{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Kodko) @ Естествознание @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Первойя часть @ 1939 @ Лб.2.}
В. А. ТЕТЮРЕВ
ЕСТЕСТВОЗНАНИЕ
ИЧӦТ ШКОЛАЛЫ ВЕЛӦДЧАН НЕБӦГ
ВОДДЗА ЮКӦН
ПЫРТӦД
Ми кутам велӧдны природа.
Природа йылысь наука шусьӧ естествознаниеӧн.
Ми кутам велӧдны му, ва да сынӧд; ми кутам велӧдны быдмӧгъяс, пемӧсъяс да морт.
Природатӧ велӧдны колӧ не сӧмын сы могысь, медым тӧдны, мый вӧчсьӧ природаын.
Тайӧ колӧ тӧдны нӧшта сы могысь, медым гӧгӧрвоны, кыдзи морт аслас уджӧн вермалӧ природасӧ да аслыс колӧм серти используйтӧ сійӧс.
Ӧд ставыс мыйӧн ми вӧдитчам, — быдсяма уджалан кӧлуйыс, сёянтор, паськӧм, оланін, — вӧчӧма да лӧсьӧдӧма сійӧ торъясысь мый шедӧдӧма природаысь.
Естествознаниеыд миянлы вывті ёна колӧ.
Сійӧ велӧдӧ миянӧс веськыда гӧгӧрвоны природасӧ.
Сійӧ отсалӧ миян социализм стрӧитӧмын.
Ичӧт школаын нин миянлы колӧ овладейтны естествознание кузя медводдза тӧдӧмлунъясӧн.
I. МУСИН ДА МУПЫТША ОЗЫРЛУНЪЯС.
МУСИН.
Гӧрӧм му вылын ми аддзам сьӧд либӧ рудов му веркӧс.
Тайӧ му вылас кӧ ми кодъям джуджыд гу, сэки гу стенсьыс казялам сьӧд либӧ рудов му слӧй.
Тайӧ вылысса слӧйыс муыслӧн шусьӧ мусинӧн.
Ю бердса кырйысь либӧ джуджыд бужӧдысь позьӧ аддзыны не сӧмын куш мусин слӧйсӧ, но тшӧтш и сы улын куйлысь му слӧйяссӧ (1-ӧд серпас).
Бура кӧ видлавны мусин слӧйсӧ, сэсь позьӧ аддзыны ловъя да кулӧм быдмӧг вужъяс, мӧймуся турунъяслысь сісьман колясъяс, ловъя да кулӧм гагъяс, нидзувъяс да мукӧд сэтшӧм посни ловъя ловъяс.
Увдорас мусиныс вочасӧн пыр едждӧ, вежӧ сьӧд рӧмсӧ да сэсся тӧдчытӧг лоӧ сы улын куйлысь му слӧй кодь.
Мусин улас куйлысь тайӧ му слӧйыс шусьӧ материнскӧй породаӧн, либӧ подпочваӧн.
Подпочвасӧ вермӧны артмӧдны уна сикас породаяс: сёй, лыа, извесьт из да с. в.
Материнскӧй порода вылын сійӧ вылыс слӧйысь и артмӧ мусин.
Материнскӧй породаысь нӧшта улынджык куйлӧны мукӧд сикас му слӧйяс.
Быдмӧгъяс олӧмын, сідз кӧ и видз-му овмӧсын, мусинлӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Миянӧн вӧдитан быдмӧгъяслӧн урожайыс ёна зависитӧ мусин серти.
Мыйысь состоитӧ мусин.
Медым тӧдмавны, мыйысь состоитӧ мусин, вӧчам татшӧм опытъяс.
1 опыт.
Босьтам ва тыра стӧкан да лэдзам сэтчӧ неыджыд мусин комӧк.
Мусинысь петӧны да ватіыс кайӧны сынӧд больяс.
Ва йӧткис мусинысь сынӧдсӧ.
Сідзкӧ, мусинын эм сынӧд.
Сынӧдыс колӧ мусинын быдмысь быдмӧгъяслы.
2 опыт.
Пуктам кос пробиркаӧ паньтыр мусин да кутам сійӧс шонтыны спиртовка вылын, кыдз петкӧдлӧма 2-ӧд серпас вылын.
Недыр мысти пробирка пытшкӧсса стенъясас тыдовтчасны ва войтъяс.
Тайӧ ваыс петіс мусинысь.
Сідзкӧ, мусинын эм ва.
Ваыд сідз жӧ колӧ быдмӧгъяслы.
Асланыс вужъяснаныс быдмӧгъяс кыскӧны васӧ мусинысь, ватӧгыд найӧ косьмӧны.
3 опыт.
Пуктам паньтыр мусинсӧ дзоляник жӧч дозйӧ да кутам сотны примус вылын (3-ӧд серпас).
Мусин кутас трунтитны да тшынасьны.
Сідзкӧ, мусинын эмӧсь сотчан веществояс.
Водзӧ кутам сотны мусинсӧ.
Сьӧдов мусин бӧръяпом рудмас либӧ гӧрдӧдас.
Мый жӧ лои мусиныскӧд?
Сэсь сотчис сісьмӧг.
Тадзи шусьӧны мусинын сісьмысь быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн колясъясыс.
4 опыт.
Ӧні сэсся тӧдмалам, мый жӧ кольӧ сотчӧм мусинын.
Кисьтам тайӧ мусин коляссӧ ва тыра сулеяӧ, гудралам да пуктам сӧдзны.
Кор гудырыс сӧдзас, сулея пыдӧсас пуксяс кык слӧй: уліас — лыа, а сы вылын — сёй.
Ӧні сэсся босьтсьылам сёйсӧ торйӧдны лыаысь.
Та могысь гудыртам сёйсӧ да лыасӧ сулеяас, артмӧм гудыр васӧ кисьтам стӧканӧ.
Та бӧрын сулеяас бара кисьтам сӧстӧм ва, гудыртам да гудыр васӧ кисьтам стӧканӧ.
Тадзсӧ вӧчам сы мында пӧв. кытчӧдз сулеяас ваыс оз дугды гудыртчынысӧ.
Та бӧрын стӧкан пытшса васӧ кольлам сӧдзны.
Сулеяӧ кольӧ лыа, а стӧканын лоӧ сёй.
Сідз, сісьмӧгысь кындзи мусинын эм сёй да лыа.
5 опыт.
Таысь ӧтдор мусинын нӧшта эмӧсь уна сикас совъяс.
Медым мусинысь шедӧдны совъяссӧ, вӧчам татшӧм опыт.
Стӧканӧ пуктам 2–3 паньтыр мусин, кисьтам сэтчӧ неуна сӧстӧм зэр ва да бура гудралам.
Стӧкансьыс гудыр васӧ кисьтам воронкаӧ, кытчӧ пуктӧма фильтровальнӧй бумагаысь вӧчӧм фильтр.
Бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр сӧдзалас югыд ва.
Тайӧ васӧ неуна босьтыштам фарфор чашкаӧ либӧ мичаа мыськӧм жӧч дозйӧ да кутам спиртовка вылын шонтыны.
Кор ваыс ставнас пакталас, чашечкаӧ коляс сӧдзӧмтор (осадок).
Тайӧ и эм совъясыд, кодъясӧс ми ва отсӧгӧн шедӧдім муысь.
Ваын сылӧм совъяссӧ быдмӧгыд кыскӧ муысь аслас вужъяснас да вердчӧ наӧн.
Питательнӧй совъясыс мед эськӧ лоины мусинын унджык, мусинсӧ куйӧдалӧны, куйӧдыс сісьмӧ да кольӧны совъяс; нӧшта мусинтӧ вынсьӧдӧны уна сикас дась совъясӧн, кодъяс колӧны быдмӧгъясыдлы.
Мусин вынсьӧдӧмыс кыпӧдӧ культурнӧй быдмӧгъяслысь урожай, та вӧсна ӧд ми урожай вӧсна тышкасигӧн ёна и зілям вынсьӧдны мусинсӧ.
Сісьмӧг.
Сісьмӧгыд мусинас артмӧ сэні находитчысь быдмӧг да пемӧс колясъяс сісьмӧмысь.
Быд мусинын эм сісьмӧгыд, сӧмын мукӧдас унджык, а мукӧдас этшаджык.
Сісьмӧгыд медуна овлӧ сьӧд муа мусинъясын.
Сісьмӧгыд — сьӧд, та вӧсна и мусиныс сьӧдов рӧма.
Сьӧдов-бархат рӧма муяс медозырӧсь сісьмӧгӧн.
Сьӧд мусинъяс ёнджыка шоналӧны шонді улын едждов мусинъяс дорысь, а тайӧ вывті колана на вылын быдмысь быдмӧгъясыдлы, торъя нин водз тулысын.
Сісьмӧгӧн озыр мусиныд — небыдик, пуркъялӧ.
Сэтчӧ бурджыка йиджӧны сынӧд да ва, кодъяс вывті ёна колӧны быдмӧгъяслы.
Посни комӧка сьӧд мусинтӧ кокниджык обработайтны.
Мусинын кымын унджык сісьмӧг, сымын сійӧ вынаджык.
Медым мусинын лои унджык сісьмӧг, сійӧс вынсьӧдӧны куйӧдӧн.
Куйӧдыс мусинас сісьмӧ, пӧрӧ сісьмӧгӧ.
Сісьмӧг сісьмӧмысь кольӧны совъяс.
Ваӧ сылӧм тайӧ пӧтӧса совъяссӧ быдмӧгъяс кыскӧны ас вужъяснаныс.
Та вӧсна сьӧд муяс бура вайӧны урожай.
Сёй.
Мукӧд мусинъясын эм уна сёй.
Татшӧм мусинъясыс шусьӧны сёйӧда муясӧн.
Сёйӧда мусинъяслӧн аслунъясыс ёна зависитӧны сёй аслунъясысь.
Миян ёнджыкасӧ паныдасьлӧ гӧрд сёй, но овлӧны и мукӧд рӧма сёйяс.
Босьтны кӧ кос сёйтор, лолалыштны сы вылӧ да дукыштны, сэки кылан аслыс сикас дук.
Тайӧ дук сертиыс кокни тӧдмавны сёйтӧ.
Сёйыд тэчсьӧ зэв уна бус кодь чиръясысь.
Тайӧс позьӧ казявны, босьтны кӧ кос сёйтор да нырны пызьӧдз либӧ пуртӧн вуштыштны.
Опыт.
Босьтам воронка, пуктам сэтчӧ паськӧдӧм гигроскопическӧй вата тор.
Воронкаас кисьтам пызьӧдз нырӧм сёй да кисьтам сэтчӧ ва (4-ӧд серпас).
Ва ёна сьӧкыда йиджӧ сёй пырыс.
Кор сёйыс кӧтасяс, сы вылын дыр пукалӧ ва слӧй.
Тадз жӧ сёйӧда мусинъяс вылын дыр олӧны ва гӧпъяс.
Воронкасьыс перъям уль сёйсӧ.
Тайӧ сёй теста.
Сёй тестаыс нюдз да зэв сибдысь.
Татшӧм жӧ нюдзӧсь да сибдысьӧсь сёйӧда мусинъясыд, сы вӧсна сьӧкыдджык найӧс обработайтны.
Косьтам уль сёйсӧ.
Сійӧ лоӧ чорыд, из кодь.
Косьмӧм бӧрын татшӧм жӧ чорыдӧсь овлӧны сёйӧда муяс, сійӧ сідз жӧ сьӧктӧдӧ найӧс обработайтнысӧ.
Та вӧсна найӧс шуӧны сьӧкыд мусинъясӧн.
Кыдзи уль, сідзи и кос сёйӧда муӧ омӧля йиджӧ сынӧд.
Быдмӧгыдлы тайӧ зэв омӧльтор; сынӧд тырмытӧм вӧсна сёйӧда муын зэв ньӧжйӧ мунӧ куйӧдлӧн сісьмӧм.
Сёйӧда уль муясыд тулысын дыр оз косьмыны да омӧля шоналӧны шондіӧн.
Та вӧсна найӧс шуӧны кӧдзыд муясӧн.
Лыа муяс вылын дорысь на вылын тулыснад дырджык оз тыдовтчыны быдмӧг петасъяс.
Но сёйӧда муясыд лыаа муяс серти озырджыкӧсь совъясӧн, кодъяс колӧны быдмӧгъяслы вердчыны.
Лыа.
Мусинын кӧ эм уна лыа, сэтшӧм мусинъясыс шусьӧны лыаа мусинъясӧн.
Лыаа мусинлӧн аслунъясыс ёна зэв зависитӧны лыа аслунъясысь.
Бумага лист вылӧ кисьтам мича вадор лыа да видлалам сійӧс.
Лыаысь аддзам зэв уна лыа чир, ӧтияс на пиысь гырысьджыкӧсь, мукӧдъяс посньыдджыкӧсь.
Но тайӧ став лыа чиръясыс тӧдчымӧн гырысьджыкӧсь сёйчиръясысь.
Лыа чиръяс пӧвстас мукӧдыс югыдӧсь да рӧмтӧмӧсь, эмӧсь и уна сикас рӧма лыа чиръяс.
Некымын гырысь лыа чир пуктам стеклӧтор вылӧ да чуньӧн ёна личкӧмӧн гижтам стеклӧ вывтіыс.
Тӧдчӧ, кыдзи лыа чиръясыс парсалӧны стеклӧсӧ.
Лыа чиръясыд чорыдӧсь, сы вӧсна лыаа мусин уджалігӧн ёна зыртчӧны да бырӧны найӧс обработайтысь орудиеяс — плугъяс, пиняяс.
Опыт.
Босьтам воронка, пуктам сэтчӧ гигроскопическӧй вата тор, кисьтам лыа да сы вылӧ кисьтам ва.
Ваыс ӧдйӧ йиджас лыа пыр да лыа пытшкас зэв этша и коляс.
Тайӧн лыаыд торъялӧ сёйысь.
Сідз жӧ лыаа мусин пырыд зэв бура визувтӧ ва.
На пытшкӧ зэв этша ӧшйӧ ва, и татшӧм муясыд ӧдйӧ косьмӧны.
Найӧс шуӧны кос муясӧн.
Босьтам воронкаысь уль лыасӧ да тӧдмӧдам сылысь аслунъяссӧ.
Уль лыасьыд он вӧч сёйсьыд моз нюдз тестатӧ.
Уль лыа комӧкторсӧ кӧ косьтыны, косьмӧм бӧрас сійӧ оз измы, кыдзи сёй, а паськалӧ да киссьӧ.
Лыа киссяна.
Та вӧсна лыаа муястӧ кокни обработайтны — найӧ шавъяланаӧсь.
Сійӧн и найӧс шуӧны кокни мусинъясӧн.
Сёйӧда мусинъяс серти лыаа мусинъясыд ёнджыка шоналӧны шондісянь.
Тулысын найӧ регыдджык косьмӧны, бура шоналӧны да ӧдйӧ вежӧдӧны быдмӧг петасъясӧн.
Лыаа мусинъяс вылын быдмӧгъяс ӧдйӧджык воӧны сёйӧда мусинъяс вылын дорысь.
Сёйӧда мусинъясын, торйӧн нин лыаа мусинъясын, сісьмӧгыд этша.
Та вӧсна найӧ сьӧд мусинысь абуджык вынаӧсь.
Но и на вылысь позьӧ босьтны бур урожай, сӧмын колӧ бура обработайтны да вынсьӧдны.
__
Ӧні миян олӧмӧ пӧртсьӧ зэв ыджыд мог — тӧдчымӧн кыпӧдны миян колхозса да совхозса муяслысь урожайность.
Тайӧ могсӧ збыльысь олӧмӧ пӧртӧмын ыджыд тӧдчанлун кутӧны кужӧмӧн му обработайтӧм да му вынсьӧдӧм.
Миянын стрӧитӧм гырысь заводъяс вӧчӧны уна трактор да му уджалан быдсяма машинаяс да ӧрудиеяс.
Тракторъяс вӧчӧм кузя, а сідз жӧ видз-му уджалан машинаяс да ӧрудиеяс вӧчӧм кузя Сӧвет Союз ӧні босьтӧ мирын мӧд места.
1937 во кежлӧ миян колхозъяслы да совхозъяслы лои сетӧма 400 сюрс трактор, кодъяс вермӧны вӧчны 7500000 вӧвлысь уджсӧ.
Сардырся Рочмуын крестьяналӧн овмӧс дзик эз тӧдлы искусственнӧй мувынсьӧданъяс.
Миян колхозъяс да совхозъяс найӧс паськыда применяйтӧны асланыс овмӧсын.
Искусственнӧй мувынсьӧданъяс вӧчӧм кузя Сӧвет Союз босьтӧ ӧні мирын первойя местаясысь ӧтиӧс.
Сардырся Рочмуын сьӧкыд уджӧн, пырся неурожайясӧн да петны позьтӧм нуждаӧн мучитчӧм крестьянин аслас вынтӧмлунлаыс эз этшаысь шыӧдчыв ен дорӧ отсӧгла.
Поп вӧчавліс муяс вылын молебенъяс.
Ен вылӧ надейтчӧмӧн, ылӧдӧм крестьяна эз принимайтлыны действительнӧй мераяс.
И та вӧсна — пыр сійӧ жӧ неурожай, пыр сійӧ жӧ нужда и пыр сійӧ жӧ долыдлунтӧм удж.
Абу сійӧ ӧні миян Сӧвет Союзын.
Колхозъясӧ ӧтувтӧм крестьянствоӧс вооружитӧма водзынмунысь видз-му овмӧсса техникаӧн.
Аслас уджын сійӧ мыджсьӧ ӧнія кадся наука вылӧ.
Колхознӧй да совхознӧй муяс вывса стахановецъяс тышкасьӧны вылын урожайяс вӧсна.
И сардырся Рочму кӧ вонас чукӧртліс 4–5 миллиард пуд нянь, то миян видз-му овмӧс 1937-ӧд воын сетіс нин 7 миллиард пуд гӧгӧр нянь.
Народъяслӧн великӧй вождь Сталин ёрт веськӧдлӧм улын миян колхознӧй крестьянство олӧ шуда зажиточнӧй олӧмӧн.
ГРАНИТ.
Гранит векджык пыдын му пытшкын куйлӧ, сёй, лыа слӧйяс да мукӧд породаяс улын.
Но унаысь позьӧ граниттӧ аддзыны тшӧтш и му веркӧсысь.
Мукӧдлаын эмӧсь дзонь гранит гӧраяс.
Гранит изъяс (валунъяс) унаысь сюрлӧны муяс вылысь да вӧръясысь (5-ӧд серпас).
Тшӧкыдджыка сюрлӧ гӧрд да руд гранит.
Босьтам гранит тор, мӧлӧтӧн жугӧдам сійӧс да чегӧминсӧ видлалам.
Мый жӧ тыдалӧ гранитас?
Гранит чегӧминтіыс кокниа позьӧ казявны сылысь составнӧй частьяссӧ.
Найӧ пиысь ӧтияс гӧрдӧсь либӧ едждовӧсь, тайӧ — полевӧй шпат.
Гранитын полевӧй шпатыс медуна, сы вӧсна и гранитлӧн рӧмыс медсясӧ полевӧй шпат рӧм кодь: гӧрд либӧ руд.
Гранитын мукӧд частьясыс югыдӧсь, пӧшти прозрачнӧйӧсь, тайӧ — кварц.
Полевӧй шпат да кварц чиръяс пӧвстын гранитысь позьӧ аддзыны югъялана сьӧд слюда торъяс.
Сідзкӧ, гранит артмӧма кварцысь, полевӧй шпатысь да слюдаысь.
Кыдзи пазавлӧ гранит.
Природаын ставыс вежсьӧ, сідз жӧ и гранит оз коль вежсьытӧг.
Кузяӧн гранит рыжмӧ, пазавлӧ, сыысь артмӧны сёй да лыа.
Гранит пазавлӧ шоныд да кӧдзыд вежласьӧмысь, ваысь да сынӧдысь.
Медым аддзыны, кыдзи гранит пазавлӧ шоныд да кӧдзыд вежласьӧмысь, вӧчам татшӧм опыт.
1 опыт.
Сутуга помӧ крепитам гранит тор.
Сутугалысь мӧд помсӧ гартыштам бумагаӧн, босьтам киӧ да спиртовка би вылын либӧ примус би вылын кутам донӧдны гранит торсӧ.
Гранитсӧ ёна кодь донӧдам да друг лэдзам кӧдзыд ваӧ.
Некымынысь кӧ ми тадзи вӧчам, гранит потласяс да пазавлас посньыдик торъяс вылӧ.
Медым эськӧ гӧгӧрвоны, мый вӧсна гранитыс донӧдӧмсьыс да друг кӧдзӧдӧмсьыс пазавлӧ, вӧчам татшӧм опыт.
2 опыт.
Босьтам ыргӧн витура, шыльыд пӧвтор да гоз кӧрттув.
Кӧрттувъяссӧ тувъялам пӧвъяс сэтшӧм ногӧн, медым витураыс тӧрис на костӧд, медым муртса мытшасьлӧмӧн ветліс сэті.
Ӧні щипцыӧн босьтам витурасӧ дорӧдыс да донӧдам спиртовка би вылын.
Донӧдӧм витурасӧ пуктам пӧв вылӧ да видзӧдлам, тӧрас-ӧ кӧрттувъяс костӧд.
Вӧлӧм кӧ, донӧдӧм витураыд кӧрттувъяс костӧдыд оз тӧр.
Мый вӧсна?
Да сы вӧсна, мый витураыс шонтӧмысь ыдждіс.
Некымын минута мысти сійӧ бӧр кӧдзалас да бара кутас тӧрны кӧрттувъяс костӧдыс.
Сідзкӧ, шонтӧмысь витураыс паськаліс, а кӧдзӧдӧмысь топаліс.
Татшӧм жӧ опытъяс вӧчавлісны и мукӧд чорыд телӧяскӧд, и век казявлісны, мый найӧ шонтӧмысь паськалӧны, а кӧдзӧдӧмысь топалӧны.
Сэсся разнӧй телӧяс бара жӧ оз ӧткодя паськавны: кодъяскӧ ёнджыка, кодъяскӧ омӧльджыка.
Сідз жӧ и гранит шонтӧмысь паськалӧ, а кӧдзӧдӧмысь топалӧ.
Кор ми гранитсӧ шонтім, и сійӧ ортсысяньыс паськаліс ёнджыка, а пытшкӧссяньыс омӧльджыка.
Кор жӧ ми ӧдйӧ кӧдзӧдім шонтӧм гранитсӧ, сійӧ топаліс — ортсысяньыс ёнджыка топаліс, а пытшкӧссяньыс омӧльджыка.
Та вӧсна сійӧ и потласьӧ да посни торъяс вылӧ дрӧбалӧ.
Сэсся ӧд гранитыд абу ӧти сикаса из: сы пытшкын эм полевӧй шпат, кварц да слюда.
Ӧткодя шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн гранитлӧн тайӧ составнӧй частьясыс оз ӧткодя паськавны да топавны.
Та вӧсна ёнджыкасӧ потласьӧ да чирйысьӧ гранитыс шонтӧмсьыс да друг кӧдзӧдӧмсьыс.
Татшӧмтор жӧ граниткӧд овлӧ природаын.
Луннас гранит ёна шоналӧ шонді улын да паськалӧ, войнас жӧ гранит кӧдзалӧ да топалӧ.
Кӧдзыд да шоныд ӧдйӧ вежласьӧмысь гранит тадзи пазавлӧ природаын пыр посньыдджык и посньыдджык торъяс вылӧ.
Гранит гӧраяс да скалаяс подйысь век позьӧ аддзыны посни да гырысь гранит торъяс.
Найӧ сэтчӧ веськавлісны гранит гӧраяс да скалаяс пазавлӧмысь.
Тадз жӧ пазавлӧны мукӧд изъя породаясысь артмӧм гӧраяс да скалаяс (6-ӧд серпас).
Гранит торъяссӧ водзӧ пазӧдлӧны гӧра вывса ёна визув юяс, тшӧтш и гӧра йывсянь ньӧжйӧ лэччысь йияс — ледникъяс.
Гӧравывса юяс да ледникъяс посни чиръясӧдз нырӧны гранит торъяссӧ.
Кузяӧн тадзи гранит пазавлӧ — лоӧны посни кварц чиръяс, полевӧй шпат чиръяс да слюда чешуйкаяс.
Кварц чиръясыс водзӧ нырсьӧны да артмӧ кварцевӧй лыа.
А поснялӧм полевӧй шпат да слюда сынӧд да ва действие улын пӧрӧ сёйӧ.
Артмӧм сёйсӧ да лыасӧ разӧдӧ ва, лэбӧдӧ тӧв.
Со кытысь босьтсисны сы мында сёйыс да лыаыс, кодъясӧс ми природаысь дзик быдлаысь аддзам.
Уна миллион во чӧжӧн найӧ артмисны гранит пазавлӧмысь.
Ми тӧдмалім гранит йылысь сёй да лыа йылысь, кодъяс артмӧны гранит пазавлӧмысь.
Гранит, сёй да лыа пырӧны мушар кора составӧ да шусьӧны из сикасъясӧн.
Кыдзи артмӧны сёйӧда сланеч да лыа из.
Сёйысь да лыаысь, кодъяс артмӧны гранит пазавлӧмысь, природаын бара на артмӧны выль из сикасъяс.
Сэтшӧм породаяснас лоӧны сёйӧда сланеч да лыа из.
Сёйӧда сланеч — сьӧдов рӧма да слӧйяса из сикас.
Сёйӧда сланеч вылӧ кӧ лолалыштны, сэк кылам миянлы бура тӧдса сёй кӧр.
Сёйӧда сланечыд артмӧма сёйысь уна миллион во чӧжӧн.
Сёй вылас дыр личкывлӧмаӧсь сы вылын куйлысь мукӧд из сикасъяс.
Тайӧ личкӧм вӧснаыс дыр кадӧн сёйыс пӧри чорыд да топыд изйӧ.
Кымын пӧрысьджык сёйӧда сланечыс, сымын сійӧ чорыдджык да топыдджык.
Сёйӧда сланечтӧ перйӧны гӧраясысь.
Сланец плитаяснас горецъяс вевттьӧны ассьыныс керкаяс.
Некымын сикас ёна топыд сёйӧда сланечысь вӧчӧны грифельӧн гижан школаса пӧвъяс, а небыдъяссьыс — грифельяс.
Лыа из артмӧма посни либӧ гырысь лыа чиръясысь, кодъяс мӧда-мӧдкӧд ляскысьӧмаӧсь извесьт изӧн либӧ сёйӧн.
Лыа изтӧ чеган да чегӧминсьыс бура аддзан лыа чиръяссӧ.
Лыа из артмӧма лыаысь, коді сорласьлӧма мукӧд веществояскӧд да топалӧма сы вылын куйлысь из сикасъяс личкӧмысь.
Лыа излӧн артмӧмыс муніс миллионъяс во чӧжӧн.
Лыа из перйӧны гӧраясысь.
Сійӧ мунӧ кыдз стрӧитчан из.
Сыысь вӧчӧны изкияс, тӧчилаяс да лэчтанъяс.
Гранит, сёйӧда сланеч да лыа из примеръяс вылын ми тӧдмасим сыкӧд, кыдзи природаын вочасӧн пазавлӧны (разрушайтчӧны) ӧти из сикасъяс да артмӧны мӧд из сикасъяс.
СЁЙ, ЛЫА ДА ГРАНИТ ВОЙТЫР ОВМӦСЫН.
Кыдзи сёйысь вӧчӧны кирпич.
Сёйысь вӧчӧны быдӧнлы тӧдса стрӧитчан кирпич.
Кирпичъястӧ вӧчӧны кирпич вӧчан заводъясын, кодъясӧс стрӧиталӧны сэтшӧминъясӧ, кӧні уна сёйыс.
Сёйтӧ гожӧмын перйӧны да чукӧрӧ тэчӧмӧн тӧвйӧдӧны, тайӧ каднас сійӧ лоӧ небыд (рыхлӧй).
Татшӧм сёйсьыс артмӧ бурджык сёй теста.
Медым вӧчны сёй теста, сёйсӧ сорлалӧны вакӧд да аслыс сикас машинаясӧн (глиномялкаясӧн) лойӧны.
Сэк жӧ сёй теста пытшкас содтӧны лыа.
Бура лойӧм сёй тесталы позьӧ сетны любӧй форма, сёйыс нюдз да.
Кирпич вӧчан заводъясын наросьнӧ вӧчӧм формовальнӧй станокъяс вылын сёй тестаысь вӧчӧны кирпичьястӧ.
Тайӧ уль кирпичьяссӧ сэсся косьтӧны, векджык прӧстӧ лэбувъясын сынӧд вылын.
Косьтӧм бӧрын кирпичьяссӧ ӧжигайтӧны наросьнӧ вӧчӧм пачьясын.
Ӧжигайтӧм кирпичыс ньӧжйӧникӧн кӧдзӧдсьӧ.
Ӧжигайтӧм кирпичыд чорыд. Ваысь сійӧ оз нин ньӧдзды да бӧр оз пӧр сёй тестаӧ.
Вӧчӧм кирпичыс ёна уна мунӧ стрӧитчӧм вылӧ.
Наысь лэптӧны фабрикаяслысь да заводъяслысь корпусъяс, общественнӧй зданиеяс да олан керкаяс.
Кирпичыд — миян стрӧительствоын вывті колана материал.
Кыдзи сёйысь вӧчӧны дозмук.
Сёйысь вӧчӧм обыкновеннӧй дозмукъястӧ вӧчалӧны гончарнӧй заводъясын.
Водзынсӧ сёйысь дасьтасны теста, кодлы сэсся сетӧны колана форма.
Сёй дозмуктӧ тшӧкыдджыка формуйтӧны ки помысь, гончар кытш вылын.
Сёйсӧ пуктӧны бергалана гӧгрӧс пызан вылӧ, код сайын уджалӧ гончар.
Кинас да формуйтчан инструментъясӧн гончар пызанкӧд тшӧтш бергалысь сёй тестаыслы сетӧ кашниклысь, латкалысь, тасьтілысь формасӧ.
Та бӧрын вӧчӧмторъяссӧ косьтӧны сынӧд вылын — лэбулын либӧ сы вылӧ вӧчӧм косьтысянінъясын.
Косьтӧм бӧрын дозмукъяссӧ мукӧд дырйи мавтӧны аслыс сикас мавтасӧн — глазурӧн. Тадзсӧ вӧчӧны сы вӧсна, медым дозмук пырыс эз кут йиджны ва.
Мукӧддырйи глазурнас мавтӧм водзвылын дозмук вылын вӧчалӧны серпасъяс.
Та бӧрын дозмукъяссӧ ӧжигайтӧны специальнӧй пачьясын, кӧні найӧ калитчӧны.
Ӧжигайтӧм бӧрын дозмукъяссӧ ньӧжйӧник кӧдзӧдӧны.
Фарфор дозмукъяссӧ вӧчӧны сӧстӧм еджыд сёйысь (каолинысь) да сӧстӧм еджыд лыаысь мыйтакӧ мукӧд веществояс содтӧмӧн.
Татшӧм дозмукъяссӧ лэдзӧны фарфор вӧчан заводъясын, кӧні пӧшти став уджыс вӧчсьӧ машинаясӧн.
СССР-ын гӧрд сёйыс зэв уналаын эм.
Еджыд сёй (каолин) медсясӧ эм УССР-ын, Уралын да Сибырын.
Кыдзи вӧчӧны стеклӧ да стеклӧ дозмукъяс.
Стеклӧ да стеклӧысь дозмукъяс вӧчӧны стекольнӧй заводъясын.
Стеклӧ вӧчӧм вылӧ босьтӧны сӧстӧм лыа, сорлалӧны извесьт изӧн либӧ мелӧн да содаӧн либӧ поташӧн; сэсся ёна шонтӧны ыджыд сёй дозъясын (гырничьясын) наросьнӧ лӧсьӧдӧм пачьясын.
Ён жар вӧсна, кор тайӧ сорасыс сылас да лоӧ кизьӧр, сыысь артмас стеклӧ.
Стеклӧысь дозмуктӧ унджыкысьсӧ вӧчӧны пӧльтӧмӧн.
Мастер босьтӧ металлысь вӧчӧм трубка да ӧтар помнас босьтӧ кизьӧр стеклӧсӧ, а мӧдпомсяньыс заводитӧ пӧльтны.
Тадзи пӧльтӧмӧн стеклӧысь артмӧ неыджыд гадь.
Медым эськӧ артмис дозмук, сійӧ стеклӧ гадьсӧ мастер пуктӧ формаӧ да водзӧ пӧльтӧ.
Тані гаддьыс гӧгӧрбок топӧдсьӧ формаӧн, и стеклӧ чорзигас артмӧ дозмук (7-ӧд серпас).
Ӧні миян стекольнӧй заводъяс вылын мортлысь сьӧкыд пӧльтан уджсӧ пыр ёнджыка вежӧны машинаяс.
Мый вылӧ мунӧ гранит.
Гранит — зэв топыд из, сы вӧсна сійӧ бура шогмӧ кыдзи стрӧитчан материал.
Медъёнасӧ сійӧс миянын перйӧны Уралын, Каръяласа республикаын да УССР-ын — Днепропетровщинаын.
Татысь гранитсӧ вайӧны стрӧитчанінъясӧ.
Гранитысь стрӧитӧны керкаяслы да ю посъяслы подувъяс.
Гранит плитаясӧн вольсалӧны москияс да набережнӧйяс.
