтӧн тайӧс аддзыв, а збыль сійӧ сизим во вӧлі урӧн да уджаліс лёк кӧлдунья ордын.
Сылӧн сьӧлӧмыс дзик кутіс потны шогысла.
Сизим во сылысь олӧмсӧ гусяліс старука, а мый сійӧ сыысь пӧлучитіс?
Велаліс весавны кокосовӧй кышъяс, ниртны стекляннӧй джодж да велаліс быдсяма чӧскыд сёянъяс лӧсьӧдны.
Дыр сулаліс сійӧ лавка порог вылын кыв шутӧг.
Бӧръявылыс, сапожник юаліс сылысь:
— Гашкӧ, тэныд мыйкӧ менам мастерскӧйысь сьӧлӧм вылад воис, сударь?
Он-ӧ босьт кӧть туфли пара, — сійӧ сэк друг прыснитіс серамысла, — либӧ футляр ныр вылад?
— Мый менам ныркӧд? — шуис Яков.
— Мыйла сылы колӧ футлярыс?
— Тэнад вӧля, — вочавидзис сапожник, — но менам кӧ быттьӧ вӧлі татшӧм ужаснӧй ныр, ме эськӧн веськыда сійӧс дзеби футлярӧ — розовӧй кучика бур футлярӧ.
Видзӧдлы, менам эм подходящӧй кучик.
Збыльысь, тэнад ныр вылӧ ковмас не этша кучик,
но сы пыдди кутшӧм удобнӧ лоӧ, сударь!
Тэ ӧд, кӧнкӧ, частӧ крукасьлан нырнад ӧдзӧсъясӧ.
Яков кыв ни джын эз вермы шуны шензьӧмысла.
Сійӧ кималасаліс ассьыс нырсӧ: нырыс вӧлі зэв кыз да кузь — весьт кык кузяысь неичӧтджык.
Тыдалӧ, лёк старукаыд збыльысь пӧртӧма сійӧс урӧдӧ.
Вот мый вӧсна мамыс эз и тӧд сійӧс.
— Кӧзяин, — муртса эз бӧрд да шыасис сійӧ, — абу-ӧ тіян тані зеркалӧ?
Меным колӧ видзӧдлыны зеркалӧас, обязательнӧ колӧ!
— Веськыда кӧ шуны, сударь, — вочавидзис сапожник, — абу тэнад сэтшӧм чужӧм, мыйӧн эськӧ позис ошйысьны.
Нинӧмла тэныд быд минутаын видзӧдчыны зеркалӧӧ.
Шыбыт сійӧ привычкатӧ!
Тэныд нин тайӧ дзик оз мун.
— Вайлы, вайлы меным ӧдйӧнджык зеркалӧтӧ! — кевмысьны кутіс Яков.
— Веськыда висьтала, меным зэв ёна сійӧ колӧ.
Ме, збыль, ог ошйысьӧм кузя...
— Да, но тэнӧ!
Менам абу зеркалӧыс! — скӧрмис сапожник.
— Гӧтырлӧн вӧлі ӧти зэв ичӧтик, да ог тӧд, кытчӧ сійӧс воштіс.
Он кӧ нин вермы терпитны ас вылад видзӧдлытӧг, петав паныда лавкаас шырсьысь Урбан дінӧ.
Сылӧн эм зеркалӧ, кыкпӧв кымын тэысь лоӧ джуджыдджык.
Видзӧдчы сэні, мыйдта лолыдлы колӧ.
А сэсся желайта тэныд бура овны.
И сапожник кокньыдика йӧткыштіс Яковӧс лавкаысь да пӧдлаліс сы бӧрся ӧдзӧссӧ.
Яков ӧдйӧ вуджис туйсӧ да пырис шырсьысь ордӧ, кодӧс сійӧ важӧн зэв бура тӧдліс.
— Бур асыв, Урбан, — шуис сійӧ.
— Менам тэ дінӧдз ыджыд мог.
Лэдз меным видзӧдлыны тэнад зеркалӧӧ.
— Вӧч одолжение — то сійӧ ӧшалӧ шуйга стенас! — горӧдіс Урбан и гораа серӧктіс.
— Любуйтчы, любуйтчы ас вылад!
Тэ ӧд настоящӧй красавчик — вӧсньыдик, статя, юсь кодь сьыліа, киясыд быттьӧ королевалӧн, а нырыд чангыльтчыштӧма, — свет вылын тэысь мичаджыкыс абу!
Тэ, дерт, аслад мичлуннад он вывті ёна понды щӧгӧляйтны, ме ог кут, видзӧдлы ас вылад.
Мед оз шуны, мый ме завидьла тэнӧ ог лэдз видзӧдлыны менам зеркалӧӧ.
Урбан дорӧ локтысь шырсьысьяс, бритчысьяс ёна сералісны, кор кылісны сылысь шмонитӧмсӧ.
Яков муніс зеркалӧ дінӧ и шатовтчыліс быдсӧн.
Синъясыс тырины синваӧн.
Неужели тайӧ урӧдливӧй карликыс — сійӧ?
Синъясыс сылӧн лоӧмаӧсь ичӧтикӧсь, дзик порсьлӧн кодьӧсь, зэв ыджыд ныр ӧшйӧма тшӧкасьыс улӧдзджык, а сьыліыс быттьӧ дзик абу вӧвлӧма.
Юрыс пырӧма пыдӧ пельпомъясас, и сійӧ пӧшти некодарӧ ньӧти оз бергӧдчы.
А тушанас дзик сэтшӧм, кутшӧм вӧлі сизим во сайын, — зэв ичӧтик.
Мукӧд детинкаяс та мында вонас быдмӧны — вывлань кайӧны, а Яков быдмис пасьта ногыс.
Мышкыс да морӧсыс сылӧн вӧліны паськыдӧсь, и ёнджыкасӧ сійӧ вӧлі мунӧ топыда сӧвтӧм ыджыд мешӧк вылӧ.
Вӧсньыдик, дженьыдик кокъясыс ӧдва новлӧдлісны сылысь сьӧкыд тушасӧ.
Чукля чуньяса киясыс вӧліны вывті кузьӧсь, верстьӧ мужиклӧн кодьӧсь, и ӧшалісны пӧшти муӧдзыс.
Татшӧм коньӧр вӧлі ӧні Яковыд.
«Да, — мӧвпыштіс сійӧ, пыдысянь ышловзьӧмӧн. — Абу дивӧ, мый тэ эн тӧд ассьыд питӧ, матушка.
Эз вӧвлы сійӧ важӧн татшӧм, кор тэ любитлін ошйысьны сійӧн суседкаяс водзын».
Сылы дум вылас уси, кыдз старука локтіс сійӧ асывнас мамыс дорӧ.
Ставыс, мый вылын сійӧ сэки сераліс, — и кузь ныр и мисьтӧм чуньяс — пӧлучитіс сійӧ старукасянь аслас сералӧмыс вӧсна.
А сьылісӧ сылысь сійӧ мырддис, кыдз и кӧсйысис...
— Но мый, пӧттӧдзыд любуйтчин ас вылад, муса красавчик? — Зеркалӧ дінӧ локтіс, детинаӧс кокувсяньыс юрвылӧдзыс видзӧдліс да серам пыр юаліс Урбан.
— Збыль, таысь тешкодь карликсӧ и вӧтӧн он аддзыв.
Тӧдан, ичӧт морт, ме кӧсъя тэныд вӧзйыны ӧти делӧ.
Менам шырсянінын овлӧны уна йӧз, но оз сы мында, мыйдта вӧлі важӧн.
А ставыс тайӧ сы вӧсна, мый менам сусед, шырсьысь Шаум, кыськӧ корсьӧма аслыс великанӧс, коді кыскӧ сы дінӧ посетительясӧс.
Лоны великанӧн, сідз шуны, абу нин сэтшӧм сьӧкыдтор, а вот татшӧм ичӧтикӧн, кыдз тэ — тайӧ мӧд делӧ.
Пыр ме ордӧ удж вылӧ, ичӧт морт.
И оланін, и сёян, и паськӧм — ставсӧ месянь кутан босьтны, а уджыд тэнад ставыс сыын и лоӧ — сулавны шырсян ӧдзӧс дорын да йӧзӧс чуксавны.
Да, пӧжалуй, нӧшта содтӧд: вӧчны майтӧг быг да мыччавны полотенце.
Збыль ӧд тэныд шуа, ми кыкнаным колям барышын:
Шаум дорысь менам лоӧ унджык волысь, а тэныд быд морт пондас ещӧ чаевӧй сетны.
Яковлы зэв ӧбиднӧ лои — кыдз тайӧ сылы вӧзйӧны лоны шырсянінын приманка пыдди?
Но мый вӧчан?
Лои терпитны тайӧ ӧбидасӧ.
Сійӧ лӧня вочавидзис, мый сійӧ тыр мукӧд уджъясӧн, и абу кадыс тайӧ удж вылас.
Кӧть тушаыс Яковлӧн вӧлі тшыкӧма, но юрыс уджаліс важмозыс жӧ лючки.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сизим вонас сійӧ лои верстьӧ мортӧн.
«Абу сійӧ главнӧй бедаыс, мый ме лои урӧдӧн, — мӧвпаліс сійӧ уличаті мунігӧн.
— Забеднӧ сійӧ, мый мам да бать вӧтлісны менӧ ас дінсьыныс, кыдз понйӧс.
Заводитла нӧшта ӧтчыд сёрнитлыны мамкӧд.
Гашкӧ, сійӧ менӧ век жӧ тӧдас».
Сійӧ выльысь мӧдӧдчис рынок вылӧ, локтіс Ханна дорӧ да тшӧктіс лючки кывзыны ассьыс висьталӧмсӧ.
Сійӧ казьтыштіс сылы, кыдзи сійӧс нуӧдіс старука, висьтавліс ставсӧ, мый вӧвлі ичӧтдырйиыс, висьталіс, мый сійӧ сизим во оліс кӧлдунья ордын, коді сійӧс пӧртліс первой урӧ, а сэсся карликӧ, сы понда, мый сійӧ кӧлдунья вылын серавліс.
Ханна эз тӧд, мый сылы и думайтны.
Ставыс, мый висьтавліс карлик аслас ичӧтдырся кад йывсьыс, вӧлі збыль, но мый сійӧ сизим во вӧлі урӧн — веритны сійӧс эз вермы.
— Тайӧ оз вермы лоны! — горӧдіс сійӧ.
Медбӧрын, Ханна шуис сёрнитны та йылысь аслас мужикыскӧд.
Сійӧ чукӧртіс ассьыс кӧрзинаяссӧ да нуӧдіс Яковӧс сьӧрсьыс сапожник лавкаӧ.
Кор найӧ воисны, Ханна шуис мужикыслы:
— Тайӧ карликыс шуӧ, мый сійӧ миян пи, Яковным.
Сійӧ меным висьталіс, мый сизим во сайын миянлысь гусялісны и мый сійӧс тшыкӧдіс волшебница.
— Ах, вот кыдз! — скӧрысь торкис сійӧс сапожник.
— Сійӧ тэныд, сідзкӧ, ставсӧ сійӧс висьталіс?
Энлы йӧюкӧй!
Ме сылы муртса на висьталі миян Яков йылысь, а сійӧ, аддзан, веськыда тэ дінӧ, да тэнӧ йӧйтӧдлыны.
Сідз тэнӧ, шуан, тшыкӧдісны?
А но-ко ме тэнӧ бӧр веськӧда!.
И сапожник кватитіс тасма, уськӧдчис Яков вылӧ да сэтшӧма сійӧс нӧйтіс, мый детинка гораа бӧрдӧмӧн пышйис лавкаысь.
Лунтыр шӧйтіс коньӧр карлик кар кузя сёйтӧг, ютӧг.
Некод эз жалит сійӧс, и ставыс сы вылын сӧмын сералісны.
Узьны лои вичко кильчӧ вылын, веськыда чорыд, кӧдзыд пос вылас.
Мыйӧн сӧмын петіс шондіыс, Яков чеччис да бара мӧдӧдчис ветлыны уличаясті.
«Кыдз нӧ ме кута водзӧ овны? — мӧвпаліс сійӧ.
— Овны вывеска пыдди шырсьысь ордын либӧ ачымӧс петкӧдлыны деньга вылӧ ме ог кӧсйы, а мам да бать менӧ вӧтлісны.
Мый жӧ меным ӧні вӧчны, мед тшыгла не кувны?»
И сэк Яковлы дум вылас уси, мый, кор сійӧ вӧлі урӧн да оліс старука ордын, сылы удайтчис велӧдчыны бура пуны-пӧжавны.
И сійӧ шуис пырны герцог ордӧ пӧварӧ.
А герцог, сійӧ странаас веськӧдлысь, вӧлі зэв радейтӧ бура сёйны.
Сійӧ медъёна радейтліс бура сёйны и судзӧдлывліс аслыс пӧваръясӧс став му пасьтасьыс.
Яков виччысьыштіс, а кор дзикӧдз югдіс, мӧдӧдчис герцог дворецлань.
Сылӧн сьӧлӧмыс чеччис, кор сійӧ матыстчис дворец ворота дорӧ.
Привратникъяс юалісны сылысь, мый колӧ, заводитісны сы вылын тешитчыны, но Яков эз шӧйӧвош, а шуис, мый кӧсйӧ аддзӧдлыны Кухняса Главнӧй Начальникӧс.
Сійӧс нуӧдісны кутшӧмкӧ дворъясті, и ставыс, герцог слугаяс пиысь, коді сійӧс толькӧ аддзыліс, котӧртісны сы бӧрся да гораа сералісны.
Регыд Яков гӧгӧр чукӧрмис ыджыд свита.
Конюхъяс шыблалісны вӧв чиститан кӧлуйяссӧ, скороходъяс котӧртісны панласигтыр, мед не кольччыны сыысь, джодж мыськысьяс дугдісны ковёръяс пыркӧдны.
Ставныс зыртчисны Яков гӧгӧр, и дворын кыптіс сэтшӧм шум да ызгӧм, быттьӧ врагъяс локтісны кар вылӧ.
Быдлаын кыліс горзӧм:
— Карлик!
Карлик!
Ті аддзанныд карликсӧ?
Медбӧрын, петіс дворас Дворцовӧй Смотритель — кыз морт, киас вӧлі зэв ыджыд плеть.
— Эй, ті, понъяс!
Кутшӧм тайӧ шум? — горӧдіс сійӧ ыджыд гӧлӧсӧн да немжалиттӧг пондіс кучкавны аслас плетьнас пельпомъясас да мышъясас конюхъяслы да слугаяслы.
— Он ӧмӧй тӧдӧ, мый его светлость ещӧ узьӧ на?
— Господин, — вочавидзисны привратникъяс, — видзӧдлы, кодӧс ми вайӧдім тэ дінӧ!
Настоящӧй карликӧс!
Татшӧмсӧ тэ, тӧдӧмысь, некор на эн аддзывлы.
Кор аддзис Яковӧс, Смотритель вӧчис зэв мисьтӧм чужӧм и кыдз позьӧ топыдджыка топӧдіс паръяссӧ, медым не серӧктыны, — конюхъяс водзын аслас важность вӧснаыс сылы оз вӧлі позь серавны.
Сійӧ вӧтліс плетьнас йӧз чукӧрсӧ и, Яковӧс киӧдыс босьтӧмӧн, пыртӧдіс дворецӧ да юаліс, мый сылы колӧ.
Кор кыліс, мый Яков кӧсйӧ аддзӧдлыны Кухняса Начальникӧс, Смотритель горӧдіс:
— Неправда, пиӧ!
Тайӧ ме тэныд кола, Дворцовӧй Смотритель.
Тэ ӧд кӧсъян пырны герцог ордӧ карликӧ, сідз абу?
— Ог, господин, — вочавидзис Яков.
— Ме бур пӧвар, кужа лӧсьӧдны быдсямасикас сёянъяс.
Нуӧд менӧ, пӧжалуйста, Кухняса Начальник дінӧ.
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас видлыны менсьым искусствоӧс.
— Тэнад вӧля, ичӧт морт, — вочавидзис Смотритель. — Тэ ещӧ, тыдалӧ, йӧй на, зонмӧ.
Лоан кӧ тэ придворнӧй карликӧн,тэ вермин, эськӧ, дзик нинӧм вӧчтӧг сёйны, юны, гажӧдчыны и ветлыны мича паськӧмӧн, а тэ окотитан кухняӧ!
Но ми ещӧ видзӧдлам.
Ӧдва кӧ тэ мастер пӧвар, медым лӧсьӧдны сёян аслыс герцоглы, а пӧварлы отсасьысьын тэ абу подходящӧй.
Та бӧрын Смотритель нуӧдіс Яковӧс Кухняса Начальник дінӧ.
Карлик улӧдз копыртчыліс сылы да шуис:
— Милостивӧй господин, оз-ӧ ков тэныд бур пӧвар?
Кухняса Начальник видзӧдліс Яковӧс юрсяньыс да кок улӧдзыс и гораа серӧктіс.
— Тэ кӧсъян лоны пӧварӧн? — горӧдіс сійӧ.
— Мый нӧ, тэ думайтан, миян кухняын плитаясыс сэтшӧм ляпкыдӧсь?
Тэ ӧд плита вывсьыд нинӧм он аддзы, кӧть и сувтан кокчунь йылад.
Ог, ог босьт, менам ичӧт друг!
Сійӧ мортыс, коді тэныд сӧветуйтіс пырны ме дінӧ пӧварӧн, прӧста шутитіс тэ вылын.
И Кухняса Начальник бара серӧктіс, а сы бӧрся Дворцовӧй Смотритель и ставыс найӧяс, кодъяс вӧліны комнатаын.
Яков эз шӧйӧвош.
— Господин Начальник, — шуис сійӧ,
— тіянлы, тӧдӧмысь, абу сэтшӧм жаль воштыны ӧти-кык кольк, ичӧтика пызьтор, вина да приправа.
Сет меным лӧсьӧдны кутшӧмкӧ чӧскыд блюдо, тшӧкты сетны ставсӧ, мый меным ковмас сійӧс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Ме лӧсьӧда сійӧ сёянсӧ став син водзын, и тэ шуан:
«Вот тайӧ настоящӧй пӧвар, кутшӧм следуйтӧ».
Дыр кевмысис карликыд Кухняса Начальниклы, югнитліс ичӧтик синъяснас, убедительнӧя довкйӧдліс юрнас,
и, медбӧрын, Начальник сӧгласитчис:
— Ладнӧ! — шуис сійӧ.
— Вай шуткаӧн моз пробуйтлам!
Мунамӧй ставным кухняӧ — и тэ тшӧтш, господин Дворцовӧй Смотритель!
Сійӧ босьтіс Дворцовӧй Смотрительӧс сойӧдыс да тшӧктіс Яковлы мунны на бӧрся.
Дыр найӧ мунісны кутшӧмкӧ гырысь роскошнӧй комнатаясті, кузь коридоръясті, и, медбӧрын, воисны кухняӧ.
Тайӧ вӧлі джуджыд, ыджыд помещение, плитаыс зэв ыджыд: кызь конфорка вылӧ, а сы улын лун и вой ломтысис би.
Кухня шӧрас вӧлі ва тыра бассейн, кӧні видзисны ловъя чериясӧс, а стен пӧлӧныс сулалісны дона посуда тыра мраморнӧй да пу шкапъяс.
Кухняыскӧд орччӧн, дас зэв гырысь кладӧвӧйын, видзӧны вӧлі быдсикас запасъяс да чӧскыдторъяс.
Пӧваръяс, пӧваръяслы отсасьысьяс, дозмук мыськалысьяс ветлӧдлісны кухняті ӧтарӧ-мӧдарӧ, гиля-голякылісны кӧстрюляясӧн, скӧвӧрдаясӧн, паньясӧн да пуртъясӧн.
Кухняса Начальник явитчӧм мысти ставныс места выланыс кынмисны, кухняын лои шынитӧв; сӧмын трачкакыліс плитаын да ваыс важмозыс булькакыліс бассейнын.
— Мый талун закажитіс господин герцогыд первой завтрак кежлӧ? — юаліс Кухняса Начальник Завтракъясӧн Главнӧй Заведующӧйлысь, джуджыд еджыд колпака пӧрысь кыз пӧварлысь.
— Его светлость закажитіс датскӧй суп гӧрд гамбургскӧй клёцкиӧн, — вочавидзис пӧвар.
— Бур, — водзӧ нуӧдіс сёрни Кухняса Начальник.
— Тэ кывлін, карлик, мый господин герцог кӧсйӧ сёйны?
Позьӧ-ӧ дӧверитны тэныд татшӧм сьӧкыд блюдо?
Гамбургскӧй клёцки тэныд нинӧм вылӧ не вӧчны.
Тайӧ — миян пӧваръяслӧн тайна.
— Таысь кокниыс нинӧм абу, — вочавидзис карлик (кор сійӧ вӧлі урӧн, сылы частӧ лоӧ вӧлі лӧсьӧдны старухалы татшӧм сёянсӧ).
— Суп лӧсьӧдны вайӧ меным сэтшӧм и сэтшӧм турунъяс да пряностьяс, дикӧй кабанлысь гос, кольк да вужъяс. —
Сэсся сійӧ висьталіс ньӧжйӧник, медым сійӧс некод эз кыв, Кухняса Начальник кындзи да Завтракъясӧн Заведуйтысь кындзи, — а клёцки лӧсьӧдны меным колӧ нёль сикас яй, ичӧтика вина, дзодзӧг вый, имбирь да турун, коді шусьӧ <rus>Утешение Желудка</rus>ӧн.
— Веськыда висьталан! — шензьӧмпырысь горӧдіс пӧвар.
— Кутшӧм тайӧ чародей велӧдіс тэнӧ стряпайтнысӧ?
Тэ ставсӧ лючки висьталін.
А <rus>Утешение Желудка</rus> турун йывсьыд ме и ачым первой на кыла.
Сійӧн клёцкиыд, кӧнкӧ, ещӧ нин чӧскыдджыка артмӧ.
Тэ — чудо, а абу пӧвар!
— Вот некор эськӧ эг куж думыштны тайӧс! — шуис Кухняса Начальник.
— Но вӧчам видлӧг.
Сетӧй сылы запасъяс, пӧсуда и ставсӧ, мый требуйтчӧ, и мед сійӧ лӧсьӧдӧ завтрак герцоглы.
Пӧварлӧн отсасьысьяс вӧчисны сылысь тшӧктӧмсӧ, но кор плита вылӧ пукталісны ставсӧ, мый вӧлі колӧ, и карлик кӧсйис заводитны стряпайтны, тыдовтчис, мый карлик ӧдва судзӧ плита вылысӧдзыс аслас кузь ныр йывнас.
Лои вайны плита дорас кык стул; на вылӧ пуктісны мраморнӧй дӧска, и карлик сэтчӧ кайӧмӧн заводитіс сёян лӧсьӧдны.
Пӧваръяс, пӧваръяслы отсасьысьяс да дозмук мыськалысьяс кытшӧ босьтісны карликӧс и, дивуйтчӧмысла синъяссӧ паськӧдӧмӧн, видзӧдісны, кутшӧм ӧдйӧ да кокниа быдторйӧн справляйтчӧ выль пӧвар.
Пуӧм выйӧдз став сёянсӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, карлик тшӧктіс кыкнан кастрюлясӧ пуктыны би вылӧ и не босьтны сэтысь, кытчӧдз сійӧ оз тшӧкты.
Сэсся кутіс лыддьыны: ӧтик, кык, куим, нёль — и, витсёӧдз лыддьӧм бӧрын, горӧдіс: «Тырмас!»
Пӧварлы отсасьысьяс кастрюлясӧ вештісны би вылысь, сэк карлик тшӧктіс Кухняса Начальниклы видлыны сылысь пуӧмторсӧ.
Главнӧй пӧвар тшӧктіс вайны зарни пань, пожйыштіс сійӧс ва бассейнын да сетіс Кухняса Начальниклы.
Сійӧ торжественнӧя локтіс плита дорӧ, восьтіс вевтъяссӧ руалысь кастрюляяслысь да видліс суп и клёцки.
Ӧтчыд паньыштӧм бӧрын, сійӧ синъяссӧ читкыртліс любӧысла, кымыныськӧ кывнас щелкнитіс да шуис:
— Бур, бур!
Он-ӧ окотитӧ и ті видлыны, господин Дворцовӧй Смотритель?
Дворцовӧй Смотритель копыртчылӧмӧн босьтіс пань, видліс да муртса эз чеччышт радысла.
— Ме ог кӧсйы тэнӧ дӧзмӧдны, дона друг Завтракъясӧн Заведуйтысь, — шуис сійӧ,
— тэ бур, опытнӧй пӧвар, но татшӧм супсӧ да татшӧм клёцкисӧ тэныд эз на удайтчыв лӧсьӧдны.
Пӧвар сідз жӧ видліс кыкнан сёянсӧ; топыда кутліс карликлысь кисӧ да шуис:
— Ичӧт морт, тэ — ыджыд мастер!
Тэнад Утешение Желудка туруныд сетӧ суплы да клёцкиыслы аслыссикас кӧр.
Сэки кухняӧ локтіс герцоглӧн слугаыс да корис завтрак аслас господинлы.
Сёянсӧ пыр жӧ пуктісны эзысь тарелкаӧ да мӧдӧдісны вылӧ.
Кухняса Начальник зэв нимкодьпырысь нуӧдіс карликӧс аслас комнатаӧ да кӧсйис сылысь юасьны, коді сійӧ и кытысь локтіс.
Но муртса на найӧ пуксисны да заводитісны сёрнитны, кыдз локтіс герцогсянь мӧдӧдӧм морт Начальникӧс корны и шуис, мый корӧ сійӧс герцог ас дінас.
Кухняса Начальник пасьталіс медбур паськӧмсӧ ассьыс да мӧдӧдчис столовӧйӧ.
Герцог пукаліс сэні, аслас джуджыд креслӧӧ лэччысьӧмӧн.
Сійӧ сёйӧма кушӧдз, мый вайлісны тарелкаын, и чышкалӧ вӧлі тошсӧ шӧвк чышъянӧн.
Чужӧмыс сылӧн дзирдаліс и сійӧ читкыраліс синъяссӧ нимкодьысла.
— Кывзы, — шуис сійӧ, кор аддзис Кухняса Начальникӧс, — ме век вӧвлі зэв дӧвӧлен тэнад пуӧмторъясӧн, но талунъя завтракыд торъя нин чӧскыд.
Висьтав меным, кыдз шуӧны пӧварсӧ, коді тайӧс гӧтӧвитіс, — ме мӧдӧда сылы кымынкӧ дукат награда пыдди.
— Господин, талун миян лои шензьӧдан история, — шуис Кухняса Начальник.
И сійӧ висьталіс герцоглы, кыдзи сы дінӧ асывнас вайӧдісны карликӧс, коді зэв ёна окотитӧ лоны дворцовӧй пӧварӧн.
Герцог кывзіс сылысь висьталӧмсӧ да зэв ёна шензис.
Сійӧ тшӧктіс корны карликӧс да пондіс сылысь юасьны, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Коньӧр Яковлы неокота вӧлі висьтавны, мый сійӧ сизим во вӧлі урӧн да служитіс старука ордын, но пӧръясьны сійӧ эз жӧ радейт.
Сы вӧсна сійӧ герцоглы толькӧ висьталіс, мый сылӧн ӧні абу бать ни мам, мый сійӧс велӧдіс пуны-пӧжавны ӧти старука.
Герцог дыр сераліс карлик страннӧй туша вылӧ да, медбӧрын, шуис сылы.
— Мед сідз, кольччы ме ордӧ!
Ме понда сетны тэныд ветымын дукатӧн во, ӧти праздничнӧй платтьӧ да сы кындзи кык пара гач.
Сы пыдди тэ кутан быдлун ачыд меным гӧтӧвитны завтрак, видзӧдны сы бӧрся, кыдзи гӧтӧвитӧны ӧбед да заведуйтны меным пызан лӧсьӧдан уджӧн.
А та кындзи, быдсӧнлы, коді ме ордын служитӧ, ме сета прӧзвищеяс.
Тэ кутан шусьыны «Карлик Нырӧн» да пӧлучитан Кухняса Начальниклӧн Помощник звание.
Карлик Ныр копыртчыліс герцоглы муӧдз, аттьӧаліс сійӧ милӧсть вӧчӧмысь,
а кор герцог лэдзис сійӧс, Яков радпырысь муніс кухняӧ.
Ӧні сійӧ вермис не шогсьыны аслас судьба йылысь и не думайтны сы йылысь, мый лоӧ сыкӧд аски.
Сійӧ решитіс бура благодаритны ассьыс кӧзяинсӧ.
Не сӧмын ачыс карӧн веськӧдлысьыс, но и сылӧн став придворнӧйясыс эз вермыны не ошйысьны ичӧтик пӧварӧн.
Сійӧ кадсяньыс, кыдз Карлик Ныр овмӧдчис дворецын, герцог лои дзик мӧд мортӧн.
Водзын сійӧ частӧ шыблавліс пӧваръяслы тарелкаясӧн да стаканъясӧн, оз кӧ вӧлі сылы сьӧлӧм вылас во налӧн пуӧм-пӧжалӧмыс, а ӧтчыд сійӧ сэтшӧма скӧрмис, мый шыбытіс аслас Кухняса Начальниклы кукань кокӧн омӧля сійӧс жаритӧмысь.
Кукань кокыс веськаліс коньӧрлы плешас, и сійӧ сы бӧрын куим лун куйліс крӧватьын.
Став пӧварыс дрӧжжитлісны полӧмысла, кор гӧтӧвитісны герцоглы сёян.
Но Карлик Ныр воӧмсянь ставыс вежсис.
Герцог ӧні сёйис луннас эз куимысь, кыдз войдӧр, а витысь, и пыр ошкис карликлысь искусствосӧ.
Ставыс сылы кажитчис вывті чӧскыдӧн, и сійӧ лунысь-лун ёнджыка тшӧгис.
Герцог частӧ корлывліс карликӧс аслас пызан дорӧ, Кухняса Начальниккӧд ӧтлаын, да мырдӧн тшӧктывліс найӧс видлыны сёянсӧ, кодӧс найӧ лӧсьӧдлісны.
Карса олысьяс эз вермыны дивуйтчыны тайӧ замечательнӧй карлик вылӧ.
Быд лун дворцовӧй кухня ӧдзӧс дорын зыртчисны уна йӧз — ставыс корисны да кевмысисны главнӧй пӧварлы, медым сійӧ сетас налы кӧть ӧти синмӧн видзӧдлыны, кыдзи карлик гӧтӧвитӧ сёянъяс.
А карса богачьяс мӧда-мӧдлы вежмӧн корисны герцоглысь разрешение ыстывлыны сы кухняӧ ассьыныс пӧваръяссӧ, медым найӧ вермисны велӧдчыны карликлысь стряпайтан делӧӧ.
Тайӧ вӧлі сетӧ карликлы оз ичӧт доход — быд велӧдчысьысь сылы мынтісны дукат джынйӧн лун, но сійӧ став сьӧмсӧ сетлывліс мукӧд пӧваръяслы, мед найӧ эз пондыны завидуйтны сылы.
Тадз Яков оліс дворецын кык во.
Сійӧ вӧлі эськӧ, пӧжалуй, аслас судьбанас зэв дӧвӧлен, не кӧ бать да мам йылысь казьтылӧмыс, кодъяс эз тӧдны сійӧс да вӧтлісны гортсьыс.
Толькӧ тайӧ вӧлі сійӧс и жугыльтӧ.
И вот ӧтчыд сыкӧд лои татшӧм случай.
Карлик Ныр зэв бура кужліс ньӧбавны припасъяс.
Сійӧ пыр ачыс ветлывліс рынок вылӧ да бӧрйыліс герцог кухняӧ дзодзӧгъяс, уткаяс, зелень, градвыв пуктасъяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд асылын сійӧ муніс базар вылӧ дзодзӧгъясӧс ньӧбны и дыр эз вермы аддзыны госаджык лэбачӧс.
Сійӧ кымынкӧ пӧрйӧ прӧйдитіс базар кузя, медым бӧрйыны бурджык дзодзӧгӧс.
Ӧні некод нин эз серав карлик вылын.
Быдсӧн улӧдз копрасисны сылы да сетісны туй.
Быд вузасьысь эськӧ вӧлі рад, сійӧ кӧ ньӧбас сылысь дзодзӧгсӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ базар площадьті ветлӧдліг, Яков базар помсьыс друг аддзис мукӧд вузасьысьясысь бокын сулалысь ӧти нывбабаӧс, кодӧс войдӧр эз аддзыв.
Сійӧ сідз жӧ вузасис дзодзӧгъясӧн, но эз ошкы ассьыс тӧварсӧ, кыдз мукӧдъяс, а пукаліс чӧв, кыв шутӧг.
Яков муніс тайӧ нывбаба дінас, видзӧдліс сылысь дзодзӧгъяссӧ.
Найӧ вӧліны буретш сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс сійӧ корсис.
Яков ньӧбис куимнан лэбачсӧ клетканас — кык ай дзодзӧгӧс да ӧти энь дзодзӧг.
Пуктіс клеткасӧ пельпом вылас да бӧр мӧдӧдчис дворецӧ.
Друг сійӧ казяліс, мый кык лэбачыс готсӧны и швачӧдчӧны бордъяснаныс, кыдзи следуйтӧ прамӧй дзодзӧгъяслы; а коймӧдыс — энь дзодзӧгыс — пукалӧ лӧня да быттьӧ ыджыда ышлолалӧ.
«Тайӧ энь дзодзӧгыс висьӧ, — мӧвпыштіс Яков.
— Мыйӧн толькӧ воа дворецӧ, пыр жӧ и тшӧкта сійӧс начкыны, кытчӧдз сійӧ эз на кув.»
И друг лэбачыс, быттьӧ гӧгӧрвоис сылысь мӧвпъяссӧ, яснӧя да гораа шуис:
Тэ эн начкы менӧ —
Кокала ме тэнӧ.
Сьыліӧс бергӧдан меным, —
Меысь войдӧр кувны тэныд.
Яков муртса эз уськӧд клеткасӧ.
— Вот чудесаыд! — горӧдіс сійӧ.
— Тэ, вӧлӧм, кужам сёрнитны, госпожа энь дзодзӧг?
Эн пов, татшӧм интереснӧй лэбачӧс ме ог ви.
Ме дась любӧй морткӧд споритны сы йылысь, мый тэ эн пыр ветлы дзодзӧг гӧнӧн.
Вӧлі жӧ ӧд и ме коркӧ ичӧтик урӧн.
— Веськыда тэ шуан, — вочавидзис энь дзодзӧг.
— Ме эг чужлы лэбачӧн.
Некод эз думайтлы, мый Мими, великӧй Веттербоклӧн ныв, помалас ассьыс олӧмсӧ кухняса пызан вылын, пӧвар пурт улын.
— Эн тӧждысь, дона Мими! — горӧдіс Яков.
— Ог ло ме честнӧй мортӧн да герцоглӧн главнӧй пӧварӧн, мед тэ дінӧ кодкӧ инмӧдчас пуртӧн!
Тэ пондан овны мича клеткаын менам комнатаын, и ме понда тэнӧ ачым вердны и сёрнитны тэкӧд.
А мукӧд пӧваръяслы висьтала, мый кӧсъя аслыссикас турунъясӧн вердӧмӧн тшӧгӧдны дзодзӧгӧс.
И ачыд аддзан, оз коль и ӧти тӧлысь, кыдзи ме лэдза тэнӧ бӧр вӧля вылӧ.
Мими бӧрдӧмӧн аттьӧаліс карликӧс, а Яков вӧчис ставсӧ, мый кӧсйысис.
Сійӧ висьталіс кухняын, мый кутас тшӧгӧдны дзодзӧгӧс аслыс ногӧн, кодӧс некод оз тӧд, да пуктіс сылысь клеткасӧ аслас комнатаӧ.
Мими сёйны пондіс эз дзодзӧг сёян, а печеньеяс, кампетъяс да быдсикас чӧсмасянторъяс; и мыйӧн сӧмын Яковлӧн лоас вӧлі прӧст кад, сійӧ пыр жӧ котӧрӧн локтас сы дінӧ сёрнитыштны.
Мими висьталіс Яковлы, мый сійӧс пӧртіс дзодзӧгӧ да вайис тайӧ карас ӧти пӧрысь кӧлдунья, кодкӧд коркӧ сылӧн батьыс, знаменитӧй волшебник Ваттербок, пинясьлывліс.
Карлик сідз жӧ висьталіс Мимилы ассьыс историясӧ, и Мими шуис:
— Ме мыйсюрӧ гӧгӧрвоа колдовствоысь, — менам бать ичӧтика велӧдліс менӧ аслас мудростьӧ.
Ме гӧгӧрвоа, мый старука тэнӧ тшыкӧдіс тшыкӧдчан турунӧн, кодӧс сійӧ пуктіс сёян пытшкӧ, кор тэ вайин сылы гортас капуста.
Аддзан кӧ сійӧ турунсӧ да дукалан сійӧс, тэ верман бӧр лоны важкодьӧн, йӧз кодьӧн.
Тайӧ, дерт, эз вывті ёна кыпӧд сьӧлӧмсӧ карликлысь, кыдз нӧ вермас сійӧ корсьны тайӧ турунсӧ?
Но сылӧн век жӧ лои ичӧтик надея.
Кымынкӧ лун мысти сы бӧрын герцог ордӧ воис гӧститны ӧти князь — сылӧн сусед да друг.
Герцог пыр жӧ корис карликӧс и шуис сылы:
— Ӧні воис кад петкӧдлыны, вернӧя ли тэ меным служитан да бура-ӧ тӧдан ассьыд искусствотӧ.
Тайӧ князьыс, коді локтіс ме ордӧ гӧститны, радейтӧ бура сёйны да унатор гӧгӧрвоӧ пуӧм-пӧжалӧмын.
Смотри, лӧсьӧд миянлы сэтшӧм сёянторъяс, мед князь быд лун дивуйтчис.
Кытчӧдз князь ме ордын пондас гӧститны, эн и думайт ӧтипӧлӧс сёянтор вайны пызан вылӧ кыкысь.
Тэныд сэки оз ло пӧщада.
Босьт менам казначейлысь ставсӧ, мый тэныд ковмас, — кӧть пӧжалӧм зарни миянлы вай, сӧмын мед не янӧдны менӧ князь водзын.
— Энӧ тӧждысьӧй, герцог, — вочавидзис Яков улӧдз копыртчылӧмӧн.
— Ме кужа угодитны и тіян князьлы.
И Карлик Ныр пӧся кутчысис удж дінӧ.
Лунтыр сійӧ сулаліс ломтысян плита дорын да дугдывтӧг сеталіс приказаниеяс аслас вӧсньыдик гӧлӧснас.
Пӧваръяс да пӧварлы отсасьысьяс котралісны кухняті, быд кыв сылысь пыдди пуктӧмӧн.
Яков эз жалит ни асьсӧ, ни мукӧдӧс, медым сӧмын угодитны аслас кӧзяинлы.
Кык недель нин гӧститіс князь герцог ордын.
Найӧ сёйисны не этшаджык витысь луннас, и герцоглы вӧлі зэв нимкодь.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый гӧстьлы сьӧлӧм вылас воӧ карликлӧн пуӧм-пӧжалӧмыс.
Дас витӧд луннас Герцог корис Яковӧс столовӧйӧ, петкӧдліс сійӧс князьлы да юаліс, дӧвӧлен абу князь сы пӧвар искусствоӧн.
— Тэ бура гӧтӧвитан, — шуис карликлы князь, — и гӧгӧрвоан, кыдзи колӧ бура сёйны.
Став каднас, кор ме вӧлі тані, тэ ньӧтчыдысь эн вайлы пызан вылӧ ӧти сикас сёян кыкысь, и ставыс пыр вӧлі зэв чӧскыд.
Но висьтав меным: мый вӧсна ӧнӧдз эн гӧститӧд миянӧс Королева Пирӧгӧн?
Тайӧ медчӧскыд пирӧг свет вылас.
Карлик сьӧлӧмнас уси: сійӧ некор эз кывлы сэтшӧм пирӧг йывсьыс.
Но немторйӧн эз петкӧдлы, мый сійӧс шогӧдіс, и вочавидзис:
— О, господин, ме надейтчи, мый ті дыр на оланныд миянын, и кӧсйи гӧститӧдны тіянӧс сійӧ пирӧгнас на прӧщанье.
Ӧд сійӧ — став пирӧгъясыслӧн король, кыдз ті асьныд тӧданныд.
— Ах, вот кыдзи, — шуис герцог да серӧктіс.
— А тэ менӧ ньӧтчыдысь на эн гӧститӧдлы Королева Пирӧгӧн.
Тӧдӧмысь, тэ кӧсъян пӧжавны сійӧс менам кулан лунӧ, медым ӧстаткиысь гӧститӧдны менӧ
Ӧні кежлӧ думышт кутшӧмкӧ мӧд сёянтор!
А Королева Пирӧг мед вӧлі аски пызан вылын!
Кылан?
— Кывза, господин герцог, — вочавидзис Яков и муніс, тӧждысьӧмӧн да шогсьӧмӧн.
Вот кор воис сылӧн позоритчан луныс!
Кысь сылы тӧдны, кыдзи пӧжалӧны сійӧ пирӧгсӧ?
Сійӧ муніс аслас комнатаӧ да пондіс нора бӧрдны.
Мими аддзис аслас клеткасянь да жалитіс сійӧс:
— Мыйысь тэ бӧрдан, Яков? — юаліс сійӧ, а кор Яков висьталіс сылы Королева Пирӧг йылысь, сійӧ шуис:
— Чышкы синватӧ, эн шогсьы.
Сійӧ пирӧгсӧ миян гортын частӧ пӧжавлісны, и ме, буракӧ, помнита, кыдзи колӧ сійӧс пӧжавны.
Босьт сымында пызь, пукты сэтчӧ сымында да сэтшӧм приправа — вот пирӧг и гӧтов.
А оз кӧ сэні понды мыйкӧ тырмыны — абу ыджыд беда.
Герцог князькӧд оз и гӧгӧрвоны.
Абу сэтшӧм налӧн бӧрйысян вкусныс, медым гӧгӧрвоны.
Карлик Ныр радысла чеччыштліс и пыр жӧ заводитіс пӧжавны пирӧг.
Первой сійӧ вӧчис ичӧтик пирӧг да сетіс видлыны Кухняса Начальниклы.
Сійӧ шуис, мый пирӧг зэв чӧскыд.
Сэки Яков пӧжаліс ыджыд пирӧг да веськыда пачысь кыскӧм бӧрын мӧдӧдіс сійӧс пызан вылӧ.
А ачыс пасьталіс ассьыс праздничнӧй паськӧмсӧ да муніс столовӧйӧ видзӧдлыны, кутшӧма кажитчис герцоглы да князьлы тайӧ пирӧгыс.
Кор сійӧ пырис, дворецкӧй буретш вӧлі вундӧ ыджыд пирӧгысь кусӧк и ичӧтик зыр кодь эзысь пань вылын сетіс сійӧс князьлы, а мӧд кусӧк сэтшӧмӧс жӧ — герцоглы.
Герцог ӧтпырйӧ курччис кусӧк джынсӧ, нямляліс, ньылыштіс да зэв довольпырысь лэччысис стул юр вылӧ.
— Ах, кутшӧм чӧскыд! — горӧдіс сійӧ.
— Прӧста тайӧ пирӧгыс оз шусьы став пирӧгъяс вылын корольӧн.
Но и менам карлик — став пӧваръяс вылын король.
Збыль-ӧ абу, князь?
Князь виччысьӧмӧн курччис ичӧтик тор, бура нямляліс сійӧс, кывнас ниртыштіс и шпыньмунӧмӧн шуис да тарелкасӧ вештіс:
— Абу омӧль сёян!
Но сӧмын сылы ылын на Королева Пирӧгӧдз.
Ме первойсянь сідзи и чайтлі!
Герцог гӧрдӧдіс скӧрмӧмысла да стрӧга зумыштчис.
— Пеж карлик! — горӧдіс сійӧ.
— Кыдз тэ лысьтін тадз янӧдны ассьыд господинӧс?
Татшӧм сёянторсьыд следуйтӧ керыштны тэнсьыд кыз юртӧ.
— Господин! — горӧдіс карлик пидзӧс вылас уськӧдчӧмӧн.
— Ме пӧжалі тайӧ пирӧгсӧ, кыдзи колӧ,
сэтчӧ пуктӧма ставсӧ, мый пӧлагайтчӧ.
— Тэ пӧръясян, негӧдяй! — горӧдіс герцог да чужйис карликлы кокнас.
— Менам гӧсть оз кут висьтавны прӧста, мый пирӧгын мыйкӧ оз тырмы.
Ме тэнӧ асьтӧ тшӧкта изны да пӧжавны пирӧгас, урӧд тэ этатшӧм!
— Жалитыштӧй ті менӧ! — нора горӧдіс карлик да кутліс князьӧс платье пӧлаӧдыс.
— Энӧ сетӧ меным кувны китыр пызь да яй вӧсна.
Висьталӧй, мый оз тырмы тайӧ пирӧгас, мый вӧсна сійӧ тіянлы эз кажитчы?
— Тайӧ этша тэныд отсалас, дона карлик, — вочавидзис князь серам пыр.
— Ме тӧрыт нин думышті, мый тэныд не пӧжавны тайӧ пирӧгсӧ сідзи, кыдзи пӧжалӧ менам пӧвар.
Сэні оз тырмы ӧти турун, кодӧс тіян некод оз тӧд.
Сійӧ шусьӧ Чихай на здоровье.
Сійӧ турунтӧгыс Королева Пирӧглӧн абу сійӧ кӧрыс, и тэнад господинлы некор не видлыны сійӧс сэтшӧмӧн, кыдзи вӧчӧны менам пӧваръяс.
— Оз вермы лоны сідз, ме сійӧс видла, и зэв регыд! — горӧдіс герцог.
— Клянитча ас герцогскӧй честьӧн, мый тэ аддзан менам пызан вылысь сэтшӧм пирӧг, либӧ юрыс тайӧ негӧдяйыслӧн кутас чурвидзны менам дворец ворота вылын.
Весась татысь, пон!
Сета тэныд срок кызь нёль час, медым спаситны ассьыд олӧмтӧ.
Коньӧр карлик нора бӧрдігтыр муніс аслас комнатаӧ и норасис дзодзӧглы аслас шог йылысь.
Ӧні сылы не мездысьны нин смертьысь!
Некор сійӧ эз кывлывлы сэтшӧм турун йылысь, коді шусьӧ <rus>Чихай на здоровье</rus>.
— Таын кӧ став делӧыс, — шуис Мими, — то ме тэныд верма отсавны.
Менам бать велӧдліс менӧ тӧдмавны став турунъяссӧ.
Вӧлі кӧ эськӧ тайӧ делӧыс недель кык сайын, тэныд, гашкӧ, и збыль грӧзитіс смерть, но, тэнад чассьӧ вылӧ, ӧні буретш выль тӧлысь чужан кад, буретш тайӧ кадас и цветитлывлӧ сійӧ туруныс.
Эм абу кӧнкӧ дворец дорас пӧрысь каштанъяс?
— Да, да эм! — радпырысь горӧдіс карлик.
— Садйын, тасянь дзик матын, быдмӧ кымынкӧ каштан.
Но мый наысь тэныд?
— Сійӧ туруныс, — шуис Мими, — быдмӧ сӧмын пӧрысь каштанъяс улын.
Огӧ кутӧй воштыны кадсӧ прӧста, пыр жӧ мунам сійӧс корсьны.
Босьт менӧ киад да петкӧд дворецсьыс.
Карлик босьтіс Мимиӧс киас, муніс сыкӧд дворцӧвӧй ворота дорӧ да кӧсйис петны.
Но привратник паныдаліс сылы туйсӧ да шуис:
— Тырмас тэныд, дона карлик, помасисны тэнад гуляйтӧмъяс.
Меным стрӧга тшӧктісны некытчӧ тэнӧ не лэдзны.
— Неужели меным и садйын оз позь гуляйтыштны? — юаліс карлик.
— Мӧдӧдлы кодӧскӧ Смотритель дінӧ да юав, позьӧ оз меным ветлӧдлыны садті да чукӧртны турунъяс.
Привратник ыстіс юавны Смотритель дінӧ.
Смотритель тшӧктіс: садйыс вӧлі гӧгӧр кытшалӧма джуджыд стенаӧн, пышйыны сэтысь некытчӧ.
Садйӧ петӧм бӧрын, карлик виччысьӧмӧн сувтӧдіс Мимиӧс му вылӧ, и сійӧ чотігтыр котӧртіс каштанъяс дінӧ, кодъяс быдмисны ты берег дорын.
Яков шогпырысь муніс сы бӧрся.
«Мими кӧ оз аддзы сійӧ турунсӧ, — мӧвпаліс сійӧ, — ме вӧйтча тыас.
Тайӧ бурджык смерть, юр кералӧм дорысь.»
А Мими сійӧ каднас воліс быд каштан улӧ, нырнас вӧрӧшитіс, вешталіс быд посни турунӧдз, но ставыс вӧлі весьшӧрӧ — турун <rus>Чихай на здоровье</rus> некысь эз сюр.
Дзодзӧгыд шогысла весиг бӧрдны пондіс.
Матысмис рыт, пондіс пемдыны, и лои пыр делӧджык торйӧдны турун идзьяс мӧда-мӧдсьыс.
Карлик сэк кыдзкӧ видзӧдліс ты мӧдар берегас да радысла горӧдіс:
— Аддзан, Мими: мӧдар бокас ещӧ ӧти ыджыд пӧрысь каштан эм!
Ветлам сэтчӧ да корсьыштам.
Гашкӧ, сы улын быдмӧ менам шудӧй.
Дзодзӧг сьӧкыда борднас швачӧдӧмӧн кыпӧдчис сынӧдӧ да лэбзис, а карлик мыйвынсьыс котӧртіс сы бӧрся аслас ичӧтик кокъяснас.
Пос вуджӧм бӧрын сійӧ матыстчис каштан дінӧ.
Каштаныс вӧлі сук да паськыд; сы улын, рӧмыдыс вӧсна, пӧшти нинӧм оз вӧлі тыдав.
Мими друг кутіс шенасьны бордъяснас и весиг чеччыштіс радысла.
Сійӧ ӧдйӧ сюйис нырсӧ турунас, нетшыштіс кутшӧмкӧ дзоридз да шуис Яковлы сійӧс чургӧдӧмӧн:
— Вот <rus>Чихай на здоровье</rus> туруныд.
Тані сійӧ быдмӧ уна-уна, и дыр кежлӧ тэныд тырмас.
Карлик босьтіс дзоридзсӧ киас да думайтӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Сыысь кыліс ён, чӧскыд дук;
Яковлы мыйлакӧ дум вылас уси, кыдзи сійӧ коркӧ сулаліс старука кладӧвӧйын да турунъяс бӧрйис, медым приправитны наӧн жаритӧм чипан, и аддзыліс дзик татшӧм жӧ дзоридз — веж иддза и виж каймаӧн мичмӧдӧм югыд-гӧрд юра.
Друг Яков став тушанас пондіс дрӧжжитны волнуйтчӧмысла.
— Тӧдан, Мими, — горӧдіс сійӧ, — тайӧ, буракӧ, дзик сійӧ дзоридзыс, коді менӧ пӧртіс урысь карликӧ.
Пробуйтла ме сійӧс дукавны.
— Энлы тӧкӧтьӧ, — шуис Мими.
— Босьт сьӧрсьыд тайӧ дзоридз чукӧрсӧ да мунам комнатаӧ.
Чукӧрт ассьыд сьӧмтӧ и ставсӧ, мый тэ нажӧвитін герцоглы служитӧмысь, а сэсся вӧлисти видлам ми вынсӧ тайӧ дзоридзыслысь.
Яков кывзіс Мимилысь, кӧть сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі сідзи и чеччӧ, ӧдва вермис терпитнысӧ.
Сійӧ котӧрӧн локтіс ас комнатаӧ,
чукӧртіс нопторйӧ сё дукат и кымынкӧ пара платье, сэсся сюйис кузь нырсӧ дзоридз чукӧрӧ да пондіс дукавны.
И друг став суставыс сылӧн кутіс тратшкакывны, сьыліыс нюжаліс, юрыс чургӧдчис пельпомсьыс, нырыс кутіс ичӧтмыны да ичӧтмыны, а кокъясыс нюжавны да нюжавны, мышкыс да морӧсыс равняйтчисны, и сійӧ лои прамӧй мортӧн, кыдзи и став йӧзыс.
Мими ёна шензьӧмӧн видзӧдіс Яков вылӧ.
— Кутшӧм тэ лоин ыджыд да мича! — горӧдіс сійӧ.
— Тэ ӧні дзик абу карлик кодь.
Яковлы лои зэв нимкодь.
Сылы окота вӧлі пыр жӧ котӧртны аймам ордас да петкӧдчыны налы, но сійӧ помнитіс аслас спасительница йылысь.
— Эн кӧ вӧв тэ, дона Мими, ме эськӧ нэм кежлӧ коли карликӧн и, вермас лоны. кулі палач чер улын, — шуис сійӧ, мыштіыс да бордъясӧдыс небыдика дзодзӧгӧс малыштігтыр.
— Меным колӧ тэнӧ ыджыда аттьӧавны.
Ме нуӧда тэнӧ батьыд ордӧ, и сійӧ тэнӧ мездас колдовствоысь.
Сійӧ ӧд быд волшебниксьыс медся сюсь.
Мими тыри синваӧн радысла, Яков босьтіс сійӧс да топӧдіс морӧс бердас.
Сійӧ некод тӧдлытӧг петіс дворецысь — ни ӧти морт эз тӧд сійӧс — и мӧдӧдчис Мимикӧд море дорӧ, Готланд ді вылӧ, кӧні оліс сылӧн батьыс, волшебник Веттербок.
Найӧ дыр путешествуйтісны и, бӧръявылас, воисны сійӧ ді вылас.
Веттербок пыр жӧ босьтіс Мими вылысь тшыкӧдӧмсӧ и сетіс Яковлы уна сьӧм да пӧдаркияс.
Яков пыр жӧ муніс бӧр аслас карӧ.
Ӧні батьыс да мамыс радпырысь встретитісны сійӧс, — сійӧ ӧд лои сэтшӧм мича да вайис сымында деньга.
Колӧ ещӧ висьтавны и герцог йылысь.
Мӧд лун асывнас герцог ассьыс кӧсйысьӧмсӧ кӧсйис пӧртны олӧмӧ: керыштны карликлысь юрсӧ, эз кӧ аддзы сійӧ сэтшӧм турунсӧ, код йылысь висьталіс князь.
Но Яковӧс некысь эз вермыны аддзыны,
сэки князь шуис, мый герцог нарошнӧ дзебис карликӧс, медым не воштыны ассьыс медбур пӧварсӧ, и шуис сійӧс пӧръясьысьӧн.
Герцог ёна скӧрмис да явитіс князьлы война.
Уна битва да сражениеяс бӧрын, найӧ, бӧръявылыс, бӧр миритчисны.
Медым празднуйтны мир, князь тшӧктіс аслас пӧварлы пӧжавны настоящӧй Королева Пирӧг.
Тайӧ мирыс на костын сідзи и пондіс шусьыны «Пирожнӧй мир».
Вот и став мойдыс Карлик Ныр йылысь.
{Вильгельм Гауф (комиӧдіс Kodko) @ Халиф-аист йылысь мойдкыв @ мойд @ Книга бӧрся книга I @ 1940 @ Лб. 88‒102.}
Вильгельм Гауф
ХАЛИФ-АИСТ ЙЫЛЫСЬ МОЙДКЫВ
Коркӧ важӧн нин Багдадын царствуйтліс халиф, кодӧс шулісны Хасидӧн.
Ӧтчыд ӧбед бӧрын сійӧ пукаліс диван вылын аслас дворецын.
Сійӧ муртса на чеччис узянінысь да чувствуйтіс асьсӧ зэв бура.
Ӧти киас сылӧн вӧлі кузь каллян, а мӧдас — кофе чашка.
Сійӧ лэдзаліс вылӧ сук тшын кытшъяс да кадысь кадӧ юышталіс чашкаысь, кодӧс вочасӧн тырталіс сылы сьӧд раб.
Тайӧ кадӧ луннас халиф пыр вӧлі бур настроениеын да бур милӧстьӧн кывзыліс быдӧнлысь, код сы дінӧ шыасьліс.
Сы вӧсна халифлӧн везирыс, * Мансур, волывліс сы дінӧ сӧмын ӧбедъяс бӧрын.
Тайӧ луннас сійӧ сідз жӧ локтіс, но мукӧд лунъяс серти сійӧ вӧлі зумыш.
Халиф кыскис вомсьыс каллянсӧ да юаліс:
— Мыйла тэнад чужӧмыд сэтшӧм зумыш, везирь?
Везирь пуктіс кияссӧ крестӧн морӧс вылас да копыртчылӧмӧн вочавидзис:
— Менам господин, ме ог тӧд, зумыш-ӧ абу менам чужӧмӧй, но улын, ворота дінын, сулалӧ вузасьысь унасикас бур тӧваръясӧн, а менам сьӧмӧй абу, медым ньӧбны найӧс.
Халиф Хасидлы важӧн нин вӧлі окота вӧчны аслас везирлы <ns>кутшӧм-нибудь</ns> пӧдарки.
Сійӧ ыстіс рабсӧ вузасьысьла, корисны сійӧс вылӧ.
Вузасьысьыс вӧлі ичӧт тушаа кыз морт, киссьӧм паськӧма.
Сійӧ вайис юр вылас унасикас тӧвар тыра ыджыд ящик; ящикын куйлісны чунькытшъяс, жемчужнӧй сикӧтшъяс, кинжалъяс, гребёнкаяс, кубокъяс.
Халиф сюся видлаліс став тӧваръяссӧ да бӧрйис аслыс да везирлы дзирдалан дамасскӧй кык кинжал, а везирь гӧтырлы — драгоценнӧй изъясӧн мичмӧдӧм ыджыд гребёнка.
Вузасьысь кӧсйис нин эськӧ пӧдлавны ассьыс ящиксӧ, кыдзи друг халиф аддзис сэсь пыдӧсысь ичӧтик шкатулка, кодӧс водзджыксӧ сійӧ эз казявлы.
— Мый тэнад тайӧ шкатулкаас? — юаліс сійӧ вузасьысьлысь.
Вузасьысь кыскис ящиксьыс шкатулкасӧ да восьтіс сійӧс.
Сы пытшкын вӧлӧма ичӧтик кӧрӧбка, а сэні тырыс сьӧд порошки да кутшӧмкӧ диковиннӧй гижӧда бумага лист, кодӧс ни халиф Хасид, ни сылӧн везирыс эз вермыны лыддьыны.
— Меным тайӧс сетіс ӧти купеч, коді аддзӧма тайӧс коркӧ Мекка карса улича вылысь, — шуис вузасьысь. — Ме ог тӧд, мый таын донаыс, и гӧтов сетны тайӧс тіянлы не ыджыд дон вылӧ.
Меным тайӧ дзик жӧ нинӧмла.
Халиф, коді радейтліс чукӧртны важ рукописьяс, весиг кӧть и ачыс лыддьыныс найӧс эз вермы, ньӧбис кӧрӧбкасӧ да гижӧда бумагасӧ и лэдзис вузасьысьӧс.
Сылы зэв окота вӧлі тӧдны, мый гижӧма тайӧ бумага лист вылас, сійӧ юаліс аслас везирлысь:
— Он-ӧ тӧд тэ кодӧскӧ, коді эськӧ вермис лыддьыны тайӧ гижӧдсӧ?
— Милӧстливӧй господин и повелитель, — вочавидзис везирь, — ыджыд мечеть дінын олӧ ӧти морт, шуӧны сійӧс Селим Премудрӧйӧн, сійӧ тӧдӧ став сёрнияссӧ.
Мӧдӧдлы сыла, — гашкӧ, сійӧ кужас лыддьыны тайӧ гуся шыпасъяссӧ.
Мудрӧй Селимӧс вайӧдісны пыр жӧ, и халиф шуис сылы:
— Селим!
тэнӧ, висьталӧны, зэв ёна велӧдчӧмӧн.
Видзӧдлы тайӧ бумага вылас да висьтав, верман-ӧ тэ лыддьыны, мый татчӧ гижӧма.
Лыддян кӧ — ме тэныд сета выль халат, а он кӧ — тэд сюрас дас кыкысь чужӧмбан кузяыд да кызь вит кучкӧм кокбӧрля кузяыд, сы вӧсна мый тэнӧ прӧста нимтӧны мудрӧйӧн.
— Мед лоас сідзи, кыдзи тэ кӧсъян, господин, — улӧдз копыртчылӧмӧн вочавидзис Селим.
Сійӧ дыр видлаліс таинственнӧй гижӧдсӧ да друг горӧдіс:
— Тайӧ латинскӧй гижӧд, о господин, либӧ мед менӧ ӧшӧдасны!
— Латинскӧй гижӧд кӧ, висьтав, мый гижӧма тайӧ бумага вылас, — тшӧктіс халиф, и Селим кутіс лыддьыны да вуджӧдны ас кыв вылӧ:
«О, тайӧ бумагасӧ аддзысь мортӧй, аттьӧав аллахӧс милӧсть сетӧмысь.
Коді исыштас тайӧ порошкисӧ да шуас «Мутабор», пӧрас аслас кӧсйӧм серти любӧй пемӧсӧ да кутас гӧгӧрвоны зверьяслысь да пӧткаяслысь сёрнисӧ.
А кор сійӧ бӧр окотитас лоны мортӧн, мед куимысь копыртчылас асыввылӧ да шуас сійӧ жӧ кывсӧ.
Но кор лоан пемӧсӧн, виччысь серӧктӧмысь, — серӧктан кӧ, тэ нэм кежлад вунӧдан волшебнӧй кывсӧ да кувтӧдзыд колян пӧткаӧн либӧ зверӧн».
Кор кыліс тайӧс халиф, сылы лои зэв нимкодь.
Сійӧ тшӧктіс Селимлы клянитчыны, мый сійӧ некодлы оз висьтав тайӧ тайна йывсьыс, пӧдаритіс сылы зэв мича халат да лэдзис гортас.
Сэсся шуис сійӧ аслас везирыслы:
— Вот тайӧ збыльысь бур тӧвар, Мансур!
Ме зэв рад, мый ӧні верма пӧртчыны пемӧсӧ да понда гӧгӧрвоны зверьяслысь да пӧткаяслысь сёрнисӧ.
Аски водз асывнас лок ме ордӧ.
Ми мунам тэкӧд поле вылӧ, дукыштам волшебнӧй порошкисӧ да кывзам, мый йылысь сёрнитӧны сынӧдын, ва вылын, вӧрын да поле вылын.
2
Мӧд лун асывнас, халиф Хасид муртса удитіс пасьтасьны да завтракайтыштны, локтіс сы дінӧ везирь.
Халиф сюйис вӧнь костас волшебнӧй порошки тыра кӧрӧбкасӧ да мӧдӧдчис везиркӧд туйӧ, свитаяс пиысь аскӧдыс некодӧс эз босьт.
Первой найӧ мунісны дворецдінса садйӧ, но дзик весьшӧрӧ корсисны сэсь кутшӧмкӧ ловъя пемӧсӧс, медым видлыны порошкилысь вынсӧ.
Сэки везирь шуис мунны ылӧджык, пруд дінӧ, кытысь сійӧ аддзывліс уна аистъясӧс.
Сылы пыр вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас видзӧдны тайӧ пӧткаяс вылӧ, кодъяс ветлӧны сэтшӧм торжественнӧя да нырнаныс дугдывтӧг шлёчкӧдчӧны.
Халиф сӧгласитчис, и найӧ мунісны пруд дінӧ.
Сэні найӧ аддзисны аистӧс, коді вӧлі важнӧя пӧкаживайтӧ да корсьӧ лягушаясӧс и кадысь кадӧ мыйкӧ бормочитӧ аслас вомгорулас.
Сынӧдсьыс найӧ аддзисны мӧд аистӧс, коді надзӧникӧн лэбис наланьӧ жӧ.
— Гӧтов закладуйтны ассьым тошкӧс, — шуис везирь, — мый тайӧ кык кузькока лэбачыс панасны интереснӧй сёрни.
Мый эськӧ, пӧртчыны кӧ миянлы аистъясӧ?
— Бур мӧвп висьталін! — шуис халиф. — Но войдӧр думыштам, мед пондам помнитны, мый колӧ вӧчны, медым бӧр лоны мортъясӧн.
Ах, помниті!
Куимысь копыртчывны асыввылӧ да шуны: «<ns>Мутабор</ns>» — сэки ме бӧр лоа халифӧн, а тэ — везирӧн.
Сӧмын помнит — не серавны, а то ми сідзнад пропадитам.
Сэки халиф аддзис, мый мӧд аистыс лэбис найӧ юр весьтті да плавнӧя пуксис му вылӧ.
Халиф ӧдйӧ перйис вӧнь костысь кӧрӧбкасӧ да кыскис нырнас вель ыджыд чепель порошкисӧ и сетіс кӧрӧбкасӧ везирлы.
Сійӧ сідзжӧ чушкис порошкисӧ, а сэсся кыкнаныс тшӧтш горӧдісны:
— <ns>Мутабор</ns>!
И друг налӧн кокъясныс чукырӧссисны, гӧрдӧдісны да лоины вӧсньыдикӧсь.
Халифлӧн да Мансурлӧн мича виж туфлиясыс пӧрисны перепонкаяса чуньясӧ, киясыс — бордъясӧ, сьыліныс нюжалі да лои зэв кузь.
Тошъясыс кыкнаныслӧн воши.
Став тушаыс вевттьысис небыдик гӧнӧн.
Шензьӧмысла халиф дыр чӧв оліс, сӧмын бӧръявылас шыасис:
— Тэнад, господин везирь, зэв мича нырыд.
Клянитча ас честьӧн, ме нэм чӧж эг на аддзывлы нӧшта татшӧм нырсӧ!
— Зэв ыджыд аттьӧ, — вочавидзис везирь да кусыньтліс сьылісӧ. — Лысьта висьтавны, мый тэ, <rus>ваше величество</rus>, аистӧ пӧртчӧмӧн лоин воддза дорсьыд нӧшта мичаджык.
Но ог-ӧ ветлӧ да кывзыштӧ, мый йылысь сёрнитӧны миян аист приятельясным, да тӧдмалӧ, збыльысь-ӧ ми гӧгӧрвоам аистъяслысь сёрнисӧ?
Сійӧ кадас мӧд аистыс весалыштіс нырнас ассьыс кокъяссӧ, лӧсьӧдыштіс бордтывъяссӧ да матыстчис первойя аист дінӧ.
Кыкнан выль аистыс ӧні зілисны сибӧдчыны матӧджык и кылісны шензьӧдана татшӧм сёрни:
— Бур асыв, дона Кузькокаӧй!
Сэтшӧм на водз, а тэ видз вылын нин.
— Аттьӧ тіянлы, радейтана Сьӧдбӧж!
Ме корси аслым ичӧтик завтрак.
Он-ӧ окотит закуситны, верма гӧститӧдны лёльӧ нёльӧд юкӧнӧн, либӧ лягуша кокӧн.
— Аттьӧ, меным талун мыйкӧ дзик оз ков сёйнысӧ.
Ме вои видз вылӧ мукӧд делӧясӧн.
Менам бать ордын талун рытнас лоӧны гӧстьяс и меным ковмас на дырйи йӧктыны.
Вот ме и кӧсъя неуна велӧдчыштны.
И том энь аист прӧйдитіс видз кузя, кокъяснас унасикас тешкодьторъяс вӧчалӧмӧн.
Халиф да везирь шензьӧмпырысь видзӧдісны сы вылӧ.
Кор аист сувтіс мича позаӧ, ӧти коксӧ кусыньтіс да грациознӧя кутіс шенасьны борднас, Хасид да Мансур эз вермыны кутсьыны да, нырнысӧ паськыда восьтӧмӧн, гораа серӧктісны.
Найӧ сералісны гораа да дыр, синва петтӧдзныс.
Халиф ланьтіс водзджык да горӧдіс:
— Вот тешыс!
Татшӧм теш вылад абу жаль некутшӧм сьӧм.
Жаль сӧмын, мый тайӧ йӧй пӧткаясыс повзисны миян сералӧмысь, — найӧ эськӧ, пӧжалуй, и сьывны на пондісны.
Сэки везирлы друг уси дум вылас, мый серавны налы, кор нӧшта найӧ аистынӧсь на, оз позь.
Сійӧ ӧдйӧджык висьталіс та йылысь Халифлы, и сійӧ шуис:
— Клянитча Меккаӧн да Мединаӧн, лёк лоӧ тайӧ штукаыд, нэм чӧж кежлӧ кӧ коля аистӧн.
Уськӧд бӧр тӧдвылад сійӧ кывсӧ, кодӧс миянлы оз позь вунӧдны.
Ме сійӧс вунӧді, дум вылӧ оз усь.
— Миянлы колӧ куимысь копыртчывны асыввылӧ, — шуис везирь, — да шуны: му... му... му...
Найӧ бергӧдчисны асыввывлань да копыртчылісны сэтшӧм улӧдз, мый нырнаныс пыксьылісны муӧдзыс.
— Но, вот бедаыд! — волшебнӧй кывйыд чеччыштіс найӧ паметьысь.
Кутшӧма эськӧ эз копрась халиф, кутшӧма эз шуав везирь ассьыс «му...му... му...», найӧ эз вермыны уськӧдны тӧдвылӧ сійӧ волшебнӧй кывсӧ, и кыдзи вӧліны, сідзи и колины аистъясӧн.
3
Шогпырысь шӧйтісны Хасид да Мансур поле вывті, эз тӧдны, мый налы ӧні вӧчны.
Шыбытны ас вывсьыныс гӧнъяс найӧ эз вермыны, мунны бӧр карӧ, медым йӧзӧдны ас йывсьыныс, сідзжӧ эз вӧв позянтор: ӧд некод оз верит аистлы, мый сійӧ халиф.
А кӧть и веритасны, Багдадса олысьяс ӧмӧй сӧгласитчасны видзны царӧн аистӧс?
Коли некымын лун.
Халиф да везирь ӧдва-ӧдва вермисны пӧткӧдны ассьыныс кынӧмъяссӧ турун вужъясӧн, да и найӧс эз вермыны колана ногӧн курччавны асланыс кузь ныръясӧн.
Лягушаяс да лёльӧяс вылӧ налӧн веж эз пет — полісны тшыкӧдны ассьыныс кынӧмъяс тайӧ чӧсмасянторъясӧн.
Тайӧ шог олӧмас налӧн вӧлі сӧмын ӧти кыпыдтор — лэбавны.
Найӧ тшӧкыда лэбзьылісны Багдадӧ, пуксьывлісны керка вевтъяс вылӧ да видзӧдісны, мый вӧчсьӧ карын.
Первойя лунъясас вӧлі тӧдчӧ, мый Багдадса олысьяс зэв ёна шогсьӧны да беспокоитчӧны,
но лун куим-нёль мысти, дворец вевт вылын пукалігӧн, миян аистъяс друг аддзисны зэв уна йӧза торжественнӧй шествие.
Кылісны барабанъяслӧн да флейтаяслӧн шыяс.
Зэв мича, дзирдалана вышывайтӧм халата кутшӧмкӧ морт муніс карса площадь кузя чистокровнӧй мича вӧв вылын, уна лыда свитаӧн кытшалӧмӧн.
Багдадысь джын олысьыс котӧртіс сы бӧрся гораа горзӧмӧн:
— Мед олас Мизра, миян повелитель!
Дворец вевт вылын пукалысь аистъяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и халиф Хасид сэк шуис:
— Гӧгӧрвоан тэ ӧні, мыйла менӧ кӧлдуйтісны, везирь?
Тайӧ Мизраыс — менам смертельнӧй враглӧн, лёк волшебник Кашнурлӧн, пи. Сійӧ пыр кутіс лӧг ме вылӧ.
Но ме эг на вошты надея аслам мездысьӧм вылӧ.
Лэбзям мекӧд, менам вернӧй ёртӧй, священнӧй Медина карӧ, гашкӧ, ми мездысям сэні лёк волшебник кӧлдуйтӧмысь.
Найӧ кыпӧдчисны дворец вевт вылысь да лэбзисны Мединалань.
Но, лэбалӧмас делӧыс муніс зэв лёка — халиф да везирь нӧшта омӧля на вӧлі велалӧмаӧсь тайӧ искусствоас.
Эз на коль и кык час, кыдзи везирь кутіс ружтыны да ойзыны, сэсся бӧрдан гӧлӧсӧн шыасис:
— Кӧть мый тэ эн шу, менам господин, но ме водзӧ лэбны ог вермы.
Тэ лэбзян вывті ӧдйӧ.
Сэтчӧ жӧ ӧні рыт нин, миянлы колӧ корсьны аслыным узянін.
Хасид кывзіс аслас везирыслысь.
Видзӧдліс увлань да сійӧ аддзис джынвыйӧ киссьӧм важ керка.
Кыкнан аистыс лэччисны муӧ да решитісны узьмӧдчыны тайӧ керкаас.
Коркӧ тайӧ вӧвлӧма, тыдалӧ, дворецӧн.
Киссьӧминъяс пӧвсас чурвидзисны мича колоннаяс, а дзоньӧн кольӧм комнатаяссьыс Хасид да Мансур аддзисны небыд ковёръяс да уна дона дозмукъяс.
Халиф да сылӧн ёртыс пондісны ветлыны комнатаясті, медым аддзыны бурджык да кос места.
Друг Мансур сувтіс да вашнитіс повзьӧм гӧлӧсӧн:
— Тані кодкӧ ойзӧ да ружтӧ — ме сійӧс бура кыла.
Халиф сідз жӧ сувтіс да кутіс кывзыны.
На дінӧдз кылісны кутшӧмкӧ омӧлик да жалобнӧй шыяс, коді ёнджыка мунӧ вӧлі нывбаба бӧрдӧм вылӧ, а оз пемӧсъяс горзӧм вылӧ.
Хасид эз тӧд, мый думыштны, и мӧдӧдчыліс паныд сійӧ шыясланьыс, но везирь кутчысис нырнас сылы бордъяс да кутіс кевмысьны, медым сійӧ кутіс асьсӧ виччысьӧмӧнджык.
Аистӧн лоӧм бӧрын халиф эз ло полысьӧн.
Сійӧ нетшыштчис, колис Мансур нырӧ некымын бордтыв да тэрыба пырис кутшӧмкӧ пемыд коридорӧ.
Регыд сійӧ аддзис ас водзсьыс ӧдзӧс, кодӧс вӧлі абу томналӧма, а сӧмын пӧдлалӧма.
Ӧдзӧс саяс кодкӧ нориника ымзіс да ойзіс.
Халиф йӧткыштіс нырнас ӧдзӧссӧ да сувтіс чуймӧмысла: решеткаа да ичӧтик ӧшиня, джынвыйӧ киссьӧм комнатаысь сійӧ аддзис ыджыд сюзьӧс.
Сюзь пукаліс джоджас да ёна бӧрдіс.
Сійӧ гӧгрӧс синъясысь тюргисны анькытш гырся синва войтъяс.
Хасидӧс да Мансурӧс аддзӧм бӧрын, коді дыр мысти сідзжӧ вӧтчис халиф бӧрся, сюзьыд радпырысь горӧдіс.
Сійӧ чышкис синвасӧ аслас коричневӧй бордъяснас да друг шуис арабскӧй кыв вылын чистӧя да правильнӧя:
— Бур сия тіянлы, аистъяс!
Тыдалӧ, ме регыд лоа мездӧма.
Меным тунавлісны, мый аистъяс ваясны меным шуд.
Чуймӧм вывсьыс палялӧм бӧрын, халиф улӧ копыртіс ассьыс кузь сьылісӧ, кусыньтіс коксӧ кыдз вӧлі позьӧ мичаджыка да шуис:
— Сюзь!
Ме кӧ тэнӧ лючки гӧгӧрвоа, ми тэкӧд лоам ёртъяс несчастье кузя.
Но дзик прӧста тэ надейтчан, мый ми тэнӧ вермам мездыны.
Кывзы миянлысь история, и тэ ачыд гӧгӧрвоан сійӧс.
— Висьтав ӧдйӧджык! — тшӧктіс сюзь, и халиф висьталіс сылы, мый йылысь ми тӧдам нин.
4
Кор сійӧ помаліс ассьыс висьталӧмсӧ, сюзь аттьӧаліс сійӧс да шуис:
— Кывзы и тэ менсьым висьталӧмӧс — ме сэтшӧм жӧ шудтӧм, кыдзи и тэ.
Менӧ шуӧны Лузаӧн.
Менам бать — Индияса царь, а ме сылӧн дзик ӧтка ныв.
Волшебник Кашнур, коді кӧлдуйтіс тіянӧс, дзик жӧ сідз вӧчис и мекӧд.
Ӧтчыд сійӧ локтіс менам бать дінӧ да пондіс корны сетны менӧ верӧссайӧ аслас пиыс сайӧ, Мизра сайӧ.
Менам бать скӧрмис да вӧтліс сійӧс.
Сэки лёк Кашнур пасьтасис рабӧн да сюйсис дворецӧ.
Кор ме гуляйта вӧлі садйын, сійӧ вайис меным юны; муртса ме юи сылысь юанторсӧ, кыдзи пӧри мисьтӧмысь-мисьтӧм сюзьӧ.
Повзьӧмысла ме вошті садьӧс.
Кашнур вайис менӧ тайӧ комнатаас да горӧдіс меным страшнӧй гӧлӧсӧн:
— Тэ колян татчӧ да кутан повзьӧдлыны быдӧнӧс аслад мисьтӧм чужӧмӧн, кытчӧдз он кув, либӧ кытчӧдз кодкӧ оз кӧсйысь босьтны тэнӧ аслас гӧтыр пыдди татшӧм мисьтӧм чужӧмнад.
Тадзи ме водзӧс бергӧда да накажита тэнсьыд батьтӧ сы гордостьысь.
И вот уна тӧлысь чӧж нин ме ола тані дзик ӧтнамӧн.
Ме быдӧнлы прӧтивнӧй, весиг зверьяс меысь полӧны.
Ме ог аддзыв ни шондіӧс, ни дзоридзьясӧс, сы вӧсна, мый луннас менам синъяс оз аддзыны, сӧмын, кор петас тӧлысь, найӧ пондасны аддзыны.
Сюзьлысь историясӧ кывзӧм бӧрын, халиф чорыда пондіс думайтны.
— Меным кажитчӧ, — шуис сійӧ, — мый ми тэкӧд страдайтам ӧти таинственнӧй помка вӧсна.
Но кыдзи меным тӧдмавны тайӧ задачасӧ?
— Ме думысь, тэ прав, — вочавидзис сюзь. — Кор ме вӧлі зэв на ичӧтик, ӧти мудрӧй нывбаба висьталіс, мый шуд меным ваяс аист.
Ме, тыдалӧ, тӧда, кыдзи миянлы мездысьны.
— Висьтав ӧдйӧнджык, мый тэ думайтін! — радпырысь горӧдіс халиф.
— Волшебникыс, коді кӧлдуйтіс миянӧс, тӧлысь пиын ӧтчыд волывлӧ тайӧ керкаас, — вочавидзис Луза. — Менам комнатасянь неылын эм ыджыд зал.
Сійӧ залас Кашнур пируйтӧ аслас ёртъясыскӧд, кор сійӧ волывлӧ татчӧ.
Ме частӧ кывлывлі, кыдзи найӧ сэні горзӧны, ошйысьӧны мӧда-мӧд водзын асланыс лёк уджъясӧн.
Вермас лоны сідз, мый кӧлдуныд локтас татчӧ да висьталас сійӧ волшебнӧй кывсӧ, кодӧс ті вунӧдінныд.
— Кор жӧ сійӧ воас, кӧні сійӧ залыс, дона сюзьӧй! — терпитны вермытӧг горӧдіс халиф.
Сюзь недыр чӧв олыштіс, сэсся надзӧникӧн шуис:
— Эн скӧрмы ме вылӧ, но ме верма висьтавны сійӧс сӧмын ӧти условиеӧн.
— Кутшӧмӧн, кутшӧмӧн? — горӧдісны халиф да везирь. — Висьтав, ми быдтор вылӧ сӧгласитчам!
— Ме эськӧ тшӧтш жӧ кӧсъя вӧлі мездысьны, а сійӧ позяна сӧмын сэк, кодныдкӧ тіян пиысь кӧ гӧтрасянныд ме вылӧ, — вочавидзис сюзь.
Тайӧс кылӧм бӧрын кыкнан аистыс шӧйӧвошины.
Халиф мигнитіс синнас везирлы, мый колӧ петавны здук кежлӧ, а кор кыкнаныс петісны ӧдзӧс сайӧ, халиф юаліс:
— Но, кыдзи тэ думайтан, везирь?
Тайӧ вӧзйӧмыс, дерт, абу вывті тӧлка, но, ме думысь, тэ верман сійӧс вӧчны.
— А мый шуас менам гӧтырӧй? — вочавидзис везирь. — Сійӧ менсьым синъясӧс перъялас.
Ме старик, а вот тэ, <rus>ваше величество</rus>, том морт да гӧтыртӧм.
Гӧтрась тэ тайӧ мича царевна вылас!
— Кысь тэ тӧдан, мый сійӧ мича? — шуис халиф. — А друг тайӧ пиньтӧм пӧрысь старука?
Гӧтрасьны кӧ, дерт жӧ, тэныд колӧ сы вылӧ гӧтрасьны.
Дыр ышӧдіс халиф ассьыс везирсӧ.
Но сійӧ висьталіс, мый бурджык нем кежлӧ кольччыны аистӧн сюзь вылӧ гӧтрасьӧм дорысь.
Сэки халиф шуис ачыс олӧмӧ пӧртны нывлысь условиесӧ.
Тайӧс висьталӧм бӧрын царевна Луза лои зэв рад да шуис:
— Ӧні ме верма висьтавны тіянлы, мый ті воинныд татчӧ буретш ас кадӧ.
Кӧлдунъясыд, тӧдӧмысь, чукӧртчисны нин ӧні залас.
Мунамӧй, ме инда тіянлы, кӧнӧсь найӧ.
Куимнаныс найӧ петісны комнатаысь, да сюзь нуӧдіс найӧс ас бӧрсяыс.
Регыд найӧ аддзисны би югӧр, коді пыр лои югыдджык да югыдджык.
Сюзь вайӧдіс халифӧс да везирӧс стена дінӧ, кӧш вӧлі ыджыд розь, да шуис:
— Видзӧдӧй, но сӧмын сулавны лӧня, медым тіянӧс эз кывны.
Халиф да везирь аддзисны джуджыд колоннаяса ыджыд зал, кӧні вӧлі лунын моз югыд зэв уна лыда зарни да эзысь подсвечникъяссянь.
Зал шӧрас вӧлі сувтӧдӧма зэв ыджыд пызан, тырыс сэн сёянъяс.
Диван вылын пызан гӧгӧрыс пукалісны кӧкъямыс кӧлдун.
На пиысь халиф тӧдіс купечӧс, коді вузаліс сылы волшебнӧй порошкисӧ.
Купечкӧд орччӧн пукалысь кӧлдун бергӧдчис сылань да шуис, пельпом кузяыс кинас тапнитыштӧмӧн:
— Но, вай висьтав, мый тэ вӧчин буртор медбӧръяысь тані пируйтӧм бӧрын?
— Ме пӧрті Багдадса халифӧс да сылысь везирсӧ аистъясӧ, — сералігтыр висьталіс купеч. — Кывзӧй, ме тіянлы висьтала, кыдзи сійӧ вӧлі.
Купечлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, кӧлдунъяс пӧшти ӧттшӧтшӧн горӧдісны:
— Вот тайӧ збыльысь теш!
А кутшӧм кыв нӧ колӧ вӧлі налы шуны, медым бӧр пӧртчыны мортъясӧ?
— Зэв сьӧкыд латинскӧй кыв: «<ns>Мутабор</ns>», — вочавидзис купеч.
5
Кор кылісны аистъяс тайӧ кывсӧ, найӧ кутісны йӧктыны нимкодьысла.
Мыйвынсьыс найӧ уськӧдчисны регыдджык петны тась ывлаӧ, мый коньӧр сюзь ӧдва вермис вӧтчыны на бӧрся.
Керкаысь петӧм бӧрын халиф улӧдз копыртчыліс сюзьлы да шуис:
— О царевна, сӧмын тэ ӧтнадӧн вермин миянӧс мездыны.
Кора тэнсьыд сӧглас, мун ме сайӧ верӧссайӧ, медым ме верми аттьӧавны тэнӧ сыысь, кутшӧм бур тэ вӧчин миянлы.
Сэсся кыкнан аистыс бергӧдчисны шонділань паныд, коді вӧлі муртса на заводитӧма петны, копыртісны ассьыныс кузь сьыліяссӧ да гӧлӧс тырнаныс горӧдісны:
— <ns>Мутабор</ns>!
И пыр жӧ налӧн гӧнъясыс усины му вылӧ, бордъясыс да нырныс вошины, и Хасид да Мансур бӧр лоины мортъясӧн.
Радысла бӧрдӧмӧн, халиф да везирь уськӧдчисны мӧда-мӧдсӧ кутлыны.
Но кыдзи найӧ чуймисны, кор неуна палялӧм бӧрын найӧ бергӧдчисны, медым нӧшта ӧтчыд аттьӧавны сюзьӧс, да аддзисны ас дінсьыс мичаысь-мича паськӧма зэв шань нылӧс!
Халифлы лои зэв нимкодь, мый сылӧн лоӧ татшӧм том да мича гӧтыр, и горӧдіс:
— Ӧні ме свет вылас медся шуда морт!
Сэсся куимнаныс пыр жӧ мӧдӧдчисны Багдадӧ.
Халиф Хасидӧс аддзӧм бӧрын сылӧн матысса йӧзыс лоины зэв радӧсь.
Быдӧн нин думайтлісны, мый сійӧ кулӧма да некор бӧр оз лок.
Лёк Кашнурӧс да сылысь писӧ, пӧръясьысь Мизраӧс, халиф тшӧктіс кутны да кӧртавны.
Кӧлдунӧс тшӧктіс ӧшӧдны сійӧ комнатаас, кӧні оліс сюзьыд, а Мизралы вӧзйис аслас бӧрйӧм вылӧ: либӧ чушкыны порошкисӧ волшебнӧй кӧрӧбкаысь, коді пыр на куйліс халиф вӧнь костын, либӧ кувны.
Мизра шуис, мый порошки чушкыны век жӧ бурджык.
Везирь чургӧдіс сылы кӧрӧбкасӧ.
Мизра кыскис нырас вель ыджыд чепель да пыр жӧ пӧрис аистӧ.
Халиф пуксьӧдіс сійӧс ыджыд клеткаӧ, а клеткасӧ тшӧктіс петкӧдны садйӧ.
Халиф Хасид аслас гӧтырыскӧд да везирь Мансуркӧд гажаа да шудаа овмӧдчисны дворецын.
Везирь быд лун ӧбед бӧрын волывліс халиф дінӧ, а Хасид пыр вӧлі зэв рад сы локтӧмлы.
Кор халифлӧн вӧлі бур настроение, сійӧ радейтліс дӧзмӧдыштны везирӧс да петкӧдлыны, кутшӧм сійӧ вӧлі аисталігӧн.
Халиф важнӧя пондас ветлӧдлыны комната кузя кын кокӧн, вом горулас ропчитӧмӧн да кияснас бордъясӧн моз шенасьӧмӧн, петкӧдлӧ, кыдзи везирь копрасьліс да горзыліс: «му... му... му...»
Халифлӧн гӧтырыс да челядьыс зэв радейтісны тайӧ тешсӧ да гажаа сералісны везирь вылын.
А халифыд кӧ вывті нин дыр пондас горзыны да копрасьны, везирь шуткаӧн ачыс пондас грӧзитчыны удтыны гӧтырыслы, мый сійӧ шулывліс сы йылысь, кор гӧтырыс волі сюзьӧн.
Хасид пыр жӧ сэк дугдыліс ассьыс везирсӧ дӧзмӧдны.
{М. Лермонтов (комиӧдіс Kodko) @ Ашик-Кериб @ мойдкыв @ Книга бӧрся книга I @ 1940 @ Лб. 103‒115.}
М. Лермонтов
АШИК-КЕРИБ
турецкӧй мойдкыв
Коркӧ зэв нин важӧн, Тифлис карын, овліс ӧти озыр турок.
Аллах сетіс сылы уна зарни; но донаджык зарниысь вӧлі сылы ӧтка нылыс, Магуль-Мегери.
Мичаӧсь кодзувъяс небесаын, но кодзувъяс сайын олӧны ангелъяс, и найӧ ещӧ мичаӧсьджык; сідзи и Магуль-Мегери вӧлі медмича став нывъяссьыс Тифлисын.
Вӧлі сідзжӧ Тифлисын гӧль Ашик-Кериб.
Пророк эз сет сылы нинӧм, ыджыд сьӧлӧмысь да сьылан мастерство кындзи; сійӧ ворсіс саазӧн (балалайкаӧн) да ошкис аслас сьыланкывъясын Туркестанса важ витязьясӧс, ветліс свадьбаяс вылӧ гажӧдны озыръясӧс да шудаясӧс.
Ӧти свадьба вылын сійӧ аддзис Магуль-Мегериӧс, и найӧ воисны мӧда-мӧдныслы сьӧлӧм вылас.
Ичӧт вӧлі надеяыс Ашик-Кериблӧн гӧтрасьны Магуль-Мегери вылӧ, и сійӧ жугыльмис, кыдзи тӧвся небеса.
Вот ӧтчыд сійӧ вӧлі куйлӧ садйын виноградник улын и медбӧрти унмовсис.
Сійӧ кадӧ мунӧ вӧлі сэт Магуль-Мегери аслас пӧдругаясыскӧд, и ӧти ныв на пиысь аддзис узьысь ашикӧс (балалайкаӧн ворсысьӧс), кольччыштіс бӧрӧ да локтіс сы дінӧ.
«Мый тэ узян виноградник улын, — кутіс сьывны сійӧ, — чеччы, тӧлктӧм морт, тэнад газельыд мунӧ таті».
Ашик-Кериб садьмис, нывкаыд лэбач жбыркнитӧм моз сы дінысь чивкнитіс.
Магуль-Мегери кывліс нывлысь сьыланкывсӧ да кутіс сійӧс видны.
«Тӧдан кӧ эськӧ вӧлі тэ, кодлы ме сьылі тайӧ сьыланкывсӧ, — вочавидзис нывка, — тэ эськӧ меным аттьӧ шуин: тайӧ тэнад Ашик-Керибыд».
— «Нуӧд менӧ сы дінӧ», — шуис Магуль-Мегери, и найӧ мунісны.
Аддзис сылысь жугыль чужӧмсӧ да Магуль-Мегери пондіс юасьны да бурӧдны.
— «Кыдзи нӧ меным не шогсьыны, — вочавидзис Ашик-Кериб, — ме тэнӧ радейта, но тэ некор он ло менам.
— «Корав менӧ батьӧлысь, — шуис Магуль-Мегери,
— и менам батьӧ вӧчас миянлысь свадьбанымӧс аслас деньга вылӧ дай сетас меным сымында, мый миянлы тэкӧд кыкнанымлы тырмас».
— «Бур, — вочавидзис сійӧ, — шуам, Аяк-Ага нинӧм оз жалит аслас нывлы;
но код тӧдӧ, он-ӧ понды тэ менӧ бӧрынас видны, мый менам нинӧм эз вӧв, и ставыс, мый эм, сійӧ — тэнад милӧсть серти.
Мед лоӧ мӧдногӧн, муса Магуль-Мегери; ме пукті аслым зарок:
кӧсйыся сизим во странствуйтны свет вывті да нажӧвитны аслым озырлун, либӧ пропадитны ылыс пустыняясын;
сӧгласитчан кӧ тэ та вылӧ, срок кольӧм бӧрын лоан менам».
— Сійӧ сӧгласитчис, но содтіс, мый оз кӧ сійӧ во урчитӧм лун кежлӧ, сэки сійӧ мунас верӧссайӧ Куршуд-бек сайӧ, коді важӧн нин сійӧс коралӧ.
Локтіс Ашик-Кериб мамыс дінӧ, тшӧктіс благӧслӧвитны туй вылӧ; окаліс ичӧтик чойсӧ, ӧшӧдіс пельпом вылас сумка, лэччысис странник моз бедь вылӧ да петіс Тифлис карысь.
И вот суӧдӧ сійӧс верзьӧма морт; видзӧдӧ сійӧ: тайӧ Куршуд-бек.
«Бур туй! — горӧдіс сылы бек. — Мун тэ кӧть кытчӧ, странник, ме тэныд пыр ёртӧн лоа».
Эз радлы Ашик аслас ёртыслы, но нинӧм он вӧч.
Дыр найӧ мунісны ӧтлаын, медбӧрын воисны ю дорӧ.
Пос ни, келанін ни — нинӧм абу.
«Вартчы тэ водзын, — шуис Куршуд-бек, — а ме тэ бӧрся.»
Ашик пӧрччис вылыс паськӧмсӧ да пырис ваӧ.
Вуджис мӧдар берегас, видзӧдӧ, — вот пакӧсьтыд!
О, ыджыд милӧстя Аллах! —
Куршуд-бек босьтіс сылысь паськӧмсӧ да бергӧдчис бӧр Тифлислань; толькӧ бус гартчӧ змей моз бӧрсяыс шыльыд поле вывті.
Бек воис Тифлисӧ да нуис паськӧмсӧ Ашик-Кериблысь пӧрысь мамыслы.
«Тэнад пиыд вӧйи джуджыд юӧ, — шуӧ сійӧ, — со сылӧн паськӧмыс».
Сьӧлӧм поткӧдан шогысла уси мамыс муса пи паськӧм вылӧ да кутіс пожъявны сійӧс пӧсь синванас; сэсся босьтіс паськӧмсӧ да нуис аслас невесткапулы, Магуль-Мегерилы.
«Менам пиӧй вӧйӧма, — шуис сійӧ, — Куршуд-бек вайис сылысь паськӧмсӧ; тэ ӧні ас вӧля вылад», —
Магуль-Мегери нюмдыліс да шуис:
«Эн верит, тайӧ ставсӧ пӧрйӧдлӧ Куршуд-бек;
сизим во тыртӧдз некод оз ло меным верӧсӧн».—
Сійӧ босьтіс стенсьыс ассьыс саазсӧ да спокойнӧя кутіс сьывны коньӧр Ашик-Кериблысь муса сьыланкывсӧ.
А сійӧ кадас странник Ашик воис ӧти сиктӧ кӧмтӧм и пасьтӧм.
Бур йӧз пасьтӧдісны сійӧс и вердісны; сійӧ та пыдди сьыліс налы мича сьыланкывъяс.
Тадзи сійӧ муніс сиктысь сиктӧ, карысь карӧ, и славаыс сы йылысь паськаліс быдладорӧ.
Воис сійӧ, медбӧрти, Халафӧ.
Кыдзи и пыр мукӧдлаын, пырис сійӧ кофейнӧйӧ, корис сааз да кутіс сьывны.
Сэки овліс Халафын паша, коді зэв вӧлі любитӧ сьылӧм.
Уна сьылысьясӧс сы ордӧ вайӧдлісны, — некод эз во сылы сьӧлӧм вылас.
Сылӧн чаушъясыс * эбӧссьыс петісны, сьылысьясӧс корсьӧм могысь кар кузя котраліг.
Друг, кофейнӧй дом дінті мунігӧн, кылӧны зэв мича гӧлӧс.
Найӧ ӧдйӧнджык сэтчӧ.
Мунам миянкӧд ыджыд паша ордӧ, — горӧдісны найӧ, — либӧ тэ юрнад ӧтвечайтан миянлы!
— «Ме вӧльнӧй морт, Тифлис карысь странник, — шуӧ Ашик-Кериб.
— Окота кӧ — муна, неокота кӧ — ог; сьыла, кор окота, а тіян пашаныд меным абу начальник».
Но найӧ пыдди эз пуктыны сылысь кывъяссӧ, кватитісны да нуисны паша ордӧ.
«Сьыв», — шуис паша, и сійӧ заводитіс сьывны.
И тайӧ сьыланкывъяс сійӧ ошкис ассьыс муса Магуль-Мегерисӧ,
и тайӧ сьыланкывйыс сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис гордӧй пашалы, мый сійӧ кольӧдіс ас ордас гӧль Ашик-Керибӧс.
Киссьыны мӧдіс сылы эзысь да зарни, дзирдавны кутісны сы вылын дона паськӧмъяс.
Шуда да долыда кутіс овны Ашик-Кериб, и лои зэв озыр.
Вунӧдіс сійӧ ассьыс Магуль-Мегерисӧ али эз, ог тӧд, толькӧ урчитӧм срокыс кутіс воны.
Бӧръя воыс регыд нин помасьӧ вӧлі, а сійӧ оз и лӧсьӧдчы мунны.
Мича Магуль-Мегери пондіс шогсьыны.
Сійӧ кадӧ мӧдӧдчис Тифлисысь ӧти купеч караванӧн нелямын верблюдӧн да 80 невольникӧн.
Корис Магуль-Мегери ас ордас купечӧс да сетіс сылы зарни блюд.
«Босьт тэ тайӧ зарни блюдсӧ, — шуӧ сійӧ, — и кутшӧм кӧть карӧ он во, петкӧд тайӧ блюдсӧ аслад лавкаӧ да йӧзӧд быдлаын, мый сійӧ мортыс, коді асьсӧ лыддяс менам блюдлы кӧзяинӧн да докажитас кӧ тайӧ, мед пӧлучитас блюдсӧ и содтӧд ещӧ зарниӧн, мыйдта блюдйыс веситӧ».
Муніс купеч; быдлаын вӧчис, кыдз тшӧктіс сылы Магуль-Мегери, но некод некӧн эз висьтась зарни блюдлы кӧзяинӧн.
Сійӧ вузаліс нин пӧшти став тӧвартӧ ассьыс да коляс тӧварнас локтіс Халафӧ.
Йӧзӧдіс сійӧ быдлаын, мый тшӧктыліс сылы Магуль-Мегери.
Кывліс тайӧс Ашик-Кериб да котӧрӧн локтіс караван-сарайӧ и аддзис зарни блюдсӧ тифлисса купеч лавкаысь.
«Тайӧ менам!» — шуис сійӧ да кватитіс киас.
«Да, тэнад, — шуис купеч. — Ме тӧді тэнӧ, Ашик-Кериб.
Мун жӧ ӧдйӧнджык Тифлисӧ: тэнад Магуль-Мегериыд тшӧктіс тэныд висьтавны, мый срокыд пондіс кольны,
и он кӧ тэ во урчитӧм лун кежлӧ, сійӧ мунас мӧд сайӧ».
Ашик-Кериб садь воштытӧдзыс кутчысис юрас: коли толькӧ куим лун медбӧръя часӧдз.
Пырысьтӧм-пыр жӧ сійӧ пуксис вӧв вылӧ, босьтіс сьӧрсьыс зарни деньга мешӧк да пондіс скачитны вӧвсӧ жалиттӧг.
Медбӧрти, эбӧссьыс петӧм вӧв уси да кулі Арзинган гӧра вылын, коді сулалӧ Арзиньян да Арзерум костын.
Мый сылы вӧчны?
Арзиньянсянь Тифлисӧдз колӧ мунны кык тӧлысь, а коли толькӧ кык лун.
«Ыджыд милӧстя Аллах! — горӧдіс сійӧ. — Тэ кӧ меным он отсав, меным нинӧм нин вӧчны му вылын!»
И кӧсйӧ сійӧ шыбытчыны джуджыд гӧра вывсянь.
Друг аддзис сійӧ мортӧс еджыд вӧв вылын и кыліс ыджыд гӧлӧс:
«Оглан (том зон), мый тэ кӧсъян вӧчны?»
— «Кӧсъя кувны», — вочавидзис Ашик.
— «Лэччы жӧ татчӧ; сідзкӧ, ме тэнӧ виа».
Ашик кыдзкӧ-мыйкӧ лэччис гӧра вылысь.
«Лок ме бӧрся», — шуис скӧрысь верзьӧма морт.
«Кыдзи нӧ ме муна тэ бӧрся, — вочавидзис Ашик, — тэнад вӧлыд лэбӧ, быттьӧ тӧв, а ме кысся сумкаӧн?»
— «Правда; ӧшӧд сумкатӧ менам седлӧ вылӧ да лок ме бӧрся».
Кольӧ бӧрӧ Ашик-Кериб, кӧть и ӧдйӧ котӧртӧ.
«Мый нӧ тэ кольччан?» — юаліс верзьӧма морт.
— «Кыдзи нӧ ме верма вӧтчыны тэ бӧрся: тэнад вӧлыд лэбӧ думысь ӧдйӧнджык, а ме эбӧсысь нин петі».
— «Правда; пуксьы мышкӧ менам вӧв вылӧ да висьтав ставсӧ веськыда: кытчӧ тэныд колӧ мунны?»
— «Кӧть эськӧ Арзерумӧдз воны талун», — вочавидзис Ашик.
«Кунь жӧ синтӧ».
Сійӧ кунис синсӧ.
«Ӧні восьты».
Видзӧдӧ Ашик: сулалӧны сы водзын еджыд стенъяс, дзирдалӧны минаретъяс Арзерумлӧн.
«Мыжа ме, Ага, — шуис Ашик, — ме сорси; ме кӧсйи шуны, мый меным колӧ мунны Карсӧ».
— «Сійӧ со и эм, — вочавидзис верзьӧма, — ме тэныд водзвыв шуи, висьтав, мися, меным дзик веськыда ставсӧ; кунь вай бара синтӧ.
Ӧні восьты».
Ашик аслас синлы оз верит, мый тайӧ Карс.
Сійӧ уськӧдчис пидзӧс вылас да шуис:
— «Мыжа ме, Ага, куимпӧв мыжа тэ водзын тэнад слуга Ашик-Кериб; но тэ ачыд тӧдан, заводитас кӧ морт пӧръясьны асывсянь, сылы ковмас пӧръясьны рытӧдз; меным, веськыда кӧ шуны, колӧ мунны Тифлисӧ».
— «Со кутшӧм тэ, невернӧй! — шуис дӧзмӧмпырысь верзьӧма.
— Но, мый нӧ керан, прӧстита тэнӧ.
Кунь синтӧ.
Ӧні восьты, — содтіс сійӧ здук мысти.
Ашик горӧдіс радысла: найӧ вӧліны Тифлис ворота дорын.
Ашик-Кериб сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс, босьтіс седлӧ вывсьыс ассьыс сумкасӧ да шуис верзьӧмалы: — «Ага, дерт, тэ вӧчин зэв ыджыд бур, но вӧч ещӧ ыджыдджыкӧс;
ӧні кӧ ме кута висьтавны, мый ме ӧти лунӧн вои Арзиньянсянь Тифлисӧдз, меным некод оз верит: вай меным мыйкӧ, медым веритасны меным».
— «Копыртчыв, — нюмдыліс да шуис верзьӧма, — босьт вӧв кок улысь му комок да сюй аслад питшӧгад;
а сэки кӧ оз кутны веритны тэнад веськыд кывлы, тшӧкты вайӧдны ас дінад синтӧм нывбабаӧс, коді сизим во нин нинӧм оз аддзы, мавтышт сылысь синъяссӧ, — и сійӧ кутас аддзыны».
Ашик босьтіс му комок еджыд вӧв кок улысь; но толькӧ сійӧ лэптіс юрсӧ — верзьӧма и вӧв эз нин вӧвны.
Сэки сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы отсаліс не кодкӧ мӧд, а Хадерилиаз (св. Георгий).
Толькӧ сёрӧн рытнас Ашик-Кериб аддзис ассьыс керкасӧ. сійӧ йиркӧдчӧ ӧдзӧсӧ тіралан кинас, шуӧ:
«Ана, ана (мам), восьты!
Ме ен гӧсть, и кӧдзыд, и тшыг ме; кора аслад странник пи кузяыд, лэдз менӧ узьны».
Жебиник гӧлӧс старукалӧн вочавидзис сылы; — «Ветлысь-мунысьяслы узьны эмӧсь озыръяслӧн да бур йӧзлӧн керкаяс; эмӧсь ӧні карын свадьбаяс, мун сэтчӧ! сэні гажаа да лӧсьыда верман коллявны войсӧ».
«Ана, — вочавидзис сійӧ, — менам тані тӧдсаяс абуӧсь, и сы понда ме бара тэныд кевмыся: аслад странник пи кузяыд, лэдз менӧ!»
Сэки чойыс сылӧн шуӧ мамыслы:
«Мамӧ, ме чечча да восьта сылы».
— «Некытчӧ туйтӧм! — шуис старука. — Тэ рад вайӧдны татчӧ том зонъясӧс да гӧститӧдны найӧс сы вӧсна, мый ме сизим во нин кыдзи синтӧмми помала синва кисьтӧм понда».
Но нылыс эз пыдди пукты сылысь видчӧмсӧ, чеччис, восьтіс ӧдзӧссӧ да лэдзис Ашик-Керибӧс.
Сійӧ здоровайтчис да пуксис, кутіс гӧгӧр видзӧдны, аслас сьӧлӧмыс тэрыба тіпкис.
И аддзӧ сійӧ, стенын ӧшалӧ бусмӧм чехол пытшкын сылӧн мича, гора саазыс,
и кутіс сійӧ юасьны мамыслысь:
«Мый ӧшалӧ тэнад стенад?»
— Мыйла нӧ тэныд быдтор колӧ тӧдны, — вочавидзис сійӧ, — тырмас и сійӧ, сетасны кӧ тэныд нянь кусӧк да аскинас мӧдӧдасны ен ки вылӧ».
— «Ме висьталі нин тэныд, — шуис Ашик-Кериб, — мый тэ менам рӧдимӧй мам, а тайӧ чой менам, и сы понда ме юала, мый, мися, тайӧ ӧшалӧ стенад?»
— «Тайӧ сааз, сааз,» — скӧрысь вочавидзис старука да эз верит сылы.
— «А мый сійӧ саазыс?»
— «Сааз вылын ворсӧны да сьылӧны сьыланкывъяс».
— И корӧ Ашик-Кериб чойыслысь, мед сійӧ лэдзас стенсьыс саазсӧ да петкӧдлас сылы.
— «Оз позь, — вочавидзис старука.
— Тайӧ саазыс менам шудтӧм пиӧйлӧн;
сизим во нин сійӧ ӧшалӧ стенын, и некутшӧм ловъя ки сійӧс эз вӧрзьӧдлы.» Но чойыс чеччис, босьтіс стенысь сааз да сетіс Ашиклы.
Сэки сійӧ лэптіс синсӧ небесалань да шуис татшӧм молитва:
«О, ыджыд милӧстя Аллах! лоӧ кӧ сійӧ, мый меным колӧ, менам сизим струнаа саазӧй кутас сэтшӧм жӧ мичаа ворсны, кыдзи и сійӧ лунас, кор ме медбӧръяысь ворсі сы вылын».
— И сійӧ кучкис кинас ыргӧн струнаяс кузя; струнаяс ловзисны; и сійӧ заводитіс сьывны;
«Ме гӧль Кериб (странник), и кывъясӧй менам гӧльӧсь;
но ыджыд Хадерилиаз отсаліс меным лэччыны крут из гӧра йывсянь.
Кӧть ме и гӧль, и гӧльӧсь кывъясӧй менам,
тӧд менӧ, мамӧ, тӧд ассьыд странник питӧ».
Та бӧрын мамыс сылӧн гораа бӧрддзис да юаліс сылысь:
— «Мый тэнад нимыд?»
— «Рашид» (веськыд морт), — вочавидзис сійӧ.
«Ӧтчыд сёрнит, мӧдысь кывзы, Рашид, — шуӧ мамыс.
— Аслад сёрниӧн тэ менсьым став сьӧлӧмӧс кырлін.
Тавой ме вӧтӧн аддзылі, быттьӧ менам юрсиӧй ставыс едждӧма, — ме сизим во нин синтӧм бӧрдӧмла;
висьтав меным тэ, — тэнад гӧлӧсыд дзик менам пилӧн кодь, — кор менам пиӧй воас?» —
И кыкысь бӧрдігтыр сійӧ юаліс тайӧ кывъяссӧ странниклысь.
Мӧдыс висьталіс, мый сійӧ и эм сылӧн пиыс, но мамыс эз верит.
Мыйкӧдыра мысти сійӧ шуис:
«Тшӧкты меным, мам, босьтны сааз да ветлыны; ме кывлі, мый тані матын эм свадьба: чой менӧ колльӧдас;
ме кута сьывны да ворсны, и ставсӧ, мый меным сетасны, вая татчӧ да юкся тіянкӧд».
— ,Ог сет, — шуӧ старука. — Сійӧ лунсяньыс, кор муніс менам пиӧй, саазыс сылӧн эз на петав керка помысь».
— Но сійӧ кутіс клянитчыны, мый сійӧ оз тшыкӧд ни ӧти струна.
— «А орӧ кӧ кӧть ӧти струна, — муӧ Ашик, — кывкутны понда аслам эмбурӧн.»
Старука малыштіс сылысь сумкасӧ, казяліс, мый сэні тырыс деньга, и лэдзис сійӧс.
Чойыс колльӧдіс сійӧс ыджыд керкаӧдз, кӧні гажаа мунӧ вӧлі пир да сувтіс ӧдзӧс дорас кывзыны, мый лоӧ.
Тайӧ керкаас олӧ вӧлі Магуль-Мегери, тавой сылы колӧ вӧлі лоны Куршуд-беклы гӧтырӧн.
Куршуд-бек пируйтӧ рӧдвужыскӧд да другъясыскӧд, а Магуль-Мегери пукалӧ вӧлі дона чарда (занавес) сайын аслас пӧдругаясыскӧд; ӧти киас кутӧ яд тыра чашка, а мӧдас лэчыд кинжал: сійӧ решитіс лучше кувны, нежели пуктыны ассьыс юрсӧ Куршуд-бек юрлӧс вылӧ.
И кылӧ сійӧ чадра сайсянь, кыдзи локтіс тӧдтӧм морт да шуис: «Селям алейкюм!
Ті тані гажӧдчанныд да пируйтанныд, лэдзӧй менӧ, гӧль странникӧс, пуксьыны тіянкӧд; и сы пыдди ме сьыла тіянлы сьыланкыв».
— «Мыйла нӧ огӧ? — шуис Куршуд-бек.
— Татчӧ колӧ лэдзны сьылысьясӧс да йӧктысьясӧс, ӧд тані свадьба; — сьылышт вай мыйкӧ, Ашик (сьылысь), ме сета тэныд содз тырыд зарни.»
Сэки Куршуд-бек юаліс сылысь: — «А мый тэнад нимыд, странник?» — «Шинди-гёрурсез (регыд кутанныд тӧдны)».
— «Кутшӧм нӧ тайӧ ним! — горӧдіс сійӧ сералігтыр. — Ме первойысь на кыла татшӧм нимсӧ».
— «Кор мамӧ вӧлі меӧн сьӧкыд, да кор мучитчӧ вӧлі челядясигас, суседъяс унаысь волісны ӧдзӧс дорӧ юасьны: пи али ныв енмыс сетіс сылы; налы висьтавлісны: «шинди-гёрурсез» (регыд кутанныд тӧдны)».
И вот та понда, кор ме чужи, меным сетісны тайӧ нимсӧ».—
Та бӧрын сійӧ босьтіс сааз да заводитіс сьывны:
«Халаф карын ме юи мисирскӧй вина, но ен сетіс меным борд, и ме лэби татчӧ куим лунӧн».
Вокыс Куршуд-беклӧн, — сійӧ эз вӧв тыр ума морт, кватитіс кинжал да равӧстіс:
— «Тэ пӧръясян!
Кыдзи нӧ позьӧ Халафсянь воны татчӧ куим лунӧн?»
«Мый понда жӧ тэ менӧ кӧсъян вины? — шуис Ашик.
— Сьылысьяс ӧд быд боксянь локтӧны ӧти местаӧ;
и ме тіянлысь нинӧм ог босьт; веритӧй меным либӧ энӧ веритӧй».
— «Мед сьылас водзӧ», — шуис жӧник, и Ашик-Кериб заводитіс бара:
«Асъя намаз вӧчи ме Арзиньянскӧй долинаын, лунся намаз Арзерум карын;
шонді лэччӧм водзвылын вӧчи намаз Карс карын, а рытъя намаз — Тифлисын.
Аллах сетіс меным борд, и ме лэби татчӧ; мед ен сетас да ме лоа еджыд вӧв жертваӧн; сійӧ гӧнитіс ӧдйӧ, кыдзи канатвывса йӧктысь, гӧра вывсянь гӧра улӧ, гӧра увсянь гӧра вылӧ: Мевлян (господь миян) сетіс Ашиклы бордъяс, и сійӧ лэбзис Магуль-Мегери свадьба вылӧ».
Сэки Магуль-Мегери тӧдіс сылысь гӧлӧссӧ да шыбытіс ядсӧ ӧтарӧ, а кинжалсӧ мӧдарӧ.
— «Тадзи нӧ тэ и кутан ассьыд кывтӧ? — шуис сылӧн пӧдругаыс.
— Сідзкӧ, тавой тэ лоан Куршуд-беклӧн гӧтырӧн?»
— «Ті энӧ тӧдӧй, а ме тӧді тайӧ муса гӧлӧссӧ,» — вочавидзис Магуль-Мегери; сійӧ босьтіс ножич да вундіс чадрасӧ.
А кор видзӧдліс да дзик нин тӧдіс ассьыс Ашик-Керибсӧ, сійӧ горӧдіс да уськӧдчис сылы сьыліас, и кыкнаныс усины садьтӧгныс.
Вокыс Куршуд-беклӧн уськӧдчис на вылӧ кинжалӧн, кӧсйис кыкнаннысӧ сутшкыны, но Куршуд-бек кутіс сійӧс да шуис:
«Эн шумит и тӧд: мый гижӧма мортлӧн плешас чужигас, сыысь он удит».
Кор садьыс петіс, Магуль-Мегери гӧрдӧдіс яндысьӧмысла, тупкис чужӧмсӧ кинас да дзебсис чадра саяс.
«Ӧні аддзам нин мый, тэ Ашик-Кериб, — шуис жӧник.
— Но висьтав вай, кыдз жӧ тэ вермин татшӧм дженьыд кадӧн вуджны татшӧм ыджыд туй?»
«Мый ме веськыда висьтала, — шуис Ашик, — менам сабляӧй керыштіс из; пӧръяла кӧ ме, менам сьыліӧй мед лоас юрсиысь вӧсньыдджык.
Но лучше, вайӧдӧй меным синтӧм бабаӧс, коді сизим во нин оз аддзы ен югыдсӧ, и ме сета сылы син».
— Чойыс Ашик-Кериблӧн, коді сулалӧ вӧлі посводзас, ӧдзӧс дорас, кывліс тайӧ сёрнисӧ, котӧртіс мамысла.
«Мамӧ! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ збыльысь вок, збыльысь тэнад пи, Ашик-Кериб», — и босьтіс мамсӧ киӧдыс да вайӧдіс сійӧ пир вылӧ.
Сэки Ашик босьтіс питшӧгсьыс му комоксӧ, кизьӧртіс сійӧс ваӧн да мавтіс мамыслысь синъяссӧ, ачыс шуис:
«Тӧдӧй став йӧз, кутшӧм милӧстя да ыджыд Хадерилиаз», — и мамыс кутіс аддзыны.
Сы бӧрын некод эз лысьт сійӧс шуны пӧръясьысьӧн, быдӧн веритісны сійӧ висьталӧмлы,
и Куршуд-бек сетіс сылы кывшутӧг мича Магуль-Мегериӧс.
Сэки радысла Ашик-Кериб шуис сылы:
«Кывзы, Куршуд-бек, ме тэнӧ бурӧда!
Чойӧй менам абу омӧльджык тэнад важ невестаысь;
ме озыр, сылӧн лоӧ не этшаджык эзысь да зарни;
босьт сійӧс ас саяд — и лоӧй сэтшӧм жӧ шудаӧсь, кыдзи ме аслам дона Магуль-Мегерикӧд».
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Дедлӧн зарни @ висьт @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 3‒42.}
ДЕДЛӦН ЗАРНИ
I
Митрей дядь воис...
Медводз, дерт, казялісны сійӧс челядь, кодъяс вӧлі ывлаын шегйӧн ворсӧны.
Видзӧдӧны да аддзӧны, мый Ручьевӧй гӧрасянь кодкӧ лэччӧ туй кузяыс верзьӧмӧн, а сы бӧрын кодкӧ ещӧ локтӧ подӧн.
Тӧдӧмысь, челядьыд ставсӧ аддзасны, а сэсся ещӧ и кадыс вӧлі сэтшӧм, Петырвидз, кор дзик нин некодлы вӧлі Растёсӧ локны.
— Кодкӧ локтӧ!.. — юрӧбтісны сиктса веж улича кузя гӧлӧсъяс, — локтӧ, локтӧ, локтӧ...
Вӧлі ӧбедбӧрса кад, и быдӧн вӧлі шойччӧны кӧнкӧ ыркыдінын — сарайясын, кӧбрегъясын, посводзьясын.
Сӧмын ӧтнасӧн сё арӧса Андриан дед эз чувствуйт жарсӧ да вӧлі лӧсьӧдалӧ куран да вила аслас керка мудӧд вылын.
— Код нӧ локтас, вильышпозъяс? — броткис сійӧ. — Часлы, ме тіянӧс...
— Дедушка, сё ей-бог, кодкӧ локтӧ!
Видзӧдлы ачыд...
Сы кындзи, эз узь ещӧ йӧй нисьӧ прӧсуж Анна. Сійӧ видзӧдіс, видзӧдіс Ручьевӧй гӧра вылас да дзик веськодя шуис:
— Код тон локтас?
Дерт нин, Митрей дядь локтӧ...
— Да ӧд сійӧ нажӧтка вылын, йӧюк! — висьтавліс сылы дед. — Но, мыйла сійӧ татшӧм пӧраӧ локтас?..
Ӧні сэтӧні уджыс пуӧ.
Сэсся и локнысӧ Митрейлы Растёс сиктас дзик нинӧмла...
Челядь, быттьӧкӧ повзьӧм воробей стая, котӧрталісны быд керкаӧ да сувтӧдісны кок йылӧ став йӧзсӧ.
Регыд ывлаӧ уськӧдчисны и бабаяс, и мужикъяс, старикъяс, и старукаяс.
Ставныс видзӧдӧны да шензьӧны, коді нӧ тайӧ вермас локны Растёсӧ?
А челядь вевъялісны нин котӧртлыны паныд да мыйвынсьыныс локтісны бӧр.
— Митрей дядь локтӧ... верзьӧмӧн... пася...
сы бӧрвылын гӧтырыс локтӧ...
Быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, мый вӧсна Митрей дядь локтӧ ньӧжйӧ, — оз кӧсйы гӧтырсӧ кольны.
Йӧз пӧвстын кыліс полігтыр шӧпкӧдчӧм, и быдӧн юасян синъясӧн видзӧдісны Митрей дядь вок вылӧ, Спиридон вылӧ.
Сы ордӧ ӧд локтас гӧстьыс.
Спиридон, зумыш да абу варов мужик, сӧмын гыжйыштіс балябӧжсӧ да пырис керкаас.
Митрей вокыс сылы вӧлі ен ёрӧмторйӧн быд тӧлын, кор волывліс нажӧвитчанінысь Растёсӧ да оліс сы ордын; а таво и гожӧмын кыссьӧ.
— Спиридон ордӧ уджалысь локтӧ... — ызгисны мужикъяс: — страдуйтны отсалас.
Спиридон игналіс весиг воротасӧ да муніс град йӧрӧ, медым не аддзыны некытчӧ туйтӧм воксӧ.
Вокъяс важӧн нин вӧлі зычитӧны-пинясьӧны и некыдзи оз вермыны миритчыны.
Митрей дядь локтіс тэрмасьтӧг и, дзик нин сикт дорас воигӧн, горӧдіс кутшӧмкӧ сьыланкыв.
Сы вӧв бӧрся котӧртісны челядь да горзісны быдсяма гӧлӧсӧн:
— Митрей дядь, тэ нӧ мый гожӧмнас пасясьӧмыд?
— Йӧйяс ті... — пась пӧлаяссӧ павтыртліг тшапа вочавидзис Митрей дядь. — Видзӧдлӧй, кутшӧм пасьыс!
Енотӧвӧй...
ті ӧні гӧгӧрвоинныд?
— Пон ку пась...
А вӧвсӧ кытысь гусялін?
— Ак, ті...
Часлы, ме тіянӧс!
Кор воис Андриан дед дінӧ, Митрей дядь тэрмасьтӧг лэччис вӧв вывсьыс да шуис:
— Андриан дедлы почтение...
— Мый нӧ тэ йӧз серамтуйӧ ветлӧдлан, Митрей? — ропкис старик. — Гожӧмсӧ повзьӧдлыны локтін?
Локталісны мукӧд мужикъяс да сідзжӧ заводитісны серавны Митрейӧс.
— Митрей дядь, гӧтырыд тэнад пон пыдди тэ бӧрся ветлӧдлӧ?
Мукӧд мужик эськӧ гӧтырсӧ пуксьӧдіс вӧв вылӧ, а ачыс эськӧ подӧн муніс...
— Кысь нӧ ме пасьнас, вокъясӧй, муна подӧнсӧ.
Сэсся ещӧ ме кокын и резинӧвӧй калоши, — правдайтчис Митрей, дядь ассьыс енотӧвӧй пась пӧлаяссӧ павтыртіг.
— Со ӧд кутшӧм пасьыс...
Ветымын чӧлкӧвӧй мынтӧма, да калоши — куим чӧлкӧвӧй да джын.
Растёсса мужикъяс эз аддзывлыны ни енотӧвӧй пасьяссӧ, ни резинӧвӧй калошияссӧ да сӧмын довкйӧдлісны юръяснас.
Митрей нэмыс тешитчыліс, но ӧні и медбӧръя умсӧ воштӧма.
Найӧс медся ёна интересуйтіс вӧлыс.
Сійӧс гӧгӧр видзӧдісны-видлалісны, тувкйӧдлісны бокъясас кулакнаныс, пӧлялісны ныр розяс, пинь сертиыс арталісны арлыдсӧ; вӧлыс вӧлі быд боксянь бур.
Митрей дядь гӧтыр дорӧ чукӧртчисны бабаяс да видзӧдісны сійӧс гӧгӧрбок, — сідз жӧ, кыдзи мужикъяс вӧвсӧ, — и выль кумач чышъянсӧ, и выль ситеч ковтасӧ, и выль башмакъяссӧ.
Дарья туй чӧжыс локтӧма кӧмтӧг, а башмаксӧ вайӧма бедь вылын.
— Кӧн нӧ ті озырминныд Митрейыдкӧд? — юасисны бабаяс; найӧ мӧдісны нин вежавны Дарьялы.
— И вӧв, и пась, и башмак — быдтор.
Уна зарни сюрис?
— Быдторйыс вӧлі... — сідз-тадз вочавидзис Дарья.
— И зарни дінын эськӧ, да тшыгйӧн овлывлім.
Юасьӧй Митрейлысь...
Сійӧ ме дорысь ёнджыка тӧдӧ, а менам делӧ бабскӧй.
Гӧлӧс шыяс кылӧм бӧрын ӧшиньӧдыс видзӧдліс Спиридонлӧн гӧтырыс да сӧмын юрнас довкйӧдлыштіс.
— Примитӧй гӧстьясӧс... — ылысянь на горӧдіс Митрей дядь. — Кӧні нӧ Спиридон вокӧй?
Мый ті дзебсялінныд?
Но и йӧз жӧ олӧны!..
— Вокыд тэысь град бӧрӧздаӧ дзебсьӧма, — шмонитіс кодкӧ йӧз пӧвстын. — Пасьнад тэ сійӧс повзьӧдӧмыд...
Думыштас жӧ бара мыйкӧ Митрей дядь!
Петіс воротаӧд и Спиридон.
Сійӧ зумыша видзӧдліс дона гӧстьяс вылӧ да ещӧ на зумышджыка шуис:
— Мый нӧ ывлаас весь сулаланныд?
Пырӧй керкаас...
Энлы на, нӧрӧвитышт неуна... — кутшӧмкӧ дикӧвинка кодь штука седлӧсьыс разигмоз вочавидзис Митрей дядь.
— Тайӧ нӧ мый тэнад, Митрей дядь? — юасисны тӧдны окотитысьяс.
— А юасьӧм?..
А коді юалас — сылы нырас... — шмонитіс Митрей дядь. — Дарья, кут вӧвсӧ.
Нуӧд сійӧс ыркыдінӧ да домав сюръя бердӧ...
Мед шойччас.
Спиридон вокыс видзӧдіс Митрей вӧв вылӧ, сы пась вылӧ, калошиыс вылӧ да Митрей вылас сэтшӧм синъясӧн, быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі эз настоящӧй, а фальшивӧй.
И Дарьяыс, Митрейлӧн гӧтырыс, кажитчис фальшивӧйӧн...
Сійӧ скӧрысь пӧдлаліс найӧ пырӧм бӧрын воротасӧ да горӧдіс челядьлы, кодъяс вӧлі видзӧдӧны костъясӧдыс:
— Ті нӧ нин мыйысь радланныд?
Энӧ аддзылӧй, кыдзи морт воштылӧ вежӧрсӧ?..
Митрей дядь виччысьыштіс гӧтырыслысь вӧв домалӧмсӧ, а мыйӧн гӧтырыс локтіс, сетіс сылы пасьсӧ да калошисӧ.
— Пукты, Дарья, посводзӧ, кӧні ыркыдджык.
Сэсся Митрей дядь пырис керкаӧ, мыськис кисӧ пач дорын, кӧні вӧлі ӧшалӧ сёйысь вӧчӧм жугалӧм сюра мыссян доз, юрбитыштіс енув пельӧсса ӧбразъяс вылӧ да шуис вокыслы да моньыслы копрасигтыр:
— Оланныд-выланныд, муса вокӧй, Спиридон Кондратьевич, да дона моньӧй, Степанида Ляксевна...
— Но, видза олан... — нурбыльтіс Спиридон. — Кытысь нӧ тэ усин?
— Тасянь оз тыдав, вокӧй, а кӧні ме вӧлі — нинӧм эз коль сэтчӧ.
Вот ставнас тані...
Вокъяс туша-рожанас ёна мунісны мӧда-мӧд вылас: шӧркоддем тушааӧсь, паськыд пельпомъясаӧсь, кыкнанныс тошкаӧсь, руд синмаӧсь.
Ыджыдджык вокыслы, Спиридонлы, вӧлі ветымын ар, а Митрей вӧлі томджык ар куимӧн.
Но тайӧ ортсыса ӧткодьлун саяс вӧлі вывті ыджыд пытшкӧсса разница, и вокъяс кажитчисны дзик бокӧвӧй семьяысь петӧм йӧз кодьӧн, кыдзи и гӧтыръясыс налӧн.
Дарья вӧлі раминик баба, а Спиридонлӧн гӧтырыс асьсӧ вылӧ пуктӧ да скӧр.
Сійӧ вӧлі нуӧдӧ став гортса овмӧссӧ и велалӧма нин кыдзи медыджыд, распоряжайтчыны и мукӧдъясӧн.
— А тайӧ нӧ тэнад кутшӧм ноп? — юаліс Степанида, кор аддзис дикӧвинка кодь тубрассӧ, кодӧс вӧлі киас кутӧ Митрей дядь.
— Ставсӧ кӧ кутан тӧдны, регыд пӧрысьман.
Локтіс йӧй нисьӧ прӧсуж Аннушка, кодӧс вӧлі Спиридон видзӧ ас ордас жалитӧм ради. Аннушка сідзжӧ видзӧдіс, мый кыскас нопсьыс Митрей дядь.
— Ме тіянлы парӧвӧй машина вайи... — тряпкаяс пиысь выль тульскӧй самӧвар кыскигмоз шутитіс Митрей дядь.
— Тайӧ тіянлы пӧдарки миянсянь, дона моньӧй миян, Степанида Ляксевна...
Юыштӧй чай да миянӧс бурӧн казьтывлӧй.
Копрась, Дарья, да кор, медым примитасны пӧдаркисӧ.
— Но мый сӧмын, Митрей, тэ он выдумайт... — шуаліс Степанида нимкодьпырысь дона пӧдарки босьтіг.
— Ньӧтчыд и чайтӧ эг на юлывлӧй, а сӧмын кывлім, кыдзи мукӧдъяс юӧны.
— Тайӧ делӧ абу мудрёнӧй...
Ӧтчыд юан да сэні и став наукаыс.
— Вежӧрыд тэнад абу, Митрей, — ропкис Спиридон.
— Кыдзи чужин тэ вежӧртӧг, сідзи и кулан...
Тайӧ ӧд писарьяс да купечьяс самӧваръяссьыд юӧны, а мисӧ мыйла кутам бур йӧзсӧ смешитны.
— Вот тэ, вокӧ, век тадзи, — лӧгасьыштіс Митрей дядь.
— Тэныд некыдзи он вермы угодитны.
II
Самӧвар йылысь юӧр паськаліс сикт пасьта чардби моз ӧдйӧ. Спиридон керка дорӧ тайӧ юӧрыс бара на чукӧртіс уна йӧзӧс.
— Ставнас зарниысь сійӧ самӧварыс, — висьтавліс кутшӧмкӧ пӧчӧ. — Сё ей-бог, аслам синмӧн аддзылі...
Сідзи и ломзьӧ, югъялӧ!
Растёс сиктын тайӧ вӧлі дзик на первой самӧвар, и, дерт, сэсся став йӧзыс шензисны Митрей дядь вылӧ, коді кужӧма вайны татшӧм дикӧвинка кодь машинасӧ...
— Мый нин сӧмын и лоӧ... — вашкӧдчисны ас костаныс старукаяс. — Вывті ыджыд грек пӧ!
Спиридон кыліс тайӧ сёрнияссӧ, да сійӧ, ӧшиньӧ юрсӧ сюйӧмӧн, некымынысь скӧра шуис:
— Но мый нӧ ті сэтчӧ чукӧртчӧмныд?
— Спиридон дядь, петкӧдлы самӧвартӧ! — горзісны челядь.
— Мунӧй сэтысь...
Вот ен ёрӧмъясыд!
— Спиридон дядь, эн асьтӧ вылӧ пукты...
кӧть ӧшинь пырыд петкӧдлы самӧвартӧ.
Ог ӧд ньылыштӧй...
Скӧрмӧм мужик сьӧласис да лёкысь крапкывліс-пӧдлавліс ӧшиньсӧ.
И думыштас жӧ Митрей этатшӧм дивӧ...
А Митрей дядь, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, пуксис лабичӧ да командуйтіс:
— Ноко, любезнӧй гӧтырӧй менам, заведит тайӧ машинасӧ...
Чай кутам юны.
А тэ, Аннушка, котӧртлы Андриан дедла да кыскы сійӧс татчӧ.
Сідзи и висьтав: «Митрей дядь пӧ корис чай юны».
Колӧ пӧрысь мортӧс уважитыштны...
Правильнӧ ме шуа, муса вок Спиридон Кондратьич?
— Эн кӧвъясь тэ ме дінӧ...
Ӧні челядь тэ вӧсна туй вывті мунны меным оз сетны спокойнӧ:
«Петкӧдлы пӧ самӧвартӧ, Спиридон дядь!»
Тьфу, юр яндзим...
— Ок, деревня, деревня...
Мӧдысь кутанныд аттьӧавны...
Тэ нӧ, Аннушка, мый он мун дедсӧ корны?
— Энлы, вай видзӧдышта, — вочавидзис йӧй нисьӧ прӧсуж ныв, коді синсӧ вештывтӧг видзӧдіс самӧвар пуктігӧн Дарьялысь быд вӧрзьӧдчӧм... — Зэв нин тайӧ тешкодь...
Аннушка пыр вӧлі сералӧ, соснас вомсӧ тупкӧмӧн, а ӧні нин збыльысь вывті тешкодя артмис, кор самӧварысь кутіс петны сьӧд тшын.
Весиг Степанидалӧн серамыс петіс.
— Но, и деревня! — шензис Митрей дядь. — Тані самӧвар, а налы теш...
Дарья, а тэ сійӧс пӧльышт бурджыка, мед сійӧ тэрмасьыштас.
Бабаяс пондісны переменаӧн пӧлявны самӧварсӧ, и сійӧ регыд пузис.
Аннушка пыльсмуніс-серӧктіс да уськӧдчис керкаысь, быттьӧ садьтӧм.
— Ой, кувмӧн серам петӧ! — ывла вылын висьтавліс бабаяслы Аннушка. — Кыдзи сы пытшкын заводитас сьывны, прыськайтны.
Сё ей-бог!
Котӧртла Андриан дедӧс корны, мед сійӧ сералыштас.
Андриан дед дыр эз сӧгласитчы мунны Митрей дядь ордӧ, но сэсся и сылы окота лои видзӧдлыны.
Зэв нин тешкодя висьтавліс йӧй нисьӧ прӧсуж Аннушка.
Старик некор на эз аддзывлы, мый сэтшӧмыс самӧварыс.
— Дзужгӧ, шуан? — юаліс сійӧ туй кузя мунігас нин.
— Дзужгӧ, Андриан дед.
Вот быттьӧ дзодзӧг либӧ кань, найӧс кор скӧрмӧдан.
Сэтшӧм жӧ нин тешкодьтор думыштӧма Митрей дядь...
Весиг Степанида тьӧтка — и сійӧ сералӧ...
А Спиридон дядь видчӧ.
Челядь дэльӧдӧны сійӧс самӧварӧн: «петкӧдлы, шуӧны, самӧвартӧ»...
Дедушка, сэтшӧм тешкодь сійӧ!..
— Мый тешкодьыс, йӧюк?
— Да ставыс тешкодь...
Андриан дед век ветлывліс беддьӧн да ёна гӧрбыльтчӧмӧн.
Тошкыс сылӧн весиг эз вӧв дзор, а вӧлі виж, и кыліс дед эз зэв бура.
Но тайӧ эз мешайт сылы уджавны верстьӧ мужик моз: ньӧжйӧникӧн вӧчӧ старик, а видзӧдан, да и эштӧма сылӧн уджыд.
Растёсын сійӧ вӧлі медся пӧрысь, и быдӧн шуисны сійӧс дедӧн.
Сиктса ногӧн Митрей дядьлы Андриан дед вӧлі кыдзкӧ рӧдня кодь на, — Растёс сиктын, правда, став йӧзыс вӧліны рӧдняяс, кодкӧ кум, кодкӧ сват, кыдзи шулывлӧны сиктын.
Кор старик пырис керкаӧ, пуан самӧвар вӧлі пызан вылын нин.
Чайсӧ кисьталіс Митрей дядь ачыс, сэк жӧ ошйысьыштіс мича сера выль чайникӧн да кык чашкаӧн.
— Абу чаг мынтӧма, а деньга, — висьталіс сійӧ.
— Деньгатӧ коялан чагсьыс лёкджыка... — вомаліс сійӧс Спиридон, коді вӧлі торъялӧ аслас скуплуннас.
— Мед эськӧ та дорысь вайин деньгаӧн, бурджык эськӧ вӧлі.
Вот и Андриан дед сідз жӧ шуас...
— А, дедушка, лок, лок, милости просим, — корис пызан дорӧ Митрей, — но пуксьы, пӧрысь морт, енув пельӧсас, — тэныд и медводдза чашкаыс...
— Ок, Митрей, Митрей... — юрнас довкйӧдліг сераліс старик.
— Кыдзкӧ кӧ эськӧ тайӧс паньӧн панявны, а то он и куж...
— Велӧдам, дед.
Зэв весиг пӧльзительнӧ тіянлы, пӧрысь йӧзлы, юыштны чайтор...
Эй, Аннушка, ноко волы ме дінӧ, мыйкӧ ме тэныд висьтала.
Митрей дядь нуӧдыштіс Аннушкаӧс бокӧ, мыйкӧ сылы вашнитіс пеляс, сюйыштіс киас деньга да гораа содтіс:
— Да ӧдйӧджык, акань...
Ӧти кокыд мед вӧлі сэні, а мӧдыс тані.
Чашкаясӧ вӧлі кисьталӧма нин чай.
Ӧти чашка пуктӧма Андриан дед водзӧ, кыдзи почётнӧй гӧсть водзӧ, а мӧдӧс Спиридон водзӧ.
— Но, вокӧ, тайӧ ме ог нин ю, нинӧм вылӧ ог... — пыксис Спиридон.
— Ю ачыд, кажитчӧ кӧ тэныд.
— Вот эськӧ татчӧ кӧ пу пань... — корис старик, чашка дорсьыс эз лысьт юыштнысӧ да. — Сідз эськӧ, дерт жӧ, лӧсьыдджык вӧлі, Митрей.
Митрей дядьлы ковмис аслыс петкӧдлыны, кыдзи юлывлӧны чай, и сӧмын сы бӧрын пӧрысь Андриан заводитіс юны чай.
— Нинӧм, шоныдіник... лӧсьыд... — ошкис сійӧ. — Тӧлын кӧ тайӧ, эськӧ самӧй лӧсялана лоӧ.
— Тэ сылысь дуксӧ тӧдмав, — велӧдіс старикӧс Митрей дядь.
— И дук эм... збыль...
веж турун дук кылӧ...
Чай юӧм кузя тайӧ первой опытыс дзугыльмӧдіс Митрей дядьӧс:
Спиридон эз кӧсйы юны, а Андриан дед оз вӧлі куж.
Жальыс петіс Дарьялӧн да сійӧ кутіс велӧдны старикӧс:
— Тэ, дед, сакарсӧ гырысьджыка курччав...
Сэки и кӧрсӧ вӧлисти тӧдмалан.
— Ме бара сакартӧ радейта...
Со мый ыджда тор...
А ме, Дарья, тайӧс лучше нуа Аринка внучкалы...
Эм менам сэтшӧм внучка, но вот ме, сідзкӧ, сылы и сета.
Митрей дядьӧс выручитіс йӧй нисьӧ прӧсуж ныв Аннушка, коді вайис вина бутылка.
Кабакыс Растёсын эз вӧв, а винасӧ колігкежлӧ вӧлі видзӧ да вузавлӧ Аким нима озыр мужик.
— Но вот тайӧ настоящӧй сёрни лоӧ, — ошкыштіс Андриан дед.
— Мый сэсся, ме радейта стӧкан винатӧ юыштны...
Виртӧ разӧдӧ да быд сӧнті мунас.
Сӧмын вот ме во кымын нин эг юлы...
Кӧрсӧ вунӧді.
— Нинӧм, бӧр тӧдмалан, дедушка...
А сэк кості медым бабаяс велӧдчасны чай юны.
Но, Дарья, действуйт.
Мужикъяс юисны морт ӧти стӧканӧн вина, сэсся мӧдӧн и варовмисны.
Медсясӧ сёрнитіс ӧтнас Митрей дядь.
— Кытысь тайӧ тэныд озырлуныс уси? — юасис Андриан дед. — И вӧв, и пась, и самӧвар, и паськӧм?..
— Кыв сэтшӧмӧс тӧда, дед, — ошйысис Митрей дядь.
— Шуа, и ставыс дась...
Киӧн кӧ шылькнитышта и.
— А он ошйысь, Митрей?
— Ме?..
Митрей дядь кыскис сапӧг гӧлень костсьыс бумажник, паськӧдіс сійӧс да петкӧдліс ветымын чӧлкӧвӧй.
— Тайӧ сӧмын на дзоридзыс, дедӧ, а вотӧсыс водзын на.
Вот кутшӧм зарни ме аддзи промыселъясысь...
Эй, Аннушка, котӧртлы ещӧ.
Кӧсъя Андриан дедӧс гӧститӧдыштны...
Энӧ лёкӧн казьтылӧй Митрей дядьӧс.
Андриан дед неуна гажмыштіс, нюмъяліс да сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас, кор кывзіс Митрей дядьлысь ошйысьӧмсӧ.
Мыйсӧ сӧмын тайӧ мужикыс оз висьтав?
Керкаӧ вочасӧн чукӧрмисны унапӧлӧс йӧз, медсясӧ бабаяс да челядь; мужикъяс яндысисны кортӧгыд локны.
Дзик пызан дорас сюйсьӧма Андрианлӧн ичӧтик внукыс, Кузька нима еджыд юрсиа детинка; сійӧ видзӧдіс Митрей дядьлы веськыда вом вылас.
Детинка локтіс сы вӧсна, мый корисны дедсӧ, а мукӧд челядь эз лысьтны.
— А мый, дедӧ, думайтан тэ ме йылысь? — ӧтарӧ юасис Митрей дядь, коді вӧлі сідзжӧ нин коддзӧма.
— Кутшӧм ме мортыс?
Ноко, висьтав, пӧрысь морт...
— Тӧдса делӧ: тыртӧм шептыд юрсӧ вылын кутӧ, — вундыштіс Андриан дед. — Тэ нин эн лӧгась, Митрей...
Ми веськыда.
Митрей дядь зэв ёна лӧгасис да весиг гӧрдӧдіс.
Сійӧ кӧсйис шензьӧдны Растёс сиктсӧ ставнас, а дедушка сійӧс жӧ и срамитіс...
Кор Аннушка вайис мӧд бутылка вина, Митрей дядь ӧтпырйӧ юис дзонь чашка да шуис:
— Дед, ме тыртӧм шеп?
А ме вот мый вӧча... да, вӧча.
Тэ вот сералан Митрей дядьӧс, а Митрей дядь босьтас ставнытӧ и зӧлӧтитас.
Мый тэ шуан татчӧ?
Вот Аннушкаӧс босьта сьӧрысь промыселъяс вылӧ да и зӧлӧтита...
Да и тэнсьыд Кузька внуктӧ босьта...
Сэні быдӧнлы сюрас удж!..
Пӧжалуйста... да.
Андриан дед сідзжӧ скӧрмис: и винасӧ нин важӧн эз юлы, и пӧрысь лои, да и Митрей дядь вывті нин ошйысьны кутіс.
— Зӧлӧтита, зӧлӧтита... — эльтіс сійӧ Митрей дядьӧс. — А ачыд нинӧмтор, веськыда кӧ шуны, он гӧгӧрво.
— Кыдзи нӧ сійӧ ог гӧгӧрво?
— А сідзи...
Ошйысян йӧз зарниӧн, а миян асланым зарниыс мыйта колӧ.
— Но-но-о?
— А сідз...
Тэ вот зарниыдла йӧз муясӧ ветлывлан, а зарниыд Андрианлӧн дзик гортас.
Митрей дядь зэв ёна кутіс серавны, а Андриан важсьыс на ёнджыка скӧрмис и весиг бедьнас зутшнитіс.
— Кузька, котӧртлы гортӧ...
Сэні ен джаджйын, пельӧсас, куйлӧ рузумтор, кӧрталӧма гӧрӧдӧн...
Гӧгӧрвоин, внукӧй?
Тэ сійӧс татчӧ и вай.
Петкӧдлам Митрей дядьлы, кутшӧмджык Андриан дед вылын серавны...
III
Гортас мунігӧн Кузька вевъяліс висьтавны, кыдзи ошйысьӧ Митрей дядь и кыдзи Андриан дедыс кӧсйӧ сійӧс янӧдны.
Мужикъяс сӧмын шензисны, кытысь эськӧ вермис лоны дедлӧн зарниыс.
Растёсын некод эз аддзывлы да оз и тӧд, кутшӧм овлӧ зарниыс.
Правда, кодкӧ казьтыштіс, мый Андриан дед коркӧ том дырйиыс уджавлӧма зарни перъянінын, — гашкӧ, важ уджалӧм дырсясӧ старикыд и колис казьтылантор пыдди.
Сэк кості, кор Кузька котӧртліс дедыслӧн зарнила, век на юисны вина, а Митрей дядь гораа горзіс:
— Но, Кузька, петкӧдлы дедыдлысь зарнисӧ...
Андриан дед видзчысьӧмӧн разис рузумторсӧ да петкӧдліс Митрей дядьлы некымын дзирдалысь зарни чир.
— А вот видзӧдлы, Митрей дядь...
Митрей дядь босьтіс рузумсӧ, дыр видзӧдіс зарни чиръяс вылӧ, видліс ӧтикӧс весиг пинь улас и сӧмын юрнас довкйӧдлыштіс.
— Но мый ӧні шуан, хвастун? — шуаліс коддзӧм старик.
— Мый сэсся шуан: настоящӧй зарни.
Сійӧс тырмымӧн аддзылӧма.
— Вот сійӧ и эм...
— Дед, зарниыд, сійӧ збыльысь зарни, сӧмын кытысь?
— Татчӧс, муса морт, асланым рӧднӧй...
— Но тайӧс тэ эн висьтав...
Пельӧн эг кывлы мыйкӧ татчӧс зарни йылысь, — вензис Митрей дядь. — Мӧдног оз и вермы лоны, мый тэ сійӧс вайин важся кадъяснад на промыселъясысь...
Веськыда тэныд шуа.
— А вот татчӧс!
— Сы вылӧ абу гижӧма, кытысь сійӧ лоӧма...
— А вот абу и гижӧма, да татчӧс.
Тырвыйӧ верма докажитны...
— А ноко, докажит...
Зэв сійӧ лоӧ интереснӧ.
— И докажита...
Аннушка, волы ноко татчӧ, пызан дорас.
Но да, эн пыксьы, дона ныв...
Йӧюк пыльснитіс-серӧктіс, чужӧмсӧ тупкис дӧрӧм соснас да матыстчис.
— Но, ӧні висьтав ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі делӧыс! — приказывайтіс скӧрмӧм старик. — Став историясӧ веськыда висьтав...
— Мый висьтавнысӧ? — чуймис Аннушка. — Значит, дзодзӧгъяс вӧліны.
А арнас Спиридон дядь пӧрысь ай дзодзӧгыслысь и керыштіс юрсӧ, кор кынмавны заводитіс.
А Степанида тьӧтка шуӧ: «Кушты дзодзӧгсӧ да пытшкӧссӧ перйы».
Но, ме и вӧчи ставсӧ, кыдзи тшӧктіс тьӧтка.
Вот и ставыс...
Сэсся нинӧм ог тӧд.
— А зарниыс кытысь? — ӧтарӧ юасис Митрей дядь.
— Некутшӧм зарни ме ог тӧд...
— Да вот этайӧ чиръясыс?
— Тайӧяс?..
А значит, кор ме кырышті дзодзӧгсӧ, заводиті пытшкӧссӧ перйыны, а зобъяс сылӧн югъялӧны тайӧ зарни чиръясыс.
Ме найӧс чукӧрті да петкӧдлі Андриан дедлы...
Но, а сійӧ меным шуис чорыда, некодлы пӧ та йылысь эн висьтав...
abu
— Но, мый, Митрей, ӧні кылін, кытысь миян зарнисӧ перйӧны? — сераліс Андриан. — Ок, тэ, хвастун...
Ме тайӧс и пачын сотлі, — настоящӧй зарни.
— Сідз, Андриан дед... сідз... — шуаліс вомгорулас Митрей дядь да мыйкӧ ас кежас мӧвпаліс. — Парскин тэ менӧ аслад зарниӧн.
Но, мед жӧ инӧ тэ ногӧн лоӧ...
Гӧгӧр ме лои мыжа тэ водзын.
— Но вот, важӧн эськӧ тадзи колі...
Дед гартыштіс ассьыс зарнисӧ рузумторйӧн, кӧрталіс сійӧс гӧрӧдӧн да тшӧктіс Кузькалы нуны сійӧс гортас.
А ачыс пукалӧ да сералӧ, — нимкодь, мый янӧдіс Митрей дядьӧс.
Вывті ёна гажмӧм дед помаліс сійӧн, мый сэні жӧ пызан саяс и унмовсис, кыдзи унмовсьлӧны дурӧмысь мудзӧм челядь.
Митрей дядь век пыркнитлывліс юрнас, гыжйыштлывліс балябӧжсӧ да нюмъяліс.
— Вот тадз, дедушка...
Уважитін! — шуаліс сійӧ вомгорулас. — И мый дыра ӧд гусьӧн видзӧма...
Мудер старик, веськыда кӧ шуны!
— Дзик пустӧй делӧ... — ропкис Спиридон, коді бара скӧрмис и Митрей дядь вылӧ и Андриан дед вылӧ. — Мыйсӧ оз кокавны дурмӧмйывсьыд дзодзӧгъясыд?
Тӧдса нин тайӧ, йӧй пӧтка...
— Йӧй?
Йӧй, а тэа-меаӧс велӧдыштас.
Тэ, Спиридон, вай ысты керкасьыд бабаяссӧ.
Кӧсъя ме тэныд ӧти кыв шуны...
Кор бабаяс мунісны, Митрей дядь шуис муртса кывмӧн:
— Дона вок, Спиридон Кондратьич, тайӧ ӧд зэв ыджыд озырлун...
— Дзодзӧгъяс?
— Не дзодзӧгъяс, а зарниыс, кодӧс йӧй Аннушкаыд аддзӧма дзодзӧг зобсьыс.
Кӧні плавайтліс тэнад дзодзӧгыд?
— Юын плавайтліс...
Ты эм, да и тыас плавайтліс.
— Вот сійӧ юас плавайтліс да и ньылаліс зарнитӧ, — сідзкӧ, ми и кутам сійӧ самӧй зарни местасӧ корсьны...
— Шуас жӧ мортыд! — серӧктіс Спиридон. — Тэ кӧ эськӧ вӧлін дзодзӧг, сэк, гашкӧ, эськӧ тэныд и сюрис...
Юыд ӧд ыджыд.
— Нинӧм, корсям...
Бурджыкӧс на аддзам.
Сӧмын тэ некодлы эн висьтав.
Гӧгӧрвоин?
— Дугды тэ йӧйтӧдлыныд, Митрей...
Нинӧм абусӧ висьталан.
— А тэ всё-таки чӧв ов.
Ставыс тайӧ делӧыд шуда мортлы, а менам киӧй зарни вылӧ шуда.
Корсям дыр нюжмасьтӧг...
Аттӧ, Андриан дед, сетіс старикыд задача!
Мӧд лун асывводзӧ, кор садьмис Андриан дед, сылӧн зэв ёна вӧлі висьӧ юрыс. Дед дыр думайтіс, мый сэтшӧмыс тӧрыт вӧлі.
Ньӧжйӧникӧн сылы дум вылас уси ставыс, и дед сӧмын ойӧстіс.
— Вот кыдзи кыйыштіс менӧ тайӧ Митрейыд!.. — чеччигмозыс броткис старик.
— Сэтшӧма кыйыштіс, мый и шуны он вермы...
Аттӧ, грек кутшӧм лои!
abu
abu
Вот напастьыд...
Андриан дед стариковскӧй привычка серти вӧлі чеччӧ муртса на югдыштігӧн, торйӧн нин гожӧмын.
Сы йылысь вӧлі шуӧны, старик пӧ ньӧти оз узьлы.
И ӧні вӧлі зэв на водз.
Воздухас чувствуйтчис на асъя ыркыдыс, коді заставляйтіс дрӧгнитлывлыны.
Уральскӧй гӧрадорса войяс кӧдзыдӧсь весиг и медся жар пӧраас.
Андриан дед ружӧктіс, мыссис кӧдзыд ваӧн да ещӧ на ӧтчыд шуис:
— Аттӧ, кыйис менӧ тайӧ Митрей.
Растёс сикт сулаліс Уральскӧй гӧраяслӧн медся пыді пельӧсын.
Тані эз вӧв весиг вӧла туй, кыті позис мунны телегаӧн, а верзьӧмӧн Растёсӧ позьӧ вӧлі мунны медся кос гожся пӧраӧ.
Мукӧд мирыскӧд Растёс кутіс йитӧд гожӧмын сӧмын Порожнӧй ю кузя.
Но та вӧсна некод эз шогсьы: некытчӧ да и нинӧмла вӧлі мунны гожӧмын Растёсысь.
Вот тӧв воас — и быдлаӧ туйыс восьса, нёльнанладорас.
Тӧлын пӧрӧдісны вӧр и кылӧдлывлісны сійӧс тулыснас Порожнӧй ю кузя, а сідзжӧ — пес и шом.
Растёсын вӧлі нелямын керка сайӧ, и удж тырмис быдӧнлы.
А гожӧмнас ытшкывлісны турун, идралісны, — этша ӧмӧй сюрӧ сиктса уджыд аслад овмӧсын!..
Растёсса йӧз олісны эз гӧля ни эз озыра, а бурджыкыс налы нинӧм эз ков, гашкӧ, сы понда, мый бурджыксӧ найӧ нинӧм эз и аддзывлыны.
Ылысянь сиктыс кажитчис пӧшти мичаӧн, сы вӧсна мый пу керкаяссӧ пукталӧмаӧсь дзик кӧдж йылас, кодӧс Порожнӧй ю артмӧдӧма Ручьевӧй да Отряхина гӧраяс костын.
Кыкнан гӧраыс вӧлі вевттьыссьӧмаӧсь помтӧм лыска вӧрӧн да вӧліны кык зэв гырысь кузь гӧна шапка кодьӧсь.
Ю катыдас и кывтыдас тыдалісны Новӧй гӧраяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь Растёссӧ быд боксянь сьӧкыд лӧз валъясӧн.
Видзьяс вылӧ да муяс вылӧ местаыс вӧлі зэв этша, — медсясӧ сэні, кӧні вӧлӧмаӧсь сотӧминъяс, мӧдногӧн кӧ кытысь керавлісны вӧрсӧ.
Сиктсӧ нимтӧмаӧсь тадзи сы вӧсна, мый сійӧ пуксьӧма Растёсын гӧраяс костын, — быттьӧ кодкӧ черӧн сӧтыштӧма Ручьевӧй да Отряхина костӧд.
Растёсса бабаяс некӧн эз вӧвлыны, асланыс сиктаныс кындзи, а мужикъяс, кодъяс Порожнӧй ю кузя кылӧдлісны вӧр, шулывлісны, мый налӧн кодь бур места некӧн абу.
Юсӧ сідзи нимтӧмаӧсь порогъяс вӧсна, кодъяс надзмӧдыштісны сылысь визувтӧмсӧ верст вит кымын сайын сиктсяньыс вылынджык, кытчӧ вӧлі усьӧ Ручьевӧйсянь визув горнӧй ю — Смородинка.
Андриан дед петіс ывлаӧ, сулалыштіс ворота дорас, видзӧдліс гӧгӧр да сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас.
Радейтіс старик ассьыс чужанінсӧ и ӧні лыддис асьсӧ мыжаӧн.
Тойыштіс жӧ сійӧс тӧрыт кодкӧ ошйысьны аслас зарниӧн...
Сэсся старик петіс град йӧрӧ и, кисӧ син вевдорас пуктӧмӧн, видзӧдліс Порожнӧй вылӧ, код весьтын век на гӧвкъяліс асъя ру.
— Эк, мича юыс!..
а кор тулыснас босьтчас, сэки вывті нимкодь видзӧдны.
— Часлы, колӧ дӧмӧд видзӧдлыны, — думыштіс Андриан, сылы окота лои коксӧ веськӧдлыштны да. — Тшыкӧдіс менӧ тӧрыт Митрей аслас винаӧн... медым мор лыяс хвастунӧс.
Старик мӧдӧдчис ю катыдланьӧ берег пӧлӧныс мунысь трӧпаӧд.
Сійӧ сӧмын на некымынысь воськовтіс, кыдзи пыр жӧ казяліс выль коктуй — мунӧма подковӧн дорӧм каблука мужскӧй сапӧга морт.
Татшӧм сапӧгыс Растёсын некодлӧн эз вӧв, и Андриан дед пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Аттӧ, некытчӧ шогмытӧм морт!..
Вот мый сійӧ думыштӧма!
Но, энлы...
Да ме сійӧс аслам киӧн джагӧда.
Старик ӧдйӧджык мӧдӧдчис.
Вот и Смородинка ю вом тыдовтчис, — сійӧ артмӧдӧма куръя кодьӧс, кӧні быдмис веж эжӧр.
Радейтана места вӧлі уткаяслы да дзодзӧгъяслы, кодъяс волывлӧны лӧнинас пӧткӧдчыны.
Эжӧраинысь эз бырлывлы посни чери.
Андриан дед ещӧ ылысянь на казяліс Смородинка берег дорын пукалысь мужикӧс.
— Сідзи и эм, Митрей...
Дзик сійӧ!
Аттӧ, некытчӧ туйтӧм...
И мый сійӧ думыштӧма!
И збыльысь, тайӧ вӧлі Митрей дядь.
Сійӧ вӧлі лажыньтчӧма пу вор дорӧ да гудраліс воръяс васьыс лэптӧм лыасӧ ваыскӧд.
Гудралыштас да кисьтас гудыр васӧ, а сэсся шыбитас гырысь изъяссӧ да бара кисьтас ва.
Андриан дед ылысянь на гӧгӧрвоис, мый Митрей дядь корсьӧ зарни, вӧчӧ проба, кыдзи Андриан дед и ачыс вӧчлывліс промыселъяс вылын.
Зарни сьӧкыдджык лыа дорысь да пуксьӧ пыдӧсас.
Кор пожъялӧм лыасӧ шыбитан, кольӧ кымынкӧ зарни чир, эм кӧ сійӧ.
Сюрӧ кӧ зарниыс некымын чир, сідзкӧ пробаыс лоӧма бур.
Митрей дядь вӧлі сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс уджалӧ, мый сійӧ весиг эз и казявлы, кыдзи сы дінӧ воис Андриан дед: старик вӧлі кӧмтӧм и матыстчис видзчысигтыр.
— Тэ нӧ тайӧ мый, разбойник, вӧчан? — горӧдіс сійӧ, йӧткыштіс Митрей дядьӧс да пӧрӧдіс ворсӧ. — Эм-ӧ тэнад сӧвестьыд?
IV
Митрей дядьлӧн эз узьсьы дзонь вой.
Пырис сылы юрас дедлӧн зарни, быттьӧ крепыда тувъялісны клин.
Бергаліс, бергаліс сійӧ ӧти боксянь мӧд бок вылӧ да сэсся чеччис, мыйӧн муртса кутіс югдыны.
Сійӧ корсис посводзсьыс пу вор, кӧні Степанида моньыс пеславліс бельё, босьтіс сьӧрсьыс кӧрт кӧш да мӧдӧдчис веськыда Смородинка ю дорӧ, кӧні пӧткӧдчывліс ваын плавайтысь пӧтка.
Гашкӧ, тані пӧткӧдчывліс и сійӧ дзодзӧгыс, кодӧс куштіс Аннушка.
Сэсся некӧн эз вермы.
Ю кузяыс став местаясыс тӧдсаӧсь, и Митрей дядь ещӧ ичӧт дырйиыс на ветлывліс чери гусявлыны Андриан дед гымгаясысь.
Сійӧ и сэки вӧлі сэтшӧм жӧ пӧрысь и сэки тадзи жӧ чери кыйис порог горувъясысь, кӧні сулавлывліс чери, коді кайӧ вӧлі ю кузяыс дзик порогъясӧдзыс.
Местаяс вӧліны тӧдсаӧсь челядь дырсяньыс на, и Митрей дядь видзӧдіс ӧні на вылӧ выльног, промыслӧвӧй мортлӧн велалӧм синмӧн.
Зарни век сюрлывлӧ пӧкатаинъясысь, кытчӧ сійӧс вайӧ ваыс.
И тані, кӧнкӧ, сідзи жӧ сійӧс вайис Смородинкаӧ Ручьевӧй гӧрасянь.
Митрей дядь нарошнӧ кайис мыльк йылӧ да внимательнӧя гӧгӧр видзӧдіс Смородинкалысь визувтӧмсӧ.
Зарнилы самӧй лӧсялана места.
Митрей дядь думыштіс мукӧд зарни промыселъяс йылысь и решитіс, мый Смородинка ньӧти абу лёкджык.
Сійӧ думнас аддзис нин мыськӧм лыасӧ быдса гӧраясӧн, пустӧй порода чукӧръяс, временнӧй плотинаяс, код улын сулалӧны вашгердъяс (зарни пожъялӧм вылӧ киӧн бергӧдлан машинаяс), сёйӧн ляксьӧм рабочӧйяслысь чукӧръяс, балаганъяс дорын гажа бияс да став мукӧдторсӧ, мый овлывлӧ сӧмын приискъяс вылын.
Ак, эськӧ дедлӧн кӧ зарниыд збыльмас, — мый эськӧ тані лоӧ, вот дзик этайӧ Смородинка вылас!
Ставыс эськӧ гыны кутіс...
Мукӧд местаясын эм зарниыд, Урал пасьтаын быдлаын, торъя нин Сибирладор местаясын, — мыйла нӧ не лоны сылы сідзжӧ и Растёсын?
Кор Митрей дядь заводитіс вӧчны проба, сылӧн ставыс вуні.
Сыын тӧдчис настоящӧй промыслӧвӧй морт.
Проба кутіс воны помасянвыйӧдз нин, и сылы заводитіс кажитчыны, мый вор пыдӧсын «югъялыштӧ» ӧтик зарни чир, кор немвиччысьтӧг Андриан дед дзикӧдз путкыльтіс ворсӧ.
— Да мый нӧ тэ, дед?
Эн-ӧ йӧймы?
— Метӧ абу йӧй, а вот тэ, Митрей, йӧймӧмыд...
Мый тэ думыштін?
Ноко, висьтав!
— Тӧдан ӧд мый...
А веськыда кӧ шуны, тэныд нӧ кутшӧм делӧ?
Вӧча, мый меным колӧ, и некодлысь ог юась.
Дед сулаліс и дыр видзӧдіс Митрей дядь вылӧ веськыда, а сэсся ньӧжйӧник шуис:
— Митрей, эм тэнад сӧвестьыд?..
— Весиг мыйта колӧ...
— Митрей, неладнӧ тэ думыштӧмыд.
Эновт...
Тэ ӧд сиктсӧ ставнас пӧгибӧ вайӧдан.
Олім ми ӧнӧдз бура, а мый лоӧ сэк, кор зарниыд друг сюрас?..
Страшнӧ весиг шунысӧ, Митрей.
— Быдӧнлы нянь лоӧ, вот и ставыс.
— Аддзывлім ми, кыдзи шедліс няньыд зарни перйӧм помысь...
Тэ думайтан, ме нинӧм эг и думыштлы, кор Аннушка петкӧдліс меным тайӧ зарнисӧ?
Ставсӧ гӧгӧр думайті да сідз некодлы эг и висьтав.
Ставнымлы миянлы сыысь лоӧ беда, — вот ме и чӧв олі.
А вот тӧрыт быттьӧ менсьым кодкӧ кывйӧс разис...
Сэтчӧ жӧ грекыд вылӧ и тэ воин.
Митрей, мун тэ бӧр аслад промыселъяс вылӧ да вунӧд миян зарни йылысь.
Ме тэныд туй вылад пукта медбӧръя дас чӧлкӧвӧйӧс, кодӧс лӧсьӧдлі кулӧм бӧрын казьтылӧм вылӧ...
Менам грек, но, меным и кывкутны.
Кылан, Митрей?
Митрей дядь сӧмын шпыньмуніс.
— Вот мый, дед, пуксьы жӧ орччӧн да сёрнитыштам тӧлкӧн...
Мыйысь миянлы пинясьнысӧ?
Енмыс кӧ шуд ыстӧ, то кыдз самӧй тайӧ делӧсӧ гӧгӧрвоны?
Ӧні ме шатайтчи промыселъяс вылын верст кыксё сайын кымын, а тані друг зарниыд гортын, дзик пӧшти аслад зептын...
Но, сідзкӧ, бурторсянь бурӧс оз корсьлывлыны...
— Ак, Митрей, Митрей!...
Кывзы тэ пӧрысь мортлысь, мун.
Бурӧн тэныд шуа.
— А ме кӧ, шуам, ог кывзы?
Дугды грекӧ вӧйтчыны, дед...
Растёсыд ставнас менӧ жӧ кутас благодаритны дед зарниысь...
Дед дзеблаліс, а Митрей дядь корсис.
Сідз вот...
Кутшӧм нимкодь лоӧ ставныслы.
Сідз пӧрысь дед и муніс нинӧм кежысь, а Митрей дядь бара кутчысис уджӧ.
Но сылы лои уджавны весьшӧрӧ дзонь лун.
Став пробаыс вӧлі неудачнӧй.
Рытладорнас Митрей дядь ачыс кутіс сомневайтчыны, артмас-ӧ мыйкӧ.
А ставыс кӧ тайӧ дзодзӧг йылысь мойд, и Андриан дед сӧмын сералӧ Митрей вылын?
Аннушкаыд висьталас кӧть мый, а старик мудер.
Но, мӧдарсянь кӧ, мыйла сылы колӧ вӧлі тшӧктыны сійӧс, Митрей дядьӧс, мунны Растёсысь?
Ассьыс медбӧръя деньгасӧ кӧсйис сетны, сӧмын мед муні...
Митрей дядь юрын думъяс сідзи и гантайтчисны, быттьӧ лёк шӧрт.
То сійӧ сомневайтчис, то веритіс важсьыс ёнджыка.
Вӧвлывлі сідз, мый Митрей дядь весиг войяснас чеччывліс, — сылы век кыліс дзодзӧглӧн гогзӧм.
Ырскӧбтас-чеччыштас и котӧртас видзӧдлыны, кӧні дзодзӧгъяс пӧткӧдчӧны.
Сиктын тӧдмалісны, мый сійӧ корсьӧ зарни да быд удобнӧй случайын лэптылісны серам вылӧ.
— Эй, Митрей дядь, дедлысь зарнисӧ воштін!...
Дзодзӧгъяс кокалӧмаӧсь дедлысь зарнитӧ!
Митрей дядьӧс Растёсын вообще эз пуктывны настоящӧй мужик туйӧ.
Сійӧ том дырсяньыс на пышйис настоящӧй мужицкӧй уджысь да корсис кынӧмпӧт кокньыд удж помысь.
Да и гортас сылӧн эз пукавсьы: либӧ тулыснас, кор Порожнӧй ю кузя кылӧдӧны вӧр, пур вылын кывтас увлань да код тӧдас кӧні шатайтчас гожӧмбыд, либӧ мунас кытчӧкӧ промыселъяс вылӧ.
Но вонас ӧтчыд сійӧ непременнӧ волӧ аслас Растёсӧ.
Лолывлі и сідзи, мый Митрей дядь волывліс и кӧмтӧг, ӧти дӧрӧм кежысь.
Шойччыштас, сёйыштас-юыштас Спиридон вокыс ордын, а сэсся и бӧр мунас.
Ӧні сылы шуд уси зарни приискъяс вылын, и сійӧ эновтіс уджсӧ, медым петкӧдлыны Растёсын ассьыс вӧвсӧ, пасьсӧ да самӧварсӧ.
Дзонь кыксё верст кыссис, медым ошйысьыштны гортас аслас озырлунӧн.
Митрей дядь кӧсйис гӧститыштны сӧмын некымын лун, сэні дедлӧн зарниыс быттьӧ кӧрттувйӧн тувъяліс.
Став овмӧснас гортас веськӧдліс Спиридон вокыс, чорыд да стрӧг мужик.
Сійӧ некымынысь предлагайтіс Митрейлы юксьыны, но Митрей и кывзыны нинӧм эз кӧсйы.
— Мыйла миянлы юксьыны, любезнӧй вокӧй?
Олӧй-вылӧй, и сытӧг ставыс тіян...
Челядь менам да Дарьялӧн абу, но, сідзкӧ, нинӧм и юкны.
А менам всё-таки эм батьмам керкаӧ пыранін...
Уна неприятность вайлывліс Спиридонлы вокыс, а ӧні торъя нин.
Челядь быд воськолын сылы долисны самӧвар йылысь, гырысьяс сералісны зарни корсьӧмысь.
— Тэ, Спиридон, эн нин соссьы...
Кӧнкӧ, Митрейкӧд тшӧтш ю кузя гӧняйтӧдланныд дзодзӧгъясӧс?
— Спиридон дядь, петкӧдлы самӧвартӧ! — горзісны челядь.
Помасис сійӧн, мый Спиридон заводитіс быдӧнысь дзебсясьны.
Терпениесьыс петӧм бӧрын сійӧ уськӧдчывліс вокыс вылӧ да заводитліс сійӧс вӧтлыны:
— Убирайтчы и аслад самӧварӧн, и пасьнад...
Олӧм эз ло.
— Любезнӧй вокӧй, терпитышт неуна, — вӧйпӧдіс сійӧс Митрей дядь. — Этша ӧмӧй больгасны йӧйталӧмысла...
Прӧста завидь, вот и больгӧны.
Мӧдарӧ кӧ, Спиридонӧс кутіс йирны горшлун.
А друг кӧ Митрей аддзас зарнисӧ?
Вот ӧд кыськӧ аддзӧма жӧ сійӧс промыселъяс вылысь.
Татшӧм некытчӧ туйтӧм йӧзлы шуд.
Эз вунӧд Спиридон, мый Митрейлӧн вӧлі на деньга ветымын шайт, мый сиктсаяс арталӧм серти лоӧ ёна нин уна деньгаӧн.
Та мында деньга вылад позьӧ дзонь во весь овны.
Сідз и тадз думайтіс Спиридон да шуис терпитны.
Да сэсся некыдз оз и позь вӧлі.
А Митрей дядь пыр ветлӧдліс аслас ворйӧн да вӧчаліс пробаяс.
Недель кык коли весьшӧрӧ, и сійӧ думыштіс нин вӧчны проба настоящӧй ногӧн.
Вӧчны вашгерд — медся прӧстӧй делӧ.
Босьтіс куим пӧв, ӧтлааліс найӧс глаголь ногӧн, вӧчис тшупӧдъяса пу пыдӧс, а вылысяньыс вевттис тертука моз розьӧдлӧм кӧрт листӧн.
Татшӧм вашгердсӧ сійӧ сувтӧдлывліс кӧнсюрӧ Смородинка берег вылын да заводитліс уджавны.
Первойсӧ Митрей дядь судзӧдліс лыа да сӧвтліс сійӧс розьӧдлӧм кӧрт лист (грохот) вылӧ, сэсся Аннушка гумлаліс ведраӧн ва да кисьталіс сійӧс пу жӧлӧбӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ва киссян помнас дзик грохот весьтас, мый понда ва струяыс вӧлі усьӧ веськыда лыа вылас.
Дарья ичӧтик кӧрт зырйӧн гудраліс грохот вылысь лыа, шыблаліс галькисӧ бокӧ.
Ваыс нуліс пожъялӧм сёйсӧ да лыасӧ, и сӧмын мыйтакӧ кольлі вашгердлӧн тшупӧдӧсь пӧката пыдӧсас, кӧні, удельнӧй весыс вӧсна, кольӧ зарни.
— Лӧсьӧд машинасӧ, заводит! — грохот вылӧ лыасӧ шыблалігӧн командуйтіс Митрей дядь. — Старайтчыштӧй, шӧвк тугъяс...
Аннушка, зэлӧдчыштлы.
Гӧрд чышъян тэныд ньӧба.
Кор татшӧм ногӧн вашгерд вылын пожъявлісны лыа пуд комын, Митрей дядь заводитліс «воӧдны зарни».
Жӧлӧбсянь лэччысь струясӧ чинтывлісны, и Митрей дядь аслыссяма щӧткаӧн торйӧдавліс вашгерд пыдӧсӧ чукӧрмӧм лыасӧ сідз шусяна шлихъясысь, мӧдногӧн кӧ сьӧд лыасьыс, коді артмӧма вывті посни железняк осколокъясысь.
Тайӧ шлих письыс пыр и сюрлывлӧ зарни.
Вашгерд вылын первойя пробаяс сідзжӧ нинӧм эз сетны: зарнилӧн некутшӧм след абу и вӧлӧма.
Митрей дядь дзугыльмыліс, а аскинас заводитліс уджавны ещӧ зільджыка.
Сиктысь первойсӧ волывлісны видзӧдны Митрей дядьлысь уджсӧ, балагуритісны да довкйӧдлісны юрнаныс.
— Эн кӧ пукты, — эн и корсь, Митрей дядь...
Сэсся тайӧ быдӧнлы мустӧммис, и волывліс сӧмын ӧти Андриан дед, пуксяс бокӧджык и виччысьӧ помасьӧмсӧ.
— Нинӧм абу, дед...
— <rus>Слава тебе, господи</rus>! — шулывліс старик быдпӧрйӧ.
— Господи, ну кымӧрсӧ бокиті...
Андриан дедлӧн кыптіс надея, мый Митрей дядьлы нинӧм оз сюр и ставыс кольӧ важног.
V
Дзонь тӧлысь чӧж Митрей дядь терпитіс сӧмын куш неудачаяс, но сійӧ ньӧти эз чинты сылысь вынсӧ, а, мӧдарӧ, лолі весиг збодерджык.
— Сэні сійӧ, зарниыд, сӧмын крепыда пукалӧ муас, — шулывліс аслыс Митрей дядь. — Нет, вокӧ, он пышйы...
Митрей дядь арталӧм серти, зарниыс должен лоны Смородинка визувтанінын либӧ Ручьевӧй гӧраысь сэтчӧ усьысь логъясын.
Зарни россыпьяс пыр овлывлӧны буретш сёнъясын да посньыдик юяс визувтанінын.
Сэсся кольлі на Отряхина гӧра, кытысянь вӧлі усьӧ кык Безымянка ю, — и сэні вермас лоны зарни.
Первойсӧ Митрей дядь кӧсйис корсьны буретш сійӧ местасӧ, кытысь дзодзӧгъяс ньылалӧмаӧсь зарни чиръяссӧ, но, весьшӧрӧ дзонь тӧлысь мырсьӧм бӧрын, сійӧ решитіс корсьны зарнисӧ логъясысь.
Рассуждениеыс вӧлі прӧстӧй: дзодзӧгъяс, тыдалӧ, зарнисӧ кокалӧмаӧсь Порожнӧй ю пыдӧсысь, а сэтчӧ сійӧс вӧлі вайӧма ваӧн кытыськӧ Ручьевӧй гӧраысь либӧ Отряхинаысь.
— Он дур! — аслыс шулывліс Митрей дядь. — Кӧть кыдзи он дзебсясь, а меысь он пышйы...
Аслас неудачаяслысь помкаяссӧ разбирайтіг Митрей дядь воис, колӧ шуны, чорыд убеждениеӧ, мый сылысь синсӧ пӧртӧ Андриан дед.
Мый эськӧ сэсся сылы пукавны вашгерд дорын?
Мыйӧн сӧмын заводитас воӧдны зарни, — старик бара нин тӧрчитӧ сэн и синсӧ оз вештыв.
Гашкӧ, сійӧ тӧдӧ и сэтшӧм кыв, мый зарниыс син улысь пышйӧ, — сійӧ сэн, а оз тыдав.
— Вот мый, дед, — шуис ӧтчыд Митрей дядь. — Мый тэ тӧрчитан сэні?
Мунін эськӧ тэ мед аслад паччӧр вылӧ...
— Меным и тані лӧсьыд...
— Збыльысь мун, дед.
Бурӧн тэныд шуа.
— Мый ме, сёя тэнӧ али мый?
— Сёйны он сёй, а всё-таки эсійӧ...
Синмыд тэнад шуштӧм.
— А ме всё-таки кута пукавны... шошаӧд шыбитны он лысьт.
Абу сэтшӧм закон, медым дедӧс да сьылітшуптас.
— Ок, кутшӧм тэ...
Андриан дедлы и аслыс заводитіс кажитчыны, мый муртса кӧ сійӧ мунас, Митрей дядь пырысь-пыр жӧ аддзас зарнисӧ.
Тайӧ недоразумениеыс помасис сійӧн, мый Митрей дядь дзик эз кут воӧдны зарнисӧ старик дырйи, а сэсся заводитіс ветлӧдлыны местаысь местаӧ, медым дзебсьыны асныра старикысь, кӧть тайӧс вӧлі и сьӧкыд вӧчны.
Андриан дед тӧдмасис уджыскӧд и стӧча тӧдіс водзвыв, кӧні Митрей дядь кутас вӧчны проба.
— Пукалӧ, быттьӧ варыш! — ропкис Митрей дядь. — Аслыс ни йӧзлы...
Тэнад али мый зарниыс, дедӧ?
— А тыдалӧ, менам, кор тэныд оз сетчы киад...
— Гашкӧ, тэ и кыв тӧдан?
— Гашкӧ, и тӧда...
Митрей дядь дзикӧдз шогӧ усьлывліс.
Весьшӧрӧ уджаліс дзонь тӧлысь, сёйис дас чӧлкӧвӧй дон, куш винасӧ шогысла мыйта юис, — и век нинӧм.
Но ӧні сійӧ решитіс вӧчавны настоящӧй разведкаяс, кыдзи найӧс вӧчӧны настоящӧй промыселъяс вылын.
Водзджыксӧ сійӧ шыбласис местаысь местаӧ некутшӧм тӧлктӧг — сэті кодйыштас, мӧдлаті, коймӧдлаті, а ӧні заводитіс нин кодъявны настоящӧй шурфъяс, мӧдногӧн кӧ кузьмӧс гуяс, кытчӧдз эз волы лыаӧдзыс...
Быд логӧ сійӧ кодйис куим татшӧм шурф — ӧтикӧс йылас, мӧдӧс шӧрас и коймӧдӧс помас.
Зарни вермис не веськавны вашгерд вылӧ кык помка вӧсна: либӧ вӧлі зэв ляпкыд да сэки сійӧс нуліс ваыс, либӧ лыаыс веськавліс сёй сора, и сэки сійӧс сьӧкыд вӧлі мыськыны.
Сэсся и медбӧръя случай, — гырысь зарни сюрлывлӧ мукӧд дырйи чукӧръясӧн, а сійӧ эз на вермы корсьны сэтшӧм чукӧрсӧ.
Правда, некымынысь веськавлісны посньыдик «зарни чиръяс», но найӧ вӧліны сэтшӧм посньыдикӧсь, мый сьӧкыд вӧлі тӧдны, зарни сійӧ али абу зарни.
— Эк, кислотаыд абу... — шогсис Митрей дядь. — Кислотанад эськӧ инмӧдчин — зарнитӧ эськӧ и тӧдмалін.
А то пинь улад татшӧм посни чиръясыд оз сюрны.
Митрей дядь уджаліс ещӧ кык недель.
Бур йӧз важӧн нин страдуйтісны видз вылын, пуктісны тӧв кежлӧ турун.
Спиридон увгис, мый Митрей дядь кутӧ Аннушкаӧс татшӧм пӧраӧ.
Ковмис Аннушкаысь мынтысьны.
Ӧдва сӧгласитчисны кык гривенникӧн лун — Растёсын кывлытӧм дон.
Илья лун кежлӧ йӧз бара чукӧртчисны асланыс сиктӧ.
Вӧлӧмкӧ, Митрей дядь эновтӧма ассьыс уджсӧ да юӧ некымын лун нин.
— Тэ нӧ мый сэсся лодырничайтан? — шензис Спиридон.
— Шогла, муса вокӧ...
Ылӧдіс менӧ Андриан дед аслас зарниӧн.
Сераліс старик ме вылын...
Вот ме и юси.
— Колӧ тай тэныд кывзыны...
Дед важӧн нин выжыв.
А гашкӧ, зарниыс эз и вӧв дзодзӧг пытшкысь...
Вунӧдіс старик либӧ сорсис.
— Прӧстӧ сераліс менӧ...
А ме, йӧйыд, уджала, ме старайтча, ме ку пытшкӧ ог тӧр.
Мусӧ мыйта кодйи...
А мыйта ещӧ терпиті серамсӧ.
Ӧбиднӧ ӧд, кор быдӧн дурак туйӧ пуктӧны.
— Мый нӧ сэні норасьнысӧ...
Сійӧ сідз...
— Сідзкӧ, тэ ногӧн, ме дурак?
— Дурак не дурак, а сэтшӧм кодь.
Код юра Митрей дядь ветлӧдліс сикт кузя да норасис Андриан дед вылӧ.
— Ылӧдіс сійӧ менӧ, пӧрысь кӧлдун...
Ок, кутшӧма ылӧдіс!..
Став деньгаӧс видзи сёйӧм-юӧм вылӧ.
Деньгасӧ видзи удж вылын чӧлкӧвӧй кызь, выль сапӧг гоз кисьті, дӧрӧмӧс косялі, — ставсӧ он вермы артавны.
А мыйта ещӧ менсьым кульыштіс любезнӧй вок Спиридон Аннушкаӧс кык недель чӧж уджӧдӧмысь.
Гӧгӧр менӧ кытшалісны.
— Да, ӧшибкатор тэ вӧчыштін, — жалитісны мужикъяс, — ыштін дед зарни вылӧ.
Растёсын Илья лун праздничайтӧм бӧрын Митрей дядь мӧд лун асывнас муніс.
Дарьяӧс сійӧ колис Спиридон ордӧ.
— Мед сійӧ ӧні тіянын олыштас, — шуис вокыслы Митрей дядь. — Меным ӧні абу сыӧдз...
А ӧні кежлӧ коля сылы сёйӧм вылӧ вит чӧлкӧвӧй.
Мыйӧн лым усьыштас, локта Растёсӧ.
Тайӧторйыс — именнӧ, мый Митрей дядь колис гӧтырсӧ Растёсӧ, — вайӧдіс быдӧнӧс сомнениеӧ, а Андриан дед веськыда шуис:
— Мыйкӧ мудеритӧ Митрей...
Прӧста эз коль Дарьяӧс тӧлӧдз.
Растёсса бабаяс дед моз жӧ шуалісны.
Да, тӧдӧ мыйкӧ Митрей дядь, но оз висьтав и ставсӧ кӧсйӧ пӧръявны.
Гӧтырсӧ ӧд войдӧр пыр аскӧдыс нулывліс.
Гожӧм коли ӧдйӧ, и воис зэра, кузь ар, кор Растёсӧ оз позь вӧлі ни подӧн мунны, ни вӧлӧн.
Кор заводитіс кынмавны да уси первойя лым, бабаяс кутісны эльтны Дарьяӧс:
— Мый нӧ тэнӧ мужикыд вунӧдіс, Дарьюшка?
Гуляйтны, тыдалӧ, кутіс...
Промыселъяс вылад ӧд йӧзыд збойӧсь.
— Нинӧм, локтас, — увереннӧя вочавидзліс Дарья.
Пуксис вӧла туй, воис тӧв, а Митрей дядь быттьӧ ваӧ вӧйи.
Спиридон броткис моньыс вылӧ.
— Вот ещӧ дармоедкаӧс ен сетіс...
Мун аслад мужик дінӧ, Дарья, а вердны тэнӧ прӧста ме ог кут.
Мед мужикыд вердас...
— А кытысь ме сійӧс корся?
Некытчӧ ог мун...
Торъя нин ёна Дарьяӧс кесліс Степанида моньыс, коді укӧрайтіс сійӧс быд нянь кусӧкысь.
— Уна-ӧ нӧ деньга вит чӧлкӧвӧйыд?
Чӧлкӧвӧйӧн тӧлысь оз во, артавны кӧ.
Дарья чӧв оліс и быдӧнысь гусьӧн бӧрдіс.
Сійӧ веритіс, мый мужикыс локтас, но сьӧкыд вӧлі виччысьны.
Помасис сійӧн, мый Дарья муніс овны Андриан ордӧ.
Старик оліс Кузька внукыскӧд аслас керкаын да вӧлі рад, мый Дарья олыштас сы ордын; нывбаба мортыд и дӧмыштас, мый колӧ, и вурыштас, и сёянтортӧ пуас.
— Мый нӧ, сійӧ... — шуаліс старик. — Тӧран тай керкаас.
— Тэ вӧсна ӧд мучитчыны лоӧ, — норасис Дарья. — Не кӧ тэнад проклятӧй зарниыд, менӧ эськӧ мужик эз эновт Растёсӧ.
— Но, мый та йылысь сёрнитнысӧ...
Эновт.
Сійӧ кольӧма нин...
Эз нин бур юрӧн менам сэки висьтавсьы.
Митрей дядь локтіс, кор сійӧс дзик нин дугдісны виччысьны.
Тайӧ вӧлі рӧштвоысь неуна водзджык, медся кӧдзыд дырйиыс.
Сійӧ эз ӧтнас во, а вайӧдіс сьӧрсьыс золотопромышленникъяслысь дзонь партия.
— Но, ӧні ті кутанныд менӧ аттьӧавны, — шуаліс Митрей дядь. — Вот кор дедлысь зарнисӧ лэптам, сӧмын тшын-бус кутас мунны.
Локтісны сразу нёль вӧла-доддьӧн.
Сэні вӧлі главнӧй золотопромышленник, степеннӧй старик Иван Васильевич, вӧліны кык штейгер, вӧліны опытнӧй приискӧвӧй рабочӧйяс.
Сиктыс ставнас гызис.
Нинӧм на татшӧмыс эз лолывлы Растёсын.
Партия шойччис лун-мӧд, а сэсся Митрей дядь нуӧдіс найӧс разведка вылӧ.
Сылӧн вӧлі пасъялӧма став местаяссӧ, кытысь сюрлывліны зарни «пасъясыс».
Удж кутіс пуны.
Кын мусӧ сывдісны кӧстеръясӧн, а пробаяс мыськалісны керкаын.
Иван Васильевичлы вӧлі зэв нимкодь, сійӧ ошкис Митрей дядьӧс.
— Зарни настоящӧй, — шуаліс Иван Васильевич. — Позьны кутас уджсӧ тулыссянь заводитны...
— Таысь бурыс оз нин тӧр, Иван Васильевич.
Ӧти кывйӧн, дедлӧн зарни!
Старикыд эз прӧста сійӧс сэтшӧма гусьӧн видз...
Андриан вӧлі вывті ёна скӧрмӧма Митрей дядь лукавитӧм вылӧ да сӧмын чуньнас грӧзитіс сылы:
— Оз ло тэныд шуда олӧм, Митрей...
Мыйла, лукавӧй, пӧръялін Андриан дедӧс?
Вот кыдз тасасяс горшад дедлӧн зарниыд...
VI
Мӧд гожӧмнас Растёс лои тӧдны позьтӧмӧн.
Тӧвнас Иван Васильевич вӧчис заявка выль прииск йылысь, а ыджыдлун кежлӧ локтісны нин горнӧй чиновникъяс приискӧвӧй площадь отводитӧм могысь...
Приисклы сетісны ним «Дедлӧн прииск».
Сы вӧсна, мый гожӧмнас Растёсӧ оз позь вӧлі вӧлӧн веськавны, тӧвнас вӧлі вайӧма быдсяма припасъяссӧ, унапӧлӧс приискӧвӧй кӧлуй да сё ветымын кымын морта партия рабочӧйясӧс.
Уджъяссӧ заводиттӧдз Смородинка дорӧ стрӧитісны приискӧвӧй контора, рабочӧйяслы казарма, а сэсся Смородинка юсӧ потшисны плотинаӧн, медым сувтӧдны сы увдорӧ будущӧй золотопромывальнӧй машина «бутара».
Ёкмуніс сьӧлӧмыс пӧрысь Андриан дедлӧн, кор вӧрын кыліс черӧн керасьӧм шы.
«Ок, менам кывйӧй ставсьыс мыжа, — думайтіс старик. — Нинӧм эськӧ татшӧмыс эз вӧв, ме кӧ эг висьтав сэки весьшӧрӧ...»
Жаль вӧлі стариклы и нэмӧвӧйся вӧрыс, и растёсса шынитӧв олӧмыс, и аслас воддза спокойыс.
Выль зарни промыселъясысь сійӧ нинӧм бурсӧ эз виччысь.
Важногыс эськӧ бурджык вӧлі...
Митрей дядь получитіс сё ветымын чӧлкӧвӧй Иван Васильевичсянь да сы дінын ӧні вӧлі олӧ главнӧй сӧветник пыдди.
Кодыр Иван Васильевич квартиранас оліс Спиридон ордын, сэки Митрей дядь век ошйысис вокыс водзын:
— Куралӧй деньгасӧ, муса вокӧй, да менӧ лёкӧн энӧ казьтылӧй.
И квартираысь босьтанныд, и турунысь, и быдсяма кесъялӧмсьыс, а невестка Степанида Ляксевна аслас бабьей уджсьыс получайтӧ медся бура.
Мый нин шуан Аннушкаӧс, да и сылы вичмылӧ, кор гривенник, кор и быдса кык гривенник.
Со кутшӧм Митрей дядьыд!
Спиридон дядь вӧлі збыльысь дӧвӧлен да шуда.
Сійӧ кураліс деньга быдторйысь да арталіс ас думнас, мыйта эськӧ сійӧ нажӧвитіс войдӧр, воддза вояснас, вузавліс кӧ эськӧ турун, пес, зӧр да мукӧдтор.
Вӧлі артмӧ сэтшӧм убытка, мый Спиридон дядь сӧмын ружӧктывліс.
Тайӧ думъясыс пемдӧдлісны Спиридонлы ставпӧлӧс долыдлунсӧ.
Помилуйтӧй, нем чӧжыс дуракӧн оліс!
Зато Степанида вӧлі помтӧм шуда, чистӧ бабьей горшлунӧн тырӧма.
Войдӧр сійӧ и синнас некутшӧм деньга эз аддзывлы, — кысь деньга нажӧвитны бабалы сиктын? — а сэні на, получайт быдсяма посниторйысь.
Сійӧ и пӧжасис Иван Васильевичлы, и песласис, и вузавліс ставсӧ, мый сылӧн вӧлі бабьей овмӧсас, — йӧв, кольк, нӧк, вый, лук, картупель.
Сэсся кутіс вузавлыны колана случай кежлӧ чукӧртӧм белиттӧм кыз дӧра, сера дӧра, — мӧда-мӧд вежмӧн ньӧбалісны рабочӧйяс.
Весиг войяснас сылы этша сюрлі узьны: колӧ вӧлі дӧмны-вурны приискса рабочӧйяслы.
Кажитчӧ, вӧлі кӧ эськӧ дас ки, и то эз тырмы.
Мукӧд растёсса бабаяс сідзжӧ ки лэдзлытӧг мырсисны удж вылын.
— Висьталӧй меным пасибӧ, тьӧткаяс! — ошйысис Митрей дядь. — Вот ме тіянлы дедлысь кутшӧм зарни петкӧдлі...
— Сідз нин тэ понда енлы кевмам, Митрей Кондратьич.
— Тэ абу мужик, а веськыда угодник миянлы, йӧй бабаяслы.
Тэ кузя, позьӧ шуны, светсӧ аддзим.
Олім дзик йӧйяс моз и весиг эгӧ тӧдлӧй, кутшӧм сэтшӧм деньга овлывлӧ вӧльнӧй светас...
— Сідз, сідз, донаясӧй...
Ті нин старайтчыштӧй.
Митрей дядь быд лун вӧлі гажакодь, а сэн ещӧ быдӧн мӧда-мӧд вежмӧн гӧститӧдӧны, сӧмын ю.
Кажитчӧ, кулӧм морт и сійӧ эськӧ эз вермы терпитны...
Сӧмын ӧтнас Андриан дед вӧлі недӧвӧлен, кӧть Митрей дядь и ёна тӧждысис сы вӧсна.
— Андриан дед, а ме тэнӧ приискӧвӧй контораӧ стӧрӧжӧ пукті, — шуаліс Митрей дядь. — Удж некутшӧм абу, да ещӧ дась сёян-юан.
Куйлы бок вылад да получайт деньга...
Караулит ассьыд зарнитӧ.
— Вот тэнад, Митрей, дум вылад пыр деньга да деньга, а сійӧтор тэ он гӧгӧрво, мый деньга дорад колӧ имеитны привычка.
Буретш тэнад деньгаысь Растёсын и йӧймасны йӧзыс.
Тӧвнас и Андрианлы этшаник деньга вичмыліс.
Сійӧ кыйліс порог увдоръясысь чери да вузавліс сійӧс.
Иван Васильевич радейтӧ вӧлі свежӧй черитӧ, торйӧн нин кослун дырйи, да и мукӧдыс сідзжӧ — приискса расходчик, писарь, штейгеръяс.
Ыджыдлун бӧрын быдӧн кутісны зэв ёна виччысьны тувсовъя ытва, кор воссясны юяс, и сылӧ му.
Мыйӧн шондӧдыштіс, Иван Васильевич муніс овны аслас контораӧ, а сыкӧд тшӧтш и мукӧд служащӧйяс ставныс.
Рабочӧйяс овмӧдчисны казармаын.
Спиридон дядь лыддис тайӧс аслыс веськыд убыткаӧн да ропкис рытӧдзыс.
Нажӧвитчис ӧні ӧтнас Степанида, и Спиридон дядь завидуйтіс гӧтырыслы.
Сійӧ некымынысь кутліс мырддьыны Степанидалысь деньгасӧ, но сійӧ заводитліс сэтшӧма шумитны да горзыны, мый Спиридон сідзи и эновтчывліс.
— Да тэ, тыдалӧ, дзикӧдз йӧймӧмыд, Степанида? — шензис сійӧ.
— Нинӧм ме эг йӧймы, а менсьым деньга тэ эн вӧрзьӧд.
Муна вот контораӧ Иван Васильевичлы пӧжасьысь пыдди, — сы мында и аддзылан...
тырмас менӧ нартитны тэныд.
Вит чӧлкӧвӧй меным жалӧванье вӧзйӧ Иван Васильевичыд...
Иван Васильевич збыльысь корис Степанидаӧс ас дінас, но сійӧ эз мун, эз кӧсйы кисьтны ассьыс крестьянскӧй овмӧссӧ.
Терпениесьыс петӧм Спиридон кыкысь кымын заводитліс нӧйтны гӧтырсӧ, мый войдӧр некор эз вӧвлы, а Степанида пышйыліс норасьны Андриан дедлы.
— А тэ сылы сет деньгатӧ, — велӧдіс старик — вот и оз ло грекыд.
— Нинӧм вылӧ ог сет, — шуаліс Степанида.
— Мыйла нӧ ме кута ассьым деньга сылы сетны?
Сійӧ и сідз нин быд пельӧсын лукйысис, пыр корсьӧ менсьым деньга...
Настоящӧй удж заводитӧмыс нюжаліс сы вӧсна, мый Смородинка ёна туис да кырӧдіс плотинасӧ.
Ковмис вӧчны выльысь, и рабочӧйяслы лои уджавны лун и вой.
Плотинасӧ стрӧитісны Митрей дядь индалӧм серти, и Андриан радліс.
— Смородинка оз кӧсйы сетны ассьыс зарнисӧ, — висьталіс сійӧ.
— Вот кутшӧма сійӧ туис да мӧдіс пуны...
Но плотина выльысь вӧчисны, и уджъяс заводитчисны.
Ещӧ медбӧръя лым дырйиыс на вӧчлісны шурфъясӧн зарни россыплы подробнӧй разведкаяс, а сэсся вӧлі кульӧма верховниксӧ, мӧдногӧн кӧ пустӧй породаыслысь слӧйсӧ, коді артмӧма сёйысь да сідз шусяна шлихъясысь.
Зарни пожъялан машина вӧлі сувтӧдӧма дзик плотина дорас, медым ваыс шлюзсьыс веськыда веськалас машинаас.
Тайӧ сибирскӧй бутараыслӧн устройствоыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Машинаыслӧн главнӧй частьнас вӧлі зэв ыджыд кӧрт воронка, кодӧс вӧчӧма розьӧдлӧм котельнӧй кӧртысь.
Сійӧс крепитӧма горизонтальнӧй аслыснога станок вылӧ да бергаліс кӧрт чӧрс вылын вӧлӧн бергӧдлӧмӧн.
Тайӧ воронкаас кисьталӧны лыа, а вывсяньыс усьӧ ён ва струя.
Бергӧдлӧмсьыс лыаыс пожъяссьыліс ваӧн и киссис пуысь вӧчӧм кузь шлюз вылӧ, кӧні сійӧс «воӧдлісны» луннас кыкысь шлихъяссӧ сулӧдӧмӧн, на пытшкысь зарнисӧ янсӧдӧмӧн.
Кор вӧлі уджалӧ бутара, вӧлі кылӧ страшнӧй шум кӧрт воронкаын гырысь изъяс бергалӧмысь.
Коннӧй приводӧн уджаліс Кузька, кодӧс Митрей дядь шуліс «главнокомандующӧйӧн».
«Но, главнокомандующӧй, заводит ассьыд музыкатӧ!» — быдпӧрйӧ горӧдліс Митрей дядь сы дінті мунігӧн.
Гырысь кӧзяйскӧй уджъяс кындзи, вӧлі восьталӧма и посньыдикъясӧс, сідз шусяна «старательскӧйясӧс».
Смородинка вылысь зарни аддзӧм йылысь слава паськаліс нин, и старательяслӧн посни артельяс локталісны быд лун.
Быд татшӧм артельлы сетлісны дас квадратнӧй сажень ыджда делянка, и, условие серти, став перйӧм зарнисӧ должен лоны сетӧма приискса кӧзяинлы, — дерт, шусьӧм дон вылӧ.
Иван Васильевич назначитіс куим чӧлкӧвӧйӧн зӧлӧтникысь.
Ачыс сійӧ сетліс казнаӧ став зарнисӧ нёль чӧлкӧвӧйӧн.
Старательяс уджалісны вашгердъяс вылын и олісны балаганъясын да землянкаясын.
Рытъяснас быд татшӧм балаган дорын ӧзъялісны бияс, кылісны сьылӧмъяс да гудӧкӧн ворсӧм.
Приискса йӧз ассьыныс сьӧкыд уджсӧ переноситлісны вывті збодера.
Шондіа гажа лунъясӧ прииск вӧлі зэв ыджыд табор кодь.
Первойсӧ растёсса йӧз эз кужны уджавны, а сэсся старательяслысь велалісны да сідзжӧ заводитісны босьтавны делянкаяс.
Весиг Спиридон решитіс видлыны шуд, кӧть сылӧн сэтысь, дӧсадаысь кындзи, нинӧм эз артмы.
Сійӧ вежаліс быдӧнлы, кодлы зарниыс сюрліс унджык, и дугдывтӧг броткис, арталіс, мыйта терпитӧ убытка.
Орчча артельыс кӧ нажӧвитліс куим чӧлкӧвӧй суткиӧн, а сійӧ сӧмын кык чӧлкӧвӧй да джын, то артмӧ чистӧй убытка дзонь пӧлтинник.
Сыкӧд уджалысь Степанида да Аннушка сідзжӧ вӧліны недӧвӧленӧсь приискӧвӧй уджӧн, сы вӧсна мый лолывлі пачкайтчыны приискӧвӧй сёйӧн.
Регыд Спиридон эновтіс ассьыс уджсӧ да пиняліс Митрей воксӧ:
— Тайӧ тэ менӧ ыззьӧдін босьтны делянкасӧ, Митрей...
Чӧлкӧвӧй дас лои куш убыткаыс, а ставыс тэ вӧсна.
— Ладнӧ...
Сідз кӧ нин артмис, ме тэныд отсала, муса вок, — висьталіс Митрей дядь. — Эм ӧтитор, сійӧ нин медся вернӧй...
— Но, висьтав?
— Кабак восьты...
Сӧмын мужикъясыс прииск вылын кыксёысь унджык, сэсся артыштлы ассьыным растёссаяссӧ.
Ачым ме думыштлі тайӧ делӧнас займитчывны, да Иван Васильевич метӧг коляс китӧм кодь.
Сӧмын некодлы эн висьтав, мый ме тэнӧ велӧді, торъя нин — Иван Васильевичлы.
Сёяс менӧ сійӧ ловъя вылысь...
Оз радейтны кӧзяева, кор рабочӧйяс заводитӧны юны да тышкасьны...
Кык вежон мысти Растёсын воссис кабак.
Тайӧ вӧлі сикт пуксьӧмсяньыс первойя кабак.
Войдӧр гусьӧникӧн вузасьлывліс винаӧн озыр мужик Аким, а ӧні — дзонь кабак.
Приискса йӧз сідзи и валитісны Спиридон ордӧ, а праздникъяснас кабак дорын вӧлі настоящӧй толкучка.
Спиридон кутіс получайтны барыш, но всё-таки броткис вокыс вылӧ, мыйла сійӧс водзджык вокыс эз велӧд: мыйта прӧста кад воштӧма, а ӧд быд лун — сійӧ убытка.
Локтіс выль кабакӧ и Андриан дед, юис стӧкантыр вина да шуис:
— Вот та помысь, дзик тайӧ винасьыс, став грекыс и лои дед зарниӧн.
VII
Дедлӧн прииск вылын зарни перйӧм муніс бура, и первой гожӧмнас Иван Васильевич пожъяліс пуд куим кымын зарни.
Зарниыс эськӧ лыа пытшкас вӧлі и этшаник, сӧмын доля комын гӧгӧр сё пуд лыаын, но бур сійӧ, мый россыпыс вӧлі рӧвнӧй, лыаыс эз вӧв зэв пыдын и ваыс лыасӧ мыськыны вӧлі ныр улын.
Ставыс тайӧ имеитіс зэв важнӧй тӧдчанлун да зарни перйӧмсӧ вӧчис выгоднӧйӧн.
Сы вӧсна Иван Васильевич колис весиг тӧвся перъянінъяссӧ, кӧні пожъялӧмыс муніс тӧвся шоныд корпусъясын шонтӧм ваӧн.
Кутшӧмкӧ ӧти во мысти Растёс лои тӧдны позьтӧмӧн.
Стрӧитісны выль керкаяс, важ керкаясыс лоины выль вевтаӧсь; ньӧбалісны вӧвъяс; бабаяс кутісны тшапитчыны ситеч ковтаясӧн да резинӧвӧй калошиясӧн, а мужикъяс частӧджык да частӧджык волывлісны Спиридон ордӧ.
Дженьыда кӧ шуны, ставыс мӧдіс выльногӧн, мыйысь сэтшӧма поліс Андриан дед.
Правда, тӧв кежлас Растёс ёна лӧнис, но и овмӧдчиссӧ не важногыс.
Быд вомысь сӧмын и кылан зарни йылысь сёрни.
Асланыс крестьянскӧй уджыс киас эз пырлы.
Вӧр куреньясын некод эз кӧсйы уджавны, а быдӧн виччысисны бара тулыслысь воӧм, кор воссяс прииск.
Андриан дед сӧмын ӧтнас ружтіс важмоз, но сӧмын сідзи, мый кольччис тӧв кежлӧ караулитны приискӧвӧй контора.
Сійӧ оліс прииск вылын и важмоз кыйис Порожнӧй юысь чери.
Старик сӧмын юрнас качайтіс, кор видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчсьӧ Растёсын.
Ӧтнас кабатчик Спиридон мый сулаліс!
Дзикӧдз йӧймис мужикыд барышъяссьыс, и вӧтӧн, и вемӧсӧн аддзыліс сӧмын ассьыс деньгасӧ.
Горшлуныс вайӧдіс сэтчӧдз, мый сійӧ кутіс сетавны винасӧ ас сиктсаясыслы долгӧн, гожся удж дырйи, дерт, аслыс гырысь процентъяс босьтны кӧсйӧмӧн.
Ю, а бӧрыннас артмӧдчам...
Мӧд гожӧмнас уджалысьыс чукӧрмис куимсё мортӧдз, и зарнисӧ вӧлі перйӧма нин вит пуд.
Торъя нин счастливитіс старательяслы.
Морт вит растёсса мужикъяс пиысь пӧрины, мужикъяслӧн важнога арталӧм серти кӧ, богачьясӧ, ӧти гожӧмын нажӧвитісны неуна эзджык тысяча шайтӧн да.
Та вылӧ видзӧдӧмӧн ставӧн уськӧдчисны корсьны шуд промыслӧвӧй удж помысь.
Найӧс, кодъяс рӧзӧритчисны, эз артавлыны, а аддзылісны сӧмын озыръясӧс, да сӧмын на вылӧ ставныс индылісны.
Коймӧд гожӧмнас вӧлі перйӧма зарнисӧ сӧмын пуд мында.
Россыпь помасис.
Иван Васильевич решитіс, мый Растёсын сэсся вӧчны нинӧм, да дугӧдіс уджсӧ.
— Дедлысь став зарнисӧ перйим, — растёсса мужикъяскӧд прӧщайтчигӧн шутитіс сійӧ. — Ӧні корсьӧй бабушкалысь зарни...
Растёс ставнас дзугыльмис, а радліс сӧмын Андриан дед.
Беда помасис, ставыс мунны кутас важног.
Тадзи думайтіс Андриан дед, но тадзиксӧ эз ло.
Дедлӧн прииск тупкыссис, Иван Васильевич муніс, рабочӧйяс ыльнитісны мукӧд местаясӧ, кодъяс йылысь вӧлі мунӧ нин слава.
Уралын быд во кыськӧ да кыськӧ аддзӧны зарниӧн озыр выль местаяс, и промыслӧвӧй рабочӧйяс, кодъяс велалӧмаӧсь нин асланыс делӧӧ, брӧдитӧны местаысь местаӧ, корсьӧны ассьыныс шудсӧ.
Растёссаяс пӧвстысь муніс морт дас вит Митрей дядькӧд.
Сійӧ кӧсйысис налы муртса эз зарни гӧраяс.
Мужикъяскӧд мунісны некымын нывбаба, кодъяслы вӧлі кажитчӧ гажа приискӧвӧй олӧмыс.
Растёсӧ кольысьяс гажтӧмчисны, быттьӧ сьӧкыд пӧкмелля дырйи.
Заводитісны корсьны зарни мукӧд местаясысь: эз жӧ ӧд сійӧ дзебсьы куш ӧти Смородинкаӧ!
Главнӧй зачинщикъясӧн вӧліны озыр мужикъяс, — деньгакӧд тшӧтш налӧн кыптіс и азарт кокни нажӧтка вылӧ.
Ручьевӧй гӧраӧс вӧлі кодйӧмаӧсь гӧгӧрыс, но зарни абу сюрӧма.
Медся нин шензьӧдана кутіс асьсӧ Спиридон.
Сійӧ пыр на важмозыс вузасис аслас кабакын, кӧть воддза ньӧбасьысьясыслӧн и дукыс нин эз вӧв.
Тайӧ помкаыс Спиридонлы эз мешайт пукавны кабакын аслас стойка сайын, скӧравны да артавны убыткаяс.
Степанида гӧтырыс муніс сы дінысь нӧйтӧм вӧсна,
Спиридон быдногыс пычкыліс сылысь деньга и нинӧм эз вермы босьтны.
Ӧти гажа асывводзӧ Степанида муніс, эновтіс мужиксӧ.
Челядь налӧн эз вӧвны, и сійӧс нинӧм эз кут гортас.
Сёрнияс серти, Степанида оліс кӧнкӧ пӧжасянінын промыселъяс вылын, мый йылысь важӧн нин вӧлі думайтӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ, Спиридон, ылалін гӧтырнад? — юавлывліс Андриан дед.
— А бес сыкӧд...
Тырмас, вердӧма нин лои.
Спиридонлӧн горшлуныс воысь воӧ пыр содіс.
Кор, во нёль мысти, Растёсӧ бӧр локтіс Митрей дядь, висьӧмӧн да корысьӧн, Спиридон сійӧс эз лэдз ас дінас весиг син водзас.
— Кытысь локтін, сэтчӧ и мун, — шуис Спиридон. — Этша ӧмӧй дармоедъяс шляйтчӧны промыселъясті...
Митрей дядь овмӧдчис Андриан дедушка ордӧ.
Сійӧ промыслӧвӧй уджъяс вылас кынтӧма коксӧ да ӧдва ветлӧдліс.
Дарьяыс кӧнкӧ промыселъяс вылас кулӧма.
— Ок, Митрей, Митрей, шулі ме тэныд, — ропкис Андриан. — А шуны кӧ, мый сэсся казьтывны сійӧс: кольӧм делӧ.
Пӧръялін тэ менӧ сэки дед зарниӧн...
А ӧні наперво ов.
Кытчӧ сэсся тэныд, коктӧм мортлы, воштысьны...
Став Растёсным миян зарни вӧснаыд гӧльмис.
Мужикъяс велалӧмаӧсь кокни удж помысь нянь сёйны да шляйтчӧны промыселысь промыселӧ, а гортӧ старикъяс да посни челядь колины.
Вот делӧыд кутшӧм артмис...
Митрей дядь чӧв оліс.
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Нюрын @ висьт @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 43‒56.}
НЮРЫН
Охотниклӧн гижӧдъясысь
Уралын эм вель уна турунзьӧм ты.
Видзӧдны кӧ на вылӧ кысянькӧ вывтасінсянь, позьӧ зэв бура аддзыны пыр на тӧдчысь ва веркыдсӧ, берег линиясӧ, діяс.
Синмад шыбитчӧ сійӧ, мый артмӧм торфянинаясыс да нюръясыс сохранитӧмаӧсь воддза ва веркыдсӧ, сэк кор векджык сійӧ ляпкавлӧ паськыд сёнъяс да неправильнӧй формаа гуяс моз.
Ветлӧдлыны татшӧм турунзьӧм ты вывті вель ӧпаснӧ; почваыс кок улад сідзи и лайкъялӧ, быттьӧ мунан зэвтӧм полотно вывті; мукӧд местаас кокыд вӧйлывлӧ дзикӧдз, а кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь на джуджыд ты «ӧшиньяс», кодъяс муртса на заводитӧмаӧсь вевттьысьны эжӧрӧн да лапкорйӧн; сійӧ «ӧшиньясыс» оз кынмывлыны весиг тӧвнас.
Быдмӧгыс татшӧм кулӧм тыяс вылын дзик аслыспӧлӧс, сідзжӧ кулӧм кодь: чорыд эжӧр, ситник, белоус, нитшъяс да унапӧлӧс кустарник, ты бокъясын сэтӧрсянь заводитӧмӧн да бадь кустъясӧн помалӧмӧн.
Торъя нин тӧдчанаӧсь нюрвывса пожӧмъяс да кыдз пуяс, кодъяс серти пырысь-пыр позьӧ тӧдны настоящӧй нюрсӧ: пуясыс тані пӧрӧны коньӧр кодь карликъясӧ, быттьӧ зӧлӧтукаӧн висьысь челядь, а, колӧ шуны, татшӧм карликъясыслы мукӧд дырйи овлывлӧ сё арӧсысь унджык.
Нюрвывса пӧтка радейтӧ татшӧм кулӧм местаяссӧ да поздысьӧ татчӧ зэв ёна, торъя нин сы вӧсна, мый эмӧсь сэтшӧм нюръяс, кытчӧ гожӧмын кыйсьысьяс волыны некыдзи оз вермыны.
Ӧтчыд асывводзын, июль помын, ме дыр ветлӧдлі понкӧд татшӧм нюр берег пӧлӧн, кӧні буретш на вӧлі мунӧ турунзьӧмыс: торф слӧйыс куйлӧ сӧмын аршинджын пыднаын, а выліас вӧліны шочиник вутшъяс, кодъяс костын дзирдышталіс ва.
Ва увсьыс зэв лӧсьыда позьӧ вӧлі аддзыны колян вося водоросльяссӧ, кодъяс вӧліны мича сера ковёр кодьӧсь да быттьӧкӧ ва пыдӧссӧ вӧлі вольсалӧма коричневӧй пу мозаикаӧн.
Ӧкмыс часын ёна нин пӧжис.
Небесаас эз вӧв кымӧрчир, и нюрсяньыс кыптіс зэв лёк дук.
Лолавны кутіс лоны вывті сьӧкыд; кад нин вӧлі думыштны и шойччӧм йылысь; пон сідзжӧ мудзис да, бӧжсӧ люньгӧдӧмӧн, дышиника видзӧдіс паськыд нюр вылӧ.
Неылын сулаліс ичӧтик из гӧра; гӧра вылас вӧлі быдмӧны пожӧм пуяс, а увдорсяньыс дорысалӧма турунвиж пелысь пуясӧн; ме мӧдӧдчи гӧраланьыс, медым шойччыштны кӧнкӧ гож сайын ключ дорын.
Ме вунӧді казьтыштны страшнӧй враг йылысь, коді вӧтліс миянӧс нюр вылысь шонді жар дорсьыс ёнджыка: тайӧ врагыс — нюрвывса ном да кутшӧмкӧ геб, коді яндысьтӧг сюйсис вомӧ, нырӧ да весиг пельӧ.
Пыр ковмис шенасьны, и сэки враг вошлывліс тшын моз, а чужӧм, ки да сьылі заводитлісны веськыда пыктыны лыдтӧм-щӧттӧм курччалӧмсьыс.
Нэриник кучика йӧз мукӧд дырйи татшӧм нюрсьыд локтӧны дзик пыктӧм чужӧмаӧсь, мый весиг синмыс оз тыдав, но, дерт, привычка да кутшӧмсюрӧ опытность неуна видзыштӧны татшӧмторъяссьыс.
Нюр кузя больскиг ме торъя нимкодьлунӧн думайті ӧзтӧм тшынас йылысь, коді вӧтлас нюрвывса разбойникъясӧс, но тайӧ здукӧ пон ньӧжйӧник кутіс эргыны, быттьӧкӧ бокӧвӧй морт вылӧ.
Воськов дас сайын месянь, пидзӧсӧдзыс ваын, сулаліс ичӧтик тушаа старушка; юрас сылӧн уліникӧ кӧрталӧма виж чышъян; виж сарапан подолас сійӧ пуктӧма кутшӧмкӧ нюрса вижов турун кӧртӧдъяс.
«Кутшӧмкӧ деревенскӧй знахарка...» — югнитіс менам юрын.
— Бабушка, кӧнджык нӧ тані ключыс? — старушка дорӧ воигӧн юалі ме.
— А вот дзик матын гӧра улас, бур мортӧй... видзӧд, кӧн льӧм пуыс, — выль турунла копыртчигтырйи меліа вочавидзис знахарка.
— Аттьӧ, бабушка...
Турун чукӧртан?
— Турун, барин, турун... бур турун.
Ме мӧдӧдчи индӧм месталаньӧ, но старука чукӧстіс менӧ:
— А сэн, барин, ключ дорас, ме ичӧтик внучкаторйӧс коли, — висьталіс сійӧ, чукырӧсь косьмӧм чужӧмсӧ кинас шондіысь сайӧдігтырйи:
— вот понйыд эськӧ тэнад мед эз повзьӧд...
— Ладнӧ, бабушка, огӧ повзьӧдӧй.
— Узьӧ сійӧ, внучкаӧй...
Льӧм пу куст улысь ме збыльысь аддзи и ключ и узьысь нывкаӧс.
Местаыс вӧлі вывті мича, но позьӧ вӧлі мунны сысянь кык воськов сайті да не казявны сійӧс.
Пыдынджык тыдаланінас кыпӧдчӧма скалистӧй гребень, код вылын щӧть моз сулалӧны том пожӧм пуяс, а вадорланьысджык нюжӧдчӧмаӧсь льӧм пуяс, пелысь пуяс да посньыдик бадь кустъяс.
Медым веськавны сук веж турунӧн вевттьысьӧм неправильнӧй формаа луд вылӧ, колӧ вӧлі вештыштны ляпкыдик льӧм пулысь увъяссӧ.
Нюрланьыс матӧджык, кыті вӧлі петӧ му пытшкӧссьыс горнӧй хрусталь кодь югыд ключ ва, вӧлі весиг вӧчӧма лыаас гутор да доралӧма гу гӧгӧрсӧ сера изъясӧн.
Тыдалӧ, знахарка-старука частӧкодь волывлӧ татчӧ.
Аддзыны узьысь нывкаӧс вӧлі сідзжӧ сьӧкыдкодь, кӧть сійӧ вӧлі узьӧ пӧшти дзик тыдаланаинын, шонді сайын буретш сійӧ льӧм пу дорын, код вылӧ индіс старука.
Тайӧ вӧлі зэв на ичӧтик нывка, ар нёля кымын; сійӧ вӧлі узьӧ веськыда турун вылас, нинӧм вольсавтӧг, важиник ситеч водздӧраӧн шебралӧмӧн; шебрас увсьыс тыдалісны гирснитчалӧм да ёна няйтӧсь кокъясыс.
Тшынас вӧчӧм вӧлі здукса делӧ, и регыд идзаслӧн курыд тшын сюръяӧн кутіс кайны вылӧ, сы вӧсна мый луныс вӧлі лӧнь да воздухыс эз вӧрзьӧдчыв.
Ме зэв чӧскыдпырысь юи ключ ва, мысси да тэрмасьтӧг заводиті гӧтӧвитны лыйӧм куликъясысь охотничӧй завтрак.
— Вай жӧ ме тэныд, барин, ачым жарита пӧткатӧ... — шыасис менам мышкын знахарка.
Ме весиг дрӧгниті виччысьтӧмысла, и яналыштӧм пон, коді эз тӧдлы старукалысь гусьӧникӧн матыстчӧмсӧ, прамӧя кутіс эравны да дыр эз вермы ланьтны.
Ӧні меным дум вылӧ уси, мый ӧнтай ме дзик жӧ эг казявлы старукасӧ, кӧть сійӧ ветлӧдліс эрд вывті, кыдзи и ӧні, быттьӧ мусьыс петіс.
Веськыда висьтала, менӧ век повзьӧдлывлӧны татшӧм виччысьтӧм чӧв олысь явитчӧмъясыс, кодъяс, быттьӧ вуджӧръяс, петӧны мусьыс.
И ме быдпӧрйӧ мыйкӧ дыра испытывайта кутшӧмкӧ неприятнӧй чувство, быттьӧ сэтшӧм морт, коді ветлӧдлӧ пемыдінын да немвиччысьтӧг зурасьӧ дзик тӧдтӧм предметъяскӧд.
Сэк кості, кор ме ставсӧ тайӧс думайті, знахарка, кыдзкӧ меліа шӧпкӧдіг, пукталіс ассьыс вотӧм турунсӧ узьысь внучка дінас, а сэсся босьтчис жаритны менсьым куликъясӧс; сійӧ, тыдалӧ, кужӧ вӧдитчыны татшӧм пӧтканас, кӧть крестьянаыд асьныс некор оз сёйны тайӧ пӧткасӧ, лыддьӧны сійӧс пежӧн да.
Старукалӧн тайӧ пӧтканас вӧдитчыны кужӧмыс менӧ заинтересуйтіс.
— Бабушка, тайӧ нӧ тэ кӧні велалін тадзи жаритны куликъяссӧ? — юалі ме ещӧ кык куликӧс сылы кыскигмоз.
— Ог, барин; ме ог сёй... некутшӧм яй ме ог сёй, — ӧткажитчис старука да кыдзкӧ шога нюммуніс.
— А кӧні ме велалі куликъясӧс жаритны...
пӧрысь ме, барин, ёна пӧрысь.
Мыйсӧ ме ог тӧд да...
Да, пӧрысь, мый нин шуны, весиг номъяс — и найӧ оз сёйны.
Тэнӧ со кутшӧма краситӧмаӧсь, а менӧ оз сёйны, сы вӧсна мый и ном тӧдӧ ассьыс кӧр: ӧтиыс — том, мӧдыс — пӧрысь...
Знахарка бара нюммуніс да тэрмасьтӧг кутіс гартлыны куликъясӧс кутшӧмкӧ турунлӧн паськыд коръяс пиӧ, а сэсся гуаліс найӧс пӧим пытшкӧ.
Ме сійӧс прамӧя видзӧді сӧмын ӧні.
Гӧрбыльтчӧма, но ён на, сійӧ вӧлі пасьталӧма прамӧя нин новлӧм сьӧдов ситеч сарапан да сэтшӧм жӧ дӧрӧм; сьӧдасьтӧм ыджыд чышъян вевттьӧма юрсӧ да чукырӧсь гожъялӧм сьылісӧ.
Кӧмтӧм кокъясас вӧлі тӧдчӧ нюрвывса нюйт туй.
Чукырӧсь чужӧмыс видзӧдӧ мелі югыд синъясӧн, кӧні кольӧма на олӧмыслӧн бикиньыс.
Коркӧ, тыдалӧ, тайӧ чужӧмыс вӧлӧма зэв мича, сы вӧсна мый и ӧні на абу дзикӧдз воштӧма мичлунсӧ, торъя нин сэк, кор старука нюмъяліс сэтшӧм мича, спокойнӧй нюмӧн.
Тыдалӧ, сійӧ кужлӧма овны господакӧд да кутіс асьсӧ сэтшӧм мелі сямӧн, кыдзи кужӧны асьнысӧ кутны заслуженнӧй няня-старушкаяс.
Прӧстӧй деревенскӧй старукаясыд полӧны тӧдтӧм баринысь да пыр ойзӧны да ружтӧны либӧ броткӧны.
— Кутшӧм турун нӧ тайӧ тэ, бабушка, вотан нюрсьыс? — юалі ме, кор куликъяс вӧліны нин дасьӧсь...
— Турунтӧ?..
А бур, ен турун...
Петров-Крестӧн шусьӧ.
Старушка вайис некымын турун идз да сетіс меным;
Петров-Крест вӧлі ландыш кодь, сӧмын вӧлі кузьджык да имеитіс паськӧдӧм чуньяс кодь кыз еджыд вуж.
— Мый вӧсна нӧ тайӧ туруныс Петров-Крестӧн шусьӧ? — турун идзьяссӧ пыр на видлалігмоз юалі ме.
Старушка бӧрйис ӧтик турун идз, бергӧдіс сійӧс вужнас вывлань да сетіс меным; вужйыс вӧлі неправильнӧй формаа крест кодь.
Водзӧ объясняйтӧм эз ковмы.
— Мый вылӧ нӧ тэныд тайӧ туруныс?
— А бур туруныс, барин, пӧльзительнӧй... уна висьӧмысь отсалӧ: кор сьӧлӧм топӧдас, кос висьӧ, юр висьӧмысь...
Быдторйысь бурдӧдӧ...
— Куш тайӧ турунсӧ вотан али тшӧтш и мукӧд пӧлӧсӧс?
— И мукӧдпӧлӧс турун вота, кодъяс пӧльза вылӧ мунӧны...
Отсала, коді корас...
Эмӧсь вывті бур турунъяс, барин.
Ок, кутшӧм турунъяс эмӧсь!..
Старушка благочестивӧя довкйӧдлыштіс юрнас да сьӧкыда ышловзис.
Старука пукаліс дзик шонді водзас да йирис кутшӧмкӧ нянь коркатор, кодӧс сайӧдліс ситеч чышъянторйӧн; пиньясыс сылӧн вӧліны ёнӧсь на, и кыліс, кыдзи сійӧ повтӧг йирис косьмӧминъяссӧ.
Менам пон, синсӧ читкыртыштӧмӧн, пыр видзӧдіс сы вылӧ да некымынысь чӧвтліс синсӧ ме вылӧ, быттьӧ юасис, мый сылы колӧ вӧчны.
Тшынас трундитіс важмозыс; сьӧд сэтӧр куст улын сюръяӧн шуксисны номъяс, турун пиын чирксісны кутшӧмкӧ гагъяс, кӧнкӧ ылын горзісны турияс.
Гожся жар пыр содіс и содіс, и весиг гож сайын эз вӧв спасенье — кустъяссянь сідзи и петӧ сьӧкыд, пӧсь струя, мыйысь ньылӧдан.
Ме надейтчи унмовсьны, медым коллявны луныслысь медся жар пӧрасӧ, но менам унмовсьны кӧсйӧм коли кӧсйӧм кежсьыс, мый вӧсна куті чувствуйтны ачымӧс слабмӧмӧн, быттьӧ жар пывсян бӧрын.
А старушка пыр пукаліс, кокъяссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн, да эз и думайт вӧрзьӧдчыны шонді водзсьыс.
— Бабушка, тэ дзикӧдз жаритчан шонді водзас! — шуи ме сэсся, кор мӧді чувствуйтны, кыдзи меным аслым пыр жарджык лоӧ шонді водзас тайӧ жаритчысь старука вылас видзӧдігӧн.
— Ог ло нинӧм, сьӧлӧмшӧрӧй, ме зэв рад шонді вылад... радейта ме сійӧс.
Вирӧй пӧрысь, оз шонты, а шондіыд сійӧс и разӧдӧ: вот эськӧ пыр тадзи и пукалі... лӧсьыд...
Ёна ме радейта тайӧ шондітӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, виччысян да виччысян сійӧс кузь тӧвбыд, а мыйӧн муртса на заводитас шонтыны — ме пыр вӧрӧд ветлӧдла, видзьяс вывті, нюръяс вывті.
Сэтчӧдз понда ветлӧдлыны, кытчӧдз телӧӧс кокъяс новлӧдлӧны...
Мый вылӧ сійӧ ӧні меным?
Тырмас нин, олышті, грекӧвӧйтчышті...
— Да кутшӧм нӧ тэнад грекъяс, бабушка...
Сідз, кутшӧмкӧ пустякъяс?
Старушка сюся видзӧдліс ме вылӧ да сьӧкыда-сьӧкыда ышловзис.
Та кості садьмис узьысь нывкаыс; кор аддзис бокӧвӧй мортӧс, сылӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй да юасяна видзӧдліс бабушкаыс вылӧ.
Тайӧ вӧлі вывті мича кага — гӧгрӧс чужӧма, лӧз синъяса да шабді кудель кодь юрсиа, банбокъясыс ставнас банйӧмаӧсь, сэтшӧм челядь нога серьёзнӧй кызіник вомдоръяса да югыд, чистӧй видзӧдласа, кыдзи кужӧны видзӧдны сӧмын челядь.
Крестьяна пӧвстын шоча паныдасьлӧны зэв мича челядь, и ме торъя нимкодьпырысь видзӧді ичӧтик внучка вылас.
— Красавица лоӧ, — шусис менам кыдзкӧ аслам тӧдлытӧг.
Старука друг букыштчис да кыдзкӧ броткигмоз шуис:
— Ок, сьӧлӧмшӧрӧй, оз ков тайӧ кывсӧ шуны... неладнӧ тэ шуин... лёк кыв тайӧ, барин.
— Мыйла лёк?
— Да сідз нин, тыдалӧ...
Танюшка, муса ныв, мый тэ сэтшӧма видзӧдан барин вылас?
Барин шань.
Сюмалӧ кынӧмыд?
На жӧ, вот, дитятко, менам тэныд вӧлі заптыштӧма...
Старука судзӧдіс куст улӧ дзебӧм тубрас да кыскис сэтысь еджыд нянь шӧрӧм; нывка видзӧдіс старука вылӧ узьӧм бӧрся долыд нюмӧн да крепыда кутчысис кыкнан кинас нянь шӧрӧмӧ.
— Мый нӧ ме сэтшӧм лёксӧ шуи? — юаси ме, кор нянь кусӧк вӧлі сёйсьӧма да Таня удитіс нин бара унмовсьны.
— Вот и сьыланкывйын мичлун йывсьыд сьылӧны...
— Ок, сьӧлӧмшӧрӧй, сьӧлӧмшӧрӧй...
Пӧгиб сійӧ мичлуныд ми воклы, бабаяслы... да!
Тэ думайтан, ме век татшӧм вӧлі: чукырӧсь, да виж, да пӧрысь?..
Ок, эг, сьӧлӧмшӧр!
Мича вӧлі ныв дырйи, а верӧссайӧ петі — ещӧ на мичаджык лои.
Дас квайт арӧсӧн верӧссайӧ петі, сэсся, дерт на, вӧлі позьӧ сӧвмыны да мичмыны...
Березовскӧй заводын сэки ми олім, сідзкӧ, настоящӧй березовскӧйяс вӧлім, а сійӧ кадъясӧ — ок, кутшӧм стрӧг вӧлі...
Казеннӧйӧсь вӧлім, а сэн начальство стӧрӧжитӧ, сы вӧсна и начальстволысь сідзжӧ требуйтлісны.
Важӧн нин, сьӧлӧмшӧрӧй, тайӧ вӧлі, сэк тэ ещӧ эн на и вӧв, — но, вот и ыстісны миян дінӧ Березовскӧ ӧтик начальникӧс, Павел Лександрычӧс...
А мыйӧн воис сійӧ, йӧзыд бӧрддзисны, кӧин моз вурзавны кутісны, вывті стрӧг вӧлі Павел Лександрычыд да.
Немецъяс пӧвстысь сійӧ вӧлі: но и ставсӧ кутіс требуйтны, медым закон серти, а сэкся порядокъясыд смертьысь лёкджыкӧсь вӧліны...
Да и уджыс тайӧ Березовскас промыселъяс вылын вӧлі вывті сьӧкыд: зарни перйисны шахтаясын, му пытшкын, сьӧлӧмшӧрӧй, уджалісны, нидзувъяс моз мусӧ розьӧдлісны...
Сьӧкыд вӧлі удж, — но, а начальство требуйтӧ, а муртса кӧ оз артмы — пырысь-пыр беддьӧн...
Ӧні абу нин сідзи, а войдӧр миян промыселъяс вылын мужикъясӧс быдторйысь вӧлі нӧйтӧны бедьясӧн.
Павел Лександрычыд дзикӧдз нин пӧгибӧ воштіс сэки Березовсксӧ ставнас: и уджӧн и аслас порядокъясӧн...
Пондылісны сійӧс подкупитны, кыдзи мукӧд начальникъясӧс, вӧзйылісны взяткаяс, но кутшӧм али подкупитӧм — матӧ он сибав.
Пӧгибсьыс пӧгиб, йӧзыс приискъясад сибдӧмаӧсь тысячаясӧн — ставыс пикӧ воисны...
И войдӧр начальство вӧлі, и взяткаяс сійӧ вӧлі босьтлывлӧ, мыйта сылы колӧ, и вообще вӧлі действуйтӧ оз закон серти, но овсьӧ вӧлі ёна кокньыдджыка, чем Павел Лександрыч дырйи; а сійӧ ставсӧ закон серти вӧлі вӧчӧ...
Да вот сэсся и гӧгӧрво... и морт сійӧ вӧлі всё-таки, колӧ веськыда шуны, зэв бур, сет сылы, господьӧй, царство небеснӧй! — нор гӧлӧсӧн содтіс старука.
— Важӧн нин сійӧ абу ловъя...
Уджӧн сійӧ ёна мучитіс йӧзӧс.
Майшасисны-майшасисны миян мужикъяс, а ӧд сэки ставыс вӧлі военнӧй мога — быдлаын сулалісны салдатъяс, казакъяс.
Но вот, старикъяс, кодъяс ас костаныс сёрнитыштісны, сӧветуйтчисны да шуисны, мый колӧ дорйыны мирӧс, сы вӧсна мый быдӧнлы олӧмыс сэтшӧм, кӧть петляӧ юртӧ сюй.
Помӧдз мучитчыны кутіс народ, а Павел Лександрыч пыр топӧдӧ, пыр топӧдӧ...
А ме сэки том на вӧлі, дзик йӧй, — тшынасысь шомсӧ гудраліг дзик мӧднога гӧлӧсӧн шуис старука.
— Но, тӧдан, нинӧм тайӧс ме ог гӧгӧрво...
Старикъяс ас костаныс сідзи шуӧны, а миянлы — кутшӧм делӧ?
Бабаяслы ӧмӧй позьӧ сюйсьыны татшӧм делӧясӧ?
А сэсся и меӧдз воис ӧчередь...
Вӧлі менам дедушка, зэв пӧрысь старик, ар сё нин сылы матысмис да выжывмис нин, и пырджык челядькӧд ноксьыліс.
Вот тайӧ дед и шуӧ меным: «Матушка, тэ эськӧ кӧть мед вотӧс вузавлін, либӧ тшак...
Миян бабаяс Павел Лександрычлы нуалӧны, и тэ эськӧ накӧд».
— «Мый нӧ, шуа, дедушка, велӧдан менӧ, менам аслам мужик эм».
Коли тадз этшаник кад.
Дед бара паніс сёрни.
Ме мужик дінӧ —
сылӧн сэтшӧма вежсис чужӧмыс да и шуис сӧмын ставсӧ: «Дедушка бурджыка тэа-меа дорысь тӧдӧ»...
Баба ме вӧлі сэкъясӧ ёна на том, сёрни вылӧ збой; но, думайта, ті кӧ нин тадз, кута, мися, вотӧс вузавлыны.
И збыльысь, вота кружка оз да нуа Павел Лександрыч ордӧ, — сійӧ ачыс радейтліс бабаяслысь вотӧс ньӧбавны.
Но татшӧм ногӧн ньӧблывліс менсьым вотӧс и деньга мынтывліс, мукӧд бабаяслы дорысь весиг унджык мынтывліс, и пыр тшӧктывліс частӧджык ваявны...
Видзӧда ме, Павел Лександрыч кутіс мекӧд варовитны, ӧтитор-мӧдтор йылысь, а ачыс сэтшӧм ёна ме вылӧ видзӧдӧ — синнас сёйӧ.
Йӧйталӧм вӧлі: меным эськӧ пышйыны, а меным таысь весиг нимкодь вӧлі...
Ей-богу, йӧйлун вӧсна ёнджыкасӧ!..
Сэсся заводитіс сійӧ менӧ чеплявны да ворсӧдчыны мекӧд, а ме дугді сы ордӧ вотӧсӧн ветлыны.
Гортын нинӧм ог шу, а ачым ог мун сы ордӧ, и делӧлы пом.
Сӧмын дедушка менӧ бара дӧзмӧдны кутіс — мун да мун, но, ме и висьталі сылы став мыжӧс, кыдзи ен водзын висьтасигӧн.
«Нинӧм, шуӧ, колӧ терпитны, Матрёнушка...» — «А мужикӧй?» шуа. — «А мый, шуӧ, мужикыд тэнад значитӧ, дзонь мир терпитӧ, гашкӧ, йӧзыс тысячаясӧн мучитчӧны... а?»
И заводитіс шуавны, и заводитіс уговаривайтны, сэтшӧм лӧсьыда вӧлі кужӧ сёрнитны.
Сэки нин и ме гӧгӧрвои, кытчӧ сійӧ аслас сёрниӧн синӧ, да весиг юрсиӧй сувтліс; кок эбӧсӧй быри, синмӧй пемдіс...
Дерт, промыселъясын бабаяс быдлаын балуйтӧны, а Березовскын тайӧс весиг и лёк туйӧ оз пуктыны, а меным лои ӧбиднӧ, мый менӧ асланым йӧз жӧ гуӧ тойлалӧны.
И уськӧдчи ме дедушка вылӧ, сідз кулакӧс лэптӧмӧн и ветлӧдла: «Тэ, яндысьтӧм син, мыйӧ менӧ велӧдан, а?
Кыдзи тэнад, пӧрысь мортлӧн, кывйыд бергӧдчис?..» А сійӧ ме вылӧ: «Ме ӧмӧй, шуӧ, деньга вӧсна тэнӧ мӧдӧда, йӧюк?..
Мир кӧ, шуӧ, тадзи решитіс, сы вӧсна мый Павел Лександрычсянь олӧм абу...
мирыд ӧд ыджыдджык тэ дорысь да ме дорысь:
служитышт мирыслы, а тэнад мыж сэні некутшӧм оз ло»...
Ме куті ырзӧмӧн бӧрдны, а дедушка видзӧдіс-видзӧдіс ме вылӧ, пӧрччис дӧрӧмсӧ, бергӧдіс мелань мышсӧ да шуӧ:
«Видзӧд, сьӧлӧмшӧрӧй, кутшӧм узоръяс менам рисуйтӧма, но ме эг ырзы-бӧрд, кор мирлы колӧ вӧлі служитыштны...»
А мышкуыс дедушкалӧн вӧлі ставыс визьӧсь-визьӧсь еджыд вурысъясысь, быттьӧкӧ сотӧма мыйӧнкӧ, и лыясыс весиг тӧдчӧны, кытъясті вӧлӧм бонзьӧдӧмаӧсь бедьяснас...
Тайӧ сійӧс бедьясӧн наказывайтлӧмаӧсь, кор сійӧ ещӧ шахтаын на уджалӧма да шахтасӧ ваӧн ойдӧдӧма, сы вӧсна мый сылы сідзжӧ вӧлӧма мирсянь сэтшӧм наказ.
Самӧй сыысь дедушкаӧс и витсёысь кучкӧмаӧсь беддьӧн...
Невӧляын вӧліны сэки йӧз, мучитісны-нартитісны найӧс мупытшса уджнас, вот мир и шуис начальстволысь шахтасӧ ойдӧдны, а дедушка штегерӧн вӧлӧма — сылы и тшӧктасны.
Старука ланьтіс да сьӧкыда ышловзис.
Кӧнкӧ ылын-ылын, быттьӧ пушкаысь лыйисны, кыліс гымыштӧм шы; горизонт весьтын мыччысис сім сьӧд кымӧр да ӧдйӧ кутіс матыстчыны миянланьӧ.
Воддзамозыс жӧ зэв ёна пӧжис, но ӧні корсюрӧ пӧльтыштлывліс нин ичӧтик тӧв да качайтіс льӧм пуяссӧ да пелысьяссӧ.
Таня садьмис да бӧрддзис.
— <rus>Слава тебе, господи</rus>... — небесаті исковтысь кымӧр вылӧ видзӧдігтыр пасъясис старука.
— Важӧн нин муыд зэрторсӧ корӧ... быдмӧгыд ёна нин нюкырмунӧма.
— Мый нӧ водзӧсӧ вӧлі, бабушка? — висьталӧмнас интересуйтчӧмӧн юалі ме.
— Водзӧсӧ?
А нинӧм:
Павел Лександрычыд дзикӧдз раммис, быттьӧ мӧд морт лои...
Первой ме вотӧс сылы пыр новлі, сэсся тшак, а бӧрынджык и дзикӧдз сы ордӧ овны муні.
Дӧвеч сійӧ вӧлі, — но, ме и олі сы ордын.
Ме дінӧ сійӧ вывті бур вӧлі — пасьтӧдіс, быдтор пӧдариталіс, балуйтӧдіс менӧ...
А ме быдтор вӧча, кыдзи вӧлі дедушка велӧдӧ, пыр йӧз вӧсна клопочиті.
Мужикӧс штегерӧ пуктіс Павел Лександрычыд, рӧдняясӧс мортъясӧ воштіс.
Ок-ок-ок!..
А ме бур олӧмсьыд ещӧ на мичаджык лои: кутан вӧлі мунны улича кузя, да бокӧвӧй йӧз любуйтчӧны.
Копрасьны кутісны, сы вӧсна мый ме, мый кӧсъя, сійӧ и вӧча, — ыджыд вын босьті Павел Лександрычлысь.
Тешкодь сійӧ кутшӧмкӧ вӧлі, господь мед прӧститас сійӧс...
Первойсӧ ме вӧлі весиг пола сыысь, а сэсся велалі, — сэтшӧма велалі, мый и мужикӧс дзикӧдз вунӧді.
Вот сійӧ, мичлуныд, кытчӧ вайӧдіс: мужик абу жаль, а Павел Лександрычӧс куті жалитны, быттьӧ сибді ме сы дінӧ.
Весиг кутшӧмкӧ скӧрлун кыптіс менам сы вылӧ: мукӧд дырйиыс вӧлі нарошнӧ эльта мужикӧс, медым сійӧ менӧ нӧшалас, кыдзи мужикъяс мукӧд бабаясӧс нӧйтлывлӧны...
Либӧ вӧлі сӧвесть кутас мучитны, вой-вой он узь, век енлы юрбитан — оз, нинӧм оз отсав.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме мучитчи-мучитчи да и решиті: шыбитча ме татшӧм олӧм дорсьыд шахтаӧ, всё равно — быри став терпенье.
Сӧвесть мучитӧ — сьӧлӧмӧс йирӧ...
Омӧльтчи, думайтчыны куті, а дедушкаыд вӧлӧм ставсӧ нин казялӧма менсьым, мый неладнӧ пӧ мыйкӧ бабаыскӧд вӧчсьӧ.
Сюсь вӧлі старик...
Но вот ӧтчыд рытын ме и мӧдӧдчи вӧрӧ, думайта, шыбитча кытчӧкӧ шахтаӧ, вывті нин сьӧкыд да; муна ме тадз нюр вывті, а дедушка меным паныд локтӧ, тадзи жӧ вот разнӧй турун вӧлі чукӧртӧ.
Лечитӧ вӧлі йӧзӧс разнӧй турунӧн...
Аддзис менӧ да и шуӧ:
«Лёк дум тэ думайтан, внученька»...
Ме сылы бара ставсӧ и висьталі: бӧрда да висьтала, а сійӧ кывзӧ да сідзжӧ бӧрдӧ.
Вот сэки дедушка и кыскис питшӧгсьыс вот татшӧм турунсӧ, Петров-Крест, да шуӧ: «Внученька, вот тэныд бур турун... ю сійӧс молитваӧн, гашкӧ, господь и отсалас, а аслыд ачыд смерть эн вӧч.
Тайӧ туруныс особеннӧй, крестӧн муас быдмӧ, енлӧн турун; миян грекъясысь господьлӧн крестыс муӧ пырӧма».
Куті ме тайӧ турунтӧ юны — и збыльысь, кокньӧдыштіс...
Сійӧ кадъясӧ и Павел Лександрыч кулі, ныв менам сысянь коли, — но Березовскысь ме сэсся муні нин — сьӧкыд вӧлі йӧз вылӧ видзӧдны.
Дедушкакӧд пыр олі, сійӧ менӧ велӧдіс и турун вотны, висьтавліс, кутшӧм турунысь кутшӧм пӧльза...
Нылӧй сэсся верӧссайын вӧлі да кулі, а меным вот Танюшкаӧс колис.
— А мужикыд?
— Мужикӧй?..
Дзикӧдз сійӧ торксис, вывті ёна юсис...
Важӧн жӧ нин сійӧ кулӧма.
Ок, грекӧй, грекӧй!..
Танюшка, сьӧлӧмшӧрӧй, пасьтась, гашкӧ, удитам на зэрмытӧдзыс гортӧ котӧртны.
Старука кутіс тэрмасьны, кӧрталіс ассьыс турунсӧ, дзебис кустъяс пиӧ кутшӧмкӧ тубрас да, мекӧд прӧститчӧм бӧрын, воши кустъяс сайӧ.
Ме сідзжӧ мӧдӧдчи да, каменнӧй гӧра йылӧ кайӧм бӧрын, синмӧн дыр колльӧді тэрмасьӧмӧн мунысь парочкаӧс: старука нуӧдіс нывкасӧ киӧдыс и регыд саяліс кыдз пу расӧ.
Меным вывтасінсянь вӧлі тыдалӧ кулӧм тыыс ставнас, коді нюжаліс верст вит кымын; веськыдвылас, пожӧм вӧр сайсянь, чургӧдчӧма ёсь кӧдж, а сы сайын руд чут моз тыдаліс глухӧй сикт, кӧні оліс старука.
Кымӧр вӧлі ӧшалӧ нин юр весьтын да дзикӧдз сайӧдіс шондісӧ, вӧлі сьӧкыд лолавны; неыліті шутёвтӧмӧн лэбзис утка стая да сунгысис нюрӧ.
Вот и медводдза гырысь зэр войтъяс кутісны сяркӧдны пуяс да турунъяс вылӧ, вот и матысмысь зэрлӧн шумыс; и чардби, и гораа гымыштӧм, коді косьыштіс дзик пель дорын...
Ме понкӧд восьлалі кустъяс пӧвстті вӧрлань, медым саймовтчыны ведра дорысь моз киссян зэрысь кытчӧкӧ пу улӧ.
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Говорок @ очерк @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 57‒89.}
ГОВОРОК
I
Мый вермас лоны мичаджыкӧн югыд ты дорысь, кор гожся асылын сы весьтын помсяньыс помӧдзыс вералӧ унапӧлӧс рӧма ру?
Ылын тыдалӧны лӧз стенаӧн кыпӧдчӧм гӧраяс, кодъяс сайӧ дзебсьӧмаӧсь Чудскӧй заводъяс — важыс да выльыс; веськыдвылас нюдзвиж дорӧсӧн матыстчӧмаӧсь камышъяс да ойдлан видзьяс, а шуйгавылас шӧвк пызан дӧраӧн син водзысь ылысмӧ башкирскӧй степь.
Тыӧ сетчӧм нӧрыс вылын сулалӧ пашкыр шапкаа пожӧма вӧр, а видзьяс сайын — веж чутъяс моз пуксялӧмаӧсь кыддза расъяс.
Ты бокас, кытӧн лыа берегыс пырӧ ва улӧ, чушканзі поз моз ляскысьӧма му бердас аслас сё керкаӧн Кучки нима сикт.
Гожӧмын весиг и тайӧ сиктыс кыпыд, быттьӧ сійӧ косьтысьӧ тылӧн пӧката берегас, а медбӧръя керкаясыс дзик нин вӧліны ва бердас да видзӧдісны тыӧ, быттьӧ зеркалӧ вылӧ.
Водз асылын берегвывса дзик меддор керкасьыс петавліс гӧрбыльтчӧм, косіник мужик Матвей, пуксьыліс пыжӧ да мунліс видлавны тӧрыт рытын чӧвтӧм угодьеяссӧ.
Колӧ вӧлі кытшовтны тысӧ ставнас, кытшовтны пожӧм вӧра нӧрыс да веськӧдчыны куръяӧ, кытысь Матвей быд во ёна кыйлывліс чери.
Гӧраяссянь дугдывтӧг пӧльтліс тӧв да йӧткыліс валъяссӧ сиктладорӧ, а куръяын век вӧлі лӧнь, сэні ваыс быттьӧ кеньсялӧма кӧдзыдысь.
Нӧрыс дінті кывтігӧн Матвей сувтлывліс арендаторскӧй ичӧтик керка весьтӧ, кӧні овліс ты караулитысь стӧрӧж, да шулывліс:
— Но, Ильич, тэнад черила мӧдӧдчи...
— А меным мый сы вӧсна шогсьынысӧ?..
Тэнад грек, тэнад и ӧтвет...
— Ладнӧ, сёрнит да копрась <ns>арендательыдлы</ns>.
— Тӧдӧмысь, висьтала: мат тай тіянкӧд кутіс лоны.
Кыдзи нӧ ме ӧтнам верма тіянкӧд, быдса сикткӧд, водзсасьны...
Вот начальство воас да сэки сёрнитӧй.
— И сёрнитам.
— Виччысь, Матвей, острогӧ ӧд веськалан...
— А коді острогас пукалӧ, колӧкӧ, тэа-меаысь на бурджык.
Синпӧла Ильич векджык пырлывліс аслас керкаторйӧ, а Матвей кывтліс водзӧ.
«Со жӧ ӧд, кыськӧ ты вылӧ <ns>арендатель</ns> воис, — пыжын сулаліг да ӧти лопта пелысӧн зэв пелька йӧткасигмоз броткис сійӧ. — Тадзитӧ ӧд некутшӧм олӧм оз ло: муыд городскӧй, ваыд <ns>арендательлӧн</ns>...»
Тыын Матвей кыйсис комын во нин, а ӧні друг сылысь тысӧ арендаӧ сдайтісны.
Колӧ на ещӧ юавны, кодлӧн сійӧ тыыс.
Арендаторыдлӧн, дерт, деньгаыд уна, да ӧд быдтор деньга вылад оз на жӧ позь ньӧбны.
И ставыс тайӧ лои сӧмын сы вӧсна, мый помещиклы пӧкӧритчыны неокота, — вот сэсся и сдайтіс тысӧ.
— Энлы, зон, сулавлы... — унапӧлӧс угодье ваысь лэпталіг да шедӧм черияссӧ сэтысь мездалігмоз кывмӧн сёрнитіс Матвей. — И муыс тэнад и тыыс тэнад — энлы на.
Вывті лоӧ...
Ещӧ бать покойник на тысьыс чери кыйліс, а ӧні вот мый лои.
Энлы, тэ нӧрӧвитыштлы на неуна!..
Матвей пытшкын вӧлі уна задорнӧй энергия, коді петкӧдчыліс дугдывлытӧм споръясын да пинясьӧмъясын то соседъяскӧд, то старӧстакӧд, а то и прӧстӧ аслас Авдотья бабаыскӧд.
Но медъёна сысянь сюрлывліс вӧлӧстнӧйяслы.
Маркел старӧста, язваӧн кындзи, мӧдног эз и нимтывлы Матвейӧс, — «видзӧдтӧ, миян язваыд кыдзи тӧчитӧ».
Вот чукӧртысьяс повлісны сыысь биысь моз, сы вӧсна мый Матвей кӧ мыйӧкӧ кутчысяс, сыысь он нин мын.
Кор артавлісны вӧлӧстнӧй суммаяс да прӧверяйтлісны старшинаӧс, Матвей вӧлі век медводзын и, аслас удж вылӧ видзӧдтӧг, эрдӧдліс быд неустойка.
Ӧти кывйӧн кӧ, инӧ ӧшйывлытӧм мужик, коді Кучкиын оліс, кыдзи яйӧ пырӧм жель.
Весиг старшинаӧ либӧ старӧстаӧ сійӧс оз позь вӧлі бӧрйыны: ӧти-кӧ, — гӧль морт, мӧд-кӧ, — делӧ сылӧн сэтшӧм, мый сыысь оз позь орӧдчыны, а коймӧд-кӧ, — начальствокӧд оз вермы артмӧдчыны.
Сиктса начальствоӧ пырджык бӧрйӧны сэтшӧм йӧзӧс, коді вына да вермас ас вӧснаыс сулавны, либӧ жӧ наказанье пыдди — мед став общество пондаыс начальство водзын ӧтвечайтӧ, а Матвей некутшӧм боксянь вӧлі оз туй татшӧмторъяс вылас.
— Матюшка миян чукля пес кодь, — шулывліс старшина Судыгин: — некыдз сійӧс лючки пуктыны он вермы.
— Тэ менсьым велӧдчы овнытӧ, Пал Андроныч, — юрнас пыркӧдігмоз шулывліс Матвей. — Тӧлкыдтӧ менам ӧтнамлӧн став опчествоыслӧн мында — со мыйын медыджыд помкаыс.
Ме быдтор кыдз колӧ верма тӧлкуйтны... да...
Сыкӧд ӧти сиктын олысьясыс шуткаӧн шулывлісны сійӧс «кӧза сюрӧн», коді, кыдзи шусьӧ пословицаын, ни кӧрӧбысь, ни кӧрӧбӧ.
Матвей Кӧза-Сюр лои уличвывса прозвищеӧн.
Тайӧ нимнас тӧдліс сійӧс вӧлӧстьыс ставнас, а гортас некутшӧм олӧм эз сетлы гӧтырыс:
— Но, омлявны мӧдіс Кӧза-Сюрыд...
Соседкаяс ёна дивуйтчылісны сы вылӧ, кыдзи Авдотья олӧ татшӧм мужикыскӧд: ӧд сійӧ сёйӧмӧн сёйӧ гӧтырсӧ — и сувтіссӧ эз сэтчӧ, и мӧдӧдчис эз сідзи, и йӧзыслӧн быдӧнлӧн абу миян ног.
— А вот сійӧ куръяӧ мунас, сэк ме быттьӧ и лолышта кокньыдджыка... — шулывліс асьсӧ дорйигмоз немӧтветтӧм Авдотья. — Пыр кӧ ӧд эськӧ гортын пукаліс, кувны нин лои!
— Мый нин и шуан, бабуньӧй: треситчысь пипу, а абу мужик.
Соседкаяслысь тайӧ жалитана кывъяссӧ кывзӧм бӧрын Авдотья ӧтчыд коркӧ шуис:
— Да ӧд Матвейыс сідзсӧ бур...
Кажитчӧ сӧмын, мый сійӧ век зыньгӧ.
Ме ӧд сылысь ёнасӧ ог на и кывзы...
Уличаыс ставнас сераліс Авдотья вылын: со кутшӧм бур мортӧс аддзӧма.
Со ӧд йӧй бабаыд!
Матвей сэтшӧмӧс и аслыс бӧрйӧма, медым быд воськолын позис эськӧ сійӧс век тӧчитны — абу баба, а сирӧд пу.
Дерт, колӧ висьтавны и сійӧтор, мый Матвей абу пьянник ни абу ышмысь — тайӧтӧ сідз, но терпеньетӧ бырӧдас да косьтас морттӧ куш помтӧм зыньгӧмнас.
А Авдотья оліс да выліс, юр вывтіыс тырӧма аслас бабьей уджӧн — и гортса удж вӧчны, и му вылӧ не сёрмыны, и град йӧртӧ и скӧттӧ дӧзьӧритны, да сэтчӧ жӧ ещӧ содтӧд вылӧ быд во челядь мӧдісны чужны.
И мыйла тайӧ челядьыс чужӧны сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяслӧн керкаас сэтшӧм гӧльлун?
Рӧдитісны мед эськӧ сӧмын озыр бабаяс, кодъяс пыдди уджалӧны мукӧд йӧз, а гӧль бабалы дзик нин пӧгиб уна челядьнад.
Ӧні со бара эсійӧ черинас мат: эновтчыны эськӧ колӧ Матвейлы тыысь, а сійӧ <ns>арендателькӧд</ns> на лӧсьӧдчӧ водзсасьны.
Ахметов озырсьыс озыр морт и, дерт, кутас Матвейӧс судъясӧд кыскавны, а Матвей век мӧдарӧ вӧчӧ.
Кор помещик сетіс арендаӧ Светлӧй нима ты, мукӧд чери кыйысьясыс ньӧжйӧникӧн и эновтчалісны чери кыйӧмысь; кысь нин вермасьны Ахметовкӧд: талун синпӧла Илья урядниккӧд протокол гижасны, аски мирӧвӧй судья дінӧ, аскомысь пуксьӧдасны — сэки и чери вылас он ло рад.
Ӧти гожся асылӧ, кор Авдотья, мудзӧмысла ӧдва кашкигтыр, веськыда тыын вӧлі песлалӧ быдпӧлӧс лопотьсӧ, мӧдар улича помсяньыс матыстчис мужик чукӧр.
Медводзын вӧлі локтӧ гӧрд дӧрӧма Судыгин, кузь тушаа, паськыд пельпомъяса мужик, сы бӧрысь рыжӧй юрсиа Маркел да кымынкӧ старик.
Кор Авдотья аддзис мужикъясӧс, сылӧн сьӧлӧмыс сідзи и ёкмуніс, быттьӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм ыджыд шог водзын.
Баба вӧлі самӧй «сійӧ кадын» да ӧдва веськӧдчис, медым здоровайтчыны мужикъяскӧд.
— Авдотья, кӧні нӧ тэнад Кӧза-Сюрыд? — юаліс Судыгин мелі гӧлӧсӧн — багатыр радейтліс бабаясӧс да ӧні жалитӧмпырысь видзӧдіс Авдотьялӧн чургӧдчӧм кынӧм вылӧ.
— А кытчӧ сійӧ лоӧ: керкаын, кӧнкӧ, валяйтчӧ...
Войнас на сӧмын чери кыянінысь воис, Пал Андроныч, — вочавидзис Авдотья. Сійӧ повзьӧмысла ӧдва сёрнитнысӧ вермис.
— А тэ бара нин, Авдотьюшка... — ещӧ на меліджыка шуис Маркел да довкнитіс юрнас.
— Видзӧдтӧ, кыдзи тэнӧ ставнас нюкыртӧма.
Челядь сюв-сяв петісны керкасьыс, кытшалісны мамнысӧ да зэв полігтырйи видзӧдісны ӧти местаын дзӧрысь мужикъяс вылӧ.
— Эй, Матвей, кытчӧ тэ дзебсин? — пӧлыньтчӧм ӧшинь дорӧ матыстчигмоз горзіс Маркел.
— Петавлы жӧ татчӧ, донаӧй, мог эм тэ дінӧдз...
Ӧшиньӧд мыччысис Матвейлӧн юрыс. Сійӧ недӧверчивӧя видзӧдліс ӧшинь улын сулалысь мужикъяс вылӧ.
Шондіыс сідзи и ёрис синъястӧ, а тыладорсянь воис юр кольмӧдысь пар.
Мужикъяс дзӧрисны места выланыс, эз тӧдны, мыйсянь заводитны.
Некор кывлытӧм мелілуныс ещӧ нин ёна содтіс Матвейлысь подозрительностьсӧ, и сійӧ ӧні веськыда видзӧдіс Маркеллы ыджыд рыжӧй тош вылас.
— Ты йылысь? — юаліс Матвей да старайтчис гӧгӧрвоны гуся кӧсйӧмъяссӧ сы дорӧ воӧм начальстволысь. — Ахметовсянь?
Мужикъяс недӧверчивӧя видзӧдлісны Авдотья вылӧ: сійӧ вӧлі лишнӧй да быттьӧ мешайтіс быдӧнлы аслас ыджыд кынӧмнас.
— Пырӧй керкаас, — асьсӧ прамӧй кӧзяинӧн петкӧдлыны кӧсйӧмӧн корис Матвей. — Мый шонді водзас пӧжсьынысӧ?
Мужикъяс ӧти-мӧд бӧрся пырисны керкаас, найӧ старайтчисны не видзӧдны Авдотья вылӧ, коді повзьӧм синъясӧн колльӧдіс найӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый нывбабалы некытчӧ оз позь шыасьны, чукӧртіс вын да бара кутіс нӧшавны ва тряпкаяс. Нӧшасьӧм шыыслӧн гора йӧлӧгаыс ылӧдз кыліс ты пасьтала, быттьӧ ва вылас швачкӧдчис бордъяснас кутшӧмкӧ пу пӧтка.
Мый йылысь кутасны сёрнитны Матвейкӧд мужикъяс?
Мыйла Судыгин да Маркел сэтшӧм меліа сёрнитісны сыкӧд, Авдотьякӧд?
Коньӧр нывбабалӧн бергӧдчис юрыс, и сійӧ ещӧ ёнджыка нӧшаліс ассьыс тряпкасӧ, быттьӧ кӧсйис сы пытшкысь вӧтлыны ассьыс став гӧльлунсӧ.
Киссьӧм паськӧма да няйт чужӧма челядь кытшалісны сійӧс, быттьӧ кыйсьысьӧн повзьӧдӧм пӧтка котыр, да сідзжӧ полігтырйи дзоргисны керка выланыс.
Медічӧтыс заводитліс весиг бӧрдны, но мамыс нӧшкӧн грӧзитіс сылы, и сійӧ бӧр ланьтіс.
А тайӧ каднас керкаын вӧлі со кутшӧмтор.
— Ми тэ дорӧ опчествосянь, Матвей, — тошсӧ тэрмасьтӧг малалігмоз заводитіс сёрнитны Маркел. — Сідзкӧ, мирлы служитышт...
Войдӧр тэнӧ эг тшӧктылӧй, а ӧні некыдз оз артмы.
Ёна дзескӧдӧ Миловзоров...
— Но?..
— Тэ сідзкӧ нин...
Бара начальство воас, заводитасны сиктнымӧс кульны.
Сідзкӧ вот, скод вылын старикъяс шуисны: тіян Матвей кывъясла зептӧ оз пыр — сылы и лоны медводзын.
— А ме кӧ ог кӧсйы? — скӧрысь шуис Матвей.
— А мӧдногыс кӧ оз позь? — юалӧмӧн жӧ вочавидзис Судыгин.
— Тэ ӧмӧй ӧтнад сиктас?
Некодлы ӧд оз бура овсьы.
Войдӧр Ипат ветлывліс, а ӧні тэнад ӧчередь...
abu
Пуксис нелӧсьыд чӧв-лӧнь.
Кодкӧ пыдісянь ышловзис.
Судыгин видзӧдіс тшынасьӧм куш керка стенъяс вылӧ, вежыньтчӧм пач вылӧ, пӧлать вылӧ — гӧльлуныс сідзи и мыччысис быд щелльысь, сэтшӧм повзьӧдлана гӧльлун, кодӧс ставнас донъявны вермис сӧмын опытнӧй син.
— Со керкатӧ колӧ лӧсьӧдыштны... — гораа висьталіс Судыгинлысь думыштанторсӧ Маркел. — А кыдзи нӧ!..
Сы вылӧ и мирыс.
— А эсійӧ кыдзи? — аслас челядь да баба вылӧ индігмоз юаліс Матвей.
— Бара жӧ мир эм...
Тайӧ юалӧмнас Матвей асьсӧ пӧгубитіс: сійӧ чувствуйтіс нин дасьлун служитны мирлы.
Сійӧ повзис эз аслас смеллунысь, а тэрмасьӧмсьыс.
Кыдзи нӧ тайӧ тадзи друг?
Морт сӧмын войнас на локтіс чери кыянінысь, куръя дорын косьмӧны на шӧрт гымгаяс, а тані со на здоровье...
Матвей друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧс нетшыштӧма нин аслас керкаысь, быттьӧ сійӧ абу нин Кӧза-Сюр, а кодкӧ мӧд, и сійӧ мӧдыс мунӧ веськыда пӧгибнитны.
Зэв ыджыд жальлун шымыртіс Матвейлысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ бара видзӧдліс ӧшинь пырыс аслас баба вылӧ, коді вӧлі век на нӧшасьӧ, сы дінын сулалысь челядь вылӧ.
— Медыджыд помкаыс — мӧдногыс некыдз оз позь... — висьталіс Судыгин, коді старайтчис вӧтлыны Матвей юрӧ пырӧм сомнениесӧ.
— Оз позь? — немвиччысьтӧг юаліс Матвей.
— Мир мӧдӧдӧ...
Ме кӧть эськӧ ачым, да кывйӧй менам дзик зыр кодь, — шуаліс нарошнӧ меліа Судыгин. — Сёрнитнысӧ ме прамӧя ог куж.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Главнӧйсӧ лон висьталӧма, и ставыс ӧтпырйӧ заводитісны горзыны.
Ставтор йывсьыс, мый водзынджык висьтавлісны кытшлӧдлӧмӧн, заводитісны сёрнитны веськыда.
Старикъяс шенасисны кияснаныс да торкалісны сёрнитігас ӧта-мӧднысӧ.
Маркел чышкаліс паськыд чужӧм вывтіыс визувтысь пӧсьсӧ.
Ӧтнас Матвей, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс судитӧм морт моз лабичын.
Сы юр вемын вӧлі ӧти дум: «оз позь».
— Сёяс миянӧс Миловзоров, — кымынӧдыськӧ нин висьталіс Маркел медглавнӧй мӧвпсӧ. — Ӧні со миянлысь ты сдайтіс, а сэсся и му бердӧ кисӧ нюжӧдас...
Сідз али абу?..
Начальство воас...
Бара мӧдасны ӧшинь рамаяс нетшкыны, керка вевтъяс косявлыны, пачьяс косявлыны, а миян делӧыс правӧй.
Батьяс на ещӧ тані овлісны, а сэсся и правильнӧй миян <ns>акным</ns>...
Ипат покойник весиг копия вӧчліс сы вылысь, ак вывсьыс.
Сідз али абу?
Авдотья век на вӧлі нӧшасьӧ, кор мужикъяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кутісны петны керкаысь.
Найӧ петісны сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдзи и пырисны.
— Прӧщайтлы, Авдотья... — сы весьтӧ воӧм бӧрын меліа шуис Маркел. — Ок, и паськалӧмыд жӧ... а?
Тэ, донаӧй, зэвсӧ эн копрась.
Баба эз шыась. Сьӧкыда лолалігтыр сувтса синмӧн сійӧ видзӧдіс мужикъяс вылӧ.
Сылы ачыс кажитчис сэтшӧм шудтӧмӧн, быттьӧ сійӧс личкис мыйкӧ зэв сьӧкыдтор.
Матвей петіс ворота ортсыладорӧ.
Сійӧ вӧлі шапкатӧм, сера дӧрӧм кежысь.
Видзӧдліс аслас баба вылӧ, асъя шонді югӧр улын руалысь ты вылӧ, ылыстчысь мужик чукӧр вылӧ да шога шеныштіс кинас — тайӧ шеныштӧмас петкӧдчис ставыс, быттьӧ сійӧ йӧткыштчис став важ олӧмсьыс.
Тайӧ вӧлі великӧй момент, сэтшӧм жӧ, кыдзи ва, коді чукӧрмӧма му пытшкын, нетшыштӧ медбӧръя кутӧдсӧ да ыльнитӧ вӧльнӧй свет вылас.
Матвейлысь судьбасӧ вӧлі решитӧма.
II
Мед быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана Матвей керкаын лоӧмторйыс, колӧ висьталыштны неуна Кучкилысь историясӧ.
Тайӧ ичӧтик сиктыслӧн нэмыс дженьыд на, абу унджык ветымын воысь.
Светлӧй нима ты берегӧ первойсӧ сувтӧдісны кымынкӧ балаган уджалысьяслы олӧм вылӧ, и сэсся тайӧ балаганъяс местаас быдмисны керкаяс да быдса посёлок.
Артмис тайӧ кыдзкӧ аслыс ногӧн, весиг помещик, код му вылӧ кыптіс тайӧ сиктыс, казяліс тайӧс сӧмын крестьянаӧс мездӧм бӧрын.
Администрация чуймис помещик дорысь на, гашкӧ, ёнджыка: кытысь, кор, мыйла явитчисны тайӧ тӧдтӧм йӧзыс?..
Татшӧм тешкодьторсӧ позьӧ вӧлі объяснитны сійӧн, мый зауральскӧй помещик некор эз вӧвлы аслас владениеясын, а быдпӧлӧс делӧяс вӧчлывлісны сы пыдди разнӧй управляющӧйяс, дӧвереннӧйяс да уполномоченнӧйяс, кыдзи и вообще Уралын.
Владелец вӧлі кутшӧмкӧ мифическӧй мортӧн, коді вошлывліс некод тӧдтӧм местаясын — некод сійӧс эз аддзывлы, управляющӧй да дӧвереннӧйяс кындзи.
Да и вообще помещиклӧн владениеыс Уралын кутшӧмкӧ миф кодь: эмӧсь гырысь заводовладелецъяс, кодъяс ас кианыс босьтӧмаӧсь уна дас миллион десятинаясӧн му, а помещикъяс татшӧминъясас писькӧдчывлісны полӧмпырысь.
Загорскӧй уездувса помещикъяс муясысь артмис быдса ді, кодӧс вӧлі топӧдӧма Чудскӧй заводса дачаясӧн да башкирскӧй степӧн.
Татшӧм помещикъясыс артавсисны сӧмын дас гӧгӧр, и медся ыджыднас вӧлі некодлы тӧдтӧм Шмит, код дача вылӧ кыптіс Кучки нима сикт.
Немец Шмит зауральскӧй помещикӧн лои дзик случайнӧ, буретш сэк, кор гӧтрасис отставнӧй генерал-майор Кереметев ныв вылӧ да приданӧй пыдди босьтіс кызь тысяча десятина му кыськӧ тӧдтӧм ылі Зауральеысь.
Генерал-майор Кереметев сідзжӧ лои помещикӧн гӧтыр кузяыс и сідз жӧ, кыдзи и Шмит, некор эз волыв аслас владениеясӧ, сы вӧсна мый тайӧ зэв ыджыд поместьеыс эз вайлы некутшӧм доход.
Нажӧвитчисны сэні сӧмын управляющӧйяс да дӧвереннӧйяс.
Эмансипация бӧрын, кор дарӧвӧй удж йылысь позьӧ вӧлі сӧмын нин казьтывны, тайӧ имениеыс весиг кутіс вайны дефицитъяс и, сы кындзи, тыдовтчисны немвиччысьтӧм неприятностьяс, кыдзи этайӧ некодӧн тӧдтӧм Кучки сиктӧс аддзӧмыс.
А тайӧ лои со кыдзи: управляющӧй Миловзоров вӧвлӧм крепостнӧйяслы сюйыштіс дарӧвӧй му участок, и, кор воис кад кырымавны Кучки сиктлы уставнӧй грамота, мужикъяс дзикӧдз ӧткажитчисны быдпӧлӧс наделсьыс, сы вӧсна мый мусӧ найӧ лыддьылісны ассьыныс пыдди.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧмджык вӧлі Миловзоровлӧн положениеыс, коді кӧсйис выслужитчыны аслас мифическӧй кӧзяин водзын: дзик ныр улас сулаліс некодлы тӧдтӧм сикт, коді босьтӧма тысячаӧн-джынйӧн десятина гӧгӧр медбур мусӧ!
Тайӧ нин вӧлі скандал, и Миловзоров ачыс муніс видзӧдлыны восьтӧм Америкасӧ.
— Кор нӧ тайӧ подлецъясыс удитӧмаӧсь стрӧитны быдса сиктсӧ? — шензис сійӧ Кучки сикт кузя мунігӧн.
— А ми некор эгӧ и вӧвлӧй тіян помещиклӧн, Аркадий Евгеныч, — вочавидзлісны асладорсяньыс кучкиса мужикъяс. — Ті нин асьныд, ми асьным жӧ...
Ми тані генералӧдз на овлім: батьяслӧн миян тайӧ муыс.
Миловзоровлы эз кажитчы татшӧм неблагодарностьыс, но сійӧ сэк жӧ аддзис ещӧ выльтор: Ахметов купеч зэв важся кадсянь нин Светлӧй тыысь кыйӧ чери некутшӧм воттӧг ни пошлинатӧг, сэк кор тыыс вӧлі Шмитлӧн.
Да и тайӧ этша на. Ахметов водзвыв тӧдмаліс Миловзоровлысь Кучкиӧ воӧмсӧ да ачыс петіс сылы паныд.
— Юкватор сёйыштны, Аркадий Евгеныч, пӧжалуйста ме ордӧ, — картузсӧ неуна бокынджык кутігмоз корис купеч. — Юкваыс первой сорт...
— Кывзы, вокӧй, мый нӧ тайӧ татшӧмыс: тыыс менам, а тэ тані кӧзяйничайтан? — скӧрмис Миловзоров, коді тӧдӧ вӧлі Ахметовӧс, сы вӧсна мый найӧ ворслывлісны протопоп Глаголев ордын преферансӧн.
— Помилуйт, Аркадий Евгеныч... кыдзи нӧ позьӧ?
Менам покойник бать на тайӧ тысӧ кӧртымавліс...
— Кыдзи кӧртымавліс?
— Да мужикъяслысь...
Збыльысь, пыралам юкватор паньыштны, Аркадий Евгеныч!..
— Дугды тэ, Ахметов, дзик йӧйӧн асьтӧ петкӧдлыны...
Ӧд тэ зэв бура тӧдан, мый муыс и тыыс менам, а мужикъяс — бунтовщикъяс.
А тэ накӧд ӧтвылысь: «покойник бать»...
Ме петкӧдла тіянлы не сӧмын батьтӧ, а тшӧтш и мамтӧ!..
Тӧдӧмысь, Ахметов пӧръявліс — некутшӧм кӧртым сійӧ некодлы эз мынтыв, а прӧста кӧсйис повзьӧдыштны Миловзоровӧс.
Но Миловзоровлӧн чорыда сёрнитан ногыс неуна чинтыштіс купечлысь спесьсӧ, да Ахметов содтіс:
— Серьёзнӧйджыка эськӧ сёрнитыштны тэа-меалы, Аркадий Евгеныч...
важӧн нин колӧ, да и век на тай со кыдзкӧ полі тэ дінӧ волыны.
А мужикъясыд, найӧтӧ збыль, поводнӧй уна му босьтісны... быдса округ.
Найӧ ӧтлаын кытшовтісны став му гӧгӧрыс, коді вӧлі мужикъяс ордын. Миловзоров дивуйтчынысӧ эз вермы:
уна сё десятина гӧрӧма, вӧръяс кералӧма, а сы имениелӧн карта вылын став тайӧ местаыс нюдзвиж краскаа, мый вӧлі «знакъяс сертиыс» висьталӧ, мый тані стрӧитчан вӧр.
И кыдзи сійӧ вермис татшӧмторйыс лоны?..
А сэн жӧ ещӧ и этайӧ Ахметов шельмаыс тшӧтш сибалӧма, и сійӧ вермас пакӧсть вӧчны.
Управляющӧй ещӧ нин ёна мӧдіс шензьыны, кор сійӧ ачыс убедитчис, мый кучковскӧй мужикъяс збыльвылӧ некор эз и вӧвлыны Шмитлӧн крепостнӧйясӧн, а чукӧртчисны татчӧ став Урал пасьталасьыс — горнӧй заводъясысь, мукӧд помещичӧй имениеясысь, казеннӧй промыселъяс вылысь да с. в.
Юавсьӧ, мый нӧ видзӧдіс администрацияыс?
Да-а, администрацияыс, коді ставторсӧ, кытӧн мый керсьӧ, должен тӧдны...
Но администрацияыс век сувтлывліс Миловзоров ордӧ да пӧльзуйтчыліс сійӧ сведениеясӧн, кодъясӧс сетлывліс налы ачыс Миловзоров.
Вот тайӧ да...
Кыпӧдны кӧ делӧ, то сійӧ жӧ мифическӧй Шмитыс шуас:
«А кытӧн тэ, Миловзоров, водзджыксӧ вӧлін!»
А мӧдарӧ кӧ, и администрациясӧ неокота мыждыны...
Быдсямапӧлӧс татшӧм недоразумениеяс дырйиыс пырджык вӧчлывлісны сідз, мый ставпӧлӧс тырмытӧмторъяссӧ вештывлісны воддза управляющӧй вылас, а танісӧ ныр улын имениелӧн карта эм и нюдзвиж краскаа местаяс, кодъяс петкӧдлӧны, мый тані колӧ лоны стрӧитчан вӧр.
— Тэныд эськӧ, Аркадий Евгеныч, кӧть ӧтчыд имениетӧ кытшовтны колі... — госсялӧм кыз чуньяснас лотшйӧдлігмоз жалитіс Ахметов.
— Збыль ӧд, кытшовтны эськӧ, — войдӧрджык нин, дерт, колі кытшовтны...
Кутшӧм бур эськӧ лои.
— Свадьба бӧрад ӧд быдӧн дружка...
Чӧртыс тӧдіс, мый тані быдса сикт сулалӧ.
Ме ӧд эг ачым сійӧс стрӧит...
Но и положение!
Колӧ збыль шуны, мый Миловзоров пӧся босьтчис делӧ бердӧ, быттьӧ кӧсйис вештыны важся небрежностьсӧ.
Сійӧ ещӧ на аддзис имениесьыс кык спорнӧй межа: ӧти межаыс Чудовскӧй заводъяскӧд, мӧдыс — башкиръяскӧд.
Но тайӧ вӧліны пустякъяс.
Синмас бельма кодьӧн вӧлі самӧвӧльнӧй да самозваннӧй сикт, коді сюйсьӧма имение шӧрас.
Колӧ вӧлі тайӧ делӧсӧ нуӧдны сюся, некод тӧдлытӧг, тӧдысь йӧзкӧд сёрнитчӧм бӧрын.
Вӧлӧмкӧ, кучковскӧй мужикъяс сідзжӧ клопочитӧны Загорьеын и вермасны мыйкӧ сэтшӧмтор вӧчны, мый сэсся бара выль судъяс лоасны.
— Вот мый, Ахметов: тэ тайӧ ты вылас лоан менам арендаторӧн, — шуис Миловзоров колана йӧзкӧд гусьӧн сёрнитчӧм бӧрын: — и гижам сэтшӧм условие: «воддза вояс моз жӧ ме, улынджык кырымасьысь, арендуйта Светлӧй нима ты штабс-капитан Шмитлысь татшӧм условиеяс дырйи»...
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвоим...
Сӧмын ме, Аркадий Евгеныч, чери кыйӧмсьыд дугда.
Ей-богу...
Клопочитчана делӧыс, а ми тані лӧсьӧдам вина вӧчан завод.
Тайӧ лоас ёна на бурджык.
А тыясыд Зауральеад, слава богу, зэв уна.
Лои быдногыс сёрнитны тайӧ мудер мортыскӧд, да ещӧ сылы жӧ и мынтыны ты арендуйтӧмысь, да содтӧд ещӧ ковмис ты видзны стӧрӧжӧс сувтӧдны: и ставыс тайӧ вӧлі колӧ, мед эськӧ бырӧдны «земскӧй важся делӧлысь визувтӧмсӧ».
Вообще ковмис зэв ыджыд вын, мед став тайӧ делӧсӧ сувтӧдны колана туй вылӧ да додь вожавны сійӧс выль судъясӧдз.
Миловзоров ку пиас эз тӧр, сы вӧсна мый став тайӧ делӧас сійӧ дорйис сӧмын асьсӧ.
Кучкиса олысьяс сідзжӧ эз вугравны.
Мужикъяс чукӧртісны деньга, мӧдӧдісны ходокъясӧс, и пансис делӧ.
Кыськӧ кыптіс кутшӧмкӧ таинственнӧй «ак», код кузьта тыдовтчис, мый крестьяналӧн муыс вӧлӧма нэмӧвӧйся собственностьӧн кутшӧмкӧ сэтшӧм жӧ мифическӧй Ивановъяслӧн да Сидоровъяслӧн, кутшӧмӧсь вӧліны асьныс генерал Кереметев да штабс-капитан Шмит.
Реальнӧй сикт Кучки заводитіс ӧтчаяннӧй тыш мифическӧй помещиккӧд, кодлӧн мувывса вуджӧрнас вӧлі Миловзоров.
Татшӧм гудрасьӧмъяссӧ гӧгӧрвотӧм да юридическӧй делӧяс тӧдтӧм мужикъяс медъёнасӧ надейтчисны асланыс «ак» вылӧ, мый вӧлі зэв кивыв Миловзоровлы: некодӧн дугӧдлытӧм комын во чӧж муӧн вӧдитчӧм воштіс ассьыс вынсӧ.
Тайӧ действие мунанінас воис администрация, лои и властьлы водзсасьӧм, протоколъяс, ходокъясӧс предварительнӧя пукӧдӧм — ӧти кывйӧн кӧ, делӧ мӧдіс мунны водзӧ тыр ӧдӧн.
Миловзоровлы вӧлі нимкодь, сійӧ пӧльзуйтчис противник ылалӧмӧн.
Делӧлӧн татшӧм стадия дырйи самӧй сьӧкыдторнас кучкиса крестьяналы вӧлі сійӧ, мый ӧти асылӧ воис власть да кутіс тшӧктыны весасьны тайӧ местасьыс.
Кучкисаяс ӧтчаяннӧя мӧдісны водзсасьны, асланыс рӧднӧй местаясӧ сэтшӧм ногӧн жӧ кутчысьӧмӧн, кыдзи вӧйысь морт кутчысьӧ идзасторйӧ.
Збыльысь кӧ шуны, водзсасьӧмыс налӧн муніс самӧй пассивнӧй формаӧн — найӧ эз кӧсйыны эновтны ассьыныс олан местасӧ.
Асладорсяньыс власть сідзжӧ примиталіс «небыдик» мераяс: косявліс керка вевтъяс, перъявліс ӧшиньяс, жугліс керкаясысь пачьяс да овмӧдліс сиктас ас вӧляысь локтӧм посельщикъясӧс.
Кучкиысь вӧлі ставсӧ жуглӧма: мужикъяс пышйисны, а колины сӧмын лёк горшӧн горзысь да бӧрдысь бабаяс асланыс челядьнаныс да став тайӧ жуглӧмсьыс джынвыйӧ йӧймӧм скӧт.
Но мыйӧн начальство бергӧдчывліс мӧдарӧ, вӧтлӧм йӧз воавлісны важ местааныс, и Кучки ӧдйӧ бӧр кыптывліс.
Тайӧ разгромдырся жертваӧн лои знаменитӧй ходок Ипат, кодӧс босьтіс власть кыдзи вещественнӧй доказательствоӧс.
Колӧ вӧлі кутны тайӧ беспорядокъяслысь тыдалана помкасӧ, видзӧм энергиялысь ловъя доказательствосӧ, — и ходок мӧдіс мытарствояс кузя, кыдзи и век овлӧ татшӧм случайяс дырйиыс.
— Миян делӧ правӧй... — быдлаын долис Ипат. — Став топӧдӧмыс Аркадий Евгенычсянь.
Аймам на ещӧ миян овлісны...
Тайӧ делӧ кузя энергичнӧя действуйтӧмысь да старайтчӧмысь Миловзоровлы сетісны «отличнӧй благодарность», и сійӧ празднуйтіс тыр победа.
Но быд пункт кузя вермӧм неприятельӧс колӧ на ещӧ вӧлі кужны босьтны, а сэні выль губернатор, выль судъяс и мукӧд обстоятельствояс, кодъяс сьӧктӧдісны делӧсӧ.
Земскӧй налогъяс дзикӧдз орӧдісны мифическӧй зауральскӧй помещиклысь экономическӧй правоспособностьсӧ, и сійӧ веськаліс мынтысьтӧм йӧз лыдӧ.
Му куйліс дзик некутшӧм пӧльза вайтӧг; дарӧвӧй му надел вылӧ лэдзӧм крестьяна тшыгъялісны, и дзик ӧти доходнӧй статьяӧн вӧлі вина вӧчан завод, коді эз уджав. Тайӧ заводсӧ стрӧитіс Миловзоров сӧмын сы вӧсна, мед эськӧ Ахметовлысь да сійӧ компаниялысь получитны отступнӧй.
Легендарнӧй «ак» кыптіс выль вынӧн да пондіс гуляйтны выль судъясті, а Миловзоров олӧм эз сет врагъяслы посньыдик искъясӧн — гусьӧн вӧр кералӧмысь, нянь травитӧмысь да мукӧдторйысь.
Тайӧ партизанскӧй войнаыс кучкиса йӧзлы кажитчыліс курыдджыкӧн неважӧнся администрациялӧн волӧм дорысь, сы вӧсна мый самӧй пӧся уджалан кадас нетшкывліс сёясӧн пӧденщинаяс да штрафъяс.
Сюрис кутшӧмкӧ адвокат, коді босьтчис нуӧдны кучковскӧй мужикъяслысь делӧсӧ, и тайӧ процессыс мучитіс найӧс.
Колӧ вӧлі уна вын да асланыс делӧлӧн веськыдлун вылӧ эскӧм, мед выдержитны татшӧм неравнӧй тышсӧ.
Самӧй сійӧ кадас, кор колӧ вӧлі мӧдӧдчыны карӧ, делӧыс сувтіс ходок сайӧ.
Пӧрысь Ипат, коді во кызь ветлӧдліс делӧяс кузя и коді нин вӧлі велалӧма став сьӧкыдлунъяс дорӧ, кулі во куим сайын.
Сійӧ, кутшӧмкӧ тӧдмавтӧм мужицкӧй висьӧмӧн висьысь, кор мортыс ньӧти оз вермӧдчы, ӧдва кыссис аслас рӧднӧй пельӧсӧ да и кулі кык лун мысти.
Кучки воштіс ассьыс некор мудзлытӧм дорйысьӧс да тӧждысьысьӧс, коді кыв шутӧг мунліс быдлаӧ, кытчӧ вӧлі колӧ.
Кучкиын некод эз шензьыв Ипат подвиг вылӧ, кыдзи и сійӧ ачыс: сідз вӧлі колӧ.
Ипат кӧ эз мун, сы пыдди эськӧ мӧд морт муніс, а эз кӧ мӧд, то и коймӧд.
Эмӧсь сэтшӧмторъяс да сэтшӧм положениеяс, кодъяс ёнджыкӧсь торйӧн босьтӧм быд морт дорысь.
Вот дзик татшӧм положениеӧ и веськаліс Матвей Кӧза-Сюр сійӧ рӧк суан асывнас, кор сы ордӧ воис аслас сиктса делегацияыс.
— Колӧ мӧдӧдчыны... — дженьыда да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ да эз висьтав гӧтырыслы, кытчӧ да мыйла кӧсйӧ мунны.
Нывбабаясӧс нэмӧвӧйся увтыртӧм вӧсна Авдотья эз лысьт юавны, кытчӧ мӧдӧдчӧ мужикыс да кутшӧм делӧ кузя.
Сійӧ сӧмын кыліс аслас бабьей сьӧлӧмӧн друг кыптысь кутшӧмкӧ вӧвлытӧм шог.
Матвейлӧн лӧсьӧдчӧмъяс эз вӧвны кузьӧсь: выль гач да дӧрӧм, важ дукӧс да ноптор — со и ставыс.
Авдотья пасьтӧдіс мужиксӧ, мый вӧлі бурджыкыс, быттьӧ сійӧс лӧсьӧдіс кутшӧмкӧ таинство вылӧ. Авдотья эз бӧрд, эз норась и эз пойгы: сідз колӧ...
Сійӧ, прӧстӧй деревенскӧй баба, чувствуйтіс тайӧс: нывбабалӧн донтӧм синвалы кадыс водзын на лоас, а ӧні колӧ мукӧдтор йылысь думайтны.
Авдотьялӧн немӧтветтӧг, ланьтӧмӧн олӧмыс вӧрзьӧдіс Матвейлысь сьӧлӧмсӧ ставпӧлӧс лыддьӧдлӧмӧн омлялӧм дорысь да синва дорысь ёнджыка.
Эк, и прамӧй жӧ баба тайӧ Авдотья, и челядьӧй жальӧсь, но, да нинӧм он вӧч.
— Но, ен кӧ отсалас, бӧр воа... — прӧщайтчигас зумыша шуис гӧтырыслы Матвей. — Сӧмын, смотри, челядьсӧ видз, а мыйкӧ кӧ лоас... но Пал Андронычлы веськыд кок вылас юрбит: оз эновт.
Авдотья котӧрӧн пырис керкаас, мед дзебны ассьыс кортӧм синвасӧ, а Матвей бара ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис Маркел керка дорӧ, кӧні сійӧс виччысисны вӧлӧстьса старикъяс асланыс медбӧръя сӧветъясӧн да индӧдъясӧн.
А час мысти сійӧ восьлаліс нин сиктса туйӧд карса трактлань, кузь бедьнас ӧвтчигтырйи, кутшӧмӧн став Русь пасьта ветлӧдлӧны странникъяс, енлы кевмысьяс, корысьяс да «енлӧн» мукӧд унапӧлӧс йӧз.
Сиктысь петӧм бӧрын Матвей сувтіс, видзӧдліс Светлӧй ты вылӧ, аслас сикт вылӧ, корсис синнас тӧдса керка вевт и ещӧ ӧтчыд шензьыштіс: войдӧрлун на сійӧ со эстӧн куръяын чери кыйис, а талун мунӧ кытчӧкӧ некод тӧдтӧминӧ.
— Некыдз мӧдног оз позь!.. — гораа шуис сійӧ да мӧдіс восьлавны ещӧ на ӧдйӧджык, быттьӧ кӧсйис пышйыны сьӧлӧмсӧ нюкыртысь думъясысь.
III
Колис гожӧм, колис ар, тӧв, а Матвей йылысь некӧн нинӧм оз кывсьы.
Быттьӧ йирӧ вӧйис!
Авдотья кымыныськӧ заводитліс тӧдмавны аслас сиктсаяслысь, кытчӧ воши сылӧн мужикыс, но старикъяс сӧмын ымӧстлывлісны, гыжъялісны балябӧжнысӧ да броткисны мыйкӧ дзик гӧгӧрвотӧмторъяс, — колӧ жӧ вӧлі кутшӧмкӧ ногӧн мынтӧдчыны нывбабаысь, коді сэтшӧма сирасис.
Правда, отсӧгтор сылы сетлывлісны — то няньӧн, то деньгаӧн, то пескӧн.
Но сійӧ вӧлі быть сетан отсӧг, кодӧс Авдотья примитліс сӧмын сэк, кор нин дзик матӧ волывліс.
— Тэныд кӧ мыйкӧ ковмас, Авдотьюшка, тэ сӧмын синбӧжнад мигнит... — шулывліс быдпӧрйӧ Маркел. — Ми ассьыным могнымӧс гӧгӧрвоам.
— Менам быдтор эм, слава богу...
— Вот сійӧ и эм.
Челядь бӧрсяыд бурджыка видзӧд, мед, значит, Матвей бӧрвылас миянӧс эз кут видны.
Авдотья улӧдз копыртчывліс дай мунліс аслас керкаӧ.
Пӧльзуйтчыны мирскӧй отсӧгӧн сылы вӧлі яндзим.
Матвей — гордӧй морт, эз радейтлы некодлы копрасьны.
Вот соседъяс моз, сійӧ мӧд делӧ: коді йӧвтор челядьлы ваяс, коді пестор кыскыштас, коді мый вермас — век жӧ нин ас йӧз.
Ӧтчыд тӧлын, самӧй веж мороз дырйиыс, воис куръя дорысь синпӧла Ильич да вайис сьӧрсьыс быдса мешӧк чери.
— Тайӧ ме тэныд гӧснечтор... — ачыс аслас мелілунысь яндысьӧмӧн скӧркодь гӧлӧсӧн шуис стӧрӧж. — Челядьыд ӧд черитӧ ёна сёйлісны, кор батьыс вӧлі.
— А кыдзи нӧ ме тэныд мынтысьнысӧ кута... — падмыштӧмӧн шуис Авдотья.
— Да некыдзи...
Быри нин сэсся сійӧ тысьыс чериыс али мый.
Слава богу, вывті на ещӧ уна...
Ми кӧть и пинясьлім Матвейкӧд, а чериыс ӧд сэтысь абу мыжа.
Ме, значит, кыдзи кӧсйыси Ахметовлы, но а сійӧ бара жӧ бӧрыньтчыны эз кӧсйы...
Да и сідз шуны кӧ: светсӧ ӧні ме аддзи Матвейтӧгыд.
Куйла керкаын да нинӧм йылысь весиг и тӧдны ог кӧсйы.
Помещик помещикӧн...
А то Матвейыд век быттьӧ бельма менам синмын вӧлі.
Да и эг ӧтчыд ми зычитлӧй сыкӧд...
Тайӧ пӧдаркиыс заставитіс Авдотьяӧс быдса вой лимзавны-бӧрдны.
Матвейлӧн первой врагыс, и то бур кывйӧн казьтыліс сійӧс, быттьӧ кулӧм мортӧс...
Да и черисӧ аддзӧм бӧрын дум вылас уси мужикыс.
Кытӧн нӧ сійӧ, Матвейыс?
Ловъя-ӧ нин, а, гашкӧ, и пукалӧ кытӧнкӧ сизим томан сайын.
Челядь посньыдӧсь, нинӧм гӧгӧрвотӧмӧсь, да и найӧ — оз-оз да корсюрӧ и казьтыштласны батьнысӧ.
Синпӧла Ильич збыльысь вӧлі зэв дӧвӧльнӧй, мый Матвей кӧть и ас кӧсйытӧгыс, но абу тані, кӧть эськӧ татшӧм вывті эгоистическӧй думъяссьыс сылы эз вӧв лӧсьыд.
Абу бур радлыны йӧз шог вылӧ.
Дерт, Матвей эськӧ муніс ас вӧлянас, но ӧд муніссӧ сійӧ эз ас вӧснаыс, а мир вӧсна.
Тешкодь вӧлі тайӧ мортыс, челядь дырсянь вӧрын олысь Ильичыс.
Сійӧ служитліс грузӧвӧй суднояс вылын арендаторъяс ордын, лесникӧн, стӧрӧжӧн и дзикӧдз нин велаліс вӧрса лӧньлунас.
Зэв кузь гӧрбыльтчӧм спина, дженьыдик чукля кокъяс, кузь кияс да пашкыртчӧм гынмӧм юр вӧснаыс сійӧ кажитчис ош кодьӧн.
Тӧвнас и гожӧмнас Ильич ветлывліс шапкатӧг.
Сэтшӧм тешкодь мортӧн нин сійӧ чужлӧма: сылы вӧрын и овны.
Ичӧтик керка, кодӧс вӧлі стрӧитӧма мыс вылӧ, кажитчис ортсысяньыс зэв омӧликӧн, но сэні вӧлі шоныд, а тайӧ — медглавнӧйыс.
Сёйысь вӧчӧм паськыд кухня пач недельясӧн кутіс пытшкас жарсӧ.
Нэмыс Ильич оліс бобыльӧн, а пӧрысьмыштігкежлас, мед оз ло гажтӧм, лӧсьӧдіс петук да курӧг.
Войдӧр Ильич узьлывліс кулӧм морт моз: пемдыштас — водас, воас асъя югыд — чеччас.
Кутшӧм вой, сэтшӧм и ун.
А пӧрысьладорыс бырис важ унмыс: то кокъяс юкавны кутасны, то кос жугӧдӧ.
Бергалас, бергалас Ильич аслас паччӧр вылын, а гӧгӧр пемыд, кӧть синмад чуткы.
Вот и лӧсьӧдіс старик петукӧс да курӧгӧс, сы вӧсна мый век нин петукыд войнад кӧть чуксасьыштас, а сы серти стӧрӧж и тӧдмалӧ, кымын час нин ывла вылас.
Тулысладорыс курӧгыд колькъяс ваяс, пӧжас найӧс, и лоӧ Ильичлӧн настоящӧй овмӧс.
Петук да курӧг олісны пач улын.
Вӧлі ещӧ Ильичлӧн Белка пон. Сійӧ вӧлі кӧзяин юрси кодьыс жӧ дзугсьӧм гӧна, сэтшӧм жӧ чукля кока: весиг кӧзяиныс кодь жӧ синпӧла.
Войдӧрсӧ бур пон вӧвлі, а ӧні пӧрысьмис — лун и вой куйлӧ лабич улын и сӧмын ӧдва увтыштлас кӧинъяс вылӧ, либӧ жӧ кор брӧдягаяс матыстчасны керка дінас.
Гӧбӧчын олісны ужъяс.
Шутёвтас Ильич, да найӧ кыссясны йӧв юны.
Аслас общественнӧй положение серти Ильич вӧлі ты видзысьӧн, а збыльвылас сійӧ сідз прӧста оліс лунысь-лун.
Жалӧванье сылы некод эз мынтыв, кӧть эськӧ и вӧлі Ахметовкӧд сёрнитчӧма.
Озырмис, польдчис Ахметов и кывзыны оз кӧсйы жалӧванье йылысь.
Воас сы дінӧ Ильич Чудскӧй заводӧ, мӧдас корны нянь, а купеч видчыны кутас.
— Кутшӧм тэныд нянь, пӧрысь чӧртлы?
Сідз нин дарӧм пӧткӧдчан ты дорын...
Черисӧ ме ог кый.
Мун, кор Миловзоровлысь жалӧваньетӧ.
— Тэ ӧд арендаторыс, тэкӧд пӧдрадсӧ вӧчлім.
Со и паськӧмӧй ставыс вылысь усьны кутіс, сапӧгъяс киссисны дай ӧтитор-мӧдтор вылӧ колӧ...
И то нин кучкиса мужикъяс лӧсьӧдчылісны арнас вины, мыйла чери кыйны ог лэдз.
— Брӧдягаясӧс няньӧн вердан, пӧрысь чӧрт! — видчис Ахметов.
Ильич нинӧм воча эз шу: вӧвлывлі.
Да кыдз нӧ брӧдяжитысь мортлы нинӧм он сет, кор кӧин дорысь ещӧ лёкджык на мортыс лоӧ.
Ахметов ставсӧ тӧдӧ, ӧжӧгайтчӧм душаыд...
Но кӧть кутшӧма оз вид, а тшӧктас пызь сетны, лёкиник сапӧг шыбитас, паськӧмтор и ещӧ на ӧтчыд видас.
Вот и став жалӧванье.
Заводитліс жӧ эськӧ Ильич шыасьлыны Миловзоров дорӧ, но сійӧ сэтшӧма кокнас зымӧдны кутіс, равӧстіс-горӧдіс да ещӧ кутузкаӧ кӧсйис пуксьӧдны — пон дорысь лёкджыка на увтчис.
Ты дінысь Ильичлы вӧлі некытчӧ мунны: крестьянскӧй удж вӧчны оз нин вермы, да и велаліс сійӧ аслас вӧрса олӧмӧ.
Аслас керкаын ачыс ыджыд и ичӧт.
Дерт, тӧвнад гажтӧм овлӧ, а тӧлыс кольӧ, да быттьӧ праздник кутшӧмкӧ воас.
Небзяс да кыптас ты вылын йи, вӧр пасьта лоӧны кушинъяс, увтасінъясын мыччысяс ва, польдчас гар, а сэсся, кор воссяс ты, воасны пӧткаяс.
Уна сійӧ лэбӧ тувсов кадын лунвылысь и стая бӧрся стая шойччӧ Светлӧй ты вылын.
Дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, каляяс — тырыс чукӧрмасны ты вылӧ.
Уна ты Зауральеын, а тулыснас быдлаын жуӧ вӧрса пӧткаыс; чери кутас тювкъявны ваын, кульмыны заводитӧ затонъясын да посньыдик шоръясын, а шондіа лунъясӧ ты кузьта веськыда шум кыптӧ — чери кульмӧ.
А сэсся и медводдза дзоридзьяс мӧдасны дзоридзавны вӧрас, вежӧдӧ турун, петӧ му вылӧ гӧрысь...
Ставсӧ тайӧс аддзӧ Ильич, — аддзӧ да нимкодясьӧ, ошкӧ енмӧс: енмыдлӧн быдтор эм.
Куйліс татшӧм ногӧн Ильич тувсовъя войын аслас керкаын и дзик нин заводитліс унмовсьны, кыдзи Белка друг эргыны кутіс, а сэсся увтыштіс.
— Но тэ, синпӧла! — гораа видіс сійӧс Ильич.
Пон легӧдыштіс бӧжсӧ да бара увтыштіс.
Увтыштӧм сертиыс Ильич гӧгӧрвоис, мый керка дінас матыстчӧ морт.
Коді нӧ эськӧ вермас лоны татшӧм каднас?
Брӧдягаяс ветлӧдлӧны аръявыв — гашкӧ нӧ, ылаліс кодкӧ да.
Ильич лэччис паччӧр вылысь, петіс керкаысь, — збыльысь морт матыстчӧ, бедьнас ӧвтчӧ.
Чеччыштіс Белка да уськӧдчис паныд.
— Кутшӧм крещенӧй? — мортлӧн пемыд мыгӧр вылӧ видзӧдіг юаліс Ильич.
— Сідз, ылалі...
— Тэ эськӧ мед ылітіджык довъялін, а то майӧг кӧ босьтла.
— Тырмас, Ильич... но тэнӧ.
Гӧлӧсыс вӧлі тӧдса, да Белка ланьтіс.
Сӧмын бӧжсӧ никльӧдлӧ пежыд — тӧдіс кодӧскӧ.
— Эн тӧд али мый? — юаліс тӧдса гӧлӧс... — Кучки сиктса Матвей.
— <ns>Но-о</ns>?!.
Ильич друг мыйыськӧ повзис да уськӧдчис керкаӧ би пестыны.
Матвей пырис сы бӧрся, чӧвтіс пернапас веськыд пельӧсас, пуксис пызандор лабичӧ да ланьтіс, а Ильич сулалӧ ӧзтӧм сартасӧн да видзӧдӧ сы вылӧ.
— Кысянь нӧ воан, Матвей? — юаліс медбӧрын старик.
— Ылысянь...
Татысянь оз тыдав.
— Мыйла нӧ ыліті сикттӧ ассьыд кытшовтін?
— А меным абу кивыв...
Волчӧй паспортӧн, значит, ветла.
Пышйи ме острогысь.
Ты дорӧ сьӧлӧмӧс кыскӧ — со и локті видзӧдлыны.
Ок, некутшӧм вын эз кут лоны... шог да сьӧкыд.
— Ок, Матвей, Матвей...
— Но, ладнӧ, полан кӧ, бӧр муна.
— Да кытчӧ нӧ мунан, юр вемыд уджалӧ оз?
— А вӧрӧ...
Небось, местаыс вӧрас тырмас быдӧнлы.
Да, тэнад ӧд, кӧнкӧ, кынӧмыд сюмалӧ?..
— А ог и тӧд... кык лун эг нин сёйлы, пӧжалуй, велалі нин сёйтӧг овны.
Но, кыдзи нӧ Авдотьяӧй менам?..
— Нинӧм, олӧ...
Бур баба.
Сёйыштіс Матвей да пыр жӧ и унмовсис, быттьӧ сійӧс лабич бердас кӧрттувйӧн тувъялісны, а Ильич асъявылӧдзыс бергаліс бок вылысь бок вылӧ.
Со тэныд и гӧстьӧс енмыс вайӧдіс...
Да эз-ӧ мыйкӧ лёктор думышт Кӧза-Сюрыд?..
Брӧдяга узигкості Ильич ветліс видлыны угодьеяс да вайис чери.
А Матвей чеччӧма нин да видзӧдӧ берег вывсянь, кыдзи Ильич ветлӧдлӧ пыжӧн камышъяс костті.
— Вот мый, Ильич, пасибӧ тэныд бур кыв вылад, а ме мӧдӧдча... — шуавны мӧдіс Матвей, а ачыс бокӧ видзӧдӧ. — Ог ме кӧсйы тэнӧ мыж улӧ вайӧдны.
Локтас ещӧ тэ дінӧ начальство да, сійӧ и видзӧд...
— Дугды.
Местатӧ ӧд он вошты, а бӧрынджык и мунан, кытчӧ колӧ.
Матвейлӧн паськӧмыс вӧлі лёкиник, кокас лапти, да и ачыс зэв ёна омӧльтчӧма, вижӧдӧма, кузь лёзь юрсиа да дзормӧма.
Дыр, тыдалӧ, коньӧр пукалӧма острогад.
Юктӧдіс сійӧс, вердіс Ильич, а делӧ йылысь юавны оз лысьт — мед эськӧ эз жӧ ӧбидитчы мортыс.
Он и тӧдлы, веськалан дояинас...
Матвей рытъявылӧдзыс нинӧм эз висьтав, а сэсся ставсӧ кыдз-мый вӧлі и висьталіс.
— Волі ас дінӧдзыс... — сьӧкыда заводитіс сійӧ. — Шмит дорӧдзыс...
Питерын вӧлі.
Ы-ыджыд кар...
— Видзӧдтӧ, кытчӧдз шаркнитлӧма.
— Вӧлі татшӧмтор...
Первойсӧ делӧ кузяыс Загорьеын сёрниті.
Но, аддзыны куті, пӧльзаыс этша: ӧти ӧтитор висьталӧ, мӧд — мӧдтор...
Сӧрӧны сӧмын, а делӧыс миян правильнӧй.
Но, ме и Питерӧ.
Вои и Шмит дорас...
Думайта, морт жӧ ӧд, жалитас.
Быдса сикт рӧзӧритӧны, а сылы мый: сьӧвзьыны сӧмын!
Ӧд муыс всё равно тыртӧм, а став топӧдӧмыс Миловзоровсянь.
Но, и веськалі...
— И висьталін ставсӧ?
— Ставсӧ. Кипыдӧс вылын моз ставсӧ петкӧдлі...
Сійӧ ӧмӧй порядок: Чудскӧй заводын витсё тысяча му тыртӧг куйлӧ, Ордаын, гашкӧ, не ӧти <ns>мильонт</ns> сідзжӧ прӧстӧ куйлӧ, а тані со ещӧ кызь тысяча Шмитлӧн да сідзжӧ прӧстӧ куйлӧ — Миловзоров, мися, кӧчьясӧс вӧтлӧдлӧ.
Сюрис, мися, ӧти ичӧтик сикт, ас гӧрб помсьыс кыпӧдчис, гӧрис, кӧдзис — но мыйла рӧзӧритнысӧ?..
Думайті, мися, жальӧсь сылы лоам: бабаяс, мися, посни челядь...
Таысь, мися, лёк тіянлы и миянлы, срам дзикӧдз, кутам кӧ ещӧ вермасьны.
Кывзіс менӧ бура, а мыйӧн ме казьтышті ак йылысь... но, этапӧн менӧ и вайӧдісны Загорьеӧ, а сэсся — острогӧ.
Острогын ас мортӧс моз примитісны: «говорокӧс вайӧдісны», горзӧны арестантъяс.
Дерт, найӧ нин привыкнитӧмаӧсь, кыдз быдторсӧ нин аддзылӧмаӧсь, быдсямапӧлӧс йӧзсӧ тӧдӧны и став ходоксӧ говорокӧн шуӧны.
Быдса тӧв ме пукалі, а мыйӧн тулыс воис, мыйӧн шондӧдіс, — эг понды вермыны терпитны...
Тӧлысь нин сӧмын и кольлі пукавнысӧ.
Вывті делӧ лои... ӧдва эг ви ачымӧс...
— Мед эськӧ пукалін нин помӧдзыс, Матвей.
— А ог кӧ нӧ вермы ме?..
Матвей бара овмӧдчис аслас куръяын, быдногыс дзебсясис аслас сиктса йӧзысь.
Кыкпӧрйӧ пыжнас вуджліс гортладорас, кытшовтліс асланыс керка гӧгӧрыс, но керкаӧ пырны эз лысьтлы: Авдотья повзяс да челядьсӧ садьмӧдас.
Сӧмын Жучка пон тӧдіс кӧзяинсӧ да кыссис сы бердӧ рушку вылас.
Войдӧр Матвей эз и видзӧдлывлы тайӧ пон вылас, кодӧс челядьыс кычи дырйиыс на кытыськӧ вайлісны, а ӧні синва сорӧн малаліс сійӧс, быттьӧ ас мортӧс.
Мӧдысь локтігӧн понйыс виччысис нин Матвейӧс берег дорын да, нимкодя никсігтырйи, уськӧдчис кок улас.
Матвейлӧн весиг лолыс тырліс мелі чувствоясысь, но и ӧні бара на эз лысьт пырны керкаӧ.
Аддзис сійӧ гӧтырсӧ бӧрынджык на, кор Авдотья мыччысис ӧшиньӧдыс, медым видзӧдлыны, коді сэні керка гӧгӧрыс брӧдитӧ.
— Мыйла нӧ тэ юасьтӧгыс мунін? — сёӧдпӧв нин шуаліс Авдотья да шогысла чабраліс ассьыс кисӧ. — Судитасны ӧд тэнӧ... ок, коньӧрӧй дай меӧй мортӧй, пропадитам ми ставным!
— А тэ ланьт да некодлы нинӧм эн висьтав...
Вӧлыд, тыдалӧ, видз вылын?..
— Вой кежлӧ нуисны...
Пестрянка тэтӧг куканясис... ӧти баляӧс кӧин сёйис...
Марфушка биависьӧмӧн тӧвнас висис...
Матвеюшка, донаӧй менам, мун тэ начальство дорӧ да явитчы — гашкӧ, бурджык лоӧ.
Матвей оліс ланьтӧмӧн, кыв шуны вермытӧг.
Войдӧр сьӧкыд вӧлі, а ӧні кыкпӧв сьӧкыдджык.
Колӧ вӧлі вӧрса зверь моз дзебсясьны йӧзысь.
Эк, не челядьыс кӧ эськӧ да не гӧтырыс кӧ, муніс эськӧ Кубаньӧ, кӧні муыс вӧльнӧй дай паспортъяс оз юасьны, — ӧткодь нин, кӧні пропадитны.
Острогын пукалігӧн сійӧ бура велӧдіс острогса став географиясӧ.
Мукӧдлы вӧлі дзик веськодь — кытчӧ кӧть мунасны, а сійӧс вывті ёна кыскис гортас, Светлӧй ты дорӧ.
Матвей пӧшти быд вой кутіс ветлыны гӧтыр дінас да уськӧдліс шогӧ гӧтырсӧ и асьсӧ.
Сійӧ ӧні тӧдіс нин ставсӧ, мый вӧчсьӧ вӧлі Кучкиын.
Кучкиса олысьяс эз дугдыны клопочитны. Матвей пыдди ӧні муніс ходокӧн рыжӧй старӧста Маркеллӧн вокыс.
Оз позь, колӧ мунны...
А Миловзоров грӧзитчис воддза дорсьыс на ёнджыка да кӧсйӧ став керкасӧ косявлыны, сы вӧсна крестьяна сійӧс кутісны нимтыны Мамайӧн.
А збыль кӧ мыйкӧ кутас вӧчны, кучкиса олысьяс кӧсйӧны вӧтлыны сійӧс сиктсьыс майӧгъясӧн.
Делӧыс лёк кутіс лоны.
— Мыйла нӧ татшӧм лёк миян олӧмыс? — Ильичкӧд би дорын рытъясын сёрнитігӧн шензис Матвей. — Ӧд олӧны жӧ вӧльнӧй свет вылас мукӧдыс...
Гӧгӧр сы мында му, а миянлы места абу.
Аддзам жӧ ӧд и ми правдасӧ...
Ас вылас Матвей видзӧдіс кыдзи обречённӧй вылӧ, и эз сёрнитлы, мыйла да кыдзи, а сӧмын: сідз колӧ!
Но сійӧс чуймӧдіс асгӧгӧрса обстановкаыс.
Уна сё верст кузя муясыс тыртӧмӧсь, а найӧс вӧтлӧны асланыс сиктысь.
Ӧти Миловзоров ӧмӧй сӧмын кутас свет вылас овны?
Ӧтчыд, кор Матвей пукаліс тадзи Ильичкӧд би дорын, сійӧс кутісны.
— Кӧть мед арӧдзыс лэдзинныд гуляйтны... — ружтыштіс говорок, коді сетчис ньӧти водзсасьтӧг. — Ильичсӧ эн вӧрзьӧдӧй.
Менам грек — менам и ӧтвет.
IV
Тюрьмаӧ мӧдпӧв пуксьӧдӧм бӧрын Матвей дзик быттьӧ воши ас садьсьыс, оліс кыв шутӧг да кутіс ӧтдортчыны мукӧдсьыс.
Медрадейтаніныс сылӧн вӧлі ӧшинь — сувтас да видзӧдӧ кӧрт решётка пыр ичӧтик небесатор вылӧ, а ачыс вашкӧдӧ:
«Эк, арӧдзыс эськӧ».
Сьӧлӧмсӧ сылысь шымыртліс зэв ыджыд шог.
Войяснас кутіс сӧрны.
Матвей ырскӧбтывліс, гӧгӧр видзӧдліс пемыдас да ньӧжйӧ-ньӧжйӧ бӧрдлывліс.
Быд вой, быттьӧ зэв колана гӧстьӧс, аддзывліс сійӧ ӧтипӧлӧс вӧт: аддзыліс сійӧ Светлӧй ты, Кучки, куръя, кӧні комын во кыйліс чери, ассьыс керкасӧ, Ильичлысь балагансӧ.
Неважӧнся воддза олӧмыс тупкысьліс зэв мича руӧн.
Луннас сы водзӧ корсюрӧ кыптывліс зэв тӧдчана кутшӧмкӧ деревенскӧй тӧждысьӧм, сэтшӧм кадъясас сійӧ дыр эз аддзывлы ас гӧгӧрыс дзик нинӧм.
— Эй, говорок, йӧймин!
Арестантъяс весь олігмоз частӧ тешитчисны Матвей вылын, горт вӧснаыс пыр шогсьӧм вылын да виччысисны, кор сійӧ бара пышъяс.
Татшӧм шынитӧв олысь да скромнӧй арестантъясыс тюрьмаса начальстволы вӧліны дзик наказанье кодьӧсь: на бӧрся ковмыліс даспӧв ёнджыка видзӧдны.
Матвей и ачыс зэв бура тӧдіс, мый сійӧ пышъяс, да кыйӧдіс пышъян кадсӧ.
Острогса юристъяс водзвыв висьтавлісны Матвейлы, мый сійӧс виччысьӧ: «бунт» вӧсна сійӧс ыстасны поселение вылӧ, а пышйӧмысь катаргаысь он мын.
— Кодлы мый ен сетас, — быдпӧрйӧ шулывліс Матвей, кор сійӧ кывзывліс острогса правоведъяслысь: — сідзкӧ, тадзи и колӧ.
Судьбалы пӧкӧритчӧм, ӧтар боксянь, да вӧчӧмторйысь коланлунсӧ гӧгӧрвоӧм, мӧдар боксянь, кыдзкӧ тешкодя лӧсялісны Матвей пытшкын, общественнӧй мортӧс ӧтка мортысь торйӧдӧмӧн.
Общественнӧй морт кыв шутӧг вӧчліс быдтор, мый вӧлі колӧ, а «сӧмын Матвей» пыр думайтліс мыйкӧ ассьыс.
Мый бара ӧні вӧчӧ Авдотьяыс?..
Орӧдчӧ бабаыс удж вылын, а отсӧг некутшӧм.
Ӧні и сиктсаясыс, код тӧдас, кыдзи сылы отсавны кутасны, кор Матвей ас вӧснаыс веськаліс тюрьмаӧ.
Ок, абу лӧсьыд.
Со и синпӧла Ильич вӧлі Матвейлӧн сӧвесть вылас: нинӧмысь вузаліс мортсӧ.
Корсюрӧ Матвейлы заводитлӧ кажитчыны, быттьӧ Авдотья кулӧма, да сійӧ казьтывліс ассьыс став олӧмсӧ.
Нӧйтліс сійӧс коркӧ код юрӧн, а сэсся пыр зэв скӧра сёрнитліс сыкӧд, быттьӧ гортса скӧткӧд, — весиг лёкджыка, скӧтинакӧд дорысь.
Матвей сьӧлӧмын чужлісны мелі да небыд кывъяс, кодъясӧс эськӧ сійӧ некор гораа эз шу Авдотья дырйи.
Мудзис, кӧнкӧ, коньӧрӧй, а сійӧ пукалӧ садӧкын, быттьӧ лэбач.
Суд судитіс Матвейӧс мӧдӧдны поселение вылӧ.
Сійӧ кывзіс приговорсӧ дзик веськодя моз и сӧмын виччысис, кор сійӧс мӧдӧдасны.
Туй вывсяньыс Матвей пышйис да дыр дзебсясис мукӧд пышйысьяскӧд, но мӧд вося тулыснас бара нин вӧлі Светлӧй ты берег дорын.
Ӧні сійӧ вӧлі видзчысьысьджык нин да эз матыстчыв синпӧла Ильичлӧн тыртӧм керка дорӧ. Ильичӧс пышйӧм йӧз видзӧмысь пуксьӧдісны тюрьмаӧ, да сійӧ век на вӧлі пукалӧ.
Матвей ёнджыкасӧ дзебсясис Уралын, Чудскӧй заводъяс дачаясын, кӧні сё верстъяс кузя сулаліс сук пемыд вӧр.
Сӧмын корсюрӧ волывліс Кучкиӧ гӧтырыскӧд аддзысьлыны.
Авдотья, кутшӧма кӧть эз радейтлы мужиксӧ, тайӧ волӧмъяссьыс биысь моз поліс.
— Матвеюшко, кутасны тэнӧ... — жалитӧмпырысь шулывліс сійӧ быдпӧрйӧ.
— Оз кутны...
Ми тырмымӧн нин велалӧмаӧсь.
— А сюран кӧ?..
Кынмалігӧн Матвейӧс збыльысь кутісны.
Сійӧс аддзисны аслас керкаысь, кытчӧ локтіс узьны.
Гожӧмбыдӧн вӧрад олігӧн сійӧ дзикӧдз лэдзчысис да видзӧдіс дзик кӧин моз, но эз водзсась.
— Тулысладорыс бара виччысь... — удитіс вашнитны гӧтырыслы. — Ӧні ми став пыранінсӧ и петанінсӧ тӧдам.
А Кучкиын Матвей дорӧдз некодлы некутшӧм мог эз вӧв.
Делӧыс налӧн дзикӧдз ёсьмис.
Тӧвнас сотісны Миловзоровлысь вартан машина да кымынкӧ тэчас нянь.
Кӧсйисны сотны самӧй именьесьыс керкасӧ.
Ортсӧ петіс общӧй отпорлӧн пытшкӧсса чувство.
Кыптіс сибирскӧй общӧй характерлӧн упрямӧй чертаыс.
Места вылӧ воӧм начальствоӧс встретитісны ланьтӧмӧн.
Пансис ыджыд делӧ властьлы паныд мунӧм йылысь, но кучкисаяс чорыда сулалісны асланыс кыв вылын.
Мифическӧй помещиклӧн став юридическӧй правоясыс вӧліны вынтӧмӧсь реальнӧй да ловъя вын водзын.
Воис выль губернатор, мед места вылас расследуйтны тайӧ делӧсӧ, да дыр висьтавліс мужикъяслы, мый найӧ абу правӧсь да мый найӧс мырдӧн татысь вӧтласны.
Но кучкисаяс век ӧтитор тӧдісны...
— Миян аймам тані овлісны, и ми тані кулам... — горзісны йӧз.
Миловзоров повзис да эновтіс местасӧ.
Сійӧ чӧжис ыджыд капитал да и муніс шойччыны ыджыд трудъяс бӧрын благословеннӧй лунвылӧ, кӧні сылӧн вӧлі ньӧбӧма аслыс имение и кытӧн эз вӧвны татшӧм упрямӧй сибирскӧй мужикъясыс.
Выль управляющӧй, коді кӧсйис мирнӧя артмӧдчыны тайӧ делӧ кузяыс, эз вермы овмӧдчыны.
Кучкисаяс век сулалісны асланыс кыв вылын.
Пышйӧм йӧз пӧвстӧ жӧ веськаліс и мӧд ходок, коді ветліс Матвей бӧрын.
Сійӧс Матвейӧс моз жӧ вывті ёна кыскис аслас местаясӧ, и сідз жӧ кыв шутӧг сійӧ терпитіс ассьыс сьӧкыд олӧмсӧ.
Авдотья важмозыс на оліс аслас джынвыйӧ киссьӧм керкаын да нывбаба терпениеӧн виччысис аслас ыджыд пиыслысь кок йылӧ сувтӧм.
Авдотья ачыс гӧрис и пинёвтіс, ачыс ытшкис да муртса-муртса кыссис-оліс.
Быдсяма шог ныжмӧ, и Авдотья кыв шутӧг кыскис ассьыс не вын сертиыс зэв сьӧкыд ношасӧ.
Сылӧн и аслас вӧлі «колӧыс»...
Сиктсаяс корсюрӧ отсавлісны сылы важ кузяыс, но сійӧ крепитчыліс да ачыс некор эз корлы некутшӧм отсӧг.
Мӧдпӧрйӧ пышйӧмысь Матвейӧс судитісны катаргаӧ, и сы йылысь нинӧм эз кывсьыв во кык гӧгӧр.
Но кык во бӧрын сійӧ бара воис Кучкиӧ.
Сиктас ставыс на вӧлі важкодь, и важмоз жӧ муніс мифическӧй помещиккӧд помтӧм венласьӧм.
Шмит ачыс кулі, и сы местаӧ сувтісны наследникъясыс.
Имениеыс эз вай некутшӧм доход, сы вӧсна сэні эз нин вӧв весиг и управляющӧйыс.
Кучковскӧй мужикъяскӧд делӧыс мыйкӧ дыра кежлӧ лӧньліс: кыкнанладорыс сэтшӧма вынтӧммисны, мый колӧ вӧлі миритчыны.
Вӧрӧд шӧйтігӧн Матвей паныдасис Маркел воккӧд, коді мунліс сы бӧрын ходокӧн.
Кыкӧннад век жӧ нин вӧлі гажаджык.
Найӧ некодӧс эз вӧрзьӧдлыны да гожӧмнас олісны видзвывса банькаясын.
Кор паныдасьлывлісны ас сиктсаясыс, кодъяс быттьӧ эз тӧдны найӧс, мукӧд брӧдягаяслы моз жӧ сетлывлісны нянь.
Видз вылысь аддзывліс Матвей и ассьыс гӧтырсӧ, коді страдуйтіс неылын ты дорсянь.
— Но дыр-ӧ нӧ сэсся тадзсӧ кутас кыссьыны, Матвей? — вынтӧммӧм кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн ӧтчыд мужикыслысь юаліс гӧтырыс. — Ӧд став сьӧлӧмӧй нин менам сісьмис... вӧльнӧй свет вылас видзӧдны ог вермы, а тэ ещӧ содтӧд менӧ мучитан...
Ок, коньӧрӧй дай меӧй мортӧй!..
Тайӧ дзик на первойысь немӧтветтӧм Авдотья скӧрмис аслас судьба вылӧ.
Матвей оліс ланьтӧмӧн: сійӧс вӧлі личкӧма нинӧм вӧчны вермытӧмлуныс.
Кодлы нӧ кутшӧм лёк сійӧ вӧчис?..
Авдотья броткӧмысь кыдзкӧ весиг кокньыдджык сылы лои...
Кымын во оліс ланьтӧмӧн коньӧр баба, а ӧні со шуис скӧр кыв, да пыр жӧ ачыс и кутіс каитчыны.
Матвейыссӧ нӧ мыйӧн мыжа, тадзи кӧ нин ставыс артмис?
— Лоас правдаыс, Авдотья, виччысьышт... — шуаліс ньӧжйӧник Матвей, кодлӧн сьӧлӧмыс висис гӧтыр кывъяссьыс.
— Огӧ ми ӧткӧн тэкӧд свет вылас олӧй.
Шуа тай тэныд: виччысьышт...
Лоӧ му, кӧть челядьлӧн, а лоӧ.
Тӧдса местаясыс, кытчӧ сэтшӧм ёна кыскис Матвейӧс, ӧні кажитчисны мустӧмӧн.
Мыйта сійӧ тайӧ местаяс вӧснаыс терпитіс, а тӧлкыс мый?
Куйлӧ Матвей вӧрын, ключ дорын да мӧвпалӧ.
Сы дорын гуранторйын ӧзъялыштӧ битор, кутшӧм овлывлӧ брӧдягаяслӧн, кытӧнкӧ дзользьӧ вӧрса лэбач...
Матвейлы сьӧкыд, быттьӧ кулан кадыс воис.
Кутшӧм местаясті ветліс, мыйта шог сы вомӧн вуджис, а кокньӧдыс пыр абу.
Муніс эськӧ Матвей сэтчӧ, кытчӧ кырныш оз пыртлы лыяссӧ, да сӧмын не мунны сылы аслас Светлӧй ты дорысь — сибдіс сійӧ тайӧ ты бердас став душанас.
Мыйта гӧгӧр эм тыртӧм муыс, кытшлаліс-ветлӧдліс тайӧ му вывтіыс Матвей, а ачыс пыр думайтӧ, пыр думайтӧ...
Мыйта йӧз эськӧ тані вермисны овны, ставсӧ кӧ вӧлі вӧчӧма ен ногӧн, правда серти.
Мукӧд дырйи сылы кажитчывліс, мый сійӧ либӧ йӧймӧ, либӧ ставсӧ тайӧс вӧтасьӧ.
Бара сійӧс кутасны, бара мӧдасны судитны и бара катаргаӧ — ӧні нин некутшӧм сроктӧг, нэм кежлас.
А гашкӧ, енмыс и видзас татшӧмторсьыс: этша ӧмӧй нӧ вӧръясын да чащаясын йӧз дзебсясьӧны.
Но сӧмын регыд вермис Матвей гуляйтны аслас вӧльнӧй вӧля вылын.
Заводитіс нин кынмыштавны.
Сійӧ зэв ёна прӧстудитчис да дыр куйліс вӧрын некутшӧм отсӧгтӧг, кыдзи куйлӧ ранитчӧм зверь.
Кор неуна справитчыштіс, довгис веськыда Кучкиӧ.
— Нуӧдӧй менӧ начальство дорӧ... — корис сійӧ милӧстина моз.
— Некутшӧм вын менам водзӧ эз кут лоны.
И сійӧс бара судитісны.
Кор подсудимӧйлы сетісны медбӧръя кыв, сійӧ, муртса кок йылас сулалігтыр, сӧмын шуис:
— Господа присяжнӧйяс, мыйысь нӧ?..
Авдотья пукаліс йӧз чукӧрас да шытӧг бӧрдіс.
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Вӧр @ висьт @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 90‒119.}
ВӦР
Психологическӧй этюд
I
Гожӧм кежлӧ Журавлёвскӧй заводӧ волігъясӧн ме медся водз мӧдӧдчывлі Фомич дьячок ордӧ, коді оліс мекӧд орччӧн, — ветлан туйыс вӧлі град йӧръясті: чеччыштан ляпкыдик потшӧс вомӧн — и дзик пыр лоан Фомич территория вылын.
Тані медся водз син улад усьӧ важ, пӧлӧстчӧм пывсян, коді ставнас пуля да дрӧб туйяса, быттьӧ писти сера.
Торъя нин пострадайтӧма пывсян ӧдзӧс, код вылӧ вӧлі рисуйтӧма сьӧд чут, медсясӧ сы вӧсна, мый сьӧкыд пӧраясӧ Фомич перъявліс ӧдзӧсас пырӧм пуляяссӧ да бара наӧн лыйлывліс.
Колӧ шуны, мый тайӧ злополучнӧй пывсяныс сулаліс буретш миян сад дорын, и Фомичлӧн пуляясыс кокниа вермисны лэбны йӧз град йӧрӧ, но тайӧ бӧръя обстоятельствосӧ кыдзкӧ некод эз некутшӧма пыдди пуктыв, медсясӧ сы вӧсна, мый заводас Фомич лыддьысьліс бура лыйсьысьӧн.
Керкаыс, кӧні оліс Фомич, сулаліс джуджыд нӧрыс вылын да аслас град йӧрӧн пыксис веськыда гӧраса визув Журавлиха юӧ.
Керка кильчӧ улас пыр омляліс тшыг пон, сы вӧсна мый Фомичлӧн вӧлі пон вердӧм вылӧ зэв аслыснога видзӧдлас.
— Ныриссӧ воштас, — шуаліс сійӧ зэв серьёзнӧя. — Сёйӧмысь понъяслӧн нырисыс тшыкӧ.
— Да ӧд абу лӧсьыд, кор тіян дзик пель водзад лун и вой омлялӧ тшыг пон.
— Дерт жӧ: пон, вот и омлялӧ...
Вердны кӧ сійӧс, сэк сійӧ ещӧ ёнджыка кутас омлявны.
Менӧ пыр шензьӧдліс тайӧ тӧлктӧм чорыдлуныс да некутшӧм жальлун петтӧмыс.
Унаысь войяснас тшыг понлӧн омлялӧмыс садьмӧдліс соседъяссӧ, и найӧ пинявлісны Фомичӧс, но таысь нинӧм эз артмывлы: Фомич ньӧти эз кӧсйы тшыкӧдны понлысь ныриссӧ.
Дерт, тадзи олігӧн пон кувлі во мысти, уна вылӧ нин — кык мысти, и Фомич лӧсьӧдліс выльӧс, и сылӧн нимыс кольлі пыр важыс: Лыско.
Ме помнита уна татшӧм коньӧр Лыскоясӧс, кодъяс ёнтылісны менсьым сьӧлӧмӧс асланыс омлялӧмӧн.
Дзик ӧтитор, мый ме вермывлі вӧчны налы — сійӧ Фомичысь гусьӧникӧн вердны найӧс.
Тані колӧ пасйыны ещӧ и сійӧтор, мый ставныс тайӧ Лыскоясыс вӧліны зэв бур вогульскӧй породаа понъяс, кодъясӧс средньӧй Уралын ёна донъявлісны став «ясачнӧйясыс» (тані тадзи шуӧны кыйсьысьясӧс, артмӧма «ясак» кывсянь тадзи шуӧны куясӧн мынтан вот).
Заводса мастерӧвӧйяс мынтӧны 15‒20 чӧлкӧвӧйӧн понйысь, а местнӧй денежнӧй курс серти тайӧ зэв нин дона.
Аслас вид серти татшӧм пон мунӧ эскимосскӧйлань: пельяс чурвидзӧны мыр моз, нырвомыс ёсь, синъясыс ворсӧны, бӧжыс читкыльтчӧма кольча моз мышку вылас, паськыд морӧса да вӧсни, ён кокъяса.
Унджык татшӧм вогулкаясыс сераӧсь, сійӧн и паськалӧма ним — Лыско.
Торйӧн нин донъявсьӧны вижов рӧма, виж чутӧсь, синкымъяса либӧ кӧинлӧн кодь дзик руд рӧма вогулкаяс.
— Кодлӧн синкым вылас чут — сійӧ и войнас аддзӧ, — шуавліс Фомич, а мый кузя кӧ сійӧс вӧлі вывті сьӧкыд венны.
Татшӧм вогулка збыльысь вӧлі настоящӧй ясачнӧйлы зарни пон — нырис сылӧн шензяна, торйӧн нин зверьяс вылӧ.
Средньӧй Уралын тайӧ понъяслӧн рӧдыс кыссьӧ чусовскӧй вогулъяссянь, кодъяс олӧны на и ӧні кык сиктын Чусовая ю бокын — Бабенкиын да Копчикын.
Кыдзи меным тӧдса, образованнӧй уральскӧй кыйсьысьяс ньӧти оз и видзӧдлыны тайӧ замечательнӧй пон разновидность вылӧ, коді пӧгибайтӧ ӧттшӧтш бырысь вогульскӧй племяыскӧд.
Меным аслым татшӧм вогулкаясыс зэв ёна кажитчӧны: найӧ вывті бур стӧрӧжъяс, мудзлытӧмӧсь быдсяма зверьясӧс кыйигӧн и вывті нин тӧлкаӧсь.
Гашкӧ, ковмис дзонь тысяча во, медым лӧсьӧдны тайӧ кыйсян пон породасӧ.
Фомичлӧн керкаыс юксьӧ пӧв перегородкаӧн кыкпельӧ.
Ӧтар джынъяс сійӧ оліс ачыс, а мӧдарас гӧтырыс, кодӧс сійӧ шуліс «матерёшкаӧн», чангыль ныра да писти сера чужӧма ӧтка нывкӧд — Енафакӧд, коді эндӧма нылӧн.
Фомичлӧн комнатаса дзик ӧти ӧшиньыс, кодӧс вӧлі пыр клеитӧма лӧз сакарнӧй бумагаӧн, видзӧдіс град йӧрӧ да ю вылӧ; сэсянь воссис зэв мича вид Журавлихалӧн чукыльӧсь течение вылӧ, сы берег кузя пуксялӧм керкаяс вылӧ, вӧр вылӧ и, главнӧйыс, «изъяс» вылӧ, кыдзи шулывліс Фомич гӧраяссӧ.
Ӧдзӧссяньыс шуйгавылас стенын ӧшаліс неыджыд пу шкап, сы весьтын биаизъя ружье, ӧшинь дорас сулаліс краситтӧм пу пызан, перегородка дорас лабич, кык улӧс — и ставыс.
Комната, позьӧ шуны, вӧлі куш, но сійӧ меным вӧлі муса дзик сы вӧсна, мый сэні оліс Фомич.
Тайӧ гажтӧм, сайӧдны позьтӧм гӧльлуныс вештыссьыліс кӧзяиннас аснас.
— Дзоньвидзаӧсь лоӧй!.. — шулывліс Фомич, пыр ӧткодя здоровайтчигмоз.
Гортас, тӧв и гожӧм, сійӧ ветліс кӧр куысь вурӧм дженьыдик пасьӧн да том кӧр ку шапкаӧн.
Сера дӧра гач кокъяссӧ вӧлі сюялӧма пыр киссьӧм сапӧг гӧлень пытшкас.
Тайӧ тешкодь паськӧмыс эз кажитчы тешкодьӧн налы, кодъяс тӧдісны Фомичӧс.
Колӧ пасйыны, мый, торъя гигиеническӧй соображениеяс серти, сійӧ аслас кӧр ку шапкаӧн узьліс паччӧр вылын тӧв и гожӧм.
Кор ме тӧдмаси сыкӧд, сылы вӧлі нин ветымын ар сайӧ.
Гӧрбыльтчӧма, омӧлик, тешкодь мисьтӧм походкаа, сійӧ лолывліс важ кадся типичнӧй возчик кодь, кор пасьтавліс ассьыс дзик ӧтик казинетӧвӧй подрясниксӧ, коді вӧлі ӧшйӧ сы гӧрба туша вылын мисьтӧм, лёк складкаясӧн; тайӧ безобразиеыслы содтӧд вылӧ джуджыд сьӧдасьӧм подрясник ворот сайсьыс мыччысьлывлісны вӧльнӧй светӧ кык вӧсньыдик да дженьыдик кӧса, кодъяс болтайтчисны кык крыса бӧж моз.
Прӧстӧй пӧраясӧ тайӧ кӧсаторъясыс вошлывлісны кӧр ку шапка улӧ.
Медся тӧдчанаыс Фомичлӧн вӧлі паськыд бандзибъя, кизь кодь ныра мисьтӧм чужӧмыс.
Кизьӧриник тошкыс да кутшӧмкӧ лыа рӧма сэтшӧм жӧ ускыс эз вермыны сайӧдны тайӧ чужӧмсӧ.
Зато мичаӧсь вӧліны Фомичлӧн векньыдик зрачока посньыдик руд синъясыс.
Сылӧн вӧлі характернӧй привычка видзӧдны кытчӧкӧ бокӧ и сӧмын кадысь кадӧ видзӧдлывлас тіян вылӧ тэрыб, восьса ёсь видзӧдласӧн, кыдзи видзӧдлывлӧны йӧёват роч йӧз.
Шуны кӧ, Фомичын, кыдз сійӧ не этшаысь овлывлӧ Русьын, оліс кык морт: ӧтиыс — увтыртӧм, коньӧр кодь да леститчысь, а мӧдыс — самостоятельнӧй, гордӧй да оригинальнӧй.
Первой мортсӧ Фомич быттьӧ пасьтавліс ас вылас подрясникыскӧд тшӧтш.
Татшӧмнас сійӧ вӧлі клиросын, кӧні лыддис «бормочитӧмӧн» да сьыліс писарь Павлинкӧд тшӧтш чирӧм гӧлӧсӧн; татшӧмӧн сійӧ вӧлі, кор веськавліс кытчӧкӧ збой заводскӧй служащӧйяс компанияӧ; татшӧмӧн сійӧ ветлывліс заводӧд поп бӧрся разнӧй требаясӧн; татшӧмӧн сэсся сійӧ кыссьывліс быд воскресеньеӧ веськыда вичкосянь кабакӧ аслас Зайчиха приятельница дорӧ «коктӧм кычиӧс дорны».
Кузь киясыс, тыдалӧ, мешайтісны Фомичлы, и сійӧ дугдывтӧг кияснас топӧдіс аслас подрясникыслысь павтыртчысь пӧлаяссӧ.
Весиг ветлӧдліс сійӧ кыдзкӧ гусьӧник да пыр зілис мунны кыткӧ йӧръясті, медым не веськавны бур йӧзлы син улас.
Сёрнитігас леститчана нюмъяліс да вообще кутіс асьсӧ унижайтчысь-леститчысь морт моз.
Гортас Фомич вӧлі дзик мӧд мортӧн.
Ме уна во тӧді сійӧс и всё-таки шензьӧмӧн видзӧдлывлі тайӧ вежласьӧмсӧ, — дзик мӧд морт.
Но аслас унижайтчана состояниеысь Фомич мездысьліс и йӧз дырйи, кор юлывліс лишнӧй рюмка либӧ кор сёрниыс пансьывліс кыйсьӧм йылысь.
Фомичлысь кыйсьӧм йылысь висьтъяс ёна радейтлісны да паськыда тӧдлісны, да кӧнкӧ нимлунъяс дырйи сы гӧгӧр век унаӧн чукӧртчывлісны кывзысьяс.
Радейтана темаӧн вӧліны «олешкаяс» да «мишкаяс», и сэки Фомич кужліс петкӧдлыны ставсӧ на ног: исаліс воздух, зверь моз паськӧдлывліс синсӧ да зэв тешкодя чеччыштлывліс аслас тешкодь подрясникнас.
Но гӧститанінын Фомич вывтіджык ышмывліс и гортас вӧлі не сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн кажитчывліс бокӧвӧй йӧзлы.
Ӧти-кӧ, сійӧ вӧлі замечательнӧй оригинал и вывті наблюдательнӧй морт, кодлӧн некор эз вошлы добродушнӧя сералан настроение.
Быдӧн дорӧ и быдтор дорӧ Фомич относитчыліс гордӧя, но тайӧ гордостьсӧ сійӧ петкӧдлывліс сӧмын гортас.
Сійӧ кужліс быдӧнӧс сералыштны тӧлкӧн да ёся, мукӧд дырйи сӧмын чужӧмсӧ вӧчыштлӧмӧн.
Йӧзыслӧн тырмытӧмторъясыс и торйӧн нин бӧблуныс сетлісны сылы весиг кутшӧмкӧ удовольствие, и сійӧ имеитіс мыйкӧ мында право уна йӧз вылӧ видзӧдны вылісянь, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі вына природнӧй ум, кодӧс эз вермы жугӧдны весиг дьячокын олӧм — медся шудтӧмыс став шудтӧм олӧм пӧвстас, кодъясӧс кужлісны лӧсьӧдны бур йӧз.
Гортсаяс дорас Фомич относитчыліс сідзжӧ аслысногӧн, быттьӧ яндысис аслас морт слабостьысь.
Сылӧн «матерёшка» некор эз петкӧдчывлы йӧз дырйи перегородка сайсянь, и сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ мыйӧнкӧ пыр стучитӧ пач сайын.
Нывбабаяс дінӧ Фомичлӧн вӧлі чистӧ философскӧй зывӧктӧм, кыдзи некытчӧ туйтӧм предметъяс дінӧ, кодъяс ещӧ зэв вреднӧйӧсь да весиг ӧпаснӧйӧсь.
Кор Павлин писарь заводитліс нывбабаяс йылысь сёрни, Фомич сӧмын чушкис нырнас, кыдзи скӧрмӧм пӧрысь кань, да сьӧласис.
Висьтавлывлісны, мый сійӧ нинӧм эз дӧверяйтлы гӧтырыслы да весиг няньсӧ пӧжаліс ачыс.
Дзонь керка пытшкас Фомичлӧн вӧлі сӧмын ӧтик мыйкӧ мында донатор — сійӧ кремневӧй малокалибернӧй винтовка, коді служитіс нин сылы комын воысь унджык.
Кыдз пуысь вӧчӧм сьӧкыд ложаыс вӧлі Фомичлӧн аслас вӧчӧмтор да торъяліс хозяйственнӧй ёнлунӧн.
Медся замечательнӧйыс сійӧ, мый Фомич тайӧ винтовкаысь лыйліс и зверӧс, и пӧткаӧс, и урӧс.
— Кытысь тіян тайӧ ружьеыс? — самопалсӧ видлалігӧн некымынысь юавлі ме стариклысь.
— Сідз... ӧтик мортсянь.
Фомич торъявліс ещӧ аслыспӧлӧс таинственностьӧн, медся нин сэк, кор сёрниыс муніс кыйсьӧм йылысь.
Аслас ружье вылӧ сійӧ видзӧдіс, кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ ловъятор вылӧ, да кор лыйигас эз веськавлы целяс, мыжаліс эз асьсӧ, а сійӧтор, мый «дурӧ» ружьеыс.
Медся ёна вӧльнӧй светын Фомич поліс сыысь, медым эськӧ кыдзкӧ сійӧ ружье дорӧ эз инмӧдчыв кутшӧмкӧ нывбаба: сэки шыбит ставсӧ да лӧсьӧд выльӧс.
— Ме тайӧ ружьенас не ӧти дас кӧрӧс нин вилі, — код юрӧн радейтіс ошйысьны Фомич. — Сійӧ кӧзяинӧс тӧдӧ... да!
Фомичлӧн кыйсян победаясса трофейясӧн вӧліны кӧр куяс, кодъясысь семьяыслы лӧсьӧдавлісны ковёръяс да одеялояс.
Песлывліс куяссӧ Фомич ачыс, кыдзи и ур куяс да кунича куяс, кӧть, колӧ веськыда шуны, песліс зэв лёка.
Правда, гортса кӧлуйсӧ Фомич ставсӧ мастеритліс ачыс: и ружье лӧжа, и лызь, и порошнича, и меӧн помнитана пу шкап, медым сэні видзны кыйсян кӧлуй, и мебель, и чери кыян угодье, и ассьыс кӧр ку пасьсӧ.
Вӧрын сылӧн век вӧлі кульӧма сюмӧд да заптӧма пес.
Сӧмын тадзи быдтор ас киӧн вӧчӧмӧн Фомич и вермис овны муртса судзсьымӧн, сы вӧсна мый овны псаломщиклӧн куим чӧлкӧвӧй жалӧванье вылӧ семьяӧн — некыдзи позьтӧм делӧ.
Мукӧдпӧлӧс вичко доходъяс Фомич пӧлучайтіс сэтшӧм этша, мый сы йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав.
Журавлёвскӧй заводын джын йӧзыс вӧліны раскольникъяс, и приходыс вӧлі зэв лёк.
Некымынысь Фомичлы тшӧктылісны пуксьыны дьякӧнӧ, но сійӧ некыдзи эз сӧгласитчы.
— Мый понда ті, збыльысь, онӧ кӧсйӧй лоны дьяконӧн? — юавлывлі ме. — Дьякӧн жӧ кык мында получайтӧ.
— А «матерёшка» кӧ кувсяс...
Дьякӧнлы мӧдысь гӧтрасьны оз позь...
Тайӧ, дерт, вӧлі шутка.
Фомич эз пуксьы дьякӧнӧ прӧста сы вӧсна, мый сэки эськӧ сылы эз позь ветлыны кыйсьыны, мӧдногӧн кӧ шуны — сылӧн олӧмыс эськӧ эз ло олӧм кодь, а ӧні Лыскоысь, Енафаысь, «матерёшкаысь» да ассьыс Фомичысь артмӧма тырбур олӧм, шогмана да позяна.
II
Уральскӧй горнӧй заводъясын медся бур пӧраыс — «страда».
Петыр лунсянь да дзик Успеньеӧдз заводъяс тупкысьлӧны, доменнӧй пачьяс кындзи, и став йӧзыс мунӧны вӧлӧн и подӧн турун пуктыны.
Абу кӧ асланыс скӧтыс, «страдуйтӧны» вузӧс вылӧ, а абу кӧ асланыс видзьясыс — медасьӧны мукӧдлы.
Заводъяс тыртӧммӧны, а сы пыдди матігӧгӧрыс ставыс ловзьӧ, ловзьӧны весиг медся пыді вӧр пельӧсъясыс.
Вӧв да мӧс — заводскӧй мастеръяслӧн главнӧй хозяйственнӧй статьяяс, и сы вӧсна найӧ турун йылысь сӧмын и думайтӧны тайӧ кадӧ.
Заводъясын вӧдитӧны и нянь, но зэв этша: и муыс унджыкысьсӧ оз вай няньсӧ, да и йӧзыс нин вунӧдӧмаӧсь настоящӧй крестьянскӧй уджсӧ.
Ми сёрнитам унджык горнӧй заводъяс йылысь, кӧть, дерт, эмӧсь и мукӧдпӧлӧсъяс, кыдзи башкирскӧй полосаса заводскӧй округъясын.
Журавлёвскӧй заводын муяс вӧліны морт даслӧн, не унджыклӧн, а мукӧдыслӧн «страда» кывъяс вӧлі пырӧ сӧмын турун пуктӧм.
«Биа» да приискӧвӧй сьӧкыд уджъяс бӧрын турун пуктӧм кажитчис колана шойччӧгӧн, да быд верманаджык семья дзоньнас мунлывліс видз вылӧ.
Колӧ вӧлі аддзыны, кыдзи пуӧ удж свежӧй воздух вылӧ мынӧм йӧзлӧн, — тайӧ вӧлі настоящӧй праздник, и рытъясын дас верст пасьталаын юргӧны гажа сьылӧмъяс.
Турун пуктігӧн цыганъяслӧн кодь олӧмыс томйӧзлы вӧлі медся шуда кадӧн, и та бӧрын лолывлӧны арся свадьбаяс либӧ жӧ аслыспӧлӧс несчастьеяс, кодъяс торйӧн нин паськалӧмаӧсь самӧвӧльнӧй заводскӧй нывъяс пӧвстын.
Заводскӧй населениелӧн обычайяс, кыдзи тӧдса, вообще оз торъявны яндысьӧмӧн, а Уралын олӧмыс да обычайясыс аслас распущенностьнас вӧліны чуймӧданаӧсь.
Тайӧ заводскӧй страда дырйиыс буретш заводитчыліс и кыйсян сезон;
кытчӧдз эз на петны позъясысь пӧтка котыръяс, кыйӧны «лысӧм» сьӧд таръясӧс, кодъяс тайӧ кадӧ, ассьыныс свадебнӧй вӧччан паськӧмсӧ пыр новлан платье вылӧ вежигӧн, дзебсьӧны морт сибавтӧм чащаясӧ да пӧрӧминъясӧ.
А июльса жар лунъяс пуксьӧм бӧрын заводитӧны кыйны кӧръясӧс, кодъясӧс луннас ӧвад вӧтлӧ тшӧкыд кустъяс пиӧ либӧ веськыда ваӧ.
Тайӧ жар пӧраас ми Павлин писаркӧд петавлім гӧраясӧ некымын войков кежлӧ да шӧйтлім вӧръясті настоящӧй дикарьяс моз.
Журавлёвскӧй завод гӧгӧрса местаяс вӧліны самӧй кыйсьысьяслы кодьӧсь. Сэні вӧлі быдтор, мый колӧ, босьтны кӧть сысянь, мый ӧтарладорӧ медся матысса оланінӧдзыс вӧлі нелямын верст, а мӧдарӧ сё верстысь унджык кыссисны гӧраяс да вӧр, вӧр да гӧраяс.
Местаясыс, вобщем, вӧліны ёнакодь дикӧйӧсь, но найӧс мичмӧдлісны да гажӧдлісны уна дас визув юяс да шоръяс, кодъяс жургигтыр лэччисны гӧраясысь.
Сыысь ӧтдор, неылын вӧлі ӧти ыджыд, зэв уна діа горнӧй ты да ещӧ на кык посньыдик ты.
Артмывліс настоящӧй ловъя тыв, коді шымыртліс став гӧраяссӧ да кыскис сійӧ местаясас зэв уна быдсямапӧлӧс пӧткасӧ.
Ветлӧдлыны ружьеӧн дзонь лунъясӧн тайӧ веж пустынятіыс — наслаждение, коді тӧдса сӧмын кыйсьысьяслы.
Чеччан кыаыскӧд да рыт кежлас сэтшӧма мудзан, мый ӧдва кыссян первойя тӧдса керкаӧдз.
Медмуса местаӧн вӧлі Размёт гӧра вылын Фомичлӧн керка; заводсянь тайӧ керкаӧдз вӧлі бура дас сизим — дас кӧкъямыс верст.
Гажа места тайӧ Размётыс, — збыльвылассӧ тадзи шулісны и гӧрасӧ асьсӧ, и сы дінысь матысса мукӧд гӧраяссӧ, чойяссӧ, мылькъяссӧ, пӧкатъяссӧ.
Артмӧма горнӧй узел, а Размёт гӧраыс лоӧма сылӧн йитан центрӧн да горнӧй водоразделӧн: Журавлёвскӧй заводладорӧ визувтісны европейскӧй бассейнса юяс да ёльяс, а сысянь мӧдарладорас — азиатскӧй бассейнса юяс.
Водораздельнӧй линияыс муніс векньыдик, чукыльӧсь визьӧн, мукӧдлаас сійӧ визьыс нюжалӧ сӧмын некымын дас сажень; сідз вӧлі и Фомич вӧр керка дорын.
Татшӧм ногӧн миянлы частӧ удайтчывліс узьны дзик граница вылас, коді торйӧдліс Европаӧс да Азияӧс.
Ӧти мича июльскӧй лунӧ, кор быд примета серти тӧдчис, мый поводдя мичаммис дыр кежлӧ, ми Павлин писаркӧд мунім гӧраяс вылӧ зэв ылӧ.
Кыйсьӧм эз зэв удачнӧй ло и рыт кежлӧ миян вӧлі запасын муртса ӧтик сьӧд тар.
Сэтчӧ жӧ, Павлин уськӧдіс няньнымӧс ваӧ, сы вӧсна миянлы колӧ вӧлі водны тшыг кынӧмӧн.
Тайӧ вӧлі ылын на Размёт сайын.
— Ковмас мунны Фомич ордӧ, — шуи ме, кор шонді лэччытӧдз коли нин сӧмын час кык — сідзкӧ колӧ вӧлі тэрмасьны.
— Ме ог мун, — му вылӧ пласьт нюжӧдчӧмӧн пыксис Павлин.
— А ме муна.
— Туйыс паськыд.
Лои неуна зычитыштны, коді помасис сійӧн, мый Павлин коркӧ и мӧдіс руньгыны ме бӧрся, — кольччыны ӧткӧн сьӧд вӧр шӧрӧ эз зэв нимкодь вӧв, а Фомич керкаӧдз вӧлі верст дас кымын.
Павлин писарь — кудриа ыджыд юра, неыджыд тушаа — вӧлі самӧй безобиднӧй морт, но мукӧд дырйи сылӧн овлӧ дзик некутшӧм помкатӧг лукавитӧм.
Нинӧм мӧдтор оз вӧлі позь вӧчны, кыдзи воюйтны Павлинкӧд сійӧ жӧ оружиеӧн, торйӧн нин сійӧн, мый войяснас вӧрын Павлин поліс эз зверысь либӧ мортысь, а «лешакысь» либӧ «лешачихаысь», кодъяс быдсяма пакӧстьсӧ вӧчлывлӧны йӧзлы.
Павлин ас ногыс вӧлі весиг сюсь, лыддьысьлывлӧм морт, но мынтӧдчыны быдпӧлӧс чертовщинасьыс дзик эз вермы.
Веськыда кӧ шуны, мунны дас верст Размётӧдз быдса лун мудзтӧдана кыйсьӧм бӧрын эз вӧв кокнитор, и менӧ не ӧтчыд шымыртлӧ татшӧм случайясын малодушие.
Быд мичаджык коз пу, вӧртӧм ю берег либӧ шынитӧвджык места кӧнкӧ гӧра бокын сідзи и кыскӧны шойччыштны, но медводз вӧлі колӧ петкӧдлыны характер да не уськӧдны авторитет слаб ёрт водзын.
Шонді ӧдйӧ лэччис.
Вӧр пемдіс.
Гӧраса ичӧтик трӧпа, тыдалӧ, дзик нинӧмла чукльӧдліс, быттьӧ сӧмын сы могысь, медым мучитыштны миянӧс.
Шонді лэччӧмыс гӧраясын шензьӧдана мича.
Вуджӧръяс нюжалӧны, и быд боксянь, быттьӧ нарошнӧ, быттьӧ ловъя, заводитӧ матыстчыны тіян вылӧ войся сук пемыдыс.
Лӧнялӧм воздухын вывті кокниа кылӧ быд ичӧтик шы, и такӧд тшӧтш, тіян асланыд чувствоясыд лоӧны висьӧм дырся кодь напряжённӧйӧсь, — буретш лун вежсян татшӧм кадыс медся ёна и ылӧдлӧ непривычнӧй морттӧ.
Пельыд, кӧні тыр на лунся шумыс, кылӧ абутӧм шыяс, а синмыд бура аддзӧ местаысь местаӧ котралысь да вералысь вуджӧръяссьыс ас думнад лӧсьӧдӧмторъяссӧ.
Вообще, переживайтан кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм тревожнӧй настроение, коді быд здукын дась вуджны челядьлӧн кодь паникаӧ.
Сӧмын сэтшӧм «лесникъяс», кутшӧм Фомич, велалӧны вӧрса тайӧ таинственнӧй олӧм дінас сэтшӧма, мый найӧс нинӧм нин оз вермы повзьӧдны.
Кӧть мый думайтӧй, но вӧрын юрыд уджалӧ дзик оз сідзи, кыдзи гортад; и медся водз тані шензьӧдӧ тіянӧс непривычнӧй вӧрса шынитӧлыс, коді отсалӧ думыдлы паськӧдчыны сэтшӧма, быттьӧ тэ мунан кутшӧмкӧ заколдованнӧй царствоӧд.
Лунын тайӧ шынитӧвсӧ торкӧны тӧв да пӧткаяс, а войын ті колянныд дзик ас кежаныд да невӧляысь кывзысянныд сыӧ, мый тіян аддзытӧг олӧ тіян сьӧлӧманыд.
Кыптӧны кутшӧмкӧ гудыр образъяс, омӧля тӧдчысь чужӧмъяс, шыяс да краскаяс.
Павлин покорнӧя кыссис ме бӧрся да, тыдалӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ збойӧн, некымынысь заводитчыліс видчыны, прӧста сідз видчыны, воздушнӧй пространствоас, эз вид кодӧскӧ личнӧ торъя мортӧс.
Ӧти местаын, джуджыд сёнӧ лэччӧм бӧрын, кӧні вӧлі дзик нин пемыд, Павлин сувтіс да шуис зэв решительнӧя:
— Ми мӧдарӧ мунам...
Вензьыны сыкӧд эз сулав, и ме мӧді мунны водзӧ.
Збыльысь, кутіс кажитчыны, мый местаыс быттьӧкӧ абу сійӧ: и вӧрыс мӧдпӧлӧс, и туйыс дзик ковтӧг чукльӧдлӧ.
Босьтіс серьёзнӧй сомнение, мый ми вошим туйсьыс, сы вӧсна мый и кад сертиыс колӧ нин вӧлі воны места вылӧ.
Крут гӧраӧ каян туйыс, коді заводитчис веськыда сёнсяньыс, вӧлі Размёт кодь, но гӧгӧр вӧліны уна гӧраяс да на вылӧ каян чукыльӧсь горнӧй трӧпаяс, кодъяс зэв ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Заводитчӧм войся ыркыдыс содтыштіс миянлы эбӧс; шонді лэччис нин, и гӧраясын ӧдйӧ прӧйдитысь рӧмдан кад ӧні вежсис нин кӧдзыд да руа войӧн, кутшӧмъяс сӧмын овлӧны гӧраясын.
Лэччысисны первойя кодзувъяс, кодъяс быттьӧ ӧзъялӧны пыдӧстӧм джудждаын фосфорическӧй светӧн, кыдзи турун пиын югъялӧны светлякъяс; мыччысис выль тӧлысь; сысянь ыльнитіс эзысьӧн пӧртмасьысь паськыд да руа эзысь свет.
Гӧра джынвыяс ми сувтім шойччыны.
Должен нин вӧлі тыдовтчыны Фомич керка дорӧ кежан туйыс, но сійӧ эз тыдав.
Вӧрыс понда сьӧкыд вӧлі аддзыны мукӧд гӧраяссӧ, медым ориентируйтчыны, — лунын сертиыс войын гӧра йывъяслӧн видыс дзик мӧд.
Павлинлӧн нарошнӧ чӧв олӧм серти ме казялі, мый сійӧ дзикӧдз нин веритӧ, мый ми ылалім и мый тайӧ ньӧти абу Размёт.
— Збыльысь, тыдалӧ, ми эсійӧ... кежыштсьӧма неуна бокӧ, — ассьым мыжӧс сознавайтӧмӧн шыаси ме. — Шуйгавывджык, тыдалӧ, босьтсьӧма миян.
Лӧгасьӧм Павлин меным весиг эз вочавидз и сӧмын лёкысь кыскыштіс ассьыс папироссӧ: быттьӧ пӧ ме шулі да с. в.
Но тайӧ кадӧ кӧнкӧ, быттьӧ му пытшкас, кыліс понлӧн увтчӧм — и дзик пыр ставыс вежсис: да, тайӧ вӧлі Размёт, пырысь-пыр воас Фомич дорӧ кежан туй, а увтӧ сылӧн Лыско...
— Кылан? — нимкодьпырысь юалі ме Павлинлысь.
— Мый кывнысӧ?..
Лыско увтӧ...
Вот эсійӧ пашкыра кыдз пуыс сулалӧ кежан туй дорас.
Синтӧм аддзас...
— Но всё-таки висьтав...
— Нинӧм меным висьтавнысӧ...
Гашкӧ, ме сёысь нин татчӧ волі, а сӧмын пемыднас вӧрад век синтӧ пӧртлӧны — тайӧ дзик нин збыль.
Ӧтчыд ме тадзтӧ дзонь вой ветлӧдлі видзьяс вывті: веськыда куим пожӧм дорӧ воши.
Ми долыда кежим трӧпаысь да мунім веськыда «<rus>сакма</rus>ӧд», мӧдногӧн кӧ муртса тӧдчана след кузя, коді кольӧ турун пиас.
Регыд «<rus>сакма</rus>» нуӧдіс миянӧс кыдз пуа вӧрӧд — сідзкӧ, пырысь-пыр воас керка.
Кыліс тшын дук, бара кыліс Лысколӧн увтчӧм, но сэтшӧм полігтыр, мый висьталіс понлысь сомневайтчӧм: увереннӧя восьлалӧм серти пон кутіс гӧгӧрвоны, мый локтӧны тӧдса ас йӧз.
Сӧмын кыйсьысьяс вермӧны торйӧдны тайӧ унапӧлӧс оттенокъяссӧ пон увтӧмыслысь, коді буретш вӧрын имеитӧ ассьыс оригинальнӧй прелесть.
Фомичлӧн керка сулаліс паськыд эрд вылын.
Ӧні Фомичлысь керкасӧ позьӧ вӧлі тӧдны вӧсньыдик тшын кайӧм серти да тіралысь гӧрдоват би югӧр серти, коді усис бипурсянь матысса пуяс вылӧ.
Ми вӧлі петам нин самӧй эрд вылас, кӧні туруныс сулаліс дзик пельпомӧдз, кыдзи Павлин немвиччысьтӧг сувтіс, быттьӧ сійӧс мыйӧнкӧ кучкисны, — сійӧ вӧлі мунӧ водзын, и сылы тыдаліс, мый вӧчӧны керка дорын.
— Мый лои? — горӧді ме.
— Тыдалӧ, бара синмӧс пӧртісны... — ропкис Павлин и весиг синсӧ тільыштіс.
— Вот и дивӧ!..
Мунны-ӧ нин миянлы?..
Экма!..
Павлинлысь шензьӧмсӧ позьӧ объяснитны зэв кокниа: керка дорас сулаліс ачыс Фомич да сюся видзӧдіс миянлань, а би дорас лажыньтчӧма вӧлі кутшӧмкӧ нывбабалӧн фигура — тайӧ нывбабасӧ аддзӧмыс и повзьӧдіс Павлинӧс.
Фомич олӧ сьӧд вӧр шӧрын и дзик ас кежаныс кутшӧмкӧ бабакӧд!..
Лыско, лёкысь увтчигтыр, лэбис нин миян дінӧ, ковмис сыысь дорйысьны прикладъясӧн, сы вӧсна мый вывті скӧрмӧмысла пон вермис не тӧдны миянӧс да пурис эськӧ.
— Оланныд-выланныд! — керка дорас матысмигӧн горӧдіс Павлин.
— Со, войся каньясыд... — здоровайтчигас вомгорулас нурбыльтіс Фомич. — А ме чайті, абу-ӧ нин, мися, кутшӧмкӧ брӧдягаяс.
Нывбаба вӧрзьӧдчывтӧг пыр пукаліс важмозыс би дорын, и меным шыбитчис синмӧ сӧмын сылӧн еджгов кудриа юрсиыс, коді тыдаліс чышъян увсьыс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс гудраліс пу паньӧн би весьтын ӧшалысь кӧрт котелокысь кутшӧмкӧ пуантор да миян вылӧ весиг и видзӧдлыны эз кӧсйы.
— Да ӧд тайӧ Параша-Кудрявая!.. — шензьӧмӧн горӧдіс Павлин. — Кыдзи повзьӧдіссӧ...
Аттӧ, мед тэнӧ сёясны гутъяс да номъяс!..
Но, олан-вылан, красавица...
— Вӧлі Параша, да йӧзлӧн, абу тіян... — кызіник том гӧлӧсӧн вочавидзис красавица, но всё-таки места вывсьыс эз вӧрзьӧдчы.
— А тэ, акань, эн скӧрав...
Дивӧ, кыдзи тэ повзьӧдін, Параша, да ещӧ и грекӧ вайӧдан.
— Дугды тэ, сибдысь сир! — скӧра горӧдіс сы вылӧ Фомич.
III
Фомич вӧлі стрӧитӧма вӧр керкасӧ кыз ниа керъясысь, и сійӧ пӧшти дзикӧдз вӧйӧма муас, джуджыд турун пиысь тыдаліс сӧмын гӧрбыльтчӧм керка вевтыс, кодӧс вевттьӧма эжаӧн.
Ичӧтик ӧдзӧс вӧснаыс керкаыс кажитчис омӧлик кӧбрег кодьӧн.
Зато гӧгӧрыс быдмис морт судта горнӧй турун: сэні вӧлі цветъясысь артмӧм еджыд шапкаяса да пӧшти сой кыза «ош пӧлян» и гӧрд юра иван-чай турун, и чӧскыд дука лабазник, и прӧстӧй петшӧр.
Гожӧмын тайӧ вӧлі джуджыд веж турун пиӧ дзикӧдз вӧйӧм вывті мича места, но кыдзи оліс тані Фомич тӧлын быдса вежонъясӧн — ме эг вермы гӧгӧрвоны.
Керка пытшкӧсыс ёна муніс кӧбрег вылӧ, да и уль ру дукыс тані пыр вӧлі терпитны позьтӧмӧн.
Бӧрладор стен бердас вӧчӧма паськыд нар, ӧдзӧссяньыс шуйгавылас, пельӧсас, сулаліс изйысь тэчӧм пач.
Труба оз вӧлі пӧлагайтчы, сы вӧсна став тшыныс чукӧрмыліс керкаӧ.
Кӧдзыд войясын узьны сэні вӧлі дзик адын кодь: синтӧ сёйӧ тшын, лолавны он вермы, сэтчӧ жӧ ещӧ пывсянын кодь жар.
Но ачыс Фомич пыр вӧлі висьӧ и весиг гожӧмнас узьліс аслас керкаын.
Ми, дерт, эг пырӧй керкаас да медся водз босьтчим чай юны.
Сэк, кор муніс чай кежлӧ лӧсьӧдчӧмыс, Параша пыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да, пидзӧсъяссӧ кинас сывйыштӧмӧн, дугдывтӧг дзоргис-видзӧдіс би вылӧ.
— Дзик русалка кодь!.. — синнас сы вылӧ индӧмӧн вашкӧдіс Павлин. — И юрсисӧ ассьыс лэдзалӧма, и ачыс оз вӧрзьӧдчыв.
А Фомичыд кутшӧма сы дор сувтіс!..
Кык нинӧмыд ӧтлаасьӧмаӧсь!..
Вӧрын Павлин полыштіс Фомичысь, сы вӧсна мый «чӧрт сійӧс тӧдас, мый сылы дум вылас усьӧ», а ӧні Фомич, тыдалӧ, эз зэв нимкодя видзӧд миян локтӧм вылӧ, сы вӧсна Павлин весиг сёрнитіс вашкӧдчӧмӧн.
Збыльысь, Фомич кажитчыліс вӧрын выль морт кодьӧн, и позьӧ вӧлі сӧмын шензьыны тайӧ вежсьӧм вылас: гортас вӧлі коньӧр кодь дьячокӧн, а тані вӧлі стрӧг характера морт, коді ни ӧти кыв эз шу прӧста и ни ӧти воськов эз вӧч весьшӧрӧ.
Вушъян ситечысь вурӧм лёкиник дӧрӧм, сера дӧра гачыс, кутшӧмкӧ гӧрд крестьянскӧй нойысь вурӧм дукӧс шойыс, кокас зэв ыджыд сапӧг да юрас векӧвӧйся шапкаыс вӧліны важъясыс жӧ.
— Чай юыштан, Параша? — вӧзйис Павлин, кор пузьӧм жӧч чайниксӧ босьтіс би вылысь.
Тайӧ юалӧмыс быттьӧ здук кежлӧ садьмӧдліс йӧюкӧс, и сійӧ кыдзкӧ шензьӧмӧн моз видзӧдліс ставным вылӧ, быттьӧ сійӧ ӧні на сӧмын и казяліс миянӧс татысь.
— Чай?!
— шыасис сійӧ Павлинлӧн юалӧм вылӧ да скӧрысь чукыртіс синкымсӧ. — То кӧні чайыд, — вӧрланьыс юрнас довкнитӧмӧн содтіс сійӧ. — Гӧгӧр чай... и юръяснас копрасьыштӧ... вижиникӧсь юръясыс.
— Миян тэкӧд вӧрын асланым чай быдмӧ, — висьталіс Фомич.
— Лобазник юанныд? — юаліс Павлин.
— Лобазник да ещӧ ӧти турунтор содтыштлам.
Колӧ сювтӧ пожъявны шоныдіникӧн — вот и чай.
Параша эз нин кывзы миянлысь сёрнинымӧс да вӧйтчис аслас помтӧм думъясӧ.
Сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс ыпъялысь би вылас да корсюрӧ шыбитлывліс выль пес.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ар нелямына, гашкӧ и унджык.
Шань, неуна польдчыштӧм чужӧмас, коді пӧрысьлӧн моз банйыштӧма, тӧдчӧ на вӧлі томдырся мичлуныс.
Гырысь, вӧрзьывтӧм руд синъясыслӧн вӧлі сэтшӧм напряжённӧй выражение, быттьӧ Параша некыдзи эз вермы мыйкӧ дум вылас уськӧдны.
Сійӧ вӧлі пасьталӧма гортын кыӧм лӧз дӧраысь вурӧм раскольничӧй сарапан, еджыд дӧрӧм да нагрудника кузь ситеч <rus>«запон»</rus> — тайӧ ставыс висьталіс кутшӧмкӧ тыдавтӧм бур ки йылысь, коді пасьтӧдӧма «енлысь мортсӧ», гашкӧ, аслас пӧсь кисьтан уджнас, кыдзи торъя нин овлывлӧ раскольникъяс костын, кӧні гуся милӧстина донъявсьӧ медся ёна.
Лунтыр кыйсьӧмысь мудзӧм бӧрын миянӧс лёкысь личкис ун.
Павлин унмовсьӧма нин ужнайтігкостіыс, би дорас йӧжгыльтчӧмӧн да ужинсӧ помавтӧг; ме вугралі сыкӧд орччӧн.
Миянлысь эрдсӧ кытшалысь вӧрыс кажитчис тӧлысь югӧр улын зэв гырысь водоросльясӧн, а выліын югъяліс кодзулӧсь век вӧрысь да век ловъя помтӧм джуджыд океан.
— Аски водз чеччыны... — небесаӧ видзӧдіг шуис Параша.
— Кытчӧ тэрмасьнысӧ? — нырнас табак чушкигмоз вочавидзис Фомич.
— Да, бурджык нин... туруныд оз виччысь.
— Но, но...
вынсьыд вывті уна он босьт...
Ещӧ ӧтчыд табаксӧ чушкыштӧм бӧрын Фомич ньӧжйӧник муніс керкаас, а Параша кольччис би дорӧ.
Ме регыд мысти унмовси и пыр жӧ аддзи ачымӧс море пыдӧсысь мойдкывса сьӧд нывкӧд да водянӧй царкӧд ӧтлаын, а Павлин, гуслиӧн ворсігтырйи, сьыліс кывлытӧм мича сьыланкывъяс; тайӧ сьылӧмсьыс вӧрис-качайтчис водянӧй царствоыс ставнас, и менӧ шымыртліс пыдӧстӧм мореыслӧн кулӧм кӧдзыдыс.
Параша-Кудрявая вӧлі сэтшӧм йӧйяс пӧвстысь, кутшӧмъясӧс ас бӧрас колис уральскӧй горнӧй заводъясӧ крепостнӧй право.
Ӧні сэтшӧмъясыс кулалӧны-быралӧны крепостнӧй дуракъяскӧд да разбойникъяскӧд тшӧтш.
Тайӧ знаменательнӧй факт, коді медся бура висьталӧ заводъясын вӧвлӧм порядокъяс йылысь.
Параша йылысь ветліс татшӧм легенда.
Чужліс сійӧ Журавлёвскӧй заводын да быдмис батьтӧгыс, — батьсӧ мӧдӧдӧмаӧсь салдатӧ, а салдатскӧй служба сэки вӧлі 35 во.
Нимыс сылӧн вӧлі Дарья.
Тадзи и оліс салдат гӧтырыс нылыскӧд, нинӧмӧн тупкытӧм гӧльлун да шогсӧ куралігтырйи.
Сэсся Даша быдмис, сӧвмис и лои вывті мича нылӧн, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын заводса унапӧлӧс йӧз пӧвстын.
И ыджыд тушаа, и банйӧм чужӧма, и еджгов кудриясысь кыӧм сьӧкыд кӧса — ӧти кывйӧн шуны, шоча веськавлӧ татшӧм нылыд, а татшӧм сам вылад век уна усьласьысьыд.
Бӧрйис Даша и аслыс жӧникӧс, колӧ вӧлі сӧмын ветлыны заводса приказчик дінӧ поклонӧн да корны разрешение свадьба вӧчӧм вылӧ.
Аддзис крепостнӧй приказчик Дашаӧс и кутіс пыксьыны: нӧрӧвитышт да эн мун, да ог эшты, да тэнад кадыд эз на пышйы!
Сэк, кор татшӧм ногӧн кыссис делӧыс, приказчик вевъяліс юӧртны управляющӧйлы мӧд главнӧй, Чернореченскӧй заводӧ, кӧні оліс сэки уральскӧй летописьясын знаменитӧй самодур-заводчик Тулумбасов, коді вӧлі ёна радейтӧ вӧчавны быдсяма безобразиесӧ, торъя нин аслас крепостнӧйяс вылас.
Чернореченскӧй заводысь быдӧн полісны биысь моз;
Тулумбасов эз тӧдлы ни яндзим, ни полӧм.
Фабрикаястіыс сійӧ ветлӧдліс зарядитӧм пистолетъясӧн да вӧчавліс рабочӧйяс вылын вӧвлытӧм зверствояс.
Медся ичӧт мыжсьыс петкӧдлісны конюшняӧ, сэтысь наказывайтӧмъяссӧ частӧ вайлывлісны рӧгӧза вылын веськыда больничаӧ.
Вывті ыджыд тулумбасовскӧй дворец вӧлі быдӧнлы настоящӧй адӧн: сэні муніс помасьлытӧм пир, сэні жӧ юрбитісны гуся моленнӧйясын раскольник-старецъяс, сэн жӧ наказывайтлывлісны плетьясӧн да кошкаясӧн, и сэні жӧ вӧчсьывлісны вӧвлытӧм безобразиеяс крепостнӧй красавицаяс вылын, кодъясӧн Тулумбасов гӧститӧдліс ассьыс гӧстьяссӧ.
Журавлёвскӧй приказчик угодливость вӧсна Даша и веськаліс аслас сиротскӧй керкасяньыс веськыда тулумбасовскӧй дворецӧ.
Дашалӧн вӧвлытӧм мичлуныс уси син вылас «аслыс», но Даша вочавидзис сы меліалӧм вылӧ ӧтчаяннӧя водзсасьӧмӧн; сы вӧсна Дашаӧс петкӧдісны конюшняӧ, кытысь сійӧ локтіс сэтшӧмӧн нин, кутшӧмӧн коли нэм кежлас, мӧдногӧн кӧ йӧй нисьӧ прӧсужӧн.
Журавлёвскӧй заводӧ Даша воис «ен мортӧн», и тӧв и гожӧм ветліс чышъянтӧг, асьсӧ лентаясӧн да быдсямапӧлӧс рӧма рузумторъясӧн мичмӧдӧмӧн.
Радейтана морт йылысь дум пӧри сӧрӧмӧ да галлюцинацияӧ.
Сійӧ некодӧс эз ӧбидит и частӧ сьыліс сэтшӧм сьыланкывъяссӧ, кодъясӧс петкӧдіс сьӧрсьыс тулумбасовскӧй дворецысь, кӧні грымгис-юраліс крепостнӧй хор.
Торъя нин тшӧкыда сійӧ сьывліс ассьыс радейтана сьыланкывсӧ, мый вӧсна сылы и «Параша» прӧзвищесӧ сетісны:
<rus>Пой, скачи, кружись, Параша!</rus>
<rus>Руки в боки подпирай...</rus>
Но мукӧд дырйиыс сылы веськалас мисьтӧм стих, и Параша заводитас сьывны лёк сьыланкыв <rus>«Косарики косари»</rus>.
Челядь сійӧс дэльӧдлісны жӧникъясӧн.
Скӧрмӧм мысти сійӧ, кыдзи и став йӧйяс, некутшӧм кутӧд эз тӧдлы: пинясис, тышкасис, курччасис и вӧчавліс медся мисьтӧмторъяссӧ.
Оліс сійӧ, кыдзи настоящӧй птица божия: кӧні лун, кӧні вой.
Благочестивӧй йӧз лыддисны торъя шудӧн видзны ас орданыс Парашаӧс, но сійӧ шоча! вермыліс кӧнкӧ овны вежонысь дырджык.
— Ог, муна жӧник ордӧ!.. — шулывліс сійӧ быдпӧрйӧ, кор мӧдӧдчывліс кытчӧкӧ.
Кыдзи да мыйла веськаліс Параша-Кудрявая Размётӧ да мый сійӧ вермис сэні вӧчны — меным вӧлі гӧгӧрвотӧм, торъя нин сы вӧсна, мый Фомич дзикӧдз мустӧмтліс нывбабаясӧс.
Асывнас ми садьмим сёрӧн нин, и керка дорас эз вӧвны ни Фомич, ни Параша-Кудрявая.
Павлин кузя да чӧскыда нюжмасис, очсаліс да пыр куйліс куньса синъясӧн, виччысис, ог-ӧ ме первой чеччы, — тайӧ кыйсьысьяслӧн пыр тадзи овлывлӧ.
Колӧ вӧлі пестыны би, ветлыны ключӧ вала да пузьӧдны чай, — операция вообще сложнӧй, и гӧтӧвӧй чай юны век лӧсьыдджык.
Ме сідзжӧ эг кӧсйы сетчыны приятель ылӧдчӧмлы да сідзжӧ мыйкӧ дыра олі узьӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн, кытчӧдз тайӧ комедияыс кыкнаннымӧс эз дӧзмӧд, и ми чеччим кыкнанным ӧтпырйӧ.
— Вот мый: ӧтиным мунам песла, а мӧдным вала, — велӧдіс Павлин, медым аслас пай вылӧ лишнӧй не вӧчны.
— Этатшӧм чӧрт тайӧ Фомичыс!
Небось абу лӧсьӧдӧма миянлы ставсӧ...
А Параша кытчӧ вошӧма?..
Настоящӧй еретникъяс, бесыс найӧс мед нуас!
Вӧлі час кӧкъямыс, но шондіыс абу на удитӧма косьтыны лысвасӧ, и турун сулаліс дзик на ва.
Муртса кымыныськӧ воськовтан, брӧдва кӧтасян, а сэтшӧм кӧдзыд ваннаыд пыр жӧ узьӧм бӧрын, кор вир-яйыд тырӧма на унзіль шоныднас, торъя нин абу лӧсьыд.
— О-го-го! — ключлань джуджыд турун пиӧд мунігмоз гӧрдліс Павлин.
— Фомичыс видз вылын, — висьталіс Павлин, кор миян юсис чай. — Тані сылӧн ӧні Размёт бокас эм ичӧтик кык эрд.
Тулысъяснас зэв бур тар койтъяс овлӧны.
Кор косьмыштіс турун, ми мӧдӧдчим туйӧ.
Керкасянь нуӧдіс турун вылӧ кольӧм выль след веськыда Размёт горулӧ.
Кор ми петім вӧрысь, миян син водзын тыдовтчис сійӧ мичаысь-мича гӧра видъясысь ӧти, кутшӧмъяс паныдасьлӧны сӧмын Уралын.
Размёт йывлӧн изъя гребеньыс быттьӧ сулаліс миянсянь кызь воськов сайын, кӧть сыӧдз вӧлі на верстджын — сэтшӧм ылӧдчана горнӧй перспективаыс.
Ӧні кок улын вӧлі крут лэччанін, коді тырӧма гырысь изъясӧн да кытӧнсюрӧ быдмысь гӧравывса быдмӧгъясӧн — коз пуяс, ньывъяс, посньыдик кыдз пуяс.
Гӧра горулас веж ковёр моз куйліс Фомичлӧн видз, кӧні вӧлі тӧдчӧ кык мортлӧн вуджрасьӧм, кодъяс ньӧжйӧник ветлӧдлісны выль ытшкӧм турун визьяс вывті.
Найӧ ньӧжйӧник копрасисны шонді водзын югъялан косаясӧн паськыд кругъяс вӧчалігтырйи.
— Парашаыс кыдзи уджалӧ... а!
Вот и дивӧ!.. — син вевдорас кисӧ пуктӧмӧн ытшкысьяс вылӧ видзӧдігмоз шензис Павлин.
— Ай да Фомич, кутшӧм уджалысьӧс аслыс корсьӧма!
Аттӧ, ті, лёк лукавӧйяс, мый думыштӧмаӧсь!..
Став гӧраяс пӧлӧныс кыссис на зарниасьысь ру, а видзьяс вылын куйліс лӧзоват воздух — шонді водзын сылӧм рулӧн колясыс.
Размёт гӧра сайсянь тыдовтчывліс пельӧсыс гӧраса паськыд тылӧн, кӧні вӧліны уна веж діяс.
Ылынджык сулалӧны лӧз гӧраяс, кӧнкӧ ылын-ылын ю берег вылын виж пятноӧн тӧдчис ичӧтик прииск.
Кык местаын еджыдіник струяясӧн кайис дзик небесаӧдзыс стоянкаясысь либӧ старательскӧй разведкаясысь тшын.
Журавлёвскӧй завод тасянь кажитчис пруд берег вылын муртса тӧдчыштан чут кодьӧн.
Но медся мича вӧлі вӧр, коді эшкынӧн моз вевттьӧма гӧраяссӧ дзик йывъясӧдзыс, логъясас быдмис козъя тшӧкыд вӧр.
— Ок, лӧсьыд!.. — аслад тӧдлытӧг шусяс, кор видзӧдан синмӧн судзтӧм тайӧ простор вылас, кӧні муртса тыдыштӧны кык-куим керка.
Асывводзын гӧраясыс зэв мичаӧсь, и тэ аслад тӧдлытӧг переживайтан сэтшӧм кыпыд да долыд чувство, вунӧдан мудзӧмтӧ да став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс лолывлӧны кыйсьыны ветлӧдлігӧн.
Кельыдлӧз небесаыс быттьӧ вылынджык, и лолавсьӧ сэтшӧм кокниа.
Горизонт дорас тыдовтчӧны гӧгрӧсіник еджыд кымӧръяс, кӧнкӧ турун пиын кышӧдчыштіс кыпалысь тӧвлӧн медводдза струяыс, кустын гажаа сьылыштіс тыдавтӧм лэбач.
Сулалан, видзӧдан и, кажитчӧ, эн эськӧ и мун татысь.
IV
Фомичлӧн виддзыс вӧлі куйлӧ тані помасьысь дзик гӧра скат пӧлӧныс.
Сы бӧрын заводитчис козъя тшӧкыд вӧр.
— <rus>Бог помочь</rus>!.. — горӧдіс Павлин, кор ми воны кутім ытшкысьяс дорӧ.
Параша-Кудрявая миян вылӧ эз и видзӧдлы некутшӧма, ытшкис водзӧ дугдывтӧг.
Фомич сувтыштліс, медым чушкыштны табак.
— Кытчӧ нин мӧдінныд? — шыасис сійӧ зэв, горша табаксӧ чушкыштӧм бӧрын.
— А ме гортӧ... — Фомич вылӧ видзӧдлывлігтырйи шыасис Павлин.
— Мог эм вӧлӧстьын.
Вот сӧмын ещӧ пырыштла козъя вӧрас тар кыйыштны...
Ми пукалыштім, сёрнитыштім, и Павлин мӧдӧдчис аслас туйӧд, а ме кольччи, — меным окота на вӧлі ӧти вой узьны Размётын.
— Кокни оласа!.. — чӧв усьлытӧм Павлинлысь сьылӧмсӧ кывзігмоз шуис Фомич.
— А мый?..
— Да сідз...
Некытчӧ туйтӧма асьсӧ кутӧ: мунӧ вӧрӧд и горзӧ-сьылӧ.
Тайӧ ӧмӧй порядок?..
Со Параша и сійӧ гӧгӧрвоӧ...
Эй, Параша, тырмас тэныд, шойччышт.
Ӧбедайтны кад!..
— Но-о... — дӧзмӧмпырысь вочавидзис Параша да заводитіс ытшкыны ещӧ ёнджыка, сідзи, мый литовка-косаыс сы киын сӧмын шутьляліс.
— Кыдз сійӧ тэ дінӧ татчӧ веськаліс? — юалі ме.
— Сійӧ?
А ачыс локтіс.
Сы вӧсна мый аддзӧ аслыс пӧльза, — вот и локтіс...
— Уджысь пӧльза?..
Фомич видзӧдліс ме вылӧ да нимкодьпырысь шпыньмуніс.
— Оз уджысь, а вӧрсьыс пӧльза, — шуис сійӧ неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын.
— Ті Павлиныдкӧд ветлӧдланныд вӧрӧдыс синтӧмъяс моз, а вӧр пытшкад премудрость дзебӧма: и турунтор, и дзоридз, и быдмысь путор, и медбӧръя турун сі — быдлаын премудрость.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм премудрость?