Гранит изйӧн — булыжникӧн — вольсалӧны уличаяс.
Граниттӧ позьӧ полируйтны.
Полируйтӧм гранитыд зэв мича да мунӧ украшение пыдди.
Гранитысь жӧ вӧчӧны памятникъяслы подставкаяс.
________
Ми тӧдмасим гранитӧн, сёйӧн да лыаӧн, тшӧтш и сёйӧда сланечӧн да лыа изӧн.
Ми тӧдмалім, мый войтыр овмӧсын налӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Найӧ пӧльза сетӧны.
Но медым тайӧ из сикасъяссӧ используйтны овмӧсын, колӧ найӧс шедӧдны му пытшкысь, колӧ кодйыны.
Та вӧсна гранитӧс, сёйӧс, лыаӧс, сёйӧда сланечӧс да лыа изӧс шуӧны мупытшса озырлунъясӧн.
Водзӧ ми кутам велӧдны мукӧд мупытшса озырлунъяс.
ИЗВЕСТНЯКЪЯС.
Извесьт изъяс — тайӧ обыкновеннӧй извесьт из, мел да мрамор.
Ставыс найӧ из сикасъяс, кодъяс зэв тшӧкыда сюрлӧны природаысь, торйӧн нин гӧраясысь.
Опыт.
Босьтам ваӧн сорлыштӧм солянӧй кислота да войтӧдам обыкновеннӧй извесьт из вылӧ.
Сійӧ кутас шыпитны да вевттьысяс больясӧн.
Тайӧтор жӧ казялам, кор ми кислотасӧ войтӧдам мел да мрамор вылӧ: найӧ кутасны шыпитны да вевттьысясны больясӧн.
Та вӧсна кокни тӧдмавны извесьт изъястӧ, на вылӧ войтӧдыштны кӧ кислота.
Мел ті быдӧн тӧданныд.
Сійӧн ми гижам класснӧй дӧска вылын.
Но мый жӧ сэтшӧм мелыс?
Микроскоп пыр кӧ видлавны меллысь посни порошок, сэк позьӧ аддзыны, мый мелыд артмӧма зэв уна да зэв посньыдик раковинаясысь, кодъяс куш синмӧн оз тыдавны (8-ӧд серпас).
Тайӧ раковинаясыс коркӧ олысь зэв посньыдик важся ловъя ловъяслӧн.
Тайӧ пемӧсъясыс овлӧмаӧсь саридзьясын.
Кулӧм бӧраныс раковинкаясыс саридз пыдӧсӧ лэччӧмаӧсь.
Колины нэм сайӧ нэмъяс, сюрс вояс сайӧ сюрс вояс.
Саридз пыдӧсас раковинкаясыс ӧтарӧ чукӧрмисны пыр унджык и унджык.
Вылыс слӧйясыс да ваыс личкӧны улыс слӧйясыс вылӧ — найӧ топаліны, мӧритчисны.
Тадзи и артмисны саридз пыдӧсъясын кыз слӧя мел пластъяс.
Мыйла нӧ эськӧ мелыс миянлы косінысь сюрӧ?
Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый ӧнія уна кос местаясыс ёна важӧн вӧвлӧмаӧсь саридз пыдӧсъясӧн.
Та йылысь висьталӧны раковинаяс да саридзын олысь пемӧсъяслӧн колясъяс, кодъяс сюравлӧны тайӧ местаяссьыс.
Ёна кузь кад чӧжӧн саридз пыдӧсыс мукӧдлаас вочасӧн кыпӧдчис, ва вешйис, и саридз пыдӧсын артмӧм мелыс коли косінӧ.
Косінлӧн да саридзлӧн татшӧм вежласьӧмыс мунӧ и миян олан кадын ӧні, сійӧс позьӧ казявны саридз вадоръяс серти.
Мелыд эм миян Союзын уна местаын; мукӧдлаас весигтӧ артмӧдӧ дзонь мылькъяс да гӧраяс, например, Украинаын, Крымын.
Мел колӧ белитчыны.
Ёна бура посньӧдӧм да весалӧм мелысь лӧсьӧдӧны пинь весалан порошок.
Извесьт из векджык руд, но овлӧ тшӧтш и мукӧд рӧма.
Тшӧкыда сійӧ топыд из, но сюрлӧ и зэв небыдик извесьт из
Уна сикас извесьт изъяс, кыдзи и мел, состоитӧны саридз пемӧсъяс раковинаясысь.
Извесьт из тшӧкыда паныдасьлӧ природаын.
Уна эм извесьт изыд Крымын, Украинаын, Войвыв Кавказын, Волга ю пӧлӧн да миян Союзса мукӧд местаясын.
Извесьт из — стрӧитчан из.
Сійӧ мунӧ керкаяс, посъяс, москияс стрӧитігӧн, сідз жӧ известь да цемент вӧчӧм вылӧ.
Мрамор — чорыд да топыд из, тэчсьӧма югъялана изъясысь.
Чегӧминас мрамор дзик жӧ сакар кодь.
Овлӧ и мукӧд рӧма мрамор.
Мрамортӧ миян перйӧны Каръяласа республикаын, Уралын да мукӧдлаын.
Мрамор — мича из.
Та вӧсна сійӧн мичмӧдӧны керкаяслысь водзладоръяс. Сыысь вӧчӧны колоннаяс, керкаӧ пыран посъяс да мукӧд баситанторъяс.
Мраморысь вӧчӧны статуяяс да памятникъяс.
Известь.
Дась известьыд природаын абу, сійӧс вӧчӧны извесьт изысь.
Медым артмис известь, извесьт изсӧ ӧжигайтӧны сы вылӧ вӧчӧм пачьясын.
Ӧжигайтӧм бӧрын извесьт изыс пӧрӧ негашонӧй известьӧ.
Сійӧ розьӧсь еджыд из кодь.
Известь вылӧ кӧ войтӧдны кислота, сійӧ оз нин кут пузьыны, кыдзи извесьт из.
Негашонӧй известьысь артмӧдӧны гашонӧй известь.
Негашонӧй известьсӧ кӧ киськавны ваӧн, известьыс сэк юӧ васӧ да ёна шоналӧ; недыр мысти негашонӧй известь ёкмыльясыс вардасны, да сійӧ пӧрӧ гашонӧй известьӧ, еджыд пуркъялан порошок кодь.
Гашонӧй известьысь сэсся вӧчӧны известка.
Известкатӧ вӧчӧны тадзи: гашонӧй известьсӧ сорлалӧны вакӧд да артмас известковӧй теста, сэтчӧ нӧшта лыа содтӧны; тайӧ сорасыс и лоӧ известка.
Кор кирпичьясысь мыйкӧ тэчӧны, сэк кирпичьяссӧ мӧда-мӧдыскӧд йитӧны известкаӧн.
Сынӧд вылын известка чорзьӧ да топыда йитӧ кирпичьяссӧ мӧда-мӧд бердас.
Стрӧитчан уджъясад известкаыд вывті колана материал.
Постройкаяс вылын миянын ёна уна вӧчӧны да видзӧны известкатӧ.
Цемент да бетон.
Кӧть эськӧ известкаысь позьӧ лӧсьӧдны кирпичьяс йитан вель бур материал, сӧмын сійӧ абу жӧ тырмымӧнъя топыд.
Ӧні стрӧйбаяс вылын ёнджыкасӧ пӧльзуйтчӧны цементӧн.
Цемент вӧчсьӧ цемент вӧчан заводъяс вылын — извесьт изысь да сёйысь либӧ мергельысь.
Мергель — из сикас, коді артмӧма извесьт изысь да сёйысь.
Извесьт изсӧ да сёйсӧ либӧ мергельсӧ водзын посниа изӧны да ваӧн сорлалӧны.
Тайӧ сорассьыс формуйтӧны кирпичьяс, — первойсӧ найӧс сынӧд вылын косьтӧны, а сэсся пачьясын ёна донӧдлӧны.
Кӧдзалӧм кирпичьяссӧ та бӧрын изӧны ёна посни порошокӧ.
Тайӧ артмӧм порошокыс и эм цемент.
Цемент, лыа да ва сорлалӧм бӧрын артмӧ теста, коді чорзьӧ не сӧмын сынӧдын, но и ваын.
Кизьӧр цемент зэв бура йитлӧ стрӧитчан материалъяс, тшӧтш и кӧрт.
Цементысь вӧчӧны нӧшта бетон.
Сорлавны кӧ цемент, лыа, посни изторъяс да содтыны ва, сэк тайӧ сорасыс сідз жӧ чорзьӧ оз сӧмын сынӧдын, но и ваын.
Цементысь, лыаысь, посни изторъясысь (щебеньысь) да ваысь артмӧдӧм татшӧм сорасыс шусьӧ бетонӧн.
Фабрикаяслысь, заводъяслысь да гырысь зданиеяслысь стенъяссӧ ӧні миянын лэптӧны железобетонысь.
Стрӧйбасӧ лэптӧны тадзи: кӧрт балкаясысь да кӧрт бедьясысь первой тэчӧны зданиелысь сюрӧссӧ, сэсся найӧс кисьтӧны бетонӧн.
Бетоныс чорзьӧ да кӧртыскӧд тшӧтш артмӧдӧ зэв топыд керка стенъяс.
Железобетонысь вӧчалӧны сідз жӧ ва пытшса сооружениеяс.
Железобетонысь нӧшта вӧчӧны военнӧй укреплениеяс.
СОВ.
Повареннӧй солыд, кодӧс ми пуктам сёян-юян пытшкӧ, сідз жӧ эм полезнӧй ископаемӧй.
Сійӧс перйӧны муысь, а сідз жӧ саридз ваысь да сола ваа тыясысь, солянӧй источникъясысь.
Сійӧ солыс, кодӧс перйӧны муысь, сэні куйлӧ чорыд массаӧн да шусьӧ из солӧн.
Саридзьяс, сола тыяс да источникъяс ваын солыс эм сылӧмӧн.
Совлысь сылӧмсӧ позьӧ наблюдайтны татшӧм опытын.
Опыт.
Босьтам стӧкан джын ва, кисьтам сэтчӧ неуна посни сёян сов да гудралам.
Солыс торъявлӧ синлы тыдавтӧм вывті посньыдик юкӧнъяс вылӧ да разалӧ став ва пасьталаыс.
Валысь кӧть кутшӧм войт ми эгӧ босьтӧй, сылӧн лоӧ сола кӧр: сыын эм сов.
Миянӧн босьтӧм солыс сыліс ваас.
И ӧні миян стӧканын абу нин ва, а совлӧн слабиник сывдӧс.
Кисьтам тайӧ сывдӧсас ещӧ неуна совсӧ да зэв бура гудралам.
Водзӧ пуктан совлысь быд порция кутам кисьтны сӧмын сы бӧрын, кор сылас кисьтӧм солыс нин.
Сывдӧс лоӧ пыр крепыдджык и крепыдджык.
Медбӧрти кисьтӧм солыс оз нин кут сывны.
Сійӧ коляс стӧкан пыдӧсас.
Сэтшӧм сывдӧсыс, кодын солыс водзӧ оз сыв, шусьӧ насыщеннӧйӧн.
Солыд колӧ миянлы сёйны.
Сійӧ пырӧ миян телӧ составӧ, да миян вирным — кӧр вылас сола.
Но совтӧ оз сӧмын сёян-юанӧ пуктыны.
Уна сов видзсьӧ прӧдуктаясӧс хранитӧм могысь.
Солалӧм прӧдуктаяс, например яй, чери, оз нин тшыксьыны.
Солалӧмӧн ми вельдыр вермам шогманаӧн видзтыны уна прӧдуктаяс.
Из сов.
Из сов артмӧма косьмӧм сола тыясысь, кодъяс бара жӧ асьныс кольлӧмаӧсь важся саридзьясысь.
Тыясысь ваыс вочасӧн пакталӧма ставнас, а ваас вӧвлӧм солыс кольӧма ты пыдӧсас.
Тадзи артмисны залежъясыс из совлӧн, кодъяс вӧліны вевттьысьӧмаӧсь разнӧй из сикас слӧйясӧн.
Из солыд ёна уна эм миян СССР-ын Оренбург бердын, Илецкӧй защита дорын, а сідзжӧ Донецкӧй бассейнын.
Тані важысянь нин перйӧны совтӧ.
Му пытшкысь совтӧ перйӧны тадзи.
Му пытшлань кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахтаяс, кодъяс воӧны дзик сов пластъяс бердӧдз.
Совсӧ кокӧны киркаӧн либӧ врубӧвӧй машинаӧн, мукӧд дырйи применяйтӧны взрывчатӧй веществояс.
Сов пластъяс пытшкӧ пырӧдчиг моз вочасӧн кодъялӧны мупытшса коридоръяс.
Тайӧ коридоръяслӧн сводъясыс пыксьӧны из сов столбъясӧн — совсӧ сэтшӧминъясас кольӧны вӧрзьӧдтӧг.
Перйӧм совсӧ сэсся тачкаясӧн да вагонеткаясӧн нуӧны коридоръяс кузя да лэпталан машинаӧн кыпӧдӧны му веркӧс вылӧ.
Сӧстӧм из солыд стеклӧ кодь жӧ югыд, рӧмтӧм да пырыстыдалана.
Но мукӧд дырйи овлӧ и уна сикас рӧма, кор сорласьӧма быд сикас веществояскӧд.
Аспуксьӧм сов.
Природаын солыд паныдасьлӧ оз сӧмын чорыд видӧн — измӧм видӧн.
Уна сов сылӧма сола тыяс ваын.
Татшӧм тыясыд миян уна эм Каспийдорса степьясын.
Медся гырысьӧсь да солӧн медся озырӧсь сэні Баскунчак ты да Эльтон ты.
Ваыс сэні — насыщеннӧй сов сывдӧс, а пыдӧсыс налӧн чорыд из солысь.
Каспийдорса степьясын гожӧмыс овлӧ ёна кос да жар.
Тыясысь ва пакталӧм вӧсна солыс пуксьӧ вадоръясӧ да пыдӧсас.
Татшӧм солыс шусьӧ аспуксьӧм солӧн.
Важӧнтӧ сійӧс зыръясӧн чукӧртлӧмаӧсь, а ӧні гумлалӧны аслыс сикас машинаясӧн — экскаваторъясӧн.
Косьтӧм бӧрын совсӧ мӧдӧдӧны СССР пасьтала.
Та могысь Баскунчаксянь нуӧдӧма Волга дорӧ кӧрттуй.
Задание.
Лӧсьӧдӧй сёян солысь насыщеннӧй сывдӧс.
Сывдӧс тыра стӧкансӧ пуктӧй шоныдінӧ некымын лун кежлӧ.
Видзӧдӧй, кыдзи стӧкан пыдӧсӧ да стенкаяс вылӧ артмӧны сов кристаллъяс; ва пакталӧм вӧсна сола тыяс вадорӧ да пыдӧсӧ тадз жӧ пуксьӧны сов кристаллъяс.
Сола ӧшмӧсъяс.
Солыд эм тшӧтш и сола ӧшмӧъяс ваын.
Тайӧ источникъясыс со кыдзи артмӧны.
Му пытшкӧ йиджӧм ва паныдасьӧ куйлан из совкӧд да сывдӧ сійӧс.
Сола ваыс сэсся бӧр петӧ му эрдӧ.
Солянӧй источникъясысь сідз жӧ перйӧны сов.
Насосъясӧн сэсь васӧ мӧдӧдӧны градирняясӧ (10-ӧд серпас).
Градирняясыд — пуысь вӧчӧм восьса сооружениеяс, кодъясӧс тыртӧма ньӧрйӧн, а уліас эм изъя бассейн.
Сола ваыс вывсянь киссьӧ ньӧрйыс вылӧ да войтӧн-войтӧн лэччӧ бассейнӧ.
Мыйкӧ-мында ваыс сэки пакталӧ.
Та вӧсна бассейнас чукӧрмӧ нин сук сола сывдӧс.
Тайӧ сук сывдӧссӧ насосъясӧн бара вывлань лэптӧны.
Сійӧ бара войтӧн-войтӧн лэччӧ бассейнӧ, мыйкӧ-мында ваыс бара пакталӧ, да бассейнӧ чукӧрмӧ нӧшта на сукджык сывдӧс.
Тадзсӧ некымынысь вӧчӧны да бӧръяпом бассейнын чукӧрмӧ насыщеннӧй сола сывдӧс.
Сійӧс сэсся паськыд дозъясӧ кисьтӧны да би вылын пактӧдӧны.
Ваыс пакталӧ, и дозъясын кольӧ кос сов.
Кыдзи артмӧ насыщеннӧй сывдӧсысь сов, позьӧ казявны татшӧм опытысь.
Опыт.
Кӧрт кружкаӧ кисьтам сола ва.
Дыр кутам шонтыны би вылын, медым ваыс ставыс пакталас.
Кружкаӧ кольӧ сов.
Сывдӧсысь татшӧм ногӧн сов перйӧмыс шусьӧ пактӧдан способӧн (выпариваниеӧн).
Солянӧй промышленностьын насыщеннӧй сывдӧсъясысь совтӧ перйӧны тадз жӧ.
Саридз ваысь сов перйӧм.
Саридз ваын солыд ёна уна сылӧма.
Но сёян солысь ӧтдор сэні эмӧсь нӧшта мукӧд сикас курыд совъяс, та вӧсна и саридз ваыс курыд-сола.
Саридз ватӧ кӧ пактӧдны, то водзынсӧ пуксяс сёян сов, а сы бӧрын нин курыд совъяс.
Та вылын и подулалӧма саридз ваысь сёян сов перйӧмыс.
Саридз ваысь сов перйӧм могысь кодъялӧны посньыдик прудъяс, кодъясӧс янсӧдӧны — потшӧны саридз васьыс.
Шондіӧн сетӧм жарысла тайӧ прудъясысь ваыс пакталӧ да солыс пуксьӧ пруд пыдӧсӧ.
Мед эськӧ сёян совкӧд тшӧтш эз пуксьыны курыд совъяс, васӧ оз помӧдз пактӧдны.
Кор пыдӧсас сёян солыс уна нин пуксьӧма, курыд совъяса васӧ прудсьыс бӧр саридзӧ лэдзӧны.
Пыдӧсас кольӧ сӧмын сёян сов.
Саридз васьыд совтӧ миян ёна уна перйӧны.
Му вынсьӧдан совъяс.
Природаын эм не сӧмын сёян сов, эмӧсь и мукӧд совъяс.
На пиысь некымынъяс мунӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Тайӧ совъяслӧн запасъяс кузя Сӧвет Союз — мирын озырсьыс-озыр канму.
Войвылысь, Соликамск кар дорысь, аддзӧмаӧсь ёна уна калийнӧй сов залежъяс.
Ӧні сэтчӧ вӧчалӧма шахтаяс, да перйӧны тайӧ совсӧ.
Уна сюрс тонна калийнӧй сов сэсь мӧдӧдӧны миянлысь муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
Пӧшти быд местаын миян паныдасьӧны фосфоритъяс.
Сійӧ — му сикаса изъяс, векджык пемыдруд рӧмаӧсь, мукӧд дырйи гӧгрӧскодь формааӧсь.
Фосфоритъяслӧн гырысь куйланінъяс эмӧсь Мӧскуа да Горькӧй обласьтъясын да уна мукӧдъясын.
Бӧръя вояснас фосфоритъяслысь зэв гырысь куйланінъяс вӧлі аддзӧма Шӧр Азияын.
Зэв уна сикас фосфоритъясысь медбуръясӧн миян лоӧны Украинаын Подольеса фосфоритъяс.
Заводъясын фосфоритъяссӧ дрӧбитӧны да пызьӧдз изӧны.
Артмӧм фосфорит пызьсӧ либӧ веськыда мӧдӧдӧны муяс вынсьӧдӧм вылӧ, либӧ унджыкысьсӧ водзӧ перерабатывайтӧны.
Сернӧй кислотаӧн обработайтӧм бӧрын фосфоритнӧй пызьысь артмӧдӧны медся бур мувынсьӧдантор (удобрение) — суперфосфат.
Некымын во сайын Кола кӧджын, Хибин гӧраясын, вӧлі аддзӧма апатитъяслысь вывті гырысь куйланінъяс.
Регыд мысти кутісны перйыны апатитъяссӧ, и перъянінас, коді коркӧ вӧлі пустыннӧй местаӧн, ӧдйӧ быдмис промышленнӧй кар Кировск.
Апатитъяс куйлӧны массаӧн, коді состоитӧ посньыдик кристаллъясысь.
Унджыкысьсӧ налӧн рӧмныс турунвиж, но овлӧны и мукӧд рӧмаӧсь.
Заводъясын апатитъясысь артмӧдӧны апатит пызь, а пызьсьыс сернӧй кислотаӧн обработайтӧмӧн вӧчӧны суперфосфат.
Суперфосфат вӧчӧм кузя сардырся Рочму босьтліс дас квайтӧд места, а Сӧвет Союз босьтӧ ӧні коймӧд места мирын.
Калий солӧн, фосфорит да апатит пызьӧн, суперфосфатӧн мусин вынсьӧдігӧн содӧ мусинлӧн чужтан выныс.
Вынсьӧдӧм мусин вылын вӧдитан быдмӧгъяс кыскӧны мусинысь васӧ сы пытшкӧ сылӧм совъяснас да вердсьӧны наӧн.
Та вӧсна мусин вынсьӧдӧмысь ёна зэв содӧ сы вылын вӧдитан быдмӧгъяслӧн урожай.
МУЫСЬ ПЕРЪЯН ЛОМТАС.
Му пытшкын эмӧсь и сотчан породаяс: трунда, из шом, мусир.
Тайӧ породаясыс зэв бура сотчӧны да сетӧны уна шоныд.
Та вӧсна войтыр овмӧсын налӧн коланлуныс ёна ыджыд.
Трунда — рудов рӧма рыхлӧй масса.
Ваӧ шыбитӧм кос трунда оз вӧй, а гӧвкъялӧ, кыдзи пробка, — сійӧ кокньыд.
Сы пытшкысь кокни аддзыны уна сикас быдмӧгъяслысь колясъяс.
Кос трунда зэв кокниа ӧзйӧ.
Из шом — сьӧд рӧма топыд масса.
Сійӧ сьӧкыд да чорыд, кыдзи прамӧй из.
Кучкан кӧ, пасьмунӧ посни торпыригъяс вылӧ.
Ваӧ вӧйӧ.
Сотчигас из шом трунда дорысь шоныдсӧ унджык сетӧ.
Но став сотчан породаяссьыс медбур ломтас — мусир.
Из шом серти шоныдтӧ сійӧ сетӧ 1½ пӧв унджык, а трунда серти куим пӧв унджык.
Мусирыд — вый кодь сьӧдов кизьӧр масса.
Кыдзи артмӧ трунда.
Трунда артмӧ тыясын да нюръясын, кодъяс дыр кад кольӧм бӧрын пӧрӧны момгаинъяссӧ.
Ты вадор пӧлӧн ёна радейтӧны быдмыны эжӧр, тростник, камыш да трунда нитш (11-ӧд серпас).
Нитшкыс босьтчӧ вадоръяссянь паськавны да кузяӧн тысӧ ставнас вевттьӧ.
Татшӧм тыысь сэсся артмӧ кадъя нюр, шулӧны тай — тыыс пӧ нюрсяліс (12-ӧд серпас).
Воысь-воӧ трунда эжӧдыс нюр вылын ӧтарӧ кызӧ и кызӧ.
Кулӧм быдмӧгъяс лэччӧны нюр пыдӧсӧ, сэні найӧ ӧтарӧ унджык чукӧрмӧны.
Вель кузь кадӧн тайӧ быдмӧг колясъясыс тыртӧны нюрсӧ дзоньнас.
Нюр пытшкын сынӧдыд абу, сы вӧсна нитш колясъяс оз сісьмыны, кыдзи сынӧдаинын.
Ва пытшкын наысь артмӧ трунда.
Кыдзи перйӧны трунда да кыдзи используйтӧны сійӧс.
Торфыд — бур ломтас.
Трунда куйланінъясысь сійӧс перйӧны уна ногӧн.
Трунда перъян важ способыс — кипомысь перйӧм.
Рабочӧйяс, мукӧд дырйи пидзӧс выйӧ ваын сулалӧмӧн, зыръясӧн кодйӧны трундасӧ да сэсся косьтӧны.
Татшӧм уджыд вывті сьӧкыд дай этша верман вӧчны, та вӧсна трунда перъян уджсӧ миянын воысь-воӧ ёнджыка механизируйтӧны: трундатӧ перйӧны уна сикас машинаясӧн.
Машинаяс кокньӧдӧны рабочӧйяслысь удж да сетӧны бурджык результатъяс.
Торфтӧ перйыны медбур со кутшӧм ногӧн (13-ӧд серпас): ён ва струяӧн трундасӧ жугӧдлӧны, посньӧдлӧны да рок кодьӧдз кизьӧртӧны.
Артмӧм кизьӧр трундасӧ кыскӧны машинаясӧн да вӧсни слӧйӧн киськалӧны шыльыдінӧ, сэні сэсся сійӧ косьмӧ.
Тайӧ места вывтіыс сэсся ветлӧ аслыс сикас трактор, коді вундалӧ да кирпич ногӧн формуйтӧ косьмыштӧм трундасӧ.
Татшӧм кирпич нога трундасӧ кольӧны косьмыны.
Косьтӧм бӧрын трундасӧ мӧдӧдӧны электрическӧй станцияяс вылӧ, кодъясӧс векджык стрӧитӧны матӧ трунда перъянінсянь.
Электрическӧй станция вылын трундасӧ сотӧны паровӧй котёлъяс топкаясын.
Артмӧм шоныдыс используйтсьӧ особӧй машинаяс отсӧгӧн электровын перйӧм вылӧ.
Сутугаяс кузя электровыныс сэсся мӧдӧдсьӧ каръясӧ да сиктъясӧ.
Тадз, Мӧскуа дорын матын трунда ломтасӧн уджалӧ Шатураса электростанция.
Тайӧ станцияысь электровынсӧ мӧдӧдӧны проводъяс кузя Мӧскуаса фабрикаясӧ да заводъясӧ.
Ленинград дорын, Дубровкаын, Нева ю бердӧ вӧчӧма да лэдзӧма уджӧ С. М. Киров нима ыджыд электростанция, коді сідз жӧ уджалӧ трунда вылын.
Тайӧ станцияысь электровынсӧ проводъяс кузя мӧдӧдӧны Ленинградӧ фабрикаясӧ да заводъясӧ.
СССР-ын миян трундаыд ёна уна.
Трунда перйӧм кузя ми мирас сулалам медводдза местаын.
Кыдзи артмӧма из шом.
Сэн, кӧні перйӧны из шом, му пытшса уна сикас из сикасъяс вылысь тшӧкыда аддзалӧны важся быдмӧгъяс вывса коръяслысь туйтчӧмъяссӧ (отпечатокъяссӧ) (14-ӧд серпас), а мукӧд дырйи муас паныдасьлӧны весигтӧ измӧм важся пуяслӧн дзонь стволъяс (15-ӧд серпас).
Татшӧм измӧм важся пуяс серти да коръяс туйтчӧмъяс серти учёнӧйяс тӧдмалісны, мый из шомыд артмӧма важся быдмӧгъясысь.
Кысь ӧні сюрӧны из шом пластъяс, тайӧ местаясас уна миллион во сайын быдмылӧмаӧсь гырысь пуяс, сэні вӧвлӧма вӧр (16-ӧд серпас).
Тайӧ вӧръясыс быдмылӧмаӧсь кадъя нюръяс вылын.
Сійӧ кадас ывлавылыс вӧлӧма ёна жар да ульруа.
Енэжыс тшӧкыда вевттьысьлӧма кыз кымӧръясӧн да тшӧкыда кисьтлісны проливнӧй зэръяс.
Татшӧм вӧръясас быдмылӧмаӧсь пу кодь папоротникъяс, хвощъяс да плаунъяс.
Миян вӧръясын татшӧм пуясыд оз быдмыны.
Ӧнія папоротникъясыд, хвощъясыд да плаунъясыд — сійӧ турунъяс (17-ӧд серпас).
Кулӧм пуясыс вӧлӧм усьӧны кадъя нюрас да вӧйӧны.
На местаӧ быдмисны выльяс.
Нюр пытшкас грудаясӧн чукӧрмисны кулӧм пуяс.
Но воис сэтшӧм кад, кор татшӧм увтас нюра местаяссӧ надзӧникӧн кутіс ойдӧдны саридз.
Саридз пыдӧсас ӧтарӧ ёнджыка кутӧма пуксьыны лыа да сёй.
Пыдӧсас куйлысь пуяс пыр ёнджыка кутӧмаӧсь тырны лыаӧн да сёйӧн.
Уна миллион во чӧжӧн тані, ваас, кӧні вывсянь личкӧмыс зэв ыджыд да сынӧдыс абу, тайӧ важся быдмӧг колясъясысь измӧмаӧсь да пӧрӧмаӧсь из шомӧ.
Сэсся воис мӧд кад, кор саридзыс вочасӧн кутӧма бӧр вешйыны.
Ёна кузь кад мысти саридз пыдӧсыс лоӧма сушаӧн.
Та вӧсна и аддзалӧны му пытшкысь сійӧ либӧ тайӧ джудждаинысь куйлысь из шом.
Тадзи учёнӧйяс объяснитісны, кыдзи уна миллион во чӧжӧн артмис из шом.
Мулысь историясӧ тӧдмалӧмӧн учёнӧйяс индісны, мый муыд олӧ оз сизим сюрс во саяс, кыдзи велӧдӧ религия, а уна миллион вояс нин.
Кыдзи перйӧны из шом.
Му пытшкын из шом куйлӧ пластъясӧн, кодъяс мӧда-мӧдсьыс торъялӧны быд сикас из сикасъясӧн.
Пластъяслӧн кызтаыс овлӧ разнӧй сикас — унджыкысьсӧ 2–3 метр мында.
Из шом перйӧм могысь кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахтаяс (18-ӧд серпас).
Шахтаясын ветлӧны подъёмнӧй машинаяс-клетьяс; наын рабочӧйяс лэччӧны да кайӧны, наын жӧ му вылӧ лэптӧны шахтаысь перйӧм из шом.
Шахтасянь быд бокӧ кежӧны му пытшса коридоръяс.
Сэті нюжӧдалӧма рельсъяс, на кузя посни вагонеткаясӧн новлӧны из шом.
Коридоръяслысь йирксӧ да стенъяссӧ крепитӧны топыд пу пыкӧдъясӧн.
Из шом перйян ыджыд шахтаясыд уличаяса да векни переулокъяса му пытшса каръяс кодьӧсь.
Шахтаясын уджалӧны углекопъяс.
Найӧ муысь перйӧны «сьӧд зарни» — из шом.
Важӧн из шомтӧ перйылісны пӧшти дзик кипомысь.
Аслас инструментнас — обушокнас — рабочӧй забойщик жуглывліс чорыд из шом пластысь кусӧкъяс.
Рабочӧй-катальщик тэчлывліс перйӧм из шомсӧ телегаӧ да кыскавліс сійӧс вӧвдоддьӧ грузитан местаӧдз.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд уджӧн медся лёк условиеясын.
Ӧні миян из шом перъян промышленностьын пыр ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка применяйтсьӧны отбойнӧй молотокъяс да врубовӧй машинаяс.
Татшӧм машинаясыс чорыд из шом породаястӧ кипомысь уджалысь забойщик серти уна пӧв ӧдйӧ жуглӧны (19-ӧд серп. )
Отбойнӧй молотокӧн уджалӧмӧн миян бурджык забойщикъяс воӧдчӧны пыр ыджыдджык и ыджыдджык удж производительностьӧ.
Медводдзаысь 1935 воӧ, Войтыркостса том йӧз лунлы паныд, донецкса забойщик Алексей Стаханов войнас лэччис шахтаӧ да 6 часа уджӧн перйис 102 тонна из шом.
Тайӧ вӧлі рекорднӧй выработка, коді 14 пӧв кыпӧдіс забойщиклысь пырся выработка нормасӧ.
Стахановлӧн бур починыс вӧрзьӧдіс шахтёр массаӧс.
Уна забойщикъяс босьтісны Алексей Стахановлысь примерсӧ, и на пиысь некымыныс кутісны сетны весигтӧ ыджыдджык выработка.
Тадзи чужис Донбассын могучӧй Стаханов движение, коді ӧдйӧ паськаліс став канму пасьта.
Миян канмуса бурджык йӧзыс лоины стахановецъясӧн.
Важӧнсӧ перйӧм из шомсӧ рабочӧйяслы лоӧ вӧлі кыскавны ас выланыс да вӧвъяс вылын.
Ӧні тайӧ уджын паськыда применяйтсьӧны миян механическӧй транспортеръяс да конвейеръяс.
Тайӧ дугдывтӧг двигайтчысь полотнищеяс, кодъяс вылӧ шыблавсьӧ из шомыс.
Перйӧм шомыс электровоз отсӧгӧн вуджӧдсьӧ главнӧй шахтаӧ, сэсянь сэсся кыпӧдӧны му веркӧс вылӧ.
Из шомтӧ ёнджыкасӧ используйтӧны кыдзи ломтас.
Сыысь кындзи из шомысь вӧчӧны уна сикас колана прӧдуктаяс: из шомсӧ сынӧдтӧг донӧдӧмӧн артмӧдӧны сыысь кокс, из шом сир да светильнӧй газ.
Кокс колӧ чугун сывдыны.