— А вот кутшӧм...
Сюсьяс да велӧдчӧм йӧз ветлӧны, крукасьлӧны и оз аддзыны, а вот Параша чувствуйтӧ.
Бӧръя кывъяссӧ Фомич шуис ӧбидапырысь да дӧзмӧмӧн, быттьӧкӧ ме тайӧ кывъясыслы паныд мыйкӧ шуалі.
Син улас лӧсялӧм Лыскосӧ Фомич чужйис да сійӧ никсігтыр дзебсис турун пиӧ.
— Мыйла нӧйтан понсӧ? — мӧд покосӧ вуджиг горӧдіс Параша. — Йӧймин, пӧрысь чӧрт!..
Тайӧ шыасьӧм вылас Фомич серӧктіс да сӧмын пыркнитіс юрнас.
— Ті мунӧй эсті козъя вӧрӧдыс веськыда, — шыасис Фомич, — сэні горулынджык веськалас ичӧтик ключ, а мыйӧн лэччан ключ дінас, воас ю, а сэні важ прииск...
— Ягоднӧй?..
— Сійӧ буретш и эм...
Сэні эмӧсь сьӧд таръяс.
— Бур, ме ветла...
— Да прамӧйджыка видзӧд приисксӧ: интереснӧй места.
Гашкӧ, и ме кежавла...
Папирос куритӧм бӧрын ме мӧдӧдчи индӧм местаӧ.
Воздухын кутіс нин чувствуйтчыны гожся пӧдтан жар, а сук коз вӧрас вӧлі сэтшӧм ыркыд.
Кок дзикӧдз вӧяліс небыд вижиник нитш пиӧ.
Кӧнсюрӧ пашкыртчӧма папоротник либӧ веськавліс пувйысь артмӧм быдса ковёр, мукӧд дырйи ыжнёнь куст — и сӧмын.
Сюри и ичӧтик ключ и Смородинка ю, кӧні сулаліс эновтӧм прииск Ягоднӧй — татшӧм Смородинкаясыс Уралын не ӧти дас, кыдзи Ягоднӧй да Белӧй гӧраса приискъяс.
Эновтӧм приисклӧн картина ме вылӧ пыр вӧчліс сьӧкыд впечатление: важӧн-ӧ тані вӧлі ключӧн пуысь олӧмыс, а ӧні ставыс куш да кулӧма гӧгӧр, быттьӧ неприятельӧн жугӧдӧм карын.
Медся джуджыд свалка вылӧ кайӧм бӧрын ме дыр видзӧді син водзын воссьӧм картинасӧ и выработкаяслӧн джуджыд гуяс серти, важ перемывкаяслӧн отвалъяс серти да буждӧм канаваяс серти зіли восстановитны неважӧн на вӧлӧм картинасӧ.
Со ӧтар бокас тыдалӧ сьӧд кырӧм кодь Лаврушкалӧн лог, матынджык — киссьӧм приискӧвӧй казармалӧн колясъяса нӧрыс, ылынджык рудіник тшын пиын моз тыдалӧ Размётлӧн йылыс.
Смородинка кывтыдсьыс коз пармасӧ вӧлі кералӧма дзонь верст кузя, а ӧні важ керасас ӧдйӧ быдмӧ свежӧй том вӧр, быттьӧ бурдӧ кутшӧмкӧ паськыд рана.
Да, тайӧ немӧвӧйся козъя пармаыс кольӧма на прииск бокъясас да сэтшӧм зумыша видзӧдӧ изйӧсь кодйӧм пыдӧсті долыда визувтысь ю вылӧ.
Гӧраса збой ва тэрмасьӧмӧн котӧртіс изъяс вывті да быттьӧ нёняліс кырӧдӧм сёй берегсӧ.
Но кӧні вӧлі сэтшӧм на неважӧнся кырӧдӧм му, ӧні гажаа быдмисны самӧй свежӧй веж быдмӧгъяс, быттьӧ сійӧ быдладорсянь чукӧртчӧма татчӧ, медым вевттьыны син вежысь кушинсӧ.
Джуджыд выработкаяс да разрезъяс, кытысь перйывлісны зарнисӧ, ӧні вӧлі тырӧмаӧсь зэр ваӧн либӧ сэтчӧ быдмӧма чӧскыд дука небыд турун.
Тайӧ ю берегъясас ӧта-мӧд дорас топӧдчӧмаӧсь сэтӧр кустъяс, бадь пуяс да вӧрса ӧмидз кустъяс; а веж, улис эжӧр пырӧма дзик ваас, кӧні югъяліс да куснясис ю струя личкӧм вӧснаыс, быттьӧ ловъя.
Кӧнсюрӧ сісьмисны муысь чургӧдчӧм керъяс, а на улысь мыччысялісны нин ыжнёнь кустъяс; сэн жӧ качайтчисны иван-чай турунлӧн розӧвӧй стрелкаясыс да тыдалісны нюрвывса виж цветъяс.
Важ мыръяс дорын, быттьӧ дона прӧшви, лепитчӧма аслас виж шапкаяснас чӧскыд дука лабазник.
Дзик вӧр бердас нюжӧдчӧма том пипу вӧра ді; пипуясыс пӧртмасьӧны шонді водзын асланыс пыр вӧрӧшитчысь металлическӧй коръяснас, а водзынджык веж стенаӧн кыпӧдчӧма кыдз пу вӧр да ю кывтыд кузяыс саявліс син водзысь.
Но медся мичаӧсь вӧліны том коз пуяс да кыдз пуяс, кодъяс быдмисны отвалъяс да свалкаяс пӧлӧныс: найӧ вӧліны челядь чукӧр кодьӧсь, кодъяс мыйвынсьыныс котӧртӧмаӧсь кыр йылӧ да сэтысянь любуйтчӧны быдторйӧн, мый вӧлі горуласджык.
Кажитчӧ, мый тайӧ вӧрса томйӧзыс сюся вашкӧдчӧны ас костаныс, шудаӧсь шондіа луннас да сійӧн, мый сетӧ сӧмын вынӧн тырӧм томлун.
Вӧрсялысь татшӧм керасъясыс тӧдчанаӧсь асланыс пытшкӧсса характернас, сійӧ выльторъяснас, кутшӧмъяс артмывлӧны миян син водзын.
Верман кӧ мыйкӧ мында живӧя вообразитны, артмӧ дзонь иллюзия, и стан тайӧ пуясыс, кустъясыс и медбӧръя турунторйыс югдӧдсьӧны джуджыд пытшкӧсса светӧн.
Сідзи и кажитчӧ, мый вот тайӧ пемыд коз пу вӧрыс, коді пила пиньяс кодь стенаӧн кытшалӧма приисксӧ быдладорсянь, зумыша видзӧдӧ да скӧралӧ тӧдтӧм воысьяс вылӧ, кодъяс сэтшӧм гажаа петалӧмаӧсь керасъяс вылӧ, локтӧмаӧсь енмыс тӧдӧ кытысь да овмӧдчӧмаӧсь бокӧвӧй местаӧ, кыдзи асланыс гортӧ.
Збыльысь, ставныс тайӧ кыдз пу расъясыс и пипу вӧръясыс кутшӧмкӧ вӧрса брӧдягаяс кодьӧсь, кодъяс ньӧти яндысьтӧг уськӧдчӧмаӧсь йӧз муяс вылӧ.
Дерт, тшӧтш и важ козъя вӧрсьыс петӧма юладорланьыс том вӧр, но сэті сьӧкыд вермасьны тшӧкыд пипу да кыдз пу вӧрыскӧд.
Ылысянь сідзи и кажитчӧ, быттьӧ ӧтлаасьӧмаӧсь кык неприятельскӧй армия, и позьӧ весиг тӧдмавны медся ён тыш мунанінсӧ, кытӧні пансьӧма рукопашнӧй бой: том коз пуяс да кыдзьяс дзикӧдз сорсьӧмаӧсь да збодера зырсьӧны мӧда-мӧд вылас.
Существуйтӧм вӧсна тышкасьӧмлӧн тайӧ картинаыс усложняйтчис ещӧ юнас — ю берег кузяыс воисны татчӧ сэтшӧм вӧр породаяс, кодъяс и му вылас олӧны кыдзкӧ сідз-тадз, определённӧй оланін имеиттӧг.
Бадь пу, ловпу, сэтӧр, льӧм да ыжнёнь кустъяс котӧртӧмаӧсь татчӧ сӧмын сы вӧсна, мый настоящӧй кӧзяинъясыс эз вӧвны гортасӧсь, а кор найӧ бӧр локтасны гортас — кортӧм гӧстьясӧс тодмышкаласны-вӧтласны ньӧти жалиттӧг.
Весиг быдмӧм сертиыс тыдалӧ, мый тайӧ локтысьясыс воӧмаӧсь татчӧ регыд кежлӧ: коді пуксьӧма дзик ва бердас, коді паськӧдчӧма мыр бердӧ, коді тэрмасьӧмпырысь нёнялӧ бур мулысь зэв ичӧтик кусӧк.
Тыдалӧ, мый ставыс тайӧ вӧчсьӧ кыдзкӧ весьшӧрӧ, тэрмасьӧмсорӧн, да и оз сулав збыльысь тӧждысьны, сы вӧсна мый кольӧ кутшӧмкӧ дас во — и став керасас быдмасны ӧткодь, ён кыдз пуяс, а став тайӧ ловпуясыс, бадьясыс да вӧрса мукӧд посниторйыс мунасны корсьны выль места; вӧр доръясын, васӧд видз вывъясын настоящӧй местаыс тайӧ брӧдягаясыслӧн, а абу прамӧй вӧрын, кӧні мунӧ козъяс да кыдзьяс костын дугдывтӧм тыш.
Сідз жӧ лоӧ и ӧмидзкӧд, и иван-чайкӧд, и сійӧ ёг турунъясыскӧд, кодъяс паськӧдчӧмаӧсь кушмӧм оланінас, — на местаын быдмӧны настоящӧй вӧрса турунъяс да вӧрса дзоридзьяс.
А некымын дас во мысти козъя вӧр вермас кыдз пуӧс, да ті онӧ весиг тӧдӧй местасӧ, кӧні вӧлі коркӧ керас...
Тадзи мунӧ быдмӧгъяслӧн олӧм, мудзӧм тӧдлытӧг, векӧвӧйя удж, и мойдкывса кодь сійӧ олӧмыс, кӧні пуяс сёрнитӧны, ветлӧдлӧны, нимкодясьӧны да бӧрдӧны, — ньӧти абу выдумка, а збыльтор, сӧмын колӧ кужны гӧгӧрвоны тайӧ немӧй природаыслысь мудрёнӧй сёрнисӧ.
Свалка вылын пукалігӧн ме дзикӧдз вунӧді кыйсьӧм йылысь.
Думъяс сідзи и жуисны юрын, а сыкӧд тшӧтш менам сьӧлӧм вылын лои сэтшӧм долыд да лӧсьыд, кыдз быттьӧ выльысь заводитан овны.
Ог помнит нин, кутшӧм писатель сравнивайтліс морелысь бырлытӧм сёрнисӧ сідзи шӧпкӧдчӧмкӧд, кыдзи роч бабаяс лыддьӧны нимкыв да дугӧдӧны вир петӧм; ме ногӧн, тайӧ сравнивайтӧмыс ёнджыка лӧсялӧ вӧрлы...
Буретш тані, вӧрын, ті чувствуйтанныд, мый тіян пытшкысь бырӧны и дой, и шогъяс, и тӧждысьӧмъяс, найӧ вежсьӧны олӧмлӧн свежӧй да югыд чувствоӧн.
Тайӧ думъяссьыс менӧ петкӧдіс Фомичлӧн гӧлӧс; Фомич кужліс матыстчыны ньӧти кокшытӧг, быттьӧ кань.
— Мый, лӧсьыд? — сідзжӧ свалка вылӧ кайӧм бӧрын юасис сійӧ. — Параша ёна мудзис да водіс шойччыны, а ме эг вермы терпитны да котӧрті ружьеторйӧн.
Синсӧ шондіысь сайӧдӧмӧн Фомич дыр видзӧдіс турунзьӧм прииск вылӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Став мусӧ кодйӧмаӧсь порсьяс моз...
А нинӧм, бӧр быдмас.
Быд турунтор ассьыс места тӧдӧ... да!
Вот менам Размёт вомӧн сибирса турунтор Расеяӧ вуджӧ.
Ей-богу...
Пыр ю кузяыс локтӧма гӧра вылас, а ӧні вомӧныс нин вуджӧма да гӧра горув мӧдӧдчӧма.
Вот сійӧ, премудростьыд, мыйын...
Ми вот кужам сӧмын керавны да жугӧдлыны, а сійӧ, туруныд, сідзжӧ, кӧнкӧ, гӧгӧрвоӧ ас ногыс: сы пытшкын сідзжӧ душа эм.
— И ещӧ мӧд премудрость эм, — табак дозсӧ кыскигтырйи водзӧ висьталіс тайӧ пантеистыс: — пырин тэ вӧрӧ — тэныд кулӧма ставыс...
И турун, и вӧр, и кустъяс — ставыс кулӧма.
Сідз ме шуа?
А сійӧ тадз кажитчӧ сы вӧсна, мый ставыс повзьӧмысла дзебсьӧмаӧсь тэысь — и гаг, и пӧтка, и быдсяма зверыс.
Тэ, быттьӧ чума, мунан вӧрӧдыс... да!
А тэ кӧ вот этадз кытчӧкӧ ланьтыштан — ставыс и мыччысяс, быдладор боксянь кыпӧдчас унапӧлӧс ловъя лов.
И быдпӧлӧс тварлӧн аслас оланін эм, и быд тварлӧн аслас порядок, и ставӧн ас местааныс.
Весиг сійӧ шензьӧдана, мый вӧрын сы мында быдсяма ловъя лолыс.
Мортлы вот дзескыд, ӧта-мӧднысӧ сёйӧны, а сэні быттьӧ ва пуӧ: и номыр, и гаг, и гут, и лёкгаг, и пӧтка...
Быдӧнлы аслас пай.
Сідз вот...
А со мортлы некытчӧ воштысьны.
Мыйла?
Природалӧн шензьӧдана тырбур олӧм йылысь тайӧ тешкодь сёрниыс восьтыліс дзонь миросозерцание, гармоническӧйӧс да цельнӧйӧс, кодӧс медся сьӧкыд вӧлі эськӧ виччысьны буретш тайӧ коньӧр кодь дьячоксяньыс, «кӧлесаын медбӧръя тувсяньыс», кыдз сійӧ асьсӧ шулывліс.
Помнита, кутшӧм ыджыд впечатление вӧчис ме вылӧ буретш тайӧ цельностьнас.
Природалӧн великӧй олӧмыс воссьыліс став аслас величиеӧн да сайӧдліс морт существуйтӧмлысь став лёкторъяссӧ да тырмытӧмторъяссӧ.
Фомич татшӧм кадас лолывліс олӧмсӧ водзӧ аддзысь поэтӧн, коді ӧтлаавліс ассьыс думъяссӧ самӧй олӧмыслӧн лолалӧмыскӧд...
— А Парашаыд ӧд ачыс локтіс вӧрад... — дыркодь чӧв олӧм бӧрын пыркнитіс юрнас да шыасис Фомич. — И вӧрад сійӧ дзик мӧд кодь, быттьӧ абу и сійӧ.
Гӧгӧрвоӧ сідзжӧ...
И сёрнитӧ лӧсьыда, быттьӧ збыльысь прӧсуж.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын пукалӧ би дорын, — видзӧда, сійӧ бӧрдӧ.
Тупкӧма чужӧмсӧ кинас и бӧрдӧ.
«Мыйысь, мися, бӧрдан?»
— «А сідз, — шуӧ, — яндзим меным...» Тайӧ, сідзкӧ, сы йылысь, кыдзи сійӧ «Косарьястӧ» сьывлывлӧ да бӧжсӧ лэптывлӧ юр вылас, кор сійӧс жӧникъясӧн дэльӧдӧны челядь.
Вот сійӧ кутшӧм, вӧрыд...
Сӧмын оз сёрнит, — да абу сідз: сёрнитӧ, ас ногыс сёрнитӧ!..
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Нёль желание @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 3‒4.}
НЁЛЬ ЖЕЛАНИЕ
Митя пӧттӧдзыс ислаліс даддьӧн да конькиӧн, воис гортас, банйӧм чужӧма, гажа, да шуӧ батьыслы:
— Гажа жӧ нин тӧлын!
Ме эськӧ желайті, медым век вӧлі тӧв!
— Гиж ассьыд желаниетӧ менам записнӧй книжкаӧ, — шуис батьыс.
Митя гижис.
Воис тулыс.
Сьӧлӧм бурмытӧдзыс Митя котраліс сера бобувъяс бӧрся веж видз вылын, нетшкис цветъяс, сэсся котӧртіс бать дінас да шуӧ:
— Кутшӧм гажа тулысын!
Ме эськӧ желайті, медым век вӧлі тулыс!
Бать бара кыскис книжкасӧ да тшӧктіс Митялы гижны ассьыс желаниесӧ.
Воис гожӧм.
Митя батьыскӧд муніс турун пуктыны.
Лунтыр гажӧдчис детинка: чери кыйис, вотӧс вотіс, чӧскыд дука турун пиын туплясис, а рытнас шуис батьыслы:
— Вот талун нин ме пӧттӧдз гажӧдчи!
Ме эськӧ желайті, медым гожӧмыслӧн помыс эз волы!
И тайӧ желаниесӧ Митялысь вӧлі гижӧма сійӧ жӧ книжкаас.
Воис ар.
Садйын идралісны плодъяс — банйӧм яблокъяс да виж грушаяс.
Митя ыджыд кыпыдлунӧн шуис батьыслы:
— Мукӧд кадъяс серти ар медся бур кад!
Сэки батьыс кыскис ассьыс записнӧй книжкасӧ да петкӧдліс детинкалы, мый сійӧ тайӧс жӧ шуліс и тулыс йылысь, и тӧв йылысь, и гожӧм йылысь.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Мазіяс разведкаынӧсь @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 5‒6.}
МАЗІЯС РАЗВЕДКАЫНӦСЬ
Воис тулыс, шонді вӧтліс лымсӧ муяс вылысь; вижӧдӧм, колян вося турун пиысь мыччысисны свежӧй, веж коръяс; пу вылын потласисны гаръяс да петалісны томиник коръяс.
Вот аслас тӧвся унмысь садьмис и мазі, гӧна лапаяснас весалыштіс синъяссӧ, чуксаліс пӧдругаяссӧ, и видзӧдлісны найӧ ӧшинь пыр — тӧдмавны: бырӧма-ӧ лым, йи да кӧдзыд войтӧв?
Аддзӧны мазіяс, мый шонді ёна дзирдалӧ, мый быдлаын югыд да шоныд, петісны найӧ мазі позсьыныс да лэбисны яблоня дінӧ:
— Абу-ӧ тэнад, яблонька, мыйкӧ коньӧр мазіяслы?
Ми тӧвбыд тшыгъялім.
— Абу, — шуӧ налы яблонька, — ті зэв водз воинныд; менам цветъясӧй гаръясӧ на дзебсьӧмаӧсь.
Шыасьлӧй вишня дінӧ.
Лэбисны мазіяс вишня дінӧ:
— Муса вишенка!
Абу-ӧ тэнад цветтор коньӧр мазіяслы?
— Волӧй, мусаяс, аски, — вочавидзӧ налы вишня; — талун ӧти цвет на менам абу восьса, а кор воссясны, ме рад лоа гӧстьяслы.
Лэбисны мазіяс тюльпан дінӧ: видзӧдлісны сылӧн сера юр пытшкӧ; но сэні эз вӧв ни маыс, ни сылӧн дукыс.
Шог да тшыг мазіяс кӧсйисны нин гортаныс лэбны, кыдзи куст улысь аддзисны скромнӧй, пемыдлӧз цвет: тайӧ вӧлі фиалка.
Сійӧ восьтіс мазіяслы ассьыс чашечкасӧ, сэні тырыс вӧлі юмов сок да чӧскыд дук.
Мазіяс сёйисны-юисны да зэв гажаӧсь лэбисны гортаныс.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Старука-тӧвлӧн дурӧм @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 7‒9.}
СТАРУКА-ТӦВЛӦН ДУРӦМ
Скӧрмис старука-тӧв: кӧсйис став ловъя ловсӧ свет вылысь бырӧдны.
Медводз сійӧ кутіс сибӧдчыны лэбачьяс дінӧ: дӧзмӧдісны лэбачьяс сійӧс асланыс чипсӧмнас да горзӧмнас.
Пӧльыштіс тӧв кӧдзыдӧн, пуяс вылысь нетшкис коръяс да разӧдіс найӧс туй пӧлӧн.
Некытчӧ воштысьны лэбачьяслы; кутісны найӧ чукӧртчавны ӧтчукӧрӧ, ыджыд дум думайтны.
Чукӧртчисны, горзыштісны да лэбисны джуджыд гӧраяс сайӧ, лӧз мореяс сайӧ, шоныд муясӧ.
Сӧмын кольччис воробей, да и сійӧ керка сигӧр улӧ дзебсис.
Аддзӧ тӧв, мый лэбачьясӧс сылы не вӧтӧдны, — уськӧдчис зверьяс вылӧ.
Вевттис мусӧ лымйӧн, пукталіс вӧрӧ толаяс, йизьӧдіс пуяссӧ да мӧдӧдаліс кӧдзыд бӧрся кӧдзыд.
Кӧдзыдъяс локтӧны ӧти мӧдсьыс лёкджыкӧсь, козйысь козйӧ чеччалӧны, печласьӧны да трачкӧдчӧны, зверьясӧс повзьӧдлӧны.
Эз повзьыны зверьяс: ӧтияслӧн пасьясыс шоныдӧсь, мӧдъяс дзебсисны джуджыд гуӧ, пу горсйын ур ӧрешки килльӧ, ош аслас гуын певсӧ нёнялӧ, кӧч чеччалӧмнас шонтысьӧ; а вӧвъяс, мӧсъяс, ыжъяс важӧн нин шоныд картаясын дасьтӧм турун сёйӧны, шоныд юан юӧны.
Ещӧ ёнджыка скӧрмис тӧв — черияс дінӧ сійӧ сибӧдчӧ: ысталӧ кӧдзыд бӧрся кӧдзыдӧс, ӧтисӧ мӧдсьыс лёкджыкӧс.
Кӧдзыдъяс збоя котӧртӧны, мӧлӧтъясӧн гораа котшкӧдчӧны: тувъястӧг да клинъястӧг тыясӧ, юясӧ посъяс вӧчӧны.
Кынмисны тыяс да юяс, но сӧмын вылісяньыс; а черияс пыдӧ пырисны: йи вевт улас ещӧ шоныдджык лои.
— Но энлы жӧ, — мӧвпалӧ тӧв, — раммӧдышта ме йӧзӧс, — и ыстӧ сійӧ кӧдзыд бӧрся кӧдзыдӧс, ӧтиӧс мӧдсьыс лёкджыкӧс.
Кӧдзыдъяс узорӧн серӧдісны ӧшинь стеклӧяс, сэтшӧма швачкӧдӧны стенъясӧ да ӧдзӧсъясӧ, мый керъясыс потласьӧны.
А йӧз ломталісны пачьяс, пӧжалӧны аслыныс пӧсь блинъяс да тӧв вылын сералӧны.
Ковмас кӧ кодлыкӧ вӧрӧ песла мунны, пасьталас сійӧ тулуп, шоныдджык кепысь да гынсапӧг да сідз кутас черӧн керасьны, весиг пӧсьыс чепӧсъяс.
Быттьӧ тӧв вылын сералӧм могысь, вӧла-доддяяс мунӧны: вӧвъяссянь ру петӧ; возчикъяс йӧктышталӧны, кепысьяснаныс воча-воча кучкалӧны, пельпомъяссӧ лэптышталӧны, кӧдзыдъясӧс ошкӧны.
Медся ёна тӧв дӧзмис сыысь, мый весиг посни челядь — и найӧ оз повны сыысь!
Ислалӧны даддьӧн да конькиӧн, лым мачӧн ворсӧны да лым мортъяс лепитӧны, йи чойяс вӧчалӧны, ваӧн киськалӧны да ещӧ кӧдзыдӧс чуксалӧны: «Волы отсалышт!»
Скӧрйывсьыс тӧв чепӧльтас ӧти детинкалысь пельсӧ, мӧдлысь нырсӧ, весиг едждӧдасны, а детинка босьтас лым и давай зыртны — и би моз кутас ӧзйыны сылӧн чужӧмыс.
Аддзӧ тӧв, мый нинӧм сійӧ некодӧс оз вермы вӧчны, да лёкысла бӧрддзис.
Сарай доръяссянь тӧвся синва кутіс войтавны... тыдалӧ, тулыс матын.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Мужик да ош @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 10.}
МУЖИК ДА ОШ
Ош дружитчис мужиккӧд, да думыштісны найӧ ӧтвылысь сёркни кӧдзны.
Мужик шуис:
— Меным вужсӧ, а тэныд, Миша, йывсӧ.
Быдмис зэв мича сёркни.
Мужик босьтіс аслыс вужсӧ, а Мишалы сетіс йывсӧ.
Мурзыштіс Миша, да нинӧм он вӧч.
Мӧд воас шуӧ мужик ошлы:
— Вай бара ӧтлаын кӧдзам.
— Вай!
Сӧмын ӧні тэ босьт йывъяссӧ, а меным вай вужъяссӧ, — висьталӧ Миша.
— Ладнӧ! — шуӧ кыв вылӧ сетчысь мужик. — Мед лоӧ тэ ног.
И кӧдзисны шобді.
Зэв бур шобді быдмис.
Мужик босьтіс йывъяссӧ, а Миша вужъяссӧ.
Та бӧрын ошлӧн мужиккӧд дружба быри.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Руч да кувшин @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 11.}
РУЧ ДА КУВШИН
Петіс баба му вылӧ вундыны да кольта улӧ дзебис йӧв тыра кувшин.
Кувшин дінӧ надзӧникӧн матыстчис руч, юрсӧ сюйис кувшинас да йӧвсӧ юис, пӧра эськӧ и гортӧ, да вот беда — юрсӧ кыскыны кувшинсьыс оз вермы.
Ветлӧдлӧ руч, юрсӧ пыркӧдӧ да шуалӧ:
— Но, кувшин, ышмыштін, да и тырмас — лэдз жӧ менӧ, кувшинӧй!
Тырмас тэныд, донаӧй, дурнытӧ — ворсыштін, да и шань.
Кӧть тэ мый эн вӧч, а кувшин оз лэдзчысь.
Скӧрмис руч:
— Энлы жӧ тэ, проклятӧй!
Он кӧ лэдзчысь бурӧн, ме тэнӧ вӧйта.
Котӧртіс руч ю дорӧ да заводитіс кувшинӧс вӧйтны.
Кувшиныс вӧйнысӧ эськӧ вӧйи, да и ручӧс ас бӧрсяыс кыскис.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Тури да цапля @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 12‒13.}
ТУРИ ДА ЦАПЛЯ
Лэбис сюзь — гажа юр; лэбис, лэбис да и пуксис; бӧжсӧ бергӧдлыштіс, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдліс да бара лэбзис; лэбис, лэбис да и пуксис, бӧжсӧ бергӧдлыштіс да ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдліс...
Тайӧ мойдлӧн заводитчӧмыс, а мойдыс водзын на.
Олісны-вылісны нюр вылын тури да цапля; стрӧитісны нюр дорӧ аслыныс керкаяс и олӧны.
Турилы кажитчис ӧтнаслы гажтӧм овнысӧ, и думыштіс сійӧ гӧтрасьны.
«Вай, — шуӧ, — ветла корасьны цапля дінӧ!»
Муніс — тяп, тяп!
Сизим верст нюрсӧ лойис; воис да шуӧ:
— Цапля!
Мун ме сайӧ верӧссайӧ: ӧтлаын кутам овны.
— Ог, тури, ог мун тэ сайӧ: тэнад платьеыд дженьыд, кокъясыд зэв кузьӧсь, ачыд лэбалан лёка, менӧ верднытӧ лоӧ нинӧмӧн.
Мун татысь, кузь кока тури!
Муніс тури гортас юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, а цапля бӧрыннас думыштіс: «Ӧткӧн олӧм дорысь, бурджык мунны тури сайӧ».
Воис цапля тури дінӧ да шуӧ:
— Тури, босьт менӧ верӧссайӧ!
А тури зэв скӧр:
— Ог, цапля, ог босьт тэнӧ верӧссайӧ.
Кор коралісны, сэки вӧлі колӧ мунны, а ӧні — убирайтчы татысь.
Яндзимысла бӧрддзис цапля да гортас муніс.
Тури мӧвпыштіс да шуис:
«Весьшӧрӧ эг босьт ме цапляӧс верӧссайӧ ас сайӧ: ӧтнамлы гажтӧм овны; муна да босьта».
Воис тури цапля дінӧ да шуӧ:
— Цапля! Ме думышті тэ вылӧ гӧтрасьны, мун ме сайӧ.
А цапля скӧрмӧма тури вылӧ да шуӧ:
— Мун татысь, кузь кок!
Ог мун тэ сайӧ верӧссайӧ.
Муніс тури гортас.
Сэки цапля думыштіс: «Мыйла бара ӧткажиті?
Муна лучше тури сайӧ!»
Локтӧ корасьны, а тури оз кӧсйы.
Вот тадзи и ветлӧдлӧны найӧ ӧнӧдз ӧта-мӧд дінас: корасьӧны, корасьӧны, да некыдз оз вермыны гӧтрасьны.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Кыдзи горӧдчас, сідзи и шыасяс @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 14‒15.}
КЫДЗИ ГОРӦДЧАС, СІДЗИ И ШЫАСЯС
Дружитчис руч турикӧд да корӧ сійӧс ас ордас гӧститны:
— Волы, кум, волы, донаӧй!
Ёна жӧ нин гӧститӧда!
Локтіс тури корӧм ӧбед вылӧ; а руч пуӧма маннӧй рок, тарелкасӧ мавтіс да гӧститӧдӧ туриӧс:
— Сёй, кум, сёй, донаӧй!
Ачым пуи.
Тури тотш-тотш нырнас блюдйӧ: тотшкӧдіс, тотшкӧдіс — нинӧм оз шед.
А руч роксӧ нюлӧ да нюлӧ, сідзи ставсӧ ачыс и сёйис.
Сёйис руч роксӧ и шуӧ:
— Эн жӧ дивит, кум!
Сэсся гӧститӧдны нинӧмӧн.
— Пасибӧ, кума, и та вылӧ, — вочавидзӧ тури, — волы аски ме ордӧ.
Мӧд лунас воис руч тури ордӧ; а тури лӧсьӧдӧма окрошка, пуктӧма сійӧс векни вома джуджыд кувшинӧ, сувтӧдіс пызан вылӧ да гӧститӧдӧ:
— Сёй, кумушка, сёй, мусаӧй!
Сэсся ӧд гӧститӧдны нинӧмӧн.
Бергалӧ руч кувшин гӧгӧр: и ӧтног матыстчылас, и мӧдног, и нюлыштас кувшинсӧ, и дукалыштас — век нинӧм оз вермы шедӧдны.
А тури сулалӧ аслас кузь кокъяс вылын да кузь нырнас кувшинсьыс окрошкасӧ кыскалӧ: кокаліс да кокаліс, кытчӧдз ставсӧ эз сёй.
— Но, эн дивит, кумушка, сэсся гӧститӧдны нинӧмӧн.
Тшыгйӧн муніс руч гортас.
Та вылын налӧн турикӧд дружбаыс и помасис.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Пон да петук @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 16‒17.}
ПОН ДА ПЕТУК
Оліс старик старукакӧд.
Олісны найӧ зэв гӧля.
Видзанторъяс пиысь налӧн сӧмын и вӧлі петук да пон, да и найӧс лёка вердісны.
Ӧтчыд пон и шуӧ петуклы:
— Вай, Петрӧван вокӧй, мунам вӧрӧ: олӧм тані миян лёк.
— Мунам, — шуӧ петук, — лёкджыкыс оз ло.
Вот и мӧдӧдчисны найӧ, кытчӧ синныс видзӧдӧ; келалісны найӧ лунтыр, рӧмдыны нин кутіс — колӧ узьмӧдчыны кытчӧкӧ.
Кежисны найӧ туй вывсьыс вӧрӧ да бӧрйисны ыджыд тӧщӧ пу.
Петук лэбис ув вылӧ, пон пырис тӧщӧ пу пиӧ — и унмовсисны.
Асывнас, мыйӧн кутіс тӧдчыны кыа, петук и горӧдіс:
— Ки-ку-руль-лю-у!
Кыліс петукӧс руч; окота сылы лои петук яйӧн чӧсмасьыштны.
Вот матыстчис сійӧ пу дінӧ да кутіс ошкыны петукӧс:
— Вот тайӧ петук кӧ и петук!
Татшӧм лэбачсӧ ме некор на эг аддзыв: и гӧныс кутшӧм мича, и сорсыс кутшӧм гӧрд, и гӧлӧсыс кутшӧм гора!
Лэччы ме дінӧ, мича петук!
— А кутшӧм могӧн? — юалӧ петук.
— Мунам ме ордӧ гӧститны: менам талун новоселье, уна анькытш и тэныд вылӧ заптӧма.
— Бур, — шуӧ петук, — сӧмын меным ӧтнамлы некыдз мунны оз позь: менам эм ёрт.
«Со кутшӧм ыджыд шуд меным уси! — мӧвпыштіс руч. — Ӧтик петук пыдди лоӧ кык».
— Кӧні нӧ тэнад ёртыд? — юалӧ сійӧ. — Ме и сійӧс тшӧтш гӧститнытӧ кора.
— Эстӧн, тӧщӧ пу пытшкас узьӧ, — вочавидзис петук.
Руч уськӧдчис пу дінӧ, а пон сійӧс нырвомӧдыс — цап!..
кутіс да косявліс ручӧс.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Плут кань @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 18‒20.}
ПЛУТ КАНЬ
1
Олісны-вылісны ӧти дворын кань, кӧза да меж.
Олісны найӧ дружнӧя: турун китыр и сійӧс шӧриалӧны; а беддьӧн кӧ кучкаласны, то ӧтнассӧ Васька каньӧс.
Сійӧ сэтшӧм вӧр да разбойник: кӧн мый лёка куйлӧ, сэтчӧ и видзӧдӧ.
Вот ӧтчыд мунӧ мойдысь кань, рудіник плеш; мунӧ да зэв нора бӧрдӧ.
Кӧза да меж юалӧны каньлысь:
— Кысільӧй-канильӧй, рудіник кымӧсӧй!
Мыйысь тэ бӧрдан, куим кокӧн чеччалан?
Вочавидзӧ налы Вася:
— Кыдзи нӧ он бӧрд!
Баба менӧ нӧйтіс да нӧйтіс, пельӧд нетшкис, кокъясӧс чегъяліс, да ещӧ джагӧдны менӧ кӧсйӧ.
— Мыйысь нӧ тэ вылӧ сэтшӧм лёкторйыс уси? — юалӧны кӧза да меж.
— Ок-ок!
Сыысь, мый нӧксӧ менам аслам тӧдлытӧг нювсьӧма.
— Сідзи и колӧ вӧрлы, — шуӧ кӧза, — эн гусявлы нӧк!
Кань бара бӧрдӧ:
— Нӧйтіс менӧ баба, нӧйтіс да шуаліс: локтас ме ордӧ зять, кытысь ме нӧксӧ босьта?
Быть лоӧ кӧзаӧс да межӧс начкыны.
Бӧрддзисны сэк кӧза да меж:
— Ок тэ, руд кань, тӧлктӧм кымӧс тэ!
Мыйысь миянӧс пӧгубитін?
Кутісны найӧ мӧвпавны да тӧлкуйтны, кыдзи эськӧ тайӧ шогсьыс петны — и сэні жӧ решитісны: куимнанныслы пышйыны.
Кыйӧдісны, кор кӧзяйка дзиръясӧ эз пӧдлав, и мунісны.
II
Дыр пышйисны кань, кӧза да меж гӧраясті, видзьяс вывті, лыаяс кузя; сувтісны шойччыны да шуисны узьмӧдчыны ытшкӧм видз вылын; а сійӧ видз вылас зорӧдъяс, быттьӧ гырысь керкаяс, сулалӧны.
Войыс вӧлі кӧдзыд, пемыд: кытысь би судзӧдны?
А мойдысь кань корсьӧма нин сюмӧд, гартовтіс кӧзалысь сюръяссӧ да тшӧктіс межкӧд люкасьны.
Зяткысисны сюръяснас кӧза межкӧд, синъяссьыныс би петавліс: сюмӧдтор сідзи и ыпнитіс.
— Бур, — шуис руд кань, — ӧні ми шонтысям! — да, дыр думайттӧг, ӧзтіс турун зорӧдсӧ ставнас.
Эз на удитны найӧ бура шонтысьнысӧ, кыдз локтіс на дінӧ кортӧм гӧсть — руд мужик, Микайлӧ Потапыч Топтыгин.
— Лэдзӧй, — шуӧ, — вокъяс, шойччыштны да шонтысьны: мыйкӧ ме висьӧдча.
— Пӧжалуйста, руд мужик! — шуӧ кань. — Кытысянь локтан?
— Ветлі мазі позъяс дінӧ, — шуӧ ош, — мазіясӧс видзӧдлыны, да мужикъяскӧд косьӧ вои; сы вӧсна и висьми.
Вот кутісны найӧ ӧтлаын вой коллявны: кӧза да меж би дінын, мойдысь кань турун юр вылӧ кайис, а ош зорӧд улӧ пырис.
III
Унмовсис ош; кӧза да меж вугралӧны; ӧтнас кань оз узь да ставсӧ аддзӧ.
И аддзӧ сійӧ: локтӧны сизим руд да ӧти еджыд кӧин — и веськыда билань.
— Уп-уп!
Кутшӧм тайӧ йӧз? — шуӧ еджыд кӧин кӧзалы да межлы. — Вайлы вынъяснымӧс видлам.
Повзьӧмысла сэки кутісны баксыны кӧза да меж; а руд кымӧса кань паніс татшӧм сёрни:
— Ок тэ, еджыд кӧин, кӧинъяс вылын князь!
Эн тэ скӧрмӧд миянлысь ыджыдджык вокӧс.
Кыдз скӧрмас — некодлы бур оз ло.
Он ӧмӧй нӧ аддзы сылысь тошсӧ; сыын выныс: тошнас сійӧ став зверьяссӧ нӧйтӧ, сюрнас сӧмын кучиксӧ кульӧ.
Матыстчӧй да бурысь корӧй: кӧсъям пӧ ворсыштны тэнад ичӧтджык вокыдкӧд, коді зорӧд улас узьӧ.
Сэки кӧинъяс кӧзалы копрасисны; сувталісны Миша гӧгӧр да кутісны ворсӧдны сійӧс.
Вот Миша крепитчис-крепитчис, да кыдз кватитас быд лапаӧ ӧти кӧинӧн!
Ӧдва ловъяӧсь петісны кӧинъяс зорӧд улысь да, бӧжъяснысӧ топӧдӧмӧн, зэв ӧдйӧ пышйисны!
Сэк кості, кор ош нӧйтіс кӧинъясӧс, кӧза да меж кватитісны мойдысь каньӧс мыш выланыс да ӧдйӧджык гортаныс.
— Тырмас, — шуӧны, — весьшӧрӧ шляйтчыны; ещӧ на лёкджыктор вылӧ вермам веськавны.
Старик да старуха зэв радӧсь лоины, мый кӧза да меж бӧр гортаныс локтісны; а мойдысь каньӧс ещӧ нӧйтыштісны плутуйтӧмысь.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Кык кӧзапи @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 21.}
КЫК КӦЗАПИ
Ӧтчыд кык асныра кӧза паныдасисны шор вомӧн шыбитӧм вӧсньыдик кер вылын.
Кыкнанныслы ӧттшӧтш шорсӧ вуджны вӧлі оз позь; кодыслыкӧ колӧ мунны бӧрлань, сетны мӧдыслы туй да виччысьлыны.
— Сет меным туйсӧ, — шуис ӧтиыс.
— Вот ещӧ, кутшӧм важнӧй барин! — вочавидзӧ мӧдыс. — Бӧрыньтчы бӧрвыв: ме водзджык кайи тайӧ пос вылас.
— Энлы, вокӧ!
Ме ёна ыджыдджык тэ дорысь арлыднам, и сетны туй молокосослы!
Нинӧм вылӧ!
Сэки, дыр думайттӧг, кыкнанныс зяткысисны ён плешъяснас, крукасисны сюръяснас да, вӧсньыдик кокъяснас керъяс пыксьӧмӧн, кутісны косясьны.
Но керйыс вӧлі ва: кыкнан асныра кӧзаыс вильдісны да лэбовтісны веськыда ваӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Вӧв да осёл @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 22.}
ВӦВ ДА ОСЁЛ
Вылысас тэчӧм сьӧкыд груза осёл да дзик грузтӧм, зэв мича, ён вӧв мунісны туй кузя асланыс кӧзяин бӧрся.
— Любезнӧй вӧлӧй, — шуис осёл, — босьт ме вылысь ас вылад кӧть мыйтакӧ грузсӧ; ме пӧда сьӧкыдысла!
Вӧв гордӧя ӧткажитчис.
Ышловзис коньӧр осёл да, пельсӧ лэдзӧмӧн, муніс водзӧ, но ещӧ верст мында муртса кыссьӧм бӧрын шатовтчис, уси да и кулі.
Сӧмын ӧні кӧзяин аддзис, кутшӧм несправедливӧй сійӧ вӧлі коньӧр пемӧс дінӧ да мый весьшӧрӧ балуйтіс сійӧ ён том вӧлӧс.
Шогсьыштіс кӧзяин, пинялыштіс асьсӧ; но нинӧм он вӧч, колӧ мунны водзӧ.
И вот осёллысь став грузсӧ тэчис сійӧ гордӧй вӧв вылӧ да ещӧ на содтіс сы дінӧ осёллысь кусӧ, кодӧс сійӧ эз кӧсйы кольны туй вылӧ.
abu
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Ош да кер @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 23‒24.}
ОШ ДА КЕР
Мунӧ вӧрті ош да исалӧ: оз-ӧ кутшӧмкӧ сёянтор сюр?
Кылӧ — ма дук!
Лэптіс Миша юрсӧ вывлань да пожӧм пу вылысь аддзӧ улей, улей улас гез йылын ӧшалӧ шыльыд кер; но Мишалы некутшӧм делӧ абу керйӧдз.
Кайис ош пожӧм пу вылӧ, воис кер дорӧдз: вылӧджык кайны оз позь — керйыс мешайтӧ.
Миша йӧткыштіс керсӧ лапанас; керйыс кокньыдика вешйыштліс бӧрвыв да сетыштіс ошлы юрас.
Миша ёнджыка йӧткыштіс — кер кучкис Мишалы ещӧ чорыдджыка.
Скӧрмис Миша да мыйвынсьыс кучкис керйӧ; кер вешйыштліс сыв кык ылнаӧ бӧрвыв — да сэтшӧма сетыштіс Мишалы, мый сійӧ тӧкӧтьӧ эз усь пу вывсьыс.
Дзикӧдз скӧрмис ош, и ма йылысь вунӧдіс, окота лои сылы керсӧ ланьтӧдны: и кутіс сійӧс йӧткавны мыйвынсьыс, и сдачатӧг ни ӧтчыд эз кольлы.
Косясис Миша керкӧд сэтчӧдз, кытчӧдз ёна доймалӧм бӧрын эз усь пу вывсьыс; пу улас вӧлӧм ёсь бедьяс тувъявлӧма — и мынтысис ош аслас тӧлктӧм лёкалӧмысь шоныд кунас.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Кутш да кань @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 25.}
КУТШ ДА КАНЬ
Сикт сайын гажаа ворсіс кань аслас каньпиянкӧд.
Шонді найӧс шонтіс, и ичӧтик семья вӧлі зэв шуда.
Друг кыськӧ воис зэв ыджыд степнӧй кутш: чардби моз лэччис сійӧ вывсянь да кватитіс ӧти каньпиӧс.
Но эз на удит кыпӧдчыны, кыдз мамыс уськӧдчис сы вылӧ.
Хищник шыбитіс каньпиӧс да кутіс косясьны мамыскӧд.
Пансис смертельнӧй кось.
Зэв ён бордъяса, крепыд ныра, чукля да кузь гыжъя лапаяса кутш вӧлі кань дорысь вынаджык.
Сійӧ косявліс каньлысь кусӧ да кокыштіс ӧти синсӧ.
Но кань эз вошты мужествосӧ, чорыда кутчысис гыжнас кутшлы яяс да курччис сылысь веськыдладор бордсӧ.
Ӧні нин кутіс вермыны кань; но кутш век на вӧлі зэв ён, а кань мудзӧма нин; но сійӧ чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ, пелька чеччыштіс да уськӧдіс кутшӧс му вылӧ.
Сійӧ жӧ здукас курччис-орӧдіс кутшлысь юрсӧ, вунӧдіс аслас ранаяс йылысь да кутіс нювны ассьыс дойдалӧм писӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Дедушка @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 26.}
ДЕДУШКА
Зэв ёна пӧрысьмис дедушка.
Омӧля сійӧ аддзис, омӧля кыліс, киясыс и кокъясыс сылӧн пӧрысьысла ёна дзӧрисны: матыстӧ паньсӧ вом дінас и шыдсӧ киськалӧ.
Эз кажитчы тайӧ пиыслы да моньыслы: дугдісны найӧ батьсӧ аскӧдныс ӧти пызан сайӧ пуксьӧдны, дзебисны сійӧс пач сайӧ да кутісны вердны сёй тасьтіысь.
Тіравны кутісны стариклӧн киясыс, сёй тасьті уси да жугалі.
Ещӧ ёна скӧрмисны пиыс да моньыс: заводитісны найӧ вердны батьсӧ важ пу мискаысь.
Старик пилӧн аслас вӧлі ичӧтик пи.
Ӧтчыд детинка пукалӧ джоджын да мыйкӧ вӧчӧ чагъясысь.
— Мый тэ вӧчан, пиук, — юаліс сылысь мамыс.
— Кӧрӧбка, — шуӧ кага. — Вот кор ті батьӧкӧд пӧрысьманныд, ме и кута вердны тіянӧс пу кӧрӧбкаысь.
Видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас мамыс да батьыс да гӧрдӧдісны.
Тайӧ кадсяньыс сэсся эз нин кутны пач сайӧ дзебны старикӧс да вердны пу тасьтіысь.
abu
abu
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Полысь Ваня @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 27‒28.}
ПОЛЫСЬ ВАНЯ
Ванялӧн мамыс шомӧсӧ кӧтіс нянь да сувтӧдіс паччӧрӧ шоммӧдны, а ачыс муніс соседка ордас.
Рӧмдігӧн Ваня воис гортас, шыасис — керкаын некод абу.
Вот и кӧсйис сійӧ биасьны, да кылӧ: кодкӧ паччӧрын пошиктӧ.
Повзьӧмысла Ванюша кутіс тіравны, кисьыс уськӧдіс сартас — да заводитіс пышйыны.
Пемыднад тувччис Ваня коколюка вылӧ, а сійӧ Ванялы плешкас.
— Ой, ой, бур йӧзӧй, отсалӧй!
Отсалӧй! — кутіс горзыны Ваня да кӧсйис котӧртны керкасьыс.
Сы шӧрӧ-водзӧ разсис сылӧн лапти кӧвйыс, и Ванюша пӧдлаліс сійӧс ӧдзӧс костас; пласьт уси посводзас да лёк горшӧн горзӧ:
— Ой, бур йӧзӧй!
Ой, соседъясӧй!
Отсалӧй!
Мырддьӧй!
Кодкӧ менӧ кутӧ!
Котӧрӧн воисны соседъяс, лэптісны Ваняӧс кулӧма нисьӧ ловъяӧс; а кор тӧдмалісны, мый лоӧма, кутісны серавны Ваня вылын.
Бӧрыннас дыр на быдӧн эльтісны Ванюшаӧс да юасисны сылысь: кыдзи сійӧ повзис шомӧсӧ кӧтӧм няньысь, пельӧсын сулалысь коколюкаысь да ас кокса лаптиысь?
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Пуӧм чер @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 29‒30.}
ПУӦМ ЧЕР
Сиктӧ воис квартираӧ салдат да кӧзяйкаыслы шуӧ:
— Видза олан, бур старушка!
Вайышт меным мыйкӧ сёйыштны.
А старука вочавидзис:
— То сэтчӧ, донаӧй, пач костас сюйышт.
— Али тэ дзик пельтӧм, нинӧм он кыв?
— Узьнытӧ эм пӧлатьвыв.
— Ак тэ, пӧрысь йӧй!
Энлы, ме тэнсьыд пельтӧмлунтӧ бурдӧда.
И кутіс сійӧ ыршасьны кулакнас:
— Пӧрысь йӧй, вай сёянсӧ пызан вылад!
— Нинӧм абу, донаӧй!
— Рок пу!
— Да нинӧмысь, донаӧй!
— Вай чер, ме черсьыс пуа.
«Аттӧ дивӧ! — мӧвпалӧ старука. — Вай жӧ видзӧдла, кыдзи сійӧ черысь рок пуас», — да вайис чер.
Салдат пуктіс черсӧ гырничӧ, кисьтіс ва, сувтӧдіс пачӧ да кутіс пуны.
Пуис, пуис, видліс да шуӧ:
— Быдторйӧн эськӧ рокыд бур, ичӧтика кӧ эськӧ шыдӧс пуктыштны.
Вайис баба шыдӧс.
Салдат бара заводитіс пуны, видліс да шуӧ:
— Дзикӧдз нин рокыд пусьӧма, сӧмын колӧ выйтор пуктыштны. —
Вайис сылы баба и вый.
Пуис салдат рок.
— Но, старука, — шуӧ, — вай ӧні сов да нянь да босьт пань: кутам рок сёйны.
Панялыштісны кыкӧн рок, старука и юалӧ:
— Мый нӧ, служивӧй, кор черсӧ кутам сёйны?
Салдат сутшкис вилкасӧ черӧ да шуӧ:
— Абу на пусьӧма, ачыд аски ещӧ пуышт!
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Вежласьӧм @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 31‒34.}
ВЕЖЛАСЬӦМ
Юын купайтчис озыр купеч, веськаліс джуджыдінӧ да кутіс вӧйны.
Сы дінті мунӧ вӧлі старик, сьӧд мужик, кыліс горзӧмсӧ, уськӧдчис — да купечӧс кыскис васьыс.
Купеч оз тӧд, кыдзи старикӧс аттьӧавны.
Корис ас ордас карӧ, зэв бура гӧститӧдіс да пӧдаритіс вӧв юр ыджда зарни тор.
Босьтіс зарнисӧ мужик да мунӧ гортас, а сылы паныд барышник локтӧ — ыджыд вӧв табун вӧтлӧ.
— Олан-вылан, старик!
Кысянь локтан?
— Карсянь, озыр купеч ордсянь.
— Мый нӧ купечыд сетіс тэныд?
— Вӧв юр ыджда зарни тор.
— Вай меным зарнитӧ, сы пыдди босьт менсьым медбур вӧвсӧ.
Босьтіс старик медбур вӧвсӧ, благодаритіс да муніс водзӧ.
Мунӧ старик, а паныд сылы пастук ӧшъясӧс вӧтлӧ.
— Видза олан, старик!
Кысянь локтан?
— Карсянь, купеч ордсянь.
— Мый нӧ тэныд купечыд сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вӧв вылӧ вежи.
— Вежам мекӧд вӧвтӧ, кутшӧм ӧш колӧ, сэтшӧмӧс и босьт.
Старик бӧрйис ӧшкӧс, благодаритіс дай муніс.
Мунӧ старик, а паныд сылы ыж видзысь — ыж чукӧр вӧтлӧ.
— Видза олан, старик!
Кысянь локтан?
— Карсянь, озыр купеч ордсянь.
— Мый нӧ тэныд купечыс сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні нӧ сійӧ?
— Вежи вӧв вылӧ.
— А вӧлыд кӧні?
— Вежи ӧш вылӧ.
— Вай меным ӧштӧ, кутшӧм ыж колӧ, сэтшӧмӧс и босьт.
Босьтіс старик медбур ыжсӧ, благодаритіс да мӧдӧдчис водзӧ.
Мунӧ старик, а сылы паныд порсь видзысь — порсьясӧс вӧтлӧ.
— Видза олан, старик!
Кӧні вӧлін?
— Карын, озыр купеч ордын.
— Мый нӧ тэныд купечыд сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вежи вӧв вылӧ.
— Кӧні нӧ вӧлыд?
— Вежи ӧш вылӧ.
— А ӧшкыд кӧні?
— Вежи меж вылӧ.
— Вай меным межтӧ, босьт аслыд медбур порсьпиӧс.
Бӧрйис старик медбур порсьпиӧс, благодаритіс порсь видзысьӧс да и муніс.
Мунӧ старик, а паныд сылы кока лавка локтӧ, мыш саяс кӧрӧб.
— Видза олан, старик!
Кытысь локтан?
— Карысь, купеч ордысь.
— Мый нӧ тэныд купечыд сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вӧв вылӧ вежи.
— Вӧлыс кӧні?
— Ӧш вылӧ вежи.
— Кӧні нӧ ӧшкыд?
— Меж вылӧ вежи.
— Кӧні нӧ межыд?
— Порсьпи вылӧ вежи.
— Вежсям порсьпинад, кутшӧм колӧ ем сета.
Старик бӧрйис медбур емсӧ, благодаритіс да мӧдӧдчис гортас.
Воис старик гортас, потшӧс вомӧн кутіс вуджны да емтӧ и воштіс.
Паныд сылы петіс старукаыс.
— Донаӧй менам!
Ме тэтӧг тані дзикӧдз пропадиті.
Но, вай висьтав, вӧлін купеч ордад?
— Вӧлі.
— Мый нӧ тэныд сетіс сійӧ.
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вӧв вылӧ вежи.
— А вӧлыд кӧні?
— Ӧш вылӧ вежи.
— А ӧшкыд кӧні?
— Меж вылӧ вежи.
— А межыд кӧні?
— Порсьпи вылӧ вежи.
— А порсьпиыд кӧні?
— Ем вылӧ вежи: кӧсйи тэныд, пӧрысьлы, пӧдарки вайны, куті вуджны потшӧс вомӧн да и вошті.
— Но, ладнӧ, донаӧй менам, мый кӧть ачыд бӧр воин.
Пырам керкаӧ ужнайтны.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Сивка-Бурка @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 35‒40.}
СИВКА-БУРКА
I
Стариклӧн вӧлі куим пи: кыкыс тӧлка, а коймӧдыс — Иванушка-дурачок; лун и вой Иванушка паччӧрын.
Кӧдзис старик шобді, быдмис зэв бур шобді, да пӧвадитчис кодкӧ войясын талявны шобдісӧ.
Вот старик и шуӧ аслас пияныслы:
«Муса челядь менам, ӧчередьӧн видзӧй шобдісӧ быд вой: кутӧй гусясьысьсӧ!»
Воис первой вой.
Шобді видзны муніс медыджыд пиыс, да сылӧн унмыс кутіс локны: пырис сійӧ турун сарайӧ да узис асылӧдзыс.
Асывнас локтіс гортас да шуӧ:
войбыд пӧ эг узь, турді, а гусясьысьтӧ эг аддзыв.
Мӧд войнас муніс шӧркост пиыс да сідзжӧ войбыд узис турун вылын.
Коймӧд войнас ӧчередь воӧ дурачоклы мунны.
Босьтіс сійӧ петляа гез да муніс.
Воис борйӧдз да пуксис из вылӧ: пукалӧ, оз узь, гусясьысьӧс виччысьӧ.
Дзик войшӧр кадӧ шобді вылӧ воис унапӧлӧс гӧна вӧв: ӧти гӧн зарни, мӧд — эзысь; котӧртӧ — муыс сырмӧ, пельяссьыс тшын сюръяӧн петӧ, ныр розьяссьыс би ыпъялӧ.
И кутіс тайӧ вӧлыс шобдітӧ сёйны: оз сы мында сёй, мыйта талялӧ.
Бауӧн гусьӧникӧн дурак матыстчис вӧв дінӧ да ӧтчыдӧн шыбитіс петляа гезсӧ вӧв сьылі вылӧ.
Вӧв нетшыштчис мыйвынсьыс — он мынтӧдчы!
Дурак пыксис, петляа гезйыс зэлӧдӧ сьылісӧ.
И кутіс сэки вӧв кевмысьны дураклы:
— Лэдз тэ менӧ, Иванушка, а ме тэныд ыджыд служба вӧча.
— Ладнӧ, — шуӧ Иванушка-дурачок. — А кыдзи сэсся ме тэнӧ аддза?
— Пет сикт сайӧ, — шуӧ вӧв, — куимысь шутёвт да горӧд: «Сивка-бурка, вещӧй каурка!
Сувт ме водзӧ пырысьтӧм-пыр!» — ме сэні и лоа.
Иванушка-дурачок лэдзис вӧлӧс да босьтіс сылысь кыв — шобдісӧ сэсся не сёйны да не талявны.
Воис Иванушка гортас.
— Но мый, дурак, аддзылін? — юалӧны вокъяс.
— Куті ме, — шуӧ Иванушка, — унапӧлӧс гӧна вӧлӧс, сійӧ шобді вылад сэсся эз кӧсйы волыны — вот ме сійӧс и лэдзи.
Пӧттӧдзныс сералісны вокъяс дурак вылын; сӧмын тайӧ войсяньыс некод нин эз вӧрзьӧдлы шобдісӧ.
II
Та бӧрын регыд каръясӧд да сиктъясӧд кутісны царскӧй йӧз ветлыны да горзыны:
чукӧртчӧй пӧ дворянаяс да бояраяс, купечьяс да мещана, и прӧстӧй крестьяна, ставныд царь ордӧ праздник вылӧ, куим лун кежлӧ; босьтӧй аскӧдныд медбур вӧвъястӧ; и коді аслас вӧлӧн царевна теремӧдз чеччыштлас да царевна киысь пӧрччас чунькытшсӧ, сы сайӧ царь ассьыс нывсӧ сетас.
Праздник вылӧ кутісны лӧсьӧдчыны и Иванлӧн вокъясыс; эз сы могысь, медым аслыныс чеччыштны, а кӧть йӧзсӧ видзӧдлыны.
И Иванушка вӧзйысьӧ накӧд.
— Кытчӧ тэныд йӧйлы, — шуӧны вокъяс, — йӧзсӧ али мый кӧсъян повзьӧдлыны?
Пукав паччӧрад да пӧимӧн ворс.
Вокъяс мунісны; Иванушка босьтіс моньыслысь наберушка да муніс тшак вотны.
Воис Иванушка ыб вылӧ, наберушкасӧ шыбитіс, куимысь шутёвтіс да горӧдіс:
«Сивка-бурка, вещӧй каурка!
Сувт ме водзӧ пырысьтӧм-пыр!»
Вӧв гӧнитӧ — муыс сырмӧ, пельяссьыс би ыпъялӧ, нырсьыс тшын петӧ. Вӧв воис да сувтіс Иванушка водзӧ, быттьӧ кынмис места вылас.
— Но, — шуӧ, — Иванушка, пыр меным веськыд пельӧ, а шуйга пельті пет.
Пырис Иванушка вӧвлы веськыд пеляс, а шуйгаӧдыс петіс — и лои сэтшӧм том да мича молодечӧн, мый и думайтны он куж, ни гадайтны, ни мойдын висьтавны.
Пуксис сэки Иванушка вӧв вылӧ да скачитіс царь ордӧ праздник вылӧ.
Воис дворецводзса площадь дінӧ — аддзӧ: йӧзыс лыдтӧм-щӧттӧм, а джуджыд теремын, ӧшинь дорас, царевна пукалӧ: киас чунькытш — сылы доныс абу, ачыс — мичасьыс мича.
Сы дінӧдз чеччыштлыны некод оз и думайт; некодлы абу окота сьылідзирсӧ чегны.
Кучкис сэки Иванушка вӧлыслы бокъясас;
скӧрмис вӧв, чеччыштіс — сӧмын куим кер судта царевна ӧшиньӧдз эз во.
Став йӧзыс шензьӧны, а Иванушка бергӧдіс вӧвсӧ да скачитіс бӧр.
Вокъясыс эз на удитны туй вывсьыс вешйыны, сэк Иван налы шӧвк плетьнас кучкис.
Горзӧны йӧзыс: «Кутӧй!
Кутӧй сійӧс!» — а Иванушка быттьӧ эз и вӧвлы.
Иван петіс карсьыс, чеччис вӧв вывсьыс, пырис сылы шуйга пеляс, веськыдӧдыс петіс да бара лои важ Иванушка-дурачокӧн.
Лэдзис Иванушка вӧвсӧ, наберушка тырыс вотіс гут кулан тшак да вайис гортас.
— То, — шуӧ, — тіянлы, кӧзяйкаяс, тшактор!
Скӧрмисны сэк Иван вылӧ моньясыс:
— Мый тэ, йӧй, кутшӧм тшак вайӧмыд?
Тэныд буди ӧтнадлы сёйны найӧс.
Шпыньмуніс Иван да бара водіс паччӧрӧ.
Вокъяс воисны гортаныс да висьтавлӧны батьыслы, кыдз найӧ карӧ ветлісны да мый аддзылісны; а Иванушка паччӧрын куйлӧ да шпыннялӧ.
III
Мӧд лунас ыджыдджык вокъяс бара праздник вылӧ мунісны, а Иванушка босьтіс наберушка да муніс тшакла.
Воис ыб вылӧ, шутёвтіс, горӧдіс:
«Сивка-бурка, вещӧй каурка!
Сувт ме водзӧ пырысьтӧм-пыр!»
Воис вӧв да сувтіс Иванушка водзӧ, быттьӧ кынмис места вылас.
Иван бара выльысь пасьтасис да скачитіс площадь вылӧ.
Аддзӧ — йӧзыс площадь вылас воддза дорсьыс на унджык; ставныс царевна вылӧ любуйтчӧны, а чеччыштны некод оз и думайт:
кодлы окота сьылідзирсӧ чегны!
Кучкис сэк Иванушка аслас вӧлыслы бокъясас;
 скӧрмис вӧв, чеччыштіс — да сӧмын кык кер судта царевна ӧшиньӧдз эз судз.
Бергӧдіс Иванушка вӧвсӧ, кучкис вокъясыслы, медым кежасны, да скачитіс.
Воисны вокъяс гортаныс, Иванушка паччӧрын нин куйлӧ, кывзӧ, мый вокъяс висьтавлӧны, да сералӧ.
Коймӧд лунас вокъяс бара мунісны праздник вылӧ, муніс и Иванушка.
Кучкис Иванушка ассьыс вӧвсӧ плетьӧн.
Воддза дорсьыс ёнджыка скӧрмис вӧв: чеччыштіс — да ӧшиньӧдзыс воис.
Иванушка окыштіс царевналысь сахарнӧй вомдорсӧ, кватитіс чуньсьыс дона чунькытшсӧ, бергӧдіс вӧвсӧ да скачитіс, эз вунӧд и вокъясыслы плетьнас кучкыны.
Сэки нин царь да царевна кутісны горзыны: «Кут! кут сійӧс!» — а Иванушка быттьӧ эз и вӧвлы.
Воис Иванушка гортас: ӧти кисӧ рузумӧн кӧрталӧма.
— Мый тэнад татшӧмыс? — юалӧны Иванлысь моньясыс.
— Да вот, — шуӧ, — тшак корсигӧн увйӧ дойді, — и кайис Иван паччӧрӧ.
Воисны вокъяс; кутісны висьтавлыны, кыдзи да мый вӧлі.
А Иванушкалы паччӧрад окота лои чунькытш вылад видзӧдлыны: кыдз лэптыштіс сійӧ рузумсӧ, сідзи и югдіс керкаыс.
— Дугды, дурак, бинас дурны! — сы вылӧ горӧдісны вокъяс. — Керкасӧ ещӧ сотан,
кад тэнӧ, дуракӧс, дзикӧдз гортысь вӧтлыны!
Лун куим мысти воис царскӧй юӧр, медым став йӧзыс, мыйта эм сылӧн царствоас, чукӧртчасны сы ордӧ пир вылӧ да медым гортас кольччыны некод эз лысьт, а коді царскӧй пирӧн брезгуйтас — сылысь пельпом вывсьыс юрсӧ долой.
Нинӧм сэні он вӧч; пир вылӧ муніс ачыс старик став семьянас.
Воисны, дубӧвӧй пызанъяс сайӧ пуксялісны, юӧны да сёйӧны, варовитӧны.
Пир помасигас царевна кутіс быдӧнӧс ас кисяньыс гӧститӧдны маӧн.
Быдӧн дінӧ воліс, медбӧрын Иванушка дінӧ локтіс; а дураклӧн платьеыс омӧлик, ачыс саӧсь, юрсиыс сувтӧма, ӧти кисӧ няйт рузумӧн кӧрталӧма... веськыда зывӧк!
— Мыйла нӧ тэнад, зонмӧ, китӧ кӧрталӧма? — юалӧ царевна. — Нолтӧ, разьлы!
Разис Иванушка кисӧ; а чуняс царевналӧн чунькытшыс — сідзи ставнысӧ и югзьӧдіс.
Босьтіс сэки царевна йӧйӧс киӧдыс, вайӧдіс батьыс дінӧ да шуӧ:
— Со, батюшка, менам жӧникӧй.
Слугаяс мыськисны Иванушкаӧс, сыналісны, пасьтӧдісны царскӧй паськӧмӧн, и сійӧ лои сэтшӧм молодечӧн, мый батьыс да вокъясыс видзӧдӧны да асланыс синъяслы оз веритны.
Вӧлі царевналӧн Иванушкакӧд свадьба да став мирыслы вӧчисны пир.
Ме сэні вӧлі: сур да ма юи; усъяс кузьта визувтіс, а вомӧ эз волы.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Никита Кожемяка @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 41‒43.}
НИКИТА КОЖЕМЯКА
Ёна важся кадъясӧ Киев кар дорӧ овмӧдчис страшнӧй змей.
Уна йӧзӧс Киев карысь кыскаліс аслас гуӧ, кыскаліс да сёйис.
Пышйӧдіс змей и царлысь нывсӧ, но сійӧс эз сёй, сӧмын пыдӧ дзебис да томлаліс аслас гуас.
Царевна бӧрся гортсьыс вӧтчис ичӧтик понпи.
Кыдз лэбас змей прӧмышляйтны, царевна гижас записка батьыслы да мамыслы, кӧрталас запискасӧ понйыслы сьыліас да ыстас гортас.
Пон запискасӧ нуас да и ӧтвет ваяс.
Ӧтчыд царь да царица гижӧны царевналы: тӧдмав пӧ змейлысь, коді сыысь ёнджык.
Кутіс царевна змейлысь юасьны, да и тӧдмаліс:
— Эм, — шуӧ змей, — Киев карын Никита Кожемяка — сійӧ меысь ёнджык.
Кор змей муніс прӧмышляйтны, царевна гижис мамыслы да батьыслы записка: эм пӧ Киев карын кучик вӧчысь Никита; сійӧ пӧ ӧтнас змей дорысь ёнджык: ыстӧй Никитасӧ менӧ неволяысь мездыны.
Корсис царь Никитаӧс да ачыс царицаыскӧд тшӧтш муніс сійӧс корны — мездыны налысь нывсӧ сьӧкыд неволяысь.
Тайӧ кадас Кожемяка ӧтпырйӧ песӧ вӧлі дас кык ӧш ку.
Кыдз аддзис Никита царӧс — повзис: киясыс кутісны тіравны — и ӧтпырйӧ косяліс сійӧ дас кыкнан ӧш кусӧ.
Скӧрмис сэки Никита, мый сійӧс повзьӧдісны да вӧчисны сылы убытка, и кӧть мыйта корисны сійӧс царь да царица мездыны ассьыныс царевнасӧ — Никита эз мун.
Вот и думыштісны царь да царица чукӧртны вит сюрс посни сирӧтаясӧс — сирӧтаяснас колис найӧс лёк змей — да мӧдӧдісны найӧс корны Никитаӧс мездыны став русскӧй мусӧ ыджыд бедаысь.
Жальыс петіс Никиталӧн сирӧтаяс синва вылӧ, аслас синваыс петіс.
Босьтіс сійӧ куимсё пуд пыш кудель, сираліс сійӧс сирӧн, ачыс гартчис пыш кудельнас да муніс.
Матыстчис Никита змей гу дінӧ,
а змей томласис, керъясӧн тупкис гусӧ да оз пет сы дінӧ.
— Пет бурӧн чистӧй поле вылӧ, а то став гутӧ ( тэнсьыд пасья, — шуис Кожемяка да кутіс нин керъяссӧ кинас шыблавны.
Аддзӧ змей неминучӧй беда, некытчӧ сылы Никитаысь дзебсьыны, петіс чистӧй поле вылӧ.
Дыр-ӧ, регыд-ӧ найӧ косясисны, сӧмын Никита уськӧдіс змейӧс му вылӧ да кӧсйис сійӧс джагӧдны.
Кутіс сэк змей кевмысьны Никиталы:
— Эн нӧйт менӧ, Никитушка, кувтӧдз!
Тэа-меаысь ёнджыкыс став свет вылас некод абу; юкам став светсӧ шӧриӧн: тэ кутан владейтны ӧти джыннас, а ме — мӧднас.
— Бур, — шуис Никита, — колӧ жӧ первой межа вӧчны, медым бӧрыннас увгӧм миян костын эз вӧв.
Вӧчис Никита куимсё пудъя гӧр, доддяліс сэтчӧ змейӧс да кутіс Киев карсянь межа вӧчны, бӧрӧзда нюжӧдны; джуджданас тайӧ бӧрӧздаыс вӧлі кык сыв да весьт.
Кодйис Никита бӧрӧзда Киев карсянь да самӧй Чёрнӧй мореӧдз да шуӧ змейлы:
— Мусӧ юким, ӧні вай моресӧ кутам юкны, медым миян костын ва вӧсна зык эз вӧв.
Кутісны ва юкны — вӧтліс Никита змейӧс Чёрнӧй мореӧ да сэтчӧ сійӧс и вӧйтіс.
Святӧй делӧсӧ вӧчӧм бӧрын Никита бӧр муніс Киев карӧ, бара кутіс кучикъяс песны, аслас удж вылӧ эз босьт некутшӧм дон.
Царевна жӧ бӧр воис бать-мам дінас.
Висьталӧны, Никиталӧн бӧрӧздаыс пӧ ӧнӧдз на кӧнсюрӧ тыдалӧ, сулалӧ сійӧ кык сыв джуджда валӧн.
Сы гӧгӧрын мужикъяс гӧрӧны, а бӧрӧзда оз вӧрзьӧдны: кольӧны сійӧс Никита Кожемяка паметь кузя.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Синтӧм вӧв @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 44‒48.}
СИНТӦМ ВӦВ
Важӧн, ёна нин важӧн, кор не сӧмын ми, но и миян дедъяс да прадедъяс свет вылас эз на вӧвны, морскӧй берег вылын сулаліс ыджыд торгӧвӧй славянскӧй кар Винета; а тайӧ карас оліс озыр купеч Уседом, кодлӧн дона тӧварӧн грузитӧм корабльясыс плавайтісны ылі мореясын.
Уседом вӧлі зэв озыр да бура зэв оліс: гашкӧ, сійӧн и шуисны Уседомӧн, либӧ Вседомӧн, мый сылӧн домас вӧлі быдтор, мый позьӧ вӧлі аддзыны донасӧ да бурторсӧ сійӧ кадӧ; а ачыс кӧзяиныс, сылӧн кӧзяйкаыс да челядьыс сёйисны сӧмын эзысь да зарни тасьті-паньӧн, ветлӧдлісны шӧвк да соболь ку паськӧмӧн.
Картаас Уседомлӧн вӧлі уна бур вӧв; но ни Уседом картаын, ни став Винетаас эз вӧв тэрыбджык да мичаджык вӧв Вӧтӧд-Тӧлӧс дорысь — татшӧм ним Уседом сетіс верзьӧмӧн ветлан аслас медмуса вӧлыслы сылӧн тэрыб кокъяс вӧсна.
Кӧзяинсьыс кындзи некод эз лысьтлы пуксьывны Вӧтӧд-Тӧлӧс вылӧ, и кӧзяин некор эз ветлы мукӧд вӧвъяс вылын.
Ӧтчыд купечлы, аслас вузасян делӧясӧн ветлӧм бӧрын Винетаӧ бӧр локтігӧн, радейтана вӧв вылас лои мунны паськыд да пемыд вӧрті.
Делӧыс вӧлі рытъядор, вӧрыс вӧлі пемыд да сук, тӧлыс качайтіс зумыш пожӧмъяслысь йывъяссӧ; купеч муніс дзик ӧтнас да восьлӧн — жалитіс ассьыс радейтана вӧвсӧ, коді вӧлі мудзӧма дыр мунӧмсьыс.
Друг кустъяс сайсянь, быттьӧкӧ му увсьыс, чеччыштісны паськыд пельпомъяса квайт морт, зверь кодь скӧр чужӧмаӧсь, гӧна шапкааӧсь, кианыс пуртъяс, черъяс да шыяс; куимӧн вӧліны верзьӧмаӧсь, куимӧн подаӧсь, и кык разбойник кватитісны нин поводӧдыс купечлысь вӧвсӧ.
Не аддзыны эськӧ вӧлі озыр купечлы ассьыс рӧдимӧй Винетасӧ, сы улын кӧ вӧлі кутшӧмкӧ мӧд вӧв, а эз Вӧтӧд-Тӧлӧс.
Вӧв кыліс поводӧ кутчысьӧм йӧзлысь ки, уськӧдчис водзлань, аслас паськыд, ён морӧснас уськӧдіс муӧ кык злӧдейӧс, кодъяс кутісны сійӧс поводӧдыс, кок улас таляліс коймӧдсӧ, коді ӧвтчис шынас, котӧртіс водзлань да кӧсйис тупкыны туйсӧ, и ачыс лэбовтіс тӧвныр моз.
Верзьӧма разбойникъяс уськӧдчисны вӧтӧдны сійӧс; налӧн вӧвъясыс вӧліны зэв жӧ бурӧсь, но кысь нӧ налы суӧдны Уседомлысь вӧвсӧ!
Вӧтӧд-Тӧлӧс, кӧть сійӧ вӧлі и ёна мудзӧма, ас бӧрсяыс вӧтчысьясӧс кыліг, лэбис ёна зэлӧдӧм лукысь лэдзӧм ньӧв моз да ылӧ колис скӧрмӧм злӧдейяссӧ.
Часджын мысти Уседом пырӧ нин вӧлі рӧдимӧй Винетаӧ аслас бур вӧв вылын, код вылысь быгйыс ёкмыльясӧн гылаліс муас.
Вӧв вывсьыс чеччигӧн, кодлӧн бокъясыс мудзӧмысла вылӧдз лыбалісны, купеч сэні жӧ, Вӧтӧд-Тӧлӧс сьыліӧдыс тапкӧдігтыр, торжественнӧя кӧсйысис: кӧть мед мый сыкӧд оз ло, некодлы да некор не вузавны да не пӧдаритны ассьыс вернӧй вӧвсӧ, не вӧтлыны сійӧс, кӧть мед кутшӧма сійӧ эз пӧрысьмы, и кувтӧдзыс быд лун сетны вӧвлы куим мера медбур зӧр.
Но гӧтыр дінас да челядь дінас тэрмасьӧмысла Уседом ачыс эз видзӧдлы вӧв бӧрсяыс, а дыш работник эз бура дӧзьӧрит мудзӧм вӧлӧс, эз сет сылы бура кӧдзавны да юкталіс пӧрасьыс водзджык.
Сэтысянь Вӧтӧд-Тӧлӧс кутіс висьӧдчыны, омӧльтчыны, кокъясыс слабитісны и, медбӧрын, синтӧммис.
Купеч ёна шогсис да воджын бура соблюдайтіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ: синтӧм вӧв воддза мозыс жӧ сулаліс конюшняын, сылы быд лун сетісны куим мера зӧр.
Сэсся Уседом ньӧбис аслыс верзьӧмӧн ветлан выль вӧв, и воджын мысти сылы кутіс кажитчыны, мый куим мера зӧрйыд сійӧ уна синтӧм, некытчӧ туйтӧм вӧвлы, да тшӧктіс сетавны кык мераӧн.
Коли ещӧ воджын; синтӧм вӧв вӧлі том на, ковмис сійӧс дыр вердны, и сылы кутісны сетны ӧти мераӧн.
Бӧрыннас купечлы и тайӧ кутіс кажитчыны сьӧкыдӧн, и сійӧ тшӧктіс пӧрччыны Вӧтӧд-Тӧлӧслысь домсӧ да вӧтлыны сійӧс ворота сайӧ, медым конюшняын местасӧ прӧста эз занимайт.
Синтӧм вӧлӧс работникъяс вӧтлісны дворсьыс беддьӧн, сы вӧсна мый сійӧ пыксис да эз мун.
Коньӧр Вӧтӧд-Тӧлӧс эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчӧны, эз тӧд да эз аддзы, кытчӧ мунны, кольччис ворота дорӧ, лэдзис юрсӧ да зэв шогпырысь кутіс вӧрӧдны пельяссӧ.
Воис вой, кутіс лымъявны, изъяс вылын узьны вӧлі чорыд да кӧдзыд коньӧр синтӧм вӧвлы.
Некымын час сійӧ сулаліс ӧтилаын, но, медбӧрын, тшыглуныс заставитіс сійӧс корсьны сёянтор.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да исаліс воздухсӧ, оз-ӧ сюр кытыськӧ важ, киссьӧм керка вевт улысь кӧть ичӧтика идзастор; синтӧм вӧв муніс кытчӧ веськалӧ да быд здукӧ зурасьліс то керка пельӧсӧ, то заборӧ.
Колӧ тіянлы тӧдны, мый Винетаын, кыдзи и быд важся каръясын, князь эз вӧв, а карса олысьясыс веськӧдлісны асьныс аснаныс, чукӧртчывлісны площадь вылӧ, кор колӧ вӧлі решитны кутшӧмкӧ важнӧй делӧяс.
Ассьыныс делӧяссӧ решитны, суд да расправа вӧчны йӧзлӧн татшӧм чукӧртчылӧмъясыс шусисны вечеӧн.
Винетаын, площадь вылын, кытчӧ чукӧртчывліс вече, нёль сюръя вылын ӧшаліс ыджыд вечевӧй кӧлӧкӧл, код звӧн серти чукӧртчывлісны йӧз. Тайӧ кӧлӧкӧлнас звӧнитны вермисны быдӧн, коді асьсӧ лыддьӧ ӧбидитӧмаӧн да корӧ йӧзлысь суд да дорйӧм.
Некод, дерт, эз лысьтлы звӧнитны вечевӧй кӧлӧкӧлӧн пустякъяс вӧсна, тӧдӧны вӧлі, мый таысь йӧзсяньыс ёна сюрас.
Площадь вывті шӧйтігӧн тшыг да синтӧм вӧв воис сюръяяс дорӧ, кодъяс вылын ӧшаліс кӧлӧкӧл. Вӧв, тыдалӧ, чайтіс, мый лэб увсьыс вермас судзӧдны вомтыр идзас, та могысь кватитіс пиньяснас гезсӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма кӧлӧкӧл кывсӧ, да кутіс дергайтны; кӧлӧкӧл мӧдіс звӧнитны сэтшӧм гора, мый йӧзыс котӧрӧн кутісны чукӧртчыны площадь вылас, кӧть и вӧлі вывті на водз. Быдӧнлы вӧлі окота тӧдны, коді татшӧм гораа требуйтӧ сылысь судсӧ да дорйӧмсӧ.
Винетаын ставныс тӧдісны Вӧтӧд-Тӧлӧс, сідзи жӧ тӧдісны, мый сійӧ спаситіс аслас кӧзяиныслысь олӧмсӧ, тӧдісны кӧзяиныслысь кӧсйысьӧмсӧ — да чуймисны, кор площадь шӧрысь аддзисны синтӧм да тшыг коньӧр вӧлӧс, сійӧ дрӧжжитіс кынмӧмысла, мыш вылыс тырӧма лымйӧн.
Регыд тыдовтчис, мыйын делӧыс, и кор йӧзыс тӧдісны, мый озыр Уседом гортсьыс вӧтлӧма синтӧм вӧвсӧ, коді спаситіс купечлысь олӧмсӧ, сэки единогласнӧ решитісны, мый Вӧтӧд-Тӧлӧслӧн вӧлӧма став правоыс звӧнитны вечевӧй кӧлӧкӧлӧн.
Корисны площадь вылӧ неблагодарнӧй купечӧс; эз видзӧдны сылӧн правдайтчӧм вылӧ, тшӧктісны сылы видзны вӧвсӧ важмозыс да кувтӧдзыс бура вердны сійӧс.
Пуктісны нарошнӧ мортӧс следитны приговорсӧ исполнитӧм бӧрся, а приговорсӧ вӧлі сизьдӧмӧн гижӧма из вылӧ, кодӧс паметь вылӧ сувтӧдӧма вечевӧй площадь дорӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Змей да чиган @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 49‒53.}
ЗМЕЙ ДА ЧИГАН
Важся воясӧ велаліс ӧти сиктӧ змей лэблыны-волыны, йӧзӧс ньылавны:
ставнысӧ сёйис, сӧмын ӧти мужик коли.
Тайӧ сикт дінтіыс мунӧ вӧлі чиган да кӧсйис сэні узьмӧдчыны.
Кутшӧм керкаӧ оз видзӧдлы — тыртӧм!
Бӧрыннас пырис медбӧръя керкаас: пукалӧ сэні да бӧрдӧ ӧтнасӧн кольӧм мужик.
— Тэ мыйла татчӧ локтін, чиган? — юалӧ мужик. — Тыдалӧ, овнытӧ дӧзмӧмыд.
— А мый?
— Да ӧд велаліс татчӧ змей волывлыны: став йӧзсӧ сёйис,
а аски воас — менӧ сёяс, да и тэныд бур оз ло: ӧтпырйӧ кыкнаннымӧс сёяс.
— А, гашкӧ, виньдас, — вочавидзӧ чиган; — водам вай узьны: асылыс рыт дорсьыс тӧлкаджык.
Узисны.
Асывнас друг лыбис зэв ыджыд тӧвныр: керкаыс кутіс сыркакывны, и воис змей.
— О, — шуӧ, — содтӧд эм!
Коли ӧти мужикӧс, а аддзи кыкӧс — эм мыйӧн завтракайтыштны.
— Быттьӧ и збыль сёян? — юалӧ чиган.
— Да, сёя, дерт.
— Сӧран, виньдан!
— Мый нӧ, тэ ӧмӧй меысь ёнджык?
— Дерт жӧ! — вочавидзӧ чиган. — Ачыд ӧд тӧдан, мый менам выныс тэ дорысь унджык.
— А но, вай видлам, кодным ёнӧсь.
— Вай.
Змей босьтіс изки да шуӧ:
— Видзӧд: тайӧ изсӧ ме ӧти киӧн лязӧда, — чабыртіс изкисӧ кинас сідзи, мый сійӧ лыа моз киссис — сӧмын бикиньяс сявкнитісны.
— Ыджыд тай дивӧ! — шуӧ чиган. — А тэ сідзи топӧд изсӧ, медым сыысь ва кутас виявны. — Босьтіс джаджсьыс рысь ёкмыль да кутіс личкавны: рысь ваыс и кутіс виявны. — Мый, аддзылін?
Коднымлӧн выныс унджык?
— Тэнад правда, — шуӧ змей, — киыд тэнад ёнджык; а вот видлам, кодным ёнджыка шутёвтам.
— Но, шутьляв!
Змей кыдз шутёвтас — став пуяс вывсьыс коръясыс гылалісны.
— Бура, зон, шутьлялан, — шуӧ чиган, — а век жӧ он ме моз; кӧртав водзджык ассьыд бугыльястӧ, а то кыдзи ме шутёвта, сэки найӧ тэнад плешсьыд чеччыштасны.
Змей кӧрталіс чышъянӧн синъяссӧ да шуӧ:
— А нолтӧ, шутьляв!
Чиган босьтіс зор да кыдз сетыштас змейлы юрас! Змей мыйвынсьыс равӧстіс:
— Тырмас, тырмас, чиган!
Эн сэсся шутьляв, и ӧтчыд шутёвтӧмсьыд нин тӧкӧтьӧ синмӧй эз чеччышт плеш вылӧ.
— Кыдз тӧдан, — шуӧ чиган, — а ме кӧть ещӧ на кыкысь кымын шутёвта.
— Эн, оз ков; ог кӧсйы сэсся вензьыны, — вочавидзӧ змей, — вай бурджык братайтчам! —
и братайтчисны чиган да змей.
II
Шуӧ змей чиганлы:
— Мун, вокӧ, степӧ, сэні йирсьӧны ӧш чукӧр; бӧрйы медся госасӧ да кыскы татчӧ ӧбед вылӧ.
Муніс чиган степӧ, аддзис ӧш чукӧрӧс: заводитіс найӧс кутавны да ӧта-мӧднысӧ бӧжъясӧдыс кӧртавлыны.
Виччысис, виччысис змей — эз вермы виччысьны; ачыс котӧртіс:
— Мый нӧ сы дыра?
— А вот виччысьлы, кӧртала нелямын кымын душ да ӧтпырйӧ и кыска, мед дзонь тӧлысь кежлӧ тырмас.
— Аттӧ, тэ кутшӧм! — шуӧ змей. — Миянлы ӧд тані не век овны — тырмас миянлы и ӧтиыс.
Кватитіс змей медся госа ӧшсӧ бӧжӧдыс, кулис кусӧ, лэптіс пельпом вылас яйсӧ да кусӧ да кыскис гортас.
— Кыдзи нӧ, вокӧ, — шуӧ чиган, — ме та мында кӧртавлі — неужели эновтам?
— Но, эновт.
Воисны керкаӧ, пукталісны кык пӧрт тыр яй, а ваыс абу.
— На тэныд ӧш ку, — шуӧ змей, — тырыс лӧд ва да вай татчӧ.
Кутіс чиган ӧш кутӧ кыскыны юкмӧс дінӧ: ӧдва-ӧдва тыртӧмсӧ кыскӧ; воис да заводитіс юкмӧс гӧгӧрсӧ кодйыны.
Змей виччысис-виччысис — эз вермы виччысьнысӧ, ачыс котӧртіс:
— Мый тэ вӧчан?
— Да вот, — вочавидзӧ чиган, — юкмӧссӧ кӧсъя гӧгӧрбок кодйыны да керкаӧ нуны, медым эз ков быд лун вала ветлыны.
— Аттӧ, тэ кутшӧм!
Унатор кӧсъян, — шуис змей; ку тырыс лӧдіс ва да нуис гортас.
Эм и яй, и ва, а пес абу; и шуӧ змей чиганлы:
— Ветлы, вокӧ, вӧрӧ, бӧрйы кос дуб да кыскы татчӧ.
Муніс чиган вӧрӧ: заводитіс нин кульны да гез кыны.
Виччысис-виччысис змей — эз вермы виччысьнысӧ, бара котӧртӧ:
— Мый тэ тані вӧчан?
— Да вот, — шуӧ чиган, — кӧсъя ӧтпырйӧ кызь кымын дуб кӧртавны гезйӧн да кыскыны ставсӧ вужъяснас, медым дыр кежлӧ миянлы пескыд тырмас.
— Аттӧ, тэ кутшӧм! — шуӧ змей. — Пыр ас ногыд вӧчан.
Вужнас нетшыштіс медкыз дубсӧ да кыскис керкаӧ.
Пуис змей ӧш яй да корӧ чиганӧс ӧбедайтны, а чиган дузгӧдчис да шуӧ:
— Оз ков!
Вот змей сёйис дзонь ӧшкӧс да кутіс юасьны чиганлысь:
— Висьтав, вокӧ, мыйысь тэ лӧгасин?
— А сыысь, — вочавидзӧ чиган, — кӧть мый ме эг вӧч, ставыс абу сідзи, ставыс абу тэ ног.
— Но, эн лӧгав, бурасям.
— Кӧсъян кӧ мекӧд бурасьны, — шуӧ чиган, — мунам ме ордӧ гӧститны.
— Ладнӧ, вокӧ, мунам!
Змей судзӧдіс додь, доддяліс куим зэв бур вӧвъясӧс, да кыкӧн мунісны чиганъяс ордӧ.
Кутісны матыстчыны; а чиган пиян аддзисны батьсӧ, котӧртӧны сылы паныд, пасьтӧмӧсь, сьӧдӧсь, да горш тырнас горзӧны:
— Батьным воис!
Змейӧс вайӧдіс!
Змей повзис да юалӧ чиганлысь:
— Тайӧ кодъяс?
— Тайӧ менам челядь, — вочавидзӧ чиган, — тыдалӧ, тшыгӧсь ӧні; видзӧд, кыдзи тэ бердӧ босьтчасны!
Змей чеччыштіс доддьысь — да котӧртны, и колис чиганлы и додьсӧ, и вӧвъяссӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Мойдъяс радейтысь @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 54‒56.}
МОЙДЪЯС РАДЕЙТЫСЬ
Оліс старик аслас старукаыскӧд, и старик зэв ёна радейтіс мойдъяс да быдсяма висьтъяс.
Тӧлын пырис старик ордӧ салдат да вӧзйысьӧ узьны.
— Пӧжалуй, служба, узь, — шуӧ старик, — сӧмын сёрнитчам: войбыд меным мыйкӧ висьтав; тэ быдлаын вӧвлӧм морт, унатор аддзылін, унатор тӧдан.
Салдат сӧгласитчис.
Ужнайтісны старик салдаткӧд, да кыкнанныс найӧ орччӧн водісны пӧлатьӧ; а старука пуксис лабичӧ да сартаса би дорын кутіс печкыны.
Дыр висьтавліс стариклы салдат аслас олӧм-вылӧм йылысь, кӧні вӧвлӧма да мый аддзылӧма.
Висьтавліс войшӧрӧдз, а сэсся тӧкӧтьӧ ланьтліс да юалӧ стариклысь:
— А мый, кӧзяин, тӧдан-ӧ тэ, коді тэкӧд пӧлатяд куйлӧ?
— Кыдзи коді? — юалӧ кӧзяин.
— Дерт жӧ, салдат.
— А вот абу салдат, а кӧин.
Видзӧдліс кӧзяин салдат вылӧ — и збыль кӧин.
Повзис старик, а кӧин сылы и шуӧ:
— Да тэ, кӧзяин, эн пов, ас вылад видзӧдлы, ӧд и тэ ош.
Видзӧдліс мужик ас вылас — и збыль сійӧ ошкӧн лоӧма.
— Кывзы, кӧзяин, — шуӧ сэки кӧин, — оз позь миянлы тэкӧд пӧлатьын куйлыны; вермасны локны татчӧ йӧз да, дерт нин, виасны миянӧс.
Вай пышъям, пока ловъяӧсь.
Вот и котӧртісны кӧин да ош чистӧй поле вылӧ.
Котӧртӧны, а налы паныд кӧзяинлӧн вӧлыс.
Аддзис кӧин вӧлӧс и шуӧ:
— Вай сёям!
— Огӧ, тайӧ ӧд менам вӧлыс, — шуӧ старик.
— Мый нӧ кӧть и тэнад, тшыг кынӧмыд велӧдас.
Сёйисны найӧ вӧлӧс да котӧртӧны водзӧ, а налы паныд старука, стариклӧн гӧтырыс.
Кӧин бара и шуӧ:
— Вай старукасӧ сёям.
— Кыдз сёям?
Да ӧд тайӧ менам гӧтыр, — шуӧ ош.
— Кутшӧм тэнад! — вочавидзӧ кӧин.
Сёйисны и старукаӧс.
Тадзи котралісны кӧин да ош гожӧмбыд.
Воӧ тӧв.
— Вай, — шуӧ кӧин, — пырам ош гуӧ; тэ пыдіас пыр, а ме водзладорас вода.
Кор аддзасны миянӧс вӧралысьяс, сэки менӧ водзджык лыясны, а тэ видзӧд: кыдзи менӧ виясны да кутасны куӧс кульны, чеччышт ош гусьыд да менам ку вомӧн патурликсьы — сэки бӧр морт лоан.
Вот куйлӧны кӧин да ош гуын; аддзисны найӧс вӧралысьяс, лыйисны кӧинӧс да кутісны сылысь кусӧ кульны.
А ош кыдз тай чеччыштас да патурликсяс кӧин ку вомӧн... и лэбис старик пӧлатьсянь увлань юрӧн.
— Ой, ой! — горзӧ пӧрысь. — Мышкӧс дзикӧдз жугӧді.
Старука повзис да чеччыштіс места вывсьыс.
— Мый тэ?
Мый нӧ тэкӧд, сьӧлӧмшӧрӧй?
Мыйла усин?
Буракӧ, эн и код вӧв!
— Кыдз мыйла? — шуӧ старик. — Да тэ, тыдалӧ, нинӧм он тӧд!
И заводитіс старик висьтавлыны: ми пӧ салдаткӧд зверьясӧн вӧлім; сійӧ кӧинӧн, а ме ошкӧн, гожӧмбыд котралім, вӧвнымӧс ассьыным сёйим да и тэнӧ, старука, сёйим.
Кутчысис сэки старука бокъясас да давай серавны.
— Да ті, — шуӧ, — кыкнанныд час мында нин пӧлатьын шкоргинныд мыйвынсьыд, а ме пукалі да печки.
Ёна доймис старик:
сэтысянь дугдіс войшӧрӧдз мойдъяс кывзыны.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Люкасьысь мӧс @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 57‒59.}
ЛЮКАСЬЫСЬ МӦС
Вӧлі миян мӧс, да сэтшӧм люкасьысь, дзик мат!
Гашкӧ, сійӧн и йӧлыс сылӧн вӧлі этша.
Мучитчисны сыкӧд мам да чойяс.
Вӧлі вӧтласны мӧс чукӧркӧд, а сійӧ либӧ гортас локтас луншӧр кадын, либӧ сю йӧрӧ пырас, — лоӧ мунны да мездыны!
Медся нин, кор сылӧн вӧлі кукань — кутнытӧ он вермы!
Ӧтчыд весиг став карта мӧдар путкыль путкыльтіс, кукань дінас вӧлі писькӧдчӧ да; а сюръясыс сылӧн вӧліны кузьӧсь да веськыдӧсь.
Унаысь нин бать кӧсйыліс сюръяссӧ сылысь пилитны, но мыйлакӧ пыр эновтчыліс, быттьӧ мыйкӧ вӧлі водзвыв чувствуйтӧ пӧрысьыд.
А кутшӧм вӧлі пельк да збой!
Кыдзи лэптас бӧжсӧ, лэдзас юрсӧ да заводитас котӧртны, мый и вӧлӧн он вӧтӧд.
Ӧтчыд гожӧмнас воис сійӧ мӧсвидзысь дорысь рытсьыс ёна водзджык: гортын сылӧн кукань вӧлі.
Лысьтіс мам мӧстӧ, лэдзис куканьсӧ да шуӧ чойлы — ар дас кыка нывкалы:
«Вӧтлы, Феня, найӧс ю дорӧ, медым берег дорас йирсьыштасны, да видзӧд, медым сю йӧрӧ оз пырны.
Войӧдзыс ылын на, мый налы прӧстасӧ тані сулавны».
Феня босьтіс ньӧр, вӧтліс и мӧссӧ и куканьсӧ; вайӧдіс берег дорӧ, лэдзис йирсьыны, а ачыс бадь улӧ пуксис да заводитіс венок кыны пӧлӧзьнича дзоридзьясысь, кодъясӧс сю пиысь ӧктіс локтігас; кыӧ да сьылӧ.
Кылӧ Феня: бадь пӧвстын кодкӧ шарӧдчӧ, а юыслӧн кыкнанладорас бадьяс быдмӧмаӧсь.
Видзӧдӧ Феня, мыйкӧ руд писькӧдчӧ сук бадьяс костӧд, йӧй нылыд чайтӧма, мый тайӧ асланыс понйыс Серко.
Быдӧнлы тӧдса, мый кӧиныд дзик пон кодь, сӧмын сьыліыс омӧля бергалӧ, бӧжыс бедь кодь, синъясыс югъялӧны; но Феня кӧинтӧ некор на эз аддзыв матысянь.
Феня кутіс понйӧс чуксавны: «Серко, Серко!»
Аддзӧ — мӧс да кукань дурмӧмаяс моз котӧртӧны веськыда сы вылӧ.
Феня чеччыштіс да топӧдчис пу бердӧ, оз тӧд, мый колӧ вӧчны; кукань сы дінӧ, а мӧс найӧс кыкнансӧ топӧдіс бӧрнас пу бердӧ, юрсӧ копыртіс, баксӧ, водз кокъяснас мусӧ чапалӧ, сюръяссӧ веськыда кӧинлань чургӧдӧма.
Феня повзис, кватитіс кыкнан кинас пусӧ, горзыны эськӧ кӧсйӧ — да гӧлӧсыс абу!
А кӧин веськыда мӧс вылӧ уськӧдчис да бӧр чеччыштіс: буракӧ, пыр и веськаліс сылы сюр вылас.
Аддзӧ кӧин, мый тадзтӧ нинӧм он босьт, и кутіс сійӧ усьласьны то ӧтарсянь, то мӧдарсянь, медым кыдзкӧ мӧслы бокас кутчысьны либӧ куканьсӧ кватитны, — сӧмын кодарлань оз уськӧдчы, быдлаын сылы паныд сюръяс.
Феня век на оз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ, кӧсйӧ вӧлі пышйыны, да мӧскыс оз лэдз, сідзи и топӧдӧ пу бердӧ.
Заводитіс сэки нывка горзыны, отсӧг вылӧ корны...
abu
Миян казак сэні гӧрис ыб вылас, кыліс, мый и мӧскыд баксӧ, дай нывкаыд горзӧ, эновтіс гӧрсӧ да котӧртіс горзӧм шы вылӧ.
Аддзӧ казак, мый вӧчсьӧ, да оз лысьт куш кинад кӧин вылӧ уськӧдчыны: сэтшӧм сійӧ вӧлі ыджыд да лёк; кутіс казак ассьыс писӧ горзыны, коді сэні жӧ му вылас гӧрис.
Кыдзи аддзис кӧин, мый йӧз котӧртӧны, эновтіс мӧскӧс, эргыштіс ещӧ ӧтчыд-мӧдысь, кутіс омлявны да уськӧдчис бадь пӧвстӧ.
Феняӧс казакъяс муртса нуӧдісны гортӧдзыс — сэтшӧма повзьӧма нывкаыд.
Зэв ёна радліс бать, мый мӧслысь эз пилит сюръяссӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Челядь раскын @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 60‒62.}
ЧЕЛЯДЬ РАСКЫН
Кык челядь, чой да вок, мӧдӧдчисны школаӧ.
Налы колӧ вӧлі мунны вуджӧрӧсь, зэв мича рас дінті.
Туй вылас вӧлі жар да буса, а расын ыркыд да гажа.
— Тӧдан мый? — шуис вокыс чойыслы. — Школаад ми удитам на.
Ӧні школаад гажтӧм да душнӧ, а раскад, буракӧ, зэв гажа!
Кывзышт, кыдзи сэні лэбачьяс сьылӧны!
А урыс, урыс мыйта чеччалӧ увъяс вывті!
Ог-ӧ ветлӧй ми сэтчӧ, чойӧ?
Чойлы сьӧлӧм вылас воис вокыслӧн предложитӧмыс.
Челядь шыбитісны азбукаяссӧ турун вылӧ, кутчысисны кияснаныс да вошины веж кустъяс сайӧ, кудриа кыдз пуяс улӧ.
Раскын, збыльысь, вӧлі гажа да шума.
Дугдывтӧг жбыръялісны лэбачьяс, сьылісны да горзісны; уръяс чеччалісны увъяс вывті; турун пиын ноксисны гут-гаг.
Медводз челядь аддзисны зарни гагйӧс.
— Ворсышт жӧ миянкӧд, — шуисны челядь гаглы.
— Радпырысь эськӧ ворсышті, — шуӧ гаг, — но менам кадыс абу: меным колӧ на корсьны аслым ӧбед.
— Ворсышт миянкӧд, — шуисны челядь гӧна виж мазілы.
— Некор меным тіянкӧд ворсны, — вочавидзӧ мазі, — меным ма чукӧртны колӧ.
— А тэ он-ӧ ворсышт миянкӧд? — юалӧны челядь кодзувкотлысь.
Но кодзувкотлы некор вӧлі налысь кывзыны: сійӧ кыскис ас дорсьыс куимпӧв ыджыдджык идзас си да тэрмасис стрӧитны ассьыс уна жыръя оланінсӧ.
Челядь шыасьлісны ур дінӧ, оз-ӧ сійӧ ворсышт накӧд; но урыд ӧвтыштіс аслас пушкыр бӧжнас да вочавидзис, мый сылы колӧ тӧв кежлӧ заптыны кольяс.
Гулю шуис:
— Ме вӧча поз аслам посни пиянлы.
Рудіник кӧч котӧртіс шор дорӧ мыськыны ассьыс чужӧмбансӧ.
Сідз жӧ некор вӧлі ворсны челядькӧд и еджыд оз цветлы.
Сійӧ пӧльзуйтчис мича поводдянас да тэрмасис срок кежлӧ дасьтыны ассьыс чӧскыд, сочнӧй озъяссӧ.
Челядьлы лои гажтӧм сы вӧсна, мый быдӧн ноксьӧны асланыс уджӧн да оз кӧсйыны накӧд ворсны.
Найӧ матыстчисны шор дорӧ.
Изъяс вывті жургигтыр рас вомӧн визувтіс шор.
— Тэныд нин, тӧдӧмысь, нинӧм вӧчнытӧ? — шуисны сылы челядь. — Ворсышт жӧ миянкӧд!
— Кыдзи!
Меным нинӧм вӧчны? — скӧра жургыштіс шор. — Эк ті, дыш челядь!
Видзӧдлӧй ме вылӧ: ме уджала лун и вой, ог тӧдлы ни ӧти здук кежлӧ шойччӧг.
Ог ӧмӧй ме юктав йӧзӧс да пемӧсъясӧс?
Коді нӧ, меысь кындзи, пожъялӧ кӧлуй, бергӧдлӧ мельнича кӧлесаяс, новлӧдлӧ пыжъяс да кусӧдӧ пӧжаръяс?
О, менам сы мында уджыс, мый юрыд бергӧдчӧ! — содтіс шор да заводитіс жургыны изъяс вывті.
Челядьлы лои ещӧ гажтӧмджык; и найӧ думыштісны, мый бурджык эськӧ вӧлі первой ветлыны школаӧ, а бӧрыннас пыравны раскӧ.
Но тайӧ кадас детинка аддзис веж лап вылысь зэв ичӧтик да мичаник малиновкаӧс.
Сійӧ пукаліс, кажитчӧ, зэв шынитӧв да весь олігмоз шутьляліс гажа сьыланкыв.
— Эй тэ, гажаа сьылысь! — горӧдіс малиновкалы детинка. — Тэныдтӧ нин, буракӧ, дзик нинӧм вӧчнытӧ; ворсышт жӧ миянкӧд.
— Кыдзи, — лӧгасьӧмӧн шутёвтіс малиновка, — меным нинӧм вӧчны?
Эг ӧмӧй нӧ ме лунтыр гебъясӧс кутав, медым вердны ассьым ичӧтик пиянӧс?
Ме сэтшӧма мудзи, мый ог вермы лэптыны бордъясӧс; да и ӧні сьыланкывйӧн унмовськӧда ассьым муса пиянӧс.
А ті мый талун вӧчинныд, посни дыш челядь?
Школаӧ энӧ мунӧй, нинӧм энӧ велӧдӧй, котраланныд раскӧд, да ещӧ мукӧдыслы мешайтанныд уджавны.
Лучше мунӧй сэтчӧ, кытчӧ тіянӧс ыстісны, да помнитӧй, мый сӧмын сылы лӧсьыд шойччыны да ворсыштны, коді уджаліс да вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны.
Челядьлы яндзим лои: найӧ мунісны школаӧ, кӧть и воисны сёрӧн нин, но велӧдчисны бура.
{Степняк-Кравчинскӧй С. М. (комиӧдіс Подоров И.) @ Андрей Кожухов @ роман @ С. Степняк-Кравчинскӧй. Андрей Кожухов @ 1940 @ Лб. 7‒281.}
Степняк-Кравчинскӧй Сергей Михайлович
Андрей Кожухов
Роман
Первойя часть
ЭНТУЗИАСТЪЯС
I глава
МЕДБӦРТИ!
Елена тэрмасьӧм сорӧн помаліс ассьыс скромнӧй ӧбедсӧ ичӧтик женевскӧй ресторанын — роч эмигрантъяслӧн медся радейтана сборнӧй пунктын — да ӧткажитчис кофеысь.
Сійӧ, кыдзи век, лэдзліс аслыс тайӧ роскошсӧ сійӧ кадсянь, кыдзи сылы уси шуд шедӧдны роч кыв велӧдӧм кузя урок, но талун сійӧ тэрмасис.
Сылӧн зептас куйліс письмӧ, кодӧс зэв нин важӧн виччысис Россияысь — письмӧсӧ толькӧ на сылы сетіс пӧрысь, дзор часовщик, коді аслас ним вылӧ пӧлучайтіс сылысь став заграничнӧй корреспонденциясӧ, и сійӧ терпитны вермытӧг ӧзйис сетны донаысь дона мӧдӧдӧмторсӧ аслас друглы Андрейлы.
Кӧть письмӧсӧ и вӧлі гижӧма веськыда Андрейлы, но, навернӧ, пытшкӧсас вӧліны общӧй характера юӧръяс.
Изгнание кузя ёртъяс пиысь ӧтикӧд некымын кывйӧн ӧта-мӧд костас вежласьӧм бӧрын, ныв прӧйдитіс ичӧтик пызан радъяс костӧд, кодъяс сайын пукалісны блузаяса рабочӧйяс, да петіс ывлаӧ.
Вӧлі сӧмын на сизим час да джын; сійӧ вӧлі эскӧ, мый Андрейӧс суас гортас;
Андрей оліс матын, и вит минута мысти Елена вӧлі сійӧ ӧдзӧс дорын;
сылӧн мича, неуна кӧдзыд чужӧмыс ӧдйӧ ветлӧмысла гӧрдӧдыштӧма.
Андрей вӧлі ӧтнас да лыддис кутшӧмкӧ статистическӧй книга, сэтысь вӧчаліс выпискаяс аслас быд вежонся статьялы роч провинциальнӧй газетӧ.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да кыпӧдчис, гӧстялы кисӧ нюжӧдӧмӧн.
— Вот тіянлы письмӧ, — шуис Елена, сыкӧд здоровайтчигмоз.
— А! — горӧдіс Андрей.
— Медбӧрти!
Тайӧ вӧлі том морт, ар кызь квайта либӧ кызь сизима, серьёзнӧй, бур чужӧма да правильнӧй чертаяса.
Кымӧсас сылӧн тӧдчис томдырся тӧждъяслӧн отпечаток и синъясас вӧлі думайтсьӧм выражение, но тайӧ эз торклы решимостьлысь да лӧньлунлысь впечатление, кодӧс вӧчӧ сылӧн вына, лӧсьыд тэчаса мыгӧрыс.
Кокньыдика гӧрдӧдыштӧм вевттис сылысь плешсӧ сійӧ каднас, кыдзи сылӧн вӧсньыдик мускулистӧй киыслӧн чуньясыс нервнӧй тэрыблунӧн восьтісны конверт.
Сійӧ паськӧдіс мӧда-мӧдсяньыс ылын сулалысь строкаясӧн тырӧм, паськыд, абу ӧткодь почеркӧн гижӧм ыджыд бумага лист.
Елена эз омӧльджыка Андрей дорысь петкӧдлы терпитны вермытӧмсӧ; сійӧ матыстчис сы дорӧ да пуктіс кисӧ пельпом вылас, медым тшӧтш видзӧдлыны письмӧ вылас.
— Пуксьӧй лучшӧ, Лена, — шуис том морт.
— Ті сайӧданныд югыдсӧ асланыд локонъясӧн.
Гӧлиник ичӧтик комната омӧля югдӧдсис нюдзвиж абажурувса неыджыд лампаӧн.
Толькӧ некымын прӧстӧиник улӧсъяслысь кокъяссӧ да гӧрд пуысь вӧчӧм комодлысь увдор юкӧнсӧ вӧлі югдӧдӧма колана ногӧн.
Виж шпалеръяс на вылӧ ӧшлӧм швейцарскӧй генерал Дюфуралӧн донтӧминик олеографияӧн, стереотипнӧй пейзажӧн, кӧзяйкалӧн кулӧм мужик фотографияӧн да аслас школьнӧй дипломӧн, стеклӧ улын да зарни рамаын, — ставыс тайӧ вӧлі вайӧма джынвыйӧ пемыдӧ, коді вӧлі картинаяслы зэв выгоднӧйӧн, но коді мешайтліс лыддьыны позянлунысь.
Андрей вештыштіс ещӧ ӧти улӧс ӧбеденнӧй гӧгрӧс пызанлань, кытчӧ тэчӧма вӧлі книгаяс да газетъяс, да бергӧдіс лампасӧ сідз, мед сійӧ югдӧдіс пызан юкӧнсӧ, коді сылы служитіс пюпитрӧн.
Елена пуксис сы дінӧ да вешйис сэтшӧм матӧ, мый юрсиясыс налӧн кутісны инмыны, но найӧ кыкнаныс вӧлі ылалӧмаӧсь лыддьӧмӧн, медым обращайтны сы вылӧ внимание.
Нывбаба сюсьлунӧн Елена тэрыба нуӧдіс синнас листбок кузя да первойӧн висьталіс ассьыс мӧвпсӧ.
— Письмӧын нинӧм абу! — шуис сійӧ.
— Ставыс тайӧ сӧрӧм.
Нинӧмла весиг воштыны лыддьӧм вылӧ кадсӧ.
Тайӧ страннӧй сӧветыс эз кыпӧд, век жӧ, Андрейлысь шензьӧм, и сійӧ спокойнӧя вочавидзис:
— Виччысьыштлӧй неуна.
Ме тӧді Жоржлысь почерксӧ, а сійӧ, кыдзи век, гижлывлӧ мый-сюрӧ интереснӧйӧс.
Но кӧть кыдз, лыддьыны абу дыр.
Дона Андрей Анемподистович, тэрмася юӧртны тіянлы...» гм... гм...
«ёна кӧдзыд вӧсна!..» гм... гм...
«куканьяс да ыжъяс...» гм... гм... — боргис Андрей, синъяснас строчкаясті тэрыба котралӧмӧн.
— А вот тані мыйкӧ гортса делӧяс йылысь.
Вайӧй лыддям!
«Мый шуны гортса делӧяс йылысь, — лыддис Андрей канцелярскӧй чиновник моз, коді сетӧ рапорт, — юӧрта тіянлы, мый Катя чойыд петіс верӧссайӧ... сайӧ... сійӧ сыкӧд паныдасис кольӧм арӧ ...ын,
мужикыс вӧлӧма принципъястӧм да честь чувствотӧм... таысь на омӧль...
Катя ӧтчаяниеын...
Ме эськӧ некор эг думайтлы, мый сійӧ...
Бать ёна огорчитчис...
дзор юрсияс...
Ми надейтчам толькӧ, мый ставсӧ кокньӧдан кад, страдайтысьясӧс бурӧдысь...»
Патетическӧй излияниесӧ вӧлі торкӧма Елена, либӧ Лена кыдзи сійӧс нимтывліс Андрей, гажа серамӧн.
— Ӧні тыдалӧ, — шуис сійӧ, — мый поэт гижӧма.
Татшӧм лӧсявтӧм гажлунысь Андрей ньӧти эз ӧбидитчы да водзӧ лыддис, письмӧ помсӧ тэрыба пинь пырыс бормочитӧмӧн.
— Да, ті правӧсь, оз вӧлӧм сулав лыддьыны, — шуис сійӧ, медбӧрти, век жӧ, некутшӧм дӧсада петкӧдлытӧг.
Сэсся сійӧ бергӧдчис, быттьӧ мыйкӧ корсис.
— Вот, — шуис Елена, камин вылысь спиртӧвӧй машинкакӧд орччӧн сулалысь ичӧтик сьӧд склянка босьтӧм бӧрын спиртӧвӧй машинка вылас сійӧ пуис аслыс асъя чай.
Сійӧ вель бура веськӧдліс письмӧсӧ, да, сюйліс склянкаӧ кисточкасӧ, кодӧс сылы сетіс Лена, некымын пӧв нуӧдіс сійӧн сы водзын куйлысь листбок кузя.
Пыр овлан чернилаӧн гижӧм сьӧд строчкаясыс пыр жӧ бырины, кыдз быттьӧ сыліс едкӧй жидкостьын; здук кежлӧ бумагаыс лоліс дзик еджыдӧн.
Сэсся сы вылын мыйкӧ ловзис да кутіс вӧрны; сійӧ гуся пытшкӧсысь тыдовтчисны, быттьӧ пыдіысь шыбытӧмъяс, тэрмасьӧмӧн да жӧдзӧмӧн, ӧта-мӧд бӧрся букваяс, кывъяс, фразаяс, — сэні, тані, быдлаын.
Тайӧ вӧлі тӧлктӧм ватага, коді казьтыліс асылын сигналӧн садьмӧдӧм салдатъясӧс, кор найӧ тэрмасьӧны кольны палаткаяссӧ да сувтны стройӧ.
Медбӧрти вӧрӧм дугдіс; букваяс сувтісны асланыс местаясӧ; кӧн-сюрӧ ещӧ кутшӧмкӧ сёрмӧм кыв либӧ буква зілисны орӧдны найӧс тупкысь вӧсни вевттьӧдсӧ да казявтӧг писькӧдчисны асланыс местаясӧ, мукӧдъяскӧд, визувджык ёртъяскӧд орччӧн; но листбок вылі юкӧнас ставыс сувтісны пӧрядокӧ.
Ӧнтая фиктивнӧй кывъяс местаын сулалісны сук строчкаяс, кодъясӧс гижӧма посньыдик почеркӧн да кодъяс дасьӧсь восьтыны, медбӧрти, Андрейлы да Леналы лючкиа видзӧм тайнасӧ.
Кыкнаныс, дыр виччысьӧмла волнуйтчӧмӧн, копыртчисны пызан весьтӧ.
— Ме кута лыддьыны тіянлы! — горӧдіс Лена.
И Андрей эз на удит шуны паныд кыв либӧ мӧдногӧн дорйыны ассьыс собственностьсӧ, терпитны вермытӧм ныв нетшыштіс письмӧсӧ да заводитіс:
«Дона вок!
Менам другъяс поручитісны меным вочавидзны тэнад письмӧ вылӧ да висьтавны, мый ми став сьӧлӧмсянь сочувствуйтам Россияӧ тэнад бӧр локтан планлы.
Ми чувствуйтлім тіян присутствиелысь миян пӧвсын колӧм ёна частӧджык, тэнад думайтӧм дорысь, но эг решитчылӧ корны, вывті бура тӧдӧмӧн, кутшӧм опасностьясӧн тайӧ йитчӧма тэныд.
Ми решитім корны тэнӧ толькӧ вывті ёна колігӧн, — и вот ӧні тайӧ здукыс локтіс.
Тэ тӧдан, дерт, газетъяс серти миян неважӧнся вермӧмъяс йылысь, но тэ, тыдалӧ, он тӧд кутшӧм донӧн найӧ шедісны миянлы.
Миян организация терпитіс сьӧкыд воштӧмъяс; миян некымын медбур ёртъяс пӧгибнитісны; жандармъяс чайтӧны, мый найӧ дзикӧдз миянӧс лязӧдісны, но ми, дерт, мездысям.
Ӧні эм воддза дорысь унджык йӧз, кодъяс кӧсйӧны ӧтлаасьны миян дорӧ, но ставыс тайӧ абу опытнӧй йӧз.
Ми сэсся тэтӧг ог вермӧ уджавны.
Лок, ми ставӧн тэнӧ виччысям — важ другъяс, кодъяс некор тэнӧ эз вунӧдлыны, и выльяс, кодъяс оз омӧльджыка миянысь кӧсйыны чолӧмавны тэнӧ.
Лок кыдз позьӧ регыдджык!»
Лена дугдіс лыддьыны.
Сійӧ пыдысянь радліс Андрей вӧсна, кодкӧд вӧлі ыджыд дружбаын.
Юрсӧ лэптылӧмӧн Лена видзӧдліс сы вылӧ тыр симпатияа синъясӧн, но аддзис толькӧ сылысь дженьыда шырӧм сьӧд юрсисӧ, вӧв бурысь кодь чорыдӧс.
Сійӧ вештіс ассьыс улӧссӧ да, сы мыш весьтӧд кусыньтчӧмӧн, щӧканас лэдзчысис ки вылас да кажитчис дзикӧдз ылаліс коз пу джодж тшупӧдъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Леналы некор вӧлі сетны аслыс юалӧм, ывдортчӧ-ӧ Андрей сійӧ видзӧдласысь али прӧстӧ полӧ лампа югӧрысь, — сійӧ водзӧ кутіс лыддьыны.
Письмӧын висьтавсис вель паськыда разнӧй бокӧвӧй вопросъяс йылысь; сэні юӧртсис практическӧй программаын тӧдчана вежсьӧмъяс йылысь да партия медматыса могъяс йылысь.
«Ставыс тайӧ, — автор помаліс письмӧсӧ, гашкӧ, шензьӧдас да скӧрмӧдас тіянӧс первой минутанас, но ме ог сомневайтчы, мый зэв регыд тэ, кыдзи практик, сӧгласитчан миянкӧд...»
Тані Леналы ковмис бергӧдны листбоксӧ, и сійӧс пыр жӧ сувтӧдіс фиктивнӧй письмӧлӧн тӧлктӧм больгӧмыс; минута кежлӧ сійӧ вунӧдіс, мый сійӧс колӧ пожъявны сы могысь, медым эрдӧдны настоящӧй текстсӧ.
Медводдза кывъясыс, кодъясӧс сійӧ тӧдлытӧг лыддис, вӧчисны сы вылӧ серьёзнӧй драмаӧ чепӧссян фарслысь впечатление.
Сійӧ босьтіс склянка да нуӧдіс мукӧд листбокъяс кузя; некымын секундаӧн найӧ сідз, жӧ вежсисны первойя мозыс, но видыс налӧн вӧлі неуна мӧдсикас.
Пыр овлан письмӧ кыт-сюрӧ оръясьліс кузь шифруйтӧм местаясӧн, кӧні вӧліны, тыдалӧ, торъя колана юӧръяс.
Шифр служитіс гарантияӧн сійӧ случай кежлӧ, полиция кӧ эрдӧдас аслыссикас подозрительность да, письмӧсӧ лыддьӧмӧн дӧвӧльствуйтчытӧг, употребитас химическӧй средствояс гуся содержание исследуйтӧм могысь.
Первойсӧ шифруйтӧм местаясыс веськавлісны толькӧ шочиника, да топӧдчӧм лыдпасъяслӧн группаяс кыпӧдчалісны пыр овлан гижӧд рӧвнӧй строкаяс весьтӧ, быттьӧ шыльыд эрд шӧрын кустарникъяс; но вочасӧн лыдпасъяслӧн тайӧ чукӧръясыс сукмисны век ёнджыка и ёнджыка, кытчӧдз, медбӧрти, коймӧд листбок шӧрын найӧ эз пӧрны дзонь вӧрӧ, кыдзи логарифм таблицаясын, некутшӧм пунктуация пасъястӧг.
— Вот тіянлы, Андрей, лӧсьыд кад колльӧдантор! — шуис Лена, шифр лыд вылӧ индӧмӧн.
— Ме эска, мый Жорж наросьнӧ тіянлы старайтчыштӧма!
— Бур услуга, нинӧм шуны! — вочавидзис том морт.
Сійӧ эз вермы терпитны шифрованнӧй письмӧяс разборӧн занимайтчӧм да частӧ шулывліс, мый тайӧ сылы аслыссяма телеснӧй наказание.
— Тӧданныд, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — ӧд миянлы ковмас тайӧ прелесть вылас уджалыштны час квайт.
— Вӧвсе нин абу сэтшӧм уна, дышрупа тэ этатшӧм!
Кыкӧннад ми тайӧс вӧчам ёна регыдджык.
— Ме вунӧді нин тайӧ уджсӧ.
Гижӧй меным, пӧжалуйста, ключ, медым пальӧдыштны паметь.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ вӧчис сылысь корӧмсӧ, да, кыкнаныс бумага листӧн вооружитчӧмӧн, найӧ зіля кутчысисны удж бердӧ.
Тайӧ эз вӧв кокни задача.
Жорж пӧльзуйтчис кык пӧвса шифрӧн, кодъясӧс употребляйтіс организация: письмӧысь воддза лыдпасъяссӧ колӧ вӧлі ключ отсӧгӧн пӧртны лыдпасъяс выль радӧ, а найӧ ассяньныс, пӧртсисны мӧд ключӧн веськыда нин кывъясӧ.
Тайӧ сетӧ вӧлі позянлун употребляйтны унапӧлӧс знакъяс азбукаысь торъя быд буква пасйӧм могысь да вӧчӧ шифрсӧ тӧдмавны позьтӧмӧн медся проницательнӧй полицейскӧй экспертъяслы.
Но шифрованнӧй письмӧын сюрліс кутшӧм-нибудь ӧшыбка, письмӧыс мукӧд дырйи кольліс загадкаӧн весиг сылы кодлы вӧлі адресуйтӧма.
Жорж, кыдзи и колӧ поэтлы, ылӧ эз вӧв ӧкуратность кузя образецӧн да торъя кадъясӧ вайӧдліс ассьыс другъяссӧ ӧтчаяниеӧдз; эз вӧв некутшӧм позянлун аддзыны письмӧсӧ мукӧд юкӧнъясысь мый-либӧ нечленораздельнӧй шыясысь ӧтдор, кодъясын эз вӧв морт речь вылӧ ниӧти намёк.
И, кыдзи наросьнӧ, татшӧм сяма сьӧкыдторъясыс веськавлісны, тыдалӧ, медся интереснӧй да колана местаясын.
Тайӧ минутанас ылын рӧдинаын уджалысь Жорж кӧ эз чувствуйт ёна сутшиктӧдӧмлысь припадок, то тайӧ некутшӧма эз вӧв сы другъяс мыж вӧсна, кодъяс эз дугдывны сійӧс видӧмысь.
Лена отсӧгтӧг Андрей эськӧ не ӧтчыд воліс ӧтчаяниеӧ.
Но нывлӧн вӧлі шифръяс тӧдмалӧм кузя ыджыд навык, и сылӧн вӧлі талант тӧдмавны мый оз тырмы.
Кор Андрей воштыліс терпениесӧ да вӧзйыліс ӧткажитчыны сэтшӧм либӧ татшӧм места лыддьӧмысь, Лена босьтліс кыкнан листсӧ киясас да кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вдохновение серти гӧгӧрволіс, мыйын ӧшыбкаыс Жоржлӧн.
Кык часысь унджык найӧ видзисны торъя шифрованнӧй местаяс лыддьӧм вылӧ.
Наын и вӧлі подробнӧя гижӧма Андрейлӧн Россияӧ мунан туй йылысь, гижӧма вӧлі нимъяссӧ да адресъяссӧ йӧзлысь, кодъяс дорӧ колӧ сылы шыасьны граница вылын и сэсся Петербургын.
Андрей стӧча гижис адресъяссӧ ичӧтик бумажка вылӧ да пуктіс сійӧс кӧшеляс сы могысь, медым велӧдны наизусть туйӧ петтӧдз.
Ӧні налы колис тӧдмавны письмӧлысь толькӧ ӧти лестук, коді вӧлі дорвыв шифр; сэні сёрниыс муніс, тыдалӧ, мыйкӧ мӧдтор йылысь — буракӧ, зэв ӧпаснӧй да компрометирующӧй йылысь, сы вӧсна мый Жорж эз дышӧдчы зашифруйтны быд кыв.
Кутшӧм жӧ роковӧй тайна дзебліс цифраяслӧн тайӧ пемыд сук вӧрыс?
Андрей видзӧдіс пасъясӧ, налысь тӧдчанлунсӧ тӧдмавны зільӧмӧн, но вӧрыс вежӧктана видзис тайнасӧ, аслас ӧтсяма немӧй радъясӧн дразнитӧмӧн, став ыръянитчысь унасикас цифраяс дырйи.
Некымын минута шойччыштӧм бӧрын, найӧ кутчысисны уджӧ кык мында энергияӧн, ӧта-мӧд бӧрся шифрованнӧй кывъяс тӧдмалӧмӧн.
Андрей гижаліс буква бӧрся буква, шедӧдӧм результатъяс; кор сылӧн чукӧрмыліс дзонь фраза вылӧ тырмымӧн кыв, сійӧ лыддьывліс Леналы.
Но медводдза тӧдмалӧм кывъясыс жӧ кутісны волнуйтны сійӧс, мый сійӧ эз вермы виччысьны фраза помсӧ.
— Мыйкӧ лоӧма Борискӧд, ме таын уверен! — горӧдіс сійӧ.
— Видзӧдлӧй татчӧ!
Лена тэрыба видзӧдліс Андрей водзын куйлысь лист вылӧ, сэсся аслас лист вылӧ.
Нинӧм вӧлі сомневайтчыны: делӧыс касайтчис Борис йылысь, найӧ партиялӧн медся способнӧй да влиятельнӧй шленъяс пиысь ӧти йылысь, и фраза заводитчӧмыс эз кӧсйы нинӧм бурторсӧ — сійӧ весиг вӧлі лёкджык, Андрей чайтӧм дорысь.
Лена гӧгӧрвоис водзын сулалысь кык буквалысь тӧдчанлунсӧ, но ассьыс чайтӧмсӧ эз шу гораа да водзӧ диктуйтіс:
вит, куим.
— Сизим, ӧкмыс, — сы бӧрся шуаліс Андрей, колана букваяс ключысь корсигтыр.
— Регыдджык! — терпитны вермытӧг шуис Лена.
— Ті ӧмӧй он аддзӧ, мый сійӧ а?
Андрей гижис лёк тунъялана а.
Водзын сулалысь букваыс вӧлӧма р, мый вӧлі нӧшта лёкджык...
Тыдовтчис коймӧд, нёльӧд, витӧд буква и медбӧръя сомнениеяс бырины.
Сэсся ни ӧти кыв воча шутӧг, найӧ водзӧ кутісны расшифруйтавны тірзигтыр тэрмасьӧмӧн, и некымын минута мысти на водзын, еджыд вылын сьӧдӧн, сулаліс фраза: «Борисӧс неважӧн арестуйтӧма Дубравникын».
Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс, дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь.
Арестъяс, смерть сямаӧсь, век кажитчӧны лӧсявтӧмторъясӧн, лоны позьтӧмторъясӧн, весиг кор найӧс позьӧ вӧлі водзысьтыр аддзыны.
— Дубравникын!
Мый чӧртысла сылы мӧвпыштчӧма мунны сійӧ проклятӧй Дубравникас?
— Видзӧдлам, мый лоас водзӧ, — шуис Лена, — гашкӧ, тӧдмалам.
Тӧдӧмысь, эмӧсь арест йылысь кутшӧм-нибудь подробностьяс.
Найӧ бара босьтчисны асланыс мудзтӧдана, ньӧжйӧ мунысь удж бердӧ, разбирайтісны водзын сулалысь кык строчкасӧ минут дас, кодъяс кажитчисны налы часӧн.
Сэні юӧртсис, мый Борис да найӧ ёртъяс пиысь нӧшта кыкӧс вӧлі арестуйтӧма ӧтчаяннӧя водзсасьӧм бӧрын.
Тайӧ дженьыдика юӧртӧмыс вӧлі тырмымӧн, медым аддзыны Борислысь став надеятӧм положениесӧ.
Сійӧ — вошӧм вылӧ сиӧм морт, кӧть мед кутшӧм эз вӧв тайӧ стычкаас сылӧн рольыс.
Выль закон серти, татшӧмсяма делӧясын быдсяма участиеысь накажитӧны смертьӧн;
Борис жӧ эз вӧв сэтшӧм йӧз пӧвсысь, кодъяс способнӧйӧсь сулавны кияссӧ пуктӧмӧн, кор мукӧдъяс тышкасьӧны.
— Коньӧрӧй Зинаӧй! — ышловзисны кыкнаныс.
Зина вӧлі Борислӧн гӧтыр.
Неыджыд кост бӧрын Лена бара босьтчис лыдпас радъяс бердӧ, кодъяс регыд пӧрины нывбаба нимӧ и тайӧ нимыс кыпӧдіс сочувствуйтана ышловзьӧм.
— Зина, Зина!
Збыль ӧмӧй?.. — горӧдіс Андрей.
Медводдза мӧвпӧн сылӧн вӧлі, мый сійӧс сідз жӧ арестуйтӧма.
Вит минута мысти мудзтӧдана тӧдӧмлунын тыдовтчис, мый сійӧ ӧшыбитчис.
«Зина, — водзӧ висьтавсис письмӧын, — муніс Дубравникӧ видлавны мусинсӧ да видзӧдлыны, оз-ӧ позь отсавны Борислы пышйыны».
— А, вот мый найӧ думайтӧны!
Ме сэтшӧм рад, — шуис Андрей.
— Сымын регыдджык колӧ меным мунны.
Борис участие йылысь юӧртӧм бӧрын муніс полиция киясӧ сюрӧм мукӧд жертваяслӧн список; висьтавсис сідз жӧ водзӧ лоан процессъяс йылысь, — и сы йылысь, мый водзысьтыр тыдалӧны суров приговоръяс, официальнӧй йӧзсянь воӧм гуся сведениеяс серти тӧлкуйтӧмӧн.
Заключённӧй ёртъяс йылысь шог юӧръяс висьтавсисны дженьыдик, делӧвӧй тонӧн, кыдзи составляйтчӧ виӧмъяс да раненӧйяс йылысь кось бӧрын реляция.
Подпольнӧй тышлӧн трагизм сыстіс войтӧн-войтӧн.
Эз вӧв позянлун ньылыштны ӧтпырйӧ курыд чашасӧ; быд, торъя нин шог юӧрысь, лыддьысьяс невӧляысь горӧдлісны но найӧ тэрмасисны водзӧ, чувствояссӧ кутӧмӧн.
Лыддьӧмыс муніс ӧні ёна ӧдйӧджык.
Жоржлӧн шифрыс кутіс лоны правильнӧйджык, разбирайтны сійӧс лои кокньыдджык.
Воштӧмъяс да жертваяс шога лыддьӧдлӧм бӧрын вуджисны лӧсьыдджык тема вылӧ: дженьыдик кывъясӧн, но сылы лӧсялана энтузиазмӧн, Жорж висьтавліс движение ыджыд успехъяс йылысь вообще, индаліс вежӧръяс паськыд брожение вылӧ, кодъяс развивайтчисны решительнӧ быдлаын.
Сылӧн кывъясыс действуйтісны труба шы моз, коді чуксалӧ шойясӧн тырӧм кось мунан эрд вылысь выль косьӧ, либӧ катакомбаысь петӧм бӧрын шондіӧн ойдӧдӧм пейзаж вид моз.
Найӧс шымыртіс олӧмлӧн эгоизм аслас праваясӧн да волнениеясӧн и, письмӧын сьӧкыд впечатление вылӧ видзӧдтӧг, найӧ помалісны сійӧс збодерджыка, кутшӧмӧс оз позь вӧлі виччысьны.
— Да, ме уверен, мый аски мыйкӧ артмас! — радпырысь орӧдіс Лена, кӧть сійӧ вӧлі правовернӧй народницаӧн, и ставыс, мый вылӧ намекайтіс Жорж, сійӧ программакӧд муніс дзик паныда.
Лена сувтіс да кутіс ветлӧдлыны бӧрӧ да водзӧ комната кузя, медым веськӧдны позялӧм членъяссӧ.
Сэсся босьтіс письмӧсӧ, виччысьӧмӧн косьтіс сійӧс лампа весьтын да ӧзтіс изтӧг тыдалана намерениеӧн сотны сійӧс.
— Энлӧй, — дугӧдіс сійӧс Андрей тэрыб вӧрасӧн.
— Мыйла?
Ті ӧмӧй эн гижалӧй адресъяссӧ?
— Гижалі, но меным окота вӧлі эськӧ видзны письмӧсӧ ещӧ недыр кад.
— Мыйла?
Медым сійӧ веськаліс бокӧвӧй киясӧ? — чорыда вочавидзис ныв.
Андрей возразитіс, мый Швейцарияын татшӧм сяма виччысьӧмъяс лишнӧйӧсь, но Ленаӧс сьӧкыд вӧлі эскӧдны.
Кыдзи унджык нывбабаяс, кодъяс принимайтӧны участие конспирацияясын, сійӧ стрӧга нуӧдліс олӧмӧ став правилӧяссӧ.
— Но, гашкӧ, ті сӧгласитчанныд компромисс вылӧ, — шуис Лена, небзьыштӧмӧн.
Письмӧыслысь Андрейлы касайтчана первой джынсӧ косялӧм бӧрын, сійӧ вель бура черкнитіс сэтысь некымын шифрованнӧй места.
— Ӧд тіянлы колӧ тайӧ юкӧныс, сідз абу? — юаліс Лена.
Ладнӧ, ме сӧглас сделка вылӧ.
Письмӧыслӧн тайӧ юкӧныс меным ставсьыс збыльысь интереснӧйджык, и ме жертвуйта мукӧднас, — шуис Андрей сійӧ здукнас, кор Лена сувтіс пидзӧсъяс вылас камин водзӧ да босьтсис сотавны письмӧысь кольӧм листбокъяссӧ да бумагасӧ, код вылын найӧ разбирайтісны шифрсӧ.
Ассьыс сӧвестьсӧ успокоитӧм бӧрын сійӧ пуксис важ местаас.
— И сідз, ті мунанныд, Андрей! — думайтсьӧмӧн шуис сійӧ.
Чувствуйтчис кутшӧмкӧ вӧвлытӧм мелілун сійӧ гӧлӧс шыын да ёрт вылас веськӧдӧм сійӧ честнӧй да повтӧм синъяс видзӧдласын.
Кольччысьяс оз вермыны видзӧдны волнуйтчытӧг морт вылӧ, коді эновтӧ безопаснӧй убежище, медым бара рискуйтны олӧмӧн.
— Ті регыд мӧдӧдчанныд? — юаліс сійӧ.
— Да, — вочавидзис Андрей.
— Сьӧм да паспорт лоасны тані, надейтча, лун куим-нёль мысти.
Ме удита лӧсьӧдчыны.
Мем эськӧ окота вӧлі тӧдны, тӧдмалӧма-ӧ сылысь нимсӧ? — тӧдлытӧг друг содтіс сійӧ.
— Кодлысь нимсӧ? — юаліс ныв, синъяссӧ лэптӧмӧн.
— Кыдзи кодлысь?
Борислысь.
Сьӧкыд воштӧмыс эз дугдыв мучитны Андрейӧс, сылӧн ортсыса спокойствие да збодерлун вылӧ видзӧдтӧг.
— Ог чайт, медым найӧ вермисны сэтшӧм регыдӧн тӧдмавны, — вочавидзис Лена.
— Борис водзджыксӧ некор эз вӧвлы Дубравникын.
Сэтчӧ жӧ Жорж эськӧ казьтыштіс сэтшӧм важнӧй обстоятельство йылысь.
— Мед ен сетас, медым вӧлі тіян ног, — шуис Андрей.
— Тайӧ эськӧ вель ёна кокньӧдіс пышйӧмсӧ.
Но кӧть кыдз, ме регыд тӧдмала став йывсьыс.
Найӧ пондісны сёрнитны делӧяс йылысь.
Лена, тыдалӧ, вӧлі роч граница вомӧн контрабанднӧй вуджӧдчӧм делӧын опытнӧйӧн.
Сійӧ висьталіс Андрейлы некымын зэв пӧлезнӧй сӧветъяс, кӧть мӧдыс и ыджыдджык вӧлі сыысь кымынкӧ арӧсӧн.
— Кор ті сюранныд вабергачӧ, энӧ вунӧдӧй миянӧс, — ышловзьӧмӧн шуис Лена.
— Гижӧй коръясӧкӧ меным либӧ Василийлы.
Ме сідз жӧ кӧсъя бӧр мунны.
Вӧчӧй тайӧс, позьӧ кӧ.
— Радпырысь.
Да, пӧлинӧ, кӧн нӧ тайӧ Василийыс?
Мыйла ті энӧ вайӧдӧй сійӧс аскӧдныд?
— Сійӧ эз вӧв ресторанын.
Ме ысті сылы записка, кори пыравны татчӧ.
Буракӧ, сійӧ абу вӧлӧма гортас.
Сійӧ, навернӧ, опера видзӧдӧ; талун мунӧ «Роберт», мӧдногӧн эськӧ важӧн вӧлі тані.
Лена сюйис кисӧ зептас да перйис важ модаа, сьӧкыд зарни часі.
Часісӧ сійӧ вывті радейтіс кыдзи батьыслысь, николаевскӧй кадся генераллысь, пӧдарки, часіыс сыкӧд вӧлӧма Сибирын, и сійӧ вайӧма часісӧ сьӧрсьыс изгнаниеӧ.
Кад мерайтӧм вылӧ сійӧ служитіс шоча, а ёна частӧджык спокойнӧя куйлывліс закладчикъяс ордын, кор сылы либӧ сы ёртъяслы колӧ вӧлі сьӧм.
Ставныс найӧ мӧда-мӧдыскӧд вӧліны сэтшӧм матынӧсь, мый частнӧй собственность йылысь гӧгӧрвоӧм на костын ачыс аснас бырлі.
Сійӧ фактыс, мый часіыс вӧлі законнӧй владелица киын, висьталіс найӧ ичӧтик эмигрантскӧй группалӧн ӧнія кадӧ вель бур финансовӧй благополучие вылӧ.
— Но, кутшӧм сёр! — шуис Лена.
— Первой час нин, колӧ тэрмасьны гортӧ, медым аски удитны урок вылӧ.
Меным сідзжӧ колӧ водз чеччыны, медым кутчысьны литература дорӧ, — шуис Андрей.
— Да, — гарыштіс Лена, — ті долженӧсь сетны кодлы-нибудь миян йӧзлы ассьыд уджтӧ, кор мунанныд.
— Непременнӧ.
Сійӧ, сыысь бурджыкаыс оз и гӧр, лӧсялас Василийлы.
Аслас скромнӧй привычкаясӧн сійӧ зэв бура олас кӧкъямысдас франк вылӧ тӧлысь.
— Дерт, олас, — тӧдчана дӧсадаӧн шуис Лена.
— Тырмас весиг сы вылӧ, медым нуӧдлыны тіянӧс концертъяс да операяс вылӧ.
Лена гӧрдӧдыштіс, кӧть важӧн нин колӧ велавны татшӧм сяма шуткаяс дорӧ.
Андрей дугдывтӧг дільӧдіс сійӧс тайӧ поклонникнас, но Лена кокниа гӧрдӧдліс, кыдз став блондинкаяс.
— Василий, кӧть кыдз да, чорыд принципъяса морт, а абу сибарит, кыдзи ті, — шуис сійӧ нюмдӧмӧн.
— Но ӧні прӧщайтлӧй, мем некор тіянкӧд пинясьны.
Сійӧ босьтіс лампа, медым югдӧдыштны сылы пос кузя лэччигӧн, да, кытчӧдз Лена эз вудж улича вомӧн аслас керка дорӧ, сулалыштіс ӧдзӧс дорын.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник бӧр пырис аслас ӧтка комнатаӧ.
Спаситӧм письмӧ листбок дэльӧдана куйліс пызан вылын.
Лена тӧдмаліс правдасӧ: сылысь письмӧсӧ корӧмӧн, Андрей ӧтнас кӧсйис нимкодясьыштны аслас ыліса ёртъяс дружескӧй кывъясӧн; но, сылысь намерениесӧ казялӧмӧн, Лена торкис Андрейлы став удовольствиесӧ.
Сійӧ пуктіс письмӧсӧ зептас, медым лыддьыны сійӧс аскинас; ӧні жӧ решитчис мунны узьны да восьтіс альков ӧдзӧссӧ аслас векни да ляпкыдик комната пыдіын, коді таысь ыдждӧмысла кутіс скодитны портсигара улысь тыртӧм кӧрӧбка вылӧ либӧ горт вылӧ.
Вольпась лӧсьӧдӧм бӧрын сійӧ, век жӧ, кыліс, мый весь трудитчис, сы вӧсна мый вывті ёна вӧлі волнуйтчӧ, медым унмовсьыны.
Кузьысь-кузь куим во колис сійӧ кадсяньыс, кыдзи крестьяна пӧвсын пропаганда первойя попыткаясын, а сэсся и водзӧ нуӧдан тышын участвуйтысь Андрей Кожуховлы быть лои, другъясыс корӧм серти, мунны «пальӧдчыштны».
Сійӧ кадсяньыс Андрей шӧйтіс разнӧй странаясті, аслас тӧждысьысь вежӧрлы весьшӧрӧ удж корсьӧмӧн.
Добровольнӧй ссылка первой во помын на ещӧ сійӧ ӧдӧлитіс чужан му кузя сэтшӧм шог, мый сійӧ кутіс корны ёртъяссӧ, кодъяслӧн центрыс сэки вӧлі Петербургын, медым найӧ сылы лэдзисны бӧр воны да займитны места найӧ радъясын.
Сылы дзикӧдз ӧткажитісны.
Вӧлі лӧнь кад; полициялы некод бӧрся вӧлі кыйсьыны; а сы вӧсна мый сійӧ зэв на бура помнитіс Кожуховлысь нимсӧ, то сылӧн петкӧдчӧмыс вермис сувтӧдны сійӧс кок йылас.
Став аслас движениеясын дзескӧдӧм морт, сійӧ эськӧ толькӧ сьӧктӧдіс ёртъясыслы, сы вӧсна мый налы эськӧ лои тӧждысьны Андрей безопасность йылысь.
Андрейлы тайӧс колӧ вӧлі гӧгӧрвоны аслыс.
Сылӧн кӧ бӧр локтӧмыс лоас коланаӧн, найӧ юӧртасны сылы.
А ӧні сылы колӧ на пукавны шынитӧв да занимайтчыны революционнӧй литератураӧн либӧ примитны участие заграничнӧй социалистическӧй движениеын.
Андрей видліс ӧтисӧ и мӧдсӧ, но успех эз лӧсяв усердиелы.
Сійӧ заводитліс гижны заграницаын печатайтчысь некымын роч изданиеӧ.
Но природаыс лишитіс сійӧс быдсяма литературнӧй талантысь.
Сійӧ чувствуйтіс ас пытшсьыс энтузиазмӧн тыр, ыпъялысь сьӧлӧм, да ылӧ эз вӧв веськодьӧн мичлун да поэзия дорӧ.
Но чувствояс выразитӧм вылӧ збыль кывъясыс сылы эз сетчыны, и сійӧ, мый пыдысянь волнуйтіс сылысь сьӧлӧмсӧ, бумага вылын артмыліс бесцветнӧя да безличнӧя.
Статьяясыс, кодъясӧс сійӧ шочиника гижлывліс разнӧй газетъясӧ, эз вӧвны пӧльзатӧмӧсь — и толькӧ.
Нӧшта ичӧтджык успехӧн помасисны сылӧн попыткаясыс заграницаын аслыс удж аддзӧм кузя.
Кымынкӧ тӧлысь мысти кывйыс эз нин вӧв сылы некутшӧм мыджӧдӧн иностраннӧй социалистъяскӧд матыстчӧмын, но служитны кык господалы ӧттшӧтш эз вермы.
Сылӧн став сьӧлӧмыс вӧлі чукйӧн тырӧма роч тӧждысьӧмъясӧн, роч надеяясӧн, роч казьтылӧмъясӧн.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ швейцарскӧй митингъяс вылын случайнӧй гӧстьӧн, и рӧдина кузя шог век ёнджыка и ёнджыка ӧдӧлитіс сійӧс.
Сійӧ лӧсьӧдчис выльысь гижны другъясыслы, кор воис насянь ловъя юӧр Елена Зубовакӧд, коді талун отсаліс сылы ӧдӧлитны письмӧсӧ.
Сибирысь толькӧ на пышйӧм бӧрын, сійӧ локтӧма Петербургӧ да вӧзйӧма ассьыс услугаяссӧ организациялы; но сылы сӧветуйтісны недыр кежлӧ ветлыны заграницаӧ.
Уна поклонъяскӧд ӧттшӧтш сійӧ висьталіс Андрейлы другъяслысь сӧветсӧ пукавны шынитӧв да лоны благоразумнӧйӧн.
Ӧнія здукӧ наысь кыкнансьыс Россияын эз нуждайтчыны: Леналӧн локтӧмыс талы вӧлі нагляднӧй доказательствоӧн.
Андрейлы колис сӧмын пӧкӧритчыны.
Кадыс ныжмӧдіс рӧдинакӧд первой янсалӧмлысь ёна шогсьӧмсӧ.
Сійӧ вочасӧн велаліс эмигрантскӧй олӧмын посни тӧждысьӧмъяс да огорчениеяс дорӧ да кутіс донъявны европейскӧй мӧвплӧн быд сокровищницаяс дорӧ беспрепятственнӧй доступлысь джуджыд наслаждение.
Тадзикӧн сійӧ колляліс куим во спокойнӧй, безмятежнӧй олӧм, кодӧс ловзьӧдліс только Россияысь юӧръяс лихорадочнӧя виччысьӧм.
Сылӧн виччысьӧмъясыс эз лоны весь.
Дженьыдика коставлӧм бӧрын слаба чусалысь движение ӧзйис кыкпӧв ёнджыка.
Андрей зэв рад лои бӧр мунӧм вылӧ выль помкалы да гижис другъясыслы энергияӧн да красноречиеӧн, кодъяс зэв шоча паныдасьлісны сылӧн обработайтӧмджык литературнӧй произведениеясын.
Ӧні эз вӧвны сэсся помкаяс водзӧ нюжӧдчӧм вылӧ, и, збыльысь, некымын вежон мысти сійӧ пӧлучитіс вочакыв пыдди Жоржсянь письмӧ.
— Медбӧрти! — шуаліс сійӧ, аслас комнататі бӧрӧ да водзӧ ветлӧдлігтыр.
Сійӧ гӧлӧсын кыліс эз радлӧм, а меланхолия оттенока страннӧй спокойствие.
Борисӧс арестуйтӧм?
Да, но тайӧ абу ставыс.
Рӧдинаӧ бӧр мунӧм йылысь мӧвп воштіс аслас прелестьлысь юкӧнсӧ.
Сійӧс асьсӧ шензьӧдіс да весиг огорчитіс тайӧ спокойнӧй настроениеыс: рӧдина кузя аслас вӧвлӧм страстнӧй томитчӧм серти тӧлкуйтӧмӧн, сійӧ водзвыв кыліс сійӧ ыджыд радлунсӧ, кодӧн тыртас сылысь сьӧлӧмсӧ другъясыслӧн чукӧстчӧмыс.
Ӧні, кор, медбӧрти, сылӧн виччысьӧмыс пӧрис олӧмӧ, сылы ставыс кажитчис сэтшӧм прӧстӧй да естественнӧй, мый сійӧ пӧшти вунӧдіс сюрс верстъяс да уна опасностьяс йылысь, кодъяс ещӧ сулалісны сы водзын да сійӧ цель водзын.
Эмигрантскӧй олӧм йылысь ӧтисяма впечатлениеяс вошины, сійӧ мӧвпнас вӧлі бара Петербургын, тӧдса обстановкаын, кыдзи быттьӧ сійӧ толькӧ тӧрыт на сыкӧд янсаліс.
Сійӧ босьтчис хладнокровнӧя думайтны важнӧй вопросъяс, кодъяс вӧліны Жорж письмӧын, да скӧрмис друг вылас водзвыв чайтӧмысь, мый сійӧс сэтшӧм кокни убедитны.
Абу, сэтчӧдз ещӧ ылын на!
Сійӧ тырвыйӧ ошкыліс медбӧръя террористическӧй актъяс, но эз вӧв сӧглас найӧ гӧгӧрвоӧдӧмӧн.
Организациялӧн зільӧмыс став властьсӧ исполнительнӧй комитет киясӧ сосредоточитӧм кузя сылы эз зэв сьӧлӧм вылас во.
Сійӧ решитіс, медвойдӧр гӧгӧрвоӧдны Жоржлы татшӧм системалысь став опасностьсӧ.
Сылӧн мӧвпыс ловзис, сійӧ вочасӧн бӧр пузис аслас мӧвпалана спор влияние улын да тэрыбджыка кутіс восьлавны комната кузя.
Гораа таркнитӧм немвиччысьтӧг орӧдіс сылысь монологсӧ да бергӧдіс збыльторъяс дорӧ.
Таркӧдіс уліын олысь, коді воштӧма став терпениесӧ Андрейӧн зэв ӧдйӧ восьлалӧмысь.
Роскӧн сійӧ телеграфируйтіс аслас неудовольствие йылысь вылі судтаса инӧӧшйытӧм суседлы.
— А, — шуис Андрей, — тайӧ господин Корнишон.
Коньӧрлы окота узьны, и сылы абу дзик некутшӧм делӧ Россия судьбаясӧдз.
Медым петкӧдлыны извинитчыны кӧсйӧмсӧ, Андрей пырысь-пыр сувтіс да эз вӧрзьы места вывсьыс, кытчӧдз таркӧдӧмыс эз дугды.
Узьны Андрейлы эз вӧв окота, и сы вӧсна мый сійӧ тӧдіс, мый оз вермы лӧня пукавны ӧти местаын, то решитіс воспользуйтчыны гажа тувсов войӧн да петны прогуляйтчыштны.
Сійӧ кусӧдіс лампасӧ, игналіс ӧдзӧссӧ да, кыдзи век, ключсӧ пуктіс ӧдзӧс водзвывса коврик улӧ.
II глава
ӦТКӦН
Керкасӧ бура тӧдӧмӧн, Андрей лэччис пемыд пос кузя да петіс свежӧй сынӧда ывлаӧ.
Войыс вӧлі сэзь да лӧнь, тыр тӧлысь югдӧдіс енэж сводсянь.
Андрей мӧдіс увлань аслас векни уличаті да, шуйгавылӧ кежӧм бӧрын, прӧйдитіс ичӧтик сквер вомӧн, кӧні кыпӧдчӧмаӧсь некымын гигантскӧй <rus>вязь</rus>яс; предание висьталӧ, мый на улын радейтлӧма шойччыны Жан-Жак-Руссо.
Сылань жӧ век водзлань мунӧмӧн, Андрей некымын минута мысти петіс Ботаническӧй садлы паныда восьса площадь вылӧ; садйыслӧн решеткаыс вӧлі синмад шыбытчӧ экзотическӧй быдмӧгъяс пемыд фон вылын аслас зарниа ёсь йывъясӧн.
Небыдик тӧв пӧльыштавліс ыркыдӧн.
Збодеритана войся ароматсӧ ас пытшкас горша лолалігтыр, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ дзик выльмӧдӧмӧн.
Сыӧн овладейтіс радлунлӧн аслыс сяма чувство: сійӧ радліс сы гӧгӧрса ывлаыслы, аслас спокойствиелы, аслас физическӧй здоровьелы да вынлы, коді сетліс аслыссикас эластичность сы членъяслы.
Сылы окота вӧлі вӧрны, мунны кытчӧ-нибудь, — но кытчӧ?
Узьысь кар сылӧн промышленнӧй дворецъяс радъясӧн — роскошнӧй отельясӧн — нюжӧдчӧма Рона ю пӧлӧн, Андрейсянь шуйгавылын.
Сійӧ радейтіс тайӧ вынйӧра потоксӧ сылӧн голубоват-нюдзвиж либӧ, рака борд кодь сьӧд, быгзьысь гыяснас, кодъяс ӧдйӧ мунӧны изъя берегъяс костӧд.
Шондіа жар лунъясӧ сійӧ сулавліс дзонь часъясӧн, наблюдайтіс ю пыдӧсса вӧрысь мозаик вылын волшебнӧй ворсӧмсӧ югыдлысь, коді писькӧдчӧ водоросльяслӧн пемыд чукӧръяс пыр.
Но медым веськавны сэтчӧ, колӧ вӧлі прӧйдитны став тайӧ дворецъяс пӧлӧн — прозаичнӧй, корыстолюбивӧй мелкоталӧн тайӧ приютъяс бокті, коді унмовсьӧма лунся шуксьӧм бӧрын.
Тайӧ войӧ найӧ вӧліны сылы терпитны позьтӧмӧсь, и сійӧ мӧдӧдчис мӧдарлань ты пӧлӧн.
Женевецъяслӧн найӧ семьяяскӧд радейтана тайӧ прогулка местаясыс ӧні вӧліны дзик тыртӧмӧсь.
Некутшӧм кокшыяс, некутшӧм дӧзмӧдан шум эз торкны войлысь величественнӧй лӧньлунсӧ.
Ты вӧлі лӧнь, сійӧ гыяслӧн ӧтсяма ритмическӧй сёлькйӧдлӧм гычӧдіс Андрейӧс, югыд образъяссӧ вӧтлытӧг, кодъяс жуисны сылӧн волнуйтчан юрвемын.
Сійӧ олӧмлӧн воссьӧ вӧлі выль листбок.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ тасянь лоас уна сюрс верст сайын, рӧдинаас, дзик мӧд мирын, дзик мӧдпӧлӧс обстановкаын.
Кымын вежсьӧм сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ эновтіс Петербург.
Полдюжинаысь не унджык сылӧн важ ёртъясыс колисны организацияын.
Толькӧ на пиысь кыкӧн ӧні вӧліны столицаын.
Став мукӧдъясыс вӧліны выль йӧз, кодъясӧс вербуйтӧмаӧсь сы ветліг коста.
Лӧсявны-ӧ кутас сійӧ накӧд, вермасны-ӧ найӧ уджавны ӧтувйӧн тшӧкыда зурасьӧмъястӧг?
Абу беда!
Сійӧ ёна эскис аслас кужӧмлунӧ сибӧдчыны практическӧй условиеяс бердӧ.
Воддза кадӧ сійӧ торъя радейтліс веськавны дзик тӧдтӧм местаясӧ, кӧні ставыс сылы вӧлі выль.
Сійӧ чувствуйтіс тыш да опасность дорӧ важся страстьлысь выльысь ловзьӧм да хладнокровнӧй отвага, коді лӧсялӧ налы, кодӧс поражение вӧчӧ ещӧ непреклоннӧйӧнджык да настойчивӧйӧнджык.
Зывӧктан нюм петкӧдчис сылӧн паръясас полицейскӧй ошйысьӧм йылысь мӧвпыштігӧн, код йылысь вӧлі казьтыштӧма Жорж письмӧын.
Йӧйяс!
Найӧ чайтӧны, мый ставыс мунӧ помасьӧмлань, сэк коста кор толькӧ ӧні заводитчӧ прамӧй делӧыс.
Сійӧ тӧдіс выль членъяс пиысь медся тӧдчанаяс репутация йылысь, на пиысь ӧткымынъяскӧд сійӧ паныдасьлывліс ещӧ гуся студенческӧй обществояслӧн собраниеяс вылын на; сійӧ кадсяньыс найӧ лоины, дерт, дзик молодечьясӧн.
Кутшӧм шуд, мый судьба ӧтлаӧдіс сійӧс татшӧм йӧзкӧд!
Бӧръя каднас Андрей мучитчис мӧвпӧн, мый заграницаын дыр олӧмыс, вермас лоны, орӧдіс чорыд гӧрӧдъяссӧ, кодъяс йитлісны сійӧс матыса йӧзкӧд рӧдинаын.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ братскӧй гӧрӧдъясыс сэтшӧм жӧ ёнӧсь, кыдз и важӧн.
Другъясӧн ыстӧм письмӧас тӧдчан джуджыд симпатияыс аддзис сійӧ сьӧлӧмын пӧся воча шыасьӧм.
Кыдзи позьӧ вӧлі ӧпасайтчыны зурасьӧмъясысь либӧ недоразумениеясысь сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяс сэтшӧма тӧждысисны сы йылысь, медым бережитны на пиысь унджыкыслы личнӧ дзик бокӧвӧй мортӧс, сэк кор найӧ асьныс вӧліны би улын?
Сійӧ ни ӧти минута кежлӧ эз лэдзлы мӧвп, мый заслуживайтӧ татшӧм тӧждысьӧмъяс.
Кӧть сійӧ муртса на воӧдчис верстьӧ мортӧдз, но олӧмас водз пырӧмыс да сы олӧм вывті мунӧм ощущениеяслӧн интенсивностьыс сылы сетісны дас арӧсӧн сыысь ыджыдджык мортлысь опытность.
Кызь сизим арӧсӧн сійӧ вӧлі положительнӧй мортӧн, код вывті важӧн нин муніс быдсяма иллюзияыс.
Другъясыслӧн тӧждысьӧмыс сы пытшкын эз кыпӧд тщеславие.
Найӧ асланыс великодушиеын прӧстӧ эз донъявлыны асьныс ассьыныс дарованиеяссӧ.
Сійӧ примитіс найӧс кыдзи бур предзнаменование благодарностьӧн да сӧстӧм, югыд радлунӧн.
Вот скала, код вылын кутас сулавны налӧн вичкоыс, и ад ӧдзӧсъяс оз венны сійӧс!
Сійӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ да сӧмын ӧні казяліс, мый лои кар сайын ылын.
Тӧлысьыс вӧлі пуксьӧ да видзӧдіс сылы веськыда чужӧмас; туйыс чукыльтіс веськыдвылӧ, гӧра паныд вочасӧн кайӧмӧн.
Сійӧ казяліс виноградникъяслӧн кык каменнӧй стен костысь векньыдик туй.
Тайӧ туйыс вӧлі нуӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ тыртӧм местаӧ, сы вӧсна мый изйӧн вольсалӧм туйыс удитӧма нин эжсявны турунӧн.
Андрей пырис тайӧ вуджӧра проходас да кутіс кайны вывлань; пӧкатыс век лои крутджык, и сы серти кыдзи сійӧ муніс водзӧ, кутшӧмкӧ стрӧйбалӧн вевтыс немвиччысьтӧг сайӧдіс туйсӧ аслас вуджӧрӧн.
Сійӧ лэптіс синъяссӧ да аддзис лӧзоват енэж югыдын тӧдчысь черепицаяслысь гы сяма сьӧд визь.
Важиник стрӧйбалӧн стенъясыс вӧлі визьйӧдлӧма векни перекрестнӧй щельясӧн; тайӧ, тыдалӧ, карта.
Мӧскыс рӧмидзтігмозыс бакӧстіс, бокӧвӧй мортлысь матыстмӧмсӧ кылӧмӧн, но кор Андрей прӧйдитіс боктіыс, ланьтіс да заводитіс бара рӧмидзтыны.
Неуна водзынджык кыссисны виноградникъяс асланыс кыз лозаясӧн, кодъяс ӧшӧдчӧмаӧсь стенъяссяньыс, а сэсся, сё воськов бӧрын, туйыс чукыльтіс, паськыд полосаӧн кузь кык стен костӧд ниглясьӧмӧн, — стенъясыс сылы вӧлі сетӧны тыртӧм водопроводлысь вид.
Мыльк йылӧ кайысь векньыдик каменнӧй пос кутіс тӧдчыны аслас зигзагъяс вуджӧръясӧн.
Кор Андрей сійӧ пос тшупӧдъяс кузя кайис вывлань, сійӧ ас водзсьыс аддзис орешникӧн тырӧм восьса места.
Трӧпаыс, коді ӧтлаӧдӧ, буракӧ, уліса туйсӧ вылітіджык мунысь мӧд туйкӧд, югъяліс, кыдзи изумруднӧй луг вылын тӧлысьӧн югдӧдӧм ва струя.
Андрей лэччис сэті, сійӧс кыскис ас дорас мылькйывса бадь пу роща.
Но регыд туйыс воши небыд турун пӧвсын, коді вольсалӧ ставсӧ гӧгӧр.
Сюся дзоргӧмӧн Андрей мыйкӧылнаысь казяліс неыджыд веж мыльк йылӧ веськыдвылӧ кайысь мӧд туй.
Андрей кайис сэтчӧ да зэв ёна чуймас, лӧсьыд мышвыла, самӧй пыр овлан садӧвӧй скамья дорӧ веськалӧм бӧрын; лӧсьыдтӧма казьтыліс сійӧ тайӧ чуднӧй тыртӧм пельӧсас морт пырӧм йылысь.
Скамьясӧ оз позь вӧлі казявны ылысянь: кузь увъясыс нюкыльтчӧм бадьлӧн, код улын скамьяыс сулаліс, сайӧдісны сійӧс асланыс вуджӧрӧн.
Нюдз увъяссӧ вештыштӧм бӧрын, Андрей пырис ас дорас кыскысь нюдзвиж свод улӧ да пуксис.
Юрсӧ лэптӧм мысти да ас водзас видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ чеччыштіс чиктылан да шензян горӧдӧмӧн.
Сы син водзын вольсассис толькӧ ӧти ты; но тайӧ местасяньыс да буретш вот тайӧ здукнас сылӧн вӧлі сэтшӧм фантастическӧй вид, мый Андрей ӧдва тӧдіс сійӧс.
Сійӧ сулаліс терраса вылын, некымын воськов сайын бужӧд дорышсянь, коді сайӧдӧ став пространствосӧ, коді сійӧс торйӧдӧ ваысь.
Еджыд, паськыда вольсыштчӧм ты вӧлі веськыда сійӧ кок улын, кыдз быттьӧ волшебнӧй вын кыпӧдӧма мусинсӧ, код вылын сійӧ сулаліс, — скамьясӧ, пуяссӧ, гӧгӧр ставсӧ, — да кутіс найӧс сынӧдын зэв ёна паськалӧм дзирдалан ва весьтын, коді пыр овлан ва серти лишка югыда югъялӧ.
Сывдӧм эзысьлӧн быдса море кыссис веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, сэтшӧм ылӧ, кытчӧдз толькӧ синмыд судзас, и став пространствоыс вӧлі тырӧма шыльыд веркӧсӧн отражайтан югӧръяс потокӧн.
Андрей муніс матӧджык площадка дорлань, медым бурджыка видзӧдлыны гӧгӧр, но иллюзияыс пыр жӧ воши.
Керкаяслӧн да пуяслӧн йывъясыс сы кокъяс дінын чургӧдчисны пемыдсяньыс, сукӧсь да зумышӧсь, валысь дзирдалӧмсӧ пемдӧдӧмӧн.
Ичӧтик скамьяяса да лӧсьыда тшӧтшӧдӧм платанъяса ылі набережнӧй, еджыд пристаньяс, кодъяс чургӧдчӧмаӧсь тыӧ, кыдзи кутшӧмкӧ тешкодь морскӧй чудовищелӧн лапаяс, газӧн югдӧдӧм пос да кар, лажмыд швейцарскӧй берег, коді вошліс руа лӧз рӧмыдӧ, кӧні берегыс да енэжыс ӧтлаасисны ӧтлаӧ, да гӧраяс йывса стӧрӧжӧвӧй бияс, кодъяс босьтӧны енэжвывса вӧрзьытӧм зарни кодзувъяслысь вид, — ставыс тайӧ вӧлі зэв мича панорамаӧн, но сійӧ воштіс ассьыс важся волшебнӧй видсӧ.
Андрей бӧр локтіс сійӧ жӧ местаас да эз нин чувствуйт сэсся татчӧ скамьясӧ сувтӧдысь йӧзлы паныда дӧсада.
Сійӧ зэв вӧлі чувствительнӧйӧн природа мичлун дорӧ, кӧть радейтліс сійӧс ас ногыс, припадокъясӧн, эгоистичнӧя, кыдзи тайӧ частӧ овлӧ йӧзкӧд, кодъяс дзоньнас занятӧсь найӧс поглощайтан уджӧн.
Талун сійӧ медбӧръяысь любуйтчис тайӧ мичлунъяснас, прӧщайтчис накӧд, долг чукӧстӧм вылӧ мӧдӧдчигӧн.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі чукйӧныс тырӧма джуджыд спокойствие чувствоӧн, кутшӧмӧс сійӧ эз испытайтлы уна во нин, и серпаслӧн ыджыдысь-ыджыд лӧньлуныс гораа висьталіс сы сьӧлӧмлы.
Сылы кажитчис, мый некор сійӧ татшӧм тырмымӧн, татшӧм сӧстӧма да возвышеннӧя эз наслаждайтчы, кыдзи ӧні.
А сэк коста сы юрын водзӧ пуысь мӧвпъясыс, созерцание вылӧ видзӧдтӧг, ылӧ эз гармонируйтны сійӧс кытшалысь природа спокойлункӧд.
Страданиеяс йылысь мӧвпын эм кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс удовольствие, кор страданиеясыс оз нин вӧчны веськыда доймӧм да лоины важсӧ казьтылӧмӧн.
Андрей думайтіс аслас эмигрантскӧй олӧм йылысь, да сылӧн казьтылӧмъясыс страннӧй настойчивостьӧн сувтлісны сы вывті мунӧм медся пемыд местаас.
Сійӧ эз юклы аслас другъяскӧд да ёртъяскӧд курыд чашасӧ, коді усьліс найӧ пай вылӧ, а сэк жӧ сійӧ чувствуйтіс ӧні, мый век жӧ сылы сюрисны медся курыд войтъясыс.
Активнӧй олӧмысь шыбытӧм морт, сылы лоӧ вӧлі видзӧдны кияссӧ лэдзӧмӧн, — мый вылӧ?
Весиг оз аслас другъяс тыш вылӧ, а на пиысь медся буръяссӧ хладнокровнӧя нӧйтӧм вылӧ.
Революционнӧй движениелысь медводдза ыпнитӧмсӧ вӧлі кусӧдӧма ыджыд воштӧмъясӧн.
Пыдӧдз усьӧм сьӧлӧм шымыртіс обществолысь сійӧ слойяссӧ, кытысь содтыссьывліс революционеръяслӧн главнӧй контингент.
Вынйӧра армиялӧн жӧ разалӧм колясъясыс, кодъяс вернӧйӧсь асланыс знамялы, тышкасисны помӧдз.
Сӧмын ёна этшаӧн эновтлісны рӧдинасӧ, медым корсьны заграницаысь дзебсянін; мукӧдъяс дасъясӧн да сёясӧн, мужчинаяс и нывбабаяс, сы дорысь ёна бурджыкъясыс, пӧгибайтісны пост вылын.
Но мыйла нӧ сійӧ кольліс ловйӧн?
Кутшӧм унаысь, страдайтӧмысла эбӧссьыс петӧмӧн, сетліс сійӧ аслыс тайӧ юалӧмсӧ!
Ужаснӧй видение другысь ловзис сійӧ паметьын.
Вой.
Россияса лунвылын тюрьмаяс пиысь ӧтиын чусыда югдӧдӧм камера.
Сэні олысь — томиник студент — куйлӧ идзасысь вӧчӧм тюфяк вылын.
Сылӧн киясыс да кокъясыс зэлыда кӧртавлӧмаӧсь гезйӧн, юрас да тушаас тӧдчӧны чорыда нӧйтӧмъяслӧн туйяс.
Сійӧс тюремщикъяс толькӧ на нӧйтісны пӧкӧритчытӧмысь.
Зверь сяма скӧрмӧдӧмлӧн сотысь страдание дырйи сійӧ мӧвпалӧ нач ӧти сылы доступнӧй водзӧс мынтӧм йылысь — ужаснӧя асьсӧ виӧм йылысь.
Би лоас сылӧн ӧрудие.
Войшӧра войын сійӧ выныштчӧмӧн кыпӧдчыштӧ вольпассьыс, кватитӧ вомнас пӧсь лампа стеклӧсӧ; сійӧ сотӧ сылысь вомсӧ, но сійӧ пиньяснас перйӧ горелкасӧ да карасинсӧ кисьтӧ аслас тюфяк вылӧ.
Кор идзасыс йиджтысис карасинӧн, сійӧ шыбытӧ сы вылӧ сотчысь фитильсӧ да ачыс водӧ ыпъялысь вольпась вылӧ.
Весиг лӧвтыштлытӧг сійӧ куйлӧ, сэк кор биыс нюлӧ да сотӧ сылысь яйсӧ...
Кор стӧрӧжъяс, тшын дук кылӧм бӧрын, пырӧны камераӧ, найӧ аддзӧны заключённӧйӧс джынвыйӧ сотчӧмаӧс да кулысьӧс.
Тайӧ эз вӧв кошмар, а тадзи вӧлі збыль вылас.
Дзонь тӧлысьясӧн ужаснӧй видениеыс преследуйтіс Андрейӧс да ӧні сы водзын сувтіс сэтшӧм жӧ ясыда, кыдз быттьӧ сійӧ аддзыліс сійӧс тӧрыт на.
И сійӧ каднас, кор тайӧ ужасъясыс мунісны сэні, рӧдинаын, мый жӧ сійӧ вӧчис?
Сійӧ олӧ вӧлі возмутительнӧй безопасностьын, умнӧй книгаяс лыддигтыр, ывла мичлунъясӧн да искусство произведениеясӧн любуйтчӧмӧн.
И сылӧн сӧвестьыс — стрӧг, пӧщадатӧм инквизитор — настойчивӧя вашкӧдіс сылы пеляс: «Да, збыльысь ӧмӧй, другъясыдлӧн толькӧ ӧти корӧмъясыс кутӧны тэнӧ тані?
Тэныд ӧмӧй сэтшӧм ёна окота пырны бара петляӧ либӧ вежны женевскӧй комнаткатӧ пемыд каземат вылӧ?»
Сылӧн аслыснога олӧм дырйи, мый, пустӧй кывъясысь кындзи, вермис лоны вочавидзӧмӧн тайӧ мучитана юалӧмъяс вылас?
Эз век удайтчывлы сылы лӧньӧдны наӧн ассьыс страшнӧй судьясӧ: сійӧ тӧдліс сомнениеяслысь шог да асьсӧ мыжалӧмъяслысь мучитчӧмъяссӧ.
Вӧвліны минутаяс, кор сылӧн важся став революционнӧй пылыс кажитчыліс сылы юношескӧй увлечениеӧн да ыджыд чувствояс дорӧ радейтӧмӧн, — кор сійӧ ассьыс олӧмсӧ лыддьыліс пӧгубитӧмаӧн да асьсӧ ачыс сёй чуркаӧн, коді кӧсйӧ лоны мраморнӧй храмын плитаӧн, великан панцыра карликӧн; тайӧ минутаяснас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пасьвартӧмӧн, бырӧдӧмаӧн, вывті шудтӧмӧн.
Андрей помӧдз воштіс властьсӧ аслас мӧвпъяс вылын.
Сійӧ кыпӧдіс тайӧ казьтылӧмъяссӧ, кыдзи Фауст сылы подвластнӧй духъясӧс, кад коллялӧм могысь, кыдзи аслыспӧлӧс интеллектуальнӧй забава.
Но найӧ ӧдӧлитісны сійӧс да кутісны ӧні страшнӧй тискиясын, аслыныс дзикӧдз пӧкӧритӧмӧн.
Удовольствиелӧн весиг следыс эз тӧдчы сы копыртӧм юрас либӧ кисӧ нервнӧя вӧрзьӧдлӧмас, кор сійӧ нуӧдліс кисӧ плеш кузяыс, кыдз быттьӧ ылькнитӧм казьтылӧмъяссӧ вӧтлалӧмӧн.
Но ӧні ставыс тайӧ вӧяс овлытӧмторйӧ да вунӧдӧмторйӧ, бырас, кыдзи войся мисьтӧм видениеяс югдыны заводитан асыв водзвылын.
Тайӧ торжественнӧй минутанас, роковӧй порог вомӧн вуджан водзвылын, кодӧс (порогсӧ), навернӧ оз ковмы вуджны мӧдысь, сійӧ вермис тырвыйӧ определитны ассьыс вынъяссӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны, мый тӧмитана бездействиелӧн кузь воясыс эз кольны след сы сьӧлӧм вылӧ; сьӧлӧмыс кольліс бездействиеын, кыдзи пуртӧсын меч.
Ӧні мечсӧ перйӧма пуртӧссьыс, и Андрей видлалӧ сійӧс стрӧг, пытливӧй синъясӧн.
На вылын абу сімӧмин, сійӧ сӧстӧм, лэчыд, бой вылӧ дась, кыдзи век.
Водзӧ видзӧдӧмӧн Андрейлӧн синмыс югдіс боевӧй отвагаӧн.
Сійӧ чеччис скамья вывсьыс, сійӧс кыскӧ вӧлі водзлань.
Нинӧм сэсся сійӧс оз вӧлі кут тані.
Ывлавывлӧн мичлунъясыс дзикӧдз воштісны ас дінас кыскана вынсӧ.
Машинальнӧ сійӧ мӧдіс бӧр важ туйӧдыс, пуксьысь лунлӧн рудӧб югыдын.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед, но спокойнӧй да неуна зумыш, сэки кор ставыс вӧрис сылӧн оръясьӧмӧн лолалан морӧсас.
Паськыда восьтӧм синъясӧн сійӧ видзӧдчис пемыдӧ, но ӧдвакӧ мый-нибудь аддзис; кутшӧмкӧ кустлӧн кӧ эськӧ ёсь бытшласянъясыс сатшкисны сы яйӧ, сійӧ эськӧ и тайӧс эз казяв.
Ёна волнуйтчӧмысла сійӧ пӧшти эз вежӧрт збыльторсӧ.
Татшӧм чувствоыс эз вӧв сылы нач выльӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ тӧдлывліс мыйкӧ татшӧм сямаӧс, но некор на ещӧ татшӧм нога ставсӧ поглощайтан вынӧн.
Сійӧ кылӧ вӧлі ыджыд радлӧм да сыкӧд ӧттшӧтш гӧгӧрвотӧм шоглун, кыдз быттьӧ сылӧн пытшкӧсыс вӧлі тырӧма сыркъялан бӧрдӧмӧн, а сьӧлӧмыс ойдіс синваӧн; но самӧй бӧрдӧмыс вӧлі мелодичнӧйӧн, а синваыс радланаӧн.
Ощущениеяслӧн тайӧ бушколыс, — кыдзи орёллӧн горзӧм, коді нэмыс шывъялӧ спокойнӧй небесаын, кымӧръяс да бушковъяс сфера весьтын вылын, — быдмӧ вӧлі сы пытшкын торжествуйтысь, упоительнӧй сознаниеыс титаническӧй вына мортлӧн, кодӧс нинӧмтор оз вермы заставитны юрси сі мында кежны туйысь — ни ӧпасность, ни страдайтӧмъяс, ни кӧть мый мед эз вӧв мирын.
Сійӧ тӧдіс ӧні, мый лоас бур салдатӧн рӧдина бурлун вӧсна тышкасьысьяс легионын, сы вӧсна мый тайӧ выныс сетӧ мортлы власть мукӧдъяс сьӧлӧм вылын; сійӧ вӧчӧ сылысь зільӧмсӧ заразитанаӧн; сійӧ кисьтӧ сы кывъясӧ — сынӧдлысь прӧстӧя вирдалӧмсӧ — сэтшӧм вынйӧр, коді сяммӧ бергӧдлыны, выльысь лӧсьӧдны морт душаяс.
Сыӧн прӧйдитӧм роща колис ылӧ бӧрӧ, и сійӧ важӧн нин мунӧ вӧлі восьса туй кузя; войдӧр сылы некор на эз лолы веськавны карса тайӧ юкӧнас.
Сю му кыскис сылысь вниманиесӧ; сійӧ эз вӧв зэв ыджыд — ставыс некымын квадратнӧй сажень мында — да ыджыдысь ыджыд веж пӧскӧтинаяс пӧвсын петкӧдчис, кыдзи дамскӧй носӧвӧй чышъян, кодӧс уськӧдӧма ковёр вылӧ гостинӧйын; но иностранецлӧн синмыс, коді велалӧма аддзыны Швейцарияын толькӧ гӧраяс да виноградникъяс, невӧляысь вӧлі кыскӧма немвиччысьтӧм эрдӧн.
Андрейлы эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый туйыс, кыті сійӧ вӧлі мунӧ, вайӧдас бӧр аслас квартираӧ; но сылы эз вӧв окота бӧр локны гортас сэтшӧм водз.
Сылы колӧ вӧлі пальӧдчыштны, йӧз пӧвсӧ петкӧдчытӧдз войдӧр, и сійӧ решитіс мунны Арва берег дорса ичӧтик вӧрӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ карлӧн лунвывса юкӧныс.
Сійӧ веськӧдчис сэтчӧ, кыдз позьӧ ӧдйӧджык восьлалӧмӧн, медым мудзны; но сылӧн вына том мускулъясыс зумыдӧсь да сталь кодь упругӧйӧсь вермисны терпитны кӧть кутшӧм напряжение.
Тайӧ войнас душевнӧй возбуждениеыс кык мында содтіс да калитіс сылысь физическӧй вынъяссӧ мудзӧмлы паныд.
Зато дыр гуляйтӧмыс пальӧдіс сылысь юрсӧ.
Сійӧ дзикӧдз паляліс <fra>la Batіe</fra> гӧра йылӧ кайӧм бӧрын, и чувствоясыс сылӧн спокойнӧя кутісны визувтны пыр овлан руслоті ытва бӧрын берегъясӧ пырӧм ва моз.
Тӧлысьыс тайӧ каднас лэччис.
Шонді петтӧдз колис ещӧ кык час, но асывлӧн матыстчӧмыс чувствуйтчис нин быдторйын.
Сынӧдыс лоны кутіс ыркыдджык, войся пемыдыс разаліс, гӧраяссянь пӧльтіс ыркыд тӧв.
Горизонтса рытыввыв юкӧнын ӧдйӧ кыпӧдчисны сьӧкыд свинцовӧй кымӧръяслӧн гырысь массаяс да сулалісны дасьӧсь, кыдзи рабочӧйяс лунся уджас кутчысьӧм водзвылын.
Чусмӧм енэжын кодзувъяс кусісны.
Млечнӧй туй, ӧти помсяньыс кусіг, вӧлі гигантскӧй послӧн жугалӧм арка кодь.
Став асыввывсӧ ойдӧдӧма нежнӧй, пырыс тыдалана рӧмӧн, коді представляйтӧ кельыд-виж, нюдзвиж да жемчужнӧй еджыд рӧм кодьӧс, гижны позьтӧм нежнӧй да сӧстӧм.
Кодзувъяс яналӧмӧн ылыстчисны пыдіӧ, выль, зэв югыд явлениелы местасӧ прӧстмӧдӧмӧн.
Толькӧ ӧти кодзув кольліс на аслас став мичлунӧн, волшебнӧй-мича фон вылын югъялігтыр, тіралысь синлысъяс улын ыпнитлысь да чусалысь син моз кодзлалӧмӧн да дзирдалӧмӧн.
Тайӧ — Венера, поэтъяслӧн кодзув.
Но сійӧ ӧмӧй эз вӧв ӧттшӧтш и сылӧн кодзулӧн, кодзулӧн сы Россиялӧн, коді куйлӧ сэні, шонді петанінланьын да коді лӧсьӧдчӧ кыпӧдчыны нэмӧвӧйся войысь, югыд радлана асывлань?
Андрей веськӧдчис гортас.
Важӧн нин кад вӧлі помавны прогулкасӧ.
Сійӧ вель ёна пальӧдчыштіс, и нинӧмла вӧлі воштыны кад.
Аски сылы колӧ чеччыны водз.
Лена, навернӧ, пыралас урокъяс бӧрын.
Сы водзын уна на уджыс, медым лӧсьӧдчыны пырысь-пыр петны туйӧ.
Сійӧ вештіс шапкасӧ кымӧс вылас да котӧрӧн лэччис мыльк йывсьыс.
Туйыс мунӧ вӧлі чукыль-мукыльӧн кустарникъяс пӧвсті, кодъяс вевттьылісны пемыд, тырӧм лэччанінсӧ.
Регыд вӧръяс вошины да, пӧката туй вылысладорсянь видзӧдӧмӧн, Андрей аддзис нач куш лэччанін.
Сійӧ вӧлі зэв крут, но мусинмыс вӧлі небыд да сёйӧд.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ лэччыны, из моз, вутшкысь-вутшкӧ чеччалігтыр, да пыр жӧ сувтны чойгорулас!
Кутшӧмкӧ демонискуситель ышмӧдіс сійӧс видлыны тайӧторсӧ.
Андрей матыстчис дорышас да лӧсьӧдчис вӧчны медводдза неыджыд чеччыштӧм.
Но ӧдйӧ вуджӧртӧм мӧвп заставитіс сійӧс ӧткажитчыны вель ӧпаснӧй забаваысь.
Мый сылӧн кӧ вӧрзяс кокыс?
Мый лоас сійӧ мунӧмкӧд?
Оз, ӧні сылы оз ков рискуйтны.
Сійӧ вешйис бӧрлань да виччысьӧм сорӧн муніс вӧчӧм туй кузя.
Арва вомӧн вуджигӧн, сійӧ прӧйдитіс ӧти предместиеысь уна керка да веськаліс ыджыд площадь вылӧ, рекрутъясӧс велӧдан да народнӧй праздникъяс нуӧдан местаӧ.
Самӧй карыс заводитчыліс водзынджык.
Пуксьысь лунлӧн шыяс кылісны сэні и тані.
Улича шӧрті ветлӧдліс сийӧса вӧв, но повозкатӧг, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ Швейцарияын; некӧн оз вӧлі тыдав сылӧн кӧзяиныс.
Пемӧсыс мунӧ вӧлі сэтшӧм уверенностьӧн да сознательностьӧн, мый Андрей лапкӧдыштіс сійӧс сьыліӧдыс да юаліс, кыдзи сылы медся регыд воӧдчыны гортӧдзыс.
Вӧв веськодя прӧйдитіс сы бокті, ни ӧтик воськов вылӧ кежлытӧг, аслас делӧяс кузя мунысь самодовольнӧй, солиднӧй господин сямӧн.
«Но, да, — мӧвпыштіс Андрей водзлань мунігтыр, — французскӧй вӧв ӧмӧй вермас гӧгӧрвоны рочӧн?
Меным колӧ вӧлі шыасьны сы дорӧ сы рӧднӧй кыв вылын.»
Андрей чувствуйтіс асьсӧ збодерӧн да веселӧн, кыдзи ыркыд ванна бӧрын, и дась вӧлі забавляйтчыны нинӧмабунас.
Кызь минута мысти сійӧ вӧлі кар мӧдар помын да кайӧ вӧлі аслас пос кузя.
Ӧдзӧс дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ чуймис: ӧдзӧс костӧдыс тыдаліс пемыд чусыд би дай ӧдзӧсыс вӧлі игантӧм.
Сылы дум вылас уси, мый мунігас лампасӧ кусӧдіс да игналіс ӧдзӧссӧ.
Загадкасӧ регыд лои тӧдмалӧма.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын, сійӧ аддзис чусыд биӧн омӧля югдӧдӧм мортӧс, коді куйліс сы крӧвать вылын.
Лампа сулаліс юр водзас.
Андрей лэптіс лампасӧ да югдӧдіс узьысьӧс.
— А, Васька! — шуис сійӧ, медвойдӧр аслас друглысь розоват панталонъяссӧ тӧдӧм бӧрын — аслыссяма дзик ӧти экземпляр, кодӧс Васька, либӧ мӧдногӧн Василий Вербицкий, ньӧбӧма ӧшыбкаӧн кутшӧмкӧ пемыд лавкаысь, — сэсся сылысь важ пальтосӧ да, медбӧрти гожъялӧм бур чужӧмсӧ, коді джынвыйӧ вевттьысьӧма каштанӧвӧй сук юрсиӧн.
Леналысь запискасӧ Василий пӧлучитіс сёр рытын да пыр жӧ муніс юасьны письмӧ йылысь.
Андрейӧс эз су да сійӧ решитчис виччысьны сылысь бӧр локтӧмсӧ да виччысигас унмовсис.
Джоджас, крӧвать дінас, куйліс книга, кодӧс босьтлӧма кадсӧ дженьдӧдӧм могысь.
Ассьыс приятельсӧ садьмӧдны кӧсйытӧг, Андрей видзӧдліс гӧгӧр, медым кытчӧкӧ меститчыны узьны аслыс.
Сылы коліс сӧмын импровизируйтны ассьыс походнӧй крӧватьсӧ.
Сійӧ вольсаліс джоджас паськыд газет лист.
Тӧвся пальтоыс згӧдитчис тюфяк пыдди, а мынны позьтӧм студенческӧй пледыс — эшкын пыдди.
Но кытысь судзӧдны пӧдушка?
Василий куйліс кык неыджыд вурун валикъяс вылын, кодъясӧс кӧзяйка аслас олысьлы сетӧма пӧдушкаяс пыдди.
Андрей веськыда рассудитіс, мый гӧстьыслы тырмымӧн ӧти валикыс.
Сійӧ церемонитчытӧг сюйис кисӧ приятель юр улӧ да кыскис мӧдсӧ.
Узиг коста тревожитӧм Василий первой буркнитіс эгоистическӧй протестлысь кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шыяс.
Но сійӧ, тыдалӧ, пыр жӧ сӧгласитчис, мый абу вӧлӧм прав, сы вӧсна мый ымӧстіс мыйкӧ миритчан тонӧн синъяссӧ восьтывтӧг, да кольӧм валик вылӧ юрсӧ лэдзӧм бӧрын, эз нин сэсся вӧрзьыв.
Андрей пӧрччысис, пуктіс аслас бокӧ часісӧ, медым чеччыны ас кадын, да, мыйӧн толькӧ сылӧн юрыс инмис пӧдушкаӧ, здукӧн унмовсис праведник унмӧн.
III глава
ГРАНИЦА ВЫЛЫН
Самуил Зюсер, прӧзвище сертиыс «Рыжӧй Шмуль,» контрабандистъяслӧн юралысь да литовскӧй граница вывса Ишки сиктысь шинкарь, услужиталіс ассьыс ньӧбасьысьяссӧ пыр овлан сюсьлунӧн.
Сылӧн тэрыб синмыс некор эз лэдзлы минута, кор кодлы-нибудь вӧлі окота юны, и сылӧн опытнӧй киыс некор эз кисьтлы стӧканӧ сурсӧ ӧти войтӧн унджык, колӧм серти дорысь, медым стӧканыс кажитчис тырӧн да позьӧм серти эз вӧв тырӧн.
Но сылӧн мӧвпъясыс тайӧ минутанас вӧліны ылынӧсь: найӧ кыйӧдісны Петербургсянь воысь курьерскӧй поезд бӧрся, коді прӧйдитӧ вӧлі границаӧдз медбӧръя миляяс.
Асывнас сійӧ пӧлучитіс телеграмма Давид Стернсянь, студент-еврейсянь, коді ӧтлаасис начальстволы паныд бунтуйтысьяс «гойяс» (христиана) бердӧ, да ӧні налы вылӧ «кутӧ граница».
Водзвыв условитчӧм кыв вылын Давид юӧрталіс, мый локтас рытъя поездӧн, ӧтлаын куим спутниккӧд, кодъясӧс ковмас вуджӧдны роч граница сайӧ.
Куим морт, дас шайтӧн быдӧнсянь, — абу омӧль нажӧтка.
Но Рыжӧй Шмуль арталіс босьтны унджык аслас хлопотаясысь.
Ӧні вӧлі рекрутъясӧс босьтан кад, да торъя мераяс вӧлі примитӧма граница вылын, медым торкны Израильса том пиянлы пышйыны военнӧй службаысь.
Честнӧй контрабандистлӧн вӧлі право татшӧм кадӧ артавны содтӧд вылӧ.
Но колӧ действуйтны видзчысьӧмӧн Давид кодь скрягакӧд.
Морт сійӧ, дерт, бур, вежӧрыс палата тыр, настоящӧй еврейскӧй юр, коді быдлаын эськӧ вӧчис аслас нациялы честь.
Сійӧ, буракӧ, вӧлӧма «гойяслӧн» генералӧн либӧ сэтшӧм кодьӧн; быдтор кузя молодец и тӧдӧ, кӧні ракъяс тӧвйӧны.
Сійӧ, навернӧ, кыпӧдчас вылӧдз, и честнӧй контрабандистлы позьӧ сы вылӧ пуктысьны.
Сійӧ кужӧ кывсӧ кутны пинь саяс и некор оз пӧръяв, но зато донъясьӧ быд грӧш вӧсна, кыдзи цыган вӧв вузалан ярманга вылын.
Рыжӧй Шмульлӧн вӧвлі уна случай тӧдмавны ассьыс тешкодь клиентсӧ.
Быд 3‒4 тӧлысьӧ том морт петкӧдчывліс граница вылын, вайӧдліс сьӧрсьыс «гойяслысь» партияяс, кодъяслы колӧ вӧлі мунны Россияысь либӧ пырны сэтчӧ.
Таысь кындзи ковмыліс контрабандаӧн ваявны книгаяс — зэв выгоднӧй удж, сы вӧсна мый книгаясысь бурджыка мынтысьӧны, табак либӧ шӧвк дорысь.
Давид вӧлі кутӧ йитӧд граница вылын разнӧй йӧзкӧд, но Рыжӧй Шмуль пӧльзуйтчыліс сылӧн медся ыджыд дӧвериеӧн.
Мый тайӧ ставыс значитіс, кодъяс вӧліны тайӧ страннӧй йӧзыс, Давидлӧн приятельясыс, мый найӧ зілисны шедӧдны, — тайӧс Рыжӧй Шмуль эз вермы решитны.
Еврейскӧй любопытствоӧн ышмӧдӧм, сійӧ заводитліс лыддьыны ӧткымын брошюркаяс, кодъяс мунлісны сы ки пыр.
Но, роч кывсӧ сыӧн тырмымӧн тӧдтӧм дырйи, сійӧ этша гӧгӧрволіс да воштіс окоталунсӧ водзӧ нуӧдан расследованиеяс дорӧ.
Кор сэтшӧм тӧлка морт, кыдзи Давид, таын принимайтӧ участие, сідзкӧ делӧыс выгоднӧй: мӧдногӧн кыдзи эськӧ вермис мынтыны сэтшӧм ӧккуратнӧя да сэтшӧм бура?
Сы вӧсна, мый тайӧ книгаяссӧ Россияӧ кыскалӧмысь дугӧдӧма, татшӧм нога уна мукӧд тӧваръяс вайӧм моз жӧ, то сэн мунӧ вӧлі, тыдалӧ, высшӧй сорта контрабанда, коді колӧ господаяслы, а мыйла збыльысьсӧ — тайӧс Шмуль эз гӧгӧрволы.
Да и мыйла сылы тӧдныс, кор бура мынтӧны?
Сылӧн тырмымӧн аслас уджыс.
Локомотивлӧн тутӧстӧм сетіс тӧдны Петербургскӧй поезд матысмӧм йылысь.
«Вот найӧ», — мӧвпыштіс Шмуль, леститчан нюмӧн полицейскӧй чиновниклы румка коньяк сетігмоз.
Шинок Шмульлӧн сулаліс вокзалсянь вель ылын.
Унджык ветлысь-мунысьыс пыравлісны шонтысьыштны да закуситны матынджык да лӧсьыдджык заведениеясӧ, но код-сюрӧ веськавлісны и сы ордӧ.
Сійӧ кутіс лӧсьӧдчыны гӧстьясӧс примитіг кежлӧ: чышкис деревенскӧй дубӧвӧй кык пызан, кодъяс сулалісны комнатаас кыкнанладор бокас, видлаліс бутылкаяслысь дасьтӧм батарея, тыртіс стойка вылын сулалысь некымын румка да сувтіс прилавок сайӧ.
Шинок пондіс тырны йӧзӧн.
Матігӧгӧрса сиктъясысь некымын арендатор пырисны комнатаӧ, ярманга вылысь кывлӧм выльторъяс йылысь гораа тӧлкуйтігтыр.
Кык жандарм, кодъясӧс сӧмын на вежисны станцияса караулысь, пырисны юны румка вина да пуксисны почётнӧй местаӧ.
Некымын пыр волывлысь посетительяс волісны да мунісны, а Давид век на эз вӧв.
Поезд локтӧмсянь колис час кымын, а сійӧ эз петкӧдчы.
Шмуль зэв этша тӧдліс опасностьяс йылысь, кодъяс угрожайтісны революционеръяслы, медым тревожитчыны.
Сійӧ решитіс, мый Давидӧс, збыль, кӧн-нибудь кутісны и мый сійӧ локтас аски, пекничаӧ, мӧдногӧн кӧ шабаш водзвылын.
Сы вӧсна мый тайӧ луннас уджыс вӧлі помасьӧ водз, то предприимчивӧй шинкарь заводитіс нин мӧвпавны сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы воспользуйтчыны Давид неӧкуратностьӧн, но, веськыдвылӧ бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ аддзис сійӧс асьсӧ.
Давид спокойнӧя пукаліс пызан сайын, жандармъяс дінын, на вылӧ сэтшӧм жӧ этша видзӧдіс, кыдзи и найӧ сы вылӧ.
Да и збыльысь, кутшӧм подозрение вермис кыпӧдны тайӧ гӧля пасьтасьӧм том еврейыс, коді видзӧдӧ цельтӧг пространствоӧ, терпитана чужӧма рам потребитель моз, коді оз тэрмась эновтны шоныд, лӧсьыд комната да приятнӧй компание?
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа латшкӧс морт, ар кызь вита либӧ сы гӧгӧр, еврейскӧй типа правильнӧй лӧсьыд чужӧма да ыджыд сьӧдов-карӧй синъяса, кодъяс видзӧдӧны шога да меліа.
Кор ӧчередьыс воис сыӧдз, Шмуль сетіс сылы кружка сур да эз обратит сэсся некутшӧм внимание выль воысь морт вылӧ.
Том морт мынтіс аслас сурысь да, сійӧс юӧм бӧрын, тэрмасьтӧг петіс сідз жӧ спокойнӧя, кыдзи и пырис.
Ывлаӧ петӧм бӧрын Давид кежис пельӧс сайӧ да чёрнӧй ход пыр пырис кухняӧ.
Гос сись чусыд югӧрын сійӧ казяліс, кыдзи зурасис сійӧ мыйӧкӧ небыд да еджыд вылӧ — томиник, визув кӧза вылӧ, коді тэрыба вирскӧбтіс джоджсьыс да котӧртіс сы кокъяс бокті, сук кымӧрӧн буссӧ кыпӧдӧмӧн.
Сёр вылын пукалысь курӧг унзіль йывсьыс повзис, воштіс равновесиесӧ да гораа котсигтырйи чеччыштіс да дзебсис комната мӧдар пельӧсӧ.
Том морт тэрыба прӧйдитіс кухня пыр, кӧні сылӧн локтӧмыс кыпӧдіс сымда суматоха, да лои пемыд коридорын.
Сійӧ ӧзтіс восковӧй сись да пу пос кузя кайис ичӧтик няйт комнатаӧ, кӧні Рыжӧй Шмульлӧн вӧлі мода вӧчны аслас делӧяс пӧвсысь медся колана делӧяссӧ.
Сылӧн кӧзяиныс вӧлі нин сэні.
Прилавок сайӧ ас пыддиыс гӧтырсӧ кольӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьӧмӧн воис аслас гӧсть дорӧ, мыйӧн толькӧ мӧдыс петіс шиноксьыс.
— Кутшӧма оланныд, реб Шмуль? — юаліс Давид еврейскӧй жаргон вылын.
— Ті энӧ виччысьӧй менӧ сэтшӧм регыд?
— Ме ньӧти эг виччысь тіянӧс, пан Давид, мӧдногӧн кӧ эг талун.
Ме чайті, мый ті локтанныд аски.
— Менам вӧліны тані кутшӧм-сюрӧ делӧяс, — шуис том морт, креслӧӧ пуксигмоз, кодӧс вевттьӧма неопределённӧй рӧма волялысь материеӧн.
Косіник да кузь Шмуль меститчис пуысь вӧчӧм джуджыд улӧс вылӧ, кодлӧн оз судзсьы вӧлі ӧти кок.
— Тіян спутникъясыд тіянкӧд? — юаліс сійӧ.
— Да.
— Куимнаныс?
— Куимнаныс.
Кык мужчина да ӧти дама.
Ме коли найӧс Фома ордӧ.
Миянлы колӧ лоны мӧдарладорас аски.
Ті ставсӧ дасьтід, надейтча?
— Да, ставсӧ лӧсьӧдӧма.
Найӧ лоасны сыладорас кӧкъямыс часын.
Но...
Шмуль полӧмӧн чӧволіс да кутіс гыжйыштавны нырыслысь шуйга боксӧ, Давид вылӧ юалана видзӧдлывліг.
— Мыйын делӧыс? — юаліс мӧдыс, сы вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Аддзанныд-ӧ, ӧні кадъясыс омӧльӧсь, да и салдатъяс лоины горшӧсь.
Меным зэв сьӧкыд вӧлі уговоритны найӧс, — шуис Шмуль, синъяссӧ пӧтӧлӧклань лэптӧмӧн, — и меным лои мынтыны унджык, мыйдта...
— Тайӧ кӧ правда, Шмуль, то ті дзик прӧста тайӧс вӧчинныд, — мустӧмтан гӧлӧсӧн индіс Давид.
— Мыйла прӧста?
Меным ӧмӧй эз ков угодитны тіянлы?
— Абу сыын делӧыс.
Колӧ кутчысьны урчитӧм донъясӧ.
Тайӧ вузасян правилӧ.
Кымын унджык ті сетанныд, сымын унджык тіянлысь кутасны корны.
Помнитӧй тайӧс, другӧй, да кутчысьӧй аслад донъясӧ.
Тайӧ правилӧ.
— Тіянлы лӧсьыд сёрнитныд, пан Давид! — ӧбӧдитчӧмӧн шуис контрабандист, увтыртӧм мыжтӧмлысь роль ворсӧмӧн.
— Но кыдз нӧ меным вӧлі не уступитны?
Ӧд найӧ — кӧзяева, а абу ме.
— Тӧлка мортлы колӧ кужны эскӧдны найӧс, — скӧрмытӧг вочавидзис Давид.
— Мӧвпыштӧй асьныд, — содтіс сійӧ аслас ыджыд синъясын гажлун петкӧдлӧмӧн, — мый ті эськӧ коринныд урчитӧм дон бердӧ менсьым содтӧд.
Ме ог шу, мый ті тайӧс эськӧ вӧчинныд, но шуам тайӧс минута кежлӧ.
Ме эськӧ толькӧ вочавидзи тіянлы, мый чери корсьӧ, кыті джуджыдджык, а ньӧбасьысь — кӧні донтӧмджык.
Делӧясын колӧ соблюдайтны выгӧда.
Граница кузь, а салдатыд уна.
Морт кӧ оз кутчысь урчитӧм донӧ, мыйла тіянлы кутчысьны мортас?
Тадзи абу?
Давид бурысь нюммуніс да кутіс тыртны ассьыс дженьыдик пу каллянсӧ.
Ӧні сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, кытчӧ Шмуль синӧ сёрнисӧ, да чорыда шуис не сетчыны.
Революционнӧй сьӧм видзӧмын расчетливость сійӧ лыддьыліс священнӧй долгӧн партияса шленлы.
Но сылӧн эз вӧв мода волысьны йӧзкӧд сурова, эз кӧ тайӧс быть ков вӧчны.
— А кыдзи олӧ тіян семьяныд?
Ме вунӧді юавны водзджык.
Ставныс дзоньвидзаӧсь, надейтча?
— Дзоньвидзаӧсь, аттьӧ тіянлы, — зумыша, скӧрысь вочавидзис Шмуль, Давид вылӧ решительнӧйджык атака лӧсьӧдӧмӧн: сылы ньӧти эз вӧв окота лэдзны татшӧм удобнӧй случайсӧ.
— Сиктын нинӧм выльторйыс? — водзӧ нуӧдіс Давид, каллянсӧ тӧждысьтӧма куритігтыр.
— Да, эм, — вочавидзис контрабандист чизыр гӧлӧсӧн да кутіс висьтавлыны сы йылысь, кутшӧм стрӧг лои ӧні граница вылын.
— Ті тӧданныд, мый Ицка бӧр локтіс? — юаліс Давид, вомсьыс тшынсӧ кымӧрӧн лэдзигмоз.
Шмульлӧн сьӧлӧмыс уси.
Ицка, либӧ Исаак Пергланц, вӧлі вывті пельк контрабандист, коді пӧльзуйтчыліс бур репутацияӧн аслас другъяс пӧвсын.
Давид мукӧд дырйи нуис уджсӧ Ицкакӧд, да Шмуль поліс, мый Давид кӧсйӧ сійӧс выжывитны.
— Збыль? — шыасис сійӧ слаб гӧлӧсӧн.
— Ме тайӧс эг тӧдлы.
Сійӧ видзӧдліс аслас собеседник вылӧ тӧдмалан синмӧн.
Но Давид пукаліс ньӧти дӧзмытӧг.
— Мем Фома висьталіс.
Вот ставыс, мый ме тӧда, — вочавидзис сійӧ.
«Ставыс воши, — мӧвпыштіс Шмуль.
— Сійӧ быдтор йылысь тӧдӧ, и сійӧс оз позь кытшовтны».
— Тіян другъясыдлӧн уна багажыс? — делӧвӧя юаліс Шмуль, кыдз быттьӧ на костын эз вӧв недоразумениеяслӧн и вуджӧрыс.
— Некымын тубрас.
Тіян детинканыд вермас нуны ставсӧ.
— Ме инӧ ыста сійӧс аски Фома ордӧ.
Сьӧм сетасны мӧдарладорас?
— Да, но помнитӧй, мый тіянлы налысь оз ков босьтны нинӧм.
Толькӧ ичӧтик записка, мый найӧ бура вуджисны.
Шмуль шога довкнитіс юрнас вочакыв пыдди.
Тайӧ сідз жӧ вӧлі том морт вылӧ претензияяс пиысь ӧтиӧн.
Давид вӧлі зэв стрӧг, татшӧм торйын весиг чорыд.
Шмуль тайӧс зэв бура тӧдіс.
Ӧбӧдитчӧм контрабандист вештіс мышланьыс кузь юрсисӧ, кодъяс ӧшӧдчӧмаӧсь сылӧн пельясӧдзыс, да тэрмасьӧмӧн юаліс Петербургса поводдя йылысь, медым вежны аслас мӧвпъяслысь абу лӧсьыд направлениесӧ.
Но сылӧн лёк настроениеыс вежсис бур виччысьӧмӧн, кор Давид юаліс сылысь, лоас-ӧ тані сійӧ тӧлысь мысти.
— Ме мӧдӧдча заграницаӧ, — гӧгӧрвоӧдіс том морт, — и меным ковмас татчӧ вуджӧдны уна кӧлуй.
Шмуль чупйӧдлыштіс паръяснас.
Тайӧ вӧлі награда сыӧн испытайтӧм поражениеысь.
Сійӧ эз понды вӧзйыны юасьӧмъяс.
Давид тайӧс эз радейтлы да унджык некодлы эз юӧртлы, мый ачыс лыддис коланаӧн.
— Ті он вунӧдӧй менӧ, надейтча? — шуис Шмуль.
— Дерт жӧ, ог.
Толькӧ тіянлы колӧ лоны места вылын.
Ме тіянлы гижа водзджык, мед ті верминныд локны.
Та бӧрын найӧ кутісны тӧлкуйтны накладнӧйяс йылысь, тӧвар вайӧм йылысь да сідз водзӧ, и Шмуль эз нин петкӧдлы протестуйтан знакъяс.
Найӧ янсӧдчисны приятельяс моз, и контрабандист колис кык пӧвса чувствоясӧн Давид эстетическӧй наслаждение деловитостьӧн да аслас планъяс киссьӧм вылӧ дӧсадаӧн.
«Сюсь молодец, мый нин шуан!
Толькӧ праотец Яков вермис эськӧ сійӧс ордйӧдны, — тӧлкуйтіс сійӧ ас кежсьыс, шинок ставеньяс да ӧшиньяс игналігтыр.
— Но век жӧ сылы коліс эськӧ лоны небыдджыкӧн аслас соплеменникъяс пиысь ӧтикӧд, кодлӧн сьылі вылас семья, да отсавны сылы нажӧвитны честнӧй грӧш».
Сійӧ шогпырысь казьтыштіс зӧлӧтӧй кад йылысь, квайт-сизим во сайын, кор заграницаӧ вуджӧдӧмысь мынтысьлісны кызь вит да весиг ветымын шайтӧн мортысь; вӧвліны простакъяс, кодъяс мынтысьлісны сё шайтӧн.
Давид лэдзис донсӧ мизернӧй дас шайтӧдз, некутшӧм содтӧдъястӧг.
Збыльысь, сійӧ кадсянь, кор Давид кутчысис тайӧ уджас, «гойяс» даспӧв унджык локтӧны да мунӧны Россияысь.
Тайӧ вӧлі мыйдтакӧ бурмӧдӧ сьӧлӧмтӧ.
Но Шмуль эз вермы мечтайтыштны сы йылысь, — кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, мунӧм-локтӧмыс кӧ эськӧ муніс сэтшӧм жӧ оживленнӧя, кыдзи ӧні, а донъясыс колины важъясыс.
Сійӧ син водзӧ сувтіс лыдпасъяслӧн сэтшӧм бур рад, мый сьӧлӧмыс радысла сылӧн первойсӧ чеччавны кутіс, а сэсся шогысла ёнтыны кутіс.
Тайӧ каднас Давид локтіс Фома керка дорӧ, кытчӧ сылӧн спутникъясыс меститчисны вой кежлӧ.
Кӧзяин ачыс сылы восьтіс ӧдзӧссӧ, и Давид юаліс аслас другъяс йылысь.
Ставыс вӧлі бур.
Найӧ ужнайтыштісны, кыдзи сійӧ тшӧктыліс, да ӧні водісны узьны, мужикъяс займитісны передньӧй комнатасӧ, а Марина, кӧзяинлӧн нылыс, кайис барышняыскӧд выліӧ.
Давид аттьӧаліс Фомаӧс да ӧтлаасис приятельяс дорас.
Татшӧм случайясын сійӧ век лыддьыліс сувтны Фома ордӧ, кӧть сылӧн нинӧм эз вӧв, узьлӧм вылӧ прӧстӧй наръясысь кындзи.
Но Фома вӧлі татчӧс сотскӧй, и сылӧн керкаыс узьлыны ньӧти эз вӧв ӧпаснӧй.
Комнатаӧ пырӧм бӧрын, Давид видзӧдліс ставсӧ гӧгӧр бура видлалысь полицейскӧй чиновник моз.
Ставеньяс вӧлі пӧдлалӧма, медым ветлысь-мунысьяс эз вермыны видзӧдлыны керка пытшкӧсӧ.
Став багажыс, сы пиын и аслас дӧра саквояжыс, вӧлі тэчӧма пельӧсӧ.
Сылӧн спутникъясыс, кузя ветлӧдлӧмысь мудзӧм йӧз, узисны стен пӧлӧнса наръяс вылын.
На пиысь быдӧнлӧн вӧлі идзас пӧдушка да импровизированнӧй эшкын.
Сылы вылӧ вӧлі дасьтӧма сэтшӧм жӧ вольпась, кутшӧмӧс и мукӧдъяслы, но, мудз вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн кутіс сюмавны кынӧмыс да кутіс лӧсьӧдны аслыс мыйкӧ ужин кодьӧс.
Пызан вылын куйлысь ыджыд няньысь шӧрӧмтор шӧрыштӧм бӧрын, сійӧ перйис саквояжысь сыр кусӧк, кодӧс бура гартыштӧма бумага пытшкӧ, да походын вӧвлӧм салдат моз удовлетворитчис тайӧ скромнӧй сёйӧмнас.
Мыйӧн толькӧ асъя шонді пондіс писькӧдчыны комнатаӧ, сійӧ чеччис медводз, тэрмасьӧмӧн пасьтасис да восьтіс ставеньяссӧ.
Сы гажа гӧлӧсӧн садьмӧдӧм спутникъяс сідз жӧ тэрмасисны чеччавны.
Острогорский, на пиысь медыджыдыс, вӧлі шӧр нэма морт, неыджыд тушаа, мышкыра кодь да видзӧднысӧ вӧлі бледӧдӧм, висьысь ученӧйӧн.
Уна во сайын кутшӧмкӧ неыджыд поступокысь ылі пельӧсса приволжскӧй карӧ ыстӧм морт, сійӧ пышйӧ вӧлі ӧні аслас ыстылӧм местаысь, дзикӧдз заграницаын овмӧдчыны думайтӧмӧн.
Сыкӧд мунысь Зацепин, ар кызь куима том морт, пехотнӧй полкса вӧвлӧм поручик, вӧлі сэтшӧм серьёзнӧя скомпрометируйтӧма, мый организация сійӧс ыстіс заграницаӧ «пальӧдчыштны».
— Тэрмасьӧй, ребята, — тэрмӧдліс найӧс Давид.
— Ӧд тіян водзын сулалӧны талун гырысь подвигъяс, и кад воштыны оз ков.
Ме муна распорядитчыны завтрак йылысь.
Дворӧ петӧм бӧрын сійӧ аддзис компаниеса коймӧд членӧс, Анна Вуличӧс, дас ӧкмыс арӧса нылӧс, коді вӧлӧм сочувствующӧй пыдди кутшӧмкӧ университетскӧй беспорядокъясын, кодъяс эз имеитны политическӧй характер.
Сылы ӧткажитісны заграничнӧй паспорт сетӧмын, и Давид окотапырысь ӧтлаӧдіс сійӧс заграницаӧ мӧдӧдчысь медматыса группа бердӧ.
Давид век вӧлі рад отсавны вуджны заграницаӧ быдӧнлы, коді таын нуждайтчис.
Анна видзӧдіс самӧвар бӧрся, а Давид займитчис завтракӧн, коді артмис сэтшӧм обильнӧй, мыйдта лэдзліс Фомалӧн кладӧвӧйыс.
Тайӧ вӧлі Давидлы честь вопросӧн.
Аслас личнӧй комфорт дорӧ веськодя видзӧдысь, мукӧд дырйи сійӧ лоліс тешкодьӧн сылы сетӧм йӧз йылыс тӧждысьӧмъясын.
Сійӧ тӧждысьліс эз толькӧ найӧ безопасность йылысь, но а сы йылысь, медым вӧлі найӧс бура вердӧма да вӧліны дӧвӧленӧсь быдторйын.
Сэк коста шонділӧн медводдза пӧсь югӧръясыс югдӧдісны нин керкалысь ичӧтик ӧшиньяссӧ, комнатасӧ да путешественникъяслысь чужӧмъяссӧ.
Давид ачыс заваритіс чайсӧ.
Сылӧн саквояжас век вӧлі ыджыд запас, сы вӧсна мый неыджыд лавкаысь ньӧбӧм чай вӧлі омӧль да дона.
Скромнӧй завтрак муніс зэв гажаа.
Ставныс вӧліны кыпыдӧсь да весёлӧсь, кыдзи любопытствоӧн да ставныслы ӧтувъя ӧпасность видзчысьӧмӧн тыр йӧз.
Найӧ эз вермыны мынтӧдчыны мӧвпысь, мый граница вомӧн вуджӧм — делӧ серьёзнӧй.
Давид эскӧдіс найӧс, мый нинӧм абу прӧстӧйджыкыс.
Уна сё йӧз границасӧ вуджӧны гусьӧн, прӧстӧ сы могысь, медым весьшӧрӧ видзны сьӧм.
Политически нелегальнӧйяс, абу кӧ толькӧ налӧн ортсысяньыс некутшӧм особенностьяс, вермасны вуджны сэтшӧм жӧ кокниа, кыдзи и став мукӧдыс.
— А век жӧ унаӧс вӧлі арестуйтӧма, — гӧрдӧдігмоз шуис Анна Вулич.
Сійӧ неуна волнуйтчис, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сылӧн медводдза рискованнӧй воськолӧн.
Но сійӧ вӧлі вывті самолюбивӧй да поліс, мый сылӧн замечаниеыс мукӧдлы кажитчас полӧм петкӧдлан признакӧн.
— Дерт, вӧлі, — шуис Давид скӧралӧмӧн.
— А код мыж вӧсна, эз кӧ асланыс мыж вӧсна?
Позьӧ пӧдны ведра ваын, сюян кӧ сэтчӧ юртӧ.
Темперамент серти, кыдзи настоящӧй сангвиник, Давид радейтліс висьтавны содталыштӧмӧн.
Сы кывъяс серти вӧлі артмӧ, мый граница медся лӧсьыд места водзӧ да бӧрӧ прогулкаяс вылӧ.
Сійӧ збыльысь скӧраліс уваленьяс вылӧ, кодъяс тшыкӧдӧны границалысь репутациясӧ да сетӧны сёян глупӧй висьтъяслы сійӧ опасностьяс йылысь.
Пограничнӧй приключениеяс йылысь сёрнисӧ орӧдіс Острогорский, коді медводз казяліс сійӧс, мый контрабандист сёрмис.
Дас час кучкаліс нин, а сійӧ век на эз вӧв.
Давид пырис шинокӧ, но Шмуль эз вӧв гортас.
Мыйкӧ лоӧма.
Острогорский, чужӧмсяньыс скӧрмысь, кутіс волнуйтчыны.
— Збыль ӧмӧй миянлы ещӧ ковмас узьны тані? — юаліс сійӧ мырдысь нюмдӧмӧн.
Давид спокойнӧя висьталіс, мый таысь повны нинӧм.
Контрабандист кӧ оз лок дас ӧтик час кежлӧ, сійӧ вӧчас делӧсӧ мӧдног.
Зацепин ӧтнас эз броткы да эз крукась юасьӧмъясӧн.
Сійӧ эскис Давидлы, кыдзи полководецлы салдат, да чужӧмсяньыс сійӧ вӧлі сомнениеяслы чуждӧйӧн.
Кор Шмуль тыдовтчис ӧдзӧсӧд, Давид встретитіс сійӧс ёна видӧмӧн.
Контрабандист кутіс извиняйтчыны: манитчӧмыс лоӧма абу сійӧ мыж вӧсна; кутшӧмкӧ ногӧн, караульнӧйӧс, кодкӧд сійӧ лӧсьӧдчылӧма, абу вӧлі индӧмаӧсь асъя служба вылӧ, и сы вылӧ позьӧ надейтчыны толькӧ рытын.
Делӧыс сьӧктаммӧ.
Тайӧ луныс вӧлі пекнича; некымын минута бӧрын заводитчас шабаш, и сэки медся ылӧдана награда оз заставит еврей-контрабандистӧс торкны суббӧтаса шойччӧмсӧ.
Давид ас пытшкас эз кут тӧрны скӧрмӧмысла.
— Эн скӧрав, пан Давид, — лӧньӧдіс контрабандист, — тіянлы оз ковмы виччысьны суббӧтасӧ.
Господаяслы менам эм кык паспорт, а менам ныв встретитас миянӧс вуджанінлань мунігӧн да ассьыс сетас барышнялы.
Ми вермам мӧдӧдчыны пырысь-пыр жӧ.
Давид висьталіс рочӧн, мый лоӧма, да сетіс паспортъяссӧ кык мужчиналы.
Паспортъясыс эз вӧвны настоящӧй заграничнӧйӧсь, а вӧліны прӧстӧй переходнӧй свидетельствояс, кодъясӧс сетӧны граница дорын олысьяслы, кодъяслӧн эм делӧ граница ӧтар-мӧдарас да кодъяслы колӧ пыр ветлыны водзӧ да бӧрӧ.
Кыкнан путешественникыс паськӧдісны паспортъяссӧ, медым лыддьыны нимъяссӧ, кодъяс вӧсна налы, ковмас кӧ, лоӧ ӧтвечайтны.
Документ лыддьӧмыс вӧчис Зацепин вылӧ вӧвлытӧм действие.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм ерунда ті меным ваинныд! — горӧдіс сійӧ Шмульлы.
— Ӧд тайӧ нывбаба паспорт!
— Да, — вочавидзис Шмуль, — дак кутшӧм нӧ беда?
Зацепинлӧн спутникъясыс любопытствоӧн да шензьӧмӧн босьтісны сы ордысь бумагасӧ, медым эскӧдны асьнысӧ сы пытшкӧсӧн.
Эз вермы лоны некутшӧм сомнение.
Паспортын вӧлі гижӧма гырысь букваясӧн да неуна вушйӧм чернилаӧн: «Сара Гальпер, Соломон Гальпер купечлӧн дӧва, чужан лунсяньыс 40 арӧс».
— Колӧ вежны паспортсӧ, — шуис сійӧ контрабандистлы.
— Ог жӧ ме вермы мунны дӧва пыдди!
— Мыйла он?
Ен отсӧгӧн верманныд, — висьталіс Шмуль, херувим бордъяс моз кияссӧ вывлань лэптӧмӧн да синъяснас мигайтӧмӧн.
Зацепин, кодлӧн эз вӧв енлы сэтшӧм эскӧм, корис аслас ног;
сэки Давид, кодӧс тешитіс приятельыслӧн дӧсадаыс, сюйсис, медбӧрти.
— Тайӧ некутшӧм тӧдчанлун оз имеит, — шуис сійӧ.
— Ті асьныд таын убедитчанныд.
Зацепин лэптыштліс пельпомъяссӧ: кыдзи вермас мунны нелямын арӧса дӧва пыдди, сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны; но Давид кӧ тӧдӧ тайӧ тайнасӧ, сідзкӧ ставыс вӧлі бур.
Путешественникъяс лӧсьӧдчисны мунны.
Налы колӧ вӧлі мунны тыртӧм киясӧн, сы вӧсна мый граница вылын вӧлі правилӧ, мый тӧвар да йӧз колӧ вуджӧдны торйӧн; вузавны шогман тӧвар вылӧ пошлина ыджыдджык мортлӧн лӧсьӧдӧмторъяс вылӧ дорысь, кодъяслӧн абу рыночнӧй дон.
Острогорский, кодлӧн сьӧрсьыс вӧлі толькӧ рукописьясӧн тыра неыджыд чемодан, эз вермы босьтны весиг сійӧс.
Давидлы колӧ вӧлі тӧждысьыштны став йывсьыс.
Сійӧ босьтчис вайны кӧлуйсӧ мӧд туйӧд да кӧсйысис ӧтлаасьны накӧд мӧдарас нин мыйкӧдыра мысти.
Ворота дорын налы паныдасис Шмульлӧн пиыс, коді сетіс Вуличлы аслас чойлысь паспортсӧ.
— Ӧні ставыс дась, — шуис Давид.
Найӧ топӧдлісны ӧта-мӧдыслысь кияснысӧ да янсӧдчисны.
Зацепин да контрабандист мунісны водзын.
Мӧд кыкыс мунісны сы бӧрся мыйкӧылнаын, медым эз видзӧдны на вылӧ.
Кызь минута мысти найӧ лоины няйт ичӧтик шор дорын, кодӧс и курӧг келас кос поводдяӧ.
Сы берег пӧлӧн кыссис шыльыд, куш равнина, сёйӧд мусинма, коді тыдалӧ шоч турун костӧд.
Ӧтар-мӧдарас сулалісны мужчинаяс да нывбаба чукӧръяс.
Важ талялӧм тупли вылӧ скодитысь плавкӧс пыдӧса пур дживъяліс виж ваын.
Гӧрд суров чужӧма дзор полицейскӧй сулаліс пур нырас перйӧм тесакӧн.
Мыйӧн толькӧ пурйыс матыстчис берег дорӧ да пассажиръяс чеччалісны, миян путешественникъяс, асланыс провожатӧй знак серти, чеччыштісны сы вылӧ да на бӧрся шӧтіс дас кык мужчина да нывбаба сы выйӧдз, мый найӧ мӧда-мӧдсӧ чуть эз тойлавны ваас.
— Тырмас! — горӧдіс полицейскӧй, зырсьысь йӧз чукӧрсӧ тойлалӧмӧн.
И, пур вылын меститчӧмъяс дорӧ шыасьӧмӧн, шуис приказывайтан гӧлӧсӧн:
— Паспортъяснытӧ петкӧдлӧй!
Тайӧ вӧлі граница.
Няйт шор шуйгаладор бокын вӧлі Россия, веськыдладор бокын — Германия.
Ставыс кыскисны паспортъяссӧ, кодъясӧс вӧлі чукӧртӧма чукӧрӧ да сетӧма пӧрядок да закон столплы.
Чуньсӧ вывлань лэптӧмӧн, сійӧ тэрмасьӧмӧн лыддис юр лыд да сэсся документ лыд.
Сы вӧсна, мый кыкнан лыдыс лӧсялісны, сійӧ сетіс найӧс бӧр медся матысса ӧти пассажирлы да горӧдіс: «Гӧтов!»
Паромщик, кодлӧн эз вӧв ни зіб, ни руль, йӧткыштіс ассьыс судносӧ Россияысь да мӧд минутанас зурасис Германияӧ.
Давидлӧн пассажиръяс чеччисны берегӧ.
Ставыс помасис.
Найӧ вӧліны Европаынӧсь.
— Кутшӧм тайӧ ставыс прӧстӧ! — нюмъялӧмӧн горӧдіс Вулич.
Найӧ кылісны ыджыд личмунӧм да, гораа сёрнитігтыр, мӧдӧдчисны сиктӧ, кӧні колӧ вӧлі виччысьны Давидӧс.
Найӧ кӧ эськӧ эз вӧвны сэтшӧм занятӧсь аснаныс, то казялісны эськӧ сьӧд синъяса да блед чужӧма бура пасьтасьӧм том мортӧс, коді, уличаті мунігӧн, сувтіс, мича роч сёрни шыысь лӧсьыда чуймӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Андрей, коді локтӧма вит лун сайын нин Жорж письмӧын индӧм местаӧ.
Часысь часӧ Давидлысь локтӧмсӧ виччысигӧн, кодлы колӧ вӧлі сійӧс встретитны тані, Андрейлӧн потліс сьӧлӧмыс шогысла.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ куимыс вӧліны Давид кампаниеысь.
Сылы окота лои накӧд панны сёрни, но сійӧ кутчысис.
«Друг да найӧ бокӧвӧй йӧз.
Виччысьӧм некор оз мешайт.
Найӧ кӧ Давидлӧн приятельяс, то Давид и ачыс, тӧдӧмысь, абу ылын».
IV глава
ВЫЛЬ ВПЕЧАТЛЕНИЕЯС
Гостиницаӧ локтӧм бӧрын, Андрей корис слугасӧ да висьталіс сылы лёкногӧн шуалӧм немецкӧй кыв вылын, мый лунтыр лоас гортын, кодкӧ кӧ сы йылысь юалас.
Сы комнаталӧн ӧшиньясыс видзӧдісны ыджыд веж сквер вылӧ, код дорӧ вӧлі петӧ некымын улича.
Сійӧ кутіс видзӧдны ветлысь-мунысьяс бӧрся да дас ӧти час гӧгӧрын ылысь казяліс укшаль мыгӧрсӧ Давидлысь, коді тэрыба восьлаліс сьӧкыд руд пальтоӧн, мый сійӧ новліс во гӧгӧр чӧж.
Андрей котӧрӧн лэччис пос вылысь; другъяс паныдасисны керкаӧ пыран ӧдзӧс дорын да топыда окасисны.
— Веськыда висьтав, тэ, вернӧ, ёна видін менӧ сыысь, мый ме заставиті тэнӧ та дыра виччысьны? — юаліс Давид, Андрейӧс пельпомас меліпырысь лапкӧдігтыр.
— Виді, но эг ёна,
ме полі, эз-ӧ мыйкӧ ло тэкӧд.
— Вот нинӧм абуыс!
Мый нӧ вермас лоны мекӧд?
Ме прӧстӧ клопочитӧмӧн ылалі, граница сайӧ вуджӧдӧм могысь неыджыд партия чукӧртӧмӧн.
Кык кӧчӧс ӧти ударӧн.
Сійӧ и донтӧмджык и регыдджык.
— Ме, кажитчӧ, аддзылі тэнсьыд партиятӧ вуджӧданінысь час сайын.
— Вермас лоны.
На пӧвсын Зацепин;
тэныд колӧ тӧдмасьны сыкӧд.
Найӧ вӧліны нин Андрей комнатаын.
Давид пӧрччис пальтосӧ, шыбытіс сійӧс креслӧ вылас да пуксис.
— Но, а ӧні висьтав меным миян йӧз йылысь, — шуис Андрей, сылы паныд сувтӧмӧн.
— Кыдзи олӧ Жорж да мукӧдъяс?
Мый кывсьӧ Борис йылысь?
Волісны-ӧ письмӧяс Зинасянь?
— Да, вӧлі ӧти письмӧ.
Надеяыс ӧнісӧ зэв на ичӧт, сы шуӧмъяс серти тӧлкуйтӧмӧн.
Да сійӧ ачыс лоас Петербургын да висьталас тэныд став йывсьыс.
— Тэ ӧмӧй он мун мекӧд Петербургӧ?
— Ог, — вочавидзис Давид.
— Ме муна Швейцарияӧ да мыйкӧдыра кежлӧ кольчча сэтчӧ.
Тэ кывлін, мый эквилибристъяс кӧсйӧны лэдзны Петербургын ассьыныс подпольнӧй газета?
— Эквилибристъяс! — горӧдіс Андрей.
— Да неужели?
Эквилибристъясӧн шусьыліс гуся общество, кодӧс тадзи нимтылісны серам туйӧ мукӧд кружокъяс сы рамлун понда да решительность абутӧм вӧсна.
На костын да Земля и Воля партия костын, кӧні сулалісны Давид да Андрей, вӧліны вель кӧдзыд волысьӧмъяс.
— Тайӧ пӧрйӧ найӧ збыльысь мыйкӧ лӧсьӧдӧны, — вочавидзис Давид.
— Кор найӧ тӧдмалісны, мый ме муна Швейцарияӧ, то меным сетісны сьӧм шрифт ньӧбӧм вылӧ.
— Тайӧ абу омӧль, — казьтыштіс Андрей.
— Ме вежа на йылысь ассьым мӧвпӧс.
— А ме кольчча важ мӧвп вылын, — паныд сувтіс Давид.
— Видзӧдлам ещӧ, мый вӧчасны найӧ асланыс шрифтӧн.
Ме ог эскы налы.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, истӧг корсигтыр, медым ӧзтыны ассьыс каллянсӧ.
Андрей сетіс сылы сигара.
— Дак мыйла нӧ тэ босьтчин вӧчны налысь пӧручениесӧ? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ менам обязанность, — вочавидзис Давид.
— Менам служба состоитӧ сыын, медым весавны туйяс быдсяма потшӧсъясысь да кутны найӧс свободнӧйӧн пӧльзуйтчыны окотитысьяслы.
Удайтчас-ӧ эквилибристъяслӧн затеяыс, али оз, — сійӧ абу менам делӧ.
Да и сыысь ӧприч, — содтіс сійӧ, — ноксьӧмыс абу ыджыд.
Тайӧ сетас меным позянлун овны другъяскӧд некымын лун Швейцарияын лишнӧй, — вот и ставыс.
— Ме рад на вӧсна, кӧть кыдз да.
Тэ гижлін аслад воӧм йылысь?
— Эг, ме тайӧс некор ог вӧч.
Ёна лӧсьыдджык локны тӧдлытӧг.
Кутшӧма найӧ ставныс олӧны?
Тэ меным нинӧм висьтав на йылысь.
— Да нинӧм висьтавныс.
Олӧм век сійӧ жӧ, и сэтшӧм жӧ скуднӧй, — вочавидзис Андрей.
Давид дӧсадапырысь кучкис аслыс пидзӧсас.
— Мыйсяма шогмытӧм йӧз миян рочьясыд! — горӧдіс сійӧ.
— Олӧны свободнӧй странаын ыджыд социальнӧй движение пӧвсын да чувствуйтӧны асьнысӧ, кыдзи чери кос берегын.
Да неужели светыс сулалӧ ӧти Россия вылын?
Аслас еврейскӧй космополитизмӧн сійӧ частӧ вензьывліс тайӧ тема вылас ёртъясыскӧд.
— Тэ прав, миянӧс видӧмӧн, — вомаліс Андрей асьсӧ эрдӧдны дасьлунӧн, код улын сэтшӧм частӧ дзебсясьӧ джынвыйӧ ошкӧм.
Ми омӧльджыка космополитическӧй нация, кӧть и унаӧн висьталӧны мӧдарӧ.
Тэ ӧтнад миян пӧвсын заслуживайтан мирса гражданинлысь ним.
— Тайӧ леститчӧм, но абу торъя лӧсьыд, — пасйис Давид.
Андрей эз понды водзӧ вензьыны да кутіс юасьны сы йылысь, мый думайтӧны петербургсаяс Борис йылысь.
Сійӧ сибӧдліс делӧсӧ сьӧлӧм бердас вывті матӧ.
Борис вӧлі сылӧн медся бур друг, Жорж бӧрын медся матыса.
— Нинӧм оз позь решитны Зина локтӧдз, — шуис Давид.
— Но ме пола, мый вообще нинӧм оз удайтчы вӧчны ӧні.
— Нинӧм?
Мыйла нӧ?
— Вынъяс абуӧсь, — вочавидзис Давид ышлолалӧмӧн.
— Ми ӧні кутшӧмкӧ ногӧн пукалам мель вылын.
Вот аддзан ачыд, кор локтан.
Сійӧ кутіс лыддьӧдлыны партиялысь воштӧмъяс да финансовӧй сьӧкыдлунъяс.
Андрей кывзіс, лэдзӧм юрӧн бӧрӧ да водзӧ ветлӧдлігтыр.
Делӧыс вӧлі лёкджык, сы чайтӧм дорысь.
Но положение безнадежность йылысь мӧвп скӧрмӧдіс сійӧс да эз инась юрас.
Сы йылысь, мый коркӧ сійӧс асьсӧ арестуйтасны, сійӧ велаліс думайтны спокойнӧя: татшӧм нин боецъяслӧн пыр овлан жеребей.
Но лэдзны «тайӧ подлецъяслы» (тадз сійӧ век шулывліс властьса став представительясӧс) мӧритны ёртӧс, налысь добыча мырддьыны некутшӧм попыткатӧг, — вӧлі эськӧ вывті ыджыд унижениеӧн.
— Кутшӧм вздор сёрнитны миян партияын вынъяс тырмытӧм йылысь! — горӧдіс сійӧ, Давидлы паныд сувтӧмӧн.
— Миян вынъяс асланым гӧгӧр, ми кӧ ог вермӧ аддзыны отсасьысьясӧс, то, сідзкӧ, ми асьным нинӧм ог сулалӧ!
— Юрсьыд вылӧ он чеччышт, — вомаліс Давид.
— Миян аддзысис эськӧ некымын морт, кодъяс сяммӧны котыртны освобождение, но мый вӧчны сьӧмтӧг?
— Абу беда, — шуис Андрей.
— Медся бур средствоӧн лоӧ содтӧд пуктыны кассаӧ да кыпӧдны йӧзын энергия, сійӧ — заводитны кутшӧмкӧ ловъя делӧ.
— Мукӧд дырйи тайӧ удайтчӧ, — вочавидзис Давид.
— Сёрнитышт Зинакӧд.
Миянлы ставнымлы окота видлыны мый-нибудь вӧчны.
Сійӧ сувтіс да кутіс прӧщайтчыны.
— Меным кад мунны аслам путешественникъяс дорӧ, — шуис сійӧ.
— Да, кыдз нӧ лӧсьӧдны тэныд Зацепинкӧд аддзысьлӧм?
Кӧсъян мунны сы дорӧ, али мед сійӧ татчӧ локтас?
Андрей юаліс, кодъяс вӧліны мукӧдъясыс, да вӧзйис пыр жӧ мунны гостиницаӧ.
Сійӧ рад вӧлі тӧдмасьны став компаниеыскӧд.
Кор Давид пырис комнатаӧ, кӧні пукалісны клиентъяс, сійӧс встретитісны шумнӧй овацияӧн.
Андрейӧс налы вӧлі представитӧма медводдза лӧсьӧдӧм ним улын, коді сюрис Давидлы кыв вылас.
Острогорский да Вулич вӧліны партиялы бокӧвӧй йӧзӧн, да найӧс эз вӧв коланлуныс Андрейӧн рӧдинаӧ бӧр локтан тайнаӧн тӧдмӧдны.
Зацепинлы жӧ эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, коді сы водзын.
Компание торъяліс кык группа вылӧ.
Андрей да Зацепин кутісны водзӧ пукавны пызан сайын;
Давид жӧ мӧд кыксӧ нуӧдіс комната мӧдар помса ӧшинь дорӧ.
Острогорский да томиник ныв век на нӧшта эз вермыны пӧттӧдзныс дивуйтчыны асланыс кокни пышйӧм вылӧ.
— Весиг жаль, мый эз ло испытайтны некутшӧм ыджыд ощущение, — шуис Анна.
Острогорский сідз жӧ висьталіс ассьыс шензьӧм.
Сійӧ вӧлі больган настроениеын да висьталіс сёрнияс йылысь, кодъяс кывсисны сыӧдз достовернӧй источникъясысь, мый йӧзӧс новлӧдлісны войшӧрын спина вылын, мешӧкъясын, мый некымын лунӧн лолі дзебсясьны кладӧвӧйясын сыӧдз войдӧр, кытчӧдз контрабандистъяс эз вермыны аддзыны позянлун вуджӧдны.
Давид сераліс да пасйис, мый оз эскы толькӧ мешӧкъяс йылысь, а мукӧдыс ставыс вермас лоны збыль.
Важӧн, кор контрабандистъяс вермисны ставсӧ вӧчны асногыс, найӧ частӧ наросьнӧ лэдзлісны сэтшӧм штукаяс, медым лэдзны бус асланыс клиентъяслы синманыс да петкӧдлыны, мый гырысьысь-гырысь донъяс, мый налы мынтывлісны, вӧлі честнӧя нажӧвитӧма.
Андрей тайӧ каднас спокойнӧя сёрнитіс Зацепинкӧд, юасис сылысь разнӧй йӧз йылысь, кодъяскӧд сійӧ паныдасьліс, каръяс йылысь, кӧні сійӧ овлывліс.
Найӧс колисны аскежаныс пырся непринужденностьӧн, коді ыджыдаліс на пӧвсын; тайӧ, колӧ шуны, муніс сійӧ кадӧдз, кытчӧдз Зацепин гораа эз висьтав ассьыс мӧвпсӧ кутшӧмкӧ радикалъяс группа йылысь, кодъяскӧд сылы лои тӧдмасьны провинциальнӧй каръяс пиысь ӧтиын.
— Болтунъяс найӧ, и толькӧ!
Слӧняйтчӧны социализм да политика костын, — висьталіс сійӧ пырся кодь чорыда.
— Кӧсйӧны пуксьыны кык улӧс вылӧ, да сӧмын ӧні тайӧ оз шогмы.
Тайӧ шуӧмыс кыліс пельӧдзыс Острогорскийлы, коді вӧлі ёна вензьысьӧн.
Ньӧжмыд воськовъясӧн, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, сійӧ матыстчис сёрнитысьяс дорӧ, да сылӧн омӧльтчӧм чужӧмыс кажитчис увлань личкӧмаӧн ыджыд сьӧкыд нырнас.
Сылӧн туяс вӧлі нин Зацепинкӧд некымын зурасьлӧм, но сылы ёна окота вӧлі ещӧ вензьыштны.
Вӧсньыдик вомдоръясас кокни саркастическӧй тонӧн сійӧ корис лэдзны сетны Зацепинлы юалӧм: мый збыльысьсӧ оз туй, сы мӧвпалӧм серти, ӧнія кадлы: пукавны кык улӧс вылын али кольччыны социалистӧн?
Зацепин чорыда вочавидзис, мый висьталіс сійӧс, мый кӧсйис висьтавны, да мый ставныс, кодъяс асьнысӧ лыддьӧны водзынмунысь йӧзӧн да сійӧ жӧ каднас зільӧны ывдортчыны збыль уджас участвуйтӧмысь, не унджык, кыдз болтунъяс, абу кӧ омӧльджык.
Тайӧн Острогорский вӧлі тырвыйӧ сӧгласен, но сылӧн вӧлі аслас собственнӧй определение збыль делӧ вылас.
Вензьӧмъяс заинтересуйтісны Вуличӧс, да сійӧ вешйыштіс диван дорышлань, вензьысьяс дорӧ матӧджык.
Первойсӧ сійӧ кывзіс, сэсся пырӧдчис сёрниас да сёрниыс лои общӧй.
Давид ӧтнас кольччис аслас местаын да дышпырысь бовйӧдліс кокъяснас, ӧшинь вылын пукалігтыр.
Пансьӧм спорыс лои пӧсьджык да шумаджык.
И абу дивӧ, сы вӧсна мый регыд лои тыдалана, мый сэні вӧлысь революционеръяс-социалистъяс вит морт пиысь быдӧн мыйын-нибудь эз вӧв сӧглас став мукӧдъясыскӧд, и некод эз думайт вӧчны уступкаяс.
Зацепин вӧлі отъявленнӧй террорист, коді торъявліс аслас видзӧдласъяс прӧстлуннас да прямолинейностьнас став вопросъяс вылӧ кыдзи практикаын, сідзи и теорияын, а сідз жӧ сылӧн эз вӧв некутшӧм сомнение кӧть мед мыйын.
Анна Вулич вӧлі террористкаӧн жӧ, — теорияын дерт, — кӧть эз мунлы сэтшӧм ылӧ, кыдзи Зацепин, кодкӧд сійӧ, таысь ӧтдор, дзик торъявліс рабочӧй класс пӧвсын социалистическӧй пропаганда йылысь вопросын.
Острогорский да Давид — кыкнаныс сетчывлісны революционнӧй социализмлань, но чорыда торъявлісны ас костаныс водзын лоан социалистическӧй государство йылысь вопросъяс кузя.
Мый шуны Андрей йылысь, то сійӧ эз вермы сӧгласитчыны нёль пиысь ни ӧтиккӧд, но, революционнӧй движениеысь татшӧм дыр бокын олӧм бӧрын, сылӧн эз вӧв, кажитчӧ, определеннӧй система да неуна колебайтчис.
Сійӧ вомавліс вензьысьяс пиысь то ӧтиӧс, то сылысь прӧтивниксӧ; а минута бӧрын кыкнаныс уськӧдчывлісны сы вылӧ да горзісны сылы кыкнан пеляс ассьыныс торъя возражениеяс, кодъяс доказывайтісны сылысь непоследовательностьсӧ.
Зацепинӧс ёна вӧлі скӧрмӧдӧ Андрейлӧн татшӧм поведениеыс.
Татшӧм важ опыта мортлы эськӧ колӧ вӧлі имеитны веськыдджык гӧгӧрвоӧмъяс да пустӧй кытшлалӧмъястӧг, пырысь-пыр жӧ сувтны збыль делӧ дорас.
Кусӧм каминлы мышкӧн сулалӧмӧн да сы вылӧ аслас ён веськыд кинас мыджсьӧмӧн, Зацепин чорыда сулаліс аслас позиция дор.
Сылы колӧ вӧлі дорйысьны паныд став мукӧдыслы, кодъяс зілисны внушитны сылы сэтшӧм мӧвп, мый куш террорӧ эскӧм социалистлы вывті векни.
— Но, сідзкӧ ме тіянлы висьтала, — горзіс сійӧ гымалан гӧлӧсӧн, — мый ме абу социалист!
Сійӧ вӧчліс ударение быд слог вылӧ, медым сетны налы ыджыдджык вын.
— Именнӧ! — горӧдіс торжествуйтан фальцетӧн Острогорский.
— Сідзкӧ, ті — буржуа, капиталистъясӧн рабочӧй классӧс увтыртӧмлӧн сторонник.
Quod erat demonstrandum! (Мый и колӧ вӧлі докажитны).
Сійӧ мӧдарӧ бергӧдчис аслас прӧтивникысь да кутіс ветлӧдлыны бӧрӧ да водзӧ, пинь пырыс кутшӧмкӧ ария сьылігтыр, медым петкӧдлыны водзӧ сёрнилысь пӧльзатӧмлунсӧ.
— Абу, ме абу буржуа! — горӧдіс сылы бӧрсяньыс ньӧти скӧрмытӧм Зацепин.
— Социализм — абу миян кадлы, вот мый ме висьтала.
Миянлы колӧ тышкасьны бюрократизмкӧд да завоюйтны Россиялы политическӧй свобода.
Вот и ставыс.
А социализм йылысь ме тӧждыся, кыдзи сёйӧм кольк йылысь.
— Извинитӧй, Зацепин, — сюйсис Андрей, — но тайӧ лӧсявтӧмтор.
Став миян нравственнӧй вын заключайтчӧ сыын, мый ми социалистъяс.
Шыбытӧй бокӧ социализм, и миян вын вошас.
— А кутшӧм тіян лоас право чуксавны рабочӧйясӧс ӧтлаасьны тіян дорӧ, ті кӧ абу социалистъяс? — местасьыс вирскӧбтӧмӧн горӧдіс Вулич.
— Тӧлкуйтӧй! — нюжӧдіс Зацепин, кинас зывӧктана ӧвтыштӧмӧн.
— Ставыс тайӧ метафизика.
Метафизикаӧн сійӧ шуліс ставсӧ сійӧс, мый эз заслуживайт, сы ногӧн, ни ӧти минута внимание.
— Миян медся матыса мог, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, аслас гора гӧлӧсӧн став мукӧд гӧлӧсъяссӧ вевтыртӧмӧн, — вермыны политическӧй деспотизм, тайӧ быть колана быдӧнлы.
Коді радейтӧ Россияӧс, сійӧ должен ӧтлаасьны миян дорӧ, а коді оз ӧтлаась, сійӧ народнӧй делӧлы изменник.
Тадзи сёрнитігӧн сійӧ видзӧдліс дзик воча чужӧм Острогорский вылӧ, медым эз вӧв некутшӧм сомнение, кодлы инмӧны вӧлі сылӧн кывъясыс.
— Мый выиграйтас народ буржуазнӧй конституцияысь, мый вӧсна ті тышкасянныд? — чилӧстіс ичӧтик морт, аслас ыджыд прӧтивник вылӧ петук моз уськӧдчӧмӧн, код чеччалігтыр локтӧ гончӧй пон вылӧ.
— Ті вунӧдінныд народӧс, сы вӧсна мый ті асьныд буржуа.
Да, вот ті коді сэтшӧмыс.
— Видзӧдлӧй, господа, — ывлаӧ индӧмӧн шуис Давид, — со пӧжарнӧй насос.
Эн скӧралӧй, а то гостиницаса кӧзяин резыштас тіянӧс кӧдзыд ваӧн.
Некод сы вылӧ эз видзӧдлы некутшӧма.
Сылӧн шуткаыс эз вӧч вензьысьяс вылӧ впечатление, да сійӧ бара вӧйтчис чӧволӧмӧ.
Вензьӧмъяс водзӧ мунісны сэтшӧм жӧ ногӧн, но, сы серти кыдзи вензьысьяс мудзлісны, найӧ вочасӧн лоины лӧньджыкӧсь.
abu
Ӧні Зацепин сулаліс пызан дорын орччӧн Острогорскийкӧд, коді кутіс сійӧс сюртук кизьӧдыс.
— Лэдзӧй меным висьтавны кык кыв, медым эскӧдны тіянӧс, Зацепин! — висьталіс сійӧ мелі, гуся гӧлӧсӧн.
— Европалӧн историяыс доказывайтӧ миянлы, мый став гырысь революцияяс... —
и сійӧ кутіс водзӧ пространнӧя паськӧдны ассьыс тезиссӧ.
Зацепин кывзіс, ставнас веськӧдчӧмӧн, неуна юрсӧ копыртӧмӧн да плешсӧ букыштӧмӧн; сы чужӧм серти тӧлкуйтӧмӧн, позьӧ вӧлі эскӧмӧн шуны, мый Острогорский мудростьлӧн кӧйдысыс киссьӧ изъя мусин вылӧ.
— Господа, — орӧдіс Давид, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын. — Колис кык часысь этшаджык тіян поездӧдз.
Кад мӧвпыштны и нянь йылысь.
Давай ӧбедайтыштам.
Тайӧн, ме чайта, ставӧн сӧгласитчасны.
Сійӧ лэччис уліӧ, а Острогорский петіс керкасьыс, медым вежны роч сьӧм.
Андрей рад лои позянлунлы висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ, кодъяс, кажитчис сылы, лоасны примитӧмаӧсь ставнысӧн, толькӧ эськӧ мед найӧс гӧгӧрвоисны, сы вӧсна мый петӧм водзвылас тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдӧм программаын вӧлі места быдтор вылӧ и ставыс вылӧ.
Зацепин сюся кывзіс.
— Тайӧ некытчӧ оз туй! — орӧдіс сійӧ, медбӧрти, ньӧти колебайтчытӧг, энергичнӧя юрнас пыркнитӧмӧн.
— Мыйла нӧ? — юаліс Андрей.
Зацепин эз пырысь-пыр вочавидз.
Сійӧ чукӧртіс мӧвпъяс, корсис кывъяс, кодъяс эськӧ ясыда висьталісны мӧвпъяссӧ.
Сылӧн политическӧй жарыс кӧдзаліс.
Андрей вӧлі ёрт да думайтіс действуйтны.
Сыкӧд колӧ вӧлі сёрнитны збыль делӧ йылысь, а не прӧстӧ пыксьыны.
Сійӧ друг гӧрдӧдіс, да сы чужӧм вылын петкӧдчис лӧгалӧм.
— Ті вӧзъянныд, медым ми мунім воча ки либералъяскӧд, — шуис сійӧ, Андрей вылӧ зумыша видзӧдӧмӧн.
— Но мый, найӧ кӧ окотитӧны, медым ми ланьтім?
Ми ӧмӧй сӧгласитчам?
Клянитча, ог!
Ми кутам сутшкавны, лыйлыны да взрывайтны и мед став трусъяс весасясны чӧртыс дорӧ.
Сійӧ сэтшӧма кучкис кулакнас пызанӧ, мый чуть эз жугӧд сійӧс.
— Оз, Андрей, — содтіс сійӧ спокойнӧйджык гӧлӧсӧн, — тіян эклектизмыд некытчӧ оз туй.
— А ті мый шуанныд? — Андрей юаліс нывлысь.
— Ме думайта, мый миянлы колӧ артавны сӧмын асланым вылӧ да мунны асланым туйӧд.
Найӧ, кодъяслы дона миян цельясным, мунасны миян бӧрся, — вочавидзис сійӧ, кыпыдлунысла гӧрдӧдӧмӧн.
Тайӧ вочавидзӧмас эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый эськӧ сійӧ эз кывлы уна сё йӧзсянь.
Но серьёзнӧй тоныс, кутшӧмӧн вӧлі шуӧма тайӧ кывъяссӧ, эрдӧдӧ вӧлі прӧстӧй искренностьӧс дорысь ёнджыка, да чуймӧдіс Андрейлысь опытнӧй пельсӧ.
Тайӧ минутаӧдзыс сійӧ сетчывліс настоящӧй роч морткӧд медводдза паныдасьлӧмлӧн непосредственнӧй удовольствиелы да этша обращайтліс внимание полысь ныв вылӧ, коді сёрниын примитіс омӧль участие.
Ӧні жӧ сы пытшкын садьмис йӧз кыян инстинкт, да сійӧ сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Нывлӧн свежӧй, том чужӧмыс видзӧдіс тӧлка да збыльысь, а югъялысь карӧй синъясыс ёнджыкасӧ вӧліны лэдзӧмаӧсь увлань.
Сійӧ ичӧтик, энергичнӧй мыгӧр вылас вӧлі прӧстӧй сьӧд платтьӧ — революционеръяслӧн пырся костюм.
Ӧбедайтігӧн сійӧ кутіс юасьны сылысь сійӧ уджъяс да планъяс йылысь да тӧдмаліс, мый сійӧ — самообразование кузя гуся студенческӧй кружокын член.
Андрейлы эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый сійӧ веськӧдлӧма кружокӧн.
Сійӧ мунӧ вӧлӧм Швейцарияӧ ассьыс велӧдчӧмсӧ помалӧм могысь.
Андрей сӧветуйтіс мунны сылы Женеваӧ, кӧні сылы кокни лоас устроитчыны, да сетіс сылы Леналы гижӧм письмӧ.
Поезд вӧрзьӧ нёль часын.
Давид сетіс мунысьяслы став колана индӧдъяс да уна пӧлезнӧй сӧветъяс.
Но сылӧн мамлӧн кодь тӧждлуныс воши.
Найӧ эз нин вӧвны сы опека улын, да сылӧн став внимательностьыс да предупредительностьыс вуджисны ӧні Андрей вылӧ.
Найӧ кыкӧн мунісны гостиницаӧ, да решитӧма вӧлі, мый Давид овмӧдчас сэтчӧ жӧ.
Налы колӧ вӧлі колльӧдны карын суббӧта лун, и Давид висьталіс, мый Шмульӧс тшӧктас лоны дасьӧн вӧскресення асыв кежлӧ.
— Оз водзджык? — юаліс Андрей.
— Водзджыксӧ оз позь, делӧыс кӧ лоас еврейяскӧд, — висьталіс Давид.
— Но таладорас олӧ ӧти морт, ме сійӧс, кӧсъян кӧ, верма аддзӧдлыны.
Андрей корис сідзи и вӧчны, и Давид регыд локтіс юӧрӧн, мый кутшӧмкӧ Шмидт (контрабандист-немец) вермас, налы кӧ угоднӧ, вуджӧдны найӧс граница вомӧн тайӧ жӧ войнас.
Андрей радпырысь сӧгласитчис: сылы окота вӧлі кыдз позьӧ регыдджык мунны Петербургӧ.
Давид сідз жӧ тэрмасис, сы вӧсна мый сылӧн киясас вӧлі уна удж.
Та вӧсна пыр жӧ мӧдӧдісны Шмидтла, коді эз нюжмась локны.
Шмидт вӧлі кыз да гӧгрӧс морт, бур да честнӧй немецкӧй чужӧма, пасьтасьӧма фермер моз.
Сійӧ вежливӧя здоровайтчис Андрейкӧд да шуис некымын кыв поводдя йылысь.
Сэсся веськыда вуджис делӧ дорӧ да висьталіс, мый ставыс дась.
Зэв жаль, вӧлӧмкӧ, мый том мортлӧн вӧлі вывті уна багажыс.
Рӧдинаӧ локтысь революционерлӧн колӧ лоны бур паськӧм да вель уна кӧлуй, отчизна кольысьяслы мӧдарӧ.
Давид протестуйтіс манитчӧмъяслы паныд, медым не сёрмыны поезд вылӧ.
Та бӧрын кутісны мунны тэрыб да дженьыд сёрнияс <rus>по-немецки</rus> Давид да Шмидт костын, код бӧрся Андрей эз вермы кыйӧдны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, век жӧ, мый ставыс помасис кыкнанла дорсяньыс удовольствиеӧн.
Немец пуктіс аслас пельпомъяс вылӧ Андрейлысь чемодансӧ, и найӧ ставныс ӧтлаын мӧдісны сы керкалань.
Тайӧ вӧлі бур палисада ичӧтик кык судта керка.
Госпожа Шмидт, шӧр арлыда степеннӧй дама, еджыд чепцыа, петіс на дорӧ да вӧзйис закуситны.
— Кӧні Ганс? — юаліс Шмидт.
Ганс сӧмын на локтӧма школаысь рытъя урокъяс вылысь да вежӧ вӧлі паськӧмсӧ аслас комнатаын.
Батьыс чукӧстӧм вылӧ лэччис уліӧ гӧрд чужӧмбана, еджыд юрсиа детинка, ар дас кыка, абу унджык, паськыд панталона да дженьыдик, векни курточкаа, кодлӧн вурысъясыс резьдалӧмаӧсь том, сӧвмысь туша зэлӧдӧм вӧсна.
— Босьт шляпатӧ да нуӧд тайӧ господасӧ эстчӧ мыльк вылын сулалысь кыдз сайса руд из дорӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Да, папа.
— Зіля! — содтіс Шмидт пиыслы бӧрсяньыс.
— Ладнӧ, папа.
Шмидт сиис гӧстьяслы бур туй, колльӧдіс найӧс садса калитка дорӧдз да мӧдысь висьталіс пиыслы велӧдӧмсӧ.
Ганс мӧдпӧв висьталӧмсьыс эз нуждайтчы.
Сійӧ вӧлі серьёзнӧй детинка, коді гӧгӧрвоӧ ассьыс делӧсӧ, да кӧсйысис нин вӧчны честь сійӧ профессиялы, коді вуджліс на рӧдын батьсянь пиыслы.
Лишнӧй сёрниттӧг сійӧ нуӧдіс путешественникъясӧс ас бӧрсяыс, и, колӧ шуны, сылӧн чужӧмыс югъяліс важностьӧн да ассьыс достоинствосӧ сознайтӧмӧн.
Кыкнан другыс мунісны сы бӧрся мыйкӧылнаын.
Найӧ петісны сиктысь да мыйкӧдыра кутісны водзлань мунны шор пӧлӧн, код вомӧн Давидлӧн приятельясыс вуджисны та водзвылын неважӧн.
Сэсся шорыс чукыльтіс веськыдвылӧ, да налы ковмис мунны куш нюра местаті, кӧні эз вӧв и тальӧм туйлӧн следыс.
Детинка эз петкӧдлы, век жӧ, некутшӧм колебайтчӧм да ӧткодь воськовъясӧн муніс водзлань, дженьыдик кыз кияснас неуна балансируйтӧмӧн да ни ӧтчыдысь юрсӧ бергӧдлывтӧг.
Шонді пуксис нин, да енэжлӧн пурпурнӧй вуджӧрыс сетіс мичлун весиг асыввыв Пруссияса гажтӧм пейзажлы.
Помтӧм равнина вольсассис гӧгӧрбок, но Андрей казяліс ылысянь роч сиктлысь идзас вевтъяссӧ, кодъяс представляйтӧны сэтшӧм резкӧй контраст ыджыд керкаяскӧд, кодъясӧс вевттьӧма гӧрд черепицаӧн немецъясладорын.
Эз вермы лоны некутшӧм сомнение, —
тайӧ кустъяс саяс вӧлі Россия, гажтӧм рӧдина, коді сэтшӧм ёна кыскӧ ас дорас Андрейӧс.
Некымын минута мысти сійӧ тувтчас синваӧн йиджтысьӧм, тайӧ му вылас, код вӧсна дась рискуйтны олӧмнас.
— Ме зэв жалита, муса Давид, — шыасис сійӧ аслас спутник дорӧ, — мый сэтшӧм этша лои олыштны ӧтлаын.
Меным эськӧ тэкӧд окота на ещӧ сёрнитыштны унатор йылысь.
— Ме тӧлысь мысти кымын бӧр локта Петербургӧ.
Тэ сійӧ кадӧдзыс он мун, надейтча?
— Ог, ме сійӧ каднас муртса удита тӧдмасьны.
Ӧд унатор вежсис сэні, тӧдӧмысь.
Но висьтав, пӧжалуйста, менам войтыр пиысь унаӧн сулалӧны Зацепин мӧвпъяс дор?
— Оз, таысь тэныд повны нинӧм.
Сійӧ татшӧм сяма ӧткымын чудакъяс пиысь ӧти.
Мукӧдъяслӧн мӧдпӧлӧс фантазия, и Жорж — налӧн пророк.
Тэ, дерт, лыддьылін сылысь гижӧдъяссӧ?
— Лыддьылі.
— И тэныд сьӧлӧм вылад воӧ?
— Да, зэв.
Мыйла тэ юасян?
— Ме сідзи и чайті.
А мый шуны ме йылысь, то меным кӧ эськӧ колӧ вӧлі бӧрйысьны, то бурджыкӧн лыдди эськӧ Зацепинӧс.
— Эн эськӧ тэ ылӧдз сыкӧд мун, — пасйис Андрей.
— Да.
Сійӧ нинӧм оз аддзы ылӧджык талунъя могысь ӧтдор, но сійӧ талунъя лунся морт, и сылӧн делӧыс буретш сійӧ жӧ, мый ми ставным вӧчам.
Гӧгӧрвоана, мый позьӧ виччысьны сысянь, мый оз позь.
Но тіян кодь вок, роч морт, терпитны оз вермы имеитны делӧ положительнӧй да осязательнӧй вещьяскӧд; тіянлы непременнӧ колӧ кутшӧм-нибудь фантастическӧй бессмыслица, медым ылӧдлыны ассьыныд юрнытӧ.
Тайӧ тіян вирын, ме чайта.
— Эн ло сэтшӧм скӧрӧн миян дорӧ, — пасйис Андрей, аслас приятель выходка вылӧ нюмъялӧмӧн.
— Весиг кӧть Жоржлӧн Россиялы да миян крестьяналӧн вылын сулалысь добродетельяслы эскӧмыс и ёна ыдждӧдӧма, то мыйсяма беда?
Тэ ӧмӧй он висьтав буретш сійӧ жӧ тэнад радейтана немецкӧй рабочӧйяс кузя вообще, да берлинскӧй рабочӧйяс кузя торйӧн?
— Тайӧ дзик мӧд делӧ, — шуис Давид.
— Тайӧ абу эскӧм, а чорыд фактическӧй даннӧйяс вылӧ подулалӧм будущӧйсӧ водзвыв аддзӧм.
— Сійӧ жӧ шыдсӧ да кизьӧрджыка кисьт, — шуис Андрей.
— Оз позь не идеализируйтны сійӧс, код дорӧ тэ чорыда кӧртасьӧмыд.
Став аслад философияӧн тэ ньӧти абу тӧлкаджык миянысь.
Став делӧыс сыын, мый миян абу ӧткодь пристрастие.
Ми ёна кӧртасьӧмаӧсь миян народ дорӧ, а тэ абу.
Давид эз пырысь-пыр вочавидз.
Андрейлӧн кывъясыс вӧрзьӧдыштісны сыын медся пуковинсӧ.
— Да, ме абу кӧртасьӧма тіян йӧз дорӧ, — шуис сійӧ, медбӧрти, нюжйӧдлан, нор гӧлӧсӧн.
— Да и кыдзи эськӧ ме верма кӧртасьны сы дорӧ?
Ми, еврейяс, радейтам ассьыным народнымӧс, тайӧ ставыс, мый миян колис му вылас; <rus>по крайней мере</rus>, ме радейта сійӧс пыдысянь да пӧся.
Мыйысь нӧ меным радейтны тіянлысь крестьянатӧ, кор найӧ синнаныс оз вермыны видзӧдны менам народ вылӧ да варварскӧя поступайтӧны накӧд?
Аски, вермас лоны, грӧмитасны менам батьлысь, честнӧй рабочӧйлысь керкасӧ, кыдзи найӧ грӧмитісны уна сюрс мукӧдъясӧс, пӧсь петтӧдзыс уджалысь еврейясӧс.
Ме верма жалитны тіянлысь крестьянатӧ найӧ страдайтӧмысь ӧткодя, кыдзи эськӧ жалиті абиссинскӧй либӧ малайскӧй рабъясӧс либӧ вообще быдсяма увтыртӧм лолӧс, но найӧ абу матынӧсь менам сьӧлӧмлы, и ме ог вермы юкны тіянлысь мечтайтӧмъястӧ да народ водзын лӧсявтӧм копрасьӧмъястӧ.
Мый шуны, сідз шусяна, высшӧй классъяс общество йылысь — мый, мустӧмтӧмысь ӧтдор, вермасны внушитны найӧ?
Нет, тіян Россияын нинӧмӧн дорожитны.
Но ме тӧда тіянлысь ёртъястӧ да радейта найӧс весиг ёнджыка, ассьым собственнӧй народӧс дорысь.
Ме ӧтлааси на дорӧ, радейта найӧс вокъясӧс моз, и тайӧ дзик ӧти йитӧд, коді ӧтлаалӧ менӧ тіян странакӧд.
Кыдз сӧмын ми помалам царскӧй деспотизмкӧд, ме муна пыр кежлӧ да овмӧдча кытчӧкӧ Германияӧ.
— И тэ чайтан, — шуас Андрей эскытӧм гӧлӧсӧн, — мый сэн лоас бурджык?
Тэ вунӧдан немецкӧй толпалысь грубостьсӧ, да ӧти толпалысь ли толькӧ...
— Да, — вочавидзис Давид аслас ыджыд, мича синъясын шог петкӧдлӧмӧн, ми, еврейяс, став нацияяс пӧвсын бокӧвӧй йӧз.
Но век жӧ немецкӧй рабочӧйяс цивилизованнӧйӧсь да прогрессируйтӧны сідз жӧ нравственнӧй отношение кузя, и Германия — нач ӧти страна, кӧні ми асьнымӧс чувствуйтам ог дзик бокӧвӧйясӧн.
Сійӧ лэдзис юрсӧ да ланьтіс.
Андрейӧс пыдісянь волнуйтіс аслас друглӧн шогыс.
Сійӧ матыстчис сы дорӧ да ньӧжйӧник пуктіс сылы кисӧ пельпом вылас.
Сылы окота вӧлі збодьӧрмӧдны Давидӧс.
Сійӧ кӧсйис висьтавны сылы, мый роч крестьянстволӧн варварствоыс петкӧдчӧ толькӧ найӧ невежество вӧсна, мый человечность да терпимость запасыс налӧн ыджыд, мед кӧть кутшӧм нация дорысь мирын, мый кор найӧ лоасны кӧть джынвыйӧ велӧдчӧмаӧсь сэтшӧма, кутшӧма немецъяс, шӧр нэмса став предрассудокъясыс налӧн пыркежлӧ бырасны.
Но Андрейлы ставсӧ тайӧс висьтавнысӧ торкис конкурируйтысь расалӧн гӧрд чужӧмбана представительыс, коді тайӧ минутанас матыстчис на дорӧ татшӧм кывъясӧн:
— Бура узьны!
— А! Ганс! — шуис Давид,
— тэ гортад нин мунан?
— Да.
Мам кутас майшасьны.
Мем колӧ тэрмасьны.
Давид перйис жилет зепсьыс детинкалы кымынкӧ зильбер-грӧш да, розӧвӧй чужӧмбанӧдыс сійӧс тракӧдыштӧмӧн, лэдзис гортас.
— А кыдз нӧ границатіыс?
Миянлы ковмас вуджны аскежаным? — юаліс Андрей.
— Граница?
Ми нин вуджим сійӧс.
— Кодыр?
— Час джын сайын.
— Тешкодь!
Ме некодӧс эг казявлы, весиг ни ӧти часӧвӧйӧс.
— Часӧвӧйыс, буракӧ, мунӧма эсійӧ мыльк саяс, либӧ кутшӧмкӧ мӧд местаӧ, кысянь ни сійӧ миянӧс эз эськӧ вермы аддзыны, ни ми сійӧс.
— Кутшӧм тайӧ бур сы боксянь, — нюмъялігтыр шуис Андрей.
— Тайӧ пырся приём, — вочавидзис Давид.
— Некод оз вермы лоны претензияын часӧвӧй вылӧ сыысь, мый тӧдса здукӧ сійӧ сулалӧ аслас районса тӧдса пунктын.
А кык грӧш вылӧ, сійӧ кӧ толькӧ уверен, мый сійӧс оз выдайтны, сійӧ век дась сулалыштны ылынджык сэні, кӧні сійӧс тшӧктасны.
— А ми кӧ эськӧ сёрмим, да сійӧ кӧ миянӧс казяліс аслас засадаысь петӧм бӧрын?
— Сійӧ эськӧ бергӧдчис да котӧртіс бӧр важ местаас, вот и ставыс.
Но миянлы оз позь кадсӧ воштыны.
Мунам веськыда сиктас, мед миянӧс эз казявны жандармъяс: ми ӧд царскӧй владениеясынӧсь нин.
Фома керкаын Андрей радпырысь аддзис ассьыс чемодансӧ, кодӧс вайӧма нин ӧкуратнӧй немец.
Найӧ локтісны станцияӧ буретш вит минутаӧн водзджык сыӧдз, кор пошкиг да йиркӧдігтыр сэтчӧ воис заграничнӧй поезд.
Тайӧ вӧлі курьерскӧй поезд, мый зэв лӧсялӧ: курьерскӧй поездса пассажиръясӧс век ёнджыка почитайтӧны, поштӧвӧй поездъясӧн ветлысь прӧстӧй смертнӧйясӧс дорысь.
Андрей бӧрйис купе, кӧні вӧлі толькӧ пельӧсын узьысь ӧти том морт, коді ассьыс еджгов юрсӧ тӧбӧма пледӧн.
Платформа кузя бӧрӧ да водзӧ ветлӧдлысь жандарм вежливӧя отсаліс Андрейлы пыртны чемодансӧ.
Андрей нӧшта ӧтчыд топӧдліс кисӧ Давидлысь, поезд вӧрзис, и Андрей чувствуйтіс асьсӧ дзикӧдз Россияын.
V-ӧд глава
КЫК ДРУГ
Ӧдйӧ водзӧ тӧвзьӧ доналӧм синъяса сьӧд змей, то ассьыс кузь, югъялысь бӧжсӧ вегльӧдлӧмӧн да нюжӧдлӧмӧн, то ньӧв моз пемыд туннельӧ лэбыштӧмӧн, пространствокӧд аслас тышын пошкӧмӧн да омлялӧмӧн.
Но нӧшта ӧдйӧджык гӧрд синма змейысь тӧвзьӧны аслас судьбалы паныд зільысь путешественниклӧн мӧвпъясыс.
Лунтырся волнуйтчӧмъяс бӧрын Андрей колис ӧтнас да кутіс думайтны сылы водзын лоан роль йылысь уджын, коді сылы бура тӧдса уна во сайын нин, но коді ӧні сылы дзик выль.
Рочьяскӧд асъя паныдасьлӧм да йитчытӧм шумнӧй вен колисны сы вылӧ след.
Тайӧ йӧзыс вайисны сьӧрсьыс роч сынӧд струя, и Андрей кыліс сыын мыйкӧ выльтор, коді падмӧдіс сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сылы нин тӧдса движение дорӧ сорласис бокысь сибдӧм кутшӧмкӧ течение, коді неуна векни да торъя тӧдчана, но вына да кутны вермытӧм.
Кутас-ӧ сійӧ отсасьны тайӧ движениеса умереннӧйджык, но зато и обществолӧн унджык лыда элементъяса союзлы?
Али нӧ ковмас кывтны выль течение кузя, медым лишитчыны нюжъявтӧг да энергичнӧя действуйтны позянлунысь?
Тайӧ тыдовтчас толькӧ места вылын.
Сылӧн друг кутіс ёнтыны сьӧлӧмыс Борис йылысь мӧвпыштігӧн.
Тайӧ морт вежӧрлы да рассудительностьлы сійӧ дӧверяйтліс медъёна да век тыр дасьлунӧн мунліс сы сӧветъяс серти.
Ӧти мӧвп дырйи, мый некор нин сэсся оз лолы сёрнитны сыкӧд, вермас лоны, некор сэсся не аддзысьлыны, — Петербургӧ самӧй мунӧмыс, кажитчӧ, воштіс Андрей водзын ассьыс став привлекательностьсӧ.
«Мый, и Жоржӧс кӧ арестуйтісны сійӧ каднас?» — вуджӧртіс сылӧн юрас.
Вермас лоны и тайӧ.
Андрейлы тайӧ минутанас кажитчис, мый шудтӧмлунъяс некор оз локны ӧткӧн.
Сійӧ сэтшӧма кутіс тревожитчыны, мый решитіс Жоржлы ыстыны телеграмма, мед сетны сылы тӧдны, условнӧй кыв вылын, аслас воӧм йылысь.
Сідзи и сійӧ вӧчис первойя ыджыд станцияын жӧ да лои кокньыдджык, кыдз быттьӧ телеграммаыс вермис вештыны ӧпасностьсӧ.
Сійӧ ӧні вӧлі тырвыйӧ эскӧ, мый Жорж локтас сылы паныд вокзалӧ, да окота пырысь паніс сёрни аслас попутчиккӧд, — буретш сыкӧд, кодӧс сійӧ тӧрыт войнас пуктіс кудриа, еджыд юрсиа том морт пыдди.
Асъядорыс, кор путешественник садьмис да позьӧ вӧлі матысяньджык видзӧдлыны сійӧс, тыдовтчис, мый сійӧ вӧлӧма ар квайтымына старик, дзикӧдз кушмӧм юр вылас некутшӧм кудрияс эз вӧвны.
Сквознякъясысь полӧмла сійӧ пуктӧма юр вылас вой кежлас кыӧм виж колпак, кодӧс Андрей пемыдас пуктіс юрси пыдди.
Гажтӧм кузь туй кыскӧ больгӧмӧ.
Старик вӧлӧма кыввора.
Сійӧ эз вермы пукавны дас кык час чӧж морткӧд воча чужӧм, сылысь юавтӧг, гӧтыра сійӧ али гӧтыртӧм, помещик ли, купеч али чиновник, либӧ жӧ занимайтчӧ кутшӧмкӧ свободнӧй профессияӧн.
Зато сійӧ дасьлунӧн паськыда сёрнитіс и аслас делӧяс йылысь.
Найӧ кутісны варовитны.
Андрей выдайтіс асьсӧ коммерсант пыдди.
Сылӧн сёрнитысьыс вӧлӧма государственнӧй имуществояс министерствоын столоначальникӧн да бӧр локтӧ гортас заграницаын тӧвсӧ колльӧдӧм бӧрын.
Мукӧд странаясысь впечатлениеяс висьталӧмсянь найӧ вуджисны рӧдина йылысь сёрниӧ, и Андрейлы старик кажитчис роч пӧрядокъясӧн медся абу дӧвӧль йӧз пиысь ӧтиӧн.
Сійӧ эз уважайт властьяссӧ, правительство действиеясын да мераясын аддзис толькӧ ӧти глупостьяс, крестьянаӧс мездӧмсянь заводитӧмӧн.
Сійӧ эз верит учреждениеяс зумыдлунӧ да эз лыддьы сійӧс коланаӧн, сы вӧсна мый ставыс вӧлі лёк да нуждайтчис вежӧмын.
Государственнӧй службаысь мынтӧны омӧля, помещикъясӧс рӧзӧритӧма, крестьяна тшыгъялӧны да вӧйӧны мынтыны вермытӧм уджйӧзӧ; ставыс мунӧ пракӧн.
Сійӧ обстоятельствоыс, мый морт, кодлы сійӧ висьталіс ассьыс чувствояссӧ да мӧвпъяссӧ вӧлі сылы дзик бокӧвӧй, кодлысь нимсӧ сійӧ эз юав да кодлы асьсӧ эз висьтав, ньӧти эз слабмӧд пӧрысь господинлысь экспансивностьсӧ.
Но Петербургӧдз ӧти станция кост налысь сёрнисӧ вӧлі орӧдӧма вагонӧ пырысь мӧд кык пассажирӧн.
Старик лыддис бурджыкӧн не компрометируйтны асьсӧ на дырйи да лои чӧволысь да весиг неуна жугыль.
Кор поезд пырис вокзалса стеклӧ вевт улӧ, старик лои суров, официальнӧй чужӧма, кыдз быттьӧ мӧвпнас пырӧ аслас департамент канцелярияӧ.
Андрей мыччысис ӧшиньсянь, синъяснас корсис Жоржӧс.
Платформа вӧлі тырӧма йӧзӧн — мужикъясӧн, нывбабаясӧн да челядьӧн, кодъяс локтӧмаӧсь встречайтны рӧдняяссӧ да другъяссӧ.
Артельщикъяс паськӧдісны аслыныс туй йӧз чукӧрын, горзіг да шенасигтыр.
Жоржӧс Андрей эз аддзы да решитіс, мый сійӧ виччысьӧ ывлаын.
Киясас чемоданӧн, сійӧ ньӧжйӧник мунӧ вӧлі петанінлань, кор пельпомас ёна кучкӧм да бура тӧдса гӧлӧс заставитісны сылы бергӧдны юрсӧ.
Тайӧ вӧлі Жорж.
Куим во чӧжӧн сійӧ том зонмыс лоӧма верстьӧ мортӧн, еджгов тошка, коді вевттьӧ сылысь щӧкасӧ да банбокъяссӧ.
Таысь кындзи сійӧ вӧлі пасьтасьӧма элегантностьӧн, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн важ, нигилистическӧй костюмкӧд.
— Кутшӧм тэ лоӧмыд тшап! — шуис Андрей, приятельсӧ окыштігтыр.
— Ме эськӧ тэнӧ некыдз эг тӧд.
— Нинӧм он вӧч!
Ми ӧні серьёзнӧй йӧз да колӧ соблюдайтны приличиеяс.
Эм тэнад багажыд?
— Нинӧм, таысь кындзи, — вочавидзис Андрей, аслас вель сьӧкыд чемодан вылӧ индӧмӧн.
Найӧ чӧв олӧмӧн петісны вокзалысь да медалісны извозчикӧс Жорж квартираӧдз.
Векни пуклӧс вылӧ кыдзкӧ ӧдва пуксьӧм бӧрын, Андрей кутіс терпиттӧма юасьны.
— Мый тіян кывсьӧ?
Ставыс-ӧ дзоньвидзаӧсь?
— Миян ставныс дзоньвидзаӧсь, — вочавидзис Жорж.
Тайӧ, дерт, петкӧдліс, мый бӧръя каднас на пиысь некодӧс абу арестуйтӧма, здоровье йылысь юасьӧм ачыс аснас эз вӧв колана сюжетӧн, медым сійӧн сулаліс интересуйтчыны революционеръяслы.
— Ме, сідзкӧ, локті бур поводдяӧ, — пасйис Андрей.
— Абу дзик сідз, — уклончивӧя вочавидзис Жорж, — но та йылысь бӧрынджык.
Сійӧ синъяснас индіс извозчик вылӧ.
Петербургын извозчиклӧн дрожки — абу век бур места политическӧй выльторъяс йылысь тӧлкуйтӧмлы.
Андрей гогнитіс юрнас сӧглас петкӧдлӧм могысь да чиктылӧмӧн кутіс видзӧдны тӧдса уличаяс вылӧ.
— Кутшӧм лӧсьыд бара зуркакывны тайӧ адскӧй дрожкияс вылас! — шуис сійӧ.
— Нинӧм татшӧм скодитанаыс абу заграницаын, эскӧда тіянӧс.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ вывті шудаӧн тайӧ чуднӧй карсӧ аддзигӧн, коді йитчӧма сылы дона казьтылӧмъясӧн, да радліс мӧвплы, мый сійӧ бара аслас местаын.
Туяс ӧдӧлитысь сомнениеясыс сылӧн дзикӧдз разалісны.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ единицаӧн буретш сійӧ гуся организацияын, коді кодйысьӧ царь власть улӧ сылӧн самӧй ныр улын да дзебсясьӧ чуть ли оз жандармскӧй да полицейскӧй шинельяс складкаясын.
Вот найӧ вӧнь саяныс сабляяса да револьверъяса царскӧй мирмидонъяс, кодъяс стрӧга видзӧдлывлӧны на бокті прӧйдитысь кык приятель вылӧ.
Но Андрей бура тӧдіс, мый найӧ регыдджык арестуйтасны столицаысь джын олысьяссӧ, кык татшӧм весёл да тӧждысьтӧм том мортлысь, кыдзи сійӧ да Жорж, мый-нибудь подозрительнӧйӧс аддзытӧдз войдӧр.
Положениелӧн комичностьыс дзикӧдз ныждіс збыль ӧпасность сознайтӧм.
Жорж оліс Гагаринскӧй улича вылын, кӧні занимайтіс кык комнатаа да передньӧя ичӧтик квартирка.
Сэні вӧлі тырмымӧн места кыклы, и другъяс решитісны овны ӧтлаын вежон либӧ дырджык, кытчӧдз Андрей оз аддзы аслыс прамӧй помещение.
Революционеръяслӧн вӧлі правилӧ — не овны ӧтлаын, тайӧс кӧ оз требуйтны «делӧвӧй» соображениеяс, мӧдногӧн ӧтисӧ арестуйтӧм вайӧдіс эськӧ мӧдсӧ дзик весьшӧрӧ гибнитӧмӧ.
Кор Андрей бырӧдіс кузь туйлысь став следъяссӧ, Жорж нуӧдіс сійӧс «конспиративнӧй квартираӧ», кытысь пыр позьӧ вӧлі суны организациялысь кык-ӧ-куим членӧс.
Сэсся найӧ ӧтлаын пырисны минута кежлӧ другъясыс ордӧ, кодъяс олісны матын, а делӧяссӧ вештісны мӧд лунӧдзыс.
Сідзикӧн налы удайтчис бӧрсӧ гортас воны водз.
Найӧ дырджык кӧсйисны сёрнитны аскежын: налы колӧ вӧлі мӧда-мӧдсӧ зондируйтыштны унатор кузя.
Андрейлы быть колӧ вӧлі юасьны, а Жоржлы — висьтавны выль йӧз да выль условиеяс йылысь, кодъяс пӧвсын локтысьлы ковмас действуйтны.
Найӧ дыр да серьёзнӧя сёрнитісны, и Андрей то возражайтліс, то кывзіс, аслас друг сведениеясӧн пӧльзуйтчыны зільӧмӧн.
— Политика йылысь талун кежлӧ тырмас, — шуис сійӧ, медбӧрти, кор став колана вопрос йылысь лои паськыда сёрнитӧма вит час чӧжся кыпыд сёрниӧн.
— Висьтав тэ меным ӧні ас йывсьыд.
Жорж ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ комната кузя, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, век на ещӧ серьёзнӧй вопросъяс йылысь думайтӧмӧн.
— Мыйсянь заводитны?
Ӧд тайӧ кузь история, — шуис сійӧ.
— Самӧй заводитчӧмсяньыс.
Ме ӧд тэ йылысь нинӧм ог тӧд, сыысь кындзи, мый вӧлі печатайтӧма тэӧн, а ӧд тайӧ, сӧгласитчы, зэв этша.
— Сідзкӧ тэ тӧдан пӧшти ставсӧ, — вочавидзис Жорж.
— Но тэ ӧмӧй эн гиж мый-нибудь ещӧ, печатайтӧмсьыд ӧтдор?
Мый-нибудь мӧдногаӧс? — юаліс Андрей.
Сійӧ намекайтіс стихъяс вылӧ, кодъясӧс Жорж гижис революционнӧй партияса публицистлӧн прозаичнӧйджык да сьӧкыдджык обязанностьяс костъясын.
— Зэв этша, — вочавидзис Жорж, — пӧшти нинӧм эсійӧ ичӧтик сборникыс бӧрын; тэ сійӧс тӧдан.
Бӧръя каднас ме уна уджалі том йӧз кружокъясын.
— Да?
И кутшӧм впечатление тэнад лои?
Меным заграницаын унаӧн висьтавлісны, мый том йӧз кутісны лоны зэв практичнӧйӧн да филистерскӧйӧн.
— Век помся норасьӧмъяс близорукӧй да малодушнӧй йӧзлӧн!
Олӧмлӧн ыджыд книгаысь найӧ нинӧм оз аддзыны, лякӧссьӧм полеясысь кындзи! — пӧся вочавидзис Жорж.
Сійӧ висьталіс аслас собственнӧй наблюдениеяс йылысь, кодъяс вайӧдісны сійӧс дзик мӧд, вывті нин радлана заключениеясӧ, да гарыштіс, пример вылӧ, аслас том другъяс пӧвсысь ӧткымынъяслысь нимъяссӧ.
— Тэд колӧ накӧд тӧдмасьны, — шуис сійӧ.
— Ме эска, мый тэ сӧгласитчан мекӧд.
Некымын кывйӧн сійӧ характеризуйтіс на пиысь быдӧнӧс, вӧчис тайӧс, колӧ шуны, тэрмасьӧмӧн, кыдз быттьӧ тэрмасис вуджны торъя нин интереснӧй сюжет вылӧ.
— Тані эм ӧти ныв, сыкӧд меным тэнӧ зэв окота тӧдмӧдны, — водзӧ висьталіс сійӧ, Андрей дорӧ диван вылӧ пуксьӧмӧн.
— Сійӧс шуӧны Татьяна Григорьевна Репинаӧн, нималана адвокатлӧн ныв, — вывті исключительнӧй ныв.
— Тэнад положительнӧй талант, — пасйис Андрей, — аддзавны вӧвлытӧм да исключительнӧй натураясӧс, торйӧн нин нывъяс пӧвсысь.
— Овлӧ и сідз, мый оз позь ӧшыбитчыны.
Мый шуны Репина йылысь, то сійӧ, збыль, замечательнӧй личность.
— Кымын арӧс сылы? — юаліс Андрей.
Тайӧ вӧлі слабӧй пункт Жорж панегирикаын, и сійӧ тайӧс тӧдіс.
— Сылы дас ӧкмыс арӧс, — вочавидзис сійӧ наросьнӧ небрежнӧя.
— Но мый нӧ сэсся таысь?
— Сійӧ мича, ме чайта?
Жорж эз вочавидз.
Сылӧн кымӧсас лои пӧперега характернӧй чукыр, коді сетіс сылы доймӧмӧдз воӧм дӧсадалысь выражение.
— Эн лӧгась, — тэрмасис извинитчыны Андрей, сійӧс киӧдыс кутӧмӧн.
— Ме эг кӧсйы шуны нинӧм лёксӧ.
Ӧд шуласны жӧ, мый чужӧм — сьӧлӧмлӧн зеркалӧ, — содтіс сійӧ, ас пытшсьыс шутитыштны кӧсйӧмсӧ пӧдтыны кужтӧг.
Жорж эз кужлы лӧгасьны, и первой дружескӧй кыв сайкӧдіс сійӧс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис, кокъяссӧ лэпталӧмӧн пуксис диван вылӧ, медым видзӧдны Андрейлы веськыда синмас, да заводитіс ыджыд да красноречивӧй речь Танялӧн нравственнӧй да умственнӧй способностьяс йылысь.
Медся ёна сійӧс чуймӧдіс нывлӧн способностьыс вына энтузиазм дорӧ, кодӧс йитӧма практическӧй деятель стӧчлункӧд да хладнокровиекӧд.
Сылӧн вӧліны вождьлӧн задатокъяс, и сылысь вынсӧ оз чинтыны сылы лӧсялана нывбаба вӧрас да грация.
Ставсӧ тайӧс Жорж доказывайтіс ёна сьӧлӧмсяньыс да трогательнӧй убежденностьӧн.
Андрей кывзіс сылысь скептическӧй, но сочувствующӧй нюмӧн.
Сійӧ эскис, мый <rus>по крайней мере</rus> дас письыс ӧкмыс пайыс сыын, мый висьталіс Жорж, вӧлі сійӧ озыр воображениелӧн плод.
Жоржлӧн вӧлі зэв нежнӧй сьӧлӧм но сылы оз вӧлі тырмыны симпатияяс гаммаын шӧр нотаяс.
Йӧзкӧд волысьӧмъясын сійӧ ӧдйӧ волывліс ёна радлӧмӧдз либӧ дзик веськодьвыйӧдз.
Сійӧ частӧ ӧшыбайтчывліс йӧз йылысь аслас суждениеясын, кӧть претендуйтліс йӧзӧс тӧдӧм вылӧ.
Сійӧ и збыльысь тӧдліс найӧс ас могыс, кӧть сы мӧвпъяс вылӧ оз позь вӧлі пуктысьны.
Но Андрей, кодлӧн вӧлі симпатияяслӧн нормальнӧй гамма, радейтіс ассьыс другсӧ ёнджыкасӧ буретш тайӧ домавны позьтӧм чувствояссьыс.
Сійӧ радпырысь констатируйтіс, мый Жорж зэв этша вежсьӧма.
— Да, — шуис сійӧ сералігтыр, — тӧдмӧд менӧ непременнӧ тэнад том приятельницаыдкӧд.
Дасӧд пайыс кӧ сыын, мый тэ висьталан сы йылысь, — збыль, то сійӧ — аслас поколениелӧн дзоридз.
Кӧні тэ сыкӧд аддзысьлывлан?
Студенческӧй собраниеяс вылын али батьыс керкаын?
— Ми ӧкуратнӧя паныдасьлывлам собраниеяс вылын, но ме да Зина мукӧддырйи пукавлам Репинъяс ордын.
Сійӧ оз пов принимайтны аслас ордын нелегальнӧйясӧс.
Ме думайта, мый тэныд медся бур аддзысьлыны Татьяна Григорьевнакӧд сы ордын гортас.
Андрей сӧгласитчис Жоржкӧд.
Сылы сідзжӧ окота вӧлі тӧдмасьны Репинкӧд, и сійӧ рад вӧлі, мый татшӧм туз миян дор.
— Таын ме абу уверен, — шуис Жорж.
— Ме некыдз ог вермы стӧча тӧдмавны сылысь мӧвпъяссӧ.
Зина сійӧс тӧдӧ бурджыка да зэв бур мӧвпа сы йылысь.
Абу некутшӧм сомнение толькӧ, мый Репин сьӧкыд случайясын вӧвлі миянлы зэв пӧлезнӧй.
Жорж вайӧдіс некымын пример Репинлысь сьӧмӧн вель ыджыд жертвуйтӧмъясысь.
— Сійӧ, тыдалӧ, зэв озыр морт, — пасйис Андрей.
— Да, сійӧ состоятельнӧй морт, — вочавидзис Жорж.
— Но ӧдвакӧ сійӧ ӧтнас сетӧ став тайӧ сьӧмсӧ.
Таня озыр ачыс.
Сылӧн лоас ыджыд состояние, кор сійӧ воӧдчас тыр арлыда мортӧдз: мамыс кузя кутшӧмкӧ наследство, кажитчӧ, — ме бурасӧ ог помнит.
Дерт, — содтіс сійӧ небыд, мечтательнӧй гӧлӧсӧн, — сійӧ ачыс — партиялы ёна ыджыдджык аддзӧмтор, сылӧн став сьӧмыс дорысь!
Андрей тэрыба бергӧдіс юрсӧ Жоржлань, но эз вермы видзӧдлыны сылы синмас.
Найӧ видзӧдісны пространствоӧ, кыдз быттьӧ мыйкӧ ылысь аддзӧмӧн.
Андрей шуис ёна тӧдчана «гм!» да решитіс воспользуйтчыны первой случайӧн, медым тӧдмасьны тайӧ шоча аддзывлан нылыскӧд.
«Дерт, — думайтіс сійӧ, — Жорж да сійӧ вермасны лоны бур другъясӧн, и нинӧм унджыкыс.
Татшӧм энтузиастлӧн, кыдзи Жорж, дружбалӧн границаясыс торъя кузьӧсь.
Но век жӧ сёрни ногас да чужӧм выражениеяс, кор сійӧ сёрнитіс ныв йылысь, тӧдчис мыйкӧ пырся дружбаысь ёнджык.
Андрейлы окота лои найӧс аддзывны ӧтлаын, медым решитны кутшӧм-сюрӧ сомнениеяс да весиг опасениеяс.
Збыльысь, сійӧ эз тырвыйӧ юклы мӧвпъяссӧ аслас ӧткымын ёртъяслысь, кодъяс утверждайтлісны, мый общественнӧй деятельяслы колӧ ӧткажитчыны радейтчӧмысь; но век жӧ сійӧ лыддис, мый ёна бурджык сулавны ылынджык «тайӧ йӧйталӧмъяссьыс».
Ӧні кӧ Жорж сюри, то нинӧмӧн сійӧс поздравитны, ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый сылӧн избранницаыс — светскӧй ныв да бергалӧ, тыдалӧ, дзик мӧд обществоын.
VI-ӧд глава
СОРА КОМПАНИЕ
Репин вочавидзис аслас нывлы юалӧм вылӧ, мый зэв рад лоас аддзывны Андрейӧс ас ордас.
Но колис дзонь куим вежон сыӧдз, кор Андрейлы удайтчис воспользуйтчыны тайӧ корӧмнас.
Зина сійӧ каднас бӧр воис Дубравникысь сэтшӧм омӧль юӧръясӧн, мый ставныслы, тшӧтш и аслыс да Андрейлы, колӧ вӧлі сӧгласитчыны, мый недыр кежлӧ, <rus>по крайней мере</rus>, Борисӧс мездӧм кузя быдсяма попытка колӧ эновтлыны.
Сы вӧсна мый Зина кӧсйис сёрнитчыны Репинкӧд, — найӧ пыр жӧ интересуйтчисны тайӧ делӧӧн, — то и вӧзйис Андрейлы мунны на ордӧ ӧтлаын.
Сідзикӧн адвокат квартираын колӧ вӧлі чукӧртчыны рытнас «нелегальнӧйяслӧн» дзонь компание.
Андрей оліс ӧні торйӧн, Пескиын, Зинасянь неылын, сідз мый налы кокни вӧлі мунны ӧтлаын.
Жоржӧс сы вӧсна вӧлі мездӧма обязанностьысь колльӧдны ассьыс другсӧ, мый кажитчис сылы дзик тырмана помкаӧн, медым мӧдӧдчыны мукӧдсьыс водзджык.
Стӧч квайт часын, кор сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый Репинлӧн семьяыс толькӧ на помаліс ӧбед бӧрса кофе, сійӧ нин личкис электрическӧй звоноклысь пуговица найӧ элегантнӧй квартираын Конюшеннӧй улича вылын.
Сійӧ муртса удитіс юавны, гортасӧсь-ӧ господа, кыдзи кутісны кывны орчча комнатаын тэрыб кокшыяс да Таня ачыс, нюмъялігтыр, петіс да сійӧс чолӧмаліс кияссӧ дружескӧя кутлӧмӧн.
Сійӧ вӧлі грациознӧй брюнетка, ёна тӧдчана синкымъяс улас ыджыд сьӧд синъяса да мича, кӧть неуна ыджыдкодь вома.
Сылӧн ловъя, оригинальнӧй чужӧмыс вӧлі нето, медым вывті мича, но очаровательнӧй, кор сійӧ нюмъяліс.
— Толькӧ ті! — шуис сійӧ шутливӧй разочаруйтчӧмӧн.
— Толькӧ ме, Татьяна Григорьевна, — вочавидзис Жорж, — но энӧ отчаивайтчӧй, мукӧдыс регыд локтасны.
Сійӧ пыртіс Андрейӧс столӧвӧйӧ, кӧні найӧ суисны Танялысь батьсӧ, — ыджыд, дзор тошка, ар ветымын вита мортӧс, и бархатнӧй жакеткаа да каштановӧй кузь юрсиа, художник сяма том мортӧс.
Тайӧ вӧлі Николай Петрович Криволуцкий, Петербургса высшӧй учебнӧй заведениеяс пиысь ӧтиын профессор да Репинлӧн бур друг.
Пырся чолӧмалӧмъяс бӧрын Криволуцкий выльысь паніс орӧдлӧм сёрнисӧ пчеловодство кузя императорскӧй обществоса, кӧні сійӧ вӧлі секретарӧн, реакционнӧй да либеральнӧй партияяс костын воча зурасьӧм матысьмӧм йылысь.
Репин да сійӧ, тыдалӧ, зэв ёна интересуйтчисны тайӧ предметнас, и Репин сьӧлӧмсяньыс сераліс, проделкаяс йылысь кывзігӧн, кодъяс вылӧ лэдзсьылісны реакционеръяс, медым обеспечитны аслыныс унджык гӧлӧс председательӧс воан бӧрйысьӧмъяс дырйи.
Вежливость ради Таня да Жорж петкӧдлісны вид, мый найӧс тшӧтш жӧ интересуйтӧ тайӧ сёрниыс, но регыд кутісны сёрнитны асланыс делӧяс йылысь.
Таня юаліс, мый йылысь вӧлі сёрниыс медбӧръя студенческӧй собрание вылын, кытчӧ сійӧ эз веськав.
Жорж висьталіс да ачыс юаліс, дасьтіс-ӧ сійӧ ассьыс рефератсӧ мӧд собрание кежлӧ.
— Да, ме гижи.
Но артмис сэтшӧм лёк, мый ме, буракӧсь, дзик ог решитчы лыддьыны.
Жаль, мый ме эг бӧрйы мыйкӧ кокньыдджыкӧс.
— Быд заводитӧм сьӧкыд, — шуис Жорж.
— Но, вермас лоны, уджыс артмис бурджык, тіян чайтӧм серти.
Петкӧдлӧй сійӧс меным.
— Радпырысь, но ме надейтча, мый и тіянлы сійӧ оз кажитчы.
Сійӧ нуӧдіс Жоржӧс аслас комнатаӧ, кӧні изящнӧй ичӧтик письменнӧй пызан вылын куйліс ӧкуратнӧя гижӧм, бура вурӧм, паськыд полеяса тетрадь.
Сійӧ сетіс тетрадьсӧ том мортлы.
Жорж перйис зепсьыс карандаш да пуксис лыддьыны делӧвӧй вида морт моз, коді велалӧма видлавны рукописьяс.
Улӧс вылын нюжӧдчӧмӧн, немӧй, быттьӧ чери, Таня забавнӧя зэлӧдчӧмӧн эз вештыв синсӧ Жорж вылысь.
Сылы эз вӧв окота, медым Жорж лыддис сійӧс бӧбӧн, но сылӧн первой опытыс вӧлі сэтшӧм лёк, мый сійӧ нинӧм мӧдторсӧ и виччысьны эз вермы.
Найӧ вӧліны тӧдсаӧсь толькӧ на некымын тӧлысь, но ёна нин зэв дружитчисны.
Том ныв некор эз овлы татшӧм тыр да унапӧлӧс олӧмсӧ, кыдз Жоржкӧд паныдасьӧм кадсянь.
Кор, некымын во сайын, Зина, коді сӧмын на пышйис тюрьмаысь, локтіс сы ордӧ гортас, сійӧ волнуйтіс Танялысь том мӧвпсӧ, сылы дзик выль мир восьтӧмӧн.
Но сэки сійӧ вӧлі дзик на нывка, и таинственнӧй мирыс, кӧні оліс Зина, нето повзьӧдліс, нето интересуйтіс сійӧс.
Ӧні сійӧ тӧдіс сійӧс бурджыка, и сылы сьӧлӧм вылас вӧлісны Зиналӧн приятельясыс.
Ӧти собрание вылын сійӧ тӧдмасис Жоржкӧд, да сійӧ регыд займитіс главнӧй местасӧ сы умственнӧй олӧмын.
Сылысь кывзігӧн, ныв кыліс выль вынъяс содӧм.
Жорж эз леститчы сылы и, дерт, эз шу сылы ни ӧти комплимент.
Найӧ поколение пиысь некод, коді сэтшӧм пӧся дорйыліс нывбабалысь праваяс, эз лэдз эськӧ тайӧторсӧ, да и быд ныв лыддис эськӧ комплиментъяссӧ пошлость пыдди.
Жорж эз дӧзмӧдлы сійӧс сы йылысь, Таня йылысь, сёрниясӧн.
Татшӧм сёрнияссӧ сійӧ видзис аслас матыса другъяслы, кодъяслысь сійӧ сьӧдӧдіс пельяссӧ сыӧн восьтӧм нывлысь став шоча овлана качествояссӧ подробнӧй анализӧн.
Но сійӧ вӧлі сэтшӧм чукйӧн тырӧма сы йылысь мӧвпъясӧн, мый тайӧ сетліс асьсӧ тӧдны, мый йылысь кӧть мед сійӧ эз сёрнитлы.
Андрей йылысь да найӧ аддзысьӧм радлун йылысь Танялы висьтавлігӧн, сійӧ эз вермы дзебны, мый унаысь беседуйтліс сы йылысь аслас другкӧд.
Кор сёрниыс мунліс кружок йылысь, кӧні найӧ Танякӧд кыкнаныс сулалісны, то, сылы аслыс казявтӧг, вӧліны ичӧтик намекъяс нывлӧн тыдавтӧм качествояс вылӧ да сы революционнӧй талантъяс вылӧ.
Кӧть Таня протестуйтліс да зілис не эскыны Жорж кывъяслы, но эз вермы не радлыны да не чувствуйтны благодарность сыысь, мый татшӧм замечательнӧй морт, кыдзи сылӧн выль тӧдсаыс, сэтшӧм бур мнениеа сы йылысь.
Жорж кажитчыліс сылы благороднӧй делӧ вӧсна косясьысь да сійӧ делӧлы свободаӧн да олӧмӧн рискуйтысь доблестнӧй рыцарь ореолын.
Таня эскис, мый на костын артмӧм отношениеясыс — чистӧ дружескӧй характера.
Аслас мичлун да, содтӧд, озырлун дырйи Танялӧн вӧлі уна поклонник, но нинӧм найӧ поведение вылӧ скодитанасӧ сійӧ эз приметит Жоржын.
Жорж обращайтчис сыкӧд, кыдзи ёрткӧд, ухаживайтӧм вылӧ некутшӧм намектӧг.
Мукӧд дырйи Танялы вӧчавліс замечаниеяс и век шулывліс веськыда синмас, кор лыддьывліс сійӧс неправӧн.
Та вӧсна сылы обществоын вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, да сӧмын ёнджыка сійӧ донъявліс сылысь виччысьӧмӧн сюся шуӧм ошкӧмъяссӧ.
Таня кокниа ышловзис, кор Жорж, гижӧдсӧ лыддьӧм бӧрын, шуис сылы, мый рефератыс абу лёк.
Карандашӧн некымынлаті пасъялӧмӧн сійӧ индіс, кыті колӧ вӧчны неыджыд перестановкаяс да чинтыштавны.
Найӧ сёрни шӧрӧ пырисны Зина да Андрей.
Зинаӧс аддзигӧн том ныв пыр жӧ вунӧдіс аслас реферат йылысь, Жорж йылысь да свет вылас став йывсьыс, аслас шудтӧм друг кузя шоглы страстнӧя сочувствуйтан ӧзйӧмла.
Сійӧ тӧдіс, кутшӧм ёна Зина радейтіс Борисӧс, да ӧні аддзис сійӧс медводдзаысь Дубравникӧ сійӧ удайтчытӧм ветлӧм бӧрын.
Юалана да повзьӧм видзӧдласӧн ыджыд выразительнӧй синъясын Таня уськӧдчис пӧдруга дорӧ да кутіс окавны сійӧс ныв экспансивностьӧн.
Но том нывбабалӧн мича чужӧмыс кольліс спокойнӧй да эз петкӧдлы некутшӧм волнуйтчӧм.
Тайӧ минутанас на вылӧ кыкнан вылас видзӧдігӧн позьӧ вӧлі чайтны, мый Таня воштӧма матыса мортӧс, да Зина воӧма бурӧдны сійӧс.
Зиналӧн пыдӧ вӧйӧм руд синъясыс Танялысь волнуйтчан да состраданиеӧн тыр видзӧдлассӧ встретитісны зэв чорыда.
Сылӧн волнистӧй визьӧн петкӧдчысь юрсинас сайӧдӧм изящнӧй плешкыс эз вӧв букыд; радлана нюмыс висьталіс, кутшӧм лӧсьыд сылы аддзыны Таняӧс.
Таня чувствуйтіс успокоитчӧм.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі успокоитчыны.
Шогсьӧм да жалитӧм оз йитчыны том кадся оптимизмкӧд.
— Григорий Александрович, надейтча, гортын? — юаліс Зина.
— Да, папа сёрнитӧ Криволуцкийкӧд.
Ми пышйим татчӧ, медым не мешайтны налы асланым больгӧмӧн, — шуис Таня.
— Ӧні, кор ми сэтшӧм унаӧн, ми смела вермам гымыштны на вылӧ.
Жорж представитіс сылы Андрейӧс.
— Тайӧ менам ёрт, Татьяна Григорьевна.
Кора радейтны да жалуйтны, — шуис сійӧ.
— Непременнӧ постарайтча, — вочавидзис том ныв, кисӧ нюжӧдіс Андрейлы, кодӧс чуймӧдіс аслас лӧсьыд статя моданас.
Вӧлӧмкӧ, Репин да Криволуцкий ас кежаныс пукалӧны кабинетын, тшын кымӧр пытшкын.
Андрейӧс, удобство ради, вӧлі представитӧма Петров ним улын, кӧть, дерт, сылӧн прамӧй нимыс вӧлі тӧдса и Репинлы и Криволуцкийлы, коді наросьнӧ локтіс, медым тӧдмасьны сыкӧд.
Олӧма адвокат сьӧлӧмсянь примитіс Андрейӧс.
Важ эмигрантъяс пӧвсын Репинлӧн вӧлі кымынкӧ томдырся друг, и сылы окота вӧлі тӧдны, кутшӧма налы овсьӧ йӧз муын.
Андрей на пӧвсысь ӧткымынъясӧс тӧдіс личнӧ, а мукӧд йылысь кывліс общӧй другъяссяньыс.
Заграницаын роч эмигрантъяс абу унаӧн, да на пиысь пӧрысьджыкъясыс, кодъяс лыдын вӧліны Репинлӧн другъясыс, ставыслы вӧліны тӧдсаӧсь.
Найӧ ёна уджалісны, быдӧн аслас направлениеын, кодъяс ёнджыкасӧ торъявлісны политическӧй несогласиеясӧн.
Ӧтикъяс вӧліны бодрӧйӧсь да дзоньвидзаӧсь мӧдъяс эз.
Вот ставыс, мый позьӧ вӧлі юӧртны вель ӧтсяма на олӧм йылысь.
— Пола, мый олӧмыс тані тіянлы кажитчас вывті ӧтсямаӧн, — шуис кӧзяин.
Бурысь нюмдылӧм петкӧдчыліс сылӧн кыз паръяс вылас да ӧдйӧ бӧр воши, колис пӧрысь адвокатлӧн резкӧя тӧдчысь визьяса тӧлка чужӧм вылӧ джуджыд мӧвпа серьёзнӧй выражение.
Сёрниыс лои ӧтувъя.
Репин вӧвлӧма Швейцарияын Герцен кадъясӧ да казьтыліс бур впечатлениеяс йылысь, кодъяс кольлісны сэні олӧмысь.
— Кутшӧм сьӧкыд контраст тіянлы — шуис сійӧ, тыр мездлун дорӧ дыр кежлӧ велавлӧм бӧрын друг лоны тайӧ шудтӧм странаын, кӧні кыв оз позь шуны, жандармъяс лапаӧ веськавны рискуйттӧг.
— Контрастыс, дерт, ыджыд, — сӧгласитчис Андрей.
— Но ме личнӧ этша страдайта сыысь, меным, шуны кӧ, лӧсьыдджык овны тані, сэтӧн дорысь.
Репин эскытӧг качайтыштіс юрнас.
Сылӧн вӧрзис сьӧлӧмыс, пӧшти яналыштіс, вынӧн да энергияӧн тыр тайӧ том мортсӧ аддзигӧн, коді локтӧма Европа мӧд помсянь шпионъясӧн да полицияӧн тыр тайӧ ужаснӧй карас, медым мынтысьны олӧмӧн прекраснӧй мечта вӧсна.
Сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ да сы другъяс вылӧ да бара качайтыштіс юрнас.
— Энӧ висьталӧй тайӧс, — шуис сійӧ.
— Овны пырся опасениеяс улын, не имеитны ни ӧти минута спокой да лунтыр безопасность сознайтӧм, садьмыны войын аслыссяма быд шаркнитӧмысь мӧвпӧн, мый вот-вот локтас тіян медбӧръя час, — тайӧ колӧ лоны ужаснӧ!
Репин висьталіс ассьыс кывъяссӧ сэтшӧм эскӧдана тонӧн, да сыӧн серпасалӧм жугыль картинаыс збыльторсьыс вӧлі сэтшӧм ылын, мый найӧ, кодъясӧс сійӧ гараліс, кутісны гажаа серавны.
— Прӧститӧй, — извинитчис Андрей, — но ті рисуйтанныд тайӧ вывті сук краскаясӧн.
Репин ньӧти эз ӧбидитчы, а регыдджык интересуйтчис, кыдзи морт природалӧн наблюдатель.
Чистосердечнӧй серамлӧн кутны вермытӧм взрыв вӧлі быдсяма доказательствоясысь убедительнӧйджык.
— Неужели ті менӧ кӧсъянныд эскӧдны, мый опасностьяс, кодъяс кытшалӧны тіянӧс быд воськолын, тіянлы нинӧмтор? — юаліс сійӧ, шензьӧмӧн гӧгӧр видзӧдігтыр.
Зина пукаліс Репин гӧгӧр артмӧм полукругас медся помын, и Репин ассьыс видзӧдлассӧ сувтӧдліс меддыр сы вылӧ, кыдз быттьӧ общӧй вопросыс инмис ёнджыкасӧ сылы.
— Вывті нин частӧ овлӧны тайӧ опасностьясыс, Григорий Александрович.
Морт велалӧ быдтор дорӧ, шудтӧм вылад, — шуис Зина, да шог вуджӧр мелькнитіс сы чужӧм кузя.
Прӧститны позьтӧм оплошность вӧлі Дубровникын лоӧм трагедиялӧн главнӧй помкаӧн, код вӧсна мынтысис Борис.
Но тайӧ вуджӧрыс вошис сідз жӧ натуральнӧя, кыдзи и петкӧдчыліс, да сылӧн руд синъясыс бара видзӧдісны ясыда да чорыда.
Кӧть сылӧн сознаниеыс неважӧнся да сьӧкыд воштӧм кузя эз эновтлы сійӧс ни ӧти минута кежлӧ, но оз позь вӧлі водзвыв чайтны, медым сылӧн ортсыса спокойствиеыс вӧлі только маскаӧн.
Сійӧ гӧлӧслӧн быд шы, сылӧн мича чужӧмас быд черта лолалісны сэтшӧм искренностьӧн, мый весиг сылӧн стоицизмыс должен вӧлі лоны естественнӧйӧн, а не наросьнӧ лэдзӧмӧн.
Тайӧ сідз жӧ вӧлі важӧн нин шедӧдӧм привычкалӧн результат.
Мирын, кӧні оліс Зина, куим морт пиысь ӧтилӧн, <rus>по крайней мере</rus>, пыр нин сьӧлӧмыс потласьліс татшӧм шудтӧмлунъяс вӧсна.
Олӧмыс эськӧ лои позьтӧмӧн да налӧн уджыс эськӧ дзикӧдз эз кут мунны, эз кӧ эськӧ найӧ владейтны асланыс нервъясӧн.
Зина тайӧ рытнас эз вӧв варовитан настроениеа, но сійӧ тшӧтш беседуйтіс сэтшӧм прӧстӧя да естественнӧя, кыдзи сійӧ нуӧдліс быдлунъя олӧмын пырся обязанностьяс.
Сійӧ дорйис Андрейӧс, кор сійӧ старайтчис сетны кӧзяинлы правильнӧйджык гӧгӧрвоӧм «нелегальнӧйяс» олӧм йылысь, да сераліс, кор Жорж босьтсис доказывайтны, мый только «нелегальнӧйяс» и пӧльзуйтчӧны, — мукӧд дырйи, <rus>по крайней мере</rus>, — законъяс тыр покровительствоӧн.
— Босьтӧй асьтӧ, например, — шыасис сійӧ Репин дорӧ.
— Уверенӧсь-ӧ ті, мый талун жӧ войнас полиция оз лок тіян ордӧ гортад?
Ті вӧтлінныд гусясьысь конторщикӧс, и сійӧ вермас водзӧс мынтыны тіянлы, тіянӧс террористъясӧс дзеблалӧмын мыжалӧмӧн; ті мый-нибудь шуанныд правительстволы паныд, и та йылысь донеситісны Коймӧд отделениеӧ; ті уна во сайын гижлінныд приятельыдлы, кодӧс ӧні арестуйтісны да сы ордысь аддзисны тіянлысь письмӧтӧ.
Став тайӧторйыс ӧмӧй тіян сайын эз вӧв?
Репин извинитчис аслас поступокъясын.
— Сідзкӧ, тіян ногӧн оз позь узьны спокойнӧя, — водзӧ нуӧдіс Жорж, — сы вӧсна мый вермасны арестуйтны талун жӧ войнас, а аски ті нин лоанныд Архангельскӧ нуан туй вылын, либӧ мӧдлаын, ылынджык да омӧльджык местаӧ нуан туй вылын.
Адвокат нюмъялӧмӧн вочавидзис, мый сійӧ надейтчӧ, — мый нинӧмтор сэтшӧмыс сыкӧд оз ло, но мый, дерт, ручайтчыны оз позь.
— А ми вермам! — горӧдіс Жорж шутитана торжествуйтӧмӧн.
— Миян став грекъяс бырӧны, кор ми шыбытам биӧ важ паспортъяснымӧс да петам выль паспортъясӧн.
Паспортыд кӧ сӧмын бур да пельтӧ ёся кутан, то позьӧ овны сьылігтырйи.
Ме регыд кута праздничайтны менам нелегальнӧй олӧмлысь нёльӧд во.
— Тэ, сідзкӧ, олін кык срок кодкӧ-нибудь мӧд тшӧт вылӧ, — шуис Андрей.
— Арталӧма, мый нелегальнӧйяс шӧркодя олӧны кык воысь не унджык.
— Позьӧ куимӧдз нюжӧдны, не кӧ дышӧдчыны паспортъяс вежлавны, — пасйис Андрей ёнджыкасӧ аслас назиданиелы, сы вӧсна мый некод эз кыв сылысь пыдысянь мӧвпыштӧм замечаниесӧ.
Корисны чай юны, и ставӧн чеччисны да мӧдісны столӧвӧйӧ.
— Зинаида Петровна, — шуис Репин, — меным колӧ мыйсюрӧ йылысь юавны тіянлысь,
виччысьыштлӧй ӧти минута.
Таня, — содтіс сійӧ, — ысты миянлы чайсӧ татчӧ.
Репинлы окота вӧлі тӧдмавны делӧлысь положение да сы мужик йылысь став подробностьяссӧ да юавны, оз-ӧ вермы сійӧ лоны мыйӧн-нибудь пӧлезнӧйӧн.
Зина вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый йылысь сійӧ думайтӧ.
Зиналы нинӧм вӧлі висьтавны Репинлы аслас делӧ йылысь, — сійӧ эз вӧрзьыв местасьыс, но сылы окота вӧлі тӧлкуйтыштны адвокаткӧд аскежын.
Колӧ вӧлі кутчысьны Поливанов чойяс делӧ бердӧ.
Найӧс сӧгласӧсь вӧліны лэдзны пӧрука вылӧ тюрьмаын кык во пукалӧм бӧрын, сы вӧсна мый эз вӧвны некутшӧм доказательствояс найӧс мыждӧмын.
Быть колӧ вӧлі ӧні жӧ аддзыны кык бур поручительӧс, сы вӧсна мый нывъяслӧн, кыдзи юӧртісны, зэв слаб здоровьеныс.
Зина надейтчис, мый Репин босьтас ас вылас ручательство ӧтиыс вӧсна да постарайтчас аддзыны поручательӧс мӧдыслы.
Таысь кындзи сійӧ кӧсйис юавны сылысь, оз-ӧ позь тӧдмавны прокурорлысь, мый лои судитӧмъяскӧд медбӧръя политическӧй процессын.
Найӧс мӧдӧдісны код тӧдас кытчӧ.
Столӧвӧйсянь кылісны томйӧзлӧн гажа гӧлӧсъяс да серам.
Жорж кутіс вензьыны Криволуцкийкӧд профессорлӧн радейтана предмет йылысь, коді утверждайтіс, мый кытчӧдз роч крестьянстволӧн став массаыс оз пӧр капиталистъяс нартитӧмлы подвластнӧй пролетариатӧ, сэтчӧдз абу надея Россияын рабочӧй движение вылӧ.
Жорж вензис, а мукӧд кыкыс кывзісны: Таня — новичок вниманиеӧн чукӧртчӧмӧн, профессорлысь пыдія мӧвпыштӧм разглагольствованиеяссӧ гӧгӧрвоны зільӧмӧн, Андрей-ученӧй доктринёрство тайӧ выль типсӧ любопытствоӧн наблюдайтігтыр.
Кадысь кадӧ сійӧ сеталіс вопросъяс Криволуцкийлы, аслас друглы век жӧ спорын главнӧй роль сетӧмӧн.
Жорж вӧлі зэв бур полемист, да сылӧн замечательнӧй паметьыс сетліс сылы позянлун помнитны аслас оппонентлӧн кузь речьяслысь став подробностьяссӧ.
Андрей сюйыштіс некымын кыв, но сёрни дорӧ интересыс регыд сылӧн кӧдзаліс; сы пытшкын эз вӧв рочьяс пӧвсын паськалӧм тайӧ споръяс дорӧ окоталуныс, мыйын петкӧдчӧ налӧн нормальнӧй петан туйсӧ аддзытӧм энергияыс.
Сійӧ рад лои, кор Зина, коді помалӧма адвокаткӧд конфиденциальнӧй сёрнисӧ да, тыдалӧ, сы результатъясӧн дӧвӧльнӧй, тыдовтчис ӧдзӧсӧд.
Репин локтіс сы бӧрся.
— Но, мый, кыдзи делӧясыс? — юаліс сійӧ вензьысьяслысь.
— Решитінныд нин Россиялысь судьбаяссӧ, али мый-нибудь колис на сомнение улын?
Пӧперега чукыр — удовольствие признак — артмис Жоржлӧн плеш вылас, ассьыс дӧсадасӧ кутны вермытӧдз войдӧр.
Сійӧ эз радейтлы тайӧ шутитана тонсӧ.
Андрей, мӧдарӧ, вӧлі зэв дӧвӧль да висьталіс Репинлы, кутшӧм тупикӧ йӧршитіс Россияӧс сылӧн учёнӧй другыс.
Локтісны выль гӧстьяс — Орест Пудовиков, литератор, аслас гӧтыркӧд — да панісны мӧдпӧлӧс сёрни.
Но Андрей эз участвуйт сёрниас.
Сійӧ ӧтувтчис Зина да Таня дорӧ.
— Отсыштӧй меным кутны сійӧс миянкӧд ещӧ неуна, — шыасис сы дорӧ Таня.
Ӧні, кор Зина лӧсьӧдчис мунны, нывлы юрас воис, мый сылӧн спокойлуныс вӧлі асьсӧ кутны вермӧмла, а эз судьбалы покоритчӧмла результатӧн.
Сійӧ видіс асьсӧ Зина шог дорӧ сьӧлӧмтӧм видзӧдӧм вӧсна да корсис позянлун вевттьыны ассьыс мыжсӧ, кӧть и эз тӧд, кыдзи тайӧс вӧчны.
— Тіянлы ӧмӧй, Зина, мунны кад? — юаліс Андрей.
— Ӧд зэв на водз.
— Мем ещӧ колӧ пыравны Басков переулокӧ.
— Ті верманныд пыравны аски асывнас.
Пукалыштӧй ещӧ неуна, — корис Таня, Зинаӧс коскӧдыс кутӧмӧн да сы дорӧ каньпи моз леститчӧмӧн.
Зина серӧктіс дженьыдик, лӧнь серамӧн, коді сетліс сылы ыджыд прелесть.
Кыдзи позьӧ вӧлі кольччыны!
Сылы колӧ вӧлі стӧч дас час да джынйын паныдасьны Басковӧй переулокын тюрьмаса стӧрӧжкӧд, коді вайліс письмӧяс казематъяс пиысь ӧтиын олысь политическӧй заключеннӧйяссянь.
— Ог, голубушка, — шуис сійӧ, Танялысь сы дорӧ корана чатӧртӧм кыпыд чужӧмсӧ окалігтыр, — ме ог вермы тайӧс вештыны аски кежлӧ, сідзкӧ эськӧ ме ачым на пукалышті тіянкӧд.
Ме пырала суббӧтаӧ луннас, — содтіс сійӧ, — а ӧні меным колӧ котӧртны.
Сійӧ муніс, ӧдзӧс дорын налы прӧщайтчӧм могысь нӧшта ӧтчыд нюммунӧмӧн.
Кажитчис, мый сылӧн пукалӧмыс тані вылӧджык кыпӧдліс ставсӧ.
Личнӧй джуджыд шог мужественнӧя терпитан вид кыпӧдӧ сьӧлӧмтӧ кыпыд лад вылӧ.
Таня да Андрей чувствуйтісны асьнысӧ Зина дорӧ симпатия ӧтувъя чувствоӧн матысаясӧн.
— Ті важӧн нин тӧдсаӧсь Зинаида Петровнакӧд? — юаліс Андрей.
— Ме первой паныдаси сыкӧд, кор сійӧ пышйис тюрьмаысь.
Но толькӧ сэксянь, кор сійӧ овмӧдчис Петербургын, ме бура сыкӧд тӧдмаси да гӧгӧрвои, кутшӧм сійӧ нывбаба! — ыджыд радлунӧн шуис Таня.
— Меным оз кут позьны сэтшӧм частӧ аддзысьлыны тіянкӧд, Татьяна Григорьевна,
но ме вои татчӧ надеяӧн, мый муна, позьӧ кӧ, тіян другкӧд, — шуис Андрей, сылы синмас эскана видзӧдӧмӧн.
— Ті онӧ ӧбидитчӧй менам самоуверенностьӧн?
— Дзик мӧдарӧ, — серьёзнӧя вочавидзис ныв.
— Аттьӧ, сідзкӧ вай жӧ, медвойдӧр, сёрнитыштам тӧлкӧн, — шуис Андрей.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да, лӧсьыд пельӧс аддзӧм бӧрын, вӧзйис Танялы пуксьыны креслӧӧ, а ачыс меститчис сы дінӧ улӧс вылӧ.
— Ті меным ылӧ абу бокӧвӧй, — водзӧ нуӧдіс Андрей.
— Верма шуны, мый ме тіянкӧд вӧлі тшӧтш тӧдса водзджык, ми паныдасьӧм дорысь.
Жорж зэв уна висьтавліс тіян йылысь, да зэв красноречивӧя, эскӧда тіянӧс.
Таня неуна гӧрдӧдыштіс, кыліс ас вылас дӧсада да скӧрмис Андрей вылӧ.
Сылӧн выль гӧсть дорӧ бур чувствоыс пыр жӧ бырис.
— Ме тіянлы водзӧс мынта тіян комплиментысь, — шуис Таня — сы вӧсна мый ме кывлі тіян йылысь, навернӧ, ёна унджык сы дорысь, мыйдта ті ме йылысь, и уна йӧзсянь.
Сідзкӧ менам сведениеясӧн тіян дорысь паськыдджыкӧсь.
— Сымын бурджык, — шуис Андрей, — тайӧ меным сетӧ право корны возмездие.
Нылӧс эз вермы небзьӧдны собеседниклӧн татшӧм кӧдзыда видзӧдӧмыс.
Сійӧ неуна чукыртіс ассьыс сӧстӧм, шыльыд плешсӧ, код вылын ни тӧждысьӧм, ни шог ещӧ эз на пуктыны туйяс.
Таня велалӧма встречайтны том йӧзлысь пӧкӧритчан почтительность да эз лӧсьӧдчы вӧчны исключение, збыльысьсӧ, дзик бокӧвӧй мортлы.
Сійӧ жалитіс, мый дзик заводитчӧмсяньыс эз сувтӧд асьсӧ сыкӧд официальнӧйджык туй вылӧ.
— Ті абу дӧвӧльӧнӧсь аснаныд, Татьяна Григорьевна, ме дорӧ асланыд бурлун вӧсна да чайтанныд, мый ме злоупотребляйта сійӧн? — шуис Андрей, сылысь мӧвпъяссӧ сы чужӧм вылысь лыддигтыр.
— Мый нӧ, гашкӧ, ті и правӧсь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, сылы вочавидзны кад сеттӧдз,
— но ті долженӧсь лоны снисходительнӧйӧн миян дорӧ.
Революционерлӧн олӧмыс дженьыд да дружескӧя беседуйтӧм вылӧ позянлун шоча усьлӧ сы пай вылӧ.
Миянлы, прӧститана, ми кӧ зілям кыдз позьӧ унджык воспользуйтчыны тайӧ минутаяснас, мукӧд дырйи условнӧй формальностьяс бокӧ кольӧмӧн.
Талун миян туйяс вежӧнасьлісны здук кежлӧ, и коді тӧдас, паныдасьласны-ӧ найӧ нӧшта ӧтчыд.
Лэдзад-ӧ ті меным сёрнитны веськыда, нинӧмысь яндысьтӧг, кыдзи эськӧ ме сёрниті ёртъяскӧд?
Йисӧ вӧлі чегӧма.
Страннӧй гӧсть спокойнӧй тон улын ныв чувствуйтіс мыйкӧ джуджыда-симпатичнӧйӧс да жугыльӧс, сійӧ вӧрзьӧдіс сылысь отзывчивӧй сьӧлӧмсӧ да сывдіс сы светскостьлысь веркӧсса слӧйсӧ.
Сылы лои яндзим аслас подозрительнӧй сдержанностьысь: татшӧм морткӧд сійӧ вӧлі ньӧти оз лӧсяв.
— Да! — пӧся горӧдіс сійӧ, сылы синмас видзӧдӧмӧн.
— Висьталӧй, кӧть кыдз да.
Андрей ачыс шензис, мый Танялӧн сӧгласитчӧмыс вӧлі сылы сэтшӧм лӧсьыд.
Ныв пытшкын вӧлі мыйкӧ, мый йылысь Жорж, збыль, вунӧдіс казьтыштны, но мый торъя сылы кажитчис да привлекайтіс сійӧс, сійӧ рольысь зависиттӧг, кодӧс Таня вермис ворсны другыс олӧмын.
Сійӧ кутіс юасьны сылысь ӧнія сы удж йылысь, политическӧй видзӧдласъяс, сомнениеяс да водзын лоан планъяс йылысь.
Сылӧн юасьӧмъясыс волнуйтісны да тревожитісны Таняӧс, но вӧліны сыкӧд ӧттшӧтш лӧсьыдӧсь и сійӧ эз заводитлы паныд сувтны тайӧ мортыслӧн страннӧй влияниелы.
Дас вит минута мысти сійӧ кутіс асьсӧ чувствуйтны сыкӧд кокньыда: вайӧ сёрнитісны важся матыса тӧдсаяс моз.
Жорж матыстчыліс на дорӧ, Танялӧн кыскан вынлы паныд сувтны вермытӧг, но регыд колис найӧс бара ас кежаныс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі, медым найӧ дружитчисны, мый сійӧ дась вӧлі сетны асьсӧ жертваӧ да сетны налы позянлун сёрнитыштны тӧлкӧн.
Сійӧ дӧвӧль вӧлі сійӧн, мый видзӧдіс ныв вылӧ ылысянь, синъяссӧ тэрыба лэдзлӧмӧн, кор паныдасьліс Андрейлӧн неуна сералана видзӧдласӧн.
Дас кык часӧдз дас вит минут войдӧр, кор пуксьӧны торъя нин «беспокойнӧй» часъяс, Андрей да Жорж мунісны, и став компание разӧдчис.
Таня пырис ас комнатаас, рытся лӧсьыд впечатлениеясӧн тырӧм.
Сійӧ пӧрччис ассьыс элегантнӧй платтьӧсӧ, вывті элегантнӧй да дона платтьӧ сэтшӧм видзӧдласъяса ныв серти.
Жорж некымынысь ёна видліс сійӧс вӧччанторъяс радейтӧмысь.
Ыджыд туалетнӧй зеркала водзын пукаліг, сійӧ кутіс кыны вой кежлӧ ассьыс кузь сьӧд юрсисӧ.
Вообще сійӧ вӧлі зэв дӧвӧль аслас выль тӧдмасьӧмӧн.
Тыдалӧ, татшӧм мортлӧн, кыдзи Кожухов, сылы другӧн лоны кӧсйӧмыс леститіс сійӧ том самолюбиелы.
— Кутшӧм тешкодя сійӧ видзӧдіс ме вылӧ, корис мекӧд обращайтчыны ёрткӧд моз! — горӧдіс сійӧ да гораа серӧктіс, зеркалаын посньыдик еджыд пиньяслысь кык дзирдалысь рад да дзирдалысь сьӧд синъяс петкӧдлӧмӧн.
Но кор сійӧ тӧд вылас кутіс уськӧдавны налӧн абу пырся кодь сёрниысь подробностьяс, сылӧн чувствоясыс босьтісны мӧд туйвизь.
Кожухов вӧлі медводдза тӧдчана революционер, кодкӧд сійӧ паныдасис.
Жорж вӧлі, збыльысьсӧ, сыысь ыджыдджык, но сійӧ вӧлі вывті торъялана личность, и сы дорӧ оз позь вӧлі применитны пырся мерка.
Мыйла жӧ Кожухов интересуйтчис сыӧн?
Личнӧ Андрейлы сійӧ нинӧм эз значит; но Андрей вӧлі конспиратор да кӧсйис убедитчыны, сулалӧ-ӧ кыскыны сійӧс партияӧ?
Таня вӧлі сылы лоны верман полезностьӧн, и сійӧ локтіс сійӧс донъявны.
Вот и ставыс!
Тайӧ мӧвпыс огорчитіс Таняӧс да кыпӧдіс ас вылас дӧсада.
Сійӧ эз вермы прӧститны аслыс, мый ачыс отсасис сійӧ расследуйтӧмъяслы.
Андрей суис сійӧс немвиччысьтӧг; мӧдысь Таня велӧдас сійӧс.
Жоржлӧн образыс садьмӧдіс сы сьӧлӧмын каитчӧм да нежность.
Сійӧ кутіс донъявны сылысь пӧся кӧртасьӧмсӧ да деликатнӧй тӧждлунсӧ тайӧ Кожуховыскӧд сравнивайтӧмӧн.
Муртса на пӧдласис Репинлӧн керка ӧдзӧсыс петысь приятельяс бӧрся, кыдзи Жорж кватитіс Андрейӧс сойбордӧдыс да волнуйтчан гӧлӧсӧн юаліс:
— Но, висьтав, кутшӧма тэныд сьӧлӧм вылад воис Татьяна Григорьевна?
— Нинӧм, кажитчис, — кыліс спокойнӧй вочакыв.
Жорж лэдзис другыслысь кисӧ да мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ чӧв олан дӧсадаӧн.
И тайӧ вӧлі дзонь рытчӧжся сылӧн аснас жертвуйтӧмысь наградаӧн!
Сійӧ вӧлі разочаруйтчӧма да весиг ӧбидитчӧма.
Но позьӧ ӧмӧй лоны татшӧм уваленьӧн?
Жоржлӧн дӧсадаыс, век жӧ, регыд сайкаліс, и сійӧ кутіс корсьны аслас друглы правдайтчӧм.
Оз жӧ позь требуйтны мортсянь, медым сійӧ тӧдмаліс характерсӧ час дыра сёрнитӧм бӧрын!
Но сы вӧсна мый Андрей ачыс, тыдалӧ, эз лӧсьӧдчы беседуйтны ныв йылысь, то Жорж, медым бурӧдны асьсӧ, босьтіс тайӧ могсӧ ас вылас.
Сылӧн ресурсъясыс вӧліны гырысьӧсь, и сійӧ вермис сюйны сюжетӧ лӧсьыд разнообразие.
Андрей вӧлі зэв бур кывзысь, гӧгӧрволіс кывджынсяньыс да паныд кыв шуавліс этша.
Тайӧ обстоятельствоыс вӧлі найӧ дружбалӧн медводдза помкаяс пиысь ӧти.
Сійӧ ӧні кывзіс Жоржлысь пырся кодь внимательностьӧн, но нинӧм торйын эз вӧв сӧглас сыкӧд.
— Характерлӧн вын! — паныдаліс сійӧ Жоржӧс.
— Ме сомневайтча, эм-ӧ сылӧн характерыс, дерт, сідзи, кыдзи тэ тайӧс гӧгӧрвоан.
Жорж нюммуніс аслас друглӧн татшӧм грубӧй ӧшыбка вылӧ.
— Ме аддза, тэ ньӧти он тӧд сійӧс, — шуис Жорж.
— Вермас лоны, кӧть меным кажитчӧ, мый тӧда, — вочавидзис Андрей.
— Тэнӧ, тыдалӧ, пӧръяліс манераяслӧн небыдлуныс, коді лӧсялана сылы, кыдзи светскӧй барышнялы.
— Тэ сійӧс лыддян светскӧй барышняӧн?
Меным сійӧ кажитчис, мӧдарӧ, зэв прӧстӧйӧн да естественнӧйӧн, настоящӧй роч ныв, и сэсся нинӧм.
— Сэсся нинӧм!
Сідзкӧ тэныд сійӧ ньӧти эз кажитчы?
А тэ шуин, мый кажитчис.
Андрей серӧктіс.
— Тэ, другӧ, ӧшыбайтчан, — шуис Андрей гажа гӧлӧсӧн.
— И медым докажитны тэныд, мый меным сійӧ збыльысь кажитчӧ, ме ӧні жӧ висьтала тэныд, мый, сійӧ кӧ тэнӧ кутас радейтны сідз жӧ, кыдзи тэ сійӧс, ме падъявтӧг сета тіянлы отеческӧй благословение.
Андрей медводдзаысь татшӧм веськыда кутіс сёрнитны Жоржкӧд сы сьӧлӧмшӧр делӧяс йылысь.
Сылы колӧ вӧлі аддзывны сійӧс Танякӧд ӧтлаын, медым убедитчыны мыйын сюрӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый частӧ «тайӧ йӧйталӧмъясыс», кыдзи сійӧ шулывліс любовсӧ вообще, вермасны паськавны мыйкӧ серьёзнӧйӧ бокысянь бур вылӧ суитчӧм да ошкӧм понда.
Но ӧні, сы бӧрын кор найӧс аддзыліс ӧтлаын, быдсяма сомнение вошис, да нинӧмла вӧлі кутчысьны веськыда сёрнитӧмысь.
Том философ эз чайт, мый «йӧйталӧмыс» лэдзис вужъяссӧ сійӧ аслас сьӧлӧмӧ, да мый дзик ӧти средствоӧн сылы бережитчыны сы губитан ядысь вӧлі эськӧ — некор сэсся не аддзывны тайӧ сьӧд, кодзлалысь синъяссӧ, сӧстӧм плешсӧ да ворожитан нюмсӧ.
Но сы вӧсна мый некодлы вӧлі сетны тайӧ сӧветсӧ, да сы сьӧлӧмын ыджыдаліс шензьӧдана спокойствие, то Андрей эз и лӧсьӧдчыв пышйыны искушениеысь.
Сійӧ весиг дугдіс думайтны Таня йылысь, сы вӧсна мый сійӧ минутанас сылысь вниманиесӧ кыскис дзик мӧдарлань.
Мыйкӧдыра кад чӧж сійӧ кыліс дугдывтӧг вӧтчысь подозрительнӧй кокшыяс.
Найӧ век кылісны ӧтылнаын да вӧліны эз ӧткодьӧсь: то вывті смелӧсь, то вывті видзчысянаӧсь, кыдзи измена.
Став сертиыс, на бӧрся локтіс шпион.
Андрей нинӧм эз висьтав аслас чайтӧм йылысь Жоржлы, полӧмӧн, мый Жорж, кыдзи впечатлительнӧй морт, пыр жӧ бергӧдас юрсӧ да тайӧн тшыкӧдас став делӧсӧ.
Другсӧ сойбордйӧдыс босьтӧмӧн, Андрей ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, кыдз быттьӧ кыпыд сёрниыс понда.
На бӧрысь мунысь морт кутіс восьлавны ӧдйӧджык.
Андрей вӧчис важ опытсӧ, мӧдіс ньӧжйӧджык, и результатыс лои сійӧ жӧ.
Тӧдӧмысь, на бӧрся локтӧ шпион, да содтӧд ещӧ йӧй.
Андрей вӧлі уверен, мый сійӧ сирасис, кор найӧ ылӧ нин мунісны Репинъяс керка дінсянь.
Тайӧ, тыдалӧ, вӧлі прӧста шӧйтысь шпион, кодӧс кыскӧма вывті гораа шуӧм кутшӧм-нибудь подозрительнӧй кыв, кор найӧ прӧйдитісны сы бокті.
Делӧыс эз вӧв серьёзнӧй, но век жӧ колӧ мынтӧдчыны неприятельысь, ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый найӧ матыстмӧны вӧлі Жорж квартиралань.
— Миян бӧрся шпион, — гусьӧник шуис Андрей аслас спутниклы, — толькӧ эн видзӧд сы вылӧ.
Ми торйӧдчам Косӧй переулок пельӧсын, и ме сійӧс босьта ас вылӧ.
Ме ордӧдз ӧд ылынджык.
— Ладнӧ, — вочавидзис Жорж юрнас гогнитӧмӧн.
Найӧ регыд воисны пельӧсӧдз.
Жорж мӧдіс аслас туйӧд, но Андрей, некымын воськов вӧчӧм бӧрын, сувтіс да ӧзтіс папирос.
Став сомнениеясыс бырины, кор сійӧ аддзис аслас колльӧдысьлысь чужӧмсӧ.
Ыджыд гӧрд кияса, рыжӧй юрсиа да тошка верзила новлӧдліс чужӧм вылас аслас профессиялысь печать характернӧя зэвтчӧм да повзьӧм выражениеын, кодӧс сійӧ весьшӧрӧ зілис дзебны наросьнӧ лэдзӧм непринуждённостьӧн.
Шпионлы лои бӧрйыны, код бӧрся мунны, да сійӧ ылысянь падъяліс некымын минута чӧж.
Андрей вӧлі арлыднас ыджыдджык да претендуйтіс сы вылӧ, мый имеитӧ серьёзнӧйджык да внушительнӧйджык вид Жорж серти.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый бӧрйӧмыс усяс сы вылӧ.
Сідз эськӧ сійӧ и лои, тӧдӧмысь, но Андрейлӧн изтӧгыс дыр эз ӧзйы.
Сійӧ сулалыштіс нӧшта кымынкӧ секунда, и шпион, виччысьӧмӧн сьӧкыд положениеӧ вайӧдӧм, крута кежис веськыдвылӧ да решительнӧя мӧдіс улича кузя Жорж бӧрся.
Андрей водзвыв гӧгӧрволіс тайӧ лоны верман позянлунсӧ да пырысь-пыр мӧдіс сы бӧрся.
Имеитны ӧти неприятельӧс водзын, а мӧдӧс бӧрвылын, тыртӧм улича вылын, — абу лӧсьыд положение.
Медся сюсь шпион эз эськӧ вермы кутчысьны куим минутаысь дырджык, и збыльысь, шудтӧмыд пыр жӧ сувтіс, кыдз быттьӧ сы могысь, медым лыддьыны театральнӧй афиша.
Андрей муніс сы бокті, спокойнӧя папирос куритігтыр.
Некымын воськов вӧчӧм бӧрын сійӧ бара кыліс ас бӧрсяыс кокшыяс.
Тайӧс сійӧ и виччысис.
Сы вӧсна мый шпион муніс Жорж дорысь ёна ньӧжйӧджык, извозчикӧс видзӧдалысь морт моз, то Андрейлӧн другыс вӧлі нин ылын да регыд вошис пельӧс сайӧ.
Ӧні Андрей думайтіс сетны ас бӧрсяыс кыйӧдны мыйкӧдыра тыртӧм уличаясті, сэсся босьтны извозчикӧс сэні, кӧні эськӧ эз вӧв матын мӧд извозчик, да мунны карса ылі помӧ, шпионӧс кушнас кольӧмӧн.
Но сійӧ мыніс лишнӧй рӧскодысь.
Сійӧ туялысьлӧн кокшыясыс кутісны кывны омӧля да мыйкӧдыра мысти дзикӧдз ланьтісны.
Убедитчӧм бӧрын, мый сійӧс казялісны, шпион ачыс ӧткажитчис водзӧ туялӧмысь.
Андрейлӧн догадкаыс, мый став инцидентыс оз имеит серьёзнӧй подкладка, збыльмис.
А век жӧ, мыйӧн тӧдан?
Гортӧ воӧм бӧрын, сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ каличӧн, медым эз суны немвиччысьтӧг, да видліс зарадитӧм револьверсӧ да кинжалсӧ, кодъясӧс век новлӧдліс вӧнь йылын сюртук улас.
VII-ӧд глава
ТАНЯЛӦН МЕДВОДДЗА ОТЛИЧИТЧӦМ
Репинлы узьны грӧзитан опасностьяс йылысь Жоржлӧн случайнӧй замечаниеыс лои лёк предзнаменованиеӧн.
Эз на удитны кык ӧпаснӧй гӧсть вошны син улысь, кыдзи гымыштіс-воис полиция.
Репин эз вӧв трус, но сійӧ кӧдзаліс, мустӧм лӧз мундиръясӧс аслас квартираын аддзигӧн.
Сылӧн первой мӧвп вӧлі, мый кыкнан том мортсӧ арестуйтісны улича вылын да мый сы ордын шобсьӧмыс вӧлі найӧс арестуйтӧмлӧн следствие.
Но жандармъяслӧн первой кывъясыс жӧ сійӧс сайкӧдісны.
Кортӧм визитыс вӧлӧма гудыр чайтӧмъяс вӧсна, кодъяс источник йылысь сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны.
Кык революционер волӧмкӧд лӧсялӧмыс жӧ вӧлі, тыдалӧ, случайнӧй.
Репин ышловзис свободнӧя.
Ас вӧснаыс сылы нинӧмысь вӧлі повны.
Жандармъяс шобисны став керкасӧ, но компрометируйтанторсӧ нинӧм эз аддзыны.
Асывнас куим часын найӧ мунісны.
Репинӧс ыджыд общественнӧй положение вӧсна эз вӧв арестуйтӧма, да сылы лои мунны сӧмын участокӧ да вочавидзавны глупӧй да наглӧй юасьӧмъяс вылӧ.
Сійӧс эновтісны спокойын, но нинӧм эз вермыны шедӧдны да полиция водзӧ кутіс сюся видзӧдны керкаыс бӧрся.
Тайӧ эськӧ вермис вайны лӧсьыдтӧмторъясӧ ставныслы, шпионъяс кӧ казялісны Зиналысь либӧ Жоржлысь волывлӧмъяссӧ.
Быть колӧ вӧлі лоӧмтор йывсьыс пыр жӧ юӧртны налы, а сы вӧсна аски асывнас жӧ Таняӧс вӧлі командируйтӧма революционнӧй лагерӧ, медым висьтавны другъясыслы ӧпасность йылысь.
Сійӧ мӧдӧдчис туйӧ томиник ныв волнениеӧн, кодлы первойысь на сетӧны вӧчны серьёзнӧй делӧ.
Сы вӧсна мый найӧ керка бӧрся кыйӧдісны, то тӧдӧмысь, дай таысь на унджык, мый сэні олысьяс пиысь быдӧнӧс ывлаӧ петігӧн кутасны колльӧдны.
Сійӧ зэв ёна поліс, предупредитӧм пыдди, вайӧдны другъясыс дорӧ шпионӧс.
Кыдзи пышйыны сюсь синма полицияысь?
Полиция быдлаын лоны вермӧм йылысь да сверхъестественнӧй сюсьлун йылысь став непосвященнӧйяслӧн фантастическӧя ёна содталӧм гӧгӧрвоӧмъясӧн тыр, сійӧ эз тӧд, кыдзи убедитчыны, кыйӧдӧны-ӧ сы бӧрся али оз.
Пырся дорысь неуна мӧдногджык пасьтасьӧм бӧрын, сійӧ петіс ывлаӧ сійӧ минутанас, кор пельӧсын сулалысь, подозрительнӧй морт пырис портернӧйӧ.
Но код тӧдас?
Гашкӧ, эсійӧ ӧшинь дорас, туй саяс, занавеска сайын сулалӧ мӧд шпион да, сійӧс казялӧм бӧрын, сетас тӧдны аслас ёртлы, кор мӧдыс бӧр воас портернӧйсьыс.
Сійӧ ӧдйӧ муніс уличаті, медым пышйыны аслас фантазияӧн лӧсьӧдӧм призракъясысь, но найӧ сійӧс преследуйтісны.
Вермис-ӧ сійӧ лоны увереннӧйӧн, мый тайӧ почтённӧй пӧрысь дамаыс, коді мунӧ сыкӧд ӧти туйӧд, абу шпионка?
Гарантия, дерт, некутшӧм эз вӧв.
Дама чукыльтіс пельӧс сайӧ да мӧдіс Невскӧй кузя, весиг ныв вылӧ ни ӧтчыд видзӧдлытӧг.
Ставыс тайӧ вывті бур, но, вермас лоны, тайӧ сӧмын мудеритӧм, да чайтӧм шпионка сетіс тӧдны кодлы-нибудь, да Таня бӧрся водзӧ кыйӧдӧны?
Либӧ жӧ дамаыс кӧ абу шпионка, то, вермас лоны, сы бӧрся воӧ мыйкӧылнаын настоящӧй шпион, кодӧс Таня эз казявлы?
Коньӧр ныв дзикӧдз шӧйӧвоши, да сылӧн юрыс кутіс бергӧдчыны, кор сійӧ друг тӧд вылӧ уськӧдіс, мый сылӧн кузинъясыс пиысь ӧти олӧ Литейнӧй вылын, керкаын, кӧні эм проходнӧй двор Моховӧй улича вылӧ.
Весиг улича вывті медуна йӧз ветлан кадӧ этшаӧн пӧльзуйтчылісны тайӧ туйнас, тайӧ жӧ асъя часын, навернӧ, сэні некод абу.
Сійӧ кӧ мунас сы пыр, кор оз ло сійӧс колльӧдысь, сэки сылы, тӧдӧмысь, удайтчис эськӧ спаситчыны Коймӧд отделениеса страшнӧй лазутчикъясысь.
Средствоыс вӧлӧм сэтшӧм прӧстӧй, мый сійӧ весиг шензис, кыдзи тайӧ водзджыксӧ сылы эз во юрас.
Сійӧ медаліс извозчикӧс Литейнӧй вылӧ да радпырысь убедитчис, мый сы бӧрся некод оз вӧтчы вӧлӧн.
Мый жӧ шуны подаяс йылысь, то сійӧ решитчис думайтны, мый на вылӧ нинӧм видзӧдныс.
Сійӧ заводитіс мездысьны аслас суевернӧй полӧмъясысь да кутіс думайтны водзӧ мунан воськовъяс йылысь.
Первой мӧвпӧн сылӧн вӧлі мунны Жорж квартираӧ.
Революционеръяс векджык дзебӧны ассьыныс частнӧй адресъяссӧ принцип серти, найӧс сӧмын удж кузя ёртъяслы висьталӧмӧн, но Жорж Танялы вӧчис исключение.
Таня тӧдіс сылысь адрессӧ да вӧліс нин сы берлогаын не ӧтчыд; сійӧ вермис аддзыны сылысь керкасӧ да воӧдчыны квартираӧдз, некодлысь юасьтӧг.
Но суас оз сійӧ Жоржӧс?
Извозчиклы сійӧ кӧсйысис содтыштны чай вылӧ да дас минута мысті и Таня лои сылы колана, проходнӧй воротаясын.
Тайӧ минутанас проходыс эз вӧв дзик тыртӧм: кык прачка буретш пырӧны вӧлі сэтчӧ бельё тыра зэв ыджыд кӧрзинаӧн.
Но Таня тырмымӧн нин мездысис аслас стракъясысь, медым не чайтны тайӧ нывбабаяссӧ Коймӧд отделениекӧд йитӧдын.
Водзӧ туйсӧ сійӧ муніс подӧн.
Сы звонок шыӧ ӧдзӧссӧ пыр жӧ восьтісны.
Жорж вӧлі гортас.
Сійӧ эз вермы кутчысьны радлана горӧдӧмысь виччысьтӧм гӧстяӧс аддзигӧн.
— Кутшӧм бур тӧв вайӧдіс тіянӧс миян берег дорӧ, Татьяна Григорьевна?
Менам медся бур другъяс чукӧртчисны менам вевт улӧ, и ті ӧтнаныд он вӧлі тырмӧ!
Сылӧн радлана ёна варовмӧмыс эз лэдз Танялы шуны ни ӧти кыв Жоржӧн ӧдзӧссӧ передньӧйысь комнатаӧ восьтытӧдз, коді вӧлі ӧттшӧтш кабинетӧн, гостинӧйӧн да столӧвӧйӧн.
Сэні пукалісны Андрей да Танялы тӧдтӧм, ыджыд тушаа дама.
Тайӧ вӧлі Лена Зубова, коді сӧмын на локтӧма Швейцарияысь.
Нывъясӧс тӧдмӧдісны мӧда-мӧдныскӧд.
Медым извинитчыны сыын, мый сійӧ торкис йӧзлы, — кодъяс, кыдзи сылы кажитчис, век занятӧсь колана уджӧн, — Таня пыр жӧ висьталіс аслас воӧмлысь помкасӧ.
Репин ордын шобсьӧм йылысь юӧр чуймӧдіс ставнысӧ.
Но, кор кыліс, мый нинӧм эз вӧв аддзӧма да мый сійӧс абу арестуйтӧмаӧсь, найӧ сайкалісны.
— Тіянӧс позьӧ поздравитны первойя политическӧй опытӧн, — шуис Андрей.
— Сійӧ вермис лоны миянлы медбӧръяӧн, — пасйис Жорж.
Сійӧ висьталіс Леналы, кутшӧм матынӧсь найӧ вӧліны тӧрыт сы дорын, медым лоны арестуйтӧмаясӧн Репин ордын.
— Ми кӧ эськӧ ещӧ кольччим некымын минута кежлӧ, миянӧс навернӧ эськӧ кватитісны.
— Сійӧ жӧ эськӧ лои, полиция кӧ эськӧ ӧддзӧдіс воськовъяссӧ да воис неуна водзджык, — шуис Андрей.
— Миянлысь водзын лоанторсӧ гижӧма судьбаяс книгаӧ да пышйыны сыысь оз позь, — содтіс сійӧ джынвыйӧ шутитӧмӧн, джынвыйӧ серьёзнӧя.
Жорж вочавидзис, мый мортлы некор оз мешайт аслыс отсавны судьбалы.
Кыкнаныс найӧ аттьӧалісны Таняӧс, мый сійӧ локтіс предупредитны найӧс.
Леналы первой воис юрас юавны, кыдзи Танялы удайтчис мунны гортсьыс, код бӧрся навернӧ кыйӧдісны.
— Эсканныд-ӧ ті, мый тіянӧс эз туявны татчӧ? — юаліс сійӧ.
Таня навернӧ эз вермы висьтавны, но сылы кажитчис, мый эз.
Сэсся сійӧ веськыда висьталіс аслас сомнениеяс да полӧмъяс йылысь да ичӧтик мудеритӧм йылысь, кодӧс сійӧ вӧчис, медым орӧдны туйсӧ лоны верман преследуйтысьяслы.
Лена кутіс клопайтны кипыдӧсъяснас.
— Да ті зэв бура исполнитінныд ассьыныд рольнытӧ, Татьяна Григорьевна, — шуис сійӧ.
— Миян пӧвсысь некод эськӧ бурджыкасӧ эз вӧч.
— Неужели? — гӧрдӧдігтырйи юаліс ныв.
— Ме тайӧс эг чайт.
— Сымын бурджык, — шуис Жорж.
— Тіян, сідзкӧ, чужӧмсяньыд вӧлӧма талант конспирацияяс дорӧ.
Жорж вӧлі чиктылӧ, мый Таня сетіс аслас кыпыдлун да находчивость эмлунлысь тайӧ ичӧтик доказательствосӧ, и сылы вӧлі торъя лӧсьыд, мый сылӧн другъясыс донъялісны Танялысь поведениесӧ.
Ассьыс поручениесӧ вӧчӧм бӧрын Таня сувтіс да кутіс прӧщайтчыны.
Сылӧн светскӧй тактыс висьталіс сылы, мый оз ков кольччыны водзӧ.
Жорж видзӧдліс сы вылӧ джуджыд разочаруйтчӧм петкӧдлӧмӧн.
Мунны, пӧшти сыкӧд ӧти кывйӧн вежсьытӧг!
Тайӧ вӧлі сысянь вывті чорыд.
Кольӧм войся событиеяс ортсыладор йылысь тырмымӧн вӧлі висьтавны мукӧдлы; аслыс жӧ сылы окота вӧлі ещӧ юасьны дона нывлысь сылӧн пытшкӧсса ощущениеяс йылысь полициякӧд первойысь на паныдасьлігӧн.
Но Таня яндысис кольччыны.
— Тіян, навернӧ, кутшӧм-нибудь уджъяс, — шуис сійӧ Жоржлы вашкӧдӧмӧн.
— Ме ог кӧсйы мешайтны.
— О, он, кольччӧй, пӧжалуйста, — корис Жорж.
— Миян абу делӧвӧй собрание.
Тіянлы нинӧм тэрмасьны.
Андрей мӧдпӧв висьталіс Жоржлысь эскӧдӧмсӧ да сідз жӧ кутіс корны сійӧс.
Ӧні сы батьлӧн керкаыс абу безопаснӧй, да енмыс тӧдас, кор найӧ бара аддзысясны.
Андрей пӧшти эз сёрнит Танякӧд, лэдзис сійӧс Жорж попечениелы, да, тыдалӧ, эз видзӧд сы вылӧ.
Сійӧс, кажитчис, дзикӧдз поглощайтіс Анна Вулич йылысь Леналӧн висьтыс, коді вынсьӧдіс сылысь граница вылын медводдза впечатлениесӧ.
Но Танялӧн сэн олӧм йылысь сознаниеыс эз эновтлы сійӧс ни ӧти минута кежлӧ да тыртіс гуся радлунӧн сылысь став существосӧ, шонді югӧр либӧ мича пейзаж сямӧн действуйтӧмӧн, сэк коста кор мӧвпъясыс ылалӧмаӧсь мыйӧн-нибудь дзик мӧдторйӧн.
Кор, час джынйӧн сёрӧнджык, Таня сувтіс, висьталӧмӧн, мый батьыс кутас тӧждысьны, да муніс, Андрейлы кажитчис, мый комнатаын пыр жӧ пемдіс да мыйкӧ эз кут тырмыны.
— Кутшӧм сылӧн муса чужӧмыс! — пасйис Лена, кор ныв муніс.
Андрей нюммуніс.
— Ме ог тӧд.
Та йылысь юалӧй Жоржлысь мӧвпсӧ, — шуис сійӧ, аслас друглань индӧмӧн, коді петіс колльӧдны гӧстьясӧс пос вылӧ.
— Ме та кузя абу судья.
Андрей ӧні суссис, <rus>по крайней мере</rus>, сы вӧсна, мый пытшкӧснас сійӧ вӧлі Ленакӧд тырвыйӧ сӧглас.
Талун Танялӧн чужӧмыс збыльысь вӧлі прелестнӧй.
Но кутшӧм сылы мог сыӧдз?
Жорж бӧр пырис, и найӧ выльысь панісны Таня волӧмӧн орӧдлӧм сёрнисӧ.
Луншӧр гӧгӧр на дінӧ локтісны Зина да Василий Вербицкий, кодъяс Женевасянь воӧмаӧсь ӧтлаын Ленакӧд.
Андрей вӧчис налы сетлӧм кӧсйысьӧмсӧ да зільыштіс найӧ регыдъя кадӧн бӧр локтӧм йылысь.
Зина локтіс ёна волнуйтчӧмӧн, да весиг Василий дӧзмытӧм чужӧм вылын вӧліны возбуждение туйяс.
— Мыйын делӧыс? — юаліс Жорж.
Зина петкӧдліс налы Дубравниксянь воӧм письмӧ, коді вӧлі тыр политическӧй заключеннӧйяскӧд обращайтчӧм йылысь ужаснӧй подробностьясӧн.
Сійӧ воӧма апогейӧдз таӧдзсӧ кывлытӧм на фактын: прокурор приказ серти, том нылӧс, нимыс кодлӧн юӧртсьыліс, вӧлі пӧрччӧдӧма пасьтӧг тюремщикъяс да жандармъяс дырйи, сійӧс камераас игнавтӧдз, сы помкаӧн, мый тюрьмаса правилӧяс корӧны быд заключённӧйлысь приметаяссӧ стӧча пасъялӧм.
Тайӧ юӧрсӧ вӧлі встретитӧма джуджыд чӧв олӧмӧн.
Ёрта-ёрт кост сёрни-гаж быри.
На весьтӧд лэбаліс водзӧс мынтан шуштӧм дух, и быдӧн, кодъяс вӧліны сэні, вӧйтчисны ӧти и сійӧ жӧ лёк мӧвпъясӧ.
— Тайӧ торсӧ оз позь кольны накажиттӧг!
— Колӧ вӧчны примернӧй расправа! — пӧшти ӧттшӧтш горӧдісны Лена да Жорж.
Андрей нинӧм эз шу, сы вӧсна мый лыддис лишнӧйӧн сёрнитны сы йылысь, мый вӧлі бура тыдалана.
— Тадзи буретш и шуисны Дубравникын миян йӧз, — шуис Зина.
— Найӧ сӧмын асланыс письмӧын корӧны мӧдӧдны налы опытнӧй нывбабаӧс гуся квартираӧ.
Сэсся налы колӧ хладнокровнӧй юра да чорыд киа морт.
— Ме гӧтов найӧ услугаяслы, — тэрмыштчӧмӧн шуис Андрей.
— Нет, — сюйсис Василий аслас шоча сёрнитан гӧлӧсӧн.
— Ме ещӧ татчӧ локтӧдз на Зиналы висьталі, мый муна.
Зина висьталіс сійӧ жӧ, содтӧмӧн, мый ёна бурджык мунны Василийлы.
Первенство йылысь вопрос эз ворс, дерт, некутшӧм роль, но Андрей паніс нин кутшӧм-сюрӧ делӧвӧй волысьӧмъяс Петербургын да кутчысис прамӧй уджӧ;
Василий жӧ сӧмын на воис да ёнджыка лӧсяліс водзын лоан уджын Дубравникын.
Сылӧн гӧлӧсыс лои решающӧйӧн.
— Ладнӧ, мед и лоас сідз, — сӧгласитчис Андрей.
— Но тіянлы кӧ кодкӧ ковмас отсӧг вылӧ, гижыштӧй меным.
Нывбабаӧс бӧрйӧм решитчис ачыс аснас:
Зина водзджык нин вӧлі Дубравникын, да став праваясыс да став колана качествоясыс вӧліны сыладорын.
Сідзикӧн кыкнан волонтерсӧ лои бӧрйӧма.
Вопроссӧ колӧ вӧлі ещӧ сувтӧдлыны сёрнитӧм вылӧ комитетса медматыса заседание вылын: комитетыс имеитіс решающӧй гӧлӧс.
Но тайӧ вӧлі прӧстӧй формальность.
Найӧ водзвыв тӧдісны, мый некутшӧм возражениеяс оз лоны.
— Да, — шыасис Зина Лена дорӧ, — кольччанныд он менам местаӧ менам ветліг коста?
Лена вочавидзис, мый вӧлі эськӧ зэв рад ӧні жӧ босьтчыны кутшӧм-нибудь уджӧ.
Зина кутіс тӧдмӧдны сійӧс подробностьясӧн, и медбӧрын аддзысис удж вель внушительнӧй размеръяса: том йӧз пӧвсын пропаганда, рабочӧйяс пӧвсын пропаганда да крепостьын заключённӧйяскӧд гуся гижасьӧм.
— Ог тӧд, верма ог ме ставсӧ тайӧс вӧчны, — нерешительнӧя шуис Лена, — торъя нин гижасьӧмнас: ме ньӧти ог тӧд, кыдзи тайӧ нуӧдсьӧ.
Жорж кӧсйысис босьтны ас вылас тайӧ обязанностьсӧ да вӧзйысис сылы отсасьны, временнӧ, и мукӧд уджын.
— Ті регыд лэдзанныд вужтӧ быдлаӧ, — гажаа шуис Жорж.
— Аски ми пыралам менам приятель ордӧ, том студент ордӧ, коді кружокъяс пиысь ӧтиын шлен, сы пыр ті тӧдмасянныд мукӧдъяскӧд.
Мӧд кружокын тіян нин эм тӧдса.
— Коді?
— Татьяна Репина, кодӧс ті сӧмын на аддзылінныд.
— Тайӧ зэв бур, — шуис Лена.
— Таня вӧлі тані?
Мый-нибудь лои? — юаліс Зина.
Дубравниксянь юӧръяс заставитісны вунӧдны Репин ордын шобсьӧмлысь ичӧтик инцидентсӧ.
Зина, век жӧ, мукӧдъяс серти ёнджыка чуймис тайӧ юӧрсьыс.
— Репин тӧдӧ шобсьӧм помкаяс йывсьыс?
— Оз, сылы нинӧм абу висьталӧмаӧсь, и ни сійӧ, ни ми ог вермӧ гӧгӧрвоны, кысянь тайӧ юрвылӧ уси, — вочавидзис Жорж.
— А меным кажитчӧ, мый ме тӧда, — шуис Зина.
— Неужели?
— Сійӧ Дубровникын арестъяс вӧсна.
Сэсянь ыстӧм письмӧын эм ыліті кытшовтана индӧм, но ме сійӧс первойсӧ эг гӧгӧрво.
Найӧ казьтылӧны адвокат Новаковскийӧс арестуйтӧм йылысь, кажитчӧ, Репинлӧн бур тӧдса, да содтӧны, медым ме предупредиті «Первой номера пандектӧс».
Ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, кодлы инмӧ тайӧ нимыс.
Ӧні гӧгӧрвоана, мый тӧд вылын найӧ кутісны Репинӧс.
Век тадзи артмӧ конспирацияясын лишка зілигӧн.
— Но ті эськӧ эн удитӧй сійӧс предупредитны, кӧть эськӧ весиг пыр жӧ гӧгӧрвоинныд, — шуис Андрей.
— Репин ордын шобсьӧм йылысь приказсӧ вӧлі сетӧма, тыдалӧ, телеграф кузя.
Сыысь кындзи сылы нинӧм омӧльсӧ эз вӧчны, и миянлы нинӧмла торъя ёнасӧ шогсьыны.
— Збыль.
Но ме пола, мый та вылын делӧыс оз помась.
Новаковский серьёзнӧя сюрӧма.
Тайӧ вермас воссьыны быд минутаӧ, и Репин ордын нӧшта ӧтчыд вӧчасны обыск, но серьёзнӧйджык последствиеясӧн нин.
Колӧ предупредитны сійӧс, медым эз бурӧд асьсӧ ылӧдчана безопасностьӧн.
Сы вӧсна мый эз вӧв лӧсьыд эськӧ мунны адвокат ордӧ, то решитісны, мый кодкӧ-нибудь на пиысь пыралас Криволуцкий ордӧ да сетас сылы письмӧ Репинлы вылӧ.
VIII-ӧд глава
РЕПИНЛӦН МӦВПАЛӦМЪЯС
Зина да Вербицкий урчитӧм кадӧ мӧдӧдчисны Дубравникӧ, да некымын лун мысти воис письмӧ найӧ бура воӧм йылысь.
Ещӧ дас лун мысти воис мӧд письмӧ, Зинасянь сэтшӧм юӧрӧн, мый уджыс мунӧ ладмӧмлань, мый «регыд лоас став водзӧссӧ мынтӧма».
Но водзӧссӧ мынтыны эз удайтчы ни сэки, ни сёрӧнджык.
Лои сідз, мый прокурор, код тшӧктӧм серти вӧлі вӧчӧма гнуснӧй издевайтчӧмсӧ, тӧдіс сылы грӧзитан смертнӧй приговор йылысь.
Паническӧй ужасӧн шымыртӧм, сійӧ эновтіс карсӧ другысь висьмӧм помка улын.
Тӧлысь мысти революционеръясӧдз воис юӧр сы добровольнӧй отставка йылысь.
Кӧть мед кутшӧма эз лёкавны сы вылӧ Дубравникын революционеръяс, налы лоис эновтны сійӧс спокойын.
Террористъяслӧн вӧлі ненарушимӧй правилӧӧн, мый сійӧ минутасянь, кыдзи официальнӧй лицо мунӧ сцена вылысь ас вӧляысь да дугдӧ лоны вреднӧйӧн, сійӧс некутшӧм ногӧн оз позь вины ӧти водзӧс мынтӧм понда.
Некымын труслы тадзикӧн удайтчис мынны налы урчитӧм караысь.
Водзӧс мынтӧм могысь чукӧртчӧм йӧз чукӧрлысь группасӧ век жӧ эз вӧв лэдзӧма разӧдчыны.
Сы вӧсна мый найӧ вӧліны места вылынӧсь нин, вӧлі конспиративнӧй квартира, часӧвӧйяс да мукӧдторъяс дасьтӧма, то вӧлі вӧзйӧма вӧчны сьӧкыдджык делӧ: мездыны куим революционерӧс, — Борисӧс да сылысь ёртъяссӧ, Левшинӧс да Клейнӧс, кодъяс пукалісны дубравниковскӧй тюрьмаын да виччысисны суд.
Зина та йылысь гижис петербургсаяслы, и найӧ сьӧлӧмсянь ошкисны выль плансӧ, кӧсйысисны отсавны ёртъясыслы сьӧмӧн да, ковмас кӧ, и йӧзӧн.
Андрей виччысис быд лун, мый сійӧс корасны Дубравникӧ, но эз шензьыв, мый колисны вежон бӧрся вежонъяс, а сійӧ век на вӧлі важ местаас.
Вӧлі сёрнитсьӧма, мый лӧсьӧдчӧмъясӧн юралысь Зина оз кут корны сійӧс решительнӧй действиеяс здук матысмытӧдз, а опыт серти Андрей тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд котыртны татшӧм сяма попыткаяс.
Петербургын вӧлі тыртӧм да гажтӧм, кыдзи тайӧ векджык овлӧ гожся тӧлысьясӧ.
Дженьыдик гожӧмлӧн сотан жар вӧтлӧ миазмъясӧн йиджтысьӧм дука карысь ставсӧ, кодлӧн сӧмын эм позянлун лолыштны свежӧй сынӧдсӧ.
Рабочӧй да интеллигентнӧй класс тэрмасьӧны деревняӧ: ӧтикъяс — уджавны, мӧдъяс — шойччыны, и тайӧн слабмӧ движениеыс столицаса общественнӧй да интеллектуальнӧй олӧмлӧн быд отрасльын.
Революция, кыдзи и став мукӧдыс, шойччӧ жар дырйи, да сылӧн сотчанторъясыс разалӧны паськыда да ылӧдз став страна пасьта.
Тайӧ воын, шуны кӧ, гожӧмыс векджыкся серти вӧлі ловъяджыкӧн, медсясӧ пропаганда нуӧдӧмла фабричнӧй рабочӧйяс пӧвсын, кодъяс столицаын вель унаӧн и гожӧмын и тӧлын.
Андрей ассьыс став вынсӧ сетіс тайӧ уджыслы, кытчӧдз сылӧн услугаясыс эз ковмыны некытчӧ мӧдтор вылӧ.
Воддза воясас сійӧ зіля нуӧдіс рабочӧйяс пӧвсын пропаганда.
Сылӧн на пӧвсын вӧлі уна тӧдса, и на пиысь ӧткымынъяс вӧліны на Петербургын; ӧні найӧ чолӧмалісны Андрейӧс кыдзи важ приятельӧс.
Кык вежон чӧжӧн кымын Андрей тырвыйӧ велаліс йӧз дінӧ да удж дінӧ.
Рабочӧйяс радейтлісны сійӧс прӧстлунсьыс да занятиеяс дорӧ серьёзнӧй отношениесьыс да радпырысь кывзісны сылысь прӧстӧй, гӧгӧрвоана речьяссӧ.
Ачыс жӧ Андрей рабочӧйяс пӧвсын чувствуйтіс бура да рабочӧйяс пӧвсын пропагандасӧ быдсяма мукӧд удж дорысь лыддьывліс бурджыкӧн.
Таын сійӧ сулаліс дзик паныдӧн Жоржлы, коді аддзыліс аслыс бурджык места студентъяс да велӧдчӧм йӧз пӧвсын, кӧні сылӧн бур качествоясыс вӧчлісны ыджыдджык эффект.
Вӧлі югыд, жар вӧскресення август тӧлысся первой джынйын.
Андрей локтӧ вӧлі рабочӧй собрание вывсянь Выборгскӧйла дорсянь, коді вӧлі сы ведение улын.
Литейнӧй пос вылӧ воӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс аслас никелевӧй часі вылӧ.
Вӧлі стӧч квайт час, да сійӧ кутіс думайтны, вуджны абу сылы пос вомӧн да мунны аслас квартираӧ, либӧ пуксьыны конка вылӧ, коді часӧн нуас сійӧс пӧшти Чёрнӧй речка дорын сулалысь Репин дачаӧ, пӧшти дзик ӧдзӧсъяс дорӧдзыс.
Луныс да часыс вӧліны медся лӧсяланаӧсь визит вӧчӧм вылӧ.
Но век жӧ сійӧ пырысь-пырсӧ эз решитчы.
Колян вежоннас сійӧ воліс Репинъяс ордӧ кыкысь, да, тӧдӧмысь, эз вӧв эськӧ лӧсьыд петкӧдчыны бара сэтшӧм регыдъя кад кольӧм бӧрын.
Репин юр весьтын кык тӧлысь сайын чукӧрмылӧм кымӧрыс ӧні разаліс.
Новаковскийӧс лэдзисны, сы вӧсна мый Дубравникын полиция эз веськав, шуд вылӧ, сійӧс связьясын компрометируйтан туйяс вылӧ.
Репинӧс сэсся эз вӧрзьӧдлыны, и керкаыс сылӧн вӧлі сэтшӧм безопаснӧй, мыйдта тайӧ позяна Россияын.
Но «нелегальнӧйяслӧн» волӧмъясыс асьныс аснас вайӧны ӧпасность да не долженӧсь вӧвсьыны вывті частӧ.
Андрей решитіс лоны благоразумнӧйӧн да мунны гортас, кӧть сылӧн комнатаыс ӧні вӧлі сылы тайӧ минутанас тыртӧм да шуштӧм.
Сійӧ мӧдӧдчис послань да весиг вуджис сы вомӧн, мӧвпъяснас чукӧртчыны зільӧмӧн сы йылысь, мый сійӧ кутас керны гортас.
Но ставыс тайӧ вӧлі ӧти лицемеритӧм, сы вӧсна мый сійӧ зэв бура тӧдіс, мый гортас оз мун.
Кор, мӧдар пос помас воӧм бӧрын, сійӧ аддзис сы дінӧ матысьмысь конка да сэні кондуктор дінас бӧр площадка вылас вӧлі ӧти прӧст места, сійӧ тэрмыштчис чеччыштны, дзик веськыда мӧвпыштӧмӧн, мый талун вӧскресення, да мукӧд конкаяс вермасны лоны дзик тырӧсь.
«Оз ков лоны вывті виччысьысьӧн; тайӧ тшыкӧдӧ характертӧ, — уговаривайтіс асьсӧ ачыс.
— Кар сайса местаясын полиция вообще абу виччысьысь, ставсӧ вӧчӧны кияснысӧ лэдзӧмӧн, и повныс дзик нинӧмысь.
Лишнӧйысь вӧлӧм оз имеит некутшӧм тӧдчанлун, торъя нин вӧскресення лунӧ, кор карсянь век волывлӧны гӧстьяс.»
Собраниеыс, кысянь Андрей сӧмын на вӧлі локтӧ, вӧлі зэв удачнӧй.
Сэні юӧртісны выль ветка лӧсьӧдӧм йылысь гырысь фабрикъяс пиысь ӧтиын, орччӧн; перспективаыс вӧлі медся бур, и сійӧ видзӧдіс став вылас оптимист синмӧн.
Восьса ӧшинь пыр сійӧ вермис аддзыны пассажиръясӧс, кодъяс пукалісны кыдзи бӧчкаын сельди, да кодъяс пидзӧсъяс выланыс кутісны челядьӧс.
Унджык мунысьыс вӧліны праздник дырся платтьӧаӧсь, да чужӧмъясыс праздник лунся кодьӧсь.
Приказчикъяс, посни тӧварӧн вузасьысьяс, посни чиновникъяс, кодъяслӧн абу средствоыс овны гожӧмын дачаын, пӧльзуйтчисны бур поводдяӧн прӧгулка вӧчӧм могысь.
Андрей помнитіс, мый вӧскресенняясӧ паркын овлӧ музыка.
Танялы ковмас индыны провожатӧйӧс, сы вӧсна мый сылӧн батьыс уджалӧ рытъясын.
Криволуцкий кӧ оз мӧвпышт налы торкны, найӧ колляласны чуднӧй рыт.
Наӧн кык тӧлысь сайын первой тӧдмасьӧмсянь эз кольлы ӧти вежон сытӧг, медым сійӧ эз аддзыв Таняӧс, — первойсӧ случайнӧя, а сэсся комбинацияяс понда, кодъяс век кыдзкӧ лолавлісны сы пӧльза вылӧ.
Кор Репинъяс вуджисны Чёрнӧй речка вылӧ, найӧ аддзысьлывлісны нӧшта частӧджык.
Дачникъяслӧн полицияысь сравнительнӧй свободаыс слабитӧдліс карын быть колана осмотрительностьсӧ.
Ассьыс унджык прӧст рытъяссӧ Андрей коллявліс либӧ Репинъяс ордын, либӧ Лена Зубова ордын, коді гожӧм кежлас босьтіс комната орччӧн.
Таня вӧлі сылӧн пырся гӧстьяӧн.
Андрей вӧлі Таняысь ыджыдджык сымындаӧн аслас олӧм опыт серти, мый тайӧ дас ӧкмыс арӧса нылыс кажитчис сылы пӧшти кагаӧн.
Но налӧн вӧлі уна ӧткодьыс вкусъясын, мӧвпалӧмын да мӧда-мӧдсӧ кутшӧмкӧ пӧшти интуитивнӧй гӧгӧрвоӧмын, коді сы обществолы сетліс торъя прелесть Андрей синъяс водзын.
Сійӧ эз пов, медым очаровательнӧй нывкӧд тайӧ матыслуныс лои ӧпаснӧй сы пытшкӧсса спокойлунлы.
Таня вӧсна жӧ нинӧм вӧлі тӧждысьны, — сы пытшкын эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вермис эськӧ пленитны сылысь воображениесӧ.
Уна нывбабаяс «зэв радейтлісны сійӧс», но век петлісны верӧссайӧ кодкӧ-нибудь мӧд сайӧ.
Сэтшӧм вӧлі сылӧн судьбаыс, и сійӧ окотапырысь миритчыліс сыкӧд.
Нывбабалӧн радейтӧм — ыджыд, но зэв ӧпаснӧй шуд; революционерлы бурджык овны сытӧг.
Сэтчӧ жӧ, Таняӧс радейтіс Жорж, коді вӧлі сылы вок дорсьыс на вылынджык, и первойсӧ сылы кажитчис, мый Таня вочавидзӧ Жоржлы взаимностьӧн.
Тайӧ исключайтліс быдсяма позянлун видзӧдны сы вылӧ мӧдног, кыдзи чой вылӧ.
Мыйкӧдыра мысти сійӧ, збыль вылӧ, эз кут эскыны Жорж дорӧ сылӧн чувствояс кузя.
Но на костын лоины нин вок нога, ас вӧляысь волысьӧмъяс, да найӧ век ёнджыка и ёнджыка ёнмисны, кыдзи бурджыка тӧдмасисны ӧта-мӧдыскӧд.
Сійӧ интересӧн видзӧдіс сы страстнӧй порывъяса да полана падъялӧмъяса, сы надеяяса да тревогаяса том сьӧлӧмлӧн быдмӧм да сӧвмӧм бӧрся.
Тайӧ интереслы, а не кодлы-нибудь мӧдлы, ёнджык чувстволы, приписывайтліс сійӧ пӧшти висьлӧс стремитчӧм аддзыны сійӧс, сы вылӧ волысь шоглун, кор мый-нибудь ли лишитліс сійӧс тайӧ радлунсьыс, да век ӧти и сійӧ жӧ боклань веськӧдӧм мӧвпъяс.
Татшӧм душевнӧй настроениеыс шензьӧдіс, но эз повзьӧд Андрейӧс, кор сійӧ неважӧн на кутіс видзӧдны сы вылӧ.
И, страннӧй делӧ, буретш мӧдӧс радейтӧм йылысь мӧвп синтӧммӧдліс сійӧс аслас радейтчӧм йылысь.
Том ныв вылӧ сылӧн веськыда видзӧдӧмыс представляйтіс сэтшӧм контраст сы друглӧн экзальтированностькӧд, мый кажитчис лоны позьтӧмӧн, медым найӧ кыкнаныс вӧліны ӧти и сійӧ жӧ влияние чувство улын.
Жорж шочджыка вӧвліс Андрей дорысь Чёрнӧй речка дорын.
Газетын уджалӧм вӧсна сійӧ эз эштыв, сы понда мый унджык сотрудникыс муналӧмаӧсь.
Но Андрей надейтчис паныдасьны сыкӧд тайӧ вӧскресеннянас, сы вӧсна мый эз аддзыв сійӧс дзонь вежон.
Репин керкаӧ пырӧм бӧрын, кодӧс вӧлі лӧсьыда стрӧитӧма роч стильын, Андрей суис адвокатӧс ӧтнассӧ.
Таня эз вӧв гортас.
Репин висьталіс, мый Лена пыраліс сійӧс нуӧдны, а Жорж виччысис найӧс паркын.
Найӧ мунасны гуляйтны да бӧр локтасны, буракӧ, сӧмын сёрӧн рытнас.
Ёна разочаруйтчӧм Андрей лӧсьӧдчис нин мунны, но кӧзяин кутіс сійӧс:
— Шойччыштӧй неуна да куритӧй сигара.
Ме ӧні ог уджав.
Сы водзын куйліс выль журнал книга да слӧн лыысь вӧчӧм пурт;
лыддигас сійӧ вундаліс листъяссӧ.
— Ті ӧні кысянь и мый кывсьӧ тіян крайясын? — юаліс Репин.
— Он-ӧ лӧсьӧдчӧй ті взорвитны миянӧс?
Ті, пӧжалуй, пуктылінныд нин фитильсӧ?
— Нинӧм сэтшӧм ужаснӧйыс оз тыдав, — вочавидзис Андрей.
— Ме сӧмын на миян рабочӧйяс собрание вывсянь.
— Збыльысь?
Ті ӧмӧй нуӧданныд пропаганда? — дивуйтчис Репин.
— Да, торйӧн нин таво.
Репин зэв ёна интересуйтчис.
— И тіян зільӧмъясныд вайӧны кутшӧм-нибудь результатъяс? — эскытӧг юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ! — вочавидзис Андрей.
— Мыйла нӧ мӧдногсӧ эськӧ вӧлі уджавныс?
— О, йӧз унджыкысьсӧ упорнӧя нуӧны медся надеятӧм уджъяс! — сылы паныд шуис Репин.
Рӧд сертиыс дворянин, помещичьӧй реформаӧдзса обстановкаын воспитайтчӧм морт, Репин, кыдзи и сы поколениелӧн став йӧзыс, мӧвпавліс, мый интеллигенция да народ костын рӧвыс прӧйдитны позьтӧм.
Кыдзи ӧткымын процессъяс кузя защитник, сійӧ тӧдіс рабочӧйяс да крестьяна пӧвсысь кымынкӧ мортӧс, кодъяс вӧліны братскӧй волысьӧмъясын интеллигенция пӧвсысь найӧ ёртъяскӧд, да тайӧ чуймӧдіс сійӧс, кыдзи быттьӧ дзик выльтор.
Но ӧти чикыш, либӧ весиг дюжина джын чикыш оз вайны тулыс.
Сійӧ век на ещӧ эскис ӧтлаасян позянлунлы да рад вӧлі мый-нибудь кывны тайӧтор йылысь, тыдалӧ, вопроснас бура тӧдса мортсянь.
Сійӧ кывзіс Андрейлысь зэв сюся, ошкӧмпырысь аслас дзор юрнас гогйӧдлӧмӧн.
— Да, тайӧ зэв бур заводитчӧм, — шуис сійӧ медбӧрти, — медся колана юкӧн тіян уджлӧн, нач ӧти, збыльысьсӧ, кодӧс ме кыв шутӧг ошка.
Ме тіянлы висьтала зэв ыджыд аттьӧ тіян юӧръясысь.
Найӧ частӧ кыкӧн тӧлкуйтлісны революционнӧй да политическӧй вопросъяс йылысь.
Сійӧ нывлӧн став приятельяс пиысь, кодъяс волывлісны на ордӧ, пӧрысь адвокат медся ёна радейтіс Андрейӧс да медся окотапырысь сёрнитліс сыкӧд.
Найӧ, дерт, нинӧмын эз волыны ӧти кывйӧ, но ёна омӧльджыка торъявлісны да бурджыка гӧгӧрволісны мӧда-мӧднысӧ, став мукӧдъяс дорысь, сы вӧсна мый Андрейлӧн бурторйыс шыльӧдліс на костын арлыд торъялӧмсӧ.
— Ӧні меным кад мунны, — сувтігмозыс шуис Андрей.
— Ме прӧйдитча паркті, гашкӧ зурася на вылӧ.
Висьталӧй месянь чолӧм Татьяна Григорьевналы.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын Репин восьтіс книга, но эз нин сэсся вермы лыддьыны тайӧ рытнас.
Сылӧн аслас мӧвпъясыс ылӧдлісны вниманиесӧ автор мӧвпъясысь.
Сійӧ думыштчис аслас ныв йылысь да трагическӧй дилемма йылысь, кытчӧ сійӧс сувтӧдлісны революционнӧй удж дорӧ тыдалана симпатияясыс.
Репин эз вӧв революция дор сулалысь сэтшӧм видын, кыдзи сійӧ мунліс сы синъяс водзын.
Водзджыкся эпохаса морт, сійӧ вӧлі Герцен нимкӧд йитчӧм квайтымынӧд воясса ыджыд либеральнӧй движениелӧн горяч последовательӧн да активнӧй сторонникӧн.
Сійӧ эскис важ традицияяслы.
Кор революционеръяс кутісны решительнӧя тышкасьны Россияын политическӧй деспотизмлы паныд, сійӧ должен вӧлі признайтны наын сійӧ аслас делӧ вӧсна тышкасьысьясӧс.
Кӧть вӧлі вывті пӧрысьӧн нин, медым юкны налысь надеяяссӧ либӧ ошкыны налысь крайньӧй средствояссӧ, но сійӧ эз лыддьы позянаӧн ылыстчыны заводитчӧм тышын быдсяма кывкутӧмысь да обязательствоясысь.
Сійӧ вывті матысь аддзис деспотизмлысь ужассӧ, медым не признайтны весиг дӧзмӧмлысь медся дикӧй видсӧ естественнӧйӧн, прӧститанаӧн да весиг нравственнӧя правдайтӧмаӧн.
Сійӧ эз кутлы ни лёкалӧм, ни зывӧктӧм на дорӧ, коді эз кужлы пӧдтыны страстьяс политическӧй соображениеяс понда.
Сійӧ весиг чувствуйтліс на дорӧ кутшӧмкӧ да уважение.
Ӧти важнӧй тор, коді вӧлі куим во сайын, сетіс положительнӧй форма сы неопределённӧй симпатияяслы.
Репинӧс вӧлі корӧма защитникӧн ӧти политическӧй процесс кузя, кор мыжаланаяслӧн ещӧ вӧлі на право бӧрйыны аслыс адвокатъясӧс.
Сэки сійӧ тӧдмасис аслас клиенткакӧд, Зина Ломовакӧд, кызь арӧса зэв шань нывкӧд да сы ёртъяс пиысь ӧткымынъяскӧд.
Сылӧн теоретическӧй убеждениеясыс ёнмисны личнӧй пӧсь симпатияяс понда, кодъясӧс сійӧ кутіс чувствуйтны тайӧ благороднӧй да ӧтважнӧй том йӧз дорас.
Кор кӧкъямыс тӧлысь мысти драконовскӧй приговор бӧрын, — сійӧ дум серти вывті невеськыд приговор, — Зиналы удайтчис пышйыны, да сійӧ немвиччысьтӧг локтіс сы ордӧ Петербургӧ, сійӧ встретитіс Зинаӧс паськыда сывъялӧмӧн да вӧзйис сылы ассьыс отсӧг быдторйын, мый сылы ковмас.
Зина оліс сы ордын кымынкӧ лун квартираын да Репин отсӧгӧн выльысь йитчис аслас важ ёртъяс пиысь накӧд, кодъяс олісны столицаын нелегальнӧйяс пыдди.
Сы пыр Репинъяс тӧдмасисны, колӧ шуны, Борис Маевскийкӧд, код сайӧ Зина регыд муніс верӧссайӧ.