Из шом сирысь вӧчӧны краскаяс, лекарствояс да мукӧд прӧдуктаяс.
Светильнӧй газ мунӧ уличаяс югдӧдӧм вылӧ да газӧвӧй кухняясӧ.
СССР ёна озыр из шомнад.
Миянын уна перйӧны из шомтӧ Донецкӧй бассейнын — лунвылын, да Кузнецкӧй бассейнын — Сибырын.
Из шом куйланінъяссӧ аддзӧма миян Союзса уна местаясысь.
Из шом запасъяс кузя Сӧвет Союз босьтӧ мӧдӧд места, а сійӧс перйӧм кузя Союз петіс ӧні мирас нёльӧд местаӧ.
Кыдзи перйӧны мусир.
Мусирӧс аддзӧны муысь разнӧй пыднаысь.
Сэні, кӧні му пытшкас мусирыс уна, сійӧ тшӧкыда петӧ му веркӧсӧ.
Му пытшкысь петан мусиртӧ важӧн кӧшъясӧн вӧлӧм чукӧртӧны.
Сэсся кутісны кодйыны наросьнӧ вӧчӧм юкмӧсъяс да ведраясӧн мусирсӧ сэсь гумлавлісны.
Юкмӧсъяс кодйигӧн мукӧд дырйи мусирыс ён вынӧн шыбитчӧ вывлань да фонтанӧн резӧ.
Сэки мусирыс быд бокӧ разалӧ да уна вошӧ.
Ӧні мусиртӧ мӧд ногӧнджык, бурджык способъясӧн перйӧны.
Мусир перйӧм могысь ӧні оз юкмӧсъяс кодйыны, а писькӧдӧны векньыдик буритчан розьяс.
Писькӧдлӧминъясас вӧчӧны аслыс сикас вышкаяс.
Муӧ сюйӧны укладысь вӧчӧм писькӧдчан.
Электричество вынӧн сійӧ бергалӧ.
Мусӧ писькӧдігтыр писькӧдчаныс пыр пыдӧджык и пыдӧджык пырӧ.
Воас кӧ писькӧдчаныс чорыд изйӧдз, уклад писькӧдчансӧ вежӧны алмаза писькӧдчанӧн.
Алмаза писькӧдчаныд розьӧдлӧ медся чорыд изъяс.
Писькӧдчан бӧрся розьӧ лэдзӧны металлысь вӧчӧм труба, коді пыр пыдӧджык и пыдӧджык лэччӧ.
Первойя труба помӧ йитӧны мӧдӧс, коймӧдӧс, тадзсӧ йитласны сэтчӧдз, кытчӧдз оз воӧдчыны мусира слӧйясӧдз.
Скважинаысь труба кузя мусир тшӧкыда петӧ фонтанӧн да разалӧ.
Медым мусирыс эз разав, трубаяс помӧ вӧчӧны кранъяс.
Кор мусирыс вылӧсӧ ачыс оз кай, сійӧс кыскӧны насосъясӧн.
Шедӧдӧм мусирсӧ кӧрт трубаясӧд мӧдӧдӧны перегоннӧй заводъяс вылӧ либӧ ёна гырысь, кӧрт тшанъясӧ, кӧні и видзӧны.
Тасянь мусирсӧ мӧдӧдӧны канму пытшса сэтшӧм районъясӧ, кӧні сійӧ колӧ.
Из шом моз жӧ, мусирыд абу сӧмын ломтас. Сэсь нӧшта перйӧны мукӧд сикас прӧдуктаяс.
Перегоннӧй заводъяс вылын мусирысь шедӧдӧны бензин, карасин да мазут.
Мазутысь сэсся шедӧдӧны парафин, вазелин, машина мавтасъяс да мукӧд сэтшӧм колана прӧдуктаяс.
Мусир запасъяс серти Сӧвет Союз — мирас медозыр канму.
Уна мусир перйӧны миян Кавказсайын, Шӧр Азияын, Уралын, Сибырын и мукӧд местаясын.
Сардырся Рочмукӧд орччаӧдӧмӧн мусир перйӧм миян содіс куим пӧлысь унджык.
Мусир перйӧм кузя Сӧвет Союз ӧні босьтӧ мирас мӧд места.
СССР-са войтыр овмӧсын ломтас.
Миян войтыр овмӧсын ломтаслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Уна ломтас сотӧны миян фабрик-заводъяс да электростанцияяс вылын.
Паровозъяс да паракодъяс, автомобильяс да аэропланъяс сідзжӧ оз вермыны ломтастӧг уджавны.
Ломтасыд тшӧтш колӧ видз-му овмӧсын уджалысь тракторъяслы да комбайнъяслы.
Сэсся ломтасыд колӧ нӧшта оланінъяс югдӧдны да шонтыны.
Ломтас да металлъяс — канмуса став овмӧслӧн подув.
Ми паськӧдам дай нӧшта на водзӧ ёна кутам паськӧдны ассьыным ломтас промышленность.
Ломтас перйӧм кузя ми суӧдам да панъям нин уна мукӧд капиталист канмуясӧс.
Кыдз ми тӧдам нин, трунда перйӧм кузя Сӧвет Союз сувтіс мирас медводдза местаӧ, из шом перйӧм кузя — нёльӧд местаӧ да мусир перйӧм кузя — мӧд местаӧ.
Ломтас промышленность паськӧдӧмӧн ми ёнмӧдам миян канмулысь вынйӧрсӧ.
МЕТАЛЛЪЯС.
Кӧрт, ыргӧн, лемень, свинеч, зарни — ставыс тайӧ металлъяс.
Металлъяслӧн коланлуныс вывті ыджыд.
Металлысь вӧчӧны машинаяс да станокъяс, паракодъяс да паровозъяс, автомобильяс да аэропланъяс, рельсъяс да посъяс.
Торъя нин ыджыд коланлуныс кӧртлӧн.
Кутшӧмӧсь жӧ аслунъясыс металлъяслӧн?
Мыйӧн нӧ металлъясыс торъялӧны мукӧд сикас телӧясысь?
Пемдӧм ыргӧн монета-кӧ зыралыштны, сійӧ кутас югъявны.
Югъялӧны зарни, эзысь, ыргӧн, югъялӧны и мукӧд металлъяс.
Тайӧ югъялӧм серти кокни тӧдны металлтӧ.
Быд металл югъялӧ аслыссикас металл блескӧн.
Коді воліс кузнечаӧ, сійӧ аддзывліс, кыдзи мӧлӧт кучкалӧмысь доналӧм кӧрт торъясыс босьтӧны колана форма.
Изтӧ кӧ кутан мӧлӧтӧн кучкавны, сійӧ пасьмунӧ, посниа торъявлас.
Металлъястӧ позьӧ дорны, налӧн эм дорсяна свойство.
Донӧдӧм металлъястӧ позьӧ не сӧмын дорны, но и сутуга выйӧдз нюжӧдны.
Металлъястӧ позьӧ нюжӧдны, налӧн эм нюжалан свойство.
Металлъяс — ставыс чорыд веществояс, сӧмын ӧти металл — ртуть — кизьӧр.
Но шонтӧмӧн позьӧ чорыд металлъястӧ вӧчны кизьӧрӧн.
Тайӧс позьӧ со кыдзи тӧдмӧдны: босьтны озысь тор, пуктыны кӧрт паньӧ да сэсся шонтыны спиртовка либӧ примус би вылын.
Кор озысьыс ёна шоналас, сійӧ кизьӧрмас, сылас.
Металлъяслӧн эм сылана свойство (<rus>плавкость</rus>).
Босьтны кӧ кузьмӧс стеклӧ тор да ӧти помсӧ пуктыны спиртовка либӧ примус би вылӧ, сылӧн мӧд помыс, кыті ті кутанныд, оз шонав.
Босьтны кӧ сэтшӧм жӧ кызта да кузьта ыргӧн либӧ кӧрт сутуга да ӧти помсӧ пуктыны спиртовка либӧ примус би вылӧ, сутугалӧн мӧд помыс тшӧтш жӧ шоналӧ (кыт тай кинаныд кутанныд, сэт лоӧ пӧсь).
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый металлъяс пыр бура мунӧ шоныд.
Электрическӧй проводъяс вӧчӧны металл (унджыкысьсӧ ыргӧн) сутугаысь.
Тадзсӧ вӧчӧны сы вӧсна, мый металлъяс пыр бура мунӧ электровын.
Индӧм став аслунъясыс эм став металлъясыслӧн, но найӧ мӧда-мӧдсьыс торъялӧны.
Кӧрт торъялӧ ыргӧнысь.
Зарни торъялӧ ыргӧнысь и кӧртысь.
Кӧрт, емдон, чугун — сьӧд металлъяс.
Ыргӧн, свинеч, лемень — рӧма металлъяс.
Зарни — дона металл.
Дзик сӧстӧмӧн зэв этша металлъяс паныдасьлӧны природаын.
Унджык металлыс му пытшкын куйлӧны уна пӧлӧс рудаясын.
Рудаясыд — сэтшӧм из сикасъяс, кӧні эм металл да кодысь позьӧ перйыны тайӧ металлсӧ.
Рудаяс куйлӧны му пытшкын.
Мукӧддырйи найӧ абу пыдынӧсь да веськыда му веркӧсӧ петӧны, но унджыкысьсӧ найӧ куйлӧны му пытшкын.
Кӧрт рудаяс.
Кӧрт перйӧны кӧрт рудаысь.
Ёнджыка ценнӧй рудаяс сюрӧны гӧраясысь.
Сэтшӧмъясыс — руд железняк, гӧрд железняк да магнитнӧй сьӧд железняк.
Магнитнӧй железняклӧн ӧткымын кусӧкъяс кыскӧны ас бердас кӧртысь вӧчӧм торъяс, кыдзи и магнит (22-ӧд серпас).
СССР-ын кӧрт рудаяс медсясӧ эмӧсь Уралын, Криворожьеын да Керч дінын матын — лунвылын да Кузбассын — Сибырын.
Уралын эмӧсь магнитнӧй железнякысь артмӧм дзонь гӧраяс, например <rus>Магнитная</rus> гӧра, Высокая гӧра, Благодать гӧра.
<rus>Магнитная</rus> гӧра дорын ӧні стрӧитӧма чугун кисьтан завод-гигант.
Тайӧ завод гӧгӧрыс быдмис ыджыд кар — Магнитогорск.
Кӧрт рудаяс перйӧм кузя ӧні Сӧвет Союз босьтӧ мирас мӧд места.
Кыдзи перйӧны кӧрт руда.
Сэтшӧм гӧраясын, кӧні рудаыс оз пыдын куйлы, руда перйӧм могысь кодйӧны восьса паськыд гуяс — карьеръяс.
Рудаыд чорыд из сикас, сы вӧсна кипомысь перйыны сійӧс ёна сьӧкыд дай абу выгӧднӧ.
Рудатӧ динамитӧн взрывайтӧны.
Взрывъяссӧ вӧчӧны сэк, кор рабочӧйяс петӧны рудник пытшкысь.
Му пытшкысь рудасӧ перйӧм могысь кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахтаяс.
Шахта пыдӧссяньыс руда босьтанінӧ вӧчалӧны туй вожъяс — коридоръяс.
Му пытшса уджъясыд сьӧкыдӧсь да ӧпаснӧйджыкӧсь эрдвывса уджъяс серти.
Век лоӧ буждӧмъяскӧд вермасьны, та могысь шахта пытшкӧсас вӧчӧны креплениеяс.
Сідзжӧ колӧ следитны ва качайтӧм бӧрся, а то ваыс вермас тыртны шахтасӧ.
Сідзжӧ шахтаысь век колӧ качайтны лёк сынӧдсӧ да пыртны сӧстӧм сынӧд.
Тадзи йӧз пырӧны му пытшкӧ да перйӧны му пытшса озырлунъяссӧ.
Кыдзи вӧчӧны чугун, емдон да кӧрт.
Кӧрт рудаысь медводз вӧчӧны чугун.
Чугун сывдӧны аслыссикас пачын, коді шусьӧ доменнӧй пачӧн либӧ домнаӧн (23-ӧд серпас).
Домнаыд — башня кодь зэв ыджыд пач, 20–30 метр джуджда кымын.
Домна «задувайтӧны» (пестӧны) сӧмын ӧтчыд, а сэсся сійӧ уна во чӧж уджалӧ дугдывтӧг.
Домнаӧ вылысянь сӧвтӧны из шом (кокс) да руда, нӧшта известь да лыа — рудаысь ковтӧмторъяссӧ весалӧм могысь.
А улысяньыс дугдывтӧг сыӧ пӧльтӧны сӧстӧм, пӧсь сынӧд.
Сійӧ колӧ шомыслы сотчӧм могысь.
Шом сотчигӧн рудаысь торъялӧ кӧрт да сорласьӧ сотчытӧм шом колясъяскӧд — артмӧ чугун.
Сылӧм чугуныс визувтӧ домна пыдӧсӧ.
Кор сылӧм чугуныс уна чукӧрмас, домна подйысь жугӧдӧны сёйӧн тупкӧм розьсӧ.
Сылӧм чугуныс сэті заводитӧ визувтны биа струяӧн, разалӧ жӧлӧбъяс кузя да чорзьӧ.
Быд 100 юкӧн чугун вылӧ воӧ 3–6 юкӧн шом.
Чугун ёна чорыд, но рӧшкыд, кучкалігӧн сійӧ жугласьӧ.
Чугунысь кисьтӧны уна пӧлӧс предметъяс.
Специальнӧй пачьясын чугунысь вӧчӧны емдон да кӧрт.
Сылӧм чугун пытшті пӧльтӧны ён сынӧд струя.
Мыйкӧ мында шомыс сэки сотчӧ.
100 юкӧн вылӧ кӧ коли ½–2 юкӧн шом, сэки артмӧ емдон.
Стальыд зэв чорыд да дорсяна.
Стальысь вӧчӧны машинаяс, инструментъяс да рельсъяс.
Сылӧм чугунысь кӧ пӧшти став шомыс сотчас, сэки артмас кӧрт.
Кӧртыд колӧ сэтшӧм уджъяс дырйи, кор колӧ сӧмын небыд металл, например вӧчӧны керка вевттян листъяс, ведраяс, тазъяс да мукӧд сэтшӧм тор.
Сынӧдын олӧмысь кӧртыд сімӧ.
Кӧртысь вӧчӧмторъястӧ сімысь видзӧм могысь краскаӧн мавтӧны либӧ вевттьӧны сімтӧм металлъясӧн — цинкӧн, никельӧн да мукӧдъясӧн.
Сталь сідзжӧ сімӧ, та вӧсна машинаясыд ӧдйӧджык киссьӧны.
Ковмис пуктыны уна вын, медым эськӧ сімтӧм емдон артмӧдны, и бӧръя каднас артмӧдісны сійӧс.
Сімтӧм емдон вӧчанног тӧдмалӧмыд — сӧвет наукалӧн да техникалӧн вывті ыджыд вермӧм.
Сардырся Рочмуын чугунтӧ, емдонтӧ да кӧрттӧ вӧчлісны зэв этша.
Ӧні жӧ СССР-ын тэчӧны да пестӧны выльысь-выль домнаяс.
Сӧвет Союз содтіс чугун вӧчӧмсӧ 3½ пӧв, а емдон вӧчӧмсӧ пӧшти нёль пӧв да чугун вӧчӧм кузя ӧні босьтӧ мӧд места, а емдон вӧчӧм кузя — коймӧд места мирас.
Ыргӧн.
Природаысь ыргӧн векджык рудаясӧн сюрӧ, но мукӧд дырйи аддзылӧны и сӧстӧм ыргӧн.
Сійӧ — самороднӧй ыргӧн.
Рудаысь ыргӧнтӧ сывдӧны дзик жӧ кӧртӧс моз.
Сӧстӧм ыргӧныд гӧрд рӧма.
Сійӧ ёна бура дорсьӧ да сутугаӧ нюжалӧ.
Но тайӧ металлыс зэв небыд, та вӧсна сӧстӧм ыргӧныд зэв шоча мунӧ изделиеяс вӧчӧм вылӧ.
Сылӧм ыргӧнсӧ кӧ сорлавны мукӧд металлъяскӧд, артмӧны чорыд сорасъяс — сплавъяс.
Ыргӧн да озысь сплав шусьӧ бронзаӧн.
Бронза применяйтсьӧ машиностроениеын.
Бронзаысь вӧчӧны статуяяс да мукӧд сэтшӧм мичмӧданторъяс.
Ыргӧн да цинк сплав шусьӧ латуньӧн.
Уна вещиясӧс, кодъясӧс векджык шуӧны ыргӧнӧн, збыльысьсӧ вӧчӧма латуньысь.
Торйӧдны латуньтӧ ыргӧнысь абу сьӧкыд, сійӧ торъялӧ аслас кольк виж рӧмнас.
Латуньыд ёна применяйтсьӧ машиностроениеын да военнӧй делӧын.
Алюминий.
Алюминий — выль металл: медводдзаысь сійӧс пӧлучитісны сё кымын во сайын.
Сійӧ кадӧ лемень вӧлі вывті дона.
Ӧти килограмм вӧлі сулалӧ 1200 шайт. Тайӧ вӧлі сы вӧсна, мый донтӧмасӧ эз на кужны перйыны.
Сэки леменьысь вӧчлісны сӧмын украшениеяс.
Зэв на неважӧн электровын отсӧгӧн велалісны шедӧдны леменьсӧ донтӧм способӧн.
Алюминий лои вывті колана металлӧн.
Миян овмӧсын сылӧн тӧдчанлуныс пыр ӧтарӧ кыптӧ.
И позьӧ шуны, мый лемень — сійӧ будущейлӧн металл.
Мый вӧсна жӧ лемень зырӧ мукӧд металлъяссӧ?
Алюминий — му вылын медся ёна паськалӧм металл.
Дась леменьыд природаысь оз сюр.
Но сійӧ уна эм быд сикас из сикасъясын.
Алюминий медсясӧ перйӧны боксит рудаысь.
Татшӧм рудаыс ёна уна эм Ленинград обласьтын да Уралын.
Рудаысь леменьсӧ перйӧны электровын отсӧгӧн.
Алюминийыд — эзысь кодь еджыд металл.
Сынӧдын видзигӧн оз тупкысь сімӧн.
Алюминий ёна кокни, сы вӧсна аэропланъяс да дирижабльяс стрӧитӧмын сылӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд.
Но лемень небыд металл. Та вӧсна сійӧс век сорлалӧны мукӧд металлъяскӧд.
И сэтшӧм вещияс, кодъясӧс векджык шуӧны алюминиевӧйӧн, кыдз паньяс, кружкаяс, тасьтіяс, збыльысьсӧ найӧс вӧчӧма леменьлӧн мукӧд металлъяскӧд сорасысь.
Сардырся Рочмуын ньӧти эз вӧв ас леменьыс.
Сӧвет Союз лӧсьӧдіс алюминиевӧй промышленность да лемень вӧчӧм кузя ӧні занимайтӧ мирын коймӧд места.
Свинец.
Природаысь свинечыд векджык рудаӧн сюрлӧ. Сэтшӧм рудаыс шусьӧ свинцовӧй блескӧн.
Свинеч — зэв небыд металл, позьӧ пуртӧн кокниа вундавны.
Та вӧсна свинечтӧ векджык жӧ сорлалӧны мукӧд металлъяскӧд да вӧлисти нин вӧчӧны мый колӧ.
Свинеч да озысь сплавыд кокниа сылӧ, — татшӧм сплавнас спояйтчӧны.
Свинеч, озысь да сурьма сплавысь кисьтӧны типографиялы шыпасъяс.
Дозмукъястӧ свинечсьыд оз вӧчны сы вӧсна, мый сійӧ яда.
Сӧстӧм свинечысь вӧчӧны трубаяс, дрӧб, пуляяс да пломбаяс.
Зарни.
Природаысь зарни сюрӧ сӧмын дзик сӧстӧмӧн. Посни торъясӧн либӧ сӧнъясӧн сійӧ куйлӧ из сикасъяс пытшкын.
Мукӧддырйи зарнитӧ аддзылӧны дзонь комӧкъясӧн — самородокъясӧн.
Из сикасъяс пазалігӧн зарни чиръясыс веськалӧны лыа пытшкӧ, да артмӧны зарни россыпьяс.
Кутшӧм лыаын эм зарни, сэтшӧмыс шусьӧ зарниа лыаӧн.
Татшӧм лыаысь зарнисӧ перйӧны пожъялӧмӧн.
Зарни — сьӧкыд металл, сы вӧсна пожъялігас лыаыс нусьӧ ванас, а зарни чиръяс кольӧны прибор пыдӧсӧ, кӧні пожъявсьӧ зарниа лыаыс.
Зарниа лыаын зарниыс зэв этша.
Выгоднӧйӧн нин лыддьыссьӧ сэтшӧм удж, кор 160 килограмм лыаысь шедӧ 1 грамм зарни.
Зарнитӧ шедӧдны зэв уна удж колӧ, сы вӧсна и сійӧ дона.
Сӧстӧм зарниыд — небыд металл, сійӧ вижов рӧма да ёна дзирдалӧ.
Сынӧдын видзӧмысь оз тупкысь сімӧн.
Зарнитӧ вывті кокни дорны да нюжӧдны.
Медсясӧ зарнисьыд чеканитӧны монетаяс да вӧчалӧны быдсяма украшениеяс.
Изделие кӧ вӧчӧны зарниысь, сэки сійӧс сорлалӧны эзыськӧд либӧ ыргӧнкӧд.
СССР-ын зарни перйӧны Уралын, Сибырын, Шӧр Азияын да Ылі Асыввыв муын.
Миянӧн перйӧм зарни пырӧ Сӧвет Союзса зарни запасӧ.
Зарни перйӧм кузя миян канму ӧні босьтӧ мирас мӧд места.
СССР-са войтыр овмӧсын металлъяс.
Миян войтыр овмӧсын металлъяслӧн тӧдчанлуныс, кыдзи и ломтаслӧн, вывті ыджыд.
Металлъяслӧн медся ыджыд тӧдчанлуныс сыын, мый найӧ медсясӧ колӧны машинаяс вӧчны.
А машинаяс колӧны канмуӧс индустриализируйтӧм вылӧ.
Ленин завет серти ми кыпӧдам ассьыным сьӧкыд индустрия, медся нин машинаяс вӧчӧм.
Сталин дырся пятилеткаяс воясӧ сьӧкыд индустрия кыпӧдӧмын ми шедӧдім гырысь вермӧмъяс.
Миян канмуын стрӧитӧма лои чугун кисьтан ыджыд заводъяс, кыдз, например, Магнитогорскын, Сталинскын да Макеевкаын.
Тайӧ куим гигантыс сывдӧны сы мында чугун, мыйла сывдывлісны сійӧс сардырся Рочмуса став заводъясыс.
Стрӧитӧма лои рӧма металлъяс кисьтан гырысь заводъяс: например, уралса ыргӧн сывдан заводъяс, Волхов вывса алюминиевӧй заводъяс да мукӧдъяс.
Стрӧитӧма тракторъяс вӧчан Сталинградса, Челябаса да Харьковса заводъяс, комбайнъяс вӧчан Саратовса завод, видз-му уджалан машинаяс вӧчан Ростовса завод да мукӧдъяс.
Стрӧитӧма автомобильяс, самолётъяс, моторъяс, паровозъяс да вагонъяс вӧчан заводъяс.
Войнаӧдз серти СССР-ын машинаяс вӧчӧмыд кыптіс кызь кӧкъямыс пӧв, да овмӧслӧн тайӧ вывті колана отрасляс миян канму ӧні босьтӧ мирын мӧд места.
Коркӧ бӧрӧ кольӧм видз-му уджалан канмуысь миян Союз лои вынйӧра, водзын мунысь индустрияа канмуӧн.
II.
ВА.
Му вылын ва уна.
Синмӧн судзтӧм паськыд саридзьяс да океанъяс куйлӧны му веркӧсын.
Коді воліс саридз дорӧ, сійӧ аддзывліс, кутшӧм сійӧ помтӧм-дортӧм.
Сӧмын быттьӧ кӧнкӧ, ёна ылын, саридзыс ӧтлаасьӧ енэжыскӧд.
Ёна уна юяс, гырысьяс и поснияс, быд боксянь визувтӧны му вылысті да нуӧны ассьыныс ваяссӧ саридзьясӧ да океанъясӧ.
Уна жӧ ваыд и му пытшкын.
Кор кодйӧны юкмӧс, кутшӧмкӧ пыднаысь век нин аддзӧны ва.
Тайӧ — грунтӧвӧй ва.
Мукӧд местаясын, шуам, сёнъясын, грунтӧвӧй ваыд му эрдӧ петӧ ключьясӧн.
Тшӧтш и му вевдорын, сынӧдын, эм ва.
Му вевдорті ветлысь кымӧръясыд — сійӧ ёна посни ва войтъяс либӧ йи кристаллъяс.
Лымйӧн да зэрӧн ваыс кымӧръясысь лэччӧ му вылӧ.
Природа олӧмын да войтыр овмӧсын валӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Валӧн куим состояние.
Ваыд кизьӧр, но оз овлы век кизьӧрӧн.
Кор ва кынмӧ, сэк пӧрӧ йиӧ.
Йи — чорыд вещество.
Кор ва пакталӧ, сэк пӧрӧ парӧ.
Парыд — газ кодь вещество, миян гӧгӧрса сынӧд кодь жӧ.
Сідзкӧ, ва вермӧ лоны куим состояниеын: чорыдӧн, кизьӧрӧн да газ ногаӧн.
1 опыт.
Стӧканын кутам шонтыны йи.
Сійӧ сылӧ да пӧрӧ ваӧ.
Тадз шонтігӧн ва чорыд состояниеысь вуджӧ кизьӧрӧ.
2 опыт.
Стӧканысь васӧ кутам водзӧ шонтыны.
Ваыс пузяс да пӧрӧ парӧ.
Тадз шонтігӧн кизьӧр состояниеысь ва вуджӧ газ ногаӧ.
Но ваыд вуджӧ ӧти состояниесянь мӧдӧ оз сӧмын шонтігӧн, но и кӧдзӧдігӧн.
3 опыт.
Колбаӧ кисьтам ва, тупкам пробкаӧн, кодӧ сюйӧма дженьыдик стеклӧ трубка (24-ӧд серпас).
Колбасьыс васӧ шонтам пузьытӧдзыс.
Ваыс пакталӧ да пӧрӧ парӧ.
Но парыс колбаын ни трубка розь дорын оз тыдав.
Тані настоящӧй тыдавтӧм пар.
Тайӧ парыс кыптӧ вылӧ, ыркалӧ да пӧрӧ ёна посньыдик ва войтъясӧ.
Наысь и артмӧ ру (туман), коді тай тыдалӧ трубка вомдор весьтас.
Тадзи кӧдзӧдігӧн ваыс газ нога состояниеысь вуджӧ кизьӧрӧ.
А ватӧ кӧ ёна кӧдзӧдны, сійӧ кынмас.
4 опыт.
Босьтам вӧсни стеклӧа ичӧтик сулея.
Кисьтам сэтчӧ неуна ва.
Ва тыра сулеяӧ пуктам лым да сов сорас.
Тайӧ сорасыс ёна кӧдзалӧ.
Сулеяын ваыс кынмас, пӧрӧ йиӧ.
Тадзи кӧдзӧдігӧн ва кизьӧр состояниеысь вуджӧ чорыдӧ.
Сӧстӧм-ӧ природнӧй ва?
Саридзьясысь, тыясысь, юясысь, шоръясысь васӧ шуӧны природнӧй ваӧн.
Природнӧй ваыд дзик сӧстӧмӧн некор оз овлы.
Сы пиын тшӧкыда овлӧ гудыр.
Торйӧн нин гудырӧсь овлӧны юяс тувсов ыджыд ва дырйи.
Таысь ӧтдор, ваад нӧшта эмӧсь мукӧд сылӧм веществояс.
Торъя нин саридз ваын уна эм быд сикас сылӧм веществоясыс.
Саридз ваыд курыд-сола, тайӧ сы вӧсна, мый ва пытшкас сэн уна сылӧмны курыд да сола совъяс.
Овмӧсӧ унаысь ковмывлӧ сэтшӧм ва, кодын мед эз вӧв гудыр.
Мукӧддырйи тшӧтш ковмывлӧ сэтшӧм ва, кодын мед эз вӧвны некутшӧм совъяс.
Кыдзи жӧ позьӧ васӧ весавны гудырсьыс да сы пытшкӧ сылӧм совъяссьыс?
Босьтам стӧкантыр ва, пытшкас пуктам паньтыр сёй да паньтыр сов.
Бура гудралам.
Сёйыс ваын оз сыв. Сёйыс васӧ вӧчис гудырӧн.
Сов сылӧ ва пытшкын. Солыс вӧчис васӧ солаӧн.
Тадзи ми вӧчим сола гудыр ва.
Босьтсьылам ӧні васӧ весавны гудырсьыс да сы пытшкӧ сылӧм совсьыс.
Кыдзи ваысь весалӧны гудыр.
Опыт.
Ваысь гудырсӧ весалӧм могысь вӧчам фильтруйтӧм.
Сӧстӧм фильтровальнӧй бумагаысь вӧчам фильтр (25-ӧд серпас).
Бумагаысь вӧчӧм фильтрсӧ пуктам воронкаӧ.
Воронкасӧ сюям мыськӧм сулеяӧ.
Фильтр вылас кутам ньӧжйӧникӧн кисьтны дасьтӧм гудыр сола васӧ (26-ӧд серпас).
Ми фильтрӧ кисьтім гудыр ва, а фильтр увсьыд войталӧ югыд, сӧдз ва.
Сідзкӧ, фильтр кутӧ гудырсӧ да ас пырыс сӧдзӧдӧ сӧстӧм ва.
Фильтр весалӧ ваысь гудырсӧ.
Тайӧ и эм фильтруйтӧм.
Ми гудыр ва фильтруйтім бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Быд сикас гудыр кизьӧрторъясӧс тадзи жӧ фильтруйтӧны аптекаясын да лабораторияясын.
Водопроводнӧй станцияясын ватӧ весалӧны унджыкысьсӧ лыа фильтръяс пыр.
Гудыр ва кӧ кисьтны мича лыа слӧй вылӧ, лыа пырыс петас сӧдз да югыд ва, а гудырыс лыа пытшкас и кольӧ.
Водопроводнӧй станциясянь ми босьтам фильтруйтӧм ва нин.
Но вермӧ-ӧ фильтрыд весавны васӧ сы пытшкӧ сылӧм совсьыс?
Фильтруйтӧм васӧ видлам кывйӧн.
Сійӧ важ кодьыс на сола.
Сідзкӧ, фильтруйтӧмӧн ваысь позьӧ весавны сӧмын гудырсӧ.
Фильтруйтӧмнад весавны ватӧ сылӧм совъясысь он вермы.
Кыдзи ва весалӧны сы пытшкӧ сылӧм солысь.
Опыт.
Медым весавны ва сы пытшкӧ сылӧм солысь, вӧчам ва перегонка (27-ӧд серпас).
Колбаӧ кисьтам фильтруйтӧм сола ва.
Колбалысь розьсӧ топыда тупкам пробкаӧн, кытчӧ топыда сюйӧма стеклӧ трубкалысь помсӧ.
Трубкалысь мӧдар помсӧ лэдзам сӧстӧм пробиркаӧ.
Пробиркасӧ пуктам кӧдзыд ва тыра либӧ лым тыра стӧканӧ.
Колбаысь васӧ кутам шонтыны.
Пузьытӧдзыс сійӧс шонтам да пондам пузьӧдны.
Мыйкӧ дыра мысти пробиркаын лоӧ ва.
Пробиркаын ваыс пыр ӧтарӧ унджык и унджык чукӧрмӧ.
Кысь жӧ лои тайӧ ваыс?
Пуигӧн ваыс пӧрӧ парӧ.
Колбаысь парыс петӧ да кайӧ трубка кузя, сэсся веськалӧ кӧдзыд пробиркаӧ.
Кӧдзыд пробиркаын пар кӧдзалӧ да пӧрӧ ваӧ.
Тайӧ ваыс и чукӧрмӧ пробиркаӧ.
Кор пробиркаын ваыс уна чукӧрмас, дугдам колбасӧ шонтыны.
Мыйкӧ мында васӧ колбаысь ми тадзи вӧтлім пробиркаӧ, вӧчим ва перегонка.
Кутшӧм жӧ ва ӧні артмис перегонка бӧрас?
Кывнаным видлам пробиркаӧ чукӧртӧм тайӧ васӧ.
Сійӧ дзик кӧртӧм.
Солыс сэні абу нин.
Перегонкаӧн ми васӧ весалім сы пытшкӧ сылӧм солысь.
Татшӧм ваыс шусьӧ перегнаннӧй, либӧ дестиллированнӧй ваӧн.
Татшӧм ваыс дзик нин сӧстӧм.
Татшӧм жӧ ногӧн перегоняйтӧны васӧ аптекаясын да лабораторияясын.
Дестиллированнӧй ваӧн вӧчӧны лекарствояс да быдсяма сывдӧсъяс.
Зэр да лым.
Му вылысь да ва веркӧсысь каян ва пар чукӧрмӧ му бердсянь ёна вылын.
Сэні ва парыс ыркалӧ да артмӧны зэв посньыдик ва войтъяс. Наысь сэсся артмӧны кымӧръяс (28-ӧд серпас).
Посни ва войтъясыс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдыскӧд да лоӧны гырысьджыкӧсь, сьӧкыдджыкӧсь.