Адвокатлӧн керкаыс вӧлі петербургскӧй интеллигенциялӧн чукӧртчывлан пунктӧн, и революционеръяс эз вермыны аддзыны бурджык места, кӧні, свободнӧй пресса абутӧм вӧсна, позьӧ вӧлі эськӧ следитны публика настроение да видзӧдласъяс бӧрся, коді аснас петкӧдліс Петербурглысь общественнӧй мӧвпсӧ.
Революционеръяс пиысь ӧткымынъяс дружитчисны сы нывкӧд, код вылӧ, тыдалӧ, видзӧдісны, кыдзи партияын лоысь шлен вылӧ.
Пӧрысь адвокат бура гӧгӧрволіс, мый налӧн видъясыс абу подувтӧмӧсь да мый регыд локтас лун, кор сыӧн пӧся радейтан нывсӧ лоас кыскӧма рӧв пыдӧсас, коді ньылыштіс нин сэтшӧм уна жертва.
Сійӧ эз жалит эськӧ ассьыс олӧмсӧ, медым спаситны нывсӧ; но кыдзи?
Дугӧдны сылы аддзысьлыны революционеръяскӧд да орӧдны накӧд быдсяма волысьӧмъяс?
Но заставитны сійӧс ылыстчыны тайӧ йӧзсьыс вӧлі сылы сэтшӧм жӧ позьтӧм, кыдзи и аслыс ӧткажитны налы отсӧг сетӧмын сы вӧсна, мый сійӧ ачыс сюрас ӧпасность улӧ.
Да и кытчӧ вайӧдасны дугӧдӧмъяс да искусственнӧй мераяс, кор заразаыс сынӧдас?
Уна бать-мам заводитлісны татшӧм туйӧн видзны ассьыныс челядьсӧ, и мый жӧ найӧ шедӧдісны?
Челядьыс орӧдлісны накӧд быдсяма йитӧд да мунлісны гортсьыс, скӧралӧмӧн да лёкалӧмӧн.
Ло, мый лоас, но нылыс сылӧн некор оз аддзы сыын врагӧс.
Сійӧ некор эз дзескӧдлы сылысь свободасӧ, сӧмын артавліс аслас нравственнӧй влияниеӧн кутны сійӧс мӧвпышттӧм да ӧтчаяннӧй воськолысь.
Сійӧ ӧти кадӧ леститіс асьсӧ надеяӧн, мый сылы удайтчас кутны сійӧс границаясын да паныд действуйтны ортсыса течениеяслы.
Но бӧръя лунъяснас сійӧ казяліс сыын вежсьӧм, коді ёна тревожитіс сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ужаснӧй здук, кодысь сійӧ сэтшӧма поліс, матысмӧ, и ӧні, восьтӧм книга водзын пукалігӧн, сійӧ пыдысянь страдайтіс, ассьыс вынтӧмлунсӧ вежӧртӧмӧн.
IX-ӧд глава
ВЫЛЬ МОРТ
Андрей бӧр думыштчис да решитчис мунны веськыда Лена квартираӧ, сы пыдди, медым корсьны найӧс ставнысӧ паркысь.
«Найӧ, навернӧ, бӧр воасны гортаныс ужнайтны, — думыштіс сійӧ, эз кӧ воны нин».
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый суас найӧс, да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, медым не воштыны водзын лоан удовольствиелысь ни ӧти минута.
Но тайӧ луннас ставыс тэчсис сылы паныд.
Вӧлӧмкӧ, мый найӧ абу локтӧмаӧсь, да некод эз вермы висьтавны сылы, кор найӧ лоасны гортаныс.
Век жӧ сійӧ решитчис нӧшта видлыны шуд да кольччис виччысьны налысь воӧмсӧ.
Лена оліс шӧр этажын гӧлиника обставитӧм, но ӧшиньсяньыс лӧсьыд вида ыджыд комнатаын.
Ыджыд акация сайӧдіс сійӧс аслас вуджӧрӧн, и пулӧн вӧсньыдик коръясыс муртса вӧрисны вӧрзьывтӧм сынӧдын.
Андрей восьтіс ӧшиньсӧ, и комнатаӧ пӧльыштіс садлӧн да матыса муяслӧн аромат: керкаыс сулаліс сикт помас.
Сы сайын вольсассис паськыд равнина, коді вевттьысьӧма кустарникъясӧн да кыті вомӧныс мунӧ векньыдик туй; туйыс нуӧ неыджыд дачаяс дорӧ, кодъяс ловъя серпасӧн торъялӧны кыдз пуа неыджыд роща югыд-нюдзвиж фон вылын.
Еджыд войяс колисны нин, но рытъя рӧмыдъяс вӧліны на ясыдӧсь да кузьӧсь.
Андрей виччысис дас вит минутаысь не унджык, кыдзи клопнитіс пыран ӧдзӧс, и сійӧ кыліс пос вылысь Жоржлысь серам, а сэсся гӧлӧс, коді заставитіс ёна типиктыны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Гӧрдӧдӧм мугыд чужӧма да юрас пӧлӧзничаысь кыӧм венока Таня вӧлі векся дорысь мичаджык.
Сы вылын вӧлі чесучиысь вурӧм кокньыдик платтьӧ, коді драпируйтіс небыдик складкаясӧн сылысь статя мыгӧрсӧ.
Шуйга киас сылӧн вӧлі паськыд лэба идзас шляпа, кодӧс сійӧ пӧрччӧма, дыр прӧгулкаысь дӧзмӧмла.
Андрей сувтіс сылы паныд шуда нюмӧн.
— Ті бура гуляйтінныд, ме аддза! — шуис сійӧ, Танялы гӧрдӧдӧм чужӧм вылас видзӧдӧмӧн.
— Да, — шуис сійӧ, креслӧӧ шыбитчигмоз, — ми зэв бура гуляйтім, и Жорж миянлысь век петкӧдліс серам аслас висьтъясӧн.
Кутшӧм жаль, мый ті энӧ воӧ водзджык!
— Сійӧ висьтъяс ради?
Но, гашкӧ, ме найӧс нин кывлі?
Тайӧ пыр тадзи овлӧ важ ёртъясыдкӧд, кыдзи ми сыкӧд, найӧ кӧ кыкӧн частӧ ветлӧны гӧститны.
Сійӧ шыасис Жорж дорӧ:
— Кутшӧма олан, дружок?
Важӧн нин ми тэкӧд эгӧ аддзысьлӧй.
Гашкӧ, творчество пароксизмын?
— Ме век на мырси бумага вылын, тэ кӧ тайӧс думайтан, — вочавидзис Жорж.
— И ӧні праздничайтан удж помалӧм кузя?
— Да, ме помалі уджӧс тайӧ тӧлысь вылас да праздничайта неуна кад.
Татшӧм удовольствиесӧ гӧгӧрвоас сӧмын сійӧ, коді ачыс испытайтліс, мый сэтшӧм литературнӧй катаргаыс.
Таня кывзіс сёрнитысьяслысь, креслӧӧ дыша лэччысьӧмӧн да Жорж ки вылӧ кыкнан гырддзанас мыджсьӧмӧн.
— Кыдзи тіянлы абу яндзим броткыныд, Жорж? — шуис Таня.
— Тіян этшаджык, кодкӧ дорысь, эм подув норасьны судьба вылӧ.
— Неужели? горӧдіс том морт.
— Ме тайӧс эг чайтлы.
Висьталӧй, пӧжалуйста, мыйӧн ме сэтшӧм шуда?
Кӧсйыся водзвыв видзны став вынъясӧс, медым сӧгласитчыны тіянкӧд.
Тайӧ лоас ыджыд утешениеӧн.
Тайӧ минутанас Лена восьтіс ӧдзӧс да пыртіс поднос вылын стӧканъяс; сы бӧрся пырис самӧварӧн горничнӧй.
Гӧстьяс отсӧг сорӧн пызансӧ вӧлі прӧстмӧдӧма кыдз-сюрӧ сы вылӧ тэчӧм книгаясысь да газетъясысь, вольсалӧма пызандӧра, да ставсӧ лӧсьӧдӧма чай юны.
— Таня, сьӧлӧмшӧрӧй, — шуис Лена, — кисьталӧй, пӧжалуйста, чайсӧ.
Кӧзяйка пыдди меным колӧ займитны ассьым гӧстьясӧс лӧсьыд сёрниӧн, мый тӧдӧмысь тайӧ сьӧкыд обязанность.
Сійӧ пуксис Таняӧн прӧстмӧдӧм креслӧӧ да, папирос ӧзтӧм бӧрын, кутіс видзӧдны ӧшиньӧ; некутшӧма эз видзӧд аслас гӧстьяс вылӧ, кодъяс, сійӧ мӧвпалӧм серти, кутасны сёрнитны ёна бурджыка, найӧс кӧ кольны аснаныс.
— Татьяна Григорьевна, ме век на ещӧ сьӧлӧмсянь виччыся.
Ті энӧ вочавидзӧй менам юалӧм вылӧ, — шуис Жорж, кор помасис чайӧн ноксьӧм.
— Кутшӧм юалӧм? — юаліс Лена.
— Мыйла ме смертнӧйяс пиысь медся шуда? — гӧгӧрвоӧдіс Жорж.
— Збыль ӧмӧй?
Ме тайӧс эг тӧд, — пасйис Лена.
— Ті вежньӧдланныд менсьым кывъясӧс, Жорж.
Ме прӧстӧ шуи, мый тіянлы оз ков норасьны судьба вылӧ.
— А мыйла, висьталӧй милӧсть кузя, буретш менӧ колӧ лишитны меным матыса утешениеяслы лӧсялана тайӧторсьыс?
— Мыйла? — нюркнитіс Таня сэтшӧм гӧлӧсӧн, коді значитіс, мый сійӧ Жорж ачыс зэв бура тӧдӧ, мыйла...
— Сы вӧсна мый, — тэрыба содтыштіс сійӧ, мыйкӧ тӧдвылас уськӧдӧмӧн, — мый ті асьныд меным висьтавлінныд, мый кор тіян вылӧ усьӧ шог настроение, тіянлы сулалӧ кисьтны сійӧс стихотворнӧй формаӧ, и тіян сьӧлӧм вылын лоас кокни да лӧсьыд.
Таня серӧктіс.
Жорж, мӧвпаліс сійӧ, вӧзйысьӧ комплимент вылӧ, ас вылас гӧгӧрвотӧмлун лэдзӧмӧн, и Танялы окота вӧлі дразнитыштны сійӧс.
— Ме эг чайтлы, мый ті сэтшӧм коварнӧйӧсь, Татьяна Григорьевна, — шуис Жорж.
— Мӧдысь кута видзчысьныджык да представита тіянлы аслам ремеслӧлысь веж петкӧдлана боксӧ.
Сійӧ зэв бура помнитіс сёрнисӧ, код вылӧ ыстысьӧ вӧлі Таня.
Тайӧ вӧлі сылӧн стихъяс неыджыд том петӧм кузя, коді на пӧвстын вӧчис шум.
Танялы зэв кажитчисны стихъясыс, и налӧн вӧлі сёрни художественнӧй ощущениеяс да настроениеяс йылысь.
Сылысь кывъяссӧ, дерт, вӧлі висьталӧма Таняӧн абу стӧча, сійӧс певйыштны думӧн.
Но сійӧ эз думайт веськӧдны Таняӧс, сійӧ яндысис сёрнитны тайӧ сюжет йывсьыс.
Сёрни мунігас куритчысь Лена ӧні папироссӧ пуктіс бокӧ.
Сійӧ интересуйтчис сёрни кузяыс нравственнӧй боксянь.
— Меным чайтсьӧ, — шуис сійӧ, — мый великӧй делӧлы сьӧлӧмсянь преданнӧй йӧз долженӧсь веськодя видзӧдны сыын аслас роль дорӧ, ыджыд ли сійӧ, ичӧт ли, яръюгыд али скромнӧй.
Виднӧй роль ворсны зільӧм — сідз жӧ тщеславие да эгоизм сӧмын мӧд формаын.
Таня паныдаліс, мый тайӧн сійӧ эз кӧсйы шуны, мый колӧ шедӧдны выдающӧй роль, но сійӧ кӧ нин усис кодкӧ-нибудь пай вылӧ, то татшӧм положениесӧ сознайтӧмыс колӧ эськӧ вайны удовольствие.
— Но тіянлы ӧмӧй оз кажитчы, — шуис Андрей, Леналысь мӧвпсӧ дорйӧмӧн, — мый позьӧ йитчыны делӧкӧд, кодлы ті служитанныд, мый оз коль ни места, ни кӧсйӧм, ни кад весиг разнӧй мӧвпъяслы аслад «ме» йылысь либӧ общӧй делӧын сійӧ участие пай йылысь, коді лоӧ ёртъяс пиысь сылӧн либӧ мӧдлӧн?
— Оз, — мӧвпалыштӧм бӧрын вочавидзис Таня, юрнас гогйӧдлӧмӧн.
— Ме эг на во сійӧ пределӧдзыс.
Пола, некор ме сэтчӧдз ог во.
Ассьым ничтожествоӧс сознайтӧмыс кырлӧдліс эськӧ менӧ, и ме вежалі эськӧ ме дорысь одареннӧйджыкъяслы.
Кутшӧм гордость да чиктылӧм колӧ испытывайтны мортлы, коді вежӧртӧ, мый пыртіс общӧй делӧӧ выльтор да ценнӧй лепта!
Сійӧ видзӧдліс Жорж вылӧ.
Тайӧ вӧлі видзӧдлӧм, коді корис дорйыны, сы вӧсна мый став письыс, кодъяс сэн вӧліны, сійӧ ӧтнас эз сёрнит сылы паныд.
Но Андрей, коді кыйис тайӧ видзӧдлӧмсӧ, тӧлкуйтіс сійӧс мӧдногӧн.
Сійӧ эськӧ вӧлі кӧсйӧ настаивайтны сӧмын на висьталӧм мӧвп вылас, сылӧн юрас артмӧм доводъяс кузя механическӧя мунӧмӧн.
Но сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв, вежӧрнас личкӧмӧн, мый пондас кӧ сёрнитны, то висьталас неправдасӧ.
Сійӧ чувствуйтіс тайӧ минутанас, мый сьӧлӧм пытшкӧснас сідз жӧ вежаліс налы, кодъяс код тӧдас кутшӧм заслугаяс кузя, владейтӧны йӧз сьӧлӧмъясӧн.
Аслас посредственностьсӧ сознайтӧмыс тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ ӧнӧдз на тӧдлытӧм курыдӧн.
Сійӧ ланьтіс, эз вермы тышкасьны тайӧ ощущениеыслы паныд.
Сёрниыс неуна коставліс, мый вылӧ некод эз веськӧд вниманиесӧ, но сылы тайӧ кажитчис мучитанаӧн да сьӧкыдӧн.
— Видзӧдлӧй, Андрей, кутшӧм мича тайӧ еджыд керка чукӧрыс, кодӧс югдӧдӧма яръюгыд рытъя кыаыс, — шуис Лена ӧшиньдорса аслас местасянь.
— Тайӧ меным казьтылӧ швейцарскӧй гӧраясысь <deu>Alpenglühen</deu>.
Андрей рад лои сёрнисӧ вежӧмлы да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Да, зэв мича! — шуис, сійӧ, пейзажсӧ зэлӧдчӧм вниманиеа школьник моз видзӧдіг, коді зільӧ помнитны карта очертаниеяс, код кузя сійӧс кутасны экзаменуйтны.
Ӧшиньсянь видыс вӧлі вывті мича:
югыд лӧз енэж свод вылын ӧдва тӧдчисны джынъя тӧлысьлӧн кельыд очертаниеяс, кодӧс быттьӧ рисуйтӧма муртса тӧдчан акварельӧн;
гӧрд отблескӧн югдӧдӧм еджыд керкаяс кыпӧдчӧмаӧсь рощаса нюдзвиж фон вылын;
лэччысь шонді зӧлӧтитіс перистӧй кымӧръяслысь дорышъяссӧ, горизонт визь вылын яръюгыд багрӧвӧй рӧмӧ сукмӧмӧн.
Но Андрейлӧн воспринимайтан способностьясыс ныжмисны, и сійӧ бергӧдчис чай юны пызан сайын пукалысьяслань.
Таня уськӧдіс пӧлӧзничаясысь кыӧм веноксӧ, и Жорж лэптіс сійӧс, тшӧктіс сылы бӧр пуктыны веноксӧ юр вылас, сы вӧсна мый сылы зэв лӧсялӧ.
Ныв серӧктіс да гӧрдӧдіс, но кӧсйӧмсӧ сылысь вӧчис, и Андрей кыліс ён дӧсада кыкнан вылас татшӧм челядьруысь.
— Кывзӧй, Андрей, — орӧдіс Лена сылысь жугыль мӧвпсӧ, — менам тіян дорӧ корӧм.
Сійӧ индіс улӧс вылӧ да медся делӧвӧй тонӧн корас Андрейӧс пуксьыны.
— Верманныд-ӧ ті, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — торйӧдны меным вылӧ ӧти либӧ кык рыт недельын?
— Мыйла? — пыркнитчис Андрей.
— Том йӧз кружокъясын пропаганда нуӧдӧм вылӧ.
Ті миянлы лоанныд зэв пӧлезнӧйӧсь.
— Кутшӧм пӧльза лоас тіянлы месянь?
Ті тӧданныд, мый ме ог туй татшӧм удж вылӧ да тіян собраниеяс вылын кута ворсны медся гажтӧм роль.
Корӧй Жоржӧс: сылы и книгаяс кивыв.
— Тайӧ збыль, — окотапырысь сӧгласитчис Лена, и ме нин сы дорӧ шыасьлі, но сылӧн прӧст рытыс абу.
Революционеръяслӧн ӧта-мӧд костын веськыдлун да весиг мыйдтакӧ чорыдлун — пырся овлантор, торъя нин, кор мунӧ сёрни «делӧяс» йылысь.
Лена кывъясын нинӧм эз вӧв сэтшӧмыс, мыйсӧ эськӧ и сійӧ эз шу сылы татшӧм сяма обстоятельствояс дырйи, но талун сійӧ решительнӧ эз вӧв ас пытшкас.
— Ме, сідзкӧ, ковми тіянлы затычка вылӧ? — ӧбӧдитчӧмӧн шуис Андрей.
abu
— Эн нинӧм абусӧ сёрнитӧй, Андрей!
Висьталӧй веськыда, эм тіян прӧст кадыс али абу?
— Ме вывті занят аслам рабочӧйяскӧд, — вочавидзис Андрей зумыша.
— Но висьталӧй, — содтіс сійӧ, миролюбивӧйӧнджык лоны зільӧмӧн да ӧттшӧтш делӧвӧйджык гӧлӧсӧн сёрнитӧмӧн, — мыйла эськӧ тіянлы не нуӧдны уджсӧ водзӧ метӧг, кыдзи ті нуинныд сійӧс ӧнӧдз?
— Ме эськӧ ачым тайӧс кӧсйи, — вочавидзис Лена, — да сӧмын миян кружокса шленъяс пиысь ӧткымынъяс бӧръя арестъяс дырйи сюрисны,
— Миртов, колӧ шуны.
— А! Гӧгӧрвоа! — горӧдіс Андрей, гӧлӧссӧ вежӧмӧн.
— Сідзкӧ Миртов вӧлі тіян группаысь ӧтиӧн?
Лена гогнитіс юрнас.
— Ме некор сыкӧд эг паныдасьлы, — шуис Андрей, — но сӧмын кывлі сы йылысь.
Сы серти, кыдзи сійӧс вӧлі арестуйтӧма, сійӧ вывті бур морт.
Тӧданныд-ӧ ті, мый сійӧс виччысьӧ?
— Ӧнісӧ нинӧм на оз позь шуны, — вочавидзис Лена.
— Ставыс зависитӧ жандармъяс капризысь.
Сылӧн случайыс — дзик аслыспӧлӧс.
Гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн Лена юаліс Жоржлысь, коді сёрнитіс Танякӧд, — абу-ӧ крепостьсянь Миртов йылысь выль юӧръяс?
— Ми пӧлучитім сысянь некымын строчка, — вочавидзис Жорж.
— Сылӧн положениеыс ёна лёкджык, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі виччысьны.
Полиция аддзӧма сы ордысь подпольнӧй печатьлы гижӧм статья да миянлысь уна памфлетъяс да брошюраяс.
Пола, — сійӧ вошӧм морт.
— Коді сэтшӧм Миртовыс? — вашкӧдӧмӧн юаліс Таня.
— Зэв скромнӧй том морт, студент, — вочавидзис Жорж.
— Сійӧс вӧлі арестуйтӧма колян понедельникӧ ӧшыбкаӧн, Тарас пыдди.
Ті, буракӧ, тӧданныд, коді сэтшӧм Тарасыс?
— Кыдз жӧ! — вочавидзис Таня.
Тарас Костров вӧлі медся популярнӧй да тӧдчана морт революция вожакъяс пиысь.
— Сідз вот буретш тайӧ Тарасыс, Касимовса помещик Захарий Волков ним улын, овмӧдчӧма сійӧ жӧ керкаас, кӧні оліс Миртов.
Кор сійӧ сетӧма ассьыс паспортсӧ пропишитчыны, полиция абу дзикӧдз эскӧма, збыль-ӧ тайӧ Захарий Волков.
Прикажитӧмаӧсь вӧчны обыск.
Полицейскӧйяс локтӧмаӧсь понедельникӧ войнас, но ӧшыбкаӧн звӧнитӧмаӧсь Миртовлы, коді оліс ӧти судтаӧн улынджык.
Миртов ещӧ абу на вӧлӧм водӧма да буретш гижӧ вӧлӧм ассьыс злополучнӧй статьясӧ.
Сійӧ ачыс восьтӧма ӧдзӧссӧ да кор сылысь юалӧмаӧсь сійӧ али абу Захарий Волков, сійӧ пырысь-пыр гӧгӧрвоас, мыйын делӧыс, да решитчас спаситны Тарасӧс, аснас жертвуйтӧмӧн.
Сійӧ вочавидзӧма утвердительнӧя; вӧлі вӧчӧма обыск, ставсӧ вӧлі босьтӧмаӧсь, а сійӧс арестуйтӧмаӧсь да мӧдӧдӧмаӧсь крепостьӧ.
— И Тарасӧс спаситӧма? — юаліс Таня ёна волнуйтчӧмӧн.
— Да.
Став олысьыс тӧдлӧмаӧсь войся полошуйтчылӧм йылысь да чайтан Волков ордын обыск йылысь.
Тарас, дерт, эз понды виччысьны, медым полиция веськӧдіс ассьыс ӧшыбкасӧ.
— Но, а Миртовыс? — юаліс Таня.
— Тӧдмалӧма-ӧ полиция, коді сійӧ?
— Да, и весиг зэв регыд.
Письмӧяс сійӧ ас ордас эз видзлы.
Но зато жандармъясӧн босьтӧм книгаяс пиысь ӧтиын тӧдмалісны сылысь нимсӧ, — гижӧма ставнас: Владимир Миртов.
Найӧ решитӧмаӧсь, мый тайӧ сылӧн ёртъясыс пиысь ӧти, коді сылы сетӧма книгасӧ, да тшӧктӧмаӧсь вӧчны обыск Владимир Миртов ордын.
Тӧдӧмысь кор воӧмаӧсь жандармъяс, то тыдовтчӧма, мый сійӧ мортсӧ, кодӧс корсьӧны, арестуйтӧма кык лун сайын ӧшыбкаӧн мӧд пыдди, коді сэк коста шутёвтіс нин на ки улысь.
— Мый жӧ найӧ сэки вӧчисны? — юаліс Таня.
— Мый налы колис вӧчны?
Найӧ косӧдісны ассьыныс лёксӧ сы вылын, коді вӧлі ва киын.
Налы абу удайтчӧма тӧдмавны, коді збыльысьсӧ оліс Захарий Волков ним улын, но найӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый лэдзисны ыджыд лэбачӧс.
Да, Миртов тӧдіс, мый вӧлі виччысьӧ сійӧс, и сійӧ эськӧ эз жертвуйт аснас быд паныдасьысьлы.
— Найӧ вӧліны матыса другъясӧн? — юаліс Таня.
— Кодъяс?
— Да Миртов и Тарас?
— Эз, эз торъясӧ.
Найӧ вӧліны прӧстӧ тӧдсаӧсь.
Миртов весиг неуна эз радейтлы Тарасӧс сы диктаторскӧй замашкаяс вӧснаыс.
Сылӧн поступокыс эз вӧв вӧчӧма личнӧй мотивъясӧн.
Таын и сылӧн ыджыдтор вӧчӧмыс! — помаліс Жорж, и сылӧн гӧлӧсас кутісны тіравны чиктылан да шензян нотаяс.
Сэсся пуксис торжественнӧй чӧволӧм, коді бурджыка быдсяма кывъясысь петкӧдліс сьӧлӧмлысь джуджыд настроениесӧ.
И Андрей, и Лена, и Жорж, ставныс вӧліны геройскӧй поступок чувствуйтӧм улын, коді зэв тӧдчана весиг революционнӧй партия летописьясын.
Минута кежлӧ ставӧн йиджтысьлісны разнӧй чувствоясӧн: татшӧм мортӧс, кадысь водз воштӧм йылысь жалитӧмӧн, сылӧн героизм водзын преклонениеӧн, партияса шлен гордостьӧн, кодъяс вербуйтӧны асланыс радъясӧ йӧзӧс, кодъяс дасьӧсь ыджыдсьыс-ыджыд жертваяс вылӧ.
Но Танялы тані вӧлі мыйкӧ унджык.
Сылы тайӧ вӧлі ӧти сійӧ случайностьяс пиысь, кодъяс олӧм туй вылын паныдасьлігъясын нэм кежлӧ формируйтӧны мортлысь нравственнӧй обликсӧ.
Сэсянь кыдзи сійӧ тӧдмасис Зинакӧд, а сэсся Жоржкӧд, сійӧ пӧся кутіс сочувствуйтны найӧ делӧлы.
Но пропасть юкӧ сочувствуйтысьӧс, коді дась мыйсюрӧ вӧчны, мукӧд дырйи вывті унатор, делӧлы, да настоящӧй идеялысь служительӧс, коді мунӧ сы ради быдсяма жертваяс вылӧ, прӧстӧ сы вӧсна, мый мӧдног вӧчны сылӧн абу вынъясыс.
Таня эз на воськовт ещӧ тайӧ пропастьсӧ.
Ӧнӧдз на сійӧ вӧлі мӧдарас, мӧд йӧзкӧд.
Сійӧ, вермас лоны, и колис эськӧ сэтчӧ, талунъя лун вечерняӧ кӧ дугӧдіс водзӧ волысьӧмъяс тайӧ мирыскӧд, кӧні сэтшӧм ёна гартчис бӧръя каднас.
Сылӧн лолыс ещӧ ни ӧти минута на эз тӧдлы сійӧ джуджыд чуймӧдан ощущениеяссӧ, кодъяс бӧрын абу бӧр воӧм трусливӧй, малодушнӧй, пӧльза сеттӧм средаӧ.
Событие либӧ книга, ловъя кыв либӧ заразитан пример, ӧніяыслӧн жугыль повесть либӧ водзын лоанторлӧн яръюгыд югӧр, — ставыс вермас лоны роковӧй кризислы помкаӧн.
Ӧткымынъяс вывті сійӧ мунӧ ён душевнӧй потрясениеӧн, мукӧдъяслӧн воссьӧны сьӧлӧмса джуджыдысь-джуджыд источникъяс, быттьӧ вӧтӧн, дружескӧй киӧн нежнӧя инмӧдчылӧмӧн.
Сідз либӧ мӧдног, но, ставыслы, кодъяс сетчӧмаӧсь ыджыд делӧлы служитан олӧм либӧ смерть вылӧ, колӧ овны сэтшӧм решающӧй здук, сы вӧсна мый дзонь море мында медся ён впечатлениеяс оз вермыны вежны сылысь ловъя вынсӧ.
Татшӧм кризис ӧні лоис Танялӧн.
Кор Жорж ланьтіс, и Таня гӧгӧрвоис ставсӧ, сылӧн сьӧлӧмыс чукйӧн тырис ставсӧ шымыртана жалитан ёсь чувствоӧн.
Сійӧ быттьӧ тайӧ минутанас быдмис да том нывсянь пӧрис верстьӧ нывбабаӧ, сы ныв сьӧлӧмын тырвыйӧ сӧвмӧм мам инстинктъясӧн, и тайӧ зонмыс, кодӧс сійӧ некор эз аддзыв, лои сы морӧс бердысь врагъясӧн нетшыштӧм аслас кагаӧн.
Ловъя краска вевттис сылысь плешсӧ; мыйкӧ тэрыблун кодь, кодӧс сійӧ эз вермы разберитны, но мый эз вӧв, сійӧ шензьӧм вылӧ, ни лӧглунӧн, ни водзӧс мынтыны кӧсйӧмӧн, чардбиӧн моз югдӧдіс сылысь синъяссӧ, — и ставыс помасис.
Ыджыд делӧ артмис.
Тані, тайӧ кар сайса ылі пельӧсын, тайӧ гӧлиник комнатаас благороднӧй поступок йылысь висьт аддзис воча шыасьӧм том сьӧлӧмын да пыр кежлӧ кыскис сійӧс ыджыд делӧ бердӧ.
Кор ныв кутіс сёрнитны, сійӧ эз висьтав ни торжественнӧй клятваяс, ни мукӧд решительнӧй шыӧдчӧмъяс.
Сійӧ эз вермы вӧчны нинӧм татшӧм сямасӧ, кӧть эськӧ чужанлунсяньыс эз вӧв чуждӧй став показнӧйыслы, став сенсационнӧйыслы.
Ни сэки, ни бӧрын, сылӧн водзын лоан геройскӧй уджъяс да страданиеяс кузь вояс чӧж, эз вермы сійӧ шуны, кор лои сылӧн вежсьӧмыс.
Сійӧ ачыс эз гӧгӧрволы, мый вӧчсис тайӧ минутанас сы сьӧлӧмын, и сійӧс шымыртысь тӧдлытӧг лоан чувство петкӧдчис неуна тешкодьджык формаӧн.
— Ме нинӧм ог аддзы торъя ыджыдторсӧ сыын, мый вӧчис Миртов, — шуис сійӧ ичӧтик, тіралан гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ аслас смеллунысь яндысьӧмӧн.
Жорж видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн.
— Ыджыд деятель да делӧын второстепеннӧй роль ворсысь морт костын бӧрйӧмыс ясыд, — водзӧ нуӧдіс Таня, синъяссӧ кыпӧдлытӧг.
— Миртов вӧчис ассьыс долг, вот и ставыс.
Лена ошкана гогнитіс юрнас.
Сійӧ вӧлі тырвыйӧ сӧглас Танякӧд.
Жорж видзӧдіс сы вылӧ торжествуйтан шензьӧмӧн.
Нинӧм татшӧм сямасӧ эз артав кывны сысянь, а сійӧ ли, кыдз сылы кажитчис, эз тӧд сійӧс?
— А ті, ті эськӧ сідз жӧ вӧчинныд сы местаын? — юаліс сійӧ волнуйтчан гӧлӧсӧн.
— Эськӧ лои кӧ сы кодь жӧ дӧгадайтчысь, — да! — вочавидзис Таня, падъявтӧг да сылы веськыда чужӧмас видзӧдӧмӧн.
Сійӧ сӧмын на вочавидзис тайӧ вопрос вылас ачыс аслыс, мый и кыпӧдіс сылысь первой нейӧмкӧй замечание Миртов поступок йылысь.
Ӧні жӧ сійӧ сӧмын мӧдпӧв висьталіс ассьыс вочакывсӧ гораа да, аслас мича юрӧн ки вылас мыджсьӧмӧн, сійӧ бара вӧйтчис думъясӧ, мечтательнӧй видзӧдлассӧ водзӧ веськӧдӧмӧн.
Андрей, коді эз вермы вештыны синъяссӧ сы вылысь, аддзис, мый сійӧ вывті лӧсьыд тайӧ минутас, и ужас шымыртіс сійӧс, кыдзи кутшӧмкӧ шудтӧмлун матыстчигӧн.
Но мыйла нӧ сылӧн чужӧмыс друг тракнитчис, быттьӧ тӧдлытӧг доймӧмысь?
Помкаӧн вӧлі тайӧ несноснӧй Жоржыс, коді эз вермы вунӧдны аслас комплимент йылысь, весиг татшӧм лӧсявтӧм кадӧ.
— Нравственнӧй вынлӧн кӧ эм кутшӧмкӧ дон, — заводитіс Жорж волнуйтчан гӧлӧсӧн, — то миян деятельяс пиысь медся бур, ыджыдысь ыджыд мортыс лои эськӧ ас вылас надейтчысь глупецӧн, коді сӧгласитчис тіянкӧд татшӧм вежсьӧм вылӧ.
Но сійӧ, век жӧ, ёна волнуйтчис да сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, и Андрей эз вӧв прав аслас друг дорӧ, сы кывъяслы татшӧм кокнируа гӧгӧрвоӧдӧм сетӧмӧн.
Тайӧ минутанас Жорж эз вермы думайтны ныв йылысь мӧдног, кыдзи дона ёрт йылысь.
Сійӧ чолӧмаліс прекраснӧй сьӧлӧмлысь садьмӧмсӧ, и сійӧ, мый ачыс висьталіс, вӧліс, збыльысьсӧ, веськыд, но висьтавліс сійӧ, кыдзи и аслас пырся сёрниын, неуна содталӧмъясӧн.
Мый шуны Таня йылысь, то сы вылӧ Жоржлӧн кывъясыс вӧчисны пальӧдана действие.
Сылӧн содталӧмӧн висьталӧмъясыс кажитчисны лӧсьыдӧн, и сійӧ лӧсьӧдчис нин шутитыштны сы вылын.
Но сылы чужӧмас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ пытшкӧссяньыс видыштіс асьсӧ аслас намерениеысь да весиг кутіс чувствуйтны сы дорӧ нежность.
Таня топыда кабыртліс сылысь кисӧ.
— Кутшӧм ті бурӧсь, Жорж!
Но тырмас та йылысь, — шуис Таня.
— Мый тіянкӧд? — шыасис Лена сэк жӧ аслас сусед дорӧ.
— Ті сэтшӧма кельдӧдінныд.
— Неужели? — буркнитіс Андрей.
— Колӧ лоны, тайӧ веж коръя пуяссяньыс отражение.
Но тайӧ эз вӧв нюдзвиж пуяслӧн отражение; сійӧсӧ, лӧсяланаджык, сайӧдліс сылысь кулӧмлӧн кодь блед чужӧмсӧ.
Самӧй тайӧ минутанас вежӧктан ёсь чувство нетшыштіс сы синъяс вылысь кӧртӧдсӧ.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи чардби югӧр дырйи, мый збыльысьсӧ сійӧ испытайтліс Таня дорӧ налӧн первой паныдасьӧм лунсянь.
Да, сійӧ радейтіс тайӧ нывсӧ, радейтіс сылысь чужӧмсӧ, сылысь платтьӧсӧ, радейтіс самӧй мусӧ, кытчӧ Таня инмӧдчывліс!
И сійӧ жӧ каднас мучитчана вежӧртӧм, быттьӧ пуртӧн, вундыштіс сылысь сьӧлӧмсӧ: сійӧ кӧ кутас радейтны кодӧс-нибудь, то непременнӧ тайӧ мёдоточивӧй краснобайсӧ, коді ӧні вӧлі Андрейлы дзик мустӧмӧн.
Венны позьтӧм, бешенӧй вежӧктӧм шымыртіс сійӧс;
сылы ыджыд вынъяс ковмисны, медым пукавны улӧс вылын да не воштыны аснас обладайтӧм.
Сійӧ поліс, мый выдайтас асьсӧ, кутас кӧ пукавны тані водзӧ.
— Меным кад мунны? — шуис сійӧ пыдын гӧлӧсӧн.
Сылы комнатаын лои душнӧ.
— Сэтшӧм ӧмӧй нин сёр? — дивуйтчис Таня.
Аслас элегантнӧй ичӧтик часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Таня решитіс, мый и сылы колӧ мунны.
— Ті колльӧданныд менӧ, надейтча? — шыасис сійӧ Андрей да Жорж дорӧ.
Андрей чӧвланьтӧмӧн копыртчыліс.
Дерт, сійӧ мунас Таняӧс колльӧдны.
Сылы окота лоны сыкӧд да кывзыны сылысь Жоржкӧд сёрнитӧмсӧ.
Сы пытшкын пуис асьсӧ мучитан жажда, сылы вайліс торъя наслаждение бытшкыны век пыдӧджык и пыдӧджык ёсь пуртсӧ аслас ранаӧ.
Сійӧ нинӧмтор вылӧ свет вылын эз эськӧ ӧткажитчы тайӧ мучитана наслаждениесьыс.
Да сійӧ эськӧ эз и вермы, кӧть эськӧ и кӧсйис.
Сійӧ воштіс ассьыс независимостьсӧ.
Сійӧ сэсся ачыс эз нин вӧв аслас.
Танялӧн сьӧд синъясыс кыскисны сійӧс ас бӧрсяньыс.
Сійӧ эз вермы мунны, кытчӧдз Таня лэдзліс сійӧс кольччыны.
Туй чӧжыс Жорж сёрнитіс Танякӧд, но Андрей пӧшти эз восьтыв вомсӧ.
Жоржлӧн быд кыв лёкмӧдліс сійӧс.
Таня замечание бӧрын Жорж эз панлы выльысь ассьыс комплиментъяссӧ, но найӧ чувствуйтчисны сёрни ногас, кыдзи сійӧ сёрнитіс, сылӧн видзӧдласъясас да шенасьӧмъясас, и ставыс тайӧ вывті нин ёна скӧрмӧдліс Андрейӧс.
Найӧ прӧщайтчисны Танякӧд сы ӧдзӧс дорын да мӧдӧдчисны гортаныс.
Сы вӧсна мый эз на вӧв зэв сёр, а войыс вӧлі дивнӧй, то Жорж вӧзйис мунны подӧн.
Андрей сӧгласитчис.
Сылы вӧлі ӧткодь.
— Но, ме ӧмӧй эг вӧв прав, кор висьтавлі... — заводитліс Жорж, сёрнисӧ пыр овлан тема вылӧ вайӧдӧмӧн.
— Эновт, пӧжалуйста! — торкис Андрей.
— Ме таысь дӧзми нин.
Сійӧ вӧйтчис ӧнтаяса зумыш чӧволӧмӧ, дженьыдик, ӧти слога кывъясӧн Жорж юалӧм вылӧ вочавидзӧмӧн.
Сійӧ вӧлі скӧр, дӧзмӧма, шудтӧм.
Сыӧн талунъя роковӧй открытие вӧчӧмыс сувтӧдліс сійӧс Жорж дорӧ выль отношениеясӧ да вӧчис сылы ыджыд дой.
Жоржлӧн поведениеыс сылы кажитчис вывті дивитанаӧн.
Андрей эз эскыв сылысь Таня дорӧ серьёзнӧй кӧртасьӧмсӧ.
Кыдзи вермис сійӧ радейтны нылӧс, кодӧс весиг аслыс эз сет труд гӧгӧрвоны?
Ставыс тайӧ сылӧн вӧлі фантазия, пустӧй фейерверк, кодӧс чужтӧма озыр поэтическӧй воображениеӧн.
Жорж вӧчис эськӧ бурджыка, дӧверитіс кӧ эськӧ ассьыс излияниеяссӧ перӧлы да бумагалы, найӧс том, опыттӧм ныв юрӧ сюйӧм дорысь.
Ставсӧ тайӧс Андрей эськӧ вермис висьтавны аслас друглы тӧрыт на.
Но ӧні, кор сійӧ убедитчис, кутшӧм сійӧ ачыс чорыда дзугсис, сёрнитны татшӧм тонӧн оз вӧлі позь.
Ӧнісянь сылы колис лэдзны ас вылас кык сьӧлӧмлысь личина.
Налӧн ӧнӧдз на сэтшӧм восьса да веськыд отношениеяс пыр жӧ босьтлісны неискренностьлысь опечаток.
Тайӧ сылы вӧлі сьӧкыдджык дзикӧдз орӧдчӧмысь.
Медбӧрти, налы колӧ вӧлі прӧщайтчыны.
— Ме пырала тэ ордӧ аски асывнас, — шуис Жорж.
— Эн мун гортсьыд, меным окота лыддьыны тэныд мый-сюрӧ менам выльторъясысь.
«Таня честь кузя гимн, заклад варта», — мӧвпыштіс Андрей, но асьсӧ кутӧмӧн, шуис:
— Тэ ӧмӧй он вермы ыстыны веськыда типографияӧ?
Тайӧ нин вӧлі вывті!
Жоржлысь вӧлі вӧрзьӧдӧма медся пуковинсӧ, да плеш вылас сылӧн шляпа лэб улас артмисны вомӧна чукыръяс.
— Дерт жӧ, ог вермы либӧ, веськыдджыка, ог кӧсйы, — шуис сійӧ джынвыйӧ ӧбидитчӧм, джынвыйӧ шензян гӧлӧсӧн.
— Ме некор ог дӧверяйт аслам вещияс йылысь аслам суждениеяслы.
— Ладнӧ, сідзкӧ, аски! — шуис Андрей.
Тайӧ инмӧ вӧлі, мыйдтакӧ, делӧлы, да сійӧ лыддис аслас обязанностьӧн пӧртны олӧмӧ ёртыслысь корӧмсӧ.
«Мый тайӧ талун Андрейыскӧд? — мӧвпыштіс Жорж гортас мӧдӧдчигӧн.
— Ме некор эг аддзыв сійӧс татшӧмӧн...»
Сійӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоис эськӧ, мыйын делӧыс, аслас тонкӧй наблюдательность дырйи кӧ эськӧ йитіс ӧти торйӧ некымын помӧдз шутӧм кывъяс да намёкъяс, но талун сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі вывті тыр чиктылан ощущениеясӧн, медым сетны сылы вӧйтчыны кӧдзыд анализӧ.
Танялӧн кывъясыс кылісны на сы пельясын, и чужӧмыс, и позаыс, кутшӧмын сійӧ найӧс шуаліс, сулалісны сылӧн синводзас.
Ӧні сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоис, мый вӧлі дзебӧма тайӧ кывъяс саяс, и сійӧс вӧлі чуймӧдӧма аддзылӧмторйыс.
Сылы лои яндзим аслас самонадеянностьысь: сійӧ чайтіс, мый ачыс нуӧдас тайӧ нывсӧ ыджыд делӧ вӧсна асьсӧ жертвуйтӧмлань... и сійӧ — сыкӧд ӧткодялӧмӧн нинӧм оз сулав!
Сылы кажитчис, мый сӧмын талун на сійӧ тӧдмаліс, мый сэтшӧм радейтӧмыс нывбаба дорӧ.
Сійӧ ставнас сетчис тайӧ выль чувствоыслы, мирса упоительнӧй вӧтъясӧ вӧйтчӧмӧн, кодъяс вывті мичаӧсь, кыдзи томкад, да пленительнӧйӧсь, кыдзи действительность.
А на весьтын ыджыдаліс сьӧд синъяса ныв, чуднӧй юрнас аслас ки вылӧ думайтчӧмӧн мыджсьӧмӧн.
Очаруйтысь образ нюмъяліс сылы да тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ надеяӧн.
И тайӧ небыда ки кутлӧмыс!..
Коді тӧдас, оз кӧ ӧні, то, гашкӧ, коркӧ сы сьӧлӧмын садьмас джуджыдджык чувство сылӧн пӧся кӧртасьӧм вылӧ вочакыв пыдди!
Мыйла дырыс кутны асьтӧ да ланьтӧмӧн овны аслад радейтӧм йылысь?
Сійӧ вель дыр падъяліс.
Вермис-ӧ ӧні сійӧ не эскыны аслыс, кор став сьӧлӧмыс сылӧн пӧрис ӧти радейтан порывӧ да сы водзын преклоняйтчан порывӧ?
Сійӧ решитіс висьтавны Танялы ставсӧ водзӧ аддзысьлігӧн.
X-ӧд глава
ЖОРЖЛӦН СТИХЪЯС
Мӧд асывнас Жорж вӧлі нин аслас другыс комнатаын зептас рукописьяс чукӧрӧн.
Андрейлӧн дӧсадаыс да огорчениеыс сайкалісны узьтӧг коллялан вой чӧжӧн, да, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ кажитчис вель збодер.
Сійӧ встретитіс гӧстьӧс меліа да весиг содтыштӧм радлӧмӧн.
Нинӧм не чайтысь Жорж тайӧс лыддис тӧрытъясӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн.
Войнас выль положениесӧ мӧвпалігтыр, кытчӧ вӧлі вайӧдӧма аслас йӧйталӧмӧн, Андрей помӧдз решитіс вопрос Жорж дорӧ аслас отношениеяс йылысь.
Морӧсын татшӧм гусяторйӧн сійӧ эз вермы кольччыны сыкӧд важыся топыд дружбаын, — тайӧ эськӧ вӧлі асьтӧ вывті улӧ пуктӧмӧн; а сэк жӧ сійӧ регыдджык курччис эськӧ ассьыс кывсӧ, став торъяс йылысь Жоржлы каитчӧм дорысь.
Раз эз позь висьтавны правдасӧ, — дзик ӧтитор, мый сылы колис вӧчны, сійӧ — дугӧдны Жоржкӧд интимность да ӧнісянь кутыштавны сӧмын прӧстӧ ёртнога волысьӧмъяс.
Татшӧм решениеыс Андрейлы вӧлі сьӧкыдсьыс сьӧкыд, но нинӧмӧн оз позь вӧлі отсавны делӧыслы, и лои сы вылын миритчыны.
Жорж вӧлі сылӧн дзик ӧти другӧн, кыдзи дружбаыс гӧгӧрвосьӧ сійӧ мирын, кӧні найӧ бергалісны.
Ӧні сылӧн тайӧ другыс оз ло, — вот и ставыс.
Андрей эз частӧ бӧрыньтчыв ӧтипӧв примитлӧм решениеысь, но олӧмӧ пӧртны тайӧ медбӧръя решениесӧ вӧлі вывті сьӧкыд.
Сылӧн чувствоясыс эз вермыны пырысь-пыр велавны вежӧрлӧн ён авторитетӧн водзысьтыр гижӧм выль волысьӧмъяс дорӧ.
Сійӧ кокниа ышловзис, кор сылӧн другыс перйис рукописьсӧ да заводитіс лыддьыны.
Жорж вайӧма сьӧрсьыс абу политическӧй статьяяс либӧ памфлетъяс, кодъясӧс, сы шуӧм серти, сійӧ «пӧсь петтӧдзыс» гижис, а прӧст шойччан кадъяслысь плодъяс.
Тайӧ вӧліны стихъяс, мыйдтакӧ лирическӧйяс, мыйдтакӧ ичӧтик поэмаяс, быдӧн аслыспӧлӧс сюжета, но сэтшӧм топыда йитчӧмаӧсь общӧй мысльӧн, мый дзоньнас кӧ босьтны, став стихотворениеясыс кажитчисны ӧти поэмаысь разалӧм строфаясӧн.
Сэні сьывсис роч революциялӧн кыаыс, — сійӧ кад, кор энтузиазмӧн да эскӧмӧн тыр, привилегированнӧй томйӧз ыльнитіс гыӧн «народ пӧвсӧ» социализм евангелие, братство да ӧтувъя шуд проповедуйтны.
Жоржлӧн разнӧй кадӧ да разнӧй настроениеын гижӧм стихъяс вӧліны отрывочнӧйӧсь да эз шыльыдӧсь.
Юмор сорасьліс пафоскӧд, дженьыдик строфаяс мунлісны кузь поэмаяс бӧрся.
Но тайӧ неправильностьыс да ӧтувъялунлӧн кажитчана абутӧмыс сетлісны авторлы позянлун петкӧдлыны тырджыка доблестнӧй эпохаӧс став боксяньыс, коді представляйтіс сэтшӧм бур материал поэтическӧй уджлы.
Заводитчигас вӧліны общӧй нима дженьыдик стихотворениеяслӧн группа: «Бать-мам вевт улын».
Найӧ петкӧдлісны пытшкӧсса олӧмсӧ воча шыасьысь том сьӧлӧмлысь, кодлы вывті ёна коліс правда да справедливость да коді тревожнӧя корсьӧ петан туй тшыгъялысь миллионъяс пӧвсын спокойнӧй, озыр олӧмлӧн унизитан компромиссъясысь.
Мӧд юкӧн, кодӧс озаглавитӧма: «Паськыд муяс пӧвсын», вӧлі медся кузь да унасикаса.
Сэтчӧ пырисны первой пропагандистъяслӧн сьӧкыд удж да ёна радлӧмъяс йылысь казьтылӧмъяс.
Найӧ олан сямлӧн, кыдзи прӧстӧй рабочӧйяслӧн, сьӧкыдлунъяс дорӧ автор видзӧдіс кокниа: тайӧ юкӧныслӧн тоныс вӧлі гажа.
Пропагандистъяс приключениеяслӧн история, то сьӧлӧм вӧрзьӧдана, то комичнӧй кысьыліс сиктса олӧм да ывлавыв описаниеяскӧд.
Медбӧръя поэмаыс вӧлі медся жугыль да художество боксянь медся бур ставсьыс.
Тайӧ вӧлі том пропагандистлӧн лебединӧй сьыланкыв сылӧн «временнӧй гуысь» — тюрьмаса камераысь — нэмӧвӧйсяӧ вуджӧм.
Нориник тонӧн гижӧм сьыланкывйыс, небыд да нежнӧй, кыдзи и сыӧн петкӧдлӧм кадыс.
Жоржлӧн художественнӧй нырисыс эз лэдз сылы вӧчны геройӧс авторлӧн думъяс да чувствояс петкӧдлысьӧн.
Сійӧ вӧлі аслас кадся настоящӧй мортӧн — медводдза пропагандистъяс пиысь ӧтиӧн, кодӧс ещӧ абу на скӧрмӧдӧма преследуйтан кузь воясӧн.
Сылы вӧчӧм лёктор йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ эз норасьлы да эз жалитлы олӧм йылысь, кодӧс ытшкыштісны дзоридзалан кадас.
Сійӧ сьӧлӧмсӧ бурмӧдліс мӧвпӧн, мый сылы кӧ олігас мешайтісны народлы вылӧ уджавны, то кӧть аслас смертьӧн сійӧ служитас сылы службасӧ.
Правдивость да искренность Жорж поэмаын петкӧдчисны аслас став вынӧн.
Татшӧм помтӧм чорыдлунӧн уськӧдӧм геройлӧн сьӧлӧмтӧ дойдан образыс действуйтіс лов вылад ёнджыка на, дӧзмӧм да водзӧс мынтӧм дорӧ медся пӧсь воззвание дорысь.
Андрей кывзіс, быттьӧ зачаруйтчӧм, и поліс шуны кыв.
Сійӧ оліс Жоржлӧн мелодичнӧй строфаяс обаяние улын, кодъяс раммӧдісны сылысь ыпъялана лёклунсӧ, да поліс торкны магическӧй чараяссӧ.
Неважӧнся кольӧмторъяс йылысь тайӧ сьыланкывъясыс сылы вӧліны художественнӧй произведениеясысь вылынджыкӧсь, — найӧ ловзьӧдлісны сы водзын сылысь ассьыс олӧмсӧ.
Сійӧ да Жорж вӧліны пропагандистъясӧн аслас кадӧ и войдӧр, террористъясӧн лоӧм дорысь водзджык, асланыс вывті вуджисны тайӧ чувствоясыс.
Тюрьмаын кулысь том морт петкӧдліс налы донаяс да вунӧдны позьтӧм ёртъяс пиысь унаӧс, кодъяс татшӧм ногӧн жӧ да тайӧ жӧ делӧ вӧсна пӧгибнитісны.
Поэзия волшебствоӧн кыпӧдӧм благодарнӧй да чистӧй чувствояс сайкӧдлісны Андрейлысь пуысь юрвемсӧ да сійӧ бурджыка кутіс видзӧдны Жорж дорӧ.
Нравственнӧй обликас кыкнаныслӧн вӧлі вывті уна ӧткодьыс.
Лыддьӧмыс муніс часысь не дырджык.
Кор Жорж помаліс, Андрей сьӧлӧмсяньыс да пӧся висьталіс ассьыс ошкӧмсӧ.
Нинӧм бурджыксӧ, сы ногӧн, Жорж ӧнӧдз эз гиж.
Некымын критическӧй индӧдъяс да сӧветъяс бӧрын Андрей свободнӧя да ас вӧляысь водзӧ нуӧдіс дружескӧй беседасӧ.
Жоржлы эз нин сэсся ковмы гӧгӧрвоӧдны аслыс аслас друглысь поведениесӧ, сы вӧсна мый Андрей кутіс асьсӧ естественнӧя да прӧстӧя, кыдзи и век.
Андрей, век жӧ, ӧткажитчис мунны прӧйдитчыны Жоржкӧд.
Сылы быть колӧ вӧлі гижны шифрованнӧй письмӧ, а сійӧ ещӧ эз на пуксьыв уджавны.
Жорж мунӧм бӧрын сійӧ дыр на сулаліс ӧшинь дорын, пыр ӧти местаын, век на ещӧ вӧлі кывзӧм стихъяс влияние улын.
Збыльысь найӧ вӧліны вывті лӧсьыдӧсь;
Жоржлӧн талантыс ӧдйӧ кыптіс-паськаліс, и сыын вӧліны настоящӧй поэтлӧн задатокъяс.
Шуда морт!
Сы вылын вӧлі избранникъяслӧн печать.
И, содтӧд, сійӧ вӧлі сьӧлӧма мортӧн; сылӧн произведениеясыс эз вермыны лоны сӧмын ӧти воображайтӧмлӧн плодӧн.
Колӧ вӧлі пыдысянь да интенсивнӧя чувствуйтны ставсӧ сійӧс, мый сійӧ висьталіс татшӧм задушевнӧй кывъясас.
Автор бӧрыньтчис ньӧжйӧникӧн мӧд план вылӧ.
Андрей кутіс думайтны морт йылысь, и сылӧн сьӧлӧм дойыс, коді тупкысьлыны нин кутліс минута кежлӧ, воссис выльысь.
Но ӧні Жоржлӧн поведениеыс эз нин сувт сы водзӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи тӧрыт.
Татшӧм правдивӧй, веськыд сьӧлӧма да честнӧй морт эз вермы лоны фактӧн.
Сійӧ эз вӧв прав Жорж дорӧ.
Но кыдз объяснитны сылысь ныв йылысь шензьӧдан гӧгӧрвотӧмсӧ?
Сылысь лӧсявтӧм содталӧмъяссӧ?
«Но, мый жӧ, тайӧ сылӧн натураас, и нинӧм сыкӧд он вӧч.
Сэтшӧм сылӧн модаыс быдтор вылӧ видзӧдны.
И век жӧ Жорж сійӧс сьӧлӧмсяньыс радейтӧ.
Оз ӧмӧй быдӧн вермы радейтны ас ногыс?
И Таня вочавидзис сылы радейтӧмӧн жӧ.
Мыйла нӧ оз?
Быд том ныв бурджыкӧн лыддяс Жоржлысь поэтическӧй, восторженнӧй радейтӧмсӧ неинтереснӧй, прозаическӧй чувство дорысь, кутшӧмӧс сэтшӧм жӧ неинтереснӧй да прозаичнӧй морт, кыдзи сійӧ, вермас вӧзйыны».
«<rus>Прочность, постоянство, положительность</rus>!» — курыда шуаліс Андрей.
Радейтӧмыс кӧ эськӧ вӧлі материеӧн, кытысь вурӧны платье да, кӧмкот, то сылӧн вӧлі эськӧ успех вылӧ эз этша шансъяс.
Но нывбабаяс оз та боксянь видзӧдны радейтӧм вылӧ, и найӧ дзик правӧсь.
И мыйла нӧ Жорж сьӧлӧмлы колӧ быть лоны кокнируаӧн?
Дерт, сылӧн эз вӧв представление збыль Таня йылысь, сылы пыдди сійӧ юрсӧ лэдзліс кумир водзын, коді пасьтасьӧма аслас вӧчӧм мишурнӧй паськӧмӧ.
Но сійӧ кӧ и некор оз тӧдмав збыль Танясӧ — мыйсяма беда?
Весиг кӧть тайӧ фантастическӧй плащыс пӧра кольӧм бӧрын киссяс, сійӧ сы пыдди шӧралас выльӧс.
Сылы тайӧ нинӧм, и налы кыкнаныслы тайӧ уджыс сетас выль развлечение.
Андрей пукаліс пызан дорын.
Сы вылӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн сійӧ жугыля видзӧдіс донтӧм шпалерӧн клеитӧм куш стенъяс вылӧ да механическӧя зілис аддзыны визь, коді эськӧ юкис узорлысь мисьтӧм нюдзвиж квадратсӧ кык пельӧ ӧткодя.
Сійӧ сідзи эз и аддзы визьсӧ да вештіс мудзӧм синсӧ аслас письменнӧй пызан вылӧ.
Кык тӧлысь!
Да, ставыс кык тӧлысь колис наӧн медводдза паныдасян лунсянь.
Но сійӧ удитіс нин тӧдмавны сійӧс, кыдз быттьӧ вӧлі тӧдса сыкӧд кык во.
Сійӧ кутіс сы пытшкысь лыддьыны пӧшти найӧ медводдза сёрнисянь.
Ӧні сійӧ тӧдіс Таняӧс бурджыка, чем Таня асьсӧ, да аддзис качествояс, кодъясӧс сійӧ, скромностьыс вӧсна эз сӧгласитчы эськӧ признайтны, да тырмытӧмторъяс, кодъяслы паныд сійӧ протестуйтіс эськӧ скӧралӧмӧн.
И сылы сьӧкыд эськӧ вӧлі решитны, мый сылы мусаджык сыын?
Сійӧ радейтіс Таняӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі, да эз вермы мӧвпыштны аслыс бурджык существоӧс, кор сійӧ торъялӧ вӧлі эськӧ Таняысь.
Сійӧ кутіс тӧдвылас уськӧдавны найӧ дженьыдик тӧдмасьӧмлысь став подробностьяссӧ.
Нинӧм эз вун сійӧ паметьысь: пӧшти сыӧн шуӧм быд кыв, да сылӧн чужӧмыс сувтісны сы водзӧ.
Некутшӧм надея.
Дружба!
Том нывъяс окотапырысь награждайтӧны тайӧ чувствонас радейтан мортлысь другъяссӧ.
Сійӧ радейтліс нин Жоржӧс найӧ паныдасьӧмысь водзджык.
Сійӧ наросьнӧ пӧръявліс асьсӧ, таын кӧть ӧти минута кежлӧ сомневайтчӧмӧн.
Но кӧть эськӧ сійӧ сэки и эз радейт, кыдзи эськӧ сійӧ вермис падъявны ӧні бӧрйӧмын?.
«Да, ставыс, мый эм бурджыкыс олӧмын, принадлежитӧ судьбаса тайӧ баловняяслы, сы вӧсна мый налы и сытӧг сетӧма унатор.
Мый нӧ, мед лоас сідз, — шуис Андрей, да шуштӧм битор югнитіс сы синъясын.
— Дзоридзьяс паныдасьлӧны и медся жугыль олӧм туйяс вылын.
Мед найӧс нетшкӧны мукӧдъяс да мирнӧя нимкодясьӧны наӧн; ми жӧ, скромнӧй труженикъяс, любуйтчам ӧти лежнӧгъясӧн да бӧрдны ог кутӧ».
Сійӧ ышловзис да решительнӧя пуксис уджавны.
Кымынкӧ час кежлӧ сійӧ вуджліс числӧяс мирӧ, лыдпасъяс вашкӧдӧмӧн, ключкӧд сӧвещайтчӧмӧн, разнӧй арталӧмъяс вӧчалігтыр, юрсӧ лэптывтӧг скӧрысь уджӧ сетчӧмӧн.
Быть колӧ вӧлі нуны письмӧ ас кадӧ гуся квартираӧ, сы вӧсна мый Дубравникӧ мунысь морт мӧдӧ вӧлі сійӧ жӧ луннас!
Конспиративнӧй квартираын сійӧ суис Ленаӧс, коді нуӧдіс сэні ассьыс дежурствосӧ.
— Дубравниксянь воисны юӧръяс, кодъяс инмӧны тіянлы, — шуис сійӧ.
Лена перйис ящикысь Зиналысь письмӧ, химическӧй реактивысь ещӧ ульыс на.
— Со, а тані тіян нимныд, — шуис сійӧ, медся бӧръя листбокса лыдпасъяс группа вылӧ индӧмӧн.
Андрей лыддис со мый: «Менам делӧ лёкмӧ, и Андрей бура вӧчас, воас кӧ».
Нинӧм сэсся бурджыксӧ оз позь вӧлі мӧвпыштны, и Андрей пыр жӧ решитіс примитны тайӧ корӧмсӧ.
— Мый ті та вылӧ шуанныд? — юаліс Лена кутчысьыштӧмӧн.
— Мунанныд?
— Дерт жӧ! — вочавидзис Андрей.
— Ме сідзи и чайті, — букыштчӧмӧн шуис ныв.
Андрей тӧдіс, мый Лена оз ошкы сылысь решениесӧ, и тӧдіс мыйла.
— Ме должен мунны, — шуис Андрей, кыдз быттьӧ извиняйтчӧмӧн.
— Кӧть Зина и оз ёнасӧ кор, но ме тӧда, мый сійӧ эз кут эськӧ корны менӧ, абу кӧ эськӧ серьёзнӧй коланлуныс.
— И ті эновтанныд рабочӧйяс пӧвсын пропаганда нуӧм, кор сійӧ тіян сэтшӧм бура мунліс, да став мукӧдторсӧ? — скӧра водзӧ висьтавліс Лена, сылысь кывзытӧг.
— Век тадзи овлӧ привилегированнӧйяс пӧвсысь петӧм миян революционеръяскӧд.
Найӧ виччысьӧны медводдза помка, медым шыбытчыны террористическӧй предприятиеӧ.
Лена вӧлі убеждениеяс серти «народницаӧн» либӧ, стӧчджыка, чистӧй «пропагандисткаӧн».
Крестьяна да рабочӧйяс пӧвсын социалистическӧй пропаганда, сы ногӧн, вӧлі деятельностьлӧн дзик ӧти форма, код вылӧ революционеръяс долженӧсь веськӧдны ассьыныс энергиясӧ.
Оз ков вӧлі видзӧдны правительство преследуйтӧмъяс вылӧ, кодъяс сӧмын ылӧдӧны социализмысь политическӧй тышлань.
Сійӧ зэв донъявліс Андрейӧс, кыдзи медся бур пропагандистъяс пиысь ӧтиӧс да скӧраліс сы вӧсна, мый сійӧ эновтӧ ассьыс уджсӧ, гашкӧ, пыр кежлӧ.
Нинӧм абу кокньыдджыкыс, кыдзи чегны ассьыд сьылідзиртӧ татшӧм делӧын, кутшӧм пансьӧ вӧлі Дубравникын.
Сійӧ пӧся уськӧдчис сы вылӧ, Андрейӧс непоследовательностьысь видӧмӧн.
Андрей бур сьӧлӧмӧн протестуйтіс.
— Ме окотапырысь эськӧ водзӧ нуӧді ассьым уджӧс тані. — висьталіс сійӧ, — но миянла дорсянь эськӧ вӧлі яндзим не заводитлыны мездыны ёртъяснымӧс.
— Партиялы нинӧмысь абу яндзим, сійӧ кӧ пуктӧ ассьыс вынъяссӧ производительнӧйджык удж вылӧ, — паныд шуис Лена.
— Сідзкӧ, тіян ногӧн, Борис да сылӧн ёртъясыс сэтшӧм нин ковтӧмӧсь удж вылӧ, мый найӧс оз сулав мездыны? — чорыда юаліс Андрей.
— Найӧ абу омӧльджыкӧсь миян партияса шленъяс виысь бурджыксьыс, — паныд шуис Лена, — но миян век ковмас шлёнъявны тюрьмаяс гӧгӧр, ми кӧ думыштам мездавны ставсӧ, коді тайӧс заслуживайтӧ.
— Медся бур, сідзкӧ эновтны найӧс сісьмыны тюрьмаын, правда абу? — ироническӧя пасйис Андрей.
— Ловйӧн кольӧмаяслӧн абу праваыс рискуйтны аснаныс, медым перъявны кулӧмаясӧс.
Налӧн коланаджык делӧыс кианыс, — вочавидзис Лена, ньӧти яндысьтӧг.
— Сідзкӧ ті сӧветуйтінныд эськӧ рудаперйысьяслы, кор налысь ёртъяссӧ тыртіс киссьӧм шахтаӧн, водзӧ нуӧдны ассьыныс уджсӧ да не мездыны тыртӧмаяссӧ, сы вӧсна мый тайӧ йитчӧма рискуйтӧмӧн? — висьталіс Андрей.
— Эновтӧй, ради бога, рудаперйысьяссӧ спокойын, сы вӧсна мый найӧ нинӧм оз доказывайтны! — горӧдіс Лена.
— Ӧткодялӧм — абу аргумент.
Ми ог эскӧ асланым делӧӧ, таын ставыс.
Ми кӧ эским эськӧ сыӧ, миян тырмис эськӧ выдержка не ылавны бокӧ.
— Ог, покорнӧя благодарита, — мустӧмтана серӧктіс Андрей, — ог вежав сэтшӧм кукань сяма выдержкалы да ог претендуйт сы вылӧ.
Сійӧ ёна скӧрмис Лена вылӧ сылӧн, кыдзи сійӧ шулывліс, векни доктринёрствоысь.
Лена сідз жӧ, ас пайсьыс, лёкаліс.
Дзик асывсяньыс, Зиналысь письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын, Лена пуис лӧглунын ӧти мӧвп дырйи, мый Андрей эновтас ассьыс уджсӧ.
Найӧ чуть-чуть эз лӧгасьны, но медбӧрти миритчисны.
— Мыйла весь воштыны кадсӧ видчӧм вылӧ? — шуис Андрей.
— Ті зэв бура тӧданныд, мый ме муна Дубравникӧ, мый кӧть мед ті энӧ висьтавлӧй.
Сы вӧсна мый меным оз удайтчы тіянӧс аддзывны мунтӧдз, то бурджык миянлы прӧщайтчыны ӧні.
Найӧ окыштчисны, кӧть Лена век на дузъяліс Андрей вылӧ сы кокнируысь.
Но Андрей зілис небзьӧдны сійӧс, эскӧдӧмӧн, мый регыд бӧр воас.
Тӧлысь мысти либӧ сы гӧгӧр сійӧ локтас куим мездӧм ёрткӧд, кодъясӧс уговоритас ӧтлаасьны сы кружокӧ.
Петербург эновттӧдз Андрей вайӧдіс пӧрядокӧ ассьыс став делӧяссӧ, ассьыс рабочӧй кружоксӧ сетіс опытнӧй ёртлы.
Ставыс ладмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый кык лун мысти сійӧ нин муніс Дубравникӧ да чувствуйтіс асьсӧ збодерджыкӧн, коркӧ-нибудь медбӧръя кадын дорысь.
Мӧд часть
БИ УЛЫН
I глава
БАРА ДАВИД
Петербургсаяс пӧвсысь некод эз тӧд Дубравникса конспиративнӧй квартиралысь адрессӧ.
Андрейӧс сы вӧсна мӧдӧдісны кык чой дорӧ, Мария да Екатерина Дудороваяс дорӧ; насянь сійӧ вермис тӧдмавны Зина йылысь.
Эз кокниа воӧдчы сійӧ пемыд переулокӧдз, кӧні найӧ олісны, да аддзис налысь, кирпичысь стрӧитӧм, штукатуриттӧм гажтӧм керкасӧ.
Жугавлӧм постшупӧдъяса зэв кузь каменнӧй пос медся вылі помас Андрей сувтіс виж краскаӧн краситӧм ӧдзӧс водзӧ.
Квартираыс, сійӧ дӧгадайтчис, вӧлі сэні, сы вӧсна мый вылынджыкас вӧлісны нин сӧмын чардакъяс.
Сыӧн сетӧм звонок шыӧ ӧдзӧссӧ восьтіс ыджыд тушаа, гӧля пасьтасьӧм, висьлӧс чужӧма ныв: ортсысяньыс сылы позьӧ вӧлі сетны нето кызь арӧс, нето комыннансӧ.
— Мый тіянлы колӧ? — кӧдзыда юаліс сійӧ, посетитель вылӧ синсӧ кыпӧдлытӧг.
— Дудорова чойяс тані олӧны? — юаліс Андрей.
— Пырӧй, — шуис ныв.
Андрей пырис комнатаӧ; аслас гӧльлунӧн комнатаыс чуймӧдіс весиг сылысь велалӧм нигилист синъяссӧ.
Став мебель вылас, сійӧс кӧ быттьӧ вузавны, ӧдва позьӧ вӧлі эськӧ босьтны некымын шайт.
Комнатасӧ вӧлі юкӧма кык пельӧ ситеч занавесӧн.
Воддза юкӧныс, кытчӧ веськаліс Андрей, вӧлі гӧстинӧй пыдди, а занавес саяс вӧлі спальня.
— Мый тіянлы колӧ? — мӧдысь шуис ныв сэтшӧм жӧ кӧдзыда.
— Меным колӧ аддзӧдлыны госпожа Дудороваӧс, — коса вочавидзас Андрей.
— Менӧ али Машаӧс? — юаліс ныв.
— А, сідзкӧ, ті Катерина Дудорова? — шуис Андрей.
— Ме ордын эм письмӧ тіянлы кыкнанныдлы Лена Зубовасянь.
Менам овӧй Кожухов.
Нывлӧн висьлӧс чужӧмыс кутіс югъявны.
— Кутшӧм ме рад! — горӧдіс ныв.
— Пуксьӧй.
Ме пыр жӧ чукӧста чойӧс.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс, и Андрей пуксис прӧстӧй пуысь вӧчӧм вевттьытӧм пызан дорӧ.
Унасикас формата да почерка кӧртавлӧм рукопись чукӧръяс вӧлі разіпель шыблалӧма пызан пасьта.
Ӧти помас вӧлі тэчӧма мичаа перепишитӧм листъяс.
Андрей тӧдіс Ленасянь, кодлы Дудорова чойяс вӧліны ылі рӧдпомӧн, мый налы кольлӧма батьыссянь неыджыд наследство.
Но найӧ сетӧмаӧсь ставсӧ, медбӧръя кӧпейкаӧдз, общӧй делӧ вылӧ.
Ӧні найӧ, тыдалӧ, нажӧвитісны аслыныс нянь вылӧ перепишитчӧм помысь да мӧдсикас удж помысь.
Ӧти улӧс вылысь Андрей казяліс озыр вышывайтантор — вещь, коді вывті роскошнӧй да ковтӧм аслыныс вӧдитчӧм вылӧ тайӧ скромнӧйсьыс скромнӧй керкаас.
Минута мысти котӧрӧн пырис Маша, кодлы чойыс юӧртіс Петербургсянь интереснӧй гӧсть воӧм йылысь.
Сійӧ вӧлі ыджыдджык, но кажитчис томджыкӧн, аслас чангыль ныра кыпыд чужӧмысла да кодзлалан карӧй синъясысла.
— Ми эг виччысьӧй тіянӧс татшӧм регыдӧн, — шуис сійӧ.
— Зина чайтіс, мый ті тані лоанныд лун куим мысти.
Тіянлы, дерт, ӧні жӧ окота мунны сы дорӧ?
— Да, тайӧ кӧ тіянлы лоас удобнӧ.
— О, да!
Ме минута мысти лоа дась да колльӧда тіянӧс.
Сійӧ абу ылын.
Маша пырис занавес сайӧ, и Андрей кыліс, кыдзи сійӧ ноксис выльысь пасьтасьӧмӧн.
Чойяслы зэв окота вӧлі пукӧдны гӧстьӧс асланыс ордын дырджык.
Налы интереснӧ вӧлі юасьны петербургса выльторъяс йылысь, но найӧ эз лысьтны манитны сійӧс.
— Кутшӧма олӧ Лена? — юаліс ичӧтджык чойыс, коді колис Андрейкӧд.
Андрей некымын кывйӧн висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс сы йылысь.
— Кывзӧй, Кожухов, — занавес сайсянь кыліс Машалӧн гӧлӧс, — миян ордын сідз жӧ эм Давидлӧн адресыс.
Ме верма тіянӧс нуӧдны сы дорӧ, окотитанныд кӧ.
— Тані Давид? — горӧдіс Андрей, занавес вылӧ радпырысь видзӧдлӧмӧн.
— Ме тайӧс эг чайтлы.
Петӧй регыдджык асланыд засадаысь да кутам сёрнитны морт ногӧн.
— Пырысь-пыр! — кыліс Машалӧн гӧлӧс, век на занавес сайсянь.
Сійӧ петіс аслас убежищеысь мӧд платьӧӧн.
Вомас сійӧ кутіс некымын шпильки.
— Давид вӧлі румынскӧй граница дорын, медым лӧсьӧдны аслас еврейяс пыр книгаяс мӧдӧдӧм, — висьталіс Маша, юрсӧ копыртӧмӧн да ассьыс кӧсаяссӧ шпилькиясӧн сутшкалӧмӧн.
— Туяс мунігӧн сійӧ сувтіс татчӧ... веськыда шуа, ог тӧд, кытчӧ.
— Ӧні ме дзик нин дась, — содтіс сійӧ шляпаасигмозыс.
— Код ордӧ жӧ тіянӧс нуӧдны: Зина ордӧ али Давид ордӧ?
Бӧрйыны вӧлі сьӧкыд.
— Мунам сы ордӧ, кодыс матынджык, — шуис Андрей.
Кыкнаныс олісны неылын, но Давид вӧлӧма зэв матыса суседӧн.
— Ті дыр кежлӧ Дубравникӧ? — муніганыс юаліс Маша.
— Ог на тӧд...
Тайӧ зависитӧ обстоятельствоясысь... — уклончивӧя вочавидзис Андрей.
Сійӧ эз тӧд, сулалӧ-ӧ тайӧ нылыс местнӧй группаын шленӧн да тӧдӧ оз сійӧ делӧ йывсьыс, мый кузя локтіс Андрей.
— А ті тані пырся олысь? — юаліс Андрей, медым вежны сёрнисӧ.
— Абу, ми пырсӧ олам деревняын да регыд бӧр мунам сэтчӧ.
Татчӧ жӧ ми овмӧдчим регыд кежлӧ, медым лӧсьӧдчыны экзамен кежлӧ учительницаяс вылӧ; миянлы кӧсйысисны сетны местаяс сиктса школаӧ.
— Тіянлы, тыдалӧ, сьӧкыд гӧтӧвитчыны экзаменъяс кежлӧ да сэк жӧ уджавны переписка вылын да вышивайтчӧм вылын?
Маша нюммуніс.
— Уджтӧгыд ёна сьӧкыдджык вӧвліс, эскӧда тіянӧс.
Ӧні миянлы зэв бура овсьӧ, — водзӧ сёрнитіс сійӧ гажа гӧлӧсӧн, — и некымын тӧлысь мысти ми дзикӧдз овмӧдчам деревняын.
— Ті, ме аддза, «народник», кыдзи и Лена, — пасйис Андрей.
— Да, дерт жӧ.
А ті?
Лена висьталӧм серти, ми и тіянӧс лыддьылім народникӧн.
— О, абу!
Ме ог воӧдчы сэтшӧм крайностьясӧдз.
Андрей кутіс эскӧдны ассьыс спутницасӧ, сійӧс збыль туй вылӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн.
Налӧн пансис паськыд вен, но скӧравтӧг да пузьытӧг;
«террористъяс» да «народникъяс» костын принципиальнӧй лӧсявтӧмъяс сэки ещӧ эз на вӧвны ёсь характераӧсь.
Веськыда кӧ шуны, найӧ костын мукӧд дырйи вӧвлісны зыксьӧмъяс, но вообще кыкнан партияыс на уджалісны мирнӧя, воча ки, частӧ ӧти и сійӧ жӧ кружокъясын.
Давид вӧлі гортас, и сійӧ минутанас, кор пырисны гӧстьяс, ворсіс кӧзяйка пиыскӧд, лӧзов ыджыд синъяса, ёна кудритчӧм еджгов юрсиа, сьӧд чужӧма детинкакӧд, коді бокӧвӧй йӧзӧс аддзӧм бӧрын ньӧв моз шутёвтіс комнатасьыс.
Став еврейяс моз жӧ Давид зэв ёна радейтліс челядьӧс, кӧть принцип сертиыс вӧлі паныд семьяа олӧмлы.
Сійӧ сувтіс еврейскӧй гостиницаӧ, кӧні вӧлі дзик гортас кодь.
Сійӧ век овліс сэні, кор волывліс Дубравникӧ, да оліс кӧзяеваыскӧд медся бур волысьӧмъясын.
Некодлы эз волы юрас корны сылысь паспорт, и сійӧс тӧдісны прӧстӧ Давид ним улын.
Андрей да Давид зэв радӧсь лоины мӧда-мӧдыслы.
— Тэ, вокӧ, воин буретш кадӧ.
Локтін кӧ тэ ӧти лун сёрӧнджык, и миянлы эськӧ эз удайтчы аддзысьлыны.
Ме аски жӧ муна, — висьталіс Давид.
Маша лӧсьӧдчис мунны.
— Прӧщайтлӧй, — шуис сійӧ Андрейлы.
— Надейтча, ті онӧ вунӧдӧй туйсӧ миян керка дорӧ.
Ассьыс делӧсӧ вӧчӧм бӧрын сійӧ кӧсйис мунны, мед не мешайтны налы «конспирируйтны».
Давид сувтӧдіс сійӧс.
— Видчысьыштлӧй ӧти здук.
Меным колӧ тіянсянь тӧдмавны, коді тіян одесскӧй другъяс пӧвсысь неважӧнся арестъяс бӧрын колис вӧля вылын да суа ог ме кодӧскӧ тіян йӧз пӧвсысь ловйӧн?
— Тэ ӧмӧй мунан Одессаӧ? — шензьӧмӧн юаліс Андрей.
— Да, Одессаӧ.
— Да ӧд тэ вӧлін сэні сӧмын на куим вежон сайын.
Некор на ещӧ эз паныдасьлы меным сэтшӧм окочлуна морт ветлӧдлӧмъяс дорӧ, — содтіс сійӧ, ныв дорӧ шыасьӧмӧн.
— Ветлӧдлӧмъяс дорӧ окоталун! — скӧралӧмӧн горӧдіс Давид.
— Ме прӧстӧ ку пиӧ ог тӧр, кор мӧвпышта, кутшӧм уна сьӧм ме видзи тайӧ кык вежоннас, кад воштӧм йылысь нин сёрниттӧг.
И ставыс тайӧ — миян ковтӧм народникъяс милӧсть кузя, кодъяс дорӧ тайӧ барышняыс чувствуйтӧ сэтшӧм нежность, — содтіс сійӧ, Машалань юрнас гогнитӧмӧн.
— Коньӧр народникъяс! — ышловзис Маша.
— Ставсьыс налы лоӧ кывкутны.
— Нет, тэ помӧдз кывзы, — скӧраліс Давид, Андрейӧс соскӧдыс кватитӧмӧн.
— Ме налы дольлі вывті унаысь, мый кута вуджӧдавны граница вомӧн мыйдта колӧ налысь литература, мый некутшӧм сэн лишнӧй клопотаяс абу, а мӧдарӧ, сійӧ паськӧдӧ миянлысь пограничнӧй делӧяс.
Насянь коліс сӧмын вештыны рӧскодъяслысь ассьыныс пайсӧ да босьтны мортӧс транспортъяс примитӧм вылӧ.
Но, тайӧ кӧсйысьӧмъяссӧ найӧ некор эз пӧртлыны олӧмӧ! — содтіс сійӧ, Маша вылӧ кӧритӧм пырысь видзӧдӧмӧн.
— И меным быть лои аслым новлӧдлыны налысь книгаяссӧ карӧ.
Но век жӧ, ме водзӧ уджалі налы вылӧ, да ставыс вӧлі мунӧ бура.
Но вот, грекыд вылӧ, некымын вежон сайын налы удайтчис вербуйтны асланыс группаса шленӧ кутшӧмкӧ Аврумка Блюмӧс, круглӧй дуракӧс, веськыда висьтала, кӧть сійӧ и еврей.
Тэ, кажитчӧ, испытайтлін тайӧс ас вылад?
Андрей нюмъялігтыр гогнитіс юрнас.
— Ог тӧд, сы вӧсна-ӧ, мый народникъяс аддзӧмаӧсь сійӧс вель тӧлкаӧн аслыныс, али мӧд помка вӧсна, сӧмын, — раз лои налӧн асланыс еврей, найӧ мӧвпыштӧмаӧсь восьтыны и ассьыныс граница.
— Давид! Давид! — зілис протестуйтны Маша.
— Энлы, лэдзӧй меным помӧдз висьтавны; тіян сайын кыв лоас бӧрынджык.
Мӧдӧдӧны Аврумкаӧс Кишиневӧ, сетӧны сьӧм, и сійӧ лӧсьӧдӧ книга новлӧм, мынтыны кӧсйысьӧмӧн... — тані Давид сувтліс, медым дасьтыны драматическӧй эффект, — дас кӧкъямыс шайтӧн пудйысь!
Сійӧ чӧла видзӧдліс Андрей вылӧ, сэсся Маша вылӧ, сэсся бара Андрей вылӧ.
Маша кажитчис сылы вель чуймӧмаӧн, но Андрей вылӧ сылӧн кывъясыс эз вӧчны некутшӧм воздействие, сы вӧсна мый сійӧ нинӧм эз тӧдлы донъяс йылысь.
— Дас кӧкъямыс шайт пудйысь!
Ӧд тайӧ кывлытӧм делӧ.
Ме некор эг мынтыв квайт шайтысь унджык, — скӧраліс Давид.
— Мынтыны сэтшӧм донъяс — чистӧй позор.
Тайӧ тшыкӧдӧ границасӧ.
Контрабандистъяс дорӧ сэсся некутшӧма он кут сибавны...
Сійӧ скӧраліс да аслас сёрнитігӧн еврейяс ногӧн тешкодя шенасис, торъя нин ёна скӧралан минутаясӧ.
— Тӧдӧмысь, — водзӧ висьтавліс сійӧ спокойнӧйджык гӧлӧсӧн, — ме кыпӧді шум, мыйӧн сӧмын тӧдлі та йылысь.
Ме выльпӧв книга вуджӧдлӧмсӧ босьті ас вылӧ, да меным лои ветлыны граница вылӧ, медым ставсӧ вайӧдны пӧрядокӧ.
— И тэ ставсӧ ладмӧдін, дерт? — юаліс Андрей.
— Да, но ог тӧд, дыр-ӧ кежлӧ.
Ме ог эскы, мый найӧ оз вӧчны татшӧм жӧ штука мекӧд, аддзасны кӧ мӧд еврейӧс, шуам, Аврумкаысь тӧлкаджыкӧс.
— Кыдз тіянлы абу яндзим, Давид! — сюйсис Маша.
— Ӧд ме кывлі тайӧ история йывсьыс Одессаын олысьяссянь.
— Но и мый сэсся?
Тіян ногӧн абу тадз?
— Дерт, абу!
Тіян границаныд — немецкӧй; сэтчӧдз зэв ылын, и налӧн сэні некод абу ас йӧз пиысь, кор сэк жӧ румынскӧй границаыс — дзик орчча, да Каменецын эм кружоклӧн ветка.
Тасянь жӧ кинад судзан Каменецкӧдзыс.
Вот мыйла найӧ ыстісны Блюмӧс видлыны шуд.
Тані эз вӧв тіян дорӧ дӧвериелӧн некутшӧм тырмытӧмлун да асланым границаӧн некутшӧм ошйысьыштны кӧсйӧм.
Давид мустӧмтана шеныштіс кинас.
— Ладнӧ, ладнӧ!
Пӧрысь воробейӧс йики вылад он ылӧд.
Метӧ тӧда, мыйын делӧыс.
Висьталӧй лучшӧ, кытысь аддзыны тіянлысь Аврумкатӧ: мем колӧ юӧртны сылы аслам ветлӧм результатъяс йылысь.
Маша сетіс сылы адрес.
— Ӧні, ӧднакӧ, меным кад лӧсьӧдчыны мунны.
Меным колӧ аддзӧдлыны Зинаӧс.
Сійӧ кыскис ассьыс пыр кадся дӧра саквояжсӧ да кутіс сэні лушйысьыны.
Мый сылы ковмис, сійӧс, колӧ шуны, эз аддзы да ньӧжйӧник кутіс ректыны пытшкӧссьыс диван вылӧ ставсӧ.
Дӧрӧм, губка, юр шыльӧдан щӧтка, ичӧтик пӧдушка, немецкӧй романлӧн том, носки гоз, некымын жестянка тыдовтчисны ӧти бӧрся мӧд.
Чукӧрмис тыр кӧлуй ассьыс унджык олӧмсӧ вагонын коллялысь мортлӧн.
— Менам саквояж имеитӧ шензяна аслыспӧлӧслун; сійӧ сыын, мый став коланаыс тайӧ минутас век овлӧ медся пыдӧсас, — шуис Давид, кор, медбӧрти, диван вылын лои ичӧтик резнӧй швейцарскӧй шкатулка.
Сы пытшкын кранитчисны еджыд да сьӧд сунисъяс, унапӧлӧс кизьяс, ем видзанін, чуньлыс да ножич.
Сэки Давид босьтіс пальтосӧ да пуксис вурсьыны.
— Вайӧй, ме тіянлы вура, — вӧзйис Маша.
— Ог, ме ёна бурджыка вӧча.
Нывбабалӧн вӧчӧмыд абу ён, — вочавидзис Давид.
Медым не пукавны уджтӧг, Андрей заводитіс бӧр тэчны Давидлысь кӧлуйсӧ саквояжӧ.
На пиысь сюри ичӧтик нюдзвиж мешӧк, кузьтанас квайт сизим вершӧк.
Кор Андрей босьтіс сійӧс киас, сы пытшкысь уси тешкодь предмет.
Первойсӧ сійӧ чайтіс, мый тайӧ — челядь чача, кодӧс ньӧбӧма Давид аслас радейтанаяс пиысь ӧтилы: миниатюрнӧй пьедестал дорӧ вӧлі крепитӧма ичӧтик пу кубик, да сэсянь мунісны кык кыз тасмаяс...
Но мешӧкас куйліс сьӧд визя еджыд шерстянӧй материелӧн лестук, и Андрей пыр жӧ тӧдмаліс еврейяслысь молитвеннӧй принадлежностьсӧ.
Сійӧ кыдзкӧ ӧтчыд ветліс еврейскӧй синагогаӧ и ӧні вӧлі уверен, мый эз пӧръяссьы аслас догадкаын.
Пу кубикыс вӧлі вӧлтар пыдди, кодӧс молитва лыддигас еврейяс крепитӧны плешкас, а визя шальыс вӧлі священнӧй талес, кодӧс пасьталӧны юр вылӧ да пельпомъяс вылӧ.
— Видзӧдлӧй, мый сылӧн татшӧмыс, — шыасис Андрей Маша дорӧ, сылы кубиксӧ да шальсӧ петкӧдлігмоз.
Кыкнаныс вак-вакӧн серӧктісны.
Налы зэв дивӧ вӧлі аддзыны Давидлысь татшӧм торъяссӧ, — атеистлысь, кыдзи и ставныс найӧ.
— Туйын тайӧ менам паспорт, — спокойнӧя пасйис Давид, — и ме некор сыкӧд ог торйӧдчыв.
Волшебнӧй средство, медым вӧтлавны полицияӧс да шпионъясӧс, кор налы воас юраныс чайтны менӧ, мый ме нигилист.
Сійӧ нюммуніс, еджыд пиньяснас суниссӧ кокньыдика орӧдігтыр.
— Ӧні мунам Зина ордӧ, — содтіс сійӧ.
— Ме дась сувтны начальство водзӧ.
Маша корис копрасьны Зиналы, а сідз жӧ и Анюталы.
— Коді сійӧ Анютаыс? — юаліс Андрей, кор найӧ колины кыкӧн.
— Анна Вулич, тэнад важся тӧдсаыд.
Тэ сыкӧд паныдасьлін граница вылын, — неужели вунӧдін?
Сійӧ висьталӧ, мый тэнӧ бура помнитӧ.
Швейцарияын сійӧ абу овмӧдчӧма да ӧні уджалӧ горничнӧй пыдди квартираын.
— Ах, да! — шуис Андрей.
— Ме зэв бура сійӧс помнита.
Сӧмын бур абу тіянсянь сетны опыттӧм том нывкалы татшӧм серьёзнӧй обязанность?
— Первойсӧ ме сідз жӧ думайті, но сійӧ зэв бура нуӧ ассьыс рольсӧ.
Бӧрйис, колӧ шуны, Зина, а сійӧ, тӧдан, мастер тӧдмавны йӧзӧс да сибӧдны найӧс ас дорас.
II глава
КОНСПИРАТИВНӦЙ КВАРТИРА
Кымынкӧ час мысти, тайӧ жӧ луннас, чукӧрмис Зина ичӧтик квартираын, Дубравникса предместиеяс пиысь ӧтиын мыйкӧ военнӧй сӧвет кодь.
Сӧмын нёльӧн вӧліны сэні: Зина, Вулич, Давид да Андрей.
Вулич этша сёрнитіс.
Джуджыд креслӧӧ лэдзчысьӧмӧн, сідз мый сылӧн ичӧтик кокъясыс бовъялісны сынӧдын, сійӧ сюся кывзіс, ассьыс тэрыб карӧй синъяссӧ ӧти сёрнитысь вылысь мӧд сёрнитысь вылӧ вешталӧмӧн.
Зина висьталіс Андрейлы пышъян план йылысь да сӧветуйтчис сыкӧд.
— Ті сӧмын на локтінныд, свежӧй юрӧн: ті бурджыка верманныд тӧлкуйтны, — висьтавліс сійӧ.
Андрей дыр да чӧла видлаліс тюрьмалысь плансӧ, кодӧс Зина тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдіс Андрейлы вылӧ.
— Но, шуӧй жӧ мый-нибудь, ради бога! — эз вермы терпитны сійӧ.
abu
— Веськыда висьталӧмӧн, — шуис, медбӧрти, Андрей, — меным тіян планныд оз кажитчы.
Вывті нин уна ӧткодьыс.
Татшӧм проектъясыд некор оз удайтчыны.
Ставыс тайӧ вывті сложнӧй, мыйын-нибудь ичӧтик провалитчӧм вермас пӧгубитны став делӧсӧ.
Таысь кындзи, и аслас пытшкӧс серти тайӧ плантӧ оз позь пӧртны олӧмӧ.
Вот тіянлы менам мӧвп.
Став уджыс кутсис уголовнӧй заключённӧйяс отсӧг вылын, кодъяскӧд политическӧйяслы удайтчис пырны гуся волысьӧмъясӧ.
Ӧтик — вӧвлӧм рӧзбойник, кодӧс шуӧны Беркутӧн, а мӧд — вӧр, овыс Куницын, вӧзйысисны отсавны пышйыны Борислы да сы другъяслы.
Налысь вӧзйӧмсӧ вӧлі примитӧма.
Кодйысьӧм, код пыр арталісны пышйыны, ӧдйӧ муніс водзӧ да вежон мысти вӧлі эськӧ гӧтов.
Сійӧс кодйисны Беркут да Куницын; налӧн камераыс вӧлі улі судтаас. сэк кор политическӧйясӧс, кодъяс бӧрся видзӧдісны ёна стрӧгджыка, видзисны тюрьмаса вылі судтаас.
Кор ставыс лоас дась, урчитӧм часӧ, войнас, политическӧйяс поддельнӧй ключӧн асланыс камераясысь восьтасны ӧдзӧсъяссӧ да лэччасны уліӧ, уголовнӧйяс дорӧ, а сэсянь прӧйдитасны кодйӧминӧ.
Опасностьыс эз вӧв сыын, мый кык уголовнӧй ворсісны татшӧм важнӧй роль водзын лоан пышйӧмын.
Таын нинӧм эз вӧв овлытӧмыс.
Политическӧй заключеннӧйяс, кодъясӧс тюрьмаын видзлісны уголовнӧйяскӧд, медбӧръяяссӧ унаысь босьтлісны ён да благотворнӧй влияние улӧ, на пытшкын медся бур нравственнӧй чувствояс садьмӧдӧмӧн да мукӧд дырйи на пӧвсысь зэв бур другъясӧс вербуйтӧмӧн.
Беркут да Куницын вӧліны сьӧлӧмнаныс и душананыс преданӧсь Борислы и эз ӧтчыд докажитлыны, мый на вылӧ позьӧ надейтчыны.
Но найӧ камераын вӧлі ещӧ дас вит арестант, и найӧ, быть колӧм серти, тӧдӧны вӧлі подкоплысь тайнасӧ.
Дерт, найӧ эз тӧдны, мый сійӧс кодйӧны политическӧйяслы: Беркут да Куницын висьталісны, мый асьныс лӧсьӧдчӧны пышйыны, а арестантскӧй братия бура кужӧ видзны ассьыс тайнаяссӧ.
Но сулалӧ вӧлі кодлы-нибудь юны контрабанднӧй вина, и роковӧй кыв вермис петны стӧрӧжъяс дырйи.
Медбӧрти, ыджыд ӧпасность представляйтіс вылі судтасянь коридоръясті лэччӧмыс, кодъясӧс видзисны лун и вой.
— Ставыс тайӧ вывті рискуйтана, — бӧръя помнас шуис Андрей.
— Найӧс, збыльысь, арестуйтасны судтаясті странствуйтігӧн, оз кӧ водзджык.
— Кутшӧм пышйӧм абу йитчӧма ыджыд рискӧн, Андрей? — паныд сувтіс Зина.
— Лэдзлӧй, ме петкӧдла тіянлы, мый тайӧ странствуйтӧмъясыс, кыдзи ті найӧс шуанныд, ньӧти абу сэтшӧм ӧпаснӧйӧсь.
Сійӧ босьтіс выль бумага лист да пасъяліс план тюрьма пытшкӧслысь, кодӧс сійӧ тӧдіс медся ичӧт торъясӧдзыс.
Став политическӧй заключённӧйяссӧ сы пытшкын пукӧдісны сійӧ каднас ӧкмыс мортӧс.
Налӧн камераясыс вӧліны кык орчча коридоръясын, кодъяс сулалісны веськыд пельӧсӧн здание рытыввойвыв юкӧнын.
Борис да сылӧн кык ёрт олісны, шудыд вылӧ, ӧти коридорын.
Войшӧрся кытшовтӧм бӧрын Залесский, орчча коридорын заключённӧйяс пиысь ӧти, ылӧдас аслас ӧдзӧс дорӧ надзирательӧс, кодӧс специальнӧ сувтӧдӧма политическӧйяс дорӧ, да панас сыкӧд сёрни.
Сійӧ наросьнӧ вӧчліс тайӧс некымын пӧрйӧ, медым мӧдыс ньӧти эз гӧгӧрво мыйкӧ вӧчны кӧсйӧм.
План вылын Зина петкӧдліс, мый, ӧдзӧс дорын Залесский сулалігӧн, надзиратель оз вермы аддзыны, мый вӧчсьӧ мӧд коридорын.
Камера ӧдзӧсъяс да томанъяс лоасны зэв бура мавтӧма маслӧӧн, и пышйысьяс петасны сапӧгтӧг.
Асланыс камераясысь петӧм бӧрын налы ковмас поддельнӧй ключнас восьтыны пос вылӧ петкӧдан ӧдзӧссӧ да лэччыны улі судтаӧ уголовнӧй арестантъяс дорӧ.
Уліса став судта вылас пӧлагайтчӧ ӧти часӧвӧй, и сійӧ век ветлӧдлӧ гӧгӧр, сы вӧсна налы ковмас кыйӧдны здук, кор сійӧ саялас син водзысь.
Сэки найӧ пырасны Беркут да Куницын камераӧ, кодъяс найӧс кутасны виччысьны да индасны подкоплысь розьсӧ.
— А кытчӧ петӧ подкопыс? — юаліс Андрей.
— Татчӧ, — вочавидзис Зина, индіс местасӧ первойя план вылысь, тюрьмалӧн ортсыса стен сайысь.
— А часӧвӧйыс кӧні?
— Тані.
Сійӧ пасйис чут стен визь вылӧ, подкоп розьсянь зэв матӧ.
— Вот аддзанныд! — горӧдіс Андрей.
— Найӧ петасны буретш часӧвӧй ныр улӧ.
Сійӧ корис Давидӧс да Вуличӧс видзӧдлыны план вылас, кыдз быттьӧ найӧс свидетельӧ корӧмӧн.
— Тіянлы кӧ эськӧ сетісны часӧвӧйясӧс сувтӧдавны, то ті эськӧ, дерт, найӧс сувтӧдалінныд сідз, медым вештыны став торкысьяссӧ, — шуис Зина, терпениесьыс петӧмӧн.
— Но кор тайӧ абу сідз, то быть ковмас ладмӧдчыны обстоятельствояс дорӧ да миритчыны сійӧн, мый оз позь вежны.
Зина кужліс сідз жӧ бура аддзыны став посни торъясӧдз, кыдзи и Андрей, но торъялӧмыс вӧлі найӧ темпераментъясын.
Андрей вермис лоны безумнӧя отважнӧйӧн сэтшӧм уджын, кодӧс пӧся примитіс сьӧлӧм бердас, но сылы колӧ вӧлі кад, мед вайӧдны асьсӧ сэтшӧм выйӧдз.
Первойыс, мый сылы век шыбытчыліс синмас, сійӧ вӧліны препятствиеяс.
Зина, мӧдарӧ, сьӧлӧмсянь босьтчыліс пырысь-пыр да эз кӧдзавлы помӧдз.
Кор найӧ кыкнаныс ӧтлаын вӧчлісны кутшӧм-нибудь делӧ, то быть нин волісны зыксьӧмӧдз.
— Мый нӧ, видлам шуд, — шуис Андрей.
— Миянлы колӧ вӧчны кыдз позьӧ бурджыка.
Мый шуны часӧвӧй йылысь, то меным юрӧ воис идея...
Но меным колӧ войдӧр аслым видлыны местасӧ.
Висьталӧй, кутшӧм роль лоас менам?
Зина висьталіс сылы.
Тюрьма сайын, петанінсянь неылын, пышйысьясӧс должен виччысьны коляска, коді нуас найӧс безопаснӧй местаӧ.
Веськӧдлыны бура кужысь да карсӧ зэв бура тӧдысь Василийӧс индӧма вӧлі кучерӧ.
Но вӧлі шуӧма имеитны ещӧ ӧти надежнӧй мортӧс места вылын, медым отсавны пышйысьяслы пуксьыны коляскаӧ да дорйыны найӧс, лоас кӧ уськӧдчӧм.
Андрей ошкана пырысь гогнитіс юрнас.
— Тайӧ зэв бур, — шуис сійӧ.
— Быдтор вермас лоны!
Мӧд луннас Андрейлы колӧ вӧлі видлавны местасӧ Василийкӧд ӧтлаын.
Тайӧн совещаниеыс помасис.
— Кытысь эськӧ меным тэнӧ аски аддзӧдлыны? — мунӧм водзвылас юаліс Давид Андрейлысь.
— Дзик ог тӧд.
Зиналысь юав.
Ме сы распоряжение улын.
— Волӧй аски асывнас Рохальский ордӧ, — шуис Зина.
— Ми ставным сэтчӧ чукӧртчам.
Сэки жӧ ті тӧдмаланныд, кыдзи Андрей меститчис Василийкӧд.
Найӧ кутасны овны ӧтлаын.
Василий оліс ичӧтик комнатаын постоялӧй дворын, кӧні вӧліс сылӧн вӧлыс.
Сійӧ выдавайтліс асьсӧ абу озыр купечлысь кучер да слуга пыдди; купечыс пӧ муніс ярманга вылӧ Ромныӧ да сибдіс сэтчӧ и регыд нин должен воны.
Андрейлы ковмис ворсны абутӧм купечлысь рольсӧ, и сылы колӧ вӧлі дасьтысьны купеч паспортлы да общественнӧй положениелы лӧсялана паськӧмӧн: сылы колӧ вӧлі кузь кафтан, джуджыд сапӧгъяс, картуз, известнӧй рӧма жилет да мукӧд тор.
Василий, сэк коста, вермис юӧртны постоялӧй дворса содержательлы аслас кӧзяиныс регыд воӧм йылысь.
Давидлы пӧручитӧма вӧлі пырысь-пыр юӧртны Василийлы Андрей локтӧм йылысь.
Аски Рохальский ордын найӧ помӧдз сёрнитчасны локтан лун йылысь, кор Андрей овмӧдчас постоялӧй дворын.
Ачыс Василий некор эз волывлы Зина ордӧ гортас, да найӧ кыкнан квартира костын веськыд волысьӧмъяс эз пӧлагайтчыны.
Василийлӧн убежищеыс вӧлі сӧмын недырся, сы вӧсна мый полиция вермас кокниа веськавны сы коктуй вылӧ, мыйӧн сӧмын пышйӧмыс лоас тӧдса.
Постоялӧй дворсӧ шуӧма вӧлі эновтны, вӧвнас да колясканас ӧтлаын, сійӧ жӧ войнас, мыйӧн пышъясны.
Василийлы да Андрейлы колӧ вӧлі дзебсьыны мӧд местаӧ.
Мый шуны мездӧмъяс йылысь, то найӧ дзебсясны Зина керкаӧ, кӧні пукавны пондасны петавлытӧг, кор полиция кутас рыскайтны кар пасьта найӧс корсигӧн.
Вӧлі, сідзкӧ, ёна колана, медым Зиналӧн керкаыс эз имеит некутшӧм волысьӧмъяс постоялӧй дворкӧд да вообще видзчысис быдторйысь, мый эськӧ вермис кыпӧдны подозрение.
Кыкнан нывбабаыс олісны пӧшти дзик ӧткӧн.
Заводитӧм уджын став участвуйтысьыс паныдасьлісны уличаяс вылын либӧ карса садйын, кӧні вежласисны дженьыдик юӧръясӧн; колӧ кӧ налы вӧлі тӧлкуйтны мый-нибудь йылысь ӧтлаын, найӧ индылісны аддзысьлӧмъяс тӧдсаясыс да другъясыс ордын, Рохальский кодьяс ордын.
— Кӧні нӧ ме кута узьны? — юаліс Андрей Давид мунӧм бӧрын.
— Талун кежлӧ, пӧжалуй, кольччӧй татчӧ.
Андрей рад вӧлі эськӧ случайлы дырджык олыштны Зина обществоын, но лыддис лӧсявтӧмӧн кольччыны — удж боксянь видзӧдӧмӧн.
Аски асывнас шуӧма вӧлі вӧчны собрание Рохальский ордын, кӧні Андрейлы колӧ вӧлі лоны, да сылы ковмис эськӧ петавны керкасьыс да бӧр локны луншӧра лунын.
Сійӧс вермасны казявны да чайтны, мый керкаас кодкӧ дзебсясьӧ.
— Сідзкӧ, ме тіянӧс ӧні жӧ колльӧда Рохальский ордӧ, — шуис Зина.
— Сійӧ радпырысь лэдзас тіянӧс вой кежлӧ, и ті аския собрание кежлӧ лоанныд сэні.
Рохальский вӧлі средствояса, долыд сяма морт, либерал да революционеръяскӧд кутліс дружескӧй волысьӧмъяс.
Сійӧ оліс паськыда, гостеприимнӧя, некор эз тшукасьлы полициякӧд, и сылӧн керкаыс лыддьысьліс Дубравникын медся безӧпаснӧйяс пиысь ӧтиӧн.
Аристократическӧй кварталса татшӧм уличаяс пиысь ӧти вылын вель ыджыд керка дорӧ матыстчигӧн, Зина индіс Андрейлы коймӧд судтаын уна югдӧдӧм ӧшиньяс вылӧ.
— Ми суам сійӧс гортас.
Сы ордын, тыдалӧ, гӧстьяс, — шуис сійӧ.
— Ӧднакӧ Дубравникын рытъяснас водз чукӧртчӧны, да и йӧзыс тіян скупкодьӧсь, — пасйис Андрей: — ни ӧти карета либӧ извозчик он аддзы подъезд дорысь.
— Коді гӧльджык, петіс водзджык да подӧн, — шуис Зина.
Кор найӧ локтісны матӧджык, Андрей казяліс улича сайса керкаысь, первой судтаса ӧти ӧшиньысь, вывлань видзӧдысь олӧма кык дамаӧс, кыдз быттьӧ Рохальский квартиралань.
abu
Андрей юрын вуджӧртліс подозрение.
— Видчысьыштлӧй ӧти минута, — шуис сійӧ Зиналы.
— Миянлы кыкӧнлы мунӧм дорысь, лэдзлӧй менӧ первой разведка вылӧ.
Мем кажитчӧ, тані мыйкӧ абу ладнӧ.
— Чӧв!
Рохальскийлӧн керкаыс ньӧти абу ӧпаснӧй, — шуис Зина, подъездлань веськӧдчӧмӧн.
Пыран ӧдзӧсъясыс вӧліны восьсаӧсь гурйыв.
Подъездын да еджыд каменнӧй пос вылын тӧдчисны коктуйяс, кодъяс Андрейлы кажитчисны вывті гырысь да вывті уна.
Кор Зина мӧдӧдчис ӧдзӧслань, Андрей кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да мырдӧн кыскис бокӧ.
— Зэв вермас лоны, мый Рохальский ордын ставыс бур, — шуис сійӧ.
— Вермас лоны вернӧйджык, мый ті правӧсь.
Но мый тіянлы сулалӧ виччысьыштны улича вылын, минута кык-ӧ-куим, менам тӧдмаліг коста?
Тешкодь упорство шымыртіс сійӧс.
Тайӧ тӧдчытӧм симптомъясыс, кодъясӧс ёнджыкасӧ шымыртӧма ортсыса чувствоясӧн да вывті слабӧсь, медым примитны вежӧрын определённӧй форма, кыпӧдісны Андрей пытшкын сійӧс, кодӧс суевернӧй йӧз шуӧны водзысьтыр кылӧмӧн.
Но Зина нинӧм сэтшӧмсӧ эз чувствуйт да сулаліс аслас вылын, доказательство пыдди вайӧдіс, мый тӧрыт на вӧлі Рохальский ордын.
— Пустяки! — содтіс сійӧ, кисӧ нетшыштӧмӧн.
— Ті кӧ онӧ лэдзӧй менӧ ӧтнамӧс, ме сӧвсем ог мун, — решительнӧя висьталіс Андрей.
Зина лэптыштіс пельпомъяссӧ да видзӧдліс сылы чужӧмас, бӧръя помнас сы чорыдлун вылӧ ёна чуймӧмӧн.
— Збыльысь кӧ тіян чайтӧмъясыд основательнӧйӧсь, — шуис сійӧ, — то и тіянлы оз ков мунны.
Лучшӧ гуляйтыштам уличаті бӧраводз, гашкӧ ставыс тыдовтчас.
Тадзи вӧчны эськӧ вӧлі медся тӧлка.
Но йӧзсянь оз позь виччысьны пырся буртор.
Кабак бокті збоя мунысь пьяница сымын ёнджыка рискуйтӧ мӧд кабакӧс аддзигӧн.
Морт, коді вермас поздравитны асьсӧ видзчысяна медводдза воськолӧн, чувствуйтӧ сымын ыджыдджык искушение вӧчны мӧд воськов дзик тӧлктӧмӧс.
Андрей да Зина ӧні вежсисны рольяснаныс.
— Нинӧмла кыпӧдны историясӧ татшӧм пустяк вӧсна.
Ми тадзи вермам коллявны ывлавылын дзонь часъяс, нинӧм торйын убедитчытӧг.
Виччысьыштлӧй менӧ со этайӧ пельӧс дорас; ме воа минута мысти.
Сійӧ пырис подъездӧ.
Оз вӧлі тыдав ниӧти лов.
Кулӧм чӧвлӧнь ыджыдаліс став керкаас.
Кор сійӧ кайис первой судтаӧдз, площадьлань бана квартираяс пиысь ӧтиысь ӧдзӧсыс ньӧжйӧник воссис.
Чукырӧсь, тоштӧм чужӧм, нето стариклӧн, нето нывбабалӧн — Андрей эз вермы тӧдмавны — мыччысис сэсянь, тэрыба да сюся видзӧдліс сы вылӧ да пыр жӧ вошис.
Андрей кыліс, кыдзи ӧдзӧссӧ игналісны пытшкӧссяньыс да вештісны вешняксӧ.
«Страннӧ!» — мӧвпыштіс Андрей.
Сійӧ кайис вылӧджык, кыдз позьӧ видзчысьӧмӧнджык тувтчалӧмӧн, но эз кыв сэк жӧ полӧм.
Мый кӧть мед эз ло быть колӧ вӧлі тӧдмавны, ӧпаснӧ абу Рохальский ордын аския собрание лоӧмлы.
Сійӧ ӧдйӧ лӧсьӧдіс аслыс действуйтан план.
Сійӧ прӧйдитас коймӧд судта бокті да каяс нёльӧд судтаӧдзыс; тӧдмалӧм бӧрын, коді сэні олӧ, лэччас Рохальский квартира дорӧ да звӧнитас.
Сылы кӧ восьтас полиция, сійӧ висьталас выліса олысьяслысь овсӧ, кыдз быттьӧ ӧшибитчис ӧдзӧснас.
Быдтор лоны вермӧмысь, Андрей разис аслас револьверлысь чехолсӧ да сылӧн бокас ӧшалысь кинжалсӧ неуна вештыштіс водзлань, медым ӧружиеыс вӧлі ки улас.
Коймӧд судтаӧдз кайӧм бӧрын, кӧні тыдаліс ыргӧн пластинка Рохальский ӧдзӧс вылын, Андрей сувтыштліс минута кежлӧ.
Сійӧ падъяліс — мунны водзӧ али абу?
Сылӧн планыс вӧлі теоретически бур, но сійӧн сійӧ рискуйтіс орӧдны аслыс бӧрыньтчан туйсӧ.
Сійӧ пытшкӧссяньыс видіс асьсӧ сыысь, мый эз юав выліса олысьяс йылысь Зиналысь, коді случайнӧя вермис тӧдны налысь нимнысӧ.
Но ӧдзӧс сайын тэрыба вешталан вешнякъяслӧн шумыс да шпоръяслӧн да сабляяслӧн характернӧй зилькакылӧмыс разрешитісны став сомнениеяссӧ.
Рохальский квартираын вӧлі полиция.
Нёль жандарм сулалісны передньӧйын дасьӧсь, инструкцияӧн — арестуйтны быдӧнӧс, коді локтас.
Найӧ кылісны Андрейлысь видзчысяна воськовъяссӧ да виччысисны сӧмын сылысь звонок, медым, ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, уськӧдчыны сы вылӧ.
Но сы вӧсна мый Андрей нюжмасис, то найӧ полісны, мый сійӧ, пӧжалуй, мунас, да решитісны петны асланыс засадаысь.
Но эз на удитны найӧ восьтыны ӧдзӧссӧ, Андрей ӧднакӧ, кытшовтіс пос чукыльсӧ да мач моз гӧгыльтчис уліӧ.
Сійӧ эз аддзыв жандармъясӧс, но кыліс налысь горзӧмъяс, найӧ кокъяслысь зымӧдӧм да сабляяслысь гольӧдчӧмсӧ, кор найӧ уськӧдчисны сы бӧрся.
Заводитчис бешенӧя вӧтчӧм, кодыр вӧтчысьяс да пышйысь эз аддзыны, а сӧмын кылісны ӧта-мӧднысӧ.
Но шансъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь найӧ кузь кавалерийскӧй сабляяса укшаль салдатъяс да пельк том морт костын, кыдзи Андрей, кодлы ӧні вывті згӧдитчис пельклуныс, кодӧс шедӧдліс гӧраса экскурсияясын.
Квайт-сизим пос тшупӧдӧн ӧтпырысьӧн чеччалігтыр, Андрей панйис жандармъясӧс дзонь судта вылӧ.
Сылы друг воис мӧвп газӧвӧй рожок аддзигӧн.
Сійӧ кутіс бергӧдлыны газсӧ.
Мӧд площадка вылас сійӧ вӧчис тайӧ жӧ да ӧдйӧ мунігас пос вылӧ пӧрӧдіс стен бердын сулалысь кузь пу скамья.
Пос вылын лои дзик пемыд, да сійӧс преследуйтысьяс надзмӧдісны вӧтчӧмсӧ, мыйын Андрей убедитчис шум лӧньӧм серти.
Сэсся сійӧ кыліс, аслас шуд вылӧ, кыдзи кодкӧ крукасис сыӧн вӧчӧм баррикадаӧ да сьӧкыда усис гораа ёрччигтыр.
Шумыс пӧшти дугдіс кывны; жандармъяс лэччисны ёна виччысигтыр, выль приключениеясысь полӧмӧн.
Андрей кусӧдіс газсӧ и подъездысь да, улича вылӧ петӧм бӧрын, клоп пӧдлаліс ас бӧрсяыс пыран ӧдзӧссӧ, тадзикӧн полицияӧс колис дзик пемыдын.
Керкасянь сё воськов сайын виччысьысь Зина эз вермы кывны пос вылысь шумсӧ.
Андрей бӧр воис, сы чайтӧм серти, вывті регыд.
Но кор сійӧ кутіс матыстчыны, кӧть и тэрмасьӧмӧн, но ӧткодь восьлалӧмӧн, чужӧм вылас некутшӧм возбуждение петкӧдлытӧг, Зина мӧдӧдчис сылы паныд.
Андрей сувтӧдіс сійӧс кинас шеныштӧмӧн.
— Жандармъяс! — вашнитіс сійӧ, сы дорӧ матыстчигӧн.
Сэсся сійӧ медся радейтана сямӧн вӧзйис сылы кисӧ да нуӧдіс сійӧс керкалань, кӧні оліс Рохальский.
Сы вӧсна мый жандармъяс быд минутаӧ вермисны петны сэсянь, то бурджык вӧлі паныдасьны накӧд воча чужӧм, найӧс мышкын имеитӧм дорысь.
Зина эз пыксьы.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын тактикаыс Андрейлӧн, да пыр жӧ сійӧс ошкис.
Найӧ эз на удитны вӧчны дас воськов, кыдзи ӧдзӧсыс шумӧн воссис да сэсянь чеччыштісны шувк-шавк нёль жандарм, и колӧ шуны, на пиысь ӧти тупкӧма чышъянӧн ассьыс вирӧссьӧм нырсӧ.
Найӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны гӧгӧр да, налы паныд ньӧжйӧникӧн локтысь бура пасьтасьӧм господинысь да дамаысь кындзи улича вылысь некодӧс аддзытӧг, котӧртісны на дорӧ.
— Ваше благородие, — тэрыба шуис на пиысь ӧти, — энӧ-ӧ ті казявлӧй котӧртысь мортӧс?
— Тайӧ ӧдзӧссяньыс? — юаліс Андрей, Рохальский ӧдзӧс вылӧ индігтыр.
— Да, да!
— Рыжӧй тошка, руд шляпаа?
— Да, абу... дзик ӧткодь!
Кытчӧ сійӧ котӧртіс?
— Татчӧ, — Андрей индіс аслас бӧрвывса улича вылӧ, — сійӧ сӧмын на котӧртіс миян бокті да, буракӧ, кежис медводдза уличаас веськыдвылӧ.
Ті ещӧ сійӧс верманныд на кутны... сӧмын зільджыка котӧртӧй.
Найӧ тӧвзисны да регыд вошисны син водзысь.
Зина да Андрей кутчысьӧмӧн спокойнӧя мунісны водзӧ.
Пельӧс сайӧ чукыльтӧм бӧрын Зина медаліс прӧйдитысь извозчикӧс да сетіс сылы тӧд вылас усян медводдза адрессӧ, кыдз позьӧ ӧдйӧджык ӧпаснӧй местасьыс петны кӧсйӧмӧн.
Инцидент помасис.
Налы некутшӧм ӧпасность эз вӧв.
— Немвиччысьтӧм реприманд! — пасйис Андрей, извозчик дырйи паськыдджыка сёрнитны кӧсйытӧг.
— Да, тайӧ тіянлы наказание пыдди сыысь, мый ті энӧ окотитӧй кольччыны миян ордӧ! — шуис Зина.
— Наказание!
Мый ті сёрнитанныд, Зина? — горӧдіс Андрей.
— Тайӧ регыдджык награда менам бур поведениеысь.
Думыштлӧй сӧмын, мый эськӧ лои сэні аски, дас часын, эг кӧ эськӧ ме мун талун?
— Ах, збыльысь! — кватитчис Зина.
— Ме эг и мӧвпыштлы.
Бӧръя кадын менам паметьӧй лои дзик курӧглӧн кодь.
Дерт, полиция Рохальский квартираын вӧчис засада, и налӧн другъясыс непременнӧ эськӧ сюрисны налькйӧ.
Зина кыпӧдчыштліс да, гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн, медым вевтыртны кӧлеса шумсӧ, горӧдіс извозчиклы выль адрес.
Найӧ регыд сувтісны да чеччисны кутшӧмкӧ улича пельӧсӧ.
— Ӧні висьталӧй ставсӧ, мый лои, — шуис Зина, Андрейӧс бара сойбордӧдыс кутӧмӧн.
Андрей некымын кывйӧн висьталіс ассьыс приключениесӧ: ассьыс медводдза чайтӧмъяссӧ, налысь збыльмӧмсӧ да. медбӧрти, пышйӧмсӧ.
— Кутшӧм шуд, збыльысь, мый ми мунім сэтчӧ! — думайтсьӧмӧн шуис том нывбаба.
— Кутшӧм пустякъясысь, мӧвпыштан да, зависитӧ миян судьбаным!
Ковмас ыстыны Давидӧс либӧ кодӧскӧ мӧдӧс юӧртны миянлысь ставсӧ да висьтавны ӧпасность йылысь.
Ми — Давид гӧстиница дорын, тӧданныд?
— Ог.
— Ми сэтчӧ локтам мӧдарладор боксяньыс.
Зина лэдзис сылысь кисӧ да пырис пемыд воротаӧ.
Сэні сійӧ пӧрччис ассьыс элегантнӧй шляпасӧ да сійӧс кӧрталіс носӧвӧй чышъянӧн.
Сійӧ сетіс Андрейлы зонтиксӧ, пӧрччис перчаткисӧ да юр вылас плавгис шаль, крестьянскӧй нывъяс модаӧн.
Тадзикӧн пасьтасьӧмӧн, киас тубрасӧн, сійӧ скодитіс заказчикъяс дорӧ уджӧн мунысь томиник бур швея вылӧ.
— Виччысьыштлӧй менӧ тані.
Ме бӧр воа дас вит минута мысти.
Петкӧдлӧй меным ассьыныд часітӧ.
Сійӧ сравнитіс ассьыс часісӧ Андрей часікӧд.
— Кӧкъямыс часын куим минуттӧг ме лоа тані, — ни сёрджык, ни водзджык.
— Ті век на энӧ вунӧдӧй петербургскӧй привычкаястӧ? — ошкӧмпырысь пасйис Андрей.
— Да.
Абу нинӧм терпитны позьтӧмджыкыс тӧдтӧм виччысьӧмысь.
Сійӧ вошис пемыдас.
Андрей бура гӧгӧр видзӧдіс керкасӧ да, медся веськыд туй бӧрйӧмӧн, мӧдіс водзӧ, кадысь-кадӧ часі вылас видзӧдлывлӧмӧн.
Кор прӧйдитіс урчитӧм кад сертиыс джынсьыс неуна этшаджык, сійӧ бергӧдчис бӧрлань, сідз жӧ ӧткодь воськовъясӧн мунны зільӧмӧн.
Сійӧ воис сӧмын минутаӧн водзджык.
Еджыд чут тыдовтчис ыліын; тайӧ носӧвӧй чышъян Зина киын.
Сылӧн юр вылас бара вӧлі шляпа,
сыкӧд орччӧн вӧлі мунӧ сьӧд мыгӧр:
Давид локтӧ вӧлі поздравитны Андрейӧс ӧпасность улысь мынӧмӧн.
— Вот татшӧм провинциальнӧй каръясад ми воклы мукӧд дырйи овлӧ вывті шуштӧм, — сераліс Давид.
— Бур, мый тэ первой кадсяньыс жӧ сотін ассьыд чуньястӧ.
Зина нӧшта ӧтчыд висьталіс Давидлы ассьыс поручениеяссӧ, да сійӧ пыр жӧ муніс найӧс пӧртны олӧмӧ.
— Ме заводиті повны, — шуис Зина, кор найӧ колисны кыкӧн.
— Давид юӧртіс меным ещӧ ӧти дзик немвиччысьтӧм арест йылысь; сідз жӧ тӧдчана общественнӧй положениеса морт.
Ог, ме ог вермы дӧверитны тэнӧ сэтшӧм господаяслы.
Ті ӧнісӧ кольччыланныд ме ордӧ.
— Бур.
Мунам.
— Да, но сӧмын бурджык миянлы локны гортӧ дас час бӧрын, кор ставыс узьӧ миян улича вылын да миянӧс некод оз казяв.
Колис ещӧ дзонь кык час, кодъясӧс колӧ вӧлі мыйӧнкӧ да тыртны.
Андрей вӧзйис гуляйтыштны ю пӧлӧн.
Найӧ кутасны сёрнитны да нимкодясьны лунвывса вывті мича войӧн.
— Ог, — шуис Зина,
— ми вермам ыджыдджык пӧльзаӧн коллявны кадсӧ.
Давай, мунамӧй тюрьма дорӧ; сідзитӧ тіянлы аски нинӧмла лоас ветлыны Василийкӧд.
Тіянлы быть ковмас видлыны местасӧ войнас, сы вӧсна мый пышйӧмсӧ урчитӧма вой кежлӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны веськыда тюрьма дорӧ.
Кык судта квадратнӧй ыджыд здание кыпӧдчыліс джуджыд стена сайсянь, коді торйӧдӧ тюрьмасӧ став мирсьыс.
Ыджыд гажтӧм площадь, кӧні весиг абу быдмӧгъяслӧн некутшӧм след, кытшаліс острогсӧ, ӧти пельӧснас куш эрдӧ петӧмӧн.
Зина да Андрей кытшовтісны площадьсӧ гӧгӧрыс орчча уличаясті да веськалісны сійӧ улича заводитчанінӧ, кӧні пондас сулавны карета.
Тайӧ местасяньыс медся бура позьӧ вӧлі видзӧдлыны став позициясӧ.
— Бурджыка видзӧдлӧй общӧй вид вылас, — шуис Зина.
— Тіянлы оз ков артавны ни воськовъяс, ни мерайтны ылнасӧ.
Ставсӧ тайӧс Василий вӧчліс нин неӧтчыд.
Сійӧ тіянлы висьталас.
Василий кареталы бӧрйӧм местаыс эз вӧв омӧль либӧ, веськыдджыка висьтавны, ёна омӧльсьыс бурджык.
Сійӧ вӧлі неуна ылынджык подкоп устьесянь, но зато матігӧгӧрса керкаясыс сайӧдлісны тайӧ местасӧ быдсяма лыйлӧмысь тюрьмаладор боксянь.
Уличаыс вӧлі бур.
Весиг тайӧ ёна на водз каднас сэні некод эз вӧв.
Андрей висьталіс ассьыс мӧвпсӧ Зиналы.
— Слаб местаыс со сэні, — шуис сійӧ, неылын сулалысь кабак вылӧ индӧмӧн.
— Тані войшӧрын ыджыдалӧ кулӧм чӧвлӧнь, а сійӧ шудтӧм кабакас частӧ пукавлӧны кык час войӧдз.
Лоас кӧ тревога, кабакын служитысьяс либӧ йӧй волывлысьяс вермасны петкӧдны да вӧчны уна клопота.
— О, мый шуны та йылысь, то тіянлы нинӧм тӧждысьны, — шуис Андрей.
— Ме босьта ас вылӧ кутны найӧс, а ковмас кӧ расправитчыны накӧд, найӧ кӧ сӧмын думыштасны сюйсьыны не асланыс делӧӧ.
Ме эськӧ весиг сӧветуйті Василийлы сулавны кабак дорас матынджык; сійӧ лоас натуральнӧйджык.
Ме жӧ кута кыйӧдчыны пельӧсас да Василийлы сета знак мунны сійӧ здукӧ, кор миян петасны подкопсьыс.
Найӧ бара кежисны бокса уличаӧ, мӧдар боксяньыс петісны площадь вылӧ да прӧйдитчисны сэті тюрьмаса стеналы параллельнӧ.
— Со политическӧйяслӧн камераяс, — шуис Зина, вылі судтаса некымын ӧшиньяс вылӧ индӧмӧн, кодъяс пиысь ӧткымынъясыс вӧліны пемыдӧсь, мукӧдъясыс жӧ вӧліны пытшкӧссяньыс омӧлика югдӧдӧмаӧсь.
— Верманныд-ӧ ті меным индыны Борислысь ӧшиньсӧ? — волнуйтчан гӧлӧсӧн юаліс Андрей.
— Пельӧссяньыс сизимӧдыс; сійӧс югдӧдӧма.
Сійӧ, тыдалӧ, ӧні лыддьысьӧ.
Левшин витӧдын, а Клейн коймӧд камераын пельӧссяньыс.
Найӧ ӧшиньясын пемыд; тыдалӧ, узьӧны.
Но абу лӧсьыд тадз видзӧдчыны тюрьмаса ӧшиньясӧ, — содтіс Зина, сылы киас тувкӧмӧн.
— Часӧвӧй тіянӧс казяліс.
Андрей некутшӧма эз виччысь, мый веськалас сэтшӧм матӧ Борискӧд талун жӧ.
Мӧвп, мый сылӧн другыс сэні, эсійӧ ӧшинь саяс, мый сійӧ вермис эськӧ кывны сылысь гӧлӧссӧ, кутлыны сылысь кисӧ, — тайӧ мӧвпыс ёна волнуйтіс Андрейӧс.
Тӧлктӧм кӧсйӧм вуджӧртіс сы юрын: сылы друг окота лои горӧдны Борислысь нимсӧ, надеяӧн, мый Борис тӧдас сійӧс.
Зиналы ковмис кыскыны сійӧс киӧдыс бокӧ, медым заставитны мунны.
Найӧ мунісны чӧла.
Кор тюрьмаса площадь колис ылӧ бӧрвылӧ, Андрей юаліс:
— Висьталӧй, вермис эз эськӧ сійӧ аддзывны миянӧс ӧшиньсяньыс луннас?
— Эз, — вочавидзис Зина.
— Стенас ӧшиньяссӧ розьӧдӧма вывті вылӧ да краситӧма еджыд краскаӧн, код пыр нинӧм оз тыдав.
Но ме юӧрта сылы, мый ми прӧйдитім сійӧ ӧшинь дорті талун рытнас да аддзылім сы камераысь бисӧ.
Сылы лоас зэв лӧсьыд.
— Ме тшӧтш жӧ кӧсъя гижыштны сылы, позьӧ? — юаліс Андрей.
— Дерт жӧ!
Гижӧй, мыйдта колӧ.
Ме верма сылы сетны решительнӧ ставсӧ.
Ми ӧні сыкӧд зэв бура гижасям.
Но уговоритны сылысь стӧрӧжъяссӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Тӧданныд-ӧ, мый менӧ кыкысь чуть-чуть эз арестуйтны?
Меным оз вӧлі везит, да ме век веськавлі не прамӧй йӧз вылӧ.
Бӧр локтігас найӧ век сёрнитісны Борис йылысь.
Зина петкӧдліс гортас Андрейлы аслас ичӧтик пиыслысь, Борялысь карточка, кодӧс пӧлучитӧма некымын лун сайын.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм прелесть! — горӧдіс сійӧ мам гордостьӧн, польдчӧм кияса, гӧгрӧс, шензьӧдан синъяса да восьса вома ичӧтик мортлысь фотографиясӧ Андрей водзын кисьыс лэдзлытӧг кутӧмӧн.
— Славнӧй детинка! — шуис Андрей.
— Онӧ-ӧ казялӧй, мый сійӧ зэв мунӧ Борис вылӧ?
— Дзик батьыс кодь! — вынсьӧдіс Зина, зэв здӧвӧль, мый татшӧм замечание вӧчис бокӧвӧй морт.
— И ме надейтча, мый коркӧ сійӧ лоас сэтшӧм жӧ бур революционерӧн.
Сылы сӧмын на арӧс да нёль тӧлысь, но сійӧ отсаліс нин революциялы аслас вынъяс серти.
Зина висьталіс, кыдзи сійӧ босьтлӧма сьӧрсьыс детинкасӧ — сылы вӧлӧма сӧмын на ӧкмыс тӧлысь чужан лунсяньыс — Харьковӧ, кӧні сылы лолӧма вӧвны конспиративнӧй квартираын кӧзяйкаӧн.
— Нинӧмтор оз сет керкалы сэтшӧм миролюбивӧй да мыжтӧм характер да нинӧмтор сідзи оз бырӧд подозрениеяс, кыдзи сэк, кор эм кага, — содтіс сійӧ нюмъялӧмӧн.
— Менам Боря миянлы лои зэв пӧлезнӧйӧн.
Но, висьталӧй, коді миян пиысь сэтшӧм водз петліс революционнӧй поприще вылӧ?
Надейтча, мый и мӧдысьджык, кор быдмас, сійӧ лоас молодечӧн.
Андрей висьталіс надея, мый сійӧ кад кежлӧ Россия оз нин кут нуждайтчыны террористъясысь.
— Но, а мый жӧ ӧні сыкӧд? — интересуйтчис Андрей.
Вуджӧр котӧртіс том нывбаба чужӧм кузя.
— Ме ог вермы видзны сійӧс ас ордын, медым, менӧ кӧ арестуйтасны, сылы тшӧтш эз ло видлыны тюремнӧй заключениесӧ.
Сы вылӧ сійӧ вывті на ичӧт.
Сійӧ — Борис мам ордын, деревняын.
Сэні сійӧс зэв радейтӧны, да меным зэв частӧ гижӧны сы йылысь.
Надейтча, мый ме сійӧс аддзыла, удайтчас кӧ, миян удж вӧчӧм бӧрын.
Вулич важӧн нин муніс узьны, а найӧ век на сёрнитісны гӧстинӧйын, кӧні Андрейлы вӧлі лӧсьӧдӧма вольпась.
Зина юасис сылысь Жорж йылысь, Таня да Репин йылысь.
Мыйдта кӧ странность сы гӧлӧс шыысь казялӧм бӧрын, кор сёрниыс мунліс Таня йылысь, Зина юаліс, мыйын делӧыс?
Найӧ вӧліны сэтшӧм дружнӧйӧсь, мый сылӧн юалӧмыс эз кажитчы сылы нескромнӧйӧн, но Андрей эз петкӧдлыв быдпӧлӧс излияниеяс.
Сійӧ эз вермы сёрнитны аслас чувствояс йылысь кокни тонӧн, а серьёзнӧя тӧлкуйтны та йылысь Зинакӧд, сы положениеын, Андрейлы вӧлі яндзим.
III ӧд глава
ВИЧЧЫСИГӦН
Мӧд вежон чӧжыс Андрей да Василий вӧчисны став колана дасьтысьӧмъяссӧ да бура овмӧдчисны асланыс гӧстиницаын.
Сэні найӧ олісны дзонь тӧлысь, а пышйӧм кузя удж эз вӧрзьы ни ӧти юрси сі мында.
Андрей воӧм бӧрын некымын лун мысти Дубравникын лои лӧсьыдтӧмтор.
Камераӧ, кӧні пукӧдісны Беркутӧс да Куницынӧс, пуксьӧдісны ещӧ ӧти арестантӧс, кутшӧмкӧ Цукатӧс, фальшивомонетчикӧс, кодӧс пыр жӧ чайтісны шпионӧн.
Уголовнӧйяс общӧй сӧветӧн вӧлі шуӧма дугӧдны подкопсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз удайтчы налы выжывитны подозрительнӧй олысьсӧ.
Куим вежон чӧж ставныс найӧ, дружнӧя зільӧмӧн, старайтчисны вӧчны олӧмсӧ кортӧм гӧстьлы терпитны позьтӧмӧн.
И збыльысь, шудтӧм Цукат кевмысис начальстволы.
Сійӧс вуджӧдісны мӧд камераӧ, и сӧмын сэки муувса удж выльысь вӧрзис водзӧ.
Татшӧм манитчӧмъясыс вӧліны вывті нин ковтӧмӧсь, найӧ бырӧдісны средствояс да губитана влияйтісны общӧй настроение вылӧ.
Уджын главнӧй участникъяслы быть колӧ вӧлі колльӧдны став тайӧ кадсӧ нинӧмысь нинӧм вӧчтӧг.
Найӧлӧн эськӧ вӧлі йӧйталӧмӧн ӧтлаасьны меставывса агитация да пропаганда дорӧ, кодъяс Дубравникын мунісны асланыс чередӧн, кыдзи и мукӧд каръясын.
Налы колӧ вӧлі кутны асьнысӧ ставсьыс бокын, мый вермис эськӧ найӧс компрометируйтны.
Налӧн водзын лоан уджлысь местасӧ да сы гӧгӧрса уличаяссӧ медся бура изучитӧм вӧлі вӧчӧма некымын лунӧн.
И, сійӧс помалӧм бӧрын, налы ӧнісӧ нинӧм эз кольлы вӧчны, кыдзи пукавны, кияссӧ лэдзӧмӧн, да виччысьны.
Купеч пыдди Андрейлы оз позь вӧлі век пукавны гортас, чайтӧмъяс кыпӧдтӧг.
Сыысь кындзи, сылы колӧ вӧлі кутны волысьӧмъяс Зинакӧд, код ордӧ чукӧрмывлісны став колана сведениеясыс.
Сы вӧсна сійӧ быд асыв мунліс «удж» кузя да веськӧдчывліс карса садйӧ либӧ мӧдлаӧ воддза рытнас индӧм местаӧ, кӧні, лоасны кӧ колана выльторъяс, сійӧс ӧкуратнӧя дас ӧти часын встречайтлісны Зина либӧ Вулич.
Том нывлы, тыдалӧ, вӧлі лӧсьыд сылӧн обществоыс, и Зина окотапырысь сетліс сылы тайӧ ичӧтик развлечениесӧ.
Мӧд лун джынсӧ Андрей коллявліс гортас.
Ассьыс обязанностьяссӧ, — кучерлысь да лакейлысь, — вӧчӧм бӧрын, Василий волывліс сы дорӧ.
Оз позь шуны, медым налы вӧлі зэв гажа.
Ортсыса лӧньлун вылӧ видзӧдтӧг, найӧ вывті ёна волнуйтчисны водзын лоантор виччысьӧмӧн, медым аддзыны удовольствие занятиеясын либӧ лыддьысьӧмын.
Весиг роман лыддьӧм вылын налы сьӧкыд вӧлі сосредоточитчыны.
Мукӧд дырйи найӧ панлісны кузь сёрни, революционнӧй могъяс уна боксянь тӧлкуйтӧмӧн.
Другъяс да тӧдсаяс, текущӧй литература, Гамбетта да Бисмарк — ставыс сюрліс тӧлкуйтӧмлы.
Но некоднаныс эз вӧвны окочӧсь сёрни вылӧ да ассьыныс унджык кадсӧ коллявлісны чӧв олӧмӧн быдӧн аслас пельӧсын пукалӧмӧн либӧ куйлӧмӧн папирос куритігтыр.
Василий татшӧм сяма олӧмсӧ терпитліс тӧдчымӧн кокниа.
Сійӧ видзӧдавліс вӧв бӧрся, мавтліс сийӧс-завод да дзонь часъясӧн видзӧдлывліс ӧшиньӧ, шензьытӧм спокойствиеӧн папирос куритігтыр, кыдз быттьӧ нэмчӧжыс нинӧм мукӧдтор абу вӧчлӧма.
Андрей зілис миритчыны уджтӧг быть олӧмӧн, — боец должен кужны виччысьны.
Лӧсьӧдчӧмъясын выдержка сідз жӧ колана удж успех вылӧ, кыдзи и збойлун да пельклун сійӧс олӧмӧ пӧртігӧн.
Но Андрейӧс страшнӧ тӧмитіс лунысь-лунӧ татшӧм прӧстӧ олӧмыс, торйӧн нин воддза каднас, Петербургын ёна уджалӧм бӧрын.
Мыйкӧдыра мысти сійӧ, дерт, кутіс велавны выль условиеяс дорӧ, да ёсь шогсян чувствоыс ныжмис.
Но век жӧ сійӧ сотыштана терпитны вермытӧг виччысис решительнӧй лун, кор ёртъясыс да сійӧ ачыс лоасны, медбӧрти, свободнӧйӧсь.
Шондіыс пуксис.
Кыкнан другыс, кыдзи век, вӧліны гортаныс.
Андрей дыша нюжӧдчис кушетка вылӧ: сы водзын куйліс восьтӧм книга, кодӧс сійӧ, ӧднакӧ, эз лыддьы,
Василий пукаліс ӧшинь дорын да куритчис, кыдзи друг кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
Сійӧ звирк чеччис да котӧртіс передньӧйӧ, кӧні колӧ вӧлі сылы овны.
Оз жӧ позь кучерлы пукавны кӧзяиныскӧд ӧти комнатаын!
Пелька, мый сьӧкыд вӧлі виччысьны татшӧм укшаль мортсянь, Василий кватитіс щӧтка, сюйис шуйга кисӧ сапӧг пытшкӧ да кутіс чиститны сійӧс сьӧлӧмсяньыс прамӧй преданнӧй слуга моз.
Но повзьӧмыс лои весьшӧрӧ.
Пырис Анна Вулич.
Тайӧ пӧрйӧ Василийлӧн комедияыс вӧлі нинӧмла.
Сапӧгсӧ да щӧткасӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ пырис ныв бӧрся комнатаӧ.
Вулич шочиника волывліс гӧстиницаӧ, и век юасьліс кучер Василийӧс.
Таын нинӧм эз вӧв шензянаыс.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма горничнӧй моз, а Василий гӧтыртӧм том морт пыдди вермис имеитны ассьыс «предмет».
Пыригас некод эз паныдась, да Вулич кайис выліас и ачыс таркнитіс.
— Кӧсъянныд онӧ участвуйтны пикникын восьса енэж улын? — шуис сійӧ.
— Ыджыдджык Дудорова выдержитӧма экзамен, и ми праздничайтам талун тайӧ событиесӧ.
Чукӧрмас некымын друг, да лоас, навернӧ, зэв гажа.
Андрей да Василий окотапырысь примитісны корӧмсӧ.
— Зина лоас? — юаліс Андрей.
— Оз, найӧ оз лоны; но найӧ лэдзисны менӧ мунны, — шутка пырысь шуис Вулич, прамӧй горничнӧй моз асьсӧ кутӧмӧн.
Сійӧ мӧдӧдчис кушеткалань, кытысь кыпӧдчис Андрей, платтьӧсӧ лэпталӧмӧн, быттьӧ няйт улича вомӧн вуджигӧн.
Пуксьӧм бӧрас сійӧ тӧждысьыштіс, медым платтьӧыс эз инмы джоджас...
Комнатаыс, кӧні олісны кыкнан другыс, эз торъявлы образцовӧй сӧстӧмлунӧн.
Гырддзаяснас зыртӧм пызаныс вӧлі неуна сӧстӧм, сӧмын нёльнан пельӧсас сылӧн тыдаліс нянь крӧшки сора бус.
Но джоджас вольсассис лӧзоват-руд бус, быттьӧ первойя вӧсни лым.
Еджыд, виж да лӧз гартӧм бумага лестукъяс вӧлі шыблалӧма кыдз-сюрӧ живописнӧя.
Ӧткымынъяс на пиысь, колӧ шуны, воштӧмаӧсь нин бусысла ассьыныс натуральнӧй рӧмсӧ: тӧдчӧ вӧлі, мый оз нин ӧти лун найӧ куйлыны век сійӧ жӧ места вылас.
Джоджлӧн сера мозаикаыс содтӧдӧн тыртсьыліс пасьталаыс шыблалӧм кольк кышӧн, папирос помъясӧн, косьмӧм нянь коркаясӧн, и ставыс тайӧ нязакыліс кок улын, а местасьыс вӧрзьӧдӧмторйыс кыпӧдліс бус кымӧр.
Делӧыс сыын, мый Андрейлӧн комнатаясыс вӧлі медалӧма прислугатӧг, да сійӧс идравны пырліс Василий обязанностьӧ.
Но Василий, кӧть и котравліс лавкаӧ, чиститліс Андрейлысь сапӧгъяссӧ да пуктывліс самӧвар ошкана ӧкуратностьӧн, комнатасьыс джодж чышкӧмсӧ лыддьыліс лишнӧй кад да вын воштӧмӧн.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла бусыс, код вывті йӧзыс спокойнӧя ветлӧны уличаті, сэтшӧм терпитны позьтӧм джоджын.
Сы вӧсна мый Андрей сідз жӧ ёнасӧ эз видзӧдлы та вылӧ, то комнатаяссӧ чышкывлісны ылӧсас тӧлысьнас ӧтчыд.
Пикниксӧ кӧсйӧны вӧлі вӧчны неыджыд вӧрын карсянь верст сайын.
Колӧ вӧлі мунны сэтчӧ подӧн, а ужынсӧ арталісны пуны восьса сынӧдас рытнас сёрӧн.
Василий, кыдзи практикаа морт, гӧгӧрвоис, мый налы абу омӧль эськӧ первой подкрепитчыштны.
Сылӧн ставыс вӧлӧма ки улас, да сійӧ висьталіс, мый закускасӧ страпайтас ӧти минутаӧн.
Кыкнан другыс шоча ветлывлісны ӧбедайтны трактиръясӧ; сійӧ вӧлі эськӧ дона да абу дзик безопаснӧй, татшӧм местаясӧ унапӧлӧс йӧз волывлысьяс понда.
Сы вӧсна найӧ ёнджыкасӧ сёйлісны гортаныс, зэв донтӧм ӧбедъяс сёйӧмӧн, некутшӧм клопотаястӧг.
Порсь яй тор, некымын кольк, сельди да векся чай — вӧліны абу бӧрйысяна вкусъяс серти.
Василий восьтіс ичӧтик шкап, кӧні хранитчисны чайнӧй пӧсуда да быдсяма провизия.
Сэні вӧлӧма нянь край, чай, сакар да неуна йӧв.
Векся кадӧ тайӧ вӧлі эськӧ тырмымӧн, но сылы окота вӧлі отличитчыны гӧстя водзын.
Сійӧ котӧртліс лавкаӧ да кымынкӧ минута мысти локтіс ыджыд сыр кусӧкӧн да бумагаӧ гартыштӧм пӧсь сосискиясӧн.
Самӧвар, сэк коста, пуис нин да булькакыліс.
Василий сувтӧдіс сійӧс пызан вылӧ да заваритіс чай.
Пӧсудаыс налӧн вӧлі этша: кык тӧрелка да кык вилки став вылас.
Найӧ сюрисны Вуличлы кыдзи гӧстялы да Андрейлы кыдзи кӧзяинлы.
Василий жӧ, кучер пыдди олысь, дӧвӧльствуйтчис ичӧтик блюдйӧн да коскас тасма йылӧ ӧшӧдӧм перочиннӧй пуртӧн.
— Кӧть кыдз, а ме ог вермы сёйны татшӧм пызан сайын.
Сы вылӧ кӧть сёркни кӧдз! — висьталіс Вулич, чаль помнас дзонь узоръяс буса пызан вылӧ рисуйтӧмӧн.
— Сымындатӧ!
Пыр жӧ чышка, — шуис Василий.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да аддзис стенын ӧшалысь розӧвӧй панталон.
Василий вӧлі зэв бережитысь да эз радейтлы торйӧдчыны аслас кӧлуйысь, сідз мый ставсӧ сійӧ вайӧма сьӧрсьыс Швейцарияысь, надеяӧн, мый гашкӧ згӧдитчас.
Но сы вӧсна мый Зина зэв стрӧга дугӧдіс сылы петкӧдчыны мед кӧть кӧні эз вӧв сылӧн овлытӧм розӧвӧй панталонӧн, коді кыскӧ ставлысь вниманиесӧ, то сійӧ и ӧшӧдӧма стенӧ, медым, кыдзи сійӧ шулывліс, комнаталы сетны «олан вид».
Но гӧстялы удовольствие вӧчны кӧсйӧм сійӧ минутанас ӧдӧлитіс сыын бережливостьсӧ.
Кватитіс ассьыс сы дыра хранитӧм панталонсӧ, сійӧ нетшыштіс лестук да услужливӧя чышкис сійӧн пызансӧ, кор сералысь ныв эз на удит сувтӧдны сійӧс:
— Ті настоящӧй дикарь, Василий! — горӧдіс сійӧ.
— Мыйла? — дивӧыс босьтіс Василийӧс.
— Шерстянӧй трапьеӧн бурджык чышкыны буссӧ, бумажнӧй дорысь.
— Зэв вермас лоны.
Но жаль, мый он употребляйтӧй ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ и некор, ме аддза, он босьтлӧй кианыд рос, — шуис сійӧ джодж вылӧ индӧмӧн.
— Ті эськӧ мед яндысинныд кутны татшӧм беспорядокын тіян кӧзяиныдлысь комнатасӧ!
Василий сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый комнатаыс!
Тайӧ пустяки, — сюйсис Андрей.
— Ті бурджыка расследуйтӧй, огӧ-ӧ помӧдз ми вӧйӧ варварствоӧ.
И сійӧ висьталіс, кыдзи Василий, сійӧ кадсянь кыдз лоис кучерӧн, мыссьывлывліс чужӧмсӧ сӧмын вӧскресенняясӧ да велаліс овны кичышкӧдтӧг, чужӧмсӧ пӧдушкаӧ чышкӧмӧн, а кияссӧ сынӧдын косьмыны кольӧмӧн.
— Чужӧмыд да киясыд регыдджык сыысь чорзьӧны, — веськодь гӧлӧсӧн висьталіс Василий.
Сійӧ шензьытӧм спокойствиеӧн чурсйӧдліс ассьыс чайсӧ, аслас друг шуткаяс вылӧ сэсся некутшӧма видзӧдтӧг, кыдз быттьӧ эз сы йылысь сёрнитны.
Чай бӧрын Василий да Вулич мунісны, Андрей жӧ кольччис недыр кежлӧ.
Эз эськӧ вӧв тӧлка петны куимӧн.
Сійӧ суӧдіс найӧс площадь вылын гостиница дорсянь неылын.
Вӧлі пемдӧ нин, кор найӧ матыстчисны карса асыввыв окраинаын вӧлысь дубӧвӧй роща дорӧ.
Вӧрын вӧлі тыртӧм, сы вӧсна мый луныс вӧлі будничнӧй.
Свежӧй тӧвтор вайис наӧдз лӧсьыд, кӧть и абу зэв ён, баритон шыяс, коді сьыліс кутшӧмкӧ сьыланкыв.
— Ме тӧда, кодлӧн тайӧ гӧлӧсыс:
тайӧ Ватажко сьылӧ! — горӧдіс Вулич.
Сійӧ кватитіс Андрейӧс сойбордӧдыс да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Южанка, сійӧ вывті радейтліс музыка да ачыс эз омӧля сьыв.
Гӧлӧс шылань мунігтыр, найӧ регыд воисны вӧрдорса неыджыд веж видз вылӧ, кодӧс куимла дорсянь кытшалӧма тшӧкыд пуяс стенӧн.
Нёльӧдладорсяньыс кыссисны кустъяс, кодъяс сайӧдлісны видзторсӧ тыдалӧмысь, но эз мешайтлыны любуйтчыны Дубравник окрестностьясӧн да веськыдвылӧ и шуйгавылӧ вольсасьысь эрдъясӧн.
Сьылысь пукаліс пу улын.
Сійӧ вӧлі Вуличлӧн ёрт женевскӧй университет кузя. Тайӧ ещӧ вӧлі ёна том морт на, коді кажитчис кык мында ыджыдджык аслас арӧс серти банбокъясас да щӧкаас сука быдмӧм тош понда.
Неыджыд тушаа, пемыдлӧз платтьӧа том нывбаба сулаліс сы бокын да кывзіс сьылӧмсӧ.
Еджгов юрсиыс, кодъяс кытшавлісны дженьыдик пратьясӧн сылысь муса чужӧмсӧ, нежнӧй да зэв еджыд куыс, югыдлӧз синъясыс, — ставыс тайӧ ӧтлаын сетліс сылы нето херувимлысь, нето кудриа межлысь вид.
Сійӧ рекомендуйтіс асьсӧ Войноваӧн.
— Варя?
Ах, прӧститӧй фамильярностьысь!
Варвара Алексеевна? — юаліс Андрей.
— Да, Варвара Алексеевна, либӧ Варя, мый меным медся кажитчӧ, — приветливӧя шуис томиник нывбаба.
Сійӧс бура тӧдлісны, тайӧ Варя Войновасӧ.
И сылӧн другъясыс вӧліны правӧсь, став страдайтысьлысь сійӧс мамӧн нимтӧмӧн.
Либеральнӧй убеждениеяса докторлӧн гӧтырӧн лоӧмӧн, сійӧ сетіс асьсӧ ставнас политическӧй заключённӧйяс йылысь тӧждысьӧмъясӧ, вӧчліс ставсӧ, медым кокньӧдны налысь участьсӧ, кыдз быттьӧ найӧ вӧліны сылӧн рӧднӧй семьяса шленъясӧн.
— Бур, мый ме тіянкӧд кыкнанныдкӧд тӧдмаси, — нюмъялӧмӧн шуис сійӧ Андрейлы да Василийлы, кодӧс сійӧ сідз жӧ аддзис ӧні медводдзаысь.
— Кор воас тіян ӧчередь, ме кута ыджыд зільӧмӧн клопочитны тіян вӧсна.
Найӧ аттьӧалісны сійӧс кӧсйысьӧмсьыс, но висьталісны надея, мый ещӧ оз на сэтшӧм регыд сюрны сы клиентъяс лыдӧ.
Дудорова чойяс чукӧртісны вӧрын кос увъяс, медым пестыны бипур.
Выль гӧлӧсъясӧн кылӧмӧн, найӧ локтісны руд блузаа, шабді кодь еджыд юрсиа, рӧмтӧм синъяса да зэв тешкодь чужӧм вылас кизь кодь ныра том мортӧн колльӧдігтыр.
Сійӧ кыскис дзонь моздортыр кос увъяс, кодӧс сэтчӧ жӧ шыбытіс турун вылӧ.
— А, Бочаров! — горӧдіс Вулич,
— локтӧй татчӧ, ме тіянӧс тӧдмӧда другъяскӧд.
Бочаров сулаліс революционнӧй организацияын.
Дубравникын сійӧ оліс кыдзи «легальнӧй», мӧдногӧн кӧ аслас ним улын, настоящӧй паспортӧн.
Но бӧръя каднас сылӧн заводитчисны полициякӧд лёкторъяс.
Ставӧн пуксисны турун вылӧ, и Андрей петкӧдліс шензьӧм, мый Бочаров сэтшӧм свободнӧя гуляйтӧ, сэк кор, кыдзи висьталӧны, полиция ёна кыйӧдӧ сы бӧрся.
— Тайӧ збыль, — шуис Бочаров серьёзнӧй тонӧн.
— Но ми сёрнитчим ме дорӧ индӧм шпионкӧд, да ми зэв бура ладмӧдчим.
Вежоннас ӧтчыд сійӧ волывлӧ ме ордӧ квартираӧ, и ме висьтавла сылы места нимъяс, кытчӧ ме, быттьӧкӧ волывлі, и сійӧ менӧ кольӧ спокойӧ.
Вулич индіс, мый татшӧм привилегияыс, колӧ лоны, сылы дона сулалӧ.
— О, оз! — горӧдіс Бочаров.
— Кута ме мынтыны!
Кӧпейка весиг оз сулав.
Ме заставиті сійӧс сетчыны дзикӧдз.
Ӧти зэв лӧсьыд лунӧ, вежон кык сайын, кор ме страшнӧ ёна дӧзми имеитны сійӧс пыр ас бӧрся менам коктуйяс бӧрся вӧтлысьысьӧн, ме асывсяньыс заптыси нянь кусӧкӧн да калбасӧн да куті ветлыны местаысь местаӧ, ни ӧти минута кежлӧ сувтлытӧг.
Сідз ме ветлӧдлі лунтыр, рытӧдз, а сійӧ век ветлӧдліс ме бӧрся.
Мудзи ме, веськыда шуны, прамӧя, но сылы шедіс нӧшта на унджык, сы вӧсна мый сійӧ асывсяньыс нинӧм эз сёйлы, а ме кадысь кадӧ стращайтлі сійӧс:
«Энлы, шуа, негодяй, ме тэнӧ заставита нюжӧдны кывтӧ.
Кутан ветлӧдлыны ме бӧрся дзик кыа петтӧдз и он лысьт эновтны менӧ, сы вӧсна мый, водзысьтыр висьтала, ме муна аддзысьлыны важнӧй революционер дорӧ».
Сійӧ чӧла, букыштчӧмӧн век водзӧ муніс ме бӧрся, кытчӧдз, медбӧрти, эз вермы да кевмысьны кутіс: «Кывзӧй, господин, ӧд, ме, шуӧ, морт жӧ, а абу пон.
Ті мед эськӧ яндысинныд.
Менам челядь да гӧтыр, найӧс вердны колӧ...» Коді эськӧ вермис чайтны, мый тайӧ мерзавецъясыслӧн эмӧсь гӧтыръяс да челядь?
Но ме небзьӧдчи да вӧзйи сылы компромисс, кодӧс сійӧ пыр жӧ примитіс.
И со ме бара свободнӧй морт.
Мукӧдъясысь сёрӧнджык воысь выль гӧсть ӧтлаасис тайӧ минутанас компание дорӧ, извиняйтчӧмӧн, мый делӧяс торкисны сылы локны водзджык.
Сійӧс шуисны Мироновӧн.
Ӧти кадӧ сійӧ вӧлі волостнӧй писарӧн.
Дудорова чойяс да вообще став революционеръясыс Дубравникын вӧліны сы йылысь зэв бур мӧвпаӧсь, кыдзи йӧз дорын матын сулалысь морт йылысь.
Кыдзи быттьӧ сійӧ вӧлі, кутшӧмкӧ ногӧн, тайӧ лунся геройӧн.
Сійӧс, колӧ шуны, наросьнӧ корисны, медым тӧдмӧдны Андрейкӧд да Василийкӧд, кодъяскӧд сійӧ пыр жӧ заводитіс сёрнитны вылӧ пуксьысь мортӧн, коді петкӧдлӧ асьсӧ знаменитостьӧн да чорыда убедитчӧмӧн сыын, мый сійӧ быдӧнлы представляйтӧ интерес.
— Миронов, со Войнова зэв кӧсйӧ тӧдмасьны тіянкӧд, — сералігтыр горӧдіс ыджыдджык Дудороваыс.
— Ньӧти ог! — протестуйтіс Войнова.
— Да, да!
Локтӧй татчӧ!
Миронов нюммуніс Андрейлы правдайтчӧм могысь, кыдз быттьӧ тайӧн кӧсйис шуны: «Мый тшӧктанныд вӧчны!
Ме эськӧ кӧсйи кольччыны тіянкӧд, но... быдсяма положениелӧн эм аслас неудобствояс».
— Кутшӧм мустӧм морт, — вашнитіс Андрейлы Вулич.
— Ме кӧ эськӧ тӧді, мый сійӧ лоас тані, ме эськӧ эг лок.
— Мыйла?
Мый тіян эм сылы паныд? — юаліс Андрей.
— Висьталӧны, сійӧ пӧ крестьяна пӧвсын замечательнӧй пропагандист.
— Тайӧс сійӧ ачыс висьталӧ, а миянлы кольӧ сӧмын эскыны.
Кыдз кӧть мед сэні эз вӧв, но сійӧ меным мустӧм.
Сэк кості пестісны бипур, да сьӧд кӧрт пӧрт кутіс тшынасьны гӧрд би весьтын.
Василий заводитіс пуны греча рок госӧн.
Бипурса биӧн югдӧдӧм кытшсӧ шымыртіс сук пемыд.
Енэжыс улыникӧ ӧшйис вӧр весьтын; сӧмын кымынкӧ кодзув кельыд югӧръясӧн писькӧдчисны джуджыд пуяс увъяс костӧд.
Бияс ӧзйисны карын, коді, кажитчӧ, чуктӧма да вешйӧма ыліӧ, лоӧма ді кодь, кодӧс торйӧдӧма видзторйысь сук пемыдӧн.
Ставӧн пуксисны бипур гӧгӧр, пуан пӧрт вылӧ чӧла видзӧдлывлӧмӧн.
Василий лӧсьӧдышталіс бисӧ да гудраліс роксӧ кузь паньӧн.
Сійӧ вӧрӧм серти, сылӧн чудовищнӧй ыджда вуджӧрыс, то вольсассьыліс видз кузя, то кыпӧдчывліс кутшӧм-нибудь пӧрысь пу ствол кузя, то торъявліс торпыригӧдз да вошліс улісянь фантастическӧя югдӧдӧм чурвидзысь увъясысь артмӧм неправильнӧй стен вылын.
Быдпӧлӧс ӧвад дзизгӧмӧн лэбаліс сынӧдын, здук кежлӧ югӧр шӧрӧ петавлӧмӧн да сэсся пемыдас вошӧмӧн.
Билӧн трачкӧдчӧмыс ёнджыка петкӧдліс кытшалысь чӧвлӧньсӧ.
— Буретш кад, медым висьтавлыны каститчана страшнӧй историяяс, — шуис Вулич.
— Мыйла нӧ эськӧ не сьылӧм вылӧ, — паныд шуис Маша Дудорова.
— Ватажко, Вулич, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — лӧсьӧдӧй хор.
Заводитісны сьывны хорӧн йӧз костса сьыланкывъяс, но эз артмы.
Збыльысьсӧ, сӧмын Ватажко да Вулич и кужисны сьывнысӧ, а Бочаров наросьнӧ торкаліс, медым петкӧдлыны компаниелысь серамсӧ.
Вулич ассьыс гӧлӧссӧ видзис да сӧмын нюжӧдлывліс.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн черӧдыс водзын, — и буретш талун сылы окота вӧлі петкӧдлыны асьсӧ.
Компаниеын украинскӧй элементъяс вӧліны унджыкӧн, да ставныс кутісны корны Вуличӧс, медым сійӧ сьыліс настоящӧй украинскӧй сьыланкыв.
Сійӧ сӧгласитчис.
— Мый меным сьывны? — шыасис сійӧ орччӧн пукалысь Андрей дорӧ.
— Сійӧ, мый тіянлы медся ёна сьӧлӧм вылад воӧ, — вочавидзис сійӧ.
Вулич гогнитіс юрнас.
Сійӧ пӧрччис вылыс ковтасӧ, медым нинӧм эз мешайт сылы, да неуна кежыштіс бокӧ.
Минута кежлӧ сійӧ думайтсьыліс, и чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, пӧшти скӧр; сэсся сійӧ кутіс сьывны.
Сылӧн джынвыйӧ куньса синъясыс видзӧдісны ылӧ водзӧ да, кажитчис, сійӧ ставнас вӧйтчис аслас сьыланкывйӧ.
Но сійӧ кыліс, мый Андрейлӧн видзӧдласыс веськӧдӧма сы вылӧ и мый сійӧ шензьӧ да восхищайтчӧ сыӧн.
Тайӧ кыпӧдӧ вӧлі Вуличӧс, сылӧн аслас синъясын сьыланкывйыслы аслыссикас прелесть сетӧмӧн.
Сьыланкывъяс сьывсис том казак йылысь, коді кольӧ гортсӧ да радейтанасӧ да мунӧ невернӧйяс дорӧ, медым мездыны цепьясысь да рабствоысь ёртъяссӧ, кодъяс тӧмитчӧны турецкӧй пленын.
Вулич эз вӧв профессиональнӧй сьылысьӧн, кӧть и вермис эськӧ сьывны сцена вылын, кӧсйис кӧ быттьӧ.
Сылӧн вӧлі вывті ён гӧлӧс, сы вӧсна пырся кодь комнатаын сійӧ чунӧдліс пельтӧ аслас вынӧн.
Бура обработайтӧмӧн сійӧ вермис эськӧ кыптыны вылӧ.
Но некутшӧм школа эз вермы эськӧ велӧдны сійӧс сьывны йӧз костса сьыланкывъяс бурджыка, найӧс аслас сьылӧм дорысь.
Сійӧ чужлӧма аслас рӧдинаса самӧй сьӧлӧмас, паськыд эрдъяс вылын, кӧні тэчсисны тайӧ вынйӧра, страннӧй мотивъясыс, и сьыліс найӧс сідз, кыдзи кужӧны сьывны сӧмын степьясын быдмӧм челядь.
Сылӧн гӧлӧсыс шыаліс меліа да нежнӧя енэжса свод улын, войся чӧвлӧньын, гӧгӧр узьысь равнинаясті мелодичнӧй гыясӧн паськалӧмӧн.
Сылы эз хлопайтны да вообще нинӧм эз петкӧдлыны ошкӧм.
Сӧмын Маша вашнитіс Бочаровлы, мый сійӧ некор на эз аддзыв Вуличӧс татшӧм кыпыдлунын.
Василий букшасис би вылӧ, щӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн, кадысь кадӧ юрнас гогйӧдлӧмӧн.
Андрей кежыштіс, медым бурджыка кывны да пукавны ӧтнаслы.
Ныв эз аддзы сійӧс, но Вулич чувствуйтіс, кӧні сійӧ.
Сьыланкывсӧ помалӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ бергӧдчис сылань, артистическӧй удовольствиеысла да ассьыс успехсӧ вежӧртӧмла ставнас гӧрдӧдӧмӧн.
Кокньыдик воськовъясӧн сійӧ лои сы дорын да пуксис турун вылӧ, Андрейӧн мый-нибудь вольсавны удиттӧдз.
Сійӧ вӧлі тайӧ рытнас зэв лӧсьыд аслас украинскӧй костюмӧн, коді зэв мунӧ вӧлі сылы.
— Мукӧд эськӧ радпырысь муніс косясьны турокъяскӧд, — шуис Андрей, — сӧмын эськӧ мед татшӧм чувствоӧн сьылӧдісны.
— Кажитчис тіянлы менам сьыланкывйыс?
Ме сэтшӧм рад,
ме сьылі сійӧс тіянлы, — вашнитіс сійӧ, — и тіян йылысь.
Ме эска, мый тіянлы удайтчас жугӧдны-орйӧдлыны миян ёртъяслысь цепьяссӧ, кыдзи вӧчис сьылан кывйын казак.
— Но тайӧ лоас джынмындаыс тіян делӧӧн, — шуис Андрей, — сы вӧсна мый ті вӧчанныд сэтшӧм жӧ удж, кыдзи и ме.
— Ог, ми, нывбабаяс, ог принимайтӧ участие казацкӧй подвигъясын да ог юкӧ казацкӧй слава! — шуис сійӧ жалитана гӧлӧсӧн.
— Ми сӧмын вермам вайӧдны вӧвъяс да сетавны сабля да ружье...
Но ми огӧ и ропкӧ;
миянсянь тырмас и сійӧ, мый уси миян пай вылӧ, — содтіс сійӧ гажаа.
Кутшӧмкӧ пытшкӧс чувство влияние улын синъясыс сылӧн югъялісны торъя нин яра, банбокъясыс ӧзъялісны радлунӧн да олӧмӧн.
Векджык чӧволысь, сійӧ тайӧ рытнас вӧлі олицетворитӧм гажлун, аслас вильышлунӧн да визувлунӧн ставсӧ гажӧдӧмӧн.
Ужнайтісны зэв гажаа, кӧть и ужиныс вӧлі и зэв лёк, сы вӧсна мый Василий — век зэв тӧждысьысь, ковтӧг — тайӧ пӧрйӧ вунӧдӧма гудравны роксӧ медся колана здукӧ, и сійӧ сотчыштӧма.
Недыр мысти Вулич вӧзйис чеччавны би вомӧн, кыдзи тайӧс вӧчӧны сиктса зонъяс да нывъяс Петыр лун дырйи.
Сійӧ чеччаліс Андрейкӧд, Ватажкокӧд да ещӧ Андрейкӧд.
Сэсся сійӧ сьыліс украинскӧй радейтчан сьыланкыв «Тӧлысь» сэтшӧма сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана, мый Василий неуна эз бӧрддзы.
Кор жӧ сійӧ кутіс кевмысьны сылы, медым сійӧ мӧдпӧв сьыліс сійӧс жӧ, Вулич кутіс сьывны гажа удал сьыланкыв, коді тыр вӧлі украинскӧй гажа юморӧн, коді, великороссъяс збой гажалунӧн ӧткодялӧмӧн — сійӧ жӧ, мый енэжын шывъялысь жавороноклысь сьылӧм бушковкӧд ворсӧдчысь морскӧй каля горзӧмъясӧн ӧткодялӧмын.
Сійӧ наслаждайтчис аслас властьӧн сы гӧгӧрса йӧз чувствояс да настроениеяс вылын.
Сылы лӧсьыд вӧлі аддзыны, кыдзи Василийлӧн чужӧмыс друг югнитіс, кыдзи сійӧ шеныштіс кинас, быттьӧ мыйкӧ шыбытіс муас да кыдзи сійӧ тракйис пельпомъяссӧ, быттьӧ дась вӧлі чеччыштны да йӧктыны присядка.
Но сылӧн аслас сьӧлӧмыс эз юк гажлунсӧ, коді кыптіс мукӧдъясын.
Сійӧ век ёнджыка и ёнджыка топавліс шогысла, кытчӧдз Вулич сьыліс гажа сьыланкывъяс.
Бӧръя помас вынъясыс сылы изменитісны;
сыркъялӧмӧн бӧрдӧм чепсасьӧм топӧдіс сылысь морӧссӧ, да медбӧръя гажа нотаыс орис дойӧн.
Сійӧ муртса кутіс кыптӧм синвасӧ.
Сійӧ пуксис ылӧджык, ӧтнас, и сійӧ минутасяньыс нинӧмтор эз вермы эськӧ заставитны сійӧс сьывны.
Рытывбыд пӧшти сійӧ ниӧти кыв эз шулы.
Сылы кӧсйыссис ӧтитор: медым ставныс регыдджык разӧдчисны да колисны сійӧс ӧтнассӧ.
Сэн вӧлысьяс пиысь сӧмын ӧтнаслы Андрейлы тайӧ орӧм ноткаыс висьталіс мыйкӧ, либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, ставсӧ.
Сійӧ мыйдтакӧ вӧлі нин дась татшӧм открытие кежлас.
Том ныв эз и зіль дзебны аслас сьӧлӧмлысь тайнасӧ.
Сомнениеяс эз вермыны лоны: Вулич радейтіс сійӧс.
А сійӧ, мый вермис сійӧ вӧзйыны нывбаба сьӧлӧмлӧн тайӧ ыджыдысь ыджыд донатор пыддиыс?
Сӧмын ӧти аттьӧалӧм да дружба; но мыйла найӧ сылы?
Сійӧ зілис эскӧдны асьсӧ, мый сійӧс огорчитіс тайӧ открытиеыс.
Но сійӧ тӧдіс, мый тайӧ неправда.
Эмӧсь мужчинаяс вывті нин вӧсни, нервнӧй организацияӧн, кодъясын шудтӧм радейтӧм кыпӧдӧ вывті ыджыд нежность да симпатия нывбабаяс дорӧ вообще.
Но Андрей эз пырлы найӧ лыдӧ.
Таня дорӧ удайтчытӧм радейтӧм вӧчис сійӧс водзӧс мынтысьӧн нывбабаяс дорӧ.
И ӧні первой ощущениеӧн сылӧн вӧлі лёкысь радлӧм.
Сылы вӧлі мынтӧма водзӧс асьсӧ улӧ пуктӧмысь.
Мӧвпыс, мый тайӧ оз вӧч сійӧс ӧти чир мында шудаджыкӧн, кыптіс сёрӧнджык.
Ӧні сійӧ кыліс гордитчӧм да сьӧлӧм бурмӧм.
Налы колӧ вӧлі бӧр локны карӧ ӧтлаын.
Застава дорын компание торйӧдчис.
Василий да Андрей вӧзйысисны колльӧдны Вуличӧс гортас.
Но сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис найӧ услугаясысь: сылы оз ковны колльӧдысьяс и сійӧ кокниа воӧдчас гортӧдзыс ӧтнас.
Кор Андрей заводитліс сулавны аслас кыв вылын, Вулич скӧрмис.
Андрей да Василий мӧдӧдчисны асланыс туйӧд — гӧстиницаӧ.
Сэні найӧс виччысис сюрприз: пызан вылӧ вайӧмаӧсь Андрейлы адресуйтӧм письмӧ.
Унзіля служительсянь найӧ тӧдмалісны, мый найӧ ветлігӧн воліс детинка «конторасянь», кытчӧ Андрейлы колӧ вӧлі ветлыны быд асыв, да колис запискасӧ.
Бумага тор вылӧ вӧлі мисьтӧма да малограмотнӧя гижӧма некымын кыв, кодъяс корӧны Андрейӧс мӧд луннас локны контораӧ дас ӧти часын пыдди дас часын.
Записка вермис лоны сӧмын Зинасянь да, тӧдӧмысь, вӧлі висьталӧ, мый мыйкӧ лоӧма.
Быть ковтӧг Зина эськӧ эз кут торкны аддзысьӧмъяслысь лӧсьӧдӧм порядоксӧ.
IV-ӧд глава
ВЫЛЬ ПЛАН
Зиналы да Андрейлы колӧ вӧлі паныдасьны карса садйын.
Индӧм кад сертиыс часджын водзджык сійӧ нин пукаліс скамья вылын, аллея помын, кӧні некод эз вӧв.
Пуяс костӧд Зиналысь югыд-коричневӧй платьӧсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс сылы паныд.
— Мый лои? — юаліс сійӧ.
Зина эз пыр вочавидз.
Тайӧ минутанас на бокті прӧйдитіс господин, коді вӧлі вӧчӧ ассьыс асъя прогулка.
Мыйкӧдыра найӧ мунісны чӧла.
Зиналӧн чужӧмыс вӧлі суров да тӧждысяна; тӧдӧмысь, мыйкӧ да лоӧма, но мый именнӧ — Андрей эз вермы гӧгӧрвоны.
— Но? — юаліс сійӧ, кор некод эз вермы найӧс кывны.
— Ставыс вошис, — вочавидзис Зина, сылы чужӧмас веськыда видзӧдӧмӧн.
— Подкоп эрдӧдӧма.
— Эрдӧдӧма? — горӧдіс Андрей.
— Тӧрыт войнас.
Пуксямӧй скамья вылас, и ме ставсӧ висьтала кывйысь-кывйӧ.
Найӧ пуксисны Зиналӧн радейтан скамья вылӧ.
Сійӧ оз вӧлі тыдав тӧдны кӧсйысьяслы, и сэк жӧ ветлысь-мунысьясӧс позьӧ вӧлі аддзыны ылысянь.
Зина дженьыдика висьталіс ставсӧ, мый лоӧма.
Куницын сӧмын на лэччӧма джодж улас, медым кодйыны медбӧръя некымын фут му, кыдзи камераын сылӧн ёртъяс костын пансьӧма кось.
Найӧ вӧлӧм картіасьӧны.
На пиысь ӧти плутуйтӧма, а мӧд уськӧдчӧма сы вылӧ пуртӧн да ранитӧма пельпомсӧ.
Стӧрӧжъяс котӧрӧн локтісны шум шыас.
Куницын муртса удитӧма чеччыштны аслас вольпась вылӧ, но абу вӧлӧма кадыс тупкыны подкоплысь розьсӧ.
Стӧрӧжъяс пиысь ӧти крукасьӧма чурвидзысь пӧв дорышӧ, и сэсся, дерт, ставыс петіс ортсӧ.
Андрей сюся видзӧдіс век Зина вылӧ, кытчӧдз сійӧ висьтавліс.
Но ӧдвакӧ сійӧ кыліс сылысь кывъяссӧ.
Ӧтитор сійӧ ясыда вежӧртліс, — тайӧ сійӧ, мый налӧн планыс торксис.
— Со тіянлы результатъяс став тайӧ проволока торъясыслӧн! — кӧритӧмпырысь шуис Андрей.
Сылы вӧлі сэтшӧм дӧсаднӧ, мый сійӧ эз чувствуйт, кутшӧм несправедливӧйӧн да чорыдӧн лои сылӧн шуӧмыс.
— Вермис лоны и лёкджык, эгӧ кӧ эськӧ ми вӧлӧ видзчысьысьӧсь, — спокойнӧя вочавидзис Зина.
— Стӧрӧжъясыс кӧ эськӧ Цукат пыр водзджык тӧдмалісны подкоп йылысь, найӧ октісны эськӧ нальк, да миян йӧзӧс ставсӧ эськӧ кыйисны.
Ӧні миянлы сӧмын кольӧ заводитны ставсӧ выльысь.
— Коймӧдысь, кажитчӧ? — дӧзмӧмӧн шуис Андрей.
— Абу, витӧдысь.
Ми видлавлім да шыбытім куим разнӧй план, та вылӧ сувттӧдз войдӧр.
— Мый нӧ ӧні ми кутам вӧчны?
Эм мыйкӧ тіян тӧд вылад? — юаліс Андрей, спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн.
— Гашкӧ, мый-нибудь и сюрас.
Колӧ мӧвпыштны...
Борис сӧветуйтас...
Лёк сійӧ, мый сьӧмным исковтӧ.
Пуксис кузя чӧв олӧм, и кыкнаныс вӧйтчисны асланыс мӧвпъясӧ.
Зина первойӧн торкис чӧв олӧмсӧ.
— Меным юӧртісны, мый прокурор пӧлучитӧма распоряжение тэрмӧдлыны процессӧ Борислысь.
Сійӧ тӧдмалӧма тайӧс прокуратураса ӧти чиновник гӧтырсянь да висьталіс выльторсӧ Андрейлы.
— Мый таысь артмас? — юаліс Андрей.
— Нинӧм торъяыс.
Найӧс кутасны выльысь допроситны; — со и ставыс.
— А кӧні вӧчӧны допросъяссӧ: тюрьмаас али найӧс нулывлӧны сы вылӧ мӧд местаӧ? — пыркнитчис Андрей.
— Найӧс векджык вайӧдлывлӧны конвой улын суд мунан зданиеӧ, кӧні заседайтӧ следственнӧй комиссия.
— Мый, заводитлыны кӧ мездыны найӧс нуӧдігас? —
и Андрей бергӧдіс чужӧмсӧ Зиналань.
Зина шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Улича вылын, ыджыд карын?
Луншӧра лунын?
Да тыр умаӧсь-ӧ ті?
— Ме ог вӧзйы тайӧс, кыдзи мыйкӧ помӧдз шуӧмаӧс.
Меным сӧмын ӧні воис юрӧ.
Век жӧ оз мешайт мӧвпыштлыны.
Верманныд-ӧ ті висьтавны меным, уна-ӧ ылӧсас овлӧ конвойнӧйыс.
— Медбӧръяысьсӧ найӧс нуӧдісны нёль жандарм.
— Сӧмын нёль!
Тайӧ ещӧ абу на сэтшӧм лёк.
Сійӧ кутіс дорйыны ассьыс плансӧ серьёзнӧйджыка, доказывайтӧмӧн, мый улича шӧрын лунын полиция вылӧ уськӧдчан ӧпасностьыс ньӧти абу сэтшӧм ыджыд, кыдзи тайӧ кажитчӧ первойсяньыс.
Вӧлі кӧ эськӧ заводитлӧма, то ставыс эськӧ решитчис ӧтарӧ либӧ мӧдарӧ минута чӧжӧн.
Йӧз чукӧрлӧн эськӧ эз вӧв кадыс чукӧртчыны.
Первой лыйӧм шыяссьыс эськӧ ветлысь мунысьяс разіпель пышйисны, медым не сюрны лёкторйӧ.
Сэтчӧ жӧ уськӧдчан места пыдди кокни бӧрйыны йӧзтӧмджык шуштӧм улича.
Тюрьмаыс кар помас, да сы гӧгӧрса уличаясыс пӧшти тыртӧмӧсь луннас медся ёна жуигас.
— Но ті вунӧданныд медся главнӧйсӧ, — пасйис Зина.
— Миянлы паныд конвой.
Нёль жандарм вылӧ колӧ имеитны, этша вылӧ, миянладор боксянь нёльӧс, весиг допуститӧмӧн, кыдзи ті висьталанныд, мый тӧдлытӧг уськӧдчӧм лоас миянлы преимуществоӧн.
Да куим конвоируемӧйӧс — вот нин сизим морт.
Кык экипаж да кык кучер быть колӧ, медым нуны найӧс.
Мӧвпыштлӧй сӧмын, кутшӧм дзугсьӧм артмас...
— И век жӧ, старайтчыштны кӧ, позьӧ судзӧдны та вылӧ и сьӧм, и йӧз, — шуис Андрей.
— Пӧжалуй.
Но тайӧ лоас настоящӧй кось, а абу тӧдлытӧг уськӧдчӧм, мый ньӧти абу миян интересъясын.
Кутшӧм тӧлк лоӧ мездыны арестованнӧйясӧс, на пыдди кӧ ковмас мынтысьны мездысьясӧн?
Андрей шуис ёна тӧдчана «да» и тӧждысьӧм пырысь кутіс жӧдзны аслас места вылын.
Сылӧн планыс вӧлі вывті сложнӧй; сылы паныд нинӧм оз позь вӧлі кыв шуны.
Сійӧ эз кут сулавны сэсся сы вылын да пондіс бура видзӧдны аслас кок улысь лыасӧ.
Сійӧ заводитліс думнас кокньӧдны могсӧ: ӧти экипаж да уськӧдчысьяс пӧвсысь ӧтиӧс позьӧ шыбытны...
век жӧ делӧыс вӧлі сьӧкыд.
— Мый ті шуанныд та вылӧ? — юаліс Зина, кодлӧн друг югнитіс выль мӧвп.
— Мый арестованнӧйясӧс кӧ вооружитны?
— Зэв бур!
Но тайӧ ӧмӧй позяна?
— Ме чайта, мый да.
Миян надзиратель сетӧ решительнӧ ставсӧ: сійӧ ӧтчыд сетіс налы чукӧрӧ кӧрталӧм пилаяс да ключьяс, гашкӧ, сійӧ сетас и револьверъяс.
Но мед кӧть кыдз, ме босьта справкаяс.
— Да, и кыдз позьӧ регыдджык.
Тайӧ вывті ёна кокньӧдас делӧсӧ.
Аски асывнас Зина, Андрейлы ыджыд радлӧм вылӧ, юӧртіс сылы, мый надзиратель аддзӧ вӧзйӧмсӧ тырвыйӧ вӧчны позянаӧн.
Татшӧм ногӧн планыс кокньӧдсис да мӧд собрание вылын вӧлі ошкӧма ӧтсӧгласӧн.
Шуӧма вӧлі, мый арестованнӧйясӧс вооружитӧмӧн, позьӧ справитчыны кык уськӧдчысьӧн кык экипаж дырйи.
Василийлы тшӧктӧма вӧлі ньӧбны ещӧ ӧти вӧв да пролетка, а Зиналы колӧ вӧлі корсьны Дубравникысь революционеръяс пӧвсысь кыкӧс — ӧтисӧ кучер пыдди, а мӧдсӧ уськӧдчӧм вылӧ.
Выль обстоятельствояс заставитісны найӧс лӧсьӧдчӧмъяснас тэрмыштчыны, медым лоны дасьӧн пырысь-пыр действуйтӧм вылӧ.
Зина тӧдмаліс, мый заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ кык вежон мысти, оз кӧ водзджык.
Оз позь вӧлі татшӧм дженьыд срокӧн дасьтыны выль попытка вылӧ став быть коланторсӧ.
Но оз позь вӧлі, мӧдногӧн, прӧзевайтны случай, коді вермис лоны медбӧръяӧн.
Сьӧкыдторъясысь мынтӧдчӧм могысь, Андрей вӧзйис не вербуйтны выль отсасьысьясӧс.
Бур верзьӧма вӧв имеитӧмӧн, Андрей босьтчис расстроитны конвойсӧ кавалерийскӧй уськӧдчӧмӧн, конвоируемӧйяс кӧ ӧтлаасясны атакаӧ буретш сійӧ жӧ здукнас.
Борис да сылӧн ёртъясыс, куимнаныс, вӧліны решительнӧй йӧз.
Найӧ вермисны эськӧ имеитны асланысла дорын преимущество кык лыйӧм, а вермас лоны, и куим лыйӧм.
Налы кӧ удайтчас парализуйтны конвойнӧйяс пиысь ӧтиӧс — водзвыв чайтӧмыс абу позьтӧмтор — лыд боксянь наладорын унджык лоӧ.
Нёльӧннад найӧ кокниа вермасны заставитны пышйыны конвойсӧ.
Василийлӧн рольыс кольліс важыс жӧ.
Сылы сӧмын колӧ вӧлі заптысьны кучерскӧй паськӧмӧн да выльмӧдны экипажсӧ, медым сылӧн вӧлі луннас приличнӧй вид.
Куимнаныслы кокни лоас меститчыны ӧти экипажӧ, а Андрей кужас спаситчыны вӧв вылас да, ковмас кӧ, дорйыны Василийӧс.
Планыс вӧлі ёна рискуйтана.
Мый кӧть эн шу, — арестантъяс век жӧ вӧліны арестантъясӧн.
Андрей ӧтнас вермис заводитны атакасӧ.
Василий вылӧ нинӧм вӧлі артавны, сы вӧсна мый сылӧн делӧ вӧлі сӧмын нуны мездӧмъясӧс.
Но Андрей чорыда эскис удачаас, да сылы удайтчис внушитны тайӧ эскӧмсӧ ёртъясыслы.
Мый вӧлі медся бурыс сылӧн вӧзйӧмас, тайӧ — сылӧн прӧстӧйлун да донтӧмлун.
Дыр отстрочкаяс бырӧдісны пышйӧдӧм вылӧ судзӧдӧм сьӧмсӧ.
Зиналы, кодлӧн вӧлі талант судзӧдавны сьӧм, удайтчис, правда, Бочаров пыр удждыны кык сюрс сьӧм Дубравникса ӧти господинлысь куим тӧлысь кежлӧ, и петербургскӧй кружок босьтчис мынтыны уджйӧзсӧ.
Но тайӧ суммасьыс ӧтдор, ӧнісӧ нинӧм на эз тыдав.
Ковмыліс вывті стрӧга соблюдайтны экономия.
Ӧні вӧліны вӧв ньӧбан да седлӧ ньӧбан рӧскодъяс, а тайӧ налы вӧлі вын серти.
— Ті сӧмын эн думайтӧй ньӧбны меным рысак, — висьталіс Андрей Зиналы, коді, кассир пыдди, окотапырысь кывзіс татшӧм сёрнисӧ.
— Медся омӧль вӧлӧн позьӧ сувтӧдны извозчикъяс вылын скачитысь преследуйтысьясӧс, — татшӧмъясыс кӧ аддзысясны.
А веськалас кӧ верзьӧма — казак либӧ кавалерийскӧй салдат, — сэки, мед кӧть лоас менам рысак али оз, ӧткодь, — ставыс вошӧ.
Лихорадочнӧй деятельность вежис тӧмитана-унзіля видзчысьӧмсӧ.
Некымын часӧн Василий да Андрей кытшовтісны став барышникъяссӧ да веськалісны вель бур степнӧй кӧбыла вылӧ.
Вузалысь эскӧдіс, мый сійӧс велӧдӧма седлӧӧн ветлыны.
Найӧ мунісны да бӧр локтісны вӧдитчыштӧма седлӧӧн, кодӧс ньӧбис Василий.
Вӧвсӧ видлӧм бӧрын да пӧттӧдзыс донъясьӧм бӧрын, найӧ, медбӧрти, артмисны доннас да нуӧдісны аслыныс вылӧ ньӧбӧм вӧвсӧ постоялӧй дворӧ.
Некымын лун Андрей колляліс вӧв вылын, аслас вӧвлысь нравсӧ тӧдмалӧмӧн.
Сійӧ вӧлӧма зэв горяч, тэрыб да абу зэв полысь.
Медбӧръя обстоятельствоыс вӧлі медся колана, сы вӧсна мый водзын лоан схваткаын воча лыйсьӧм вӧлі быть лоана.
Сылы сулаліс пуктыны неыджыд удж велӧдны ассьыс Россинантесӧ, кыдзи сійӧ шуткаӧн шулывліс вӧвсӧ, лыйсьӧм шыясӧ.
Кор, эрд вылӧ петӧм бӧрын, сійӧ первойяысь лыйис сы пель дінті, сійӧ чеччыштліс сы улын, быттьӧ дурмӧм.
Мӧдысь да коймӧдысь лыйигас сійӧ кутіс асьсӧ бурджыка.
Вежон чӧж упражняйтчӧм бӧрын кыкнаныс — и всадникыс и вӧлыс — вӧліны дасьӧсь действуйтны.
Пельяс костӧдыс лыйӧмысь вӧлыс сӧмын дрӧжжитіс и нинӧм сэсся.
Мукӧд каднас Андрей тӧдмаліс водзын лоан тышлысь местасӧ да бӧрыньтчыны позяна туйяссӧ.
Зина тайӧ каднас ноксис часӧвӧйясӧс, стӧрӧжъясӧс да вестӧвӧйясӧс велӧдӧмӧн.
Найӧ вӧліны кӧкъямыс морт, и найӧлы колӧ вӧлі, уна искуснӧй да деликатнӧй маневръясӧн, вочаӧдны конвойӧс да уськӧдчысьясӧс индӧм местаын да индӧм здукын.
Кадыс, кор заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ, вӧлі тӧдса сӧмын ылӧсас.
Лунсӧ да чассӧ бӧрйӧмыс вӧлі тырвыйӧ прокурор сайын.
Сы вӧсна быть колӧ вӧлі пыр лоны дась, кор чайтсис, заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ.
Сигналыс, код серти став машинасӧ лоас лэдзӧма уджӧ, должен вӧлі петны самӧй тюрьмасяньыс.
Заключеннӧйясӧс жандармъяс охрана улӧ сдайттӧдз, найӧс зэв бура шобасны да вежасны паськӧмнысӧ тюрьмаса контораын.
Мыйӧн сӧмын найӧс тшӧктасны лэччыны уліӧ, Клейн пуктас лӧз бумага лестук аслас ӧшинь пельӧсас, та могысь улӧс вылӧ сувтлӧмӧн.
Судебнӧй заседание лунъясӧ, быд асыв ӧкмыс час асывсянь луншӧр бӧрын куим часӧдз, сы ӧшинь вылӧ вӧлі видзӧдӧ бинокль пыр тюрьмакӧд воча сулалысь керкаяс пиысь ӧтисянь.
Предприятиеса участникъяс пиысь кыкӧн медалісны сэні комната да вежласьӧмӧн наблюдайтісны.
Кор ӧтиыс мудзліс, мӧдыс вежліс сійӧс, медым ни ӧти минута кежлӧ не лэдзлыны ӧшиньсӧ син улысь.
Кор Клейн ӧшиньын тыдовтчас сигнал, на пиысь ӧтиыслы колӧ вӧлі котӧртны уліӧ трактирӧ, кӧні Ватажко, вестовщик пыдди, ӧтлаын виччысьӧ часӧвӧйяс пиысь ӧтикӧд.
Медбӧръя вылас вӧлі обязанность юӧртны мӧд трактирын пукалысь асланыс ёртъяслы, медым найӧ сувтісны асланыс местаясӧ, сэк коста, кор Ватажко босьтас извозчикӧс, коді век вӧлі дась, да тӧвзяс гӧстиницаӧ Василий дорӧ.
Тані ставыс — йӧз, вӧвъяс да экипаж — вӧліны век дасьӧсь пырысь-пыр петӧм вылӧ.
Арестантъясӧс конвой киӧ сетӧмкӧд паськӧм вежӧм, шобӧм да мукӧд формальностьяс вылӧ йитчӧм быть колана кад тӧдвылӧ босьтӧмӧн, Андрей да Василий удитасны: пӧлучитны Ватажкосянь сигнал да воны места вылӧ водзджык, тюрьмаысь заключённӧйяс петӧм дорысь.
Тюрьмасянь суд мунан зданиеӧдз тырмӧ вӧлі мунны нелямын минута.
Тюрьмаса площадьсӧ вуджӧм бӧрын — кык либӧ куим минутаа делӧ, — конвоируйтан арестантъяс пырасны четверть верста кузя переулокӧ, коді нуӧдӧ неважӧн на восьтӧм, — тюрьмаса зданиесянь неуна асыввывланьын, — вель паськыд да помӧдз эштӧдтӧм уличаӧ.
Неважӧн на кык радӧн садитӧм нинпуяс сулалісны улича ӧтар-мӧдар пӧлӧныс, но найӧ эз мешайтны свободнӧя прӧйдитны экипажлы да вӧвъяслы.
Улича кузялаыс эз вӧв ни ӧти полицейскӧй пост, и сӧмын улича помас, кар шӧрлань матынджык, тыдаліс некымын лавка.
Тайӧ уличасӧ прӧйдитны тырмас минута кызь да сы вӧсна шуӧма вӧлі уськӧдчыны тані.
Уськӧдчыны бӧрйӧм местаыс вӧлі переулок пельӧсъяссянь вит минута ылнаын.
Вит часӧвӧйлы колӧ вӧлі сувтавны, мӧда-мӧднысӧ синйылысь воштытӧг, тюрьмаса площадьсянь выль уличалань нуӧдан визьӧн, медым условнӧй знакъясӧн здукӧн тӧдмӧдавны уськӧдчысьясӧс быдтор йылысь, мый вӧчсьӧ туй вылас.
Уськӧдчысьяслы жӧ аслыныс колӧ дзебсясьны тыдаланінысь решительнӧй здукӧдз.
Медся бур вӧлі вӧчны попыткасӧ суд вылӧ нуӧдігӧн.
Но лоас кӧ немвиччысьтӧм тшупӧд — критическӧй минутанас улича кузя вермас прӧйдитны салдатъяслӧн либӧ полицейскӧйяслӧн отряд, кулӧмаӧс дзебӧм колльӧдӧм либӧ свадьба — уськӧдчӧмсӧ ковмас вештыны конвоируемӧйяс бӧр тюрьмаӧ воигӧн, допрос бӧрас.
Татшӧм случайын ковмас фронтсӧ вежны.
Уськӧдчӧмыс лоас сійӧ жӧ пунктас, кыдзи став туй кузялаыс удобнӧйджык; но Андрейлы да Василийлы ковмас виччысьны мӧд местаын.
Предприятиеса став участникъяслы — часӧвӧйяслы да мукӧдъяслы — ковмас вешйыны суд мунанінлань, выль визь артмӧдӧмӧн, сідзикӧн, медым видзӧдны конвой бӧрся, кодлы, гашкӧ, мӧвпыштчас вежны бӧр локтан туйсӧ, мый йылысь Андрейлы пырысь-пыр жӧ юӧртӧны.
Путаница вештӧм могысь Зиналы колӧ лоны места вылын да видзӧдны, медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Тайӧ делӧсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс вӧлі вывтісьыс-вывті сложнӧй да сьӧкыд.
Ставыс должен вӧлі мунны часӧвӧй механизм моз.
Ичӧтика манитчӧм либӧ нюжмасьӧм вермисны пӧгубитны ставсӧ.
Вӧскресення асылӧ, кор ставыс вӧлі дась, найӧ вӧчисны настоящӧй репетиция, медым убедитчыны, мый ставыс мӧдас кыдзи колӧ.
Арестованнӧйяслысь да конвойлысь рольсӧ ворсісны Маша Дудорова да Бочарев, колӧ шуны Бочарев шуткаысь ӧшис аслас шуйга пельпом вылӧ аксельбант формаа кӧв пучок, медым ёнджыка скодитны жандарм вылӧ.
Индӧм кадӧ кыкнаныс торжественнӧя мӧдӧдчисны тюрьмаса площадьсянь суд мунан зданиелань, а час мысти локтісны бӧр; колӧ шуны, часӧвӧйяс, найӧс аддзигӧн, сеталісны сигналъяс, а вестовщикъяс да уськӧдчысьяс вӧчлісны быть коланасӧ ставсӧ, кыдз быттьӧ уськӧдчӧмыс муніс збыльысь.
Шуны кӧ, ставыс муніс зэв бура.
Кадсӧ да ылнасӧ вӧлі арталӧма стӧча.
Ставныс бура тӧдісны ассьыныс рольнысӧ.
Некымын сигнал вӧлі вежӧма мукӧдъясӧн, сы вӧсна мый найӧ эз вӧвны гӧгӧрвоанаӧсь ылысянь.
Шуны кӧ, — ставсӧ вӧлі дасьтӧма.
Водзвыв чайтісны, мый заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ мӧд вежоннас — понедельникӧ либӧ средаӧ.
Сы вӧсна мый понедельникыс прӧйдитіс лӧня, а воторникъясӧ да четвергъясӧ следственнӧй комиссия эз заседайтлы, то позьӧ вӧлі артавны пӧшти збыльвылӧ средаӧ.
Василий чеччис асывнас водз, квайтӧд часын, да сёӧдысь видлаліс экипажысь быд болт, вӧв подковъясысь быд кӧрттув, доддясян кӧлуйысь быд пража.
Ставыс вӧлі замечательнӧй пӧрядокын, чиститӧма да мавтӧма, быттьӧ петкӧдлӧм вылӧ.
Сійӧ сетіс вӧвъясыслы лишнӧй порция да торъя зільӧмӧн сыналіс найӧс щӧткаӧн.
Сэсся сійӧ кайис выліӧ, мыссис, сыналіс юрсисӧ да чиститіс ассьыс паськӧмсӧ.
Кор кучкаліс кӧкъямыс час, сійӧ садьмӧдіс Андрейӧс, коді чорыда узис воддза луннас рыт сёрӧдз уджалӧм бӧрын.
Самӧвар пуктӧм бӧрын Василий лӧсьӧдчис мунны конюшняӧ, медым доддявны вӧвъяссӧ, кор ӧдзӧсыс воссис, да пырис Зина.
Сійӧ кутіс киас провизия новлӧдлан кӧрзина, а юр вылас сылӧн вӧлі павгӧма руд шаль.
Дерт, сійӧ вермис пырны сы могысь, медым сӧветуйтны мый-нибудь; бур мӧвпъяс частӧ волывлӧны юрад медбӧръя минутанас.
Тадзи, <rus>по крайней мере</rus>, бурӧдіс асьсӧ Андрей, медым вӧтлыны лёк предчувствиесӧ Зина локтігӧн.
Но кор сійӧ босьтіс чышъянсӧ, коді вевттьӧ вӧлі сылысь вомсӧ да щӧкасӧ, да Андрей аддзис сылысь блед, волнуйтчан чужӧмсӧ, сьӧлӧмыс сылӧн уси.
— Выль беда? — горӧдіс Андрей.
— Абу.
Но со лыддьӧй, — шуис Зина, сылы Петербургсянь воӧм телеграмма чургӧдӧмӧн, код кузя сійӧ тэрыба котӧртіс синъяснас.
Телеграммаыс вӧлі Тарас Костровсянь да сэтчӧ вӧлі гижӧма медся пыр овлан коммерческӧй выльтор, но смыслыс сылӧн вӧлі зэв колана.
Костров, комитет нимсянь, корис нюжӧдны налысь попыткасӧ куим лун кежлӧ.
Тыдалӧ, Петербургын пансьӧ мыйкӧ зэв колантор тайӧ куим лун чӧжнас, и Дубравникын попыткаыс вермис торкны.
Андрей да Зина бура гӧгӧрволісны татшӧм ковтӧм лӧсялӧмъяслысь позянлунсӧ.
Но найӧ сідз жӧ тӧдісны — Андрей век жӧ нин тӧдіс — мый делӧяс ӧнія положениеын уступитны татшӧм корӧмлы, сідзкӧ рискуйтны став предприятиенас.
— Кутшӧма тайӧ тэныд кажитчӧ? — саркастическӧя нюмдылӧмӧн шуис Андрей, телеграммасӧ Василийлы сетігӧн.
Вочакыв пыдди Василий сійӧс чабраліс кабырас да шыбытіс пызан вылас, кузя шутёвтӧмӧн.
«А ме кутшӧм бура талун мавті экипажӧс да чиститі вӧвъясӧс!» — вуджӧртіс сылӧн юрас неудача йылысь шог мӧвпъяс пӧвсын.
Андрей кӧсйис кӧть мед кыдз, а мынтӧдчыны тайӧ выль препятствиесьыс.
— Вывті сёр нюжӧдны миянлысь делӧнымӧс, — шуис сійӧ.
— Ньӧти абу, — вочавидзис Зина.
— Кор сійӧ ещӧ эз на заводитчыв, сійӧс позьӧ вештывны.
— Но ӧд тайӧ лоӧ ӧткажитчыны сыысь дзикӧдз.
Вермас лоны, ми воштам миянлысь медбӧръя шанснымӧс.
— Вермас лоны, — шуис Зина.
— Но, сідзкӧ ме ог чайт, медым найӧ вермисны требуйтны миянсянь татшӧм уступка.
Найӧ кӧ кутасны сулавны асланыс корӧм вылын, то ми, асладорсянь, имеитам тыр права нуӧдны водзӧ ассьыным делӧнымӧс помӧдз, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Ӧд ставсӧ вӧлі помӧдз решитӧма, думыштлӧй!
Ми уджалам тані тӧлысьясӧн, лӧсьӧдчам вайӧдны уджсӧ шуда помасьӧмӧдз, и со кутшӧмкӧ выль план ради, гашкӧ, фантастическӧй проект ради, миянлы тшӧктӧны ӧткажитчыны делӧысь, кӧні сёрниыс мунӧ миян куим ёрт олӧм йылысь.
Абу, тайӧ нин вывті.
Некор нинӧм оз удайтчы вӧчны партиялы, кутас кӧ сійӧ кутчысьны татшӧм тактикаӧ.
Зина пузис, кыдз быттьӧ тайӧ кывъясыс сійӧс личнӧ оскорбитісны.
— Эн йӧйталӧй, Андрей! — горӧдіс сійӧ.
— Найӧ зэв бура тӧдӧны, кыдзи мунӧ миян делӧным.
Неужели ті чайтанныд, мый найӧ оз кужны донъявны сідзжӧ, кыдзи и ми тані, мыйӧ вайӧдас тайӧ задержкаыс?
Та вылӧ видзӧдтӧг кӧ найӧ ыстісны телеграмма, сідзкӧ налӧн делӧыс коланаджык миян делӧысь.
Да ӧд ті асьныд тӧданныд, мый миянлы ковмас уступитны.
Татшӧм вӧліны сылӧн кывъясыс.
А сійӧ ыджыд руд синъяслӧн видзӧдласыс сэк жӧ висьталіс:
«Мыйла ті менӧ мучитанныд весьшӧрӧ?
Неужели ті чайтанныд, мый ме омӧльджыка интересуйтча тайӧ делӧнас тіянысь?
Али ме ачым эг нин думайтлы та йылысь унапӧв?»
Андрей нервнӧя курччис паръяссӧ да сэсся эз нин кут настаивайтны.
— Висьталінныд эн налы, — сійӧ тӧд вылас кутіс заключённӧйясӧс, — мый талун нинӧм оз ло?
— Меным некор вӧлі, — вочавидзис Зина.
Телеграммаыс воӧма тӧрыт войнас, надзирателькӧд менам аддзысьлӧм бӧрын.
Кор улича вылысь некодӧс оз аддзыны, найӧ асьныс гӧгӧрвоасны, мый талун нинӧн оз ло.
— Оз, тадзи оз шогмы.
Найӧ прӧстӧ чайтасны, мый ми эг удитӧй петны, да кутасны виччысьны уськӧдчӧмсӧ бӧр локтігас.
Налы ӧні жӧ колӧ висьтавны.
Найӧ вермасны вӧчны сідз, медым найӧс ещӧ ӧтчыд корласны допрос вылӧ.
— Тайӧ збыль.
Но кыдзи висьтавны налы ӧні?
— Мыйла эськӧ миянлы тіянкӧд не петны налы паныд?
Миянӧс кыкнанымӧс улича вылысь аддзӧм бӧрын найӧ гӧгӧрвоасны, мый ми локтім найӧс сӧмын аддзӧдлыны и мый талун нинӧм оз позь вӧчны.
Зиналы зэв сьӧлӧм вылас воис тайӧ вӧзйӧмыс.
Сӧмын сійӧ поліс, медым конвойнӧйяс, Андрейлысь чужӧмсӧ казялӧм бӧрын, эз тӧдны сійӧс мӧд костюмӧн да верзьӧмӧн.
— Но найӧс, став тайӧ полӧмъястӧ! — горӧдіс Андрей.
— Найӧ тӧд вылас оз уськӧдны менсьым чужӧмӧс, кыдзи и сёяслысь, кодъяс паныдасьласны налы муніганыс.
Василий, кыдзи и век, дорйыштіс Андрейӧс, и Зина уступитіс.
Найӧ пыр жӧ петісны.
Гӧстиница дорсянь кымынкӧ сё воськов мунӧм бӧрын, найӧ аддзисны налань гӧнитысь извозчикӧс.
Ватажколӧн гӧна чужӧмыс тыдаліс кучер спина сайсянь, кодлы сійӧ мыйкӧ висьтавліс.
— Эй, сувт! — горӧдіс Андрей.
Ватажко чеччыштіс извозчик доддьысь.
Сійӧ тӧвзьӧ вӧлі юӧрӧн, мый Клейнлӧн ӧшиняс пуктӧма сигнал.
Заключённӧйясӧс корӧмаӧсь суд вылӧ.
Став часӧвӧйыс вӧліны асланыс местаясын.
— Бергӧдчӧй регыдджык да ысталӧй найӧс гортъясаныс, — шуис Зина.
— Талун нинӧм оз ло, и оз ков, медым найӧс аддзылісны улича вылысь.
Сылысь тӧждысян чужӧмсӧ казялӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Нинӧм торъяыс; прӧстӧ нюжӧдӧма куим лун кежлӧ.
Ватажко тэрмасис вӧчны выль поручениесӧ.
Зина да Андрей мӧдӧдчисны улича вылӧ, кӧні арталісны паныдасьны Борискӧд да сы ёртъяскӧд.
Вӧлі арся кӧдзыд асыв, кодӧс немвиччысьтӧм войтӧв вайӧ аскӧдыс тайӧ ульруа, шоныд крайӧ.
Киссис посни кӧдзыд зэр да сутшкаліс чужӧмтӧ да киястӧ аслас кӧсӧй струяясӧн.
Кымын мунісны найӧ водзӧ, сымын зэрыс ӧддзис, ветлысь-мунысьясӧс тэрмӧдлӧмӧн да кынмысь сьыліяссӧ асланьыс пальто воротникъясӧ дзебны заставляйтӧмӧн.
Зина паськӧдіс зонтиксӧ.
Андрейлӧн жӧ зонтикыс эз вӧв, сы вӧсна мый сійӧ аслас временнӧй профессия серти вӧлі сэтшӧм классысь, кӧні зонтиксӧ эз на ёна вӧдитны.
Но зэрыс сылы ньӧти эз мешайт.
— Кутшӧм мича поводдя! — шуис сылы ышловзьӧмӧн, улича вылӧ индігтыр.
Зина нюммуніс, юрнас гогнитӧмӧн.
Поводдяыс збыльысь вӧлі зэв лӧсялана найӧ предприятиелы, да ӧбиднӧ вӧлі воштыны татшӧм случайсӧ.
Весиг медся уна йӧза центръяс вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь.
Нинпуясӧн садитӧм уличаӧ кежӧм бӧрын, кодӧс найӧ вермисны аддзыны помысь-помӧ, найӧ тӧдлытӧг дрӧгнитісны.
— Со найӧ! — ӧттшӧтш шуисны кыкнаныс джын гӧлӧсӧн, юрнысӧ бергӧдлытӧг.
Сук зэр пелена пыр найӧ аддзисны ассьыныс другъяснысӧ, кодъяс вӧлі локтӧны налы паныд.
Кык жандарм мунісны водзвылын, кык бӧрвылын.
Арестантъяс вӧліны шӧрас.
Регыд позьӧ вӧлі тӧдмавны налысь чужӧмнысӧ, и найӧ сідз жӧ, аддзисны ассьыныс другъяснысӧ.
Куимнан письыс Борис ӧтнас петкӧдчис дзоньвидзаӧн да збодерӧн.
Сійӧ мунӧ вӧлі шӧрас, да сылӧн руд сук тошкыс шевъяліс тӧвйылас.
Чужӧмыс петкӧдліс виччысьтӧм паныдасьӧмлысь радлӧм, ньӧти абу тӧждысяна сыысь, мый вермас петкӧдлыны тайӧ паныдасьӧмыс.
Левшин да Клейн вӧліны зэв бледӧсь, гашкӧ, висьӧмысь, гашкӧ, волнуйтчӧмысь.
Кыкнан группаыс вочасӧн матысмисны, ортсысяньыс тырвыйӧ веськодьлун петкӧдлӧмӧн.
Кымын найӧ матӧджык локтісны, сымын ёнджыка колӧ вӧлі дзебны ичӧтысь-ичӧт признак, мый найӧ интересуйтчӧны мӧда-мӧдныскӧд.
Но и ӧтиясыс, и мӧдъясыс видзӧдтӧг аддзисны да чувствуйтісны ӧта-мӧд кост матысалун.
Зина надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Найӧ ӧні матыстчӧны вӧлі зэв ньӧжйӧ, и век жӧ другъяс костын ылнаыс чинӧ вӧлі шензьӧмӧн ӧдйӧ.
Медым нюжӧдыштны кӧть минута кежлӧ ӧзтана радлунсӧ да сэк жӧ сотыштан дойсӧ тайӧ немӧй аддзысьлӧмыслысь, Зина матыстчис кутшӧмкӧ керка кильчӧ дорӧ, кыдз быттьӧ зэрысь кобулӧ дзебсьыны кӧсйӧмӧн.
Сэні сылы юрас воис шуда мӧвп, кодӧс сійӧ пырысь-пыр жӧ нуӧдіс олӧмӧ.
Зонтик воропсӧ юр весьтас лэптӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс Борис вылӧ да заводитіс таркӧдны ӧдзӧсӧ кӧзяйкаыс пыдди, коді тӧдӧ, мый сійӧс виччысьӧны, да сы вӧсна оз кӧсйы звӧнитны.
Андрей неуна шензьыштіс, мый Зина таркӧдчӧ бокӧвӧй ӧдзӧсӧ, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ гусятор.
Збыльысьсӧ Зина телеграфируйтіс верӧсыслы юӧр тюрьмаса кыв вылын, кӧні быд шыпас пасйыссис некымынысь таркнитӧмӧн.
И Зина и Борис тюрьмаса опыт кузя кужлісны лыддьыны тайӧ азбука сертиыс ӧткодя бура синъяснаныс да пельяснаныс, дзик сідз жӧ, кыдзи опытнӧй телеграфистъяс разбирайтӧны телеграммасӧ аппарат пыр сійӧс сетігӧн.
Со мый Зина юӧртіс Борислы: «Добитчӧй ещӧ ӧти допрос».
Сійӧ тайӧс вӧчис сэтшӧм ӧдйӧ, мый помаліс керка бокті сылӧн другъясыс прӧйдитны удиттӧдз.
Борислӧн кокньыдик, ӧдва тӧдчан гогнитӧм сетіс сылы тӧдны, мый сійӧ гӧгӧрвоис да постарайтчас олӧмӧ пӧртны сылысь поручениесӧ.
Тайӧ минутанас керка ӧдзӧс воссис, да горничнӧй юаліс Зиналысь, мый сылы колӧ.
Сійӧ юаліс, гортас абу полковник Иван Петрович Крутиков — сылы юрас медводдза воӧм ним.
Тӧдмалӧм бӧрын, мый тайӧ керкаыс протопоп Сухановлӧн да мый некутшӧм полковник Крутиков тані абу, Зина извинитчис да муніс.
Арестантъяс вӧліны ылынӧсь нин.
Зина да Андрей бӧр локтісны гортаныс медся бур настроениеӧн.
Ӧні найӧ эскисны, мый отсрочкаыс некутшӧм лёктор оз вай.
V-ӧд глава
СХВАТКА
Зина да Борис вежласисны письмӧясӧн сійӧ жӧ лунся рытнас.
Зина письмӧас гижис заключённӧйяслы отсрочкалысь помкасӧ.
Борис, асладорсяньыс, юӧртіс другъясыслы, мый вӧчӧма найӧ индӧдъяс серти; сійӧс да ёртъяссӧ, навернӧ, корасны допрос вылӧ комиссияса мӧд заседание вылӧ.
Тайӧ лоас суббӧтаӧ, сы вӧсна мый сэтчӧдзсӧ заседаниеыс оз ло.
Пятницаӧ предприятиеыс, код вӧсна лои нюжӧдӧма сроксӧ, зэв бура прӧйдитӧма Петербургын, и Андрей и Василий зэв вӧліны дӧвӧленӧсь, мый кывзісны Зиналысь.
Но кӧть мый, тайӧ луннас Зинакӧд прӧщайтчигӧн, Андрей висьталіс сылы:
— Талун кӧ войнас воас сэтшӧм жӧ телеграмма, то лучшӧ ті сійӧн эн локтӧй.
Тайӧ пӧрйӧ ми некутшӧма ог нюжӧдӧ, и ті сӧмын весь тревожитанныд миянӧс.
— Тіянлы нинӧм повнысӧ! — шуис Зина.
— Татшӧм торъясыд оз овлыны быд кык лунӧ.
Найӧ нӧшта ӧтчыд пуксисны, медбӧръяысь, буретш сійӧ жӧ скамья вылас, кӧні куим вежон сайын Андрей тӧдліс подкоп провал йылысь да кӧні сэки жӧ вӧлі пуктӧма подув выль планлы.
Найӧ думайтісны, но эз сёрнитны аскиа лун йылысь.
Да и нинӧм йылысь вӧлі сёрнитнысӧ; ставсӧ вӧлі решитӧма и нинӧм оз позь вӧлі вежны.
Найӧ вӧчисны ставсӧ, мый вермисны, да примитісны водзысьтыр виччысян став мераяссӧ.
Ӧні событиеяслӧн мунан ногыс эз вӧв найӧ контроль улын.
Исходыс зависитіс сюрс случайностьясысь, кодъяскӧд водзын ковмас паныдасьны места вылын, пелька да збоя; но водзысьтыр аддзыны, ни водзысьтыр чайтны найӧс эз вӧв позянлуныс.
Зина видзӧдліс часі вылас.
— Меным кад мунны, — шуис Зина, сувтӧм бӧрас.
— Аддзысьлытӧдз, — шуис Андрей, сылысь кыкнан нюжӧдӧм кисӧ тэрмасьӧмӧн чабыртлігмоз.
Найӧ прӧщайтчисны прӧстӧя да спокойнӧя, кыдзи тайӧс вӧчлісны быд лун.
На бӧрся вермисны гусьӧн видзӧдны, и найӧ инстинктивнӧя ылӧдчывлісны став овлытӧмторъяссьыс, медым не сетны помка подозрениеяс вылӧ.
Вывті уна зависитіс аскиа лунысь, медым пренебрегайтны медся ичӧт предосторожностьясӧн.
Аски асывнас ӧкмыс чассянь Василий пукаліс кучерскӧй паськӧмӧн аслас постоялӧй двор ворота дорын да сюся видзӧдчис матыса чукыляс.
Дас час да джынйын Ватажко прӧйдитіс извозчик доддьын, эз и сувтлы.
Киас сылӧн вӧлі еджыд носӧвӧй чышъян — условитчӧм сигнал; сійӧ весиг носӧвӧй чышъяннас кокньыдика макайтіс сынӧдас, медым бурджыка тыдалас.
Ватажко вӧлі возбуждённӧй да вывті том, медым действуйтны опытнӧй конспиратор самообладаниеӧн.
Василий уськӧдчис выліӧ висьтавны Андрейлы да сыкӧд паныдасис пос вылын.
Ӧшиньсяньыс сигналсӧ аддзылӧм бӧрын Андрей спокойнӧя нин вӧлі лэччӧ дворӧ, водзын лоан делӧ вылӧ тырвыйӧ вооружитчӧмӧн.
Сылӧн вӧлыс вӧлі седлӧа да помалӧ вӧлі ассьыс зӧрсӧ.
Андрей домаліс вӧвсӧ да зэлӧдыштіс подпругаяссӧ.
Василий сэк коста бергӧдіс экипажсӧ вороталань, пуксис кӧзла вылас да ӧдйӧ муніс.
Ӧтиысь чеччыштӧмӧн Андрей лои седлӧ вылын да петіс Василий бӧрся.
Ворота сайын найӧ гогнитісны мӧда-мӧдыслы юрнаныс прӧщайтчӧм могысь, ӧта-мӧд выланыс муртса видзӧдлӧмӧн.
Найӧ эз тӧдны, паныдасясны оз ещӧ ӧтчыд коркӧ-нибудь; но сійӧ минутанас найӧ вӧліны вывті пыдӧ вӧйтчӧмаӧсь асланыс делӧӧ да некор вӧлі думайтчыны водзӧ олӧм йылысь.
Найӧ мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сы вӧсна мый колӧ вӧлі виччысьны разнӧй местаясын, ӧтувъя действие вылӧ ӧтлаасьтӧдз.
Дас минута мысти Андрей воис нин йӧзтӧм ичӧтик площадь вылӧ, — коркӧ вӧвлӧм рынок, — карӧ нуан роковӧй уличакӧд орччӧн.
Андрей дорӧ часӧвӧй пыдди сувтӧдӧм Ватажко вӧлі сэн нин.
Сійӧ сӧмын на лэдзис ассьыс извозчиксӧ да кежис площадьсӧ уличаыскӧд ӧтлаалысь векни чукля переулокӧ.
Переулок шӧрын сулалӧмӧн, сійӧ вермис аддзыны сылысь кыкнан помсӧ, и ачыс вӧлі тыдаланінын, и сы вӧсна вермис Андрейлы сетавны уличасянь пӧлучитӧм став сигналъяссӧ.
Переулокӧ матыстчӧм бӧрын Андрей аддзис ассьыс часӧвӧйсӧ, коді сетіс сылы тӧдны, мый заключённӧйяс ещӧ эз на петны тюремнӧй воротаясысь.
Василий, кодӧс Андрей эз вермы аддзыны, сулаліс аслас пост вылын, переулок мӧдар помас, тюрьмаса площадьланьын сулалысь уна часӧвӧйяссянь сигналъяс пӧлучайтӧмӧн.
Андрей лэччис вӧв вывсьыс да кутіс новлӧдлыны сійӧс поводӧдыс кутӧмӧн, быттьӧ гуляйтӧдіс сійӧс.
Сулавны вӧрзьывтӧг, верзьӧмӧн, площадь шӧрын, сідзкӧ ас вылад кыскыны внимание тӧдны кӧсйысьяслысь.
Сійӧ вӧлі купеческӧй кафтана, код улӧ кокни вӧлі дзебны ӧружие.
Переулок пӧлӧн прӧйдитігӧн сійӧ бара аддзис Ватажкоӧс — юр вылас шляпаӧн, — мый вӧлі висьталӧ, мый заключённӧйяс век на ещӧ тюрьмаса стен сайынӧсь.
Но буретш сійӧ жӧ минутанас сійӧ пӧрччис шляпасӧ да сувтіс куш юрнас, шляпа вывсьыс сибдӧм идзас сі чышкигтыр,
Андрейлӧн сьӧлӧмыс ёна кутіс типиктыны: другъясыс, колӧ лоны, петісны тюрьмаысь; найӧ мӧдӧдчисны воча.
Но Андрей ещӧ эз на пуксьы вӧв вылас.
Вӧвсӧ домповодӧдыс кутӧмӧн сійӧ спокойнӧя муніс водзлань: сійӧ виччысис ещӧ ӧти, медся колана сигналсӧ.
Заключённӧйяслы водзысьтыр шуӧма вӧлі сетны дженьыдик револьверъяс, кодъясӧс надзиратель босьтчис налы сетны.
Но сы вӧсна мый тюрьмасьыс петӧм водзвылас арестантъясӧс бура обыщитлісны, то надзиратель вӧзйис пуктыны револьверъяссӧ найӧ шынель зепъясӧ, кодъясӧс сійӧ ачыс должен вӧлі палгыны налы пельпомъяс вылас сы бӧрын, кор став формальностьяссӧ лоас выполнитӧма.
Ставыс зависитіс сыысь, удайтчис эз тайӧ мудеритӧмыс.
Арестованнӧйяслы, первой подчасок дінті мунігӧн, колӧ вӧлі сетны тӧдны, вооружитӧмаӧсь-ӧ найӧ али абу.
Тайӧ решайтіс, лоас оз талун уськӧдчӧмыс.
Ватажко, коді и водзті нин петкӧдліс прӧста шӧйтысьӧс, коді видзӧдалӧ кутшӧмкӧ лавка ӧшиньӧд картинкаяс, дзикӧдз вунӧдіс ассьыс рольсӧ.
Кокъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ сулаліс переулок шӧрын да ловшысӧ кутӧмӧн видзӧдіс Василий вӧрӧмъяс бӧрся.
Кор колана сигналсӧ вӧлі сетӧма, сійӧ уськӧдчис юӧртны Андрейлы бур юӧр.
Сылӧн рольыс кыдзи часӧвӧйлӧн помасис.
Сылы нинӧмла вӧлі виччысьны мукӧд сигналъяс, сы вӧсна мый Василий ӧдйӧ вӧрзис водзӧ, медым лоны индӧм уськӧдчан местаын.
Сылы колӧ вӧлі прӧйдитны сэтчӧ водзджык, медым конвоируемӧйяс вермисны сійӧс аддзыны аслас пост вылысь.
Андрейлы, мӧдарӧ, колӧ вӧлі век ветлӧдлыны, сы вӧсна мый сылы быть колӧ вӧлі паныдасьны партиякӧд водзвыв индӧм местаын.
Сылы ӧні водз на вӧлі петкӧдчыны улича вылын; ковмис виччысьны нӧшта минута вит-квайт.
Сійӧ лишнӧйысь кытшовтіс ассьыс ичӧтик площадьсӧ, вӧвсӧ повод йылын кутӧмӧн да векся воськовъясӧн мунны зільӧмӧн.
Ватажко муніс сыкӧд орччӧн тротуар кузя.
— Туйнытӧ кутӧй переулокӧ чукыльтанінас да эн волнуйтчӧй, — медбӧръяысь висьталіс сылы Андрей ассьыс инструкцияяссӧ.
— Нинӧм кӧ оз ло, тэрмасьӧй ӧдйӧджык юӧртны Зиналы.
Помнитанныд, кӧні сійӧ кутас виччысьны?
Бульвар вылын, коймӧд скамейка пыранінсяньыс.
— Да, ме бура помнита.
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі висьталӧма сійӧ случай вылӧ, уськӧдчӧмсӧ кӧ лоис вештыны суд вывсянь партия бӧр воиг кежлӧ.
Но Андрей надейтчис, мый татшӧм ковтӧм отсрочкаыс оз ло.
— Ӧні кад! — горӧдіс сійӧ.
Сійӧ кокньыдика чеччыштіс седлӧ вылас, кор Ватажко кутіс вӧвсӧ поводӧдыс.
— Прӧщайтлӧй! — шуис зон.
— Успехыс зависитӧ тіянсянь.
— И менам Россинантесянь, — нюммунӧмӧн шуис Андрей да лапкӧдыштіс вӧвсӧ сьыліӧдыс.
Юрнас приветливӧя гогнитӧм бӧрын сійӧ рӧдтігтыр муніс переулокӧ, кӧні войдӧр сулаліс Ватажко.
Кор сійӧ пырис уличаас, сійӧ кутыштіс вӧвсӧ да пондіс видзӧдавны гӧгӧр.
Уличаыс ньӧти эз вӧв ӧпаснӧй.
Но сылысь синъяссӧ магнитӧн моз кыскис ичӧтик колонна дорӧ, коді ылысяньыс кажитчис вӧрзьывтӧмӧн, кӧть сійӧ вочасӧн матыстчӧ лючки, военнӧй воськовъясӧн.
«Со найӧ, со! — шуис аслыс Андрей.
— Мый кӧть мед эз ло, талунъя луныс оз прӧйдит дарӧм».
Аслас ылысь аддзысь синъяснас сійӧ регыд вермис торйӧдны куим арестованнӧйӧс да казяліс, мый Борис вӧлі дженьыд курткаа, шынельтӧм.
Сійӧ, тӧдӧмысь, эз вӧв вооружитӧма.
Вӧлі зэв дӧсаднӧ.
Но Левшин да Клейн вӧлі пасьтасьӧмаӧсь кыдзи колӧ, — сідзкӧ вооружитчӧмаӧсь.
Пӧжалуй тайӧ тырмас став вылас.
Тыдалӧ, асьныс найӧ тадзи думайтісны, мӧдногӧн эз эськӧ сетны сигналсӧ, мый налӧн эм ӧружие.
Улича шуйгаладорсьыс Андрей аддзис экипаж — кӧзла вылас пукаліс Василий.
Тыдалӧ вӧлі сылӧн сӧмын кучерскӧй лӧз кафтана паськыд, гӧрбыля спинаыс да глянцевитӧй шляпаыс.
Сійӧ вӧлі скодитӧ седокӧс дыша виччысьысь мудзӧм извозчик вылӧ.
Ни ӧти прамӧй извозчик улича кузялаыс оз вӧлі тыдав.
Ӧні асланыс постъясысь прӧстмӧм часӧвӧйяс обязанностьясын вӧлі не сетны сувтны извозчикъяслы, медым жандармъяс эз вермыны наӧн пӧльзуйтчыны вӧтчӧм вылӧ.
Найӧс медавлісны да мунлісны ылӧджык, а сэсся волісны бульвар вылӧ, Зина дінӧ, водзӧ лоан приказъясла.
Андрей да сылӧн ёртъясыс ньӧжйӧник матысмисны мӧда-мӧдныскӧд, но Андрей мунӧ вӧлі восьлӧн.
Улича вылын пӧшти вӧлі тыртӧм; сӧмын ӧтилаын да мӧдлаын тыдалісны ӧтка-ӧтка ветлысь-мунысьяс.
Но гажа олӧмыс кывтіс аслас чередӧн тайӧ яръюгыд шондіа асывнас.
Кыняувтіыс кӧрталӧм партука кыз баба йӧтлаліс водзӧ фруктъяса да чӧскыдторъяса тыра тележка, ассьыс тӧваръяссӧ гораа вӧзйигтырйи.
Кык сьӧдасьӧм детинка вомнысӧ паськӧдӧмӧн видзӧдісны веж петкӧдлысь тележка вылӧ да некыдз, эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла тайӧ ыджыдъясыс, кодъяслы ставсӧ позьӧ, сэтшӧм веськодя прӧйдитӧны боктіыс.
Керка ӧшиньяс вӧліны восьсаӧсь.
Гажа чужӧмъяс мыччысявлісны ӧшиньясӧд, бур поводдяӧн нимкодясигтыр.
Ӧти балконсянь кыліс гора сёрни да серам.
Андрейлы кажитчис тешкодьӧн да шензьӧданаӧн тайӧ гажа тӧждысьтӧмыс уличаыслӧн, коді кымынкӧ минута мысти лоас чорыд тыш мунанінӧн, нырсян да виркисьтан аренаӧн.
Уськӧдчӧмыс колӧ вӧлі лоны экипаж мыш вылын сыв дас сайын, медым Василийлы кольны восьса туй.
Сійӧ здукӧ, кор конвоируемӧйяс лыясны первойысь конвой кузя, Андрейлы колӧ лоны конвой мышкын да уськӧдчыны жандармъяс вылӧ арестантъяскӧд найӧ схватка дырйи.
Сійӧ сы вӧсна регулируйтіс ассьыс движениеяссӧ сідзикӧн, медым прӧйдитны конвой бокті экипажсянь матыті.
Кокнас кокниа тувкыштӧмӧн сійӧ веськӧдіс кывзысьысь вӧвсӧ конвой да Василий костса колассӧ.
Ни сійӧ эз видзӧд арестованнӧйяс вылӧ, ни найӧ сы вылӧ; но и ӧтиясыс и мӧдъясыс тревогаӧн следитісны мӧда-мӧдныс бӧрся.
Левшин вӧлі Андрейлань матынджык.
Андрей физическӧя чувствуйтіс сы вылӧ веськӧдӧм юалана видзӧдлассӧ да муртса тӧдчана гогнитіс юрнас ошкӧм пыдди.
Сійӧ сӧмын тайӧ движениенас чолӧмаліс найӧс, но скӧрмӧм Левшин имеитіс тайӧс, тыдалӧ, сигнал пыдди.
Сійӧ жӧ здукнас Андрей аддзис, кыдз Левшин кыскис револьверсӧ зепсьыс да веськӧдіс сійӧс сы бӧрся мунысь жандарм вылӧ.
Кыліс лыйӧм, кыліс гораа проклинитӧм, и здук кежлӧ ставыс вошлі тшын кымӧрын, сы вӧсна Андрей нинӧм эз вермы аддзыны.
Делӧ заводитчис.
Вӧвсӧ бергӧдӧм бӧрын Андрей кыскис револьверсӧ да виччысис, чуньсӧ собачка вылас кутӧмӧн.
Разалӧм тшын пыр сійӧ аддзис, кыдзи жандарм, коді эз на вӧв ранитчӧма, уськӧдчис аслас противник вылӧ да кватитіс сійӧс горшӧдыс.
Мӧд секунданас жӧ Андрей револьверысь пуркнитіс тшын, да жандарм швачкысис муӧ.
Лои гижны позьтӧм гудыртас.
Жандармъяслӧн оксӧмъяс, ветлысь-мунысьяслӧн горзӧмъяс да нывбабаяслӧн чилзӧмъяс, кодъяс котӧртісны ӧтар-мӧдарӧ, тэрмасьӧмӧн пӧдлалан ӧшиньяслӧн швачкӧдчӧмъяс сорсисны удача вылӧ кылысь тэрыба лыйсьӧм шыяскӧд.
Кор Василий аддзис, мый действиеыс мунӧ сы каретасянь вывті матын, сійӧ вешйис водзӧ да сувтіс сыв дас ылнаӧ.
Ӧти киас вӧжжи, мӧд киас револьвер кутӧмӧн, сійӧ видзӧдіс мый вӧчсьӧ сэні, и улича вылӧ, шуйгавылӧ да веськыдвылӧ юрсӧ скӧрысь бергӧдлӧмӧн, лёк зверь вылӧ скодитысь аслас ичӧтик синъясӧн кодзлалӧмӧн.
Аслас врагысь мынӧм бӧрын Левшин котӧртіс да чеччыштіс экипажӧ зэв бура.
Клейн заводитліс мунны сы бӧрся.
Но тылӧн командуйтысь унтер-офицер, ыджыд, кузь тушаа удитіс сійӧс кватитны киӧдыс да нетшыштны револьверсӧ.
Андрей уськӧдчис Клейнлы отсӧг вылӧ.
Унтер-офицер лыйис сылы, но эз инмы, ӧтар-мӧдарӧ Клейнӧн тойлалӧм вӧсна, кодӧс сійӧ век на эз лэдз кисьыс.
Ӧти минутаӧн Андрей уськӧдчис сы вылӧ, вӧвсӧ шпорыалӧмӧн, да неуна эз нырышт сійӧс аслас улӧ.
Унтер-офицер, кодлы быть ковмис дорйысьны вӧвсьыс, здук кежлӧ лэдзис Клейнӧс, коді пыр жӧ котӧртіс экипажлань.
Жандарм уськӧдчис веськыдвылӧ, Андрейлысь вӧвсӧ бергӧдны надеяӧн да пышйысьӧс суӧдны надеяӧн, но чардби ӧдӧн Андрей бергӧдіс вӧвсӧ да сувтіс на костӧ.
— Вывті тэрмасян, голубчик! — горӧдіс сійӧ сылы метитчигтырйи.
Кыкысь лыйӧм кыліс ӧттшӧтш.
Андрей ранитіс жандармлысь кисӧ, и сійӧ уськӧдіс револьверсӧ, сэк жӧ сылӧн пуляыс чушнитіс сӧмын Андрейлысь кафтансӧ, сылы инмытӧг; но пуляыс инмис Василий вӧвлы.
Чеччыштлӧмӧн вӧлыс кутіс тӧвзьыны мый вынсьыс, кӧть кучерыс мый вынсьыс зілис кутны сійӧс.
Левшинӧс да Клейнӧс вӧлі спаситӧма;
Борис жӧ колис на неприятель киын.
Но кык конвойнӧй эз нин вермыны косясьны.
Ӧні колисны кыкӧн кыклы паныд.
Борисӧс позьӧ вӧлі нуны вӧв спина вылын.
«Нӧшта ӧтчыд выныштчӧм и вермӧмыс ми сайын!» — торжествуйтӧмӧн шуис Андрей аслыс, выльысь уськӧдчыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Борис вӧлі сы дінсянь сыв вит сайын да энергичнӧя водзсасис кык жандармкӧд, кодъяс зілисны кӧртавны сійӧс асланыс аксельбант шнуръясӧн.
Сійӧ вӧлі, мынтӧдчӧ наысь да вооружитчытӧг надейтчис саймовтчыны суматоха дырйи, оз кӧ сылы удайтчы веськавны Василий экипажӧ.
Но найӧ сійӧс вӧтӧдісны, и ӧні сылӧн положениеыс вӧлі вывті лёк.
— Кутчысь, друг! — горзіс сылы Андрей.
— Ӧні ме тэ дінын.
Сійӧ уськӧдчис Борислы отсӧг вылӧ.
Но тані Андрей вӧчис серьёзнӧй промах.
Сійӧ вӧлі бур лыйсьысь, и сылы коліс тайӧн воспользуйтчыны.
Но, аддзӧм бӧрын, кыдзи рыжӧй усъяса жандарм кӧрталӧ вӧлі Борислысь кияссӧ, сійӧ вунӧдіс став йывсьыс да, вӧвсӧ шпорыалӧмӧн, тӧвзьыштіс налань.
Унтер-офицер, кӧтя и ранитчӧм, эз на вошты вынсӧ да котӧрӧн локтіс ёртъясыслы отсӧг вылӧ.
Андрей лыбыштӧмӧн уськӧдчис сы вылӧ, пӧшти вӧв морӧснас сылысь сьӧкыд тушасӧ кыпӧдлӧмӧн, коді аслас став сьӧктанас кучкис рыжӧй жандармӧс.
Сійӧ усис муӧ да тшӧтш уськӧдіс Борисӧс; а вӧлыс аслас кӧсйытӧг гӧнитіс водзӧ аслас седокӧн.
Татшӧм ногӧн некымын зэв дона здук вӧлі воштӧма, и шансъясыс век унджык лоины Андрейлы паныд.
Кор сійӧ бергӧдіс вӧвсӧ, то аддзис Борисӧс, коді вӧрзьывтӧг сулаліс кык; жандарм костын.
Сійӧ сэсся нин водзсась; сылӧн чужӧмыс вӧлі вежыньтчӧма лёклунӧн, и синъяссӧ веськӧдӧма мый вылӧ кӧ ыліын грӧзитантор вылӧ.
— Спасайтчы!
Полиция! — горӧдіс сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, кодӧс, Андрейлы кажитчис, сійӧ нэмсӧ оз вунӧд.
Сійӧ видзӧдліс, и сылӧн морӧссьыс петіс проклятие.
Шумыс вылӧ котӧртісны уличаті кык полицейскӧй.
Коймӧдыс сӧмын на чеччыштіс кысянькӧ.
Борис пӧгибнитіс!
Но найӧ ылынӧсь на; позьӧ вӧчны ещӧ ӧти попытка.
Ярмӧмӧн да ӧтчаяниеӧн, пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн, Андрей уськӧдчис жандармъяс вылӧ тӧлктӧм надеяӧн вины куимнансӧ полиция локтӧдз.
Но сійӧ вывті тэрмасис.
Сійӧ лыйліс, пӧшти метитчытӧг, эз мӧвпышт, мый, сідзи действуйтӧмӧн, сійӧ кокниа вермис ранитны Борисӧс.
Да кутшӧм беда, кӧть Борисӧс лоас виӧма?
Бурджык кувны другыс ки помысь, палачӧн джагӧдӧм дорысь...
Ни ӧти лыйӧм эз инмы цельӧ, а сэк коста жандармъяс пиысь ӧти омӧлика ранитіс сійӧс кокас.
Ёна скӧрмӧмысла сійӧ шыбытіс револьверсӧ муӧ да босьтіс мӧдсӧ, коді вӧлі запасын.
— Пышйы!
Найӧ тэнӧ кутасны! — тшын пырыс кыліс Борислӧн гӧлӧсыс, ӧнтаяса дорысь настойчивӧйджыка.
Кык полицейскӧй локтӧны вӧлі Андрейлань.
На пиысь ӧтиыс удитіс кватитны сійӧс кафтан пӧлаӧдыс сідзикӧн, медым кыскыны вӧв вывсьыс.
Андрей бергӧдчис седлӧ вылас да сэтшӧма кучкис сылы юрас сьӧкыд револьвернас, мый мӧдыс сідзи и турбыльтчис.
Но надеяыс сэсся эз нин коль: косьсӧ вӧлі ворссьӧма.
Сійӧ шпорыаліс ассьыс вӧвсӧ, босьтіс поводсӧ, медым оз позь вӧлі наӧ кватитчыны, да зэв ӧдйӧ гӧнитіс.
Сы бӧрся некымын пуля звижнитісны сы пельяс бокті.
Сійӧ кыліс мышвывсьыс жандармъяслысь дугдывтӧм горзӧмъяс.
Но — лёк сылы, коді мӧвпыштіс эськӧ сувтӧдны сійӧс тайӧ минутанас!
Шудыд вылӧ, некод эз и заводитлы.
Сылӧн вӧлыс, коді, кажитчӧ, сыысь эз омӧльджыка зіль петны тайӧ местасьыс, тӧвзьӧдіс сійӧс сы преданностьлы честь вӧчан ӧдӧбӧн.
Минута джын мысти сійӧ вӧлі нин проспект мӧдар помас, и сы водзын воссис паськыд эрд.
Но сійӧ сэтчӧ эз мун, а кежис шуйгавылӧ да веськаліс важ рабочӧй кварталса векньыдик уличаяс да переулокъяс настоящӧй лабиринтӧ.
Сэні сійӧ мӧдіс ньӧжйӧджык, то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ кежлалӧмӧн, медым воштыны тӧлк вывсьыс преследовательясӧс, найӧ кӧ кутасны юасьны, кодарлань сійӧ муніс.
Медбӧрти, сійӧ бӧрйис векни, пемыд туй, кӧні вӧліны сӧмын кык детинка, да сы пыр петіс паськыд туй вылӧ.
Сійӧ бара ӧддзӧдіс вӧвсӧ да ньӧв моз тӧвзис изъявтӧм небыд туй кузя.
Асыв-лунвыв застава дорысь сійӧ аддзис городовӧйӧс, коді видзӧдліс сы вылӧ, кор сійӧ прӧйдитӧ вӧлі боктіыс.
Андрей кежис карӧ нуӧдан уличаӧ, зэв бура тӧдӧмӧн, мый городовӧй юӧртас та йылысь, лоас кӧ розыск.
Некымын улича прӧйдитӧм бӧрын сійӧ бара кежис веськыдвылӧ да петіс кушинӧ ӧнтайя туй вылас.
Важ кладбище вылысь пу крестъяс аддзӧм бӧрын сійӧ кутыштіс вӧвсӧ.
Тані помасис сылӧн путешествуйтӧмыс.
Водзӧ мунны вӧлі нинӧмла; сійӧ вӧлі кар мӧдар помын, схватка местасянь куим верст сайын.
Медым туявны сійӧс, полициялы колӧ вӧлі, <rus>по крайней мере</rus>, кык час кад.
Сійӧ вӧлі, збыльысьсӧ, повтӧминын, но кадсӧ воштыны вӧлі оз позь.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын да убедитчӧмӧн, мый сійӧс некод оз аддзы, Андрей лэччис вӧв вывсьыс да, ас бӧрсяыс вӧвсӧ нуӧдӧмӧн, лэччис важ кладбищеса джуджыд оврагӧ.
Тані сылы вӧлисти тӧд вылас уси ас рана йывсьыс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик, прӧстӧй гыжйыштчӧм да эз мешайт сылы ветлыны.
Но войталысь вирсӧ колӧ вӧлі сувтӧдны, медым сійӧ эз вӧв пас пыдди преследуйтысьяслы.
Сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ кӧрталіс коксӧ.
Сэсся сійӧ восьтіс неыджыд саквояжсӧ, коді вӧлі седлӧ саяс.
Сэні вӧлі военнӧй покроя, кузь руд пальто, кутшӧмъясӧс новлӧны отставкаӧ петӧм гӧлиник офицеръяс, да военнӧй шапка.
Ассьыс шапкасӧ зептас дзебӧм бӧрын да паськӧмсӧ вежӧм мысти Андрей лои дзик мӧд.
Вӧвсӧ лоис кольны места вылас полициялы коньӧр трофей пыдди.
Кыдзи неответственнӧй лов, сійӧ эз рискуйт лоны накажитӧмаӧн политическӧй мыжын участвуйтӧмысь.
Сылы весиг окота лои кольны вӧв вылас сэтшӧм содержаниеа гижӧдтор, кор сійӧ босьталіс сы вылысь домсӧ да седлӧсӧ.
Но сылы эз вӧв шуткаясӧдз.
Ӧні, кор ӧпасностьӧн кыпӧдлӧм возбуждениеыс прӧйдитіс, — найӧ зільӧмъяслӧн ичӧтик результатыс чуймӧдіс сійӧс.
— Кутшӧм несчастье, кутшӧм страшнӧй удар Зиналы! — шуаліс сійӧ ыджыда шогсьӧмӧн.
Сійӧ эновтіс кладбищесӧ и шогсьӧмӧн да сьӧкыд сьӧлӧмӧн бӧр локтіс карӧ, ассьыс воськовъяссӧ сылы вылӧ Василийӧн дасьтӧм выль квартиралань веськӧдӧмӧн.
VI-ӧд глава
ВАСИЛИЙЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
Убежищеыс, кытчӧ дзебсис Андрей, вӧлі кар шӧрас.
Таӧдз кык вежон сайын Василий медаліс сэні мебелированнӧй комната.
Быть вӧлі колӧ, медым квартираса кӧзяйка висьталіс, пондасны кӧ сылысь юасьны, мый сылӧн олысьыс, Ӧнисим Павлюк, кыдзи ӧні шусис Василий, оліс сы ордын полициякӧд паныдасьлытӧдз уна лун сайын нин.
Веськыда кӧ шуны, убежище корсигӧн Василий руководствуйтчис ещӧ и частнӧй характераджык ӧти соображениеӧн, — сылы окота вӧлі саймовтны, кыдз позьӧ, унджык кӧлуй, кодъясӧс бура позьӧ вӧлі вуджӧдны постоялӧй дворысь.
«Тайӧс кӧ не вӧчны ас кадӧ, думайтіс сійӧ, ставыс вошас сэні весьшӧрӧ».
Но тайӧ соображениеяс йывсьыс сійӧ эз висьтавлы аслас ёртъяслы, сы дорысь омӧльджыка арталысьяслы, медым не сетны выль помка найӧ сералӧмъяслы.
Рытъясын оліс прӧста да сійӧ эз дышӧдчыв ветлыны прӧгулка вылӧ быд лун верст куим сайӧ да сюсьмӧдчис овны ӧттшӧтш кык квартираын.
Мыйӧн сӧмын заводитліс локны рыт, сійӧ волывліс выль оланінӧ кыняулас тубрасӧн, висьтавліс, мый сӧмын на локтіс удж вылысь.
Войшӧрын, кор керкаын ставныс унмовсьлісны, сійӧ мунліс, водзвылас вольпась вылын валяйтчыштӧм бӧрын, медым кӧзяйка чайтіс, мый сійӧ узьӧма войсӧ да асывнас водз мунӧма.
Василий уговоритіс Андрейӧс волыны сэтчӧ жӧ покушениеӧдз некымын лун водзджык, медым тадзикӧн выль квартирасӧ вӧчны тырвыйӧ безопаснӧйӧн.
Сійӧ ассьыс другсӧ кӧзяйкаыслы представитіс, кыдзи будущӧй олысьӧс, кодлы сійӧ сетіс комната джынсӧ да пызан.
Андрей петкӧдліс асьсӧ гижысь пыдди, кодлӧн частӧ овлӧ гортса срочнӧй удж; тадзикӧн сійӧ вермис бӧръяпомсӧ не петавны лунтыръясӧн, некодлысь некутшӧм чайтӧмъяс кыпӧдтӧг.
Сылы вӧлі эськӧ ӧпаснӧ петкӧдчыны улича вылӧ первой лунъясӧ найӧ попытка бӧрын.
Став карсӧ вӧлі вывті ёна шызьӧдӧма.
Жандармъяс, кажитчӧ, клопочитісны ёнджыкасӧ сы йылысь, медым кватитны сійӧс, пышйысьясӧс кутӧм дорысь, кодъяслы паныд найӧ эз чувствуйтны личнӧй лёкалӧмсӧ.
Сы приметаяслысь медся подробнӧй да точнӧй описаниесӧ вӧлі разӧдӧма быдлаӧ, да уна сё ищейка кыйӧдісны сійӧс кар пасьтаыс.
Сыысь кындзи, жандармъяслы удайтчис тӧдмавны Андрейлысь збыль нимсӧ, тыдалӧ, кодкӧ-нибудь неопытнӧй ёртъяс пиысь неосторожность понда.
Тайӧ содтыштіс помкаяссӧ;
сылӧн жандармъяскӧд вӧлі уна важ счётъяс, мый йылысь и ӧні найӧ тӧд выланыс уськӧдісны.
Василий вӧлі выгоднӧйджык положениеын.
Кӧть шпионъяслы сеталӧм инструкцияясын требуйтсис кутны сідз жӧ и кучерсӧ, но ӧнісӧ найӧ эз тӧдны, кодӧс кутны.
Конвойнӧй жандармъяслысь вниманиесӧ Андрей сэтшӧма кыскис ас вылас, мый найӧ весиг эз вермыны видзӧдлыны ортсысяньыс сылысь ёртсӧ.
Василийлысь гижалӧм приметаяс, кодъясӧс сетісны найӧ, эз вӧвны ӧткодьӧсь постоялӧй дворса служительяс висьталӧмкӧд, кытысь вӧлі аддзӧма экипажсӧ, полиция воис сэтшӧм заключениеӧ, мый гӧстиницаын вӧвъяс бӧрся дӧзьӧритысьыс да пышйысьясӧс нуысь кучерыс вӧліны кык разнӧй морт.
Василий, мед кӧть кыдз, лыддис асьсӧ — ӧні, кыдзи и та водзвылын — тырвыйӧ безопасностьын Дубравникын.
Сійӧ свободнӧя ветлӧдліс уличаясті, исполняйтіс быдсяма поручениеяс: ньӧбаліс сёянтор да ваяліс Андрейлы газетъяс да юӧрталіс другъясыс йылысь выльторъяс, кодъясӧс ваявліс Анна Вулич, кодкӧд сійӧ аддзысьлывліс лун костӧн карса садйын.
Сійӧ вӧчис ставсӧ, мый вермис, медым гажӧдны ассьыс другсӧ да пальӧдны шогсӧ, коді, тыдалӧ, личкис Андрейӧс, кӧть сійӧ и зілис нинӧм не петкӧдлыны.
Збыльысь вежоныс, кодӧс Андрей колляліс сылӧн выль убежищеас, вӧлі сійӧ олӧмын медся гажтӧмъяс пиысь ӧтиӧн.
Мӧвпыс, мый кык ёртӧс нетшыштӧма неприятель киясысь, эз бурмӧд сылысь сьӧлӧмсӧ Борисӧс воштӧмын.
Левшин да Клейн вӧліны другъясӧн, кодъяс ради сійӧ эськӧ ни ӧти минута кежлӧ эз мӧвпыштчы вӧчны удар да рискнитны олӧмнас.
Сёрниыс кӧ эськӧ мунӧ вӧлі сӧмын на йылысь, сійӧ эськӧ вӧлі зэв шуда.
Но ӧні сійӧ эз вермы видзӧдны аслас попытка вылӧ мӧдног, кыдзи поражение вылӧ.
Борисӧс воштӧмыс торкис ставсӧ.
Оз позь шуны, медым сійӧс ставсьыс ёна мучитіс Борисӧс жалитӧм.
Тайӧ минутанас Андрей ньӧти эз думайт участь йылысь, коді виччысис сылысь другсӧ.
Сылӧн сьӧлӧмыс ёнтіс асьсӧ жалитӧмысь сы вӧсна, мый эз удайтчы сылы мырддьыны Борисӧс сэки жӧ, да Зина дорӧ джуджыд состраданиеысь, коді сорассис яндзим чувствокӧд ылӧдлана виччысьӧмъяс вӧсна да сылы мукӧдъяс вӧчӧм ради.
Не кӧ эськӧ сылӧн некымын промах, ставыс эськӧ вермис помасьны дзик мӧдногӧн.
Борис ӧні эськӧ вӧлі Зинаыскӧд, а карантин помасьӧм бӧрын и сійӧ ӧтлаасис эськӧ на дінӧ.
Сы водзын сулалан серпасыс вӧлі сэтшӧм кыскана, сэтшӧм реальнӧй да ещӧ неважӧн на сідз олӧмӧ пӧртны вермана, мый сійӧ мырдӧн кутчысис, медым не горзыны ёна скӧралӧмысла да доймӧмысла мӧвп дырйи, мый тайӧ — лӧсявтӧм вӧт, мӧвпъяслӧн чорыда ворсӧм.
Сійӧ ни ӧти минута кежлӧ эз кӧсйы лэдзны, мый колӧ эновтны другсӧ спаситӧм йылысь быдсяма мӧвпалӧм.
Быть колӧ видлыны нӧшта ӧтчыд.
Борислы паныд лоас сувтӧдӧма выль мыж — стража улысь пышйыны заводитлӧм.
Полиция кутас зільны тӧдмавны подробностьяссӧ.
Тайӧ нюжалас помтӧг кузя, мыйӧн и колӧ воспользуйтчыны выль попытка вылӧ.
Андрей аслас мӧвпын лӧсьӧдіс нин кык-ӧ-куим план.
Но ставыс тайӧ вӧлі гудыр, неопределённӧй да регыдджык скодитӧ воздушнӧй замок вылӧ, чем збыль проектъяс вылӧ.
Сэк жӧ, неважӧнся происшествиеяс мучитана сотісны сылысь юрвемсӧ.
Мыйла сійӧ вӧчис Левшинлы тайӧ глупӧй гогнитӧмсӧ юрнас да сійӧн заставитіс сійӧс лыйны не пӧранас, сы вӧсна эз сет позянлун лоны дасьӧн Клейнлы?
Мыйла сійӧ воштіс юрсӧ кык жандармкӧд тышкасьысь Борисӧс аддзӧм бӧрын?
Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын кокньыдика кутыштіс вӧвсӧ либӧ кӧть уськӧдчис боксяньыс, сійӧ таляліс эськӧ жандармъяс пиысь ӧтисӧ, сы пыдди медым уськӧдны муӧ Борисӧс.
Андрей думайтіс уна сё выль комбинацияяс, и ставыс найӧ вӧлӧмаӧсь бурджыкӧсь, кутшӧм дорӧ сійӧ збыльысьсӧ кутчысис.
Мӧвп, мый сійӧ комбинацияясыс сідз жӧ вермисны помасьны неудачаӧн, эз волыв сылы юрас.
Сійӧ аддзис делӧыслысь сӧмын ӧтар боксӧ.
Успехыс сылы представляйтсис сэтшӧм кокниӧн, прӧстӧйӧн да естественнӧйӧн, мый курыд действительностьыс, код дорӧ сійӧ воліс аслас фантазияяс бӧрын, кажитчис сылы мыйӧнкӧ вӧвлытӧм чудовищнӧйӧн.
Временнӧй заключениеын ӧткӧн олігӧн Андрейлӧн зумыш настроениеыс век содіс лунысь-лунӧ.
Василийӧс тайӧ ёна огорчайтіс.
Сійӧ некымынысь заводитліс гажӧдны сійӧс, но неудачнӧя.
Но, кыдзи полысь да нерешительнӧй морт, коді абу велалӧма влияйтны мукӧдъяс вылӧ, сійӧ эз эскы аслас убедитан вынӧ да поліс, мый кокньӧдӧм пыдди сӧмын лёкмӧдас Андрейлысь ранаяссӧ.
Сы вӧсна сійӧ бур думӧн решитіс эновтны сійӧс спокойын.
Сійӧ ловзяс, кор бӧр воас другъясыс дінӧ да удж дорӧ.
Виччысьны ӧні абу дыр: полицейскӧй горячкалӧн пароксизмыс тӧдчымӧн нин сайкаліс.
Полиция некодӧс эз вермы кутны да збыльысь решитіс, мый предприятиеын став участникъясыс важӧн нин мунісны карсьыс; и регыд воис кад, кор Андрейлы позьӧ вӧлі личӧдны ассьыс карантинсӧ да заводитны петавлыны керкаысь.
Василий, дерт, висьталіс та йылысь аслас ёртлы, и сійӧ рассеяннӧя сӧгласитчис сыкӧд, но эз тэрмась воспользуйтчыны благоприятнӧй условиеяснас.
— Талун карын иллюминация да фейерверк, — содтіс Василий.
— Вулич кӧсйӧ видзӧдлыны да висьталіс, мый пыралас тэла.
Андрей сӧмын вӧрзьӧдыштліс пельпомъяссӧ да пасйис, мый ньӧти оз интересуйтчы ни иллюминацияӧн, ни фейерверкӧн.
— Ме лучшӧ кольчча квартира видзны.
Но мыйла эськӧ тэныд, Василий, не мунны? — содтіс сійӧ.
— Мунӧй кыкӧн, да бӧрти тэ меным висьталан, мый ме вошті, гортӧ кольччӧмӧн.
Василийлы тайӧ эз кажитчы.
— Ме ог вермы мунны Вуличкӧд, — шуис сійӧ, — сы вӧсна мый меным талун колӧ аддзысьлыны Зинакӧд.
И сійӧ пыр жӧ муніс, кӧть тӧдіс, мый индӧм местаас воас, <rus>по крайней мере</rus>, часӧн водзджык колӧм сертиыс.
Сійӧ каднас колӧ вӧлі локны Вуличлы, и сійӧ думыштіс, мый бурджык кольны найӧс ас кежаныс: том ныв, навернӧ, кужас вӧтлыны Андрейлысь шуштӧм настроениесӧ.
Василийлӧн бурлуныс да скромностьыс тані вӧліны сэтшӧм лӧсяланаӧсь, мый бурджыкыс эз ков.
Татшӧм нравственнӧй висьӧмӧн висигъясӧн, кутшӧмӧн страдайтіс Андрей, медся бур лекарствоӧн лоӧ нывбабакӧд дружба.
Мужчина некор оз эрдӧд мукӧдъяс водзын аслас сьӧлӧмлысь татшӧм ранаяссӧ, кодъяс йылысь кутас веськыд сьӧлӧмӧн сёрнитны нывбабакӧд.
Пикник вылын открытие вӧчӧм бӧрын Андрей эз корсьлы Вуличлысь обществосӧ, но и эз зіль ӧтдортчыны сыысь.
Кыкнаныслӧн вӧлі вывті ыджыд удж киясас, медым занимайтчыны асланыс личнӧй чувствоясӧн, и сійӧ эськӧ ӧбидитчис, сійӧ кӧ кутіс асьсӧ мӧдног.
Найӧ аддзысьлывлісны частӧ да зэв дружитчисны.
Кор ныв локтіс да висьталіс сылы лунся выльторъяссӧ, Андрей пыр жӧ кутіс сёрнитны асьсӧ личкан шог йылысь.
— Аддзанныд, Анюта, — шуис сійӧ, — кутшӧма ті ӧшыбитчинныд, сійӧ рытнад меным успех водзысьтыр висьталӧмӧн.
Сійӧ ыстысис вӧрын пикник дырйи сёрни вылӧ.
— Оз позь шуны, медым ме дзикӧдз ӧшыбитчи, — паныд шуис сійӧ.
— Кыдзи тіян ранаыд?
Василий висьталӧ, мый пустяки, а век жӧ меным кажитчӧ, ті абу дзоньвидзаӧсь.
Кинас мустӧмтана шеныштӧмӧн Андрей эскӧдіс сійӧс, мый рана йылысь оз сулав сёрнитнысӧ.
Сійӧ вӧлі эськӧ шуда, кыдзи небеснӧй лэбач, татшӧм сяма дас кык ранаӧн, делӧыс кӧ эськӧ помасис, кыдзи колӧ.
Сійӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, мый сійӧс вӧлі мучитӧ, сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн некор эз сёрнитлыв Василийкӧд.
Сійӧ эз дзеб сы водзын ассьыс бӧрын лоӧм жалитӧм йылысь да асьсӧ чорыда мыжалӧм йылысь.
Нывлӧн пӧсь да вынйӧра протестъяс эз заставитны сійӧс ӧткажитчыны аслас мӧвпысь.
Но сылы век жӧ лӧсьыд вӧлі, мый сійӧ сідзи думайтӧ, кӧть и ӧшыбайтчӧ.
— А миян пышйысьясыд век на ещӧ дзебсясьӧны тіян керкаын? — юаліс сійӧ.
— Оз, найӧ тӧнлун рытнас мунісны Одессаӧ.
Кар примитіс нормальнӧй вид.
Уличаяс вылын нинӧм абу торъялана вӧвлытӧмыс.
Водзӧ сэсся тіянлы нинӧм пукавны иган сайын, мӧдногӧн — тайӧ вермас кыпӧдны чайтӧмъяс.
Сійӧ кутіс корны Андрейӧс иллюминация вылӧ, да, сылы ёна радлӧм вылӧ, Андрей сӧгласитчис.
— Ме дзикӧдз вунӧді висьтавны тіянлы татшӧмтор, — шуис Вулич, сойбордӧдыс Андрейӧс кутӧмӧн, кор найӧ петісны нин ывлаӧ,
— тіян петербургскӧй ёртъясыд гижӧны, мый тіянлысь ӧти тӧдсаӧс Жорж вӧзйӧ кружокса членӧ.
Сійӧ и юалӧ, сӧгласӧсь абу ті да Зина вотируйтны сы вӧсна.
— Кыдзи сійӧс шуны? — юаліс Андрей, и сылӧн чужӧмыс друг вевттьысис гӧрд краскаӧн.
Андрей зэв бура тӧдіс, коді сійӧ.
Вӧлі сӧмын ӧти ныв, кодӧс найӧ куимӧн тӧдлісны и кодӧс Жорж вермис эськӧ вӧзйыны членӧ.
— Таня Репина, — вочавидзис Вулич, сы вылӧ подозрительнӧя видзӧдӧмӧн.
— А, Репина!
И Жорж вӧзйӧ сійӧс? — водзӧ нуӧдіс Андрей, век ёнджыка гӧрдӧдӧмӧн.
Нывлӧн Андрей вылӧ мыджсян киыс кутіс тіравны да сэсся кыдз быттьӧ кынмис.
— Коді тайӧ Таня Репинаыс? — юаліс Вулич усьӧм гӧлӧсӧн.
— Миян приятельница, адвокат Репинлӧн ныв, — вочавидзис Андрей, ас водзас видзӧдӧмӧн.
Ичӧтик ки нервнӧя чабыртчис, и Вулич ньӧжйӧник бӧрыньтчыштіс, кыдз быттьӧ сійӧс бурджыка видзӧдны кӧсйӧмӧн.
— Приятельница, ті шуанныд?
— Но, да, — шуис Андрей, и налӧн синъясыс паныдасисны.
Вуличлӧн чужӧмыс пемдіс.
Сылӧн синъясас кодзлыштіс мустӧмтан выражение, пӧшти лӧгалӧм.
— Тайӧ абу збыль, ті радейтанныд сійӧс! — пӧшти горӧдіс сійӧ, ассьыс кисӧ нетшыштӧмӧн.
Андрей скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ. — «Кутшӧм права сійӧ имеитӧ сюйсьыны тайнаясӧ, кодъясӧс ме некодлы эг висьтавлы?» — Минута кежлӧ налӧн синъясыс вочаасьлісны, кыдзи поединок дырйи дзирдалысь кык меч.
Но Андрей, кодлы первойӧн колӧ вӧлі вӧчны ударсӧ, мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ.
Найӧ некымынысь воськовтісны чӧв олӧмӧн.
Кор Андрей бара видзӧдліс сы вылӧ, чужӧмыс сылӧн эз нин вӧв скӧр, а жугыль.
— Мый нӧ... да, ме радейта сійӧс...
Ӧні ті дӧвӧленӧсь?
— А сійӧ... Сійӧ тіянӧс радейтӧ? — вашкӧдӧмӧн шуис ныв, юрсӧ копыртӧмӧн.
— Оз, сійӧ менӧ оз радейт, тіянлы кӧ окота тайӧс тӧдны.
Вулич нӧшта улӧджык копыртіс юрсӧ, зонтик помнас аслас башмак ныр вылысь мыйкӧ вештыны зільӧмӧн.
— Но мыйла нӧ? — юаліс сійӧ веськӧдчӧмӧн.
Сылӧн гӧлӧсас вӧлі сэтшӧм наивнӧй, сійӧс эрдӧдысь шензьӧм, мый Андрей аслас кӧсйытӧг нюммуні.
— Тайӧ ӧдвакӧ тіянлы лоас интереснӧ, — шуис Андрей небыд гӧлӧсӧн.
— Сӧмын тӧдӧй да помнитӧй, Анюта, — водзӧ нуӧдіс сійӧс, — мый ни ӧти ловъя мортлы ме эг висьтавлы сійӧс, мый ті тӧданныд.
— Ни весиг сылы?
— Сійӧ медбӧръя, кодлы эськӧ ме висьталі тайӧс...
Но огӧ кутӧй сёрнитны сэсся тайӧ сюжет йывсьыс.
Ӧд ті менӧ эн допрос вылӧ кыскӧй гортысь, а гажӧдӧм вылӧ, но и старайтчӧй вӧчны ассьыд миссиятӧ.
— Да, дерт! — кыпыда горӧдіс Анюта, сійӧс бара сойбордӧдыс кутӧмӧн да нюмъялан чужӧмсӧ сылань кыпӧдӧмӧн.
— Менам кӧ эськӧ тырмис вын!.. — содтіс сійӧ, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн.
— Висьталӧй Зиналы, мый ме сета гӧлӧсӧс примитӧм вылӧ, — шуис Андрей делӧвӧй тонӧн.
Эз на удитны найӧ вошны синулысь, кыдзи Василий бӧр локтіс гортас.
Сійӧ зэв лои рад, эз су Андрейӧс да.
Иллюминация вылӧ мунны — вӧлі сылӧн затея, и сійӧ эскис, мый прогулкаыс Андрейлы лоас зэв пӧлезнӧ;
Вулич мукӧдъясысь бурджыка кужас гажӧдны сійӧс.
Василий сёрнитіс тайӧс ачыс аслыс сьӧлӧмбурман пытшкӧсса чувствоӧн, неуна завидьпырысь.
Сійӧ сэтшӧм ловйӧн воображайтіс сьӧлӧм бурмӧмсӧ, кутшӧмӧс испытайтіс эськӧ сійӧ Андрей местаын!
Укшаль да грубоватӧй ортсыыс улын Василий видзис зэв нежнӧй сьӧлӧм.
Сійӧ радейтчыліс унаысь нин, но мыйлакӧ век бурджыкӧн лыддис надея куттӧм да чӧв олан сяма радейтӧм, и аслыс бӧрйыліс буретш сэтшӧм нывбабаясӧс, кодъяссянь воча радейтӧм вылӧ сійӧ медся этша вермис артавны.
Лена кыскис сійӧс аслас кӧдзыд сибавны позьтӧмлунӧн, сьӧлӧм пытшкӧснас сійӧ век на сылы эскис.
Но бӧръя каднас сійӧ вӧчис открытие, мый вермас сідз жӧ надея куттӧг радейтны Вуличӧс, кыдзи Ленаӧс.
Василий ещӧ эз на радейт сійӧс, но сылы вӧлі лӧсьыд мечтайтыштны сы йылысь, и Василий кутіс сылы вӧчавны услугаяс, кодъясӧс сійӧ некор эз казявлы.
Ӧні сійӧ радлӧмӧн виччысис Вуличлысь бӧр локтӧмсӧ.
«Сійӧ, навернӧ, пыралас, — думайтіс Василий, — и дыр гуляйтӧм бӧрын оз ӧткажитчы чайысь».
Пызан сайын пукалӧмӧн Василий виччысис, мӧвпалігтыр кывзіс самӧварлысь небыдик шумсӧ, самӧварсӧ сулӧдіс дасьӧн аслас другъяслы.
Тайӧ минутанас подъезд ӧдзӧсыс швачкысис да кутісны кывны сы комнаталань матысмысь кокшыяс.
Сійӧ сувтіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Но сы пыдди, медым аддзыны найӧс, кодъясӧс сійӧ виччысис, сійӧ лои чужӧм на чужӧм полициякӧд.
«Вот тэныд и на! — думыштіс аслыс чуймӧм Василий.
— Колӧ лоны, менам проклятӧй паспорт вӧсна».
Сійӧ збыльысь тӧдіс.
Василийлӧн юрыс вӧлі лӧсьӧдӧма торъя лад вылӧ.
Сійӧ кӧ действуйтліс, ни ӧти минута кежлӧ думайтсьытӧг, то аддзывліс овлытӧм находчивость да изобретательность медся сьӧкыд обстоятельствоясын.
Но кодыр сылы окота вӧлі лоны торъя пелькӧн да сійӧ дыр думайтліс мыйкӧ-нибудь вылын, то частӧ вӧвліс, мый сылӧн умыс пыравліс разум сайӧ, и сійӧ вӧчліс медся сералана да грубӧй ӧшыбкаяс.
Буретш татшӧм оплошность сійӧ вӧчис, кор лӧсьӧдіс медбӧръя квартирасӧ.
Дубравникын ёртъяссяньыс сыӧн пӧлучитӧм фальшивӧй паспортыс сылы эз тырвыйӧ сьӧлӧм вылас волы.
Паспортыс эскӧдліс абутӧм Ӧнисим Павлюк право йылысь, коді помалӧма средньӧй учебнӧй заведениелысь курс, высшӧй учебнӧй заведениеӧ пырӧм вылӧ.
Тайӧ сетліс паспортыслы благороднӧйджык характер.
А Василий ёна бурджыкӧн лыддис ворсны ремесленниклысь либӧ мелкӧй тӧргӧвечлысь рольсӧ.
Тайӧ сюсь мӧвпъясыс заставитісны сійӧс лӧсьӧдыштны паспортсӧ да бурмӧдыштны неыджыд подчистка вӧчӧмӧн.
Василий зэв мастера кужліс «лечитны» паспортъяссӧ, кыдзи и вообще кужліс вӧчны быдсяма кипом удж.
Сійӧ бырӧдіс ковтӧм «высшӧйсӧ» да сы местаӧ гижис скромнӧй «низшӧй» дзик сэтшӧм жӧ почеркӧн, кутшӧмӧн вӧлі гижӧма паспортсӧ дзоньнас.
Операцияыс удайтчис бурджыксьыс бура.
Кор сійӧ аслас подвиг йылысь висьталіс Андрейлы, мӧдыс прӧстӧ вак-вакӧн серӧктіс.
Паспортсӧ вӧлі дзикӧдз тшыкӧдӧма тайӧ правитӧмнас.
Дзик лӧсявтӧмтор, медым шӧр школасянь имеитлісны право пырны низшӧйӧ.
Василий чуймис Андрей замечание веськыдлунӧн, коді мыйлакӧ водзджык эз волы сылы юрас.
Ковмис кольччыны сійӧн, мый делӧсӧ вӧчӧма, и веськӧдны сійӧс оз позь: паспортсӧ вӧлі нин ыстӧма пропишитны.
Вӧлі, колӧ шуны, ещӧ ӧти надея сы вылӧ, мый полицейскӧйяс некор оз лыддьывны пропишитны вайӧм ыджыд чукӧр паспортъяс, да сӧмын видлалӧны печатьяс, кырымпасъяс да ортсысӧ.
— А если кӧ случайнӧ лыддясны, — нюмъялігтыр шуис Андрей, — то пуктасны тэнсьыд правитӧмтӧ описка пыдди, сы вӧсна мый тыр ума ни ӧти морт оз пукты татшӧм тор фальшивӧй паспортӧ наросьнӧ.
Лои буретш сідзи, кыдзи чайтіс Андрей.
Квартальнӧй лыддис тайӧ страннӧй местасӧ.
Но сы вӧсна мый документыс тыдовтчис быд боксянь тырвыйӧ удовлетворительнӧйӧн да вӧлі сэні некымын прописка мукӧд полицейскӧй участокъясысь, то сійӧ решитіс, мый оз сулав сы вӧсна арестуйтны.
Паспортсӧ пропишитӧм бӧрын сійӧ пуктіс сійӧс бокӧ сы могысь, медым нуны сійӧс личнӧ собственникыслы да юасьны, а сэсся нин, ковмас кӧ, примитны колана мераяс.
Полициялӧн локтӧмыс чуймӧдіс Василийӧс, но эз падмӧд сійӧс.
Сійӧ окотапырысь вочавидзаліс квартальнӧй юасьӧм вылӧ, асьсӧ полтавскӧй кӧрттуйвывса слесарь пыдди висьталӧмӧн.
— Дубравникӧ локті удж корсьны, но думайта регыд бӧр мунны гортӧ, — висьтавліс сійӧ.
Аслас чорзьӧм чужӧмӧн, сарӧг кияснас да прӧстӧй паськӧмнас Василий зэв скодитліс прӧстӧй рабочӧй либӧ карса ремесленник вылӧ.
Сійӧ сэтшӧм бура ворсіс деревенскӧй дурачоклысь ассьыс рольсӧ, сэтшӧм мастера кужліс сёрнитны народнӧй сёрни ногӧн, вӧлі сэтшӧм наивнӧй да начальство водзын полысь, мый квартальнӧйлӧн быри быдсяма сомнение Василий кузя.
Но квартираса кӧзяйка висьталіс полицейскӧйлы, мый Василийкӧд комнатаас олӧ мӧд олысь, паспортсӧ кодлысь абу на сетӧма пропискаӧ.
Мӧд олысьыслысь ортсысӧ висьталӧмыс квартальнӧйлысь кыпӧдіс любопытство.
Прӧст сьӧлӧмӧн да мыжтӧм мортлӧн больгыны окотитӧмӧн Василий висьталіс, кыдзи сійӧ дзик случайнӧя тӧдмасис тайӧ Иван Залупаловыскӧд — паспорт серти Андрейлӧн нимыс — и кыдзи сійӧ сетіс сылы комната джынсӧ сэтшӧмтӧ донысь.
— А паспортсӧ корин сылысь? — юаліс квартальнӧй.
— Кыдзи нӧ, ваше благородие, — кыпыда вочавидзис Василий.
— Ме босьті сылысь, медым сійӧ тӧдлытӧг эз пышйы мынтысьтӧг.
Бокӧвӧйясыдкӧд колӧ виччысьӧмӧн, <rus>ваше благородие</rus>!
Василий кыскис аслас гӧленьысь рузум пытшкӧ гартыштӧм зэв дона документ.
— Да тэ мыйла пыр жӧ пропискаас эн сет? — стрӧга юаліс квартальнӧй.
— Эг удит, <rus>ваше благородие</rus>, — боркнитіс сійӧ.
— Извинитӧй, вӧчӧй милӧсть.
Квартальнӧй нинӧм эз шу, но вӧлі недӧвӧлен.
Василий гыжъялыштіс балябӧжсӧ, тапикасьыштіс ӧти местаын да сюйис кисӧ зептас.
Кыскис посни эзысь деньга, да полӧмӧн пуктіс сійӧс пызан пельӧсас квартальнӧй водзӧ.
— Эн брезгуйтӧй, ваше благородие, — шуис сійӧ, улӧ копыртчылӧмӧн, — менам приношениеӧн.
Сійӧ кӧть и этша, но став сьӧлӧмсянь.
— Бӧр босьт, дурак! — шуис квартальнӧй, скромнӧй калымысь ӧткажитчӧмӧн.
Почтительность чувствояслӧн татшӧм наивнӧй петкӧдчӧмыс эз омӧльт квартальнӧйлысь Василий дорӧ отношениеяссӧ.
— Кор локтас тэнад олысьыд? — юаліс сійӧ.
— Ог вермы висьтавны, ваше благородие, — вочавидзис Василий аслас пырся веськодь тонӧн.
— Сійӧ радейтӧ неуна юыштны, лысьта висьтавны та йылысь ваше благородиелы.
Мукӧд дырйи локтӧ гортӧ сёрӧн.
А ӧти войӧ и вӧвсе эз узь гортын.
— Ладнӧ, а ме век жӧ виччысьыштла, — шуис квартальнӧй, решительнӧя пуксьӧмӧн.
— А кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Ӧнисим, ваше благородие.
— Так со мый, Ӧнисим.
Лэччы улӧ да висьтав околоточнӧйлы, медым локтіс татчӧ, и тэ сыкӧд бӧр лок.
Сьӧлӧмыс Василийлӧн уси.
Тыдалӧ, сылӧн став комедияыс вӧлі нинӧм вылӧ.
Но сылы нинӧм эз коль, кыдзи ворсны ассьыс рольсӧ помӧдз.
Сійӧ вӧчис приказаниесӧ да бӧр локтіс околоточнӧйӧн колльӧдӧмӧн.
Нинӧм чайттӧг ӧпасностьяс йылысь, кодъяс виччысисны сійӧс гортас, Андрей сійӧ каднас шӧйтіс кар кузя Вуличкӧд ӧтлаын.
Найӧ мунісны иллюминация вылӧ да олісны четверть часа карса садйын.
Андрей эз аддзы некутшӧм удовольствие сыӧн аддзылӧмторъяссьыс.
Ставыс сылы кажитчис тайӧ рытнас дӧзмымӧн глупӧйӧн — фейерверкъяс, иллюминация да ёнджыкасӧ челядь гаж гырысь йӧз чукӧрлысь, кодъяс гажӧдчӧны татшӧм пустякъясӧн.
Найӧ бӧр локтісны водз.
Андрей кӧсйис Вуличӧс колльӧдны гортас, но сійӧ эз лэдз.
Налысь керкасӧ вӧлі нин «портитӧма» пышйысьяс олӧмӧн.
Сылы оз ков вӧлі весиг матӧ локны тайӧ месталаньыс.
Сы вӧсна Вулич вӧзйысис колльӧдны Андрейӧс.
Найӧ сувтісны сійӧ квартираӧ вотӧдз некымын керка сайӧ.
— Пыраланныд али онӧй?
Ещӧ абу на сёр, — корис сійӧс Андрей.
— Ог, меным колӧ тэрмасьны гортӧ.
Ме кӧсйыси локны дас час кежлӧ.
Найӧ прӧщайтчисны, и Андрей муніс водзӧ.
Пемыда югдӧдӧм, няйт пості кайигӧн Андрей аддзис дзик помас сулалысь Василийӧс.
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, шапкатӧм да сюртуктӧм.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі кельыд.
Сійӧ зэв ёна да тешкодя шенасис.
Мыйдта Андрей вермис гӧгӧрвоны, сылӧн другыс требуйтіс, медым сійӧ эз вӧр да чӧв оліс.
Андрей сувтіс.
Гуся воськовъясӧн лэччӧм бӧрын Василий тэрыба локтіс Андрей дінӧ да сы пель дорӧ ляскысьӧмӧн, вашнитіс:
— Миянын полиция.
Мун ӧдйӧджык!
— Полиция!
Сідзкӧ мунам ӧтлаын! — вашнитіс сылы вочакыв пыдди Андрей.
Василий энергичнӧя кутіс бергӧдлыны юрсӧ ӧтказ петкӧдлӧмӧн да, водзӧ сёрниттӧг, котӧртіс выліӧ да вошис эз на комнатаас Андрейлы шензьӧм вылӧ, а паныд сулалысь тыртӧм ичӧтик чуланчикӧ.
Кор Василий жилетлӧн дженьыдик бӧж моз чурвидзысь руд тесёмкаыс воши ӧдзӧс сайӧ, Андрейлы гӧгӧрвоӧм вылӧ некутшӧм надея кольтӧг, сійӧ кокчуньяс йылас лэччис да петіс ывлаӧ.
Вулич ещӧ эз на удит кежны пельӧс сайӧ.
— Анюта! — чукӧстіс сійӧс Андрей гӧгӧрвоана, кӧть и ичӧтджык гӧлӧсӧн, коді зэв ылӧдз кыліс войся чӧвлӧняс.
Ныв бергӧдіс юрсӧ да мӧдіс сылань паныд.
Вулич чайтіс, мый Андрей вунӧдіс юӧртны сылы мый-нибудь коланатор.
— Тыдалӧ, вылісянь сідз шуӧма, мый ме должен тіянӧс талун колльӧдны гортад! — шуис сійӧ.
— Ме ордын полиция.
Вулич зэв ёна повзис.
— Полиция?
Василийӧс арестуйтӧма?
— Абу, сійӧс, тӧдӧмысь, абу арестуйтӧма, сы вӧсна мый мӧдног эськӧ найӧ эз лэдзны сылы виччысьны пос вылын да предупредитны менӧ.
Сійӧ висьталіс асланыс тешкодь аддзысьлӧм йылысь.
— Мый менӧ ёнасӧ воштӧ тӧлк вылысь, — содтіс сійӧ, — тайӧ сійӧ, мый Василий бурджыкӧн лыддис кольччыны, сэк кор сылы сэтшӧм кокниа позьӧ вӧлі мунны мекӧд.
— Тайӧ зэв страннӧ, — пасйис Вулич.
Да и збыльысь тайӧ вӧлі страннӧй приключение, — сэтшӧмъяс пиысь ӧти, кодъяс овлӧны татшӧм йӧзкӧд, кыдзи Василий.
Квартальнӧйлысь поручениесӧ вӧчӧм бӧрын да ас ордас комнатаас врагӧс вайӧдӧм бӧрын, Василий рама пуксис пельӧсын сулалысь улӧс пом вылӧ.
Сійӧ петкӧдліс мыжтӧм да тӧждысьтӧм вид, но пытшкӧссяньыс страшнӧ волнуйтчис.
Кадыс мунӧ.
Андрей вермис бергӧдчыны быд минутаӧ — тӧдӧмысь, Вуличӧн колльӧдӧмӧн.
Полицейскӧйяс кутісны сёрнитны ас костаныс, а околоточнӧй, аслас начальник бокын сулалӧмӧн, вашкӧдіс сылы мыйкӧ пеляс.
Василий зэв бура казяліс, кыдзи квартальнӧй, а сы бӧрын и околоточнӧй видзӧдлісны ӧдзӧс сайса местаӧ, кытчӧ позьӧ вӧлі эськӧ дзебсьыны здукӧн, кор пырас Андрей.
Найӧ, тайӧ мерзавецъясыс, тыдалӧ, лӧсьӧдісны Андрейӧс водзсянь и мышсянь атакуйтан план.
Но кыдзи торкны талы?
Найӧ комнаталӧн ӧшиньясыс видзӧдӧны вӧлі дворӧ, сідз мый сійӧ эз вермы сэсянь сетны Андрейлы сигнал ӧпасность йылысь.
Да и водзын лоан свалкаын сыысь этша вӧлі эськӧ пӧльзаыс, сы вӧсна мый сылӧн ас бердас эз вӧв ӧружиеыс.
Сылӧн револьверыс вӧлі полиция вотӧдз сыӧн пӧрччӧм курткаас, боки зептас, и ӧні сійӧс эз вермы пасьтавны, подозрение кыпӧдтӧг.
Василий эз тӧд, мый мӧвпыштны, кыдзи друг ракеталӧн ылын кылысь шы сетіс сылы зэв бур мӧвп.
— Ваше благородие! — горӧдіс сійӧ медся мыжтӧм гӧлӧсӧн,
— позьӧ видзӧдлыны иллюминация вылӧ ӧшиньсянь?
Со чуланчиксяньыс ставыс тыдалӧ.
Квартальнӧйлы окота вӧлі сёрнитыштны околоточнӧйкӧд аскежын.
— Мун, окота кӧ.
Сӧмын тэ меным регыд ковман.
Татшӧм ногӧн Василийлы удайтчис пырны чуланӧ, кӧні сійӧ оліс мустӧм минутаяссӧ, ӧдзӧс дорын типиктан сьӧлӧмӧн сулалӧмӧн да уліын кылысь неыджыд шум дорӧ кывзысьӧмӧн.
Кор сылы удайтчис предупредитны Андрейӧс, сійӧ бӧр локтіс чуланӧ кокнялӧм да радлан чувствоӧн, и тайӧ пӧрйӧ тырвыйӧ сьӧлӧмыс бурмис бура заслужитӧм развлечениеӧн.
Василий чужӧмсяньыс вӧлі миролюбивӧй, бур сьӧлӧма да неуна дышкодь морт.
Сійӧ зільліс ылӧдчыны кутшӧм кӧть эз вӧв тревогаясысь да олӧм вылас видзӧдіс кокниа, мыйдта тайӧ позьӧ вӧлі сійӧ положениеын, век бурджыкӧн лыддьывліс шыльӧдны либӧ видзчысьӧмӧн кытшовтны препятствиеяс сы пыдди, медым веськыда грымӧдны-мунны цельӧ.
VII-ӧд глава
ЗИНА АСЛАС ГОРТЫН
Зина керкаын, кытчӧ мыйкӧдыра кежлӧ дзебсис Андрей, ёна тревожитчисны Василий вӧсна.
Сылӧн другъясыс вошласисны дӧгадкаясын.
Полиция, тыдалӧ, случайнӧя веськалӧма сы квартираӧ, и сійӧ кыдз-нибудь дзугсис.
Но, сійӧс тӧдӧмӧн, найӧ первойсӧ надейтчисны, мый сійӧ кыдзкӧ мынтӧдчас да ӧтлаасяс накӧд, оз сёрӧнджык аски асылысь.
Но асылыс колис, а Василий век эз вӧв.
Найӧ кутісны тӧждысьны.
Тӧдса надзиратель гӧтыр пыр Зина тӧдмаліс бӧръя некымын лунӧн став арестуйтӧмъяслысь нимъяссӧ; но Василий на пӧвсын эз вӧв.
Вулич сэк коста муніс карӧ юасьны, тӧдмавны ёртъясыслысь.
Сійӧ бӧр локтіс шензьӧмӧн, кӧть и бур юӧрӧн, мый Ватажко аддзысьлӧма Василийкӧд улича вылын.
Сійӧ вӧлі свободнӧй, сы вӧсна мый ни жандарм, ни околоточнӧй эз нуӧдны сійӧс.
Но, тыдалӧ, сійӧ сюрӧма кутшӧмкӧ тревогаӧ, сы вӧсна мый ӧдйӧ муніс боктіыс да Ватажколы петкӧдліс пас не сёрнитны сыкӧд да не матыстчыны сы дорӧ.
Налӧн медводдза чайтӧмъясыс збыльмисны.
Василий, тыдалӧ, дзугсьӧма кыдзи-нибудь полициякӧд да ӧні зільӧ сійӧс бӧбӧдны.
— Ӧні миянлы нинӧм сы йылысь тӧждысьны, — шуис Андрей.
— Сійӧ найӧс, тӧдӧмысь, бӧбӧдас да регыд бара лоас миянкӧд.
Зина сыкӧд сӧгласитчис.
Кор выль тревогаыс лӧнис, важ тӧждъясыс да планъясыс бара шымыртісны найӧс.
Рытнас чай бӧрын, кор гортса клопотаяс вӧлі помалӧма, и куимнаныс чукӧртчисны Зина комнатаӧ, Андрей босьтчис удж бердӧ, Зиналысь юалӧмӧн, кутшӧмӧсь сылӧн ӧні видзӧдӧмъяс да мӧвпъяс Борис йылысь.
Сійӧ ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, Зина вылӧ видзӧдтӧг.
— Со Борислӧн письмӧ та йылысь, — шуис сійӧ.
— Ме пӧлучиті сійӧс попытка бӧрын мӧд луннас, но эг сет тіянлы сэки, сы вӧсна мый меным сэки эз вӧв сэтчӧдз.
Но ме видзи сійӧс тіянлы.
Сійӧ кыскис гуся местаысь кык бумага тор; ӧтиыс — векньыд да кузь, кыдз быттьӧ вундӧм газета дор; а мӧдыс — некымын вершӧк пасьта нёль пельӧса листок, — книгаысь нетшыштӧм заглавнӧй лист.
Кыкнан бумага вылас вӧлі гижӧма посньыда карандашӧн.
Поражение бӧрса войын тайӧ гижӧм письмӧас Борис аттьӧалӧ ассьыс другъяссӧ, кодъяс рискуйтісны олӧмнаныс сы ради, торйӧн нин Андрейӧс, сэтшӧм пӧсь да сьӧлӧмсянь висьталан кывъясӧн, мый Андрейлӧн синъясыс тырисны синваӧн.
Но ӧнія положениеын Борис сійӧс мездӧм могысь водзӧ став попыткаяс лыддис безнадёжнӧйӧн да, тӧдӧмысь, сійӧ другъяслы гибельнӧйӧн.
Помас сійӧ корис Андрейӧс пыр жӧ бӧр мунны Петербургӧ, а став организациясӧ распуститны водзӧ нюжъявтӧг.
— Надейтча, ті он аддзӧй сылысь заключениесӧ обязательнӧйӧн миянлы? — юаліс Андрей, веськодь гӧлӧсӧн да делӧвӧй тонӧн сёрнитны зілиг.
— Дерт, ог! — горӧдіс Зина.
— Ме зэв рад, мый энӧ усьӧ шогӧ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ.
— Татшӧм сяма делӧясын настойчивость — медся главнӧй.
Вӧчсьывлісны неудачнӧй попыткаяс нёльысь дорвыв, а витӧдысьнас удайтчывліс.
Кутам надейтчыны, мый и миянлы мӧдысь бурджыка везитас.
— Да, но со мыйын Борис дзик прав, — пасйис Зина:
— тіянлы оз ков сэсся примитны участие выль попыткаын.
Ті вӧчинныд ставсӧ, мый вӧлі позьӧ.
Кольччыны татчӧ водзӧ, тіянлы — вӧлі эськӧ вӧзйысьны гибель вылӧ.
— Тайӧ жӧ позьӧ шуны и тіян кузя.
— Оз, абу тайӧ жӧ.
Полиция менӧ оз тӧд, сэк кор тіянлысь нимтӧ тӧдмалӧма, и тіян вылӧ торъя скӧрӧсь.
Таысь кындзи, — содтіс сійӧ, — эмӧсь чистӧ личнӧй соображениеяс, кодъяс серти ме должен ӧтнам водзӧ нуӧдны тайӧ делӧсӧ.
Андрей сувтіс веськыда сы водзӧ.
— Личнӧй соображениеяс? — юаліс сійӧ шензьӧмӧн.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, Зина; либӧ, гӧгӧрвоа кӧ, мый ті тайӧн кӧсъянныд шуны, то ме медся энергичнӧя должен протестуйтны.
Татшӧм делӧ оз позь вуджӧдны личнӧя кӧртасьӧм векньыд подув вылӧ.
Ми шулім Борисӧс мездыны, кыдз миян партиялы дона мортӧс, а эг сы вӧсна, мый миян пӧвсысь ӧткымынъяслы сійӧ зэв матыса.
Миян чувствояс да симпатияяс тані нинӧмла.
— Ме эськӧ некор эг лэдз рискуйтны мед кӧть кодлы Борис ради, ме кӧ думайті, мый сійӧс мездӧм — менам личнӧй делӧ, — шуис Зина.
— Бур.
Сідзкӧ, абу ӧмӧй ӧткодь, коді миян пиысь кутас нуӧдны делӧсӧ?
Ті аслыныд паныд сёрнитанныд.
— Ог, — паныд шуис сійӧ, — ме сёрниті важ йылысь.
Ӧні жӧ ставыс вежсис омӧльлань, и таын став торъялӧмыс.
Борис кӧ эськӧ меным вӧлі бокӧвӧй, ме, тӧдӧмысь, решиті эськӧ ӧткажитчыны водзӧ попыткаяс вӧчӧмысь.
Но ме ог вермы...
Со мый вӧсна мем ӧтнамлы колӧ босьтны ставсӧ ас вылӧ.
Сійӧ букыштчис да лэдзис юрсӧ пызан вылӧ, код водзын пукаліс.
— Ӧні ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, — содтіс сійӧ спокойнӧйджык тонӧн, — мый мукӧд дырйи лоӧ артыштны и личнӧй мотивъяс.
Андрей пуксис сы дінӧ улӧс вылӧ да чӧв олӧмӧн вайӧдіс сылысь кисӧ аслас вомдорӧ.
Зиналӧн ортсӧ петӧм признайтчӧмыс сӧмын эскӧдіс сійӧс, мый Андрей важӧн нин висьтавліс ачыс аслыс.
Сійӧ прӧстӧ сотчис ньӧжйӧ чусалысь би вылын.
Дугдывтӧм виччысьӧмъяс, делӧ йылысь помасьлытӧм думъяс, мыйсянь зависитіс Борислӧн олӧмыс, да уна неудачаяс — татшӧм мучениеясыс вӧліны морт вынысь вылынджыкӧсь.
Эськӧ кокньыдджык вӧлі нуны немвиччысьтӧг воӧм шог.
Ӧні страданиеясыс сылӧн воисны сэтшӧм пределӧдз, кор вежӧр воштӧ контрольсӧ чувство вылын.
Сійӧ кӧ кольччас Дубравникӧ, то непременнӧ вӧчас мый-нибудь ӧтчаяннӧйӧс да пӧгубитас асьсӧ некутшӧм пӧльза сеттӧг.
Сійӧс колӧ нуны татысь мед кӧть мый оз ло.
— Кывзӧй, Зина, и ті сідз жӧ, Анюта, сы вӧсна мый ті долженӧсь отсавны меным уговоритны сійӧс, — шуис Андрей, век на Зиналысь кисӧ лэдзтӧг.
— Ті дзик правӧсь, висьталӧмӧн, мый ме, кор коклябӧрляяс бӧрся преследуйтӧ полиция, ӧдвакӧ тані верма лоны пӧлезнӧйӧн.
Но талы отсавны кокньыд.
Со мый ме вӧзъя: ме муна аски Петербургӧ да ола сэні вежон мӧд.
Ме кута ветлывлыны студенческӧй сходкаяс вылӧ, разнӧй салонъясӧ да вообще постарайтча петкӧдчыны быдлаын да вӧча кыдзи позьӧ унджык шум, медым полициялысь кыскыны вниманиесӧ.
Кор сійӧ убедитчас, мый ме дзикӧдз овмӧдчи Петербургын, ме гусьӧник бӧр локта татчӧ.
Но ті долженӧсь дӧверитны меным ставсӧ да мунны татысь.
Колӧ мукӧд дырйи артыштны и личнӧй соображениеяс, кыдзи ті висьталанныд.
Ӧд ті вианныд асьнытӧ тані, и тайӧс лэдзны оз позь.
Примитӧй менсьым тіян дорӧ личнӧй дружбаӧн кыпӧдӧм сӧветӧс, — онӧ кӧ нин мыйӧн-нибудь бурджыкӧн, — сӧмын энӧ ыръянитӧй.
Примитӧй менсьым вӧзйӧмӧс да вайӧй вежсямӧй местаяснаным!
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Зина думайтчис юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн.
Сылы доймымӧн вӧлі ӧбӧдитны Андрейӧс татшӧм формаӧн вӧчӧм предложениеысь ӧткажитчӧмӧн.
Но сійӧ эз вермы мӧдног вӧчны.
— Ог, ог вермы! — шуис сійӧ, ньӧжйӧник юрнас гогйӧдлӧмӧн.
Андрей чеччис аслас местаысь да кыкысь прӧйдитчис комната кузя.
Вулич, пельӧсын мышкыртчӧмӧн, эз решитчи сюйсьыны на дорӧ.
Мый вермис сійӧ висьтавны Андрей бӧрын?
Андрей сідз жӧ чӧв оліс.
Зинаӧс уговаривайтӧмысь пӧльза эз вӧв.
Сійӧ решитіс пӧгибнитны и пӧгибнитас.
Андрей эз вермы кутны сійӧс ыръянитӧмысь.
Зина эз вермы вӧчны мӧдног татшӧм обстоятельствояс дырйи, и побуждениеясыс сылӧн вӧліны бурӧсь.
Но некодлы эз кокньыдджык вӧв таысь.
— Эн гӧтрась, молодец, кывзы менӧ! — петіс Андрейлӧн, и тайӧ кывъясыс медся бура выражайтісны сылысь чувствояссӧ сійӧ минутанас.
Велӧдана замечаниеыс эз инмы некодлы торйӧн, и медся омӧля Зиналы, коді эз нин вермы воспользуйтчыны бур сӧветӧн.
Но буретш Зина и воча шыасис сы вылӧ.
Сійӧ рад лои сёрнисӧ вежны позьӧм вылӧ.
Думайтсьӧмӧн гырддзанас пызан вылӧ ӧшйӧмӧн, сійӧ гижталіс чуньнас пызан дӧра узоръяс кузя.
— Татшӧм мораль, кодӧс ті вайӧдінныд басняысь, збыль абу?
Андрей эз пыр вочавидз.
Мыш вылас лэдзчысьӧмӧн Зина ӧні лелькуйтіс рыжӧй кань Васькаӧс, коді, компание дорӧ ӧтлаасьны кӧсйӧмӧн, чеччыштіс сылы пидзӧс вылас.
Сійӧ эз вештыв Андрей вылысь юалана видзӧдлассӧ.
— Но, да.
Тадзи сійӧ и артмӧ, — шуис медбӧрти Андрей.
Сійӧ зілис видзӧдны Зина решение вылӧ пӧкӧритчӧмӧн да рама, мыйдта тайӧ вӧлі сійӧ вынъяс серти.
Татшӧм бур нывбаба кӧ татшӧм прекраснӧй побуждениеяснас решитіс тадз, а эз мӧдног, — сідзкӧ, тадзи колӧ.
Андрей эз надейтчы аддзывны сійӧс ещӧ ӧтчыд мунтӧдзыс, и сылӧн вӧлі ӧти кӧсйӧм — не торкны тайӧ некымын часъяссӧ, кодъясӧс налы колис овны ӧтлаын.
Сійӧ пуксис сы дінӧ диван вылӧ.
— Налы, кодъяс нуӧны татшӧм чорыд тыш, кыдзи миян, лоӧ чорзьӧдны сьӧлӧмтӧ нежнӧй чувствояслы паныд, — шуис сійӧ думайтсян тонӧн.
Сійӧ вӧлі дӧзмӧма да эз чувствуйт окоталун пырны венӧ.
Но ӧні Зина кутіс наступайтны.
Сійӧ уна, торъя нин бӧръя каднас, думайтіс Андрей замечаниеӧн кыпӧдӧм вопрос йылысь.
Сылы эз вӧв окота, медым Андрей янсаліс сыкӧд сэтшӧм впечатлениеӧн, мый сійӧ ӧні отрицательнӧя видзӧдӧ сы вылӧ, кодӧс сэтшӧм вылӧ донъявліс войдӧр.
— Мыйла нӧ тіянлы не примитны сідзкӧ Нечаевлысь теориясӧ, — шуис Зина неуна сералӧмпырысь, — код серти, кымын ёнджыка революционер скодитӧ кер вылӧ, сымын сійӧ матынджык совершенстволань?
Мортлӧн став вына чувствоясыс пуктӧны тэ вылӧ кутшӧмкӧ ногӧн дзугъяс.
Но висьталӧй, кутшӧм пӧльза сэтшӧм йӧзысь, кодъяс абу способнӧйӧсь татшӧм чувствояс вылӧ.
— Ті ӧтлааланныд кык дзик не ӧткодь чувствояс, — уклончивӧя вочавидзис Андрей.
Зина заводитліс паныд шуны...
Но буретш тайӧ минутанас лои мыйкӧ сэтшӧмтор, коді дзикӧдз орӧдіс налысь сёрнисӧ.
— Чӧвлӧй неуна:
кыдз быттьӧ таркӧдчӧны, — шуис Андрей.
Найӧ кутісны кывзысьны.
Таркнитӧмыс оз вӧлі кыв, но кыліс страннӧй шум, кыдз быттьӧ китыр посньыдик изъяс вӧлі шыбытӧма стеклӧӧ.
— Кутшӧм-нибудь детинка дурӧ! — пасйис Зина.
Найӧ некодӧс эз аддзыны ывлаысь.
Но Вулич восьтіс ӧшиньсӧ да видзӧдлӧм бӧрын радлӧмӧн горӧдіс:
— Василий!
Сійӧ уськӧдчис уліӧ, медым лэдзны сійӧс.
Минута мысти рад чужӧма Василийлӧн ыджыд фигураыс тыдовтчис ӧдзӧсын.
Ӧти киас сылӧн вӧлі чемодан, мӧдас — бельеа тубрас.
Андрей да Зина чеччисны сылы паныд, медым кутлыны да чолӧмавны сійӧс, кыдзи ылі туйсянь локтысьӧс.
— Ме шулі, мый сійӧ косӧн петас ваысь! — шуис Андрей да сэтшӧма лапкис сылы пельпомас, мый мӧдыс шатовмуні.
— Но, висьтав, кутшӧм приключениеяс тэнад вӧліны тайӧ каднас?
— Клопотливӧй вӧлі ноксьӧмыс! — креслӧӧ пуксигӧн ышловзис Василий.
— Ме ачым аслым ог верит, мый ставыс помасис.
— Тіянӧс арестуйтлісны ? — юаліс Вулич.
— Лёкджык! — вочавидзис Василий кинас макнитӧмӧн.
— Мый?
Тіянӧс, гашкӧ, пытайтісны? — нюмдӧмӧн шуис Зина.
— Таысь на лёкджык, эскӧда тіянӧс! — мӧдысь шуис Василий.
— Да мый нӧ, медбӧрти, тэкӧд вӧліс?
Висьтав ставсӧ вочасӧн, — тэрмӧдліс сійӧс Андрей.
Василий висьталіс, кыдзи локтӧма полиция, кыдзи юасьӧма Андрей йылысь, кыдзи сійӧ ворсӧма дурачокӧс да пӧлучитӧма позволение видзӧдны чулансянь фейерверк вылӧ.
— Мыйла тэ эн мун мекӧд? — юаліс Андрей.
— Дерт, — шуис Василий балябӧжсӧ гыжъялігтыр, — тайӧ вӧлі эськӧ медся бур, ме кӧ эськӧ верми водзвыв аддзыны, мый лоас бӧрын.
Но ме чайті, мый полиция мунас да эновтас менӧ спокойын.
Вот ме и решиті кольччывны недыр кежлӧ.
— Но, мый нӧ водзӧ?
Дыр найӧ менӧ виччысисны? — юаліс Андрей.
— Войшӧрӧдз! — шуис Василий скӧралӧмӧн.
— Найӧ корисны менӧ часӧн джынйӧн мысти сы бӧрын, кыдзи ме тэнӧ предупредиті, и меным лои найӧс сёрнитӧдны.
И тешкодьтор, — содтіс сійӧ мӧд тонӧн, — ме ачым найӧс маниті, надея кутӧмӧн, мый тэ верман ещӧ локны на!
Шензян нюм петкӧдчис Василийлӧн вомдоръясас, но пыр жӧ быри, и чужӧмыс сылӧн бара лои серьёзнӧй.
— Войшӧр бӧрын час джынйын полицейскӧйяс чеччисны местасьыныс.
«Медбӧрти, найӧ весасясны чӧрту!» — думышті ме.
Но он на босьт.
Мунӧм водзвылас квартальнӧй кутіс велӧдны менӧ не висьтавны тэныд, кор тэ локтан, найӧ волӧм йылысь, содтіс, мый локтас аски асывнас кӧкъямыс часын.
Тайӧ меным ньӧти эз вӧв кивыв; но ме эг кӧсйы тшыкӧдны паспортӧс пышйӧмӧн да решитчи виччысьны.
Сійӧ локтіс.
«Олысьыд локтіс?»
«Эз, ваше благородие!»
«Кӧн нӧ сійӧ вермас лоны?»
«Ог вермы тӧдны, ваше благородие!»
Ме вӧлі уверен, мый ӧні сійӧ збыльысь мунас.
Но сійӧ сирасис ме дінӧ ванидзув моз.
«Кывзы, Ӧнисим, — сійӧ сэтшӧм меліа висьталӧ меным. — Ме аддза, тэ бур зон да, пондан кӧ кутны асьтӧ кыдзи колӧ, тэ пӧлучитан месянь куим шайт.
Коль ассьыд кӧлуйтӧ татчӧ да кытшовт матыса став трактиръяссӧ да кабакъяссӧ, гашкӧ, аддзан ассьыд олысьтӧ».
«Кывза, ваше благородие, — шуа ме, — да сӧмын меным колӧ талун Полтаваӧ мунны».
«Нинӧм, тэнад уна на кадыд.
Тӧд — куим шайт нажӧвитан, кутан кӧ!»
И сійӧ велӧдіс менӧ:
«Кор аддзан, эн повзьӧдлы сійӧс.
Висьтав, мый паспортсӧ пропишитӧма да получитӧма бӧр.
Сійӧ рад лоас да мунас тэкӧд окотапырысь.
Сэсся, мыйӧн аддзан первой городовӧйӧс, кватит сійӧс шошаӧдыс да кыскы.
Гӧгӧрвоан?»
«Гӧгӧрвоа, ваше благородие», — шуа ме.
«Вӧчан сідз, кыдзи ме тэныд приказывайта?»
«Вӧча, ваше благородие!»
Аслас приключениеяслысь историясӧ висьталігӧн Василий бара пырис сыӧн комедия ворсан рольӧ да другъясыс ӧтувъя сералӧм улын висьтавліс ставсӧ чужӧмбаннас петкӧдлӧмӧн.
Сійӧ копыртіс юрсӧ, нюжӧдіс голясӧ, топӧдіс паръяссӧ сосредоточеннӧй внимание петкӧдлӧмӧн да энергичнӧя гогйӧдліс юрнас сӧглас сетӧм пыдди.
— Ми петім керкаысь ӧтлаын, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — и ме заводиті ветлӧдлыны кабакъясті да трактиръясті.
Меным быть колӧ вӧлі вӧчны тайӧс, сы вӧсна мый ме эг вӧв уверен, мый ме бӧрся оз кыйӧд шпион.
Вот сэкитӧ ме и паныдаси Ватажкокӧд, но мӧвпышті, бурджык не сёрнитны сыкӧд.
Луншӧр бӧрын нёль часын ме локті гортӧ.
Полтаваӧ мунысь поездӧдз колис часӧн джынйӧн, и ме нин надейтчи, мый менам мытарствояслы воис пом.
Мынтыси кӧзяйкалы, тэчи кӧлуйӧс да петі ывлаӧ сы йылысь мӧвпалӧмӧн, кыдзи эськӧ повтӧгджык воӧдчыны тіянӧдз.
Но, видзӧда, — и мый жӧ?
Аддза, мый менам квартальнӧй пасьтасьӧма партикулярнӧй платтьӧӧн да кыйӧдӧ ме бӧрся пельӧс сайсянь.
Проклятӧй!
Сійӧ век на ещӧ эз кӧсйы кольны менӧ спокойӧ.
Меным нинӧм эз коль вӧчны, кыдзи мунны вокзалӧ сы пыдди, медым мунны тіянӧ.
Ме медалі извозчикӧс: ме бӧрся квартальнӧй медаліс мӧдӧс.
Ми локтім поезд мунтӧдз ёна водз.
Кассаыс эз на вӧв восьса.
Квартальнӧй сулаліс газет вузалан прилавок дорын.
Ме ветлӧдлі бӧрӧ да водзӧ да видзӧді ӧшиньясӧ, ӧдзӧсъяс вылӧ, пӧтӧлӧкӧ, — став вылас, ӧти кывйӧн, квартальнӧйысь ӧтдор, кодӧс меным оз полагайтчи аддзыны.
Но ме ни ӧти минута кежлӧ эг воштыв сійӧс синулысь.
Ме арталі, мый менӧ вокзалӧ колльӧм бӧрын, сійӧ эновтіс менӧ спокойын.
Но сійӧ эз и думайт мунны да век кыйӧдіс.
Касса, медбӧрти, воссис.
Публика кык визьӧн нюжӧдчис билетъясла.
А сійӧ век на сэні, негодяй!
Ме мӧдӧдчи кассалань, надеяӧн, мый тайӧн сылӧн сьӧлӧмыс бурмас.
Квартальнӧй, збыльысь, муніс аслас местаысь, но сӧмын сы могысь, медым матыстчыны касса дорӧ.
Ме эг тӧд, мый вӧчны.
Босьтны билет Полтаваӧ да чеччыны первой станцияын.
Но менам зептын вӧлі сӧмын кык шайт, — билет джын вылӧ дорысь этшаджык.
Юавны билет сӧмын мӧд станцияӧдз, а не Полтаваӧдз?
Тайӧс ме эг вермы вӧчны, сы вӧсна мый квартальнӧй кыліс эськӧ менӧ да, чайтӧмӧн, мый ме гӧгӧр сійӧс пӧръялі, тӧдӧмысь, арестуйтіс эськӧ менӧ.
Публикаыс сэк коста ӧчередьӧн вочасӧн матысмӧ билетъясла, и ме матӧджык и матӧджык вешйи кассалань, кӧть век на эг гӧгӧрво мый вӧчны и мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Медбӧрти, ме воча чужӧм лои кассиркӧд.
Квартальнӧй сулаліс решетка дорын менам мышкын.
«Билет Полтаваӧ, третьей класс!» — висьтала ме гораа, решительнӧй гӧлӧсӧн да заводита разявны жилеткаӧс, медым кыскыны питшӧгысь сьӧм.
«Тэрмыштчӧй, ті манитанныд публикасӧ», — горзӧ кассир.
«Пыр, пыр», — вочавидзи ме решительнӧя.
Кыски крест питшӧгысь да киясӧн кватитчи юрам.
«Православнӧй вокъяс!
Менӧ грабитісны!» — горӧді ме эг аслам гӧлӧсӧн да йӧй моз касса дорысь чеччышті бокӧ.
Йӧзыс чукӧртчис ме гӧгӧр, да ме куті висьтавлыны, мый менам вӧлі кызьвит шайта бумага деньга, менам став имущество, да кӧрталӧма вӧлі сійӧс кӧвйӧн крест помӧ; но мый, мошенник-олысь, кодӧс ме босьтлі овны ас дорӧ улича вылысь, гусялӧма менсьым войнас да пышйӧма.
И соскӧн ме чышкалі синваӧс, прамӧй синва, кодъяс визувтісны синъясысь менам шог повествование дырйи!
Василийлӧн сарӧг чужӧмыс югдыліс минута кежлӧ сылӧн бур сьӧлӧма шензян нюмӧн, и сійӧ нуӧдіс водзӧ.
— Кор менам кывзысьяслысь вӧлі тырмымӧн вӧрзьӧдӧма сьӧлӧмнысӧ, ме чышки синваӧс, кватиті ассьым кӧлуйӧс да уськӧдчи ывлаӧ, первой веськалӧм извозчик доддьӧ чеччыштӧмӧн.
— А квартальнӧй, — юаліс Вулич, — эз вӧтчы тіян бӧрся?
— Эз, эз вӧтчы.
Ме сэтшӧма огорчитчи ассьым сьӧм воштӧмӧн, мый минута кежлӧ воштылі сійӧс синулысь.
Но, неылӧ мунӧм бӧрын, ме гӧгӧр видзӧдлі да ас бӧрысь некодӧс эг аддзы.
Ме коллялі рытсӧ, ӧти местаысь мӧд местаӧ брӧдитӧмӧн, медым убедитчыны, мый ме бӧрся оз кыйӧдны.
Тайӧ пӧрйӧ менӧ эновтісны спокойын.
— Сійӧ, колӧ лоны, муніс частяс, — сералігтыр шуис Зина, — да гижис донесение высшӧй начальстволы, кыдз революционеръяс тешитчӧны простакъяс вылын, кодъясӧс найӧ кыскӧны асланыс тывйӧ.
— Висьтав, пӧжалуйста, — юаліс Андрей, — мыйла тэ бӧр мунін гортад сы бӧрын, мыйӧн тэныд тшӧктісны кытшовтны кабакъяс, кор тэ колин ӧтнад?
Ме тайӧс ог вермы гӧгӧрвоны.
Кӧть тэ бӧрся муніс шпион, тэ эськӧ ёна кокньыдджыка вермин сыысь мынтӧдчыны.
Василий вӧрзьӧдліс пельпомъяссӧ, тайӧ юалӧмнас шензьӧмӧн.
— А гортӧ кольӧм кӧлуйыс? — паныд шуис сійӧ.
Андрей сэтшӧма вак-вакӧн сераліс, кыдз быттьӧ тайӧ сылысь серамсӧ петкӧдіс ёнджыка, Василийлӧн став приключениеяс дорысь.
— Ті долженӧсь, дерт, видзӧдлыны донаторъяс вылас, кодъясӧс миян Вася муніс судзӧдны враг киысь, — шыасис сійӧ Зина да Вулич дорӧ.
Сійӧ заводитліс мунны чемодан дорас явӧ кӧсйӧмӧн ректыны сылысь пытшкӧссьыс став компаниелы видзӧдӧм вылӧ.
Но Василий кватитіс чемодансӧ да решительнӧя пуксис сы вылӧ.
Сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ эз лэдз петкӧдлыны ассьыс кӧлуйсӧ дамаяслы.
Мӧд луннас Андрей прӧщайтчис другъясыскӧд да мӧдӧдчис бӧр Петербургӧ Зинасянь поручениеӧн — судзӧдны сьӧм сійӧ предприятие вылӧ.
Василий кольччис Дубравникӧ.
Сійӧ дзик веськыда висьталіс, мый аслас шуда ортсыыс вӧсна сійӧ быдлаын ӧткодь безопаснӧй, и сы вӧсна решитіс Зинаӧс не кольны помӧдз.
Василий характерын вӧлі мыйкӧ збыль рыцарскӧйкодь, и тайӧ чертаыс петкӧдчыліс медся ёна сылӧн нывбабаяскӧд обращениеын.
Сылӧн век вӧлі сьӧлӧмлӧн дама, код кузя сійӧ ышлолаліс, но, кыдзи настоящӧй рыцарь, сійӧ век вӧлі нывбаба услугаяслы, кодъяслы сійӧ вермис лоны пӧлезнӧйӧн да некодлы эз вӧв сэтшӧм предан, кыдзи Зиналы.
VIII-ӧд глава
НЕМВИЧЧЫСЬТӦМ ОСЛОЖНЕНИЕ
Петербург вӧлі праздничнӧй паськӧмын, кор Андрей, коді сӧмын на воис Дубравникысь, петіс вокзалсянь.
Усьӧма первойя лым, а тайӧ — войвывсаяслы зэв ыджыд праздник.
Уличаяс, тротуаръяс, скамейкаяс, вевтъяс, баркаяс орчча каналын — ставыс вӧлі вевттьысьӧма шыльыд, дзирдалысь свежӧй лым вевттьӧдӧн.
Вӧрзьывтӧм сьӧд пуяс примитӧмаӧсь фантастическӧй вид еджыд пуркъялан лым слӧй улын, коді вевттьӧ вӧлі весиг налысь вӧсньыдысь-вӧсньыд уввожъяссӧ.
Шондіыс саялӧма кытчӧкӧ пыдіӧ сук, ньӧжйӧ усьысь лым пӧвсӧ, но уліын гӧгӧр вӧлі овлытӧм югыд.
Мулӧн еджыд эшкыныс югъяліс небыд югӧрӧн, арся гажтӧм краскаяс бӧрын синъястӧ да сьӧлӧмтӧ гажӧдӧмӧн.
Сынӧдыс вӧлі свежӧй да збодеритана, лымлӧн да тӧвлӧн кыпӧдан ароматӧн тырӧм.
Гырысь лымйыс вевттьыліс ветлысь-мунысьяслысь шляпаяссӧ, пальтояссӧ, юрсияссӧ да тошъяссӧ да сетліс налы вӧччӧмаяслысь вид.
Чужӧмъясныс вӧліны долыдӧсь, вӧвъяс рӧдтісны збоя.
Кӧн сюрӧ гылыда исковтісны додьяс, и налӧн собственникъясыс гӧрдитчисны сійӧн, мый первойӧн чолӧмалісны красавица тӧлӧс.
Общӧй настроениелы невӧляӧн сетчӧмӧн, Андрей тэрыба восьлаліс Лиговка кузя, Лена квартираӧ тэрмасьӧмӧн.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ некодӧс эз предупредит аслас воӧм йылысь; но сійӧ тӧдіс, мый Лена олӧ Лиговскӧй канал дорын, вокзалсянь неылын, да надейтчис суны сійӧс гортас.
Сійӧ буретш вӧлі петӧ воротасянь, аслас мехӧвӧй шапочкаа, лун кодь гажа да свежӧй, кор Андрей чукӧстіс сійӧс нимнас.
Чуймӧмӧн сійӧ сатшкысис сы вылӧ, и пыр жӧ сылӧн чужӧмыс югдіс гажа нюмӧн.
— Медбӧрти ті локтіныд жӧ! — горӧдіс Лена.
— Ме полі, мый сы бӧрын, мый лои Дубравникын, ті сэтчӧ сибданныд пыр кежлӧ.
Но висьталӧй, ті збыльысь локтінныд?
— Да, збыльысь, — вочавидзис Андрей.
Лена петӧ вӧлі керкасьыс аслас делӧ кузя, но Андрей ради сӧгласитчис вӧчны кытш да колльӧдны сійӧс конспиративнӧй квартираӧ.
Сійӧ кутіс юасьны найӧ попытка йылысь, коді вӧчис революционеръяс пӧвсын вель ыджыд впечатление.
Андрей висьтавліс сы юасьӧм вылӧ эз торъя окотаысь, но и тӧдчытӧм неудовольствиеӧн.
Местасӧ да асгӧгӧрса обстановкасӧ вежӧмыс ныждісны сы пытшкын ощущениеяслысь важся висьӧмсӧ.
Ӧні сійӧ вермис сёрнитны тайӧ делӧ йывсьыс спокойнӧя, кыдзи лоӧм факт йылысь, кодкӧд колӧ миритчыны.
— А мый выльыс тіян? — юаліс сійӧ воча.
— Миян группаын, ті кӧсъянныд шуны?
— Да.
— Нинӧм торъяыс.
Таняӧс бӧрйӧма членӧ.
Сы вӧсна вӧлі квайт поручитель и ни ӧтик гӧлӧс прӧтив.
Сійӧ нин сӧгласитчис.
Надейтча, сійӧ миянлы лоас бур аддзӧм мортӧн.
— Ме эска талы, — вынсьӧдіс Андрей.
— Сійӧ уджаліс мыйкӧдыра Нарвскӧй районын, и кыдзи заводитысь, уджсӧ нуӧдіс зэв бура, — водзӧ нуӧдіс Лена.
— Жаль, мый сылы регыд ковмас мунны.
— Збыль? — юаліс Андрей, друг жугыльмӧмӧн.
— Сійӧ мунӧ Москваӧ.
Шуӧма ёнмӧдны миянлысь сэтчӧсса кружок, сійӧ ёна чотӧ.
Жоржлы поручитім ветлыны Москваӧ пропаганда нуӧдны, а Таня вӧзйысис колльӧдны сійӧс.
Танялӧн сэн бур йитӧдъяс, и наӧн позяс воспользуйтчыны.
— Ӧні гӧгӧрвоа... — буркнитіс Андрей, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, медым дзебны ассьыс гӧрдӧдӧмсӧ.
Татшӧм юӧрыс эз шензьӧд сійӧс.
Сійӧ вӧлі дась мыйкӧ-нибудь дорӧ татшӧм сяма торйын.
Но ёсь кӧдзыд дой, коді вундыштіс сійӧс Лена кывъяс бӧрын, петкӧдліс, кутшӧм уна гуся надея дзебсьылӧма сылӧн йӧй сьӧлӧмас.
— Висьталӧны, найӧ регыд гӧтрасясны, — аслыс тӧдтӧг водзӧ нуӧдіс Лена.
— Меным висьтавлісны, мый найӧ важӧн нин радейтӧны мӧда-мӧднысӧ.
Но ме сідзсӧ талы ог эскы да нинӧм эг казявлы.
Вермас лоны, ӧти больгӧм.
— Мыйла нӧ?
Жорж зэв бур морт, — шуис Андрей, веськодьӧн лоны зільӧмӧн.
Лена ни ӧти минута эз чайт, мый тайӧ сёрниыс Андрейлы имеитӧ специальнӧй тӧдчанлун.
Чужӧмсяньыс да привычка сертиыс этша аддзысьӧн лоӧмӧн, сійӧ эз казяв сылысь гӧрдӧдӧмсӧ.
Радейтчӧмыс ещӧ сылӧн аслас сьӧлӧмас эз на заводит сёрнитны, и вообще, радейтчӧм йылысь вопросӧн сійӧ интересуйтчис медся этша.
Жорж да Таня волысьӧмъяс йылысь сёрнияс сійӧ висьтавліс кыдзи медся пыр овлан выльтор да сэсся веськодя вуджис мукӧд выльторъясӧ.
Конспиративнӧй квартираын Андрей суис некымын другӧс, на лыдын и Жоржӧс.
Радлана горӧдӧмӧн уськӧдчис Жорж Андрейлы сьыліас.
Сійӧ сідз жӧ ӧткодя кыліс Леналысь полӧмъяссӧ, мый сылӧн другыс сибдас Дубравникӧ, и сы вӧсна ёнджыка рад лои сійӧ локтӧм вылӧ.
Сьӧлӧмсяньыс сійӧ кутіс юасьны Зина йылысь.
Андрей висьталіс ставсӧ и эз дзеб сыысь, кутшӧм рискуйтана вӧлі Дубравникын Зиналӧн положениеыс.
Найӧ сёрнитісны сьӧлӧмсяньныс да эз мырдысь.
Но кор мукӧдъясыс мунісны и Жорж да Андрей колины ӧтнаныс, кыкнаныслы лои неуна неёмкӧ.
Андрей сотчис терпитны вермытӧг тӧдмавны мый-нибудь Таня йылысь, но эз вермы смелмӧдчыны да юавны.
А Жорж, быттьӧ наросьнӧ, весиг эз казьтыв сылысь нимсӧ.
Тайӧ сэтшӧма паныд сувтӧ Жоржлӧн пырся манералы, лӧсялӧмӧн и лӧсявтӧг сёрнитны Таня йылысь, мый Андрей кутіс чайтны, мый Жорж наросьнӧ тадзи вӧчӧ.
Жорж, тыдалӧ, тӧдмаліс сылысь тайнасӧ да эз сёрнит Таня йылысь деликатностьыс вӧсна.
Тайӧ вӧлі сы боксянь зэв бур и Андрей решитіс воспользуйтчыны сюся вӧчӧм намёкӧн.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ безразличнӧй предметъяс йылысь, мыйдта вермис.
Медбӧрти, эз вермы терпитныс да юаліс, олӧ оз нин Таняыс батьыс ордын.
— О, оз, — вочавидзис Жорж, — тайӧ абу позяна;
сійӧ вайис эськӧ сылы уна неприятностьяс.
Сійӧ олӧ ӧні торйӧн сійӧ районас, кӧні нуӧдӧ пропагандасӧ.
Жорж нинӧм эз содты, но веськӧдіс аслас друг вылӧ ассьыс синъяссӧ, симпатияӧн тыр да ӧттшӧтш шог, мый ёна инмис Андрейлы.
Сійӧ мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ да кутіс сёрнитны сыкӧд сы статья йылысь.
Та бӧрын сійӧ ёна зілис не казьтывны Танялысь нимсӧ.
Жоржлӧн страдайтан видзӧдласыс кыпӧдіс сы пытшкын скӧралӧм да лӧглун.
Андрей бара кутчысис аслас радейтана уджӧ — пропагандаӧ, рабочӧйяс пӧвсын — и пӧшти став кадсӧ колляліс Выборгскӧй сторонаын.
Сылӧн кыптіс удж вылӧ кутшӧмкӧ тшыглун, и сійӧ босьтліс ас вылас ставсӧ, кӧть мый оз веськав.
Весиг требовательнӧй да крукасьысь Лена вӧлі чиктылӧ сыысь да шуӧ, мый сійӧ регыд верстайтас воштӧмасӧ.
Сэки жӧ ӧттшӧтш Андрейлӧн интеллигенция пӧвсын пропаганда дорӧ важся радейтӧмыс вуджис сылӧн збыль зывӧктӧмӧ.
Сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис ветлыны мед кӧть кутшӧм эз вӧв студенческӧй скодкаяс либӧ собраниеяс вылӧ, чистӧ делӧвӧйясысь кындзи.
Сійӧ весиг шоча аддзысьліс удж кузя аслас другъяскӧд да ёртъяскӧд.
Мыйла?
Ӧти дурӧм да кад воштӧм!
Сійӧ вӧлі медся стоическӧй настроениеын, ассьыс олӧмсӧ ставторсьыс лэдзӧмӧн, мый эз вӧв стрӧг долгӧн.
Жорж вӧлі нач ӧти мортӧн, кодкӧд сійӧ аддзысьлывліс, гашкӧ, сы вӧсна мый сылы тайӧ эз вӧв аслыспӧлӧс епитимия, сылы аслыс окота вӧлі докажитны, мый сылӧн Жорж дорӧ лӧсявтӧм ревностьлӧн приступыс дзикӧдз прӧйдитіс и мый сійӧ сыкӧд важ моз дружескӧй волысьӧмъясын.
Сійӧ чорыда кутчысис эськӧ аслас решениеӧ, не кӧ эськӧ тайӧ шогсяна состояниеыслӧн мисьтӧм видзӧдласыс, коді кадъясӧн петкӧдчывлӧ Жоржлӧн выразительнӧй синъясас.
Сійӧ вӧліс Жорж ордын воӧм бӧрас первой вежоннас кыкысь, но сійӧн и кольччис, эштытӧм вылӧ ыстысьӧмӧн.
Таняӧс сійӧ бурджыкӧн лыддис не аддзывны дзикӧдз.
Сійӧ дӧвӧлен сійӧн, мый сы вылӧ Зинаӧн пуктӧм поручение эз требуйт личнӧя аддзысьлӧм.
Сійӧ лунсянь, кыдзи Таня лои партияса шленӧн, сылӧн став сьӧмыс мунліс делӧ вылӧ, и наӧн распоряжайтчыны мукӧд ёртъясыс, дерт, вермисны сідз жӧ, кыдзи и сійӧ.
Андрей кокниа судзӧдіс организацияысь джын суммасӧ, коді коліс Зиналы.
Мукӧдсӧ кӧсйысис судзӧдны тӧлысь мысти Репин, кодӧс Андрей аддзӧдліс некымын лун мысти Дубравникысь воӧм бӧрын.
Сійӧ паныдасис Танякӧд вежон кык мысти кымын кружокса собрание вылын, кытӧн найӧ кыкнаныс сулалісны.
Рабочӧйяс пӧвсын пропаганда нуӧдысь дюжина гӧгӧр мужчинаяс да нывбабаяс чукӧртчисны, медым обсудитны асланыс специальнӧй делӧяс йылысь.
Вӧлі сідзжӧ и знаменитӧй Тарас Костров.
Сійӧ лыддьысьліс народ пӧвсын пропагандистскӧй деятельность нуӧдӧмын пионеръяс лыдын; но конспирационнӧй уджъяс важӧн заставитісны сійӧс ӧткажитчыны татшӧм уджысь.
Ӧні сійӧ волывліс собраниеяс вылӧ, кор эштіс, и талун сійӧ локтіс недыр кежлӧ, шуны кӧ сы могысь, медым аддзысьлыны Шепелевкӧд, тайӧ кружокса постояннӧй шленъяс пиысь ӧтикӧд, кодкӧд сылы колӧ вӧлі мый йылысь кӧ сёрнитчыны.
Кӧть комнатаыс вӧлі тыр йӧзӧн, но Тарас Костров первойӧн шыбытчыліс синмад.
Оз позь вӧлі не обратитны внимание тайӧ гордӧй, мичаысь-мича чужӧм вылас, коді петкӧдлӧ ён вежӧр да помтӧм смеллун.
Костровкӧд дружескӧя юрнас воча гогнитӧм бӧрын Андрей локтіс здоровайтчыны Танякӧд, кодӧс сійӧ аддзис медся ылі пельӧсысь, — Таня вӧлі сьӧлӧмсяньыс лыддьӧ сӧмын на печатайтӧм народнӧй книжка.
Андрей неуна полыштӧмӧн локтіс тайӧ собрание вылас, кӧні, сійӧ тӧдіс, сылы лоас паныдасьны Танякӧд.
Но ӧні, кор найӧ лоины воча чужӧм, сійӧ кыліс сӧмын гуся радлун.
Ныв дружескӧя здоровайтчис сыкӧд, но регыд бара сетчис лыддьысьӧмӧ, кодӧн сійӧ кажитчис, вӧлі ёна интересуйтчӧ.
Андрей эз кӧсйы сійӧс беспокоитны.
Сійӧ нюжӧдліс Леналы некымын юр вомӧн кисӧ да пуксис.
Эз на вӧвны ставныс чукӧртчӧмаӧсь, кӧть индӧм часыс прӧйдитіс нин.
Виччысигас публика варовитіс частнӧй сёрниӧн, и комнатаыс тырис лӧнь гӧлӧсъяс горӧн.
Тарас да Шепелев сьӧлӧмсяньныс нуӧдісны ассьыныс делӧвӧй сёрни.
Шепелев — блед чужӧма том морт, кузь юрсиа, ичӧтик еджгов тошка, джуджыд сапӧгъяса да жилеткаа, кодӧс кизявлӧма выліӧдзыс да кутшӧмӧс векджык новлывлӧны мастерӧвӧйяс, висьтавліс мыйкӧ аслас собеседниклы.
Тарас кывзіс, ас водзас рассеяннӧя видзӧдігтыр.
Сійӧ ыджыд вниманиеӧн вермис кывзыны речь да сэк жӧ думайтны мӧдтор йылысь, — сійӧ сэтшӧм бура гӧгӧрволіс ставсӧ кыв джынсяньыс.
Тайӧ минутанас сылӧн спокой тӧдтӧм мӧвпъясыс вӧліны ылынӧсь: сійӧ думайтіс выль предложение йылысь, кодӧс сетас собрание вылын дзик выль характераӧс, кытчӧ должен мунны часджын мысти.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый сылӧн предложениеыс кыпӧдас бушков, и ас пытшкас водзвыв нин чувствуйтіс бурлун да небыдлун содӧм.
Со мыйла сылӧн кодзлалысь сьӧд синъясыс сэтшӧм меліа видзӧдісны собеседник вылӧ, и сылӧн случайнӧй паныд кыв шуӧмъяслӧн тоныс вӧлі сэтшӧм раминик да муса.
Партияын Тарас Костров вӧлі тӧдса кыдзи не сӧмын зэв ён морт, но мыйдтакӧ и властолюбивӧй.
Сійӧ новліс, колӧ шуны, аслас кӧрт киын бархатнӧй перчатки.
Сылӧн манераясыс вӧліны небыдӧсь да чаруйтанаӧсь, и сылӧн речьясыс медся чорыда вензигӧн лолісны «маысь чӧскыдджыкӧсь», кыдзи шулывлісны сылӧн противникъясыс.
Кодыр, медбӧрти, ставныс чукӧрмисны, некутшӧм формальностьястӧг вӧлі восьтӧма прениеяс.
Шепелев, коді сійӧ кад кежлас помаліс Тараскӧд ассьыс сёрнисӧ, видзӧдліс гӧгӧр да убедитчӧмӧн, мый ставыс эмӧсь, кутчысис делӧ бердӧ.
Некутшӧм водзкывтӧг да кытшлавтӧг сійӧ кутіс висьтавлыны, мый вӧлі вӧчӧма сійӧ районын медбӧръя собрание лунсянь да мый колӧ вӧлі предпримитны.
Сійӧс частӧ торкавлісны вопросъясӧн да замечаниеясӧн, сы вӧсна собраниеыс ёнджыкасӧ скодитіс дружескӧй беседа вылӧ, чем формальнӧй заседание вылӧ.
Леналы колӧ вӧлі сёрнитны Шепелев бӧрын, но сійӧ ӧткажитчис, казялӧмӧн, мый нинӧм торъяыс абу висьтавны аслас группа йылысь.
— Кывзыштам лучшӧ, мый миянлы висьталас Таня, — содтіс Лена.
— Сійӧ уджалӧ выль местаын да, кажитчӧ, оз нинӧм сеттӧм местаын.
— Ӧнісӧ, колӧ веськыда висьтавны, менам нинӧмӧн ошйысьны, — шуис Таня.
Но мыйдта тыдовтчис юасьӧмъясысь, ёнджыкасӧ Тарас да Андрей юасьӧмысь, водзӧвылӧ уджъяс эз вӧвны лёкӧсь.
Тыдалӧ вӧлі, мый старайтчӧмӧн сылӧн участокыс вермас лоны важнӧй центрӧн.
— Мыйла эськӧ не командируйтлыны торъя кад кежлӧ Нарвскӧй частьӧ опытнӧй пропагандистӧс? — сӧветуйтіс Тарас.
Но сылы эз позь сэсся виччысьны аслас предложениелысь результатсӧ:
пыр водзлань мунысь часі стрелка казьтыштіс сылы, мый сійӧ должен мунны.
Шепелевлысь кисӧ чабыртлӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс.
— Ме тырвыйӧ сӧгласен Тараскӧд, — шуис Лена.
— Шуам, мый ми некод ог эштӧ, но, ме ногӧн, кодлы-нибудь миян пӧвсысь эз эськӧ омӧль вӧв эновтны важ местасӧ, кӧні пропагандаыс вужъясис нин, да вуджны выль местаӧ.
Первойя каднас мужчина эськӧ вӧлі пӧлезнӧйджык нывбаба дорысь.
Сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ, и Андрей дӧсадаӧн да яналӧмӧн кыліс, мый гӧрдӧдӧ сійӧ синулын.
Сылӧн решениеыс не аддзысьлыны Танякӧд мӧдногӧн, кыдзи делӧвӧй собраниеяс вылын, пыр жӧ бырис Лена видзӧдлас улын.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый сійӧ збыльысьсӧ воис тайӧ собрание вылас гуся надеяӧн: гашкӧ, кутшӧм-нибудь случайнӧй обстоятельство матыстас сійӧс Танякӧд.
— Шепелев вермас кольны ассьыс местасӧ, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Андрей кыліс асьсӧ шудтӧмӧн.
Сылы кажитчис, мый сійӧ надеяяслы воис пом.
Шепелев вӧлі медся буръяс да опытнӧйджык пропагандистъяс пиысь ӧтиӧн.
— Да, мед Шепелев мунас Нарвскӧй частьӧ, — шуисны некымын гӧлӧс.
Вопросыс, кажитчӧ, вӧлі решитӧма, но сюйсис Лена.
— Ме чайта, — шуис сійӧ, — мый Андрей бурджыка лӧсялас та вылӧ Шепелев дорысь.
Сійӧ кутіс вайӧдавны ассьыс доводъяс, на пиысь кыкнанныслы веськыда да ньӧти повтӧг характеристика сетӧмӧн.
Шепелевӧс сійӧ признайтіс бур лекторӧн да споруйтысьӧн.
Рабочӧйяс бура гӧгӧрволісны сылысь да кокниа сетчылісны сійӧ пропагандалы.
Но зато, мӧд боксянь, сійӧ эз кужлы лӧсьӧдны выль йитӧдъяс, а сідз жӧ эз кужлы индавны выль йӧзӧс: сійӧ эз вӧв та вылӧ тырмымӧн энергичнӧй да предприимчивӧй.
Таысь кындзи сійӧ сьӧкыда тӧдмасьліс йӧзкӧд.
Андрейлӧн кыкнан случаяс вӧлі сы водзын преимущество.
Лена висьталіс ассьыс речсӧ ӧтсяма делӧвӧй тонӧн, гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг.
Сылӧн гӧлубӧй синъясыс сувтлывлісны, кор сійӧ сёрнитліс, то ӧти вылӧ, то мӧд кандидат вылӧ, и спокойнӧй выражениеыс налӧн эз вежсьыв, висьталіс-ӧ сійӧ ошкӧм али выражайтіс видӧм.
Шепелев зэв сюся кывзіс ас вылас веськӧдӧм хладнокровнӧй критикасӧ, аслас улӧс мыш вылӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн да чуньяснас тошсӧ нетшкӧмӧн.
Сійӧ кадысь-кадӧ нюмъяліс Лена чорыдлун вылӧ, а дзоньнас сьӧлӧмсяньыс нимкодясис сійӧ веськыдлунӧн.
— Да, ме сідз жӧ думайта, мый ті бурджыка лӧсяланныд ме дорысь, — шыасис сійӧ Андрей дорӧ, кор Лена помаліс.
— Верманныд-ӧ ті кокниа кольны ассьыныд уджтӧ?
Ӧні, кор сійӧс, мый минута сайын страстнӧя кӧсйис, зависитіс сыӧн шуӧм ӧти кывсянь, Андрей друг повзис, быттьӧ сійӧ кокъяс улын воссис пропасть.
— Дерт, вермас! — шуис Лена, коді Андрейысь эз омӧльджыка тӧд уджсӧ.
Андрей полігтыр видзӧдліс ас бокас сулалысь Таня вылӧ.
Сійӧ кажитчис смутитчӧмӧн да гӧгӧрвотӧмӧн татшӧм немвиччысьтӧм предложениесьыс.
Тайӧ инмис Андрейлы медпуковинас.
Мыйла найӧ кыкнаныс сэтшӧма тӧждысьӧны сы йылысь?
Сійӧ аддзис татшӧм поведениесӧ и Жоржсянь вель страннӧйӧн; но сысянь сійӧ тайӧс некутшӧма эз виччысь.
Любитчӧма ли сійӧ, али абу, — кӧть кыдз, сійӧ абу нямӧд и докажитас налы, мый быдторйын, коді инмӧ делӧӧ, сійӧ некор оз кут руководствуйтчыны личнӧй чувствоясӧн.
И сійӧ пыр жӧ сетіс предложение вылӧ ассьыс тыр сӧглас.
Кор текущӧй делӧяс йылысь тӧлкуйтӧмъяс помасисны, сійӧ делӧвӧй тонӧн шыасис Таня дорӧ, корис висьтавны некымын подробностьяс аслас удж йылысь, коді ӧні касайтчис налы кыкнаныслы.
Сійӧ висьталіс ӧттор-мӧдтор йылысь да содтіс, мый сылӧн рабочӧйясыс чукӧртчасны сы квартираын талун рытнас.
Андрейлы медся бур лоас ӧні жӧ мунны сы ордӧ да тӧдмасьны рабочӧйяскӧд, да аслыс места вылас убедитчыны, кыдзи пуктӧма делӧсӧ.
Андрей тайӧ рытнас вӧлі прӧст, и сылӧн эз вӧв помка ӧткажитчыны татшӧм лӧсьыд корӧмсьыс.
Найӧ пыр жӧ мунісны и Андрей тӧдчымӧн небзис Таня дорӧ.
Мунігас Андрей юаліс, кыдзи батьыс видзӧдӧ найӧ янсалӧм вылӧ, да частӧ-ӧ ӧні сійӧ аддзысьлывлӧ сыкӧд.
Тайӧ сёрниыс пыр жӧ сувтӧдіс найӧс важся дружескӧй кок йылӧ.
Андрей сьӧлӧмсяньыс уважайтіс пӧрысь адвокатӧс.
Таня тайӧс тӧдіс, и сылы вӧлі торъя лӧсьыд казьтыштны та йылысь ӧні.
Жоржкӧд сійӧ пӧшти ньӧти эз сёрнитлы аслас семейнӧй драма йылысь.
Аслас чувствительность да деликатность вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ ӧткымын волысьӧмъясын вӧлі кӧдзыд; сійӧс мукӧд дырйиыс весиг скӧрмӧдліс вежӧрыс, мый аслас олӧмлӧн тайӧ бокыс вӧлі пӧшти сылы гӧгӧрвотӧмӧн.
Андрейкӧд вӧлі мӧдног, и Таня чувствуйтіс кокньӧдӧм, сыкӧд сійӧс ёна мучитан вопрос йылысь сёрнитӧм бӧрын.
Таня эз ӧтнас ов.
Конспираторъяслӧн асланыс распоряжение улын вӧлі некымын олӧма нывбаба, кодъяс войдӧр унджыкыс вӧлӧмаӧсь революционеръяс семьяясын услужениеын.
Найӧ мукӧд дырйиыс вӧчлісны квартирнӧй кӧзяйкаяслысь удж, тайӧ обязанностьыс кӧ оз вӧлі требуйт торъя сноровка.
Этша коді на пӧвсысь гӧгӧрволіс тӧлксӧ конспирацияясын, но найӧ преданность да верность вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны.
Татшӧм нывбабаяс пиысь ӧти, Зиналӧн важ нянькаыс, оліс Таня квартираын кӧзяйка пыдди.
Таня гажаа петкӧдліс Андрейлы ассьыс выль оланінсӧ, коді эз чуймӧд роскошӧн да коді сэтшӧм омӧля скодитліс батьыс керкаса помещение вылӧ.
Квартираыс, местаас сулалӧм серти медся лӧсялана, сылы вӧлі вывті ыджыд.
Сэні вӧлі вит комната, и на пиысь сӧмын куимыс вылӧ тырмис Танялӧн мебельыс.
Мукӧд кык комнатаыс вӧліны дзик тыртӧмӧсь да квартираыслы сетлісны жугыль, овтӧм вид.
Но Таня эскӧдіс, мый найӧ вӧчасны сылысь оланінсӧ важ замок вылӧ скодитанӧн.
Медся ыджыд комнатаыс, кӧні сулалісны пожӧм пуысь вӧчӧм кузь пызан да прӧстӧй улӧсъяс да скамьяяс, вӧлі рабочӧй собраниеяс вӧчалан местаӧн.
Найӧ регыд кутісны чукӧртчавны.
Найӧ вӧліны сизим морт, но виччысьӧм могысь найӧ торйӧдчисны кык партия вылӧ.
Андрейӧс вӧлі представитӧма Таняӧн кыдзи друг, коді думайтӧ овмӧдчыны орччӧн да волывлыны общӧй занятиеяс вылӧ.
Рабочӧйяс радлан сьӧлӧмӧн чолӧмалісны сійӧс да пыр жӧ пуктісны ас морт пыдди.
Но сійӧ эз кӧсйы ӧні сюйсьыны беседаас, тӧдмавны кӧсйӧмӧн, кыдзи Таня справляйтчӧ аслас выль обязанностьясӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис лоны зэв снисходительнӧйӧн, но регыд убедитчис, мый та йылысь оз вермы лоны и сёрниыс.
Таня — тайӧ светскӧй ногӧн воспитайтӧм, нежнӧй барышня, салонъяс дорӧ велалӧм, чувствуйтіс асьсӧ рабочӧйяс пӧвсын гортас моз.
Ньӧти зільтӧг, гӧгӧрвоанаӧн лоны пӧся кӧсйӧмӧн сӧмын веськӧдлӧм, сійӧ употребляйтіс сэтшӧм кывъяс да выражениеяс, кодъясӧс ёнджыка гӧгӧрвоисны кывзысьяс.
Сійӧ нуӧдіс ассьыс уджсӧ сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый пӧшти ньӧти эз торъявлы аслас аудиторияысь.
Татшӧм заводитӧмыс сетліс ыджыд надеяяс, кӧть, дерт, делӧыс эз кольлы и промахъястӧг.
Сійӧ кыдз быттьӧ повліс сетны вӧля аслас порывъяслы.
Кыкысь кымын Андрей казяліс сійӧ кывъясысь джуджыд чувстволысь шоныд, заразительнӧй гы.
Но буретш сійӧ минутанас, кор сійӧ ассьыс волнуйтчӧмсӧ сетліс кывзысьяслы, сійӧ домавліс асьсӧ полысь наездник сямӧн, коді оз лысьт дӧверитчыны аслас благороднӧй ярлунлы.
Неуна унджык опыт да практика велӧдасны сійӧс.
Мед кӧть кыдз — задаткияс сылӧн зэв бурӧсь.
Первойсӧ кӧ Андрей зільліс не лоны вывті требовательнӧйӧн, то бӧръя помнас сылы ковмис повны мӧд крайностьысь — кыдзи эськӧ не кватитны вывті.
Лыддьысьӧм бӧрын заводитчисны сёрнияс.
Андрей сюйсис да туйдӧдіс беседасӧ сідз, мый сетіс позянлун ставныслы Сёрнитны.
Сылы окота вӧлі тӧдмавны ассьыс выль ёртъяссӧ.
Найӧ прӧщайтчисны медся дружескӧя, и рабочӧйяс Андрейсянь босьтісны кыв волыны нӧшта ӧтчыд, мыйӧн сӧмын сійӧ вуджас найӧ крайӧ.
Таня корис Андрейӧс кольччыны нӧшта час-мӧд кежлӧ, сылы сэтшӧм окота вӧлі тӧлкуйтыштны сыкӧд.
Сійӧ оліс аслас революционнӧй деятельностьлысь медӧвӧй тӧлысь.
Ставыс сылы вӧлі свежӧй да имеитіс сьӧлӧм кыпӧдана интерес.
Привычкаыс абу на удитӧма чинтыны горячностьсӧ; а опытыс абу на ещӧ велӧдӧма сдержанностьӧ.
Аслас уджӧ сійӧ пыртліс прозелитлысь да нывбабалысь жар.
Сылӧн первой юалӧм, кор найӧ колисны Андрейкӧд ас кежаныс, вӧлі — кутшӧма сылы кажитчисны сылӧн велӧдчысьясыс.
Сы мӧвпалӧм серти, на пиысь быдӧн имеитіс ас пытшкас мый-нибудь водзӧ вылӧ кӧсъянаӧс либӧ симпатичнӧйӧс.
Андрей эз тырвыйӧ юклы сылысь думъяссӧ.
Но сійӧ тайӧ рытнас вӧлі сэтшӧм бур настроениеын, мый дась вӧлі аддзыны ставсьыс буртор.
— Ӧти кывйӧн, ме эска, мый некымын тӧлысь мысти миян лоас тайӧ районын бур организация, — шуис сійӧ.
Таня вӧлі зэв рад татшӧм вывті бур будущӧй вылас.
— Медым бурджыка нуны уджсӧ, колӧ миянлы юкны сійӧс, — индіс Таня.
— Ме босьта ас вылӧ велӧдӧм да водзысьтыр дасьтӧм, а ті займитчӧй помӧдз обработайтӧмӧн.
— Удж юкӧмыс кӧ нин быть колӧ, — шуис Андрей, — то обработкасӧ колӧ сетны тэныд; а ме кута бӧрйыны тіянлы йӧзӧс.
Ме пыр вӧлі сэтшӧм мӧвпа, мый сьӧлӧмъяс садьмӧдан делӧын ми, мужчинаяс, долженӧсь сетны места нывбабаяслы.
Таня шензьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Сылы сьӧкыд вӧлі эскыны, мый Андрей сёрнитӧ збыльысь.
— Но ме сэтшӧм омӧля накӧд сёрнита да сэтшӧм этша тӧда, — шуис Таня.
— Дерт, тіянлы уна ковмас уджавны аслыныд.
Но эскӧда тіянӧс, мый велӧдчӧм абу главнӧй качество бур пропагандистлӧн.
Тайӧ нинӧмтор, ӧткодявны кӧ...
— Мыйкӧд? — юаліс ныв, сылы синъясас сатшкысьӧмӧн.
— Сьӧлӧмъяс волнуйтны кужӧмкӧд да наын ӧзтыны тіянлысь ассьыныд энтузиазмтӧ ӧткодялӧмкӧд.
Тіянлы, гашкӧ, окота тӧдны секретсӧ, кыдзи тайӧс вӧчны?
— Дерт жӧ, — горӧдіс Таня.
— Ті не долженӧсь видзны сэтшӧм секретсӧ аслыд.
— Тайнаыс сыын, мый колӧ ставсӧ тайӧс чувствуйтны аслыд.
Таня серӧктіс.
Сійӧ виччысис мыйкӧ овлытӧмӧс да ӧттшӧтш зэв практичнӧйӧс.
А вӧлӧма — сӧмын тайӧ!
— Мыйла нӧ нывбабаяслы татшӧм преимуществоыс мужчинаяс водзын? — юаліс сійӧ.
— Ті ӧмӧй — сьӧлӧмтӧмӧсь, тіянӧс ӧмӧй лишитӧма энтузиазмысь?
— Абу.
Но эм степеньясын торъялӧм, и таын — став сутьыс.
Ме ог вермы не усьны лиризмӧ, кор думайта миян нывбабаяс йылысь, а тайӧ меным оз лӧсяв.
Збыльысь ӧд, найӧ вывті лӧсьыдӧсь миян матушка Россиялы, <rus>по крайней мере</rus>, сійӧ кадлы, кодын ми олам.
Сійӧ ланьтіс да думыштчис.
— И ті бура успевайтанныд тіянӧн бӧрйӧм уджын, содтіс сійӧ, Таня вылӧ серьёзнӧя видзӧдӧмӧн.
— Тіян эм став меддона качествоясыс, кодъяс колӧны успех вылӧ.
Эскӧй менам кывлы, сы вӧсна мый ме таын мый-сюрӧ гӧгӧрвоа.
Андрей сёрнитіс спокойнӧя, но Таня вылӧ веськӧдӧм синъясыс ыпъялісны ыджыд радлунӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм шуда, мый имеитіс случай вайӧдны сылы тайӧ скромнӧй ошкӧмсӧ.
Таня ӧзйис тайӧ кывъяснас кыпӧдӧм шензьӧмысла да ыджыд удовольствиеысла.
— Донӧн эськӧ ме мынті, медым тіян пророчествоныд лоис вернӧйӧн! — шуис сійӧ да сэсся содтіс: — Кор нӧ ті вуджанныд миян районӧ?
— Некымын лун мысти.
Но ме уджавныс верма заводитны кӧть аскисянь жӧ.
Кык час мунӧмыд абу нин сэтшӧм ыджыд.
— Зэв бур.
Сідзкӧ, ме кута тіянӧс виччысьны аски рытнас, — шуис Таня, прӧщайтчигас сылысь кисӧ топыда кутлӧмӧн.
Андрей бӧр муніс гортас шуда мортӧн.
Сійӧ нимкодясис колльӧдӧм рытса казьтылӧмъясӧн да эскӧмӧн, мый аски бара аддзылас Таняӧс.
Таня олӧмлӧн выль да высшӧй фазаын сійӧ вежсис Андрей синъяс водзас да кажитчис ореолӧн кытшалӧмӧн.
Сы сьӧлӧмлӧн бурджык сторонаясыс, кодъяс йылысь сійӧ войдӧр сӧмын гӧгӧрволіс, ӧні петкӧдчисны тырвыйӧ югъялӧмӧн.
Кутшӧм ӧдйӧ сійӧ быдмис!
Татшӧм чудесаяс, — думайтіс сійӧ, — овлӧны сӧмын нывъяскӧд.
Сійӧ кольліс сійӧс кагаӧн.
Ӧні Таня — нывбаба, но челядьлӧн кодь сӧстӧм сьӧлӧма.
Андрей чувствуйтіс, мый радейтӧ сійӧс ёнджыка, кыдзи некор, но важся полӧмъясыс дзикӧдз бырины.
Сылӧн решениеыс — пышъявны Танякӧд аддзысьлӧмъясысь кажитчис сылы дзик лӧсявтӧмторйӧн.
Сійӧ эз виччысь да эз корсь воча радейтӧм аслас радейтӧм вылӧ вочакыв пыдди.
Мыйла нӧ сідзкӧ пышъявны нылысь, кодкӧд сылӧн сэтшӧм уна ӧтувъяыс?
Найӧ сэтшӧм бура уджалісны ӧтлаын тайӧ рытнас и вермасны дзик жӧ сідзи нуӧдны ассьыныс уджсӧ водзӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, радейтӧ-ӧ сійӧс Андрей, али оз.
Сӧмын важ романъясын радейтӧм составляйтӧ олӧмлы главнӧй интерес.
Сійӧ жӧ кужас овны высшӧй идеалъясӧн.
IX-ӧд глава
ӦТУВЪЯ УДЖ НУӦДІГӦН
Андрей не ӧтчыд радліс аслас смел решение вӧсна.
Дзонь тӧлысь чӧжӧн Нарвскӧй районӧ вуджӧм бӧрын сійӧ тӧдліс сэтшӧм шуд, мый сыысь вылынджык вермисны эськӧ сулавны сӧмын ӧта-мӧд кост радейтӧмлӧн ыджыд радлӧмъяс — радейтана нывбабакӧд ӧтувъя уджлӧн шуд сійӧ делӧын, кодлы кыкнанныс сетісны асланыс сьӧлӧмлысь медся бур юкӧнсӧ.
Быдлунъя олӧмлӧн медся тӧдчытӧм посниторъяс пӧлучитлісны синъясын выль тӧдчанлун да прелесть.
Пропагандаын шедӧдӧм неыджыд успехъяс кажитчисны сылы настоящӧй триумфъясӧн да тыртӧны вӧлі сылысь став существосӧ джуджыд радлунӧн.
И, збыльысь, сылӧн уджыс мунліс пырся дорысь успешнӧйджыка.
Сылӧн друг ёсьмис йӧзӧс гӧгӧрвоӧм, и сійӧ лоис ёна красноречивӧйджык.
Аслас чувствоӧн шонтӧм, сійӧ видзӧдіс йӧз вылӧ сьӧлӧмсяньысджык вообще.
Ассьыс унджык кадсӧ сійӧ колльӧдліс эз гортас.
Суткиын кызь нёль часыс сылы эз тырмыв эськӧ став удж вылас, кодӧс сійӧ босьтіс аслас пельпомъяс вылӧ.
Танялӧн рабочӧйяс пыр найӧ ёртъяскӧд сылӧн волысьӧмъясыс фабрикаяс вылын тӧдчымӧн паськалісны.
Тайӧ выль тӧдсаясыс да выль последовательясыс пиысь сійӧ бӧрйыліс надежнӧйджыкъясӧс да вайӧдліс найӧс собраниеяс вылӧ.
Сы вӧсна мый тайӧ собраниеяс вылын волӧмыс вӧлі йитчӧма рабочӧйяслы сэтшӧм жӧ рискӧн, кыдзи найӧ быттьӧ участвуйтісны мортвиӧмын либӧ ӧзтӧмын, то кружокса выль шленъясӧс бӧрйылісны сӧмын став мукӧдъясӧн тырвыйӧ сӧглас либӧ ошкӧм сетӧмӧн.
Андрей да Таня мунлісны тайӧ благоразумнӧй правилӧ туй кузя, кӧть Андрей регыд шедӧдіс сэтшӧм популярность, мый збыльвылассӧ, сылӧн гӧлӧсыс век вӧлі решающӧйӧн.
Вежӧра да велӧдчӧм морт джынвыйӧ велӧдчӧм крестьяна да ремесленникъяс пӧвсын лоӧ медся вынаӧн, внушитас кӧ сӧмын насянь аслыс доверие.
Последовательяслӧн лыдыс содіс зэв ӧдйӧ.
Лоис котыртны выль центр сійӧ жӧ районас, сы вӧсна мый чукӧртчыны уналы ӧти и сійӧ жӧ керкаын вӧлі рискуйтана.
Медводдза кӧдза заводитіс петкӧдчыны.
Дерт, делӧыс век жӧ вӧлі неыджыд: пропагандистъяс группируйталісны ас гӧгӧрныс сӧмын тӧдчанаджык рабочӧйясӧс да волысьлісны ичӧтик кружокъяскӧд, кодъяслы эзджык вӧв ӧпаснӧ чукӧртчывны частнӧй квартираясын.
Но буретш татшӧм неыджыд кружокъяс пӧвсысь и петлӧны искреннӧй, делӧлы помӧдз преданнӧй борецъяс.
Дружескӧй беседаын воча син, — со кодыр морт сёрни ёна пыдӧджык пырӧ сьӧлӧмад.
Налӧн пропагандаыс, ограниченнӧй сфера вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі зэв плодотворнӧй.
Найӧ не сӧмын висьтавлісны кывзысьяслы мыйдтӧмкӧ велӧдӧм, — найӧ вдохновляйтлісны найӧс сійӧ жӧ чувствоясӧн, кутшӧмӧн вӧлі йиджтысьӧмаӧсь асьныс.
Танялӧн пайыс тайӧ ӧтувъя уджас вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и сылӧн ыджыдджык ёртыслӧн да руководительыслӧн.
Аслас зільӧмын сійӧс водзӧ выдвинитӧм кузя Андрей стрӧга кутчысьліс налӧн удж юкӧм кузя программаӧ.
Сійӧ босьтіс ас вылас лӧсьӧдны выль волысьӧмъяс, восьтавны выль центръяс да бӧрйыны выль йӧзӧс.
Но Таня собрание вылын сійӧ сетліс сылы уджлысь бурджык юкӧнсӧ.
Андрейӧн пыр ошкӧм вӧсна, Таня мездысис сыысь, мый сэтшӧм частӧ парализуйтӧ нывбабаяслысь умственнӧй способностьсӧ, кор сійӧ уджалӧ ӧтлаын мужчинакӧд: сы пытшкын бырис ас дорас слаблун да эскытӧм чувство.
И тайӧ чувствосьыс ӧтчыд мездысьӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ сӧвмис да вӧчліс ыджыд успехъяс пропагандаын.
Асывъясын сійӧ пукавліс гортас, лыддьысис да сьӧлӧмсянь лӧсьӧдчис аслас радейтана удж вылӧ.
Рытъясын, кор сылӧн эз вӧв аслас собрание, Таня, мукӧд корӧм серти, ветлывліс пропаганда кузя аслас ёртъяс занятиеяс вылӧ: найӧ регыд донъялісны сійӧс.
Танялӧн успехъяс помтӧг радуйтлісны Андрейӧс.
Сы дорӧ сылӧн чувствоясыс век лоины пыдысяньджык и пыдысяньджык.
Быд лун сійӧ аддзыліс сы пытшкысь ас дорас кыскана выль чертаяс.
Сылы кажитчыліс, мый Таня век пуктывліс мыйкӧ ассьыс, коді сетліс торъя свежесть да овлытӧм изящество быдторлы, мый кӧть сійӧ эз вӧч.
Йӧз дорӧ аслас радейтӧмӧ сійӧ пыртліс сымда искренность да горячлун, а сылӧн спокойнӧй да прӧстӧй отношениеын ӧпасностьяс дорӧ, кодъяс кытшавлісны сійӧс гӧгӧрбоксянь, да сійӧс виччысян участь дорӧ сылӧн веськодьлунас вӧлі сымда прекраснӧйыс да трогательнӧйыс.
Ставсӧ тайӧс сэтшӧм частӧ сійӧ аддзывліс войдӧр и мукӧд нывъяслысь, но ӧні сійӧ восьтіс сылы выль смысл да выль очарование.
Тадзи мукӧд дырйи, великӧй художник картина водзын благоговейнӧй созерцаниеын сулалӧмӧн, ми восьтам сыын помтӧм мичлун, кодӧс водзті ми эг казявлӧ.
Кадъясӧн тайнӧй уджас шымыртліс Андрейлысь сьӧлӧмсӧ, сійӧ чувствуйтліс, мый заводитӧ радейтны Таняӧс вывті ёна.
Но татшӧм здукъясыс овлісны шоча да кыссьылісны недыр.
Вообще, сы пытшкын ыджыдаліс шензьӧдана-лӧсьыд спокойствие, коді пӧдтыліс весиг сылысь вежӧктӧмсӧ.
Жоржкӧд сійӧ аддзысьлывліс шоча.
Том поэтлӧн вӧлі вывті уна удж, а Андрей эз частӧ петкӧдчывлы карын.
Бӧръя каднас Жорж дугдіс преследуйтны сійӧ аслас шогсяна видзӧдӧмнас, и та вӧсна налӧн волысьӧмъясыс бурмисны, кӧть важъя дружбаыс налӧн эз нин выльысь кыпты.
Кыкнаныслы вӧлі кыдзкӧ лӧсьыдтӧм;
Андрей став мыжсӧ вештыліс Жорж вылӧ.
Сійӧ кӧ дӧрӧжитӧ сійӧ дружбаӧн, то мед первой и висьтасяс сьӧлӧмсяньыс.
Танялӧн Жоржӧс радейтӧмыс эз кыпӧдлы Андрейлысь вежалӧм.
Налӧн ӧтувъя уджыс лӧсьӧдіс на костын сэтшӧм топыд йитӧд, мый кажитчис, нинӧмтор оз орӧд сійӧс.
Танялӧн вкусъясыс вӧліны сэтшӧм жӧ скромнӧйӧсь да незатейливӧйӧсь, кыдзи и Андрейлӧн, и высшӧй политика, кӧні бергалӧ Жорж, ӧдвакӧ коркӧ-нибудь кыскас сійӧс: петас ли сійӧ верӧссайӧ али оз, — сійӧ некор оз шыбыт ассьыс ӧнія уджсӧ.
Мый кӧть мед оз ло, сійӧ вӧлі эскӧ, мый Танялӧн духовнӧй олӧмын сылы век сюрас бурджык доляыс.
Тайӧ вежӧртӧмыс весиг располагайтіс сійӧс великодушиелань.
Быдысьӧн, кор сылы удайтчыліс лоны Жоржкӧд ас кежын, сійӧ виччысис объяснение.
Но Жорж, тыдалӧ, бокӧ вештыліс тайӧ сотыштан вопроссӧ да кольліс ассьыс другсӧ мучитана виччысьӧмын.
Андрей тӧдіс, мый сійӧ вермис эськӧ тӧдмавны ставсӧ, Танякӧд аскӧдыс сёрнитӧм бӧрын: найӧ дружба дырйи татшӧм сёрниыс вӧлі позяна.
Но быдысьӧн, кор вопросыс дась вӧлі петны сійӧ вомысь, кутшӧмкӧ неопределённӧй полӧм кутліс сійӧс, — полӧм, кыдзи сылы кажитчис, оскорбитны Таняӧс аслас нескромностьӧн.
Сійӧ бурджыкӧн лыддис не думайтны Таняӧн Жоржӧс радейтӧм йылысь.
Ӧніяыс вӧлі сэтшӧм восхитительнӧйӧн, мый эз ков сійӧс тшыкӧдны водзын лоан полӧмъясӧн, и кор татшӧм сяма мӧвпъясыс волісны сылы юрас, сійӧ прӧстӧ вӧтлавліс найӧс, кыдзи вӧтлалӧны лэбачьясӧс радейтана кӧдза вылысь.
Ӧтитор сійӧс огорчитліс: сылы этша вӧлі сійӧ кадыс, кодӧс сійӧ коллявліс Таня обществоын.
Янсӧдчыны сыкӧд, кӧть эськӧ ӧти час кежлӧ, сылы вӧлі сьӧкыд.
Но ачыс уджыс частӧ пуктыліс татшӧм лишениесӧ, и сійӧ пӧкӧритчыліс, бӧрынджык ассьыс кадсӧ верстайтны зільӧмӧн.
Общӧй удж дорӧ Андрей, дерт, эз вежӧктыв Таняӧс.
Сійӧ вӧлі дӧвӧль да шуда.
Сійӧ чорыда эскис, мый налӧн ӧнія волысьӧмъясыс вермасны водзӧ мунны помтӧг, — кытчӧдз ӧти обстоятельство эз петкӧдлы сылы, мый зданиеыс, кодӧс сійӧ лыддьыліс из кодь чорыдӧн, киссис карті керка моз ӧти инмӧдчылӧмысь.
X-ӧд глава
КРИЗИС
Ӧтчыд рытын Андрей да Таня пукалісны ӧтнаныс Таня квартираын.
Вӧлі ёна нин сёр, и керка пытшкын ставыс вӧйтчис нин первойя джуджыд узьӧмӧ.
Найӧ локтісны часджын сайын ёртъясыс пиысь ӧти ордын зэв успешнӧя прӧйдитӧм собрание вывсянь.
Рытыс вӧлі зэв удачнӧй.
Таня лыддис зэв трогательнӧй висьт йӧз олӧмысь.
Тайӧ висьтыс впечатление улын сылӧн сьӧлӧмыс кыптіс да сёрнитіс овлытӧма лӧсьыда.
Ӧні сійӧ воис гортас медся бур настроениеын.
Андрей, кыдзи и век, колльӧдіс сійӧс.
Сійӧ сідз жӧ вӧлі зэв кыпыд да эз вермы пыксьыны кӧсйӧмыслы паныд часджын кежлӧ пыравны быттьӧкӧ сы могысь, мый эз вӧв омӧль эськӧ юыштны чай татшӧм кузь тӧлкуйтӧмъяс бӧрын.
Танялӧн сьӧрсьыс вӧлі квартирасьыс ключыс.
Сылӧн квартираса кӧзяйкаыс узис нин.
Медым не беспокоитны сійӧс, найӧ решитісны асьныс пуктыны чайсӧ.
Ыджыд клопотаясӧн да сералігтыр налы удайтчис сувтӧдны самӧвар да ректыны провизия тыра шкапсӧ, сэк жӧ Таня виччысьӧмпырысь кыскис ключсӧ кӧзяйкаыслысь юрувсьыс: старушка век дзебліс ключсӧ вой кежлас пӧдушка улас.
Кодыр ставыс лои пызан вылын, кыкнаныс друг казялісны, мый найӧ зэв тшыгӧсь.
Найӧ нимкодьпырысь ужнайтісны да зэв гажаа сёрнитісны.
Андрей гарыштіс лыддьӧм висьт йылысь.
— Колӧ рекомендуйтны тайӧ книжкасӧ миян другъяслы, — шуис сійӧ.
— Кыдзи помнита, ни ӧтик татшӧм ёна эз действуйтлы рабочӧйяс вылӧ.
Быть колӧ пыртны сійӧс миян литература обиходнӧй списокӧ.
Таня сӧгласитчис да кӧсйысис босьтны книжкасӧ сьӧрсьыс первойысьыс жӧ, мыйӧн мунас Лена ордӧ.
— Но, гашкӧ, эз вӧлыс, а наездникыс воис призсӧ, — нюмдӧмӧн шуис Андрей.
— Ме надейтча, мый тіян талунъя успех бӧрын ті он нин сэсся кутӧ сомневайтчыны тіян способностьясын да вывті бур будущӧйын, кыдзи рабочӧйяс пӧвсын пропагандисткалӧн.
— Да, ме надейтча вӧчны мый-сюрӧ тайӧтор кузя, — шуис Таня, шуда, кыдзи жаворонок, коді первойысь лэбзигас паськӧдӧ ассьыс том бордъяссӧ.
— Ӧні ме ӧтиторйысь пола: велала рабочӧйяскӧд обращайтчыны и, пӧжалуй, ог понды кужны сёрнитны интеллигентъяскӧд.
— Ті ӧмӧй таысь уна воштанныд? — меліа пасйис Андрей.
— Дерт жӧ, торйӧн нин ӧні! — гажаа горӧдіс Таня.
— Мыйла? — юаліс Андрей.
Нывлӧн кывъясыс неуна вундыштісны сійӧс.
— А сы вӧсна, мый ме кӧсъя видлыны ассьым вынӧс и тайӧ удж вылын.
Меным сэтшӧм окота суктыны рок менам важ приятельницаяс пӧвсын.
Жорж висьталіс тӧрыт, мый ми мунам Москваӧ вежон кык мысти кымын.
Сьӧлӧмыс Андрейлӧн кӧдзаліс.
Збыльысьсӧ Таня эз юӧрт сылы немтор выльсӧ.
Андрей, дерт, эз вунӧд сылысь Жоржкӧд Москваӧ мунӧм йылысь.
Сійӧ эз вермы тайӧс вунӧдны, кӧть эськӧ весиг кӧсйис; тайӧ вӧлі лёк вӧчысь лэбачьяс пиысь ӧти, кодъяс волывлісны сійӧ кӧдза вылӧ, да повзьӧдлыны найӧс эз вӧв кокни.
Сійӧ вӧлі дасьтысьӧма нин тайӧ юӧр кежлас, но эз виччысь, мый Таня сэтшӧма радліс перспективалы янсӧдчыны сыкӧд да уджкӧд, код дорӧ, сійӧ чайтіс, Таня сэтшӧма кӧртасьӧма.
Медся ёна сійӧс огорчитіс тоныс, кутшӧмӧн сійӧ сёрнитіс.
Сійӧ веськӧдіс ассьыс синъяссӧ вывті мича, шуда чужӧм вылӧ, сыын мый-нибудь лӧсяланаджыкӧс аслас чувствояслы весьшӧрӧ аддзыны зільӧмӧн.
— Тіянлы зэв окота мунны Москваас? — юаліс сійӧ усьӧм гӧлӧсӧн.
Таня нинӧм эз шу вочакыв пыдди.
Куньса синъясӧн да вомдорас радлана нюмӧн сійӧ сӧмын эскӧдӧм могысь некымынысь гогнитіс юрнас.
Сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧмыс кыдз быттьӧ помӧдз висьталіс мукӧдтор йывсьыс.
Сійӧ янсӧдчис сыкӧд жалиттӧг, кыдзи бокӧвӧйкӧд!
Андрей нинӧм эз значит сылы, сэк кор Таня вӧлі сылы ставыс.
Танялӧн сьӧлӧмыс бурмыліс сы обществоӧн, бурджыкыс эз вӧв да.
Мыйӧн сӧмын Андрей вошас сы горизонтысь, Таня вунӧдас сійӧ олӧм йылысь.
Андрейлӧн паръясыс бледӧдісны.
— Ме бура гӧгӧрвоа, мый тіянӧс должен ёна радуйтны Москваӧ ветлӧм, — шуис сійӧ ньӧжйӧник спокойнӧй тонӧн, кӧть пытшкӧсас сылӧн ставыс муткырасис возбуждениеысла.
— Сэтшӧм гажтӧм — век висьтавлыны прӧстӧй рабочӧйяс неыджыд чукӧрлы ӧти и сійӧ жӧ тор.
Мӧд делӧ вӧчавны победаяс интеллигенция пӧвсын, коді тіянӧс кутас кыпӧдны да паськӧдны тіянлысь славанытӧ быд помӧ!
Ныв чуймис татшӧм оскорбительнӧй мыжалӧмысь.
Тадзи-ӧ Таня сылысь гӧгӧрвоис?
Но, сы вылӧ паськыда восьтӧм, шензьӧм синъяссӧ кыпӧдӧмӧн, Таня муртса тӧдіс сылысь кӧдзыд, суров чужӧмсӧ, коді таӧдз пыр на вӧлі дружескӧй да меліӧн.
— Неужели ті лыддянныд менӧ сэтшӧм кокнируаӧн? — юаліс Таня.
Гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
Синъясас югнитіс синва.
Сылысь синвасӧ аддзигӧн каитчӧмлӧн сотыштан чувство шымыртіс Андрейӧс.
Сійӧ дась вӧлі шыбытчыны сылы кокъяс улас да кевмысьны сылы вӧчӧм первой огорчениеысь прӧща йылысь.
Но кутшӧмкӧ лёк дух овладейтіс сыӧн да тыртіс сылысь кывъяссӧ желчӧн да ядӧн.
— Кыдз нӧ меным мӧдногыс тіян вылӧ видзӧднысӧ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ скӧрмӧмӧн, — кор ті асьныд висьталанныд, мый терпитны вермытӧг сотчанныд шыбытны удж, тіян кывъяс серти жӧ, сэтшӧм тіянлы донаӧс, кор перспективаыс дзирдавны привилегированнӧй средаын, светскӧй пустомеляяс пӧвсын, дурмӧдӧ тіянлысь юрнытӧ, кор...
Сійӧ эз вермы водзӧ висьтавны да, шляпасӧ кватитӧмӧн, прӧщайтчытӧг, котӧрӧн петіс.
Тайӧ рытсяньыс ставыс быттьӧ пемдіс.
Аски асывнас найӧ кыдзкӧ-мыйкӧ миритчисны, но миритчӧмыс нинӧм эз веськӧд.
Найӧ дружбалысь самӧй подувсӧ вӧлі орӧдӧма.
Андрей сэсся эз нин эскыв на костын сійӧ нравственнӧй йитӧд существуйтӧмӧ, код вылӧ сійӧ ӧнӧдз на пуктывліс сэтшӧм уна надеяяс.
Кор ыпнитлӧмыс прӧйдитіс, сійӧ веськыда висьталіс, мый ёна содтіс, чайтӧмӧн, мый Таня сы дорӧ дзик веськодь.
Андрей сӧгласитчис, мый Танялӧн, пӧжалуй, кольӧма сы дорӧ дружбалӧн шоныд чувство.
Но тайӧ вӧлі лёкджык, нинӧм дорысь.
Сылы ставыс коліс, и сійӧ этшаникыс, мый уси сылы пай вылӧ, сӧмын казьтыліс сы йылысь, мый сылы эз тырмыв.
Жорж дорӧ вежӧктӧм йылысь эз вермы лоны и сёрни.
Жорж либӧ кодкӧ мӧд — абу ӧмӧй сылы ӧткодь?
Сійӧ вежӧктыліс став дорас — кадыс дорӧ, мӧвпъясыс дорӧ, кодъясӧс Таня эз висьтавлы сылы.
Тайӧ выльсяма вежӧктӧмыс дзикӧдз бырӧдіс важ чувствосӧ, кыдзи ён дой заставляйтӧ миянӧс вунӧдны слабджык йылысь.
Найӧ волысьӧмъясын очаруйтан да ӧпаснӧй интимностьыс ёна ӧзтіс Андрейлысь радейтӧмсӧ аслыс казявтӧг.
Ӧні ставыс петкӧдчис ортсӧ, сылысь сьӧлӧмсӧ тыртӧмӧн, сы пытшкын вирсӧ ӧзтӧмӧн.
Андрей эз вермы овны Танятӧг, сы вӧсна мый кор сійӧ эз вӧв, Андрей вывті ёна мучитчис сы йылысь мӧвпъяснас.
Спаситчыны пышйӧмӧн ӧні вӧлі сёр нин.
Сійӧ арталіс часъяс да минутаяс, кор бара лоас ичӧтик позянлун выльысь аддзывны сійӧс.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ кӧсйыліс шедӧдны тайӧ шудсӧ, сійӧ ӧбидаяслӧн казьтылӧмъясыс кыптылісны сы сьӧлӧмлӧн медся пыдісяньыс, ныв дорӧ сы чувствоясын став бурторсӧ вевтыртӧмӧн.
Сы дырйи самӧй удовольствиеыс отравляйтсьыліс сылы.
Муса существо дорӧ уступкаяслӧн да кывзысьӧмъяслӧн важся джуджыд радлуныс воши.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ улӧ пуктӧмӧн татшӧм зависимостьнас да скӧраліс сы властьлы паныд, коді произвол кузя сяммӧ вӧлі вӧчны сійӧс шудаӧн либӧ шудтӧмӧн.
Пытшкӧсса тышыс кутышталіс сы пытшкын помасьлытӧм скӧралӧм.
Сійӧ лои пинясьысь да придирчивӧй, дугдывтӧг видчис да вензис Танякӧд, и сылы эз вӧв яндзим пӧльзуйтчыны аслас преимуществоӧн диалектическӧй сюсьлунын, медым сымын ёнджыка мучитны Таняӧс.
Таня терпитіс сылысь первойя усьласьӧмъяссӧ чӧв олӧмӧн, дорйысьтӧг: найӧ вывті ёна сылы инмылісны.
Но регыд сійӧ тӧдмаліс Андрейлысь веськыдлунсӧ да кутіс скӧравны сылӧн нинӧмӧн подулавтӧм ӧзъялӧмъяслы паныд.
Мӧда-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧм, коді лоис на костын тайӧ некымын тӧлысся дружескӧй волысьӧмъяс чӧжӧн, бырис некымын лунӧн.
Сылӧн мучитан впечатлениеясысь бокӧ ӧтнас кольӧмӧн, Андрей ужасӧн вежӧртліс, кутшӧм ӧдйӧ содӧ налӧн ӧтдортчӧмыс.
Сійӧ зільліс бергӧдны воштӧмасӧ, мыжаӧн волывлӧмӧн.
И пыр жӧ заводитчыліс важыс.
Таня мучитчис Андрейысь не омӧльджыка.
Ӧтчыд асылын, немвиччысьтӧг воӧмӧн, сійӧ суис Таняӧс бӧрдӧм синъясӧн.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ыджыдысь-ыджыд преступникӧн да дась вӧлі каитчыны ставсьыс.
Но первой кывъяссяньыс жӧ Таня видзӧдліс сы вылӧ сэтшӧм лӧгалӧмӧн, мый найӧ лӧгасисны мукӧддырся дорысь ёнджыка.
Найӧ исковтісны увлань пӧлыня тшӧтшкӧсті да вынужденӧсь вӧліны исковтны помӧдзыс, сувтныс позянлуныс эз вӧв да.
Матысмис мынны позьтӧм тырвыйӧ орӧдчӧм.
Андрей окотитіс, медым тайӧ лои регыдджык да пуктіс эськӧ пом терпитны позьтӧм положениеыслы.
Обстоятельствояс вӧснаыс сылы быть лои эськӧ янсӧдчыны сыкӧд, мый эз вермы вӧчны сійӧ аслас инициативаӧн.
И век жӧ сійӧ поліс ударысь да вӧчліс лӧсьыдтӧм выныштчӧмъяс бырӧдны грӧзитан здуксӧ.
Сійӧ решитіс, медбӧрти, не аддзысьлыны сыкӧд, налӧн общӧй занятиеяс вылын кындзи.
Пятницасӧ сійӧ стоическӧя колляліс аслас гортын.
Андрейлы тайӧ вӧлі медся бур лунӧн вежонын, сы вӧсна мый эз вӧв некутшӧм собрание, и сійӧ векджык мунліс Танякӧд карӧ либӧ лыддьысьліс, либӧ сёрнитліс сыкӧд сы ордын квартираас.
Ӧні жӧ сійӧ решитіс не волыны сы ордӧ сӧвсем.
Но тайӧс вӧчны сылы вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый аскинас жӧ сійӧ локтіс ёна водзджык быттьӧ сы могысь, мый сылы водзвыв колӧ сёрнитыштны водзын лоан собрание йылысь.
Найӧ обсудитісны делӧсӧ вит минутаӧн, и сылы сэсся нинӧм йылысь вӧлі сёрнитныс.
Первойысь найӧ тӧдмасьӧмсянь сылы сьӧкыд вӧлі аддзыны сюжетсӧ Танякӧд сёрнитӧм вылӧ.
Сійӧ жалитіс, мый нарушитіс ассьыс решениесӧ да локтіс сэтшӧм водз сӧмын сы могысь, медым петкӧдлыны аснас глупецӧс.
Сылӧн пыр жӧ лои лёк настроение.
— Важӧн-ӧ ті аддзысьлінныд Лизакӧд? — юаліс сійӧ, медым кыдз-нибудь тыртны лӧсьыдтӧм лоӧм костсӧ.
Сійӧ вӧчис тайӧс эз наросьнӧ, но мустӧмджык темасӧ оз позь вӧлі думайтныс.
Лиза вӧлі светскӧй барышня, Танялӧн вочачой.
Андрей сійӧс омӧля тӧдіс да ёнасӧ эз радейтлы.
Сыысь кындзи, сылӧн нимыс казьтыліс Москваӧ тайӧ шудтӧм мунӧм йылысь.
Таня, сэтчӧ воӧм бӧрын, думайтіс сувтны Лиза ордӧ.
— Ме эг аддзысьлы сыкӧд кольӧм тӧвсянь нин, кор сійӧ воліс видлыны миянӧс Петербургӧ, — вочавидзис сійӧ дженьыда да серьёзнӧя.
Танялӧн киас вӧлі вурсян, и сійӧ зіля уджаліс, Андрейлы бокног бергӧдчӧмӧн.
Бара пуксис чӧв олӧм, — нюжалана, мучитана чӧв олӧм, тревожнӧя нервъяс вылӧ действуйтана, кыдзи бушков водзын пӧдтысь лӧньлун.
Медым торкны тайӧ терпитны позьтӧм зэлалӧмсӧ, Таня заводитліс сёрнитны найӧ ӧтувъя удж йылысь, коді войдӧр вӧлі сэтшӧм помасьтӧм запас мӧвпъясӧн да чувствоясӧн вежласьӧм вылӧ.
Но Андрей эз сетчы вугыр йылӧ; сійӧ эз та могысь лок.
Бӧрыннас, кор Таня нервознӧя выльысь кыпӧдліс ассьыс попыткаяссӧ, сійӧ скӧрмис, мый сійӧ панӧ сёрни сы йылысь, мый, збыльысьсӧ, сэтшӧм омӧля сійӧс занимайтіс.
Андрей крута вежис сёрнисӧ, сійӧс случай дорӧ лӧсяланаджык предметъяс вылӧ бергӧдӧмӧн, сы московскӧй планъяс да тӧдмасьӧмъяс вылӧ бергӧдӧмӧн, да петкӧдліс джуджыд, кӧть и недружелюбнӧй интерес.
Таня ӧтвечайтіс вурсян дорысь юрсӧ кыпӧдлытӧг.
Но сылӧн чуньясыс тіралісны, и емыс унаысь веськавліс пӧлӧн и вежӧн.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый ӧні Андрей паніс сёрни сы ветлӧм йылысь сы могысь, медым дӧзмӧдны сійӧс.
Но Таня сетіс аслыс кыв не петны ас письыс да не лӧгасьны Андрейкӧд медбӧръя помӧдз.
Куим лун мысти сійӧ мунӧ Жоржкӧд, а бӧр воӧм бӧрас овмӧдчас мӧд районӧ, и сылы эз вӧв окота янсӧдчыны Андрейкӧд враждебнӧя.
Но сылӧн веськодьлуныс сы пыдди, медым лӧньӧдны Андрейӧс, вайӧдіс сійӧс вывті ёна скӧралӧмӧдз да надея воштӧмӧдз.
Тайӧ доказывайтіс сылы, мый Андрей лоис сылы сэтшӧм веськодь, мый сылӧн некутшӧм придиркаяс оз вермыны вӧрзьӧдны сійӧс.
Сылы нинӧм эз коль, чорыд удовольствиеысь кындзи — тӧдмавны, кытчӧдз воӧдчас Танялӧн сы дорӧ веськодя видзӧдӧмыс.
Сійӧ кутіс серавны Танялысь радейтана планъяссӧ, тешитчыны сы московскӧй другъяс вылын да помаліс сійӧн, мый шуис, мый сійӧ наблюдениеяс серти, аристократия пӧвсысь революционеръяс сӧмын кад кежлӧ драпируйтчӧны демократическӧй плащӧ; сідз либӧ мӧдног, важ обличьеыс петкӧдчас наын, — и кымын регыдджык, сымын бурджык.
Тайӧс Таня эз вермы терпитны.
Сійӧ вирскӧбтіс, скӧр да лӧг.
— Кывзӧй, Андрей... — скӧралӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ.
Андрей сідзжӧ сувтіс, кельдӧдӧма, веськыд кинас пызан вылӧ мыджсьӧмӧн.
Таӧдз сыӧн владейтысь лёкру бырис.
Андрей виччысис тайӧ здуксӧ, воӧдчис сы вылӧ, поліс сыысь — и со сійӧ воис, и Андрей дасьтысис примитны ударсӧ.
Дзоляник карасин лампа, коді ӧшаліс стенас, югдӧдіс сылысь копыртӧм юрсӧ да букыштӧм синкымъяссӧ.
Сійӧ вӧлі зумыш да омӧль настроениеын.
— Андрей, — водзӧ висьталіс ныв, тӧдлытӧг небзьӧмӧн, — висьталӧй, мыйла ті неважӧнсянь сэтшӧма вежсинныд ме дорӧ?
Ті кӧ аддзанныд ме пытшкысь тырмытӧмторъяс, мыйла ті онӧ висьталӧй веськыда, вок моз, кыдзи ті вӧчлінныд войдӧр?
Онӧ кӧ вермӧй, мыйла миянлы йирны мӧда-мӧдӧс?
Абу-ӧ бурджык мирнӧя янсӧдчыны да быдӧнлы мунны асланым туйӧд?
Таня сэсся эз нин скӧрав, — сылы лои шог.
Гӧлӧсыс сылӧн шыаліс небыда да меліа.
Но Андрей нӧшта ёнджыка кельдӧдіс.
— Ме кӧ эськӧ сӧмын верми янсӧдчыны тіянкӧд, Таня!
Бурджык вӧлі эськӧ некор не паныдасьлыны тіянкӧд, — шуис сійӧ муртса кылан гӧлӧсӧн.
— Мыйла?
Ме ӧмӧй тіянлы вӧчи...
Сійӧ сувтіс.
Ортсыса предчувствиеыс мыйкӧ унджыктор сы пытшкын висьталіс.
— Тіян ӧмӧй синмыд абу? — пӧшти крута шуис Андрей.
— Ті ӧмӧй он гӧгӧрвоӧй, мый ме радейта тіянӧс йӧймытӧдз?
Сійӧ кыпӧдіс синъяссӧ Таня вылӧ да дзоньнас йиджтысьліс здук кежлӧ чуймӧмӧн, коді вуджис восторженнӧй, сьӧлӧмтӧ кыпӧдан радлунӧ.
Эз-ӧ ӧшыбитчы сійӧ?..
Танялӧн чужӧмыс югдіс.
Сійӧ нюжӧдіс Андрейлань кияссӧ, вӧчис ӧти воськов водзлань да, сылы сьылі вылас шыбытчӧмӧн, бӧрддзис шуда синваӧн.
— Таня, менам донаӧй!
Вермас-ӧ лоны тайӧ?
Тэ менӧ радейтан? — юаліс сійӧ тіралана гӧлӧсӧн.
Сійӧ сӧмын матӧджык топӧдчис сы бердӧ.
— Мыйдта шог тэ меным вӧчин! — вашкӧдіс Таня.
— Прӧстит менӧ.
Ме ачым страдайті терпитны позьтӧма.
Но ӧні ставыс тайӧ помасис.
Ми лоам шудаӧсь тэкӧд! — горӧдіс сійӧ торжествуйтан гӧлӧсӧн.
— Асьныс енъясыс вежаласны миянлы!
Андрей пуксьӧдіс сійӧс улӧс вылӧ да сувтіс пидзӧсъяс вылас сы водзӧ, сылысь кӧдзыд кияссӧ да алӧймӧм, яналӧм чужӧмсӧ окалӧмъясӧн тыртӧмӧн.
Сійӧ подробнӧя висьталіс сылы сійӧс поглощайтан страсть йылысь да юаліс, кыдзи тайӧ лои, мый сійӧ кутіс радейтны Андрейӧс.
Андрей требуйтіс фактъяс, доказательствояс, медым тырвыйӧ убедитчыны аслас шудын, коді усис сы вылӧ енэжсьыс.
— Ме чайтлі, тэ радейтан Жоржӧс, — шуис сійӧ яналыштӧм нюмӧн да сэк жӧ гордӧя.
— Жорж — йӧз пиысь медбурыс, ёна бурджык тэысь, — шуис сійӧ, сылысь плешсӧ чуньнас ёна личкӧмӧн.
— Но сійӧ рытсяньыс, кор тэ медводдзаысь заводитін сёрнитны мекӧд миян керкаын — помнитан? — тэ овладейтін менам сьӧлӧмӧн.
И тайӧ чувствоыс содіс и содіс...
Ог тӧд ачым, мыйла.
Колӧ лоны, менам праотецъяс грекъясысь наказание пыдди, — содтіс сійӧ нюмъялӧмӧн, сы вылӧ кузя видзӧдан радейтан синъяссӧ веськӧдӧмӧн.
Пыран ӧдзӧс дорса кӧлӧкӧльчик шыыс чукӧстіс найӧс действительностьӧ.
Рабочӧйяслӧн медводдза партияыс локтіс собрание вылӧ.
Таня встретитіс найӧс пырся моз, и рытыс колис сэтшӧм жӧ лӧня, кыдзи и век.
Сӧмын сійӧ вӧлі торъя мича сійӧ рытнас, кыдз быттьӧ шуд торжество кыаӧн югдӧдӧм.
Но Андрей эз вермы пӧдтыны пуан чиктылӧмъяссӧ аслас сьӧлӧмын.
Весиг Танялӧн примерыс эз отсав сылы кутны асьсӧ.
Сійӧ ставыскӧд прӧщайтчис да тэрмасигтыр муніс.
Ывлаын сулаліс чишкалан мороз.
Тӧв вевттис еджыд эшкынӧн мусӧ, пуяссӧ, керкаяссӧ.
Но Андрей эз кыв кӧдзыдсӧ да нинӧм эз казяв ас гӧгӧрсьыс.
Сылӧн сьӧлӧмас пуис олӧмлӧн источник, коді гӧрдӧдліс сылысь бандзибъяссӧ.
Вирыс тэрыбджыка котӧртіс сӧнъяс кузьтаыс, и сійӧ век муніс, войвывса водз пуксян войся пемыдӧн тӧбӧмӧн.
Тайӧ — абу вӧт, тайӧ збыль, Таня збыльысь сійӧс радейтӧ!
Танялӧн киясыс куйлісны со тані, сы сьылі гӧгӧр; сійӧ кыліс на ещӧ налысь инмӧдчылӧмсӧ.
Танялӧн медводдза полана окыштӧмыс ӧзъяліс сійӧ паръяс вылын.
Тайӧ синтӧммӧдан мичлуныс, тайӧ джуджыд сьӧлӧмыс, донаторъяссӧ кодлысь сійӧ ӧтнас сэтшӧм бура тӧдіс, вӧліны сылӧн ставнас, сылӧн ӧтнаслӧн и нэм кежлас!
Ас гӧгӧрса став мирыс, йӧзыс, ачыс — ставыс сылы кажитчис вежӧмаӧн, выльмӧдӧмӧн, и сылӧн вӧрзьӧдӧм сьӧлӧм пытшкӧссяньыс кыптӧ вӧлі найӧ ӧтувъя поклонениелӧн отвлеченнӧй абутӧм божестволы ошкана гимн; сійӧ ӧні лоис ловъяторйӧн, кодкӧд позьӧ сёрнитны и коді кылас сылысь пӧсь кӧсйысьӧмъяссӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый сыӧн радейтан нылыс эз эськӧ видзӧдлы сы вылӧ, не кӧ эськӧ сылӧн преданностьыс великӧй делӧлы, кодлы найӧ кыкнаныс сиисны ассьыныс олӧмнысӧ.
Сылӧн мӧвпъясыс бергӧдчисны Жорж дорӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс тырис каитчӧмӧн да нежностьӧн.
Кутшӧм сійӧ вӧлі крут сыкӧд, кутшӧм грубӧя видзӧдіс сы вежсьывтӧм мелілун да бурлун вылӧ!
Да, сійӧ должен веськыда мунны сы дорӧ, висьтавны дзик ставсӧ да шуны: «Вокӧ, енэж водзын да тэ водзын ме грека!»
Жорж вӧлі гортас да пукаліс аслас книгаяс да рукописьяс пӧвсын.
Андрейлысь чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ локтіс.
Кажитчис, сійӧ важӧн вӧлі дась та вылӧ.
Сійӧ первой кывъяссяньыс жӧ дугӧдіс Андрейлысь дзугсьӧм да яндысян признаниесӧ да, сылысь кисӧ чабыртлӧмӧн, сиис шуд.
Некутшӧм вежӧктӧм оз позь вӧлі казявны сылӧн ыджыд гӧлубӧй синъясысь, кодъясӧс веськӧдӧма вӧлі шуда соперник вылӧ.
Андрей ньӧти эз шогсьы, но сылы кажитчис страннӧйӧн, мый Жорж сылысь висьталӧмсӧ примитіс, кыдзи мыйкӧ тӧдсаӧс моз нин.
— Ме важӧн нин тӧді, мый сійӧ тэнӧ радейтӧ, — спокойнӧя пасйис Жорж.
— Тэ тӧдін?
Кутшӧм ногӧн? — шензис Андрей.
— Медся прӧстӧй ногӧн:
сійӧ ачыс меным та йылысь висьтавліс...
Ӧтчыд кыдзкӧ...
Сійӧ дугӧдліс сёрнисӧ минута кежлӧ, кыдз быттьӧ казьтылӧмъясӧ вӧйтчӧмӧн.
— Со мыйла, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — ме вӧлі немӧй, кыдзи чери.
Мӧдног ме эськӧ висьталі.
— Висьталін?
Кодлы?
— Тэныд, дерт!
Кодлы нӧ мӧдлы?
— Жорж, кевмыся тэныд, эн висьтав помӧдз, он кӧ кӧсйы дзикӧдз личкыны менӧ аслад вывті буралӧмъяснад, — шуис Андрей, шуткаулӧ ассьыс яндысьӧмсӧ дзебны зільӧмӧн.
Жорж вӧрзьӧдліс пельпомъяснас.
— Кутшӧм сэні буралӧмъяс!
Менам бур чувствояслӧн кыкнанла дорад прӧстӧй последовательность.
Тэ ӧмӧй менам местаын, вӧчин эськӧ мӧдног? — юаліс сійӧ, аслас друг вылӧ наросьнӧ петкӧдлана прӧст сьӧлӧмӧн видзӧдлывлӧмӧн.
Андрей дзоньнас ӧзйис яндзимысла.
Андрей тӧдіс, мый эз вермы эськӧ вӧчны Жорж моз, и сылы эз вӧв лӧсьыд веськыда висьтавны та йылысь.
Аддзӧмӧн, кутшӧм бура сійӧ веськаліс цельӧ, Жорж кутіс серавны сэтшӧм гажаа, бур серамӧн, мый Андрейлы лои кокниджык да сідз жӧ кутіс серавны.
Сэсся Жорж юаліс серьёзнӧй гӧлӧсӧн:
— Надейтча, тэ он кут вежӧктыны ме дорӧ сыысь, мый ме муна Танякӧд Москваӧ?
— Ог, ме ещӧ эг на лэдзсьы татшӧмсяма вежӧктӧмӧ да, надейтча, некор ог во сэтшӧм улӧдз! — нюмъялігтыр горӧдіс Андрей.
— Эн лыддьы менӧ омӧльджыкӧн, кутшӧм ме эм збыльвылас.
XI-ӧд глава
ИЧӦТИК КОСТ
Таня кӧсйысис бӧр локны зэв регыд мысти да кутіс ассьыс кывсӧ.
Кык вежон мысти Андрей встречайтіс сійӧс вокзалын.
Регыд сы бӧрын найӧ гӧтрасисны.
Та вылӧ эз ковмы, дерт, поплӧн либӧ полицейскӧйлӧн сюйсьылӧм:
найӧ прӧстӧ висьталісны асланыс гӧтрасьӧм йылысь матыса другъяслы.
Налӧн выль отношениеясыс эз вежны найӧ олӧмын ортсысӧ.
Найӧ выльысь кутчысисны важ уджас, кӧть та могысь налы ковмис овмӧдчыны кар мӧдар помас, сы вӧсна мый важ районыс лои нин налы ӧпаснӧйӧн.
Кронверкскӧй районын переулокъяс пиысь ӧтиын найӧ аддзисны кык комнатаа да кухняа ичӧтик квартира, кӧні Таня ачыс страпайтіс.
Комнатаясыс вӧліны ичӧтӧсь, ляпкыдӧсь да вӧлі этша мебельысь; ичӧтик ӧшиньясыс век пӧшти вевттьысьӧмаӧсь матӧвӧй рӧма гыӧр слӧйӧн.
Кӧдзыдыс ещӧ вӧлі ыджыдалӧ на став выннас, кӧть чувствуйтчис нин тулыс матыстчӧм.
Шондіа лунӧ найӧ вермисны любуйтчыны улича сайса мисьтӧм руд керкаяс видӧн.
Нинӧм поэтическӧйыс либӧ живописнӧйыс эз вӧв тайӧ оланінас; аслас пасьтӧмлуннас сійӧ кажитчис шуштӧмӧн.
И, век жӧ, сійӧ налы вӧлі мувывса район — позьӧ кӧ сӧмын тадз шуны, ӧні человечество кывйӧн веськыда сёрнитӧмӧн.
Шудлӧн первойя кыпӧдан ыджыд радлӧмъяс регыд прӧйдитісны.
Найӧ эз гармонируйтлыны ни найӧ олан сямӧн, ни сійӧн, мый вӧчсьыліс гӧгӧрыс.
Но найӧ сетісны местасӧ спокойнӧджык да вылынджык шудлы — ӧтувъя ӧткодь мӧвпъяслы да чувствояслы да сійӧ повтӧм прелестьлы мӧда-мӧдсӧ изучайтӧм кузя, коді радейтчысьяслӧн заводитчӧ сӧмын гӧтрасьӧм бӧрын.
Найӧ вӧліны сэтшӧм джуджыда да помтӧг шудаӧсь, кыдзи сӧмын вермисны коркӧ-нибудь мӧвпыштлыны.
Колӧ шуны, тыр шуд вылӧ налы эз существуйт ӧти важнӧй элемент.
Найӧ весиг эз пӧръявлыны асьнысӧ иллюзияясӧн сійӧ кузьталун йылысь.
Пуксис дженьыдик передышка и найӧ тайӧс тӧдісны.
Дамоклов меч дугдывтӧг ӧшаліс найӧ юръяс весьтын.
Быд лун, быд час налӧн вермис лоны медбӧръяӧн.
Революционерӧс пыр кытшалысь ӧпасностьяс некымынысь локылісны на дорӧ зэв матӧ, кыдз быттьӧ memento morі вашкӧдӧмӧн то Андрейлы, то Танялы, то кыкнаныслы ӧттшӧтш.
Но найӧ эз ропкыны.
Налысь олӧм туйсӧ колльӧдысь ӧпасностьяс вӧліны ӧттшӧтш найӧ радейтӧмлӧн светочьясӧн.
Мый найӧ медся ёна донъялісны да радейтлісны мӧда-мӧдас, вӧлі именнӧ рӧдиналы тайӧ помтӧм преданностьыс сы ради быд минутаӧ ставторнас жертвуйтны тайӧ дасьлуныс.
Найӧ и радейтісны мӧда-мӧднысӧ помтӧм радейтӧмӧн, коді тыр том энтузиазмӧн да эскӧмӧн сӧмын нин сы вӧсна, мый аддзылісны мӧда мӧдсьыныс вылі идеаллысь олицетворение, кытчӧ найӧ зільлісны.
Сы вӧсна мый аслыныслы, асланыс идеалъяслы да налӧн самӧй ӧта-мӧдсӧ радейтӧмыслы верностьыс пуктыліс на вылӧ ӧпасностьясӧн тыр олӧм, — найӧ эз бӧрыньтчывны.
Мед лоас мынны позьтӧмтор: найӧ оз лэдзны улӧ синъяснысӧ, мед кӧть мый оз ло.
Налӧн эз вӧв асьнысӧ бырӧдны ёна колӧм; найӧ кыкнаныс вӧліны збодерӧсь да дзоньвидзаӧсь, и олӧмыс ӧні налы сетліс сымда прелесть.
Но и полӧмсӧ найӧ эз тӧдлыны.
Водзын лоан шуштӧмлуныс эз портитлы ӧніяыслысь мичлунсӧ.
Сійӧ сетліс сӧмын ыджыд дон ӧтлаын коллялӧм быд часлы, быд минуталы.
Ӧтчыд асылын — тулыс пуксигӧн — Андрей корис Таняӧс лыддьыны сылы гораа кутшӧмкӧ статья выль журналысь, кодӧс босьтісны Репинлысь, код ордын найӧ коллялісны талунлы паныда рытсӧ.
Найӧ зэв радейтлісны лыддьысьны ӧтлаын да сэсся тӧлкуйтны лыддьӧм кузяыс.
Но талун Таня ӧткажитчис лыддьыны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі жугыль, чуть ли не медводдзаысь нёль тӧлысьчӧжся найӧ ӧтлаын олігӧн.
— Мый тэкӧд, рӧднӧйӧй? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Андрей.
— Тэнад сэтшӧм серьёзнӧй да торжественнӧй вид...
Таня эз вермы стӧчсӧ висьтавны, мый сыкӧд.
Нинӧм торъяыс: прӧстӧ — омӧль настроение.
Сійӧ пукаліс пызан дорын.
Андрей меститчис джоджӧ сійӧ кокъяс дінӧ — сылӧн пырся поза, кор найӧ беседуйтлісны кыкӧн.
— Висьтав, мый йылысь тэ думайтан, и ме постарайтча гӧгӧрвоны, мый тэнӧ личкӧ.
— Оз сулав думайтны тайӧ пустякъяс йывсьыс.
Ме неуна расстроитчи — вот и ставыс.
Прӧйдитас ачыс.
— Но ме кӧсъя тӧдны, мыйла тэ расстроитчин.
Эн-ӧ ме вӧсна?
Сідзкӧ, то тэ весьшӧрӧ огорчайтчан, сы вӧсна мый бурджык верӧсӧс лунын биӧн он аддзы.
— Шуткаястӧ бокӧ кольлам, — шуис Таня, и Андрей кывъяс улын сылӧн шогсян настроениеыс лоис определеннӧй формаа.
— Ӧнітӧ ми шудаӧсь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — но коді тӧдас, радлӧм вылӧ али шог вылӧ ми тэкӧд ӧтлаасим...
— Быд поп, ми кӧ лэдзам сюйсьыны сылы миян делӧӧ, шуас, мый радлӧм вылӧ и шог вылӧ, — вочавидзис Андрей.
— Но кытысь тэнад тайӧ вопросъясыс?
Ме нинӧм на татшӧм сямасӧ эг кывлы тэсянь.
Он-ӧ нин тэ шогсьы, мый петін ме сайӧ верӧссайӧ?
— Ог, ме ог ас йылысь сёрнит, — шуис Таня, Андрей сук юрси кузя кисӧ нуӧдӧмӧн.
— Но, вермас лоны, тэ коркӧ-нибудь кутан жалитны та йылысь.
Ме унаысь кывлі, мый революционеръяс тшыксьӧны, кор гӧтрасясны.
— Сідзкӧ со мый тэнӧ беспокоитӧ!
Менам сӧстӧмлун вӧсна да тшыксьытӧм вӧсна?
Но Андрей эз вермы нуӧдны сэтшӧм жӧ ногӧн.
Танялӧн сьӧд синъясыс пыдысянь видзӧдісны сы вылӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан шог петкӧдлӧмӧн.
Аттьӧалан да радейтан пӧсь гы кыптіс сылӧн сьӧлӧмас, кор сійӧ видзӧдліс сылы дона синъясас, найӧ лелькуйтан да мелі югӧрӧн радуйтчӧмӧн.
— Донаӧй менам, тэ вӧчин меысь мӧдӧс, бурджык мортӧс!
Тэ восьтін менам сьӧлӧмын энтузиазмлысь, преданностьлысь да йӧзӧ эскӧмлысь сэтшӧм источникъяс, кутшӧмъясӧс ме эг чайтлы ас пытшкысь.
Тэныд-ӧ тадзи тӧлкуйтны та бӧрын?
— Збыль ӧмӧй? — эскытӧг шуис Таня, сылысь юрсисӧ водзӧ шыльӧдігтыр.
— Ок, ме кӧ эськӧ верми тэныд висьтавны!
Тӧдан, — кор ме вӧлі детинка, ме зэв ёна эскылі енлы.
Сэсся меным унаысь лолывлі кывлывлыны, мый сӧмын религия сетӧ сьӧлӧмлысь медся вылын, сӧстӧм настроениеяс.
Но кор ме тэкӧд, и тэнад киыд куйлӧ менам юр вылын, либӧ кор ӧтнамӧн ме заводита думайтны тэ йылысь, ме испытывайта смирениелысь сійӧ жӧ сладость, поклонениелань сійӧ жӧ стремление, нравственнӧй сӧстӧмлун да асьтӧ жертвуйтан сійӧ жӧ вывті ыджыд колӧм, кыдзи и енлы эскан челядьдырся вӧвлӧм кадъясӧ.
Ме сэки рад висьтавны веськыда аслам тырмытӧмторъяс да слаблунъяс йылысь, и ме вывті кӧсъя мынтӧдчыны наысь, медым повтӧг сувтны тэ водзӧ...
Таня кывзіс серьёзнӧя, первойсӧ шензьӧмӧн, сэсся ылаліс, сы страстнӧй сёрни обаяниелы сетчӧмӧн.
Но медбӧръя кывъяссӧ шуигӧн сійӧ нюжӧдіс кияссӧ водзӧ, быттьӧ тайӧ вӧрзьыштӧмнас сійӧ вештӧ настоящӧй фимиам.
— Андрей, кора тэнӧ, эн сёрнит тадзи мекӧд.
Ме дугда веритны тэнад радейтӧмӧ, тэ кӧ тадзи менӧ пондан кыпӧдны.
Ме тӧда, мый меын торъяыс нинӧм абу, и кӧсйи эськӧ, медым тэ донъялін менӧ достоинство серти.
Андрей спокойнӧя нюммунӧмӧн кывзіс тайӧ ичӧтик индӧдсӧ.
Сійӧ виччысьӧмпырысь босьтіс сылысь кисӧ да окаліс ӧти бӧрся мӧдӧс сылысь чуньяссӧ.
— Кага, — шуис сійӧ бӧръя пом.
— Коді тэныд висьталіс, мый ме тэнӧ лыддя исключительнӧй натураӧн?
Абу, донаӧй, ме нин абу детинка.
Ме тӧда, мый ми тэкӧд — сэтшӧм жӧ смертнӧйяс.
Ме тэ кузя ог фантазируйт, — ме радейта тэнӧ.
Но радейтӧны ӧмӧй сӧмын исключительнӧйӧс да овлытӧмӧс?
Кутшӧм жугыль зрелище вӧліс эськӧ вселеннӧй, сійӧ кӧ вӧлі эськӧ тадзи збыльвылас!
Ме тӧда, мый миян ёртъяс пӧвсын эмӧсь нывбабаяс, сэтшӧм жӧ бурӧсь да делӧлы преданнӧйӧсь, кыдзи тэ.
Но меным нӧ мый сэтчӧдзсӧ?
Мукӧд дырйи ме аддза шондісӧ да чувствуйта сылысь шоныд югӧръяссӧ, но зэв спокойнӧя нуа ассьым уджӧс либӧ шойчча — кыдзи удайтчас.
Но аски ме аддза сійӧ жӧ шондісӧ, тӧрытъя дорысь пемыдджыкӧс да мисьтӧмджыкӧс, сӧмын кымӧръясыс сійӧс кытшалӧмаӧсь мӧд формаӧн, рӧмъясыс лоины мӧдногаӧсьджык — и со, ме сулала на водзын, созерцаниеӧ вӧйтчӧмӧн, и ог вермы вештыны синъясӧс.
Ме ог тӧд, дай ог и кӧсйы тӧдны, мый вӧсна ме тэнӧ радейта...
— А ме ӧні тӧда, — сералігтыр торкис сійӧс Таня, — и ӧні тэныд висьтала.
Тэнад зэв скромнӧй вкусъяс.
Ме эска, мый тэнад тырмас сям зэв ёна радлыны шонді вылӧ, кор сійӧс сідз сайӧдӧма кымӧръясӧн, мый регыдджыка скодитӧ бумага пӧнар вылын гӧгрӧс маслянӧй чут вылӧ...
Вкусъяс йылысь оз вензьывны, — и ме сӧглас лоны тэнад шондіӧн татшӧм условиеяс дырйи.
Таня гажмис да радлӧмӧн нюмъяліс.
Но сылӧн синъясыс век на отражайтісны джуджыдджык, кыпӧдана чувство, коді петкӧдчис ёна дыр видзӧдӧмын.
Кутшӧма Андрей радейтліс тайӧ карӧй, пырыс тыдалана пыді сӧстӧм синъяссӧ, найӧ вежласяна выражениеӧн!
Кутшӧма сійӧ радейтліс тайӧ видзӧдлассӧ, коді век заставляйтліс тіравны сылысь сьӧлӧмсӧ шудысла!
— Радлунӧй менам! — горӧдіс Андрей волнуйтчан гӧлӧсӧн, ассьыс чужӧмсӧ сылань кыпӧдӧмӧн.
— Висьтав, мыйӧн ме заслужиті татшӧм шудсӧ?
Кутшӧм право менам эм лоны шудаӧн, кор гӧгӧр сэтшӧм уна шог да страдание?
Ме частӧ юавла ачым ассьым, мый ме сэтшӧмсӧ вӧчи, медым заслужитны тэнсьыд радейтӧмтӧ, и кыдзи мынтысьны сыысь?
Таня тупкис сылысь вомсӧ кинас,
сылӧн шензьӧдана синъясыс вежисны ассьыс выражениесӧ: сылӧн таинственнӧй джудждаыс кыдз быттьӧ тупкысис завесаӧн, и сы пыдӧсын тіралысь биторъясыс кусісны.
Найӧ видзӧдісны спокойнӧя да серьёзнӧя.
— Оз позь тадз йӧйтавны, — шуис Таня.
— Нывбабалӧн радейтӧмыд — абу награда.
Тайӧ — свободнӧй да обоюднӧй дар.
Сылӧн сёрниыс неуна пальӧдыштіс Андрейӧс, но сӧмын минута кежлӧ.
— Тэ прав, тэ век прав, менам донаӧй.
Но сӧмын ёнджыка меным колӧ лоны тэ дорӧ благодарнӧйӧн.
Ме эськӧ сьылі тэнӧ сьыланкывъясын, кыдзи тайӧс вӧчлывлісны важся трубадуръяс, кужи кӧ эськӧ сӧмын сочиняйтны татшӧм сьыланкывъяссӧ.
— Менам трубадур, — шуис сійӧ нюмъялігтыр, — мый эськӧ шуисны революционеръяс, найӧ кӧ эськӧ кывлісны, мый Андрей Кожухов — синны позьтӧм, суров Кожухов — сетчӧ татшӧм излияниеяслы?
— Мый нӧ, найӧ эськӧ сӧмын ёнджыка кутісны эскыны меным, тӧдӧны кӧ йӧз пытшкысь тӧлк, — кыпыда вочавидзис Андрей.
— Эскы меным, сӧмын пыр кадся трус полӧ, мый сійӧ олӧмын решительнӧй здукӧ нывбаба дорӧ радейтӧм вермас парализуйтны сылысь вынъяссӧ.
Найӧ аддзасны менӧ дасьӧн, кор менам часӧй кучкалас.
И тэ, менам сьӧлӧмшӧрӧй, тадзи-ӧ, тэ шуан, кыдзи сійӧ дева-черкешенкаыд.
«Менам мусаӧй, смелджыка эскы тэ рӧклы!»
— Постарайтча, — вочавидзис Таня неуна нюмдыштӧмӧн, сылань кыпӧдӧм шуда да смел чужӧмӧн нимкодясигтыр.
Некор на Андрей эз вӧв сылы сэтшӧм донаӧн, некор на сійӧ татшӧма эз гордитчыв сійӧ радейтӧмӧн.
Но сійӧс воштыны позянлун — тайӧ позянлун, кодӧс Таня ӧнӧдз артавліс лоны верманаӧн, позянлунас эскытӧг, — ӧні сылӧн вежӧрас сувтіс лоны вермана страшнӧйтор.
Нервнӧя тракнитчӧмӧн, коді муніс паныд сійӧ кывъяслы, сійӧ сывйыштіс кияснас сылысь сьылісӧ да зумыда топӧдіс морӧс бердас сылысь юрсӧ, коді ӧні вӧлі сылы свет вылас медся донаӧн.
Гора звонок, слабджык кык звонокӧн коллялӧмӧн, нестройнӧй шыясӧн тыртіс налысь ичӧтик квартирасӧ.
Тайӧ звонокыс висьталіс другъясыслысь локтӧм.
Но кыкнаныс дрӧгнитісны да видзӧдлісны мӧда мӧдныслы чужӧмас.
Андрей тэрыба чеччис да петіс восьтыны ӧдзӧссӧ.
Аслас местаӧ кольччӧм Таня первойсӧ кыліс Андрейлысь немвиччысьтӧм другсӧ аддзигӧн радлана горӧдӧм; но тайӧ чолӧмалӧмыс друг лӧнис, кыдзи зыбуч нюрӧ шыбытӧм из.
Сэсся кыліс некымын гӧлӧслӧн усьӧм шыӧн вашкӧдчӧм, коді вежсис лёк тунъялана чӧволӧмӧн.
Андрей пырис комнатаӧ Жоржкӧд да Танялы тӧдтӧм том морткӧд.
Андрей вӧлі бледӧдӧма.
Мӧд кыкыслӧн вӧлі серьёзнӧй да шогсян вид.
— Мый лои? — тревогаӧн горӧдіс Таня, налы паныд чеччӧмӧн.
— Ыджыд беда, — шуис Андрей.
— Зинаӧс да Василийӧс арестуйтӧмаӧсь чорыда водзсасьӧм бӧрын.
Кыкнансӧ лоас приговоритӧма смертьӧ кымынкӧ вежон мысти.
Вуличӧс виӧма водзсасигас.
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ да кинас малыштіс плешсӧ.
Кыкнан гӧстьыс сідз жӧ пуксисны.
Тӧдтӧм морт лои Танялы воча, и налӧн синъясыс паныдасисны.
— Ватажко, — висьталіс сійӧ ачыс.
— Ме сӧмын на Дубравниксянь тайӧ юӧрнас да специальнӧй поручениеӧн Андрей дорӧ.
— Кор тайӧ лои? — юаліс сійӧ.
— Куим лун сайын, — вочавидзис Ватажко.
— Полиция зілис кутны став делӧсӧ гусьӧн, но тайӧ позьтӧмтор.
Аски юӧрыс петас став газетъясын.
Став карыс нин сёрнитӧ та йылысь.
Сійӧ кутіс джын гӧлӧсӧн висьтавлыны катастрофалысь подробностьяссӧ.
Но аслас висьталігӧн сылӧн век ёнджыка и ёнджыка кыптіс сьӧлӧмыс, и кор воис полициякӧд воча лыйсьӧмӧдз, то воис настоящӧй экстазӧ.
Збыль, асьнысӧ дорйӧмыс вӧлӧма геройскӧй.
Войшӧра войын полиция зільӧма гусьӧн пырны квартираас, кӧні олісны Зина да Василий.
Найӧ перйӧмаӧсь петляяссӧ ортсыса ӧдзӧсыслысь да думайтӧмаӧсь суны ставсӧ тӧдлытӧг, вольпасяныс.
Сійӧ эськӧ тадзи и лоис, эз кӧ эськӧ, шуд вылӧ, Вулич лыддьысь сёрӧдз аслас комнатаын.
Сійӧ кылӧма подозрительнӧй шумсӧ да, пырысь жандармъясӧс аддзӧм бӧрын, лыйӧма, кор жандармъяс тайӧс медся омӧля виччысисны.
Некымын лыйӧмӧн сійӧ заставитӧма найӧс бӧрыньтчыны пос вылӧ да кык-ӧ-куим минута чӧж ӧтнас кутӧма найӧс, кытчӧдз ачыс абу усьӧма, юрас ранитчӧмӧн.
Сылӧн абу нин вӧлӧма некутшӧм олан признак, кор Василий удитіс локны сы дорӧ отсӧг вылӧ.
— Кутшӧм сійӧ вӧлӧма львица, тайӧ нылыс!
И кутшӧм прекраснӧй смерть! — тӧдлытӧг петіс Андрейлӧн.
— Ловйӧн кольӧмаяс, — водзӧ нуӧдіс Ватажко, — заводитлӧмаӧсь писькӧдчыны киясаныс револьверъясӧн, но тайӧ вӧлӧма позьтӧмторйӧн.
Сэки найӧ бӧрыньтчӧмаӧсь пытшкӧсса комнатаясас да вӧчӧмаӧсь баррикада.
Найӧ сотӧмаӧсь став компрометируйтан документъяссӧ да абу лэдзӧмаӧсь полицияӧс дзонь часджын, кытчӧдз абу бырӧма став зарядыс.
Сэсся найӧ висьталӧмаӧсь, мый сетчӧны.
Ватажко содтіс, мый, воӧм юӧръяс серти, найӧс кутасны судитны некымын вежон мысти, Борискӧд ӧтлаын.
Зинаӧс корсьӧны вӧлӧм Борис делӧ кузя, и полиция зэв рад лоӧма сійӧс медбӧрти кутӧмӧн.
Василийӧс кутасны судитны накӧд ӧружиеӧн водзсасьӧмысь.
Оз позь вӧлі не эскыны, мый куимнансӧ приговоритасны смертнӧй казньӧ.
— Но тайӧс лэдзны некутшӧма оз позь! — пӧся горӧдіс Ватажко.
— Ми мездам найӧс вынӧн! —
Сійӧ вирскӧбтіс аслас местаысь кыптӧм возбуждениеысла асьсӧ тӧдтӧг.
То комната кузя пӧкаживайтӧмӧн, то ӧти либӧ мӧд водзӧ сувтлӧмӧн да энергичнӧя шенасьӧмӧн, сійӧ висьталіс мый налӧн кружокыс Дубравникын шуис заводитлыны мездыны.
Ставыс ӧтитӧг революционеръяс пӧся сочувствуйтӧны тайӧ делӧыслы.
Волонтеръясӧс позьӧ чукӧртны мыйдта колӧ интеллигенция пӧвсысь да карса рабочӧйяс пӧвсысь.
Толькӧ кутны кӧ тайӧ предприятиеяссӧ ёна гусьӧн, то вермас сійӧ помасьны успехӧн.
Кӧть кыдзи, а найӧ шуисны заводитлыны.
— Ми решитім, — помаліс сійӧ, Андрей дорӧ шыасьӧмӧн, — мый татшӧм колана делӧ вылӧ быть колӧ индыны атаманӧс и ӧтсӧгласӧн бӧрйим тіянӧс.
Менӧ мӧдӧдісны сы могысь, медым подробнӧя висьтавны тіянлы ставсӧ да юавны, сӧгласӧсь-ӧ ті ӧтлаасьны миян дорӧ.
Андрей кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс татшӧм серьёзнӧй предложениеӧн локтӧм морт вылӧ.
— Бура-ӧ ті артыштінныд ассьыныд бӧрйӧмнытӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме ещӧ эг на вӧвлы атаманӧн ни ӧтик делӧын.
— Тіян дорысь бурджык атаманӧс ми и мӧвпыштны эг кужӧй эськӧ, — горӧдіс Ватажко.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс помкасӧ, кодъяс найӧс кыпӧдісны бӧрйыны Андрейӧс.
Сэтчӧс организацияса став шленъясыс тӧдісны сійӧс личнӧ да дӧверяйтісны сылы тырвыйӧ.
Сыысь кындзи сійӧ вӧлі зэв популярнӧйӧн меставывса революционеръяс пӧвсын, кодъяс тӧдісны сійӧс репутация сертиыс да кодъяс дасьӧсь мунны сы бӧрся регыдджык, кодкӧ либӧ мӧд бӧрся дорысь.
— Мед лоас тіян ногӧн, — шуис Андрей.
— Татшӧм уджын ме дась служитны кӧть кутшӧм рольын.
— Ме сідзи и висьтавлі налы, ме сідзи и висьтавлі! — шуаліс Ватажко, Андрейлысь кисӧ пӧся тракйӧмӧн.
— Ми ставным сэтшӧм мӧвпаӧсь, мый тіянлы нинӧмла мунны Дубравникӧ ӧні.
Полиция кӧ тӧдлас, мый ті сэнӧсь, сійӧ пырысь-пыр жӧ чошкӧдас пельяссӧ.
Тіянлы бурджык кольччыны татчӧ кутшӧмкӧ кадӧдз.
Ми кутам юӧртавны тіянлы ставсӧ, медся посниторъясӧдз, и сӧветуйтчыны тіянкӧд...
Андрейӧс бара вӧлі нетшыштӧма спокойнӧй уджысь да шуда безмятежнӧй олӧмысь, выльысь шыбытӧма революционнӧй поток вабергачӧ.
Сійӧ недыр кежлӧ ветліс Дубравникӧ подувсӧ видлалӧм могысь.
Сэні сійӧ тӧдмаліс, мый Бочаровӧс, код участие вылӧ водзын лоан делӧын арталіс, да Дудорова чойясӧс вӧлі арестуйтӧма некымын лун сайын.
Тайӧ эз вӧв зэв бур.
Первойсӧ Андрей эз пуктыв тӧдчанлун найӧс арестуйтан фактлы да надейтчис, мый найӧс регыд лэдзасны.
Но сійӧ локтӧм мысти регыд Варя Войнова локтіс сы ордӧ.
Сійӧ локтіс некымын арестованнӧйкӧд аддзысьлӧм бӧрын да насянь кывлӧма юӧръяс, кодъяс заставитісны сійӧс бӧрдны дӧсадаысла да скӧралӧмысла.
Мироновӧс, кодкӧд Андрей да Василий паныдасьлісны Дудорова чойяс пикник вылын, арестуйтӧмаӧсь куим тӧлысь сайын.
Первой лунсяньыс жӧ сійӧ ӧшӧдӧма еджыд флаг.
Ӧні, медым мездысьны да петны вӧля вылӧ, тайӧ негодяйыс пондӧма висьтавлыны веськыда ставсӧ, мый тӧдіс да мый йылысь сӧмын гӧгӧрволіс, уна йӧзӧс выдайтӧмӧн.
Бочаровӧс да Дудорова чойясӧс вӧлі арестуйтӧма Миронов висьталӧм серти.
Сійӧ, колӧ шуны, подробнӧя висьталӧма вӧрын вӧлӧм лёк туналан пикник йылысь, — ставсӧ висьталӧма, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні.
Тайӧ ачыс аснас тӧдчытӧм инцидентыс устанавливайтлӧма Дудорова чойяслысь да Бочаровлысь тӧдмасян фактъяс сэтшӧм деятельнӧй революционеръяскӧд, кыдзи Андрей да Василий.
Куимнансӧ кӧсйӧны судитны ӧтлаын Борискӧд, Василийкӧд да Зинакӧд, и налӧн делӧыс тадзикӧн вӧлі зэв серьёзнӧй.
Став мукӧдторъяс кузяыс Андрей регыдджыкӧн вӧчис бур впечатление.
Дубравникын мездыны мӧвпыштӧм обстоятельствоясыс тэчсисны ёна бурджыка, сыӧн виччысьӧм дорысь.
Ки улын вӧлӧмаӧсь зэв бур боевӧй вынъяс и сійӧ лӧсьӧдіс зэв бур действуйтан план.
Вӧліны успех вылӧ зэв бур шансъяс, — да ещӧ кутшӧм ыджыд успех вылӧ!
Сы пытшкын садьмисны боецлӧн инстинктъясыс.
Мый жӧ ӧпасностьяс йылысь, — сійӧ на йылысь эз мӧвпав да сьӧлӧм пытшкӧснас эз эскы найӧ существуйтӧмӧ.
Сійӧ локтіс Таня дорӧ кыпыд да шуда.
Но Танялӧн безмятежнӧй спокойствие лунъясыс колисны.
Сійӧ тӧдіс, мый Андрей прав, мый кольччыны бӧрӧ татшӧм делӧын сійӧ оз вермы.
Но тайӧ вежӧртӧмыс сійӧс этша бурӧдліс.
Сійӧ эз вӧтлы сылысь тревогаяссӧ да сы вӧсна полӧмъяссӧ.
Коймӧд часть
СТАВЫС ДЕЛӦ ВЫЛӦ
I глава
ЗАИКА
Ен спасайтан Дубравник кар предместиеяс пиысь ӧтиӧс нимтӧны «Валъясӧн» — ним, коді шыалӧ вель страннӧя ӧні, кор ни уличаяс вылысь, ни тайӧ местаса градйӧръяс да эновтӧм садъяс костысь оз аддзысь ни ӧти мыльк.
Став торйыс серти, тайӧ нимыс ёнджыкасӧ лӧсяліс сійӧ кадъяслы, кор тайӧ местасӧ вӧлі первойысь на овмӧдӧма, медсясӧ помещикъясӧн кар сайса резиденцияяс наӧн корсигӧн.
Уна керкалӧн на и ӧнӧдз тӧдчӧ ещӧ аслас происхождениелӧн туйясыс.
Паськыд дворъяссӧ кытшалӧма уналыда службаясӧн уна слугаясӧс видзӧм вылӧ, кодъяс пыр ӧткодя колльӧдӧны господаясӧс наӧн каръясӧ периодическӧй овны вуджлігӧн.
Конюшняяс, каретнӧй сарайяс, пывсянъяс петкӧдлӧны миян батьяс попытка йылысь сохранитны, кыдз позьӧ, олӧмлысь помещичӧй строй.
Самӧй керкаясыс, — на пиысь сэтшӧмъяс, кодъясӧс эз на косявны выльясӧн вежӧм могысь, — унджыкыс пуысь, архитектура вылӧ претензияӧн.
Сэсь и тась позьӧ вӧлі аддзыны мичмӧдӧм могысь вӧчӧм карнизъяс да балюстрадаяса балконъяс, спиральяса ичӧтик башняяс, пила пиньясӧн моз баситӧм ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс, кодъяс индӧны вӧлі аслыссяма артистическӧй наклонностьяса йӧзлысь фантазия капризъяс вылӧ.
Крестьянаӧс мездӧм бӧрын тайӧ керкаясыс вӧвлӧм помещикъяссянь вуджисны скупщик-купечьяс киясӧ, сэтшӧм тшӧкыда дворяналысь местасӧ босьталысьяс ордӧ.
Разнӧй нима кулакъяс да спекулянтъяс недыр кольччылісны керкаясас, кодъяс эз лӧсявлыны делӧвӧй операцияяслы да кодъяс этша найӧс кыскывлісны мукӧд отношениеясын.
Найӧ овлісны неприятельяс пыдди, кодъяс босьтісны карсӧ осада бӧрын да кодъяс кольччисны сэтчӧ сӧмын недыр кежлӧ, сӧмын сы могысь, медым ставыс, кодъяслӧн эм кутшӧм-нибудь ценность, пӧртны сьӧмӧ.
Ещӧ ӧтчыд «Валъяс» вежисны ассьыныс видсӧ да олысьяссӧ.
Керкаясӧ, службаясӧ да пристройкаясӧ овмӧдчылісны ёнджыкасӧ мещана да рабочӧйяс.
Найӧ син водзын главнӧй приманканас вӧлі му, кодъясӧс сетісны керкаяскӧд, — садъяс да градйӧръяс, кӧні вӧдитлісны пуктасъяс.
Керкаяссӧ найӧ сеталісны господа пиысь олысьяслы, асьныс жӧ асланыс семьяясӧн дзескӧдчылісны пристройкаясын да службаясын.
Татшӧм метаморфозаыс вӧлӧма медся ёнӧн.
Керкаса кӧзяинъяс кыпӧдлісны донсӧ квартира босьтысьяслысь, а тайӧ бӧръяясыс мудеритлісны пычкыны рента асланыс олысьяслысь.
Кар представляйтіс рынок градвыв пуктасъяс вузалӧм вылӧ да воысь-воӧ содліс дачникъяслӧн лыдыс, кодъяслы «природа» да «свежӧй сынӧд» кывйыс имеитіс мыйкӧмында тӧдчанлун, сідз мый наӧн пӧльзуйтчӧмысь найӧ эз ӧткажитчыны мынтыны вынъяс сертиныс.
187* вося тулыс пуксигӧн татшӧм керкаяс пиысь ӧтиын пукалісны восьса ӧшинь дорын кык том морт.
Ӧтиыс на пиысь ар кызя зон зэвтчӧмӧн видзӧдіс пемыдӧ, зілис видзӧдавны быдӧнӧс, коді пырліс уличнӧй пӧнарсянь усян чусыд югӧр сфераӧ.
Тайӧ вӧлі Ватажко.
Мӧдыс вӧлі миянлы тӧдса Андрей, коді Дубравникӧ локтіс недель сайын да овмӧдчис ёртъясыскӧд тайӧ лӧнь кварталас.
— Некод эз лок? — юаліс сійӧ.
— Некод.
— Страннӧ, — шуис Андрей неыджыд кост бӧрын.
— Заседаниелы колӧ вӧлі помасьны куим час сайын.
Заикалы важӧн нин эськӧ колӧ лоны тані, Ксениятӧ аддзывны ӧд абу дыр.
— Гашкӧ сійӧс эз лэдзны пырны суд вылас, — чайтіс Ватажко.
— Но, вот ещӧ!
Кодӧс нӧ лэдзасны, не кӧ сэтшӧм положениеа барышняӧс?
— Но, сідзкӧ колӧ чайтны, мый Заика пӧгибнитіс взрывысь, сы вӧсна мый сійӧ некор эз сёрмыв, — шутитыштіс Ватажко.
— Мый нӧ, вермас лоны, и збыльысь пӧгибнитіс, — сӧгласитчис Андрей серьёзнӧй тонӧн.
— Сійӧ сэтшӧм лёка вӧдитчӧ аслас радейтана зелляӧн, мый вермас взорвитны быд минутаӧ.
— Абу-ӧ котӧртлыны меным сы дорӧ тӧдмавны? — вӧзйис Ватажко.
— Мый йылысь?
Взорвитӧма сійӧс али абу?
— Но, вот!
Аддзыліс-ӧ сійӧ Ксенияӧс да мый сійӧ сылы висьталіс.
— Сійӧс кӧ взорвитіс, то нинӧм оз висьтав, а эз кӧ, то локтас сэк коста татчӧ, и ті сыкӧд вежӧнасянныд.
Бурджык виччысьыштлам.
Пуксис чӧв олӧм.
— Кутшӧм гажтӧм! — эз вермы терпитныс, медбӧрти, Ватажко.
— Но и сюрас жӧ месянь Заикалы, кор сійӧ локтас!
Сійӧ надеятӧг видзӧдліс медбӧръяысь тыртӧм улича вылӧ, кыдзи друг мӧдар помсяньыс матыстчысь экипажлӧн кыліс зымӧдӧм.
— А, вот и сійӧ, медбӧрти! — гажаа горӧдіс Ватажко, ассьыс скӧралӧмсӧ здукӧн вунӧдіг.
Андрей сідз жӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис Заикаӧс, коді ӧдйӧ локтӧ вӧлі восьса дрожкияс вылын.
Тайӧ вӧлі шӧр арлыда морт, геркулесовскӧй тэчаса, пӧшти коскӧдзыс сьӧд тошка.
Аслас кузь киӧн извозчик пельпомӧ инмӧдчылӧмӧн, сійӧ тшӧктіс сылы сувтны ворота дорӧ.
Тайӧ вӧлі правилӧяслы паныд, сы вӧсна мый извозчиклы колӧ вӧлі сувтны керка дорӧдзыс вотӧдз, но Заика, тыдалӧ, тэрмасис.
Минута мысти сійӧ пырис нин комнатаӧ, ассьыс кузь юрсӧ копыртӧмӧн, медым не камгысьны ляпкыд ӧдзӧс кӧсякӧ.
Ватажко сэк коста удитіс пӧдлавны ӧшиньяс, лэдзны шторыяс да ӧзтыны гоз сись.
— Но мый, кутшӧм выльторъяс? — юаліс Андрей.
— Висьтавлӧй регыдджык.
— Пырысь-пыр, лэдзӧй войдӧр пӧрччысьны.
Водзвыв висьтала, мый нинӧм торъяыс, — вочавидзис пырысь морт неуна мыкталыштӧмӧн.
Матысянь сылӧн омӧлиндзи, неуна гӧрба мыгӧрыс ньӧти эз скодит Геркулес вылӧ.
Сиська би водзын тошкыс кажитчис эз сьӧдӧн, а еджговӧн, — морӧс вылас куйлӧ вӧлі кык кузь плакмӧм пратьӧн.
Сылӧн кузь веськыд ныра омӧлиндзи кузьмӧс чужӧм вылас вӧліны замечательнӧйӧсь сӧмын руд тӧждысян синъясыс, кодъяс мукӧд дырйи кодзлалісны кутшӧмкӧ фосфорическӧй югъялӧмӧн.
На вылӧ видзӧдӧмӧн, юрад воліс, мый сійӧ, пӧжалуй, вермӧ аддзыны кань моз пемыдас.
— Аддзылінныд вочачойтӧ? — юаліс Андрей.
— Аддзылі.
— Сідзкӧ пуксьӧй да висьталӧй ставсӧ лючки.
Заика пуксис да заводитіс висьтавны.
Политическӧй процесс збыльысь заводитчӧма военнӧй суд водзын.
Первой заседание вылас вӧлі вӧчӧма ещӧ зэв на этша, но опытнӧй морт вермис нин вӧчны заключение кодьӧс, кыдзи кутас водзӧ мунны делӧыс.
Ӧти-кӧ, висьталіс Заика, мый судса шленъясӧс унджыксӧ индӧма генерал-губернаторӧн специальнӧ тайӧ процесс вылас.
Тайӧ вӧлі омӧльтор.
Тайӧ заседание вылас лыддьӧм мыжалана актыс сідз жӧ водзӧ вылӧ бурсӧ нинӧм оз тунъяв.
Сы йылысь, кутшӧм статья улӧ вайӧдасны куим главнӧй подсудимӧйсӧ: Борисӧс, Зинаӧс да Василийӧс, эз вермы лоны некутшӧм сомнение.
Мӧдног сулаліс делӧыс, збыльысьсӧ нинӧмын абу мыжа Бочаровлӧн да Дудорова чойяслӧн, кодъяс сӧмын прӧстӧ вӧліны тӧдсаӧсь конспираторъяскӧд.
Сы вӧсна мыжалана актлӧн заключениеыс общӧй заговорын став подсудимӧйяс участие йылысь, трон да став мукӧдӧс путкыльтӧм могӧн вывті лёктунъялана.
Сійӧ висьталӧ вӧлі обвинительнӧй власть мӧвп йылысь требуйтны смертнӧй казнь став подсудимӧйяслы.
— Но тайӧ ӧмӧй позяна?
Кутшӧм жӧ тайӧ скӧтинаыслӧн вермасны лоны доказательствояс? — торкис Ватажко гӧстьлысь висьталӧмсӧ.
— Ставыс сійӧ жӧ пикникыд вӧрад, кӧні вӧлі предатель Миронов, — вочавидзис Заика.
— Дудороваяс да Бочаров вӧліны пикник вылын.
Василийлысь найӧ эз вермыны перйыны ни ӧти кыв.
abu
Но, бара жӧ Миронов висьталӧ, мый Василий вӧлі сэні ӧтлаын Андрейкӧд да Вуличкӧд,
сыысь кындзи Дудороваяслӧн дворникыс тӧдӧма Вуличлысь карточкасӧ да висьталӧма, мый сійӧ частӧ волывлӧма Дудороваяс ордӧ.
Заика ланьтіс, делӧсӧ лыддис дзик нин гӧгӧрвоӧдӧмӧн да.
Ӧтикъяс конспирируйтісны, мӧдъяс вӧліны накӧд тӧдсаӧсь, а сідзкӧ, ставыс — ӧти шайка.
Роч йӧзлы вывті бура тӧдса тайӧ пырся прокурорскӧй приёмыс.
— Но, а кыдзи подсудимӧйясыс? — юаліс Андрей, интереснӧйджык тема вылӧ вуджӧмӧн.
— Ксения висьталӧ, мый найӧ век сёрнитӧмаӧсь ас костаныс да суд вылас пӧшти абу обращайтлӧмаӧсь вниманиенысӧ.
Сӧмын найӧ ӧтчыд шызьылӧмаӧсь да протестуйтӧмаӧсь.
Заика висьталіс сэсся, мый подсудимӧйясӧс шызьӧдӧма няйт клевета, кодӧс прокуратура лыддьӧма долгӧн вештыны подсудимӧйяс вылӧ, торйӧн нин куим нывбаба вылӧ.
Сійӧ эз вермы висьтавны ставсӧ, сы вӧсна мый эз вӧв суд вылас, а вочачойыс унатор на абу висьталӧма.
Но и висьталӧмаыс вӧлі тырмымӧн, медым ку письыс петтӧдз скӧрмӧдны Ватажкоӧс.
«Негодяй!» — горӧдіс сійӧ, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн.
— Окота жӧ эськӧ меным вӧлі, медым сійӧ сюрис менам бомба улӧ!»
Ни ӧти мускул эз дрӧгнит сылӧн ыджыдджык ёрт чужӧм вылын.
— Мый тайӧ ті, другӧ? — юаліс сійӧ.
— Ті ӧмӧй насянь виччысянныд мый-нибудь мӧдтор?
— Нет, тайӧ нин вывті! — паныд шуис Ватажко.
— Мясникъяс и то оз шыблавны пемӧслы няйтӧн, кодӧс нуӧны начкыны.
— Найӧ сы вылӧ и мясникъяс, а тайӧ царскӧй опричникъяс, — пасйис Андрей.
— Бур окладъяс вылӧ да чинъяс вылӧ найӧ рӧдимӧй мамыслысь кучиксӧ кулясны.
— Да ог, ме век жӧ ог верит, мый приговоритасны квайтнансӧ.
Куимыс ӧд пӧшти нинӧм эз вӧчны! — водзӧ век кутчысис Ватажко медбӧръя надеяа югӧрӧ.
— Наивнӧй жӧ ті, тыдалӧ, морт — сералӧмпырысь пасйис Заика.
Руд синъясыс сылӧн ыпнитісны да кутісны дзирдавны.
Сійӧ веськӧдіс найӧс минута дыра кежлӧ зон вылӧ да сэсся зывӧка бергӧдчис мӧдарӧ.
И сылӧн гӧтырыс ньӧти нинӧм эз вӧч, но сійӧс нуисны сы дорысь да видзисны тюрьмаын, кытчӧдз сійӧ эз йӧймы да эз ви асьсӧ жугалӧм стӧкан торйӧн.
Властьяссянь морт чувствояс вылӧ Ватажколӧн малодушнӧй надеяясыс кыпӧдлісны сыын скӧралӧм, коді прӧйдитліс сӧмын мустӧмтӧмӧн.
— Приговоритныдтӧ ставсӧ приговоритасны, таын ме ог сомневайтчы, — думайтсьӧмӧн шуис Андрей.
— Тайӧ сетас позянлун генерал губернаторлы петкӧдлыны ассьыс милосердиесӧ Дудороваяслы, а не то и Бочаровлы пӧщада сетӧмӧн.
Вермас лоны, мый и судлы лэдзасны вӧчны ичӧтик скидка, медым петкӧдлыны независимость.
Найӧ век ладитӧны ас костаныс татшӧм комедияяссӧ.
Ог чайт, медым вӧлі куим казньысь унджык.
Борис да Василий — тӧдӧмысь, а сэні либӧ Зина, либӧ Бочаров, — помаліс Андрей эз дзик чорыда шуӧмӧн.
— Но мый та йылысь гадайтнысӧ! — содтіс сійӧ неыджыд кост бӧрын.
— Висьталӧй бурджык, кыдзи мунӧны тіян уджъясныд, — шыасис сійӧ Заика дорӧ.
— Ставыс дась.
Ме вӧчи бомбаяс ветымын морт вылӧ да кык дюжина лишнӧйӧс.
Коли сӧмын пуктавны разрывнӧй трубкаяс.
Та сайын делӧ оз сувт.
Найӧ кутісны сёрнитны асланыс план йылысь, и часджын мысти Заика муніс неуна ёнджыка виччысигтыр, аслас воигӧн дорысь.
II глава
ФЕМИДА ХРАМЫН
Суд сэк коста вӧчис ассьыс делӧ.
Сійӧ кыссис вит лун.
Вӧчсисны кӧ эськӧ военно-судебнӧй уставъясын индӧм став формальностьясыс, кодъяс оз грешитны, кыдзи тӧдса, нюжмыдлуннаныс, то судыс кыссис эськӧ, <rus>по крайней мере</rus>, куим дыра дырджык.
Но карыс вӧлі сэтшӧма шызьӧма сы син водзын мунан трагедияӧн, мый аддзисны коланаӧн тэрмасьны.
Прӧстӧй йӧзӧс эз лэдзлыны заседаниеяс мунан залӧ.
Пыран билетъяс вӧлі разӧдӧма медся стрӧг осторожностьӧн служащӧйяслы, найӧ гӧтыръяслы да кымынкӧ мортлы кутшӧмкӧ вывті нин благонамереннӧй частнӧй йӧз пӧвсысь.
Медым улича вылын эз вӧвны некутшӧм сочувственнӧй демонстрацияяс, суд мунан здание гӧгӧрсӧ охраняйтісны ён полицейскӧй да жандармскӧй патрульяс да вӧтлалісны быдсяма сборищеясӧс, асныраясӧс, кодъяс оз мунны вӧлі первойя требование кузя, арестуйтавлісны.
Та вылӧ видзӧдтӧг, сочувствующӧйяслӧн либӧ прӧстӧ любопытнӧйяслӧн йӧз чукӧръясыс коставлытӧг чукӧртчылісны суд мунан здание дорӧ матӧ.
Мыйӧн сӧмын кутшӧм-нибудь приличнӧй вида господин либӧ дама тыдовтчас здание ӧдзӧссянь, кыдзи найӧс пыр жӧ кытшавліс дзонь дюжина налы дзик тӧдтӧм йӧз, код тӧдас кытысь босьтчӧм йӧз, тыртлісны найӧс юасьӧмъясӧн сы йылысь, мый вӧчсьӧ суд вылас.
Гортаныс воӧм бӧрын билета йӧз вермисны лоны уверенӧсь, мый суасны асланыс ордысь некымын тӧдсаӧс либӧ другъясӧс, кодъяс эз веськавны суд вылӧ, но унджыкысьсӧ суд помасьӧмнас ёнджыка интересуйтчысьяс, чем привилегированнӧй счастливецъяс.
Верӧссянь гӧтырлы, приятельсянь приятельлы волнуйтана юӧръяс паськалісны кар кузя.
Кӧть газетнӧй отчётъяс вӧліны зэв дженьыдӧсь да частӧ наросьнӧ искажайтӧма цензураӧн, но век жӧ ставыс, коді интересуйтчис делӧнас, имеитісны сы йылысь выль подробнӧй сведениеяс.
Публикалӧн симпатияясыс вӧліны, кыдзи век, слабӧйяс дор.
А быдлунся, быд часся юӧръяс кыкнанладор поведение йылысь вермисны сӧмын ёнмӧдны тайӧ чувствояссӧ.
Кар вӧлі лихорадочнӧй возбуждениеын.
Волнуйтчӧмыс паськаліс весиг на вылӧ, кодъяс пырся каднас ньӧти эз интересуйтчыны политикаӧн.
Подсудимӧйяс дорӧ содысь сочувствиеӧн шызьӧдӧм да «беспорядокъясысь» повзьӧм генерал-губернатор ас костас прикажитіс судса председательлы да прокурорлы помавны делӧсӧ кыдз позьӧ регыдджык.
Суд кутіс тэрмасьны, формальностьяссӧ колялӧмӧн, и мӧдіс нуӧдны делӧсӧ зэв ӧдйӧ.
Комедия ӧдйӧ матыстчис аслас трагическӧй помлань.
Карын паськаліс сёрни, мый приговорсӧ лоас лыддьӧма четвергӧ, суд заводитӧмсянь витӧд луннас.
Возбуждениеыс — медся нин мыйкӧ мында публика пӧвсын — воис сэтшӧм пределӧдз, мый властьяс примитісны серьёзнӧй мераяс лоны верман беспорядокъяслы паныд.
Суд мунан здание пытшкӧссӧ займитісны салдатъясӧн да полицияӧн.
Пехоталӧн батальон да казакъясысь кык эскадрон ружьеаӧсь сулалісны орчча казеннӧй зданиеса дворын.
Полицейскӧй патрульяслысь лыдсӧ вӧлі содтӧма кык мында.
Но йӧз чукӧрыс суд мунан здание гӧгӧр сэк коста содіс нёльпӧв.
Рытнас, уджъяс помасьӧм бӧрын на дорӧ ӧтлаасисны сідз жӧ и рабочӧйяс.
Полициялӧн эз нин тырмы выныс вӧтлавны йӧзсӧ, ӧружиеӧ кутчысьтӧг, мый дінӧ кутчысьны вӧлі водз на.
Суд мунан залын публикалӧн характерыс вочасӧн вежсис.
Высокопоставленнӧй тӧдсаяс да рӧдняяс дорӧ чорыда приставайтӧмла, а сідз жӧ ӧти-мӧдӧс стӧрӧжъяс пӧвсысь подкупитлӧмла, заседание мунан залӧ удайтчис писькӧдчыны уналы на пиысь, кодъяслы паныд и примитӧма вӧлі став тайӧ предосторожностьяссӧ.
Публикасӧ гӧгӧр видзӧдлӧмӧн, кыдзи подсудимӧйяс, сідзи и судьяяс шензьӧмӧн казялісны, мый ӧні сійӧ ньӧти эз вӧв сэтшӧм дорвыв «благонамереннӧй», кыдзи первой лунъясас.
Благонамереннӧй типа военнӧй мундиръяс да ультраблагонамереннӧй типа бритчӧм чиновникъяс фигураяскӧд ӧтсор тыдовтчисны нейтральнӧйджык чужӧмъяс.
То ӧтилаын, то мӧдлаын вуджрасисны чужӧмъяс, кодъяс эз сулитны престоллы ни отечестволы ӧти гыж ыджда буртор.
Улӧсъяс мӧд радын контрольнӧй палатаса председательлӧн гӧтыр — тырвыйӧ благонамереннӧй дама — чурйӧдліс йӧзлы петкӧдлӧм могысь ассьыс бриллиантъяссӧ, прошвияссӧ да ассьыс пушкыр мичаник юрсӧ.
Сійӧ садьтӧгыс поліс «нигилистъясысь» да локтӧма сӧмын сы вӧсна, мый ӧти тӧдса эскӧдӧма сійӧс, мый лоас вывті-вывті гажа.
Сійӧс, век жӧ, ёна тревожитіс, кыдз эськӧ подсудимӧй нывбабаяскӧд эз ло истерика: тайӧ вермис инмыны сылӧн слаб нервъяс вылӧ.
Но чувствительнӧй барынякӧд орччӧн пукаліс ныв, кодын, повтӧм да серьёзнӧй чужӧм сертиыс, кокни вӧлі тӧдны «нигилисткаӧс», кузь юрси вылас да гӧлубӧй шӧвк платтьӧ вылас видзӧдтӧг, кодӧс специальнӧ тайӧ случай вылас босьтӧма пӧдругаыслысь.
Бӧръя радъясас пукалісны нин явӧ «нигилистъяс» — ӧчкиаӧсь да шырсьӧм студентъяс, абу мода серти пасьтасьӧм нывъяс.
Дас ӧти час рытын суд петіс вӧчны приговор.
Сійӧ бӧр локтіс сӧмын войшӧр бӧрын кык час да джынйын.
Но публика пӧвсысь зэв этшаӧн мунісны тайӧ каднас залысь.
Приговор колӧ вӧлі лоны мый кӧть мед эз ло.
Ставныс тӧдісны, мый налысь виччысьӧмсӧ эз ло пӧръялӧма, и кымын водзӧ муніс кадыс, сымын этшаджык окота вӧлі мунны.
Суд вермис пырны быд минутаӧ, и публика, виччысис и виччысис.
Кадыс кыссис вывті ньӧжйӧ.
Йӧзӧн тырӧм залын лои терпитны позьтӧм сьӧкыд лолавны, сы вӧсна мый став ӧшиньяссӧ игналӧма уличакӧд йитчӧмсӧ предупредитӧм могысь.
Тайӧ нӧшта ёнджыка содтӧ вӧлі всеобщӧй мудзӧмсӧ да тӧмитчӧмсӧ.
Югдӧм матысман рудоват рӧмыдын судебнӧй зал петкӧдліс тешкодь, жугыльтан вид.
Судейскӧй пызан вылын чусыда дзирдалысь сисьяса квайт эзысь подсвечник сетлісны сылы мыйкӧ погребальнӧйӧс.
Дзескыда чукӧрмӧм публика вӧлі чӧв.
Некодлы эз вӧв окота ӧні тӧлкуйтны прениеяс тӧдса помасьӧм йылысь, кодъяс мунісны совещательнӧй комнатаын.
Сӧмын подсудимӧй скамьяяссянь кыліс гуся гӧлӧсъяслӧн ланьтлытӧм шы.
Сэні тӧдісны, мый приговор бӧрын найӧс янсӧдасны да оз лэдзны аддзысьлыны дзик казнитӧмӧдз, и тайӧ топыд дружба гӧрӧдӧн йитчӧм йӧзыс тэрмасисны воспользуйтчыны этшаник минутаяснас, кодъясӧс колис налы овны ӧтлаын.
Гажа, тэрыб сёрни сертиыс, найӧ вӧліны бур настроениеаӧсь да ньӧти эз вӧвны усьӧмаӧсь сьӧлӧмнаныс виччысян приговорнас.
Но публика эз вермы аддзыны на пиысь ни ӧтиӧс.
Скамьяыс, кӧні найӧ пукалісны, вӧлі сайӧдӧма кушӧдӧм сабляа дас кык жандарм стенӧн.
Судебнӧй зал ӧдзӧс сайса йӧз чукӧр, кодӧс мудзӧм полицейскӧйяс лэдзисны, медбӧрти, ас вӧля вылас, вӧлі ызгысьджык да терпитны вермытӧмӧсьджык, суд мунан залса йӧз дорысь.
Татчӧ чукӧртчӧмаӧсь население пӧвсысь медся инӧӧшйытӧмджык элементъяс, сэтчӧ жӧ полиция вылын вермӧмысла возбуждённӧйяс.
«Нигилистъяс» тані вӧліны дзонь чукӧр.
Кор дыр виччысьӧмысь мудзӧм очсалысьяс муналісны, найӧ лоины медводдза радъясас дорвыв валӧн.
Унаӧн вӧлӧмаӧсь тӧдсаӧсь.
Пансисны кыпыд сёрнияс да тӧлкуйтӧмъяс, мый серти пыр жӧ позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый сёрнитысьяс абу на вӧлӧмаӧсь конспираторъясӧн.
Друг суд мунан здание ӧшиньяс пиысь ӧтиын вуджӧртіс еджыд чышъян.
— Приговор! — горӧдіс йӧз чукӧрсянь гӧлӧс.
Здукӧн став шумыс ланьтіс, и став массаыс топыдджыка вешйыштіс суд зданиелань вывлань кыпӧдӧм чужӧмъясӧн.
Залын судебнӧй пристав юӧртіс яндысьтӧм фарслӧн медбӧръя сцена заводитчӧм йылысь.
abu
Публика сувтіс, кыдзи ӧти морт, да виччысис ловшысӧ кутӧмӧн.
Кажитчис, позьӧ вӧлі кывны типиктӧмсӧ тайӧ уналыда сьӧлӧмъясыслысь, кодъяс кынмисны ӧтияс дона йӧзлӧн судьбаыс вӧсна полӧмла, мӧдъяс драматизм минутаӧн сьӧлӧмнысӧ вӧрзьӧдӧмла.
Нюдзвиж пызан сайын, кодӧс югдӧдӧма квайт погребальнӧй сиськӧн, ӧти бӧрся мӧд пырисны судса квайт шлен.
Налӧн чужӧмъясныс ылӧдз эз лӧсявны Фемидаса неподкупнӧй служительяс йылысь гӧгӧрвоӧмлы.
Яндысян, тревожнӧй чужӧмъясыс висьталісны ёнджыка сӧмын на сознательнӧ вӧчӧм пакӧсть йылысь, суров долг олӧмӧ пӧртӧм йылысь дорысь.
Воча чужӧм сулалысь кык группа пӧвсысь: судьяяс да подсудимӧйяс пӧвсысь, бӧръяясас, тӧдӧмысь, вӧлі ёна унджык и спокойлун и достоинство.
Подсудимӧйяс сідз жӧ сувтісны ӧттшӧтш публикакӧд да сулалісны ӧні ставыслы тыдалӧмӧн.
Но первой минутанас зэв этшаӧн видзӧдлісны на вылӧ.
Став синъяссӧ вӧлі дорӧма председатель дорӧ, коді, киясас бумагаӧн, лӧсьӧдчис висьтавны роковӧй кывъяс.
Выныштчан гора гӧлӧсӧн сійӧ заводитіс лыддьыны кутшӧмкӧ вступление, коді кажитчис помтӧмӧн.
Но вот публика дрӧгмуні, быттьӧ сы вывті котӧртіс электрическӧй кинь: шуӧма первойя ним — Борислысь.
Сы бӧрын кыссьӧ кузя, кузя боргӧм, кодӧс некод оз кывзы, — тайӧ лыддьӧдлӧны сылысь мыжъяссӧ.
Сэсся дженьыдик кост да приговор — смерть.
Кӧть некод эз и виччысь Борислы пӧщада, но кӧть кыдз да «смертнӧй казнь» кывъясыс усисны зэлалӧм нервъяс вылас, кыдзи мӧлӧтӧн кучкӧм.
Мӧд нимыс вӧлі Василийлӧн.
Боргӧмыс вӧлі омӧльджыка мудзтӧдана, сы вӧсна мый вӧлі дженьыдджык, и бара мӧлӧтӧн кучкӧм — смерть.
Нервъяс дрӧгмунісны, но эз орны.
Ӧчередьыс Зина сайын, судьбаыс кодлӧн кыпӧдліс век унджык венъяс да сомнениеяс.
Чӧв олӧмыс, кажитчӧ, лои нӧшта джуджыдджык.
«Олӧм али смерть?
Олӧм али смерть?» — юавлісны ассьыныс быдӧн председательӧн дыр бормочитігӧн.
Мыжъяс тэчисны мыжъяс вылӧ.
Грӧз мӧлӧт кыптіс век вылӧджык и вылӧджык, сэсся здукся кост, и сійӧ гымыштӧмӧн уси уліӧ — смерть!
Ружӧктӧм вылӧ скодитан нюжалана ышловзьӧм паськаліс залӧд.
Ставныс, весиг водзысьтыр медся убедитчӧмъяс, симпатияӧн да яндысьӧмӧн веськӧдісны синъяснысӧ тайӧ том благороднӧй нывбаба вылас, коді сэтшӧм спокойнӧя да скромнӧя сулаліс аслас ёртъяс водзын.
Приговорыс вӧрзьӧдіс ставнысӧ; но зэлӧдчӧмӧн виччысьӧмыс слабитіс — медся лёкыс колис нин бӧрӧ.
Мукӧд куимсӧ вӧлі сэтшӧм этша скомпрометируйтӧма либӧ веськыдджыка, вӧліны сэтшӧм мыжтӧмӧсь, мый найӧс вермисны приговоритны буди этшаник.
Бочаров ним бӧрся бормочитӧмыс — список сертиыс нёльӧд — нӧшта ёнджыка лӧньӧдліс да сайкӧдліс публикалысь быдсяма сомнениеяс.
Тайӧ эз вӧвны мыжъяс, а кутшӧмкӧ пустӧй посниторъяс.
Унаӧн дзикӧдз дугдісны кывзӧмысь, кыдзи друг председательлӧн гӧлӧсыс кыдзкӧ подозрительнӧя дрӧгнитіс; пуксьыліс дженьыдик кост, и шытӧг, сюся кывзысь йӧз пӧвсын кыліс приговор — смерть!
Чуймӧдана «акнитӧм!» петіс быд морӧсысь.
Суседъяс видзӧдлісны мӧда-мӧдныс вылӧ, юасисны синъяснаныс, лючки-ӧ кылісны найӧ?
— Висьтала уна аттьӧ, господа судьяяс! — гораа кыліс зал пасьта осуждённӧйлӧн серамвыв лэптӧм гӧлӧсӧн шуӧм.
Эз, найӧ лючки кылісны.
Но кыдз нӧ тайӧ?
Мыйысь?
Зэлалӧм кӧсйӧмыс тӧдны, мый лоас, кутыштіс публикалысь скӧралӧмсӧ.
Председательыс эз лысьт ланьтӧдны осуждённӧйӧс: сійӧ притворитчис, быттьӧ эз кыв сылысь горӧдӧмсӧ, да тэрмасис вуджны мӧд ним вылӧ.
Черӧдыс вӧлі ыджыдджык Дудоровалӧн.
Ӧні публика зэлӧдчӧмӧн сюся кыйӧдіс тешкодя чукльӧдлӧмъяс да мудер сплетняяс бӧрся мыжъяссӧ лыддьӧдлігӧн.
Лыддьӧмыслы, кажитчӧ, оз во помыс.
Делӧыс бара муніс дзик пустӧйтор йылысь.
Оз вермы лоны, медым таысь — смертнӧй казнь!
Но публика ӧні кывзіс зэв сюся.
Сійӧ кыліс сійӧ жӧ предательскӧй уна больгӧм, мотивировкалысь сійӧ жӧ дзугӧм да гӧгӧрвотӧмлун, кыдзи и воддза приговорас.
Ӧткымын кывъяс шыалісны зэв лёка.
Сомнениеыс сорласьӧ надеякӧд, нервъястӧ медбӧръя степеньӧдз раздражайтӧмӧн.
Мӧлӧт ӧшалӧ сынӧдын, кыптылӧмӧн, лэччылӧмӧн да бара кыптылӧмӧн.
Сійӧ медбӧрти усис — смерть!
Дыр кутан страстьяс ӧтпырысь петісны ортсыӧ.
Горзӧмъяс, нывбабаяслӧн истерическӧй серам, грӧзъяс да проклятиеяс тыртісны залсӧ.
Йӧзыс чеччыштлісны улӧсъяс вылӧ, равзӧмӧн да мудзлытӧг шенасьӧмӧн, быттьӧ другысь йӧйталӧмӧн шымыртӧмъяс.
Некор на тайӧ зданиеыслӧн стенъясыс эз аддзывны татшӧм сяма сценасӧ.
Мӧд радын пукалысь дама — контрольнӧй палатаса председательлӧн гӧтырыс — усис садьтӧгыс, эз вермы виччысьныс подсудимӧй нывбабаяслысь истерикасӧ.
Конвойӧн командуйтысь жандармскӧй офицер, коді волывлӧма на ордӧ, уськӧдчис сы дорӧ стӧкан ваӧн.
Но суседкаыс сылӧн, гӧлубӧй шӧвк платтьӧа ныв, ӧдйӧ потшис сылы туйсӧ.
— Эн лысьтӧй вӧрзьӧдны сійӧс! — равӧстіс сійӧ офицерлы чужӧмас, вӧрзьывтӧг куйлысь нывбабаӧс кинас сайӧдӧмӧн.
И сымда ненависть да зывӧктӧм вӧлі сылӧн гӧлӧсас, шенасьӧмас да кодзлалысь синъясас, мый любезнӧй том морт йӧжгыльтчис нӧйтӧм пон моз да вошис, а ныв судзӧдіс адвокатскӧй пызан вылысь ва да заводитіс ухаживайтны суседкаыс бӧрся.
Сійӧ аддзис сійӧс первойысь на, эз тӧд сылысь нимсӧ, но чайтіс сыын ас мортӧс, подсудимӧйяслысь другӧс — кутшӧм сійӧ вӧлі, гашкӧ, садьтӧмнас, — и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым дорйыны сійӧс мустӧм жандарм инмӧдчылӧмысь.
Судейскӧй пызан сайын шӧйӧвошӧмыс вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ ён, кыдзи и публика пӧвсын.
Яндзимысла кельдӧдӧм председатель весь зілис лӧньӧдны бушковсӧ.
Некод сійӧс эз кывзы, но сійӧ эз сет приказ прӧстмӧдны залсӧ.
Сылы, мӧдарӧ, окота вӧлі, медым публика кольччис да кывзіс сы киын тіралысь бумагаыслысь помсӧ.
Подсудимӧйяс пиысь квайтӧдсӧ, ичӧтджык Дудороваӧс, сылысь томлунсӧ артыштӧмӧн, вӧлі приговоритӧма не казнитны, кыдз требуйтіс прокурор, а дас вит во кежлӧ катарга вылӧ.
Судьяыслы окота вӧлі юӧртны публикалы асланыс гражданскӧй бурлун йылысь.
Но ӧтувъя ызгӧм шыас некод эз кыв приговорсӧ.
Том морт, — буретш сійӧ, коді макайтіс чышъянӧн, — восьтіс ӧшиньсӧ да, юрсӧ мыччӧм бӧрын, горӧдіс йӧз чукӧрлы:
— Смертнӧй казнь!
Ставныслы смертнӧй казнь! —
Сійӧ висьтавліс бӧрынджык, мый кыліс аслас пельясӧн квайтӧд смертнӧй приговорсӧ, кӧть председатель, тӧдӧмысь, лыддис мӧдтор.
Вочакыв пыдди кыліс йӧз чукӧрлӧн грӧзитан равзӧм, коді содтіс залас беспорядоксӧ.
«Благонамереннӧйяс» пӧвсысь ӧткымынъяс чайтісны, мый йӧз чукӧрыс писькӧдчӧ залӧ да пыр жӧ заводитас найӧс виавны.
Паническӧй стракысь припадокын найӧ заводитісны равзыны асланыс кучик вӧсна.
Зданиесӧ ортсысяньыс охраняйтысь полицейскӧй офицер котӧрӧн пырис залӧ да уськӧдчис председатель дорӧ.
Минута дыра сёрнитчисны, и сэсся полицейскӧй котӧрӧн петіс мӧд ӧдзӧсӧд.
Председатель сетіс приказ вӧрзьӧдны войскасӧ да вӧтлыны йӧз чукӧрсӧ, мый кӧть мед эз ло.
Судьяяс вошисны пытшкӧсса комнатаясӧ, а полиция заводитіс вӧтлавны залысь йӧзсӧ.
Вир кисьтана зурасьӧм кажитчис быть лоас.
Но сійӧ эз ло.
Самӧй крайньӧй элементъяс — организованнӧй революционеръяс — эз кӧсйыны вооруженнӧй паныдасьӧмсӧ, коді вермис сӧмын торкны найӧ успехлы — мырддьыны приговоритӧмъясӧс тӧдлытӧм уськӧдчӧмӧн.
Манифестацияыс лоис ачыс аснас да вӧлі вӧчӧма ёнджыкасӧ бокӧвӧй йӧзӧн минута влияние улын.
Тайӧ вӧлі бур, но оз ков вӧлі пырны пыдӧ.
Кутана влияние, коді мунӧ крайньӧйяссянь умереннӧйджыкъясӧ, шоча овлӧ безуспешнӧйӧн.
Кор казакъясысь котыртӧм эскадрон, код бӧрся мунӧ вӧлі пехота, тыдовтчис улича помын, йӧз чукӧр разӧдчис, и став делӧыс прӧйдитіс горзӧмъясӧн да салдатъяслы шыбытӧм некымын изйӧн.
III-ӧд глава
ПРЕПЯТСТВИЕЯСКӦД ТЫШ
Пятницаӧ — приговор вӧчӧм бӧрын кык лун мысти газетъясын петіс юӧртӧм, мый генерал-губернатор вежӧма смертельнӧй казньсӧ ыджыдджык Дудоровалы дас кык: вося катаргаӧн да квайт во вылӧ чинтӧма катарга сроксӧ сылӧн ичӧтджык чойыслы.
Небзьӧдӧмыс вӧлі тӧдчана да кыпӧдіс медся сангвиническӧй надеяяс сійӧ уналыда йӧзлысь, кодъяс радӧсь первой помкалы, медым мынтӧдчыны быдсяма лёк ощущениеясысь.
Кар пасьта друг кывсис сёрни, мый и мукӧд приговоритӧмъяскӧд лоас вӧчӧма сідз жӧ милӧстивӧя.
Эскӧдлісны, мый генерал-губернатор помилуйтӧм вӧсна и клопочитӧ Петербургын.
Висьтавлісны весиг стӧча сылысь кывъяссӧ, кодъясӧс вестовщикъяс пӧвсысь ӧткымынъяс быттьӧкӧ кывлӧмаӧсь сысянь личнӧ, а мӧдъяс «медся достовернӧй йӧзсянь».
Ни Андрей, ни сылӧн ёртъясыс эз вермыны эскыны тайӧ иллюзияяс вылӧ.
Ксения пыр, Заикалӧн вочачой, налы удайтчис выльысь лӧсьӧдны неприятельскӧй лагеркӧд дугдывтӧм волысьӧмъяс.
Найӧ тӧдісны, мый губернатор нинӧм на ещӧ эз решит да мый сылы ликтӧм кывъясыс вӧліны прӧстӧй фантазияӧн, эз кӧ сознательнӧй лӧжӧн.
Василийлы да Борислы помилование йылысь эз вермы лоны и сёрни.
Но Зина кузя либӧ Бочаров кузя приговорыс, а пӧжалуй и кыкнан вылас вермас лоны небзьӧдӧма.
Но век жӧ нинӧм торъясӧ оз позь вӧлі шуны.
Ставыс зависитіс петербургскӧй властьяс ӧнія здукся настроениесянь.
Тадзи тӧдтӧг уджалігӧн заговорлӧн уджыс лои личкана сьӧкыд.
Ичӧтик неосторожность вермис вайӧдны роковӧй последствиеясӧ, сы вӧсна мый сулалӧ вӧлі полициялы тӧдмавны либӧ весиг чайтны заговорлысь существуйтӧмсӧ — и нёль друг ӧшъясны сынӧдын водзӧс мынтӧм пыдди.
Татшӧм обстоятельствояс дырйи ӧти мортӧн ставнас веськӧдлӧмыс вӧлі зэв колана: тайӧ мездыліс уналыда собраниеяс да совещаниеяс ӧпасностьысь.
Но и ӧти мортлы вӧлі сьӧкыд действуйтны смела да энергичнӧя вывті ыджыд кывкутӧмыс вӧсна.
Предприятиелысь тайнасӧ ӧніӧдз тӧдісны сӧмын сизим морт, кӧть сійӧс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ колӧ вӧлі, <rus>по крайней мере</rus>, сизим мында унджык.
Ветымын мортысь этшаджык йӧзӧн весиг динамитнӧй бомбаясӧн оз позь вӧлі лысьтӧдчыны уськӧдчыны вооруженнӧй конвой вылӧ.
Окотитысьясӧс лӧсьӧдчылісны вербуйтны действие вӧчтӧдзыс кык либӧ куим лун войдӧр.
Тайӧ вӧлі медся бур средствоӧн видзны предприятиелысь тайнасӧ, кытчӧ колӧ вӧлі сы мында участник.
Сизим мортсӧ, заговорлысь ядросӧ, вӧлі чукӧртӧма меставывса революционеръяс пӧвсысь, кодъяслӧн вӧлі карса кружокъяскӧд бур йитӧд.
На пиысь быдӧн, аслас пайысь, индыліс ветымын мортӧс, надежнӧйясӧс да повтӧмъясӧс, кодъяслы позьӧ вӧлі вӧзйыны участвуйтны делӧын.
Сэсся Андрейлы нин колӧ вӧлі сетны знак тайӧ отрядсӧ чукӧртӧм могысь.
Тайӧ планыс йитліс тэрыблунсӧ осторожностькӧд.
Но регыд тыдовтчис, мый колӧ жертвуйтны ӧтинас либӧ мӧднас.
Суббӧта да вӧскресення нинӧм эз вайны выльсӧ.
Понедельникӧ кар кузя паськаліс сёрни, мый уголовнӧйяс конвой видзӧдӧм улын кодйӧны гуяс Пушкарскӧй эрд вылын, кӧні долженӧсь вӧлі сулавны виселицаяс.
Но кымынлы дасьтысисны найӧ?
Ӧтиклы?
Но уджъясыс мунісны вывті паськыда.
Кыклы, куимлы либӧ нёльнаныслы?
Карыс выльысь кутіс волнуйтчыны, тайӧ пӧрйӧ медся шуштӧм сёрниясӧн.
Буретш сійӧ йӧзыс, кодъяс куим лун сайын сёрнитісны помилование йылысь тырвыйӧ эскӧмӧн, паськӧдлісны ӧні паныда юӧръяс.
Андрей тӧдіс, мый бӧръя сёрниясыс сэтшӧм жӧ произвольнӧйӧсь, кыдзи и воддзаясыс.
Генерал-губернатор эз сёрнитлы некодкӧд тайӧ делӧ йывсьыс.
Но решение нюжӧдӧмыс вӧлі зэв подозрительнӧй.
Политическӧй преступникъясӧс казнитлӧм вӧчлісны мукӧд дырйи пӧшти гусьӧн приговорсӧ вынсьӧдӧм бӧрын кымынкӧ час мысти, медым не волнуйтны публикаӧс.
Мый лоӧ, губернатор кӧ думайтӧ и ӧні вӧчны тадзи жӧ.
Лӧсьӧдчӧмъясӧн сёрмыны ӧпасность костын да делӧсӧ водзвыв йӧзӧдӧмӧн скомпрометируйтны рискуйтӧм костын бӧрйысьны вӧлі вывті сьӧкыд.
Андрей решитіс кутчысьны аслас первой планӧ да виччысьны помӧдз.
Ксения пыр сійӧ вермис тӧдмавны конфирмация йылысь кык час мысти сы бӧрын, мыйӧн бумагаыс петас губернаторскӧй кабинетысь.
Тадзикӧн весиг медомӧль случайын век жӧ сылӧн колясны сизимсянь кӧкъямыс часӧдз прӧст часъяс.
Татшӧм срокыс вӧлі этша ветымын мортӧс котыртӧм вылӧ, но комын либӧ нелямын вылӧ позьӧ вӧлі веськыда артавны.
Бурджык вӧлі рискуйтны действуйтны этшаджык лыда йӧзӧн, полициялысь подозрениесӧ кыпӧдӧм дорысь.
Колӧ шуны, позьӧ вӧлі артавны, мый губернатор окотитас вӧчны приличие да оз гут вывтісӧ тэрмасьны.
Бӧръя лунъяссӧ Андрей вӧвсе эз петав комнатасьыс, сы вӧсна мый виччысян юӧрыс вермис локны быд минутаӧ.
Вторниклы паныда войӧ сійӧ узис зэлӧдчӧмӧн виччысян кокни, тревожнӧй унмӧн, кыдзи друг стеклӧӧ омӧлика таркнитӧм заставитіс сійӧс звирк чеччыны кок йылас.
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ да аддзис стенса вуджӧрысь нывбабалысь мыгӧр, коді вӧлі вывті ичӧтӧн Ксения серти, кодӧс сійӧ виччысис.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— Ме — Ксения Дмитриевналӧн горничнӧй.
Найӧ асьныс эз вермыны локны да мӧдӧдісны тайӧ письмӧсӧ, — кыліс уліын сэтшӧм жӧ гуся гӧлӧс.
— Вайӧй татчӧ, — шуис Андрей, кисӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ме тіянӧс ог тӧд, — бӧрыньтчигтыр вочавидзис ныв, — меным прикажитӧма сетны письмӧсӧ Александр Ильичлы аслас киӧ.
Андрей бергӧдчис, медым садьмӧдны Ватажкоӧс, но сійӧ нин локтіс ӧшинь дорӧ.
Сійӧ гогнитіс юрнас нывлы, коді нюммуніс сылы воча, кыдзи тӧдсалы.
Еджыд бумага вуджӧртліс джынвыйӧ пемыдас, вуджис ӧти киысь мӧд киӧ, и ныв друг уськӧдчис котӧртны, друг повзьӧмӧн шымыртӧм, сылы аттьӧ висьтавтӧг.
Ичӧтик дзузган лампа ломаліс комната пельӧсын.
Тревожнӧй кадӧ, кор полиция быд минутаӧ вермис локны, Андрей век кольліс бисӧ комнатаын вой кежлас.
Киас зэв дона да страшнӧй бумажка торйӧн сійӧ пуксис джоджас да, дзузганлань копыртчӧмӧн, сы югдӧдӧм улын лыддис карандашӧн гижӧм татшӧм кывъяс:
«Приговор вынсьӧдӧма губернаторӧн нёльнаныслы.
Казнитӧмыс воан суббӧтаӧ ӧкмыс час асылын, Пушкарскӧй поле вылын».
Уліас сулаліс буква К., мӧдногӧн кӧ Ксения.
Минута дыра Андрей пукаліс джоджын, мӧвпъяснас чукӧртчӧмӧн.
Юӧрыс чуймӧдіс сійӧс ёнджыка, веськыда висьтавны сыӧн кӧсйӧм дорысь.
Борис да Василий йылысь сылӧн и водзджыксӧ эз вӧвны некутшӧм надеяяс.
Но Зина да Бочаров, — торйӧн нин Бочаров!
Бур сьӧлӧма йӧзлы векджык медся ёна жальӧсь роч правительстволӧн мыжтӧм жертваяс, и найӧ таын дзик правӧсь.
Асьныс революционеръяс, кодъяс ас ногыс донъялӧны «мыжлунсӧ да мыжтӧмлунсӧ» татшӧм сяма делӧясын, сідз жӧ медся ёна жалитӧны ассьыныс «мыжтӧм» ёртъяснысӧ, сы вӧсна мый найӧ збыльысь медся шудтӧмӧсь.
Нинӧм вӧчтӧг найӧ эз вермыны велавны аслас судьба йылысь мӧвпъясӧ, и найӧ кулӧны жалитӧмӧн, вермас лоны, асьнысӧ асьныс курыда видӧмӧн кольӧм весь олӧмсьыс да лишка видзчысьӧмсьыс.
Татшӧм вӧлі положениеыс Бочаровлӧн, кодӧс Андрей удитіс донъявны да радейтны суд мунігӧн, кӧні тайӧ остроумнӧй зонмыс кутіс асьсӧ кыдз колӧ вывті бура.
Позьӧ шуны, мый став тайӧ сьӧкыдысь сьӧкыд лунъяснас Бочаровлӧн судьбаыс сійӧс медся ёна мучитіс.
А ӧні сійӧс казнитасны, и Зинаӧс сідз жӧ.
— Лыддьӧй гораа! — горӧдіс Ватажко.
Андрей сетіс сылы запискасӧ.
Андрей эз вермы лыддьыны сійӧс гораа да ньӧти эз кыв скӧралана горӧдӧмсӧ, коді петіс ёртыслӧн.
Зверскӧй решениеыс вайӧдліс сійӧс сы выйӧдз, кор цивилизованнӧй мортлӧн скӧралӧмыс вуджӧ дикарлӧн кутны позьтӧм дурмӧмӧ.
Синтӧм, сёрниттӧг водзӧс мынтыны кӧсйӧм, страданиеясысь страданиеясӧн мынтысьӧм — со мый тыртіс тайӧ минутанас сылысь сьӧлӧмсӧ.
Блед, мурч курччӧм пиньяса, сійӧ шыбласис водзӧ да бӧрӧ аслас ичӧтик комната кузя, кыдзи клеткаын зверь.
Ватажко, вольпась вылас письмӧсӧ киас кутігтыр пукалӧмӧн, кыйӧдіс сы бӧрся синъяснас.
— Но, огӧ жӧ сетӧ и ми пӧщада! — шуис медбӧрти Андрей, аснас овладейтӧмӧн.
— Мунӧй чукӧртӧй ас йӧзӧс.
Ме муна конспиративнӧй квартираӧ.
— Кор кытшовтанныд ставсӧ, — содтіс сійӧ, — мунӧй Заика ордӧ да висьталӧй сылы, медым бомбаяс да став мукӧдторйыс рыт кежлӧ вӧлі дась.
Час квайтын ті локтанныд тележкаӧн да ставсӧ нуанныд — тӧданныд, кытчӧ?
— Да, тӧда, — вочавидзис Ватажко.
— Аддзысьлытӧдз.
Колӧ мунны.
Вӧлі нёль час гӧгӧр асыв, кор Андрей петіс улича вылӧ.
Водзын вӧлі на дзонь комын час, и тайӧ кад чӧжнас позьӧ вӧлі ставсӧ вӧчны некутшӧма тэрмасьтӧг; но сійӧ кӧсйис чукӧртны ас йӧзсӧ водзджык, приговор вынсьӧдӧм йылысь кар кузя паськалӧм дорысь.
Тэрыба восьлалӧмӧн сійӧ часджынйӧн воис конспиративнӧй квартираӧдз да пырис сэтчӧ — ӧдзӧссӧ восьтіс запаснӧй ключӧн.
Ставныс узисны, и некод эз кыв сылысь локтӧмсӧ.
Ватажкоӧн юӧртӧм ёртъяс эз вермыны чукӧртчыны водзджык кыдзи час мысти.
Найӧс виччысигмоз Андрей паськӧдіс ас водзас карлысь плансӧ да сэтчӧ индіс туйсӧ, кыті долженӧсь вӧлі нуӧдны приговоритӧмъясӧс.
Сыӧн местасӧ практическӧя тӧдӧмӧн сылы эз вӧв сьӧкыд бӧрйыны уськӧдчӧм вылӧ бурджык пункт.
Сійӧ сувтіс дженьыдик улича вылӧ, коді вӧлі туйлӧн кык чукыль костын, площадьсянь неылын.
Колӧ шуны, казнитан местасянь матын вӧсна, вермас лоны займитӧма йӧзӧн, но тайӧ неудобствосӧ вознаграждайтӧ вывті лӧсьыд туй бӧрыньтчӧм вылӧ, — первойсӧ уна векни уличаяс пыр, кодъясын вӧтчӧмсӧ кокниа позьӧ вӧлі сувтӧдны бомбаясӧн, водзӧ ю дорӧ лэччысь карса сад пыр.
Садъяс пырӧм бӧрын позьӧ вӧлі пӧдлавны ас бӧрсяыд джуджыд кӧрт воротаяссӧ да игнавны найӧс сьӧрысь вайӧм кык либӧ куим ыджыд томанъясӧн.
Дырджык кутӧм могысь позьӧ вӧлі сідз жӧ лӧсьӧдны ворота дорӧ некымын штука новлӧдлана торпеда, кодӧс изобретитіс Заика да кодӧс сьӧлӧмсяньыс рекомендуйтіс.
Сэсся колӧ вӧлі лэччыны сад кузя пристань дорӧ, кӧні найӧс пондас виччысьны важӧн нин дасьтӧм пыж.
Сэтчӧ шулісны пуксьӧдны мездӧмъясӧс да ранитчӧмъясӧс, сэтшӧмъясыс кӧ лоасны.
Мукӧд заговорщикъяслы колӧ вӧлі петны садса ылі помтіыс да сэсся керка мышъясӧд писькӧдчыны Пушкарскӧй поле вылӧ, кӧні найӧ спокойнӧя вермисны ӧтсорасьны казнитӧм видзӧдны воӧм йӧз чукӧрӧ.
Андрейлӧн ёртъясыс кутісны локтавны гӧгӧрбоксянь.
Вит час да дас вит минутаын сизимнаныс нин вӧліны чукӧрынӧсь да заводитісны военнӧй сӧвет.
Сійӧ муніс регыд.
— Кывлінныд? — юавліс Андрей быд пырысьлысь.
— Кывлі, — вочавидзліс пырысь.
Андрей некымын кывъясӧн висьталіс налы ассьыс плансӧ, кодӧс вӧлі ошкӧма некутшӧм прениеястӧг.
Сылы юӧртісны, асланысла дорсянь, кад да места куим собраниелысь, кытчӧ колӧ вӧлі чукӧртны выль вербуйтӧм заговорщикъясӧс.
Нӧшта водзджык вӧлі шуӧма чукӧртны унайӧза ӧти собрание пыдди некымын посниясӧс.
Андрей кӧсйысис волыны быдлаӧ, кӧть весиг недыр кад кежлӧ.
Ставсӧ вӧлі помалӧма час джынйӧн, и сизимнан заговорщикыс разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэк коста заговорщикъясӧс кок йылӧ кыпӧдан юӧрыс вӧлі наберитӧма, печатайтӧма да вайӧдӧма асъя чолӧмалӧм пыдди Дубравникса мирнӧй олысьяслы.
Этша лыддьысьяслӧн эз дрӧгнит сьӧлӧмыс нёль мортӧс аскися лоан казнитӧм йылысь да на пиын нывбабаӧс казнитӧм йылысь юӧрыс.
Роч йӧз абу велалӧмаӧсь татшӧм сяма расправаясӧ.
Мый жӧ шуны велӧдчӧм йӧз йылысь, то наын тайӧ юӧрыс кыпӧдліс сӧмын жалитӧм, скӧралӧм либӧ бешенство, сыысь петӧмӧн, кодлӧн кутшӧм темперамент да кыдзи видзӧдӧ судитӧмъяс вылӧ.
Йӧз, кодъясӧс индӧма мездӧмын кыдзи лоны верман участникъясӧн, вӧліны, дерт, эз веськодя видзӧдысь йӧз пиысь.
Унджыкыс на пиысь нинӧм вӧлі оз тӧдны, кор корисны найӧс кутшӧмкӧ общественнӧй делӧ йылысь тӧлкуйтӧм могысь собрание вылӧ.
Но водзын лоан казнитӧм йылысь лыддьӧм бӧрын, ставныс гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс.
Кор налы юӧртісны, мый ставыс нин дась, общӧя висьталісны мездан план йылысь да юӧртісны веськӧдлысьыслысь нимсӧ, ставнысӧ шымыртіс энтузиазм да ӧти сьӧлӧмӧн да радпырысь ӧтлаасисны предприятие дорӧ.
Андрей воліс куимнан собрание вылас.
Аслас векся решительностьӧн, хладнокровиеӧн да талунъя лунся кутана бешенствоӧн сійӧ збыль вӧлі веськӧдлысьӧн, кутшӧм вӧлі колӧ.
Кор сійӧ медбӧръя собрание вывсянь локтіс конспиративнӧй квартираӧ, сэні сійӧс виччысис зэв бур сюрприз.
Сійӧ комнатаын пукаліс Давид, коді сӧмын на воӧма заграницаысь.
Кӧнкӧ Европа мӧдар помын тӧдмалӧм бӧрын сы йылысь, мый вӧчсьӧ Дубравникын, Давид пыр жӧ тӧвзис гортас да воис буретш кадӧ.
— Ме ӧні тэнад команда улын! — шуис сійӧ Андрейлы.
— Надейтча, мый тэ меным сетан удж.
— Сета, вокӧ, сета, мыйдта колӧ! — гажаа вочавидзис Андрей.
Сылӧн настроениеыс бурмис асывсяньыс.
Выль ёртъяскӧд паныдасьӧмыс сетіс сылы кыпыдлун.
Сійӧ вӧлі сідз жӧ дӧвӧлен аслас войтырӧн, кыдзи и найӧ сыӧн.
— А ӧд миян делӧным ей-ей артмас! — шуис сійӧ Давидлы.
— Миян бомбочкаясӧн да ветымын мортӧн, молодец вылӧ молодец, ми сэтшӧмтор вӧчыштам, мый енэжыслы жар лоас.
Сизим часын миян лоас медбӧръя военнӧй сӧвет.
Аддзылан ачыд, кутшӧм тайӧ йӧз.
Урчитӧм часын йӧз кутісны чукӧртчыны ӧтиӧн-ӧтиӧн.
Ӧткымынъясӧс Давид тӧдіс, мукӧдлы вӧлі сійӧс представитӧма выль ёрт пыдди.
Собраниеыс вӧлі ёна кыпыдджык да шумнӧйджык асъя дорсьыс.
Организациялысь делӧсӧ, коді сэки существуйтіс сӧмын позьӧм серти, ӧні вӧлі пӧртӧма олӧмӧ и пӧртӧма кыдзи оз позь бурджыка.
Ставныс тайӧс чувствуйтісны да вӧліны тырӧсь надеяясӧн.
Мый жӧ опасностьӧдз, мый вылӧ найӧ мунлісны, — делӧыс вӧлі сэтшӧм бур, мый сы йылысь некод эз и думайт.
Став вопросыс помасис зэв ӧдйӧ.
Венъяс да сёрнияс эз вӧвны: кадыс вывті дона.
Унаӧн, век жӧ, вӧчалісны разнӧй предложениеяс да сеталісны сӧветъяс, кодъясӧс Андрей примитліс либӧ вештыліс сёрниттӧг, ассьыс медбӧръя решениесӧ пуктӧмӧн.
Общӧй планыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Аски, сизим час асывсянь, Андрей дас морткӧд сувтас действие нуӧдӧм вылӧ бӧрйӧм местаӧ.
Мукӧд нелямын мортыс разӧдчасны матігӧгӧрса разнӧй пунктъясӧ, сы вӧсна мый жӧдзны ставлы ӧти местаын тыртӧм улича вылын вӧлі эськӧ ӧпаснӧ.
Сэсся сы серти, кыдзи кутасны чукӧртчыны йӧзыс, Андрей чукӧртас и ассьыс,
уличасӧ кӧ лоас займитӧма ӧтырышъя йӧз чукӧрӧн, заговорщикъяс сувтасны кык полузводикӧн улича ӧтар-мӧдарас, мӧда-мӧдныслы паныдӧн, медым не лоны нырыштӧмаӧн да торйӧдӧмаӧн, кор, первой взрыв лоӧм бӧрын, йӧзыс повзясны да уськӧдчасны пышйыны.
Мӧдарӧ, уличаыс жӧ кӧ лоас омӧля тыртӧма йӧзӧн, заговорщикъяс долженӧсь сулавны разіпели.
Татшӧм случайын Андрей аслас десяткаӧн лӧсьӧдас авангард, коді сувтӧдас минута кежлӧ процессиясӧ да сетас кад мукӧдъяслы котӧрӧн локны гӧгӧрбоксянь.
Ставыс тайӧ, шуны кӧ, кыдзи и уна мукӧдтор, вермас лоны помӧдз решитӧма сӧмын действие мунан местаын.
— Ӧні, — шуис Андрей, часі вылас видзӧдлӧм бӧрын, — кад мунны ӧружиела.
Вӧлі сизим час да джын.
Ватажколы колӧ вӧлі нуны бомбаяссӧ Заика квартираысь.
Найӧс лӧсьӧдчисны сетавны тайӧ вой кежлас сизим вожаклы безопаснӧй местаын видзӧм могысь.
Сетавны найӧс йӧзыслы шуӧма вӧлі мӧд луннас действие заводитчӧм водзвылын видзчысьӧм могысь.
Полиция вермис казнитан паныда вояс вӧчны некымын обыск да, татшӧм ӧпаснӧй вещияс вылӧ зурасьӧмӧн, гӧгӧрвоис эськӧ, мыйын делӧыс.
Векджык овлан ӧрудие, кыдзи револьверъяс, вермас лоны сеталӧма пырысь-пыр.
Совещаниеыс помасис, да собрание вылӧ волысьяс лӧсьӧдчисны разӧдчыны, медым паныдасьны аски тыш мунан эрд вылын.
Школа дырся казьтылӧмъясысь Андрей тӧдіс, мый битва водзвылын классическӧй военачальникъяс висьтавлӧны речьяс.
Но сійӧ эз вӧв <rus>речист</rus>, да и тешкодь эськӧ вӧлі сыладорсянь кыпӧдны сьӧлӧмнысӧ татшӧм йӧзлысь.
— И сідз аскиӧдз! — висьталіс сійӧ речь пыддиыс.
Ӧткымынъяс мӧдӧдчисны нин ӧдзӧслань, кор Давид корис Андрейӧс да веськӧдіс сылысь вниманиесӧ подозрительнӧй морт вылӧ, коді бергаліс керка дорын.
— Ме нин минута дас видзӧда сы бӧрся, — шуис Давид.
— Сійӧ век видзӧдавлӧ миян ӧшиньяс вылӧ, кӧть и зільӧ нинӧм не петкӧдлыны.
Андрей видзӧдліс улича вылӧ.
— Нинӧм, тайӧ менам приятель! — тэрмыштчис сійӧ лӧньӧдны собрание вывса йӧзӧс.
Тӧдтӧмыс вӧлі полицейскӧй писарь, коді юӧрталіс сылы неыджыд донысь сыӧдз кывсьӧм став интереснӧй сведениеяссӧ.
— Да энӧ матыстчӧй ті ӧшиньяс дорас, — сувтӧдіс сійӧ тӧдны кӧсйысьясӧс.
— Менам приятельӧй абу збойяс пӧвсысь, и чуть кӧ мыйкӧ — пышъяс.
Ставныс вешйисны ӧшиньяс дорсьыс, и Андрей, ывлаӧ петӧм бӧрын, кымынкӧ минута чӧж гусьӧникӧн сёрнитіс полицейскӧйкӧд.
Кор сійӧ бӧр пырис, сылӧн чужӧмыс вӧлі ёна неспокойнӧй, кӧть эськӧ петкӧдліс регыдджык лёкалӧм, гӧрдӧдӧм дорысь.
— Полиция мыйкӧ тӧдмалӧма нин, — кутіс висьтавны сійӧ скӧр тонӧн.
— Кодкӧ болькнитӧма!
Тайӧ прӧстӧ страм!
— Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Оз вермы лоны!
Уверенӧсь-ӧ ті сыын, мый сёрнитанныд? — ӧти гӧлӧсӧн протестуйтісны ставныс.
— Дзик уверен.
Полицейскӧй висьталіс меным, мый присутствие пӧдлавтӧдз неуна войдӧр котӧрӧн пырӧма полицейскӧй пристав да пыр жӧ прӧйдитӧма полицмейстер дорӧ.
Вит минута мысти кыкнаныс тэрмасьӧмӧн петісны да мунісны губернатор дорӧ.
Найӧ вӧлі зэв ёна волнуйтчӧны да канцелярия пыр мунісны сёрнитігтырйи.
Сійӧ эскӧдӧ, мый ясыда кылӧма «динамитнӧй бомба» кывъяс.
Ни думайтны, ни вӧтӧн найӧс аддзывны сійӧ эз вермы, дерт, сы вӧсна мый нинӧм оз тӧд миян делӧ йылысь.
— Но, мый ті та вылӧ шуанныд?
Ставнысӧ босьтіс шемӧс.
Фактыс вӧлі син водзын, положительнӧй, абу сомневайтчана да сы вылӧ видзӧдтӧг дзик овлытӧм.
Революционеръяс абу век видзчысьысьӧсь.
Выль вербуйтӧмъяс пӧвсысь ӧти либӧ мӧд морт вермис болькнитны чойыслы, невестаыслы, матыса приятельыслы.
Тайӧ вӧлі лоны позяна пределъясын.
Сы вӧсна жӧ и вӧлі шуӧма кыскыны унджыксӧ медбӧръя здукнас.
Но татшӧм сяма туйӧн тайна эз вермы паськавны ылӧдз.
Сӧмын измена, веськыд донос вермисны вайӧдны татшӧм тэрыб открытиеӧ.
Ӧти и сійӧ жӧ оскорбитан да увтыртан мӧвп позьӧ вӧлі лыддьыны сэні пукалысь чужӧмъяс вылысь.
Тэрмасьӧмӧн сизимнан вожакыс чукӧртчисны дзескыд кытшӧ.
Тэрмасяна вашкӧдӧмӧн сетавсьӧны вопросъяс, вывті нин ӧбиднӧйӧсь, медым шуавны гораа, медся нин бокӧвӧйяс дырйи, кутшӧмӧн вӧліны ӧні Андрей да Давид.
— Оз, оз вермы лоны!
Найӧ вербуйтісны сӧмын вернӧйясӧс да надёжнӧй йӧзӧс, — решительнӧ висьтавлісны сизимнаныс, Андрей дорӧ шыасьӧмӧн.
— Полиция виччысьӧ кутшӧм-нибудь попытка да, тыдалӧ, повзис кутшӧм-нибудь нинӧмабусьыс.
Ӧшыбкасӧ, збыль, тӧдмаласны да сійӧ ачыс лӧняс.
Ӧнія заговорӧдз полиция некутшӧм ногсӧн эз вермы воӧдчыны.
Делӧыс ставыс помасяс пустякъясӧн.
Гора звонок, ӧттшӧтш ӧдзӧсӧ чорыда таркнитӧмӧн, мездіс Андрейӧс быть вочавидзӧмысь.
Сійӧ сӧмын сералӧмпырысь гогнитіс юрнас ӧдзӧс вылӧ да перйис кабурасьыс ассьыс вит ствола ыджыд револьверсӧ.
Ставыс гӧгӧрвоисны знаксӧ да сідз жӧ кватитчисны ӧружиеаныс чорыда решитӧмӧн донӧн вузавны ассьыныс олӧмнысӧ.
Стен бердас слӧнитчӧмӧн, веськыд киас револьверӧн, Андрей шуйга кинас ньӧжйӧник вештіс вешняксӧ.
Но лыйӧм пыдди комнатаӧ кольччӧм йӧз кылісны прихожӧйын Андрейлысь скӧра горӧдӧмсӧ.
— Мыйся чӧрт!
Энӧ вермӧ ті таркнитны кыдзи колӧ?
— Ме зэв тэрмаси! — правдайтчис Ватажко, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сійӧ.
— Но мый бомбаясыд?
Вайӧма, дерт? — юаліс Андрей раммыштӧмӧн.
— Абу, — шуис Ватажко, — оз позь вӧлі босьтны бомбаяссӧ...
— Кыдзи!
Ті ӧнӧдз на найӧс эн босьтӧй?
Мый нӧ ті став тайӧ каднас вӧчинныд? — бара скӧра шуис Андрей.
Найӧ сэк коста петісны прихожӧйысь да сулалісны комната шӧрын.
Ставныс синъяснысӧ тревожнӧя веськӧдісны на вылӧ.
— Страшнӧй несчастие! — тэрыба кутіс висьтавны Ватажко.
— Заика ранитчӧма, гашкӧ, куліс нин ӧні.
Талун луншӧр гӧгӧрын сылӧн квартираас лоӧма взрыв.
Кор ми керка дорас локтім тележкаӧн, то аддзим, мый тайӧ судтаас, кӧні сійӧ оліс, став ӧшинь стеклӧясыс жугавлӧмаӧсь, некымын судтаын весиг рамаясыс чегъясьӧмаӧсь; тайӧ вӧлӧма, колӧ лоны, мыйкӧ ужаснӧй.
— А бомбаясыс?
Мый жӧ бомбаясыскӧд? — торкис Андрей.
— Ті пыралінныд керкаас?
— Эг, эг пыралӧй.
Ми аддзылім, кыдзи сэтчӧ пырис полицейскӧй надзиратель.
Дворас жуисны городовӧйяс.
Полициялы, тыдалӧ, сетӧмаӧсь нин тӧдны, и керкаыс вӧлі займитӧма.
Лёк, вывті лёк.
— Мый жӧ ті вӧчинныд? — юаліс Андрей усьӧм гӧлӧсӧн.
— Тӧдмалінныд ті мыйкӧ помӧдз?
— Да, ми прӧйдитім керка дінтіыс.
Ме коли тележкаӧс ёртлы, а ачым кытшовті гӧгӧрыс да мышъястіыс бӧр локті керка дорас юла дорсяньыс.
Садовниклӧн нылыс уджалӧ вӧлі градйӧрас; ме сыкӧд пані сёрни, и сійӧ меным висьталіс, мый керкаас вӧлӧма взрыв, мый Заика куйлӧ садьтӧм да мый сійӧ квартираын полиция.
Ме кори сійӧс некодлы ме йылысь не висьтавны да дзебси забор дорса кустъяс сайӧ.
Меным щельӧдыс вӧлі тыдалӧ воротаыс да двор юкӧныс.
Сэні сулалісны кык тюремнӧй карета;
ме аддзылі, кыдзи нӧсилкаяс вылын петкӧдісны ранитчӧм Заикаӧс да пуктісны сійӧс на пиысь ӧтиӧ, а мӧдас петкӧдлісны да тэчисны унапӧлӧс кӧлуй: ящикъяс, сэсся кутшӧмкӧ склянкаяс, а сэсся и бомбаяс, ӧти бӧрся мӧдӧс, ёна виччысьӧмӧн.
Ме сэсся водзӧ эг понды видзӧдны да тэрмаси локны тіян дорӧ, медым висьтавны...
Сэсся меным нинӧм вӧлі виччысьнысӧ.
Да, сэсся нинӧм вӧлі виччысьнысӧ, нинӧм вылӧ вӧлі надейтчыны!
Андрей аддзис тайӧс ясыда.
Мед сӧмын вӧліны сылӧн бомбаяс, сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ эз видзӧдлы да муніс эськӧ аски жугӧдны конвой, кӧть врагъяс и вӧліны предупредитӧмаӧсь.
Но ӧні ставыслы пом, ставсӧ воштӧма!
Дас нёль час мысти Зинаӧс, Борисӧс, Бочаровӧс да Василийӧс ӧшӧдасны.
На пиысь некодлы абу спасение.
А найӧ сэтшӧма надейтчылісны, сэтшӧм ёна эскисны, мый налӧн туйыс эшафотлань лоас мездлунлань туйӧн.
Бурджык эськӧ и не заводитлыны нинӧм, наын сэтшӧм надеяяс кыпӧдӧм дорысь да медбӧръя минутанас сэтшӧм чорыда пӧръялӧм дорысь.
Некодлы эз вӧв окота торкны чӧв олӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі сійӧ минутаяс пиысь ӧти, кор быдӧн дӧвӧлен, мый сійӧ абу веськӧдлысь да мый оз сы вылын куйлы обязанностьыс индыны петан туй петны позьтӧм положениеысь.
— Мый нӧ ӧні миянлы вӧчныс? — юаліс Давид, общӧй чувствосӧ гораа висьталӧмӧн.
Ассьыс копыртӧм юрсӧ кыпӧдӧм бӧрын Андрей аддзис, мый ставныс синъяснысӧ веськӧдӧмаӧсь сы вылӧ сійӧ жӧ юалӧмӧн.
Тайӧ зэв шензьӧдіс сійӧс.
— Мый миянлы ӧні вӧчны! — горӧдіс сійӧ.
— Да ті ӧмӧй он аддзӧй, мый нач ӧтитор, мый ми ӧні вермам вӧчны асланым другъяслы — сійӧ регыдджык юӧртны налы, мый став надея воштӧма, медым сетны кӧть мыйкӧ-мында лӧсьӧдчыны аския лун кежлӧ?
Мыйкӧ протест вылӧ скодитысь висьлӧса ружӧктӧм паськаліс комнататі.
Сӧветыс вӧлі немвиччысьтӧм, вывті страннӧй, медся нин Андрейсянь.
Унджыкӧн эз воны некутшӧм определённӧй выводӧ, асланыс вожак вылӧ тырвыйӧ надейтчӧмӧн.
Некутшӧм надея куттӧм шуӧм, коді удитіс сӧвмыны тайӧ некымын минутанас Андрей вежӧрын, сійӧ ёртъяслы вӧлі немвиччысьтӧмторйӧн.
Кылісны паныд шуӧмъяс, кодъяс лоисны век гораджыкӧсь и гораджыкӧсь.
Висьтавлісны, мый колӧ заводитлыны, кӧть и бомбаястӧг.
Найӧ ветымын морт, кодъяс дасьӧсь косясьны медбӧръя вир войтӧдз.
Аскиӧдз позьӧ чукӧртны, <rus>по крайней мере</rus>, нӧшта сымда жӧ.
Ӧружие ставыслы тырмас.
Мыйла шыбытны делӧсӧ?
Тыш вӧсна медся чорыда, мед кӧть мый эз ло, сулаліс Ватажко.
Татшӧм сяма случайясын том йӧзлы лӧсялана чорыдлунӧн, сійӧ настаивайтіс, мый бӧрыньтчӧмыс вӧлі эськӧ позорӧн революционеръяслы да ёртъяс водзас преступлениеӧн.
Андрейлы шензьӧм вылӧ, Давид сувтіс сы дор жӧ.
Но сійӧ нин примитіс решениесӧ, и сійӧ вӧлі бергӧдны позьтӧм.
Мый вермис вӧчны револьверъяса да кинжалъяса китыр йӧз штыкъяс да ружьеяс сомкнутӧй стройлы паныд, торйӧн нин ӧні, кор властьясӧс предупредитӧма?
Попыткаысь нинӧм оз артмы, тӧлктӧм бойняысь ӧтдор.
Сійӧ весиг оз кыпӧд сьӧлӧмсӧ некодлысь кыдзи пример, а, мӧдарӧ, кыпӧдас ӧтувъя шог.
— Но, сідзкӧ пукалӧй гортаныд! — горӧдіс Ватажко, асьсӧ кутны вермытӧг.
— Ми мунам ӧтнаным, а ог нин кутӧ видзӧдны, кияснымӧс лэдзӧмӧн, кыдзи пондасны ӧшӧдны нывбабаӧс.
Тайӧ минутанас Андрей эз вермы ӧбидитчыны либӧ сёрнитны партийнӧй дисциплина йылысь.
— Другӧй менам, — шуис сійӧ, зонлы пельпом вылас кисӧ пуктӧмӧн, — мыйла ті кӧсъянныд шуштӧммӧдны миян дона ёртъяслысь медбӧръя минутаяссӧ?..
Ми ог вермӧ спаситны на пиысь ни ӧтиӧс, миянӧс ставнымӧс сӧмын нырасны найӧ син водзын.
Мыйла нӧ миянлы содтыны тайӧ ужассӧ сытӧг нин сьӧкыд найӧ испытание дорӧ?
Ватажко ӧшӧдіс юрсӧ да ланьтіс.
Сэсся некод нин эз шуась паныд.
Собрание жугыля разӧдчис бӧр дугӧдавны ставсӧ, мый вӧлі наӧн вӧчӧма, а Андрей тэрмасис вӧчны медбӧръя долгсӧ приговоритӧмъяс кузя: юӧртны налы лоӧмтор йывсьыс, медым найӧ эз кутны лӧж надеяяс.
Сэтшӧм йӧз, кыдзи найӧ, долженӧсь встретитны смертьсӧ воча чужӧм, а не лоны сыӧн мышсяньыс шымыртӧмаӧн, быттьӧ кутшӧмкӧ недостойнӧй ворсӧмын.
Сійӧ нуис ассьыс письмӧсӧ тюрьмаса стӧрӧжлы, код пыр муніс гижасьӧмыс.
Бӧрынджык сійӧ тӧдмаліс, мый письмӧыс сійӧ жӧ рытнас воӧма кытчӧ колӧ.
Зина весиг воча гижӧма сы вылӧ став ёртъяс нимсяньыс.
Кулӧм водзвывса тайӧ письмӧыс сылӧн ньӧти эз вӧв жугыль, а мӧдарӧ, збой да югъялана.
Но кор Андрей сійӧс лыддис, сылӧн сьӧлӧмыс кутіс лёкысь потны, и сійӧ, кӧрт нервъяса морт, кага моз сыркъялӧмӧн бӧрдіс, сы вӧсна мый сетігас задержитӧм вӧсна, письмӧыс веськаліс сылы сӧмын кык лун мысти, кор ставыс нин вӧлі помасьӧма, и сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан тайӧ строкаяссӧ гижысь киыс вӧлі кӧдзыд да вӧрзьытӧм, а найӧс диктуйтысь сьӧлӧмыс кӧдзаліс нэм кежлӧ...
IV-ӧд глава
ПОУЧИТЕЛЬНӦЙ ЗРЕЛИЩЕ
Андрей садьмис пырысь-пыр, быттьӧ кодкӧ тувкис сылы бокас.
Комнатаӧ муртса сӧдзӧдчис югыд.
Орчча кӧлӧкӧльняын кыліс ӧткодь шыа кучкалӧм.
Андрей видзӧдліс аслас часі вылӧ, коді куйліс ӧтлаын кинжалыскӧд да револьверыскӧд стул вылын юр дорас: сійӧ петкӧдліс вит час.
Сэні сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Тӧрыт нӧшта талунъя лун кежлӧ дасьтысьӧм кузя самӧй удж пуигас на, сійӧ шуис аслыс, мый ковмас чеччыны вит часын, медым удитны ставсӧ вӧчны: сылӧн вӧлі способность садьмыны водзвыв урчитӧм часӧ.
Рытнас сійӧ ни ӧтчыд эз казьтышт та йылысь да ӧні садьмис механическӧя, кӧть тэрмасьныс сылы вӧлі нин немла.
Тӧрыт сійӧ локтіс гортас сёрӧн, неблагодарнӧй зільӧмъясӧн ӧлӧдны горяч йӧзсянь кутшӧм-нибудь тӧлктӧм попыткалысь лоны вермӧмсӧ мудзӧмӧн.
Но дженьыд узьыштӧм сетіс сылы выль вын.
Сійӧ и узигас эз воштыв збыльторлысь гудыр ощущениесӧ да садьмис тырвыйӧ сознайтӧмӧн сійӧс, мый вайӧ сьӧрсьыс локтан луныс.
Ватажко узис сійӧ жӧ комнатаас кызь арӧса морт чорыд унмӧн.
Андрей мӧвпыштіс садьмӧдны сійӧс мунӧм водзвылас, но эз садьмӧд.
Том зонлӧн чужӧмыс узигас вӧлі спокойнӧй да дӧвӧль, мый сылы жаль лои сійӧс кадысь водзджык бергӧдны мучитана действительностьӧ.
Андрей пасьтасис, заставитіс асьсӧ сёйны нянь кусӧк да гусьӧникӧн петіс ывлаӧ.
Шондіыс кыпӧдчис нин, кӧть сійӧ вӧлі оз тыдав став енэжсӧ вевттьысь кизьӧр руд кымӧръяс сайысь, кодъяс тунъялісны зэр.
Кар узис на, и ставеньяс вӧліны быдлаын пӧдсаӧсь.
Мусорщикъяслӧн телегаяс, пес додьяс да войся извозчикъяс, кодъяс локтӧны вӧлі гортъясас, ӧтнаныс торклісны тыртӧм уличаяслысь чӧвлӧньсӧ.
Кӧн-сюрӧ дворникъяс чышкисны керка водзса тротуаръяс.
Ветлысь-мунысьяс вӧліны этша, да и найӧ мунлісны ёнджыкасӧ тэрыб делӧвӧй воськовъясӧн.
Но кадысь кадӧ Андрейлы паныдасьлісны йӧз, кодъясын ньӧжйӧник мунан, мудзӧм походка сертиыс, тіралысь синъяс сертиыс да вывті жугыль чужӧмныс серти сылы эз вӧв сьӧкыд тӧдны страдание кузя ёртъяссӧ — приговоритӧмъяслысь другъяссӧ либӧ тӧдсаяссӧ либӧ, веськыдджыка, прӧстӧ сочувствуйтысьясӧс, кодъясӧс мучениеяслӧн тайӧ войыс вӧтліс, кыдзи и сійӧс, керкаяссьыс ывлавылӧ.
Мукӧдъяс видзӧдісны сэтшӧм мудзӧсь, мый, тыдалӧ, шӧйтӧмаӧсь войбыд, физическӧя мудзӧмӧн терпитны вермытӧм сьӧлӧм доймӧмсӧ вермыны зільӧмӧн.
Ньӧти мӧвпавтӧг, некутшӧм определённӧй чувствотӧг, тупӧй вильӧдысь шог кындзи, Андрей муніс, кытчӧ нуисны сійӧс кокъясыс, кытчӧдз эз веськав дзик немвиччысьтӧг вывті бура тӧдса местаӧ.
Сійӧ сувтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
Улича ӧтарас и мӧдарас сулалісны джуджыд еджыд керка радъяс.
Шуйгавылын воссьӧ вӧлі чой горувлань мунысь векни переулок, код помын тыдаліс пельӧсыс мӧд уличалӧн.
Ылынджык сулаліс карса сад.
Тайӧ вӧлі уськӧдчӧм вылӧ бӧрйӧм места.
Андрей и ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ веськаліс татчӧ.
Тӧрыт сійӧ воліс тайӧ местаас, надеяясӧн тыр, медым тӧдмасьны став подробностьясӧн.
Ставыс кымынкӧ час прӧйдитіс сійӧ кадсяньыс, но ставыс, мый дасьтысис сэки, кажитчис ӧні сылы кутшӧмкӧ гудыр, ылын вӧтӧн.
И, век жӧ, тайӧ эз вӧв вӧт, а збыль, заправскӧй делӧ, коді вермис помасьны дзирдалан успехӧн.
Сійӧ пуксис тумба вылӧ, ассьыс надеятӧм мӧвпсӧ думайтігтыр.
Кутшӧм чувствоясӧн сійӧ вӧлі эськӧ тані буретш тайӧ часнас, эз кӧ ло тайӧ лёк вайысь взрывыс!
Мый вермис лоны помканас тайӧ ужаснӧй несчастиеыслӧн?
Случай али неосторожность?
Тыдалӧ, неосторожность.
Коньӧр Заика сэтшӧма велаліс аслас динамит дорӧ, мый вӧдитчис сыӧн прӧстӧй няньшомӧн моз.
А тані, пӧся уджалігас, сійӧ, тыдалӧ, и дзикӧдз лэдзчысис.
Но Андрей эз вермы стрӧга видны сійӧс тайӧ минутанас.
Сійӧ ачыс вӧлі вывті шудтӧм, медым чувствуйтны мый-нибудь сы дорӧ, жалитӧмысь кындзи.
Коньӧр морт!
Бур, сійӧ кӧ куліс.
А то кутшӧм адскӧй мука вежӧртны асьтӧ татшӧм страшнӧй катастрофалӧн мырдӧн вӧчӧм помкаӧн.
Но, гашкӧ, сійӧ ловъя, аслас шудтӧмлун вылӧ, и сійӧс лечитӧны, медым ӧшӧдны тӧлысь мысти?
Жертваяс!
Жертваяс, помтӧг! —
Оз на удитны тайӧ злӧдейясыс помавны ӧтияскӧд, кыдзи нин дась мӧд смена, — помтӧг, помтӧг!
И тайӧ ставыс, мый эм бурджыкыс, благороднӧйджыкыс!..
Тайӧ минутанас мыйкӧылнаын тыдовтчисны кыкӧн буретш сійӧ «мерзавецъяс» пӧвсысь, кодъяс йылысь сійӧ думайтіс.
Ӧтиыс вӧлі полицейскӧй офицер, мӧдыс — улыса чин: кыкнаныс — асланыс породаса посни тӧдчытӧм представительяс.
Но мыйся делӧ?
Найӧ сійӧ жӧ породаысь, и сылы сулалӧ окотитны, медым мӧдӧдны найӧс кытчӧ колӧ.
Сы серти, кыдз найӧ матысмисны, сы пытшкын ёнджыка и ёнджыка ӧзйис водзӧс мынтыны дикӧй тӧлктӧм кӧсйӧм.
Став пӧсь сёрниясыс да Ватажко кодь том революционеръяслӧн домавны позьтӧм предложениеясыс, кодъясӧс ещӧ тӧрыт на вӧлі энергичнӧя путкыльтӧма, кажитчис, вуджисны аслас вежӧрӧ, и ӧні сійӧ ас пытшкас шуаліс найӧс сэтшӧм жӧ ногӧн, сійӧ жӧ выражениеясӧн, кутшӧмъясӧн кывліс тӧрыт.
Сылӧн револьвер кабураыс вешйыштіс водзлань; кинжал воропыс ылӧдана гильӧдіс сылысь кипыдӧссӧ.
Сознательнӧй вӧлялӧн некутшӧма участвуйттӧг зэв бура скомбинируйтӧм план кык пӧвса уськӧдчӧмлӧн ачыс аснас быдмис сійӧ юрын.
Шуд вылад, вежӧрыс эз дзикӧдз эновт Андрейӧс.
Сійӧ вирскӧбтіс тумба вывсьыс да, юрсӧ бергӧдлытӧг, ӧдйӧ муніс, полӧмӧн, мый сетчас тӧлктӧм искушениелы, полицейскӧйяс кӧ лоасны сы дінсянь вывті матынӧсь.
Нет, сійӧ вывті надейтчис аслас нервъяс вылӧ.
Тайӧ тӧдчытӧм кык мортыс кӧ сэтшӧма волнуйтісны сійӧс, мый жӧ лоас казнитӧмсӧ аддзигӧн?
Сійӧ, навернӧ, выдайтас асьсӧ сідз либӧ мӧдног.
Бурджык не мунны, чем рискуйтны тайӧн.
Да и мый вылӧ?
Сылӧн ещӧ лоас на случай аддзывны зэв матысянь и став подробностьясӧн, этша вылӧ, ӧти казнь, а именнӧ ассьыс, кор воас сылы чередыс.
Но ни ӧти лун вылӧ Андрей оз чинты ас вӧляысь сійӧ сроксӧ, кодӧс судьбаыс сетіс сылы тышкасьӧм вылӧ.
Сійӧ решитіс ветлӧдлыны и ветлӧдлыны сувтлытӧг, кытчӧдз оз коль казнитан кадыс, а сэки бӧр мунны конспиративнӧй квартираӧ.
Сійӧ кежис векни уличаяс да переулокъяс сетьӧ да мӧдӧдчис кар шӧрлань веськыда.
Но кымын сійӧ муніс ылӧджык, сымын сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр, коді воӧ вӧлі паныд.
Уличаясыс вӧліны дзикӧдз прудитӧмаӧсь йӧзӧн.
Уна сё да уна сюрс йӧз мунісны подӧн, мунісны вӧлӧн, котӧртісны ӧти и сійӧ жӧ пунктлань, тэрмасисны займитны бурджык местаяс.
Думайтісны-ӧ найӧ водзын лоан зрелище йылысь?
Кодлы найӧ сочувствуйтісны — виан йӧзлы али мортвиысьяслы?
Нинӧм оз позь вӧлі тӧдмавны пу кодь чужӧмъяс сертиыс, кодъяс зэв бура видзӧмаӧсь гуся мӧвпъяссӧ да чувствояссӧ, вӧліны кӧ сэтшӧмъясыс.
Пу кодь чужӧмъяс, поддевкаяс, пальтояс, пинджакъяс, кафтанъяс да чувкияс — лӧзӧсь, рудӧсь, сьӧдӧсь — нывбабйӧ бордтывъяс, шляпкаяс, шляпаяс да картузъяс лоины век сукджыкӧсь.
Налӧн топыд массаыс дзикӧдз потшис, медбӧрти, туйсӧ, да писькӧдчыны водзӧ позьӧ вӧлі сӧмын гырддзаяснад ёна уджалӧмӧн.
Но мый вылӧ?
Эм ӧмӧй водзын кутшӧмкӧ цель?
Андрей дугдіс тышкасьны.
Сылӧн чужӧмыс сідз жӧ лои пу кодь, и сійӧ сетчис йӧз визувлы, машинальнӧя сылань мунӧмӧн, кытчӧ мунӧ вӧлі йӧз чукӧрыс.
Первойсӧ найӧ мунісны вель ӧдйӧ, а сэсся ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык.
Дыр-ӧ кыссис тайӧ шествиеыс, — Андрей эз вермы висьтавны.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый найӧ мунісны зэв дыр.
Кадысь-кадӧ, кор ӧти йӧз чукӧр зурасьліс кутшӧм-нибудь переулоксянь петысь мӧд йӧз чукӧркӧд, лолывлі сувтлӧмъяс.
Тайӧ минутаяснас топӧдчӧм йӧз чукӧрлӧн сёрниыс ясыдджыка кыліс пельӧдзыд, и Андрей кыліс сэтшӧм жӧ пу кодь речьяс, кутшӧм и чужӧмъясыс.
Кывъясыс дӧзмӧдлісны сылысь пельсӧ асланыс плавкӧслуннас, но Андрей эз вермы эськӧ тӧд вылӧ уськӧдны ни ӧти кывлӧм фраза, весиг кӧть таысь зависитіс сылӧн олӧмыс.
Сэсся лои дыр сувтлӧм, быттьӧ некымын йӧз чукӧр паныдасьлісны ӧти местаын.
Сэсся йӧз чукӧрыс тэрыба мӧдӧдчис водзӧ, ӧтар-мӧдарӧ паськӧдчӧмӧн.
Андрей лои вӧля вылын, восьса площадь вылын да друг кутіс тіравны юрвывсяньыс да кок улӧдзыс.
Сы водзын вылын сӧдз енэжын серпасасисны нёль сьӧд виселица — пельӧсаӧсь, вӧрзьытӧмӧсь да ужаснӧйӧсь!
Сійӧ инстинктивнӧя видзӧдліс шуйгавывса да веськыдвывса аслас суседъяс вылӧ: вывті ыджыд шог, кыдзи и радлун, корсьӧ сочувствуйтӧм.
Ставныслӧн синъясыс вӧліны дорӧмаӧсь сійӧ жӧ сьӧд, пельӧсӧсь предметъяс бердӧ, и пу кодь чужӧмъяс вылас тыдовтчис полӧмлӧн петкӧдчӧм.
Но йӧз чукӧр век ызбыльтіс водзӧ, и Андрей сыкӧд ӧтлаын.
Нёль сьӧд виселица сулалісны сьӧд перилӧясӧн кытшалӧм сьӧд помост вылын, шӧрас сьӧд постшупӧдъясӧн, кодъяс кузя пырасны приговоритӧмъяс.
Андрейлы тыдалӧны вӧлі аслас местасянь и гез помъясыс, и блокъяс, и кольчаяс.
Ньӧжйӧ, ньӧжйӧ качайтчисны гезъяс, и кажитчисны найӧ сэтшӧм сьӧкыдӧсь, быттьӧ кӧсйисны орны да усьны муӧ.
Сьӧд помост кузя ветлӧдліс водзӧ да бӧрӧ латшкӧс тушаа, зэв весёл фигура, руд тошка, поддевкаа, гӧрд дӧрӧма да бокног пуктӧм шапкаа.
Сьӧд постшупӧдъяс поддінас тыдаліс йӧз чукӧр — сьӧд да лӧз военнӧй мундираӧсь, серьёзнӧй чужӧмаӧсь, и на пӧвсын кымынкӧ верзьӧма.
Ставсӧ тайӧс ӧтлаӧ босьтӧмӧн — сюръяяса сьӧд помост да серьёзнӧй фигураяслӧн группа — вӧлі кытшалӧма гӧгӧрбоксянь, кольчаӧн моз, дзирдалысь ружьеа да ружье бердас пуктӧм штыкъяса пехота стенӧн.
Из кодь чорыдӧн да кӧдзыдӧн кажитчис йӧзысь да кӧртысь артмӧм тайӧ стеныс, код пыр вермис писькӧдчыны сӧмын смерть.
Первойя ловъя стенсянь мыйкӧылнаын вӧлі верзьӧмаясысь артмӧм мӧд стена.
Найӧ сулалісны видзӧдысьяссянь сэтшӧм матын, мый Андрей вермис аддзыны налысь чужӧмъяснысӧ, и сьӧкыд вӧлі шуны, коді видзӧдӧ веськодьджыка — вӧвъясыс али йӧзыс, кодъяс пукалӧны на вылын.
Вӧвъяс сайын бара векньыдик кост, а сы бӧрын йӧз чукӧрсӧ потшысь полицейскӧйяслӧн цепь.
Выль йӧз чукӧръяс век содісны и содісны став площадьсӧ тыртӧмӧн.
Меститчӧм бӧрын йӧз чукӧр терпитӧмӧн виччысьӧмын веськӧдліс синъяссӧ сьӧд платформа вылӧ.
Налӧн ӧтувъя повзьӧдчысьыс — смерть — должен вӧлі сэтӧні петны син водзаныс, страшнӧй, но налы вред вайтӧм, да и заводитны ассьыс адскӧй йӧктӧмсӧ, мый вылӧ найӧ кутасны видзӧдны, измӧмӧн да кынмӧмӧн ужасысла да тӧдны кӧсйӧмысла, кыдзи видзӧдӧ ӧбезьяна змейлы синъясас.
Эз татшӧм зывӧктана зрелищесӧ видзӧдлыны лок татчӧ Андрей.
Сылы окота вӧлі видзӧдлыны медбӧръяысь аслас другъяслы чужӧмас, гашкӧ, вежсьыны накӧд прӧщайтчан видзӧдласӧн.
Но тані площадь вылас, кык рада салдатъяс юр вомӧн, тайӧ вӧлі позьтӧмторйӧн.
Йӧз чукӧрсьыс петӧм бӧрын сійӧ прӧйдитіс публикаӧс мышсяньыс стӧрӧжитысь коннӧй жандармъяс шеренга водзті да кежис уличаӧ, кыті долженӧсь вӧлі вайны приговоритӧмъясӧс.
Тані полицейскӧйяслӧн кык рад кутісны мостӧвӧй шӧрсӧ дзик свободнӧйӧн, но тротуаръясыс вӧліны сэтшӧм тырӧсь, мый яблоклы некытчӧ вӧлі усьны.
Андрей кытшовтіс переулокъясті да выльысь петіс сійӧ жӧ улича вылас, площадьсянь ылӧджык, кӧні эз нин вӧв сэтшӧм дзескыд.
Сійӧ бӧрйис аслыс места да гӧгӧр видзӧдліс.
Гӧгӧр вӧлі ставыс прӧстӧ, публикаӧн татчӧ жмитӧм руд йӧзыс чистӧйджыкӧсь.
Тыдалӧ, йӧзыс воӧмаӧсь водз да виччысьӧмаӧсь, тӧдӧмысь, зэв нин важӧн, сы вӧсна мый удитӧмаӧсь нин тӧдмасявны да весиг, буракӧ, вунӧдны, мыйла локтӧмаӧсь.
Андрей кутіс кывзысьны.
Зэв этшаӧн сёрнитісны мый-нибудь йылысь, коді имеитіс отношение казнь дорӧ.
Сы водзын старука видіс том нылӧс сыысь, мый нылыс мунігас вунӧдӧма сюйны пачӧ шыд, мыйысь сылы не мынны пыркӧдӧмысь, кор мужикъяс локтасны ӧбедайтны.
Векньыд пельпомъяса да кузь голяа, кодӧс топыда шымыртӧма розӧвӧй дӧрӧм юрйылӧн, кузь тушаа том зон, сёйис семечки, тыдалӧ, дзоньнас вӧйтчӧма зільӧмӧ сьӧлавны кышсӧ кыдз позьӧ ылӧджык улича шӧрӧ.
Киясас кагаа, гӧрдӧдӧм банбокъяса нывбаба писькӧдчис йӧзлы сулавны индӧм визь сайӧ.
Том полицейскӧй тэрмыштчис выльысь лӧсьӧдны торкӧм порядоксӧ, найӧс вӧчигӧн некымын вӧльнӧй кыв шуӧмӧн сы йылысь, кутшӧм клопотнӧ лоас бабалы нажӧвитны выль кага, вӧвъяс кӧ лязӧдасны сійӧс, коді сы ордын киясас.
Баба збоя шутитіс, а йӧзыс бур сьӧлӧмӧн ваксисны.
Но мышсьыс Андрей кыліс гӧлӧсъяс, кодъяс нуӧдісны кутшӧмкӧ вен, тыдалӧ, политическӧй сямаӧс.
— Но со думыштӧма жӧ — царь вылӧ!
Висьталӧны тэныд господа господаяс вылӧ мӧдӧмаӧсь.
А то — царь вылӧ!
Да коді нӧ сы вылӧ кисӧ лэптас?
Ӧд сійӧс ни пуля ни нинӧмтор оз босьт.
Андрей бергӧдіс юрсӧ.
Сёрнитысьыс вӧлі шӧркодь арлыда морт, лӧз чуйкаа, тыдалӧ, посни лавочникъяс лыдысь.
Сылӧн собеседникыс, видзӧднысӧ нето дьячок, нето пӧнӧмар, мыйкӧ вочавидзис, но сэтшӧм ньӧжйӧ, мый нинӧм оз позь вӧлі кывны.
Андрейсянь веськыдвылын руд дукӧса, сиктса мужик, гожъялӧм косіник чужӧма да водзлань чургӧдчӧм шочиник дзор тошка сёрнитіс мӧд мужиккӧд сідз жӧ политика йылысь, кӧть та йылысь пырысь-пырсӧ оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
— Дак вот найӧ нёльсӧ сэки и кватитӧмаӧсь, буретш найӧс, кодъясӧс талун кутасны казнитны.
А витӧдыс, коді вӧлӧма налӧн атаман пыдди, мыйӧн аддзӧма, мый делӧыс лёк, пӧрччӧма рыжӧй каньӧ да звирк трубаӧ.
Сідз сійӧс абу и вермӧмаӧсь кутны.
Да сӧмын коймӧд луннас локтӧ начальство, медым керкасӧ сизим печатьӧн печатайтны, а рыжӧй каньыс — звирк ӧдзӧсӧ,
сэн сійӧс пыр жӧ сап-сарап — да архирей дорӧ.
Ӧні владыко, висьталӧны, святӧй книгаяс кузя сійӧс лыддьӧдлӧ, медым сійӧ бара мортӧ пӧрис.
— Но! — горӧдіс шензьӧм кывзысь.
— Веськыда висьтала.
Шуӧны, ведомостьясын вӧлӧма.
Андрей тӧд вылас уськӧдіс, мый газетчикъяс збыльысь нажӧвитӧмаӧсь не этша пятачокъяс юӧрталӧмысь Зиналӧн рыжӧй кань йылысь, кодӧс аддзӧмаӧсь арест бӧрын некымын лун мысти тыртӧм квартираысь.
Катастрофа став подробностьяс пиысь тайӧ фактыс, тыдалӧ, ставсьыс ёнджыка чуймӧдіс народнӧй воображениесӧ да сетіс помка лӧсявтӧм легенда лӧсьӧдӧм вылӧ.
Друг йӧз чукӧрті котӧртіс шум, и дзоньнас сійӧ вӧрзьыліс, кыдзи вӧр быдмӧг бушков матысмигӧн.
— Воӧны, воӧны! — кыліс уна сюрс гӧлӧсъяслӧн вашкӧдчӧм.
Став сёрниясыс здукӧн ланьтісны джын кыв вылас.
Кулӧм чӧвлӧнь пӧвсын ылын кыліс барабанӧ кучкалӧм шы.
Вестӧвӧй гӧнитіс казнитан месталань.
Рӧдтӧмӧн прӧйдитіс казакъяслӧн отряд, асланыс горяч вӧвъяс выланыс гарцуйтігтыр.
Йӧз чукӧр колльӧдіс найӧс видзӧдласӧн, но некод эз бергӧдчыв на бӧрся.
Став синъяссӧ вӧлі веськӧдӧма ӧтар боклань, ӧти и сійӧ жӧ полӧм да виччысьӧм петкӧдлӧмӧн.
Медбӧрти сійӧ, мый могысь чукӧртчисны да мый сэтшӧма зэлӧдчӧмӧн виччысисны тайӧ уна сюрс йӧзыс, ылын тыдовтчис, и нервнӧя дрӧжжитӧм котӧртіс унаюра йӧз чукӧрті, коді тайӧ минутанас артмӧдліс ӧти телӧ.
Кельыд енэж вежтас вылысь Андрей аддзис сьӧд киверъяслысь да пикаяс вӧрлысь гыалан визь, а на пыр морт юръяс да пельпомъяс вылӧ скодитысь руа вуджӧръяс.
Ставыс тайӧ — и руа вуджӧръясыс, и пикаясыслӧн щӧтьясыс, и на улын гыа сьӧд визьыс — кажитчис черепаха моз ньӧжйӧ, ньӧжйӧ водзлань мунысь кутшӧмкӧ ыджыдысь-ыджыд чудовищелӧн частьӧн.
Со процессияыс локтіс матӧджык, и позьӧ нин вӧлі аддзыны сійӧс бурджыка.
Андрей аддзис ӧні колесницасӧ, вӧвъяссӧ, кучерсӧ, весиг кучерлысь чужӧмсӧ; но кыдзи сійӧ эз дзоргы синъяснас, сійӧ эз вермы тӧдмавны йӧз весьтын кыпӧдчысь нёль морт фигураяслысь чужӧмъяснысӧ.
Медбӧрти сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла.
Судитӧмаяс вӧліны бергӧдчӧмаӧсь сылань мышкӧн, джуджыд скамья вылын пукалӧмӧн — пельпомъяссӧ скамья мыш бердас кӧрталӧма паськыд сьӧд тасмаясӧн.
Став вылас вӧлі пасьтӧдӧма руд, модатӧм, форматӧм паськӧм, быттьӧ найӧ вӧлі тӧбӧмаӧсь одеялӧясӧн.
Но вот фигураясыс нӧшта матысмисны, век сэтшӧм жӧ форматӧмӧсь да ӧтсямаӧсь;
Андрей ӧні аддзис найӧ юрсияслысь рӧмсӧ да каштановӧй юрси сертиыс тӧдіс Василийӧс, сьӧдов-руд юрси сертиыс Борисӧс да еджговкодьджык юрси сертиыс — Бочаровӧс.
Но сійӧ век на эз вермы тӧдны фигураын Зинаӧс, коді пукаліс Бориссянь веськыдвылын.
Тӧлӧн шевйӧдлысь кудрияснас вевттьытӧм юр вылас сійӧ кажитчис детинкаӧн.
«Сійӧс шырӧмаӧсь, медым бурджык вӧлі ӧшӧдныс», гӧгӧрвоис, медбӧрти, Андрей.
Судитӧмъяс юр весьтті лэбзис кутшӧмкӧ лэбач, руд енэжса рӧмтӧм колоритӧн рӧмтӧг краситӧм: нето гулю, нето кырныш, нето кобчик.
Сійӧ, кажитчис, видзӧдліс тайӧ, сылань бана нёль чужӧм вылас да аддзыліс вылысянь перекладинаяса нёль сюръя, кодъяс виччысисны найӧс сэні, сьӧд помост вылын, и быттьӧ, паническӧй повзьӧмӧн шымыртӧм, сійӧ лэбзис кытчӧкӧ ыліӧ, кыдз сӧмын вермисны нуны сійӧс ён бордъясыс.
О, кутшӧма сійӧ вежӧктіс тайӧ шуда лолыслы, коді вермис лэбзьыны ылӧ-ылӧ вирӧн ойдӧдӧм грека муысь!
Мед кӧть вӧліны эськӧ сылӧн бордъяс, сійӧ эськӧ эз вермы ӧні вӧрзьыны места вывсьыс.
Ликорадкаын моз дрӧжжитігтыр, страшнӧя типиктысь сьӧлӧмӧн, сійӧ сулаліс, эз лысьт лапнитлыны синсӧ, медым не прӧзевайтны сійӧ здуксӧ, кор сійӧ вермас воча видзӧдчыны осуждённӧйяскӧд.
И сэки жӧ сійӧ поліс тайӧ здуксьыс, водзвыв кылӧмӧн, мый сыкӧд йитчӧма мыйкӧ ужаснӧй.
Сійӧ пышйис эськӧ, кокъяссӧ кӧ сылысь эз вӧв тувъялӧма муас, кыдзи синъяссӧ дорӧма вӧлі вылӧ кыпӧдчысь тайӧ нёль фигура бердас.
Борис бергӧдчис скамья вылас, сійӧс кӧрталысь тасмасӧ аслас вына пельпомъяснас вештӧмӧн, да бергӧдчис шуйгавывлань чужӧмӧн.
Андрей аддзис сійӧс боксяньыс да сы паръяс вӧрӧдӧм серти гӧгӧрвоис, мый Борис висьталӧ мыйкӧ йӧз чукӧрыслы.
Борис некымынысь нин заводитліс вӧчны тайӧс туй чӧжыс,
но барабанӧ кучкалӧмыс лои сэтшӧм пельчунӧдана ыджыд, мый оз позь вӧлі велавны ниӧти кыв.
Борис эновтіс весьшӧрӧ зільӧмсӧ да скӧралӧмӧн шыбытчис мыш вылас.
Нӧшта кӧлесаяслӧн некымынысь бергӧдчӧм, и Андрей аддзис найӧс ставнысӧ веськыда чужӧмас.
Найӧ пукалісны радӧн, ӧти пӧв вылӧ мыджсьӧмӧн.
Борислӧн чужӧмыс лолаліс числӧӧн венӧм, дорӧм, но помӧдз пӧкӧритчытӧм боецлӧн скӧралӧмӧн.
Василий гусьӧникӧн сёрнитіс Бочаровкӧд, коді пукаліс дорас.
Сійӧ висьтавліс, тыдалӧ, мыйкӧ збоймӧданаӧс, сы вӧсна мый том мортлӧн паръяс вылас тыдовтчис неуна нюммунӧм.
Тайӧ возвышение вылас Василийлӧн чертаясыс воштісны налы лӧсялан грубостьлысь вуджӧрсӧ.
Помтӧг спокойнӧй, серьёзнӧй да мужественнӧй, сійӧ ӧні кажитчис Андрейлы ньӧти эз сэтшӧм мортӧн, кутшӧмӧн сійӧс тӧдліс войдӧр.
Но быд подмостокъяссянь йӧз чукӧр вылын ыджыдалӧ нывбаба.
Став тайӧ уна сюрс синъясыс, кажитчис, видзӧдісны ӧти чужӧм вылӧ, аддзисны ӧти фигура, — сійӧс, коді пукаліс Бориссянь веськыдладорас.
Зэв мича, кутшӧм мичаӧн сӧмын вермас лоны нывбаба, быттьӧ шевъялысь еджгов юрси ореолӧн кытшалӧм юра, сійӧ гӧгӧр видзӧдіс бур, жалитана синмӧн сы кок улын жуысь йӧз чукӧр вылас, кодлӧн тайӧ минутанас сы дорӧ вӧлі ӧти чувство.
Зина кодӧскӧ сэтысь корсис синъяснас.
Аслас прӧщайтчан письмӧын, кодӧс ещӧ сэки Андрей эз на пӧлучит, сійӧ гижис, мый ставныс найӧ вӧліны эськӧ радӧсь, кодкӧ-нибудь кӧ эськӧ другъяс пиысь сувтіс тыдалана местаӧ эшафотлань нуӧдан туй вылӧ, медым найӧ вермисны аддзыны мӧда-мӧдсӧ.
Сійӧ виччысис, мый воас именнӧ Андрей, и медбӧрти, аддзис сійӧс йӧз чукӧрысь.
Андрей сулаліс уліын зэв матын сылань чатӧртӧм юрӧн.
Налӧн синъясыс паныдасисны.
Ни сэки, ни бӧрыннас Андрей эз вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ лоис, но сӧмын тайӧ минутанас сы пытшкын ставыс вежсис, быттьӧ тайӧ бур, жалитана видзӧдӧмас вӧліны кутшӧмкӧ чараяс.
Тревога да страк, скӧралӧм, жалитӧм, водзӧс мынтӧм, — ставсӧ вӧлі вунӧдӧма, ставыс вӧйис кутшӧмкӧ ыджыд, висьтавны вермытӧм чувствоын, коді шымыртіс сылысь став ловсӧ.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ унджык энтузиазм дорысь, унджык быдсяма жертваяс вылӧ дасьлун дорысь.
Тайӧ вӧлі мучитчӧмлӧн положительнӧй жажда, коді тӧдлытӧг кыптіс сы пытшкын.
Сійӧ век видліс тайӧ чувствосӧ мукӧдъясын да лыддис асьсӧ сы дорӧ дзик вермытӧмӧн, но ӧні сійӧ тыртіс сылысь пытшкӧссӧ да сьӧлӧмсӧ, тіраліс сы существо быд яй сі костын.
Лоны сэні, на пӧвсын, тайӧ сьӧд, позорнӧй колесница вылас, пу пӧв бердӧ кӧрталӧм пельпомъясӧн, тайӧ нывбаба мозыс, коді йӧз чукӧр весьтын копыртӧма ассьыс югъялан чужӧмсӧ, — тайӧ эз вӧв казнь, эз вӧв жертва, а страстнӧя кӧсйӧмсӧ выполнитӧм, ыджыдысь-ыджыд шуд йылысь мечта олӧмӧ пӧртӧм!
Местасӧ, йӧз чукӧрсӧ, ӧпасностьсӧ, ставсӧ вунӧдӧмӧн, сӧмын венны позьтӧм порывлысь кывзысьӧмӧн, сійӧ ӧтиысь воськовтіс водзӧ, нюжӧдіс сылань кыкнан кисӧ.
Сійӧ кӧ эз горӧд мый-нибудь гораа, коді дзикӧдз пӧгубитіс эськӧ сійӧс, то сӧмын сы вӧсна, мый гӧлӧсыс ӧткажитчис кывзысьны сылы.
А вермас лоны, сылысь кывъяссӧ вӧлі вевтыртӧма барабаннӧй бойӧн, дзик жӧ сідзи, кыдзи сылӧн вӧрзьӧмыс вошис ӧтувъя йӧз чукӧр жӧдзӧмын.
Улича кыкнанла боксьыс йӧз вӧрзис водзӧ, процессия бӧрся мунысь ыджыд йӧз чукӧр дорӧ ӧтлаасьӧмӧн.
Кор Андрейлысь синъяссӧ минута кежлӧ сайӧдлысь руыс разаліс, сійӧ аддзис, мый сы дінсянь неылын мунӧ кутшӧмкӧ вермасьӧм.
Кык полицейскӧй, кутшӧмкӧ мортӧс сойбордӧдыс кутӧмӧн — кыдзи дякӧнъяс, кор пыртӧны архирейӧс вичкоӧ — кыскисны сійӧс, тыдалӧ, участокӧ.
Аслас вывті ёна шензьӧм вылӧ Андрей тӧдмаліс арестованнӧйын буретш сійӧ мужикӧс, коді висьтавліс рыжӧй кань йылысь, да святӧй книгаяс кузя лыддьӧм йылысь.
Судитӧмаяс чужӧмъясӧн ас ногыс волнуйтчӧмӧн, сійӧ сувтіс улича шӧрӧ пидзӧкокӧн да, на бӧрся муӧдз копыртчылӧмӧн, заводитіс лыддьыны на вӧсна кутшӧмкӧ молитваяс.
Процессия да йӧз чукӧр ылыстчисны.
Андрейлы эз окота вӧв на бӧрся мунны.
Мыйла?
Эз ӧмӧй найӧ сетны сылы ассьыс медбӧръя, великӧй заветсӧ?
Мый нӧ найӧ нӧшта вермисны шуны сылы?
Сулалыштӧм бӧрын, кор колесница да йӧз чукӧр саялісны пельӧс сайӧ, уличасӧ пӧшти дзик тыртӧг кольӧмӧн, Андрей ньӧжйӧник муніс.
Сы водзын куйліс йӧзтӧм места.
Сійӧ тэрыба муніс сы вомӧн да кутіс мунны водзӧ, казявтӧг, мый сійӧ колис нин мостӧвӧй да мунӧ нин ыджыд туй кузя, кодӧс кытшалӧма муясӧн да градйӧръясӧн.
Сійӧ вӧлі зэв думайтӧ, но эз нин вӧв шемӧс, кыдзи асывнас, сы вӧсна мый ӧні сійӧ вермис нин рассуждайтны логическӧя.
Думъясыс сылӧн вӧліны гажтӧмӧсь, но мӧд помкаяс вӧсна нин, асъя сертиыс, и характерыс налӧн эз вӧв сійӧ.
Посни кустарник орӧдіс туйсӧ кузь визьӧн.
Водзын тыдовтчис кушмӧм роща, код ньӧръяс костӧд тыдаліс руд енэж.
Матыса пуяс вуджӧр серти позьӧ вӧлі тӧдмавны дуб пу.
Андрей юрсӧ бергӧдіс да местасӧ гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын пыр жӧ тӧдіс, мый тайӧ вӧлі буретш сійӧ рощаыс, кӧні квайт тӧлысь сайын Дудорова чойяс вӧчлісны ассьыныс пикниксӧ.
Ӧні сылӧн тӧлктӧм шӧйтӧмыс пӧлучитіс смысл: сылы окота лои видзӧдлыны важ места вылас, кыдзи уна во ветлӧм бӧрын рӧдинаӧ воӧм мортлы окота видзӧдлыны кладбище вылӧ, кӧні куйлӧ шойыс рӧдняяслӧн да матысаяслӧн.
Сійӧ аддзис тӧдса проталинка.
Со пуыс, код улын сьыліс Вулич.
Со кӧстер сотчан места.
Со тані пукалісны Бочаров да Дудорова чойяс, а эстӧні сулаліс киас черпака Василий.
Мыйдта вӧлі надея, вын, энергия — и, мый ставсьыс таысь артмис!
Гӧгӧр вӧлі жугыль да кулӧма кодь лӧнь.
Горт вевт моз личкисны руд, свинеч рӧма кымӧръяс.
Вывлань чурвидзысь сарӧг, йӧгӧсь увъяса пуяс кажитчисны сьӧд исполинъясӧн, кодъяс шытӧм мучитчӧмын лэптӧмны ассьыныс калечитӧм кияссӧ вочакыв сеттӧм енэжлань.
Но друг шонді югӧр петіс кымӧръяс костӧд, и ставыс здукӧн вежсис.
Ӧнӧдз тӧдчытӧм свежӧй гаръяс, выльмӧдӧм олӧм водзысьтыр туналысьяс, чукӧръясӧн тыдовтчисны уввожъяс вылын.
Яръюгыд изумрудӧн кутіс дзирдавны видз вылын свежӧй турун, а мыльк поддінын ыджыд эрд вылын югнитісны предместьеса еджыд керкаяс.
Став ывлаыс гажаа нюммуніс тувсов енэж нюммунлӧм вылӧ вочакыв пыдди.
«Кутшӧм радлун вылӧ нин тэ ышмин?» — шога юалӧмӧн вуджӧртліс Андрей юрын.
Но друг сылӧн сьӧлӧмыс висьлӧса топаліс да кутіс типкыны, кыдзи лыйӧм лэбачлӧн, да мыйкӧ сотыштана кайис сійӧ горш дорӧ: сійӧ друг кыліс, — эз кыдз догадка, а кыдз сомневайтчытӧм, шатовтны вермытӧм эскӧм, — мый ӧні, буретш тайӧ минутанас, ставыс помасис сэні, сьӧд помост вылын...
Чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, сійӧ пуксис вутш вылӧ.
Но сійӧ выльысь пыр жӧ звирк чеччис кокъяс йылас.
Нет!
Татшӧм шогыс — священнӧй залог.
Сійӧс колӧ хранитны да видзны дзоньнас самӧй сьӧлӧм пытшкӧсад, медбӧръя лунъясӧдз, а не таргайтчыны посни да тӧлктӧм излияниеясын.
Сійӧ тэрыба, пӧшти котӧрӧн, мӧдӧдчис бӧр карӧ.
Веськодь, гашкӧ, враждебнӧй йӧзкӧд воча чужӧм паныдасигӧн, сійӧ кужас кутны ас пытшкас ставсӧ, — тайӧс сійӧ тӧдіс.
Карыс ньӧжйӧникӧн босьтіс ассьыс быдлунъя вид.
Минута кежлӧ кынмылӧм олӧмыс тэрмасис пырны пырся колеяӧ.
Предместье ещӧ вӧлі тыртӧм на, сы вӧсна мый бӧрлань чепӧсъян йӧз визулыс эз на удит сэтчӧдз воны.
Но водзынджык кутісны паныдасьны йӧз, а сэсся век унджык и унджык.
Йӧз чукӧр мудзис дзикӧдз и лихорадочнӧя дрӧжжитан виччысьӧмысь, и ужассьыс кынмылӧмысь, и сійӧ кынмӧм гӧгӧрвотӧмӧн да шогӧн, кодъяс волывлӧны татшӧм сяма зрелищеяс бӧрын.
Ставыс тайӧ вӧлі кольӧма бӧрӧ.
Ӧні йӧзыс мунісны сюся да сёрнитісны гораа, кыдзи салдатъяс дыр велӧдӧм бӧрын, кӧні налы невӧляысь лои овны ланьтӧмӧн.
Представление помасис, и видзӧдысьяс муналісны гортъясаныс.
На пиысь некымынлы тайӧ зрелищеыс уськӧдіс сьӧлӧм пытшкӧсас мӧвп либӧ чувство, кодӧс найӧ оз вунӧдны нэмчӧжныс?
А кымын сэтшӧмыс, кодъяс босьтісны сэтысь сӧмын бурджык аппетит найӧс виччысян ӧбед кежлӧ.
Конспиративнӧй квартираӧ чукӧртчӧмаӧсь водзвыв сёрниттӧг морт кӧкъямыс.
На пӧвсын синмад шыбытчӧ нывбабаяслӧн тырвыйӧ абутӧмыс.
Мужчинаяс пиысь унаӧн локтісны сӧмын рыт кежлӧ.
Локтӧмъяс пӧвсысь Андрей аддзис, аслас шензьӧм вылӧ, и Жоржӧс, кодӧс чайтіс куим-ӧкмыс му сайысь, Петербургысь.
Делӧыс сыын, мый петербургскӧй кружок тӧдмалӧма Андрейысь водзджык Заика квартираын взрыв йылысь, сы вӧсна мый та йылысь пыр жӧ вӧлі сетӧма тӧдны телеграф пыр центральнӧй петербургскӧй полициялы, а сэсянь юӧрыс пырысь-пыр воӧма секретнӧй туйясӧн революционеръясӧдз.
Сыкӧд ӧттшӧтш найӧ тӧдмалӧмаӧсь, мый Андрейлӧн Дубравникын олӧмыс — полициялы абу нин тайна да мый сэтчӧ ыстӧны Андрейӧс тӧдысь некымын шпионӧс.
Став тайӧ торъясысь повзьӧм Таня убедитӧма мунны Жоржӧс пырысь-пыр Дубравникӧ да панйыны тадзикӧн мӧдӧдӧм шпионъясӧс.
Но Жорж эз тэрмась юӧртны Андрейлы аслас локтӧм помка йылысь, и Андрей эз тэрмась сылысь юасьны.
Найӧ тэрмасигтыр кутлісны мӧда-мӧдыслысь кисӧ, и Жорж чӧв олӧмӧн вешйыштіс диван вылын, сетіс места Андрейлы.
Сійӧ пуксис, и кыкнаныс заводитісны кывзыны.
Ставныслысь вниманиесӧ кыскис шӧр арлыда морт, шыльыда бритӧм чужӧма, прӧзвище сертиыс «Дядя».
Государственнӧй служба вылын чиновник пыдди сылӧн вӧлі право мунны самӧй сьӧд помост вылӧдзыс, и сійӧ воспользуйтчис тайӧ правонас, медым приговоритӧмъяс аддзылісны кӧть ӧти дружескӧй чужӧм асланыс врагъяс пӧвсысь.
Сійӧ аддзыліс казнитӧмлысь став процедурасӧ да ӧні висьтавліс сы йылысь ӧткодь, пыдын шыа гӧлӧсӧн, прӧстӧя, некутшӧма чинтавтӧг да содтавтӧг.
Кык морт сулалісны сы дінын.
Мукӧдъясыс пукалісны, коді стул вылын, коді ӧшинь вылын либӧ диван вылын, унапӧлӧс позаясын кынмӧмӧн, вӧрзьывтӧг, мӧда-мӧдыс вылӧ видзӧдтӧг.
Ставныс кывзісны.
Некод эз вӧзйы юасьӧмъяс, некод эз вӧчав замечаниеяс.
Кор висьтыс матыстмис роковӧй помлань, Андрей кыліс, мый Жоржӧс заводитӧ тракйыны нервнӧй дрӧжжитӧм.
Сійӧ чорыда чабыртіс сійӧс гырддзаӧдыс да кыскыштіс увлань, медым сійӧ эз дзикӧдз кут нервничайтны да эз торк кывзыныс.
Жорж кутіс асьсӧ да кывзіс помӧдз ужаснӧй чорыд подробностьяс.
Но тані сылӧн нервъясыс эз выдержитны:
сылӧн лоис истерика.
— Дугды, баба! — лёкысь равӧстіс Андрей, аслас местаысь звирк чеччӧмӧн да Жоржӧс пельпомъясӧдыс тракйӧмӧн.
— Вирӧн, а оз синваӧн вочавидзавны татшӧм торъяс вылас.
Ыджыд да страшнӧй мӧвп чужис тайӧ минутанас сы пытшкын.
Но Андрей эз петкӧдлы сійӧс.
Сылы колӧ вӧлі уна и унапӧв думайтны сійӧс ас кежсьыс, гораа висьтавтӧдз войдӧр.
Эмӧсь кывъяс, кодъясӧс преступнӧ шыблавны тӧвйылӧ да позорнӧ найӧс босьтны бӧр, кор найӧс шуӧма нин.
Жорж лӧнис мыйкӧдыра мысти, и найӧ ӧтлаасисны ас костаныс тӧлкуйтӧмысь ёртъяс кружок бердӧ.
Ставныс сӧмын и сёрнитісны регыдджык водзӧс мынтыны быть колӧм йылысь.
Генерал-губернаторӧс, прокурорӧс, жандармскӧй полковникӧс индісны «кандидатъясӧн», кодъяс вылӧ должен вӧлі усьны ударыс.
Андрей ӧтнас чӧв оліс.
«Ставыс тайӧ эз вӧв эськӧ лёк, — думайтіс сійӧ, — но сулалӧ-ӧ сиськӧн ворсны?
Кутшӧм пӧльза тайӧ тӧдчытӧм усьласьӧмъясас тӧдчытӧм йӧз вылӧ, кодъяс ставныс, поснисянь да гырысьӧдз, абу ыджыдджыкӧсь пешкаяс дорысь, кодъяслӧн абу асланыс вӧля да власть?
Мыйдта кӧть найӧс эз виавны, деспотизмлӧн пеж зданиеыс таысь оз шатовмун.
Быд кучкӧм вылӧ правительство век вермас вочавидзны дас кучкӧмӧн, и революцияыс выродитчас полиция да конспираторъяс костын посни тышӧ.
Вины кӧ нин, колӧ метитны вылӧджык, — сылы, коді став системаыслӧн лоӧ подув изйӧн, юраӧн».
Сійӧ веськодя кывзіс ёртъясыслысь пӧся сёрнитӧмсӧ, кодъяс воштісны сылы быдсяма интерес, и регыд муніс, Жоржӧс киӧдыс кутӧмӧн.
Дыр шӧйтісны найӧ, сы вӧсна мый налы унатор йылысь окота вӧлі сёрнитны.
Жорж висьталіс Андрейлы аслас локтӧмлысь помкасӧ да корис, медым сійӧ тайӧ жӧ войнас муніс Петербургӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ мынас пукталӧм тывъясысь.
Андрей пыр жӧ сӧгласитчис, —
нинӧмтор сэсся эз кут сійӧс Дубравникын.
Жорж удитіс нин сайкавны казнь йылысь висьтӧн кыпӧдӧм нервнӧй треситӧмысь.
На кык пиысь Жорж ӧні вӧлі медся бодрӧйӧн.
— Миянлы нинӧмла сьӧлӧмӧн усьны неудачаясысь, — висьталіс сійӧ.
— Миян вермӧмным зависитӧ ӧти неыджыд неудача бӧрся мӧд неудача миянӧн терпитны кужӧмысь.
— Вермас лоны, — думайтсьӧмӧн вочавидзис Андрей, — но сідзкӧ миянлы колӧ метитны сідз, медым миян неудачаным вӧлі вермӧмӧн.
— Мый тэ тайӧн кӧсъян шуны? — юаліс Жорж, мыйкӧ торъя тӧдчанаӧс Андрей чужӧмысь казялӧмӧн.
— Тӧдмалан бӧрыннас, — уклончивӧя вочавидзис Андрей, ӧнісӧ висьтавны кӧсйытӧг.
V-ӧд глава
ПРӦЩАЙТЧАН ПИСЬМӦ
Андрей да Жорж локтісны да суисны Ватажкоӧс, коді виччысис найӧс терпитны вермытӧг.
Давид вӧлі сэн жӧ — сэтшӧм мудзӧм да сьӧлӧмнас усьӧм, кутшӧмӧн Андрей ещӧ некор на сійӧс эз аддзыв.
— Кутшӧм жаль, мый ті водзджык эн локтӧ! — шыасис на дорӧ Ватажко.
— Воліс «Дядя» да кӧсйис тіянӧс аддзывны, Андрей.
— Мыйла?
— Зинасянь письмӧ, и сылы колӧ вӧлі аддзӧдлыны тіянӧс.
— Зинасянь письмӧ? — горӧдіс Андрей.
— Кӧні письмӧыс?
Тіян ордын?
— Абу, сійӧ эз вермы сетны тіянӧс аддзывтӧг.
Сы могысь сійӧ и воліс.
Надзиратель виччысис тіянӧс трактирын условитчӧм часын.
Но ті энӧ локтӧ.
Збыль, Андрей лыддис лишнӧйӧн мунны свидание вылӧ ӧні.
— Сідзкӧ ме ӧні жӧ муна сы ордӧ гортас, — шуис Андрей, ассьыс ӧшыбкасӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн.
— Вывті сёр, — паныд шуис Ватажко.
— Ті ӧдвакӧ нин суанныд тіянлысь Петербургӧ мунысь поездтӧ.
— А чӧрту, поезднад!
Талун кӧ оз удайтчы, ме аски аддзӧдла надзирательӧс.
Налы, век жӧ, удайтчис Андрейӧс ӧлӧдны не мунны сы ордӧ гортас, а индыны аддзысьлӧмсӧ аски кежлӧ, трактирын, кӧні вӧлі безопаснӧйджык.
Аски асывнас Ватажко мӧдӧдчис надзиратель ордӧ, медым сёрнитчыны свидание кузя, но сійӧ вӧлӧма дежурство вылын тюрьмаын да вермис бӧр локны гортас сӧмын войнас сёрӧн.
Ватажко локтіс нинӧмӧн.
— Сійӧ, дерт, эз босьт сьӧрсьыс Зиналысь письмӧсӧ тюрьмаас,
— но гӧтырыс ордын-ӧ сійӧ? — юаліс Андрей.
— Ме сідз жӧ думайті, — вочавидзис Ватажко.
— Но гӧтырыс висьталӧ, мый сійӧ оз тӧд, кытчӧ сійӧ дзеблалӧ сэтшӧм письмӧяссӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі вывті лӧсьыдтӧм да петкӧдліс, мый Андрейлы ковмас, <rus>по крайней мере</rus>, овны нӧшта лишнӧй лун, кутшӧмтор сійӧ некыдз эськӧ эз вермы лэдзны аслыс шпионъяс вӧсна.
— Но, сідзкӧ ме муна сы дорӧ тюрьмаас, — висьталіс Андрей и сыысь ставныс быттьӧ кынмылісны.
— Тюрьмаӧ!
Да садяӧсь-ӧ ті! — горӧдіс Ватажко.
— Мыйла нӧ абу?
Талун сетӧны аддзысьлыны политическӧйяскӧд, и ме муна Варякӧд, коді аддзысьлывлӧ Дудороваяскӧд.
— Тэнӧ тӧдасны да сэні жӧ арестуйтасны, — шуис Жорж.
— Но, вот ещӧ!
Кодлы юрас воас корсьны менӧ тюрьма зданиеса приёмнӧйысь?
Тайӧ сӧмын кажитчӧ страшнӧ.
Пӧлинӧ, — содтіс Андрей спокойнӧй гӧлӧсӧн, — ме эськӧ муні, кӧть вӧлі ӧпасность.
Меным колӧ лыддьыны сійӧ письмӧсӧ водзджык, татысь петтӧдз.
Пӧгибнитӧм йӧзсянь посланиеыс имеитіс сылы, задушевнӧй смыслысь кындзи, нӧшта мӧдтор, важнӧйджык тӧдчанлун.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый именнӧ сыын, тайӧ письмӧас, аддзан вочакыв сы бушуйтчысь сомнениеяс да тревогаяс вылӧ, да решитіс мый кӧть мед эз ло, судзӧдны сійӧс.
Давид чӧв оліс.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис да падъяліс — сылы эз омӧльджыка Андрейысь кӧсйыссьы тӧдны Зина письмӧлысь пытшкӧссӧ.
Но Жоржкӧд ӧтлаын сійӧ пондіс ӧлӧдны Андрейӧс вывті рискуйтан воськолысь.
Давид вӧзйис кольччыны Дубравникӧ нӧшта лун кык-куим кежлӧ да вайны письмӧсӧ Петербургӧ.
Но Андрейӧс сьӧкыд вӧлі ӧлӧдны.
Медбӧръя лунъяснас сійӧ оліс смерть лоны вермана да быдсяма ужасъяс атмосфераын, и опасностьсӧ кылӧмыс дзикӧдз ныжмис.
— Нинӧм тӧлкуйтны! — шуис сійӧ терпитны вермытӧг.
— Ме муна ӧтнам да бӧр локта поезд вӧрзиг кежлӧ.
Аддзысям вокзалын.
Паныд кыв шуӧмъяс виччысьтӧг, Андрей петіс да тэрыб воськовъясӧн мӧдіс Варя дорӧ.
Политическӧйяскӧд аддзысьлӧмъяс мунісны луншӧр бӧрын кык час да нёль час костын.
Ӧти час да джынйын Андрей киясас провизияӧн да книгаясӧн, мӧдӧдчис шуштӧм зданиелань, кодкӧд сылӧн йитчылісны сэтшӧм уна казьтылӧмъяс.
Варя Войнова муніс сыкӧд орччӧн.
Сійӧ бура тӧдіс тюрьмаса аддзысьлӧмъяслысь процедурасӧ да окотапырысь сӧгласитчис Андрей корӧм вылӧ.
Сылы весиг кажитчис лӧсьыдӧн тайӧ затеяыс.
Но тюрьмасӧ аддзигӧн сылӧн ыджыд кӧрт воротаяснас да вооружитчӧм часӧвӧйяснас Варяӧс шымыртіс полӧм да каитчӧм чувство: «Мый, сійӧс кӧ сэні арестуйтасны?»
— Кывзӧй, Кожухов, — шуис сійӧ, — сетӧй меным провизиятӧ да книгаястӧ да мунӧй гортад.
Ме пола, мый тайӧ штукаыс помасяс лёка.
Андрей кыпӧдіс лэдзӧм юрсӧ да пыркнитчис, быттьӧ унзіль йылысь.
— Мыйлы лоны, сыысь не мынны, — шуис сійӧ рассеяннӧя.
Збыльысь, сійӧ некутшӧма эз думайт сы йылысь, мый сыкӧд вермас лоны, и весиг бурасӧ эз кыв Варялысь кывъяссӧ.
Сійӧс личкис мучитана вежӧртӧм, мый кык лун сайын пӧгибнитӧм нёль другыс петісны буретш тайӧ воротаяссьыс да мунісны виселицаяс вылӧ.
Часӧвӧй лэдзис найӧс, да кор найӧ вуджисны джуджыд порогсӧ, шумӧн вештіс вешняксӧ да игналіс воротасӧ.
Андрей лоис лев вомын.
Минута дыра сійӧ чувствуйтіс чуймӧм да другысь тюрьмаӧ шыбытӧм мортлысь вынтӧмлун.
Сійӧ видзӧдіс да кывзысис.
Гӧгӧр ыджыдалысь джынвыйӧ пемыдын кыліс гӧлӧсъяслӧн гортӧм шум.
Югыдыс омӧлика писькӧдчис кӧрт ворота щельясӧд — воротаясыс вӧліны проезд кыкнанладор помас, кӧні найӧ сулалісны.
Тюрьмаыс вӧлі нёль пельӧса формаа да пытшкас вӧлі неыджыд двор.
Дворлань нуӧдысь сводувса проезд служитіс ӧттшӧтш приёмнӧйӧн свидание вылӧ волысьяслы.
Кор Андрейлӧн синъясыс велалісны пемыдас, сійӧ казяліс мужчинаяслысь, нывбабаяслысь, челядьяслысь группа, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь кӧрт решеткаяс дорӧ векни проезд кыкнанладор бокас.
Уголовнӧйяс дорӧ волысьяс вӧліны унджыкӧнӧсь.
Но пельӧсын, пыранінсянь веськыдвылын, позьӧ вӧлі казявны некымын мортӧс, мужчинаясӧс да нывбабаясӧс, кодъяс ортсысянь видзӧдӧм серти пырлісны «привилегированнӧй» классӧ.
На пӧвсысь унджыкыслӧн киясаныс уна цветъясыс да книгаясыс ёна торйӧдлісны найӧс мукӧд публикасьыс.
Найӧ локтӧмаӧсь аддзысьлӧм вылӧ «политическӧйяскӧд».
Варя мӧдӧдчис налань, а Андрей муніс сы бӧрся мыйкӧылна костын.
Пырся обстановкаыс да тӧдса чужӧмъясыс сетісны сылы самоуверенность да збойлун.
Сійӧ вунӧдіс и мӧвпыштны ӧпасность йылысь тайӧ местаас, кӧні чувствуйтіс асьсӧ дзик гортас моз.
Сійӧ здоровайтчис ставныскӧд да вежсис выльторъясӧн да юасьӧмъясӧн.
Кельыд чужӧма дама, ар даса детинкакӧд, манитіс сійӧс ставсьыс дыр.
Киясас сылӧн вӧлі дзоридзьясысь вӧчӧм ыджыд букет.
— Кутшӧм чуднӧй дзоридзьяс! — горӧдіс Варя.
— Вайӧ меным этшаник менам заключённӧйяслы.
Ме талун эг босьт сьӧрысь.
И, букетсӧ босьтӧм бӧрын, сійӧ церемонитчытӧг юкис сійӧс шӧри.
Аслас джынйысь сійӧ мыйкӧмында сетіс сы дінын сулалысь дзор господинлы.
— Со тіян нывлы, — шуис сійӧ.
— Дзоридзьяс медся ёна радуйтӧны заключённӧйясӧс.
Сэсся сійӧ шыасис прӧстӧй деревенскӧй платтьӧа, юр вылас сьӧд ситеч чышъяна старука-крестьянка дорӧ.
— Уна-ӧ ещӧ тіян пиныдлӧн сьӧмыс? — юаліс Варя.
— Кык шайт, матушка! — вочавидзис старука.
— Тайӧ оз тырмы тӧлысьтӧ, — пасйис Варя.
— Ме вая ещӧ кык шайт локтан вӧскресенняӧ.
Варя кыскис зепсьыс ниртчӧм кыз записнӧй книжка да пасйис сэтчӧ.
Революционнӧй <rus>сестра милосердия</rus> пыдди сійӧ заведуйтіс денежнӧй фондӧн заключённӧйяслы да тӧждысис сы йылысь, медым ставныс найӧ, гӧльяс и озыръяс, пӧлучайтісны ассьыныс пайсӧ сьӧм, книгаяс, белье да став мукӧдторъяссӧ.
— Коді тайӧ кагаа барыняыс? — юаліс Андрей.
— Палицынлӧн, мирӧвӧй судьялӧн гӧтыр! — шуис Варя.
— Сійӧс мӧдӧдӧны Сибирӧ катаргаӧ.
Сійӧ мунӧ на бӧрся.
Курыд сылы лоӧ, сы вӧсна мый сылы лоӧ кольны детинкасӧ рӧдняяс ордас.
Варя висьталіс сылы мукӧд посетительяс йылысь.
Пӧрысь господин — меставывса купеч — воӧма прӧщайтчыны ичӧтджык нылыскӧд, кодӧс кык ыджыдджык нывъяс бӧрсяыс ыстӧны ссылкаӧ Асыввыв Сибирӧ.
Старука-крестьянка локтӧма видлыны писӧ, рабочӧйяс пӧвсысь петӧм медся бур пропагандистъяс самоучкаяс пиысь ӧтиӧс.
Мукӧдъяс вӧліны разнӧй классъясысь да состояниеясысь и вӧліны йитчӧмаӧсь сӧмын ӧтувъя шогӧн.
Пытшкӧс воротаяс дорын цепъяслӧн да иганъяслӧн зяткакылӧм орӧдіс налысь сёрнисӧ.
Воротаяс дзирйыв воссисны, минута дыра шуштӧм проездсӧ югдӧдлӧмӧн.
Сэсся петіс тюрьмаса фургон вӧля вылӧ петысь уголовнӧйяс партияӧн.
Пытшкӧсса воротаяссӧ пыр жӧ игналісны; сы бӧрся воссисны ортсысаясыс; фургон воши, и ставыс бара вӧйтчисны пемыдӧ.
Ставныс виччысисны чӧв ланьтӧмӧн.
Кадъясӧн тюрьмаса конторалань нуысь ӧдзӧсъяс дорын тыдовтчывліс стӧрӧж да чуксаліс нимъяссӧ налысь, код дорӧ локтӧмаӧсь аддзӧдчӧм вылӧ.
— Дыр на миянлы виччысьнысӧ? — юаліс Андрей Варялысь.
— Абу, абу дыр.
Фальшивомонетчикъяслӧн свиданиеяс помасисны нин, ӧні мунӧ свиданиеыс вӧръяслӧн да грабительяслӧн, а на бӧрын список серти, миян ӧчередь, — содтіс сійӧ нюммунӧмӧн.
Ортсыса воротаяс швачкысисны нӧшта ӧтчыд, вушйӧм чиновничьей шынеля старикӧс лэдзӧм бӧрын.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь дзоръяліс гӧгӧр, ассьыс ичӧтик синъяссӧ читкыралӧмӧн да лолалӧмсӧ личӧдны зільӧмӧн.
Тыдалӧ, сійӧ тэрмасис, медым не сёрмыны.
Кор сійӧ пӧрччис шляпасӧ, медым чышкыны чышъянӧн кымӧссӧ да лысӧминсӧ, чужӧмыс сылӧн Андрейлы кажитчис кыдз быттьӧ тӧдсаӧн.
— А, со и Михаил Евграфович!
Медбӧрти! — шуис Варя, контора ӧдзӧсын тыдовтчысь кыз полицейскӧй офицер вылӧ индӧмӧн.
— Политическӧйяс дінӧ аддзысьлыны воысьяс! — горӧдіс сійӧ.
Варя тэрыба кайис конторалань нуысь пос тшупӧдъяс вылӧ да пыр жӧ матыстчис полицейскӧй дорӧ, кодӧс зэв бура тӧдіс.
— Михаил Евграфович, — шыасис сійӧ сы дорӧ, — ме вайӧді аскӧд Дудороваяслысь воксӧ.
Сійӧ локтіс наросьнӧ Москвасянь да мунӧ аски.
Сійӧ эз удит босьтны разрешениесӧ, а сэк коста...
Полицейскӧй тӧдмавны кӧсйӧм пырысь видзӧдліс чайтан вок вылӧ, коді матыстчис да вежливӧя копыртчис.
— Гижӧй нимтӧ контораын, — бергӧдчис сійӧ Варялань.
— Сӧмын тайӧ медбӧръяысь.
Ті тӧданныд правилӧяссӧ.
Пӧрысь лысӧм господин сэк коста матыстчис сёрнитысьяс дорӧ.
Дудороваяслысь нимсӧ кылӧм бӧрын сійӧ дрӧгнитіс да ёна чуймӧмӧн видзӧдліс том морт вылӧ, коді асьсӧ висьталӧ судитӧм нывъяслысь вокӧн.
Сійӧ шуис ёна тӧдчана «гм», но ӧнісӧ оліс чӧв.
— Лэдзӧй, сударь, — шыасис сійӧ, медбӧрти, офицер дорӧ вель спокойнӧя, — ме сідз жӧ кора аддзысьлыны Дудорова чойяскӧд.
Ме Тимофей Дудоров, налӧн дядя.
— Ог вермы разрешитны, — чорыда вочавидзис офицер.
— Тэтӧг нин кыкӧн воисны на дорӧ аддзысьлыны.
— Но менам специальнӧй разрешение, и найӧ менам племянницаяс.
Лэдзанныд кӧ нин ті бокӧвӧйясӧс... — шуис сійӧ, Андрей вылӧ подозрительнӧя видзӧдлӧмӧн.
— Оз позь, волӧй мӧдысь, — сылысь кывзытӧг водзӧ нуӧдіс офицер.
Служащӧйяс пиысь ӧтилы гора гӧлӧсӧн кутшӧмкӧ распоряжение сетӧм бӧрын, сійӧ муніс контораӧ.
Но старик эз кӧсйы миритчыны.
Сійӧ ку пиас эз тӧр сылы почтение сеттӧмысь.
— Тайӧ кывлытӧмтор.
Ме норася тюремнӧй смотрительлы, — гымаліс сійӧ, конторалань мӧдӧдчигӧн.
Варя ставнас кӧдзаліс.
Сійӧ водзвыв аддзис катастрофасӧ.
Уськӧдчис инӧӧшйытӧм старик дорӧ да сійӧ кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Мый ті вӧчанныд! — вашнитіс Варя сылы, сійӧ бокӧ кежӧдӧмӧн.
— Сійӧ Машалӧн жӧникыс.
abu
Найӧ лӧсьӧдчӧны венчайтчыны, мыйӧн сӧмын тӧдмаласны сылысь положениесӧ.
Ті найӧс пӧгубитанныд асланыд норасьӧмъясӧн.
Лӧньӧй ради бога, ме ставсӧ ладмӧда.
— А, гӧгӧрвоа, — шуис сійӧ раммыштӧмпырысь.
— Тіянлы колі эськӧ ӧлӧдны менӧ.
Варя муніс контораӧ объяснитчӧм могысь, а старик матыстчис чолӧмавны ассьыс будущӧй рӧднясӧ.
— Ме тӧда тіянлысь тайнатӧ, том морт, и ассянь тіянлы кӧсъя быдсяма бурсӧ да шуд... — заводитіс сійӧ, но друг сувтіс.
Андрей кыпӧдіс сы вылӧ гӧгӧрвотӧм синъяссӧ, и тані найӧ тӧдісны мӧда-мӧднысӧ.
Дудороваяслӧн дядьыс вӧлӧма буретш сійӧ пӧпутчикыс, кодкӧд Андрей локтіс заграницасянь Петербургӧ.
— Ми, кажитчӧ, кӧнкӧ паныдасьлім нин тіянкӧд, — шуис сійӧ усьӧм гӧлӧсӧн.
И дӧзмӧмыс, и снисходительностьыс бырисны сыын пырысь-пыр.
Сійӧ тӧд вылас уськӧдіс ассьыс радикальнӧй речьяссӧ вагонын, и ӧні полӧм шымыртіс сійӧс да парализуйтіс сылысь став способностьсӧ.
— Вермас лоны, — видзчысьӧмӧн пасйис Андрей, — но ме некыдз ог вермы тӧд вылӧ уськӧдны, кутшӧм обстоятельствояс дырйи.
Старик пыр жӧ кыліс Андрей дорӧ дружескӧя видзӧдӧм да лыддис лишнӧйӧн выльмӧдны сы паметьын налысь сёрнисӧ.
— Ме, дерт, ог кут торкны Машакӧд тіян аддзысьлӧмлы, — шуис сійӧ.
— Ті висьталанныд сылы месянь поклон.
Миянлы, старикъяслы, колӧ сетны местасӧ том йӧзлы.
Сылы лӧсялана больгӧмӧн сійӧ ышмис аслас племянницаяс йылысь сёрниӧн, кыкнансӧ ошкӧмӧн, торъя нин Машасӧ, гӧгӧрвоӧдӧмӧн, кыдзи сійӧ вӧлі чуймӧма конспирацияясын найӧ участвуйтӧм йылысь юӧрӧн.
— Тайӧ эпидемия, сударь менам, чистӧ эпидемия! — шуаліс сійӧ.
Сэк коста Варя бӧр локтіс бур юӧръясӧн.
Ставыс ладмӧма бурлань.
Дядьлы сетасны аддзысьлыны ичӧтджык племянницаыскӧд, а Варя да Андрей аддзӧдласны Машаӧс.
Дудоров веськаліс посетительяс первой партияӧ да вӧлі чукӧстӧма некымын минута мысти.
Четверть часа мысти сійӧ бӧр локтіс, тыдалӧ, аснас зэв дӧвӧль.
Андрей бокті мунігӧн сійӧ гусьӧник вашнитіс сылы:
— Ме тшӧкті Машалы висьтавны тіян йылысь.
Сылы лӧсьыд лоас тӧдны водзджык.
Аддзӧдчывны воысьяслӧн гузьгыны кутіс выль вереница политическӧйяс дорӧ — батьяс, мамъяс, челядь, гӧтыръяс.
Киясас цветъясаӧсь да тубрасаӧсь, аддзысьлӧм перспективаӧн шызьӧдӧмаяс, найӧ тэрмасьӧмӧн мунісны мӧда-мӧдныс бӧрся, кутшӧмкӧ надея югӧрӧн гажмӧмъяс.
Бӧрсӧ найӧ локталісны цветъястӧг да кусӧм синъясӧн.
Кажитчис, пыдӧстӧминыс, кытчӧ найӧ сунлісны минута кежлӧ, лишитіс найӧс и цветъясысь и югыдысь.
На пиысь ӧткымынъяслӧн сьӧлӧмъясныс сэтшӧм пыдысянь вӧрзисны, мый муртса вермисны кутны ассьыныс волнуйтчӧмсӧ.
Вуджӧръяс моз мунісны найӧ пемыд свод увті петанінлань.
Тайӧ серпасыс личкана действуйтіс Андрей вылӧ.
Векджыксӧ абу торъя чувствительнӧй нервъяссӧ сылысь вӧлі ёна вӧрзьӧдӧма бӧръя лунъяснас.
Сійӧ лыддис тайӧ посетительяс чужӧмъяс вылысь мирлы тӧдлытӧм страданиеяслысь да синваяслысь история, и сылы кажитчис, мый сыӧн тюремнӧй приёмнӧйын коллялӧм кык часнас сійӧ пӧттӧдзыс видзӧдіс татшӧм пыдӧстӧм шог вылас, кутшӧмӧс эз аддзыв водзджыксӧ аслас нэмчӧжӧн.
Медбӧрти, чукӧстісны Мария Дудорова дорӧ.
— Мунам! — шуис Варя.
Тэрыба восьлалігтыр найӧ прӧйдитісны, кутшӧмкӧ пемыд коридоръяс пыр, кӧні зурасьлісны налы паныд локтысь вуджӧръяскӧд, чужӧмъяссӧ кодъяслысь найӧ эз вермыны тӧдмавны.
Найӧс пыртісны зэв джуджыд югыд комнатаӧ, коді ёнджыкасӧ скодитіс коридор вылӧ.
Сы кузяног кыкнанла бокӧдыс вӧліны кыдз быттьӧ стеклӧяс пыдди кӧрт решеткаяса кык ыджыдысь-ыджыд шкаф.
Матысянь видзӧдігӧн позьӧ вӧлі казявны, мый тайӧ решеткаясыс — кыкпӧвсаӧсь;
первой решетка саяс вӧлі пуктӧма мӧдӧс, первойсяньыс кык либӧ куим аршын ылнаын.
Найӧ костын коластӧдыс ветлӧдліс стражник.
Самӧй комнатаас пукалісны унзіля кык стӧрӧж.
Найӧ обязанность вылын вӧлі — видзӧдны волысьяс бӧрся.
— Кӧнӧсь нӧ заключённӧйясыс? — юаліс Андрей.
— Найӧс ӧні жӧ вайӧдасны.
Первойсӧ колӧ примитны миянӧс, — вочавидзис Варя.
Старшӧй стӧрӧж висьталіс, мый заключённӧйяслы став вайӧм торйыс колӧ лоны сдайтӧма дежурнӧйлы.
Андрей босьтіс Варя ордысь кӧлуйсӧ да мӧдӧдчис форточкалань, код сайын сулаліс дежурнӧй — Андрейлы тӧдса надзиратель.
Андрей лэдзис водзӧ кык посетительӧс да сы бӧрын нин сюйыштіс ассьыс вель ыджыд тубрассӧ.
— Дудорова чойяслы! — шуис сійӧ гора гӧлӧсӧн да пыр жӧ содтіс вашкӧдӧмӧн. — Меным колӧ письмӧ талун.
Кӧні сійӧ?
Дежурнӧй, кажитчис, нинӧм эз кыв.
Сійӧ ньӧжйӧник бергӧдліс тубрассӧ да видлаліс, мый сэні эм.
— Мышвывса комнатаын, важ ящик улын, — вочавидзис сійӧ синсӧ кыпӧдлытӧг жаритӧм курӧг вылысь, кодӧс вундіс нёль пельӧ, медым убедитчыны, абу-ӧ дзебӧма сы пытшкӧ мый-нибудь.
Варя сёрнитіс нин мӧд решетка сайсянь тыдалысь Маша Дудоровакӧд.
Чужӧмыс сылӧн сук кӧрт вуаль сайын вӧлі еджыд чут кодь.
— Со коді вӧлӧм менам жӧникӧй! — серӧктіс сійӧ, матыстчысь Андрейӧс аддзӧм бӧрын.
— Ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны Катя кывъясысь.
— Кутшӧма нӧ ті оланныд да тіян чойныд? — юаліс Андрей.
Маша висьталіс, мый кыкнаныс найӧ дзоньвидзаӧсь и мый регыд найӧс мӧдӧдасны Сибирӧ.
Сійӧ весиг Андрейлы висьталіс приисксӧ, кытчӧ найӧс овмӧдасны.
Андрейлӧн сэні вӧлӧмаӧсь некымын ёрт, и сійӧ корис висьтавны налы чолӧм.
Найӧ сёрнитісны джын гӧлӧсӧн, медым найӧс эз кывны ортсысяньыс.
Збыльысьсӧ налы нинӧмысь вӧлі повнысӧ, сы вӧсна мый налӧн тӧдса надзирательыс притворяйтчис, быттьӧ нинӧм оз кыв.
Ныв кӧсйысис вӧчны поручениесӧ, аслас пайысь решетка сайсянь ыстіс сылы пӧсь чолӧм да кутіс надея, мый Андрей дыр на лоас вӧля вылын да унатор удитас вӧчны.
— Постарайтча! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис сійӧ.
Тайӧ сёрнисьыс ӧткымын кывъяс кылісны Машалӧн шуйгаладорса суседыслы.
Сійӧ сёрнитіс сыкӧд кык-куим кылӧн вашкӧдӧмӧн.
— Менам сусед Палицын окотитӧ тӧдмасьны тіянкӧд, Андрей! — шуис сылы Маша.
Решетка сайын сулалысьыс, тӧдса революционер да вӧвлӧм мирӧвӧй судья Палицын вӧлі ар нелямына морт, неыджыд тушаа, энергичнӧй чужӧма, нёль пельӧса щӧкаа да сэтшӧм жӧ юра.
Андрей вермис эськӧ водзджык гӧгӧрвоны та йылысь гӧтырыс да пиыс серти, кодъяс сулалісны сійӧ клеткалы паныд.
Сійӧ вӧлі рад тӧдмасьны Палицынкӧд да висьтавны жалитӧм, мый найӧ оз вермыны аддзысьны решетка таладорас.
— Мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ, ещӧ аддзысьлам на вӧля вылын, — гажаа вочавидзис мӧдыс, юрсӧ чатӧртлӧмӧн.
— Тюрьмаса стенаяс джуджыдӧсь, а варыш и сыысь вылын шывъялӧ.
Но, да со менам пиӧй регыд вежас менӧ, — содтіс сійӧ, пиыс вылӧ индӧмӧн, коді дзоньнас ыпнитліс.
Налысь сёрнисӧ вӧлі немвиччысьтӧг орӧдӧма став комната тырнас гораа горӧдӧмӧн: «Андрей, Андрей!»
Вугралысь стӧрӧжъяс пыркнитчисны.
Ставныс бергӧдчисны сылань, кысянь кыліс чуксалӧмыс.
Андрей видзӧдіс шензьӧмӧн да тӧдны кӧсйӧмӧн. Варя — тыдалана ужасӧн.
Заключённӧйяс пиысь ӧти мӧдар боксяньыс энергичнӧя корис кинас.
Андрей прӧйдитіс комната вомӧныс да матыстчис решетка дорӧ.
— Митя!
Вермас-ӧ лоны?
Тэ тані? —
Сійӧ тӧдіс университетыс кузя важ другсӧ да ёртсӧ, кодкӧд медся этша чайтіс паныдасьны тайӧ местаас.
Стӧрӧжыс сюйсис.
— Пӧжалуйста асланыд местаӧ, — шуис сійӧ крута.
— Оз позь сёрнитны заключённӧйяскӧд разрешениетӧг.
— Зэв бур, — вежливӧя вочавидзис Андрей, но век жӧ эз тэрмась мунны.
— Коймӧд во подозрение кузя! — горӧдаліс сэк коста том морт.
— Чахотка.
Доктор шуӧ, мый лёгкӧйысь кӧкъямысӧд пайыс кольӧма! — водзӧ нуӧдіс сійӧ нимкодясян гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ сылы вӧлі ыджыд нимкодь юксьыны Андрейкӧд татшӧм овлытӧм выльторъясӧн.
Кутны вермытӧм кызӧдӧм орӧдіс сылысь сёрнисӧ.
Сетісны сигнал свиданиеяс дугӧдӧм йылысь, и заключённӧйясӧс кутісны нуӧдавны.
Посетительяс сідз жӧ кутісны разӧдчавны.
Варя да Андрей мунісны медбӧрын.
Сэк коста воротаувса ветланінын лоис кутшӧмкӧ суматоха.
— Мый лои? — юаліс повзьӧм Варя.
— Вайисны выль политическӧйӧс, — юӧртіс сылы Палицына.
Збыльысь, кык жандарм распоряжайтчисны подворотняын: ӧтиыс восьтӧ вӧлі воротасӧ, мӧдыс кутӧ жӧдзысь публикасӧ.
Тюрьмаса стӧрӧжъяслӧн обществоыс Андрейлы ньӧти эз вӧв ӧпаснӧй, сы вӧсна мый некод, тӧдса надзирательысь кындзи, эз тӧд сылысь чужӧмсӧ.
Жандармъяскӧд жӧ делӧыс вӧлі мӧдног: сылы колӧ вӧлі ывдортчыны наысь уна помкаяс вӧсна.
Но мыйлакӧ сылы кажитчис, мый именнӧ ӧні, свидание бӧрын, сылы некутшӧм ӧпасность эз ло.
Тӧдны кӧсйӧм, кодӧс жӧ вайисны, — вермас лоны тӧдсаӧс, матыса ёртӧс, — заставитіс сійӧс вунӧдны быдсяма виччысьӧм.
Сійӧ писькӧдчис водзӧ да, решетка дорӧ копыртчӧмӧн, кутіс виччысьны пыранінас, воротасянь кык воськов сайын.
Сійӧ эз весь виччысь.
Кор пырис тюремнӧй карета, сійӧ аддзис решетка ӧдзӧс пыр пазалӧм, страшнӧ кельыд чужӧмсӧ Заикалысь.
Больничаын сійӧс куим лун видзӧм бӧрын властьяс аддзӧмаӧсь, мый сійӧ тырмымӧн бурдіс, и вуджӧдӧмаӧсь сійӧс тюрьмаӧ.
Татшӧм ужаснӧй открытиеӧн чуймӧм Андрей эз казяв, кыдзи тайӧ минутанас Андрей вылӧ сюся кутіс видзӧдны карета бӧрся мунысь рыжӧй жандарм.
Сійӧ сэтшӧма интересуйтчис Андрейӧн, мый водзӧ писькӧдчӧмӧн, муніс юӧртны начальстволы.
Минута мысти сійӧ бӧр локтіс, чинӧн ыджыдджык мӧд жандармкӧд.
Но Андрейлӧн и дукыс эз вӧв.
Варяӧс виччысьтӧг сійӧ уйкнитіс воротасьыс да тэрыба восьлаліс надзиратель квартиралань, кӧні кранитчис донасьыс-дона письмӧыс.
Сылы вӧлі вывті сьӧкыд, и сійӧ бурджыкӧн лыддис мунны ӧтнас.
Мунысь каретаӧн ылалӧм часӧвӧй эз казяв петысь Андрейӧс, да став юасьӧмъяс вылӧ тырвыйӧ эскӧмӧн вочавидзліс, мый медбӧръя вит минутанас воротаысь некод эз пет.
VI-ӧд глава
ЫДЖЫД РЕШЕНИЕ
Революционнӧй практика дорӧ омӧля велалӧм Жоржлы ковмис коллявны кымынкӧ час мучитчана виччысьӧмын.
Андрей вӧсна полӧм шымыртіс сійӧс, и сійӧ быд здукӧ шыасьліс Ватажко дорӧ гуся надеяӧн аддзыны сысянь успокоитчӧм, но том морт аслас вочакывъясӧн сӧмын ёнджыка содтыліс сылысь волнуйтчӧмсӧ.
— Эз, миянлы эз ков лэдзны сійӧс, — сёрӧн каитчан чувствоӧн висьталіс Жорж.
— А гашкӧ и лючки прӧйдитас, — спокойнӧя пасйис Ватажко.
— Андрей вӧвліс и не татшӧм гудыртасын.
Том морт шедӧдіс нин мыйдтакӧ опытность да велаліс вель веськодя видзӧдны ӧпасностьяс вылӧ.
— Но, шуам, — паныд шуис Жорж, — а век жӧ сэтшӧм кокни овлӧ провалитчыны пустякъяс вылын.
Тайӧн Ватажко окотапырысь сӧгласитчис да эскӧдӧм могысь заводитіс вайӧдавны медся чуймӧдана примеръяс аслас опытысь да ёртъясыс олӧмысь.
Оз позь шуны, медым сійӧ вӧлі лӧсялана собеседникӧн тайӧ минутанас.
Жорж чувствуйтіс асьсӧ ӧбӧдитӧмаӧн да зэв шудтӧмӧн.
Сійӧ эз вермы прӧститны аслыс, мый эз вермы сулавны аслас кыв вылын, и курыда видіс асьсӧ лишка сетчӧмын.
Татшӧм сяма случайясын сійӧ век тадзи вӧчліс.
Сійӧ окотапырысь содтавліс ассьыс влияниесӧ Андрей вылӧ да именнӧ ӧні вӧлі эскӧ, мый эськӧ унджык энергия кӧ пуктіс, то вермис эськӧ сулавны сы вылын, медым письмӧ судзӧдӧмсӧ вӧлі сетӧма Давидлы, да ӧлӧдны Андрейӧс сійӧ ӧтчаяннӧй похождениеысь.
Ыджыд жӧ вӧлі сылӧн радлӧм, кор Андрей локтіс стӧч урчитӧм срок кежлӧ.
Петербургскӧй поезд мунӧ вӧлі ӧкмыс час да джынйын.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
— Мунам, — шуис Андрей.
— Кӧлуй, дерт, тэчӧма?
Но кӧлуй, дерт, эз вӧв тэчӧма.
Думъясӧ вӧйтчӧмӧн сы йылысь, мый вермис лоны да мыйысь позьӧ вӧлі мынтӧдчыны, Жорж вунӧдіс став мукӧдтор йылысь.
Шуд вылӧ, лӧсьӧдчыны эз ковмы дыр.
Налӧн вӧлі буретш сымда кӧлуйыс, мыйдта колӧ вӧлі медым лӧсявны пыр овлан путешественникъяс пыдди.
Тэрмасьӧмӧн тэчсьӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны вокзалӧ.
Андрей вӧсна лои вӧчны вывті нин водзысьтыр виччысьӧмъяс.
Кӧлуйнас Ватажко муніс водзвыв извозчикӧн.
Сылы колӧ вӧлі ньӧбны билетъяс, займитны местаяс вагонын да сӧмын поезд вӧрзьытӧдз некымын минутаӧн водзджык встретитны Андрейӧс да Жоржӧс станциясянь неылын.
Поезд виччысигӧн йӧз пӧвсын зыртласьны вӧлі эськӧ ӧпаснӧ.
Кыкнан другыс мӧдісны мӧд извозчикӧн, минута дас мысти, да чеччисны вокзал дорӧ туй крестасянінӧ.
Ватажко матыстчис на дорӧ водзджык, найӧ виччысьӧм дорысь.
Билетъяс сійӧ эз кут ньӧбны, сы вӧсна мый сійӧ убедитчис, мый Андрейлы весиг оз позь петкӧдчыны.
Кыйӧдӧмыс нин заводитчис.
Рыжӧй жандарм, тыдалӧ, тӧдіс Андрейӧс, и сылы вӧчӧмаӧсь вокзалын нальк, сійӧс полицейскӧйясӧн тыртӧмӧн.
Штатскӧй паськӧма кык зон, — буракӧ, шпионъяс, кодъяс тӧдісны Андрейӧс чужӧм сертиыс, — сулалісны пыранінас да яндысьтӧг видзӧдалісны ставыслы синъясас.
Найӧ, эськӧ, кывшутӧг, тӧдісны Андрейӧс, и, найӧ знак серти, сійӧс эськӧ сэн жӧ арестуйтісны.
Кӧлуйсӧ приёмнӧйӧ кольӧм бӧрын Ватажко тэрмасьӧмӧн муніс другъяс дінас да вӧзйис налы петны карысь мӧд туйӧд, а именнӧ — мунны мӧд станцияӧдз вӧвъясӧн, а сэсянь босьтны билетъяс Петербургӧ.
Давид петас налы паныд да, лоӧ кӧ ӧпасность, ӧлӧдас.
— Но мыйла нӧ ті эн ньӧбӧй билетсӧ Жоржлы?
Сылы, надейтча, нинӧмысь повнысӧ.
Мыйла нӧ сылы кольччынысӧ татчӧ? — пасйис Андрей.
Ватажко эз мӧвпыштлы та йылысь; но кадыс эз на коль и Жорж вермис эськӧ суны поездсӧ.
Но сійӧ решительнӧ сувтіс талы паныд.
— Шуӧма вӧлі, мый ми мунам кыкӧн, — висьталіс сійӧ, — и ме ог аддзы помка, мыйла и меным не босьтны билетсӧ мӧд станциясянь.
Ӧні сійӧ чорыда решитіс не сетчыны, кыдз быттьӧ аслас воддза сетчӧмысь водзӧс босьтӧм пыдди.
Андрей, шуны кӧ, эз и пыксьы.
— Бур, — шуис сійӧ, — мунамӧй ӧтлаын.
Сійӧ вӧлі думайтӧ мӧдтор йылысь майышмунӧм да этша видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчсис гӧгӧрыс.
Тюрьма да Зиналӧн письмӧыс пыдысянь волнуйтісны сійӧс да ещӧ ёнджыка ёнмӧдісны хаотическӧй настроениесӧ, кутшӧмын сійӧ оліс.
Думъясыс шымыртісны сійӧс, и сійӧ ещӧ эз на аддзы аслас сомнениеясысь петан туйсӧ.
Найӧ мӧдісны куимӧн, и сэк жӧ Ватажко висьталіс налы, кыдзи судзӧдны вӧвъяс да вообще вӧчны ставсӧ бурлань.
— Ті кӧ, — содтіс сійӧ, — он сулалӧй паныд подӧн мунӧмысь, то нинӧм повтӧмджыксӧ оз позь мӧвпыштны.
Ставыс уна вылӧ кызь вит верст.
Татшӧм мӧвпыс кажитчис налы, торйӧн нин Жоржлы.
— А мый нӧ вӧчны асланым паськӧмнаным? — юаліс сійӧ.
— Господаяслы оз пӧлагайтчы ветлыны подӧн, а крестьянскӧй паськӧм судзӧдӧм босьтас нӧшта лун.
— Ме постарайтча паськӧмтӧ судзӧдны талун жӧ, — шуис Ватажкӧ.
— Заводитла корны Шигаев вокъяслысь, найӧ — меным приятельяс, плӧтникъяс.
Выль планыс вӧлі зэв бур, сы вӧсна мый сетіс позянлун вӧрзьыны туйӧ асывнас водз.
Ватажко котӧртіс аслас плӧтникъяс ордӧ.
Сійӧ бӧрсӧ локтіс зэв сёрӧн, ыджыд тубраса, аслас квартираӧ, кытчӧ Андрей да Жорж меститчисны вой кежас.
Ставыс ладмис зэв бура.
Тубрасас вӧлӧма крестьянскӧй паськӧм кык вылӧ да ещӧ дӧраысь вурӧм кык мешӧк, коді тыр унапӧлӧс кӧлуйӧн, кутшӧмъясӧн векджык заптысьлӧны странствуйтысь плӧтникъяс.
Сыысь ӧприч, — мый вӧлі медся колана, — Шигаев вокъяс сетӧмаӧсь Андрейлы да Жоржлы ассьыныс паспортъяссӧ.
Андрей тшӧктіс висьтавны плӧтникъяслы аттьӧ найӧ услугаысь да кӧсйысис бӧр ыстыны паспортсӧ пырысь-пыр жӧ Петербургӧ воӧм бӧрын.
— Тэрмасьны некытчӧ, — пасйис Ватажко.
— Ыджыдджык вокыслысь, Филипплысь, паспортсӧ верманныд кутны кӧть мыйдыра.
Колӧ шуны, приметаясыс скодитӧны тіянкӧд, да сэтчӧ жӧ Филипп эз повзьы лёкторъясысь, коді вермас лоны тіян вӧсна полициякӧд.
Сійӧ тіянӧс зэв радейтӧ.
— Кыдз нӧ сідз?
Кор весиг мекӧд абу тӧдса?
Тайӧ артмӧ дзик романтичнӧя! — нюммунӧмӧн шуис Андрей.
— Нет, сійӧ тӧдӧ тіянӧс и весиг сёрнитліс тіянкӧд.
Сійӧ вӧлі ветымын морт пытшсьыд ӧтиӧн.
Помнитанныд, кыдзи миян ӧти собрание вылын ӧти том рабочӧй, сьӧд юрсиа, висьталіс, мый сылы револьверыс оз ков, мый сійӧ локтас тасма костас сюйӧм черӧн: сійӧ лӧсялӧджык.
Сійӧ и эм Филипп Шигаевыд.
— Да?
Сідзкӧ ме бура сійӧс помнита.
Сӧмын сылысь нимсӧ вунӧді.
Но миянлы дыр сёрнитны оз пӧлагайтчы, — другысь крута кватитчис Андрей.
— Вай водамӧй узьны.
Аски колӧ водз чеччыны.
Сійӧ поліс, медым пансьӧм сёрниыс эз вудж медбӧръя ужаснӧй событиеяс вылӧ.
Сылы колӧ вӧлі шойччыны физическӧя да нравственнӧя, а сэки татшӧм сёрнияскӧд йитчӧм мучитана казьтылӧмъясыс эськӧ помӧдз эз лэдзны сійӧс унмовссьыны.
— Аскиӧдз! — шуис сійӧ аслыс ачыс, синъяссӧ куньӧмӧн, унмовсьыны чорыда кӧсйӧмӧн.
Сылӧн вӧлі водзысьтыр гудыр кылӧм, мый аски ставыс тыдовтчас, ставыс решитчас.
Тайӧ сійӧс неуна сайкӧдыштіс да отсаліс вӧтлыны юрас ыльнитӧм мӧвпъяссӧ.
Сійӧ узис кулӧм морт моз.
Но зато сійӧ садьмис ставсьыс водз.
Медводдза вежӧртан югнитӧмыскӧд ӧтлаын сыын кутіс сёрнитны чорыда эскӧм, мый талун сылы ковмас пӧртны олӧмӧ колана удж, кодӧс сійӧ тӧрыт колис помавтӧмӧн.
Сылы пыр жӧ уси тӧд вылас, мый йылысь сійӧ думайтіс узьтӧдзыс; тӧдвылас уськӧдіс тюрьмаӧ волӧмсӧ, — и ставыс сійӧ, мый лои тӧрыт, ставыс, мый вуджис сы вывті тайӧ лунъясас, дзик пыр жӧ кыптіс сы водзын.
— Кымын жертва!
Зина пӧгибнитіс, Борис, Василий да Бочаров — сідз жӧ.
Кыкнан Дудорова да уна, уна мукӧдӧс ловъя вывсьыс гуалӧма.
Сійӧс асьсӧ арестуйтасны, оз кӧ талун — аски.
И казнитасны.
И кодлы кутшӧм пӧльза став тайӧ жертваяссьыс?
Сылӧн вежӧрас кыптіс казнитан местасянь локтысь йӧз чукӧрлӧн серпасыс, и сійӧс пӧльыштіс кӧдзыдӧн.
Но сійӧ вӧтліс ас дінсьыс тайӧ каститчӧмсӧ.
Эз, эз сэтчӧ вайӧдны сылӧн революционнӧй практикаыс да аслас мӧвпалӧмъясыс.
Тайӧ жертваясыс пӧгибнитісны эз весь.
Найӧ — застрельщикъяс, кодъяс кыпӧдісны дикӧй зверӧс аслас логовищеысь да кодъяс мынтысисны сыысь асланыс олӧмӧн.
Ловйӧн кольӧм ёртъясыс долженӧсь ӧні водзӧ нуӧдны налысь делӧсӧ.
«Дядя» висьталӧмсянь сы пытшкын тӧлктӧг шӧйтысь мӧвпыс ӧні лэбаліс сы весьтын варыш моз, коді вӧчалӧ кытшъяс аслас добыча весьтын, да жалитӧм формаа юалӧмӧн требуйтіс нюжъявтӧг да медбӧръя вочакыв.
Джынвыйӧ пасьтасьӧм, сійӧ ньӧжйӧникӧн ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ комната кузя, кӧмтӧг, медым не садьмӧдны Жоржӧс.
Сы юрын ясыда пуксис ӧти мӧвп; деспотизмлӧн наёмнӧй слугаяскӧд тыш вӧчис ассьыс делӧ.
Ӧні колӧ уськӧдчыны царь вылӧ, и сійӧ, Андрей, должен босьтны ас вылас тайӧ делӧсӧ.
«А Таня?» — зиньӧбтіс сы пытшкын кутшӧмкӧ гӧлӧс.
Сьӧлӧмыс сылӧн сувтіс минута кежлӧ, но нинӧмӧн эз вочавидз мучитана чукӧстчӧм вылас.
Сьӧлӧмыс пӧлучитіс кучкӧм, но резинӧвӧй мач моз бӧрыньтіс сійӧс бӧрлань, вирӧн ойдытӧг.
Россияын помтӧм, мерайтны позьтӧм страдайтӧмъяс понда — мый тӧдчас налӧн личнӧй шогыс?
Таня сылы не сӧмын гӧтыр: сійӧ — друг, сійӧ — ыджыд тышкын ёрт.
Таня ошкас сылысь решениесӧ да мужественнӧя терпитас страдайтӧмъяслысь ассьыс пайсӧ.
Личнӧй мӧвпъясыс эз падмӧдны сійӧс.
Сійӧс волнуйтіс уджлӧн принудительнӧй сторонаыс.
Колӧ-ӧ заводитны тайӧ тышсӧ али оз?
Андрей тӧдіс, мый кутшӧм кӧть мед эз вӧв сылӧн личнӧй мнениеыс, дзикӧдз решитӧмыс кутас зависитны исполнительнӧй комитетсянь.
Но сійӧ сідз жӧ тӧдіс, мый эмӧсь случайяс, кор сетӧм предложениеыс составляйтӧ джын делӧсӧ, а эмӧсь делӧяс, кодъясын джынйыс сэтшӧм жӧ колана, кыдзи и дзоньнас.
Мӧвпыштӧмторйыслӧн серьёзностьыс да сыкӧд йитчӧм кывкутӧмыс заставитісны эськӧ думайтсьыны медся кокнируа да нечестнӧй мортӧс, а Андрей эз вӧв ни ӧтинас, ни мӧднас.
Сылӧн ӧнія настроениеын вочакывйыс вӧзйысис ачыс аснас.
Неудачаысь шог, водзӧс мынтыны кӧсйӧмӧн ӧзйӧм, медбӧръя роковӧй лунъяслӧн сьӧкыд испытаниеяс, ставыс сійӧ, мый недыр кежлӧ вӧлі личкӧма сьӧлӧм пытшкӧсын, ӧні ключӧн пуис сылӧн сьӧлӧмас, — грознӧй да дась быд минутаӧ петны ортсӧ.
Но сійӧ эз сетлы вӧля аслас страстьлы.
Сылы окота вӧлі обсудитны делӧсӧ збыль ногӧн, аслас дорӧ некутшӧм отношение имеиттӧг.
Мӧвпыштӧмторлӧн нравственнӧй право да веськыдлун кузяыс сылӧн эз вӧв некутшӧм сомнение.
Но аскадӧ-ӧ, пӧлезнӧ-ӧ вӧлі странаӧс мездӧм могысь сувтны тайӧ туй вылас ӧні?
Выльысь и выльысь тӧлкуйтіс сійӧ тайӧ вопросыс кузя, донъявліс сійӧс гӧгӧрбоксянь, кыдз позис спокойнӧя да веськодя видзӧдӧмӧн, пытшкӧснас тіралысь морт моз, коді тувтчӧ пропасть вомӧн нюжӧдӧм катласьысь пос вылӧ, да сьӧлӧмнас тіралӧмӧн бура мӧвпалӧ быд воськов, кыдз эськӧ не лэбны.
И быд сомнение вылӧ сійӧ аддзыліс ӧти вочакыв: да, да!
дерт жӧ, да.
Попыткаыс лоас и аскадӧ, и пӧлезнӧ.
Мед комитет тӧлкуйтас, но сійӧ обязан сетны ассьыс предложениесӧ.
Мыйла, век жӧ, став революционеръяс пӧвсысь именнӧ сылы колӧ босьтны ас вылас водзӧс мынтӧм кузя да аснас жертвуйтӧм кузя тайӧ актсӧ?
Но тайӧ вопроссӧ сійӧ эз нин вермы тӧлкуйтны веськодьпырысь, кыдзи геометрическӧй задачаӧс.
Сійӧ торйыс, мый ключӧн пуис сы сьӧлӧмын, ӧні рискӧбтіс ортсӧ, отпор виччысьтӧг, да шымыртіс биӧн сылысь тушасӧ.
Ставнас сійӧ здукӧн бырӧдіс сылысь став падъялӧмсӧ, пӧдтіс радейтӧмсӧ, личнӧй кӧртасьӧмъяссӧ, жалитан чувствосӧ, сэтшӧм ногӧн, кыдзи лавалӧн ызбыльтӧм гыыс бырӧдӧ керкаяс, ӧградаяс, гажа рощаяс, ставсӧ, мый веськалӧ сылы туй вылас.
Сійӧ крута сувтіс комната шӧрӧ.
Чужӧмыс да синъясыс сылӧн ӧзъялісны шуштӧм да торжествуйтан биӧн.
Сійӧ лэптіс вылӧ кыкнан кисӧ сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи чолӧмаліс Зинаӧс, кор сійӧ муніс казнь вылӧ.
Решениесӧ — дзикӧдз вылӧ, бергӧдтӧм вылӧ — вӧлі примитӧма.
Ӧні сы йылысь позьӧ вӧлі сёрнитны.
Сійӧ садьмӧдіс Жоржӧс да висьталіс сылы, кутшӧм мӧвпъясӧн мунӧ Петербургӧ.
Жоржӧс эз босьт чиктылӧм татшӧм выльторйысь.
Сійӧ ёнджыкасӧ кажитчис огорчитчӧмӧн, ёнджыкасӧ Таня вӧсна, Андрей вӧсна дорысь, кӧть эз лысьт казьтыштны татшӧм щекотливӧй предметсӧ.
Принципас сійӧ, век жӧ, нинӧм эз имеит паныд Андрей мӧвпъяслы; первойсӧ и тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Найӧ кыпӧдісны орчча комнатаын узьысь Ватажкоӧс да кутісны лӧсьӧдчыны туйӧ.
Став мӧвпалӧмъяс серти, колӧ вӧлі петны карысь кӧкъямыс час гӧгӧр, кор крестьяна бӧр воӧны гортаныс базарсянь.
Плӧтникъясӧн ыстӧм мешӧкъясын вӧлӧм морт ӧти сола нянь шӧрӧмӧн, мерка, кутшӧм-сюрӧ инструментъяс да дженьыдик воропа кык лӧсьыд чер.
Андрей да Жорж найӧс сюйисны вӧнь саяныс, — паськӧм дінас найӧ вӧліны содтӧдӧн да, лоас кӧ нужда, вермисны згӧдитчыны асьнысӧ дорйӧм вылӧ.
Путешественникъясын эз лӧсявлы найӧлӧн прамӧй званиеыскӧд ӧтитор — налӧн кӧмкотныс.
Ватажколӧн аддзысисны кузь гӧленя вӧралан сапӧгъяс, буретш Жоржлы.
Андрейлы жӧ быть лои мӧдӧдчыны барскӧй сапӧгъясӧн.
Но татшӧм поснитор вылӧ найӧ шуисны не видзӧдны да, Ватажкокӧд прӧщайтчӧм бӧрын, тэрыба петісны туйӧ, мешӧкъяссӧ мышканыс ӧшӧдӧмӧн.
Кор найӧ пондісны матыстчыны заставалань, налы пыр жӧ синманыс шыбытчис кык городӧвӧй, кодъяс сулалісны застава дорын дышиника, виччысян модаӧн.
Откуп бырӧдӧм бӧрын пӧрядок да закон кутан ловъя столбъясӧс вӧлі бырӧдӧма; казеннӧй сера краскаӧ краситӧм кык пу столб ӧтнаныс петкӧдлісны аснаныс начальство.
Кык полицейскӧйлӧн жӧ сэні сулалӧмыс, кывшутӧг, петкӧдліс мыйкӧ овлытӧмӧс.
Налӧн чайтӧмъясыс тырвыйӧ збыльмисны, кор найӧ локтісны матӧджык.
Баба, тыртӧм кӧрзинкаӧн, кӧні ӧні вӧліс кага, прӧйдитіс заставасӧ пӧшти казявтӧг; но кык олӧма мужчинаӧс — крестьянинӧс да мещанинӧс — вӧлі сюся видлалӧма юрвывсяньыс да кокулӧдзыс полицейскӧйясӧн; найӧс, шуны кӧ, колисны спокойын, сы вӧсна мый на пӧвсысь ӧтиыслы вӧлі ар ветымын, а мӧдыслы ар нелямын гӧгӧр.
На бӧрся мунысь том рабочӧйкӧд жӧ пӧшти пансьыліс кось.
Сылысь мый йылысь кӧ юасисны, и сійӧ, тыдалӧ, вочавидзаліс вель крута, сы вӧсна мый полицейскӧйяс пӧвсысь ӧтиыс — дженьыд кока бульдог чужӧма — уськӧдчис сы вылӧ лэптӧм кабыръясӧн.
Том зон паныдаліс кучкӧмсӧ да котӧртіс водзӧ, мыйкӧ сералӧмпырысь горзігтырйи.
Эз вӧв сьӧкыд миян путешественникъяслы гӧгӧрвоны, мыйла сувтӧдӧмаӧсь тайӧ кык стражасӧ.
— Колӧ лӧсьӧдчыны! — горӧдіс Жорж, воинственнӧй отвагаӧн пузьӧмӧн.
— Ньӧти оз, — паныд шуис Андрей.
— Та сайын делӧ оз сувт.
Лэдз ставсӧ ме вылӧ.
Аддзылан, ставыс мунас бура.
Но пытшкӧссяньыс сійӧ нин каитчис, мый босьтіс Жоржӧс сьӧрсьыс.
Мый вылӧ кыскыны сійӧс опасностьясӧ, кодъяс бӧръя помнас вермасны лоны серьёзнӧйӧн!
Найӧ лоины дзик застава дорынӧсь.
Кыкнан полицейскӧйыс сатшкысисны найӧӧ синъяснаныс — торйӧн нин Андрейӧ — наян да полан ӧтсора выражениеӧн.
— Сувт! — горӧдіс дженьыд кока городовӧйыс, туйсӧ налы потшӧмӧн.
Найӧ сувтісны.
— Кодъяс сэтшӧмъясыс да кытчӧ мунанныд? — юаліс сійӧ.
— Плӧтникъяс, гортӧ мунам, — спокойнӧя вочавидзис Андрей.
— Нимныд?
Адрес?
Кутшӧм губерняысь?
Дыр-ӧ олінныд карас? — шӧтіс полицейскӧй.
Андрей вочавидзаліс падъявтӧг.
Сійӧ бура велӧдӧма ассьыс паспортсӧ.
— Мыйла эн мун кӧрттуй кузя?
Ӧні ставысь ветлӧны.
— Кажитчӧ, туйясыс вӧльнӧйӧсь, — йирыштчис Андрей, думыштӧмӧн, мый оз мешайт мукӧд дырйи сетны отпор.
— Ладнӧ!
Сёрнит, да полӧмӧн.
Паспортыд сьӧрсьыд?
— Паспорт? Со сійӧ.
— Петкӧдлы, мый тэнад мешӧкад?
— Мый петкӧдлыныс?
Нинӧм тіян сэн абу, — шуис Андрей ӧбӧдитчӧм гӧлӧсӧн.
— Сӧмын кадсӧ воштыны весь тіянкӧд.
— Вӧч, мый тшӧктӧны, да кыкнан синнад видзӧд! — стрӧга пасйис сылы городовӧй.
Андрей вӧрзьӧдліс пельпомъяснас да разис мешӧксӧ джынвыйӧ заденитӧм да джынвыйӧ сералана гримасаӧн.
Пытшкӧссьыс ставсӧ видлалӧм бӧрын полицейскӧй ачыс казяліс, мый весь воштӧ кадсӧ ассьыс дай йӧзыслысь.
— А тэ? — шыасис сійӧ Жорж дорӧ рам гӧлӧсӧн.
— Семен Шигаев.
Гортӧ жӧ муна.
— Вокъяс? — интересуйтчис полицейскӧй.
— Да, братанъяс, — висьталіс Жорж, гӧгӧрвоӧмӧн, мый зэв омӧля скодитӧ сійӧ Андрей вылӧ.
Сэк коста ворота дорӧ чукӧрмисны йӧз, кодъяс виччысисны ассьыныс ӧчередьнысӧ.
— Мунӧй, — шуис полицейскӧй, вынтӧма кинас макнитӧмӧн.
Андрей шыбытіс пельпом вылас ассьыс мешӧксӧ да мӧдӧдчис радлӧмӧн, мый инцидентыс помасис.
Но сэні мӧд полицейскӧй — письтиӧн тырӧм, омӧлик лёк чужӧма, коді ӧнӧдз эз на шыасьлы, копыртчис аслас сангвиник-ёртыс дорӧ, чин сертиыс ыджыдджыклы, — да кутіс сылы мыйкӧ вашкӧдны, Андрейлӧн злополучнӧй сапӧгъяс вылӧ индӧмӧн.
— Сувт! — горӧдіс сійӧ Андрейлы.
— Тэнӧ участокӧ нуӧдны колӧ.
Жорж сувтіс жӧ.
Сійӧ эз сомневайтчы, мый ӧні ставыс пӧгибнитіс.
— Мыйла участокӧ? — паныд кыв шуис Андрей.
— Ме абу код, и паспортӧй менам кыдзи колӧ лоны.
— Сэні нин аддзасны!
Миян делӧ кутавны тіян воксӧ.
— Кутшӧм помка кузя нӧ?
— Тайӧ нин миянлы тӧдны!
Делӧыс кутіс бергӧдчыны лёкланьӧ.
Справитчыны татшӧм кык балбескӧд вӧлі эськӧ кокни, но пышйыны да дзебсьыны луншӧра лунын вӧлі зэв сьӧкыд.
Местасӧ тэрыба гӧгӧрбок видзӧдлӧмӧн да думайтӧмӧн, мый вӧчны быть кӧ ковмас, Андрей, сэк коста, гораа протестуйтіс паспорта морткӧд татшӧм обращениелы паныд да ошйысис аслас бур местаясӧн да кӧзяеваӧн, кодъяс сетасны сылы медся бур рекомендацияяс.
— Семен, — шыасис сійӧ Жорж дорӧ веськыда скӧралӧмнас пузьӧмӧн, — мун жӧ да кор управляющӧй г-н Архиповӧс, медым ӧні жӧ локтас татчӧ.
Зэв матын, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ полицейскӧйяслы, орчча уличаяс пиысь ӧти улича ним шуӧмӧн.
Сійӧ кӧсйис ыстыны Жоржӧс.
Ӧтнас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ёна бурджыка, и кӧть кыдзи да сылӧн положениеыс эз вӧв эськӧ лёкджык.
Полицейскӧйяс, кажитчис, нинӧм ез имеитны талы паныд, сы вӧсна мый найӧ инструкцияясын татшӧмсяма казусыс эз вӧв.
Но Жорж эз вӧрзьы местасьыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис Андрейлысь естественнӧй да подулалӧм маневрсӧ «делӧ» боксянь видзӧдӧмӧн; сійӧ эз вермы мунны, Андрейӧс ӧтнассӧ бедаӧ кольӧмӧн.
— Нет, бурджык не мунны, — шуис сійӧ.
— Ефим Гавриловичыд асныра.
Сійӧ скӧрмас, кор сійӧс пустякъяс вӧсна тревожитӧны.
Андрейлы оз позь вӧлі настаивайтны.
— Нуӧдӧй миянӧс участокӧ, сідз кӧ нин, да ӧдйӧджык,
сы вӧсна, мый миянлы некор.
Мыйкӧ-нибудь думышттӧдз войдӧр колӧ вӧлі эновтны тайӧ местасӧ, сы вӧсна мый ворота дорӧ чукӧрмис нин вель уна йӧз ветлысь-мунысьяс да зевакаяс.
— Виччысь дозорӧс, — дженьыда вочавидзис полицейскӧй.
— Миянлы тіян понда службанымӧс не шыбытны.
— Ладнӧ!
Найӧ кежисны бокӧ да, му вылӧ неылӧ пуксьӧм бӧрын, ӧзтісны каллянъяс.
Асланыс виччысьӧмын разочаруйтчӧм любопытнӧйяс разӧдчисны.
Весиг полицейскӧйяс дугдісны видзӧдны на вылӧ.
Но дозор вермис локны минутаысь минутаӧ.
И оз позь вӧлі воштыны дона кадсӧ.
Жорж вашнитіс аслас друглы, тшын сюръя лэдзалігӧн:
— Сет негодяйлы дасшайта.
Андрей гогнитіс юрнас.
Сійӧ и ачыс кутіс мӧвпыштавны подкупитӧм йылысь.
Здук виччысьӧм бӧрын, кор некод эз вӧв маті гӧгӧрын, сійӧ шуис:
— Уна-ӧ босьтанныд, медым лэдзны миянӧс <rus>с богом</rus>?
— А уна-ӧ сетан? — кыліс здукӧн вочавидзӧм.
— Со мыйдта, — вочавидзис Андрей, ыргӧн сьӧм чукӧр петкӧдлӧмӧн.
Вӧзйыны ыджыд взятка татшӧм обстоятельствояс дырйи значитіс эськӧ кыпӧдны подозрение да пӧгубитны ставсӧ.
— Этша!
Ми кыкӧн.
Вай чӧлкӧвӧй.
— Со тэ кутшӧм!
Да менам сэтшӧм коясян сьӧмыс абу.
Босьтӧй гривенник.
Ме эськӧ и та мындасӧ эг сет, да некор виччысьнысӧ меным.
Но Андрейлӧн эз тырмы терпениеыс донъясьны дырджык.
Сійӧ содтіс калымсӧ да кыкнаныс лоины вӧля вылынӧсь.
Первойя сиктын жӧ медалісны телегаа вӧлаӧс да ӧбед кежлӧ воӧдчисны станцияӧдз.
Давид вӧлі нин сэні да юӧртіс налы, мый ставыс бур да мый шпионъяс абуӧсь.
Тайӧ пӧрйӧ Андрей корис, медым бур компания торйӧдчис.
Найӧ ньӧбисны аслыныс быдӧн торйӧн билетъяс да пуксисны торъя вагонъясӧ, сёрнитчӧмӧн — промежуточнӧй станцияясын не петкӧдлыны мӧда-мӧднысӧ тӧдӧмӧн, а аддзысьны сӧмын местаӧдз воӧм бӧрын.
VII-ӧд глава
АСЛАС ГОРТЫН
Таня пукаліс аслас комнатаын медся сьӧкыд настроениеын куим лунся нравственнӧй мучитана пытка бӧрын, кор Давид локтіс юӧрӧн, мый Андрей воис Петербургӧ дзоньвидза, и кык час мысти лоас гортын.
Сійӧ вӧчис тайӧс Андрей тшӧктӧм серти, коді эз вермы веськыда воны Таня дорӧ паськӧмсӧ вежӧм вӧсна.
Давидлы шензьӧм вылӧ, Таня эз петкӧдлы некутшӧм радлӧм.
Сійӧ видзӧдліс Давид вылӧ шензяна, тӧдмалана видзӧдласӧн, кыдз быттьӧ сійӧ вайис медся лёк юӧръяс, мыйяслы сійӧ некутшӧма оз кӧсйы эскыны.
— Коді тіянлы висьталіс? — эскытӧг юаліс Таня.
— Да некод.
Ми сыкӧд ӧтлаын воим Дубравниксянь.
Эскӧда тіянӧс сійӧ вӧлі тіян Андрейыд, — настоящӧй ловъя, а абу сылӧн вуджӧрыс, — нюмъялігтыр паныд шуас Давид.
Сэк сӧмын Таня кыдз быттьӧ паляліс кынмылӧмсьыс да кутіс радлыны да чиктывны.
Таня вӧлі эскӧ, мый Андрей пӧгибнитіс.
Положительнӧй фактъяс сылӧн эз вӧвны, но сійӧ нин лӧсьӧдчис аслас шудтӧмлун кежлӧ да зілис не сетчыны ылӧдчана надеяяслы, медым Андрейӧс арестуйтӧм йылысь юӧрыс эз уськӧд сійӧс помӧдз.
Таня, дерт, эз виччысь сысянь письмӧяс Дубравниксянь.
Но сійӧ Андрейсянь босьтіс кыв, мый сійӧ ӧкуратнӧя быд лун кутас ыставны сылы кутшӧм-нибудь газета, и адресыс обложка вылас лоас гижӧма сы киӧн, и Таня кутас тӧдны, <rus>по крайней мере</rus>, мый сійӧс абу арестуйтӧма.
Андрей добросовестнӧя нуӧдіс олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Быдлун 11 часын Таня получайтіс «листоклысь» номер — медся реакционнӧй и, сідзкӧ, медся благонамереннӧй газета, коді петліс Дубравникын.
Тайӧ «листокыс» вайис сылы ӧтнаслы унджык радлӧм, ӧтлаӧ босьтӧм став подписчикъяслы дорысь.
Газета воӧмыс сылы лоліс лунся главнӧй событиеӧн.
Сійӧ волнуйтчывліс почтальон волывлан кадӧ да усьлі ӧтчаяниеӧ, дона газетыс кӧ сёрмыліс да воліс эз асывнас, а ӧбед бӧрын.
Но бӧръя куим луннас сылы эз волы ни ӧти газет.
Заика керкаын катастрофа, коді пӧгубитіс став плансӧ да надеясӧ, другъяссӧ казнитӧм да ставыс, мый вӧлі сы бӧрын, сэтшӧмӧдз пыркӧдісны Андрейӧс, мый сійӧ дугӧдіс ассьыс немӧй гижасьӧмсӧ.
Сэтчӧ жӧ сійӧ быд лун, пӧшти быд час, лӧсьӧдчис мунны Петербургӧ да та вӧсна эз сетлы ыджыд тӧдчанлун татшӧм тӧдчытӧм, кыдзи сылы сэки кажитчыліс, упущениеыслы.
Биын олысь йӧзлы сьӧкыд вӧлі аслыс мӧвпыштны сійӧ мучитана оръявлытӧм майшасьӧмсӧ, кодӧс нуӧны ылын другъясыс, ичӧтджык опасностьын олысьяс.
Таысь кындзи Андрей тӧдіс, мый Жорж гижис Танялы, да, сідзкӧ, юӧртіс сылы, мый найӧ кыкнаныс ловъяӧсь.
Жорж, збыльысь, гижис.
Но сылӧн письмӧыс ылӧ эз сайкӧд Таняӧс.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн, и Жоржлӧн эз вӧв кадыс гижны шифрӧн либӧ химическӧй чернилаӧн.
Сылы колӧ вӧлі гижны паськыда, унатор йылысь: и сы йылысь, мый кутіс Андрейӧс, и делӧяс общӧй положение йылысь, и регыд локтӧм вылӧ надеяяс йылысь.
Сійӧ гижис тайӧс зэв гӧгӧрвотӧм кывъясӧн, сэтшӧм оговоркаясӧн да кытшлалӧмӧн, сэтшӧм уна ыстысьӧмъясӧн да аллегорияясӧн, мый бӧрыннас артмыліс послание гӧгӧрвоана, кыдзи ясыд лун, аслыс Жоржлы, но дзик гӧгӧрвотӧмтор Танялы.
Сійӧ эз вермы сыын разберитчыны да эз тӧд, кутшӧм фраза колӧ гӧгӧрвоны веськыда, кутшӧмӧс мӧдарӧ гӧгӧрвоӧмӧн.
Дыр сійӧ жугліс юрсӧ загадочнӧй письмӧ вылын, но бӧръя пом век жӧ эз гӧгӧрво сэтысь: кутӧны-ӧ Андрейӧс делӧяс, кодъясӧс сійӧ думайтӧ регыд помавны, либӧ жӧ сійӧ сюрис, но сылӧн другъясыс ёна надейтчӧны, мый ставыс артмас бура.
Ёна-ӧ подулалӧмаӧсь другъясыслӧн надеяясыс, та йылысь сылы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны аслыс.
Андрейсянь ассяньыс, сэк жӧ, нинӧм.
Лунтыр сійӧ лихорадкаын моз виччысис газета, коді гӧгӧрвоӧдіс эськӧ сылы Жорж письмӧлысь смыслсӧ.
Но «листок» эз во ни сійӧ луннас, ни аски асывнас, ни мӧд луннас.
Газетъяс сійӧ каднас вӧліны тырӧсь сенсационнӧй юӧръясӧн Дубравниксянь.
Андрей лоис репортеръяслӧн радейтана геройӧн.
Юӧрталісны, мый сійӧс арестуйтӧма то ӧтиын, то мӧд керкаын, то улича вылын, то вокзалын.
Приметаяс йылысь дженьыдика пасъялӧм частӧ лӧсявліс Андрей ортсыкӧд.
Подробнӧя да ыджыд драматическӧй эффектӧн гижсьыліс арестуйтан сценаыс.
Ӧти газета юӧртіс збыль источникъясысь, мый арестованнӧй, медбӧрти, висьталіс, коді сійӧ; мӧд — мый сылысь личностьсӧ тӧдмалӧма тырвыйӧ лӧсялана уликаясӧн; коймӧд — мый сійӧс нин мӧдӧдӧма чорыд конвой улын Петербургӧ.
Татшӧм арестъяслӧн лыдыс доказывайтліс, кутшӧм мудзлытӧг кыйсьӧны вӧлӧм Андрей бӧрся.
Эз жӧ вермыны арестуйтны сійӧс ӧттшӧтш некымын местаын.
Мӧдарсянь, вермас-ӧ лоны, медым сійӧ, вӧля вылын кӧ, эз сет сылы кыдз-нибудь тӧдны ас йывсьыс?
Газетъясын быд выль телеграмма кажитчывліс Танялы знаменательнӧйджыкӧн воддза дорсьыс, и кывшутӧг веськыдӧн нин, сы вылӧ видзӧдтӧг нин, мый водзын став телеграммаясыс вӧлӧмаӧсь лӧжнӧйӧсь.
Газет лыддьӧмыс сылы пӧрис прямӧй пыткаӧ.
И век жӧ сійӧ лыддис горша ставсӧ, мый вермыліс судзӧдны.
Газетъясыс чукӧръясӧн туплясисны комнатаын, коді пӧрис кутшӧмкӧ редакция контораӧ.
Татшӧм тревожитчӧмын коллялӧм куим луныс тӧдчисны сы вылын, кыдзи серьёзнӧй висьӧм.
Сійӧ бледӧдіс да омӧльтчис, синъясыс ӧзъялісны тіралана югъялӧмӧн.
Войяснас сылӧн тӧждысяна узьӧмыс торксьыліс страшнӧй кошмаръясӧн.
— Сійӧ прӧстӧ чудо моз петӧма тайӧ адсьыс! — горӧдіс Таня, кор Давид висьталіс сылы Андрейлӧн медбӧръя приключение йылысь.
— Колӧ шуны, найӧ кыйсисны сы бӧрся коктуйяс кузяыс, — вочавидзис Давид.
— Ӧні тіян вылын куйлӧ священнӧй обязанность кутны сійӧс татшӧм сяма делӧясын участвуйтӧмысь, этша вылӧ, тӧлысь квайт кежлӧ.
Сійӧ вывті нин уна рискуйтіс.
А главнӧйыс, эн лэдзӧй сійӧс Петербургысь некутшӧм помка вылӧ ыстысьӧмӧн.
— Постарайтча, — нюммунӧмӧн шуис Таня.
— Но пола, мый и тані сылы абу зэв безӧпаснӧ.
— Кӧть кыдзи да абуджык ӧпаснӧ, мукӧд местаясын дорысь, — вочавидзис Давид.
— Ӧттшӧтш юала, — тревожитчис Таня, — кытчӧ ті сійӧс колинныд?
Энӧ вокзалӧ, надейтча?
Давид гӧгӧрвоӧдіс сійӧс, мый прӧщайтчис Андрейкӧд да Жоржкӧд сы водзвылын, кыдзи найӧ кайисны конка вылӧ, коді вайӧдас найӧс пӧшти конспиративнӧй квартираӧдз.
— Конспиративнӧй квартираӧдз? — нюркнитіс Таня разочаруйтӧм гӧлӧсӧн.
— Сійӧ сэтчӧ дыр кежлӧ сибдас, ме талы эска.
— Оз, оз! Сы пыдди кольччас Жорж да юӧртас став сведениеяссӧ ёртъясыслы.
Андрей кӧсйысис, мый оз ов ни ӧти минута дырджык колӧм сертиыс.
— Сійӧ кӧсйысис? — мӧдысь юаліс Таня, и чужӧмыс сылӧн югдіс.
Татшӧм кӧсйысьӧмсьыс сійӧ здукӧн прӧститіс сылы ас вывтіыс мунӧм став мукаяссӧ.
— Кутшӧм муса вӧлі тіянлы локны ме дорӧ татшӧм юӧрӧн! — шуис сійӧ Давидлы.
Таня сьӧлӧмын тайӧ фразаыс шыаліс неуна мӧдног: «Кутшӧм муса вӧлі сы боксянь поручитны Давидлы юӧртны меным!»
Мунігас Давид корис Таняӧс висьтавны Андрейлы кутшӧмкӧ поручение.
Сійӧ гогнитіс юрнас сӧглас петкӧдлӧмӧн, но мыйӧн сӧмын Давид петіс, вунӧдіс решительнӧ став йывсьыс — и сы йылысь и сійӧ поручение йылысь, — да занавеска сайӧ дзебсьӧмӧн сатшкысис ӧшиньӧ, кысянь позьӧ вӧлі аддзыны уличасӧ кузялаыс.
Мӧвп, мый Таня, тӧдӧмысь, тӧждысьӧ сы йылысь, медводдзаысь югнитіс Андрей юрын, кор сійӧ матыстчис Петербурглань.
Но сійӧ эз и чайтлы, мый Таня нуис ас вывтіыс тайӧ лунъяснас.
Кор сійӧ тшӧктіс Давидӧс юӧртны Танялы, сійӧ прӧстӧ кутіс тӧд вылас кутны сійӧс гортас сэтшӧм случайын, сійӧ кӧ лӧсьӧдчыліс кытчӧ-нибудь мунны.
Но, мыйӧн сійӧ медаліс извозчикӧс, виччысян дрӧжжитӧм шымыртіс сійӧс да сымын содіс, кымын сійӧ матыстчис сылы бура тӧдса уличалань.
Найӧ ӧдйӧ прӧйдитісны карса центральнӧй юкӧнъяссӧ, да кӧльӧсаяс гӧгыльтчисны нин кузь, небыд да шыльыд пу пос вывті.
Кутшӧм лӧсьыда дзирдаліс Нева тайӧ мича тувсов луннас!
Тэрыба мунысь да стройнӧй сьӧд пароход тӧвзис ю кузя да суныштіс пос улӧ, водзвыв ассьыс кыкпельӧ кусыньтіс кузь сьӧд трубасӧ, коді бӧрын здукӧн веськаліс пос мӧдар бокас, кыдз быттьӧ аслас кӧсйӧм серти.
Ыджыд пу баржа кыссис сылань жӧ, да том, мича зон, разялӧм юрйыв гӧрд дӧрӧма, йӧткаліс сійӧс кузь зібйӧн, сэки кор сылӧн ёртыс руль вылын дыша мыйкӧ сьыліс.
Кӧлесаяс гораа кутісны таргыны да шумӧн гӧгыльтчыны изйӧн вольсалӧм нерӧвнӧй мостӧвӧй кузя.
Ӧні абу нин ылын...
Вот и джынвыйӧ гӧгрӧс Кронверкскӧй проспект.
Быд керка, быд лавка, быд пу, кажитчис, чолӧмалісны сійӧс, кыдзи важ тӧдсаӧс, тайӧ лӧнь, мирнӧй пельӧсас, кӧні сійӧ колляліс аслас олӧмлысь медся шуда тӧлысьяссӧ.
Тайӧ лунъясыслӧн унапӧлӧс казьтылӧмъяс сюйсисны сылы морӧс пытшкас да вӧтлісны шуштӧм образъяссӧ да сьӧкыд впечатлениеяссӧ сійӧ адсьыс, кытысь сійӧ сӧмын на петіс.
Сійӧ кӧсйис эскыны, и тайӧ минутанас сылы эскыссис, мый сылӧн важ местаас Таня дорӧ бӧр локтӧмыс значитӧ сідз жӧ бӧр локтӧм найӧ важ шуд дорӧ, найӧ ӧтувъя удж дорӧ, коді вайліс налы сэтшӧм уна радлун.
Кор сійӧ ӧшиньысь аддзис Танялысь вӧрзьывтӧм мыгӧрсӧ, сылысь нюмсӧ да югъялысь синъяссӧ, кор сійӧ котӧрӧн кайис пос кузя да кватитіс сійӧс аслас сывйӧ, — сылӧн став планъясыс да мӧвпъясыс, царь да конспирация, ставыс воши ӧта-мӧдсӧ радейтан ыджыдысь-ыджыд шудын.
— Донаӧй менам! — вашкӧдіс Таня.
— Ме чайті, мый ог нин сэсся аддзыв тэнӧ!
— И прӧста тэ сідз чайтӧмыд, — вочавидзис сійӧ нюмдӧмӧн.
— Ӧд ме висьталі, мый бӧр воа ловйӧн да дзоньвидзаӧн, и вот ме бара тэкӧд.
Да, со сійӧ, сылӧн герой, радейтана, повтӧм, сюрс ӧпасностьясысь петӧм, кодъясӧ сійӧ сюрлі налӧн ӧтувъя ыджыд делӧ ради.
Таня сьӧкыда эскис, мый сійӧ бара сыкӧд; дырӧ кежлӧ-ӧ — та йылысь сійӧ эз кӧсйы юасьны.
Андрей пукаліс креслӧын, и Таня сы пидзӧсъяс вылын.
— Висьтав, кутшӧма тэ олін метӧг? — юаліс Андрей.
— Дитяӧй менам, тэ сэтшӧма омӧльтчӧмыд да бледмӧмыд.
Дзоньвидза-ӧ тэ?
— Ме неуна висьышті, но сійӧ пустяки.
Та йылысь оз сулав сёрнитны.
Сійӧ неуна гарыштіс аслас тревогаяс йылысь да сералігтыр висьталіс Жоржӧн гижӧм мудер-тӧлка письмӧ йылысь, коді лэдзліс сэтшӧм паськыда тӧлкуйтӧм.
Но сійӧ кывъясысь Андрей гӧгӧрвоис, мый сійӧ ӧти кадӧ лыддьылӧма сійӧс пӧгубитӧмӧн, и пыр жӧ гӧгӧрвоис став мукӧдторсӧ.
— Прӧстит менӧ, рӧднӧйӧй.
Сӧмын ӧні ме аддза, кутшӧм ме мыжа тэ водзын! — горӧдіс Андрей.
— Немтор! — торкис сійӧс Таня.
— Тайӧ вермас лоны быдӧнкӧд.
Мый ӧд вӧчан, — лоӧ мунны мукӧд дырйи карысь, дзебсясьны кӧні веськалӧ, да медбӧрти, тэнад и кадыд эз вӧв мӧвпыштны татшӧм посниторъяс йылысь.
Вӧлі йӧйталӧм менам боксянь тревожитчыны пустякъяс вӧсна.
Мӧдысь ме лоа терпитысьӧнджык.
Но водзын лоан выль узьтӧм войяс, ужаснӧй кошмаръяс да помтӧм виччысьӧмъяс мӧвп дырйи сылӧн стоицизмыс киссис.
— Ог, ог кӧсйы! — горӧдіс сійӧ Андрей дорӧ кутчысьӧмӧн.
— Ми водзӧ вылӧ ог пондӧй янсӧдчыны.
Мыйла!
Ме век верма лоны тэныд пӧлезнӧйӧн.
Ӧд тэ он лыддьы менӧ трусихаӧн?
Сылы кияссӧ пельпом вылас пуктӧм бӧрын Таня вешйыштіс нюмъялӧмӧн, медым сійӧ вермис видзӧдлыны сылы веськыда чужӧмас.
— Ог, ме тэнӧ ог лыддьы трусихаӧн, — вочавидзис Андрей да окаліс сійӧс.
— Оз ӧпасностьяс повзьӧдлыны менӧ, — водзӧ висьталіс Таня.
— Ме ӧмӧй думайті на йылысь, кор тэ тані вӧлін мекӧд?
Но тӧдтӧмлуныс...
Ме некор ог вермы висьтавны, кутшӧма ме страдайті тэнад мунӧмсянь.
Ме толькӧ и олі тэнсьыд газетъястӧ виччысьӧмӧн.
Синъясӧс мудзтӧдлі.
Но и найӧс пӧлучитӧм бӧрын ме эг аддзыв бурасьӧм, сы вӧсна мый шуалі аслым, — коді тӧдӧ? сійӧс вермисны арестуйтны час мысти сы бӧрын, мыйӧн сійӧ мӧдӧдіс газетсӧ.
А лунъясыс да войясыс, кор эз вӧвны юӧръясыс!
Мыйыс сӧмын ме вывті эз мун!
Мыйсӧ сӧмын ме эг мӧвпав!
Ок, абу лӧсьыд, мый ме та йылысь сёрнита!
Ме тӧда, ӧд тэ он дыр пукав места вылад.
Но сӧмын сет меным кыв, мый мед кӧть кутшӧм эз ло делӧ, весиг кӧть сійӧ лоӧ серьёзнӧйджык бӧръясьыс, — ме примита сыын участие да кута юкны тэкӧд ӧпасностьяс!
Сӧглас?
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис сылы лӧсялана очаровательнӧй тонӧн, кодын кыліс и нежность и сэки жӧ кыдз быттьӧ чукӧстчӧм Андрей дорӧ ӧткажитны аслас корӧмын.
Андрей нинӧм эз вочавидз. Гӧрдӧдӧмӧн видзӧдіс сійӧ сылы лӧсьыд, дӧверчивӧй чужӧм вылас.
Сійӧ аслас юалӧмӧн ачыс разӧдліс шудлысь волшебнӧй чараяссӧ, кодъяс пемдӧдлісны сылысь юрсӧ.
Андрей тӧд вылас уськӧдіс Дубравникын Ватажко квартираын колльӧдӧм медбӧръя рытсӧ да сійӧ луннас сыӧн ас вылас босьтӧм ыджыд кӧсйысьӧмсӧ...
Сійӧ — судьбаӧн смерть вылӧ сиӧм морт!
Век овлан человеческӧй радлун да шуд, радейтӧм — абу сылы.
Делӧын, кытчӧ сійӧ мунас, оз вермы лоны ёртыс, а водзын нинӧм оз тыдав гуысь ӧтдор.
Висьтавны сылы веськыда ӧні жӧ, — со ставыс, мый вермас сійӧ вӧчны сылы корӧм вылӧ вочакыв пыдди.
Но сійӧ чӧв оліс.
Конспираторъяс суров школаын калитчӧм морт, сійӧ, век жӧ, падъяліс ӧні да дзоньнас кутіс тіравны, кор воис дзик сутшкыны пуртӧн пӧся радейтан жертвалы сьӧлӧмас.
— Андрей, сьӧлӧмшӧр, мыйын делӧыс?
Мыйысь тэ сэтшӧм тешкодя видзӧдан?
Тэ абу сӧглас?
Тэ полан, мый ме тэ вӧсна дугдывтӧг полӧмӧн кута мешайтны тэныд!
Но тэ ӧшыбайтчан.
Ӧд ме тэнӧ эськӧ эг кут радейтны, тэ кӧ эськӧ эн вӧв сійӧн... сійӧн, кутшӧм тэ эм!
Кор меным висьтавлісны ӧпасностьяс йылысь, кодъяс улӧ тэ сэтшӧм повтӧг сюрлін, то ме, кӧть и тіравлі тэ вӧсна, но сыкӧд ӧттшӧтш вӧлі шуда да гордитчи тэӧн!
«Сэтшӧма скодитӧ менам Андрей вылӧ!» — думайтлі ме.
Ог, ме ог понды тэнӧ кутны.
— Ме таын ог сомневайтчы, донаӧй менам! — шуис Андрей, сылысь кияссӧ окалӧмӧн.
— Но мый вӧсна нӧ тэ сэтшӧма гӧрдӧдін?
Гашкӧ, тэ менӧ нин он сэтшӧма радейт да тэныд абу век окота лоны мекӧд?
— Ог сэтшӧма радейт?!
Мый тэ сёрнитан! — горӧдіс Андрей.
Таня нюммуні, сэсся гажаа серӧктіс.
— Верман, пӧжалуй, кольны ас бердад ассьыд специальнӧй паныд кыв шуӧмъястӧ.
Сӧмын тӧд водзӧвылӧ, кор кутан лӧсьӧдчыны выль экспедицияӧ, — тэ меысь он мын.
Ӧнісӧ ог пондӧй та йылысь сёрнитны.
Висьтав лучшӧ став йывсьыс, медся посниторъясӧдз, мый вӧлі Дубравникад.
Эн дзеб нинӧм, ме кӧсъя тӧдны ставсӧ, мый лои тэныд испытайтны.
Танялы кажитчис, мый Дубравник йылысь казьтыштӧмыс кыпӧдіс Андрейын тӧдлытӧм шог.
Сійӧ тӧдіс, мый гарыштіс сьӧкыд событиеяс йылысь, но сылы окота вӧлі докажитны, мый сылӧн — крепыд нервъяс.
Андрей жӧ лои рад, мый роковӧй личнӧй гӧгӧрвоӧдӧмыс тадзикӧн водзӧ нюжаліс.
Да и кытчӧ тэрмасьныс?
Мыйла не сетны аслыд отсрочка, не нюжӧдны, не кӧ кымынкӧ лун вылӧ, то кӧть аскиӧдз?
Некод оз вид сійӧс тайӧ мирнӧй шуд медбӧръя минутасьыс.
Андрей висьталіс сылы Дубравник йылысь, но эз сет случай петкӧдлыны аслас нервъяслысь ёнлунсӧ.
Танялы страшнӧй кучкӧмсӧ запасын кутӧмӧн, сійӧ ӧні пуктыліс став вынсӧ, медым не вӧчны сылы страданиеяс вӧлӧмторсӧ петкӧдлӧмӧн.
Сійӧ неуна гарыштіс казнь йылысь, индӧмӧн, мый сійӧ та йылысь, дерт, лыддис нин газетъясысь, да кутіс висьтавны ёнджыкасӧ аслас приключениеяс йылысь кодъяс кажитчисны торъя гажаӧн ӧні, кор ӧпасностьыс колис.
Таня кывзіс пель чошкӧдӧмӧн.
Но сылысь пельсӧ эз ло пӧръялӧма Андрейӧн кыдзи-сюрӧ висьталӧмӧн.
Кор Андрей помаліс радлӧмӧн, мый сылы удайтчис Таняӧс гажӧдны, сійӧ топӧдчис Андрей бердӧ да сюся кутіс видзӧдны сійӧ синъясӧ.
— Андрей, тэ мыйкӧ дзебан меысь, — шуис сійӧ сувталӧмӧн, — мыйкӧ зэв коланаӧс да зэв сьӧкыдӧс тэныд.
Висьтав, мыйын делӧыс?
Ме кӧсъя босьтны ас вылӧ тэнсьыд мыйкӧмында страданиеястӧ.
Эскы, тэныд кокньыдджык лоӧ, кор тэ висьталан.
Но таын Андрей ньӧти эз вӧв уверен, кӧть притворяйтчыны Таня водзын сылы вӧлі нин сьӧкыд.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ, медбӧрти, смелмӧдчис.
— Таня! — кутіс сёрнитны сійӧ.
— Тэ тӧдін.
Ме решитчи мунны царь вылӧ.
Первойсӧ Таня Андрейӧс эз гӧгӧрво.
— Тэ ӧмӧй и войдӧр тайӧс эн вӧчлы? — юаліс сійӧ.
Сійӧ чайтіс, мый Андрейлӧн кывъясыс инмӧны деспотизмкӧд тыш йылысь вопрослы политическӧй подув вылын — вопрослы, коді сэтшӧма волнуйтліс сэки революционнӧй кружокъясӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс сылысь недоразумениесӧ некымын кывйӧн ясыда да стӧча, сомнениеяслы, ни надеяяслы аслас сёрниын места кольтӧг.
Ӧні сылы кучкӧмыс веськаліс веськыда сьӧлӧмас.
Танялӧн вежсис чужӧмыс.
Вомыс сылӧн конвульсивнӧя топаліс, кыдз быттьӧ сійӧ пӧдны кутліс вылысянь немвиччысьтӧг усьӧмысь.
— О, енмӧй! — петіс морӧссьыс мучитана ойӧстӧм.
Сійӧ кутчысис сьӧлӧмас, но пыр жӧ вынтӧма лэдзис кияссӧ пидзӧсъяс вылас.
Кос, пӧсь синъяснас сійӧ котраліс ӧти предметсянь мӧдӧ, на вылӧ шензян да цельтӧм выражениеӧн сувтавлӧмӧн.
«Сідзкӧ со сійӧ, наградаыс став виччысян мукаяссьыс!» — кажитчӧ, петкӧдліс сылӧн йӧймӧм видзӧдласыс да сылӧн дзоньнас йӧжгыльтчӧм мыгӧрыс.
Андрей матыстчис да босьтіс сылысь кисӧ.
Но Таня быттьӧ эз тӧдлы да весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
— Таня, — сы весьтӧ копыртчӧмӧн шуис сійӧ, — верман кывзыштны менсьым?
Меным окота эскӧдны тэнӧ... гӧгӧрвоӧдны, кыдзи да мыйла ме вои татшӧм решениеӧ.
Андрейлӧн гӧлӧсыс пальӧдіс сійӧс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис сылань да нервнӧя тшапкысис чуньяснас Андрей киӧ.
— Да, да!
висьтав.
Ме спокойнӧй, ме кывза.
Ме кӧсъя тӧдны тэнсьыд доводъястӧ, — тэрмасьӧмӧн отчеканитіс сійӧ.
Надея вуджӧртліс сы юрын.
Позьӧ-на кӧ толкуйтны, то делӧсӧ, сідзкӧ, ещӧ абу на помӧдз решитӧма.
Андрей висьталіс сылы, кыдзи да мыйла воис аслас решениеӧ.
Ӧні сійӧ эз сет пӧщада сылы казнитӧмлӧн зывӧктана подробностьяс да судлӧн абу омӧльджыка зывӧктана подробностьяс йылысь аслас описаниеын.
Андрейлы окота вӧлі кыпӧдны сыын сійӧ жӧ скӧралана чувствосӧ, кодӧс сійӧ ачыс испытывайтліс тайӧ ужасъяссӧ аддзылігӧн.
Но сійӧ потерпитіс тырвыйӧ неудача.
Таня кольччыліс кӧдзыдӧн, веськодьӧн.
Сійӧ, мый минута сайын вундыштіс эськӧ сылысь сьӧлӧмсӧ, ӧні бӧр чеччыштӧ сыысь, кыдзи кольчугаысь ньӧв.
«Но ставыс ӧд тайӧ помасис да веськӧдны позьтӧм.
Кутшӧм нӧ сылӧн эм йитӧд тэнад решениекӧд?» — кажитчӧ, юасисны сылӧн синъясыс да вӧрзьывтӧм чужӧмыс.
Таня сувтіс эз кывзысьысь позицияӧ, а боец позицияӧ, коді дорйӧ сійӧс, мый медся дона сылы свет вылас.
А сійӧ тышкасис аслас идеал верность вӧсна, — сы вӧсна, мый сылы вӧлі олӧмсьыс донаджык, шудсьыс донаджык.
— Сэтчӧ жӧ ме убедитчи, — водзӧ нуӧдіс Андрей, кыдз быттьӧ Танялы немӧй возражениеяс вылӧ вочавидзалӧмӧн, — мый тайӧ ужасъясыс представляйтӧны сӧмын слабиник отблеск сылысь, мый вӧчсьӧ миянын оз дасъяскӧд, а уна сюрс да уна миллион йӧзкӧд, да мый помыс оз ло тайӧ страданиеясыслы, кытчӧдз ми ог орӧдӧ, ог позоритӧ, ог бырӧдӧ вынъяссӧ, коді лӧсьӧдӧ найӧс.
Сійӧ висьталіс уна да ёна татшӧм ногӧн жӧ, джуджыд убеждение биӧн шонтӧмӧн.
Сійӧ надейтчис эскӧдны Таняӧс да ӧзтыны сы сьӧлӧмын би, коді сёйӧ сійӧс.
Сылы удайтчис сӧмын неуна подействуйтны сійӧ вежӧр вылӧ.
— Бур.
Но мыйла нӧ буретш тэныд колӧ босьтны ас вылад тайӧ делӧсӧ? — юаліс сійӧ век сэтшӧм жӧ асныра гӧгӧрвотӧм тонӧн.
— А мыйла нӧ не мем, дона Таня?
Ме ачым вои татшӧм решениеас — мем жӧ колӧ сійӧс нуӧдны олӧмӧ.
Аски кӧ аддзысяс код-нибудь мӧд тайӧ жӧ вӧзйӧмӧн, ме окотапырысь уступита сылы местасӧ.
Ме абу честь радейтысьяс пӧвсысь, кодъяс бурджыкӧн лыддьӧны славнӧй смертьсӧ скромнӧй гибельысь, коді усьӧ миян пӧвсысь унджыкыс пай вылӧ.
Но оз быд лун вӧчны татшӧм вӧзйӧмъястӧ да оз быдӧнлы позь дӧверитны найӧс олӧмӧ нуӧдӧмсӧ.
Менӧ, дерт, бӧръясны регыдджык, мӧдӧс дорысь.
«Бӧръясны!
Бӧръясны!
Бӧръясны! — мӧлӧтӧн моз кучкаліс Танялы юрас.
— Сулалӧ сылы висьтавны, и ставыс лоас помалӧма!»
Ужаснӧй Дубравникӧ мунтӧдз буретш тайӧ стенъяс саяс сыӧн тӧдлӧм радлунъясӧн серпасыс прӧйдитіс сы паметьын, быттьӧ райскӧй видение.
Таня эз вермы ас вӧляысь ӧткажитчыны шудысь, кор сійӧ выльысь вӧлі сэтшӧм матын.
Сылӧн став том природаыс скӧраліс татшӧм жертвалы паныд.
Сылы колӧ вӧлі бӧр тшӧктыны ӧткажитчыны Андрейӧс тайӧ решениесьыс да татшӧм ногӧн спаситны и сійӧс и асьсӧ.
Таня пуктіс ас вылас вывті ыджыд выныштчӧм, медым вайӧдны пӧрядокӧ ассьыс мӧвпъяссӧ, выль попытка вӧчтӧдз войдӧр; юрас сылӧн ставыс дзугсис.
Но сійӧ надейтчис сійӧ бурлун вылӧ, сы вылӧ, мый сійӧ оз воспользуйтчы Таня шӧйӧвошӧмӧн да постарайтчас видзӧдлыны делӧ вылас сы думайтӧм боксянь.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый, збыльысьсӧ, правдаыс сыладорын.
Таня кутіс сійӧс киӧдыс да кевмысяна видзӧдліс сылы синмас.
— Андрей, мӧвпыштлы бурджыка, — шуис сійӧ.
— Оз-ӧ нин ков ӧвсьыны виалӧмысь да вир кисьтӧмысь.
Мый, нӧшта ыджыдджык ужасъясысь ӧтдор, шедӧдам?
Виселицаяс и бара виселицаяс!
И помыс налы оз во!
Ме уна та йылысь мӧвпалі бӧръя кадӧ, сьӧлӧмӧй менам вывті ёна страдайтіс аддзигӧн, кор пӧщадатӧг нӧйтлісны ставсӧ, мый эм миян бурджыкыс да благороднӧйджыкыс.
Абу-ӧ бурджык бергӧдчыны мукӧд средствояс дорӧ — йӧз пӧвсын пропаганда нуӧдӧм дорӧ, а высшӧй политика вылӧ ӧвтыштны киӧн?
Ме омӧля кужа висьтавны, но тэ гӧгӧрвоан, мый ме кӧсъя шуны...
— Да, ме гӧгӧрвоа, — шуис Андрей да сэсся друг юаліс: — Он-ӧ вермы тэ меным висьтавны, кор именнӧ тэ тайӧ став йывсьыс думайтін?
Энӧ-ӧ колян средаӧ?
— Ог вермы тӧд вылӧ уськӧдны.
Мыйла тэ тайӧс юасян?
— Прӧстӧй любопытство, — вочавидзис Андрей.
— Буретш сійӧ луннас, казнь вывсянь бӧр локтысь веськодь йӧз чукӧр аддзигӧн, ме сетавлі аслым тайӧ жӧ вопросъяссӧ, и уна курыд мӧвпъяс мӧвпалі ме.
Миян миссияным — вывті сьӧкыд, но миянлы колӧ олӧмӧ нуӧдны сійӧс помӧдз.
Мый выиграйтіс эськӧ Россия, ми кӧ эськӧ эг мынталӧй водзӧс кучкӧм вылӧ кучкӧмӧн, а водзӧ эськӧ кутім нуӧдны велӧдӧм да пропаганда посни сиктъясын да ылі пельӧсъясын, кыдзи вӧзйӧ Лена?
Збыль, миянӧс эськӧ эз ӧшӧдавны.
Но мый нӧ сэн бурыс?
Миянӧс эськӧ арестуйталісны да ысталісны Сибирӧ либӧ колисны важ ногӧн жӧ тюрьмаясӧ сісьмыны.
Ми эгӧ лоӧй эськӧ бурджык положениеын ӧнія дорысь, и ни ӧти лишнӧй лун, ни ӧти лишнӧй час миянлы эз эськӧ сетны сины народнӧй делӧлы.
Оз, миянлы оз сетны свобода примернӧй поведениеысь награда пыдди.
Миянлы колӧ тышкасьны сы вӧсна быдсяма ӧружиеӧн.
Тайӧ вӧчигӧн кӧ миянлы ковмас страдайтны, — сымын бурджык!
Миян страданиеясным лоасны выль оружиеӧн миян киясын.
Мед миянӧс ӧшӧдасны, мед миянӧс лыйласны, мед миянӧс виаласны ӧтка камераясын!
Кымын ёнджыка миянӧс кутасны мучитны, сымын ёнджыка кутас быдмыны миян последовательяслӧн лыдыс.
Ме кӧсйи эськӧ, медым косявлісны менӧ лестукъяс вылӧ, сотісны ньӧжйӧникӧн би вылын лобнӧй местаын! — помаліс сійӧ джынвыйӧ вашкӧдӧмӧн, Таня вылӧ кодзлалысь синъяснас сатшкысьӧмӧн.
Таня ужасӧн кыліс, мый муыс сы кок улысь пышйӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый шуны, мый вӧчны,
а сетчыны вӧлі вывті ужаснӧ.
— Виччысьыштлы недыр...
Андрей, донаӧй! — горӧдіс сійӧ, Андрейӧс киӧдыс шамыртӧмӧн, кыдз быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчис пыр жӧ Таняӧс эновтны.
— Ӧти минута.
Меам колӧ тэныд висьтавны мыйкӧ... мыйкӧ зэв коланаӧс.
Сӧмын ме вунӧді, мый именнӧ.
Ставыс тайӧ сэтшӧм мучитана, мый менам юрӧй гӧгӧр бергӧдчыны кутіс...
Сет меным мӧвпалыштны.
Сійӧ сулаліс Андрей дінын лэдзӧм синъясӧн да ӧшӧдӧм юрӧн.
— Ме кута виччысьны, мыйдта колӧ, донаӧй! — шуис Андрей, сылысь кӧдзыд кымӧссӧ окалӧмӧн.
— Эновтам тайӧ сёрнитӧ талун кежлӧ.
Таня отрицательнӧя качайтіс юрнас.
Нет, сійӧ аддзас, сійӧ пыр жӧ тӧд вылас уськӧдас, мый сылы окота вӧлі висьтавны Андрейлы.
— Царлы веритысь крестьянство... абу, абу сійӧ!
Обществолӧн сійӧ юкӧныс, коді кольччӧ ӧні нейтральнӧйӧн...
Абу сійӧ, бара абу сійӧ!
Друг сійӧ кутіс тіравны став тушанас, и паръясыс сылӧн бледӧдісны.
Сійӧ аддзис ассьыс ыджыд аргументсӧ, коді вӧлі сылы мыджӧдӧн, да аддзис, кутшӧм сійӧ вӧлі слаб да ӧттшӧтш кутшӧм ужаснӧй.
— Мый мекӧд лоас, кор найӧ виасны тэнӧ! — шусис сылӧн да, кинас сиксӧ тупкӧмӧн, сійӧ чатӧртіс юрсӧ.
— Коньӧр дитяӧй менам, менам сьӧлӧмшӧрӧй! — горӧдіс Андрей, аслас сывъясын сійӧс топӧдлӧмӧн.
— Ме тӧда, кутшӧм сьӧкыд тэнад крестыд, ме тӧда, мый ловйӧн кольысьяслы лёкджык лолӧ, найӧлы дорысь, кодъяс мунӧны гибель вылӧ.
Но, эскы, и меным абу кокни.
Олӧмӧй менам дона, торйӧн нин сійӧ лунсяньыс, кыдз тэ менӧ радейтны кутін.
Курыд шыбытны сійӧс, янсӧдчыны тэкӧд да мунны казнь вылӧ, сэк жӧ кыдзи эськӧ ме верми лоны татшӧм шуда!
Ме донӧн эськӧ сеті, медым тайӧ чашаыс бокӧ колис миянӧс.
Но сыысь он мын.
Кучкӧмсӧ колӧ лоны вӧчӧма.
Ӧткажитчыны уськӧдчӧмысь тэ дорӧ радейтӧм вӧсна!
Да ме чувствуйті эськӧ ачымӧс трусӧн, пӧръясьысьӧн, изменникӧн миян делӧлы, миян рӧдиналы.
Бурджык вӧйтчыны первой паныдасьысь няйт гӧптын, татшӧм кӧритан сӧвестьӧн олӧм дорысь.
Кыдзи эськӧ ме верми тайӧс терпитны да мый эськӧ лоис миян радейтӧмкӧд?
Прӧстит, донаӧй, дойсьыс, кодӧс ме тэныд вӧча.
Но мӧвпыштлы сӧмын, мый значитӧны став миян страданиеясным, миянлы кӧ удайтчас кӧть ӧти лун вылӧ ӧддзӧдны став тайӧ миянӧс кытшалысь ужасъяслы помсӧ?
Андрей сёрнитіс усьӧм гӧлӧсӧн, коді частӧ вуджліс вашкӧдӧмӧ.
Сійӧ мудзис неестественнӧй тышас да эз вермы нуӧдны сійӧс водзӧ дырджык.
Ӧні сійӧ корис мир, пӧщада, и прӧстӧй кывъясыс сылӧн небзьӧдісны Танялысь сьӧлӧмсӧ да вӧчисны сыын вежсьӧм, кор Андрей медся этша виччысис сійӧс.
Нывбабалӧн радейтӧмӧ, кор сійӧ збыльысь радейтӧ, кутшӧм кӧть романтичнӧй да экзальтированнӧй эз вӧв тайӧ чувствоыс, век пырӧ жалитан да материнскӧй тӧждлун.
Именнӧ Таняын тайӧ струнаас инмӧдчис Андрей аслас мудзӧм, оръясян гӧлӧсӧн.
Андрей эз убедит сійӧс: веськыдджыка, Таня бурасӧ эз тӧд, убедитіс Андрей сійӧс али эз, сы вӧсна мый Таня вунӧдіс сылысь став доводъяссӧ.
Но Таня сетчис.
Сійӧ сэтшӧм пыдысянь жалитіс Андрейӧс, мый эз тырмы выныс нюжӧдны сылысь участьсӧ аслас пыксьӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн небзис.
Синъясыс бара югнитісны радейтӧмӧн да нежностьӧн, кор Таня тіралан кинас малаліс сылысь аслас пидзӧсъяс вылын куйлысь юрсӧ.
Таня лӧньӧдіс сійӧс миритан сёрниясӧн, а мӧвпъяснас награждайтіс медся нежнӧй лелькуйтан кывъясӧн.
Водзӧ лоанторйыс сылы кажитчис пыдӧстӧм пемыдӧн.
Тӧдны, мый лоас покушение бӧрын, вӧлі сылы сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кыдзи тӧдны, мый виччысьӧ сійӧс гортйыс саяс.
Но зато сійӧ ясыда аддзис, мый сылы колӧ вӧчны ӧні.
Таня вӧлі сылы гӧтырӧн, чойӧн, ёртӧн, и сылы колӧ аслас вынъяс серти поддержитны сійӧс сылӧн сьӧкыд испытаниеас.
Таня решитіс кокньӧдны сылысь участьсӧ аслас том пельпомъяс вылӧ сійӧ сьӧкыдлунлысь юкӧнсӧ босьтӧмӧн.
Ӧні сійӧ вӧлі ёна спокойнӧйджык, и сылӧн шогсян ыджыд синъясас оз вӧлі тыдав синва.
Но пытшкӧссяньыс сьӧлӧмыс сылӧн ойдліс вирӧн, — эз нин ас вӧснаыс.
Сы йылысь шогсьӧмыс сайӧдіс сылысь ассьыс мукаяссӧ.
VIII-ӧд глава
КЫК ПОКОЛЕНИЕ
Андрей сетіс ассьыс предложениесӧ.
Сійӧс вӧлі примитӧма.
Заговорлӧн паськыд да сложнӧй машина вӧлі лэдзӧма уджӧ да тӧдчымӧн нин вӧрзис аслас гуся уджын.
Ӧтчыд рытын, сыӧн Петербургӧ воӧм бӧрын кык вежон мысти кымын, Андрей вуджӧ вӧлі Тучков пос, Дворцовӧй площадьлань мунігӧн.
Сійӧ век на оліс важ квартираас, но кутшӧм сюрӧ симптомъяс индавлісны, мый сылӧн квартираыс абу нин дзик безопаснӧй да мый, сідзкӧ, кад вуджны мӧдлаӧ.
Тайӧ помкаыс кузя жӧ Андрей вӧчис ыджыд кытш, кӧть эськӧ вермис прамӧя дженьдӧдны ассьыс туйсӧ, Гагаринскӧй перевозлань лэччӧмӧн.
Сійӧ мунӧ вӧлі Репин ордӧ да принимайтіс водзысьтыр виччысян став мераяссӧ, медым не вайӧдны ас бӧрсяыс шпионъясӧс, кодъяс вермисны бергавны сы керка гӧгӧр.
Репин корис сійӧс волыны важнӧй делӧ кузя.
Андрейӧс эз шензьӧд татшӧм корӧмыс, да сійӧ мӧвпыштіс, мый сійӧ, тыдалӧ, касайтчӧ «делӧӧ» вообще, либӧ сылы личнӧ.
Сылы эз нин ӧтчыд лолы нуны Репинкӧд делӧвӧй сёрнияс.
Репин лӧсьӧдчис Андрей воліг кежлӧ да виччысис сійӧс аслас кабинетын, водзвыв тшӧктӧмӧн некодӧс не лэдзны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна да тревожнӧй, кор, дорӧм ыргӧн подсвечникъясын кык сиськӧн югзьӧдӧм пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын, сійӧ мӧдтор йылысь мӧвпалігтыр кутіс видлавны бумагаяс.
Сылы окота вӧлі сетны Андрейлы ӧти предложение, кодӧс пӧся сибӧдліс морӧс бердас, и сылӧн вӧліны вескӧй подулалӧмъяс, медым не нюжӧдны делӧсӧ дыр кежлӧ.
Кор революционеръяс панӧны кутшӧмкӧ-нибудь серьёзнӧй делӧ, то векджык весиг найӧ, кодъяс оз принимайтны участие конспирацияын, гӧгӧрвоӧны, мый дасьтыссьӧ мыйкӧ.
Волнуйтчӧмыс да опасностьсӧ гудыра водзвыв чувствуйтӧмыс шымыртӧны ставсӧ да быдӧнӧс.
Татшӧм каднас полиция дорӧ конспираторъяссянь тӧдчӧ овлытӧма видзчысьӧм.
Найӧ торъя тӧждысьӧмӧн ӧлӧдӧны сочувствующӧйясӧс да быдсяма сикас случайнӧй отсасьысьясӧс, тӧдлытӧг обыск лоӧм вӧсна дасьӧн лоны сӧветуйтӧмӧн.
Найӧ нуӧны компрометируйтысь бумагаяс да подпольнӧй литературасӧ квартираясысь, кӧні мукӧд дырйи найӧ туплясисны пӧшти син водзын.
Овлывлӧ, мый конспираторъяс пӧвсысь ёна тӧдчанаджыкъясыс босьтӧны весиг жугыль вид, кор именнӧ колӧ эськӧ петкӧдчыны спокойнӧйӧн да весёлӧн.
Со мыйла, весиг кор водзын лоан фактыслысь тайнасӧ видзӧма медся бура, найӧ, кодъяс кужӧны лыддьыны кадлысь знамениеяссӧ, частӧ водзысьтыр аддзӧны, мый мыйкӧ колӧ лоны.
Репин вӧлі сочувствующӧйяслӧн сійӧ ыджыд да унасикас классысь, кӧні бергалӧны революционеръяс.
Сотыштана вниманиеӧн видзӧдліс лёк тунъялана да ёна тӧдчана симптомъяс бӧрся да пӧшти вӧлі уверен, мый Россия — выль революционнӧй взрыв водзын.
Сійӧ важӧн нин эз аддзыв некодӧс активнӧй революционеръяс пӧвсысь, но паныдасис Танякӧд некымын лун сайын аслас другъяс пӧвсысь ӧти керкаын.
Налы эз удайтчы сёрнитыштны ас кежысь, но сылӧн расстроеннӧй да сосредоточеннӧй видыс ёнасьыс-ёнджыка подтверждайтіс сылысь шуштӧм опасениеяссӧ.
Подпольнӧй олӧмлӧн тревогаяс, тыдалӧ, ёнмисны, сы вӧсна мый некор на эз аддзыв сійӧ Таняӧс татшӧм состояниеын.
Сійӧ тӧдіс, мый сылы оз удайтчы нетшыштны сійӧс тайӧ олӧмсьыс, но сылы воис юрас кӧть недыр кежлӧ дзебны сійӧс и Андрейӧс биысь.
Сійӧ шуис видлыны.
Ныв бӧрас сылы медъёна сьӧлӧм вылас воліс зятьыс, коді ёна торъялӧ мукӧд йӧзысь.
Сылы кӧ эськӧ ковмис бӧрйыны Танялы верӧссӧ, то сійӧ, дерт, корсис эськӧ сійӧс эз революционеръяс радъясысь.
Но кор Таня ачыс сибӧдчис революционнӧй партия дорӧ, Репинлы лои миритчыны сійӧ бӧрйӧмӧн, и бӧръя помнас сійӧ сьӧлӧмсяньыс кутіс радейтны зятьсӧ.
Андрей кӧ эськӧ вӧлі революционнӧй партияса омӧльджыка крайньӧй фракцияын, то Репин вӧлі эськӧ тырвыйӧ дӧвӧлен аслас нывлӧн бӧрйӧмӧн.
Найӧ вӧліны зэв бур волысьӧмъясын, и Андрей волывліс старик ордӧ, мыйдта лэдзлісны осторожностьыс да сылӧн аслас ыджыд уджыс.
Репин тӧдіс унатор йылысь, мый шуны Андрей йылысь, коді сыкӧд вӧлі зэв веськыда сёрнитысь, — мыйдта веськыдлуныс позяна конспираторъяс да сылӧн надежнӧй другыс костын.
Таня кутіс асьсӧ батьыскӧд неуна кутчысьыштӧмӧн.
Дубравникын Андрейлӧн приключениеяс да сійӧ положениелӧн ӧпасностьыс Репинлы эз вӧвны тайнаӧн.
Сійӧ сы вӧсна тӧлкуйтіс, мый ӧні буретш кад Андрейлы мыйкӧдыра кежлӧ лэччывны сцена вывсьыс.
Вот мыйла сійӧ думайтіс, мый сылысь вӧзйӧмсӧ лоас примитӧма и сыӧн и Таняӧн.
Сійӧ радлӧмӧн чолӧмаліс Андрейӧс, кодӧс эз аддзыв сыӧн бӧр локтӧм лунсяньыс, да юаліс Таня йылысь.
Андрей вочавидзис, мый Таня дзик дзоньвидза.
— Миянлы сэтшӧм жӧ сьӧкыд висьмыны, кыдзи саламандралы кватитны насморк, — содтіс сійӧ.
— Миян подпольнӧй мирын сулалӧ сэтшӧм вылын температура, мый, пӧжалуй, некутшӧм микробъяс оз выдержитны.
Сійӧ нюммуніс, но сӧмын паръяснас.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны серьёзнӧя.
— Тіянлы, пӧжалуй, ставсьыс жарджык овлӧ.
Меным юӧртлісны, мый полицияӧс прамӧя видӧмаӧсь, специальнӧ тіян понда, да мый ӧні сійӧ чорыда кӧсйӧ босьтны водзӧс.
Полицеймейстер явитӧма, мый гугӧдас став карсӧ, а корсяс тіянӧс — ловйӧн либӧ кулӧмаӧн.
— Тайӧс кокньыдджык шуны, вӧчӧм дорысь, — спокойнӧя пасйис Андрей.
— Найӧ эз ӧтчыд тадз жӧ ошйысьлыны и мукӧд случайясын.
— Ӧднакӧ заводитны кӧть сысянь, мый найӧ тӧдӧны, мый ті Петербургынӧсь, — мыйсӧ ті, тыдалӧ, энӧ виччысьӧй.
Найӧ вермасны вӧчны нӧшта ӧти воськов водзӧ.
Бурджык не ворсны биӧн.
Онӧ-ӧ ті думайтӧ, мый тіянлы колӧ эськӧ вӧрзьыны да недыр кежлӧ ветлыны заграницаӧ?
Шуны кӧ, та йылысь ме и кӧсйи тіянкӧд сёрнитыштны.
Андрей отрицательнӧя гогйӧдліс юрнас.
— Энӧ тэрмасьӧй ӧткажитчӧмнад! — горӧдіс Репин.
— Лэдзӧй меным висьтавны ассьым...
Ті нинӧм он воштӧй некымын тӧлысь шойччыштӧм бӧрын.
А Танялы ветлӧмыс вӧлі эськӧ торъя бур.
Сійӧ вермас велӧдчыштны, лыддьысьыштны вӧля вылын.
Надейтча, ті онӧ пондӧ отрицайтны, мый тӧдӧмлун бур и ті воклы, революционеръяслы.
— Ог, ог понды.
— Аддзанныд, сідзкӧ, менам предложениеын эм кутшӧмкӧ смысл.
Сійӧ чукӧртас тӧдӧмлунъяс водзӧвылӧ, ті вуштанныд ас вывсьыд мый-сюрӧ важсясьыс, и кыкнанныд бӧр локтанныд лӧньджык кадӧ.
Кымын сёрджык, сымын бурджык, менӧ кӧ ті кывзанныд.
Тіянӧс кӧ кутӧны сьӧм йылысь мӧвпъяс, то та йылысь эн думайтӧй.
Ме кӧсйыся ыставны тіянлы, мыйдта колӧ.
Мый ті шуанныд та вылӧ?
Андрей думайтіс эз план йылысь дзоньнас, кыдзи чайтіс Репин, сы вӧсна мый личнӧ сылы эз вермы касайтчыны, но сылӧн вуджӧртліс мӧвп, мый Танялы абу лёк эськӧ мунны...
Да, абу!
И сылы оз вермы лоны сёрни мунӧм йылысь.
Сійӧ нинӧм вылӧ оз сӧгласитчы мунны Россияысь, буретш ӧні, весиг недыр кежлӧ.
— Ті зэв бурӧсь, — шуис сійӧ, — но меным оз позь пӧльзуйтчыны тіян вӧзйӧмӧн, и ме сомневайтча, примитас-ӧ сійӧс Таня.
Но вот мый ті верманныд вӧчны миянлы.
Висьталӧй, кор ті думайтанныд мунны дача вылӧ?
— Тӧлысь мысти.
Вермас лоны, неуна водзджык.
Но мый тіянлы таӧдзсӧ либӧ сылы?
— Эз эськӧ вӧв лёк, — шуис Андрей, — ті кӧ эськӧ мунінныд водзджык да босьтінныд Таняӧс сьӧрсьыныд тӧлысь куим либӧ нёль кежлӧ.
Тӧдӧмӧн, кутшӧма Таня радейтӧ ассьыс батьсӧ, сійӧ думайтіс, мый Танялы, гашкӧнӧсь, кокньыдджык лоас терпитны тайӧ кадсӧ сы обществоын.
Сійӧ водзвыв нин сӧгласитчис, медым вӧчны удовольствие Андрейлы: ачыс жӧ Таня эз аддзы таын некутшӧм кокньыдлун.
Репин паныд шуис, мый век рад Танялы, и мый сійӧ вермас овны сы ордын мыйдта гажыс.
Дзебны сійӧс дзонь нёль тӧлысь кежлӧ — бур делӧ.
Но татшӧм решение — коньӧр кодь компромисс.
Сійӧ водзӧ кутіс сулавны наӧн заграницаӧ мунӧм вылын, на пиысь ӧтисӧ — именнӧ сійӧс, коді омӧльджыка сюрӧ риск улӧ — дзебан татшӧм план водзын став преимущество вылӧ индӧмӧн.
— Ог, — шуис Андрей решительнӧй гӧлӧсӧн.
— Ме ог вермы ӧні эновтны Петербургӧс некутшӧм ногӧн.
Пӧльза сэсся абу вензьыны.
Эновтам тайӧ сёрнисӧ.
Чужӧмыс Репинлӧн пемдіс.
Тайӧ тоныс, тайӧ асныралӧмыс да сэтчӧ жӧ недыр кежлӧ Таняӧс дзебны кӧсйӧм явӧ висьталісны сійӧс, мый дасьтыссьӧ мыйкӧ зэв ыджыдтор, и мый Андрей лоас главнӧй участникъяс пӧвсысь ӧтиӧн.
— Бара кутшӧм-нибудь адскӧй предприятие? — юаліс сійӧ ньӧжйӧник.
— Да, мыйкӧ сэтшӧм кодь, — ылӧдчыны кӧсйӧмӧн вочавидзис Андрей.
Здук дыра кыкнанныс чӧв олісны.
— А век жӧ ме чайта, мый тіянлы некытчӧ сідзи тэрмасьны чегны ассьыд сьылітӧ.
Ті тырмымӧн нин рискуйтінныд олӧмнаныд бӧръя каднас.
Буретш ӧні абу лёк эськӧ шойччыштны, — шуис, медбӧрти, Репин.
— Оз позь, — паныд шуис Андрей.
— Салдатъяслы оз пӧлагайтчы мунны война дырйи отставкаӧ сы вӧсна, мый найӧ водзджыксӧ вӧліны уна ӧпасностьяс улын.
— Да, но кадысь-кадӧ найӧс лэдзалӧны отпускӧ, нуӧдны кӧ нин водзӧ тіянлысь ӧткодялӧмтӧ.
— Мукӧд дырйи да, мукӧд дырйи абу, и со ми ӧні буретш сэтшӧм положениеынӧсь, кор отпускӧ оз позь петны, — вочавидзис Андрей.
Жугӧдны позьтӧм татшӧм энергия да мужество, шуны кӧ, располагайтісны Репинӧс революционеръяслы пӧльза вылӧ вообще да Андрейлы пӧльза вылӧ торйӧн.
Ачыс сійӧ вӧлі йиджтысьӧма скептицизмӧн да аддзис ас гӧгӧрсьыс сэтшӧм уна полӧм да эгоизм, мый эз вермы не радуйтчыны найӧ натураяс цельностьӧн.
Делӧ дорӧ налысь энтузиазмсӧ юкны вермытӧг сійӧ чувствуйтіс на дорӧ пӧсь личнӧй симпатия.
Но ӧні, кор сылӧн проектыс дзикӧдз киссис, скӧралӧмыс сылӧн веніс став мукӧдторсӧ.
Сійӧ скӧрмис Андрей вылӧ сылӧн, кыдзи сылы кажитчис, лӧсявтӧм асныралӧмысь.
— И тайӧ тіян медбӧръя кыв? — юаліс сійӧ.
— Да.
Ог пондӧй сёрнитны сэсся сы йылысь.
— Кӧть шуам, ме тӧда опыт серти, кутшӧм ті абу кывйӧ сетчысь йӧз.
Тіян положительнӧй страсть асьтӧ бырӧдӧм дорӧ, и ті кутанныд мунны паныд сэтчӧдз, кытчӧдз тіян коляс кӧть ӧти войт вир.
Фанатикъястӧ аргументъяснад он босьт.
Найӧ лечитны позьтӧмӧсь.
— И тэ, Брут, сэтчӧ жӧ? — горӧдіс Андрей курыда серӧктӧмӧн.
— Ме чайті, мый ті миянӧс бурджыка тӧданныд.
Фанатикъяс, ті шуанныд!
Ме сомневайтча, эм-ӧ сэтшӧм вир-яя породаыс.
Ме, <rus>по крайней мере</rus>, эг паныдасьлы накӧд аслам нэмын, а опытыс, — да ещӧ унасикас, — менам, кажитчӧ, тырмымӧн.
Абу, ми абу фанатикъяс, шуны кӧ нин, мый эм кутшӧмкӧ-нибудь смысл тайӧ кывъяс.
Ми бур вежӧра делӧвӧй йӧз да овны кӧсъям, эскӧда тіянӧс, и тырвыйӧ тырмас сям донъявны олӧмлысь став радлунсӧ, та дырйи кӧ сӧмын оз ковмы пӧдтыны ас пытшкын миянлысь бурджык «месӧ».
— Да, — нюркнитіс Репин, — но тіян бурджык «меыд» корӧ сэтшӧм уна асьсӧ удовлетворитӧм вылӧ!
И ті кӧ онӧ вермӧй босьтны тайӧс, ті воанныд неистовствоӧ, кыдзи челядь, кодъяс требуйтӧны тӧлысьӧс.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс сэтшӧм жӧ ногӧн.
Андрей вылӧ скӧрмӧмӧн сійӧ сетіс чӧжсьӧм дӧсадалы вӧля да торъя чорыда уськӧдчис революционеръяс вылӧ.
Сійӧ висьталіс найӧ зільӧмъяс пӧльза сеттӧм йылысь, правительство вылӧ тӧлктӧм усьласьӧмъяс йылысь, кодъяс чорзьӧдӧны деспотизмсӧ, кодлы паныд найӧс веськӧдӧма, сы йылысь, мый революционеръяс вӧчӧны дзик терпитны позьтӧмӧн олӧмсӧ став образованнӧй Россиялысь, коді, эскӧдіс Репин, сідз жӧ имеитӧ право существуйтӧм вылӧ.
Первойсӧ Андрей дорйысис шутитышталӧмӧя.
Сійӧ велаліс нин Репин усьласьӧмъяс вылӧ, но сёрнитанторйыс вӧлі вывті матыса, медым не волнуйтны сійӧс, и медбӧръя мыжалӧмыс пузьӧдіс сійӧс.
— Ме тӧда, — шуис сійӧ, — мый тіян образованнӧй, либеральнӧй Россияныд зэв тӧждысьӧ существуйтӧм вылӧ аслас право йылысь, а сідз жӧ аслас комфорт йылысь.
Вӧлі эськӧ страналы ёна бурджык, сійӧ кӧ эськӧ омӧльджыка тӧждысис та йылысь.
— Сідзкӧ тіянлы окота, медым ми ставным петім ывлавылӧ да пондім шыблавны бомбаясӧн прӧйдитысь став полицейскӧйяслы? — ироническӧя юаліс Репин.
— Мыйся сӧрӧм! — скӧраліс Андрей,
— тіянлы абу колана шыблавны бомбаяс, тышкасьӧй асланыд собственнӧй ӧружиеӧн.
Но тышкасьӧй жӧ, ті кӧ йӧз!
Пондам тышкасьны ӧтувйӧн.
Сэки ми лоам тырмымӧн ёнӧсь, медым сетны правительстволы медбӧръя кось да шыбытны сійӧс.
Но кор на ті кысъясянныд да зыньганныд, тіян абу правоныд кӧритны миянӧс сыысь, мый ми ог нюлӧй миянӧс нӧйтысь кияссӧ.
Аслас тӧлктӧм дурмӧмын кӧ правительство и тіян вылӧ паськӧдӧ преследуйтӧм, ті верманныд чашнитны ассьыныд паськӧмнытӧ да киськавны юрнытӧ пӧимӧн, но помнитӧй, мый тіянлы сюрӧ заслугаяс сертиныд.
Нинӧм норасьны, — тайӧ абу достойнӧ да дзик пӧльзатӧм; кӧть мед ті киргыны кутінныд проклятиеясысь, кӧритӧмъясыс да корӧмъясысь, ми на вылӧ ньӧти ог видзӧдлӧй.
— Коді тіянлы висьталӧ кӧритӧмъяс йылысь? — шуис.
Репин терпитны вермытӧг кинас шеныштӧмӧн. — Личнӧ ті, гашкӧ, и правӧсь, исключительнӧй преследованиеяс вӧсна садьтӧ воштӧмӧн.
Но тайӧ, пӧжалуй, вермис эськӧ служитны правдайтчӧмӧн торъя быд преступниклы присяжнӧйяс суд водзын, а не политическӧй партиялы общественнӧй мнение водзын.
Ті кӧ кӧсъянныд служитны асланыд страналы, ті долженӧсь кужны кутыштны ассьыныд вывті ыджыд порывъястӧ, кор найӧ оз вермыны вайӧдны нинӧмторйӧ поражениеясысь да лёкторъясысь ӧтдор.
— Поражениеяс да лёкторъяс! — горӧдіс Андрей.
— Ті уверенӧсь таын?
Кӧпейкаа сиськысь Москва сотчис, а ми шыбытім Матушка-Россия сьӧлӧмӧ дзонь сэрапом.
Некод оз вермы водзвыв аддзыны водзын лоанторсӧ либӧ лоны кывкутысьӧн сыысь, мый сы пытшкын тупкӧма.
Ми вӧчам, мый вермам, ӧні ми петкӧдлім пример мужественнӧй восстаниелысь, мыйыс некор оз вош увтыртӧм страналы.
Шуа весиг, мый ми бӧр бергӧдім рочьяслы асьсӧ уважайтӧм, спаситім честь роч нимлысь, коді дугдіс лоны раб синонимӧн.
— Сійӧн, мый петкӧдлінныд рочьяс пытшкын мыйкӧ-нибудь вӧчны абутӧмлунсӧ, торъя личностьяс вылӧ посни усьласьӧмъясысь кындзи?
Тайӧн ли, мый?
— А коді мыжа? — венсис Андрей, Репин сёрни вылӧ скӧрмӧмла.
— Некыдз абу ми, а либеральнӧй Россия, коді свобода вӧсна тышысь сулалӧ бокын, сэки кор ми, тіян собственнӧй челядьныд, тышкасям да згиниталам сюрсъясӧн.
Андрей эз ликтыв ассьыс кывъяссӧ личнӧ Репинлы, коді регыдджык вӧлі кыдзи исключение.
Но, ӧти либӧ мӧд помка кузя, Репин пыр жӧ чувствуйтіс кӧритӧм.
Сійӧ мыйкӧдыра чӧв оліс.
Кор сійӧ бара кутіс сёрнитны, сылӧн гӧлӧсыс да тоныс дзикӧдз вежсисны.
— Шуам, мый тайӧ сідз, — шуис сійӧ.
— Ми, сідз шусяна общество, ставным трусъяс.
Но сы вӧсна мый тіянлы миянӧс не переделайтны, ті долженӧсь признайтны тайӧс роч олӧм факт пыдди.
Сымын унджык тіянлы помкаыс не нӧйтны юртӧ стенӧ.
— Миян положениеным абу нин сэтшӧм омӧль, — небзьыштӧмӧн вочавидзис Андрей.
— Ми арталам ог ӧти общество вылӧ да надейтчам, мый сійӧ коркӧ сідз жӧ бурмас, кор сэтчӧ ыльӧбтас выль вир.
Эз весь кутшӧмкӧ великӧй философ шу, мый кымын вылӧджык донъяланныд йӧзӧс, сымын омӧльджыка ті рискуйтанныд ӧшыбитчыны асланыд виччысьӧмъясын.
Тайӧ доводъяс вылӧ Репин сувтіс паныд, мый, мыйдта сійӧ тӧдса философъяскӧд, некод на пиысь эз висьтавлы нинӧм татшӧм сямасӧ, а ӧти весиг висьталіс дзик мӧдарӧ.
— Сідзкӧ налы колӧ вӧлі шуны тайӧс, — вочавидзис Андрей.
— А найӧ кӧ эз шуны, то ставыс найӧ ыргӧн грӧш дон оз сулавны.
Сійӧ босьтіс шляпасӧ да кутіс перчаткиасьны.
— Прӧщайтлӧй, Григорий Александрович, — шуис Андрей, — ог тӧд, кор аддзысьлам нӧшта ӧтчыд.
Сійӧ нинӧм эз вермы содтыны ассьыс тайнасӧ выдайтны полӧмла.
Найӧ прӧщайтчисны сьӧлӧмсяньыс, кыдзи и аддзысисны, и Репин мӧдысь висьталіс, мый сылӧн керкаыс да связьясыс пыр сійӧ услугаяслы, кыдз сылы сӧмын мый-нибудь ковмас.
Андрей сӧмын гогнитіс юрнас, кыдз быттьӧ сетіс тӧдны, мый гӧгӧрвоӧ да аттьӧалӧ.
Но сылӧн чужӧм вылас вуджӧртліс страннӧй выражение, смыслсӧ кодлысь Репин тӧдмаліс сӧмын бӧрынджык.
IX-ӧд глава
АНДРЕЙЛӦН ВӦТ
Андрей эз мун веськыда гортас.
Сылы колӧ вӧлі пыравны конспиративнӧй квартираӧ, кӧні сійӧс виччысисны омӧль юӧръяс.
Репинлӧн висьталӧмыс вӧлӧма дзик збыль.
Полиция решитӧма заводитны Андрей вылӧ настоящӧй облава, и полициялы удайтчӧма тӧдмавны, мый сійӧ дзебсясьӧ кӧнкӧ Нева мӧдарла дорас.
Тайӧ вӧлі зэв дӧсаднӧ.
Ёртъясыс сӧветуйтісны сылы не мунны гортас да сӧмын сетны тӧдны Танялы.
Вӧлі эськӧ ӧбиднӧ шедны полициялы киясӧ именнӧ ӧні.
Андрей гӧгӧрволіс тайӧс зэв бура, но Танялы оз позь вӧлі немвиччысьтӧг эновтны квартирасӧ Андрейтӧг.
Тайӧ лои эськӧ подозрительнӧйӧн.
Сійӧ бурджыкӧн лыддис пыр жӧ мунны гортас, сы могысь, медым аски, асывнас водз, вуджны кыкнаныслы.
abu
Сійӧ медаліс извозчикӧс Гагаринскӧй перевоз дорӧдз, медым не заставитны виччысьны Таняӧс.
Вӧлі дас час да джын, кор сійӧ воис набережнӧйӧдз.
Татшӧм часын ветлысь-мунысьяс вӧлі этшаӧн.
Андрей босьтіс пыж, и сылы эз вӧв сьӧкыд убедитчыны, мый сійӧ воис паськыд ю мӧдар берегӧ водзджык, сы бӧрся вуджысь кодкӧ-нибудь дорысь.
Мӧдар берегас сылы ковмис воштыны кадсӧ унджык, колӧм дорысь, медым локны керка дорас мӧдар боксяньыс, кӧні сійӧс эз вермыны караулитны.
Сы вӧсна манитчыштіс, и сы вӧсна мый сійӧ векджыксӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧй, то Таня кутіс нин тревожитчыны.
Кор сійӧ локтіс, медбӧрти, Таня сылы сэтшӧм рад лои, быттьӧ сылӧн воӧмыс вӧлі сылы мый-нибудь существеннӧйӧн да реальнӧйӧн.
— Мыйла корлӧма тэнӧ батьӧй? — юаліс Таня.
Андрей висьталіс сылы батьыс да другъясыс ӧлӧдӧм йылысь конспиративнӧй квартираын, мый вӧсна колӧ пыр жӧ вуджны мӧдлаӧ.
Найӧ пыр жӧ кутчысисны тэчны кӧлуй да мӧд асывнас зэв бура вӧчисны кыкпӧвса операция: ловъяяс лыдысь вошӧм да мӧд местаын феникс моз пӧимысь чужӧм.
Налӧн выль дзебсяніныс эз вӧв ӧпаснӧй, мыйдта вылӧ тайӧс позьӧ вӧлі шедӧдны уна-уна посни предосторожностьясӧн.
Но Андрейлы и тані оз позь вӧлі дыр кежлӧ кольччыны.
Полиция нинӧм эз тӧд царь вылӧ дасьтысян покушение йылысь, но Андрей бӧрся сылӧн важ мыжъяссьыс сійӧ дугдывтӧг кыйӧдіс.
Тайӧ вӧлі зэв лёк.
Уна шпионъяс тӧдісны сійӧс чужӧм сертиыс.
Сійӧ рискуйтіс лоны тӧдӧмаӧн да арестуйтӧмаӧн улича вылын, мыйӧн сӧмын петас керкасьыс.
Мӧдарсянь, квартираысь петавтӧг вӧлі полана жӧ, сы вӧсна мый пыр жӧ кыпӧдіс эськӧ подозрение.
Конспиративнӧй квартира вӧлі медся бур местаӧн конспираторъяслы татшӧм дона мортлы, кыдзи Андрей.
Андрейӧс сэтчӧ и овмӧдісны.
Сэн сійӧ вӧлі полицияысь ковтӧминын да вермис пукавны гортын лунтыръясӧн да вежонъясӧн, некодӧн казявтӧм.
Тайӧ мунӧмыс петкӧдліс, век жӧ, Танякӧд пырысь-пыр янсалӧм и Таня таысь зэв ёна дӧзмис, сы вӧсна мый заговорыс ылӧ на эз вӧв дась, и сы водзын колис ещӧ некымын лун либӧ, гашкӧнӧсь, весиг вежонъяс.
Андрейкӧд медбӧръя лунъясыс вӧліны сылӧн донаторйӧн, мыйӧн сійӧ сымын ёна дӧрӧжитіс, кымын этша колис сійӧ запасын.
Андрей, мӧдарӧ, регыдджык радліс татшӧм вежсьӧм вылас.
Таня зэв стӧча олӧмӧ нуӧдіс кӧсйысьӧмсӧ, кодӧс сійӧ пуктыліс ас вылас сійӧ асылӧ, кор Андрей висьталіс сылы ассьыс тайнасӧ.
Танялӧн збодерлуныс да самоотвержениеыс эз эновтлыны сійӧс сьӧкыд испытание чӧж.
Но сійӧ вӧлі сэтшӧм том, страданиеяс дорӧ сэтшӧм велавтӧм, и Андрей ясыда аддзыліс, мыйыс сулалӧ сылы тайӧ немӧй героизмыс.
Видыс сылӧн кырлӧдліс Андрейлысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ чайтіс, мый налы кыкнаныслы лоас кокньыдджык янсӧдчыны.
Сійӧ сы вӧсна окотапырысь примитіс корӧмсӧ вуджны конспиративнӧй квартираӧ кольӧм кык либӧ куим вежон кежлас.
Суров да калитчӧм атмосфераыс тайӧ местаыслӧн сылы вӧлі медся лӧсялана.
Тані ставсӧ вӧлі шымыртӧма «делӧясӧн».
Пыр олысьлы пыдди, Андрейлы сетісны некымын обязанность, и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тыш мунан эрд вылын, кӧні пуӧ гӧгӧр мудзлытӧг, дугдывтӧг.
Сійӧ сулаліс самӧй центрас, кытчӧ воалісны юӧръяс Россия быд помсянь, — тюрьмаса казематъяссянь, крепостьяссянь, сибирскӧй рудникъяссянь да лымъя тундраяссянь, — быд пошта вайліс дасъясӧн жугалӧм олӧмъяслысь, йӧймӧмъяслысь, асьсӧ виӧмъяслысь, унаногӧн кулӧмъяслысь, семейнӧй трагедияяслысь да жертваяслысь историяяс.
Этша вӧлі тані ставас сьӧлӧм бурмӧданаыс, но сійӧ, <rus>по крайней мере</rus>, вайӧдліс сылысь собственнӧй трагедиясӧ сы истиннӧй размеръяс дорӧ.
Сы син водзті дугдывтӧг мунысь татшӧм сяма серпасъясыс эз сетлыны сылы думыштчывны аслас да Таня шог вылын, кыдзи сійӧ тайӧс вӧчліс водзті, кор оліс Танякӧд кыкӧн.
Нервъясыс сылӧн чорзисны, сійӧ лои ёна спокойнӧйджык.
Сійӧ частӧ думайтіс Таня йылысь, но эз сэтшӧм дойӧн, кыдзи водзті.
Сійӧ весиг эскӧдіс асьсӧ, мый и Танялы лои кокниджык.
Ӧтчыд конспиративнӧй квартираын Андрей олігӧн сэні муніс делӧвӧй собрание, кӧні вӧліны и сійӧ и Таня.
Тӧлкуйтісны пыр овлан текущӧй делӧяс йылысь.
Андрейлӧн специальнӧй делӧыс вӧлі мӧд местаысь чукӧртчывлысь особӧй группа киын.
Таня участвуйтіс собрание вылын, кыдзи и став мукӧдъясыс, кывзіс сёрнияс ортсыса спокойствиеӧн да сетліс ассьыс гӧлӧссӧ, кор колӧ вӧлі.
Татшӧм спокойнӧйӧн да кутчысянаӧн сійӧс аддзӧм бӧрын Андрей лои рад, но эз шензьы,
сійӧ аддзис сылысь поведениесӧ тырвыйӧ тӧлкаӧн конспираторлы лӧсялана видзӧдлассянь.
Кор собраниеыс помасис, ставыс кутісны ньӧжйӧникӧн разӧдчавны.
Таня кольччис.
Сійӧ кӧсйис коллявны рытсӧ Андрейкӧд.
Квартираас комнатаыс вӧлі уна, налы эз вӧв сьӧкыд кольччыны ас кежын комнатаяс пиысь ӧтиӧ.
Но орчча комнатаын кылісны гӧлӧсъяс да серам, кодъяс ясыда кылісны игана ӧдзӧс пыр.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ нейӧмкӧ, и сёрниыс эз клеитчы.
Найӧ пондісны сёрнитны ӧтувъя делӧяс йылысь, сӧмын на помасьӧм собрание кузяыс, кыдз быттьӧ нинӧм торъяыс эз виччысь найӧс личнӧ матыса воан лунъясӧ.
Мукӧд дырйи лоліс думайтны сёрни нуӧдӧм вылӧ сюжет йылысь, медым не пукавны чӧв, быттьӧ вайӧ вӧліны бокӧвӧйӧсь мӧда-мӧдныслы.
Эз на коль и часджын, кыдзи тайӧ лои сэтшӧм терпитны позьтӧм Танялы, мый сійӧ чеччис да, лолыс тырӧмӧн, шуис, мый сылы пыр жӧ колӧ мунны.
Андрей эз кут сійӧс.
— Регыд лоас? — юаліс сійӧ мунӧм водзвылас.
— Да, — шуис Андрей.
— Кор? — мӧдысь юаліс сійӧ муртса кывмӧн, синъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Вежон мысти, — вочавидзис Андрей.
Эз кӧ эськӧ вӧв пемыд нин комнатаас, сійӧ казяліс эськӧ, кыдзи сылӧн чужӧмыс вежсис тайӧ кывъяссӧ шуигӧн.
Таня эз чайт, мый сэтшӧм регыд.
Но сійӧ эз шу ни ӧти кыв, нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый сійӧ чувствуйтіс, и век сулаліс ӧдзӧс дорын, юр вылас шляпаӧн.
Сэсся сійӧ матыстчис сылань, синъясыс югнитісны пемыдас, да, Андрейӧс киӧдыс шамыртӧмӧн, шуис страннӧй, волнуйтчана гӧлӧсӧн:
— Мем колӧ аддзывны тэнӧ сы водзвылын...
Не талунъя моз, не тані, но сэні, миян ордын...
Волы.
Ме ог вермы янсӧдчыны тэкӧд сідз...
Сійӧ кӧсйысис волыны, и Таня котӧрӧн муніс, ни ӧти кыв шутӧг.
Андрей колис ӧтнас, волнуйтчана да тревожитчӧм.
Танялӧн пӧся вашкӧдӧмыс, сылӧн ӧзъялан синъясыс пыр жӧ кежӧдісны сійӧс колеяысь да садьмӧдісны сы пытшкын олӧмлысь, радейтӧмлысь, шудлысь жажда, кодӧс сійӧ думайтіс, сылы удайтчис пӧдтыны...
Андрей непременнӧ аддзылас сійӧс нӧшта ӧтчыд!
Сійӧ оз вермы не прӧщайтчыны Танякӧд, — медся нин ӧні, коркӧя дорысь.
Но сылы кӧсйыссис эськӧ регыдджык нуны ас вывтіыс тайӧ аддзысьлӧмсӧ, либӧ нӧшта бурджык, медым сылӧн асьсӧ бырӧдан актыс лоис аски, а эз вежон мысти.
Сійӧ эз чужлыв мученикӧн, сійӧ зэв бура тайӧс тӧдіс, сымын этшаджык вӧлі сылӧн способностьыс вайны страданиеяс весиг немӧй тварлы.
Но вывті коланлуныс, код вылын сылӧн эз вӧв властьыс, заставитіс сійӧс ӧні талявны ассьыс чувствояссӧ да сетны жертваӧ ассьыс олӧмсӧ.
Собрание бӧрын Жорж кольччис жӧ конспиративнӧй квартираӧ, лӧсьӧдчис узьны сэні.
Кор, Таня мунӧм бӧрын час мысти, сійӧ пырис сиськӧн Андрей комнатаӧ, медым корны сійӧс ужнайтны, то суис сійӧс кушетка вылын думайтсьӧмын куйлӧмӧн, юр саяс кияссӧ пуктӧмӧн.
Войнас Андрей аддзыліс страшнӧй вӧт — тыдалӧ, регыд сы бӧрын кыдзи сійӧ водіс узьны, а водіс сійӧ зэв сёрӧн.
Сійӧ помнитіс, кыдзи сылӧн мӧвпъясыс лоины век кокниджыкӧсь и кокниджыкӧсь, кыдзи лэбачьяс вывлань лэбзигӧн кыпӧдчӧны век вылӧджык и вылӧджык, кытчӧдз сійӧ эз дугды найӧс ясыда аддзыны.
Сійӧ гудыра ещӧ аддзис на налысь серпасъяссӧ вижоват ру пиын, коді гӧвкъяліс сы юр весьтын.
Сэсся найӧ дзикӧдз вошины, и сійӧ эз нин аддзы нинӧм, помтӧм лыаа равнина весьтын вижоват енэжлысь паськыд свод кындзи, — Андрей муніс тайӧ равнинаӧдыс.
Сылы пыр жӧ тӧд вылас уси, кутшӧм лӧсьыдтӧм куйлыны мортлы, кор сылӧн мӧвпъясыс расстроитчӧмаӧсь, и сійӧ шуис аслыс ачыс, мый зэв рад, мый вермӧ узьны гуляйтігтыр.
Йӧзыс висьталӧны, мый тайӧ позьтӧмтор, но найӧ, кывшутӧг, ӧшыбайтчӧны.
Сійӧ зэв бура вежӧртіс, мый узьӧ и ӧттшӧтш ветлӧдлӧ.
Гӧгӧр тыдаліс сӧмын рудов лыа ӧтарӧ и мӧдарӧ разалӧм скалаясӧн да изъясӧн, кодъяс сетлісны серпасыслы нӧшта жугыльджык да дикӧйджык вид.
Улыті мунысь сьӧд кымӧръяс тэрыба тӧвзисны енэжті, кӧть тӧлыс эз вӧв.
Некӧн оз вӧлі тыдавны олӧмлӧн признакъяс; но жугыль пустыняті кыссьысь туй вӧлі тырӧма уналыда йӧз коктуйясӧн.
Андрей шензис, мыйла сійӧ ӧтнас веськаліс татшӧм юждӧм туй вылас.
Но друг сійӧ кутіс чувствуйтны, мый сійӧ абу ӧтнас, мый сійӧ кытшалӧма аслас ёртъясӧн.
Унджыкыс вӧлі сылы тӧдтӧм, и налӧн чужӧмъясыс петкӧдчисны кельыд, гудыр серпасъясӧн, кутшӧмъясӧн йӧз векджыксӧ кажитчӧны, видзӧдны кӧ на вылӧ платформа вывсянь.
Но сійӧ пыр жӧ тӧдіс на пӧвсысь Борисӧс, Василийӧс, а сідз жӧ Бочаровӧс.
Бочаровлысь чужӧмсӧ оз позь вӧлі аддзыны, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі тӧбсьӧма спина вылас кӧрталӧм кузь сосъяса саванӧн да лэдзӧм капюшона.
Но Андрей тӧдіс, мый тайӧ вӧлі сійӧ.
Мӧд кыкыс жӧ вӧліны пыр новлан паськӧмаӧсь да стрӧга видзӧдісны сы вылӧ.
— Медбӧрти ми аддзысим жӧ, другӧй, — шуис Борис.
— Эг виччысь татшӧм паныдасьӧм? — И сійӧ ироническӧя серӧктіс.
«Сійӧ ставсӧ тӧдӧ», — мӧвпыштіс яналӧм Андрей.
— Эг, ме эг артав аддзывны тэнӧ, — вочавидзис Андрей гораа, — сы вӧсна мый ме лыдди тіянӧс ставнытӧ кулӧмаясӧн.
— Да, ми кулім, — шуис Борис, — толькӧ локтім тэ ордӧ гӧститны, и Зина тэныд ыстӧ письмӧ.
Тӧдін Бочаровӧс?
Сійӧ пасьталіс шуткаӧн саван.
Но сійӧс тӧдмавны абу сьӧкыд.
Тайӧ кывъясыскӧд ӧттшӧтш сійӧ лэптіс саванлысь капюшонсӧ, и Андрей аддзис сы улысь ассьыс, страшнӧ вежыньтчӧм чужӧмсӧ.
Вирыс кӧдзаліс сыын, и сьӧлӧмыс ланьтіс висьтавны вермытӧм ужасысь.
Но Андрейӧн тайӧ чужӧм вылас видзӧдігӧн сійӧ пӧрис бара Бочаров чужӧмӧ, коді шуис сылы, ӧти синнас гажаа мигайтӧмӧн:
— Ме шутитышті!
Андрей кӧсйис шуны, мый тайӧ абу остроумнӧй шутка, но эз лысьт, сы вӧсна мый вӧлі повзьӧма ставсьыс наысь да помнитіс, мый ловзьӧм кулӧмаяс — водзӧс босьтысь йӧз.
Сійӧ сӧмын юаліс Борислысь:
— Кытчӧ ми мунам?
— Кисель берегъяса йӧв юаяслань, эсійӧ мыльк саяс, — вочавидзис Борис.
— Тэ кӧ он эскы, то вот тайӧ старикашкаыс висьталас тэныд, кыдзи сэтчӧ воӧдчыны, российскӧй империялысь законъяссӧ торктӧг.
Андрей аддзис старик Репинӧс, кодӧс сійӧ, аслас шензьӧм вылӧ, таӧдзсӧ эз казявлы, — пасьтасьӧма сьӧд мантияӧ да юрас пуктӧма паськыд дора касторовӧй шляпа, кутшӧмӧс новлӧны факельщикъяс кулӧмаӧс дзебигӧн.
Киняулас сылӧн вӧлі мыйкӧ портфель модаа.
Сійӧ муніс веськыда ставсьыс медводзын, юрсӧ бергӧдлытӧг, кыдзи туй индалысь морт.
Но водзӧ Андрей убедитчис, мый тайӧ ньӧти абу Репин, а сійӧ...
Сійӧ жӧ минутанас Андрейлы тӧд вылас уси, мый татшӧм удобнӧй случайыс вӧсна сійӧ обязан вины сійӧс ӧні жӧ, кӧть и абу урчитӧм срокӧ.
— Заслугаыс коляс ме сайын, а рискыс некутшӧм, — вашнитіс сылы коварнӧй гӧлӧс.
Но сылӧн эз тырмы мужествоыс, и киыс эз кывзысь.
Сійӧ заводитліс нӧшта и нӧшта, ёна выныштчӧмъясӧн, но киыс сылӧн эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сійӧ страдайтіс терпитны позьтӧма.
Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ ӧд вӧт да, сідзкӧ, некутшӧм тӧдчанлун оз ло, виас сійӧ царӧс вӧтнас али оз, сы вӧсна мый ковмас бара тайӧс жӧ вӧчны, кор сійӧ садьмас.
Сійӧ сайкаліс да, царь дорӧ матыстчӧмӧн, шуис вашкӧдӧмӧн, сідз, медым мукӧдъяс сійӧс эз кывны:
— Ті пӧгибнитанныд, тіянӧс кӧ тӧдасны.
Мыйла ті, кор ловъяӧсь на, локтінныд татчӧ?
— Ме? — вочавидзис сійӧ жӧ вашкӧдӧмӧн.
— А мыйла ті асьныд татчӧ воинныд?
«Сійӧ прав, — мӧвпыштіс Андрей.
— Но миянлы колӧ надзмӧдны воськовъяснымӧс, медым сетны налы миянӧс ордйыны».
Эз на удит тайӧ мӧвпыс сформулируйтчыны сійӧ юрын, кыдзи друг став йӧз чукӧрыс уськӧдчис сы вылӧ лэптӧм киясӧн, пиньяснысӧ герчкӧмӧн да горзігтыр: «Предатель!»
А царь, коді вӧлӧм Тарас Костровӧн, шамыртіс сійӧс пельпомӧдыс.
Андрей горӧдіс да садьмис.
Водз асывса рудов джынвыйӧ пемыдын Жорж копыртчис сы весьтын да, майшасьӧмӧн сылы чужӧмас видзӧдігтыр, тувкӧдіс сылы пельпомас.
— Мый лои?
Мый месянь тіянлы колӧ? — бормочитіс Андрей век на ещӧ аслас вӧт влияние улын.
— Тэныд вӧлі зэв лёк.
Тэ ойзін, герчкин пиньяснад да узигад горзін.
Ме мӧвпышті, мый бурджык тэнӧ садьмӧдны.
— Ме аддзылі зэв мисьтӧм вӧт, — шуис Андрей ас садяс воӧмӧн.
— Ме аддзылі Борисӧс да Василийӧс, и найӧ менӧ видісны предательӧн.
Но медся лёкыс сійӧ, мый ме тайӧс заслуживайті.
— Со буретш тайӧ кывсӧ тэ и горзін, кор ме тэнӧ куті катны! — горӧдіс Жорж.
— Збыльысь?
Но, сідзкӧ сійӧ абу на сэтшӧм ӧбиднӧ, — пасйис Андрей да висьталіс сылы аслас вӧт йылысь.
X-ӧд глава
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Лӧсьӧдчӧмъяс пӧшти вӧлі помалӧма, и роковӧй лун матыстмис.
Заговорщикъяс чукӧртчывлісны быд лун.
Андрейкӧд, водзын лоан драмаын главнӧй деятелькӧд, колӧ вӧлі сӧветуйтчыны быдтор йылысь.
Сійӧ сӧмын ӧтчыд воліс собрание вылӧ да пӧшти век чӧв оліс, дзоньнас аслас думъясӧ вӧйтчӧмӧн, а сэсся сійӧ эз нин петкӧдчыв.
Сылы сьӧкыд вӧлі кывзыны да тӧлкуйтны быдсяма посниторъяссӧ да мӧвпъяссӧ, и сійӧ шуис, мый оз сулав та вӧсна петкӧдчывны улича вылын да рискуйтны аснад.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый вӧчис ставсӧ, мый сысянь коліс, медым покушениеыс удайтчис.
Деспотизмлы кучкӧмыс лоас сымын ёнджык, царь кӧ лоас виӧма, либӧ, <rus>по крайней мере</rus>, ранитӧма.
Сійӧ колана вӧлі партиялы.
Революционеръяслы покушение вӧлі медся главнӧйӧн, сійӧс жӧ мынны позьтӧм арестуйтӧмыс да казнитӧмыс вештысьлісны бӧрӧ.
Но сылӧн аслас юрвемын вопросыс сувтӧдсьыліс дзик мӧдногӧн.
Сылы медся существеннӧйыс вӧлі сійӧ, мый сійӧ должен кувны.
Покушениеыс вӧлі мӧд делӧӧн, код йылысь сійӧ кутас думайтны, кор лоас места вылын.
А ӧнісӧ сійӧ эз вермы заставитны асьсӧ интересуйтчыны сыӧн.
Сійӧ думайтіс ас йывсьыс: сійӧ лӧсьӧдчис кувны.
Мукӧдторйыс кыдз быттьӧ сылы эз касайтчыв.
Тешкодь тор лои сыкӧд мӧд луннас собрание бӧрын, кӧні сійӧ аддзысьліс Танякӧд.
Револьверсӧ чиститігӧн да лӧсьӧдігӧн, кодысь лӧсьӧдчис лыйны царлы, Андрей чегис пружинасӧ.
Сетны сійӧс пӧчинкаӧ вӧлі некор, нӧшта нин сійӧн, мый буретш воис кутшӧмкӧ праздник.
Сэки ёртъяс пӧвссьыс ӧти вӧзйис сылы ассьыс револьверсӧ, сійӧс вывті инмысьӧн аттестуйтӧмӧн, и Андрей сӧгласитчис вежсьыны, кыв вылӧ эскӧмӧн; сійӧ ньӧтчыд эз видлы ассьыс выль ӧружиесӧ тирын либӧ эрд вылын.
Войдӧр сійӧ некор эськӧ эз вӧч татшӧм оплошностьсӧ.
Но ӧні сылӧн став умственнӧй да нравственнӧй вынъясыс вӧліны сэтшӧма шымыртӧмаӧсь водзын лоан личнӧй развязканас, мый сійӧ омӧля видзӧдліс став мукӧдтор вылас.
Роковӧй здук матыстмӧмкӧд асьсӧ жертвуйтан тайӧ эгоизмыс кутіс лоны ставсӧ вевтыртанаӧн да век ёнджыка и ёнджыка тшӧктанаӧн.
Смерть дорӧ зывӧктӧмыс сэтшӧм ёна вужъясьӧ морт пытшкын, мый сӧмын ӧткымынъяс вермасны венны сійӧс, весиг медся вына нравственнӧй кыпыдлун здукъясӧ, но некодлӧн оз судзсьы выныс овны дыр татшӧм зэвтчӧмын.
Медым веськодя видзӧдӧмӧн тышкасьны татшӧм вынйӧра инстинктыслы паныд да пӧдтавны сійӧс лунысь-лун медся унапӧлӧс настроениеясын да став искушениеяслы паныд, колӧ, медым энтузиазмлӧн биыс кутсьыліс вежӧрлӧн кӧрт вынӧн.
Андрей, садь характера да абу зэв кокниа ӧзйысь, аслас кӧсйытӧг ӧтдортчыліс ставсьыс, мый вермис эськӧ кык пельӧ торйӧдны либӧ слабмӧдны сылысь энергиясӧ да торкис эськӧ сылы кутны асьсӧ киясас.
Сійӧ водзвыв аддзис, мыйыс сылы кутас сулавны Танякӧд янсӧдчӧм, и ӧти кадӧ кӧсйис весиг сетны сылы тӧдны, мый вӧвсьӧ оз лок.
Бурджык вӧлі эськӧ кыкнаныслы, найӧ кӧ эськӧ эз вӧчны прӧщайтчан свиданиесӧ.
Сійӧ эскис, мый Таня гӧгӧрвоас сылысь да прӧститас.
Но бӧръя минутанас сійӧ эз вермы терпитны.
Сійӧ пыр жӧ мӧвпыштіс аслыс, кыдзи ачыс кутас каитчыны бӧрас, кор оз нин ло позянлун аддзывны сійӧс.
Таня корис сійӧс волыны!
Мый вылӧ нӧ тайӧ падъялӧмъясыс?
Да, сылы колӧ, сійӧ кӧсйӧ аддзывны нӧшта ӧтчыд сылысь чужӧмсӧ, кывны нӧшта ӧтчыд сылысь гӧлӧссӧ.
Найӧ кыкнаныс тӧдісны зэв бура, мый быть лоанаысь он мын.
Найӧ оз кутны весьшӧрӧ мӧда-мӧдныслысь кырлӧдлыны сьӧлӧмнысӧ.
Аслас пайысь, сійӧ шуис терпитны свиданиесӧ кыдз позьӧ спокойнӧйджыка.
Тайӧ решениеыс, буракӧ, вӧлі помкаӧн мыйдтакӧ сдержанностьлӧн да вӧрзьывтӧм чужӧмлӧн, кутшӧмӧн сійӧ куим лун мысти локтіс Таня дорӧ.
Вӧлі асыв.
Торъя тӧдчанаыс сійӧ выль оланінлӧн вӧлі сыын, мый Андрей вермис волыны видлыны сійӧс либӧ асылын, либӧ рытын, кор пемдас.
Сійӧ бӧрйис асывсӧ.
Таня уськӧдчис сылы паныд, но сувтіс, чуймис да повзис Андрейлӧн из кодь чужӧмысь, кодӧс сійӧ войдӧрсӧ некор эз казявлы.
Но мый сыӧдзсӧ!
Сійӧ уськӧдчис сылы сьылі вылас, ласкайтіс сійӧс, радейтӧмӧн видзӧдіс сылы синъясас, на весьтын ӧшйӧм сьӧд кымӧрсӧ разӧдны решитчӧмӧн.
— Мый вӧсна тэ эн волы тӧрыт да войдӧрлун? — шуис сійӧ нежнӧя.
— Ме виччыси тэнӧ.
Тэ эськӧ вермин кӧть ме ради ӧтчыд бокӧ кольлыны водзысьтыр виччысьӧмтор. — эз вермы сійӧ кутчысьны неуна видӧмысь.
Но Таня тэрмыштчис небзьӧдны сылысь действиесӧ нюмдӧмӧн.
Тайӧ кывъясыс петісны невӧляысь.
Сылы вӧлі сэтшӧм ӧбиднӧ, мый Андрей, кыдз сылы кажитчис, лёкногӧн видзӧдліс Таня медбӧръя корӧм вылӧ.
Андрей гогйӧдлыштіс юрнас да шуис, мый эз вывті виччысьӧмыс торк сылы.
Сійӧ огорчитчис, мый Таня татшӧм ногӧн гӧгӧрвоӧдіс сылысь поведениесӧ.
Но мыйла доказывайтны, гӧгӧрвоӧдны?
Мыйла висьтавны сылы аслас пытшкӧсса тыш йылысь?
— Тэнад делӧ? — гӧгӧрвоис Таня.
Сійӧ чӧла гогнитіс юрнас.
Сэки Таня гӧгӧрвоис, мый ставыс матыстмӧ помлань и мый тайӧ, навернӧ, налӧн медбӧръя аддзысьлӧм нин.
Сійӧ лэдзис юрсӧ.
Но сылӧн дженьыдик вопросыс вӧлі Андрейлы зургӧм кодь, мыйысь вагон ачыс гӧгыльтчӧ рельсъяс кузя.
Андрей заводитіс сёрнитны покушение йылысь.
— Ставсӧ решитӧма, медбӧрти, и ставсӧ лӧсьӧдӧма кыдз оз позь бурджыка, — шуис сійӧ,
— успех обеспечитӧма.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдз быттьӧ тайӧ вӧлі медся лӧсьыд сюжетӧн найӧ беседуйтӧмлы.
Сійӧ пондіс висьтавлыны планыслысь медся посниторъяссӧ, гӧгӧрвоӧдіс сылы, кыдзи сійӧ постарайтчас писькӧдчыны шпионъяс цепь пыр, кодъяс кытшалӧны царӧс гӧгӧрбоксянь сылӧн дворец гӧгӧрыс асъя прогулка дырйиыс, кыдзи сійӧ кутас кутчысьны бокын медбӧръя минутаӧдзыс да кутшӧма пӧръялас найӧс, медым сійӧс эз арестуйтны царь петкӧдчытӧдзыс водзджык.
Таня вешйыштіс неуна да видзӧдіс сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
Сійӧ эз кывзы Андрейлысь, сійӧ сӧмын наблюдайтіс сы бӧрся шензьӧмӧн.
Кымын водзӧ Андрей висьтавліс паськыдджыка, сымын ёнджыка содіс сылӧн шензьӧмыс.
Мыйла сійӧ висьтавлӧ сылы ставсӧ тайӧс?
Кажитчис, сылы и аслыс тайӧ неинтереснӧйӧн, сы вӧсна мый сійӧ сёрнитіс коса да ӧткодь гӧлӧсӧн.
Чужӧмас сылӧн тӧдчис сійӧ жӧ из кодь выражение, мыйысь сійӧ вӧлі сэтшӧма чуймӧма, кор сійӧ пырис; сӧмын сійӧ ещӧ ёнджыка кутіс тӧдчыны.
Таня эз тӧд ассьыс Андрейсӧ.
Тайӧ мортыс вӧлі сылы бокӧвӧй.
«Найӧ сійӧс сэні вежӧмаӧсь!» — пытшкӧснас висьтавліс сійӧ аслыс, сэк коста, кыдзи сылӧн висьтыс лӧсьыдтӧма вундіс сылысь пельсӧ.
Ни ӧти кыв радейтӧм йылысь, симпатия йылысь, ни меліа видзӧдлӧм!
И тайӧ — налӧн медбӧръя аддзысьӧмын, сы водзвылын, кыдз янсӧдчыны нэм кежлӧ, сійӧ радейтӧм бӧрын, кутшӧмын найӧ олісны!
«Да, да найӧ сійӧс вежӧмаӧсь!
Тайӧ абу менам Андрей...
Менам вӧлі мӧдпӧлӧс мортӧн», — шуаліс сійӧ, косьмӧм паръяссӧ курччалӧмӧн да синвасӧ ньылалігӧн, медым дзикӧдз не воштыны самообладаниесӧ.
Сылӧн висьтыс да гӧгӧрвоӧдӧмъясыс скӧрмӧдлісны сійӧс.
Медбӧрти сійӧ эз вермы терпитныс.
— Да но сійӧс, тіянлысь цартӧ, став тіян мудерлунъясӧн да тіян часӧвӧйясӧн! — горӧдіс сійӧ скӧралӧмӧн.
— Таня! — шуис Андрей огорчитчӧмӧн.
Аслас ӧтчаяниеын сійӧ кутчысис юрас.
Ужаснӧ вӧлі тадзи сёрнитны сыкӧд татшӧм минутаӧ.
— Прӧстит менӧ! — шуис Таня да, сійӧс киӧдыс кутӧмӧн, ляскысис сы бердӧ юрнас.
— Ме ачым ог тӧд, мый сёрнита.
Сійӧ кольччис век сідзи жӧ, сы улӧс весьтӧ копыртчӧмӧн.
Юрсиыс усис сылы чужӧм вылас, сылӧн паръясыс вӧлі калькалӧмаӧсь, сійӧ сьӧкыда лолаліс.
Андрей чайтіс, мый сійӧ бӧрдӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн кутіс потны.
Но — кыдз вермис Андрей сійӧс бурӧдны?
Мый вермис сійӧ сылы шуны, мый эськӧ эз вӧв блед да тӧдчытӧм, мый эз артмы эськӧ сылӧн ыджыд шог профанацияӧн?
Андрей нежнӧя малаліс сійӧс юрӧдыс да зілис лӧсьӧдны сылысь юрсияссӧ.
Кор Таня лэптіс юрсӧ, сійӧ аддзис, мый сійӧ оз бӧрд.
Синъясыс сылӧн вӧліны косӧсь да ӧзъялісны лихорадочнӧй биӧн.
Сійӧ сюся видзӧдліс Андрей вылӧ да мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ, кияссӧ рутшкӧдӧмӧн.
Таня тӧдіс, мый сійӧ ӧні жӧ мунас, и мый кув сійӧ сэні жӧ места вылас сьӧлӧм потӧмысь либӧ поткӧд ассьыд юртӧ стен бердӧ, век жӧ нин нинӧмӧн сійӧс он кут; он кут сійӧс весиг кольӧм куим лун кежлас, кодъясӧс Андрей вермис эськӧ пӧдаритны сылы!
Изйын эськӧ сы пытшкын дорысь лои унджык страданиеыс.
Сійӧ сӧмын кутіс эськӧ чувствуйтны сы дорӧ мустӧмтӧм Таня слаблун вӧсна, сійӧ кӧ эськӧ шуис кӧть ӧти кыв та йылысь.
Мыйла нӧ сійӧ локтіс?
Андрей сувтіс.
— Прӧщай, менам мусаӧй! — вашнитіс сійӧ, сылань кисӧ нюжӧдӧмӧн.
Таня дрӧгнитіс, кыдз быттьӧ кыліс мыйкӧ дзик виччысьтӧмтор.
— Энлы, энлы, сулавлы! — горӧдіс сійӧ повзьӧмӧн.
— Сулавлы! — мӧдысь шуис сійӧ гораджыка, кевмысян гӧлӧсӧн.
Андрей кыскис сійӧс ас дорас да топӧдіс сійӧс аслас сывъясын.
— Прӧщайт! — мӧдысь шуис сійӧ.
— Кад...
Таня, менам сьӧлӧмшӧрӧй, менам донаӧй! — петіс сылӧн пытшкӧссяньыс.
— Кутшӧм эськӧ ми вермим лоны шудаӧсь тэкӧд!
Таня видзӧдліс сылы синмас да тӧдіс, медбӧрти, ассьыс Андрейсӧ, радейтанасӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧма ӧбӧдитіс аслас мӧвпъясын.
Сійӧ бергӧдіс Андрейӧс асланьыс, медым ещӧ мучитанаджык чувствуйтны, мый ӧні жӧ да некор бергӧдчывтӧм вылӧ сійӧс воштас.
Сійӧ пӧшти воштіс вежӧрсӧ дойысла.
Неужели тайӧ збыль?..
Тайӧ оз вермы лоны...
Радейтны, кыдзи найӧ радейтісны мӧда-мӧднысӧ, и друг — лэдзны сійӧс веськыда смерть вылӧ...
Но овны сытӧг Таня оз вермы.
Сійӧ — Танялӧн олӧмыс, сійӧ — Таня сьӧлӧмлӧн светыс.
Абу сылӧн мыжыс, мый Андрей лои сылы свет вылас ставыс...
— Кывзы, Андрей, — горӧдіс сійӧ, — тэ менам!
Тэ ачыд меным тайӧс висьтавлін, и ме тэнӧ ог лэдз.
Ог лэдз!
Кылан?
Кывъясыс сылӧн представляйтісны сійӧ расстроитчӧм вежӧрлы тырвыйӧ логичнӧйӧн, вештыны позьтӧмӧн.
Но пыр жӧ сы бӧрын сэсся Андрей киӧ тшапкысьӧм чуньясыс разсисны.
Таня копыртіс юрсӧ да пуксис креслӧӧ, бледӧдӧм, мудзӧма, куньӧм синъясӧн, да макнитіс сылы кинас, медым Андрей муніс.
Вӧлі свет вылас мыйкӧ ёна ыджыдджык, мый вылӧ найӧ сетісны кӧсйысьӧм жертвуйтны ставнас: олӧмӧн, сьӧлӧмӧн, мӧвпъясӧн, шудӧн.
Таня сетіс сійӧс да сӧмын корис, медым сійӧ муніс ӧдйӧджык да медым сійӧ эз аддзыв, кыдзи Андрей петас.
Но ӧні Андрейлы сы дорысь вӧлі сьӧкыдджык янсӧдчыны сыкӧд. Таня кӧ эськӧ сыӧ кватитчис кияснас.
Андрей уськӧдчис Таня кокъяс дорӧ, окаліс сылысь кияссӧ, чужӧмсӧ, синъяссӧ, дикӧй, страстнӧй порыв припадокын.
— Мун!
Ог вермы терпитны водзӧ...
Меным бурджык ӧні.
Мун ӧдйӧджык!
Андрей мый вынсьыс нетшыштчис Таня дорысь да кутіс котӧртны, быттьӧ став фурияясыс вӧтчисны сы бӧрся.
Синъясыс сылӧн гудыртчисны, и сійӧ сьӧкыдпырысь аддзис ас водзсьыс; юрыс сылӧн кутіс бергӧдчыны, уличаыс бергаліс сы водзын.
Таня эз кывлы, кыдзи сійӧ петіс.
Но ӧдзӧслӧн швачкысьӧм шыыс кыліс сыӧдз.
Кыдзи юрас кучкӧмысь садьысь вошӧм морт палялӧ донӧдӧм кӧртӧн инмӧдчылӧмысь, сідз жӧ Таня пыркнитчис тайӧ шыыс дырйи да рыскӧбтіс ӧшинь дорӧ, Андрейӧс нӧшта ӧтчыд аддзывны надеяӧн.
Но Андрей саяліс нин ворота сайӧ.
Муніс, муніс век кежлӧ!
Сійӧ вӧлі ловъя на, но Танялы сійӧ пӧгибнитіс, и ставыс, кажитчис, рукнитіс сылы страшнӧй, овлытӧм, шедӧдны позьтӧм воштӧмас.
Сійӧ эз вермы водзӧ тышкасьны аслас шогкӧд.
Вермӧм морт, сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас, уськӧдчис кушетка вылӧ да бӧрддзис кутны вермытӧм пӧсь синваӧн.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ассьыс олӧмсӧ ойдӧдас синваӧн.
Сійӧ эськӧ эз эскы, мый сылӧн сэтшӧм ыджыд запас синва.
Синваыс киссис чуньяс костӧдыс, сылысь кияссӧ киськалӧмӧн, кӧтасьӧм чутъясӧн пӧдушкасӧ вевттьӧмӧн, сэк жӧ сылӧн став тушаыс тіраліс да морӧсыс кутіс потны сыркъялӧмӧн бӧрдӧмысь.
Сылӧн радейтӧмыс, сылӧн томкадыс, сылӧн олӧмыс, — ставыс вӧлі жугалӧма да вӧйтӧма сы вылӧ вувзьысьӧм сьӧд тыртӧминӧ.
Делӧ!
Россия!
Найӧ эз вӧвны сылы тайӧ минутанас.
Сійӧ мӧвпаліс сӧмын ас йывсьыс, аслас помтӧм-дортӧм шудтӧмлун йылысь, коді кутас кыссьыны сылӧн медбӧръя лолыштӧмӧдз...
Эновтам сійӧс аслас шогӧн.
Сылӧн ӧтчаяние припадокыс прӧйдитас, — оз талун и оз аски, но кад кольӧм бӧрын — и лоас сыысь мӧд нывбаба.
Сійӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧма личкӧма, сылы кӧ эськӧ ковмис прӧйдитны тайӧ испытание пырыс некымын воӧн сёрӧнджык.
Но сылы пай вылас усис заводитны медся сьӧкыдторсяньыс.
XI-ӧд глава
КАР КУЗЯ МЕДБӦРЪЯ ПРОГУЛКА
Великӧй лун локтіс.
Югдыны заводитчӧмсянь нин Андрей эз узь, а сӧмын вуграліс, сёрмыны полӧмысла быд четверть часаын садьмылӧмӧн.
Шторы костӧд писькӧдчысь яръюгыд визь ворсіс кушеткалы паныда стен вылын, мича поводдя водзвыв тувъялӧмӧн.
Сы арталӧм серти, колӧ чеччыны, кор югыд визьыс воас камод пельӧсӧ.
Но сійӧ бурджыкӧн лыддис чеччыны водзджык.
Сійӧ босьтіс узьлан кӧлуйсӧ кучик кушетка вылысь, коді служитіс сылы крӧвать пыдди конспиративнӧй квартираын олігӧн, ӧкуратнӧя тэчис найӧс да дзебис стен дорын сулалысь виж камодӧ.
«Талун ме кута узьны крепостьын, оз кӧ вины менӧ места вылын», — шуис сійӧ ачыс аслыс.
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис медся прӧстӧй, пыр овлан гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ сёрнитіс поводдя йылысь.
Камод ящиксӧ вештӧм бӧрын сійӧ лэптіс ӧшиньяссьыс кыкнан шторысӧ.
Сійӧ вӧлі тайӧ асывнас кутшӧмкӧ аслыссикас настроениеын, сэтшӧм жӧ ылын жугыль покорностьысь, кыдзи и экзальтированностьысь да вообще кӧть кутшӧм мед эз вӧв страстностьысь.
Сійӧ, коді ставнас помаліс олӧмыскӧд, уси морт сьӧлӧмлӧн веськодь-кӧдзыд состояниеӧ, кодлы нинӧм сэсся виччысьны, нинӧм повны да нинӧмӧн юксьыны мукӧдъяскӧд.
Збыль, сылы колӧ на вӧчны ассьыс подвигсӧ.
Но сэтшӧм уна мыджӧд нин удайтчис вуджны туй вывсьыс, мый сійӧ этшаникыс, мый колис вӧчны, кажитчис сылы сэтшӧм эскана да мынны позьтӧм, мый сійӧ лыддис сійӧс пӧшти олӧмӧ пӧртӧмаӧн нин.
Кор на ещӧ ловъя да тырвыйӧ владейтӧ нравственнӧй да физическӧй вынъясӧн, сійӧ ӧттшӧтш испытайтіс страннӧй, но дзик реальнӧй ощущение, мый сійӧ нин куліс да видзӧдӧ ас вылас, став матысаяс вылас да став мир вылас боксянь видзӧдысь ӧткодь, мыетшкӧ тшӧтш страдайтан спокойлунӧн.
Сылӧн став олӧмыс ясыда сувтіс ас водзас медся посниторъяснас — на пиысь быдӧн лӧсялана перспективаын.
Сійӧ мӧвпыштіс Таня йылысь, другъясыс йылысь, кодъясӧс кольӧ ас бӧрсяыс, партия йылысь, Россия йылысь, но сэтшӧм спокойнӧй, веськодь чувствоӧн, кыдз быттьӧ ставыс, мый йитліс сійӧс олӧмыскӧд, вешйис зэв ылӧдз.
Ӧні сы пытшкын эз вӧв и туйыс сійӧ пӧсь, волнуйтан порывъясыслӧн, кутшӧмъясӧн сылӧн пытшкӧсыс тыр вӧлі Дубравникын, и сійӧ радліс талы.
Сійӧ тӧдіс, мый кор ставыс помасяс сылы да кор, повтӧг да лёкавтӧг, сійӧ помалас аслас олӧмлысь делӧсӧ да сувтас, медбӧрти, воча чужӧм смертьлӧн ыджыд торжественностькӧд, то выльпӧв олас сійӧ сьӧлӧмтӧ кыпӧдысь зэв бур чувствояссӧ, и найӧ отсыштасны сылы бӧръя испытаниеын.
Но ӧнісӧ сійӧ пӧдтыліс ас пытшкас пӧсь порывъяссӧ, мыйӧн сӧмын найӧ ӧзйылісны.
Сылы колӧ вӧлі видзны ассьыс став веськодьлунсӧ да самообладаниесӧ.
Кӧрт кодь чорыд необходимостьӧн дорӧм, кӧдзыд жугӧдны позьтӧм вӧляыс медъёна колӧ вӧлі сылы тайӧ минутанас.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма да дзик дась нин, кор ӧдзӧсыс ньӧжйӧник воссис да пырис Ватажко.
Сійӧ воӧма Петербургӧ партия делӧяс кузя да пӧпуттьӧ босьтӧма ас вылас неыджыд функция водзын лоан делӧын.
Кыдзи абу пырся олысь, Ватажко сідз жӧ овмӧдчис конспиративнӧй квартираӧ да узис орчча комнатаын.
Сійӧ важӧн нин вӧлі кокйылас да виччысис час, кор ковмас садьмӧдны Андрейӧс, сійӧ кӧ эськӧ дыр кутіс узьны.
— Ті чеччинныд нин! — горӧдіс сійӧ чолӧмалӧм пыдди.
Ватажколӧн вӧлі серьёзнӧй вид, но ӧттшӧтш кажитчис яналӧмаӧн.
Сылы зэв окота вӧлі коллявны лишнӧй часджын Андрей обществоын, но сійӧ поліс, мый сылы вермас лоны не лӧсьыд сы дырйи.
Андрей, ни ӧти кыв шутӧг, дружескӧя гогнитіс юрнас.
Сійӧ пӧшти эз казявлы сыӧ синъяснас сатшкысьӧм том мортӧс.
Ватажко петкӧдчис сылы кутшӧмкӧ вуджӧрӧн.
— Тіян часӧвӧйяс пӧвсысь ӧти, — полӧмӧн заводитіс висьтавны Ватажко, — юалӧ, позьӧ оз сылы волыны прӧщайтчыны тіянкӧд ӧні, сы вӧсна мый тайӧ оз удайтчы, кор ті кыкнаныд лоанныд действие мунанінын.
Сійӧ висьталӧ, мый тӧдса тіянкӧд да надейтчӧ, мый оз дӧзмӧд тіянӧс.
— Ньӧти оз.
Ме рад сыкӧд аддзысьлыны, — вочавидзис Андрей ёртнога чувство кузя, кӧть личнӧсӧ сійӧ сэтшӧм бокын сулаліс, мый весиг эз юав, кыдзи шуӧны часӧвӧйсӧ.
Сӧмын неыджыд кост бӧрын сійӧ казяліс ассьыс оплошностьсӧ да юаліс, коді сійӧ сэтшӧмыс.
— Зацепин, — вочавидзис Ватажко.
— Ті сыкӧд тӧдмасинныд, кор сійӧ вӧлі мунӧ заграницаӧ, а ті локтанныд вӧлі Россияӧ.
— Ах, да! — шуис Андрей.
Сійӧ тӧд вылас уськӧдіс граница вомӧн вуджанінсӧ, немецкӧй гостиницаӧс, ыджыд вензьӧмъяс; но — кутшӧм ылӧ ставыс тайӧ коли ӧні!
Зацепин локтіс недыр мысти.
Первойсӧ сійӧ асьсӧ кутіс сдержаннӧя найӧ паныдасьӧмлӧн овлытӧм обстоятельствояс впечатление улын.
Но сы дорӧ регыд бӧр воис сылы лӧсялана визувлуныс, гора сёрниыс да важ вояка кодь шенасьӧмыс.
Андрейлӧн ортсыас да вӧрӧмас эз тыдав некутшӧм сдержанность да торжественность; пырся серти, сылӧн сӧмын вӧлі думайтсянаджык да мӧдтор йылысь мӧвпалана вид.
Найӧ казьтыштісны граница вылын асланыс паныдасьлӧм йылысь, кутісны сёрнитны Вулич, Давид да весиг Острогорский йылысь.
Зацепин бӧр воӧма отечествоӧ куим тӧлысь сайын лунвыв граница пыр.
Сы вӧсна мый унджык кадсӧ колляліс Одессаын, то Андрей кутіс юасьны сылысь сэтчӧсса революционеръяс йылысь — Левшин, Клейн да мукӧдъяс йылысь.
Мый сылы вӧлі наӧдзсӧ ӧні? —
и сійӧ думсьыс нюмъяліс аслас тӧдны кӧсйӧмлы.
Но сійӧ испытывайтіс кутшӧмкӧ страннӧй удовольствие сылы ньӧти ковтӧм сведениеясысь; сійӧ скодитӧ вӧлі джуджыд пропастьӧ изъяс шыблалӧм вылӧ, кысянь оз кывны весиг усян шыясыс.
Найӧ кутісны сёрнитны став йывсьыс, но ни ӧтчыд эз гарыштны делӧ йылысь, мый вылӧ налы ставныслы колӧ вӧлі вӧрзьыны некымын минута бӧрын.
Мыйкӧ овлытӧмтор ордйыны позьтӧмыс петкӧдчыліс сӧмын сёрниын ӧткымынысь сувтышталӧмъясӧн да коставлӧмъясӧн.
Чай сайын Зацепин висьталіс Ватажколы, кыдзи дворникыс чайтӧма сійӧс полицейскӧй начальство пыдди сы военнӧй выправка вӧсна да тшӧктан гӧлӧсыс вӧсна.
Кыкнаныс серӧктісны.
Андрей неуна нюммуніс.
Сійӧ юис чайсӧ да сёйис нянь кусӧк, «принцип серти», лолыс да телӧыс костын йитӧдсӧ памятуйтӧмӧн.
Зацепинскӧй история кузя Ватажко, аслас пайысь, кутіс ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧг висьтавлыны буретш мыйкӧ татшӧмсяма сыкӧд лолӧмтор йылысь.
— Кад! — часі вылас видзӧдлӧм бӧрын торкис сійӧс Андрей кывджын вылас.
Найӧ пыр жӧ ланьтісны да серьёзнӧй чужӧмъясӧн чеччисны асланыс местаясысь.
Найӧ прӧщайтчисны регыд да прӧстӧя.
Налы ставныслы некор вӧлі сёрнитны.
Кыкнан ёртыс окыштчисны Андрейкӧд.
— Сия тэныд успех, вокӧ, — шуис Зацепин, сы дорӧ «тэӧн» первойысь да медбӧръяысь шыасьӧмӧн.
Ватажко да Зацепин петісны керка мышвылӧ петкӧдан пос вылӧ, кыті вермисны найӧ лэччыны казявтӧмӧн.
Андрей кольччыліс на гортас, сы вӧсна мый сылы колӧ вӧлі виччысьны ещӧ минута кызь.
Условитчӧм план серти, сылы колӧ вӧлі локны действие мунанінӧ медбӧръя мортӧн, медым, кыдз позьӧ, не рискуйтны: сійӧс вермасны эськӧ казявны да позорнӧя кватитны, сыӧн мый-нибудь вӧчны удиттӧдз войдӧр.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын Андрей кутіс чувствуйтны асьсӧ кокньыдджыка, ёртъясыс син водзын дорысь.
Сійӧс эз огорчайт, мый некод сэсся эз волы сыкӧд прӧщайтчыны.
Но сійӧ век на эз вермы чукӧртчыны мӧвпъяснас.
Йитчытӧм мӧвпъясыс да дзугсьӧм казьтылӧмъясыс жуисны сылӧн юрас сэтшӧм тэрыба, мый сылӧн дзикӧдз вошис сямлуныс артавны кадсӧ.
Быд кык минутаӧ сійӧ видзӧдліс часі вылас тырвыйӧ эскӧмӧн, мый сылы кад нин вӧрзьыны, и быд пӧрйӧ воліс шензьӧмӧ, мый кадыс мунӧ сэтшӧм ньӧжйӧ.
Не кӧ секунднӧй стрелкаясыслӧн мунӧмыс, сійӧ эськӧ мӧвпыштіс, мый сылӧн часіыс сувтіс.
Кор стрелкаыс воис, медбӧрти, индӧм местаӧдзыс, сійӧ шляпаасис да петіс керкаысь ывлаӧ кар кузя аслас медбӧръя прогулка вылӧ.
Сылы нӧшта ӧтчыд ковмас прӧйдитны уличаясті...
Но оз подӧн, а колесница вылын.
Сійӧ ӧдйӧ кежис Екатерининскӧй площадь пельӧс сайӧ, кӧні вӧлі конспиративнӧй квартираыс, медым кыдз позьӧ ӧдйӧджык орӧдны быдсяма йитӧд керкаыскӧд, кӧні сійӧ оліс.
Сэсся сійӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ да кутіс мунны пыр овлан походкаӧн, видзӧдаліс сы юр весьтын улича кузяног вольсасьысь енэжлысь паськыд полосасӧ.
Нэмыс спокойнӧй, кувлытӧм шонді яра югдӧдіс зенитлань аслас туйӧд, сявкйис аслас благодатнӧй югӧрӧн жуысь, делӧвӧй кар вылӧ, плод вайысь му вылӧ да дурак сяма бӧб йӧз вылӧ.
Вежсьывтӧм, торксьывтӧм шондіыс видзӧдіс, кыдзи радейтана, паськыда восьтӧм син, шензис аслас радейтана челядьлӧн кужтӧмлун вылӧ вӧчны сыӧн сявкйӧм шоныдысь, радлунысь да олӧмысь медбуртор.
Сыналӧм вурун вылӧ скодитысь вӧсньыдик еджыд кымӧръяс шлывгисны лӧз енэж свод пыдӧсті.
Сынӧдыс вӧлі вӧрзьывтӧм да сӧдз.
Пуксис вывті мича тувсов лунъяс пиысь ӧти лун, кодӧс сэтшӧм скупа сетлӧ войвыв столицаса природаыс да кодӧн сэтшӧма дӧрӧжитӧны сылӧн олысьясыс.
Андрейлы вӧлі сідз жӧ лӧсьыд чуднӧй ясыд енэжыслӧн дзирдалӧмыс: сійӧ тӧдіс ӧні, мый прогулкасӧ оз ло вештӧма лёк поводдя вӧсна водзӧвылӧ.
Сылы тайӧ торйыс вӧлі ыджыд тӧдчанлунӧн, сы вӧсна мый некымын лунӧн водзджык конспираторъяслы вӧлі юӧртӧма, мый дворлӧн водзысьтыр чайтан передвижениеясын лои немвиччысьтӧм вежсьӧм.
Царь лӧсьӧдчис аслас гожся путешествуйтӧмӧ векджыксясьыс водзджык, и карысь петӧмыс вермис лоны кык либӧ куим лун мысти.
Ӧнісӧ татшӧм сяма луныс вӧлі збыльвылӧ находкаӧн.
Дворцовӧй площадьӧдз, кӧні колӧ вӧлі лоны царь вылӧ уськӧдчӧмыс, вӧлі вель ылын.
Но Андрей бурджыкӧн лыддис прӧйдитны сэті подӧн, сы вӧсна мый тайӧ сетліс сылы унджык независимость разнӧй случайностьясысь.
Сійӧ кокниа вермис артавны ассьыс воськовъяссӧ сідз, медым не воны ни ӧти минутаӧн водзджык, ни ӧти минутаӧн сёрджык.
Сыысь кындзи, кыдзи подӧн мунысь, сійӧ эськӧ сетіс ичӧтджык внимание царскӧй прогулка месталань матысмигӧн, кодӧс векджык охраняйтісны уна шпионъяс.
Андрей прӧйдитіс Лафонскӧй улича, Преображенскӧй плац да Таврическӧй уличалысь пом мыйдтакӧсӧ ветлысь-мунысь йӧз визувкӧд, мыйдтакӧ сылы паныд.
Сійӧ веськодя видзӧдлывліс чужӧмъяс вылысь — томъяслысь, пӧрысьяслысь, гажаяслысь, жугыльяслысь — впечатлениеяссӧ, — вӧвъяс, каретаяс, лавкаяс, полицейскӧйяс вылӧ и здукӧн вунӧдліс, мыйӧн сӧмын прӧйдитліс боктіыс, сӧмын зілис мунны ӧткодь воськовъясӧн.
Тадзикӧн сійӧ воис Таврическӧй садса пельӧсӧдз, кӧні сылы дзик тӧдтӧм кык морткӧд случайнӧй паныдасьӧм дзикӧдз торкис сылысь душевнӧй равновесиесӧ да пыртіс дзонь бушков сы сьӧлӧм пытшкӧ, коді, кажитчис сылы, вӧлі стракуйтӧма татшӧм сяма вывті ыджыд волнуйтчӧмъяссьыс.
Тайӧ сылы бокӧвӧй йӧзыс, кодъяс сэтшӧм не местаын паныдасисны, вӧліны том ныв да зон велӧдчысь том йӧз пӧвсысь, — став сертиыс тӧлкуйтӧмӧн, любитчӧмъяс.
Найӧ петісны Греческӧй уличасянь да сёрнитігтыр мунісны воча ки кутчысьӧмӧн Таврическӧй садса решетка пӧлӧн.
Найӧ нюмъялісны да радейтӧмпырысь видзӧдісны мӧда-мӧдныслы синманыс.
Том морт зэв ньӧжйӧник висьтавліс нывлы, тыдалӧ, мыйкӧ нежнӧйӧс, сылӧн радлысь чужӧм серти тӧлкуйтӧмӧн.
Найӧ мунісны ньӧжйӧ, пӧшти неокотапырысь ыджыд шуд вӧснаыс да нинӧм вылӧ некутшӧма эз видзӧдны мый вӧлі на гӧгӧр.
Но Андрей эз вермы вештыны синъяссӧ тайӧ ныв вывсьыс: сійӧ вӧлі сэтшӧм чуймӧдана скодитӧ Таня вылӧ.
Тушанас сійӧ вӧлі неуна ыджыдджык, и сійӧ чужӧмлӧн увдор юкӧныс вӧлі неуна кызджык; но чужӧм рӧмыс да торъя нин юрыс, кузьмӧс синкымъясыс, кодъяс казьтылісны лэбачлысь паськӧдӧм бордъяссӧ, мыйкӧ сэтшӧм кодь, мый сетӧ индивидуальность чужӧмыслы да мыгӧрыслы ставнас, вӧлі Танялӧн кодь.
Сійӧ вӧлі весиг пасьтасьӧма пемыдлӧз паськӧмӧ, — Танялӧн радейтана рӧм.
Андрей донӧн эськӧ мынтіс, медым видзӧдлыны сылы синмас!
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый найӧ лоасны дзик стӧч сійӧ синъясыс, кодъясӧс сылы сэсся абу нин сиӧма аддзывны.
Но нывлӧн чужӧмыс сылань вӧлі бергӧдӧма бокног и сійӧ ни ӧтчыдысь эз видзӧдлы Андрейлань.
Сійӧ, та вылӧ видзӧдтӧг, очаруйтіс сійӧс да ӧзтіс сылысь сьӧлӧмсӧ, сыын чувствояс да казьтылӧмъяс кыпӧдӧмӧн, кодъяс, думайтіс сійӧ, унмовссисны сы пытшкын нэм кежлӧ.
Роковӧй судьбалы воча мунысь мортлӧн суров настроениеыс эз вермы сулавны татшӧм видениеыслы паныд.
Сылӧн кӧдзалӧм сьӧлӧмыс выльысь кутіс типиктыны мортлӧн пӧся радейтӧмӧн, кор сійӧ муса нывлы бӧрсяньыс думнас ыстіс олӧмас шуд да ударъясысь мынӧм, кодъяс усины сы чой пай вылас.
Ныв вӧлі мунӧ нюмъялігтыр да гӧрдӧдӧмӧн и ньӧти чайттӧг, кутшӧм ощущениеяс сійӧ кыпӧдіс тӧдтӧм морт пытшкын, код бокті сійӧ вуджӧртіс.
Кыкнаныс кежисны пельӧс сайӧ да саялісны.
Но Андрей эз сэтшӧм регыд вермы босьтны асьсӧ киас.
Йи коркаыс, кодӧн сылы удайтчис мый вынсьыс вевттьыны ассьыс став чувствояссӧ, поті, да курыд шоглӧн да лёкалӧмлӧн дзонь море ызбыльтіс ортсӧ.
Сылӧн эз судзсьы выныс венны сійӧс да выльысь дорны сійӧс йиӧн.
Танялӧн ликыс сулаліс сы водзын эз нин ылі вуджӧр моз, но тыр шоныдӧн да олӧмӧн, страданиеясӧн, радейтӧмӧн да мичлунӧн — сэтшӧм жӧ матын да сэтшӧм жӧ реальнӧй, кыдзи и тайӧ нылыс, коді сӧмын на муніс сы бокті.
Мый сыкӧд, коньӧркӧд, ӧні?
Мый лоас сыкӧд талун войнас, кор сійӧторйыс, мый вылӧ сійӧ мунӧ, лоас олӧмӧ пӧртӧм фактӧн?
Кыдзи сійӧ терпитас тайӧ ударсӧ, кор Андрей пӧгибнитас?
Мӧвпъясыс, ӧтиыс мӧдысь жугыльджыкӧсь, шымыртісны сійӧс, и сійӧ кыліс асьсӧ вынтӧмӧн.
Мыйла найӧ радейтісны мӧда-мӧднысӧ?
Мыйла найӧ аддзысисны?..
Мынтысьны сэтшӧм чорыда шуда некымын тӧлысьысь!..
Важсяыслӧн серпасъясыс, ӧти бӧрся мӧд, быдмисны сы мӧвпын став аслас мичлунӧн, став аслас мучительностьӧн.
Налӧн радейтӧмыс, тайӧ чужӧмыс, тайӧ ӧзъялысь синъясыс кажитчис помтӧм шудӧн...
А сэсся — медбӧръя свидание вылын мучитчысь сійӧ жӧ чужӧм!
Андрей механическӧя муніс аслас прамӧй туйӧд, но мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь.
Наӧн ылалӧмӧн, сійӧ эз казяв, мый подӧн ветлысьяс, кодъясӧс сійӧ таӧдзсӧ ордйӧдавліс аслас тэрыб, кӧть и тэрмасьтӧм воськовъяснас, ӧні панъялісны сійӧс.
Сійӧ аслыс вежӧрттӧг надзмӧдіс мунӧмсӧ.
Сійӧ прӧйдитіс Таврическӧй сад, прӧйдитіс кузь Кирочнӧй да мыйдтакӧ Литейнӧй и сӧмын Пантелеймоновскӧй вичко дінын сылӧн югнитіс мӧвп, мый сійӧ кыдз быттьӧ мунӧ ньӧжйӧджык колӧм сертиыс.
Сійӧ видзӧдліс часі вылас, и вирыс кӧдзаліс сы сӧнъясын, сьӧлӧмыс секунда кежлӧ дугдыліс типиктыны ужаснӧй открытиесьыс: сійӧ сёрмис!
— Колис ставыс куим минута, а сылы ещӧ колӧ вӧлі мунны верст мында!
Царь вермас индыны петӧмсӧ аски кежлӧ, и сэки прогулкаыс нин оз ло.
Радейтӧм, жалитӧм, мечтаяс, шогсьӧмъяс — ставсӧ вӧлі пырысь-пыр шыбытӧма бокӧ да вошис ӧти здукӧн, кыдзи кӧдза муяс вылысь воробей табун, кор найӧс шыбытасны изйӧн.
Дзоньнас бледӧдӧм Андрей уськӧдчис водзӧ, ужаснӧй мӧвпӧн тойлалӧмӧн да мучитӧмӧн, мый сійӧ ставсӧ пӧгубитіс аслас йӧйталан сентиментальностьнас.
Сійӧ бурджыкӧн лыддис эськӧ котӧртны, но тайӧ эськӧ веськӧдіс сы вылӧ вниманиесӧ полициялысь.
Водзӧ, водзӧ! —
Сійӧ век муніс водзӧ, но кутіс восьлавны сэтшӧм тэрыба, мый панъяліс мостӧвӧй кузя мунысь извозчикъясӧс.
Сійӧ ньӧв моз тӧвзис Пантелеймоновскӧй улича кузя, пос вомӧныс, Летней сад бокті, некутшӧма мудзӧм чувствуйттӧг.
Стракыс, кажитчис, кык мында содтіс сылысь вынъяссӧ;
но тайӧ вӧлі сӧмын иллюзия; ужасыс, коді вильӧдіс сійӧс да заставитіс мый эбӧссьыс типиктыны сылысь сьӧлӧмсӧ, недыр кежлӧ кыпӧдліс сылысь вынъяссӧ; но сыкӧд ӧттшӧтш сійӧ бырӧдліс найӧс.
Кор Андрей мунӧ вӧлі Марсово полеті, то кутіс чувствуйтны, мый сылӧн тырӧ лолыс...
Но — водзӧ, водзӧ!
Сійӧ вермас на ещӧ удитны, царь мукӧд дырйи сёрмывлӧ некымын минута кежлӧ.
И сійӧ бара ӧдӧбтіс, вынъяссӧ кык мында содтӧмӧн, медым мунны сідзи жӧ тэрыба восьлалӧмӧн...
Сійӧ кутіс пошиктыны.
Морӧс пытшкас сылӧн бытшкис, кыдз быттьӧ сэтчӧ вӧлі сутшйӧдлӧма сё ем.
Быд некымын воськов сулалісны сылы век унджык и унджык вын пуктӧм.
Физическӧй ощущениеыс, кодӧс сійӧ испытайтіс тайӧ дурмӧм моз котӧртӧмас, пыр жӧ тӧд вылас уськӧдіс сылы томдырся лунъясысь мӧд случай, кор сійӧ тӧвзис преследуйтысьясысь вӧръяс да нюръяс вомӧн, и вӧлыс усис, а сылӧн спаситчӧмыс зависитіс сыысь, воӧдчас-ӧ сійӧ карӧдзыс аслас преследуйтысьяс дорысь водзджык.
Но и сэки, свобода да олӧм бӧрся вӧтчигӧн, сійӧ джын мында эз татшӧма зіль воӧдчыны аслас могӧдз, кыдзи ӧні, смерть бӧрся дурмӧмӧн вӧтчигӧн.
Но сылы некор вӧлі займитчыны сравнениеясӧн да контрастъясӧн.
Водзӧ, водзӧ! —
Сійӧ ӧдйӧ прӧйдитіс Марсово поле, мыйдта лэдзлісны сылы бырысь вынъясыс.
Сійӧ сэсся эз нин видзӧд часі вылас, медым не воштыны зэв дона кадсьыс ни ӧти секунда, но сійӧ зэв бура тӧдіс, мый сійӧ сёрмис.
И век жӧ сійӧ тӧвзис не мортнога энергияӧн.
— Водзӧ, водзӧ! —
Ставыс колис прӧйдитны ещӧ кык улича.
Но муыс нин вошласис сы улысь да кокъясыс сылӧн дрӧжжитісны.
Сылы кольліс ӧтитор: либӧ надзмӧдны воськовъяссӧ, либӧ шнёпкысьны муӧ да лоны сэтшӧмӧн, мед босьтас полиция, кыдзи код мортӧс.
Да и кутшӧм тӧлк вӧлі эськӧ сюйсьыны шпионъяс цепӧ да аснас петкӧдлыны мортӧс, коді сӧмын на пышйӧма йӧйясӧс видзан керкаысь?
Сійӧ мӧдіс ньӧжйӧджык.
Кор сійӧ кежис дворец дорса векньыдик переулокӧ, кӧні Ватажко виччысис сійӧс, сылӧн вӧлі нин сдержаннӧй да приличнӧй вид, кӧть сьӧлӧмас сылӧн вӧліны смерть да ӧтчаяние.
Сійӧ сэсся эз нин сомневайтчы, мый став делӧыс вошис сы вӧсна.
Сійӧ лыддис тайӧс аслас часӧвӧйлӧн расстроитчӧм чужӧм вылысь.
— Мый?
Сёрми? — юаліс сійӧ тіралан гӧлӧсӧн, вочакывсӧ водзысь тыр тӧдӧмӧн.
— Эн, но ме тайӧторйысь полі, — шуис Ватажко.
— Царь талун бур поводдя вӧсна вӧчӧ кузьджык прогулка.
Андрей кокнипырысь ышловзис.
Ватажколӧн кывъясыс пальӧдісны сійӧс да пӧшти бырӧдісны мудзӧмсӧ, коді регыдджык лои эз физическӧй зэлӧдчӧмысь, а нравственнӧйысь.
— Нинӧм сэтшӧмыс эз ло, мый манитіс тіянӧс? — юаліс Ватажко.
— Решительнӧ нинӧм, — шуис Андрей.
— Ме виччысьны кута тані скамья вылас, — содтіс сійӧ, тротуар дорса из пуклӧс вылӧ индӧмӧн.
— Мунӧй да сувтӧдалӧй часӧвӧйясӧс.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын Андрей лэптіс веськыд кисӧ вывлань.
Сійӧ кӧсйис убедитчыны сійӧ крепыдлунын.
«Абу дзик крепыд!»
Чуньясыс неуна тіралыштісны.
Сійӧ виччысьыштіс неуна да некымын минута мысти лэптіс сійӧс выльысь.
Сійӧ ӧні убедитчис, мый киыс оз нин тірав.
Сійӧ вӧлі сӧвсем гӧтов да спокойнӧя виччысис.
Нӧшта некымын минута колис, и сійӧ аддзис Зацепинлысь сылань ньӧжйӧ локтысь ыджыд мыгӧрсӧ.
Андрей чеччис да сувтіс сылы паныд.
Зацепинлы колӧ вӧлі юӧртны действуйтны заводитан медбӧръя сигналсӧ.
Зацепинлӧн чужӧмыс вӧлі торжественнӧй да весиг жугыль.
Кор найӧ лоины мӧда-мӧд дорас дзик матынӧсь, сійӧ сатшкис Андрей вылӧ ёна тӧдчана да ӧттшӧтш почтительнӧй видзӧдлас, юрнас вӧчис поклон вылӧ скодитысь утвердительнӧй гогнитӧм.
— Висьталӧй! — шуис Андрей.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый юӧртӧмыс вӧлі бур, но татшӧм серьёзнӧй минутаӧ сылы окота вӧлі кывны мый-нибудь ещӧ утвердительнӧйӧсджык.
— Царь петіс аслас пыр овлан прогулка вылӧ, — вашкӧдӧмӧн шуис Зацепин.
Андрей гогнитіс юрнас да мӧдӧдчис водзӧ, Зацепинлы кинас муртса тӧдчана шеныштӧмӧн, медым сійӧ прӧйдитіс.
Ӧні воис сылӧн черед!
Дворцовӧй площадьсянь сійӧ вӧлі на ещӧ куимсё воськов сайын, кор веськаліс шпионъяс да охранительяс самӧй сук чукӧрас.
Ӧткымынъяс на пӧвсысь вӧрзьывтӧг сулалісны асланыс местаясын, мукӧдъяс видзӧдісны царскӧй прогулка месталань нуӧдысь став уличаяс бӧрся, медым не лэдзны сэтчӧ бокӧвӧй йӧзӧс, и арестуйталісны быд подозрительнӧй ветлысь-мунысь мужчинаясӧс да нывбабаясӧс.
Охранительяс пӧвсысь ӧти, дзор тошка почтеннӧй господин, кодӧс Андрей некор эськӧ эз пукты шпион пыдди, матыстчис сы дорӧ.
— Потрудитчӧй, — шуис сійӧ вежливӧй, но решительнӧй гӧлӧсӧн, — мунны мӧд туйӧд.
— Мыйла тайӧ? — юаліс Андрей, некымынысь, ӧднакӧ, водзӧ воськовтӧмӧн.
— Таті некутшӧма оз позь прӧйдитны, мед кӧть коді эз вӧв, — водзӧ нуӧдіс олӧма господин, сыкӧд орччӧн мунігтыр.
— Бергӧдчӧй пырысь-пыр жӧ, онӧ кӧ кӧсйӧ сюрны лёкторъяс вылӧ.
Андрей вӧрзьӧдліс пельпомъяснас.
— Но ме нинӧм ог аддзы улича вылысь, мый мешайтіс эськӧ йӧзлы мунны сы кузя, — шуис Андрей, шензяна вид ас вылас лэдзӧмӧн да век водзлань мунігтыр.
Почтеннӧй господин сетіс кинас знак, и штатскӧй паськӧма кык молодец, кодъяс сулалісны воськов комын сайын, уськӧдчисны Андрейлань, — тыдалӧ, сійӧс кутны лӧсьӧдчӧмӧн.
Андрейлӧн положениеыс лои критическӧй.
Сійӧ сувтіс, шпионъяскӧд препирательствоӧ пырны кӧсйӧмӧн да нӧшта некымын минута выиграйтны надейтчӧмӧн.
Но конспираторъяс бура арталӧмаӧсь ассьыныс движениеяссӧ.
Самӧй тайӧ здукнас царскӧй пон тыдовтчис улича помын, и шпионъяс здукӧн вошины.
Царь должен вӧлі прӧйдитны минута мысти, и тайӧ кад кежлас туйыс должен вӧлі лоны прӧстӧн.
Андрей муніс ньӧжйӧник да некодӧн куттӧг воӧдчис улича пельӧсӧ.
Царь тыдовтчис тайӧ минутанас дворецлы паныдӧн сулалысь Александр I-лӧн памятник бӧрвылын некымын воськов сайын.
Площадьлань бана ӧти керка ӧшиньсянь кык том морт ёна волнуйтчӧмӧн видзӧдісны, мый вӧчсьӧ.
На пӧвсысь ӧтиыс вӧлі Жорж.
Сійӧ аддзыліс Андрейлысь куим шпионкӧд паныдасьлӧмсӧ да лыддис нин делӧсӧ вошӧмӧн.
Но со тыдовтчис всероссийскӧй самодержец, коді кежӧ вӧлі памятник пельӧс сайӧ; сылы паныд муніс Андрей спокойнӧя, колебайтчытӧг, кыдзи судьба.
Тӧдтӧм мортӧс аддзӧм бӧрын царь дрӧгнитіс, но век жӧ кутіс мунны водзлань.
Кынмӧм сьӧлӧмӧн видзӧдіс Жорж, кыдзи воськолысь воськолӧ чиніс ылнаыс на костын сэтчӧдз, кытчӧдз сылы эз кажитчы, мый найӧс торйӧдӧ ставыс некымын воськов...
и век жӧ нинӧм на ещӧ эз ло, и найӧ век водзӧ матыстчисны...
Мый нӧ сійӧ виччысьӧ?
Мый эськӧ тайӧ вермӧ петкӧдлыны?
Но Жорж ӧшыбайтчис: ылысянь татшӧм ичӧтӧн кажитчысь костыс збыльысьсӧ вӧлі ещӧ воськов кызь кымын.
Тані, установитӧм правилӧяс серти, Андрейлы колӧ вӧлі босьтны шляпасӧ да кольччыны куш юрӧн, кытчӧдз сылӧн государь да повелитель кутас прӧйдитны.
Но сы пыдди, медым олӧмӧ пӧртны верноподданничестволысь тайӧ актсӧ, Андрей сюйис кисӧ зептас, кватитіс револьвер, метитчис да лыйис царлы.
Пуляыс веськаліс керка стенӧ, царь мышвылӧ сажень кызь сайӧ, пӧшти самӧй карниз улас.
Андрей вӧчис промах; револьверыс ёна вӧлі бӧрӧ сетӧ, и сійӧн колӧ вӧлі метитчыны кокас, медым пуляыс эз лэб юр вывтіыс.
Андрей тӧдмаліс тайӧс вывті сёрӧн.
Секунда дыра сійӧ сулаліс неудачанас шемӧсмӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн.
Но сэсся пыр жӧ уськӧдчис водзӧ, кельыд чужӧмӧн да вывлань кыпӧдӧм синкымъясӧн, лыйӧм бӧрся лыйӧмӧн.
Царь блед жӧ, лэпталіс аслас шынельлысь пӧлаяссӧ да кутіс котӧртны.
Но сійӧ сьӧлӧмнас эз усь.
Сы пыдди, медым котӧртны веськыда, сійӧ чукльӧдліс да, тадзикӧн, эз сет аслас преследовательлы позянлун метитчыны.
Сӧмын ӧти пуля розьӧдіс сылысь шынель капюшонсӧ, мукӧдъясыс жӧ лэбисны боктіыс.
Минутаысь регыдджыкӧн сійӧ лыйліс ассьыс квайтнан зарядсӧ.
Сэк коста шпион чукӧр, кодъяс войдӧрсӧ оз вӧлі тыдавны, кутісны котӧрӧн локтавны гӧгӧрбоксянь да век лоины унджыкӧн.
Жорж аддзис, кыдзи звермӧм шпионъяс кытшалісны Андрейӧс.
Первойсӧ найӧ ставныс сулалісны ылын, полісны матыстчыны сы дорӧ.
Но кор аддзисны, мый сійӧ ӧружиетӧм да ньӧти оз лӧсьӧдчы водзсасьны, найӧ пырысь-пыр уськӧдчисны сы вылӧ.
Жорж кыліс налысь сӧмын яра горзӧмъяссӧ да оксӧмъяссӧ; чужӧмсӧ кияснас тупкис да сійӧ сэсся нинӧм эз аддзыв.
Андрейӧс, джынвыйӧ ловъяӧс, нуисны тюрьмаӧ.
Но сійӧ ньӧжйӧникӧн бурдіс да ас кадӧ вӧлі сетӧма судӧ, приговоритӧма вины да казнитӧма.
Сійӧ пӧгибнитіс.
Но делӧыс, мый вӧсна сійӧ куліс, эз пӧгибнит.
Сійӧ мунӧ водзӧ, поражениесянь поражениеӧ, и воас помӧдз вермӧмӧ, коді тайӧ жугыль мирас вермас лоны шедӧдӧма сӧмын этшаник избранникъяс страдайтӧмъясӧн да асьнысӧ жертвуйтӧмӧн.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Йи пласт вылын @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 3‒15.}
А. С. Серафимович
ЙИ ПЛАСТ ВЫЛЫН
I
Сырсйыссьӧм лӧзовруд кымӧръяс, быттьӧкӧ повзьӧдӧм лэбачьяслӧн разалӧм стая, уліті шлывгӧны море весьтті.
Океансянь пӧльтысь ёсь, чизыр тӧв то топӧдлас найӧс ӧтпомся сьӧд массаӧ, то, быттьӧ ворсігмоз, разӧдас да ӧтарӧ-мӧдарӧ шыблалас, зэв мича мыгӧръяс вӧчалігтырйи.
Едждіс море, поводдяыс торксис.
Сьӧкыда кыптӧ свинеч кодь ваыс и, ызгысь быгнас гартчигтыр, пӧдтӧм шумӧн исковтӧ ылӧ пемыдас.
Тӧлыс скӧрысь лукйысьӧ морелӧн порыштчӧм веркӧстіыс да ылӧдз резӧ сола васӧ.
А чукльӧдлысь берег пӧлӧныс зэв ыджыд хребёт моз джуджыда кыпалӧны ляпкыдінъясас ӧтлаӧ пуктӧм йиыслӧн еджыд, пила пинь кодь доръяса чукӧръяс.
Быттьӧкӧ титанъяс чорыд кось дырйи шыблалӧмаӧсь тайӧ вывті ыджыд жугавлӧм торъяссӧ.
Берегдорса джуджыд да крут кыръясӧдз кыссьӧ букыша сьӧдпемыд вӧр.
Тӧлыс жвучкӧ сё арӧса пожӧмъяслӧн гӧрд стволъяс костті, синӧ веськыд козъясӧс, вӧрӧдӧ налысь ёсь туганъяссӧ да койӧ пушыд лымсӧ жугыля ӧшӧдчӧм веж лапъяс вылысь.
Кутшӧмкӧ гуся грӧзитӧм кылӧ тайӧ рӧвнӧй негора шумсьыс, и шогӧн ӧвтӧ шуштӧм йӧзтӧминсьыс.
Некутшӧм пасъяс кольтӧг прӧйдитӧны дзор нэмъяс чӧв олысь страна весьтті, а пемыд вӧрыс сулалӧ да спокойнӧя, гажтӧма, быттьӧ мӧвпъясас пыдӧ вӧйтчӧмӧн, довкйӧдлӧ пемыд туганъяснас.
Сылӧн ни ӧти вынйӧра ствол на эз пӧр горш лесопромышленниклӧн чер улын: сылӧн пемыд чащаас зыбучьяс да прӧйдитны позьтӧм нюръяс.
А сэні, кӧні сё арӧса пожӧмъяс вуджӧны посни кустарникӧ, кулӧм эрдӧн нюжалӧма овтӧм тундра да вошӧма помасьлытӧм границаӧн улӧдз ӧшйӧм кӧдзыд пемыд руас.
Некымын сё верст пасьтала он аддзыв ни тшынтор, ни юрта, ни морт кок туй.
Сӧмын тӧлыс столбӧн гартӧ посни лымсӧ да сьӧдпемыдыс зэв уліті кыссьӧ лымъя пустыня весьттіыс.
Вонас ӧтчыд и татчӧ волывлӧ беспокойнӧй морт да торклӧ шуштӧм берег дорлысь зумыш чӧв-лӧньсӧ.
Быдпӧрйӧ, кор зыбучьяс да тундраяс вомӧн чорыд мороз вӧчлӧ крепыд туйяс, а море вылын, ылын пемыдас тыдовтчӧны полярнӧй йияслӧн мисьтӧм мыгӧръясыс, кодъяс грознӧя матыстчӧны океансянь, — Мезеньлӧн ылысса берегъяссянь да берегдорса сиктъяссянь, тундраяс да пӧрысь вӧр діяс вомӧн, дзурыд лым кузя кӧрт додь сювнас дзуртігтыр, кыссьӧны аслыссяма обозъяс: ляпкыд тушаа, вожа сюръяса войвывса кӧръяс, кодъясӧс доддялӧмаӧсь сювъяс вылӧ пуктӧм кузь сьӧд пыжъясӧ, мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, видзчысьӧмӧн тувччалӧны крепыд чарӧм кузя, а орччӧн сьӧкыд, катласян походкаӧн паськыда восьлалӧны гӧна еджыд фигураяс.
И дӧсадапырысь аддзӧ пӧрысь вӧр, кыдзи некымын верст кузьта станын сы пӧлӧн овмӧдчӧны кортӧм гӧстьяс.
II
Сорока сулалӧ торос вылын, киас кутӧ кузь багыр да сюся видзӧдӧ кӧдзыд ыліас.
А сэні, пӧшти горизонт визь вылас, пемыд кӧдзыд сынӧд пырыс омӧлика тӧдчыштӧны да быдмӧны мисьтӧм мыгӧръясӧн еджыд чукӧръяс.
Сорока быттьӧ кынмис ас места вылас выныштчӧмӧн виччысигас.
Став приметаясыс петкӧдлӧны, мый кыйсьӧм лоӧ: лэбач горзӧ, мореладорсянь тӧв ньылыдыс уліті лэбӧ, и тӧв-глубник лыбис.
Пемыдыс кыссьӧ дзик му весьттіыс, пожӧм йывъясӧ крукасьлӧ, вӧр кутіс шувгыны.
Да, прӧмыс должен сюрны.
И сійӧ сюся видзӧдӧ кӧдзыд ыліас, зільӧ аддзыны, абу-ӧ кыянтор: дзик море весьттіыс ветлӧ ру — нинӧмтор оз тыдав.
Луныс вӧлі помассьӧ.
Тӧлыс шувгис пожӧма ягын да гартіс посни лымсӧ.
Быдладорсянь кыссис тӧвся шуштӧм рӧмыдыс да вевттис тыртӧм берегсӧ.
Ӧтилаын да мӧдлаын зэв ыджыд йи глыбаяс сайын тыдалісны гӧна еджыд фигураяс кианыс кузь багыраӧсь да сюся видзӧдісны ылӧ пемыдас.
Море надзӧник мургис.
Ылісянь, муртса тыдавмӧн, воис мисьтӧм еджыд чукӧрӧн уна йи.
Видзӧдліс Сорока берег пӧлӧныс, аддзӧ — орчча йитор сайын багырӧн Ворона сулалӧ, сэтчӧ жӧ видзӧдӧ.
Видзӧдліс сы вылӧ Сорока, и пемыд лои сылӧн душаас.
Ворона — ён мужик, сӧвикыс сы вылын кӧр куысь, бур, бакилӧыс выль; сулалӧ, багыр вылас мыджсьыштӧмӧн, да видзӧдӧ море вылас, тыдалӧ оз маитчы: сюрӧ прӧмысыд — Ворона выль шхуна лэдзас, ещӧ ёнджыка тӧргуйтны кутас; оз сюр — оз понды шогсьыны.
Да и ачыс Воронаыд прӧмыселъяс вылад вынсӧ ёна бертны оз понды: сылы звертӧ покрутчикъяс кыясны.
И Сорока муніс сы ордсянь покрутчикӧн да сыысь, мый Ворона сетіс сылы шоныд паськӧм, должен сетны Вороналы добычаыслысь джынсӧ.
Тӧлыс кутіс шувгыны, поткӧдіс русӧ да гӧвкъялысь вевттьӧдӧс моз нуис шуштӧм пемыдсӧ дзик горизонт дорӧдзыс.