Тадзи артмӧ пемыд кымӧр, кодӧс шуӧны зэр кымӧрӧн.
Сьӧкыд ва войтъяс кымӧрсьыс усьӧны му вылӧ.
Зэрӧ.
Зэрыд овлӧ сӧмын шоныд кадӧ, а кӧдзыд кадӧ овлӧ лым.
Лым сідзжӧ артмӧ ва парысь. Кӧдзыд дырйи ва парысь артмӧны лым чиръяс (29-ӧд серпас).
Поводдяыс кӧ абу ёна кӧдзыд, сэки сынӧдын лым чиръяс мӧда-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧны, артмӧ шляка.
Лым усьӧ му вылӧ да вевттьӧ сійӧс еджыд эжӧдӧн.
Лысва да пуж.
Зэр да лым артмӧны ёна вылын му бердсянь, сэсся усьӧны му вылӧ.
Лысва да пуж артмӧны кӧдзалӧм чорыд предметъяс вылын.
Найӧс ми векджык аддзам турун вылысь, изъяс вылысь, пуяс вылысь да му вывса мукӧд предметъяс вылысь.
Лысваыд артмӧ тадзи.
Гожся рытӧ да войӧ му веркӧс да сы вывса предметъясыс кӧдзалӧны.
Накӧд инмӧдчӧмысь тшӧтш кӧдзалӧны на гӧгӧрса сынӧдыс да сы пытшса ва парыс.
Сынӧдса ва парыс пуксьӧ предметъяс вылӧ лысва войтъясӧн.
Му вывса предметъясыс кӧ ёна кӧдзыдӧсь, шуам сёр арын либӧ тӧлын, сэки сынӧдса ва парыс на вылӧ пуксьӧ оз ва войтъясӧн, а ёна посньыдик йи кристаллъясӧн.
Тадзи артмӧ пуж.
Природаын валӧн кытшлалӧм.
Шонді шонтӧ му.
Шонді шонтӧ мулысь веркӧссӧ да юяс, тыяс да саридзьяс вывса валысь веркӧссӧ.
Шонді шонтӧм вӧсна ваыс пакталӧ да пӧрӧ парӧ.
Ва пар кайӧ му веркӧссянь ёна вылӧ да сэні ыркалӧ: ӧд кымын вылын, сымын кӧдзыдджык сынӧдыс.
Кӧдзалӧм вӧсна ва парысь артмӧны зэв посньыдик ва войтъяс либӧ весиг вывті посньыдик йи кристаллъяс.
Тадзи мусянь ёна вылын посни ва войтъясысь либӧ йи кристалликъясысь артмӧны кымӧръяс.
Сійӧ кымӧръяссьыс ваыс сэсся зэрӧн либӧ лымйӧн бӧр усьӧ му вылӧ.
Зэр ва да лым ва мыйкӧ мында йиджӧ му пытшкӧ, мыйкӧ-мында руалӧ (пакталӧ), а мыйкӧ-мында визувтӧ шоръясӧд юӧ.
И юяс бара тайӧ васӧ кылӧдӧны саридзьясӧ.
И саридзысь тайӧ ваыс бара пакталӧ.
Ва парыс бара кайӧ сынӧдӧ.
Бара на артмӧны кымӧръяс.
И ва бара лымйӧн либӧ зэрӧн усьӧ му вылӧ.
Тадзи дугдывтӧг мунӧ валӧн кытшлалӧмыс природаын.
Шонтігӧн валӧн паськалӧм да кӧдзӧдігӧн топалӧм.
Медым тӧдмавны валысь тайӧ аслунъяссӧ, вӧчам татшӧмтор (30-ӧд серпас).
Босьтам колба да тыртам сійӧс краскаа ваӧн.
Колба розьсӧ топыда тупкам пробкаӧн, код пытшкӧ сюйӧма стеклӧ трубка.
Сэки мыйкӧ-мында ваыс каяс трубка пытшкӧ.
Пасъям, мый вылнаӧ кайӧма ваыс трубкаас, та могысь ва судта весьтас трубкасӧ сунисӧн кӧртыштам.
1 опыт.
Колбаысь краскаа васӧ ньӧжйӧникӧн кутам шонтыны.
Сы могысь колбасӧ пуктам пӧсь ва пытшкӧ.
Регыд мысти и казялам, кыдзи краскаа ваыс кайӧ трубка кузя.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн ва паськалӧ.
2 опыт.
Колбаысь краскаа васӧ кутам кӧдзӧдны.
Та могысь колбасӧ пуктам кӧдзыд ва либӧ лым пытшкӧ.
Ӧні тӧдчӧ, кыдзи краскаа ваыс лэччӧ трубка кузя.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый кӧдзӧдігӧн ва топалӧ.
Сідзкӧ, шонтӧмысь ва паськалӧ, а кӧдзӧдӧмысь топалӧ.
Татшӧмтор жӧ лоӧ быд сикас кизьӧр телӧяскӧд, шуам спирткӧд, ртутькӧд.
Но валӧн эм нӧшта аслыссикас торъялан свойство.
Кынмигас валӧн паськалӧм.
Опыт.
Сулея тыр кисьтам ва да топыда пробкаалам.
Сэсся сулеясӧ петкӧдам кӧдзыдінӧ.
Мыйкӧ дыра мысти ми казялам, мый сулеяын ваыс кынмӧма да сулеясӧ поткӧдӧма.
Мый вӧсна нӧ поткӧдӧма сулеясӧ?
Да сы вӧсна, мый кынмигӧн ваыс паськаліс.
Пӧшти став кизьӧр веществоясыд кынмиганыс топалӧны.
Ваыд кынмигас оз топав, а мӧдарӧ, паськалӧ.
Таын и лоӧ валӧн аслыспӧлӧслуныс.
Валысь тайӧ аслыссикас свойствосӧ овмӧсын уджалігӧн век лоӧ кутны тӧдвылын.
Ті, гашкӧ, аддзывлінныд, мый водопровод трубаястӧ век сюйӧны му пытшкӧ, медым тӧвнас на пытшкын эз кынмы ва.
Ваыс кӧ кынмас, сэки сійӧ поткӧдлас металлысь вӧчӧм трубаяссӧ.
Сэтшӧм ыджыд выныс кынман валӧн.
Тайӧ выныс природаын поткӧдлӧ гырысь изъяс.
Из потасӧ кӧ чукӧрмас ва, кынмигас сійӧ паськалӧ да торпыригъяс вылӧ жуглӧ изсӧ.
Тадзи кынмысь ва пазӧдлӧ из сикасъяссӧ.
Термометр.
Термометр, либӧ градусник — сэтшӧм прибор, код отсӧгӧн тӧдмалӧны керка пытшса либӧ ывлавывса сынӧдлысь шоныдлун, кутшӧма шоналӧма ва либӧ кутшӧмкӧ мукӧд предметъяс.
Термометр отсӧгӧн мерайтӧны температура.
Термометртӧ вӧчӧма ёна вӧсньыд стеклӧ трубкаысь, кодлӧн улыс помас эм шарик.
Шарик пытшкас эм ртуть либӧ краситӧм спирт.
Термометр трубочкасӧ пуктӧма пӧв бердӧ.
Пӧв вылас пасъялӧма делениеяс, а на весьтӧ — лыдпасъяс.
Тайӧ лыдпасъясыс петкӧдлӧны градусъяссӧ (31-ӧд серпас).
Кор термометрсӧ шонтӧны, сэк шарик пытшса ртутьыс паськалӧ да кайӧ трубка кузя.
Кор жӧ кӧдзӧдӧны, сэк шарик пытшкас ртутьыс топалӧ да лэччӧ трубка кузя.
Сэки видзӧдӧны, кутшӧм деление весьтӧ, кутшӧм лыдпас весьтӧ сувтіс термометрлӧн ртуть столбикыс.
1 опыт.
Термометрсӧ пуктам сылан йи пытшкӧ либӧ лым пытшкӧ.
Ртуть столбик сувтас сэтшӧм деление весьтӧ, кытчӧ пасйӧма 0 лыдпас, и сійӧ тані кутас сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз йиыс оз сыв.
Сідзкӧ, йи сылӧ 0 градус дырйи.
Сідзжӧ 0 градус дырйи кынмӧ дзик сӧстӧм ва.
0 градусыс — йи сылан да ва кынман тшупӧд (точка).
2 опыт.
Термометр пондам кутны пуан ва пар пытшкын.
Ртуть столбик сувтас сэтшӧм деление весьтӧ, кытчӧ пасйӧма 100 лыдпас.
И тані сійӧ кутас сэтчӧдз сулавны, кытчӧдз пуас ваыс.
Дзик сӧстӧм ва пуӧ 100 градус дырйи.
100 градус — ва пуан тшупӧд (точка).
Йи сылан тшупӧдсянь да ва пуан тшупӧдӧдз костсӧ термометр вылын юкӧны 100 ӧтгырся юкӧнъяс вылӧ.
Тайӧ делениеясыс и шусьӧны градусъясӧн.
Татшӧм жӧ делениеяс термометр вылӧ пасъялӧны 0 градусысь на улӧджык да 100 градусысь вылӧджык.
0-ысь вылынджык градусъяс шусьӧны шоныд петкӧдлысь градусъясӧн, а 0-ысь улынджык градусъяс — кӧдзыд петкӧдлысь градусъясӧн.
Дженьдӧдӧмӧн градустӧ пасйӧны ° пасӧн.
Тадзи гижӧны: йи сылӧ 0° дырйи, ва пуӧ 100° шоныд дырйи.
Татшӧм ртутнӧй термометрсӧ медводз вӧлі вӧчлӧма Цельсий учёнӧйӧн 190 во сайын кымын.
Тайӧ термометрыс сідзи и шусьӧ: Цельсийлӧн термометр.
Задание:
Термометр отсӧгӧн колӧ тӧдмавны кӧдзыд валысь да дэбыд валысь температурасӧ.
Термометрлысь петкӧдлӧмсӧ гижны.
Природаын валӧн удж.
Природаын ваыд оз спокойын ов.
Сійӧ олӧ оръявлытӧм движениеын.
Аслас движениенас ва вӧчӧ природаын ёна ыджыд удж.
Ӧти кӧ, ва вӧчӧ кисьтана-пазӧдлана (разрушительнӧй) удж.
Сійӧ пазӧдлӧ из сикасъясӧс да вежӧ мулысь веркӧссӧ.
Прибой дырйи саридз тыяс локтӧны джуджыд вадорӧ, швачкысьӧны сы бердӧ да жугӧдлӧны сійӧс.
Юлӧн ва кырӧдӧ да буждӧдӧ вадоръяс, торъя нин ёна кырӧдӧны мусӧ гӧравывса визув юяс.
Уна жугӧдлӧмъяс ваыс вӧчӧ туигъясӧн да ытва дырйи.
Ыджыд пазӧдана удж вӧчӧны водопадъяс.
Мукӧддырйи найӧ усьӧны ёна вылысянь да пыдӧ кодйӧны пыдӧссӧ.
Зэр да лым ва кырӧдӧны мулысь веркӧс, мукӧд дырйи кодйӧны джуджыд сёнъяс.
Гӧраяс вывсянь ньӧжйӧник лэччигӧн йияс — ледникъяс — шыльӧдӧны мулысь веркӧссӧ, быгльӧдлӧны да нырӧны ас увсьыныс изъяс.
Но ваыд природаын вӧчӧ тшӧтш и тэчана (созидательнӧй) удж.
Ыджыд визулӧн ва нуӧ посни изъяс, лыа, сёй да пуктӧ найӧс сэтчӧ, кӧн надзмӧ визулыс.
Тадзи юясын артмӧны косінъяс, діяс, вадоръяс пӧлӧн артмӧны лажмыдінъяс.
Ледникъяс, кодъяс лэччӧны гӧраяс вывсянь, сьӧраныс сідзжӧ нуӧны уна из, лыа, сёй.
Коркӧ-не-коркӧ ледникъясыс сылӧны да кольӧны вайӧмторсӧ: шыльӧдӧм изъяс, лыа, сёй.
Тадзи ваӧн вӧчан уна нэм чӧжся уджӧн ёна вежсьӧ мулӧн веркӧсыс.
ОВМӦСЫН ВАЛЫСЬ ВЫН ИСПОЛЬЗУЙТӦМ.
Вӧвлі сэтшӧм кад, кор морт ас овмӧс гӧгӧрса уджъяссӧ вӧчліс сӧмын гортса пемӧсъяс вынӧн да аслас вынӧн.
Сійӧ каднас морт уджӧдліс сӧмын ловъя двигательясӧс.
Но ёна важъя кадсянь нин морт ас овмӧсас уджалігӧн кутіс ассьыс да пемӧсъяслысь вынсӧ вежны природа вынъясӧн.
Ловъя двигательяс пыдди морт кутіс уджӧдны водянӧй, ветрянӧй, а сэсся мукӧд сикас двигательясӧс.
Вавыв двигательяс.
Медпрӧстӧй вавыв двигательӧн лоӧ вавыв кӧлеса (32-ӧд серпас).
Сійӧ применяйтчӧ, шуам, сиктса водянӧй мельничаын.
Вавыв кӧлеса вылӧ усьӧ ва, та вӧсна и бергалӧ кӧлесаыс.
Вавыв кӧлесасӧ йитӧма изкияскӧд, — кор кӧлесаыс бергалӧ, тшӧтш и изкияс бергалӧны.
Изкияс бергаліганыс зерносӧ изӧны пызьӧдз.
Вавыв кӧлесатӧ ёна важӧн нин вӧлі изобретитӧма.
Но зэв на неважӧн, сӧмын на 100 во сайын кымын, Францияын вӧлі изобретитӧма вавыв турбина.
Серпас вылын тыдалӧ, кыдзи установитӧма турбинасӧ (33-ӧд серпас).
Турбинасӧ вӧчӧма металлическӧй кык кӧлесаысь. Ӧти кӧлесасӧ пуктӧма мӧдас, ӧти кӧлесаыс вермӧ бергавны, а мӧдыс оз.
Труба кузя ыджыд вынӧн усьӧ ва да паныдасьӧ турбинакӧд.
Ыджыд вынӧн ва кучкӧ бергалан кӧлеса лопаткаясас да тадзи ӧдйӧ-ӧдйӧ бергӧдлӧ сійӧс.
Турбинасӧ йитӧма машинакӧд, турбина кӧлесалӧн бергалӧмыс вуджӧ тшӧтш и машиналы.
Электрическӧй станция вылын тайӧ машинаясыс вӧчӧны электровын.
Тадзи, вавыв кӧлеса да турбина лӧсьӧдӧмӧн, морт аслас овмӧсас используйтӧ вывсянь усян валысь вынсӧ.
Миян водянӧй электрическӧй станцияяс.
Миян войтыр овмӧсын вавыв турбинаяслӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Натӧг оз уджав ни ӧти вавыв электростанция.
Электрическӧй станцияяс вылын артмӧдӧны электровын.
Проводъяс кузя электровынсӧ мӧдӧдӧны фабрикаясӧ да заводъясӧ, совхозъясӧ да колхозъясӧ.
Сэні электровын вайӧдӧ движениеӧ станокъяссӧ да машинаяссӧ.
Ленин завет кузя, ми стрӧиталам уна электрическӧй станцияяс.
СССР-ын бӧръя кадӧдз медся мощнӧй электрическӧй станцияыс вӧлі Волховса воднӧй электростанция.
Сійӧс стрӧитӧма 1926 воӧ Волхов ю дорӧ.
Волховса станциясянь электровынсӧ проводъяс кузя мӧдӧдӧны Ленинградӧ фабрикаяс да заводъяс вылӧ.
1932 воӧ Днепр вылӧ вӧчӧма Днепр вавывса электрическӧй станция.
Днепрогэсыд — не сӧмын СССР пасьтала медся мощнӧй воднӧй электрическӧй станция, но и Европаын медъён.
Сы вылын лӧсьӧдӧма ёна гырысь 9 турбина.
Тайӧ станция вылын вӧчан электровынсӧ проводъяс кузя мӧдӧдӧны уна фабрикаяс да заводъяс вылӧ, уна совхозъясӧ да колхозъясӧ.
Днепрогэс вермӧ вӧчны сы мында удж, мыйта вермасны вӧчны Волховса дас станция.
Сӧвет муӧн веськӧдысь котыр план серти миян кутасны стрӧитсьыны нӧшта на ёна мощнӧй воднӧй электрическӧй станцияяс Волга да Ангара вылын.
Тадзи ми вермалам природалысь вынъяссӧ да веськӧдам найӧс социализм стрӧитан уджъяс вылӧ.
Парӧвӧй двигательяс.
Аслас овмӧсас морт используйтӧ не сӧмын усян валысь вын, но тшӧтш и парӧвӧй двигательясын парлысь вын.
Медым гӧгӧрвоны, кыдзи парыс вӧчӧ удж, вӧчам татшӧм опыт.
Опыт.
Пробиркаӧ кисьтам нёльӧд юкӧныс ва да пробкаалам.
Крепитам пробиркасӧ да кутам сэсь васӧ пузьӧдны.
Мыйкӧ дыра мысти пробкаыс шыӧн лэбзяс пробиркасьыс.
Мый жӧ лои?
Кор ми васӧ пузьӧдам, ваыс пӧрӧ парӧ.
Парыс уна артмӧ да чукӧрмӧ пробирка пытшса пуан ва вылысӧ.
Тупкӧса пробиркаысь сылы некытчӧ петны, сійӧ топалӧма.
Топалӧм парыд личкӧ пробирка стенкаясӧ да пробка вылӧ.
Пар личкӧм вӧсна и лэбзьӧ пробиркаысь пробкаыс.
Топалӧм парлысь тайӧ вынсӧ и используйтӧны парӧвӧй машинаын.
Парӧвӧй машина изобретитӧм вылын уджалісны унаӧн.
Но тайӧ машинаясыс водзынсӧ вӧліны омӧля шогманаӧсь.
Англичанин Уатт 170 во сайын кымын усовершенствуйтіс парӧвӧй машинасӧ.
Та бӧрын вӧльысти кутісны овмӧсын используйтны парӧвӧй машинатӧ.
Парӧвӧй машина изобретитӧм бӧрын вӧлі изобретитӧма водзын паракод, а сэсся и паровоз.
Быдлаын кутісны используйтны парӧвӧй машинаяс.
Но кыдзи жӧ парӧвӧй машинаас парыс вӧчӧ уджсӧ?
Парӧвӧй машинаын эм ва тыра котёл (пӧрт).
Котёл пытшса васӧ ёна шонтӧны.
Ва пузьӧ.
Артмӧ уна пар.
Труба кузя парыс нуӧдсьӧ цилиндрӧ.
Ӧні видзӧдӧй 34-ӧд серпас вылӧ.
Цилиндрын эм поршень, сійӧ зэв топыда воӧ цилиндр пытшса стенъяс бердӧ.
Топалӧм пар ёна личкӧ поршень вылӧ да переменаӧн йӧткалӧ сійӧс водзӧ да бӧрӧ.
Поршень ветлӧ.
Но поршеньсӧ йитӧма кӧлесакӧд.
Поршень ветлігӧн движениеыс инмӧ кӧлесаӧ: кӧлеса бергалӧ.
Тадзи парӧвӧй машинаын парыс вӧчӧ уджсӧ.
Миян войтыр овмӧсын парӧвӧй двигательяслӧн тӧдчанлуныс ыджыд.
Найӧ применяйтчӧны паракодъяс да паровозъяс вылын.
Найӧ уджалӧны уна миян фабрикаяс: да заводъяс вылын, совхозъясын да колхозъясын.
III.
СЫНӦД.
Кор мича шондіа лунӧ ми видзӧдам вылӧ, ми аддзам ас юр весьтысь кельыдлӧз енэж.
Кельыдлӧз енэжыс — сійӧ сынӧд, кодӧс югдӧдӧ шонді.
Мунымӧс сынӧд шебрӧдӧма 700 километр кыза слӧйӧн.
Сынӧдыд миян гӧгӧрын эм быдлаын.
Сынӧд босьтӧ места.
Сынӧдыд — рӧмтӧм да пырыстыдалана (прозрачнӧй) газ, та вӧсна и ми огӧ аддзӧ сынӧдтӧ.
Опыт.
Босьтам тыртӧм стӧкан да пыдӧснас вывлань кутӧмӧн лэдзам ва тыра паськыд дозйӧ.
Ва оз пыр стӧканӧ, сы вӧсна мый стӧкан пытшкас эм сынӧд.
Стӧкансӧ неуна пӧлыньтыштам.
Стӧкан пытшсьыс петӧны ва пытшкӧ сынӧд больяс (35-ӧд серпас).
Кымын ёнджыка пӧлыньтам стӧкансӧ, сымын унджык и унджык сынӧд кутас петны стӧканысь.
Сынӧдыс прӧстмӧдіс стӧкан пытшкӧссӧ, и сынӧд местаӧ сэтчӧ пырис ва.
Тадзи позьӧ тайӧ стӧканысь сынӧдсӧ вуджӧдны ва тыра мӧд стӧканӧ.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый сынӧд босьтӧ места.
Шулӧны: «тыртӧм» стӧкан, «тыртӧм» сулея, «тыртӧм» ведра.
Збыльысьсӧ эськӧ найӧ абу тыртӧмӧсь, а на пытшкын тырыс эм сынӧд.
Сынӧдлӧн эм сьӧкталун (вес).
Чорыд да кизьӧр телӧяслӧн эм сьӧкталун.
Эм-ӧ сьӧкталун сынӧдлӧн?
Медым тайӧс тӧдмавны, позьӧ вӧчны татшӧм опыт.
Опыт.
Босьтам вӧсни доръяса ыджыд колба, топыда пробкаалам, дӧратор вылӧ пуктӧмӧн сувтӧдам вески чашка вылӧ да ӧтсьӧктаалам.
Колбасӧ босьтам вески вывсьыс, шедӧдам пробкасӧ да спиртовка би вылын шонтам колбасӧ.
Шонтігӧн сынӧдыс паськалас да мыйкӧ-мында петас колбасьыс, кӧть эськӧ тайӧс ми огӧ и казялӧ.
Шонтӧм колбасӧ топыда тупкам сійӧ жӧ пробканас да пуктам воддза вески чашка вылас жӧ.
Колбаыс кокниджык лои, сы вӧсна мый шонтігӧн мыйкӧ-мында сынӧдыс петіс сэсь.
Сідзкӧ, сынӧдлӧн эм сьӧкталун (вес).
Сынӧдыд ва серти тӧдчымӧнъя кокни.
Литр ва 4° дырйи веситӧ 1000 грамм, сэтшӧм жӧ условиеяс дырйи литр сынӧд веситӧ сӧмын 1⅓ грамм.
Та вӧсна и шуӧны, мый сынӧдыд пӧ кокни.
Но сынӧдлӧн эм жӧ сьӧкталун (вес), кыдзи и природаса став телӧяслӧн.
Сынӧд топалана да упругӧй.
Сынӧдтӧ позьӧ топӧдны.
И кымын ёна ми сійӧс кутам топӧдны, сымын ёна сійӧ зільӧ паськавны.
Тайӧ свойствоыс шусьӧ упругостьӧн.
Медым тӧдмавны сынӧдлысь топаланлунсӧ да упругостьсӧ, вӧчам татшӧм опыт.
Опыт.
Босьтам 50 сантиметр кузя паськыд стеклӧ трубка.
Трубка вомсӧ сюям кыз картупель чӧланӧ.
Картупель чӧланыс коляс трубка пытшкас пробка кодьӧс да топыда сиптас сылысь розьсӧ.
Тадз жӧ картупель чӧланӧн топыда тупкам трубкалысь мӧд помсӧ.
Сэсся ӧти кианым босьтам трубкасӧ, а мӧдӧ — пу бедь.
Тайӧ бедьнас ӧтарсяньыс кутам йӧткыны картупель пробкасӧ трубка пытшкӧ.
Трубка джынйӧдзыс на ми эгӧ удитӧ йӧткыны тайӧ пробкасӧ, а мӧдыс трубкасьыс лэбзис нин.
Миян воздушнӧй пистолет лыйӧ (36-ӧд серпас).
Мӧд пӧв вӧчам тайӧ опытсӧ.
Мый вӧсна нӧ лыйӧ воздушнӧй пистолетыс?
Кор картупель пробкасӧ ми сюям трубка пытшкӧ, сэки сэн сынӧдыс топалӧ.
Трубка пытшкын сынӧдыс коли важ мында, но ичӧтджык местаӧ йӧршитчис.
Ми топӧдім сынӧдсӧ.
Но тайӧ топалӧм сынӧдыс упругӧй, сійӧ зільӧ паськавны.
Сійӧ йӧткӧ-личкӧ ӧтмӧдарӧ да кыкнан картупель пробка вылас.
Сынӧд личкӧм вӧсна и клопкӧ-лэбзьӧ ӧти пробкаыс, кодыс свободнӧй.
Вот мыйла лыйлӧ воздушнӧй пистолетыд.
Техникаын используйтӧны сынӧдлысь топавны верманлунсӧ да упругостьсӧ.
Тадз топалӧм сынӧдӧн действуйтӧны трамвайяслӧн да кӧрттуй вывса вагонъяслӧн тормозъяс.
Топӧдӧм сынӧдӧн пӧльзуйтчӧны постройкаяс вылӧ краска да белилӧ резӧм могысь.
Топӧдӧм сынӧд эм автомобиль шынаясын; сынӧдыд упругӧй да сы вӧсна видзӧ ёна зыркӧдӧмысь, кор автомобильыс мунӧ.
Ворсан мачьястӧ сідзжӧ топӧдӧм сынӧдӧн тыртӧма.
Топалӧм сынӧд упругость вӧсна ворсігӧн чужйӧм мачыд качӧ.
Задание.
Вӧчны 37-ӧд серпас вылын петкӧдлӧм опыт.
Трубкасӧ колӧ вомӧ босьтны да сулеяас пӧльтны сынӧд, а сэсся друг колӧ вештыны бокӧ сулеясӧ.
Топӧдӧм сынӧд личкӧ ва вылӧ сулеяын, та вӧсна ва петӧ фонтанӧн трубка кузя.
Шонтігӧн сынӧдлӧн паськалӧм да кӧдзӧдігӧн топалӧм.
Мукӧд телӧяс моз жӧ сынӧдыд шонтӧмысь паськалӧ, а кӧдзӧдӧмысь топалӧ.
Сынӧдлысь тайӧ аслунъяссӧ позьӧ тӧдмӧдны татшӧм опытъясӧн.
1 опыт.
Босьтам колба либӧ вӧсни стеклӧысь вӧчӧм сулея.
Розьсӧ топыда тупкам пробкаӧн, кодӧ сюйӧма кузь стеклӧ трубка.
Трубкалысь помсӧ сюям краскаа ва тыра стӧканӧ.
Колбасӧ либӧ сулеясӧ кутам шонтыны кинаным.
Трубка кузя колбаысь петӧны сынӧд больяс.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый шонтӧмысь сынӧд паськалӧ (38-ӧд серпас).
2 опыт.
Колбасьыс сынӧдсӧ сэсся ыркӧдам: дугдам кинаным шонтыны колбасӧ да пробкаӧдыс кутам чуньяснаным кутны.
Медым эськӧ колба пытшса сынӧдсӧ ёнджыка ыркӧдны, колба вылӧ позьӧ пуктыны кӧдзыд ваын кӧтӧдӧм рузумтор.
Стӧкан пытшса ваыс ӧні кайӧ нин трубка кузя вывлань.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый кӧдзӧдӧмысь сынӧд топалӧ.
Сынӧд ас пырыс шоныдсӧ омӧля нуӧдӧ.
Быдӧн ми тӧдам, мый тӧв кежлӧ керкаӧ век пуктӧны мӧд пӧвста ӧшинь рамаяс.
Тадзсӧ вӧчӧны сы вӧсна, медым унджык шоныд кутны керка пытшкын.
А гашкӧ бурджык лоӧ кык пӧвста ӧшиньяс пыдди пуктыны кыз стеклӧяса ӧти пӧвста ӧшиньяс? — вермас татшӧм юалӧм кыптыны.
Вӧлӧмкӧ, татшӧм ногӧн керка пытшкад шоныдтӧ он кут.
Колӧ сідзи вӧчны, мед эськӧ рамаяс костын вӧлі сынӧд слӧй.
Сӧмын тадзи бурджыка позьӧ кутны шоныдсӧ.
Тадзсӧ артмӧ сы вӧсна, мый сынӧд ас пырыс омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
Тайӧс позьӧ казявны татшӧм опытысь.
1 опыт.
Босьтам кык ӧткодь стеклӧ стӧкан, сӧмын ӧтиыс мед кыз стенкаяса, а мӧдыс вӧсни стенкаяса.
Кыкнан стӧкансӧ тыртам ӧткодь пӧсьлуна ваӧн да стеклӧясӧн вевттялам.
Кыкнан стӧкансӧ пуктам орччӧн.
Но ӧти стӧкансӧ пуктам пызан вылӧ, а мӧдсӧ пуктам стеклӧ банка пытшкӧ тыртӧм изтӧг кӧрӧбка вылӧ.
Сӧмын колӧ босьтны сэтшӧм банка, мед эськӧ тайӧ стӧкан стенкалӧн да банка стенкалӧн ӧтувъя кызтаныс вӧлі ӧткодь первойя стӧкан стенка кызтакӧд.
Тані торъялӧмыс сӧмын со мыйын: пӧсь ва тыра мӧд стӧкансӧ гӧгӧрбок кытшалӧ сынӧд слӧй, коді эм стӧкан стенка да банка стенка костын.
Мыйын тӧдчанлуныс тайӧ сынӧд слӧйыслӧн?
Термометр отсӧгӧн либӧ чуньӧн видлӧмӧн недыр мысти позьӧ нин тӧдны, мый стӧканъяс пытшкын ваыс эз ӧткодя кӧдзав.
Мӧд стӧканас ваыс омӧльджыка кӧдзалӧма, первойяас ёнджыка, сы вӧсна, мый мӧд стӧкан пытшса васӧ кӧдзалӧмысь видзис стӧкан стенка да банка стенка костса сынӧд слӧйыс.
Тайӧтор петкӧдлӧ нин, мый сынӧд ас пырыс омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
Та вӧсна и колӧ ӧшинь рамаяс костӧ кольны сынӧд слӧй, мед эськӧ бурджыка видзтыны керка пытшса шоныдсӧ.
Паськӧм тадзи жӧ кутӧ миян телӧлысь шоныдсӧ, медся нин гӧна паськӧм.
Паськӧма-телӧа костын эмӧсь сынӧд слӧйяс, и паськӧмӧн миянлы шоныдджык абу сы вӧсна, мый паськӧмыс шонтӧ, а сы вӧсна, мый паськӧм пытшса да паськӧма-телӧа костса сынӧдыс видзӧ миян телӧлысь шоныдсӧ.
Медым эськӧ бурджыка тайӧс гӧгӧрвоны, позьӧ вӧчны со кутшӧм опыт.
2 опыт.
Босьтам кык ӧткодь сулея да тыртам ӧткодь пӧсьлуна ваӧн, сэсся пробкаалам.
Ӧти сулеясӧ тубыртам мехтор либӧ ткань пытшкӧ, а мӧдсӧ пуктам орччӧн тубырттӧг.
Мыйкӧ дыра мысти позьӧ нин казявны, мый мехторйӧн либӧ тканьӧн тубыртӧм сулеяын ваыс омӧльджыка кӧдзаліс, а мӧдас ёнджыка.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый сулеяа да мехтор либӧ ткань костса сынӧдыс ас пырыс омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
Тайӧ наблюдениеясыс да опытъясыс висьталӧны сы йылысь, мый сынӧд омӧля нуӧдӧ шоныд.
Сынӧдлысь тайӧ аслунъяссӧ используйтӧны овмӧсын и бытын.
Кутшӧм сынӧд кокньыдджык — шоныд али кӧдзыд.
Кор сынӧд шоналӧ да паськалӧ, сэк сійӧ кокнялӧ да кайӧ вылӧ.
Сідз, кор ломтысьӧ пач, сэк сы пытшкын шоналӧм сынӧдыс тшын да бикинь сорӧн кайӧ струба кузя вылӧ.
Ӧзъян карасин лампаын шоналӧм сынӧдыс сідзжӧ стеклӧ пыр кайӧ вывлань.
Лампа стеклӧ пытшкӧ кӧ лэдзны посньыдика вундалӧм папироснӧй бумага торъяс, найӧ оз усьны би вылӧ, а шоналӧм сынӧд сорӧн качӧны вывлань.
Ставыс тайӧ петкӧдлӧ, мый шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыд дорысь, та вӧсна сійӧ и кайӧ вывлань.
Опыт.
Класс пытшкын сынӧд век шоныдджык коридорын серти.
Класслысь ӧдзӧссӧ неуна восьтыштам коридорлань да джодж бердас кутам видзны ӧзъян сись (39-ӧд серпас).
Сисьлӧн биыс катовтчас класс пытшлань.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый кӧдзыд сынӧд, кыдз сьӧкыдджык, локтӧ уліті.
Сиська бисӧ лэптам сэсся вывлань да кутам видзны вылыс курич дорын.
Ӧні сисьлӧн биыс катовтчас коридорлань нин.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый шоныд сынӧд, кыдз кокньыдджык, мунӧ выліті.
Коридор ӧдзӧссӧ кӧ ми восьтам ывлавылӧ да бара жӧ вӧчам тайӧ сиська бинас опыт, сэтшӧм тор жӧ казялам.
Ставыс тайӧ петкӧдлӧ кӧдзыд да шоныд сынӧдлысь местаӧн вежласьӧм.
Кӧдзыд да шоныд сынӧдлӧн природаын дугдывтӧг пыр мунӧ местаӧн вежласьӧм (перемещайтчӧм).
Шонді шонтӧ му.
Шоналӧм мусянь тшӧтш шоналӧ сынӧд.
Шоныд сынӧд кокньыдджык, кайӧ вывлань, сы местаӧ локтӧ кӧдзыд сынӧд.
Тадзи шоналӧм да кӧдзалӧм вӧсна природаын сынӧдыд. пыр бергӧдчӧ.
Сынӧдті уялысь медводдза йӧз.
Кыпӧдчыны сынӧдӧ, лэбавны сынӧдті — тайӧ важъя мӧвпъяс нин йӧзлӧн.
Тайӧторйӧ йӧз важысянь нин зільлісны.
Но медводзысь кыпӧдчылісны йӧзыс сӧмын сэки, кор тӧдмӧдісны, мый шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыд сынӧд дорысь.
150 во сайысь нин важӧнджык, Францияын, ӧти неыджыд карын, Монгольфье вокъяс вӧчисны ыджыд шар. Шарсӧ найӧ вӧчисны кокньыд дӧраысь да гӧгӧрбок бумагаӧн клеитісны.
Шар улӧ пестісны бипур да тыртісны шарсӧ шонтӧм сынӧдӧн.
Кор мынтӧдісны шар кутан кӧвсӧ, шарыс вылӧ качис сынӧдӧ да лэбзис.
Тайӧ вӧлі первой сынӧд шар.
Монгольфье вокъяс та бӧрын вӧчисны специальнӧй шар, код вылын вӧлі мортъяслы колӧ качӧдчыны сынӧдӧ.
Тайӧ вӧлі шоныд сынӧдӧн тыртӧм ыджыд шар (40-ӧд серпас).
1783 вося ноябрь 23-ӧд лунӧ Парижса ыджыд площадь вылын, уна сюрс йӧз синводзын, шарсӧ дасьтісны лэбзиг кежлӧ.
Сэтчӧ пуксисны кык учёнӧй.
Мынтӧдісны канат.
Йӧз горзӧм-радлӧм шыяс улын шарыс мортъяснас ӧдйӧ качис вывлань, пыр вылӧджык да вылӧджык.
Регыд мысти сійӧ дзикӧдз бердіс.
Мый жӧ лои шаркӧд да сы вылын качӧм войтырыскӧд?
Шар пытшса шоныд сынӧдыс ньӧжйӧникӧн ыркаліс, шар лои сьӧкыдджык и недыр мысти лэччис муӧ.
Тайӧ вӧлі йӧзлӧн медводдзаысь качӧдчылӧм сынӧд шар вылын.
Та бӧрын унаӧн кутісны качӧдчавны шоныд сынӧдӧн тыртӧм сынӧд шаръяс вылын.
Но татшӧм качӧдчылӧмъясыс унаысь лёка помасьлывлісны.
Сынӧдсӧ шонтӧм могысь тайӧ шаръяс вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧны би видзанін — жаровняяс.
Таысь сынӧд шаръяс вылын унаысь вӧвліны пӧжаръяс.
Но регыд мысти лои лӧсьӧдӧма сэтшӧм шар, кодӧс кутісны тыртны не шоныд сынӧдӧн, а газӧн, коді кокньыдджык сынӧдсьыс.
Татшӧм сынӧд шаръясыс применяйтчӧны и ӧні.
Воздушнӧй шар.
Ӧнія сынӧд шартӧ тыртӧны кокни газӧн — водородӧн, коді пӧшти некутшӧма оз йидж оболочка пыр.
Оболочка вылітіыс шарсӧ тубыртӧма ён топыд сеткаӧн.
Сетка увдор помӧ йитӧма кӧрзинка, кытчӧ меститчӧны войтыр да налы колана кӧлуй.
Татшӧм шарыс кыптӧ сынӧдӧ сы вӧсна, мый сійӧ кокньыдджык сынӧд серти.
Воздушнӧй шарыд вермӧ кыпӧдчывны зэв вылӧ.
Но век жӧ обыкновеннӧй сынӧд шарнад — аэростатнад — йӧз вермывлісны кыпӧдчывны сӧмын 10800 метр вылнаӧдз.
Дай тайӧ вылнаас нин сынӧдыс сэтшӧм шоч (разреженнӧй), мый сэні олӧмыс морт олӧмлы ӧпаснӧ.
Медым кыпӧдчыны ёна вылӧ, колӧ наросьнӧ лӧсьӧдӧм (специальнӧй) сынӧд шар — стратостат (41-ӧд серпас).
Стратостат сійӧ ыджыдсьыс-ыджыд сынӧд шар, кодӧс тыртӧма сійӧ жӧ кокньыд газӧн — водородӧн, мыйӧн тыртлӧны и обыкновеннӧй сынӧд шар.
Уліас стратостатлӧн ӧшалӧ оз восьса кӧрзина, а дзикӧдз тупкысяна шармодаа металлысь вӧчӧм гондола.
Гондолаын пукалысь йӧз лолалӧны сійӧ кислородӧн, кодӧс босьтӧны найӧ сьӧраныс наросьнӧ лӧсьӧдӧм приборъясын.
СССР-ын миян стратостат медводзысь вӧлі стрӧитӧма 1933-ӧд воын.
Сентябрь 30-ӧд лунся мича асылӧ «СССР» стратостат, кытчӧ пуксисны куим повтӧм исследователь, кыпӧдчис Мӧскуа весьтӧ.
4 час мысти сійӧ воис 19300 метр вылнаӧ.
Татшӧм вылӧсӧ мирас некод на эз кыпӧдчыв.
Сынӧдті уйысьяс радио кузя рапортуйтісны стратостатсянь му вылӧ сынӧдын шедӧдӧм асланыс вермӧм йылысь.
Рытладорыс стратостат лючкиа пуксис Мӧскуа бердӧ неылӧ.
«СССР» стратостатлӧн лэбзьылӧмыс лои ыджыд событиеӧн став мирлы кыдзи сӧвет наукалӧн да техникалӧн вермӧм.
Воздушнӧй караб.
Воздушнӧй караб, либӧ дирижабль, кузьмӧс формаа.
Татшӧм форманад дирижабль бура поткӧдӧ сынӧдсӧ (42-ӧд серпас).
Дирижабль оболочка пытшкын эм газ — водород.
Дирижабль улын крепитӧма гондола, сэтчӧ меститчӧны войтыр.
Дирижабль вылын эмӧсь моторъяс, та вӧсна найӧн позьӧ веськӧдлыны.
Воздушнӧй караб вылын позьӧ вӧчавны ёна кузь перелётъяс.
1926 воӧ ёна тӧдчана учёнӧй путешественник Амундсен лэбзьыліс дирижабль вылын Войвыв полюсӧ.
Дирижабль оліс сынӧдас 71 час да дзоньвидзаӧн бӧр воис.
Бӧръя кадӧдз дирижабльясыд миян эз вӧвны.
Но ӧні ми стрӧитам нин найӧс и миян эмӧсь нин асланым дирижабльяс.
Дирижабльяс миянлы колӧны войтыр овмӧсаным дай научнӧй исследованиеяс нуӧдны.
Дирижабльяс миянлы нӧшта колӧны дорйыны канмунымӧс капиталистъясысь, кодъяс ненавидитӧны миянлысь Союзнымӧс да дасьтӧны миян вылӧ война.
Кутам ёнмӧдны миян канмулысь оборонасӧ!
Тӧв.
Сынӧдыд некор абу лӧнь.
Сійӧ век кодарӧкӧ мунӧ.
Сынӧдлӧн тайӧ движениеыс и шусьӧ тӧлӧн.
Тӧв пӧльтӧ быд боксянь.
Лунвывсянь пӧльтӧ лунтӧв, войвывсянь — войтӧв да сідз водзӧ.
Тӧв пӧльтан нырвизьсӧ тӧдмӧдӧны аслыссикас приборӧн, коді шусьӧ флюгерӧн (43-ӧд серпас).
Тӧв пӧльтӧ уна пӧлӧс вынӧн.
Овлӧ ичӧт тӧв, сійӧ тӧкӧтьӧ вӧрӧдыштӧ пуяслысь коръяс.
Ён тӧв лайкйӧдлӧ пуяслысь гырысь лапъяс да увъяс.
Тайӧ и омлявлӧ ӧшинь саяд.
Нӧшта овлӧ и сэтшӧм вына тӧв, кор весигтӧ пуясӧс кусньӧдлӧ да мортӧс муніг костаыс сувтӧдӧ; тайӧ буря.
Му вылын овлӧны и ураганъяс.
Ураганыд нетшкӧ мусьыс пуяс, путкылялӧ керкаяс да вӧчӧ уна лёктор.
Ураганыд — ыджыд лёктор.
Ураганъяс медсясӧ лунвыв канмуясын овлӧны, миянынтӧ найӧ ёна шоча овлӧны.
Ичӧт тӧв ӧти секундаӧн мунӧ 4–5 метр, ён тӧв — 11–13 метр.
Ураганыд жӧ вывті ӧдйӧ тювӧ — 35 метрысь на уна ӧти секундаӧн.
Природаын тӧв вӧчӧ ыджыд удж.
Сійӧ лэбӧдӧ-разӧдӧ сёй да лыа, кодъяс артмӧны из сикасъяс пазавлӧмысь, сэсся кольӧ найӧс кытчӧ веськалӧ.
Сідзи саридз вадоръяс пӧлӧн артмӧны лыа дюнаяс, а овтӧминъясын — лыа барханъяс.
Вешъясьысь лыаясыд вайӧны овмӧслы вред, сы вӧсна и вермасьӧны накӧд.
Сы могысь садитӧны пуяс да кустарникъяс, кодъяс кутӧны лыалысь вешъясьӧмсӧ-мунӧмсӧ.
Овмӧсын тӧвлӧн удж.
Ёна важысянь нин мортыд заводитіс уджӧдны тӧвсӧ аслас овмӧсас.
Морт используйтӧ тӧвсӧ кыдзи двигательнӧй вынӧс.
Коркӧ важӧн нин морт лӧсьӧдіс паруса судно.
Тӧв пӧльтӧ паруссӧ да йӧткӧ судносӧ ва вывті.
Тадзи тӧв вежис сынысьясӧс.
Ёна важӧнтӧ паруса карабъясыд кутісны вывті ыджыд тӧдчанлун.
Сідз, 1492 воӧ паруса карабъяс вылын Колумб медводдзаысь на Европасянь вуджис Америкаӧ.
1519 воӧ Магеллан медводзысь мӧдӧдчис паруса карабъяс вылын жӧ мугӧгӧрса путешествиеӧ.
Океанъяс вывті куим во чӧж ветлӧм бӧрын Магелланлӧн вит карабъяс пытшкысь ӧтиыс кытшовтіс му шар гӧгӧр да бӧр воис ас муас (44-ӧд серпас).
Парӧвӧй машина изобретитӧм бӧрын вӧлі изобретитӧма «биа караб».
Тадзи шулісны паракодтӧ первойя каднас.
Паруса карабъясӧс кутісны венны паракодъяс.
Но и ӧні на эмӧсь паруса карабъясыд.
45-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма миянлысь отважнӧй паруса караб «Товарищ».
«Товарищ» унаысь ветліс океанъясӧд.
Мортыд важысянь нин тӧвлысь вынсӧ используйтӧ тшӧтш и му вылын.
Важъя кадӧ нин вӧвлӧмаӧсь тӧв мельничаяс (46-ӧд серпас).
Тӧв бергӧдлӧ мельнича бордъяссӧ.
Тайӧ бергӧдлӧмыс тшӧтш вуджӧ изкияслы.
Изкияс бергалӧны да изӧны зерносӧ пызьӧ.
Бӧръя каднас миянын вӧчалӧны мощнӧй тӧв двигательяс (47-ӧд серпас).
Тӧв бергӧдлӧ двигательлысь бордъяссӧ.
Тайӧ движениеыс вуджӧ машинаӧ, кӧні артмӧ электровын.
Проводъяс кузя электровынсӧ мӧдӧдӧны коланінӧ да сійӧн уджӧдӧны станокъяс, машинаяс.
Тадзи тӧвлӧн выныс используйтсьӧ войтыр овмӧсын.
Мыйысь состоитӧ сынӧдыс.
Мыйысь состоитӧ сынӧд, сы йылысь вопрос медводз вӧлі тӧдмӧдӧма учёнӧйясӧн 150 во сайын.
Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый сынӧдлӧн составыс медсясӧ состоитӧ кык газысь.
Тайӧ газъясысь ӧтиыс отсалӧ сотчыны — сійӧ шусьӧ кислородӧн.
Мӧд газыс оз отсав сотчынысӧ — сійӧ шусьӧ азотӧн.
Сынӧдын сідзжӧ нӧшта эм мыйкӧ-мында и шома газ.
Ӧні первой тӧдмӧдам кислородлысь да шома газлысь аслунъяссӧ, а сэсся опытӧн велӧдам сынӧдлысь составсӧ.
Кислород.
Сынӧдын кислородыд азоткӧд ӧтлаасьӧма, та вӧсна шедӧдны сӧстӧм кислородсӧ сынӧдысь ёна сьӧкыд.
Ми мӧд ногӧн шедӧдам сӧстӧм кислородсӧ (48-ӧд серпас).
Опыт.
Пробиркаӧ пуктам паньджын сэтшӧм вещество, коді шусьӧ марганцевокислӧй калийӧн.
Пробиркасӧ пробкаалам, пробкаас мед вӧлі сюйӧма чукыльтӧм стеклӧ трубка.
Тайӧ трубкалысь помсӧ сюям паськыд дозйӧ кымыньтӧм ва тыра стӧкан улӧ.
Спиртовка вылын кутам виччысьӧмӧн шонтыны пробиркасӧ.
Трубка пытшкысь ваӧ петасны водзынсӧ сынӧд больяс, а сэсся кутасны петны кислород больяс.
Найӧ кыптӧны вывлань да вочасӧн зырӧны стӧкан пытшкысь васӧ.
Стӧканын пыр ӧтарӧ унджык чукӧрмӧ газ, пыр ӧтарӧ этшаджык кольӧ ваыс.
Виччысьлам, мед газыс став васӧ йӧткас стӧкан пытшсьыс. Та бӧрын трубка помсӧ босьтам стӧкан улысь да дугдам пробиркасӧ шонтӧмысь.
Газ тыра стӧкан вомсӧ улысяньыс тупкам бумагаӧн, стӧкансӧ лэптам ваысь, бергӧдам да пуктам пызан вылӧ.
Сюям тайӧ стӧканас чусалан сартас.
Сартас ӧзъяс.
Сідзкӧ, кислород отсалӧ сотчыны.
Сӧстӧм кислородын сартасыс сотчӧ югыдджыка, ёнджыка, сынӧдын дорысь.
Кислород колӧ лолалігӧн.
Кутшӧмкӧ пемӧсӧс, шуам шырӧс, йӧртны кӧ банкаӧ, кӧні кислородыс абу, сійӧ регыд и кулӧ.
Сідзжӧ морт оз вермы овны кислородтӧгыд.
Ёна висьысьяслы врачьяс больничаясын сетӧны лолавны сӧстӧм кислород.
Углекислӧй газ.
Кислородысь да азотысь ӧтдор сынӧдын нӧшта эм шома газ, кӧть эськӧ и сійӧ зэв этша.
1 опыт.
Сулеяӧ пуктам мел торъяс да кисьтыштам ваӧн сорлалӧм солянӧй кислота.
Сулея вомсӧ ӧдйӧ тупкам пробкаӧн, пробкаас мед сюйӧма кусыньтӧм трубка.
Тайӧ трубкалысь помсӧ лэдзам ва тыра стӧканӧ, кыдзи петкӧдлӧма 49-ӧд серпас вылын.
Трубкаысь ваӧ петӧны газ больяс.
Тайӧ петӧ шома газ.
Тайӧ бара жӧ рӧмтӧм газ.
Газ петан трубкалысь помсӧ лэдзам югыд известка ва тыра стӧканӧ.
Известка ваыс стӧканас гудырмӧ.
Сідзкӧ, известка васӧ гудыртӧ шома газ.
Газ петан трубкалысь помсӧ ӧні лэдзам «тыртӧм» стӧканӧ да вевттям сійӧс стеклӧӧн.
Трубка кузя петӧ шома газ да тыртӧ стӧкансӧ, но тайӧс ми огӧ аддзӧ сы вӧсна, мый тайӧ газыс рӧмтӧм.
Стӧканӧ сюям ӧзъян сартас.
Сартас кусӧ.
Стӧканын ӧні шома газ.
Углекислӧй газ оз отсав сотчыны.
Углекислӧй газсӧ ӧні сэсся пондывлам стӧканысь кисьтны мӧд, «тыртӧм» стӧканӧ.
Вӧчам тайӧс сідзи, кыдзи кисьтлӧны ва.
Сійӧ стӧканӧ, кӧні вӧлі сынӧд, сюям ӧзъян сартас.
Сартас кусӧ.
Сідзкӧ, тайӧ стӧканын сынӧд пыдди ӧні эм шома газ.
Сійӧ стӧканӧ, кӧн водзджык вӧлі шома газыс, сюям ӧзъян сартас.
Сартас оз кус, важ мозыс сотчӧ.
Сідзкӧ, тайӧ стӧканын <rus>углекислый газ</rus> пыдди ӧні эм сынӧд.
Углекислӧй газсӧ ми тадзи стӧканысь стӧканӧ ваӧс моз кисьтім.
Тадзсӧ ми вермим вӧчны сы понда, мый шома газыд сьӧкыдджык сынӧдысь.
Сынӧдын быдлаын эм шома газ.
Но медуна шома газыд йӧз оланінъяс пытшса сынӧдын.
Торйӧн нин уна сійӧ чукӧрмӧ сэтшӧм вежӧсъясӧ, кытчӧ чукӧрмывлӧны уна йӧз.
Тшӧтш и миян класса сынӧдын шома газыд уна.
Классаным пуктам югыд известковӧй ва тыра блюд.
Регыд мысти ми казялам, мый ва вылысас лои еджыд кень.
Тайӧ кеньыс лои шома газ вӧсна, коді эм сынӧдын.
Углекислӧй газыд ӧд гудыртӧ известка ватӧ.
Та серти шома газӧс век позьӧ казявны.
Мый вӧсна нӧ эськӧ шома газыс унджык йӧз оланінса сынӧдын?
2 опыт.
Босьтам югыд известковӧй ва тыра стӧкан.
Стеклӧ трубка либӧ идзас пыр кутам известковӧй ва пытшкас пӧльтны ас тыяссьыным сынӧд.
Стӧкан пытшса известкаа ваыс пыр и гудыртчас.
Сідзкӧ, лолалігӧн ми лэдзам уна шома газ.
3 опыт.
Сутуга йылын стӧканӧ лэдзам ломзьӧдӧм сись да стӧкансӧ стеклӧӧн тупкам.
Сись сотчӧ, но мыйкӧ дыра мысти кусӧ, сы вӧсна, мый стӧкан пытшса сынӧдсьыс дзикӧдз быри кислород.
Стӧканысь босьтам сисьсӧ, кисьтыштам сэтчӧ югыд известковӧй ва да солькйӧдлыштам.
Стӧкан пытшса ваыс гудырмас.
Сідзкӧ, сынӧдын сотчигӧн артмӧ шома газ.
Ӧні гӧгӧрвоана нин, мый вӧсна йӧз оланін сынӧд пытшкын уна эм шома газ.
Сійӧ сынӧдас выделяйтчӧ лолалігӧн да мыйкӧ сотчигӧн.
Сынӧдлысь составсӧ тӧдмӧдан опыт.
Кислород да шома газ аслунъяскӧд тӧдмасьӧм мысти вӧчам опыт, коді петкӧдлас сынӧдлысь составсӧ (50-ӧд серпас).
Опыт.
Паськыд стеклӧ дозйӧ кисьтам югыд известковӧй ва.
Ва вылас пуктам паськыд пробка, код вылӧ сувтӧдӧма ломзьӧдӧм неыджыд сись.
Сисьсӧ вевттям вундӧм пыдӧса бутыльӧн; бутыльлысь вомсӧ пробкаалам.
Бутыль пытшкын сиськыс заводитчӧ сотчыны, сы вӧсна мый сынӧдас сэн эм кислород.
Сись сотчигӧн кислородыс бырӧ да артмӧ шома газ.
Кор став кислородыс бутыльсьыс бырӧ, сэк сись кусӧ.
Сись сотчӧмысь артман шома газсӧ ас пытшкас кыскӧ известковӧй ва, та вӧсна бутыльын ваыс кыптӧ.
Бутыльын кыптысь ваыс сы мында кымын жӧ босьтӧ местасӧ, мыйдта босьтліс сотчигӧн рӧскодуйтӧм кислородыс.
Мукӧд местасӧ бутыльын медсясӧ босьтӧ азот.
Точнӧй опытъясӧн тӧдмалӧма, мый сынӧдын эм кык газ да мый кислородыс неуна унджык 1/5 юкӧнысь, а азотыс пӧшти 4/5 юкӧн.
IV.
ПРИРОДАЫН ЭЛЕКТРИЧЕСТВО.
Гым-чард мунӧм быдӧнлы тӧдса.
Енэжыс вевттьысьӧма сьӧд кымӧръясӧн, кисьтӧ зэр, дзирдалӧ чардби (51-ӧд серпас), чорыда йиркӧдӧ-гымалӧ.
Суевернӧй войтыр полӧны гымсьыд.
Важӧн йӧзыд чайтлісны, мый гымсӧ мӧдӧдӧ ен-громовержец.
Скӧрмас енмыс да сэсся и койӧ му вылӧ чард да, гым.
Пемыд йӧзыд ӧні на чайтӧны, мый гымыд пӧ Илья-пророксянь. Илья-пророк пӧ гӧняйтлӧ аслас телегаӧн енэж кузя да шыблалӧ му вылӧ би ньӧвъяс — чардъяс.
Мый сійӧ чардыс да гымыс.
1752 вося гожӧмӧ, гымалігӧн, америкаса учёнӧй Франклин петіс эрд вылӧ да качӧдіс ассьыс знаменитӧй змей.
Сійӧ вӧлі кӧсйӧ тӧдмӧдны, мый жӧ сэтшӧм чардыс.
Франклин ассьыс змейсӧ вӧчис паськыд шӧвк чышъянысь да вылыс помас лӧсьӧдіс металлысь вӧчӧм ёсь стержень.
Змейсӧ качӧдіс зэв ён пыш сунис йылын. Сунислӧн помыс вӧлі кӧрталӧма металлысь вӧчӧм ключӧ.
Ключас нӧшта вӧлі кӧрталӧма шӧвк чышъян, тайӧ чышъянӧдыс и кутіс Франклин ассьыс змейсӧ.
Кор кымӧр муніс змей весьтӧд, Франклин чуньсӧ вайӧдліс ключ бердӧ.
Ключысь чеччыштіс дзоляник чард — электрическӧй бикинь, сэки жӧ тшӧтш кылыштіс омӧлика трачнитӧм шы.
Тадзи медводдзаысь Франклин тӧдмаліс, мый чардыд — вывті ыджыд электрическӧй бикинь, а гымыд — тайӧ бикиньлӧн трачкакылан ён шы.
Водзӧ учёнӧйяс нӧшта установитісны, мый чард да гым лоӧны ӧти здукӧ.
Ми кӧ чардыштӧмсӧ аддзам водзджык, а гымыштӧмсӧ бӧрынджык кылам, тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый югнитӧмыс (свет) водзджык воӧ миян дорӧдз, а гымыштӧм шыыс сёрӧнджык.
Мый сійӧ гымыс да чардыс тӧдмӧдӧмӧн наука эрдӧдіс гым да чард йылысь религиознӧй предрассудокъяслысь нелепостьсӧ.
Громоотвод.
Гымалігӧн чардыд чеччыштӧ кык кымӧр коластӧд либӧ кымӧр да му коластӧд.
Муӧ кучкигӧн чард вермас сотны керка, вины мортӧс.
Чардысь виччысьӧны громоотвод лӧсьӧдӧмӧн.
Громоотводтӧ медводз вӧлі изобретитӧма Франклинӧн.
Франклин вӧчис татшӧм опыт.
Пыдӧ му пытшкӧ кодйӧмӧн сійӧ сюйис кузь кӧрт бедь.
Гымалігӧн чардбиыс кучкӧ вӧлі тайӧ кӧртас да сы кузя мунӧ му пытшкӧ.
Тайӧ вӧлі медводдза громоотвод.
Франклин велӧдіс йӧзӧс вӧчавны татшӧм громоотводъяссӧ джуджыд керкаясӧ, медым видзны найӧс чард. кучкӧмысь.
Кор кутісны лӧсьӧдавны громоотводъяссӧ, сэк тыдовтчис, мый громоотвода керкаясад шочджыка кучкывлӧ чардыд, а кучкывлӧ кӧ, сӧмын громоотводас да сэсся сы кузя веськыда лэччӧ муӧ.
Громоотводъястӧ кутісны применяйтны первой Америкаын, а сы бӧрын и Европаын.
Ӧнія кадӧ громоотводъястӧ усовершенствуйтӧма да чардысь виччысьӧм могысь применяйтчӧны быдлаын (52-ӧд серпас).
Громоотводыд кӧ эм, чардысь оз ков повны.
Ӧні ми вермам нин чардбиӧн веськӧдлыны, чардбисӧ ми вӧчам кывзысьысьӧн (послушнӧйӧн).
Электричество войтыр овмӧсын.
Владимир Ильич Ленин шуліс: «Коммунизм — сійӧ сӧвет власть плюс канмуӧс ставнас электрифицируйтӧм».
Ленинлӧн тайӧ индӧдыс збыльвылӧ пӧртсьӧ олӧмӧ миян строительствоын.
Миян канму тыри электрическӧй станцияяс сетьӧн.
Найӧ уджалӧны ломтас вылын, наын используйтсьӧ усян валӧн выныс и весигтӧ тӧвлӧн.
Электростанцияяс сетӧны электровын фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ, рабочӧйлы да крестьянинлы оланінъясӧ.
Электрификацияын миян канму воӧдчис зэв ыджыд вермӧмъясӧдз.
Ӧти Днепрвывса электростанция ӧні вӧчӧ унджык электровын сардырся Рочмуса став электростанцияяс серти.
А миян став электростанцияясыс вӧчӧны электровынсӧ пӧшти 18 пӧв унджык сардырся Рочмуса электростанцияяс серти.
И дас витӧд местасянь, кодӧс занимайтліс сардырся Рочму электровын производитӧм кузя, Сӧвет Союз ӧні петіс мирас коймӧд местаӧ.
V. БЫДМӦГЪЯСЛӦН ОЛӦМ.
Кыдзи быдмӧгъяс олӧны водз тулысын.
Воис тулыс.
Тувсовъя шонді ӧтарӧ ёнджыка шонтӧ.
Пуяс да кустарникъяс вӧрын век на пасьтӧмӧсь сулалӧны, на вылын коръяс ни дзоридзьяс абуӧсь на, но на вылын пӧльтчӧны нин почкаяс, и регыд найӧ пушкыртчасны веж коръясӧн да дзоридзьясӧн.
Почкаяс.
Нетшыштам бузина ветка.
Сы вылын эмӧсь уна почкаяс (53-ӧд серпас).
Но абу быд почка ӧткодь.
Ӧтияс гырысьджыкӧсь, мукӧдъяс — посньыдджыкӧсь.
Гырысьджыкъясыс — дзоридз гаръяс, посньыдджыкъясыс — коръя почкаяс.
Коръя почкасӧ кутам паськӧдны.
Ортсысяньыс сійӧ тупкысьӧма вӧсни кучик кодь кышъясӧн (чешуйкаясӧн).
Почка пытшкын эм залӧн да коръяслӧн петас (зачаток).
Коръя почкаысь сэсся быдмӧ веж коръяса ветка.
Цветочнӧй почка сідзжӧ тупкысьӧма чешуйкаясӧн.
Почка пытшкын эм дзоридзлӧн петас.
Цветочнӧй почкаысь сэсся быдмӧ коръяса да дзоридзьяса ветка.
Коръяссьӧм.
Интереснӧ наблюдайтны, кыдзи коръяссьӧны миян пуяс да кустарникъяс.
Почкаяс водзынсӧ пӧльтчӧны, найӧ ӧтарӧ гырысьджыкӧсь лоӧны.
Кучик кодь чешуйкаясыс паськалӧны, и, бӧръяпом, почкаысь писькӧдчӧ веж петас.
Почка потӧ.
Паськалысь почкаысь тыдовтчӧны зэв посньыдик да чукыртчӧм коръяс.
Вочасӧн найӧ паськалӧны да лоӧны сэтшӧмӧсь, кутшӧм коръяс ми векджык аддзам пуяс да кустарникъяс вылысь.
Быдмӧгъяс вылын лоӧны коръяс.
Тадзи овлӧ коръяссьӧм.
Цветитӧм.
Уна пуяс да кустарникъяс заводитӧны дзоридзавны водз тулысын.
Серпасъяс вылын петкӧдлӧма некымын пуяслысь да кустарникъяслысь дзоридзьяс: бадьлӧн «берба-бальӧ», орешниклӧн да топольлӧн «исергаяс» (серпас, 54, 55, 56).
Тайӧ быдмӧгъясыс заводитӧны дзоридзавны водз тулысын, весиг ёна водзджык на коръяссян кадысь.
Медводдза тувсов дзоридзьяс.
Водз тулысын жӧ дзоридзалӧны и некымын турун быдмӧгъяс.
Кодъяс нӧ дзоридзалӧны татшӧм водзсӧ?
Водз тулысӧ сёйӧда му вылысь дзик быдлаысь позьӧ аддзыны вижъюр нима быдмӧг (57-ӧд да 58-ӧд серпасъяс).
Коръявтӧдзыс на босьтсьӧ дзоридзавны вижъюр.
Цветъясыс сылӧн вижӧсь, миянлы тӧдса йӧла турунлӧн кодь жӧ.
Вижъюрлӧн коръясыс сёрӧнджык петӧны.
Тайӧ коръяслӧн вылысладорыс виж да шыльыд, а улысладорыс быттьӧ еджгов гӧна.
Чужӧм бердӧ кӧ пуктывны вижъюрлысь корсӧ, сэки казялан, мый улысладорсяньыс шоныдджык, а вылыссяньыс кӧдзыдджык.
Та вӧсна рочьяс и пуктісны тайӧ быдмӧгыслы нимсӧ.
Му пытшкын вижъюрлӧн эм уна вожа кыз вуждін, тайӧ вужъяс колян восянь на заптӧма пӧтӧса веществояслысь запасъяс.
Му пытшса вужъясас пӧтӧса вещество запасъясыс заптӧма и мукӧд быдмӧгъяслӧн, кодъяс водз тулысын жӧ дзоридзалӧны: хохлаткалӧн клубеняс, а видзвыв луклӧн (гусинӧй луклӧн) лукъюрас (луковицаас).
Питательнӧй веществояслӧн запасъясыс быдмӧглы колӧны, медым заводитны овны водз тулысӧ на.
Водз тулысся дзоридзьяс ӧдйӧ зэв кисьмӧны, сы вӧсна найӧс колӧ ас кадӧ аддзыны.
Гожӧмнад найӧс он нин аддзы.
Кыдзи чужӧ да быдмӧ кӧйдысысь быдмӧг.
Тулысын миян Союзса синмӧн судзтӧм паськыд муяс вылын нуӧдсьӧ кӧдзӧм.
Кӧдзаыд — видз-му овмӧсад вывті тӧдчана удж.
Кӧдзӧм кӧйдысъясысь чужӧны быдмӧгъяс, кодъяс и сетӧны миянлы урожай.
Кор кӧйдысыс веськалӧ небыд да васӧд мусинмӧ, коді тырмымӧнъя шоныд, сійӧ босьтӧ мусьыс ва, польтчӧ дай чужӧ.
Быдмӧг чужӧ зародышысь, коді эм быд кӧйдысын.
Босьтны кӧ ваын кӧтӧдӧм анькытш кӧйдыс, кульны сылысь кучиксӧ (кожурасӧ) да торйӧдны воча воан кык семядолясӧ, сэк на костысь позьӧ аддзыны почечка да корешок.
Почечка да корешок семядоляяскӧд ӧтлаын составляйтӧны быдмӧглысь зародыш.
Сійӧ эм и рудзӧг кӧйдысын.
Зародышыс вердчӧ кӧйдыс пытшса веществоясӧн, зародышсьыс и артмӧ быдмӧгыс.
Опыт.
Медым аддзыны, кыдзи чужӧ кӧйдыс да кыдзи кӧйдысысь артмӧ том быдмӧг, вӧчам татшӧм опыт.
Босьтам кык стекляннӧй стӧкан.
Кыкнан стӧкансӧ вылыссяньыс гартам марляӧн либӧ гежӧд панаса кутшӧмкӧ дӧраӧн.
Марлясӧ либӧ дӧрасӧ неуна сюйыштам стӧкан пытшкас.
Кыкнан стӧканас кисьтам ва.
Васӧ кисьтам бурэтш сы мында, медым марлясӧ либӧ дӧрасӧ кӧтӧдіс.
Ӧти стӧканас марля вылӧ пуктам анькытш кӧйдысъяс, а мӧдас — рудзӧг либӧ шобді кӧйдысъяс.