Видзӧдліс Сорока да быттьӧ друг садьмис.
Вунӧдіс и Воронаӧс, и сылысь выль кӧр ку сӧвиксӧ, и ассьыс дӧсадасӧ сы вылӧ, мый сійӧ должен сетны сылы добычаыслысь джынсӧ, — Сорока ставсӧ вунӧдіс да кутіс сюся видзӧдны ылӧ югдӧминас.
А сэні, кытчӧдз синмыд судзис, берегланьыс матыстчиг, кыссис гӧрсьӧм, гуранӧссьӧм йи эрд, муніс ылыс горизонтлӧн кӧдзыд руд тшынторлань.
Зэв ыджыд да лӧзоват глыбаяс, кодъяс сувтсӧн чурвидзисны уна посни еджыд йи торъяс весьтын, ньӧжйӧ кыпӧдчылісны да ратшкакылігтыр усьліны содысь ваыслӧн улісянь йӧткӧм вӧсна.
Сьӧкыда матыстчисны паськыд йи пластъяс, и сорсьӧм зык кыліс на весьтын, коді эз вӧв морскӧй прибой кодь.
Енмыс тӧдӧ кытысь муртса кыліс ураганлӧн ылысса гым шы.
Аддзӧ Сорока, муртса синмыдлы тӧдчӧ — сьӧд чутъяс кодьӧсь шлывъялӧны лэбачьяс.
Синъясыс сылӧн кутісны ӧзйыны.
«Эм!»
Сійӧ каттис кучикысь кыӧм гезсӧ, видліс багырсӧ, босьтіс чукля бедь, лӧсьӧдчис, виччысьӧ, кор йиясыс воасны дзик берег дорӧдзыс.
Видзӧдліс гӧгӧр, аддзӧ — луныс помассьӧ нин.
Дженьыд овлывлӧ сійӧ тайӧ ылыс берег вылас.
Муртса мыччысьыштлас шондіыс руа горизонт сайсьыс кӧдзыд югӧръяснас, гашкӧ, часӧн-джынйӧн кежлӧ — и бара тэрмасьӧ лэччыны пӧшти сійӧ жӧ точкаас, кытысь и петаліс.
Поткӧдӧм пемыд пырыс югнитіс медбӧръя шуштӧм югӧр, кутіс ворсӧдчыны уна рӧма бикиньясӧн лым йиръясын, югнитліс йи пластын да здук кежлӧ омӧлика югдӧдыштліс гортӧма ызгысь йиа моресӧ и тайӧ еджыд шог паськӧмӧн пасьтасьӧм куш берегсӧ и сы пӧлӧн разӧдчӧм йӧзлысь уна сё фигураяссӧ.
Берегдорса мылькъяслӧн дзирдавны заводитӧм лым толаяс вылын сэні и тані сьӧд чутъясӧн тӧдчисны тшынассьӧм, тшыннас сквӧзь йиджтысьӧм жебиник ичӧтик прӧмыслӧвӧй керкаяс.
Бара лыбис ыджыд тӧв, сійӧ вайис пемыд да пыр жӧ тупкис кусысь шондісӧ.
Шуштӧм, зумыш колорит водіс став матігӧгӧрас.
III
Приливлӧн первой ваясыс ылькнитісны берегӧдзыс да мыськисны йи торослысь подувсӧ.
Чӧв ланьтісны таӧдз ызгысь гыяс, кодъясӧс личкис сьӧкыд йи чукӧрыс.
И мыйӧн матыстчисны паськыд йи пластъясыс дзик берег дорӧдзыс — зыкыс паськаліс матігӧгӧрас да кутіс негораа кывны пыдын ягас.
Кыліс вынйӧра чушакылӧм, кышакылӧм, жугавлысь глыбаясӧн ратшкакылӧм, быттьӧкӧ матыстчис сё кока чудовище.
Воддза йи пластъясыс, тороскӧд зурасьӧмысь да сьӧкыда зырысь массаӧн топӧдӧмысь, нырсисны еджыд пызьӧдз, кавшасисны йылас да артмӧдалісны шензьытӧдз мича гӧраяс.
Шыясыс сорласьлісны нинӧм гӧгӧрвотӧм зыкӧ.
Посни йи бус ӧшаліс воздухас, и сійӧс нӧбаліс тӧв.
Йи массалӧн мунӧмыс, мытшӧдӧ зурасьӧм бӧрын, пӧри зэв ыджыд разрушительнӧй вынӧ: некымын минута чӧжӧн берег пӧлӧныс чегъясьӧм мыгӧръясӧн кыптісны выль громадаяс.
Мыйӧн йиыс воис берег дорас, некымын сё прӧмышленник уськӧдчисны водзӧ.
Сорока лэччис йи вылас первойяяс пиысь ӧти.
Йи пласт вылысь йи пласт вылӧ чеччалігтыр, вильдалігтыр, тӧвнас вайӧм лымйӧ да йиӧ коскӧдзыс вӧйласигтыр сійӧ котӧртіс водзӧ.
Жугласьӧм йи торъясыс шумӧн киссисны сы бӧрся.
Сійӧс ставнас шымыртіс век сы бӧрся вӧтлысьысь, дрӧжжитысь струна кодь зэлыд ӧти мӧвп, коді кыліс морӧсас тэрыба тіпкысь сьӧлӧмыслӧн быд тіпнитігӧн: «Веськавны эськӧ, удитны...
Енмӧй...
Владычитцаӧй!..»
Посни йи торъясыс резсисны бакилӧ улысь.
Тӧлыс шутьляліс пеляс да кучкаліс чужӧмас йи емъясӧн да вевттис сылысь тошсӧ и уссӧ пушыд гыӧрӧн.
А сійӧ нинӧм эз казяв да пыр котӧртіс водзӧ.
Пуксис вой.
Берегыс омӧля тӧдчысь мыгӧръясӧн воши пемыдас.
Сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс да, лов шысӧ кутӧмӧн, сюся кывзысис.
Гӧгӧр вӧлі тыртӧм: шувгис тӧв.
Синнад судзтӧм йиа эрд воши сукмысь рӧмыдас.
Сійӧ котӧртіс верст кык кымын да кутіс мудзны.
«Господи, ог веськав... ог удит! — шогӧ усьӧмӧн думайтіс сійӧ, — а колӧ бергӧдчыны, ваыс мунас!»
Ӧти думыштӧмсьыс нин, мый сійӧ мунас тыртӧм киӧн, сійӧс йирмӧг босьтліс.
Сьӧд керка, семья, челядь виччысьӧны...
Сійӧ водіс йи вылас да топӧдчис пельнас: кытысянькӧ веськыдвывсянь кылісны шыяс, кодъяс вӧлі зэв ёна мунӧны кага бӧрдӧм вылӧ.
Пыр жӧ воши мудзӧмыс, сійӧ уськӧдчис сыладорӧ да пӧрӧдчис бӧрвыв: сы водзын жервидзис сьӧд щель.
Ковмис кытшовтны.
Пӧсьнас мыссигтыр, сійӧ коркӧ аддзис жӧ ӧдйӧ сукмысь пемыдсьыс кутшӧмкӧ сьӧд массаяслысь омӧля тӧдчысь мыгӧръяс.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн Сорока лои сэні.
Сэтчӧ водӧма тюленьяслӧн быдса семья: зэв ыджыд укшаль зверьяс мисьтӧм сьӧд глыбаясӧн вӧрзьӧдчывтӧг куйлісны йи вылас.
Морттӧ кылӧм бӧрын найӧ повзисны да, воддза лапаяс вылас мыджсьӧмӧн, мисьтӧм юръяснысӧ вылӧ лэптӧмӧн, укшаля кутісны кыскыны ассьыныс сьӧкыд тушаяссӧ.
Тыдалӧ, враг дырйиыд найӧ лёка чувствуйтлісны асьнысӧ йи вылад, асланыс рӧднӧй стихиясяньыс ылын.
Медматыссасӧ суӧдӧм бӧрын Сорока мыйвынсьыс кучкис сылы беддьӧн синкымъяс костас.
Зверь топӧдіс юрсӧ йи бердас, воздухын шутёвтіс багыр, ёсь кӧртыс дзик крукӧдзыс пырис синкымъяс костас.
Пӧсь вир войтъяс резыштчисны чужӧмас, и зэв ыджыд зверь, кодӧс мукӧд местаӧ веськалігӧн и ружье пуля оз босьт, нюжӧдчис йи вылӧ.
Меткӧя кучкӧмӧн Сорока виис ещӧ некымын зверӧс.
Велалӧм, волнуйтчӧмысла да мудзӧмысла муртса тіралысь киӧн тэрыба кулис сійӧ виӧм зверьяслысь куяссӧ да торйӧдліс кыз слӧйӧн госсӧ.
Кульӧ Сорока куяссӧ, тэрмасьӧ, а ачыс арталӧ, уна-ӧ босьтас дон.
Долыд да кокни лои Сорокалы, и ачыс шпыннялӧ тошкас.
Быдпӧрйӧ кӧ лоӧ татшӧм удача, овмӧсыс пыр жӧ кокйылӧ сувтас.
А кадыс оз виччысь, котӧртӧ — сійӧ и видзӧд, отлив заводитчас.
Сійӧ кутіс тэрмасьны, кватитіс куяссӧ да госсӧ, гартіс ставсӧ ыджыд нӧбйӧ, кӧрталіс кучик волысӧн, босьтіс пельпом вомӧныс да кутіс кыскыны йи кузяыс.
Сьӧкыд вӧлі кыскыны нерӧвнӧй, гуранӧсь йи кузя квайт-сизим пудъя нӧб.
Йиӧн шумитысь море вылӧ пуксис пемыд, букыш вой.
Кӧдзыд, дзик сьӧдпемыдыс кыссис быдладорсянь да пыр сукджыка и сукджыка вевттис тыртӧм эрдсӧ, код весьтын сӧмын кӧдзыд тӧв лэбзис да шувгис йи глыбаяс пӧвстын.
Сорока муніс ылӧсас, тӧв серти да велавтӧм мортлы гӧгӧрвотӧм, сӧмын поморъяслы тӧдса приметаяс серти.
Сійӧ сюся видзӧдіс сы гӧгӧрса пемыдас, мукӧддырйиыс тотшнитлас ас водзас багырнас.
Пӧсьыс шорӧн лэччис сы вылысь, но сійӧ эз кыв мудзӧмсӧ: оз тыртӧм киӧн лок, сӧмын эськӧ воӧдчыны.
Сорока бура тӧдіс: воас сійӧ гортас, став добычаыс мунас уджйӧз мынтӧм вылӧ — сы вылӧ, мый пасьтӧдіс-кӧмӧдіс сійӧс прӧмысел вылӧ мунны, став добычаыс мунас кулак Вороналы, а век жӧ долыда кыскис сійӧ сьӧкыд нӧбсӧ, и пӧсьыс шорӧн визувтіс.
«Мыйкӧ берегыс век абу?» вуджӧртчис сылӧн юрас.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр: пемыд вой зумыша видзӧдіс сы вылӧ шуштӧм синъясӧн.
Водзвыв лёктор кылӧм чуткис сьӧлӧмсӧ.
«Ок, не сёрмыны эськӧ, важӧн нин берегсяньыс, — пӧра нин!»
Сійӧ вуджӧдіс волыссӧ мӧд пельпом вылас да ещӧ ӧдйӧджык кутіс кыскыны нӧбсӧ.
Куш ӧти мӧвп сы йылысь, мый сёрмис, мый заводитчас отлив да сійӧс нуас мореӧ, сідзи и писькӧдіс юр вемсӧ.
Ёнджыка зэлӧдӧ Сорока лямкасӧ, эбӧссьыс петӧ, сійӧ гӧгӧрвоис — сёрмис.
Пидзӧсъясыс кусыньтчӧны, джӧмдавны кутіс.
Водзвылас сьӧдпемыд пырыс дзирдыштісны биторъяс: сідзкӧ, берегыс матын.
Котӧртӧ Сорока медбӧръя вынъяссӧ зэвтӧмӧн.
Лолавны сьӧкыд, кӧсичаясас стучитӧ, горш пытшкыс косьмӧма, доймытӧдз сьӧкыд ньылавны кӧдзыд воздухсӧ.
Окота сувтыштлыны кӧть минута кежлӧ, но сійӧ венӧ асьсӧ да, мунігмозыс раз-мӧдысь лым кватитыштлӧм бӧрын, ещӧ ёнджыка выныштчӧ...
Мыйкӧ кутіс шаракывны да кышакывны.
Водзвылас омӧлика тӧдчис торосъяслӧн зэв ыджыд чукӧр, йиыс вӧрзис да кутіс дзуртны.
«Шыбитны кӧ нӧбсӧ — удита котӧртны!» здук кежлӧ воліс сылы юрас.
Но сійӧ эз шыбит, а зэв ёна зэлӧдчис да, нӧбсӧ кыскигтыр, кутіс котӧртны...
IV
Вевтӧдзыс лымйӧн тыртӧм прӧмыслӧвӧй керка шога лӧсталӧ сьӧд рӧмнас.
Розьӧд, кодӧс писькӧдӧмаӧсь вевтас, пуркйӧ кокньыдик тшынтор да тӧвнас ӧдйӧ разалӧ-вошӧ.
Керка пытшкӧсас пемыд, и сӧмын битор, кодӧс пестӧмаӧсь пельӧсас, из чукӧр вылӧ, югдӧдӧ чусыдкодь, гӧрдоват тіралысь югӧрӧн керйысь тшупӧм ӧшиньтӧм сьӧд стенъяссӧ, тшынассьӧм сигӧрттӧм вевтсӧ, сы вылын туг моз ӧшалысь сасӧ да стенъяс пӧлӧнса кузь няйт наръяссӧ.
Воздухас кокньыдик слӧйясӧн ӧшалӧ курыд тшын.
Наръяс вылас меститчӧмаӧсь прӧмышленникъяслӧн вына фигураясыс.
Найӧ шӧтсьӧмаӧсь морт кызь.
Тайӧ ӧти отряд некымын сё морта сійӧ прӧмыслӧвӧй армияыслӧн, кодӧс быд во ыстӧны Белӧй морелӧн йӧзтӧм береглань немжалиттӧм нужда да Войвывлӧн сьӧкыд олан условиеясыс.
Ньӧжйӧ да гажтӧма кыссьӧ кадыс.
Лёк шутка ворсіс рӧднӧй море: некымын часӧн сійӧ едждӧдіс йиясӧн, эз этша добыча вай берегъяслань, — да друг лои лёк поводдя, поткӧдліс да жугӧдліс йиа эжӧдсӧ да мисьтӧм чукӧръясӧн шыблаліс сійӧс уна сё верст пасьта.
И лоӧ коллявны кузь полярнӧй войяс да рудов тӧвся лунъяс, а гажӧдчӧм вылӧ дзик ӧти средство — табак да сьылӧм — дзикӧдз вӧтлӧма.
— Мореыд сӧстӧмлун радейтӧ, молитва, — шуӧны прӧмышленникъяс, — а табакӧн кӧ, да сьылӧмӧн, да лёк кывъясӧн, сідзи и оз шед нинӧм: друг тӧлыс пӧльыштас берегладорсянь и став кучиктӧ нуас, да и тэнӧ пыдӧ пыртас.
Пельӧсас, гӧрдоват бипур дорын, кытысь пуркйис сир дука тшын, пукалӧны да куйлӧны прӧмышленникъяс.
Найӧ коллялӧны гажтӧм кадсӧ мойдъяс да вӧвлӧмторъяс йылысь быдсяма висьтъяс кывзӧмӧн.
Ывлаас дзуркнитіс лымйыс кодлӧнкӧ сьӧкыд воськов улын...
Ӧдзӧсыс гурйыв воссис, ыльнитысь кӧдзыд воздухыс пӧлыньтіс бипурлысь гӧрдоват бисӧ да пуркнитіс тшын моз.
Пырис сӧвика мужик.
Гыӧртӧм чужӧмыс, быттьӧкӧ тырӧма еджыд нитшкӧн, зумыша видзӧдіс мехӧвӧй капюшонсьыс.
— Сорока абу, — шуис сійӧ кыз гӧлӧсӧн, — нуӧма!
Ставныс ӧттшӧтш чӧв ланьтісны.
И быдӧнлӧн чужис юрас серпас: кӧдзыд эрд, йияс да кодзулӧсь небеса, и йияс пӧвстас морт пессьӧ да кынмӧ.
— Мый нӧ пукаланныд? — стрӧга шуис старик. — Мунӧй карбас дорӧ!
Морт кӧкъямыс кутісны тэрыба пасьтавны аслыспӧлӧс «дӧрӧмъяс» *.
Старик петіс да видзӧдліс море вылӧ.
Сійӧ зеркалӧ кодь эрдӧн шыльквидзис ылі кӧдзыдас, и кодзулӧсь небесаыс вывсянь видзӧдчис сыӧ.
Лӧзоват тшын кодь пиын вӧрзьывтӧг вуграліс пӧрысь вӧр, и берег пӧлӧныс, быттьӧ исполинъяс стража вылын, шытӧг сулалӧны йиа утёсъяс.
Быттьӧ ас местаас кынмӧм войся воздухас ӧшаліс шуштӧм чӧв-лӧнь.
Минута мысти неыджыд карбас вешйис берег дорысь и, ас бӧрсяыс ылӧ фосфорическӧй след кольӧмӧн, воши дзирдалысь кӧдзыдас.
V
Тӧлыс лӧнис.
Раммысь гыяс нуисны гырысь йияслысь жугавлӧм, разалӧм колясъяссӧ, быттьӧкӧ жугавлӧм зэв ыджыд корабльлысь торъяс.
Кымӧръясыс тэрыба вешъялісны лӧз небесасьыс, кытчӧ быттьӧ вӧлі пысавлӧмаӧсь яръюгыда дзирдалысь кодзувъяссӧ, и войвывса кузь вой, лӧз йияс кодь югыд да кӧдзыд, пуксис гортӧма шумитысь море весьтӧ, коді быттьӧкӧ абу на лӧньӧма неважӧнся бушковсьыс да скӧраліс.
Вочасӧн мореыс весасис йиясысь, и сӧмын ӧтка пластъяссӧ ӧтилаын да мӧдлаын ньӧжйӧник лайкйӧдліс гыыс.
Ӧти татшӧм йи пласт вылын, ылысса горизонтлӧн лӧз фон вылын омӧлика тӧдчыштӧмӧн, тыдаліс ыджыд фигуралӧн пемыд мыгӧрыс.
Тайӧ вӧлі Сорока.
Сійӧ зэв бура уджаліс багырнас, и нюгыль зібйыс гудраліс да быгзьӧдіс кӧдзыд васӧ.
Ыджыд пласт ньӧжйӧ вешйис водзӧ.
Помтӧм просторӧн шыльквидзис гӧгӧр ваыс.
Сорока лэптіс юрсӧ: выліас кӧдзыдыслӧн вӧсньыдик ру пыр югъяліс зарни Медведица — сы серти колӧ мунны.
Сорока ӧшйӧ багыр вылас, йӧткӧ сьӧкыд йи пластсӧ, а юрас жуӧны гажтӧм думъяс: ылӧ нуис мореас, кӧдзыдыс лои вывті чорыд, мӧд сутки нин вомас крӧшки эз вӧв.
Ёнджыка ӧшйӧ Сорока багыр вылӧ, зільӧ, кылӧ — слабитны кутіс.
Сувтыштліс здук кежлӧ, лым апыштіс, видзӧдліс гӧгӧр; валӧн тыртӧм эрдыс кельыдлӧз рӧмыдас кыссис помтӧг да вошлі.
Вошины кымӧръяслӧн медбӧръя кокни вуджӧръясыс, кӧдзыд небесаыс кутіс фосфорическӧя дзирдавны лыдтӧм-щӧттӧм дзирдӧн.
Мореӧс синнад он судз, и сэні дзирдалісны кодзувъяс.
Гӧгӧрвоӧ Сорока — бурӧн оз помась: гӧгӧр кӧдзыд море, а синмас вӧрзьывтӧг видзӧдӧ едждӧдӧм мороз, шытӧг матыстчӧ, ёсь емъясӧн сатшкысьӧ кӧдзалысь виръяйӧ.
Уджалӧ Сорока, зільӧ шонтысьны уджнас, а юрас жуӧны помтӧм думъяс:
«Господьӧй, петкӧд...
челядьӧй ичӧтӧсь, гӧгӧрвотӧмӧсь... нинӧм оз вермыны... кодлы найӧ колӧны...
Кӧзяйка абу...»
Пырӧны юрас думъяс, мый гортас нинӧм абу, мый сюри кӧ эськӧ прӧмысыс сылы, сувтіс эськӧ кокйылас кыдзкӧ и Вороналы эськӧ уджйӧзсӧ мынтіс.
Ставсӧ эськӧ вӧчис Сорока, да вот воас-ӧ?..
Дум вылас уси керкаыс, пемыд, тшына.
Воас вӧлі Сорока прӧмышляйтанінсьыд да пӧжас и шонтас грека виръяйсӧ.
Дум вылас уси, кыдзи детинкаӧн на ветлывліс батьыскӧд прӧмышляйтны.
Гӧгӧр ызгис морскӧй прибой да ветлӧдлісны йиа гӧраяс...
Нюръяс вылысь трӧпаяссӧ казьтыштіс, пӧткаясӧс, вӧрса зверьясӧс, кодъясӧс кыйлывліс.
Гӧльлунсӧ ассьыс дум вылас уськӧдіс, и мыйӧн думыштіс Сорока ставтор йывсьыс, шог лои сылы.
Ӧшйис багыр вылас да видзӧдліс кытшалысь пространство вылас, кодӧс вӧлі колӧ прӧйдитны: «Ок, ог во!»
И бара лои жаль ачыс.
Сідзи ӧмӧй и лоӧ сылы пропадитны?
Оз веритсьы Сорокалы.
Уна во ветлӧдліс сійӧ море вылын.
Недельясӧн, тӧлысьясӧн ковмывліс овны.
Гӧгӧр море, йияс да небеса.
Вӧлі ылӧдз нуас, няньтӧг, битӧг, отсӧгтӧг, кулӧмвыйӧдз волывліс, а петкӧдліс жӧ бӧр.
Вот эсійӧяс ставныс воасны гортаныс: керкаыс шоныд... челядь... прӧмыссьыс вузыштасны... кӧзяйствояссӧ кокйылӧ сувтӧдасны... а сійӧс кутас новлӧдлыны море кузя ловтӧм йи торйӧн.
И сылӧн гортас челядь, и овмӧс, и прӧмысыс эм, а вот оз во гортас!
Сьӧлӧмсӧ шымыртіс шог, неокота кувны, а тӧдӧ — кынмас, эбӧсыс быри.
Сьӧкыд синва войт пычкыссис синсьыс, исковтіс суровӧй чужӧм кузяыс да кынмӧм войтӧн ӧшйис йизьӧм ус вылас.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гудырмӧм синъяснас ылысса небесаӧ, коді дзирдаліс кӧдзыдысла да быттьӧкӧ виччысис ӧтвет.
Но мир весьтын ӧшаліс войся чӧв-лӧнь.
А дзирдалысь куполыс ньӧжйӧ, но сувтлытӧг вӧчис ассьыс урчитӧм бергӧдчӧмсӧ ичӧтик кодзув гӧгӧр, коді вӧлі Медведицалӧн зарни крук бӧжас.
Дзирдалысь небесатіыс лэбис тшын кодь кымӧр пласт, и кодзувъясыс югъялісны сылӧн вӧсни телӧ пыр, а кӧнкӧ ылын, лёк туналіг ӧзйис востымасьӧм, ӧзтіс небесасӧ котӧртысь волшебнӧй биясӧн.
Медбӧръя вынъясыс кутісны бырны Сорокалӧн, омӧльджыка и омӧльджыка куснясис кузь зібйыс; дубалісны киясыс, кокъяссӧ эз кыв, ӧшйӧ сьӧктаммӧм юрыс.
Окота сылы кӧть здук кежлӧ пуксьыштлыны, но бура тӧдӧ — сюся кыйӧдӧ кӧдзыд: мыйӧн сувтан, сійӧ сывйыштас, пӧльыштас и сквӧзь йиджас кӧдзыд лов руыс.
Вермасьӧ Сорока унмыскӧд и оз нин думайт: думъясыс сорласисны, орины и тӧлктӧма вуджрасисны юрас, быттьӧкӧ тӧвйылын рулӧн клӧкъяс.
Гӧгӧрвоис Сорока — не кольны ловйӧн сылы, и сылӧн кӧдзалысь юр вемас бара ыпнитісны ылысса рӧднӧй серпасъяс, ыпнитлісны и кусіны.
Гӧгӧрвоис Сорока: ӧні некод нин сылы оз отсав, оз удит, оз кыв.
— Вокъяс, пропадита... рӧдимӧй батьяс!
И тайӧ йӧйлӧн кодь горӧдӧмыс лёкысь торкис войся чӧв-лӧньсӧ, лэбис валӧн шыльыд веркӧс весьтті и, быттьӧкӧ пыр вылӧджык и вылӧджык кыпӧдчигмоз, ланьтіс вӧсньыдик кӧдзыд ру пиас.
Сӧмын ылысса йияс йӧлӧгаӧн ыстісны бӧр отсӧг корӧм йылысь ковтӧм горӧдӧмсӧ, да ичӧтик кодзув торйӧдчис да исковтіс, и бара ставыс лӧнис.
А востымасьӧмыс пыр ёнджыка ломзис.
Ӧти джынъяс небесаыс яръюгыда ломаліс кодзувъяснас, а мӧд джынъяс кусӧмаӧсь став кодзувъясыс, и туналысь лёк пемыдыс зумыша видзӧдіс сэтысянь.
Быттьӧкӧ зэв паськыд горшысь, пуркнитліс сэтысь еджыд тшын да, вольсасьӧмӧн, ӧдйӧ лэбис небесатіыс пырыс яръюгыд кодзувъясӧс петкӧдліс да юр весьтын сэки жӧ кусаліг.
Быдпӧрйӧ, кор ыпнитліс тайӧ тшын кодь вевттьӧдыс, кажитчис — вот-вот кылас пельтӧ чунӧдан кучкӧм да вӧрзяс кынмӧм мореыс.
Но вӧрзьывтӧм воздухас сулаліс век сійӧ жӧ немӧй чӧв-лӧньыс.
Сӧмын горшсьыс дугдывтӧг ыпнитлывлісны вӧрӧшитчысь биа визьяс да, став рӧмъяснас ворсӧдчигтыр, тэрмасьӧмӧн лэбисны водзӧ.
Унмовсян состояние кутіс шымыртны Сорокаӧс.
Дӧзмис, дыш и сьӧкыд вӧлі сулавны кокйылас, и сійӧ лажыньтчис.
Лӧсьыдик шоныд разаліс виръяй пасьтаыс.
«Видзӧдтӧ, эзджык ло кӧдзыд», вирдыштіс сылӧн юрас.
Лӧнь унзіль гудыртіс юр вежӧрсӧ.
Мыйкӧ руакодь, гӧгӧрвотӧм важӧн нин вунӧдӧмтор кыптылӧ оръясьлӧм кусӧкъясӧн казьтыланторъяс пӧвстас, то бара кусӧ да вошӧ кольӧм олӧмыслӧн помасьлытӧм серпасъяс пӧвстын.
Син водзас кыптіс сьӧдпемыд вой ылын тундраын.
Пемыдас чепсасис бушков, и сылӧн дурмӧм зыкыс, быттьӧкӧ мортӧс гуалігӧн звӧн, гажтӧма юргис ӧтка юрта весьтын, коді вӧйӧма лым толаӧ.
Дзик юрта бердас полігтыр топӧдчисны кӧръяс.
А юртаас пукалӧ сійӧ, Сорока, самоед да сылӧн семьяыс.
Пукалӧ Сорока кӧр куяс чукӧр вылын, киас кутӧ ичӧтик бӧчка да тӧргуйтӧ: ньӧбалӧ самоедъяслысь кӧръяссӧ.
Оз вузавны — кӧртӧгыд тундраад згинитан.
Мыччис Сорока самоедлы стӧкан — сійӧ гажмис; мыччис мӧдӧс — самоед кутіс сетчыны; мыччис коймӧдӧс — самоед кутіс сьывны.
Сьыліс сійӧ ставтор йывсьыс, мый син водзас.
Кутіс юны вина да сьывны: «Ак, вина, бур вина!»
Бипурас пессӧ содтыштісны, сійӧ кутіс сьывны: «Ак, би, пӧсь би!»
Увтыштіс пон, сійӧ сьыліс: «Ак, пон, еджыд пон!»
И сьӧлӧмсӧ дойдысь шогӧн ӧвтыштіс Сорока вылӧ тайӧ сьыланкывсьыс, кодӧс сійӧ кывліс зэв нин важӧн.
Юктӧдіс Сорока самоедӧс усьтӧдзыс, юктӧдіс и сылысь гӧтырсӧ да ньӧбис налысь донтӧм-донысь став кӧръяссӧ.
Асывнас бушколыс лӧнис.
Сійӧ босьтіс кӧръяссӧ, самоедлы колис сӧмын куимӧс, медым дзикӧдз эз пропадит.
Муніс Сорока, а самоед коли тундраӧ.
И ӧні на Сорока некыдз оз вермы мездысьны тайӧ самоедсьыс: видзӧдӧ самоедыс сы вылӧ векньыдик щельясӧд винасьыс гудырмӧм синъяснас да не то сьылӧ, не то бӧрдӧ:
«Кӧръясӧй, кӧръясӧй... ак, кӧръясӧй!..»
Кӧсйӧ вунӧдны та йылысь Сорока, гудрасьӧ сылӧн юрас, думъясыс сорласьӧны, кӧсйӧ мездысьны тайӧ думъяссьыс да сетчыны юр вежӧрсӧ дурмӧдысь унзільлы.
Сійӧ дрӧгнитіс.
Кыліс артиллерийскӧй залп сяма сьӧкыда да кузя йиркнитӧм шы.
Кӧнкӧ потіс кӧдзыдӧн топӧдӧмысь зэв ыджыд йи пласт.
Ылысса йиясӧ зурасьӧм йӧлӧгаыс юралӧмӧн ылӧдз исковтіс шыльыд ва веркӧстіыс.
Здук кежлӧ сійӧ быттьӧкӧ садьмыліс.
Дивӧ, некыдзи эз вермы синъяссӧ восьтыны: найӧ быттьӧкӧ ляскысьӧмаӧсь.
И, кыдзи войшӧр-войын ылысса востымасьӧм, вуджӧртіс опасностьсӧ муртса нин гӧгӧрвоӧм.
Воздухас бара ӧшйис шуштӧм чӧв-лӧнь, и вӧрзьӧдчыны вермытӧм воддзакодь состояниеыс шымыртіс сійӧс.
Сійӧ дӧзмис выныштчӧмӧн лэптавны ассьыс сьӧктаммӧм синлапъяссӧ.
Бара унзіль гудыртіс юр вежӧрсӧ, и оръяссьӧм мӧвпъяс, быттьӧкӧ тӧлыся войӧ кокньыдик вуджӧръяс, котӧртісны гӧгӧрвотӧма, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
Кажитчис сылы, мый шуштӧм мореыс ловзис да ньӧжйӧник лолаліс помтӧм просторнас, и сылӧн лолалӧмысь кизьӧриник руыс кыпӧдчис ылысса кодзувъяс дінӧ, а море пытшкас вӧчсис тӧдтӧмтор.
Кажитчис, мирыс ставнас чӧв ланьтӧма, и сійӧ воддза олӧмыс кусӧма, дзебсьӧма тайӧ загадочнӧй тыртӧминас, коді тырӧма кутшӧмкӧ мӧд, тыдавтӧм олӧмлӧн тіпкӧмӧн.
Кажитчис, шытӧг пӧльтӧ кокньыдик тӧв, и кылӧ лӧнь, муртса кывмӧн звӧн, и кокни ру гӧвкъялӧ море весьтын.
И кӧдзыд ру пырыс кажитчӧ Сорокалы: фосфорическӧй дзирдӧн паськалігтыр змейяс моз нюглясьӧны кык югыд гы.
И кывтӧ сылань, ваас инмӧдчытӧг, пырыстыдалысь, ру пыр моз муртса-муртса тӧдчысь пыж.
Йи глыбаыс дрӧгнитіс, шутов-шатовмуніс, гызьӧдіс шыльыд веркӧссӧ; разалігтыр кутісны котӧртны эзысь кытшъяс.
Вералысь веркӧсас тыдалысь кодзувъяс кутісны тіравны, чеччавны да паськалісны гӧвкъялысь зарниӧн.
Сӧмын на мыччысьӧм тӧлысь мисьтӧма нюжаліс, кутіс вӧрны да нюжӧдчис кузь визьӧн дзик горизонтӧдзыс.
А море весьтӧ надзӧник пуксис рӧмыд да вевттис ставсӧ...
Войвывлӧн величавӧй мичлуннас дзирдалігтыр лӧня вугралӧ спокойнӧй море весьтын полярнӧй вой, кодӧс быттьӧкӧ кыӧма дзирдалысь вӧсни кӧдзыд руӧн.
А сы весьтын, фосфорическӧй дзирдыслӧн дивӧкодь ворсӧмӧн югъялігтыр, шыльквидзис кодзувъясӧн мичмӧдӧм ткань.
Помтӧм пемыдас вӧрисны дзирдалысь ӧшйӧм яръюгыд кодзувъяс.
Вылісянь мӧвпалігтыр киссис кельыдлӧз рӧма дзирдалӧм.
Шуштӧм чӧв-лӧнь вӧрзьывтӧг ӧшйӧма, быттьӧ ас места вылас кынмӧм, море весьтӧ, и тайӧ дзирдалысь, ворсӧдчысь мичлунас каститчӧ вечнӧй смертьлӧн шуштӧм кӧдзыдыс.
Небыдик лӧзоват югӧр югдӧдӧ помтӧг шыльквидзысь ва веркӧссӧ, коді вевттьысьыштӧма вӧсньыдик йи слӧйӧн, и кӧнкӧ ылын ӧтка йи пласт вылысь неподвижнӧя йӧжгыльтчӧм фигураӧс, коді вевттьысьӧма небыдик еджыд пужйӧн.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Воробейяслӧн вой @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 16‒25.}
А. С. Серафимович
ВОРОБЕЙЯСЛӦН ВОЙ
Кӧнкӧ видзьяс сайын сӧмын на садьмӧма кыалӧн векньыдик гӧрд визь.
Югдӧмводзвывса лӧзоват рӧмыдас пыр ёнджыка тӧдчис паськыд ю.
Дзик берег дорсяньыс кыпӧдчис гӧра, код бердӧ ляскысьӧмаӧсь керкаяс; гӧра йылас тыдаліс еджыд вичко.
Гӧра улас берег дорын сьӧд чутъясӧн тыдалісны паром да пыжъяс,
а берегас, паром дорас, сулаліс пӧвъясысь вӧчӧм ичӧтик керка.
Комнатаас, джоджас, гын вольӧс вылын узис паромщик Кирилл, тошка сьӧд мужик, а пельӧсас, пидзӧсъяссӧ щӧка бердас матыстӧмӧн, идзас вылӧ кӧлач моз гартыштчӧма ар даса детинка, Вася, Кириллӧн отсасьысьыс.
Буса чукыльӧсь туй кузя гӧра вывсянь лэччисны кык вӧла, и вӧвъясыс пыксисны, кутісны йӧткысь телегаяссӧ.
Телегаясас вӧлі джуджыда тэчӧма решеткаяса ыджыд ящикъяс, а на пытшкын дзескыда пукалісны дзодзӧгъяс, курӧгъяс, уткаяс, катласисны, беспокойнӧя бергӧдлісны юръяснысӧ, кокыштлывлісны ӧта-мӧднысӧ да зэркнитлігӧн повзьӧмпырысь горӧдлывлісны да заводитлісны ас костас тӧлктӧм сёрни:
— Кытчӧ миянӧс нуӧны?..
Ой, кутшӧм дзескыд!..
Но, эн кокав менӧ!..
Ак, мыйта ваыс, вот эськӧ уялыштны, сялькӧдчыштны, пӧттӧдз юны.
Кыдзи эськӧ петны татысь... — и мыччылісны юрнысӧ решеткаяс пырыс.
Но решеткаясыс вӧліны векньыдӧсь да петнысӧ эз позь.
Воддза телега вывсьыс чеччыштіс ыджыд тушаа зон, сюйыштіс вӧжжисӧ пуклӧс улас, горӧдіс вӧвъяс вылӧ, кодъяс, пельяснысӧ шыньгӧдӧмӧн, заводитлісны курччасьны: «Но-о, дурӧй!..» — да, бусӧсь сапӧгас плетьнас швичйӧдлігтыр мӧдӧдчис ичӧтик керкалань...
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь.
— Эй, коді сэн?
Паромщик, вуджӧд! — и плеть пунас таркӧдыштіс пемыд ӧшиняс.
Некод эз шыась.
Мӧд телега вывсяньыс шешкыштіс старик:
— Узьӧны, тыдалӧ, оз кывны.
Йиркнит ноко ӧдзӧсас.
Зонмыс матыстчис ӧдзӧс дорас да зялькнитіс кольчанас.
— Кылан, али он!
Вай вуджӧд.
Кирилл кыпӧдіс сьӧд лёзь юрсӧ:
— Эй, Васька, кылан, мун, вуджӧд, — да водіс.
Детинка чеччыштіс, тільыштіс синсӧ, чӧскыда нюжмовтчыліс да бара уськӧдчис идзас вылӧ — вывті окота вӧлі узьны.
— Тэ нӧ мый, век на куйлан?
Виччысьӧны, — юрсӧ лэптывтӧг шуис Кирилл.
Детинка бара чеччыштіс, лэптыштіс гачсӧ, босьтіс стенысь ключ да петіс шапкатӧгыс да кӧмтӧгыс.
Видз саяс кокньыдик кымӧръяс пыр тыдаліс гӧрд кыа да тӧдчис юас.
Юсянь кыпӧдчис кокньыдик ру.
Детинка дрӧгнитіс асъя ыркыдсьыс да, кӧмтӧм кокнас ва лыа вывтіыс шлёпсьӧдігтыр, котӧртіс паром дінӧ; копыртчис да ключнас кутіс восьтыны чепсӧ, кодӧн вой кежлас томнавлывлісны паромсӧ.
Бӧрвылас кутіс дзуртны лыаыс кӧлесаяс да вӧв гыжъяс улын — телегаяс матыстчисны паром дінӧ.
— Коді нӧ паромсӧ вуджӧдас?
Детинка лэптіс юрсӧ: сы весьтын сулаліс потш кодь кузь зон да видзӧдіс синнас, мӧдыс вӧлі тупкысьӧма бельмаӧн, а пеляс югъяліс исерга.
Телегаясыс сулалісны ӧта-мӧд бӧрсяыс.
— Ме.
— Кысь нин тэныд... Вутш судталы.
Мый нӧ старшӧйыд оз лок?
— Ме верма, вуджӧдча, а ті, дяденька, отсыштанныд...
— Кыдз жӧ, «отсыштанныд».
Зонмыс скӧрысь тракнитіс вӧвъяссӧ, и найӧ, пӧвъяс кузяыс кокнаныс тотшкӧдігтыр да синбӧжнаныс ва вылас видзӧдігтыр, катӧдісны телегасӧ паром вылӧ.
Мӧд ямщикыс пыртіс мӧд пара вӧвсӧ.
Вася повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да синсӧ эз вермы вештыны: сылӧн вомыс эз тупкысь, пиньтӧм пӧрысь вомыс сьӧдӧн жервидзис, и пратьӧсь дзор ус увсьыс тыдаліс бокас виж клык.
«Тайӧ — рӧзбойникъяс!..» думыштіс детинка да тэрмасьӧмӧн кутіс разьны столб бердысь гез помсӧ.
Зон босьтіс зіб да выныштчӧмӧн йӧткыштіс паромсӧ берег дорысь.
Детинка кутчысис канатӧ, коді вӧлі вӧйӧма ваас, да кутіс кыскыны.
Кутісны кыскыны зон и старик.
Паром бергӧдчис нырладорнас да ӧдйӧ мӧдӧдчис накӧсӧн мӧдар берегланьыс. Ас бӧрсяыс ва вылас сійӧ колис ӧдйӧ мунӧмлысь след.
«Кытчӧ найӧ пӧткасӧ нуӧны? — думайтіс детинка. — Ярманга вылӧ водз на; карӧ — налы колӧ гӧра вылӧ кайны.
Дзик рӧзбойникъяс.
Колян во тадзисӧ Силантий дядьлысь порсьяссӧ гусялісны, а мӧдар берегас начкалісны...
Видзӧдтӧ, некод татшӧм водз оз ветлы.
Да и исерга пеляс...»
Детинка синбӧжнас бугжыльтліс зон вылӧ, а сійӧ, детинка вылӧ видзӧдтӧг, кватлаліс ыджыд обезьяналӧн кодь кузь кияснас канатсӧ, код вылысь войталіс ва.
Торъя страшнӧйыс сыын нинӧм эз вӧв, но чайтӧмыс, мый тайӧ рӧзбойникъяс, мыйлакӧ ещӧ ёнджыка пырис юрас.
А старик вылас, коді сідзжӧ кыскис ва канатсӧ, сійӧ и видзӧдлынысӧ поліс, а кор видзӧдлывліс, сылы воча видзӧдіс гуран кодь сьӧд вом да ыджыд виж клык.
«Да, рӧзбойникъяс...»
— Но, но, чипанпи!
Вӧрӧшитчы... —
Ваас тэнӧ йӧткыштны, али мый? — шуис зон да лӧга югнитліс бельмаа еджыд синнас.
«Найӧ менӧ йӧткыштасны ваас, медым ог йӧзӧд, кыдзи найӧ гусялӧм пӧткаӧн мунісны».
И копыртчӧмӧн мыйвынсьыс кутіс кыскыны канатсӧ, медым ӧдйӧджык воны берегӧдзыс.
А берегыс — со нин.
Паром зутшкысис лыаас.
Зэркнитӧмсьыс вӧвъяс кутісны педзны места вылас.
Детинка радпырысь чеччыштіс лыа вылас да гартіс паром гезйыслысь помсӧ столбӧ.
Зон петкӧдіс ассьыс вӧвъяссӧ, старик — ассьыс; мыйкӧ дыра найӧ кыв шутӧг восьлалісны лыа кузя вӧвъясыскӧд орччӧн.
А кор петісны юж туй вылӧ, пуксисны да рӧдтісны.
Детинка видзӧдліс на бӧрся:
«Но помассис!..
А дерт жӧ рӧзбойникъяс.
Видзӧдтӧ, кыдзи вӧтлӧны вӧвъяссӧ».
А шондіыс петіс нин да кыпыда югдӧдіс юсӧ, мӧдар берегсӧ, керкаяссӧ, кодъяс ляскысьӧмаӧсь кыркӧтш бердас, и гӧра йылысь еджыд вичкосӧ.
Ю чукыль саяс муртса руаліс еджыд тшынтор — тайӧ локтіс пароход.
— Эк, бур эськӧ купайтчыны!
Тайӧ ёна зэв ышӧдіс — сэтшӧм меліа мыськис тані сӧдз ваыс чистӧй виж лыасӧ да тювкъялісны быдлаын зэв ичӧтик черияс.
Детинка ышловзис да кутіс разьны столбсьыс гезсӧ: купайтчыны оз позь, Кирилл аддзас — ньӧръялас.
Сьӧкыдпырысь йӧткыштіс паромсӧ да кутіс кыскыны ва канатӧдыс.
abu
Сьӧкыд паромыс ӧдва-ӧдва довгӧ, а юыс паськыд.
Кодкӧ кӧ воас, Кирилл кутас скӧравны, мый дыр вуджӧдіс паромсӧ.
И детинка мыйвынсьыс кыскӧ ньӧжйӧ кыссьысь канатсӧ.
А гӧгӧр черияс гажаа да панъясигтыр лэдзалісны ва веркӧсас паськалысь кытшъяс, быттьӧкӧ и найӧ радлісны и асылыслы, и шондіыслы, и чӧв-лӧньыслы, а ӧткымынъяс здук кежлӧ чеччыштлывлісны васьыс да быттьӧ кӧсйисны видзӧдлыны, мый тані керсьӧ.
Вася кутіс мудзны, сьӧкыда лолаліс, дугдіс видзӧдны гӧгӧр, а, юрсӧ копыртӧмӧн, мыйвынсьыс кыскис канатсӧ, и пӧсьыс войталіс гӧрд, ыпъялысь чужӧм вывсьыс.
Кор паромыс воис берег дорас, керкасьыс петіс Кирилл, сьӧд, лёзь юрсиа да сьӧд синкымъяссӧ кӧрӧмӧн шуис:
— Мый сэтшӧм дыр?
Видзӧдтӧ, быдса час паромсӧ новлӧдлін.
Али купайтчин сэні?
Видзӧд, мед эськӧ плеть тэ кузя эз гуляйтышт.
Детинкалы зэв окота вӧлі висьтавны Кириллы, мый сійӧ ӧні вуджӧдіс рӧзбойникъясӧс, да эз лысьт висьтавнысӧ.
А гӧра вывсянь перевоз дорӧ лэччалісны нин вӧлаяс.
Заводитчис уджалан лун.
Кирилл муніс вуджӧдчыны да горӧдіс:
— Кӧнӧпатитчыны заводит, Васька, да ӧбед кежлӧ мед эштӧдӧма!
Вася пыраліс керкаас, босьтіс мӧлӧт, ӧжин, пакля, босьтіс джадж вылысь нянь тор да няклясигтыр мӧдӧдчис берегас кымыньтӧм пыж дорӧ да, кадысь кадӧ няньсӧ курччышталігтыр, кутіс сюявны паклясӧ пыж пыдӧсын да бокъясас косьмӧм щельясӧ.
Сійӧ тайӧс вӧчис пелька, ӧжин воропас мӧлӧтнас кучкышталігтыр, — гожӧмбыднад быдторйӧ велаліс.
Водз тулыснас на мамыс вайӧдіс Васяӧс ылысса сиктысь Кирилл дорӧ да шуис:
— Кирилл Иванович, тэ нин эн ӧбӧдит менсьым.
А Кирилл кӧрис синкымъяссӧ:
— Няньӧн вердӧм вылӧ босьта, а сэсся нинӧм.
Дӧва бӧрддзыштліс:
— Гожӧмбыдсьыс кӧть пӧлтинник пуктӧй сылы.
— Няньӧн вердӧм вылӧ, и сэсся нинӧм.
Кутшӧм сыысь пӧльза?
Ичӧт.
Сӧмын пыж вуджӧдас ӧтар берегсяньыс мӧдарас.
Кӧсъян кӧ, кынӧмпӧтсьыс коль, сэсся нинӧм ог сет.
Сідзи и кольччис детинка.
Кучкышталӧ Вася мӧлӧтнас, а ачыс кывзӧ берег вывсьыс гажа зыксӧ.
Бабаяс нӧшалӧны ва паськӧм.
Вӧвъяснысӧ купайтігӧн горӧдлывлӧны мужикъяс.
Вӧвъясыс уялӧны, корсйӧдлӧны да чеччыштлӧны ваас бӧр кокъяс йылас.
Вежалӧмӧн видзӧдӧ Вася гӧра йывсянь котӧртысь челядь вылӧ.
Найӧ котӧртігмозныс пӧрччалӧны вывсьыныс дӧрӧмъяссӧ да уськӧдчӧны ваас.
Ваыс дзирдалігтыр резсьӧ вывлань.
Горзӧм, чирзӧм, серам — гажа.
А Вася век кучкышталӧ да кучкышталӧ мӧлӧтнас ӧжынӧ да тадзи щельясас сюялӧ паклясӧ — ӧбед кежлӧ колӧ помавны, а то Кирилл скӧрмас.
Тутӧстіс пароход да кӧлесаяснас швачкӧдігтыр, кыскис на дінті сьӧкыд баржаяс.
Шондіыс кыпӧдчис вылӧджык нин, и юыс лои пӧсь.
Синмыд доймис югыдсьыс.
Воздухыс тіралӧ да гӧвкъялӧ.
Ак, кутшӧм лӧсьыд эськӧ ӧні купайтчыштны!..
Рытланьыс пӧдтӧ.
Гӧгӧр кос жар да рӧмыд, и ставыс омӧля тӧдчӧ да гудыркодь.
Чикышъяс лэбалӧны дзик ва бердтіыс да борднаныс гижнитлӧны васӧ.
Кор вир гӧрд шондіыс кутіс пуксьыны ылысса бадь кустъяс сайӧ, Кирилл горӧдіс:
— Помалін?
— Помалі.
— Видзӧдтӧ, ноксис рытӧдз!
Но ме муна могӧн, а тэ кольччы, да некытчӧ эн мун.
Ӧні ветлысьыс этша.
А мӧдарсяньыс кӧ корасны паром, вудж сэтчӧ пыжӧн, босьт мужикӧс, вуджӧд татчӧ, сыкӧд татысянь и вуджӧданныд паромсӧ, а то ӧтнад тэ дыр кутан ноксьыны.
Да ӧні некод оз и лок! — Сійӧ чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс пемыд небеса вылас, кыті рудовлӧз пластъясӧн шлывгисны кымӧръяс.
— Дяденька, ме пола, мед эськӧ войнас гымавны эз кут.
— Но, полан!
Нежнӧя воспитайтӧмаӧсь.
Немтор!
Некод тэнӧ оз курччы!
Кирилл муніс.
Детинка коли ӧтнас.
Ӧдйӧ пемдіс.
Воши мӧдар берегыс.
Гӧраыс ру пыр моз тӧдчис, и сы вылын муртса еджыд чут моз тыдаліс вичко.
Берег вылын пуксис чӧв-лӧнь: ни кышмунӧм, ни кашмунӧм, сӧмын кажитчис — сьӧдӧдӧм ва весьтас шытӧг вуджрасисны чикышъяс.
Кӧнкӧ гортӧма йиркнитіс, быттьӧ ыджыд телегаӧн мунісны пос вывті, но поскыс эз вӧв.
И бара шынитӧв.
Детинка пыраліс керкаас, но шуштӧм ӧтнаслы пемыднад.
Сійӧ петіс да меститчис берег вылас кымыньтӧм пыж улӧ.
Орччӧн вӧрзьывтӧг сьӧдӧн тӧдчис паром, а сы улын сьӧд дзирдӧн муртса тӧдчыштіс ва.
Бара кодкӧ муніс телегаӧн, гортӧминика ропкӧдчигтыр.
Детинка ставнас йӧжгыльтчис да кусыньтіс ас улас кӧмтӧм кокъяссӧ.
Друг пыж весьтын кутіс шумитны, шутьлявны, синмӧ койыштіс лыа да котӧртіс тыдавтӧм ю кузяыс.
Паром бокъясас кутіс сялькӧдчыны посни, тэрыб гы, да беспокойнӧя таркӧдны поскас гезйӧн кӧрталӧм пыжыс.
Здук кежлӧ бара ланьтліс, сӧмын лӧнявлытӧм гы кучкасис паром бердас.
«Господьӧй, мый нӧ ме тані кута вӧчны!..» думыштіс детинка пемыдас видзӧдігтыр да сэтчӧ видзӧднысӧ полӧмӧн.
Тӧлыс дзикӧдз дурмис.
Юыс кутіс шумитны скӧра да грознӧя.
Кыліс, кыдзи лёкысь пессис пыжыс, зілис мынтӧдчыны дом йывсьыс.
Детинка полігтырйи кывзіс, оз-ӧ йиркнит гым, но гым сэсся эз нин йиркнитлы, кыліс сӧмын тӧвлӧн увгӧмыс да юлӧн шумыс.
Тайӧ шум пырыс быттьӧ кыліс:
— Па-ро-му-у!..
abu
Детинка нюжӧдіс сьылісӧ да сюся кутіс кывзыны.
Тыдалӧ кажитчӧма
— сӧмын тӧлыс шутьляліс: вввж-ж...
Кымыньтӧм пыж пыдӧс вылас уси некымын гырысь войт, да друг зэрыс кутіс таркӧдны гораа да тэрыба, но пыр жӧ и дугдіс, и сӧмын тӧлыс да юыс скӧра ропкисны пемыдас.
И шум пырыс бара:
— Па-ро-му-у!..
Детинка топӧдчис пыж бердас:
«Ог, нинӧм вылӧ ог вудж, — меным тайӧ кажитчис.
Коді татшӧм войӧ локтас?..»
Чардыс паськыда югдӧдліс юсӧ, и ылысса бербаяссӧ, и паромсӧ, и гӧра йылысь еджыд вичкосӧ, а мӧдар берегсьыс грузӧн тыр кык телега да кык мортӧс — ӧтиыс ыджыд тушаа, мӧдыс ичӧтик.
Чардбиыс кусі, и ставыс кусі сап пемыдас.
Детинка кутіс тіравны: сылы дум вылас уси, кыдзи асывнас вуджӧдіс кыкӧс — ӧтиыс ичӧтик, мӧдыс кузь.
Бара, ӧні бура нин, кыліс:
— Вай
Детинка, став тушанас тіралігтыр, горӧдіс:
— Дяденька Кирилл, ме пола!..
Воча сӧмын шутьляліс тӧв да ызгис юыс.
Мӧдар берегсяньыс бара кыліс горзӧм да видчӧм.
Детинка петіс пыж увсьыс, и тӧлыс пыр жӧ кутіс летны сылысь дӧрӧмсӧ.
Детинка горӧдіс:
— Кирилл дядь менӧ нӧйтны кутас!..
Сійӧ матыстчис муртса тӧдчысь, пос дорын пессьысь пыж дорӧ да тіралысь кияснас бӧрдігтыр кутіс разьны гезсӧ.
— И кытчӧ ме муна...
Пемыд, оз тыдав... ы-ы-ы...
Кирилл дядь, кытчӧ ме муна, страшнӧ!..
А мӧдар берегсяньыс век кыліс:
— Па-ро-му-у!..
Тӧлыс тракйис пыжсӧ, а пыжыс катласиг да чеччалігтыр, нетшкис кисьыс гезсӧ.
Детинка кутчысис катласьысь пыж дорас да чеччыштіс.
Пыжыс вӧв моз сувтіс кыккокйыв, и пыр жӧ вошины пемыдас муртса тӧдчысь паромыс и берегыс — визулыс да тӧлыс кватитісны да нуисны бергалысь пыжсӧ.
Детинка мыйвынсьыс сыніс пелысъяснас да дугдіс бӧрднысӧ — не бӧрдӧмӧдз вӧлі.
Пӧсьыс шор моз киссис сы вылысь.
Пыжсӧ катлӧдліс да шыблаліс чачаӧс моз.
То ӧти, то мӧд пелысыс пыдӧ пыравліс тыдавтӧм гыясас либӧ бовъяліс воздухас ваас инмытӧг.
Код тӧдас, кытчӧ нуис, кӧні вӧлі берегыс, пристань.
Детинка друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ весьшӧрӧ пессьӧ тайӧ пемыдас.
Сійӧ эновтіс пелысъяссӧ, уськӧдчис скамья вылас да шога бӧрддзис, — мед нуӧ, мед путкыльтас, и сійӧ вӧяс, сылы татысь не петны нин.
Пыжсӧ лэптыштліс, пӧлыньтліс да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис берег бердас ӧтчыд дай мӧдысь, а детинкаӧс шыбитіс пыжсьыс.
Сійӧ уси ва лыа вылӧ, и гыясыс чушкигтыр киськалісны сійӧс.
Сійӧ бауӧн кыссис ва дінсьыс да сувтіс.
Кӧні сійӧ?
Кодар берегас?
Кӧні пристаньыс, керкаыс, паромыс?
Кытчӧ мунны?
Гӧгӧр тӧв, шутьлялӧм, шум да гыяслӧн сялькӧдчӧм.
Детинка лажыньтчис — сы вылысь войталіс ва — да бара кутіс бӧрдны:
— Дя-день-ка-а Кирилл!..
Бара шытӧг ӧзйыліс паськыд лӧзоват чардби, и, лунын моз, ставсӧ медбӧръя лыа чирйӧдз югдӧдліс яръюгыда: паром, пристань, керка вӧліны ветымын воськов сайынӧсь, а юлӧн гыясыс быттьӧ здук кежлӧ кынмылісны ас местаас.
Сэсся ставыс кусі, и пемыдыс лои ещӧ на сукджык.
Вася радпырысь кутіс котӧртны и, кор воис, бара кыліс:
— Па-ро-о-ому-у!..
«Колӧ вуджны...
Пыжӧс кылӧдіс...
Муна паромӧн...
Сійӧс оз кылӧд, сійӧ канат вылын»...
Детинка пемыдас разис паромсӧ, сьӧкыдпырысь йӧткыштчис берегсьыс зібнас да кутчысис канатас, но пыр жӧ бӧр тракнитіс кисӧ — тӧлыс да визулыс зэв ыджыд вынӧн йӧткыштісны да кутісны нуны паромсӧ, и канатыс тыдовтчывліс сэтшӧм регыд кежлӧ, мый оз вӧлі позь сыӧ кутчысьнысӧ, мӧдногӧн сійӧ вермис кыскыны ваӧ.
Ичӧтик паромщик виччысис, мый лоӧ.
Катлӧдлӧм сертиыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый паромыс мунӧ пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык, сэсся сійӧ дзикӧдз сувтіс, кутіс сійӧс песны места вылас.
Кӧні сійӧ?
Ылын-ӧ берегыс — оз вӧлі позь гӧгӧрвоны.
Детинка кутіс кыскыны канатсӧ, но сійӧ зэлалӧма струна моз да тіраліс, эз вешйы весиг вершӧк мында.
А гыяс качӧдлісны да шыблалісны паромсӧ.
Кажитчис, вот-вот орӧ зэлӧдӧм канатыс и гыясыс кватитасны да путкыльтасны паромсӧ.
Чардби бара югдӧдліс пушыд, косясьлӧм кымӧръяссӧ, ю весьтас ёна зэлӧдӧм канатсӧ да ю шӧрсьыс паромсӧ, коді пессис да зілис мынтӧдчыны канатсьыс.
Но медся страшнӧйыс вӧліны мӧдар берегас — кык вӧла да кык морт — ӧтиыс кузь, мӧдыс ичӧт.
Ичӧтыс сулаліс вӧвъяс дорас, а кузьыс — дзик ва дорас.
А кор чардбиыс чӧла ыпнитліс выльысь, берег вылас сулалісны кык телега, вӧвъяс да ичӧт тушааыс.
Детинка повзьӧмысла кутіс мыйвынсьыс кыскыны паромсӧ бӧр, керкаланьыс, но паромыс сьӧкыда пессис нюжалӧм канат вылас да эз вӧрзьы места вывсьыс.
Чардби пыр частӧджык и частӧджык вештыліс пемыдсӧ, и вӧлі тыдалӧ, кыдзи кутісны лэбавны воробейяс.
«Воробейяслӧн вой»... ӧтчаяниеӧн думыштіс детинка.
Тайӧ жӧ здукас сійӧ аддзис, кыдзи паром дорас кутчысисны кузь, куш кияс.
Сэсся тыдовтчис ляскысьӧм юрсиа юр, юрсисьыс визувтіс ва.
Детинка вылӧ видзӧдліс бельмаа еджыд син.
Зэв ёна повзьӧмысла детинка мыйвынсьыс горӧдіс:
— Ма-а-ма!.. ма-аму-уня!.. Пропадита! ма-а-му-уня...
Сійӧ чепӧсйис паром мӧдар бокас да синсӧ куньӧмӧн уськӧдчис увлань.
Сійӧ жӧ здукас кузь, косіник кияс сывйыштісны сійӧс да кыскисны паром вылас.
Детинка нетшкысис мыйвынсьыс, сӧмын шӧпкӧдіс: «Мамӧ!.. мамӧ!..» И друг кыліс: гез некымынпӧв гартыштчис сылӧн туша гӧгӧр да топӧдіс сійӧс ичӧтик сюръя бердӧ, а сы весьтын кодкӧ ропкис скӧр гӧлӧсӧн.
Детинкалӧн воши юр садьыс...
Кор сійӧ воис ас садяс, паромсӧ эз лайкйӧдлы.
Поскӧдыс таркӧдчигтыр берегас лэччисны вӧлаяс.
Матын, чардби ыпнитлігъясас тыдыштліс керка.
Кодкӧ лэптіс Васяӧс да пыртіс комнатаас.
Пестісны би.
Васяӧс видзчысьӧмӧн пуктісны идзас вылӧ.
Пӧдласьтӧм вома старик копыртчис сы весьтӧ да мелі гӧлӧсӧн шуис:
— Мудзӧма, коньӧрыд.
Но, нинӧм, другӧ, быдман — крепыдджык лоан.
И дедлӧн вомсьыс мыччысьӧм виж пиньыс видзӧдіс эз скӧра, а бурпырысь.
А ыджыд тушааыс ӧзтіс чигарка да видзӧдліс детинка вылӧ еджыд синнас сідзжӧ меліа:
— Но, молодеч зонмӧ, — ю шӧрӧдзыс вайӧдін паромсӧ.
А эськӧ меным лои уйны ю мӧдарӧдзыс.
Вася чувствуйтіс сьӧлӧм вылас кокняммӧм да шуис:
— А ме, дяденька, думайті, мый ті — рӧзбойникъяс.
— Татшӧмӧсь ӧмӧй рӧзбойникъясыс? — шуис бельмаа кузь мортыс.
— Ми, пиукӧй, курӧгъясӧс ньӧбалам заграницалы — быдсяма пӧткасӧ, и дзодзӧгъясӧс тожӧ, и уткаясӧс.
— Сійӧ тэнад Кирилаыд рӧзбойник, — тшынсӧ кыскыштігмоз шуис кузьыс, — ачыс мунӧ юны, а детинкаӧс кольӧ войясын паромӧн вуджӧдчыны.
А Вася нинӧм эз кыв, но сійӧ ӧтитор сӧмын чувствуйтіс — кутшӧм сійӧ шуда, да сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Вӧрын олӧм @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 26‒32.}
А. С. Серафимович
ВӦРЫН ОЛӦМ
Вӧрын вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын арын.
Вӧрзьывтӧг ӧшалісны пушыд лапъяс, эз катовтчыв ни ӧти пу йыв, эз кыв некутшӧм кок шы, вӧрыс сулаліс чӧла, мӧвпъясас вӧйтчӧмӧн, кывзіс ассьыс нэмӧвӧйся думсӧ.
И кор, аслас рӧднӧй пусьыс чегӧм бӧрын, кос ув бергалігтыр усьлі да ем кодь вижӧдӧм лысъяснас крукасьліс муртса тіралысь ловъя, веж лапъясӧ, тайӧ вӧлі кылӧ ылӧдз.
Выліас оз вӧлі тыдав войвывса гажтӧм небесаыс, зумыш войска моз сійӧс сайӧдӧма тшӧкыд лыс, и колоннаяс моз зумыда кыпӧдчӧны вывлань сё вося пожӧмъяслӧн гӧрд стволъясыс.
И йӧзтӧм спокой ыджыдаліс кольӧм вося лысъясысь небыд ковёръяс весьтын, быттьӧ зэв ыджыд пемыд сводувса лӧнь колоннаяс костын.
Стволъяс костас, кодъяс йитчӧмаӧсь дорвыв гӧрд стенаӧ, вуджрасис мыйкӧ ловъя.
Кодкӧ шытӧг муніс, и колян вося лыскыс, коді кыза вольсассьӧма му вылас, гортӧммӧдіс кок шысӧ.
Пожӧмъяс вешйылісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а бӧрвылас бара топӧдчылісны дорвыв гӧрд стенаӧ.
Но кор кокыс веськавлі вӧсньыдик йиӧн вевттьысьӧм ва гуранӧ, сэки ылӧдз паськавліс гораа трачмунӧм шы.
Ар дас кыка детинка зэлыда вӧнялӧм тасма сайын чурвидзысь черӧн, буракӧ, батьыслӧн ыджыд сапӧга, копыртчывліс, лажыньтчывліс, мыйкӧ крукавліс лапъясас да стволъясас, и кор муніс водзӧ, ас бӧрсяыс му вылас колис си лэчьяс, кытчӧ вӧлі ӧшйӧдалӧма гӧрд вотӧсъяс.
Детинка пукталіс лэчьяс, сюся тӧдмаліс местасӧ вӧрса лабиринтсьыс.
Вӧрыслӧн чӧв-лӧнь пемыдыс ӧтарладорсянь югдыштіс, и пуяс костӧд дзирдыштіс валӧн эрд.
Джуджыд лыа берегсянь тыдовтчис ты.
Помтӧг-дортӧг пласьнитчӧма сійӧ, вештӧма вӧръяссӧ лӧз горизонт бердӧдзыс, и изумруднӧй веж діяс лыдтӧм-щӧттӧм стаяясӧн вевттьӧмаӧсь сылысь югыд чужӧмбансӧ.
Векни куръяясӧн сійӧ кыссис мукӧд, орчча тыясӧ, кодъяс уна сё верст вылӧ нюжӧдчӧмаӧсь зумыш, сурӧвӧй чӧв олысь край кузьта, кодлӧн ӧтарладорсяньыс сьӧкыд кӧдзыд гыяссӧ йӧткис Белӧй море, мӧдарсяньыс — кӧдзыд руӧн лолалісны Севернӧй океанлӧн йиа эрдъясыс.
Уткаяслӧн, дзодзӧгъяслӧн, юсьяслӧн, нырокъяслӧн да ва вылын да нюрын олысь быдсямапӧлӧс мукӧд лэбачьяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм стаяяс горзігтыр, зыкӧн ноксисны ва вылас, шумитігтыр кыпӧдчылісны сук, сьӧд кымӧрӧн, сайӧдлісны и васӧ, и ыліас лӧзалысь вӧрсӧ, и изумруд кодь діяссӧ, да ылӧдз нюжӧдчисны лёддзӧн-лёддзӧн.
Детинка здук мында сулалыштіс берегас да пельяс чунӧдтӧдз кыкысь шутёвтіс.
Тыыс ловзис.
Быттьӧкӧ зэв уна дзебсьылӧм йӧз кутісны шутьлявны да шыасисны быдладорсянь, и ва весьттіыс пыр чинӧмӧн, лэбисны ланьтысь вӧсни шыяс.
Лэбач чепӧсйис васӧ поткӧдігтыр да аслас шумнас вевттис кусысь йӧлӧгасӧ.
— Сідзкӧ, абу локтӧма, — шуис детинка, кыскис тасма сайсьыс черсӧ да кутіс керавны пуяс да пӧрӧдаліс найӧс ваас берег дорас.
Сійӧ уджаліс пелька да тэрыба; васӧд чагйыс чеччаліс чер увсьыс, и йӧлӧгаыс ланьтлытӧг быдладорсянь нерис керасьӧм шысӧ.
— А-ак, кӧдзыд... — йӧжгылясигтыр шуис детинка, кор сійӧ сапӧгсӧ пӧрччӧм бӧрын да гач кок помсӧ пуджӧмӧн пырис ваас, коді пуртӧн моз вундыштіс кӧдзыднас.
Сэсся увйӧм пуяссӧ нюдз бадь ньӧрйӧн кутіс пуръявны.
Здук мысти ӧтлаӧ кӧртавлӧм керъяс укшаля мыччысялісны валӧн зеркалӧ кодь веркӧсысь.
Детинка пыртіс пур вылас си лэчьяслысь пучок да нянь тыра сумкасӧ, йӧткыштчис зібйӧн, и пурйыс, ньӧжйӧник вешйыштӧмӧн, мӧдӧдчис кывтны берег дортіыс.
Кузь турунъяс вӧрисны да кыссисны сӧдз кӧдзыд ваас, крукасьлісны да гартчисны зіб гӧгӧрыс.
Лэбачьяс ланьтлытӧм шумӧн век ӧтарӧ кыпӧдчисны ты вылысь, быттьӧкӧ ачыс ваыс чужтіс найӧс кӧнкӧ пытшкӧсас, и налӧн пыр ёнджыка и ёнджыка сьӧдӧдысь кымӧрыс сайӧдіс и вӧрсӧ, и небесасӧ, и лӧзалысь ылісӧ.
Ылӧдз вешйис берегыс, и гӧгӧр шыльквидзис эзысь зеркалӧ сы пытшкӧсын ӧшалысь кымӧръясӧн, гажтӧм руд небесаӧн да берегдорса увлань юра пуясӧн.
Зібйыс эз кут судзны пыдӧсӧдзыс, коді тыдаліс ылын синва кодь югыд ва пырыс, — и детинка, кӧдзыдысла лӧзӧдӧм кокъяснас крепыда мыджсьӧмӧн, зібнас уджаліс пелысӧн моз.
Увтасмӧм кӧдзыд шондіыс вешйис дзик вӧр бердӧдзыс, кор пурйыс зутшкысис ділӧн берегӧ.
Детинка кӧмасис да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Пожӧмъяслӧн стволъяс вылас тӧдчисны еджыд лӧсасъяс, кодӧс сійӧ вӧчис некымын лун сайын.
Вӧрыс вӧлі пемыд, зумыш, трӧпинкаястӧм, морт кок туйтӧм, но детинка муніс кокниа да увереннӧя, еджыд пасъяс вылӧ видзӧдлывлігтыр.
Сук вӧрас кустарник дорын, бордъяссӧ ӧшӧдӧмӧн да голясӧ вывлань нюжӧдӧмӧн, вӧрзьывтӧг ӧшаліс пӧтка.
Вӧсни петля, кодӧс шыркнитӧма пу лапӧ, топыда зэлӧдӧма сьылісӧ.
Детинка мездіс шедӧм лэбачӧс да шыбитіс мешӧкас.
Мунігмозыс мешӧкыс тырис пӧткаясӧн, кодъясӧс сійӧ перъяліс лэчьясысь.
Кустарникъяс пӧвстын тэрыба вуджӧртчис мыйкӧ пушыд-гӧрд да воши.
abu
Пу лап вылын вӧрзьывтӧг ӧшаліс джынвыйӧ вильӧдӧм пӧтка.
— Ак тэ!.. — вильӧдӧм лэбачсӧ да руч кок туйсӧ пу улысь видзӧдігмоз скӧрысь шуыштіс детинка. — Ладнӧ, ме тэныд лӧсьӧдышта нин гӧснечтӧ.
Став мукӧд лэчьясыс вӧліны тыртӧмӧсь либӧ сэні чурвидзисны сӧмын вильӧдӧм юръяс да сьыліяс.
Колӧ вӧлі лӧсьӧдчыны бӧр мунны.
Шонді пуксис.
Гажтӧма да зумыша сулалісны джуджыд пожӧмъяс.
Гӧгӧр вӧлі таинственнӧй чӧв-лӧнь.
Детинка тэрмасис петны ты дорӧ, но вӧрыс мырдӧн кутіс сійӧс, и пыр пемыдджык лои гӧгӧр.
Сьӧкыд мешӧкыс личкис пельпомсӧ, кокъяс улас повзьӧмпырысь трачкакылісны кос увъяс и сэсся сапӧгыс бара шытӧг небыда тувччаліс лыс вывті, и грӧзитігмоз сукмис пемыдыс, сӧльнитіс пуяссӧ ӧтторъя таинственнӧй массаӧ.
«Мед эськӧ ог жӧ ылав», тревожнӧя вуджӧртчис юрас, и сійӧ сюся видзӧдіс, но водзджык тыдалысь еджыд лӧсасъясыс эз нин тӧдчыны.
Коркӧ пемыдыс муртса вешйыштіс, и сап пемыднас югнитлӧмӧн муртса дзирдыштліс берег дорас ваыс.
Детинка кывзысьыштіс: ты весьтын сулаліс сэтшӧм жӧ чӧв-лӧнь, кутшӧм и вӧрас, сӧмын сійӧ ӧвтіс пемыдӧн, кӧдзыдӧн да уль руӧн.
Сійӧ кутіс ветлӧдлыны берегтіыс, корсис пурсӧ, но быдлаын вӧлі пыр сійӧ жӧ йӧзтӧм, чӧв олысь берегыс, сідзжӧ югъялыштіс сьӧд ваыс да сулаліс кӧдзыдӧн да уль руӧн лолалысь чӧв-лӧнь.
abu
Мый кутан вӧчны!..
Детинка неуна пырыштіс вӧрас, сувтіс пидзӧсчань вылас, кималаснас корсис мусьыс мыччысьӧм сирӧд вуж, керыштіс сійӧс, биаизйӧн перйис би, ӧзтіс вужсӧ да ӧвтыштіс, медым ломзис.
Гӧрд биыс тшын сорнас ыпъяліс, и вӧрас тіралігтыр кутісны котравны вуджӧръяс, и гӧрд рӧмӧн ыпнитлысь ваас кутісны тӧдчыны пожӧмъяслӧн гӧрдӧдӧм туганъясыс.
Неылын тыдовтчис гӧрд васьыс пур пельӧсыс.
Детинка кусӧдіс бисӧ.
И пыр жӧ лои сап пемыд.
Детинка пуктіс пур вылас пӧткаяс да сёян тыра мешӧксӧ, сотчӧм вужсӧ да йӧткыштчис зібнас.
Зібйыс вӧйлі пыр пыдӧджык и пыдӧджык да эз нин кут судзны пыдӧсӧдзыс.
Варкйис ваыс.
Пурйыс лӧня да шумтӧг вешйис водзӧ немӧй чӧв-лӧнь пӧвстас, сап пемыдас.
Быттьӧкӧ кулӧм, кӧлдуйтӧм царство пласьнитчӧма гӧгӧр уна сё верст ылнаӧ, и оз вӧлі кыв морт гӧлӧс, ни черилӧн сялькӧдчӧм, ни лэбачьяслӧн чивзӧм.
Зібйыс эз судз пыдӧсӧдзыс да быгзьӧдіс тыдавтӧм васӧ, и ньӧжйӧник лывкъяліс пурйыс, эновтӧм да ӧтка тыртӧм ва эрд пӧвстас, войся кӧдзыд пемыд пӧвстас.
— Мый нӧ тайӧ, некыдзи берег дорас ог во...
Детинка тревожнӧя чышкыштіс пӧсьсӧ плеш вывсьыс да видзӧдліс гӧгӧр: весиг пурйыслӧн доръясыс оз тыдавны.
Лэптіс юрсӧ — сійӧ жӧ сук, пырыстыдавтӧм, чӧв олысь пемыдыс, ни ӧти кодзув.
— Ак тэ, — швачкис аслыс каджъясас, сьӧлыштіс киясас, да бара босьтчис уджавны зібнас.
Кадыс муніс, кутісны юкавны киясыс и пельпомъясыс, а гӧгӧр пыр сійӧ жӧ чӧв олысь кӧдзыд вой, пыр сідзжӧ код тӧдас кыті дівъялӧ пур.
И тайӧ кӧдзыд, кулӧм пемыдыслӧн помтӧм чӧвлуныс кутіс пырны сьӧлӧмӧ шогӧн да отчаяниеӧн.
Кӧть эськӧ кодкӧ горӧдіс, кӧть эськӧ ваыс сялькнитіс...
Ни ӧти ловъя лов.
Ӧні сійӧ эз нин гӧгӧрво, кӧні сійӧ берегыс, кодлань сійӧ зібъясьӧ, и кӧні первойя берегыс, кытысянь йӧткыштчис.
Гӧгӧр ставыс быттьӧ кулӧма — лӧнь.
Уджаліс ылӧсас, мед сӧмын не овны уджтӧг да не усьны отчаяниеӧ.
Дугдывтӧг уджалӧмысь керъясыс кутісны лайкъявны да разавны кок улас.
Тэрмасьӧмӧн вӧчӧм пурйыд дась вӧлі киссьыны.
Детинка отчаяниеӧн уджаліс, быд минута виччысиг, мый ключ моз усьӧ торъялӧм керъяс косттіыс кӧдзыд ваас да водас джуджыд кӧдзыд ва пыдӧсас.
Сійӧ лажыньтчис, пуктіс зібсӧ да... бӧрддзис.
Бӧрддзис беспомощнӧй челядь синваӧн, сы вӧсна мый тайӧ зэв ыджыд сьӧд пӧгребас эз вӧв петан туйыс.
— Дядька-а Силанти-ий! — горӧдіс сійӧ вӧсни, челядь гӧлӧсӧн.
Тысячапӧв шуис войся пемыдыс: «»
Сійӧ жӧ здукас, йӧлӧгасӧ вевттьӧмӧн, кутісны шумитны уна сюрс борд.
Войся чӧв-лӧньыс тыри дугдывтӧм лэбалӧм шыӧн.
Детинка радпырысь кывзысьыштіс: тайӧ вӧліны первой шыяс, кодъяс торкисны пӧдтысь чӧв-лӧньсӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн биаизнас перйис би да ӧзтіс джынвыйӧ сотчӧм нин сира вужлысь коляссӧ.
Гӧрд биыс пыр жӧ зырис пемыдсӧ да паськаліс югыд кытшӧн, но немтор эз югдӧд ваысь кындзи.
Сӧмын пыдӧ пырысь югӧрыс пӧръясяна югдӧдіс ылыс пыдӧссӧ да унзіля вугралысь черияссӧ.
«Кытчӧ кывтны?
Кӧні берегыс?»
Вужлӧн колясыс, трачкакылігтыр да сирсӧ войтӧдігтыр, кутіс сотны чуньяссӧ.
Детинка шыбитіс.
Дзижмунӧм бӧрын биыс пыр жӧ кусі.
Пемыдыс топыда топаліс быд боксянь.
Бордъяслӧн шыыс пыр жӧ ланьтіс, и бара пуксис пемыдас сэтшӧм жӧ кулӧм чӧв-лӧнь.
Но ӧні эз вӧв сэтшӧм страшнӧ — и ва вылас и ваас вӧлі зэв уна ловъя лов.
Сійӧ бара кутіс сідз прӧста зібнас уджавны, видзчысьӧмӧн сулаліс, медым не торкны пурйыслысь кӧртӧдъяссӧ, и друг сувтыштіс да сюся кывзысьыштіс: пемыдас вӧлі сэтшӧм жӧ чӧв-лӧнь, но кылыштіс войшӧр-войнас лыбысь тӧв рулӧн кокньыдик, пӧшти гӧгӧрвоны позьтӧм пӧльыштӧм.
Тэрыба да радпырысь детинка дулляліс чуньсӧ да сійӧс вывлань лэптӧмӧн кутіс ньӧжйӧник бергӧдлыны.
Сыладорсянь, кытысянь муртса-муртса пӧльтіс тӧв, чуньыслы лои кӧдзыд.
Зібсӧ тэрыба кватитӧм бӧрын кутіс пурсӧ вӧтлыны тӧв ньылыдыс.
Сьӧлӧмыс долыда чеччис — ӧні сійӧ оз нин кут гӧгравны ты кузя.
Со зібйыс судзис пыдӧссӧ.
Лои ляпкыдджык и ляпкыдджык.
Кӧнкӧ матын берег.
Детинка мыйвынсьыс йӧткыштчис зібнас, но кок улас дзуртыштісны керъясыс, ньӧръясыс орины, пурйыс разаліс, и кисель кодь сук кӧдзыд ва лои коскӧдзыс.
Первой здукас лолыс сувтліс.
Вывті кӧдзыд, ёсь ваыс пырис сапӧгас, гач пытшкас да кӧтасьӧм дӧрӧмыс сибдіс яй бердас.
Пиньясыс асьныс кутісны тэрыба зяткакывны.
Детинка кватитіс сёян тыра сумкасӧ, лэптіс юр весьтас, кӧрталіс пӧтка тыра мешӧксӧ тасма бердас и, кокнас пыдӧссӧ видлалігтыр, кутіс писькӧдчыны кӧдзыд сап пемыд пӧвсттіыс.
Лои ляпкыдджык.
Пидзӧсысь улынджык нин быгзьӧ да гыалыштӧ ваыс.
Со и берег.
Сійӧ тіраліс кор моз, и коксӧ войтӧв кыскаліс кӧдзыдысла.
Кадсӧ воштытӧг чегъяліс кос увъяс, биасис, и бипурйыс кутіс гажаа ыпъявны да койис гӧрд югӧрсӧ ва вылӧ, пуяс вылӧ, разалӧм пурлӧн гажтӧма лывкъялысь керъяс вылӧ, и вуджӧръясыс тіралісны да чеччалісны пуяс костас.
Кӧтасьӧм паськӧмысь кайис ру.
Вӧрас кодкӧ ветлӧдліс.
Сьӧкыд кок лапаяс улас трачкакылісны увъяс, ратшкакылісны колодаяс, и кодлӧнкӧ скӧрысь мургӧмыс дӧзмӧмпырысь торкис войся шынитӧвсӧ.
— Ош... ак тэ...
Кыскалӧ тэнӧ морыс!.. — И детинка кывзіс, кыдзи ош рутшка-ратшка чегъяліс увъяссӧ да ачыс зіля лӧдсаліс ыпъялысь бипурсӧ, медым вӧтлыны кортӧм гӧстьсӧ.
Ыджыд бипур ыпъяліс, биыс тэрыба котӧртіс, и вӧрлӧн югдӧдӧминъясын ӧтилаын и мӧдлаын кажитчисны зверлӧн ичӧтик скӧр синъясыс, нюжалӧм чужӧмыс да топӧдӧм пельясыс.
Детинка сюйис вомас кык чуньсӧ да кыдзкӧ аслысногӧн ёся шутёвтіс да горӧдіс:
— О-го-го-го!..
«О-о-о-о-о!» ылӧдз юрӧбтіс да кыліс, шутёвтӧмыскӧд тшӧтш ты весьтас, и бара кутісны шумитны уна тысяча бордъяс, и кодкӧ ветлӧдліс вӧрӧдыс, ратшкакылісны колодаяс, и кажитчис, быттьӧ кыліс кодлӧнкӧ скӧрысь муралӧмыс.
Детинка бергӧдлывліс биланьыс то мышсӧ, то бокъяссӧ, то кокъяссӧ, кытчӧдз наысь эз дугды петны руыс.
Сэсся няклялыштіс нянь край, лӧсьӧдчис би дорас... сылы кутіс кажитчыны — быттьӧ вӧрсьыс петіс ош, жергӧдіс пиньяссӧ, серӧктіс да кутіс сёйны мешӧксьыс кыйӧм таръяссӧ.
Сёйис таръяс да босьтчис детинка кокъясӧ; сёйис кокъяссӧ, несйис, чышкыштіс лапанас чужӧмсӧ, пуксис пур вылӧ да кутіс кывтны ты кузя.
Кывтӧ ты кузя, и видзӧдӧ сы вылӧ детинка, а тайӧ абу ош, а Силантий дядь.
И быттьӧкӧ сулалӧ Силантий дядь да тракйӧ сійӧс.
— Эй, чеччы, Митюха!
Дыр узян...
Шондіыс кӧн нин...
Восьтіс Митя синъяссӧ, чеччыштіс, аддзӧ — шондіыс кыпӧдчӧма пожӧмъяс весьтӧ, ойдӧдӧма и вӧрсӧ, и тысӧ, и діяссӧ.
А ты весьтын кылӧ ланьтлытӧм зык, сялькӧдчӧм, лӧвтӧм, и тӧв кежлӧ лунвылӧ лэбзьывлысь лэбачьяслӧн стаяяс сьӧд лёдзьясӧн лэбалӧны ва весьтті, и орччӧн муртса лолалӧ джынвыйӧ кусӧм бипур.
— А ме чайті — ош.
— Кутшӧм ош?
— Да войнас ош шӧйтіс вӧрӧдыс...
Ме тӧрыт войнас вошлі ты вылын: ылалі, пемыд, оз тыдав кытчӧ муннысӧ.
Не кӧ тӧлыс, пропадиті эськӧ: пурйыс ме улын разьсис.
— Войын ва вылӧ петан, берег вылын би ӧзты: сійӧ и кутас петкӧдлыны направлениесӧ.
— Ак ме йӧй!..
Збыль ӧд...
А ме ӧзтылі сирӧд вуж да кусӧді...
Но пемыд, кӧть синмад чуткы, оз тыдав, кытчӧ муннысӧ.
Найӧ босьтісны кыйӧм пӧткасӧ, сюйыштісны тасмаяс саяс черъяссӧ да мӧдӧдчисны гортаныс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Ош @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 33‒40.}
А. С. Серафимович
ОШ
I
Дзик берег дорас сулаліс зэв мича дача, коді вӧлі еджыд дворец кодь, — сэні олісны господа.
Весиг и эз овны, найӧ став кадсӧ коллялісны заграницаын и дачаыс вӧлі тыртӧм.
Но сійӧс видзисны да дӧзьӧритісны, и та могысь тані олісны унаӧн: дворникъяс, стӧрӧжъяс, кучеръяс, садовникъяс, горничнӧйяс, лакейяс.
Стӧрӧжнас вӧлі рязанскӧй крестьянин, коді кык во сайын воис овны Кавказӧ аслас ыджыд семьянас, — медыджыдыслы, Галактионлы, вӧлі дас нёль арӧс.
Гӧтырыс, крепыд российскӧй нывбаба, бур уджалысь, и со воӧн-джынйӧн нин куйлӧ вижӧдӧма да пыкталӧма лёк кавказскӧй лихорадкаысь да слаб гӧлӧсӧн век дзуртӧ:
— Галаша, пиук, тэ эськӧ меным ош яй судзӧдін ли, мый ли.
Сідзи и кыла дуксӧ.
Сёйи кӧ эськӧ ичӧтик тор, гашкӧ бурді.
Сэтшӧма нин колӧ, сэтшӧма колӧ!
Жаль мамыс Галактионлы, да кыдзи судзӧдан?
Тайӧ кык вонас сійӧ зэв бура велаліс лыйсьыны, но ош кыйны батьыс эз лэдз да и некор вӧлі, то виноградникысь, то град йӧрысь колӧ вӧлі мусӧ небзьӧдны, то скала порохӧн взрывайтны — уджсьыс некор он и мынлы.
Дачасянь ӧтиладорас шыльквидзис помтӧм-дортӧм лӧз море, а бӧрвылас, ӧта-мӧдсьыс джуджыдджыкӧсь, небесаланьыс кыпӧдчисны гӧраяс.
Матыссаясыс вӧліны пемыдвежӧсь, вевттьысьӧмаӧсь сьӧдпемыд вӧрӧн; ылынджыксаясыс лӧзалісны фиолетӧвӧй тшын пытшкын, а на сайын гыпвидзисны, сакар кодь еджыдӧсь, лымъя хребетъяс.
Вӧръяс да гӧраяс тані йӧзтӧмӧсь, сэні шоча паныдасьлан морткӧд, но сэні вӧлі аслас олӧм, сэні вӧліны аслас олысьяс: шӧйтісны грациознӧй кӧзаяс, а на бӧрся руд чукӧрӧн, паськыд плешка юрнысӧ улӧдз лэдзӧмӧн, кӧинъяс,
ӧткӧн ветлӧдлӧны ошъяс, делӧвитӧйӧсь, наблюдательнӧйӧсь, ставсӧ казялысьӧсь, быдторйӧ кывзысьысьӧсь.
Пуясысь пуясӧ чеччалӧны уръяс.
Вына морӧснаныс кустъяссӧ вешталігмоз, рутшка-ратшкакылігтыр мунӧны зэв ыджыд зубръяс, кодъяс мирас колины сӧмын мыйтакӧ Кавказын да Беловежскӧй пущаын.
Кавказскӧй гӧраясын да вӧръясын уна зверь да лэбач — кыйсьысьлы тані вӧля.
Уна и быдсяма гадыс: турун пӧвстас, изъя щельясын веглясьӧны гадюкаяс, гож водзын шонтысьӧны ичӧтик гӧрд змейяс, кодъяслӧн курччӧмысь морт да зверь ӧдйӧ кулӧны; изъяс вылӧ кыссьӧны шонтысьны смерть вайысь скорпионъяс, кодъяс мунӧны рак вылӧ.
Котралӧны тэрыб сколопендраяс, унакокаяс, и рудов рӧма ядӧвитӧй фалангаяс, кодъяс ыджыд кузь черань кодьӧсь да кыйӧны гутъясӧс, гӧна кузь лапаяснас найӧс пелька куталӧмӧн.
II
Водз асывнас, воскресеньеӧ, шонді петтӧдз на, Галактион батьсьыс гусьӧн пельпом вылас ӧшӧдіс нянь тыра охотничӧй мешӧк, босьтіс кӧвйӧн кӧрталыштӧм ружье, порох да пуляяс тыра ичӧтик мешӧктор да петіс.
Море сӧмын на садьмӧма, вӧлі югыд, лӧнь да муртса тӧдчымӧн тшыналіс асъя лолалӧмлӧн вӧсньыдик руӧн.
Прибойыс небыда, меліа шаракыліс, муртса сялькнитлывліс кӧтасьӧм изъяс вылӧ вӧсниа разалысь вежоват стеклӧӧн.
Ылын тыдалісны, он гӧгӧрво — каляяслӧн бордъяс али чери кыйысьяслӧн парусъяс.
Галактион мӧдӧдчис тӧдса ордымӧд, коді муніс гӧраясӧ.
Вӧрыс неважӧн на жӧ садьмӧма да сулаліс свежӧй, ыркыд, вӧччӧма алмаз моз дзирдалысь лысваӧн.
Дыр сійӧ муніс, кыпӧдчис пыр вылӧджык и вылӧджык.
Ордым вылын тыдовтчис ичӧтик горскӧй вӧв.
Сійӧ оз вӧлі тыдав пу седлӧ вомӧныс тэчӧм зэв ыджыд чувалъяс сайысь, кодъясын вӧлі шом.
Тайӧ вӧв саяс, изъя ордым кузя сідзжӧ видзчысьӧмпырысь тувччалігтыр, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн локтісны ещӧ куим вӧв бокъясас бовъялысь зэв ыджыд чувалъясӧн.
Нёльӧд вӧв вылас, кузь кокъяссӧ пӧшти муӧдзыс ӧшӧдӧмӧн, пукаліс тӧдса грузин, Давид Магарадзе.
Галактионӧс аддзӧм бӧрын сійӧ нюмъёвтіс, меліа да приветливӧя юрнас довкйӧдлігтыр, да, вӧвсӧ сувтӧдӧм мысти, кутіс сёрнитны чистӧ рочӧн, сӧмын неыджыд акцентӧн:
— Здравствуй!
Кыйсьыны мӧдӧдчин?
Воддза вӧвъясыс асьныс сувтісны, и налӧн лолалӧмысь муртса вӧрыштісны бокъясаныс зэв ыджыд чувалъясыс, а жугавлӧм еджыд из вылӧ кутіс киссьыны вӧсньыдика шом пызьыс.
— Эк, вот ӧні ме удж вылын, а то эськӧ тэкӧд муні.
Мзымта вылысь кӧзаяслысь стада аддзылі — сідзи и лэбовтісны гӧраясӧ, сӧмын изъясыс киссисны.
Давидлӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны — сійӧ вӧлі яр охотник.
— А манастырын век корӧны, мед ружьеӧн волі — ошъяс ӧдӧлитӧмаӧсь, садсӧ дзикӧдз чегъялӧмаӧсь.
Ге-а… о-о!.. — гортаннӧя горӧдіс сійӧ.
Вӧрзисны чувалъяс, вӧрзьӧдчис воддза вӧлыс, сы бӧрся мӧдыс, коймӧдыс; мӧдӧдчис и Давид, вӧв кынӧмас кокнас тувкӧдігтыр да детинкалы юрнас меліа довкйӧдлігтыр.
Со чукыльтанінас здук кежлӧ тыдовтчылісны ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь чувалъясыс да саялісны.
Галактион коли ӧтнас.
Ылісянь кыліс Давидлӧн гӧлӧсыс:
— Манастырӧ пырав — корисны!
Пуяс сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг, лапъяс пӧвстас ноксисны лэбачьяс; пу йывъяссӧ югдӧдӧма петысь шондіыс.
Лапъясӧ да мыччысьӧм вужъясӧ кутчысьӧмӧн детинка дыр кавшасис.
Кокъяс увсьыс усялісны изъяс да чеччалігтыр гылалісны увлань, а плеш вывсьыс гырысь войтъясӧн войталіс пӧсь.
Час кык мысти кымын, пошкигтыр да чеччысь сьӧлӧмӧн, сійӧ петіс вӧрсьыс изъя площадка вылӧ.
Ылын уліас пласьнитчӧма лӧз море.
Гӧгӧр сулалісны скалаяс, важӧсь, потласьӧмаӧсь.
Крут скала потасысь, чукля вожъяссӧ нюжӧдӧмӧн, кыпӧдчис вывлань мисьтӧминик пожӧм пу.
Некод оз тӧд, кыдзи сійӧ веськалӧма сэтчӧ да кыдзи сійӧ кутчысьӧ бесплоднӧй из вылас.
Зэв ыджыд скалаторъяссӧ вӧлі тешкодя тэчӧма чукӧръясӧ.
Быттьӧкӧ тані коркӧ овлӧмаӧсь великанъяс да заводитлӧмаӧсь стрӧитны зэв ыджыд оланін.
Нетшыштӧмаӧсь гӧраяслысь изъя йывъяссӧ, шыблалӧмаӧсь увлань да валитӧмаӧсь татчӧ, а сэсся думныс вежсьӧма да мунӧмаӧсь.
Тадзи ас местаас ставыс и кольӧма, сӧмын скала потасысь ӧтнасӧн чукля пожӧм пу нюжӧдӧма ассьыс урӧд кияссӧ.
Детинка видзчысьӧмӧн муніс изъяс костӧд, кӧні веглясисны змейяс.
Площадкаыс помассис увлань веськыда лэччысь стенаӧн.
Зэв улын тыдаліс косьмӧм шорлӧн еджыд рӧма руслоыс.
Петіс ущельеысь, вуджис горнӧй отрог вомӧн, и лӧзалысь гӧраяс пӧвстын вӧрса долинаын тыдовтчис еджыд кельяяснас да зарни креста вичконас манастыр.
Пырис тӧдса манак ордӧ.
Манак вӧлі тшӧгӧма, гӧрд нырвома, кыз кынӧма.
Сійӧ нуӧдіс детинкаӧс мазіяслӧн оланін дорті.
Гӧгӧр дзизгисны да зарниӧн дзирдалісны мазіяс.
«Кӧть эськӧ мед маторсӧ сетыштіс», — шоналӧм малысь юмов дуксӧ нырнас кыскигмоз думыштіс Галактион.
— Ӧдӧлитӧны, ӧдӧлитӧны миянӧс ошъясыд, — скуфьясӧ лӧсьӧдыштігмоз шуис манак, — некутшӧм тӧлк абу.
Муртса бергӧдчан войнад — кык-куим улей абу.
Пырас, пӧрӧдас да лапанас ставсӧ куралас.
И кыйӧдны он вермы — мудерӧсь.
— Меным Давид висьтавліс.
Мем сійӧ паныдасис — шом вӧлі нуӧ.
— А ылын-ӧ тасянь паныдасинныд?
— Да сӧмын на куті кайны.
— Сійӧ тӧрыт вӧлі миянын шомнас.
Корим сійӧс.
Шуӧ, ружьеӧс пӧ эг босьт, гортын.
— А мыйла нӧ ті асьныд, отец, онӧ кыйӧй найӧс?
Тані тіян вӧля, кыйсьынытӧ зэв бур.
Манак пуксис мыр вылӧ.
— Миянлы оз позь.
Манастырскӧй устав оружиесӧ киясӧ оз тшӧкты босьтны, непӧштӧ ловъя вир кисьтны.
Тіянлы позьӧ, ті мирын, а ми еннога удж вӧчам.
Чӧв олыштісны.
Галактион думыштіс: «Еннога!
Пьянствуйтанныд тані, жӧританныд, народсӧ пӧръявланныд да ас выланыд заставляйтанныд уджавны.
Ружье, видзӧдтӧ, сылы киас оз позь босьтны, а лытайтны позьӧ, — велалӧмаӧсь ставсӧ йӧз киясӧн куравны».
Окота вӧлі чеччыны да мунны, а мӧдарӧ кӧ, зэв окота вӧлі ошкӧс кыйны.
— Со пуксьы татчӧ засадаӧ.
Войясыс югыдӧсь, тӧлыся.
Сад помас сливаяс воисны, и сэтчӧ пондісны кысъясьны — став пуяссӧ чегъялісны.
— А ті, батюшка, ошсӧ кӧ виа, матортӧ вайыштӧй — мамлы нуа, зэв ёна висьӧ!
— Но, сэки тыдавны кутас, — эз веськыда вочавидз манак да муніс.
III
Рытнас петіс тӧлысь, и сад, и вӧрыс, и гӧраяс лоины волшебнӧйӧсь.
Быдлаын лӧзоват вуджӧръяс, коръяс косттіыс дзирдалӧ тӧлысь югыдыс; пуясыс — быттьӧ кӧлдуйтӧмаӧсь, и быттьӧкӧ кельыдлӧзӧн киськалӧм гӧраяслӧн йывъясас пила пинь моз тӧдчис сьӧд вӧр.
Мый вӧсна ставыс сэтшӧм таинственнӧ, сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, лунся сертиыс ставыс мӧдпӧлӧс?
Галактион куйлӧ мыш вылас ӧмидзлӧн тшӧкыд кустъяс пытшкын чӧскыд дука турун моздор вылын, кодӧс нетшкис пчельникысь.
Сы весьтын пыдӧстӧм лӧз океан, и кӧнкӧ вылын дзирдалӧ тӧлысь.
Сылӧн дзирдалӧмысь кодзувъясыс кельдӧдӧмаӧсь да дзебсьӧмаӧсь.
Мукӧддырйиыс шлывгас-воас жемчуг рӧма кымӧр пласт, вӧсньыдика вевттьылас тӧлысьсӧ.
Тӧлысьыс котӧртӧ ӧтарӧ, кымӧр пластыс мӧдарӧ.
Кымӧр пластыс тшын моз сылӧ-бырӧ, а тӧлысьыс бара ӧтнас, и бара дзирдалӧ помтӧм-дортӧм лӧз океанын.
Детинка видзчысигтыр вешталӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧмидз кустъяссӧ; таинственнӧя сулалӧны чургӧдӧм лапъяса сьӧд пуяс, и насянь ӧтарладорас нюжӧдчӧмаӧсь лӧзоват вуджӧръяс.
Шы ни кышмунӧм.
Шочиника тайӧ унзіля чӧв-лӧняс сатшкысьлӧ гусьӧн лэбалысь ичӧтик сюзьлӧн горӧдӧмыс: либӧ кылӧны омлялӧм, чирзӧм, горзӧм — тайӧ шакалъяс ноксьӧны вӧрас.
Ружье, кодӧс зарядитӧма пуляӧн, куйлӧ орччӧн.
Галактион куньлӧ синлапъяссӧ, виччысьнысӧ дӧзмис, а кор восьтӧ синъяссӧ — век сійӧ жӧ: чӧв-лӧнь, спокой да дзирдалысь тӧлысь, но вуджӧръясыс му вылас вешйыштӧмаӧсь — кадыс мунӧ.
«Оз, тыдалӧ, Михаил Ивановичыд талун оз лок!»
Сійӧ решитіс виччысьыштны, кытчӧдз тӧлысьыс оз лэччы вӧр бердӧдзыс, и сэки мунны.
Кыпӧдіс юрсӧ — пу улын сулалӧ морт.
Бурджыка видзӧдыштіс — ош бӧр кокъяс вылас сюся гӧгӧр видзӧдӧ да исалӧ воздухсӧ.
Детинка пӧдтіс лов шысӧ.
Дыр видзӧдіс да исасис ош.
Сэсся тэрмасьтӧг лэдзчысис водз кокъяс вылас, матыстчис пу дорӧ да исаліс сійӧс быдладорсянь.
Бара укшаля кыпӧдчис бӧр кокъяс вылас, укшаля сывъяліс пусӧ да кутіс кавшасьны.
Сылӧн фигураас, вӧрасас вӧлі ньӧжмыдлун, ошлӧн укшальлун, но эз на удит детинка и синсӧ лапнитны, кыдзи ош лои пу вылын да пуксис увъяс вожаланінӧ.
Пуыс ляпкыдик, и Галактионлы зэв бура тыдалӧ ошлӧн быд вӧрзьыштӧм.
Галактион видзчысьӧмӧн лӧсьӧдіс вожкасӧ да пуктіс ружьесӧ.
Лыйнысӧ лӧсьыд и матын, сӧмын колӧ сразу вины, а то косявлас.
Ош лапанас ӧвтыштавліс асланьыс, тыдалӧ, куталіс сливаяс, но некыдз эз вермы кутны: лапъясыс вӧсньыдӧсь, а сливаясыс лапъяс помас, и кор сійӧ копыртчыліс, ставыс рутшка-ратшкакыліс да куснясис, некыдзи Мишка оз вермы судзӧдны сливаяссӧ.
Сійӧ бергалыштіс, кывзысьыштіс, сэсся, кык кыз ув кутӧм бӧрын, кутіс мыйвынсьыс пыркӧдны пусӧ ставнас.
Сливаяс кутісны киссьыны зэр моз.
Галактион виччысис — окота вӧлі аддзывны, мый водзӧ лоӧ.
Сійӧ жӧ здукас пу улын кыліс тэрыба шняпкӧдчӧм.
Видзӧдліс, а сэні дикӧй порсьяслӧн быдса семейство, и ыджыд семейство: бать, мам, дед, баб да порсьпиянлӧн быдса котыр, ыджыдъяс и ичӧтъяс.
Найӧ ставныс тэрмасигтыр да чӧскыда шняпкӧдчигтыр ӧктісны мусьыс сливаяссӧ.
Ош ещӧ кыкысь ёна тракнитіс пусӧ да кутіс лэччыны.
Сӧмын на инмӧдчис муас, а порсьяс чепӧсйисны нин кустъясӧ; и ош чуймӧмпырысь кутіс исавны тыртӧм мусӧ, кытысь кыліс сӧмын порсь дук.
Ветлӧдлыштіс-ветлӧдлыштіс, видзӧдліс ӧтарлань, мӧдарлань — некод абу.
Сӧмын вылын небесаас гӧгрӧс, югыд тӧлысь да гӧраясыс нерӧвнӧя тӧдчӧны йывъясас пила пинь кодь вӧрнас, да пуяслӧн лӧзоват вуджӧръясыс ещӧ ёнджыка вешйӧмаӧсь.
Мишка дӧзмӧмпырысь муралыштіс да бара кавшасис пу вылӧ, а порсьяс быттьӧ сэні и вӧлӧмаӧсь, сувталӧмаӧсь кытшӧ да виччысигмозыс ньӧжйӧникӧн руксісны.
Ош зэв лёкысь видзӧдліс на вылӧ да кутіс лэччыны.
Порсьяс ӧти здукӧн вошины.
Увлань видзӧдігтыр ош бара кавшасис.
Увсӧ бара чорыда пыркнитіс; муас бара гылалісны сливаяс.
Ош сійӧ жӧ здукас укшаля, но зэв ӧдйӧ кутіс лэччыны.
Детинка видзӧдліс, сюйис чуньяссӧ вомас да кутіс курччавны: серамыс пӧдтіс сійӧс, сэтшӧм тешкодь вӧлі ошлӧн фигураыс.
Но кӧть кутшӧм тэрыба эз вӧр ош, порсьясыд вӧлӧмаӧсь пелькджыкӧсь на: кор сійӧ лэччис, муас кыліс сӧмын порсьяслӧн дукыс, а найӧ асьныс, став сливаяссӧ ӧтитӧг ӧктӧм бӧрын, пышйылісны кустъясӧ.
Юрсӧ довкйӧдліг да скӧрысь муралігтыр ош дыр ветлӧдліс, кыдз кужис «пиняліс» порсьясӧс да налысь рӧдсӧ.
Сувтлывліс бӧр лапаяс вылас, дыр видзӧдіс кустъясӧ.
Вӧлі лӧнь, шынитӧв, тыртӧм.
Ӧтарладорыс вӧлі ставнас тӧлысь югӧр улын, мӧдарладорыс куйліс кельыдлӧз вуджӧръяс улын.
Бара ветлӧдлыштіс, юрсӧ довкйӧдлігтыр да скӧрысь муралігтыр, грӧзитіс кодлыкӧ.
И кавшасис пу вылӧ коймӧдысь.
А порсьяс бара нин кытшалӧмаӧсь пусӧ да виччысьӧны.
Ош скӧрысь видзӧдліс на вылӧ да эз тэрмась пыркӧдны.
Сійӧ дыр ноксис, лӧсьӧдчис, сэсся кутіс варкӧдны косточкасӧ: судзӧдӧма жӧ тыдалӧ сливасӧ лапанас.
Бара кватитіс ув, пыркнитіс да сійӧ жӧ здукас ӧшйис водз лапаяс вылас да пу йывсяньыс уськӧдчис веськыда порсьяс вылӧ.
Найӧ ӧтчаяннӧя чирзігтыр уськӧдчисны пышйыны, а детинка эз вермы кутны серамсӧ да уськӧдчис эжа вылас.
Кор чеччис, эз вӧвны ни ошкыс, ни порсьясыс.
Сулаліс ӧтнас чегъялӧм слива.
Сад узис.
Узисны эзысь рӧма гӧраяс, йывъясас пыр сійӧ жӧ пила пинь кодь сьӧд вӧрнас, а жемчуг рӧма кымӧр пласт дінті шлывгис тӧлысь.
гажтӧма, шогпырысь кылӧ да вошӧ кытчӧкӧ тӧлысь югъялӧмас.
Чирзӧмӧн да серамӧн шынитӧвсӧ торкигтыр друг кутісны ноксьыны вӧрын шакалъяс, — и бара чӧв-лӧнь, и унтӧм тӧлысьлӧн дзирдалӧмыс, и гӧраяс, и вӧрзьывтӧм сад.
Галактион лэптіс ружьесӧ да сумкасӧ.
«Эк, жаль, ош яйтӧ мамлы эг судзӧд, и матӧ ӧні кыз рушкуаыд оз сет...»
Мунӧ Галактион, окота узьны.
Да мыйӧн усьӧ дум вылас ошлӧн укшаль, здук кежлӧ ӧшйылӧм задйыс да кыдзи сійӧ уси порсь дед вылӧ, гораа серӧктас садтырнас.
Детинка корсьӧ эрдтор вылысь свежӧй турун юр, пырӧ сэтчӧ — чӧскыда узяс асылӧдзыс.
Тӧлысьыс лои улынджык, пу йывъясӧ нин инмӧ — сылы сідзжӧ окота узьны.
Ставыс пемдӧдіс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Змейяслӧн ва гуран @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 41‒54.}
А. С. Серафимович
ЗМЕЙЯСЛӦН ВА ГУРАН
I
Керка сулаліс керӧс бокын.
Сыысь вылітіджык муніс лыа туй, код кузя шытӧг гӧгыльтчисны кӧлесаяс да сідзжӧ шытӧг вӧйласисны вӧв кок гыжъяс.
А ещӧ вылынджык тыдалісны пемыд вишнёвӧй садъяс, кыпӧдчисны дзик медвылі местаӧдзыс, код сайын шыльквидзӧ помтӧм-дортӧм степь, сӧмын улісянь сійӧ эз тыдав.
Керкасянь улынджык тыдаліс виж сёй бужӧд.
И керкаыс еджыд чутӧн и бужӧдыс виж рӧмнас тӧдчисны прудйын, коді вӧлі стеклӧ кодь югыд.
Тӧдчисны сы пытшкын мӧдарладорас синсьӧм камышъяс, бадь кустъяс да зэв чукля пӧрысь бербаяс, кодъяслӧн увъясыс чуньяс моз чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ дуплоӧсь кыз ствол йывсянь.
Плӧтина сайын рӧвнӧй, век ӧткодь шумӧн бузгис мельнича, кодлӧн тыдаліс сӧмын вевтыс.
Пидзӧсӧдзыс ваын часъяс чӧж вӧрзьывтӧг сулалісны гӧрд мӧсъяс;
юрнаныс сунласиг ноксисны уткаяс. Найӧ, паськыд ныръяснаныс шляпкӧдчигтыр, мыйкӧ дыр корсисны нюйтсьыс.
Берег вылас еджыд гӧннас дӧлалісны, кокпӧв йылас сулалігтыр, дзодзӧгъяс.
Вӧлі лӧнь, спокойнӧ да личкис унзіль, быттьӧкӧ кодкӧ важнӧй морт шойччис да зз тревожитны сылысь мирнӧй шойччӧмсӧ.
Керка дорын ичӧтик, дзескыд двор, сідзжӧ лыаӧн тырӧма, — вылісянь туй вывсяньыс киссис.
И мыйсӧ сӧмын татчӧ абу стрӧитӧмаӧсь: и порыштчӧм идзас вевта ичӧтик конюшня, и ньӧрйысь кыӧм да сёйӧн мавтӧм сарай, и курӧг видзанін, и порсьяслы чомтор.
Лыасӧ лукйигтыр тані жӧ ветлӧдлісны курӧгъяс; руксісны порсьяс; дышпырысь нюжӧдчӧмӧн куйлісны понъяс, и, льӧбсӧ ӧшӧдӧмӧн да катласигтыр, телега дорын вуграліс пӧрысь вӧв.
Дзескыдысла тувччынытӧ вӧлі некытчӧ, да и паськӧдчынысӧ эз вӧв местаыс — вывсянь туйыс зырис, увсянь бужӧдыс топӧдіс.
Керкаас, тыдалӧ, некод эз вӧв, — лӧня видзӧдіс сійӧ рудов ӧшиньяснас, сӧмын топыда пӧдлавтӧм ӧдзӧслӧн сьӧд щель водзын жуисны дӧзмӧдчысь гутъяс.
Потшъясысь вӧчӧм, век восьса ворота сайын кодкӧ надзӧник дзуртышталіс кӧлесаяснас сэтшӧм надзӧник, мый весиг понъяс эз вӧрзьыны.
Друг кылісны, отчаяннӧя увтчигтырйи уськӧдчисны да пыр жӧ ланьтісны бӧжъяснысӧ легӧдігтыр да меліа нюмъялігтыр: вӧжжисӧ ӧшӧдӧмӧн воротаӧд пырис бланкарда вылын кӧзяиныс, тшӧтшӧдӧм тшӧкыд сьӧд тошка, сюсь синъяса, паськыд пельпома, картуза.
Еджыд плешка, тшая кока гӧрд вӧв воротаӧд пыригӧн эз крукав бланкардасӧ да, ныр розьсӧ паськӧдӧмӧн, ньӧжйӧник гӧрӧктіс: кӧнкӧ шуӧ, ме тані, зӧртор кӧ эськӧ!
Дворын дзик некӧн лои бергӧдчыны.
— Эй, коді сэн? — чеччигмозыс кыз гӧлӧсӧн шуис кӧзяин.
Вочакыв пыдди сӧмын курӧг, котсігтыр, мыйкӧ шуис да пӧрысь вӧв муртса восьтыштліс синсӧ, код дінын ноксисны дӧзмӧдчысь гутъяс, да бара кутіс вугравны.
Плӧтина сайын кыліс нӧшасьӧм шы.
— Ставныс пышъялӧмаӧсь...
Кӧзяин пӧрччис дукӧссӧ да кутіс лэдзавны еджыд плешка вӧвсӧ, а гӧна чужӧма, ӧшйӧм ёг турунъясысь сьӧктаммӧм бӧжа рыжӧй пон, пельяссӧ топӧдлігтыр, пыр на нюмъяліс, быттьӧкӧ кӧсйис шуны:
«Но, вот и воинныд...»
И зыртчис вӧлыслы кокас, коді дӧзмӧмпырысь педзис.
Увсянь, пруд дорсянь, кодкӧ челядь ногӧн шутёвтіс, и понъясыс ӧпрӧметь уськӧдчисны воротаӧ, а вӧсньыдик гӧлӧс горӧдіс:
— А тю-тю-тю-у-у!
Понъяс туй вывсьыс повзьӧдісны руксысь да чошкӧдӧм пельяса порсьясӧс.
Бужӧд сайсьыс тыдовтчис батьыслӧн кодь ёсь синъяса ар кӧкъямыса детинка, вӧньтӧм, ситеч дӧрӧма, код вылӧ пасьтала сибдалӧма комӧкъясӧн косьмӧм няйтыс.
Кусыньтӧм киясас сійӧ кутіс тешкодя вӧчӧм сьӧд фигуркаяс.
— Кытчӧ ставныс вошӧмаӧсь? — видзӧдтӧг да водзӧ лэдзасигтыр юаліс батьыс.
— Мамӧ плӧтина сайын бельё мыськалӧ.
Гашка муніс мельничаӧ курӧгъяслы сюла, а Иван кузнечаӧ — кӧлеса шинаавны, а Нюрка мамкӧд.
Батьӧ, аддзан — ме вӧчалі?
Со — Тшая кӧка, со — Барбос, а тайӧ миян Петька, а тайӧ Кабанец...
Детинка тэрыба пуксис бать дорас лыа вылӧ да кутіс сувтӧдавны фигураяссӧ, кодъясӧс вӧчалӧма няйтысь.
Батьыс, дьӧгӧдь дука ыджыд сапӧгнас лыасӧ талялігтыр, водзӧ лэдзасис да эз и видзӧдлы детинка вылӧ.
— Тайӧ — Тшая кока.
Аддзан, коксӧ сылысь еджыд сёйӧн мавті, а бокъяссӧ гӧрд сёйӧн, мед рыжӧйӧн вӧчны, а синъяс пыддиыс проса тусьяс пукті, а бӧжсӧ камышысь вӧчи...
А Петькалы лӧзовруд курӧг борд пукті...
Батьӧ, мыйла петукъяслӧн да ай уткаяслӧн бӧжас лӧзовруд бордъяс?..
А тайӧ миян барбос.
Аддзан, сылы бӧжас йӧн ӧшӧдлі.
Сійӧ век йӧнмӧсь.
А бӧжсӧ ыж ку торйысь вурышт...
Батьӧ, мыйла понъяс вылысь кусӧ тулупъяс вылӧ оз кульны?..
А ӧні ме вӧча ассьыным керканымӧс, и дворнымӧс, и ставсӧ, мый сэні эм.
Тэнад кӧзяйство и менам кӧзяйство.
Кута тэ моз кыскасьны.
А мынтынысӧ меным кутасны?
Уна-ӧ?..
Вокзалӧдз — нелямын; пызь мешӧк нуӧмысь — комын кӧпейка.
Кык вӧв лӧсьӧда — ӧтинас — уджавны, а мӧдыс — шойччыны кутас.
Батьӧ...
— Мый тэ тані кок улас кысъясян?
Тайӧ мый — дӧрӧмтӧ ставсӧ няйтӧсьтӧмыд!
Видзӧдтӧ, мыйӧн занимайтчӧ...
Тэ эськӧ мед удж вӧчин...
То ӧд Тшая кокаыдлы важӧн пӧра зӧр сетны.
Ак тэ, порсь рушку!..
И кутіс талявны глыбаяс кодь ыджыд сапӧгъяснас сувтӧдалӧм фигураяссӧ, а детинкаӧс чорыда да доймымӧн кватитіс пельӧдыс.
Детинка дойысла пӧлыньтіс юрсӧ, аддзис, кыдзи сапӧгъяс улас сылӧн став кӧзяйствоыс пӧри косьмӧм няйт торъясӧ, бледӧдіс, ставнас кутіс тіравны, курччис батьыслысь сарӧгӧсь, гаддьӧсь кисӧ, мездіс пыр жӧ пыктӧм пельсӧ да сэтшӧм ёся чирӧстіс, мый курӧгъяс шызьӧмӧн кутісны котсьыны, пӧрысь вӧв бара восьтыштліс синсӧ, да вӧрӧдыштіс льӧбсӧ, а понъяс легӧдыштісны бӧжъяссӧ, сэсся, скӧрысла да синваысла пӧдіг, уськӧдчис пышйыны.
— Гаврилка, кытчӧ т-тэ?!
Кучиктӧ куля!..
Но детинка лэбис бергӧдчывтӧг, лэччис плӧтиналань чукыльтысь туй кузя, век на чирзігтырйи лэбыштіс плӧтина вывтіыс да, юрсӧ копыртӧмӧн, уськӧдчис кустъяс пиӧ.
Нюдз бадь ньӧръясыс швачӧдісны сылы чужӧмас, тувсов ванас кушӧдӧм вужъяс дойдалісны кӧмтӧм кокъяссӧ, а сійӧ пыр на котӧртіс, паныдасьлысь камышъяс да эжӧр пӧвстті писькӧдчигтыр, кодъяс вундалісны чужӧмсӧ да кияссӧ.
Мукӧддырйиыс веськавлі гуранъясӧ, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь ваӧн да няйтӧн.
Медбӧрын, пошкигтыр, сувтіс.
Мышсяньыс, плӧтина сайсянь, мельнича шум пырыс, кыліс нӧшасьӧм шы.
Бадь кустъяс да камыш пыр мӧдарсьыс тыдаліс гӧрд сёй бужӧд, тыдаліс ичӧтик двор, кык вӧв, тарантас, бланкарда, а кор видзӧдліс увлань, ставсӧ тайӧс аддзис прудсьыс: и бужӧдсӧ, и дворсӧ, и вӧвъяссӧ, и еджыд керкасӧ — и ставыс вӧлі сэтшӧм бура тӧдчӧ, медся посниторъясӧдз сэтшӧм яркӧй, мый сійӧ эз тӧд, кӧні збыльысь: не то выліас, не то уліас.
Гашкӧ, уліас сідзжӧ настӧящӧй, ловъя?
А то мыйла нӧ тайӧ увлань юра керкаыс сэтшӧм еджыд, быттьӧ быг, быттьӧкӧ мамыс сӧмын на белитӧма сійӧс мелӧн?
Гаврилка дыр сулаліс, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн видзӧдіс; ваыс син увсьыс вошлі, а сы пыдди тыдалісны кельыдлӧз небеса, еджыд дзодзӧгъяс, пидзӧсӧдзыс ваын сулалісны гӧрд гӧна мӧсъяс — сӧмын ставыс увлань юраӧсь.
Но кор полошитӧм уткаяс герчкигтыр уйисны, пруд пасьталаыс разалісны стеклӧ кодь пырыстыдалана чукыръяс, и увлань юра небесаыс, и бужӧдыс, и керкаыс кутісны лывкъявны да пемдісны.
Сэки Гаврилкалы бара дум вылас уси, кыдзи сійӧс ӧбидитісны, сійӧ кутіс лимзавны, кватитіс косьмӧм няйт комӧк да шыбитіс асланыс дворӧ.
Няйт комӧк воис сӧмын пруд шӧрӧдз, уси, и ва веркӧстіыс разалісны тэрыб кытшъяс.
А Гаврилка, синвасӧ кулакъяснас чышкалігтыр, няйтсӧ чужӧм пасьталаыс разӧдігтыр да нырсӧ кыскышталігтыр, мӧдӧдчис пруд дорысь.
Бадь кустъяс да камышъяс пӧвстын паныдасьлісны эрдторъяс, кӧні вӧліны ва гуранъяс, а гуранъясас ваыс сэтшӧм шоныд, быттьӧкӧ кодкӧ кисьтӧма сэтчӧ кӧдзавтӧм на пузьӧм ва.
Гаврилка долыдпырысь пырис кӧмтӧм кокнас да кутіс гудрасьны пӧсь кизьӧр няйтас да ваас.
И друг сылы дум вылас уси, мый тані змейяслӧн места, — кольӧм во кык кукань куліны, змейяс курччӧмаӧсь.
Гаврилка пыр жӧ чеччыштіс кос местаӧ да сувтіс кок чунь йылас, киас босьтіс ньӧр, кыйӧдіс, мед эз курччыны кӧмтӧм коксӧ.
Кор гудырыс пуксис, сӧдз ваас кутіс тыдавны, кутшӧм тэрыба доръясӧдыс веглясьӧмӧн уялісны ичӧтик змейпиян да повзьӧмӧн петалісны вильыд ва берег вылас, — тані унаӧн рӧдмисны найӧ.
А туруныс вӧрис кодлӧнкӧ чукыль-мукыльӧн мунӧмысь.
Гаврилка сюся видзӧдіс да друг аддзис ньӧв кодь юра да мыш вылас сьӧд визьяса ыджыд руд змейӧс.
Сійӧ видзчысьӧмӧн писькӧдчис камышъяссянь да вӧрӧдіс ва гуран дорысь турунсӧ.
Гаврилка кучкис сылы ньӧрйӧн.
Змей пыр жӧ гартыштчис спираль моз да кутіс довкйӧдлыны юрсӧ, дзирдаліс дӧзмӧм синъяснас, вомсӧ паськӧдіс, чушйӧдліс да чургӧдіс вожа кывсӧ.
Гаврилка кутіс мыйвынсьыс швачӧдны сійӧс, ачыс чеччыштліс бокӧ змейлӧн быд вӧрзьыштігӧн, медым видзны коксӧ.
Змейыс пыр на чушкигтыр да кывсӧ мыччӧмӧн ӧдйӧ кыссис турун пӧвстас.
Бӧръя здукас Гаврилка копыртчис да тэрыба кватитіс турун пӧвстӧ саялысь змейсӧ бӧжӧдыс, нетшыштіс кӧвйӧс моз да кутіс тэрыба бергӧдлыны воздухас синсӧ арыштӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн да пиньсӧ жергӧдӧмӧн.
Змей ёна выныштчывліс, медым гартыштчыны да кватитны сійӧс чуньӧдыс, но тэрыба бергӧдлӧмсьыс лэбаліс ки гӧгӧрыс бедь моз нюжӧдчӧмӧн.
Пыр сідзжӧ бергӧдлігтыр Гаврилка мыйвынсьыс швачкис сійӧс му бердас, и сійӧ эз вӧрзьӧдчы.
Сэсся жугӧдіс сылысь юрсӧ кос комӧкъясӧн.
Лажыньтчис да, ньӧрйӧн вӧрӧдігтыр, кутіс видзӧдны:
— Мучитін, проклятӧй.
А-а, ӧні сэсся он понды!
Сійӧ дыр видзӧдіс сылысь мыш вывсӧ, кытчӧ кодкӧ рисуйтӧма тешкодь сьӧд узор:
— Кыдзи рисуйтӧма!
Со ӧд кутшӧм мича!..
Сэсся бара кутіс кыйны змейясӧс.
Виис ӧти ыджыдӧс да ичӧтсӧ витӧс кымын.
Тайӧясӧс сійӧ виаліс прӧстӧ ньӧрнас кучкалӧмӧн.
Ноксигкостіыс шондіыс лэччӧма бербаяс сайӧ да зарни югӧръясыс писькӧдчисны коръяс пӧвсттіыс.
Мельнича важмозыс шумитіс.
Мӧдарас вайӧдӧмаӧсь стада; кылӧ вӧлі плетьӧн швичйӧдлӧм, ваын скӧт кок гыжъяслӧн шумитӧм, баксӧм.
— Гаврилка-а!.. — кыліс мӧдар берегсяньыс. — , лок ужнайтны-ы...
«А-а, мый!..
Горзышт, а вот ог мун... — виӧм змейяс дорын сулаліг думайтіс Гаврилка. — Кынӧмӧй ёна сюмалӧ».
Кывзыштіс — буракӧ, мӧсъяс йирсянінысь локтӧны.
Гаврилка видзчысьӧмӧн петіс кустъясысь, медым не тувччыны змей вылӧ.
Мӧсъяс важнӧя локтісны гортӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс да ньӧжйӧник рӧмидзтісны.
— Бурёнка! — долыдпырысь чукӧстіс Гаврилка.
Еджыд паса сьӧд мӧс сувтіс, бергӧдіс юрсӧ тӧдса гӧлӧслань, видзӧдліс былькъя дзирдалысь синъяснас, бӧр бергӧдчис да бара важнӧя мӧдӧдчис, ньӧжйӧник рӧмидзтігтыр.
— Бурёнушка, вайышт йӧвтортӧ, кынӧм сюмалӧ — кучикӧй потласьӧ.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис мӧс дорӧ да кутыштіс сюрӧдыс.
Мӧс сувтіс да рӧмидзтіс.
Гаврилка ляскысис вомдоръяснас тырӧм вӧра дінас да кутіс нёнявны йӧвсӧ, коді визувтіс банбокӧдыс да щӧкаӧдыс.
Мӧс сулаліс лӧня, сэсся лэптыштліс коксӧ, мый вӧсна Гаврилка уси эжа вылӧ, да мӧдӧдчис.
Гаврилка чеччис, чышкыштіс вомдорсӧ:
— Нинӧм, Бурёнушка, аттьӧ, вот бур... ужнайтышті.
Сійӧ бара писькӧдчис пруд дорӧ, пуксис бадь улӧ да кутіс видзӧдны.
Стадасӧ вӧтлісны.
Мунісны и дзодзӧгъяс, сӧмын уткаяс пыр на тэрыба шлёпйӧдлісны паськыд нырнаныс нюйт пиас.
Да керкаыс ӧшаліс ваас увлань юрӧн, первойсӧ еджыд, сэсся кутіс пыр ёнджыка и ёнджыка пӧрны розӧвӧйӧ; тыдалӧ, шондіыс пуксис видз сайын да колис гӧрд кыа.
Ва вылас водісны кузь вуджӧръяс.
Гаврилка пукаліс пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн да синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс, быттьӧкӧ мыйӧнкӧ зэв ёна любуйтчис.
Тайӧ вежласьысь светӧвӧй чутъясыс, то еджыдӧсь, то розӧвӧйӧсь, то друг кыалӧн вӧсньыдик фиолетӧвӧй тшынторйӧн вевттьысьӧмаӧсь, эз лэдзлыны вештыны синъяссӧ.
Детинка водзын быттьӧкӧ юраліс вежласьысь рӧмъяслӧн музыкаыс.
Кыаыс кусі, и ставыс кусі и ваын, и му вылын, и отражениеяс ӧшйисны, пемыдӧсь да гудырӧсь, а небесаас ӧзйисны кодзувъяс.
— Гаврю-у-шка-а!..
— Кытчӧ тэ, юр вундысь, пропадитін?..
Лок гортӧ, а то пӧвсавны кутасны!
«А-а, горзышт, горзышт...
Ог мун, вот и ставыс...»
Дворын кылӧны гӧлӧсъяс: то батьыслӧн чирӧм кыз гӧлӧсыс, то мамыслӧн беспокойнӧй повзьӧм гӧлӧсыс, то Иванлӧн, ыджыд вокыслӧн, то Гашкалӧн гора гӧлӧсыс.
— А гашкӧ, вӧйи.
— Но-о, вӧйи!
Вот локтас, ме сійӧс ньӧръяла.
— А гашкӧ, слӧбӧдаӧ муніс, дядь дорас?
Войыс сукмӧ.
Ваыс — кырныш борд кодь сьӧд.
Отражениеясыс сьӧдӧдӧмаӧсь да сӧльнитчӧмаӧсь пемыдыскӧд.
Мӧдар берегыс сулалӧ гудыр стена моз, и оз тыдавны ни керкаыс, ни дворыс, ни туй сайсьыс вишнёвӧй садъясыс — ставыс пемыд, тыртӧм, шынитӧв; тыдалӧ, ставныс узьны водісны.
Вичко кӧлӧкӧллӧн спокойнӧй, ылна вӧснаыс гортӧммыштӧм да небыд, унзільмӧдысь шыясыс кылӧны слӧбӧда мӧдар помсянь...
Куим, нёль... сизим... ӧкмыс, дас!..
Унзільпырысь ылын увтчӧны понъяс...
Узьны!..
Гаврилка чеччӧ, да друг дум вылас усьӧны виӧм змейясыс, здук мында падъялӧ, сэсся смела пырӧ бадь кустъяс пытшкӧ, кималасӧн корсьӧ кӧдзалӧм ва гурансӧ, кучкалӧ ас водзас беддьӧн, медым повзьӧдны гадъяссӧ, кималасӧн жӧ лэптӧ бедь вылӧ виӧм змейяссӧ да пемыд берег пӧлӧн, сэсся лӧнь плӧтина вывті гусьӧникӧн мунӧ гортас, бедь вылын ӧшалысь змейясӧс ас водзас кутігтыр.
Дворын лӧнь; узьӧны.
Понъяс чӧла леститчӧны; конюшняын гораа журскӧны вӧвъяс, сарайын ышлолалӧ мӧс, а телега улын вольсалӧм джодждӧра вылын узис батьыс.
Гаврилка ӧкуратнӧя ӧшлӧ кулӧм змейяссӧ телега вылӧ, бать весьтас, мунӧ турун видзан сараяс да чӧскыда унмовсьӧ.
И пыр жӧ сы дорӧ воӧны тешкодь вӧтъяс.
Вӧтасьӧ сійӧ, быттьӧ вӧвъясыс налӧн турунвижӧсь, гӧрд синмаӧсь, а понъясыс кельыдлӧзӧсь, и быттьӧкӧ батьыслӧн чужӧм вылас чукыля-мукыля сер, змей кучик вылын кодь жӧ.
И быттьӧкӧ вӧвъясыс гӧрдӧдісны, кыдзи керкаыс рытъя кыа дырйи, а бать вывсьыс сьӧд узоръясыс кыссисны да кутісны чукыльӧн кыскасьны двор пасьталаыс, кавшасьлісны телега вылӧ, плетеньяс вылӧ, туй вылӧ — наысь некытчӧ воштысьны.
И Гаврилкалы лои страшнӧ.
Сійӧ кутіс думайтны, вемӧсӧн али вӧтӧн тайӧ, да горӧдіс: «Мамӧ!..»
Восьтіс синъяссӧ: яръюгыд шондісьыс щельясыс зарниасьӧны — асыв нин.
И пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый оз сійӧ горзы, а дворын батьлӧн скӧр гӧлӧсыс кылӧ:
— Видзӧдтӧ, аддзылін, мый вӧчӧма!
Кулӧм змейясӧс телега пасьталаыс ӧшлӧма.
Но, мед сӧмын волас, ме сылысь кучиксӧ дӧмлышта.
А Гаврилка кылӧ, чӧскыда куньӧ синъяссӧ да нюмъялігтыр унмовсьӧ венны позьтӧм челядь унмӧн.
II
Аддзисны Гаврилкаӧс сӧмын ӧбед кадӧ, кор шондіыс вӧлі дзик пруд весьтын да пыдӧсӧдзыс вӧлі вӧйтӧма сэтчӧ син ёран югӧръяссӧ.
Иван, сылӧн ыджыдджык вокыс, кодлы мӧд во колӧ салдатӧ мунны, пырис турунла, — лӧсьӧдчис мунны шахтаясӧ из шомла — да аддзис Гаврилкаӧс.
Босьтіс пельӧдыс, кыскис дворӧ:
— Со сійӧ, дзебсясьысьыд...
А-а, сюрин!
Гаврилкалысь синъяссӧ ёрис шонділӧн югӧрыс, керкалӧн еджыд вӧснаыс терпитны позьтӧм яркӧй стенъясыс, курӧгъяслӧн, понъяслӧн, вишнёвӧй садъяслӧн чутъясыс, быттьӧкӧ тайӧс ставсӧ аддзис первойысь, и чикышъяс чивзігтырйи лэбалісны двор весьтті.
— О-ой, лэдз, а то курчча!..
Петіс мамыс.
Синъясыс сылӧн пыктӧмаӧсь — войбыд бӧрдӧма, полӧма, эз-ӧ вӧй Гаврилка.
Батьыс эз вӧв.
— Но, лок керкаӧ, сёйышт: луншӧра-лун, а сійӧ куйлӧ.
Часлы, локтас батьыд, сійӧ тэныд петкӧдлас! — скӧрысь шуаліс мамыс, а Гаврилка чувствуйтіс, кутшӧма мамыс сійӧс радейтӧ, полӧ сы вӧсна.
Мамыс мӧдӧдчис ю дорӧ бельёӧн — пожъясьны, нуӧдіс ичӧтик Нюркаӧс, коді кутчысьӧма подолас, а Гаврилка тювкнитіс керкаас.
Чистӧя мыськӧм пызан вылын — пӧсь шыд тасьті.
Гаврилка горша панялӧ, тшыгъялӧма, а ачыс дзоргӧ стенъяс вылас — став стенъяс пасьталаыс картинкаяс, кодъясӧс сійӧ лепиталіс, кодъясӧс сійӧ чукӧртіс ёг пиысь лавкаяс дорын, вичко дорын, миртуй вылысь.
Тані и газетнӧй иллюстрацияяс, и кампет кӧрӧбкаяслӧн вевтъясыс, и шыбитӧм, лыаас таляссьӧм рекламнӧй картинкаяс, кодъясӧс сійӧ зіля чукӧртліс, шыльӧдліс, весаліс няйтсьыс да ляскаліс стенас.
Сэсся кутіс видзӧдны лӧз петукъяс вылӧ, кодъясӧс мамыс синькаӧн рисуйтӧма пач бокъясас.
Найӧ вӧліны дженьыд бӧжаӧсь, кок пыддиыс кык бедьтор.
Мамыс чистӧя видзис керкасӧ, ставыс вӧлі мыськӧма, зыртӧма, чиститӧма, и стенъяссӧ и пачсӧ дзирдавтӧдз белитӧма мелӧн.
Гаврилка дыр видзӧдіс петукъяс вылас, чеччыштіс, шыбитіс паньсӧ, судзӧдіс джаджсьыс гӧрӧдӧ кӧрталӧм синька, сорлаліс сійӧс дульнас да кутіс рисуйталӧмӧн лӧсьӧдыштавны петукъяссӧ.
— Налӧн ӧмӧй татшӧмӧсь кокъясыс? — лажыньтчӧмӧн петукъяс водзас пукалігмоз шуаліс сійӧ. — Налӧн лапаяс.
А бӧжыс со кутшӧм.
Сійӧ сӧмын мельник-кӧзалӧн Васька каньыс — дженьыд бӧжа, да и то сійӧ ачыс керыштіс сылысь бӧжсӧ.
И сійӧ кутіс рисуйтавны петукъяслы зэв мича бӧжъяс, кодъяс вӧліны кусыньтчӧм чарлаяс кодьӧсь.
Сэсся ветліс пельӧсӧ, босьтіс гӧрд сёй да кутіс мавтны сійӧн петукъяслысь бокъяссӧ.
— Петукъясыс ӧмӧй лӧзӧсь?
Миян Петрӧван дзоньнас гӧрд, би кодь.
Лӧзовруд перӧясыс сылӧн сӧмын бӧжас да сьыліас.
Да петукъясыс ӧмӧй овлӧны татшӧм ичӧтӧсь?
Найӧ век ыджыдджыкӧсь курӧгъяссьыс, а тайӧ чипанпиян...
Кор ю дорысь воис мамыс, мудзӧма да жуялӧма, швачнитіс кияснас: керкаас пасьталаыс — стенъясын, пач бокъясын вӧліны зэв ыджыд гӧрд петукъяс бӧжъясас вывті мича лӧз чукыльтчӧм перӧясӧн.
Мамыс акнитіс, а рытнас Гаврилкаӧс доймытӧдз нӧйтіс батьыс.
Извозчиклӧн семьяыс, кыдзи и ставӧн слӧбӧдаас, оліс крепыд трудӧвӧй олӧмӧн.
Муыс сылӧн эз вӧв, а видзис кык вӧв, новлӧдліс дачникъясӧс вокзалсянь и вокзалӧдз, купечьясӧс карӧ, шахтаяс дінысь из шом.
Пыр кӧсйис ньӧбны коймӧд вӧв, да эз судзсьы.
Иван ветлывліс уджавны экономияясӧ, оліс и карын работникӧн.
Дас кык арӧса Гашка медасьлывліс град йӧръясысь ёг турун весавны, уджаліс садъясын, а локтан тӧв кежлӧ сійӧс шуисны нуны карӧ, слугаавны.
Гаврилкалы колӧ вӧлі тӧждысьны вӧвъяс вӧсна: кисьтны зӧр, сетны турун, юктавны ас кадӧ.
Мукӧддырйи и сійӧ нулывліс дачникъясӧс вокзалӧ.
Сӧмын ичӧтик, кык арӧса Нюрка нинӧм эз вӧч да пыр вӧтлысис мам подол бӧрсяыс.
Но кӧть кутшӧма пессисны ставныс, олісны муртса-муртса, и Гаврилка тӧдіс, мый та вӧсна сылӧн батьыс зумыш, абу варов, сьӧкыд киа, а мамыс омӧлик, косіник, быттьӧкӧ сувтӧм вӧв.
Шуны кӧ, Гаврилка эз думайтлы та йылысь, а прӧстӧ пырӧдчис уджас, кыдзи ставныс, а прӧст кадӧ котраліс да ворсіс ставтор йывсьыс вунӧдӧмӧн.
Ӧтчыд пукалісны став семьянаныс двор шӧрас да ужнайтісны чистӧй кыз дӧратор вылын небесаса кодзувъяс улын.
Шумитіс мельнича.
Бать нюліс пу паньсӧ, чышкис сарӧгӧсь кинас уссӧ да тошсӧ, пуктіс паньсӧ сёй тасьті дор вылас да шуис:
— Иван, кылан, некыдз татӧг оз артмы, мӧдног оз позь — ковмас тэныд шахтаясӧ мунны.
Иван тожӧ сюйис вомас паньсӧ ставнас, зіля нюліс сійӧс, чышкис кинас устӧм вомдоръяссӧ да шуис:
— Но мый нӧ, мунны кӧ и мунны!
Мамыс шогпырысь чышкыштіс синвасӧ, а батьыс шуис:
— Босьтасны кӧ тэнӧ салдатӧ, коля уджалысьтӧг — некыдзи не бергӧдчыны коймӧд вӧвтӧг.
Дзик колӧ нажӧвитны вӧв вылӧ, а висьталӧны, ӧні шахтаясын кык чӧлкӧвӧй да четвертак сетӧны: йӧзыс оз тырмы.
— Уджыс ӧд сьӧкыд, — сэтшӧм жӧ шога шуис мамыс.
Да эз помав: бать горӧдіс сы вылӧ.
А уджыс шахтаясын, тыдалӧ, збыльысь вӧлӧма сьӧкыд.
Кор Иваныс кык тӧлысь мысти бӧр воис, Гаврилка акнитіс, эз тӧд воксӧ.
Здоров, банйӧм чужӧма зонлӧн кольӧмаӧсь вӧйӧм банбокъяса сьӧд чужӧмыс да сы вылын ыджыд синъясыс, кодъяс дзирдалісны еджыд синаканьяснаныс.
Гаврилка синсӧ эз вермы вештывны тайӧ зэв ыджыд дзирдалысь синаканьяс вывсьыс.
Сэксянь и заводитчис.
Босьтіс шом тор, муніс да рисуйтіс пач бокӧ зэв ыджыд синаканьяса да кӧсӧя видзӧдысь зрачокъяса синъяс.
— Тэ мый тайӧ тані!.. — горӧдіс мамыс, швачнитіс кичышкӧдӧн. — Тьпу! — Вӧтліс керкасьыс да тэрмасигтыр белитіс мелӧн зэв ыджыд синъяссӧ, кодъяс дугдывтӧг кыйӧдісны сы бӧрся кӧсӧя видзӧдысь зрачокъяснас.
Сэки Гаврилка кутіс рисуйтны шом торйӧн быдӧн вылӧ видзӧдысь синъяс хаталӧн еджыд стенъясӧ, ортсысяньыс — ӧдзӧсъяс вылӧ, ӧшиньяс вылӧ, телегаыслӧн кузя-нога брусъяс вылӧ, став пӧвъяс вылӧ, кодъяс сюрины дворсьыс.
Быдладорсянь, кытчӧ он бергӧдчы, кӧсӧя видзӧдісны ыджыд синъяс.
Гаврилкаӧс вӧтлывлісны, мамыс быд здукын быдлаысь чышкаліс ветьӧкӧн синъяс, а батьыс да Иван нетшкисны пельясӧдыс.
Медбӧрын зэв ёна скӧрмӧм батьыс сэтшӧма нӧйтіс детинкасӧ, мый сійӧ кык лун чӧж куйліс.
И Гаврилка дугдіс рисуйтчыны гортас.
Сы пыдди орчча дворъяслӧн быд забор вывсянь, ӧдзӧсъяс вывсянь, воротаяс вывсянь, ставеньяс вывсянь кӧсӧя видзӧдісны лыдтӧм-щӧттӧм синъяс.
Видзӧдісны синъяс и мельничаын ӧдзӧсъяс вывсяньыс, сруб вывсяньыс, а мельник дыр вӧтлысис Гаврилка бӧрся плетьӧн изӧдчысьяслӧн гора серам да горзӧм шы улын.
— Но ладнӧ, ме тэныд петкӧдла!
Гаврилка котӧртіс змейяслӧн гуран дорӧ, виаліс да вӧтлаліс змейяссӧ да лунтыр, пыдӧссьыс сьӧд няйтсӧ лэпталігтыр, косьтіс, лойис да мыйсюрӧ лепитіс-вӧчаліс сыысь.
А рытланьыс изӧдчысьяс да мельнича дорті став прӧйдитысьяс кынӧмъяс доймытӧдзыс сералісны: плӧтина дорса плетень майӧг йылас чурвидзис няйтысь вӧчӧм кӧза юр да сійӧ вӧлі дзик мельник юр кодь — ичӧтик тошка, еджыд синъяса, бокӧ чурвидзысь пельяса, да ещӧ сюръяс чурвидзисны.
Котӧрӧн петіс мельник, беддьӧн жугӧдіс юрсӧ да, став тушанас тіралігтыр, мӧдӧдчис норасьны извозчик ордӧ.
— А?! Мый видзӧдан!.. — ичӧтик тошсӧ треситігтыр да дульнас лёкысь резсигтыр горзіс сійӧ. — Тайӧ мый татшӧмыс, срамитіс слӧбӧда пасьтаыс!
Кутшӧм ме ай кӧза?
Урядник дорӧ норасьны муна, пристав дорӧ, губернатор дінӧдз муна, сенатӧ шыӧдча.
Абу сэтшӧм правоясыс, медым кычипиян пӧрысьяс вылын смекайтчисны, пӧрысь йӧз вылын став бур йӧз дырйиыс...
— Но ладнӧ, мун бӧр гортад... — муӧ видзӧдігтыр шуис извозчик.
Пинясигтыр да грӧзитчигтыр старик муніс.
Извозчик каттис вӧжжисӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Гаврилка, лок татчӧ.
Детинка тіралігтыр дзебсис турун видзан сараяс.
Кӧзяйка уськӧдчис мужикыс дінӧ:
— Ой, эн вӧрзьӧд!
Видзӧдлы ноко ас вылад, чужӧмыд дзикӧдз вежсис.
Мӧдысь велӧдыштан...
— И збыльысь, мед эськӧ не вины.
Босьт вӧжжисӧ.
Сэсся матыстчис бӧчка дорӧ да кисьтіс юр вылас кык ведра ва.
Шыльӧдіс юрсисӧ.
— Гаврилка, лок татчӧ, лок, ог вӧрзьӧд.
Детинка матыстчис.
Дыр да чӧла мунісны.
Прӧйдитісны слӧбӧдаті, петісны вичко плӧщадь вылӧ.
— Гортын учительыс? — юаліс извозчик стӧрӧжлысь.
— Гортын.
— Висьтав миян йылысь, делӧ эм.
— Нинӧм, мунӧй кильчӧ вылас, пусьысь-пӧжасьысьыс сэні висьталас.
Петіс учитель, косіник, гӧрд юрсиа:
— Мый висьталанныд?
— Тіян дінӧдз, тіян сӧветла.
— Мый сэтшӧмыс?
— Вот ог тӧд, мый детинкаыскӧд вӧчны.
Ышмӧ, нинӧм оз кывзысь.
То кулӧм змейясӧс ваялас, бать весьтас ӧшлас, а то синъяс заводитас рисуйтны: кытчӧ он видзӧдлы, синъяс и синъяс.
А то кӧза юр вӧчас-лепитас, но дзик миян мельник кодь, а йӧзыс ӧбижайтчӧны.
— Школаӧ колӧ сетны.
— Ог вермы, ог вермы сетнысӧ.
Арнас ыджыдджык пиӧй мунӧ, уджалысьтӧг коля; асьныд тӧданныд, кутшӧм миян олӧмыд.
Сійӧс кӧ эськӧ кутшӧмкӧ мастерствоӧ сетны.
Ті кӧ вӧзъянныд, быдӧн босьтас, и сапожник и кузнеч.
— Да мыйла нӧ сапожник дорас?
Рисуйтчӧ, шуан?
— Сідз синъяс рисуйтас — войнас вӧтасян.
Учитель думайтыштіс.
— Сідзкӧ вот, карын менам тӧдса иконописец эм.
Сійӧ жӧ и вывескаяс гижалӧ.
Вот сы ордӧ и сет.
Кужӧмлуныс кӧ рисуйтчынысӧ эм, велалас, нажӧвитны пондас бурджыка сапожник дорсьыд.
— Вӧчӧй милӧсть.
Недель мысти Гаврилка уджаліс нин иконописец мастерскӧйын.
Мастерскӧй вӧлі ляпкыд, сьӧд пӧтӧлӧка ичӧтик комната, кӧні тырыс вӧліны стружитӧм, грунтӧн вевттьӧм пӧвъяс, кодъясӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ӧбразъяс вӧчӧм вылӧ, да гӧтӧвӧй ӧбразъяс.
Тані жӧ сулаліс верстак, туплясисны инструментъяс, кистьяс, кыліс клей, краскаяс да лак дук.
Мастерыс вӧлі лысӧй, ӧчкиа да зэв юысь.
Мукӧд комнатаясас шумитісны челядь — семьяыс ыджыд вӧлі.
Гаврилка регыд велаліс да тӧлысь мысти копируйтіс нин ӧбразъяс.
Мастер уджӧдіс сійӧс асывсянь войӧдз, лолыштны эз сетлы да лёкысь накажитліс быд ичӧтик ӧшибкаысь.
Коркӧ вайис сылы Георгий Победоносецлысь ӧбразсӧ да тшӧктіс копируйтны квайт штука, а ачыс муніс да юсис, быдса недель эз волы.
Рӧкыд вылӧ, тыдалӧ, челядьыс нуӧмаӧсь ӧбразсӧ, код вылысь колӧ вӧлі копируйтны.
Гаврилка отчаяниеӧн корсис, но сідзи эз и аддзы.
Лунтыр бӧрдіс — абу и абу, нинӧм вылысь рисуйтнысӧ.
Стенас пӧлӧсӧн ӧшаліс гутъясӧн лякӧсьтӧм зеркалӧ.
Гаврилка видзӧдліс сэтчӧ, да друг юрас воис мӧвп.
Кватитіс рисуйтӧм вылӧ грунтуйтӧм пӧв да кутіс тэрмасигтыр рисуйтны Георгий Победоносецӧс аслас чужӧм вылӧ видзӧдігтыр.
Недель пом кежас квайтнан рисунокыс вӧліны дасьӧсь.
Воис кӧзяин, зумыш, мудзӧма да скӧр. Сійӧ пыр ружтіс мастерскӧйын ноксигмоз.
— Но мый, эштіс?
— Эштіс, — ассьыс уджсӧ мыччигмоз гажаа вочавидзис Гаврилка.
Кӧзяин босьтіс, видзӧдліс, паськӧдіс синъяссӧ, тільыштіс найӧс, кӧрт ӧчкиасис, рисуноксӧ ылыстӧмӧн бара видзӧдыштіс, да друг ёна гӧрдӧдіс:
— Да тайӧ нӧ тэ мый?
А?! Тэ нӧ мый тайӧ ассьыд пӧганӧй рожатӧ думыштӧмыд рисуйтны?
А?..
— Дяденька, челядьыд кытчӧкӧ ӧбразсӧ воштӧмаӧсь, корси, корси, сідзи и эг аддзы...
— А-а, сідзкӧ тэ тадз!..
Гаврилкаӧс чорыда накажитісны, сійӧ войбыд бӧрдіс да, пӧдушкаас чужӧмсӧ сюйӧмӧн да синвасӧ ньылалігтыр, думайтіс:
«Ладнӧ, сиктын кӧ эськӧ ме змейясӧс виалі, мастерскӧйсӧ эськӧ ставнас наӧн вольсалі...
Вот эськӧ тэ бергалыштін...»
Мӧд асывнас мастер тшӧктіс Гаврилкалы лӧсьӧдчыны да нуӧдіс сійӧс сиктӧ учитель дінӧ, коді вӧзйыліс Гаврилкаӧс:
— Кыдз гажныд, ог вермы видзны татшӧмтӧ.
Видзӧдлӧй, мый сійӧ вӧчӧма — быдлаӧ ассьыс рожасӧ рисуйтӧма.
Учитель босьтіс рисунокъяссӧ, видзӧдліс да гажаа серӧктіс:
— Но, Гаврилка, немтор, эн шогсьы, тэысь тӧлк лоӧ.
Колӧ, зонмӧ, сӧмын велӧдчыны, тэысь артмас зэв бур художник.
Гаврилкаӧс казённӧй щӧт вылӧ ыстісны рисование кузя школаӧ.
Сэсся сійӧ муніс велӧдчыны академияӧ, сэсся заграницаӧ.
Коли уна во.
Керка дорӧ, коді сулаліс пруд весьтын, вокзалсянь воис паськыд шляпаа, блед чужӧма да зӧлӧтӧй ӧчкиа морт.
Тайӧ вӧлі известнӧй художник Гаврил Иванович Оскокин.
Сійӧ сёрнитыштіс керкаса олысьясыскӧд.
Тайӧ вӧліны выль йӧз.
Найӧ тожӧ кыскасисны вӧлӧн.
Художниклӧн батьыс да мамыс кулӧмаӧсь.
Иван гӧтрасьӧма да мунӧма Кавказӧ.
Чойясыс петӧмаӧсь верӧссайӧ да мунӧмаӧсь мукӧд сиктъясӧ.
Художниклы дум вылас уси челядьдырыс да кажитчис сэтшӧм мусаӧн, сэтшӧм югыдӧн да ылыссаӧн!..
Окота лои кольны сійӧс паметьӧ, олыштны сы йылысь казьтылӧмъясӧн.
Сійӧ судзӧдіс краскаяс да кутіс рисуйтчыны.
И дӧра вылын, кыдзи бергӧдны позьтӧм кад йылысь казьтылӧм, тыдаліс неыджыд хата, коді еджыд чутӧн тӧдчис лӧнь, синмӧн казявтӧм ваын, сэні жӧ тыдалісны ылысса кельыдлӧз небеса, и увлань юра зэв пӧрысь бербаяс, и виж кыр, и пемыд плӧтина.
Тайӧ картинаыс сэсся вӧвлі выставкаяс вылын, и сы дорын пыр вӧлі йӧз чукӧр, сы вӧсна мый сысянь ӧвтіс лӧнь, мелі казьтылӧмъясӧн бӧр бергӧдны позьтӧмторъяс йылысь.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Стрелочник @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 55‒69.}
А. С. Серафимович
СТРЕЛОЧНИК
I
— Эй, Иван, котӧрт, начальник корӧ!
Иван, стрелочник, быгалӧм, мудзӧм чужӧма ар нелямына мужик, ставнас саӧсь да маслӧӧсь, тэрыба сувтӧдіс пельӧсӧ рос, кодӧн сійӧ чышкис платформа вылысь лымсӧ, да котӧртіс дежурнӧй комнатаӧ.
— Мый прикажитанныд? — ӧдзӧс дорас веськӧдчигмоз юаліс сійӧ.
Начальник, сы вылӧ видзӧдлытӧг, водзӧ гижис.
Иван сулаліс веськыда да шапкасӧ кутіс киняулас.
Сійӧ эз лысьт ещӧ ӧтчыд юавны, а ӧд дона вӧлі быд минута.
Сійӧ талун дежуритӧ кӧкъямыс час асывсянь, уджыс юрвывтырыс: колӧ станция уберитны аскиа лун кежлӧ, весавны туйсӧ, видзӧдлыны стрелкаяс, семафоръяслысь тяжъяссӧ, чиститны став лампаяссӧ да лампа стеклӧяссӧ, кисьтавны карасин, поткӧдлыны да пыртлыны пес станционнӧй помещениеясӧ кык праздник лун кежлӧ, уберитны первой да второй классъяслысь залсӧ — и ещӧ уна мукӧдтор на вуджрасьӧ сылӧн юрас, мый колӧ вӧчны.
Витӧд час нин, рӧмдӧ нин, стрелкаяс вылын колӧ би ӧзтавны...
Иван вайӧдіс сарӧгӧсь кисӧ вом бердас да видзчысьӧмпырысь кызӧктіс, медым сійӧс казялісны.
— Стрелкаяс вылад бияссӧ эн на ӧзтав? — юрсӧ лэптігмоз юаліс начальник.
— Эг на, пыр жӧ котӧрта ӧзтавны.
— Ӧзталан — мун да весав мӧс улысь куйӧдсӧ, пидзӧсӧдзыс няйтын сулалӧ; некор ас кадӧ немтор оз вӧчсьы.
Сы вӧсна и гыжъясыс висьӧны.
— Витӧд номера тӧварнӧй поезд дас минута мысти, — видзчысьӧмӧн шуыштіс Иван.
— Но, колльӧдан поездсӧ, сэки...
— Кывза.
Паныд шуны оз вӧлі позь.
Иван пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн муніс лампӧвӧйӧ.
Зэв ичӧтик комнатаын. чулан кодьын, джаджъясас сулалісны быдсямапӧлӧс. дзирдалысь, чистӧя мыськӧм лампа стеклӧа кызь кымын лампа.
Иван босьтіс на пиысь некымынӧс, пуктіс кыз жӧчысь вӧчӧм паськыд ящикӧ да мӧдӧдчис стрелкаяслань.
Вӧлі лӧнь.
Ывлаыс кӧдздӧдіс да чепляліс пельястӧ, чужӧмтӧ да киястӧ.
Тӧвся рӧмыдыс ньӧжйӧник лэччис станционнӧй зданиеяс вылӧ, полотно вылӧ, олысьяслӧн керкаяс вылӧ.
Лымйыс дзуртіс кокъяс улын,
ӧтлаын и мӧдлаын прӧйдиталісны фигураяс ассьыныс уджъяссӧ помавны тэрмасьысь йӧзлӧн, кодъяс аскиа праздник лунӧ виччысисны шойччӧг быдлунъя помасьлытӧм уджысь да векся тӧждысьӧмысь.
Иван котраліс стрелкасянь стрелка дінӧдз да сувтӧдаліс лампаяс.
Туй кузялаыс ӧтилаын и мӧдлаын ӧзъялісны турунвиж да гӧрд бияс, а небесаас ӧти бӧрся мӧд тожӧ ӧзъялісны кодзувъяс, ворсісны да дзирдалісны пырыстыдалана морознӧй рӧмыд пырыс.
II
Кӧрт туйсянь ылӧ-ылӧ кыліс ӧтсяма, кузь да гажтӧм шы; сійӧ мыйкӧ дыра кутчысьыштіс кӧдзыд воздухас да лӧнис.
Иван здук мында кывзыштіс, сэсся котӧртіс будкаас, кватитіс пӧнар, рожок да мыйвынсьыс уськӧдчис полотно кузя станция сайӧ, медся ылысса стрелка дінӧ, коді ӧтка гӧрд кодзулӧн ломаліс тыртӧм лымъя эрд вылын.
Котӧртны лои ылӧдз.
Но со и стрелка.
Иван кутчысис рычагӧ, тальччис кокнас да ӧшйис: тяж дзуртыштіс, кыскис рельсъяссӧ да гирскигтыр вештіс найӧс запаснӧй туй вылӧ.
Ылын мыйкӧ кутіс тыдавны гӧгӧрвотӧм сьӧдтор да сэк жӧ укшаль; сэсся сійӧ кутіс быдмыны да нюжавны пыр ёнджыка и ёнджыка, быттьӧкӧ кыссис кытыськӧ; югнитісны кык биа син, и ӧні яснӧя да гораа нин юрӧбтіс локомотивлӧн свистокыс.
Локомотивнӧй тутӧстӧмысь чепӧсйысь рулӧн шыыс кыліс быдладорӧ да сулаліс кӧдзыд воздухас; кажитчис, сылы и помыс оз ло.
Со нин и поездыс ставнас тыдалӧ, кусыньтчӧма чукыльтанінас, и рельсъясыс нин кутісны тіравны матысмысь грӧмадинаысь, а терпитны позьтӧм шы пыр на чунӧдӧ пельтӧ.
Но медбӧрын сійӧ ланьтіс да тутӧстіс куимысь оръясьлӧмӧн да дженьыда.
Сэки Иван топӧдіс рожоксӧ вом бердас, вӧчис вомдорсӧ аслысногӧн, пӧльтчис, гӧрдӧдіс да кутіс ворсны.
И ӧтвет пыдди сылы, мый гӧгыльтчис, матыстчис да грымакыліс ыліас, кутіс кывны рожоклӧн вӧсни, шог да нор шы, кодысь сьӧлӧмыд топавлӧ.
Сійӧ кыліс дыр — пыр ӧти и сійӧ жӧ нота вылын, тӧвся рӧмыдас, лымъя эрд пӧвстас, помасьлытӧм ылнаӧ мунысь рельсъяс весьтын.
Кажитчис, рожоклӧн тайӧ нор шыыс висьталіс сы йылысь, мый тэрмасьны некытчӧ, мый гӧгӧр пыр сійӧ жӧ, мый водзын — сэтшӧм жӧ станцияяс, кутшӧмъясӧс сё кымынӧс нин прӧйдитісны, сэтшӧм жӧ станционнӧй зданиеяс, звӧнок, платформа, начальник, служащӧйяс, запаснӧй туйяслӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ котӧртысь рельсъяс, мый тані сэтшӧм жӧ гажтӧм да шог и быдӧн занят аслас уджӧн, аслас думъясӧн,
быдӧн терпитны вермытӧг виччысьӧ встретитны семьяас праздниксӧ, и некодлы абу мог наӧдз, кодъяс ӧні кынмӧны вагонъяслӧн тормознӧй площадкаяс вылын да сюся видзӧдӧны ылӧ грымакылігтыр гӧгыльтчысь локомотивлӧн площадка вывсянь.
Но сэсся рожокыс быттьӧкӧ вежис думсӧ да гажаа да дженьыдика тутӧстіс куимысь: тру... ту-ту... — кӧнкӧ, шуӧ, кӧть пӧ и гажтӧм, и шог, и пыр ӧти и сійӧ жӧ, а ӧд век жӧ позьӧ пыравны станцияӧ, юны румка вина, закуситны омӧлик селёдкаӧн, шонтысьыштны, варовитыштны служащӧйяскӧд, а сэсся — и бара туйӧ.
Ӧд и олӧмыс ставнас сэтшӧм: удж, удж, лунысь лунӧ, недельяс, тӧлысьяс, вояс и вунӧдан, и он тӧд, мый сэтшӧмыс шойччӧг.
А кор и воас сэсся шойччӧгыс, быттьӧкӧ йӧзтӧм степь шӧрын станцияӧ воан, сідзкӧ, кеж ноко коймӧд, запаснӧй туй вылӧ.
И локомотив кывзысис.
Со нин сійӧ дзикӧдз воис стрелка вылӧ, и пушкӧ, и ышлолалӧ, и сылӧн лов руыс шумӧн петӧ ныр розьяссьыс да вольсассьӧ кыкнанладорас кын да чӧв олысь му вылас еджыд эшкынӧн.
Локомотивыс, тыдалӧ, заводитӧ надзмӧдны мунӧмсӧ, вагонъясыс суӧдӧны ӧта-мӧднысӧ, зурасьӧны да зымакылӧны буферъяснаныс.
Иван личкысис рычаг вылӧ, и поезд, вуджигас кӧртӧн кӧртӧ швачкакыліг, таркӧдіг да зяльскакылігтыр, кутіс вуджны запаснӧй туй вылӧ.
Стрелочник дінті муніс локомотив, тендер, сэсся ӧта-мӧд бӧрсяыс мӧдісны вагонъяс.
Вагонъяс прӧйдитісны нин кызь-комын гӧгӧр, а найӧ, пыр сідзжӧ ӧта-мӧдсӧ суӧдӧмӧн да зурасьлігтыр, гӧгыльтчисны сы дінті, и зэв нин шоча кӧнкӧ тыдовтчылас тӧбсьӧм мортлӧн мыгӧрыс, коді бергӧдлӧ тормозсӧ.
Тайӧ вӧлі груз тыра зэв ыджыд тӧварнӧй поезд.
Коркӧ дінтіыс прӧйдитіс медбӧръя вагоныс да гӧгыльтчис ылӧ, кӧдзыд пемыдас гӧрд пӧнарнас югъялігтыр.
Стрелочник уськӧдчис суӧдны поездсӧ, медым лэдзны сійӧс мӧд стрелкаӧн мӧд запаснӧй туй вылӧ.
Кӧть поезд ёна нин надзмӧдіс ӧдсӧ да муніс пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык, суӧдны сійӧс вӧлі вывті сьӧкыд.
Иван, пошкигтыр да чувствуйтӧмӧн, мый кокъясыс сылӧн кусыньтчӧны, котӧртіс бӧръя вагон дорас, эз вермы кутчысьнысӧ.
Кыкысь кымын сійӧ кутчысьліс, но гегдӧм киясыс мынлісны, и сійӧ муртса эз веськав кӧлесаяс улас.
Коркӧ сійӧ и кутчысис подножкаас, кавшасис да некымын минута перекладинаас кутчысьӧмӧн сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, лолыс эз шед.
Поезд дзикӧдз надзмӧдіс ӧдсӧ да муніс станция водзті; платформа ньӧжйӧник вешйис бӧрвыв.
Стрелочник чеччыштіс, панйис поездсӧ, да котӧртіс будка дінӧ, кӧні ӧтлаасьлісны проволокаяс — некымын стрелкаяссянь тяжъяс.
«Но и чӧрт, ыджыд!» поездыслысь юрсӧ суӧдігмоз бормочитіс сійӧ.
Стрелочник ӧдйӧ пырис будкаӧ: тані вӧлі семафор стрелкаяссянь рычагъяслӧн быдса чукӧр.
Сійӧ личкис на пиысь ӧтиӧс, и поезд, запаснӧй туй вылӧ прӧйдитӧм бӧрын, сувтіс станциясянь ылӧ, эрд вылӧ: сылы колӧ вӧлі виччысьны да лэдзны почтӧвӧй поезд.
Стрелочник вуджӧдіс рычагсӧ главнӧй туй вылӧ, кыті должен вӧлі мунны почтӧвӧй.
«Но, ӧні позьӧ мӧс улысь весавны», думыштіс сійӧ да мӧдӧдчис станция вомӧн пытшкӧсса дворас.
— Тэ кытчӧ? — паныдаліс сійӧс начальниклӧн отсасьысьыс.
— Начальник тшӧктіс мӧс увсьыс...
— А платформа мыйла чышкытӧм?
— Начальник тшӧктіс... мӧс улысь...
— Ас кадӧ колӧ вӧчны.
Аски праздник, а миян станцияӧ пырны оз позь, няйтыс пидзӧсӧдз.
Пыр жӧ чышкы!
— Кывза.
Начальниклӧн отсасьысьыс мӧдӧдчыліс нин, но сувтыштліс да горӧдіс:
— Да пес пыртлы меным рытӧдзыс лун кык кымын кежлӧ, а то тіянӧс, код юра чӧртъясӧс, праздник дырйиыд и бӧжтіыд он кут!
— Кывза.
Начальниклӧн отсасьысь муніс.
Иван босьтіс гӧлик да кутіс чышкыны платформа.
«И шензьӧдана дивӧ, — гӧликнас веськыдвывсянь шуйгавыв паськыда шенасигтыр думайтіс сійӧ, — ӧні ӧти мортыд кӧть орӧдчы.
Сизим юра кӧ, и то он вевъяв...»
— Эй, Иван!
— Мый тшӧктанныд? — шуис стрелочник, багажнӧйлӧн ӧдзӧс дінӧ котӧртігмоз, кӧні сулаліс багажӧн заведуйтысь.
— Кытчӧ тэ пропадитін, чӧртъясыс тэнӧ новлӧдлӧны!
Йӧймин тэ али праздник кузяыс глӧтнитны нин удитін: ӧнӧдз первой классын лампаяссӧ абу ӧзталӧмыд.
Пассажиръяс кутісны воавны, а сэн кӧть синмад чуткы.
Он кӧ кӧсйы служитны, весась чӧрту...
— Вунӧді, Василий Василич.
Иван Петрович тшӧктіс платформа чышкыны, а господин начальник — мӧс улысь...
— Платформа, платформа!
Ас кадӧ ставсӧ колӧ вӧчны...
Мун ӧні жӧ — ӧзтав.
— Кывза.
Иван сувтӧдіс гӧликсӧ да котӧртіс первой класса залӧ ӧзтавны лампаяс.
Тані кутӧмаӧсь нин чукӧртчыны пассажиръяс, и Иванлы налӧн мыгӧръясас, вӧрасас и сыын, кыдзи найӧ пӧкаживайтісны зал кузя да сеталісны носильщикъяслы билет вылӧ деньга, тӧдчис лӧня виччысьӧм, мый вот пӧ воӧ праздник и позяс шойччыштны уджъясысь да тӧждысьӧмысь.
Иван ӧзталіс лампаяс да котӧртіс помавны платформа чышкӧмсӧ.
Платформасӧ чышкӧм бӧрын полігтыр, мед эськӧ сійӧс бара кытчӧкӧ эз ыстыны либӧ ещӧ мыйкӧ эз тшӧктыны вӧчны, сійӧ тэрмасигтыр муніс пес видзан складӧ.
Поткӧдлӧм пескыс эз вӧв — лои поткӧдлыны.
Иван зіля босьтчис удж бердӧ.
Колӧ вӧлі дасьтыны пессӧ станционнӧй помещениелы ставнас, но тайӧ этша на: колӧ вӧлі поткӧдлыны да пыртлыны начальниклӧн да сылӧн отсасьысьлӧн комнатаясас да кухняясас.
Шуны кӧ, налӧн вӧлі асланыс прислуга и сійӧ, веськыда кӧ шуны, эз вӧв обязан тайӧс вӧчны — сійӧ вӧлі обязан сӧмын видзӧдны стрелкаяс да туйяс бӧрся, но ӧд начальство кӧ приказывайтӧ — некытчӧ воштысьны.
И Иван ружтігтыр водзӧ ӧвтчис чернас да шыблаліс поткӧдлӧм плакаяссӧ.
Поткӧдлӧм пес чукӧрыс лои пыр ыджыдджык и ыджыдджык.
«Буракӧ, тырмас!» думыштіс сійӧ да кутіс кӧртавлыны плакаяссӧ зэв ыджыд нӧбъясӧ, медым ӧдйӧджык мынтӧдчыны — новлыны пессӧ.
Но кор сійӧ лэптіс мыш вылас первой нӧбсӧ, то гӧгӧрвоис, мый босьтӧма вывті уна.
Довъялігтыр, ӧдзӧс куричас да стенъясас кутчысялігтыр сійӧ мӧдӧдчис, зэв сьӧкыд нӧб улас кусыньтчӧмӧн, коді вӧлі сылӧн мыш вылас.
И век жӧ сійӧ эз кӧсйы шыбитны: колӧ вӧлі ӧтпырйӧ да ӧдйӧджык пыртлыны пессӧ.
Нёль нӧб сійӧ нуис станционнӧй помещениеясӧ, колӧ вӧлі ещӧ нуны начальниклы да отсасьысьыслы мӧдӧд судтаӧ, а тайӧ вӧлі медся сьӧкыд удж; пидзӧсъясыс куснясисны, кокъясыс тіралісны.
Пос тшупӧдсянь мӧд тшупӧдӧ сьӧкыда, выныштчӧмӧн тувччалігтыр сійӧ быд здук виччысис, мый песнас и быдӧн усьӧ пос кузяыс.
Коркӧ сійӧ воис начальниклӧн отсасьысь кухняӧдз да шыбитіс пессӧ.
— Мый нӧ татшӧм сёрӧн?
Тэ вӧсна виччысь, уборка оз позь помавны, джоджъяс мыськавны, бӧр ӧд лякӧсьтан, — встретитіс Иванӧс начальниклы отсасьысьлӧн кухаркаыс, гӧрд ныра да век «заряда», пинясьысь, некодкӧд лӧсявтӧм баба.
Иван скӧрмис:
— Да тэ эськӧ мед водзджык глӧтнитін да горзін эськӧ, мый сёр!
Мый нӧ меным тэ ради орӧдчыны, али мый?
— Ак тэ, пьянник!
Ак тэ, шудтӧм лов!
Да ме тэнӧ, анафемаӧс, куимпӧв, куимпӧв ёра!
Да ме тэнӧ, няйтӧсь чужӧмӧс, ӧні порог дорӧдз ог лэдз!
Да ме баринлы ӧні висьтала... — И кухарка крута мӧдӧдчыліс комнатаясӧ.
Иван повзис:
— Макрида Спиридоновна, тшӧктанныд кӧ... да ме тіян дінӧ, значит, почтениеӧн да век рад...
Гашкӧ, тіянлы помейтӧ петкӧдны?
И, ӧтветсӧ виччысьтӧг, кватитіс лӧканьсӧ, котӧрӧн петаліс да кисьтіс.
Спиридоновна небзьыштіс:
— Но, ва ваяв.
Иван ваяліс ва.
— Сартас эськӧ юкалыштін самӧварӧ!
Праздник дырйиыс некор лоӧ.
«Но и збой баба, мый кутан вӧчны сыкӧд! — сартас юкалігмозыс думайтіс Иван. — Тан, господьӧй, лолыштнытӧ некор, а ещӧ сійӧ.
И немтор он вӧч: мунас норасьны».
Мынтӧдчӧм бӧрын да вомгорулас броткигтыр, мый «мортсӧ дзикӧдз жуйӧдісны», Иван мӧдӧдчис сарайӧ, кӧні сулаліс начальниклӧн мӧскыс.
Сійӧ ньӧжйӧник рӧмидзтіс да веськодьпырысь видзӧдіс пырысь Иван вылӧ.
— Но, идол! — горӧдіс Иван, — бергӧдчы, турун мешӧк! — И сійӧ скӧрысь кучкис мӧслы кӧрт зырнас.
Мӧс кывзысьӧмпырысь вешйис, доймӧм коксӧ лэптігмоз.
Иван заводитіс уджавны — скӧрпырысь шыблавны куйӧдсӧ.
— И кытысь талӧн сы мында куйӧдыс!
Сӧмын и тӧдӧ, мый жӧритӧ да пакӧститӧ, сы мында кӧ эськӧ йӧвсӧ сетіс, а то ӧд турунсӧ прӧста жӧритӧ.
Да менӧ зӧлӧтит — эг эськӧ понды видзны татшӧм пемӧстӧ.
Да и начальник...
Этша али мый йӧлыс базар вылас? — мунін дай ньӧбин, мед сӧмын деньгаыд вӧлі.
А то этатшӧм прорвасӧ видз, сійӧ тэнӧ ставнад сёяс.
Видзӧдтӧ — куш куйӧдсӧ мыйта лэдзӧма!
У-у, тварь, мед тэ ӧкӧлейтан!
И сійӧ бара скӧрысь тувкнитіс мыжтӧм мӧслы, коді дзик эз тӧд, мыйӧн заслужитіс тадзи нӧйтӧмсӧ, да пыр топӧдчис стен бердас.
Иванлӧн чепӧсйис пӧсь.
Сійӧ чувствуйтіс зэв ёна мудзӧм и сійӧс, мый сэсся оз вермы уджавны; но колӧ вӧлі помавны.
— Помала — ветла мудз бӧрын юышта румка, а то вынӧй оз тырмы смена помӧдз.
Медбӧрын куйӧд весавсис.
Иван, мӧслы ещӧ кыкысь кымын тувкнитӧм бӧрын, сувтӧдіс зырсӧ пельӧсӧ да мӧдӧдчис станцияӧ.
III
Буфетын пызан саяс чайӧн шонтысисны воысь тӧварнӧй поездса кондукторъяс.
Иван матыстчис стойка дорас, босьтіс стӧкан вина, юис, ружӧктіс, закуситіс дука чери торйӧн да ньӧбис сороковка, медым гортас праздничайтны честь-честью.
Сороковкасӧ зептас сюйӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис будкаӧ, босьтіс ключ, мӧлӧт, медым видлавны туйсӧ почтӧвӧй вотӧдз, да думыштчӧмӧн сувтіс: сьӧрысь кӧ кыскавны винасӧ, то верман ещӧ кыдзкӧ жугӧдны вывті дона бутылкасӧ; будкаӧ кӧ кольны, сменщик воас, непременнӧ гусялас винатӧ: сылӧн нырисыс та вылӧ понлӧн кодь.
«Котӧртла гортӧ, нуа», думыштіс Иван да, полотно вылысь тэрыба лэччӧм бӧрын, мӧдӧдчис полотно дорсянь сажень комын сайын сулалысь ичӧтик керка дорӧ, кодлӧн ичӧтик ӧшиняс тыдаліс битор.
Иван видзӧдліс сэтчӧ: зэв ыджыд пача ичӧтик комната, век сэтшӧм няйт, дурк, тырӧма гырничьясӧн, шомӧсъясӧн, быдсяма гортса кӧлуйнас, ӧні вӧлі идралӧма, сёй джоджыс чистӧя мавтӧма, стенъяссӧ белитӧма, а комнатаджын ыджда пач бокъясас пасьтала рисуйталӧма лӧз петукъясӧс.
Водз пельӧсас, ӧбразъяс улын, пызаныс вӧлі вевттьӧма кыз, но чистӧй пызандӧраӧн.
Ӧбраз вылас ӧзйис сись пом да тіралан биӧн югдӧдіс ляпкыд пӧтӧлӧксӧ, лӧз петукъяссӧ да челядьыслысь еджгов юръяссӧ.
Иванлӧн челядьыс вӧлі кӧкъямыс; ӧти лайкъяліс на пӧтӧлӧкӧ ӧшӧдӧм зыбкаын.
Челядьыс, тыдалӧ, терпитны вермытӧг виччысисны батьсӧ, медым пуксьыны ужнайтны, кӧть эськӧ и унмыс личкис налысь юръяссӧ.
И тайӧ лӧз петукъясыс, и белитӧм стенъясыс, и пызан вылас пызандӧраыс — ставыс висьталіс Иванлы шойччӧг да спокой йылысь, кодъяс виччысьӧны сійӧс.
Сійӧ таркӧдыштіс ӧшиньӧ.
Петіс кӧзяйкаыс.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ.
— Босьт, со, вайи, будкасьыс гусяласны.
— Али дежурство вывсьыд?
— Эг, ӧні муна туйсӧ видлавны.
— Дежурство бӧрад ӧдйӧ лок, челядьлӧн унмыс локтӧ.
— Часджын мысти локта: ӧні почтӧвӧй воас, колльӧда — и гортӧ.
Иван бара котӧрӧн кайис полотно вылас да, пӧнарнас югдӧдӧмӧн да мӧлӧтнас котшкӧдчигтыр, мӧдӧдчис рельсъяс вывті.
abu
IV
Кык паровоза зэв ыджыд почтӧвӧй поезд сьӧкыда да грымакылігтыр гӧгыльтчис рельсъяс вывті.
Лым бусыс гартчис кӧлесаяс улас, и руыс, сійӧ локомотивъяслӧн кык трубаысь пуркйиг ылӧдз вольсассис еджыд эшкынӧн.
Поездас йӧзсӧ быттьӧкӧ вӧлі шӧтӧма.
Кондукторъяс ветлӧдлісны вагонъясӧд, босьталісны билетъяс.
Водзвылын юрӧбтіс паровозлӧн тутӧстӧм.
Пассажиръяс лэдзалісны джаджъяс вылысь чемоданъяс, нопъяс, кӧртавлісны пӧдушкаяс.
Поезд кутіс надзмӧдны ӧдсӧ.
Тормозъяс зяльскигтырйи топӧдчылісны кӧлесаяс бердӧ.
Иван, мыйӧн поездыс воис платформа дінӧ, начальниклӧн знак серти сетіс первой звӧнок — татчӧ поезд сувтлывліс сӧмын кык минута кежлӧ, — уськӧдчис багажнӧй вагонӧ да кутіс кыскавны багажсӧ татчӧ чеччысь пассажиръяслысь.
Сійӧ мыйвынсьыс шыблаліс чемоданъяс, сундукъяс, тюкъяс, корсис колана номеръяс.
Кор багажсӧ лои петкӧдлӧма, Иван нуис сійӧс тележка вылын багажнӧйӧ.
— Иван, мый чӧртсӧ нӧ тэ сэні вӧчан?!
Мӧд звӧнок, тэныд шуӧны...
Неыджыд кӧлӧкӧл яснӧя да гораа кучкис кыкысь.
— Котӧрт, сет разрешениесӧ!..
Стрелочник кватитіс разрешениесӧ да, йӧзсӧ тойлалігтыр, уськӧдчис платформа кузя паровозлань.
Поездыс вӧлі зэв ыджыд, и колӧ вӧлі пӧшти сы пӧлӧн кузялаыс котӧртны.
Машинист, аслас площадка вывсянь копыртчӧмӧн, босьтіс пошиктысь Иван ордысь путевӧйсӧ.
— Коймӧд!.. — Чувствуйтӧмӧн, кыдзи чеччӧ сылӧн сьӧлӧмыс, бара уськӧдчис звӧнок дорӧ да кучкис куимысь.
Тюрӧстіс обер-кондукторскӧй свисток, паровоз шыасис скӧрысь да неокотапырысь, и поезд, нюжаліг да кӧртнас зяльскакылігтыр, вӧрзьӧдчис.
Платформа мӧдӧдчис бӧрвыв, а вагонъясыс, рельсъяслӧн стыкъяс вылын кӧлесаяснас ӧтмоза таркакылігтыр, гӧгыльтчисны рельсъяс кузя ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Иван кокньыдджыка лолыштіс.
Сійӧ дежуритӧ лун космӧсӧн и быдпӧрйӧ дас час войын дзик жӧ тадзи жуявтӧдзыс уджалӧ багаж ректігӧн, дзик сідзжӧ сылы колӧ и сетавны звӧнокъяс, и нуны машинистлы разрешение, и котӧртны восьтыны семафор, мӧдногӧн кӧ, быдпӧрйӧ исполняйтны обязанностьяс, кодъясӧс колӧ эськӧ вӧлі юкны кӧть нин кык мортлы вылӧ, и тайӧ кызь кык во чӧж!
Тайӧ кызь кык воыс сёйисны сійӧс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ сӧмын и кужӧ вӧчны да став олӧм чӧжыс сӧмын и кужліс вӧчны ӧтитор — котравны стрелкаяс дорӧ, сетавны сигналъяс, звӧнокъяс, ӧзтавны лампаяс.
Тайӧ уджыс кажитчис медся кокньыдӧн, лӧсяланаӧн, благодарнӧйӧн.
Сылы кажитчис, мый сыысь кындзи сійӧ нинӧм оз вермы вӧчны, нинӧм вылӧ оз туй.
Сылӧн вӧлі кӧкъямыс челядь, и сійӧ пӧлучайтіс тӧлысьнас дас вит чӧлкӧвӧй.
Сы вӧсна вот, кор сійӧ котраліс стрелкаяс дорӧ, мӧдӧдаліс поездъяс, сувтӧдаліс пӧнаръяс, весаліс мӧс улысь, чышкис платформа, сійӧ новлӧдліс аскӧдыс ӧти и сійӧ жӧ мӧвп, ӧти и сійӧ жӧ ощущение: полӧм, эз-ӧ вӧч сійӧ мыйкӧ «не сідз», эз-ӧ вӧч сійӧ ӧшибка, эз-ӧ ло мыйкӧ лёктор.
Кызь кык воыд вӧчисны ассьыс, и сылы некор юрас эз волы, мый сійӧ вермис эськӧ и мӧдног овмӧдчыны.
Лунся татшӧм порядокысь кындзи да станцияысь, туйясысь, платформаысь бокын сійӧ асьсӧ и думыштны эз кужлы.
Дас час рытын, почтӧвӧй поезд мунӧм бӧрын, помасьлывліс сылӧн дежурствоыс, и сӧмын сэки кокньыда ышлолыштӧмкӧд тшӧтш сы вылысь усьлывлі личкысь сьӧктаыс полӧмлӧн да виччысьӧмлӧн, мед эськӧ мыйкӧ эз ло.
Сідзи и талун.
Кор поезд прӧйдитіс нин платформа дінті, Иван, вывті ыджыд слаблун кылӧмӧн, коді век шымыртлывліс сійӧс дежурство помассигӧн, да чувствуйтӧмӧн, кыдзи сы вылысь усьӧ сьӧктаыс, лэптіс кисӧ, медым пернапасасьны, да... кынмис.
Страшнӧй мӧвп сотыштіс сійӧс: сійӧ вунӧдіс вуджӧдны стрелкалысь рычагсӧ главнӧй туй вылӧ тӧварнӧй поезд мунӧм бӧрын, кытчӧ ӧні лэбис почтӧвӧй.
Кывкутӧмысь повзьӧмыс, став отчаяниеыс шымыртісны сійӧс.
Шапкатӧг, блед чужӧма, сійӧ уськӧдчис котӧртны сэтчӧ, кӧні ылыстчиг ӧзйис мунысь поездлӧн гӧрд пӧнарыс.
Сёр!..
Вот-вот кылас пельтӧ чунӧдана ратшкакылӧм, и войся еджгов рӧмыдас полотно весьтӧ кыпӧдчас небесалань сьӧд огромина, лёкысь горзӧмъяс тыртасны кӧдзыд тӧвся войсӧ...
Медым не кывны найӧс, Иван уськӧдчис бокӧвӧй туй вылӧ, кыті сэки муніс дежурнӧй паровоз.
Пошиктігтыр сійӧ котӧрӧн воис да уськӧдчис матыстчысь паровозлӧн рефлекторъясӧн ёна югдӧдӧм рельсъяс вылӧ.
Тайӧ некымын секундаас сылӧн олӧмыс ставнас, быттьӧкӧ югӧрӧн югдӧдӧм, сувтіс сы водзӧ, коді помассис талунъя лунӧн: дежурство... платформа... лампаяс... пес... мӧс... лӧз петукъяса пач... еджгов ичӧтик юръяс... и шудтӧм стрелка!.. стрелка!..
Страшнӧй напряжениелӧн тайӧ здукас друг вывті яснӧя гӧгӧрвоис, кыдзи сійӧ вуджӧдіс стрелкасӧ главнӧй туй вылӧ...
Господьӧй, ӧд сійӧ правильнӧ сувтӧдіс стрелкасӧ!..
Сійӧ сорсис, и почтӧвӧй поезд лючки-ладнӧ муніс главнӧй туй кузя.
Иван ӧтчаяннӧя горӧдіс да неморт ногӧн выныштчис быгыльтчыны рельсъяс вылысь, но дзик сійӧ здукас локтысь паровоз личкысис сы вылӧ кӧртлӧн, стальлӧн, доналӧм из шомлӧн став сьӧктанас да... дугӧдіс сылысь лолалӧмсӧ.
V
Дежурнӧй паровозса машинист сулаліс площадка вылас да видзӧдлывліс паныд котӧртысь яръюгыда югдӧдӧм рельсъяс вылӧ.
Вуджӧртіс ӧти стрелка, мӧд.
Сійӧ кутчысис свистокас да некымынысь тракнитліс.
Вуджигас таркӧдчисны, швачкакылісны кӧлесаяс, тыдовтчыліс турунвиж рӧма би, пемыдсьыс мыччысьліс будка да бара воши.
Друг сійӧ, быттьӧкӧ йӧймӧма, уськӧдчис регулятор дорӧ да не ас гӧлӧснас горӧдіс: «Тормоз!»
А отсасьысьыс ачыс нин мыйвынсьыс тормозитіс, рукоятка вылас ёна личкӧмӧн.
— Господьӧй, эг-ӧ нин мортӧс талялӧй!..
Кутісны дзуртны тормознӧй колодкаяс, зяльскакывны кӧлесаяс, парыс чепӧсйис восьса клапанъясӧд.
Паровоз сайсянь кыліс неморт нога горӧдӧм: «Ой, бат...» и ори.
Паровоз котӧртіс ещӧ сыв мында, сувтіс.
Машинист отсасьысьыскӧд чеччыштісны муас — нинӧм оз тыдав: пемыдас тӧлыс катшашыдӧсӧн синъястӧ тыртӧ.
Отсасьысьыс уськӧдчис пӧнарла, югдӧдіс сійӧн: аддзӧ — рельс пӧлӧн ылынкодь куйлӧны кык орӧм кок лапа, а кӧлесаяс саяс паровоз улын тыдалӧ морт.
— Ӧд таляссьӧма, господьӧй-енмӧй!..
Отсасьысь котӧртіс станцияӧ, чукӧртчисны йӧз.
Паровозсӧ бӧрыньтісны.
Кодкӧ копыртчис куйлысь весьтӧ:
— Кулӧма!
Ставныс ланьтісны, пӧрччисны шапкаяснысӧ, пернапасасисны.
Иван вӧрзьытӧг куйліс рельсъяс костын, лёкногӧн боквыв бергӧдчӧм юра, кылалӧм синъяса.
Пӧнарыслӧн кольчаыс, кодӧс сюйӧма веськыд ки вылас, нетшыштӧма чуньяс дорсьыс кучиксӧ да вирӧсь соскӧс моз лэптӧма сійӧс дзик пельпом дорӧдзыс; а сойыс вӧлі музгыльтчӧма пельпомӧдыс да веськалӧма юр улас, а шуйга бокса ордлыясыс пыдӧдз вӧйӧмаӧсь морӧсас.
Чукӧртчӧм йӧз пӧвстын кыліс надзӧникӧн сёрнитӧм: юасисны, кыдзи лоӧма несчастьеыс, абу-ӧ вӧлӧма покойникыс код, горзіс-ӧ, кор сы вылӧ личкысис машинаыс.
Нинӧм некод тӧлкӧн эз вермы вочавидзны.
— Сӧмын ме видзӧдлі, — волнуйтчӧмысла вежсьӧм гӧлӧсӧн висьталіс машинист сійӧс кытшалысь йӧз чукӧрлы,
— аддза, стрелка вылын бияс ломзисны, думайта — ӧні сувта;
сӧмын на кӧсйи бергӧдчыны, видзӧда, а сійӧ тані, дзик пӧнар дорас...
Господьӧй!..
Уськӧдчи ме... а сійӧ кыдзи горӧдас...
синмӧй менам пемдіс, тӧда, мый со тані паровоз улын морт, и нинӧм ог вермы вӧчны... — Машинистлӧн гӧлӧсыс ори.
Пӧльыштіс тӧв, кутіс шувгыны да киськаліс кулӧм морт вылӧ да став сулалысьяс вылас еджыд катшашыдӧс.
Ставныс чӧв ланьтісны.
Паровозын грӧзитӧм моз варкйис топӧдӧм ру.
Машинист кыпӧдчис площадка вылас да бергӧдіс кутшӧмкӧ вороп: руыс мыйвынсьыс путкыртіс уліті, ставнысӧ шоныдіник уль руӧн кытшалігмоз.
— А ӧд мунӧма, абу кывлӧма.
Тыдалӧ, стрелка дорас мунӧма,
паровозыд сійӧс сэтчӧ и личкӧма.
— Рожоксӧ ставнас вежньӧдлӧма, а ачыс, тыдалӧ, крукасьӧма пӧнарас да кыссьӧма, а то эськӧ шӧри орӧдіс.
Здук кежлӧ бара пуксьыліс чӧв-лӧнь.
Тӧлыс бара кутіс шувгыны насыпь дінас да кутіс киськавны катшашыдӧс.
— Ыстісны начальникысла?
— Ӧні мунісны.
— Бабаыс и бӧрдыштас — кӧкъямыс челядьӧн коли.
Станция дінсянь тыдовтчисны бияс да йӧзлӧн сьӧд мыгӧръясыс.
Матыстчис начальник.
Йӧз чукӧр вешйыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Начальник босьтіс служащӧйлысь пӧнар, веськӧдіс покойник вылӧ: здук дыра югӧрыс визьнитчис сулалысьяслӧн суров, ӧтитор йылысь думайтысь чужӧмъяс вывті, рельсъяс вывті, шпалъяс вывті да уси кулӧм мортлӧн вӧртӧм синаканя, кылалӧм синъяса, дойсьыс вежыньтчӧм чужӧм вылӧ.
Начальник омӧлика бергӧдчыштіс да тшӧктіс идравны телӧсӧ тыртӧм вагонӧ.
Вайисны рӧгӧза, лэптісны шойсӧ; сійӧ кутӧма кынмыны.
Музгыльтчӧм киыс вынтӧма уси да ӧшӧдчис.
— Мый нӧ, колӧ ставнас... — ньӧжйӧник шуис лэптысьяс пиысь ӧти да быттьӧкӧ эз помӧдз висьтав.
— То кӧні, — пемыдас индіс машинистлӧн отсасьысьыс.
Кодкӧ вешйис пӧнарӧн, муныштіс некымын воськов рельсъяс пӧлӧн; тыдалӧ вӧлі, кыдзи сійӧ копыртчыліс да мыйкӧ лэптіс.
Локтӧм бӧрас сійӧ видзчысьӧмпырысь пуктіс рӧгӧза вылӧ орӧм кок лапаяссӧ.
Телӧсӧ нуисны да пуктісны тыртӧм вагонӧ, коді ӧтнас сулаліс запаснӧй туй вылын.
Происшествие лоан местаас составитӧм протоколын гижисны:
«Ноябрь тӧлысся сэтшӧмтӧ числӧӧ сэтшӧмтӧ кӧрт туйлӧн станция вылын депоӧ локтысь 5-ӧд №-а дежурнӧй паровозӧн таляссьӧма, аслас неосторожность вӧсна, дежурнӧй стрелочник, Орловскӧй губ., Демьяновскӧй вӧл., Ульино сиктса кр. Иван Герасимов Пелипасов».
VI
Вӧлі дас час асыв,
платформа кузя гуляйтіс публика.
Виччысисны поезд; вӧлі нин пӧлучитӧма телеграф кузя юӧртӧм, мый сійӧ петӧма станциясянь.
Пассажиръяс петалісны вокзаллӧн залъясысь да нопъяснас, чемоданъяснас да кӧрзинаяснас меститчисны платформа вылас дзик полотно дорас, быд здук видзӧдлывлісны сыладорӧ, кытысянь виччысисны поездсӧ.
Жандармъяс, шпораяснас зёлькӧдчигтырйи, подозрительнӧя видзӧдалісны гӧгӧр.
Публикасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталігтыр асфальт вывті сяркӧдісны-гӧгыльтісны багажнӧй тележка.
Тэрмасьӧмӧн котӧртіс кузь мӧлӧта да лейкаа смазчик, сійӧ вӧлі маслӧӧссьӧм лӧз блузкаа, тасматӧм.
Петіс начальник, кыз господин, гӧрд фуражкаа да зӧлӧтӧй ӧчкиа, юрсӧ неуна лэптыштӧмӧн да сэтшӧм сямӧн, коді велалӧма сетавны приказаниеяс.
Сэки кутшӧмкӧ нывбаба писькӧдчис публика пӧвстті; сійӧ, тыдалӧ, корсис кодӧскӧ.
Сылӧн чужӧмыс да синъясыс вӧліны гӧрдӧсь, шочиник синлысъяс вылас, кодъяс чурвидзисны ӧткӧн-ӧткӧн, пыктыштӧм да быттьӧкӧ неуна гугассьӧм синлапъясас доршасис синва.
Нывбаба зілис кутны сійӧс, дугдывтӧг чышкаліс да частӧ сульсис чышъян пельӧсас.
Но мыйӧн сійӧ аддзис начальниксӧ, синваыс кутіс войтавны ачыс.
Сійӧ матыстчис начальник дінӧ да, тіралысь вомдор дінас киас топӧдӧм чышъян помсӧ кутігтыр, кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз вермы да друг виччысьтӧг кутіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны станциятырнас сідз, мый ставныс кӧсйытӧг бергӧдчисны.
Начальник дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс да зумыштчыліс:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый тэ, матушка?
abu
Гӧгӧр чукӧртчисны, ӧта-мӧд сайсяньыс голянысӧ нюжӧдӧмӧн да начальник вылӧ да лыддьӧдлысь баба вылӧ видзӧдлыны зільӧмӧн.
— Мыйла сійӧ бӧрдӧ? — юасисны ӧта-мӧдныслысь.
— Тӧрыт пӧ кодкӧ таляссьӧма тані, висьталӧны.
«Чистӧй» публика сулаліс бокын, ылысянь видзӧдіс ставтор вылас.
— Да мый сэтшӧмыс?
— Тӧрыт кувсьӧм стрелочниклӧн гӧтырыс, — висьталіс начальниклы морӧсас бляхаа ыджыд тушаа артельщик.
— Да мый нӧ тэныд колӧ, матушка?
— кытчӧ нӧ ӧні?..
Эг думайтлӧй, эг чайтлӧй... локтісны, висьталӧны — таляссьӧма пӧ тэнад... таляссьӧма...
Тӧрыт на дежурство вывсяньыс котӧрӧн пыраліс... локта, шуӧ... локта... о-ооо... —
Нывбаба эз вермы терпитны: мыйӧн пондіс висьтавлыны, мый верӧсыс шуліс: «локта», сійӧ истерическӧя кутіс сыркъявны-бӧрдны, кыкнан кинас косіник морӧсас кутчысьӧмӧн.
— Лок ме бӧрся! — вокзалӧ мӧдӧдчигас прикажитіс начальник да тадзи кӧсйис нуӧдны нывбабаӧс публика дінысь.
Нывбаба муніс сы бӧрся, юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн да пыр на сідзжӧ сыркъялігтыр.
— Сідзкӧ тэ нӧ мый кӧсъян, медым тэныд отсалісны?
— Батюшка, кытчӧ нӧ сирӧтаяснас ӧні — сёйны нинӧм...
Оз-ӧ позь тіян милӧстьлы кӧрт туйсянь мыйкӧ сетыштны, отсӧг кутшӧмкӧ?
Начальник сюйліс кисӧ зептас, перйис бумажниксӧ да сетіс нывбабалы куим чӧлкӧвӧй:
— Тайӧ вот месянь, гӧгӧрвоан, тайӧс ме сета, кыдзи частнӧй морт, кыдзи эськӧ и мукӧд морт сетіс.
А туйлӧн управление нинӧм оз сет: сійӧ оз ӧтвечайт татшӧм случайяссьыс — тэнад верӧсыд кулі аслас неосторожность вӧснаыс.
Неосторожнӧй вӧлі — гӧгӧрвоан?
Кӧрт туй татшӧм случайяс дырйиыс оз ӧтвечайт.
— Кытчӧ нӧ миянлы воштысьнысӧ?..
Пенсия, шуӧны, позьӧ шедӧдны, а то тшыгла кувны челядькӧд...
Енмогысь, энӧ ӧткажитӧй отсавны... — И нывбаба копыртчӧмӧн судзӧдчыліс муӧдзыс кинас.
— Да висьталӧны тэныд — татшӧм случайяс дырйиыс кӧрт туй оз ӧтвечайт.
Кывзы ноко, — шыасис начальник мунысь кондуктор дінӧ, — висьтав сылы, мый управление нинӧм оз сет.
Вермас, дерт, судӧн корсьысьны, но тӧлкыс немтор оз ло, сӧмын деньгасӧ да кадсӧ весьшӧрӧ видзас.
Начальник петіс.
Нывбаба сулаліс ӧти местаын, тіраліс сійӧс пӧдтысь сыркъялӧмысь да дугдывтӧг чышкаліс чышъян помнас синъяссӧ да синваӧсь гӧрд чужӧмсӧ.
— Но вот мый, Алексеевна: мун ӧні, ен тэкӧд...
Начальник шуис: «оз позь» — сідзкӧ, оз позь.
Мыйта вермис, отсаліс бур мортыс, а туй оз ӧтвечайт.
Тайӧ эськӧ сылӧн мыж вӧсна кӧ, позьӧ судитчыны, а тадзтӧ нинӧм оз артмы.
Но, мун, мун, Алексеевна, а то ӧні поезд локтас.
Нывбаба ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис.
Публика, коді сулаліс платформа вылын, аддзыліс, кыдзи сійӧ прӧйдитіс полотно кузя, и жандармъяс пиысь ӧти горӧдіс: «Мун, мун — ӧні поезд локтас»; сэсся нывбабаыс лэччис насыпь вылысь.
Сылӧн гӧрд чышъяныс недыр вуджрасьыштіс станционнӧй ичӧтик садлӧн кортӧм пуяс сайсянь да коркӧ воши бӧръя пуяс саяс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Ичӧтик шахтёр @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 96‒108.}
А. С. Серафимович
ИЧӦТИК ШАХТЁР
I
— Но, мун, мун, беспи, юртӧ орӧда... змей рӧд!.. — юрӧбтіс рытъя кӧдзыд воздухас.
Няйт паськӧма, порыштчӧм юрсиа, юрсяньыс кок улӧдзыс из шом бусӧн йиджтысьӧм шахтёр скӧрпырысь тэрмасьӧмӧн да став фигураас тӧдчысь грӧзӧн, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, тшайподӧн кӧмалӧм башмакъяса восьлаліс из шомысь сьӧдасьӧм лым вывті ар дас кыка детинка бӧрся. Детинка тэрыба восьлаліс сы водзвылын.
Детинкаыс тожӧ вӧлі эфиоп кодь сьӧд, киссьӧм паськӧма да куш кокъясыс сідзжӧ югнитлісны киссьӧм башмакъяс пытшкас.
Сійӧ быд здук бергӧдчывліс, волнуйтчӧмӧн ӧвтчис кияснас, аслас чужӧмнас да став вӧраснас петкӧдліс медся отчаяннӧй протест.
— Ог мун, батьӧ, ог кут уджавны, лэдз...
Мый нӧ тайӧ, ставныслы праздник, ӧтнам ме... лэдз, ог кут уджавны... — упрямӧя да бӧрдӧмсорӧн долис сійӧ, сэк жӧ тэрмасис да чеччыштлывліс то бокӧ, то бӧрвыв, медым кутны безопаснӧй кост сыкӧд орччӧн мунысьыскӧд.
— Ак тэ, идол!
Со, господьӧ прӧстит, ӧшйис менам грешнӧй лов вылӧ!
И найӧ кыкнанныс тэрыба мунісны водзӧ сьӧд туйӧдыс, кытшовталісны из шом чукӧръяс, кодъяс вевттьысьыштӧмаӧсь вӧсньыдик лым слӧйӧн.
Кӧдзыд воздухыс эз вӧр, вӧлі сӧдз да сэзь.
Тӧвся кыалӧн медбӧръя кӧдзыд югӧрыс кусіс ылысса кымӧръяс вылын, и ӧзъялісны нин первой кодзувъяс, югыда дзирдалісны лӧз небесаас.
Морозыс чепляліс банбокъяснысӧ, ныръяссӧ, пельяссӧ, куш кокъяссӧ.
Лымйыс дзуртіс кокъяс улын, а гӧгӧр вӧлі сійӧ аслыссяма чӧв-лӧньыс, коді мыйлакӧ векджык овлӧ рӧштво праздник рытъясӧ.
Керка ӧшиньясын ӧзйисны бияс да корисны гортса шоныдӧ да уютӧ.
Штабельӧ тэчӧм, зэв ыджыд из шом чукӧр сайсянь водзвылын тыдовтчис сэзь небесаас вӧрзьывтӧг сьӧдвидзысь джуджыд трубаа зумыш кирпичнӧй здание.
Ӧдзӧсӧдыс петалісны шахтёръяс да чукӧръясӧн разӧдчалісны быдладорӧ, тэрмасисны пывсянъясӧ.
Детинка первойӧн котӧртіс-кайис пос тшупӧдъяс вывтіыс кильчӧ вылас да, бергӧдчӧмӧн да аслас став фигуранас отчаяннӧй решимость петкӧдлӧмӧн, медбӧръяысь заводитліс водзсасьны.
— Ог мун, ог мун...
Мый тайӧ, шойччӧг абу... ставыслы праздник...
Но мыйӧн батьыс кутіс кайны кильчӧ вылас, детинка тювкнитіс-пырис ӧдзӧсӧдыс.
Шахтёр пырис сы бӧрся.
Найӧ веськалісны зэв ыджыд пемыд помещениеӧ, кӧні омӧлика тӧдчыштісны зэв ыджыд машинаяс, валъяс, приводнӧй ременьяс да чепъяс.
Тайӧ вӧлі помещение, кытысянь лэччывлісны шахтаӧ.
Тані жӧ вӧлі и контора.
Сы дінын чукӧрӧн сулалісны медбӧръя рабочӧйяс, кодъяс тэрмасисны ӧдйӧджык босьтны расчёт да мӧдӧдчыны пывсянӧ, а ӧткымынъяс — веськыда кабакӧ.
Праздник лунъяс, полнӧй свобода, воздухӧн да шонді югыдӧн пӧльзуйтчыны позянлун, ставнас мувевдорса обстановкаыс, кодӧс дзикӧдз вунӧдлӧны му пытшкын уджалігӧн, и локтан куим лунчӧжся гуляйтӧм да юӧм вӧчисны кыпыдӧн налысь рудов чужӧмъяссӧ.
Шахтёр матыстчис конторка дінӧ:
— Иван Иванович, гиж менсьым детинкаӧс водокачка дінӧ.
Нинӧм сылы весьшӧрӧ балуйтны.
Паськыд нанкӧвӧй пинжака, старшӧй надсмотрщиклӧн либӧ приказчиклӧн кодь чужӧма морт лэптыліс юрсӧ, кӧдзыда да веськодьпырысь видзӧдліс сёрнитысь вылас да копыртчӧмӧн бара мыйкӧ кутіс гижны.
Детинка сулаліс конторасянь бокӧ бергӧдчӧмӧн да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧшиньӧд.
Водзсасьӧмлӧн ёсь напряжениеыс быри.
Куим лунчӧжся рӧштво праздник сійӧ коллялас шахтаын.
Делӧыс вӧлі помалӧма, и мӧдног вӧчны вӧлі оз позь.
Шог да отчаяние топӧдісны сьӧлӧмсӧ.
Паръясыс тіралісны, сійӧ читкырасис, синкымъяссӧ кӧрыштліс, зілис венны асьсӧ да ньылаліс мырдӧн тюргысь челядь синвасӧ.
Батьыс тожӧ сулаліс, виччысис, кор лэдзас конторщик.
Дзугсьӧм юрсиа да зумыш чужӧма сьӧд шахтёр, коді виччысис конторка дорын расчёт, веськодьпырысь синъяссӧ чӧвтліс сёрнитысь вылӧ, синкым увтіыс тэрыба видзӧдліс детинка вылӧ, перйис табак кӧшельсӧ, ньӧжйӧник гаровтіс чигарка, дулляліс сійӧс да кутіс пуктавны табаксӧ тэрмасьтӧг да ӧкуратнӧя ӧктіс трубочканас вужторъяссӧ гаддьӧсь, паськыд, сьӧд кипыдӧс вывсьыс.
— Мый детинкасӧ мырдӧн тшӧктан? — чуньяс костас сибдӧм табак чиръяссӧ пыркӧдігмоз веськодя шуис сійӧ.
— Ог ме тшӧкты, нуждаыс тшӧктӧ; век ог судзсьӧй да век нинӧм абу.
Тожӧ сьӧкыд лои, сэтшӧм нин сьӧкыд — помсӧ он вермы корсьны! — И сійӧ ӧвтыштіс кинас да кутіс висьтавлыны, кыдзи да мыйсянь сылӧн ставыс лои неладнӧ да лои сьӧкыд.
Шахтёр чӧв олігтыр, сэтшӧм жӧ зумыш чужӧмӧн да сідз-тадз кывзіг, мый сылы висьтавліс сёрнитысь, кутіс куритчыны.
Бумагаыс здук кежлӧ яръюгыда ыпнитліс, югдӧдліс матын сулалысь рабочӧйясӧс, и пемыдсьыс здук кежлӧ тыдовтчылісны вӧрзьывтӧм, быттьӧкӧ рудов чугунысь кисьтӧм чертаяс да негрлӧн кодь еджыд ыджыд синаканьяс.
— Ичӧт водокачка вылӧ дас кыкӧд номера галлереяӧ кодъяс? — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн шуис конторщик.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдлывлігтыр рабочӧйяс чӧв олісны.
— Но, коді нӧ?
Тані Финогеновӧс гижӧма.
— Тані, — шуис кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс, и киссьӧм паськӧма морт, кодкӧд шуштӧм эськӧ вӧлі паныдасьны войын, мыччысис пемыдас.
Пыктӧм, унзіль вӧсна скӧр чужӧмыс, сибдӧм гӧлӧсыс висьталісны дугдывтӧг юӧм йылысь.
— Мый нӧ чӧв олан?
Босьт детинкасӧ да лэччы, виччысьӧны ӧд сменасӧ.
Киссьӧм паськӧма морт синбӧжнас видзӧдліс детинка вылӧ:
— Мый меным сюянныд тайӧ куйӧдсӧ!
Мый меным сыкӧд вӧчны?
— Но, но, мун, эн сёрнит!
— «Мун»!..
Ачыд мун, окота кӧ.
Тіянлы эськӧ мед век донтӧмджык... — И сійӧ грубӧя, лёк кывъясӧн ёрччыштіс да мӧдӧдчис срублань, коді джодж пырыс муніс пыдӧ му пытшкас.
Детинка чӧв олігтыр да надеятӧг муніс сы бӧрся.
Найӧ матыстчисны срубын нёль пельӧса розь дінӧ, пырисны сэні чепъяс йылын ӧшалысь клеткаӧ.
Мӧд отделениеын машинист лэдзис машинасӧ.
Пельӧсъясса чепъясыс, звенояснас грымакыліг да зяльскигтыр, вирдыштісны-лэччисны увлань, и клетка воши пемыдас да колис ас бӧрвылас нёль пельӧса жервидзысь розь.
Кор клеткаыс саяліс да сійӧ местаын, кӧні минута сайын вӧлі детинка, коли сьӧд розь, башмакъяса рабочӧй гыжъялыштіс коссӧ да бергӧдчис зумыш шахтёрланьӧ.
— Кӧзяйкаӧй кӧ эськӧ эз висьмы...
жаль детинкаыс — окота жӧ ӧд гуляйтыштны.
Мӧдыс нинӧм эз вочавидз, зілис куритны вужторъяссӧ помӧдзыс, и сэсся бергӧдчис конторкалань пӧлучитны расчёт.
II
Клетка эз чувствительнӧя, но ӧдйӧ лэччис увлань, и сӧмын чепъясыс сьылӧмӧнмоз да быттьӧ сёрнитігтырйи котӧртісны вал вывсянь.
Детинка вӧрзьывтӧг пукаліс, дугдывтӧг видзӧдіс ас водзас пемыдас.
Сійӧс шымыртіс сійӧ чӧв олан, зумыш состояниеыс, коді шымыртлӧ рабочӧйӧс, кор сійӧс быдладорсянь кытшалӧ пемыдыс да шахталӧн нэмӧвӧйся, гупытшса кодь чӧв-лӧньыс.
Детинка кыліс аслас ёртлысь сьӧкыд, сибдӧм лов шысӧ, кыліс, кыдзи сійӧс кызӧдіс, бергаліс, каркнитлывліс, сьӧласис сы дорын, костъясас ёрччыштлывлігтыр, да чувствуйтіс, мый ёртыс дӧзмӧма, скӧраліс пӧкмелляысла да сыысь, мый праздниксӧ лоӧ коллявны шахтаын уджалӧмӧн.
А мӧдыс збыльысь вӧлі скӧр ас вылас, сыкӧд орччӧн пукалысь детинка вылӧ, сылӧн бать вылӧ, конторщик вылӧ, правление вылӧ, став свет вылас.
Да и збыльысь, сьӧкыд ӧд кык недельчӧжся дугдывтӧг гуляйтӧм, юӧм, трактирлӧн, гостиницаяслӧн, кабаклӧн долыд, тӧждысьтӧм обстановка бӧрын мӧдӧдчыны кӧдзыд, уль шахтаӧ, сэк, кор мукӧдыс буретш лӧсьӧдчӧны ставсӧ вунӧдны бесшабашнӧй, ставсӧ шымыртысь гуляйтӧмын да юӧмын.
А не мунны шахтаас некыдзи эз позь:
ставсӧ, сьӧкыд удж помысь нажӧвитӧм деньгасянь заводитӧмӧн, сапӧгӧн, паськӧмӧн, шапкаӧн да бельёӧн помалӧмӧн, — ставсӧ вӧлі юӧма, заложитӧма, выльпӧв заложитӧма,
быдлаысь, кытысь сӧмын вӧлі позьӧ босьтны уджйӧзӧн, вӧлі босьтӧма зэв ыджыд процентъяс улӧ, и ӧні нинӧм вӧлі ни сёйны, ни юны, нинӧмӧн вӧлі петкӧдчыны уличӧ,
и нинӧм эз коль вӧчны, пыдӧ шахтаӧ йӧз синводзысь дзебсьӧм кындзи да сӧмын и бурӧдіс асьсӧ мӧвпӧн, мый тайӧ лунъясьыс доныс локтӧ кык мында.
Сэтшӧмъяс, кыдзи Егорка Финогенов, дзикӧдз юсьӧм рабочӧйяс — горнопромышленниклы клад, сы вӧсна мый шахтаын век колӧ имеитны рабочӧйяслысь кутшӧмкӧ контингент, мӧдногӧн шахтасӧ вермас ойдӧдны;
а шахтёрӧс некутшӧм деньга вылӧ он кут му пытшкад татшӧм праздникӧ, кыдзи рӧштво.
Клетка сыркмуні, сувтіс.
Рабочӧй да сылӧн подручнӧйыс петісны сэтысь площадка вылӧ.
Лампаяслӧн гӧрд биясыс, тіралыштіг, тшынӧдісны дзик юр весьтӧ ӧшйӧм сап пемыдсӧ.
Кыпӧдчанінӧ тэрмасигтыр локталісны сёрмӧм рабочӧйяс.
Йиркакылігтыр гӧгыльтчисны медбӧръя вагончикъяс, и пемыдсьыс ӧти бӧрся мӧд мыччысялісны вӧв юръяс.
Конюх тэрмасьӧмӧн лэдзаліс да нуӧдаліс вӧвъяссӧ гу кодь пемыд конюшняӧ: найӧс тожӧ виччысис рӧштво лунъясӧ куим лунся шойччӧг.
Финогенов ломзьӧдіс лампасӧ, вӧчис чигарка, ӧзтіс да кутіс кузя да дорвыв кыскыштавны тшынсӧ, мед кӧть ещӧ неуна нюжӧдыштны кадсӧ: и сылысь сьӧлӧмсӧ йирис ӧткалун вӧсна, йӧзсьыс торъялӧм вӧсна шогыс да сы йылысь думыс, мый лоӧ коллявны праздниксӧ не «йӧз ногӧн».
— Мый, Егорка, али кушмин? — еджыд пиньяссӧ жеркнитӧмӧн шуис латшкӧс тушаа рабочӧй, коді матыстчис дзик му бердас кузь проволока йылын тшынӧдысь лампа кутігтыр.
— Дзикӧдз, дзикӧдз, — сідз-тадз, быд кыв бӧрын ёрччыштӧмӧн шуис Егор да торйӧн нин тӧждысьтӧма ӧвтыштіс кинас, — тайӧн кӧсйис шуны, мый пӧ ми пӧттӧдз гуляйтыштім, а мукӧдторйыс нинӧм оз сулав, — да сэки жӧ чувствуйтіс аслас мыш сайысь тайӧ чӧв олысь проходъяссӧ, кодъяс вӧрзьывтӧг виччысисны сійӧс пемыдас.
— Эй, коді сэн, пуксьы ли, мый ли! — вывлань кыпӧдчысь юкмӧс розь дорын сулаліг горӧдіс штейгер.
Егоркакӧд сёрнитысь рабочӧй котӧрӧн матыстчис, тэрмасьӧмӧн пуксис клеткаӧ штейгеркӧд да выліӧ кайысь мукӧд рабочӧйяскӧд ӧтлаӧ.
Пельӧсъясас чепъясыс вӧрзисны, клетка ӧдйӧ кутіс кайны вывлань да здук мысти воши пемыдас.
Егор да детинка колины ӧтнаныс.
— Но, лок ли, мый ли, мый вомтӧ паськӧдін! — лёкысь горӧдіс Финогенов детинка вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі ставсьыс мыжа.
И найӧ мӧдӧдчисны чӧв-лӧнь да пемыд пӧвстас, копыртчӧмӧн да юрнысӧ лэдзӧмӧн, медым не доймыны балкаясас, кодъяс кутісны вылын куйлысь пластъяссӧ.
Кокъясныс вильсъялісны ва, жугавлӧм колеяӧд, и ёсь изъяс, пемыдсьыс чургӧдчалӧмӧн, прӧйдитлісны дзик чужӧм бердтіыс.
Лампа фитильсянь гӧрд кывъясӧн кыпӧдчысь биыс мыйвынсьыс зілис ёнджыка ломзьыны да югдӧдны тайӧ пемыдсӧ, таинственнӧй местаяссӧ да кытчӧкӧ чӧв олігтыр мунысь йӧзлысь чужӧмъяссӧ;
но быдладорсянь зумыша да дугдывтӧг топӧдчис сэтшӧм сук пемыд, мый вынтӧммӧм биыс вӧрыштчиг, ичӧтик кытшӧн муртса югдӧдіс туйсӧ сӧмын кокъяс гӧгӧрсьыныс да котӧртіс тайӧ вӧрзьывтӧм пемыдас пӧдтысь, синтӧ сёйысь тшынӧн.
Туй чукыльтанінъясас Финогенов здук кежлӧ сувтыштлывліс, тӧдмаліс туйсӧ, да бара, копыртчӧмӧн да ас сайсяньыс лампанас омӧлика югдӧдыштӧмӧн, мунліс пыр водзӧ и водзӧ, сы бӧрся тэрмасигтыр вӧтчысь детинкалы ни ӧти кыв шутӧг, да налы и нинӧм йылысь вӧлі сёрнитнысӧ.
Найӧ прӧйдитісны кык верст гӧгӧр нин, и кутіс кывны мудзӧм.
Галлерея ляпкаліс, кутіс лоны векньыдджык, дзескыдджык, сводыс ӧшйис юр весьтӧ пыр улӧджык и улӧджык, и кыкнанныслы ещӧ ёнджыка лои кусыньтчыны.
Бӧрвылын локтысь Сенька кыкысь ёна зурасьліс сводсьыс пельӧс ногӧн чурвидзысь изъясӧ да пыр частӧджык кутіс конъясьлыны, сьӧкыда лолаліс да кутчысьлывліс ваӧсь кӧдзыд стенъясас.
Ӧні сійӧ эз нин думайт ни праздник йылысь, ни семечки йылысь, ни гостиницаяслӧн да трактирлӧн шума сёрнияс да гажлун йылысь, кодъясӧс вевттьылісны тарелкаяслӧн да бубенцылӧн зилякылӧмыс, барабанӧ кучкалӧм шыяс да зэв ыджыд трубаяслӧн муралӧмыс.
Праздник лунса гажлысь яркӧй картинаяссӧ пӧдтісны мудзӧм да напряжение.
«Кӧть нин эськӧ ӧдйӧджык воны!»
И сійӧ выныштчӧмӧн кывзысис, оз-ӧ кывны водзвылын найӧс виччысьысь рабочӧйяс.
Но гуын кодь чӧв-лӧнь пырыс кылісны сӧмын нерӧвнӧй вильыд из вывті гортӧминик мудзӧм кок шыяс да кӧдзыд валӧн сялькнитчӧм, кор кокыс веськавліс ва гуранӧ.
И найӧ век на мунісны мупытшса галлереялӧн кӧдзыд, уль ру да чӧв-лӧнь пыр.
— Оз-ӧ качайтчы? — друг шуис Финогенов.
Кыкнанныс сувтісны да кутісны сюся кывзыны.
Пемыдсьыс кылісны морт гӧлӧслӧн тешкодь, ӧтсяма, гажтӧм шыяс, кодъяс монотоннӧя да шога унаысь шуалісны ӧтиторсӧ, а костъясас мыйкӧ, люскигтыр да тшӧкъялігтыр, выныштчӧмӧн судорожнӧя кыскис ас пытшкас васӧ, и ваыс сялькӧдчис да пырис кытчӧкӧ да сэсся сӧдзтысис вӧсньыдик струяӧн.
— ...Комын кык... комын куим... комын нёль... — кыліс сэтысянь ньӧжйӧ, гажтӧма, коставлӧмӧн.
— Тані, — шуыштіс Сенька, и кыкнанныс мунісны водзӧ.
Тыдалӧ, сэні, пемыдас, аддзисны найӧ лампалысь гӧрдоват бисӧ, сы вӧсна мый дугдісны лыддьыны да ланьтісны тайӧ тшӧкъялысь, люскысь шыясыс.
Но Егорлы да Сенькалы нинӧм вӧлі оз тыдав — ни биыс, ни йӧзыс.
И сӧмын кор найӧ дзикӧдз матыстчисны и Егор лэптіс ассьыс лампасӧ, найӧ аддзисны пемыдсьыс омӧлика тӧдчыштысь кык шахтёрӧс, улын югъялыштысь ва да неыджыд помпалысь воропсӧ.
И Сенькалы и Егорлы лои неуна кокньыдджык, кор найӧ аддзисны, мый эмӧсь йӧз, мый медбӧрын воисны местаӧдз и оз ков сэсся копрасьны да конъясьны пемыдас.
Шахтёръяс чӧв олігтыр, кыв ни джын шутӧг, кутісны лӧсьӧдчыны: судзӧдісны да ӧзталісны ассьыныс лампаяс, пыркӧдісны башмакъяссьыс сэтчӧ пырӧм посни из шомсӧ да сюйыштісны юр выланыс гӧгрӧс кучик шапкаяссӧ изъясысь юръяснысӧ видзӧм могысь.
— Мыйла дыр? — зумыша шуыштіс на пиысь ӧтиыс.
— Да ылын.
Тожӧ коркӧ лӧсьӧдчим да воим, а сэн конторщик манитыштіс, — тӧждысьтӧг лажыньтчӧмӧн да чигарка гартны заводитігмозыс веськодя вочавидзис Егор.
Но, неуна пукалыштӧм мысти да быттьӧкӧ мыйкӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, сійӧ друг кутіс сёрнитны тэрыба да скӧрысь: — Дыр! а сӧвсем кӧ эг локтӧй!
Йӧзыс ӧні праздник встречайтӧны, ставыс честь-честью, а ми со татчӧ кыссим, вайис миянӧс нечистӧй силаыс!
Тісӧ аски, дерт, жӧритны кутанныд, а тэ пукав тані да копрӧдлы мыштӧ...
Чӧртъяс, збыльысь...
— Да тэ мый увтчан?
Некод тэнӧ эз кыскы, ачыд локтін...
йӧй, дзик йӧй!
— А со дыр сылы!
А сӧвсем кӧ эг локтӧй?
Тіянлы эськӧ сӧмын жӧритыштны, а тэ кӧть згинит... — И Егор тэрмасьӧмӧн да медся скӧр выражениеясӧн зілис петкӧдлыны ассьыс став дӧзмӧмсӧ да дӧсадасӧ.
— Да тырмас тіянлы, — шуыштіс мӧд шахтёрыс, босьтіс лампочкасӧ да найӧ, копыртчӧмӧн, мӧдӧдчисны сыладорӧ, кытысь сӧмын на воисны Егор да Сенька.
Минута мында найӧ лампочкалӧн гӧрдоват биыс вирдыштлывліс пемыдас, век чиніс, кытчӧдз эз вош югыд чутӧн кӧнкӧ ылын нин.
Кок шыясыс лӧнисны, Егор да Сенька бара колины кыкӧн, и найӧ бара лоины ӧткаӧсь, налы лои кӧдзыд да гажтӧм.
Егор тэрыба куритіс чигаркасӧ помӧдзыс да помся некымынысь кыскыштіс тшынсӧ.
— Но, вот мый, Сенька, — ваӧ чигарка помсӧ шыбитӧм бӧрын шуис сійӧ: — первой тэ сувт да качайт, да лыддьы, кымынысь качнитан; кор лыддян сёӧдз, чукӧст менӧ, а ме неуна узьышта.
Да смотри эн ылӧдчы, ме кута кывзыны, а то юртӧ орӧда, кутан кӧ содтавны.
— Дяденька, а тэ эн дыр узь, а то ме жуяла, — шуыштіс Сенька, кодлы вӧлі шуштӧм кольччыны ӧтнаслы.
— Ладнӧ, ме неуна узьышта, мудзи, а сэсся ме кута качайтны, а тэ шойччыштан.
И Егорка кусӧдіс лампасӧ.
Рабочӧйяс ас щӧт вылас югдӧдісны шахтасӧ да сы вӧсна уджалісны битӧг, медым видзтыны осветительнӧй материалсӧ.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ кималасӧн муніс из шом перъянінӧ, коді вӧлі тані, матын, бергалыштіс да ноксьыштіс посни из шом чукӧр вылын.
— Да эн и садьмӧд менӧ, ме сӧмын неуна ойбыртла, а кор ассьыд пайтӧ качайтан, ме ачым садьма.
Смотри, эн эновт водокачкасӧ, а то пӧвсала, — кыліс Сенька дінӧдз пемыдсяньыс, и сэсся ставыс лӧнис.
Сенька копыртчис, кималаснас корсьыштіс, сюри помпаыслӧн воропыс да, выныштчӧмӧн, качнитіс.
Поршеньыс вильснитіс трубаӧд, сялькнитіс да кыскис ас бӧрсяыс васӧ, и секунда мысти кутіс кывны — вӧсньыдик струя эз рӧвнӧя, коставлӧмӧн визувтіс жӧлӧбӧ.
— Ӧти, — шуыштіс Сенька, ачыс чувствуйтіс, кыдзи башмакса розьясӧдыс пырӧ кӧдзыд ваыс, и сылӧн ӧтнаслӧн гӧлӧсыс тешкодя кыліс пемыдас.
И Сенька кутіс качайтны, нинӧм эз аддзы ас водзсьыс, а поршеньыс кутіс ветлыны вывлань да увлань помпалӧн вороп бӧрся, сялькӧдчиг да васӧ кыскигтыр.
Уджыс эз кажитчы сьӧкыдӧн да муніс кокниа да прӧстӧя.
Сенькаӧс шымыртіс сэтшӧм сяма состояние, кутшӧмӧс испытывайтлӧ кузь туйясӧ ветлыны велалӧм вӧв, кор сійӧс сийӧсаласны да кор сійӧ вӧрзьӧдчас, юрсӧ кокньыдика катлӧдлігтыр, тӧдӧмӧн, мый дыр ковмас мунны тайӧ ӧтсяма, тэрмасьтӧм восьласнас.
Сійӧ вунӧдіс ставсӧ, мый волнуйтіс сійӧс талун и мый коли сэтчӧ, бӧрӧ, век ӧтмоза качайтіс да гораа лыддис, быттьӧ тайӧ лыддьӧмас и вӧлі тані олӧмлӧн сутьыс да колана луныс — уль, кӧдзыд, сап пемыдас.
Колӧ шуны, сійӧ вӧчис тайӧс ещӧ и сы вӧсна, медым пӧдтыны шуштӧм ощущениесӧ ӧткалунлысь да содысь, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм полӧмлысь.
Таинственнӧй чӧв-лӧнь да пемыдыс пыр вӧрзьывтӧг сулалісны сы гӧгӧрын, мыйкӧ виччысисны, медым тӧдлытӧг восьтыны сы водзын зэв ужаснӧйӧс, но ӧнӧдз пыр на гусяӧс.
Сенька эз гӧгӧрво бура, мый тайӧ вӧлі, но век чувствуйтіс, мый сійӧ эм.
Ӧні со сысянь тайӧ пемыд саяс заводитчисны проходъяс.
Найӧ нюжалісны код тӧдас кытчӧ, да ен тӧдӧ, мый сэні вӧчсис.
Сенька вӧлі ӧтнас, ӧтнас вермис гӧгӧрвоны ставсӧ, мый сійӧс кытшаліс, да сы вӧсна, мый вӧчсис сэні, вӧлі торйӧн нин таинственнӧй характера, коді буретш сы дінӧ имеитіс кутшӧмкӧ отношение.
Мукӧддырйиыс сійӧ торксьывліс лыддигас да, кватитчӧм мысти, кутшӧмкӧ цифрасянь тэрмасьӧмӧн, заводитліс ӧтмоза лыддьыны водзӧ, и бара сы дінӧ матыстчылісны чӧв-лӧнь да пемыд, и проходъясас бара заводитчыліс нокошитчӧм.
Аддзыны позьтӧм, вежласьысь да синтӧм то волнуйтчис пемыдас, вежлаліс очертаниеяссӧ, тыртліс аснас став пространствосӧ, то топӧдчыліс да важмозыс кольліс овтӧм тыртӧмин да кулӧм чӧв-лӧнь.
И торйӧн нин шуштӧм вӧлі сійӧ, мый сэні зэв бура гӧгӧрволісны, мый сійӧ гораа лыддьӧ да зіля качайтӧ помпасӧ сӧмын сы ради, медым дзебны пыр ёнджыка шымыртысь полӧмсӧ.
Каститчис пемыдас нюмъялысь еджыд вом, шытӧм серам, коді эз торк кулӧм чӧв-лӧньсӧ.
А сійӧ водзӧ качайтіс, сылы кутіс лоны дзескыд, сьӧкыд лолавнысӧ, и ньылӧмыс войталіс плеш вывсьыс; киясыс, кокъясыс позялісны да юкалісны, сійӧ важӧн нин лыддис сёӧдз.
Ваыс пыр содіс.
Помпа зэв сьӧкыдпырысь, тшӧкъялігтыр, ёна выныштчӧмъяссьыс тіралігтыр, кыскис кизьӧр свинеч кодь сьӧкыд васӧ, и костъясас кыліс кодлӧнкӧ сьӧкыд лов шы.
Гӧгӧр вӧлі пыр сійӧ жӧ: пемыдыс вӧсняммис, орліс, босьтліс неопределённӧй формаяс, вӧрис.
Сенька кунис синсӧ да уджаліс куньса синъясӧн, но тадзи ещӧ страшнӧджык.
abu
Кадыс муніс, башмакъясыс сулалісны нин ваын, и помпаыс ньӧжйӧ да шоча, быттьӧкӧ медбӧръяысь лолыштігъясӧн, кыпӧдліс-лэдзліс поршеньсӧ.
«Ойдӧдас!..»
Сійӧ медбӧръяысь ӧтчаяннӧя выныштчыліс, личкис воропсӧ.
Поршеньыс лэччис уліӧдзыс, чупнитіс, кыскыштіс, тракнитчис да сувтіс: Сенька сэсся эз вермы качайтнысӧ.
И сэки лои лёк да мисьтӧмтор.
— Дяденька!.. ог вермы уджавнысӧ!.. — уджавны дугдӧм бӧрас да гупытшса кодь чӧв-лӧняс кыліс Сенькалы дзик тӧдтӧм, тешкодь гӧлӧс.
— ог вермы-ы... — кыліс сы дінӧдз быдладорсянь гортӧма да сералӧм ногӧн.
Пемыдыс гудыртчис, и ставыс гызис код тӧдас кутшӧм йӧй нога радлунӧн.
Сенька лажыньтчӧмӧн пукаліс ваын тайӧ шумас да бӧрдіс беспомощнӧй челядь синваӧн.
Сійӧ поліс мунны корсьны Егорӧс, да гашкӧ, сійӧ тані сӧвсем нин и абу.
— Дя-адя Егоооор…
«О-оооо… ух-ух… ух…» — кыліс гортӧма да омӧлика.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ӧтка да коньӧр кодь, мый сыысь лёкджыкыс, мый ӧні вӧчсис гӧгӧрас, эз вермы лоны, и сійӧ эз нин босьтчыв петны аслас положениеысь, лэччис судьба вылӧ: «Ставыс веськодь».
Ваыс кыпӧдчис пыр вылӧджык и вылӧджык, и кӧтасьӧм гачыс сибдіс телӧ бердас.
Сійӧ эз тӧд, уна-ӧ коли кадыс, кытчӧдз мӧдаръюгыдсянь гӧлӧс эз шу:
— Но, мый омлялан, сволочь?
Ваыс мыйта воӧма!
Сенькалы пель бокас чорыда кучкӧм ӧти здукӧн разӧдіс став тайӧ лёкнога кавардаксӧ, коді вӧлі сы гӧгӧрын.
Сенькалы лои сэтшӧм нимкодь, быттьӧкӧ сійӧ лои выліын да сылы висьталісны, мый сійӧ вермас празднуйтны.
Кодкӧ сы дінын сьӧлыштіс киясас, и помпаыс кутіс уджавны тэрыба да вына, дерт, люскыштігтыр, но ӧні эз сідзи, кыдзи Сенька дырйи: помпалы эз сетны нормыны.
— Мый нӧ сулалан?
Мун.
— Вай истӧг тув.
— Но-о, сета истӧг тув тшыкӧдны!..
— Пемыд.
— Аддзан.
Стен пӧлӧныс, а сэсся веськыдвыв.
Сенька мӧдӧдчис пемыдас проходӧд: ни синтӧм, ни синпӧла — немтор нин эз вӧв, кӧдзыд да уль ру кындзи.
Йӧлӧгаыс шыасьліс гортӧма, кыдзи и век.
Сійӧ воис «лавкаӧдз» — из шом перъянінӧдз, — кӧні вӧлі позьӧ мунны сӧмын лажыньтчӧмӧн либӧ пидзӧсчаньяс вылын, да кималаснас кутіс видлавны васӧ, сибдалысь из шом няйтсӧ, кытчӧдз эз сюр посни из шом чукӧрыс.
Сенька кавшасис да водіс.
Шомыс неуна лямалыштіс, лои сы пытшкын туша серти гуран.
Сенька перйис питшӧгсьыс ульысла ляснитчӧм сьӧд нянь тор да кутіс сёйны.
Сов торъясыс да из шом бусыс вазакылісны пиньяс улас, и лясмунӧм няньыс курччассис теста моз.
Киясыс, кокъясыс, мышкыс ёнтісны, кӧть сійӧ ӧні и шойччис.
Сенька сёйис няньсӧ, пернапасасис.
«Ӧні кӧ эськӧ пывсянӧ!» думыштіс сійӧ, никыльтчис, кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс костас, а пидзӧсъяссӧ матыстіс дзик щӧка бердас, вӧрӧдыштіс пельпомъяссӧ, медым пыдӧджык пырны из шомас, да кутіс виччысьны унмовсьӧм.
III
Унмовсис, и кутіс сійӧ вӧтасьны ставсӧ сійӧс, мый сылы вӧлі зэв ёна колӧ.
Сійӧ кутіс вӧтасьны, быттьӧ сійӧ му вевдорын; гӧгӧр праздничнӧй гажлунлӧн шум да зык.
Сійӧ мунӧ улича кузя; ӧта-мӧдсӧ панъяліг да кӧлӧкӧльчикъяснас зильӧдчигтыр дінтіыс гӧнитӧны гуляйтысьяс.
Сэсся сійӧ друг лои пывсянын да некыдз оз вермы пӧрччыны башмакъяссӧ: найӧ кынмӧмаӧсь кок бердас.
Пока сійӧ ноксис наӧн, тыдовтчис, мый тайӧ абу пывсян, а трактир; кӧть неуна и тешкодь вӧлі, мый трактирын туплясисны шайкаяс, джоджас ваыс сулаліс гӧпъясӧн, а пӧтӧлӧксьыс да стенъяссяньыс вияліс, тайӧ ньӧти эз торк ӧтувъя гажсӧ да зыксӧ.
Сёрни, шум, звӧн, пӧсялӧм гӧрд чужӧмъяс табак тшынлӧн лӧз слӧйяс пырыс тешкодя сорласисны ӧти гӧгӧрвотӧмторйӧ, коді эз йитчы кӧдзыдкӧд, уль рукӧд, быдлаын сӧдзысь ваыскӧд.
Сенька зілис гӧгӧрвоны тайӧ содӧмсӧ, и кутіс бергӧдчыны юрыс.
Сійӧс кватитісны да кутісны сюйны сійӧ трубаас, кытысь помпаӧн качайтісны васӧ.
Сійӧ ёна полігтыр аддзис сійӧ сьӧд розьсӧ, чужъясис, курччасис, паськӧдліс кокъяссӧ, ярмӧмӧн горӧдіс:
«Морт сёйысьяс, проклятӧйяс!..»
Батьыс тувкнитіс сылы бокас кулакнас.
Сенька кольта моз уси кӧдзыд джоджас да кыліс: омӧлика, шога, коставлӧмӧн да став надеясӧ воштӧмӧн, кодкӧ люскис тіралігтыр.
И кыліс гӧлӧс:
— Но, тэ, дьявӧлпи, чеччы!
И бара сылы доймымӧн тувкисны бокас.
Сап пемыдыс сулаліс зумыша да веськодьпырысь; быдладорсянь надеятӧг ӧвтіс кӧдзыдыс да уль руыс.
Пемыдас пинясис Егорка да из шом торйӧн век на тувкӧдіс сійӧс.
— Эн нӧйт, дяденька, ме чечча, — сьӧкыдпырысь кыпӧдчигмоз нюжӧдіс Сенька.
Сійӧс треситіс лихорадка, пиньясыс гораа зяткакылісны, кӧтасьӧм кокъясыс гегдісны, коксӧ кыскис войтӧв.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм лодырь, тэ пыдди уджавны, а тэ узьны кутан!
Рожатӧ вежыньта!..
Быдса час тані сыкӧд вийсьы! — шумитіс Егор.
Сенька ылӧсас, ачыс эз тӧд, — кытчӧ, некымынысь воськовтіс, сэсся друг сувтіс да нёровтчис ваӧсь кӧдзыд стен бердас:
— Дяденька, менам эбӧсӧй абу...
Видчан кывъяс кутісны сяркӧдны-киссьыны пемыдінсянь, кӧні вӧлі Егор.
Став вынъяссӧ зэвтӧмӧн да синвасӧ ньылалігтыр Сенька кималаснас муніс помпа дорӧдзыс, копыртчис, кутчысис воропас да кутіс качайтны.
Гӧгӧр пуксис чӧв-лӧнь, и воддзамозыс ставыс вӧлі вӧрзьывтӧм, зумыш да надейтчыны вӧлі дзик нинӧм вылӧ.
Пемыдас улӧдз ӧшйӧм свод улын бара кылісны помпалӧн люскысь шыяс, и вӧсньыдик струяӧн визувтіс ва,
и кодлӧнкӧ гӧлӧсыс ӧтсяма, шога, быттьӧкӧ век ӧти местаӧ усьысь ва войт, пемыдас повторяйтіс:
«комын кык... комын куим... комын нёль...»
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Бомбаяс @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 135‒145.}
Александр Серафимович
БОМБАЯС
I
Ичӧтик тушаа, омӧлик, киссьӧм юбкаа да няйт ковтаа, коді пыр исковтіс косіник пельпом вывсьыс, вор весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ зіля песлаліс кӧтасьӧм, сьӧктаммӧм бельё.
Уль руыс сьӧкыда плавъяліс ляпкыд сьӧд пӧтӧлӧк улын.
Паськыд крӧвать вылын трапье чукӧрын нидзувъяс моз ноксисны челядьыс.
Кор нывбаба минута кежлӧ веськӧдчыліс, юкалысь мышсӧ веськӧдігмоз, абу нин дзик свежӧй чужӧм вывсяньыс видзӧдісны том на, ас дінаныс кыскысь, мелі, мудзӧм, лӧз синъяс.
Гӧшкӧвикӧн чугуннӧй пӧртысь сійӧ кисьтліс воръяс пуан ва, ачыс вошліс пуркйысь еджыд ру пӧвстас, да бара, копыртчӧмӧн да плеш вывсьыс, синлысъяс вывсьыс ньылӧм войтъяссӧ гылӧдігтыр, пыр зыртіс гӧрд, зыртчӧм кияснас сотысь майтӧг быгсӧ.
Войталіс ньылӧм, а гашкӧ, синва, а гашкӧ, сорласьӧмӧн ӧтиыс и мӧдыс.
Дворас, пӧшти муыскӧд ӧтвесьтын ляпкыд ӧшинь водзын, руксыштігтыр куйліс порсь, и дас кык розӧвӧй порсьпи. Найӧ выныштчӧмӧн мыджсиг да кисель кодь ӧшйӧм кынӧмӧ тувкӧдігтыр панъясьӧмӧн нёнясисны.
Петук виччысьӧмӧн лэптыліс лапасӧ да кутыштіс воздухас, юрсӧ бергӧдӧмӧн кывзысис, сӧмын мода вылас шочиника тотшнитлывліс нырнас чорыд муас да ньӧжйӧник сёрнитіс варов курӧгъяскӧд.
— Ок, господи Иисусе, мати божия, пресвятӧй богородицаӧй...
И мый тайӧ...
Быгйыс кыптӧма вор весьтас быдса гӧраӧн, да пузырьясыс ӧшиньӧд видзӧдчысь шонді водзын ӧшкамӧшка моз пӧртмасиг, ньӧжйӧник чушкигтыр потласисны.
— Пом ни дор абу!.. — быттьӧ ышловзьӧм сорласис валӧн сялькӧдчӧмкӧд, челядьлӧн гортӧминик вашкӧдчӧмкӧд да серамкӧд. Найӧ тупкылісны кияснаныс ёрта-ёртныслысь вомнысӧ.
Кодкӧ ӧдзӧс сайын гораа поткӧдліс ӧрешкияс, и налӧн коса трачкӧдчӧмыс то дугдыліс, то киссис ланьтлытӧг.
Ӧрешкиясыс, тыдалӧ, вӧліны зэв косӧсь.
Сэсся заводитлісны трачкакывны дзик ӧшинь водзын, кӧть эськӧ дворас некод эз вӧв, дас кык порсьпиа порсь кындзи.
Ӧрешкияслӧн коса ратшкакылӧм костъясӧ сюйсьылісны гортӧминик кучкалӧм шыяс, быттьӧ кодкӧ ёна, мыйвынсьыс пӧдлавліс дубӧвӧй ӧдзӧс, да стенъясыс да джоджыс сыркалісны, и муртса зилякылыштісны ляпкыдик ӧшиньясын важысла ӧшкамӧшка рӧмӧн вералысь стеклӧяс.
Быд сьӧкыда кучкӧмысь шы кылігӧн порсь юалӧм ногӧн рукнитліс да вӧрӧдіс кузь еджгов синлысъяссӧ.
А зыртчӧм, гӧрд да пыктыштӧм кияс век сідзжӧ зыртісны, и майтӧгӧсь ваас войталісны не то ньылӧм, не то синва.
— Мамӧлы ..
— А тэ эн висьтав, а ме тэныд татшӧмӧс жӧ сета.
— А меным сійӧс сёйны окота.
— А сійӧс оз сёйны...
Аддзан чорыд... — кыліс челядьлӧн шӧпкӧдчӧм да гортӧминик серам да ноксьӧм.
II
Ӧшиньӧд видзӧдчис пемыд вой, тӧлӧн шарӧдчиг да зэрӧн таркӧдігтыр.
Челядьыс узисны.
Марья ноксис пач дорын, кӧтіс нянь.
Ортсын голькнитісны кольчанас.
Марья восьтіс.
Пырис мужикыс некымын ёрткӧд да сійӧ.
Тайӧ вӧлі кык во сайын.
Чышкисны кокъяснысӧ да пырисны чистӧй комнатаас.
Пуксисны.
Сылӧн вӧлі том, стрӧг да устӧм чужӧм.
Сійӧ пуксис ӧбразъяс улӧ, и ставныс чӧв олісны, кызӧктышталісны кулакас.
Кор пукалыштісны, сійӧ шуис:
— Мый нӧ, сэсся некод оз ло?
Мужикыс кызӧктыштіс да шуис:
— Оз... некод...
Сы вӧсна мый, дерт, поводдяыс, и йӧзыс занятӧсь...
И кӧть вӧлі зэв том, сійӧ пукаліс синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн, и ставныс видзӧдісны джоджас, асланыс сапӧгъяс вылӧ, шочиника гусьӧникӧн видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Сійӧ шуис:
— Сідзкӧ, заводитам.
И, сувтӧм бӧрын, басӧн, кодӧс оз вӧлі позь виччысьны татшӧм том мортсянь, шуис:
— Ёртъяс, ті аддзанныд ас водзсьыныд социалистӧс.
Быттьӧ комнатаас тыдавтӧг пырис кодкӧ страшнӧй.
Марья сулаліс ӧдзӧс саяс, ӧдзӧс курич бердас топӧдчӧмӧн.
Ставныс дугдісны кызӧктышталӧмысь, дугдісны видзӧдны асланыс кокъяс вылӧ да джоджас, а синсӧ вештывтӧг ставныс видзӧдісны сы вылӧ.
А сійӧ висьталіс, висьталіс, висьталіс...
Марьялӧн киясыс тіралісны, и сійӧ тӧлктӧг ноксис пач дорас, босьтліс то коколюка, то тасьті, то сідз прӧста лэптыштліс кичышкӧдсӧ да видзӧдлывліс гаддяссьӧм шоныд теста вылӧ.
— Ак тэ, господьӧй, мед эськӧ челядьыс эз садьмыны!.. — шӧпкӧдліс сійӧ.
А устӧм морт пыр на сёрнитіс.
Пӧсудаӧн тӧлктӧг ноксигӧн да торъя кывъяс кылышталіг, Марья нинӧм эз гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитісны.
И Марьялы юрас воис лӧсявтӧм мӧвп, мый сійӧ ӧні шуас:
«Бабасӧ ӧшӧдны ӧдзӧс курич дорас, а челядьсӧ лежанкаӧ юрнаныс швачнитны...»
И кӧть сійӧ тайӧс эз шулы и — Марья тӧдіс — оз шу, киясыс Марьялӧн зэв ёна тіралісны.
Либӧ шуас: «Тырмас налы, кӧзяеваыдлы, новлыны шӧвкъяс да бархатъяс, мед тэнад бабаыд новлыштас...
Вӧчны сылы шерстянӧй юбка да шӧвк ковта...»
Но сійӧ и тайӧс эз шу, и Марья тӧдіс, мый оз шу.
Слесарьяс, кор сійӧ на дорӧ шыасьліс: «Абу-ӧ сідз, ёртъяс?» — чирӧм, оръясьлан гӧлӧсӧн вочавидзлісны:
— Вернӧ... тайӧ сідз.
Найӧ полісны сыысь, и та вӧсна Марья ещӧ ёнджыка поліс.
А ӧшиньӧ пыр сюсьджыка видзӧдіс вой, и кышакыліс тӧлыс, и сялькӧдчис зэрыс.
И кор водіс мужикыскӧд, пернапасасиг да повзьӧмпырысь пемыдас видзӧдігтыр, Марья шуыштіс:
— Вась, а Вась... мед эськӧ лёктор оз ло?..
Сицилист ӧд...
Код тӧдас ӧд...
Верӧсыс скӧрысь бергӧдчис мӧдар бок вылас:
— Чӧв ов, нинӧм он гӧгӧрво.
III
Порсьыс важмозыс куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, и дас кык розӧвӧй порсьпи, нырнаныс лэптышталігтыр, тувкӧдісны сылы кынӧмас.
Тыдалӧ, налы нинӧм нин вӧлі нёнявнысӧ, но любӧ вӧлі вӧрӧдны тайӧ ыджыд, зумыд кынӧмсӧ.
Сук сьӧд тшын важнӧя да ньӧжйӧ некымынлаын кыпӧдчис кар весьтын, и ӧрешкисӧ пыр на тэрмасигтыр поткӧдлісны, и швачкисны дубӧвӧй ӧдзӧсъяс...
То друг ставыс лӧньліс, и тайӧ имеитіс кутшӧмкӧ отношение ньӧжйӧ да важнӧя кыпӧдчысь тайӧ тшын дорас; и майтӧга ваас да гӧрд кияс вылас войталісны не то ньылӧм, не то синва войтъяс...
Устӧм волывліс сы бӧрын некымынысь, и кӧть сійӧ сэсся эз висьтавлы, мый сійӧ социалист, а Марья гӧститӧдліс сійӧс чайӧн, — век жӧ поліс сыысь да ӧтдортчис.
Субӧтаясӧ ичӧтик комната тырліс рабочӧйясӧн.
Гӧрдӧсь да пӧсялӧмаӧсь, найӧ пукалісны степеннӧя, кытчӧдз сійӧ сёрнитіс, но вочасӧн заводитлісны и асьныс, скӧралісны, торкалісны ӧта-мӧдныслы, кучкалісны кулакъяснас морӧсаныс, и кыптыліс сэтшӧм шум, кӧть ӧбразъястӧ петкӧд.
Мыйкӧ тешкодь, выль да гӧгӧрвотӧмтор казявтӧг пырис найӧ керкаӧ.
Марьялы кажитчис, быттьӧ жугӧдісны стенсӧ, да жугӧдӧминтіыс лои югыдджык, и уличасянь кылісны шыяс, но сійӧ поліс, мый лоӧ омӧль поводдя да кутас пыртны зэр да лым да кутас видзӧдны арся войыс.
Марья зэв бура тӧдіс, мый завод личкӧ рабочӧйясӧс, мый мужикыс быд лун локтӧ зэв ёна мудзӧма, мый сылӧн, коді коркӧ вӧлі банйӧм чужӧма, здоров да гажа, — топалӧма морӧсыс, банбокъясыс, и лишнӧй рабочӧйясӧс быдпӧрйӧ уволитігӧн найӧ тіралісны.
И ставыс тайӧ вӧлі быть лоана привычнӧ да кыссис, кыдзи кыссьӧ лун, воӧ рыт, водӧны узьны, и бара лун, и бара удж, челядь, тӧждысьӧмъяс...
Ӧні сійӧс, мый вӧлі привычнӧ, быдлунъя да быть лоана да мый йылысь эз думайтсьы, да и некор вӧлі думайтнысӧ, — ӧні тайӧс шулісны гораа, та йылысь сёрнитісны, споруйтісны, и сійӧ бергӧдчис Марьялань кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, выль, тревожнӧй да беспокойнӧй бокнас.
И Марьялы бара кажитчис, мый локтас кодкӧ, стрӧг, недоступнӧй да скӧр, да шуас:
— Тырмас кӧзяеваыдлы чайясӧн да сакаръясӧн...
Кад и тіянлы, коньӧръяслы, шойччыштны...
И кодкӧ мӧд, пеж рожанас шпыннялігтыр, шуас:
— А тюрьмаӧ кӧсъян?!
Устӧм морт кутіс вайӧдлывлыны аскӧдыс ёртсӧ.
Сійӧ вӧлі пӧрысьджык, куш плеша да ичӧтик сьӧд тошка.
Кыкнанныс вӧліны лӧз блузкааӧсь да кузь гӧленя сапӧгаӧсь, но киясыс налӧн вӧліны еджыдӧсь да небыдӧсь.
Оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый найӧ сёрнитісны, но кыкнанныслӧн вӧліны чистӧй да мича гӧлӧсъяс, и пыр окота вӧлі налысь кывзыны.
— Вась, а Вась... — мужик дінас водігӧн шулывліс Марья.
Сійӧ аддзӧдчыліс да удитліс шуны мужикыслы гоз-мӧд-коймӧд кыв сӧмын узьны водігас.
Мунлывліс мужикыс югдытӧдзыс, а волывліс войнас, пропитайтчӧма кӧртӧн, нефтьӧн, мудзӧма да скӧр.
— Вась, мед эськӧ лёктор эз ло...
Код тӧдас ӧд...
Микулихалысь, висьталӧны, мужиксӧ и воксӧ нуӧдӧмаӧсь, ей-богу!..
Висьталӧны, жандармъяс волӧмаӧсь, ставсӧ лукйӧмаӧсь, перинасӧ резьӧдӧмаӧсь, ен водзын моз висьтала!..
— Уна тэ гӧгӧрвоан!
Мужикыс скӧрысь бергӧдчис стенлань, но эз кут шкоргыны, кыдзи векджык овліс, а куйлыштіс чӧв олігтыр да тэрыба пуксис вольпась вылас.
Дӧрӧм юрйылыс разьсьӧма, тыдаліс гӧна морӧсыс.
— Найӧ — миян благодетельяс...
А кыдзи нӧ?..
Мый ме гӧгӧрволі!
Сьӧд мыр, и сэсся нинӧм...
Сійӧ пукалыштіс, юрсӧ стрӧга довкйӧдлігтыр, да гыжъялыштіс коссӧ.
Тӧлысь югӧрлӧн лӧз визьсянь комната пасьтала куйлісны кузь, чегъясьӧм, урӧдливӧй вуджӧръяс.
— Пытшыс талун зэв уна.
— Пытшыс — помтӧм.
Згинитны эськӧ колӧ, а найӧ пуӧны.
Сійӧ бара гыжъялыштіс коссӧ.
— Главнӧйыс — гӧгӧрвоны...
Ми воклы, рабочӧйыдлы, гӧгӧрвоны сӧмын, а сэсся шымыртас да кыскас...
Быттьӧ пьянницаӧ пӧран... он вермы дугдынытӧ...
Эз-ӧ кодкӧ дзиръянад таркнит?
Найӧ кывзыштісны, но вӧлі лӧнь, и тӧлысь югӧрлӧн визьыс воддзамозыс вӧрзьывтӧг куйліс крӧвать вылын да комнатаын, сійӧс вомӧналісны вуджӧръяс.
И тайӧ югыд визяс пукаліс морт, лёзь юрсиа, косіник, ключицаяс дорас джуджыд гуранъяса.
Гӧтырыс видзӧдіс сы вылӧ, да топӧдысь дой чуткис сьӧлӧмсӧ.
Сылы окота лои меліалыштны тайӧ мортсӧ:
— Вась, а Вась... — омӧльтчӧмыд тэ...
IV
Марья кутіс гӧгӧрвоны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый «эксплуатация» — сідзкӧ кӧзяева мучитӧны, мый «прибавочнӧй стоимостьыс» — сійӧ мый кӧзяеваыс чӧскыда сёйӧны, чӧскыда юӧны сы пыдди да мужикыс пыдди, сылӧн челядь пыдди, да мукӧдтор.
И Марьялӧн двӧитчис: ставыс тайӧ вӧлі важ да тӧдса, и ставыс тайӧ чуймӧдіс выльлуннас и вайис асас мукалысь да пӧгибельлысь кӧйдыс.
И Марья сюся кывзіс, кор дзескыд комнатаас ызгисны гӧлӧсъяс, гуся надеяӧн да радлунӧн, мый олӧмыс вежсяс, мый ру пиын да гудыра на, но локтӧны нин кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, тӧдтӧм, но долыд, кокни да справедливӧй олӧмлӧн югыд лунъяс.
А кор кольліс ӧтнас да аддзысьліс соседкаясыскӧд, скӧрысь шулывліс:
— И мый весьшӧрӧ больгӧны сідз, нинӧмабусӧ.
И быттьӧкӧ панъяс пӧвстысь тӧлка йӧз, а код тӧдас мый сёрнитӧны.
Но, кыдзи сійӧ позьӧ, медым кӧзяева эз вӧвны?
А коді нӧ веськӧдлынысӧ кутас, а страховкасӧ коді кутас вӧчны, а жалӧваньесӧ мынтыны?
— Эн нин сёрнит!..
То Микулихаыдлысь нуӧдӧмаӧсь, ӧнӧдз оз лэдзны...
И тайӧяслы аддзасны места.
Но кор вайлісны литература, прокламацияяс либӧ шрифт тыра ичӧтик мешӧкъяс да мужикыс сетлывліс сылы, сійӧ старательнӧя да видзчысьӧмӧн дзеблывліс да видзис найӧс.
Войшӧра войын локтісны жандармъяс да арестуйтісны мужиксӧ.
Марья шӧйӧвоши.
Котӧртіс жандармскӧйӧ, полицияӧ, прокурор дінӧ, туплясис кокъяс уланыс да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс.
Медбӧрын сійӧс быдлаысь пондісны вӧтлыны.
Сэсся сійӧ йӧжгыльтчис, чӧв ланьтіс, некодлысь нинӧм эз кор, и кор волывліс свидание вылӧ острогӧ, сылӧн синъясыс вӧліны косӧсь да пӧсьӧсь.
Сійӧ век вайлывліс кӧлач, либӧ пирӧг, либӧ колькъяс.
Эз волнуйтчы, эз бӧрд, эз укӧрайт, а висьтавліс челядь йывсьыс, соседъяс йывсьыс, заводскӧйяс йывсьыс.
Гортас уджаліс вӧв моз, и некод эз тӧд, кор сійӧ узьлӧ.
Колӧ вӧлі вердны семьясӧ, и сійӧ пессис йи улын чери моз.
Ӧтчыд коркӧ устӧм морт воис видлыны да юавны мыйсюрӧ.
Кор Марья аддзис сійӧс, чужӧмыс векыштчис, сійӧ кватитіс пес плака да уськӧдчис сы вылӧ:
— Ті миянӧс пӧгубитысьяс!..
Ті вир юысьяс...
Ен мед ёрас тіянӧс!..
И мед тіянӧс, анафемаясӧс...
Тюрьмаысь мужикыс петіс дзик висьысьӧн да некымын тӧлысь вӧлі уджтӧм.
Марьялы тайӧ вӧлі медся сьӧкыд кад.
Сійӧ уджаліс чинлытӧм энергияӧн, да сӧмын ӧти сотысь чувство югъяліс сылӧн кос да дзирдалысь синъясас — ненависть.
«Жандарм» кыв кылігӧн нин сійӧ тіраліс скӧрысла.
Войясын найӧ керкаӧ бара гусьӧн кутісны чукӧртчывлыны йӧз.
Матыстчӧны вӧлі событиеяс.
Воздухас кыліс порох да тшын дук.
То ӧтилаысь, то мӧдлаысь аддзылісны виӧм городӧвӧйясӧс да шпионъясӧс.
V
Сьӧд тшын важнӧя пуркйис-кыпӧдчис кар весьтӧ, порсь вердіс пиянсӧ, пӧдлассян ӧдзӧсъяслӧн грымакылӧмыс сӧльнитчис кузя нюжалысь шумӧ.
Нывбаба тэрмасигтыр песласис.
Кодкӧ, кӧть и луныс вӧлі гажтӧм, кӧть и кыліс сяракылӧм да грым-йирк, кодкӧ должен вӧлі новлыны сӧстӧм вӧсни бельё, эз вермы кольччыны бельётӧг.
И челядьыс, кодъяс ноксисны крӧвать вылас, эз вермыны кольччыны няньтӧг.
И сійӧ пӧжис, майтӧгаліс да зыртіс, зыртіс, зыртіс...
Ляпкыдик ӧдзӧсыс воссис.
Юрсӧ копыртӧмӧн тэрыба пырис том зон.
Нывбаба веськӧдіс мышсӧ, видзӧдліс да швачнитіс кияснас:
— Савелий!..
Зонлӧн вӧлі сьӧдӧдӧм, векняммӧм чужӧм, быттьӧ сійӧ абу узьлӧма быдса недель да веськыд син улас ёдӧм вирлӧн пемыд комӧк.
— Марья тьӧт... со...
Зон сьӧкыдпырысь нюмъёвтіс косьмӧм паръяснас, сьӧкыда лэдзчысис табуретка вылӧ да кунис синъяссӧ.
Сэсся тэрыба чеччыштіс да, повзьӧм гӧрд синъяснас видзӧдігтыр, шуис:
— Вай горшӧс кӧтӧдыштны да судзӧд ӧдйӧджык... эсійӧясӧс... тӧдан, мый тай дзебны сэки вайлім.
Марья отчаяниеӧн швачнитіс кияснас:
— А менам нӧ, менам кӧні?..
Мый сыкӧд лоис?..
Мый сійӧ оз лок?..
Господьӧй, да сёпӧв шудтӧм ме, шудтӧм!
Да мусаӧй тэ менам...
Да кытчӧ нӧ ӧні ме юрӧс нёровта?..
Сійӧ дзоргис зон вылӧ скӧр синъясӧн да скӧрысь шуаліс:
— Кӧні менам?..
Висьтав, кӧні... эн ылӧдлы... висьтав!..
Зон тэрыба видзӧдаліс комнатасӧ да асьсӧ:
— Видзӧд, пӧласӧ ставнас, быттьӧ анькытшӧн, шрапнель розьӧдлӧма...
Марья босьтіс ведра да, сыркъяліг да сульсигтыр, петіс дворас.
Зон нёровтчис стен бердӧ, чатӧртіс юрсӧ; синлапъясыс надзӧникӧн джынвыйӧ пӧдлассисны, вомыс воссис, тыдовтчисны еджыд пиньясыс.
Сійӧ ньӧжйӧник шутьляліс нырнас, спокойнӧя лолаліс морӧсыс, и спокойнӧй, шуда, лӧнь выражение паськаліс мучитчӧм чужӧм пасьталаыс.
Вӧлі лӧнь.
Челядь сайӧдчӧмаӧсь да мудер сералан синъясӧн видзӧдісны узьысь вылӧ.
Пельӧсын гиджӧдчис шыр.
Петук локтіс дзик ӧшинь дорас, юрсӧ бергӧдлігтыр сулалыштіс да друг равӧстіс мыйвынсьыс: ки-ки-руль-лю-у!..
Порсь рукӧстіс, челядь прысьнитісны-серӧктісны.
Кияссӧ личкысь ведраяс кутігтыр пырис Марья.
Зон чеччыштіс, быттьӧкӧ йӧймӧма, малаліс-корсис мыйкӧ аслас морӧс вылысь да видзӧдаліс комнатасӧ йӧй синъясӧн.
— Кӧні?..
Кытчӧ?..
Энлы!..
<ns>Уф-ф</ns>, а ме чайті...
— Юышт, мусаӧй...
Вердышті эськӧ тэнӧ — нинӧмӧн, рӧдимӧйӧй: кос коркатор керка помын абу. — И сійӧ бара кутіс лыддьӧдлыны: — Да кытчӧ ми воштысям?..
Да кытчӧ ми юрнымӧс нёровтам?..
Да рӧдимӧй тэ миян вердысьӧй!..
Зон горша юис, юрсӧ чатӧртӧмӧн да паськӧм вывтіыс эзысь войтъясӧн васӧ войтӧдаліг.
— Пасибӧ, Ивановна!..
Прӧщай!..
Мед тэныд лоӧ, мый тэныд колӧ. — Да друг кутіс нервнӧя тэрмасьны: — Ӧдйӧджык... ӧдйӧджык!..
— Да кытчӧ сійӧ найӧс воштіс, ог помнит.
— Джодж улад, буракӧ, висьтавліс.
— Перйыліс...
Кӧнкӧ кӧрӧбкаын крӧвать улын...
Марья кысъясис пидзӧсъяс вылас, кималаснас корсис крӧвать увсьыс, скамьяяс увсьыс да кыскис неыджыд ящик.
Кыкнанныс копыртчисны.
— Тыртӧм!!
— Кытчӧ нӧ лоӧмаӧсь?
— Босьтӧма ӧмӧй нӧ?
— Сійӧ и эм, мый абу...
Ыстісны.
Быть колӧ.
Челядьыс гигзисны-сералісны.
Комнатаын кыліс тешкодь шы.
Зон сулаліс стенсьыс еджыдджык, да нюжӧдӧма паськӧдӧм чуньяссӧ.
Марья, пидзӧсъяс вылас сулаліг, видзӧдліс сэтчӧ жӧ, кытчӧ видзӧдіс зон, да кынмис, и синъясыс сылӧн лоины ыджыдӧсь да гӧгрӧсӧсь: чукӧрӧ топӧдчӧм челядь водзын крӧвать вылын кыдзи веськалӧ куйлісны кык металлическӧй цилиндр, кодъясӧс кыдзсюрӧ вӧлі зыртӧма напилокӧн.
Наын мыйкӧ вӧлі необыкновеннӧйтор, сы вӧсна мый кынмӧммоз сулалысь йӧз некымын здук эз вермыны вештыны синъяссӧ.
Сэсся Марья кань моз матыстчис повзьӧм челядь дінӧ да зэв скӧрысь шуис:
— Тссс... чӧв олӧй!..
Зон, кодлӧн чужӧмыс кутіс лоны бӧр важ кодьыс, воськовтіс, видзчысьӧмпырысь босьтіс да кӧдзыд кӧрт инмӧмсьыс йӧжгылясигтыр, пуктіс ӧти цилиндрсӧ питшӧгас, а мӧдсӧ сюйис зептас.
И кор нин вӧлі ӧдзӧс дорын, бергӧдчыліс да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Чагтор эськӧ керкасьыд эз коль...
И пӧдлыштӧм ӧдзӧс сайсянь кыліс:
— Прӧщай, Ивановна.
Пасибӧ...
Лёкӧн эн казьтыв!
Порсь сувтіс, сулалыштіс да думайтыштіс.
Порсьпиян ворсісны, бокногӧн лэпталісны ӧта-мӧднысӧ нырнаныс.
Сэсся порсь сьӧкыда водіс бок вылас, и порсьпиян бара панъясьӧмӧн, нырнаныс тувкӧдісны, кутісны нёнявны сійӧс.
Водзӧ лыйлісны орудиеясысь, и тшыныс пуркйис-кайис небесалань.
Киссисны ӧрешкияс, гораа швачкисны дубӧвӧй ӧдзӧсъяс, и сук да сьӧд столб, ньӧжйӧ да важнӧ кыпӧдчис небесалань.
А Марья зыртіс майтӧгӧсь нильӧг полотно, и пӧсьыс лысва моз петіс чужӧм вылас, и войтъясыс, солаӧсь да курыдӧсь, войталісны майтӧга ваас.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Аддзывлытӧм лэбач @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 3‒19.}
СОТНИК Юрий
АДДЗЫВЛЫТӦМ ЛЭБАЧ
Трӧпаӧд, коді чукльӧдліс юлӧн крут берегӧд, мунісны шатинъяса челядь — куимӧн.
Водзвылас восьлаліс Вася; сійӧ вӧлі батьыслӧн шинеля, коді мешӧк моз ӧшӧдчӧма коклябӧрӧдзыс, да нырӧдзыс лэччӧм пилоткаа.
Сы бӧрся муніс Дима — врачлӧн пи; найӧ олісны Васяяс ордын.
Медся бӧрын, юр вылас плавгӧм шоныд чышъянлысь помъяссӧ щӧка дорас кутігтыр, тэрыба восьлаліс Васялӧн ичӧт чойыс, Нюшаыс.
Шондіыс неважӧн пуксис, но вӧлі войын кодь пемыд, сы вӧсна мый небесасӧ тупкисны сук кымӧръяс.
Шочиника да недыр кежлӧ кымӧръясыс разавлісны, и кымӧръяс костӧдыс тыдовтчывлісны вижов небеса да блед кодзувъяс.
Кадысь кадӧ пӧльыштліс тӧв, и сэки трӧпасянь веськыдвылын ыджыд сю му кышакыліс шепъяснас.
Шуйгавылын, кыр улын, дзирдаліс ю, а ю саяс, ляпкыд берегын пӧшти дзик ва дорас, сулаліс сьӧд вӧр.
— Джын туйсӧ прӧйдитім, — бергӧдчывтӧг шуис Вася. — Ӧні ещӧ метр куимсё — и увлань, а сэні сэтшӧм йир, мый акнитан.
— Сэтшӧм йир... менам весиг киясӧй оз тыдавны, — эскӧдіс Нюша.
Дима восьлаліс шатинъяссӧ киняулас топӧдӧмӧн, кияссӧ руд пальто зепъясас сюйӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі унзіль, недӧвӧльнӧй.
— Йӧйталӧм! — очсыштігтыр шуис сійӧ.
— Мый? — бергӧдчыліс Вася.
— Йӧйталӧм, мый татшӧм водз петім.
Вермим эськӧ войшӧрӧдз узьны.
— Водзджык, дерт, зато бипур дорын пукалыштам да кыа петӧмсӧ аддзылам.
Миян тӧдан кутшӧм чериыс?
Кыа петігас кӧ локтан — килограмм куим кыян, а муртса шонді петіс — и быттьӧ вундісны, оз шед.
— Но, куим килограмм йывсьыд тайӧ ті, Васечка, эсійӧ... неуна содтінныд.
— Но, куим не куим, а тӧдан, уна-ӧ ме колянысьсӧ кыйи?
Кӧкъямыс штука со татшӧм йӧрш да ещӧ кык кельчи.
— Сідзи эськӧ мед и висьталін «кӧкъямыс йӧрш».
А то — куим килограмм!
Любитан тэ фантазируйтны!
Вася сэсся эз вензьы.
Сійӧ кутіс восьлавны ньӧжйӧджык да гусьӧникӧн шуис:
— Нюша!
— А?
— Сійӧ местатӧ Димкаыдлы петкӧдлам?
— Да!
Дима, ӧні ми тэныд сэтшӧм места петкӧдлам!..
Тэ повзьӧмыдла кулан.
— Кутшӧм места?
— Аддзан...
Васька, нинӧм сылы эн висьтав!
Вася муныштіс ещӧ неуна да друг сувтіс.
— Тані, — гусьӧник шуис сійӧ.
Мӧдар берегас дзик ва дорас быдмисны кык чукля бадь.
На сайын тыдаліс юлань лэччысь ичӧтик эрд, а эрд помас тыдалісны ыджыд керкалӧн еджыд стенъясыс, кодъясӧс джынвыйӧ тупкӧмаӧсь бадьяс.
Нюша чорыда кутчысис Дималы пальто соскас:
— Кутшӧм страшнӧ!..
Вот аддзан.
Вася матыстчис налань матӧджык.
Кнопка кодь ныра гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв серьёзнӧй.
— Кывзы! — вашнитіс сійӧ да, воздухсӧ морӧстырнас апыштӧм бӧрын, горӧдіс: — Эй!
— Эй! — кыліс мӧдар берегсяньыс, да сэтшӧм гораа, мый Дима дрӧгнитіс.
— Эй! — кыліс ещӧ ӧтчыд, но омӧльджыка нин, ылісяньджык.
— Эй! — чукӧстчис кӧнкӧ зэв ылын.
— Страшнӧ, да? — юаліс Вася.
Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Нинӧм страшнӧйыс абу... — заводитліс сійӧ да тшӧкмуні.
— <ns>...ашнӧйыс</ns> нинӧм абу, — яснӧя шуис мӧдар берегыс.
— ...нинӧм абу, — кыліс эрд помын.
— <ns>...нӧм</ns> абу, — ланьтіс ылын.
Дима чӧв олыштіс да ӧні вашкӧдӧмӧн нин водзӧ висьталіс:
— Обыкновеннӧй йӧлӧга.
Звуклӧн отражайтчӧм.
— Ачым тӧда, мый отражайтчӧм, а <rus>все-таки</rus> полан.
Быттьӧкӧ развалинаяс пӧвстас кодкӧ пукалӧ да нерсьӧ.
— Кутшӧм развалинаяс пӧвстын?
— А со эстӧні.
Аддзан, еджыдъяссӧ?
Сэні санаторий вӧлі, а нелямын ӧтикӧд воын сійӧс бомбитісны: фашист Москваӧдз эз во да став фугаскасӧ татчӧ шыблаліс.
— Восстанавливайтӧны сійӧс?
— А мый восстанавливайтнысӧ?
Сӧмын кык стен кольӧма.
— Шуӧны, выльӧс стрӧитӧмаӧсь.
Мӧдлаӧ, — содтіс Нюша.
Челядь чӧв олыштісны.
Некодлы сэсся эз вӧв окота йӧлӧгасӧ тревожитны.
Ю весьтын вӧлі чӧв-лӧнь.
— Мунам? — вашнитіс Вася.
— Мӧдім! — вочавидзис Дима.
Но челядь эз удитны вӧрзьыны места вывсьыс.
Нюша случайнӧ видзӧдліс сю му вылӧ, кодлӧн шепъясыс ылынсӧ кажитчисны сьӧдовруд, гудыр ваӧн.
Детинкаяс казялісны, мый Вася чойлӧн синъясыс тешкодя паськалісны.
Видзӧдлісны и найӧ сыладорӧ, кодарлань видзӧдіс Нюша.
Видзӧдлісны — да здук кежлӧ кынмылісны места выланыс.
Сю му весьтті наланьӧ ӧдйӧ тӧвзис кутшӧмкӧ вуджӧр, коді ӧтарӧ ыдждіс.
Прӧйдитіс секундаысь не унджык.
Нюша надзӧникӧн горӧдіс да лажыньтчис, детинкаяс быттьӧ команда серти ляскысисны му бердӧ.
Челядьсянь кутшӧмкӧ куим метр ылнаті лэбзис зэв ыджыд, аддзывлытӧм лэбач.
Сьӧд бордъяссӧ воздухын паськӧдӧмӧн сійӧ вуджӧртіс трӧпа весьтӧд, шумтӧг лэбзис ю весьтті да саялі сук коръяса бадьяс сайӧ, кодъяс быдмисны мӧдар берегас.
Сэтысянь кыліс омӧлика кышакылӧм, сэсся ставыс лӧнис, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Челядь зэв дыр полісны вӧрзьӧдчынысӧ.
Нюша лажыньтчӧма да вевттьысьӧма чышъяннас.
Детинкаяс пидзӧсчанясьӧмаӧсь, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, юръяссӧ мулань копыртӧмӧн.
Сӧмын минута кык бӧрын Нюша надзӧникӧн шӧпнитіс:
— Вася!..
Ой, Вася!..
Мый тайӧ татшӧмыс вӧлі?
Вася видзчысьӧмӧн лэптіс юрсӧ, лӧсьӧдіс пилоткасӧ.
— Дима...
Аддзылін?
Мӧдыс кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— Лэбач, да?
Юрсӧ кыпӧдлытӧг Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Эсійӧ бадь вылас пуксис.
Да?
Дима довкнитіс юрнас.
Вася надзӧникӧн веськӧдчис, но век на вӧлі пидзӧсчаня.
Куимнанныс видзӧдісны юсайса бадь вылӧ.
Но сылӧн сук коръяс пӧвстысь нинӧм оз позь вӧлі аддзыны.
— Татшӧм орёлъяс оз овлыны, — бара шӧпнитіс Вася. — И татшӧм турияс оз овлыны: быд борд метрысь кузьджык!
— Татшӧм... сӧмын этійӧ... кондор овлӧ, — шуис Нюша.
— Коді?
— Кондор.
Помнитанныд, «Дети капитана Гранта» книгаад?
Кыдзи сійӧ детинкасӧ пышйӧдіс...
Ставныс бара ланьтісны.
Мӧдар берегас бадьясыс эз вӧрны, и сэтысянь эз кыв ни ӧти шы.
— Дзебсис.
Миянӧс кыйӧдӧ, — шӧпнитіс Вася.
Дима ещӧ ёнджыка ляскысис му бердӧ да кутіс кыссьыны сыланьӧ, кытысянь найӧ локтісны.
Сы бӧрся мӧдіс кыссьыны Нюша, ичӧтик сапӧг нырнас мусӧ визьйӧдлігтыр, Нюша бӧрся — Вася, аслас шинельӧ крукасьлігтыр.
Пилоткаыс бара лэччис Васялы син вылас.
Сійӧ зурасис йӧнмӧ да горӧдіс.
— Ой!
Ой!
Ой! — куимысь шыасис ю сайын.
Куимнанныс звирк чеччисны, быттьӧ найӧс кодкӧ тойыштіс, да кутісны котӧртны кыр пӧлӧн.
Куимсё кымын метр, эз кӧ унджык, котӧртісны челядь, кытчӧдз эз лоны ичӧтик деревня улича вылын, асланыс керка дзиръя дорын.
Сувтӧм бӧрас найӧ дыр эз шуны кыв ни джын.
Куимнанныс сьӧкыда лолалісны.
Дима ӧвтчис кепканас, Нюша — юр весьтас лэптӧм чышъян помнас, Вася чышкаліс чужӧмсӧ пилотканас.
Кӧтасьӧм еджыд юрсиыс сылӧн чурвидзис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Йӧйталӧм! — шуис медбӧрын Дима.
— Мый йӧйталӧм?
— Кондоръяс Сӧветскӧй Союзын абуӧсь.
— А кутшӧм нӧ эськӧ тайӧ лэбач?
— Татшӧм гырысь лэбачьясыс миян вообщӧ абуӧсь, — решительнӧя шуис Дима.
Вася сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— Димк!
— Но?
— А друг тайӧ збыльысь кондор?
Случайнӧ веськаліс...
— Чӧв!
Татшӧм случайностьяс оз овлыны.
— А друг... друг тайӧ дзик тӧдтӧм лэбач!..
Лыйны эськӧ сійӧс, а?
Друг тайӧ наукалы сэтшӧм ыджыд тӧдчанлун, мый... — Вася чӧв олыштіс, быттьӧ мыйкӧ кывзыштіс, да друг уськӧдчис калиткалань: — Виччысьлӧй!
Ме пырысь-пыр.
Сійӧ регыд бӧр воис.
Киас кутіс батьыслысь кык ствола ружьесӧ, шинель пыддиыс вӧлі пасьталӧма дженьыд сосъяса важ пинжак.
Пилоткасӧ сійӧ кольӧма гортас.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Дима дінӧ да разис сы ныр весьтын кулаксӧ; кипыдӧс вылас югъялісны кык ыргӧн гильза:
— Со!
Жаль сӧмын, мый бекасинник. * Мунам, видлам, а?
* Бекасинник — медся посни дрӧб.
Дима бӧрыньтчис сы дінысь ӧти воськов:
— Мый «видлам»?
Мый тэ ещӧ думыштін?
— Лыям сійӧс, тайӧ лэбачсӧ.
Друг — научнӧй тӧдчанлун.
Мунам?
Вася мӧдӧдчис деревня помлань.
Нюша да Дима зэв неокотапырысь кутісны восьлавны сы бӧрся.
— Васька, мый тэ думыштін!
Некытчӧ ме ог мун, — шуис Нюша.
— И эн мун.
Ми Димкакӧд кыкӧн...
— Мекӧд?
Ог!
Ме абу сэтшӧм йӧй.
Вася сувтіс:
— Он мун?
Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Мый ме сэтысь эг аддзыв?
Чайтан, зэв интереснӧ вӧтлысьны кутшӧмкӧ лэбач бӧрся, коді важӧн нин лэбзис?
— А эз кӧ лэбзьы?
Сылӧн кӧ эсійӧ бадь куст пӧвстас поз?
— А абу кӧ позйыс?
— Вӧрысь кута корсьны.
— А он кӧ аддзы?
— А аддза кӧ?
— А кӧть и аддзан, всё равно дрӧбнад он ви.
Сӧмын скӧрмӧдан сійӧс, сійӧ кокыштас юртӧ, вот тэныд и капут.
— Но и мед капут!
Сідзкӧ, наука вӧсна пӧгибниті.
— Век асьтӧ геройӧн петкӧдлан, да?
А кӧсъян тӧдны: гашкӧ, тайӧ самӧй обыкновеннӧй лэбач.
Гашкӧ, миянлы сӧмын кажитчис, мый сійӧ сэтшӧм ыджыд.
— Сідзи куимнаннымлы сразу и кажитчис?
— А тэ мый чайтін?
Овлӧны оптическӧй пӧръяссьӧмъяс.
— Эн сӧр!
Сёрнитнысӧ тэкӧд... — Вася ӧвтыштіс кинас да тэрыба мӧдіс восьлавны водзӧ.
Нюша кутіс котӧртны сыкӧд орччӧн.
— Вася, ме муна, сӧмын матӧсӧ ог кут матыстчыны.
Ладнӧ?
Дима минута кымын сулалыштіс места вылас, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Йӧйталӧм! — шуис сійӧ гораа да кутіс довгыны челядь бӧрся.
* * *
И вот заводитчис аддзывлытӧм лэбачӧс кыйӧм.
Трӧпаӧд кыр йывті мунігӧн Нюша ӧтарӧ долис: «Вася, ме сэсся ог мун, ме пола», но век жӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ.
Сійӧ местаӧдзыс, кӧні челядь первойысь аддзисны лэбачӧс, неуна вотӧдз Васялы дум вылас уси, мый ружьесӧ эз на зарядит.
Сійӧ сувтіс, соснас чышкыштіс гильзаяссӧ да пуктіс найӧс стволъяс каналъясӧ.
Зарядитӧм бӧрас сійӧ сьӧкыдпырысь ышловзис:
— Бекасинник!
Бекасинникнад ӧмӧй татшӧмтӧ виан!..
— Васька, ме пола, эн мун! — шӧпнитіс Нюша.
Вася педзис места вылас, жугыля видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кымӧръясыс ещӧ ёнджыка пемдісны.
Ю саяс вӧрыс кажитчис сьӧдджыкӧн, сукджыкӧн, кыр улас юыс — джуджыдджыкӧн да кӧдзыдджыкӧн.
— Сулав тані.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, сю пӧвстас дзебсьы, — гусьӧникӧн шуис Вася да, ружьесӧ водзлань чургӧдӧмӧн, мӧдӧдчис водзӧ.
Кымыныськӧ воськовтӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис: — Нюшк!
— А?
— Мекӧд кӧ мыйкӧ лоӧ, тэ школаын висьтав: сідз пӧ и сідз...
— Васька, ӧвсьы!
Васька, эн мун! — бӧрдӧм сорӧн заводитіс Нюша, но Вася весиг эз бергӧдчыв.
Бӧрвылын, Нюшасянь метр ветымын сайын, тыдаліс Дималӧн фигураыс.
— Йӧйталӧм! — кыліс сэсянь.
— Ланьт тэ сэні!
Кутшӧмкӧ!.. — скӧрысь шӧпнитіс Нюша.
...Со и тӧдса бадьяс мӧдар берегас, на сайын эрд, развалиналӧн еджыд пятнояс...
Вася кутіс лов шысӧ, кывзыштіс.
Шынитӧв.
Вася лэптіс ружьесӧ, метитчис баддяс, сэсся лэдзис ружьесӧ, нюлыштіс вомдоръяссӧ да бара кутіс кывзыны.
Кыліс кышакылӧм.
Вася крута бергӧдчис: сысянь зэв матын шепъяс пӧвстысь чурвидзис Нюшалӧн юрыс.
Сійӧ шӧпнитіс: «Вася, ме пола!»
Зато Вася збоймыштіс.
Сійӧ бара метитчис да гораа горӧдіс:
— Эй!
Йӧлӧга куимысь повторитіс сылысь горӧдӧмсӧ да лӧнис.
Мӧдар берегса бадьяс эз вӧрзьыны.
— Эй! — бара горӧдіс Вася.
Ставыс вӧлі важмозыс лӧнь.
— Лэбзьӧма, — шуис Нюша.
Вася матыстчис дзик кыр дорас, чеччыштіс да лыа буждӧминӧд исковтіс паськыдкодь пляж вылӧ.
Ружьесӧ кисьыс лэдзтӧг сійӧ пӧрччис тяписӧ, гачсӧ да мӧдӧдчис валань.
Сэки выліас кылісны кок шыяс.
Вася видзӧдліс: кыр весьтӧ лажыньтчӧма Нюша, а сы дінын сулаліс Дима.
— Но, мый ме тэныд шулі?
Шулі, мый нинӧм оз артмы?
Шулі?
— Тані оз артмы — вӧрысь корся, — броткыштіс Вася да кутіс кевны мӧдар берегас.
— Вася!
Вася! — надзӧник чукӧстіс Нюша.
Кыйсьысь сувтіс.
— Вася, а друг сійӧ нарошнӧ?..
Друг пукалӧ пу вылын да оз вӧрзьӧдчы, а сэсся кыдзи уськӧдчас...
Вася сулалыштіс, думайтыштіс, сэсся зэв ӧдйӧ, но шумтӧг петіс берегӧ.
Дима гусьӧник серӧктіс:
— Мый нӧ тэ петін?
А ещӧ герой!
Вася эз вочавидз.
Нюша да Дима аддзисны, кыдзи сійӧ ветлӧдлӧ лыа вывті, мыйкӧ корсьӧ кок увсьыс.
Регыд сійӧ аддзис кос кокора, лэптіс сійӧс, шыбитіс бадь пӧвстӧ да сэки жӧ лэптіс ружьесӧ.
Кыліс сялькнитӧм: сьӧкыд кокора пуӧдзыс эз во, уси ваӧ.
Вася аддзис дженьыдик кыз бедь.
Со сійӧ видліс кинас беддьыслысь сьӧктасӧ... метитчис, быттьӧ городкиӧн ворсысь... шеныштчис... лыйис...
— Мама! — чирӧстіс Нюша.
— Ой! — кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Дима.
Найӧ аддзисны, кыдзи ыджыд вуджӧр торъялі баддьысь да, крута увлань лэччигмоз, тӧвзьыштіс ю весьтӧд.
Уліас югнитіс гӧрдоват би, гымӧбтіс лыйӧм шы, коді юрӧбтіс мӧдар берегас.
Лэбач качис вывлань, бергӧдчис воздухас да кутіс тӧвзьыны веськыда ичӧтик сьӧд фигура вылӧ, коді, ружье лэптӧмӧн, вӧлі кынмӧма места вылас.
— Ма-ма! — горӧдіс Нюша.
Бара би, бара гымӧбтӧм...
Лэбач чеччыштліс воздухас да... чуймӧм челядь син водзын пасьмуні торъяс вылӧ.
Первойӧн садяс воис Нюша.
Сійӧ чеччыштіс буждӧминас, исковтіс сэті да матыстчис Вася дінӧ.
Сідзи жӧ вӧчис и Дима.
Вася дінын кыліс порок дук.
Весиг пемыдас вӧлі тыдалӧ, мый чужӧмыс сылӧн пӧсялӧмсьыс ставнас ва.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, частӧ лолаліс.
Нюша тракнитіс сійӧс киӧдыс:
— Вася...
Мый тэ?
Повзин, да?
— Ы-ы! — ымӧстіс сійӧ, ньылыштіс дульсӧ да юаліс: — Мый тайӧ вӧлі?
Дима вешйис бокӧ да лэптіс ӧти кусӧк, кодъяс вылӧ торъявліс «лэбачыс».
Тайӧ вӧлі кузьмӧс предмет, метрысь муртса кузьджык.
Минута кымын Дима бергӧдліс сійӧс киас.
Сэсся сійӧ пуксис лыа вылӧ да, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр кутіс серавны.
Вася да Нюша матыстчисны сы дінӧ.
— Димка, тэ мый?
Дима ещӧ гораджыка серӧктіс.
— Герой! — чуньнас Вася вылӧ индігмоз чирӧстіс сійӧ. — Кыйсьысь!
Тэ... тэ тӧдан, мый лыйин?
Модель!
Авиамодель лыйин! — Сійӧ водіс мыш вылас да кутіс бовйӧдлыны воздухас кокъяссӧ.
* * *
Прӧйдитіс часджын.
Челядь пиысь некод нин сэсся эз думайт чери кыйӧм йылысь.
Найӧ кыскисны Васялысь трофейсӧ сиктӧ да ӧні видлалісны сійӧс стеклӧа веранда вылын Дима ордын; бать-мамыс Дималӧн талун вӧліны Москваын.
Карасин лампаӧн югдӧдӧм пызан вылын куйлісны ыджыд, тӧкӧтьӧ абу морт туша ыджда, фюзеляж да обтекаемӧй формаа борд.
Кыкнансӧ вӧлі вӧчӧма зэв уна вӧсньыдик планъясысь да лӧз лакӧн краситӧм папироснӧй бумагаысь.
Модель бӧжыс кольӧма дзоньӧн, но фюзеляжлӧн воддза юкӧныс вӧлі торпыригӧдз жугалӧма дрӧбйӧн лыйӧмысь.
Эз вӧв бурджык и бордйыс, кытысь бумагаторъяс пӧвстын чурвидзисны чегъяссьӧм планкаяс.
Мӧд бордсӧ челядь эз аддзыны.
Тыдалӧ, сійӧс шыбитӧма юас да ваыс кылӧдӧма.
— Сідз! — фюзеляж пытшкас видзӧдігмоз шуис Дима. — Резинкаыс абу — сідзкӧ, тайӧ планер.
Планерлӧн фюзеляжнӧй модель.
— Кытысь сійӧ миянӧ веськаліс? — юаліс Вася.
— Кӧсъянныд тӧдны, кытысь сійӧ лэбзис?..
Всесоюзнӧй авиамодельнӧй соревнованиеяс вылысь.
Ті лыддьылід газетаясысь?
— Радио пыр кывлі.
А кӧні найӧ мунӧны, тайӧ соревнованиеясыс?
— Оз зэв ылын.
С*** станцияын.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Бать висьтавліс, вот мыйла.
Затонсяньыс сійӧ аддзылӧма, кыдзи найӧ аэродром весьтас лэбалӧны. — Дима прӧйдитчис верандаӧдыс. — Тэ гӧгӧрвоан, мый вӧчин?
Тайӧ модельыс километр кызь лэбӧма.
И тайӧ сӧмын веськыда.
Гашкӧ, сійӧ мирӧвӧй рекорд вӧчис, а тэ сійӧс пазӧдін!
Вася сулаліс ружье вылӧ мыджсьӧмӧн, кодлӧн стволъясыс пӧшти инмисны сылы щӧкаас.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывліс то Дима вылӧ, то жугӧдӧм модель вылӧ.
— Вася, а татчӧ мыйкӧ гижӧма, — шуис Нюша да индіс чуньнас фюзеляж вылӧ.
Дима да Вася матыстчисны пызан дорӧ.
Фюзеляжӧ вӧлі крепитӧма бумага ярлык.
Ыджыдджык юкӧныс сылӧн вӧлі косяссьӧма, а кольӧм тор вывсьыс позьӧ вӧлі лыддьыны машинкаӧн печатайтӧм кывъяс:
«................<rus>дель № 112.</rus>
..............<rus>росим вернуть</rus>.
..............<rus>соавиахима</rus>».
— Гӧгӧрвоана! — шуис Дима.
— Татчӧ вӧлі гижӧма:
<rus>«Модель № 112. Нашедшего просим вернуть туда-то».</rus>
— А ме кӧ ог ну сэтчӧ? — юаліс Вася.
— Сідзкӧ, тэ абу честнӧй гражданин.
Гашкӧ, конструкторыс тайӧ штука вылас воджын уджаліс...
Гашкӧ, сійӧ мирӧвӧй рекорд вӧчис...
А тэ кӧ он ну бӧр — ставыс тайӧ пропадитіс.
Васялӧн чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
— Кыдзи нӧ... кыдзи нӧ ме сійӧс нуа, татшӧма изуродуйтӧмсӧ?
Дима шпыньмуніс:
— Тайӧ нин тіян делӧ.
Эг ме сійӧс лый, а тэ...
Вася дыр чӧв оліс, букышӧн видзӧдлывліс Дима вылӧ.
— Сюрыштас, да? — зумыша юаліс сійӧ.
— Дерт нин, юрӧдыд оз малыштны.
Татшӧм мича модель жугӧдны!
Вася тэрыба ньылыштіс дульсӧ.
— А ог кӧ ну... ог кӧ ну — гашкӧ, и збыльысь налӧн рекордыс пропадитас?
Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— А тэ кыдзи думайтін?
— Димк!
— Мый прикажитанныд, герой ёрт?
— Димк!.. А тэ эськӧ эн ну, а?
— Ме?
Эг!
Ачыд кӧ мунан, ме тэнӧ колльӧда, медым тэ эн шӧйӧвош.
А тэ вӧсна ӧтвечайтны...
Ог, аттьӧ!
— Димк! А тэ аэродром вылас некодлы он висьтав?
— Мый йылысь ог висьтав?
— Но, мый тайӧ ме сійӧс тадзсӧ...
Ми тӧдан мый висьталам?
Быттьӧкӧ ми сійӧс татшӧмӧн аддзим, уродуйтӧмӧс нин.
— Но ладнӧ!
Ог висьтав.
* * *
Аскинас, примернӧ часын кымын, Дима да Вася воисны электричкаӧн С*** станцияӧ.
Деревняысь туйӧ петігӧн найӧ кыкнанныс пасьталісны еджыдсьыс-еджыд дӧрӧмъяс, гӧрд галстукъяс да бура гладитӧм гачьяс.
Васялӧн идзас рӧма юрсиыс вӧлі кӧтӧдӧма, поткӧдӧма шӧри да пӧшти эз сулав, пель весьтас чурвидзысь кык прать кындзи.
Электричкаысь петӧм бӧрын пӧшти дзик кӧрт туй дорсьыс детинкаяс аддзисны некымын брезент палатка, а палаткаяс сайсьыс — радӧн сулалысь учебнӧй самолётъяс.
Детинкаяс мӧдӧдчисны сыланьӧ.
Вася кыскис некымын газетаӧ гартыштӧм фюзеляж.
«Кыйсьысьлӧн» видыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ мунӧ зубнӧй врач дінӧ.
Дима, мӧдарӧ, вӧлі кыпыд да восьлаліс збоя, киняулас кутіс газетаӧ гартыштӧм борд.
Ворота дорас найӧс сувтӧдіс соскас гӧрд кӧртӧда детинка.
Дима объяснитіс сылы, мыйла найӧ воисны.
— Штабын ӧні некод абу, — шуис детинка. — Мунӧй поле вылӧ, сэні юалӧй планернӧй старт.
Детинкаяс мӧдӧдчисны аэродром вылӧ.
Луныс вӧлі мича, шондіа.
То тані, то сэні паськыд эрд вылын дӧлалісны еджыд букваяса кельыдлӧз флагъяс.
Быд татшӧм ичӧтик флаг петкӧдліс, мый тасянь лэдзӧны определённӧй класса модельяс, и быд флаг дорысь позьӧ вӧлі аддзыны некымын дас авиамоделистӧс.
Тані кыліс и роч сёрни, и эстонскӧй, и узбекскӧй, и украинскӧй...
Тані вӧліны студентъяс и студенткаяс, военнӧйяс, пионерскӧй галстукъяса детинкаяс да нывкаяс, тані вӧліны и олӧма йӧз, кодъяс туйисны батьяс вылӧ тайӧ детинкаясыслы да нывкаясыслы.
Ӧтияс кытчӧкӧ тэрмасисны; найӧ киас нуисны планкаясысь да папироснӧй бумагаысь вӧчӧм мича лэбачьясӧс; мӧдъяс кысъясисны кынӧм вылас да пидзӧсъяс вылас дженьыд турун вывті, мыйкӧ лӧсьӧдалісны асланыс жебиник аппаратъясысь; коймӧдъяс сулалісны, юръяссӧ небесалань чатӧртӧмӧн, следитісны модельяс лэбӧм бӧрся.
Детинкаяс юр весьтті муртса сяргигтыр тӧвзьыштлісны резина моторъяса зэв посньыдик самолётъяс, шумтӧг лэбалісны быдсямапӧлӧс рӧма, формаа да размера планеръяслӧн модельяс.
Ӧти татшӧм планер лэччигас кокыштіс Дималысь балябӧжсӧ.
Мӧдысь ёртъяслы ковмис пышйыны бензина мотора модельысь, коді кутіс ыръянитны да, лёкысь сяргигтыр, мӧдіс бергавны му весьтті.
Детинкаяс меддыр сулалісны «С» букваа флажок дорын.
Тані стартуйтісны «схемаяс» — медся прӧстӧй модельяс, кодъяслӧн фюзеляж пыддиыс вӧлі нёль пельӧса планка.
Нывкаяс пиысь ӧти, видзӧднысӧ Нюшаысь муртса ыджыдджык, лэптіс юр весьтас мисьтӧмкодь «схемка» да, чуньяснас пропеллерсӧ кутігтыр, бергӧдчыліс:
— Иван Андреевич, засекитӧй меным.
Флажок дорын сулалысь морт личкис секундомерлысь кнопкасӧ.
Нывка лэдзис модельсӧ, и модельыс зэв ӧдйӧ кутіс кайны вывлань.
Нывка котӧртіс эрд вывті лэбысь «схемка» бӧрся.
Первойсӧ модель бӧрся следитіс сӧмын секундомера морт.
Но модельыс лэбис пыр водзӧ и водзӧ, нывка упорнӧя котӧртіс сы бӧрся, и авиамоделистъяс, кодъяс вӧліны старт вылын, ӧти бӧрся мӧд чатӧрталісны юръяснысӧ, заводитісны следитны лэбӧм бӧрся.
Кор модельыс лои муртса тыдалысь чутӧн, а нывка ичӧтик пятнаӧн, секундомера морт ляскысис тренога вылӧ сувтӧдӧм стереотруба окуляръяс бердӧ.
Коли ещӧ минута.
Йӧзыс гӧгӧр кутісны волнуйтчыны:
— Самолёт!..
Модель пышйӧ!..
Самолёт вайӧй!
Секундомера морт дугдіс видзӧдны да котӧртіс неылын сулалысь важиник «УТ‒2» дорӧ.
Минута мысти самолёт жургигтыр лэбзис старт весьтті да тӧвзьыштіс сыладорӧ, кодарлань лэбис «схемка».
— Димка, аддзылін? — надзӧник шуис Вася.
— Мый «аддзылін»?
— Этатшӧм ерундовскӧй модель бӧрся быдса самолёт мӧдӧдісны!
— А тэ кыдзи думайтін?
Мый нӧ, тэ ногӧн, мед модельыс пропадитас?
Мунам!
Детинкаяс бара мӧдӧдчисны аэродром вывті.
— Дима!
— Мый тэныд?
— Дима, некодлы он висьтав, а?..
Тані татшӧм ерундовскӧй модель сідзи видзӧны, а ме сэтшӧм ыджыд планер тадзи калечиті!
Он висьтав, Дима, а?
— Метӧ ог висьтав, сӧмын тэнад чужӧм серти быдӧн гӧгӧрвоасны.
Вася ышловзис да кутіс мунны надзӧнджык.
Тыдалӧ вӧлі, мый сылы зэв окота пышйыны аэродром вывсьыс.
Но вӧлі сёр: детинкаяс матыстчисны нин планернӧй старт дорӧ.
— Здравствуйте, ёрт, — шыасис Дима лӧз комбинезона, киас секундомера, шӧр арлыда нывбаба дінӧ. — Тіян эз вошлы модель?
Нывбаба тэрыба бергӧдчис:
— Вошлі.
Сё дас кыкӧд?
Ыджыд лӧз?
Неужели аддзинныд?! — шуис сійӧ тэрыба да горӧдіс:
— Аббас! Аббас!
Корӧй Аббасӧс, модельыс сюрӧма.
Тайӧ шызьӧдіс став моделистъяссӧ.
Шумитігтыр, долыда горзігтыр найӧ кытшалісны детинкаясӧс.
— Тӧрытъя планер сюрӧма!
— Кытысь сюрӧма?
Ылысь?
— Аббас!
Аббас!
Татчӧ!
Ӧдйӧджык!
Йӧз чукӧр пыр писькӧдчис Димакӧд ӧти арлыда детинка.
Сійӧ вӧлі мугов чужӧма, ыджыд синъяса, кудриа сьӧд юрсиа.
— Сюри?
Кӧні сійӧ?
Кытысь сюри? — шуаліс сійӧ неыджыд костъясӧн, сёрниыс вӧлі восточнӧй акцента.
Воис медся страшнӧй здукыс.
Дима сюйис Васялы киас бордсӧ да вешйис бокӧ.
Аббас кватитіс Вася ордысь фюзеляж да заводитіс разьны газетасӧ.
— Сійӧ... сійӧ неуна жугалӧма, — нурбыльтіс Вася.
Аббас разис газетасӧ.
Моделистъяс дружнӧя акнитісны да, планерлысь бонйӧ пӧрӧм нырсӧ аддзӧм бӧрын, ланьтісны.
— Кыдзи пӧ тайӧ артмис? — кыліс ньӧжмыд, небыдик мужскӧй гӧлӧс.
Васякӧд орччӧн сулаліс сьӧд пашкыр синкымъяса косіник военнӧй.
Пельпомъяс вылас сылӧн вӧліны полковниклӧн погонъяс, а морӧсас — зӧлӧтӧй звёздочка.
Комбинезона нывбаба внимательнӧя видлаліс планерлысь колясъяссӧ:
— Ачыс сійӧ эз вермы татшӧма жугавны, полковник ёрт.
Полковник кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да шыасис Вася дінӧ:
— Кытысь тэныд сійӧ сюри?
Вася висьталіс ассьыс сиктсӧ да железнодорожнӧй станциясӧ.
— Абу лёка лэбӧма, — думыштчӧмӧн шуис полковник. — Кутшӧм нӧ каналья сійӧс татшӧма тшыкӧдӧма?
Дима лэдзис синъяссӧ увлань да вомдоръяссӧ вӧрӧдтӧг нюммуніс.
Сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс быттьӧкӧ висьталіс: «Метӧ тӧда, кутшӧм тайӧ каналья!»
Вася нурбыльтіс:
— Ми...
Ме сійӧс тадзи и аддзи, полковник ёрт.
Сійӧ татшӧм нин вӧлі...
— Кутшӧм «татшӧм» вӧлі?
— Дрӧбйӧн жугӧдӧма.
— Мыйӧн? — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ полковник.
— <ns>Дрӧ...</ns> — заводитліс Вася да ланьтіс, гӧгӧрвоис, мый ылаліс.
Моделистъяс шызисны.
Полковник видзӧдіс Васялы веськыда синмас:
— Кытысь нӧ тэ тӧдан, мый именнӧ дрӧбйӧн?
Ме, например, пӧрысь охотник, но и то эг гӧгӧрво.
Вася чӧв оліс.
Сійӧ видзӧдіс ӧти точкаӧ да частӧ лапйӧдліс синсӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм гӧрд, мый, кажитчис, весиг юрсиыс лои розӧвӧй.
Кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн Дима нюмъяліс.
Аббас чеччыштіс Вася дінӧ да, кинас ӧвтчигтыр, горӧдіс:
— Ме тӧда!..
Сійӧ ачыс лыйӧма!
Ачыс модельсӧ дрӧбйӧн лыйӧма!
Видзӧдлӧй, чужӧмыс кутшӧм!
Ачыс лыйӧма!..
— Ланьтӧй, ланьтӧй!
Оз ков горзыны, — небыда шуис полковник да шыасис Вася дінӧ. — Но?
Вася вӧрӧдіс чуньяснас галстук помъяссӧ да дзоргис-видзӧдіс на вылӧ.
— Ме... ме тӧдлытӧг, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
— Кыдзи нӧ сійӧ «тӧдлытӧг»?
— Ме эг тӧд, мый тайӧ модель.
— Эн тӧд?
Мыйӧн нӧ тэ сійӧс чайтін?
Квайтпаличӧн?
Васялӧн шуйга синсьыс гӧгыльтчис синва войт да ӧшйис вомдорас.
Вася тэрыба нюлыштіс сійӧс.
— Кондор... <ns>ӧн</ns> чайті, — шӧпнитіс сійӧ муртса кывмӧн.
— Кодӧн?
— Кондор...
Кондорӧн...
— Ноко, висьтав лючки.
Тадзи ми всё равно нинӧм огӧ гӧгӧрвоӧй.
Вася чӧв оліс.
— Он кӧсйы висьтавны?
— Мед сійӧ висьталас, — шуис Вася да довкнитіс юрнас Дима вылӧ.
Моделистъяс матыстчисны матӧджык да ланьтісны.
Дима ниртыштіс кипыдӧсъяссӧ да нюмъялігтыр заводитіс:
— Гӧгӧрвоанныд, делӧыс, сідзкӧ, вӧлі тадзи.
Муна ме войнас чери кыйны.
Мекӧд, сідзкӧ, со тайӧ Васяыс да сылӧн чойыс.
Но, сэки, дерт, найӧ меным висьтавлӧны быдсямапӧлӧс рыбацкӧй историяяс, мый на юысь позьӧ кыйны куим килограмм чери, но тайӧ делӧ дорӧ оз относитчы.
Сідзкӧ, мунам.
Друг миян дінті тӧвзьыштӧ кутшӧмкӧ ыджыд вуджӧр, лэбзьӧ ю вомӧн да дзебсьӧ ӧти пу вылӧ.
И сэки вот тайӧ «геройыс» заводитӧ горзыны: «Тайӧ кондор!
Тайӧ кутшӧмкӧ загадочнӧй лэбач!
Олӧмӧс жертвуйта наукалы, а сійӧс лыя!»
Дима висьтавліс сьӧлӧмсяньыс.
Ыджыд юморӧн сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи Вася да Нюша мунісны «кыйсьыны», кыдзи Вася, коді вӧлі садь быртӧдзыс повзьӧма, кыр йывсянь горзіс «эй» да кыдзи сійӧ куш трусик кежсьыс заводитліс вуджны ю, но повзис да бӧр бергӧдчис.
Сійӧ висьтавліс сэтшӧм остроумнӧя, мый моделистъяс вак-вакӧн сералісны.
Весиг скӧр Аббас заводитіс нюмъявны.
Весиг ачыс Вася шогпырысь нюммуныштіс.
Папироссӧ вомас кутігтыр нюмъяліс и полковник.
Кымын водзӧ Дима висьтавліс, сымын сійӧ частӧджык видзӧдлывліс Вася вылӧ, и сэки сылӧн пашкыр синкымъясувса пыдӧ вӧйӧм сьӧд синъясын тыдовтчыліс мелілун.
Кор Дима заводитіс висьтавны аддзывлытӧм лэбачкӧд самӧй тышсӧ, полковник, сералігтыр на, кутіс Васяӧс да тапкӧдыштіс сылы пельпомас.
— ...Миян «герой» грымӧбтіс мӧдысь, сылӧн «кондорыс» пасьмуні, и со тіянлы результат, — помаліс Дима жугалӧм модель вылӧ кинас индігмоз.
Йӧз чукӧрын дыр ызгисны, мый нинӧм оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
Ӧтияс мыйкӧ висьтавлісны, мӧдъяс век на ещӧ сералісны.
Дима, гӧрдӧдӧм, аснас дӧвӧльнӧй, ӧвтчис кепканас.
Вася сулаліс, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, да кажитчис, мый тайӧ некымын минута чӧжнас сійӧ весиг омӧльтчис.
— Интереснӧ! — шуис полковник, кор шумыс неуна лӧньыштіс.
Сійӧ пӧльыштіс папироссьыс пӧимсӧ да шыасис Дима дінӧ: — Тэ, ме видзӧда да, сюсь морт, зептад ӧтветыдла он пыр.
Но вот мый менӧ интересуйтӧ: тэ ӧд эн жӧ тӧд, мый тайӧ модель, сідз ӧд?
— Эг тӧд, — шуис Дима.
— Эн тӧд, мый тайӧ модель, и вӧлін уверен, мый тайӧ абу кондор.
Мый нӧ тэ сэки думайтін: мый тайӧ вӧлі сэтшӧмыс?
Дима дугдіс ӧвтчыны кепканас.
— Ме... ме вообщӧ нинӧм эг думайт...
Ме вообщӧ...
— Энлы, энлы!
Кыдзи нӧ тайӧ «нинӧм эг думайт»?
Пу, из, улитка оз думайтны, но морт век мыйкӧ думайтӧ.
Моделистъяс надзӧникӧн серӧктісны.
Дима гӧрдӧдіс.
— Ме, дерт, аддзылі, мый тайӧ лэбач кодь, но ме ӧд тӧда, мый татшӧм гырысь лэбачьяс оз овлыны.
Муртса нюмъялігтыр полковник видзӧдіс Дима вылӧ:
— «Лэбач кодь, но татшӧм лэбачьяс оз овлыны».
Сідзкӧ, тэнад синъяс водзын вӧлі кутшӧмкӧ загадочнӧй явление.
И тэ весиг эн думыштлы сійӧс исследуйтны.
Сідз?
Дима чӧв оліс.
Чӧв олісны и сійӧс кытшалысь йӧз, виччысисны, мый сійӧ вочавидзас.
Но Дима сідзи нинӧм эз и вочавидз.
— Кутшӧм нӧ тэ имеитан право серавны ёрт вылад?
Тэ вот пукалін киястӧ сюркнялӧмӧн да критикуйтін, а сійӧ сэк кості действуйтіс.
Сійӧтӧ вӧлі уверен, мый тайӧ кутшӧмкӧ ловъя чудовище, да эз повзьы мунны сылы паныд дрӧбӧвикӧн.
Мед сійӧ ӧшибайтчис, но сійӧ тайӧ здукас вӧлі геройӧн, отважнӧй исследовательӧн, а тэ кодӧн вӧлін?
— А всё-таки модельыс сюри, — гораа шуис кодкӧ моделистъяс пиысь.
— Да, — шуис полковник, — модель сюри.
Тӧрыт сійӧс дзик шонді лэччигас лэдзисны, эз чайтны, мый сійӧ лэбас ылӧдз.
Но сійӧ лэбис и лэбис...
Сы бӧрся вӧтчысь лётчик воштіс сійӧс: шондіыс синмас швачкис.
Модель рекорд эз вӧч, но петкӧдліс бур результат.
— А тэнад другыд кӧ вӧлі тэ кодь жӧ, тӧдан, мый вермис лоны? — шуис комбинезона нывбаба. — Тӧвлӧн первойя пӧльыштӧмысь жӧ модельыс уси юӧ, и воши!
— И Аббаслӧн эз вӧв эськӧ ни модель, ни ценнӧй пӧдарки, — содтіс кодкӧ моделистъяс пиысь.
— Аббас, аттьӧ шу кыйсьысьыслы!
— Аббас, извинитчы!
Аббас босьтіс Васялысь кисӧ да кыкысь чорыда тракнитіс сійӧс.
— Аттьӧ!
Извиняйтча! — шуис сійӧ.
Моделистъяс кутісны разӧдчыны.
Полковник бара кутіс Васяӧс пельпомӧдыс.
— Тэ самолёт вылын лэбавлін? — юаліс сійӧ.
Вася пыркнитіс юрнас.
— Но мунам, ме тэнӧ устроита.
Вит минута мысти планернӧй стартлӧн олӧмыс муніс важмозыс.
Моделистъяс, ас бӧрсяыс вӧсньыдик, кузь шнуръясӧд — лееръясӧд планеръяс кыскигтыр, котралісны поле кузя.
Еджыд, кельыдлӧз, виж, лӧз лэбачьяс качӧдчылісны небесаӧ да, лееръясысь торъялӧм бӧрын, заводитлісны лэбавны воздухӧд.
Дима, зумыш, букыш, кияссӧ гач зептас сюйӧмӧн, довгис аэродром кузя.
Корсюрӧ сійӧ сувтлывліс, лэптыштлывліс пельпомъяссӧ да надзӧникӧн шулывліс:
— Йӧйталӧм!
Кыліс моторлӧн жургӧм шы.
Дима весьтті уліті тӧвзис учебнӧй самолёт, кӧні лэбис Вася.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Пон упряжка @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 20‒34.}
СОТНИК Юрий
ПОН УПРЯЖКА
Вӧлі вит час рыт.
Цементнӧй заводса рабочӧй посёлок весьтын бушуйтіс буран.
Лёкысь бовъялісны столбъяс вылын пӧнаръяс.
Налӧн мигайтысь югӧръяс дырйи вӧлі тыдалӧ, кыдзи керка вевтъяс вылысь лымйыс чышкыссьӧ гартчысь еджыд бӧжъяс кодьӧн, кыдзи сорласьӧны тайӧ вожъясыс небесаладорсянь лэбысь еджыд кымӧръяскӧд да мусянь кайысь лым сюръяяскӧд да кыдзи ставыс тайӧ шутьлялігтыр да омлялігтыр тӧвзьӧ улича пӧлӧн.
Ветлысь-мунысьяс восьлалісны копыртчӧмӧн, юръяссӧ воротник пиас дзебӧмӧн, кияссӧ сосъяс пытшкас сюйӧмӧн.
Сӧмын дас кык арӧса Петя Зацепкин кутіс асьсӧ мӧдног.
Сійӧ муніс эз тротуар кузя, а дзикӧдз тырӧм туй кузя, муніс тӧв паныд, кияссӧ зептас дзебтӧг, юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн.
Косіник чужӧмыс сылӧн вӧлі суровӧй да решительнӧй.
Кор тӧлыс лолі торъя лэчыд, Петя мурч-курччыліс пиньяссӧ да заводитліс восьлавны тэрыбджыка.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі эз нин суровӧй, а веськыда скӧр.
Петя вӧлі талун выль вося утренник вылын школаын, кӧні гӧсть пыдди вӧлі полярнӧй авиацияса штурман Семён Григорьевич Бакланов, коді воӧма отпускӧ.
Петя и водзті увлекайтчыліс Арктика йылысь книгаясӧн.
Ӧні жӧ, кор аддзыліс настӧящӧй, ловъя полярникӧс, кор кывліс сылысь рассказъяссӧ Ледовитӧй океан весьтӧд лэбалӧмъяс йылысь, пон упряжкаяс вылын кузь туйяс мунӧм йылысь, метеорологъяс удж йылысь, кодъяс нуӧдӧны ассьыныс наблюдениеяссӧ девятибалльнӧй шторм дырйи, Петя окончательнӧя решитіс: сійӧ кутас асывъяснас занимайтчыны гимнастикаӧн, киськасьны кӧдзыд ваӧн, ветлӧдлыны лыжиӧн — ӧти кывйӧн, вӧчны ставсӧ, медым дасьтыны асьсӧ уджавны Арктикаса суровӧй условиеясын.
Кор рытланьыс заводитчис бушков, Петя решитіс, мый тайӧ зэв бур случай прӧверитны стихия водзын ассьыс выносливостьсӧ, ассьыс повтӧмлунсӧ.
Сылы кажитчис, мый бушковыс бушуйтӧ оз посёлокса керкаяс костын, а йи торосъяс костын да мый ачыс сійӧ абу витӧд класса велӧдчысь Петя, а Войвывса известнӧй исследователь Пётр Сергеевич Зацепкин, коді мунӧ ёртъясыскӧд, некымын пон упряжка вылын, авария терпитӧм да йияс пӧвстӧ вошӧм самолётлы отсӧг вылӧ.
Став полярнӧй радиостанцияяс виччысьӧны юӧръяс «Зацепкин партиясянь», а сылӧн юӧръясыс дженьыдӧсь да сэні чувствуйтчӧ суровӧй мужество: «Бушков ёнмис.
Точка.
Чужӧмъяс ставнымлӧн кынмӧма.
Точка.
Джын понйыс ӧкӧлейтіс.
Точка.
Мунам водзӧ пострадайтӧм лётчикъяслы отсӧг вылӧ.
Точка».
Друг Петя воис ас садяс аслас мечтаясысь.
Сылы паныд гартчысь лым занавес пыр тэрыба локтісны кык морт.
Тушанас кыкнанныс вӧліны Петяысь не ыджыдджыкӧсь.
Ӧтиыс вӧлі кузь тулупа — сы серти Петя тӧдіс ассьыс одноклассниксӧ, Пантелейӧс, мӧдыс вӧлі ыджыд сьӧд шар кодь, код дінӧ крепитӧмаӧсь валегиа кокъяс.
Петя гӧгӧрвоис, мый тайӧ Валерка, коді пасьталӧма кӧза гӧнысь кыӧм ассьыс сьӧд курткасӧ.
— Петька, ми тэ дінӧ!
Мог эм: вай понъясӧс дрессируйтны! — горӧдіс Валерка.
— Мыйла? — Валеркалысь нюжӧдӧм кисӧ кутлігмоз горӧдіс Петя.
— Доддялам.
Экспедиция вӧчам.
Пон упряжка вылын.
Кӧсъян?
Сӧмын ӧні Петя гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Кӧсъя, — шуис сійӧ. — Мунамӧ миянӧ, обсудитам.
Некымын минута мысти куимнанныс, ас вывсьыныс лымсӧ пыркнитӧм бӧрын да вылысса паськӧмсӧ пӧрччӧм бӧрын, пуксисны Петя квартираса ӧти комнатаӧ клеёнкаӧн вевттьӧм пызан сайӧ.
— Кывзы, — стул вылӧ пидзӧсчанясьӧм бӧрын да кынӧмнас пызан вылӧ ӧшйӧм бӧрын заводитіс Валерка. — Тэнад Шайтан, менам Леди.
А Пантелейлӧн быдса кык пон.
Вернӧ, Панька?
— Да, — шуис мӧдыс. — Со татшӧм кобельяс.
— Кывзы водзӧ, — висьталіс Валерка. — Босьтам обыкновеннӧй дадь да крепитам сы бердӧ лыжи — вот тэныд и нарт!
Упряжсӧ вӧчам брезент тасмаясысь...
Каникулъяс сӧмын на заводитчисны.
Недель велӧдам понъясӧс, а сэсся — экспедицияӧ.
— А кытчӧ экспедицияас?
— Кытчӧ?
Соколовкаӧ!
Валерка шуис «Соколовкаӧ» сэтшӧм тонӧн, быттьӧкӧ тайӧ сиктыс вӧлі кӧнкӧ Чукоткаын.
Збыльысьсӧ жӧ карсянь Соколовкаӧдз вӧлі ӧкмыс километр гӧгӧр, мунны кӧ туйӧд.
Соколовкаын оліс да уджаліс учительницаӧн Петялӧн бабушкаыс, вӧліны рӧдняяс сэні и Валеркалӧн да Пантелейлӧн.
Петя лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— А мый интереснӧйыс Соколовкаас?
И сідзи нин пӧшти быд воскресенье сэтчӧ ветлывлам.
— «Мый интереснӧйыс»!
— нерыштіс Валерка. — Абу Соколовкаын делӧыс, а сыын, кыдзи ми сэтчӧ мунам.
Ми сэтчӧ ог туйӧдыс мунӧй, а веськыда ыб вывтіыс, джуджыд лымйӧдыс, быттьӧ настӧящӧй Арктикаын.
Ӧти кутас водзвылын лыжиӧн мунны, туй вӧчны, а кыкӧн — бӧрвылас ӧчередьӧн нарт вылын.
Джын туяс сувтам шойччыны да весиг спиртовка вылын кын яйысь сёян пуам.
— Спиртовкаыд, небось, оз сюр, — шуис Пантелей.
— Но, огӧ кӧ спиртовка, то керосинка босьтам, — шуис Валерка. — Ме босьта.
Миян важиник эм.
Петя пуксис веськыда, видзӧдліс Валерка вылӧ, Пантелей вылӧ.
— Ёртъяс, — зэв яснӧя шуис сійӧ, — вот тайӧ да!
Тайӧ тӧданныд кутшӧм тренировка лоӧ!..
— А тэ мый чайтін?
Новая Земля вылын дорысь не омӧльджык.
Ми сьӧрысь нарошнӧ ӧти лыжи гоз босьтам — туй вӧчны.
Кыптас бушков либӧ понъяс эбӧссьыс петасны — кыдзи кужан, сідзи и спасайтчы.
Мортыс кӧ слаб, сідзкӧ ставыс, пом тэныд воас.
— Мед эськӧ сӧмын бать-мам эз тӧдлыны! — шуис Пантелей.
— А кытысь найӧ тӧдласны?
Ми висьталам, мый мӧдӧдчим рӧдняясӧс видлыны, а асьным, кыдзи петам кар сайӧ, бокӧ кежам — да ыб вывті!
Омляліс трубаын тӧв.
Зиля-зёлякылісны ӧшинь стеклӧяс.
Швачкакыліс дзиръя ӧдзӧс, кодӧс вӧлі абу топыда игналӧма.
Петя кывзыштіс тайӧ шыяссӧ да вообразитіс асьсӧ опаснӧй экспедицияса мужественнӧй да опытнӧй начальникӧн, кодлы дӧверитӧма сы ёртъяслысь, Валеркалысь да Пантелейлысь, судьбасӧ.
Пызан дорын сулалігӧн сійӧ таркӧдыштіс водз чуньнас пызанӧ:
— Кутӧй тӧдвыланныд, ёртъяс, туйыс лоӧ опаснӧй!
Мунны понъяс вылын джуджыд лымйӧд татшӧм расстояние — тайӧ тіянлы абу ворсӧм.
Валерка ветлӧдліс комнатаӧд чуньяссӧ гач пӧдпушкаас сюйӧмӧн.
— Распределяйта обязанностьяс, — шуис сійӧ чёткӧй командирскӧй гӧлӧсӧн. — Аски асывсянь ми Пантелейкӧд кутам вӧчны нарт, а Петька гӧтӧвитас упряжь.
Аскомыссянь заводитам тренируйтны понъясӧс.
Гӧгӧрвоана?
Петя скӧрысь кӧсӧйтчыліс Валерка вылӧ:
«Мый Валеркаыс пуктӧ асьсӧ кутшӧмкӧ командирӧн!»
Сійӧ лӧгпырысь шпыньмуніс:
— Упряжь йывсьыд — тайӧ, мусаӧй менам, быд кага тӧдӧ.
Миянлы, ёртъяс, колӧ сідз лӧсьӧдчыны, медым нинӧм не вунӧдны.
Кутӧй тӧдвыланыд, ёртъяс, миянлы сэтшӧм опасностьяс вермасны паныдасьны, мый...
— Вай босьт бумага да гиж, — торкис сійӧс Валерка. — Список гиж.
Мый босьтны сьӧрысь туйӧ.
Петя и ачыс кӧсйис шуны, мый кӧлӧ составитны колана снаряжение вылӧ подробнӧй список, но, Валеркалысь приказаниесӧ кылӧм бӧрын, вочавидзис:
— Абу списокын, ёртъяс, делӧыс.
Миянлы, дона ёртъяс, колӧ вот мый думыштны: ӧти-кӧ, мый ми кутам вӧчны, кыптас кӧ бушков, мӧд-кӧ...
— Тырмас больгынытӧ! — Петя ныр улӧ бумага да карандаш пуктігмоз шуис Валерка. — Гиж!
Петя пуктіс кияссӧ мышкас да кутіс дзоргыны Валерка вылӧ:
— Мый тэ тані, Валерка, командуйтан?
Мый тэ, командир?
— А мый тэ век больган?
Колӧ делӧ вӧчны, а сійӧ ӧтарӧ больгӧ да больгӧ!
Вай гиж!
— А ме вот принципиальнӧ ог кут гижны!
Принципиальнӧ ог кут!
И нинӧм тэныд командуйтны.
Чиныд ичӧт.
Валерка копыртыштіс юрсӧ да лэптыштіс пельпомъяссӧ.
— Тэ надзӧнджык чиннад! — шуис сійӧ Петя вылӧ букышӧн видзӧдігтыр.
— Ме вот тэныд петкӧдла чин!
Петя веськӧдчис струна моз да весиг кок чунь йылас сувтіс.
— А мый тэ менӧ вӧчан?
Мый тэ вӧчан? — зэв тэрыба шуис сійӧ.
Пантелей тӧждысьӧмӧн бергӧдліс еджыд юрсӧ:
— Ребята, ребята, но мый нӧ ті!
Ребята, но тырмас!
Ребята, мый нӧ ті, збыльысь?
— А мый сійӧ: «Чиныд ичӧт»!
— А мыйла Валерка командуйтӧ?
«Гиж да гиж».
Принципиальнӧ ог кут.
— Но, ребята, тырмас тіянлы, — шуаліс Пантелей. — Но, вайӧй ме кута списоксӧ гижны.
Ӧд пиньӧ воанныд, сідзи став экспедицияыд и дзугсяс.
Но, мый гижнысӧ?
А, ребята, мый гижнысӧ?
Валерка пуксис стул вылӧ пызан дорӧ.
— Нарт гиж да упряжь, — шуис сійӧ зумыша кытчӧкӧ комната пельӧсӧ видзӧдігмоз. — Сэсся керосинка гиж.
— Керосинкаыдлы карасин колӧ, — сідз жӧ зумыша да Валерка вылӧ видзӧдтӧг шуис Петя. — Литрӧн-джынйӧн кымын.
— Гиж: литрӧн-джынйӧн карасин, — броткыштіс Валерка.
Пантелей, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс гижис.
Дас минута мысти челядь вунӧдісны нин пинясьӧмсӧ.
* * *
Сёрӧн рытнас Петька висьталіс батьыслы да мамыслы пон упряжка вылын мунӧм йылысь.
Сійӧ сӧмын эз висьтав, мый челядь кӧсйӧны мунны Соколовкаӧ ыб вывті, — шуис, мый мунасны туй кузя.
Упряжсӧ да дадьсӧ лӧсьӧдісны кык лун.
Коймӧд луннас Петя чеччис асывнас сизим часын да пырысь-пыр кутіс пасьтасьны.
Найӧ Валеркакӧд да Пантелейкӧд бӧрйисны понъясӧс велӧдӧм вылӧ медся йӧзтӧм места да решитісны мунны сэтчӧ пемыднас, медым найӧс эз казяв кодкӧ посёлокса челядь пиысь.
«Ӧти детинка кӧ тӧдлас, — шуис тӧрыт Валерка, — вот аддзыланныд, посёлок пасьталасьыс чукӧрмасны.
Кутшӧм сэки тренировка!»
«И ещӧ миян бӧрся экспедицияӧ вӧтчасны! — содтіс Пантелей. — Лыжиӧн мунасны колльӧдны.
Сэки некутшӧм опасность ни сьӧкыдлун оз артмы».
Муртса-муртса заводитӧ вӧлі югдыны, кор Петя петіс ывлаӧ.
Небесаыс вӧлі кымӧра, и эз вӧв кӧдзыд.
Конураысь петіс Шайтан да, очсалігтыр, нюжмасигтыр, пашкыр бӧжсӧ легӧдігтыр, сувтіс Петя водзӧ.
Петя кӧрталіс ошейник бердас шпагат тор да петкӧдіс Шайтанӧс улича вылӧ.
Сійӧ лючки-ладнӧ, тӧдса челядьӧс паныдавтӧг, воис ичӧтик ю дорӧдз, коді кытшовтліс посёлок помӧд.
Ю мӧдар берегас быдмисны куш кустъяс, кодъяс лӧзӧдыштӧмаӧсь на вылӧ пуксьӧм гыӧрысь, а йи кузя муніс вӧла туй.
Петя Шайтанкӧд лэччис йи вылӧ, муніс туй кузя сё метр шуйгавыв, сэсся кежис веськыдвылӧ, ичӧтик оврагӧ, кӧні пӧкатъясас сідзжӧ быдмисны кустъяс.
Тані, юждӧм лым вылын сулаліс прӧстӧй пу дадь, дадь сювъясас вӧлі крепитӧма лыжи; дадь дорас педзисны аслас шар кодь курткаа Валерка да коклябӧрӧдзыс тулупа Пантелей.
Валерка кутіс кӧвйӧд чукля лапаа, латшкӧсіник тушаа Леди понсӧ.
Пантелей вайӧдӧма кык ён рыжӧй понъясӧс.
Ӧтиыслӧн нимыс вӧлі Бандит, а мӧдыслӧн — Полкан.
Челядь здоровайтчисны, минута вит сёрнитыштісны лоан экспедициялӧн опасностьяс да сьӧкыдлунъяс йылысь, сэсся Петя шуис;
— Но!
Заводитам?
Югдіс нин.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Воздухын лэбалісны шочиник лым чиръяс.
Валерка паськӧдіс лым вылӧ упряжсӧ.
Упряжыс состоитіс даддьӧ крепитӧм кузь тасмаысь да нёль шлейкаысь, кодъясӧс кӧрталӧма тасмаас параӧн-параӧн: кык водзладорас, кык бӧрладорас.
Быд шлейка вӧлі лӧсьӧдӧма сідзи, мый шымыртліс понлысь морӧссӧ, бокъяссӧ да мышсӧ.
— Вай доддяв, — шуис Валерка.
Пантелей босьтіс киняулас Бандитӧс да кутіс кыскыны сійӧс нартлань.
Бандит гӧгӧрвоис, мый лоӧ лёктор, топӧдіс пельяссӧ да став нёльнан лапанас кутіс пыксьыны.
Кор жӧ кӧзяин всё-таки доддяліс сійӧс, сійӧ кутіс увтчыны да чепсасьны оврагӧд.
— Петька, нартсӧ кут! — горӧдіс Пантелей. — Ме Полканӧс пырысь-пыр...
Петя ӧти кинас кутчысис даддьӧ, а мӧднас век на кутіс шпагатсӧ, кодӧс кӧрталӧма вӧлі Шайтан ошейникӧ.
Полкан пыксис Бандит дорысь на ёнджыка, а кор Валерка заводитіс доддявны Ледисӧ, то лои сэтшӧмтор, мый, тӧдӧмысь, посёлокын вӧлі кылӧ.
Бандит да Полкан омлялігтыр чепсасисны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, мый вӧсна Петялы да Пантелейлы лои водны муас, медым кутны дадьсӧ.
Леди эргис да парсаліс Валеркалысь кисӧ.
Пантелей аддзис тайӧс да горӧдіс:
— Нырвомӧдыс сійӧс кут!
Нырвомӧдыс!
А то курччас!
Петя мӧдарӧ сӧветуйтіс:
— Малышт сійӧс!
Малышт!
Сійӧ ланьтас.
Малышт сійӧс!
Сӧмын ӧтнас Шайтан спокойнӧя пукаліс местаас да видзӧдіс став тайӧ представление вылас юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань копрӧдлігтыр.
Медбӧрын Валерка веськӧдчис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧсялӧма, шапкаыс пӧлыньтчӧма.
— Ӧні тэ ассьыд Шайтантӧ вай!..
Ассьыс нимсӧ кылӧм бӧрын Шайтан чеччис, выныштчытӧг тракнитіс Петя киысь шпагатсӧ да тэрмасьтӧг кутіс котӧртны оврагӧд.
— Валерка, кут! — чирӧстіс Петя.
Валерка пласькысис лым вылас да кватитіс Шайтанӧс бӧр лапаӧдыс.
Шайтан бергӧдчис да вазнитіс-курччис сылысь курткасӧ.
— Ӧдйӧджык, ті!
Курччасьӧ ӧд! — понлысь лапасӧ лэдзтӧг горӧдіс Валерка.
Кор аддзисны, мый Валерка дінысь лэбӧны сьӧд гӧн клӧкъяс, Петя да Пантелей лэдзисны дадьсӧ да котӧртісны сы дінӧ.
Понъяс чепӧсйисны да кутісны тӧвзьыны-котӧртны оврагысь.
Валерка пыр жӧ лэдзис Шайтанӧс.
Куимнан путешественникыс горӧдісны «Кут»! — да котӧртісны йи вывті мунысь туй вылӧ.
Туй вывті муніс вӧла-доддя.
Веськыда сы вылӧ кыккокйыв тӧвзисны понъяс да на бӧрвылын бовъялысь нарт.
Понъясӧс аддзӧм бӧрын вӧв паськӧдіс синъяссӧ, петитчис сідзи, мый сийӧсыс лои юр вылас, сэсся доддьыскӧд тшӧтш крута бергӧдчис да кутіс гӧнитны бӧр.
Доддяс пукалысь колхозница зэлӧдіс вӧжжисӧ да горзіс; понъяс увтчисны.
Тайӧ шыясыс вочасӧн ланьтісны ю чукыль сайын.
Челядь сулалісны туй вылын да, водзӧ видзӧдігтыр, чӧв олісны.
Минута кык мысти кымын Валерка бергӧдчис Петялань да, улыс вомдорсӧ нюжӧдӧмӧн, шуис:
— Ӧні вот мун да кут!
Кыдз гажыд, сідзи и кут!
Петя кок чунь йылас сувтіс:
— Вот тайӧ да!
Мыйла ме должен кутны?
Ме али мый мыжа?
Ми тэ вӧсна дадьсӧ лэдзим, медым тэнӧ жӧ мездыны!
— А код вӧсна Шайтаныд менсьым курткаӧс косяліс? — горӧдіс Валерка. — Код вӧсна?
Ме али мый сійӧс лэдзи?
— Ребята, ребята, тырмас тіянлы!
Но, мый нӧ ті бара! — кутіс тӧждысьны Пантелей. — Мунамӧй ставным ӧтлаын да корсям понъяссӧ.
И ставыс лючки-ладнӧ лоӧ.
— Принципиальнӧ ог мун, вот принципиальнӧ ог мун! — таргис-шуаліс Петя. — Сылы некод эз тшӧкты понсӧ бӧр лапаӧдыс кватитны — колӧ вӧлі кӧвйӧдыс кватитны.
Сійӧ мед ещӧ бӧжӧдыс кватитіс!
— Ладнӧ, — шуис Пантелей. — Он кӧ кӧсйы, эн мун, ми Валеркакӧд мунам.
Сідз ӧд, Валерка?
— Ёна тай колӧ Петька вӧсна мунны да корсьны!
Пантелей аддзис, мый нинӧм оз отсав, да ачыс мӧдӧдчис корсьны понъясӧс.
Мыйкӧ дыра Валерка да Петя ветлӧдлісны туй кузя, быттьӧкӧ эз казявны ӧта-мӧдсӧ.
Сэсся налы кыкнанныслы лои яндзим.
— Сійӧ кӧ весиг найӧс аддзас, — берегвывса кустъяс вылӧ видзӧдігмоз шуис Петя, — всё равно оз справитчы.
Найӧс кыкӧн он вермы кутны, а сійӧ ӧтнас.
Валерка сувтіс:
— Мунам!
Корсям сійӧс!
Но Пантелейла эз ковмы ылӧдз мунны — сійӧ регыд мыччысис чукыль сайысь, ас бӧрсяыс кыскис став упряжкасӧ.
Понъяс кывзысьӧмӧн локтісны сы бӧрся.
Кывъяссӧ найӧ нюжӧдӧмаӧсь муӧдзыс.
Гӧнныс кӧтасьӧма да пратьмӧма.
— Найӧ ньӧти абу ылӧдз пышйӧмаӧсь, — гажаа нюмъялігтыр шуис Пантелей. — Найӧ кыдзи заводитӧмаӧсь мыльк йылӧ кайны, сідзи даддьыскӧд тшӧтш и крукасьӧмаӧсь кустъясас.
Челядь лэдзисны понъяслы воны ас садяныс.
Сэки Петялы удайтчис чукӧстны ас дінас Шайтанӧс.
Сійӧс доддялісны.
Шайтан кӧть и лэдзис бӧжсӧ, но эз ёна водзсась, аддзис, мый мукӧд понъясыс кутӧны асьнысӧ лӧня.
Коли минута кызь.
— Шойччыштісны нин, буракӧ? — шуис Пантелей.
— Пуксям? — предложитіс Петя.
Валерка лэптіс гезйысь вӧчӧм кузь плеть да сувтіс сюв дорӧ крепитӧм лыжи помъяс вылӧ.
Петя Пантелейкӧд пуксисны даддьӧ.
— Но, мӧдім! — горӧдіс Валерка да детинкаяс юр весьтын швичнитіс плетьнас.
Понъяс чепӧсйисны да, бӧжъяссӧ топӧдӧмӧн, уськӧдчисны веськыдвылӧ.
Пантелей чеччыштіс дадьсьыс да кутіс ӧвтчыны на вылӧ кепыся кинас:
— Кытчӧ!
Кытчӧ!
Веськыда мунӧй, веськыда!
Понъяс чепӧсйисны шуйгавылӧ.
Петялы оз вӧлі позь чеччыштны дадьсьыс, сы вӧсна мый Валерка вӧлі кутчысьӧма сы воротникӧ.
Сы вӧсна Пантелей кытшовтіс нарт гӧгӧр да кутіс ӧвтчыны понъяс вылӧ шуйгаладорсянь.
Найӧ медбӧрын гӧгӧрвоисны, мый насянь требуйтӧны, да дружнӧя кутісны котӧртны туй кузя.
Пантелей чеччыштіс даддьӧ.
Куимнан детинкаыс зэв ёна гажмисны.
Найӧ сералісны, горзісны.
Валерка дугдывтӧг швичйӧдліс плетьнас.
* * *
Коли некымын лун.
Быд асыв другъяс гусьӧн ветлывлісны ю дорӧ да велӧдісны ассьыныс упряжкасӧ.
Тайӧ кад чӧжнас Петя да Валерка ещӧ кыкысь кымын пинясьлісны да тайӧн вайисны ыджыд удовольствие понъяслы, кодъяс татшӧм минутаясас пукалісны да шойччисны.
Ӧтчыд воскресеньеӧ Петялӧн батьыс да мамыс волісны ю дорӧ да дыр сералісны сы вылӧ, кыдзи котралӧ пон упряжка.
Петялӧн батьыс весиг ачыс метр сё кымын муныштіс даддьын, а мамыс шуис, мый сійӧ абу прӧтив, медым челядь ветлісны Соколовкаӧ.
1951 вося январь 8 лунӧ дас час асылын миян путешественникъяс мӧдӧдчисны асланыс знаменитӧй походӧ.
Таӧдз экспедицияса став членъяс чукӧртчисны тӧдса оврагӧ.
Нартсӧ петкӧдісны сук кустъяс пӧвстысь, кытчӧ сійӧс дзеблісны.
Доддялӧм понъяс очсалігтыр пукалісны лым вылын да видзӧдлывлісны пельпомъяс саяс вещевӧй мешӧкъяса кӧзяева вылӧ.
Валерка кутіс киас керосинка, а Петя — снаряжениелысь список.
Сійӧ видзӧдіс список вылас да горӧдлывліс:
— Керосинка!
— Тані, — вочавидзліс Валерка.
— Литрӧн-джынйӧн карасин!
— Кисьтӧма.
— Ӧти килограмм порсь яй!
— Ме ордын, — вочавидзліс Пантелей.
— Кофейник!
— Ме ордын.
Тадзи вӧлі лыддьӧдлӧма истӧг, компас, карманнӧй фонарик, йод, бинт, кальцекс, касторка, шыдӧс, сов, кофе «Утро» да коймӧд сорт куим килограмм мӧс яй, кодӧс вӧлі босьтӧма понъяслы вылӧ.
Кӧть Соколовкаӧдз вӧлі ӧкмыс километрысь не унджык, сёян-юан запаситісны кык сутки кежлӧ, учитывайтісны, мый вермас лоны бушков да мукӧд виччысьтӧмторъяс.
Став тайӧ сёян-юан вылас путешественникъяс видзисны ассьыныс став деньгасӧ.
Пудъялісны, кодлы мунны водзвылас лыжиӧн — понъяслы туй писькӧдны.
Пудйыс уси Пантелейлы.
Та бӧрын экспедицияса членъяс торжественнӧя чӧв олыштісны.
Петя да Валерка чужӧмъяс вылын тӧдчис «суровӧй решимость».
Ӧтнас сӧмын Пантелей нырнас чушкис.
Петя пыдісянь ышловзис:
— Мый нӧ, ёртъяс, туйӧ?
— Туйӧ, асланым местаясӧ! — шуис Валерка.
Зумыд воськовъясӧн матыстчис сійӧ дадь дінӧ да пуксис сэтчӧ, керосинкасӧ пуктіс пидзӧс вылас.
Петя пуксис сыкӧд орччӧн да бара ышловзис:
— Да, ёртъяс, мый бара миянкӧд лоас?..
Пантелей лыжиасис, босьтіс бедьяс, ӧти кинас кутіс кузь гезлысь помсӧ, кодӧс вӧлі кӧрталӧма пон упряжӧ.
Гезйыс ёна кокньӧдіс понъясӧн веськӧдлӧмсӧ, сетліс позянлун водзын мунысьлы кыскыны упряжкасӧ кытчӧ сійӧ окотитас.
— Водзӧ! — чорыда шуис Валерка.
— Туйӧ! — сідз жӧ чорыда шуис Петя.
Пантелей кутіс кыскыны понъясӧс оврагӧд да регыд петкӧдіс понъясӧс, дадьсӧ да пукалысьяссӧ паськыд, дзик горизонтӧдзыс шыльквидзысь лымъя эрд вылӧ.
Луныс вӧлі мича, кӧдзыд.
Лымйыс эрд вылас сідзи дзирдаліс, мый челядьлӧн синъясыс мӧдісны доймыны.
Ылын-ылын, пӧшти дзик горизонт дорын, тыдаліс Соколовка сикт.
Лымйыс вӧлі джуджыд да небыд.
Пантелей да понъяс регыд пӧсялісны.
Валеркалӧн да Петялӧн, мӧдарӧ, гегдісны пидзӧсъясныс, киясныс, кынмисны ныръясныс да щӧкаясныс, но, дерт, некод на пиысь эз норась.
Петя весиг ёнакодь виччысис, кор сылӧн нырыс дзикӧдз кынмас да сійӧс ковмас зыравны лымйӧн.
— Дерт, градус кызь кымын лоӧ, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
И кӧть кӧдзыдыс вӧлі не унджык дас градусысь, Валерка вочавидзис:
— Гашкӧ, и унджык.
Дас вит минута бӧрын даддьын пукалысьяс шуисны, мый пӧра вежны Пантелейӧс.
Ӧні ӧчередьыс водзӧ мунны вӧлі Петялӧн.
Сійӧ регыд шоналіс.
Понъяс вочасӧн кутісны дӧзмыны, налы эз кажитчы кевны кынӧмӧдз лымйӧд.
Пока Валерка, керосинкасӧ Пантелейлы сетӧм бӧрын, ӧвтчис на весьтын лыжи бедьнас, а Петя мыйвынсьыс кыскис гезйӧд, понъяс, кӧть и надзӧникӧн да ныр-вомнас толаӧ зурасьлігтыр, всё-таки мунісны, но мыйӧн сӧмын дугдылісны кыскыны, найӧ, быттьӧ команда серти, пуксьывлісны шойччыны, тіралысь кывъяссӧ ӧшӧдӧмӧн да челядь вылӧ кӧритӧмӧн видзӧдлывлігтыр.
Но Петя гордитчис сійӧ выносливостьнас, кодӧн сійӧ кыскис ас бӧрсяыс не сӧмын дадьсӧ, кӧні пукалісны ёртъясыс, но и нёль понйӧс.
Валерка вӧлі дӧвӧлен сійӧн, мый век ёнджыка и ёнджыка гегдігӧн сійӧ ньӧтчыд эз ойӧст.
Пантелейлы эз вӧв зэв нимкодь, пӧсявлӧм бӧрын сійӧ ӧні кутіс зэв ёна кынмыны, но сійӧ помнитіс: «Шусин тшакӧн — пыр пестерӧ», да эз жӧ норась.
— Часнас километр куим вӧчам, — кынмӧм вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдігтыр шуис Валерка.
— Бур... бур, мый торосъясыс абуӧсь...
Торосъяс вывті... и сутки чӧжӧн та мындасӧ он мун, — кашкис Петя.
Коли час.
Посёлокса керкаяс, завод трубаяс лоины зэв ичӧтикӧсь, а Соколовка быттьӧкӧ эз и матысмы.
Горизонт весьтын тыдаліс век на сійӧ тшын кодь руыс, кодӧс челядь аддзылісны туйӧ петігӧн.
— Вай вежа, — шуис Валерка.
Сійӧ босьтіс Петялысь лыжисӧ, гартыштіс ас гӧгӧрыс гез да кӧсйис мӧдӧдчыны водзӧ, но понъяс кыдзи пуксисны челядь сувтлігӧн, сідзи и колины пукавны.
— Но! — понъяслань бергӧдчылӧмӧн горӧдіс Валерка.
Нёльнан понйыс пыр на пукалісны, а Леди лэптіс нырвомсӧ небесалань да кутіс омлявны.
Сэсся заводитісны омлявны Шайтан да Полкан Бандиткӧд.
— А но, водзӧ! — бара горӧдіс Валерка.
Понъяслань бокног бергӧдчӧмӧн сійӧ мыйвынсьыс зэлӧдіс гезсӧ да друг уси, ӧти кокыс вӧйи толаас.
— Вот чӧртыд! — чеччигмозыс да лым вылын куйлысь лыжи вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ.
— Креплениеыс ори.
Петя Пантелейкӧд чеччисны даддьысь, матыстчисны Валерка дінӧ; валегияс тырыс налы пырис лым.
— Кыдзи нӧ ӧні?
А, ребята? — тӧждысьӧмӧн шуис Пантелей.
— Паникатӧг, паникатӧг! — шуис Петя. — Гез тор вундам да крепление пыддиыс кӧрталам.
А ӧні шойччыштам.
Путешественникъяс юждісны лым вылас неыджыд площадка да разисны вещӧвӧй мешӧкъяссӧ.
Пантелей вердіс понъясӧс яйӧн, найӧ ас костаныс ёнакодь пурсисны.
Валерка Петякӧд ӧзтісны керосинка да пуктісны кастрюля, кытчӧ тырыс сӧвтісны лым.
Сэсся куимнанныс лажыньтчисны керосинка дорӧ да кутісны шонтыны кияссӧ.
Петя видзӧдліс тыртӧм, дзирдалысь ыб вылӧ, сэсся Валерка вылӧ да Пантелей вылӧ:
— А мый, дзик Арктикаын кодь, — збыль, ребята?
Гӧгӧр йи просторъяс, ни ӧти ловъя лов, а тані мудзӧм понъяс да куим... этайӧ со... ӧтка путник пуӧны аслыныс ӧбед.
— Миянлы ёнакодь нин сюрыштіс, — шуис Валерка, — и некод эз пикнит!
Мукӧд кӧ эськӧ важӧн нин «мам» горӧдісны.
— Некод оз и пикнит!
Збыль, ёртъяс?
Мед любӧй испытаниеяс — всё равно цельӧдз воам!
Пантелей лэптыштліс вевтсӧ, видзӧдліс кастрюляас да ещӧ содтіс сэтчӧ лымсӧ.
— Да, — шуис сійӧ. — Ӧні порсь яя шыд сёйыштам, вынъяс содасны — и бара туйӧ.
* * *
Ещӧ час бӧрын посёлок да Соколовка костысь позьӧ вӧлі аддзыны татшӧм картина: паськыд, вӧрзьӧдлытӧм лымйӧн вевттьысьӧм эрд вылын пукалісны даддьӧ доддялӧм нёль тіралысь пон.
На дінын ичӧтик юждӧм площадка вылын сулаліс кастрюляа керосинка, а керосинка дорын чеччалісны да кучкалісны воча ки лӧзӧдӧм чужӧмъяса куим ӧтка путник.
Пантелей копыртчис керосинка весьтӧ да лэптыштліс кастрюля вевтсӧ.
— Ещӧ тӧкӧтьӧ абу сылӧма, — шуис сійӧ. — Зэв кӧдзыд.
Биыс васӧ шонтӧ, а морозыс сійӧс бӧр кӧдзӧдӧ. — Сійӧ гусьӧникӧн видзӧдліс Валерка вылӧ да Петя вылӧ.
Найӧ, нинӧм вылӧ норасьтӧг, чеччалісны, но чужӧмъясыс кыкнанныслӧн вӧліны сэтшӧм скӧрӧсь, мый Пантелей зілис нюммуныштны топӧдӧм вомдоръяснас да кыпыдкодь гӧлӧсӧн шуис:
— Вот тайӧ сьӧкыдлунъяс, збыль, ребята, а?
— Сӧмын йӧй татшӧмторсӧ вермис думыштны! — валеги вылас видзӧдігмоз нурбыльтіс Петя.
— Мый думыштны, но мый думыштны? — выльысь юаліс Валерка.
— Нинӧм, — вочавидзис Петя.
— Нинӧм, сідзкӧ и чӧв ов.
— А вот принципиальнӧ ог кут чӧв овны!
Вот ещӧ, мыйла ме кута чӧв овны!
Дерт, сӧмын йӧй вермис думыштны, медым татшӧм кӧдзыд дырйи керосинка вылын пусьыны.
— А тэ кӧ тӧлка, мыйла нӧ тэ ачыд эн висьтав?
Мыйла тэ водзсӧ чӧв олін?
— Ребята, но тырмас тіянлы!
Бара, ребята, да? — Пантелей бара восьтыштліс вевтсӧ да видзӧдліс кастрюляӧ. — Ребята, тӧданныд мый?
Вай нянь сёйыштамӧ — и туйӧ.
Сьӧкыдлунъяс кӧ и сьӧкыдлунъяс!
Быттьӧ тшыгъялысьяс, збыль, ребята?
Кыв ни джын шутӧг Валерка босьтіс Петялысь кастрюлясӧ да ваыскӧд ӧтлаын шыбитіс сійӧс тола пиӧ.
— Мыйла тэ йӧзыслысь кастрюлясӧ шыблалан! — горӧдіс Петя. — Мун, лэпты ӧні!
Мун вот, лэпты!
— А вот ог лэпты! — броткыштіс Валерка.
Петя веськӧдчис да матыстчис сы дінӧ:
— Лэптан!
Лэптан!
Пантелей кыв ни джын шутӧг пырис тола пиӧ да судзӧдіс сэтысь кастрюлясӧ, но вӧлі сёр нин.
Пинь пырыс «Вешйы!» шуӧм бӧрын Валерка тойыштіс Петяӧс.
Мӧдыс шатовмуні, тальччис Леди вылӧ, сэсся уси Шайтан вылӧ.
Леди никӧстіс, Шайтан скӧрысь увтыштіс.
Понъяс звирк чеччисны да укшаля кутісны котӧртны джуджыд лымйӧд, ас бӧрсяыс дадьсӧ кыскигтыр.
— Со!
Со! — понъяс вылӧ индігмоз горӧдіс Петя. — Кут вот ӧні!
— Ачыд кут!
— Ог, тэ кут!
Вот кут!
— Шайтан!
Шайтан!
Шайтан! — горӧдіс Петя.
— Леди, татчӧ!
Леди! — мыйвынсьыс горзіс Валерка.
— Полкан!
Бандит!
На, на, на! — горзіс Пантелей.
Дыр чуксасисны куим ӧтка путник лымъя просторъяс вылын.
Понъяс, дерт, кывзісны налысь горзӧмсӧ да сӧмын сералісны.
Регыд понъяс лоины муртса тыдалана сьӧд чутъясӧн.
Кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр Пантелей локтіс шойччан местаӧ.
— Ставыс! — шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн. — Ӧні эськӧ мед тані збыльысь не кынмыны.
Тіян кӧв абу — крепление вӧчны?
Детинкаяс дыр гурйисны зепъяссӧ, но кӧв некодлӧн эз сюр.
— Лоӧ сідз мунны, подӧн, — шуис Пантелей.
— Вай, Валерка, тэ лыжисӧ ну, а ме керосинкасӧ.
Сэсся тэ нуан керосинкасӧ, а Петя — лыжисӧ.
Тадзи и кутам вежласьны.
Чукӧртӧй кӧлуйсӧ.
Кывзысьӧмӧн да чӧв олігтыр Петя Валеркакӧд кӧрталісны да ӧшӧдісны мыш саяс мешӧкъяс.
Валерка босьтіс пельпом вылас лыжи.
Пантелей босьтіс керосинка.
— Мӧдім! — командуйтіс сійӧ.
Куимнанныс пырисны тола пиӧ.
* * *
Частӧ сувталӧмӧн, медым шойччыштны, ношанас вежласигтыр, путешественникъяс мунісны сё комын кымын метр да сувтісны пидзӧсӧдзыс лымйӧ, дзикӧдз мучитчӧмаӧсь, ловъясныс тырӧма.
— Не воны, — шуис Валерка.
Пантелей видзӧдліс сы вылӧ мыйкӧ думайтігтыр.
— Петька!
Тӧдан мый?
Вай меным ассьыд тасматӧ.
Ме сійӧн лыжисӧ валеги бердӧ кӧртала, ветла посёлокӧ да судзӧда тіянлы лыжияс.
Петя кӧсйис юавны, мыйла буретш сійӧ должен сетны ассьыс тасмасӧ, мыйла буретш найӧ Валеркакӧд обязанӧсь виччысьны мороз вылас, пока Пантелей ветлас посёлокӧ, но нинӧм йылысь эз юав.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг пӧрччис тасмасӧ да мыччис сійӧс Пантелейлы.
* * *
Тадзи бесславнӧя помасис пон упряжка вылын отважнӧй поход.
Пантелей юӧртіс посёлокса челядьлы, мый экспедицияса кык член бедственнӧй положениеынӧсь, и найӧ лыжиасисны да сералігтыр мӧдӧдчисны отсӧг вылӧ.
Сёрнитӧны, мый бӧрынджык Валерка Петякӧд предлагайтӧмаӧсь Пантелейлы бара мунны накӧд экспедицияӧ, но Пантелей, кыдзи висьталӧны, вочавидзӧма:
«Вешйӧй сэтысь!
Тіянкӧд ещӧ пропадитан...»
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Вартчыны велӧдысь @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 35‒46.}
СОТНИК Юрий
ВАРТЧЫНЫ ВЕЛӦДЫСЬ
Ми Витя Гребневкӧд да ещӧ дас вит детинка школьнӧй туристическӧй кружокысь лӧсьӧдчим пыжъяс вылын ыджыд походӧ Синяя ю кузя.
Миянлы колӧ вӧлі катны ю паныд сизимдас километр, а сэсся лэччыны бӧр.
Ю паныд сынны — абу кокни, торйӧн нин тренируйтчытӧг.
Но сэки миянлы Витякӧд везитіс.
Походӧдз кык недель водзджык менам чойлӧн мужикыс ньӧбӧма кык ӧключинаа пыж.
Отпуск заводитчытӧдзыс сійӧ сетіс пыжсӧ миянлы катайтчыштны.
И вот ми Витякӧд некымын лун нин тренируйтчим сынны.
Збыльысь, тренируйтчи ёнджыкасӧ ме ӧтнам.
Витя — кыз, сьӧкыд и абу эськӧ дыш, а кутшӧмкӧ быттьӧ унзіль.
Сылы ёнджыка кажитчис веськӧдлыны.
Куш трусик кежсьыс, ыджыд идзас шляпаа, кодӧс мамыс вайлӧма Крымысь, сійӧ пукаліс пыж бӧжын, веськӧдліс да командуйтіс:
<rus>— Вдох, выдох!</rus>
<rus>Вдох, выдох!</rus>
Ме надзӧникӧн сыні, зіли правильнӧя лолавны да не сюявны пелысъяссӧ пыдӧдз ваас.
Лӧсьыд вӧлі сійӧ луннас ю вылын!
Шуйгаладорын надзӧникӧн кыссис джуджыд берег, кӧні веж пуяс костын тыдалісны кар помлӧн ичӧтик еджыд керкаяс.
Веськыдладор берегыс вӧлі ляпкыд, нюрсялӧм.
Сэні дзик ва дорас, быттьӧ уна тысяча веж штык, чурвидзис эжӧр турун; эжӧр сайын вӧлі видз, а видз сайын тыдалісны сю муяс.
Мукӧддырйиыс миян пыж дорыш вылӧ пуксьывліс шойччыны юрсигусь либӧ бобув, мукӧддырйиыс васьыс гыбыштлывліс чери, быттьӧ сы могысь, медым видзӧдлыны, коді тайӧ кывтӧ пыжас.
Ми кывтім подӧн ветлан ичӧтик пос увті.
Тані карыс помасьліс.
Водзын шуйгаладор берегас тыдалісны град йӧръяс, а уліас, кыр улас, нюжӧдчӧма сӧстӧм лыаа векньыдик пляж.
Тайӧ пляж вылас выходнӧй лунъясӧ чукӧртчылісны уна купайтчысьяс, но ӧні тані вӧліны сӧмын кыкӧн: Серёжа Ольховников да Женя Груздев.
Ми сувтім насянь неылӧ, кыским пыжнымӧс да пуксим лыа вылӧ, но ни Серёжа, ни Женя миянӧс эз казявны.
Найӧ сулалісны берегсяньыс метр куим ылнаын.
Кузь тушаа Сергейлы ваыс вӧлі морӧсӧдзыс, а ичӧтик Женькалы — голяӧдзыс.
Кыкнанныс найӧ сьӧласисны, сьӧкыда лолалісны, и чужӧмъяс сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый найӧ ёна нин мудзӧмаӧсь.
— Тэ... тэ, главнӧйыс, спокойнӧйджыка! — шуаліс Женькалӧн гӧгрӧс юрыс, коді чурвидзис ваысь. — Тэ эн швачӧд ваас, а ас улад сынышт, ас улад сынышт!
Сергей нинӧм эз ӧтвечайт.
Сійӧ скӧрысь видзӧдіс Женька вылӧ шуйга синнас.
Веськыд синсӧ сылысь вӧлі тупкӧма кузь ва юрси пратьыс, коді ляскысьӧма чужӧмас.
— Заводитлам! — шуис Женькалӧн юрыс. — Ещӧ ӧтчыд.
Главнӧйыс, спокойнӧя!
Сергей водіс ва вылас да сідзи кутіс швачӧдны ваас кузь кияснас да кокъяснас, мый ваыс кутіс резсьыны ӧтарӧ-мӧдарӧ метр вит ылнаӧ кымын, а Женькалӧн юрыс дзикӧдз воши еджыд быг пиас.
Но сійӧ век на горӧдлывліс:
— Спокойнӧ!..
Сын!
Эн тэрмась, ас улад сынышт!
Сергей ӧдйӧ кутіс вӧйны.
Женька кӧсйис сійӧс кутыштны, но ӧшибкаӧн кватитіс эз киӧдыс, а кокӧдыс.
Коркӧ и петісны найӧ берегӧ.
Кыкнанныс вӧлі лӧзӧдӧмаӧсь, и ловгӧнныс налӧн сувтӧма.
Найӧ ӧні казялісны миянӧс, но весиг эз здоровайтчыны.
Сергей пуксис Витякӧд орччӧн лыа вылӧ, кутіс кияснас кокъяссӧ да пуктіс щӧкасӧ пидзӧс вылас.
Женька сулаліс.
Кыкнанныслӧн зяткакылісны пиньясыс.
— Эн <ns>ш-ш-шогсьы</ns>! — шуис Женька. — Вочасӧн <ns>в-в-ве-лалан</ns>.
— <ns>Та-татшӧм</ns> наукасьыд <ns>ко-коктӧ</ns> нюжӧдан!
Ми Витякӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Витя водіс гатшӧн да китырнас мӧдіс киськавны лыасӧ аслыс морӧс вылас.
— Да, Серёженька, — шуис сійӧ, — тешкодя тэкӧд другыд вӧчис!
— Вины сійӧс <ns>э-этша, та-татшӧм</ns> другтӧ!
Ми Витякӧд бара ӧта-мӧд вылӧ видзӧдлім, и ме думышті:
«Кодлы-кодлы, а Витькалы везитіс.
Коді-коді, а метӧ некор нин ог подведит сійӧс, кыдзи Женька подведитіс Сергейӧс».
Сергей да Женька лӧсьӧдчисны жӧ походӧ.
Пода экскурсияяс да походъяс миян школаын овлывлісны частӧ, а пыжъяс вылын лӧсьӧдчисны первойысь на.
Нинӧм и шуны, кутшӧм сьӧлӧмсянь ми лӧсьӧдчим сы кежлӧ, кыдзи терпитны вермытӧг виччысим июль первой лун, кор кежлӧ вӧлі назначитӧма стартсӧ.
Туристъяс пиысь Сергей вӧлі медся заядлӧйӧн, а ӧні сылӧн юрыс дзикӧдз дурмис пыжъясысь, чери кыян угодьеясысь, быдсяма фарватеръясысь, ватерлинияясысь да кильватернӧй колоннаясысь.
Походӧдз лун дас водзджык ставным чукӧртчим пионерскӧй комнатаӧ.
Походса начальник — география кузя учитель Трофим Иванович юкліс обязанностьяс да висьталіс, мый колӧ босьтны.
Друг сійӧ кутчысис плешкас.
— Да, ёртъяс, медся главнӧй йывсьыс ме и вунӧді!
Лэптӧй кинытӧ, коді оз куж вартчыны!
Некод эз лэпты кисӧ.
Ме тӧді, мый Витя оз куж вартчыны, но, дерт, эг висьтав.
А Женька друг бергӧдчис Сергейлань да гораа шуис:
— Серёжка!
Но, мый тэ дзебсян?
Тэ ӧд вартчынысӧ он куж!
Сергей ёна гӧрдӧдіс.
Сійӧ сідзи видзӧдліс Женька вылӧ, мый мӧд кӧ эськӧ и сёрнитнысӧ эз вермы, а Женька водзӧ висьталіс:
— Мый тэ скӧралан, Серёжка?
Но, мый тэ скӧралан?
Шуан, дерт, мый ме омӧль ёрт, раз тэнӧ висьталі!
А ме тэныд ӧтветита: походӧдз коли эз кык лун, а быдса дас — сідзкӧ, тэ верман велӧдчыны вартчыны.
Тэ вот век шуан, мый велӧдчин нин, мый тэнад нинӧм оз артмы, сы вӧсна мый тэ жебиник, но сьӧкыд, да мый тэнад удельнӧй весыд вартчӧм вылӧ вывті ыджыд.
А ме тэныд шуа: сӧрӧм тайӧ ставыс.
Прӧстӧ тэнад настойчивостьыд абу.
Но и вот!
Мыйкӧ кӧ тэкӧд лоӧ, код сӧвесть вылын тайӧ кутас куйлыны?
Менам сӧвесть вылын.
— Евгений прав, — шуис Трофим Иванович. — Абу сьӧкыд отсавны, ме сёрнитчи нин Василий Васильевичкӧд.
Тэ аски, Сергей, пырав сы ордӧ гортас дас час асылын.
Мунанныд ю вылӧ, и сійӧ кутас велӧдны вартчыны.
Но предупреждайта, друг: тэ кӧ июнь кызь кӧкъямысӧд лун кежлӧ он кут кужны кутчысьны ва вылын, сэки нин извинит.
Ю вылын быдтор вермас лоны.
Кор помасис собраниеыс, Сергей муніс школаысь, Евгений вылӧ весиг эз и видзӧдлы.
Мӧд лун асывнас сійӧ муніс физкультура кузя преподаватель ордӧ, но вӧлӧмкӧ, Василий Васильевич висьмӧма ангинаӧн да куйлӧ вольпасьын.
Сэки Женька шуис Сергейлы, мый сійӧ ачыс велӧдас сійӧс вартчыны.
Первойсӧ Сергей и сёрнитны Женькакӧд эз кӧсйы, но сэсся сӧгласитчис.
Кӧть кыдз, а Женька медбура вӧлі кужӧ вартчыны.
Тренировкаяс дырйи ми Витякӧд быд лун аддзывлім, кыдзи найӧ мучитчӧны.
Со и ӧні ми видзӧдім на вылӧ да ёна жалитім Сергейӧс.
Походӧдз коли сӧмын недель, а сійӧ век на плавайтіс чер моз.
Витялы вӧлі лӧсьыд!
Миян школаӧ сійӧ пырис таво арнас, да некод, меысь кындзи, эз тӧд, мый сійӧ оз куж вартчыны.
* * *
Женька водіс лыа вылӧ, кисӧ пуктіс юр улас.
Сергей важмозыс пукаліс, щӧкасӧ ёсь пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн.
Некод дінӧ шыасьтӧг сійӧ шуис:
— Ме ассьым став деньгаӧс видзи тайӧ поход вылас...
Литература ньӧби, шатинъяс...
А ӧні... ӧні ставыс пропадитіс!
— Нинӧм эз пропадит.
Велалан, — вочавидзис Женька.
Сергей бергӧдчис сылань да друг горӧдіс вӧсньыдик, пӧшти бӧрдан гӧлӧсӧн:
— «Велалан, велалан»!
Куим лун нин юсьыс огӧ петалӧй, а мыйӧ ме велалі?
Мыйӧ?
Васӧ литръясӧн ньылавны — вот мыйӧ ме велалі тэнсьыд!
Женька спокойнӧя видзӧдіс кипыдӧс вывсьыс кутшӧмкӧ лыа чир.
— Тэ, главнӧйыс, эн шогсьы.
Ещӧ недель на.
— «Недель на, недель на»!
— бара горӧдіс Сергей. — Шуӧны тэныд, мый менам организмӧй сэтшӧм!
Ог ме велав вартчынысӧ.
— Выдумывайтан тэ век.
«Организм»!
— броткыштіс Женька.
Сёрниыс сылӧн вӧлі сэтшӧм спокойнӧй да увереннӧй, мый ме эг вермы терпитны:
— А кытысь тэ тӧдан, мый сійӧ выдумывайтӧ?
Гашкӧ, и збыльысь сылӧн удельнӧй весыс вывті ыджыд!
— Тэныд лӧсьыд шуны: «Эн шогсьы»!
— нурбыльтіс Виктор. — Тэтӧ походӧ мунан.
Подведитін ёрттӧ, медым ассьыд принципиальностьтӧ петкӧдлыны, а ӧні бурӧдан: «Эн шогсьы»!
Женька чеччис, трусиксьыс пыркнитіс лыасӧ, кӧмаліс пидзӧсӧдзыс пуджӧм важ сьӧд гачсӧ да дӧрӧмасьтӧгыс кутіс мунны пляжсянь вывлань кайысь трӧпаӧд.
— Дӧзмис! — шпыньмуніс Виктор.
— Женя!
Тэ кытчӧ? — чукӧсті ме.
— Гортӧ.
Пырысь-пыр локта.
Женькалӧн керкаыс вӧлі зэв матын.
Минута дас мысти сійӧ воис бӧр.
Сійӧ вайис кольчаӧ гартыштӧм кыз кузь гез.
Женя сувтіс Сергей дінӧ да шуис мудз гӧлӧсӧн:
— Чеччы.
Мунам.
Сергей сӧмын юрсӧ лэптыштліс:
— Кытчӧ ещӧ!
— Выльногӧн велӧдчыны кутам.
— Кыдзи ещӧ выльногӧныс?
— Ляпкыдінын тэнад нинӧм оз артмы: тэ, муртса кӧ мыйкӧ, кокнад пыдӧсас сувтан.
Ӧні вай джуджыдінын видлам.
Ме тэнӧ гезйӧн пос вывсянь лэдза, а тэ старайтчы плавайтны.
Мыйӧн кутан вӧйны, ме тэнӧ кыска.
— Нинӧм оз артмы, — шуис Сергей да бергӧдчис мӧдарӧ.
Женька виччысьыштіс неуна, сэсся ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Мунам!
Кылан?
Дыр ме кута тэ дінын сулавны?
Сэки нин ми Викторкӧд поддержитім Женькаӧс.
— Збыльысь, Сергей, мыйла не видлыны! — шуи ме. — Меным висьтавлісны, мый татшӧм способыс отсалӧ.
— Тешкодь морт! — шуис Виктор. — Медбӧръя надеясӧ воштан.
А друг всё-таки велалан да мунан походӧ?
Тыдалӧ, Сергей эз кӧсйы воштыны медбӧръя надеясӧ.
Сійӧ чеччис, и Женька кӧрталіс сылы гезсӧ морӧс гӧгӧрыс, мышкас куимысь гӧрддзаліс.
— Мунам!
А ті, ребята, век жӧ матынджык ва дорас сулалӧй.
Пос шӧрӧдзыс воӧм бӧрын Женька сувтіс:
— Тані кутам.
Тані джуджыд.
Пыр!
Ме тӧді, мый пос улын Сергейлы вӧлі голяӧдзыс кымын, да и вообщӧ миян юысь кар гӧгӧрсьыс сьӧкыд аддзыны места, кӧні эськӧ вӧлі джуджыдджык.
Сергей полігтыр видзӧдліс увлань, и ме думышті, мый ӧні сійӧ аддзас пыдӧссӧ.
Но ваыс вӧлі гудыркодь.
Сергей неуна педзыштіс ӧти местаын да, пыдісянь сэтшӧма ышловзьӧм бӧрын, мый весиг ми Викторкӧд кылім, воськовтіс перилӧ вомӧныс.
Перилӧ саяс сулалігӧн сійӧ бара видзӧдліс ва вылӧ, сэсся Женька вылӧ.
— Пыр, пыр! — шуис мӧдыс.
Сергей кутчысис сваяас да кутіс лэччыны увлань, а Женька кутіс вочасӧн лэдзны гезсӧ, но сідзи, медым сійӧ век вӧлі зэлӧдӧма.
Вот Сергей лои ваын пельпомӧдзыс нин.
Перилӧ вомӧныс копыртчӧмӧн Женька видзӧдіс сы бӧрся.
— Вартчы! — командуйтіс сійӧ.
Сергей заводитліс бультыкасьны, но мыйӧн Женька личӧдіс гезсӧ, сійӧ бара кутчысис сваяас да ӧшйис сы вылӧ.
— Лэдз сваясӧ! — шуис Женька.
Сергей чӧв оліс да сьӧлаліс вомас пырӧм васӧ.
— Лэдз, шуа!
Мый тэ шашаритчин?
Сергей лэдзис сваясӧ да мыйвынсьыс кутіс швачӧдны кияснас да кокъяснас ваас.
Женька тэрыба кыскыштіс сійӧс свая дорсьыс да горӧдіс:
— Спокойнӧ!
Спокойнӧ!
Плавнӧя ас улад сын, плавнӧя!
Но Сергей эз нин кыв сылысь — сійӧ воши ва улӧ, сӧмын артмисны ва вылас кругъяс.
Женька виччысьыштіс секунда-мӧд, надейтчис, мый сійӧ бӧр петас, сэсся кыскис ассьыс велӧдчысьсӧ веркӧс вылас.
— Шойччышт неуна, — шуис сійӧ.
Сергей шойччыштіс, а сэсся Женька бара командуйтіс сылы:
«Вартчы!» —
и мӧдыс бара заводитіс бультыкасьны, а сылӧн велӧдысьыс горзыны: «Спокойнӧ!
Ас улад сын!»
И бара Сергей воши ва улӧ, и бара Женька кыскис Сергейӧс, коді вӧлі ёна повзьӧма.
Тадзи повторяйтчис унаысь.
Минута дас вит мысти Сергей сэтшӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
«Чӧрту!
Ог вермы сэсся!», мый Евгений пыр жӧ кыскыштіс сійӧс свая бердӧ да отсаліс кавшасьны пос вылӧ.
— <ns>Чӧ-чӧ-чӧ-чӧрту</ns> став тайӧ вартчӧмыс!
<ns>Чӧ-чӧ-чӧ-чӧрту по-по-походнас</ns> и ставнас! — шуис Сергей да кутіс тэрыба ветлӧдлыны пляж кузя, медым шонавны.
Женька пуксис лыа вылӧ.
Сійӧ вӧлі пӧсялӧма да зэв ёна мудзӧма, мый ни ме, ни Витя эг нин решитчӧй сійӧс видны.
— Оз ков меным некутшӧм поход! — миян дінті мунігӧн шуис Сергей.
Ми видзӧдлім сы вылӧ.
Витя надзӧникӧн шуис:
— Ӧні шуӧ «оз ков», а кыдзи стартыс лоӧ, висьмас шогысла.
— Дерт, — вочавидзи ме. — Миян быд путешествиеын сійӧ вӧлі медся активнӧй.
А ӧні ставныс мунасны, а сійӧ ӧтнас кутас гортас пукавны.
Женька тэрыба кураліс лыасӧ, стрӧитіс сыысь пирамида.
— А ме, чайтанныд, муна, Сергейӧс кӧ оз босьтны? — юрсӧ лэптывтӧг шуис сійӧ. — Чайтанныд, менам сӧвестьӧй абу?
Регыд Витя вешйис миян дінысь да мӧдіс консерв банкаӧн койны пыжысь васӧ.
Женька мый йылысь кӧ думайтіс, видзӧдлывліс то пыж вылӧ, то пляж мӧдар помӧ, кытчӧ муніс Сергей.
Друг, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, сійӧ шыасис ме дінӧ:
— Шойччыштам муртса да ещӧ ӧти способ видлам.
Сӧмын ті меным отсыштӧй.
Ме лажыньтчи сы дінӧ:
— А кутшӧм способ?
— Меным Поспелов Юрка висьтавліс.
Шуӧ, батьыс сійӧс тадзи велӧдӧма.
Пуксьӧдӧма пыжӧ, петкӧдӧма ва шӧрӧдзыс да и тойыштӧма борт сайӧ.
Юрка думайтӧма, мый сэні джуджыд, мыйвынсьыс кутӧма бультыкасьны, медым ассьыс олӧмсӧ спаситны, да и вартчӧма.
Отсыштанныд?
— Отсавны, дерт, отсыштам.
Сӧмын кытысь джуджыд местасӧ аддзан?
— А джуджыд местасӧ буретш оз и ков корсьны.
Колӧ сӧмын висьтавны Сергейлы, мый сэні вывті джуджыд.
— Татшӧм местаыс бадь кустъяс весьтын эм, — шуи ме. — Сэні ваыс кутшӧмкӧ турунвиж, пемыд, кажитчӧ, мый пыдӧсыс абу, а збыльысьсӧ ньӧти абу джуджыд.
Став йывсьыс сёрнитчӧм бӧрын ми чукӧстім Сергейӧс да предложитім сылы катайтчыштны.
Сергей вочавидзис, мый сылы «пыжӧн гуляйтны — сійӧ сӧмын расстраивайтны асьсӧ», но пыр жӧ кутіс отсасьны Викторлы койны васӧ.
Васӧ койӧм бӧрын найӧ йӧткыштісны пыжсӧ да пуксисны сэтчӧ.
Миянлы сідзи и эз удайтчы висьтавны Витялы сы йылысь, мый ми думыштім вӧчны.
Ми пуксьӧдім Сергейӧс веськӧдлыны, ме пукси пыж бӧрас сыкӧд орччӧн, Женька пуксис сынны, медым лоны миянлань матынджык, а Витя пуксис нырас.
Бадь кустъясӧдз вӧлі витсё кымын метр.
Сьӧкыда грузитӧм, ёна вӧйӧм пыжным миян надзӧн катіс ва паныд.
Лыа пляж помасис.
Веськыдвылын нюжӧдчис зэв уна посньыдик розьяса крут кыр.
Тані ю весьтас лэбалісны уна дас чикыш, то лэччывлісны дзик ва бердӧдзыс, то бӧр кыпӧдчывлісны.
Пӧраӧн на пиысь кодкӧ ӧти вошлі розяс да некымын секунда мысти бӧр жбыркнитліс сэтысь.
Коркӧ и ми воим сійӧ местаӧдз, кӧні кыр улын быдмисны бадь кустъяс, кодъяс улысса увъяссӧ ӧшӧдӧмаӧсь ваӧдз.
Ме мигниті Женькалы да, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма, гораа юалі:
— Женька!
А мый, тані джуджыд?
— У-у!.. — нюжӧдіс сійӧ. — Тані весиг ме ог вермы пыдӧсӧдзыс суныштны.
Сергей видзӧдліс сьӧд ва вылӧ.
Ми Женькакӧд мигнитім ӧта-мӧдлы.
Ме кыкнан киӧн кутчыси Сергейлы пельпомас да йӧткышті сійӧс.
— Ой, мый тэ вӧчан! — горӧдіс сійӧ да кутчысис пыж дорӧ.
Пыж ёна катовтчис.
— Тырмас дурнытӧ!
Путкыльтчам! — шуис Витя, но Женька чеччыштіс да уськӧдчис меным отсӧг вылӧ.
Ме боквывтчи да став тушаӧн мыйвынысь тойышті Сергейӧс...
Кыліс горӧдӧм, ме куті чувствуйтны, мый кытчӧкӧ лэба, сэсся ме гӧгӧр кутіс шумитны ва.
Ме сунлі да сувті кок йылӧ.
Ваыс меным вӧлі морӧсӧдз.
Секунда мысти месянь метр ылнаын тыдовтчис Женькалӧн юрыс.
— Кӧні Серёжка?
Серёжка абу! — шуис сійӧ да суніс.
Ме видзӧдлі гӧгӧр да эг аддзы ни Викторӧс, ни Сергейӧс.
Сӧмын кывтіс вывлань пыдӧса пыж да Витялӧн идзас шляпаыс.
Ме суні жӧ да аддзи нюйта пыдӧссӧ, кутшӧмкӧ водоросльяслысь шочиник кустъяс да Женькаӧс, коді кывтіс ме бокті, быттьӧкӧ ыджыд лягушка.
А сэсся нинӧм да некодӧс!
Ми ӧттшӧтш петім васьыс.
Женькалӧн чужӧмыс вӧлі кельыд.
— Серёжка абу...
Серёжка вӧйи! — шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн.
— И Витька абу! — воздухсӧ ньылалігтыр вочавидзи ме.
Ми бара сунім.
Мыйсӧ сӧмын ме эг думайт тайӧ некымын секунданас, пока вӧлі ваын!
Мукӧддырйиыс та мындасӧ лунтырнас он думайт.
И сы йылысь, мый ме висьтала Витька бать-мамлы, и сы йылысь, мый ме кӧ эськӧ сійӧс ас кадӧ велӧді вартчыны, ставыс эськӧ вӧлі лючки-ладнӧ, и сы йылысь, мый ми сыкӧд эгӧ вевъялӧй помавны киноплёнка улӧ фотоаппарат, и сы йылысь, мый нӧ ӧні лоӧ Женька да Серёжа мамъяскӧд, и сы йылысь, кыдзи век жӧ вермисны вӧйны кык верстьӧ детинка татшӧм ляпкыд местаын.
Кор куті чувствуйтны, мый вот-вот восьта вомӧс да лолышта, ме бара сувті кок йылӧ да видзӧдлі гӧгӧр.
Берегын некод эз вӧв.
Эг аддзы ме некодӧс и ва вывсьыс.
Но путкыльтчӧм пыж сайсянь, коді кывтіс ю визулыслы пӧперегӧн да кодӧс кылӧдӧма нин метр кызь кымын, кылісны кык повзьӧм, скӧр гӧлӧсъяс:
— Женька!
Володька!
Татчӧ!
— Женька, кӧні тэ сэні?
Женькалӧн юрыс секунда кежлӧ мыччысьліс ва улысь:
— Абуӧсь тані!
Юр бара воши.
Женька, дерт, ачыс эськӧ кулі ва улас <rus>разрыв сердца</rus>ысь, эг кӧ ме сійӧс мырдӧн кыскы.
Сӧмын ӧні сійӧ кыліс горӧдӧмъяссӧ да ставсӧ гӧгӧрвоис.
Тэрыба вартчӧмӧн ми вӧтӧдім пыжсӧ, кутім торйӧн кывтысь пелыс да Витькалысь идзас шляпасӧ.
Пыж сайӧ вартчӧм бӧрын ми аддзим пыж бӧрысь — Сергейӧс, а пыж ныр дорысь — Викторӧс.
Пыж дорӧ кутчысьӧмӧн найӧ швачӧдісны кокъяснаныс ваӧ.
— Сувтӧй кок йылад.
Тані ляпкыд, — шуис Евгений.
Ми Женькакӧд ёна волнуйтчим, вӧлім ваын, навернӧ, ставсӧ минута кымын, сэсся вӧтчим пыж бӧрся и ӧні сійӧс муртса кыским береглань.
Ме сӧмын сы йылысь и думайті, кыдзи эськӧ прӧйдитны тайӧ вит-квайт метрсӧ, коді торйӧдіс миянӧс берегысь, да водны векньыдик, турунӧн эжсьӧм му вылӧ, коді вӧлі кыр улын.
Коркӧ и ми воим, но и сэні эз сразу удайтчы миянлы шойччыштны.
Муртса ми петім берегӧ, кыдзи Сергей кутіс наступайтны миян вылӧ да шуавны:
— Ме тіянлы петкӧдла, кыдзи татшӧм шуткаяссӧ шутитны!
Ме тіянлы петкӧдла, кыдзи татшӧм шуткаяссӧ шутитны!
Сійӧ весиг меным балябӧжӧ кипыдӧснас кучкыштіс.
Витя пыркӧдіс аслас шляпаысь васӧ да гораа ышӧдіс Серёжкаӧс:
— Сідз налы!..
Сетышт ещӧ!
Тӧдӧны, мый йӧзыс оз кужны вартчыны, да тадзи вӧчӧны!
Сэсся найӧ кавшасисны кыр йылӧ да мунісны.
Лои кӧ эськӧ тайӧ коркӧ водзджык, ни ме, ни Женька эгӧ прӧститӧй эськӧ таысь Сергейлы, но ӧні миянлы вӧлі веськодь.
Ми эг сувтӧдӧй найӧс: ми вӧлім радӧсь, мый найӧ мунісны.
Пуксим эжа вылӧ да кутім шойччыны.
* * *
Аскинас ме пыри Витя ордӧ, медым объяснитны сылы тӧрытъя лоӧмторсӧ да корны сійӧс тренируйтчыны сынӧм кузя.
Сійӧ эз вӧв гортас — мамыс ыстӧма магазинӧ.
Ме коли записка, кӧні юӧрті, мый кута виччысьны сійӧс пос дорын, и босьті пыж да мӧдӧдчи сэтчӧ.
Пляж вылысь ме аддзи сэтшӧм жӧ картина, кутшӧмӧс и тӧрыт: морӧсӧдзыс ваын сулаліс Сергей, а сы дінын чурвидзис Женькалӧн юрыс.
— Тэ эн волнуйтчы!
Тэ со тадзи вӧч.
Со кыдзи!
Видзӧд!
Женька мӧдіс ньӧжйӧникӧн вартчыны Сергей дінті.
— Но, а ме ог али мый сідзи вӧч?..
Ме ӧд сідзи и вӧча!
— Сідзкӧ, он сідз.
Но, вай!
Ещӧ ӧтчыд!
Некымын минута бӧрын локтіс Витя.
Ме куті висьтавлыны сылы, мыйла ми тӧрыт пыжсӧ пӧрӧдім да кыдзи сійӧс да Сергейӧс ю пыдӧссьыс корсим.
Висьтавлі ме сылы дыр, подробнӧя да друг дугді.
Ми пыр кылім, кыдзи Женька горӧдлывліс ӧтипӧлӧс кывъяс: «Эн волнуйтчы!», «Сын!», «Ва улас китӧ видз!», а ӧні сійӧ друг горӧдіс:
— Но-но-но-но!
Но, ещӧ...
Но сідзи!
Но-но-но-но!..
Ми видзӧдлім ю вылӧ, но Сергейӧс эгӧ аддзӧй.
Секунда бӧрын сійӧ мыччысис васьыс.
— Мый?
Вартчи? — мыйлакӧ повзьӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
А Женька сідз жӧ повзьӧмӧн вочавидзис:
— Серёжка, честнӧй пионерскӧй!
Метрӧн-джынйӧн кымын!
Сергей нинӧм эз шу.
Сійӧ вештіс юрси пратьсӧ плеш вывсьыс, водіс ваас да, кокъяснас швачӧдігтыр, синъяссӧ лёкысь чашкӧдӧмӧн, то вомсӧ паськӧдліг, то банбоксӧ пӧльтліг, мӧдӧдчис береглань.
— Серёжка!
Верит кӧть эн!
Кык метр!
Кажитчис, мый Сергей и збыль эз верит.
Пидзӧсӧдзыс ваын сулалігӧн нин сійӧ нюмъялігтыр видзӧдліс миян вылӧ да юаліс:
— Вартчи?
Да?
— Чудак!
Дерт, вартчин!
Женька петіс берегӧ да уськӧдчис лыа вылӧ.
— Ставыс! — шуис сійӧ. — Ӧні сійӧ и ачыс васьыс оз пет.
Женька эз ӧшибитчы.
Ми кутім нин горзыны Сергейлы, мый сійӧ дзикӧдз лӧзӧдӧма, мый сійӧ весьшӧрӧ тадзи асьсӧ мучитӧ, но Сергей ӧтарӧ бультыкасис да быд пӧрйӧ дырджык кутчысис ва вылын, кӧть и ёна нин вӧлі мудзӧма.
— Женька!
Друг! — горӧдіс сійӧ, уськӧдчис берегӧ, кутіс Женькаӧс да мӧдіс быглясьны сыкӧд лыа вывті.
Кор Женька муртса мынтӧдчис сыысь, Сергей кутіс ӧтнасӧн чеччавны да патурликасьны.
Медбӧрын сійӧ, ставнас лыаӧсь, нюмъялігтыр пуксис.
— ӧкмыс арӧссянь эг вермы велӧдчыны! — горӧдлывліс сійӧ. — Ӧні видзӧдлам, Трофим Иванович!..
Шойччышта неуна — бок вылын видла!
Женька!
Женечка!
Друг! — И сійӧ бара уськӧдчис кутлыны Женькаӧс да быгльӧдлыны сійӧс лыа вывті.
Шоналӧм бӧрын Сергей бара пырис ваӧ.
Женька, юрсӧ кинас пыкӧмӧн, куйліс, нюмъяліс, чӧв оліс да, тыдалӧ, вӧлі зэв дӧвӧлен, мый сылы оз ков пырны ваӧ.
Сергейкӧд сёрнитігӧн, сылы быдсямапӧлӧс сӧветъяс сеталігӧн, ме эг сразу казяв, мый Витя мыйкӧ чӧв олӧ.
Ме видзӧдлі сы вылӧ.
Витя пукаліс жугыль, чӧв ланьтӧма да йирис ассьыс ыджыд шляпа дорсӧ.
Ме дӧгадайтчи, мый йылысь сійӧ думайтӧ.