Кадысь кадӧ стӧканъясас кутам содтыштавны васӧ.
Кутам видзӧдны, кыдз чужӧны кӧйдысъясыс да кыдзи кӧйдысысь петӧ том быдмӧг.
Быдмӧгъяслӧн вужъяс.
Чужан кӧйдыслӧн зародышыс вердчӧ кӧйдыс пытшса пӧтӧса веществоясӧн.
Но, шуам, муӧ кӧдзӧм кӧйдысъяс чужисны нин.
Кӧйдысысь петісны том быдмӧгъяс.
Налӧн вужъясыс пырисны небыд муӧ.
Му вежӧдіс.
Кӧйдыслӧн запасъяс бырисны.
Ӧні нӧ кыдзи да мыйӧн вердчӧ том быдмӧгыс?
Ва да пӧтӧса совъяссӧ быдмӧг босьтӧ муысь.
Аслас вужъяснас сійӧ судзӧдӧ найӧс.
Тӧдмалам, кутшӧм вужъяс овлӧны торъя быдмӧгъяслӧн.
61-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма некымын культурнӧй быдмӧгъяслысь вужъяссӧ.
Кутшӧм ыджыдӧсь вужъясыс?
Со кутшӧм паськыда да пыдӧдз найӧ пырӧдчӧны!
Со кутшӧма найӧ тывйыштӧмаӧсь мусинсӧ!
Подсолнечниклӧн эм ӧти шӧр вуж, коді сэсся ёна вожавлӧма.
Татшӧм вужйыс шусьӧ стержневӧй вужйӧн.
Свеклӧлӧн сідзжӧ стержневӧй вуж, бара жӧ ёна вожавлӧма.
Но тайӧ вужйыс кыз да сочнӧй.
Сы пытшкӧ заптӧма пӧтӧса веществолысь запасъяс.
Свеклӧлӧн вужйыс быттьӧ сёян видзан кладӧвӧй.
Сёркни вуж сідзжӧ ас пытшкас видзӧ пӧтӧса веществояс, сӧмын формаыс сылӧн мӧдджык.
Рудзӧглӧн вужъясыс абу нин подсолнечниклӧн да свеклӧлӧн кодьӧсь.
Рудзӧглӧн шӧр вужйыс абу.
Вужъясыс сылӧн мунӧны пучокӧн.
Татшӧм вужъясыс шусьӧны мочковатӧй вужъясӧн.
Ёна сюся кӧ видлавны быдмӧгъяслысь вужъяссӧ, на вылысь позьӧ аддзыны зэв посньыдик вуж сіяс (62-ӧд серпас).
Вуж сіяснас быдмӧг муысь кыскӧ ва да сы пытшкӧ сылӧм пӧтӧса совъяс.
Орйӧдлыны кӧ вуж сіяссӧ, быдмӧг кулӧ.
Парникъясӧ да град вылӧ быдмӧг петасъяссӧ вуджӧдігӧн та вӧсна и колӧ ёна виччысьны, медым не орйӧдлыны вуж сіяссӧ.
Быдмӧгъяслӧн вужъясыд уна.
Вужъяс вылын вуж сіясыс нӧшта на уна.
Та вӧсна быдмӧгыс муысь кыскӧ унджык ва да сы пытшкӧ сылӧм пӧтӧса совъяс.
Но муад татшӧм пӧтӧса солыд век жӧ абу уна, сы могысь и мутӧ колӧ вынсьӧдны, сюйны сэтчӧ быдмӧглы колана пӧтӧса совъяс.
Бура да колананог му уджалӧмӧн да вынсьӧдӧмӧн содтам миян муяслысь урожай!
Быдмӧглӧн веж коръяс.
Коді нӧ эз нимкодясьлыв веж муӧн, дзоридзалысь веж виддзӧн, вӧрса нюдзвиж коръясӧн!
Но быдӧн-ӧ тӧдӧны, мый вӧсна быдмӧгъяслӧн коръясыс вежӧсь?
Опыт.
Босьтам кык сёй гырнич либӧ кык жӧч доз да тыртам муӧн.
Мусӧ киськалам ваӧн да кӧдзам сэтчӧ кутшӧмкӧ быдмӧглысь кӧйдыс, шуам кӧть зӧрлысь либӧ анькытшлысь.
Ӧти гырничсӧ петкӧдам гожводзӧ, а мӧдсӧ — пемыдінӧ, кытчӧ оз вермы веськавны шонді югӧр.
Некымын лун мысти ми аддзам, мый кыкнан гырничас кӧйдысъясыс чужисны да наысь петісны том быдмӧгъяс.
Но кутшӧма найӧ торъялӧны!
(63-ӧд серпас).
Югыдінын быдмӧм быдмӧгъяс — вежӧсь, мичаӧсь, шаньӧсь.
Пемыдінын жӧ быдмӧм быдмӧгъяс — кузьӧсь, кельыдвижӧсь, нюдзвиж рӧмыс налӧн абу.
Сідзкӧ быдмӧгъясыд сӧмын югыдінын вежӧдӧны.
Вежӧдӧны быдмӧгъясыд сы вӧсна, мый югыдінын быдмиганыс на пытшкын артмӧ нюдзвиж рӧма вещество.
Та вӧсна и вежӧсь быдмӧгъяслӧн коръясыс.
Веж быдмӧгъясыд — шонділӧн пиян.
Шондітӧгыд найӧ оз вермыны овны.
Тайӧс тӧдӧ быд мууджалысь морт, и сійӧ некор оз кут быдтыны быдмӧгъястӧ сэтшӧминъясын, кытчӧ оз инмы шонді югӧр.
Урожайтӧ сэсь он босьт.
Быдӧн тӧдӧны, мый шонді югӧръястӧгыд веж быдмӧгъяс оз вермыны овны, но унаӧн на оз тӧдны, мый вӧсна веж быдмӧгъяслы колӧ югыдыс.
Сё кымын во сайын первойяысь вӧлі тӧдмалӧма, мый быдмӧгъяс вердчӧны оз сӧмын муысь сёянторъяс босьтӧмӧн, но и сынӧдысь.
Вӧлі установитӧма, мый веж быдмӧгъяс вердчӧны сынӧдысь босьтам шома газӧн и сійӧн найӧ вердчӧны сӧмын югыдінын.
Васӧ да ва пытшкӧ сылӧм пӧтӧса совъяссӧ быдмӧг аслас вужъяснас кыскӧ муысь.
А шома газсӧ быдмӧг шедӧдӧ сынӧдысь аслас коръяснас.
Углекислӧй газысь да ваысь быдмӧг веж коръясын югыдінын артмӧ пӧтӧса вещество — крахмал.
Вот мыйла веж быдмӧгъясыдлы колӧ югыдыд.
Кутшӧм заяс эмӧсь уна сикас быдмӧгъяслӧн.
Природаын быдмысь став быдмӧгъяссӧ позьӧ юкны куим гырысь чукӧрӧ: турун быдмӧгъяс, кустарникъяс да пуяс.
Турун быдмӧгъяс, либӧ прӧстӧ турунъяс, торъялӧны ас зананыс, быдӧнлӧн налӧн эм небыд турун за.
Кустарникъяслӧн да пуяслӧн заныс чорыд, пу.
Но мыйӧн жӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыс пуяс да кустарникъяс?
Ті кӧ видзӧдланныд кутшӧмкӧ пу вылӧ, шуам нинпу либӧ кыдз вылӧ, сэки аддзанныд, мый сылӧн эм ӧти шӧр за — ствол, коді сэсся вожавлӧма.
Кустарникъяслӧн жӧ, шуам бадьлӧн, орешниклӧн, татшӧм заыс: абу, налӧн заясыс позтырӧн (пучокӧн) петӧны ӧти вужйысь.
Заяс тэчасног (строение) серти и торйӧдӧны пуясӧс да кустарникъясӧс
Унджык быдмӧгыслӧн эм веськыда сулалана за.
Но мукӧд быдмӧгъяслӧн эмӧсь гартчан да вольсасян заяс.
Босьтны кӧ фасоль либӧ таг, налӧн заныс гартчанаӧсь.
Татшӧм заясыд небыдӧсь да кузьӧсь.
Татшӧм заыс гартчӧ кутшӧмкӧ ён пыкӧд гӧгӧр да сэтшӧм ногӧн петкӧдӧ коръяссӧ югыдінӧ.
Тыквалӧн либӧ огурецлӧн заныс вольсасяна.
Тайӧ заясыс сідз жӧ кузьӧсь да небыдӧсь, но найӧ му вывті вольсасьӧны.
Гартчан заа быдмӧгъяслы, шуам фасольлы, градъяс вылӧ сутшкалӧны пу пыкӧдъяс.
Вольсасяна заа быдмӧгъясӧс, шуам огурецӧс, пуктӧны мӧда-мӧдсьыс вель ыджыда косталӧмӧн, медым налӧн заясыс вермисны му вывті вольсасьны.
Заяс петкӧдӧны коръяссӧ югыдінӧ да кутӧны найӧс.
Но заясыд быдмӧгъяслы колӧны нӧшта и мӧдтор вӧсна.
Медым тайӧс тӧдны, вӧчам татшӧм опыт.
Опыт.
Сулеяӧ либӧ стӧканӧ кисьтыштам неуна ваӧн сорлыштӧм гӧрд чернила да сувтӧдам сэтчӧ коръя веткаяс.
Мӧд лунӧ веткасӧ колӧ босьтны чернила пытшкысь да вундавны кузяног и пасьтаног.
Сэки аддзам, кыдзи заыс краситчӧма гӧрд чернилаӧн.
Гӧрдӧсь лоины и корлӧн сӧнъясыс.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый за кузя вужъяссянь кайӧны коръясӧ ва да сы пытшкӧ сылӧм веществоясыс, кодъясӧс быдмӧг аслас вужъяснас кыскӧ муысь.
Быдмӧгъясӧн ва пактӧдӧм.
Муысь кыскӧм совъясыс кольӧны быдмӧг пытшкӧ.
Найӧс ми вермам аддзыны, кор быдмӧгсӧ сотам: артман пӧимыс и эм минерал совъясыд.
Ваыс, кодӧс быдмӧг кыскӧ муысь, оз ставнас коль быдмӧг пытшкӧ.
Быдмӧглӧн коръясыс пактӧдӧны уна ва.
Кыдзи быдмӧг пактӧдӧ ва, позьӧ аддзыны татшӧм опытысь.
Опыт.
Быдмӧглысь босьтам неыджыд коръяса ветка да пуктам ва тыра пробиркаӧ.
Ва вылысас кисьтыштам вый слӧй, мед ваыслӧн эз вӧв вылісяньыс пакталӧм.
Пробирка пытшса валысь судтасӧ пасъям.
Лун-мӧд мысти тыдовтчас, мый валӧн судтаыс пробиркаын чині.
Тадзсӧ лоӧ сы вӧсна, мый быдмӧгыс кыскӧ васӧ да ас коръяс пырыс пактӧдӧ.
Быдмӧгъяс пактӧдӧны ёна уна ва.
Культурнӧй быдмӧгъяскӧд тшӧтш васӧ пактӧдӧны сідзжӧ и ёг турунъяс да тадзикӧн найӧ косьтӧны мусӧ.
Сы вӧсна засухакӧд вермасьӧмын ёг турунъяскӧд вермасьӧмлӧн тӧдчанлуныс ёна ыджыд.
Дзоридзьяс, гут-гаг да тӧв йылысь.
Дзоридзалысь вишня садйын.
Вишня дзоридзалӧ тулысын.
Вишня веткаяс вылын петӧны уна-уна еджыд дзоридзьяс.
Миян садйын найӧ — водз тулыслӧн медводдза петасъяс.
Дзоридзьяс весьтын жувгӧны-бергалӧны малязіяс, лэбалӧны дзоридзысь дзоридзӧ.
Нетшыштам вишнялысь дзоридзсӧ да кутам видлавны, кыдзи сійӧ тэчсьӧма (64-ӧд серпас).
Медводз синманым шыбитчӧны дзоридзлӧн еджыд лепестокъяс.
Ставыс вит лепесток, найӧ ӧтлаын артмӧдӧны венчик.
Видзӧдлам дзоридз пытшкас.
Сэсь ми аддзам уна тычинка.
Быд тычинка артмӧма сунис кодьысь (нитьысь), сы йылын эм вижов пыльник.
Тайӧ пыльникас кисьмӧ вывті посньыдик пыльца.
Кор пыльцаыс кисьмас, пыльник потас, и сэки пыльца киссяс пыльник пытшкысь.
Цветок шӧрас тыдалӧ пестик.
Вишня дзоридзын сӧмын ӧти пестик.
Пестиклӧн улыс помыс паськалӧма.
Тайӧ — завязь.
Завязьсянь кайӧ столбик, столбик йылын эм рыльце.
Видзӧдлам кӧ дзоридзсӧ увсяньыс, аддзам посньыдик веж коръяс.
Тайӧ — чашечка коръяс (чашелистикъяс).
Ставыс вит.
Наысь артмӧма чашечка, коді ортсысянь вевттьӧ дзоридзсӧ.
Ми ӧні тӧдам нин, кыдзи тэчсьӧма вишня дзоридз.
Мый жӧ дзоридзьяс вылын вӧчӧны малязіясыс, кодъяс тырыс лэбалӧны садйын?
Вишнялысь еджыд дзоридзьяссӧ малязіяс радейтӧны сы вӧсна, мый дзоридзьяс пытшкын эм юмов сок.
Тайӧ чӧскыд сокысла и волӧны малязіясыд дзоридзьяс вылӧ.
Но малязіяслӧн волӧмыс тшӧтш и быдмӧглы колӧ.
Кор малязі локтӧ дзоридз вылӧ юмов сокла, сэки пыльникысь киссьӧм пыльцаыс сибдӧ небыдик гӧн кодьӧн тырӧм малязі туша бердӧ.
Кор малязіыс сэсся лэбзяс да мӧд дзоридз вылӧ пуксяс, сьӧрас вайӧм пыльцаыс сибдас тайӧ дзоридзса пестик рыльцеӧ.
Тадзи малязіяс разӧдӧны дзоридзысь дзоридзӧ пыльцасӧ.
Малязіяс отсӧгӧн тадзи опыляйтчӧны вишня дзоридзьяс.
Цвет опылитчӧм бӧрын вӧльысти нин завязьысь заводитчӧ сӧвмыны да быдмыны тіянлы бура тӧдса вишнялӧн плод. Вишнялӧн плодыс кисьмӧ гожӧм шӧрын.
Розъялан рудзӧга му вылын.
Рудзӧгыд розъялӧ гожӧмын.
Рудзӧг розлӧн венчикыс абу (65-ӧд серпас).
Тайӧ розйыс артмӧма нюдзвиж чешуйкаясысь, куим тычинкаысь да перистӧй кык рыльцеа пестикысь.
Розъялан рудзӧга му вылысь ті онӧ аддзӧ розйысь розйӧ лэбалысь малязіясӧс.
Кыдзи нӧ эськӧ вермӧ веськавны рудзӧгыслӧн пыльцаыс розйысь розйӧ?
Мунӧй гожӧмын му вылӧ, кӧні розъялӧ рудзӧг.
Му вевдорсьыс ті казяланныд виж пыльцаысь артмӧм тшын-бус кымӧр кодьӧс.
Тайӧ — рудзӧгыслӧн пыльцаыс.
Потӧм пыльникъясысь тӧв новлӧдлӧ сійӧ да разӧдӧ розйысь розйӧ.
Венчиктӧм мукӧд быдмӧгъяс моз жӧ рудзӧгыд опыляйтчӧ тӧв отсӧгӧн.
Опылитчӧм бӧрын вӧльысти нин рудзӧг завязьысь босьтсьӧ быдмыны кӧйдыс, тайӧ кӧйдыс урожайсӧ чукӧртӧны гожӧм шӧрын.
Культурнӧй быдмӧгъяслӧн быдмӧм.
Миян уна быдмӧгъяс, кодъясӧс тулысын кӧдзам муяс либӧ градъяс вылӧ, сійӧ жӧ гожӧмнас дзоридзалӧны да сетӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Сэтшӧмӧсь, например, зӧр, проса, шабді, анькытш, фасоль да мукӧдъяс.
Став тайӧ быдмӧгъясыс кӧйдыссянь кӧйдысӧдз воӧны ӧти гожӧмӧн да шусьӧны ӧти восяясӧн.
Мукӧд быдмӧгъяс, кыдз, например, свеклӧ, сёркни, морковь, кӧйдыссянь кӧйдысӧдз воӧны кык гожӧмӧн.
Ӧти гожӧмнас найӧ артмӧдӧны кыз вуж, дженьыдик за да сэсянь петысь коръяс.
Сӧмын мӧд вонас найӧ дзоридзалӧны сетӧны плодъяс да кӧйдысъяс.
Став татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны кык восяясӧн.
Медбӧрын, эмӧсь быдмӧгъяс, кыдз, например, яблоняяс, грушаяс, кодъяс кутӧны дзоридзавны аслас олігӧн сӧмын 5–6 во мысти, а мукӧд дырйи и сёрӧнджык.
Та бӧрын найӧ уна вося ас оліг чӧжыс быд во дзоридзалӧны да сетӧны плод.
Татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны уна восяясӧн.
Миян культурнӧй быдмӧгъяс пӧвстысь, например шобдіяс пӧвстысь, важысянь торйӧдӧны ярӧвӧйясӧс да ӧзимӧйясӧс.
Ярӧвӧй шобді кӧдзӧны тулыснас, да сійӧ жӧ гожӧмнас шобді шепталӧ, дзоридзалӧ да сетӧ кӧйдыс.
Ӧзимӧй шобдітӧ векджык кӧдзӧны арнас.
Но арнас сійӧ сӧмын вожавлӧ.
И сӧмын мӧд гожӧмнас, лым улын тӧвйӧм бӧрын, дзоридзалас да сетас кӧйдыс.
И кӧдзан кӧ ӧзимӧй шобді тулыснас, сійӧ сідз жӧ шепталас, дзоридзалас да сетас кӧйдыс сӧмын мӧд во гожӧмнас.
Но быдмӧгъясӧс быдтӧмӧн позьӧ веськӧдлыны.
Сідз, ӧзимӧй шобділысь кӧйдыссӧ кӧ неуна чужтыштан, а сэсся лун 40–50 кымын найӧс видзан кӧдзыдінын (2° шоныдын), то тулысын кӧдзӧм кӧйдысысь быдмасны быдмӧгъяс, кодъяс воӧны сійӧ жӧ гожӧмнас.
Быдмӧгъяс быдтӧмӧн управляйтан тайӧ способсӧ тӧдмаліс академик Т. Д. Лысенко да сетіс ним яровизация.
Бӧрынджык лои позянаӧн и ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧм.
Сылысь кӧйдыссӧ неуна чужтыштӧны, а сэсся 7-сянь 15 лунӧдз видзӧны ыркыдінын 5–10° шоныд дырйи.
Яровизируйтӧм кӧйдысысь быдмысь быдмӧгъяс воӧны кымынкӧ лунӧн водзджык, а — медколанаыс — сетӧны ыджыд урожай.
Шӧркодя Союзын ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧмысь лоӧ урожайлӧн кыптӧм пӧшти центнерӧн джынйӧн гектар вылӧ.
Сы понда, мый ярӧвӧй шобдіӧс яровизируйтӧм ӧні нуӧдсьӧ 10 миллион гектар гӧгӧр площадь вылын, то позьӧ лыддьыны, уна-ӧ содтӧд урожай сійӧ сетас миян канмулы.
Яровизация — сӧвет наукалӧн да видз-му овмӧсса практикалӧн вывті гырысь вермӧмъяс пиысь ӧти.
Сійӧ миянлы сетӧ позянлун веськӧдлыны быдмӧгъяс быдтӧмӧн сідзи, кыдзи тшӧктӧны миян хозяйственнӧй могъяс.
VI.
ДЗОНЬВИДЗАЛУН КУТӦМ
Школаын удж да шойччӧг.
Классын сӧстӧмлун да пӧрадок — медводдза условие дзоньвидзалун видзӧм вылӧ да бура велӧдчӧм вылӧ.
Кор классын няйт да буса, сэк класс пытшса сынӧдын эм уна бус.
Ми лолалам тайӧ сынӧднас да сынӧдыскӧд тшӧтш кыскам буссӧ, бус веськалӧ ты пытшканым.
Бус пытшкад век эмӧсь микробъяс.
Найӧ — синлы тыдавтӧм, вывті посньыдик ловъя ловъяс.
Буса сынӧдад найӧ зэв уна.
Кор ми лолалам буса сынӧд, сэки ты пытшканым тшӧтш веськалӧны микробъяс.
Тайӧ микробъяс пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс вайӧдӧны висьӧм — тыяслысь туберкулёз, либӧ, нӧшта мӧд ног шулӧны чахотка.
Туберкулёз висьӧмысь кулӧны уна йӧз.
Медым эськӧ не лолавны буса сынӧдын, колӧ класстӧ обязательнӧ тӧлӧдны: тшӧкыдджыка восьтлывлыны класслысь форточка, а бурджык кӧ поводдяыс, и дзоньнас ӧшиньсӧ.
Восьса форточка либӧ ӧшинь пыр петӧ тшыксьӧм, буса сынӧд да сы пыдди пырӧ сӧстӧм, бур сынӧд.
Классын уджалігӧн колӧ и правильнӧя пукавны.
Уна велӧдчысьяс шогмытӧма пукалӧны парта либӧ пызан сайын.
Мышкыртчӧмӧн, гӧрбыльтчӧмӧн пукалӧны.
Пыр кӧ тадзи пукалӧны, налӧн мышкуныс нюкыльтчӧ, да татшӧм нюкыльтчӧмыс вермас нэм чӧж кежлӧ кольны.
Колӧ велавны веськыда пукавны, мышкыртчытӧг да йӧжгыльтчытӧг.
Гижигӧн да лыддьысигӧн кодсюрӧ велӧдчысьяс копыртчӧны книга да тетрадь бердӧ.
Тадз кӧ пыр вӧчӧны, налӧн синмыс тшыкӧ.
Найӧ близорукӧйӧсь лоӧны да ылысь оз кутны нин аддзыны.
Уджалігад колӧ сідзи пукавны, медым югыдыс эз веськыда синманыд кучкы да медым лыддян книгаыд либӧ гижан тетрадьыд вӧлі бура югдӧдӧма.
Лэчыд югыдыс кӧ веськыда синманыд кучкӧ, таысь синмыд тшыксьӧ.
Югыдыс кӧ мышладорсяньныд кучкӧ, сэки юрсяньныд водан вуджӧрыс пемдӧдӧ тіянлысь книгатӧ либӧ тетрадьтӧ.
Югыдыс кӧ веськыдвывсянь кучкӧ, сэки гижан тетрадьнытӧ пемдӧдӧ кисянь усян вуджӧр.
Уджалігад медбур сэтшӧм ногӧн пукавны, медым югыдыс вӧлі шуйгаладорсянь кучкӧ.
Колӧ кужны не сӧмын лючкиа уджавны, но тшӧтш и лючкиа шойччыны.
Школаын кузя пукалӧм бӧрын бур вӧчавны физкультминуткаяс, мӧд ног кӧ вӧчны ӧшинь восьтӧмӧн кымынкӧ физкультурнӧй упражнение.
Сідзнад мортыд лоӧ долыдджык да бодрӧйджык.
Перемена дырйи колӧ шойччыны.
Ывла вылын ветлыштӧмыд да ворсыштӧмыд — медбур шойччӧг перемена кадӧ.
Татшӧм шойччӧг бӧрад бурджыка и мунӧ велӧдчӧмыд.
Гортын уджалӧм да шойччӧм.
Сӧстӧмлун да пӧрадок колӧ и гортын.
Колӧ пыр дӧзьӧритны, мед гортад бус ни няйт эз вӧв, мед гӧгӧр вӧлі сӧстӧм.
Оланін вежӧстӧ колӧ тӧлӧдны, медся нин асылын, садьмӧм бӧрын, да рытын, водтӧдз.
Гортсаясныд кӧ оз на тӧдны, колӧ налы висьтавны, мый вӧсна быть колӧ тӧлӧдны жыръяс.
Зэв абу бур, кор гортад кыдзсюрӧ шыблалӧма кӧлуй, тетрадьяс, книгаяс.
Колӧ вӧчны гортад аслыд уджалан пельӧс, мед сэні позис видзны ассьыд велӧдчан кӧлуйтӧ да мед позис велӧдны сетӧм урокъястӧ.
Гортад не сӧмын колӧ велӧдны урокъяс да вӧчны вермана гортса удж, но тшӧтш и колӧ шойччыны.
Ывла вылын ветлыштӧмыд да ворсыштӧмыд — медбур шойччӧг.
А тӧвнад нӧшта спорт: йи кыр, дадь, коньки, лызь.
Час кык кымын быд лун колӧ овны ывла вылын, кӧні сынӧдыс сӧстӧм.
Сӧмын колӧ прӧстудаысь виччысьны.
Мед эськӧ не прӧстудитчыны, оз ков вывті шоныда пасьтасьны (гартчыны), а колӧ виччысьӧмпырысь да вочасӧн пыр водзӧ закаляйтны ассьыд телӧтӧ.
Рытнад колӧ кадын водны.
Тіян арлыда челядьлы узьны колӧ сутки пиас не этшаджык 10 часысь.
Производство вылын рабочӧйяслӧн удж да шойччӧг.
Войдӧртӧ, кор фабрикаяс да заводъяс вӧліны капиталистъяс киын, сэки рабочӧйяс уджавлісны луннас 10 час и весиг унджык на.
Кӧзяева-капиталистъяс эксплоатируйтісны рабочӧйясӧс.
Найӧ зілисны рабочӧйяс уджысь босьтны унджык прибыль (барыш).
Рабочӧйяс удж охрана йылысь найӧ эз тӧждысьлыны.
Фабрикаяс да заводъяс мыйӧн вуджисны Сӧвет канму киӧ, сӧвет власть урчитіс кӧкъямыс часа уджалан лун.
Уна фабрикаяс да заводъяс вылын ӧні лӧсьӧдӧма сизим часа уджалан лун, а вреднӧй производствояс вылын — весигтӧ квайт часа уджалан лун.
Миян фабрикаяс да заводъяс вылын тӧждысьӧны рабочӧйяс удж охрана кутӧм вӧсна.
Медводз тӧждысьӧны сы вӧсна, мед гӧгӧр вӧлі сӧстӧм.
Торйӧн нин ёна зільӧны бырӧдны бус.
Уна фабрикаяс вылын, шуам кӧть текстильнӧй фабрикаясын, овлӧ аслыссикас производственнӧй бус.
Сійӧ артмӧ уджалігӧн.
Та вӧсна татшӧм машинаяс да станокъяс дорӧ, кӧні артмӧ тайӧ бусыс, лӧсьӧдӧны бускыскысьяс (пылесосъяс), мед бусыс эз веськав сынӧдӧ да рабочӧйяс тыясӧ.
Сынӧд весалӧм да сӧстӧммӧдӧм могысь лӧсьӧдӧны вентиляция.
Лӧсьӧдӧны сэтшӧм трубаяс, кодъяс кузя тшыксьӧм да буса сынӧдыс кыскыссьӧ ортсӧ, а сы пыдди локтӧ сӧстӧм да бур сынӧд.
Фабрикаяс да заводъяс вывса машинаяс да станокъяс дорын эмӧсь ӧпаснӧй местаяс, кытӧнъясын верман доймыны. Татшӧм местаяссӧ потшӧны решеткаясӧн, мед эськӧ рабочӧйяс кыдзкӧ эз доймыны.
Фабрикаяс да заводъяс вылын нӧшта тӧждысьӧны сы йылысь, мед эськӧ вӧлі колана югыд.
Югыдыд мед эз веськыда кучкы синмас рабочӧйлы, сэсся уджаланіныс мед вӧлі бура югдӧдӧма.
Тадзи синъясыс рабочӧйяслӧн дзоньвидзаӧсь кольӧны.
Фабрикаяс да заводъяс вылын уджалігӧн вӧчавлӧны шойччан костъяс.
Овлӧ пажын кежлӧ кузь кост, сэки рабочӧйяс сёйӧны фабрикаса либӧ заводса йӧзӧс верданінын.
Рабочӧйяслӧн ӧтувъя сёйӧмыс миянын воысь воӧ пыр бурмӧ.
Быд фабрикаын да быд заводын эм бурдӧдчан пункт, кӧні рабочӧйяслы сетӧны медицина отсӧг.
Микробъяс — вуджан висьӧмъяс возбудитысьяс.
Йӧзыд дыр эз вермыны тӧдмавны, мый вӧсна овлӧны вуджан висьӧмъяс.
Вуджан висьӧмъясыд важӧнтӧ вӧлі ёна паськалӧмаӧсь.
Писти, холера, чума эпидемияяс дырйи кувлісны уна миллион йӧз.
Каръяс да сиктъяс: тыртӧммывлісны.
А ӧні ӧд писти, холера, чума ёна гежӧда нин овлӧны.
Ӧні ми тӧдам, мый вӧсна паськалӧны заразнӧй висьӧмъяс да кыдзи колӧ накӧд вермасьны.
Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый заразнӧй висьӧмъяс овлӧны микробъясысь.
Микробъясыд — синлы тыдавтӧм, вывті посньыдик ловъя ловъяс.
Найӧ сэтшӧм посньыдӧсь, мый весигтӧ ӧти ва войтӧ вермӧны тӧрны уна миллион (66, 67-ӧд серпасъяс).
Микробъяс йылысь тӧдмалісны сӧмын сы бӧрын, кор вӧлі изобретитӧма микроскоп (68-ӧд серпас).
Микроскоп — сэтшӧм прибор, код пыр позьӧ аддзыны вывті посни предметъяс.
Сійӧ ёна ыдждӧдӧ — 1000 пӧв дай унджык на.
Буса сынӧдын, няйт ваын да быд няйтын эм уна микробъяс.
Микробъяс, кодъяс веськалӧны морт телӧӧ, вайӧны висьӧмъяс.
Сідз, тифлӧн микроб вайӧ тиф висьӧм, туберкулёзлӧн микроб вайӧ туберкулёз (чахотка) висьӧм.
Висьӧмъяс разӧдысь микробъясыд — синлы тыдавтӧм миян смертельнӧй врагъяс, кодъяскӧд колӧ вермасьны, медым виччысьны заразнӧй висьӧмъясысь.
Буса сынӧд сорӧн, няйт заӧн да быдсяма няйтӧн микробъяс веськалӧны морт телӧӧ.
Заразнӧй висьӧмъясысь виччысьӧм могысь та вӧсна и колӧ овны пелька да сӧстӧма, Тайӧс колӧ медводз босьтны тӧдвылӧ.
Миян гӧгӧрын эм туберкулёзӧн (чахоткаӧн) висьысьяс.
Сэтшӧм висьысьлӧн шыжыс (сьӧлыштӧмыс) миянӧс вермас тшӧтш висьмӧдны: сэні ӧд туберкулёзлӧн микробъясыс миллионъясӧн.
Мортыд сьӧлыштас да шыжыс косьмӧ, но микробъясыд оз кувны.
Бус сорӧн найӧ кайӧны сынӧдӧ да буса сынӧднас веськалӧны миян тыясӧ.
Унаысь тадзи висьмӧны туберкулёзӧн.
Воддза каднас морт оз на казяв висьӧмсӧ, а сэсся сійӧ кутас косьмыны.
Оз кӧ понды бурдӧдчыны тайӧ висьӧмысь, сійӧ кулас.
Та вӧсна, медым виччысьны туберкулёзысь, колӧ овны пелька да сӧстӧма; колӧ видзӧдны мед джоджӧ эз сьӧлавны; колӧ тшӧкыдджыка весавны жыр пытшса сынӧдсӧ; колӧ кузьджыка овны ывла вылын, гожводзын — шонді югӧр виӧ микробъястӧ.
Челядь да гырысь йӧз гожӧмъясӧ унаысь висьлӧны дизентерияӧн — гырда мыт висьӧмӧн.
Няйт вакӧд да няйт сёянкӧд (няйт вотӧсӧн да пуктасӧн) тайӧ висьӧмлӧн микробъясыс веськалӧны рушкуӧ.
Морт висьмӧ дизентерияӧн, сійӧс босьтӧ да вӧдитӧ гырда мыт висьӧм.
Дизентерияысь виччысьнытӧ абу сьӧкыд; оз ков юны няйт ва.
Пузьӧдтӧм ватӧ юӧмысь колӧ виччысьны.
Оз ков сёйны мыськытӧм вотӧс да пуктас.
Сёйӧм водзвылын колӧ киястӧ мыськыны.
Сёйны да юны колӧ торъя дозъясысь.
Енлы эскысь йӧз унаысь асьныс висьмӧны дай мукӧдӧс висьмӧдӧны заразнӧй висьӧмъясӧн религиознӧй обрядъяс нуӧдігӧн.
Дзоньвидза войтыр и висьысьяс вичкоясын мӧда мӧд бӧрын «окалӧны» крест, ӧбраз.
«Даръясигӧн» дзоньвидзаяс и висьысьяс ӧти дозйысь (чашкаысь) да ӧти паньӧн юӧны вина да сёйӧны нянь.
Ыджыдлун дырйи дзоньвидза войтыр и висьысьяс «христосуйтчӧны», мӧда-мӧдкӧд окасьӧны.
Тадзи и вуджӧны висьӧмъясыд.