Сы йылысь, мый ӧні сійӧ миян туристическӧй кружокса членъяс пиысь ӧтнас оз куж вартчыны, да, гашкӧ, сы йылысь, мый сылӧн кӧ эськӧ вӧлі Женька кодь жӧ друг, сійӧ эськӧ важӧн нин кужис вартчыны.
Ме мигниті Женькалы да шуи:
— Виктор, а тэныд Женька висьтавліс прӧверка йылысь?
— Кутшӧм ещӧ прӧверка йылысь? — юаліс сійӧ неокотапырысь.
— Но сы йылысь, мый Трофим Иванович лӧсьӧдчӧ поход водзвылын ставнымӧс вартчӧм кузя прӧверитны.
— Пӧръясян!
— Он верит?
Женькалысь юав.
— Но да, — шыасис Женька. — Июнь кызь кӧкъямысӧд лунӧ, стӧч дас кык часын, лоӧ прӧверка!
Ме тӧрыт аддзылі Трофим Ивановичӧс, и сійӧ меным висьталіс.
Витя видзӧдліс ме вылӧ, Евгений вылӧ, чӧв олыштіс...
— Женька!
Отсыштан, а?
А то менӧ Володька заводитліс велӧдны, да мыйкӧ нинӧм эз артмы.
Женя эз сразу вочавидз.
Сійӧ гудйыштіс лыасӧ чуньнас, перйис сэтысь ракпаньджын, видліс сійӧс, шыбитіс да, ышловзьӧм бӧрын, надзӧникӧн чеччис.
— Вай.
Лок, — шуис сійӧ мудзӧм гӧлӧсӧн. — Тэ, главнӧйыс, эн волнуйтчы.
Спокойнӧя лолав да ас улад сын.
Витя велаліс Сергейысь регыдджык: сійӧ аскинас кужис нин вартчыны.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Лыа @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 47‒57.}
СОТНИК Юрий
ЛЫА
Шондіыс пуксис нин.
Миян лагерын луд вылын пуясыс сьӧдӧдісны, и сӧмын медся гырысь кыдзьяслӧн йывъясыс ещӧ дзирдалісны на гӧрдоват югӧрӧн, быттьӧкӧ найӧс вӧчӧма югыда весалӧм ыргӧнысь.
Забор дорын, кӧні ӧшалісны мыссян дозъяс, тойласисны дас кымын кӧмтӧм челядь.
Гиля-голякылісны кӧрт вевтъяс, кыліс пызйысьӧм, чирзісны нывкаяс.
Миян звено эз тэрмась мыссьыны.
Пельпомъяс вылын кичышкӧдаӧсь, киясын мыльницааӧсь да зубнӧй щӧткаясаӧсь, ми сулалім бокынджык да пыр на эгӧ вермӧй некыдзи воны ас садьӧ лоӧм неприятностьысь.
Дас лун нин гӧтӧвитчим лагерь торжественнӧя восьтӧм кежлӧ, и став тайӧ каднас миян звенолы сетавлісны медся интереснӧй да сложнӧй заданиеяс.
Ми конструируйтім да вӧчим мишень, коді изображайтліс фашистӧс. Фашист усьлі да лэптыліс кокъяссӧ вывлань, мачӧн кӧ веськалан паськыд сьӧд кнопкаӧ, коді вӧлі фашисткӧд орччӧн.
Локтан ворсӧм кежлӧ ми вӧчим кык трещётка.
Миян пу керка кильчӧ улӧ ми лӧсьӧдім фотолаборатория да лэдзим нин кык номер фотобюллетень.
Линейкаяс вылын, стенгазетаясын миянӧс век ошкисны сюсьлунысь, изобретательностьысь, и ми, дерт, ёна гордитчим тайӧн.
И друг татшӧм ӧбида!
Часджын сайын кымын рытъя линейка вылын старшӧй вожатӧй объявитіс миянлы аския лунлысь порядоксӧ.
— Первой отрядса нёльӧд звено кутас ремонтируйтны пыж, — шуис сійӧ. — Тупкыны розьсӧ, вӧчны да пуктыны руль, сувтӧдны паруса мачта.
Миян должен лоны флот, коді туяс Тихона ю кузя ылі плаваниеяс вылӧ.
Первой отрядса мукӧд куим звеноыс (сідзкӧ, на лыдын и миян), а сідзжӧ мӧд отряд дзоньнас долженӧсь киськавны линейкасӧ лыаӧн.
Стӧчджыка, весиг не киськавны, а тыртны, кыз слӧйӧн тыртны.
Муыс тані сёйӧд.
Зэрмас — вӧям няйтас.
Асьныд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ «интереснӧ» — лыа кыскавны!
Ӧд татшӧм удж вылад гажтӧмысла позьӧ кувны.
И тайӧ сэки, кор мукӧд челядьыс кутасны занимайтчыны сэтшӧм интереснӧй да ответственнӧй уджъясӧн, кыдзи пыж ремонтируйтӧм, мачта лэптӧм кежлӧ лӧсьӧдчӧм, аттракционъяс лӧсьӧдӧм...
— Аскиа луныс ставнас дзугсис! — пинь пырыс сӧдзӧдіс кузь тушаа, вӧсньыд кока Лодька Виноградов.
Сійӧ сулаліс еджыд панамаа юрсӧ копыртӧмӧн да кулис сойсьыс кульсьысь кучиксӧ.
Демьян пуктіс кисӧ мышкас, ӧшӧдіс юрсӧ да зумыштчис.
Ваня Сердечкин жугыля видзӧдіс миян пиысь то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ:
— Ладнӧ, ребята, мед!..
Оз кӧ донъявны, мед!
Збыль ӧд, ребята?
— Абу, абу мед! — друг зэв решительнӧя шуис Демьян. — Мунамӧй.
Ме сёрнитышта.
Ме докажита налы!
Ми мӧдӧдчим мыссян дозъяслань.
Миян звеньевӧйным тушанас вӧлі отрядын медся ичӧт, но сійӧ вӧлі зэв ён да сэтшӧм солиднӧй, мый сійӧс ставным шуим эг Дёмаӧн да, дерт нин, эг Дёмкаӧн, а сӧмын Демьянӧн.
Сійӧ ветлӧдліс пыр гырыся восьлалӧмӧн, зілис сёрнитны кыз гӧлӧсӧн да зэв ёна радейтліс быдсямапӧлӧс гӧгӧрвотӧм выражениеяс.
Со и ӧні муніс сійӧ миян водзвылын, быттьӧкӧ метръяс мерайтіс, да брунгис аслыс ныр улас:
— Ме сёрнитышта!
Ме сылы логическӧя докажита!
Миян отрядса вожатӧй Яша наблюдайтіс мыссян дозъяс дорын порядок бӧрся да кадысь кадӧ ӧлӧдліс найӧс, коді сюйсьывліс ӧчередьтӧг либӧ зільліс соседыслы воротник костас кисьтны ва.
Сы дінӧ неуна вотӧдз Демьян сувтіс.
— Яш! — чукӧстіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн. — Здук кежлӧ.
Важнӧй делӧ.
Яша матыстчис звеньевӧй дінӧ.
Сійӧ вӧлі зэв ёна гожъялӧма, сылӧн вӧлі кудриа сьӧд юрси.
Рӧмыдінын Яша вӧлі дзик негр кодь.
— Яша, — бара заводитіс Демьян, — ме должен став звеносянь висьтавны тэныд: ми лыддям, тайӧ абу рациональнӧ.
— Мый «абу рациональнӧ»?
— мыссян дозъяслань видзӧдігмоз юаліс вожатӧй.
— Миянлысь звеноӧс ыстыны лыа кыскавны.
— Абу рациональнӧ, шуан?
— Да!
Миянлысь звеноӧс ыстыны лыа кыскавны — тайӧ всё равно мый инженеръясӧс тшӧктыны грузчикъясӧн уджавны.
Яша кресталіс кияссӧ морӧс вылас да кутіс дзоргыны Демьян вылӧ:
— Мый, мый?
Кутшӧм инженеръясӧс?
Кутшӧм грузчикъясӧн?
Демьян матыстчис дзик вожатӧй дінӧдз да убедительнӧй тонӧн висьталіс водзӧ:
— Яша!
Энлы.
Вай рассуждайтны тадзи... логическӧя.
Коді миян звеноын?..
Лодя Виноградов!
Ачыд тӧдан, кыдзи сійӧ столярничайтӧ.
Сійӧ не сӧмын руль вӧчас, но дзоньнас пыжсӧ вермас ачыс стрӧитны...
Ещӧ коді миян звеноын?..
Ваня Сердечкин!
Сійӧ...
— Гӧгӧрвоана!
Тэ неуна дженьыдджыка.
— Вот.
А тэ татшӧм йӧзсӧ — лыа кыскавны!
А коді нёльӧд звеноын?
Мыйӧн найӧ асьнысӧ петкӧдлісны?
Пыж ремонтируйтны — сэні юр колӧ...
Найӧ, гашкӧ, инструментсӧ киас кутны оз кужны, а тэ найӧс индін татшӧм ответственнӧй удж вылӧ!
А тайӧ... ква... квалифицированнӧй йӧзсӧ тэ — лыа кыскавны!
Абу рациональнӧ.
— Ставыс? — скӧракодь юаліс Яша.
— Ставыс.
— Сідзкӧ, кывзы менсьым.
Миян абу завод, а пионерскӧй лагерь.
А ті ещӧ абу на инженеръяс, а сӧмын детинкаяс, да, буракӧ, ёнакодь вылӧ пуксьысь детинкаяс.
Яндзим тіянлы, пионеръяслы, тадзи относитчыны физическӧй удж дінӧ!
Сьӧд уджысь полысьяс!
Демьян раммис.
Сылӧн став солидностьыс кытчӧкӧ воши.
Сійӧ сулаліс, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, да жугыля видзӧдіс вожатӧй кок вылӧ.
Зато ми ӧбидитчим да шыасим:
— Сьӧд удж йывсьыд сійӧ тэ, Яша, весьшӧрӧ...
— Ми ньӧти ог физическӧй удж дорӧ... ми гажтӧм удж дорӧ тадзи относитчам.
— Мед кӧть медся сьӧкыд удж, но сӧмын медым интереснӧй вӧлі.
— Абу омӧля думыштӧмныд, — нюммуніс Яша: — мед нёльӧд звено вӧчӧ гажтӧм уджсӧ, а тіянлы сӧмын интереснӧйӧс сет!..
Оз артмы, голубчикъяс!..
Бурӧсь тай!
Асланыд квалификацияӧн ышнясянныд! — Сійӧ сюйис кияссӧ зептас, прӧйдитчис бӧрӧ-водзӧ да кӧдзыда содтіс: — Верманныд аски нинӧм не вӧчны.
Мырдӧн тіянӧс некод оз тшӧкты.
Гож водзын куйлӧй.
— Мыйла весьшӧрӧ оскорбляйтны? — нурбыльтіс Демьян. — Мый ми, лодырьяс!
Яша эз вочавидз.
Ми сэсся кыв ни джын жӧ эгӧ шуӧй, и чӧв олӧмыс вель дыр кыссис.
Тыдалӧ, миян чужӧмъясным вӧліны зэв жугыльӧсь, и тайӧ действуйтіс вожатӧй вылӧ.
Кор сійӧ бара заводитіс сёрнитны, гӧлӧсыс сылӧн эз нин вӧв сэтшӧм скӧр:
— Тіян удовольствие ради нёльӧд звенолысь ремонт мырддьыны ме ог кут.
Нёльӧд звеноыс кӧ ачыс окотитас тіянкӧд вежсьыны, сэки — мӧд делӧ.
Ми весиг пельпомъяснымӧс лэптыштлім.
— «Ачыс окотитас»!
Найӧ ӧд абу йӧйӧсь.
Яша видзӧдліс миян вылӧ кыдзкӧ кӧсӧя, и меным кажитчис, мый сійӧ муртса нюммуніс.
— А ті сёрнитӧй.
Ті тӧлка йӧз.
Докажитӧй налы, мый весиг сэтшӧм удж, кыдзи лыа кыскалӧм, вермас лоны интереснӧйӧн.
Яша видзӧдіс миян вылӧ, гыжъяліс нырсӧ да, кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн, нюмъяліс.
Ми гӧгӧрвоим, мый сёрнитны сэсся нинӧм йылысь, да довгим-мунім мыссян дозъяслань.
— Век шуткаяс! — надзӧникӧн шуис Демьян.
Мыссьӧм бӧрын ми мӧдӧдчим керкаӧ.
Кильчӧ вылӧ Лодя Виноградов сувтіс да шуис:
— Татшӧм ыджыд пыжад позьӧ эськӧ вӧлі не ӧти, а кык парус лӧсьӧдны.
Кливер, например...
— Аски тэныд лоас «кливер»!
— броткыштіс Демьян. — Кутан нӧсилкаясӧн ветлӧдлыны да любуйтчыны, кыдзи нёльӧд звено пыж тшыкӧдӧ.
Дерт, сы йылысь, мый нёльӧд звено тшыкӧдас пыж, Демьян прӧстӧ сідзи шуис, скӧрйывсьыс, но ми ставным довкнитім юръясӧн.
Миян лагерным сулаліс дзик ю бердас, но тайӧ ляпкыд, баддьӧн тырӧм, берегас лыаыс эз вӧв.
Сійӧс колӧ вӧлі кыскавны мӧдар берегсьыс, коді вӧлі крут да кырӧма.
Медым вайны нӧсилка либӧ лыа тыра ведра, колӧ вӧлі мунны пода поскӧдз, коді вӧлі лагерса границасянь метр комын сайын, вуджны тайӧ пос вомӧныс да вӧчны сійӧ жӧ туйсӧ бара.
Ме думышті ставсӧ тайӧс, и менӧ шогӧдіс.
— Демьян! — мыйкӧ думайтігтыр шуис Лодька.
— Да?
— Гашкӧ, сёрнитан накӧд?
Быдтор вермас лоны...
— Наивнӧй тэ морт, Всеволод!
— А тэ всё-таки видлы, заводит кутшӧмкӧ дипломатия.
Висьтав, мый лыаыс — сійӧ сӧмын первойсӧ кажитчӧ гажтӧм уджӧн, мый сэні нинӧм сьӧкыдыс абу, а збыльысьсӧ...
— Мый «збыльысьсӧ»!
— Збыльысьсӧ... тайӧ... но вообщӧ мыйкӧ сэні... — Лодя ӧвтыштіс кинас аслас ныр весьтын да чӧв ланьтіс.
— Ачыд он тӧд, а висьталан! — шуис Демьян.
Но сэки шыасисны мукӧд детинкаяс:
— А тэныд сьӧкыд сёрнитыштнысӧ, да?
Ӧд накӧд ӧти комнатаын узьлан!
— Тӧдан поговоркасӧ: «Юав, вомад оз кучкыны»?
Демьян видзӧдліс ме вылӧ, сэсся Ваня Сердечкин вылӧ.
Ми куимнанным узьлім сійӧ комнатаас, кӧні вӧлі нёльӧд звено.
— Дерт, ребята...
Делӧыс, ребята, дерт, сьӧкыд, но видлыны век жӧ позьӧ.
Збыль ӧд, ребята? — шуис Ваня.
«Сьӧкыд»!
Меным тайӧ кажитчис сэтшӧм задачаӧн, код вылын медся бур дипломатыс ассьыс юрсӧ жугӧдас.
Видзӧдлінныд кӧ ті эськӧ нёльӧд звеноса звеньевӧй Мишка Авдотьин вылӧ!
Сійӧ ыджыд тушаа да век сэтшӧм спокойнӧй да серьёзнӧй, быттьӧ сылы абу дас куим арӧс, а комын.
Заводитлӧй убедитны татшӧмтӧ сыын, мый еджыдыс — тайӧ сьӧд, а сьӧдыс — еджыд!
Некымын минута мысти ми куйлім вольпасьяс вылын.
Дзикӧдз пемдіс.
Ӧшинь сайын сьыліс горн: «Пӧра узьны, пӧра узьны!»
Но нёльӧд звено эз на ланьт.
Комната пельӧсъясын кыліс ноксьӧм, надзӧникӧн сералӧм да кокньыдика кучкалӧм шыяс: сэні панӧмаӧсь кось пӧдушкаясӧн.
Друг кодкӧ шуис: «Внимание! Воздух!» —
и заводитчис «противовоздушнӧй оборонаӧн» ворсӧм.
Минута кымын ставныс куйлісны чӧла да кывзісны комнатаӧ пырӧм номлысь дзизгӧмсӧ.
Сэсся Серёжа Огурцов ачыс аслыс командуйтіс: «Витӧд батарея, <rus>огонь</rus>!» да кутіс тэрыба швачӧдны ки-ки воча, зілис пемыдсьыс кутны номйӧс.
Кор «вражескӧй самолёт» петіс сы «обстрел» зонаысь, восьтіс би «квайтӧд батарея», мӧдногӧн кӧ Сурэн Атараев.
Ни Демьян, ни Ваня, ни ме эг участвуйтӧй ворсӧмас.
Ме ӧтарӧ думайті, думайті, думайті, мыйсянь эськӧ заводитны миянлысь дипломатическӧй сёрни, да сідзи нинӧм эг и вермы думыштны.
Тыдалӧ, и Демьянлӧн и Ванялӧн делӧясыс сідзжӧ эз вӧвны бурӧсь.
Демьян, кодлӧн крӧватьыс сулаліс мекӧд орччӧн, куйліс дзик лӧня.
Ваняӧс ме эг вермы аддзыны, но кылі, кыдзи сійӧ бергаліс да ышлолаліс.
Медбӧрын номйӧс виисны, и нёльӧд звено успокоитчис.
Лои шынитӧв.
Весиг Ваня дугдіс ышлолавны.
Менам юрвесьтса восьса ӧшиньӧд пӧльыштіс шоныд тӧвру да вайис ылі кӧрт туй станциясянь тутӧстӧм, сэсся гудок да упкӧм паровозлысь, коді вӧрзьӧдіс места вывсьыс составсӧ.
— Михаил! — кыз гӧлӧсӧн друг шуис Демьян.
— Но? — унзіль гӧлӧсӧн шыасис мӧдыс.
— Ті аски пыж кутанныд ремонтируйтны?
— Угу.
— А ми — лыа кыскавны.
— Тӧда.
Узь!
Та бӧрын миян звеньевӧй дыр чӧв оліс, а ме куйлі да нервничайті: ӧд Михаил быд минутаӧ вермис унмовсьны!
Медбӧрын Демьян веськодьпырысь шуис:
— Ог вежав ме тіянлы.
Миша эз ӧтветит да весиг заводитіс шкоргыны.
Демьян кутіс волнуйтчыны:
— Михаил!
Кылан?
— Тьфу тэ!..
Мый тэныд?
— Ог вежав ме тіянлы, мый ковмас пыжӧн ноксьыны.
— Но и эн вежав.
Менам унмӧй локтӧ.
— Лыа, ребята... лыа — сійӧ настӧящӧй делӧ, а пыж ремонтируйтӧм — сійӧ челядь ворсӧм, да? — пемыдінсянь шыасис Ваня Сердечкин.
Миша чӧв оліс, зато Серёжа Огурцов шыасис:
— А мый сэні бурыс, лыаас?
Кыскав да кыскав.
— Сійӧ кыдз на ещӧ шуны, — загадочнӧя шуис Демьян.
— Коді оз гӧгӧрво, сылы, дерт, и збыльысь сӧмын «кыскав да кыскав», — содтіс Ваня.
— А тэ гӧгӧрвоан?
— А быттьӧ ог!
— Но, мый тэ гӧгӧрвоан?
— Мый гӧгӧрвоа? — Ваня чӧв олыштіс. — А вот сійӧ и гӧгӧрвоа, мый гӧгӧрвоа.
Збыль ӧд, ребята?
— Тӧдӧмысь, — подтвердитіс Демьян.
Сергей гораа очсыштіс:
— Вешйӧй сэтысь!..
Больгӧны мыйкӧ, а мый — асьныс оз тӧдны.
Ме личнӧ тӧді сӧмын ӧтитор: нинӧм миян дипломатическӧй сёрниысь оз артмы.
Ме вашниті Демьянлы:
— Помав!
Надея абу!
Но сійӧ эз кывзысь да заводитіс сёрнитны важсьыс гораджыка:
— Сыын став интересыс и эм: лыа — абу интереснӧй делӧ, а тэ вӧч сійӧс интереснӧйӧн!
Вот кӧні почётнӧй могыс!
Ӧти крӧвать дзуртыштіс.
— Кывзы!
Тэнад юрад лыа али вем? — скӧрысь шуис Сурэн. — Отбойыс вӧлі али эз?
— Но, вӧлі.
А тэ тӧдан, мый сійӧ лыаыс?
Тайӧ рационализаторскӧй мӧвплы простор!
— Мый, мый, мый? — мӧдпӧв юаліс Сергей.
— Вый!
Думыштны, кыдзи парус сувтӧдны, — кокни.
Тэ вот думышт, кыдзи лыа кыскалӧмын рационализация вӧчны, сэки — мӧд делӧ.
Сэки, сідзкӧ, тэ морт... морт... думайтысь.
— Тэ вот видлы, тэ вот видлы! — кутіс таргыны Ваня. — Лыа вылӧ пӧшти кык отряд назначитісны, а тэ видлы, медым дас морт справитчисны.
Видлы рационализация думыштны!
— А тэ кутшӧм рационализация думыштан? — юаліс Мишка.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, оз на узь.
Демьян да Витя чӧв олісны, но меным юрӧ воис эз омӧль мӧвп.
— Мӧдар берегсяньыс не нӧсилкаясӧн сійӧс кыскавны, а пыжӧн ваявны.
— У-у! — нюжӧдіс Серёжка. — Пока пыжас грузитан, да пока вуджан, да пока кыскалан лыасӧ линейка вылӧ — лунджынйыс кольӧ.
— Бурджык весиг не пыжӧн, — шуис Ваня. — Бурджык мӧдар берегсяньыс дзик линейкаӧдз пу жӧлӧб вӧчны.
Мӧдар берегыс джуджыд да...
— Тӧдан, кор тэ татшӧм жӧлӧбсӧ вӧчан? — шуис Сурэн. — Кор лагерӧ мӧд смена воас.
— Позьӧ жӧлӧбтӧг.
Позьӧ прӧстӧйджыка... — заводитліс Демьян да друг чӧв ланьтіс.
— Но? — шуис Мишка.
Демьян эз ӧтветит.
— Демьян!
Мыйла чӧв олан?
Эн на думышт, да?
— Тырмас.
Пӧра узьны! — шуис Демьян.
Тайӧс ме некыдзи эг виччысь.
— Позьӧ ещӧ и мӧдног... — шыасис Ваня.
Но Демьян сійӧс торкис:
— Иван, кылан!
Тырмас тэныд!
— Тешкодь жӧ тэ морт, Демьян!..
Ме кӧсйи шуны...
— А ме шуа: тырмас.
Ме тӧда, мый вӧча! — Демьян зургис меным бокӧ да вашнитіс. — Эн узь.
Кылан?
Гуся сёрни... гениальнӧй идея!
...Асывнас миян сё кӧкъямысдас пионер, лӧз трусикъясаӧсь, кельыдлӧз майкаясаӧсь да еджыд панамаясаӧсь, сулалісны линейка вылын да шондісьыс читкыралісны синъяссӧ.
Звеньевӧйяс да вожатӧйяс сдайтісны нин рапортъяс.
Старшӧй вожатӧй Семён Семёнович ветлӧдліс строй пӧлӧн да висьтавліс:
— Внимание!
Первоначальнӧй план серти, мӧд отряд дзоньнас да первой отрядса куим звено долженӧсь вӧлі талун кыскавны линейка вылӧ лыа.
Часджын сайын звеньевӧй Демьян Калашников висьталіс меным, мый сылӧн звеноыс ӧтнасӧн босьтчӧ вӧчны став уджсӧ сійӧ жӧ срокнас.
Та вӧсна мӧд отряд первой отрядса кык звенокӧд ӧтлаын мунас талун оз лыа кыскавны, а вӧрӧ озла.
Вопросъяс эмӧсь?
Пыр жӧ лыбис некымын дас ки.
Быдӧнлы окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧ ми, кӧкъямыс детинка, думайтам уджавны пӧшти кык отряд пыдди.
Но Семён Семёнович ӧткажитчис ӧтветитны:
— Тайӧ пока изобретательяслӧн секрет.
Асьныд видлӧй дӧгадайтчыны.
Ми нинӧм жӧ эгӧ висьталӧй, кӧть завтракайтігӧн миянлысь юасис пӧшти лагерыс дзоньнас.
Ме тӧкӧтьӧ эг виньды йӧв сора греча рокӧн — сэтшӧма эз терпитсьы ӧдйӧджык заводитны уджсӧ.
Ми Демьянкӧд да Ванякӧд пӧшти войбыд эгӧ узьӧй, шӧпкӧдчӧмӧн обсуждайтім звеньевӧйлысь проектсӧ.
Но ӧні чувствуйтім асьнымӧс зэв бодрӧя — кӧть гӧраяс путкыльтам!
Завтрак помасис.
Посньыдъяслӧн отрядъяс босьталісны ичӧтик сакъяс да мунісны луд вылӧ бобувъясӧс кутавны.
Мӧд отряд да первой отрядса прӧст пионеръяс мӧдӧдчисны вӧрӧ.
Мунігас найӧ сувтісны векньыдик пос вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма ю вомӧн, да, ассьыныс кӧрзинкаяссӧ кианыс кутігтыр, дыр сулалісны сэні, видзӧдісны берегъяссӧ, сёрнитісны миян затея йылысь.
Зэв дыр лоӧ висьтавны, кыдзи ми трудитчим, медым выполнитны Демьянлысь проектсӧ.
Тадзтӧ ме ассьым став тетрадьясӧс гижа.
Висьтала сӧмын, мый дас ӧти час да нелямын вит минутаӧ ми заводитім испытывайтны ассьыным подвеснӧй туй.
Шондіыс ёна пӧжис.
Ми, кӧкъямыс детинка, да миянкӧд вожатӧй Яша, куш трусикъясаӧсь да панамаясаӧсь, сулалім крут кыр йылын.
Миян улын векньыдик Тихона ю сайын вӧлі лагерь.
Яша командуйтіс: «Куим-нёль!» — и ми горӧдім:
— Внимание!
Заводитам испытание!
Мӧдар берегас эжа вылын куйліс ыджыд пыж.
Сы дорын ноксисны челядь.
Найӧ и водзджыксӧ частӧ эновтлісны уджсӧ — видзӧдісны миянлань да юасисны миянлысь, кыдзи делӧясным.
Ӧні найӧ пукталісны инструментъяссӧ пыж пыдӧсас да котӧртісны линейкалань.
Линейка помын Семён Семёнович да вит гырысьджык детинка черъясӧн лӧсалісны кузь кер, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма мачта вылӧ.
Найӧ сувтісны да кутісны видзӧдны миян вылӧ.
Керкаысь петіс лагерса начальник Вера Фёдоровна.
Кухняысь петісны кык пӧвариха...
Ӧти кывйӧн, линейка вылӧ чукӧрмис морт кызь.
Ю весьтын ӧшаліс вӧсньыдик металлическӧй трос, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма мачта крепитӧм вылӧ да лишнӧй мотоксӧ кодлысь завхоз разрешитіс босьтны миянлы.
Сы йылысь, кыдзи ми мучитчим, кор ӧшӧдім сійӧс, ӧти помсӧ кӧрталім лагерын быдмысь кыдз пу бердӧ, а мӧдсӧ — дзик кыр дорас быдмысь пожӧмӧ, — та йылысь он жӧ висьтав.
Кипыдӧсъясным миян сотчисны, быттьӧкӧ найӧс кислотаӧн киськалісны.
Тросас вӧлі сюйӧма сімӧм блок, кодӧс Ваня корис орчча МТС-ысь.
Блок бердас гез йылӧ вӧлі кӧрталӧма ящик, кытчӧ тӧрӧ куим ведра лыа.
Тросыс вӧлі пӧката.
Блокыс ящикыскӧд должен вӧлі ачыс исковтны джуджыд берегсянь ляпкыдӧдз.
А сы могысь, медым сійӧс позьӧ вӧлі бӧр кыскыны, сы бердӧ ми кӧрталім шпагат.
Ӧні ящик, кӧні чукйӧныс вӧлі лыа, сулаліс площадка вылын, кодӧс ми юждім кырӧминӧ.
Демьян горӧдіс:
— Внимание!
Медым эз ло несчастнӧй случай, кора кежны воздушнӧй вагон туй вылысь! — Горзіс сійӧ прӧста важность ради: йӧзыс линейка вылын сулалісны троссянь ылын.
Демьян пӧрччис панамасӧ да лэптіс сійӧс юр весьтас:
— Внимание!
Старт!..
Ми Яшакӧд да Лодькакӧд кутчысим ящикас да йӧткыштім сійӧс площадка вывсьыс.
Дзуртыштіс сімӧм блок.
Зэв сьӧкыд ящик, снаряд моз, тӧвзьыштіс ю весьтті, вуджӧртіс берегдорса кустъяс вывті, лэччис линейка весьтӧ да сэтшӧма швачкысис муас, мый пӧвъясыс, кодъясысь сійӧс вӧлі вӧчӧма, лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Линейка вылын первой ойкнитісны, сэсся серӧктісны.
— Кутыштны колӧ, — шуис Семён Семёнович.
Ӧбедӧдз коли часджын.
А «мёртвӧй час» бӧрын лагерыс дзоньнас сулаліс линейка дорын да любуйтчис коймӧд звено уджӧн.
Ӧні сӧмын кык морт — Демьян да Лодя — вӧліны кыр йылын.
Найӧ ӧдйӧ грузитлісны нёль ведраа бӧчка, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма жугалӧм ящик пыдди, да, кӧвйӧдыс кутышталігтыр, мӧдӧдлісны сійӧс туйӧ.
Ичӧтик бӧчка плавнӧя исковтліс ю весьтті; кор воліс линейка дорӧдз, пыдӧсыс инмыліс муас да пӧрлі боквыв, и грузлӧн коймӧд юкӧныс киссьыліс.
Быд минута-мӧд бӧрын линейка вылӧ воліс нёль ведра лыа.
Став йывсьыс вунӧдӧмӧн ми уджалім, а тайӧ кадас уна дас видзӧдысь няргисны:
— Демьян, а Демьян, позьӧ, ме кута жӧ уджавны?
— Вай вежам тіянӧс, мудзинныд ӧд...
Жаль, да?
Рыт кежлас линейкасӧ ставнас киськалім лыаӧн.
Аскинас став звеноясыс да отрядъясыс тӧкӧтьӧ пиньӧ эз воны сыысь, кодлы первойӧн уджавны миян туй вылын.
Коймӧд луннас Семён Семёнович шуис, мый тадзитӧ лагерным пӧрӧ Сахара пустыняӧ.
Сэки ми пес чуркаысь да жӧчысь вӧчим варыш кодь лэбачӧс да ӧшӧдім сійӧс блок бердӧ бӧчка пыдди.
«Варыш» лэбис трос кузя, а челядь лыйлісны сійӧс кос сёй комӧкъясӧн да коз кольясӧн.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ «Нервтӧм морт» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 58‒69.}
СОТНИК Юрий
«НЕРВТӦМ МОРТ»
Лодялӧн вӧлі ӧти слаблун: сылы сэтшӧм окота вӧлі нимавны повтӧм, исключительнӧй мортӧн, коді му пырыс и ва пырыс прӧйдитӧма, мый мукӧддырйиыс сійӧ эз вермы не пӧръясьны.
Кор пионерскӧй лагерын катайтчылісны ю кузя пыжъясӧн, сійӧ аслас став виднас петкӧдліс, мый сылы гажтӧм катайтчыны «сухопутнӧй крысаяслы да дрӧчитӧм пиянлы вылӧ лӧсьӧдӧм тайӧ пӧсудина вылас».
Прӧйдитліс кӧ пароход да пыжъяс заводитлісны катласьны, а нывкаяс гажаа да неуна повзьӧмӧн чирзыны, Лодя нарошнӧ ещӧ ёнджыка катлӧдліс «тайӧ пӧсудинасӧ» да шулывліс:
— Видлінныд кӧ эськӧ ті Чёрнӧй море вылын вит балл!
— А тэ видлін?
Лодя довкйӧдліс юрнас да висьтавліс сы йылысь, кыдзи сійӧ, гусьӧникӧн пыж босьтӧм бӧрын, кывтӧма пятибалльнӧй шторм дырйи Артекса Третьӧй лагерсянь Нижньӧй лагерлань да тӧкӧтьӧ абу жугалӧма Султанка скала бердӧ.
— Нинӧм страшнӧйыс абу.
Эн шӧйӧвош — и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Повзин — сэки ворс похороннӧй марш, — помавліс сійӧ.
Торйӧн нин Лодя зілис шемӧсмӧдны аслас повтӧмлунӧн дас кык арӧса Маша Брыкинаӧс, коді вӧлі нывкаяслӧн мӧд отрядысь.
Машалы сійӧ висьтавліс сы йылысь, кыдзи сійӧ ас кинас джагӧдӧма сы вылӧ уськӧдчысь бешенӧй понйӧс, да сы йылысь, кыдзи найӧ ӧтчыд батьыскӧд ылавлӧмаӧсь Кара-Кум пустыняӧ да спаситчӧмаӧсь сӧмын Лодя сюсьлун вӧсна.
Маша быдторлы веритліс.
Сылӧн гӧгрӧс, чангыль ныра мугов чужӧмыс повзьӧмысла кынмыліс, ыджыд карӧй синъясыс дзоргисны-видзӧдісны жебиник Лодя вылӧ.
Пӧраӧн сійӧ торклывліс висьталысьсӧ да волнуйтчӧмӧн юавліс:
— Лодька, тэ эн соссьы: ньӧти... ньӧти ӧмӧй эз вӧв страшнӧ?
— Мый нӧ сэні страшнӧйыс! — лэптыштлывліс пельпомъяссӧ Лодя. — Эн шӧйӧвош — и ставыс.
Маша волнуйтчӧмысла пыркӧдліс юрсӧ, и зарни рӧма кыз кӧсаыс швачӧдіс пельпомъясас.
— Да... да, Лодька...
Тэ... тэ кутшӧмкӧ особеннӧй!
Тэ прӧстӧ нервтӧм морт!
Татшӧм кывъяссьыс Лодялӧн сьӧлӧмыс заводитліс тэрыба тіпкыны.
Сійӧ заводитліс мечтайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ делӧ вылын докажитны Машалы, мый сійӧ «нервтӧм морт».
Ӧтчыд рытгорувнас Лодялы да Машалы тшӧктісны ветлыны орчча сиктӧ да корны костёр вылӧ колхозса председательӧс, коді пӧлучитӧма Социалистическӧй Удж вывса Геройлысь звание.
Сиктӧдзыс вӧлі километрӧн-джынйӧн кымын.
Шуйгаладорас туй пӧлӧн шыльквидзис зӧр му, веськыдладорас дзик туй дорӧдзыс быдмис вӧр.
Дзик туй дорас быдмисны том веж козъяс; на бӧрвылын, быттьӧкӧ видзисны томъяссӧ, сулалісны гырысь козъяс; налӧн ӧшйӧм увъяс вылын вӧліны сьӧкыд лӧзов лысъяс.
Маша ӧтарӧ надзмӧдліс воськовъяссӧ, сюся видзӧдлывліс вӧр пытшкӧ.
— Тӧдмав, кузь-ӧ тайӧ вӧрыс? — шуаліс сійӧ. — Он тӧд?
Дзик кӧрт туй дорӧдзыс, кызь километрысь унджык!
Евстигней Иванович, лагерса начальник, шуис, мый кодкӧ кӧ тайӧ вӧрас мунас вожатӧйястӧг, то сійӧс пырысь-пыр гортас мӧдӧдасны.
Тӧдан мыйла?
Сы вӧсна мый тайӧ вӧрас не сӧмын челядь, а весиг татчӧс колхозникъяс мукӧддырйиыс ылавлӧны: бергалӧны, бергалӧны, а петны оз вермыны.
— Аддзӧмыд тай вӧр!
Тэ прамӧй вӧрсӧ абу на аддзылӧмыд, — вочавидзліс Лодя да думыштліс нин выль висьт Уссурийскӧй тайгаын аслас приключениеяс йылысь.
Зӧр му помасис.
Туйыс кежис вӧр дорысь да кутіс мунны луд вывті пӧперегӧн.
Луд помас тыдалісны колхознӧй фермалӧн кузь стрӧйбаяс.
Луд вылас, туйсяньыс воськов дас вит сайын кымын, йирсис еджыд сера сьӧд ӧш, кодӧс вӧлі домалӧма ӧтка кыдз бердӧ.
Кор челядь воисны ӧш весьтӧ, найӧ сувтісны.
— Берендей, — почтительнӧя шуис Маша.
Лодя кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— Сійӧс недель сайын колхозӧ вайисны.
Стадаас оз на лэдзлывны.
— Тӧда.
Карантин, — шуис Лодя.
— Сыысь став сиктыс полӧ, — бара гӧлӧссӧ чинтӧмӧн шыасис Маша. — Колян недельнас, кор сійӧс стойлоӧ нуӧдісны, сійӧ вӧлӧс люкалӧма, а вторникӧ счётовод вӧлӧм велосипедӧн мунӧ — и сійӧ сы вылӧ...
Счётоводыс веськыда велосипед вывсьыс забор вомӧн чеччыштӧма да та вӧсна кольӧма ловйӧн.
Лодя ставсӧ тайӧс тӧдіс нин.
Тӧдіс сійӧ сідзжӧ, мый Берендей ас дінас оз сибӧд фермаса работникъяс пиысь некодӧс да мый сыкӧд ладитӧ сӧмын колхозса зоотехник, коді и вайӧма Берендейсӧ кытыськӧ Ярославль дорысь.
Берендей дугдіс йирсьыны, лэптыштіс юрсӧ да, челядьлань бокӧн сулалігмоз, видзӧдіс на вылӧ мигайттӧм югъялысь синнас.
— Мунам, — шуис Маша. — Сійӧ мыйкӧ миян вылӧ видзӧдӧ...
Лодя мӧсъяссьыд полӧ вӧлі.
Буретш та вӧсна сійӧ эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Лодя, мунам!
Аддзан, сійӧ видзӧдӧ миян вылӧ.
— Эн пов.
Не татшӧмъясӧс аддзывлі.
Кутшӧм ӧшъясӧс сійӧ аддзывліс, Лодя ещӧ эз на думышт, но Маша эз и юась.
Сійӧ сӧмын видзӧдіс то жебиник Лодя вылӧ, коді вӧлі не ас сертиыс кузь да паськыд трусика, то ён ӧш вылӧ, коді вӧлі зэв вердаса.
Ӧшсӧ, буракӧ, вӧлі крепыда кӧрталӧма кыдз бердас.
Лодялы зэв окота вӧлі чуймӧдны Машаӧс аслас вывті ыджыд самообладаниеӧн.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ да шуис:
— Тыдалӧ, сюр дорса гезйыс ниртчӧма.
— Ой!..
Лодька, збыль?
— Да.
Ме пырысь-пыр прӧверита.
А тэ ылӧджык вешйы.
— Лодька, бергӧдчы!
Тэ дзик йӧй кутшӧмкӧ! — бӧрлань петитчигтыр горӧдіс Маша.
Сылысь горӧдӧмсӧ Лодя быттьӧ эз и кывлы.
Сійӧ тэрмасьтӧг матыстчис ӧшлань.
Берендей бергӧдіс сюръяссӧ Лодялань да шумӧн лолыштіс воздухсӧ: «Хух!»
Тайӧ «хухсьыс» Лодялӧн кокъясыс сразу слабитісны.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдліс Маша вылӧ.
Маша сулаліс нин дзик вӧр дорас да горзіс:
— Лодя, оз ков!
Лодя, мый тэ вӧчан?!
Тайӧ ышӧдіс Лодяӧс.
Сійӧ ещӧ некымынысь воськовтіс, но тайӧ пӧрйӧ полігтыр нин, да сувтіс ӧшсянь метрӧн-джынйӧн ылнаӧ.
Берендей лэдзис сюръяссӧ, ёна кучкис бӧжнас аслыс бокас, да бара кыліс: «Хух!»
— Но-но менам!..
Тэ эн зэв ёна! — слабиник гӧлӧсӧн шуис Лодя да ещӧ ӧтчыд воськовтіс бокног.
Берендей пыркнитіс юрсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис мынтӧдчыны гезсьыс, кодӧс кыкпӧв гартыштӧма сюрас, да мӧдӧдчис Лодялань.
Но гезйыс зэлаліс да бергӧдіс юрсӧ сідзи, мый ӧти синмыс кутіс видзӧдны муӧ, а мӧдыс — небесаӧ.
Ӧш бакӧстіс кузя да гораа.
Маша чирӧстіс.
Лодялӧн мыйкӧ кынӧмас топавліс.
Сійӧ лӧсьӧдчис нин пышйыны, но аддзис, мый ӧшкыс важмозыс сулалӧ да гезйыс крепыда кутӧ сійӧс.
«Нырвомӧдзыс инмӧдчыла да муна!»
Лодя бара бокног матыстчис Берендейлань, нюжӧдіс шуйга кисӧ да, леститчӧмӧн шуалігтыр: «Ӧшпиӧй, ӧшпиӧй...», зургис «ошпилы» водз чуньнас небыд шоныд нырас.
Берендей эз вӧрзьы.
Лодя сразу збоймис.
— Но-но!
Эн сэтшӧм вылӧ веськав, — шуис сійӧ гораа, медым Маша вермис кывны, да бара зургис ӧшлы нырас, ӧні нин кулакнас.
Берендей укшаля петитчис.
Ӧні позьӧ вӧлі тшапа мунны.
Лодя бергӧдчис да мӧдӧдчис Машалань, зілис не тэрмасьны да не видзӧдны бӧрвылас.
Не видзӧдны бӧрвылас вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый бӧрвылас кыліс кутшӧмкӧ ноксьӧм.
Но Лодя эз бергӧд юрсӧ.
Сійӧ весиг быттьӧкӧ тӧждысьтӧг нюмъяліс.
Тадзи сійӧ муніс примернӧ джын туйсӧ.
И друг сійӧ аддзис, кыдзи Машалӧн чужӧмыс вежыньтчис, кыліс, кыдзи сійӧ не ас гӧлӧснас чирӧстіс, аддзис, кыдзи сійӧс быттьӧкӧ тӧв пӧльыштіс да кутіс нӧбӧдны туй кузя лагерлань.
Лодялӧн юрыс ачыс бергӧдчис бӧрлань.
Берендей, сюръяссӧ лэдзӧмӧн, котӧртіс сылань.
«Нервтӧм морт» эз чирӧст, эз горӧд.
Юрас сылӧн вуджӧртіс мӧвп: «Пышйыны!», а кокъясыс нуисны нин сійӧс метр дас вӧрлань...
Сэсся сійӧ думыштіс:
«Дзебсьыны!»,
а ачыс секунда нин куйліс уна вожа зэв ыджыд коз пу улын, кодлӧн вожъясыс ӧшйӧмаӧсь пӧшти дзик му бердӧдзыс.
Лодя сэсся нинӧм йылысь нин эз думайт, а сӧмын виччысис, мый ӧш матыстчас сы дінӧ да люкалас...
Но Берендей эз мыччысь.
Дыр, зэв дыр Лодя пласьт куйліс кос коз емъяс вылын, сэсся лэптыштіс юрсӧ да кывзыштіс.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Сьӧкыд висьтавны, дыр-ӧ кыссис тайӧ чӧв-лӧньыс, то ли вит минута, то ли часджын.
Медбӧрын кӧнкӧ дзик матын кыліс слабиник, оръясьысь гӧлӧс:
— Лодя!..
Лодя, кӧні тэ?
Лодя!
«Нервтӧм морт» петіс коз улысь, муртса писькӧдчис тшем быдмӧм коз пуяс костӧд, кодъясӧс сійӧ, Берендейысь спасайтчигӧн, эз казяв, да лои туй вылын.
Маша сулаліс сысянь куим воськов сайын.
Гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, синлысъясыс синвасьыс сибдӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, шыльӧдӧм юрсисьыс торъялӧмаӧсь зэв уна вӧсньыдик юрси пратьяс, кодъяс муртса вӧрыштісны да дзирдышталісны зарни бикиньясӧн.
Лодя, мӧдарӧ, вӧлі блед.
Веськыдладор банбокас нырӧдзыс вӧлі гирснитчӧм туй.
Трусикас, дӧрӧмас да дзугсьӧм руд юрсиас вӧлі ӧшйӧмаӧсь коз пу емъяс.
Маша дыр видзӧдіс сы вылӧ, сэсся пыдісянь ышловзис:
— Ме нин чайті, тэ пӧгибнитін.
Лодя зілис нюммунны:
— <ns>Т-тешкодь</ns> приключение! — неуна мыкталігтыр шуис сійӧ.
Кыкнанныс чӧв олыштісны ӧтарӧ-мӧдарӧ веськодьпырысь видзӧдігмоз.
Ни туй вылын, ни сиктын, ни луд вылын некӧн некод эз вӧв.
Друг Маша бара повзис:
— Лодька!
А Берендей!
Кӧні Берендей?
Лодя веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас вӧрлань:
— Сэні кӧнкӧ.
Маша матыстчис матӧджык да видзӧдліс сылы синмас.
— Лодька, тэ гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин?
Гӧгӧрвоан? — шуис сійӧ.
Лодя чӧв оліс.
— Сійӧ ӧд вӧрӧ муніс!
Сійӧ ӧд пропадитас! — пӧшти горӧдіс Маша.
Сӧмын ӧні Лодя аддзис тайӧ историяыслысь мӧд джынсӧ.
Сы мыж вӧсна дом йылысь орӧдчис племеннӧй колхознӧй ӧш.
Ӧш вермас мунны пыдӧ вӧрӧ, вермас ылавны, пӧгибнитны...
Лодя зэв ёна повзис.
— Вот тэ мый вӧчин!
Маша, пионерскӧй галстук помъяссӧ курччӧмӧн, сулалыштіс думайтігтыр, синбӧжнас, восхищениетӧг нин видзӧдлывліс «нервтӧм морт» вылӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис да саяліс коз пуяс сайӧ.
Лодя мӧдӧдчис сы бӧрся.
Вӧрыс эз вӧв сплошнӧй.
Тшем козъя расъяс вӧліны материкъяс да діяс кодьӧсь.
На костын, быттьӧкӧ бухтаяс да проливъяс, вӧліны веж эрдъяс, кӧні быдмис пушыд шарикъяса йӧла йӧн.
Маша быттьӧкӧ вунӧдіс Берендей водзын ассьыс полӧмсӧ, вунӧдіс и сы йылысь, мый тайӧ вӧрас позьӧ ылавны.
То сійӧ кыліс кос увлысь трачнитчӧм, и сійӧ котӧртліс тайӧ шыланьыс.
То сылы кажитчис, мый пуяс саяс кодкӧ вӧрӧшитчӧ, и сійӧ чуткасьысь козъя рас пыр писькӧдчис-муніс мӧдарӧ.
Лодя вӧтлысис сы бӧрся да думайтіс: мый найӧ кутасны вӧчны Берендейкӧд, кӧть и аддзасны сійӧс?
Ӧд ни сійӧ, ни Маша оз лысьтны матыстчыны ӧш дінӧ и кызь воськов ылнаӧ.
Абу-ӧ бурджык мунны колхоз правлениеӧ да висьтавны ставсӧ?
Но кыдзи висьтавны?
Сідзи ӧмӧй веськыда и шуны: «Дона ёртъяс!
Ме лэдзи тіянлысь ӧштӧ, и сійӧ муніс вӧрӧ.
Мунӧй корсьӧй сійӧс».
Ог!
Бурджык нин водзӧ корсьны, а сэні тыдавны кутас.
Лодя вочасӧн збоймис да кутіс видзӧдны турун вылӧ, надейтчис аддзыны Берендейлысь кок туйсӧ.
Но туруныс вӧлі дженьыдик да сэтшӧм топыд, мый Лодя весиг ассьыс кок туйсӧ муртса вермис казявны.
Тадзи найӧ кытшлалісны-ветлӧдлісны вӧрӧд, кытчӧдз эз казявны, мый ыджыд эрдъяс вылын йӧла йӧнъяс гӧрдӧдісны пуксьысь шонді югӧръясысь, а козъясӧн кытшалӧм ичӧтик эрдъяс вылын лои шуштӧм да пемыд.
— Лодька!..
Мый тэ вӧчин!
Тэ гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин? — дасӧдысь нин повторяйтіс Маша.
— Колхозӧ колӧ мунны.
Явитны, — слаб гӧлӧсӧн ӧтветитіс «нервтӧм морт».
Мудзӧмаӧсь, жугыльӧсь, найӧ довгисны бӧр.
Маша неувереннӧя шуаліс, мый налы колӧ мунны веськыдвылӧджык.
Лодя сідз жӧ неувереннӧя предлагайтіс кежны неуна шуйгавылӧджык.
Сьӧлӧм вылас кыкнанныслӧн пыр лолі сьӧкыдджык да сьӧкыдджык.
Но регыд пуяс костӧд кутіс тыдавны югыд, и челядь петісны веськыд, паськыд прӧсек вылӧ, кӧні то тані, то сэні быдмисны ляпкыдик тусяпу кустъяс.
Машалы сразу лои долыдджык:
— Ой!
Тайӧ ӧд стӧч сійӧ!
Сійӧ лагерӧ нуӧдӧ!
Маша вештыштіс увъяссӧ, петіс прӧсек вылӧ, видзӧдліс шуйгавылӧ, бергӧдчис, видзӧдліс веськыдвылӧ... да кутіс петитчыны.
Лодя матыстчис сы дінӧ да сідзжӧ видзӧдліс веськыдвылӧ: прӧсек вылын, челядьсянь ветымын метр ылнаын, йирсис Берендей.
Маша шашаритчис Лодялы сояс гырддзасьыс муртса вылӧджык да, Берендей вылысь синсӧ вештывтӧг, шӧпнитіс:
— Лодька, колхозын некодлы не висьтавны, мый тайӧ тэ вӧсна сійӧ орӧдчис!
— Вот ещӧ!
Кута ме дзебсясьны! — ӧш бӧрся сюся кыйӧдігмоз шӧпнитіс Лодя.
— Лодька, тэныд нинӧм оз ло, сы вӧсна мый тэ детинка, а вожатӧйяслы — неприятностьяс.
Лодя чӧв олыштіс.
Маша ещӧ ёнджыка шашаритчис сылы сояс:
— Лодька, сет меным честнӧй кыв, мый сы дінӧ матӧ он матыстчы?
— А мый?
— Ме ӧні лагерӧ котӧрта, а сэтысянь колхозӧ...
А тэ кольччы татчӧ да некытчӧ сійӧс эн лэдз, кытчӧдз йӧзыс оз локны.
Сӧмын матӧсӧ эн матыстчы.
Ладнӧ?
— <ns>Л-ладнӧ</ns>, — дышпырысь ӧтветитіс Лодя; сійӧ жугыля видзӧдіс ӧш вылӧ, козъяслӧн сьӧд стенаяс вылӧ, кодъяс ӧтлаасьлісны ылын, ыджыд гӧрд шонді вылӧ, коді пуксьӧ вӧлі прӧсек помӧ.
— А сійӧ кӧ век жӧ мунас, сэки мун сы бӧрся да пыр горзы: «ау».
Ми гӧлӧс сертиыд тэнӧ корсям.
Ладнӧ?
Лодя кыв ни джын шутӧг сӧмын довкнитіс юрнас.
— Пока!..
Ой, Лодька, ме эськӧ тэ местаын полӧмысла кулі!
Маша кутіс котӧртны.
Кыасьыс гӧрдов рӧма ковтаыс сылӧн ещӧ дыр на вуджрасис ляпкыдик кустъяс костӧд.
Прӧсекын вӧлі шынитӧв.
Некор на Лодя эз чувствуйтлы асьсӧ татшӧм ӧткаӧн.
Сійӧ лэптіс мусьыс ыджыд кос ув да кутіс чегъявны сэтысь посньыдик вожъяссӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый татшӧм беддьӧн ошкысь он спаситчы, но век жӧ бедьнас вӧлі кыдзкӧ спокойнӧджык.
Ӧти вож сэтшӧм гораа трачмуні-чеги, мый Берендей лэптіс юрсӧ.
Лодя тювкнитіс матысса коз сайӧ.
Ӧш некымын секунда кывзысьыштіс, сэсся кутіс восьлавны прӧсек кузя мӧдарланьӧ, эз сэтчӧ, кытчӧ котӧртіс Маша.
Лодя чайтіс, мый сійӧ муныштас неуна да бара кутас йирсьыны.
Но Берендей век муніс няйт тугъя еджыд бӧжсӧ довкйӧдлігтыр.
Сюр бердӧ кӧрталӧм гез помыс кыссис сы бӧрся турун пӧвстӧд.
«Мунӧ!
Мунас!..» — думыштіс Лодя да кутіс котӧртны ӧш бӧрся.
— Берендей! — горӧдіс сійӧ.
Берендей век муніс.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм вид, быттьӧкӧ сійӧ тӧдӧ, кытчӧ да мыйла мунӧ, да тӧдӧ сідзжӧ, мый туйыс лоӧ кузь.
Лодя сэтшӧма повзис, мый сійӧ ещӧ матӧджык котӧртіс ӧш дінӧ да бара горӧдіс:
— Берендей!
Берендей сувтіс да видзӧдліс Лодя вылӧ пельпом вомӧныс.
Лодя кынмис места вылас.
Берендей ньӧжйӧникӧн бергӧдчис став тушанас сё кӧкъямысдас градус вылӧ.
Лодя муртса лажыньтчыштіс.
Берендей ӧвтыштіс асьсӧ бӧжнас да восьлӧн мӧдӧдчис Лодялань.
«Нервтӧм морт» гырыся чеччалігтыр тӧвзьыштіс козъя раскӧ.
Кор сійӧ бӧр петіс прӧсек вылӧ, ӧш сэні эз нин вӧв.
Лодя гусьӧникӧн мӧдӧдчис водзӧ да кыліс, кыдзи неылын вӧрас кышакылӧны лапъяс.
Лодя муніс тайӧ кышакылӧмланьыс да регыд лысъяс пӧвстысь аддзис Берендейлысь еджыд бӧжсӧ.
Бара заводитчис лудъяс да эрдъяс вывті шӧйтӧм.
Вочасӧн пуясыс лоины сьӧдджыкӧсь да быттьӧкӧ кузьджыкӧсь, а веж туруныс пӧри пемыдрудӧ.
Матысмис вой.
Берендей муніс век водзӧ и водзӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтыштлывліс да кыз гӧлӧсӧн да тревожнӧя баксіс.
Неуна бӧрынджык ыджыд ӧш бӧрся восьлаліс ичӧтик фигурка, кодлӧн киас вӧлі чукля бедь.
Фигуркаыс сыркъяліс да пӧраӧн заводитліс горзыны:
— <ns>Ма-ша-а</ns>!
Эй! <ns>Ма-ша-а</ns>!
Некод эз шыасьлы.
Но вот козъя вӧр помасис.
Берендей вуджис векньыдик луд вомӧн да мӧдӧдчис мыльк пӧкатлань, кӧні быдмисны шоч, мачта кодь кузь, пожӧмъяс да то сэні, то тані тыдалісны кыдзлӧн еджыд стволъясыс.
Тайӧ мыльк пӧкатас Берендей сувтіс да бара зэв надзӧникӧн бакӧстіс, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс кыласны.
Вочасӧн видзчысьӧмыс сылӧн воши, юрыс жугыля копыртчис.
Некымын минута мысти сійӧ водіс Лодялань мышкӧн да лои ыджыд сьӧд из кодь, код вылӧ некымынлаӧ кисьтӧмаӧсь известка.
Лодя пуксис лысвасьыс кӧтасьӧм паськыд мыр вылӧ.
Сылӧн тяпиясыс кӧтасисны.
Сійӧ зэв ёна вӧлі кынмӧ да сылӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс.
Юрас бергалісны медся гажтӧм мӧвпъяс.
Мый, найӧ кӧ ӧшибитчисны, кор думайтісны, мый прӧсекыс петкӧдас Машаӧс лагерӧ?
Мый, тайӧ кӧ кутшӧмкӧ мӧд прӧсек да Маша, сэті мунігӧн, ылаліс, и колхозникъяс корсьӧны ӧні ӧшсӧ тасянь кытӧнкӧ зэв ылын?
Югдӧм бӧрын Берендей бара кутас кытшлавны вӧрӧд.
Ӧш бӧрся вӧтлысигӧн позьӧ шӧйтны сёйтӧг, шоныд паськӧмтӧг и лун, и мӧдӧс, и быдса недель, медбӧрын, пӧгибнитны татшӧм сьӧд вӧр шӧрас, кытысь некод и лытӧ оз аддзы!..
Лодялы зэв окота лои чеччыны да мунны.
Ӧд Маша оз висьтав, мый тайӧ сійӧ лэдзис ӧшсӧ, а сідзкӧ, и ӧтвечайтны сылы оз ковмы.
Но сӧмын Лодя думыштіс та йылысь, кыдзи сьӧлӧм вылас сылӧн эз ло лӧсьыд.
А мый, Маша кӧ эз ылав?
Мый, сійӧс кӧ ӧні корсьӧны уна дас колхозникъяс, вожатӧйяс, гырысьджык пионеръяс?
Гашкӧ, ставныс найӧ сӧмын и надейтчӧны, мый сійӧ, Лодя, оз повзьы, кутас ӧшсӧ.
И, дерт нин, Маша эскӧ, мый сійӧ оз подведит...
Лодя гӧгӧрвоис: сійӧ кӧ ӧні эновтас Берендейӧс, то век кутас асьсӧ ненавидитны.
Лодя чеччис аслас мыр вылысь да матыстчис матӧджык Берендейлань.
Дзикӧдз нин пуксис вой.
Тӧлысь эз на пет, но небесаыс вӧлі гожся моз югыд, муртса тӧдчисны кодзувъяс.
Лодя аддзис Берендейлысь сюръяссӧ, кодъяс чурвидзисны крут сьӧд мыш сайсяньыс, да на бердӧ кӧрталӧм гезсӧ, кодлӧн помыс вошлі турун пӧвстӧ.
Лодялы дум вылас уси, кыдзи тайӧ гезйыс кыссис ӧш бӧрся.
Кузьтанас сійӧ вӧлі метр куим кымын, гашкӧ, кузьджык.
Лодя видзӧдліс вӧсньыдик пожӧм вылӧ, код дорын куйліс Берендей.
Бур эськӧ смелмӧдчыны, гусьӧник матыстчыны ӧш дінӧ да кӧртавны сійӧс тайӧ пожӧм бердас!
Сэки позьӧ лоны увереннӧйӧн, мый Берендей оз мынтӧдчы, сійӧс кӧ бара не дразнитны.
Но сэки Лодялы син водзас сувтіс, кыдзи сійӧ гусьӧник матыстчӧ Берендейлань, а сійӧ чеччыштӧ да уськӧдчӧ сы вылӧ.
Дзебсьыны некытчӧ: сӧмын мыръяс да шыльыд стволъяса шочиник пуяс.
Лодя пышйӧ, а ӧш век матынджык, матынджык...
«Нервтӧм морт» дыр сулаліс кын сюръя моз, синсӧ эз вештыв Берендей сюръясвывса гез вылысь.
Кымынысь сійӧ висьтавлывліс аслас вӧвлытӧм подвигъяс йылысь!
Кымынысь сійӧ мечтайтліс сы йылысь, кыдзи сійӧ збыльысь вӧчас тайӧ подвигъяссӧ!
И вот ӧні, кор колӧ вӧчны не подвиг, а прӧстӧ смел поступок, сійӧ...
Лодялӧн сьӧлӧмыс друг кутіс ёна тіпкыны, сійӧ эз мӧд кынмыны, сылы лои сьӧкыд лолавны.
Лодя решитчис...
Посньыдик, муртса тӧдчысь воськовъясӧн, ӧтарӧ сувталігтыр да лов шысӧ кутігтыр, сійӧ кутіс матыстчыны Берендейлань.
Кымын матӧджык матыстчис сійӧ ӧшлань, сымын воськовъясыс лоліны посньыдджыкӧсь, а сувтлывліс дырджык кежлӧ.
Со Берендей дінӧдз коли кутшӧмкӧ вит метр.
Минута кык бӧрын тайӧ расстояниеыс чині куим метрӧдз, ещӧ некымын минута мысти Лодя сулаліс пожӧм пу дорын, ӧшсянь сэтшӧм матын, мый вермис судзӧдчыны сыӧдз аслас беддьӧн, кодӧс сійӧ кутіс киас, кӧть ачыс эз тӧд мыйла.
Берендей эз вӧрзьӧдчы.
Сӧмын гӧгрӧс бокъясыс сылӧн лолалӧм вӧснаыс лыблывлісны вывлань да лэччывлісны увлань.
Лодя важмозыс аддзис сӧмын сюръяссӧ да ещӧ еджыд пельяссӧ, и эз аддзы сылысь юрсӧ, кодӧс вӧлі бергӧдӧма бокӧ да коді саялӧма туша саяс.
Гезсӧ корсигмоз Лодя видзӧдліс турун вылӧ.
Сылы везитіс: гез помыс куйліс сы кок дорын матын.
Места вывсьыс вӧрзьытӧг Лодя зэв надзӧникӧн лажыньтчис, шумтӧг пуктіс турун вылӧ бедьсӧ да кисӧ нюжӧдіс гезлань.
Сэсся сійӧ тадзи жӧ надзӧникӧн кутіс кыпӧдчыны.
Гезйыс кыссис сы ки бӧрся, и туруныс кӧть зэв омӧлика, но век жӧ кышакыліс.
Берендейлӧн пельясыс вӧрзисны.
Лодя лажыньтчӧмӧн кынмис места вылас, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый дыр тадзи пукавны оз вермы.
Сійӧ кыскыштіс гезсӧ асланьыс, ӧти здукӧн гартыштіс сійӧс пожӧм гӧгӧр да вӧчис первой гӧрӧд.
Берендей бергӧдіс юрсӧ.
Лодя тӧдіс, мый гезйыс разьсяс, оз кӧ сійӧс мӧдысь гӧрддзав.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис, киясыс сылӧн тіралісны, сійӧ эз нин гез вылас видзӧд, а Берендей вылӧ да та вӧсна дыр эз вермы сюйны гез помсӧ петляас.
Медбӧрын сійӧ зэлӧдіс гӧрӧдсӧ да котӧртіс.
Сы бӧрвылын кыліс страшнӧй «хух», ӧш звиркнитіс-чеччис.
Лодя лэбовтіс мыльк йылысь, тӧвзьыштіс эрд вомӧн да сувтіс сӧмын сэки, кор воис козъя вӧрӧ.
Берендей сулаліс важ местаас.
Некымын минута мысти сійӧ бара водіс.
Лодя кайис мыльк йылӧ да аддзис, мый гезйыс, кодӧн сійӧ кӧрталіс Берендейӧс, дзонь.
Ыджыд кыпыдлун шымыртіс «нервтӧм мортӧс».
Кынӧм сюмалӧм, кынмӧм, лысваысь кӧтасьӧм тяпияс — ставыс кажитчис ӧні веськодьӧн.
Сьӧд пемыд вӧр друг лои гажаӧн да меліӧн.
Лодя бара лэччис эрд вылӧ да кутіс ветлӧдлыны сэті, югыдсӧ виччысигмоз, ачыс гораа шутьляліс-ворсіс «Марш тореадора» да дирижируйтіс аслыс кыкнан кинас.
Но сійӧ регыд казяліс, мый корсюрӧ сы шутьлялӧм шыкӧд ӧтлаасьӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй шы.
Сійӧ дугӧдіс ассьыс концертсӧ, кывзыштіс, гӧгӧрвоис ставсӧ да горӧдіс:
— Эй, татчӧ-ӧ!
Кор Лодяӧс корсьысь йӧз, медбӧрын, воисны сы дінӧдз, лои тӧдчымӧн югыдджык.
Первойӧн вӧрысь петісны кык ныв-колхозница да пионервожатӧй Дима.
Сэсся мӧдар боксянь петіс ар дас кӧкъямыса, кудриа юрсиа зон.
Дом поводӧдыс кутӧмӧн сійӧ нуӧдіс седлӧавтӧм вӧлӧс, код йылын пукаліс пальтоа Маша.
Ставныс кытшалісны Лодяӧс, ӧта-мӧд вежмӧныс мыйкӧ висьтавлісны, а Маша, вӧв вывсьыс лэччытӧг, таргис-висьтавліс сы йылысь, мый прӧсекыс вӧлӧма абу сійӧ да мый сійӧ сӧмын дас ӧти час войын веськалӧма лагерӧ.
Кудриа юрсиа зон вӧлӧма колхозса зоотехник.
Сійӧ матыстчис Берендей дінӧ, коді чеччис муысь да нюжӧдчис сы пинжак зеплань, кытысь чурвидзис нянь тор.
Берендейӧс няньнас гӧститӧдігмоз зоотехник бергӧдчис Лодялань:
— Тайӧ тэ сійӧс домалін?
— А коді нӧ ещӧ? — лэптыштліс пельпомъяссӧ Лодя.
— Повтӧм тэ, вӧлӧмкӧ!
Нывъяс шензигтыр ойӧстісны, а Маша пыркнитіс юрнас:
— Да, Лодька, да!
Ме век шулі, мый тэ йӧй!
Тэ он тӧд, кутшӧм тэ йӧй!
Зоотехник разис ӧшкӧс да кутіс нуӧдны ас бӧрсяыс.
— Да, — горӧдлывліс Маша, — да, Лодька, тэ сӧмын висьтав: мый тэ чувствуйтін, кор домалін Берендейсӧ?
Неужели ньӧти, ньӧти эз вӧв страшнӧ?
Лодя минута кымын кыв ни джын шутӧг восьлаліс вӧвкӧд орччӧн, сэсся лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Маша вылӧ да надзӧникӧн ӧтветитіс:
— Мый чувствуйті?
Чувствуйті, кыдзи пидзӧсъясӧй тіралӧны.
Вот мый чувствуйті!
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Вовка Грушинлӧн «Архимед» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 70‒84.}
СОТНИК Юрий
ВОВКА ГРУШИНЛӦН «АРХИМЕД»
Ме решиті гижны тайӧ историясӧ сы вӧсна, мый кор Вовка лоӧ знаменитӧйӧн, историяыс лоӧ ыджыд ценностьӧн став человечестволы.
Ме ачым участвуйті Вовкалысь ӧти изобретение испытайтӧмын.
Меным таысь сюрыштіс мамсянь да пионер-вожатӧйяссянь.
Ставыс тайӧ заводитчис тадзи.
Андрюшка, сылӧн соседка Галка да ме гӧтӧвитчим география кузя экзамен кежлӧ.
Ми пукалім Андрюшка комнатаын.
Миянлы зэв неокота вӧлі занимайтчыны.
Ывлаын вӧлі гожӧм, выходнӧй лун, а ӧшинь курич вылын чеччаліс воробей, чивзіс да быттьӧкӧ шуаліс миянлы: «Не кутны, не кутны тіянлы менӧ!»
Но ми весиг эг видзӧдлӧй воробей вылӧ да юасим ӧта-мӧдлысь союзнӧй да автономнӧй республикаяслысь названиеяссӧ.
Друг кыліс звӧнок.
Некымын секунда мысти шумӧн воссис комната ӧдзӧс.
Шатовтчис этажерка, грымгысис-уси джоджӧ стул.
Воробей повзис да лэбзис ӧшинь курич вылысь...
Тайӧ локтіс Вовка Грушин.
Сійӧ читкыртіс ассьыс близорукӧй синъяссӧ да гораа юаліс:
— Гӧтӧвитчанныд?
Вовка, ичӧтик тушаа, ёсь ныра, куш юра, ачыс вӧлі воробей кодь, коді мешайтчис миянлы занимайтчыны.
Галка кутіс скӧрысь дзоргыны сы вылӧ да зэв стрӧга ӧтветитіс:
— Да, гӧтӧвитчам.
— А меным некор гӧтӧвитчыны, — шуис Вовка.
— Но и провалитчан! — кыз гӧлӧсӧн шуис Андрюшка.
— А меным некытчӧ нин сэсся провалитчынысӧ.
Ме и сідзи нин кык предмет кузя провалитчи!
Галка сідзи и кутіс дзӧрны стул вылас:
— Сійӧ ещӧ и радлӧ!
Вовка лэптіс нырсӧ, коді удитӧма нин кульсьыны гожъялӧмсьыс:
— А тэ мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ, меным колӧ вӧлі переэкзаменовка пӧлучитны.
Галка мӧдіс дзоргыны Вовка вылӧ:
— Тайӧ мый вӧсна нӧ колӧ вӧлі?
— Но, кӧть ӧти изобретение вӧсна.
— Кутшӧм?
Вовка чужӧм серти вӧлі оз позь нинӧм гӧгӧрвоны:
— Тайӧ гусятор.
Вовкалӧн быд изобретение — рокӧвӧй тайна.
Тайӧс ми тӧдім да эгӧ кутӧй юасьны.
Сійӧ тэрыба, гырысь воськовъясӧн кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Ме тіянӧ ӧти здук кежлӧ.
Андрюша, вайлы меным ассьыд плоскогубцытӧ, менам жугалі.
Тайӧ, гӧгӧрвоан, сэтшӧм изобретение, сэтшӧм изобретение!..
Ме талун дачаӧ муна... сэні кута уджавны.
Дӧсаднӧ — деньгаӧй оз тырмы!
Ме куим тӧлысь нин кино вылӧ эг ветлы: век деньга чӧжи.
Вот аддзыланныд, став газетаясыс лоӧны тырӧсь!..
Кытысь судзӧдны лампочкаяс карманнӧй фонарикӧ?
Онӧ тӧдӧй?
Жаль!..
Тайӧ штука вылас позьӧ став светсӧ кытшовтны...
— Самолёт? — Вовкалы плоскогубцысӧ сетігмоз юаліс Андрюшка.
— «Самолёт»!
Чудак тэ...
Бурджык лоӧ!..
Ме тайӧ гожӧмнас вӧча...
Сэки сылы тӧдвылас уси, мый тайӧ тайна, да ланьтіс.
Галка надейтчӧмӧн юаліс сылысь:
— А тэныд, дерт, ёнакодь сюрыштіс сыысь, мый тэ переэкзаменовка пӧлучитін?
— Сюрыштіс...
Главнӧйыс, некутшӧм ломтас оз ков!..
Но, пока, ёртъяс!
Уджӧй зэв уна.
Лагерӧ мунанныд?..
А ме ог мун.
Бать-мам ыстӧны вӧлі, а ме дзикӧдз ӧткажитчи.
— А таысь сюрыштіс? — юаліс Галка.
— Но и мый! — ӧтветитіс Вовка. — Ме всё равно ог мун.
Лагерын меным оз позь уджавны.
— А техкружокын?
— Чепуха!
Техкружокын быдсямапӧлӧс модельяссӧ вӧчалӧны, а менам — мирӧвӧй делӧ...
Но, пока!
Муні.
Да!..
Муртса эз вун!
Миян дачаным лагерсянь кык километр сайын.
Кута волывлыны.
Сӧмын некодлы энӧ висьталӧй.
Тайӧ сэтшӧм делӧ, сэтшӧм делӧ!..
Кинас ӧвтчигтыр Вовка петитчис ӧдзӧслань, кытчӧдз бара эз зурась этажеркаӧ, ӧні сэтшӧм ёна, мый сы вылысь уси Архимедлӧн гипсӧвӧй бюстыс.
Вовка кватитіс сійӧс усигас.
— Тайӧ коді? — юаліс сійӧ.
— Архимед, — ӧтветитіс Андрюшка.
— Гм!
Архимед...
Архимед...
Тайӧ, навернӧ, кутшӧмкӧ знаменитӧй морт... — Бюстсӧ видзӧдалігмоз Вовка чӧв олыштіс. — Чужӧмыс сылӧн симпатичнӧй, тайӧ Архимедыслӧн.
О! Вот аддзанныд, ме вӧсна тайӧ нимыс лоӧ кыкпӧв знаменитӧйӧн!
— Абу кутшӧмкӧ знаменитӧй... — заводитліс Андрюшка, но Вовка саялі нин ӧдзӧс сайӧ.
Галина таркӧдыштіс аслыс плешкас карандашӧн да видзӧдліс миян вылӧ.
...Мыйӧн сӧмын заводитчисны каникулъяс, ми мунім лагерӧ.
Ми олім сэні дас лун, а Вовка эз волы.
Сӧмын дас ӧтикӧд луннас ми паныдасим сыкӧд загадочнӧй обстоятельствояс дырйи.
Лагерь дорын ичӧтик ю вылын миян вӧлі кильтӧм кык пыж.
Миян техкружковецъяс переоборудуйтісны найӧс «Аврора» да «Марат» крейсеръясӧ.
Пыж бокъясас вӧлі вӧчӧма гребнӧй кӧлесаяс, кодъясӧс бергӧдлісны киясӧн.
Быд крейсер нырын чурвидзис фанераысь вӧчӧм броневӧй башня.
Сэтчӧ вермис меститчыны морт, пукавны кӧ лажыньтчӧмӧн.
Мукӧддырйиыс ми ворсім морскӧй играясӧн.
Тайӧ овлывліс тадзи.
Морт кӧкъямыс займитлісны места «Аврора» вылын да дас кымын — «Марат» вылын.
Ставныс вооружитчывлісны жӧч банкаясӧн.
Лагерь дорын юыс эз вӧв джуджыд, метрысь не джуджыдджык.
Суднояс маневрируйтісны ӧта-мӧд дорас, челядь гумлавлісны кружкаяснас васӧ да койисны сійӧн «противникӧс».
Ставыс гудыртчывліс!
Быд секундаӧ уна дас кружка ва койыштсьыліс пыжъясӧ; кыкнан берегас горзісны челядь, кодъяс юксьывлісны «краснӧйяс» да «синьӧйяс» вылӧ.
Помасьліс сійӧн, мый ӧти пыж вӧйлі.
Сылӧн экипажыс прыськайтігтыр кавшасьліс берегӧ.
Сэки пу «крейсер» лыбліс бӧр да сійӧс нулісны победительяс.
Сійӧ лунас ме вӧлі «Аврора» вылын.
«Марат» матыстчис дзик миян бердӧдз да кутіс миянӧс атакуйтны.
Зэв ыджыд схватка бӧрын миян пиысь квайтӧн лоины борт сайын.
«Ловйӧн» колим сӧмын Галина да ме.
Ми уськӧдчим пышйыны.
«Марат» вӧтчис миян бӧрся метр вит сайын кымын.
Ме бергӧдлі кӧлесаяссӧ сідзи, мый меысь ру кайис.
Кыз Галка кашкис пыж нырын да коясис кружкаысь, метитчис «Маратса» капитанлы чужӧмас.
Друг «Маратса» капитан босьтіс кузь гез, вӧчис сыысь петля да шыбитіс Галка вылӧ.
Галка горӧдіс.
Ме эг гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да куті кӧлесаяссӧ ещӧ тэрыбджыка бергӧдлыны.
Галина, дерт, петіс стройысь.
Сӧмын ваыс резыштчис!
Ме дугді бергӧдлыны кӧлесаяссӧ.
«Марат» сибӧдчис матӧдз.
Сылӧн капитаныс шуис, мый босьтӧ миянӧс пленӧ.
«Неприятельскӧй» матросъяс кыскыштісны Галинаӧс арканӧд да вуджӧдісны сійӧс асланыс пыжӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ, — шуис меным капитан. — Принимайт буксир!
Но сэки ми кылім, мый кодкӧ век на бультыкасьӧ борт дорас.
Ме видзӧдлі: тайӧ вӧлі Вовка Грушин.
Сійӧ сьӧласис да надзӧник видчис.
— Вовка!
Тэ кытысь?
— Ваысь, — ӧтветитіс сійӧ. — Ті менӧ пур вылысь уськӧдінныд.
Со-о менам пурйӧй!
Суӧдӧй сійӧс!
Ю кузя ньӧжйӧникӧн кывтісны омӧля кӧрталӧм кык кер...
«Марат» матыстчис лагерлань.
Сы бӧрся буксир вылын кыссисны «Аврора» да Вовкалӧн пурйыс.
«Маратса» капитан рапортуйтіс «синьӧйяс» штабса начальниклы:
— Крейсер «Марат» менам команда улын захватитіс неприятельскӧй судно «Аврора» да коляс экипажсӧ.
Сыысь кындзи, арестуйтӧма подозрительнӧй личностьӧс, коді плавайтіс ю берег пӧлӧн кык кер вылын, быттьӧкӧ фарватер исследуйтӧм могысь.
Старшӧй вожатӧй Лёля чукӧстіс Вовкаӧс ас дінас:
— Ноко, подозрительнӧй личность, волы татчӧ!
Вовка матыстчис.
Найӧс кытшалісны челядь.
— Висьталӧй меным, подозрительнӧй личность, ті, буракӧ, оланныд лагерсянь неылын?
— Кык километр.
— А позьӧ тӧдмавны, мыйла ті вунӧдінныд асланыд отряд йылысь?
— Ме эг вунӧд.
Ме прӧстӧ ог эшты.
— Мыйла, разрешитӧй юавны?
— Ме уджала ыджыд изобретение вылын.
Ме, Лёля...
Ме, гӧгӧрвоан...
Он, тэ нинӧм он гӧгӧрво!
— Да, ме ог гӧгӧрво, — серьёзнӧя шуис Лёля. — Ме ог гӧгӧрво, мыйла колӧ лоны отшельникӧн, кор мыйкӧ изобретайтан, мыйла аслад изобретение вылын не уджавны техкружокын, мыйла колӧ ӧтдортчыны аслад ёртъяс дінысь, кодъяскӧд сы мында во велӧдчин...
Но, висьтав меным, кутшӧм сэтшӧм изобретение?
Вовка зэлӧдіс резинкасӧ кӧтасьӧм гӧрдов трусиксьыс да шлочнитіс сійӧн аслыс кынӧмас:
— Тайӧ тайна.
Челядь ньӧжйӧник серӧктісны.
Лёля кӧсйис не лэдзны Вовкаӧс, но Вовка муніс, кӧсйысис волыны лун-мӧд мысти.
* * *
Прӧйдитіс нин кык недель, а Вовка эз петкӧдчыв.
Ӧтчыд костёр вылын сы йылысь сувтӧдісны вопрос.
Сёрнитісны, мый сійӧ торйӧдчис коллективысь, висьтавлісны, мый сійӧ увлекайтчӧ быдсямапӧлӧс фантастическӧй проектъясӧн, да ещӧ унатор сёрнитісны да медбӧрын постановитісны чукӧртны Вовкаӧс корсьӧм вылӧ экспедиция, коді должен вӧлі вайӧдны сійӧс лагерӧ сёрнитчӧм могысь.
Экспедиция составитісны Галкаысь да меысь, сы вӧсна мый ми вӧлім Вовкалӧн медматысса другъясӧн.
Мӧд лун асывнас ми запаситчим бутербродъясӧн да петім туйӧ.
Лагерсянь кык километр сайын вӧліны куим посёлок.
Ми эгӧ тӧдӧй, кӧні олӧ Вовка.
Но миянлы везитіс: первойя жӧ посёлоксьыс, садйысь, кыдз пу вож вылысь ми аддзим Вовкалысь гӧрдов трусиксӧ да пыр жӧ кылім сы мамлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ ылісянь горӧдіс миянлы:
— Вӧлисти воинныд!
Владимир на ордын лунтыръясӧн вошласьӧ, а найӧ весиг нырсӧ оз мыччывны!
Ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Ме заводитлі:
— Кыдзи... а оз ӧмӧй...
Но Галка тувкис меным бокӧ.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг ме ланьті.
— Мый нӧ сійӧ тіян ордын вӧчӧ? — юаліс Вовкалӧн мамыс.
Кинас ӧвтчигтыр Галина яндысьӧмӧн кутіс объясняйтны:
— <ns>Да-а</ns>... вообщӧ...
Ті ӧд тӧданныд...
Миян сэні зэв интереснӧ...
Быдсямапӧлӧс ворсӧмъясыс да мукӧдторъяс...
Вовкалӧн мамыс кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс миян вылӧ да сэсся нинӧм йылысь эз юась.
Сійӧ кӧсйис гӧститӧдны миянӧс озйӧн, но ми аттьӧалім сійӧс да мунім.
Лагерӧ мунігӧн ми дыр чӧв олім.
Медбӧрын Галина шуис:
— Факт!
Гортсаясыслы Вовка висьталӧ, мый мунӧ лагерӧ, а ачыс мунӧ уджавны кутшӧмкӧ изобретение вылын.
Интереснӧ...
Сійӧ эз помав.
Прӧсек помын, кыті ми мунім, тыдовтчис Андрюшка.
Сійӧ тэрыба восьлаліс миянлы паныд.
Миян дінӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ скӧра шуис:
— Тіянлы паныд петі.
Пӧлучиті Грушинсянь письмӧ.
Ме босьті Андрюшка ордысь письмӧ да куті лыддьыны гораа:
«Андрюшка!
Ме гижа тэныд, Серёжкалы да Галинлы, кыдзи аслам матысса другъяслы.
Талун войшӧр кадӧ решайтсьӧ менам судьбаӧй.
Ме испытывайта ассьым изобретениеӧс, код вылӧ видзи ассьым став деньгаӧс да код вӧсна, гашкӧ, коля мӧд во кежлӧ.
Меным колӧ тіян отсӧгныд, и ті кӧ меным другъяс, ті меным онӧ ӧткажитӧй.
Босьтӧй ассьыныд броненосецъястӧ да стӧч войшӧр кадӧ локтӧй сійӧ местаас, кӧні ми тіянкӧд зурасим.
Пароль — «Архимед».
Ті кӧ меным другъяс, ті тайӧс вӧчанныд.
Ті кӧ кодлыкӧ висьталанныд, тайӧ лоӧ тіянладорсянь подлостьӧн.
Грушин».
Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын ми дыр чӧв олім.
Сэсся Андрюшка шуис:
— А друг бара ракетнӧй двигатель?
Тайӧ Андрюшкалы тӧдвылас уси ракетнӧй автомобиль моделькӧд история.
Кор авария бӧрын ми ветлывлім видлыны Вовкаӧс больничаӧ, сійӧ миянлы объяснитіс, мый взрывыс лоӧма конструкцияас лоӧм ӧшибка вӧсна, да кӧсйысис выльысь вӧчны автомобильсӧ.
Ми дыр пукалім туйдорса канава дорын пожӧм увъяс улын, вӧрӧдім, кыдзи тӧрӧканъяс уссӧ, пиньяс костӧ топӧдӧм турун сияс да думайтім, мый вӧчны.
Пышйыны лагерысь войнас — татшӧмторсьыд вермасны вӧтлыны отрядысь.
Висьтавны Вовкалысь тайнасӧ вӧлі эськӧ не ёрт ногӧн.
Но Вовка кӧ бара вӧчӧ ракетнӧй двигатель, то вермас лоны несчастнӧй случай, и сійӧс оз позь кольны ӧтнассӧ.
Вӧр сайын кыліс горн шы.
Тайӧ лагерын чуксалісны ӧбедайтны.
Ми чеччим муысь.
— Но кыдзи нӧ? — юаліс Андрюшка.
Галка пыркнитіс юбкаас ӧшйӧм ёгсӧ.
Друг сійӧ гӧрдӧдіс да нинӧм абусьыс скӧрмис:
— Вот йӧйыд!..
Но кутшӧм жӧ сійӧ йӧй!..
Андрюшка мыйкӧ думайтігтыр шуис:
— Мыйӧн тэ тӧдан?
Уна изобретательясӧс первойсӧ лыддьылісны йӧйясӧн, а сэсся тыдовтчывліс, мый найӧ генийяс.
И Андрюшка видзӧдліс Галка вылӧ аслас ыджыд синъяснас.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сылы зэв окота отсасьны Вовкалы.
Ме не проч жӧ вӧлі.
Ме занимайтчи литературнӧй кружокын, и миян руководитель шулывліс, мый кӧсъян кӧ лоны писательӧн, то колӧ ставсӧ аддзывны да испытайтны.
— Но? — юалі ме Галкалысь.
Галка уськӧдчис ме вылӧ:
— «Но, но»!
Талун кӧ войнас сюрам, то ме нин... то ме нин абу мыжа!
Вообщӧ Галкалӧн тешкодь психология: кор ми лӧсьӧдчам вӧчны кутшӧмкӧ мероприятие, сійӧ первой миянӧс видас, а сэсся ачыс жӧ мунас миянкӧд.
* * *
Ми терпенье воштӧмӧн виччысим дас час рыт, кор лагерь водас узьны.
Сэсся, крӧватьын куйлӧмӧн, виччысим ещӧ часджын, кор лагерь унмовсяс.
Медбӧрын ми видзчысьӧмӧн петім керкаысь да паныдасим ю дорын, кӧні кык пӧвъя причал дорын сулаліс миян флотным.
Галя да Андрей пуксисны «Марат» вылӧ, ме займиті «Аврора».
Метр сё ми мунім бедьясӧн йӧткасьӧмӧн (полім, мый кӧлесаясысь лоӧ уна шум), сэсся кутісны уджавны машинаяс.
Надзӧникӧн, видзчысьӧмӧн двигайтчисны миян суднояс чукльӧдлысь пемыд ю кузя.
Берегъяс весьтӧ ӧшӧдчӧмаӧсь бадьяс, и на йывъяс вывті видзчысьӧмӧн писькӧдчис миян бӧрся тӧлысь.
Ми кывтім зэв дыр.
Ме нин думайті, мый ми прӧйдитім нин паныдасян местасӧ, кыдзи друг берегвывса кустъяс пӧвстын кыліс гӧлӧс:
— Архимед!
Ми сувтӧдім машинаясӧс да кутім видзӧдны берегӧ.
Нинӧм оз тыдав.
Пемыд.
— Архимед! — надзӧникӧн повторитіс Вовка.
Ми кутім матыстчыны береглань.
Пыж бокъясӧ инмалӧмысь кутісны кышакывны кувшинка коръяс.
Кустъяс вӧрзисны.
Мыччысис Вовка.
Ми чеччим берегӧ да кӧрталім пыжъясӧс ыджыд вужля бердӧ.
Вовка вӧлі бумазейнӧй курткаа, сэтшӧм жӧ гача, кодӧс сюялӧма чулки улас, да ыджыд шоныд кепкаа.
— Аттьӧ, мый локтінныд, — шуис сійӧ. — Мунамӧй!
— Вовка!
Мый тэ ещӧ думыштін? — скӧрысь шуис Галка.
— Мунамӧй! — повторитіс Вовка.
Сійӧ нуӧдіс миянӧс пемыд овраг пыдӧсӧд векньыдик трӧпа кузя, кутшӧмкӧ джуджыд быдмӧгъяс пӧвстӧд.
Регыд ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ петшӧр: Галка сэтшӧма чирӧстіс, мый юсайса деревняас понъяс кутісны увтчыны.
Джӧмдалігтыр, кияс лэптӧмӧн, медым не инмӧдчыны петшӧрӧ, ми воим кутшӧмкӧ эновтӧм сарай дорӧдз.
Татчӧ Грушин сувтіс.
— Мый тэ ещӧ думыштін, Вовка? — бара скӧрысь шуис Галина да полігтыр видзӧдліс гӧгӧр.
Вовка неуна чӧв олыштіс, сэсся ӧтветитіс:
— Выль типа подводнӧй лодка.
Ми пыр жӧ гажмим: подводнӧй лодкалысь модель испытайтӧм — тайӧ тіянлы абу ракетнӧй двигатель!
— Ті меным коланныд сы могысь, медым винтитны менӧ люкӧ.
— Кы... кытчӧ винтитны? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс Галина.
— Люкӧ, — спокойнӧя ӧтветитіс Вовка.
Галка сьӧкыда лолаліс.
Ме чувствуйті, мый ӧні лоӧ лёктор.
Галина дінӧ матыстчис Андрюшка.
Сійӧ надзӧникӧн шуис:
— Сетін кыв — кут.
Галка нинӧм эз ӧтветит.
Лёкысь дзуртыштіс ыджыд ӧдзӧс, и ми пырим сарайӧ.
Пемыдсьыс кыліс маслянӧй краска дук.
Вовка ӧзтіс сись.
Сараяс вӧлі быдсямапӧлӧс кламыс.
Чукӧрын туплясисны инструментъяс да важ журналъяс: «Всемирнӧй следопыт», <rus>«Мир приключений», «Вокруг света»</rus>.
Пельӧсын сулаліс коктӧм примус, сы дорын — паяльник.
Кык ыджыд черань тэрмасьӧмӧн кавшасисны пӧтӧлӧклань.
Стен бердын пӧшти стен кузяыс сулаліс торъя подставкаяс вылын Вовка Грушинлӧн подводнӧй лодкаыс.
Сійӧ вӧлі байдарка кодь.
Нырладорас чурвидзис труба, кодлӧн джудждаыс вӧлі метр куим да диаметрыс сантиметр нёль.
Пыжсӧ ставнас вӧлі краситӧма турунвиж краскаӧн, а бокас гӧрд букваясӧн гижӧма: «Архимед».
Вовка объяснитіс миянлы сылысь устройствосӧ:
— Судно погружайтсьӧ кык метр пыднаӧ...
Двигайтчӧ винт отсӧгӧн.
Винт двигайтчӧ... кокъяс отсӧгӧн (сэні особӧй педальяс эмӧсь).
Кор судно лоӧ ва улын, сійӧ вермас крукасьны любӧй пароходлӧн подводнӧй частьӧ (лоӧ вӧчӧма специальнӧй приспособление).
Пароход мунӧ, а подводнӧй лодка — сы бӧрся.
Тадзи позьӧ Москвасянь веськавны Беломорканал пыр Белӧй мореӧ, а сэтысянь — кӧть океанӧ!
Галина юаліс:
— А кыдзи нӧ сэні пукавны?
— Пукавны?
Пукавнысӧ оз и ков.
Позьӧ куйлыны.
— А лолавнысӧ кыдзи?
— Перископыс ӧд васьыс чурвидзӧ, сы пыр и лолавны. — И Вовка индіс труба вылӧ.
Андрюшка ниртыштіс плешсӧ:
— Гм!
Но, а кыдзи нӧ тэ кутан лэччыны да лыбны?
— Специальнӧй резервуар, кыдзи <ns>наст...</ns>, но, кыдзи обыкновеннӧй подводнӧй лодкаын: медым лэччыны, сэтчӧ лэдзӧны ва; медым лыбны, качайтӧны сэтчӧ воздух да йӧткӧны васӧ бӧр.
Вовка восьтіс ичӧтик люклысь вевтсӧ да петкӧдліс, кыдзи вӧчӧма «Архимед» пытшсӧ:
— Со валы резервуар да воздушнӧй компрессор.
Ми аддзим карасин бидон да сы бердӧ крепитӧм велосипед насос.
— Со сэні винтъяс вылӧ педальяс, а тайӧ — иллюминаторъяс. — Вовка индіс пыж нырӧ лӧсьӧдӧм кык ӧчки стеклӧ вылӧ. — А тайӧ карманнӧй фонарик, медым югыд вӧлі.
— Вовка, тані бергӧдчыны некӧн!
— Быд подводнӧй лодкаын дзескыдкодь.
Тайӧ тэныд, голубчик, абу спортплощадка.
— Но, а перископ пырыс бура тыдалӧ?
— Сійӧ эз на дзикӧдз эшты.
Сӧмын лолалӧм вылӧ труба.
Вовка ланьтіс.
Ми сідзжӧ чӧв олім да видзӧдалім судносӧ.
— Пӧра, — шуис Вовка. — Нокӧ, ребята, босьтім!
— Тешкодь жӧ тэ, Вовка! — шуис Галина.
Нёльнанным ми лэптім пыжсӧ да тӧкӧтьӧ эгӧ уськӧдӧй сійӧс — сэтшӧм сійӧ вӧлӧма сьӧкыд.
Кыдзкӧ муртса ми кыским судносӧ ортсӧ.
Турунӧн эжсьӧм пемыд оврагӧд нуим ми пыжсӧ надзӧникӧн, сувтышталӧмӧн.
Вовка туй чӧжыс долис:
— Ой, ребята, мусаясӧй, видзчысьӧмӧнджык!
Ой, ребята, энӧ уськӧдӧй!
Кор ми воим ю дорӧ, Андрюшка кайліс «Марат» бронебашня вылӧ да кыскис сэтысь штатив, фотоаппарат да магнийлы доз.
И вот ми торжественнӧя лэдзим «Архимедӧс» ва вылӧ.
Первой ми лэдзим нырсӧ, сэсся кутчысим пыж дорас да йӧткыштім судносӧ ва вылас.
Сійӧ жӧ здукас чирснитіс Андрюшкалӧн магнийыс.
«Архимед» лэччис берегсьыс да муртса катласигтыр сувтіс «Авроракӧд» орччӧн.
Ме надзӧникӧн юалі:
— Вова, а тані джуджыд?
— Кык да джын метр.
Ме мерайті.
— Гашкӧ, кӧнкӧ ляпкыдджык?
Грушин скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ да нинӧм эз ӧтветит.
Гачсӧ пуджӧмӧн фотоаппарата Андрей ветлӧдліс ваӧдыс да снимайтіс «Архимедӧс» да Вовкаӧс.
Вовка ставнымлысь ӧчередьӧн кутліс кияснымӧс да шуис:
— Пӧра!
Сійӧ зілис лоны дзик спокойнӧйӧн, но метӧ тӧді, мый сылӧн сьӧлӧм вылас.
— Вов, — шуис Галка, — вай ми домалам тэнсьыд «Архимедтӧ» гезйӧн.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, кыскам.
Вовка весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
Сійӧ матыстчис «Архимед» люк дорӧ да кутіс пырны сэтчӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ сюйис сэтчӧ юрсӧ, «Архимед» катовтчис, и Вовка муртса эз купайтчы.
Сэки сійӧ тшӧктіс миянлы кӧртавны подводнӧй лодкасӧ «броненосецъяс» костӧ да, кор сійӧ пырас люкас, вундыны гезъяссӧ.
Сідзи и вӧчим.
Кор «Архимедсӧ» кӧрталім, Вовка копыртчис, сюйис юрсӧ люк розьӧ да, гораа кашкигтыр, пырис сэтчӧ.
Сэні сійӧ бергӧдчис мыш вылас да пытшкӧссяньыс тупкис люксӧ кутшӧмкӧ пӧвйӧн, кӧні шӧрас вӧлі ичӧтик розь.
— Люк вевтсӧ пӧдлалӧй сідзи, медым винтыс веськаліс розяс!
Сэки сӧмын ми казялім, мый вевт вылас чурвидзӧ винтӧвӧй нареза болт.
Ми исполнитім тшӧктӧмсӧ.
— Кутыштӧй вевтсӧ, кытчӧдз ме гайкасӧ ог винтит, — пыдісянь, быттьӧкӧ бӧчкасянь, шуис Вовка.
Ми кутыштім.
Лои дзик лӧнь.
Андрюшкалӧн киас сідзи и чеччаліс фотоаппаратыс.
(Но карточкаяс эз артмыны, сы вӧсна мый став снимокъяссӧ сійӧ вӧчӧма ӧти пластинка вылӧ.)
Иллюминаторын ыпнитіс би.
— Лэдзӧй! — кыліс «Архимед» пытшкын.
Ми разим гезъяссӧ.
«Архимед» зэв ӧдйӧ лэччис ва улӧ.
Ми гӧгӧр видзӧдлыны эгӧ удитӧй, кыдзи васьыс кутіс чурвидзны сӧмын перископ помыс.
Вӧлі дзик шынитӧв.
Ми пукалім асланым «броненосецъясын» да видзӧдім, кыдзи посньыдик ва больяс артмалӧны сійӧ местаас, кытчӧ лэччис «Архимед».
Кӧнкӧ зэв пыдын, кыдзи кажитчис миянлы, тіраліс югыд чут: тайӧ свет иллюминаторъяссянь.
Прӧйдитіс минута вит.
Андрей копыртчис Перископ весьтӧ:
— Вовка, но кыдзи?
Миянӧс йирмӧг босьтіс, кор ми кылім трубаысь Вовкалысь гӧлӧссӧ — сэтшӧм пыдісянь сійӧ кыліс:
— Ме вои предельнӧй джудждаӧдз.
— Ловъя, сідзкӧ! — ышловзис Галка.
Бара кыссисны кузь минутаяс, да бара юалӧм:
— Вовк!
Ловъя?
И пыдісянь ӧтветитӧм:
— Качайта резервуарысь ва.
Виччысьыштім ещӧ.
Заводитіс югдыны.
— Кык час нин... — шуис Андрюшка.
Галина торкис сійӧс:
— Видзӧдӧй перископ вылӧ!
Сійӧ пырысь-пыр вывлань кутас лыбны!
Но перископ эз лыб вывлань.
Ме копыртчи сы весьтӧ:
— Вова, но кыдзи?
Шынитӧв.
— Вова-а!
Кылан?
Кыдзи?
— Ме ставсӧ нин качайті.
— Но, и мый нӧ?
— Сійӧ оз лыб.
— Мыйла?
— Ог тӧд.
Ми повзьӧмпырысь видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Сэсся куимнанным нюжӧдчим трубалань.
— Кыдзи нӧ ӧні, Вовка?
— Ог тӧд.
— Вот шулі, шулі! — кутіс няргыны Галка. — Колӧ вӧлі сійӧс гезйӧн домавны.
А ӧні...
Кыдзи вот ӧні?
И друг Вовка шӧйӧвошӧмӧн шыасис трубасянь:
— Ме вылӧ мыйкӧ войталӧ.
— Кытысянь войталӧ?
— Люксянь.
Ми чеччыштім, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мый вӧчны?
Ме горӧді: «Перископ!» — да кутчыси киясӧн трубаӧ.
Но сэтысянь кыліс Вовкалӧн повзьӧм гӧлӧсыс:
— Эн лысьтӧй перископӧдыс!
Чегӧ.
— Ме жӧ шулі, шулі! — няргис Галка.
Вовка сӧветуйтіс:
— Гезйӧн менӧ крукалӧй.
Ми босьтім ассьыным кыкнан причалнымӧс, йитім найӧс, шӧрас кӧрталім из, лэдзим сійӧс ва пыдӧсас да кыкнан помӧдыс кутім новлӧдлыны гезсӧ пыж доръяс пӧлӧн.
Но «Архимед» ёна вӧлі сатшкысьӧма нюйтас, да сійӧс оз вӧлі позь крукавны.
— Войталӧ, Вовка?
— Войталӧ!
Менам нин ыджыдкодь гӧп.
Регыдджык! — горзіс пыдісянь Вовка.
— Колӧ корсьны кутшӧмкӧ векньыдик банка.
Ми сійӧс кутам лэдзлыны перископӧд да ва тырӧн бӧр лэптыны, — шуис Андрюшка.
Тайӧс сійӧ эз лёка думышт.
Петшӧр пӧвстӧд ме тӧвзьышті сарайлань.
Вовка мастерскӧйын эз вӧв ни ӧти туяна банка, зато ме сэтысь аддзи сантиметрӧн-джынйӧн кызта резинӧвӧй кишка.
Ме мерайті сылысь кузьтасӧ да решиті, мый тырмас.
Вои да юӧрті ассьым планӧс ребяталы.
— Вовка, кут кишкасӧ!
Качайтны кутам.
Сідзи кут, медым помыс век ваас вӧлі!
Ми сюйим кишкасӧ трубаӧ.
— Галка, качайт!
Галина сюйис вомас вылысса помсӧ да кутіс кишкасьыс нёнявны.
Сійӧ мырсис мыйвынсьыс, но ваыс эз качайтсьы, сы вӧсна мый трубкаыс топавліс, кор Галина кыскывліс ас пытшкас воздухсӧ.
Галина уджалігкості ми Андрейкӧд зілим вӧрзьӧдны «Архимедӧн зоръясӧн.
Но зоръясыс вӧліны вывті дженьыдӧсь.
Сыысь кындзи, найӧс вӧлі зэв сьӧкыд кутны ва улын.
Регыд Галка шуис, мый насосӧн сылӧн нинӧм оз артмы.
Ми решитім сьӧвзьыны кишка вылӧ.
Вовка шочиника юасьліс сы йылысь, кыдзи мунӧ сійӧс мездӧм кузя уджыс, да шулывліс, мый ваыс сылӧн кӧть и содӧ, но зэв надзӧникӧн.
Пӧшти дзикӧдз нин югдіс.
— Тырмас!
Нинӧм ми тадзи огӧ вӧчӧй, — шуи ме. — Колӧ мунны ребятала лагерӧ.
Ставныс сӧгласитчисны мекӧд.
Галина кольччис места вылас, медым Вовкалы эз вӧв страшнӧ, а ми Андрейкӧд босьтім «Аврораӧс», лэптім кык зэв ыджыд ва сюръя да, кӧлесаяссӧ мыйвермӧмысь бергӧдлігтыр, тӧвзьыштім петысь шонді вӧсна гӧрдоват ю кузя.
Ме ог помнит, кыдзи ми воим, сӧмын ми вӧлім пӧсялӧмсьыс дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь.
Берегӧ чеччыштӧм бӧрын ме куті звӧнитны кӧлӧкӧлӧ;
Андрюшка, лёкысь горзігтыр, уськӧдчис керкаӧ.
Ӧдзӧсъясӧд, став ӧшиньясӧд кутісны чеччавны джынвыйӧ пасьтӧм, повзьӧм челядь да вожатӧйяс.
Лёля чепӧсйис пельпом вылас эшкын плавгӧмӧн.
Ме горӧді:
— Ӧдйӧджык!
Вовка Грушин вӧйӧ!
Босьтӧй гезъяс!
Босьтӧй багыръяс!
Прӧйдитіс стӧч вит минута.
Челядь тыра «Аврора» тӧвзис ю кузя.
Кӧлесаяслы отсалӧм могысь быдӧн сыніс мыйӧн вермис.
Миян бӧрся берег пӧлӧн пуяс костӧд, увъяссӧ чегъялігтыр, писькӧдчис дзоньнас лагерыс.
Мунігӧн ме да Андрюшка торксялӧмӧн висьтавлім, мыйын делӧыс, но некод миянӧс прамӧя эз гӧгӧрво.
Со и «Марат»...
Лӧня чурвидзис ва вылын перископ пом.
«Марат» борт вылын пукаліс Галина, бергӧдліс киас резинӧвӧй трубка да зэв ёна бӧрдіс.
— Кӧні Вовка? — юаліс Лёля.
— Эстӧн... — индіс Андрюшка ва улӧ.
— Дыр-ӧ?
— Да час куим нин.
Лёля кельдӧдіс.
— Вовка, тэ ловъя? — юалі ме.
— Ловъя, — ю пыдӧссянь ӧтветитіс Вовка да содтіс: — Кӧдзыд!
Челядь чукӧртчисны берегӧ да, вомъяссӧ паськӧдӧмӧн, мӧдісны дзоргыны перископ вылӧ.
* * *
И сэки заводитчис подъёмнӧй удж.
Вит медбур вартчысь сунласисны, зілисны сюйны гезсӧ «Архимед» улӧ.
Мукӧдыс зурӧдісны ваӧ багыръясӧн, гачсӧ пуджӧмӧн келалісны ва пиас да сеталісны тысяча сӧветъяс.
Сэтшӧма ызгисны, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі курӧгъяс дворын найӧс вердігӧн.
Медбӧрын миян водолазъяслы удайтчис крукыштны гезйӧн «Архимедлысь» бӧжсӧ да нырсӧ.
Найӧ петісны берегӧ, кынмӧмаӧсь, мучитчӧмаӧсь, но зэв гордӧйӧсь.
Ёнджык челядь босьтчисны кыскыны гезъяссӧ вывлань.
Горзӧмъяс ланьтісны.
Лои чӧв-лӧнь.
Морт кӧкъямысдас видзӧдісны, кыдзи лыбӧ васьыс перископлӧн трубаыс.
И кор медбӧрын мыччысис «Архимедлӧн» турунвиж вылысыс, кыліс сэтшӧм «ура» горӧдӧм, мый, кажитчис, шондіыс чеччыштліс.
Сэсся бара лои чӧв-лӧнь.
Подводнӧй лодкавывса люк вевт вӧрзис да воссис.
Розьсьыс мыччысис первой ӧти кок, сэсся мӧд, сэсся надзӧникӧн мыччысис Вовкалӧн мышкыс, сэсся пельпомъясыс да юрыс.
Изобретатель вӧлі блед, и кӧдзыдысла зяткакылісны сылӧн пиньясыс, но важностьыс сылӧн эськӧ тырмис капитан Немо кодь кызь мортлы.
Вовкаӧс срочнӧ нуӧдісны лагерӧ.
Сэні сылысь вежисны паськӧмсӧ да кутісны шонтыны чайӧн.
Ми тайӧ кадас чувствуйтім асьнымӧс зэв лёка.
Миян дінті прӧйдитлігӧн Лёля сідзи видзӧдлывліс, мый ми гӧгӧрвоим: лоӧ ыджыд сёрни.
Чай юигӧн Вовка дінӧ чукӧртчисны челядь, дзоргисны сы вылӧ да ӧтарӧ юасисны:
— Дыр-ӧ тэ стрӧитін?
— А кыдзи тэ арталін?
— Некыдз.
Стрӧиті, и ставыс.
— Тэ, сідзкӧ, арталігад ӧшибитчин, и сы вӧсна сійӧ вӧйи.
Да?
— Но, дерт, эз артышт! — шуис кодкӧ гырысьджык челядь пиысь. — Эз артышт соотношениесӧ пыжлӧн сьӧкта да сылӧн объём костын.
Вовка дінӧ писькӧдчис ичӧтик Буся Кацман да нырнас ляскысис пызан дорышӧ:
— А мый Архимедыс — сійӧ чери сэтшӧмыс?
Вовка презрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ, юыштіс кружкаысь чай, няклялыштіс нянь тор да сӧмын сэки ӧтветитіс:
— «Чери!»
Индюк тэ!
Тайӧ полководец!
Сэки ми ставсӧ гӧгӧрвоим.
Вот ставыс, мый ме верма висьтавны Вовка Грушинлӧн «Архимед» йылысь.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ «Крокодилёнок» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 85‒98.}
СОТНИК Юрий
«КРОКОДИЛЁНОК»
(Сеня Ложечкин дневникысь)
Февраль 15-ӧд лун.
Тайӧ рытсӧ ме колльӧда гортын.
Тайӧ воджыннас ме первойысь эг мун Кирилл ордӧ, медым ӧтлаын гӧтӧвитны гортса урокъяс.
И сэсся некор сы ордӧ ог мун.
Тырмас!
Ме гӧгӧрвои, кутшӧм сійӧ морт!
Ставыс, мый лои талун, сэтшӧм важнӧ, мый колӧ гижны подробнӧйджыка.
Кор помасисны урокъяс, ме петі классысь медбӧръяӧн.
Коридорын творитчис мыйкӧ тешкодьтор.
Детинкаяслӧн ыджыд чукӧр сулаліс миян класс ӧдзӧс дорын.
Челядь нюжӧдлісны сьыліяссӧ, сувтлісны кок чунь йылас, кавшасисны ӧта-мӧд вылас.
Сӧмын и кылӧ вӧлі:
— Энӧ зырӧй!
— Мый сэні, а?
Ребята, мый сэні сэтшӧмыс, а?
— Энлӧй!
Дзикӧдз лямӧдінныд!
Ме муртса писькӧдчи да стенсьыс аддзи бумага лист.
Шуйгаладорас, вылыс пельӧсас вӧлі рисуйтӧма мыйкӧ лёкгагйӧс кодь.
Веськыдладорас уна рӧма букваясӧн вӧлі гижӧма:
«Крокодилёнок»
VI «Б» класслӧн САТИРИЧЕСКӦЙ ГАЗЕТА
ПЕТӦ ЛУНКОСМӦСӦН. — 1 №
Менӧ ёна тойлалісны, но ме век жӧ лыдди передӧвӧйсӧ, кодӧс вӧлі заглавитӧма <rus>«На острие сатиры!»</rus>
Вот мый сэтчӧ вӧлі гижӧма:
«Миян класс лыддьыссьӧ школаын медбур классъяс пиысь ӧтиӧн, но и миян пӧвстын эмӧсь дыш велӧдчысьяс да дисциплина нарушайтысьяс, кодъяс мешайтӧны класслы мунны водзӧ успехъяслань.
Миян эм нин отряднӧй стенгазета, коді тышкасьӧ успеваемость да дисциплина вӧсна, но быдӧн тӧдӧ, кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ тырмытӧмторъяскӧд тышын едкӧй сатирическӧй серам.
Та вӧсна талун петӧ «Крокодилёноклӧн» первой номер.
Сійӧ кутас немжалиттӧг да личностьяс вылӧ видзӧдтӧг серавлыны найӧс, кодъяс кыскӧны классӧ бӧрӧ.
Сійӧ кутас сатиралӧн ёсь ӧружиеӧн тышкасьны отрицательнӧй явлениеяскӧд, кодъяс эмӧсь миян классын.
Гижӧй ставныд «Крокодилёнокӧ»!»
Газетаыс вӧлі ичӧтик.
<rus>«На острие сатиры»</rus> веськалӧмаӧсь сӧмын на куим детинка.
«Историческӧй наукаяс кузя доктор Миша Огурцов помаліс средньӧй векъяслӧн история кузя выль учебник вылын удж, — висьтавсис ӧти заметкаын. — Вайӧдам выдержка тайӧ учебниксьыс:
«1781 воын крестоносецъяслы удайтчис завоюйтны Сирия, но сэні налӧн лои опаснӧй противник — турецкӧй султан Барбаросса.
Крестоносецъяс лагерын заводитчисны раздоръяс: английскӧй король Карл Смелый пиньӧ воис Ричард Львиное Сердцекӧд да французскӧй король Салладинкӧд».
Сэсся вӧлі кык рисунок: ӧти вылас рисуйтӧма багатырӧс, коді повтӧг тышкасьӧ дас кымын противниккӧд, а мӧдас — хулиганӧс, коді юрси пратьӧдыс кыскӧ ас дорсьыс ичӧтджыкӧс.
«Татшӧмӧн воображайтӧ асьсӧ Михаил Артамонов, кор дразнитӧ слабджык челядьӧс», — вӧлі гижӧма первой рисунок улас.
«Татшӧм сійӧ збыльвылас», — вӧлі гижӧма мӧд улас.
Медбӧръя рисунок вылын вӧлі детинка, коді зэв ыджыд пуртӧн гижӧ ассьыс инициалъяссӧ парта вылас.
Сэтчӧ жӧ вӧлі гижӧма стихъяс:
<rus>«Он имя свое «Иван Прибылов»</rus>
<rus>В школе увековечил.</rus>
<rus>Он много парт, дверей и столов</rus>
<rus>Для этого изувечил».</rus>
Газета веськыдладорысь улыс пельӧссьыс ме аддзи кырымпасъяс:
«Редколлегия:
К. Замятин (отв. редактор).
В. Пеликанов (художник)».
Ӧні меным лои гӧгӧрвоана, мыйла бӧръя лунъясас Кирилл Замятинлӧн вӧлі сэтшӧм таинственнӧй видыс.
Ӧні ме гӧгӧрвои, мый йылысь сійӧ вашкӧдчис переменаяс дырйи Валерка Пеликановкӧд да вожатӧй Игорькӧд.
Ме весиг эг дӧзмы Кирка вылӧ сыысь, мый сійӧ эз висьтав меным стенгазета лэдзӧм йылысь.
Ме ӧд тӧда, кутшӧма сійӧ радейтӧ вӧчны быдсямапӧлӧс эффектъяс!
Челядь гораа ошкисны выль газетасӧ.
Ме вӧлі зэв рад Кирилл вӧсна да котӧрті корсьны редколлегияса членъясӧс, медым поздравитны найӧс успехӧн.
Ме аддзи найӧс пионерскӧй комнатаысь.
Художник Валерка чеччыштіс ӧдзӧс дорысь, кор ме сійӧс восьті: томан розьӧдыс сійӧ вӧлӧм видзӧдӧ лыддьысьысьяс чукӧр бӧрся.
Редактор сулаліс сы бӧрвылын да, буракӧ, кывзіс коридорысь гӧлӧсъяссӧ.
— Кирка! — горӧді ме. — Ой, бур!
Поздравляйта!
Художник сідзи и нюммуніс любӧысла, а редактор коли серьёзнӧйӧн.
Найӧ вообщӧ зэв разнӧй йӧз: Валерка — кузь тушаа, рыжӧй юрсиа да весел, а Кира — ичӧтик тушаа, кызкодь, и сылӧн видыс век серьёзнӧй, весиг кор шутитӧ.
— Действуйтӧ? — юаліс сійӧ дженьыда.
— Ещӧ кыдзи действуйтӧ!
Мишка Огурцовӧс «историкӧн» нин нимтӧны, Прибылов йылысь стихсӧ наизусть велӧдӧмаӧсь.
А главнӧйыс, тӧдан, мый вылӧ челядь шензьӧны: «Кыдзи найӧ Мишка Артамоновӧс абу повзьӧмаӧсь критикуйтны?
Ӧд сійӧ пӧ Замятинӧс ӧні тӧдӧмысь лупсуйтас.
Валеркаӧс оз вӧрзьӧд — Валерка ён, а Замятинӧс — тӧдӧмысь!»
— Мед видлас, — шуис художник.
— Мый нӧ!
Гашкӧ, и лупсуйтас, — веськодьпырысь ӧтветитіс редактор.
— Сатирикъяс век нажӧвитӧны уна врагъясӧс.
— Да!
Ме сідзи ребяталы и шуи:
«Сійӧ и, — шуа, — ценнӧйыс, мый личностьяс вылӧ видзӧдтӧг.
Тэ кӧть Артамонов, кӧть коді».
Вернӧ, Кирка?
Сэки меным кажитчис, мый редактор да художник неуна шай-паймунісны.
Валерка шуис «гм», вешйис пызан дорӧ да заводитіс краситны заголовоксӧ газеталӧн мӧд номерлы, а Кирилл видзӧдіс ме вылӧ букышӧн, зумыштчӧмӧн.
— Гӧгӧрвоан, Семён, ме тэнӧ должен предупредитны... — шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын. — Кӧть тайӧ и редакционнӧй тайна, но сы вӧсна мый тэ менам друг... ме...
Ӧти кывйӧн, ми тэнӧ локтан номерӧ планируйтім.
Ме первойсӧ нинӧм эг гӧгӧрво:
— Кыдзи?
Кытчӧ планируйтінныд?
— Фельетонӧ, — шуис Кирка. — Классын больгӧм йылысь тема вылӧ.
— Вот тай!
Тэ... тэ тайӧ серьёзнӧ, Кирилл?
— Татшӧмторъясӧн оз шутитны.
— Сідзкӧ... сідзкӧ, ассьыд другтӧ кутан критикуйтны, Кирилл Иванович?
— Тэ кутшӧмкӧ тешкодь, Семён!
Ог жӧ ме вермы мукӧд больгысьяссӧ критикуйтны, а тэнӧ не.
— А тэныд ёна колӧ больгысьяссӧ критикуйтны!
Тӧдӧмысь, и натӧг на эм мый йылысь гижны.
Кирка неуна скӧрмис:
— Тӧдан, Семён...
Дружба дружбаӧн, а принцип принципӧн.
Классын больгӧм — отрицательнӧй явление, сідзкӧ миян сатирическӧй газета должен сійӧс бичуйтны.
Делӧыс тані принципын.
— Бур принцип!
Другъяс вылын издевайтчыны!
Валерка друг шыбитіс кисточкасӧ да сувтіс веськыда.
— Но, мый тэ локтін да броткан? — шуис сійӧ. — Вай мун татысь и эн мешайт уджавны!
Ме гӧгӧрвои, мый сёрнитны меным сэсся нинӧм йылысь.
Ме сӧмын юалі:
— И карикатура рисуйтанныд?
Редактор довкнитіс юрнас:
— Да.
Миян ставыс мунӧ иллюстрацияясӧн.
— Ладнӧ, Кирилл Иванович!
Аттьӧ.
Огӧ вунӧдӧй! — шуи ме да муні.
Со кытчӧдз лёкторъясыд вайӧдӧны!
Гижи, гижи да сӧмын ӧні тӧдвылӧ уси, мый колӧ велӧдны сокращённӧй умножение кузя формулаяс.
Ладнӧ!
Гашкӧ, оз юавны!
Февраль 16-ӧд лун.
7 час рыт.
Талун, классӧ пырӧм бӧрын, ме эг пуксьы аслам местаӧ, Кириллкӧд орччӧн.
Ме пукті редактор водзӧ печатайтӧм конверт да, портфельӧс мышкын кутігтыр, куті ветлӧдлыны партаяс костӧд.
Конвертас вӧлі письмӧ.
Со мый ме сэтчӧ гижи:
«Замятин!
Предлагайта вежсьыны местаяснад Пеликановкӧд.
Тадзи тіянлы лоӧ удобнӧджык вӧчавны лёкторъяс асланыд вӧвлӧм другъяслы.
Пеликанов кӧ оз вежсьы, то ме тэкӧд всё равно ог пуксьы.
Тайӧ окончательнӧ.
С. Ложечкин».
Кирка лыддис письмӧсӧ да шуис:
— Тешкодь, Семён!
Ме чӧв олігтыр лэптыштлі пельпомъясӧс да мӧді водзӧ ветлӧдлыны партаяс костӧд.
Сэки Кирилл петкӧдліс письмӧсӧ Валеркалы.
Мӧдыс нюммуніс, шуис: «Тайӧ делӧ, тайӧ миянлы лӧсялӧ», да нуис ассьыс книгаяссӧ редактор парта вылӧ.
Ме пукси сы местаӧ, Мишка Артамоновкӧд орччӧн — буретш сыкӧд, кодӧс рисуйтӧмаӧсь багатырӧн.
Звӧнок бӧрын, урок заводитчытӧдз, миян классӧ пырис вожатӧй Игорь.
— «Крокодилёнок» кажитчис? — юаліс сійӧ гораа.
— Кажитчис! — хорӧн ӧтветитіс класс.
Весиг «историческӧй наукаяс кузя доктор» Мишка Огурцов шуис: «Кажитчис».
Чӧв олім сӧмын ми Артамоновкӧд да Ваня Прибылов.
— Видзчысьӧй ӧні! — шуис Игорь. — «Крокодилёнок» —оперативнӧй газета: мыйкӧ кӧ лоӧ — <rus>по шею</rus> да гож водзӧ.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! — ӧтветитіс класс.
— Кутам «Крокодилёноклы» отсасьны?
Гижны сэтчӧ кутам?
— Кутам! — горӧдісны комыннан челядьыс ӧтпырйӧ.
Лунтыр ме зіли не видзӧдны Кирилл вылӧ, а сійӧ, буракӧ, и збыльысь эз видзӧд ме вылӧ.
Быд перемена дырйи челядь сеталісны сылы заметкаяс.
Сійӧ зэв серьёзнӧя лыддьывліс заметкаяссӧ да шулывліс: «Ладнӧ!
Тайӧс ми обработайтам» либӧ: «Оз туй.
Тайӧ мелочь.
Ваня Прибылов талун куимысь восьтыліс перочиннӧй пуртсӧ, но пыр жӧ яндысьӧмӧн дзебліс бӧр.
Сійӧ жӧ числӧыс.
10 час да 30 минута.
Настроениеӧй зэв омӧль.
Гажтӧм ӧтнамлы велӧдны урокъяс.
Тайӧ, тыдалӧ, велавтӧгыд.
Ог тӧд: гашкӧ, ме скӧрйывсьыд весьшӧрӧ пиняси Киркакӧд?
Но мый сыысь, сійӧ кӧ ӧтчыд ме йылысь газетаӧ гижас?
И сэсся, мыйысь сійӧ мыжа, сылӧн кӧ обязанностьыс татшӧм?
Колӧ велӧдны сокращённӧй умножение кузя формулаяс, но аски кежлӧ русскӧйысь уна сетӧма.
Формулаяссӧ лоӧ бӧрынджык велӧдны.
Февраль 17-ӧд лун.
Оз, Кирилл Замятин, некор-некор сэсся Семён Ложечкин оз шу тэныд ни ӧти кыв!
Найӧ рисуйтӧмаӧсь паськӧдӧм вомъяса нёль катшаӧс, кодъяс пукалӧны парта бӧр вылын, а орччӧн рисуйтӧмаӧсь нёль чериӧс, кодъяс, юръяссӧ жугыля ӧшӧдӧмӧн, сулалӧны бӧжъяс вылас дӧска дорын.
Тайӧ рисунок улас найӧ гижӧмаӧсь:
«ТӦДМАВ
Парта сайын пукалігӧн ми — больгысь катшаяс.
Дӧска дорын сулалігӧн ми — немӧй черияс.
Кодъяс ми?
Ӧтвет: Артамонов, Ложечкин, Тараскин, Бодров».
И буретш сэки, кор уна дас челядь сералісны ме вылын, мукӧд детинкаяс кыскисны пионерскӧй комнатаысь Киркаӧс Валерийкӧд да горзісны:
— Качайтны редакторъясӧс!
Ме веськыда пиньӧс йири, кор аддзи, кыдзи художник да редактор муртса оз пӧтӧлӧкӧдзыс качлыны.
А сэки ещӧ Мишка Артамонов матыстчис ме дінӧ да, зумыша шпыннялігтыр, шуис:
— Лӧсьыда тэнад другыд тэнӧ сералӧма!
— Сійӧ сэтшӧм жӧ друг, кутшӧм тэ папа римскӧй! — скӧра шуи ме.
Мишка чӧв олыштіс да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Мед ӧні петалас ывлаӧ!
Ме сылы петкӧдла катша да чери!
Тырмас!
Аскисянь урок вылын ни ӧти кыв ог шу.
Февраль 18-ӧд лун.
Настроениеӧй зэв омӧль.
Русскӧй вылын да физика вылын ӧлӧдісны больгӧмысь.
Сідзжӧ алгебраысь двойка пӧлучиті: эг тӧд сокращённӧй умножение кузя формулаяс.
Сережка Бодров двойка жӧ пӧлучитіс.
Тайӧ сылӧн коймӧд нин.
Первойя кыкыс — русскӧйысь да химияысь.
Сійӧ ӧтарӧ ворсӧ дворын хоккейӧн.
Ваня Прибылов предложитіс меным вежны общӧй тетрадь сылӧн перочиннӧй пурт вылӧ.
Вежи.
Февраль 19-ӧд лун.
Ӧні ме дзикӧдз гӧгӧрвои, кутшӧм скӧтина тайӧ Замятиныс.
Сійӧ нинӧм умнӧйджыксӧ абу думыштӧма, кыдзи бара лэдзны менӧ газетаӧ, ӧні нин алгебраысь!
Артамонов веськалі жӧ «Крокодилёнокӧ».
Сійӧ способнӧй, но кыдзкӧ тешкодя велӧдчӧ: пӧлучитас пятёрка русскӧйысь — нажӧвитас двойка геометрияысь: геометрияысь бырӧдас двойка — биологияысь двойка пӧлучитас.
Коймӧдӧн веськалі Кузя Тараскин: ветлӧдлӧ мыссьытӧм да лёзь юрсиа.
Миянлы кӧть ӧні школаас эн явитчы!
Сӧмын и кылам:
— Кутшӧма Катша олӧ?
— Багатыр, уна врагӧс победитін?
А Замятин Валеркакӧд лоины настӧящӧй знаменитостьясӧн.
Кыдзи найӧ тыдовтчасны раздевалкаын, пос вылын, коридорын — быдласянь кылӧны горӧдӧмъяс:
— «Крокодилёнокса» редакторъяслы привет!
— Здравствуйте, сатиралӧн мастеръяс!
Кор следующӧй номер петас?
Артамонов мечтайтӧ, кыдзи эськӧ паныдасьны редакторкӧд ывлаын, но тайӧ сылы оз удайтчы: Кирилл Валеркакӧд олӧны ӧти переулокын да ветлӧдлӧны век ӧтлаын.
Жаль!
Февраль 20-ӧд лун.
Нинӧм интереснӧйыс абу.
Больгӧмысь пӧлучиті «англичанкасянь» замечание: споруйті Серёжка Бодровкӧд, коді пукалӧ ме водзвылын.
Ёна нин сійӧ ошйысьӧ аслас хоккейӧн!
Огурцов пӧлучитіс историяысь четвёрка, и ӧні сійӧс оз шуны «историческӧй наукаяс кузя докторӧн».
Февраль 21-ӧд лун.
Бара «Крокодилёнок», и бара сэні ме, Бодров да Артамонов.
Ми Бодровкӧд — больгӧмысь, а Мишка — геометрияысь.
Ме кӧть и ог сёрнит Кириллкӧд, но талун матыстчи сы дінӧ да шуи:
— Кывзы, тэнад сӧвестьыд эм абу?
Мый тэ век ӧтияс вылын гӧняйтан?
— А мый меным вӧчны, мӧд материалыс кӧ абу? — ӧтветитіс редактор. — И, мӧд-кӧ, сатирическӧй газета лэдзсьӧ лёкторъяс бырӧдӧм могысь.
Кутшӧмкӧ кӧ лёктор оз быр, сідзкӧ колӧ лыйлыны веськыда.
Газета должен лоны действеннӧйӧн.
Гӧгӧрвоан?
Но ми найӧс тадзи эг эновтӧй.
Ми Бодровкӧд да Артамоновкӧд мунім вожатӧй Игорь дінӧ да шуим сылы, мый тайӧ некытчӧ туйтӧмтор.
Джынсьыс унджык челядь сӧвсем эз веськавны «Крокодилёнокӧ», мукӧдыс кӧть и веськалӧны, но зэв шоча, а ми куимнанным тайӧ газетаас быттьӧ клеитӧмаӧсь.
Игорь ӧтветитіс зэв дженьыда:
— Заметкаяс справедливӧйӧсь?
Справедливӧйӧсь.
Асьныд мыжаӧсь, мый тіян вылын сералӧны.
Февраль 22-ӧд лун.
Со мый лои физика урок вылын.
Иван Денисович ветлӧдліс класснӧй дӧска дінті, объясняйтіс миянлы гидравлическӧй пресс действуйтӧмлысь принципсӧ.
Друг сійӧ сувтіс да ӧчки увтіыс сюся видзӧдліс Кирка вылӧ да Валерка вылӧ.
Видзӧдлі на вылӧ и ме.
Художник рисуйтіс карикатура, а редактор зумыштчӧмӧн йирис ручка помсӧ: сы водзын куйліс помавтӧм стихъяса тетрадь лист.
Учитель матыстчис пызан дорӧ:
— Сідзкӧ, повторяйта: ыджыд поршень вылас кӧ ми проигрывайтам расстояниесӧ, то зато сы мында жӧ пӧв выигрывайтам...
Пеликанов, мыйын ми выигрывайтам?
Валерка звирк чеччис да рак моз гӧрдӧдіс.
— Сідзкӧ, мыйын ми выигрывайтам? — повторитіс Иван Денисович.
— Ваын! — шуис художник.
Ставныс, дерт, серӧктісны.
— Пуксьӧй, Пеликанов!..
Мыйын жӧ ми выигрывайтам, Замятин?
— Объёмын? — броткыштіс Кирка.
— Пуксьӧй, Замятин!..
Выигрывайтам силаын, — журналӧ мыйкӧ пасйигмоз шуис учитель.
Урокъяс бӧрын Артамонов, Бодров да ме таркнитім пионерскӧй комната ӧдзӧсӧ.
Ставным ми вӧлім зэв гажаӧсь, ставным тувкӧдышталім ӧта-мӧднымӧс гырддзаясӧн да мигайтчим ӧта-мӧдкӧд.
Кирилл восьтіс миянлы да видзӧдліс художник вылӧ, коді сулаліс комната шӧрын, ӧти киас кутіс ва тыра стӧкан, а мӧдас — кисточка.
Ме зэв вежливӧя юалі:
— Извинитӧй, ми эгӧ мешайтӧй?
— Пырӧй, — шуис редактор.
Ми куимнанным пырим комнатаӧ.
— Тані миян ӧти заметка эм, — бара зэв вежливӧя шуи ме да мыччи редакторлы бумага лист.
Сійӧ босьтіс заметкасӧ, матыстчис Валерка дінӧ, и найӧ ӧтлаын кутісны лыддьыны.
Ми сулалім шынитӧв.
Сӧмын Мишка ӧтчыд прысьнитіс кулакас.
Редактор кусняліс заметкасӧ да сюйис сійӧс зептас.
— Да, ми тайӧс водзвыв тӧдім, — шуис сійӧ.
— Зэв бур, мый водзвыв тӧдінныд, — ӧтветиті ме.
— Ӧні разрешитӧй тӧдмавны: миян заметканым петас?
Кирилл видзӧдліс меным синмӧ да зэв яснӧя шуис:
— Оз пет.
— Лӧсьыд! — шуис Артамонов. — Тайӧ мыйла нӧ?
— Абу остроумнӧ.
Тайӧ тема вылас миян бурджык материал эм.
Кӧть тайӧ и редакционнӧй тайна, но кӧсъянныд кӧ, верманныд видзӧдлыны.
Ми матыстчим пызан дорӧ, кӧні куйліс помавтӧм газета.
Сэтчӧ вӧлі рисуйтӧма ичӧтик крокодилӧс, коді шошаӧдыс кутӧ кык детинкаӧс: ӧтиӧс — шар кодь гӧгрӧсӧс, мӧдӧс — кузьӧс, югыдгӧрд юрсиаӧс.
Заметкасӧ жӧ вӧлі гижӧма тадзи:
«Крокодилёнок.
Мый ті вӧчинныд тайӧ лунъясас, сэтшӧм-татшӧмъяс?
Замятин да Пеликанов.
Двоечникъясӧс стенгазетаын сералім.
Крокодилёнок.
А мый тӧрыт вӧчинныд?
Замятин да Пеликанов.
Физикаысь двойкаяс пӧлучитім».
Уліас вӧлі содтӧма:
«Редакциясянь: Редакция лыддьӧ тайӧ критикасӧ справедливӧйӧн да обязуйтчӧ срочнӧ ликвидируйтны двойкаяссӧ.
Тайӧ номерсяньыс «Крокодилёнок» кутас петны оз лункосмӧсӧн, а недельнас кыкысь».
— Виньдінныд? — юаліс Валерка.
Ми броткыштім мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс да мунім.
Кӧть мед мый, а ме решитчи мынтӧдчыны двойкаысь, кодӧс пӧлучитлі алгебраысь: сокращённӧй умножение кузя формулаяссӧ гижа карандаш граньясӧ.
Представляйтанныд, кутшӧм адскӧй удж менам лоӧ?
Емӧн парсавны булавка юр ыджда букваяс да цифраяс!
Февраль 23-ӧд лун.
Ӧнӧдз ог вермы успокоитчыны, сы мында талун переживайті.
Ӧти-кӧ, Киркалӧн ас йывсьыс заметкаыс сӧмын содтіс «Крокодилёноклысь» славасӧ.
Челядь горзісны:
— Вот тайӧ газета!
Вот тайӧ збыльысь личностьяс вылӧ видзӧдтӧг!
Мӧд-кӧ, карандаш отсӧгӧн ме благополучнӧ пӧлучиті тройка алгебраысь.
Коймӧд-кӧ, Валеркалӧн висьмис пиньыс, сійӧ муніс врач дінӧ медбӧръя урок вывсьыс, и Кирилл коли телохранительтӧг.
Ме лэччи нин раздевалкаӧ, но сэки дум вылӧ уси, мый буретш сійӧ карандашсӧ коли классӧ.
Лои бӧр бергӧдчыны.
Коймӧд этажса тыртӧм коридорысь ме аддзи Артамоновӧс, коді ветлӧдліс пионерскӧй комната ӧдзӧс дорті да зумыша видзӧдлывліс сы вылӧ.
Менӧ сійӧ эз казяв, сы вӧсна мый ме сулалі пос площадка вылын, пельӧс сайын.
Ме пыр жӧ вунӧді карандаш йылысь.
Ме гӧгӧрвои, мыйла сійӧ тані.
Пионерскӧй комната ӧдзӧс воссис, и сэтысь петіс редактор.
Дерт, сылы зэв эз ло лӧсьыд, кор сійӧ аддзис Артамоновӧс.
Но сійӧ вӧчис равнодушнӧй чужӧм да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис послань.
Артамонов сідзжӧ вӧчис равнодушнӧй чужӧм да муніс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
6 час 50 минута.
Да, тайӧ бур!
Представляйта, кутшӧм лоӧ Киркалӧн чужӧмыс, кор сійӧ аддзас, мый газетаыслы материалыс абу!
Пыр жӧ звӧнита Артамоновлы.
7 час 15 минута.
Ура!
План гӧтов!
Артамонов кык минута сераліс телефон пыр.
Ӧні котӧрта Сережка Бодров ордӧ юӧртны миянлысь адскӧй замыселнымӧс.
Февраль 26-ӧд лун.
Талун петіс «Крокодилёноклӧн» выль номер.
Сы вылысь рисунок пыдди ме аддзи формулаясӧн гижалӧм ассьым карандашӧс.
Сійӧс вӧлі кӧрталӧма бумага бердас сунисъясӧн.
Тайӧ карандаш улас вӧлі гижӧма:
«Медся скромнӧй подсчётъяс серти Сеня Ложечкин тайӧ ювелирнӧй удж вылас видзис куим часысь не этшаджык.
Эз-ӧ вӧв бурджык видзны ӧти час да честнӧя велӧдны формулаяссӧ?»
Нинӧм, Кирочка!
Медбӧръяысь ті торжествуйтанныд.
Ті онӧ и тӧдӧй, кутшӧм кымӧръяс чукӧрмӧны тіян горизонт весьтын.
Ті онӧ и тӧдӧй, мый тӧрыт рытнас Артамонов быдса час объясняйтіс миянлы Бодровкӧд алгебра, а сэсся ещӧ час ми сійӧс гӧняйтӧдім география кузя.
И ті энӧ на ещӧ казялӧй, мый Бодров, Артамонов да Ложечкин пукалісны талун урокъяс вылын, быттьӧкӧ вомас ва босьтӧмаӧсь.
Ті энӧ казялӧй, мый Артамонов перемена дырйи некодӧс эз конъяв, некодлы эз печикт балябӧжас.
Нинӧм!
Регыд казяланныд!
Вӧлӧмкӧ, абу нин сэтшӧм сьӧкыд чӧв овны, тэкӧд кӧ оз заводитны сёрнитны.
Февраль 28-ӧд лун.
Тӧрыт эг гиж дневникӧ: пукалі алгебра вылын.
Тайӧ лунъясӧ классын чӧв-лӧнь.
Кира Валеркакӧд шензьӧмӧн видзӧдлывлӧны миян вылӧ, ми чӧв олам да ехиднӧя нюмъялам.
Артамоновӧс корис дӧска дорӧ географичка.
Редактор да художник чошкӧдісны пельяссӧ да лӧсьӧдісны карандашъяссӧ, надейтчисны пӧлучитны материал география кузя омӧль знаниеяс йылысь фельетон вылӧ, но найӧ ӧшибитчисны: Артамоновлы пуктісны четвёрка.
Талун урокъяс бӧрын Кирилл Валеркакӧд эз мунны пионерскӧй комнатаӧ вӧчны ассьыныс газетасӧ.
Представляйта аслым, кыдзи найӧ гажтӧмтчӧны!
Февраль 29-ӧд лун.
«Крокодилёнок» эз пет!!!
Коридорын оз нин вӧлі тыдав сералысь челядь чукӧр, и некод эз качайт редакторӧс да художникӧс!
Ме ӧтветиті алгебраысь пятёрка вылӧ (интереснӧй всё-таки тайӧ предметыс!), а Бодров — тройка вылӧ.
Ыджыд перемена дырйи редколлегияса безработнӧй членъяс жугыля шӧйтісны коридорӧд, а ми Артамоновкӧд ветлӧдлім на бӧрся да дӧзмӧдім найӧс.
— Уважаемӧй сверхталантливӧй редакторъяс! — шуалі ме. — Разрешитӧй тӧдмавны, мыйла оз пет тіян вывті бур сатирическӧй газетаныд?
Материал оз тырмы?
Став хулиганъясыс да лентяйясыс бастуйтӧны?
Ок, кутшӧм безобразие!
— Ті сетӧй объявление, — сӧветуйтіс Артамонов: — сідз пӧ и сідз.
«Быдӧн, коді кӧсйӧ лыддьыны сатирическӧй газета, должен кӧть ӧтчыд пӧлучитны двойка да нарушитны дисциплина».
— Ті установитӧй двоечникъяслы премия, — предлагайті ме. — Либӧ такса серти мынтӧй: двойкаысь — рубӧн, а урок вылын больгӧмысь — пӧлтинникӧн.
Март 1-ӧд лун.
Тэрмася гижны талунъя лунсӧ.
Важнӧй событиеяс!
Урокъяс бӧрын классӧ пырис Игорь да шуис:
— Внимание!
Кора не разӧдчыны.
Тӧрыт рытнас вӧлі дружина сӧветлӧн заседание.
Ӧні отряд сӧветса председатель Лёва Курочкин лыддяс тіянлы постановление, кодӧс примитісны тайӧ заседание вылас.
Лёва кайис кафедра вылӧ да кутіс лыддьыны:
— «Дружиналӧн сӧвет пасйӧ, мый квайтӧд класс «Б», коді школаын век лыддьысьліс медбур классъяс пиысь ӧтиӧн, бӧръя кадӧ шедӧдіс ещӧ ыджыдджык успехъяс.
Бӧръя кадӧ тайӧ класса велӧдчысьяс эз имеитлыны дисциплина кузя ни ӧти замечание да дзикӧдз ликвидируйтісны омӧль ӧтметкаяс...»
— Ура! — горӧдіс Артамонов.
— Ура-а! — горӧдіс ставнас классыс, и сы лыдын ме.
Ме век вӧлі уверен, мый миян класс школаас медся способнӧй, медся дружнӧй.
Лёва виччысьыштіс миянлысь лӧньӧмнымӧс да водзӧ лыддис:
— «...Дружиналӧн сӧвет лыддьӧ, мый класс успехъяслы ёна отсаліс сатирическӧй газета «Крокодилёнок», коді мужественнӧя да личностьяс вылӧ видзӧдтӧг тышкасис классын тырмытӧмторъяскӧд да добитчис сійӧс, мый весиг медся дурысь челядьыс исправитчисны да дугдісны кыскыны классӧ бӧрӧ...»
Ме, Бодров да Артамонов видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да пырысь-пыр зумышмим, а Лёва гораджыка лыддис водзӧ:
— «...Дружиналӧн сӧвет постановляйтӧ: Первой.
«Крокодилёнок» газетаса редакторлы — нёльӧд отрядса пионер Кирилл Замятинлы да «Крокодилёнокса» художниклы — сійӧ жӧ отрядса пионер Валерий Пеликановлы объявитны благодарность.
Мӧд.
Паськӧдны деятельностьсӧ «Крокодилёноклысь», отряднӧй сатирическӧй газетаысь вӧчны дружиналӧн сатирическӧй газетаӧ».
Лёва лэччис кафедра вылысь да пуксис аслас местаӧ.
«Крокодилёнок» честь кузя ставныс горӧдісны «ура».
Весиг Бодров мыйлакӧ горӧдіс «ура».
Сӧмын ми Михаилкӧд эгӧ горзӧй.
Игорь видзӧдліс редакторъяс вылӧ да лэптіс кисӧ:
— Ланьтӧй!..
Пукалӧй шынитӧв!
Ӧні тіян синъяс водзын лоӧ лэдзӧма отряднӧй «Крокодилёноклысь» экстреннӧй да медбӧръя выпуск.
Пукалӧй дзик лӧня да энӧ мешайтӧй редакциялы сылӧн ответственнӧй удж дырйи...
Редактор ёртъяс, пӧжалуйста!
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый найӧ став йывсьыс сёрнитчӧмаӧсь водзвыв, но мый йылысь — некод эз тӧд.
Классыс ставнас ланьтіс.
Аслас местаысь чеччис Валерка да, кыв ни джын шутӧг, дӧска вылӧ мелӧн кутіс рисуйтны «Крокодилёноклысь» заголовоксӧ.
Уліас сійӧ гижис: «Экстреннӧй выпуск».
Ассьыс уджсӧ помалӧм бӧрын художник важмозыс кыв ни джын шутӧг пуксис аслас местаӧ, а дӧска дорӧ муніс редактор да заводитіс гижны заметка.
И классыс слогъясӧн лыддис сылысь гижӧмторсӧ:
— «Зэв бур, мый Артамонов, Бодров да Ложечкин исправитчисны.
Но кывсьӧ, мый найӧ исправитчисны сӧмын «Крокодилёноклы» лёк вылӧ.
Тадзи-ӧ тайӧ?»
Редактор помаліс гижнысӧ да муніс местаас.
Став челядьыс сералісны да гажаа видзӧдлывлісны миян вылӧ, а ми пукалім зэв гӧрдӧсь да эгӧ тӧдӧй — скӧравны миянлы али серавны жӧ.
— Но!
Редакция виччысьӧ тайӧ корреспонденция вылас ӧтвет, — шуис Игорь.
Миша Артамонов чеччис, яндысьӧмӧн нюмъялігтыр матыстчис дӧска дорӧ да гижис:
«Критикасӧ лыддям справедливӧйӧн.
М. Артамонов».
Ми Бодровкӧд чеччим жӧ да мунім кырымасьны...
Помала гижны.
Часджын мысти Кириллкӧд мунам кино вылӧ.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Райкалӧн «пленникъяс» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 99‒105.}
СОТНИК Юрий
РАЙКАЛӦН «ПЛЕННИКЪЯС»
Кыліс резкӧй, делӧвитӧй звӧнок.
Рая чышкис кисӧ ичӧтик салфеткаӧ, кодӧс вӧлі кӧрталӧма партук пыдди, да восьтіс ӧдзӧс.
Пырис сизимӧд класса велӧдчысь Лёва Клочков.
— Привет! — пасьсӧ пӧрччигмоз шуис сійӧ. — Гортад?
— Ваннӧйын пукалӧ, — ӧтветитіс Рая да, мунігтырйиыс кӧсасӧ кыигмоз, петіс бӧр кухняӧ.
Квартираӧ неважӧн нюжӧдісны саратовскӧй газ.
Первойсӧ Боря ваннасӧ принимайтіс луннас нёльысь кымын.
Со и ӧні сійӧ сулаліс мыссян доз весьтын банйӧм чужӧма да, зеркалӧӧ видзӧдігтыр, расчёскаӧн шыльӧдіс ёжикӧн чурвидзысь югыдвиж юрсисӧ.
— Здравствуйте! — бергӧдчывтӧг шуис сійӧ, кор Лёва пырис. — Тэ бура вӧчин, мый водз воин.
Менам эм ӧти проект.
— Именнӧ? — тэрыба юаліс Лёва.
Ёртыс пельпом вомӧн зеркалӧӧ видзӧдігтыр сійӧ кипыдӧснас личкыштіс юрчут вывсьыс юрси пратьсӧ, лӧсьӧдыштіс еджыд воротниксӧ да гӧрд галстуксӧ, сьӧд дӧрӧм вывсьыс лэптыштіс застёжка-молния.
Другъяс долженӧсь вӧліны лоны зэв ӧкуратнӧйӧсь.
Географическӧй наукаяс кузя доктор профессор Аржанский кӧсйис присутствуйтны талун школьнӧй краеведческӧй кружок заседание вылын.
Лёва да Боря долженӧсь вӧлі ветлыны профессор ордӧ да вайӧдны сійӧс школаӧ.
Боря пуктіс расческасӧ мыссян доз вылӧ:
— Гӧгӧрвоан, кӧсъя талун выступитны.
Ӧткымынъясӧс колӧ вӧтлыны кружоксьыс.
Кыдзи тэ думайтан?
Лёва важысянь тренируйтчис, медым аслыс выработайтны кык качество: быдсямапӧлӧс обстоятельствояс дырйи лоны спокойнӧйӧн да привычка выражайтчыны дженьыда.
— Дельнӧ! — шуис сійӧ.
— Сідзи, профессор дырйиыс, и шуа, — водзӧ висьталіс Борис:
— «Либӧ, ёртъяс, вай помалам тайӧс ставсӧ, либӧ вай уджавны кыдзи колӧ»...
Регыд гожӧм, походъяс, а тані ноксьы татшӧмъясыскӧд... Игорь Чикалдин кодьясыскӧд.
Сійӧ азимут правильнӧ оз вермы босьтны!
Лёва довкнитіс юрнас:
— Факт.
— Но вот!
А Юрка Говоров топография оз тӧд, зэра поводдя дырйи бипур оз вермы пестыны.
Ӧтчыд юала сылысь: — «Кыдзи пуны бипур вылын шыд, дозйыс кӧ абу?»
Чери моз чӧв олӧ.
Но кытчӧ миянлы татшӧмъясыс!
— Балласт, — сӧгласитчис Лёва.
Боря шойччыштіс неуна да водзӧ висьталіс:
— Тайӧ ещӧ нинӧм.
Эмӧсь и омӧльджык йӧз.
Коркӧ Димка Тузиковлы звӧнита телефон пыр:
«Мыйла эн лок занятие вылӧ, кӧні ми велӧдім, кыдзи шедӧдны би трение отсӧгӧн?»
— «Мама, — ӧтвечайтӧ, — эз тшӧкты».
Мыйкӧ сэн тшӧктӧма сылы вӧчны.
Кутшӧмджык, а?
Самостоятельнӧй морт шусьӧ!
— Тешкодь... — лэптыштліс пельпомъяссӧ Лёва.
— Сідзкӧ вот, ӧні ми профессор дінӧ мунтӧдз пыралам Виктор ордӧ, сӧветуйтчыштам да куимнанным выступитам собрание вылас.
— Боря!
Борис! — горӧдіс кухнясянь Рая.
— Мый тэныд?
— Борис, некытчӧ эн мун: колӧ первой мясорубка пыр яй лэдзны.
— Думыштӧма!
Колӧ вӧлі водзджык тшӧктыны!
Ме ог эшты.
Рая мыччысис ваннӧй ӧдзӧсӧд, киас вӧлі ыджыд пань, кодсянь кайис ру:
— Боря, ме тэныд тшӧктылі нин, а тэ век «ог эшты» да «ог эшты».
Лэдз яйсӧ!
Мясорубкаыс зэлыд, ме ачым ог вермы, а мама муніс да тшӧктіс лӧсьӧдны котлетъяс.
Боря кутіс дзоргыны сы вылӧ, муртса тӧдчысь синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн:
— Кывзӧй, Раиса Петровна!
Тіянлы лючки висьталӧны: ме тэрмася, менам тэнад котлетъяс дорысь важнӧйджык удж эм.
Ставыс!
Верманныд мунны.
Но Раиса Петровна эз мун, а, мӧдарӧ, воськовтіс матӧджык вокланьыс:
— Боря, ме дзик некытчӧ ог мун, и тэ некытчӧ жӧ он мун, кытчӧдз яйсӧ мясорубка пыр он лэдз.
Вот!
Боря ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Ыджыдджыкъяскӧд татшӧм тонӧн оз сёрнитны!
Гӧгӧрвоана?
Но!..
Марш!
Борис кутіс чойсӧ пельпомӧдыс, бергӧдіс асланьыс мышкӧн да кокньыдика йӧткыштіс.
— И зэв бур!
И ладнӧ! — горӧдіс Рая мунігмозыс. — А тэ всё равно он мун!
Боря пуксис стул вылӧ да кутіс носкиасьны.
— Ичӧтӧс аддзӧма... — броткис сійӧ. — Эновт ставсӧ да бергӧдлы мясорубка!
Йӧз кадӧн распоряжайтчӧ!
Детинкаяс петісны ваннӧйысь.
Коридорас найӧ паныдасисны Раякӧд, коді киняулас нуис ыджыд книга.
— Пырысь-пыр, — комнатаӧ пырӧм бӧрын шуис Борис. — Ещӧ кык минута, и ме гӧтов. — Сійӧ босьтіс стул вылысь параднӧй гачсӧ да сюйис веськыд коксӧ гачас. — Да, Лёвка, талун тышкасьыштам!
Кодсюрӧлы жар лоӧ, кодсюрӧлы... — Сійӧ ланьтіс да видзӧдліс гач вылас. — Гм!
Чӧртыс оз тӧд...
Видзӧд!
Гачас эз вӧв ни ӧти кизь!
Кыв ни джын шутӧг другъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да матыстчисны стул бӧрвылын ӧшалысь пинжак дорӧ: кизьясыс сэні эз жӧ вӧвны.
Борис дзугис юрсисӧ:
— Чӧртыс оз тӧд!
А?
— Вундалӧма, — хладнокровнӧя шуис Лёва да довкнитіс ыджыд пызан вылӧ: сэні куйлісны кизьяс да ножич.
Боря сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый чужӧмыс сылӧн лои юрсисьыс пемыдджык.
Тэрмасьӧмӧн пӧрччис гачсӧ да ӧти трусик кежсьыс мӧдӧдчис ваннӧйлань.
Лёва мӧдіс сы бӧрся.
— <ns>Р-раиса</ns>!
— Мый тэныд? — кыліс ваннӧй ӧдзӧс сайсянь.
Боря йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, но сійӧ вӧлі игана.
— А но, восьты!
— Ог восьты, — ӧтветитіс Раиса.
— А, гӧгӧрвоана!
Тэ кизьяссӧ вундалін?
— Но, ме вундалі.
— Мыйла?
Ӧтвечайт!
— Медым тэ яй лэдзин.
Меным котлетъяс колӧ гӧтӧвитны.
Боря кутіс зымӧдны кулакъяснас ӧдзӧсӧ да сэтшӧма горӧдіс, мый кань уси выль газӧвӧй плита вывсянь:
— Раиса!
Пырысь-пыр пет!
Кылан!
— Ме ог пет.
Мый ме, йӧй?
— Пырысь-пыр пет да вурав кизьяссӧ!
— Яйсӧ лэдз, сэки вурала.
Сьӧкыда лолалігтыр Боря прӧйдитчис кухняӧд да сувтіс Лёва водзӧ:
— Кыдзи тайӧ тэныд кажитчӧ, а?
Мӧдыс эз вошты ассьыс спокойствиесӧ.
— Эн волнуйтчы, — шуис сійӧ. — Психология тӧдан?
Асьсӧ сійӧс игнав.
Ӧдзӧс ортсыладорас вӧлі иган.
Боря игналіс да гораа шуис:
— Вот!
Пӧлучайт, Раиса!
Кутан сэні пукавны, кытчӧдз бать-мам оз воны.
— Пӧжалуйста!
Ме сьӧрысь «Два капитана» книга босьті.
Татшӧм ӧтвет кылӧм бӧрын Боря шогӧ уси.
Бара сійӧ жугыля кутіс видзӧдны Лёва вылӧ.
— Эн шогсьы, — шуис Лёва. — Асьным вуралам.
Другъяс мунісны комнатаӧ.
Найӧ решитісны, мый Боря кутас вуравны кизьяссӧ гачас, а Лёва — пинжакас.
Но шкатулкаын сюри сӧмын ӧти ем.
Боря орӧдіс трубичаысь сунис да матыстчис пызан весьтын ӧшалысь лампалань.
Сійӧ дулляліс суниссӧ, веськӧдліс сійӧс чуньяс костас, лов шысӧ пыкліс, но сунис эз пыр ем пысас.
Лёва сулаліс сы дінын да сӧветуйтіс:
— Эн волнуйтчы!
Босьт асьтӧ киад да эн нервничайт.
Тэ волнуйтчан — и нинӧм оз артмы.
Медбӧрын Борис скӧрмис:
— На!
Ачыд эн волнуйтчы! — горӧдіс сійӧ да емсӧ и суниссӧ мыччис Лёвалы.
Мӧдыс прамӧйджыка видзӧдліс суниссӧ да шуис, мый сійӧ вывті кыз.
Боря перйис мӧд сунис трубича.
Правда, сійӧ вӧлі розӧвӧй, но зато сійӧс ӧдйӧ пысалісны.
Лёва видзӧдліс часі вылӧ.
— Сизим минута прӧйдитіс, — шуис сійӧ.
Кизьсӧ вуригӧн Боря витысь зургис аслыс чуняс да нёльысь суниссӧ орӧдліс.
— А ӧні нёль минута прӧйдитіс, — сылысь уджсӧ видзӧдігмоз шуис Лёва. — Гм!..
Тэ волнуйтчан и абу сэтчӧ вурӧмыд.
— Мый тэ сӧран...
«абу сэтчӧ»!
Кӧні абу сэтчӧ?
— Со аддзан, кӧні петляыс, а кӧні кизьыс!
Лёва резьӧдіс кизьсӧ да заводитіс вурны сійӧс ачыс.
Сійӧ уджаліс зэв спокойнӧя, кизьсӧ вурис правильнӧя да та вылӧ видзис кӧкъямыс минута.
Та бӧрын сійӧ чеччис стул вывсьыс да тэрмасьтӧг прӧйдитчис комнатаӧд.
— Некутшӧм надея абу, — шуис сійӧ.
— Ньӧти абу сідзи! — шыасис Борис. — Кадыс миян быдса час.
Лёва лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Прӧстӧй арифметика!
Кадыс — час.
Тэсянь профессор ордӧдз — дас вит минута.
Профессорсянь школаӧдз — сы мында жӧ...
Ӧти штука вылас ми видзим... сизим плюс нёль да плюс кӧкъямыс... видзим дас ӧкмыс минута...
Ӧні, дерт, ӧдйӧджык мунас уджыс.
Тренируйтчим нин.
Артав — дас вит минутаӧн.
Гачас вит кизь, пинжакын — нёль.
Прӧстӧй расчёт!..
Борялысь мӧд гачсӧ мамыс резьӧдӧма перелицуйтны.
Сылӧн ещӧ вӧлі ӧти гач, но сійӧ ставнас дӧмаса.
Боря зэв ёна скӧрмис.
Сійӧ горзіс, мый талун жӧ орӧдас Раисалысь пельсӧ, мый талунсянь сылы ни ӧти кыв оз шулы да мый бать-мамыс кӧ оз перевоспитайтны сійӧс пыр жӧ, то сійӧ мунас гортсьыс.
— Горзӧмнад оз отсав, — шуис Лёва. — Босьт асьтӧ киад да мун сёрнитышт.
Убедит сійӧс.
Ёртъяс бара мунісны кухняӧ.
Боря заводитіс надзӧникӧн да зілис не ыдждӧдны гӧлӧссӧ:
— Рая!
Раиса, тэ кылан?
— Но? — кыліс ӧдзӧс сайсянь.
— Раиса, вот мый ме тэныд шуа: ме тэнӧ лэдза, но мед тайӧ вӧлі медбӧръяысь!
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
А ме ог пет.
Боря ышловзис, лэптыштіс трусиксӧ да водзӧ шуаліс зэв нин рама:
— Рая, кывзы, тэ ӧд абу ичӧтик, сідз?
Меным регыд мунны колӧ, а...
— И мун.
Коді тэнӧ кутӧ?
Лёва видзӧдліс томан розьӧд да убедительнӧя шуис:
— Рая, всё-таки колӧ гӧгӧрвоны!
Борислӧн зэв важнӧй делӧ.
— Котлетъясыс важнӧй делӧ жӧ.
Бать удж вылысь локтас — мый сійӧ кутас сёйны?
Сизимӧд классын велӧдчысьяс думайтігтыр чӧв олыштісны.
— Йӧйталӧм! — гусьӧник шуис Лёва.
Мый йӧйталӧм? — сідз жӧ гусьӧник шуис Борис.
— Мыйла тэ став тайӧ ноксьӧмсӧ вӧчин?
Лэдзин эськӧ яйсӧ — и пом!
Борис дыр йирис пев чуньсьыс гыжсӧ, сэсся восьтіс игансӧ:
— Но ладнӧ, Райка!
Пет.
Ми лэдзам.
— Ог, ті первой лэдзӧй да петкӧдлӧй меным.
Ме сувта умывальник вылӧ да видзӧдла ӧшиньӧдыс.
Пӧтӧлӧк бердас ваннӧй стенын вӧлі стеклӧа ӧшинь.
Весьшӧрӧ ёртъяс корисны Раисаӧс петны пыр жӧ, шуалісны, мый тадзтӧ сійӧ оз удит кизьяссӧ вуравны.
Рая эз веж ассьыс кывсӧ.
Вӧчны вӧлі нинӧм!
Краеведческӧй кружокса кык авторитетнӧй член пӧкӧритчисны.
Мясорубкаыс вӧлі неисправнӧй да зэв зэлыд, но Боря сэтшӧм ӧдйӧ сійӧс бергӧдліс, мый килограмм яй ӧдйӧ пӧри фаршӧ.
Борислӧн чужӧмыс лӧсталіс пӧсьсьыс, но гӧлӧсыс сылӧн лои важмозыс стрӧг, кор сійӧ шыасис:
— Со тэныд яй.
Тырмас дурнытӧ да пет!
Ваннӧйын кыліс кутшӧмкӧ кышакылӧм: тайӧ Раиса кавшасис умывальник вылӧ.
Регыд сылӧн юрыс мыччысис ӧшинь стеклӧ сайын.
— Вот! — шуис сійӧ. — И колӧ вӧлі та вӧсна сы дыра вензьыны!
— Тырмас больгынытӧ!
Пет!
Но Рая эз пет.
— Энлӧй, — шуис сійӧ. — Ме тіянкӧд зэв уна кад вошті, а меным ещӧ колӧ бельё лэччӧдны чардакысь.
Кайлӧй чардакас да лэччӧдӧй.
Фарш тыра тарелкасӧ Боря тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс.
— Издевайтчан! — шуис Лёва.
— Раиса!..
Тэ дугды дурнытӧ, тэ менӧ тӧдан!
Бурджык эновт!
— Ньӧти ме ог издевайтчы.
Меным ӧтнамлы эськӧ нёльысь ковмис чардакас кайлыны, а ті кыкӧн ӧтпырйӧ став бельёсӧ лэччӧданныд.
А ме кута ӧбед пуны.
Борислы зэв окота вӧлі сьӧвзьыны став вылас да пӧкӧритны Раисаӧс, прамӧя велӧдны тайӧ нывкасӧ.
Но сійӧ думыштіс, кутшӧм йӧйталӧм лоӧ, сійӧ кӧ оз веськав профессор ордӧ да кружоклӧн заседание вылӧ.
И мый вӧсна!
Кутшӧмкӧ кизьяс вӧсна да наян чой вӧсна!
Делӧыс помасис сійӧн, мый найӧ Лёвакӧд кайлісны чардакӧ, вайисны сэтысь бельё да петкӧдлісны Раисалы.
Краеведъяс кылісны, кыдзи сійӧ чеччыштіс умывальник вылысь.
— Аддзылан, — вашнитіс ёртыслы Борис: — мыйӧн кизьяссӧ вурас, пельяссӧ орӧда! — Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да гораа шуис: — Но, Раиса!
— А ӧні... ӧні медбӧръяыс, — решительнӧя шуис Рая. — Ӧні тӧданныд мый?
Ӧні повторяйтӧй кыкнанныд ӧтпырйӧ: «Ми сетам честнӧй пионерскӧй кыв, мый весиг чуньӧн ог вӧрзьӧдӧй Раяӧс, кор сійӧ петас ваннӧйысь».
Повторяйтны тайӧ кывъяссӧ краеведъяслы вӧлі медся сьӧкыд.
Но найӧ век жӧ повторитісны тайӧ кывъяссӧ.
Вешйис иган, ӧдзӧс воссис, и Рая тэрыба прӧйдитіс краеведъяс дінті.
Дас вит минута мысти другъяс петісны керкаысь.
Мунігчӧжыс найӧ эз шуны кыв ни джын да краеведческӧй кружоклӧн бурнӧй заседание вылын кыкнанныс зумыша чӧв олісны.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Гадюка @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 106‒115.}
СОТНИК Юрий
ГАДЮКА
Вагон ӧшиньяс весьтті югнитліс ӧтка пӧнар.
Поезд сувтіс.
Платформа вылын кылісны тэрыб гӧлӧсъяс:
— Но, бур туй!
Смотри, ӧшиняс юртӧ эн сюй!
— Ог, бабушка.
— Мыйӧн воан, обязательнӧ телеграмма!..
Боря, кылан?
Мыслимӧ ӧмӧй этатшӧм пежсӧ нуны!
Поезд вӧрзис.
— Аддзысьлытӧдз, бабушка!
— Мамтӧ окышт.
Носӧвиктӧ ме тэныд зептад...
Суровӧй полотно панамаа старик надзӧникӧн шуис:
— Сідз!
Ӧні, сідзкӧ, татчӧ Боря воас.
Ӧдзӧс воссис, и пырис Боря.
Тайӧ вӧлі ар дас кыка детинка, ён, банйӧм чужӧма.
Руд кепкаыс сы юрын вӧлі пӧлыньтчӧма, сьӧд курткаыс кизявтӧм.
Ӧти киас сійӧ кутіс бельевӧй кӧрзинка, мӧдас — сетка, кӧні вӧлі ыджыд стекляннӧй банка.
Вагонӧд сійӧ муніс надзӧникӧн, видзчысьӧмӧн, сеткасӧ кутіс ассяньыс ылынкодь да синсӧ эз вештыв сы вылысь.
Вагоныс вӧлі тыр.
Пассажиръяс пиысь ӧткымынъяс кайӧмаӧсь весиг вылысса полкаясас.
Вагон шӧрӧдзыс воӧм бӧрын Боря сувтіс.
— Ми неуна топӧдчыштам, а том мортыс пуксяс татчӧ, дорас, — шуис панамаа старик.
— Аттьӧ, — муртса кывмӧн шуис Боря, сюйис ассьыс багажсӧ лабич улӧ да пуксис.
Пассажиръяс гусьӧникӧн наблюдайтісны сы бӧрся.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс рама, кинас кутіс пидзӧсъяссӧ да сьӧкыда лолаліс, сэсся друг чеччис аслас местаысь, перйис сеткасӧ да дыр видзӧдіс банка пытшкӧсас.
Сэсся надзӧникӧн шуис: «Сэні», дзебис сумкасӧ да бара пуксис.
Вагонын унаӧн узисны.
Боря вотӧдз чӧв-лӧньыс торксьыліс сӧмын кӧлеса стучитӧмысь да кодлӧнкӧ шкоргӧмысь.
Но ӧні тайӧ ӧтсяма, привычнӧй, а сы вӧсна казявтӧм шыяскӧд сорсис тешкодь кышакылӧм, коді кыліс лабич увсянь.
Панамаа старик пуктіс пидзӧс вылас ыджыд портфель да шыасис Боря дінӧ:
— Москваӧ мунам, том морт?
Боря довкнитіс юрнас.
— Дачаын вӧлінныд?
— Деревняын.
Бабушка ордын.
— Сідз, сідз!..
Деревняын.
Тайӧ бур. — Старик неуна чӧв олыштіс. — Сӧмын сьӧкыд, тыдалӧ, ӧтнадлы.
Багажыд тіян со кутшӧм, абу туша сертиыд.
— Кӧрзинаыс?
Абу, сійӧ кокни. —
Боря мыйлакӧ копыртчис, видліс кӧрзинасӧ да содтіс:
— Сэні сӧмын земноводнӧйяс:
— Кыдзи?
— Сӧмын земноводнӧйяс да пресмыкающӧйяс.
Сійӧ зэв кокни.
Минута кымын вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэсся паськыд пельпомъяса, сьӧд уска рабочӧй кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Тайӧ кыдзи гӧгӧрвоны: земноводнӧйяс да пресмыкающӧйяс?
— Но, лягушаяс, жабаяс, лёкгагъяс, ужъяс...
— Бррр, кутшӧм пежтор! — шуис пельӧсын пукалысь пассажирка.
Старик таркӧдыштіс портфеляс чуньяснас:
— <ns>Н-нда</ns>!
Интереснӧ!..
И кутшӧм предметысь ті найӧс...
— Школалы террариум вӧчам.
Миян кык детинка террариумсӧ вӧчӧны, а ме кыя.
— Мый вӧчӧны? — юаліс олӧма колхозница, коді куйліс мӧд полка вылас.
— Террариум, — шуис старик, — тайӧ, тӧданныд, аквариум кодь стекляннӧй ящик.
Сэні и видзӧны тайӧ став...
— Тайӧ гадъяссӧ?
— <ns>Н-но</ns> да.
Оз гадъясӧс, а, научнӧй кывйӧн кӧ шуны, земноводнӧйясӧс да пресмыкающӧйясӧс. —
Старик бара шыасис Боря дінӧ:
— И... и уна, сідзкӧ, тіян тайӧ земноводнӧйясыс?
Боря лэптіс синъяссӧ да кутіс куснявны шуйга кисьыс чуньяссӧ:
— Нёль уж, кык жаба, кӧкъямыс лёкгаг да дас ӧти лягушка.
— Тьпу, пеж! — кыліс пемыд пельӧссянь.
Олӧма колхозница кыпӧдчыштіс гырддза йылас да видзӧдліс увлань Боря вылӧ:
— И ставсӧ школаад нуан?
— Ог ставсӧ.
Джын ужсӧ да лягушкасӧ ми тритонъяс вылӧ вежам нывъяс школаын.
— Учительяссяньыд тэныд сюрыштас.
Боря лэптыштліс пельпомъяссӧ да бурпырысь нюммуніс:
— «Сюрыштас»!
Ньӧти оз сюр.
Мӧдарӧ, весиг аттьӧ шуасны.
— Велӧдӧм вылӧ кӧ, сідзкӧ оз сюрышт, — сӧгласитчис уска рабочӧй.
Сёрниыс заинтересуйтіс мукӧд пассажиръясӧс:
орчча отделениеысь пырис гожъялӧм чужӧма том лейтенант да сувтіс проходас, гырддзасӧ пуктіс мӧд полка вылӧ;
матыстчисны кык ныв-колхозницаяс, найӧ гораа киллисны ӧрешки;
матыстчис ыджыд тушаа, пенснеа, куш юра гражданин;
матыстчисны кык ремесленник.
Борялы, буракӧ, кажитчис тайӧ вниманиеыс.
Сійӧ кутіс сёрнитны кыпыдджыка, эз нин виччысь юасьӧмъяс:
— Ті тӧданныд, кутшӧм пӧльза ми школалы ваям...
Ӧти ужыс зоомагазинын шайт ветымын сулалӧ, да ещӧ оз сюр!
А лягушкаяс...
Мед кӧть вит шайтӧн штука, вот и ветымын вит шайт...
А террариумыс ачыс!..
Татшӧмсӧ кӧ магазинысь ньӧбны, шайт витсё сувтас.
А ті шуанныд «сюрыштас!»
Пассажиръяс сералісны, довкйӧдлісны юръяснаныс.
— Молодечьяс!
— А мый ті чайтанныд!
И збыль, пӧльза вайӧны.
— И дыр тэ найӧс кыйин? — юаліс лейтенант.
— Быдса кык недель.
Асывнас завтракайтышта — и сразу кыйсьыны.
Локта гортӧ, ӧбедайтышта — и бара кыйсьыны, рытӧдзыс. — Боря пӧрччис юрсьыс кепкасӧ да кутіс ӧвтчыны сійӧн. — Лягушкаяскӧд да жабаяскӧд ещӧ нинӧм... и лёкгагъяс частӧ паныдасьлӧны, а вот ужъяскӧд...
Ӧтчыд ме аддзи ӧтиӧс, уськӧдчи сы вылӧ, а сійӧ — прудйӧ, а ме эг вермы кутчысьны — да прудйӧ жӧ.
Чайтанныд, абу опаснӧ?
— Опаснӧ, дерт, — сӧгласитчис лейтенант.
Ӧні пӧшти вагоныс ставнас кывзіс сёрнисӧ.
Быд отделениеысь мыччысьлісны нюмъялысь чужӧмъяс.
Кор Боря сёрнитліс, лолі чӧв-лӧнь.
Кор сійӧ ланьтліс, быдладорсянь кыліс надзӧникӧн сералӧм да негора гӧлӧсъяс:
— Тешкодь кутшӧм детинкаыс!
— Ичӧтик, а кутшӧм сознательнӧй!
— Н-нда! — шуис панамаа старик. — Общественно-полезнӧй удж.
Миян кадӧ, граждана, татшӧм челядьыд эз вӧвны.
Эз вӧвны татшӧм челядьыд!
— Ме эськӧ ещӧ на унджык кыйи, не кӧ бабушка, — шуис Боря.
— Сійӧ наысь зэв ёна полӧ.
— Коньӧр тэнад бабушкаыд!
— Ме и сідзи нин гадюка йылысь сылы нинӧм эг висьтав.
— Код йылысь?
— Гадюка йылысь.
Ме сійӧс нёль час кыйӧді.
Сійӧ из улӧ дзебсис, а ме сійӧс виччыси.
Сэсся сійӧ петіс, ме сійӧс топӧді...
— Сідзкӧ, и гадюкаӧс нуан? — торкис сійӧс рабочӧй.
— Да!
Менам сійӧ банкаын, торйӧн. — Боря ӧвтыштіс кинас лабич улӧ.
— Тайӧ ещӧ оз тырмы! — броткыштіс пемыд пельӧссянь пассажирка.
Кывзысьяс неуна лӧньыштісны.
Чужӧмъясыс налӧн лоины серьёзнӧйджыкӧсь.
Сӧмын лейтенант пыр на нюмъяліс.
— Гашкӧ, тайӧ абу и гадюка? — юаліс сійӧ.
— «Абу гадюка»!
— скӧрмис Боря. — А мый нӧ сідзкӧ, тіян ногӧн?
— Ещӧ ӧти уж.
— Чайтанныд, ме ужӧс ог куж торйӧдны?
— А ноко петкӧдлы!
— Да эновтӧй! — кутісны шуавны гӧгӧр. — Оз ков!
— Мед, мед петкӧдлас.
Интереснӧ.
— Нинӧм сэн интереснӧйыс абу!
Видзӧднысӧ зывӧк!
— А ті энӧ видзӧдӧй.
Боря кыскис лабич улысь сумкасӧ да лажыньтчис сы весьтӧ.
Проходын сулалысьяс вешйыштісны, скамьяяс вылын пукалысьяс кыпӧдчышталісны местаяс вывсьыс да нюжӧдісны сьыліяссӧ, видзӧдісны банка вылӧ.
— Нелямын во олі, а гадюкаӧс ужысь ог куж торйӧдны, — шуис пенснеа гражданин.
— Вот! — шыасис старик. — А вӧлі кӧ тіян школаын террариум, сэки эськӧ кужинныд.
— Юр дорас ужлӧн вижоват чутъяс эмӧсь, — банкаӧ видзӧдігмоз шуис Боря. — А гадюкалӧн татшӧм чутъясыс... — Сійӧ друг ланьтіс.
Чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй. — Гадюкалӧн... гадюкалӧн татшӧм чутъясыс... — Сійӧ бара эз помав да видзӧдліс банкаас мӧдарбоксяньыс.
Сэсся видзӧдліс лабич вылас.
Сэсся надзӧникӧн видзӧдліс ас гӧгӧрсьыс джоджсӧ.
— Мый, абу? — юаліс кодкӧ.
Боря сувтіс.
Кинас пидзӧсас кутчысьӧмӧн сійӧ век на видзӧдіс банка вылас.
— Ме... ме сійӧс неважӧн на прӧвериті...
Сэні вӧлі...
Пассажиръяс чӧв олісны.
Боря бара видзӧдліс лабич улӧ:
— Рузумыс разсьӧма.
Ме сійӧс зэв ёна кӧртавлі, а сійӧ... аддзанныд?
Рузум некодӧс эз интересуйт.
Ставныс полӧмӧн видзӧдісны джоджӧ да дзӧрисны места выланыс.
— Чӧртыс оз тӧд, мый тайӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс пенснеа гражданин.
— Сідзкӧ, сійӧ кӧнкӧ тані кысъясьӧ.
— <ns>Н-нда</ns>! История!..
— Пемыдас ещӧ чушкас!
Олӧма колхозница пуксис полка вылас да кутіс видзӧдны Боря вылӧ:
— Мый нӧ тэ мекӧд вӧчин!
Донаӧй!
Меным куим остановка бӧрын чеччыны, а менам кӧлуйӧй лабич улас.
Кыдзи ме сэтысь босьта?
Боря эз ӧтветит.
Пельясыс сылӧн зэв ёна гӧрдӧдісны, чужӧмас чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
Сійӧ то копыртчывліс да видзӧдліс лабич улас, то сулаліс кияссӧ лэдзӧмӧн, ас тӧдлытӧгыс бокас чуньяснас таркӧдігтыр.
— Ворссис!
Ичӧтикъяс! — горӧдіс пемыд пельӧссянь пассажирка.
— Тётя Маша!
А тёть Маш! — горӧдіс нывъяс пиысь ӧти.
— Но? — кыліс вагон помсянь.
— Ӧкуратнӧйджыка сэні.
Скамьяяс улас гадюка кысъясьӧ.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Кутшӧм гадюка?
Вагонын лои зэв шума.
Ныв-проводник петіс служебнӧй отделениеысь, унзіля лапйӧдлыштіс синъяссӧ да друг паськыда восьтіс найӧс.
Кык детинка-ремесленник отсалісны пуксьыны мӧд полка вылӧ сӧстӧма пасьтасьӧм старукалы:
— Вай, вай, бабуся, эвакуируйтчы!
Улыс полкаясас, кодъяс неважӧн вӧліны тырӧсь, ӧні вӧлі уна тыртӧм места, зато быд коймӧд полка вывсянь тыдаліс уна гоз нывбаба кок.
Пассажиръяс, кодъяс кольӧмаӧсь уліас, пукалісны паныда скамьяясӧ каблукъяссӧ пуктӧмӧн.
Проходас педзисны некымын мужчина, югдӧдісны карманнӧй пӧнаръясӧн да истӧгӧн джоджсӧ.
Быд купеӧ видзӧдлігмоз проводница прӧйдитіс вагонӧд:
— Мыйын делӧыс?
Мый сэтшӧмыс лои?
Сылы некод эз ӧтветит.
Быдладорсянь кылісны то скӧр, то серамсора гӧлӧсъяс:
— Кутшӧмкӧ детинка вӧсна йӧзыслы сы мында беспокойство!
— Миша!
Миша, садьмы, гадюка тані!
— А? Кутшӧм станция?
Друг кыліс нывбабалӧн лёкысь горӧдӧм.
Сійӧ жӧ здукас лои шынитӧв, и тайӧ чӧв-лӧняс кысянькӧ вылісяньыс кыліс мелі гӧлӧс:
— Ті эн полӧй!
Тайӧ менам тасмаӧй тіян вылӧ уси.
Боря сэтшӧм мыжапырысь лапйӧдліс еджыд синлысъяссӧ, мый проводница кутіс дзоргыны сы вылӧ да сразу юаліс:
— Но?..
Мый тэ тані вӧчин?
— Рузумыс разсьӧма...
Ме сійӧс рузумӧн кӧрталі, а сійӧ...
— Интереснӧ, кутшӧм тайӧ педагог велӧдчысьяслы тшӧктӧ ядӧвитӧй змейясӧс новлӧдлыны! — шуис пенснеа гражданин.
— Менӧ некод эз тшӧкты... — нурбыльтіс Боря.
— Ме... ме ачым думышті, медым сійӧс нуны.
— Инициатива проявитін, — нюммуніс лейтенант.
Проводница гӧгӧрвоис ставсӧ.
— «Ачым, ачым»!
— горӧдіс сійӧ бӧрдан гӧлӧсӧн. — Пыр вот ӧні лабич улас да и кут!
Кыдз кужан, сідзи и кут!
Ме тэ пыдди, али мый, пыра?
Пыр, шуа!
Боря бауасис да пырис лабич улӧ.
Проводница кутчысис сы башмакӧ да важсьыс ёнджыка горӧдіс:
— Тэ мый?
Йӧймин?..
Пет!
Пет, тэныд шуӧны!
Боря бӧрддзис лабич улын да кокньыдика тракнитіс коксӧ:
— Ачым... ачым лэдзи... ачым и... корся.
— Тырмас, друг, эн йӧйтав, — кыйсьысьӧс лабич улысь кыскигмоз шуис лейтенант.
Проводница сулалыштіс, шӧйӧвошӧмӧн довкйӧдлыштіс юрсӧ да мӧдӧдчис петанінлань:
— Муна старшӧйлы доложита.
Сійӧ дыр эз во.
Пассажиръяс мудзисны волнуйтчыны.
Гӧлӧсъяс кылісны шочджыка, спокойнӧйджыка.
Лейтенант, кык ремесленник да ещӧ кымынкӧ морт век на корсисны гадюкаӧс, видзчысьӧмӧн вешталісны скамьяяс улысь чемоданъяс да мешӧкъяс.
Мукӧдъясыс шочиника юавлісны сы йылысь, кыдзи налӧн делӧыс мунӧ, да сёрнитісны ядӧвитӧй змейяс йылысь вообщӧ.
— Мый ті меным кобраяс йылысь висьтавланныд!
Кобраяс лунвылын олӧны.
— ...зэлыдджыка кӧртавны сойтӧ, нёнявны вирсӧ, сэсся сотны донӧдӧм кӧртӧн.
— Аттьӧ тіянлы!
«Донӧдӧм кӧртӧн»!
Олӧма колхозница некод дінӧ шыасьтӧг майшасис:
— Ме ӧмӧй нала ӧні пыра!..
Нелямын нёльӧд воын менсьым невесткаӧс татшӧмыс курччыліс.
Кык недель больничаын мучитчис.
Панамаа старик пукаліс нин коймӧд полка вылын.
— Кокньыда мынӧма тіян невестканыд.
Гадюка курччӧмысь вермӧны кувны, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
— Эм!
Тані сійӧ! — горӧдіс друг ӧти ремесленник.
Кажитчис, ачыс вагоныс кокньыда ышловзис да гажаджыка кутіс стучитны кӧлесаяснас.
— Аддзинныд?
— Кӧні «тані»?
— Виӧй сійӧс ӧдйӧджык!
Ремесленникӧс, коді вӧлі лажыньтчӧма, кытшаліс некымын морт.
Йӧткасигтыр, ӧта-мӧдыслы мешайтігтыр, найӧ видзӧдісны сійӧ местаас, кыті лейтенант югдӧдіс карманнӧй пӧнарӧн.
— Лабич улас, шуанныд? — юасисны налысь пассажиръяс.
— Да!
Дзик пельӧсас пырӧма.
— Кыдзи нӧ сійӧс судзӧдны?
— Сьӧкыдкодь!
— Но, мый ті сулаланныд?
Пышъяс.
Воис старшӧй да сыкӧд ныв-проводник.
Старшӧй копыртчис да, лабичувса пемыд пельӧсысь синсӧ вештывтӧг, ӧвтыштіс проводницалы кинас:
— Коколюка!..
Коколюка!
Коколюка вай!
Проводница муніс.
Вагон лӧнис.
Панамаа старик, коді пукаліс коймӧд полка вылын, перйис часі:
— Нелямын минута мысти Москва.
Казявтӧг кадыс прӧйдитіс.
Том морт... гм... том морт радиыс.
Кодсюрӧ серӧктісны.
Ставныс, кодъяс чукӧртчисны ремесленник гӧгӧр, видзӧдлісны Боря вылӧ, быттьӧкӧ сӧмын ӧні казялісны сійӧс.
Сійӧ сулаліс бокын, жугыль, шог, да надзӧникӧн ниртіс ӧта-мӧд бердас няйтӧссьӧм ки пыдӧсъяссӧ.
— Мый, друг, пропадитіс тэнад трудыд? — шуис лейтенант. — Кыйсин, кыйсин, бабушкатӧ дзикӧдз дӧзмӧдін, а ӧні этайӧ дядяыс босьтас да и виас коколюкаӧн тэнсьыд нагляднӧй пособиетӧ.
Боря дзик нырӧдзыс лэптіс кипыдӧссӧ да кутіс водз чуньнас зыртны сэтысь няйтсӧ.
— Жаль, кыйсьысь, а? — юаліс ремесленник.
— Чайтанныд, абу! — шӧпнитіс Боря.
Пассажиръяс чӧв олыштісны.
— Пӧжалуй, и збыльысь абу лӧсьыд, — кыз гӧлӧсӧн друг шуис уска рабочӧй.
Сійӧ спокойнӧя пукаліс аслас местаын да куритчис, ӧти коксӧ мӧд кок вылас пуктӧмӧн, сёйӧссьӧм сапӧг ныр вылас видзӧдігмоз.
— Мый абу лӧсьыд? — бергӧдчис старшӧй.
— Оз дурӧм ради детинкаыс сійӧс ну.
Винысӧ быттьӧ кыдзкӧ абу и лӧсьыд.
— А мый сыкӧд прикажитанныд вӧчны? — юаліс пенснеа гражданин.
— Кутны!
«Мый вӧчны»!
— ӧтветитіс ремесленник. — Кутны да сетны кыйсьысьлы.
Пырис коколюкаа проводница.
Сылӧн видыс вӧлі воинственнӧй.
— Сэні на?
Эз пышйы?
Югдӧдыштӧй кодкӧ.
Лейтенант видзчысьӧмӧн босьтіс сы ордысь коколюкасӧ:
— Ёртъяс, гашкӧ, огӧ виӧй, а?
Помилуйтам гадюкасӧ?..
Видзӧдлӧй детинка вылас: мортыс ӧд уджаліс, трудитчис!
Шӧйӧвошӧм пассажиръяс чӧв олісны.
Старшӧй видзӧдліс лейтенант вылӧ да гӧрдӧдіс:
— Тіянлы, ёрт, серам, а ми воксӧ вермасны мыждыны, мыйкӧ кӧ лоӧ пассажиркӧд!
— А вианныд кӧ гадюкасӧ, тіянӧс, папаша, мӧдторйысь мыждасны, — серьёзнӧя шуис ремесленник.
— «Мыждасны»... — нюжӧдіс проводница. — Мыйысь нӧ тайӧ мыждаснысӧ?
— Школьнӧй имущество тшыкӧдӧмысь, вот мыйысь.
Гӧгӧр дружнӧя серӧктісны, сэсся кутісны вензьыны.
Ӧтияс сёрнитісны, мый школаын всё равно оз кутны видзны гадюкаӧс; мӧдъяс утверждайтісны, мый видзӧны, но биология кузя учительлӧн торъя надзор улын; коймӧдъяс сӧглашайтчисны мӧдъяскӧд, но лыддисны опаснӧйӧн сетны гадюкасӧ Борялы: друг сійӧ бара лэдзас гадюкасӧ трамвайын либӧ метроын!
— Ог лэдз ме!
Вот честнӧй пионерскӧй кыв, ог лэдз! — шуис Боря да видзӧдліс верстьӧ йӧз вылӧ сідзи, мый весиг олӧма колхозницалӧн сьӧлӧмыс вӧрзис.
— Да оз лэдз сійӧ! — нориника нюжӧдіс сійӧ. — Навернӧ, велаліс нин ӧні!
Ӧд колӧ жӧ сочувствуйтны: мукӧд челядьыс каникулъяс дырйи котралӧны да дурӧны, а сійӧ аслас садъяскӧд кык недель ноксис.
— Н-да!
Кыдз шуасны, йӧзлысь уджсӧ колӧ радейтны, — шуис панамаа старик.
Пенснеа гражданин лэптіс юрсӧ:
— Ті сэні философствуйтанныд...
А колльӧдінныд кӧ эськӧ детинкасӧ гортӧдзыс?
— Ме? Гм!..
Кӧть...
Лейтенант ӧвтыштіс кинас:
— Но ладнӧ!
Ме колльӧда...
Кӧні олан?
— Чернышевский нима улича вылын.
— Колльӧда.
Аттьӧ шу!
Тэ вӧсна кытшов вӧча.
— Но мый, кыйсьысьяс, виинныд? — юаліс кодкӧ вагон мӧдар помсяньыс.
— Эгӧ.
Помилуйтім, — ӧтветитіс ремесленник.
Старшӧй скӧра видзӧдліс «кыйсьысьяс» вылӧ:
— Посни челядь! —
Сійӧ бергӧдчис проводницалань:
— Шом босьтан щипцы эм?
abu
abu
Вай!
— Посни челядь! — мунігмозыс повторитіс проводница.
Дас минута мысти гадюка куйліс банкаын, а банкаыс, ӧні нин зэв топыда тупкӧма, вӧлі лейтенант пидзӧс вылын.
Лейтенанткӧд орччӧн чӧв олігтыр пукаліс Боря, коді вӧлі вывті рад.
Москваӧ вотӧдз пассажиръяс гораа казьтылісны ассьыныс велӧдчан вояссӧ, и вагонын вӧлі зэв гажа.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ «Калуга – Марс» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 116‒134.}
СОТНИК Юрий
«КАЛУГА-МАРС»
Тайӧ зэра вояс карсянь зэв матын гыпкисны орудиеяс.
Фашистъяс вӧліны дас кык километр сайын.
Ичӧтик станциясянь сӧмын на муніс медбӧръя эшелон, коді нуис тылӧ нывбабаясӧс, старикъясӧс да челядьӧс.
Муртса стучитігтыр прӧйдитісны теплушкаяс, кыссисны-мунісны кузь пассажирскӧй вагонъяс, маскируйтӧм ӧшиньяс пыр муртса тӧдчис би югӧрыс; таркӧдіс-муніс зенитнӧй пулемёта да красноармеецъяса восьса платформа.
Эшелон воши пемыдас.
Кӧлесаясыслӧн шумыс вочасӧн лӧнис.
Тыртӧм станцияӧ колины сӧмын некымын железнодорожник, перрон вылын да туйяс вылын часӧвӧйяс да ар дас ӧтика кык детинка, кодъяс дзебсьӧмаӧсь водокачка башня улӧ:
на пиысь ӧтиыс — гӧгрӧс чужӧма, лэптӧм воротника кузь пальтоа, мехӧвӧй шапкаа, сьылі гӧгӧрыс гартыштӧма шарп, мӧдыс — жебиник, пельк, дженьыдик сьӧд бушлата да сьӧд кепкаа.
Найӧ дыр сулалісны лӧня ва стен дорын, кывзісны перрон вывті ветлӧдлысь часӧвӧйлысь кок шысӧ да орудиеясысь гораа лыйсьӧмсӧ.
Сэсся кузь пальтоа детинкаыс муртса кывмӧн шӧпнитіс:
— Слава!
Слава!
— Но?
— Слава, тэ кытчӧ запискатӧ сюйин?
— Мам тубрасӧ, кытчӧ вольпась гартыштӧма.
— Менам мам тубрасӧ?
— Эг, менам...
Сулав чӧв.
Кыласны!
Найӧ чӧв олыштісны.
Минута бӧрын бара кыліс вашкӧдчӧм:
— Слава!
А, Слава!
— Мый тэныд?
— Слава, мый тэ запискаас гижин?
— «Мый, мый»!
Гижи: «Дона мама, бабушка да Вера Дмитриевна!
Ми пышйим поездысь.
Ми кӧсъям морӧсӧн дорйыны карсӧ врагъясысь.
Пӧжалуйста, эн волнуйтчӧй да эн тӧждысьӧй».
Но и ставыс.
Сулав лӧня да нинӧм эн сёрнит!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Кыв ни джын шутӧг прӧйдитіс некымын минута.
Перрон кузя ылыстчысь часӧвӧйлӧн кок шыясыс кылісны век омӧльджыка.
Кор кок шыясыс лӧнисны, Слава вешйис стен дорысь да, нопсӧ волысӧдыс кутігтыр, видзӧдліс гӧгӧр.
— Мишка!
Мӧдім!
Сылӧн другыс матыстчис сы дінӧ, киас сылӧн вӧлі польдчӧм ыджыд портфель.
Кыкнанныс гусьӧник петісны калиткаӧд, коді вӧлі станцияса пу ӧградаын, здук мында сулыштісны да чепӧсйисны котӧртны.
Вокзалдорса площадь вылын налы некод эз паныдась, и водзӧ мӧдісны восьлӧн, зілисны мунны забор да керка стенъяс бердтіджык.
Славалӧн ӧти колошиыс ӧтарӧ усяліс коксьыс.
Сьӧкыд портфельыс кучкаліс Мишалы кокас.
Кыкнанныс зэрсьыс кӧтасисны да пӧсялісны, но мунісны сувтлытӧг.
Карыс, коді луннас вӧлі сэтшӧм тӧдса, кажитчис ӧні бокӧвӧйӧн да страшнӧйӧн.
Ни ӧти морт эз вӧв улича вылын.
Ни ӧти ӧшинь пыр эз тыдав би югӧр.
Весиг понъяс, кодъяс век увтчывлісны быд дворын, ӧні чӧв олісны.
Сӧмын ыджыдджык керкаяслӧн пемыд параднӧйясын либӧ ворота аркаяс улын шочиника тыдовтчывлісны папирослӧн гӧрд бияс.
Тайӧ дежурнӧй олысьяс сулалісны асланыс постъяс вылын.
Найӧс казялӧм бӧрын челядь либӧ тӧвзьыштлісны котӧрӧн либӧ, муртса лолалігтыр, мунлісны гусьӧникӧн.
Тадзи найӧ воисны кар шӧрӧдз.
Водзын, уличасӧ вомӧналӧмӧн, грымакылісны-мунісны не то танкъяс, не то тракторъяс да кежисны пемыд переулокӧ.
Сэсся тэрыба, пӧшти котӧрӧн, челядьлы паныд локтіс красноармеецъяслӧн взвод.
Детинкаяс дзебсисны наысь киоскъяскостса щелльӧ; тайӧ киоскъясас коркӧ тӧргуйтлісны морсӧн да табакӧн.
Найӧ сулыштісны сэні, медым неуна шойччыштны.
— Слава! — надзӧникӧн чукӧстіс Миша.
— Мый?
— Слава, а тэ гижин запискаад, мый ми ӧні, гашкӧ, дзикӧдз пӧгибнитам?
Слава скӧрмис:
— Тэ... тэ, Мишка, дзик ичӧтик кодь!
Мортыслӧн юрыс висьӧ тӧждысьӧмсьыс, а сійӧ аслас йӧй вопросъясӧн!
Но мыйла ме налы тайӧс кута гижны?
Медым найӧ повзьӧмысла кулісны?
Да?
Миша эз ӧтветит.
Сійӧ лажыньтчис да, нырсӧ чушкигтыр, мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Сэсся бара кутіс шӧпкӧдны, ещӧ надзӧнджык;
— Слава!..
— Бара!
— Слава, честнӧй кыв, тайӧ медбӧръя вопрос...
Слава, кутшӧм тӧждысьӧмысь тэнад юрыд висьӧ?
— Кутшӧмысь?
А вот кутшӧмысь: миянлы колӧ писькӧдчыны передӧвӧй вылӧ сідзи, медым не сюрны патрульлы.
Кыдзи корсьны тайӧ передӧвӧйсӧ?
Кытчӧ миянлы мунны?
Тэ та йылысь думыштлін?
— Ме эг думыштлы та йылысь, но, ме ногӧн, Слава, кӧні пушкаясыс лыйлӧны, сэні и передӧвӧйыс.
Детинкаяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Ещӧ некымынысь найӧ дзебсьылісны, кор кывлісны, кыдзи шлёпиктӧны гӧпъясӧд патрульяслӧн сьӧкыд сапӧгъясыс, да сӧмын час мысти воисны кар помас.
Тані вӧлі ещӧ нин гажтӧм да шуштӧм.
Орудиеяслӧн гыпкӧмыс кыліс ёнджыка.
Слава сувтіс изйӧн вольсалӧм уличаяс туйвежӧ да юаліс;
— Кӧні нӧ ӧні лыйлӧны?
Кытчӧ мунны?
Детинкаяс педзисны места вылас, шӧйӧвошӧмӧн юрсӧ бергӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Грымакылӧм, сьӧкыда гыпйӧдлӧм кыліс ӧні не сӧмын водзвылын, но и веськыдвылын, и шуйгавылын, и бӧрвылын.
— Слава!
Мый тайӧ?
Кылан?
Кутшӧмкӧ тешкодь дзужгысь шутьлялӧм шы, то содысь, то чинысь, кыліс вылісянь, мигайтысь небесасянь.
Слава чошкӧдіс шуйга пельсӧ, медым кывзыштны, но сэки друг кыліс эз шутёвтӧм, а омлялӧм, керкаясса пемыд ӧшиньясын югнитіс би, и секунда мысти муыс дрӧгнитіс страшнӧй взрывысь.
— Слава!
Тӧдан мый? — горӧдіс Миша.
— Слава, тайӧ, дерт, фашистъяс дальнобойнӧйясысь лыйлӧны.
Слава!..
— Но... но и мый нӧ лыйлӧны кӧ!
Тэ сӧмын... тэ сӧмын эн пов, пӧжалуйста...
Нинӧм тані страшнӧйыс абу, мый лыйлӧны.
— Слава, ме ог пов...
Сӧмын тӧдан мый, Слава...
Мыйла ми тані сулалам?
Мунны кӧ нин мунны.
А, Слава?
Кыкнанныс кутісны тэрыба восьлавны, муртса кутчысисны, медым не котӧртны.
— Обстрел обстрел и эм.
Обыкновеннӧй делӧ! — шуаліс Слава.
— Да!
Обыкновеннӧй делӧ, — сӧглашайтчис мӧдыс, быд выль гымӧбтігӧн муртса дрӧгнитлывліг.
Друг Слава казяліс, мый сылӧн ёртыс воши.
— Мишка!
Кӧні тэ?
Мый тэ?..
— Слава!
Тӧдан... тешкодьтор! — кыліс пемыдсьыс.
— Портфельӧс уськӧді да ог аддзы.
Слава сувтіс:
— Но!
Аддзин?
— Эг.
Слава...
Тешкодьтор!
— Аддзин? — кыліс секунда мысти.
— Эг!..
Со ӧд!
Тешкодьтор!..
Слава, тэ тані?..
Слава!
Медбӧрын Миша аддзис портфельсӧ ыджыд гӧптысь да локтіс ёртыс дінӧ.
Но сэки Славалӧн колошипӧлыс уси.
Сійӧ копыртчис, медым кӧмавны колошисӧ...
Друг яръюгыд би сюръя кыптіс матысса керка сайсянь, да сэтшӧма грымӧбтіс, мый Мишалӧн тӧкӧтьӧ сьӧлӧмыс эз чеччышт.
Зиль-зёльмунісны стеклӧяс.
Кӧнкӧ гораа горӧдіс нывбаба.
Здук мысти другъяс мыйвынсьыс тӧвзисны гӧпъяс вомӧн: ӧтиыслӧн киас портфель, мӧдыслӧн — колоши.
Найӧ эз казявны, кыдзи петісны кар сайӧ, кыдзи веськалісны Ыджыд рощаӧ.
Котӧртісны дыр, зэв дыр.
Бӧрвылын эз нин гыпкыны-лыйсьыны, а челядь, сьӧкыда кашкигтыр, век на котӧртісны.
— Стой!
Коді локтӧ? — друг кыліс скӧрысь горӧдӧм.
Детинкаяс быттьӧ кынмисны места выланыс.
— Сюрим!
Патруль! — вашнитіс Слава.
— Коді локтӧ? — кыліс пемыдас гораджыка да тревожнӧйджыка.
— Тайӧ... ми... — падъялӧмӧн шуис Миша.
— Коді «ми»?
— Сӧветскӧй граждана, — шуис Слава.
— Кутшӧм сэтшӧм граждана?
Водӧй!
Щёлкнитіс винтовкалӧн затворыс.
Детинкаяс кыв ни джын шутӧг пласькысисны му бердӧ.
Тайӧ здукас кодкӧ кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Мый лои, Симаков?
— Ветлӧдлӧ кодкӧ сэні, караульнӧй начальник ёрт.
Ме водтӧді сійӧс.
— Эй!
Коді сэні эм?
Ӧтвечайт! — гораа юаліс кыз гӧлӧс.
— Сӧветскӧй граждана.
Школьникъяс, — юрсӧ муртса лэптыштӧмӧн повторитіс Слава.
— Ноко, Жиров...
Ме бӧрся!
Кылісны кок шыяс.
Здук кежлӧ ыпнитліс карманнӧй пӧнарлӧн би югӧр да ёрис челядьлысь синсӧ.
Пӧнар пыр жӧ кусі.
Детинкаяс ас водзсьыныс аддзисны кык красноармеецӧс.
— Кодъяс татшӧмъясыс?
Кыдзи татчӧ веськалінныд? — кыз гӧлӧсӧн юаліс на пиысь ӧтиыс.
Детинкаяс чеччисны.
Миша дзикӧдз шӧйӧвоши да чӧв оліс.
А Слава лӧсьӧдыштіс кепкасӧ да решительнӧя шуис:
— Ми...
Миянлы командир дінӧ колӧ.
— Кутшӧм командир дінӧ?
Кутшӧм вопрос кузя?
— Доброволецъясӧн кӧсъям лоны.
— Жиров, кылан? — шуис кыз гӧлӧсаыс ёртыслы.
Сэсся шыасис челядь дінӧ:
— Сі-ідз!
А бать-мамыд тіян кӧнӧсь?
— Мунісны.
Эвакуируйтчисны найӧ.
— А ті нӧ кыдзи?
— А ми кольччим.
— Пышйинныд?
— Ньӧти эгӧ пышйӧ, — пӧръяліс Слава.
— Прӧстӧ миянӧс лэдзисны, и ставыс.
— Воюйтны лэдзисны?
— Но да.
Красноармеецъяс серӧктісны.
— Со, Жиров, делӧыс!
Мый нӧ ӧні кутам вӧчны?
— Дежурнӧйлы колӧ доложитны, сержант ёрт.
— Дежурнӧйлы?
Гм!
Збыль!
Мӧдім дежурнӧй дінӧ.
Мед разбирайтчӧ...
Но, воякаяс, мунамӧ!
Найӧ нуӧдісны детинкаясӧс вӧрӧд, шочиника секунда кежлӧ югдӧдлісны карманнӧй пӧнарӧн туйсӧ, да регыд сувтісны муӧ вӧчӧм векньыдик щель дорӧ.
— Виччысьлӧй тані.
Пу тшупӧдъясӧд сержант лэччис щелльӧ.
Некымын минута мысти сылӧн гӧлӧсыс кыліс кысянькӧ шуйгаладорсянь:
— Жиров!
Нуӧд найӧс веськыда лейтенант дінӧ.
Жиров отсӧгӧн челядь лэччисны щелльӧ да, сёй стенъясас пельпомъяснас инмалігтыр, кутісны мунны сэті.
— Слава!
Правда, дзик настӧящӧй окопъясын кодь?
Да? — шӧпнитіс Миша.
Щелльыс нуӧдіс ляпкыдик мыльк улӧ.
Лои сап пемыд.
Но вот Жиров восьтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс, и куимнанныс лоины югыд землянкаын.
Сійӧс югдӧдіс электрическӧй лампочка.
Землянкаын вӧліны кык военнӧй.
Ӧтиыс, командирскӧй шинеля, противогаза да кучик полевӧй сумкаа, сулаліс стен бердӧ нёровтчӧмӧн.
Мӧдыс, мугов чужӧма, кудриа юрсиа, сьӧд уска, вомас папироскаа, пукаліс ичӧтик пызан сайын.
Кыкнан военнӧйыслысь петлицаяссьыс челядь казялісны кык квадратикӧн.
Уска военнӧй сувтіс.
— Тайӧяс и эмӧсь тіян геройясыд? — юаліс сійӧ Жировлысь.
— Так точно, лейтенант ёрт.
Лейтенант видзӧдліс детинкаяс вылӧ да муртса нюммуніс.
Славалӧн ыджыд сьӧд кепкаыс сэтшӧм улӧдз лэччӧма чужӧм вылас, мый сы улысь тыдалісны сӧмын нырыс да щӧкаыс.
Сы бушлат соскысь да Миша пальтоысь войталіс ва.
Чулкиыс, гачыс да ботинкиясыс детинкаяслӧн вӧліны сёйӧссьӧмаӧсь.
Кыкнанныс сулалісны чӧла, вӧрзьытӧг.
— Воюйтны, шуанныд, лӧсьӧдчинныд?
Да?
— Воюйтны, — кыліс кепка увсянь.
Лейтенант бергӧдчис стен дорын сулалысь военнӧйлань:
— Мый нӧ, дежурнӧй, мӧдӧд накӧд связнӧйӧс — да карӧ.
Детинкаяс жугыля видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Сійӧыс, кодӧс лейтенант шуис дежурнӧйӧн, мыйкӧ думайтігтыр таркӧдыштіс папиросканас портсигарас.
— Карадтӧ эськӧ карӧ да, — надзӧникӧн шуис сійӧ, — но, а водзӧ мый?
Бать-мамыс налӧн мунӧмаӧсь.
Детскӧй учреждениеяс эвакуируйтчисны.
Кытчӧ связнӧйыс найӧс воштас?
Лейтенант, кисӧ мышкас пуктӧмӧн, прӧйдитчис землянкаӧд:
— Гм!
Тайӧс, шуам, ог на тӧдӧй, мунісны али эз мунны.
Гашкӧ, геройяс гортсьыс пышйисны, а ӧні найӧс корсьӧны уличаяс вылысь.
Сійӧ сувтіс Слава водзӧ да лэптіс кепка кӧзырёксӧ:
— Ноко, другъяс, висьталӧй веськыда: пышйинныд?
— Ньӧти ми... — заводитліс Слава.
Но лейтенант торкис сійӧс:
— Стоп!
Энлы!
Ті локтінныд армияӧ служитны.
Сідз?
И вот первойсяньыс жӧ пӧрйӧдланныд командиртӧ.
Мыйла миянлы татшӧм боецъясыд, кодъяс пӧрйӧдлӧны командиръясӧс?
abu
Ті нин бурджык веськыда висьталӧй: гортсьыд пышйинныд?
— Поездысь, — муртса кывмӧн ӧтветитіс Слава.
— Ми поездысь пышйим, — повторитіс Миша.
— Но вот!
Тайӧ мӧд делӧ!
Лейтенант бара прӧйдитчис да сувтіс дежурнӧй водзӧ.
— Но и лун!
Быд здук выль шог!.. —
Сійӧ чӧв олыштіс.
— Мый нӧ, кольны найӧс пока асланым ответственность улӧ, да и доложитны майорлы?
Али видасны?..
Гашкӧ и видасны.
Но кытчӧ найӧс воштыны?
Кар кузя кык час нин лыйлӧны, а тані пока лӧнь.
Лейтенант думыштчис.
Челядь сулалісны вӧрзьытӧг, сӧмын шочиника видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ладнӧ...
Жиров!
— Ме кывза тіянлысь, лейтенант ёрт!
— Нуӧдӧй найӧс телефонистъяс дінӧ.
Налӧн эм местаыс.
Ковмас старшиналы висьтавны, мед зачислитас найӧс довольствие вылӧ...
Кималасӧн пемыдӧдыс мунігӧн детинкаяс долыда чеплялісны да тойлалісны ӧта-мӧдсӧ.
Слава гораа вашкӧдіс:
— Гӧгӧрвоан, мый лоӧ «зачислитны довольствие вылӧ»?
Тайӧ лоӧ — примитісны.
Сідзкӧ — ставыс, гӧтов!..
Найӧ веськалісны пемыдджык лампочкаӧн югдӧдӧм землянкаӧ.
Тані стен пӧлӧныс вӧліны наръяс, кӧні, шинельӧ гартыштчӧмӧн, узисны морт кӧкъямыс красноармеец.
Землянка шӧрын сулаліс кӧрт пач.
Вӧлі шоныд да неуна жаркодь.
Жиров индіс ӧдзӧссяньыс веськыдвывса тыртӧм нар вылӧ:
— Вай водӧй татчӧ.
Пырысь-пыр ужнайтны тіянлы ваям.
Да мед шынитӧв вӧлі!
Йӧзыс узьӧны.
Сійӧ кӧсйис мунны, но сэки ӧти красноармеец садьмис, пуксис, кутіс кинас пидзӧсъяссӧ да мӧдіс дзоргыны детинкаяс вылӧ, еджыд синкымъяссӧ банйӧм чужӧм вывсьыс вывлань лэптӧмӧн:
— О-о!
Кодъяс татшӧмъясыс?
— Пополнение тіянлы.
Ӧні, Очередько, пропадитіс Гитлерыд!
Жиров петіс, надзӧникӧн пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ.
Очередько вӧлі сэтшӧма чуймӧма, мый садьмӧдіс орчча соседъяссӧ.
Минута мысти землянкаыс ставнас садьмис.
Быдладорсянь детинкаяс вылӧ видзӧдісны чуймӧм, нюмъялысь чужӧмъяс, быдладорсянь кылісны юасьӧмъяс да горӧдлӧмъяс:
— Кыдзи нӧ ті татчӧ воинныд?
— Пышйинныд?
Вот юр вундысьясыд!
— Мамъясыд тіян кӧнӧсь?
Кор детинкаяс аддзисны, мый тані на вылӧ некод оз видзӧд скӧра, мый ставныс радӧсь найӧ воӧмлы, збоймыштісны.
Найӧ пӧрччисны ас вывсьыныс кӧтасьӧм вылыс паськӧмсӧ да ӧні пукалісны наръяс вылын да больгисны ланьтлытӧг.
Найӧ висьталісны сы йылысь, кыдзи думыштісны пышйыны недель сайын нин, но эновтчисны эвакуируйтчытӧдз, медым мамъясыс эз кольны на вӧсна карӧ.
Висьталісны, кыдзи налы медбӧръя здукнас удайтчис чеччыштны вагонысь, кыдзи писькӧдчисны найӧ карӧд, веськодьпырысь казьтыштісны снарядъяс йылысь, кодъяс взрывайтчисны «дзик-дзик орччӧн».
Миша шуис, мый сылысь портфельсӧ, тыдалӧ, осколокӧн тракнитіс кисьыс.
Красноармеецъяс, найӧс кывзігӧн, сэтшӧма гажӧдчисны, быттьӧкӧ эз вӧв война, эз вӧвны фашистъяс, эз кыв канонадалӧн шыыс, коді кадысь кадӧ кыліс татчӧдз.
Друг воссис ӧдзӧс.
Землянкаӧ пырис статя военнӧй, кодлӧн кыкнан киас вӧлі котелокӧн, а киняулас — ыджыд нянь кусӧк.
— Кӧнӧсь тані миян доброволецъясыс?
Пӧлучайтӧй!
— О, кутшӧм важнӧйӧсь миян воякаясыс, — шуис Очередько.
— Ачыс старшина налы сёян вайис!
Детинкаяс аттьӧалісны да кутісны сёйны шыд да греча рок.
— Передӧвӧйӧдзыс тасянь ылын? — няньсӧ няклялігмоз юаліс Слава.
— Да ӧд тайӧ сійӧ и эм, передӧвӧйыс!
Метр комын-нелямын прӧйдитан — вот тэныд и фашист.
Боецъяслӧн дружнӧй серам серти детинкаяс гӧгӧрвоисны, мый Очередько шутитӧ, мый передӧвӧйӧдз ещӧ зэв на ылын.
Найӧ ланьтісны, ӧбидитчисны, мый на дінӧ оз серьёзнӧя относитчыны.
Сералӧмсьыс мудзӧм красноармеецъяс ланьтісны жӧ.
И сэки землянкаын кыліс негора гӧлӧс, кодӧс детинкаяс ӧнӧдз эз кывлыны:
— Сідз-сідз!
Но, вот мый, том йӧз: разрешитӧй меным сетны тіянлы ӧти вопрос.
Ӧдзӧссяньыс мӧдарланьын, нар вылын куйліс кузь ныра косіник морт.
Гырддза вылас ӧшйӧмӧн сійӧ читкыраліс детинкаяс вылӧ близорукӧй синъяссӧ да нюмъяліс вӧсньыдик вомдоръяснас.
— Кутшӧм вопрос? — няклявны дугдывтӧг юаліс Слава.
— Вот, ті желайтанныд воюйтны фашистъяскӧд, дорйыны Рӧдина.
Мый нӧ!
Бур кӧсйӧм.
Но представитӧй аслыныд, мый тіян кодь арлыдаясыс ставныс эновтасны школаяс да мунасны фронт вылӧ.
Представитӧй аслыныд, мый война кыссяс куим-нёль во.
Странаас сэки кымын неграмотнӧй недоросль лоас, кодъясысь оз позь вӧчны ни инженеръясӧс, ни учёнӧйясӧс, ни бур командиръясӧс!
Та йылысь ті думыштлінныд?
— Ого!
Вот мыджӧд так мыджӧд! — шуис Очередько.
— Видзӧдлам, мый найӧ висьталасны?
Боецъяс бара серӧктісны да, детинкаяс вылӧ видзӧдлывлігмоз, лӧсьыдджыка пуксялісны наръяс вылӧ.
Детинкаяс шай-паймунӧмӧн чӧв олісны, котелокъяссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн видзӧдісны кытчӧкӧ водзӧ.
— Но!
Заводитӧй диспут, — шуис кодкӧ.
— Зэв прӧстӧ! — друг ӧтветитіс Миша.
— Тайӧ некыдз оз вермы лоны.
— Мый оз вермы лоны?
— Медым став челядьыс мунісны франт вылӧ.
— Мыйла нӧ?
Став челядьыс ненавидитӧны фашистъясӧс.
Ті со пышйӧмныд?
— Ми пышйим, а ставныс оз пышйыны.
Ӧти челядьлӧн сэтшӧм характер, мый найӧ кӧсйӧны велӧдчыны, а миян сэтшӧм характер, мый ми кӧсъям воюйтны.
— Сідзкӧ, тіян ногӧн, кодлӧн кутшӧм характер, коді мый кӧсйӧ, сідзи и вӧчӧ?
— Но да!
Накӧд сёрнитысьыс бергӧдчис да водіс, юрсӧ пуктіс противогаз вылӧ, кисӧ сюйис балябӧж улас.
— Тешкодь! — пӧтӧлӧкӧ видзӧдігмоз думайтігтыр шуис сійӧ.
— А вот менам, шуам, сэтшӧм характер, мый менӧ ньӧти эз кыскы военнӧй олӧм дінӧ.
Мый ті шуанныд та кузя?
Детинкаяс чӧв олісны.
Налы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд морт вӧсна, коді ачыс ас йывсьыс висьталӧ татшӧмторъяс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, ас йывсьыс кӧ эськӧ сійӧ шуис:
«А ме вот, вокъяс, трус».
— <ns>О-ог</ns> тӧд...
Дерт, быдсямапӧлӧс характеръясыс овлӧны, — эз веськыда вочавидз Слава.
— Да.
Ньӧти оз кыскы.
Ме челядьдырсянь сӧмын и думайті сы йылысь, медым лоны изобретательӧн.
Войнаӧдз уджалі заводын, велӧдчи заочнӧй институтын, кӧсйи лоны инженерӧн. —
Сійӧ друг бергӧдчис детинкаяслань да бара мыджсис гырддза вылас:
— Ті тӧданныд, мыйӧн ме кӧсйи занимайтчыны?
Кывлінныд мыйкӧ ылі расстояниеӧ энергия передайтӧм йылысь?
— Тӧдам.
Радио пыр кывлім, — шуис Слава.
— Правильнӧ.
И вот представитӧй аслыныд: эм тіян велосипед, а сэні — ичӧтик приемник да электромотор.
Пуксинныд ті велосипед вылӧ, бергӧдінныд ичӧтик рычаг — и мунӧй кӧть дзик Москваӧдз, некутшӧм горючӧйтӧг, некутшӧм проводъястӧг.
Абу лёк?
Да?
Но, а ӧні лои война, и ме вот ог изобретайт татшӧм велосипедъяссӧ, а служита армияын, да ог омӧля, шуӧны, служит.
Мый ті та вылӧ шуанныд?
Детинкаяс эз ӧтветитны.
Найӧ уважениеӧн видзӧдісны тайӧ тешкодь морт вылас.
— Ми кӧ эг воюйтӧй, фашист эськӧ татшӧм челядьыслы овнысӧ эз сет, — шуис Очередько.
Изобретатель бергӧдчис стенлань да очсыштіс.
— Ме ногӧн, ребята, заводитчис кӧ нин война, тэнад Рӧдина вылӧ кӧ нападайтӧны, тэ нин должен вӧчны не сійӧс, мый тэныд окота, а сійӧс, мый колӧ вӧчны...
Но, помалам миянлысь дискуссиянымӧс, а то и узьны оз удайтчы.
Красноармеецъяс водалісны да ланьтісны.
Водісны и детинкаяс, найӧ шебрасисны кодлӧнкӧ плащ-палаткаӧн.
Кӧнкӧ век на кылісны лыйсьӧмъяс.
Кытысянькӧ, тыдалӧ орчча землянкасянь, ӧтарӧ кыліс телефоннӧй зуммерлӧн чипсӧм да ӧтсяма гӧлӧс:
— Калуга кывзӧ...
Мый?
Сета Лунаӧс.
Алло! Марс!
Алло, Марс!..
Калуга сёрнитӧ.
Кыксё дасӧд гортас?..
Вайӧй сійӧс.
— Слава!
Слав! — шӧпнитіс Миша.
— Мый?
— Слава, вот эськӧ миянлы сэтшӧм велосипедыс!
Правда?
— Да!
А ещӧ бурджык — моторнӧй пыж.
Детинкаяс бергӧдчисны ӧта-мӧдыслы мышкӧн да сэсся эз нин сёрнитны, но дыр на ещӧ эз вермыны унмовсьны.
Первойысь Слава син водзӧ сувтісны сылӧн шӧйӧвошӧм, бӧрдӧм чужӧма мамыс да бабушкаыс уна йӧза пемыд вагонын,
а Мишалы дум вылас уси сылӧн мамыс ӧтнасӧн, батьтӧгыс, коді муніс фронт вылӧ, и вот ӧні Мишатӧг, сылӧн ӧтка питӧг.
Миша, синвасӧ кутігтыр, кутіс частӧ лолавны.
Слава кыліс тайӧс да лэдзчысис узьӧм улӧ.
Детинкаяс садьмисны сы вӧсна, мый кодкӧ тракӧдіс найӧс да горзіс:
— Эй!
Другъяс!
Чеччӧй!
На весьтын сулаліс шинеля, винтовкаа красноармеец.
— Лейтенант прикажитіс тіянлы пасьтасьны да лоны дасьӧн.
Приказаниетӧг некытчӧ не петны.
Вот.
Завтракайтӧй.
Сійӧ пуктіс нар вылӧ котелок, нянь да петіс.
Унзіль синъяссӧ лапйӧдлігтыр детинкаяс пуксисны.
Сӧмын мыйкӧ дыра мысти найӧ дзикӧдз садьмисны да тӧдвылас уськӧдісны, кӧнӧсь вайӧ.
Землянкаын вӧлі пӧшти тыртӧм.
Сӧмын тӧдтӧм боец, кодӧс детинкаяс войнас эз аддзывны, узис, шинельсӧ пӧрччытӧг, подсумока тасмасӧ разьтӧг.
Сьӧкыд, пӧшти дугдывтӧм шум кыліс, кажитчис, кысянькӧ му пытшсянь.
Наръяс вылын пӧвъясыс дрӧгнитлывлісны.
Кадысь кадӧ ӧдзӧс сайын кылісны тэрыб кок шыяс, отрывистӧй гӧлӧсъяс.
Детинкаяслы лои шуштӧм да такӧд тшӧтш любӧ.
Ещӧ косьмытӧм на бушлатсӧ пасьталігмоз Слава шуис:
— Мыйкӧ сэні, выліас, вӧчсьӧ аслыссяма.
Да, Мишка?
— Тӧдан, мый вӧчсьӧ, Слава?
Навернӧ, бой мунӧ.
Найӧ пасьтасисны да пуксисны орччӧн: ӧтиыслӧн мышкас ноп, мӧдыслӧн — киас портфель.
Гӧлӧсъяс да кок шыяс лӧнисны.
Сӧмын телефонистлӧн гӧлӧсыс, тэрыб, напряжённӧй, чёткӧй, кыліс землянкаӧдз:
— Марс! Марс!.. Алло, Марс!
Вайӧй сё дас нёльӧдӧс!..
Калуга кывзӧ!
Есть, лейтенант ёрт...
Марс! Алло! Марс!..
Слава чеччыштіс джоджӧ, муртса восьтыштіс ӧдзӧссӧ, кывзыштіс да бӧр пӧдлаліс.
— Некод абу, — шуис сійӧ.
Миша сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— Слава...
Тэ кыдзи думайтан, мыйла миянлы тшӧктісны пасьтасьны да лоны дасьӧн?
— Кытысь ме тӧда мыйла!
— Слава!
А друг миянлы задание кӧсйӧны сетны?
— Кутшӧм ещӧ задание?
— Но... но, донесение кутшӧмӧскӧ нуны.
— Виччысь!
Сідзи и сетасны тӧдтӧм мортлы донесение!
Найӧ чӧв ланьтісны.
Зэв надзӧн кыссисны минутаяс, дас минутаяс, а детинкаясла некод эз лок.
Ортсысянь, грымакылӧмыс кутіс ёнджыка кывны.
Мукӧддырйи землянкаыс сэтшӧма дрӧгнитліс, мый пӧтӧлӧк бердын ӧшалысь лампочка заводитліс качайтчыны.
Узьысь красноармеец друг пуксис нар вылас, кывзыштіс да петіс ӧдзӧс сайӧ, весиг эз видзӧдлы детинкаяс вылӧ.
Детинкаяслӧн настроениеыс уси.
Налы лои шог да неуна страшнӧ.
Мый вӧчсьӧ сэні, выліас?
Мыйла ставныс сэтшӧма волнуйтчӧны?
Мыйла некод оз обращайт на вылӧ внимание, быттьӧкӧ ставныс вунӧдісны на йылысь?
И сэки детинкаяс казялісны, мый телефонист некымын минута нин тревожнӧя да гораа повторяйтӧ ӧти и сійӧ жӧ призыв:
— Марс! Алло, Марс!.. Марс! Марс!.. Марс!.. Алло! Марс!..
Недыр вӧлі шынитӧв.
Сэсся негораа кылісны кывъяс:
— Марс оз ӧтвечайт, лейтенант ёрт...
Да, буракӧ, орӧма, лейтенант ёрт...
Есть, лейтенант ёрт!
— Слава!
А Слава! — шуис Миша.
— Мый?
— Слава, мый сійӧ «Марсыс»?
— Планета, дерт.
— Ме ог сы йылысь.
Тані мый сійӧ «Марсыс»?
— Тані? — Слава думайтыштіс.
— Кутшӧмкӧ секретнӧй ним.
Гашкӧ, штабыс сідзи шусьӧ.
— И ӧні сійӧ оз ӧтвечайт?
— Оз ӧтвечайт.
Челядь матыстчисны ӧта-мӧд дінас матӧджык.
Слава, а друг... друг сы вӧсна, мый сійӧ оз ӧтвечайт, ставыс пропадитіс?
Слава зумыша видзӧдіс аслас колоши ныр вылӧ.
— И зэв вермас лоны, — шуис сійӧ надзӧникӧн.
— И, гашкӧ, фашистъяс пырасны татчӧ?
— Гашкӧ, и пырасны.
Гашкӧ, миянӧс тані ставнымӧс виасны часджын мысти.
Та бӧрын найӧ дыр пукалісны, пӧшти сёрниттӧг, вӧрзьывтӧг, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн кывзісны телефонистлысь гӧлӧссӧ, весьшӧрӧ зілисны кывны сы кывъясысь мыйкӧ ышӧданаӧс.
Тадзи коли час кык, а гашкӧ, куим.
И сэки бара лои виччысьтӧмтор:
электрическӧй лампочка, коді пыр ӧзйис мигайттӧг, друг кусі, и землянкаын лои сап пемыд.
Первой здукнас другъяс эз вӧрзьыны, шы эз сетны.
Сэсся Слава чукӧстіс:
— Мишка!
Мишка!
Тэ... тані?
— Слава, ме тані...
Слава, тӧдан мый?
Слава, мунам татысь...
А, Слава?
Слава эз вочавидз.
— Слава, мунам тӧдан кытчӧ?
Но, кӧть лейтенант дінас мунам.
Шуам сылы мыйкӧ...
Мед кӧть сійӧ миянлы задание кутшӧмӧскӧ сетас...
Слава, бурджык нин сэні, выліас, пӧгибайтны, чем тані, шыръяс моз.
Мунам, Слава!
Проходӧд кодкӧ котӧртіс.
Слава инмӧдчис Мишалы киас:
— Эн шумит!
Кылан?..
Гашкӧ, миянла.
Кыкнанныс ланьтісны.
Воссис ӧдзӧс.
Волнуйтчысь гӧлӧс горӧдіс пемыдас:
— Сержант Смирнов тані?
Лейтенант дінӧ!
Шӧйӧвошӧмӧн другъяс чӧв олісны.
— Абу али мый сійӧ?
Кок шыяс ылысмисны.
Прӧйдитіс минута кык.
Мыйкӧ торъя ёна гыпмуні выліас.
Слава чеччыштіс нар вывсьыс:
— Мунам!
Кымынкӧ секунда найӧ кашкисны, сибдісны векньыд ӧдзӧсӧ, кытчӧ сюйсисны ӧттшӧтш, да медбӧрын петісны проходӧ.
Тані вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ пемыд.
Сӧмын кӧнкӧ ылын шуйгаладорас муртса писькӧдчис лунъюгыдыс.
Кималасӧн сёй стенъяссӧ видлалігтыр Слава муніс сыладорӧ, Миша, сы бушлатӧ кутчысьӧмӧн, восьлаліс другыс бӧрся.
Регыд найӧ казялісны ӧдзӧс, восьтісны сійӧс да веськалісны лейтенант землянкаӧ.
Сэні ӧзйис <rus>«летучая мышь»</rus> пӧнар.
Лейтенант сулалӧмӧн сёрнитіс кык тӧдтӧм командиркӧд.
Ставныс бергӧдчисны да видзӧдлісны детинкаяс вылӧ.
— Но!
Мый тіянлы татысь колӧ? — скӧра юаліс лейтенант.
Другъяс чӧв олісны да эз вӧрзьыны.
Сӧмын Миша шӧйӧвошӧмӧн бовйӧдліс портфельсӧ.
— Коді тіянлы разрешитіс петны землянкаысь? — пӧшти горӧдіс лейтенант.
— Мыйла ветлӧдланныд разрешениетӧг?
Слава восьтіс вомсӧ, медым висьтавны, но сэки ӧдзӧсӧ таркнитісны.
— Пырӧй! — шуис лейтенант.
Джуджыд порог вомӧн воськовтіс чудеснӧй велосипед изобретайтысь, кодкӧд челядь тӧдмасисны войнас.
— Сержант Смирнов тіян распоряжение серти воис, лейтенант ёрт, — честь сетігмоз шуис сійӧ негораа.
Лейтенант эз нин видзӧд детинкаяс вылӧ:
— Сідз.
Ладнӧ...
Миян ори Марскӧд связь.
Босьтӧй аскӧдныд кык мортӧс да восстановитӧй связьсӧ.
Изобретатель сувтіс веськыда да повторитіс:
— Прикажитӧма босьтны кык мортӧс да восстановитны Марскӧд связь.
— Правильнӧ.
Ті тӧданныд, мый Горчаков эз во?
— Тӧда, лейтенант ёрт.
— Мунӧй.
Исполняйтӧй.
Бара честь сетӧмӧн изобретатель чёткӧя бергӧдчис да петіс, муртса конйыштчис порогӧ.
Лейтенант бара шыасис детинкаяс дінӧ:
— Марш землянкаӧ!
И не шӧйтны!
Гӧгӧрвоана?
Детинкаяс тэрмасьӧмӧн петісны ӧдзӧс сайӧ да мунісны землянкаӧ.
Сэні вӧлі важмозыс пемыд, но детинкаяс успокоитчисны нин.
Лейтенант землянкаса военнӧйяслӧн спокойнӧй чужӧмъяс серти найӧ гӧгӧрвоисны, мый сражениеыс мунӧ кӧнкӧ зэв ылын да нинӧм повны сыысь, мый врагъяс вот-вот пырасны налӧн мупытшса оланінӧ.
Пемыдас пукалігӧн детинкаяс ещӧ дыр на сёрнитісны, да медбӧрын гӧгӧрвоисны, мый зэв ёна мудзӧмаӧсь став тайӧ волнуйтчӧмсьыс да сы вӧсна, мый тайӧ войнас эз пӧттӧдзыс узьны.
Найӧ водісны.
Недыр мысти кыкнанныс спокойнӧя шкоргисны.
...Слава садьмис некымын час мысти.
Пемыд землянкаын кыліс табак дук.
Вӧлі сьӧкыд лолавны.
Шкоргисны красноармеецъяс.
Слава бергӧдчис мӧдар бок вылас да унйывсьыс нин кыліс телефонистлысь гӧлӧссӧ:
— Алло! Марс!
Уна-ӧ кадыс?
Менам часіӧй сулалӧ.
Детинкаясӧс садьмӧдіс горӧдӧм:
— Воякаяс!
Завтрактӧ узянныд!
Пӧтӧлӧк бердын ӧзйис <rus>«летучая мышь»</rus>.
Боецъяс пукалісны наръяс вылын, гольскисны паньяснас котелокъясын.
Ставныс серӧктісны, кор детинкаяс, шӧйӧвошӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр, звиркнитісны-чеччисны.
Слава кыдзи водіс, сідзи и узис войбыд, бушлатсӧ да мешӧксӧ пӧрччытӧг.
Миша чеччыштіс нар вывсьыс да пыр жӧ кватитіс ассьыс портфельсӧ.
— Мый нӧ ті!
Энӧ и аддзылӧй фашистъяссӧ.
Ӧні найӧ километр кызь вит сайынӧсь тасянь.
Кыдзи ӧні суӧданныд? — шутитісны красноармеецъяс.
Другъяс кутісны завтракайтны.
Тӧрыт лунтыр найӧ пӧшти нинӧм эз сёйлыны.
Накӧд заводитлісны шутитны, юасисны налысь, но детинкаяс ӧтвечайтісны ӧти кывйӧн, найӧ век на переживайтісны тӧрытъясӧ.
Миша казяліс, мый паныда наръясыс тыртӧмӧсь, да юаліс:
— А... а кӧні сійӧ, изобретательыс?
Землянкаын сразу лои шынитӧв.
Боецъяслӧн чужӧмъясыс лоины серьёзнӧйӧсь.
— Отпускӧ муніс, — челядь вылӧ видзӧдтӧг шуис ӧти красноармеец.
— Бессрочнӧйӧ, — содтіс мӧд.
Сылысь плешсӧ вӧлі кӧрталӧма выль бинтӧн.
Детинкаяс казялісны омӧльтор да ланьтісны.
Чӧв олісны и красноармеецъяс.
Сӧмын ӧтнасӧн Очередько нурбыльтіс:
— Бур зонъяс вӧліны!
Детинкаяс гӧгӧрвоисны, мый изобретатель пӧгибнитӧма, да пӧгибнитӧма, гашкӧ, лейтенантлысь приказсӧ исполняйтігӧн.
Найӧ пуктісны паньяссӧ.
Сёйны эз нин вӧв окота.
Красноармеецъяс регыд мунісны, а найӧ ещӧ дыр на пукалісны, тыртӧм наръяс вылӧ видзӧдігтыр, кӧні куйлісны треплитчӧм кык книга да табак тыра вунӧдӧм кӧрӧбка.
— Ӧні некор нин оз вӧч велосипедсӧ, — шуис медбӧрын Миша.
— Пӧгибнитіс, а связьсӧ восстановитіс, — шуис Слава.
Коркӧ киноысь челядь аддзылісны взрывайтчысь снарядъясысь сьӧд тшын да му сюръяяс.
Неважӧн найӧ кылісны настӧящӧй снарядъяс да авиабомбаяс разрывъяслысь грымакылӧмсӧ да аддзылісны фугаскаясӧн жугӧдӧм керкаяс.
И ӧні найӧ думайтісны тайӧ морт йывсьыс, коді сэтшӧм спокойнӧя муніс командир приказ серти кытчӧкӧ сэтчӧ, кӧні качӧны вылӧ тайӧ сьӧд сюръяясыс, лэбӧны воздухӧ жугавлӧм изъяс, пӧрласьӧны гырысь пуяс.
Найӧ казьтылісны сылысь быд кыв, быд движение.
— Слава...
А помнитан, кыдзи лейтенант сылы шуис: «Горчаков эз во».
Навернӧ, Горчаковсӧ тайӧс виисны жӧ.
— Да!
И, сідзкӧ, сійӧ тӧдіс, мый, гашкӧ, ачыс пӧгибнитас.
— Слава!..
И сійӧ весиг синсӧ эз лапнит.
Прикажитіс командир — сійӧ сетіс честь да муніс.
— Да.
А ещӧ сійӧ шуліс, мый воюйтны сылӧн призваниеыс абу!
Детинкаяс чӧв олыштісны.
Друг Слава чеччыштіс джоджӧ:
— Мишка!
Миша котӧртіс сы дінӧ.
— Мишка!
Сет честнӧй кыв...
сет медся страшнӧй честнӧй кыв:
кӧть мед мый оз ло, война помасьтӧдз ми огӧ мунӧй фронт вылысь!
— Слава, сета честнӧй кыв!
И тӧдан мый, Слава?
Вай кутам мститны фашистъяслы изобретатель вӧсна.
— Вай!
Мед ми пӧгибнитам, мед!
Всё равно армияысь ми огӧ мунӧй.
— Огӧ мунӧй!..
Слава, мунам бара лейтенант дінӧ!
Мед сійӧ сетас миянлы кӧть кутшӧмкӧ задание.
А оз сет — мунам водзӧ, медся передньӧй краяс!
Слава думыштчис.
— Оз, оз ков, — шуис сійӧ, — колӧ дисциплина соблюдайтны.
Сійӧ ачыс миянӧс корас.
Миянӧс найӧ прӧстӧ али мый кутасны вердны!..
Кор землянкаӧ воисны ӧбедайтны красноармеецъяс, Слава юаліс ӧтилысь, оз-ӧ вермы сійӧ ветлыны лейтенант дінӧ, висьтавны, мый налы дышӧдіс прӧстӧ пукавны, мый найӧ кӧсйӧны пӧлучитны кутшӧмкӧ задание.
— Э-э! — нюжӧдіс сійӧ.
— Ті та йылысь энӧ шогсьӧй, ребята.
Лейтенант тіян йылысь оз вунӧд.
Сійӧ сӧмын эз на решит: то ли рота тіянлы сетны, то ли батальон.
Слава жугыля вешйис сы дінысь.
Миша шӧпнитіс:
— Бурджык не сёрнитны.
Сӧмын сійӧс и тӧдӧны, медым сералыштны!
Кадыс кыссис зэв дыр.
Весиг тӧрыт найӧ эз татшӧма мучитчыны, кыдзи талун.
Ӧдзӧс сайын быд шумысь найӧ чеччыштлісны, чайтісны, мый тайӧ локтӧны нала.
Матыстчис ужнайтан кад, а найӧс некод эз чукӧст.
— Мый?
Заданиетӧ эн на пӧлучитӧй? — ёртъясыскӧд землянкаӧ пыригмоз чуймис Очередько.
— Кыдз нӧ сідзи!
Лейтенант меным висьталіс, мый кӧсйӧ тіянӧс разведкаӧ назначитны.
Детинкаяс нинӧм эз шуны.
Сьӧлӧмныс налӧн топавліс.
Збыльысь висьталӧ тайӧ Очередькоыс али бара шутитӧ?..
Ужнайтісны.
Боецъяс ворсыштісны шашкиӧн, сёрнитыштісны да водалісны.
Водісны и детинкаяс, надейтчӧмӧн, мый кӧть аски помасяс налӧн виччысьӧмыс.
Найӧ кунисны синъяссӧ да куйлісны зэв лӧня, зілисны ӧдйӧджык унмовсьны.
Но сэки дзуртыштіс ӧдзӧс, пырис збодер старшина да шуис гораа да гажаа:
— Но!
Геройяс танӧсь?..
Лейтенант дінӧ!
Другъяс чеччыштісны, быттьӧкӧ найӧс тойыштісны.
Дӧрӧмсӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдігтыр Слава юаліс:
— Мыйла?
Онӧ тӧдӧй, мыйла?
— Ог тӧд.
Тыдалӧ, кутшӧмкӧ боевӧй задание.
Боецъяс садьмисны.
— Ӧдйӧджык, ребята! — горзісны найӧ.
— Вӧньястӧ зэлӧдӧй, мед заправка вӧлі!
— Ті тӧданныд мый?
Ті мыйӧн пыранныд, кинытӧ пыр жӧ кепка бердад, сувтӧй «смирно» да шуӧй:
«Лейтенант ёрт, тіян приказание серти сэтшӧмтӧ боец воис».
Гӧгӧрвоинныд?
Лейтенант дисциплина радейтӧ.
Детинкаяс петісны ӧдзӧс сайӧ.
— Эй! Эй!
Кепкаястӧ вунӧдінныд!
Куш юр дінад китӧ оз лэптывны!
Детинкаяс бергӧдчылісны, кватитісны кепкасӧ да шапкасӧ.
Пемыд коридорӧд старшина бӧрся восьлалігӧн Миша волнуйтчӧмӧн вашкӧдіс:
— Слава!
Тӧдан мый?
Вай сувтам буретш сійӧ местаас, кӧні тӧрыт изобретательыд сулаліс.
Ладнӧ?
— Ладнӧ!
Найӧ пырисны землянкаӧ.
Лейтенант кындзи сэні вӧлі ещӧ ӧти военнӧй.
Миша видзӧдліс да сувтіс сійӧ местаас, кӧні тӧрыт сулаліс сержант Смирнов.
— Лейтенант ёрт... тіян приказание серти боец Розанов явитчис, — тіралан гӧлӧсӧн шуис Слава.
— Боец Снегирев явитчис, — нурбыльтіс сы бӧрся Миша.
Пызан сайын пукалысь лейтенант нюммуніс да видзӧдліс ёрт вылас.
— Мӧдӧдан? — надзӧникӧн юаліс мӧдыс.
— Мӧдӧда.
— Ёна видісны?
— Тырмӧ. —
Лейтенант видзӧдліс кутшӧмкӧ бумага вылӧ.
— Вот мый, другъяс.
Ми тӧдмалім: тіян мамъясныд чеччӧмаӧсь Гремихино станцияӧ да корсьӧны тіянӧс.
Талун сэтчӧ мунӧ миян машина.
Пасьтасьӧй, чукӧртӧй кӧлуйтӧ.
Шофёр тіянла пыралас.
Другъяс кынмисны места выланыс.
— Командир... ёрт... ми... ми... кӧсъям армияын служитны, — муртса кывмӧн шуис Слава.
— Ми фронт вылӧ... — заводитліс Миша.
Лейтенант друг сувтіс.
— Ті кӧсъянныд армияын служитны? — шуис сійӧ гораа.
— Да.
Ми кӧсъям, медым...
— Ті менӧ командирӧн шуанныд.
Сідз?
— Да.
Ми...
— А тӧдса тіянлы воинскӧй дисциплина?
— Ми...
Миянлы тӧдса.
— А тіянлы тӧдса, мый командирлӧн приказ — армияын закон?
— Тӧдса, — муртса кывмӧн шуис Слава.
— Сідзкӧ, смирно!
Лейтенант сувтіс веськыда.
Детинкаяс дрӧгнитісны да кынмисны места выланыс, кияссӧ бокас лэдзӧмӧн.
Лейтенант заводитіс сёрнитны надзӧникӧн да отчётливӧя:
— Приказывайта тіянлы чукӧртны кӧлуйтӧ кызь куим час кежлӧ да мунны мамъяс дінад.
Повторитӧй приказаниесӧ!
— Чукӧртны кӧлуй... да мунны мамъяс дінӧ, — гусьӧникӧн шуис Слава.
— Кӧлуй... да — мамъяс дінӧ, — пӧшти вашнитіс Миша.
— Кругом!
Секунда куим другъяс сулалісны вӧрзьытӧг буретш сійӧ местаас, кӧні тӧрыт сулаліс сержант Смирнов.
Сэсся найӧ сьӧкыда ышловзисны, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, бергӧдчисны да кыкнанныс кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Миян делӧяс йылысь @ повесьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 135‒220.}
Сотник Юрий Вячеславович
МИЯН ДЕЛӦЯС ЙЫЛЫСЬ
Кыдзи сӧмын организуйтчис миян ШВК (школа восстановитӧм кузя комитет), Оська тшӧктіс меным подробнӧя гижавны став школьнӧй делӧяссӧ.
— Тэ лоан миян летописецӧн, стариннӧй инокъяс кодьӧн, — шуис сійӧ. — Оз нин сэтшӧм частӧ челядь вӧчны сійӧс, мый вӧчам ми.
Во ветымын бӧрын тэнад гижӧдъясыд историкъяслы лоасны прӧстӧ кладӧн.
Ме сӧгласитчи да весиг ӧти детинкакӧд вежи пуляӧн розьӧдӧм немецкӧй шлем вылӧ кыз тетрадь, но уна тӧлысь чӧжӧн эг гиж ни ӧти строчка.
Стариннӧй инокъяс преспокойнӧя пукалісны кельяясын либӧ княжескӧй дружинаясса обозъясын да гижавлісны ставсӧ, мый вӧчсьӧ гӧгӧр.
Менам жӧ тайӧ ШВК-нас вӧлі сы мында удж да быдсямапӧлӧс лёкторйыс, мый ме сёйны-юны вунӧдлывлі, непӧштӧ думайтны кутшӧмкӧ гижӧдъяс йылысь.
Сӧмын ӧні, воджын бӧрын, меным сюри кад, медым висьтавны став тайӧ историясӧ.
I глава
ТАИНСТВЕННӦЙ ЗАПИСКАЯС
Делӧыс вӧлі 1943 вося тулысын.
Ме пукалі ӧшинь вылын, дӧмлі киссьӧм ботинки.
Юрын менам вӧліны жугыль мӧвпъяс.
Недель сайын ми мамкӧд воим эвакуацияысь рӧднӧй карӧ.
Ме, дерт, удиті нин котӧртлыны став тӧдса челядь дінӧ, кывзі рассказъяс арнас вӧвлӧм тыш йылысь, коді муніс кар дорын, да эг ӧтчыд видзӧд сійӧс, мый кольӧма миян школаысь.
А кольӧмаӧсь сыысь сӧмын тшынасьӧм кирпич стенъясыс.
Фашистъяс абу вермӧмаӧсь пырны карас.
Но найӧ кык лун лыйлӧмаӧсь орудиеясысь да разрушитӧмаӧсь быдса район — Осетровӧй слободка.
Кажитчӧ чудоӧн, мый школа, коді сулаліс дзик кар помас, сӧмын сотчӧма, а абу лоӧма жугавлӧм кирпич грудаӧн.
Ӧні челядь частӧ чукӧртчывлісны сотчӧм школа дінӧ.
Шӧйтісны классъясӧд, кӧні джоджъяс эз вӧвны, а пӧтӧлӧк пыдди лӧзаліс небеса; казьтывлісны, кӧні кодлӧн партаыс сулаліс, да сёрнитісны сійӧ лунъяс йывсьыс, кор школасӧ восстановитасны.
Став челядьыс вӧлі чорыда эскӧны, мый школасӧ ар кежлас восстановитасны.
Сёрнитісны весиг, мый лоӧ содтӧма мӧд этаж.
Ставным ми, велӧдчысьяс, сӧмын и виччысим, кор заводитчас строительство, медым аслыным босьтчыны отсасьны рабочӧйяслы.
Но вот ӧтчыд десятилеткаын, коді вӧлі кар мӧдар помын, лои миян школаса велӧдчысьяслӧн общӧй собрание.
Ми лэптім ыджыд шум, кор эстрада вылӧ кайис литература кузя миян пӧрысь преподаватель Платон Иванович.
Ми сыкӧд частӧ паныдасьлім ывлаын, сёрнитлім сыкӧд, но ӧні сэтшӧма клопайтім, сэтшӧма горзім, быттьӧ аддзим сійӧс первойысь война заводитчӧм бӧрын.
Учитель сулаліс миян водзын сійӧ жӧ сьӧд ной толстовкаа, кутшӧмӧн волывліс урокъяс вылӧ, дзик жӧ сідзи, кыдзи войдӧр, чышкаліс пенснесӧ носӧвикнас, но кудриа юрсиыс сылӧн да водзлань чурвидзысь тошкыс лоӧмаӧсь тайӧ вонас ещӧ еджыдджыкӧсь.
Кор ми ланьтім, Платон Иванович пенснеасис, мыджсис пызанӧ кипыдӧсъяснас да заводитіс сёрнитны надзӧникӧн да негораа:
— Но вот...
Вот ми и встретитчим тіянкӧд бара школьнӧй обстановкаын.
Ми чеччыштім да бара кутім клопайтны да горзыны, а Платон Иванович сулаліс вӧрзьытӧг, муртса нюмъяліс да видзӧдіс миян вылӧ, эз казяв, мый пенснеыс уси ныр вывсьыс да ӧшаліс сьӧд тесёмка йылын.
Сэсся сійӧ водзӧ висьталіс:
— Вот мый, дона ёртъяс!
Менам пай вылӧ уси зэв приятнӧй задача, код йылысь тіян пиысь быдӧн, тыдалӧ, дӧгадывайтчӧ.
Меным тшӧктісны юӧртны тіянлы, семилеткаса велӧдчысьяслы, сы йылысь, мый тайӧ вося сентябрь первой лунсянь миян карын заводитчасны школьнӧй занятиеяс.
(Сэки кодкӧ бара кутіс клопайтны.
Но сійӧс ӧлӧдісны.)
Но, донаясӧй менам, велӧдчыны заводиттӧдз, школаын колӧ вӧчны колана ремонт.
И ме чайта, мый ми ставным, кодъяс чукӧртчим татчӧ, обязанӧсь уджыштны тані.
Тимошка Садиков чеччыштіс да, морӧсас кулакнас кучкалігтыр, горӧдіс:
— Платон Иванович!
Честнӧй пионерскӧй!
Став нимсянь шуа: лун и вой кутам уджавны!
Честнӧй пионерскӧй!..
— Пуксьы, Тимофей, — шуис Платон Иванович. — Ме уверен, мый Тимофей Садиков висьталӧ общӧй мнение, да мӧдпӧлӧс ӧтвет эг виччысь.
Но лун и вой уджавны оз ковмы.
Ремонтыс сэтшӧм ичӧтик, а ми сэтшӧм унаӧн, мый быдӧнлы ковмас видзны аслас кадысь сӧмын некымын час.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг ми ланьтім.
Ӧти нывка юаліс:
— Кыдзи нӧ сідзи, Платон Иванович?
Платон Иванович пенснеасис да видзӧдліс сы вылӧ:
— Энлы!
Мый именнӧ «кыдзи нӧ сідзи»?
— Но кыдзи нӧ сідзи «ремонтыс ичӧтик», кор школасьыс куш стенъясыс кольӧмаӧсь?
Платон Иванович чӧв олыштіс.
— Мыжа!
Тані, тыдалӧ, кутшӧмкӧ недоразумение.
Тэ кутшӧм школа йылысь висьталан?
— Но, дерт, миян, сотчӧм йывсьыс.
— Гм!.. <ns>Да-а</ns>!
Тані недоразумение.
Тайӧ... тайӧ... дерт, менам ӧшибка.
Ме чайті, ті тӧданныд нин сы йылысь, мый таво ми кутам занимайтчыны куим сменаӧн десятилетка помещениеын.
— У-у! — нюжӧдіс кодкӧ.
— Да, дружок!
Вывті и вывті жаль, но мый нӧ вӧчан!
Районын сувтӧдлісны вопрос миян школа восстановитӧм йылысь, но убедитчисны, мый гожӧм чӧжӧн огӧ удитӧй, оз тырмыны материал да уджалысьяс...
Нормальнӧ занимайтчыны ті кутанныд и тайӧ школаас.
Тані, кыдзи ме нин висьталі, помещениесӧ муртса колӧ ремонтируйтыштны: белитны стенъяс да пӧчинитны кымынкӧ парта.
Десятилеткаса велӧдчысьяс кокниа справитчасны эськӧ тайӧ могнас асьныс, но ме уверен, мый тіян пиысь некод оз кӧсйы локны дась вылас.
Дерт, ми шуим, мый кутам уджавны, мый вермам и десятилеткаын велӧдчысьястӧг куимпӧв белитны школасӧ да пӧчинитны мыйта колӧ парта, но настроениеным ставнымлӧн уси.
Шогӧ усьӧм челядь лунтыр шӧйтісны асланыс школа гӧгӧр, а нывкаяс весиг бӧрдісны сэні.
Век жӧ аскинас некымынӧн мӧдӧдчисны Платон Иванович ордӧ, медым сёрнитыштны десятилеткаын удж йылысь.
Но сійӧ, вӧлӧмкӧ, висьмӧма гриппӧн да абу тшӧктӧма лэдзны ас дінас велӧдчысьясӧс.
Сэки миян карын семилеткаса педагогъяс сэсся эз вӧвны.
Директор да физик мунісны доброволецъясӧн фронт вылӧ, математичка Ирина Игнатьевна пӧгибнитіс артиллерийскӧй обстрел дырйи, а мукӧдъясыс либӧ ещӧ эз на воны эвакуацияысь, либӧ мунісны областнӧй центрӧ учительяслӧн конференция вылӧ.
Гажтӧм вӧлі меным став тайӧ лунъясас.
Талун ме час куим нин пукалі ӧшинь вылын да дӧмлі ботинки, кодлӧн муртса-муртса чуктӧма пӧдӧшваыс.
Розьӧда ӧтчыд шылаӧн да думыштча.
Тайӧс вӧчигӧн и суис менӧ Андрей Чижов.
Сійӧ лои ӧшинь улын, быттьӧкӧ мусьыс чужи.
Ичӧтик, машинкаӧн шырӧм гӧгрӧс юра, сійӧ вӧлі зэв шӧйӧвошӧм.
Сійӧ надзӧникӧн юаліс:
— Тэ ӧтнад?
— Ӧтнам.
— Вай китӧ.
Ме нюжӧді киӧс.
Андрюшка кавшасис ӧшинь вылӧ, чеччыштіс комнатаӧ да, синкымсӧ кӧрыштӧмӧн, коді сылӧн пӧшти эз вӧв, кутіс дзоргыны ме вылӧ.
— Но? — шуи ме.
— Гӧгӧрвоан... — кутіс шӧпкӧдны Андрей. — Ме пӧлучиті талун кутшӧмкӧ аслыссяма записка.
Сійӧ сетіс меным чукрӧдлӧм бумага лист.
Ме паськӧді сійӧс да лыдди:
«Лок талун, 1943 вося май дас нёльӧд лунӧ, дас час рытын сотчӧм школа дорӧ.
икс».
— И ставыс?
— Ставыс.
— Тешкодь!
Кытысь тэныд сійӧ сюри?
— Аслам комнатаысь, джоджысь.
— Кодкӧ мыйкӧ думыштӧма вӧчны, — шуи ме.
Андрей копыртчис да мыйлакӧ видзӧдліс пызан улӧ.
— Кыдз тэ чайтан... — кутіс вашкӧдны сійӧ. — Кыдз тэ чайтан: а мый, тані кӧ мыйкӧ сэтшӧм?..
А?
— Но, например?
— Ловушка, например, кутшӧмкӧ!
— Кутшӧм сэн ловушка!
Грабитны али мый тэнӧ лӧсьӧдчӧны?
— Мыйла «грабитны»!
Мый, ме ачым ог гӧгӧрво!..
А вот мый ме тэныд шуа: менам батьӧй ӧд военврач, сійӧ госпитальын уджалӧ...
— Но и мый?
— Друг кодкӧ кӧсйӧ тӧдмавны сылысь расположениесӧ?
— Кодлысь расположениесӧ?
— Госпитальыслысь.
Ме ӧд сэні бать дінын вӧвлі.
— Йӧй тэ! — шуи ме. — Тэ думайтан, мый тайӧ тэнӧ диверсантъяс ылӧдлӧны?
Ёна тэ налы колан!
— Ладнӧ! — шуис Андрюшка. — Мый нӧ тайӧ ставыс лоӧ?
Кодкӧ кутіс йиркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Ме котӧрті восьтыны.
Порог дорын сулаліс Галина.
— Вот нин, збыль, кодлыкӧ дзик нинӧм вӧчнысӧ! — комнатаӧ пыригмоз шуис сійӧ. — Вот нин, збыль, кодкӧ сӧмын сійӧн и занимайтчӧ, мый думайтӧ быдсямапӧлӧс сӧрӧмсӧ!
— А мый сэтшӧмыс?
— А сійӧ, мый ми пукалам, ӧбедайтам...
Друг ӧшиньӧд шыбитӧны запискаӧ гартыштӧм из.
Ладнӧ!
Лыдди, ӧбедайті, локта тэ ордӧ, а тэнад керка ӧдзӧс вылын со тайӧ бумагаыс.
Сійӧ сетіс меным запискаяссӧ да кутіс лӧсьӧдны юрсисӧ.
Кыкнан запискасьыс ме лыдди ӧтитор:
«Лок талун, 1943 вося май дас нёльӧд лунӧ, дас час рытын сотчӧм школа дорӧ.
Икс».
— Кодкӧ мыйкӧ думыштӧма вӧчны, — бара шун ме.
— Тэ мунан?
— Колӧ мунны.
Дерт, кодкӧ сералӧ миян вылын, но всё-таки интереснӧ.
— Йӧйталӧм! — шуис Галка.
— Некытчӧ ме ог мун.
Ми нинӧм эг ӧтветитӧй.
Ми тӧдім, мый сійӧ первойӧн котӧртас школа дорӧ.
II глава
ШКОЛА ДОРЫН ВОЙНАС
Ме частӧ думайта: всё-таки кутшӧм менам тешкодь характер!
Ме вӧлі уверен, мый став тайӧ запискаясыс — кодлӧнкӧ шуткаяс.
Но мыйӧн матысмис рыт, меным окота лои тӧдмавны.
Ӧкмыс часын нин ме петі гортысь да котӧрті водопроводнӧй колонка дорӧ, кӧні ме сёрнитчи паныдасьны Андрейкӧд.
Сійӧ вӧлі сэні нин.
Ми мӧдӧдчим школалань, коді сулаліс ю дорын, дзик кар помас.
Первойсӧ, вольсавтӧм уличаясӧд мунігӧн, кӧні заборъяс весьтӧ ӧшйӧма сирень, а сирень сайын сулалісны пемыд ӧшиньяса ичӧтик керкаяс, ми гораа больгим.
Но Осетровӧй слободкаті мунігӧн кыкнанным ланьтім.
Тані туй ӧтар-мӧдар бокас чурвидзисны тӧлысьӧн югдӧдӧм пач трубаяс, туплясисны кирпичьяс да сотчӧм керъяс, кодъяс улысь тыдалісны кӧрт крӧвать бӧръяс.
Андрюшка полігтыр кӧсӧйтчывліс на вылӧ, да и меным эз вӧв лӧсьыд.
Слободка помын вӧлі нӧрыс, кӧні сулаліс школа.
Кор воим матӧджык да бурджыка гӧгӧр видзӧдлім, ми акнитім чуймӧмла: сэні, нӧрыс йылас, школадорса площадка вылын, жуисны нин морт нелямын детинка да нывка.
Кор ми кайим нӧрыс йылас на дінӧ, найӧ горӧдісны:
— О! Ещӧ кыкӧн!
— Тайӧ ті гижинныд?
— Ті мыйкӧ тӧданныд?
— Кытысь ті аддзинныд запискаяссӧ?
Ми шуим, мый мукӧдсьыс ог унджык тӧдӧй.
Сэки ставныс кутісны гадайтны да думайтны быдсямапӧлӧсторсӧ.
— Йӧйталӧм, и ставыс! — шуис Галина (вязанӧй ковтасӧ пельпом вылас плавгӧмӧн сійӧ сулаліс нин тані). — Сійӧ, коді гижис запискаяссӧ, тӧдӧмысь, узьӧ преспокойнӧя, а миян тані кӧдзыдысла пиньясным зяткакылӧ.
— Оз, — вочавидзлісны сылы, — гижис кӧ нин, сідзкӧ, локтас, кӧть нин видзӧдлыны, мый таысь артмис.
— Вот эськӧ лупсуйтны сійӧс!
Да, ребята?
Тимошка Садиков петіс водзӧ, лӧсьӧдыштіс ныр вылас лэччӧм кепкасӧ да кутіс сёрнитны зэв тэрыба:
— Ребята! Энлӧй!
Тӧданныд мый?
Друг тайӧ Оська Димин воис!..
А?
Ставныс думыштчисны.
Оська вӧлі менам матысса другӧн.
Ме думышті, мый Тимофей, гашкӧ, и прав, сы вӧсна мый Димин радейтліс быдсямапӧлӧс таинственнӧй затеяяссӧ.
Но сэки петіс водзӧ Миша Морозов да шуис:
— Мыйла нинӧм абусӧ сёрнитны?
Быдӧн тӧдӧны, мый Оська пышйӧма Свердловсксянь фронт вылӧ да фашистскӧй танк взорвитігӧн пӧгибнитӧма.
— Сӧрӧм! — шуис кодкӧ. — Сійӧ вӧйӧма Севастополь дорйигӧн.
Ставныс кутісны вензьыны сы йылысь, кыдзи пӧгибнитіс Оська Димин, да вензисны сэтчӧдз, кытчӧдз эз кыв горӧдӧм:
— Видзӧдлӧй!
Ещӧ кыкӧн!
Ставныс бергӧдчисны ӧтарланьӧ да ланьтісны.
Нӧрыс йылӧ туй кузя кайисны кык детинка: ӧтиыс — ён, паськыд пельпомъяса, сьӧд паськӧма; мӧдыс — ичӧтик, вӧсньыдик, еджыд дӧрӧма, сьӧд гача.
Меным кажитчис, мый ыджыдыс — тайӧ менам сосед Яша Кривохижа.
Ми ставным ланьтім.
Тимошка швачкис кипыдӧснас аслыс юрас да, ичӧт тушаа вылас видзӧдігтыр, вашнитіс:
— Но, мед ме пота, абу кӧ тайӧ Оська!
— Кутшӧм тэныд Оська!
Ставныс бара чӧв олыштісны.
— А походкаыс Оськалӧн кодь.
Лайкъясьӧ.
— Абу!
Оз вермы лоны!
— Ой, девочки, и збыльысь тайӧ, буракӧ, Оська!
— Но да, Оська!
— Оська! — друг горӧдім ставным.
Тайӧ и збыльысь вӧлӧма Оська Димин.
Ми уськӧдчим сы дінӧ, кытшалім сійӧс.
Ставным горзім, сералім, клопайтім.
Тимошка радысла кучкаліс кулакнас аслыс пельпомас да чужъяліс кокнас ёртъяссӧ.
Яшка нюмъяліс, гордӧй да шуда, быттьӧкӧ став тайӧ шумыс лыбис эз Оська вӧсна, а сы вӧсна.
И став тайӧ шум дырйиыс сӧмын ӧти морт коли спокойнӧйӧн: тайӧ вӧлі ачыс Оська.
Тайӧ вонас сійӧ неуна быдмыштӧма, но век жӧ абу лоӧма ыджыдджык миян класса детинкаясысь.
Сійӧ спокойнӧя нюмъяліс, бергӧдліс юрсӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ да дженьыда ӧтвечайтіс лыдтӧм-щӧттӧм вопросъяс вылӧ.
— Кор тэ воин?
Тӧрыт?
Талун?
— Вон тӧрыт, ӧкмыс час рытын.
— И ӧнӧдз челядь пиысь некод ордӧ эн пырав!
— Да.
Ӧти помка вӧсна.
— Збыль, мый тэ фронт вылын вӧлін?
— Тэ Севастополь дорйин, да?
Фронт вылӧ пышйин?
— Фронт вылӧ пышйылі, но эг во.
— Кутісны?
— Да.
Сё дас нёль километр мунӧм бӧрын.
Ог тӧд, дыр-ӧ ми сылысь юасим.
Навернӧ, зэв дыр.
Медбӧрын Галина шуис:
— Но, ӧні висьтав: тэ запискаяссӧ шыблалін?
— Эг.
Шыблаліс найӧс Яша, а гижи ме.
— Но да!
Найӧ решитӧмаӧсь сюрприз вӧчны.
Сэки Оська дугдіс нюмъявны.
— Эгӧ, — шуис сійӧ зэв серьёзнӧя, — тайӧ абу сюрприз.
Меным прӧстӧ колӧ вӧлі чукӧртны тіянӧс зэв важнӧй делӧ кузя.
Первойсӧ, кор Оська шуис «важнӧй делӧ кузя», ми ланьтлім, сэсся ӧта-мӧд вежмӧн кутім юасьны, кутшӧм сэтшӧм делӧ.
Но Оська шуис:
— Энлӧй.
Тадзи нинӧм оз артмы.
Пуксьӧй со татчӧ эжа вылас, и ми организованнӧя нуӧдам собрание.
Ми пуксялім.
Оська Яшкакӧд кайис каменнӧй кильчӧ вылӧ да кутіс лукйысьны полевӧй сумкаас, коді ӧшаліс пельпом вомӧныс.
— Югдӧдышт меным, — шуис сійӧ.
Яковлӧн морӧс вылас ӧшаліс пу ящик, кӧні вӧлі телефоннӧй индуктор.
Яшка кутіс бергӧдлыны воропсӧ, быттьӧкӧ шарманкалысь, индуктор заводитіс дзужгыны, и ящик вылын ломзис неыджыд лампочка.
Оська дыр видлаліс кутшӧмкӧ бумагаяс, а ми, лысваӧсь эжа вылын пукалігмоз, видзӧдім сы вылӧ.
— Аттьӧ!
Яшка дугдіс бергӧдлыны.
Миян историческӧй совещание заводитчис.
— Вот, — шуис Оська, — вои ме тӧрыт рытнас да удиті аддзысьлыны сӧмын Яков Кривохижакӧд.
Сійӧ юӧртіс меным, мый таво школасӧ оз восстановитны да ми кутам велӧдчыны десятилеткаын.
— Вернӧ! — шуис кодкӧ.
— Вот.
И ме прӧстӧ шензя, кыдзи ті верманныд тайӧс терпитны да сӧмын окайтны да акайтны.
— А мый нӧ ещӧ миянлы вӧчны?
— Ми долженӧсь асьным восстановитны школасӧ.
И ставыс!
— <ns>Мы-ый</ns>?
— Кыдзи сідзи «асьным»?
— Сідз.
Зэв прӧстӧ.
Вӧчны вевт, пуктавны ӧшинь, рамаяс, пуктавны ӧдзӧсъяс...
— И ставсӧ асьным?
— Асьным.
— Ребята, сійӧ йӧймӧма!
Ставныс кутісны ызгыны, но Яша горӧдіс: «Ланьтӧй!», и ызгӧм лӧнис.
— Ог и думайт йӧймыны, — шуис Оська. — Век, кодкӧ кӧ предлагайтӧ зэв ыджыд проект, сюрӧны йӧз, кодъяс оз сразу веритны.
Ме думайті та йылысь войбыд, талун асыв сёрниті Яковкӧд, и сійӧ мекӧд сӧгласитчис.
— Нинӧм абусӧ тэ думайтан, Оська! — броткыштіс Галина.
— И Яшка сідзжӧ.
Ставыс тайӧ куш выдумкаяс.
— Зэв бур!
Ме тіянлы цифраясӧн докажита, мый тайӧ абу выдумкаяс.
Яков, югдӧдышт!
Яшка бара кутіс бергӧдлыны ассьыс шарманкасӧ, а Оська, кутшӧмкӧ бумага вылӧ видзӧдігмоз, водзӧ висьталіс:
— Челядьыс миян карын морт кыксё кымын.
Школаын кызь сизим ӧшинь.
Сідзкӧ, быд ӧшинь вылӧ воӧ сизим велӧдчысь.
Война чӧжӧн челядь унаторйӧ велалісны.
Ремесленникъяс, например, быдса заводъяс обслуживайтӧны да настӧящӧй строительствояс вылын уджалӧны.
Неужели сизим морт оз кужны ӧшинь рама вӧчны?..
Ӧні водзӧ...
И Оська лыддьӧдліс строительнӧй уджъяслысь став видъяссӧ, доказывайтіс, мый босьтчыны кӧ дружнӧя, ми помалам ремонтсӧ сентябрь 1 лун кежлӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уна челядь мыйкӧ дыра кутасны уджавны колхозын.
— Вот.
Ме ставсӧ висьталі.
Коді кӧсйӧ выступитны?
Первойсӧ некод эз выступайт, а ставныс горзісны, быдӧн ассьыс.
Но со аслас местаысь чеччис Галина.
Шум лӧнис.
— Ме кӧсъя выступитны!
— Пӧжалуйста.
— Тэ шуан, челядьыс миян кыксё морт.
Ньӧти абу кыксё!
Буретш медся ценнӧйясыс, гырысьджыкъясыс абуӧсь.
Ӧтияс мунісны ремесленнӧй училищеӧ, мӧдъяс уджалӧны быдсямапӧлӧс мастерскӧйясас да МТС-ясас.
Мый нӧ, тэ коран, медым найӧ отсыштісны миянлы, кор налӧн и татӧг нин уджыс тырмымӧн?
— Ньӧти ог.
Ог и думышт.
— Сійӧ жӧ!
А найӧ, кодъяс ӧні прӧстӧсь, этша гӧгӧрвоӧны строительствосьыс.
— Велаласны, — шуис Оська.
— Коді найӧс велӧдас?
— Яша велӧдас.
Сійӧ быдтор кужӧ вӧчны.
Сійӧ лоӧ миян главнӧй инженерӧн.
— Яша ачыс кӧсйӧ вӧлі уджавны пырны.
— А ӧні оз пыр.
— Кыдзи гажныд!
Ме сӧмын чайта, татшӧм уджалысьясыдкӧд миян нинӧм оз артмы.
— Сідзкӧ, тэнад нинӧм жӧ оз артмы?
— Ме ас йылысь ог шу.
— А мый нӧ тэ думайтан, мукӧдыс тэысь йӧйджыкӧсь?
Челядь серӧктісны.
— Пуксьы! — шуис Яков.
Галина пуксис.
— Коді ещӧ кӧсйӧ сёрнитны?
Ӧні сувтіс зубнӧй врачлӧн пиыс Олег Лакмусов, зэв ӧкуратнӧй, сӧстӧм детинка.
Вежливӧя нюмъялігтыр, сійӧ шуис:
— Менӧ зэв ёна интересуйтӧ: мыйла тайӧ Осип Димин, медым чукӧртны татшӧм важнӧй собрание, эз прӧстӧ юӧрт став челядьыслы, а кутіс шыблавны кутшӧмкӧ таинственнӧй запискаяс?
— Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана? — юаліс Оська. — Ме кӧ эськӧ прӧстӧ объявиті, мый чукӧртсьӧ собрание, ӧткымынъяс эськӧ эз локны.
Кутшӧмкӧ уджъяс эськӧ мешайтісны.
А ӧні ме нин бура тӧді, мый быдӧн локтас.
Но ставыс тайӧ делӧ дінӧ оз касайтчы.
— Ёна извиняйтча.
Ӧні, сідзкӧ, разрешитӧй вуджны делӧ дінӧ.
Со, шуам, Ося Димин шуис, мый колӧ вевтавны, джодж вольсавны да мукӧд сэтшӧмтор...
А разрешитӧй сетны тіянлы ӧти интереснӧй вопрос: кытысь, например, Осип Димин судзӧдас тьӧсъяс да кӧрт тувъяс, кор ӧні и настӧящӧй строительяслы тайӧс сьӧкыд судзӧдны?
Сійӧ ланьтіс да, кисӧ зыралігтыр, видзӧдіс Оська вылӧ.
— Ладнӧ.
Ме тэныд ӧтветита, — шуис мӧдыс.
— Яков, югдӧдышт!
Но Яков эз удит кутчысьны аслас машина бердӧ: звиркнитіс Тимофей, кутіс чеччавны места вылас кияснас ӧвтчигтыр:
— Оська, энлы!
Вай ме сылы ӧтветита!..
Вот именнӧ настӧящӧй строительяс оз мӧдны кар пасьталасьыс тьӧсъяс корсьны, а ми вермам!
Быдӧн кӧ аддзас куим тьӧс, вот тэныд и квайтсё штука.
А кӧрт тувъяс!
Быдӧнлысь дас штукаӧн — вот тэныд и кык тысяча.
Дядя Гришалӧн сарайыс ставнас со этатшӧм кӧрт тувйӧн тувъявлӧма.
А Ивановӧй гӧрадінса пос улын, ме ачым аддзылі: кык тьӧс туплясьӧ, и некод найӧс оз босьт.
— Яснӧ? — юаліс Яша Олеглысь.
— Зэв весиг яснӧ.
Но разрешитӧй меным сетны ещӧ ӧти интереснӧй вопрос: кытысь судзӧдны керъяс, медым вӧчны балкаяс?
Найӧ быдлаын жӧ туплясьӧны?
— А вот кытысь... — заводитліс Оська.
Но Тимоша бара торкис сійӧс:
— Оська, энлы!
Тӧданныд кытысь?
Ю катчӧс дас ӧкмыс километр ылнаын вӧрас эмӧсь противотанкӧвӧй завалъяс.
Зэв ён пожӧмъяс пилитӧма.
Керавны увъяссӧ, пуръявны да кылӧдны ю кузя.
— Яснӧ? — бара юаліс Яша.
— Яснӧ.
Но вот кутшӧм ещӧ эм вопрос...
— Тырмас нин! — шуис кодкӧ челядь пиысь.
Но Олег сӧмын видзӧдліс сы вылӧ да ӧтарӧ нюмъяліс:
— Со кутшӧм тані ещӧ ӧти вопрос эм: кытысь, например, вевт вылас кӧртсӧ босьтны?
— Чукӧртны мешӧкъяс, сиравны найӧс — вот тэныд и вевт.
Тӧвсӧ олас, — шуис Яков.
— Зэв весиг интереснӧ!
Ме мыйкӧ эг кывлы, медым керкаяс мешӧкъясӧн вевттьывлісны.
И сэсся: кытысь босьтны сы мында мешӧкъяссӧ?
Сэки весиг Галина эз вермы кутны асьсӧ:
— Мӧдіс: «кытысь, кытысь»!.. Шуӧны тэныд, челядь пиысь быдӧн ваяс!
— Зэв бур!
Ӧні сэтшӧм вопрос...
Ӧськалӧн поті терпеньеыс.
Сійӧ лэччис кык тшупӧд улӧджык:
— Колӧ кӧ, ме тэныд ӧтпырйӧ став вопрос вылас ӧтветита?
Ставыс кӧ эськӧ пукалісны да тэ моз рассуждайтісны, мыйла тайӧс оз позь вӧчны да этайӧс оз позь, то быдтор эськӧ вӧлі вӧчны позьтӧм.
Да эз вӧв эськӧ мирын ни радио, ни самолёт.
А вот настӧящӧй йӧзлы сӧмын сійӧ интереснӧ, мый кажитчӧ первойсӧ позьтӧмӧн!
Ставныс горӧдісны: «Правильнӧ! Вернӧ!» — да кутісны клопайтны.
Менам аслам первойсӧ вӧлі уна возражение Оська планлы паныд.
Но кор ме кылі, кыдзи Олег сеталӧ ассьыс вопросъяссӧ, ме решиті: «Кӧть кыдз, кӧть карсӧ мӧдар путкыль путкыльтны, а школа стрӧитны!»
Пока ме думайті та йылысь, ставныс гӧгӧр сёрнитісны, кутшӧм тайӧ лоӧ честь да слава, ми кӧ асьным восстановитам школанымӧс.
А нёльӧд классын велӧдчысь Нюся Ракушкина, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергалігтыр, чирзіс:
— Ой, ребята!
Тӧданныд мый?
Фашистъяс ӧні бӧрыньтчӧны, бӧрыньтчӧны да думайтӧны: «А, ми налысь школасӧ сотім, всё-таки сотім!»
А видзӧд, сійӧ ар кежлас бара выль кодь лоӧ!..
А ещӧ тӧданныд мый?
А ми гожӧмбыд кутам стрӧитны, стрӧитны и велалам.
А мӧд гожӧмнас ми вермам нин мӧд этаж содтыны.
Правда, девочки?
Ӧткымынъяс сӧгласитчисны сыкӧд да кутісны весиг сёрнитны, мый во кык мысти позьӧ стрӧитны ещӧ и столярнӧй мастерскӧй да плавайтӧм вылӧ бассейна ичӧтик стадион, но Оська шуис, мый оз ков сэтшӧм ылӧ видзӧдны.
Сы предложение серти ми сэки жӧ бӧрйим школа восстановитӧм кузя комитет (ШВК), коді состоитіс вит мортысь.
Председательӧн, дерт, лои Оська, а членъяснас — Галина, Яков, Тимоша да ме.
Галинаӧс вӧчим завхозӧн, Яшкаӧс — главнӧй инженерӧн, менӧ — секретарӧн, а Тимошаӧс — снабжение отделса заведующӧйӧн, сы вӧсна мый сійӧ медбура тӧдӧ, кытысь мый карсьыс аддзыны.
Та бӧрын собрание помасис.
Ставным чукӧрӧн кутім лэччыны нӧрыс йылысь.
Мекӧд орччӧн мунігӧн Оська инмӧдчыліс меным киӧ:
— Ме талун эг пӧттӧдз узь.
Пола, аски узьсяс.
Тэ час кӧкъямыснас таркнит меным ӧшиньӧ.
— Есть таркнитны ӧшиньӧ!
— Ми тӧдан мый аски вӧчам?
Мунам комсомол райкомса секретарь дінӧ.
Ме шай-паймуні:
— Энлы!
А мыйла миянлы райкомас мунны?
Оська лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Тешкодя тэ рассуждайтан, Николай!
Колӧ действуйтны став правилӧяс серти.
Ми мунам да шуам: «Сідз и сідз: школа-семилеткаса велӧдчысьяс проявитісны инициатива да асьныс ремонтируйтӧны школасӧ.
Корам отсавны миянлы судзӧдны стройматериалъяс да инструментъяс».
— Вӧтлас миянӧс секретарыс аслас кабинетысь — и ставыс.
— Сӧрӧм!
Ми абу кутшӧмкӧ проходимецъяс, а общественнӧй организация.
— Ладнӧ, мунам!
Мый лоны лоас...
Ме сёрӧн вои гортӧ,
ӧдзӧс да ӧшиньяс вӧліны нин пӧдсаӧсь.
Ковмис йиркӧдчыны.
Мам, коді киас кутіс карасин лампа, восьтіс меным ӧдзӧс:
— Кӧні тэ ветлӧдлан?
Час вой нин!
— Зэв важнӧй делӧ кузя ветлӧдлі, мамочка! — ӧтветиті ме торжественнӧя. — Ми тӧдан кутшӧм делӧ думыштім!..
— Вод узьны, — шуис мам. — Вот гижа батьыдлы фронт вылас, мый войясын котралан!
III глава
РАЙКОМӦ ВЕТЛӦМ
Асывнас, мыйӧн сӧмын мам муніс удж вылӧ, ме пасьталі ассьым медбур костюмӧс да муні садьмӧдны Ӧськаӧс.
Кор матыстчи ӧти судта кирпич керка дорӧ, меным уси дум вылӧ, мый эвакуацияӧдз Оська узьлывліс пельӧс комнатаас, и таркниті дорса ӧшиняс.
ШВК-са председатель эз пет.
Ме таркниті ёнджыка.
Бара некутшӧм ӧтвет.
Керка мудӧд вылӧ сувтӧмӧн ме видзӧдлі ӧшинь пырыс, аддзи комната помсьыс крӧвать, а сэтысь — Ӧськаӧс, коді шебрасьӧма юр вывтіыс эшкынӧн.
Гораа чукӧстны сійӧс меным эз вӧв окота: вӧлі ещӧ водзкодь на, и керкаас, тыдалӧ, ставныс узисны.
Сы вӧсна ме восьті игнавтӧм ӧшиньсӧ, кавшаси ӧшинь пырыс да матыстчи крӧвать дінас:
— Ося!
Ось!
Чеччы!
Председатель эз вӧрзьы.
Ме копыртчи да тракӧдышті сійӧс пельпомӧдыс:
— Оська, кылан?
Тырмас узьнытӧ.
Чеччы!
Ме бара сійӧс вӧрзьӧді, но пыр жӧ тракниті киӧс.
Сӧмын ӧні ме казялі, мый «Оська», коді узис эшкын улын, ёна кузьджык миян председательысь.
Меным эз ло лӧсьыд...
Ме бергӧдчи, крӧватькӧд орчча стул вылысь аддзи пепельница да папирос пачка да дзикӧдз убедитчи, мый ме водзын абу Оська.
Лигышмунӧм кокъясӧс муртса лэпталігтыр ме видзчысьӧмӧн воськовті ӧдзӧслань, сувті, ещӧ ӧтчыд воськовті...
Сёр!
Эшкын кутіс вӧрны, воссис, и косіник, олӧма морт пуксис крӧвать вылас.
— М-да!
Мый? — кытчӧкӧ пельӧсӧ видзӧдігмоз унйывсьыс шуис сійӧ.
Сэсся надзӧникӧн став тушанас бергӧдчис да кутіс дзоргыны ме вылӧ.
Сылӧн вӧліны руд ус, дзугсьӧм сук юрси да пӧшти лысӧй юр.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ сэтшӧм дыр, мый ме медбӧрын смелмӧдчи да нурбыльті:
— Прӧститӧй, ёрт... зэв ёна извиняйтча!
Ме чайті, мый тані Ося...
Тані оліс сэтшӧм детинка Ося, и ме чайті...
Мортлӧн чужӧмыс кутіс гӧрдӧдны, и синъясыс лоины зэв скӧрӧсь.
Ме виччыси, мый сійӧ горӧдас, но сійӧ кутчысис да сомын надзӧникӧн шуис:
— Гм!
Но...
Тайӧ ӧд безобразие!
Веранда вылын, кытчӧ ме чепӧсйи, сулалісны Оська да сылӧн мамыс — кучик пальтоа латшкӧс тушаа кыз нывбаба.
Портфеляс лукйысигмоз сійӧ мыйкӧ висьтавліс Ӧськалы.
— О-о! — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ог кӧ ӧшибайтчы, тайӧ Николай.
Ноко, ноко, вай тэ вылӧ видзӧдла! — Сійӧ кутіс менӧ юрӧд да бергӧдіс югыдлань банӧн. — Молодец!
Быдмӧмыд, ёнмӧмыд.
Но, здравствуй.
Мый тэ сэтшӧм водзсӧ сосед ордас вӧчин?
Мамыд кыдзи?
Оз вись?
— Здравствуйте, Анна Фёдоровна!..
Сідзи... пыралі...
Могӧн пыралі...
— Гожъявны весиг удитӧмыд...
Кутшӧм мог нӧ?
Ёртыс, шуӧны, войдӧрлун воӧма...
Миян поездӧн жӧ.
— Сідз...
Мог эм ӧти сэтшӧм... обыкновеннӧй, тӧданныд, мог...
Ме чувствуйті, мый сӧра нинӧм абусӧ.
Оська сюся видзӧдлывліс ме вылӧ, гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ неладнӧ.
Медбӧрын Анна Фёдоровна муніс, тшӧктіс висьтавны менам мамлы, мый талун рытнас пыралас миянӧ.
Оська нуӧдіс менӧ аслас комнатаӧ (дерт, ӧні сійӧ оліс эз пельӧс комнатаас).
— Но, висьтав, мый лои.
Ме висьталі ассьым приключениеяс.
Менсьым кывзӧм бӧрын председатель пуктіс мышкас кияссӧ да кутіс ветлӧдлыны комнатаӧд.
— Абу лӧсьыд! — шуис сійӧ.
— А мый?
— А сійӧ, мый ме надейтчи тайӧ морт вылас.
— Надейтчин?
— Да!
Кӧсйи кыскыны строительство дінӧ.
Сійӧ инженер.
— Но и кыскы!
Кӧсъян кӧ, ме ещӧ ӧтчыд извинитча.
Сӧмын ме ог тӧд, кыдзи тэ сійӧс кыскан.
— Вот сыын и делӧыс, мый сійӧ вообщӧ неприятнӧй морт.
Ещӧ тётя Маша на висьтавлӧма сылы ме йылысь, а ӧні ещӧ тэ содтін...
Ме юалі, кыдзи тётя Маша вермис висьтавлыны инженерлы Оська йылысь да мыйла инженер неприятнӧй морт.
— Зумыш кутшӧмкӧ сійӧ...
Воӧма сійӧ жӧ лунас, кор и ми, а татчӧ воӧма первойӧн.
Сылы временнӧ ӧти комната миянлысь сетісны.
Пуктӧма чемодансӧ коридорӧ да юалӧ: «Челядь абуӧсь?»
А тётя Маша сылы шуӧ: «Абу.
Ӧні лӧнь.
Правда, регыд чой пиыскӧд воас.
Тайӧ, ме тіянлы висьтала, детинка!
Сутки чӧж керкаын мӧдар путкыль».
А ми мамкӧд буретш и воим.
— А сійӧ мый?
— Нинӧм.
Скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ да муніс аслас комнатаӧ...
Оська пасьталіс, кыдзи и ме, медбурсӧ, и ми мӧдӧдчим райкомӧ.
Вӧлі ӧкмыс час асыв.
Пӧжис шонді.
Туй кузя мунісны кирпич тыра, тьӧсъяс да рельсъяс тыра грузӧвикъяс да вӧла-доддяяс...
Тані косялісны киссьӧм керка, сэні стен штукатуритісны, эстӧні кодйисны выль юкмӧс.
Телеграфнӧй столбъяс бердӧ, быттьӧ пу стволъяс бердӧ сизьяс, кутчысьӧмаӧсь монтёръяс.
Пывсян вевт вывті, кӧрт листъясӧ мӧлӧтъяснас котшкӧдіг, ветлӧдлісны рабочӧйяс.
И тайӧ тувсовъя уличаясӧдыс восьлалігӧн ми Оськакӧд аддзим, мый не сӧмын челядь, кодъяс вӧліны тӧрыт собрание вылын, но и унаӧн мукӧдъяс тӧдӧны нин миян строительство йылысь да вовсю трудитчӧны.
Ӧти дворысь чепӧсйис ичӧтик детинка да кутіс котӧртны миянкӧд орччӧн:
— Ося, видзӧдлы, мында кӧрт тув сюри!
На!
И няйт кабырсӧ разьӧм бӧрын сійӧ мыччис нёль кӧрт тув.
— Молодец! — шуис Оська.
— Корсь ещӧ.
Миянлы ӧтарӧ паныдасьлісны детинкаяс да нывкаяс, кодъяс вооружитчӧмаӧсь зыръясӧн да черъясӧн.
— Оська!
Тэ кытчӧ?
Ми строительство вылӧ нин мунам.
— Мунӧй.
Ме регыд воа.
Меным колӧ сёрнитыштны райкомса секретаркӧд.
Оська висьтавліс тайӧс сэтшӧм тонӧн, быттьӧкӧ сійӧ дасысь луннас сёрнитліс секретаркӧд.
Челядь сувтлісны да дыр видзӧдісны миян вылӧ.
Кор ми кежим карпомса ӧти лӧнь переулокӧ, ми аддзим Андрейӧс.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да сюся видзӧдіс ыджыд понпи вылӧ, коді котраліс уличаӧдыс сысянь воськов дас сайын кымын.
— Здравствуй! — шуис Оська. — Мый тэ сы вылӧ дзорган?
— Ш-ш... — шӧпнитіс Андрей.
Оська чинтіс гӧлӧссӧ:
— Да мый лои?
Тайӧ тэнад понйыс?
— Сыын и делӧыс, мый абу.
Ме, гӧгӧрвоан, важӧн нин корся прамӧй овчаркаӧс.
Кӧсъя дрессируйтны да мӧдӧдны батьлы фронт вылӧ.
Менам и книга эм служебнӧй собаководство йылысь, и ошейник, и свисток...
А понсӧ корся, корся, и ӧтарӧ дворнягаяс веськалӧны.
— А тайӧ, чайтан, овчарка? — юаліс Оська.
— Да вот сыын и делӧыс, мый овчарка кодь.
Ме шуи, мый ӧдвакӧ овчарка кутас котравны ывлаті кӧзяинтӧг, а кӧть и котралӧ, то сылӧн кӧзяиныс, дерт, кӧнкӧ неылын.
Оська сюся видзӧдіс понпи вылӧ.
— Шуам, тэ сӧран, — шуис сійӧ надзӧникӧн. — Военнӧй кадӧ не сӧмын понъяс, но и челядь вошласьӧны.
А лӧсьыд эськӧ вӧлі: дрессируйтны — да фронт вылӧ!
— Ш-ш... — бара шӧпнитіс Андрей. — Корсьӧ мыйкӧ.
Ми ланьтім да кутім наблюдайтны понпи бӧрся.
Сійӧ бергалыштіс неуна места вылас, мыйкӧ исалігтыр, сэсся кутіс котӧртны веськыда туй кузя.
— Кок туйӧ веськаліс!
— Да!
Ми зілим не шумитны да мӧдӧдчим пон бӧрся.
Неуна котӧртыштӧм бӧрын понпи кежис пу керкаяскостса ичӧтик переулокӧ.
Сэні ветлӧдліс руд курӧг.
Пон сувтіс, долыдпырысь легӧдыштіс бӧжсӧ да, ньӧв моз нюжӧдчӧмӧн, друг уськӧдчис курӧг вылӧ.
Мӧдыс, лёкысь котсігтыр, кутіс чепсасьны.
Кильчӧ вылӧ петіс кӧзяйка:
— Мун, проклятӧй!
Воздухын вуджӧртчис пес плака.
Курӧг лэбзис кильчӧ вылӧ, а понпи, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, пышйис переулокысь да туй шӧрас пуксис шойччыны.
Ми матыстчим сы дінӧ матӧджык, лажыньтчим.
— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм сылӧн нырисыс! — надзӧникӧн шуаліс Андрюша. — Туй кузяыс, гашкӧ, час сайын курӧг прӧйдитӧма, а сійӧ туяліс курӧгсӧ да аддзис.
— Д-да!
Вермас лоны, мый овчарка, — надзӧникӧн шуис Ося. — Видзӧдлӧй, кыдзи сылӧн пельясыс чурвидзӧны!
Ми Андрейкӧд довкниті юрӧн.
Збыльысь, понпилӧн сӧмын ӧти пельыс чурвидзис.
Мӧдыс ӧшаліс, сідз жӧ кыдзи бокӧ нюжӧдӧм кывйыс.
Вообщӧ понлӧн вӧлі сэтшӧм вид, быттьӧкӧ сійӧ мигайтӧ миянлы.
Андрей нюжӧдіс кисӧ да меліа-меліа заводитіс чуксавны:
— Кутю, кутю, лок татчӧ!
Кутю!
На-на-на!..
Понпи чеччис, легӧдыштіс бӧжсӧ, матыстчис миян дінӧ да водіс мыш вылас.
Андрей малыштіс сылысь рушкусӧ.
Понпи нимкодьысла весиг синсӧ кунис.
— Мый сылы нимсӧ пуктан? — юалі ме.
— Ог на ещӧ тӧд.
Гашкӧ, Пират...
— Оз туй, — шуис Оська. — Миян карын быд коймӧд понсӧ Пиратӧн шуӧны.
Бурджык нин Корсар!
— Мый нӧ, пӧжалуй, позьӧ и Корсар.
Тӧданныд мый?
Ме ӧні нуӧда сійӧс гортӧ, а сэсся локта строительство вылӧ.
Ладнӧ?
Андрей перйис зепсьыс кӧв, кӧрталіс сійӧс понпилы сьыліас да чеччис:
— Но, Корсар, мунам!
Ме чайті, мый Корсар мӧдас мынтӧдчыны, кор гезсӧ кутас чувствуйтны.
Нинӧм татшӧмыс эз ло!
Кытчӧдз Андрюшка эз саяв пельӧс сайӧ, ми видзӧдім, кыдзи пон гажаа котӧртӧ сыкӧд орччӧн, тракйӧ сылысь гачсӧ либӧ зільӧ кватитны соссӧ...
Ми матыстчим партия райкомлӧн кык судта здание дінӧ.
Тані подъезд дорын сулалісны бричкаяс, вӧла-доддяяс да важ «газик».
Ӧдзӧсӧд ӧтарӧ пырисны да петісны волнуйтчысь йӧз.
ВЛКСМ райком вӧлі мӧд судтаас.
Некымын минута ми шӧйтім пемыдкодь коридоръясӧд.
Оська раммис.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг дыр видзӧдаліс ӧдзӧсъяс вылысь табличкаяс да ёна извиняйтчис, кор сійӧ кодкӧдкӧ зурасьліс.
Медбӧрын, матыстчис ӧти ӧдзӧс дорӧ да надзӧникӧн шуис:
— Со.
Ме аддзи гижӧда пӧвтор: «Райкомса первой секретарь Савченко», а улынджык ӧшаліс мӧд пӧвтор: «Райкомса мӧд секретарь Белов».
Ми эг сразу пырӧй.
Первой ми мунім коридорпомса ыджыд зеркалӧ дінӧ.
Оська кыскис расческа да мыйлакӧ сыныштіс кушӧдз шырӧм юрсӧ.
Ме лӧсьӧдышті гӧрд галстукӧс.
Та бӧрын ми бӧр локтім ӧдзӧс дорӧ, восьтім сійӧс, пырим ичӧтик комнатаӧ, коді вӧлі секретарьяслӧн кабинетъяс костын.
Ӧшинь дорын розӧвӧй ковтаа ныв тотшӧдчис машинка вылын.
Ӧдзӧскӧд орччӧн диван вылын пукалісны портфеля старик, шерстянӧй жакета том колхозница да лейтенант, кодлӧн киыс ӧшаліс кӧртӧд вылын.
— Тіянлы кодӧс? — печатайтчӧмсьыс дугдывтӧг юаліс ныв.
Оська кызӧктыштіс, неуна копыртчыштіс водзлань да ньӧжйӧник юаліс:
— Прӧститӧй, позьӧ аддзӧдлыны райкомса секретарь ёртӧс?
— Кутшӧм вопрос кузя? — печатайтчигмозыс юаліс ныв.
— Вопрос кузя... Ми вопрос кузя...
Ми школа восстановитӧм кузя комитетсянь.
— Кодсянь?
— Школа восстановитӧм кузя комитетсянь.
— Савченко ёрт муніс районӧ, а Белов ёрт регыд воас.
Ми кыкнанным шуим «аттьӧ» да кольччим ӧдзӧс дорӧ, сы вӧсна мый диван вылын местаыс эз вӧв.
Старик, колхозница да лейтенант, муртса нюмъялігтыр, видзӧдісны миян вылӧ.
Меным лои яндзим, да куті видзӧдны стенса плакат вылӧ.
Оська перйис аслас сумкаысь блокнот да кутіс визьйӧдлыны карандашӧн вывті занят морт моз.
Неуна визьйӧдлыштӧм бӧрын Оська думыштчис да минута кык йирис карандаш помсӧ некод вылӧ видзӧдтӧг.
Друг сійӧ тэрыба видзӧдліс ме вылӧ да петіс комнатаысь.
Ме петі сы бӧрся.
Коридорын председатель шуис:
— Вай первой обсудитам, мыйсянь ми сёрнисӧ заводитам.
— Беловыскӧд?
Да ӧд тэ тӧрыт нин думыштін: «Сідз пӧ и сідз: семилетка-школаса велӧдчысьяс проявитісны инициатива...»
— Инициативатӧ инициатива...
Сӧмын, помнитан, тэ тӧрыт шуин:
«Вӧтлас миянӧс секретарыс аслас кабинетысь...»
— Но и мый?
— Но и вот!
Ме ӧні думайті та йылысь, и ӧні меным кажитчӧ, мый, гашкӧ, тэ и прав, гашкӧ и вӧтлас...
Ми петім коридорысь да сувтім кильчӧ вылас.
Оська кутіс менӧ гӧрд галстук помӧд да бара заводитіс висьтавлыны:
— Гӧгӧрвоан...
Представит, например, сэтшӧмтор.
Кутшӧмкӧ челядь думыштісны стрӧитны планер, а мӧдъяс кӧсйӧны ремонтируйтны туй, а коймӧдъяс — ещӧ кутшӧмкӧ пӧлезнӧй удж вӧчны.
Мый нӧ, райком должен налы ставныслы отсавны?
Ньӧти абу!
Налысь первой юаласны: «А ті кужанныд уджавнысӧ?
А мый ті вӧчинныд нин?
Кыдзи ті петкӧдлінныд асьнытӧ?..» Ми вот локтім отсӧг корны, а уджавнысӧ ещӧ эг на и заводитлӧй.
Мыйла Белов миянлысь должен веритны?
— Сійӧ и эм! — шуи ме.
— Вай мунам татысь.
Оська пыркӧдыштіс юрсӧ:
— Мунны оз жӧ ков.
Мый нӧ тайӧ лоӧ?
Пионеръяс школа восстанавливайтӧны, а райком нинӧм оз тӧд.
Ӧні ми прӧстӧ юӧртам Белов ёртлы, мый восстанавливайтам школа, а кор сійӧ аддзас, мый ми ог чачаӧн ворсӧй, сійӧ миянлы ачыс отсалас.
Пока ми Оськакӧд сёрнитім, кильчӧ дорӧ матыстчис коляскаа мотоцикл.
Коляскаысь петіс сьӧд юрсиа мугов чужӧма морт.
Сійӧ вӧлі военнӧй гимнастеркаа, морӧсас орденъяс, да сьӧд гача.
Кор сійӧ, ёна чотігтыр да бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, вӧлі кайӧ кильчӧ вылӧ, мотоциклист чукӧстіс сійӧс:
— Сідзкӧ, вит час кежлӧ, Белов ёрт?
— Сійӧ!
Лӧсьӧд галстуктӧ! — вашнитіс меным Оська да воськовтіс секретарлы паныд. — Здравствуйте, Белов ёрт.
— Привет, ребята! — ӧтветитіс райкомса секретарь да, миян вылӧ видзӧдігмоз да муртса нюмъялігтыр, сувтіс. — Мый висьталанныд?
Оська заводитліс мыйкӧ висьтавны, но тайӧ здукас улича мӧдарладорсянь кылісны горзӧмъяс.
Белов ёрт бергӧдчис.
Ми Оськакӧд бергӧдчим жӧ да сідзи и кынмим места вылӧ.
Райкомлы паныда воротаысь котӧрӧн петіс миян «снабжение отдел» — Тимошка, коді кыскис ыджыд пӧв.
Сы бӧрся котӧртіс нагрудника олӧма нывбаба, а нывбаба бӧрся — ыджыд тушаа гражданин.
Кыкнанныс кутісны Тимошкаӧс киӧдыс, мӧдыс уськӧдіс пӧвсӧ да кутіс мынтӧдчыны.
— Ак тэ, яндысьтӧм бугыль! — горзіс нывбаба. — Ме тэныд петкӧдла, кыдзи гусясьны!
— Кык вершӧк кузя и эм, а тӧдӧ нин, кӧні мый омӧля куйлӧ! — шуаліс гражданин. — Он, меысь, вокӧ, он пышйы!
— Мый лои? — юаліс Белов.
— «Мый лои»!
— горӧдіс нывбаба. — Вор петкӧді — видзӧда, а сійӧ заборысь пӧвсӧ нетшыштӧма да кыскӧ нин!
— Ньӧти эг нетшышт!
Ӧти кӧрт тув йылын ӧшаліс! — мынтӧдчыны зілигтыр горзіс Тимоша.
— Нинӧм правдайтчыны.
«Ӧти кӧрт тув йылын»!
Мунам милицияӧ.
Сэні тэныд петкӧдласны «ӧти кӧрт тув йылын»!
Найӧ кутісны кыскыны завснабӧс, а сійӧ пуксис муӧ да кутіс лӧвтны:
— Некытчӧ ме ог мун!
Мый ме, аслым али мый?
Ме общественнӧй делӧ вылӧ!..
Некытчӧ ог мун!
Сэки сійӧ аддзис миянӧс да лои зэв нимкодь:
— Со, со!
Видзӧдӧй!
Со миян председатель!..
Некытчӧ ог мун!
Юалӧй налысь, найӧ висьталасны!
Ме общественнӧй делӧ вылӧ...
Оська!
Колька!
Висьталӧй налы!
Ставныс кутісны дзоргыны миян вылӧ.
— Мыйын делӧыс? — зумыштчӧмӧн юаліс Белов ёрт. — Кодлӧн тайӧ детинкаыс?
— Тайӧ... — нурбыльтіс Оська, — тайӧ миян...
Тайӧ, вообщӧ, Тимофей Садиков...
— Ме ог юав, мый сылӧн нимыс.
Ме юала, мыйла сійӧ занимайтчӧ татшӧм делӧясӧн?
Оська то тэрыба видзӧдлывліс Тимошка вылӧ, то ӧшӧдліс юрсӧ да видзӧдіс ботинки вылас.
Пельясыс сылӧн вӧліны пемыдгӧрдӧсь, да и менам найӧ, дерт, вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ.
Найӧ сідзи ӧзйисны, быттьӧкӧ найӧс йодӧн зыралісны.
— Сійӧ... сійӧ, вообщӧ, миян завснаб, — нурбыльтіс Оська, — но ми...
— Коді?
— Завснаб...
Снабжение отделса заведующӧй...
Но ми ньӧти эгӧ тшӧктӧй сійӧс...
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис секретарь.
— Кутшӧм снабжение отделса заведующӧй?
Кытысь?
Оська чӧв оліс.
Ме чӧв олі жӧ.
Муын пукалігӧн Тимошка гораа бӧрддзис няйт кулакнас синвасӧ чышкалігтыр.
— Со... пакӧсьтитіс, а ӧні бӧрдӧ! — шпыньмуніс нывбаба да лэдзис Тимошкалысь кисӧ.
— «Пакӧсьтитіс»!.. Аслым али мый ме? — кутіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны Тимошка.
— Аслым кӧ, ме ӧмӧй босьті!..
Ми школа ремонтируйтам, и миянлы стройматериалъяс колӧны...
Белов ёрт мыджсис кыкнан кинас кильчӧ перилӧӧ да зэв ярскӧба шуис Тимошкалы:
— Тӧдан мый, муса друг...
Ті кӧ тадзи лӧсьӧдчанныд уджавны, лучшӧ энӧ ремонтируйтӧй школатӧ.
Тіянтӧг вермам!
Ремонт нуӧдӧм вылӧ материалъясӧн школа тырвыйӧ обеспечитӧма, ме ещӧ тӧрыт на ачым прӧвериті.
И ме кӧ кыла, мый кодкӧ тіян пиысь занимайтчӧ татшӧм делӧясӧн, то тшӧкта тіян директорлы примитны мераяс.
Миянлы татшӧм отсасьысьясыд оз ковны!
Белов ёрт бергӧдчис да пырис райкомӧ.
Нывбаба лэптіс завснабӧс туй вылысь, кокньыдика кучкыштіс да дзик нин бурпырысь шуис:
— Мун!
Мам дінад котӧрт.
Да висьтав, медым тэнӧ сійӧ пельӧдыд нетшкыштіс.
Снабженец!
Ми куимнанным мӧдӧдчим школаӧ.
Настроениеным быдӧнлӧн, дерт, вӧлі лёк.
Оська скӧрысь таркӧдіс чуньнас аслыс плешкас:
— Остолоп!
Делӧсӧ ставнас срамитін!
Кыдзи ми ӧні райкомас петкӧдчам?
Сэні миянкӧд и сёрнитны оз кутны.
Шуасны: бур восстановительяс!
Ӧтиӧс дӧмӧны, мӧдӧс разьӧны.
Гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин?
Тимошка чӧв оліс да ышлолаліс.
— Ося! — друг шуис сійӧ.
— Мый?
А ӧд миянлы нинӧм оз ло.
Кывлін, кыдзи Белов ёрт шуис: «Материалъясӧн школа обеспечитӧма.
Юӧрта тіян директорлы».
А миян директорыс абу.
Сідзкӧ, сійӧ десятилетка вылӧ думыштіс.
Вот налы и сюрыштас.
— Зэв рад!
Аддзӧмыд мыйӧн ышӧдны!
Артмӧ, ми не сӧмын гусясям, но ещӧ и мыжтӧм йӧз вылӧ ставсӧ вештам.
Ме предложиті бӧр бергӧдчыны да объяснитны секретарлы, мый ми восстанавливайтам ог десятилетка, а семилетка.
Но Оська шуис, мый татшӧм история бӧрын сылӧн кывйыс оз бергӧдчы сёрнитны секретаркӧд.
— Ӧні аслыным ковмас став материалъяссӧ судзӧдны.
Кӧть мый, а судзӧдны! — шуис сійӧ.
IV глава
СТРӦИТЧӦМ ЗАВОДИТЧИС
Тимошкакӧд история тшыкӧдіс миянлысь настроениенымӧс.
Но Осетровӧй слободкаын нин Оська гажмис.
— Видзӧдлӧй, ребята!
Ті сӧмын видзӧдлӧй! — сувтӧм бӧрын нӧрысланьӧ кисӧ нюжӧдӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Аддзыліс коркӧ миян карным татшӧмторсӧ?
А? Аддзыліс?
Ми сувтім жӧ, Тимошка долыдысла весиг вак-вакӧн серӧктіс.
Нӧрыс йылын площадка тырыс вӧліны челядь.
Найӧ жуисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, пыравлісны школа ӧдзӧсӧд, кавшасьлісны ӧшиньясӧ да чеччыштлывлісны сэтысь, кыскалісны кутшӧмкӧ предметъяс.
Налӧн гӧлӧсъясыс кылісны весиг татчӧдз, Осетровӧй слободкаӧдз, да кокни вӧлі гӧгӧрвоны, кутшӧм шума вӧлі сэні.
Ми котӧртім нӧрыс дорӧ, кайим йылӧдзыс да... чуймӧмӧн сувтім.
Миянӧс кытшалісны челядь.
Ставныс найӧ вӧлі вооружитчӧмаӧсь гортсьыс босьтӧм нӧсилкаясӧн, зыръясӧн, лӧмъясӧн, а то и прӧстӧ пӧвторъясӧн да бедьясӧн.
И ставныс найӧ вӧліны дзик сьӧдӧсь, коклябӧрсяньыс юр чутӧдзыс.
Синъясӧс паськӧдӧмӧн ми дыр видзӧдім на вылӧ.
— Мый лои?
Мыйла ті сэтшӧм сьӧдӧсь? — скӧра юаліс Оська.
Катласигтыр матыстчис Яша.
Сылӧн чужӧмыс, майкаыс, куш пельпомъясыс да киясыс вӧлі ӧти рӧма: сьӧд.
— Территориясьыс лӧпсӧ весалам, — шуис сійӧ да жалитӧмпырысь содтіс:
— Нӧсилкаясыс вот оз тырмыны!
Вӧлӧмкӧ, строительяс, сы индӧд серти, весалӧны школа пытшкысь лӧп, кӧні вӧлі уна бус да са.
Ми успокоитчим.
Тимошка бӧрйис аслыс дас вит морта команда да котӧртіс сыкӧд корсьны карысь материалъяс, мунтӧдзыс сетіс Оськалы кыв, мый кутас действуйтны честнӧя.
Мукӧд челядьыс бӧр разӧдчисны нӧрыс пасьтала.
Оська шуис меным:
— Но мый нӧ, мунам и ми уджавны!
— А кыдзи нӧ миян выль костюмъясным?
Колӧ котӧртлыны вежсьыны.
— Некор котравнысӧ!
Ми комитетса членъяс да долженӧсь петкӧдлыны пример.
Пӧрччам дӧрӧмнымӧс да пуктам бокӧджык.
Вӧчны нинӧм.
Регыд ми Оськакӧд гудйим нин кык фанера торйӧн пӧим, сӧвтім сійӧс нӧсилкаӧ.
Ещӧ кык минута мысти ми вӧлім сэтшӧм жӧ сьӧдӧсь, кыдзи и мукӧд строительясыс.
Ме ӧнӧдз жалита, мый менам тайӧ луннас фотоаппарат эз вӧв, медым снимайтны миянлысь уджнымӧс да мӧдӧдны снимоксӧ «Пионерскӧй правдаӧ».
Сизимдасысь унджык сьӧдасьӧм челядь котралісны, копайтісны, кодйисны, чышкисны.
Ӧтияс чирзігтыр, быттьӧкӧ пӧжарнӧй автомобильяслӧн сиренаяс, тӧвзисны нӧсилкаясӧн да, сьӧкыд снарядысь артмӧм воронка дорӧ воӧм бӧрын, кисьтлісны сэтчӧ лӧпсӧ;
мӧдъяс <rus>«Раз, два — взяли!»</rus> команда серти перъявлісны лӧп улысь сімӧм кӧрт торъяс;
коймӧдъяс, морӧс бердас киссьӧм пачысь кирпичьяс топӧдӧмӧн, тэрыба котралісны;
нёльӧдъяс веськӧдлісны кӧрт тувъяс изъясӧн кучкалӧмӧн...
Школаводзвывса площадка вылын вӧлі кык вевттьӧм убежище — траншеяяс, кодъяс бура сохранитчӧмаӧсь.
Ми найӧс пӧртім складъясӧ.
Тані кӧзяйничайтіс Галина аслас отсасьысьяскӧд, кодъяс вӧліны быдса бригада.
Киас блокнот кутігтыр Галина бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ; сійӧ вӧлі лёзь юрсиа, сімсьыс да сасьыс, мыйӧн мавтчӧма чужӧмыс, дзик зебра кодь, да ёна волнуйтчигтыр горзіс:
— Кытчӧ пуктан, йӧюк!
Кӧртсӧ — эсійӧ складас...
Мыйла меным тэнад жугавлӧм стеклӧясыд?
Менам абу ёг чукӧртан гу!
Нӧрыс йылӧ частӧ кайлывлісны снабжение отделса работникъяс.
Важ пӧвъяслӧн, толь кусӧкъяслӧн да мукӧд «стройматериалъясӧн» чукӧр дугдывтӧг быдмис.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Но час куимын кымын лои ичӧтик неприятность.
Нӧрыс вылӧ локтіс мичаа пасьтасьӧм гражданка.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да юаліс:
— Кӧні Леночка?
Леночка тані?
Сьӧд чужӧма Оська матыстчис сы дінӧ:
— Леночка?
Кутшӧм Леночка?
— Леночка Радзиевская.
Сійӧ неважӧн локтіс татчӧ.
— Ог тӧд.
Видзӧдлӧй, пӧжалуйста, асьныд.
Некор эськӧ гражданка эз аддзы ассьыс Леночкасӧ, Леночка кӧ ачыс эз чирӧст:
«Мама, ме тані!»
Кыдзи лёк вылӧ, тайӧ ичӧтик нывкаыс сэтшӧма сяммӧма сьӧдӧдчыны, мый ми Оськакӧд сы водзын кажитчим лым чиръяс кодь еджыдӧн.
Гражданка кватитіс ассьыс нывкасӧ киӧдыс да нуӧдіс сійӧс нӧрыс вылысь.
— Сӧвестьтӧм! — горзіс сійӧ. — Ӧд тӧрыт на сӧмын тэнӧ мыськи!..
А тіянлы, гырысь челядьлы, колӧ яндысьны велӧдны кагасӧ быдсямапӧлӧс йӧйталӧмас!
Тайӧ лоӧмторсӧ ме пыдди эг пукты.
Но Андрюшка матыстчис миян дінӧ шӧйӧвошӧм, зумыш.
— Кыдзи ті чайтанныд, ребята, — шуис сійӧ, — оз-ӧ артмы ставсьыс мыйкӧ сэтшӧмтор?
А?
— Мый, например? — эз гӧгӧрво председатель.
— Но... лёктор кутшӧмкӧ...
Миянӧс ӧні кӧть кык недель бонйӧн зырав — он мыськав.
— Д-да! — Председатель думыштчис. — Збыль...
Та вӧсна бать-мам вермасны сувтны строительстволы паныд...
Яков! Здук кежлӧ!
Матыстчис главнӧй инженер.
Сёрнитыштӧм бӧрын ми решитім, мый талун кежлӧ тырмас.
Оська сетіс распоряжение мунны ставнымлы гортъясӧ да бать-мам вотӧдз вайӧдны асьнымӧс порядокӧ.
— А кодлӧн бать-мамыс гортас, налы кыдзи?
— А налы... Налы, кӧть мед мый, а не висьтавны, мый няйтӧссинныд строительство вылын!
V глава
МАМКӦД
Ме довги асланым улича кузя да думайті сы йылысь, кыдзи эськӧ пеславны ассьым выль гачӧс сідзи, медым сійӧ бара лои югыдруд.
Друг ме кылі тӧдса кок шыяс.
Тайӧ локтіс мам, коді пыралӧма гортӧ обеденнӧй перерыв дырйи.
Кежны бокӧ вӧлі сёр.
Ме лэдзи синмӧс да кӧсйи прӧйдитны бокті, надейтчи, мый мам оз тӧд менӧ татшӧма сьӧдасьӧм бӧрын.
— Коля, тайӧ тэ?
— А?.. Ме, мамочка...
Здравствуй, мамочка!
— Мый тэкӧд?
Мыйла татшӧм сьӧд?
Ме сӧмын ышловзи.
Разялӧм макинтош зептас кисӧ сюйӧмӧн мам сулаліс да видзӧдіс менам кок вылӧ.
— Выль гач... — надзӧникӧн шуис сійӧ.
— Кӧні нӧ тэ тайӧ старайтчин?
Ме чӧв олі.
— Ме тэнсьыд юала, Николай!
Ме видзӧдлі сы вылӧ, сувті веськыда да шуи надзӧникӧн, но кыдз позьӧ чорыдджыка:
— Мамочка, нинӧм йылысь менсьым эн юась!
Сы вӧсна мый пӧръясьны ме ог кӧсйы, а веськыда висьтавны ог вермы.
Тайӧ йӧзлӧн тайна.
Мам дыр видзӧдіс ме вылӧ.
— Сідз, сідз!..
Но, аттьӧ тэныд...
Шыдыд — плита вылын, рок — шкапын.
Сэсся сійӧ нинӧм эз шу да муніс.
Ме тӧді, кутшӧм сьӧкыд вӧлі мамлы лӧсьӧдны тайӧ гачсӧ военнӧй кадӧ.
Гортӧ локтӧм бӧрын ме дорвыв некымын час майтӧгалі гачӧс, нирті сійӧс песласян пӧвйӧ сэтчӧдз, кытчӧдз кыклаті эз розяв.
Рытнас удж вылысь локтӧм бӧрын мам розьяссӧ сідзжӧ казяліс.
Лыддьыссьӧ, мый челядьӧс нӧйтны абу культурнӧ.
А быд детинка тӧдӧ: мед тэнӧ мыж вӧчӧмысь кулясны-нӧйтасны, тайӧ бурджык сыысь, кор тэнӧ оз видны, оз нӧйтны, а сӧмын чӧв олӧны.
Мыйсӧ сӧмын ме эг вӧч сы бӧрын, кор идралі вор да чышки джоджысь васӧ!
Ужын кежлӧ весалі картупель, карасин лампаӧ кисьті карасин да ӧзті сійӧс, быдса недель кежлӧ поткӧдлі пес...
Мам век чӧв оліс.
Ме заводиті весавны кастрюляяс, пуртъяс, вилкияс, найӧ сэтшӧма кутісны дзирдавны, кутшӧма и магазинас эз дзирдавлыны.
Мам дӧмліс чулки сэтшӧм видӧн, быттьӧ ме свет вылас эг чужлы.
Сӧмын кор чайникын пузис ва да пусис картупель, сійӧ шуис кык кыв:
— Лок ужнайтны.
Тайӧ эз вӧв ужын, а сӧмын мученье.
Мам пукаліс меным паныд ки вылас мыджсьӧмӧн; чужӧмыс сылӧн вӧлі жугыль.
Вӧсни юрси прать торъялӧма сы юрсиысь да ӧшйӧма тарелка весьтӧ.
И друг ме тӧкӧтьӧ эг виньды картупельнас: ӧшинь улын кыліс шутёвтӧм.
Шутьлялісны сідзи, быттьӧ понйӧс чуксалісны.
А ми детинкаяскӧд сӧмын талун сёрнитчим: сы могысь медым кодӧскӧ срочнӧ чукӧстны гортсьыс, колӧ шутёвтны да горӧдны: «Бобик, Бобик!»
Мам видзӧдліс ме вылӧ да вӧлисти шуис:
— Да, Николай!
Эг тӧд ме, мый менам пиӧй татшӧм.
— Бобик, Бобик, Бобик! — горзіс ывлаын Тимошкалӧн кодь гӧлӧс.
— И тэныд абу яндзим, Николай?..
Эн дзӧр стул вылас!..
Тэныд абу яндзим кутны асьтӧ куим арӧса кага моз?
— Ме ненарошнӧ, мамочка... — нурбыльті ме.
— Бобик, Бобик, Бобик, Бобик! — лёкысь горзіс ӧшинь улын Тимофей.
— Ньылышт первой, сэсся сёрнит...
Фронт вылӧ мунігӧн батьыд думайтіс, мый тэ лоан мамыдлы отсасьысьӧн, сылӧн опораӧн.
А тэ ставсӧ, дзик ставсӧ вӧчан сы могысь, медым мамтӧ дӧзмӧдны!
Ӧні нин меным лои ӧбиднӧ.
Ме век отсасьлі мамлы, бура велӧдчи.
Ме пукси веськыда да шуи:
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мамочка, кӧні да мыйла ме лякӧсьті гачӧс, тэ эськӧ эн тадзи кут сёрнитны!
— Тэ ногӧн, ворсӧм ради тшыкӧдны гач — тайӧ...
Ме ещӧ ёнджыка ӧбидитчи:
— Ворсӧм, да?
Тайӧ ворсӧм, да?
А тэ тӧдан, мый ми сэні вӧчам, тӧдан?
— Ог на тӧд.
Мый нӧ именнӧ?
— Школа восстанавливайтам! — мамлы веськыда синмас видзӧдігтыр гораа шуи ме. — Асьным!
Асланым вынъясӧн!
Мам дугдіс сёйны, пуктіс вилкисӧ тарелкаас да кутіс дзоргыны ме вылӧ.
— Мый? — юаліс сійӧ гусьӧникӧн.
Скӧрлуныс сылӧн ставнас кытчӧкӧ воши.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ вот-вот серӧктас.
— Серав, пӧжалуйста, серав!
Видзӧдлам, мый тэ сентябрын шуан.
Мам улӧдз копыртчис тарелка весьтӧ да кутіс зэв тэрыба сёйны картупель.
— Ме... ме ог и думайт серавны, — мыкталігтыр шуис сійӧ.
— Коді нӧ тайӧс думыштіс — аслыныд школа восстанавливайтны?
Тыдалӧ, Ося Димин?
Шуӧны, сійӧ воӧма.
— Оська Димин.
А ми ставным шыасим сы призыв вылӧ.
Тарелкаӧ видзӧдігмоз да вомдоръяссӧ курччалігтыр мам минута кымын чӧв оліс.
Сэсся сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ, лэптіс юрсӧ да серӧктіс сідзи, мый синваыс чепӧсйис, а чужӧмыс банйыштіс.
— Кыдзи нӧ ті сійӧс восстанавливайтанныд? — юаліс медбӧрын сійӧ.
— Мыйла ме тэныд кута висьтавны?
Ме и сідзи нин сёрнитчӧмсӧ торки, мый тэныд висьталі, а тэ ещӧ сералан!
— Йӧюк тэ!
Ме жӧ ог тіян вылын серав.
Прӧстӧ, зэв нин тайӧ виччысьтӧм.
Но, кыдзи нӧ ті восстанавливайтанныд?
Ме чӧв олі.
Ме зэв ёна скӧралі ас вылӧ сыысь, мый висьтавсис.
Ме вӧлі уверен, мый мам миян делӧ дінӧ отнеситчас, кыдзи дзик пустӧй затея дінӧ.
— Но! — шуис мам серьёзнӧя. — Ме ӧд всё-таки школьнӧй сӧветса член, Николай.
Верма ме тӧдны, мый вӧчсьӧ миян школаын?
— Бобик, Бобик, Бобик! — бара кыліс ӧшинь улын.
— Тайӧ, дерт, тэнӧ тіян конспираторъяс пиысь кодкӧ чуксалӧ, — шуис мам. — Петав да шу, мый кутан пукавны гортын, кытчӧдз он висьтав.
Ме петі да восьті ӧдзӧс.
— Мый нӧ тэ сэтшӧм дыр он восьты! — уськӧдчис ме вылӧ Тимошка.
— Приказ: час мысти локны строительство вылӧ.
Зэв важнӧй делӧ!
Ужаснӧ важнӧй делӧ!
— Кутшӧм делӧ?
Тӧлкӧн висьтав, — шуи ме.
Но Тимошка тӧвзис-котӧртіс нин миян керка дорысь.
Ме пыри комнатаӧ.
Мам кисьтіс чай, щипцыӧн посньыда-посньыда торйӧдліс кык тор сакар да пуктіс найӧс ичӧтик блюдйӧ, кытчӧ вӧлі пуктывлам варенье.
— Но, висьтав, тырмас соссьыны! — шуис сійӧ зэв нин серьёзнӧя. — Абу нин ми сэтшӧм разнӧй йӧз, мый огӧ вермӧй гӧгӧрвоны ӧта-мӧднымӧс.
Ме эг кут сэсся пыксьыны.
Ме висьталі мамлы тӧрытъя собрание йылысь, и ШВК организуйтӧм йылысь, и сы йылысь, кыдзи ми талун уджалім.
Мам кывзіс менсьым зэв внимательнӧя да эз нин серав, а сӧмын муртса-муртса нюмъяліс.
Сійӧ сэтшӧма заинтересуйтчис менам рассказӧн, мый ӧтарӧ юасис:
— Энлы!
Сідзкӧ, Осип тіян председатель, а Яша коді?..
Главнӧй инженер?
Техническӧя руководитӧ, сідз?..
А Тимошка?..
Ак, да!
Вунӧді!..
Завснаб.
Но, водзӧ!
Кор аддзи, мый мам кывзӧ зэв внимательнӧя, ме висьталі весиг райкомӧ ветлӧм йылысь да Тимошкакӧд история йылысь.
Сэки нин мам бара серӧктіс, но ме эг ӧбидитчы:
ӧні меным аслым тайӧ историяыс кажитчис зэв тешкодьӧн.
Кор ме помалі висьтавны, мам юаліс:
— Но, а Платон Иванович тайӧ став йывсьыс тӧдӧ?
— Оз.
Оз на тӧд.
— Мый нӧ ті?
Кодлы-кодлы, а сылы колӧ вӧлі юӧртны!
— Сійӧ гриппӧн висьӧ да ас дінас челядьӧс оз лэдз.
Мам ланьтіс, видзӧдіс ме вылӧ, привычка серти гудраліс паньнас стӧкансьыс чайсӧ, кӧть ми кык во нин чайсӧ накладку огӧ юӧй.
Вомдоръясыс сылӧн нюмъялісны, а синъясыс вӧліны жугыльӧсь да зэв меліӧсь.
— Тэ батьыдлы обязательнӧ гиж тіян ШВК йылысь.
Мед сійӧ тӧдӧ, кутшӧм общественнӧй деятельяс миян семьяын быдмӧны!
— Мыйла ме сылы ӧні кута гижны?
Школасӧ восстановитам, сэки гижа.
— А тэ эскан, мый ті верманныд восстановитны?
— А тэ он эскы?
— Честнӧя тэныд ӧтветитны? — юаліс мам.
— Но, дерт, честнӧя!
— Ньӧти ог эскы.
Мӧдарӧ, эска, мый ті он ремонтируйтӧй школатӧ.
<rus>По крайней мере</rus>, асьныд.
— Мыйла?
Шуан, сы вӧсна, мый ми посниӧсь!
— Да.
И ӧнӧдз на ещӧ некод эз аддзыв, медым челядь асьныс восстанавливайтісны зданиеяс.
— А ӧні аддзасны?
Ӧні челядьыс абу важся кодьӧсь!
Ӧні челядь асьныс танкъяс стрӧитӧны!
Ремесленникъяс, например.
— Оз асьныс, а верстьӧ йӧз — инженеръяс да техникъяс — веськӧдлӧм улын да квалифицированнӧй рабочӧйяскӧд ӧтлаын.
— А ми всё-таки восстановитам! — шуи ме.
Мам лэптыштліс пельпомъяссӧ да нюммуніс:
— Но мый нӧ!
Тайӧ лоӧ человечестволы ыджыд открытиеӧн.
Тысяча йӧз дыр велӧдчисны, медым лоны каменщикъясӧн, плӧтникъясӧн да маляръясӧн, а ӧні тыдовтчас, мый велӧдчынысӧ ньӧти оз и ков, мый йӧзыс сідзи сразу и чужӧны опытнӧй специалист-строительясӧн.
Тӧдан, бобръяс да кодзувкотъяс моз.
Меным зэв эз ло лӧсьыд.
Збыль, оз жӧ ӧд весьшӧрӧ йӧзыс велӧдчыны, медым овладейтны специальностьясӧн!
Меным тӧдвылӧ уси, кыдзи ми вензим тӧрыт Олег Лакмусовкӧд:
«Мыйӧн ті школасӧ вевттянныд?»
— «Чукӧртам мешӧкъяс, сиралам найӧс — вот тэныд и вевт!..»
Ладнӧ!
Шуам, мый и чукӧртам и сиралам, но ӧд таӧдз ещӧ колӧ стрӧпилӧяс стрӧитны...
Кыдзи найӧс стрӧитны, медым найӧ эз киссьыны?
Тайӧс, пӧжалуй, и Яшка оз тӧд.
Шуам, мый стрӧитам неправильнӧ, выльпӧв вӧчам, сэсся ещӧ выльысь вӧчам, кытчӧдз ог добитчӧй.
А кымын во мунас тайӧ удж вылас?..
Мам нюжӧдіс кисӧ пызан вомӧн да инмӧдчыштіс менам щӧкаӧ.
— Жугыльмин?
Шогӧ уськӧді ме тэнӧ? — шуис меліа. — Сэтшӧм сьӧлӧмсянь босьтчинныд удж бердӧ, сэтшӧм интереснӧй организация лӧсьӧдінныд... а сэсся...
Тайӧ здукас передньӧйын кыліс звӧнок.
Ме петі восьтыны.
Кильчӧ вылын сулаліс Оськалӧн мамыс.
— Здравствуй, строитель!
Мамыд гортад? — шыасис сійӧ. — Мый нӧ тэ тані пукалан?
Тіян сэні кутшӧмкӧ экстреннӧй собрание либӧ мыйкӧ сэтшӧмтор.
Менам Осип час сайын нин котӧртіс.
Регыд, ме чайта, вообщӧ гортын узьлыны оз кут.
Этатшӧм ответственность ас вылас босьтӧма!
Анна Фёдоровна да мам зэв ёна дружитісны да эз аддзысьлыны эвакуацияӧ мунӧмсянь.
Найӧ пӧся окасисны, а сэсся минута вит муніс сёрни, коді пыр овлӧ татшӧм случайяс дырйи:
кыдзи воин, да кыдзи устроитчин, да мый вӧчлывлӧны сэтшӧмъястӧ, да кыдзи овсис эвакуацияын, да мый гижӧны сэтшӧмъястӧ...
Сэсся Анна Фёдоровна пуксис диван вылӧ, заводитіс куритчыны да, ме вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Но, а кыдзи тэныд кажитчӧ?
Строительясыс миян!..
Тэ представляйтан: локті гортӧ — бензин дук кылӧ, но дзик гаражын моз!
Вӧлӧмкӧ, Осип гачсӧ весалӧ.
Не сӧмын гачсӧ тшыкӧдӧма, но и став бензинсӧ видзӧма.
Нинӧм зажигалкаӧ кисьтны.
Мам серӧктіс да кутіс висьтавны сы йылысь, кыдзи ми вензим, позьӧ али оз асланым вынъясӧн ремонтируйтны школа.
Анна Фёдоровна первой кывзіс зэв внимательнӧя, но друг торкис мамӧс да шыасис ме дінӧ:
— Но, мый нӧ тэ гортад пукалан?
Йӧзыс виччысьӧны, кӧнкӧ, сійӧс, а сылы пӧсь ни кӧдзыд!
Тэ ӧд тайӧ...
Кыдзи тэнад сэні должностьыд шусьӧ?
Секретарь, ответственнӧй лицо! —
Ставсӧ тайӧс Анна Фёдоровна шуис серамсорӧн.
Сэсся сійӧ чӧв олыштіс да содтіс зэв нин серьёзнӧя:
— Мун, мун!
Миянлы мамыдкӧд ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитыштны колӧ.
— Мый йылысь сёрнитыштны?
Миян ШВК йылысь? — юалі ме.
— Ёна тай!
Кутам ми нинӧм абу йывсьыс сёрнитны!..
Мун!
— Энлы! — шуис мам. — Волы татчӧ.
Ме петі сы бӧрся кухняӧ.
Сэні сійӧ кыскис чуланысь важсьыс-важ гач, коді вӧлі ёна нин дженьыд, да сэтшӧм жӧ куртка:
— Со тэныд спецодежда.
Быд пӧрйӧ пасьтав тайӧс, кор мунан строительство вылӧ.
Ме кӧ ӧтчыд аддза, мый тэ сэтчӧ мунӧмыд мӧд паськӧмӧн, тэ сэсся сэтчӧ ныртӧ он петкӧдлы!
Ме кыдзкӧ-мыйкӧ гачалі дженьыд да векньыд гач, пасьталі куртка, коді пыр жӧ резьдіс киняулӧдыс, прӧститчи Анна Фёдоровнакӧд да петі гортысь.
VI глава
КОК ТУЙ КУЗЯ
Школа дорӧ чукӧртчӧмаӧсь нин комитетса став членыс, Андрей аслас Корсаркӧд, Нюся Ракушкина да ичӧтик Саша Ивушкин.
Ставныс найӧ сулалісны чукӧрӧн туй вылын, коді лэччис нӧрыс вывсянь увлань.
Галина бергӧдліс воропсӧ Яша прожекторлысь, коді жургис, югдӧдіс мусӧ пятнаӧн, а тайӧ пятнаас пидзӧсчаньӧн кыскасис завснаб.
— Со!
Видзӧдӧй! — шуис сійӧ друг. — Со туйыс!
Мый ме шулі!
А?
Ставныс, меысь да Галинаысь кындзи, пидзӧсчанясисны да матыстісны ныръяссӧ му бердӧ.
— Факт.
Телега! — броткыштіс Яков.
— Мыйын делӧыс?
Мый тані лои? — юалі ме, кор челядь сувтісны.
— А сійӧ лои, мый миянлысь джын кирпичсӧ гусялӧмаӧсь!
— Кыдзи сідзи «гусялӧмаӧсь»?
Кор?
Меным висьталісны со мый: Тимошка вунӧдӧма строительство вылӧ черсӧ да котӧртӧма татчӧ сыла рытнас час кӧкъямысын.
Черыс сылы сюрӧма, но зато аддзӧма, мый джын кирпичыс, кодӧс вӧлі чукӧртӧма талун, абу.
Кор Тимошка котӧртӧма чуксавны строительясӧс, сійӧ аддзӧма вӧв подков.
А ӧні, туйсӧ видзӧдалӧм бӧрын, челядь аддзисны телега кӧлеса туй.
— Вот ми и кӧсъям расследуйтны тайӧ делӧсӧ да примитны мераяс, — шуис Андрюшка.
Настроениеӧй менам вӧлі омӧль.
Мамкӧд сёрни бӧрын ме ньӧти эг вӧв уверен, мый развалинаяс вылын миян ноксьӧмысь артмас мыйкӧ тӧлкатор.
Та вӧсна ме шуи:
— Расследуйтны — бур делӧ.
Но мыйла буретш талун.
Ӧд ӧні вой.
Оська кыліс тайӧс да матыстчис ме дінӧ:
— Тешкодя тэ рассуждайтан, Николай!
«Мыйла талун»!
Гусясьысьясӧс век колӧ корсьны свежӧй кок туйяс серти.
— И та вӧсна вой не узьны?
— Но и мый нӧ!
Миянӧс бӧрйисны эз почёт ради, а руководство вылӧ.
Комитетса членъяс век долженӧсь лоны водзын.
— Лӧсьыд тэныд лоны водзын: тэнад мамыдлӧн кокни характерыс.
А меным тайӧ руководство вӧснаыс сідзи талун сюрыштіс...
Тайӧ гач вӧснаыс.
— Меным сюрыштіс жӧ, — шуис Оська.
— А мукӧдыслы... мукӧдыслы, чайтан, эз сюрышт? — сюйсис Тимошка.
— Тӧдан, кутшӧма менӧ дядь видіс чер вӧснаыс?
А?..
— Ладнӧ!
Тырмас!
Но висьталӧй меным: кыдзи ті кӧсъянныд гусясьысьяссӧ ответственностьӧ кыскыны?
Оська лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Зэв прӧстӧ.
Сетам судӧ.
— Кутас суд разбирайтны татшӧм делӧ!
Сэки ме вылӧ уськӧдчисны и Тимошка, и Нюся, и Оська, и Андрей.
Ставныс найӧ горзісны, мый, дерт, суд сувтас миян дор, сы вӧсна мый ми ремонтируйтам школа, а гусясьысьяс, дерт, гусялісны кирпичьяссӧ «кутшӧмкӧ асланыс частнӧй пачьяс вылӧ», да мый абуӧсь сэтшӧм законъяс, кодъяс серти миянлысь кирпичьяссӧ вермисны эськӧ босьтны, ми кӧ найӧс асьным чукӧртім, да мый гусясьысьяслы кӧ татшӧмторсьыс прӧститны, то регыд школасӧ ставнас новласны.
— Ладнӧ.
А кыдзи ми кутам гусясьысьяссӧ?
Оська, аслас ботинки вылӧ видзӧдігтыр, чӧв олыштіс.
— Тані, гӧгӧрвоан... сьӧкыдкодь делӧыс.
Пока ми думыштім сӧмын ӧти способ.
Гӧгӧрвоан, Андрей предложитіс лэдзны телега туй кузяыс Корсарӧс.
Ме, дерт, ог эскы, но, гашкӧ, мыйкӧ и артмас.
— А ме налы часджын доля, мый нинӧм оз артмы, — шуис ӧнӧдз чӧв олысь Яша.
— Тіян ногӧн, быд понйӧс лэдз — гусясьысьтӧ сійӧ му пытшкысь аддзас!
— Мыйла тэ, Яша, тадзи шуан: «быд понйӧс»!
— ӧбидитчис Андрей. — Быд пон тай!
Пӧшти дзик чистӧй овчарка.
— Тэ тӧдан, кутшӧм сылӧн нырисыс?
Тӧдан? — горӧдіс Тимошка.
Сійӧ бергӧдчис Галиналань. — Тӧдан?
Вот меным найӧ висьтавлісны: туй кузя мунӧма курӧг...
Галка ӧвтыштіс кинас:
— Тӧда!
Сёысь кывлі!
Ми заводитлім вензьыны сы йылысь, вермас-ӧ Корсар дрессировкатӧг аддзыны гусясьысьясӧс, но Оська шуис:
— Мӧдтор ӧні ми нинӧм ог вермӧй думыштны.
Сідзкӧ, колӧ используйтны тайӧ способсӧ.
Вочасӧн матыстчалісны мукӧд челядь, и регыд миян гӧгӧр сулалісны нин морт кызь.
Ставныс найӧ, тыдалӧ, тӧдісны нин кирпич вошӧм йылысь да ставныс радӧсь вӧлі войбыд караулитны да кыйӧдны гусясьысьясӧс.
Быдӧн локтӧмаӧсь вооружитчӧмӧн: быдлаын чурвидзисны ньӧръяс, плетьяс да щӧтка бедьяс.
Ӧти нывка вайӧма весиг санитарнӧй сумка.
Татшӧм войскасӧ аддзӧм бӧрын ме вунӧді мамкӧд сёрни йылысь да сы йылысь, мый колӧ мунны гортӧ.
Ме эг эскы, мый Корсарлӧн эм сэтшӧм талант, а прӧстӧ окота лои тӧдмавны, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Андрей сулаліс зэв важнӧй, чукрӧдліс синкымъяссӧ, стрӧга шуаліс:
— Корсар!
Орччӧн!
Орччӧн!..
Но Корсар эз кӧсйы выполняйтны командасӧ да ӧтарӧ исаліс кокъяссӧ челядьлысь да легӧдіс бӧжсӧ либӧ бергаліс миян гӧгӧр.
Андрюшка скӧрмис да кутіс кучкавны сійӧс гез помнас:
— Вод, Корсар!
Вод!..
Но пон и куйлыны эз кӧсйы.
Сійӧ кутіс котравны кӧзяин гӧгӧрыс, кытчӧдз эз гарт сы гӧгӧр гезсӧ да муртса эз джагав.
Сы кості завснаб бара висьтавліс челядь пиысь кодлыкӧ:
— Гӧгӧрвоан, прӧйдитӧма туй кузя курӧг, и важӧн, дерт, прӧйдитӧма, а сійӧ...
Медбӧрын Андрюшка шуис, мый колӧ тэрмасьны.
Анатолий да Миша, кодъяс кольччисны нӧрыс вылӧ стӧрӧжитны, заводитлісны корны, медым налы первой разрешитісны кутны гусясьысьясӧс, а сэсся нин бӧр воны школаӧ.
Но Оська шуис, мый гусясьысьяс любӧй кадӧ вермасны локны татчӧ.
— Ті гӧгӧрвоӧй, кутшӧм ответственнӧй да опаснӧй мог куйлӧ тіян вылын!
Найӧ, гашкӧ, быдса шайка, а ті сӧмын кыкӧнӧсь.
Стӧрӧжъяс успокоитчисны да сӧгласитчисны кольччыны.
— Но, заводитам? — челядь вылӧ видзӧдігмоз шуис Оська. — Андрей, мыйсянь заводитны?
— Ищейкалы колӧ исавны мыйкӧ, кодӧс колисны преступникъяс.
Эм сэтшӧмыс?
— Эм!
Кыдз нӧ!
Подков! — горӧдіс Тимошка. — Кӧні сійӧ подковыс?
Сійӧ вайис подковсӧ да сетіс Андрюшкалы.
Мӧдыс лажыньтчис да мыччис подковсӧ Корсарлы ныр улас:
— Исав, Корсар!
Исав!..
Корсар окотапырысь исаліс подковсӧ да нюлыштіс кӧзяиныслысь банбоксӧ.
Андрей сувтіс да кутіс гезсӧ помӧдыс:
— Корсь, Корсар!
Корсь!..
Корсар матыстчис ичӧтик Саша Ивушкин дінӧ, сувтіс бӧр лапаяс вылас да воддзаяснас пыксис сылы кынӧмас.
Сашалы лои яндзим, кутіс лапйӧдлыны кузь синлысъяссӧ да заводитліс висьтавны сы йылысь, мый сійӧ рытывбыд пукаліс гортас да мый соседъясыс вермасны подтвердитны.
Некод эз и думайт сы вылӧ.
Андрей кыскис Корсарсӧ да бара дыр тшӧктіс исавны подковсӧ, кӧть кыдзи понйыс эз табанитчы да мӧдарӧ бергӧд нырсӧ.
— Корсь!
Прамӧя корсь!..
Корсар, корсь!
Ӧні Корсар исалыштіс мусӧ, пуксис, гыжъясьыштіс да друг веськыда мӧдӧдчис туй кузя нӧрыс йылысь.
Андрей нюжӧдіс кисӧ, кӧні вӧлі гезйыс, да гӧрбыльтчӧмӧн, мунігмозыс лажыньтчывлігтыр, котӧртіс сы бӧрся, а Андрей бӧрся чӧв олігтыр кутіс котӧртны бедьяса да ньӧръяса миян команда.
Сӧмын караульнӧйяс колисны места выланыс.
Корсар спокойнӧя котӧртіс туй кузя бӧжсӧ кӧлач моз лэптӧмӧн.
— Нинӧм сійӧ тіян оз корсь! — надзӧникӧн шуис Яша. — Видзӧд, весиг нырсӧ эз лэдз.
— Мыйӧн тэ тӧдан! — вашнитіс Андрей. — Гашкӧ, сылӧн нырисыс сэтшӧм, мый сылы и копыртчынысӧ оз ков.
Корсар котӧртіс век ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, кытчӧдз эз кут тӧвзьыны кыккокйыв.
Андрей, дерт, — сы бӧрся, а ми — Андрей бӧрся.
Тайӧ эськӧ эз на сэтшӧм омӧль вӧв, ми кӧ эськӧ пыр тӧвзим туй кузя.
Но, Осетровӧй слободкаӧдз котӧртӧм бӧрын, пон кежис бокӧ, и сэки заводитчис жугавлӧм керкаяс вомӧн тӧлысь югӧр улын сэтшӧм панласьӧм, мый менам нэм оз вун.
Ме водзын либӧ ме бӧрын ӧтарӧ джӧмдывлісны да усьлісны челядь, а ме котӧрті да шензи, кыдзи ӧнӧдз эз чег аслам кокӧй.
Но вот медбӧрын Корсар петкӧдіс миянӧс паськыд тыртӧм улича вылӧ.
— Аддзанныд?
Аддзанныд?
Исалӧ! — сьӧкыда лолалігтыр шуалісны челядь.
Понпи и збыльысь кутіс асьсӧ кыдзкӧ дзик мӧдногӧн.
Видыс сылӧн вӧлі сосредоточеннӧй.
Сійӧ тэрыба ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, нырнас пӧшти муас инмӧдчӧмӧн.
— Вӧв кок туяс веськаліс!
— Эз, мӧдарӧ: воштіс!
Водзсӧ сійӧ кутшӧм решительнӧя котӧртіс, а ӧні сомневайтчӧ.
Лов шы кутӧмӧн ми видзӧдім Корсар вылӧ.
Друг понпи долыда тявӧстіс, ещӧ улӧджык лэдзис нырсӧ да увереннӧя кутіс котӧртны улича мӧдар бокас пӧвйысь вӧчӧм забор дорӧ.
— Аддзис!
Аддзис, тыдалӧ!
— Ой, девочки, аддзис!
Ӧні ме вӧлі уверен, мый Корсар мунӧ кутшӧмкӧ кок туй кузя.
Яков эз нин и думайт броткыны.
Ставным зэв ёна волнуйтчим.
Ӧтилаын заборас эз тырмы кымынкӧ пӧв.
Корсар тювкнитіс розьӧдыс, но Андрей крукасис улысса перекладинаас да уси.
— Гезйыс мыні! — надзӧникӧн горӧдіс сійӧ.
— Ладнӧ, мый нин сэсся!
Пыр! — кутісны вашкӧдны челядь.
Тойласигтыр, кашкигтыр ӧта-мӧд бӧрся ми пырим розьӧд, тювкнитім ӧти судта керка бокті да веськалім керкасайса дворӧ, кӧні гӧгӧр сулалісны хозяйственнӧй стрӧйбаяс.
Татысь ми аддзим Корсарӧс.
Сійӧ бергаліс пӧвйысь вӧчӧм зэв ичӧтик сарай дорын; ӧдзӧсас ӧшаліс томан.
Понйыс вӧлі зэв возбуждённӧй да мыйӧнкӧ заинтересуйтчӧма.
Сійӧ некымынысь гӧгӧртіс сарай гӧгӧрыс, исаліс мусӧ, сувтіс ӧдзӧс водзас... надзӧникӧн никӧстіс...
— Мунӧй вуджӧр саяс!
Аддзыны вермасны! — вашнитіс Яшка.
Ставным ми, кымынӧн вӧлім, пырим пес видзан лэб улӧ, коді вӧлі сарайсяньыс веськыдвылын, да водзӧ следитім понпи бӧрся.
Сійӧ пыр на сулаліс ӧдзӧс дорын, да сӧмын бӧжыс сылӧн неуна легис.
Уліас ӧдзӧс бердас дорышнас вӧлі сувтӧдӧма пӧв.
Корсар воськовтіс ӧтчыд, мӧдысь, видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдіс пӧвсӧ лапанас...
Кияснас пидзӧсъясас кутчысьӧмӧн Андрюшка вашнитіс:
— Ребята!
Видзӧдлӧй, сэні мыйкӧ эм!
Пон бара вӧрзьӧдіс пӧвсӧ, ӧні тӧкӧтьӧ вылітіджык.
Пӧв уси.
Ставным аддзим, мый ӧдзӧсыс ёна ляпкыдджык сы серти, кыдзи кажитчис.
Ӧдзӧс да му костас вӧлі ыджыд щель.
Корсар чеччыштіс сарай дорысь, но регыд, воздухсӧ сюся исалігтыр, бара мӧдіс гусьӧникӧн матыстчыны сылань.
Со сійӧ сюйис щелляс юрсӧ.
Со водіс кынӧм вылас да дзикӧдз кыссис ӧдзӧс улас.
Ӧні ми аддзим сӧмын сылысь бӧж йывсӧ.
Сэсся и бӧжыс воши.
— Ой, девочки!..
Аддзис ӧмӧй?
— Гм!
Тешкодь! — гусьӧник шуис Оська. — Ме думайті...
Мый сійӧ думайтіс, ми сідзи эгӧ и тӧдмалӧй,
йӧйсяма, отчаяннӧй шум друг лыбис сарайын.
Курӧгъяслӧн котсӧм, понлӧн гораа увтчӧм, бордъясӧн швачӧдчӧм тыртісны дворсӧ ставнас.
Кӧнкӧ орччӧн кутісны баксыны кӧзаяс, рукӧстіс порсьпи...
Тимошка первойӧн гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс:
— Курӧг видзанін!..
Пышйӧй!
Тшӧктӧмсӧ кыкысь шуны эз ковмы.
Секунда эз прӧйдит, кыдзи миян сыщикъяс кыккокйыв тӧвзисны потшӧслань.
Пыран розь дорын заводитчис ноксьӧм.
Ӧтияс сюйсисны розяс, мӧдъяс чеччалісны потшӧс вомӧн.
Ме уси потшӧс вывсянь да парсышті нырӧс.
Улича вылӧ петӧм бӧрын ставным котӧртім разнӧйладорӧ.
Ме водзвылын котӧртіс Андрей, а орччӧн — Оська.
Андрей век котравліс омӧля, но ӧні ми сійӧс некыдзи эгӧ вермӧй суӧдны.
Медбӧрын ми дугдім котӧртны.
— Тырмас!..
Андрей, сулав!
Андрей сувтіс да виччысьыштіс миянӧс.
— Но? — паровоз моз упкигтыр шуи ме. — Дӧвӧленӧсь ті?
— А... а ті... а ті тӧданныд, мый кирпичьяссӧ, навернӧ, курӧг видзанінас дзебӧма? — шуис Андрей.
Оська нюммуніс:
— Оз вермыны лоны!
Ӧд Корсар должен вӧлі корсьны не кирпичьяс, а вӧв — подков дук сертиыс.
Ме куті чувствуйтны, мый кодкӧ вӧрӧдӧ менсьым гач кок помӧс.
Тайӧ вӧлі Корсар.
Сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен.
— Но, — шыасис миян дінӧ Оська, — гашкӧ, ветлам строительство вылӧ — видзӧдлам, кыдзи сэні миян стӧрӧжъясным?
— Ог, тырмас сэсся! — шуи ме.
— Бура узьны.
VII глава
«МАТЫСМӦ ВӦВ...»
Асывнас ме узи дас ӧти часӧдз.
Дерт, строительство вылын вовсю нин пуис удж.
Первойӧн, мый меным шыбитчис синмӧ, вӧлі Саша Ивушкин, коді, руд носкиа кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс стен вылын да видзӧдіс важ театральнӧй бинокль пыр.
Дзик сы улын сулалісны Оська, Андрюшка да Яков.
Ставныс найӧ вӧліны зумышӧсь.
— Да!.. — каблукнас мусӧ кодйигмоз ышловзис председатель. — Ӧні заводитчасны репрессияяс.
— Мый «заводитчасны»?
— юаліс Яшка.
— Репрессияяс.
Бать-мамыдкӧд ковмас на ноксьыштны.
— Дерт, ковмас.
Ме юалі, мый йылысь найӧ сёрнитӧны.
Андрей зумыштчӧмӧн воськовтіс мелань:
— Тэ тӧдан, мый тӧрыт потшӧс дорад артмис, кор курӧг видзанін дінсьыс пышйим?
— Ноксьӧм артмис.
— «Ноксьӧм»?
Эз, эз сӧмын ноксьӧм!
Нюся Ракушкиналысь пальто зепсӧ орӧдӧмаӧсь.
Саня Агапкинлы ныр вылас кодкӧ ботинкинас тувччӧма — ставнас пыктӧма, и Дима Грибовлӧн банбокыс ставнас гирснитчӧма.
— Менам нырӧй тожӧ.
Аддзанныд?
— Но вот!
А тэ тӧдан, мый уна челядьлы сюрыштӧма бать-мамсяньыс сыысь, мый сьӧдасьӧмаӧсь строительство вылын да паськӧмыс косясьлӧма потшӧс дорын?
Шурка Симаковӧс мамыс пельӧдыс тракйӧма... Лёваӧс...
— Гӧгӧрвоан, бать-мам тӧдмалӧмаӧсь, мый ставыс тайӧ строительство вӧсна, — торкис Андрейӧс Оська. — И на пиысь некод оз верит, мый ми асьным восстановитам школа.
Шуӧны, весьшӧрӧ сӧмын няйтӧссям.
— Налы ӧд абу жӧ кокни.
Правда, ребята? — шуис стен вывсянь Саша Ивушкин. — Бать-мам уджалӧны, уджалӧны, ньӧбасны миянлы выль дӧрӧм, а ми сійӧс кык часӧн тшыкӧдам.
Тайӧ ӧмӧй приятнӧ?
Председатель лэптыштліс пельпомъяссӧ:
Быдсямапӧлӧс ыджыд удж требуйтӧ жертваяс.
Ме юалі, мыйла Сашка пукалӧ стен вылас.
— Наблюдатель...
Ӧткымын челядьлы весиг запретитӧмаӧсь локны татчӧ, а найӧ всё-таки локтісны.
Вот сійӧ и наблюдайтӧ, оз-ӧ лок кодкӧ бать-мам пиысь.
Аддзас кодӧскӧ — и горзӧ: «Матысмӧ!»
Но, шуам, Лёвкалӧн мамыс:
«Матысмӧ Лёвкалӧн мамыс!»
Сэки Лёвка ӧдйӧджык котӧртӧ ю дорӧ, мыссьӧ, весасьӧ, медым лёктор эз ло, а сылы кӧ запретитӧма волыны татчӧ — кытшола туйӧд котӧртӧ гортас.
— Сідз.
Кирпичтӧ сэсся абу гусялӧмаӧсь?
— Абу.
Ми талун рытсяньыс сувтӧдам ён охрана.
Морт дас.
А туй вылас гу кодъям.
Ме тӧрыт рытсянь нин сомневайтчи миян делӧ успех йылысь, а тані, кор кылі быдсямапӧлӧс дозоръяс, охранаяс да туй вылын гуяс йылысь, ме и дзикӧдз жугыльми.
Но менам кывйӧй эз бергӧдчы висьтавны челядьлы аслам сомнениеяс йылысь.
Да менсьым, навернӧ, и кывзыны некод эськӧ эз кут — сэтшӧма ставныс вӧлі увлекитчӧмаӧсь.
Ме босьті зыр да торъя окотатӧг заводиті тыртны муӧн ёгӧн тырӧм воронка, коді артмӧма снарядысь.
Тайӧ кык луннас став строительясыс велалыштісны удж дінас, эз сэтшӧма сьӧдӧдчыны, и территорияыс весассис ёна ӧдйӧджык тӧрытъя дорысь.
Омӧлика пасьтасьӧм, гожъялӧм мышъяса детинкаяслӧн быдса бригада камгис черъясӧн, пӧв помъясысь вӧчаліс выль нӧсилкаяс, ремонтируйтіс джынвыйӧ жугалӧм тачка, гӧтӧвитіс строительство вылӧ ассьыныс собственнӧй инвентарь.
Тимоша да снабжение отделса ещӧ вит детинка то волывлісны нӧрыс йылӧ, то бара котӧртлісны карӧ.
Ӧтчыд найӧ вайисны зэв уна кирпич, кӧрт асыкъяс, пӧв помъяс да быдсямапӧлӧс мукӧд кламсӧ.
Ставсӧ тайӧс чукӧрӧ ректӧм бӧрын Тимоша вештіс кепкасӧ кӧтасьӧм плеш вывсьыс балябӧжас:
— Завхоз, принимайт!
Галина, кияссӧ коскас пуктӧмӧн, гӧлубӧй кӧсынкаа юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сувтіс чукӧр весьтӧ:
— Кламсӧ тэ век кыскалан!
Вот мый ме тэныд шуа.
— Ребята, кыланныд? — скӧрмис Тимошка. — Бара клам!
Сійӧ перйис чукӧрсьыс мыйкӧ турунвижӧс да мыччис Галиналы дзик ныр улас:
— Видзӧд!
Аддзылін?
Тэ мыйкӧ гӧгӧрвоан?
Ӧдзӧс вуг, йӧй юр!
Тэ татшӧм вугъяссӧ ӧні тысяча шайтысь он аддзы.
А то, видзӧдтӧ, «клам»!
Мый эськӧ тэ вӧчин метӧг?
Со, видзӧд!
Аддзан? — и Тимошка индіс нӧрыс улӧ, Осетровӧй слободкалань.
Сэні развалинаяс да чурвидзысь пачьяс пӧвстын ноксисны рабочӧйяслӧн ичӧтик фигуркаяс да сулалісны телегаясӧ доддялӧм кык вӧв.
— Тӧдан, мый найӧ вӧчӧны?
Аддзан? — долис Галиналы завснаб.
— Мыйӧн ме тӧда!
Мый менам — абу синъяс, а телескопъяс?
— А-а, он тӧд?
А ми Толькакӧд боктіыс прӧйдитім да тӧдмалім: найӧ развалинаяс вывсьыс важ кирпичьяс чукӧртӧны.
Менам метод серти уджалӧны.
А тэ...
Завснаб да завхоз дінӧ чукӧрмисны уна челядь.
— И збыль, ёртъяс, сэні мыйкӧ чукӧртӧны, — кылісны гӧлӧсъяс.
— Но да, чукӧртӧны!
Навернӧ, аддзисны, кыдзи ми уджалам, и ӧні миян ног вӧчӧны.
Ӧд строительнӧй материалъясыс тӧданныд кутшӧм ӧні дефицитнӧйӧсь!
— Радейтан тэ ошйысьны, Тимошка! — шуис Галина. — Кар пасьталаыс важӧн нин развалинаяс разбирайтӧны, а сійӧ «Миян ног вӧчӧны!
Ме ног вӧчӧны!»
— Миян ног вӧчӧны али оз миян ног, — кияссӧ морӧсас кресталӧмӧн да кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігмоз шуис Яша, — а сӧмын ме чайта, мый найӧ тӧрыт кирпичьястӧ этайӧ...
Тайӧ кывъяс бӧрас Тимошка весиг чеччыштліс.
— Ой, ребята!
Ӧд збыль — найӧ! — горӧдіс сійӧ сідзи, мый став мукӧд строительясыс чукӧртчисны тӧдмавны, мый лои.
Зэв дыр некод эз уджав.
Ставныс ӧта-мӧд вежмӧныс висьтавлісны способъяс эрдӧдны гусясьысьясӧс.
— Босьтны подковсӧ, мунны сэтчӧ, вӧла-доддяяс дінас, да сличитны кок туйсӧ вӧлыслысь да тайӧ подковыслысь.
Ӧткодьӧсь кӧ — сідзкӧ, найӧ.
— Чудак!
Вӧвъяслӧн став подковъясыс ӧткодьӧсь.
— Корсарӧс бара вайны!
— Ӧвсьы нин, аслад Корсарнад!
— Ребята!..
Думышті! — горзіс завснаб. — Вӧлыс подковсӧ воштіс?
Воштіс!
Сідзкӧ, сылӧн куим кокас важ подковъяс, а ӧтиас — выль...
Гусьӧникӧн матыстчыны вӧв дінас да видзӧдлыны сылысь подковъяссӧ!
— А сійӧ тэныд <ns>кы-ыдзи</ns> чужъяс!
Друг вылісянь кыліс спокойнӧй, нывкалӧн кодь вӧсньыдик гӧлӧс:
— Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз.
Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз...
Тайӧ шуаліс Саша Ивушкин, коді пукаліс стен вылын да видзӧдіс бинокльлӧн ӧтар окуляр пырыс.
— Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз.
Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз... — повторяйтіс сійӧ рӧвнӧя да спокойнӧя.
Ставным видзӧдлім туй вылӧ.
Вӧла-доддяяс пиысь ӧтиыс, кодъяс вылӧ индыліс Тимошка, ӧні локтіс туй кузя, веськыда миян строительстволань.
Лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын председатель ньӧжйӧникӧн броткыштіс:
— Тешкодь!
Мый тайӧ татшӧмыс?
Некод эз вочавидз.
Ставным сулалім чӧв олігтыр, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывлім то туй вылӧ, то ӧта-мӧд вылӧ.
Чӧв олім ми и сэки, кор неыджыд руд вӧв, ас бӧрсяыс телега кыскигмоз, кутіс кайны нӧрыс йылӧ.
Дом поводӧдыс сійӧс нуӧдіс паськыд дзор тошка старик.
Телегакӧд орччӧн мунісны кык ныв-работницаяс.
Миян дінті мунігӧн старик мигнитіс:
— Гуляйтанныд, том йӧз?
Сійӧ жӧ.
Поводдяыс со кутшӧм! — И сійӧ индіс плетьпунас небеса вылӧ.
А ми сӧмын кыв ни джын шутӧг бергӧдчим сё кӧкъямысдас градус вылӧ да пыр видзӧдім.
— <ns>Сі-ідз</ns>! — шуис старик.
Сійӧ сувтӧдіс телегасӧ миян кирпичьяс дорӧ, кодъясӧс вӧлі ӧкуратнӧя тэчӧма столбикӧ, да перйис брезент плащ зепсьыс табак кӧшель.
— Ті, нывъяс, кодъяс потӧмаӧсь, найӧс — бокӧ, найӧс эн грузитӧй.
А то жугласяс.
Ӧти нылыс лӧсьӧдыштіс гӧрдов бусӧн бусӧссьӧм кепысьсӧ, босьтіс столбикысь кирпич да пуктіс сійӧс телегаӧ.
Ми акнитім хорӧн, но век на сулалім быттьӧ кын сюръяяс.
Мӧд нылыс босьтіс мӧд тшынасьӧм кирпич, видзӧдліс сы вылӧ, кокньыдика чегис шӧри, шыбитіс джынъяссӧ бокӧ да босьтіс коймӧд кирпич.
— Энлӧй!
Сулалӧй!
Ті онӧ имеитӧй право!
Гӧрд чужӧма, волнуйтчӧмысла тіралысь, Оська петіс водзӧ, и сы бӧрся, места вывсьыс ӧтпырйӧ чепӧсйӧмӧн, уськӧдчисны став строительясыс.
Горзігтыр, йӧткасигтыр, киясӧн ӧвтчигтыр ми кытшалім телегасӧ, нывъяссӧ, старикӧс.
Кодкӧ кучкаліс вӧвлы каджъяс, кодкӧ тойлаліс сійӧс бӧрӧ.
Дед кисьтіс бумагасьыс табаксӧ:
— Эй, эн вӧрӧдӧй вӧвсӧ!
Мый татшӧмыс?
Мыйла безобразитанныд?
— Огӧ сетӧй кирпичьяссӧ!
Тайӧ кирпичьясыс строительство вылӧ!
Онӧ имеитӧй право! — горзісны быдладорсянь.
— Энлы!..
Да, энлы!
Кутшӧм строительство?
Тӧлкӧн висьтав!
Видзӧдтӧ, уськӧдчисны!
Лои неуна лӧньджык.
Сьӧкыда лолалігтыр Оська объяснитіс:
— Тані мунӧ строительство.
Тайӧ кирпичьяссӧ лӧсьӧдӧма школалы.
Некод оз имеит право босьтны.
Гӧгӧрвоанныд?
Старик сьӧлыштіс да видзӧдліс нывъяс вылӧ:
— Мый нӧ найӧ, дьявӧлъясыд?
Со ӧд!..
А начальствоыд тіян кӧні? — юаліс сійӧ Оськалысь.
— Начальство?..
Начальствоыс миян... тайӧ... — Оська джӧмдіс.
— Со миян начальствоыс! — Оська вылӧ индігмоз гордӧя шуис дас арӧса Гога Ветров. — Сійӧ миян председатель.
— Энлы, энлы!
Ті лючки висьталӧй.
Коді тіян медся главнӧйыс?
— Сійӧ медся главнӧйыс.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
Сідзкӧ, тэ медся главнӧйыс?
— Но, ме главнӧй.
— А! Ворсанныд, сідзкӧ.
— Абу сідзи!
Ньӧти ог ворсӧй.
— Да ворсӧны найӧ, дядя Кузя! — терпеньесӧ воштӧмӧн шуис нывъяс пиысь ӧтиыс. — Меным соседка висьтавліс.
Тӧрыт сылӧн Лёвкаыс дзик чӧрт кодь сьӧд локтӧма.
— Сідз-сідз!
Ӧні, сідзкӧ, гӧгӧрвоана.
Дядя Кузя гажмис.
Тошкыс сылӧн лыбыштіс, синъясыс читкыртчисны да кутісны нюмъявны.
Сійӧ сетіс Оськалы честь да лэдзис кияссӧ бокъясас:
— Вот, сідзкӧ, главнӧй начальник ёрт, локтім ми тіян дінӧ кирпичьясла.
Сідзкӧ, значит, кредитӧ ньӧбны.
Копрасям, сідзкӧ, тіянлы да корам тіянсянь распоряжение, медым, сідзкӧ, буретш тайӧ кирпичьяссӧ сетны.
Вот!
Сідз, али мый? —
И сійӧ, Оська вылӧ видзӧдігтыр, серӧктіс.
— Нинӧм миянкӧд, поснияскӧд моз, сёрнитны! — шуис Галина.
— Кирпичьяссӧ ми асьным чукӧртім и некодлы огӧ сетӧй.
— Вот и бур, мый чукӧртінныд!
Государстволы пӧльза вӧчинныд.
Но ми сідзи и эгӧ сетӧй кирпичьяссӧ.
Ми кытшалім нывъясӧс да старикӧс, ӧта-мӧднымӧс ызйӧдігтыр, да эгӧ лэдзӧй найӧс миян запасъяс дорӧ.
Старик дыр то уговаривайтіс, то шмонитіс, то грӧзитчис, а нывъяс сьӧласисны да видчисны — нинӧм эз отсав.
Медбӧрын дядя Кузя клопнитіс кипыдӧсъяснас брезентӧвӧй плащас да кутіс гартны выль чигарка:
— Котӧртӧй, нывъяс, контораӧ!
Мый найӧ, збыльысь!
Висьталӧй, мый сідз пӧ и сідз, мед прораб локтас да ачыс разбирайтчӧ.
Нывъяс мунісны.
— Но и мед кӧть коді локтас!
Всё равно огӧ сетӧй!
— Повзьӧдлыштасны да мунасны.
Абу налӧн кирпичьясыс!
Дядя Кузя лэдзис лӧз тшын:
— Абу лӧсьыд!
А ещӧ том йӧз, велӧдчысьяс!
Асьныд ассьыныд пӧльзасӧ помӧдз онӧ вӧчӧй.
Тайӧ кирпичьясыс пывсян восстановитӧм вылӧ колӧны.
А ті онӧ гӧгӧрвоӧй.
Асьныд жӧ пывсьыны кутанныд.
«Пывсян» кывсӧ кылӧм бӧрын Тимошка дрӧгнитіс:
— Ребята, кыланныд?
Пывсян!
— Но и мый нӧ, мый пывсян? — юалі ме.
— Кыдзи «мый нӧ»!
Пывсян восстановитӧм вылын менам дядь прорабӧн уджалӧ.
Ӧні ме ставсӧ тӧда.
Тайӧ сійӧ найӧс татчӧ мӧдӧдӧма.
Тайӧ сійӧ эсійӧ картинаяс вӧснаыс...
— Мыйкӧ тэ гӧгӧрвотӧмӧс сӧран! — шуис Галина.
— Кутшӧм картинаяс вӧсна?
— Кодъяс стенын ӧшалӧны.
Менам план — быд лун кыксё кӧрт тув чукӧртны.
А тӧрыт челядь эз вайны кыксёсӧ: сӧмын сё ӧкмысдас кыкӧс.
Ме, медым прорывыс эз вӧв, стенысь нетшки кӧрт тувъяссӧ, кодъяс вылын картинаяс ӧшалісны, да жельяс сюялі.
— Но?
— Но, а дядь пырис, крапкис ӧдзӧссӧ — картинаясыс и гылалісны.
Стеклӧясыс — пасьмунісны...
Факт, сійӧ мӧдӧдӧма!
Тайӧ сійӧ меным личнӧ мститӧ.
— Гм!
Менам бать пывсянын жӧ уджалӧ, — нурбыльтіс Яша. — Плӧтник сійӧ.
— Да!
Ми Яшакӧд тӧданныд мый, ребята, вӧчам?
Ми бурджык дзебсям.
А то ещӧ унджык лёктор лоӧ.
Ладнӧ?..
А ті нинӧмысь энӧ полӧй и энӧ сетӧй.
Повзьӧдлыштасны-повзьӧдлыштасны и мунасны, — тэрыба шуаліс Тимошка.
Пывсяныс вӧлі неылын.
— Бӧр локтӧны Тимошка дядькӧд да милиционеркӧд.
Бӧр локтӧны Тимошка дядькӧд да милиционеркӧд, — минута дас вит бӧрын шуис Саша Ивушкин.
— Но, ми мунім!
Пока! — збоя шуис Тимошка. — Ті, ребята, главнӧйыс, эн полӧй.
Милиционер — сійӧ прӧстӧ сідз.
Повзьӧдӧм могысь.
Завснаб главнӧй инженеркӧд чеччыштісны ӧшинь вылӧ да саялісны учительскӧйӧ.
Меным эз ло лӧсьыд: некыдз эг виччысь, мый делӧыс сэтшӧм ӧдйӧ воас сэтчӧдз, мый ковмас корны милиционерӧс.
Мукӧд строительясыс сідзжӧ зумыштчисны.
— Ребята, а ӧд и збыльысь милиционер!
— Д-да!
Но и мый нӧ...
Сійӧ ӧд тожӧ... тайӧ... закон серти...
Ӧшиньӧд мыччысис главнӧй инженерлӧн лёзь юрыс:
— Эй, ті, смотри эн повзьӧй!
Ӧні кӧ босьтасны, сідзкӧ и ставсӧ мырддясны...
Юр воши.
Кор работницаяс, прораб да ныв-милиционер кайисны нӧрыс йылӧ, миян бара вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Ме эськӧ эг шу, медым Садиков ёрт вӧлі зэв лёк морт, коді кӧсйӧ босьтны водзӧс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, ён морт, кепкаа да важиник пинжака, кодӧс пасьталӧма дӧра дӧрӧм вылас.
Сійӧ сувтіс дядя Кузя дінӧ, гӧра вылас кайӧмысь сьӧкыда лолалігтыр:
— Мый лои, Самоваров ёрт?
— «Мый лои»!
Оз сетны.
Дурӧны, — чигаркасӧ шпуткиг-куритіг ӧтветитіс дядя Кузя.
Прораб ышловзис, чышкыштіс кипыдӧснас плешсӧ:
— Милиционер ёрт, райисполком постановление серти, коді вӧлі колян тӧлысся кызь нёльӧд числӧӧ, став строительнӧй да ремонтнӧй организацияяс обязанӧсь паськыда используйтны материалъяс разрушитӧм зданиеясысь, кодъясӧс оз шогмы восстановитны.
Со тайӧ ёртъясыс чукӧртӧмаӧсь татчӧ зэв уна кирпич аслыныс ворсӧм вылӧ, а кор миян рабочӧйяс локтісны татчӧ, медым босьтны кирпичьяссӧ да используйтны назначение серти, найӧ сопротивляйтчӧны да та вӧсна сулӧдӧны вӧвъясӧс.
Ныв-милиционер юаліс зэв стрӧга:
— Мыйла препятствуйтанныд?
Сылы некод эз ӧтветит.
— Мыйла препятствуйтанныд? — ещӧ стрӧгджыка повторитіс ныв.
Оська петіс водзӧ.
Сійӧ зілис лоны спокойнӧйӧн, но вӧлі зэв блед, да гӧлӧсыс сылӧн дрӧжжитіс:
— Гӧгӧрвоанныд, милиционер ёрт, ми зэв бура тӧдам, мый пывсян зэв жӧ важнӧй делӧ...
Вот...
Но миян сідзжӧ важнӧй да пӧлезнӧй делӧ карыслы ставнас...
Сы вӧсна мый ті асьныд жӧ гӧгӧрвоанныд, мый школа восстановитӧм — сідзжӧ важнӧй да пӧлезнӧй делӧ.
Ті жӧ гӧгӧрвоанныд...
— Энлы, энлы! — Садиков ёрт нюжӧдіс кисӧ кипыдӧснас вывлань.
— Тэ вот мый висьтав: коді тіянӧс уполномачивайтліс школасӧ стрӧитны?
— Миянӧс?..
Миянӧс некод эз уполномачивайтлы...
Но, вот аддзанныд, регыд уполномочитасны!
— Да но!
Коді нӧ уполномочитас?
— Но... но, шуам кӧть, районо.
Ті ӧмӧй думайтанныд...
— Энлы! — Прораб бара нюжӧдіс кисӧ, сэсся нюмъялігтыр видзӧдліс гӧгӧр.
— Ребята, кывзӧй менсьым!
Ме тіянлы бурӧс желайта.
Вот ті школа стрӧитны босьтчӧмныд, кӧсъянныд, сідзкӧ, аслыныд и карыслы пӧльза вайны.
Бур делӧ.
Но ӧд керкаястӧ оз быдӧн куж стрӧитны.
Тані тӧдӧмлунъяс, опыт колӧны, а не сӧмын черӧн камгыны.
Кӧсъянныд пӧлезнӧй удж вӧчны — мунӧй строительство вылӧ, шуам кӧть, миянӧ, пывсянӧ.
Сэні миян опытнӧй плӧтникъяс, каменщикъяс, столяръяс.
На руководство улын и делӧас велӧдчанныд и пӧльза ваянныд.
Гырысь челядьсӧ радпырысь примитам.
Зарплата сетам.
А школа йывсьыд — некод тіянӧс эз уполномачивайтлы да некод оз уполномочит...
Кӧть ті кыдзи мырсьӧй!
Сы вӧсна мый керкаяс стрӧитны...
— Бурджык ті миянӧ локтӧй руководитнысӧ! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Нюся Ракушкина. — Ми тіянлы сідзжӧ жалӧванье назначитам.
Тэчсьӧмӧн.
Прораб, старик да нывъяс ӧтветитӧм пыдди сӧмын серӧктісны.
— Грузитӧй! — шуис милиционер. — А ті, ребята, энӧ дурӧй!
Нывъяс бара матыстчисны кирпичьяслань.
— Онӧ имеитӧй право!..
Огӧ сетӧй!..
Тайӧ миян кирпичьясыс!.. — кыліс то сэні, то тані, но некод нин эз вӧрзьы места вывсьыс.
Оська лэптіс кисӧ.
— Мед! — шуис сійӧ. — Мед!
Всё равно, миянӧс кӧ оз признайтны, сетам судӧ — и сэки видзӧдлам.
Миян кирпичьясӧн грузитӧм вӧла-доддя муніс.
Мунісны и прораб милиционеркӧд.
Учительскӧй ӧшиньӧд чеччыштісны завснаб да главнӧй инженер.
Улыс вомдорыс Яшалӧн ӧшйӧма, гӧрд чужӧмыс вежыньтчӧма, синъясыс югъялісны.
Сійӧ видзӧдліс челядь вылӧ, Оська вылӧ, кыдзкӧ тешкодя юрсӧ вӧрӧдігтыр:
— Энӧ вермӧй... энӧ вермӧй отстоитны! — Сійӧ пуксис помавтӧм тачка вылӧ да бергӧдчис ставнымлы мышкӧн.
— Ой, йӧйяс!
Но дзик ичӧтикъяс кодьӧсь! — пӧшти бӧрдіс Тимоша. — Милиционерысь повзинныд!
Да тӧданныд, коді тайӧ милиционерыс?
Тӧданныд?
Менам ыджыд воклӧн гӧтырыс!
Сылӧн нимыс Маруся.
Сійӧ талун миянын выходнӧйсӧ коллялӧ, а дядя, буракӧ, сійӧс и корӧма, медым тіянӧс повзьӧдны.
Эк, ті!
— Тэ нин чӧв ов! — шуис Галина. — Небось, ачыд, кор кирпичьяссӧ мырддисны, шыр моз лӧня пукалін!
— А мый, ме ачымӧс спаситӧм ради пукалі?
Ме общӧй пӧльза вылӧ пукалі!
Ме кӧ эськӧ дядялы син улас сюри, сэки эськӧ сійӧ не сӧмын кирпичьяс, но весиг ставсӧ босьтіс!
Миша Арбузов водіс кынӧм вылас да кутчысис сьӧд лёзь юрсиас:
— Мый ӧні сёрнитнысӧ!
Кирпичьяссӧ кӧ босьтісны, сідзкӧ ӧні ставсӧ босьтасны.
Пропадитіс ӧні миян делӧным!
Бок вылас бергӧдчӧм бӧрын сійӧ пуктіс юрсӧ нюжӧдӧм ки вылас да кунис синъяссӧ.
Некод эз уджав.
Ӧтияс куйлісны эжа вылын, мӧдъяс довъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, вялӧйӧсь, быттьӧ абу пӧттӧдзыс узьӧмаӧсь.
Кулакъяснас щӧкасӧ пыкӧмӧн пукаліс кильчӧ вылын Галина да скӧрысь видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
Кияссӧ ӧшӧдӧмӧн, шогӧ усьӧм, жугыль, сулаліс площадка помын завснаб.
Оська йирис кутшӧмкӧ бедьтор, мый йылысь кӧ зумыша думайтігтыр то кӧрліс синкымъяссӧ, то лэптывліс вывлань.
Ыджыд тушаа, вӧсни кока Соня Феофонтова сувтіс председательсянь неылӧ, видзӧдліс гӧгӧр да шуис:
— Ті, ребята, кыдз кӧсъянныд, а ме радейта висьтавны правдасӧ веськыда синмас.
Десятилетчикъяс нин, навернӧ, заводитісны ремонтсӧ, а ми тані нинӧм огӧ добитчӧй да на ордӧ дась вылас мунам.
Сылы некод эз вочавидз, но пукалысьяс да куйлысьяс бергӧдісны юръяссӧ, а найӧ, кодъяс сулалісны, матыстчисны матӧджык.
— Ті, дерт, верманныд скӧравны да мый окота шуны, ребята.
Но сӧмын ме сэтшӧм морт: аддза кӧ кутшӧмкӧ нелючкитор, сідзи веськыда и шуа.
Гырысь йӧз правӧсь: руководительтӧг ми нинӧм огӧ добитчӧй.
Оська презрительнӧя нюммуныштліс:
— Повзин нин?
Пӧжалуйста, мун!
Ми няргысьясӧс огӧ кутӧй.
Но сэки жӧ ӧтпырйӧ шыасисны кымынкӧ морт:
— Тырмас тэныд, Оська: «повзин» да «повзин»!
— Ставныс кӧ эськӧ асьныс вермисны керкаяс стрӧитны, сэки нинӧмла вӧлі инженеръясас велӧдчыны.
— Закотитасны — миянлысь школатӧ ставнас ӧти кирпичӧн кыскаласны, а ми и пикнитны огӧ лысьтӧй.
— Ноксим ми тані весьшӧрӧ, а сэсся видлы Платон Ивановичлы синмас видзӧдлыны!
— Правильнӧ!
— Тырмас!
— Нинӧм абусӧ ми панім!
Ме гӧгӧрвои, мый ӧні миян строительствоным ставнас торксяс.
Ме вӧлі сӧгласен Сонякӧд да мукӧд челядькӧд, и всё-таки сьӧлӧм вылын менам вӧлі шог.
Тимошка гӧтов вӧлі бӧрддзыны...
Сьӧкыд добивайтчыны ассьыд цельтӧ, тэнад кӧ мыйкӧ оз клеитчы, но ещӧ сьӧкыдджык эновтны делӧ, кодӧс радейтан!
VIII глава
ЛИДИЯ АЛЕКСЕЕВНА
— Матыстчӧ кутшӧмкӧ тётенька.
Матыстчӧ кутшӧмкӧ тётенька, — шуис Саша Ивушкин, коді сідзи эз и эновт ассьыс постсӧ стен вылысь.
Ӧткымын челядь чукӧртісны нин пилаяс, черъяс да мӧлӧтъяс, лӧсьӧдчисны мунны гортас; мукӧдъяс пыркӧдчисны, асланыс гачӧ кепкаяснас кучкалігтыр.
Ӧстальнӧйыс туплясисны эжа вылын либӧ, нинӧм вӧчтӧг, шӧйтісны местаысь местаӧ.
Некод быттьӧ эз и кывлы Ивушкинлысь кывъяссӧ.
Сӧмын Галина, коді пукаліс кильчӧ вылын, броткыштіс аслыс ныр улас:
— Но и мед матыстчӧ!
Кор «тётенька» кайис миян дінӧ площадка вылӧ, ме аддзи, мый сылы кызь арӧсысь абу унджык.
Пӧжалуй, ар дас ӧкмыс либӧ весиг дас кӧкъямыс.
Видыс сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ зэв подтянутӧй да решительнӧй.
Пасьтасьӧма вӧлі сійӧ спортивнӧй ногӧн — паськыд сьӧд юбкаа да морӧсас еджыд визя лӧз шӧвк майкаа; юрсӧ чатӧртӧма, синъясыс ыджыдӧсь, сьӧдӧсь да серьёзнӧйӧсь, нырыс дженьыд, но абу чангыля; рыжӧйкодь сук юрсисӧ шыльӧдӧма бӧрлань да гартыштӧма балябӧжас.
Площадка вылӧ тэрыба кайӧм бӧрын сійӧ сувтіс, видзӧдліс веськыдвылӧ, шуйгавылӧ да шуис гораа да делӧвитӧя:
— Здравствуйте, ребята!
Кодсюрӧ челядь пиысь неокотапырысь ӧтветитісны сылы: «Здравствуйте».
Оська нинӧм эз шу, но ме казялі, мый сійӧ друг кыдзкӧ лои серьёзнӧйджык.
— Перерыв?
Шойччанныд? — тэрыба юаліс ныв.
Оська шумтӧг, быттьӧ дзебсясьӧмӧн, матыстчис ныв дінӧ да, веськыда сылы синмас видзӧдігтыр, сувтіс сы водзӧ.
— Перерыв, — ӧтветитіс сійӧ негораа, сувтыштавлӧмӧн. — А ті...
А тіянлы коді колӧ?
— Тэ абу Ося Димин?
— Да... Димин... — шуис Оська да кельдӧдіс.
— Мунам сёрнитыштам.
Ме комсомол райкомсянь.
Ныв мӧдӧдчис кильчӧлань, кӧні пукаліс Галина да кӧні сулалі ме.
Оська локтіс сы бӧрся воддзамозыс жӧ надзӧникӧн восьлалігтыр.
Ме дінті мунігӧн сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
Но и чужӧм жӧ сылӧн вӧлі!
Меным кажитчис, мый волнуйтчӧмысла сылӧн вот-вот садьыс бырӧ.
«Райком» кыв кылӧм бӧрын Яша надзӧникӧн чеччис тачка вылысь, матын пукалысь челядь звиркнитісны эжа вылысь да кутісны ӧвтны кияснас налы, кодъяс вӧліны площадка мӧдар помас.
Галина чеччис кильчӧ вылысса тшупӧд вылысь, кӧні таӧдз пукаліс, да волнуйтчигтыр кутіс шуавны:
— Пуксьӧй, пӧжалуйста!..
Кӧть... тані няйт... Бус... Пырысь-пыр!..
Вайӧй мыйкӧ вольсыштны!
Колька, но мый тэ сулалан!..
Тані няйт.
Пырысь-пыр... Ӧти минута!
Райкомса ныв кайис Оськакӧд кильчӧ вылӧ, копыртчис вылыс тшупӧд весьтӧ да кутіс пӧлявны сэтысь буссӧ.
А кильчӧ дорӧ чукӧртчисны нин сы мында челядь, мый менӧ топӧдісны быдладорсянь.
— Коді тайӧ? — вашкӧдчисны челядь.
— Райкомсянь!
— Коді?
— Лӧньджыка, тіянлы шуӧны!
— Сэні няйт!
Бус!
— Вольсавны мыйкӧ!
— Кежӧй!
Сетӧй туйсӧ!
Сетӧй туйсӧ, шуа! — челядьӧс йӧткалігтыр Яшка писькӧдчис чукӧр пыр.
Сійӧ кыскис метрӧн-джынйӧн кузьта чистӧй пӧв пом.
Тайӧ пӧв помас, быттьӧ отсаліс главнӧй инженерлы, кутчысьӧма Тимошка.
Яшка катӧдіс пӧвсӧ Тимошкакӧд ӧтлаын кильчӧ вылӧ да пуктіс сійӧс вылыс тшупӧд вылас:
— Пӧжалуйста!
Со!
Чистӧй.
Сэсся найӧ завснабкӧд лэччисны кильчӧ вылысь, а ныв миян председателькӧд пуксисны пӧв вылас.
Нывлӧн вӧлі полевӧй сумка, пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм Оськалӧн.
Сійӧ кыскис сэтысь блокнот да карандаш.
— Ме мыйлакӧ пырысь-пыр дӧгадайтчи, мый тэ Ося Димин, — сумкасӧ пӧдлалігмоз шуис сійӧ.
Оська зыралыштіс кияснас пидзӧсъяссӧ да муртса нюммуныштіс.
Ныв лэптіс юрсӧ да шыасис строительяс дінӧ:
— Внимание, ребята!
Медводз миянлы колӧ тӧдмасьны.
Менам нимӧй Лида... мӧдногӧн кӧ Лидия Алексеевна Волкова.
Онӧ вунӧдӧй?
Повторяйта: Лидия Алексеевна Волкова.
Менӧ тіян дінӧ мӧдӧдіс райком.
Райкомын зэв ёна интересуйтчӧны тіян уджӧн да поручитісны меным подробнӧя тӧдмавны, мый ті тані вӧчанныд.
Строительяс кутісны шумитны:
— Мыйла?
— Мыйла тӧдмасьны?
Лидия Алексеевна пуктіс сумкасӧ да блокнотсӧ аскӧдыс орччӧн, сувтіс да кутіс клопайтны:
— Тишина!..
Ребята!
(Строительяс пыр жӧ ланьтісны.)
Вай договоритчам: первой ме сетала вопросъяссӧ, а сэсся ті.
Сӧгласенӧсь?
Сӧмын мед оз ставныс ӧтпырйӧ, а кодкӧ ӧти меным ӧтвечайтӧ.
— Председатель мед ӧтвечайтас!
— Мед Ося ӧтвечайтас!
Сійӧ миян председатель.
Лидия Алексеевна бӧр пуксис да кутіс юасьны Оськалысь сы йылысь, кыдзи да кор организуйтчис миян ШВК, кымын челядь участвуйтӧны миян уджын, кутшӧм арлыдаӧсь найӧ, мый ми вӧчам строительство вылас да мый нин ми вӧчим.
Оська ӧтвечайтіс зэв подробнӧя.
Ставсӧ, мый сійӧ висьтавліс, Лидия Алексеевна тэрыба гижаліс.
Ми старайтчим не шумитны да сӧмын шочиника поправляйтлім, мыйкӧ кӧ Оська вунӧдліс.
Ставсӧ юасьӧм бӧрын да ставсӧ гижалӧм бӧрын Лидия Алексеевна сувтіс да дзебис блокнотсӧ сумкаас:
— Мӧдім!
Петкӧдлӧй меным, мый тані да кыдзи.
Ми нуӧдім сійӧс строительство кузя.
Лидия Алексеевна видзӧдаліс став воронкаяссӧ, кодъясӧс ми удитім тыртны лӧптӧн, да шуис дженьыдика:
— Молодечьяс!
Сэсся сійӧ лэччис джынвыйӧ пемыд траншеяясӧ, кодъясӧс Галина вӧчис складӧ, да, портитчӧм ӧшинь каличьяс, ӧдзӧс вугъяс да сімӧм кӧрт тув чукӧръяс аддзӧм бӧрын, зэв ёна чуймис:
— А тайӧ лӧпсӧ ті мыйла чукӧртанныд?
Галина ехиднӧя видзӧдліс Тимошка вылӧ:
— А! Мый ме тэныд шулі? А?
Тимошка смутитчис:
— Ме чайті, згӧдитчас.
Строительнӧй материалъяс...
Ӧні тӧданныд кутшӧм найӧ дефицитнӧйӧсь!..
— Тэ ногӧн, государстволӧн кӧрт тувъяс оз сюрны школа вылӧ?..
Мыйла найӧ колӧны, татшӧм кӧрт тувъясыс: чукляясыс да сімӧмъясыс!
— А кирпичьяссӧ чукӧртны?
— Кирпичьяс?.. — киас ӧшалысь сумкасӧ бовйӧдлігмоз Лидия Алексеевна чӧв олыштіс. — Кирпичьяс, ме думайта, колӧ чукӧртны.
Сӧмын найӧ кӧ быдсаӧсь.
Мунім водзӧ!
Сэсся Лидия Алексеевна обследуйтіс школа пытшкӧссӧ.
Сійӧ абу весьшӧрӧ пасьталӧма спортивнӧй майка: сійӧ кавшасьлывліс ӧшинь вылӧ да ветлӧдліс кӧрт балкаяс кузя, кодъяс вӧліны пӧдвал весьтын, кытысь ми весалім лӧпсӧ.
Ми, дерт, тойласигтыр да ӧта-мӧдлы мешайтігтыр быдлаті ветлӧдлім сы бӧрся.
Лидия Алексеевна вӧлі зэв серьёзнӧй, но меным кажитчис, мый сійӧ чеччалӧ да ветлӧдлӧ развалинаясӧд оз сы вӧсна, мый сылы мыйкӧ колӧ видзӧдлыны, а сы вӧсна, мый сылы прӧстӧ окота чеччалыштны.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ миянлы зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воис.
Кор сійӧ ставсӧ обследуйтіс, ми бара кытшалім сійӧс, да Оська юаліс:
— Лидия Алексеевна, ӧні позьӧ вопросъяс сетавны?
Лидия Алексеевна сюся видзӧдліс сы вылӧ ыджыд сьӧд синъяснас, неуна чукыртыштіс синкымсӧ да неокотаыськодь ӧтветитіс:
— Н-но... Пӧжалуйста!
Оська кусыньтіс шуйга кисьыс чуньсӧ:
— Первой вопрос: ошкӧны райкомын, мый ми босьтчим школа восстанавливайтны?
Лидия Алексеевна секунда думайтыштіс.
— Вообщӧ ошкӧны.
— Оська, энлы! — сюйси ме. — Разрешитӧй ӧні меным юавны.
А веритӧны райкомын, мый ми сійӧс асьным вермам стрӧитны?
— Асьныд?
Гырысьяс отсӧгтӧг?..
Дерт, оз веритны, ребята!
— А ме чайта, всё-таки вермим эськӧ, — надзӧникӧн шуис Оська да кусыньтіс мӧд чунь. — Лидия Алексеевна... ӧні татшӧм вопрос: кыдзи ті думайтанныд, райком миянлы отсалас?
Мыйла тіянӧс миян дінӧ мӧдӧдісны?
Полевӧй сумка ремешоксӧ кыкнан кинас кутігтыр Лидия Алексеевна надзӧникӧн бовйӧдліс сумкасӧ аслас пидзӧсъяс дінын.
— Вот мый, ребята! — заводитіс сійӧ ньӧжйӧникӧн да зэв серьёзнӧя. — Ті абу ичӧтӧсь.
Збыль ӧд?
И ті асьныд долженӧсь гӧгӧрвоны, мый ӧти лунӧ татшӧм делӧяс оз решайтчыны.
Сідз?