Колӧ висьтавлыны йӧзыслы, кутшӧм лёк вермас лоны дзоньвидзалунлы религиознӧй обрядъястӧ нуӧдӧмысь.
Религиознӧй обрядъяс мунӧны паныд наука велӧдӧмъяслы — гигиеналы, найӧ паськӧдӧны заразнӧй висьӧмъяс, и накӧд колӧ вермасьны.
Гут-гаг — вуджана висьӧмъяс разӧдысьяс.
Мукӧд гут-гагыд разӧдӧны микробъясӧс да тадзи висьмӧдӧны миянӧс уна пӧлӧс висьӧмъясӧн.
И найӧ сэтшӧм гут-гаг, кодъяс частӧ овмӧдчылӧны дурк морт туша вылын, либӧ сійӧ оланінын, либӧ оланін гӧгӧрас.
Найӧ — гутъяс, тойяс да номъяс.
Гутъяс (69-ӧд серпас) лэбалӧны быдлаын.
Асланыс ныр да кокъяс вылын найӧ разӧдӧны висьӧм новлӧдлысь микробъясӧс.
Уна заразнӧй висьӧмъяс, кыдз дизентерия, брюшнӧй тиф, холера, паськӧдсьӧны гутъясӧн.
Гутъяскӧд колӧ тышкасьны.
Керка гӧгӧрын оз ков видзны ёг да куйӧд, сэні и рӧдмӧны гутъясыд.
Морт оланінъясысь найӧс колӧ бырӧдны.
Сёян-юантӧ колӧ вевттьӧмӧн видзны, мед гутъяс эз вермыны веськавны сэтчӧ.
Сёйӧм бӧрын пызан вылӧ оз ков кольны сёян мыльӧсъяс да нянь чиръяс.
Дурк морт туша вылын олӧ ӧпаснӧй враг. Сійӧ — той (70-ӧд серпас).
Той паськӧдӧ сыпнӧй тиф.
Той нёнялас висьысь мортлысь вирсӧ, сэсся вуджас дзоньвидза морт вылӧ да сійӧс кутас курччавны.
Сэки дзоньвидза мортлы вирас веськалӧны микробъяс, и сійӧ висьмӧ сыпнӧй тифӧн.
Колӧ пелька овны: тшӧкыдджыка мыськывны юртӧ да ветлывны пывсянӧ, тшӧкыдджыка вежлавны бельётӧ.
Морттӧ вермӧ висьмӧдны тшӧтш и малярийнӧй ном (71-ӧд серпас).
Первой висьысьӧс курччалӧмӧн, а сэсся дзоньвидза морт вылӧ вуджӧмӧн, сійӧ разӧдӧ малярия висьӧм.
Малярия медсясӧ нюръяса местаясын паськалӧма, сы вӧсна, мый номъяс рӧдмӧны сулалан ваын.
Малярийнӧй номъяскӧд вермасьӧм могысь косьтӧны нюръяссӧ, мусирӧн киськалӧны найӧс, мед эськӧ сэсь кулалісны ном личинкаясыс.
Гут-гаг пӧвстын да на кодь жӧ ловъя ловъяс пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс асьныс вермӧны висьмӧдны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Пример, босьтны вывті дзоляник гагйӧс (клещ) — луддзӧдан гагйӧс (72-ӧд серпас).
Тайӧ гагйыс овмӧдчӧ кучик пытшкӧ да висьмӧдӧ кучиксӧ лудан висьӧмӧн — чесоткаӧн.
Лудан висьӧмсьыд кокни виччысьны.
Оз ков инмӧдчавны чесоткаӧн висьысьяс дінӧ.
Гожӧмын шойччӧм.
Школаын велӧдчӧм регыд помасяс, челядьӧс лэдзаласны гожӧм кежлӧ.
А лӧсьыд жӧ нин гожӧмнад!
Гожӧмын колӧ шойччыны да ёнмӧдны ассьыд дзоньвидзалунтӧ.
Сӧстӧм, свежӧй сынӧд медбура ёнмӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ.
Кузьджыка колӧ овны свежӧй сынӧд вылын, зелень пӧвстын, кӧні бус ни микробъяс абуӧсь.
Гожӧмын колӧ ветлывлыны вӧрӧ, муяс вылӧ, ю дорӧ, пруд дорӧ.
Ывла вылын позьӧ быд ногыс ворсны.
Гожӧмнад сідзжӧ бур уджалыштны и видз-му овмӧсбердса уджъяс вылын: градйӧрын, садйын, дзоридзьяс быдтанінын.
Ывлавывса татшӧм уджыд ёна бур.
Сӧмын оз ков уджавны сэк, кор шондіыс ёна пӧжӧ, бурджык уджавны асывводзын да рытладор, кор абу сэтшӧм жар.
Гожӧмнад бур и купайтчыны: ва ёнмӧдӧ дзоньвидзалун.
Сӧмын бара жӧ колӧ кужны купайтчынытӧ.
Позьӧ кыкысь кымын купайтчыны луннас, медбур эськӧ асылын да рытъявыв.
Ваын колӧ овны не дырджык 10 либӧ 15 минутысь.
Купайтчигӧн колӧ велӧдчыны вартчыны: вартчӧмыд зумыдмӧдӧ тушатӧ да ёнмӧдӧ телӧтӧ.
Сідзжӧ шонді ёнмӧдӧ миянлысь дзоньвидзалун.
Сӧмын бара жӧ колӧ кужны гожводзад овны, оз ков ёна кузя гожйӧдчыны.
Дыр куйлыны гож водзын, кыдзи мукӧдъяс вӧчӧны, вреднӧ.
Вермас кучикыд сотчыны.
Гожводзын некымын минута куйлыштӧм мысти колӧ мунны вуджӧраинӧ да сэн олыштны, а сэсся нин купайтчыштны.
Сӧмын татшӧм ногӧн гожйӧдчӧмыд бур.
Гожӧмнад лунтӧ колӧ сідзжӧ лючки режим серти коллявны.
Асылын колӧ кадын чеччыны, лючкиа сёйны, аскадӧ узьны водны.
Правильнӧй режимыд — колана условие дзоньвидзалун кутӧмын да ёнмӧдӧмын.
Кыдзи сӧвет власть тӧждысьӧ уджалысь йӧз да найӧ челядь дзоньвидзалун вӧсна.
Уна сё сюрс рабочӧйяс СССР-ын вогӧгӧр чӧж, а торъя нин гожӧмын, ветлӧны шойччыны да дзоньвидзалун ёнмӧдны шойччан керкаясӧ и лечитчыны санаторийясӧ.
Шойччан керкаястӧ да санаторийястӧ миянын лӧсьӧдӧма медсясӧ вӧвлӧм барин керкаясын да сэтшӧм курортъясын, кодъясӧн важӧн пӧльзуйтчыліс немуджтӧг олысь буржуазия.
Революцияӧдз рабочӧйяслы эз лӧсьӧдлыны шойччан керкаястӧ да санаторийястӧ, да и эз вермы вӧвсьыны, ӧд капиталистъясыд ньӧти эз тӧждысьны рабочӧйяслысь дзоньвидзалун бурмӧдӧм вӧсна.
Шойччан керкаясыд да санаторийясыд рабочӧйяслы — Ыджыд Октябрся социалист революциялӧн перйӧмтор.
Уна сё сюрс челядь — школьникъяс да пионеръяс — гожӧмын ветлӧны шойччыны да дзоньвидзалун ёнмӧдны пионер лагерьясӧ, сиктӧ.
Вожатӧй веськӧдлӧм улын да врач дӧзьӧритӧм-индалӧм серти пионер лагерын лӧсьӧдсьӧ правильнӧй режим: шойччӧг, спорт, велӧдчӧм, уджалӧм, сёйӧм, узьӧм.
Карӧ кольччӧм челядьлы вӧчалӧны челядь площадкаяс, кӧні котыртсьӧны ворсӧмъяс, велӧдчӧм, уджалӧм, спортӧн занимайтчӧм.
Шойччӧм, ёнмӧм челядь арын локтӧны школаӧ велӧдчыны.
Капиталистъяс некор эз тӧждысьлыны уджалысь йӧз челядь дзоньвидзалун вӧсна.
Сӧмын сӧвет власть тӧждысьӧ уджалысь йӧз да найӧ челядь дзоньвидзалун вӧсна, сы вӧсна мый сӧвет властьыд — уджалысь йӧзлӧн власть.
Содтӧд.
МЫЙ КОЛӦ ЧУКӦРТНЫ ШКОЛАЫН УДЖАЛӦМ ВЫЛӦ.
I. «Мусин да мупытшса озырлунъяс» раздел кузя.
1. Чукӧртны мусин образецъяс.
Та могысь колӧ му вылын, вӧрын либӧ градйӧрын кодйыны джуджыд гу.
Разнӧй пыднаысь колӧ босьтны мусин образецъяс да тубравны газет пытшкӧ.
Та бӧрын мусинсӧ колӧ ывла вылын косьтыны.
Косьтӧм мусинсӧ колӧ пуктыны тыртӧм изтӧг кӧрӧбкаясӧ либӧ картонысь наросьнӧ вӧчӧм кӧрӧбкаясӧ (бур эськӧ вӧчны стеклӧ вевтъясӧн).
Кӧрӧбкаяс вылӧ сэсся клеитны гижӧдторъяс, кытысь босьтӧма мусинсӧ.
2. Чукӧртны сёй да лыа образецъяс.
Чукӧртны тіян местаын паныдасьлысь сёй сикасъяс (гӧрд сёй, еджыд сёй да мукӧд).
Бур лоӧ чукӧртны сэтшӧм сёй образецъяс, кодъясысь вӧчӧны уна сикас торъяс (кирпич сёй, гончар сёй, фарфор сёй).
Колӧ чукӧртны уна сикас лыа (посни лыа, гырысь лыа).
Ывла вылын косьтӧм сёй да лыа образецъяссӧ колӧ пуктыны кӧрӧбкаясӧ.
Кӧрӧбкаяс вылӧ клеитны гижӧдторъяс, кысь да кор босьтӧма.
3. Чукӧртны гранит образецъяс.
Гранит торъястӧ позьӧ аддзыны муяс вылысь, шоссе туй пӧлӧнъясысь.
Граниттӧ кокни тӧдмавны, кор кутам видлавны выльӧн чегӧминсӧ.
Та могысь гранитсӧ колӧ мӧлӧтӧн жугӧдны.
Тшӧкыдджыка сюрлӧны руд да гӧрд гранитъяс.
Бур эськӧ чукӧртны пазалысь (разрушайтчысь) гранитлысь образецъяс.
Уна сорт гранитысь лӧсьӧдны коллекция.
4. Чукӧртны сёйысь да лыаысь вӧчӧм разнӧй изделиеяслысь образецъяс, например, кирпичьяс, быдсяма посньыдик гончарнӧй изделиеяс, стеклӧысь да фарфорысь вӧчӧмторъяс либӧ валысь жугавлӧм торпыригъяс.
Лӧсьӧдны татшӧм тема вылӧ коллекция: «Мый вӧчӧны сёйысь да лыаысь».
5. Чукӧртны извесьт из образецъяс.
Бур эськӧ чукӧртны быд сикас извесьт изъяс: разнӧй топыдлунаясӧс (топыдъясӧс, рыхлӧйясӧс), быдсяма рӧмаясӧс (рудъясӧс, еджыдъясӧс, гӧрдоватъясӧс да мукӧдъясӧс).
Бур эськӧ аддзыны посни раковинаяса извесьт из.
Татшӧм извесьт изыс артмӧма синлы тыдалана посньыдик раковинаясысь.
Колӧ корсьны мрамор образецъяс.
Лӧсьӧдны извесьт изъяслысь коллекция.
6. Чукӧртны известка да цемент образецъяс.
Негашёнӧй да гашёнӧй известка, сідзжӧ и цемент позьӧ судзӧдны стрӧитчанінъясысь.
Сӧмын колӧ тӧдвылын кутны, мый известьыд сёйӧ яй кучиктӧ.
Та вӧсна колӧ зэв виччысьӧмӧн вӧдитчыны сыкӧд.
Видзны сійӧс колӧ зэв топыда вевттьӧм стеклӧ банкаясын либӧ пробиркаясын.
Тайӧ коллекцияӧ бур пуктыны тшӧтш и мергель.
Мергельыд — из сикас, артмӧма извесьт изысь да сёйысь.
Цемент вӧчан заводъяс вылын мергельыд мунӧ цемент вӧчӧм вылӧ.
7 Чукӧртны минеральнӧй мувынсьӧданъяслысь образецъяс: калийнӧй сов, фосфоритнӧй да апатитнӧй пызьяс, суперфосфат да мукӧд.
Найӧс позьӧ судзӧдны колхозысь либӧ совхозысь.
Тайӧ торъяссӧ колӧ пуктыны пробиркаясӧ да ляскыны сэтчӧ лӧсялана гижӧдторъяс.
Тайӧ коллекцияӧ бур эськӧ тшӧтш пуктыны образецъяс апатитлысь да фосфоритлысь, мыйясысь вӧчӧны заводъяс суперфосфатсӧ.
8. Чукӧртны му пытшкысь перъян ломтаслысь образецъяс: трунда (косӧс), рудов шом, из шом, антрацит, мусир.
Лӧсьӧдны мусирысь артман продуктъясысь коллекция: бензин, карасин, машина мавтас, вазелин, парафин.
Тайӧ продуктъяссӧ колӧ видзны бура тупкӧм дзоляник сулеяясын.
9. Чукӧртны кӧрт рудалысь образецъяс: рудов, гӧрд да магнитнӧй железняк, лӧсьӧдны наысь коллекция.
10. Чукӧртны чугун, емдон, кӧрт образецъяс да лӧсьӧдны наысь коллекция.
Лӧсьӧдны коллекция чугунысь, емдонысь да кӧртысь вӧчӧм посньыдик изделиеясысь.
II.
«Быдмӧгъяслӧн олӧм» раздел кузя.
1. Тулыс вотӧдз на чукӧртны тіянын быдмысь кустарникъяслысь да пуяслысь веткаяс.
Веткаяссӧ пуктыны ва тыра банкаясӧ да сувтӧдны школаса «живӧй уголокӧ».
Ва колӧ вежлавны куим лун мысти.
Колӧ видзӧдны, кыдзи польтчӧны почкаясыс да кыдзи почкаяссьыс быдмӧны коръяса да дзоридзьяса веточкаяс.
2. Водз тулысӧ чукӧртны водз дзоридзалан кустарникъяслысь да пуяслысь веточкаяс.
Наысь лӧсьӧдны гербарий.
Та могысь колӧ вундавны газет листъяс да на костӧ мичаа пуктавны дзоридзьяса веткаяс.
Бумага листъяссӧ быдмӧгъяснас колӧ пуктыны кык пӧв коластӧ да топӧдны кутшӧмкӧ сьӧкыдторйӧн, шуам кӧть, изйӧн.
Мыйкӧ дыра мысти бумагаыс кӧтасяс, бумагаыс ас пытшкас кыскӧ быдмӧгъяслысь васӧ.
Кӧтасьӧм бумагасӧ та вӧсна колӧ вежлавны лун кост мысти да косьтыны.
Кор быдмӧгъяс косьмасны, колӧ найӧс бумажнӧй полоскаясӧн клеитны бумага вылӧ.
Быд быдмӧг улӧ пасйыны: 1) быдмӧглӧн ним, 2) кытысь аддзӧма, 3) кор аддзӧма да 4) кодӧн аддзӧма.
Тайӧ лоӧ водз дзоридзалан кустарникъясысь да пуясысь лӧсьӧдӧм гербарий.
3. Чукӧртны водз дзоридзитысь турун быдмӧгъяс: вижъюр, хохлатка, видзвыв лук да мукӧд.
Видзӧдлыны бурджыка налысь му пытшса юкӧнъяссӧ, кытчӧ налӧн заптӧма пӧтӧса веществояслӧн запасъясыс.
Перйӧм быдмӧгъяссӧ лӧсьыда колӧ пуктыны сёй гырничьясӧ либӧ жӧч банкаясӧ.
Быдмӧгъяссӧ колӧ перйыны му сорӧн да сідзи и пуктыны дозъясӧ.
«Живӧй уголокын» колӧ наблюдайтны налысь быдмӧмсӧ.
4. Чукӧртны мувывса да градвывса быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс, кодъясӧс вӧдитӧны тіян местаясын.
Кӧйдысъяссӧ пуктыны пробиркаясӧ либӧ дзоляник сулеяясӧ да на вылӧ клеитны лӧсялана гижӧдъяса бумагаяс.
Колӧ велӧдчыны тӧдмавны ортсысяньыс быдсикас культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдысъяс.
5. Лӧсьӧдны уна сикас вужъяса быдмӧгъяслысь гербарий.
Культурнӧй быдмӧгъясысь позьӧ босьтны рудзӧг, шобді, анькытш, а вӧля вылын быдмысьяс пӧвстысь — одуванчик, туйдорса лапкор.
6. Чукӧртны быдмӧгъяслысь быд сикас заяс: пулысь ствол кусӧк (позьӧ гӧгрӧс пескысь вундыны), кустарникъяслысь ветка вундӧгъяс, быд сикас турун заяс.
Турунъяслысь заяссӧ колӧ водзвыв косьтыны бумага листъяс костын.
Лӧсьӧдны татшӧм коллекция: «Быдмӧгъяслӧн заяс».
7. Чукӧртны да косьтыны быдсикас быдмӧгъяслысь коръяс.
Косьтӧм коръясысь лӧсьӧдны гербарий.
8. Чукӧртны да косьтыны сёрӧнджык дзоридзалан быдмӧгъяслысь дзоридз ваян веткаяс (турун быдмӧгъяслысь, кустарникъяслысь да пуяслысь).
Лӧсьӧдны гербарий.
9. Му тыра гырничьясӧ либӧ ящикъясӧ пуктыны картупель клубеньяс, лук, морковь вуж, свеклӧ вуж, капуста кок.
Быдмӧгъяслӧн тайӧ частьясас заптӧма пӧтӧса веществояс.
Наблюдайтны быдмӧгъяслысь быдмӧм-сӧвмӧмсӧ.
Оз ков вунӧдны мусӧ киськавны.
10. Школаын лӧсьӧдны гортын быдтан быдмӧгъяслысь пельӧс.
Быдтӧм могысь позьӧ босьтны гортса быдмӧгъяс: традесканция, примула, бегония да мукӧдӧс.
Татшӧм быдмӧгъястӧ позьӧ судзӧдны дзоридз вӧдитанінъясысь.
Гожӧм кежлӧ лэдзалігӧн тайӧ быдмӧгъяссӧ позьӧ велӧдчысьяслы сетны, кодъяс радейтӧны быдтыны гортса быдмӧгъясӧс, медым найӧ видзисны гожӧм каднас.
1-ӧд серпас.
Бужӧд.
2-ӧд серпас.
Мусинысь ва тӧдмалӧм.
3-ӧд серпас.
Мусин сотӧм.
4-ӧд серпас.
Кыдзи сёй да лыа пыр сӧдзӧ ва.
Шуйгавылас сёйкӧд опыт, а веськыдвылас лыакӧд опыт.
5-ӧд серпас.
Гранит изъяс (валунъяс) вӧрын.
6-ӧд серпас.
Пазавлысь скалаяс.
7-ӧд серпас.
Кыдзи вӧчӧны стеклӧ сулея.
8-ӧд серпас.
Микроскоп улын мел порошок (ёна ыдждӧдӧма).
9-ӧд серпас.
Аспуксьӧм совлӧн гырысь кристаллъяс.
10-ӧд серпас.
Градирня.
11-ӧд серпас.
Торфянӧй нитш.
12-ӧд серпас.
Кыдзи вочасӧн тыыс нюрсялӧ.
13-ӧд серпас.
Машинаясӧн трунда перйӧм.
14-ӧд серпас.
Древньӧй быдмӧгъяслӧн коръясыс туйчӧмны сёйӧда сланеч вылӧ.
15-ӧд серпас.
Древньӧй пуяслӧн ископаемӧй стволъяс.
16-ӧд серпас.
Древньӧй вӧр, мыйысь артмӧма из шом.
17-ӧд серпас.
Ӧнія вӧрын быдмысь папоротник.
18-ӧд серпас.
Из шом шахта.
19-ӧд серпас.
Врубовӧй машиналӧн шахтаын удж.
А. Г. Стаханов отбойнӧй молотокӧн.
20-ӧд серпас.
Мусирлӧн муын куйлӧм.
21-ӧд серпас.
Нефтянӧй вышкаяс.
22-ӧд серпас.
Магнитнӧй железняк.
23-ӧд серпас.
Доменнӧй пач.
25-ӧд серпас.
Кыдзи вӧчӧны фильтр.
26-ӧд серпас.
Фильтруйтӧм.
27-ӧд серпас.
Ва перегонитӧм.
28-ӧд серпас.
Юра (кучевӧй) кымӧръяс.
29-ӧд серпас.
Лым чиръяс (ыдждӧдӧма).
30-ӧд серпас.
Шонтігӧн ва паськалӧ да кайӧ трубка кузя.
31-ӧд серпас.
Термометр.
32-ӧд серпас.
Водянӧй кӧлеса (наливнӧй).
33-ӧд серпас.
Днепрогэс вылын водянӧй турбиналӧн установка.
34-ӧд серпас.
Кыдзи пар личкӧ поршень вылӧ да бергӧдлӧ кӧлесасӧ.
35-ӧд серпас.
Сынӧд петӧ стӧканысь.
36-ӧд серпас.
Воздушнӧй пистолет.
37-ӧд серпас.
Кыдзи артмӧдны фонтан.
38-ӧд серпас.
Сынӧд шонтігӧн паськалӧ, кӧдзалігӧн топалӧ.
39-ӧд серпас.
Восьтыштӧм ӧдзӧс дорын опыт.
40-ӧд серпас.
Сынӧд шар сынӧдті уялысь медводдза йӧзлӧн.
41-ӧд серпас.
Стратостат «СССР».
42-ӧд серпас.
Дирижабль.
43-ӧд серпас.
Флюгер.
44-ӧд серпас.
Магелланлӧн караб.
45-ӧд серпас.
«Товарищ».
46-ӧд серпас.
Тӧв мельнича.
47-ӧд серпас.
Тӧв двигатель.
48-ӧд серпас.
Кислород шедӧдӧм.
49-ӧд серпас.
Углекислӧй газ шедӧдӧм.
50-ӧд серпас.
Сынӧдлысь составсӧ тӧдмӧдан опыт.
51-ӧд серпас.
Чард (снимайтӧма войын).
52-ӧд серпас.
Фабрика труба бердын громоотвод.
53-ӧд серпас.
Поттӧм да бурэтш потан почкаяс бузиналӧн.
54-ӧд серпас.
Бадьлӧн дзоридзьяс.
55-ӧд серпас.
Орешниклӧн дзоридзьяс.
56-ӧд серпас.
Тополь дзоридзьяс.
57-ӧд серпас.
Водз тулысся вижъюр (<rus>мать-и-мачеха</rus>).
58-ӧд серпас.
Вижъюр гожӧмнас.
59-ӧд серпас.
Рудзӧг кӧйдыслӧн чужӧм.
60-ӧд серпас.
Чужан подсолнечник кӧйдысыслӧн корешокыс пырӧ мусинӧ.
61-ӧд серпас.
Вужъяс подсолнечниклӧн, свеклӧлӧн да рудзӧглӧн.
62-ӧд серпас.
Горчица вужъяс вылын вуж сіяс.
63-ӧд серпас.
Пемыдінын (шуйгаас) да югыдінын (веськыдас) быдмӧм быдмӧгъяс.
64-ӧд серпас.
Вишнялӧн вундӧм дзоридз (ыдждӧдӧма).
68-ӧд серпас.
Микроскоп.
69-ӧд серпас.
Гут да сылӧн личинкаыс.
70-ӧд серпас.
Той.
71-ӧд серпас.
Прӧстӧй ном.
Малярийнӧй ном.
Пукалӧм сертиыс позьӧ торйӧдны найӧс.
72-ӧд серпас.
Луддзӧдан гаг.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Естествознание @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. .}
В. А. ТЕТЮРЕВ
ЕСТЕСТВОЗНАНИЕ
МӦДӦД ЧАСТЬ
ИЧӦТ ШКОЛАСА 4-ӧд КЛАССЛЫ ВЕЛӦДАН НЕБӦГ
Вынсьӧдӧма РСФСР-са Наркомпросӧн
ПЫРТӦД.
Колян воӧ ми велӧдім ловтӧм природаӧс: му, ва, сынӧд.
Ӧні ми кутам велӧдны ловъя природаӧс: быдмӧгъясӧс, пемӧсъясӧс, мортӧс.
Ми тӧдмасям быдмӧгъяс пӧвстысь уна сикас представительяскӧд да видзӧдлам, кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) сійӧ условиеясас, кӧні найӧ быдмӧны.
Ми тӧдмалам тані, кыдзи морт лӧсьӧдіс и лӧсьӧдӧ культурнӧй быдмӧгъяслысь уна пӧлӧс сортъяс.
Ми тӧдмалам, кутшӧм тӧдчанлуныс культурнӧй быдмӧгъяслӧн миян войтыр овмӧсын.
Водзӧ ми тӧдмасям уна сикас пемӧсъяскӧд да видзӧдлам кыдзи найӧ ладмӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) сійӧ условиеясас, кӧні олӧны.
Ми тӧдмалам, кутшӧм тӧдчанлуныс тайӧяс пиысь уна пемӧсъяслӧн, шуам черияслӧн, лэбачьяслӧн, зверъяслӧн, миян социалист сяма овмӧсын.
Ми тӧдмасям сідзжӧ миян гортса пемӧсъяс лоӧмкӧд.
Сы бӧрын ми кутам велӧдны морт телӧлысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ.
Сэк ми тӧдмалам, кутшӧм ӧткодьлун эм мортлӧн пемӧсъяскӧд да мыйӧн морт торъялӧ пемӧсъясысь.
Ми тӧдмалам и морт лоӧм йылысь.
Тайӧс ставсӧ миянлы колӧ велӧдны сы могысь, медым лючки гӧгӧрвоны природасӧ; медым велавны природасӧ босьтны ас киӧ да используйтны сійӧс миян социализм стрӧитӧмын.
Тайӧ став тӧдӧмлунъясыс миянлы быть коланаӧсь, медым лоны миян социалист сяма оласног стрӧитӧмын зіль да сознательнӧй строительясӧн.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Быдмӧгъяслӧн олӧм @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. .}
I. БЫДМӦГЪЯСЛӦН ОЛӦМ.
КЫДЗИ РАЗАЛӦНЫ БЫДМӦГЪЯС.
Коли гожӧм.
Муяс вылысь нянь идралӧма нин; сійӧс идралісны пыр жӧ, мыйӧн шепъясыс воисны.
Пӧшти став быдмӧгъясыс — пуяс, кустъяс, турунъяс — дзоридзалісны нин да сетісны кӧйдыс.
А тайӧ кӧйдысъяссьыс мӧд во лоасны выль, том быдмӧгъяс.
Быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс плод пытшкын, а плодыс сӧвмӧ дзоридзлӧн быдмӧм пестикысь сы бӧрын, кор дзоридзыс лои опылитӧма.
Кӧйдысъяс вермасны чужны сӧмын сэки, кор найӧ веськаласны васӧд да шоныд му вылӧ.
Быдӧнлы тӧдса, кутшӧм кокниа пу вылысь гылалӧны воӧм яблокъяс: сӧмын колӧ неуна вӧрӧдыштны яблонясӧ, и плодъясыс зэр моз кутасны гылавны.
Кымынкӧ лун мысти тайӧ яблокъясыс, колӧкӧ эськӧ, и асьныс гылалісны пусьыс, торъя нин тӧла поводдя дырйи.
Сідз и овлӧ дикӧй яблоняяскӧд, кодъяс быдмӧны вӧрын: арнас на улысь ми аддзам уна гылалӧм плодъяс.
Тадз жӧ кокниа гылалӧны му вылӧ и мукӧд сочнӧй плодъяс да вотӧсъяс, кор найӧ дзикӧдз нин воасны.
Кор татшӧм сочнӧй плодъясыс веськалӧны му вылӧ, налӧн небыдіныс регыдӧн сісьмӧ.
Сэки сэн вӧлӧм кӧйдысъясыс лоӧны веськыда муас да вермасны чужны.
Сӧмын сэтшӧм быдмӧгъясыс, кодъяс вайӧны сочнӧй плодъяссӧ, миян сравнительнӧ абу уна.
Унджыкыс миян сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн, мӧдарӧ, воӧм плодъясыс косӧсь да чорыдӧсь.
Сэтшӧмӧсь плодъясыс, шуам, быдӧнлы тӧдса бобилӧн, анькытшлӧн, маклӧн да садйын быдмысь виж акациялӧн.
Татшӧм кос плодъясыс оз тшӧтш усьны кӧйдысъясыскӧд, а первой потӧны да воссьӧны.
Сэки воӧм кӧйдысъясыс кокниа торъялӧны косьмӧм плодсьыс да усьӧны му вылӧ.
Кӧйдысъяс отсӧгӧн быдмӧгъясыс вермӧны паськавны му пасьта да босьтны аслыныс ыджыд местаяс.
Сідз, шуам, пожӧм да кыдз вӧръяс быдмӧны и Рытыввыв Европаын, и миян Мӧскуа дорын, и Сибырын.
Быдмӧгъяслӧн кӧ кӧйдысъясыс век гылалісны му вылас сӧмын мам быдмӧг бердӧ, код вылын найӧ воисны, сэк эськӧ быдмӧгъясыс эз вермыны разавны, ӧта-мӧдсӧ пӧдтӧмӧн кулалісны эськӧ дзескыдысла.
Збыльвылассӧ быдмӧгъяслысь ми аддзам уна сикас приспособлениеяс, код отсӧгӧн налӧн кӧйдысъясыс вермӧны разавны ёна паськыда.
Кӧйдысъясӧс тӧлӧн разӧдӧм.
Быдсӧнлы бура тӧдса одуванчик (йӧла турун).
Абу сьӧкыд казявны, мыйла сылы сетӧмаӧсь сэтшӧм нимсӧ.
Видлавны кӧ сійӧ пушистӧй дзор юрсӧ, коді паськаліс косьмӧм сложнӧй дзоридз пыдди, сэк кутас тыдавны, мый сійӧ артмӧма зэв уна торъя посньыдик плодъясысь и мый быд плодиклӧн эм гӧна йыла кузь кок (1-ӧд серпас).
Сулалӧ сӧмын пӧльыштны ичӧтик тӧвлы, кыдз гӧна плодикъясыд кокниа торъялӧны одуванчик еджыд юрысь да лэбзьӧны сынӧдті.
Чужанінсяньыс найӧс тӧлыд вермас нуны уна дас километръяс сайӧ.
Тадз жӧ тӧлӧн разалӧны лэбалысь плодикъясыс чертополохлӧн, йӧнлӧн да некымын мукӧд ёгтурунъяслӧн.
Тӧв отсалӧ разавны и миян вӧрса уна пу кӧйдысъяслы (2-ӧд серпас).
Козлӧн да пожӧмлӧн воӧм кольясас кос поводдяӧ воссялӧны торъя чешуйкаяс да на улысь гылалӧны бордъя кӧйдысъяс, кодъясӧс нӧбӧдӧ тӧв.
Пипулӧн, топольлӧн да бадьлӧн кӧйдысъясыс сӧвмӧны ичӧтик плодъясын — кӧрӧбкаясын; гожӧм заводитчигас на сійӧ кӧрӧбкаясыс потласьӧны да на пытшкысь воӧм гӧна кӧйдысъяссӧ лэбӧдӧ тӧв.
Тайӧ кӧйдысъяс вылас эмӧсь уна вӧсни сіяс.
Сы вӧсна тайӧ кӧйдысъясыс дыр лэбалӧны сынӧдын да тӧв найӧс нуӧ-разӧдӧ быдлаӧ.
Клёнлысь, вязьлысь, ясеньлысь, кыдзлысь тӧв босьтӧ да нуӧ оз нин торъя кӧйдысъяс, а плодъяс: налӧн эмӧсь борд кодь отростокъяс, и кор плодъясыс воасны, сэк зэв кокниа торъялӧны асланыс веткаясысь (2-ӧд да 3-ӧд серпасъяс).
А нинпулӧн торъялӧ пусьыс оз торъя плод, а кымынкӧ посньыдик ӧрӧшкиа ичӧтик ветка, сы дінӧ топыда йитчӧм кузьмӧс корйӧн (4-ӧд серпас).
Тайӧ кор вӧснаыс плодъяса веткаыс оз дзик пыр му вылас усь, а ньӧжйӧник лэччӧ да дыр бергалӧ сынӧдын.
Кор плодъяса веткаыс усьӧ муӧ, сэк тӧлыс сійӧс век вӧтлӧ ылӧджык и ылӧджык, кытчӧдз, медбӧрын, оз гылавны торъя ӧрӧшкиясыс.
Пемӧсъясӧн кӧйдысъяс разӧдӧм.
Уна плодъяс да кӧйдысъяс разалӧны пемӧсъяс отсӧгӧн.
Разнӧй пӧлӧс быдмӧгъяслӧн артмӧ тайӧ разнӧй ногӧн.
Ӧрешки да жолудьяс.
И ӧрӧшки, и дублӧн жолудьяс урлы зэв чӧскыд сёянтор.
Тӧв кежлӧ уръяс чукӧртӧны аслыныс сёян запас.