— Сідзтӧ сідз, — шуис Тимошка, — а всё-таки, миянлы кӧ эськӧ сетісны материалъяс...
— Тані абу материалъясын делӧыс, а йӧзын, — торкис сійӧс Лидия Алексеевна. — Гӧгӧрвоӧй ті, мый сӧмын ӧти миян районын разрушитӧма уна сё керка да здание.
Быд рабочӧй, быд инженер ӧні учёт вылын.
Гӧгӧрвоана тіянлы?
Но вот!
Сы вӧсна ме тіянлы талун нинӧм ог висьтав.
Стӧчджык, висьтала сӧмын ӧтитор: уджалӧй водзӧ, весалӧй лӧпсӧ.
Кӧть кор школатӧ восстановитасны, татшӧм уджыд весьшӧрӧ оз пропадит, и тіянлы век шуасны аттьӧ.
Гӧгӧрвоана?
А пока аддзысьлытӧдз.
Сӧмын йӧз заборысь пӧвъяссӧ энӧ нетшкӧй!..
Ме аски рытланьыс бара кежавла.
Ми вешйыштім, горӧдім разнӧй гӧлӧсъясӧн: «Аддзысьлытӧдз, Лидия Алексеевна!
Аскиӧдз!» — и Лидия Алексеевна петіс челядь чукӧрысь.
Нӧрыс вылысь лэччигӧн сійӧ бергӧдчыліс да горӧдіс:
— Гашкӧ, менӧ тіянӧ вожатӧйӧн назначитасны!
Яшка лажыньтчыштіс, лэптіс кисӧ да надзӧникӧн командуйтіс:
— «Ура» горӧдӧй!
Но!.. <rus>Раз-два</rus>!
— <ns>Ура-а-а</ns>!
— <rus>Раз-два</rus>!
— <ns>Ура-а-а</ns>!
— <rus>Раз-два</rus>!
— <ns>Ура-а-а</ns>!
Лидия Алексеевна ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс мунігмозыс, лэптіс юр весьтас полевӧй сумкасӧ да ӧвтыштіс миянлы сійӧн.
Нинӧм и шуны, кыдзи бурмис миян настроениеным!
Тӧдӧмысь, вожатӧй мунӧм бӧрын ми минут дас вит горзім да гажӧдчим вовсю.
— Тайӧ сійӧ прӧстӧ шуӧ, мый нинӧм на ещӧ оз тӧд, — волнуйтчис Тимошка. — Кыдз нӧ!
Кутіс эськӧ райком весьшӧрӧ мортӧс мӧдӧдны!
— Дерт, сэні мыйкӧ решитӧмаӧсь нин!
— Ӧні мед видласны кирпичьястӧ мырддьыны!
Мед видласны!
Сэк кості, кор ставныс горзісны, Оська мый йылысь кӧ вашкӧдчис Яковкӧд.
Сэсся найӧ кайисны кильчӧ вылӧ, и главнӧй инженер некымынысь горӧдіс: «Ланьтӧй!»
Кор шумыс лӧнис, Оська кутіс висьтавны речь.
Сійӧ висьталіс, мый ми долженӧсь торъя напряжённӧя уджавны, медым райкомын гӧгӧрвоисны, мый вылӧ ми способнӧйӧсь.
И сійӧ шуис, мый аски асывсянь колӧ мӧдӧдны экспедиция вӧрӧ, противотанкӧвӧй завал вылӧ.
— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ лӧсьыд лоӧ! — шуис сійӧ. — Лидия Алексеевна аски локтас, а миян нин со кутшӧм керъяс заптӧма да ю кузя кылӧдӧма.
Тайӧ ӧти-кӧ!
А сёрнитны кӧ строительствоӧн веськӧдлӧм кузя инженер йылысь, то ме заводитла агитируйтны асланым квартираса ӧти соседӧс.
Сійӧ ӧні уджалӧ Дворец культуры восстановитӧм вылын.
Сылӧн, правда, характерыс сьӧкыд, но ме видла сыкӧд сёрнитны.
Ставныс сӧгласитчисны председателькӧд.
Экспедицияӧ назначитісны ӧкмыс детинкаӧс, на лыдын Оськаӧс, Яковӧс, Тимофейӧс, Андрюшкаӧс да менӧ.
Веськӧдлыны уджнас аски тшӧктісны Галиналы.
Сэсся ми разӧдчим перерыв вылӧ, а перерыв бӧрын уджалім ещӧ час куим.
Тайӧ рытнас мам локтіс гортӧ сёрӧн, кор ме узи нин.
Ме садьми, лэпті юрӧс пӧдушка вылысь да шуи:
— Мама, а тэ тӧдан мый?
Миян строительствоӧн комсомол райком ачыс заинтересуйтчӧма!
Мам шуис:
— Да но? Збыль?
И меным кажитчис, мый сійӧ эз ёна чуймы.
Ме решиті не висьтавны мамлы сы йылысь, мый муна экспедицияӧ:
«Друг оз лэдз!»
IX глава
ЭКСПЕДИЦИЯ
Ме садьми водзджык, котӧртлі няньла, босьті чер да вещӧвӧй мешӧкӧ сёянтор да, мамӧс садьмӧдтӧг, муні гортысь.
Ме сӧмын коли сылы записка: «Мамочка, эн волнуйтчы да эн скӧрав.
Муні важнӧй делӧ кузя.
Рытнас локта».
Часӧн-джынйӧн кымын бӧрын миян экспедиция петіс поездысь Раздолье нима ичӧтик платформа вылӧ.
Кӧть ми и рыт кежлас лӧсьӧдчим локны гортӧ, но быдӧн миян пиысь снарядитчӧма вывті бура: быдӧн нуис чер либӧ пила, либӧ пуръяс кӧртавлӧм вылӧ гез; быдӧнлӧн мыш саяс вӧлі мешӧк, кытчӧ сюйӧма пальто да ӧти лун кежлӧ сёян запас.
Яков босьтӧма ассьыс пӧнарсӧ, Оська — компас, а Сашка Ивушкин — бинокль.
Ми мунім сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн Тимошка бӧрся картупель муяскостса трӧпаӧд.
Завснаб ӧтарӧ бергаліс да весиг петитчывліс бӧрӧ, медым лӧсьыдджык вӧлі сёрнитнысӧ:
— Ребята!
Ми экспедиция кодь, коді корсьӧ тайӧ... кыдз нин... но, кӧрт сэні, нефть...
— Полезнӧй ископаемӧй корсьысьяс, — подскажитіс Анатолий.
— Да!
Быттьӧ миянӧс ыстісны корсьны сэтшӧм полезнӧй ископаемӧй, коді имеитӧ зэв ыджыд тӧдчанлун страналы.
— Ёртъяс! — шуис Оська. — А тӧданныд, кутшӧм тӧдчанлун ещӧ имеитӧ миян экспедиция?
Не сӧмын строительнӧй, а ещӧ и научнӧй.
Помнитанныд, коркӧ «Пионерскӧй правда» гижліс, мый челядь исследуйтӧмаӧсь посни юяс?..
Кымынысь ми вӧвлім тайӧ местаясас!
Быдсямапӧлӧс пионерпоходъяс да мукӧдтор...
А коді миян пиысь кӧть ӧтчыд исследуйтіс, кыдзи визувтӧ Уклейка ю тайӧ местасяньыс карӧдз?
Некод.
Регыд ми пырим вӧрӧ да кутім восьлавны туй дортіыс.
Войнаӧдз ме тані частӧ вӧвлывлі детинкаяскӧд.
Сэки тайӧ вӧлі гажа, лӧнь вӧр, сэтшӧм лӧсьыд да тӧдса, быттьӧ аслад керкаын комната.
Тані вӧрзьытӧм сук козъяс пӧвстын вӧлі уна эрд, кытчӧ ми, следопытъясӧн ворсігӧн, стрӧитлім шалашъяс;
тані вӧліны том кыддза расъяс, кодъяс весиг зэригӧн кажитчисны шондіӧн югдӧдӧмаӧсь, и тані быдлаын вӧлі сэтшӧм сук, небыд турун, мый ми сэні патурликасим да тышкасим, быттьӧкӧ вольпась вылын.
А ӧні ме муні да эг тӧд вӧрсӧ.
Том кыдзьяс пыдди мусьыс чурвидзисны увтӧм, кортӧм кутшӧмкӧ майӧгъяс — найӧс дзикӧдз шырӧмаӧсь снарядъяс да пулемётнӧй би.
Руд лыска, чегъясьӧм стволъяса ӧткымын козъяс куйлісны муас; мукӧдъяс, сэтшӧм жӧ рудӧсь, ӧшйӧмаӧсь орчча козъяс вылӧ.
А найӧ, кодъяс абу усьӧмаӧсь, сулалісны ӧні изуродованнӧйӧсь, чегӧм увъясаӧсь, кодъяс ӧшалісны беспомощнӧя, быттьӧ косьмӧм кияс.
Гӧгӧр вӧліны воронкаяс, кодъяс дінын туплясисны сёй комӧкъяс да зэв уна вужъяс.
Частӧ ми аддзывлім турун пӧвстысь то орӧм немецкӧй погон, то кутшӧмкӧ ремешок, то консерв банка, то лыйлӧм гильзаяс.
Меным эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылын.
Ланьтісны и мукӧд челядьыс, зумыша видзӧдісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тадзи ми мунім час кымын.
Медбӧрын Тимоша сувтіс да шуис:
— Тані!
Ми видзӧдлім гӧгӧр.
Дзик миян водзын вӧлі векньыдик ю, ваас тыдалісны кымӧръяс да пожӧм йывъяс.
Туйыс муніс берег пӧлӧн веськыдвылӧ.
Шуйгавылас, туйсяньыс метр ветымын сайын, тыдаліс противотанкӧвӧй завал.
Гырысь пожӧмъяссӧ вӧлі пилитӧма мусяньыс куим метр вылнаті да пӧрӧдӧма йывъяснас ӧтиладорӧ.
Налӧн косьмӧм гырысь увъясыс лямӧдӧмаӧсь кустъяссӧ да том пуяссӧ, и найӧ быдмисны чукыльтчӧмӧн, кусыньтчӧмӧн, но век жӧ вежӧсь да ловъяӧсь.
Став тайӧ увъяс, стволъяс весьтас чурвидзисны пилиттӧм шочиник пожӧмъяс.
Тимоша бергаліс миян дінын, сійӧ вӧлі зэв дӧвӧльнӧй:
— Но, мый ме тіянлы висьтавлі?
А? Тырмас тані керйыс?
А? Тырмас?
— М-да, — шуис Оська. — Тайӧ, тыдалӧ, сійӧ, мый миянлы колӧ.
Ставным ошким завснабӧс.
Сӧмын Яша, турун си няклялігтыр, броткыштіс:
— Сизим пӧсь киссяс, пока татысь кӧть ӧти кер перъян.
— Мый нӧ, кӧть и сизим пӧсь! — шуис Оська. — Сы вылӧ и сьӧкыдлунъясыс, медым найӧс преодолевайтны.
Мӧдім!
Ми воськовтім заваллань, но Андрей друг горӧдіс:
— Энлӧй!
Кывзӧй!
Ставным сувтім.
Андрей заводитіс висьтавны мыйлакӧ вашкӧдӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр:
— Ребята!
А тӧданныд, мый ме тіянлы висьтала?
А мый, завал водзас кӧ колисны на минаяс?
А?.. Сэки мый?
Яша гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Чӧрт!
Збыль!.. — Сійӧ видзӧдліс Тимошка вылӧ. — Эй, завснаб!
Тэ, шуан, тані вӧвлін?
— Ребята!
Энӧ полӧй.
Ме таті дядя Мишакӧд прӧйдитлі да аддзылі, кыдзи кутшӧмкӧ йӧз ветлӧдлісны.
— Военнӧйяс?
Гражданскӧйяс?
— Эг вермы тӧдмавны.
Пемыд вӧлі.
Сӧмын тӧда, мый ветлӧдлісны.
Ми думыштчим.
Ми тӧдім, мый завалъяс пӧшти век овлӧны минируйтӧмаӧсь.
— Энӧ полӧй, ребята! — успокаивайтіс Тимошка. — Гражданскӧйяс кӧ ветлӧдлісны, сідзкӧ разминируйтӧма нин вӧлі.
А военнӧйяс кӧ, сапёръяс, сідзкӧ ставсӧ жӧ нин разминируйтісны.
— Гашкӧ, ставсӧ разминируйтісны, а гашкӧ, и эз на удитны, — шуис Толя.
— Сэки и керйыд оз ковмы! — шуис Мишка Арбузов. — Ки-кокыд донаджык.
Оська скӧрмис:
— Мый нӧ, тэ ногӧн, эновтны ставсӧ да гортӧ котӧртны?
— Эновтны не эновтны, а качны небесаланьыс абу жӧ зэв лӧсьыд.
Ми дыр педзим туй вылас.
Оська думайтігтыр ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ.
Друг Тимошка шуис:
— Ося!
Тӧдан, мый ме предлагайта?
Вай ме водзвылас муна.
А ті — менам кок туй кузя.
Взорвитча — сідзкӧ, пӧгибниті общественнӧй делӧ вӧсна, а ог взорвитчы — сідзкӧ, ставыс лючки-ладнӧ.
— Он, — шуис Оська, — ме думышті прӧстӧй да зэв бур петан туй: ми пудъясям, кодлы мунны водзвылас.
Ме казьтышті сы йылысь, мый оз ков некодлы рискуйтны, мый бурджык корсьны керъяссӧ мӧдлаысь, но Оська презрительнӧя шуис:
— Чудак тэ, Николай!
Дась керъяс тэныд некод оз сет, а ловъя пуяссӧ пилитны оз жӧ позь.
А сэсся, ті сӧмын думыштлӧй, ёртъяс, кутшӧм тайӧ лӧсьыд лоӧ!
Мунӧ школа стрӧитӧм.
Керйыс абу.
И вот экспедиция смела петӧ туйӧ сьӧд вӧр пыр, медым кӧть кыдз, а судзӧдны керъяс.
Друг на водзын преграда: миннӧй поле.
Но нинӧм найӧс оз вермы сувтӧдны.
Пудъясьӧны, и ӧти, кыв ни джын шутӧг, мунӧ водзӧ, писькӧдӧ ёртъясыслы туй.
— Да! — шыасис Тимоша. — И друг сійӧ взорвитчӧ, и сэки мӧд, кыв ни джын шутӧг, сувтӧ сы местаӧ да мунӧ водзӧ — пӧшти вернӧй смерть вылӧ.
Да, ребята, а?
— Да, — шуис Яков, — тадзи найӧ ӧтикӧн-ӧтикӧн ставныс взрывайтчӧны, и рыт кежлас — ни йӧз, ни керъяс.
Но ставнымлы нин окота лои вӧчны подвиг буретш тайӧ вӧрас, кӧні неважӧн грымгис канонада да тысяча боецъяс мунісны враг вылӧ.
Яшкалы горӧдісны, мый серавны, дерт, кокньыдджык мыйкӧ героическӧйӧс вӧчӧм дорысь.
Сійӧ шуис:
— Ладнӧ!
Пудъясям.
Гашкӧ, минаяссӧ абу быдлаӧ пукталӧма.
Ося пуксис мыр вылӧ, кыскис сумкасьыс бумага лист, косявліс бумагасӧ ӧткодь торъяс вылӧ да ӧти вылӧ мыйкӧ чертитіс.
Гартыштіс билетикъяссӧ, пуктіс тюбетейкаас да чеччис:
— Коді тыртӧмӧс кыскас — мунӧ бӧрвылын.
Коді стреласӧ перъяс — мунӧ водзвылын.
Чӧв олігтыр, серьёзнӧя ми босьталім билетикъяс.
Менам весиг сьӧлӧмӧй ёкнитліс, кор ме ассьым рази.
Но меным сюрӧма тыртӧм.
Оська босьтіс медбӧръя билетсӧ, разис сійӧс да юаліс:
— Но?
Код ордын стрелаыс?
Некод эз ӧтветит.
— Ме юала: код ордын стрелаыс?
Кудриа юрсиа ичӧтик Саша Ивушкин шуис муртса кывмӧн:
— М-ме ордын... стрелаыс...
Ставным видзӧдлім сы вылӧ.
Сійӧ сулаліс бумага кодь блед да лапйӧдліс кузь синлысъяссӧ, быттьӧ синмас ёг веськалӧма.
— Сідз, — шуис Оська. — Но, тэ мун водзвылас, а ми — воськов кызь сайын, кок туйӧдыд.
Саша эз вӧрзьы да век лапйӧдліс синсӧ.
— Но, мый тэ сувтін?
Мун! — шуис Толя.
— Ребята, энлӧй! — водзӧ петіс Андрей.
— Мыйла ті сійӧс тэрмӧдланныд?
Гашкӧ, мортыслы колӧ мыйкӧ бать-мамыслы, другъясыслы висьтавны...
Саша, мыйкӧ кӧ тэныд колӧ висьтавны, вай ме висьтала.
Кӧсъян?
Саша восьтыліс вомсӧ, бӧр пӧдлаліс, бара восьтіс, но кыв ни джын эз шу.
— Но ладнӧ!
Сідзкӧ мун...
Ребята, кежыштӧй!
Ми кежыштім.
Саша надзӧникӧн бергӧдчис, шуйга кокнас воськовтіс ӧтчыд туйсьыс бокӧ, лэптіс веськыдсӧ, медым воськовтны водзӧ, но сідзи и коли ӧти кок йылас сулавны, быттьӧ цапля.
— Эк тэ, цапля! — серӧктіс Яшка да серьёзнӧя содтіс:
— Аддзинныд кодӧс водзӧ мӧдӧдны!
Медся ичӧтсӧ.
— Збыль!..
Сашка, лок бӧр! — шыасис завснаб.
— Вай выльысь пудъялам.
— Выльысь пудъялам!
Сійӧ ичӧтик!
Оська, выльысь гиж! — горӧдім ставным хорӧн.
Сэки Оська чӧв олігтыр кежис туй вывсьыс да решительнӧя мӧдӧдчис заваллань.
Ми мӧдӧдчим сы бӧрся, но ньӧти эг кызь воськов сайын, а пӧшти дзик сы бӧрся.
Некод миян пиысь эз взорвитчы.
Завал дінӧ матыстчӧм бӧрын ми вунӧдім минаяс йылысь.
Сӧмын ӧні ми гӧгӧрвоим, кутшӧм удж миянлы колӧ вӧчны: быд пожӧм вылын вӧлі некымын дас ув, на пиысь ӧткымынъяс вӧліны ляпкыдик пу ыдждаӧсь.
Колӧ вӧлі тайӧ став увъяссӧ керавлыны; колӧ вӧлі быд пу пилитны некымын тор вылӧ;
колӧ вӧлі лӧсьӧдӧм керъяссӧ кыскавны юлань, керъяснас колӧ писькӧдчыны завал вомӧн.
Сыысь кындзи, кыдзи ме нин висьтавлі, став тайӧ пожӧмъяссӧ вӧлі абу дзикӧдз пилитӧма, а сідзи пилитыштӧма, медым найӧс позьӧ вӧлі пӧрӧдны.
Сідзкӧ, миян пиысь кодлыкӧ колӧ вӧлі кавшасьны куим метр судта мыр вылӧ да черӧн торйӧдны пусӧ мыр бердысь.
Кыз, век серьёзнӧй, Мишка Арбузов шуис:
— Тӧданныд мый, ребята?
Увъясас ми тані ставсӧ косявлам, гачьяс и дӧрӧмъяс, дзикӧдз мучитчам, а рыт кежлас перъям татысь ӧти кер.
Ми кутім вензьыны.
Ӧтияс вӧліны сӧгласенӧсь Мишакӧд, мӧдъяс шуалісны, мый локтім кӧ нин, нинӧм отступайтны.
Оська эз вензьы.
Полевӧй сумкасӧ пу бердӧ топӧдӧмӧн, сійӧ мыйкӧ кутіс гижны бумага лист вылӧ, ӧтарӧ дугдывліс да думайтіс карандашнас нырсӧ гыжъялігтыр.
— Сідз, — миян дінӧ матыстчигӧн шуис сійӧ.
— Мед быдӧн кырымалас тайӧ документсӧ.
Ми кытшалім Оськаӧс да кутім видзӧдны лист вылас.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма:
«Клятва
Ме, пионер да <ns>Н-скӧй</ns> школа-семилеткаса велӧдчысь, торжественнӧя клянитча, мый ог мун Грачевскӧй вӧрысь, кытчӧдз школа восстановитӧм кузя комитетлысь заданиесӧ оз ло выполнитӧма да 5 метр кузьта 20 кер оз ло заптӧма да пуръялӧма.
Ме кӧ нарушита тайӧ клятвасӧ, мед менӧ шуӧны дезертирӧн да полысь мортӧн».
— Вот, — шуис Оська. — А сійӧ, коді оз кырымав, вермас ӧні жӧ мунны да сэсся не локны строительство вылӧ.
Ми ставным кырымасим лист вылас.
Кырымасис и Миша Арбузов, сійӧ шуис, мый ньӧти эз кӧсйы мунны, а сӧмын неуна сомневайтчыштіс.
— Но, — шуис Тимоша, — мед ӧні видлас кодкӧ нарушитны клятвасӧ!
Главнӧй инженер ёрт, мый прикажитанныд вӧчны?
Ставным бергӧдчим Яшалань.
Сійӧ неуна сулалыштіс думайтігтыр, сэсся шуис:
— Перво-наперво вот мый: ме ӧні кавшася тайӧ мыр вылас да этайӧс керышта, а ті сулалӧй да, ме кӧ уся, кутӧй менӧ.
Сідзи и вӧчим.
Яша пӧрччысис да кутіс кавшасьны джуджыд мыр вылӧ, а ми отсалім сылы кавшасьнысӧ, кытчӧдз кияс судзисны.
Пилитӧминӧдзыс кавшасьӧм бӧрын сійӧ видзчысьӧмӧн пидзӧсчанясис мыр йылас, сэсся сідз жӧ надзӧникӧн да видзчысьӧмӧн лажыньтчис.
Ми ставным, лов шынымӧс пыкӧмӧн, щӧкаяснымӧс лэптӧмӧн, сулалім мыр дорын.
Лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын Яша шуис:
— Черсӧ мыччӧй!
Ми кӧть кыдзи эгӧ чеччалӧй, а судзӧдчыны черӧн сыӧдз эгӧ вермӧй.
Ковмис меным пыксьыны киясӧн мырйӧ, а Тимошалы — кавшасьны меным пельпом вылӧ.
Черсӧ ӧти киас кутӧмӧн Яша кутіс керавны пусӧ.
Минута вит мысти пуыс швачкысис муӧ, кульыштіс мырйысь кырсьсӧ.
Зэв гордӧй да дӧвӧльнӧй, главнӧй инженер лэччис.
Ми заводитім орйӧдлыны пожӧмсӧ.
Ме некор эг думайтлы, мый тайӧ сэтшӧм сложнӧй да сьӧкыд удж.
Пуыс, кодӧс ми пилитім, ӧтарӧ топӧдліс пиласӧ, и сійӧс колӧ вӧлі лэптыштны майӧгъясӧн.
Увъяс некыдзи эз кӧсйыны керассьыны, кӧть мыйта ми камгим черъясӧн.
Кок улын эз вӧв му, а кокӧраяс, кытчӧ ми конъясьлім да кодъяс костӧ сибдывлісны кокъяс.
Гӧгӧр чурвидзисны увъяс, грӧзитісны перйыны синтӧ да крукасьлісны паськӧмад.
Вылісяньыс голя пиад ӧтарӧ киссисны чуткасьысь емъяс.
Шонді, ыджыд да гӧрд, кутіс нин дзебсьыны пуяс сайӧ, а ми ю дорӧ кыским сӧмын на дас нёльӧд кер.
Толя видзӧдліс небеса вылӧ, рыжӧй синкымъяссӧ читкыртӧмӧн, да шуис:
— Ребята, а шондіыс пуксьӧ!
— Аддзӧмыд тай! — шуис Оська. — Мый нӧ!
Дас нёль керйӧн мунны гортӧ?
— Кыдзи мунны?
А клятва? — кутіс волнуйтчыны Тимоша. — Нинӧм вылӧ!
Пестыны бипур да узьны тані!
Да, ребята?
— А гортын волнуйтчыны кутасны, кытчӧ ми вошим, — шуис Андрей.
Оська ӧдйӧ думыштіс, мый вӧчны:
— Зэв прӧстӧ: ӧти мунас карӧ да предупредитас бать-мамӧс, а мукӧдыс кольччасны да помаласны уджсӧ.
Ставным сӧгласитчим.
Но станцияӧдз вӧлі квайт километр.
Быдса лун сьӧкыда уджалӧм бӧрын некодлы эз вӧв окота мунны.
Решитісны бара пудъявны, и Оська бара кутіс вӧчавны билетикъяс.
Друг Саша Ивушкин матыстчис сы дінӧ, сулалыштіс неуна кыв ни джын шутӧг да шуис:
— Ося, оз ков пудъявны.
Ме сідзи муна, пудъявтӧг.
Яша ӧвтыштіс кинас:
— Кеж, цапля!
Тэнӧ мунігад лягушкаяс сёясны.
— Всё равно ме муна, — ӧтветитіс мӧдыс.
Оська думыштчис.
Саша, блед, тайӧ лун чӧжнас омӧльтчӧм, сулаліс сы водзын да виччысис.
— Ладнӧ, — шуис Оська. — Мун.
— Вот!
Правильнӧ! — ошкыштіс Тимоша. — И тӧдан мый, Ивушкин?
Тэ эн тайӧ туйӧдыс мун, а мун вӧр трӧпаясӧд, сідзсӧ матынджык.
Мыйӧн воан первой трӧпаӧдзыс, веськыдвылӧ кеж.
Ме тэныд пырысь-пыр план рисуйта.
Километр кык вылӧ матынджык.
Ладнӧ?
Миянлы эськӧ колӧ вӧлі сэті локны, да меным сэки дум вылӧ эз усь.
Ми тӧдім, мый поездыс Энскӧ мунӧ суткинас ӧтчыд — рытнас, но некод стӧча эз тӧд, кор сійӧ локтӧ Раздольеӧ.
Та вӧсна Саша пыр жӧ мӧдӧдчис туйӧ, сьӧрсьыс босьтіс Тимошкалысь плансӧ.
Джуджыд мыльк улӧ, дзик ю дорас, ми пестім бипур, пӧжалім картупель да, ужнайтыштӧм бӧрын, кутім шойччыны: коді куйліс, коді пукаліс посньыдик лапъясысь да турунысь вӧчӧм вольпасьяс вылын.
Дзикӧдз пемдіс, а тӧлысьыс эз на пет.
Сӧмын заваллӧн матысса лапъясыс, муртса гӧрдӧдыштӧмӧн, торъялісны пемыдсьыс биӧн югдӧдӧмысь.
И сы вӧсна, мый югыдыс сэні ӧтарӧ дрӧжжитіс да вӧрис, кажитчис, мый лапъяс саяс кодкӧ вӧрӧшитчӧ.
Ми ланьтім, бипурсайса пемыдас видзӧдігмоз, вӧрса кышакылӧмсӧ да юыслысь сялькӧдчӧмсӧ кывзігмоз.
— Кымын морт тані пӧгибнитіс, тайӧ вӧрас! — шуис медбӧрын Толя.
Ставным матыстчим билань.
Андрюшка, коді пукаліс пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, сюся видзӧдліс шуйгавылӧ, сэсся кутіс дзоргыны миян вылӧ гӧгрӧс синъяснас:
— Ёртъяс!
А мый...
А мый, тайӧ вӧрас кӧ ӧні дзебсясьӧны диверсантъяс?
— Мый тэ выдумывайтан!
— Кытысь найӧ вермасны лоны, диверсантъясыс?
— А со кытысь.
Вӧліны тані бойяс.
И вот кутшӧмкӧ полковник фон Шмидт корис ас дінас лейтенант фон Шульцӧс да шуис: «Герр лейтенант фон Шульц, ми долженӧсь бӧрыньтчыны татысь.
Босьтӧй радиопередатчик, дзебсьӧй вӧрас джуджыд землянкаӧ да бойяс помасьтӧдзыс пукалӧй сэні.
А кор русскӧйяс займитасны тайӧ территориясӧ, войяснас петавлӧй землянкасьыс да нуӧдӧй шпионскӧй да диверсионнӧй удж».
— Да! — шуис Тимошка. — И, гашкӧ, ӧні тайӧ лейтенант фон Шульцыс пукалӧ завалын да кыйӧдӧ миянӧс.
— Мый нӧ, дерт, быдтор вермас лоны, — шуис Оська. — Ме, например, тӧда некымын случай, кор челядь кыйлісны диверсантъясӧс.
Кык нывкаӧс весиг наградитісны таысь.
Сійӧ висьталіс миянлы некымын история диверсантъяс йылысь.
Оська бӧрын кутіс висьтавлыны Андрей, а сы бӧрын — Тимошка.
Розӧвӧй ыджыд тӧлысь петіс коз йывъяс сайысь да кутіс тыдавны ю веркӧсын.
Бипурысь колины сӧмын гӧрд шомъяс, но некод эз мун ломтасла.
Водзлань сетчӧмӧн тіралысь гӧлӧсӧн Тимошка висьтавліс:
— ...Друг аддзӧ: склеп ӧдзӧс воссис, и сэтысь — раз! — и петіс морт, а сэсся — раз! — и ещӧ морт...
Волнуйтчӧмысла завснаб эз вермы лолыштнысӧ, и сійӧ ланьтіс.
Ми пукалім вӧрзьӧдчытӧг, полім видзӧдлыны мышкӧ.
И стӧч тайӧ здукас кӧнкӧ неылын миян мыльк сайын кыліс тешкодь дженьыд шы:
— Апси!
Сэки ми и лолавны дугдім.
— Апси! — кыліс бара.
Андрей пидзӧсчанясис да нюжӧдіс сьылісӧ:
— Кыланныд?
Тимошка мыджсис кияс вылас:
— Несъялӧ кодкӧ!..
Кыкнанныс найӧ кутісны кыссьыны мыльк пӧлӧн, пемыдас видзӧдігтыр, кынмисны места вылас, да друг ӧтпырйӧ чеччыштісны тӧкӧтьӧ эз бипуръяс.
— Мо-орт! — страшнӧя вашнитіс Андрюшка.
— Кӧні мортыс?
— Кутшӧм морт?
— Сэні, эрд вылас, морт.
И веськыда татчӧ локтӧ!
Секунда мысти миян экспедицияным видзчысьӧмӧн мыччысьлывліс мыльк сайсянь.
Эрд вывті, коді торйӧдіс миянӧс туйсьыс, збыльысь локтіс ыджыд тушаа, сьӧд пальтоа да сьӧд шляпаа морт.
Сійӧ локтіс надзӧникӧн, частӧ сувтлывліс, быттьӧ мыйкӧ кывзіс.
— Абу татчӧс.
Да?
Аддзанныд, кыдзи гӧгӧр видзӧдалӧ! — вашнитіс Тимошка.
Мыльксянь неылӧ морт бара сувтіс.
Кор сійӧ бергӧдліс юрсӧ, шляпа поле улас дзирдыштлывліс ӧчки.
— Видзӧдӧ!
Ой, ребята, видзӧдӧ мыйкӧ! — сідзи и кутісны шуавны ме гӧгӧр.
Друг морт бергӧдчис да мӧдӧдчис бӧр туйлань.
Сэки ме казялі, мый Тимошка дзикӧдз петӧма мыльк саяс, а Андрей кутчысьӧма сылы кокас:
— Йӧй!
Кытчӧ тэ?
Мый тэ вӧчан?!
— Лэдз!
Туявны сійӧс колӧ!
Туявны!..
Лэдз!
Завснаб чеччис да уськӧдчис тӧдтӧм морт бӧрся.
Улӧдз копыртчӧмӧн, посньыдик кустъяс сайӧ дзебсясигтыр, мукӧддырйиыс эжа вылӧ кынӧмнас ляскысьлывлігтыр, Тимошка котӧртіс тӧлысьӧн югдӧдӧм эрд вывті.
Но сылы эз везит: морт виччысьтӧг бергӧдчис, чепӧсйис бокӧ да сувтіс, а Тимошка, быттьӧ кӧч, лажыньтчис сысянь некымын воськов сайӧ.
Ми куйлім кулӧмаӧсь нисьӧ ловъяӧсь.
Но вот морт мыйкӧ шуис.
Надзӧникӧн, тыдалӧ зэв неокотапырысь, завснаб матыстчис, сёрнитыштіс мый йылысь кӧ тӧдтӧм морткӧд да мыйвермӧмсьыс кутіс бӧр котӧртны миянлань.
— Станция юасьӧ! — лажыньтчӧмӧн мыльк вывсьыс исковтігмоз вашнитіс сійӧ.
— Кутшӧм?
— Железнодорожнӧй!
— А тэ?
— Шуи, мый ачым сэтчӧ муна.
Сӧмын вот другъяскӧд прӧщайтча.
— Тэ йӧймин!
Мыйла?
— Медым сійӧ эз мун.
Тӧданныд мый?
Ме ӧні сыкӧд кута сёрнитны, а ті гусьӧникӧн матыстчӧй да быдладорсянь уськӧдчӧй сы вылӧ.
— Ладнӧ!
— Сідзи и вӧчам!
— Ланьтӧй ті — «сідзи и вӧчам»!
— шуис Яшка. — А тайӧ кӧ честнӧй морт?
— «Честнӧй»!
Дерт нин честнӧй!
Аддзылінныд, кыдзи сійӧ меысь повзис?
— И тэ эськӧ повзин, тэ дінӧ кӧ гусьӧн матыстчисны.
— А станция!
Мыйла сылы станцияыс?
Поездъясыс ӧні аскиӧдз оз лоны.
— Документъяссӧ прӧверитны — и ставыс! — предложитіс Анатолий.
— Да!
А сійӧ тэныд сетыштас юрад — вот и пом!
— Думышті! — шуис Оська. — Ребята, главнӧйыс — спокойствие.
Тайӧ, гашкӧ, прӧстӧй гражданин, а гашкӧ... асьныд тӧданныд коді.
Станция сылы индыны оз позь.
Сэні ӧні сӧмын телефонист да дежурнӧй.
Вӧчам тадзи: Тимошка висьталас, мый нуӧдас сійӧс станцияӧ, а ачыс нуӧдас сійӧс мӧдарӧ, но кӧть Пичужкиӧ.
Ми гусьӧникӧн кутам мунны на бӧрся.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — отсалам.
Пичужкиын сдайтам посёлковӧй сӧветӧ.
Сэні документъяссӧ прӧверитасны...
— А тайӧ кӧ абу диверсант?
— Но и мый нӧ!
Мед лучшӧ честнӧй морт прӧйдитас куим километр лишнӧй, чем шпион кольӧ вӧля вылӧ.
— Да, вернӧ!
Факт, диверсант!
Страшнӧй сэтшӧм.
Гӧлӧсыс чирӧма...
Прӧщайтлӧй, ребята!
Мыйкӧ кӧ лоӧ...
Ладнӧ нин...
Эк!..
Тимошка ышловзис да котӧртіс.
— Босьтӧй черъяс, пилаяссӧ дзебӧй!
Командатӧг не петны! — вашкӧдӧмӧн распорядитчис Оська.
Вооружитчӧм бӧрын ми бара водалім, мыльк сайсянь ӧтарӧ мыччысьлывліг.
— Мунамӧй, дяденька.
Ме гӧтов! — шуис Тимошка.
Тӧдтӧм морткӧд сійӧ саяліс вӧрӧ.
— Водзӧ! — командуйтіс председатель.
То кыссьӧмӧн, то котӧртӧмӧн вомӧналім ми эрдсӧ.
Пуяс сайӧ дзебсясигтыр, мыръясӧ да пӧрӧдӧм пуясӧ конъясьлігтыр мӧдӧдчим сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн туй пӧлӧн.
Ставным чӧв олім.
Корсюрӧ омӧлика дзирдыштлывлісны черъяс.
Миянлы оз вӧлі тыдав водзын мунысь завснаб.
Но сійӧ нарошнӧ зэв гораа сеталіс «диверсантлы» быдсямапӧлӧс вопросъяссӧ.
— Ті, дяденька, тӧдӧмысь, абу татчӧс?
Да? — сідзи и юргис сылӧн гӧлӧсыс сьӧд вӧрын.
Ми эгӧ кылӧй, мый ӧтвечайтіс «диверсант», а матыстчыны полім: кокъяс улын ӧтарӧ трачкакылісны увъяс.
— Кыдзи нӧ тайӧ тадз: ті шуанныд, мый асьныд Энскысь, а татчӧс местаяссӧ онӧ тӧдӧй?
— Гу-гу-гу-гу... — кыліс воча.
Регыд ми кежим шуйгалань нуӧдысь ещӧ пемыдджык трӧпа вылӧ.
Ми гӧгӧрвоим, мый нинӧмла дзебсясьны пуяс сайӧ, кор и сідзи вит метр сайысь нинӧм оз тыдав.
Увъяс дугдісны трачкакывны кокъяс улын.
Позьӧ вӧлі матӧджык матыстчыны Тимошкалань да «диверсантлань».
Тимошка дыр чӧв оліс.
Сэсся надзӧникӧн, коварнӧй тонӧн юаліс:
— Сі-ідз, дяденька...
Сідзкӧ, ті, дяденька, Свердловскысь неважӧн воинныд?
Интереснӧ, кӧні тайӧ татшӧм Свердловскыс?
Сэки ми первойысь яснӧя кылім тӧдтӧм мортлысь гӧлӧссӧ:
— Уралын.
Пӧра нин тӧдны!
Тайӧ броткысь да пыдісянь петысь гӧлӧссӧ ме кытыськӧ кывлі нин.
Уна книгаясын геройяс паныдавлӧны тӧдса гӧлӧса подозрительнӧй тӧдтӧм йӧзӧс, и таысь век артмӧ мыйкӧ особеннӧй.
Волнуйтчӧмысла менам кокъясӧй слабитісны.
А сэки ещӧ Оська мыйлакӧ кутчысис меным сойӧ гырддзаысь вылӧджык да чорыда кабыртіс сійӧс.
— <ns>Н-нда</ns>!.. — нюжӧдіс Тимошка. — <ns>Прейхен</ns> <deu>зи дойч</deu>?
— Абу «<ns>прейхен</ns> <deu>зи дойч</deu>», а «<deu>шпрехен зи дойч</deu>»!
— броткыштіс «диверсант».
— Тешкодь! — надзӧникӧн нурбыльтіс председатель.
— Тӧданныд, ёртъяс...
Вывті тӧдса гӧлӧсыс!
— Да <ns>но-о</ns>?
— Кодлӧн?
— Тӧданныд...
Ме, дерт, гашкӧ и ӧшибайтча, но сӧмын тайӧ гӧлӧсыс... дзик миян соседлӧн кодь.
— Инженерлӧн? — пырысь-пыр дум вылӧ уси меным.
Оська довкнитіс юрнас.
Та бӧрын ми дыр мунім кыв ни джын шутӧг, кывзім Тимошкалысь да тӧдтӧм мортлысь сёрнисӧ, коді зумыша, неокотапырысь ӧтвечайтіс завснаб вопросъяс вылӧ.
Ми тӧдмалім, мый сійӧ ветлӧма Пичужкиӧ, кӧні лесопилка гӧтӧвитӧма уна тьӧс Дом культуралы, мый тьӧсъясыс зэв бурӧсь, но мый таысь тӧлкыс этша: найӧс вайӧм вылӧ транспортыс оз тырмы.
Тимошка ещӧ ӧтчыд кӧсйис кыйны тӧдтӧм мортӧс.
— Тешкодь! — шуис сійӧ. — Быд строительство вылын овлӧ снабжение кузя отдел, а ті асьныд мунінныд тьӧсъясысла!
— Ме ог вермы виччысьны, кор снабженецъяс воасны командировкаысь, — ӧтветитіс инженер.
Тимошка дугдіс юасьны.
Тыдалӧ, сійӧ ставсӧ жӧ гӧгӧрвоис да жугыльмис.
— Сюрим! — ышловзис Яшка.
Ме вӧрзьӧді председательӧс пельпомӧдыс:
— Ося, мый сэсся!..
Висьтав сылы!
— Но кыдзи ме сылы висьтала?
Тэ думышт, кыдзи ме сылы висьтала!
Километр кык нин прӧйдитім!
Вӧр помасис.
Заводитчисны видзьяс, кодъяс тӧлысь югӧрсьыс вӧліны лӧзоватӧсь, быттьӧ тшынӧн вевттьысьӧмаӧсь.
Оськалӧн соседыс кӧ бергӧдчылас, пыр жӧ казялас миянӧс.
Но некод ӧні та йылысь эз думайт.
Ми, кианым черъяс кутігтыр, довгим-мунім, муртса кыским кокъясӧс, чувствуйтім асьнымӧс сэтшӧм идиотскӧй положениеын, кутшӧмын миян пиысь некод на эз вӧвлы.
Мыйкӧ дыра Тимошка чӧв олігтыр довгис инженеркӧд орччӧн.
Сэсся ми казялім, мый сійӧ кутіс вочасӧн кольччыны аслас спутник дінысь.
Со сійӧ сувтіс...
Со заводитіс надзӧникӧн-надзӧникӧн петитчыны бӧрлань...
Но эз на сідз ло!
Инженер бергӧдчис.
— Ті мый? — юаліс сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
Завснаб сулаліс туй шӧрын, кучкаліс кияснас бокъясас да чӧв оліс.
— Мый тіян сэні лои?
— Дяденька!..
Дяденька, ме тіянӧс эг сэтчӧ нуӧд, — гораа, кутшӧмкӧ отчаяннӧй гӧлӧсӧн шуис завснаб.
— Гм.
Кыдзи эн сэтчӧ нуӧдӧй?
— Ме... ме тӧдлытӧг тіянӧс нуӧді.
Сы вӧсна мый ми чайтім тіянӧс подозрительнӧй личностьӧн да нуӧдім...
— Чудак! — броткыштіс Андрей. — Шуис эськӧ, мый туйсьыс ылаліс.
То бокног, то бӧрӧн петитчигтыр завснаб матыстчис миян дінӧ.
— Ребята!
Тӧданныд, кутшӧм ужаснӧй, роковӧй совпадение... — заводитліс сійӧ.
— Тӧдам.
Чӧв ов! — торкис сійӧс Яшка.
Ставным аддзим, мый инженер тожӧ матыстчӧ миянлань.
— Ог гӧгӧрво, мый ті висьталанныд, — брунгис сылӧн кыз гӧлӧсыс: — «эг сэтчӧ нуӧд», «подозрительнӧй личность»...
Мый тайӧ ставыс...
Гм!
Ӧчки пырыс миянлысь вооружитчӧм командаӧс видзӧдігтыр сійӧ сувтіс некымын воськов сайӧ.
Яшка йӧткыштіс Оськаӧс водзӧ.
Лэдзӧм киас черсӧ кутігтыр председатель сулалыштіс ланьтӧмӧн инженер дінын да медбӧрын нурбыльтіс:
— Здравствуйте, Ковчегов ёрт...
— <ns>Здрав-ствуй-те</ns>! — насторожитчӧмӧн шуис инженер.
— Ковчегов ёрт, ті менӧ энӧ тӧдӧй?..
Ме Ося Димин...
Тіянкӧд ӧти квартираын...
Ковчегов ёрт, ми извиняйтчам тіян водзын, сы вӧсна мый лои ыджыд ӧшибка.
Ми...
Оська дыр да гӧгӧрвотӧма объясняйтіс, мый лои.
И сэки инженер Ковчегов чӧв оліс.
Ыджыд тушаа, гӧрбыльтчыштӧма, сійӧ сулаліс, кияссӧ пальто зепъясас пыдӧдз сюйӧмӧн, да видзӧдіс ичӧтик Оська вылӧ.
Чӧв оліс инженер и кор председатель помаліс ассьыс объяснениеяссӧ.
Сійӧ разяліс пальто кизьяссӧ, перйис кыськӧ ыджыд часі, кывзыштіс, кыдзи найӧ точкӧны, да дыр видзӧдіс циферблат вылас.
— Безобразие! — часісӧ бӧр дзебигмоз шуис сійӧ надзӧникӧн. — Безобразие.
— Ковчегов ёрт, ми ӧд... вот честнӧй кыв, ми ӧд эг хулиганитӧй! — шуис Тимошка. — Вот ми ӧні ставным тіянӧс станцияӧ колльӧдам.
Збыль ӧд, ребята?
Инженер надзӧникӧн кизявліс пальто кизьяссӧ.
— Ылын тасянь станцияӧдзыс? — некод вылӧ видзӧдтӧг юаліс сійӧ.
— Абу, Ковчегов ёрт, абу вывті ылын.
Сэтысянь, кӧні ми тіянкӧд паныдасим, километр квайт, а тасянь — кӧкъямыс, но кӧкъямыс саяс.
— Поезд вылӧ сёрми!
Дас вит минута дасӧд час вылӧ.
— Да поезд вылас ті всё равно эськӧ сёрминныд.
Сійӧ, небось, час сизимын прӧйдитӧ.
— Дас час вит минутаын мунӧ.
Чӧв олыштім.
Тимошка нурбыльтіс, мый ӧдйӧджык кӧ котӧртны, гашкӧ, удитам на.
Но инженер сӧмын шуис:
— Кӧні Пичужкиӧ туйыс?
Ми шуим, мый тайӧ туйыс нуӧдӧ Пичужкиӧ.
Ковчегов сюйис кияссӧ пальто зепъясас.
— <ns>Бе-зо-бразие</ns>! — муӧ видзӧдігмоз кыз гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Безобразие!
Издевайтчыны олӧма морт вылын. — Бергӧдчис да, кокнас чушкигтыр, мӧдіс довгыны-мунны Пичужкилань.
Минута кымын ми видзӧдім сы бӧрся.
Ставным вӧлім зэв жугыльӧсь.
Тимошка то вештыліс кепкасӧ балябӧжас, то лэдзліс сійӧс плеш вылас.
Оська думайтігтыр таркӧдыштіс ыджыд чунь гыжнас пиняс.
Друг сійӧ ставнас зэлӧдчис, видзӧдліс миян вылӧ, восьтыліс вомсӧ, бӧр пӧдлаліс, копыртчис да, быттьӧ дженьыд дистанция вылӧ котӧртысь, тӧвзьыштіс ылыстчысь инженер бӧрся.
Ми дыр сюся видзӧдім да гораа гадайтім, мый йылысь сёрнитӧ миян председатель Ковчеговкӧд.
Медбӧрын ставным аддзим, мый Оська локтӧ бӧр, да локтӧ оз ӧтнас, сы бӧрся локтӧ инженер.
Некор ме эг аддзыв Оськалысь татшӧм долыд чужӧмсӧ.
— Вот и ставыс!
Ме ставсӧ ладмӧді.
Ковчегов ёрт мунас миянкӧд пуръяс вылын да карӧ воас аския поезд дорысь водзджык.
Ставным гажмим.
Ставным ошким председательӧс.
Сӧмын ӧтнасӧн инженер вӧлі зумыш.
— Гм!
Кутшӧм нӧ пуръяс?
Сомневайтча, мый пуръяс вылын ӧдйӧджык.
Ми ставным кутім ошкыны пуръяссӧ да эскӧдім инженерӧс, мый ӧти здукӧн воам карӧдз, быттьӧ тайӧ вӧліны эз пуръяс, а ӧдйӧ ветлысь глиссеръяс.
Инженер думыштіс да надзӧникӧн шуис, мый «пӧжалуй, нинӧм сэсся эз коль вӧчны».
Тимошка да Андрей котӧртісны водзӧ — пестыны бипур, а ми кытшалім Ковчегов ёртӧс, быттьӧ сказочнӧй принцлӧн свита, да нуӧдім сійӧс сэтчӧ, кытчӧ ми сувтім.
Мунігчӧжыс Яшка бергӧдліс аслас прожекторлысь воропсӧ да югдӧдіс инженерлы.
Бипур дорын Ковчегов ёрт зэв бура видлаліс сылы лӧсьӧдӧм вольпасьсӧ да сӧмын та бӧрын пуксис сэтчӧ.
Ми мыйвермӧмысь ухаживайтім сы бӧрся: Тимошка кисьтіс котелокысь кружкаӧ пӧсь чай, Андрей чышкаліс да пуктіс газета вылӧ инженер водзӧ дас кымын пӧжалӧм картупель, ме содті кык свежӧй ӧгурцы.
Ковчегов ёрт перйис зепсьыс тубрастор, разис выя куим бутерброд, на пиысь ӧтисӧ босьтіс ачыс, а кыксӧ мыччис Оськалы:
— Угощайтчӧй.
Юксьӧй.
Мыйӧн верма.
Ми аттьӧалім да ӧткажитчим.
Ужнайтӧм бӧрын Ковчегов ёрт пӧрччис шляпасӧ, юр улас вольсаліс шарпсӧ да водіс билань мышкӧн.
Ми пукалім лӧня да мыйкӧ дыра эгӧ вермӧй гӧгӧрвоны, узьӧ инженерыс али оз.
Сійӧ заводитліс шкоргыны да друг гораа шуис: «Тешкодь!
Чӧртыс тӧдӧ мый тайӧ!»
Ещӧ неуна шкоргыштіс, бергӧдчис мыш вылас да броткыштіс: «Формализм!»
Медбӧрын ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ сійӧ унйывсьыс.
Оська кыссис бокӧджык да чукӧстіс миянӧс.
— Бур? — вашнитіс сійӧ.
— Бур!
— Тӧданныд, ребята, мый тайӧ лоӧ? — водз чуньсӧ лэптӧмӧн шуис Андрюшка. — Тайӧ лоӧ, мый ӧні сійӧ миян.
— Да!
Ӧні сійӧс сӧмын агитируйтны...
Оська, тэ аски асывсяньыс заводит сійӧс агитируйтны, а ми кутам уджавны.
Но председатель ӧтветитіс, мый агитируйтны сійӧ кутас, кор ми воам карӧ да кор инженерлӧн бурмас настроениеыс.
Ми решитім не узьны да кыа петігӧн заводитны уджавны.
Югдыштіс нин.
Миян весьтын небесаыс вӧлі пемыд на, сэні тыдалісны югыд кодзувъяс да Млечнӧй Путь, но асыввылын сійӧ лои нин югыдвиж, и тайӧ югдыштӧминас бура тӧдчисны сьӧд козъяс.
— Бара сотчыштіс! — унйывсьыс шуис инженер.
X глава
ОСИП ДИМИНЛӦН ПУТЕВӦЙ ДНЕВНИК
Час ӧкмыс кежлӧ (миян лыддьӧм серти сизим час кежлӧ пыдди) став кызьнан керйыс вӧлі дась.
Ещӧ часӧн-джынйӧн кымын, нюйтас вӧйласигтыр, сьӧкыд керъяссӧ ӧта-мӧд бердас йӧткалігтыр, ми ноксим коскӧдз ваын.
Гезйӧн кӧртавлӧм пуръяс артмисны омӧликӧсь, быд кер бовъяліс мукӧдсьыс торйӧн, но ми вӧлім дӧвӧленӧсь.
Ми вообщӧ быдторйӧн вӧлім дӧвӧленӧсь: и сійӧн, мый шондіыс удитіс нин сотны миянлысь мышъяснымӧс, и сійӧн, мый кӧдзыд васьыс миян кучикным лӧзӧдіс да лои пупырышъяса, быттьӧ куштӧм курӧгъяслӧн, и сійӧн, мый ставным мавтчим сибдалысь сирӧн да парсассим уна пудъя керъясӧ, кодъяс зурасьлісны ӧта-мӧдыскӧд да пыр вӧліны дасьӧсь топӧдны миянлысь кияснымӧс.
Некодлӧн эз лок унмыс, гашкӧ кӧдзыд ва вӧснаыс, гашкӧ чӧскыд дука вӧрса воздух вӧснаыс.
Но вот Гаврила Игнатьевичлӧн (тадзи шуисны инженерӧс) настроениеыс эз вӧв бур.
Сійӧ чеччис водз да пырысь-пыр зумышмис, кор тӧдмаліс, мый пуръяс абу на дасьӧсь, мый найӧс ещӧ колӧ кӧртавлыны.
Сійӧ эз юась, мыйла миянлы керъясыс, и ми сылы нинӧм эг висьталӧй.
Пальтосӧ да шляпасӧ пӧрччӧм бӧрын сійӧ колис руд костюм кежсьыс да то сулаліс вӧрзьытӧг, миян удж вылӧ букыша видзӧдігмоз, то ветлӧдліс берегӧд, пӧрысь морт моз восьлалігтыр да коссӧ кинас зыралігтыр.
Но вот кык пур вӧлі дась.
Ыджыдджык пур вылас капитанӧн ми бӧрйим Яшаӧс, ичӧтджык вылас — Тимофейӧс, коді утверждайтіс, мый сылӧн эм мореходство кузя ыджыд опыт, сы вӧсна мый 1941 воын тулысбыд сійӧ плавайтіс Ершово тыын воротаысь нетшыштӧм пӧвъяс вылын.
Сійӧ нимтіс ассьыс пурсӧ «Таранӧн», а Яшкалӧн пурйыс, кӧні должен вӧлі кывтны эскадраса командир Оська, кутіс шусьыны флагман «Варяг».
Яшка катӧдіс флагман вылӧ ыджыд чурка — инженерлы пуклӧс пыдди — да шыасис Гаврила Игнатьевич дінӧ:
— Пӧжалуйста, пуксьӧй!
Инженер вӧрӧдыштіс уссӧ, чӧв олыштіс.
— Ог тӧд...
Пӧжалуй, меным бурджык всё-таки поездӧн.
Ме чайті, мый тайӧ збыль пуръяс, а тайӧ, тӧданныд-ӧ... — И сійӧ видліс кокнас дорса керсӧ.
Ми кутім убеждайтны сійӧс, мый пурйыс зэв ён, мый сійӧ сӧмын видзӧднысӧ сэтшӧм омӧлик да мый карӧ ми воам час кык-куим кежлӧ.
Ковчегов сулалыштіс думайтігтыр да воськовтіс пур вылӧ; пурйыс сідзи и кутіс ставнас вӧрны.
Ныр улас мыйкӧ броткигтыр инженер вольсаліс чурка вылӧ гартыштӧм пальтосӧ да пуксис сы вылӧ, кипыдӧсъяссӧ пуктіс ёсь пидзӧсъяс вылас.
Ми ставным вооружитчим зібъясӧн да кайим пуръяс вылӧ.
— Вай разь! — командуйтіс Яшка.
Ме рази гезсӧ куст бердысь, кытчӧ вӧлі домалӧма «Варяг».
— <rus>Отдать концы</rus>! — горӧдіс Тимошка.
Мишка Арбузов вӧчис тайӧс жӧ «Таран» вылын, коді сулаліс водзын.
— Йӧткышт сійӧс шӧрас! — шуис флагманса капитан.
<rus>— Пр-раво руля, бом-брам!..</rus>
<rus>Пр-раво на борт!</rus> — горӧдіс Тимошка.
Ми йӧткыштім пуръяссӧ берег дорысь.
— Мӧдӧдчис надзӧникӧн!
— Машина, полнӧй <rus>вперёд</rus>! <ns>Рр-рульсӧ</ns> тӧв ньылыд!..
<ns>Оськ</ns>!
Адмирал ёрт!
Кутшӧм курс кутны?
Оська перйис компас да тӧдмаліс сы серти, кодарлань визувтӧ юыс.
— Курс норд-норд-ост!
— Есть курс норд-норд-ост!
Самӧй полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Ми кутім йӧткасьны зібъясӧн, тэрмӧдлім ва ньылыд кывтысь пуръясӧс.
Первойсӧ найӧ омӧля кывзысисны миянлысь: то сувтлісны ва визулыслы бокног, то кывтісны бӧрнас водзлань, то друг зурасьлісны берегӧ, но ми регыд велалім наӧн управляйтны.
Пуръяс содтісны скоростьсӧ, и берег дорын быдмысь кувшинка коръяс, миян юръяс весьтын пу лапъяс тэрыба кутісны кывтны бӧрӧ.
Первойсӧ ми ставным, тшӧтш и адмирал, йӧткасим зібъясӧн, но сэсся решитім юксьыны сменаяс вылӧ.
Пока ӧти смена вӧлі вахта вылын, командаса прӧст членъяс куйлісны сибдалысь шоныд керъяс вылын, кодъяс костын резсис ва, да видзӧдісны ляпкыд ю пыдӧсӧ, кӧні шумтӧг да, кажитчис, зэв тэрыба тӧвзьыштлісны сьӧд кокораяс, ыпнитлісны да куслісны еджыд ракпань джынъяс да чепӧсйывлісны пурйысь бокӧ муртса тӧдчысь чери чукӧръяс.
Но Оська эз дыр лэдзлы миянӧс бездельничайтны.
Сійӧ думыштлывліс быдсямапӧлӧсторсӧ, кодӧс ми долженӧсь вӧлі вӧчны, медым прамӧя изучитны Уклейка ю да сэсся экспедицияса научнӧй трудъяслысь результатъяссӧ публикуйтны «Пионерскӧй правдаын».
— Извиняйтча, Гаврила Игнатьевич!
Вайлӧй, пӧжалуйста, минута кежлӧ часітӧ, — шыасис Оська инженер дінӧ.
— Гм!
Мыйла нӧ эськӧ тіянлы часіыс?
— Артавны визулыслысь ӧдсӧ.
И пурйыслысь мунан ӧдсӧ.
Гаврила Игнатьевич кыскис часісӧ, но Оськалы сійӧс эз сет.
— Тайӧ часіыс, тӧданныд-ӧ, меным зэв дона.
Висьталӧй, кор ковмас, ме пасъя кадсӧ.
А киад... Гм!
Эг эськӧ кӧсйы.
Ме лыддьылі книгаысь, мый лаг — тайӧ инструмент, коді крепитчӧ судно кормаӧ мунан ӧдсӧ тӧдмалӧм могысь.
Но Оська предложитіс меным аслым лоны особӧй конструкцияа лагӧн.
Стӧчджык, весиг эз лагӧн, а сӧмын сылӧн ӧти детальӧн.
Сійӧ кыскис сунис трубича, сюйис сійӧс ньӧрйӧ, медым сійӧ свободнӧя бергаліс, да сунис помсӧ сетіс меным:
— Чеччышт ваас да сулав вӧрзьытӧг!..
Гаврила Игнатьевич, пасйӧй, пӧжалуйста, кадсӧ, кор сійӧ чеччыштас, да дас вит секунда бӧрын шуӧй «стоп»...
А ті зібъяснад энӧ йӧткасьӧй!
Ӧні ми мерайтам сӧмын визулыслысь ӧдсӧ.
Ме бузгыси ваӧ да сулалі коскӧдз ваын.
Трубичаысь кутіс разьсьыны сунис.
Кор инженер шуис «стоп», ме лэдзи сунислысь помсӧ, котӧрӧн вӧтӧді пурсӧ да кавшаси сы вылӧ.
Оська мерайтіс сунислысь разьсьӧм юкӧнсӧ да, дыр арталӧм бӧрын, объявитіс:
— Тайӧ местаас визулыслӧн ӧдыс 3781,9 метр часӧн.
Та бӧрын адмирал бара тшӧктіс уджавны зібъясӧн.
Сійӧ кутіс мерайтны «Варяглысь» мунан ӧдсӧ ӧти мотор (зіб) уджалігӧн да кык мотор уджалігӧн, да эз прӧстӧ ӧдсӧ, а средньӧй да предельнӧй ӧдсӧ.
Ме чеччалі, чеччалі, дзикӧдз лӧзӧді да медбӧрын веськалі джуджыд йирӧ да тӧкӧтьӧ эг вӧй, сы вӧсна мый вартча омӧля.
Ставныс, дерт, ёна повзисны, кор аддзисны, мый «лаг» воши ва улӧ да дыр эз мыччысь.
Кор петі йирсьыс, ме аддзи, мый инженер сулалӧ кузь кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн да тушанас бӧрлань сетчӧмӧн.
Кор ме кавшаси пур вылӧ, сійӧ бӧр пуксис да дзебис часісӧ.
— Но, тӧданныд-ӧ, тырмас!
Тані — гм! — и лёкторйӧдз абу ылын.
Ми водзӧ мерайтім ӧдсӧ секундаяс гораа лыддигтыр, но «лагнас» ӧні вӧліны ставныс ӧчередьӧн, на лыдын и адмирал.
Аслас «Таран» вылын Тимошка мерайтіс лотӧн, мӧдногӧн кӧ мерайтіс юлысь джудждасӧ зібйӧн.
Оська кадысь кадӧ пуксьывліс пес чурка вылӧ инженеркӧд орччӧн да гижавліс мыйкӧ путевӧй журналас.
Первойсӧ ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Весиг Гаврила Игнатьевич эз нин вӧв сэтшӧм зумыш.
Сійӧ, правда, нинӧм эз сёрнит, но сюся видзӧдіс став вылас, мый ми вӧчим, бергӧдчывліс став тушанас миян пиысь то ӧтилань, то мӧдлань да дыр видзӧдіс ӧчки пырыс быдӧн вылӧ.
Мукӧддырйи сійӧ хмыкайтліс да зыраліс кипыдӧснас пидзӧсъяссӧ.
Но миян плаваниеным эз ло сэтшӧм шуда, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі чайтны.
Со экспедицияса миян начальник путевӧй журналысь гижӧдъяс.
Тайӧ гижӧдъясыс, кодъясӧс гижӧма сола морскӧй ваӧн пропитайтчӧм тетрадьӧ карандаш помӧн, зэв ценнӧй документ историкъяслы.
* Увлекитчӧм автор тані допускайтӧ неточность.
ПУТЕВӦЙ ЖУРНАЛ
1943 вося май 29 лун.
12 час лун.
Курс веськыда зюйдлань.
Визулыслӧн ӧдыс 3 518 метр часӧн.
Мунӧмыслӧн ӧдыс 5 202 метр часӧн.
Фарватерлӧн джудждаыс 50-сянь 120 сантиметрӧдз.
Берегъясын быдмӧ вӧр.
Командалӧн да пассажирлӧн настроениеыс кыпыд.
13 час.
Курс норд-вест.
Менам лыддьӧм серти, прӧйдитӧма нин километр дас кык кымын, но ӧнӧдз на оз тыдав, мый карыс матын.
Местаясыс тӧдтӧмӧсь.
13 час 35 минута.
Курс веськыда остлань.
Вӧраин помасис.
Кывтам видзьяс пӧлӧн.
Некутшӧм оланінъяс оз тыдавны горизонт весьтын некымын сиктысь кындзи.
Косьмӧ горш, но ог лысьтӧй юны путӧм васӧ борт сайысь.
Юыс куимпӧв паськаліс.
Лотӧн мерайтӧмъяс петкӧдлісны, мый джудждаыс пидзӧсысь абу джуджыдджык, а уналаті — кок шегйӧдз.
14 час 15 минута.
Курс норд-норд-ост.
Лои важнӧй событие.
«Тарансянь» кыліс горӧдӧм: «Морт!»
Шуйга берегвывса ляпкыдик нӧрыс вылысь ставным аддзим ӧтка мортӧс.
Мортыс первойсӧ вӧрзьытӧг сулаліс, видзӧдіс бинокль пыр миян суднояс вылӧ, сэсся, горзігтыр да кинас ӧвтчигтыр, котӧртіс юлань.
Сійӧ вӧлӧма экспедицияса участник Александр Ивушкин.
Сійӧ, коді муніс тӧрыт капитан Садиковӧн рисуйтӧм план серти, ылалӧма туйсьыс, войбыд шӧйтӧма вӧрӧд да югдандорыс воӧма ю дорӧ.
Тшыглун вылӧ да мудз вылӧ видзӧдтӧг сійӧ решитӧма выполнитны ассьыс долгсӧ помӧдз да берег пӧлӧн мунны карӧ, медым предупредитны рӧднӧйясӧс да матыссаясӧс экспедиция задержитчӧм йылысь.
Тайӧ доказывайтӧ сы характерлысь чорыдлунсӧ, но таысь миянлы абу кокньыдджык.
Командалӧн настроение уси.
Ставным полам, мый экспедиция задержка вӧсна карын лыбас паника.
Ивушкинӧс примитісны «Таран» вылӧ.
Сійӧ ёна омӧльтчӧма, и сылӧн сюмалӧ кынӧмыс.
Но!
Миян ӧти чир продовольствие абу.
15 час 5 минута.
Курс зюйд-зюйд-вест.
Ковмис жертвуйтны сунисӧн, коді вӧлі лаг пыдди, да вӧчавны сыысь шатинъяслы лескаяс.
Вугыръяс пыдди вӧліны булавкаяс, самнас гутъяс.
Кадсӧ ог тӧд.
Курс норд.
Ог лысьт юавны пассажир Ковчеговлысь, уна-ӧ кадыс, сы вӧсна мый сылӧн настроениеыс ёна тшыки.
Пассажир Ковчегов утверждайтӧ, мый ми сійӧс нуӧдам «чӧртыс тӧдӧ кытчӧ», сы вӧсна мый юыс зэв ёна чукльӧдлӧ.
Команда тревожитчӧ.
Курсыс ӧтарӧ вежсьӧ.
Прӧйдитӧма нин километр кызь вит, но карлӧн признакъясыс оз тыдавны да местаясыс важмозыс тӧдтӧмӧсь.
Кадсӧ ог тӧд.
Курс зюйд-зюйд-вест.
Кыйим ӧти гуринаӧс.
Жаритны сійӧс нинӧмӧн, пестыны берегӧ бипур смыслыс абу.
Капитан Садиков вуджис ю кузя флагман вылӧ, юкис гуринасӧ даспельӧ да предложитіс быдӧнлы сёйны сійӧс ульнас, утверждайтіс, мый став путешественникъясыслы лоӧ сёйны уль яй.
Сійӧ предложитіс пассажир Ковчеговлы медся ыджыд торсӧ, но сійӧ шуис, медым сійӧс эз беспокоитны.
Командаса мукӧд членъяс ӧткажитчисны жӧ сёянысь.
Капитан Садиков сёйис ставсӧ ачыс.
Приблизительнӧ вит минута мысти.
Курс норд-вест.
Аддза берегысь сикт, кодӧс сотӧмаӧсь фашистъяс.
Сӧмын тыдалӧны пач трубаяс да на дорын землянкаяс.
Но кӧнсюрӧ стрӧитӧны нин керкаяс.
Сеті распоряжение сувтны.
Приблизительнӧ часджын мысти.
Курс бара зюйд.
Кывтам водзӧ.
Положение угрожающӧй.
Сиктыс шусьӧ Ивановкаӧн.
Сиктса олысьяс юӧртісны миянлы, мый тасянь карӧдз суша кузя кызь сизим километр, а уна-ӧ ва туйӧдыс — оз тӧдны.
Пассажир Ковчегов кӧсйис мунны кӧрт туй станцияӧ, но вӧлӧмкӧ сэтчӧдз тасянь комын ӧти километр.
Лои зэв неприятнӧй сёрни пассажир Ковчеговкӧд.
Сійӧ шуис, мый ӧні сійӧс мыждасны прогулысь да мый колӧ йӧймыны, медым пӧрысьӧ-нэмӧ свяжитчыны татшӧм йӧзкӧд, кыдзи ми.
Сійӧ решитіс подӧн мунны карӧ.
Капитан Садиков шуис пассажир Ковчеговлы, мый тшыгйӧн сійӧ оз во карӧдз да мый бурджык мед кольччас пур вылас, сы вӧсна мый пуръясыс кутасны войбыд кывтны да асыв кежлас всё-таки долженӧсь воны карӧ.
Пассажир Ковчегов нинӧм эз ӧтветит, но пур вылӧ кольччис.
Наблюдайта шонді пуксьӧм.
Бара кывтам вӧраинті.
Юлӧн пасьтаыс метр квайт-сизим.
Небесаыс тупкысьӧма кымӧръясӧн.
Положение лёк.
Командаса членъяс пиысь унджыкыс, узьтӧм вой да тшыгъялӧм вӧсна мудзӧмаӧсь, узьӧны.
Капитан Садиковлӧн висьмис желудокыс.
Мыш вылас куйлӧмӧн да пидзӧсъяссӧ кынӧм бердас топӧдӧмӧн сійӧ командуйтӧ «Таранӧн».
Шонді пуксис.
Гижа рӧмыдас.
Небесаыс ставнас тупкысис кымӧръясӧн.
Капитанъясысь кындзи, пассажирысь да меысь кындзи ставныс узьӧны.
«Таран» кывтӧ водзын, сійӧн некод эз управляйт.
Капитан Садиков кадысь кадӧ ойӧстлывлӧ, но кыпыдлунсӧ оз вошты.
Сійӧ утверждайтӧ, мый став висьӧмъясыс прӧйдитасны, мыйӧн сӧмын переваритчас гуринаыс.
Пассажир Ковчегов норасьӧ.
Сійӧ шуӧ, мый сійӧ кӧ эськӧ Пичужкиын вермис добитчыны тьӧсъяс нуӧм вылӧ транспорт, то сутки вылӧ сёрмӧмсӧ сылысь позьӧ вӧлі оправдайтны, но ӧні сійӧ нинӧмтӧг локтӧ бӧр.
...Муртса на сӧветуйті сылы кылӧдны тьӧсъяссӧ ю кузя.
Сійӧ кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс ме вылӧ, нинӧм эз ӧтветит да кутіс чорыда думайтны.
Тӧдӧмысь, матыстчӧ шторм.
Пӧшти нинӧм оз тыдав.
Колӧ садьмӧдны командаӧс.
Сап пемыд.
Шторм вот-вот заводитчас.
Кыла ёна гымалӧм шы.
Команда ставнас уджалӧ.
Флагман тӧвзьӧ зэв векни фарватерӧд нёль-вит узел скоростьӧн.
Капитан Садиков, кынӧм висьӧмсӧ венӧмӧн, тожӧ примитіс мераяс: «Таран» муніс водзӧ да воши пемыдас.
Сулала орччӧн капитан Кривохижакӧд да гижа дзик корабль нырас прожектор югӧр улын, коді кӧть и зэв слаба, но югдӧдӧ миянлы туйсӧ.
Фарватер векни да опаснӧй.
Ваын уна рифъяс (кокораяс).
«Таран» вылын прожектор абу.
Пола, мый накӧд лоӧ ава...
XI глава
ПИЧУЖКИСЯНЬ ЭНСКӦДЗ Ю КУЗЯ
Та вылын экспедицияса начальниклӧн путевӧй журналыс орӧ.
Флагман зурасис мыйӧкӧ да друг сувтіс.
Оська аслас дневниккӧд да Яшка прожекторыскӧд лоины ваынӧсь.
Ни пӧнарсӧ, ни тетрадьсӧ найӧ эз воштыны.
Но динамкалӧн обмоткаыс кӧтасис, и сійӧ тшыксис.
— Нинӧм! — пур вылӧ кайигмоз кыпыда шуис адмирал. — Мунам пемыднас.
Кыланныд, кыдзи гымалӧ?..
Полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Кӧтасьӧм дневниксӧ сійӧ сюйис полевӧй сумкаас.
Ми босьтім зібъяс да кутім зібъясьны, но места вывсьыс пур эз вӧрзьы, а сӧмын бергӧдчис.
— Чорыда пуксьӧма! — броткыштіс Яша. — Пӧрччысьӧй!
Команда ставнас пӧрччысис да чеччыштіс сьӧд ваӧ.
Ми вунӧдім кынӧм сюмалӧм йылысь, мудзӧм йылысь — сэтшӧм вӧлі гӧгӧр грознӧй да шуштӧм обстановка.
Вӧлі дзурс пемыд.
Сӧмын кор чардбиыс югнитлывліс, ми аддзывлім улӧ ӧшйӧм кымӧръяс костысь небесалысь векньыдик визь, юр весьтын ӧшалысь гырысь бадьяслысь вожъяс да берегысь сьӧд заросльяс.
Местаыс вӧлӧма джуджыдкодь — меным морӧсӧдз, и вӧлі гӧгӧрвотӧм, мый кутӧ «Варягӧс».
Ми горзім, йӧткалім пурсӧ, качайтім сійӧс.
Весиг инженер кыдзкӧ гажмис да чеччис аслас чурка вылысь:
— Гм, збыльысь загадочнӧй случай!
Гашкӧ, меным татчӧ вуджны?
Сэки эсійӧ помыс лыбас...
Но ми аддзим нин чурвидзысь кокора да мездім флагманӧс.
Палуба вылӧ кайӧм бӧрын команда пасьталіс кос паськӧм.
Сӧмын адмирал капитанкӧд эз вежсьыны.
— Тадзнадтӧ, тӧданныд-ӧ, прӧстудитчыны позьӧ, — шуис Гаврила Игнатьевич.
Нинӧм!
Ӧні зэр улын ставныс кӧтасясны.
Полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Колӧ «Таранӧс» вӧтӧдны.
Оська вӧлі прав: регыд ми тӧкӧтьӧ эг пӧдӧй — сэтшӧм ёна кутіс зэрны.
Векньыдик ю ӧтарӧ ыпнитлывліс гӧлубӧй югӧрӧн.
Выліас грымакыліс да ургис, быттьӧкӧ зениткаяслӧн заградительнӧй би.
Тӧвлӧн да зэрлӧн шувгӧмыс вӧлі дзик небесаті тӧвзьысь снарядъяслӧн чушкысь шутьлялӧм кодь.
Прыськайтігтыр да несъялігтыр ми тэрыба гурйысим зібъясӧн ваас.
И вот сэки шум пырыс, гымалӧм да сялькӧдчӧм пырыс ми кылім кыз гӧлӧс:
— Гм!
А ті тӧданныд, тайӧ мӧвп!
— <ns>Мый-й</ns>? — горӧдіс месянь неылын сулалысь Оська.
— Ме шуа: тайӧ бур мӧвп, тӧданныд-ӧ... кылӧдны тьӧсъяссӧ Пичужкиысь ю кузя.
Чардыштіс.
Ме аддзи, кыдзи зэр улас сулалӧны детинкаяс разнӧй позаясын.
Секунда мысти кӧнкӧ орччӧн сідзи гымыштіс, мый, кажитчис, пурйыс ставнас чеччыштліс.
— Найӧс позьӧ чукӧръясӧн кӧртавлыны, тӧданныд-ӧ... вит тьӧскӧн кымын.
А чукӧръяссӧ — пуръясӧ...
(Бара гымыштіс, ме тӧкӧтьӧ эг пельтӧммы.)
Улыс слӧйыс, дерт, кӧтасяс, но тайӧ абу опаснӧ: поводдяыс жар.
Сӧмын Оська шочиника шӧйӧвошӧмӧн дакайтіс инженерлы.
Миянлы не сыӧдз вӧлі...
Гыма зэр регыд прӧйдитіс.
Шумитӧм да гымалӧм пыдди регыд кутіс кывны пуяс вылысь валӧн войталӧм да кӧнкӧ ылын сяркйӧдлӧм.
Ми брӧдва кӧтасим, и пиньясным миян зяткакылісны.
— Вот, чӧртыд!.. — кыліс пемыдас Тимошкалӧн гӧлӧсыс.
— Кытчӧ найӧ вошины?
Стоп машина!
Причал лӧсьӧд!
Тыдалӧ, сылӧн гуринаыс переваритчӧма нин.
Ми чукӧстім «Таранӧс» да сувтім жӧ берег дорӧ.
Кӧтасьӧм паськӧмӧн войын кывтны вӧлі кӧдзыд.
Гаврила Игнатьевич медводз шуис, мый колӧ пестыны бипур.
Ми чеччим берегӧ.
И сэні миянлы зэв ёна везитіс.
Пуяс сайын кыліс автомобиль моторлӧн жургӧм.
Ми мунім тайӧ шыланьыс да аддзим пятитонка, коді сибдӧма няйтас вӧрса туй вылӧ, а сы дорын сулалісны кык красноармеец.
Минута дас вит ми отсасим шофёрлы, черъясӧн кералім пуяс да сюялім найӧс кӧлесаяс улас.
Кор машинаыс петіс няйтсьыс да муніс, миян экспедиция ставнас бӧр локтіс ю дорӧ, ставнымлӧн вӧлі бур настроение.
Гаврила Игнатьевич кутіс киас фетрӧвӧй шляпасӧ, кӧні тырыс вӧлі няйт картупель, да брунгис:
— Вывті ыджыд удача!
Прӧстӧ вывті ыджыд!
Сы мында жӧ картупель вӧлі быдӧнлӧн кепкаясас.
А Яковлӧн зептас куйліс ещӧ дас тор сакар.
Сакарсӧ сылы пӧшти мырдӧн сетіс шофёр, кор тӧдмаліс, мый ми асывсяньыс эгӧ сёйлӧй.
Берегысь, сук пуяс улысь, сюри бипур вылӧ кос места.
Недырся зэрӧн кӧтӧдӧм ньӧръяс тшынасьыштісны, чушкыштісны да медбӧрын ыпнитісны югыд биӧн, а экспедицияса став участникъяс вылысь кутіс кайны ру.
Виччысигкості, пока чукӧрмас тырмымӧн пӧим, медым пӧжавны картупель, ми косьтім би весьтын кӧтасьӧм пальтояс, биланьыс бергӧдлім мышъяснымӧс, бокъяснымӧс, нюжӧдлывлім кокъяснымӧс да больгим сідзи, быттьӧкӧ эз вӧв узьтӧм вой, быдса лун тшыгъялӧм да зібъясӧн йӧткасьӧм.
— Ӧні, Гаврила Игнатьевич, ті сёйыштанныд, косьтысянныд — и позьӧ карӧ подӧн, — шуаліс Тимошка.
Шофёрлысь ми тӧдмалім, мый туй кузя Энскӧдз дас-дас ӧти километрысь не унджык.
Биланьыс коксӧ нюжӧдӧмӧн Ковчегов ёрт пукаліс бипур дорын.
— Гм!..
Ог.
Пӧжалуй, бурджык кольччыны.
Пӧлезнӧ, тӧданныд, личнӧ следитны юлысь характерсӧ.
Да и аски воскресенье.
Ми объяснитім Тимошкалы, мый Гаврила Игнатьевич лӧсьӧдчӧ кылӧдны тьӧсъяссӧ ю кузя.
Завснаб кутіс таысь зэв ёна радлыны, горзыны, мый тайӧ мӧд случай нин, кор верстьӧ йӧз босьтӧны сылысь удж методъяссӧ, да шуис, мый Ковчегов ёртлы кӧ колӧ, то строительство сетас уджалысьясӧс тьӧсъяс нуӧм вылӧ.
— Гм!
Аттьӧ, — надзӧникӧн шуис инженер. — А кутшӧм сэтшӧм строительство?
— Школа-семилетка восстановитӧм кузя.
Тӧданныд, коді сотчис.
— Угу!
Сомневайтча сӧмын, медым тіян руководство сӧгласитчис сетны уджалысьясӧс.
Ті кутшӧм ведомство улын?
— Да ми комсомол райком ведомство улын.
И миян став руководствоным тані: Оська — председатель, Яша — главнӧй <ns>инж...</ns> но, ӧти кывйӧн кӧ, прораб сяма, а ме — завснаб.
Ковчегов ёрт сюся видзӧдліс Тимошка вылӧ:
— Сідз-сідз!
Сідзкӧ, школалӧн повреждениеясыс абу ыджыдӧсь?
— Ставнас сотчӧма.
Сӧмын стенъясыс кольӧмаӧсь.
— Гм!..
Но, а техническӧй руководство тіян коді осуществляйтӧ?
— Сыын и делӧыс, Гаврила Игнатьевич, аслыным лоӧ осуществляйтны.
Мучитчам-мучитчам, уджалам-уджалам, а руководство абу.
Андрюшка видзӧдліс пуяс вылӧ, ышловзис да шуис:
— Да, ёртъяс!
Кӧть эськӧ кутшӧмкӧ инженер сӧгласитчис миянӧн руководитны!
Кӧть луннас час кык кымын.
А то мучитчам, мучитчам...
Сійӧ бара кутіс сьӧкыда ышлолавны, но сэки Оська кутіс кыскасьны детинка мышъяс сайті да тувкӧдны налы бокъясас.
— Дугдӧй! — шӧпкӧдіс сійӧ. — Водз на.
Бурджыка тӧдмасям, сэки нин веськыда висьталам!
Ми кутім сёрнитны мӧдтор йылысь.
Быд детинкалӧн эм мый висьтавны бипур дорын, пока пӧжассьӧ картупель да пӧртйын пусьӧ ва.
Кутісны висьтавлыны пионерскӧй походъяс дырйи приключениеяс йылысь, происшествиеяс йылысь сиктъясын, кытчӧ челядь ветлісны отсасьны колхозникъяслы, эвакуацияын да Энск вӧсна бойяс дырйи быдсямапӧлӧс случайяс йылысь.
Оська висьталіс сы йылысь, кыдзи сылӧн мешӧкас ыпнитӧма бертолетӧвӧй совысь ас вӧчӧм порок, кор сійӧ скамья улын мунӧма Свердловсксянь фронт вылӧ.
А Тимошка висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ Энскӧс воздухсянь первойысь бомбитігӧн мамсьыс гусьӧн петӧма убежищеысь да мунӧма МПВО штабӧ — корны, медым примитісны сійӧс связистӧн.
Зенитнӧй снаряд осколокъясысь полӧм ради юрас сійӧ сюйӧма сёй гырнич.
Мунігас гырничыс лэччӧма завснаблы дзик щӧкаӧдзыс, и кӧть кыдзи Тимошка абу пессьӧма, мынтӧдчыны абу удайтчӧма: мешайтісны нырыс да пельясыс.
Вӧлӧма вой, гӧгӧр грымгӧмаӧсь фугаскаяс да ивзӧмаӧсь зажигалкаяс, и Тимофей ноксьӧма тыртӧм улича вылын аслас гырничӧн, весиг клёнӧдӧма юрсӧ керка стенӧ.
Сэсся сійӧс аддзӧмаӧсь санитаръяс, нуӧдӧмаӧсь гортас да сэні жугӧдӧмаӧсь гырничсӧ...
Картупель пӧжассис, ва пузис.
Ставным заводитім сёйны.
Ӧти киас руалысь картупель кутігтыр инженер сідзи някляліс, мый сылӧн ускыс зэв ёна вӧрис.
Дас кымын картупель сёйӧм бӧрын сійӧ чышкыштіс уссӧ, босьтіс пуӧм ва тыра кружка да надзӧникӧн видзӧдліс миян вылӧ:
— <ns>Да-а</ns>!
Менам, тӧданныд-ӧ, вӧлі татшӧм жӧ случай.
Сӧмын эз гырничӧн, а пу ведраӧн...
Ми весиг сёйны дугдім, медым бурджыка кывны.
— Кыдзи тіянлы тӧдса, эм убеждение, мый джуджыд юкмӧссянь позьӧ луннас аддзыны кодзувъясӧс.
Вот сідзкӧ, ми воккӧд ӧтчыд решитчим прӧверитны тайӧс...
— Гаврила Игнатьевич, — шуис Оська, — прӧститӧй, пӧжалуйста, мый ме тіянӧс торки!
А кымын арӧс сэки тіянлы вӧлі?
— Пырысь-пыр тіянлы висьтала... — Инженер курччыштіс сакар тор, юыштіс кружкаысь да думыштчис. — Тайӧ вӧлі тысяча ӧкмыссё ӧтиӧд воын.
Ӧні меным ветымын нёль.
Сідзкӧ, сэки меным вӧлі дас кык, а воклы — дас ӧти...
<ns>Да-а</ns>!
Ведраӧ пуксигӧн вок кыдзкӧ ещӧ кутіс на кӧлесасӧ.
А лэдзны менӧ плавнӧя эз вермы.
Сідзкӧ вот, тӧданныд-ӧ, сэтшӧм ӧдйӧ лэччис ведраыс да сэтшӧм ёна шлёпкысис ваас, мый ме сибді сэтчӧ.
Пельпомъяс, кокъяс, юр — ортсын, а ӧстальнӧйыс ставыс — ведраын.
Юкмӧсысь менӧ пыр жӧ кыскисны.
А ведраысь... тӧданныд-ӧ...
Ковмис поткӧдны ведрасӧ.
— <ns>Д-да</ns>!.. — нюжӧдіс Тимошка. — Тайӧ весиг меысь на лёкджык.
Дойминныд, небось, ещӧ, да?
— Эг шу эськӧ.
Кучикӧй кульыштчис, но доймӧм ог помнит.
— А... а кодзувъяссӧ сідзи энӧ и аддзӧй? — юаліс Саша.
— Кодзувъяс?
Гм!..
Тӧдӧмысь, эг аддзы.
Разрешитӧй ещӧ кружкаджын?
Яшка, Толя да Тимошка чеччыштісны, медым кисьтны инженерлы пуӧм ва.
— Аттьӧ!.. — Гаврила Игнатьевич лӧсьыдджыка пуксис да кутіс сёрнитны гораджыка да кыпыдджыка: — А гортысь пышйӧмъяс йылысь кӧ сёрнитны, то миян кадӧ векджык пышйывлісны Америкаӧ либӧ Африкаӧ.
Тӧдӧмысь, сійӧ жӧ результатӧн.
— Кутлывлісны?
— Дерт.
Менӧ квайтысь кутлісны.
Но, ӧтчыд асьным бергӧдчим.
Воклӧн пиньыс висьмис.
— Висьталӧй, Гаврила Игнатьевич!
И Гаврила Игнатьевич заводитіс висьтавны.
Тешкодь вӧлі думайтны сы йылысь, мый вот тайӧ уска, зумыш дяденькаыс вӧлӧма коркӧ сэтшӧм жӧ детинкаӧн, кыдзи и ми.
А Гаврила Игнатьевич ӧддзис и ӧддзис.
Сійӧ видзӧдіс кытчӧкӧ миян юръяс вывті, и дзикӧдз вежсьӧм синъясас сылӧн йӧктісны бипурысь гӧрд бикиньяс да татшӧм жӧ бикиньяс йӧктісны ӧчки стеклӧ вылас.
Сійӧ кыдзкӧ ставнас веськӧдчис, кажитчис, лои воддза дорсьыс ещӧ ыджыдджык; пыр ёнджыка шенасис кинас, и сы кияслӧн ыджыд вуджӧръясыс вуджрасисны орчча пуяс вывті.
— Меысь, тӧданныд-ӧ, уличаыс ставнас повліс! — брунгис сійӧ гора, кыз басӧн да висьтавліс миянлы лымъя крепость улӧ подкоп кодйӧм йылысь, реалистъяслӧн гимназистъяскӧд война йылысь, левъясӧс кыйӧм могысь Севернӧй Африкаӧ пышйывлӧмъяс йылысь да кладбищевывса эновтӧм склепъяс исследуйтӧм йылысь, кӧні, суевернӧй старукаяслӧн кывъяс серти, дзебсясисны привидениеяс.
Паськӧмӧй менам косьмис.
Ме дзикӧдз шоналі да воді, медым кывзынысӧ вӧлі лӧсьыдджык.
Но ме тайӧ лунъяссӧ вывті этша узи.
Унйылысь нин ме кылі:
— А вот, тӧданныд-ӧ, ещӧ случай...
Ты вылын, код дорын ми олім, вӧлі ді.
Сідзкӧ вот, ми воккӧд решитім, мый сійӧ нуӧдас менӧ сэтчӧ да коляс ӧтнамӧс лун куим кежлӧ Робинзон пыдди...
И медбӧръяыс, мый ме кылі дзикӧдз унмовсьтӧдз, вӧлі Тимошкалӧн вашкӧдӧм:
— Ас морт!
Да, Оська?
Сійӧ дзик ас морт!
Ме садьми, кор шондіыс вӧлі ёна нин югыд.
Став детинкаясыс, ӧта-мӧдыслы кынӧмас юръяснас сутшкысьӧмӧн, ещӧ узисны, а бипурысь кольӧма пӧим чукӧр да сэрапомъяс да муртса тӧдчысь лӧз тшын.
Бӧрвылысь ме кылі ваӧн сялькӧдчӧм да пызйысьӧм.
Ме бергӧдчи.
Ляпкыдик юын, сьыліӧдзыс ваын, пукаліс Гаврила Игнатьевич.
Сы ускысь визувтіс ва, юрсиыс ляскысьӧма кӧсичаас да балябӧжас.
Сійӧ вӧлі дзик морж кодь.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ:
— Локтӧй татчӧ!
Тӧданныд-ӧ, лӧсьыдджык лоӧ.
Садьмисны и мукӧд детинкаяс.
Бипурсӧ пестытӧг ми сёйыштім пӧим пиӧ кольӧм картупельяс, а сэсся Тимофей горзіс став морскӧй командаяссӧ, и «Варяг» «Таранкӧд» вешйисны берег дорысь.
Купайтчӧм бӧрын Гаврила Игнатьевич кольччис трусик кежсьыс.
Сійӧ сӧмын ӧчкиасис да носӧвикнас кӧрталіс юрсӧ, пельӧсъясас нёль гӧрӧд вӧчӧмӧн.
Сійӧ эз нин пукав чурка вылын, а миянкӧд тшӧтш мерайтіс джудждасӧ, определяйтіс юлысь пасьтасӧ да ӧтарӧ ветлӧдліс лайкъясьысь керъяс вывті.
— Сідзкӧ ті шуанныд, мый миянӧдз некод эз используйтлы юсӧ кыдз транспортнӧй средство?
Гм!..
Интереснӧ!
Гашкӧ, миян экспедиция збыльысь ваяс реальнӧй пӧльза.
Ме, тӧданныд-ӧ, висьтала райсӧветӧ.
Луншӧр кежлӧ вӧр бара помассис, нюжӧдчисны лугъяс да видзьяс.
Ӧти местаын берег дорас, виж цветъяс пиын, бок вылас куйліс фашистскӧй танк, и сы серти ми тӧдім тӧдса местаяснымӧс.
Карӧдз коли кывтны час кык.
Миян пуръяс вылын сэтшӧма кутісны радлыны, кутшӧма радлісны стариннӧй корабльяс вылын, кор тыдовтчывліс му.
Но радлӧмыс эз дыр кыссьы.
Вӧрысь петӧм бӧрын юыс паськыда ойдӧма.
Быдлаын вӧліны ляпкыдінъяс, кодъяс муртса тупкысьӧмаӧсь ваӧн.
Кутшӧмкӧ кызь минута чӧжӧн ми пуксьылім лыа кӧса вылӧ куимысь.
Гаврила Игнатьевич, ыджыд тушаа, косіник, еджыд яя, миян гожъялӧм командакӧд тшӧтш тапикасис ваас, йӧткаліс лыа кӧсаяс вылысь пуръяснымӧс, а кор найӧ заводитлісны кывтны, видзӧдіс ю вылас да тӧждысьӧмӧн хмыкайтіс:
— Гм!
Да, тӧданныд-ӧ...
Позьӧ шуны, решайтчӧ менам тьӧсъяслӧн судьбаыс.
Тайӧ бӧръя километръяссӧ кӧ оз позь прӧйдитны, то... Гм!
Со бара лыа кӧса... —
Сійӧ сувтіс пур дорас, копыртчис, кияснас пидзӧсас кутчысьӧмӧн. — Эз, эз сибды.
А со шуйгаладорас бара...
Веськыдвылӧджык сынӧй!
Право руля!..
Ӧні позьӧ полнӧй <rus>вперёд</rus>... А ӧні <rus>лево руля</rus>!
Флагманса капитан Яшка гыжйыштіс балябӧжсӧ, тӧждысьӧмӧн видзӧдліс инженер мыш вылӧ да босьтіс киас прӧст зіб.
Гаврила Игнатьевич ещӧ улӧджык копыртчис да ставнас сетчис водзлань:
— Гм!
Зэв опаснӧй места!
Тихӧй ход!
Право руля!
Ещӧ веськыдвылӧджык!
Ми дугдім йӧткасьны зібъясӧн.
Ӧні йӧткасисны сӧмын найӧ, кодъяс сулалісны шуйгаладорас.
«Ррав!..» — друг кыліс кысянькӧ берегсянь.
Ме видзӧдлі.
Морт туша судта сёй кыр йылын сулаліс овчарка кодь неыджыд пон.
Сійӧ видзӧдіс миян вылӧ да легӧдіс бӧжсӧ.
Мыйкӧ тӧдсаӧсь кажитчисны меным сылӧн пельясыс, ӧтиыс чурвидзис, а мӧдыс лапнитчӧма.
Но меным некор вӧлі думайтны.
Гаврила Игнатьевич ӧтарӧ горзіс то «право руля», то «лево руля», и ми муртса удитлім выполняйтны командасӧ.
Берегын пон чеччалыштіс да гораа увтчигтыр кытчӧкӧ тӧвзис.
Сэки водзын кывтысь «Таран» сибдіс лыа кӧсаӧ.
Миянӧс нуис веськыда сы вылӧ.
— Шуйгавылӧджык!
Ещӧ шуйгавылӧджык!
Лево на борт! — кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Гаврила Игнатьевич.
Ми гӧгӧрвоим, мый миянлы грӧзитӧ: «Варяг» кӧ зурасяс Тимошка пурйӧ, то сійӧ сідзи пуксьӧдас «Таранӧс», мый сэсся ёна ковмас ноксьыны.
Ми кутім йӧткасьны шуйгавылӧджык, но сэті сідзжӧ вӧлӧма ляпкыд.
— Стоп!
Право на борт!
Стоп машина!..
Табанит!
abu
Ми йӧткыштім пурсӧ веськыдвылӧ, сэсся, тормозитны зілигтыр, мыджсим зібъясӧн пыдӧсас.
Но ляпкыдінын вӧлі зэв визув.
Миянӧс кылӧдіс «Таранлань».
— Ещӧ табанит!
Задньӧй ход! — сэтшӧм гӧлӧсӧн горзіс Гаврила Игнатьевич, мый менам пельӧй чунавліс.
Андрюшка да Оська чеччыштісны ваӧ, пуксисны пыдӧсас да кутчысисны «Варяг» кормаӧ.
Но татшӧм якӧр эз отсав — найӧс сідзжӧ кыскис водзӧ.
Ноксигӧн ме казялі берегысь кутшӧмкӧ йӧзӧс, кылі кутшӧмкӧ гӧлӧсъяс, но эг обращайт на вылӧ некутшӧм внимание.
— Чӧртыс тӧдас мый тайӧ!..
Полнӧй назад!
Полнӧй назад!
Ми вӧлім «Тарансянь» куим метр ылнаын нин.
На сэки Тимошкалӧн командаыс чеччыштіс ваӧ, кутчысис «Варягӧ» водзвывсяньыс.
Ми ӧтвыв сувтӧдім флагманӧс да видзчысьӧмӧн пуксьӧдім сійӧс ляпкыдінӧ «Таранкӧд» орччӧн.
Гаврила Игнатьевич веськӧдчис да бергӧдчис миянлань.
Ӧти кинас сійӧ чышкаліс пӧсялӧм плешсӧ, а мӧднас зыраліс коссӧ:
— Да, тӧданныд-ӧ!..
Тайӧ эськӧ вӧлі катастрофа.
— Осип!
Ося!
Шыасян тэ сэсся али он! — берегсянь кыліс нывбаба гӧлӧс.
Ставным бергӧдім юръяснымӧс.
Берегын сулалісны Анна Фёдоровна, менам мам, Андрюшкалӧн ыджыдджык чойыс Вераыс да Платон Иванович, коді вӧлі суровӧй дӧраысь вурӧм кузь толстовкаа да сьӧд гача.
Сійӧ кутышталіс ныр дорсьыс пенснесӧ.
— Сідз, сідз, Николай! — шуис меным мам. — Зэв мича!
Зэв бур! — Сійӧ кыскис жакет зепсьыс носӧвик да чышкыштіс синсӧ.
— Но, Адька, ӧні тэныд гортад сюрыштас! — юрнас довкйӧдлігтыр шуис Вера.
Пур кутіс дрӧжжитны.
Тайӧ чеччаліс ӧти кок йылас Гаврила Игнатьевич: пасьталіс гачсӧ.
Чужӧмыс да сьыліыс сылӧн вӧліны пемыдгӧрд рӧмаӧсь.
— Лок татчӧ, некытчӧ туйтӧм детинка! — прикажитіс мам.
— Кутшӧма омӧльтчӧмыд тайӧ лунъяснас!
Ми довгим береглань.
— Но, мыйкӧ думайтан он тэ, Осип! — шуаліс Анна Фёдоровна. — Милицияӧс кок йылас сувтӧдінныд!
Карыс ставнас волнуйтчис, кытчӧдз тайӧ тіян Галинаыд эз дугды пӧръясьны, быттьӧкӧ оз тӧд, кытчӧ ті вошинныд.
— Абу лӧсьыд, голубчикъяс!
Зэв абу лӧсьыд! — долис Платон Иванович.
— Колӧ бура относитчыны асланыд матыссаяс дінӧ.
abu
И тіян дінӧ, ёрт... прӧститӧй, ог тӧд тіянлысь ним-вичтӧ... и тіян дінӧ шыася.
Но кыдзи нӧ, збыльысь, бать-мамӧс предупредиттӧг позьӧ нуӧдны челядьӧс куим сутки кежлӧ!
Тайӧ меным вывті гӧгӧрвотӧм.
Гаврила Игнатьевич эз вудж миянкӧд берегӧ.
Сійӧ гачасис, топыда тупкис пальтонас восьса морӧссӧ да зумыша видзӧдіс миян вылӧ шляпа поле увтіыс.
— Да, Ковчегов ёрт! — подтвердитіс Анна Фёдоровна. — Кодсянь, кодсянь, а тіянсянь эг виччысь татшӧм легкомыслиесӧ.
Ми кык вой эгӧ узьӧй.
А талун, сы пыдди, медым шойччыштны воскресеньеӧ, прӧйдитім кӧкъямыс километр, корсим челядьӧс.
Гаврила Игнатьевич сюйис кисӧ пальто зептас, лэптіс пельпомъяссӧ.
— Ме некутшӧм отношение тайӧ челядь дінас эг имеит да ог имеит, — шуис сійӧ важкодьыс, броткан гӧлӧсӧн.
Анна Фёдоровна кутіс шензьӧмӧн видзӧдны сы вылӧ:
— Некутшӧм отношение онӧ имеитӧй, а всё-таки новлӧдланныд найӧс тайӧ пуръяс вылас?
Кыдз нӧ тайӧ сідзи, дона ёрт?
А сэсся, ме ачым аддзылі, кыдзи со тайӧ, Николайыс, ӧтчыд асывнас петіс тіян комнатаысь!
Сійӧ меным ачыс сэки висьталіс, мый волӧма тіян ордӧ кутшӧмкӧ делӧ кузя.
И, медбӧрын, ӧні...
— Некутшӧм отношение эг имеит да некутшӧм отношение тайӧ челядь дінас ог имеит! — зэв нин скӧра шуис Гаврила Игнатьевич.
Сэки ми ӧта-мӧд вежмӧн кутім висьтавлыны сы йылысь, кыдзи паныдасим Гаврила Игнатьевичкӧд вӧрын, кыдзи примитім сійӧс диверсант пыдди, и кыдзи сійӧ миян вӧсна опоздайтіс поезд вылӧ, и кыдзи ме пыралі сы ордӧ ӧшинь пыр...
Миян мамъяс первойсӧ кывзісны серьёзнӧя, а сэсся кутісны серавны.
Анна Фёдоровна ӧтарӧ повторяйтіс:
— Сӧмын менам Осип вермас татшӧмсӧ думыштны!
А менам мам долис:
— Тайӧ сӧмын Николайкӧд татшӧмторйыс вермас лоны!
— Нда-с, голубчикъяс! — шуис Платон Иванович. — Ставыс тайӧ доказывайтӧ, мый ті кӧть и муса йӧз, но юраныд тӧв гуляйтӧ. — Сійӧ бергӧдчис Ковчеговлань: — Ті нин извинитӧй миянӧс, ёрт!
Дзик весьшӧрӧ ми тіян вылӧ уськӧдчим.
— Пӧжалуйста, — броткыштіс инженер.
— Но, ставыс бур, мый лючки-ладнӧ помасьӧ! — шуис менам мам. — Вай вӧрзямӧй туйӧ.
Анна Фёдоровна шуис, мый первой колӧ шойччыштны, мый сылӧн кокъясыс лигышмунісны.
Тимошка предложитіс ставныслы кывтны пуръяс вылын, и ми, дерт, поддержитім тайӧ предложениесӧ.
Учитель да мамъяс неуна падъялыштісны да сӧгласитчисны, но Вера шуис, мый сійӧ, кыдз позьӧ ӧдйӧджык, должен нуӧдны Андрюшкаӧс гортас, да муніс сыкӧд.
Гырысьяс пуксисны эжа вылӧ, пӧрччисны кӧмъяссӧ.
Гачсӧ пуджӧм бӧрын Платон Иванович, киясас ботинкисӧ нуигтыр, первойӧн мӧдӧдчис пурлань.
— Оригинальнӧ! — броткис сійӧ.
— Ас олӧмын первойысь кута путешествуйтны татшӧм ногӧн.
Оригинальнӧ!
Ми вуджӧдім чуркасӧ «Таран» вылӧ да пуксьӧдім сэтчӧ кык мамӧс.
Йӧткыштны пуръяссӧ косінысь эз вӧв сьӧкыд.
Бара кутісны шлывгыны то сёй, то лыа берегъяс, картупель муяс, сю да зӧр муяс.
Гаврила Игнатьевич сулаліс пур вылын, йӧзсьыс бергӧдчӧмӧн, зумыш.
Зато Платон Иванович, буракӧ, вӧлі зэв дӧвӧлен поездканас.
Сійӧ дугдывтӧг ветлӧдліс пур вывті, быдтор йылысь юасис, а, ме дінӧ матыстчӧм бӧрын, шуис:
— Ноко, голубчик, вайлы здук кежлӧ зібтӧ.
Интереснӧ, мый менам артмас.
Таысь детинкаяс ставныс гажмисны, и весиг Гаврила Игнатьевич видзӧдіс учитель вылӧ, перйис кияссӧ зепъяссьыс, пуктіс найӧс мышкас да шуис: «Гм!»
Зібйӧн йӧткасьыштӧм бӧрын Платон Иванович сетіс меным сійӧс бӧр да кыдзкӧ друг лои инженеркӧд орччӧн.
— Прӧститӧй, ёрт... кыдзи тіян ним-вичыд? — бокногӧн сулалігмоз да синбӧжнас сы вылӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Гаврила Игнатьевич.
— Зэв бур!
Платон Иванович Кудрявцев, литература кузя преподаватель.
Инженер мыйкӧ буркнитіс воча.
Кыкнанныс чӧв олыштісны.
Учитель кыскис толстовка зепсьыс пенсне да кутіс чышкавны сійӧс носӧвикнас.
— Ог кӧ ӧшибайтчы, ті, Гаврила Игнатьевич, инженер?
— Инженер.
— Строитель?
— Строитель.
— Сідз-сідз!.. — Платон Иванович пенснеасис, но пыр жӧ пӧрччис да сюйис зептас. — А меным, веськыда кӧ шуны, весиг неуна жаль, мый ті онӧ имеитӧй некутшӧм отношение миян челядь дінӧ.
Ме... Ме весиг неуна надейтчи тіян участие вылӧ.
— Мыйын, собственнӧ?
— Школа восстановитӧмын тіян участие вылӧ.
— <ns>Мый-й</ns>?!
— горӧдіс Оська. — Кутшӧм школа?
Платон Иванович нюммуніс:
— Миянлысь, миянлысь школа.
А кутшӧмӧс нӧ, тэ чайтін?
Ставным шыблалім зібъяснымӧс.
Ставным кытшалім Платон Ивановичӧс, тыртім сійӧс вопросъясӧн.
Но сійӧ вӧчис серьёзнӧй чужӧм, кучкис ки-ки воча, ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Уважаемӧй ёртъяс, велӧдчӧй кутны асьнытӧ цивилизованнӧй йӧз моз кӧть кӧні ті энӧ вӧлӧй: классын либӧ пур вылын!
Ми пырысь-пыр ланьтім.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын Платон Иванович серьёзнӧя, зэв делӧвӧя кутіс сёрнитны:
— Аддзанныд-ӧ, Гаврила Игнатьевич...
Активист-пионеръяслӧн группа, миян разрушитӧм семилеткаса велӧдчысьяс, думыштісны неуна фантастическӧй предприятие: челядь вынӧн восстановитны сотчӧм школа.
Босьтчисны найӧ удж бердас энтузиазмӧн.
Комсомол райкомын тӧдмалісны та йылысь да тадзи рассудитісны: пӧдтыны татшӧм патриотическӧй инициативасӧ вӧлі эськӧ прӧстӧ преступнӧ.
Такӧд тшӧтш яснӧ, мый челядьлы татшӧм задачаыс, дерт, абу вын серти.
Кыдз нӧ вӧчны?..
Челядьлы абу вын серти, но гырысьяс кӧ отсаласны налы — бать-мам, детскӧй учреждениеясса сотрудникъяс, комсомолецъяс, — то тайӧ нин лоӧ мыйкӧ реальнӧйджык.
Войдӧрлун райкомын вӧлі бать-мам, педагогъяс да комсомолецъяс инициативнӧй группалӧн совещание, кӧні примитісны решение восстановитны школасӧ таво, сетны челядьлы позянлун велӧдчыны нормальнӧя, а не куим сменаӧн.
Ӧні Платон Иванович нинӧм нин эз висьтав цивилизованнӧй йӧз йылысь.
Некор ме эг думайтлы, медым вит детинка вермисны татшӧм гораа горзыны «ура!».
Яков сувтіс кияс йылас да кутіс бовйӧдлыны воздухас кокъяссӧ.
«Таран» вылын, коді кывтіс сё метр водзын, кутісны волнуйтчыны.
Тимошка кутіс видзӧдны миян вылӧ бинокль пыр.
Регыд и «Таран» вывсянь кыліс «ура», и капитан Садиков вӧчис Яшка моз жӧ.
Буракӧ, мамъяс объяснитісны сэні, мыйын делӧыс.
Шум да гам пырыс ме кылі кутшӧмкӧ котсьӧм кодь шыяс: тайӧ сераліс Ковчегов ёрт.
Но вот ставным ланьтім да бергӧдчим инженерлань.
Сійӧ сразу зумыштчис.
Ми виччысим.
Гаврила Игнатьевич минута кымын видзӧдіс мыйкӧ берегысь да вӧрӧдіс уссӧ:
— Гм!..
А мый, собственнӧ, месянь требуйтчӧ?
— Аддзанныд-ӧ, ті морт квалифицированнӧй, строитель.
И ті кӧ эськӧ сӧгласитчинныд отсавны миянлы асланыд тӧдӧмлунъясӧн, опытӧн...
Платон Иванович ланьтіс.
И бара зэв дыр чӧв оліс Гаврила Игнатьевич.
— Гм!..
Прӧст кад менам овлӧ.
Горисполком кӧ оз кут возражайтны...
Ме, тӧданныд-ӧ, радейта том йӧзтӧ.
Сійӧ...
Сійӧ друг бергӧдчис да повзьӧм чужӧмӧн кутіс видзӧдны ю кывтыдлань:
— Табанит!
Стоп машина!
Табанит!
Водзвылын, миянсянь зэв матын, пукаліс косінын «Таран».
Миянӧс нуис веськыда сы вылӧ.
Сэні видчис капитан Садиков, отчаяннӧя ноксис команда да мыйкӧ горзісны повзьӧм мамъяс.
{Карнаухова И. В. (комиӧдіс Kodko) @ Дружнӧйяс йылысь повесть @ повесьт @ И. Карнаухова. Дружнӧйяс йылысь повесть @ 1952 @ Лб. 3‒312.}
Карнаухова Ирина
ДРУЖНӦЙЯС ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ГОЖӦМ
ЛЕНА ДА ЧИЖИК
Талун Таня, либӧ, кыдзи шуткаӧн шуліс сійӧс батьыс, — Чижик, сёрӧн воис школаысь.
Раздевалкаын сійӧ дыр корсис пальто вӧньсӧ да няняыслы тшӧтш тшӧктіс корсьны.
Няня корсис джоджсьыс, вештавліс галошияс да видзӧдаліс ӧшинь вылысь, кӧні пыр куйліс челядьӧн воштӧм кӧлуй чукӧр: кепысьяс, вӧньяс, муфтаяс, носӧвикъяс.
Чижик тӧкӧтьӧ эз бӧрд;
няня броткис да скӧраліс,
а сэки Зойка Иванова тракнитіс Чижикӧс киӧдыс да синъяснас индіс сылы: пальто соссьыс чурвидзис вӧнь помыс!
Нывкаяс серӧктісны да, кыйӧдыштӧм мысти, кор няняыс бергӧдчис мӧдарӧ, кок чунь йылас петісны раздевалкаысь.
Но сэсся Чижик бӧр бергӧдчис да, ӧдзӧссӧ восьтыштӧмӧн, горӧдіс: «Нянечка, вӧньыд меным сюри!»
Колӧ вӧлі котӧртны гортас став вынсьыс, а то Леночка воас училищеысь, а Чижиклӧн и комнатаыс убериттӧм дай шыдыс на шонтытӧм.
Но, быттьӧкӧ лёк вылӧ, подъезд дорас соседъясыслӧн кык нывка бергӧдлісны кузь гез, а коймӧд нывка укшаля чеччаліс сы вомӧн да кашкигтыр лыддис быд чеччыштӧм: «Квайт, сизим, кӧкъямыс...»
Быд кыкысь-куимысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ крукасьліс гезйӧ ыджыд, буракӧ мамыслӧн, валеги нырнас да чургӧдӧм кияснас вӧйліс лым пытшкӧ.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ чеччыліс да, весиг пыркӧдчытӧг, выльысь заводитліс чеччавны, медым нинӧм не воштыны аслас кызь прыжока «порцияысь».
Чижик видзӧдіс, лёкаліс да скӧраліс.
Сэсся друг шыбитіс портфельсӧ лым вылӧ да горӧдіс: «Ноко, ӧдйӧджык!»
Вомдоръяснысӧ топӧдӧмӧн нывкаяс мӧдісны тэрыбджыка бергӧдлыны гезсӧ, сійӧн моски вывсьыс лымсӧ чышкигмоз, а Чижик кутіс сэтшӧм ӧдйӧ вылӧ да пелька чеччавны, быттьӧкӧ коклябӧръяс улас сылӧн вӧліны зэлыд пружинаяс.
Моски вылас кучкалігӧн гезйыс лэптіс вывлань небыд, кос лымсӧ.
Ӧткымын мунысьяс чепӧсъялісны бокӧ, а Чижик тшӧкъялігтыр лыддис: «Дас вит, дас квайт, дас сизим, дас кӧкъямыс, дас ӧкмыс, кызь — ставыс!»
Нывкаяс лэдзисны мудзӧм кияснысӧ да шензьӧмӧн видзӧдісны Чижик вылӧ.
А сійӧ босьтіс портфельсӧ да тшапа мӧдӧдчис ӧдзӧсланьыс, а нывкаяс шензяна да вежалана видзӧдласъясӧн колльӧдісны сійӧс.
Но сэки Чижик аддзис, мый мастерскӧйын часі петкӧдлӧ кык минуттӧм куим час, вӧсньыдика горӧдіс: «Ой-ой-ой!» да уськӧдчис котӧртны.
Дерт, гортас вӧлі беспорядок: и чашкаяс мыськавтӧмӧсь, и бусыс чышкавтӧм, и шыд, кыдзи сулаліс, сідзи и сулалӧ кӧдзыд, вылысас кынмӧма шочиник гос чиръяс, а Леночка вот-вот воас.
Медводз Чижик матыстчис пызан дорӧ, — оз-ӧ сулав, чернильницалань нёровтчыштӧмӧн, бать почеркнас чёткӧя гижӧм куим пельӧса фронтӧвӧй конверт?
Письмӧ эз вӧв.
Чижик гусьӧник ышловзис, синбӧжнас видзӧдліс календарь вылӧ: 1944 вося март 4-ӧд лун, — тӧлысь да вит лун нин, кыдзи абуӧсь письмӧяс батьсяньыс.
Леночка бара кутас нервничайтны да гартлыны водз чунь вылас кӧса помсӧ.
Чижик нетшыштіс шапкасӧ, шыбитліс нин сійӧс пызан вылас, но сэсся кватитчис, сюйис пальто соскас, пальтосӧ петкӧдіс передньӧяс да заводитіс идрасьны.
Ветекӧн ӧдйӧ уджалігтыр сійӧ думайтіс:
«Мыйла бусыс чукӧрмӧ пыр медся неудобнӧй местаясас: непременнӧ пызан улӧ либӧ пельӧсъясӧ, либӧ Леночка крӧвать улӧ, кытчӧ колӧ пыравны меным копыртчӧмӧн да быд раз доймытӧдз люкасьны балябӧжӧн кӧрт тасас?»
А со ещӧ бусыс пуксьӧ батьлӧн виж чемодан вылӧ, коді сулалӧ дзик ӧдзӧс дорын.
Мыйӧн Леночка воас, пырысь-пыр нуӧдас сы кузя чуньнас.
Медводз сійӧс ковмас чышкавны.
Чижик Леночкаысь оз пов, но оз кӧсйы дӧзмӧдны: Леночкалы и сідзи сьӧкыд.
Сійӧ велӧдчӧ педагогическӧй училищеын, нуӧдӧ ыджыд общественнӧй нагрузка да недельнас кыкысь ветлӧ дежуритны госпитальӧ.
Сійӧ гӧтӧвитӧ ӧбед да ньӧбалӧ прӧдуктаяс, дӧмлӧ Чижиклысь чулкияс да песлалӧ бельё.
И ставыс сылӧн артмӧ кыдзкӧ ноксьытӧг, тэрмасьтӧг, бура.
Кӧсаыс сылӧн кос увдорӧдзыс, а пыр шыльыд, кельыд чужӧмыс шоча кор гӧрдӧдлас.
Гӧлӧссӧ сійӧ некор оз ыдждӧдлы.
А Чижик, кыдзи заводитас мыйкӧ вӧчны, сідзи и гӧрдӧдас, быттьӧ свеклӧ, юрсиыс сувтас, чангыльтчыштӧм ныр вылас чепӧсъясны пӧсь войтъяс...
Заводитас кӧ пеславны носӧвӧй чышъянсӧ, то майтӧг быгйыс резсьӧ быдлаӧ да еджыд чутъясӧн тыртӧ джоджсӧ, а тазйыс сідзи и чеччалӧ табуретка вылас.
Соседкаыс, тётя Катя, мыччас юрсӧ ӧдзӧсӧдыс да серьёзнӧя шуас:
— Ме думайта, мыйся йиркӧдчӧм?
Буракӧ, пач тэчысьяс локтӧмаӧсь, плитасӧ косялӧны, а вӧлӧмкӧ Чижик носӧвӧйяссӧ песлалӧ.
Чижик зэв ёна дӧзмӧ, мыйла сійӧ абу Лена кодь.
Сӧмын сійӧ и успокаивайтӧ Чижикӧс, мый мукӧд дырйи Леночка видзӧдлас сы вылӧ, нюмъёвтас да синбӧжнас видзӧдлас мам карточка вылӧ.
А карточка вылас мамыс кудриа юрсиа жӧ, чангыльтчыштӧм ныра, сералӧ, и шуйгаладор банбокас сылӧн сэтшӧм жӧ гурантор, кутшӧм и Чижиклӧн.
Чижик оз помнит мамсӧ: сійӧ кулӧма, кор Чижиклы вӧлӧма арӧс.
Мамсӧ вежис Лена.
А со нин кык во, кыдзи батьыс муніс война вылӧ, и Леночка чойыс ӧні Чижиклы и бать, и мам.
Идрассис.
Шыд пуктӧма керосинка вылӧ, и урокъяс велӧдтӧдз позяс часджын кымын лыддьысьыштны.
Чижик кокъяснас кавшасис диван вылӧ да восьтіс книга.
И со сійӧ нин кывтӧ мореяс да океанъяс вывті, косясьӧ разбойникъяскӧд, кайӧ пальмаяс вылӧ, корсьӧ кладъяс да унмовсьӧ трюмӧ.
(А шыд век пуӧ и пуӧ.)
Леночка пукалӧ му пытшкын; рыцарьяс косясьӧны сылӧн олӧм вӧсна, — гольскӧны мечьяс, зёльӧдчӧны щитъяс...
(Кастрюля вылын чеччалӧ вевтыс «дзинь-дзинь-дзинь».) И кор Чижик бара лоӧ аслас комнатаас диван вылын, ичӧтик приуральскӧй карын, то кастрюляас шыдыс кольӧма джынсьыс этшаджык.
Бара сійӧ жӧ история!
Леночка бара лэптас вевтсӧ, видзӧдлас кастрюляӧ, и Чижиклы лоас сӧмын гӧрдӧдны да ӧшӧдны юрсӧ.
Чижик кӧсйӧ сӧветуйтчыны соседкаыскӧд, тётя Катякӧд.
Гашкӧ, шыдсӧ позьӧ тыртны?
Тётя Катялӧн комнатаас медся главнӧй олысьыс — кань.
Сійӧс шуӧны Марфутӧн.
Водзджык думайтлісны, мый сійӧ энь кань, да шуисны Марфушкаӧн, а сэсся казялісны, мый сійӧ ай кань, да кутісны шуны Марфутӧн.
Тётя Катя узьлӧ ӧти пӧдушка вылын, а Марфут кык пӧдушка вылын.
Кор карточка кузя сеталӧны чери, тётя Катя вундас аслыс ичӧтик тор, а коляссӧ дзебас Марфутлы.
Ёна сійӧ любитӧ Марфутӧс.
Тётя Катя водзджыксӧ уджавліс вурсьысьӧн, лунтыр вӧлі пукалас гортас да таргас машинаӧн,
а мыйӧн заводитчис война, — вештіс машинасӧ пельӧсӧ, вевттис сійӧс коврикӧн да шуис:
— Тырмас!
Тырмас меным нывъясӧс вӧччӧдны, колӧ удж вӧчны, став народкӧд армиялы отсавны!
И муніс уджавны военнӧй заводӧ.
Сійӧ сӧмын ёна волнуйтчис сыысь, кыдзи Марфут ӧтнас кутас овны.
— Тэ, Чижик, луннас пыравлы сы дінӧ кыкысь-куимысь, — шулывліс сійӧ Танялы, — а то сійӧ ёна гажтӧмчас.
А мыйла сылы гажтӧмчынысӧ?
Лунтыр сійӧ куйлӧ пӧдушкаяс вылын да сьыланкывъяс сьылӧ.
Тётя Катя сӧмын на воис асъя смена вылысь.
Синъясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь, чужӧмыс мудзӧма.
Сійӧ эз лӧсьӧдчы ни мыссьыны, ни вежсьыны.
Пызан весьтӧ копыртчыштӧмӧн сійӧ сувтсӧн сёйис кӧдзыд картупель.
— Тётя Катя, — шуис Чижик, — менам шыдӧй бара пакталіс.
— Тӧдӧмысь, книга лыддин?
Чижик чӧв оліс.
— Эк, Чижик, Чижик, кор тэ велалан, мый быд удж требуйтӧ внимание?
Но, вот мый, меным ноксьыны тэкӧд некор: ӧні ме мӧд сменалы отсасьны муна.
Ӧбедайтны тіянлы асланыд шыдыд морт ӧти тарелкаӧн тырмас, а рыт кежлас со менсьым босьтан.
Ме всё равно аскиӧдз ог лок.
— Тётя Катя, ті жӧ ӧні на удж вывсьыд воинныд!
— Но и мый!
Заказ эм?
Эм!
Фронтӧвӧй?
Фронтӧвӧй!
Срок кежлӧ колӧ выполнитны.
Тётя Катя сёрнитӧ, а ачыс бумагаӧ гартӧ картупель, нянь тор, чепӧль сов, кизялӧ ватниксӧ да мунӧ ӧдзӧслань.
Чижик да Марфут кольӧны квартираӧ ӧтнаныс.
Ӧні — урокъяс велӧдны.
Леночка воис сэки, кор Чижик вӧлі водӧ нин узьны.
Чижик ӧдйӧ чеччыштіс крӧвать вывсьыс, пасьталіс халатсӧ, кутыштліс Ленаӧс да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс сы чужӧм вылӧ.
Леночкалӧн чужӧмыс вӧлі мукӧд лунся дорысь кельыдджык, син улас тӧдчисны пемыд вуджӧръяс.
— Батьсянь письмӧ эм? — пыр жӧ юаліс Лена.
Чижик пыркнитіс юрсӧ.
— Тайӧ нинӧм, Леночка, —
тэрмасьӧмӧн шуӧ Чижик,
— аски, тӧдӧмысь, воас.
Дзик воас.
А тэ мыйла татшӧм сёрӧн, ичӧтик мам?
— Занятиеяс бӧрын ми ветлім пес ректыны госпитальлы.
— Мудзин?
— Зэв ёна.
И кынӧмӧй сюмалӧ.
Леночка лэптыштліс кастрюля вевт да видзӧдліс Чижик вылӧ.
Чижик гӧрдӧдіс.
— Тані абу став шыдыс, — висьталӧ Чижик, — со эстӧні, кастрюляас, ещӧ тарелкаысь унджык на эм.
И со нин кодзувъяс ӧзйисны небесаын.
Марфут петіс коридорӧ рытъя прогулка вылӧ, гуляйтіс-гуляйтіс да муніс узьны.
Гудитісны заводса гудокъяс рытъя смена вылӧ.
Лена пукалӧ пызан сайын да мыйкӧ чертитӧ, а Чижик бергалӧ крӧвать вылас да некыдзи оз вермы унмовсьны.
— Леночка, — нораа шуӧ Чижик, — ог вермы унмовсьыны.
— Сы вӧсна мый дас арӧсаяслы колӧ водны дас часын, а ӧні нин первойӧд час.
Думайт мыйкӧ буртор йылысь, сэки ӧдйӧджык унмовсян.
— А мый йылысь меным думайтнысӧ?
— Кыдзи война помасяс, да батьыд воас, да кутшӧм бура ми сэки кутам овны.
Чижик зільӧ думайтны та йылысь, но та пыдди сылы юрас пырӧ быдсяма чепухаыс: ыджыд валеги, лым пытшкын пальма, Марфут чеччалӧ гез вомӧн да друг заводитӧ ворсны арфаӧн: «динь-дон-дон!»
Лена пуксьӧ крӧвать вылас да кутлӧ Чижикӧс.
— Чижик, кывзы!
Чижик, садьмы!
Приказ.
Чижик сьӧкыда восьтӧ синъяссӧ да пуксьӧ вольпась вылас.
И ичӧтик комнатаас юргӧ радостнӧй событиеяс юӧртысьлӧн — став страналы тӧдса дикторлӧн — бархатнӧй гӧлӧсыс:
«ВЕРХОВНӦЙ ГЛАВНОКОМАНДУЮЩӦЙЛӦН генерал МАЛИНОВСКИЙЛЫ ПРИКАЗ».
Коймӧд Украинскӧй фронтлӧн войска, Днепр юлысь улыс течениесӧ форсируйтӧм бӧрын, займитісны Борислав кар да, наступление развивайтӧмӧн, талун босьтісны Херсон кар...»
Чижик да Лена кутчысьӧмӧн кывзӧны.
И накӧд тшӧтш кывзӧны йӧз орчча квартираясын, рабочӧйяс заводъясын, шахтёръяс шахтаясын, раненӧйяс госпитальясын, боецъяс позицияяс вылын, колхозникъяс лымйӧн тырӧм керкаясын, узбекъяс дзоридзалысь миндаль улын, партизанъяс Белоруссияса вӧръясын, эвенкъяс кучик чумъясын, казахъяс степын, дагестанецъяс джуджыд гӧраясын.
Приказлысь кывъяссӧ кывзігӧн зэв ыджыд страна пасьтала некымын дас миллион йӧзлӧн тіпкӧны сьӧлӧмъясныс, кыдзи ӧти ыджыд сьӧлӧм.
МЫЙЛА ЛЕНОЧКА ГАРТӦ ВӦЛІ КӦСАСӦ
Быттьӧкӧ ещӧ тӧрыт на пушистӧй да еджыд ковёрӧн куйліс лымйыс, кокньыдика тупкис уличаяс, керка вевтъяс, садъяс, а талун пуксис, сьӧдасис да лои сакар кодь, коді дыр туплясьӧма кутшӧмкӧ детинкалӧн зептас.
Сыліс, няйтӧссис, вевттьысис саӧн.
А сэсся ӧти войӧ и дзикӧдз воши.
Сӧмын кӧнсюрӧ кильчӧ увъясын да гуранъясын эз кӧсйы сывны.
Заводитчис войвывса прӧстӧйиник тулыс.
Полігтыр паськалісны первойя коръяс.
Пожӧмъяс вылын кутісны быдмыны кельыдвеж нежнӧй сисьяс.
Улича вылын нывкаяс киясын лоаліны еджыд подснежникъяс.
Садъясын мӧдісны чипсыны дзибыр юръяс вылас гӧлубӧй шапкаяса зябликъяс.
Асывъясын уличаяс вылӧ петавлісны уна йӧз:
виччысисны газетаяс.
Газета клеиталысь оз на удит шыльӧдыштны васӧд газета листсӧ, кыдзи сійӧс зырлісны бокӧ.
Лыддисны горша, юксисны радлунӧн, гордитчисны.
— Миян петӧмаӧсь Румыния границаяс дорӧ.
— Лыддинныд: дзикӧдз мездӧма Крым?
— Медводдза руда воӧма Криворожьеысь...
— Юсӧ кутшӧмӧс миян вуджӧмаӧсь!
— Да...
Тӧдӧмысь, эз кокньыд вӧв...
— А вуджӧмаӧсь!
Лыддьӧм бӧрын ӧдйӧ разӧдчывлісны удж вылӧ.
Фронт корис ещӧ унджык самолётъяс, ещӧ унджык танкъяс, ещӧ унджык патронъяс...
Дона вӧлі быд минута.
Куслытӧг ыпъялісны заводын бияс.
Суткияс чӧж эз ланьтлы цехъяслӧн шум.
Водзсӧ лӧнь кар ӧні вӧлі тырӧма напряжённӧй уджлӧн шумӧн, фронт йылысь тӧждысян думӧн, победаӧ веритӧмӧн.
Йӧз вунӧдлісны узьӧм да шойччӧм йылысь.
Вой, кыдзи и лун, вӧлі тырӧма уджӧн.
Тётя Катя некымын лунъяс чӧж эз волывлы удж вывсьыс.
А кор котӧрӧн волывліс мыссьыштны да шойччыштны, кажитчыліс, мый сійӧ абу мудзӧма: сэтшӧм югыда ӧзйисны синъясыс, сэтшӧм гораа юргис сылӧн гӧлӧсыс.
— Йӧзыс, йӧзыссӧ миян чудесаяс вӧчӧны!
Дасьӧсь удж вывсьыныс сӧвсем не мунны.
Дасьӧсь машинаяслы отсавны.
Окота пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, пыр унджык и унджык сетны фронтлы...
Тётя Катя сёрнитлывліс да кывсӧ шуигӧн друг унмовсьлывліс ки вылас юрсӧ лэдзӧмӧн.
А час куим кымын узьӧм мысти мыссьывліс кӧдзыд ваӧн да бара котӧртліс аслас заводӧ.
* * *
Чижиклӧн помассис велӧдчан во.
Леночкалы кырымавны сійӧ сетіс круглӧй пятёркаяса табельсӧ, нуис школаас ковтӧм учебникъяссӧ да лои свободнӧйӧн.
Льӧм пуяслӧн юмов быгйыс пушкыртчис садъясын, и сэтшӧм лӧсьыд вӧлі пукавны кильчӧ вылын тувсов мелі шонді улын.
А Леночка дзикӧдз омӧльтчис.
Сылӧн мунісны выпускнӧй экзаменъяс.
Асывсяньыс сійӧ мунліс училищеӧ либӧ библиотекаӧ.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ мыйкӧ ӧдйӧ сёйыштліс да бара пуксьыліс книгаяс сайӧ.
Сы дорӧ волывлісны пӧдругаясыс, мыйкӧ ӧтлаын лыддьывлісны, гижлісны, ӧта-мӧдныслысь юасьлісны, вензьылісны, мукӧд дырйиыс весиг пинясьлісны.
Чижик да тётя Катя сӧмын быдног зілисны бурджыка вердны Леночкаӧс.
Тётя Катя вайлывліс заводсьыс посньыдик студень торъяс, мукӧд дырйиыс винегрет, колбаса, йӧв бутылка — ставсӧ, мый сетлісны рабочӧйяслы войся смена дырйи.
Но чужӧм вылас Лена вывті ёна омӧльтчис, вӧняс лои писькӧдны выль розь.
Чижиклӧн став требуйтӧмъяс вылас видзӧдтӧг экзамен лунӧ асывсяньыс Лена нинӧм эз сёй.
Воліс училищеысь, шыбитліс портфельсӧ, уськӧдчыліс диван вылӧ, шулывліс:
— Пять!
А ӧні узьны, узьны, узьны...
Чижик пӧрччывліс Лена кокысь туфлияссӧ, шебравліс сійӧс бать эшкыннас да мунліс тётя Катя комнатаӧ.
Лена узьліс дорвыв вит-квайт-сизим час, сэсся чеччыліс, мыссьыліс, сёйліс шыд да пуксьыліс гӧтӧвитчыны выль экзамен кежлӧ.
И бара некымын лун мысти:
— Пять!
Узьны, узьны, узьны...
И тадзи тӧлысь чӧж.
Чижик казяліс, мый кымын матынджык экзаменъяс помасьтӧдз, сымын ёнджыка нервничайтіс Лена...
Сійӧ пыр ӧтарӧ гартліс кӧса помсӧ шуйга киса водз чуняс.
А Чижик тӧдіс, мый тайӧ лоӧ: Лена мыйыськӧ тӧждысьӧ.
Лена пыр частӧджык и частӧджык матыстчывліс карта дорӧ да сюся видзӧдіс сійӧс, и сэки Чижикӧс шензьӧдіс, мый Лена видзӧдіс эз рытыввылӧ, кӧні мунісны бойяс, кӧні колӧ вӧлі быд лун вештавны флажокъяс, а асыввылӧ, кӧні эз вӧвны некутшӧм флажокъяс, а гӧна виж номыр моз куйлісны Уральскӧй гӧраяс.
И вот помасис медбӧръя экзамен.
Лена локтіс дӧвӧльнӧй да шуис Чижиклы:
— Менам сідзжӧ ставыс пятёркаяс.
Ми дзебам ассьыным табельяснымӧс, медым петкӧдлыны батьнымлы.
— Ставыс пятёркаяс!
Ставыс пятёркаяс! — друг горӧдіс сійӧ сьывны став квартира тырнас, сувтіс шуйга каблук вылас да бергӧдчис сідзи, мый Чижик чирӧстіс радысла.
«Вот кыдз!
Леночка кужӧ жӧ дурны!»
Но Леночка кватитчис да важнӧя шуис Чижиклы:
— Ӧні, Чижик, тэ пропадитін: ӧні ме абу сӧмын чой, но и учительница, педагог! —
Леночка лэптіс водз чуньсӧ да стрӧга видзӧдліс Чижик вылӧ.
Рытнас, торжество случай кузя, тётя Катя воис заводысь, банкаын вайис неуна йӧв да кытыськӧ кыскис кык лук.
— Сменщица сетіс, — висьталіс сійӧ, — сылы мамыс деревняысь вайӧма.
Юисны йӧлӧн чай, лук сорӧн сёйисны анькытша рок.
Марфут, дерт, сэні жӧ вӧлі.
Тётя Катя пыр шуліс Леночкаӧс «учительница ёртӧн».
Чижиклы вӧлі гажа, но Леночкалӧн водз чуньыс эз сетлы сылы покой.
Леночка пыр гартліс и гартліс сы вылӧ кӧса помсӧ.
И друг, бокӧ видзӧдӧмӧн, Леночка веськодьпырысь шуис:
— Аски миян заводитас уджавны распределение кузя комиссия.
Интереснӧ, кытчӧ менӧ мӧдӧдасны.
— Мый? — юаліс тётя Катя да Марфутӧс лэдзис пидзӧс вывсьыс джоджӧ.
Киас блюд кутігтыр Чижик кынмис места вылас.
— Но, дерт, оз жӧ кольны менӧ татчӧ, карӧ.
Чижик пуктіс блюдсӧ.
— А менӧ кыдзи?
— Тэ, дерт, мекӧд.
— А школаӧй?
— Сэні, кытчӧ менӧ мӧдӧдасны, школаыс, тӧдӧмысь, лоӧ.
— А Зойка Иванова?
— Но, сылы нин ковмас кольччыны тэтӧг.
Чижик синъяснас кытшовтіс комнатасӧ.
— А комнатаным?
— Комната вылӧ сетасны бронь, сійӧ ӧд батьнымлӧн, фронтовиклӧн.
Тётя Катя тані став бӧрсяыс видзӧдлывлас.
А лоӧ кӧ батьсянь письмӧ, тётя Катя пырысь-пыр жӧ мӧдӧдас миянлы телеграмма, — надзӧникӧн содтіс Леночка.
Тётя Катя пукаліс гӧрбыльтчыштӧмӧн, кыдзкӧ друг ёна омӧльтчис, весиг эз казяв, мый Марфут тувкӧдӧ сылы гырддзаас, корӧ йӧв.
— Ак, нывъяс, менам нывъяс!
Кыдзи нӧ ме тіянтӧг кута овны?
Гашкӧ, матӧ кытчӧкӧ ыстасны?
Каникулъяс вылӧ верманныд волыны?..
— Ог тӧд, тётя Катя, дерт, оз зэв ылӧ — асланым областьӧ.
И друг Чижиклы лои сэтшӧм жаль мунны квартирасьыс, кӧні сійӧ чужис, кӧні оліс батьыскӧд, кӧні вӧвлывлі ёлка, кӧні быд лун колӧ чышкавны виж чемодан, кӧні ставыс сэтшӧм тӧдса, удобнӧй, лӧсьыд, кӧні весиг кухняас сэтшӧм лӧсьыда тёпкӧ-войталӧ кранысь... тётя Катя дінысь, Марфут дінысь, Зойка дінысь, школаысь...
Сылӧн синъясыс ӧдйӧ тырины синваӧн.
Тётя Катя видзӧдліс Чижик вылӧ да гажаа шуис:
— Но мый нӧ, но и бур!
Том мортлы колӧ мусӧ видзӧдлыны.
Пӧрысь тшак моз не пукавны пыр ӧти местаын.
Местаясыс ещӧ кутшӧм бурӧсь овлӧны!
А кык во мысти ме муна велӧдчыны институтӧ.
— Но, вот и бур!
Но Чижик эз верит, мый бур.
— Ноко, Чижик, видзӧдлам, кытчӧ эськӧ ми тэкӧд окотитам мунны...
Леночка матыстчис карта дорӧ.
— Вермас лоны, мӧдӧдасны менӧ татчӧ, — сійӧ индіс Урал вылӧ, — тані джуджыд гӧраяс да пемыд вӧръяс, а вӧръясас тшакъясыс...
Чижик!
— А вермас лоны, татчӧ? —
бӧрддзӧм бӧрын, кытчӧ веськалӧ, чуткис чуньнас Чижик.
— Но, мый нӧ, тані ещӧ бурджык; тані, аддзан, ыджыд ю, Волга кодь.
Кутан кыйны чери, пыжын катайтчыны.
— А тані?
— Тані — тундра.
Сэтчӧ ми мунам тэкӧд кӧръяс вылын.
Ладнӧ?
Но Чижик упрямӧя куньтыртіс синъяссӧ да мӧдіс довкйӧдлыны юрнас.
— Некытчӧ сэтчӧ ог кӧсйы!
Вот тані, тані эськӧ куті овны!
Леночка серӧктіс.
— Эк, Чижик, Чижик!
А ещӧ радейтан путешествуйтӧмъяс йылысь лыддьыны!
Сэтчӧ менӧ оз мӧдӧдны: сійӧ жӧ Китай!
Чижик яндысьыштіс.
Тётя Катя матыстчис жӧ карта дорӧ.
— А ноко, Леночка, петкӧдлы, кӧні менам ярославскӧй местаясыс?
Леночка нуӧдіс чуньнас.
Тётя Катя улӧдз копыртчис карталань, близорукӧй синъяснас видзӧдіс турунвиж да виж чутъяс вылӧ, лӧз нидзувъяс кодь юяс вылӧ, каръяслӧн кытшъяс вылӧ, и друг ышловзис да кыз гӧлӧсӧн пыдісянь шуис:
— Ок, и бурӧсь жӧ миян местаясыд, нывъяс!
Миян пемыд вӧрыд абу, местаясыс паськыдӧсь, восьсаӧсь!
Гӧраяс пӧлӧныд кыдз пуяс невестаалӧны.
Видзьяс вылын туруныс коскӧдз, а лӧньтасъясын — юсьяс!
А кор кутасны садъяс розъявны, — ставыс быдлаті розӧвӧй; мазіяс ызгӧны «жж»!
А турун пуктігӧн ме мукӧдъясысь эг лёкджыка ытшкыв!
Чижик чуймӧмӧн видзӧдӧ тётя Катя вылӧ.
Сійӧ веськӧдчис да пельпомъяссӧ паськӧдіс, чужӧмыс банйыштіс, и синъясыс сылӧн лоины кельыдлӧзӧсь.
Кыдзи босьта коса, ӧвтышта, сідзи туруныс и водӧ!
А дукыс кутшӧм ӧвтӧ!
Косаыс турунсьыс вежӧдӧ...
Со Чижик оз нин бӧрд.
А кор Чижик водӧ узьны, сійӧ думайтӧ кутшӧмкӧ лӧньтасъясын юсьяс йылысь, гӧна мазіяс йылысь, кыдз пуяс йылысь...
Кылӧ ытшкӧм турунлӧн либӧ розъялысь яблонялӧн дукыс; и сылы окота нин ӧдйӧджык аддзыны вӧльнӧй местаяссӧ.
ВЫПУСКНИКЪЯС
Уличаын шумитӧ гожся гажа зэр.
Чижик шӧйӧвошӧмӧн сулалӧ передньӧйын: тув йылын — бокӧвӧй пальтояс, а пельӧсас зэв уна калошъяс.
Чижик лыддис калошъяссӧ — дас.
Сідзкӧ, керкаас вит бокӧвӧй морт.
Комнатасьыс кыліс сералӧм, гажа горӧдлӧмъяс.
Чижик восьтӧ ӧдзӧссӧ; комнатаын ставыс «мӧдар путкыль»: Леночкалӧн крӧватьыс абу, пызан вештӧма джодж шӧрас, письменнӧй пызан вылын да буфет вылын — асланыс и йӧзлӧн пӧсуда, улӧсъяс вылын да диван вылын — тубрасъяс, а Лена нёль пӧдругакӧд пукалісны пызан дорын да, сотчалігтыр да аслыныс чуньясаныс пӧлялігтыр, весалісны руалысь картупель.
— Чижик! — горӧдіс Лена, — лок отсышт.
Талун миян класслӧн вечер!
Регыд кутасны йӧз чукӧртчыны, а миян нинӧм на абу лӧсьӧдӧма!
— Но, и лӧсьӧднысӧ торъя нинӧм.
— Кыдзи нинӧм?
Видзӧд мыйта быдтор вайӧма!
Друг Лена повзьӧмӧн чеччыштӧ:
Нывъяс, а няньным?
— Да, нянь?!
— Код ордын карточкаясыс?
— Ӧдйӧджык колӧ котӧртлыны няньла!
— Со, — висьталӧ Вера, чангыль ныр вылас пуктӧм ӧчкиа, ичӧтик тушаа кызіник ныв, — тані ме ордын миян и мукӧд ёртъяслӧн дас карточка.
Быдысь позьӧ вундыны аския лунысь кыксё граммӧн, — тырмас?
— Тырмас, тырмас!
— Коді ветлас няньысла?
— Ме ог мун, — шуис Мира, — ме тӧдӧмысь вошта карточкаястӧ.
— Медым Вера ветлас.
— Да, Вера, тэ миян комсорг, ми тэныд ставным доверяйтам.
Ветлы тэ.
— Ладнӧ, ме ветла, — шуӧ Вера, — но булочнӧяд менам ӧчкиӧй пыр руассьӧ, и тайӧ зэв абу лӧсьыд.
Бара ставныс сералӧны, и Чижик сералӧ мукӧдыскӧд тшӧтш.
Сійӧ радейтӧ, кор гортас ноксьӧм да серам, радейтӧ отсасьны, но ӧні, пӧжалуй, вывті нин...
Сӧмын и кылӧ:
— Чижик, мыччы пурт!
— Чижик, вай пӧсуда тётя Катя ордысь!
— Чижик, пукты чай!
Пыр Чижик, Чижик да Чижик...
Сійӧ быттьӧ бордъя чепсасьӧ квартираті и ачыс аснас любуйтчӧ: кутшӧм сійӧ кокниа уджалӧ, кутшӧм ӧдйӧ!
Мый эськӧ найӧ вӧчисны сытӧг?
Збыль, сійӧ уськӧдіс плита вылысь кодлыськӧ блюдсӧ, но кодкӧд татшӧмторйыс оз овлы?
Талун оз сулав весиг сёрнитны та йылысь, настроение портитны.
Торъяссӧ сійӧ сюялӧ плитаӧ, ёг чукӧр улӧ.
Медбӧрын, пызан лӧсьӧдӧма.
Чижиклӧн котралӧны синъясыс: ыджыд блюд вылын свежӧй лук сора картупельнӧй салат, паськыда восьтӧм вомъяса сельдияс, сола тшак.
Ӧти студентка вайис свежӧй розӧвӧй калбаслысь быдса кольча.
— Бабушкаӧй лышкыдмӧма, — гажаа висьталіс сійӧ Леналы.
— Чижик, тэ кужан вундавнысӧ?
abu
— Кыдз жӧ!
Чижик видзчысьӧмӧн босьтӧ киас калбас да, зэв чӧскыд дуксӧ исалігтыр, мунӧ кухняӧ.
Сійӧ дыр тӧчитӧ вӧсньыдик пурт плита дорышӧ.
Пызан вылас югъяліс розӧвӧй бокъяса калбас...
Тайӧ кадӧ зильгӧ звонок.
Чижик котӧртӧ восьтыны.
Чукӧрӧн пырӧны гӧстьяс.
Сералігтыр пыркӧдчӧны, и шоныд гожся зэрлӧн войтъясыс резсьӧны Чижиклы чужӧмас.
Шумитӧны да здоровайтчӧны...
Чижик кватитчӧ, котӧртӧ кухняӧ...
О, ужас!
Пызан вылын пукалӧ Марфут да мурзігтыр йирӧ калбас.
— Негодяй, — горзӧ Чижик, — вӧр!
Чижик кватитӧ калбассӧ Марфутлысь да кучкалӧ сійӧн каньӧс.
— Вот тэныд!
Вот тэныд, вӧрлы!
Марфут оскорбитчис да повзис кок йывсьыс усьтӧдз.
Сійӧс дзик некор эз нӧйтлыны, а ӧні ещӧ артмӧ сэтшӧм тешкодь, калбасӧн нӧйтӧны!
Но Чижиклы кань веськодь.
Сійӧ вундалӧ сёйӧм местаяссӧ, мичаа мыськалӧ калбассӧ кран улын да нуӧ пызан вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн сотчӧ.
Но некод нинӧм эз казяв.
Быттьӧкӧ ставныс нин вӧлі чукӧртчӧмаӧсь.
Пӧшти став гӧстьясыс — нывъяс.
На пӧвстын сӧмын выпуклӧй гӧгрӧс ӧчкияса зон, буракӧ зэв близорукӧй, да олӧма морт.
Чижик тӧдӧ: тайӧ Леночкалӧн радейтана преподавательыс — Николай Николаевич.
Став гӧстьяс пиысь Чижиклы медся ёна кажитчӧ Мира, коді волывліс Леночкакӧд занимайтчыны: ыджыд, статя, ён, юр гӧгӧрыс гартлӧм сьӧд кӧсаа.
Сійӧ казьтылӧ Чижиклы мойдса королеваӧс.
Чижик матыстчис Лена дінӧ да юаліс:
— Ставныс нин чукӧртчисны?
— Ми виччысям ещӧ ӧти студентӧс, Коляӧс, — вашкӧдӧмӧн висьталӧ Лена, а гораа шуӧ:
Кыдзи, ребята, Коляыскӧд?
Ӧд нёльӧд этаж, а сійӧ ещӧ зэв на омӧлик.
— Мый нӧ, — шуӧ Николай Николаевич, — вот ми Васякӧд отсалам сылы.
Мунам, Вася!
Но Мира пельпомнас йӧткыштӧ Васяӧс.
— Ме муна тіянкӧд, Николай Николаевич, — синъяссӧ увлань чӧвтігмоз шуӧ сійӧ.
— Ті?
— Да, — Мира гӧрдӧдӧ да водзӧ нюжӧдӧ гӧгрӧс, ён кияссӧ. — Ме Васяысь ёнджык...
Николай Николаевич видзӧдӧ сы вылӧ секунда мында да, почтительнӧя юрсӧ копыртӧмӧн, восьтӧ сы водзвылын ӧдзӧссӧ:
— Мунамӧй.
Мукӧдыс оз пуксьыны пызан сайӧ и мыйкӧ виччысьӧны да сералӧны оз нин сэтшӧм гажаа.
Бара звонок, и бара Чижик котӧртӧ восьтыны.
Николай Николаевич да Мира бокног пырӧны ӧдзӧсӧд.
Найӧ кутӧны военнӧй формаа омӧльтчӧм зонмӧс, коді кутчысис кӧстыльяс вылас.
Ӧти кокыс сылӧн эз вӧв.
Морӧсас дзирдалісны кык орден да зӧлӧтӧй да гӧрд нашивкаяслӧн ряд.
Чижик гурйыв восьтӧ комната ӧдзӧссӧ,
Лена матыстӧ медся удобнӧй креслӧ.
Ставныс пуксялӧны пызан сайӧ.
Николай Николаевич кисьталӧ румкаясӧ вина да сувтӧ.
— Донаясӧй менам! — шуӧ сійӧ. — Талун ми ещӧ ӧтлаынӧсь на, а матыса лунъясӧ разӧдчам ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Но ме тӧда, мый, кӧть кӧні эз ковмы тіянлы овны, ті оправдайтанныд страналысь довериесӧ. Ӧд сійӧ татшӧм сьӧкыд кадӧ сетіс тіянлы позянлун велӧдчыны!
Ӧні ми казьтыштлам найӧс, кодъяс миянсянь ылын-ылын косясьӧны миян олӧм вӧсна, миян шуд вӧсна, став народлӧн свобода вӧсна!
И пожелайтам здоровье сылы, коді вайӧдас миянӧс победаӧ!
— Ёртъяс, — шуӧ Коля, — ми дружнӧя олім велӧдчан воясӧ, некор ог вунӧдӧй ӧта-мӧднымӧс.
Первойтӧ, дерт, некодлы оз ло кокни.
Но вайӧ кутамӧй юксьыны и радлунъясӧн и шоглунӧн.
— А медся главнӧйыс, — торкӧ сійӧс Мира, — пыр кутам помнитны, мый миян мирнӧй уджлӧн быд лун фронт вылын дона, и ми долженӧсь уджавны сідзи, медым миянлы эз вӧв яндзим видзӧдлыны любӧй боецлы синмас.
— Ми кутам сідзи уджавны, — шуис Лена.
А сэсся ставныс сёрнитӧны ӧттшӧтш да торкалӧмӧн юасьӧны ӧта-мӧдныслысь.
— Тэ кор мӧдӧдчан?
— Недель мысти.
— А ме аски.
— А меным удайтчис: ме муна деревняӧ, кӧні олӧны менам пӧрысьяс.
— А Коля кольччӧ карӧ...
— И Мира, — шуӧ Коля да нюмъялӧ.
— А ме, — висьталӧ Лена, — муна деревняӧ, коді карта вылын абу.
Чижик повзьӧ: кыдзи сійӧ — карта вылын абу?
Кытчӧ жӧ найӧс Ленакӧд мӧдӧдасны?
Сійӧ нин калькнитіс вомсӧ, медым юавны, но тайӧ кадас бара зильгӧ звонок, и Чижик котӧртӧ восьтыны.
Порог дорын сулалӧ ыджыд тушаа, подтянутӧй да стройнӧй моряк.
Сійӧ видзӧдӧ пальтояс вылӧ, калошияс вылӧ да шуӧ:
— Но, ме, буракӧ, правильнӧ веськалі.
Тані выпускникъясыслӧн вечерыс?
Чижик довкнитӧ юрнас.
— А Леночка тані?
Чижик бара довкнитӧ юрнас.
Сійӧ восьтӧ ӧдзӧссӧ да сувтӧ порог шӧрас.
Ставныс чеччыштӧны места вывсьыс.
— Андрюша!
— Андрей!
— Тэ кытысь?
— Кымын лун кежлӧ?
Сӧмын Коля пукалӧ аслас креслӧын, да Лена сулалӧ пызан дорын.
Андрей мунігмозыс ӧтвечайтӧ вопросъяс вылӧ да веськыда матыстчӧ пызан дорӧ.
— Леночка, — шуӧ сійӧ, — здравствуй! — и пызан вомӧныс нюжӧдӧ Леночкалы кисӧ.
Синъяссӧ лэптывтӧг Леночка топӧдыштіс Андрейлысь кисӧ.
И Чижик друг аддзӧ, мый Лена гӧрдӧдӧ.
Гӧрдӧдӧны кымӧсыс и чужӧмыс, и зарни рӧма юрси улас гӧрдӧн пӧртмасьӧны ичӧтик пельясыс.
А став гӧстьясыс мыйлакӧ зэв ёна интересуйтчӧны диван весьтса картинкаӧн, заводитӧны видзӧдавны сійӧс да вензьыны.
А картинкаыс дзик нинӧм оз сулав!
Ставыс тайӧ оз во сьӧлӧм вылас Чижиклы...
СИКТ, КОДІ АБУ КАРТА ВЫЛЫН
Чижиклӧн висьӧны бокъясыс.
Сійӧ скӧр.
Абу нин зэв гажа, кор зыркӧдӧ телегаын.
Чемодан ӧтарӧ кайӧ кокъяс вылас.
Кутшӧмкӧ бедьтор сутшкӧ мышкас.
Оз отсав и телегаас пуктӧм туруныс.
Кӧлесаяс нораа дзуртӧны да дӧзмӧдӧны Чижикӧс.
Кияссӧ юр улас пуктӧмӧн куйлӧ Чижик да видзӧдӧ то кельыд енэж вылӧ, то найӧс нуысь Ёгор дядьлӧн сера лӧз дӧрӧм вылӧ.
Сійӧ мудзис, сылы ставыс мустӧммис; ӧдйӧджык эськӧ воны!..
Чижиклы кажитчӧ, мый сійӧ гортсьыс петіс зэв нин важӧн, а коли сӧмын на кык лун.
Кык лун, кыдзи найӧс колльӧдісны ёртъясыс, и Андрей синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс Леночка вылӧ и корис сійӧс видзны асьсӧ да частӧ гижны сылы.
Тайӧ лунъяс чӧжнас Чижик неуна муныштіс пароходӧн, а ӧні со телега вылын.
Дӧзмис, вот сійӧ и скӧралӧ.
А Леночка, быттьӧ сідзи и колӧ, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалӧ, ачыс чистӧй, ӧкуратнӧй, видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да быдтор юасьӧ Ёгор дядьлысь:
— А ыджыд-ӧ тіян колхозныд?
А кутшӧм тіян председательныд?
Уна-ӧ деревняад челядьыс?
И Ёгор дядь окотапырысь висьтавлӧ сылы быдтор.
Сійӧ нин шуӧ Леночкаӧс «Лена Павловна», а то и «ныв».
«Кыдзи тайӧ Лена кужӧ татшӧм ӧдйӧ тӧдмасьны быдӧнкӧд?»
Телега гӧгыльтчӧ гӧрасянь гӧраӧ, гӧрасянь гӧраӧ, муяс вомӧн, видзьяс вывті, вӧръяс пӧвстті, гӧрба посъяс вомӧн, веж эжа кузя, еджыд лыа вывті.
Гӧра паныд вӧвъяс мунӧны ньӧжйӧ, мукӧд дырйиыс сувтыштлӧны.
Сэки Ёгор дядь чеччыштлывлӧ муас да гораа шуӧ:
— Эк, орёлъяс!
Пӧрысьмӧмныд!
Но, война помасяс, шойччыны кутам!
Водзсӧ вӧвъясным миян бурӧсь вӧліны, но найӧс ми армияӧ сетім, а тайӧяс, дерт...
Сэки Лена чеччӧ жӧ да мунӧ подӧн, а Чижик, асныралӧм пондаыс, сы вӧсна мый зэв ёна дӧзмӧма, кольччӧ куйлыны телегаас.
Зато гӧра ньылыд вӧвъяс гӧнитӧны ӧдйӧ.
Чемоданъяс заводитӧны чеччавны, мыйкӧ зёлякылӧ, зильгӧ.
Чижик пуксьӧ да топыда топӧдӧ кисӧ кынӧм бердас.
— А то кишкаясӧй менам сорласьӧны, — шуӧ сійӧ Леналы.
Ӧні вой, а дзик югыд.
Сӧмын югыдыс кутшӧмкӧ абу розӧвӧй, а вижоват.
Югыд енэжас оз тыдавны кодзувъяс.
Не кӧ тайӧ гӧгӧр чӧв-лӧньыс, некод эськӧ эз верит, мый тайӧ вой.
Туйыс мунӧ вӧрті.
Ӧшӧдчӧм коз лапъясысь ӧвтӧ лыс дукӧн, ныртӧ кӧрысь сир дукӧн, и матыса пожӧм пуяс вылын бура тӧдчӧ быд ув.
Лэбачьяс оз сьывны.
Буракӧ, узьӧны шоныд позъясаныс, а ӧти, мудзлывтӧм, юӧртӧ: «узя-узя».
Но и узь мыйта колӧ!..
А сійӧ со, Чижик, оз вермы узьны, зӧркакылӧ телега вылын.
Чижик нюжӧдӧ вомдоръяссӧ, лӧсьӧдчӧ бӧрддзыны.
Но сэки вӧр помасьӧ, и Ёгор дядь шуӧ:
— Видзӧд, Лена Павловна, со и миян сиктным тыдалӧ.
Ӧні абу нин ылын.
И Чижик пуксьӧ да видзӧдӧ ылӧ.
Сы водзын пушистӧй руӧн тупкысьӧм видзьяс, неыджыд ю, а ю саяс, ньывкӧс ыджыд мыльк вылын, посньыдик-посньыдик керкаяс, быттьӧкӧ чачаяс, кайӧны мыльк йылас да дзебсьӧны вӧрас.
Со, медбӧрын, и сиктсӧ кытшалысь потшӧсъяс.
Ёгор дядь сувтӧдӧ вӧвъяссӧ, лӧсьӧдыштӧ ас вывсьыс дӧрӧмсӧ, шыльӧдыштӧ юрсисӧ, кӧзяйскӧй синмӧн видзӧдлӧ телегасӧ, лӧсьӧдыштӧ вӧвъяс вывсьыс сиӧс-заводсӧ.
Лена лӧсьӧдыштӧ жӧ платьесӧ, и весиг Чижик, на вылӧ видзӧдӧмӧн, тшапа пуксьӧ телега дор йылас.
Ёгор дядь восьтӧ дзуртысь дзиръя.
— Но, ӧні видзӧдӧй, нылукъяс, миян сикт вылӧ, — шуӧ сійӧ да лэдзӧ вӧвъяссӧ восьлӧн.
Туйыс первойсӧ мунӧ град йӧръяс пӧлӧн, сэсся мыччысьӧны ӧшиньтӧм посньыдик квадратнӧй керкаяс.
Паськыд ӧдзӧсъясас ӧшалӧны гырысь, сьӧкыд томанъяс.
Керкаясыс сулалӧны оз муын, а тӧчитӧм нёль сюръя йылын.
— Тайӧ мый? — юалӧ Чижик.
— Амбаръяс, — висьталӧ Ёгор дядь.
— А мыйла найӧ сюръяяс йылынӧсь?
— Курӧг кокъяс йылын, — кыз гӧлӧсӧн шуӧ Ёгор дядь, — медым тӧлыс ветліс, кӧйдысыс эз пӧд.
Сідзкӧ со мый сэтшӧмыс вӧлӧма курӧг кокъяс йылад керкаясыд!
Чижик бергӧдчӧ Леналань мышкӧн, куньтыртӧ синъяссӧ да шӧпкӧдӧ: «Керка, керка, сувт вӧрыслы мышкӧн, мелань банӧн...»
Восьтӧ синсӧ, но керкаяс сулалӧны сідзи, кыдзи сулалісны.
Сідзкӧ, дзик обыкновеннӧй керкаяс.
— А со птицеферма, — петкӧдлӧ Ёгор дядь, а эстӧн скӧтнӧй двор... со тайӧ свинарник.
Туйыс ӧтлаасьӧ сиктса уличакӧд.
Туй кыкнанладортіыс кыссьӧны джуджыд заборъяс, воротаяс, кодъясӧс вевттьӧма кык ската вевтӧн, и гырысь керкаяс, кодъясӧс вӧчӧма кыз керъясысь.
Керкаяс видзӧдӧны улича вылас вит-квайт ӧшиньясӧн, а ӧшиньясыс мусяньыс вылынӧсь, — Чижик кияснас оз судз.
Быд керка ӧшинь улын гартчӧ анькытш, вижӧн пӧртмасьӧны кутшӧмкӧ дзоридзьяс.
Керкаясас йӧзыс узьӧны, некӧн оз тыдав ни битор, ни тшын.
Чӧв-лӧнь.
Сӧмын телега кӧлесаяс дзуртӧны.
Ӧти ворота улысь котӧртіс кань, вуджис туй вомӧныс, пыркнитіс лапаяссӧ да видзӧдліс мунысьяс вылӧ.
Сійӧ мыйӧнкӧ вӧлі Марфут кодь; и Чижик гусьӧникӧн ышловзьӧ.
Со кильчӧ, сы весьтын лӧзов вывеска: «Бекрята сиктса сельпо».
Ӧти керка вылын дӧлалӧ гӧрд флаг.
— Колхоз правление, — висьталӧ Ёгор дядь.
Вӧрыс босьтӧма сиктсӧ кытшӧ.
Сійӧ локтӧма дзик град йӧръяс дорӧдзыс.
А некымын пожӧм пуяс ӧддзӧдчӧмаӧсь, абу вермӧмаӧсь кутчысьнысӧ да чепӧсйӧмаӧсь улича вылас.
Сідзи и сулалӧны керкаяс костас.
— Со школа, — шуӧ Ёгор дядь.
Уличаыс пыксьӧ джуджыд мылькйӧ, а дзик мыльк йылас, кодӧс кытшалӧма ляпкыдик потшӧсӧн, ӧзйысь кыа югӧр улын дзирдалӧны выльӧн стружитӧм керъясысь вӧчӧм куим выль керка.
— Чеччӧй, нывъяс, — шуӧ Ёгор дядь, — вӧвъясыс оз кыскыны.
Чижик радпырысь чеччыштӧ туйдорса турун пӧвстӧ.
Кӧдзыд лысванас сылӧн пыр жӧ кӧтасьӧны кокъясыс, да мышку кузяыс вывлань котӧртӧ йирмӧг.
Вӧвъяс вӧрзьӧны.
Со нин Ёгор дядь восьтӧ дзиръя, нуӧдӧ вӧвъяссӧ дом поводӧдыс школьнӧй дворӧ да, шапкасӧ босьтӧмӧн, шуӧ:
— Но, тіянлы бура овны! —
Да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтӧ: — Лэбачпиян!
ВЛАСЬЕВНА
Керкаыс вӧлі зэв лӧсьыдик.
Чистӧя мыськӧм куим ӧшиньясӧн сійӧ видзӧдіс улӧ деревня вылӧ, а кык ӧшинь бергӧдӧма вӧрлань банӧн.
Керка мудӧд вылас быдмӧма кутшӧмкӧ гартчысь турун; кильчӧ дорас тшапа нюжӧдчӧмаӧсь нёль подсолнечник, кодъяс асъя тӧв улас качайтӧны сьӧкыд зарни юръяссӧ.
Кильчӧ посъясыс лэччисны веж турун вылӧ.
Керкасӧ град йӧрсьыс торйӧдысь потшӧс дорын нюжӧдчӧмаӧсь тыкваяслӧн чаввиж цветъяса кузь плетьяс; на весьтын гартчисны-бергалісны ноксьысь мазіяс-разведчицаяс.
— Тані и кутанныд овны,
пырысь-пыр ме чукӧста Власьевнаӧс.
И Ёгор дядь плеть пунас кутіс таркӧдны ӧшиняс.
Чижик кыліс, кыдзи дзуркнитіс посводзас ӧдзӧсыс, сэсся кодкӧ гольснитіс-восьтіс каличсӧ, и кильчӧ ӧдзӧс воссис.
Порог дорын сулаліс кузь, пӧшти джоджӧдзыс, ас кыӧм дӧра дӧрӧма да пельпомъяс вылас павкнитӧм ватника, ыджыд тушаа, олӧма нывбаба.
Кыз дзор кӧсаыс ӧшӧдчӧма пидзӧсӧдзыс.
Ёгор дядь пӧрччис шапкасӧ:
— Лоӧй здоровӧсь, Власьевна!
Примит гӧстьясӧс.
Со учительницаӧс вайӧді!
— Пырӧй, — дженьыдика чӧвтіс Власьевна да пырис керкаас.
Чижик да Лена мунісны сы бӧрся.
Ёгор дядь босьтіс чемоданъяссӧ да пыртіс посводзас.
Чижиклӧн ва кокъяссьыс мыськӧм джоджас колины гырысь коктуйяс.
Ичӧтик кухняас вӧлі зэв чистӧй.
Русскӧй пач дзирдаліс еджыдӧн.
Пӧсуда видзан джаджсӧ вӧлі мичмӧдӧма газетысь вундалӧм прошвиӧн.
Пызансӧ мыськалӧма лӧставтӧдз.
— Со тані тіянлы ставсӧ лӧсьӧдӧма, — шуис Власьевна да восьтіс ичӧтик ӧдзӧс.
Комнатаыс эз вӧв ыджыд, но гажа.
Кык ӧшинь видзӧдісны асыввылӧ, и на пыр сявкйис розӧвӧй чистӧй кыа.
Кык крӧвать, пызан, кык неыджыд лабич.
Ӧшиньясас ӧшалісны войвывса мастерстволӧн важногӧн вӧчӧм еджыд занавесъяс.
Леночка окотапырысь видзӧдаліс комнатасӧ, а Чижиклы вӧлі не сэтчӧдз: кокъясыс сылӧн тіралісны, — позялӧмаӧсь телегаас; и сійӧ лётмунӧмӧн пуксис лабичӧ.
И сэки сы вылӧ уськӧдчис Власьевна:
— Коктуйястӧ колин!
Ва кӧмтӧ колӧ посводзӧ кольны!
Тадзнадтӧ мыськавны ни вуштыны он вермы!
А ещӧ карсаяс, культурнӧйӧсь!
Йӧзлысь уджсӧ колӧ гӧгӧрвоны!
Тадзи броткигтыр Власьевна друг ӧдйӧ лэччис Чижик водзӧ пидзӧс вылас, пелька пӧрччис сы кокъясысь сандалияссӧ да чулкияссӧ, бура чышкис кокъяссӧ сӧстӧм рузумӧн да сюйис кокъясас кытыськӧ босьтчӧм ыджыд шоныд шерстянӧй носки.
Чижик эз на удит восьтыны вомсӧ, Власьевна пожъяліс нин мыссян доз улын Чижиклысь чулкияссӧ да ӧшӧдіс найӧс пач дорӧ.
Пыр сідзжӧ ас кежас мыйкӧ броткигтыр Власьевна сетіс Леналы киас зэв ыджыд гынсапӧг.
— Шонтышт кокъястӧ.
Йӧйталӧм татшӧм кӧмъясӧн миянӧ локны!
Вот ӧні дзик пыр гӧлӧсыд чирӧ, и кутшӧм учительница лоас тіянысь?
Ыджыд, но статя, сійӧ кокньыдика новлӧдліс ассьыс сьӧкыд тушасӧ, ветлӧдліс ичӧтик кухняті, и джодж плакаясыс сы ветлӧдлӧмысь эз дзуртны, и джаджъяс пӧсудаыс эз зёльӧдчы.
Сійӧ пыртіс ыджыд моздор пес да, ӧти кинас кокниа босьталігмоз, пачас шыблаліс быдса пес плакаяс.
Ёгор дядь сувтіс порог дорас да бурӧдан тонӧн шуис:
— Тэ эськӧ мед ньӧжйӧнджык, Власьевна, повзьӧдан лэбачпиянсӧ...
— Нинӧм, — шуӧ Власьевна, — тайӧ ме сӧмын ӧні дӧзмышті, а тэ менӧ скӧрмӧмнас эн на ещӧ аддзыв.
И трубаӧн гольӧдчигтыр сійӧ ломзьӧдӧ нин самӧвар, тапкӧдӧ сылы ыргӧн бокас да скӧрысь шуалӧ:
— Пузьы, шуӧны тэныд, пузьы, вильышпоз!
Дзикӧдз ӧд кынмӧмаӧсь нывъясыс.
И друг ланьтӧ, пуксьӧ лабичӧ, кияссӧ пуктӧ морӧс вылас да сюся видзӧдӧ воысьяс вылӧ.
Чижик повзьӧма;
ыджыд кыз носкияса кокъяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн сійӧ пукалӧ лабичын да полӧ вӧрзьӧдчыны.
Носкиыслӧн тыртӧм коклябӧръясыс чурвидзӧны веськыдвылӧ, а нырыс шуйгавылӧ.
А Леночка спокойнӧя нюмъялӧ да шуӧ:
— Аддзан, кутшӧм ті скӧрӧсь, Афанасья Власьевна!
Менсьым Чижикӧс дзикӧдз повзьӧдінныд.
И друг Власьевна нюмъялӧ, да сэтшӧм лӧсьыда, сэтшӧм том гажа нюмӧн, мый керкаыс пыр жӧ лои шоныд да гажа.
— Чижик!
И збыльысь чижик кодь!
Но, эн пов, лэбачпи, ставыс бур лоӧ!
Ме, кыдзи менам самӧварӧй, — пузьыла и пырысь-пыр кӧдзала.
Мунӧй пока лӧсьӧдчӧй, а сэк кежлӧ и картупель пусяс.
А мыйкӧ кӧ ковмас, чукӧстӧй.
Леночка пыр жӧ босьтчӧ удж бердӧ, и Чижик отсасьӧ сылы мый вынсьыс, кӧть и ветлӧдлӧ осторожнӧя, аслас кузь-кузь коклапаяс вылас недоверчивӧя видзӧдлывлігтыр.
И со вольсалӧма нин вольпасьяс, юрлӧсъяс вевттьӧма покрывалӧясӧн; ӧкуратнӧя тэчӧма джаджйӧ книгаяс, ӧшинь костас ӧшӧдӧма мамныслысь портретсӧ, батьныслӧн карточкаыс Лена крӧвать весьтын; пызан вылӧ пуктӧма чернильнӧй прибор, — со и комната лӧсьӧдӧма...
Бур али лёк лунъяс ковмас тані миянлы коллявны?
Власьевна сувтӧ порог дорас; киас сылӧн мича серӧн кыӧм джодждӧра.
— Код крӧвать вылас кутас узьлыны тайӧ пыстаыс?
Чижик сералӧ:
— Ме? Тані...
Сӧмын ме — Чижик...
Чижик ньӧти нин оз пов Власьевнаысь.
— Но, ӧткодь.
Вот джоджыс миян асывъяснас кӧдзыд.
Кӧмтӧг джоджӧ тувччыны оз позь, а то, тӧдан, мекӧд шуткаяс лёкӧсь!
И Власьевна вольсалӧ джодждӧрасӧ Чижик крӧвать дорӧ.
— А тайӧ тіян коді?
Ещӧ чой, али мый?
— Мамным... сӧмын важӧн нин снимайтӧма, ӧкмыс во сайын.
Леночка видзӧдӧ бокӧ.
Власьевна гӧгӧрвоӧ да сэсся водзӧ оз юась мамныс йылысь.
— А батьныд кӧні?
— Фронт вылын.
— Вот-вот, и менам сэні кыкӧнӧсь.
Власьевна петалӧ да бӧр пырӧ.
Киясас сійӧ кутіс кык кринчаын би кодь гӧрд пушкыра гераньяс.
Сійӧ пуктӧ найӧс ӧшиньяс вылӧ, и комнатаас пырысь-пыр лои гажаджык.
Шондіыс нин тыдовтчис вӧр сайсянь, ёсь югӧръяснас кучкӧ ӧшиньясӧ, и цветъясыс югыда ыпъялӧны югӧръясас, быттьӧкӧ кык неыджыд костёр.
Но Чижиклы не мичлунӧдз.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі узьны, мый сійӧ дугдывтӧг паськӧдлӧ синъяссӧ да тільӧ найӧс кулакъяснас.
Леночка аддзӧ тайӧс, но, кыдзи пыр, милӧсьттӧм.
Первой колӧ мыссьыны, вежны бельё, сёйыштны, сэсся верман узьны.
И Чижиклы лоӧ мыссьыны коскӧдзыс тешкодь мыссян доз улын, вежны бельё, чӧвтны вылысас ичӧтик халат.
— Локтӧй сёйны, самӧвар пузис, — чуксалӧ Власьевна.
Кухняын шоныд да чистӧй.
Трачкӧдчӧ пач.
Шумитӧ да шутьлялӧ ыджыд самӧвар.
Картупель тыра чугун весьтын кайӧ вывлань чӧскыд кӧра дзор ру.
Чижик сёйӧ гырысь солӧн ёна солалӧм, вардӧм картупель, юӧ пӧсь морковнӧй чай, а пельясас сылӧн пыр на жувгӧ: «пять, пять, узьны, узьны»; и керкаыс заводитӧ шатласьны, быттьӧкӧ телега вӧр туй вылын.
И сійӧ омӧля нин кылӧ, кыдзи кодкӧ лэптӧ сійӧс ён кияс вылас, нуӧ, пуктӧ крӧвать вылас да шебрӧдӧ мыйӧнкӧ гӧнаӧн да сьӧкыдӧн.
И Чижик чорыда унмовсьӧ выль местаын.
ГӦРА ВЫЛЫН
Чижик садьмис.
Шондіыс оз нин видзӧд комнатаас, сійӧ кытчӧкӧ мунӧма.
Ӧшиньяс восьсаӧсь, кокньыдик тӧвру улын тӧлалыштӧны еджыд занавесъяс.
Вӧсньыдик полотно вылӧ вышивайтӧма свадьба: штопор сяма крут сьыліяса да бӧжъяса вӧвъяс; вӧсньыдик-вӧсньыдик косъяса невеста, быттьӧ лыа вылӧ вӧчӧм часі, и медся видзчысьтӧминъясын цветъяс: вӧвъяслӧн пиньясас, невеста кокъяс улын да кымӧра енэжын.
Ёкмыльӧ ёкмыльтчӧмӧн узьӧ мӧд крӧвать вылын Лена чойыс.
Керкаын чӧв-лӧнь.
А ӧшиньӧд пырӧны быдсяма шыяс: кӧнкӧ лёк горшӧн чуксасьӧ петук, корӧ курӧгъясӧс.
Ылысянь кылӧ сьылӧм шы, кузнечаысь мӧлӧтӧн камгӧм шы, баксӧны мӧсъяс.
Ӧшинь вылӧ пуксис воробей, чеччалыштіс ӧти местаын, юрсӧ бергӧдлыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ, кокыштіс мыйкӧ цвет дозйысь, дӧзмӧмӧн чипӧстіс да лэбзис.
Власьевна пырӧ комнатаӧ:
— Кад нин чеччыны, узьысьяс!
Войнас онӧ кутӧй узьны.
Шондіыс увлань нин лэччӧ.
Ветламӧй, ме тіянлы школанымӧс петкӧдла.
Школьнӧй усадьба зэв ыджыд, синнад он судз, сулалӧ мыльк йылын, вӧнясьӧма ляпкыдик ӧградаӧн.
Мыльк горулас — сикт.
Сы сайын град йӧръяс, муяс, муяс, а сэні водзынджык — видзьяс; и кытшлалігтыр, кольчаӧн гартчигтыр, бӧр бергӧдчывлігтыр, визувтӧ на кузя ичӧтик ю, а сэсся вошӧ кытчӧкӧ нюрӧ.
А мӧдарладорас пасьтала вӧръяс, вӧръяс, кайӧны мылькъяс вылӧ да пышйӧны-котӧртӧны ылӧдз.
— Но, пыралам видзӧдлам классъяссӧ, — шуӧ Власьевна да восьтӧ школа ӧдзӧссӧ.
— Абу эськӧ яндзим татшӧм школатӧ и карӧ!
И збыль, паськыд-паськыд коридор ставнас тырӧма югыдӧн.
Нёль ыджыд ӧшинь восьтӧма гурйыв.
Нёль ӧдзӧс пыртӧдӧны классъясӧ.
Классъясын сідзжӧ югыд да воздухыс уна.
Ӧшиньясыс видзӧдӧны том садйӧ.
Школаын образцовӧй порядок, чистота.
Кылӧ порог дорӧ пуктӧм, косьмысь коз пу лыслӧн да выль-мыськӧм джоджлӧн дукыс.
Чӧв-лӧнь.
Некод абу.
Каникулъяс.
Власьевналы сьӧлӧм вылас воӧ Леналӧн да Чижиклӧн ыджыд кыпыдлуныс.
Зёльӧдчысь ключ чукӧрысь ключьясӧн ӧдзӧсъяс восьталігӧн сійӧ кӧзяйка моз гордӧя новлӧдлӧ найӧс быдлаті.
— Вот тані миян учительскӧй.
А тані со учительница олӧ, Галина Владимировна.
А тані — кипятильник.
Кыдзи нӧ, тӧвнас челядьлы колӧ шонтысьны, да и пузьӧдтӧм ва школаын оз полагайтчы.
Гортын — кыдзи кужасны, а школаын ставыс должен лоны правилӧяс серти.
Сьӧлӧм выланыд воӧ школаыс?
— Зэв ёна! —
Лена ошкӧ сьӧлӧмсяньыс, и Власьевна ещӧ на окотапырысьджык висьтавлӧ:
— Школасӧ стрӧитіс воддза директорным, Иван Павлович.
Ачыс и чертёжъяссӧ вӧчис и рабочӧйяс бӧрся видзӧдіс.
Сельсӧвет став материалсӧ сетіс,
а районын сылы шуӧмаӧсь: «Стрӧитӧй, Иван Павлович, бурджыка.
Миян челядь ӧні абу мувыв ёгъяс, абу важся кад...» Сійӧ и старайтчис.
— А ӧні сійӧ кӧні?
— Фронт вылын, донаӧй, фронт вылын.
Ӧти лунӧ менам пикӧд мунісны.
А ми вот выль директорӧс виччысям.
Талун-аски воас.
Висьталӧны, серьёзнӧй нывбаба пӧ.
— А кодъяс ещӧ учительницаясыс?
— Первой классын Галина Владимировна, — нюмъялӧ да ӧвтчӧ кияснас Власьевна. — <rus>Озорница</rus>! Гажӧдчысь, пыр сьыланкывъяс сьылӧ.
Украинаысь миянӧ веськалӧма.
Второй классын — самостоятельнӧй нывбаба — Марья Петровна, олӧма нин: дасӧд во нин тані велӧдӧ.
Ачыс татчӧс, олӧ гӧра горулас сиктын.
Олӧ сьӧкыда: семьяыс ыджыд, овмӧс, мӧс, а сійӧ ӧтнас,
мужиксӧ виисны фронт вылын.
Но, кодлы нӧ ӧні кокньыд! Война!
Власьевна игналӧ школа ӧдзӧсъяссӧ ӧшалан томанӧн.
Колхозыд миян эз и вӧв ыджыд, ставыс комын вит овмӧс, но бур, районын миян вылӧ эз норасьлыны.
А ӧні уджалысьясыс кутшӧмӧсь колины?
Нывбабаяс да челядь.
Дас кымын старик, налы ӧні и доныс абу.
Ставныс уджалӧны пемыдысь пемыдӧдз, а вын век оз тырмы.
Сэні со тэныд ытшкыны колӧ, вундыны колӧ, сэні и ёг весавны, а кватитчан дай картупель нин воӧма!
Сьӧкыдкодь!
— А школаыс мыйӧн отсалӧ колхозыслы?
— Школьнӧй удж — велӧдчыны, — скӧрысь шуӧ Власьевна. — Тані со миян конюшня, вӧлыс ӧні абу — колхозлы сетім, а вӧлі.
Сэні сарайяс, амбаръяс, со огородным.
Власьевна восьтӧ огородас пыран дзиръясӧ.
Нимкодьысла Чижик кынмӧ места вылас.
Аслас олӧмын сійӧ некор на эз аддзыв татшӧм огородсӧ да татшӧм овощисӧ.
Коркӧ дачаын сылӧн аслас вӧлі кык воськов кузя да ӧти воськов пасьта лук град.
Да и лукйыс вӧлі кутшӧмкӧ жебиник, шоч.
А тані градъясыс кузьӧсь-кузьӧсь, помыс оз тыдав.
И мыйыс сӧмын сэні абу!
И лук, и морковь, и галанка!
И овощиыс кутшӧм!
Картупель корйыс вольсасьӧ му кузяыс, а капуста коръясыс быттьӧ слӧнлӧн пельяс.
Свекла градйыс дзик шӧвк кодь, югъялӧ шонді водзас, пӧртмасьӧ гӧрдӧн да турунвижӧн, а анькытш вылас цветъясыс, быттьӧ еджыд бобувъяс пуксьӧмаӧсь шойччыны.
— А тайӧ мый? — юалӧ Чижик.
— Тайӧ помидоръяс.
Чижик шӧйӧвошӧ: кыдзи помидоръяс?!
Помидоръясыс гӧгрӧсӧсь да гӧрдӧсь, а тані виж цветъяса турунвиж куст, кӧнсюрӧ ӧшалӧны турунвиж рӧма ёкмыльяс.
— А тайӧ вот бобы, а сэні, аддзан, ӧгурцы.
И бобыяс дзик абу ас кодьӧсьныс, и ӧгурцыяссӧ Чижик оз аддзы; сэні кутшӧмкӧ сарӧгӧсь коръяс.
— А эстӧні огород саяс, — висьталӧ Власьевна, — тайӧ школьнӧй му — ид.
— Ыджыд тіян овмӧсныд, — шуӧ Леночка.
— Дерт, татӧг оз позь!
И Власьевна, дӧвӧльнӧй, пыркнитӧ сьӧкыд ключ чукӧрӧн.
— Ӧні тіянлы, Елена Павловна, колӧ ветлыны Марья Петровна ордӧ.
Ӧні сійӧ заведующӧйӧс вежысь.
Сэні быдтор йылысь тӧлкуйтчанныд.
Сідзжӧ паёк кузя сельсӧветӧ пыраланныд.
Чижик гортын овлас.
Чижиклы зэв окота ветлыны Ленакӧд, но сійӧ полӧ Власьевналысь не кывзыны.
И Лена, тыдалӧ, чайтӧ, мый Власьевна прав.
— Кыдзи меным воны Марья Петровна ордӧдз?
— Со тадз, гӧрасянь увлань лэччан, главнӧй улича кузяыс, веськыд вылас, квайтӧд керка.
— Но, ме муна.
Леночка мыжапырысь видзӧдліс Чижик вылӧ да муніс ӧграда ӧдзӧслань.
Чижик дузгӧдчӧ.
* * *
Со нин му вылӧ пуксьӧ рыт.
Шонді лэччис вӧр сайӧ, рытъя кыаӧн паськаліс небеса пасьталаыс да сідзи и коли.
Чикышъяс тэрмасьӧмӧн лэбалӧны воздухті, быттьӧ ворсӧны ӧта-мӧдсӧ куталӧмысь.
Подсолнухъяс бергӧдчисны рытыввывлань чужӧмбанӧн.
abu
Муяс весьтті, мылькъяс весьтті паськалӧ позтӧм кӧклӧн ланьтлытӧм гӧлӧсыс: «ку-ку, ку-ку, ку-ку».
Чижик сулалӧ кильчӧ вылас, кывзысьӧ да горша видзӧдӧ ылӧ.
Со туй кузяыс муяс вылысь кыссьӧны вӧлаяс бӧрся вӧлаяс, детинка нуӧдіс дом поводӧдыс кутшӧмкӧ машинаӧ доддялӧм вӧлӧс.
Машинаыс зиля-зёлякылӧ да дзуртӧ.
Вӧрсянь петан туй вылын тыдовтчис стада.
Водзвылас, посньыдика тувччалігтыр, локтісны кӧзапиян.
Найӧ друг чеччыштласны, метитчыласны мӧда-мӧдныслы зэв ичӧтик сюръяснас, чеччышталӧны канаваяс вомӧн да ставныс ӧттшӧтш заводитласны баксыны.
На бӧрся сук пемыдруд гыӧн быгыльтчисны ыжъяс, а сэсся кутісны восьлавны мӧсъяс.
Найӧ асьныс разӧдчалісны уличаяс да переулокъяс кузя, сувталісны воротаяс дорӧ, нюжӧдалісны сьыліяснысӧ да баксісны сэтшӧм страшнӧй гӧлӧсӧн, мый Чижиклӧн кучик кузяыс йирмӧг котӧртліс.
— Санька! — юрӧбтіс рытъя воздухас, — петан мачӧн ворсны?
— Ог пет!
Мамкӧд кута пес пилитны!
Чижик пуксис кильчӧ перилӧ вылас да горша кутіс кывзыны сиктсянь кылысь унасикаса, унауджа, сылы тӧдтӧм на олӧмлысь шыяссӧ.
ӦДЗӦСЪЯС ДОРЫН СТӦРӦЖЪЯС
— Чижик, кӧсъян ветлыны мекӧд?
— Кытчӧ?
— Первой Марья Петровна ордӧ, босьтам сылысь менам класса велӧдчысьяслысь список, а сэсся мунам тӧдмасьны челядькӧд.
— Дерт, кӧсъя.
Чижик сідзи и исковтӧ гӧра горув.
Леналы пыр лоӧ сійӧс чуксавны.
— Чижик, да виччысьлы тэ менӧ, тэ ӧд он тӧд, кытчӧ муннысӧ!
Улича вылын ни ӧти ловъя лов абу: став йӧзыс уджалӧны муяс вылын, видзьяс вылын, огородъясын.
Еджыд курӧгъяс гудйысьӧны бус пиын, да, забор увті нырсӧ мыччыштӧмӧн, шочиника увтыштлас пон.
Джуджыд керкаысь кылӧ сералӧм, вӧсньыдик гӧлӧсӧн бӧрдӧм, чачаясӧн сяргӧм: сэні, тыдалӧ, ясли.
Кузнечаын гыпйӧдлӧ и гыпйӧдлӧ мӧлӧт.
Колхоз правлениеын кодкӧ настойчивӧя горзӧ: «Усть-Рама!
Усть-Рама!», кӧсйӧ йитчыны районкӧд телефон кузя.
Птицефермаын разнӧй гӧлӧсӧн котсьӧны курӧгъяс.
Сельпо дорті Чижик да Лена кежисны кутшӧмкӧ переулокӧ да сувтісны ворота дорас.
Чижик кутчысис кольчаас, восьтіс ӧграда ӧдзӧссӧ да уськӧдчис бокӧ.
Ёсь сюръяснас грӧзитчигтыр ӧграда ӧдзӧсӧд мыччысис сьӧд мӧслӧн юрыс.
Чижик ӧдйӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да пыксис сыӧ.
Леночка серӧктіс:
— То-то,
ме тӧрыт тадзи жӧ повзи!
Таркӧдчытӧг татчӧ он пыр.
Тайӧ Мамзель мӧскыс оз лэдз керка дорас, сійӧ оз любит бокӧвӧйястӧ!
Леночка таркӧдчыштіс ӧшиняс.
Кодкӧ видзӧдліс сэтысянь.
Сэсся воссис ӧграда ӧдзӧс.
Марья Петровна — олӧма, косіник, но паськыд пельпомъяса нывбаба — сувтіс порог дорас.
Сійӧ вӧлі мужскӧй сапӧгъяса, паськыд юбкаа, чышъяна.
Сылӧн мудзӧм синъясыс сюся видзӧдлісны Чижик вылӧ.
— Прӧйдитӧй, — аснас мӧссӧ сайӧдігмоз шуис сійӧ. — энӧ полӧй.
Мун татысь, Мамзель, тайӧ ас йӧз.
Мамзель шумаа ышлолаліс да кӧсӧйтіс Чижик вылӧ лилӧвӧй скӧр синъяссӧ.
Чижик, мыйлакӧ кок чунь йылас, ӧдйӧ котӧртіс кильчӧ вылӧ, тювкнитіс-пырис посводзас.
Леночка прӧйдитіс спокойнӧя, а Марья Петровна кутіс янӧдны мӧссӧ:
— Шогӧй тэ менам, ӧградаысь лёкджыка потшин менӧ йӧзсьыс!
Но, тыдалӧ, Мамзель вӧлі асныра, сы вӧсна мый, кор Марья Петровна пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, Чижик кыліс, кыдзи мӧскыс сюръяснас тувкис ӧдзӧсас.
Посводзын вӧлі пемыд, и Чижик пыр жӧ пӧрӧдіс кутшӧмкӧ ведра, зурасис пельсаӧ да дойдіс шуйга коксӧ.
Сійӧ яндысьыштіс да кынмис места вылас.
— Нинӧм, нинӧм, нывка, прӧйдит! — шуис Марья Петровна да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Комнатаас вӧлі шынитӧв, но ситеч занавес сайын, коді вевттис орчча комнатаса ӧдзӧссӧ, кыліс кутшӧмкӧ шарӧдчӧм.
Чижик бергӧдчыштліс да аддзис внимательнӧй кык син, кодъяс сюся видзӧдісны костӧдыс сы вылӧ.
Чижик вӧчис независимӧй вид да тшапа пуксис улӧс вылӧ.
Занавес костӧдыс мыччысьліс беринӧсь ныр.
Чижик ӧдйӧ видзӧдліс — ныр воши, а синъясыс тупкысисны синлысъяснас.
Нывка бергӧдчис — синъяс да ныр бара петісны занавес костысь.
Тадзи муніс чӧволігтыр гажа ворсӧм.
Но всё-таки Чижик кывзіс, мый висьтавліс Марья Петровна.
— Со, Елена Павловна, тэнад класслӧн список.
Сӧмын сьӧкыд лоӧ тіянлы ӧні тӧдмасьны ставныскӧд.
Зэв этшаӧн олӧны Бекрятаын, мукӧдыс орчча сиктъясынӧсь.
Бурджык эськӧ тіянлы аддзӧдчывны Нюра Валовакӧд, сійӧ класса староста и положительнӧй нывка, серьёзнӧй.
Сійӧ чукӧртас тіянлы челядьӧс школаӧ, кор ті тшӧктанныд.
— Ме непременнӧ сыкӧд аддзӧдчыла, а ӧні кытшовта кӧть татчӧс челядьсӧ.
— Но ладнӧ, сідзкӧ, ветлӧй со татчӧ.
Тані Кашина, сэні Веселоваяс кыкӧн, сэні Ваня Елохов.
Ӧшинь дорас матыстчӧмӧн Марья Петровна петкӧдліс Леналы керкаяссӧ.
— Со сэні, бокас, видзьяс вылас — Миша Теплых; сӧмын сы ордӧ, пӧжалуй, оз сулав тіянлы ветлыны: ещӧ веськаланныд кутшӧмкӧ грубитӧм вылӧ.
— А мыйла?
— Да ӧд Мишаыс переросток, сылы нин дас куим арӧс, а сійӧ сӧмын на нёльӧд классӧ вуджис.
Сійӧ ӧні дзик ӧти зон сиктас, мукӧдыс посньыдӧсь на.
Колхозын сійӧ уджалӧ гырысьяс пыдди, и, веськыда шуны, бура, а школаын асьсӧ кутӧ...
Марья Петровна сӧмын куньтыртіс синъяссӧ да довкнитіс юрнас:
— Пола, ті сыкӧд он справитчӧй.
— Немтор, — шуис Лена, — видла.
А Нюра Валоваыс кӧні олӧ?
— Сійӧ Холмыын, километр кык кымын тасянь.
Ылынкодь, дерт.
— Немтор, — шуӧ Леночка, — воам.
— И вот ещӧ, Елена Павловна: тіянлы ковмас кытчӧдзкӧ и пионерскӧй удж нуӧдны асланыд классын.
Пионервожатӧйыс миян ӧні абу;
комсомоллӧн райком кӧсйысис мӧдӧдны, да, тӧданныд, ӧні налӧн быд морт лыд вылын...
Классаныд тіян дас пионер — Май первой лунӧ найӧс примитлім...
Кыдз?
Справитчанныд?
— Но, дерт жӧ.
Ме асланым школаын пионервожатӧйӧн жӧ вӧлі.
— Вот и бур.
Тіян классныд ӧд миян старшӧй быдӧнлы пример должен петкӧдлыны.
— Постарайтчам, Марья Петровна.
Аттьӧ тіянлы отсӧг сетӧмсьыд.
Мунам, Чижик.
Чижик мӧдӧдчис Лена бӧрся, сэсся друг тэрыба видзӧдліс занавес вылӧ.
Занавес костыс лои паськыдджык, кык син веськыда видзӧдлісны Чижик вылӧ, воши беринӧсь нырыс, и друг занавес сайсянь мыччысис кыв.
Чижик кулакнас грӧзитыштіс кывлы да тшапа петіс Лена бӧрся.
«Коді сэні, детинка али нывка? — думайтіс сійӧ мунігмозыс. — Вот паныдасяс — сідзи сетышта, медым оз нерсьы!»
Кашинъяслӧн керкаас пызан сайын пукалісны ичӧтысь-ичӧт вит нывка да тасьтіысь панялісны йӧв.
Пызан улас каньпи нюліс киськалӧм йӧв гӧп.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм вылӧ ставныс ӧтпырйӧ бергӧдчисны да, пу пиньяснысӧ кианыс топыда чабыртӧмӧн, кынмисны места выланыс.
Синъяснысӧ лапнитлытӧг найӧ видзӧдісны Лена вылӧ.
Йӧлыс паньяссьыныс войталіс пызан вылас.
Леночка шыасис ыджыдджык нывкаыс дінӧ:
— Тэ Зоя Кашина?
Нывка чӧв оліс.
— Мый нӧ, тэ меысь полан?
Ме выль учительница, локті тӧдмасьны.
Тэ — Зояыс?
Нывка отрицательнӧя пыркнитіс юрнас.
Нёль посньыдджыкыс друг кутісны бӧрдны.
Леночка шӧйӧвоши.
— Мый нӧ ті, ребятки?
Ме жӧ тіянӧс нинӧм ог вӧч... —
Леночка ачыс тӧкӧтьӧ оз бӧрд.
Бӧрдӧмыс лои пыр гораджык и гораджык.
Чижик матыстчис ыджыдджык нывка дінас да юаліс:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Санька.
— А Зояыд кӧні?
— Видз вылын.
Турун куртӧ, — бӧрдӧм сорӧн висьталӧ нывка, посньыдик синва войтъяс сідзжӧ заводитісны визувтны сы банъяс кузя.
— Фу! — шуӧ Чижик. — Няргунъяс!
Найӧ петісны посводзас, но Лена сувтіс.
abu
— Но, кыдзи нӧ тадзи мунны, Чижик?
Найӧ мыйыськӧ повзисны, бӧрдӧны...
Сійӧ эз тадзи представляйт аслыс челядькӧд первойя тӧдмасьӧмсӧ.
Чижик муртса восьтыштіс ӧдзӧссӧ, — бӧрдӧм оз кыв.
Нывкаяс пыр на сідзи пукалӧны пызан сайын да важнӧя панялӧны тасьтіысь йӧв.
Думыштчӧмӧн Лена петӧ керкаысь.
Гришинъяслӧн керкаыс чистӧй, идралӧма.
Ӧшинь, вылас цветъяс, этажерка вылын книга стопа,
Сталинлысь портрет мичмӧдӧма вышивайтӧм еджыд кузьчышъянӧн.
Портрет улас — уска артиллеристлӧн фотография.
Анка Гришина водтӧдӧ узьны кызіник воксӧ.
— Да узь тэ, узь, — шуалӧ сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
А детинка оз кӧсйы узьны, кызіник чуньяснас тувкӧдӧ Анкалы то нырас, то синмас.
Ленаӧс аддзӧм бӧрын Анка чышкӧ кияссӧ партукас да шыльӧдыштӧ кудриа юрсисӧ.
— Здравствуй, Анночка!
— Здравствуйте!
— Тэ нёльӧд классӧ вуджин?
— Вуджи.
— Галина Владимировна тэнӧ велӧдіс?
— Велӧдіс.
— А таво ме кута тіянӧс велӧдны.
— Ті.
— Тэ, Анночка, бура велӧдчин?
— Бура.
— Кутшӧмӧсь нӧ вӧліны тэнад отметкаясыд?
Анночка збоймӧ.
— Ставыс пятёркаяс, и ӧти двойка.
— Двойка?
Кутшӧм предмет кузя?
— Пениеысь.
— Мыйла нӧ?
— Учительша шуӧ, мый ме дзизга.
Лена муртса вермӧ кутны серамсӧ, а Чижик став тушанас тіралӧ.
— Колӧ шуны, Анночка, «учительница».
— Учительница.
Сёрниныс некыдзи оз артмы.
— А мамыд регыд воас?
— Мыйӧн рӧмдас.
— И тэ лунтыр ӧтнад?
— Ага...
Детинка сэсся оз кӧсйы куйлыны да заводитӧ горзыны.
Лена да Чижик прӧщайтчӧны.
Веселовъяс керка ӧдзӧс дорын вӧлі нёролӧн сувтӧдӧм зыр.
Павловъяс ӧдзӧс дорын — куран.
Самошинъяс ӧдзӧс дорын — прӧстӧ кыдз пу пес плака.
Чойяс оз гӧгӧрвоны, мый тайӧ лоӧ, да шӧйӧвошӧмӧн сувтӧны улича шӧрӧ.
— Мый, шензянныд? — кыліс мелі кыз гӧлӧс.
Восьса ӧшинь дорын пукалӧ дзор юрсиа пӧрысь дед, сійӧ куритчӧ каллянӧн да лэдзалӧ турунвиж рӧма тшынлысь гӧгыльяс.
Ныр вылас сылӧн ыджыд ӧчки.
Ӧшинь вылас куйлӧ газета.
— Аддза ме, карса йӧз.
Миянлысь обычайяссӧ онӧ тӧдӧй.
Со, этайӧ корӧсьсӧ либӧ эсійӧ курансӧ кӧ пуктӧма ӧдзӧс дорас, сідзкӧ, «стӧрӧж».
Сійӧ йӧзлы сетӧ тӧдны, мый керкаас кӧзяеваыс абуӧсь.
Сідзкӧ, и муннысӧ нинӧмла.
А ті коді лоанныд?
Выль учительница?
— Да...
— Ме и аддза...
А ме Елохов, Поликарп Матвеевич, ӧкмысдас куим арӧс.
Колӧкӧ, кывлінныд?
— Кывлі, кывлі, — шуӧ Лена, но дед оз кывзы сылысь.
— Кӧть и ӧкмысдас куим арӧс, а син вылын ещӧ сюсь на.
Со и тіянӧс аддзи! — сералӧ дед да друг скӧрысь юалӧ:
— А мыйла могтӧг сикт кузя ветлан?
— Ме кӧсйи велӧдчысьяскӧд тӧдмасьны.
— Йӧйталӧм.
Ӧні турун пуктӧм, окучивайтчӧм, весасьӧм.
Ичӧтсянь пӧрысьӧдз ставныс удж вылынӧсь.
Асьныд гӧгӧрвоанныд, абу сэтшӧм кад, медым ыркӧдчыны.
Сӧмын ме ӧтнам гортын, да ещӧ со кашинскӧй невестаяс.
Рытъявылыс волы.
Лена покорнӧя довкнитӧ юрнас да лӧсьӧдчӧ мунны.
— Виччысьыштлӧй, гражданка, — шуӧ дед, — со тані ме ог разберитчы, — сійӧ чутӧдӧ табакысь вижӧдӧм чуньнас газетаӧ печатайтӧм картаӧ, — кӧні тані миян, а кӧні «сійӧ»?
Лена матыстчӧ матӧджык, копыртчӧ карта весьтӧ да аддзӧ, мый газетаыс куйлӧ увлань юрӧн.
Сійӧ казявтӧг бергӧдӧ сійӧс да заводитӧ объясняйтны.
Синъяссӧ лэдзлытӧг Чижик видзӧдӧ дед вылӧ.
— Сідз, — шуӧ дед, — гӧгӧрвоана.
Верман челядьӧс велӧдны.
Разбирайтчан.
Ӧд нарошнӧ тэнӧ прӧвериті, ме и ачым разбирайтча.
Эн видзӧд, мый пӧрысь, ӧні и старикъяс сюсьӧсь, гӧгӧрвоӧны.
И дед юрнас довкнитӧмӧн лэдзӧ Ленаӧс.
Леночка Чижиккӧд кайӧны чой йылӧ школалань.
Лена мунӧ думайтігтыр.
— Чижик, — друг шыасис Лена, — а миян ӧд нинӧм эз артмы.
Мыйкӧ ме ог сідзи вӧч.
Чижик сочувственнӧя довкнитіс юрнас.
* * *
Рытнас Власьевна велӧдіс Ленаӧс:
— Тэ, Павловна, весьшӧрӧ кӧмкоттӧ эн кисьт, керкаысь керкаӧ эн ветлы.
Ӧні колхозникъяслӧн керкаыс абу олӧм вылӧ, а сӧмын узьлӧм вылӧ.
А войыс миян, ачыд аддзан, кутшӧм: яндзим и лабичад нёровтчывны, кор му вылад югыд.
Миян йӧзыд фронт вылад некор, дерт, оз узьны.
Важӧнтӧ юкмӧс дорын лунтыръясӧн кыліс нывбабаяслӧн сёрни, а ӧні сиктын некод абу.
Кӧсъян йӧзкӧд тӧдмасьны — му вылӧ мун, бригадаясӧ.
Удж вылад йӧзсӧ тэ любитны кутан.
А аски Нюра ордӧ ветлам, сійӧ тэныд мукӧд сиктса челядьӧс чукӧртас.
Меным колӧ жӧ Холмыӧ ветлыны: бабаяс норасьӧны, мый юкмӧсыс налӧн тырӧма, — вот меным сельсӧвет поручитіс прӧверитны, видзӧдлыны.
Асывсяньыс и мунам.
КЫДЗИ ВЛАСЬЕВНА ВЕТЛӦДЛӦ ВӦРТІ
Власьевна сетіс Чижиклы русскӧй ичӧтик сапӧгъяс.
— Со, судзӧді тэныд Марья Петровна детинкалысь.
А то сандалияснад миян вӧръясті он мун.
А тэныд, Лена Павловна, ме наберушка лӧсьӧді.
Гожӧмын вӧрӧ мунӧм базарӧ довгӧмкӧд ӧткодь.
Яндзим тыртӧм кинад гортад локны.
Да пурт эн вунӧд сьӧрсьыд босьтныд,
а то ті, карсаяс, любитанныд тшакъястӧ нетшкыны, тшаклысь вужъяссӧ тшыкӧдавны,
а ме та кузя стрӧг, — тшакъястӧ вундавны колӧ.
Туй трӧпаыс первой мунӧ гажа видзьяс вомӧн, пипу расъяс вомӧн, нюрвыв ловпуяс пӧвстӧд, а сэсся вайӧдӧ лыска вӧр дорӧ.
Вӧрсьыс петіс том збой вӧв вылын верзьӧма морт, сувтіс стремя вылас да челядь гӧлӧсӧн скӧрпырысь горӧдіс:
— Эй, бабаяс, энӧ озорничайтӧй вӧрын: энӧ биасьӧй, а то ме тіянӧс!..
И гӧнитіс водзӧ.
Власьевна ӧвтыштіс сылы кинас:
— Гӧнит, гӧнит!
Зэв нин скӧр!
Школаад воан — ме тэныд пӧсь петкӧдла!
— Коді тайӧ? — юалӧ Чижик.
— Да Мишка Теплых, — нюммуныштӧмӧн шуис Власьевна, — сійӧ ӧні объездчикӧс вежӧ, вӧр бӧрся следитӧ.
Начальство!
Чижик шензьӧ: кутшӧм нӧ тайӧ сэтшӧм Мишка, мый сыкӧд и Лена, шуӧны, оз справитчы, и начальство сійӧ, и уджъяс вылын первой морт!..
— Но, ӧні, видзӧд сюся, Чижик, со сійӧ, вӧрыс, — шуӧ Власьевна.
Ӧтторъя стенаӧн сулалӧны тані лӧз козъяс.
Дзор рой кыссьӧ сьӧд стволъяс кузяыс.
Шонді сьӧкыдпырысь писькӧдчӧ сук коз лапъяс пыр да зӧлӧтӧй пятакъясӧн усьӧ лыс вылӧ, турун вылӧ, кудриа папоротник вылӧ.
Чижик юр весьтын дзизгӧны и дзизгӧны номъяс.
Чижик полігтыр видзӧдлывлӧ веж стена вылӧ да матӧджык матыстчӧ Власьевналань.
Код тӧдас, мый вермас лоны татшӧм пемыд вӧрад!
Со, векньыдик юрсӧ лэптӧмӧн, трӧпа кузя кыссьӧ змей.
Чижик горӧдӧ.
— Эн пов, — шуӧ Власьевна, — тайӧ уж.
Аддзан, сійӧ юрсӧ лэптӧ, медым тэ аддзан: сылӧн виж чутъяс эмӧсь пель саяс — сідзкӧ, абу гадюка, повны нинӧмысь.
Оз, Чижиклы тайӧ вӧрыс оз кажитчы, —
тані, гашкӧ, и вӧрса келалӧ, куш плеш вылас коз коль пуктӧмӧн, и русалка пу увъяс вылын пукалӧ, — эз ӧд весьшӧрӧ Пушкин гижлы.
— Мый тэ, Чижик, — сералӧ Леночка. — Тайӧ ӧд мойдъяс.
— А ачыд мыйла бокас видзӧдлывлан?
— Немтор, — шуӧ Власьевна, — ӧні нӧрыс йылас каям, сэні гажаджык лоӧ вӧрыс, пожӧм да пипу, козъяс этшаджык — югыдыс унджык.
И збыльысь, нӧрыс йылас вылынджык вӧрыс лои гажаджык.
Пуясыс шочмисны, пожӧм стволъяс кузя вывлань бӧжӧн кутісны котравны ичӧтик сизьяс, мӧдісны шутьлявны, чипсыны лэбачьяс, кузь нырнас котшкӧдчис сизь.
Шоналӧм лыскысь, лилӧвӧй дзоридзьясысь ӧвтіс ма дукӧн.
Власьевна оз прӧстӧ мун вӧрӧдыс, — пыр копрасьӧ, пыр кланяйтчӧ.
То тшак аддзас, то кутшӧмкӧ турун нетшыштас да велӧдӧ Чижикӧс:
— Видзӧд, Чижик, тані пожӧма вӧр заводитчис, непременнӧ тані белӧй гриб олӧ.
А со пипу раскас — гӧрд гобъяс.
Но, а ставсьыс медъёна ме радейта чорыд рыжикъясӧс.
Вот нин бур!
И жарит тэ сійӧс, и солав тэ сійӧс — пыр сійӧ первой сёян пызан вылын!
Власьевна сёрнитӧ и пыр копрасьӧ да вундышталӧ пуртӧн.
Чижик видзӧдліс сы наберушкаӧ, а сэні мыйыс нин сӧмын абу!
И гӧрд гобъяс, и ягсеръяс, и уртшакъяс!
Розӧвӧй рыжикъяс вылын лысва войтъяс, ягсеръяс вылын, быттьӧкӧ челядь банъяс вылын, гӧна сыръяс...
Наберушкаыс ставнас яркӧй, сера.
— Вот, — велӧдӧ Власьевна, — оз весьшӧрӧ шуны йӧзыс: «гожӧмыс пӧ гӧрд»; ӧд и збыль гӧрд: пув гӧрдӧдіс, гӧрд гоб, лежнӧгйыв, рыжикъяс.
А сэні, видзӧдан, и пелысь мӧдас банйыны, а гут кулан тшакъяс быттьӧ барыняяс шӧвк пиын.
Сӧмын найӧс тэ, Чижик, кияснад эн вӧрзьӧд, вывті нин ядӧвитӧйӧсь.
Веськыда шуны — гутъяслӧн смерть.
Власьевна нетшыштӧ лӧзгӧрдӧн лӧсталысь кузь дзоридз.
— А со тайӧн, Чижик, юртӧ мыськыны кутан, вероника юрсиӧн шусьӧ.
Быдмас тэнад юрсиыд, и кӧсаыд лоӧ коскӧдзыд.
Чижиклӧн синъясыс чепсасьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а тӧлкыс этша.
Наберушкаас сылӧн быглясьӧ чукля кока ягсер.
— Власьевна, — няргӧ Чижик, — мыйла тэнад быдторйыс уна, а ме нинӧм ог вермы корсьны?
— А тэ сюсьджыка видзӧд, да весьшӧрӧ эн шӧйт.
Кыдз пу улысь корсяв кӧч гобъяс, пожӧм да коз пуяс улысь — рыжикъяс, а мӧс гоб нин меным коль.
Тэ сійӧс, Чижик, он аддзы.
Вӧрыс бара лои сукджык, кутіс усьны сьӧдлӧз пемыд.
Кузь турун петӧма трӧпа вылас да пӧшти тупкӧма сійӧс.
— Власьевна, — юалӧ Леночка, — кыдзи нӧ татшӧм вӧрӧдыс челядьыс тӧвнас школаас ветлӧны?
Тані, буракӧ, и зверьяс эмӧсь: кӧинъяс, ошъяс?
— Да, аддзан, Лена Павловна, тайӧ ми векньыд трӧпаті мунам, а Холмысянь Бекрятаӧдз и вӧла туй эм.
Войнаӧдз челядьӧс школаас вӧлӧн вайӧдлывлісны, а ӧні, ачыд тӧдан, вӧвъяс оз тырмыны, челядь подӧн ветлӧны школаӧ.
— Да ӧд вӧр туйӧдыс ветлӧны?
Ми налы вӧла туйӧд тшӧктам ветлыны, а найӧ ветлӧны тайӧ трӧпаӧдыс.
Да тэ эн маитчы, ошъяссӧ ми во дас кык нин эг кывлӧй.
Вот ӧтчыд ме, ещӧ томдырйи на, муна вӧлі челядькӧд и друг аддза — кӧзяйкаыс петӧ вӧрысь...
— Кутшӧм кӧзяйка? — юалӧ Чижик, — кодлӧн?
— Но, энь ош, вӧрса кӧзяйка.
Видзӧда, а сыкӧд тшӧтш кык ичӧтик.
Повзи ме, но, думайта, беда!
Кыдзи котӧртан кык челядьнад?
Вот ме копыртчылі сылы да шуала: «Матушка-голубушка, тэнад кык, и менам кык.
Мун тэ аслад туйӧд, эн вӧрзьӧд менӧ, а ме аслам могъясӧн муна».
— А сійӧ?
— Видзӧдліс ме вылӧ — и вӧрӧ.
— Муніс?
— Муніс, муніс...
Да тэ эн пов, тайӧ важӧн вӧлі.
Ӧні найӧ оз кывсьыны.
— А кӧинъяс?
— А кӧинъяс — ог шу, кӧинъяс эмӧсь.
Ӧні вӧралысьясыд сиктъясад эз лоны, фашистскӧй зверь бӧрся кыйсьӧны, вот найӧ и рӧдмисны, руд пакӧститчысьясыд.
Челядь школаад чукӧрӧн ветлӧны, босьтӧны сьӧрсьыныс сюмӧд да истӧг.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — и ӧзтасны, а кӧиныд, сійӧ полӧ бисьыд.
Леночка неуна кельдӧдыштӧ да синбӧжнас видзӧдӧ чащаӧ.
А Чижик пырысь-пыр босьтӧ увйӧсь ыджыд бедь да воинственнӧя видзӧдалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кӧиныд кӧ уськӧдчас, сійӧ нин кужас дорйыны Леночкаӧс и Власьевнаӧс.
Беддьыс мешайтӧ сылы муннысӧ;
Чижик кыкысь тӧкӧтьӧ эз усь ныр вылас, а Власьевна сералӧ:
— Тэ, Чижик, шыбит кузь шытӧ.
Гожӧмнад кӧиныд и матӧ оз лок морт дінад.
Чижик радпырысь шыбитӧ бедьсӧ, но всё-таки содтӧ воськовъяссӧ.
Трӧпа петіс вӧрысь да кутіс мунны зильӧдчысь зӧръяс вомӧн.
А со, шор саяс, и Холмы.
ЫДЖЫД СЕМЬЯЛӦН ИЧӦТИК КӦЗЯЙКА
Ещӧ кильчӧ вывсяньыс на найӧ кылісны мый вынысь чирзӧм.
Власьевна гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ, и керкасьыс чепӧсйис еджыд ру кымӧр.
Чирзӧмыс кыліс пач дорас сулалысь ыджыд пельсаысь.
Лэччӧм чышъяна, гӧрдӧдыштӧм гӧгрӧс чужӧма, мамыслӧн кузь водздӧраа нывка ыджыд мочалкаӧн зыраліс кодлыськӧ гӧгрӧс юрсӧ, коді вӧлі чургӧдчӧма пельсаысь.
Куим челядь, кодъясӧс мыськӧма нин да тӧбӧма кичышкӧдъясӧн, рама пукалісны лабичын.
Чирзӧмысла вӧсньыдика зилякылісны ӧшинь стеклӧясыс.
— Ньӧжйӧнджык, тэ! — горӧдіс Власьевна, — ланьт, Таня!
Чирзӧм пыр жӧ ланьтіс.
— Мый, Нюрочка, мыськалан?
А мыйла он ворйын мыськы?
Пельсаад ӧд делӧ.
— Да сійӧ, тётенька, вывті кыз да пессьысь: ворсьыд быд раз путкыльтчас, а сэсся меным васӧ чышкавны.
— А ми со тэ дорӧ выль учительницакӧд локтім, Елена Павловнакӧд.
Тэ сыкӧд варовитышт, а тайӧ озорницаыскӧд ме ас морт моз справитча.
Танька копыртіс юрсӧ да дзикӧдз воши пельсаас.
Власьевна тэрыба лэптыштіс юбкасӧ, босьтіс Нюра киысь мочалка да заводитіс мыськавны Таняӧс.
Нюра пӧрччис юрсьыс чышъянсӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ, пӧрччис водздӧрасӧ да яндысьыштӧмӧн матыстчис Леночка дінӧ.
— Прӧйдитӧй, пӧжалуйста, — чистӧй горнича ӧдзӧс вылӧ индігмоз шуис Нюра.
Чижиклы пыр жӧ Нюра воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ мыйӧнкӧ ёна муніс Леночка вылӧ.
Сылӧн гӧгрӧс еджыд чужӧм вылас вӧлі сэтшӧм жӧ спокойнӧй достоинство; сэтшӧм жӧ зарни рӧма юрсиыс кык кузь кӧсаӧн сявкъяліс мыш вылас; вӧрасыс вӧлі сылӧн сэтшӧм жӧ тэрмасьтӧм.
Чистӧй ситеч платьеыс лӧсьыда пукаліс сылӧн статя фигура вылас.
Гырысь гӧлубӧй синъясыс видзӧдісны доверчивӧя да серьёзнӧя.
Леночка да Чижик пырисны сы бӧрся комнатаӧ.
Нюра ӧдйӧ чышкис ветекӧн кык улӧс да матыстіс найӧс пызанлань.
Пызан вылас мича стопкаӧн куйлісны учебникъяс да кызьӧд листбок вылын восьтӧм кутшӧмкӧ детскӧй книга.
Чижик видзӧдліс: «Уржумысь детинка».
— Нюра, — шуис Леночка, — ме кӧсъя, медым тэ чукӧртін меным орчча сиктъясысь асланым класса челядьӧс.
Кор тэ верман вӧчны тайӧс?
— Тіянлы став челядьсӧ чукӧртны али сӧмын пионеръясӧс?
— Ставсӧ, ставсӧ.
Меным накӧд тӧдмасьны колӧ.
Нюра думыштчис.
— Луннас меным, Лена Павловна, гортысь мунны оз позь.
Ӧні мамӧ лунтыр видз вылын, челядьсӧ некодкӧд кольны.
Часлы ме корла Трохова бабушкаӧс, гашкӧ, сійӧ миянлы гортолыштас.
— А тэ пионерскӧй цепочкаӧн.
Тӧдан, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ?
— Тӧда...
— Вай видзӧдлам, коді кӧні олӧ да кыдзи бурджыка вӧчны.
Нюра кыскис пызан йӧрсьыс ӧкуратнӧй папка, кытчӧ гырысь почеркӧн вӧлі гижӧма: «Четвёртӧй класслӧн делӧяс», и найӧ Леночкакӧд копыртчисны список весьтӧ.
Чижик тювкнитіс-петіс кухняӧ.
Нырнас чушкигтыр да ружтігтыр кызіник Танька пукаліс лабичын.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм гӧгрӧс, мый Чижик чуймис, кыдзи Танька оз быгыльтчы лабичсянь джоджӧ.
Власьевна чышкаліс сійӧс кичышкӧдӧн.
— Ноко, Чижик, отсав!
Пасьтӧд мукӧд поснияссӧ!
Лабичын куйлісны дасьтӧм нин чистӧй дӧрӧмъяс да платьеяс.
Чижик босьтіс розӧвӧй платье да кужтӧг кутіс сюйны сійӧс ӧти еджыд юрӧ.
Юр друг кутіс чушкакывны нырнас, а платьеас дзугсьӧм кык ки кутісны мый вынсьыс тойлавны-мездысьны.
— Да тэ мый, Чижик, — скӧрысь шуис Власьевна, — детинкасӧ платьеӧн пасьтӧдан; со сылы гач да дӧрӧм лӧсьӧдӧма.
Чижик яндысьӧмӧн лэдзис кияссӧ, а Власьевна тэрыба кыскис Ваня вылысь платьесӧ, детинкаӧс гачӧдіс, кучкыштіс:
— Котӧрт, гуляйт!
И, кыдзи век, кор Власьевна босьтчыліс удж бердӧ, кухняын ставыс дзик пыр вежсис: пасьтӧдӧм челядь котӧртісны, пельса вӧлі петкӧдӧма, джодж чышкӧма, и Власьевна, укватӧн таркӧдчигтыр, вешталіс нин пачысь чугунъяс да гырничьяс.
Горничаысь петісны Леночка да Нюра.
— Но мый, сёрнитчинныд? — юаліс Власьевна.
— Сёрнитчим. — Нюра видзӧдліс идралӧм кухня вылас да надзӧникӧн шуис: — Аттьӧ тіянлы, тётенька.
— Но, ладнӧ, ладнӧ, мун гуляйтышт Чижиккӧд, а ме тэ ордын гортолышта; татшӧм кызіникъясыдкӧд вӧдитчигӧн, тӧдӧмысь, жаялін.
Мый колӧ вӧчнытӧ?
— Вердыштны колӧ найӧс да мӧс лысьтыны.
— Но мун, ставыс лоӧ лючки.
Нывкаяс чепӧсйисны кильчӧ вылӧ.
— Кӧсъян кроликъясӧс видзӧдлыны?
— Ага!
Град йӧрын сулалісны куим гырысь клетка, и сэні ноксисны руд да сьӧд кроликъяс.
Нывкаясӧс аддзӧм бӧрын найӧ тешкодя топӧдісны розӧвӧй ныръяснысӧ проволокаысь вӧчӧм стен бердӧ.
Нюра нетшыштіс капуста кор да сетіс сійӧс Чижиклы.
— На, верд.
Посньыдик торъясӧн кроликъяс йирисны корсӧ, мырддялісны найӧс ӧта-мӧдныслысь, чеччалісны ӧти местасянь мӧд местаӧ.
Но Чижик регыд дӧзмис наысь.
— Ветлам, юӧд келалыштам, — шуис Нюра.
Юыс вӧлӧмкӧ абу ю, а прӧстӧ ичӧтик шор.
Но кутшӧм лӧсьыд вӧлі кевны пидзӧсӧдз ваӧ, мунны визулыслы паныд, резсьыны, чукӧртны уль ракпаньяс да, посни виж лыанас ниртігтыр, мыськыны киястӧ!
Мудзисны, кӧтасисны да нюжӧдчисны-водісны берег вылӧ.
— Тэныд «Уржумысь детинка» кажитчӧ?
— Зэв ёна.
— А тэ радейтан лыддьысьны?
— Вывті ёна радейта!
— А тэ лыддьылін «Таинственнӧй остров?»
Сэні, тӧдан, кыдзи найӧ ді вылас веськалісны, и кыдзи быдсяма гусяторъясыс вӧліны, и обезьяна налӧн сэні...
— Эг, медъёна ме олӧм йылысь радейта, медым вӧлі сідзи, кыдзи збыльвылас.
Вот менам эм сэтшӧм книга «Шуда челядьдыр», сэні быдтор йылысь сэтшӧм интереснӧя гижӧма, а то ещӧ «Еджыд пудель»…
— А мойдъяс любитан?
— Но кыдз нӧ!
Миян Трохова бабушка зэв интереснӧя мойдъястӧ мойдӧ.
Ми тӧвъяснад каям паччӧр вылӧ, чинтам лампаысь би, сійӧ и заводитас висьтавлыны сідз, мый мукӧдыс весиг кутасны тіравны.
А меным нинӧм, ме ӧд гӧгӧрвоа — мойд.
Нюра быд минутаын пыр ёнджыка воис сьӧлӧм вылас Чижиклы.
— Вай дружитны кутам, Нюра?
— Вай, сӧмын...
Нюра ичӧтика жугыльмыштіс.
— Ме ӧд абу ӧтнам.
— Кыдзи абу ӧтнад?
Да менам вильыш Манька буксир вылын.
— Но?
Гӧгӧрвоан, сылӧн русскӧйысь двойка, дисциплинаыс омӧль, и вывті няйта олӧ.
Вот, звено и сетіс меным сійӧс буксир вылӧ.
Русскӧйысь ме сыкӧд занимайтча.
— Но и занимайтчы, а ворсны либӧ вӧрӧ ветлыны позьӧ и сытӧг.
— Ог, сытӧг ме некытчӧ ог мун.
Меным сійӧс перевоспитайтны сетісны.
Буксир и эм буксир.
А вреднӧй!
Сӧмын сьылӧ бура.
— Мый нӧ вӧчны, Нюрочка?
— А тэ, Чижик, он вермы тшӧтш и сыкӧд дружитны?
Чижик дернитыштіс асьсӧ юрсиӧдыс, думайтыштіс.
— Но, вай, кор сійӧс, этайӧ Манькатӧ.
Нюра чеччыштіс да горӧдіс:
— Манька, Манька!
Шор дорӧ котӧрт!
Регыд мысти воис Манька.
Пырысь-пыр тыдалӧ, мый вильыш: синъясыс сідзи и котралӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тӧдмасисны.
И Нюра сразу кутіс сійӧс перевоспитайтны.
— Бара абу сынасьӧмыд талун?
— Сынаси, со, ей-богу, сынаси!
— Эн божитчы и эн пӧръясь!
Кутан кӧ пӧръясьны да божитчыны, пионерӧ огӧ примитӧй.
А мыйла платьеыд розя?
— Вот ог тӧд, ог тӧд, асывнас эз вӧв, ей-богу, эз вӧв!
— Бара?
На, дӧм!
Ковта морӧссьыс Нюра перйис кузь суниса ем да сетіс сійӧс Манькалы.
Манька пуксис, тешкодя чургӧдіс кокъяссӧ да гырысь вурысъясӧн заводитіс дӧмны розьсӧ.
— Безударнӧй гласнӧйястӧ велӧдін?
— Велӧді! — кутіс няргыны Манька. — <rus>Коза — козы, лоза — лозы</rus>!
— Сідз-сідз!
А ӧні сынась!
Нюра мыччис сылы гребёнка.
Но вильыш Манька скӧрмис:
— А но тіянӧс, дзикӧдз дӧзмӧдінныд!
Сійӧ петкӧдліс Нюралы нырсӧ да котӧртіс бокӧ.
— Дӧзмӧдчысь буксир! — горӧдіс сійӧ ылысянь.
— Но со, аддзан, кутшӧм сійӧ?
Верма ӧмӧй ме сійӧс эновтны?
Кор рытладорыс мӧдӧдчисны гортаныс, Нюра став котырнас колльӧдіс гӧстьясӧс дзиръя дорӧдз.
Манька кӧвъясис на дінӧ.
Гырысьджыкъяссӧ водзвылас лэдзӧм бӧрын Чижик сувтӧдіс Нюраӧс:
— Сідзкӧ дружитам?
— Дружитам.
— Нэм чӧж?
— Нэм чӧж.
Чижик нюжӧдіс кисӧ, Нюра пуктіс сэтчӧ ассьыс кисӧ.
На дінӧ уськӧдчис Манька.
— Пукты и тэ, Манька, — ышловзьӧмӧн шуис Нюра. — Сӧмын смотри тэ менам!
Куим нывка топыда кутчысисны кияснаныс.
— Дружитны нэм чӧж! — шуис Чижик. — Радлыны ӧтлаын и отсавны матӧ воигӧн!
— Радлыны ӧтлаын и отсавны матӧ воигӧн! — йӧлӧга моз выльпӧв шуисны Нюра да Манька.
КЛИМУШКА ГРАД ЙӦРЫН
Чижик гажтӧмчис.
Кымынӧд лун нин сійӧ пыр ӧтнас и ӧтнас гортас.
Власьевна югдігас мунӧ колхозӧ.
— Лов оз лэпты татшӧм лунъясӧ шойччыны — шуӧ сійӧ, — кӧть отпуск дырйи йӧзыслы отсышта.
А Лена лунтыр жӧ абу гортын.
То сійӧ Марья Петровнакӧд составляйтӧны челядьлысь список, кодъяс долженӧсь мунны школаӧ, то районӧ ветлас, то велӧдчысьяс ордӧ волас.
А медсясӧ пукалӧ колхоз правлениеын и бергӧдлӧ и бергӧдлӧ телефон ручка, зільӧ йитчыны районкӧд, медым получитны сводка боевӧй делӧяс да победаяс йылысь.
Ӧд газетаяс воӧны сӧмын коймӧд луннас, а йӧз кӧсйӧны тӧдны сводкасӧ ӧні жӧ.
Шутка ӧмӧй, кутшӧм делӧяс фронт вылын мунӧны!
Кытчӧдз миян мунісны!
Вот и поручитіс комсомол Леночкалы телефон пыр принимайтны сводка, а сэсся гижавны сійӧс да ӧшӧдавны правление ӧдзӧс дорӧ.
Войдӧр, сводка кывзігӧн, йӧзыс вӧлі гӧрбыльтчӧны, синъяссӧ дзебӧны ӧта-мӧдсьыныс, шогпырысь мурч-курччӧны пиньяссӧ, а ӧні кывзӧны, лыддьӧны и быттьӧ томмӧны син водзад.
И пельпомъяссӧ веськӧдісны, и видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас гордостьӧн, и нюмъялӧны.
И лэбӧны сиктса улича кузя пу керкаысь тшынасьӧм кузнечаӧ, муяс вылӧ, кӧні лун и вой пуӧ удж, водзджыксӧ тӧдлытӧм названиеяс: Сан, Висла, Яссы...
Бабаяс прӧстӧя сёрнитӧны юкмӧс дорын Румыния йылысь, Болгария йылысь, быттьӧ найӧ танӧсь, орчча районын.
— Но, тэнад нӧ кӧні ӧні?
— Бура оз гиж, а йӧз странаын.
— И кыдзи?
— Оз во сьӧлӧм вылас.
Гижӧ — видзӧдлі пӧ найӧ муяс вылӧ да серамӧй петіс: му абу му, а миян баблӧн шебрас; быд воськов вылын му тор.
— Единоличникъяс, сідзкӧ, ставныс — беднякъяс?
— Но, да.
Бӧрӧ кольӧмаӧсь.
Ӧні нин сьӧкыдлуныд оз сьӧктӧд.
Нинӧм, мый ӧні удж бергӧдӧ ӧти, кӧні войдӧр витӧн уджавлісны, нинӧм, мый войяс оз узьны, мый висьӧны лыясныс — медтыкӧ боецъяслӧн сапӧгъясыс вӧліны ёнӧсь, салдатскӧй котёлокъясаныс шыдыс вӧлі госаджык, да сы дінӧ тырмымӧн нянь.
Боецъяс заслужитісны тӧждысьӧмсӧ да мелілунсӧ.
Аддзан, кыдзи восьлалӧны.
Ӧні абу нин дыр...
Колӧ сӧмын и миянлы тшӧтш дружнӧйджыка зэлӧдчывны, ӧтлаын мунны победалы воча.
Муяс вылысь воӧны колхозникъяс да кежавлӧны колхоз правление кильчӧ дорӧ: сводка лыддьыны.
Лыддьӧны да радлӧны.
А Власьевна Чижиклы эз тшӧкты мунны школьнӧй участок вылысь:
— Друг кӧ воас заведующӧй либӧ районысь воасны, тэ сэки горӧдан менӧ.
Талун, збыль, Власьевна ӧшиньяс мыськалӧ школаын, а Чижик горт дорас пукалӧ, стӧрӧжитӧ.
Чижиклы гажтӧмкодь.
Луныс лои шензьӧдана лӧнь да шондіа.
Чижик босьтіс важ тулуп, вольсаліс сійӧс забор дорӧ йӧрас, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн пуксис да заводитіс лыддьыны сёпӧв лыддьылӧм «Тимур да сылӧн команда» книга.
Но лыддьысьны вӧлі дыш.
Чӧскыд дукӧн ӧвтіс еджыд бобӧняньысь, дышиника дзизгисны пушистӧй гӧна пасъяса мазіяс, Чижик пидзӧс вылӧ чеччыштлісны збой чиркъяс, — пукалыштасны, зыралыштасны кокъяссӧ воча-воча да водзӧ чеччаласны...
Чижик шыбитіс книгасӧ, чеччис, нюжмасьыштіс да друг... аддзис: град йӧр помас бокӧвӧй зонка нетшкӧ морковь.
Да сэтшӧм яндысьтӧг нетшкӧ!
Оз сідз, медым нетшыштны ӧти морковь, чышкыштны гачас, сюйны вомас да и пышйыны йӧз град йӧрысь.
Оз, детинка пукаліс зумыда, нетшкис морковсӧ бӧрйӧмӧн, да ещӧ и лӧдіс сійӧс гӧгрӧс кӧрзинкаӧ.
Чижик пузис скӧрмӧмысла да котӧртіс сы дінӧ.
— Тэ мый вӧчан?!
Кыдзи тэ лысьтан?
Тэ мыйла миянлысь морковсӧ нетшкан?!
Детинка повзис виччысьтӧмысла, дугдіс...
Сэсся видзӧдліс Чижик вылӧ да спокойнӧя нетшыштіс ещӧ ӧти морковь.
Чижик зымнитіс кокнас.
— Дугды, шуӧны тэныд!
Чижик вылӧ видзӧдтӧг детинка лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Тю-тю! — нюжӧдіс сійӧ зывӧкпырысь. — Тю-ю!
— Мый? — юаліс Чижик.
— Кытысь сӧмын татшӧмъясыс миян сиктӧ воӧмаӧсь?
— Тайӧ тэ ме йылысь?
— Тэ йылысь.
Чижик чабыртіс кулакъяссӧ.
— Вот ме тэныд петкӧдла!
Ӧні жӧ Власьевнаӧс горӧда!
Петкӧдлас гаж!
Он лысьт миян град йӧр...
И Чижик уськӧдчис школалань.
— Власьевна! — горзіс сійӧ. — Власьевна!
Власьевна чепӧсйис кильчӧ вылӧ, киас сылӧн ва ветек.
Ветексьыс виаліс пос вылас гудыр ва.
— Мый сэтшӧмыс?
Мый тэ горзан, Чижик?
Мый лои? — юаліс сійӧ повзьӧмӧн.
— Сэні... град йӧрас... детинка морковтӧ нетшкӧ.... быдса чукӧръясӧн... ставсӧ куштіс.
— Морковь?!
Власьевна шеныштчис ва ветекнас да котӧртіс град йӧрӧ.
Чижик весиг повзис: «Но и сюрас тайӧ детинкаыслы!»
Но Власьевна друг надзмӧдіс воськовъяссӧ, кипыдӧснас сайӧдыштіс синсӧ шондіысь, видзӧдліс, сувтіс да чӧв олігтыр кутіс пыдзравны ветексӧ.
Чижик калькнитіс вомсӧ.
— Тупкы вомтӧ, — шуис Власьевна, — рака пырас.
Аддзан, кутшӧм шум лэптін.
Тайӧ жӧ Сашка.
— А мый нӧ?
— Мый «мый»?
Буракӧ, делӧ вӧчӧ.
Власьевна матыстчис детинка дінӧ.
Сійӧ чеччис мусьыс.
— Здравствуй, Сашка.
— Здравствуйте.
— Мый, морковь бердӧ кутчысин?
— Ага!
Мама висьталіс — кад пӧ.
— Но и бур, бур, молодец!
Чижик сулаліс сюръя моз да шензьӧмӧн чӧвтлывліс синсӧ Власьевна вывсянь детинка вылӧ.
Власьевна видзӧдліс Чижик вылӧ да серӧктіс.
— Эк тэ!
Вӧрӧс кутӧмыд!
Сійӧ ӧд морковь шочмӧдӧ.
Сійӧ морковь градъяс кузя ответственнӧй.
— Кыдзи шочмӧдӧ?
— И мый вылӧ сӧмын велӧдӧны тіянӧс сэні карад!
Со видзӧд, — Власьевна копыртчис град весьтӧ да кияснас вештыштіс узора коръяссӧ, — аддзан, кутшӧм сійӧ дзескыда пукалӧ.
Тадзи сыысь нинӧм оз артмы, ӧти бӧжторъяс лоӧны.
— А сійӧ?
— А сійӧ лишнӧйсӧ нетшыштас, а сылы, коді кольӧ, и места лоӧ, кӧні позьӧ быдмыны и паськавны.
Чижиклӧн чужӧмыс гӧрдӧдӧ, весиг пельясыс сылӧн сотчӧны, — вот нин, збыль, йӧйталыштіс.
Яндысигтыр сійӧ син бӧжнас видзӧдлӧ Саша вылӧ.
— А позьӧ, ме мӧда жӧ?
— Но мый нӧ, отсав...
Велӧд сійӧс, Сашка.
И Власьевна мунӧ.
Саша видзӧдӧ Чижик вылӧ гордӧя да зывӧкпырысь:
— Мый, сёйин?
И Чижиклы лоӧ чӧв овны.
Сійӧ кевмысьӧмӧн юалӧ:
— Меным кӧні позьӧ?
— Со тайӧ торсӧ вӧч.
Сӧмын видзӧд: кыскы, коді жебиник, а бурсӧ коль.
— Тайӧс позьӧ кыскыны?
— Позьӧ.
— А тайӧс?
— Вот ещӧ!.. сійӧ жӧ кыз.
Уджалыштісны чӧв олігтыр.
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Чижик.
abu
abu
— Мый? — Сашка лэптыштӧ юрсӧ. — Кыдзи?
— Чижик.
— Да ӧд сійӧ жӧ лэбач.
— Но и мый нӧ, —
Чижик дузгӧдчыштӧ,
— менӧ тадзсӧ бать нимтіс,
а збыльвылассӧ Таня.
Сӧмын тадзсӧ менӧ некод оз шу.
abu
— А кӧні тэнад батьыд?
— Фронт вылын.
— И менам.
А сійӧ коді?
— Танкист.
— О-о!
Но ладнӧ — мед сідзкӧ лоӧ Чижик.
Ме челядьлы ог тшӧкты эльтчыны, а то тӧдан...
Уджалыштісны ещӧ.
Саша шуӧ думыштчӧмӧн:
— Чижик...
А уськӧдчин дзодзӧг моз: «миян град нӧрыс, миян».
Град йӧрыс школалӧн.
Став челядьыс пуктысисны.
А сійӧ котсьӧ энь дзодзӧг моз.
— Но ладнӧ, тырмас тэныд, ме ӧд эг тӧд.
— Эн тӧд, эн тӧд...
Немтӧдтӧм!
Мый коли вӧчны Чижиклы?
Сійӧ сӧмын тэрыбджыка мӧдіс вӧрӧдны кияссӧ.
Делӧыс муніс миритчӧмлань, но друг кыськӧ кыліс серамсора вӧсньыдик гӧлӧс: «Ичӧтысь ичӧт, ачыс дзодзӧг кодь, шумитас, горзас, а ме сыысь ог пов».
Чижик чеччыштіс, видзӧдліс, балябӧжас юрсиыс боевӧя чургӧдчис.
Некод некӧн эз тыдав.
И друг сьӧд сэтӧр куст паськалыштіс, и Чижик аддзис беринӧсь тӧдса ныр да кык син.
— А, со тэ кӧні!
Чижик уськӧдчис водзлань.
Куст сайын пукаліс зэв ичӧтик детинка, квайт арӧсысь абу ыджыдджык.
Чижикӧс аддзӧм бӧрын сійӧ тупкысис кинас.
Чижик кватитіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Тэ бара нерсян?
Детинка повзис да нораа горӧдіс:
— Шашка!
Саша петіс Чижик водзӧ да вештіс сылысь кисӧ.
— Эн вӧрзьӧд! — шуис сійӧ. — Этатшӧм ыджыд ичӧт вылӧ уськӧдчин.
— А мыйла сійӧ нерсьӧ?
— Ыджыдтай!
Вӧрзьӧдны позьтӧм барыня!
Мунам, Климушка, кутан меным отсасьны.
Нырнас чушкигтыр Климушка вӧтчис Саша бӧрся, а Чижик пуксис куст дорӧ.
Сылы веськыда эз везит сыкӧд.
Саша бара лои прав, а сійӧ чудитіс.
Чижик пукалыштіс, думайтыштіс, ыркалыштіс да муніс морковь град дорӧ уджавны.
Лои жар.
Шондіыс пӧжис гӧрбыльтӧм мышъяссӧ.
Кымӧс вылас Чижиклӧн петісны гырысь пӧсь войтъяс.
Сійӧ частӧ кутіс шойччыны.
А Саша муніс нин водзӧ.
Климушка кашкис Чижиккӧд орччӧн.
А град помӧдзыс вӧлі ещӧ, ок, кутшӧм ылын.
Чижиклӧн кутіс ёнтыны коскыс.
Эновтны?
Сылы ӧд некод оз тшӧкты уджавнысӧ.
Эновтны яндзим, ачыс вӧзйысис.
Да и Климушка, со, оз норась.
Шуд вылӧ, Саша мудзис жӧ:
— Но, вайӧй шойччыштамӧй, уджалысьяс!
Чижик чеччыштіс кок йылас, пыр жӧ гажмис да заводитіс торгыны-сёрнитны:
— Мунамӧй, эстӧн забор дорас тулуп вольсалӧма.
Сэні лӧсьыд, гожсай и бобӧнянь дук кылӧ.
Водалісны тулуп вылӧ.
Лӧсьыда шойччис мудзӧм мыш.
Ньӧжйӧ кывтісны небесаті быттьӧ мудзӧм жӧ кымӧръяс.
Чиркъяс дугдісны ворсны асланыс скрипкаяснас.
Сӧмын мудзлытӧм мазіяс эз эновтны уджнысӧ.
— Кутшӧм книга нӧ тайӧ тэнад? — юаліс Саша.
— «Тимур да сылӧн команда».
— Но? — Саша дзик пыр пуксис.
— Миянлы сы йылысь учительница висьтавліс, а лыддьыны эз удайтчыв.
Ноко петкӧдлы.
Кутісны видлавны картинкаяс.
Климушка чуньяснас тувкӧдіс книгаас да пыр юасис:
— А тайӧ коді?
А тайӧ мый вӧчӧ?
Первойсӧ Чижик висьтавліс, а сэсся сійӧ дӧзмис.
— Вай лыддямӧй, бурджык лоӧ.
Детинкаяс радпырысь сӧгласитчисны.
Лыддисны ӧчередьӧн Чижик да Саша.
Климушка синъяссӧ эз чӧвтлы лыддьысь вылысь.
Лыддьысисны дыр.
Чирисны гӧлӧсъясныс.
Вуджӧрыс тупкис нин град йӧрджынсӧ.
Подсолнухъяс бергӧдісны юрнысӧ.
Цвет пыльцаясӧн да нектарӧн сьӧктӧм мазіяс кутісны довгыны гортаныс.
— Ог вермы сэсся, — шуис Чижик да тупкис книгасӧ.
Саша думайтігтыр нямляліс турун си.
— Вот зэв бура Тимур думыштӧма тайӧс ставсӧ.
Бур эськӧ и миянлы тадзсӧ,
миян ӧд сідзжӧ гӧгӧр фронтовиклӧн семьяяс.
— Но, сідзкӧ и ми...
— Да миян, аддзан, звено эм, а уджыс некутшӧм абу...
Вожатӧйсӧ эз мӧдӧдны...
— Ӧні менам чой лоӧ вожатӧйнас.
Сӧмын сійӧ, ой, стрӧг!..
— Стрӧг — сійӧ нинӧм.
Медсясӧ, медым интереснӧ вӧлі.
А то сэтшӧм гажтӧма нуӧдӧны...
— Интереснӧ лоӧ...
А коді тіян звеноад вожатӧйыд?
— Ме.
«О-о! — Чижик уважениеӧн видзӧдліс детинка вылӧ.
— А месӧ сы вылӧ кыдзи уськӧдчи...»
— Тӧдан, Саша, — гусьӧник шуис Чижик, — ми Нюра Валовакӧд да Манькакӧд кӧсйысим дружитны нэм чӧж, вай и тэ миян дінӧ.
— Бур, сӧмын менам эм нин дружок, ме пыр сыкӧд.
— А сійӧс кыдзи шуӧны?
— Чотысь Алёшка; сылӧн батьыс главнӧй кузнеч колхозын.
— Но, вай и сійӧс.
— А ме? — юаліс Климушка.
— А тэ ичӧт на, тэ миян кандидатӧн лоан.
Климушка кутіс няргыны:
— Ог кӧсйы <ns>канжидатӧн</ns>...
— Ланьт, Климушка, — объяснитіс сылы Саша, кандидат — сійӧ медся главнӧйыс!
— Но, сідзкӧ бур, — тшапмыштіс Климушин.
Детинкаяс кутісны мӧдӧдчыны гортас.
— Сашка, аски тэ локтан? — юаліс Чижик.
— Локта.
— Он пӧръяв?
— Мый тэ!.. — шуис Саша да муніс дзиръялань.
СЁР РЫТЫН
Югыд, вежов вой видзӧдӧ ӧшиньясӧ.
Кухняын сэтшӧм уютнӧ, мый Чижиклы абу окота узьны мунны.
Бикиньяс койигтыр трачкакылӧ-ломтысьӧ кыз пач.
Читкыртны кӧ синъястӧ да видзӧдлыны биас, быдторсӧ позьӧ аддзыны сэтысь.
То быттьӧ война, сотчӧны вӧръяс, лыйлӧны пушкаяс, то быттьӧ кӧнкӧ ылын вӧр весьтын кыпӧдчӧ кыа...
а кор песъясыс сотчасны да киссясны зарни жарӧн, сэки Чижик аддзӧ Ненагляднӧй Мичлунлысь дворецсӧ, либӧ Кащейлысь му пытшкӧсса озырлунсӧ, либӧ зарни чукӧр, код дорын косьмӧ Скуп Рыцарь.
Заводитӧ пузьыны картупель тыра чугун: «Пуш-паш, пуш-паш», — пушкӧ сійӧ да гораа сьӧласьӧ.
Ваыс резсьӧ ӧгыръяс вылас да кольӧ на вылӧ сьӧд чутъяс.
Чугуныс неуна чеччалыштӧ под вылас.
Сійӧ сэтшӧм кызіник да гӧгрӧс, мый кажитчӧ, быттьӧкӧ сійӧ кутчысьӧма бокъясас да ӧні жӧ чеччыштас йӧктыны.
Но ыджыд кастрюля, кӧні пусьӧ аски кежлӧ шыд, скӧрысь ӧлӧдӧ сійӧс: «Ш-ш-ша, <ns>т-т-тырмас, т-тырмас</ns>!» А вильыш самӧвар лэдзалӧ еджыд ру струяяс да сералігмоз эльтӧ: «<ns>С-сувт! с-с-сувт</ns>!» Вот чугун оз и вермы йӧктыны.
Власьевна лӧсьӧдӧ пызан.
Сійӧ вӧсниа-вӧсниа вундалӧ нянь, медым чайтсис, мый сійӧ уна.
Леночка крӧшитӧ веж лук.
Сійӧ первой кузь пратьясӧн ӧшӧдчӧ пызан вывсянь, а сэсся дука чукӧрӧн куйлӧ тарелкаын.
Чӧв-лӧнь.
Ставныс мудзӧмаӧсь лунтырӧн.
Власьевналӧн тіралӧны киясыс, и пӧсудаыс зёлькӧдчӧ, кор сійӧ чышкалӧ найӧс.
Но со нин самӧвар пызан вылын, картупель тарелкаын.
Со нин ставныс сёйисны, шойччисны — и заводитчӧны сёрнияс.
— Ставӧн ми думайтім, Лена Павловна, мыйӧн эськӧ ещӧ фронтлы отсавны, — висьталӧ Власьевна, кӧсъям вӧлі шоныд кӧлуй чукӧртны, а районын шуӧны: «Оз ков, быдторйӧн миянлысь боецъясӧс обеспечитӧма».
Со газетаясын гижӧны: йӧз, ми вок колхозникъяс, деньга чукӧртӧны, сы вылӧ самолётъяс стрӧитӧны.
Кыдзи эськӧ и миянлы сідзи?
— Бур эськӧ, — шуӧ Леночка.
— Да ӧд колхозным миян ичӧт, миянлы ӧтнанымлы, пӧжалуй, и не лэптыны!
— А ми орчча колхозъясӧс кыскам, ставнас районсӧ кыпӧдам.
— Вот тайӧ да.
Ноко, Лена Павловна, чукӧрт тэ нывъясӧс-комсомолкаясӧс, думыштлӧй бурджыка да босьтчӧй делӧ бердӧ.
— Ладнӧ, — шуӧ Леночка, — а пока со мый...
Сійӧ котӧртӧ аслас комнатаӧ да зёльӧдчӧ чемодан томаннас, петӧ да сетӧ Власьевналы деньга пачка:
— Мед лоас медводдза взнос миянсянь Чижиккӧд.
Власьевна торжественнӧя сувтӧ.
— Принимайта, — шуӧ сійӧ, — медводдза взнос «Колхозник» самолёт вылӧ! —
да дзебӧ деньгасӧ ящикас.
А ме талун уджалі жӧ, морковь шочмӧді, висьталіс Чижик да кӧсӧйтчыліс Власьевна вылӧ: висьталас сійӧ али оз висьтав?
Власьевна чӧв олӧ да сӧмын друг мигайтӧ Чижиклы шуйга синнас, — помнитан пӧ, кыдзи вӧртӧ кутін?
Чижик збоймыштӧ: оз висьтав.
— Он кӧ сійӧс шочмӧд, ичӧтик бӧжъяс сӧмын лоӧны, — важнӧя шуӧ Чижик.
И висьталӧ Леналы Саша йылысь да Климушка йылысь.
Леночка ошкӧ.
— Тайӧ зэв бур, мый тэ удж бердӧ босьтчин, — шуӧ Лена, — он кут гажтӧмчыны.
— И Сашка, — содтӧ Власьевна, — бур детинка, оз ӧбидит, оз грубит.
А Климушкаӧс тэ эн вӧрзьӧд, Чижик, сійӧ сирӧта, — Власьевна ышлолалӧ.
abu
abu
Леночкалӧн аслас тӧждысьӧмъяс.
— Власьевна, шуӧ сійӧ, — ме видзӧдалі школаысь пособиеяс да дзикӧдз расстроитчи: книгаяс косясьлӧмаӧсь, картаяс вушйӧмаӧсь, кыдзи кута ме челядьӧс велӧдны?
— А тэ пӧчинит, клеитав; ӧні абу сэтшӧм кад, медым виччысьны.
— Ме ачым сідзи жӧ думайта.
Вайӧй со кыдз вӧчам: аскомысь ті энӧ мунӧй колхозад, пуӧй клей, а ми пионеръясӧс чукӧртам да, мый вермам, пӧчинитам.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Власьевна, — аски ме видз вылӧ муна да Нюра мамлы тшӧкта, медым сійӧ Нюраӧс да Холмыысь мукӧд челядьӧс ыстас.
— И ме тіянкӧд муна, позьӧ? — юалӧ Чижик.
Сійӧ тӧдӧ, мыйӧн босьтны Власьевнаӧс.
Сійӧ матыстчӧ сы дінӧ матӧджык, матӧджык, а сэсся кайӧ сылы пидзӧс вылас да кутӧ сійӧс сьыліӧдыс.
— Позьӧ?
— Ладнӧ нин, мунам, — шуӧ Власьевна, — ручпи.
Власьевна кутӧ Чижикӧс кыкнан кинас да топӧдыштӧ асланьыс.
Сійӧ небыдик, чистӧй, шоныд, быттьӧ пач.
Неуна качайтчыштігтыр Власьевна заводитӧ сьывны:
<rus>Я у печки сижу,</rus>
<rus>Заплатки кладу, приметываю...</rus>
— Тайӧ, буракӧ, зэв важся сьыланкыв? — юалӧ Леночка.
— Но, мый тэ, Елена Павловна!
Тайӧс миян быд кага тӧдӧ; а кӧсъян важсясӧ кывзыны, вай жӧ ме тэныд сьыла, кутшӧмъясӧс ӧні некод нин оз помнит.
Сӧмын пӧрысь бабъяс, гашкӧ, помнитӧны, да налӧн гӧлӧсыс чирӧма, а менам ещӧ нинӧм на, котӧртӧ.
Со кыдз ме аслам свадьба вылын сьылі, бӧрді.
Власьевна виччысьтӧг лэдзӧ Чижикӧс пидзӧсъяс вывсьыс.
Чижик кӧсйис дузнитчыны, но сылы нин некор.
Власьевна минута кежлӧ тупкылӧ чужӧмсӧ кияснас, а сэсся горӧдӧ сьывны кыз гӧлӧсӧн:
<rus>Охти, мне, молодой, тошнешенько,</rus>
<rus>Охти, мне, молодой, страшнешенько,</rus>
<rus>Как я жить буду да в чужих людях:</rus>
<rus>Надо всякому там улаживать,</rus>
<rus>Надо всякому приноравливать,</rus>
<rus>Поутру вставай ранешенько,</rus>
<rus>Ввечеру ложись позднешенько,</rus>
<rus>За столом ешь помалешеньку.</rus>
Власьевна сьылӧ сэтшӧм шога, сэтшӧм шога, мый Чижиклӧн вомдоръясыс заводитӧны тіравны.
Да и Лена подозрительнӧя дзебӧ синъяссӧ.
Со Власьевналӧн и синваыс визувтӧ банбокъяс кузяыс.
Сійӧ оз нин видзӧд нывкаяс вылӧ.
Разялӧ ассьыс дзор кӧсасӧ, казьтылӧ мыйкӧ ассьыс, и гӧлӧсыс сылӧн дрӧжжитӧ да бӧрдӧ.
А сэсся Власьевна кватитчис да, синвасӧ чышкалігмоз, шуис:
— Со кыдзи ме верӧссайӧ мунлі да тадзи и бӧрді сӧветскӧй власть воясӧдз.
Чижик недӧвӧльнӧй:
— Ог, ме тадзи верӧссайӧ ог мун, свадьба вылын ме танцуйтны кута.
Сійӧ пыркӧдӧ юрсӧ да скӧра шуӧ:
— А тадзитӧ бурджык не гӧтрасьны.
Леночка да Власьевна сералӧны.
— Аддзан, кутшӧм збой, веськыда Аника-воин!
Но, тэнад, дерт, мӧднога олӧм лоӧ: он важся кадӧ ӧв.
— То-то! — скӧрысь шуӧ Чижик да мунӧ узьны.
РУД МӦСЪЯС МӦДӦДЧӦНЫ ГОРТӦ
Лена бара эз вӧв гортын.
Котӧртіс школаӧ лӧсьӧдны ставсӧ аски кежлӧ.
Чижик пуксис гижны батьыслы письмӧ, кымынӧдӧс лыд сертиыс, — сылы и шунысӧ сьӧкыд.
А ӧтветыс пыр абу и абу...
Чижик и бӧрдыштіс нин гусьӧник, но Леночка тшӧктӧ, медым Чижик всё-таки гижис быд недельын.
«Вермас лоны, батьным сэтшӧм местаын, мый сылы гижнысӧ оз позь, а получайтны письмӧяссӧ сійӧ всё-таки вермӧ.
Абу лӧсьыд кольны сійӧс гортса юӧръястӧг».
А ачыс Леночка Чижик дорысь ёнджыка нервничайтӧ: сійӧ ӧд оз сӧмын батьсяньыс виччысь письмӧсӧ, но и Андрейсянь тшӧтш.
abu
Чижик гижӧ ыджыд письмӧ да видзӧдлывлӧ словарӧ, медым эз вӧвны орфографическӧй ӧшибкаяс.
Керкаас чӧв-лӧнь.
Друг Чижик кылӧ, мый Власьевна кодкӧдкӧ сёрнитӧ.
Кыдзи нӧ тайӧ сідзи?
Ӧд кильчӧ посъясыс эз дзуртыштлыны и ӧдзӧс эз клопнитлы!
Позьӧ ӧмӧй нӧ кутчысьны да не видзӧдлыны?!
Чижик ньӧжйӧник восьтыштӧ ӧдзӧссӧ да сюйӧ любопытнӧй нырсӧ.
Власьевна пукалӧ джоджас крӧвать дорын, киас кутӧ шыръясӧн йирӧм мешӧк, шогпырысь довкйӧдлӧ юрнас да кӧритӧм сямӧн висьталӧ крӧватьувса пемыдас.
— Шырӧй, — шуӧ Власьевна, — а, шырӧй, но мый нӧ тэ, гым би мед тэнӧ виас, вӧчӧмыд?!
Ме выль мешӧк вури, а тэ, шырӧй, сійӧс йирӧмыд.
А! Абу яндзим тэныд, шырӧй?
Но мый меным вӧчны тэкӧд!
Власьевна сэтшӧм серьёзнӧя сёрнитӧ шыркӧд, мый Чижиклӧн серамыс петӧ и аслыс любопытнӧ.
Сійӧ гусьӧникӧн матыстчӧ Власьевна дінӧ.
— Власьевна, — юалӧ сійӧ шӧпкӧдӧмӧн, — а шырыд гӧгӧрвоӧ?
Власьевна друг кватитчӧ, гӧрдӧдӧ да чеччӧ джоджысь.
— А код тӧдас сійӧс, гашкӧ, и гӧгӧрвоӧ!..
А тэныд ставсӧ колӧ кывзыны?
У-у, любопытнӧй ныр!
Чижик синбӧжнас видзӧдӧ крӧвать улӧ: оз-ӧ пукав сэні скӧрысь видӧмла повзьӧм шыр?
Но крӧвать улын некод абу.
— Ноко, лӧсьӧдчы, Чижик, мунам видз вылӧ, регыд нин ӧбед вылӧ звӧнитны кутасны.
Сиктын, кыдзи ӧні, пыр тыртӧм.
Сӧмын Елохов дед пукалӧ аслас местаас ӧшинь дорын да, вомдорсӧ вӧрӧдігтыр, лыддьӧ газета.
Колхоз правлениеын дышиника котшкӧдчӧ шӧті.
Порог дорас чепӧсйӧ красавица Тамара Егорова колхозса счетовод.
Сійӧ котӧртӧ Власьевна дінӧ да, синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, шуӧ:
— Афанасия Власьевна!
А Афанасия Власьевна!
Любӧпырысь видзӧдӧ Власьевна яндысьыштысь ныв вылӧ да друг топыда кутлӧ сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Эз вӧвны, эз вӧвны письмӧясыд Митенькасянь, Марушка.
Но тэ эн сомневайтчы, лоасны!
Ме сэки тэ ордӧ пырысьтӧм-пыр котӧрта!
Ныв ыпнитӧ-гӧрдӧдӧ, окыштӧ Власьевналысь чужӧмсӧ да котӧртӧ уджавны.
Щӧті мольяслӧн шыыс лоӧ тэрыб-тэрыб да гажа.
Власьевна нюмъялӧ.
— Менам ыджыдджык пиӧйлӧн, Митенькалӧн, невестаыс.
Лӧсьыд?
— У-у!. — шензьӧмӧн шуӧ Чижик.
Видзьяссӧ лышкыда серӧдӧма дзоридзьясӧн: сявкъялісны фарфорӧвӧй катшасинъяс, дикӧй цикорий видзӧдіс гӧлубӧй синъяснас, биӧн сотчис лежнӧг.
Бордъяснас югъялігтыр турун весьтті лэбалісны юрсигусьяс.
Видз кузя ветлӧдлісны гырысь пӧт мӧсъяс.
Чижик пыр жӧ казяліс, мый мӧсъясыс ветлӧны кык стадаӧн.
Ӧтиас — еджыд сьӧд сераӧсь, мӧдас — рудӧсь, быттьӧ бархатнӧйӧсь.
— Мыйла найӧ татшӧм разнӧйӧсь? — юалӧ Чижик.
— А аддзан, эсійӧ еджыд холмогоркаясыс — тайӧ миян, колхознӧй, а эсійӧ рудъясыс — йӧзлӧн, ылысянь воисны, новгородскӧй мусянь.
Кор немец заводитіс наступайтны, колхозникъяс найӧс миянӧ вайӧдісны.
— А ӧні миянын олӧны?
— Ӧні миянын.
Да гортаныс нин мӧдӧдчӧны.
Найӧ мӧслысьтысьяслӧн кок уланыс муыс сотчӧ, кор кывлісны, мый налысь местаяссӧ мездӧмаӧсь.
Районсянь приказ виччысьӧны да пыр жӧ мунасны.
Му вывті ветлӧдлӧны еджыд партука мӧс лысьтысьяс.
Ӧти кианыс ведра, мӧдас ичӧтик скамья.
Матыстчас мӧс лысьтысь мӧс дінӧ, пуксяс скамья вылӧ, кымӧснас пыксяс мӧслы шоныд бокас да заводитас лысьтыны.
Йӧлыс зёльгӧ ведра бокъясӧ, лыбӧ быгъя шапкаӧн.
Резыштчас бокӧ кутшӧмкӧ струя, и кузь турун вылын кутасны гӧвкъявны еджыд войтъяс.
Со ведра тырӧма, мӧс лысьтысь вевттьӧ сійӧс марляӧн да нуӧ бадь куст сайӧ.
А сэні сулалӧ телегаӧ доддялӧм чалӧй вӧв, телегаас — ыджыд куим бидон, сэтчӧ и кисьталӧны йӧвсӧ.
А вӧв дорассӧ коді?
Саша!
И Климушка бергалӧ орччӧн.
— Но и но! — Чижикӧс аддзӧм бӧрын шуӧ Саша.
— Тэ мыйла тані?
— А ме Власьевнакӧд локті, — тэрыба висьталӧ Чижик, — Нюра мамлы висьтавны, медым аски Холмыса челядь чукӧртчисны школаӧ картаяс да учебникъяс клеитавны.
И тэ волы.
А тэ мый тані вӧчан?
— Он аддзы?
Фермаӧ йӧв кыскала.
— А сэні?
— А сэні сыысь рысь вӧчасны да нуасны районӧ, госпитальӧ.
— А аски тэ локтан?
— А мый ог!
А сэсся книга лыддям?
— Лыддям.
— И ме локта... — чипӧстӧ Климушка.
— Тэ?..
Климушкалӧн синъясыс пыр жӧ тырӧны синваӧн.
— Но, эн равзы, эн равзы, волы и тэ, кутан клей пуны.
Климушкалы зэв нимкодь.
— Клей пуны!
Клей пуны! — горзӧ сійӧ сэтшӧм лэчыд гӧлӧсӧн, мый повзьӧмысла вӧв вӧрӧдӧ пельяссӧ; а Климушка тупыльтчӧ турун вылӧ да вывлань лэптӧ кыкнан коксӧ.
— Чижик! — горзӧ Власьевна, — кӧні тэ?
Чижик котӧртӧ чукӧстчӧм вылӧ.
Власьевна сулаліс бипур дорын.
Бипур вылын котёлокын пуӧ йӧв.
Дӧратор вылын куйлӧны нянь шӧрӧмъяс.
Ӧтчукӧрӧ чукӧртӧмаӧсь кружкаяс, — мӧс лысьтысьяс лӧсьӧдчӧны ӧбедайтны.
Бипур дорын ноксьӧ жыннян кодь паськыд кӧрӧм сарапана, ичӧтик тушаа, косіник старука.
— Настасья Ивановна, — шуӧ Власьевна, — пока тіян ӧбедайтӧны, ми такӧд уджалыштам.
Ӧд тіянлы сьӧкыд?
— Сьӧкыд, ок, сьӧкыд!..
Китӧммим дзикӧдз.
Старушкаыс сёрнитіс эз татчӧс йӧз моз, — окайтіс.
Чижиклы кажитчис, мый «о» буква гӧгрӧс изйӧн исковтӧ сы вомдоръясысь.
— Тэ видзӧдлы, мӧскыс кутшӧм уна!
А лысьтысьясыс лунысь-лун чинӧны.
Ӧтияс карӧ мунӧны, мукӧдъясӧс му вылӧ уджавны босьтӧны.
— Но, вот, кӧть ми ичӧтика, но отсыштам.
Власьевна ӧдйӧ бергӧдӧ старукаӧс, пӧрччӧ сы вылысь партуксӧ, партукасьӧ, босьтӧ киас ведра.
— Мунам, Чижик!..
А старушка босьтӧ пань да кучкалӧ кружкаӧ.
— Ӧбедайтны!
Ӧбедайтны! — горзӧ сійӧ.
Позялӧм кипыдӧсъяссӧ зыралігтыр мудзӧм мӧс лысьтысьяс локталӧны бипур дорӧ.
Ни ӧти морт здоровайтчытӧг оз прӧйдит Власьевна дінті.
— Здравствуй, Власьевна!
— Здорово, Афанасьюшка.
— Кыдзи пияныд, гижӧны-ӧ?
— А тайӧ кодлӧн татшӧм чангыль ныраыс?
— Здравствуй, Александра Степановна, — на пӧвстысь ӧтилы шуӧ Власьевна, — тшӧкты, медым Нюраыд аски челядьяскӧд школаӧ локтас, учительница тшӧктіс.
Власьевна мунӧ ыджыд сьӧд мӧс дорӧ, пуксьӧ скамья вылӧ да заводитӧ лысьтыны.
Со ведраыс тыри.
— На, ну, Чижик, вӧв дорас.
Чижик ставнас нёровтчис шуйгавыв, кыскӧ тыра ведра да повзьӧмӧн аддзӧ, кыдзи йӧлыс солькъясьӧ сы сандали вылӧ.
«Ой, ог во, — думайтӧ Чижик, — солькйӧдла джынсӧ».
Но делӧыс абу нин сэтшӧм лёк.
Чижик ньӧжмӧ-дыштӧ, и йӧлыс дугдӧ солькъясьны; сӧмын ӧтмоз вӧрыштӧ ведраас.
А со и телега.
Чижик пуктӧ ведрасӧ муас.
— На, — шуӧ сійӧ Сашалы да чышкӧ вазьӧм кымӧссӧ.
— Кисьтав, — кутшӧмкӧ бедь шыльӧдігмоз веськодьпырысь тшӧктӧ Саша.
Вот тайӧ нин позьтӧмтор!
Кайны телега вылӧ тыра ведраӧн да ещӧ лэптыны сійӧс джуджыд бак весьтӧдз!
— Эк тэ! — шуӧ Саша, — нинӧм он куж вӧчны!
Сійӧ пелька чеччыштӧ телега вылӧ. — Вай татчӧ!
Чижик зэлӧдчӧмӧн сетӧ сылы ведрасӧ да ичӧтика солькнитыштӧ йӧвсӧ аслас кынӧм вылас.
Саша пельк вӧрасӧн кисьтӧ бидонӧ йӧв.
— Кут! — сійӧ шыбитӧ ведра.
Жӧч бокъяснас нориника зёльӧдчигтыр ведра уси турун вылӧ.
Ставыс тайӧ Чижиклы зэв ӧбиднӧ.
Кор Чижик котӧрӧн локтӧ Власьевна дінӧ, сылӧн нин тырӧма мӧд ведра.
И ставыс заводитчӧ выльпӧв.
Но всё-таки Чижик велаліс.
Ни ӧти войт кисьттӧг сійӧ нуис витӧд ведра.
И, медбӧрын, воис кад, кор сійӧ бӧр воис Власьевна дінӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый мӧдыслӧн йӧвсӧ вӧлі лысьтӧма сӧмын на пӧдӧнча джынйӧдзыс.
Сашка дугдіс серавны Чижик вылын.
Мӧс лысьтысьяс помалісны шойччӧм да босьтчисны удж бердӧ.
Власьевна пӧрччис партуксӧ да, Настасья Ивановнаӧс бара ӧдйӧ бергӧдӧм бӧрын, партукӧдіс старукаӧс. Пуксис турун вылӧ.
— Сідзкӧ, Настасья Ивановна, регыд гортӧ мӧдӧдчанныд?
— Мӧдӧдчам, донаӧй, мӧдӧдчам, жовпу розйӧй.
Вӧтлісны нин врагъясӧс миянысь.
Ӧдйӧнджык колӧ удж бердӧ босьтчыны.
— Висьталін эськӧ мед тэ, Настасья Ивановна, вот тайӧ збойиник нывкаыслы, кыдзи ті миянӧдз воинныд.
И меным окота ещӧ ӧтчыд кывзыштны, а тайӧ посньыдикъяслы, ме думайта, татшӧм делӧяс йывсьыд непременнӧ колӧ тӧдны.
Мед гӧгӧрвоасны, мый народыс ӧдӧлитіс.
— Висьтала, висьтала, Афанасья Власьевна.
Вот кор ваыс пузяс пӧдӧнчаяс мыськыны, ме и висьтала.
А Чижик пуксис нин эжа вылӧ, топӧдчис Власьевна пидзӧсъяс дінӧ да лӧсьӧдчис кывзыны.
НАСТАСЬЯ ИВАНОВНАЛӦН ВИСЬТ
«Кыдзи матыстчис миян местаяслань враг, сетісны меным приказ нуӧдны миянлысь колхознӧй стада тайӧ крайясӧ.
Чукӧрті ме обоз эг ичӧтикӧс, асьныд лыддьӧй — мӧс лысьтысьяс да налӧн челядьыс, да кӧлуй, пӧдӧнчаяс, ведраяс, прӧдукта сэні, котёлъяс, истӧг, — ыджыд обоз лои.
Петім ми маӧн киськалӧма кодь мича лунӧ.
Сиктдорса потшӧс водзын ме и шуа:
— Но, бабаяс, вайӧй сӧмын, медым синваяс да горзӧмъяс эз вӧвны.
Мед миян синваӧн враг оз радлы.
Огӧ йӧз муӧ келӧй, асланым странаын квартиранымӧс вежам.
— Ладнӧ, — шуӧны, — эн сомневайтчы, Настасья Ивановна, огӧ кутӧй няргыны.
Но, прӧщайтчим ми рӧдняяскӧд да мӧдӧдчим туйӧ.
Водзвылын тайӧ стадаыс мунӧ, детинкаяс ньӧръясӧн котӧртӧны, а бӧрын телегаяс кыссьӧны.
Кӧлесаяс дзуртӧны, посни челядь бӧрдӧны, котёлокъяс, ведраяс зёльӧдчӧны.
Но, дзик музыка.
Шонді югдӧдӧ, лэбачьяс сьылӧны, быттьӧ нинӧм лёкторйыс абу и вӧлӧма.
Сӧмын кутім нӧрыс йылӧ кайны, тайӧ нӧрыссяньыс медбӧръяысь ассьыным сиктнымӧс позьӧ аддзывны, а кодзӧ нин мӧд район заводитчӧ.
И аддза ме, мый менам киясӧй тіралӧны.
Мунасӧ ме нинӧм, бура, синъясӧй косӧсь, а киясӧй тіралӧны, — нинӧм вӧчны накӧд ог вермы.
Видзӧдлі ме асланымъяс вылӧ.
Аддза, чужӧмъясыс сэтшӧм косӧсь, быттьӧ омӧльтчӧмаӧсь.
Вомдоръяссӧ топӧдӧмаӧсь, чӧв олӧны.
Но, думайта, беда, кыдз эськӧ миянлы не бӧрддзыны.
Воим нӧрыс йылӧдз, — ме и шуа, стрӧга, военнӧй моз (а киясӧй тіралӧны):
— Не бергавны!
И мӧдіс тайӧ кывйыс цепь кузя гуляйтны:
— Не бергавны!
Не бергавны!
Мелань этадз матӧджык, сэтшӧм чорыда шуӧма, а сэсся пыр быттьӧ омӧльджыка, быттьӧ сёрнитны сьӧкыд.
А медбӧръя бабаыс гусьӧник тадз:
— Ог мӧд.
Тадзи и вуджим ми рӧднӧй нӧрыс вомӧн.
И кок улын лои мӧд районлӧн му.
Вот ми мунам, мунам, сьылам да бӧрдам, кӧсаяс кыалам, ведраясӧн таркӧдчам.
Вой кежлас воим сійӧ сиктас, кытчӧ шуӧма миянлы шойччыны сувтлыны.
Но, сэні и ветеринарӧс миянлы вӧлі ыстӧма, лӧсьӧдӧма мӧсъяслы пастбище, йӧзлы нянь.
Челядьясӧс клубӧ нуӧдісны, рокӧн вердісны, миянӧс керкаясӧ индалісны.
Шойччим, узим да бара туйӧ.
Нинӧм ог вермы шуны, быдлаын вӧлі организованнӧя.
Тадзи и мунім.
Делӧыс муніс бура, да зурасис лёкыскӧд.
Мунам вӧлі ӧтчыд вӧрӧд да друг кылам вӧрсьыс страшнӧй шум.
Кодкӧ кустъяссӧ чегъялӧ, и мӧсъяс баксӧны, быттьӧ найӧс начкӧны.
Пырим ми вӧрас да окнитім: аддзам дикмӧм стада.
Бомбитӧма, тыдалӧ, врагыд сиктсӧ, либӧ колльӧдысьяссӧ виӧма.
Йӧймӧм мӧсъяс келалӧны: синъясныс гырдмӧмаӧсь, баксӧны лёк горшӧн, кокъяснас мусӧ чапалӧны, вомдоръясӧдыс быг лэччӧ.
Тыдалӧ, мӧдӧд сутки лысьтытӧмӧсь.
А таысь мӧскыд и беситчыны вермӧ.
Тані нин эз ковмы дыр думайтны.
Кори ме ассьыным бабаясӧс, кутім ми бокӧвӧй мӧсъясӧс лысьтыны, вӧраяссӧ налысь ниртны.
Ланьтісны мӧсъясыд.
Менам бабаяскӧд и сёрнитны эз ков, асьныс гӧгӧрвоисны.
Он жӧ шыбит озырлунсӧ вӧрӧ, он жӧ мучит бур скӧтинаӧс.
Нуӧдім асланым стада дінӧ и ӧтлаын водзӧ мунім.
Лун мысти ещӧ чукӧртім мӧсъясӧс, и водзӧ сідзи.
И недель, недельӧн-джынйӧн мысти миян стаданым висьтавны позьтӧма ыдждіс.
Кыксё дорысь унджык мӧс.
Вот сэки шогсӧ вомтырӧн панялім.
Ставыс миян ӧкмыс мӧс лысьтысь, а лысьтыны колӧ куимысь лун.
Гӧгӧрвоин?
Медбӧръя мӧссӧ лысьтам, а кад нин мӧдысь лысьтысьны.
Кокньыд-ӧ?
Первойя татшӧм луныс прӧйдитіс, локтісны менам бабаяс котёлок дорӧ ужнайтны.
Пуксялісны турун вылӧ, сеталі ме рок.
Мыйкӧ зэв чӧв-лӧнь...
Видзӧда ме — миска дорын пукалӧ менам бригадирша Марьюшка, синваыс рок пытшкас войталӧ.
— Мый тэ, Марьюшка?
Видзӧдлі ме, а чуньясыс сылӧн пыктӧмаӧсь, кипыдӧсъясыс пухӧвӧй пӧдушка кодьӧсь...
Оз куснясьны чуньясыс, паньсӧ оз кутны...
И мукӧдъяслӧн сідзи.
Пукалӧны, чӧв олӧны, роксӧ синвананыс солалӧны.
Уськӧдчи ме налысь кияссӧ зыравны, а ачым тӧкӧтьӧ ог бӧрд ыджыд гӧлӧсӧн.
Тайӧ шог, а йӧлӧн кыкпӧв шогджык.
Лысьтам вӧлі йӧвсӧ веськыда муас.
Ӧд дозмук да транспорт он вермы заптыны.
Лысьтам — и видзӧдлынысӧ полам — мӧсъяссьыс яндзим.
Вешъян сэтысь, бергӧдчылан мувылас еджыдысь-еджыд.
Ылісяньыс весиг мича либӧ лым чукӧр веж вӧрас, либӧ еджыд юсьяс видз вылӧ пуксьӧмаӧсь.
А думыштан — сьӧлӧмыд доймӧ: татшӧм озырлун муӧ мунӧ, а кымын челядь миян сыысь нуждайтчӧ!
И сэтшӧма скӧрман, мый пиньясыд дзуртӧны.
«Артыштам, — думайта, — тайӧ йӧвсӧ проклятӧй фашистлы миян чистӧй вирысь».
Сӧмын мӧді ме аддзыны, мый йӧз менам кутіс омӧльтчыны.
Сёяныс ӧд абу сыла, а местаӧдз ещӧ абу на матын.
Колӧ, думайта, сепаратор судзӧдны.
Сэки сливкиӧн бабаясӧс вердышта.
Вот, ӧти колхозысь куті ме сепаратор корны налӧн куим вӧлі.
Некыдз оз сетны.
Аслыным пӧ колӧ.
— Но, — шуа, — мый ті кывъяснаныд сідзи нӧйтанныд миянӧс!
abu
Вай гӧлӧсуйтамӧй,
видзӧдлам, абу-ӧ тіян сознательнӧйджыкъяс.
Но, председатель сэтшӧм насмешкаӧн висьталӧ:
abu
— Лэптӧй кияснытӧ, кодъяс сы дор, медым ассьыным добра ветлысь-мунысь йӧзлы сетны.
«Но, — думайта, — начкис».
И бокӧ видзӧда.
Сӧмын кыла — зэв нин лӧнь лои керкаас.
Мый нӧ лои?
Видзӧдлі... а ставныс ӧтарладорӧ видзӧдӧны да чӧв олӧны.
И ме сэтчань...
Пельӧсын сулалӧны миян ӧкмыс баба, кияснысӧ вылӧ лэптӧмаӧсь, а киясыс!..
Йӧзыс нэмнас эз на аддзывны татшӧм кипыдӧсъяссӧ!
Друг аддза, ӧти колхозница синвасӧ чышкыштіс да кисӧ лэптіс,
и пырысь-пыр быттьӧ вӧр быдмис: колхозникъяс ставныс лэптісны кияснысӧ.
И чӧв олӧны.
Матыстчис ме дінӧ председатель:
— Прӧстит менӧ, Ивановна, тэнад правдаыс.
Босьт сепаратортӧ!
Да, зэв ёна корам, гӧститыштӧй миянын кӧть ӧти недель.
Миян бабаяс стадатӧ дӧзьӧритыштасны, а тіян медым шойччыштасны.
Китӧммӧмаӧсь ӧд.
Олім ми на ордын лун куим.
Водзӧ гажаджыка мунім.
Уджалысьясӧс ме ӧні сливкиӧн юкталі.
Сӧмын обрат муӧ кисьтала.
Тадзи ми воим ю дорӧдз.
Тӧдім ми, кӧні миянлы понтоннӧй пос вӧлі лӧсьӧдӧма.
Матыстчим ю дорӧ да акнитім: бомбитӧмаӧсь поссӧ проклятӧйясыд.
Сулала ме и думайта:
«Кытысянь отсӧг виччысьны?»
Да дыр думайтӧм вылӧ война вылын кадсӧ абу заптӧма.
Уськӧдчис вражескӧй самолёт и давай миянӧс лыйлыны.
Мый сэні кыптіс!
Бабаяс челядьяснысӧ кватитісны, кытчӧсюрӧ котӧртісны, асланыс тушанас челядьяснысӧ тупкӧны.
Вӧвъяс кык кокйыв чеччалӧны, а мӧсъяс, менам матушкаяс, нинӧм оз вермыны гӧгӧрвоны.
Налы эськӧ котӧртны, а найӧ чукӧрӧ чукӧртчисны, юрнысӧ ӧшӧдісны, синъяснас кӧсӧя видзӧдӧны.
Аддза ме — ӧти, мӧд пидзӧс выланыс усины.
Менам радейтана Красавкалӧн нырвом кузяыс вир лэччӧ, а синъяссьыс синва визувтӧ.
Ме сылы горза, проклятӧйлы:
— Мый тэ вӧчан?
Ӧд тані челядь да кывтӧм пемӧсъяс!
А сылы мый?
Лыйсис и лэбис.
Но, думайта, сійӧ ӧні бӧр локтас, ставнымӧс, кыдзи эм, миянӧс лыйлас.
А ю мӧдарас ичӧтик вӧр, эм кытчӧ дзебсьыны.
И друг дум вылӧ уси меным, мый бать висьтавліс, кыдзи йӧра ты вомӧн варччис.
Но, думайта, йӧра кӧ варччис, мыйла мӧс оз варччы?
Колӧ видлыны.
Бӧрйи ме ёнджык мӧскӧс, сӧлі сы вылӧ да вӧтлі сійӧс юӧ.
Менӧ дрӧж босьтӧ: васьыс пола.
— Бурёнушка, гӧлубушка, — вашкӧда, — мезды, сьӧлӧмшӧрӧй... — да кыдз кучка сылы!
И друг аддза — варччӧ!
Варччӧ менам мӧскӧй, варччӧ Бурёнушкаӧй!
Юрысь ме пӧрччи чышъянӧс, ӧвта чышъянӧн и серала, и бӧрда.
— Бабаяс, — горза, — бабаяс, варччӧ!
Вӧтлӧй стадасӧ ваас, пуксялӧй мӧсъяс вылас!
Бабаяс менам пуксялісны мӧсъяс вылӧ, челядь вӧвъяс вылӧ.
Вуджис менам стадаӧй, вуджисны ставныс, бур, мый юыс векньыд, да пырим вӧрӧ.
Но телегаяс, дерт, эновтны ковмис.
Кор врагыд мӧдысь уськӧдчис, — миян и туйным эз коль!
Но, сэсся водзӧ висьтавны нинӧм.
Надзӧникӧн и тіянӧдз воим.
Стада джынсӧ гӧльджык колхозъяслы сеталім, а мӧд джынсӧ гортӧ нуӧдам, прибыльӧн воам.
Ӧні ӧти дум — гортӧ да гортӧ!
Луныс недель кузя кажитчӧ, недельыс — во кузя».
Чӧв ланьтіс Ивановна да пуӧм ваӧн кутіс мыськавны пӧдӧнчаяс.
КЫДЗИ ВИЛЬЫШ МАНЬКА МИРСӦ ВӦЧИС ВЫЛЬНОГ
Первойӧн школаӧ воис Саша.
Сійӧ сувтіс порог дорӧ, лэдзис кияссӧ бокас да чёткӧя, салдат моз рапортуйтіс:
— Нёльӧд класса велӧдчысь, первой номера звенолӧн вожатӧй Александр Климов воис тіян приказ серти!
Леночка нюммуныштіс да меліа шуис:
— Здравствуй, Саша Климов.
— Здравствуйте, Елена Павловна.
— Но, прӧйдит, пуксьы, виччысьыштам мукӧд челядьсӧ.
Партаяс вылын, пызанъяс вылын, ӧшиньяс вылын чукӧрӧн куйлісны косясьлӧм да няйт школьнӧй учебникъяс.
Пельӧсас сулалісны кузь трубкаӧ гартыштӧм некымын карта.
Водз асывсянь Леночка ноксис школаын, сортируйтіс книгаяс да пособиеяс, бӧрйис сійӧс, мый колӧ пӧчинитны медводз.
Кухняысь кывлывліс пач ӧдзӧслӧн зёлькнитлӧм, таркӧдчыштӧм да негораа сьылӧм.
Сэні Власьевна пуис клейстер.
Пыран ӧдзӧс дорын кодкӧ ноксис, кашкис, гыжъясис.
Чижик думайтіс, мый тайӧ кань, а Саша пыр видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ да тревожнӧя кӧрыштліс кымӧссӧ.
Друг ӧдзӧсыс воссис, и порог дорӧ мыччысис Климушка.
Сійӧ сюйӧма чуньсӧ вомас да синкым увтіыс видзӧдлывліс йӧз вылӧ.
— А, Климушка, — шуис Елена Павловна, — и тэ миянӧ воин...
Климушка чуньнас тувкнитіс Чижиклы да виччысьтӧм кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Сійӧ, — и чӧв ланьтіс.
— Мый сэтшӧмсӧ сійӧ вӧчис?
— Сійӧ...
— Да тэ висьтав, Климушка, эн пов, — ыштӧдыштіс другсӧ Сашка.
— Сійӧ тшӧктіс меным клей пуны.
— А тэ кужан?
— Кужа.
— Но, котӧрт кухняӧ Власьевна дінӧ, отсав сылы.
— А Сашка?
— А Сашка татчӧ кольччас миянкӧд.
— И ме татчӧ жӧ. — И Климушка пуксис Сашакӧд орччӧн медводдза парта сайӧ.
Ӧні нин ӧдзӧс воссьывліс дугдывтӧг.
Пионеръяс чукӧртчалісны ӧкуратнӧя.
Локтіс Алёша, лӧз синъяса, еджыд юрсиа, вӧсньыдик, шуйга кокнас чотысь детинка.
Локтісны паськыд пельпомъяса, ыджыд юра горзысь Петька, Веселовъяс кык чой — Валя да Женя; найӧ вӧліны двӧйнияс да сэтшӧм ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд, мый Чижик некыдз эз вермы торйӧдны найӧс.
Воисны Зоя Кашина да Анночка.
А пионеръяс бӧрся локталісны и мукӧд челядь.
Чижик шензьӧмӧн аддзис, мый Леночка тӧдӧ став челядьсӧ, шуӧ найӧс нимъяснас, юасьӧ гортса делӧяс йывсьыс.
— Мый, Саша, батьсяньыд письмӧ эм?
— Тӧрыт получитім.
— Мамыд, дерт, рад лои?
— Бӧрддзис, — небыдиника шуис Саша, — сійӧ менам сэтшӧм, тӧкӧтьӧ кӧ мыйкӧ — и синва... нывбаба.
«Кор нӧ тайӧ Лена удитӧма ставныскӧд тӧдмасьнысӧ, — думайтіс Чижик. — Аддзан, кутшӧм мудер, меным нинӧм эз висьтавлы.
И Саша бать йылысь тӧдӧ, и быдтор йылысь...»
Челядь ещӧ видзчысьыштісны на выль учительницаысь, и чиннӧя пукалісны партаяс сайын, сёрнитісны шӧпкӧмӧн.
Лена виччысис Холмыса челядьӧс.
Со воисны и Холмысаяс.
Нюра да Манька орччӧн чужины порог дорын, дзик абу ӧткодьӧсь, кыдзи рукодельница йылысь да дыш ныв йылысь мойдын: Нюра чистӧй, мыссьӧма, гладитӧм паськӧма, а Манька лёзь юра, ёна новлӧм платьеас вӧлі выль розь.
Но мыйлакӧ Нюра чужӧм вылын тӧдчис яндысьыштӧм да шӧйӧвошӧм, а Манька видзӧдіс збоя, синъяссӧ сувтӧдӧмӧн.
— Здравствуйте, Елена Павловна.
— Здравствуй, Нюра.
Нюра тувкнитіс Манькалы бокас — здоровайтчыны колӧ.
— Здравствуйте, Лена Павловна.
Нывкаяс пыр на сулалісны порог дорын, тупкисны аснаныс петанінсӧ.
— А позьӧ, — полігтыр юаліс Нюра, — ещӧ ӧтилы?
— Мый ещӧ?
— Кагаӧй оз кут няргыны.
Меным сійӧс некытчӧ кольнысӧ.
Нюра вешйыштіс бокӧ.
Ӧдзӧс дорас сулаліс гӧгрӧсіник Танька.
— Некод сійӧс оз босьт, — шогпырысь шуис Нюра, — ӧтарӧ кытчӧкӧ быгыльтчӧ.
Мукӧдъясыскӧд бабушка Трохова кольччис, а тайӧс оз босьт.
Мат меным.
— Но, мед локтас, — шуис Лена, — миян ӧд талун абу занятиеяс.
Заводитам.
Лена юкліс уджсӧ:
Чижик, Саша да Веселова чойяс долженӧсь вӧлі клеитавны учебникъяс, Петька — кышны найӧс чистӧй газетаӧн, а чотысь Алёша, кодлӧн вӧлі мича почерк, должен вӧлі гижавны.
Нюра да Манька босьтчисны картаяс лӧсьӧдны.
Лена тшӧктіс налы клеитавны кык киссьӧм карта, колана кусӧкъяссӧ вундавны коймӧд картаысь.
— Ме тэныд пӧдругаыдкӧд, Нюрочка, тайӧ уджсӧ сета сы вӧсна, мый тэ медся ӧкуратнӧй,
а тані, тӧдан, кутшӧм буретша колӧ вӧчны.
Со татысь вунды, эстчӧ клеитан.
Да видзӧд сюся, медым ставыс точнӧя лӧсяліс.
Власьевна пыртіс клейстер тыра ыджыд кастрюля.
Паньӧн лӧдіс сійӧс некымын консервнӧй банкаӧ.
Кастрюлясӧ пуктіс джоджӧ пельӧсас.
— Оз кӧ тырмы, кутанныд татысь содтавны.
Позьӧ меным, Елена Павловна, час куим кымын кежлӧ колхозӧ ветлыны?
Сэсся бӧр воа да ставсӧ идрала.
— Пожалуйста, Власьевна, ті ӧні он колӧй тані.
Удж кутіс пуны.
Чижиклы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас босьтны важ няйт книга, шыльӧдны лист бокъяссӧ, вундавны вушйыссьӧминсӧ, клеитны переплётсӧ да ротйыссьӧмторйысь вӧчны мыйкӧ шогманаӧс.
Сійӧ зілис уджавны кыдз позьӧ тэрыбджыка, медым не задерживайтны Петькаӧс да Алёшаӧс.
Чижик кыскыштавліс нырсӧ да мыччывліс кывсӧ, ружтыштлывліс да синбӧжнас видзӧдлывліс Саша вылӧ.
Сійӧ ставсӧ вӧчис ӧдйӧджык да кыдзкӧ пелькджыка.
Но зато Саша, клейӧн мавтӧм чуньсӧ чургӧдӧмӧн, друг кынмывліс места вылас да, шуйга кинас листалігтыр, заводитліс лыддьыны.
Сэсся кватитчыліс да ещӧ тэрыбджыка босьтчыліс уджавны.
Горзысь Петька пелька гарталіс книгаяс газетаӧн да быд раз любуйтчис аслас уджӧн.
Алёша вундыліс еджыд этикеткаяс, клеиталіс найӧс переплёт вылас да мичаа гижліс учебниклысь нимсӧ.
Кор Саша да Чижик дыр ноксисны книжкаӧн, Алёша заводитліс рисуйтавны этикеткасӧ чукыля визьясӧн да цветъясӧн.
Мукӧд учебникъясыс артмылісны весиг зэв мичаӧсь.
Класса быд пельӧсын, ножичьясӧн зёльӧдчигтыр, кыскасисны джодж кузя Манька да Нюра, клеиталісны картаяс.
Климушка да Танька, щӧтіӧн ворсігтыр, ноксисны пельӧсын.
Восьса ӧшиньясӧд пырис медуницалӧн юмов дукыс; ичӧтик тӧвру вӧрӧдыштіс Леночкалысь пашкыр юрсисӧ.
Челядь уджалісны зіля.
Чижик эз казявлы, кыдзи коли кадыс.
Сӧмын друг кутіс ёнтыны мышкыс, чуньясыс сибдалісны клейсьыс.
Мукӧд челядьыс сідзжӧ кутісны нюжмасьны, видзӧдлывлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Заводитчисны сёрнияс.
— Тэ мый, — чирӧстіс Петька Чижик вылӧ, — лёка клеитны кутін!
Со переплётыс оз ӧшйы.
Пуксьӧдасны нывкаясӧс, а найӧ пыр тадзи, тӧлктӧг.
Мый ме тайӧс гартлыны кута?
Босьт бӧр, брак вӧчан.
Вот петам школаысь — кыдз сетышта кулакӧн!
Чижик сӧмын на лӧсьӧдчис ӧтветитны сылы, кыдзи гора бӧрддзӧм кыліс классын.
Ставныс повзьӧмӧн чеччыштісны.
Леночка уськӧдіс кисьыс книга чукӧр да уськӧдчис пельӧсӧ, кӧні ворсісны поснияс.
Нюра сулаліс нин сэні да шогпырысь шуаліс:
— Но мый ме сыкӧд вӧчны кута!
Кытчӧ ме ӧні сыкӧд?
Шогӧй менам!
Гӧгрӧсіник Танька чирзігтыр пукаліс клейстер тыра кастрюляын, и сылӧн яя кок кузяыс визувтіс джоджӧ сук еджыд масса.
Синъяссӧ быльӧдӧмӧн орччӧн сулаліс Климушка.
Челядь кутісны серавны, ызгыны, писькӧдчисны водзӧ, и общӧй вниманиеӧн дӧвӧльнӧй Танька ланьтіс, меліа нюмъяліс да пыр пыдӧджык вӧйи клейстер пиӧ.
— Сійӧ босьтіс кубик. Ме сылы кучкышті... Сійӧ пуксис, — бормочитіс Климушка.
Нюралӧн синваыс петіс син дорас.
— Но, нинӧм, Нюра, — шуис Леночка, — ну сійӧс кухняӧ, мыськы сэні да платьесӧ пожйышт.
Нюра тракнитӧмӧн перйис Танькаӧс кастрюляысь.
— У, зывӧктор! — и сьӧлӧмсяньыс шлёпнитіс нывкалы.
Клей войтъясыс резыштчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Танькаӧс кыскисны кухняӧ, Веселова чойяс чышкисны джодж, и ставыс бара заводитісны уджавны.
Но ӧні нин ёнджыка уджалісны кывъясныс, а эз киясныс.
— Но и Танька!
Климушка чувствуйтіс асьсӧ геройӧн.
— Ме тай кыдзи кучки, а сійӧ кыдзи пуксяс...
— Ме жӧ висьтала, нывкаяс кыскалӧны аскӧдныс быдсяма поснияссӧ, безобразничайтӧны.
Ӧні клейыс вермас не тырмыны, уджавны мешайтӧны.
Челядь тӧдчымӧн мудзисны.
— Но, талун кежлӧ тырмас, — шуис Лена. — Книгаяссӧ тэчӧй ӧшинь вылас, а картаяссӧ колӧ ӧшӧдны дӧска вылӧ, медым косьмасны.
Ноко, отсышт меным, Саша.
Лена лэптіс Манькалысь картасӧ джоджысь да Сашка отсӧгӧн ӧшӧдіс сійӧс дӧска вылӧ.
Воськовтіс ӧти воськов бӧрӧ, видзӧдліс.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ повзьӧмӧн, — мый тэ тайӧс вӧчӧмыд?
Челядь чукӧрӧн уськӧдчисны карта дорӧ.
Гора серам юрӧбтіс класс пасьта.
— Ай да Манька!
— Но и умница!
— Вот тайӧ здорово, став мирсӧ выльног вӧчӧма!
Сахара пустыня шӧрын куйлӧ Чёрнӧй море;
Онежскӧй ты кайӧма Памир вылӧ; кутшӧмкӧ тӧдтӧм юяс визувтӧны Ледовитӧй океан кузя; гӧралӧн хребетыс шӧри вундӧма Волга юӧс...
— Кыдз нӧ тэ тайӧс тадзи, Маня?
Манька улӧдз копыртіс юрсӧ да бӧрдӧм гӧлӧсӧн нюркйӧдліс:
— Сэні розьяс вӧліны, ме найӧс клеиті, эсійӧ картасьыс вундалі, ті тшӧктінныд...
Сійӧ нюркйӧдліс дӧзмӧдана, синвасорӧн, пыр улӧджык лэдзис юрсӧ, но Чижик казяліс — синъясыс сылӧн вӧліны вильышӧсь да сераланаӧсь.
«У, зывӧктор, — думыштіс Чижик. — Тайӧ нарошнӧ сійӧ Леночкаӧс испытывайтӧ!»
Леночка сідзжӧ тэрыба видзӧдліс Маня вылӧ, и чужӧмыс сылӧн лои скӧр.
— Но вот мый, — шуис сійӧ скӧрысь, — ті, челядь, верминныд мунны, аски воанныд сійӧ жӧ кадӧ, а тэ, Фролова, кольччан.
Кытчӧдз клейыс эз косьмы, лючки нетшкан тайӧс ставсӧ, чышкалан рузумӧн да вӧчан ставсӧ кыдзи колӧ.
Ме кута видзӧдны.
Манька явнӧя кӧсйис заводитны варовитны лёк гӧлӧсӧн, но Лена нин бергӧдчис мӧдарӧ, а Саша воськовтіс сы дінӧ да шуис:
— Тэ смотри менам!
Манька повзьӧмӧн чепӧсйис бокӧ.
ПЕРВОЙЯ ГАДЬЯС
Ӧтчыд рытын Власьевна дыр виччысис Ленаӧс, пыр мыйкӧ броткис аслыс ныр улас да видлаліс кутшӧмкӧ шепъяс.
Сійӧ некутшӧм внимание эз обращайт Чижик вылӧ да весиг ӧтчыд, Чижикӧ зурасьӧм бӧрын, горӧдіс: «Брысь!»
Быттьӧкӧ Чижик — кань!
Чижик ӧбидитчис, а Власьевна дернитіс сійӧс юрсиӧдыс да шуис:
— Ладнӧ, ладнӧ, дузгӧдчин, быттьӧкӧ шыр шыдӧс вылын...
Власьевна делӧ йылысь думайтӧ, а тэ тӧд, чӧв ов!
Кор Лена воис, Власьевна юкталіс сійӧс чайӧн, идраліс пызан вылысь да скӧрысь шуис:
— Но, Лена Павловна, колӧ делӧ йылысь сёрнитны.
— А мый сэтшӧмыс?
— Да вот Марья Петровна висьталіс, мый выль директор сёрмыштас, мыйкӧ сыкӧд лоӧма.
А школьнӧй участокад идйыд сійӧ оз виччысь.
Сылы ӧткодь, директор кӧть коді.
Сійӧ коса улӧ вӧзйысьӧ.
Видзӧд, киссьыны кутӧма.
Власьевна босьтіс шеп чукӧр да пыркӧдіс сійӧс пызан весьтын.
Еджыд пызан дӧра вылӧ киссис эзысь кодь ид.
Власьевна кокньыдика видліс найӧс чуньнас.
— Со сійӧ, батюшка, ярӧвӧй няньыд.
Ӧні быд тусь дона, а наӧн лэбачьяс зобнысӧ тыртӧны.
Абу тӧлк!
Чижик пырысь-пыр повзьӧ, сы син водзын ыджыд польдчӧм зобъяса лэбачьяс да тыртӧм-тыртӧм коньӧр кодь му, и лавкаын абу ни ӧти нянь тор.
— Кыдз нӧ кутам? — юаліс Власьевна да юасян синмӧн видзӧдліс Лена вылӧ.
— Кыдзи кутам? — шуӧ Лена. — Асьным идралам.
— Кодъяс нӧ сійӧ?
— Ми челядькӧд, — шуыштіс Чижик.
— Энлы, Чижик...
Гырысьджык челядьыс ӧні занятӧсь...
Сідзкӧ, кыдзи нӧ, Елена Павловна, коді кутас идравны участоксӧ?
— Школаса уджалысьяс: ті да ме, да Марья Петровна, да со Чижик миянлы отсӧг вылӧ.
Кыдзи ті думайтанныд, справитчам?
Власьевна пыр сідз жӧ серьёзнӧя видзӧдіс Леналы синмас.
— Ті жӧ он кужӧй, Лена Павловна?
— Велала.
Тіянлысь ӧд челядьтӧ кодкӧ велӧдіс жӧ, оз ставсӧ сразу.
Аски жӧ заводитам.
Ӧні Власьевна нюммуніс.
— Веськыд ныв тэ, Лена.
А ме, пӧрысьыд, полі. Думайті, тэ карса, шуан: «Ме учительница, менам делӧ челядьӧс велӧдны».
— А ме комсомолка, — спокойнӧя шуӧ Лена. — Висьталӧй, мый колӧ вӧчны.
— Аслыным ковмас юр пыддиыс, аслыным ки пыддиыс.
Ӧні колхозсянь отсӧг виччысьны нинӧм.
Найӧ асланыс уджӧн муртса справитчасны.
Пемыдсянь пемыдӧдз пӧрысь и том уджалӧны.
И челядьӧс вӧрзьӧдны оз позь.
Сьӧкыд, дерт, лоӧ, но бура кӧ босьтчам, недельӧн эштӧдам.
— Мый нӧ, — шуис Лена, — раз колӧ, вӧчам.
* * *
Аскинас Власьевна чуксаліс чойясӧс югдігас.
Сылӧн пуис нин самӧвар, лӧсьӧдӧма вӧлі завтрак тыра ноптор.
Дӧраӧн гартыштӧм коса сулаліс стен бердын.
Юыштісны чай да мӧдӧдчисны.
Му вылын найӧс виччысис Марья Петровна.
Сійӧ волі ыджыд мужскӧй сапӧгъяса; паськыд юбкасӧ сюйыштӧма вӧнь костас.
Орчча муяс вылын асъя кокньыдик ру пытшкас вӧрисны жӧ йӧз.
Ид зёльӧдчис ичӧтик тӧвру вылын.
Лысваыс кынтіс кокъястӧ.
Полігтыр кутіс чирикайтны медводз садьмысь лэбач.
Власьевна видліс чуньнас коса дорсӧ — лэчыд абу?
— Сідзкӧ, ми Марья Петровнакӧд ытшкам, а тэ миян бӧрся, Лена Павловна, чукӧрт да кӧртавлы.
Вот ме тэныд петкӧдла, кыдзи йияс вӧчны.
Власьевна ӧвтыштіс косанас, ытшкыштіс шепта идзас да петкӧдліс Леналы, кыдзи колӧ гартӧмӧн вӧчавны йияс.
— А тэ, Чижик, кутан кольтаяс новлыны да чумалиасьны гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана.
Власьевна видзӧдліс небеса вылӧ.
Вӧр сайсянь ньӧжйӧник кыпӧдчис мыськӧма кодь гӧрд шонді.
— Кад, — шуис Власьевна, — бур час!
Заводитім!
Косанас паськыда ӧвтчӧмӧн сійӧ кутіс ытшкыны и мӧдіс кияснас ӧтырышъя ӧвтчыны.
Воськов сайын бӧрынджык, тӧкӧтьӧ веськыдвылынджык, муніс Марья Петровна.
Ассьыс гажа мичлунсӧ воштігмоз веськыд визьӧн водіс муӧ ид.
Леночка вӧчис некымын йи да сюйыштіс найӧс аслыс вӧнь костас, — тадзи аддзыліс сійӧ ӧти картинка вылысь.
Чижик веськӧдчыштіс, видзӧдліс гӧгӧр.
Ставыс ловзис и орчча муяс вылас.
Идйыс кутіс розъявны нывъяслӧн уна рӧма чышъянъясӧн, гырысьджык челядьлӧн еджыд дӧрӧмъясӧн.
Ылысянь тыдалысь ичӧтик фигураяс, быттьӧ заводнӧйяс, ӧвтісны и ӧвтісны кияснас.
Ылыса му вывсянь кыліс машиналӧн сяргӧм.
Тӧвруыс вайліс кутшӧмсюрӧ кыв торъяс.
Шепъяслӧн эзысь гыяс весьтын вераліс шоныдыс.
Гораа трачкӧдчисны чиркъяс.
Лена кӧрталіс ассьыс первой кольта.
Чижик босьтіс сійӧс да нуис чистӧй местаӧ.
Кольтаыс вӧлӧма виччысьтӧм сьӧкыд.
Чижик нуис сійӧс ки йылас, и ёсь идзасыс чуткаліс кипыдӧссӧ.
А сэсся мӧдісны кыссьыны часъяс, кор Чижик эз нин видзӧдлывлы ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Власьевна да Марья Петровна мунісны ылӧ водзӧ.
Лена эз вевъяв на бӧрся, веськӧдчывтӧг кӧртавліс и кӧртавліс кольтаяс, а Чижик новліс найӧс да тэчис чукӧрӧ.
Чуткасьысь идзасысь висисны кипыдӧсъясыс.
Первойсӧ сійӧ новліс кольтаяссӧ ки йылас, сэсся пельпомъяс вылас, сэсся моздорас, и быд кольта кажитчис сылы сьӧкыдджыкӧн воддза дорысь.
Кокшегъяссӧ сутшкаліс идзаподйыс, найӧ гӧрдӧдісны да пыктісны.
Леночкалы, тыдалӧ, эз жӧ вӧв кокни.
Сійӧ зілис не кольччыны ытшкысьясысь, ӧти кинас босьталіс моздорас шепта идзассӧ, йиавліс найӧс, личкышталіс пидзӧснас да бара копыртчыліс мӧд моздорла.
Пӧсьыс киссис чужӧм кузяыс.
Бусыс пудритіс кӧтасьӧм синлапъяссӧ.
Чышъян увсьыс лёзьнитчӧма зарни рӧма юрсиыс, и Леночкалы некор вӧлі лӧсьӧдыштны сійӧс.
А му вывсьыс вӧлі ытшкӧма сӧмын на ичӧтик тор.
Шондіыс гажаа нин гуляйтіс небесаын, сотіс Чижиклысь балябӧжсӧ.
Марья Петровна да Власьевна шочиника сувтыштлывлісны, вӧнь костас ӧшалысь ичӧтик мешӧкъясысь кыскывлісны зуд да лэчтавлісны косаяснысӧ.
И пыр жӧ быдладорсянь шыасьлісны мукӧд муяс: «Дзинь-дзинь-дзинь», — зильгис став му пасьталаыс эзысь звӧн — озыр урожай йылысь юӧртысь.
Кор Чижиклы кутіс кажитчыны, мый сійӧ сэсся оз вӧч ни ӧти воськов да оз вермы лэптыны ни ӧти кольта, Власьевна горӧдіс:
«Ӧбедайтны!»
Туй кузя ылысянь кыліс вӧв кок шы.
Военнӧй гимнастёркаа морт сувтӧдіс вӧвсӧ.
Власьевна мӧдіс тэрмасьны сы дінӧ.
Здорово, Афанасья Власьевна!
Мый, школьнӧй участок бердӧ кутчысинныд?
— Здравствуйте, Сергей, Иванович, колӧ ӧд...
— Но, но, бур делӧ.
Мый нин тэ киясын, сыысь меным оз ков тӧждысьны.
А сэні кыдзи? — верзьӧма довкнитіс юрнас муяслань.
— Сьӧкыд, но справитчасны.
Лена сулаліс мудзӧм кияссӧ лэдзӧмӧн.
— Мый нӧ тэ он тӧдмӧд, Власьевна?
Тыдалӧ, выль учительница?
— Да, Лена Павловна.
Верзьӧма копыртчыліс седлӧ вывсяньыс, внимательнӧя видзӧдліс Лена вылӧ да мыччис кисӧ:
— Райкомса секретарь Набоков.
Мудзинныд?
Лена довкнитіс юрнас.
— Но, но, шойччыштӧй.
Тэ, Власьевна, ёна эн мучит нывъяссӧ.
Думайтан, тайӧяс тэ кодьӧсь жӧ, ёнӧсь...
А ті, Елена Павловна, мыйкӧ кӧ ковмас, энӧ яндысьӧй, звӧнитӧй меным либӧ волӧй.
Удж заводитны абу век кокньыд...
Набоков лэптыштліс кисӧ вывлань кӧзырок дорас да вӧрзьӧдіс нин вӧвсӧ.
Но Власьевна кватитіс вӧвсӧ дом поводӧдыс.
— Энлы, тэ виччысьыштлы, Сергей Иванович, — шуис сійӧ скӧрысь «тэ» вылӧ друг вуджӧмӧн, — тэ меным висьтав, важӧн-ӧ нин тэ муяс кузяыс скачитан?
— Час нёльын кымын асывнас петі, а мый?
— Бур йӧзӧй, — чуймис Власьевна, — сійӧ ещӧ юасьӧ!
Да ӧд ме тэнӧ со этатшӧмӧн тӧдлі. — Власьевна петкӧдліс метр судта мусяньыс. — И пыр тэ мудзлытӧм вӧлін.
Ӧд асывсяньыс эн на сёйлы нинӧм?
Эн сёйлы?
Власьевна юасис скӧрысь.
Набоков копыртчис седлӧсяньыс да меліа пуктіс кисӧ Власьевналы пельпом вылас.
— <rus>Честное слово</rus>, командир-мам, завтракайті «Маякын».
— Смотри менам!
Власьевна лэдзис поводсӧ, и вӧлыс, быттьӧ рад лои вӧляысла, пыр жӧ мӧдіс рӧдтыны.
Чижик видзӧдіс верзьӧма бӧрся.
abu
Муртса воис сійӧ орчча му дорӧ — и йӧзыс котӧртісны сы дінӧ, и, кажитчӧ, машинаыс гажаджыка кутіс сяргыны да ӧдйӧджык кутісны уджавны ытшкысьяс.
Марья Петровна вольсаліс эжа вылӧ дӧратор;
Власьевна разис пӧжалӧм картупель тыра кӧртӧд.
Но Чижик эз вермы сёйнысӧ; сылы окота вӧлі сӧмын водны да лэдзны кисӧ кӧдзыд ва пытшкӧ.
Леночка пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн жӧ; киясыс сылӧн тіралісны.
— Мудзинныд, нылукъяс, — меліа шуис Власьевна, — но, нинӧм, велаланныд.
Первойтӧ век сьӧкыд.
Тэ вод, Чижик, куйлышт.
Чижик нюжӧдчис му вылӧ да эз и тӧдлы, кыдзи унмовсис.
Кор сійӧ садьмис, Марья Петровна да Власьевна ытшкисны ылын нин водзын.
Чижик вӧрзьӧдчыштіс; мышкыс кутіс ёнтыны, и пидзӧсъясыс эз кӧсйыны куснясьны.
Первойя воськовъяссӧ вӧчны вӧлі сьӧкыд, кокъясыс вӧліны пу кодьӧсь.
А кор Чижик кутчысис пӧсялӧм кипыдӧсъяснас сутшкасьысь йи бердӧ, синваыс кутіс доршасьны синъясас.
Но Леночка уджаліс кык пыдди: кӧртавліс кольтаяссӧ да тэчис, но ытшкысьясысь ёна кольччӧма бӧрӧ.
Пиньяссӧ топӧдӧмӧн Чижик кутчысис удж бердӧ.
Первойсӧ вӧлі, ок, кутшӧм сьӧкыд, но сэсся мышкыс дугдіс доймыны и кокъяссьыс мудзыс разаліс.
Кипыдӧсас мӧдісны чорзявны гадьяс.
* * *
Кор шондіыс муніс мылькъяс сайӧ, Власьевна дугӧдіс уджсӧ.
— Ӧні, — шуис сійӧ, — ті мунӧй гортӧ, а то дзикӧдз жаяланныд первойя жӧ лунас.
Чижик мед водас узьны, а тэ, Лена Павловна, вӧч буртор, пузьӧд самӧвар.
А ми Марья Петровнакӧд ещӧ ичӧтика ытшкыштам.
Леночка заводитліс пыксьыны, но Власьевна горӧдіс сы вылӧ кӧзяйка ногӧн.
Чойяс кутісны лӧсьӧдчыны мунны гортаныс.
Дзик нин орччӧн, соседньӧй му вывті, паськыд бордъяснас ӧвтчигтыр, муніс кутшӧмкӧ машина.
— Тайӧ мый? — юаліс Чижик.
— Лобогрейка.
— Мый сэтшӧмыс?
— Сэтшӧм вундан машина, лобогрейкаӧн шусьӧ.
— А мыйла?
— Йӧзыс сідзи нимтӧмаӧсь сы вӧсна, мый сы бӧрся кольтаяс кӧртавлыны — плешкыд пӧсялӧ, пӧсьыд киссьӧ, но и чышкыштнытӧ некор.
— А коді сы вылын уджалӧ?
Власьевна видзӧдліс кипыдӧс увтіыс:
— Кажитчӧ, Миша Теплых.
Но, мун, мун, эн манитчы.
Гортас Лена пузьӧдіс самӧвар, вердіс Чижикӧс шыдӧн.
Керкаӧдыс ветлӧдліс сійӧ ньӧжйӧник, сьӧкыда; вӧлі тӧдчӧ, мый быд вӧрзьыштӧм дойдӧ сійӧс.
Кипыдӧсъясыс сылӧн пыктісны.
Чижиклы дыр ковмис мыссьыны: идзасыс да йикиыс сибдӧмаӧсь пӧсялӧм яй бердас, чуткалісны сійӧс да гыжъялісны.
Зато кутшӧм долыд вӧлі нюжӧдчыны чистӧй ыркыд прӧстыня вылӧ!
Чижик бергӧдчис бок вылас, кутіс унмовсьны да друг аддзис, мый Лена выльысь кӧрталіс чышъянӧн кӧсаяссӧ, видзӧдліс аслас сотчысь кияс вылас да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кытчӧ тэ, Леночка?
— Ветла ещӧ отсышта.
— Тэныд жӧ зэв сьӧкыд, ичӧтик мамӧй...
Леночка копыртчис Чижик дорӧ.
— А кыдз тэ думайтан, Чижик, батьнымлы кӧ сэні зэв сьӧкыд, сійӧ эновтас ассьыс ёртъяссӧ сьӧкыд минутаясӧ?..
И Леночка окыштіс Чижикӧс да воши ӧдзӧс сайӧ.
ОТСАСЬЫСЬЯС
Нянь!..
Чижик тӧдіс, дерт, мый нянь оз ачыс сідзи быдмы, мый та вылӧ ёна долженӧсь уджавны колхозникъяс; но некор сійӧ эз думайтлы, мый ыджыд урожай чукӧртны татшӧм сьӧкыд да татшӧм колана.
Сійӧ эз и представляйтлы, мый тысячаясӧн, миллионъясӧн йӧз думайтӧны нянь йылысь; быд кольта йылысь, быд тусь йылысь лун и вой, вой и лун...
Со воис уборка кад, и муяс вылын минута кежлӧ оз ланьтлы уджлӧн шумыс.
Кыдзи карын суткиясӧн шумитісны заводъяс, рабочӧйяс эз петавлыны цехъясысь, кыдзи фронт вылын салдатъяс чорыд бойясӧн мунісны водзӧ и водзӧ, сідзи и колхозникъяс эз ветлыны му вылысь, водзӧ и водзӧ делянкаысь делянкаӧдз мунігӧн эз веськӧдлыны мышнысӧ.
Идралісны машинаясӧн, ытшкисны косаясӧн, вундісны чарлаясӧн.
И став тайӧ уджнас веськӧдлісны внимательнӧй йӧз.
Найӧ отсасисны, сӧветъяс сеталісны, требуйтісны...
Фронтлы уджалігӧн заводъяс эз вунӧдлыны и вундан машинаяс йылысь, учёнӧйяс упорнӧя быдтісны няньяслысь выль сортъяс, фронтвывса сводкаяскӧд орччӧн газетаяс печатайтісны колхознӧй муясвывса сводкаяс.
Районысь волывлісны йӧз, телефон пыр требуйтісны отчёт быдлунъя удж йылысь, быд килограмм йылысь.
«Нянь, нянь, нянь», — вӧлі быдӧнлӧн кывъяс вылас.
И став тайӧ ыджыд уджнас — фронтъяс вылын, заводъясын, колхознӧй муяс вылын — руководитіс ӧти всенароднӧй штаб — большевистскӧй партия.
— Власьевна, — шензьыліс Чижик, — мыйла та мында няньыс?
Мыйла оз позь ичӧтика шойччыштны?
— Да ӧд, Чижик, война...
Боецъяс врагӧс пуляӧн нӧйтӧны, а ми няньӧн.
— Кыдзи няньӧн?
— Фашистъяс думайтлісны: рӧзӧриталасны колхозъясӧс сійӧ местаясас, кодъясӧс временнӧ босьтісны миянлысь, и миян боецъяс кутасны тшыгъявны.
Эз ло сідз!
Ми мукӧд колхозъясас кыкпӧв, куимпӧв унджык чукӧртім да ставнысӧ вердім.
Но, а та вылӧ, аддзан, кыдзи колӧ уджавны.
Чижик аддзыліс и ачыс зілис уджавны бурджыка ичӧтик школьнӧй участок вылын.
«И ме тіянӧс няньӧн», — кольта дорӧ копыртчигӧн думайтіс сійӧ, кор нин вывті ёна висисны киясыс.
* * *
И со неделя коли.
Школьнӧй участок вылын, быттьӧ крепостьяс, сулалӧны зарни чумалияс, косьмӧны арся мелі тӧв ру вылын.
Чижик гожъяліс, вынсяммис, банйис.
Юрсиыс сылӧн быгалӧма да зарниӧн дзирдалӧ шонді водзас.
Кипыдӧсъясыс Чижиклӧн чорзисны.
Гӧгрӧс виж гадьяс пуксялісны сэтчӧ орччӧн.
Леночкалӧн банбокъясыс гожъялӧмаӧсь.
Аски оз нин ков мунны му вылӧ.
Чижиклы весиг жаль.
Лӧсьыд вӧлі чеччыны шонді петігӧн, восьлавны лысваа туй кузя, кывзыны косаяслысь тиньгӧмсӧ.
Лӧсьыд вӧлі, медбӧръя кольтанас чумали вевттьӧм бӧрын, веськӧдчыны, зыралыштны костӧ да видзӧдлыны гӧгӧр.
Муыс чистӧй.
Ни ӧти шеп оз чурвидз некӧн.
Власьевна кужӧмӧн чышкалӧ косасӧ, гартовтӧ мешӧк дӧраӧн.
Марья Петровна пыркӧдӧ платьесьыс буссӧ.
Лена шыльӧдӧ юрсисӧ.
Делӧ вӧчӧма, позьӧ мунны гортӧ!
А рытнас кутшӧм лӧсьыд вӧлі мыссьыны жар пывсянын, мыськыны бус да пӧсь мудзӧм яй вылысь, бӧрйыны идзасторъяс юрсиысь...
Власьевна швачӧдіс Чижикӧс чӧскыд дука кыдз пу корӧсьӧн.
— Корӧсь инмылас, став висьӧмсӧ бырӧдас еджыд яй вылысь, ён лыясысь, — сералігтыр шуаліс сійӧ.
А Чижик чилзіс да ружтіс ыштӧмысла.
И со, чистӧйӧсь да дӧвӧльнӧйӧсь, пуксисны найӧ ужнайтны.
— Но, аски узь дырджык, Чижик, — шуӧ Лена, — а то тэ мыйкӧ омӧльтчин; колӧ и шойччыштны.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Чижик, — долыдпырысь узьышта...
А сэки дзуртыштіс ӧдзӧс, и пырис колхозса председатель.
Чижик аддзӧ сійӧс первойысь.
Кутшӧм пӧрысь дедушка!
Лолыс тырӧма.
Тыдалӧ, абу кокни сылы гӧра паныдтӧ кайны.
Лена котӧртӧ сылы паныд, босьтӧ сылысь шапкасӧ да кисьыс бедьсӧ, нуӧдӧ пызан дорӧ.
Власьевна водздӧранас чышкалӧ лабич.
— Зэв ёна кора, Иван Евдокимыч, юышт миянкӧд чай.
Председатель видзӧдӧ пызан дорын пукалысь Чижик вылӧ, ноксьысь Власьевна да Лена вылӧ да гӧгӧрвоана нюмъялӧ:
— Дружитчинныд, сідзкӧ?
Вот тайӧ бур.
Ичӧтик лэбач бушков дырйи пыр пу вылӧ дзебсьӧ.
Тэ топӧдчы сы дінӧ, нылук, топӧдчы!
Власьевна — сійӧ юр.
Сійӧ миян генерал!
Кытысь кутшӧм нелючки аддзас, сельсӧветын шум лэптас, ми ставным сідзи и тіралам.
Но нинӧм, справедливӧй нывбаба.
— Но и шуан жӧ тэ, Иван Евдокимыч!
Ачыд ӧд абу жӧ рам.
Со пӧрысьӧ-нэмӧ кутшӧм сьӧкыдтор ас пельпом вылад босьтін! — висьталӧ Власьевна.
— Мый нӧ вӧчан, некодлы ӧд!
Миян йӧз воюйтӧны сэні, а миянлы лоӧ тані.
Вот помасяс война, воаласны пиянъясным, Иван Дмитриевич фронт вылысь воас, сэки и шойччышта.
А ӧні, тӧдан, Афанасьюшка, мукӧд дырйи и думайтан: шудыссӧ кутшӧм, мый сьӧкыд кадӧ и ми, пӧрысьяс, згӧдитчим, кужим пельпомнымӧс зэлӧдлыны, а эгӧ кутӧй бокын куйлыны да упкыны.
Иван Евдокимович висьтавлӧ, а ачыс внимательнӧя видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Устроитчин, сідзкӧ, нылук?
Тэ эн яндысь, мыйкӧ кӧ колӧ, веськыда ме дінӧ котӧрт.
Унасӧ ӧні огӧ вермӧй, а капуста сэні либӧ картупель вая.
— Аттьӧ, Иван Евдокимыч.
Председатель пуксьӧ лӧсьыдджыка да стрӧга шуӧ:
— Со мый, мича ныв, аски тэ миянлы ӧти делӧ вӧч.
Уборка ми помалім, а му вылысь колӧ шепъяс ӧктыны.
Шеп дінӧ шеп — мешӧк дінӧ мешӧк.
Чукӧрт жӧ тэ ассьыд пионериятӧ, да петӧй аски му вылӧ, медым муяс вӧліны чистӧйӧсь, быттьӧкӧ праздник кежлӧ керка.
— Бур, — шуӧ Лена.
— Тэ эн сомневайтчы, Иван Евдокимыч, сійӧ вӧчас. — вынсьӧдӧ Власьевна.
— Тӧда нин, сикт пасьтала бабаяс ёна ошкӧны сійӧс, висьталӧны, выль учительница пӧ зэв бур да шань.
И сводкаяс лӧсьӧдіс, и книгаяс челядьлы дасьтіс, кӧть и карса, а му вылын уджаліс.
Мирскӧй синсьыд ӧд он дзебсьы.
Радысла Лена гӧрдӧдӧ.
* * *
Асывнас школьнӧй дворӧ гажа шумӧн чукӧртчисны челядь — звено юрнуӧдӧм улын нёльӧд класс дзоньнас.
Воисны весиг мӧдӧд классысь посни челядь.
Сӧмын Миша Теплых бара эз вӧв.
— Кӧні нӧ сійӧ? — юаліс Лена, — мыйла оз подчиняйтчы пионерскӧй дисциплиналы?
— Сійӧ кузнечаын, дядя Васялы отсасьӧ вартан машина лӧсьӧдны.
Сійӧ сэні колана.
Сійӧс быд машина дорӧ лэдзӧны! —
Сашка вежалӧмпырысь ышловзис.
Вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн Манька сулаліс бокын да кисьтіс синвасӧ.
Нюра топыда кутіс сійӧс киӧдыс.
Леночка матыстчис нывкаяс дінӧ.
— Мый сэтшӧмыс, Маня?
Мыйла тэ бӧрдан?
Манькалӧн тэрыбджыка кутіс войтавны синваыс.
— Коді тэнӧ ӧбидитіс, Маня?
— Сійӧ... — Манька индіс Нюра вылӧ.
Нюра сулаліс збоя.
— Сійӧ?
Мый нӧ сійӧ вӧчис тэкӧд?
— Мыссьӧдіс! — шогпырысь лимӧстіс Манька.
Дӧзмӧдчысь буксир!
Челядь гораа серӧктісны.
— Вот тайӧ ӧбидитӧма!
— Ай да Манька!
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй, и збыльысь чистӧй!
Манька нетшыштіс Нюра ордысь кисӧ, котӧртіс бокӧ, воробей моз чеччалыштіс кыкнан кок йылас да заводитіс сьывны:
— Буксир, буксир, дас кык розь!
Менӧ он вӧтӧд, ачыд вӧян.
Синваыс сылӧн быттьӧ эз и вӧвлы.
Некор сылысь он гӧгӧрво, тайӧ Манькаыслысь, мый сылӧн збыль, а мый абу збыль.
Му вылын челядь разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да ноксисны.
Детинкаяс ӧтар помас, а нывкаяс асьныс ӧтчукӧрын.
Челядь ӧктісны шепъяссӧ первой асланыс кӧрзинаясӧ, а сэсся новлісны ӧтчукӧрӧ.
На дінті дугдывтӧг муналісны эзысь кольтаяс тыра телегаяс: нывъяс кыскалісны сушилкаӧ ид.
Ни ӧти ныв эз прӧйдит шыасьлытӧг:
— Эй, уджалысьяс!
Тэрыбджыка вӧрӧй, эн узьӧй!
Мыйкӧ вывті нин посньыдӧсь!
Уна-ӧ тіян кодьыс косьтӧмӧн ӧти тув вылӧ ковмас?
Саша торклывліс найӧс кыз гӧлӧсӧн:
— Мунӧй, мунӧй, энӧ манитчӧй, посньыдӧсь да ёнӧсь!
А косьтӧм йылысь юалӧм вылӧ Климушка зэв збыльысь висьтавліс:
— Сизим.
Челядь уджалісны эз ӧтмоза.
Чижик копрасьӧ, быттьӧ заведитӧм: пыр полӧ, мед эськӧ эз шуны, мый сійӧ мукӧдъясысь лёкджык.
Сылӧн нин юрсиыс сувтӧма, и пӧсьыс визувтӧ кымӧс кузяыс да войталӧ чангыль ныр вывсьыс.
А Нюра лэччысьлас пидзӧсъяс вылас да ӧдйӧ, чистӧя ставсӧ ас гӧгӧрсьыс ӧктас, быттьӧ роскӧн чышкас.
А сэсся вешйыштас ӧти воськов да бара жӧ сідзи.
И кӧсаыс сылӧн оз дзугсьы, и банбокъясыс оз банйыны.
Женя да Валя ветлӧдлӧны орччӧн, ӧктӧны ӧти кӧрзинкаӧ да мый йылысь кӧ варовитӧны ас костаныс.
Манька удитӧма нин сьыланкыв выдумайтны да сьылӧ сійӧс став му пасьталаыс.
Кӧть Чижик Манькаӧс и оз любит, а сознайтчыны колӧ: гӧлӧсыс сылӧн эзысьысь, пӧшти Леночкалӧн кодь.
И сьыланкывъяс выдумывайтны сюсь:
Миян юным абу джуджыд:
Позьӧ изъяс судзӧдны.
Босьтӧй, нывъяс, кӧрзинкаяс,
Мунам шепъяс ӧктыны!
Детинкаяс горзігтыр да чиктылігтыр чепсасьӧны му кузяыс, быттьӧкӧ весьшӧрӧ.
А всё-таки кӧрзинкаясыс налӧн тырӧны, оз кольччыны нывкаясысь.
Вылӧ кыптіс шонді; джуджыдӧсь лоины ӧктӧм шепъяслӧн чукӧръясыс.
А челядь мыйкӧ вывті улӧ копрасьӧны, вывті дыр оз веськӧдчывны — мудзисны.
Лена клопнитіс кипыдӧсъяснас да вомдоръяснас ворсіс, быттьӧ горнӧн, сбор:
«Бура кывзы чуксалысь трубалысь шыяссӧ!»
Челядь кутісны котӧртны быдладорсянь.
— Шойччӧг, — шуис Лена, — пуксьӧй кругӧн.
Лена пӧрччӧ водздӧрасӧ да вольсалӧ сійӧс му вылӧ.
— Кодлӧн мый эм сёйны, лӧдӧй татчӧ; сейчас столӧвӧй восьтам. — И водздӧра вылас Лена пуктӧ кык ыджыд нянь шӧрӧм да веж лук, ассьыс да Чижиклысь.
И челядь пукталӧны — коді ид нянь, коді шаньга, коді пӧжалӧм картупель, а кодлӧн и нинӧмыс абу.
Найӧ видзӧдӧны бокӧ.
Вот тайӧс Лена и тӧдіс.
— А кодлӧн пурт эм? — юалӧ Лена.
Саша пырӧ зептас, дыр поиктӧ да мынтӧдӧ приколкаӧ кӧрталӧм перочиннӧй пурт.
Сійӧ мыччӧ сійӧс Леналы, видзӧдӧ кевмысьӧмӧн:
— Сӧмын энӧ воштӧй, Лена Павловна, тайӧ трофейнӧй.
Бать фронт вылысь вайис.
И вайӧй, ме тіянлы ачым восьта, ті онӧ кужӧй.
Сэні и пробка перъялан, и консервъяслы, и кручок сэтшӧм — пельясын гурйысьыштны.
— Гудйыны, — веськӧдӧ Лена, — но, тайӧс нин тэ выдумайтін, мыйлакӧ мӧдтор вылӧ, дерт.
— Тайӧ, дерт, фрицъяслы, а миянлы нинӧмла, — степеннӧя уверяйтӧ Сашка.
Челядь сералӧны.
— Ноко, петкӧдлы, петкӧдлы!
— И ме видзӧдла! — шуӧ Климушка.
— Век тэ, Сашка, ылӧдчан, тайӧ абу пельяслы, пыр выдумайтан чепухасӧ.
Лена Павловна, сійӧ пӧръясьӧ.
— Овлӧны ӧмӧй татшӧм ыджыд пельяс? — шензьӧмӧн юалӧ Алёша.
Лена лыддьӧ синъяснас челядьӧс, босьтӧ пурт да юклӧ ставсӧ ӧткодя.
— «Тіянлы ӧрӧшки и миянлы ӧрӧшки, и юкӧй ставсӧ лючки!»
Сёйӧй, челядь.
И пока челядь сёйӧны, Лена чирйис кипыдӧс вылас ӧти шептысь тусьяссӧ, лыддис найӧс да висьталіс челядьлы, кымын тусь ӧти шептын, кымын шеп кольӧ му вылӧ, кымын му Сӧветскӧй Союзын, кымын боецӧс фронт вылын позьӧ вердны чӧскыд кӧра небыд няньӧн, кодӧс пӧжалӧма челядь киӧн ӧктӧм шепъясысь.
Челядь син водзын нянь тыра вагонъяс, поездъяс, нянь тупӧсьяс, боецъяс ӧбедайтӧны.
Челядь чуймӧмаӧсь и дӧвӧльнӧйӧсь.
Быдӧн чувствуйтӧ, мый сійӧ отсалӧ фронтлы.
Саша чеччыштӧ кок йылас.
— Эй, чеччӧй нин, пуксялӧмныд сэтчӧ!
А делӧыс оз виччысь.
Со Манькаыс: ӧктыны — быттьӧ старука, а нямлявны — том ичмонь!
Вайӧ удж бердӧ!
И кыкпӧв содӧм энергияӧн копыртчалӧны челядь му бердӧ, и быдмӧны-быдмӧны шеп чукӧръяс.
Кор шондіыс нин пуксьӧ вӧлі, веськыда на дорӧ му вылас воис телега.
Мужскӧй ыджыд сапӧга кокъяссӧ паськыда пуктӧмӧн да вӧжжисӧ крепыда кутӧмӧн телега водзладорын сулаліс ыджыд тушаа ныв Паня Кашина.
Пель саяс сылӧн чурвидзис катшасин чукӧр, а буссьыс сьӧдӧдӧм чужӧм вылас пиньясыс лӧсталісны сэтшӧм еджыдӧн, кыдзи и еджыд лепестокъясыс сьӧд юрсиас.
— Эй, уджалысьяс, — гораа горӧдіс сійӧ, — Иван Евдокимыч мӧдӧдіс тіян урожайла!
Да и тіянӧс тшӧктіс сиктӧдз вайны.
Сӧвтӧй урожайтӧ! —
Сійӧ шыбитіс налы муас мешӧкъяс, и челядь, сералігтыр да тойласигтыр, кутісны лӧдны мешӧкъясӧ шепъяс.
Уджалысьяс зэлыда сӧвтісны дас мешӧк, шыблалісны найӧс телега вылӧ.
— Но, кайӧй, — горӧдіс Паня, — почётӧн гӧнитӧда!
Сійӧ ӧвтыштіс плетьнас, и, буссӧ лэптігтыр, телега кутіс журӧдны му вомӧн, туй кузя, сиктӧ.
Сэні збой Паня куимпӧв гуляйтӧдіс челядьӧс главнӧй улича кузя.
Телега таркӧдчис гуранъясын, вӧвъяс зёльӧдчисны кӧртвомнаныс, а челядь сьылісны гӧлӧс тырнас: «Мы красная кавалерия, и про нас былинники речистые ведут рассказ...»
Эбӧссьыныс петтӧдз мудзӧм колхозницаяс муяс вылысь локтігӧн кежыштавлісны телегаысь да друг нюммунлісны.
А ӧти том нывбаба налы горӧдіс: «Молодцы, ребята!
Воасны батьясныд, тіян понда яндысьны оз кутны, том уджалысьяс!»
ПЁТР ТИХОНОВИЧ ПЫРАВЛӦ КЕРКАЯСӦ
Чижик садьмис ӧшиньӧ таркӧдчӧмысь; кодлӧнкӧ гӧлӧс гажаа горзіс:
— Чеччы, чеччы, Власьевна, йӧктыны петав!
Кӧлӧкӧл моз юрӧбтіс кухняын джоджыс, — тайӧ Власьевна чеччыштіс паччӧрсянь.
Лена бергӧдчис мӧдар бок вылас, мыйкӧ броткыштіс да бӧр унмовсис.
А Чижик сюйис нин коксӧ туфлиас, пасьталіс халатсӧ да котӧрӧн петіс кухняӧ.
Позьӧ ӧмӧй не сюйны кытчӧкӧ ассьыс чангыль нырсӧ?
Власьевна восьтӧ нин вӧлі ӧдзӧссьыс каличсӧ.
Сулаліс сійӧ кӧмтӧм, дӧрӧм вылас чӧвтӧма пальтосӧ, киясыс сылӧн тіралісны, но гажа гӧлӧс кылӧмысь чужӧмыс нюмъяліс.
Сійӧ зэв ӧдйӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
Дзик кильчӧ дорас сулаліс няйтӧн резсьӧм кык кӧлесаа телега, а сы вылын, быттьӧ ыджыд важнӧй ош, пукаліс почтальон Пётр Тихонович, коді видзчысьӧмӧн кутіс пидзӧсъяс вылас письмӧяс тыра сумка.
Сылӧн рыжӧй тошкыс ыргӧнӧн воляліс петысь шонді югӧръяс водзас, а синъясыс мудера куньтырасисны да нюмъялісны.
Власьевна сідзи и нюжӧдчис сы дінӧ да весиг эз казяв, мый гажтӧминик вӧлыс заводитіс йирны ӧшинювсьыс подсолнухсӧ.
— Но мый, — шуис Пётр Тихонович, — йӧктыны кутан али шкальчик мыччан?
И Пётр Тихонович мыччис сумкасьыс куим пельӧса фронтӧвӧй письмӧлысь помсӧ.
— Да рӧднӧйӧй тэ менам, да ме тэнӧ быдса самӧварӧн юктала.
Менам небыд ид няньяс эмӧсь.
И Власьевна восьтіс нин письмӧсӧ, лыддис нин сійӧс да нюмъяліс гордӧя, эз казяв, кыдзи кынмӧны кӧмтӧм кокъясыс асъя лысва вылас.
— Митенькасянь, — шуис сійӧ, — медаль получитӧма.
Но, сідзи и колӧ лоны.
Ми, Лагутинъяс, ставным сэтшӧмӧсь, миянлы медальясыд абу шензьӧданторъяс.
А всё-таки приятнӧ.
Ылӧдз пиӧй воӧма!
А Ванюшкасянь?
— Но, тэ вывті нин пельк.
Тэныд — кыдзи ма, сідзи и пань.
Ванюшка гижӧ на, аски вая.
Вӧв помалӧ нин вӧлі Власьевналысь радейтана подсолнухсӧ.
— А миянлы батьсяньным письмӧыс абу? — юаліс Чижик.
— И тіянлы, нылукӧй, гижӧны.
Власьевна кватитчис.
— Да мый нӧ тайӧ ме!
Пыр, шонтысьышт, зэв ёна кора, Пётр Тихонович.
И Власьевна коскӧдзыс копыртчыліс почтальонлы.
— Пырала и эм,
менам талун ыджыд лун: кӧкъямыс письмӧ фронт вывсянь вая!
Радлуныс, радлуныс мыйта менам сумкаын. —
И Пётр Тихонович сьӧкыда чеччыштіс телега вылысь.
Сэсся Власьевна кутіс бергавны керкаас, быттьӧ томиник: сійӧ юкталіс Пётр Тихоновичӧс чайӧн, пукталіс сы водзӧ ассьыс став заветнӧй кампетъяссӧ, вундаліс и вундаліс чӧскыд дука пӧсь ид нянь, быттьӧкӧ Пётр Тихонович эз ӧтнас вӧв, а быдса дас почтальон вайисны сылы письмӧяс.
Сійӧ вешталіс ӧти местаысь мӧд местаӧ кӧлуйсӧ, садьмӧдіс Ленаӧс да корис, медым сійӧ петкӧдліс карта вылысь, кӧні сійӧ Висла юыс.
Медбӧрын шуис:
— Но, чаёвничайт тані, Пётр Тихонович, а ме сиктӧ котӧртла, бабаяслы ошйысьышта медаль йывсьыс, да и колхоз правлениеӧ Марушка дінӧ пырала, — небось, сідзжӧ синъяс пемдытӧдзыс бӧрдіс.
abu
Пётр Тихонович помаліс дасӧд чашка чай, чышкис пӧсялӧм плешсӧ да видзӧдліс шогсьысь Чижик вылӧ.
— Эн шогсьы, мусаӧй, регыд и батьсяньныд письмӧ получитанныд.
Ме кӧ висьтала, сідзкӧ, збыль.
Весьшӧрӧ шогсьӧм дорысь мунам жӧ мекӧд письмӧ разӧдны.
Йӧз радлун вылас видзӧдлан — сьӧлӧм вылад долыдджык лоӧ.
И со нин Чижик важнӧя пукалӧ телега вылын.
Пётр Тихонович сетіс сылы кутны сумкасӧ, и сійӧ сьӧкыда куйлӧ пидзӧсъяс вылас.
Чижик кутӧ сійӧс кыкнан кинас.
Вӧв ньӧжйӧник лэччӧ крут гӧра горув, но оз вермы кутны телегасӧ да скачӧн лэбзьӧ сиктса уличаӧ.
Кӧлеса сяргӧм шы вылӧ быд керкаысь воссялӧны ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс, воротаяс, и ставныс надеяӧн видзӧдӧны Пётр Тихонович вылӧ.
Кодсюрӧыс юасьӧ, абу-ӧ сылы мыйкӧ, но унджыкыс чӧв олӧны, видзӧдӧны полігтыр, надеяӧн, кевмысьӧмӧн...
Пётр Тихонович быдӧнлы аддзӧ кыв:
— Абу на, Марьюшка, абу, но лоӧ, обязательнӧ лоӧ, ме тэныд висьтала.
А тэ мыйла котӧртін?
Кодлы ме пятницаӧ письмӧсӧ вайи?
Ещӧ колӧ?
Думайтан, фронт вылад сылӧн сӧмын и делӧясыс, мый мамлы гижны?
Керкаяс дорӧ, кутшӧмъясӧ сылӧн эмӧсь фронт вывсянь письмӧяс, Пётр Тихонович матыстчӧ рӧдтӧмӧн да вӧжжисӧ зэлӧдӧ сідзи, быттьӧкӧ сылӧн пӧрысь вӧлыс — бур пӧрӧдаа орловскӧй рысак.
— Петӧй! — гораа горзӧ сійӧ кыз гӧлӧсӧн, кӧть кӧзяйкаыс сулалӧ нин порог дорас.
Кутшӧм видзчысьӧмӧн босьтӧны варччӧм кияс куим пельӧса письмӧяссӧ!
Кутшӧм любӧпырысь видзӧдӧны гӧрдӧдӧм синъясыс радостнӧй юӧр вайысь вылӧ!
Сылы сюйӧны ид няньяс, шаньгаяс, зептас сюйӧны пуӧм кольк.
Сылы дасьӧсь сетны свет вывсьыс ставсӧ тайӧ ылысса, ловъя, здоровӧй йывсьыс юӧр вайӧмсьыс...
Чарла, зыр, чер топӧдӧмӧн кыдзи кутасны уджавны талун тайӧ киясыс, кодъясын тіралӧны ӧні еджыд листторъяс!
Ӧти керка дорын Пётр Тихонович зумыштчӧ да кежӧ мӧдлаӧ.
— Мыйла татчӧ? — юалӧ Чижик.
— Гусьӧнджык, — мыйлакӧ шӧпкӧмӧн вочавидзӧ Пётр Тихонович, — Анисья тьӧтка дорті ог кӧсйы мунны.
Нёльӧд тӧлысь письмӧ виччысьӧ.
Ок, беда...
Но со сумка пӧшти нин тыртӧм, разӧдӧма письмӧяс, газетаяс, книгаяс, пакетъяс сельсӧветӧ да колхоз правлениеӧ.
— Ӧні, — торжественнӧя шуӧ Пётр Тихонович, — тётя Дуня дорӧ свинофермаӧ, сылы торъя почёт: сійӧ инвалид, сійӧ стахановка, а пиыс, — Пётр Тихонович лэптӧ водз чуньсӧ, — Сӧветскӧй Союзса Герой!
ТЁТЯ ДУНЯ ДА ТИМКА
Кызь вит арӧс вӧлі тётя Дунялы да куим арӧс сылӧн пиыслы, Тимкалы, кор Евдокия Поликарповнаӧс вайисны гортас нӧсилкаяс вылын.
Куйліс сійӧ сэтшӧм еджыд да синъяссӧ лапнитлывтӧг видзӧдіс пӧтӧлӧкӧ, мый Тимка весиг эз бӧрддзы.
Йӧршитчис паччӧрӧ, кунис синъяссӧ да тіраліс став тушанас.
Жар страдна кадӧ уджаліс тётя Дуня вартан машина дорын.
Дас сизим во сайын вартан машинаыд вӧлі сиктад зэв этша, и челядь гартчисны сы бердын.
Некод и эз казявлы, кыдзи вывті матӧ машина дорас локтіс ичӧтик Марушка.
Пиньясыс крукыштісны гӧрд платьеӧдыс, гартісны, нуисны, да, эськӧ не тётя Дуня кӧ, не лоны вӧлі Марушкалы Бекрятаын первой красавицаӧн.
Марушка олӧм вӧсна тётя Дуня мынтысис веськыд кинас.
Эз прӧста сёрнитны сикт пасьталаыс, мый Марушкалӧн кык мам: ӧтиыс рӧдитіс, а мӧдыс кулӧмысь мездіс.
Ёгор дядь ныв вылас мыйыськӧ скӧрмӧм бӧрын шулывліс сылы скӧрысь:
— Тэ должен лоны сиктын медводдза уджалысьӧн, колхозын первӧй отсасьысьӧн, тэ вӧсна ыджыд дон мынтӧма.
Кык тӧлысь куйліс тётя Дуня больничаын да воис гортас омӧлик, бледіник, веськыд пельпом вылас тыртӧм соскӧн.
Омӧльтор некор оз во ӧтнас.
Тётя Дунялӧн мужикыс тайӧ каднас кулі карын, кытчӧ ветлывліс сійӧ нажӧтка корсьны.
И коли тётя Дуня Тимкакӧд да нёньпом нывка Симакӧд, да ӧти киӧн.
Важся кадӧ пропадитіс эськӧ бабаыд челядьяснад, муніс эськӧ кытчӧкӧ корны милӧстина, да и куліс эськӧ кытчӧкӧ туй вылас.
А сӧветскӧй власть поддержитіс да отсаліс.
И кор йӧзыс заводитісны котыртчыны колхозъясӧ, тётя Дуня медводдза мортӧн гижсис артельӧ.
И шуис тётя Дуня собрание вылын:
— Сӧмын ӧти киӧс ме колхозӧ пырта, но энӧ сомневайтчӧй, йӧзӧй: уджавны кута сідзи, быттьӧкӧ менам и мӧдыс быдмис.
И збыльысь, Евдокия Поликарповна нинӧмӧн эз кольччыв мукӧд уджалысьяссьыс.
А сэки и Тимка быдмис.
Жалитіс мамсӧ, зілис отсавны сылы.
Сизимӧд арӧс вылас велӧдчис грамотаӧ, кӧкъямысӧд вылын школаӧ котӧртіс.
Быд школьнӧй праздник вылӧ ветлывліс Евдокия Поликарповна.
Почётнӧй гӧстьӧн вӧлі отличник Тимкалӧн мамыс.
Мунісны вояс.
Пӧрысьяс пӧрысьмалісны, томъяс быдмисны.
Сёрӧнкодь ӧтчыд локтіс Тимка гортас, кӧзяин ногӧн пуксис пызан сайӧ да шуис мамыслы:
— Батьӧй телега дзуртӧмысь повліс, а пиыс комсомолӧ гижсис.
Лоины керкаас газетаяс.
Рытъяснас Тимка лыддис мамыслы книгаяс.
И эз думайтлы сэки сы йылысь, кутшӧм ылӧ ковмас волыны.
Прӧст кадъясӧ Тимка котӧртлывліс конюшняӧ, гӧняйтны велӧдіс вӧвъясӧс, и медся томъясыс да тэрыбъясыс сы киын вӧліны рамӧсь да кывзысьысьӧсь.
Пыр сылы сюрлывліс удж, и уджсьыс сійӧ эз пышъяв.
Но медся ёна кутіс радейтны вӧравны, кыйсьыны.
Ещӧ лысваа на вӧрса турун эзысь трӧпаӧн вольсассьӧ кок улад.
Кӧч вуджӧртас ньыв пулӧн сьӧкыд лап улын.
Визлалӧ пу кузя пельк ур.
Швачӧдчас чорыд бордъяснас тар.
Мыйта сэні зверь-пӧткаыс!
Видзӧд сюся.
Меткӧй стрелокӧн лои Тимка, бур кыйсьысьӧн.
Велӧдчис зверь моз гусьӧник ветлыны вӧрті, бура лыйсьыны, аддзыны кыйдӧс посньыдик приметаяс серти.
Быдмис Тимка, быдмис колхоз, быдмисны сэні и йӧз.
Медбур уджалысьӧн лои колхозын кипӧла тётя Дуня.
Сэтшӧм свиноферма лӧсьӧдіс, мый волывлісны мукӧд районъяссянь видзӧдлыны тётя Дуня уджъяс вылӧ.
Нелямын кыкӧд воын муніс Тимка фронт вылӧ.
И сэні згӧдитчисны сылы вӧрса кыйсян сямъясыс.
Ӧти и сійӧ жӧ тӧлысьӧ тётя Дуня тылын уджалӧмысь орден получитіс, а Тимофей Иванович фронт вылын геройӧн лои.
Сё дас кык фашист сылӧн счёт вылын эм!
Со мый йылысь висьталіс Чижиклы Пётр Тихонович, кытчӧдз эз сувтӧд вӧвсӧ свиноферма ворота дорӧ.
ТИМОФЕЙ ИВАНОВИЧ
Дворас вӧлі чӧв-лӧнь, а кузь, ыджыд свинарникысь кыліс чирзӧм, руксӧм, ведраясӧн гольӧдчӧм.
Пётр Тихонович сувтіс телегаас.
— Евдокия Поликарповна! — горӧдіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн. — Петав, мамаша, нимкодьтор висьтала.
Чижик чеччыштіс муас.
— Вайӧй ме сійӧс чукӧста.
— Мый тэ!
Мый!
Да тэнсьыд юртӧ орӧдас тётя Дуняыд!
Сэтчӧ бокӧвӧйяслы оз позь пырны.
Сэні порядокъясыс стрӧгӧсь.
И Пётр Тихонович бара горӧдіс аслас багатырскӧй гӧлӧснас:
— Петав, Дунюшка!
Письмӧ вайи!
Тётя Дуня петіс порог дорас, кинас тупкысис шондіысь.
— Коді сэні шумитӧ?
Аддзис Пётр Тихоновичӧс да котӧртіс телега дорӧ.
— Письмӧ, Тихоныч?
— Письмӧ, письмӧ, Поликарповна...
Тётя Дуня босьтіс письмӧсӧ, бергӧдлыштіс киас, топӧдіс морӧс бердас да кутіс шуавны:
— Ӧчкисӧ ӧд ме гортӧ, ӧчкисӧ коли... вот шогыд!
Мый ӧні кута вӧчны?
Вот бедаыд!
— А тэ, Поликарповна, со нывкаыслы сет, сылӧн синъясыс томӧсь, сюсьӧсь, сійӧ лыддяс.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр, сӧмын ичӧтика видзӧдышта.
Тётя Дуня паськӧдіс письмӧсӧ, видзӧдіс сэтчӧ, а синваыс тупкис сылысь синъяссӧ да войталіс и войталіс листбок вылас.
Листок вылас колисны югыдлӧз ляксьӧминъяс.
Чижик соскӧдыс кыскыштіс Пётр Тихоновичӧс.
— Дядя Петя, ме тадзтӧ нинӧм ог разберит, видзӧдлӧй, сэні кляксаяс артмӧны.
Пётр Тихонович кокньыда босьтіс письмӧсӧ Евдокия Поликарповна киысь.
— Тырмас, мамаша, синватӧ войтӧдны, кывзы бурджыка, мый пиыд гижӧма.
Лыддьы, Чижик.
«Талун ме, мамочка, получиті тэнсьыд меным зэв дона кык письмӧ.
Ӧтиас тэнад карточкаыд, а мӧдас Сималӧн носӧвӧй чышъяныс.
Ме аддзылі тіянӧс карточка вылысь.
Дерт, ті ёна вежсьӧмныдӧсь.
Дерт, ті, мамочка, зэв ёна пӧрысьмӧмныд, и тайӧ сы вӧсна, мый ёна ме вӧсна тӧждысянныд.
Но частӧ гижны меным мешайтӧны бойяс, да и тіянӧдз месянь абу кокни туйыс.
Энӧ шогсьӧй да энӧ бӧрдӧй ме вӧсна, ме ловъя и здоров, ола зэв бур да мича боевӧй олӧмӧн.
А лоӧ кӧ меным пӧгибнитны, пӧгибнита геройӧн, медым менам смертьӧй вылӧ сувтас налы.
А ӧні кежлӧ ме ловъя, энӧ бӧрдӧй, а мӧдарӧ, гӧрдитчӧй, мый ме доръя отечествоӧс да мый ті воспитайтінныд менӧ татшӧмӧн.
Школаын ме сӧмын карта вылысь аддзылі да книгаясысь лыддьылі сійӧ областьяс йывсьыс, каръяс да юяс йывсьыс, кодъяс вомӧн меным ӧні ковмис прӧйдитны.
Мунім ми бойясӧн эг этша, и быд лун ме аддза фашистскӧй бандаяслысь сьӧлӧмлы терпитны позьтӧм зверствояс да миянлысь сиктъяс да каръяс, кодъясӧс ойдӧдӧма вирӧн.
Но школьнӧй картаяс вылын нинӧм оз вежсьы, ставыс лоӧ бӧр важногыс, да, кыдзи и войдӧр, кутас мунны миян шуда олӧм.
Лоӧ миянлы тіянкӧд мый йылысь казьтывны торйӧн дыр олігӧн вӧвлӧмтор йывсьыс, ме вӧсна тіян синваяс йылысь да тышъясӧн менам прӧйдитӧм туй йылысь.
А ӧні радуйтчыштӧй мекӧд тшӧтш, мамочка: регыд менам лоӧ партбилет, дзик сэтшӧм, кутшӧм Ленинлӧн вӧлі да кутшӧм ӧні куйлӧ Сталин ёртлӧн зептас.
А ещӧ наградитісны менӧ боевӧй Краснӧй Знамя орденӧн.
Ыста ме тіянлы, мамочка, ассьым ылыса боевӧй чолӧм да кора тіянӧс: видзӧй ассьыныд здоровьетӧ миян радостнӧй встреча кежлӧ.
Ми победитам, и ме воа тіян дінӧ ён да тэрыб боевӧй вӧв вылын.
А ӧні энӧ вунӧдӧй ассьыныд питӧ, Тимофейӧс, Краснӧй Армияса снайперӧс, да кора тіянӧс — энӧ бӧрдӧй».
Но тётя Дуня пыр на бӧрдіс да ӧти кинас чышкаліс синвасӧ.
И Чижиклӧн гилялыштіс-гилялыштіс нырыс, и синваыс войтыштіс листок вылас, да сӧльнитчис югыдлӧз пятно.
— Э, бабаяс! — шуис Пётр Тихонович, — мӧдісны кисьтны синванысӧ; тані радлыны колӧ, а найӧ со мый!
Пётр Тихонович лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, веськыда сувтіс тётя Дуня водзӧ:
— Разрешитӧй тіянӧс, Евдокия Поликарповна, поздравитны тіянлысь питӧ, Сӧветскӧй Союзса Геройӧс, Краснӧй Знамя орденӧн наградитӧм кузя.
Тётя Дуня чышкалыштіс синвасӧ да сьӧлӧмсяньыс шуис:
Пасибӧ бур кыв вылад, Пётр Тихонович.
Вӧчӧй буртор, пыралӧй рытнас чай юны.
Ме шаньга пӧжала татшӧм случай кузяыс.
Оз быд лун пиӧс партияӧ примитны да орденъяс сетны.
— Пырала, пырала!
А ӧні кежлӧ прӧщайтлы!
Мунам, нывка!
— Но, мед гӧститыштас, менам овмӧс вылӧ видзӧдлас.
Сійӧ карса, сылы, буракӧ, интереснӧ.
— Но, сідзкӧ, кольччы.
И Пётр Тихонович пуксис телегаас да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
ДЫР ПУКАЛӦМ
Чижик мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Тётя Дуня кватитіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Кытчӧ тэ?
Тадзи ӧмӧй позьӧ.
Менам сэні поснияс тырыс.
Сулавлы тані.
Сійӧ бӧр воис некымын минута мысти, кутіс киас кыз, чорыд дӧраысь вурӧм, но чистӧй халат.
— Со тайӧс пасьтав, а сэтчӧ со коктӧ чышкы.
Свинарник порог дорас куйліс кутшӧмкӧ еджыд порошокӧн сука киськалӧм идзас ковёр.
— Культурнӧя колӧ свинарникад пырны.
Поснияс, найӧ нежнӧйӧсь, зараза пыртан — и став делӧыслы пом.
Чижик шензьӧ.
Сійӧ думайтіс, мый тайӧ сійӧс халатӧн да порошокӧн видзӧны порсьпиянысь, а вӧлӧма, мӧдарӧ.
Неуна яндысьыштӧмӧн сійӧ воськовтіс порог вомӧн.
Коді тайӧс шуис, мый порсьяс няйтӧсь?
Коді допуститіс татшӧм клеветасӧ?
Кӧзяиныс порсьлӧн вермас лоны дуркӧн да дӧзьӧртӧмӧн.
А сэтшӧм кӧ кӧзяйкаыс, кутшӧм тётя Дуня, то порсьяс вылӧ позьӧ сӧмын любуйтчыны.
Кузь зданиесӧ вӧлі син ёрмӧн белитӧма известкаӧн.
Джоджсӧ чистӧя вуштӧма.
Восьса ӧшиньӧд пырисны шонді да свежӧй воздух.
Веськыд проходсянь ӧтар-мӧдар бокас вӧлі вӧчӧма джуджыд заборъяс.
Быд ӧдзӧсын вӧлі пӧвтор, кытчӧ гижӧма порсьлысь нимсӧ.
И нимъясыс налӧн кутшӧмӧсь: Красавица, Белоснежка.
Тайӧ тэныд абу чошӧ либӧ польӧ!
И клеткаясас абу ни помӧйяс, ни няйт, ни ӧбледь.
— Сэні со миян энь порсьяс посньыд пияныскӧд.
Быд клеткаын куйліс гӧрдов-еджыд чистӧй-чистӧй порсь, а сы дінын вӧрисны тешкодь, чангыль ныра, быттьӧ фарфорӧвӧй порсьпиян.
— Ӧні миян сӧмын вит энь порсь, — ышловзис тётя Дуня, — а вот, помассяс война, овмӧдчам, сэтшӧм ферма лӧсьӧда, мый Москваын кывласны.
Томиник свинарка матыстчис тётя Дуня дінӧ.
— Менам ваыд лӧсьӧдӧма нин.
Позьӧ заводитны?
— Давай.
Кӧсъян, нывка, видзӧдлыны, кыдзи посньыдикъяс кутасны купайтчыны?
Чижик сӧмын довкнитіс юрнас.
Сійӧ кывворсӧ воштіс нимкодьысла.
— Но, дерт, — водзӧ висьталіс тётя Дуня, — миян абу на настоящӧй порядокыс.
Водопровод со абу, ведраясӧн васӧ кыскалам, а всё-таки культурасӧ соблюдайтам.
Медбӧръясьыс водзджык жыръяс жуисны лӧсьыда гартовтчӧм бӧжъяса кызь кымын порсьпи.
Вӧсньыдика чирзісны, котшкӧдчисны кокъяснас, зырисны ӧта-мӧдсӧ да дугдывтӧг писькӧдчисны векньыдик, ляпкыд ӧдзӧслань.
— Аддзан, кутшӧм окота ыркӧдчыштнысӧ, — серӧктіс тётя Дуня, — но, сувт, Ольга.
Тётя Дуня да сылӧн отсасьысьыс Ольга босьтісны шонтӧм ва тыра гырысь лейкаяс, сувтісны векньыдик ӧдзӧс дорӧ кыкнанладор бокас да восьтісны каличсӧ.
Гажаа чирзігтыр уськӧдчисны порсьпиян шоныд струя улӧ.
Чижик серӧктіс: найӧ сэтшӧм тешкодя ӧвтчисны бӧжъяснас, лэптывлісны вывлань гӧрд пятачокъяссӧ, зілисны зырны ӧта-мӧдсӧ, ӧбидитчӧмпырысь руксісны, на вылӧ кӧ веськавліс этша ва.
А Оля ещӧ быдӧнӧс зыралӧ кинас.
— Вот тадзи, вот тадзи, чистӧйӧн колӧ лоны.
— Но, а ӧні котӧрт гортад, нывка, да мунігмозыд видзӧдлы эсійӧ йӧрас, кӧні воздухӧн лолалӧ миян Машка, мӧдӧс татшӧмсӧ, дерт, свет вывсьыс он аддзы!
Машкалӧн квартираыс вӧлі веж луг вылын.
Потшӧсыс вӧлі джуджыд, и Чижик, медым бурджыка видзӧдлыны Машкаӧс, кайис медся вылыс потш вылас, лӧсьыдджыка пуксис, видзӧдліс увлань да повзис.
Тайӧ ньӧти весиг эз вӧв порсь кодь.
Йӧрас куйліс ыджыд вома да лапкоръяс кодь паськыд пельяса зэв ыджыд розӧвӧй туша.
Синъясыс сылӧн вӧліны ичӧтикӧсь, векньыдикӧсь да сэтшӧм скӧрӧсь, мый Чижиклы эз ло лӧсьыд.
Эз, Машка сылы эз кажитчы!
Чижик кӧсйис лэччыны, но Машка скӧрысь рукӧстіс.
Нывкалӧн кынмис сьӧлӧмыс.
Сэсся видзчысьӧмӧн лэдзис коксӧ улыса потш вылас.
Машка вӧрӧдыштіс пельсӧ.
Чижик ӧдйӧ бӧр лэптіс коксӧ.
— Маша, — шуис сійӧ мелі гӧлӧсӧн, — Машенька, тэ, куйлышт, а ме гортӧ муна,
Леночка, кӧнкӧ, тӧждысьӧ.
Чижик выльысь кӧсйис лэччыны, но Машка сэтшӧм лёкысь рукӧстіс, мый нывка дзикӧдз повзис.
Тадзи заводитчис дыр пукалӧм.
Машка эз лэдз нывкаӧс лэччыны;
Мыйӧн Чижик ичӧтика вӧрзьыштас, Машка кутас вӧрӧдны пельсӧ да руксыны.
Минутаяс мунісны минутаяс бӧрся, а Чижик пыр пукаліс медвылысса потш вылас, быттьӧкӧ лэбач керка вевт дорын.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кыйсьысь моз, коді пукалӧ пу йылын, а уліас куйлӧ лёк тигр да виччысьӧ, кор кыйсьысь мудзас да усьӧ веськыда сылы горш вомас.
А гортас Леночка, тӧдӧмысь, тӧждысьӧ, и Власьевна кӧсйысис талун пӧжавны картупеля шаньга.
Чижик шога видзӧдіс свинарник ӧдзӧс вылӧ, — оз-ӧ пет сэтысь кодкӧ.
Некод.
Ыліті муніс Ёгор дядь, но кыдзи горӧдан?
Сійӧ ылын, а повзьӧдчысь Машка матын.
Нинӧм он тӧд, мый татысь артмас.
Чижиклӧн позялісны кокъясыс.
«Вот уся — и сэки пом... сёяс... кыдзи Некрасовлӧн стихотворениеас... — полігтыр думайтіс Чижик. — И некод некор оз тӧд.... вермас сӧмын сандалиӧс сьӧлыштны...»
Чижиклы синва петтӧдзыс жаль лои ачыс.
А думайтліс сійӧ, батьсӧ аддзылас, гортас ещӧ мунас, Нюракӧд ветласны чӧд вотны, картупеля шаньга кутас сёйны, и со... ставыслы пом!
Тайӧ кадас тётя Дуня петіс свинарниксьыс.
Видзӧдліс гӧгӧр, аддзис Чижикӧс, сулалыштіс минута мында.
«Вот-вот мунас!
Вот-вот мунас!» — полӧмӧн думайтіс Чижик.
Но тётя Дуня матыстчис йӧрлань.
— Мый тэ тані та дырасӧ вӧчан, нывка?
Чижик кыв шутӧг корис сійӧс чуньнас.
— Мый сэтшӧмыс?
— Пола, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Чижик.
— Кодысь?
— Машкаысь... оз лэдз менӧ лэччынысӧ, пельсӧ вӧрӧдӧ...
— Эк тэ, йӧюк, — серӧктіс тётя Дуня, — Машка узьӧ, а пельяссӧ вӧрӧдӧ сы вӧсна, мый сійӧс гутъяс курччалӧны.
Тётя Дуня лэдзис Чижикӧс потшӧс вылысь да кокньыдика шлёпнитіс.
— Котӧрт гортад, вояка!
Ӧні позьӧ нин та йылысь висьтавлыны.
Ӧні нин Машка полӧ Чижикысь.
Куш кокпыдӧснас Чижик чужйышталӧ сылы кыз бокъясас, вердӧ сійӧс чӧскыд уль турунӧн да Машкалӧн став капризъяс вылас весиг синъяссӧ оз лапнитлы.
А сэки Чижик та йылысь чӧв оліс, и тётя Дуня сійӧс эз выдайт.
ГАЖТӦМЧЫНЫ НЕКОР
Ӧні Чижик оз нин гажтӧмчы.
Уджыс сылӧн юрвывтырыс.
Саша быд лун звено чукӧртлывлӧ.
Регыд сентябрь первой лун, а мыйта ещӧ колӧ вӧчны!
Лена ӧні шоча ветлывлӧ школьнӧй участок вылысь, да и челядь ноксьӧны сэні асывсянь рытӧдз.
— Быттьӧкӧ тіянлы маӧн школьнӧй дворсӧ мавтӧма, — броткӧ Власьевна...
Маӧн не маӧн, а интереснӧ и гажа лои школьнӧй дворын.
Ӧти-кӧ, пионерскӧй удж.
Мӧд-кӧ, Лена Павловна.
Мыйта сійӧ быдторсӧ висьтавлӧ, сыкӧд он гажтӧмчы!
— Сэсся — Чижик да сылӧн книгаясыс.
Пӧшти став челядьыс лыддисны «Тимур да сылӧн команда», заводитісны лыддьыны «Школа».
Чижик вӧлі мастер выдумкаяс вылӧ.
Сарайын сійӧ лӧсьӧдіс убежище, сэтчӧ чукӧртчывлӧны ёртъясыс: Чижик, Нюра, Саша, Алёша, Петька, Манька, но и, дерт, Климушка да кызіник Танька.
Волывлӧны и Веселова чойяс.
А Чижик звеноыслы и ним пуктіс: «Дружнӧйяслӧн звено».
Лена Павловна да Саша ошкисны.
Быд уджын, быд затеяын дружнӧйяслӧн звено медводзын.
И уджалӧны ӧтлаын, и вӧрӧ мунӧны ӧтлаын.
Ваясны тшакъяс, вотӧс да кисьтасны ӧти дозйӧ.
Став челядьыс зільӧны пырны звеноӧ.
Посньыдъяс сӧмын и мечтайтӧны, кор найӧс пионерӧ босьтасны.
Субӧтаӧ идралісны школьнӧй огород.
Гажа тайӧ уджыс — идравны урожай!
Чижик медся ёна любитӧ морковь нетшкыны.
Кутас бӧжӧдыс, зэлӧдчас да нетшыштас.
А морковыс чистӧй, кыз, быттьӧкӧ шӧртӧн гартӧм чӧрс.
Вундас Чижик корсӧ, шыбитас морковсӧ ведраӧ, и зёльгӧ ведраыс огород пасьталаыс.
Орчча град вылын Нюра да Манька ноксьӧны свеклаӧн.
Саша да Климушка — помидоръясӧн.
Чижиклы век на кыдзкӧ оз веритсьы, мый тайӧ помидоръяс.
Найӧ абу небыдӧсь и абу гӧрдӧсь, а топыдӧсь, югыдвежӧсь, быттьӧкӧ лакӧн мавтӧмаӧсь, югъялӧны.
Сашка да Климушка тэчӧны помидоръяссӧ кӧрзинкаӧ; найӧс оз нуны гӧбӧчӧ, а пуктасны керкаас.
И Саша эскӧдӧ Чижикӧс, мый найӧ гӧрдӧдасны жӧ.
Власьевна дӧвӧльнӧй; сійӧ любитӧ, кор дворын тырбур, уна йӧз, уджыс пуӧ.
Котралӧ сійӧ амбаръяссянь огородӧдз да мӧдарӧ, зёльӧдчӧ ключьясӧн да быдтор аддзӧ.
— Мыйла корсӧ талялан?
Корйыс скӧтлы кӧрым вылӧ мунас.
Мыйла зырнас свекласӧ дойдалан?
Сісьмас сэсся...
Бобысӧ со татчӧ пукталӧй, а чирйыны кутам мӧдысь, шойччигмоз.
Горзышталӧ, броткӧ, а тӧдчӧ, мый рад.
Амбарын лоӧ пыр мичаджык и мичаджык.
Чижик видзӧдліс сэтчӧ... да акнитіс.
Дзик быттьӧ Али-Баба-разбойник пещераын.
Морковь куйлӧ, быттьӧкӧ зарни ёкмыльяс.
Гранатӧвӧй свекла, мраморнӧй кушман, пышнӧй да важнӧй тыкваяс, нежнӧй веж анькытш пуртӧсъяс, гӧрдов лук...
Весиг жаль думыштнысӧ, мый регыд став тайӧ мичсӧ кисьталасны джуджыд гуясӧ да тыртасны лыаӧн.
Но зато, эскӧдӧ Нюра, овощи тӧвбыд лоӧны свежӧйӧсь да чӧскыдӧсь.
А огородын лои гажтӧмджык: градъяссӧ лукйӧма, корйыс косьмис, сӧмын капуста важмозыс вӧччӧма, пуксьӧма, быттьӧ барыня.
Сійӧс первойя лымйӧдз эн вӧрзьӧд.
Вӧлі уна ноксьӧм да гаж, лои ещӧ унджык ноксьӧм да гажаджык: воис Галина Владимировна, первой класслӧн учительница.
Тэрыба воис огородӧ да гораа горӧдіс:
— Здравствуйте, ребята!
Челядь чеччышталісны местаяс вывсьыныс да уськӧдчисны сы дінӧ, сьӧдасьӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь муӧн.
— Здравствуйте, Галина Владимировна!
Здравствуйте!
— Энӧ матыстчӧй, няйтӧсьтанныд... — И пыр жӧ Леночка дінӧ.
— Тӧдмасям...
Галина.
— Лена, — вочавидзӧ Леночка да сюся видзӧдӧ Галина Владимировна вылӧ.
И друг окалӧ сійӧс.
— Вот и бур, мый воинныд, а то ме пыр ӧтнам да ӧтнам...
— А ӧні лоам ӧтлаын.
Но, мыйӧн отсавны?
Галина Владимировна дзик пыр сьӧлӧм вылас воис Чижиклы: том, гажа, кудриа юрсиа, сералысь, оз бергӧдчышт сьывтӧг.
Синъясыс сылӧн сьӧд сэтӧр кодь сьӧдӧсь-сьӧдӧсь, чужӧмыс мугов, и вом пельӧсас дзебсьыштӧма сьӧд пудпас.
И Власьевна сылӧн воӧм вылӧ радліс:
— Здравствуйте, Галина Владимировна!
Воис соловей!
Ленакӧд найӧ пыр жӧ дружитчисны.
— Но, — шуӧ Галина Владимировна, — Власьевна, меным комсомол поручитіс прӧверитны, дась-ӧ школаыд занятиеяс кежлӧ.
Вайлӧй меным ключьястӧ.
Котӧртіс Галина Владимировна школаӧ, воис бӧр да нырсӧ кӧрлӧдлӧ.
— Школаыд эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
— Кыдзи, эз во сьӧлӧм вылад? — скӧрысь юалӧ Власьевна.
— Ме нин весалі-весалі, мыськалі-мыськалі, некытысь бусчир он аддзы.
— Ті эн ӧбижайтчӧй, Власьевна, чистӧйнад чистӧй, а мичлуныс абу!
Колӧ, медым посньыд челядь классӧ воисны да налы кажитчис.
Ребята, колӧ ваявны цветъяс.
— Кытысь? — шуӧ Саша. — Цветъясыд абуӧсь нин, видзьястӧ ытшкисны, пӧлӧзьничаяс вундісны.
— Катшасинъяс да лежнӧг цветъяс эмӧсь на гӧра бокъясын.
— Лежнӧгыд дыр оз ов, киссьӧ цветыс, — шуӧ Нюра.
— Сідзкӧ, ребята, колӧ мича пу лапъяс вундавны.
— Да ӧд гӧгӧр пожӧм да коз.
— А ми ылӧджык ветлам, нӧрыс сайӧ, сэні пипуяс.
Но и мунісны мӧд луннас челядь походӧ.
Быдса лун ветлӧдлісны, вайисны чим гӧрд коръя пипу лапъяс, гӧрдӧдӧм пув коръяс, сьӧд ягӧдъяса туся пуяс.
Тувъявлісны пу лапъяссӧ классъясӧ ӧдзӧсъяс весьтас, ӧшиньяс весьтӧ.
Нюра вайис гортсьыс бальзамин цвета гырнич.
Алёша — банкаын герань.
И сэтшӧм мича, гажа лои посньыдъяслӧн классас, да и ставнас школаас, мый окота лои ӧдйӧджык занимайтчыны.
А том учительницаяслы пыр на этша.
— Вайӧй, ребята, вӧчамӧй посньыдъяслы пӧдаркияс, — шуӧ Леночка. — Быдӧнлы парта вылас пуктам.
И вот выльысь воссис быдса мастерскӧй.
Сӧмын тайӧ разын Власьевна ордын кухняас: школаын няйтӧсьтны оз позь, недель мысти сентябрь первой лун.
Ваялісны челядь рузумторъяс, кырсьяс, кольяс да босьтчисны удж бердӧ.
Сашка вундаліс кырсьысь пыжъяс, нывкаяс вӧчалісны рузумысь аканьяс, перӧ чиститанъяс.
Алёша рисуйталіс яркӧй картинкаяс, а горзысь Петька зэв мичаа вӧчаліс пожӧм да коз кольясысь унасикас животнӧйясӧс: вӧсни кокъяса туриӧс, порсьпиӧс, ёжӧс.
Прӧстӧй пӧдаркияс, а всё-таки поснияслы любӧ.
Со тадзи и уджалӧны лунтыр, а сэні ещӧ кызіник Танькакӧд ноксьыны колӧ.
Пыр сылӧн вомыс лякӧссьӧма: челядьяс сетӧны сылы коді нянь, коді ӧгурцы, коді морковь.
Нямлясьӧ-нямлясьӧ лунтыр, — и мыйла кынӧмыс оз висьмы?
Ставныс сы бӧрся видзӧдӧны, а сизим видзысьлӧн кагаыс век вошӧма.
Ӧти сійӧс мыссьӧдас, мӧдлы тшӧктас, чышкы пӧ, а сійӧ и вунӧдас.
И ветлӧдлӧ Танька ваӧсь чужӧма.
Либӧ пуксьӧдасны сійӧс град вылӧ капуста пӧвстӧ, да и займитчасны асланыс делӧясӧн, кватитчасны, — а сійӧ узьӧ, быттьӧкӧ Дюймовочка, капуста кор вылын!
Кыз, а оз пукав места вылас, пыр мыйкӧ вӧчас.
Ӧтчыд ва гуранын купайтчӧма, а то шом сёйӧма...
Но, некыдз сыкӧд он ладмы!
* * *
Рыт.
Удж помасис.
А челядьлы абу окота мунны.
Нывкаяс кутасьӧмысь ворсӧны:
«Ӧтик-мӧтик, кык-мык, куим-нуим, нёль-моль... дас-пас, пес-чипас...»
abu
А детинкаяс пыр ӧтарӧ, — мачӧн.
Чижик оз тӧд, кодъяскӧд ворсны.
И кутасьӧмысь ворсігӧн котралыштны окота, мерайтчыны вынъяснас ӧдйӧ котралысь Манькакӧд, и детинкаяс ас дораныс корӧны:
— Айда, Чижик, миян дорӧ!
Давай ӧдйӧджык татчӧ!
Мый тэныд окота нывкаяскӧд ноксьыны.
И Чижик бӧрйӧ мачӧн ворсӧм.
Галина Владимировна да Лена пукалӧны кильчӧ вылын.
— Война помасяс, тэ татчӧ кольччан? — юалӧ Галина Владимировна.
— Ог тӧд,
ме кӧсъя водзӧ велӧдчыны.
— А мыйӧ?
— Математическӧйӧ кӧсъя, сійӧ сэтшӧм интереснӧй.
— Абу, — шуӧ учительница, — тайӧ абу меным.
Ме вот кӧсъя садоводӧн лоны.
Муна бӧр Украинаӧ, а сэтысь садъяссӧ врагъяс кералӧмаӧсь.
Вот ме и кута выльысь садитавны.
Важсьыс ещӧ бурджыка садита!
— А школатӧ эновтан?
— Но, мый тэ, мый тэ! — повзьӧ Галина Владимировна. — Тайӧ ме прӧст кадӧ.
Челядьтӧг ме некыдз ог вермы.
А торйӧн нин ӧні.
Тӧдан, кыдзи миян челядь бӧрӧ колисны?
Ӧд налы кык во чӧж эз удайтчы велӧдчыны.
Фашистъяс рӧзӧритісны менсьым Украинаӧс...
Каръяссӧ соталісны, садъяссӧ кералісны...
Йӧзӧс нуӧдісны...
Вот и чойӧй менам ог тӧд кӧні ветлӧ-мунӧ...
Мыйта водзын уджыс миян!..
— Сідзкӧ, мунан?
— Муна, муна, Леночка.
Ставсӧ бӧр вӧчам, ставсӧ выльысь стрӧитам.
Выльысь кутасны миян садъяс цветитны, и нывъяс сьывны менсьым радейтана сьыланкывъяс.
И Галина Владимировна заводитӧ сьывны бархатнӧй кыз гӧлӧсӧн: <ukr>«Ой, у лузи да ще при дорози червонна калина...»</ukr>
Челядь дугдӧны ворсны, пуксялӧны пос тшупӧдъяс вылас, кывзӧны.
Со нин Манька сьылӧ припевсӧ, и Леночка эз вермы кутчысьны...
И гӧраяс весьтын, козъя пемыд вӧръяс весьтын, пу керкаяс весьтын юргӧ сьыланкыв еджыд керкаяс йылысь, вишневӧй садъяс йылысь, гӧрд жовпу йылысь да помтӧм-дортӧм степь йылысь.
А сэсся ланьтас, чӧв-лӧнь лоӧ, и Сашка шуас:
— Лена Павловна, висьталӧй мыйкӧ.
И сэки нин Лена заводитӧ висьтавны пырджык война йылысь.
Сысянь тӧдмалісны челядь и Таня йылысь, и Александр Матросов йылысь, и Гастелло йылысь.
Леночка бура висьталӧ, сідзи эськӧ и пукалісны да кывзісны войбыд.
Но кильчӧ вылӧ петӧ Власьевна да шуӧ:
— Оз-ӧ тырмы нин, войся лэбачьяс?
Пӧра и честь тӧдны.
— Но, ещӧ неуна, — корӧ Чижик.
— Нинӧмла-нинӧмла, батьмамныд гортаныд виччысьӧны.
— Пырысь-пыр мунам, — сӧгласитчӧмӧн шуӧ Нюра, — сӧмын миянлысь сьылам, «Дружнӧйӧс»
«Дружнӧй» — ӧні звенолӧн гимн.
Леночка велӧдіс.
Кытчӧдз оз сьывны, оз мунавны гортаныс.
— Заводит, Манька.
<rus>Кто в дружбу верит горячо,</rus>
<rus>Кто рядом чувствует плечо,</rus>
<rus>Тот никогда не упадёт,</rus>
<rus>В любой беде не пропадёт.</rus>
И челядь отсалӧны:
<rus>А если и споткнётся вдруг,</rus>
<rus>То встать ему поможет друг,</rus>
<rus>Всегда ему надёжный друг</rus>
<rus>В беде протянет руку.</rus>
И тадзи, сьылігтыр, лэччасны сиктӧ.
Мудзас лунтырӧн Чижик да из моз усяс крӧвать вылӧ.
А Лена ещӧ дыр на пукалас пызан сайын, корсьысьӧ пыр книгаясысь, пасъялӧ аслыс, — тыдалӧ, занятиеяс кежлӧ гӧтӧвитчӧ.
Волнуйтчӧ Лена, — кыдзи сылӧн делӧыс кутас мунны школаас?..
ГОЖӦМЛӦН ПОМ
Аскомысь школаӧ.
Дружнӧйяслӧн звено медбӧръяысь чукӧртчис тшакла-вотӧсла пемыд вӧръясӧ.
Ӧні кор сэсся удайтчылас ветлыны?
Гашкӧ, кутшӧмкӧ воскресеньеӧ.
И то, велӧдчӧм кӧ кутас мунны бура, оз кут ковны вӧтӧдны.
Власьевна эз тшӧкты Чижиклы ӧктыны «быдсикас чепухасӧ» — уртшакъяс, мыртшакъяс, понтшакъяс.
— Тӧда ме, ваян тэ став ёгсӧ, а ӧні колӧ кужӧмӧн тшактӧ ӧктыны: ельдӧгъяс да рыжикъяс колӧ солалӧм вылӧ босьтавны.
Быдпӧлӧс шырыс тӧв кежлӧ лӧсьӧдчӧ, а ми ӧмӧй лёкджыкӧсь?
Ме нин и пельсаяс лӧсьӧді.
Муяс вӧліны кушӧсь, вундӧмаӧсь.
Идсӧ нин косьтісны и зӧр ытшкисны.
А трактор пыр на жургис му вылын, гӧрис идзапод локтан гожӧм кежлӧ.
Кок улысь дугдывтӧг жбыркнитлӧны ыбвыв петушокъяс энь байдӧгъяскӧд.
На бӧрся чипсігтыр лэбаліс позтырыс.
Некытчӧ коньӧр лэбачьяслы дзебсьыны, котӧртасны ӧні картупель муяс вылӧ.
Саша кутіс ӧти лэбачпиӧс, кутыштіс кипыдӧсас, пӧлялыштіс да лэдзис.
Кытчӧ сійӧс, татшӧм ичӧтиктӧ?
Нюръяс вылын гӧрдӧдӧма турипув, нюжӧдӧма ассьыс кузь сунисъяссӧ.
Чижик вотыштіс китыр мында, сюйис вомас да пыр жӧ сьӧлыштіс.
Ок, кутшӧм чорыд да шома!
— Йӧй тэ, — шуӧ Сашка, — ӧні ӧмӧй турипувсӧ вотлӧны?
Сійӧс первойя кӧдзыдъяс бӧрын кутасны вотны.
Том козъяинын веськалісны челядь рыжик чукӧр вылӧ.
Ёна жӧ нин бур, мича тшак!
Быттьӧкӧ ыргӧн деньгаяс киссьӧмаӧсь веж турун пӧвстӧ.
Чижик, кыдзи пуксис лажыньтчӧмӧн, сідзи и пукаліс дзонь час, сӧмын пуртӧн ӧвтышталіс.
Сиктӧдзыс Чижик вайис кӧрзинасӧ коз лапъясӧн вевттьӧмӧн, а сикт дорас шыбитіс найӧс.
Мед быдӧн аддзыласны, кутшӧм тырӧн гортас локтӧ!
Кокъяснас нарошнӧ грымгигтыр кайис кильчӧ вылас, медым Власьевна ӧдйӧджык видзӧдлас.
Посводзас кокнас йиркӧдіс ӧдзӧсас, гораа горӧдіс:
— Власьевна!
Власьевна эз шыась.
Чижик пуктіс кӧрзинасӧ джоджас, тракнитіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн пырис кухняӧ.
Кӧсйӧ вӧлі бара горӧдны Власьевнаӧс, но тшӧкмуні:
кухня шӧрас сулаліс ыджыд тушаа, омӧлик, тӧдтӧм нывбаба.
abu
Вомдоръясыс сылӧн вӧліны вӧсниӧсь да топыда топӧдӧмаӧсь, а зэв сьӧд синъясыс видзӧдісны скӧрысь.
Юрсисӧ, кодӧс чукӧртӧма сьӧкыд ёкмыльӧ, шыльыда сыналӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мича, стрӧг, но вӧлі сы вылын кутшӧмкӧ сэтшӧм шог, мый Чижик тӧдлытӧг ланьтіс.
Нывбаба кресталӧма кияссӧ морӧс вылас и Чижик пыр жӧ аддзис, кутшӧм еджыдӧсь сылӧн ковтаас сосвомдоръясыс.
Джоджын сулаліс чемодан, а пач дорын — Власьевна, коді эз вӧв ас кодьыс, быттьӧкӧ шӧйӧвошӧма.
Нывбаба видзӧдліс Чижик юр вывті.
abu
abu
abu
— Кокъястӧ, — шуис сійӧ спокойнӧя, — колӧ чышкыны посводзын.
Старайтчы тайӧс запомнитны.
Ӧдзӧсас эм вуг, и оз ков чужъявны сійӧс кокнад.
Тайӧ няйтӧсьтӧ ӧдзӧссӧ да кӧмкоттӧ тшыкӧдӧ.
Тшактӧ петкӧд посводзӧ.
Чижик котӧрӧн петіс, быттьӧкӧ пуан ваӧн койыштісны сылы, да ыджыда лолыштіс.
«Но и но!
Коді нӧ тайӧ татшӧмыс?
Дыр-ӧ оз мун сійӧ татысь?»
Чижик бергаліс посводзас да эз тӧд, мый сылы вӧчны.
Котӧртны-ӧ Леночка дінӧ, чукӧртны-ӧ дружнӧйяслысь звеносӧ али гусьӧник пукавны кильчӧ вылын да виччысьны, кытчӧдз скӧр тьӧткаыс оз мун татысь?
Но сэки воссьыштіс ӧдзӧс да мыччысис Власьевналӧн юрыс.
— Лок, — шуис Власьевна, — корӧ.
А сэк кості, кор Чижик тювкнитчис сы дінті ӧдзӧс костӧд, Власьевна удитіс шӧпнитны сылы:
— Тайӧ директорша.
Тані тіянкӧд кутас овны, а менӧ стӧрӧжкаӧ.
Директорша бергӧдчис Чижиклань.
— Кыдзи тэнад нимыд, нывка?
— Таня, — чилӧстіс Чижик.
— Кыдзи?
Таня?..
Нывбаба друг тэрыба видзӧдліс Чижик вылӧ да ланьтіс.
— Сідзкӧ вот, Таня, — заводитіс сійӧ бара спокойнӧй да рӧвнӧй гӧлӧсӧн, — миянлы ковмас кытчӧдзкӧ овны ӧтлаын.
Ме любита, медым керкаын вӧлі чистӧй да чӧв-лӧнь.
Мӧдног ме ог вермы уджавны.
abu
Старайтчы тайӧс запомнитны.
Менӧ шуӧны Мария Дмитриевнаӧн.
Сійӧ бергӧдчис Чижик дорысь да займитчис аслас чемоданнас.
Чижик сулаліс сюръя моз да, синъяссӧ лапнитлытӧг, видзӧдіс копыртчӧм фигура вылӧ.
Мария Дмитриевна неуна бергӧдыштіс юрсӧ:
abu
— Тэ верман мунны... Таня... —
шуис сійӧ, да вомдоръясыс сылӧн друг дрӧгнитісны.
Нывкаӧс быттьӧ тӧлӧн пӧльыштіс.
Чижик сулаліс кильчӧ вылас да шогпырысь видзӧдіс водзвылас.
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь, но эз вӧв сэтшӧм мирнӧй, гажа, кокньыд чӧв-лӧньыс, кутшӧм вӧлі войдӧр.
Омӧля шонтысь шонді дзебсис руд кымӧръяс сайӧ.
Вӧрыс кажитчис дзик сьӧдӧн да зумышӧн, сӧмын кӧнсюрӧ ыпъялісны гӧрд биӧн пипуяс.
Медводдза посньыд арся зэр пожнасис кымӧръяслӧн шочиник пож пыр.
Помасис гожӧм.
Помасисны необыкновеннӧй, ноксьӧмӧн тырӧм, трудӧвӧй каникулъяс.
Воис ар.
МӦД ЧАСТЬ
АР
СЕНТЯБРЬ ПЕРВОЙ ЛУН
Волнуйтчӧмысла Чижик лёка узис тайӧ вояс.
И дзикӧдз садьмис, кор шондіыс муртса-муртса мыччысьыштіс вӧр сайысь.
Лена вӧлі кок йылас нин.
Сійӧ пузьӧдіс чай да жаритіс картупель.
Чижик пырысь-пыр кыліс, мый картупельыс сотчӧ, кӧть Лена сулаліс дзик пач дорас.
Чижик полігтыр видзӧдліс чойыс вылӧ.
Лена вӧлі кельыд чужӧма, кутшӧмкӧ стрӧг, абу гортса кодь.
«Волнуйтчӧ», — думыштіс Чижик да чӧв оліс.
Стен сайын заводитіс пасьтасьны Мария Дмитриевна.
Лена бергӧдчис Чижиклань.
— Завтракайт, Чижик, да мун школаӧ.
— А тэ?
— Ме локта сёрӧнджык,
ми ӧні некор огӧ кутӧй ӧтлаын ветлыны.
И помнит, Чижик, школаын тэ не должен шуны менӧ Ленаӧн.
— А кыдзи нӧ?
А меным кӧ ковмас юавны тэнсьыд мыйкӧ?
— Ковмас шуны менӧ нимӧн да овнаӧн.
— Ладнӧ, — пыдісянь лолыштіс Чижик.
И дзикӧдз раммис.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн завтракайтіс, ещӧ ӧтчыд прӧверитіс школьнӧй сумкасьыс книгаяссӧ да котӧртіс школаӧ.
Водз кад вылӧ видзӧдтӧг, уна челядь нин жуисны школа ӧдзӧсъяс дорын.
И пыр локталісны и локталісны школьникъяс сиктъясысь, ылыс колхозъясысь, вӧръяс сайысь, нӧрысъяс сайысь.
Со Бекрятаса челядь чукӧр, витӧн Запальтыысь, дасӧн Полюдьеысь, а гӧра вывлань кайӧны пыр выльяс и выльяс.
Школа ӧдзӧсъяс дорӧ тэчӧма уна коз лапъяс.
Посводзӧ пыртӧдз челядь бура чышкалӧны сапӧгъяссӧ.
Школа должен лоны чистӧй.
Коридорса дежурнӧй, дерт Нюра Валова, сулалӧ порог дорын да видзӧдалӧ кӧмкотъяссӧ.
— Петкӧдлы коктӧ...
Пет бӧр, коклябӧрыд няйт.
Сы дінті няйт кокъяснад он прӧйдит!
А коридорын челядьӧс встречайтӧ Власьевна.
Быд группалы сійӧ копрасьӧ да меліа шуалӧ:
— Но, бур час, бур час!
Поздравляйта тіянӧс, донаясӧс!
Пятёркаясӧн, четвёркаясӧн, а тройкаяс да двойкаяс — но найӧс!
Найӧ ньӧти оз ковны миянлы!
Челядь сералӧны, уборщица Наташалы сдайтӧны раздевалкаӧ ассьыныс паськӧмнысӧ да разӧдчалӧны асланыс классъясӧ.
Мария Дмитриевна, стрӧгӧй да спокойнӧй, видзӧдалӧ школасӧ, кыдзи полководец войскасӧ бой водзвылын.
Сійӧ видзӧдалӧ классъясӧ, — чистӧй абу сэні, — прӧверитӧ пузьӧдӧм ва тыра бак, видзӧдӧ, справляйтчӧ-ӧ раздевалкаын Наташа, сюся видзӧдалӧ челядьӧс...
Сы дінті мунігӧн челядь восьлалӧны видзчысьӧмӧн, мунӧны тэрмасьтӧг.
Нывкаяс гусьӧник шыльӧдӧны юрсияссӧ, детинкаяс лӧсьӧдышталӧны дӧрӧмъяснысӧ.
А челядь талун торъя вӧччӧмаӧсь.
Пионеръяс ставныс галстукаӧсь.
Сашалӧн выль дӧрӧмыс турвидзӧ, быттьӧкӧ кӧртысь.
Веселова чойяс ӧткодь гӧлубӧй партукаӧсь да та вӧсна ещӧ ёнджыка ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
И весиг вильыш Манька вӧсньыдик кӧсаас кыӧма гӧрд лента.
Коридор кузя ветлӧдлӧ дежурнӧй учитель Мария Петровна.
У-у-у, кутшӧм сійӧ талун торжественнӧй!
Сьӧд платьеыс сідзи и кышакылӧ, ботинкиыс югъялӧ, а пельпом вылас лым еджыд пухӧвӧй шаль.
Чужӧмыс сылӧн долыд, спокойнӧй, и сійӧ ставнас праздничнӧй.
Гырысьджык челядь веськыда сы дінӧ котӧртӧны:
— Здравствуйте, Марья Петровна!
— Позьӧ классӧ?
— Позьӧ, позьӧ.
Прӧйдитӧй!
Первой класс ӧдзӧс дорын сулалӧ Галина Владимировна, принимайтӧ посниясӧс.
Посни челядь локталӧны важнӧйӧсь-важнӧйӧсь, топыда кутчысьӧмаӧсь мамъясныслы либӧ гырысьджык чойясыслы киясас.
Галина Владимировна отсалӧ налы пӧрччысьны, нюмъялігтыр мыйкӧ висьталӧ, шутитӧ, сералӧ, и посни челядь друг асьныс лэдзӧны колльӧдысьлысь кияссӧ.
Галина Владимировна сувтӧдалӧ найӧс параӧн, а мамъясныс матыстчӧны сы дорӧ да шуӧны:
— Ті нин, Галина Владимировна, мыйкӧ кӧ лоӧ, энӧ дивитӧй... ичӧт на ӧд...
Чижиклӧн серамыс петӧ: мыйысь нӧ найӧ полӧны?
Школаын лӧсьыд, интереснӧ да гажа.
Сійӧ котӧртӧ коридор кузя да видзӧдлӧ первой классӧ.
«Ого!
Кутшӧм налӧн лӧсьыд!»
Ӧшиньяс вылас цветъяс дай учительскӧй пызан вылас цветъяс.
Быд парта вылын прӧстӧй пӧдаркияс, кодъясӧс вӧчалӧмаӧсь Чижик да сылӧн ёртъясыс.
abu
abu
abu
abu
Лӧсьыд лоӧ посни челядьлы велӧдчыны тані!
Чижик ышлолалӧ.
А кутшӧмджык лоӧ сылы, Чижиклы аслыс!
Арифметикаӧн сылӧн пыр неладнӧ.
И Чижик котӧртӧ аслас нёльӧд классӧ.
Классын нин тырыс челядь.
Унджыкыс тайӧ важся тӧдсаяс да другъяс: Нюра, Саша, горзысь Петька, Алёша да мукӧд, кодъяскӧд нин ӧтилаын и уджалӧма, и тшакла ветлывлӧма, кодъяскӧд нин лӧгасьлӧма и бурасьлӧма.
Сӧмын ылыс сиктса некымын морт дзоргӧны Чижик вылӧ.
Но, да тайӧ абу беда, — тӧдмасясны!
Чижик сюся видзӧдалӧ челядьӧс.
Найӧ кутӧны асьнысӧ карса школаясын серти мӧдног.
Кыдзкӧ серьёзнӧйджыка, солиднӧйджыка, рамджыка.
Некод оз горзы, оз чеччав партаяс вывті, оз рисуйт чӧртъясӧс дӧска вылӧ.
Ставныс лӧсьӧдчӧны кӧзяйскӧя.
Пуксялӧны асланыс важся местаясӧ, асланыс важся соседъясыскӧд.
Сӧмын Чижик ӧтнас мӧдӧд парта сайын.
— Нюра, — шуӧ Чижик, — Нюрочка, лок но ме дінӧ...
— Ог вермы, — ышлолалӧ Нюра да синбӧжнас видзӧдлӧ вильыш Манька вылӧ. — Ме нин сыкӧд... Буксир... —
Нюра шогпырысь довкйӧдлыштӧ юрсӧ.
Манька веськодьпырысь видзӧдӧ пӧтӧлӧкӧ.
Веськыдладор колонкаас, Чижиккӧд орччӧн, Саша Алёшкакӧд.
Шуйгавылын — Бекрятаса Паша горзысь Петькакӧд.
И водзӧ ставыс тӧдсаяс, кызь сизим шань челядь.
«Дерт, тайӧ медся бур класс школаын, а вермас лоны весиг дзонь районас!
Да, буракӧ, областяс дзоньнас!» — гордитчӧмӧн думайтӧ Чижик.
Сумкаяссьыс челядь кыскалӧны коді газета, коді обой тор, вольсалӧны партаяс вылас.
— Мыйла тайӧ? — шензьӧ Чижик.
— Кыдзи мыйла? — вочавидзӧ Нюра. — Партаыс сьӧд, — войтӧдан чернилатӧ да он казяв, и став тетрадьтӧ лякӧсьтан.
Тадзи ӧкуратнӧйджык.
— А ӧд збыль, — каитчӧ Чижик, мый сійӧ эз вай сідзжӧ газета.
Но Нюра босьтӧ ассьыс да ӧкуратнӧя юкӧ шӧри.
— Босьт, Чижик.
Ӧні и Чижиклӧн ставыс лючки-ладнӧ.
И со зильгӧ звонок.
Самӧй сійӧ школьнӧй звонокыс, код шыысь Чижиклӧн пыр дрӧгнитӧ сьӧлӧмыс.
Челядь лӧсьӧдчышталӧны да оз чӧвтлыны синъяссӧ ӧдзӧс вылысь.
Пырӧ учительница.
Ставныс сувтӧны, и Чижик ставыскӧд тшӧтш.
Лена ньӧти абу ас кодьыс.
Кӧсасӧ кыӧма зэлыда да гартӧма балябӧжас.
Сьӧд платьесӧ кизялӧма дзик голяӧдзыс, и векньыдик еджыд воротникӧн дорӧсалӧма юрйывсӧ.
Сосъясас тожӧ еджыд визьяс.
«И кор сійӧ ставсӧ вевъялӧма?» — шӧйӧвошӧмӧн думайтӧ Чижик.
— Пуксьӧй, ребята, — шуӧ Елена Павловна.
Гӧлӧсыс сылӧн спокойнӧй, а Чижик аддзӧ: киясыс сылӧн неуна тіралыштӧны.
— Ми тіянкӧд тӧдсаӧсь нин, — водзӧ висьталӧ учительница, — сідзкӧ, вермам веськыда заводитны занимайтчыны.
Сӧмын мед старӧста первой висьталас меным, ставныс-ӧ классынӧсь?
Нюра чеччӧ.
— Список серти классын комын морт, места вылын — кызь кӧкъямыс.
Коля Лапшин висьӧ, Миша Теплых абу, помкасӧ огӧ тӧдӧй.
— Сідз, — шуӧ Елена Павловна, — пуксьы.
Сідзкӧ, Миша Теплых классын абу?
И Чижик чувствуйтӧ, мый Лена вочасӧн лоӧ спокойнӧйджык.
— Ӧні миян русскӧй кыв кузя урок.
Восьтӧй тетрадьяснытӧ.
Ми гижам диктовка.
Ме кӧсъя прӧверитны тіянлысь грамотностьтӧ.
Кыдзи век «диктовка» кыв шуигӧн, Чижик заводитӧ волнуйтчыны.
Пытшкӧсас сылӧн мыйкӧ тіралӧ.
Ӧд сылы непременнӧ-непременнӧ колӧ гижны пятёрка вылӧ.
«<rus>Наша Родина</rus>...», — диктуйтӧ Лена.
Кызь кӧкъямыс юр копыртчисны тетрадьяс весьтӧ.
Кызь кӧкъямыс перӧ кутісны котравны бумага кузя, и, вот! кыдзи и пыр, Чижик мыччис кыв помсӧ...
Ньӧжйӧник диктуйтігтыр Лена ветлӧдлӧ партаяс костӧд, видзӧдалӧ тетрадьясӧ.
— Нывка, — копыртчыштӧ сійӧ Женя Веселовлань, — кыдзи тэ гижин «столица»?
— «А» пыр, — увереннӧя ӧтвечайтӧ Женя.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый тайӧ кар, кӧні олӧ Сталин ёрт.
Тадзи заводитчис велӧдчан во.
Перемена дырйи челядь котӧртісны дворӧ.
Детинкаяс ӧдйӧ заводитісны ворсны чижӧн да мачӧн, а нывкаяс, кияснаныс кутчысьӧмӧн, сувталісны кругӧ да горӧдісны сьывны.
Чижик котраліс мач бӧрся детинкаяскӧд, кытчӧдз лолыс эз тыр.
Галина Владимировна ворсіс посни челядькӧд «<rus>гуси-лебеди</rus>ысь».
Сылы отсасис Нюра.
Посни челядь велалісны нин школа дінӧ да, кор зилькнитіс звонок, шумӧн уськӧдчисны классӧ.
А Саша ветлӧдлӧ зумыш;
Миша Теплых подведитіс звеносӧ: пионеръясыс эз ставныс чукӧртчыны школаӧ.
— Петя, — урокъяс бӧрын шуӧ Саша, — корсь Мишкаӧс да петкӧдлы сылы пуж.
Кутас кӧ прогуливайтны, звено вылӧ корлам.
— Вернӧ! — скӧралӧ Петька, — сійӧс колӧ велӧдыштны!
Нёльӧд урок вылын Елена Павловна шуис:
— Расписание серти миян колӧ лоны ӧні рисование, но сы вӧсна, мый миян абуӧсь на тетрадьяс да оз тырмыны карандашъяс, ме кута тіянлы лыддьыны.
Челядь кутісны нимкодясьны, вӧрны, шӧпкӧдчыны, лӧсьыдджыка пуксялісны партаяс саяс.
Елена Павловна паськӧдіс газета.
«Разведчик Сосновскийлӧн подвиг», — лыддис сійӧ заголовоксӧ.
И ланьтӧм челядь, пӧшти ловшысӧ дугӧдӧмӧн, кывзісны том разведчик йылысь висьт, сыкӧд тшӧтш кыссисны миннӧй полеяс кузя, вундалісны колючӧй проволокаяс, лымйӧ кодйысьӧмӧн куйлісны часъясӧн да штабнӧй землянкаӧ радпырысь вайӧдлісны шӧйӧвошӧм «языкӧс».
Висьт помасис, а челядь пукалісны вӧрзьӧдчывтӧг...
Сэсся тыртісны вопросъясӧн.
Важӧн нин зильгис звонок, а некод эз босьт сумкасӧ...
Гӧрдӧдӧм, гажмӧм Елена Павловна муртса вевъяліс ӧтвечайтны челядьлы.
— Но, кыдзи? — жакеткасӧ пӧрччигмоз юаліс Леночка гортас.
— Мый «кыдзи»?
— эз гӧгӧрво Чижик.
— Кыдзи ме нуӧді урокъяссӧ?
Тэныд интереснӧ вӧлі?
Ставыс гӧгӧрвоана?
— Ставыс гӧгӧрвоана.
И вывті-вывті интереснӧ, — Леночкаӧс эскӧдны тэрмасьӧ Чижик, — сӧмын не арифметика...
— Но, тайӧс нин ме тӧда, — сералӧ Леночка, — тэ арифметика он радейт.
— А ребята юасьӧны: тэ миянлы быд лун кутан лыддьыны?
— Постарайтча, витӧд урокъяс вылын.
Чижик ӧшӧдчӧ чойыслы сьылі вылас:
— Но, и збыль шуӧны ребята, мый тэ медся замечательнӧй учительница свет вылас!
abu
СТАВЫС МӦДНОГӦН
abu
Керкаас ставыс лои мӧднога.
abu
Чижик зілис кыдз позьӧ унджык кад коллявны ывлаын, кӧть рытъясыс вӧліны нин ыркыдӧсь.
Лена тожӧ дыр овлывліс школаас урокъяс бӧрын. Сэні прӧверяйтіс сійӧ тетрадьяс, лӧсьӧдчис мӧд лун кежлӧ,
тэчис ӧтметкаяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тыртӧм классын рытъяснас вӧлі кӧдзыд да гажтӧм, но мунны гортас эз вӧв окота.
Гортын кӧ эськӧ Власьевна виччысис пуан самӧварӧн да мелі кывйӧн!
Но ковтӧм вӧсна самӧварсӧ нуӧма кладӧвӧйӧ, а сы пыдди лои кык гажтӧм чайник.
Пӧжасян пач важӧн нин оз ломтывлыны.
«Сылы колӧ вывті уна пес, — шуис Марья Дмитриевна, — а ӧні и школалы пессӧ керавны сьӧкыд.
Ми тырвыйӧ обойдитчам плиткаӧн».
Жаль вӧлі гӧрдӧдыштӧм кыз пачыс, код дорын сэтшӧм лӧсьыд вӧлі пукавны.
Но, шуам, ӧні некодлы вӧлі сы дорӧ чукӧртчывнысӧ.
Марья Дмитриевна унджык кадсӧ колльӧдліс школаын, волывліс гортас сёр рытын, юліс чай да водліс узьны.
Пыр спокойнӧй, вежливӧй, выдержаннӧй, сійӧ некор эз сёрнитлы Ленакӧд да Чижиккӧд, эз юась налысь нинӧм йылысь, ачыс налы эз мешайт, но и эз лэдз найӧс аслас олӧмас.
Некор нинӧм эз висьтавлы ас йывсьыс.
Волісны кӧ сы дорӧ учительяс либӧ кодкӧ сельсӧветысь, сійӧ принимайтліс найӧс кухняын.
Сылӧн комната ӧдзӧсыс пыр вӧлі игана.
Збыль, кухняын лои чистӧйджык, лӧсьыдджык, мичаджык.
Марья Дмитриевна тшӧктӧм серти уборщица Наташа да Власьевна белитісны стенъяссӧ, эжисны шоныд гынйӧн ӧдзӧсъяссӧ.
Посводзын лои идзас ковёр, кухня кузя нюжӧдчалісны джодж дӧраяс, ӧшиньяс вылын лоины цветъяса дозъяс.
Но уютнӧй керкалӧн ӧдзӧсъясыс воссьылісны шоча.
Дугдісны волывлыны Чижик дорӧ челядь, недельясӧн эз пырав Власьевна.
Галина Владимировна восьтас ӧдзӧс да юалас гусьӧникӧн:
— Марья Дмитриевна гортас?
Ме сы дырйи ог тӧд, кытчӧ киӧс воштыны.
И меным пыр кажитчӧ, мый менам юбкаӧй тешкодя пукалӧ либӧ юрсиӧй дзугсьӧма.
— Но сійӧ ӧд некор оз вӧч замечание...
— Да... а вот эм сыын мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь ме шӧйӧвошла, и вот, виӧй менӧ, серӧктыны сы дырйи некыдз ог вермы!
abu
abu
— А меным кажитчӧ, — шуӧ Леночка, — мый сылӧн кутшӧмкӧ шог.
Тӧдан, Галочка, сійӧ мукӧд дырйи чеччас войнас да ветлӧдлӧ, и ветлӧдлӧ комната кузяыс.
А ӧтчыд ме кывлі, мый сійӧ бӧрдіс.
— Но, всё равно, — думайттӧг ӧвтӧ кинас Галина Владимировна. — Директор сійӧ бур.
Видзӧд, кутшӧм порядок школаын лӧсьӧдіс.
Да и миянлы тэкӧд отсалӧ уна.
А мукӧдторйӧдзыд миянлы делӧ абу.
— Тэ думайтан?.. — неопределеннӧя шуӧ Леночка.
abu
abu
abu
Мелі кывла, шоныдла да вниманиела Чижик да Лена важмозыс котӧртлісны Власьевна дінӧ.
Власьевна оліс ичӧтик стӧрӧжкаын, кӧні куимлы дзескыд вӧлі бергӧдчыны.
Но сэні дзужгис самӧвар, ломтысис пач, мургис кань, а главнӧйыс, — Власьевна пыр интересӧн кывзывліс и Чижиклысь, и Леналысь, сетавліс бур сӧвет, йитліс сьӧлӧмнысӧ да тшӧтш шогсьыліс неудачаяс вӧсна.
Власьевна, — шуис Леночка. — Меным окота мыйкӧ челядьлы вӧчны.
Ӧд налы ӧні абу кокни: и школа, и гортаныс уджыс уна, и колхозын отсасьӧны...
а батьясыс фронт вылынӧсь, мамъясныс мудзӧмаӧсь, налы абу челядьӧдз.
— А тэ гажӧд мыйӧнкӧ, мед радласны найӧ.
— Да ме и думайта, колӧ хорӧвӧй кружок лӧсьӧдны либӧ пьеса пуктыны...
— Бур делӧ, бур.
И челядьлы забава, и миянӧс гажӧдыштан.
— Власьевна, — шуӧ Чижик, — тӧдан, талун кӧза садьтӧгыс усьлі.
— Кутшӧм кӧза? — повзьӧ Власьевна. — Эз-ӧ нин миян Розка?
— Абу, йӧзлӧн.
Ворота сайсянь пон уськӧдчис сы вылӧ, а сійӧ котӧртіс-котӧртіс, шняпкысис мыш вылас — и нёльнан кокыс вывлань!
— Да ті нӧ мый видзӧдінныд, вӧтлінныд эськӧ мед понсӧ...
— Ми вӧтлім.
— А кӧзаыс?
— Куйліс, куйліс, чеччис да муніс.
— То-то, — успокоитчӧ Власьевна.
Тадзи и бурмӧдлісны сьӧлӧмъяснысӧ.
Но Власьевна шоча вӧлі прӧст.
КЫДЗИ ДРУЖНӦЙЯСЛӦН ЗВЕНОЫС ОТСАЛІС ТЁТЯ ДУНЯЛЫ
Урокъяс бӧрын Саша котӧрӧн бӧр воис сиктсянь, аслас лолыс тырӧма.
— Чижик, лок ӧдйӧджык, колӧ миянлысь ребятаӧс чукӧртны, тётя Дунялӧн беда!
Энь порсьыс Машкаыс пышйӧма!
Став свинаркаясыс кок йывсьыс усьтӧдз мудзӧмаӧсь, корсьӧны-корсьӧны, некыдз оз вермыны аддзыны!
Мунам, отсалам!
Но, Чижик, дерт, рад.
Челядь котӧртісны свинофермаӧ.
Мунігас нуӧдісны Алёшаӧс.
Босьтісны аскӧдныс школалань мунысь Маняӧс да Нюраӧс, чукӧстісны Петькаӧс.
Свинофермаын вӧлі тыртӧм.
Ӧдзӧсъясыс иганаӧсь:
став свинаркаясыс мунӧмаӧсь корсьны.
Машка оланінысь улыс потшкыс вӧлі чегӧма.
Потшкас тыдалісны сэтчӧ сибдӧм еджыд щӧтьяс, бус вылын — ёсь кокъясыслӧн туйыс.
Йӧрыс вӧлі гажтӧм да тыртӧм ыджыд руксысь Машкатӧг.
— Но и но! — шуис Саша. — Видзӧд, кутшӧм потш чегӧма!
— Но, кыдзи кутам корсьны?
— Кыдзи?
Кыдзи разведчикъяс, коктуй сертиыс, приметаяс серти.
Чегӧм потш вылысь Сашка босьтіс щӧтьсӧ.
— Со аддзанныд, сійӧ таті кыссьӧма-петӧма.
— Вот йӧйыд, — шуис Петька, — тайӧс ми асьным тӧдам: розь кӧ, — сідзкӧ, кыссьӧма-петӧма; тэ водзӧ корсь, — вот ошйысьысьыд!
Саша копыртчывліс дзик му бердӧдзыс, исаліс воздухсӧ да велӧдіс:
— Со аддзанныд, таті туруныс таляссьӧма, а со чаг чегӧма, быдтор бӧрся колӧ следитны, разведчиклы быд примета зэв дона.
— Примета!
Примета! — горӧдіс Манька. — Мый сійӧ таті муніс, быд йӧйлы тыдалӧ.
Со кутшӧм джуджыдӧсь коктуйясыс.
Омӧлик разведчик!
<rus>В огороде, на горе.</rus>
<rus>Выросла калина.</rus>
<rus>Сашка Машку искал, —</rus>
<rus>Чистая картина!</rus>
— Дугды тэ, — шуис Сашка, — болтун!
Ме и водзӧ коктуйсӧ аддза.
Но воис веж турунаин; коктуйясыс вошины, и Саша думыштчис.
— Но, мый сулалан?
Нуӧд водзӧ! — тешитчис Манька.
— Тэ воздухсӧ исав, воздухсӧ, — ызйӧдіс Петька.
— А-а, вешйӧй сэсь! — скӧрмис Саша. — Ті корсьӧй асьныд, а ме ачым, ещӧ видзӧдлам, коді аддзас!
Нывкаяс разӧдчисны видз вылӧ, видзӧдалісны кустъяс сайӧ и сёнъясӧ да чуксалісны: «Машка!
Машка!
Лок! Лок! Лок!»
А Климушка, ньӧрйӧн ӧвтчигтыр, мыйлакӧ чуксаліс: «Чип, чип, чип!»
Саша вылӧ видзӧдӧмӧн Чижик сюся видзӧдаліс турун пӧвстӧ, корсис коктуйяс
да весиг мыйлакӧ видзӧдліс вурдысь позйӧ.
— Тэ мый, — шуис Петька, — дзикӧдз йӧймин?
Сэки ставныслӧн петіс серамныс, и челядь дыр тешитчисны Чижик вылын.
Чижик первойсӧ скӧрмыліс, а сэсся и ачыс кутіс серавны.
Но Машка некӧн эз вӧв.
— Кыдзи нӧ тайӧ тадзи, ребята!.. — ӧбидитчӧмӧн шуӧ Алёша.
— Вот и аддзасны сійӧс свинаркаяс.
— Но и бур, аддзасны кӧ!
— Да, бур!
Колӧ, медым ми аддзам, а то кутшӧм нӧ ми пионеръяс.
Тайӧ кадас на дінті муніс кутшӧмкӧ тӧдтӧм колхозник.
— Ті кодӧс корсянныд, ребята?
— Порсьӧс.
— Машкаӧс!
— Ачыс еджыд, шуйга пельыс сьӧд...
— Да сійӧ со эстӧні, бадь кустъяс саяс куйлӧ; ме ӧні на аддзылі.
Челядь уськӧдчисны бадь кустъяс дорӧ.
— Вот кутшӧм бур морт! — шуис Чижик. — Тайӧ коді?!
— Ог тӧд, сійӧ абу миян сиктысь.
— А чужӧмыс сылӧн кутшӧм бур да мелі!
— Тыдалӧ, тракторист либӧ механик, найӧ ставныс татшӧм примечайтысьӧсь.
Бадь кустъяс дорын вӧлі ыджыд, руд няйт гӧп.
Машка эз вӧв!
Горзысь Петька кияссӧ сюйис зептас да шуис:
— Мунамӧй татысь, ребята.
Тайӧ дядьӧыс миян вылын сераліс.
Нинӧмсӧ сійӧ эз аддзыв.
— И мыйла сылы серавнысӧ? — вериттӧг нюркнитіс Чижик.
— Дерт, сераліс; ме пыр казялі: сылӧн чужӧмыс мудер.
— А мыйла сійӧ ветлӧдлӧ видзьяс вывтіыс, — синъяссӧ читкыртыштіс Манька, — кор став йӧзыс уджалӧны?
Тыдалӧ, абу тракторист сійӧ, а прӧстӧй брӧдяга.
— Ребята, — повзьӧдана шӧпкӧмӧн шуис Алёша, — гашкӧ, сійӧ гусяліс Машкатӧ?
— Сійӧ сэтысь калбас вӧчас! — горӧдіс Манька.
Саша дӧзмӧмысла босьтіс из да шыбитіс сійӧс руд керйӧ, коді вӧлі гӧп шӧрас.
И друг... керйыс рукӧстіс да бергӧдчис.
Негоднӧй Машка туплясис ва гӧптын, ставнас няйтӧссьӧма руд няйтӧн, и кизьӧр гӧпсьыс чурвидзисны сӧмын кык пель!
— Машка!
Машенька!
Лок, лок, лок!
— Лок татчӧ, донаӧй, лок, мичаӧй!
Но Машка сӧмын дышиника бергаліс ӧти бок вывсьыс мӧд бок вылас.
Челядь кутісны шыблавны сылы изйӧн.
Сашка босьтіс Климушкалысь ньӧрсӧ да зілис кучкыны порсьлы.
Петька чеччаліс ӧти местаын да гораа горзіс:
— Гып! Гып! Гып! — думайтіс, мый порсь повзяс.
А Машка сӧмын неокотапырысь кыссьӧмӧн петіс гӧп дорас да водзӧ ньӧти эз кӧсйы вӧрзьыны.
Сылы эз мӧрччыны ни ньӧр, ни куш коклябӧръясӧн чужъялӧмъяс, ни горзӧмъяс.
— Сулавлӧй, ребята, — шуис Чижик, — ме думышті!
Нывкаяс, котӧртлӧй медматыса керкаӧдзыс, вайӧй картупель кышъяс...
Но и мый?
— А вот аддзанныд.
Манька да Нюра котӧртісны сиктӧ.
Машка вуграліс.
Детинкаяслы эз кажитчы Чижиклӧн затеяыс.
— Нинӧм таысь оз артмы, весьшӧрӧ нывкаяссӧ вӧтлісны!
— Сійӧс эськӧ домкратӧн лэптыны... — шуис Петька.
— Ещӧ мый думыштан!
Порсьӧс домкратӧн!
Пӧсялӧм нывкаяс вайисны ыджыд ведратыр картупель кыш.
Чижик босьтіс китырнас да пуктіс гӧп дорас.
Машка вӧрӧдыштіс пятачок кодь нырсӧ, шлопкӧдыштіс пельяснас да куйлӧмӧн нюжӧдчис картупельлань.
Но Чижик ӧдйӧ вештыштіс чукӧрсӧ ылӧджык.
Чӧскыд дук кыліс шоныд кышысь да гильӧдіс Машкалысь ныр пытшкӧссӧ.
И вот, неокотапырысь да дыша, сійӧ кыпӧдчис дженьыдик кокъяс вылас.
Петіс гӧптысь, ӧти здукӧн ньылыштіс кышсӧ да корӧм сямӧн рукӧстіс.
Чижик выльысь босьтіс китыр кыш да шыбитіс аслас кок дорӧ.
Машка матыстчис Чижик дінӧ.
И вот Чижик мӧдіс мунны, киас нуис ведра, мунігмозыс вӧчис ичӧтик туй чӧскыд картупель кышысь.
И Машка муніс тайӧ туй кузяыс Чижик бӧрся.
Сійӧ чушкис да тяпкӧдіс вомсӧ, а челядь видзӧдісны да сералісны бӧбйӧдлӧм порсь вылӧ.
Тадзи найӧ воисны дзик свиноферма дорӧдз.
А Чижик сідзи и эз гӧгӧрво, мый тадзсӧ вӧчны отсалісны сылы важ мойдъяс, отсалісны чунь судта Детинка да Единорогӧс нуӧдысь Гажа портнӧй.
КАРТУПЕЛЬ МУ ВЫЛЫН БОЙ
Лун бӧрся колины лунъяс.
Пыр сідз жӧ муніс и муніс водзӧ рытыввылӧ Сӧветскӧй Армия, пыр сідз жӧ пемыдсянь пемыдӧдз уджалісны колхозникъяс, сідзи жӧ копыртчавлісны асланыс тетрадьяс весьтӧ челядь.
Быдӧнлӧн вӧлі аслас тӧждысьӧм, а Иван Евдокимович ветлӧдліс зэв зумыш.
Колхозын эз тырмыны уджалысьяс.
Воис районысь нарочнӧй, вайис приказ: срочнӧ идралӧй картупель, — виччысьӧны пужъялӧмъяс, кынмас кӧтасьӧм арся му, — и пропадитас урожай.
Иван Евдокимович частӧ петавлӧ му дорӧ, бедь вылас мыджсьӧмӧн сулалӧ да думайтӧ, думайтӧ...
Тӧлыс летйӧ дзор тошсӧ.
Гектар бӧрся гектар кыссьӧны муяс, сьӧдӧдыштӧм корйыс кӧтасьӧ посньыдик зэр улын, а уджалысь сэтшӧм этша!
Унапӧв артавлісны колхоз правлениеын, думайтісны, кутшӧм удж вылысь позьӧ босьтны йӧзӧс, а райкомсянь пыр ӧтарӧ тэрмӧдлӧны: ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, медым ни ӧти картупель эз кынмы!
Иван Евдокимович локтіс Марья Дмитриевна ордӧ, коді помӧдз кывзіс сылысь да решительнӧя шуис:
— Мый нӧ, суббӧтаӧ лунджын кежлӧ да воскресенье кежлӧ мобилизуйта учительясӧс да гырысьджык велӧдчысьясӧс.
Ачым, дерт, муна.
Мукӧд лунъяс кежлӧ сета тіянлы сӧмын Власьевнаӧс да Наташаӧс,
велӧдчӧмлы нинӧм не должен мешайтны.
— И та вылӧ аттьӧ, — шуис Иван Евдокимович да, ыджыда лолыштӧм бӧрын, муніс.
Вот сулалӧ сійӧ школьнӧй дворын да видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ.
Мый нӧ сійӧ челядь отсӧгыд, кор тані колӧны уна дас вына ки?
Власьевна матыстчис сы дінӧ, видзӧдліс синъясас.
— Но, кыдзи?
— Абу зэв бур, Афанасьюшка.
Эг кӧсйыв ме отсӧгсӧ корны, но ковмас.
Муна звӧнита райкомӧ, сэні сетасны сӧвет.
— Мун, мун, райкомад нин мыйкӧ думыштасны.
А тэ аслыс Сергей Ивановичыслы звӧнит.
— Дерт, сылы...
— Ме рытнас пырала тэ дінӧ, Иван Евдокимович.
— Но... но...
И Иван Евдокимович мунӧ звӧнитны районӧ.
Кык лун мысти райкомсянь юӧртісны, мый суббота кежлӧ организуйтӧны отсӧг карсянь.
Суббӧтаӧ ставыс вӧлі дась карсаясӧс примитӧм вылӧ.
Сельсӧветын и колхоз правлениеын вольсалісны джоджас выль идзас.
Нывбабаяс ваялісны пӧдушкаяс, ломталісны пачьяс.
Му вылӧ нуисны ыджыд пӧрт, дасьтісны чаг.
Кутісны пуны уджалысьяслы картупель да шыд.
Шыдыс кӧть прӧстӧй, яйтӧм ни выйтӧм, но пӧсь и свежӧй овощи да веж петрушка кӧра.
Дона гӧстьяслы колхозникъяс ваялісны коді мый вермис.
Тётя Дуня вайис ведратыр ырӧш, фермасянь мӧдӧдісны рысь, велӧдчысьяслы чукӧртісны йӧв.
Иван Евдокимович гӧгӧр видзӧдаліс, быдтор йылысь тӧждысис:
— Йӧзыс миянӧ отсӧгӧн, ми на дінӧ приветӧн.
Видзӧдӧй, бабаяс, медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Зыръяссӧ тӧчитӧма?
Мешӧкъяс дасьтӧма?
Вӧвъяссӧ вердӧма?
И вот кутісны грымӧдны туй кузя машинаяс.
Колхозникъяс чукӧртчисны правление кильчӧ вылӧ.
Иван Евдокимович соснас весалыштіс медальяссӧ морӧссьыс да збодера сувтіс.
Дружнӧйяслӧн звено, дерт, бергаліс медводзын.
Манька пыр зілис кайны ӧграда вылӧ.
А Нюра тракйис сійӧс юбкаӧдыс:
— Лэччы!
Абу тэ ӧграда вылын пукалысь воробей.
Йӧзыс карсаяс воасны, а тэ быттьӧкӧ ӧні на вӧрысь петӧмыд.
Но Манька эз кывзы сылысь.
Со нин машинаяс тутсӧны сиктӧ пыранінын.
Челядь уськӧдчисны паныд.
Саша паськыда восьтіс воротасӧ да пӧрччис шапкасӧ:
— Здравствуйте!
— Здравствуйте!
Здравствуйте!
Кык грузӧвик вӧлі тыр йӧзӧн.
Коді сэні сӧмын эз вӧв!
И солиднӧй, дзор уска рабочӧйяс, кодъяслы кучикас пырӧма металлическӧй бусыс, и нывъяс-комсомолкаяс, и военнӧйяс, и старукаяс, и ыджыд ӧчкиа олӧма инженер.
Шутка ӧмӧй, ветымын морт отсасьысь!
Йӧз чеччышталісны машина вывсьыс, веськӧдалісны кокъяснысӧ да пыр жӧ босьталісны зыръяс.
— Кытчӧ мунны, папаша? — юаліс Иван Евдокимовичлысь збой детинка.
— Ӧти минута, том морт, — ӧлӧдіс сійӧс Иван Евдокимович да лэптіс кисӧ. — Ёртъяс, — эз гораа, но яснӧя шуис сійӧ, — миян колхозникъяс благодаритӧны тіянӧс отсӧг сетӧмысь.
Аттьӧ тіянлы, ёртъяс.
Эг ас вӧснаным ми тіянӧс тревожитӧй, а миян рӧднӧй армия вӧсна.
А ӧні мунамӧй.
Йӧз разӧдчисны му пасьтала.
Уджалісны кыкӧн-кыкӧн.
Чижик, дерт, Нюракӧд.
Накӧд орччӧн Лена да Галина Владимировна.
Сэсся Власьевна Мария Петровнакӧд.
Марья Дмитриевна вески дорын, киас сылӧн карандаш, и водзын, кытчӧдз судзӧ син, пыр копрасьӧны и копрасьӧны йӧз кӧтасьӧм сьӧд му весьтын.
Чижик чорыда кватитӧ чорзьӧм картупель корсӧ да кыскӧ сійӧс асланьыс.
А Нюра зырсӧ сатшкас да путкыльтӧ мусӧ.
И куйлӧны гуранын розӧвӧй, кузь картупельяс, быттьӧ том порсьпиян.
Чижик да Нюра пыр жӧ вуджӧны мӧд поз дорӧ, а посньыд челядь ӧктӧны картупельсӧ гурансьыс, пукталӧны ведраясӧ, мешӧкъясӧ.
Весиг кызіник Танька кодйысьӧ муын.
Весиг кашинскӧй невестаяс, нырнаныс чушкигтыр, ставныс уджалӧны ӧтчукӧрын.
А детинкаяс новлӧны ведраяс да, веситӧм бӧрын, кисьталӧны картупельсӧ телегаясӧ.
Нинӧм, кӧть и муыс ва, кӧть и зыръяд кутчысьӧны му ёкмыльяс, кӧть и киыд кынмӧ да вылысяньыс пызйӧ посни кӧдзыд зэр.
Всё-таки гажа уджавны, кор му вылын юргӧны гора гӧлӧсъяс.
Вӧлӧмкӧ, оз ставныс кужны картупельсӧ керны.
Власьевна матыстчис олӧмакодь инженер дінӧ.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ киас кутӧм картупель кор вылӧ.
Мыйӧн кутчысяс сійӧ коръяс, сідзи и орӧдас дзик му бердтіыс.
А сылӧн параыс, сера чышъяна томиник ныв, скӧралӧ:
— Но, мый нӧ тайӧ ті, Георгий Георгиевич, бара?
— Бара, — кияссӧ шевгӧдлӧ инженер. — Сійӧ кыдзкӧ, прӧститӧй, оръясьӧ.
— Мый тэ морт вылас воан? — шуӧ Власьевна. — Гашкӧ, найӧ первойысь на картупель керӧны.
Вайӧй ме тіянлы петкӧдла!
Инженер да Власьевна копыртчӧны поз бердӧ.
— Со тадзи.
— Благодарита тіянӧс, — шуӧ инженер. — Ӧні ме гӧгӧрвоа: первой рычагӧн моз.
Ныв сералӧ.
— А тэ эн серав, — ӧлӧдӧ сійӧс Власьевна, гражданиныс, кӧнкӧ, аслас удж кузя заводас — орёл!
— Но, заводад, дерт, — уважениеӧн шуӧ ныв.
— Мися жӧ, — и Власьевна тэрмасьӧ водзӧ ещӧ кодлыкӧ отсавны, ещӧ мыйӧкӧ велӧдны.
А йӧзыс пыр содӧ.
Воисны районысь, ылысса МТС-ысь, лесничествоысь.
И сэки тыдовтчис ӧшибка: уна ӧтка нывбабаяс вайӧдӧмаӧсь аскӧдныс челядьсӧ: найӧс некодкӧд вӧлі кольнысӧ.
И вот гартчӧны найӧ мамъяс дорас, кӧтасьӧны арся зэр улын, усьлывлӧны кизьӧр няйтас,
нориника няргӧны да мешайтӧны уджавны.
А уджалысь йӧз дӧзмӧмӧн ӧлӧдӧны найӧс.
— Вот мый, — Галина Владимировналы шуӧ Лена, — тадзи оз позь.
Колӧ кытчӧкӧ челядьсӧ устроитны.
Чижик, а Чижик!
Волы татчӧ!
Ті Нюракӧд чукӧртӧй став тайӧ бӧрдысьяссӧ, а ме котӧртла Марья Дмитриевна дорӧ, кора лэдзны найӧс школаӧ.
— Да мый тэ, — шуӧ Галина Владимировна, и эн мун!
Школаын ӧні сэтшӧм чистӧй.
Лэдзасны тэныд сэтчӧ татшӧм няйтӧсьяссӧ!
— Да мыйла и ветлынысӧ, — суитчӧ сёрниӧ тётя Дуня. — Кутшӧм налы сэні радлун!
Ни водны, ни пуксьыны, ни чай юыштны!
Босьт найӧс, Чижик, менам квартираӧ, и няйтӧсьяссӧ, и чистӧйяссӧ.
Сэні и пач ломтанныд, и шыд пуанныд.
— Но, Чижик, — шуӧ Лена, — кор Нюраӧс да Маняӧс да босьтчӧй удж бердӧ.
Да видзӧд, медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
А ме Иван Евдокимовичлы висьтала.
Тадзи Чижик немвиччысьтӧг лои детскӧй очагса заведующӧйӧн.
НОКСЬЫСЬ ЙӦЗ
Кӧтасьӧм, йӧжгыльтчӧм лэбач чукӧр моз кӧкъямыс челядь, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, сулалісны тётя Дунялӧн просторнӧй керка джодж шӧрас.
Мыськӧм джоджын ӧдзӧс дорсяньыс да дона гӧстьяс дінӧдз тӧдчисны няйт коктуйяс.
Чижик, Нюра да Манька сулалісны бокын да любуйтчисны асланыс видзанторъяснаныс.
— Ок и шаньӧсь! — скӧр улӧ лэччӧмӧн довкйӧдліс юрсӧ Нюра.
— Быттьӧкӧ воробейяс лёк поводдя дырйи! — сераліс Чижик.
Няйтсӧ мыйта пыртісны, няйтсӧ! — лицемеритіс Манька, быттьӧ эз казяв аслас кокъяссьыс няйтсӧ. — Со кодъясӧс колӧ буксир вылас босьтны!
— Мый нӧ ми накӧд кутам вӧчны? — юаліс Чижик.
— Пырысь-пыр ме накӧд ворсӧм пана, — шуис Манька.
— Кутшӧмӧс?
— Кутшӧмӧс кужӧны.
Но Нюра кыв шутӧг пӧрччис пальтосӧ, кӧрталіс тётя Дунялысь партуксӧ да горӧдіс пӧдругаяс вылас:
— Кутшӧм ещӧ ворсӧм!
Налысь первой колӧ паськӧмсӧ да кӧмкотъяссӧ пӧрччавны.
Пуксьӧдалӧй найӧс ставнысӧ лабичас: ми тэкӧд, Чижик, кутам пӧрччӧдавны, а тэ, Манька, джоджсӧ чышкалышт.
— Ог кӧсйы ме джоджтӧ!
Ачыд чышкав!
— А он кӧ кӧсйы, ми тэнӧ и керкасьыс вӧтлам, асьным справитчам.
Манька ланьтіс да муніс ветекла.
Чижик да Нюра пӧрччалісны челядь вылысь кӧтасьӧм пальтояссӧ да чышъянъяссӧ, пӧрччисны налысь кӧмкотъяссӧ, зыралісны кӧдзыд кокъяснысӧ.
Челядь гажмисны.
— Но, ӧні наӧй, ворсӧй, — шуис Нюра, сетіс налы некымын чуркапом, кисьтіс пызан вылас китыр анькытш, пожӧм коль чукӧр, кодъяс пыр вӧліны тётя Дунялӧн самӧвар пузьӧдӧм вылӧ.
— Сет налы, Чижик, ещӧ со паньяссӧ, найӧ зёльӧдчыны кутасны паньяснас.
А ми сэк кості тэкӧд пач ломтам да налы шыд пуктам пуны.
Тэ, Манька, картупель весав.
Манька кӧсйӧ вӧлі бара ӧткажитчыны да эз, босьтіс ведраысь ыджыд картупель да кутіс сійӧс весавны сэтшӧм лӧсьыда, мый вӧсньыдик, кузь кышыс гартчис спираль моз да, воздухас качайтчигтыр, пружинитіс.
Посни челядь лэччисны лабичысь, кытшалісны Манькаӧс да шензигтыр видзӧдісны гартчысь кыш вылӧ.
А кыш оръявлытӧм лентаӧн пыр лэччис и лэччис пурт улысь, а Манькалӧн гордӧя югъялісны синъясыс, и ачыс заводитіс нин сьывны:
<rus>Как у нашего двора</rus>
<rus>Растянулась кожура.</rus>
<rus>Погоди немножко, —</rus>
<rus>Будешь есть картошку...</rus>
Тайӧ кадсяньыс Манька дінысь эз нин вешйывны челядь.
Кодкӧ таркӧдчыштіс ӧшиньӧ.
Чижик видзӧдліс.
Ӧшинь улас сулаліс горзысь Петька.
— Сашка тшӧктіс тӧдмавны, гашкӧ пӧ мыйкӧ колӧ: пес либӧ ва, ме пырысь-пыр верма вӧчны.
— Вай, Петька, косджык пес да поткӧдлы посньыдджыка, а то менам пачӧй оз ломзьы, — шуис Нюра.
Уджыс заводитчис настоящӧя.
«Тітш! Тітш! Тітш!» — кыліс ывлаын черлӧн тітшкӧдчӧм.
Петька поткӧдліс пес;
Нюра весаліс морковь;
Чижик шырис капуста;
Манька ворсіс челядькӧд.
Регыд кутіс ыргыны пач, и керкаын лои лӧсьыд.
Челядь ворсісны кольясӧн, лыйлісны ӧта-мӧдныслы анькытшӧн.
Кызіник детинка чеччаліс ӧти местаын да горзіс: «Ӧтик-кык! Ӧтик-кык!»
Еджыд юрсиа нывка гартыштӧма рузум пытшкӧ пес чурка да баййӧдлӧ.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ; сӧмын Чижиклы кажитчис, мый керкаын зэв шума.
Петя важӧн нин бӧр котӧртіс картупель му вылӧ.
Чижик пузьӧдіс самӧвар, а Нюра чышкаліс тарелкаяс, кор детинка, коді изображайтіс пулемёт, лёкысь чирӧстіс.
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ сулаліс джодж шӧрын, и гырысь синва войтъяс лэччисны банбокъяс кузяыс.
— Мый тайӧ?
Мый лои? — уськӧдчисны сы дорӧ нывкаяс. — Мый тэ горзан?
Но сійӧ сӧмын тӧлктӧг зымӧдіс кокъяснас да горзіс: «Сэні, сэні, сэні!»
Посньыдикъяс видзӧдісны сы вылӧ повзьӧмӧн, но кызіник Танька висьталіс ставсӧ:
— Нырас сылы анькытш веськалӧма...
Заводитлісны кыскыны анькытшсӧ чуньӧн, — эз артмы.
Тшӧктісны детинкалы сульсьыны, — анькытш эз пет.
Манька тшӧктіс кыскыны анькытшсӧ чулки кыан емӧн, — Нюра эз лэдз.
Сійӧ босьтіс идзас да гильӧдыштіс сійӧн мӧд ныр пытшкӧссӧ.
Детинка чорыда несйис, и лёк анькытш чеччыштіс джоджӧ.
Ставныс кокньыдпырысь лолыштісны.
— Чукӧрт тэ, Маня, став анькытшсӧ да шыбит, а то найӧ сійӧс ещӧ пеляныс сюясны.
Тайӧ кад кежлас пусис нин шыд.
Нывкаяс лӧдісны сійӧс тарелкаясӧ, мискаясӧ, тасьтіясӧ да заводитісны вердны челядьӧс.
Челядьлӧн ёна нин сюмалӧмаӧсь кынӧмъясныс, сёйисны горша, корисны содтӧд.
Манька шойччис, а Чижик да Нюра кок йывсьыс усьтӧдз мудзисны.
Ӧтиӧс верд, мӧдлы содты, коймӧдӧс чышкы.
Саша восьтыштіс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс керкаас.
— Но, кыдзи справляйтчанныд пос и кыдъяскӧд?
— Справляйтчам, справляйтчам! — лабутнӧя вочавидзис Нюра. — Ставыс лючки-ладнӧ!
— Сідз-сідз! — шуис Саша да воши.
Нывкаяс мудзисны.
«Мый нӧ ӧні накӧд вӧчны?»
— А ӧні узьны водтӧдны, детсадйын моз... лӧнь час.
— «Не няргыны, не горзыны, а ӧдйӧ водны узьны!..» — заводитіс сьывны Манька.
Сійӧ варыш моз уськӧдчис посни челядь вылӧ, кватиталіс найӧс да водтӧдаліс тётя Дуня крӧвать вылӧ.
Нёльӧн тӧрисны крӧвать вылас, мукӧдъясыслы джоджас вольсалісны тулуп.
Лунтырӧн мудзӧм челядь эз пессьыны, и регыд керкаас кутіс кывны узян ловшы.
Чижик ёна мудзпырысь пуксис лабичӧ.
— Вот эськӧ, Нюра, дырджык кӧ найӧ узисны!
— Но сідз тай!
Узясны найӧ!
— А мыйӧн садьмасны, чирыштам найӧс да бара унмовсясны! — шуис Манька.
— Но и шуан жӧ тэ!
Нывкаяс асьныс заводитісны шыд сёйны.
Сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, лабутнӧя, медым не садьмӧдны посниясӧс.
Манька вугыртіс да никыльтчис лабич вылӧ.
Нюра Чижиккӧд мыськалісны тасьті-пань, чышкисны джоджсӧ.
Тадзи мирнӧя да лӧня коли час, мӧд, а коймӧд вылас крӧвать вылысь кыліс кашкӧм.
Кодкӧ кашкис пыр гораджыка и гораджыка.
Кашкӧм шыас кутіс кывны бӧрдӧм шы, няргӧм.
Нюра да Чижик уськӧдчисны крӧвать дорӧ да кынмисны повзьӧмнысла: еджыд юрсиа Катя сюйӧма юрсӧ крӧвать тасъяс костас!
Тушаыс сылӧн вӧлі вольпась вылын, а юрыс чурвидзис ортсын, быттьӧкӧ тюремнӧй решетка сайсянь.
Синвасӧ кутігмоз Катюша пессис, зілис перйыны юрсӧ, но пельясыс сылы мешайтісны.
Повзьӧм Чижик да Нюра кӧсйисны сылы отсавны, но нинӧм эз артмы: юрсӧ мынтӧдны мешайтісны пельясыс.
— Мый вӧчны, мый вӧчны, Нюрочка?
Сійӧ жӧ джагалас тадзтӧ!
Страшнӧй кыв кылӧм бӧрын Катюша повзис да кутіс бӧрдны сэтшӧм ёна, мый Манька чеччыштіс лабичсьыс, — и садьмисны челядь.
Найӧ чуймӧмӧн видзӧдісны нывка туша вылӧ, коді тыдаліс крӧватьсьыс, сэсся лэччисны джоджӧ, мунлісны крӧвать бӧрӧ да любопытнӧя видзӧдісны Катя юр вылӧ.
— Чижик, — шуис Нюра, — котӧртлы ӧдйӧджык, кодӧскӧ кор!
Чижик уськӧдчис му вылӧ.
Пока сійӧ котӧртіс, сылы син водзас воліс быдсяма лёкторйыс: Катялӧн юрыс орӧма да куйлӧ нин джоджын, либӧ нывка пӧдӧма кӧрт тасъяс костас.
И синванас виньдалігтыр нин Чижик корсис Власьевнаӧс.
— Мый лои, Чижик? — нывка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын повзис Власьевна.
— Сэні...
Катюша... сибдіс крӧватьӧ... пыр жӧ кулӧ... — тёльгис Чижик.
Власьевна эз кут юасьны, сатшкис зырсӧ муӧ да уськӧдчис керкалань.
Бӧрдӧм чужӧма Нюра уськӧдчис сылы паныд.
— Тётенька, отсалӧй!
Власьевна матыстчис Катюша дорӧ, заводитліс сійӧс бергӧдны сідзи и тадзи.
Пельясыс мешайтісны.
— Ва да майтӧг, — корис Власьевна.
Нюра да Чижик уськӧдчисны таз дінӧ, ӧтпырйӧ кутчысисны сы бердӧ, зурасисны плешъяснаныс, уськӧдісны тазсӧ.
Доймӧм местаяссӧ зыралігтыр да ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг кисьтісны ва, тазсӧ вайисны Власьевналы.
Манька вайис майтӧг.
Власьевна ёна майтӧгаліс Катялысь юрсӧ, кокньыдика личкыштіс юр пыдӧсас, да майтӧга нильӧг шар мыніс решетка костысь.
— Но, вот и ставыс! — кокньыда ышловзис Власьевна.
Бӧрдӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ мыськис нывкаӧс, чышкис кичышкӧдӧн да босьтіс сійӧс ки йылас.
— Но, ланьт, ланьт, ставыс прӧйдитіс!
Вот локтан тэ ме ордӧ, ме тэныд кампет сета!
Кампет йылысь гарыштігӧн Катюша пыр жӧ ланьтіс, а Чижик кувтӧдзыс повзис, — мый, мукӧд посниясыс кӧ кыласны кампет йывсьыд да ставныс кутасны юръяссӧ сюявны тасъяс костас?!
Но, шуд вылӧ, некод нинӧм эз кывлы!
— Со мый, нывкаяс, — шуис Власьевна, — керкаын ті накӧд матӧ воанныд.
Зэрыс дугдіс, шонді мыччысис, петкӧдӧй найӧс ывлаӧ, сэні найӧ асьныс котраласны да ворсасны, сӧмын видзӧдӧй.
Рытӧдзыс ставыс вӧлі лючки.
Но кор шондіыс кутіс пуксьыны пемыд вӧр сайӧ, чикышъяс кутісны лэбавны уліті му весьтті, шувгыштны кутіс рытъя тӧв да нывкаяс пыртӧдісны челядьӧс керкаас, заводитчис настоящӧй концерт!
Челядь чилзісны, бӧрдісны, горзісны: «Мама!
Мама дорӧ!
Мама дорӧ кӧсъя!»
И сэки отсӧг вылӧ воис Манька.
— Ланьтӧй! — горӧдӧмнас вевттис сійӧ уна гӧлӧсӧн равзӧмсӧ. — Ӧні кута петкӧдлыны представление.
И петкӧдліс!
Сійӧ чеччаліс, кӧлеса моз бергаліс.
Сійӧ нявзіс, чуксасис петук моз, чеччаліс лягушка моз, петкӧдліс, кыдзи керка вевт вылын косясьӧны каньяс, сьыліс сьыланкывъяс.
Чижик видзӧдіс сы вылӧ шензьӧмӧн.
Вот тайӧ Манька!
А челядь вунӧдісны асланыс шог йылысь да гажаа сералісны.
Со и вой пуксис му вылӧ.
Ӧшинь сайын пемыд да гудыр.
Шуштӧма шувгӧны пуяс; бара буситӧ посни РУД зэр.
Челядь узьӧны, унйывсьыс вомъяснаныс тяпйӧдлӧны.
Нюра кызіник Танькакӧд муніс гортас.
Тётя Дуня воис му вылысь, пӧрччысьтӧг шыбитчис лабичӧ да чорыда унмовсис.
Манька водіс джоджӧ челядь дінӧ.
— Маня, — вашкӧдӧ Чижик, — тэ эн на унмовсьы, ме ветла Ленаӧс видлыны.
— Мун, — шуӧ Манька да унмовсьӧ нин.
— Манька, тэ эн узь, колӧ, медым дежурнӧй вӧлі, — тормошитӧ сійӧс Чижик.
— Ме ог узь, — и Манька гораа шкоргӧ.
Чижик видзӧдлӧ мирнӧя узьысь челядь вылӧ, тётя Дуня вылӧ, ӧвтыштӧ кинас да котӧртӧ колхоз правлениеӧ.
Сэні джоджас, лабичьяс вылын, пызанъяс вылын узьӧны йӧз.
Стӧрӧжикаыс пидзӧсчанясьӧмӧн ломзьӧдӧ ичӧтик пач.
Пыр ӧтарӧ вугыртлӧ, дрӧгнитлӧ, садьмывлӧ, бара пӧльтӧ, бара вугралӧ...
Йӧз узьӧны чорыд унмӧн.
Сьӧкыд вӧлі талунъя луныс!
Коптилка югӧр улын Лена да Иван Евдокимович, Марушка, инженер да Мария Дмитриевна тотшкӧдчӧны счёты вылын, лыддьӧны, мый вӧчӧма лун чӧжӧн, мый колӧ вӧчны аски.
Чижик матыстчӧ чойыс дінӧ, но Лена сэтшӧм занят да сэтшӧма мудзӧма, мый оз аддзы Чижикӧс.
Нывка гусьӧник окыштӧ чойыслысь банбоксӧ да мунӧ аслас пост вылӧ.
* * *
Коли и воскресенье.
Картупель мулӧн джынйыс вӧлі идралӧма.
Рытнас карсаяс мунісны.
Шумитӧны нин машинаяс, шыблалісны нин сэтчӧ картупель тыра мешӧкъяс — колхозлӧн пӧдарок, — пукталісны нин зыръяс, а йӧз оз кӧсйыны торйӧдчыны.
— Ті, Георгий Георгиевич, гожӧмнас миянӧ непременнӧ волӧй, эн ӧбидитӧй миянӧс, — шуӧ Власьевна. — Миян гожӧмнад вывті лӧсьыд.
— Обязательнӧ, обязательнӧ, Афанасья Власьевна.
Лоас кӧ отпуск, вола.
Иван Евдокимович благодаритӧ мунысьясӧс, жалитӧ, мый этша гӧститісны.
— Но, дерт, ачым гӧгӧрвоа, заводад уджыд сідзжӧ оз вермы виччысьны.
Посньыдъяс кытшын нывкаяс сулалӧны тётя Дуня керка кильчӧ вылын.
И быд мам, аслас кагаысла матыстчигӧн, шуӧ сьӧлӧмсяньыс:
— Аттьӧ тіянлы, нывкаяс!
И со сяргӧны нин машинаяс, кутісны шура-шаракывны кӧлесаяс, и саялісны карса другъяс.
Сиктын друг лои лӧнь-лӧнь, нывбабаяс ньӧжйӧник ышловзисны да бара босьтчисны зыръяс бердӧ.
ДЫР ВИЧЧЫСЯНА ЮӦРЪЯС
Пётр Тихонович настоящӧй волшебник!
Тӧрыт сійӧ шуис шогсьысь Леночкалы: «Энӧ шогсьӧй, Лена Павловна, аски обязательнӧ письмӧ тіянлы вая».
И со сійӧ, батьсяньыс дыр виччысяна, рӧднӧй письмӧыс, куйлӧ пызан вылын.
Чижик оз кӧсйы восьтыны сійӧс Леночкатӧг — сійӧ должен ӧні локны.
Чижик бергӧдлӧ киас треугольниксӧ да горша видзӧдалӧ сійӧс.
Уна туй прӧйдитіс письмӧыс, уна киясын вӧвлі, со и помъясыс куснясьӧмаӧсь, и еджыд бумага вылас лоӧмаӧсь пятнаяс.
Гашкӧ, военнӧй почтальон письмӧсӧ вайигӧн писькӧдчис пуляяс улын видзьяс да вӧръяс вомӧн, кыссис миннӧй полеяс кузя, вуджаліс визув юяс вомӧн.
А бать гижӧма письмӧсӧ, дерт, танкын — со маслӧ чут йиджӧма лист мӧдар бокас...
Да думайтӧма аслас нывъяс йывсьыс...
Пӧрччысьтӧгыс Леночка пуксис крӧвать вылас да восьтіс письмӧсӧ.
Дерт, бать абу вермылӧма гижнысӧ, а ӧні сійӧ кутас гижны частӧ.
«Но энӧ полӧй, письмӧяс кӧ бара кутасны воны шочджыка.
Ӧні ми сэтшӧм ӧдйӧ мунам водзӧ, мый почталы корсюрӧ сьӧкыд миян бӧрся вӧтчынысӧ.
Ми мунам бойясӧн йӧз му вывті, мездалам фашистъясысь каръяс да сиктъяс, и уджалысь йӧз встречайтӧны миянӧс, кыдзи рӧднӧйясӧс, кыдзи защитникъясӧс, кыдзи надеяӧс.
Тӧрыт отступайтігас врагъяс взорвитісны пос, и татчӧс крестьяна асьныс петісны матыса сиктъясысь да заводитісны лӧсьӧдны пос.
Куим час уджалісны найӧ йиа ваас да ставсӧ вӧчисны миян войска локтігкежлӧ.
Менам дона нывъяс, ті долженӧсь гордитчыны, мый миян армия, миян народ сувтіс став порабощённӧйясӧс дорйӧм вылӧ, нуӧ налы шуд да свобода.
Меным некор не вунӧдны, кыдзи йӧз окавлісны миянлысь шинельяснымӧс, кыдзи цветъясӧн тыртлісны миянлысь танкъяснымӧс, кыдзи лэптавлісны челядьяссӧ кияс выланыс,
кыдзи шуалісны ӧти кыв, коді тӧдса став кыв вылас: «Сталин».
Висьтавлӧй та йылысь став другъясныдлы, муса нывъясӧй, медым ставныс радласны да гордитчасны...»
Унатор ещӧ гижис батьныс, и Лена рытнас нуис сылысь письмӧсӧ школаӧ и колхоз правлениеӧ да лыддис сэтысь выдержкаяс и Власьевналы, и тётя Дунялы, и Ёгор дядьлы,
да дыр сёрнитісны та йылысь сиктын.
И ставныс быттьӧкӧ быдмисны юр джудждаӧн вылӧджык.
А Чижик гӧгӧрвоис, мый ми не сӧмын доръям ассьыным керка, ассьыным Рӧдина, но и став мирсӧ.
А мӧд лунас воис письмӧ Андрейсянь.
И сэки артмис неприятность.
Чижиклы сэтшӧм окота вӧлі радуйтны Ленаӧс, мый письмӧнас зэв ӧдйӧ котӧртіс учительскӧйӧ.
Сійӧ весиг эз таркӧдчышт, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ да сувтіс порог дорас; ачыс пӧсялӧма, юрсиыс лёзьнитчӧма.
— Лена! — горӧдіс сійӧ. — Леночка!
А учительскӧйын муніс заседание.
Марья Дмитриевна, Лена, Галина Владимировна бергӧдчисны сылань.
— Богданова, — шуис Марья Дмитриевна стрӧга, — мый кутшӧм горзӧм!
Мыйла тэ тадзи пыран учительскӧйӧ?
Мыйла тэ эн таркӧдчышт?
Чижик пыр жӧ раммис.
— Со... письмӧ... — нурбыльтіс сійӧ, шыбитіс письмӧсӧ пызан вылӧ да петіс ӧдзӧс сайӧ.
Синваыс сылӧн лэччис банбокъяс кузяыс, и сійӧ ачыс эз казяв, кыдзи чышкаліс сійӧс кинас, код вылын ӧшаліс сьӧкыд школьнӧй сумкаыс.
И, кыдзи пыр сьӧкыд минутаӧ, сы дінӧ кыськӧ чужи Нюра.
Кытыськӧ воис и Манька.
Сыркъялігтыр да мыкталігтыр Чижик висьталіс налы, мыйын делӧыс.
— Нетшкыны цветъяссӧ! — шуис Манька.
— Мый?
— Нетшка директоршалысь став цветъяссӧ!
Пыра комнатаас и нетшка, сійӧ кӧ татшӧм!
— Да дугды тэ, Манька, сӧрнытӧ! — стрӧга шуис Нюра. — Чижик ачыс мыжа; но коді нӧ тадзи учительскӧйӧ уськӧдчывлӧ!?
Весиг ӧд эн таркӧдчышт?
— Эг таркӧдчы, — мыжапырысь лимзіс Чижик.
— Но вот, аддзан!
Дугды бӧрднытӧ, Чижик, пырысь-пыр Лена Павловна петас...
Зэв ёна, буракӧ, занят.
— А ме видзӧдла, мый сійӧ сэні вӧчӧ, — и Манька кутіс видзӧдны томан розьӧд.
— Пукалӧны, — шуис сійӧ гора шӧпкӧмӧн, — заседайтӧны.
— А письмӧыс?
— Письмӧыс куйлӧ пызан вылас, восьтытӧм на...
— Да-а, — нюжӧдіс Нюра, — тӧдӧмысь, Елена Павловналы муннысӧ некыдзи...
Чижик чышкис синвасӧ.
— А всё-таки сійӧ менӧ оз любит, а, Нюра?
abu
abu
abu
— Сійӧ не сӧмын тэ вылӧ, сійӧ став челядьыс вылӧ оз видзӧд.
— А ӧд збыль, — шуис Манька, — гырысьяскӧд сійӧ сёрнитӧ, а челядь вылӧ пыр юр вывтіныс видзӧдӧ.
— А торйӧн нин, посниӧсь кӧ, то сійӧ пыр сэтшӧм серьёзнӧй лоис да шуас: «Мун аслад воспитательница дорӧ, сійӧ тэныд ставсӧ объяснитас».
Нюра думыштчӧмӧн довкнитіс юрнас.
— Тайӧ, тӧданныд, нывкаяс, абу прӧстӧ.
Тані кутшӧмкӧ тайна.
Но кутшӧм сэні тайна!
Тайнаяс овлӧны сӧмын красавицаяслӧн! висьталӧ Манька да сомневайтчӧмӧн довкйӧдлӧ юрсӧ.
Вӧлисти тайӧ кадас учительскӧйысь петіс Лена.
— Чижик, — шуис сійӧ волнуйтчӧмӧн, — мунам Власьевна ордӧ.
Власьевналӧн точкӧ гираа часі, пач улас вугралӧ курӧг, ӧшинь вылас цветитӧны гераньяс.
А Леночка тӧвныр моз пырӧ сы ордӧ да, письмӧнас ӧвтчигтыр, горзӧ:
— Власьевна!
Донаӧй!
Мусаӧй!
Найӧ сэні ӧтлаынӧсь, кыкнанныс ӧтлаынӧсь!
Власьевна кельдӧдӧ, чеччӧ улӧс вывсьыс да уськӧдӧ кысянсӧ.
— Коді?
— Андрей да тіян Митенькаыд!
Со, со, лыддьӧй!
«Кыдзи ӧтлаасьӧны судьбаясыс йӧзлӧн!
Тэнсьыд письмӧтӧ вайис меным старшина Лагутин, чудеснӧй, веськыда кӧ шуны, зон.
Сійӧ видзӧдліс обратнӧй адрес вылас да шуис: «А письмӧыс тіянлы менам сиктысь».
А сэсся выяснитчис, мый сійӧ рӧднӧй пи тэнад скӧр Власьевналӧн...»
«Скӧр» кывсӧ кылігӧн Чижик повзьӧмпырысь видзӧдліс Власьевна вылӧ, — дӧзмис?
Но Власовналы абу сэтчӧдз.
— Мусаӧй тэ менам, мича нылӧй, — Ленаӧс кутлігмоз шуӧ Власьевна, — кутшӧм бур!
Кутшӧм бур!
Ӧта-мӧд бӧрсяыс видзӧдыштасны, ӧта-мӧдыслы отсаласны, — видзӧдан, и воасны ловъяӧсь, здоровӧсь, миянлы радлӧм вылӧ!
Топыда кутчысьӧмӧн Власьевна да Леночка видзӧдӧны ӧшиньӧд, сэтчӧ, рытыввылӧ, кӧні пиыс, и Андрей, и бать.
МИША ЯВИТЧИС
Кор Чижик мӧд лунас воис школа дорӧ, сійӧ аддзис, мый посньыд челядь чукӧртчӧмаӧсь кильчӧ дорас.
На пиысь некод мыйлакӧ эз кай пос кузяыс.
Найӧ жӧдзисны места выланыс, видзӧдісны бокӧ.
Учительяс эз на вӧвны.
Кильчӧ вылас, пыран ӧдзӧс бердас пельпомнас тешкодя нёровтчӧмӧн, сулаліс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса детинка, коді вӧлі паськыда паськӧдӧма ыджыд сапӧгъяса кокъяссӧ.
Пельпом вомӧныс сылӧн ӧшаліс противогазысь сумка, кытчӧ вӧлі тырыс сюялӧма книгаяс.
Кияссӧ сюйӧма зепъясас, юрсисӧ шыльӧдӧма бӧрлань да та вӧсна тыдаліс ыджыд чистӧй плешкыс.
Чужӧмыс сылӧн эз вӧв ни зумыш, ни скӧр, мӧдарӧ, меліа, но презрительнӧя нюмъялігтыр, сійӧ видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ, быттьӧ эз аддзы чукӧртчӧм челядьӧс.
Но сы серти, кутшӧм топыда топӧдчӧма сійӧ ӧдзӧс бердас, кутшӧм паськыда паськӧдӧма кокъяссӧ, вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ оз кӧсйы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс да лэдзны кодӧскӧ школаӧ.
— Коді тайӧ? — шӧпнитіс Чижик.
— Миша Теплых.
Школаӧ оз лэдз.
— Кыдзи сідз оз лэдз! —
пырысь-пыр пузис Чижик.
Сійӧ котӧртіс пос тшупӧдъяс кузя, матыстчис Миша дорӧ. — Нолтӧ, лэдз!
Миша веськодьпырысь видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис.
— Лэдз, шуӧны тэныд! —
скӧрысь уськӧдчис сы вылӧ Чижик.
Миша ӧвтыштіс кинас, быттьӧкӧ вӧтліс дӧзмӧдчысь номйӧс, да топыдджыка топӧдчис пельпомнас ӧдзӧс бердӧ.
Сэки справедливӧй скӧрӧн тырӧм Чижик кыкнан кинас кватитіс детинкаӧс тасмаӧдыс.
Миша чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ да дышпырысь йӧткыштіс Чижикӧс.
Миша сӧмын кокньыдика йӧткыштіс кинас, но Чижик лэбовтіс детинка дорысь да муртса эз усь муас.
А Миша весиг эз бергӧдчыв.
Чижик надеятӧг видзӧдліс, — дружнӧйяс звеноысь некод на эз вӧв.
Но мый нӧ, сідзкӧ, ковмас ӧтнаслы примитны бой!
Но тайӧ кадас мыччысис Лена.
Ӧти киас сійӧ вайис ыджыд глобус, а мӧдас — ученическӧй тетрадьяслысь джуджыд пачка, кодӧс топӧдӧма морӧс бердас да кокньыдика кутыштіс щӧканас.
Чижик аддзыліс, кыдзи, челядь дорӧ матыстчигӧн, Лена чинтыштіс воськовсӧ да, тыдалӧ, пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
«Мый ӧні лоӧ?» — ёна полӧмӧн думыштіс Чижик.
Лена матыстчис челядь дінӧ,
найӧ кежыштісны сы водзын, любопытствоӧн да интересӧн следитісны сы бӧрся синъяснас.
Лена ӧдйӧ кайис пос тшупӧдъяс кузя да спокойнӧя, быттьӧкӧ нинӧм оз казяв, шуис:
— А-а, Миша!
Ноко, восьты меным ӧдзӧссӧ!
Ӧти здук кежлӧ Миша синъясын вуджӧртчис чуймӧм.
Сэсся сійӧ кежыштіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Босьт глобуссӧ, — шуис Лена, — меным сьӧкыд.
Миша босьтіс Леналысь глобуссӧ да катласигтыр, тэрмасьтӧг, муніс классӧ.
Лена кежис учительскӧйӧ, челядь ызӧбӧн пырисны школаӧ.
Кор Чижик пырис классӧ, Миша пукаліс сы парта сайын.
Сійӧ пукаліс нёровтчӧмӧн, кияссӧ скамья бӧр вылас паськӧдӧмӧн, пидзӧсъясыс сылӧн пыкисны парта вевтсӧ.
Чижиклы сійӧ кольӧма зэв ичӧтик места.
Чижик муртса тӧрӧдчыштіс да пукталіс книгаяссӧ.
Тайӧ кадас зилькнитіс звонок.
Гижисны грамматическӧй упражнениеяс, да, пока челядь дружнӧя дзуртісны-гижисны перӧяснас, а Лена ветлӧдліс партаяс костӧдыс, Миша ньӧжйӧник, но настойчивӧя зырис Чижикӧс парта дорӧдзыс.
Со нин тетрадь джынйыс Чижиклӧн ӧшйис, со нин шуйга кокыс сылӧн парта сайын.
Чижик первойсӧ заводитліс водзсасьны, сэсся сійӧ муртса вермис кутны синвасӧ, но нинӧм эз шу, эз кӧсйы мешайтны Ленаыслы уроксӧ нуӧдны.
Ещӧ минута, — и сійӧ усяс.
Но тайӧ кадас, Миша дорті мунігӧн, Елена Павловна видзӧдліс сы тетрадь вылӧ.
— Тэ бура гижан, Миша, сӧмын эн татшӧма личкы перӧтӧ.
Со тані и тані, — сійӧ петкӧдліс чуньнас, — тэнад няйт.
Да ичӧтика локтышт, пожалуйста, талань.
Тэ кӧ пуксян правильнӧя, тэнад почеркыд лоӧ мича. — И выныштчӧмӧн Елена Павловна вештыштіс Мишаӧс аслас местаӧ.
Перемена дырйи Нюра Валова матыстчис Миша дінӧ.
— Миша, тэ бара заводитан?
Бара кӧсъян мешайтны став классыслы?
Миянлы интереснӧ, и ми огӧ лэдзӧ тэныд мешайтчыны.
— А нолтӧ, вешйы татысь, — дышпырысь шуис Миша, но синъясыс сылӧн векняммыштісны.
Арифметика урок вылын веськалі зэв сьӧкыд задача.
Челядь уджалісны напряжённӧя: коді ышлолаліс, коді пель сайсӧ гыжъяліс, коді шӧпкӧдӧмӧн арталіс мыйкӧ.
Валя Веселовалӧн тетрадь вылас войталіс синваыс.
А Чижиклӧн кывйыс сідзи и вешъяліс ӧти вом кӧтшсяньыс мӧдас.
Кор Чижик минута кежлӧ кыпӧдліс юрсӧ тетрадь вывсьыс, сійӧ аддзис, мый Миша пукалӧ кияссӧ кресталӧмӧн.
Тупкӧм тетрадьыс куйліс сы водзын, сійӧ дышиника видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
«Но и но», — думыштіс Чижик да бара заводитіс решайтны задача.
Елена Павловна видзӧдліс Миша вылӧ.
— Миша Теплых, тэ мыйла он уджав?
— Сідз, — чеччывтӧг буркнитіс Миша.
— Тэныд мыйкӧ абу гӧгӧрвоана?
— Абу, — веськодя шуис Миша; и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый значитӧ тайӧ «абуыс».
Лена матыстчис парта дорӧ.
— Но, вай ме тэныд объяснита.
— Оз ков, — веськодьпырысь шуис Миша.
Синкымъяссӧ неуна кӧрыштлӧм бӧрын Лена восьтіс сылысь тетрадьсӧ.
— Да тэ нин ставсӧ важӧн решитӧмыд!
И сэтшӧм чистӧя, ӧкуратнӧя!
Вот молодец!
Мый нӧ тэ пыр эн висьтав?
Мӧдысь тэ эн яндысь и эн пов, висьтав веськыда.
Миша друг гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс, быттьӧ рак.
«Буракӧ, ӧбидитчис, мый Лена шуис «эн пов», — думыштіс Чижик, — аддзан, весиг чабыртіс кулакъяссӧ!»
Но Елена Павловна шуис гажаа да дружелюбнӧя:
— Вай ме тэныд ӧні пукта журналӧ пятёрка.
Бур заводитчӧм!
Приятнӧ ӧд первойя лунсянь жӧ арифметика кузя пятёрка вылӧ вӧчны.
Миша буркнитіс мыйкӧ «веськодь» сяма кыв, но вомгӧгӧрас тӧдчис гордӧй нюм.
Ыджыд перемена дырйи, кор челядь шумӧн обсуждайтісны став событиеяс йывсьыс, Миша ӧтнас шӧйтіс школьнӧй коридор кузя, сэсся матыстчис посни челядь дорӧ.
— Но, анькытшъяс, мый ланьтінныд?
Вайӧ гуси-лебедиысь ворсны, вот ме лоа кӧин, — и сійӧ мурзігтыр зырӧдіс поснияс вылӧ.
Челядь гажаа чилзігтыр уськӧдчисны кытчӧ веськалӧ, а Миша друг казяліс, мый Чижик видзӧдӧ сы бӧрся, горӧдіс скӧрыськодь: «А но тіянӧс!»... и пырис классӧ.
Лена вайис классӧ карта, ӧшӧдіс сійӧс дӧска вылӧ да кутіс объясняйтны челядьлы, кыдзи карта вылын пасъяссьӧны гӧраяс, юяс, мореяс, увтасінъяс.
Челядь кывзісны интересӧн, видзӧдалісны, нюжӧдавлісны сьыліяснысӧ, бӧрсаясыс сувтавлісны кок йыланыс.
Лена висьтавліс челядьлы мореяслысь нимъяссӧ, кодъяс кытшалӧны миянлысь Рӧдинанымӧс.
Морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн Миша небрежнӧя видзӧдіс челядь вылӧ.
— Тэ менсьым он кывзы, Теплых! — скӧрысь шуис Лена.
— А ме тайӧс ставсӧ тӧда, — буркнитіс Миша.
— Тӧдан?
Кытысь?
— Сійӧ тӧдӧ! — горӧдіс Алёша. — Сійӧ морякӧн кӧсйӧ лоны!
— Сылӧн бескӧзырка нин эм!
— Сійӧ морскӧй училищеӧ мунас!
— Но, кутісны больгыны! — горӧдіс Миша.
— Ланьтӧй, ребята!
Ті меным висьталанныд ставсӧ урок бӧрын.
А тэ, Миша, должен лоны ещӧ внимательнӧйджыкӧн.
— А ме и сідзи тӧда...
— Ӧні ме тіянлы висьтала великӧй мореплавательяс йылысь.
И Лена кутіс висьтавны му шар гӧгӧр кытшовтысь великӧй русскӧй йӧз йылысь: Дежнев йылысь, Беринг йылысь, Лаптев йылысь да Седовлӧн трагическӧй судьба йылысь.
Челядь кывзісны, эз вештывны синъяссӧ указка вылысь, коді ветлӧдліс мореяс-океанъяс кузя.
Синбӧжнас Чижик видзӧдліс Миша вылӧ.
Ӧні и сійӧ нюжӧдчӧма парта вылас, следитӧ Елена Павловна бӧрся, и синъясыс, сылӧн ӧзйисны да пельясыс сотчисны.
«Бура висьталӧ Лена, — думыштіс Чижик, — вот молодец!»
Урок бӧрын Миша матыстчис Лена дінӧ да бокӧ видзӧдігмоз буркнитіс:
— Тіянлы нуны глобустӧ?
МАГЕЛЛАНЛӦН КОРАБЛЬ
Мӧд лунас Чижиклы пыр жӧ лои ӧбиднӧ.
Эз на удит сійӧ мукӧд челядь моз паськӧдны парта вылас газетасӧ, кыдзи Миша босьтіс газетасӧ пельӧсӧдыс да кыскис асланьыс.
— Тайӧ тэ мый?
— А сійӧ, — Миша кыкнан гырддзанас лэччысис газета вылас.
— Тайӧ менам газетаыс, ӧні жӧ вай!
— Но-но, — дышиника нурбыльтіс Миша, — ки улӧ эн лӧсьӧдчы, верма виччысьтӧг дойдны.
Чижик нетшыштіс газетасӧ асланьыс,
Миша лэдзчысис сы вылӧ ёнджыка, и бумага торъяс колины Чижик киӧ.
Тайӧ кадас пырис Лена, заводитчис урок.
Кор Лена, объяснитӧм бӧрас, шуис: «Перйӧй тетрадьяснытӧ», Миша букыштчыліс Чижик вылӧ да насмешливӧя нюммуніс.
Лена прӧйдитіс партаяс костӧд.
— Таня, тэ мый, вунӧдін талун газетатӧ?
Ме тэныд сета мӧдӧс, но старайтчы мӧдысь не вунӧдны.
А тэнад, Миша, кутшӧм бумага торъяс парта вылад?
Колӧ лоны ӧкуратнӧйджыкӧн.
Таня, сет сылы ассьыд джынсӧ.
И Чижик, топыда пиньяссӧ курччӧмӧн да лӧгпырысь Миша вылӧ видзӧдігтыр, ӧкуратнӧя косяліс газета джынсӧ да сетіс сійӧс детинкалы.
Но Миша эз радлы.
Мӧд урок вылын, кор Елена Павловна объясняйтіс грамматика да гижаліс дӧска вылӧ примеръяс, Миша кыскис пу тор да лэчыд пурт и заводитіс мыйкӧ вӧлавны.
Класса лӧняс кыліс пуртӧн вӧласьӧм шы.
— Дугды, — некымынысь шуис сылы Чижик.
Но сійӧ сӧмын дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомсӧ да водзӧ вӧчис ассьыс.
Челядь кутісны видзӧдлывны сы вылӧ, но Лена скӧрысь котшкӧдіс пызанӧ карандашнас, и ставныс бара бергӧдчисны дӧскалань.
Пуртлӧн дзуртӧмыс да стружкилӧн кышӧдчӧмыс кутісны кывны ещӧ ёнджыка.
— Теплых, — скӧрысь шуис Лена, — дугды шумитны да кывзы уроксӧ.
Миша дугдыштліс минута кежлӧ, а сэсся бара босьтчис аслас удж бердӧ.
Лена дугдіс объясняйтны.
— Миша Теплых, пет классысь, тэ мешайтан ставныслы.
Миша эз вӧрзьӧдчы.
Чижик полігтыр видзӧдіс Миша вылӧ.
«Мый нӧ тайӧ, — шогпырысь думайтіс Чижик, — мый нӧ сійӧ вӧчӧ?
Коньӧрӧй Леночкаӧй, но кыдзи сійӧ Мишакӧд справитчас?
Сійӧ сэтшӧм ыджыд да ён, Леночка шӧйӧвошас».
Но Леночка матыстчис Миша дорӧ.
— Тэ кывлін, мый ме тэныд шуи?
— Ог мун, — пукалігмоз буркнитіс Миша.
Чижик тэрыба видзӧдліс Лена вылӧ да повзис: татшӧмнас сійӧ некор Ленаӧс эз аддзывлы.
Леночка кельдӧдӧма, но сылӧн чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, а синъясыс стальнӧйӧсь да кӧдзыдӧсь.
И сійӧ шуис ичӧтик, но властнӧй, «железнӧй» гӧлӧсӧн, кыдзи мукӧд дырйи сёрнитліс батьныс:
— Сувт!
Миша видзӧдліс сы вылӧ синкым увтіыс да сувтіс.
— Пет классьыс!
Миша недыр колебайтчыштіс.
Классын настойчивӧя шӧпкисны:
— Пет.
Пет!
Пет, шуӧны тэныд!
— Мишка, — скӧрысь горӧдіс Саша, — тэ жӧ ачыд пионер!..
Лена шуис спокойнӧя да кӧдзыда:
— Ме виччыся.
Миша лэдзис юрсӧ да петіс.
Кокняммӧм ышловзьӧм кыліс классын.
— Водзӧ нуӧдам урок, — спокойнӧя шуис Лена.
Перемена дырйи Саша матыстчис Миша дінӧ да шуис:
— Но, Мишка, косясь эн косясь, а ме тэныд висьтала, мый тэ вреднӧй!
И Лена Павловнаӧс дӧзмӧдны ми огӧ сетӧй!
Сійӧ мирӧвӧй учительница!
Миша воськовтіс парта сайсьыс.
— Тайӧ тэ он сет?
— Да, и ме! — горӧдіс Нюра.
И ме!
И ме!
Миша сулаліс ыджыд, быдса юрӧн ыджыдджык сійӧс кытшалысь челядьысь, и чужӧмыс сылӧн ньӧжйӧникӧн гӧрдӧдіс.
Но челядь чукӧртчисны сы гӧгӧр, топыда топӧдчисны ӧта-мӧд дорас да видзӧдісны сы вылӧ повтӧг да лӧгысь.
— Ак тадзи! — Миша воськовтіс водзлань.
Но сэки ичӧтик тушаа, жебиник да омӧлик Женя Веселова, коді вӧлі сӧмын Мишалы пельпомӧдзыс, ичӧтик кабыръяссӧ чабыртӧмӧн воськовтіс детинкалань.
— И ме ог сет! — волнуйтчӧмысла оръясян, вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
Та вылӧ некод эз серӧкты: нывка бӧрын топыд стенаӧн сулаліс ставнас классыс, пионер-другъясыс, ёртъясыс...
И Миша друг раммис, разис кабыръяссӧ да «О тэ, вещество!» шуӧм бӧрын пуксис парта вылас.
Нинӧм сэтшӧмторйыс быттьӧкӧ эз ло, но челядь вӧліны радысла возбуждённӧйӧсь.
География урок вылын Елена Павловна корис Мишаӧс.
Сійӧ гурйысьыштіс партаас да, киас мыйкӧ чабыртӧмӧн, петіс.
Сійӧ босьтіс указка, бергӧдчис классыслы мышкӧн да недыр мыйкӧ вӧчис.
Сэсся сійӧ матыстчис карта дорӧ, висьталіс первой ставсӧ, мый колӧ, а сэсся кутіс висьтавны Магеллан путешествуйтӧм йылысь.
«1519 воын Магеллан мӧдӧдчис туйӧ.
Гаваньысь сійӧ петіс югдігӧн...»
Миша лэптіс указкасӧ да инмӧдчис сійӧн картаӧ, и ставныс аддзисны указка помас тувъялӧм ичӧтик корабль.
Мачтаяса, парусъяса, нырас пуктӧма пу фигура, — Магелланлӧн настоящӧй корабль.
Корабль увереннӧя кутіс иславны лӧз гыяс вывті, проливъяс, мореяс да океанъяс вомӧн, и челядьлы кажитчис, мый найӧ аддзӧны, кыдзи настоящӧй корабль вермасис бушковкӧд Огненнӧй Земля дорын.
— Молодец, — шуис Елена Павловна, — молодец, Миша!
И корабльсӧ тэ бура думыштӧмыд; сӧмын тайӧс вӧчны колӧ гортад, а оз ков мешайтны аслыд и мукӧдъяслы классын да оз ков няйтӧсьтны школасӧ.
Ӧтветсьыд ме пукта тэныд пятёрка.
Но перемена дырйи уберит ёгсӧ да чышкы классӧ.
Перемена дырйи Миша эз пет классьыс.
Челядь думайтісны, мый сійӧ кутас уберитны ёг, но пӧдса ӧдзӧс сайсянь друг кыліс шум, грымӧдчӧм, поиктӧм.
А кор звонок бӧрын воссис ӧдзӧс, челядь аддзисны классьыс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор: партаяс сорласьӧмаӧсь, вешъялӧмаӧсь, чукӧртчӧмаӧсь, быттьӧ бушков дырйи ыжъяс.
На костті прӧйдитны эз позь.
Учительлӧн пызаныс, вӧсньыдик кокъяссӧ чургӧдӧмӧн, куйліс лёк ногӧн ӧшинь вылын, быттьӧ корис пӧщада, а став тайӧ хаос шӧрас сулаліс бусӧссьӧм, сувтса юрсиа, пӧсялӧм Миша да зэлӧдчӧмӧн зілис ӧтнасӧн лэптыны ӧти парта вылӧ мӧдӧс.
Сійӧ бергӧдчис шум вылӧ, и синъясас сылӧн югнитіс шӧйӧвошӧм.
— Теплых, — шуис Лена скӧрысь. — Мый тайӧ татшӧмыс?
— Ме эг удит... — вомгорулас шуыштіс Миша.
— Мый эн удит?
Но Миша нин ланьтіс, и сылысь оз вӧлі позь перйыны ни ӧти кыв.
Урок вӧлі сорвитӧма.
Пока челядь, партаяс вомӧн чеччалігтыр, муртса паськӧдчалісны асланыс местаясӧ, пока ланьтісны, урок помӧдз коли сӧмын кызь минута.
Урокъяс бӧрын Елена Павловна тшӧктіс Мишалы кольччыны школаӧ.
И ачыс кольччис сыкӧд классӧ Мый йылысь найӧ сёрнитісны сэні, — огӧ тӧдӧй, но Лена воис гортас гажапырысь.
— Тӧдан, Чижик, мыйла сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧма? — нывкаӧс кутлігмоз шуис Лена.
— Мыйла?
— Сылы прӧстӧ ичӧт тіян партаныд, и сійӧ кӧсйӧма вежны сійӧс медся бӧръянас, медся ыджыднас — да абу удитӧма.
Абу сэтшӧм кокньыд векньыдик классын кыскыны медся бӧръя партасӧ, вот и артмӧма дзугӧмыс.
Сійӧ абу лёк детинка, — думайтігтыр водзӧ висьталіс Лена, — но всё-таки кутшӧм меным сьӧкыд...
КУТШӦМ СЬӦКЫД ВӦЛІ ЛЕНАЛЫ
А Леналы, и збыльысь, вӧлі зэв сьӧкыд.
Частӧ эз тырмывлы сылӧн выныс, эз тырмыв опытыс, тӧдӧмлуныс, кадыс.
Сійӧ ышлолаліс, нервничайтіс, висьтавліс Чижиклы:
— Этша ме тӧда, Чижик, ичӧт менам опытӧй, вот и мучитча.
Леночка волывліс школаысь тетрадь чукӧръясӧн, быд лун прӧверяйтіс то русскӧй, то арифметика.
Чижик пыр интересӧн видзӧдіс, кыдзи вуджрасьӧ чойыслӧн киясас гӧрд карандаш.
Кытысь буква черкнитас, кытчӧ содтас либӧ полеясас гижас мичаа, вӧсньыдика: «Гиж бурджыка».
— Мый тэ, Чижик, ме вылӧ видзӧдан?
Занимайтчы аслад делӧӧн.
Но Чижик сьӧлӧмсяньыс шензьӧ:
— Кыдзи тайӧс тэ ставсӧ тӧдан!
Кытчӧ колӧ «о», а кытчӧ «а», и весиг, кытчӧ запятая!
Леночка сералӧ.
— Но ещӧ мед ме тайӧс эг тӧд!
Сэки эськӧ менӧ сӧвсем велӧдны эз лэдзны.
Учитель должен тӧдны ставсӧ.
— Ставсӧ? — юалӧ Чижик.
— Да, ставсӧ.
— Свет вывсьыс ставсӧ?
— Да, свет вывсьыс ставсӧ.
Прӧверитас Леночка тетрадьяс да заводитас гӧтӧвитчыны аския урокъяс кежлӧ.
План гижас, книгаясысь корсьысяс.
Став задачаяссӧ решитас.
А сэсся висьталас Чижиклы аския урок йылысь да тшӧктас:
— Но, сетав вопросъяс.
А Чижик оз тӧд, кутшӧм вопросъяс сетавны.
Думайтӧ-думайтӧ, мукӧд дырйи думыштас мыйкӧ.
Сэки Леночка скӧрмӧ:
— Но мый тэ, Чижик!
Татшӧм йӧй вопрос некод оз сет классын.
— А друг Манька сетас?
— Чепуха!
— Но, Женя сетас, — ыръянитӧ Чижик, — сійӧ любитӧ быдтор йылысь юасьны.
Ме кӧ сеті, сідзкӧ, и сійӧ вермас.
Но сэки Чижиклы жаль лоӧ Ленаыс, и сійӧ сетӧ дзик прӧстӧй вопрос, быттьӧкӧ сійӧ первой классын велӧдчысь.
И Леночка заводитӧ сылы висьтавлыны, объясняйтны, а сэсся друг чеччас да шуӧ:
— Энлы, энлы, ме, кажитчӧ, мыйкӧ интереснӧйӧс думышті!
Котӧртла юавны Марья Дмитриевналысь, позьӧ-ӧ тадзи вӧчны урок вылын.
А тӧрыт Леночка пукаліс-пукаліс, думайтіс мыйкӧ йылысь, а сэсся надзӧник шуис:
— Ок, пола...
Чижик повзьӧмӧн видзӧдліс пемыд ӧшинь вылӧ, видзӧдліс, калича-ӧ ӧдзӧсыс.
— Кодысь тэ полан, Леночка? — гусьӧникӧн юаліс Чижик.
Ог «кодысь», а пола, мый ог справитчы.
Гӧгӧрвоан, чоюк, ӧд миян челядьлы ставсӧ лоӧ вӧчны: и восстанавливайтны, и стрӧитны, и выль олӧм бурмӧдны, а коді найӧс должен та вылӧ подготовитны?
Ме.
Гӧгӧрвоан, Чижик, кутшӧм ответственность тайӧ?
— Гӧгӧрвоа, — шуӧ Чижик да радейтӧмӧн видзӧдӧ Лена вылӧ, — ок, гӧгӧрвоа!
* * *
Ӧтчыд Леночка объясняйтіс приставкаяс.
Чижиклӧн либӧ юрыс висис, либӧ арся шондіыс сэтшӧма дӧзмӧдчӧмӧн пырис ӧшиньӧд, сӧмын Чижик нинӧм эз гӧгӧрво.
Видзӧдліс Миша вылӧ, — Миша чӧртпиянӧс рисуйтӧ.
Видзӧдліс Нюра вылӧ, — Нюра синсӧ оз вештыв Лена вылысь, чужӧмыс сэтшӧм напряженнӧй, буракӧ, кӧсйӧ гӧгӧрвоны, а нинӧм оз артмы.
Сэки пырис Марья Дмитриевна.
Сійӧ пуксис бӧръя парта сайӧ да пыр мыйкӧ гижаліс.
Чижик эз кывзы Леночкалысь: сійӧ следитіс Марья Дмитриевна карандаш бӧрся, и сылы пыр кажитчис, мый Лена висьталӧ мыйкӧ оз сідзи.
«У, кутшӧм! — думайтіс сійӧ директорша йылысь, — бара мыйкӧ гижис, а сэсся видны кутас Ленаӧс!»
А Леналӧн урокыс оз артмы.
Юаліс Алёшалысь выль материал, — Алёша мыйкӧ путайтіс.
Юаліс Нюралысь, — Нюра мыкталіс.
А Петька прӧстӧ сувтіс сюръя моз да чӧв оліс быд юалӧм вылӧ.
— «Ой, мый лоӧ! — шогпырысь думайтіс Чижик. — Некод нинӧм абу гӧгӧрвоӧма.
А тані, быттьӧ нарошнӧ, Марья Дмитриевна!»
Урокъяс бӧрын Леночкаӧс корисны директорша дінӧ.
Чижикӧс дзикӧдз шог босьтіс.
Сійӧ воис гортас, ломтіс пач, шонтіс шыд...
Сэсся пачыс ваймис, шыдыс кӧдзаліс.
Чижик выльысь ломтіс пачсӧ, выльысь пузис шыдыс...
Сӧмын рытнас воис школаысь Лена.
— Ичӧтик мама, сійӧ тэнӧ видіс, да?
Ме сідзи и тӧді!
— Эз, Чижик, — нюммуніс Лена, — сійӧ менӧ ньӧти эз вид, сӧмын разберитіс менсьым урокӧс да петкӧдліс, мыйла менсьым эз гӧгӧрвоны челядь.
И сійӧ менӧ велӧдіс; вот аддзан, аски лоӧ интереснӧ.
Збыльысь, сійӧ меным зэв ёна отсаліс.
— Но, — нимкодьпырысь шуис Чижик, — тадз кӧ, ме сылысь шыдсӧ пукта жӧ шонтыны!
Мӧд лунас первой урокыс вӧлі русскӧй грамматика.
Лена пырис классӧ, сы бӧрся пырис Саша.
Сьӧрсьыныс найӧ вайисны тешкодьторъяс!
Ва тыра графин, стӧканъяс, мискаяс, ветек, промокашка, воронка.
Челядь сувталісны партаяс саяс да сюся видзӧдісны.
Интереснӧ, мыйла тайӧ ставыс...
— <rus>Знаете, ребята, что у меня в графине</rus>? — юаліс Лена.
— <rus>Вода</rus>! — горӧдісны челядь. — <rus>Вода</rus>!
А Манька, кыдзи и век, вильыша горӧдіс:
— <rus>Квас!</rus>
— <rus>Конечно, вода</rus>, — шуис Лена, — <rus>а воду можно...</rus>
— <rus>Лить, лить</rus>!
Гырысь букваясӧн Леночка гижис дӧска вылӧ: <rus>«лить»</rus>.
<rus>— А теперь посмотрим, что я еще могу делать с водой...</rus>
Леночка босьтіс графинсӧ да стӧкан джынйыс кисьтіс ва.
— <rus>Налить</rus>! — горӧдісны челядь.
И мӧдіс мунны учитель пызан вылын гажа волшебство.
Вуджрасисны Леналӧн пельк киясыс, булькакыліс ва, зёлякыліс стеклӧ.
Челядь гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, гораа шуалісны приставкаяс, да, тайӧ посньыдик частичкаясыслы подчинитчӧмӧн, Лена вӧчаліс ванас унатор: кор сійӧ тыртіс стӧкансӧ, шулісны <rus>долить</rus>, кык стӧканысь кисьтны ӧтиӧ — <rus>слить</rus>, кисьтны коймӧдӧ — <rus>перелить</rus>, кисьтны мискаӧ — <rus>вылить</rus>, киськавны пызан пасьта — <rus>разлить</rus>.
Со кутшӧм мудерӧсь тайӧ посни частицаясыс, кодъяс вежӧны кывлысь смыслсӧ!
Тӧрыт на челядь нинӧм эз гӧгӧрволыны, а талун найӧ эз вештывны синъяснысӧ Лена вылысь, и ставыс лои яснӧ да гӧгӧрвоана.
Саша гордӧя видзӧдліс Чижик вылӧ:
— Со кутшӧми Лена Павловнаыд!
Со кутшӧм интереснӧя ставсӧ думыштӧма!
И ставыс гӧгӧрвоана лои!
Чижик рампырысь чӧв оліс да нинӧм эз шу, но, гортас воӧм бӧрын, бура киськаліс Марья Дмитриевналысь став цветъяссӧ.
КЫДЗИ ЧИЖИК ЭЗ ВЕСЬКАВ ВАРТАНІНӦ
Вторникӧ Лена висьталіс челядьлы:
— Урокъяс бӧрын энӧ разӧдчӧй, мунам отсасьны колхознӧй гумла вылӧ.
Нянь косьмис, аски заводитасны вартны.
Кутам срокысь водз сдайтны государстволы нянь.
Миянлы колӧ ставсӧ дасьтыны.
Луннас уджавны оз удайтчы: велӧдчӧм дугӧдлыны оз позь, — а отсавны кутам урокъяс бӧрын.
Урокъяс бӧрын классыс ставнас чукӧрӧн мӧдӧдчис колхознӧй гумла вылӧ.
Амбар ӧдзӧсъясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, сэні нин уджалісны Ёгор дядь да Паша Кашина.
Паськыд лапъяса пожӧм улын кер помъяс вылын пукалісны вит старука.
Уджсӧ виччысигмоз мый йылысь кӧ вашкӧдчисны, шогпырысь довкйӧдлісны юрнысӧ.
— Отсӧг воис, — кыз гӧлӧсӧн шуис Паша, — но мый нӧ, локтӧй!
Сійӧ ӧдйӧ юкліс уджсӧ.
Детинкаяс заводитісны пыркӧдны да кучкавны тыртӧм мешӧкъяс.
Саша уджаліс бура, стахановскӧя: сійӧ кыкнан киас босьтліс мешӧк да кыкӧс ӧтпырйӧ кучкаліс кыдз бердӧ.
Быдладорӧ лэбис бус, вурысъяс бердас сибдылӧм кольӧм вося йики, и пӧт курӧгъяс дышпырысь кокалісны сёянсӧ.
Ньӧжйӧник бергалігтыр кыдз вылысь гылалісны вижӧдӧм коръяс.
Петька, Алёша да мукӧд детинкаяс эз кольччыны Сашаысь.
И сӧмын дугдывтӧг швачкӧдчӧм шы кыліс сикт пасьта, быттьӧ гумла дорын, кыдзи важӧн, вартісны дас вартанӧн.
Нывкаяс босьталісны пыркӧдӧм мешӧкъясла бура видлалісны найӧс.
Не должен вӧлі лоны ни ӧти розь, медым эз киссьы дона няньыс.
Киссьӧмин аддзӧм бӧрын нывкаяс нулісны мешӧкъяссӧ старукаяслы, а найӧ чукля емъясӧн ӧдйӧ дӧмлісны киссьӧминсӧ.
Та бӧрын Нюра Валова ещӧ ӧтчыд бура видлавліс мешӧкъяссӧ да пукталіс найӧс ӧкуратнӧй стопаясӧ.
Челядь уджалісны дружнӧя да гажаа.
Обсуждайтісны школьнӧй делӧяс, сералісны ӧта-мӧд вылас, сьылісны.
Сӧмын Миша Теплых, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, дышиника шӧйтіс гумла вылын.
Матыстчис нывкаяс дінӧ, пырмунігмозыс чужйис мешӧк чукӧрӧ.
— Старайтчанныд асланыд делӧ кузя?
— Старайтчам, — пыр жӧ ӧзйис Чижик, — а тэ лодырничайтан!
— Но, тэ ньӧжйӧджык!
— Мыйла ньӧжйӧсӧ!
Чижик прав.
Локтін эськӧ мед ребяталы отсавны.
— Вот ещӧ!
Кута ме челядь делӧӧн занимайтчыны!
А Манька йӧктӧ нин Миша водзын:
Гумла вылын уна челядь
Уджалӧны бура сэн,
Сӧмын Мишка бӧрӧ-водзӧ
Шӧйтӧ тані ӧтнасӧн!
Мишалӧн читкыртчисны нин синъясыс да чабыртчисны кулакъясыс.
Сетыштіс эськӧ сійӧ Манькалы, да тайӧ кадас Ёгор дядь отсасьысь нывъяскӧд быгыльтіс сарайысь вартан машина.
И Миша эновтіс Манькаӧс да котӧртіс сэтчӧ.
Регыд мысти сійӧ ноксис нин ставсьыс медъёна, горӧдлывліс нывъяс вылӧ, котӧртлывліс амбарӧ, шутьляліс, но, тыдалӧ, удж вӧчис.
Мыйкӧ мавталіс, котшкӧдчис мӧлӧтӧн, зёльӧдчис ключьясӧн, кияссӧ сюйліс Чижиклы гӧгӧрвотӧм да страшнӧй кутшӧмкӧ пиньяс костӧ, кӧлесаяс да шестерняяс костӧ.
Ёгор дядь пыр чукӧстлывліс сійӧс: «Мишка, вӧч тайӧс, вӧч эсійӧс».
И Миша вӧчліс ставсӧ ӧдйӧ да окотапырысь.
Чижик думыштчӧмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ.
Аддзан, Нюра, кутшӧм сійӧ: миянкӧд нинӧм оз кӧсйы вӧчны, а сэні бура уджалӧ.
— Ышнясьӧ! — серӧктіс Манька.
— Быдса мужик! — ошкыштӧмӧн шуис Нюра.
Колхознӧй конюшняысь кузнечаӧ нуӧдісны вӧвъясӧс.
Миша и сэні вӧлӧмкӧ колана морт.
Сійӧ кутліс поводӧдыс сразу кык вӧлӧс, важнӧя горӧдлывліс на вылӧ да нарошнӧ вайӧдліс найӧс матӧ нывкаяс дінӧ.
— Видзчысьӧй! — шуліс сійӧ дышиника, — таляла!
Нывъяс пуктавлісны лясниӧ уль турун, кисьтлісны меркаӧн зӧр.
Вӧвъясӧс виччысис кузь туй: найӧ нуасны нянь районнӧй ссыпнӧй пунктӧ.
Пемыдӧдзыс ызгисны гумла вылын челядь.
Асывнас школаын занимайтчыны вӧлі сьӧкыдкодь.
Восьса форточкаӧд пырисны классӧ вын зэвтӧмӧн, пӧся, дружнӧя уджалӧмлӧн шыяс.
Мургис трактор, коді бергӧдліс вартан машина, мыйкӧ зильӧдчис, дзуртіс, триньгис.
Арся сӧдз воздухас гораа кылісны гӧлӧсъяс, нывъяслӧн сьыланкывъяс, кыскасьысьяслӧн горӧдлӧмъяс, телегаяслӧн дзуртӧм.
Челядьлӧн юръясныс дугдывтӧг бергӧдчывлісны ӧшиньлань.
И Елена Павловналы некор эз лолы вӧчны татшӧм уна замечаниеяс, некор эз кажитчывны сьӧкыдджыкӧсь задачаяс, гажтӧмджыкӧсь грамматическӧй правилӧяс.
Чижиклӧн тетрадяс лоаліны кляксаяс.
Нюра кыкпӧв выльысь вӧчис упражнение.
Алёша гусьӧникӧн ышлолаліс, а Миша майшасис да сэтшӧма бергаліс, мый сы улын партаыс норапырысь дзуртіс.
Медбӧрын кыліс дыр виччысяна звӧнок.
Челядь чеччыштісны местаяс вывсьыныс, тэрмасьӧмӧн сюялісны сумкаясаныс тетрадьяснысӧ да книгаяснысӧ да ыджыд шумӧн уськӧдчисны ӧдзӧслань.
Но Чижиклы ковмис кольччыны.
— Тэ, кажитчӧ, вунӧдін, мый тэ талун дежурнӧй? — скӧрысь шуис Лена.
И, синвасӧ ньылалігтыр, Чижик мыськаліс дӧска, чышкис джодж, чышкаліс партаяс.
А сэсся Лена корис Чижикӧс гортас ӧбедайтны да урокъяс гӧтӧвитны.
Мӧд лунас урокъяс бӧрын Чижик котӧртіс гортас, медым кольны сэтчӧ книгаяссӧ.
Пальтосӧ пӧрччытӧг, сувтсӧн сійӧ сюяліс вомас кодзыд картупель, видзӧдлывліс ӧшиньӧд, — эз-ӧ нин мун сійӧс виччысьысь Нюра.
Тайӧ кадас пырис Власьевна.
— Чижик, — мунігмозыс чышъянсӧ кӧрталіс шуис сійӧ, — вот мый ме тэнсьыд кора: тэ дежуритышт талун ме пыдди школаын, а ме муна вартны отсавны.
Мыйкӧ кӧ ковмас Марья Дмитриевналы либӧ сэні кодлыкӧ, тэ пыр жӧ и котӧртлы мела.
И Власьевна бергӧдчис ӧдзӧслань.
Чижиклӧн синъяссьыс чепӧсйис синваыс.
— Власьевна! — горӧдіс сійӧ. — Ме кӧсъя жӧ гумла дорӧ, сэні став челядьыс, быдӧн отсасьӧны, ӧтнам ме...
Но Власьевна скӧрысь видзӧдліс Чижик вылӧ.
— А тэ верман думыштны, кодным сэні унджык уджсӧ вӧчам: тэ али ме?
Тэнад ас йывсьыд думъяс, а менам удж йылысь!
Власьевна бергӧдчис да швачнитіс ӧдзӧссӧ.
Да, гажтӧм рыт уси Чижик пай вылӧ!
Школа ӧшиньсянь сійӧ аддзис, кыдзи кыр йывсянь котӧртіс Лена да мунігмозыс пальто вылас кӧрталіс ыджыд водздӧра, кыдзи уборщица Наташа нуис мешӧкъяс.
А школаын вӧлі чӧв-лӧнь, тыртӧм, гажтӧм.
Чижик шӧйтіс коридоръясті да гусьӧникӧн бӧрдіс.
Но аскомысяс сійӧ эз кут виччысьны, медым кодкӧ кутіс сійӧс гортас.
Сійӧ кыдзсюрӧ шыбитіс книгаяссӧ партаас, тӧвнырӧн лэбовтіс классысь да котӧртіс кыр горув.
Со нин ӧтка коз, со Марья Петровналӧн керкаыс, сельпо, пыр матынджык и матынджык уджлӧн кыпыд горыс...
Правление ӧшиньсянь видзӧдліс Марушка.
— Чижик, — горӧдіс сійӧ, — Чижик, волы татчӧ ӧдйӧджык!
Зэв мича нывлы Чижик некор эз вермы ӧткажитны.
— Мый сэтшӧмыс, Марушка, висьтав ӧдйӧджык, некор!
Чижик, — кутшӧмкӧ бумагаяс пызан йӧрас тэрыба сюялігмоз висьталіс Марушка, — пукалышт тані неуна, а ме вартанінӧ котӧртла.
— Мый тэ, Марушка! — повзис Чижик. — Ме ачым вартанінӧ...
— Но, Чижик, но, мусаӧй, сӧмын минута дас вит.
Став йӧзыс йӧз кодьӧсь, ставныс настоящӧй удж вылынӧсь, быд ки учёт вылын, а ме тайӧясӧн должен ноксьыны!
Марушка лӧгпырысь пыркнитіс щӧтісӧ.
Мольясыс нора сяркнитісны.
— Чижик, дас вит минута, а?..
— Но, ладнӧ, сӧмын не унджык...
Прӧйдитіс дас вит минута, дай час да дас вит минута...
Эз, Чижиклы ньӧти эз везит.
Восьса ӧшиньӧд вӧлі тыдалыштӧ гумлаыс, сэні жӧдзисны йӧз, гӧвкъяліс рудов тшын, котралісны челядь, коді мешӧка, коді роска, мунліс сьӧкыда грузитӧм телега.
Воздухыс вӧлі тырӧма клёнӧдчӧм, мурчкӧм шыясӧн, кӧлеса дзуртӧмӧн, гора горзӧмӧн.
А тані, дышиника гӧгрӧс маятниксӧ вешталігтыр, гажтӧма точкис часі, да пӧтӧлӧк бердын пессис гут, коді Чижик моз жӧ тӧдлытӧгыс сюрӧма пленӧ.
Мыйла сійӧс Марушка пуксьӧдіс татчӧ?
Ӧд талун некод оз и пырав правлениеас, ӧд ставныс, ставныс, ставныс: и Иван Евдокимович, и бригадиръяс, колхозникъяс, учительяс, челядь — ставныс гумла вылынӧсь...
Чижик ӧтнас татшӧм шудтӧмыс...
Друг кутіс зильгыны телефон.
Чижик дрӧгнитіс да синбӧжнас видзӧдліс звонок вылӧ.
Ичӧтик мӧлӧт настойчивӧя да упрямӧя кучкаліс гӧгрӧс, югъялысь шапкаӧ; повзьӧм гут лэбаліс воздухас.
Телефон звӧнитіс требовательнӧя да пельтӧ чунӧдана.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Чижик матыстчис сы дінӧ да полігтыр босьтіс трубкасӧ.
Ичӧтик мӧлӧтыс барабанитіс сылы веськыда пеляс.
Полігтыр Чижик видзӧдліс трубкаас да бара топӧдіс сійӧс пель дінас.
— Ме кывза, — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— Да мый тайӧ? — горӧдіс трубкаас мужскӧй скӧр гӧлӧс. — Мыйла оз ӧтвечайтны?
Тайӧ Бекрята?
Чижик ньылыштіс дульсӧ да гораа шуис:
— Бекрята!
Тайӧ Бекрята.
— Коді телефон дорас?
Чижик бара видзӧдліс трубкаас, шӧйӧвошӧмӧн чӧвтліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ: правлениеын сійӧ вӧлі ӧтнас.
— Коді сёрнитӧ, коді телефон дорас? — горзісны трубкаас.
Чижик нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ, дернитіс ассьыс платьесӧ да гораа шуис:
— Чижик.
Телефон дорын Чижик.
Шай-паймунӧмӧн трубка ланьтіс.
— Мый тайӧ?!
Кутшӧм шуткаяс? — бара кутіс ургыны трубкаын. — Тайӧ Бекрята?!
Тайӧ колхоз правление?
— Бекрята... — тэрмасьӧмӧн шуис Чижик, — ме дежурита.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуисны трубкаас, — кутшӧмкӧ сӧрӧм, Сергей Иванович?..
— Сулавлы, эн волнуйтчы, — ӧтветитіс мӧд гӧлӧс, — вайлы меным трубкасӧ.
И выль гӧлӧс, Набоковлӧн Чижиклы тӧдса гӧлӧсыс, чукӧстіс сійӧс:
— Чижик, тайӧ тэ?
— Ме.
— Елена Павловналӧн чойыс?
— Да.
— Тэ мый, ӧтнад правлениеас?
— Да.
— А кӧні нӧ Марушкаыс?
— Вартанінын.
Колис менӧ ӧти здук кежлӧ...
— Со мый!
Но, вай кывзы, Чижик, ӧні жӧ котӧрт Марушка дорӧ, висьтав, мый звӧнитісны райкомсянь, мед пырысь-пыр передайтас сводка, кыдзи мунӧ вартӧмыс.
Висьтав, став колхозъяссянь нин сводкаяс эмӧсь, а тіянсянь абу.
Пырысь-пыр, гӧгӧрвоин?
— Да, — чорыда шуис Чижик.
— Но, прӧщай...
Чижик, — шуис Набоков да серӧктіс, — повзьӧдін тэ менсьым ёртӧс.
Трубка тринькнитіс да ланьтіс.
Чижик ещӧ на кывзыштіс, пӧляліс трубкаас, сэсся видзчысьӧмӧн лэдзис сійӧс рычаг вылас.
«Мый нӧ ӧні вӧчны?
Дежурнӧй не должен эновтны постсӧ, а колӧ котӧртны Марушка дінӧ».
Тайӧ кадас керкаас пырис Марья Дмитриевна, киас сылӧн записнӧй книжка.
Сійӧ вӧлі дзик мӧднога: гӧрдӧдыштӧма, бусӧсь, ыджыд лӧз партука, юрас кӧсынка.
Сылӧн сьӧд юрсиас, быттьӧ лымчиръяс, дзирдаліс йики, идзас торъяс сибдалӧмаӧсь шерстянӧй юбкаас...
— Богданова, — шуис сійӧ чуймӧмӧн, — мый тэ тані вӧчан?
— Дежурита, — ышловзис Чижик, — Марушка меным тшӧктіс, — друг бӧрддзис сійӧ, — а тані звӧнитлісны.
— Кытысянь?
— Райкомсянь, сводка корӧны.
— Но, со ме сійӧн и локті.
Ӧні звӧнита да передайта сводкасӧ.
А тэ мун гортад.
Сёр нин.
Узьны тэныд пӧра.
— Гортӧ?!
— Чижиклӧн синваыс войталіс пызан пӧв вылас.
— Тӧдан-ӧ, сэні талун кежлӧ ставсӧ нин помалісны.
А ме тэныд кӧсйыся, мый аски и тэ уджалыштан.
Чижик шогпырысь чӧв оліс.
— Котӧрт гортад.
Марья Дмитриевна матыстчис телефон дорӧ.
Ывлаас вӧлі дзик пемыд.
Гумла вылын эз нин сяргы вартан машина, но пыр на кылісны гӧлӧсъяс да тӧлӧдчан машиналӧн шыыс.
Пӧнаръяс югъялісны тыдавтӧм киясын.
Кодкӧ гораа сераліс, дзуртісны телегаяс...
Чижик ышловзис да муніс гортас.
КРАСНӦЙ ОБОЗ
Колхоз правление дорын сулалісны телегаа сизим вӧв.
Амбаръясысь нывбабаяс кыскалісны мешӧкъяс да сьӧкыдпырысь тэчисны найӧс вески вылӧ.
Ыджыд, кыз книгаӧ Марушка гижаліс вессӧ.
Сэсся мешӧкъяссӧ нуалісны телегаӧ.
— Абу тайӧ нывбаба удж — мешӧкъясӧн вӧдитчыны.
Пӧрысьмим ми тэкӧд, Домнушка, петім арлыдсьыным...
— Нинӧм, зэлӧдчылам да томъяссӧ на панъям!
А вески вылӧ бара нин чукӧрмисны мешӧкъяс.
Паша Кашина да Миша чорыда кутчысьлісны ӧта-мӧдныскӧд веськыд кияснас, пуктылісны сы вылӧ куим пудъя мешӧк, вылісяньыс кутлісны шуйга кияснаныс да котӧрӧн котӧртлісны телега дорӧ.
Саша да горзысь Петька дыр тільсисны мешӧкӧн. Сідз эз и вермыны.
Эновтчисны да дзебсисны гырысьяс мыш сайӧ.
А то ещӧ Манька аддзас, — олӧм оз ло, та йылысь сьыланкыв лӧсьӧдас.
Беддьӧн котшкӧдчигтыр Иван Евдокимович быдлаӧ удитліс волыны, видлаліс, кыдзи мавтӧма телега кӧлесаяссӧ, прӧверяйтіс вӧвъяслысь сийӧс-заводсӧ, мешӧк кӧвъяссӧ.
Быд телега дорын сулалісны вӧв вӧтлысь нывъяс мужскӧй сапӧгаӧсь да гачаӧсь, ыджыд кепысяӧсь, но чышъянаӧсь.
Мамъясныс сюйышталісны налы туй вылас быдсяма сёян тыра тубрасъяс.
Медводдза телега вылас Ёгор дядь лэптіс гижӧда полотно:
«Тылса боецъяс — фронтвывса боецъяслы».
Нывкаяслы вӧлі окота, медым налысь обозсӧ вӧлі медся ёна вӧччӧдӧма да мичмӧдӧма.
Но эз вӧвны зэв кыпыдӧсь колхозса пӧрысь вӧвъяс.
Нывъяс, — чукӧстіс Чижик, — локтӧй татчӧ.
Нывкаяс кытшалісны сійӧс.
Писькӧдчис водзӧ и Климушка.
Чижик вашкӧдчыштіс пӧдругаясыскӧд, и найӧ сюв-сяв котӧртісны гортаныс.
А бӧр воӧм бӧрын найӧ сюялісны Чижик киӧ кутшӧмкӧ тубрасъяс.
И, пока гырысьяс веситчисны, нуалісны мешӧкъяс, пукталісны, вевттялісны няньсӧ, нывкаяс заводитісны вӧччӧдны вӧвъясӧс.
Найӧ сыналісны да кыисны вӧвъяслысь бурысьяссӧ и кыисны сэтчӧ гӧрд, гӧлубӧй, лӧз лентаяс.
А медводдза вӧлыслы мегырас кӧрталісны зэв гӧрд бумагаысь вӧчӧм роза.
Иван Евдокимович бергӧдчис обозлань да скӧрмис:
— Но мый тайӧ?
Коді тайӧс думыштіс?
Дзик маскарад вылын кодь!
Босьтавны ӧні жӧ!
Но Чижик уськӧдчис сы дінӧ:
— Иван Евдокимович, пӧжалуйста...
Ӧд тадзсӧ мичаджык...
Оз ков босьтавны!
— И збыльысь, мичаджык, — Чижик дор сувтісны нывъяс, — ловъя цветъясыс ӧні абуӧсь.
Мыйӧн мичмӧдам?
Мед тадзи олас!
— Но, ладнӧ, ладнӧ, — сетчис Иван Евдокимович. — сӧмын вот этайӧс босьтӧй.
Розасӧ лои босьтны.
Но нывкаяс эз сетчыны, вундалісны коз пу лапъяс да найӧн мичмӧдісны мегырсӧ.
— Пуксьӧй! — горӧдіс Иван Евдокимович. — Вӧвъяс дорӧ!
Ставныс шызисны.
Возчикъяс кавшасисны мешӧкъяс вылӧ, пуксялісны лӧсьыдджыка.
Ёгор дядь скӧрыськодь видзӧдліс обоз вылӧ:
— Ставныс ас местаынӧсь?
Сэки воддза телега дінас матыстчис Миша.
Сійӧ удитӧма нин вежсьыны.
Сы вылын вӧлі выль дӧрӧм, сапӧгъяссӧ весалӧма югъявтӧдз, кепкасӧ вештӧма балябӧжас, а пельпом саяс ӧшаліс гудӧк.
Сійӧ пуксис медся вылӧ, паськӧдіс гудӧк мексӧ.
Музыка ворсігӧн, нывбабаяс, старикъяс да варовитысь челядь чукӧрӧн кытшалӧм обоз мӧдӧдчис сикт помлань.
Иван Евдокимович пӧрччис шапкасӧ да улӧдз копыртчыліс мунысьяслы:
— Но, бур час, бур час!
Со и миян отсӧг мунӧ государстволы!
МИША ДЗУГСИС
Мӧд лунас Миша эз лок школаӧ.
Челядь сёрнитісны, мый сійӧ мунӧма колльӧдны обозсӧ дзик районӧдзыс.
Миша воис сӧмын витӧд лунас.
— Теплых, шуис Лена, — кутшӧм помкаяс вӧсна тэ пропуститін занятиеяс?
— Ме обозкӧд ветлі, — нурбыльтіс Миша.
— Тэнӧ кодкӧ мӧдӧдліс?
— Эз...
abu
abu
Да ӧд сэні нывъяслы сьӧкыд вӧлі справитчынысӧ, а тані мый, тані ме вӧтӧда.
— Морт должен выполняйтны медводз ассьыс обязанностьяссӧ.
Тэ думыштлы сӧмын: татшӧм сьӧкыд кадӧ страна всё-таки кӧсйӧ, медым сылӧн челядьыс велӧдчисны, и ставсӧ та вылӧ вӧчӧ.
Велӧдчыны — сійӧ тэнад главнӧй обязанность.
Мукӧдсӧ тэныд висьталасны гырысьджыкъяс.
Запомнит тайӧс.
Миша сулаліс дузгӧдчӧмӧн да ыръянитӧмӧн долис:
— Ме ӧд эг гуляйт, ме делӧ вӧчи.
Но сылӧн аслас делӧыс ачыс отомститіс ас вӧснаыс.
Вӧлі самостоятельнӧй удж грамматика кузя.
Миша дзугис став правилӧяссӧ.
Миша тетрадь вылӧ видзӧдлывліг Чижик сӧмын шензис, кутшӧм чепуха сійӧ гижӧ.
Мӧд лунас Миша коньӧр моз мыйкӧ нурбыльталіс география кузя.
Сэсся эз куж решитны задача.
И недель помас сылысь дневниксӧ мичмӧдісны куим двойка.
Классын эз ло спокой.
Букыштчӧм, зумыш Миша ыджыд из моз личкис ставныс вылӧ.
Суббӧтаӧ челядь ӧшӧдісны классӧ стенгазета.
Сылӧн веськыдладор пельӧсас, «Шип» отделын, вӧлі рисуйтӧма карикатура.
Миша Теплых, гудӧкӧн ворсігтыр, муніс куим двойкаӧс доддялӧм телега вылын.
Алёша старайтчӧма, да карикатураыс артмӧма зэв тешкодь
и Мишаӧс пыр жӧ позис тӧдны.
Челядь сулалісны газета дорын, гораа сералісны:
— Мишкаыс, Мишкаыс!
Аддзан, кавшасьӧма!
Тэрыб вӧвъясӧс вӧтлӧ!
Молодец, Алёша!
Юбканас шпорӧдчигтыр Манька бергаліс да сьыліс нин:
<rus>Пролетела стая соек</rus>
<rus>И уселась на амбар.</rus>
<rus>Запрягу я тройку двоек</rus>
<rus>И поеду на базар!</rus>
Сэки Миша пырис классӧ.
Челядь ланьтісны да, серамбанӧн сы вылӧ видзӧдлывлігтыр, муналісны асланыс партаяс дінӧ.
Миша матыстчис газета дорӧ, сюся видзӧдліс карикатура вылӧ да йӧжгыльтчыштіс, быттьӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
«Ӧні жӧ сійӧ косялас газетасӧ», — думыштіс Чижик.
Но Миша эз косяв, сюйис кияссӧ зептас да катласигтыр муніс аслас местаӧ.
Урок вылын сійӧ вӧлі зумыш да эз кывзы.
Лун помланьыс кыптіс скандал.
Валя Веселова составляйтіс ӧтметкаяс кузя недельнӧй сводка.
Гӧрд карандашӧн гижаліс сійӧ клеткаясӧ пятёркаяс, спокойнӧй турунвижӧн — четвёркаяс да лёк нога сьӧдӧн — двойкаяс.
Збыльысьсӧ, сьӧд карандашӧн сылы эз тшӧкыда ковмывлы пӧльзуйтчыны.
Но ӧні класснысӧ подведитіс Миша, и Валя гажтӧмпырысь ёсьтіс сьӧд карандаш.
Сэсся, аслас паметь вылӧ веритчытӧг, сійӧ матыстчис детинка дінӧ да збыльысь юаліс:
— Миша, тайӧ неделяс тэнад кутшӧм предметъяс кузя двойкаясыд?
Миша нинӧм эз шу.
— Вай меным дневниктӧ, Миша.
Миша бергӧдчис сылань мышкӧн.
— Но, Миша, меным жӧ некор.
— Убирайтчы... — пинь пырыс пыдзыртіс Миша.
Но дӧзмӧдчысь Валя, сылысь скӧрмӧмсӧ казявтӧг, кыскыштіс парта вылын куйлысь дневник помӧд.
Миша уськӧдчис да тувкис нывкалы морӧсас.
Валя дженьыдика ойӧстіс, шатовтчис, швачкысис парта бердӧ да гораа бӧрддзис.
Нывкаяс горӧдісны, а Саша ӧтчыд чеччыштӧмӧн уськӧдчис Миша вылӧ — и классын пансис кось.
Нюра да Женя уськӧдчисны Валя дінӧ.
Чижик чепӧсйис косясьысьяс дорӧ.
— Дугдӧй!
Дугдӧй!
Саша!
Мишка!
Дугдӧй!
Безобразие!
Сійӧ кыскаліс найӧс дӧрӧмъясӧдыс, вӧньясӧдыс,
но косясьысь детинкаяс сӧмын йӧткыштлісны сійӧс бокӧ, кытчӧдз Чижик ачыс эз лэбовт пельӧсӧдз.
Стен бердӧ топӧдчалісны повзьӧм челядь.
Алёша, кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, пукаліс парта вылын, а горзысь Петька чепсасис классті да броткис:
— Ваӧн найӧс колӧ киськавны!..
Ваӧн ли, мый ли.
И сӧмын Манька веськодьпырысь видзӧдіс косясьысьяс вылӧ и, кор Саша вермыліс, гусьӧник шуаліс:
— Сідзи сылы!
Сідзи!
Сет ещӧ!
Сет ӧтчыд!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кось пыр ӧтарӧ ӧддзис.
abu
Нывкаяс котӧртісны Елена Павловнала.
Бӧрдігтырйи да тшӧкъялігтырйи пырисны найӧ учительскӧйӧ да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, кутісны висьтавны, мыйын делӧыс.
abu
Леночка кельдӧдіс да чеччис места вывсьыс.
Тетрадьясыс, кодъясӧс сійӧ волі видлалӧ, гылаліны пызан вывсьыс.
— Кольччӧй татчӧ, Елена Павловна, — спокойнӧя шуис Леналы Марья Дмитриевна да ачыс муніс классӧ.
Нывкаяс котӧртісны сы бӧрся.
Марья Дмитриевна восьтіс ӧдзӧссӧ, сувтіс порог дорас и гораа шуис сӧмын ӧти кыв:
— Дугдыны!
Косясьны пырысь-пыр дугдісны.
Сьӧкыда лолалігтыр детинкаяс вешйисны ӧта-мӧд дінсьыс.
Сашалӧн вӧлі косяссьӧма дӧрӧмыс.
Мишалӧн ньӧжйӧникӧн пыктіс синмыс.
abu
abu
abu
— Босьтӧй ассьыныд книгаястӧ, мунӧй гортаныд и энӧ лысьтӧй локны школаӧ, кытчӧдз онӧ тӧдмалӧй педагогическӧй сӧветлысь решениесӧ!
Синъяснысӧ лэптывтӧг детинкаяс петісны классысь.
— Ставнас класс кольччас урокъяс бӧрын ӧти час кежлӧ! — шуис Марья Дмитриевна да муніс учительскӧйӧ.
Чӧв олігтыр да жугыля челядь пукалісны партаяс сайын.
Валя ньӧжйӧник сыркъяліс-бӧрдіс.
Манька вӧлі кӧсйӧ сочинитны сьыланкыв:
<rus>«Ты послушай, удивись...</rus>
<rus>Мишка с Сашкой подрались...» —</rus>
но сы вылӧ сэтшӧма горӧдісны да кутісны увгыны быдладорсянь, мый сійӧ ланьтіс да чышъянсӧ улӧдз лэдзис плеш вылас.
Лена воис эз регыд мысти.
Чижик пыр аддзис, мый сійӧ бӧрдӧм синма.
Леночка пуксис пызан сайӧ да кияснас топӧдіс кӧсичаяссӧ.
— Ак, ребята, ребята, мый ті вӧчинныд!
Ӧтвет пыдди класс гораа ышловзис.
— Мый ӧні лоӧ, Елена Павловна? — полігтыр юаліс Нюра.
Мый лоӧ? — мудзпырысь ӧвтыштіс кинас Лена.
abu
abu
abu
— Ачым ог тӧд, мый лоӧ...
Марья Дмитриевна настаивайтӧ, медым детинкаясӧс исключитны школаысь.
— Кыдзи?
И Сашаӧс?
— Да, и Сашаӧс...
И сэки челядь чеччышталісны местаяссьыныс.
Найӧ кытшалісны учительскӧй пызансӧ.
Найӧ доказывайтісны Леналы дойӧн, скӧрмӧмӧн, возмущайтчӧмӧн...
— Сашаӧс оз позь...
— Сійӧ дорйис Валяӧс...
— Сійӧ абу хулиган...
— Тайӧс ставсӧ Мишка...
А Валя Веселова бӧрддзис ещӧ ёнджыка:
— Сашаӧс оз позь, оз позь!
Сійӧ ме вӧсна... тайӧ ставсьыс ме мыжа!..
— Ньӧжйӧджык, — шуис Лена, — ньӧжйӧджык, ребята!
Дерт, Саша этшаджык мыжа, но всё-таки... классын кось... вообще ставсӧ талун разберитас педагогическӧй сӧвет.
Пуксялӧй местааныд, ребята...
Кутам занимайтчыны.
Но, урок, дерт, эз мун сідзи, кыдзи колӧ.
СЬӦКЫД ЛУНЪЯС
Чижик некымынысь садьмыліс да унмовсьліс бӧр, чинтыліс лампаысь би да бӧр лэптыліс фитильсӧ, заводитліс лыддьысьны да дзикӧдз мучитчис, кор Лена, медбӧрын, воис педсӧвет вылысь.
Тайӧ жӧ каднас клопнитіс ӧдзӧс Марья Дмитриевна комнатаын, та вӧсна Чижик эз решитчы сетавны некутшӧм вопросъяс.
Лена ньӧжйӧник пӧрччысис, кусӧдіс лампа, водіс стенланьыс чужӧмӧн.
И друг Чижик кыліс гуся да нора бӧрдӧм шы.
Дзик на некор Чижик эз аддзыв Ленаӧс бӧрдігӧн.
Весиг кор батьныс муніс фронт вылӧ, весиг кор эз вӧвны письмӧяс, весиг кор сійӧ, Чижик, висьмис дифтеритӧн да тётя Катя вӧлі шуӧ, мый сійӧ кулӧ.
А ӧні со Леночка куйлӧ да бӧрдӧ.
Пӧсь жальӧн тыри Чижиклӧн сьӧлӧмыс.
Сійӧ чеччис крӧвать вывсьыс, ньӧжйӧникӧн котӧртіс комната вомӧныс, кайис Лена дінӧ да топыда-топыда кутіс чойсӧ.
Леночка топӧдіс чужӧмсӧ Чижик пельпом бердӧ, и Чижиклы сьылі вылас войталіс пӧсь синва.
— Ичӧтик мама, мый тэкӧд?
Тэнӧ ӧбидитісны?
Эн бӧрд, эн бӧрд, Леночка!
Мунам татысь...
Эн бӧрд, чоюкӧй! — Чижик ачыс заводитіс бӧрдны.
abu
— Сійӧ тэнӧ тайӧ, буракӧ, ӧбидитіс, Марья Дмитриевна?
Чижикӧс пыркӧдіс нервнӧй дрӧж, пиньясыс зяткакылісны.
Сійӧ тіралігтыр окаліс Леналысь плешсӧ, банбокъяссӧ, нырсӧ...
Леночка босьтіс асьсӧ киӧ.
— Нинӧм, нинӧм, Чижик... ставыс прӧйдитіс, чоюк.
— Висьтав, мый лои.
— Детинкаясӧс решитім не исключитны.
Мишалы поведениесьыс пуктасны тайӧ четвертяс четвёрка да корасны сійӧс педсӧвет вылӧ. И звеньевӧй сбор вылын разберитасны сылысь поведениесӧ.
— А Сашаӧс?
— А Сашалы поведениесьыс пуктасны тайӧ неделяс четвёрка.
— А тэнӧ видісны?
— Видісны, но дзик эз сыысь, мыйысь тэ думайтан.
Сыысь, мый пыр жӧ первойя сьӧкыдлунъяс вӧснаыс жугыльми.
Марья Дмитриевна шуӧ, мый первойтӧ пӧ век сьӧкыд, но, любитан кӧ ассьыд делӧтӧ, колӧ зумыда мунны водзӧ.
А ме, — Леночка бӧрддзис, — любита и кӧсъя лоны педагогӧн;
Марья Петровна шуӧ, мый ме пӧ класскӧд вывті небыд.
Со Мишакӧд эг справитчы...
Збыль, абу менам педагогическӧй талантыс.
— Эм! — сьӧлӧмсяньыс шуис Чижик. — Эм!
Вывті ыджыд талант.
Став челядьыс шуӧны.
— Збыльысь?
— Збыльысь, збыльысь.
Вот аддзылан, эм талант.
И ставныс кутасны кывзысьны тэнсьыд, а то ме налы... — И Чижик ырыштчыліс кулакнас кывзысьтӧм челядь вылӧ.
Чойяс вашкӧдчисны дыр.
Кельдӧдісны нин кодзувъяс, кор, ӧта-мӧдныскӧд топыда кутчысьӧмӧн, найӧ унмовсисны.
* * *
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кык лун мысти детинкаяс бӧр воисны школаӧ.
Классын вӧлі чӧв-лӧнь, эз кывны гажа гӧлӧсъяс да перемена дырйи сьыланкывъяс.
Челядь быдногыс петкӧдлісны ыджыд внимание Саша дінӧ.
Кодкӧ пуктӧма сылы парта вылас чистӧй газета.
Нюра кисьтіс чернила дозйӧ выль чернила.
Алёша пӧдаритіс сылы картинка, код вылын коричневӧй танк лыйліс коричневӧй биӧн коричневӧй фашистъяс кузя.
Мукӧдпӧлӧс карандашыс Алёшалӧн абу вӧлӧма.
Весиг горзысь Петька вундіс ассьыс медбӧръя резинкасӧ кык пельӧ да джынсӧ сюйыштіс Сашалы.
Мишаӧс корисны звеньевӧй сбор вылӧ.
Но сійӧ эз лок.
Пионеръяс возмущайтчисны.
Весиг чӧв олысь Алёша корис исключитны Мишаӧс пионерысь.
Но Елена Павловна эз разрешит.
И вот Миша шоча кутіс волывлыны классӧ.
Кор сійӧ пырис, Чижик босьтіс ассьыс книгаяссӧ да пуксис бӧръя парта саяс.
Миша ветлӧдліс зумыш, но рам.
Ачыс ӧтдортчис челядьяссьыс.
Переменаяс дырйи сійӧ ветлывліс посни челядь дорӧ.
Поснияс сійӧс любитісны.
Сійӧ новлӧдліс найӧс мыш вылас, стрӧитліс налы шор дорын плӧтина, вуджӧдлывліс найӧс ва гуранъяс вомӧн.
Велӧдчыны кутіс сійӧ лунысь-лун лёкджыка.
Пропускайтліс, опоздайтлывліс,
лёка вӧчліс гортса уджъяс.
Сійӧ омӧльтчис, синъясыс сылӧн вӧйины.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зэв ёна шогсьӧ.
Леночка некымынысь сёрнитліс челядькӧд.
Требуйтіс, медым найӧ важмозыс, кыдзи ёртъяс, обращайтчисны Мишакӧд.
Челядь видзӧдісны кывзысигтыр, шулісны: «Бур, Лена Павловна», «Дерт жӧ, Лена Павловна», эз эльтлыны Мишаӧс, здоровайтчылісны сыкӧд, но торйӧдісны сійӧс ас дінсьыныс кутшӧмкӧ аддзытӧм чертаӧн, и весиг Леночка нинӧм эз вермы накӧд вӧчны.
— Ми ӧд нинӧм огӧ вӧчӧй, Лена Павловна, — шуліс Саша, — ми сійӧс огӧ вӧрзьӧдӧй, а дружитны?..
Ме со дружита Алёшакӧд, а Чижик Нюракӧд.
Оз ӧмӧй нӧ позь?
Лена сідзжӧ ветлӧдліс думыштчӧмӧн, зумыш, пыр мыйкӧ йылысь думайтіс.
Зэв этша сёрнитліс сійӧ Чижиккӧд.
Гортас эз вӧв уютнӧ.
Сӧмын и радлуныс вӧлі, котӧртлыны стӧрӧжкаӧ Власьевна дінӧ.
И поводдяыс торксис.
Дугдывтӧг буситіс посни зэр.
Мукӧд дырйиыс петавлісны кокньыдик лым чиръяс и сэки жӧ сывлісны няйт му вылас.
Татшӧм зэр улас школьнӧй участок вылысь кералісны капуста.
И кӧть сідз жӧ вӧлі ыджыд урожай да сідз жӧ зёльӧдчис ключьяснас Власьевна, но эз вӧв сійӧ гажыс, кутшӧм вӧлі водзсӧ.
Дружнӧйяс уджалісны ӧтлаын, а Миша ӧтнас, бокын.
Кор Валя Веселова зэлӧдчӧмӧн кыскис амбарлань капуста тыра мешӧк, Миша матыстчис сы дінӧ да шуис:
— Вай ме отсала.
Но Валя видзӧдліс сы вылӧ лӧгысь да шуис пинь пырыс:
— Мун татысь!
И пыр жӧ бергӧдчис да горӧдіс:
— Саша! Саша!
Отсышт, ог вермы кыскынысӧ!
И сэки Чижик аддзис, мый Миша кежис сарай пельӧс сайӧ да нёровтчис стен бердас.
Миша бӧрдіс.
МӦД КУПЛЕТ
Ӧтчыд рытын, тетрадьяс прӧверитігӧн, Лена шуис Чижиклы:
— Мишалӧн бара двойка, детинка дзикӧдз дугдіс велӧдчӧмысь, а сэтшӧм бура заводитліс...
Пӧра ставсӧ тайӧс помавны.
Чукӧртӧй аски дружнӧйяслысь звеносӧ.
Ме ещӧ ӧтчыд сёрнита тіянкӧд.
Мӧд лунас занятиеяс бӧрын звено чукӧртчис классӧ.
Код тӧдас кутшӧм ногӧн тӧдмалӧма та йылысь Климушка да сідзжӧ локтіс.
Локтіс и Власьевна да сувтіс порог дорас.
Челядь важнӧя пуксялісны пызан гӧгӧр да чӧв олісны.
— Со мый, — шуис Елена Павловна, — пӧра нин тіянлы дугдыны лӧгавны Миша вылӧ.
Сійӧс тырмымӧн накажитӧма; ӧні колӧ отсавны сылы исправитчыны.
А то сійӧ и велӧдчыны кутіс лёка.
Челядь шызисны.
Нывкаяс нинӧм вылӧ эз кӧсйыны бурасьны Мишакӧд.
— А ми огӧ кӧсйӧй сыкӧд, — пуис Чижик, — сійӧ кӧ хулиганитӧ да нывкаясӧс нӧйтӧ!
— Но сійӧс! — шеныштчис Манька.
— Лена Павловна, — рассудительнӧя сёрнитіс Нюра, — ӧд мырдӧн он вермы дружитны.
А детинкаяс тӧлкуйтісны мӧдног.
— Сійӧ пионерӧ оз туй.
— Сійӧ ачыс миянкӧд оз кут дружитны, Лена Павловна!
— Дерт жӧ!
Ышнясьӧ!
— Кыдзи сійӧ локтас, сідзи и бара заводитас косясьны!
Лена Павловна, мыйла тайӧ?
Климушка успокоитіс ставнысӧ:
— Мед сӧмын сетас, ме сылы кыдзи сетышта!
Но Власьевна скӧрысь довкнитіс юрнас:
— Эк ті, петукъяс!
Горзанныд, гогзянныд, бордъяснытӧ паськӧдланныд...
Вывті нин прӧстӧя ёртыдкӧд расправляйтчанныд.
А сійӧс онӧ думыштлӧй, мый ті со гырысьяс дорын оланныд; найӧ тіянлы и шаньгаяс, и сапӧгъяс, и тетрадьяс.
А сійӧ ачыс кык пӧрысьӧс дӧзьӧритӧ.
Да ешӧ и колхозын уджалӧ.
Кокни-ӧ?
Но и мый, а косясьны всё равно оз позь!
— Видзӧд Лена Павловналы сы вӧсна мыйта шог вӧлі!
— А Валялӧн ӧнӧдз со лӧзъяс!
— Но мый нӧ, — шуис Лена ышловзьӧмӧн, — онӧ кӧсйӧ отсавны Мишалы, тіян делӧ.
Кутам лыддьыны собрание помассьӧмӧн.
Кыдзи и век сьыламӧй «Дружнӧйӧс».
Кыдзи тіян сэні мӧд куплетыс?
И Лена аслас вӧсни гӧлӧсӧн заводитіс:
<rus>А если кто споткнётся вдруг,</rus>
<rus>То встать ему поможет друг,</rus>
<rus>Всегда ему надёжный друг</rus>
<rus>В беде протянет руку...</rus>
— Тадзи, али абу?
Комнатаын лои шынитӧв.
Челядь лэдзисны юрнысӧ.
— Со мый, — шуис Саша, — аски воскресенье, и мунамӧй аски Мишка ордӧ.
И точка...
ВИДЗ ВЫЛЫН ПАРУС
Мишалӧн керкаыс сулаліс бокын.
Гӧгӧр шыльквидзӧ веж видз, коді ӧні вевттьысьӧма рудӧдыштӧм турунӧн да кӧнсюрӧ косьмӧм лежнӧг кустъясӧн.
Вӧльнӧй тӧв гуляйтіс видз вывті.
Дзуртысь воротакӧд орччӧн сулаліс шыльыда стружитӧм кузь зіб.
Сы вылын дӧлаліс гӧрд флаг.
Керка вевт вылас чурвидзисны кутшӧмкӧ тасъяса бедьяс, на костті нюжӧдалӧма гезъяс, и мыйлакӧ телегаысь важ кӧлеса чурвидзис чӧрс йылас.
— Мый тайӧ сылӧн сэні? — юрсӧ чатӧртӧмӧн юаліс Чижик. — Радио али кутшӧмкӧ машина?
— Да ог тӧд, неважӧн сійӧ мыйкӧ вӧчӧма, а водзджыксӧ эг аддзыв.
— Тайӧ, тыдалӧ, поводдя тӧдмавны, — шуис Петька.
— А ме тӧда, а ме тӧда! — тэрыба шуаліс Манька.
— Мый тэ тӧдан?
— Тайӧ прӧстӧ ышнясьӧ сійӧ.
<rus>В огороде на ветке</rus>
<rus>Вороны да галки,</rus>
<rus>А у Мишки на дому</rus>
<rus>Колеса да палки.</rus>
Нюра скӧрысь тракнитіс Манькаӧс.
— Дугды!
Бурасьны воим, а тэ дӧзмӧдчан.
Эльтчӧм дорсьыд бурджык эськӧ мед «Генерал Топтыгинӧс» велӧдін, а то ӧд он тӧд.
Манька раммис.
Пӧлӧстчӧм ворота вӧлі топыда пӧдлалӧма.
Саша кутчысис кольчаас, ӧтчыд таркнитіс.
Шынитӧв.
Таркнитіс мӧдысь.
Некод.
Челядь шӧйӧвошӧмӧн педзисны места выланыс.
— Гашкӧ, сійӧ абу и гортас, — шуис Алёша, — ми сідзи и Елена Павловналы висьталам: ветлім, а сійӧ абу.
— Да коді нӧ лунын гортас пукалас? — шуис Саша, но кольчасӧ эз лэдз кияссьыс.
Но Чижик дугӧдіс став тайӧ падъялӧмсӧ.
— Гортын, кӧть абу — колӧ тӧдмавны.
Тэрыба матыстчис сійӧ ворота дорӧ да мыйвынсьыс тойыштіс калиткасӧ.
Калитка воссис.
Первойысь нэмнас Манька эз сюйсьы водзӧ.
Медся повтӧмӧн вӧлӧма Климушка.
— Вуджӧд менӧ, — шуис сійӧ, кор аддзис воротаувса джуджыд пӧв.
Саша вуджӧдіс сійӧс.
Тадзи, Климушка юрнуӧдӧм улын, челядь пырисны Миша дворӧ.
Кильчӧ дорас, кӧмтӧм, вӧньтӧм дӧрӧма, ноксис Миша, лӧсьӧдіс сісьмӧм пос тшупӧд местаӧ выльӧс, а важыс туплясис орччӧн.
Челядьӧс аддзӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис, эз пукты кисьыс черсӧ да нинӧм шутӧг видзӧдіс ёртъясыс вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн надзӧникӧн кельдӧдіс.
Син вылас лэччӧма юрси прать; тӧв пӧльтіс дӧрӧмсӧ, но Миша эз вӧрзьыв места вывсьыс.
Челядь сідзжӧ виччысьӧмӧн чӧв олісны.
Дыр-ӧ эськӧ найӧ сулалісны сэні, не то врагъясӧн, не то другъясӧн, огӧ тӧдӧй, и, колӧкӧ, эськӧ нинӧм и эз артмы миритчыны думыштӧмысь, эз кӧ эськӧ пет кильчӧ вылас Мишалӧн бабыс.
Челядьӧс аддзӧм бӧрын сійӧ эз чуймы, а кутіс меліа висьтавны:
— А, Мишуклӧн другъясыс воӧмаӧсь?
Вот и бур!
Вот и ладнӧ!
Вот нин любӧ сьӧлӧмлы, кор челядь дружитӧны!
Пырӧй, пырӧй, гӧститыштӧй, донаяс!
Мый нӧ тэ, Мишенька, сулалан?
Кор гӧстьястӧ керкаӧ.
Ме налы шыд чӧвта, шаньга вая.
Пӧжалі талун праздник кузя, пӧжалі.
Но, пыртӧд, Миша, гӧстьястӧ.
Миша, пыр жӧ сідзи нинӧм шутӧг да кисьыс черсӧ пуктытӧг, кайис кильчӧ вылас да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Шӧйӧвошӧм челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс, надзӧникӧн, пӧшти кок чунь йыланыс пырисны керкаӧ.
А бабушкаыс бергаліс пачводз дорын, вайис пызан вылас картупеля банйӧм шаньгаяс, гӧститӧдіс челядьӧс да дугдывтӧг сёрнитіс, и сёрнитіс, и сёрнитіс:
— Тӧда ме тіянӧс ставнытӧ, тӧда, <rus>ребятки</rus>.
Став йывсьыныд меным Мишук висьтавліс.
Ачым ме некытчӧ ог ветлывлы, ёна нин пӧрысьми, а сійӧ, аттьӧ, быдтор висьтавлӧ.
Со тайӧ сюсь синмаыс, тӧдӧмысь, учительницалӧн, а тэ, зонка, Климов Сашка!
Тӧда, ставнытӧ тӧда, ошкывліс тіянӧс Мишенька!
Энӧ ыждалӧй, гӧстьяс, сёйӧй!
Пызь миян эм и картупель тырмас.
Ставсӧ сійӧ, миянӧс вердысьным, заработайтіс.
Сёйӧй, донаяс!
Но челядьлы нинӧм эз пыр воманыс.
Со вӧлӧмкӧ кыдзи!
Миша бабушкаыслы нинӧм абу висьталӧма: ни косясьӧм йылысь, ни сы йылысь, мый сыкӧд школаын эз сёрнитны.
Ошкӧма.
Челядь дзебисны синъяснысӧ ёрта-ёртсьыныс.
Весиг Климушка, гӧгӧрвотӧг, мыйын делӧыс, раммис да, синъяссӧ лапнитлытӧг, видзӧдіс Миша вылӧ, мый эз мешайт сылы зіля сюявны вомас дэбыд шаньгаяс.
И друг баб петіс.
Сьӧкыд чӧв-лӧнь лои керкаас.
Сэки Чижик эз выдержит.
— Но и мый, — шуис сійӧ гораа. — Но и лӧгасьлім, а ӧні вайӧ миритчыны!
Вай, Миша, а?!
Дружитны кутам?
Миша ставнас ыпнитіс, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сылы нюжӧдӧм ки вылас, сэсся друг пыркнитіс юрнас да топӧдіс Чижиклысь кисӧ сідзи, мый сылӧн лотшкисны чуньясыс.
И сэки ставныс чеччисны местаяс вывсьыныс, кытшалісны Мишаӧс, тапкӧдісны сылы пельпомас, топӧдалісны сылысь кисӧ, сералісны.
Климушка мыйвынсьыс паньӧн барабанитіс пызанӧ.
А Манька сувтіс да декламируйтіс:
<rus>Перестали плохо жить,</rus>
<rus>Стали с Мишенькой дружить!</rus>
Петька лӧгпырысь вежыньтчис:
— Тпу тэ, дӧзмӧдчысь!
Лоӧма, Некрасов!
Кор баб пырис керкаас, сійӧ сӧмын чуймис, кутшӧм ӧдйӧ вошӧмаӧсь сылӧн небыд шаньгаясыс да кутшӧм ӧдйӧ уджалісны кывъясныс.
— А мый тэнад сэні, керка вылад?
— А менам сэні корабль.
— Кыдзи корабль?
— А сідзи: ставсӧ настоящӧя вӧчӧма — мачтаяс, парус да штурвал.
— Но!?
Петкӧдлы!
— Мунам, мунам.
Сӧмын...
— Мый сӧмын?
— Больгыны сикт кузя онӧ кутӧ?
— Честнӧй пионерскӧй, огӧ кутӧй...
Миша нюжмасис:
— И медым Манька...
Манька пырысь-пыр гӧгӧрвоис.
— Вот, ей-богу, ей-богу, ог кут сьыланкывъяс сьывны...
Нюра скӧрыськодь дугӧдіс Манькаӧс:
— Бара божитчан?
— Ой, ог кут, ог кут... ей... — Манька кинас тупкис ассьыс вомсӧ.
Дзуртысь пос кузя челядь кайисны керка вылӧ.
Сэні, и збыльысь, вӧлі корабльлӧн палуба вылын кодь.
Вӧлі тувъявлӧма шыльыда стружитӧм пӧвъяс.
Вӧсньыдик рейкаясысь палуба гӧгӧрыс вӧчӧма бортъяс.
Кӧрттув йылын, кодӧс тувъялӧма мачтаас, ӧшаліс бинокль.
Збыль, сійӧ вӧлі стеклӧтӧм, но настоящӧй морскӧй бинокль.
Миша кыскис кытыськӧ бескӧзырка да лои капитан кодь.
— Ме ӧні, ребята, кута парусъяс лэптавны, а ті сувтӧй штурвал дорас.
Нуӧдӧй корабльсӧ курс кузяыс. — Миша индіс кӧлеса вылас.
Нывкаяс калькнитісны вомъяснысӧ, а Саша, Петька да Алёша уськӧдчисны кӧлеса дорӧ.
Кӧлеса дзуртіс да бергаліс, быттьӧ настоящӧй корабльлӧн штурвал.
— Полундра! — горӧдіс Миша. — Лэптӧй парусъяссӧ!
Сійӧ кыскыштіс кутшӧмкӧ гез, да мачта вылӧ лыбис дзик настоящӧй парус.
Збыль, сійӧ вӧлі вӧчӧма кык мешӧкысь, но тӧв пыр жӧ польдӧдіс сійӧс, кутіс жувгыны снастьясас, и челядьлы кажитчис, мый налӧн корабльныс вӧрзис места вывсьыс да кутіс мунны, мунны вижов-руд ваяс кузя ыліса тӧдтӧм, зэв мича мореясӧ.
Чижик лолыштіс став морӧстырнас да горӧдіс сьывны Артековскӧй «Морскӧйӧс», кодӧс сьывны сідзжӧ велӧдіс челядьӧс Лена:
<rus>Над волнами вьются чайка,</rus>
<rus>Люди по морю плывут,</rus>
<rus>Ветру парус подставляй-ка,</rus>
<rus>Чтобы туже был надут!</rus>
Челядь отсалісны:
<rus>Ну, живей,</rus>
<rus>Веселей!</rus>
<rus>Бей веслом по волнам,</rus>
<rus>Чтобы брызги блестели</rus>
<rus>И фонтаном летели</rus>
<rus>Высоко к облакам!</rus>
— <rus>Право на борт</rus>! * — горзіс Миша.
— Водзӧ, другъяс!
МИШАЛӦН ДЕЛӦЯС
Мишаӧс быттьӧ вежисны: сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс босьтчис сійӧ велӧдчыны, сэтшӧм вӧлі мелі ёртъясыскӧд, сэтшӧм преданнӧй синъясӧн видзӧдіс Елена Павловна вылӧ!
Вӧлі помасьӧ четверть, и став челядьыс пуксисны велӧдчыны.
Леночка пыр частӧджык кольччывліс школаӧ омӧля велӧдчысьяскӧд дополнительнӧй занятиеяс вылӧ.
Чижик дыр пукавлывліс урокъяс велӧдӧм вылын, этша гуляйтліс.
Мукӧд дырйи сӧмын Власьевна пырас комнатаас да скӧрысь шуас:
— Брысь!
Со бара вижӧдӧмыд, быттьӧ видзвыв турун!
Мун, гуляйтышт!
Чижик пасьтасьліс да петавліс керкасьыс, но дворас сылы вӧлі гажтӧм.
Челядьяс абуӧсь, — урокъяс велӧдӧны, — да и гортас ӧд уджыс эз чин.
Лэбачьяс оз сьывны, сӧмын зарни морӧса зинзиверъяс чеччалӧны конюшня дорын да чирикайтӧны: «зин-зи-вер», «зин-зи-вер».
Выліті кымӧръяс увті лэбӧны лунвылӧ перелётнӧй лэбачьяс, — друг из моз усьлывлӧны пуяс вылӧ: мудзӧмаӧсь, шойччӧны.
Сьӧд ракаяс тренируйтчӧны кузь туйӧ петігкежлӧ.
— Сьӧд рака лэбас, лым мӧдас! — висьталӧ Власьевна.
Ар.
Ар.
Ветлӧдлыштас Чижик куш дворті да пырас гортас занимайтчыны.
А Мишалы лои зэв сьӧкыд.
Сы мында сылӧн пропуститӧмаыс, велӧдтӧмыс, гӧгӧрвотӧмыс!
Лена ветліс Иван Евдокимович дорӧ, корис сійӧс временнӧ дзикӧдз освободитны Мишаӧс ставсикас колхознӧй уджсьыс.
Неуна ружтыштіс Иван Евдокимович.
Сьӧкыд ӧд!
Уджыс эз на сувт.
Трактор пыр на жургӧ муяс вылын, тэрмасьӧ медбӧръя муяс вылысь идзапод гӧрны, пока эз на кынмы муыс.
Кералӧны капуста, идралӧны корсӧ, кодйӧны силоснӧй гуяс.
Да колӧ овощехранилище лӧсьӧдны, да колӧ машинаяс ремонтируйтны, да колӧ... да колӧ... а йӧзыс ӧд эз сод.
Мишалӧн пельк киясыс со кутшӧм донаӧсь!
— Но, мый нӧ, колӧ — сідзкӧ колӧ, Лена Павловна, — ыджыда лолыштіс Иван Евдокимович, — велӧдчӧм тіянлы, дерт, первой делӧ.
Зэлӧдчыштам ещӧ, справитчам и сытӧг.
Лена воис гортас дӧвӧльнӧй.
— Но, ӧні Мишалы лоӧ кокньыдджык; сӧмын колӧ сылы ёна отсавны.
Саша кутас занимайтчыны сыкӧд арифметикаысь, а тэ, Чижик, отсав сылы русскӧйысь.
А сійӧ оз кут кывзыны менсьым.
— Но кыдзи оз кут!
Кутас!
Сійӧ меным шуис, мый ни ӧти тройка сылӧн оз ло.
Чижик сомневайтчӧмӧн довкнитіс юрсӧ.
Ӧні Миша волывлӧ Чижик дорӧ лун космӧс, и Чижик объясняйтӧ сылы правилӧяс, тшӧктӧ гижны диктовка, сетӧ дополнительнӧй упражнениеяс.
Власьевна сералӧ:
— Но, и збыльысь, видзӧдлан на вылӧ, дзик ошпи да лэбач, сё збыль!
А Миша кывзысяс, кывзысяс, да друг ыръянитас:
— Ог кут сэсся гижны!
Мый, тэ вунӧдін, менам ещӧ школьнӧй урокъяс эмӧсь!
Чижик зэв збыльысь пуктӧ карандашсӧ да шуӧ:
— Пӧжалуйста, сӧмын ме муна висьтала та йылысь Елена Павловналы.
И Миша пыр жӧ бара кыскыштас асланьыс тетрадьсӧ:
— Но, ладнӧ нин тэныд, ладнӧ!
Сразу ябедничайтны.
Вай диктуйт.
— <rus>«Брось прут в пруд»</rus>, — диктуйтӧ Чижик.
— Но и мыйла нӧ прудъясӧ быдсяматорсӧ шыблавны, — броткӧ Миша, — ещӧ ӧд!
Тыртасны, а коді весавны пондас?
Колхозникъяс?
Ме лучше мӧдног гижа.
— Но мый тэ сэні мӧдногыс гижан? — пузьӧ Чижик. — Тайӧ ӧд гортӧм да гора согласнӧйяс вылӧ.
И ме гортӧм да гора согласнӧйяс вылӧ, сӧмын сідзи, медым вӧлі правильнӧ.
И Миша гижӧ: <rus>«Не бросай прут в пруд»</rus>.
Занятиеяс помасьӧм бӧрын Миша оз тэрмась мунны гортас.
Сійӧ первой ваяс кык чойлы ва, поткӧдлас пес, чышкас кильчӧ помсӧ.
Сэсся непременнӧ котӧртлас учительскӧйӧ, виччысяс Леналысь петӧмсӧ, босьтас сы киысь тетрадьяс, книга тыра портфельсӧ, глобус, нуас гортас да юалас:
— Тіянлы нинӧм оз ков, Лена Павловна?
— Нинӧм, нинӧм, Мишенька.
Котӧрт гортад, пӧрысьясыд тэнад виччысьӧны.
Сэки Миша лэдзыштас шапкасӧ да всё-таки педзӧ ӧдзӧс дорын.
— А гашкӧ, мыйкӧ колӧ, Лена Павловна? — да видзӧдӧ комнатасӧ.
— Да нинӧм оз ков, Миша, — сералӧ Лена, — мун урокъястӧ велӧд.
А Миша друг стрӧга шуӧ:
— Со тіян каблукныд кальдӧма, вайлӧй ноко туфлитӧ.
Дедушка зэв бура набойкисӧ тувъялӧ, аски асывнас вая.
И, Леналысь вочавидзӧмсӧ кывзытӧг, босьтӧ крӧвать улысь туфли да тювкнитӧ-петӧ ӧдзӧсӧд.
КУХНЯЫН СЁРНИ
Марья Дмитриевна кухняын юис чай, Леночка да Чижик занимайтчисны асланыс комнатаын, кор Власьевна сувтіс порог дорӧ стрӧг да важнӧй.
Сідзкӧ, воӧма делӧӧн.
— Ме тіян дорӧ, Марья Дмитриевна.
— Мый тэныд, Власьевна?
— Картупель гуалӧма, овощи идралӧма, пӧрт весалӧма...
— Мый сэтшӧмыс?
Кутшӧм пӧрт?
— Чугуннӧй.
И плита ме лӧсьӧді.
— Нинӧм ме ог гӧгӧрво, — скӧрмис Марья Дмитриевна, — кутшӧм плита?
Кутшӧм пӧрт?
Сёрнит тӧлкӧн.
— Тайӧ пӧранас миян директор заводитліс челядьлы завтрак лӧсьӧдны.
Регыд кӧдзыдъяс заводитчасны, а миян мукӧд челядьыс куим километр сайсянь школаӧ кыссьӧны-локтӧны, да и мӧдарас сы мында жӧ.
Налӧн кынӧмас балалайкаяс ворсӧны.
Гортаныс воӧны мудзӧсь.
А найӧс кӧ мунтӧдзыс пӧсь сёянӧн вердыштан, вот найӧ гажаа и котӧртасны.
А ӧд налӧн делӧ, наука, абу кокни.
— Сідзкӧ тэ кӧсъян...
— Завтрак лӧсьӧдны.
Миян ӧд амбаръяс и гӧбӧчьяс тырӧсь.
И картупель, и капуста, и быдсяма овощиыс.
Но, дерт нин, дзодзӧг яйтӧг.
Чижик да Лена кывзісны сёрнисӧ.
Марья Дмитриевна чӧв ланьтіс. Власьевна тожӧ чӧв оліс.
— Со мый, — думыштчӧмӧн шуис Марья Дмитриевна,
— а менам тайӧ урожай вылас вӧліны дзик мӧд-сикас планъяс. Ме кӧсйи сійӧс вузавны. Колӧ ньӧбны кутшӧмсюрӧ нагляднӧй пособиеяс, партаяс лӧсьӧдыштавны.
Ачыд тӧдан, колӧ быдтор.
А ӧні государстволы не миян дорӧдз.
И сэки Власьевна пуксьӧ лабичас да разьӧ чышъянсӧ, быттьӧ сійӧ мешайтіс сылы лолавнысӧ.
— Эк, Марья Дмитриевна!
Школатӧ ті любитанныд, быд винттор, быд задвижка видзанныд, а челядь йылысь вунӧдӧмныд.
— Тэ мый тайӧ?
Мый тайӧ тэ сэтшӧмсӧ сёрнитан?!
— А мый нӧ меным не сёрнитны!
Ме и арлыдӧн тіянысь ыджыдджык, и синъясӧн, ме чайта, сюсьджык.
Государствоӧс ті жалитанныд, а государство челядьӧс жалитӧ.
Вот война помасяс, ми, гашкӧ, тайӧ школасӧ дзикӧдз косялам. Семилетка кутам стрӧитны.
Ми, гашкӧ, сэтчӧ паркет лӧсьӧдам.
Чижик да Лена ланьтӧны, быттьӧ шыръяс.
Кажитчӧ, Власьевна сёрнитіс ярджыка.
— Электричество, гашкӧ, лӧсьӧдам, а важся киссьӧминъяссӧ дӧмлыны огӧ кутӧй.
А вот челядьыд — челядьтӧ ми долженӧсь видзны.
Тайӧ абу куканьӧс быдтӧм.
Миянлы регыд шойччыны, а налы удж бердӧ босьтчыны.
И ме тадзи шуа, и Иван Евдокимыч, и кутшӧм кӧть бабалысь юалӧй.
Марья Дмитриевна думайтігтыр гудралӧ чай.
— Со тэ кутшӧм, — шуӧ сійӧ скӧрысь.
— Татшӧм.
Ставнам тані.
Челядьӧс кӧсъя видзны.
Марья Дмитриевна друг ӧдйӧ чеччӧ улӧс вывсьыс да мунӧ ӧшинь дорӧ.
— Челядьӧс... — шуӧ сійӧ, — тэ челядьӧс кӧсъян видзны...
И гӧлӧсас сылӧн кыліс мыйкӧ сэтшӧмтор, мый Чижик повзьӧмпырысь видзӧдліс чойыс вылӧ.
Сылӧн кынмис сьӧлӧмыс.
Власьевна ланьтіс жӧ.
Кыліс сӧмын кыдзи тічкис стен сайын часі.
— Тэ прав, Власьевна, — спокойнӧя нин шуӧ Марья Дмитриевна. — Действуйт.
Сӧмын тӧд: удж вылысь босьтны та вылӧ некодӧс ог сет, и медым школьнӧй занятиеяслы тайӧ эз мешайт.
И школьнӧй олӧмыслысь визувтӧмсӧ медым эз торк.
— Ми абу визув вылын, огӧ кывтӧ, — объясняйтӧ Власьевна. — Асывнас дежурнӧй челядь водзджык воасны, пӧрт лӧсьӧдасны, а плита ачыс кутас пузьӧдны.
Абу кутшӧмкӧ фрикадельяс, прӧстӧй шыд!
Урокъяс бӧрын вердам.
— Коді нӧ тайӧс ставсӧ кутас вӧчны?
— А со Лена Павловнаӧс чукӧстлӧй.
Сійӧ мед челядьӧс торйӧдас дежуритны.
Лена Павловна, волы татчӧ.
Леночка пырис.
— Кывлін?
— Кывлі.
— Но, мый нӧ, заводитігкежлас чукӧртлы ассьыд пионеръястӧ, найӧ став вӧснаыс долженӧсь сулавны.
Найӧ мед уджсӧ и заводитасны, а сэсся и мукӧд челядьыс кутасны отсавны.
ПӦРТ ПУӦ
— Ок! — ышловзис Чижик.
— Но и но! — нюркнитіс Нюра.
— Да татшӧм пӧртъяд быдса кукань тӧрас! — сьылыштіс Манька.
И збыльысь, пӧртйыс судтанас вӧлі сӧмын неуна ляпкыдджык Чижикысь.
Уна и картупель сэтчӧ ковмас весавны, уна и капуста шырны!
Уна и ва кыскавны!
— Мый, любуйтчанныд? — матыстчигмозыс юаліс Власьевна.
— Да, куимыдлы тіянлы не справитчыны.
Первойысьтӧ талун ми Наташакӧд отсыштам тіянлы.
А аски нин ещӧ бӧрйӧй челядьӧс.
Да и детинкаясӧс чуйдӧдӧй.
— А найӧ шуасны, пусьыны тайӧ нин нывбаба удж.
— А фронт вылын кодъяс кашеваралӧны?
Мужчинаяс.
Кутасны поткӧдлыны пес, пыртлыны ва.
А пока кывъяснытӧ кутӧй томан сайын, киясныд мед уджаласны.
Со тіянлы картупель, овощи...
Весалӧй, шырӧй, пуктӧй пӧртйӧ.
А сэсся — сизим ведра ва, а сэні сов, лук, тайӧс нин ме ачым пукта.
Да видзӧдӧй, овощитӧ мед вӧлі мичаа мыськӧма.
Босьтчӧй удж бердӧ!
И босьтчисны.
Весалісны-весалісны-весалісны картупель.
Водз чуньясаныс гадьяс нин лоины.
Корйыс тыртіс джоджсӧ, пидзӧсъяснысӧ, сапӧгъяссӧ.
Пуктісны картупельсӧ пӧртйӧ — сӧмын пыдӧсас.
— Сулавлӧй! — шуӧ Нюра. — Ме Валяла котӧртла, Веселоваяс. пыр водз волывлӧны.
Нюра воис Валякӧд.
Нывъяс лоины нёльӧн.
Весалісны-весалісны кӧзяйкаяс картупель, — корйыс быдса гӧра.
Пуктісны картупельсӧ пӧртйӧ — сӧмын нёльӧд юкӧныс.
— А мый, нывъяс, ме Женькаӧс кора, — шуӧ Валя. — Мый сійӧ сэні классас ыркӧдчӧ!
Звонокӧдз ещӧ часджын на.
Котӧрӧн локтіс Женя.
Нывкаяс лоины витӧн.
Весалӧны найӧ картупель да ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлӧны, — оз-ӧ кодкӧ лок, оз-ӧ налы отсышт.
— Ӧти минута, — шуӧ Чижик, — ме Соснякса Пашаӧс кора.
Сійӧ, ой, кутшӧм тэрыб!
Воис Соснякса Паша, босьтіс пурт.
Нывкаяс лоины квайтӧн.
А картупель пыр на сӧмын пӧрт джынйыс.
Манька нин ышлолалӧ, быттьӧ паровоз, а Нюра юрнас довкйӧдлӧ:
— Та мынта ӧмӧй нӧ сёясны?
— Кыдз нӧ!
Сё морт! — бӧрдӧм гӧлӧсӧн шуӧ Чижик.
Сэтчӧ, шуд вылӧ, воис Власьевна.
— Мый тайӧ ті, нывъяс?
Ӧти картупельысь ӧмӧй шыдсӧ пуны кутанныд?
И джынйыс эськӧ тырмис.
Шырӧй капустасӧ да морковсӧ, да ванас тыртӧй.
А плитасӧ нин ме ачым ломта да шыд пусьӧм бӧрсяыс видзӧдлывла.
Нывкаяс лоины радӧсь.
Капуста шырны — прӧстӧй удж: ачыс пурт улад поснялӧ.
Заводитісны уджавны ӧдйӧджык, лоины варовӧсьджык.
А сэні Саша видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Мый, пусянныд?
А Нюра сылы сэтшӧм скӧрысь:
— Митӧ пусям, а ті бездельничайтанныд.
А, небось, завтракайтны локтанныд?
Чукӧрт детинкаястӧ, вайӧй ва.
Шуӧма — вӧчӧма.
Эз на удитны нывъяс бергӧдчыны, кыдзи детинкаяс воисны ведраясӧн.
Саша да Петька морт ӧти ведраӧн вайӧны, Алёша ёртыскӧд кыкӧн ӧтиӧс, а Миша сійӧ ӧтнас кыкӧс кыскӧ!
Эз на удитны видзӧдлыны — пӧртйыс нин тырӧма.
Нимкодясьӧны нывкаяс, чукӧстісны Власьевнаӧс, а сэні звӧнок зильгис.
Ӧдйӧджык мыськисны кияснысӧ, пӧрччисны партукъяснысӧ да котӧртісны классӧ.
А урокъяс бӧрын, муртса удитісны книгаяссӧ пуктыны, кӧзяйкаяс котӧртісны кухняӧ.
Пӧрт булькйис-пуис да резсис чӧскыд дука сёянӧн.
Кухня ӧдзӧс дорӧ чукӧртчисны посни челядь, зёльӧдчисны тасьтіяснас да паньяснас, кодъясӧс вайӧмаӧсь гортсьыныс.
Костӧдыс мыччывлісны любопытнӧй ныръяснысӧ, исалісны чӧскыд дуксӧ.
— Ого, кыдзи ӧвтӧ!
— А уна сетасны?
— А ме быдса тасьті сёя!
— А ме быдса ведра!
— А ме ставнас пӧртсӧ!
— Асьныд понданныд сетавны? — юаліс Власьевна нывкаяслысь.
— Асьным!
Асьным!
— Но, ладнӧ.
Энӧ сотчӧ сӧмын.
Маня!
Сувтӧд найӧс ӧчередьӧ, медым чукӧрӧн эз сюйсьыны.
Маня петіс коридорӧ да горӧдіс:
— Первой класс, первой класс!
Энӧ ышмӧй да энӧ косясьӧй, ӧчередьӧ сувталӧй!
Посни челядь сувталісны ӧчередьӧ да ньӧжйӧник матыстчисны кухня ӧдзӧс дорӧ, мыччылісны ассьыныс тасьтіяссӧ да уважениеӧн видзӧдісны Чижик да Нюра вылӧ.
Чижик гумлаліс сёянсӧ дарйӧн да кисьталіс быдсӧнлы порция.
Осторожнӧя тувччалігтыр посни челядь нуалісны чургӧдӧм кианыс тасьтіяссӧ да лӧсьӧдчалісны сёйны коді кыдзи вермис: коді коридорын ӧшинь вылын, коді классас парта вылас.
Галина Владимировна отсасис налы, и быдӧнлы вӧлі гажа видзӧдны первоклассникъяслӧн польччӧм банбокъяс вылӧ.
На бӧрын вердісны гырысьджыкъяссӧ.
А сэсся челядь сералігтыр чукӧрӧн петісны ывлаӧ да кухня ӧшинювті мунігӧн гораа горзісны:
— Аттьӧ! <ns>Ать-тьӧ! Ать-тьӧ</ns>!
— Со кыдзи котӧртісны пӧтыштӧм бӧрад, — видзӧдіс на бӧрся Власьевна.
— Быттьӧ кӧчьяс медводдза лым вывті, гажаӧсь да кыпыдӧсь.
— <rus>Мы похлёбки похлебали, веселее побежали</rus>, — горӧдіс сьывны Манька.
ЗВЕНОЛӦН ДНЕВНИК
1 номера пионерскӧй звено кузя — дружнӧйяслӧн звено кузя ПРИКАЗ
Комсорг Марушка Егорова юӧртіс, мый Рӧдина дорйысьяслӧн куим семья нуждайтчӧны миян пионерскӧй отсӧгын.
Приказывайта:
1. Нюра Валовалы корны Маня Фроловаӧс да ӧтлаын пеславны Кашинъяслысь бельёсӧ.
2. Миша Теплыхлы дзоньтавны Анисья баблысь керка вевтсӧ.
3. Саша Климовлы поткӧдлыны пес Марья Петровналы да тэчны сараяс.
Вӧчӧм йылысь доложитны да гижны звенолӧн дневникӧ.
Лоӧй дасьӧсь!
Звеноса вожатӧй С. Климов.
Тӧрыт ме да Маня Фролова песлалім Кашинъяслысь дӧрӧмъяс да платьеяс.
Зойка, дерт, отсасис.
Песлалім чистӧя, сӧмын синька абу.
Рытнас Зойка котӧртіс, висьталӧ, — мамыс ёна радлӧма, шуӧма: «Висьтав, нылук, аттьӧ челядьлы».
Гижис Нюра Валова.
Ми Чижиккӧд кӧсйим Власьевналысь джоджсӧ мыськыны, сійӧ ӧд тожӧ фронтовиклӧн мам.
Локтім ветекъясӧн, а сійӧ шуӧ: «Тайӧ кутшӧм спектакль?!
Ме абу инвалид, ачым даслы отсала.
Ті эськӧ бурджык читальня бердӧ босьтчинныд.
Кыдзи школаын книгаястӧ пӧчинитінныд, сідзи эськӧ и сэні, да порядок эськӧ лӧсьӧдінныд, а то бабаяслы и шойччыны некӧні».
И миянӧс вӧтліс.
Веселова Женя.
Читальня йылысь сёрнитны Елена Павловнакӧд да Галина Владимировнакӧд.
С. Климов.
Миша тӧрыт Анисья баблы керка вевтсӧ дзоньталіс.
Сійӧ вылысас вӧсньыдик, векньыдик пӧвъяс тувъявліс, а бабка дворас сулаліс да бӧрдіс...
«Со, — шуӧ, — эз вунӧдны менӧ, коньӧр старукаӧс...»
Миша ставсӧ бура вӧчис.
Менам кӧ эськӧ не кокӧй, ме эськӧ кайи жӧ керка вылас.
Ӧдйӧджык эськӧ ми сыкӧд вӧчим.
Алёша.
Марья Петровналы поткӧдлі пес да тэчи сараяс.
Отсасис Климушка, новліс пессӧ.
Саша Климов.
Поручитісны меным Елохов дедлы газета лыддьыны, сы вӧсна мый сійӧ омӧля аддзӧ.
Ме лыдди-лыдди, весиг пӧсялі, а сійӧ шуӧ: «Оз ков меным татшӧм писарыд, сяргӧ-сяргӧ, нинӧм он гӧгӧрво.
Мед локтас учительницалӧн чангыль ныраыс».
А менам кӧ гӧлӧсӧй сэтшӧм!
Петя.
Кодйим канава вит турун зорӧд гӧгӧр, медым турун пытшкас эз поздысьны шыръяс.
Уджалісны классысь став челядьыс.
Богданова.
Став пионерыс заводитісны чукӧртны пӧим да новлыны сійӧс колхознӧй амбарӧ.
Чукӧртісны нин ӧкмыс ведра.
Нюра Валова.
Елена Павловна тшӧктіс гижны ставсӧ, и бурсӧ, и лёксӧ.
Тӧрыт лои неприятность.
Ми аддзим, мый тётя Дуня пуктӧма кильчӧ помас пельсаяс.
А пельсаясыс тыртӧмӧсь.
Ми думайтім, мый сылы васӧ ваявны некор.
Чукӧртчим став звеноӧн, шорысь ваялім ва.
Зэв дыр ваялім, кызь вит ведра.
Ваявнысӧ сьӧкыд, гӧра паныд.
А сэні сійӧ локтӧ.
Ми дзебсим керъяс сайӧ, думайтім, — вот ӧні кутас радлыны.
А сійӧ видзӧдліс да кутіс горзыны: «Коді тайӧ меным пакӧститіс?
Чиститі ме чиститі, кунваӧн пӧжи пельсаяссӧ капуста улӧ, а меным найӧс кодкӧ гудыр ваӧн тыртӧма!»
Манька шуӧ: «Пышъялӧй!»
А Саша шуӧ: «Лёктор, ребята, артмис, йӧйталім ми».
А Петька шуӧ: «Ыджыд тай, кисьтас, ми ӧд эгӧ лёквылӧ вӧчӧй».
А Нюра шуӧ: «Колӧ, ребята, петны да ставсӧ висьтавны».
Ми петім да ставсӧ висьталім.
Первойсӧ тётя Дуня миян вылӧ броткис, а сэсся — нинӧм, сераліс.
Ми отсалім сылы васӧ бӧр кисьтны да бара пельсаяссӧ тӧлӧдны.
Чижик.
Власьевна миянлы шуис, мый колӧ отсавны Домна баблы.
Сылӧн нёль внучка, а сійӧ зэв нин пӧрысь, оз вермы.
Керкаас няйт.
Кык лун ми сэні уджалім.
Мыськалім стенъяссӧ, белитім пачсӧ.
Нюра да Паша дӧмлісны челядьыслысь паськӧмсӧ.
Власьевна сетіс цвет вожъяс, а ми садитім найӧс банкаясӧ да пукталім ӧшиньяс вылас.
Керкаас лои чистӧй да гажа.
Богданова.
Постановитім отсавны фронтовик гӧтыръяслы идравны капуста, а то мед эськӧ эз кынмы.
Чукӧртім классысь став челядьсӧ.
Вӧскресеньеӧ идралім сизим семьялысь.
Петя.
Лена Павловна висьталіс, мый неправильнӧ Нюра ставсӧ Манька Фроловалы дӧмлӧ да штопайтӧ.
Но мый нӧ, кӧть и буксир!
Колӧ асьсӧ Манькасӧ велӧдны.
А Саша шуис, мый детинкаяс долженӧсь жӧ кужны дӧмсьыны, а то кыдзи нӧ фронт вылын.
Вот ми и вӧчим сбор штопайтчӧм да дӧмсьӧм йылысь.
Нюра ставнысӧ велӧдіс штопайтчыны.
А Власьевна велӧдіс дӧмсьыны.
Ӧні мед сӧмын Манька волас косяссьӧм паськӧмнад!
Ставсьыс медбура велаліс штопайтчыны Веселова Женя.
Веселова Валя.
Алёша, Чижик да Паша отсалісны Ёгор дядьлы гӧбӧчас картупель кисьтавны.
Пётр Анохин.
Воскресеньеӧ Чижик, Нюра да Маня уджалісны яслиын.
Отсалісны купайтны челядьӧс да петкӧдлісны гуляйтны.
Яслиын висьталісны благодарность.
Корисны ещӧ на волыны.
Нюра Валова.
Дружнӧйяс звенолӧн уджалан план октябрь тӧлысся мӧд джын кежлӧ (нёльӧд класс).
1. Гӧтӧвитны концерт ноябрь 7 лун кежлӧ.
Ответственнӧй Елена Павловна.
2. Нуӧдны звенолысь сбор, доклад Галина Владимировналӧн: «Мыйла ми празднуйтам ноябрь 7 лун».
Ответственнӧй Богданова.
3. Лӧсьӧдны порядок изба-читальняын.
Ответственнӧй Нюра Валова.
Звеноса вожатӧй С. Климов.
БАРА УДЖЪЯС
Власовна ӧтчыд шуис:
— Нывбабаяс уджалӧны пемыдысь пемыдӧдз.
Уджалігӧн — йӧз дырйи — шог думъяс юрад оз пырны, а вот рытнас быдӧн аслас керкаын пукалӧ, печкӧ да кыӧ, да дӧмсьӧ, и курыд думъяс думайтӧ: коді пи йывсьыс, коді мужик йывсьыс, коді став свет йывсьыс.
А вот ті кӧ читальняын лӧсьӧданныд порядок, ми эськӧ ставным рытъяснас ӧтлаынӧсь вӧлім да тӧлка кывъяс кывзім.
— Бур, — шуӧ Леночка, — вӧчам.
А мыйла сійӧ тіян пӧдса?
— Да, аддзан со, избачыс фронт вылын.
Поручитісны тайӧ уджсӧ Марушка Егоровалы, но сэтчӧдз-ӧ колхозса счетоводлы татшӧм пӧсь кадӧ?
Да и миянлы гожӧмнад абу книгаясӧдз, абу пукалӧмъясӧдз, а ӧні рытъясыс кузьӧсь, — узьны мышкыд висьмас.
Да и ставнымӧс йӧз дорӧ кыскӧ.
— Мый дырсӧ тӧлкуйтны? — шуӧ Саша. — Колӧ — сідзкӧ, вӧчам!
* * *
Изба-читальняын томаныс сімӧма.
Миша весиг гӧрдӧдіс, пока бергӧдліс ключсӧ.
А Чижик сулаліс орччӧн да шуаліс: «Сезам *, воссьы!
Сезам, воссьы!»
Медбӧрын ӧдзӧс воссис.
Но и но!
Стенъясыс вушйӧмаӧсь, пельӧсъясас чераньвезъяс.
Книгаяс пызан вылын, а бусыс книгаяс вылас.
— Да, тані унатор колӧ... — шуӧ Петька.
— Кияс колӧны, — вочавидзис Миша.
— Да и юр сідзжӧ колӧ лоны.
Но Нюра, кыдзи и век, вуджӧдӧ ставсӧ практическӧй почва вылӧ:
— Колӧны ветекъяс, шоныд ва, кунва да известка.
Регыд заводитіс пуны удж.
Нывкаяс мыськалісны стенъяс, лабичьяс, чышкалісны чераньвезсӧ, чышкалісны книгаяс.
Миша кыскис кока пос, сувтӧдіс сійӧс пызан вылӧ, заводитіс белитны пӧтӧлӧк.
Петька отсасис сылы.
Саша чышкаліс книгаяс, гижаліс найӧс бумага лист вылӧ, лӧдіс шкапӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ ылавліс кутшӧмсюрӧ книга дорӧ, пуксьывліс джоджӧ, да вунӧдліс ставсӧ свет вывсьыс.
Сэки Алёша чукӧстлывліс сійӧс кӧритӧмӧн:
— Саш, а Саш!..
Саша дрӧгнитліс, повзьӧмӧн нюммунліс да пуктыліс книгасӧ местаас.
Но аслыс пасйыліс, медым непременнӧ лыддьыны.
Важ шпалертор вылӧ Алёша рисуйтіс: <rus>«Добро пожаловать!»</rus>
Манька мыськаліс ӧшиньяс да сьыліс гора гӧлӧсӧн.
Уджыс вӧлі уна, а ещӧ на унджык шумыс, горзӧмыс, серамыс.
Климушкаӧс резыштісны известкаӧн, да сійӧ ветлӧдліс ставнас еджыд пятнаяса, быттьӧ чутӧсь ситеч.
Чижик уси табуретка вывсянь да плешкас петіс йӧг.
Кыз Танька пачсьыс сёйӧма шом.
Сӧмын Нюра уджаліс ӧдйӧ, спокойнӧя да кужӧмӧн.
Рыт кежлас челядь мудзисны, а оз вӧлі позь шуны, мый уджлӧн помыс тыдалӧ.
Збыль, пӧтӧлӧк еджыдысла югъяліс, стеклӧяс вылын эз вӧв ни ӧти чут, но джоджыс лои ещӧ на мисьтӧмджык.
Миша сэтшӧм ёна резіс известканас, мый став джоджыс вӧлі еджыд, а сы вылын тӧдчисны сьӧд туйяс, гӧгрӧсӧсь, чукляӧсь, петля кодьӧсь...
Чижик видзӧдліс гӧгӧрбок да уськӧдіс ветексӧ.
— Нывъяс, — шуис сійӧ ёна повзьӧмӧн, — тайӧс миянлы некор нэмнаным не мыськавны.
Но сэки посводзас кылісны гӧлӧсъяс, кутісны клёнӧдчыны ведраяс...
Ӧдзӧс воссис.
Порог дорын сулаліс лэпталыштӧм юбкаа Власьевна, сьӧрсьыс вӧлі пӧсь ва тыра ведра.
А сы бӧрся, сералігтыр, видзӧдісны керка пытшкӧ: Марушка, Ольга-свинарка, Паша Кашина.
— Но, молодцы! — шуис Власьевна, — молодцы, ребята!
Уна уджалӧмныд.
А ӧні со ми смена вылӧ воим, ставсӧ эштӧдам!
А ті котӧртӧй гортаныд, тіян, дерт, аски кежлӧ урокъясыд абу на вӧчӧма!
— Да мыссьӧй буриника, а то видзӧдлан тіян вылӧ да повзян, — сераліс Марушка.
Челядь окотапырысь котӧртісны ывлаӧ.
Пуксьӧ вӧлі югӧръястӧм, гӧгрӧс, крепыд шонді.
Кокньыдик ру кайис юысь.
Читальнялӧн восьса ӧдзӧс пыр кыліс тазъясӧн да ведраясӧн клёнӧдчӧм.
Аскинас челядь лӧсьӧдісны читальняын полнӧй порядок.
Ӧшӧдісны Алёшалысь плакатсӧ, вождьяслысь портретъяс, ӧшиньясӧ марля занавесъяс.
Пызан вылӧ вольсалісны скатерть, кодӧс сетіс налы тётя Дуня, пуктісны шахматъяс, шашкияс, домино.
Нывкаяс вурлісны медбӧръя тӧлысся газетаяс, лӧсьӧдісны дежурство.
Ӧні Информбюролысь сводкаяс да юӧртӧмъяс Леночка ӧшӧдлывліс читальняӧ.
Фронт вывсянь воисны сэтшӧм радостнӧй юӧръяс, мый ставныслы колӧ вӧлі тӧдны найӧс талун жӧ, а не виччысьны, кор воасны газетаяс.
И колхозникъяс привыкнитісны пыравлыны изба-читальняӧ, медым лыддьыны сводкаяс.
Сэсся кутісны дырджык сулавны газетаяс дорын, видзӧдавлісны книгаяс.
Ӧтчыд суббӧтаӧ Власьевна шуис Леналы:
— Талун нывбаба армия дзоньнас локтас тэ дорӧ читальняӧ.
Мый нӧ прӧстасӧ уна керкаясын карасинсӧ сотны.
И ӧти лампаӧн пукавсяс.
Тасянь и заводитчис: быд суббӧтаӧ нывбабаяс чукӧртчывлісны изба-читальняӧ.
Вурисны дӧрӧмъяс, табак кӧшӧльяс пияныслы, мужикъясыслы фронт вылӧ.
Кыисны ӧти чуня кепысьяс — боецъяслы фронт вылӧ.
А Лена да Галина Владимировна лыддисны газетаяс да книгаяс, висьтавлісны сійӧ странаяс йылысь, кыті мунӧны миян боецъяс.
А кор мудзлісны лыддьысьысьяс, нывъяс горӧдлісны сьывны.
На дорӧ ӧтлаасьлісны челядьяслӧн гӧлӧсъясыс, горӧдлывлісны сьывны Галина Владимировна да Лена, и чӧв ланьтӧм сикт весьтын пемыд арся небесаас кыпӧдчывліс гора русскӧй сьыланкыв.
Регыд Галина Владимировна серьёзнӧя босьтчис удж бердӧ да организуйтіс неыджыд, но бур хор.
А сэні заводитчисны кутшӧмкӧ гуся делӧяс: Иван Евдокимович ветліс районӧ да мукӧдторъяскӧд тшӧтш вайис тувъялӧм ящик.
Сійӧ некодлы сійӧс эз петкӧдлы, а сӧмын Ёгор дядь да Миша «кӧлдуйтісны» сы вылын председатель ордын.
Мишаӧс весиг сьӧкыд вӧлі кыскыны сэтысь.
А нывкаяслӧн вӧліны асланыс уджъяс, найӧ лӧсьӧдчисны выступайтігкежлӧ.
Дерт, Леночка отсасис налы.
Манька велӧдіс выль сьыланкыв.
Петька кӧсйис петкӧдлыны физкультурнӧй упражнениеяс.
Чижик да Нюра репетируйтісны украинскӧй танец, и весиг кызіник Танька кӧсйис лыддьыны стихъяс.
Но пока ставыс тайӧ вӧлі ыджыд секретӧн.
НОЯБРЬ КВАЙТӦД ЛУН
Заборъяс вылын, амбар стенын, сельпо дорын, колхоз правление дорын явитчисны плакатъяс.
Зэв мичаа рисуйтӧма найӧс Алёша цветнӧй карандашъясӧн.
«1944 вося ноябрь квайтӧд лунӧ 3 час лунын лоӧ торжественнӧй заседание, кодӧс сиӧма Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революциялӧн 27-ӧд годовщина тырӧмлы.
<rus>Порядок дня</rus>:
1. Торжественнӧй часть.
2. Колхозса председательлӧн отчёт.
3. Премируйтӧмъяс.
4. Концерт.
Приглашайтам став колхозникъясӧс да сӧветскӧй учреждениеясса работникъясӧс.
Собрание лоӧ изба-читальняын».
* * *
Собраниелы паныд войнас Миша узис Власьевна ордын.
Нывкаяс сёрӧдз ноксисны школаын, эштӧдісны костюмъяс, репетируйтісны.
Читальнясянь кылісны сьыланкывъяс.
Сэні Лена да Галина Владимировна нуӧдісны спевка.
Водз асывнас, кор муртса на петіс шонді, Миша да Ёгор дядь кайисны изба-читальня вевт вылӧ.
Кань моз Миша шуркъяліс керка вевт вылын, исковтлывліс пос кузя, пыравліс керкаӧ, выльысь кайліс керка вевт вылӧ, бара лэччыліс улӧ.
А Ёгор дядь эз лэччыв керка вевт вылысь.
Но, мый найӧ сэні вӧчисны, — Чижиклы да нывкаяслы эз удайтчы тӧдмавны.
Саша, Алёша, Петька да мукӧд детинкаяс некодӧс эз лэдзны керка дорас.
Найӧ скӧрысь шикайтісны нывкаяс вылӧ, а гырысьяслы Саша шулывліс тӧдчӧдӧмӧн да вежливӧя:
— Извинитӧй, гражданка, комитет корӧ тіянӧс прӧйдитны мӧдар бокӧдыс.
«Кутшӧм комитет?» — Чижикӧс сотіс любопытствоыс.
Нывкаяс заводитлісны атакуйтны Климушкаӧс, коді гартчис Саша дорын да, дерт, ставсӧ тӧдіс.
Гордостьысла Климушка пӧльтчыліс гадь моз, батьыслысь шапкасӧ лэдзліс дзик син вылӧдзыс да важнӧя шулывліс:
— Кыдзи сійӧ кутас шутьлявны, а ме кыдзи повзя!
— Коді кутас шутьлявны?
— Сэні... — ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдліс кияссӧ Климушка.
Сідзи нывкаяс нинӧм сылысь эз и вермыны тӧдмавны.
Луншӧркадӧ нывъяс-комсомолкаяс кайисны кильчӧ вылӧ, вӧччӧдісны сійӧс коз лапъясӧн, флажокъясӧн, ӧшӧдісны Сталин ёртлысь выль портрет.
Елена Павловна чукӧртіс дружнӧйяслысь звеносӧ ас ордас, ещӧ ӧтчыд ставнысӧ видзӧдліс, лӧсьӧдышталіс галстукъяссӧ, шыльӧдышталіс юрсияссӧ, вурис Саша дӧрӧмӧ кизь да организованнӧя, стройӧн, нуӧдіс челядьӧс читальняӧ.
Керка пытшкыс вӧлі тырӧма нин йӧзӧн.
Пукалісны пельпом-пельпом воча, педзисны ӧдзӧс дорын, сулалісны ӧшиньяс дінын.
Президиум пызан сайын пукалісны Иван Евдокимович, тётя Дуня, Власьевна, Марья Дмитриевна.
Дружнӧйяс писькӧдчисны водзлань да чукӧртчисны веськыдладор пельӧсас.
Шуйгаладор пельӧссӧ вӧлі торйӧдӧма сера ситеч занавесӧн.
Чижиклы зэв окота вӧлі видзӧдлыны сэтчӧ, но Миша шуис внушительнӧя:
— Ёгор дядь шуис: «Коді сэтчӧ пырас, сыкӧд лоас серьёзнӧй сёрни!»
Заседание заводитчис.
Медводз Иван Евдокимович висьталіс речь.
Сёрнитіс и Марья Дмитриевна.
Сэсся Иван Евдокимович кутіс отчитывайтчыны колхоз удж йылысь.
Чижик эз кывзы сылысь.
Ӧти-кӧ, сійӧ ещӧ омӧля на разбирайтчис гектаръясын, центнеръясын, суперфосфатъясын, а главнӧйыс, — сійӧ зэв ёна поліс, мый вунӧдас стихотворениесӧ, да, пельяссӧ тупкӧмӧн, гораа шӧпкӧмӧн повторяйтіс сійӧс, кытчӧдз Иван Евдокимович, скӧрысь бергӧдчӧмӧн, эз юав:
— Коді тайӧ сэні бӧрас броткӧ?
Мешайтанныд!
Повзьӧм Чижик ланьтіс, а сэні заводитчис интереснӧйтор: кутісны премируйтавны бурджык уджалысьясӧс.
Иван Евдокимович чеччывліс, корліс пызан дорӧ ударникӧс, лыддьыліс сылы правлениелысь постановлениесӧ, топыда кутліс сылысь кисӧ да сетліс премия.
Быдладорын клопайтісны, а наградитӧм морт копрасис, и ставныслы вӧлі приятнӧ.
Тётя Дунялы сетісны платье вылӧ материал, Власьевналы — выль гынкӧм, Паша Кашиналы — югъялысь, лакированнӧй калош!
Сэсся Марья Дмитриевна школа нимсянь ошкис Галина Владимировнаӧс да Марья Петровнаӧс да пӧдаритіс налы морт ӧти духи дозйӧн.
— Ставыс? — юаліс сійӧ Иван Евдокимовичлысь.
— Абу, абу на ставыс, — ӧтветитіс сійӧ, шыльӧдыштіс уссӧ да друг мигнитіс Чижиклы. — Абу на ставыс!
— Колхозникъяс! — шуис сійӧ. — Миян ӧд и ещӧ кодкӧ бура уджаліс.
Со изба-читальнятӧ лӧсьӧдіс, вундӧм бӧрын му весаліс, вартігӧн отсаліс, — Иван Евдокимович нюммуні, — тётя Дунялы ва пельсаясас ва кыскаліс, школаын книгаяс пӧчинитіс...
Колхозникъяс кутісны серавны, видзӧдлывлыны пельӧслань челядь вылӧ.
Но Иван Евдокимович шуис серьёзнӧя:
— Некор на челядь татшӧм бура, татшӧм дружнӧя эз отсавлыны миянлы.
Таысь колӧ аттьӧ шуны Лена Павловналы!
— Эз прӧста найӧс «дружнӧйясӧн» шуны, — содтіс тётя Дуня.
Леночка чеччис, гӧрдӧдыштӧма, юрсӧ копыртіс да мӧдіс гартлыны платьесьыс оборкасӧ, мӧдіс гартлыны.
А сэки ставныс кутісны клопайтны, и челядь мӧдісны сідзи кучкавны ки-ки воча, мый Чижиклӧн пельясас кутіс тиньгыны.
Миша ещӧ и кокъяснас зымӧдіс.
— И Лена Павловнаӧс колхоз премируйтӧ таысь порсьпиӧн!
Аски, Лена Павловна, верманныд локны да свинофермаысь бӧрйыны любӧйӧс.
Сэки ещӧ ёнджыка кутісны клопайтны, а Власьевна друг лэптіс кисӧ:
— Лэдз меным висьтыштны, Иван Евдокимович.
— Сёрнит, сёрнит, Афанасья Власьевна.
Власьевна лӧсьӧдыштіс юр вывсьыс чышъянсӧ, дернитыштіс ковтасӧ да синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдліс колхозникъяс вылӧ.
— Донаясӧй менам, — шуис сійӧ надзӧник, — кӧсъя ме висьтавны, мый уна сьӧкыдтор ті примитінныд, уна синва кисьтінныд, и энӧ думайтӧй, мый тайӧс некод оз аддзы.
Россияыс ставнас тайӧс аддзӧ...
И уджад эз сӧмын челядь, но и ми, пӧрысьяс, дружнӧйӧсь лоим, матысмим ми ӧта-мӧд дінӧ, и миянлы ӧні ёрта-ёрттӧг некыдзи оз позь.
Збыль ме висьтала?
— Збыль, збыль, — шызисны нывбабаяс, — збыль, Афанасьюшка.
Сэсся заводитчис концерт.
Миша ворсіс баянӧн.
Чижик висьтавліс стихъяс.
Петька трусика да майкаа вӧчаліс некор на аддзывтӧм упражнениеяс: сулаліс юр вылас, нюжӧдчыліс шӧрт моз, ветлӧдліс кияс вылас, куш коклябӧръяснас тӧкӧтьӧ эз инмы Иван Евдокимович чужӧмӧ.
А Миша мыйлакӧ муніс читальняысь.
Сэсся Манька кутіс сьывны.
Чижик весиг шензис: збыль ӧмӧй тайӧ Манька?
Нывка сувтіс веськыда, быттьӧ томиник кыдз пу, и восьтіс синъяссӧ, а синъясыс сылӧн вӧлӧмаӧсь турунвижӧсь, и юрсиыс кыдзкӧ ачыс шыляссьӧма, а гӧлӧсыс, гӧлӧсыс!
И юргӧ, и нюркйӧдлӧ, и эзысьӧн киссьӧ, и бӧрдӧ...
Сьылӧ сійӧ ӧтка пелысь пу йылысь да дуб йылысь, коді сэні ю мӧдар берегас, а керкаас лои чӧв-лӧнь, и тётя Дуня нин чужӧмсӧ тупкӧ выль материенас, да и Власьевна кутіс мыйкӧ думайтны.
Манька помаліс.
Ёна жӧ нин меліа сы вылӧ видзӧдӧны ставныс!
Чижик неуна вежалыштӧ.
— Но и но! — шуӧ Иван Евдокимович Леналы. — Тэнад челядьыд — красота!
А вот тайӧ сьылысьсӧ велӧдны колӧ.
— Да ӧд некодлы сійӧс велӧднысӧ, Иван Евдокимович!
— Кыдзи «некодлы»!
— скӧрмис Иван Евдокимович. — Миянын некодлы, а карын эм кодлы.
Карӧ сійӧс мӧдӧдам, а война помасяс, ми и аслыным татшӧм школасӧ лӧсьӧдам, музыкальнӧй али мый.
Татшӧм челядьыд ӧд эмӧсь абу сӧмын ӧти миян колхозын, сюрасны, дерт, и <rus>Заветы Ильича»</rus> и <rus>«Заря»</rus> колхозъясысь.
Ӧтлаалам некымын колхоз да стрӧитам татшӧм школа.
— Бур эськӧ! — ыджыда лолыштіс Лена.
— А тэ эн сомневайтчы, ставыс миян лоӧ, сӧмын колӧ врагӧс ӧдйӧджык жугӧдны!
Сэки Чижик да Нюра заводитісны украинскӧй танец.
Мыйӧн сӧмын Чижик бергӧдчис йӧзлань, йӧзыс сідзи и кутісны серавны.
Чижик зільпырысь йӧктӧ, а ачыс думайтӧ: «Мыйла нӧ найӧ сералӧны?»
А Нюра вашкӧдӧ: «Ус!
Ус!»
Кутчысис Чижик чужӧмас, — а сылӧн сӧмын ӧти успӧлыс чурвидзӧ!
А мӧдыс джоджас туплясьӧ.
Но Чижик эз шӧйӧвош: босьтіс да мӧд уссӧ нетшыштіс!
Сэки Власьевна кутіс клопайтны, нывъяс сы бӧрся, и Чижиклы йӧктынысӧ лои сэтшӧм кокни, сэтшӧм гажа, быттьӧ кокъясыс асьныс лыбалӧны!
Но друг керкаас пырис Миша да горӧдіс повзьӧдчан гӧлӧсӧн:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, Иван Евдокимович!
Звӧнитлісны районсянь!
Дзик ӧні!!!
И Иван Евдокимович, быттьӧ томиник, чепӧсйис места вывсьыс да вештыштіс занавессӧ: сэні сулаліс вылиник ящик, дзирдаліс лакируйтӧм бокъяснас.
— Радио! — акнитіс Чижик.
— Радио!
Радио! — кутісны шумитны нывъяс.
— Ньӧжйӧджык! — горӧдіс Иван Евдокимович да лэдзис рычагсӧ...
СТАВ СТРАНАЛЫ
И став керка пасьталаыс кыліс гӧлӧс, кыпӧдіс йӧзӧс кокъяс вылас.
Самӧй сійӧ гӧлӧсыс, коді кыліс спокойнӧя да увереннӧя самӧй страшнӧй кадас, кор каръяс ыпъялісны биӧн, кыссисны асыввывлань заводъяс да йӧз, и быд лун вайліс гажтӧм юӧръяс фронт вылысь.
Кор рытыввывлань лун и вой, лун и вой тӧвзисны поездъяс, кор ранитчӧм челядьӧн тырлісны больничаяс, кор сотчисны рудзӧг тэчасъяс, кор скӧт баксіс вӧръясын да йӧз асланыс киясӧн взрывайтісны ассьыныс сьӧкыд да радостнӧй уджъяслысь плодъяссӧ...
Сэки сійӧ увереннӧя успокоитіс быдӧнӧс.
Тайӧ страшнӧй часас сійӧ чорыда кӧсйысис победа.
И со ӧні сійӧ висьталіс Бекрятаса колхозникъяслы — тётя Дунялы, Марушкалы, Власьевналы, Анисьялы, став страналы, став мирыслы, — мый кӧсйысьӧмсӧ выполнитӧма,
мый «колян во завершитчис Сӧветскӧй Союз пределъясысь немецкӧй войскаӧс вӧтлӧмӧн».
«Мыйла найӧ бӧрдӧны? — думайтӧ Леночка. — Бӧрдӧны-ӧ асланыс пиян вӧсна, кодъяс эз вермыны виччысьны тайӧ чассӧ, казьтылӧны-ӧ ассьыныс сьӧкыд уджсӧ, висьысь пельпомъяссӧ, узьтӧм войяссӧ, кияссьыныс гадьяссӧ, чугунъясысь яйтӧм шыд, вывті сьӧкыдторсӧ нывбаба да нывъяс пельпомъяс вылын?»
Абу, тайӧ абу татшӧм синва.
Найӧ кусыньтӧны пельпомъястӧ да вӧчалӧны чукыръяс чужӧм вылад.
А тані сулалӧны йӧз, гордӧя веськӧдчӧмаӧсь да видзӧдӧны водзӧ, и сӧдз, радлан синва войтъяс ньӧжйӧникӧн визувтӧны банйӧм чужӧмъяс кузя.
А Сталин ёрт юклӧ уджсӧ фронтвывса боецъяс костын да на костын, ичӧтик сиктса прӧстӧй нывбабаяс костын.
«Нэм кежлӧ пырасны историяӧ беспримернӧй трудӧвӧй подвигъясыс сӧветскӧй нывбабаяслӧн да миян славнӧй томйӧзлӧн, кодъяс асланыс пельпомъяс вылас нуисны уджлысь основнӧй сьӧкыдлунсӧ фабрикаясын да заводъясын, колхозъясын да совхозъясын.
Рӧдиналӧн честь да независимость вӧсна сӧветскӧй нывбабаяс, том зонъяс и нывъяс проявляйтӧны удж фронт вылын доблесть да геройство.
Найӧ достойнӧйӧсь асланыс батьяслы да пиянлы, мужикъяслы да вокъяслы, кодъяс дорйӧны Рӧдинанымӧс немецко-фашистскӧй извергъясысь».
И ставныс аддзисны, мый найӧ оз сулавны бокын сочувствуйтысь зрительясӧн, а странакӧд ӧтвылысь лун и вой дорӧны победа.
«...Ӧнісянь и нэм кежлӧ миян му свободнӧй гитлеровскӧй нечистьысь.
Ӧні Краснӧй Армиялӧн коли сылӧн медбӧръя заключительнӧй миссияыс... нӧйтны фашистскӧй зверӧс аслас собственнӧй гуын да лэптыны Берлин весьтӧ победалысь знамя».
«Да, да, Берлин весьтӧ! — думайтӧ Чижик. — Тимофей Иванович пырас сэтчӧ аслас боевӧй вӧв вылын, да и папаыс, и Андрей, и Сашалӧн батьыс, и Нюралӧн вокыс прӧйдитасны фашистскӧй му кузя».
«Мед олас миян великӧй Рӧдина!
Смерть немецко-фашистскӧй захватчикъяслы!»
И шумсьыс кутісны зильгыны ӧшинь стеклӧясыс керкаас.
Сэтшӧма клопайтісны чорзьӧм кипыдӧсъяснас, сэтшӧма грымгисны сьӧкыд сапӧгъяснас...
И сэки Галина Владимировна ӧвтыштіс кинас, да нывъяс кыв шутӧг гӧгӧрвоисны сылысь.
И юрӧбтіс сьыланкыв, коді ӧтнас колӧ вӧлі ӧні:
<rus>Споем же, товарищи, песню</rus>
<rus>О самом большом человеке,</rus>
<rus>О самом любимом и мудром,</rus>
<rus>О Сталине песню споем!</rus>
КОЙМӦД ЧАСТЬ
ТӦВ
КӦДЗЫД
Тӧв.
Лым кыз, топыд слӧйӧн вевттис став мусӧ: муяс, вӧрса эрдъяс, сиктса уличаяс, юяс.
Лымйыс сэтшӧм джуджыд, мый чурвидзышталӧны сӧмын заборъяслӧн да потшӧсъяслӧн йывъясыс.
Сійӧ тыртӧ керкаяссӧ дзик ӧшиньясӧдзыс, ӧшйӧ керка вевтъяс вылӧ, толаясӧн кайӧ кильчӧ вылӧ.
Сӧмын кӧнсюрӧ сылысь еджыд вылысъяссӧ визьйӧдлӧны талялӧм трӧпаяс — школа дорӧ, юкмӧс дорӧ, сельпо дорӧ, колхоз правление дорӧ.
Кежан кӧ ӧти воськов бокӧ, — и пыр жӧ вӧян пидзӧсӧдзыд, а го и коскӧдзыд.
Пробуйт, пет.
Войяснас ыджыд тӧвъяс качайтӧны вӧрын пуяссӧ, шыблалӧны коз лапъяс вылысь сьӧкыд туктаяс, уськӧдчывлӧны сиктӧ да жургӧны-жургӧны трубаясын да омлялӧны.
Стеклӧяс вылӧ артмалӧны йи пальмаяс да папоротникъяс, и колӧ дыр лолавны да пӧлявны ӧти местаӧ, медым сывдыны йисӧ, ляскысьны сэтчӧ ӧти синнад да аддзыны, мый вӧчсьӧ мирас.
А мирас кӧдзыд.
Чӧскыд лапасӧ нёнялігтыр вугралӧ гуас ош; узьӧ барсук.
Лэбачьяс матӧджык локталӧны йӧз оланінлань.
Руд байдӧгъяс овмӧдчӧны гумлаяс дорӧ, ӧктӧны гылӧдӧм кӧйдыс.
Важнӧй жоньяс дзонь чукӧръясӧн пуксявлӧны пелысь пуяс вылӧ, горша нетшкӧны гӧрд ягӧдсӧ.
Пуяс вылас ягӧдыс кольӧма этша нин.
Заптысьысь кӧзяйкаяс важӧн нин чегъялӧмаӧсь улысса розъяссӧ, кӧртавлӧмаӧсь чукӧрӧ да ӧшӧдӧмаӧсь ӧшинь рамаяс костас, — згӧдитчас курыд ягӧдыс настойкаяс вылӧ, пирӧгъяс вылӧ.
Чери пырис джуджыдінӧ.
Вугралӧны ил пытшкӧ кодйысьӧм линьяс.
Ёдіяс пырӧмаӧсь камышъяс пӧвстӧ.
Вӧр доръясын рытъяснас вуджрасьӧны руд вуджӧръяс, — тайӧ тшыг кӧинъяс петӧны корсьны сёян.
А йӧзлӧн тӧждысьӧм оз чинлы.
Вӧрын дзижгӧны и дзижгӧны пилаяс.
Колхозникъяс пӧрӧдӧны тӧвся кос, ён пуяс.
Пес колӧ госпитальяслы, школаяслы, детскӧй садъяслы.
Ён тьӧсъяс да керъяс колӧны Рӧдиналы, кодлы ковмас уна стрӧитны.
Врагӧс вӧтлӧма ылӧ рӧднӧй страна пределъяс сайӧ, но сылӧн следъясыс мисьтӧммӧдӧны мусӧ.
Грымгӧны на русскӧй орудиеяс, нӧйтӧны зверӧс аслас позъяс.
Лымъя Карпатскӧй гӧраяс вылын и Померания долинаясын ӧзйӧны русскӧй бипуръяс.
Ещӧ на чорыдджыкӧсь, ещӧ на напряжённӧйджыкӧсь бойяс, а рӧзӧритӧм местаясӧ нуалӧны нин вӧр да кирпич, бетон да кӧрт.
Копрасьӧны нин чертёжъяс вылын стрӧительяс да аддзӧны местаяс, кодъяс кыпӧдчисны пӧимысь да лоӧны мичаджыкӧсь да озырджыкӧсь воддза дорсьыс.
И та вӧсна Бекрятаса нывъяс, лымйын уялігтыр, пӧрӧдӧны нэмӧвӧйя пожӧмъяс, зумыш, сьӧд козъяс.
Сиктын кылӧны мӧлӧтъясӧн клёнӧдчӧм — ёна кӧдзыдъясӧдз колхозникъяс тэрмасьӧны шонтыны скӧтнӧй дворъяс, ремонтируйтны машинаяс.
Ылыса сиктъясса велӧдчысьяс котӧртӧны школаӧ лыжияс вылын, и дзирдалысь кодзувъяс колльӧдӧны найӧс тӧвся асылын да встречайтӧны гортса порог дорас.
СТРАШНӦЙ ВОЙ
Чижик вӧчис урокъяс да, веськыда кӧ шуны, дыр мучитчис задача вылын, кор воис Леночка да, лукавӧя чойыс вылӧ видзӧдігтыр, сувтіс порог дорӧ.
Сійӧ лэдзис джоджас руд мешӧк.
Мешӧкас мыйкӧ вӧрис.
Чижик зэвтчӧмӧн видзӧдіс.
Леночка разис мешӧксӧ, и сэтысь мыччысис розӧвӧй гӧгрӧс ныр.
Чижик чеччыштіс места вывсьыс.
— Сетісны?
— Сетісны.
— Кыдзи шуӧны?
— Васька.
Тайӧ вӧлі зэв тешкодь порсьпи, ставнас розӧвӧй да чистӧй, вӧсньыдик пельяса, еджыд синлысъяса, стройнӧй кокъясас перламутр кодь гыжъяса да штопор кодь бӧжа.
Нимкодьысла Чижик кын сюръяӧн сувтіс места вылас.
Васькаӧс лэдзисны джоджӧ.
Сійӧ тотшъяліс комната кузя, быдтор исаліс да друг вӧсньыдика чирӧстіс.
Леночка вайис блюдйын дэбыд йӧв, тувкис Васькаӧс нырнас, и сійӧ, тяпкӧдчигтыр да виньдалігтыр, заводитіс завтракайтны.
Пӧтіс, дӧвӧльнӧя рукӧстіс да друг очсыштіс, петкӧдліс посньыдик ёсь пиньяссӧ.
Леночка пыртіс турун тыра ящик, пуктіс сійӧс пельӧсӧ.
Васькаӧс пуктісны ящикӧ, гартыштісны джодждӧраӧ, и сійӧ нырсӧ сюйис турунӧ да унмовсис.
Дерт, география вӧлі велӧдӧма абу пятёрка вылӧ.
Чижик частӧ чеччывліс пызан сайысь да котӧртлывліс ящик дорӧ.
То сійӧ шебрӧдліс Васькаӧс шоныдджыка, то сылы кажитчыліс, мый порсьпилы жар.
Рытланьыс сійӧ повзис: друг Васькаыс пӧді?
Но Васька вӧлі шоныд, розӧвӧй кучикнас дрӧгнитлывлігтыр чорыда узис.
— Прӧстӧ сійӧ мудзӧма волнуйтчӧмысла да ветлӧдлӧмысла, — объяснитіс Лена.
А кор чойяс ужнайтісны, кусӧдісны лампасӧ да водісны, — сэки ставыс и заводитчис.
Васька садьмис да чирӧстіс.
Чижик чеччис крӧвать вывсьыс, котӧртіс сы дорӧ.
Водз кокъяссӧ ящик дорӧ пуктӧмӧн Васька сулаліс, требовательнӧя да пельтӧ чунӧданаа горзіс: «ви-и, ви-и, ви-и...»
Чижик кутіс бурӧдны сійӧс: «Мый тэ, Васенька, мый тэ!
Узьны колӧ.
Марья Дмитриевнаӧс садьмӧдан!»
Сійӧ водтӧдіс порсьпиӧс да кутіс малавны сійӧс мышкӧдыс.
Васька ланьтіс да чӧскыда тяпкӧдыштіс вомсӧ.
Чижик муніс аслас вольпась вылӧ да гартчис эшкынӧн, медым шонтыны кынмӧм кокъяссӧ.
И сэки бара кыліс настойчивӧй да требовательнӧй «ви-и».
— Ой, Чижик, — шуис Лена, — тшӧкты сылы ланьтны, лоӧны неприятностьяс, сійӧ садьмӧдас Марья Дмитриевнаӧс!
Чижик бара котӧртіс ящик дорӧ;
Васька бара ланьтіс.
Но эз на удит Чижик воны крӧвать дорӧдзыс, кыдзи бара кыліс чирзӧм.
— Ой-ой-ой! — бергӧдлыштіс юрсӧ Чижик.
— Мый вӧчны? — чуймӧмӧн юаліс Лена.
— Сылы, буракӧ, мамыс дум вылас уси.
Стена сайын вӧрзьыштіс Марья Дмитриевна, — вот-вот садьмас.
Лена босьтіс Васькаӧс да пуктіс сійӧс ас дорас крӧвать вылӧ, гартіс эшкынӧн, пыксьыштіс сыӧ коклябӧръяснас.
Гашкӧ, тадзи Васька чайтас, мый сыкӧд орччӧн куйлӧ мамыс?
Васька ланьтіс.
Леночка водіс лӧсьыдджыка, кутіс нин унмовсьны.
Гым!
Васька ыджыд шумӧн чеччыштіс джоджӧ да мӧдіс ветлӧдлыны керкаті да мыйвынсьыс чирзіс.
Леночка да Чижик ӧтпырйӧ чеччыштісны крӧвать вывсьыс, чирзӧм шы кузяыс рӧзбойникӧс корсигӧн зурасялісны ӧти-мӧдлаӧ.
Чижик плешнас зурасис пызанӧ.
Лена пӧрӧдіс скамья, кватитіс Васькаӧс, кинас топӧдіс сылысь нырсӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧ ичӧт кагаӧс, нуис Васькаӧс аслас местаӧ.
И ставыс заводитчис выльысь: чирзӧм, кокшыяс, чеччалӧмъяс...
Мучитчӧм чойяс решитісны петкӧдны Васькаӧс посводзӧ.
Кӧмалісны гынкӧмъяс, вылысаныс чӧвтісны пасьяс, кыкнанныс кутчысисны ящикас да кухня пыр петкӧдісны посводзӧ.
Посводзын Васька пыр жӧ чеччыштіс джоджӧ.
Сэки, истӧг ӧзталігтыр, кӧдзыдысла пиньяснас зятка-кылігтыр, чойяс аддзисны пӧв да вевттисны ящиксӧ.
Васька шыбитіс вевтсӧ.
— Но, энлы, — скӧрысь шуис Чижик, — но, энлы!
Кутлы, Леночка, вевтсӧ.
И пока Леночка став вынсьыс личкис пӧв вылӧ, Чижик чукӧрталіс посводзсьыс ставсӧ, мый сюри сылы ки улас: утюг, ведра, кирпич, кык пес плака, картупель тыра кӧрзина.
Ставсӧ пукталісны вевт вылас.
Васька пессис-пессис да ланьтіс.
— То-то, — шуис Леночка.
Ӧта-мӧдыслы киас кутчысьӧмӧн да пӧшти лолавтӧг найӧ кок чунь йыланыс мунісны тӧлысьӧн югдӧдӧм кухняӧд, тювкнитчисны вольпасяныс да пыр жӧ чорыда унмовсисны.
Чижик вӧтасис муяс, и жар гожӧм, и вӧрдорса эрд вылысь рыжикъяс, — и друг заводитіс чардавны, и гымалӧ сы юр весьтын, и шер сяргӧ керка вевтӧ.
Чижик садьмис шумсьыс да пуксис крӧвать вылас.
Да, и гым гымаліс, и шер сяргис, и кажитчис, мый киссьӧны стеклӧяс, и кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн горзӧ, и Леночка нин эз узь.
— Мый тайӧ? — повзьӧмӧн юаліс Чижик.
— Васька шыбитӧма вевтсӧ.
Васька мыччӧма ящикысь нырсӧ, зэв ёна чирзӧ, а ящик вевт вывсьыс исковтӧма чайник да таркӧдчигтыр бергаліс джоджын, киссис картупель, гымакылісны пес плакаяс, зёльӧдчис ведра...
Ӧдзӧс воссис.
Порог дорын сулаліс Марья Дмитриевна, киас сылӧн ӧзйис сись.
МОЙДЪЯС
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мӧд лунӧ асывнас Марья Дмитриевна шуис Леналы:
— Ме аддза, Елена Павловна, мый миян тіянкӧд абу ӧткодьӧсь думъясным шойччӧм йылысь, коді вывті ёна колӧ плодотворнӧя уджалӧм вылӧ.
Та вӧсна ми тіянкӧд торйӧдчам.
Ме вуджа школаса комнатаӧ.
И пыр жӧ сійӧ корис уборщица Наташаӧс да Власьевнаӧс, и найӧ нуисны сылысь кӧлуйсӧ школаӧ.
Леналы лои гажтӧм да шог.
Чижик гусьӧн бӧрдіс.
— Но, мыйӧн ми мыжаӧсь, мыйӧн? — бӧрдігтыр шуаліс сійӧ. — Тайӧ жӧ премия...
Мария Петровна, Наташа да весиг Власьевна мисьтӧма видзӧдісны чойяс вылӧ.
И сӧмын Галина Владимировна серӧктіс да гажаа шуис:
— Но и бур!
Тіянлы жӧ бурджык.
Вот сӧмын огӧ тӧдӧй, кодӧс сійӧ овнысӧ мӧдӧдас тіянӧ.
Но мӧдӧдісны нывкаяс дорӧ асьсӧ Галина Владимировнаӧс.
Сэки Чижик дугдіс бӧрдны.
— Власьевна, донаӧй, кутшӧм лӧсьыда ми ӧні овны мӧдам!
Галина Владимировнакӧд век гажа, и челядь вермасны миянӧ волывлыны.
— Сідзтӧ сійӧ сідз, — довкнитіс юрнас Власьевна, — томлун, дерт, томлун дорӧ кыссьӧ,
сӧмын скӧтӧс мортлы пӧльза вылӧ сетӧма да должен овны скӧтногӧн, картаын, а не мешайтны директоршаяслы.
То-то!
Весиг ӧдзӧс дзиръяс вӧрзисны, пыр дзуртӧ да воссьывлӧ.
Дугдывтӧг котӧрӧн пыравлӧны то Миша, то Нюра, то Власьевна, Марушка, тётя Дуня, а мукӧд дырйи и Иван Евдокимович кыссьылас.
Ӧтилы колӧ справка, мӧдлы — велӧдчӧмын отсӧг, сылы — письмӧ гижны, талы — карта вылысь петкӧдлыны, кӧні восьлалӧ йӧз муяс кузя пиыс либӧ вокыс.
А рытнас нин дзик абу керка, а клуб.
Бара ыргӧ кызіник пач, бара дзужгӧ самӧвар, сьӧласьӧ-резсьӧ картупель тыра чугун.
Власьевна печкӧ пельӧсын, нюжӧдас-нюжӧдас шӧртсӧ, а сэсся друг лэдзас чӧрссӧ йӧктыны джодж кузя да лэптыштас сійӧс воздухас.
Бергалӧ, гартчӧ ӧшалысь чӧрс, быттьӧкӧ кыз чери вугыр йылын.
А Лена да Галина Владимировна гӧгӧр пуксяласны челядь, коді кытчӧ веськалӧ: коді лабич вылӧ, коді скамья вылӧ, коді ящик вылӧ, а коді и веськыда джоджас.
Сёрнитӧны, сьылӧны, книгаяс лыддьӧны.
Сӧмын ӧти стрӧг уговор: медым киясыс быдӧнлӧн вӧлі уджалӧны.
Нывкаяс вышивайтӧны фронт вылӧ боецъяслы табак кӧшельяс; детинкаяс ёсьталӧны карандашъяс, клеиталӧны конвертъяс.
Регыд Выль во, колӧ лӧсьӧдны пӧдаркияс.
А сэсся кодкӧ и шуас:
— Мойд, Лена Павловна, мойд мойдӧй.
И ковмас Лемалы мойдны.
И кытысь сӧмын сійӧ найӧс босьтӧ, тайӧ мойдъяссӧ, кӧні абуӧсь ни царевичьяс, ни баба-ягаяс, ни Змей Горыныч, кӧні действуйтӧны боецъяс да лётчикъяс, геройяс да вождьяс...
— Кытысь тэ татшӧм мойдсӧ босьтін? — юалӧ Галина Владимировна.
— Кывлі, — шуӧ Леночка.
— Кытысь?
— Сэтысь... — ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧвтыштӧ кинас Лена да сералӧ.
А Чижик нинӧм оз шу.
Сійӧ эз нин ӧтчыдысь аддзывлы, кыдзи Леночка пукалӧ рытъяснас кыз тетрадь дорын да мыйкӧ шӧпкӧдӧ, да гижӧ, гижӧ...
— Но, кывзӧй, — шуӧ Леночка. — Со тіянлы... лётчик Гастелло йылысь мойд.
ОРЁЛЛӦН КЛЮЧ
— Меным-ӧ Тіянлы висьтавны, ребята, Гастелло йылысь.
Сійӧ ассьыс олӧмсӧ эз прӧста ов, да и смертьнас Рӧдиналы служитіс.
Тайӧс ті ставсӧ и метӧг тӧданныд быдӧн, коді миян му кузя ветлӧ, нимсӧ сылысь оз вунӧд.
А вот мый ті онӧ тӧдӧй, ме тіянлы висьтала.
«Сійӧ местаас, кытчӧ швачкысис-уси му вылӧ Гастелло, артмис юкмӧс, паськыд да джуджыд.
Сэтысь кутісны петны ключьяс.
Ваыс юкмӧсас вӧлі би кодь пӧсь, шонді кодь югыд, хрусталь кодь яснӧй.
Юкмӧс гӧгӧрыс быдмисны джуджыд топольяс, йывъяснас енэжас инмӧны, тӧвкӧд, кымӧркӧд сёрнитӧны.
Котӧртас юкмӧс дорӧ кӧч, шыр либӧ руд кӧин — сы дорысь ӧдйӧджык бӧр пышъясны: ваыс пӧсь да синъяссӧ ёрӧ.
Сы дорӧ катша, ракаяс оз лэблывны.
Сы дорӧ посни лэбачьяс да байдӧгъяс оз матыстчывны.
Рытъя кыа дырйи да асъя кыа петігӧн сэтчӧ орёлъяс лэблывлӧны.
Джуджыд топольяс вылын пукалӧны, быдтор йылысь, мый мирсьыс аддзылісны, сёрнитӧны.
Юкмӧс дор йылас пуксьыласны, ваас видзӧдӧны, пӧсь васӧ юӧны...
Кор шондіыс узьны водас, орёлъяс юкмӧсас купайтчасны.
Вына бордъяснас резсясны, матігӧгӧрас зэрны кутас, мӧдасны шувгыны джуджыд топольяс, енэжас кутасны котӧртны ӧдйӧджык...
Вонас ӧтчыд, сійӧ лунас, кор пӧгибнитіс Гастелло, чукӧртчылӧны юкмӧс дорӧ миян став страна пасьталаысь орёлъяс — и асыввывсянь, и лунвывсянь, и рытыввывсянь.
Пуксясны юкмӧс гӧгӧр, бордъяснысӧ топӧдасны, быттьӧкӧ изйысь вӧчӧмаяс пукалӧны.
Сувтасны топольяс почётнӧй караулӧ — оз кышӧдчыны,
шондіыс юкмӧс весьтас лунтыр сулалас, рытыввывлань оз нёр.
Йӧз чуймасны, кутасны петавны керкаяссьыныс, шондісьыс кинаныс тупкысьӧмӧн, кутасны гӧра-скалаяс вылӧ видзӧдны, ёрта-ёртныслысь юасьны:
— Мый тайӧ миян орёлъяс оз тыдавны, кытчӧ тайӧ миян орёлъясыс вошины?
Энӧ корсьӧй талун орёлъясӧс, — став орёлъяс Гастелло дорынӧсь.
Юкмӧс дорын пукалӧны, хрустальнӧй ваӧ видзӧдчӧны, пӧсь ва юӧны...»
— А ті, ребята, корсьӧй тайӧ юкмӧссӧ, видзӧдлӧй югыд струяяс вылас, юӧй пӧсь васӧ, кӧні орёлъяс сялькӧдчисны, медым быдминныд ті асьныд орёлъясӧн!
— Сюрӧ, — шуӧ Миша да видзӧдӧ пач пытшкӧсын ыргысь би вылӧ, — непременнӧ сюрӧ!
— Налы сюрӧ, — веритӧмӧн шуӧ Власьевна, — сюрӧ, эн сомневайтчы, Лена Павловна.
И ставныслы кажитчӧ, мый чудеснӧй юкмӧсыс кӧнкӧ тані матын, нӧрысъяс саяс, вӧр саяс; аддзан сійӧс, юан сӧдз васӧ, да быдсямапӧлӧс подвигыс лоӧ вермана; и Миша кутас кывтны гыяс вывті фашистъяслысь корабльяссӧ жугӧдлігтыр, и Саша кыпӧдчас енэжӧ, и Чижик пӧсь бойын некымын дас боецлы вӧчас перевязка...
А юкмӧсыс кӧ ылын-ылын Бекрятасянь?
Всё равно.
Сюрӧ!
ПЕТР ТИХОНОВИЧ СУЛАЛӦ ВОРОТА ДОРЫН
Школа ворота дорын шум, ызгӧм, чирзӧм, серам: урокъяс бӧрын челядь ислалӧны даддьӧн.
Чижиклы гажа.
Гажа сы понда, мый шондіыс яра югъялӧ, розӧвӧйкодь рӧмӧн дзирдалӧ лым, дзуртӧ гынкӧм улын: «дзур-лик, дзур-лик», сы понда, мый гыӧртӧны синлысъясыд, лоӧны кузьӧсь да пушыдӧсь, кыдзи Снежнӧй Королевалӧн, сы понда, мый кӧдзыдыс чеплялӧ ныртӧ да чужӧмтӧ, челядь шум понда да горзӧм понда.
Дадьяс стрӧитчӧны ӧти радӧн.
Саша горзӧ:
— Мунімӧй!
И, кокъяснас йӧткасигтыр, Чижик лэбӧ, лэбӧ улӧ гӧра вывсянь, пока оз буснитчы толаас.
А вылысянь сійӧс вӧтӧдӧ Саша.
Петька ӧдйӧ тормозитӧ дадьсӧ дзик Чижик ныр дорын.
Климушка вошлӧма туй вылас да ӧні лэччӧ увлань аслас тулуп вылын.
Кутшӧмкӧ кокысь уси гынкӧмыс.
Манька, гӧра паныд кайигмоз, сьылӧ гӧлӧс тырнас:
<rus>Ты мороз, мороз, мороз,</rus>
<rus>Не щипли меня за нос,</rus>
<rus>Уходи скорей домой,</rus>
<rus>Уводи стужу с собой!</rus>
Кашкигтыр Чижик кайӧ гӧра вылӧ, кыскӧ ас бӧрсяыс дадьсӧ.
Любитан иславны, любит и дадь кыскавны!
Ворота дорысь сійӧ аддзис Пётр Тихоновичӧс.
Сійӧ мунӧ вӧлі подӧн.
Сылӧн сумкаыс эз вӧв киас.
Чижик кӧсйӧ вӧлі чукӧстны сійӧс, но мыйкӧ сэтшӧмтор вӧлі пӧрысь почтальон чужӧм вылын, мый сійӧ эз решитчы.
Чижик эновтіс дадьсӧ, кежис бокӧ челядьяс дорысь да кутіс кыйӧдны.
Пётр Тихонович сулаліс ворота дорын да эз пыр двор пытшкас.
Сійӧ чабраліс ассьыс тошсӧ да аддзытӧм синъясӧн видзӧдіс аслас кокувса лым вылӧ.
Муныштіс ворота дорысь, бӧр бергӧдчыліс сылань, некымынысь ветлӧдлыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэсся Чижик аддзыліс, кыдзи сійӧ ӧвтыштіс кинас да решительнӧя мӧдӧдчис вороталань.
Но сійӧ эз восьты найӧс паськыда, а муртса восьтыштіс, зілис медым эз дзуртышт дзиръяыс, да пырис школаӧ.
Некымын минута мысти сійӧ петіс Марья Дмитриевнакӧд ӧтлаын.
Чижик муніс на бӧрся, но неуна бӧрлань кольччыштӧмӧн.
Марья Дмитриевна вӧлі лёзьнитчӧм юрсиа, пельпомъяс вылас чӧвтӧм пася.
Сійӧ мый йылысь кӧ сёрнитыштіс Пётр Тихоновичкӧд, сэсся надзӧникӧн мӧдӧдчис Власьевна стӧрӧжкалань.
Пётр Тихонович сулаліс ӧти местаын да видзӧдіс сы бӧрся.
Порог дорас Марья Дмитриевна бергӧдчис да кинас ӧвтыштіс почтальонлы, а сійӧ, мышкыртчыштӧмӧн, видзчысьӧмӧн ыджыд кокнас восьлалігтыр ньӧжйӧник муніс дворысь.
Марья Дмитриевна пырис стӧрӧжкаӧ.
Ставыс тайӧ Чижиклы эз кажитчы.
Пыр сідз жӧ яра югдӧдіс шонді, гӧра вывсянь кыліс челядьлӧн серам, но важкодь гажлуныс сьӧлӧм вылас эз вӧв.
Сійӧ сюйис дадьсӧ пос улас, недыр сулалыштіс, думайтыштіс да мӧдӧдчис Власьевна ордӧ.
Посводзсянь стӧрӧжкаӧ пыран ӧдзӧсыс вӧлі восьса.
Джоджас куйліс Власьевна.
Дзор кӧсаыс сылӧн усьӧма джодж дӧра вылас да ловъя моз песласис.
Власьевна песіс юрсӧ сы улӧ пуктӧм киясас да пинь пырыс ойзіс.
А сы дінын пидзӧс вылас сулаліс Марья Дмитриевна, малаліс Власьевнаӧс пельпомъястіыс, мыйкӧ надзӧник висьталіс сылы, да и синъяссьыс войталісны Власьевналы дзор юр вылас посни, сӧдз синва войтъяс.
Власьевна вӧлі чабыртӧма киас кутшӧмкӧ бумага, а орччӧн куйліс чукрӧдлӧм конверт.
Кын сюръя моз Чижик сувтіс порог дорас.
Лоӧма мыйкӧ ужаснӧй, мыйкӧ страшнӧй да поправитны позьтӧм...
Морӧс бердас кияссӧ топӧдӧмӧн да ловшысӧ ланьтӧдӧмӧн нывка петіс стӧрӧжкаысь.
Ӧдзӧс дорас сулалісны тётя Дуня, Анисья, Настасья баб.
Гыӧртӧм стен бердас плешсӧ топӧдӧмӧн, гусьӧник бӧрдігтыр, Марушка лэпталіс пельпомъяссӧ.
— Но, кыдзи сійӧ? — Чижиклысь юаліс тётя Дуня.
Чижик пыр на нинӧм эз гӧгӧрво, но кыліс сьӧлӧм дойсӧ да сӧмын довкнитіс юрнас.
— Мый нӧ, бабаяс, — шуис тётя Дуня, — ветламӧй бӧрдыштамӧй сыкӧд тшӧтш.
Мирскӧй синванас шогыс чинӧ.
Шогыс ӧд кутшӧм!
Писӧ виӧмаӧсь, да ещӧ ичӧтджыксӧ!
Сэки Чижик ставсӧ гӧгӧрвоис.
Ванюшкаӧс виӧмаӧсь!
И синванас виньдалігтыр сійӧ котӧртіс корсьны Ленаӧс.
МАРЬЯ ДМИТРИЕВНАЛӦН ТАЙНАЫС
Власьевна омӧльтчӧма да сьӧдӧдӧма.
Синъясыс сылӧн пыдӧ вӧйӧмаӧсь, вомдоръясыс топалӧмаӧсь.
Дворын эз кут кывны сылӧн гажӧдысь гӧлӧсыс, ключьяслӧн гораа зёльӧдчӧмыс.
Сійӧ ӧтдортчис йӧзсьыс, эз волывлы пукалыштны пач дорын, и Чижик тӧдіс, мый Власьевна став прӧст кадсӧ сетӧ колхозлы.
— И уджалӧ, уджалӧ, — висьтавліс Наташа, — узьӧм ни шойччӧм оз тӧдлы.
Кытысь сӧмын выныс!
Эз ӧтчыд и эз кыкысь аддзыв Чижик, кыдзи Власьевна пыравліс Марья Дмитриевна комнатаӧ, кыдзи Марья Дмитриевна петавліс стӧрӧжкаысь.
Кутшӧмкӧ вежӧктӧм мучитіс Чижикӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ зілис веськӧдчыны Власьевна син улӧ, но урокъяс бӧрын сійӧ шоча овлывліс гортас.
Ӧтчыд рытнас, школаса пемыд коридорын, Чижик зурасис Власьевнакӧд.
Сійӧ сулаліс кияссӧ лэдзӧмӧн, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, думайтіс мыйкӧ аслас йылысь, сьӧкыдтор йылысь.
Пӧсь ва тыра ведра сулаліс сылӧн кокъяс дорас.
Чижик матыстчис Власьевна дінӧ да нинӧм шутӧг видзӧдіс сы вылӧ.
Власьевна чӧвтіс синъяссӧ нывка вылӧ да надзӧникӧн шуис:
— Но, кыдзи, лэбачпи?
Олансӧ кыдзи?
Юалӧм вылас Чижик эз ӧтветит, а, Власьевна бердӧ топӧдчӧмӧн, шога бӧрддзис.
Власьевна топыда топӧдіс сійӧс ас бердас, нинӧм эз шу да видзӧдіс пемыд ӧшиньӧд.
Сэсся кисӧ пуктіс Чижиклы юр вылас.
— Но, тырмас, Чиженька, тырмас! — и, асьсӧ да нывкаӧс убеждайтігтыр, содтіс: — Овны колӧ!
Победаӧдз овны кӧсъя!
Йӧзыслы отсавны колӧ!
Ог ӧд ме ӧтнам, уна баба бӧрдӧны.
Тадзи и весь овны?
Гашкӧ, Митенька воас, — шуис сійӧ надеяпырысь.
Сэсся чӧв олыштіс да видзӧдліс Чижиклы синмас.
— А Марья Дмитриевна йывсьыд, помнитан, ми сёрнитлім?
Ветлам, ме тэныд петкӧдла.
Лок, лок, эн пов, сійӧ абу гортас.
Марья Дмитриевна комнатаын вӧлі чистӧй-чистӧй, кыліс лыс да турун дук.
Пельӧсса пызан вылын унасикас цветъяс да уль коз лапъяс гажӧдісны ыджыд фотография.
Фотография вылас вӧліны кык челядь — ар сизима детинка да ар вита кызіник нывка ворсісны плюшысь вурӧм Мишкаӧн.
Фото улас гижӧма: «Толик да Танечка.
1941 во».
«Танечка!»
Со вӧлӧм мый!
Со мыйла сійӧ некор эз шулы Чижикӧс нимнас!
— Со, — шуис Власьевна, — кык... кык челядь вӧлӧма — и некод абу кольӧма.
Мам син водзас фашистъяс виӧмаӧсь.
Ю вомӧн вуджигӧн...
Кагаясӧс и пӧрысьясӧс, пежъясыд, бомбитӧмаӧсь.
Этшаӧн ловйӧн кольӧмаӧсь.
Марья Дмитриевна ранитчылӧма.
Ассьыс кагаяссӧ абу вермӧма видзны — найӧс пыр жӧ виӧмаӧсь...
А йӧзлысь кыкӧс петкӧдӧма.
Дыр сэсся сійӧ госпитальын куйлӧма.
А тайӧ кадас сылӧн мужикыс фронт вылын пӧгибнитӧма.
Кокни-ӧ сылы, Чижик, татшӧм шогсӧ да лютӧй ненавистьсӧ сьӧлӧмас новлӧдлыны?
Полігтыр Чижик видзӧдіс фотография вылӧ.
— Вот и сьӧкыд сылы челядь вылад видзӧдны.
Аддзан, нылук, унаног йӧзыд шогсьӧны.
Мукӧдыслӧн и сьӧлӧмыс кынмас, лоӧ из кодь...
А мыйла нӧ йӧзыс орччӧнсӧ олӧны?
Медым шонтыны, отсавны...
А митӧ кутшӧм синтӧмӧсь овлам!
Огӧ аддзӧй мӧд мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Вот сідзи...
Пока котӧрт, нылук, гортад...
Чижик надзӧник петіс комнатасьыс.
КЫЗ ТАНЬКА СЫВДІС ЙИ
Чижик, дерт, висьталіс ставсӧ Леналы да дружнӧйяслы.
Челядь волнуйтчисны да вӧчисны эськӧ уна лёктор, эз кӧ вӧв Елена Павловна.
Миша кӧсйис ӧні жӧ мунны Марья Дмитриевна комнатаӧ мыйкӧ пӧчинитны.
Манька висьталіс, мый сійӧ мунас вӧрӧ, чегъялас уль коз лапъяс, а Нюра решитіс вышивайтны салфетка.
— Оз тадзи ков вӧчны тайӧс, — шуис Елена Павловна. — Пессӧ сылы Наташа пыртлӧ, а коз лапъяс да салфетка сідз, букты-баракты, тожӧ нинӧмла; сӧмын чуймӧданныд да ещӧ ёнджыка дойданныд ранасӧ.
Прӧстӧ старайтчӧй лоны сы дінӧ внимательнӧйджыкӧн и эн сувтӧдӧй щӧтьнытӧ, сійӧ кӧ тіянкӧд стрӧг да кӧдзыд.
И челядь зілисны лоны внимательнӧйӧн.
Найӧ луннас комынысь паныдасьлісны Марья Дмитриевнакӧд да быд раз шулывлісны сылы:
— Здравствуйте, Марья Дмитриевна!
Алёша всё-таки пыраліс учительскӧйӧ да ёсьтіс директорскӧй пызан вылысь став карандашсӧ.
А завтрак дырйи Нюра лӧдліс сёянсӧ фарфорӧвӧй тасьтіӧ, нуліс Марья Дмитриевналы учительскӧйӧ да, пызан вылас пуктӧм бӧрын, ыджыд морт моз шуліс:
— Сёйыштӧй; пӧсь, да и витаминыс уна.
Первойсӧ Марья Дмитриевна нинӧм эз казяв.
Сэсся сылӧн синъясас кутіс вуджрасьны шензьӧм.
Мукӧд дырйиыс сійӧ друг сюся видзӧдлывліс челядь пиысь код вылӧ кӧ да бӧр бергӧдчывліс.
Ӧтчыд сьӧкыд кӧрзинаӧн сійӧ вӧлі локтӧ сельпоысь, вайӧ ассьыс учительскӧй паёксӧ.
Миша аддзис сійӧс, котӧрӧн вуджис улича вомӧн.
— Вайӧй, ме нуа тіянлы, Марья Дмитриевна.
— Оз ков, Теплых, ме ачым нуа.
Миша видзӧдіс Марья Дмитриевна вылӧ бурпырысь да спокойнӧя.
— Тіянлы сьӧкыд, а ме всё равно муна школаӧ.
И кисьыс сылысь босьтіс кӧрзинасӧ.
Сёрниттӧг мунісны орччӧн.
Школа ӧдзӧс дорын учительница босьтіс кӧрзинасӧ да шуис: «Аттьӧ».
Сэсся, думыштчӧмӧн Миша юр вывті видзӧдігмоз, содтіс:
— Мый тайӧ тіянкӧд лои?
Мыйлакӧ ті абу сэтшӧмӧсь...
Миша нинӧм эз шу.
* * *
Школаын мунісны урокъяс.
Дворас вӧлі тыртӧм.
Марья Дмитриевна воис районысь, вайис тетрадьяс да школалы стеклӧяс, пырис мыйлакӧ сарайӧ да колис ӧдзӧссӧ восьсӧн.
Код тӧдас кытысь босьтчӧм Танька, коді тӧвся пальтонас да ыджыд шерстянӧй чышъяннас кажитчис дзик нин гӧгрӧсӧн, пуксис веськыда лым вылас да чагйӧн кутіс кодйыны гутор.
И друг сарай ӧдзӧс дорас мыччысис дзодзӧг, зэв ыджыд, еджыд, ныр вылас гӧрд шмак.
Синтӧм моз сійӧ сувтыштліс да сэсся, кынмысь гӧрд кокъяссӧ вылӧдз лэпталігтыр, тшапа кутіс восьлавны Танькалань.
Танька ырыштчыліс сы вылӧ чагторнас.
— Мун, утка!
Мун татысь!
Дзодзӧглы тайӧ эз кажитчы.
Сійӧ нюжӧдіс сьылісӧ да чушнитіс.
Танька видзӧдліс сылӧн ичӧтик скӧр синъяс вылӧ, повзис да, кияснас ӧвтчигтыр, горӧдіс бӧрдӧм гӧлӧсӧн:
— Мун, мун!
Ме пола!
Дзодзӧг уськӧдчис сы вылӧ, пӧрӧдіс лым вылӧ, кучкис борднас да зэв ёна кокыштіс польдчӧм чужӧмсӧ.
Танька, ыджыд гӧлӧсӧн горзігтыр, сувтіс кок вылас, кӧсйис пышйыны, но гынкӧмыс да чышъяныс мешайтісны сылы.
Дзодзӧг пыр на чушкакыліс да усьласис нывка вылӧ.
Марья Дмитриевна петіс сарайысь.
И сэки, синванас виньдалігтыр, Танька уськӧдчис сы дінӧ мездысьӧм могысь да гӧлӧстырнас горзіс:
— Мама!
Мама!
Таня полӧ!
Марья Дмитриевна котӧртіс сылы паныд, вӧтліс дзодзӧгӧс, босьтіс нывкаӧс киас.
Танька кутчысис кияснас сылы сьыліас, ляскысис банбок бердас да, сыркъялігтыр да синвасӧ койигтыр, шӧпкӧдіс: «Мама, мама»...
Марья Дмитриевна топыда топӧдіс сійӧс ас бердас.
— Успокоитчы, нылук, успокоитчы, ме сійӧс вӧтлі...
Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык... нылук.
Зильгис звонок.
Челядь котӧртісны дворӧ да чуймӧмысла сувтісны сюръяяс моз.
Шӧйӧвошӧм да яналӧм Нюра котӧрӧн матыстчис Марья Дмитриевна дорӧ.
— Но, кытысь сійӧ татчӧ воӧма, шогӧй менам!
Мун ӧні жӧ фермаӧ, мамыд дінӧ, кылан?
Но Танька, ещӧ неуна сыркъялыштіс на, вешйыштчис Нюра дорысь да, Марья Дмитриевна бердӧ топӧдчыштӧмӧн, вильыша нюркнитіс:
— Ог мун, кӧсъя сыкӧд.
— Эн вӧрзьӧд сійӧс, Нюра, — шуис Марья Дмитриевна. — Сійӧ зэв ёна повзис, мед шойччыштас ме ордын.
И тэрыба восьлалігтыр муніс аслас комнатаӧ да моздорас нуис сералысь кыз Танькаӧс.
* * *
Челядь калькнитісны вомъяссӧ.
Валоваӧс директорша шуис прӧстӧ «Нюраӧн»!
И тайӧ кадсянь кыз Танька пыр пышйывліс фермаысь, кытчӧ сійӧс босьтлывліс аскӧдыс мамыс, да волывліс школьнӧй дворӧ.
Тшапа тувччалігтыр да ньӧти повтӧг сійӧ веськыда мунліс Марья Дмитриевна комнатаӧ.
Марья Дмитриевна кӧ эз вӧв гортас, Танька сэтшӧм жӧ спокойнӧя мӧдӧдчывліс учительскӧйӧ.
Сійӧ матыстчывліс Марья Дмитриевна дорӧ да гордӧя висьтавліс:
— Вои нин.
А рытнас гортас ошйысис то выль кепысьӧн, то шоныд чулкиясӧн, то партукӧн.
Вокъяс вылас да чойяс вылас важнӧя видзӧдлывлігтыр сійӧ юӧртлывліс налы:
— Талун копей юи.
Танькала Марья Дмитриевна ордӧ ковмывліс пыравлыны Нюралы.
Первойсӧ сійӧ полігтыр сулавліс порог дорас, пока Марья Дмитриевна тӧбис нывкаӧс.
Ӧтчыд Марья Дмитриевна юаліс сылысь горт нывсьыс, и Нюра увлекитчис да висьталіс аслас ыджыд семья йылысь.
Марья Дмитриевна кутіс юасьны сылысь и мукӧд челядь йылысь.
И вочасӧн Нюра кындзи кутісны волывлыны Марья Дмитриевна ордӧ и Саша, и Алёша, и весиг Манька.
Челядь костысь да Марья Дмитриевна костысь питорйыс сылі, и школьникъяс прӧстӧ кыскисны сійӧс асланыс учительяс радӧ, кодъясӧс найӧ велалӧмаӧсь не сӧмын уважайтны, но и любитны.
СКАТЕРТЬ-САМОБРАНКА
Читальняын вӧлі зэв чӧв.
Бабаяс эз точкӧдчыны чувки кыан емъясӧн, лэдзӧмаӧсь кысянъяссӧ пидзӧс выланыс, чӧрсъяснысӧ сюйӧмаӧсь партук зептаныс.
Газетаысь Леночка лыддис юӧртӧм сы йылысь, кыдзи отличитчӧма местнӧй дивизия.
Нывбабаяс полісны лолавны, медым не кольны ни ӧти кыв, гордӧя нюмъялісны вом пельӧсъяснаныс.
Быдӧн думайтіс: «Вермас лоны, и менам сэні!»
— Да, — шуис тётя Дуня, — эз подведитны миян, эз янавны лесовикъяс!
— Эз жӧ ӧд!
— Шуан жӧ!
Власьевна бара босьтіс кысян емъяс.
— Со мый, бабаяс, кутшӧм менам думъяс.
Гажтӧм сэні фронт вылад миян пиянлы мамъяс пӧжалӧмтортӧгыд.
А мый эськӧ Выль во кежлӧ кӧ ми мӧдӧдам налы асланым киясӧн вӧчалӧм пельменьяс?
Ӧні зэв кӧдзыд.
Кынтам пельменьяссӧ, найӧ, быттьӧ кӧлӧкӧльчикъяс, зильӧдчыны кутасны да дзик котелокъясӧдзыс свежӧйӧсь воасны.
И лоӧ миян пиянлы чӧскыд и гажа, мый рӧднӧй местаясын абу вунӧдӧмаӧсь.
Но, коді ӧткажитчас татшӧм уджысь!
Тадзи и решитісны.
* * *
Воскресеньеӧ матігӧгӧр сиктса кӧзяйкаяс чеччисны югдігас.
Ӧти керкаясын вына кияс улын кылісны нянь шомӧсъясӧн да мутӧйясӧн таркӧдчӧм — кӧзяйкаяс суктісны теста.
Мукӧд керкаясын ланьтлытӧг тотшкӧдчисны сечкаяс — пу воръясын шырисны яй. Жалиттӧг пукталісны сэтчӧ лук, киськалісны быттьӧкӧ посньыдик йи торъясӧн.
Уна кӧзяйкаяс кӧдзыд кладӧвӧйясысь вайисны та могысь яй кусӧкъяс, кодъясӧс видзтӧма Выль во кежлӧ.
Ӧтилаын пожналісны пызь, мӧдлаын быглялісны гӧгрӧс сӧчӧнъяс.
Ӧти платье кежсьыс, юр вылас чӧвтӧм чышъяна, гӧрдӧдӧм нывъяс котралісны керкаысь керкаӧ.
Котӧртігмозныс горӧдлывлісны:
— Но, кыдзи тіян?
— Коймӧд сё нин помалам.
— А ми нёльӧдӧс...
— Ой, ошйысян!
— Варя, он-ӧ сетышт посни совтӧ, миян гырысь!
— Мыйла ог сет, пырав, босьт!
А зэв кӧдзыд.
Трубаясысь тшыныс кайӧ сюръяясӧн.
Дзуртӧ-дзуртӧ лым, и кӧдзыд тшын пиас пухӧвӧй шальӧн моз гартовтчӧм банйӧм шонді кывзӧ сечкаяслысь тотшкӧдчӧмсӧ, скалӧяслысь дзуртӧмсӧ, нывъяслысь гора гӧлӧсъяссӧ...
Школаын тырыс йӧз.
И, дерт, дружнӧйяс сэнӧсь жӧ.
Партаяс вылын куйлісны паськыд пӧвъяс, джоджас сулалісны теста тыра шомӧсъяс, а учительницаяс, Наташа, Марушка пелька быглялісны скалӧясӧн сӧчӧн бӧрся сӧчӧн.
Саша да Петька пожъясын новлісны найӧс орчча классъясӧ.
А сэні нывкаяс, Власьевна видзӧдӧм улын, вӧчалӧны наысь гӧгрӧсіник, посньыдик пельменьяс.
Чижик пошиктӧ, быттьӧкӧ гӧра бергӧдӧ.
И пельменьясыс сылӧн оз артмыны: то кузьӧсь, то пӧлӧс бокаӧсь.
Но сійӧ зільӧ, сӧмын кужӧмлуныс оз тырмышт.
Нюра уджалӧ ӧдйӧ да мичаа, да и Манька оз кольччы.
abu
Власьевна быдлаӧ вевъялӧ: ачыс уджалӧ и мукӧдӧс велӧдӧ.
— Чукыръясӧн вӧчалӧй, нывъяс, чукыръясӧн, медым вӧлі места сокыслы разавны.
Тэ, Чижик, сӧчӧнсӧ певнад кутыштав, со тадзи...
— Ой, кутшӧм уна!.. — гусьӧник шуалӧ Чижик. — Мыйла тайӧ?
— А тэ думайтан, найӧс ӧти морт ӧтиӧс и сёйӧ?
Ме ачым комын-нелямынӧс сёя, — шуӧ Нюра.
— А ме квайтымынӧс!
— А ме сёӧс!
— Сӧр ёнджыка...
Марья Дмитриевна вӧлӧма пельмень вӧчалысь зэв бур мастерӧн.
Скалӧ улас сылӧн сӧчӧныс йӧктӧ-бергалӧ да петӧ вӧсньыдик да гӧгрӧс, быттьӧ циркульӧн гижтӧма.
Пельменьясыс лэбалӧны сы ки улысь, быттьӧкӧ ичӧтик еджыд лэбачпиян.
Челядь дугдывтӧг котӧртлывлӧны видзӧдлыны сылысь гажа, лӧсьыд мастерствосӧ, и сійӧ оз вӧтлы найӧс.
Нюмъялӧ, шутитӧ челядькӧд да уджалӧ пыр зільджыка и зільджыка, сӧмын горӧдыштлывлӧ отсасьысь Леночка вылӧ:
— Елена Павловна, вайӧй ещӧ тестасӧ!
Елена Павловна, менам ставыс!
Матігӧгӧрса сиктъяссянь гырысь кӧрӧбъясын вайӧны нин гӧтӧвӧй пельменьяс.
Школьнӧй дворӧ пыртӧны найӧс пӧвъяс вылын, пожъясын, наберушкаясын.
Классъясысь петкӧдлісны став пызанъяссӧ, но найӧ оз на тырмыны.
Сэки перъялӧны дзиръяс йылысь ӧдзӧсъяс да петкӧдалӧны найӧс ывлаӧ.
И со нин школалӧн паськыд дворыс ставнас тырӧма пельменьясӧн.
Найӧ куйлӧны пызанъяс вылын, ӧдзӧсъяс вылын, бӧчкаяс вылын да веськыда лым вылас вольсалӧм прӧстыняяс вылын, быттьӧкӧ став мирсьыс лэбӧмаӧсь тайӧ дворас еджыд лэбачьяслӧн стаяяс.
Челядь котралӧны двор кузяыс, налы тшӧктӧма видзны пельменьяссӧ воробейясысь, гажа зинзиверъясысь, каньясысь да понъясысь.
Кынтӧм, зёльӧдчысь йи торъяс кодь пельменьяссӧ лӧдӧны кӧрӧбкаясӧ да мӧдӧдӧны районӧ.
* * *
Ыджыд да помтӧм-дортӧм миян Рӧдинаным.
Ӧти границасянь мӧд границаӧдз недельясӧн котӧртӧны поездъяс; тшынасьӧны пароходъяс лунвывса и войвывса мореясын; горнӧй туйясӧд кавшасьӧны автомобильяс; юръяс качайтігтыр уйӧны лыа вывті верблюдъяс...
И тайгаын и гӧраясын, тундраяс вомӧн и видзьяс вомӧн мунӧны тысяча туйяс да трӧпаяс.
И тӧвнас кӧдзыдъяс дырйи ӧзйӧны тысяча бипуръяс.
Чӧскыд зӧр тыра мешӧкӧ ныръяссӧ сюйӧмӧн корсйӧдлӧны вӧвъяс.
Би весьтын пуӧны пӧртъяс.
Туй йӧз кыскалӧны мешӧкъясысь из кодь чорыд пельменьяс, пуктӧны найӧс пӧртйӧ, и со нин чӧскыд дука ру кайӧ кӧдзыд воздухас, и кынмӧм йӧз разялӧны воротникъяссӧ, восьтӧны полушубок пӧлаяссӧ да ошкӧны тӧждысьысь кӧзяйкаясӧс.
Пельмень быдлаӧ лӧсялӧ: гортын гӧгрӧс пызан сайын, и ӧтувъя праздник вылын, и тӧвся туйын...
Но кутшӧм донаӧсь найӧ боецъяслы йӧз муын, кӧні пельменьясысь кылӧ Рӧдиналӧн да гортлӧн дукыс!
Видзчысьӧмӧн принимайтӧны старшина киысь мужскӧй кияс мам пӧжаса кӧрӧбкаяс.
Сійӧ тыр не сӧмын пельменьясӧн, сійӧ тырӧма тӧждысьӧмӧн да мелілунӧн, Рӧдиналӧн дона приветӧн!
ДОНА ГӦСТЬЯС
Власьевна пӧлучитіс дженьыдик письмӧ:
«Мама, гижа госпитальсянь, эн пов, бурда нин.
Мекӧд орччӧн койка вылын Андрей Николаевич.
Лена Павловнаӧс эн повзьӧд, — Андрей бурдӧ жӧ нин.
Не кӧ сійӧ, тэ эськӧ, мама, эн аддзыв менӧ ловйӧн.
Новлӧдліс эськӧ менӧ кӧдзыд море пыдӧсті.
Ачыд сійӧс ме понда кутлан.
Кӧсйысисны лэдзлыны миянӧс кык недель кежлӧ гортӧ.
Виччысь, мама, телеграмма, лӧсьӧд моркова пирӧгъяс да жарджыка ломты пывсянтӧ.
Кутла тэнӧ, тэнад пи Дмитрий.
Висьтав водзвыв Марушкалы, медым некытчӧ оз мун».
Власьевна висьталіс эз сӧмын Марушкалы да Леналы, а ставныслы.
Леночка дінӧ сійӧ котӧртлывліс быд минутаӧ, видзӧдіс сы вылӧ радейтан синъясӧн, быттьӧкӧ эз Андрей, а сійӧ, Лена, спаситіс Митенькасӧ кӧнкӧ йиа мореын.
А войяснас Леночка веськыда эз сетлы Чижиклы узьны!
Пыр чеччывліс да видзӧдіс ӧшиньӧ.
Гартыштчас чышъянӧн, лолалыштас гыӧртӧм стеклӧӧ да сывдӧминӧдыс видзӧдӧ-видзӧдӧ.
А то друг заводитас чайник пузьӧдны.
Галина Владимировна таркӧдіс стенас:
— Узь тэ, мый ноксян?
— Пургаыс ыджыд.
А друг да найӧ ӧні воасны, кынмӧмаӧсь, тшыгӧсь...
— Но коді нӧ вой улӧ, пурга дырйи районысь петас?
— Всё-таки...
Лунъяс гажтӧма кыссисны виччысигӧн.
Власьевна, Леночка да Марушка паныдасьлісны Пётр Тихоновичкӧд медся виччысьтӧм местаясын.
— Телеграмма абу?
— Да абу, — скӧрмывліс Пётр Тихонович, — вӧлі кӧ, ме эськӧ ачым котӧрті.
И вот, телеграмма воис.
Луншӧр кадсянь Лена да Власьевна сулалісны гӧра йылын да синъяс доймытӧдзныс видзӧдісны ылӧ.
Туй кузя мунліс машина, кыссисны пес тыра додьяса вӧвъяс, ставыс муніс бокті...
Власьевналы колӧ вӧлі мунны уберитны классъяс, Леналы — прӧверитны тетрадьяс.
Миша матыстчис расстроитчӧм нывбабаяс дорӧ.
— Ті мунӧй, — шуис сійӧ небыдик гӧлӧсӧн, — а ми тані дежуритам ӧчередьӧн.
Энӧ полӧй, аддзам.
И дружнӧйяс пуксисны ӧграда вылӧ.
И всё-таки то Лена, то Власьевна петавлісны кильчӧ вылас.
— Оз тыдавны?
— Оз тыдавны, оз тыдавны...
Правление кильчӧ вылын тожӧ тыдаліс нывлӧн фигура.
Марушка син пемдытӧдзыс видзӧдіс.
А кор нин дугдісны виччысьны, дежуритысь Манька лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс сикт пасьтаыс: «Ой, ой, ой, ой, ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык!»
Амбар сайсянь мыччысис додь.
Сэтысь чеччисны кык сьӧд фигура да мӧдӧдчисны школалань.
Леночка да Власьевна кыв шутӧг гӧгӧрвоисны Манькалысь.
Петіганыс пасьтасигмоз, векни трӧпа вылын ӧта-мӧдсӧ пельпомъяснаныс тойлалігтыр, лымйӧ вӧйласигтыр найӧ уськӧдчисны паныд.
Власьевна котӧртіс водзвылас.
Со нин воис морякъяс дінӧ, паськӧдіс кияссӧ.
Леночка сувтіс: Власьевна кутліс Андрейӧс, окаліс гожъялӧм чужӧмсӧ, тапкӧдіс пельпомас да синва пырыс шуаліс:
— Да рӧднӧйӧй тэ менам, да аттьӧ жӧ тэныд пиӧй вӧсна, да сет тэ вылӧ бурджыка видзӧдлыны...
Здук кежлӧ Лена шай-паймуні да сэсся топыда кутліс Митенькаӧс.
Сэки Власьевна кватитчис:
— Да мый нӧ тайӧ ме! —
И лэдзис Андрейӧс.
Писӧ кутлігӧн сійӧ бӧрддзис курыд синваӧн:
— А Ванюшкаыд, Ванюшкаыд!
Митенька топыда топӧдіс ас бердас мамсӧ...
Андрей матыстчис Леночкалань:
— Здравствуй, рӧднӧйӧй менам!
Леночка дзебис чужӧмсӧ сы морӧсӧ.
Чижик сулаліс гӧра вылын да вежньӧдліс вомсӧ:
«Но вот, аддзис ассьыс Андрейсӧ да ме йылысь вунӧдіс...
А ме, гашкӧ, кынми...
Менӧ, колӧкӧ, кызӧдны кутас.
А сылы, дерт, дзик веськодь...»
Тайӧ кадас Андрей юаліс:
— А кӧні нӧ Чижикыд?
Здоров-ӧ?
— А со сійӧ эстӧні, гӧра йылын сійӧ... со видзӧдӧ... — быргис Манька.
— Но, ветлам сы дорӧ.
Код тӧдас кытысь чукӧрмисны челядь.
Воысьясӧс босьтісны топыд кытшӧ. Челядь эз вештывны сьӧлӧмсяньыс нимкодясьысь синъяссӧ сьӧд бушлатъяса статя фигураяс вылысь, бравӧй Митенька вылысь, подтянутӧй Андрей вылысь, да ставныс ӧтлаын мӧдӧдчисны школалань.
МОРЯКЪЯС
Морякъяс бӧрся чукӧрӧн вӧтлысисны челядь.
Кӧнкӧ кӧ тыдовтчылісны сьӧд шинельяс, пыр жӧ кутшӧмкӧ тыдавтӧм щельясысь, амбаръяс сайысь, заборъяс сайысь, чердакъясысь да веськыда мусьыс петавлісны Петька, Миша, Алёша, чепӧсйыліс Манька, сьӧкыда восьлаліс Климушка.
Первойсӧ найӧ сулалісны ылынкодь, сэсся матыстчылісны матӧджык, сэсся кытшавлісны топыд стенаӧн.
Юасьӧмъяслы, висьталӧмъяслы, сьӧлӧмсянь нимкодясьӧмъяслы эз вӧв пом ни дор.
Кык лун чӧж Чижик эз миритчы, мый свет вылын эм Андрей.
Видзӧдіс сы вылӧ зумыша, синкым увтіыс, ӧтвечайтіс дженьыдика.
Но Андрей кыдз быттьӧ эз казяв тайӧс.
Относитчис сы дінӧ меліа, спокойнӧя, чой дорӧ моз.
Ставсӧ сылы первойлы висьтавліс, быдлаӧ нуӧдліс аскӧдыс.
И Чижик небзис.
Андрей вылӧ сійӧ кутіс видзӧдны кыдзи ас морт вылӧ да ёна ышнясис челядь водзын.
Ӧд сійӧ ӧтнас вермис кутны Андрейӧс киӧдыс, шапкаавны сылысь офицерскӧй шапкасӧ, весавны соснас орденъяссӧ.
Челядь кутісны ветлӧдлыны кыдзкӧ тешкодя: кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, катласигтыр, «палубнӧй походкаӧн».
Фуражкаяссьыс друг ставныслӧн нетшыштчисны кӧзырокъясыс.
Пинжакъясас да бать гимнастёркаясас лоалісны еджыд воротничокъяс.
Сёрнияссӧ кутісны серӧдлыны татшӧм кывъяс: «полундра», «травитны», «берегӧ».
Леночка став прӧст кадсӧ колльӧдіс Андрейкӧд, а Митенька эз петав колхоз правлениеысь, кӧні тайӧ кадас дугдывліс кывны щӧті мольясӧн гольскӧдчӧм.
Марья Дмитриевна недель кежлӧ мездіс Власьевнаӧс ставсикас уджъясысь, и Власьевна дзик асывсяньыс да сёр рытӧдз бергаліс пачводз дорын, частӧ петавліс кильчӧ вылӧ да чуксавліс кыз гӧлӧсӧн:
— Пиянӧй, Митенька, Андрюшенька, самӧвар пуӧ, шаньгаяс кӧдзаласны!
Сійӧ скӧрысь пыравліс Леночка комнатаӧ да возмущайтчӧмӧн шуаліс:
— Пукалӧны!
Видзӧдӧй, бур йӧз, пукалӧны!
Варовитӧны!
А пирӧгъяс долженӧсь бакшасьны?..
Сійӧ ыстывліс Чижикӧс Марушка ордӧ:
— Мун висьтав: мамыд пӧ тшӧктіс пырысь-пыр локны!
Студень пызан вылын.
Кык час нин сёйтӧг пукалӧ!
Тадзтӧ дзикӧдз омӧльтчыны позьӧ!
Нюмъялыштігтыр Андрей добросовестнӧя сёйис студень пирӧг сорӧн, сёйис шаньгаяс, юис йӧв...
— Нинӧм, — шӧпкӧдіс сійӧ Леночкалы, — ме выдержита, менам желудокӧй здоров.
А Митенька мукӧд дырйиыс возмущайтчыліс:
— Да мый тэ, мамӧ!
Ми ӧд абу тшыгӧсь.
Миянӧс флотад бура вердӧны.
Тӧдан, мый сэтшӧмыс флотскӧй шыд?
О-ок!
Сэки Власьевна скӧрмывліс:
— Флотскӧй шыд?!
Да кыдзи тэ лысьтан татшӧм кывъяссӧ мамыдлы шуавны!
Да ме тэныд сэтшӧм шыд пуа, мый тіян медся главнӧйыс эз на сёйлыв!
И пуис.
Андрей вӧлі бур став челядьыскӧд, но кыдзкӧ тӧдчымӧн торйӧдліс Мишаӧс.
Частӧ Чижик сулывліс найӧс сёрнитіганыс.
Морякӧн лоны Мишалӧн пӧсь да серьёзнӧй кӧсйӧмыс сьӧлӧм вылас воис Андрейлы, да сійӧ унаторйӧ велӧдіс Мишаӧс тайӧ каднас.
— Лоан морякӧн, Миша, лоан, — эскӧдіс сійӧ детинкаӧс, — сӧмын семилеткатӧ помав отлично вылӧ.
Воан ме дорӧ, ме тэнӧ училищеӧ устроита.
Миша видзӧдіс Андрей вылӧ зэв ёна радейтӧмӧн.
Но эз дыр кыссьы татшӧм праздничнӧй олӧмыс.
Нёльӧд лунас нин Митенька воис Леночка да Андрей дорӧ да, кокъяс вылас катласигтыр, шуис:
— Лэдзӧй, Елена Павловна, Андрей Николаевичӧс мекӧд.
— Кытчӧ? — повзьыштіс Леночка, — кытчӧ лэдза?
Да аддзанныд-ӧ... миян нывъяс вӧрын пемыдысь пемыдӧ пожӧмъяс пӧрлӧдлӧны, сьӧкыд налы...
Пока ми танӧсь, колӧ эськӧ налы отсыштны.
Андрей кутіс нин кӧмавны гынкӧм.
— Дерт жӧ, старшина, неужели огӧ отсалӧй?
Леночка, эм тэнад кутшӧмкӧ ватник?
Тайӧ кадсяньыс Леночкалы лои спокойнӧйджык школаас.
Челядь эз видзӧдны ӧшиньӧд, кывзісны внимательнӧйджыка.
Кулинарияын выль достижениеяс йылысь юӧрталысь гӧлӧс Власьевналӧн эз нин юргы сикт пасьта.
Луншӧр кадын нывъяс вӧтлісны морякъясӧс вӧрысь:
— Мунӧй, мунӧй нин...
— Бура отсалінныд...
— Тіянӧс ӧд татчӧ бурдӧдчыны мӧдӧдісны, а ті удж бердӧ кутчысинныд.
— Уджалінныд — и тырмас!
Ковмис подчинитчыны.
Морякъяс воисны сиктӧ, и сэки нин Власьевна стрӧга видзис найӧс шойччиганыс да эз лэдз на дінӧ челядьӧс.
Сӧмын рытнас нывъяс керкаын лолывліс шума да гажа.
Пӧшти сиктса став йӧзыс чукӧртчывлісны кухняӧ.
Волывлісны и Марья Дмитриевна и Иван Евдокимович, и весиг ӧтчыд воліс ачыс Поликарп Матвеевич Елохов.
Сэки нин челядь ланьтлісны да кывзісны чӧла морякъяслысь висьтъяс сы йылысь, кыдзи воюйтӧ кӧдзыд море вылын славнӧй Сӧветскӧй Флот.
И сэки Власьевна первойысь кывліс, кыдзи Андрей Николаевич спаситӧма сылысь писӧ, Митенькасӧ, кыдзи раненӧй ёртсӧ петкӧдӧма сійӧ чорыд бойысь, кыдзи, ачыс ранитчӧма жӧ, нуӧма сійӧс пельпомъяс вылас.
Челядь оз вештывны синъяссӧ висьталысь вылысь да дасьӧсь кывзыны дугдывтӧг...
А гырысь йӧз тыртӧны морякъясӧс вопросъясӧн:
— Кӧні нӧ ӧні миян тышкасьӧны?
— Да быдлаын, папаша: и Польшаын, и Румынияын, и Венгрияын...
— А Берлинсӧ, Берлинсӧ дыр-ӧ ог босьтӧй?
— Но, тайӧс ме тіянлы точнӧя ог висьтав, а сӧмын туйсӧ сэтчӧ писькӧдам чорыдӧс.
— Пиянӧй, а пиянӧй? — юалӧ Анисья баб.
— Гашкӧ, регыд и став войнаыслы пом?
— Аддзан-ӧ, бабушка, победа матын, но сӧмын ӧні кутасны мунны медся чорыд бойясыс.
Зверыд ӧд оз жӧ кӧсйы джагавны.
Фашист ӧні и пиньяснас и гыжъяснас тышкасьӧ...
Кодзувъяс видзӧдӧны ӧшиньӧ, сёр вой пуксис му вылӧ, а йӧз век на оз разӧдчавны, пыр юасьӧны да юасьӧны морякъяслысь — ас синнаныс гырысь бойяс аддзылысьяслысь да сэні участвуйтысьяслысь.
ЗАВЕТНӦЙ ТЕТРАДЬ
Морякъяслӧн отпускыс эз на помась, а яндысьыштӧм Андрей объявитіс Леночкалы, мый найӧ Митенькакӧд мӧдӧдчӧны мунны.
— Гӧгӧрвоан, мусаӧй, — убеждайтіс сійӧ Леночкаӧс, — бойяс мунӧны берег дорын, чорыд бойяс...
Огӧ вермӧй ми татшӧм кадӧ шойччыны да пирӧгъяс сёйны...
Сэні ӧд, буракӧ, и миян йӧз косясьӧны...
— Мыйла тэ думайтан, мый тіян? — паныд шуыштіс Леночка.
— Но и, дерт нин, кӧні море, сэні и морякъяс...
Да ӧд тайӧ абу важнӧ: миян часть либӧ мӧд...
Сэні быд боец колана...
Лэдз менӧ, Леночка...
Огӧ вермӧ ми паччӧрын пукавны, кор миян водзлань писькӧдчӧны...
— Мун, — шуис Леночка, — тэ прав.
* * *
Вот и мунан лун.
Власьевна бара скӧрджык лои, вомдоръяссӧ топӧдӧма, сулалӧ пач дорас, пӧжалӧ туй вылӧ пирӧгъяс, и ставыс сылӧн кисьыс гылалӧ.
То зырйӧн гира-гаракылӧ, то укватсӧ уськӧдас.
Кыдзи сӧмын дзоньӧн колины гырничьяс, кашникъяс!
А Леночка видзӧдӧ, кыдзи Андрей пукталӧ ассьыс эмбурсӧ, чӧв олӧ да чунь вылас гартлӧ кӧсасӧ.
А чужӧмыс сылӧн сэтшӧм, мый Чижиклы и видзӧднысӧ абу окота.
И Марушка дугдывтӧг котӧртлывлӧ гортас.
То Митенькалы шоныд носки ваяс, то шарп, то кепысь...
Киясыс сылӧн тіралӧны, гӧлӧсыс оръясьӧ.
Колхозса став йӧзыс колльӧдӧны морякъясӧс.
Иван Евдокимович колькъяс ыстӧма, тётя Дуня яй тор жаритӧма.
Морякъяслы туй вылас кӧзяйкаяс вайӧны йӧв, шаньгаяс...
Ӧдзӧсъяс оз пӧдласьлыны лунтыр.
Лунтыр дзуртӧ кокъяс улын лым.
Керка дорӧдзыс талялісны паськыд туй, быттьӧкӧ додьясӧн ветлӧм вылӧ либӧ тракторъяслы.
Андрей сӧмын кияссӧ паськӧдлӧ:
— Да миянлы ставсӧ тайӧс нуӧм вылӧ быдса обоз ковмас.
А сэні ещӧ и челядь вайӧны пӧдаркияс.
Коді коз коль, коді кырсьысь вӧчӧм пыж, коді пу лап, а Климушка перйис кытыськӧ чорыда узьысь чуткасьысь ёжӧс да шыбитіс сійӧс Андрей чемоданӧ.
— Босьт аскӧдыд!
Чижик бергалӧ гортас да оз тӧд, мый бердӧ кутчысьны.
А Манька пукалӧ джоджас да весалӧ и весалӧ Андрейлысь сапӧгсӧ, пӧжалуй, розявтӧдзыс зыртас.
Миша ветлӧдлӧ зумыш да кельыд чужӧма.
Чемоданас гурйысьыштӧм бӧрын Андрей кыскӧ клеёнка переплёта кыз тетрадь.
— Волы татчӧ, Миша. Пуксьы.
Оз ков тадзи шогсьыны.
Ми ещӧ аддзысьлам на тэкӧд.
Ме верита, тэ лоан морякӧн.
А медым прӧста тэныд кадсӧ не воштыны, со босьт.
Андрей мыччӧ Мишалы клеёнка тетрадьсӧ.
— Тані унатор эм: азбука Морзелы ключ, флажокъясӧн сигнал сеталан знакъяс, морскӧй терминъяслӧн словарь, кыдзи гӧрддзавлыны гӧрӧдъяс...
Разберитчы пока.
Миша видзчысьӧмӧн, кыкнан кинас босьтӧ тетрадьсӧ, топӧдӧ сійӧс морӧс бердас да друг сыркмуныштӧ-бӧрддзӧ да котӧрӧн петӧ комнатасьыс.
Со нин ставныс чукӧртчисны ворота дорӧ.
Ёгор дядь воис вӧла доддьӧн.
Кутчысьлісны, прӧщайтчисны...
И со нин лым бусыс гартчӧ тӧвся туй кузя.
Пыр ичӧтджык и ичӧтджык лоӧ доддьыс, пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лоӧ видзӧдны сулалысь кык фигура вылӧ.
А йӧзыс пыр на сулалӧны ворота дорын да видзӧдӧны тыртӧм нин лымъя эрд вылӧ.
Сӧмын Власьевна, Лена да Марушка ӧдйӧ разӧдчӧны гортъясас.
Буракӧ, бӧрдыштны.
ВОРСӦМСЯНЬ АРТМИС ДЕЛӦ
Миша некор эз торйӧдчыв аслас тетрадькӧд.
Сійӧ новлӧдліс тетрадьсӧ питшӧгас, зэлыда зэлӧдлывліс тасмаӧн.
Сійӧ гартыштіс сійӧс газетаӧ, шыльӧдліс быд лист.
Лыддис и выльпӧв лыддьывліс, мукӧд дырйиыс гусьӧникӧн перйывліс урокъяс вылын да шӧпкӧдліс Чижиклы:
— Видзӧдлы, мый татчӧ гижӧма.
— Дугды, Лена Павловна видзӧдӧ.
И тетрадьсӧ бара сюйліс питшӧгас.
Мореӧн увлекайтчӧм Мишасянь вуджис став классыслы.
Урокъясӧдз да переменаяс дырйи нёльӧд классысь кыліс тешкодя стучитӧм.
Тайӧ челядь велӧдчисны сёрнитны азбука Морзеӧн.
Детинкаяслӧн чуньясныс вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь да пыктӧмаӧсь.
А нывкаяс кутісны стучитны карандашъясӧн да ручкаясӧн.
Челядь пӧшти эз сёрнитны, а ӧта-мӧдныслы мӧдӧдавлісны азбука Морзеӧн гижӧм запискаяс.
Зэв ичӧт гижӧдтор вылын ковмывліс пукавны дыр, медым тӧдмавны сійӧс.
— Тире, кык точка, — ассьыс юрсисӧ чабралігтыр зілис тӧдмавны ёна пӧсялӧм Чижик, — точка, тире, куим тире... вай <ns>бородаш</ns>...
кутшӧм <ns>бородаш</ns>?
Кутшӧм ещӧ сэтшӧм <ns>бородаш</ns>?
— Тэ он сідзи лыддьы, — гусьӧник шуӧ Миша, — сэні сӧвсем абу тайӧ.
Аддзан: тире, точка, тире — карандаш.
Алёша корӧ карандаш.
Но сэки Елена Павловна скӧрысь видзӧдлӧ вашкӧдчысьяс вылӧ да пызанас стучитӧ карандашнас.
И ышмӧм челядь гӧгӧрвоӧны: «Ланьтӧй!»
— Лена Павловна, вот здорово! — эз выдержит да, сьӧлӧмсяньыс нимкодясигтыр, горзӧ Миша.
И Елена Павловна кватитчӧ да сералӧ:
— Ті нин и менӧ заразитінныд, ребята!
Детинкаяс кутісны волывлыны школаӧ кутшӧмкӧ аслыссяма гӧрӧдъясӧн гӧрддзавлӧм вӧняӧсь: якӧр гӧрӧдӧн, двойнӧй морскӧйӧн, петляӧн.
Быд тшӧктӧмъяс вылӧ, корӧмъяс вылӧ да предложениеяс вылӧ классыс ставнас ӧтвечайтліс: «есть!»
Сэсся кывъясӧн, гӧрӧдъясӧн да азбукаӧн увлекайтчӧм бӧрын кутісны увлекайтчыны картаясӧн, морскӧй туйясӧн, діясӧн.
Елена Павловнаӧс тыртавлісны вопросъясӧн.
Урокъяс бӧрын детинкаяс ноксьылісны джоджӧ вольсалӧм картаяс весьтын.
Кутісны рисуйтавны кутшӧмкӧ фантастическӧй діяс да портъяса, гаваньяса, маякъяса странаяс.
И сэки Елена Павловна эз выдержит:
Вот мый, ребята, тайӧ, дерт, абу лёктор, мый ті увлекайтчанныд став татшӧмторъяснас, но настоящӧй тӧдӧмлунъяс, кодъяс колӧны морякъяслы, татысь ӧд оз лоны.
Вайӧ босьтчамӧй делӧ бердас кыдзи колӧ.
Медым миян лоас географическӧй кружок.
Асьным вӧчалам разнӧй зонаяс кузя нагляднӧй пособиеяс, макетъяс, панорамаяс, картинаяс.
— А сэсся вӧчам выставка, — предложитіс Нюра.
И сэки сухопутнӧй Саша, коді важӧн нин дӧзмӧма морскӧй увлечениеысь, сетіс выль мӧвп:
abu
abu
abu
abu
— А мый, Лена Павловна, ми кӧ вӧчам выставка Краснӧй Армия Лун кежлӧ, а огӧ географическӧйӧс?
— И миян победаяс йылысь...
— И лётчикъяс йылысь...
— И санитаркаяс йылысь...
— Ме рисуйта картинаяс, — предложитіс Алёша, — меным эськӧ сӧмын унджык карандаш, а то ӧти коричневӧй да турунвиж карандашнад ёна он паськӧдчы.
— А ме кута стрӧитны зэв бур крепостьяс, — шуис Петька.
— А оз ӧмӧй позь петкӧдны выставка вылӧ табак кӧшельяс, кодъясӧс ми вышивайтам боецъяслы? — рампырысь юаліс Нюра.
Юасьӧмъяслы да предложениеяслы эз вӧв помыс.
— Ладнӧ, — шуис Елена Павловна, — кӧсйыся тіянлы, ребята, аски кежлӧ ставсӧ думыштлыны, составитны выставкалысь план да витӧд урок вылын тіянлы ставсӧ висьтавны.
Леночка сёрнитіс Марья Дмитриевнакӧд.
Мӧдыслы зэв ёна кажитчис тайӧ.
Сійӧ тшӧктіс Власьевналы сетавны челядьлы школьнӧй кладӧвӧйясысь ставсӧ, мый налы кутас ковны.
Галина Владимировна кӧсйысис жӧ отсасьны.
И решитісны лӧсьӧдчыны выставка кежлӧ витӧд урокъяс вылын.
Всё равно, расписание серти витӧд урокъяс вӧліны рисуйтчан, рукодельнӧй да пение урокъясӧн.
И со удж кутіс пуны.
Мый кодь вӧлі классыс тайӧ часъясас!
И сёй, и лыа, бумага, клей, пӧвъяс, картон, нитш, кольяс, рузумторъяс...
Коді сёйысь вӧчаліс, коді стружитчис, коді рисуйтчис.
Весиг Климушка волывліс тайӧ кадас да отсасис челядьлы.
Посньыдик челядь пыр чукӧрӧн жӧдзисны ӧдзӧс дорас, стеклӧ бердӧ ныръяснысӧ ляскӧмӧн видзӧдлывлісны классӧ, но найӧс, дерт, эз лэдзлыны.
Гӧгӧрвоана, мый став уджъяснас, вышивайтчӧмысь ӧтдор, веськӧдліс Миша.
Сійӧ вӧчавліс настоящӧй чудесаяс.
Весиг тешкодь, кыдзи вермисны сылӧн грубӧй чуньяс увсьыс петавны войвывса лӧсьыдик нартъяс, уна вожа сюръяса истӧг кӧрӧбка гырся кӧръяс, мел кодь еджыд лымйӧн вевттьысьӧм пуяс, консервнӧй банкаясысь вӧчӧм посньыдик эзысь самолётъяс...
А Алёшалӧн делӧыс лои лёк.
abu
СТАВӦН ӦТИ ВӦСНА
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Саша локтіс Елена Павловна ордӧ да волнуйтчӧмӧн шуис:
— Алёша бӧрдӧ.
— Мыйысь?
Мый лои? — кутіс волнуйтчыны Леночка.
— Рисуйтнысӧ оз вермы, — зумыша вочавидзис Саша, скӧрысь чабыртіс кепкасӧ да швыркнитіс табуретка вылӧ. — Бумага абу, — Саша кусыньтіс ӧти чунь; — кисточкаяс ставыс жугласьӧмаӧсь, — Саша кусыньтіс мӧд чунь; — краскаяс абуӧсь... — и сійӧ кулакнас ырыштчыліс кодлыкӧ ӧшиньӧ.
— <ns>Да-а</ns>, — нюркнитіс Леночка, — абу лӧсьыд.
Ичӧтик комнатаын лои чӧв-лӧнь.
Медым не мешайтны Леночкалы думайтнысӧ, Чижик кок чунь йылас муніс комната пельӧсас да восьтіс ассьыс чемодансӧ.
Сійӧ дыр гудйысис аслас озырлунъясын — книгаясын, бумажнӧй аканьясын, лентаясын — да кыскис гӧгрӧсіник, пӧшти вӧрзьӧдлытӧм на краска да торжественнӧя пуктіс сійӧс пызан вылӧ:
— Со!
Саша разочаруйтчӧмӧн бергӧдліс гӧгыльсӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Зӧлӧтӧй...
Мый тайӧн кутан рисуйтны?
— Но, вот мый, — шуис Леночка, — кадысь водзджык оз ков шогсьыны.
Тэ, Саша, сёрнитлы ребятакӧд.
Медым быдӧн гортсьыныс корсьласны, а кисточкаяс ми вӧчам асьным асланым юрсиясысь.
Ичӧтдырйи ме пыр тадзи вӧчлывлі.
Медым Миша вӧчас лӧсьыдик шыльыд бедьторъяс, юрсияссӧ ми сэтчӧ кӧртавлам сунисӧн, да ещӧ суниссӧ мавтам столярнӧй клейӧн, вот и кисточкаяс артмасны.
Бумага ме ачым корся.
Пырысь-пыр жӧ зэв зіля Чижик босьтчис удж бердӧ.
И со рытнас нин гольскӧ ножич, консервнӧй банкаын пуӧ столярнӧй клей, а Чижик шырӧ и шырӧ ассьыс кудрисӧ да вӧчалӧ Алёшалы кисточкаяс.
Рытнас пырис Нюра да повзьӧмысла сувтіс порог дорас:
— Тэ мый вӧчӧмыд, Чижик?
— Дас вит кисточка, — торжественнӧя шыасис Чижик.
— Да тэ ас вылад видзӧдлы!
Чижик уськӧдчис зеркалӧ дорӧ.
Збыльысь!
Юрси читкыльяссӧ уналаті вундалӧма нерӧвнӧя, а плеш весьтыс вӧлі дзик куш.
— Ой, и сюрыштас Леночкасянь!
— Сідзи и колӧ!
Тӧлктӧг вӧчӧма!
Ноко, вайлы щӧтка!
Гашкӧ, кыдзкӧ шыльӧда!
И вернӧй пӧдругаыс кутіс кӧтӧдавны да лӧсьӧдавны мича кудриясӧн Чижиклысь кывзысьтӧм юрсисӧ.
Кутшӧмсюрӧ вундалӧминъяссӧ вӧлі тупкӧма, но плеш весьтса кушиныс пыр на югъяліс.
Тайӧ эськӧ и нинӧм на, но кор Нюра матыстчис пызан дорӧ, сійӧ кутіс сэтшӧма серавны, мый сылӧн кӧсаясыс йӧктісны мыш вылас да петіс синваыс.
— Чижик, — серамысла тшӧкъялігтыр шуис Нюра, — тэ думайтан... тайӧ... запятаяяснас позяс рисуйтчыны?
И збыльысь, кисточкаясыс гартыштчӧмаӧсь юрси пратьясӧн, да пызан вылас бедьторъяс йылын куйлісны дас вит запятая!
Но, мый нӧ...
Неудача.
А Леночка гижис кузь письмӧ карӧ, кӧні учительствуйтісны Мира да Коля.
И вот недель мысти нёльӧд класс получитіс пӧсылка.
Пётр Тихонович ачыс локтіс школаӧ, вызовитіс класса старӧстаӧс, Нюра Валоваӧс, тшӧктіс сылы кырымасьны вушйыссьӧм кыз книгаӧ да торжественнӧя сетіс сылы ящик, кытчӧ вӧлі гижӧма: <rus>Пионерам четвёртого класса Бекрятской школы от пионеров 7-й школы Кировского района города»</rus>.
Лолавтӧг ставныс чукӧртчисны Миша дорӧ, пока сійӧ видзчысьӧмӧн восьтіс ящиксӧ, ӧтитӧг кыскаліс да пукталіс бокӧ вӧсньыдик кӧрттувъяссӧ.
Медвылын куйліс письмӧ:
«Дона ребята! — гижисны тӧдтӧм другъяс.
Миян учительница Мира Николаевна висьталіс миянлы, кутшӧм интереснӧй выставка ті лӧсьӧдчӧмныд вӧчны да мый тіян оз тырмы бумага да краскаяс.
Бумага миян этша жӧ.
Но ми вӧчам сбор да мӧдӧдам тіянлы ставсӧ, мый чукӧрмис.
А краскаяс, дерт, этша.
Гижӧй миянлы, кыдзи прӧйдитас выставканыд.
Пионерскӧй приветӧн 7-ӧд школаса 4-ӧд отряд».
Бумагаыс вӧлі разнӧй: и тетрадьысь нетшыштӧм листъяс, и обой торъяс, и почтӧвӧй бумага листъяс, и кык кусӧк мича еджыд бумага.
Краскаяс вӧліны сӧмын куим пӧлӧс цвета: сьӧд, лӧз да турунвиж.
— Но, ӧні действуйт, — Алёшалы ящиксӧ сетігӧн шуис сылы Саша.
А Алёша кипыдӧс вылын куйлісны куим гӧгыль краска, детинка шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс на вылӧ, и синъясыс сылӧн ньӧжйӧникӧн тырины синваӧн.
— Гӧрд да виж краскатӧг ме нинӧм ог вермы вӧчны, — нориника нюркнитіс сійӧ.
Челядь бара шогӧ усины.
Отсӧг вылӧ воис Власьевна.
— Аски асыв пырав ме ордӧ, Чижик.
Гашкӧ, тіян шогныдлы и отсыштам.
Унджык банка меным чукӧрт да водз дӧраась.
Югдігас на Чижик котӧртіс Власьевна ордӧ.
Стӧрӧжкаын ломтысис нин пач, пызан вылын дзужгис самӧвар.
Власьевна ыджыд рабочӧй партука, лабич вылас сулалігмоз орйӧдліс кӧртавлӧм гырысь лукъяс.
— Кутав, Чижик!
Шӧвк бокъяснас лӧсталігтыр гӧгрӧс лукъяс, быттьӧ мачьяс, лэбалісны вывсянь Чижик кипыдӧсӧ.
— Пуктав пызан вылас.
А ӧні весав луксӧ, а ме кладовкаӧ котӧртла.
Чижик весалӧ лук, и синваыс тыртӧ сылысь синъяссӧ, нырсӧ чеплялӧ-чеплялӧ.
И серамыд петӧ, и дӧсаднӧ.
Со нин курӧг колькъяс кодь еджыд лукъяс куйлӧны пызан вылын.
Лук кышсӧ Чижик чукӧртіс партукас да муніс посводзӧ.
Порог дорын сійӧ паныдасис Власьевнакӧд.
Сійӧ, быттьӧ Дед Мороз, ставнас гыӧртӧма, гӧрдӧдӧма, а киясас кутшӧмкӧ ньӧрторъяс, турунторъяс.
— Тэ кытчӧ, Чижик, пасьтасьтӧгыд котӧртан?
Зэв кӧдзыд!
— Да ме сӧмын посводзӧдз, лук кыш койыштны, — збоя ӧтветитіс Чижик.
Власьевна скӧрысь кватитӧ Чижикӧс пельпомӧдыс:
— Сулав!
Лук кыш?!
Бур йӧзӧй, сійӧ котӧртӧ лук кыш койыштны!
Пукты пызан вылӧ!
Чижик повзьӧмӧн кисьтӧ пызан вылӧ лук кыш чукӧр.
Власьевна пуктӧ корӧсьяс, кутшӧмкӧ кос турун китыръяс да ньӧрторъяс.
Пызан вылыс лои тыр.
Чижик шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывлӧ пызан вылӧ да чӧв олӧ.
— Ӧд татысь и кутам вӧчны, — шуӧ Власьевна да бӧръялӧ корӧсьсӧ да лук кышсӧ.
— Татысь?
— Дерт жӧ.
— А мый кутам вӧчны? — дзикӧдз шӧйӧвошӧ Чижик.
— Да краскатӧ!
«Но и но!» — Чижик недоверчивӧя бергӧдлӧ юрсӧ.
— Оз веритсьы?
Со видзӧд: со тайӧ цвет-уразтурун, му вылын быдмӧ, цветъясыс сэтшӧм вижӧсь.
Сэтысь лоӧ гӧрд краска.
А со тайӧ — вӧв шомкор.
Бур турун — и кынӧм висьӧмысь отсалӧ, да и сетӧ миянлы сьӧдгӧрд краска.
А лук кышысь вижӧс вӧчам.
А тэ «пырк-пырк!» — котӧртӧмыд койыштны!
Чижик яндысьыштіс.
— Но, босьтчы удж бердӧ!
Чижик котралӧ кухняті, отсасьӧ, а, вермас лоны, и ичӧтика мешайтчыштӧ Власьевналы.
Гырйын масьтіс сійӧ кутшӧмкӧ вужъяс, чирйис уразтурун цветъяс, пукталіс пӧртйӧ лук кыш.
Пачын пуисны ыджыд банкаясын да ичӧт банкаясын настойкаяс.
Власьевна гудраліс найӧс, кисьталіс сэтчӧ кутшӧмкӧ сподобаяс, исаліс, видзӧдаліс югыд водзын, весиг видлывліс кӧрсӧ.
Лои восьтавны ӧдзӧсъяссӧ, сэті гартчигтыр пуркӧдіс-петіс лӧзов ру.
Алёша, Саша да Миша сулалісны кильчӧ помас, эз лысьтны пырны стӧрӧжкаас.
Власьевна вӧлі скӧр. Рытнас сёрӧн сійӧ вӧтліс Чижикӧс:
— Мун нин, мун, сэсся нинӧм тэныд вӧчнысӧ тані.
Ӧні сійӧ асылӧдзыс кутас пӧжсьыны.
— Коді «сійӧыс»?
— Да краскаыд.
Чижик сомневайтчӧмӧн видзӧдліс кульӧм еджыд лукъяс вылӧ, косьтӧм турун вылӧ да муніс гортас.
Кильчӧ помас челядь эз нин вӧвны.
А асывнас, звӧнокӧдз, Власьевна корис ас ордас Алёшаӧс, и сійӧ нимкодясигтыр бӧр петіс сы ордысь, киас кутіс куим стӧкан, кодъяс тырӧсь кизьӧр, но чистӧй да яркӧй краскаясӧн — гӧрд, виж да сьӧдгӧрд.
* * *
И вот воис Краснӧй Армия Лун.
Праздник вечерняас выставка вӧлі дась нин школаса куим классын.
Елена Павловна ачыс котӧртліс Иван Евдокимович ордӧ, школа нимсянь пригласитіс колхозса правлениесӧ ставнас, сельсӧветсӧ ставнас.
Веськыда кӧ шуны, гырысьяс сералісны, мынтӧдчисны челядьысь:
— Но мый ті сэні выставляйтанныд!
— Кытчӧ ещӧ ме муна!
Но мӧд лунас ставныс вӧліны праздничнӧй настроениеаӧсь, зэв праздничнӧйӧсь.
Асывнас радио пыр кывзісны Сталин ёртлысь приказ.
Дугдывтӧг чӧвтлывлісны синъяснысӧ приёмник вылысь карта вылӧ, а карта дорын сулаліс Галина Владимировна да сутшкаліс и сутшкаліс гӧрд флажокъяс.
И гӧрд флажокъяс лоины Чехословакияын, Венгрияын, Германияын.
И кымын унджык флажок лолі мездӧм странаясын, сымын ёнджыка радлісны йӧз, сымын югыдджыка, кажитчӧ, дзирдаліс шонді.
Колхозникъяс матыстчывлісны карта дорӧ, уджысла чорзьӧм чуньяснаныс мерайтлісны, — уна-ӧ нин коли Берлинӧдз.
— Неуна, неуна нин коли, ёртъяс, — висьтавліс Галина Владимировна.
Позьӧ-ӧ вӧлі та бӧрын ӧткажитчыны, кор Марья Дмитриевна пригласитіс:
— Школа корӧ тіянӧс видзӧдлыны Краснӧй Армия Лун честь кузя вӧчӧм выставка, кодӧс вӧчис нёльӧд класс Елена Павловна веськӧдлӧм улын.
Дерт, дерт, ставныс мунасны.
И колхозникъяс мунісны школаӧ.
Быд класс ӧдзӧс дорын сулалісны веськыда гӧрд галстука серьёзнӧй детинкаяс, приветствуйтісны гӧстьясӧс пионерскӧй салютӧн.
Классъясын колхозникъясӧс встречайтісны нывкаяс, петкӧдлісны выставканысӧ, объясняйтісны.
Пыриганыс гырысьяс сералыштісны, нюмъялыштісны, а сэсся дугдывлісны серавны.
Тані збыльысь вӧлі мый вылӧ видзӧдлыны.
Первой классын вӧлі петкӧдлӧма СССР-лысь зонаяс.
Стенъясас ӧшалісны картинаяс.
Пызан вылын сулалісны тундралӧн, тайгалӧн, степнӧй полосалӧн, лунвывлӧн макетъяс.
Еджыд му вывті куясысь вӧчӧм посньыдик чумъяс дінті тӧвзисны-мунісны кӧръясӧн доддялӧм нартъяс.
Пальмаяс лайкйӧдлісны бумагаысь вӧчӧм коръяссӧ.
Еджыд украинскӧй керкаяс сулалісны югыд пруд гӧгӧр, кодӧс вӧчӧма жугалӧм зеркалӧ торйысь.
А мӧдӧд классын челядь висьтавлісны Краснӧй Армия йылысь да партизанъяс йылысь.
Зениткаяс лэптӧмаӧсь вывлань пу дулояссӧ.
Коз пу лапъясысь вӧчӧм да лыаӧн тыртӧм дзот скӧра видзӧдіс аслас амбразураяснас.
Спасательнӧй ичӧтик пыжын понъяс кыскисны раненӧй боецӧс.
Радист лӧсьӧдӧ походнӧй рация.
Козъя вӧрӧд писькӧдчӧны партизанъяс.
Коймӧд классын, гордӧйӧсь да шудаӧсь, кӧзяйничайтісны нывкаяс.
Сэні вӧлі выставка пӧдаркияслӧн, кодъясӧс челядь мӧдӧдлісны фронт вылӧ.
Ӧкуратнӧя быгӧртӧм носӧвӧй чышъянъяс, асланыс киясӧн кыӧм кепысьяс, шарпъяс, носкияс да зэв уна табак кӧшельяс.
Тайӧ скромнӧй посньыдик мешӧкъяс вылас, кодъясӧс вышивайтӧма нывкаяс киясӧн, дзоридзалісны аддзывтӧм цветъяс, лэбалісны лэбачьяс, тыдалісны мелі кывъяс: «Дона боецлы Нюрасянь», «Геройлы привет», «Курит на здоровье»...
Батьмам ошкисны, шензисны да весиг кутісны неуна ошйысьыштны.
— Тэ видзӧдлы жӧ, Ивановна, тайӧ менам нылӧй вӧчӧма.
Аттӧ дивӧ, ме эг и тӧдлы, мый сійӧ татшӧм мастер!
— Да, лӧсьыд.
А менам, пиӧй, аддзылін, мӧдӧд классын, кутшӧм крепость вӧчӧма?
А ме аслам ныв вылӧ пыр скӧралі-скӧралі:
«Мый тэ пыр школаын урокъяс бӧрын шӧйтан?
Некор он отсышт мамыдлы...»
А сійӧ, вӧлӧмкӧ, со мый!..
Важӧн нин челядь эз аддзывны татшӧм мелі видзӧдласъяссӧ, бурпырысь шлёпнитӧмъяссӧ.
Важӧн нин батьныслӧн уджӧн тырӧм киыс ёртлы моз эз тапнитлы челядьлы пельпомъясас.
А медбӧръя классас бырлісны став сёрнияс: сэні, коз лапъясӧн гажӧдӧм стенын, ӧшаліс Алёшалӧн картинаыс.
Ныв Зоя сулаліс виселица дорын еджыд, кыдзи аслас кӧмтӧм кокъяс дорас лым толаыс, кокньыдик, кыдзи пельпомъяссайса кыдз пуыс.
И нежнӧй вижъюр цветъяс быдмисны толаяссьыс, малалісны сылысь кокпыдӧссӧ, а пемыд-руд врагъяс юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн отступайтісны Зоялӧн стрӧг да смел видзӧдлас улын.
Картина вылӧ видзӧдігмоз нывбабаяс бӧрдісны да стесняйтчытӧг чышкалісны синванысӧ.
А колхозса кузнеч, багатыр Василий Никанорович, кутіс писӧ пельпомъясӧдыс, асланьыс топӧдыштіс да шуис сылы думыштчӧмӧн.
— Со тэ менам кутшӧм быдмин, пиук Алёшенька...
abu
abu
abu
Йӧзыс дыр эз разӧдчыны школаысь.
Пуксялісны коридорас да сёрнитісны матыса победа йылысь, йӧз странаяс йылысь, кыті восьлалӧны пияныс да мужикъясыс, водзвылысь матыса мирнӧй олӧм йылысь.
А челядь чувствуйтісны асьнысӧ геройясӧн.
ЛЕНОЧКАЛӦН ШОГСЬӦМЪЯС ДА ТӦЖДЫСЬӦМЪЯС
Чижик видзӧдӧ пызан весьтӧ копыртчӧм Леночка вылӧ да думайтӧ:
«Ог, ог вермы эськӧ ме лоны учительницаӧн, некыдз эськӧ ог вермы!»
Водзджыксӧ Чижик думайтліс, мый учительницаӧн лоны зэв кокни: пыран классӧ, висьталан урок, сетан задача либӧ диктовка да гортӧ урокъяс, — и ставыс.
Да ещӧ, кодлы кӧсъян, верман двойка пуктыны, кодлы кӧсъян — пятёрка.
«Вот ме эськӧ Манькалы быд лун двойка пукті.
Воспитайтӧм могысь.
Медым оз ышнясь.
А Алёшалы ставсӧ пятёрка да пятёрка: сылӧн ӧд кокыс висьӧ».
Вот тадзи думайтліс Чижик водзджыксӧ, а ӧні сӧмын юрсӧ довкнитлывлӧ.
«Зэв, зэв сьӧкыд лоны учительницаӧн.
Вывті сьӧкыд да тӧждысяна.
Леночка пыр мыйкӧ нервничайтӧ, скӧралӧ, став йывсьыс думайтӧ, став вӧснаыс тӧждысьӧ...»
«Со Валя Веселовалӧн арифметикаысь двойка, сы вӧсна Леночка кольччывлӧ сыкӧд урокъяс бӧрын и объясняйтӧ, и объясняйтӧ.
Гортӧ локтас, чужӧмыс вежсьӧма, мудзӧма...»
— Но и эновт тэ сійӧс, Леночка.
Но и мед двойка, тэныд нӧ кутшӧм делӧ!
— Мый тэ, Чижик! — повзьӧ Лена. — Кутшӧм сӧрӧм тайӧ тэнад!
Заводын кӧ рабочӧй вӧчас брак, сылы эм таӧдз могыс али абу?
— Но, дерт, сійӧ ӧд должен бура вӧчны!
— И ме должен бура вӧчны.
Валя кӧ эськӧ дышӧдчис, ми эськӧ став классӧн тшӧктім сылы вӧтчыны.
А сійӧ зільӧ, сӧмын сылы сьӧкыд.
Вот ме и должен отсавны сылы, мӧдногӧн менам производство вылын лоӧ брак.
А Манька?!
Но ветліс эськӧ мед киссьӧм кольтаӧн!
Но ӧд во заводитчигас Леночка нарошнӧ водзджык волывліс школаас, тшӧктывліс Манькалы сынавны юрсисӧ, ыстывліс Власьевна ордӧ, медым кизьсӧ вурисны либӧ киссьӧмин дӧмисны...
И тадзи лунысь-лун, тӧлысьысь-тӧлысь...
Збыль, Манька ӧні абу и ас кодьыс — ӧкуратнӧй...
И киясыс асывсянь пыр чистӧйӧсь...
Леночка мукӧд дырйиыс и сьыланкывъяс велӧдӧ сыкӧд.
А тӧрыт Леночка нюжӧдіс уроксӧ.
Зильгис звӧнок, а сійӧ объясняйтіс задача.
Но и мый!
Челядьяс пиысь некод сы вылӧ ньӧти эз и скӧрав.
Ыджыд тай, дас минута!
А урок вывсянь веськыда Леночка котӧртіс Марья Дмитриевна дорӧ да висьталӧ, и Чижик кылӧ, мый Леночкалӧн гӧлӧсыс тіралӧ:
— Марья Дмитриевна, мый вӧчны?
Тӧрыт менам минута куим кежлӧ материалӧй эз тырмы, а талун быдса дас минута уроксӧ нюжӧді.
— Энӧ волнуйтчӧй, Елена Павловна, — шуӧ Марья Дмитриевна. — Ӧти-кӧ, кор ті гӧтӧвитчанныд урокъяс кежлад, колӧ точнӧя распределитны ассьыд кадтӧ.
А сэсся ті асьныд кутанныд чувствуйтны кадсӧ.
Заводитіганым ставнымлы миянлы вӧлі сьӧкыд.
Абу тіянлы ӧтнаныдлы.
А пока босьтӧй менсьым часіӧс.
Мукӧд йӧзыс воасны служитанінсьыс — либӧ книга лыддьӧны, либӧ чулки штопайтӧны, либӧ гӧститны мунасны, а Леночка ӧбедайтас — и пырысь-пыр пызан сайӧ.
Быд лун тетрадьяс прӧверяйтӧ.
И русскӧй кыв кузя, и арифметика кузя.
Сэсся урокъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧ.
А то ещӧ велӧдчысьяс ордӧ гортаныс ветлас.
Леночка чеччӧ водз-водз, мыссяс-чиститчас, мыссяс-чиститчас, быд лун платьесӧ гладитӧ.
— Мый тэ, Леночка, сэтшӧма кутін тшапитчыны?
— Да ог тшапитчы ме, Чижик, но ӧд ме требуйта челядьсянь, медым воисны классӧ чистӧйӧсь да ӧкуратнӧйӧсь, — сідзкӧ, ме ачым должен лоны безупречнӧйӧн.
— Сьӧкыд лоны учительницаӧн, — ышлолалӧ Чижик. — Ме вот ог вермы лоны сэтшӧмӧн... кыдзи тэ шуан?..
<ns>беза...</ns>
— Безупречнӧйӧн.
— Но, безупречнӧйӧн...
Лучше ме докторӧн лоа, кута йӧзлы пӧльза вайны.
И сэки Леночка скӧралӧ.
— Мый тэ сӧран, Чижик!
А докторъяссӧ, а инженеръяссӧ, а командиръяссӧ кодъяс велӧдӧны?
Учительяс!
Натӧг нинӧм эськӧ эз вермы лоны мирас.
Натӧг и керка эськӧ некод эз стрӧит.
Медся главнӧй профессия мирын — сійӧ учительяс!
И бур йӧз артмасны челядьысь либӧ лёк йӧз — тайӧ учитель сайын жӧ!
— Но, сідзкӧ, ми ставным лоам бур йӧз! — шуӧ Чижик да топыда кутлӧ Леночкаӧс.
НАГРАДА
Март.
Мукӧд местаас ёна нин кылӧ тулыс дук, вевтъяс вылысь тёпкӧ-виялӧ войтва, чирикайтӧны воробейяс, а тані заводитчисны турӧбъяс.
Руд кымӧръяс кывтӧны уліті му весьтӧд.
Тӧлктӧг гартчӧ муяс вывті да вӧръясті тӧв, кыпӧдӧ лым буссӧ.
Асывсяньыс Власьевна тревожитчӧмӧн видзӧдлывлӧ небесаӧ,
и, друг кӧ заводитчас турӧб, сэки сійӧ да уборщица Наташа кутасны звӧнитны школьнӧй ыджыд кӧлӧкӧлӧн, медым челядь эз вошны туйсьыс.
А турӧб кӧ заводитчас урокъяс помасигӧн, Марья Дмитриевна тшӧктас ылыссаджык челядьлы кольччыны школаӧ.
Кухняын налы вылӧ пыр сулалӧ некымын пу крӧвать, крӧватьяс вылас вольпасьяс да юрлӧсъяс.
Иван Евдокимович частӧкодь мӧдӧдлывлӧ колхозысь вӧвъясӧс, медым нуӧдны посни челядьӧс.
Вӧрын олысьяслы воис тшыгъялан кад.
Уръяс да шыръяс сёйисны нин ассьыныс запасъяссӧ.
Пыр сьӧкыдджык да сьӧкыдджык лои посньыдик лэбачьяслы перйыны кӧйдысъяс.
Кӧчьяс уськӧдчывлӧны град йӧръясӧ.
Кӧръяс да йӧраяс волывлӧны зорӧдъясысь турун сёйны дзик сиктъяс дорӧдз.
Шӧйтӧны вӧрті тшыг кӧинъяс, вельмисны, оз повны йӧзысь.
Пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка сёрнитӧны сиктъясын, кыдзи пакӧститчӧны руд зверьяс.
Ӧтилаын дворсьыс пышйӧдӧмаӧсь понйӧс, мӧдлаын джагӧдӧмаӧсь ыжӧс, а ӧтчыд Пётр Тихонович бӧрся дзик горт дорӧдзыс вӧтчылӧма кӧин стада.
Ладнӧ, мый сійӧ налы ружьеысь лыйӧма.
Челядь ӧткӧн-ӧткӧн эз ветлыны школаӧ, чукӧртчавлісны унаӧн.
Быдӧнлӧн боканыс дӧра мешӧк.
Сэні сюмӧд, стружки да истӧг кӧрӧбка.
Петас кӧ вӧрысь кӧин, челядь босьтасны сюмӧдсӧ, ӧзтасны да кутасны шыблавны туй кузяыс.
Кӧин — сійӧ полӧ бисьыд — матӧдз оз матыстчы.
Но татшӧм повзьылӧмъясыс челядьлӧн пока эз на вӧвны.
* * *
Ыджыд перемена дырйи Власьевна пырис классӧ.
— Марья Дмитриевна тшӧктіс пыравны учительскӧйӧ Богдановалы, Валовалы, Теплыхлы, Сашалы да Маня Фроловалы.
Челядь шызисны.
— Мыйла, Власьевна?
— И меным пыравны?
— Ми ӧд нинӧм эгӧ вӧчӧй!
— Ог тӧд, ребята, нинӧм ог тӧд...
Сӧмын нинӧмын оз тӧдчы, мый видны тіянӧс корӧны.
Чижик шыльӧдыштіс кудрисӧ, Нюра видзӧдаліс Манькаӧс.
Мыськисны кияснысӧ да тшапа мунісны учительскӧйӧ.
Марья Дмитриевна чеччис налы паныд, синъясыс сылӧн видзӧдісны приветливӧя.
— Тайӧ ӧд ті, ребята, уджалінныд Домна Лапина бабушка ордын?
— Ми...
— Но, сідзкӧ, тайӧ честьыс тіянлы и относитчӧ.
И Марья Дмитриевна мыччис Нюралы некымын мортӧн кырымалӧм неыджыд письмӧ.
Челядь кӧсйисны видзӧдлыны письмӧсӧ, йӧткасисны, увгисны.
— Вай видзӧдлам...
— Кодсянь тайӧ?
— Тэ меным сайӧдан...
— Энлӧй, ребята, — шуис Марья Дмитриевна. — Нюра, лыддьы письмӧсӧ гораа.
И Нюра заводитіс лыддьыны:
«Дона челядь, миян боец Фёдор Лапин получитіс мамсяньыс письмӧ.
Сійӧ гижӧма сылы, кыдзи ті отсалӧмныд сылӧн семьялы.
Аттьӧ тіянлы, челядь, став миян частьсянь боецлӧн семья вӧсна тӧждысьӧмысь.
Ми гижам тіянлы ылыс йӧз мусянь,
ми воськов бӧрся воськов бойясӧн мунам водзӧ победалань, но миянлы кокньыдджык воюйтны, кор ми тӧдам, кыдзи гортын тӧждысьӧны миян рӧднӧйяс вӧсна да кутшӧм бур челядь быдмӧны миян странаын.
Миномётнӧй частьса боецъяс: Лапин, Федюнин...»
Водзӧ ещӧ вӧлі дас кырымпас.
Челядь шай-паймунӧмӧн чӧв олісны.
— Мый нӧ, ті заслужитінныд тайӧс, — шуис Марья Дмитриевна.
Сӧмын учительскӧй ӧдзӧс сайын челядь воисны ас садяныс, кутісны чирзыны, быргыны, волнуйтчигтыр котӧртісны классӧ.
Письмӧсӧ лыддисны некымынысь да новлӧдлісны сійӧс ӧти классянь мӧд классӧ, висьтавлісны гортсаясыслы, лыддьылісны читальняын.
Сэсся Алёша рисуйтіс сылы неыджыд рама, да челядь ӧшӧдісны сійӧс классас.
Мӧд лунас найӧ гижисны боецъяслы ӧтветнӧй письмӧ да кӧсйысисны налы велӧдчыны бура да тӧждысьны фронтовикъяслӧн семьяяс вӧсна да ёрта-ёрт вӧснаыс.
Нюра переписывайтіс письмӧсӧ куимысь, пока решитісны, мый татшӧм видӧн сійӧс позяс мӧдӧдны боецъяслы.
Письмӧ мӧдӧдӧм вылӧ Марья Дмитриевна сетіс ыджыд, мича конверт.
ЧИЖИК МУНІС ХОЛМЫӦ
— Валя Веселова!
— Тані!
— Климов!
— Эм!
— Теплых!
— Тані!
Чижик чуксалӧ челядьӧс да, коді абу, пасъялӧ журналӧ.
Талун мыйкӧ классын этшаӧнӧсь.
Да, тыдалӧ, лоӧ пурга.
Тӧлыс сідзи и таркӧдӧ ӧшиньясӧ, сідзи и швачӧдӧ стеклӧӧ ва лымйӧн.
— Нюра Валова!
— Абу.
Чижик кутіс беспокоитчыны.
— Коді тӧдӧ, мыйла абу Нюра?
— Ме тӧда, — шуӧ Манька, — ми сыла пыралім, а сійӧ висьӧ.
Ставнас гӧрдӧдӧма, дрӧжжитӧ, нинӧм оз сёй.
Сылӧн мамыс кык сутки нин гортас абу волӧма, сы вӧсна мый фермаас мӧсъяс куканясьӧны.
А челядьыс няргӧны.
Ми сылы керкаас пес пыртім да пачсӧ ломтім.
Дзик мат!
Буракӧ, кулӧ!
— Мый тэ? — ёна повзис Чижик.
— Бызгун! — ӧвтыштіс кинас Саша.
— Да ті Александра Степановнаыслы висьталінныд, мый Нюра висьмӧма? — юаліс Миша.
— Эгӧ, ми эгӧ удитӧй, школаӧ тэрмасим.
— Но, урокъяс бӧрын мун да висьтав сылы, медым гортас тэрмасис, а то Нюралы ӧтнаслы лёк.
Зильгис звӧнок.
Чижиклы веськодь урокъясыд.
Некыдзи сійӧ оз вермы артавны, дона-ӧ сулалӧ печенье да дона-ӧ сакар.
Чижик думайтӧ сӧмын Нюра йылысь.
Кыдзи сійӧ сэні, коньӧр?
Ӧд вит посни челядь, колӧ найӧс вердны, юктавны.
Ӧтнас кыз Танька мый сулалӧ!
Чижиклы сэтшӧм жаль, сэтшӧм жаль Нюраыс!
Синваыс доршасьӧ сылӧн синъясас.
— Чижик, — тувкӧдӧ сылы бокас Миша, — тэнад ӧшибка артмӧма.
— Но и мед ӧшибка, мед!
Гашкӧ, Нюра сэні, и збыльысь, кулӧ...
А ми кӧсйысим боецъяслы тӧждысьны ёрта-ёрт вӧсна.
И Нюралӧн сідзжӧ батьыс фронт вылын...
Урокъяс бӧрын Чижик оз удит сӧветуйтчыны чойыскӧд.
Леночка ӧдйӧ мунӧ учительскӧйӧ, талун налӧн педсӧвет.
Сэки Чижик шыасьӧ челядь дінӧ.
— Дружнӧйяс, — шуӧ сійӧ, — ми долженӧсь ӧні жӧ мунны отсавны Нюралы, оз жӧ позь сійӧс тадзи эновтны.
Но челядь сомневайтчӧмӧн видзӧдлывлӧны ӧшиньӧ.
— Ме талун школаӧ кольчча, — шуӧ Манька. — Турӧб лоӧ.
— И ме кӧсйыси...
— И ме...
Челядь шӧйӧвошӧмаӧсь, — ӧд Нюралы колӧ отсавны.
Чижик пузьӧ:
— Со ті кутшӧмӧсь «дружнӧйяс»!
Вӧрӧ вотӧсла ветлыны, лаптаӧн ворсны, мойдъяс кывзыны...
А кыдзи ёртным матӧ воас, сэки став тіян дружбалы и пом!
А коді кӧсйысьліс и радлыны ӧтлаын и отсавны матӧ воысьлы?
Но, сідзкӧ, ме ӧтнам муна.
— Да виччысьлы тэ, Чижик, — ӧлӧдӧ Миша. — Ӧні ме котӧртла, висьтала Александра Степановналы.
— Александра Степановна мунӧма видз вылӧ турунла, — висьталӧ Алёша, — воас рытладорыс.
— Со мый, ребята, — шуӧ Миша, — ме ветла Власьевналы висьтала.
Сійӧ мыйкӧ думыштас, гашкӧ, вӧв судзӧдас; и ме сыкӧд ветла.
— И сэки ме ветла, — шуӧ Манька, — сэні ӧд овмӧсас отсавны колӧ, тэ ачыд он куж.
— А ми и узьны вермам, — шуӧны Веселова чойяс.
Но Власьевна стӧрӧжкаын эз вӧв.
— Виччысьлам час кымын, педсӧвет помасяс, и ми ставсӧ висьталам Марья Дмитриевналы, — решайтӧ Миша.
Но Чижик дзоньнас сотчӧ.
Сылы кажитчӧ, мый Нюралы колӧ отсавны ӧні жӧ, тайӧ минутаас, быдса час виччысьны оз позь.
Сійӧ корӧ Манькаӧс коридорӧ:
— Маня, сылы зэв лёк?
— Вывті, ой, вывті, — шуӧ Манька да топӧдӧ вомдоръяссӧ.
— Со мый, — шуӧ Чижик, — тэ, Маня, нинӧм эн висьтав, а ме муна ӧні...
Он висьтав?
Ог...
Чижик пасьталӧ пась да петӧ кильчӧ вылас.
Ок, и лёк жӧ поводдяыс ывлаас!
Дзик муӧдзыс ӧшӧдчӧмаӧсь кымӧръяс, коръясӧкӧ лёкысь усьласьӧ скӧр тӧв, тревожнӧя шувгӧны вӧрын козъяс.
Чижик топӧдыштӧ пась пӧлаяссӧ да мунӧ вороталань.
Манька ӧти платье кежсьыс петӧ кильчӧ вылас.
— Чижик, виччысьлы менӧ, Чижик!
Ме муна тэкӧд, сӧмын пасьтася.
Но Чижик оз нин кыв сылысь...
* * *
Турӧб кыптіс друг.
Гартчис туй кузя лым бус, ратшкакылісны пожӧмъяс, нюклясисны мегыр моз, кисьтісны увлань чуткасьысь кос лым.
Козъяс тіралігтыр ӧвтчисны лапъяснаныс.
Налӧн сьӧд кокъяс гӧгӧр кольчаӧн гартчис лым.
Сотысь чизыр тӧв эз сет лолавны.
Чижик бергӧдчывліс сылы мышкӧн, шойччыштліс да бара муніс туй кузя, позьӧ кӧ шуны туйӧн тайӧ сутшкасьысь сук еджыд йӧвсӧ, коді пуис Чижик гӧгӧрын.
Кос лым пырис пась воротник саяс, сосъясас, гынкӧм пытшкас, и некытчӧ вӧлі дзебсьыны сыысь.
Кокъяс вӧйласисны толаясӧ; кык воськов сайысь нинӧм вӧлі оз тыдав.
Чижик зурасис пуӧ, парсыштіс банбоксӧ, сувтіс.
Турӧбыс омляліс кӧин моз, шутьляліс, дзуртіс, шувгис.
Банбокъясыс йизисны.
Чижик дугдывтӧг чышкаліс найӧс дзикӧдз нин кӧтасьӧм кепысьнас.
Синлысъясыс гыӧртісны, кынмисны кокъясыс...
Бергӧдчыны бӧр?
Но кӧнкӧ матын нин должен лоны Холмы, а сэні Нюра, кодлӧн жарыс зэв ыджыд, куйлӧ ӧтнас, беспомощнӧй, Нюра, кодлы Чижик сетліс дружитӧм йылысь клятва...
И лым толаӧ вӧйласигтыр Чижик бара упрямӧя муніс водзӧ, вермасис пешкыльтчысь пась пӧлаясыскӧд, сувтыштавліс, медым лолыштны....
Турӧб дугдіс сідз жӧ друг, кыдзи и заводитчис.
Кытчӧкӧ водзӧ лэбис ярмӧм тӧв.
Тіралігтыр на веськӧдчисны пожӧмъяс.
Козъяс, кодъясӧс тӧлыс мездӧма лым эшкынсьыс, веськӧдісны мудзӧм лӧзов-веж лапъяссӧ.
Сӧдз небесаын мыччысисны дзирдалысь кӧдзыд кодзувъяс.
Лым бусыс ещӧ гартчис на кокъяс дорын, еджыд бусӧн киськалісны гынкӧмъяссӧ.
Со и сійӧ ланьтіс.
Чышъян помнас Чижик чышкыштіс кӧтасьӧм чужӧмсӧ, пыркнитіс пасьсӧ, гӧгӧр видзӧдліс да пыр жӧ гӧгӧрвоис: вошӧма туйсьыс.
Вом пытшкӧсыс лои кос, бытшкыны кутіс морӧспань улас.
— Но, нинӧм, нинӧм, — шуаліс аслыс Чижик.
Ме эг вермы кежны ылӧ туйсьыс.
Сійӧ кӧнкӧ тані, дзик орччӧн.
Веськыдвылас, со эсійӧ пожӧм саяс.
Пидзӧсӧдзыс лымйӧ вӧйласигтыр, тола пытшкысь чорзьӧм гынкӧмъяссӧ сьӧкыда лэпталігтыр Чижик келіс веськыдвылӧ.
По вӧрыс сэні лон сукджык, лымйыс джуджыдджык, туй эз вӧв.
«Ме ӧшибитчи, меным колӧ шуйгавылӧ», — думайтіс Чижик да кежліс шуйгавыв.
Пожӧмъяс веськодьпырысь видзӧдісны вӧрӧд кытшлалысь ичӧтик нывка вылӧ.
Сӧмын не повзьыны, сӧмын не повзьыны, — эскӧдіс асьсӧ Чижик. — Ӧні ме думышта, кыдзи колӧ вӧрын корсьны туй: «Туй колӧ корсьны кодзувъяс серти, нитш серти да мыръяс вывса вогӧгӧрся кольчаяс серти...» Час ме видзӧдла, кӧні войвыв, кӧні лунвыв, и аддза туйсӧ.
Чижик сёрнитіс гораа, медым не кывны вӧрлысь тӧвся сьӧкыд чӧв-лӧньсӧ.
Кодзувъяс эз отсавны Чижиклы.
Муртса аддзис сійӧ Большая Медведицаӧс, дыр видзӧдіс весалӧм эзысь кӧні вылӧ, но туй йылысь сійӧ нинӧм эз висьтав сылы.
Нитш?
Вогӧгӧрся кольчаяс?
Но кытысь найӧс аддзан метра судта лым увсьыс?
Пу лапъяс вешталігӧн Чижик воштіс кытчӧкӧ кепысьпӧвсӧ да ӧні пӧляліс веськыд ки вылас да шонтіс сійӧс питшӧгас.
Кокъясыс Чижиклӧн тіралісны, сьӧлӧмыс тіпкис тэрыба-тэрыба, вомдоръясыс косьмисны.
«А всё-таки ме ог пов, — шуаліс аслыс Чижик. — Вот ньӧти ог пов.
Ме муна правильнӧ.
Но, ещӧ дас минута, ещӧ час джын, и ме пета Холмыӧ».
Вӧр весьтӧ кыпӧдчис тӧлысь да киськаліс лымсӧ лӧзов рӧмӧн.
Тӧлысьыс кажитчис гажаӧн да нюмъялысьӧн, тайӧ тӧлысьыс, коді бура тӧдӧ ассьыс туйсӧ.
И сэки Чижик повзис: дзирдалысь еджыд лым вылысь сійӧ аддзис ассьыс гӧрд кепысьпӧвсӧ!
Сідзкӧ, сійӧ кытшлалӧма ӧти местаын.
Пыр жӧ нинӧмӧн лои лолавны.
Нывка нёровтчис пожӧм бердӧ, разис чышъянсӧ.
Сійӧ весиг эз лэпты кепысьпӧвсӧ.
Водзӧ сійӧ оз вермы воськовтны ни ӧти воськов, ни ӧти воськов, весиг медся ичӧт воськов.
Сійӧ кутас сулавны тадзи пожӧм дорын, кыдзи Некрасовлӧн Дарья.
Но ӧд сійӧс аддзасны, дерт, аддзасны.
Тӧдӧмысь, Миша висьталіс Леночкалы, и Власьевналы висьталіс.
Найӧ локтасны сыла вӧлӧн, и сійӧ водас турун пӧвстӧ да кутас узьны, узьны, узьны...
А пока позьӧ пукалыштны мыр вылын.
Чижик муртса пальӧдчӧ вугралӧмысь.
Оз, узьны оз позь.
Унмовсян кӧ, кынман.
Колӧ мый йылысь кӧ думайтны...
Со...
Нюра... коньӧр Нюра... сійӧ висьӧ... сійӧ куйлӧ вольпасьын да, дерт, узьӧ, узьӧ, узьӧ...
Чижик усьӧ мыр вылысь небыдик пушыд лымйӧ, кияссӧ пуктӧ юр улас, и пожӧм пуяс скӧрысь видзӧдӧны кок уланыс куйлысь нывка вылӧ.
ТРЕВОГА
Манька бӧр муніс школаӧ.
Челядь разӧдчалӧмаӧсь нин.
Власьевнаӧс да Марья Дмитриевнаӧс виччысигмоз Миша убирайтіс класс.
Манькалӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв долыд: висьтавны-ӧ али не висьтавны?..
— Миша, — решитчис сійӧ, — а Миша...
— Мый тэныд?
— Чижикыд ӧд муніс...
— Кытчӧ муніс?
— Холмыӧ, Нюра ордӧ...
Миша зэв ёна скӧрмис:
— Да кыдзи нӧ тэ сійӧс лэдзин!
Мыйла эн висьтав меным либӧ Сашалы?!
— Сійӧ эз тшӧкты...
Миша эз кут водзӧ юасьны, сійӧ эновтіс уберитчӧмсӧ да котӧртіс увлань, фермаӧ.
Гашкӧ, Александра Степановна воис, сійӧ босьтас вӧв да вӧтӧдас Чижикӧс.
Александра Степановна и збыльысь воӧма.
Сійӧ ректӧ додьсьыс турунсӧ да абу на удитӧма вӧвсӧ лэдзавны.
Миша висьталіс торксялігтыр да волнуйтчигтыр.
Сылысь кывзӧм бӧрын Степановна дӧсадапырысь чукыртчыштліс.
— Эсійӧ нин, зэв варовыд!
Манька век нинӧм абусӧ сӧрӧ.
Турунла мунігӧн ме кежалі гортӧ.
Нинӧм сэтшӧм страшнӧйыс Нюралӧн абу.
Насмука да кызӧдӧм, вот и ставыс.
Да и жарыс абу.
Сӧмын весьшӧрӧ котӧртӧма сы дорӧ пӧдругаыс.
Тайӧ кадас чепӧсйис кӧдзыд тӧв.
Александра Степановна да Миша кыдзкӧ повзьыштӧмӧн видзӧдлісны небеса вылӧ.
— Абу бур! — шуис мӧс лысьтысь. — Ой, абу бур, турӧб лоӧ!
А нывкаыс ӧтнас вӧрын.
Тэ, Миша, мун висьтав фермаас, мый ме муні.
Турӧб заводитчытӧдзыс, гашкӧ, ме вӧтӧда нывкасӧ.
И пыр жӧ бӧр бергӧдча.
И Александра Степановна уськӧдчис пу доддьӧ да вӧтліс вӧвсӧ.
Фермаын Миша висьталіс мӧс лысьтысьяслы да эз мун гортас.
Тревожнӧя ӧшиньяс вылӧ видзӧдлывлігтыр сійӧ отсаліс нывбабаяслы сетавны мӧсъяслы сёян, чиститны стойлӧяссӧ, лыаӧн зыраліс пӧдӧнчаяссӧ.
Александра Степановна век на эз вӧв.
Кор заводитчис турӧб, Мишалӧн ставыс кутіс гылавны кисьыс.
Да и мӧс лысьтысьяс уджалісны вынсьыс вывті, ышлолалісны, кывзысисны, частӧ котӧртлывлісны ӧдзӧс дорӧ.
И вот кутіс кывны додь сюв дзуртӧм.
Александра Степановна, коді ставнас тырӧма лымйӧн да вӧлі лым баба кодь, восьтіс ӧдзӧссӧ да нёровтчис кӧсяк бердӧ.
— Нывка некӧн абу, — шог гӧлӧсӧн шуис сійӧ, — некӧн абу.
Холмыӧдз ветлі.
Абу волӧма.
Беда!
— Беда! — шыасис кодкӧ нывбабаяс пиысь, — ой, беда!
— Мый вӧчны?
— Котӧрт, Миша, школаӧ директорша дорад да висьтав тшӧтш Лена Павловналы.
А ті, бабаяс, доддялӧй Савраскаӧс да мунӧй конюшняӧ.
А ме — Иван Евдокимович дорӧ.
И вот колхознӧй дворын кыліс тревожнӧя да ёна рельсӧ кучкалӧм шы.
«Тревога!
Тревога!
Тревога!
Отсӧг вылӧ!
Отсӧг вылӧ!»
Нывка ылалӧма вӧрӧ, и вот колхоз ставнас кыпӧдчис отсӧг вылӧ.
Мунігмозыс чышъянъяссӧ кӧртавлігтыр нывбабаяс котӧрӧн петалісны гортъяссьыныс.
Челядь босьталісны лыжияс.
А школа дорсянь, кыпӧдчысь ыджыд тӧвкӧд вермасигтыр, тэрмасисны Леночка да Власьевна, на бӧрся муртса вермис вӧтчыны Марья Дмитриевна.
Сёрнияс эз вӧвны.
Эз вӧвны ышлолалӧмъяс да ноксьӧм.
Ӧдйӧ, деловитӧя доддялісны став вӧвъяссӧ, ӧзталісны пӧнаръяс, сёрнитчисны да туй кузя мунісны вӧрӧ.
Александра Степановна должен вӧлі ещӧ ӧтчыд ветлыны Холмыӧдз, внимательнӧя видзӧдны туй бокъяссӧ.
Леночка да Власьевна мунісны сыкӧд.
Мукӧдъясыс чеччисны вӧр ді дорӧ, вӧвъяс дінӧ колисны челядьӧс, а асьныс ӧзтӧм пӧнаръясӧн мӧдӧдчисны веськыда лым кузяыс.
Быттьӧкӧ уна дас шырби кутісны лэбавны вӧрті.
Турӧб лӧнис.
Йӧз чуксасисны, горзісны, копыртчылісны быд куст дорӧ, быд мыльк дорӧ.
Лена пукаліс доддьын, ачыс йӧжгыльтчыштӧма, кельдӧдӧма.
«Эг вермы видзны, — думайтіс сійӧ, — эг вермы видзны Чижикӧс, ассьым чойӧс, эг дӧзьӧрит...
Коньӧрӧй, ичӧтикӧй менам.
Кутшӧм сылы страшнӧ.
Ӧтнас турӧб дырйи.
А ме, а ме тайӧ кадас пукалі шоныд комнатаын, эг кут, эг дорйы, эг отсав...»
Синъяс доймытӧдзыс Леночка видзӧдіс вӧрӧ.
Миша сулаліс вӧв дорын.
Сійӧ и ачыс эз казяв, кыдзи кодкӧ сюйыштіс сылы киас вӧжжи да тайӧн заставитіс сійӧс кольччыны вӧр ді дорӧ.
Кынмысь кокъяс йылас неылын чеччаліс горзысь Петька.
Вӧвсӧ пожӧм бердӧ домалӧм бӧрын Саша кайис джуджыд коз пу йылӧ.
Сьӧкыд пасьыс да гынкӧмъясыс мешайтісны сылы.
Сійӧ зэв сьӧкыда кайис ӧти ув вывсянь мӧд ув вылӧ, мудзис, пӧсяліс да пӧрччис пасьсӧ.
Пась лэбзис лым вылӧ, быттьӧ зэв ыджыд виӧм лэбач.
— Сашка, тэ нинӧм он аддзы?
— Нинӧм, ставыс еджыд.
— Тэ видзӧд бурджыка, пуяс улас видзӧд.
— Видзӧда-а.
Став вӧр пасьталаыс кылісны горзӧмъяс, чуксалісны Чижикӧс да ёрта-ёртнысӧ.
Зёльӧдчисны сьӧрсьыныс босьтӧм мӧс жыннянъясӧн.
Пӧнаръясысь вижов югӧръяс нюжӧдчалісны лӧз лым вылӧ.
Но и тӧлысьыс сэтшӧма югдӧдіс ставсӧ видзӧдны позьтӧм югыд светӧн.
И вот нывбабаяс кутісны бӧр воавны вӧвъяс дінас.
Зумышӧсь, нинӧм шутӧг найӧ матыстчылісны додьяс дорӧ, весалісны ас вывсьыныс лымсӧ, пыркӧдісны гынкӧмъяссӧ, пуксьывлісны шойччыны, надзӧник сӧветуйтчисны.
— Тані абу, бура корсим.
— Колӧ мӧдарладорсяньыс пырны.
— Руч сёнлань вайӧ мунамӧй, а сэсянь бара вомӧнӧн мунам.
— Но, кыдзи сійӧ Руч сёнас вермис веськавны?
Сійӧ ӧд туйӧд муніс, кӧнкӧ тані должен лоны.
— А друг да сійӧ веськыд туйӧд муніс?
Тайӧ догадкаыс шызьӧдіс ставнысӧ.
— Батюшки!
Да ӧд сэні кӧин оланін, сэті кӧинъяс ветлӧдлӧны!
И, мудзӧм йылысь вунӧдӧмӧн, нывбабаяс ӧзталісны пӧнаръяс да, вӧвъяссӧ кучкалігтыр, тӧвзисны-мунісны Руч сёнлань.
Миша дзебсис пожӧм пу сайӧ.
АЗБУКА МОРЗЕ
«Чижик эз вермы мунны веськыд туйӧд, сійӧ весиг сэтчӧ кежанінсӧ эськӧ эз аддзы...
Сійӧ кӧнкӧ тані, туй дорас... — думайтіс Миша, — ме должен, должен сійӧс аддзыны.
Мӧдногӧн, кыдзи ме видзӧдла Лена Павловналы синмас?»
Миша зэлӧдыштіс тасмасӧ.
Радейтана тетрадьыс шура-шаракыліс питшӧгас.
«Андрей Николаевич кӧ вӧлі, сійӧ эськӧ тадзи эз коль, сійӧ эськӧ аддзис, думыштіс эськӧ мыйкӧ».
Миша кутіс лыжиасьны.
Ён кӧвъяс нюжӧдчисны лыжисяньыс вӧньӧдзыс.
«Лёк, мый пӧнар абу.
Но, нинӧм, зептын эм истӧг кӧрӧбка».
Сьӧкыд сылы писькӧдчыны лыжнятӧг сук вӧр пӧвстӧд.
Рыж чарӧм дугдывтӧг жугласьӧ, быттьӧ кокӧдыд нетшкӧ.
Частӧ лоӧ кытшовтны пуяс гӧгӧр, кустъяс гӧгӧр, кӧч моз кытшлавны лым вывті.
Дугдывтӧг ковмис вештавны пу лапъяс, видзны синъястӧ.
Некымынысь воськовтӧм бӧрын Миша сувтыштлывліс, пуктывліс кисӧ вом дорас да горӧдлывліс:
— Чижик, Чижик, ау-ау-ау!
abu
Вӧрыс чӧв олӧ.
Сӧмын повзьӧм еджыд кӧч друг чепӧсйис куст улысь да, повзьӧмысла пельяссӧ юр бердас топӧдӧмӧн, уськӧдчис пышйыны, бӧр кокъясыс панъялісны водз кокъяссӧ.
Шочиника шпоркнитлас джуджыд пожӧм йылын кынмытӧм лэбач уркай.
А со туплясьӧ лым вылас кулӧм рака.
Коньӧр абу вермӧма терпитны турӧбсӧ.
Весиг рака... а кыдзи нӧ коньӧр Чижик?
— Чижик!
Чижик! — горзӧ Миша, и гӧлӧсыс сылӧн тіралӧ да киргӧ.
И друг вӧрын кыліс челядь гӧлӧсӧн страшнӧя горӧдӧм, коді помасис ойӧстӧмӧн да чирӧстӧмӧн.
Миша дрӧгнитіс да сувтіс.
Чижик?!
Но горӧдӧмыс кыліс дзик аслас юр весьтын.
Да тайӧ сюзь!
Со сійӧ пукалӧ пожӧм улысса ув вылас, нырыс сылӧн крука, юрыс каньлӧн кодь.
Лапнитчывтӧм виж синъяссӧ сувтӧдіс Миша вылӧ.
— О, полӧкалӧыс! —
Миша чорыда чабралӧ лым да лыйӧ повзьӧдчысь лэбачлы.
Сюзь дышиника лэбзьӧ местасьыс, чорыд бордъяснас шлопкӧдчигтыр вуджӧ мӧд пожӧм пуӧ да пыр сідзи жӧ оз чӧвтлы виж синъяссӧ детинка вылысь.
Мишалы лои шуштӧмкодь.
Сійӧ содтіс воськовъяссӧ.
Горзӧ пыр гораджыка, пыр тшӧкыдджыка.
И друг сылӧн гӧлӧсыс ори.
Вомсьыс петіс сӧмын чирӧм гӧлӧса вашкӧдӧм.
Тӧлысьыс кытчӧкӧ воши, кодзувъяс кельдӧдісны.
Вӧрын лои пемыдджык.
Миша босьтіс ыджыд бедь да кутіс кучкавны сійӧн гора пожӧм пуӧ.
— Куим тире, точка, кык точка, куим точка, тире.
Чижик! Чижик! Чижик! — кучкалӧ сійӧ гораа.
Чӧв-лӧнь.
И друг кысянькӧ шуйгаладорсянь Мишалы кыліс пуӧ омӧлика кучкалӧмӧн ӧтвет.
Точка, тире, кык точка, куим точка...
Ок, Чижик мыйкӧ путайтӧ...
Но тайӧ нинӧм, нинӧм, мед путайтӧ, мед сӧмын стучитас...
Миша уськӧдчӧ стучитанінлань, сылӧн чужӧмыс гыжъяссьӧ коз лапъясӧ, детинка воштӧ шапкасӧ.
— Кучкав, кучкав, Чижик, гораджыка!
Тук, тук, тук!
Кучкалӧм шы пыр матынджык и матынджык, а со и эрд.
Рӧвнӧй, чистӧй лым вевттьӧма сійӧс вӧрзьӧдлытӧм ковёрӧн, а джуджыд пожӧм йылын, уджсӧ помалӧм бӧрын, пукалӧ гӧрд юра сизь да чуймӧмӧн видзӧдӧ кортӧм гӧсть вылӧ.
Уна во нин Мишалы эз вӧв окота тадзи бӧрдны, кыдзи ӧні.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник мунӧ эрд вылысь, зурасьӧ мырйӧ, тӧкӧтьӧ оз чег лыжисӧ, да кын сюръяӧн сувтӧ места вылас...
Ёкмыльтчӧмӧн да ас улас пидзӧсъяссӧ кусыньтӧмӧн мыр сайын куйліс Чижик.
Миша оз вермы сёрнитнысӧ, оз вермы чукӧстны нывкаӧс.
Лыжиясыс мешайтісны сылы пидзӧсчанясьны.
Сійӧ пӧрччис лыжисӧ, пыр жӧ вӧйис лымйӧ, повзьӧмысла кӧдзалӧ пытшкӧсыс, ньӧжйӧник-ньӧжйӧник копыртчӧ нывка дорӧ.
— Кынмин?!
Но киыс сылӧн инмис шоныд банбокӧ, и сэки Мишалӧн кылӧ бӧрдӧмсорӧн, чирӧм гӧлӧса шӧпкӧм:
— Ловъя!
Чиженька!
Ловъя!
КӦИН ПЕТӦ ТУЙ ВЫЛӦ
Миша да Чижик восьлалӧны туй кузя.
Миша топыда кутӧ нывкаӧс киӧдыс.
Сылы пыр кажитчӧ, мый Чижик вермас бара кытчӧкӧ вошны, и сэки ковмас выльысь заводитны корсьысьны.
Абу зэв лӧсьыд мунны нывкӧд киӧ кутчысьӧмӧн, а мӧд кинад кутны пельпом вылын лыжияс.
Но зато южмӧм туй сідзи и котӧртӧ ачыс кокъяс улад.
Абу нин сэтшӧм, кутшӧм вӧлі сэні, чащаын.
Кӧнкӧ вӧр саяс, тыдалӧ, заводитӧ дзебсьыны кымӧръяслӧн кыз эшкын улӧ кельдӧдыштӧм толысь.
Вӧрын рӧмыд: руд, но мичаа тыдалӧ быд ньӧртор.
Миша полӧмӧн видзӧдлывлӧ Чижик вылӧ.
Нывка мунӧ кыдзкӧ вывті нин ньӧжйӧ, муртса лэпталӧ кокъяссӧ, оз варовит, нинӧм оз варовит, нинӧм оз висьтав, чӧв олӧ.
— Чижик, — юалӧ Миша, — тэныд вӧлі ёна страшнӧ?
— Страшнӧ, — дышпырысь висьталӧ нывка.
— Но ӧд тэ тӧдін, мый ми тэнӧ корсям?
— Тӧді...
Миша копыртчӧ Чижиклань:
— Тэ мыйла татшӧм?
Мудзин?
— Мудзи, — шуӧ Чижик, да друг сылӧн паськыда восьтӧм синъяссьыс кутіс гӧгыльтчыны синваыс.
— Мудзи... — шӧпкӧдӧ Чижик, — мудзи... гортӧ окота...
Леночка дорӧ окота...
— Регыд, регыд.
Ми пырысь-пыр воам, — бурӧдӧ нывкаӧс Миша, а ачыс полӧмӧн видзӧдлывлӧ Чижик чужӧм вылӧ.
Но, гӧгӧрвоана, ставыс гӧгӧрвоана: Чижик висьӧ.
Банбокъясыс да плешкыс сылӧн жарысла банйӧмаӧсь, вомдоръясыс косьмӧмаӧсь, вомыс джынвыйӧ восьса, а синъясыс гудырӧсь-гудырӧсь, а куньсьысь синлапъяс увсьыс визувтіс синва.
«Беда! — думайтӧ Миша, — сійӧ оз во гортӧдз.
Мый ме кута вӧчны?
Мед кӧть кодкӧ прӧйдитіс туй кузяыс!
Но, нинӧм, матӧ кӧ воа, дзеба лыжиӧс, а Чижикӧс нуа кияс вылын».
— Но ещӧ неуна, Чижик, дзик неуна...
Сулалыштам, шойччыштам, а сэсся мунам водзӧ.
Энлы, тӧдан мый?
Ме дзеба лыжиӧс со татчӧ.
Тэ запомнитан тайӧ пусӧ, Чижик?
А аски волам да босьтам лыжисӧ.
Тэ сӧмын эн вунӧд, кӧні сійӧ, — зільӧ кыпыдпырысь варовитны Миша.
Чижик сулалӧ веськодьпырысь.
Миша дзебӧ лыжисӧ, пасйӧд вылӧ чегӧ коз пу ув, кутӧ Чижикӧс пельпомӧдыс.
— Тэ бурджыка пыксьы ме вылӧ.
Ми, тӧдан, кыдзи кутам мунны: сё воськов мунам да сувтыштлам.
Сэсся ещӧ сё воськов мунам...
Миша оз помав висьталӧмсӧ: дзик туй дорас кустъяс сайсянь видзӧдӧны веськыда сы вылӧ кык скӧр виж син.
Кӧин!
Миша дрӧгнитӧ.
Сійӧ ӧдйӧ кежыштӧ Чижиккӧд дзик туй шӧрас.
Тадзи бурджык, тадзи сійӧ оз уськӧдчы виччысьтӧг.
Найӧ ӧні тшыгысла дзик повтӧмӧсь лоины.
Сӧмын эськӧ мед Чижик оз казяв.
Сӧмын эськӧ мед оз повзьы...
И Миша бара заводитӧ мыйкӧ гажаа висьтавны, гажӧдны Чижикӧс, а ачыс тревожнӧя видзӧдлывлӧ вӧрӧ.
Виж синъясыс кусіны веськыдвылысь да друг ӧзйисны шуйгавылын.
«Гӧгралӧ», — шогпырысь думайтӧ Миша.
Детинка зільӧ сёрнитны гораджыка, кокъяссӧ вылӧ лэпталӧмӧн тувччалӧ, быттьӧкӧ кынтӧм кияссӧ швачӧдӧ воча, но кӧин оз пов да ворсӧ сыкӧд страшнӧй ворсӧм.
Виж синъяс ӧзйылӧны то веськыдладорас, то шуйгаладорас, то водзвыланыс, то бӧрвыланыс и пыр матынджык, и матынджык.
И медбӧрын зверь повтӧг веськыда петӧ туй вылӧ.
Тайӧ пӧрысь, тшыгйысла йӧймӧм кӧин.
Сійӧ гӧгӧрвоӧма нин, мый челядь аскежсьыныс, некод найӧс оз дорйы.
Сійӧ ещӧ видзчысьӧмӧнджык вӧтчӧ бӧрын, но вот-вот-вот уськӧдчас.
Ӧні нин Чижикысь нинӧм дзебны.
— Виччысьлы ӧти здук, — шуӧ Миша спокойнӧя, — сувт со сэтчӧ, ме водзвылӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — бӧрдӧмсорӧн юаліс Чижик.
— Нинӧм, сэні ичӧтик кӧинпи миян бӧрся вӧтчӧ, ме сійӧс пыр жӧ неуна повзьӧдышта. — Миша полӧмӧн видзӧдлӧ Чижик вылӧ.
— Но, повзьӧд, — надзӧник шуӧ Чижик.
Миша ӧдйӧ перйӧ истӧгсӧ, босьтӧ коз пу лап.
Истӧг чишнитас да кусӧ, а кын лап оз и думайт ӧзйыны.
«Мый эськӧ, мый эськӧ сэтшӧмсӧ ӧзтыны?» — думайтӧ Миша да дрӧжжитігтыр корсьысьӧ зепъяссьыс.
Некӧн нинӧм абу.
Сӧмын тасма костас шарӧдчӧ заветнӧй тетрадьыс.
«Оз, сӧмын тайӧс оз ков, — ачыс асьсӧ ӧлӧдӧ Миша. — Ми лучше ӧні пу вылӧ каям, а асывнас миянла воасны».
Кӧин матӧджык матыстчӧ.
Тыдалӧ нин сылӧн муӧ лэдзӧм бӧжыс, юр бердас топӧдӧм пельясыс, ставнас напряжённӧй, омӧльтчӧм, нюжалӧм тушаыс.
«Чижик пася, гынкӧма, оз вермы сійӧ кайны пу вылӧ».
Миша кыскӧ питшӧгсьыс тетрадьсӧ.
Морскӧй гӧрӧдъяс...
Миша куньӧ синъяссӧ да кималаснас косялӧ некымын лист.
Сійӧ чабралӧ найӧс гӧгрӧс мачӧ, ӧзтӧ да шыбитӧ туй вылас.
Кӧин чеччыштӧ бокӧ да, би вылӧ дзоргигтыр, сулалӧ вӧрзьӧдчывтӧг.
Миша босьтӧ Чижикӧс киӧдыс да, ас бӧрсяыс бӧрдысь нывкаӧс кыскигтыр, котӧртӧ, котӧртӧ.
Но со бумага сотчис, и кӧин бара вӧтчӧ на бӧрся, и Миша выльысь шыбитӧ би мач да, пӧсьнас мыссигтыр, пӧшти кияс вылас Чижикӧс нуигмоз, бара котӧртӧ водзӧ.
Бумага кусӧ, и ставыс заводитчӧ выльпӧв.
Миша оз нин думайт, оз виччысь мездӧм.
Сійӧ механическӧя косявлӧ да косявлӧ заветнӧй тетрадьсӧ, дугдывтӧг ӧзталӧ истӧг, босьтӧ киӧдыс лигышмунӧм нывкаӧс да котӧртӧ, котӧртӧ...
abu
abu
И друг сійӧ кылӧ бракольчилысь зильгӧм да, медбӧръя бумага листъяссӧ ӧзтӧм бӧрын, гораа горзӧ кӧдзыд воздухас:
— Татчӧ!
Отсалӧй!
Ӧдйӧджык!
Татчӧ!
И кодлӧнкӧ гӧлӧс шыасьӧ:
— <ns>Кы-ыла</ns>!
И бракольчияс зильгӧны гораджыка.
А кӧин, сувтыштлӧм бӧрын, сайӧдчӧ куст сайӧ.
Туй чукыльтанін ысь друг тыдовтчӧ додь.
Александра Степановна кучкалӧ вӧвсӧ.
Сылы тасмаас кутчысьӧмӧн сулалӧ Елена Павловна.
Власьевна мунігмозыс чеччыштӧ вӧв доддьысь да ас кадӧ удитӧ кутны дӧвъёвтысь Мишаӧс.
Елена Павловна босьтӧ Чижикӧс Миша киысь, а тасма костсьыс Мишалӧн усьӧ тетрадьыслӧн чорыд переплётыс да паськӧдчӧ лым вылӧ.
НЁЛЬӦД ЧАСТЬ
ТУЛЫС
ВИСЬӦМ
Вой.
Лампа трачкӧдчӧ да чадитӧ.
Посньыдик би чиръяс лэбыштны фитильысь, йӧктасны-йӧктасны стеклӧ пытшкас да кусӧны.
Буракӧ, сотчис став карасиныс.
Леночка оз казяв тайӧс.
Сійӧ доймытӧдзыс топӧдӧ кӧсичасӧ да думайтӧ пыр ӧтитор: «Мый вӧчны?
Мый вӧчны?»
А крӧвать вывсянь кылӧ бормочитӧм.
Кымынӧд лун нин Чижик сӧрӧ, дугдывтӧг сёрнитӧ, и пыр висьталӧ Нюра йылысь:
— Терпитышт неуна, ме регыд воа... со ещӧ вӧртор... сӧмын сэні, кажитчӧ, кӧинъяс... ме пырысьтӧм-пыр воа...
Нюра важӧн нин здоров, а вот Чижик...
Крупознӧй <rus>воспаление лёгких</rus>... и кыдзи отсавны?!
Воліс районысь доктор, юрсӧ довкйӧдлыштіс:
— Колӧ сульфидин, ӧтитор, коді вермас спаситны...
Но сульфидин абу.
Оз отсавны ни банкаяс, ни лекарствояс, ни компрессъяс.
Чижик пыр сідзи жӧ пессьӧ крӧвать вылас да лолалӧ киргигтыр, шумӧн.
Градусникын ртутьлӧн вӧсньыдик столбик сідз жӧ пыр кайӧ вывлань.
Галина Владимировна комнатаын биа, сэні сідзжӧ оз чӧскыда узьсьы.
Кухня лабич вылӧ никыльтчӧма Миша.
Муса, муса челядь!
Найӧ ни ӧти минута кежлӧ оз кольлыны керкасӧ, сутки чӧж ӧчередьӧн дежуритӧны.
Код тӧдас мый ковмас Елена Павловналы!
Нюраӧс, сійӧс нин дзик мырдӧн ковмывліс вӧтлыны.
Сылы пыр кажитчӧ, мый сійӧ мыжа Чижик висьӧмысь.
Ӧд тайӧ сы вӧсна Чижик воши вӧрас да куйліс некымын час кӧдзыд лым вылын.
А Манька вылӧ полан видзӧдлынытӧ.
Нывкалӧн ӧти синъясыс кольӧмаӧсь.
И оз сӧр, и оз быргы.
Тайӧ чорыд урок больгунлы!
Мӧдысь кутас думыштчывлыны аслас кывъяс вылас!
Леночкалӧн думъясыс дзугласьӧны, юрыс лэччӧ пыр увлань и увлань.
И вот сійӧ чорыда нин узьӧ, мудзӧм юрсӧ пуктӧма пызан вылӧ.
Галина Владимировна надзӧник пырӧ комнатаас, Лена пельпом вылӧ пуктӧ чышъян, матыстчӧ Чижик дінӧ.
Топыда синъяссӧ куньӧмӧн куйлӧ Чижик, поиктӧ жарысла, чужӧмыс чим гӧрд, да пыр мыйкӧ шуалӧ, шуалӧ.
Сьӧкыд, ок, сьӧкыд!
Коньӧр нывкаяс!
И пыр гажаа сералысь том учительницалӧн доршасьӧ синваыс.
Сійӧ босьтӧ йи пыртны сулея да петӧ кухняӧ.
Миша пырысь-пыр садьмӧ.
— Мыйкӧ колӧ?
Кыдзи Чижик?
Абу бурджык?
— Пыр сэтшӧм жӧ.
Ноко, Миша, вайышт лым.
Миша котӧрӧн петӧ ывлаӧ да пыртӧ сулея тырыс лым.
И бара кыссьӧны и кыссьӧны тревогаӧн да полӧмӧн тырӧм часъяс, сьӧлӧмтӧ дойдысь часъяс.
Медбӧрын заводитіс югдыны.
Друг кильчӧ вылын кутісны кывны кодлӧнкӧ тэрыб кокшыяс.
Ӧдзӧс воссис.
Порог дорын — туйӧ мунӧм вылӧ пасьтасьӧм Власьевна.
И чужӧм вылас тӧдчис мыйкӧ сэтшӧмтор, мый Миша пыр жӧ чеччыштӧ да гораа шӧпкӧмӧн корӧ:
— Галина Владимировна!
Галина Владимировна, волӧй татчӧ!
— Мый сэтшӧмыс, Власьевна?
Мыйкӧ лои?
— Лекарствотӧ, лекарствотӧ, коді колӧ... кыдзи сійӧс шуӧны?
— Сульфидин!
— Да, да, звӧнитлісны районсянь.
Судзӧдӧмаӧсь мыйта колӧ.
Ӧні муна МТС-ӧ, сэсянь кӧсйысисны сетны грузӧвик.
Ме регыд бӧр воа, висьталӧй Елена Павловналы!
И Власьевна вошӧ.
— Галина Владимировна, — волнуйтчӧмӧн юалӧ Миша, — сідзкӧ, ӧні Чижик кутас овны?
— Кутас, Мишенька, непременнӧ кутас! — висьталӧ Галина Владимировна да кисӧ пуктӧ Миша пельпом вылӧ.
МЫЙТА СЫЛӦН РӦДНЯЫС
Омӧльтчӧм, кельдӧдӧм Чижик пукалӧ крӧвать вылас.
Сылы ещӧ сьӧкыд на вӧрзьӧдчыны, сьӧкыд кутны киясас книга, да и лыддьысьӧмсьыс сійӧ ӧдйӧ мудзӧ.
Медся лӧсьыд куйлыны спокойнӧя да видзӧдны ӧшиньӧ.
А ӧшинь нин сылӧма, и сы сайын кельыдлӧз, быттьӧкӧ мыськӧм, енэж.
Чижик кодь жӧ жебиник шонді видзӧдӧ комнатаӧ.
Тёпкӧ и тёпкӧ войтва.
«Тюп-тёп, тюп-тёп!»
Кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач ньӧжйӧник чирикайтӧ ӧшинь улын.
Буракӧ, пинькай.
Енэжсянь кылӧны гогзьӧм шыяс.
Чижик тӧдӧ: тайӧ лэбӧны войвылӧ дикӧй юсьяс — кликунъяс.
Матыса му вылысь кылӧ дугдывтӧг жургӧм шы: тайӧ воӧма трактор да гӧрӧ му, кӧть лымйыс кӧнсюрӧ ещӧ куйліс сьӧдӧдыштӧм пластъясӧн.
Тулыс!
Леночка да Галина Владимировна школаынӧсь.
Ӧні торъя уна уджыс.
Тӧлысь мысти велӧдчан во помасьӧ.
А кухняын ньӧжйӧник ноксьӧ Власьевна.
Ок, тайӧ Власьевнаыс!
Сійӧ оз сет Чижиклы спокой!
Вот сӧмын ӧні на вердіс рокӧн, а пырысь-пыр, — Чижик ышлолалӧ, — тӧдӧмысь, йӧв ваяс!
И збыльысь, Власьевна вайӧ ыджыд тасьтітыр йӧв да водзвыв скӧра видзӧдӧ Чижик вылӧ:
— Ю!
И мед ӧти войт эз коль!
— Власьевна! — нориника шуӧ Чижик. — Ме тайӧ тасьтіас купайтчыны верма!
— Ещӧ и сёрнитӧ! — скӧрысь шензьӧ Власьевна. — Бур йӧзӧй!
Сійӧ ещӧ сёрнитӧ!
Тэ видзӧдлы, код кодь тэ лоин!
Сьӧлӧм оз лэпты тэ вылӧ видзӧдны!
А сійӧ, бур йӧзӧй, сёрнитӧ!
«Бур йӧзыс» керкаас абу, но Власьевна сёрнитӧ сэтшӧм убедительнӧя, мый Чижик, синъяссӧ куньӧмӧн, дугдывтӧг юӧ тасьтісьыс став йӧвсӧ.
— Но вот и бур!
Вот и умница!
Таысь паньтыр ма сета.
— Кытысь маыс?
— Анисья тьӧтка мӧдӧдіс.
Медбӧръя чашка чукӧртӧма да мӧдӧдіс!
Ставыс тэныд!
Мудзпырысь Чижик куньӧ синъяссӧ да думайтӧ: «Збыльысь, ставыс меным.
Тӧрыт Марушка вайис носки.
А Нюра со — первойя бербаяс.
На вылын гаръясыс польдчӧмаӧсь и вот-вот потасны.
А тётя Дуня пӧсь иднянь мӧдӧдӧма».
— Власьевна, — юалӧ Чижик,- — найӧ ставныс бурӧсь?
— Бурӧсь! — шуӧ Власьевна. — Миян йӧзыд бурӧсь!
Найӧ ӧні тырмытӧмджыка олӧны, ставныслы шог, а вот война помасяс, найӧ сэки асьнысӧ петкӧдласны!
— Власьевна, — корӧ Чижик, — висьтав, кыдзи найӧ асьнысӧ петкӧдласны!
Власьевна ачыс заводитӧ увлекайтчыны.
— Перво-наперво, — шуӧ сійӧ да кысянсӧ пуктӧ пидзӧс вылас, — стрӧитам аслыным больнича, бур докторӧс вайӧдам, а тайӧ со тэнад лекарствоыд, кыдзи сійӧс шуӧны?
— Сульфидин.
— Вот-вот, то сійӧ мыйта колӧ лоӧ.
Кодлы ковмас — пӧжалуйста!
— А ещӧ?
— А ещӧ семилетка восьтам, электричество лэдзам, садъяс садиталам...
— Кутшӧм лӧсьыд лоӧ, Власьевна!
— Но кыдз жӧ!
А ӧні узь!
Власьевна шебралӧ Чижикӧс да петӧ кухняӧ.
Но эз дыр ковмы узьны.
Школаын урокъяс помасисны, и Чижик дінын кодкӧ да кодкӧ век вӧлі.
Нюра котӧрӧн пырӧ да бура, делӧвитӧя висьтавлӧ Чижиклы школаса выльторъяссӧ:
— Мишкалӧн, Чижик, ставыс пятёркаяс, пятёркаяс, тӧдӧмысь отличникӧн петас!
А Валя Веселовакӧд мат!
Талун бара двойка получитіс!
— Арифметикаысь?
— Арифметикаысь! — ышловзьӧ Нюра. — Лена Павловна маитчӧ.
— А Саша?
— А Сашка шуӧ: «Обязательнӧ пӧ лоа писательӧн, зэв кыз книга гижа».
Ми нин сы вылын сералім-сералім!
Тӧдан мый, Чижик, бурд ӧдйӧджык!
Май первой лун кежлӧ колӧ концерт лӧсьӧдны.
Учительницаяс висьталӧны, мый и Берлин пӧ босьтасны!
— Но?!
Чижик повзьӧ: мыйдыра сійӧ висис!
Весиг нинӧм оз тӧд, мый свет вылас вӧчсьӧ!
— Но, а кыдз нӧ?!
Ӧні быд лун берлинскӧй направление йылысь висьталӧны, миян пыр кывзӧны-кывзӧны...
Пыр та йылысь сёрнитӧны.
Шуӧны, регыд пӧ победа лоӧ.
Сӧмын на Нюра муніс, Манька мыччис юрсӧ ӧдзӧсӧд:
— Нюра тані?
— Абу, абу! — сералӧ Чижик. — А мый, полан?
— Да ог, ог пов, а гажтӧмчи.
Ӧні сійӧ оз нин воспитывайт менӧ.
Шуӧ: «Ӧні ачыд лоин сознательнӧйӧн».
А со юбкаӧс ме всё-таки бара на косялі...
И кыдзи тайӧ быдторйӧ крукасьлӧ сійӧ!
Думыштчӧмӧн Манька видзӧдӧ косяссьӧминсӧ.
— Вайлы емтӧ, ӧдйӧджык вура.
Сэсся Миша вӧрысь вайис быдса моздор коз пу лапъяс.
Лӧз лысъяс пӧвстас мыччысьӧмаӧсь нин кельыдвеж емъяс.
Комнатаын пыр жӧ кутіс кывны тулыс дук да вӧр дук.
Ӧдзӧс оз пӧдласьлы минута кежлӧ.
Ӧти мунӧ — мӧд локтӧ.
Рытланьыс воӧ Леночка да вӧтлӧ ставнысӧ.
— Мунӧй, мунӧй, ребята!
Чижиклӧн нин чужӧмыс оз тӧдчы, мудзӧма.
Леночка пуксьӧ прӧверитны тетрадьяс, а Чижик думайтӧ став йывсьыс, мый сійӧ тӧдмаліс лунтырнас.
— Леночка, регыд миян Берлин босьтасны?
— Да, Чижик, регыд, сӧмын бойясыс зэв чорыдӧсь мунӧны.
Вот сизим часын муна кывзыны радио.
Уджъяс бӧрын пыравлӧны гырысьяс.
Марушка котӧртлас, и тётя Дуня, и Марья Дмитриевна кӧть вит минута кежлӧ, а непременнӧ пыралас.
Леночка челядьӧс оз лэдз керкаас, но ӧшиняс мыччысьлывлӧны юръяс.
Локтысь едждытӧдзыс ляскас нырсӧ стеклӧ бердас да приветливӧя ӧвтӧ кинас Чижиклы...
Сэсся Леночка вердас Чижикӧс, мыськас, ичӧтӧс моз гартас эшкынӧн, и чӧскыда унмовсигас Чижик думайтӧ вугралігтыр:
«Кутшӧм лӧсьыд бурдны, кор гӧгӧр рӧдняяс!»
ЮӦР ВАЙЫСЬЯС
Лунысь-лун быдӧн виччысисны война помасьӧм.
Кажитчис, позьӧ пӧдны волнуйтчӧмысла.
Миян йӧз тышкасисны нин Берлин бердын.
И кӧть враг отчаяннӧя водзсасис, и чорыд бойяс грымгисны долинаясын и гӧраясын, каръясса уличаяс вылын да ю берегъяс вылын, но орудиеясысь лыйсьӧм, самолётъяслӧн жургӧм шы пыр, лыдтӧм тшӧттӧм вӧв кокшы пыр век гораджыка кыліс Победалӧн зумыд шыыс...
И быдӧнлы кажитчис, мый ещӧ лун, но кык, но недель — и сувтас му весьтӧ тайӧ шензьӧдана «мир» кывйыс.
И кутасны цветитны садъяс, и олӧмыс лоӧ думыштны позьтӧм мичаӧн...
Власьевна вайис учительскӧйысь стул, сувтӧдіс сійӧс кильчӧ вылас да кутіс бура пасьтӧдны Чижикӧс.
Мыйӧн сӧмын сійӧ Чижикӧс эз гартлы: и Лена чышъянӧн, и аслас шальӧн, и кепысьӧн.
И кор Чижик лои кыз Танька кодь, Власьевна ичӧтикӧс моз босьтіс сійӧс кияс вылас, петкӧдіс кильчӧ вылӧ, пуксьӧдіс стул вылӧ да кокъяссӧ гартіс эшкынӧн.
— Пукав шонді водзас да бура лолав, весав морӧстӧ, — шуис сійӧ стрӧга.
Чижик любопытнӧя видзӧдіс гӧгӧрбок.
Сылы кажитчис, мый ставсӧ аддзӧ первойысь: и рудов-сьӧд муяссӧ, кӧні жуисны-вӧрисны йӧз, и веж вӧрдорсӧ, кӧні сьӧд лыска вӧр пӧвстын кельыдӧн вежӧдісны томиник коръяса кыдзьяс, и тулысся моз ойдӧм ю.
Чистӧй-чистӧй енэж фон вылын керкаяс кажитчисны пемыдӧсь да сьӧдӧсь, но тувсов шонді ӧзйис да дзирдаліс ӧшинь стеклӧясын.
Кӧнкӧ жургис-визувтіс ланьтлытӧм шор, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн да бӧжсӧ тешкодя вывлань лэптӧмӧн туй кузя котӧртіс кузь кока кукань, коді садьсӧ воштӧма шонді югӧрсьыс, тулыс дуксьыс да воздухсьыс.
Школьнӧй дворын вӧлі чӧв-лӧнь: воскресенье.
Но сиктсянь кыліс уджлӧн мудзлытӧм шум, и сы пӧвстысь настойчивӧя кыліс кутшӧмкӧ выль гажа шы: «котш-котш-котш» да «катш-катш-катш» котшкӧдчисны некымын дас мӧлӧт.
— Мый тайӧ татшӧмыс, Власьевна?
Мый тайӧ котшкӧдчӧ?
— А тайӧ челядь талун скворешняяс лӧсьӧдӧны.
Шуисны быд керка дорӧ тувъявны, зільӧны.
Ставсӧ тайӧс Лена Павловна думыштӧма.
Затейник!
— А скворецъяс воисны нин?
— Талун либӧ аски воасны.
Со нин разведчикъясыс шныряйтӧны-лэбалӧны.
Аддзан — видзӧдалӧны, дзонь абу важ керканыс, да абу-ӧ сэні кодкӧ мӧд олысь?
И збыльысь, сьӧдов турунвиж гӧна гажа лэбач бергалыштіс керка дорын, пуксис кильчӧ вевт вылӧ, видзӧдліс важ скворешняас.
Сы дорӧ лэбзис мӧд, и заводитісны сьывны, нюркйӧдлыны, шутьлявны мыйкӧ сэтшӧм йылысь, асланыс скворецъяслӧн йылысь.
Власьевна пырис керкаас идрасьны, а Чижиклы лои гажтӧм.
— Мый нӧ тайӧ некод ребята пиысь оз волы, а Леночка весиг воскресеньеӧ оз вермы пукыштны гортын!
И друг Чижик аддзис, мый сиктын вӧчсьӧ мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
Со кык нывбаба котӧртісны правлениеӧ.
Мунігмозныс чышъянъяссӧ кӧрталігтыр котӧртісны ӧдйӧ.
Со кузнеч петіс кузнечасьыс.
Ыркыд воздух вылас сылӧн партуксьыс, юрсисьыс, ён пельпомъяс вывсьыс кыптіс кокньыдик ру, — кажитчӧ, мый мортыс тшыналӧ.
Чепӧсйис сельпоысь вузасьысь да сідзжӧ тэрмасигтыр муніс правлениеӧ.
Гӧрд платьеа ныв, буракӧ Марушка, сулалӧ правление кильчӧ вылас да, кияссӧ вомдорас пуктӧмӧн, мыйкӧ горзӧ, но Чижик дорӧдз воӧ сӧмын «А-а-а!»
— Власьевна! — чукӧстіс Чижик. — Волы татчӧ!
— Мый сэтшӧмыс?
Чижик сэсся нинӧм эз шу, сӧмын индіс увлань, сикт вылӧ.
Сэні быд керкаысь нин котӧртісны колхоз правлениелань йӧз.
Сувтлісны, ӧвтчисны кияснас, чукӧртчавлісны чукӧръясӧ.
— Чижик, тэ пукав чӧв-чӧв!
Ме котӧртла тӧдмавны.
Неужели збыль?
Неужели нин?
Власьевна пасьталіс ватниксӧ да котӧртіс увлань.
Вот сійӧ паныдасис кодкӧдкӧ, кажитчӧ, Марья Дмитриевнакӧд, мый йылысь кӧ сёрнитісны, и друг Чижик аддзис, мый олӧма кык нывбаба, быттьӧ посньыдик челядь, сиктса улича вылын луншӧр лунӧ топыда-топыда кутчысьлісны.
— «Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый лоӧма?»
А сэки друг став воздухыс кутіс тіравны, шумитны, шутьлявны, сьывны...
Сёясӧн гажа лэбачьяс уськӧдчисны сикт вылӧ, школьнӧй дворӧ, вӧр доръясӧ.
Найӧ зэр моз киссисны пуяс вылӧ, керка вевтъяс вылӧ, найӧ дзользисны, и сьылісны, и шонді югӧръясас купайтчисны.
Скворецъяс воисны — тулыс пуксьӧм йылысь юӧр вайысьяс!
И гӧлӧсъясныс налӧн сорласисны шоръяс жургӧмкӧд да кыдз пуяс кышӧдчӧмкӧд, и кажитчис, — асьныс шонді югӧръясыс тиньгӧны, кыдзи зэлыда зэвтӧм струнаяс.
И, шумсӧ да китшкӧмъяссӧ торкигмоз, пыдісянь лолалысь Власьевна котӧрӧн кайис кильчӧ вылӧ да тшӧкъялігтыр горӧдіс Чижиклы том гӧлӧсӧн:
— Миян пырӧмаӧсь Берлинӧ!
Берлинӧ, Чижик!
Чышъяныс сылӧн уси юр вывсьыс, и эзысь кодь юрсиыс лёзьнитчӧма ыджыд плеш весьтас; и Власьевна бӧрдігтыр и сералігтыр стӧча висьталіс выльпӧв приказлысь кывъяссӧ: «...лэптыны Берлин весьтӧ победалысь знамясӧ».
МИЯН НАРОДЛЫ СЛАВА!
Лоины кутшӧмкӧ аслыссяма лихорадочнӧй лунъяс.
Некод эз вермы уджавны.
Леночка да Галина Владимировна частӧ пышйывлісны гортсьыныс.
Прӧвериттӧм тетрадьяс часъясӧн куйлісны пызанъяс вылын.
Власьевна пӧшти эз волыв гортас...
Йӧзыс чукӧртчывлісны ӧтилаӧ, — сідзкӧ, сёрнитісны Берлин йылысь.
Кузнечаын друг дугдывліс кывны мӧлӧтӧн котшкӧдчӧм, — сідзкӧ, сэні заводитлісны сёрнитны Берлин йылысь.
Марья Дмитриевна муніс сиктӧ, — сідзкӧ, тӧдмавны выльторъяс.
Дружнӧйяс дежуритісны радио дорын да зэв частӧ котӧртлывлісны Чижик дорӧ юӧрӧн.
— Косясьӧны быд керка дорын...
— Сотчӧ рейхстаг...
— Мый сэтшӧм рейхстагыс?
— Ме ог тӧд, кутшӧмкӧ главнӧй дом.
— Миян войска кытшалӧма Берлинлысь центрсӧ...
Враг водзсасис вынсӧ жалиттӧг, косясис быд керка вӧсна, но всё равно, всё равно тайӧ вӧлі победа!
Коли лун дай мӧд, дай коймӧд.
Со воис сизимӧд вой.
Йӧзыс зілисны лоны ӧтлаын: ветлӧдлісны керкаысь керкаӧ, жӧдзисны правление дорын.
Чижиклӧн ӧдзӧс эз и пӧдлассьыв.
Леночка комнатаӧ тырыс пыравлісны и челядь, и нывбабаяс да видзӧдалісны карта вылӧ, и Берлинӧ сутшкылісны медся ыджыд, медся гӧрд флажоксӧ.
Но фашистъяс ещӧ эз на сдайтчыны.
И тайӧс виччысигӧн йӧз бара котӧртлісны правлениеӧ, радио дорӧ, и бара волывлісны карта дорӧ.
Кор Чижик, медбӧрын, водліс узьны, сиктыс пыр на пуис да волнуйтчис.
Чижик садьмывліс да аддзыліс, мый Лена пӧрччысьтӧгыс никыльтчӧма крӧвать вылас, мый Миша кухня пызан дорын узьӧ пуксӧн, мый Галина Владимировна комнатаын ӧзйӧ би.
А асывнас ставнысӧ сувтӧдіс кок йыланыс кыз гӧлӧс.
Пётр Тихонович гӧнитіс сикт кузя, немжалиттӧг кучкаліс ассьыс вӧвсӧ.
Гӧрд тошка юрсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ сулаліс телега вылас да мыйвынсьыс горзіс: «Победа! Победа! Победа!»
Тадзи сійӧ лэбис Бекрятаса став уличаяс кузя да кежис Холмыӧ мунан туй вылӧ, быттьӧкӧ сразу кӧсйис юӧртны став сиктъясыслы, став странаыслы, став мирыслы тайӧ дыр виччысяна юӧрсӧ!
Йӧзыс котӧрӧн петалісны керкаяссьыныс да видзӧдісны сы бӧрся, кутлалісны ӧта-мӧдсӧ и бӧрдісны, сералісны да бара кутчысьлісны, и бара бӧрдісны.
Леночка топыда кутліс Чижикӧс.
— Чижик!
Мир, мир!
Война помасис, и батьным дзоньвидза, и Андрюшка воас!
Мир, Чижик, мир!
Галина Владимировна котӧрӧн пырис комнатаас, кватитіс Чижикӧс да кутіс йӧктыны сыкӧд комнатаас, сылӧн лэчыд гӧлӧсыс юраліс ичӧтик керкатырнас:
— Мир, мир, мир!
Войналы пом!
Некод сэсся оз кут кувны фронт вылын!
Олӧмыс кутшӧм лоӧ!
Кутшӧм уджыс!
А сэсся Бекрятаса, Запальтыса, Холмыса, Осиновцыса уна сё колхозник тыртісны правлениедорса уличасӧ,
и Мишалы ковмис содтыны проводсӧ да репродукторсӧ петкӧдны кильчӧ вылас.
И йӧз кынмисны места выланыс, эз лолавны, кор кылісны тӧдса, спокойнӧй и радейтана гӧлӧс да кывъяс, кодъясӧс сэтшӧма виччысисны, кодъясӧс сэтшӧма кӧсйисны кывны тайӧ нёльнан сьӧкыд да героическӧй вояс чӧжнас:
«Воис Германия вылын победалӧн великӧй лун...»
«Гырысь жертваяс, кодъясӧс ми вайим миян Рӧдиналӧн свобода да независимость ним кузя, лыдтӧм лишениеяс да страданиеяс, кодъясӧс переживайтіс миян народ война мунігӧн, тылын да фронт вылын напряжённӧй удж, кодӧс сетӧма Отечественнӧй алтарь вылӧ, — эз вошны весь да увенчайтчисны враг вылын тыр победаӧн...»
«Победаӧн тіянӧс, менам дона соотечественникъяс да соотечественницаяс!»
«Слава миян великӧй народлы, народ-победительлы, слава!»
ЭПИЛОГ
Кремлёвскӧй башня вылын часі кучкаліс дас кык час, и сылӧн звӧныс кыліс Москваын, Ленинградын, Украинаса сиктъясын, Белоруссияса вӧръясын, Дагестанса гӧраясын, Туркменияса кишлакъясын, Чёрнӧй моресянь Белӧй мореӧдз, Карпатысянь Камчаткаӧдз.
И тайӧ гажа звӧныслы подчиняйтчӧмӧн став страна пасьта йӧзыс поздравляйтӧны ёрта-ёртнысӧ Выль 1949 воӧн!
И Чижик нюжӧдіс наливка тыра ассьыс рюмкасӧ папа бокалыслань, Андрейлань, Леночкалань...
Мӧдысь нин встречайтӧны Выль во карса важ квартирааныс, и Марфут кань кургӧ пызан улын, и мамыслӧн карточкаыс нюмъялӧ стенсяньыс.
Батьыс неуна чотыштӧ, а Андрейлӧн висьӧ ранитчӧм киыс, но медся важнӧйыс, мый ставныс ӧтлаынӧсь!
Чижик нин кӧкъямысӧд классын, и, батьсьыс кындзи, ставныс дугдісны шуны сійӧс Чижикӧн.
Леночка велӧдчӧ педагогическӧй институтын;
Андрей регыд лоӧ инженерӧн, а тётя Катя оз эновт заводсӧ.
— Ог кӧсйы ме ош моз пукавны аслам гуын.
Кӧсъя уджавны, йӧзлы пӧльза сетны.
А коді нӧ квайтӧдыс пукалӧ пызан сайын?
Визя тельняшкаыс зэлӧдӧма морӧссӧ, и джуджыд плеш вывсьыс русӧй юрсисӧ шырӧма дженьыда, и югыда дзирдалӧ тасма пражаыс...
Дерт, тайӧ Миша.
Сійӧ отпускысь воӧма аслас училищеӧ, и помтӧг висьталӧ Бекрята йылысь:
— Ті эськӧ ӧні эн тӧдӧй сиктсӧ!
Миян школа местаӧ стрӧитӧмаӧсь семилетка, и Власьевна добитчӧма ассьыс — вӧчӧмаӧсь паркет.
Керкаясын ӧзйӧ электричество.
Иван Евдокимовичлӧн пиыс, ӧні колхозын председатель, сӧмын и думайтӧ, мый эськӧ ещӧ стрӧитны.
Думыштӧма миян читальня пыдди клуб восьтыны.
— Но, мый нӧ, — шуӧ Андрей, — вот Леночка помалас институт, и мунам сэтчӧ; ме кута стрӧитны, а Лена — велӧдны.
— А ме? —
Чижик важся мозыс дузгӧдчӧ.
— А тэ помалан велӧдчӧмтӧ да тожӧ локтан миян дорӧ.
Сэк кежлӧ ме стрӧита зэв бур больнича, и тэ лоан сэні главнӧй врачӧн.
— И тэнад пыр лоӧ уна... этайӧ... кыдзи сійӧс шуӧны?... сульфидиныд, — сералӧ Миша.
— Но нин, — шуӧ Чижик презрительнӧя, — аддзӧмныд тай, сульфидин!
Ме изобретита кутшӧмкӧ лекарство, коді кутас отсавны быдсикас висьӧмысь.
И Чижик юасьӧ и юасьӧ Мишалысь важся ёртъяс йывсьыс.
— Саша сідзи чорыда и решитіс — лоны писательӧн.
Ӧні районӧ муніс, десятилеткаӧ.
— А Нюра, менам муса пӧдругаӧй?
Миша гажмыштӧ:
— Да тэ жӧ тӧдан, сійӧ тэныд гижӧ.
— Гижнытӧ гижӧ, а интереснӧ тэсянь тӧдмавны.
— Нюра шуӧ: «Лена Павловна моз кута челядьӧс велӧдны».
И ӧні со каникулъяс чӧжыс детскӧй садйын ноксис...
Сійӧ и збыльысь дзик Лена Павловна кодь... — И Миша ньӧжйӧник помалӧ: — Мича лоӧма.
— А Манька музыкальнӧй школаын велӧдчӧ сьывны, ми сысянь письмӧяс получайтам.
— А горзысь Петька МТС-ын трактористӧ велӧдчӧ, регыд помалас.
— А Паша?
А Анка?
А Зоя?
— Бур челядь, — шуӧ Андрей, — дружнӧйӧсь.
— Сідзкӧ, наысь лоӧны бур йӧз, — шуӧ тётя Катя.
А Леночка, тшӧканас ки вылас пыксьӧмӧн, заводитӧ сьывны радейтана сьыланкывсӧ:
<rus>Нас школьная семья навеки породнила,</rus>
<rus>Мы школьные друзья, и в этом наша сила...</rus>
<rus>Кто в дружбу верит горячо,</rus>
<rus>Кто рядом чувствует плечо,</rus>
<rus>Тот никогда не упадёт,</rus>
<rus>В любой беде не пропадёт</rus>... —
отсалӧны Миша да Чижик.
А ӧшинь сайын шумитӧ мудзлытӧм, трудолюбивӧй, дружнӧй Страна!