Ур кыскалӧ аслыс позъяс ӧрӧшкияс либӧ жолудьяс да туй вылас мыйтӧмкӧ найӧс воштӧ.
Овлывлӧ, мый ур вылӧ уськӧдчас тулан либӧ кутшӧмкӧ мӧд звер.
Ур шыбитӧ ӧрӧшкисӧ да уськӧдчӧ пышйыны.
Тадз урӧн воштӧм ӧрӧшки лоӧ кӧдзӧма быдман кустсяньыс ылӧ.
Урӧн воштӧм ӧрӧшкиясыс да жолудьясыс тулыснас чужӧны, сэтысь быдмасны том дубъяс да орешникъяс.
Кутчысян плодъяс.
Мунан кӧ арнас кутшӧмкӧ куш местаӧ быдмӧм сук ёгтурунъяс пӧвстті, паськӧм вылад ӧшъясны уна пӧлӧс ёгтурунлӧн плодъясыс.
Тан ми аддзам лягуша лапкорлысь (лопухлысь) гырысь сибдан юръяссӧ, посньыдджык плодъяс липучкалысь, кодъяслӧн эмӧсь зэв уна ёсь крукъяс.
Вермасны сюрны тась и череда ёгтурунлӧн кузьмӧс кӧйдысъясыс, кодъяс сутшкысьӧны паськӧмад пиньяса кык вожӧн (5-ӧд серпас).
Татшӧм жӧ сибдан юръяс да мукӧд кутчысян плодъяс позьӧ аддзыны пон, ыж да дикӧй пемӧсъяс гӧнысь, пыравласны кӧ найӧ кузь ёгтурунъяс пӧвстӧ.
Сэсся сійӧ кутчысян плодъясыс кӧнкӧ торъяласны да веськаласны му вылӧ.
Тадзи тайӧ быдмӧгъясыслӧн кӧйдысъясыс пемӧсъясӧн лоӧ кӧдзӧма уна местаын, мукӧд дырйиыс уна дас километр сайӧ сэсянь, кӧні найӧ воӧмаӧсь.
Сочнӧй вотӧсъяс.
Синмӧ шыбитчан рӧмыс да чӧскыд кӧрыс уна пӧлӧс вотӧсъяслӧн сідзжӧ вӧлӧма кӧйдыс разӧдӧм вылӧ приспособлениеӧн.
Воӧм вотӧсъясыс сибӧдӧны лэбачьясӧс.
Кор лэбачьяс вотӧссӧ кокалӧны, небыдыс налӧн сювъяс пусьӧ, а кӧйдысъясыс, кодъяслӧн эм чорыд кыш, оз пусьыны и оз воштыны ассьыныс чужанлуннысӧ.
Чӧскыд вотӧсъяс пӧттӧдз кокалӧм бӧрын лэбач мунас кытчӧкӧ мӧд местаӧ; сёяныд сылӧн сювъяс пусяс (переваривайтчас), а сійӧ, мый эз вермы пусьыны, петас бӧр.
Тадз лэбачьясӧн кӧйдысъяссӧ лоӧ кӧдзӧма быдлаӧ.
Быдмӧгъясӧн кӧйдысъяс шыблалӧм.
Садӧвӧй акациялӧн кос плодъясыс кокньыдика трачкакылӧмӧн потласьӧны гожся жар лунъясӧ.
Кыдз сӧмын артмас наын потасыс, кыкнан бокыс ӧдйӧ гартовтчасны, а найӧ пытшса кӧйдысъясыс шыбитчӧны бокӧ.
Дерт, найӧ ылӧ оз шыбитчыны, но век жӧ оз ставныс усьны ӧти местаӧ, а мыйкӧ мында ылнаӧ паськалӧны мам куст дінсяньыс.
Зэв интереснӧя разалӧны кӧйдысъясыс недотрогалӧн — виж ӧшалан дзоридзьяса сочнӧй турун быдмӧглӧн, коді паныдасьлӧ васӧд да гожсайса коръя вӧръясын да паркъясын (6-ӧд серпас).
Инмӧдчан кӧ недотрогалӧн воӧм плод коробочка бердӧ, то плодыс дзик пыр потӧ, сылӧн стенкаясыс гартовтчасны, сэк жӧ кӧйдысъясыс вынӧн шыбитчасны бокӧ.
Тасянь и ачыс быдмӧгыс шусьӧ «недотрогаӧн».
_________
Ми тӧдмалім сы йылысь, кутшӧм унасикас способъясӧн паськалӧны быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс.
Ӧні лоӧ гӧгӧрвоана, кысь вермис лоны бузина куст важ каменнӧй ӧграда вылын либӧ том кыдз кутшӧмкӧ важӧн ремонтируйтлытӧм керка вылын.
Кокни висьтавны, кысь лои ичӧтик вӧр эновтӧм му вылын либӧ кысь лоины туруна быдмӧгъяс куш сёй вылын, коді тыдовтчис кутшӧмкӧ му уджъяс нуӧдӧм бӧрын.
Но, дерт, быдмӧгъясӧн вайӧм кӧйдысъяс пӧвстысь сӧмын зэв ичӧтик юкӧн вермӧ веськавны бурджык местаӧ, кӧні эськӧ сійӧ вермас чужны да сетны выль быдмӧг.
Унджык кӧйдысыс вошӧ.
Оз вермыны, шуам, быдмыны одуванчикъяс сэтшӧм кӧйдысъясысь, кодъясӧс тӧв вайис ваӧ, нюрӧ, уна йӧза улича вылӧ.
А мында быдсяма сикас кӧйдыс кокалӧны миян кӧйдыс сёйысь лэбачьяс да сёйӧны быдсяма пӧлӧс ичӧтик зверъяс — шыръяс, полевикъяс, сусликъяс, хомякъяс да уръяс!
Гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс сетӧны уна кӧйдыс, вермӧны и ёнджыка паськавны.
Сэтшӧм быдмӧгъясыс, кодъяс вайисны эськӧ вывті этша кӧйдыс, бырины эськӧ да эз лоны природаас.
Кӧйдысъясыс кӧть и веськаласны муӧ да чужласны, сійӧ оз на петкӧдлы, мый том быдмӧг тані быдмас да ачыс сетас плодъяс да кӧйдысъяс.
Шуам, уна кӧйдыс кӧ веськаласны ӧти местаӧ, петасъясыс лоӧны зэв сукӧсь, том быдмӧгъясыс ӧта-мӧдсӧ пондасны дзескӧдны и унджыкыс на пӧвстысь куласны.
Сійӧн и вермисны му вылын овмӧдчыны сӧмын сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслӧн кӧйдысъясыс либӧ плодъясыс быд бокӧ вермӧны разавны либӧ тӧлӧн, либӧ пемӧсъяс отсӧгӧн, либӧ нӧшта кутшӧмкӧ способӧн.
Культурнӧй быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ мортӧн кӧдзӧм.
Тадз овлӧ делӧыс мортӧн кӧдзтӧг быдмысь (дикорастущӧй) быдмӧгъяслӧн.
Но быдмӧгъяссӧ кӧ аслыс колӧм вылӧ вӧдитӧ морт, сійӧ вежӧртӧмӧн нин веськӧдлӧ найӧ олӧмӧн.
Зэв важӧнсянь нин морт казяліс, мый быдмӧгъяс бурджыка быдмӧны небзьӧдӧм да сісьмӧгӧн озыр муын, да велаліс небзьӧдны да вынсьӧдны мусӧ.
Сійӧ оз виччысь, кор тӧв либӧ лэбачьяс ваясны сылы колана быдмӧгъяслысь кӧйдыссӧ, а ачыс чукӧртӧ сійӧ кӧйдысъяссӧ да кӧдзӧ сэтчӧ, кытчӧ сылы колӧ да кӧн найӧ вермасны чужны.
Кӧдзӧм вылӧ мунӧ сӧмын ичӧтик юкӧн став кӧйдыссьыс, кодӧс вайӧ быдмӧг, а став мукӧд урожайсӧ морт видзӧ аслас колӧм сертиыс.
Аскадӧ да правильнӧя кӧдзӧм — урожай кыпӧдӧм вылӧ быть колана условие.
Миян СССР-ын став совхозъяс да колхозъяс, став заводъяс, кодъяс уджалӧны видз-му овмӧс вылӧ, водзвыв нин лӧсьӧдчӧны тувсов кӧдза кампание кежлӧ.
Гожӧм помын да ар заводитчигӧн кӧдзсьӧ арся рудзӧг да шобді.
Гожӧм помын нуӧдчыссьӧ и нянь идралан кампание, кор став выныс пуктыссьӧ сы вылӧ, мед став урожайсӧ идравны тырвыйӧ да аскадӧ.
Кӧдзан да идралан кампание успешнӧя нуӧдӧм сайын лоӧ, босьтам-ӧ таво вылӧ тырмымӧн нянь, градвыв пуктас да мукӧд видз-му прӧдуктаяс, тырмымӧн сакар да тканьяс.
Став тайӧ уджыс нуӧдсьӧ миян общӧй план серти коммунист партия веськӧдлӧм улын.
МЫЙЛА МИЯН БЫДМӦГЪЯСЫС АБУ БЫДЛАЫН ӦТКОДЬӦСЬ.
И тӧв, и лэбачьяс, и нёль кока зверъяс отсалӧны природаын кӧйдысъяссӧ разӧдны да вермӧны найӧс нуны быд бокӧ, быдсяма сикас местаӧ.
Мыйла жӧ эськӧ сэки ӧти быдмӧгъяс быдмӧны вӧрын, мукӧдъяс — видзьяс вылын, коймӧдъяс — ваын?
Медым гӧгӧрвоны тайӧс, сувтлам ӧні ӧти быдмӧг вылӧ — миян обыкновеннӧй йӧла турун вылӧ.
Тӧдмасям, кыдзи сійӧ быдмӧ разнӧй местаясын (условиеясын).
Йӧла турун.
Мыйла йӧла турун вермӧ быдмыны изъяс костын мостовӧй вылын.
Зэв унаысь ми аддзывлам йӧла турунсӧ туй бокысь и весигтӧ мостовӧй изъяс пӧвстысь.
Сэті дугдывтӧг ветлӧны йӧз, найӧ талялӧмаӧсь пӧшти став турунсӧ.
Но йӧла турунлӧн став коръясыс куйлӧны му вылас.
Кӧть ми тальыштам сы вылӧ кокӧн, но векджык нинӧм сылысь ми огӧ вредитӧ.
А кузь да чегъясьысь заа турунъяс тані дзоньвидзаӧн кольны оз вермыны.
Быдсяма веж быдмӧглы колӧ югыд, и восьсаинын сылы югыдыс усьӧ уна.
Но сы пыдди восьсаинын шондіыс ёнджыка сотӧ; мусиныс регыдджык косьмӧ, да быдмӧгъяслы ещӧ лоӧ терпитны и васӧд (влага) тырмытӧмлун.
Но йӧла туруныд тані кос вӧсна оз кув.
Сылӧн веськыд да кузь вужъясыс пырӧны пыдӧ муӧ, кӧні муыс овлӧ васӧдджык.
Коръясыс сылӧн тані векньыдикӧсь, ичӧтӧсь да сыысь кындзи — топыда водӧмаӧсь му бердас, сы вӧсна найӧ васӧ пактӧдӧны этша, да йӧла турун оз косьмы.
Йӧла турунлы таысь гырысьджык коръясыс тані оз и ковны, сы вӧсна, мый восьсаинын и посньыдик коръясас югыдыс усьӧ тырмымӧн.
Кыдзи быдмӧ йӧла турун васӧдджык да гожсайса местаясын.
Йӧла турун, коді быдмӧма кӧнкӧ забор бокын либӧ кӧнкӧ ылын туй дорысь, сійӧ дзик нин мӧд сикаса.
Турунсӧ татысь этшаджык талялӧны, мусинас васӧдыс дырджык олӧ.
Йӧла турунлӧн кӧ и тані эськӧ коръясыс вӧліны паськалӧмаӧсь му бердас, сэк эськӧ сійӧс вевттисны мукӧд турунъяс, да быдмӧгыс эськӧ кулі югыд тырмытӧмыс вӧсна.
Йӧла туруныс тані овнысӧ вермис сӧмын сы вӧсна, мый васӧдджык да вуджӧраджык местаясад коръясыс сылӧн лоины гырысьджыкӧсь да паськыдджыкӧсь, да сыысь кындзи, кыссьӧны найӧ вывлань, кытӧні на вылӧ усьӧ унджык югыд.
Но век жӧ, кымын ылынджык туйсяньыс, сымын сукджык да джуджыдджык туруныс, сымын наын этшаджык йӧла туруныс.
Видзӧдлам, мыйла тадзисӧ овлӧ.
Мыйла йӧла турун оз вермы быдмыны сук, джуджыд турун пӧвстын.
Делӧыс сыын, мый йӧла турунлӧн сійӧ аслунъясыс, кодъяс сылы кокньӧдісны быдмӧмсӧ туй дорын, сэні — сук да джуджыд турун пӧвстын — не сӧмын оз вайны сылы пӧльза, но лоӧны нин невыгоднӧйӧн.
Сылӧн ӧд заыс коръяснас и тані лоӧ дженьыд, сы вӧсна сійӧс регыдӧн панйӧны став мукӧд турунъясыс да заводитӧны пӧдтыны.
Со мыйла йӧла турунлӧн петасъясыс сук да джуджыд турун пӧвстын югыд тырмытӧмысь регыд кулӧны.
Татысь артмӧ татшӧм вывод: йӧла турун — югыд радейтысь быдмӧг; сійӧ вермӧ быдмыны сэн, кӧні этша васӧд, кӧні сійӧс талялӧны, но сы пыдди кулӧ мукӧдкӧд орччӧн быдмигӧн, кодъяс джуджыдджыкӧсь да сетӧны ыджыдджык гожсай.
И кӧть эськӧ йӧла турунлӧн плодикъясыс тӧлӧн разалӧны быдлаӧ, сӧмын тай сійӧ быдмыны вермӧ сэтшӧм местаясын, кытӧн абуӧсь мукӧд пӧлӧс, сука да джуджыда быдмысь турунъяс.
Аслас оланінъяс гӧгӧр турунсӧ морт дугдывтӧг талялӧ да оз лэдз сылы сука да джуджыда быдмынысӧ, а тайӧн аслыс тӧдлытӧг отсалӧ йӧла турунлы овмӧдчыны сійӧ местаӧ.
Со мый вӧсна йӧла турун торъя тшӧкыда быдмӧ туйяс бокын да морт оланінъяс дорын.
Вӧрса пуяс.
Йӧла турун пример вылын ми аддзылім, мый сылӧн разнӧй местаын быдмӧмыс сы сайын, кутшӧм сылӧн формаыс, тэчасногыс да кутшӧм быдман условиеясыс.
Тайӧс жӧ ми аддзам миян вӧрса пуяслысь.
Восьсаинын пу да вӧрын пу.
Пуяс, кодъяс быдмӧны восьсаинын, ёна пашкыраӧсь на дорысь, кодъяс быдмӧны сук вӧрын.
Восьсаинын пу вермӧ босьтны югыдсӧ быд боксянь, сы вӧсна сылӧн гӧгӧрбок веткаяс, кодъяс пасьтасьӧмаӧсь коръясӧн.
А коръясыс — сійӧ орган, код пыр быдмӧгыс босьтӧ сынӧдысь сёянтор и вермӧ сійӧс босьтны сӧмын югыдінын.
Сы вӧсна пуыс восьсаинын быдмӧ кызджык да пашкыраджык (7-ӧд серпас).
Татшӧм пуыд стрӧитчӧм вылӧ оз шогмы.
Тайӧ жӧ порода пуыс дзик мӧд сикаса, сійӧ кӧ быдмӧма сук вӧрын (8-ӧд серпас).
Сэн быд пу кытшовтӧдӧма вӧлі мукӧд пуясӧн, и югыдыс сы гӧгӧр вӧлі этша.
Сы вӧсна пуяслы лои нюжӧдчыны вывлань — югыдлань.
Сӧмын йылас налӧн и кольӧны ловъя вожъясыс да турунвиж коръя веткаясыс.
Сука быдмысь пуясыд овлӧны веськыдӧсь да шыльыдӧсь; найӧ сетӧны бур стрӧитчан материал.
Тадзи мӧда-мӧд выланыс влияйтӧны пуясыс вӧрын либӧ паркын, найӧ кӧ быдмӧны мӧда-мӧдсяньыс матын.
Югыд радейтысь да гожсай выноситысь пӧрӧдаяс.
Сравнитам кӧ ми вӧрса пуяслысь уна сикас пӧрӧдаяс, сэки кокниа казялам, мый найӧ оз ставныс сетны ӧткодь гожсай.
Ичӧт гожсай сетӧ весиг медпашкыра кыдз сы вӧсна, мый сылӧн коръясыс посньыдӧсь, а вӧсньыдик веткаясыс, кӧн найӧ пукалӧны, ӧшӧдчӧны пусяньыс увлань.
Мӧдарӧ, нинпу, вязь да клён — ыджыд гожсая пуяс.
Налӧн коръясыс гырысьӧсь, пукалӧны ӧта-мӧдсьыс матын и пуксялӧмаӧсь веткаяс вылас сідз, мый пӧшти став югыдсӧ, коді усьӧ вывсянь, найӧ кутӧны асланыс турунвиж веркӧснаныс (9-ӧд серпас).
Пожӧм сетӧ сідзжӧ омӧль гожсай, сылӧн вӧсни лыскыс шонді югӧрсӧ зэв омӧля кутӧ.
Мӧдарӧ, турунвиж гырысь лапъя веткаяснас коз пу сетӧ сэтшӧм сук гожсай, мый сы улын оз нин вермыны быдмыны векджык некутшӧм турунвиж быдмӧгъяс: коз пулӧн «лапъясыс» став югыдсӧ налысь босьтісны аслыныс.
Кыдз жӧ коръясыслӧн тэчасногыс да налӧн веткаяс вылас пукаланногыс тӧдчас пуыслы олӧмас?
Пожӧм да кыдз сетӧны кӧ ичӧт гожсай, сідзнад найӧ коръяс бокті мунӧ уна шонді югӧр и сӧмын ичӧтик юкӧн шонді югӧръяслӧн лоӧ кутӧма найӧ посни коръясӧн.
Но югыдыс налы колӧ сы вӧсна, медым коръясас шома газыс разложитчис и быдмӧгыс вермис босьтны углеродсӧ.
Сідзнад, медым татшӧм быдмӧгыс вермис бура сёйны да быдмыны, сылы колӧ зэв уна югыд.
Пожӧм да кыдз — югыд радейтысь пуяс и вермӧны бура быдмыны сӧмын сэні, кӧні найӧс оз сайӧдны мукӧд пуяс.
Мӧдарӧ, коз, нинпу, клён, вязь, орешник асланыс сук коръяснас кутӧны пӧшти став шонді югӧрсӧ, коді усьӧ на вылӧ.
Тайӧ гожсай выноситысь пуяс.
Посньыдик коз пуяс вермӧны быдмыны пожӧм да кыдз вӧрын и вочасӧн зырны югыд радейтысь пӧрӧдаяссӧ, а том пожӧмъяс да кыдзьяс кулӧны коз вӧр либӧ нинпу вӧр гожсайын.
Мыйла абу став вӧрыс миян ӧткодь.
Коръяс не сӧмын вердӧны быдмӧгсӧ — найӧ нӧшта пактӧдӧны ва.
Кымын гырысь да сукджык корйыс да кымын ёна сійӧ мыччысьӧма шонді водзӧ, сымын унджык ва кутас пактӧдны быдмӧгыс.
Сідзнад, кос му вылын овны бурджыка вермӧны югыд радейтысь пожӧм да кыдз, гожсай выноситысь коз, нинпу да клён пуяс дорысь.
Пожӧмлӧн вӧсньыдик да чорыд лыскыс пактӧдӧ зэв этша ва, а вужъясыс сылӧн пырӧны муас зэв пыдӧ — сэтчӧ, кытӧні и кос поводдя дырйи эм унджык ва.
Лыа вылад коз косьмӧ, а пожӧм вермас быдмыны повтӧг; сэні и быдмӧны миян пожӧм ягъясыд, мукӧд дырйиыс кыдз пу сорӧн.
А сёйӧд местаясын ёнджыкасӧ миян быдмӧны коз да сора вӧръяс, либӧ сэтшӧм вӧр, кодъяс состоитӧны уна сикас коръя пӧрӧдаясысь.
Кос местаясса быдмӧгъяс.
Быдмӧг тэчасног да сійӧ олан места костын зависимостьсӧ позьӧ аддзыны и миян видзвывса турунъяс серти.
Бурджык турун пуктанінъяс миянладорын — сійӧ ойдлан видзьяс, мӧдногкӧ сэтшӧм видзьяс, кодъяс кыссьӧны ю пӧлӧн увтасінтіыс да быд во тулыснас ыджыд ва дырйи ойдлывлӧны.
Сэтшӧм видзьяс вылас мусиныс вына да васӧд, да туруныс сэні быдмӧ сука да джуджыда.
Найӧ пиысь уна быдмӧгъяслӧн паськыд да гырысь коръяс; налӧн зеленьыс югыд рӧма да сочнӧй.
Ю бердса увтасінсьыс кӧ каян веретя вылӧ да мунан кос видз кузя, дзик пыр казялан, мый тані быдмӧгыс дзик мӧд.
Ӧтик-кӧ, туруныс тані ойдлан видз серти лоӧ гежӧдджык.
Мӧд-кӧ, тані унджык быдмӧгыс векньыд, посньыд коръяса, либӧ уна пельӧ вожалӧм коръяса.
Татшӧм быдмӧгъясыс васӧ омӧльджыка пактӧдӧны, сы вӧсна бурджыка вермӧны быдмыны косджык да восьса местаясын.
Кутшӧмсюрӧ турунъяслӧн зеленьыс рудов оттенока (шуам полыньлӧн).
Бурджыка кӧ видзӧдлам тайӧ быдмӧг за да коръяс вылас, лӧсьыда тӧдчӧ, мый найӧ тупкысьӧмаӧсь посньыдик сіясӧн.
Татшӧм сіяснас тупкӧм коръясыс омӧльджыка пактӧдӧны васӧ.
Татшӧм быдмӧгъяслӧн вужъясыс пырӧны пыдӧ муӧ.
Тадзи лӧсьӧдчӧмнас (приспособитчӧмнас) быдмӧгыс и вермӧ овны васӧд тырмытӧм дырйи.
Нӧшта косджыкинъясын миянлы паныдасясны быдмӧгъяс, кодъяслӧн коръясыс водӧмаӧсь дзик му бердас — сідз, кыдзи одуванчиклӧн.
На пӧвстысь кокниа позьӧ тӧдмавны и ястребинкаӧс да каськокӧс.
Ястребинка — одуванчик рӧдысь да неуна аслас виднас сы вылӧ мунӧ; сӧмын сійӧ посньыдджык, да виж дзоридзьясыс сылӧн кельыдджыкӧсь.
Каськок — муӧд кыссьысь неыджыд турун; сылӧн гӧна еджыд коръясыс куйлӧны му бердас, а дзоридза чорыд кокъясыс (заясыс) йылас помасьӧны кельыдгӧрд либӧ едждов юръяса дзонь пучокӧн (10-ӧд серпас).
Татшӧм дзоридза побегсӧ кӧ нетшыштны, то сійӧ и коснас кольӧмӧн формасӧ да рӧмсӧ оз веж; сы вӧсна жыртӧ гажӧдӧм вылӧ каськок дзоридзьясысь позьӧ лӧсьӧдны «вечнӧй» кос букет.
Нӧшта на интереснӧй быдмӧгъяс позьӧ аддзыны лыа вылысь, дзик восьса да кос местаясысь, кытӧн оз нин вермыны быдмыны мукӧд турунъяс.
Тайӧ — едкӧй очиток — ляпкыдик, муӧ водӧм турун, посньыдик, но зэв кыз коръяса, кодъяс зэв топыда пукалӧны за вылас (11-ӧд серпас).
Татшӧм коръясыс дыр ас пытшкас видзӧны ва запас и зэв этша сійӧс пактӧдӧны; сы вӧсна очиток и вермӧ быдмыны лыа либӧ изъя му вылын дзик гожводзас.
Но сы пыдди очитоклы ичӧт коръяснад колӧ зэв югыдін.
Колӧ шуны, мый миян быдмӧгъяс пӧвстын тайӧ лоӧ югыдсӧ медъёна радейтысьӧн.
Гожӧмнас едкӧй очиток дзоридзалӧ виж дзоридзьясӧн.
Очитоклӧн курыдлуныс сіӥӧс видзӧ пемӧсъясӧн сёйӧмысь.
Америкаса жар да кос обласьтъясын быдмӧны аслыспӧлӧс чуткасян быдмӧгъяс, кодъяс лӧсьыда вермӧны овны этша ваӧн.
Тайӧ кактусъяс (12-ӧд серпас).
Ӧтикъяс на пӧвстысь муысь петӧм сюръяяс кодьӧсь, мукӧд дырйиыс дзонь пу судтаӧсь.
Мукӧдъяслӧн заыс вожӧссьӧ да ёнджыка мунӧ кыз, урӧд кодь коръяс вылӧ.
Коймӧдъяс шар кодьӧсь.
Кактусъяслӧн заыс пыр турунвиж рӧма.
Сынӧдысь сёян босьтӧмын кактус залӧн тайӧ турунвиж рӧмыс аслас тӧдчанлун сертиыс тырвыйӧ вежӧ сылы коръяссӧ.
Татшӧм тэчасног вӧснаыс кактусъяс асланыс кыз заас вермӧны кутны ыджыд запас ва.
Ваыс косьмыны вермас сӧмын веркӧссяньыс, а заыслӧн веркӧсыс абу нин сэтшӧм ыджыд, сійӧ ёна ичӧт, коръя быдмӧгъяс веркӧс серти.
Сідзнад, кактуслӧн турунвиж веркӧса заыс уджалӧ коръяс пыдди, а коръясыс, кодъяс пӧрӧмаӧсь ёсьясӧ, видзӧны сылысь сочнӧй засӧ пемӧсъясӧн сёйӧмысь.
Став тайӧ примеръяссьыс ми аддзам, мый кос местаясса быдмӧгъяслӧн эмӧсь сэтшӧм приспособлениеяс, кодъяс отсалӧны налы овны васӧд судзсьытӧм дырйи.
А быдмӧгъяс, кодъяс абу лӧсьӧдчӧмаӧсь татшӧм оланногас, кос местаясын кулалӧны.
Косінын овны вермысь быдмӧгъяслысь аслунъяссӧ морт используйтіс, медым вермасьны шавъялан лыакӧд, кодъяс кӧнсюрӧ миянын босьтӧмаӧсь ыджыд местаяс да тӧв вынӧн локтӧны муяс, туйяс да сиктъяс вылӧ.
Тайӧ лыаяс вылас первой садитӧны вожъясӧн шелюга-бадь, а сы бӧрын, во мӧд мысти, кор шелюга заводитас паськавны нин, сы костӧ садитӧны посни пожӧмъяс.
Во 10–15 мысти мунан лыаяс местаын шувгӧ нин том пожӧм яг.
Васа быдмӧгъяс.
Ваын олан условиеяс дзик абу сэтшӧмӧсь, кутшӧм кос лыа вылын, и быдмӧгъяс, кодъяс олӧны ваын, аслыссяма тэчасногаӧсь.
Запанки.
Тыясын да ю пӧлӧн визувттӧминъясын овлӧны уна запанкияс.
Налӧн гырысь да паськыд коръясыс плавайтӧны ва вылас, а гожӧмнас на пӧвстын мыччысьӧны тайӧ быдмӧгъяслӧн дзоридзьясыс (13-ӧд серпас).
Зэв мичаӧсь гырысь дзоридзьясыс еджыд запанкилӧн, либӧ «васа лилиялӧн»; виж запанкилӧн дзоридзьясыс посньыдджыкӧсь, лепестокъясыс сылӧн вижӧсь.
Запанкилысь засӧ вадорсянь ми ог аддзӧй — сійӧ саялӧма ва пыдӧсса нюйтас.
Тайӧ засяньыс ва вылысланьыс нюжалӧны коръяслӧн кузь кокъясыс да сэтшӧм жӧ кузь дзоридз кокъяс, кодъяс помын пукалӧны дзоридзьясыс.
Запанкилысь корсӧ торйӧдан кӧ коксьыс, и сэк сійӧ оз вӧй, а кутас плавайтны ва вылас.
Кор пытшкӧсас эмӧсь тӧштшӧ местаяс, кодъяс тырӧмаӧсь сынӧдӧн, сы вӧсна сійӧ ваысь кокньыдджык да кокыслы корсӧ оз ков кутны ас вылас.
Ваысь кӧ корсӧ кыскан кокнас, сэки лӧсьыда тыдалӧ, мый корлӧн кокыс кыз да куснясьысь; сынӧдын сійӧ, кыдзи плеть, ӧшӧдчӧ увлань да оз вермы корсӧ кутны веськыдасӧ.
Заводитлан кӧ корйыслысь коксӧ орӧдны, казялан, мый сійӧ зэв ён; сійӧ, кыдз ён гез, кӧрталӧ корсӧ быдмӧг заыскӧд, да сы вӧсна весиг ыджыд тӧвъяс дырйи гыыс оз вермы корсӧ торйӧдны коксьыс.
Запанкилӧн сэтшӧм жӧ ёнӧсь да куснясьысьӧсь и дзоридз кокъясыс,
Запанкилӧн коръясыс ёнӧсь да кучикаӧсь, сы вӧсна найӧс оз косявлыны тыяс и оз розьӧдлыны ва вылӧ усьысь зэр войтъяс.
Запанкилӧн плодыс ичӧтик кувшинчик кодь.
Сылӧн воӧм кӧйдысъясыс вермӧны плавайтны ва вылын.
Быд кӧйдысӧс кытшалӧма сибдысь клей кодь кышӧн, сы вӧсна запанкилӧн кӧйдысъясыс сибдӧны быд сикас водянӧй лэбач бордъясӧ да ныръясӧ.
Лэбачьяс мӧдлаӧ лэбзигӧн, нуӧны ас выланыс кӧйдысъяссӧ мӧд местаӧ да тадзи отсалӧны запанкилы разавны мукӧд местаясӧ.
Лунвыв Америкаса тропикдор мутасъясын Амазонка юын да сійӧ вожъясын быдмӧ аминь ыджыд запанки — виктория-регия, кодлӧн коръясыс овлӧны метрӧн-джынйӧн да кык метр ыджда, а кельыдгӧрд дзоридзьясыслӧн пасьтаыс 40 сантиметр гӧгӧр.
Ванявда.
Миян прудъяс да куръяяс гожӧмын вевттьысьлӧны турунвиж ванявдаӧн.
Мукӧддырйи ванявдаыс тані сэтшӧма паськалӧ, мый тупкӧ ва веркӧссӧ ставнас.
Ванявдалӧн видыс — турунвиж плавкӧс кытш кодь, коді плавайтӧ ва веркӧс вылын да сысянь ваас ӧшӧдчӧма веськыд ичӧтик вуж (14-ӧд серпас).
Сійӧ, мый мукӧд быдмӧгъяслы лоӧ босьтны муысь, ванявда вермӧ босьтны веськыда прудса либӧ юса ваысь, кытӧні век эмӧсь быдмӧгъяслы колана сылӧм минеральнӧй веществояс.
Сы вӧсна ванявдалы оз ковны кузь уна вожа вужъяс, кутшӧм эмӧсь мукӧд быдмӧгъяслӧн.
А сійӧ зэв ичӧтик вужйыс, коді эм ванявдалӧн, ёнджыкасӧ сылы колӧ дзик мӧдтор вылӧ: сійӧ оз сет турунвиж пластинкалы пӧрны либӧ бергӧдчыны сэк, кор мунас тӧвныр и пруд вылысыс гызяс.
Ванявда зэв гежӧда дзоридзалӧ да сетӧ кӧйдыс.
Унджыкысьсӧ ванявда рӧдмӧ торъявлӧмӧн.
Сылӧн турунвиж пластинкаыс первой паськалӧ да артмӧдӧ лопастьяс, либӧ доляяс, кодъяс сэсся торъявлӧны да быд тор лоӧ торъя быдмӧгӧн.
Тайӧ посньыдик быдмӧгъясыс сибдӧны лэбачьяслы кокъясас да бордъясас, а сідзжӧ ваын купайтчысь пемӧсъяс гӧн бердӧ.
Ванявдалӧн кутшӧмсюрӧ пластинкаясыс сулалан ваа куръяясысь веськалӧны визув ва вылӧ да найӧс ваыс нуӧ выль местаӧ.
Тадзи тайӧ ичӧтик васа быдмӧгъясыс рӧдмӧны да разалӧны кӧйдыстӧг.
Гожӧм чӧжӧн крахмал чукӧрмӧм вӧснаыс ванявда арнас лоӧ сьӧкыдджык.
Сійӧ вӧйӧ ваӧ, лэччӧ пыдӧсас да сэні тӧвйӧ.
Тӧвйӧм быдмӧг тулыснас выльысь кыптӧ ва вылӧ.
Тадзи олӧмӧн ванявда оз сюрлы йи пытшкӧ и оз кынмыв.
Тадзикӧн, и васа быдмӧгъяс приспособитчӧмаӧсь сійӧ условиеясас, кӧні найӧ олӧны.
Тыясын да прудъясын васа быдмӧгъяс паськалӧны да вочасӧн тыртӧны найӧс ловъя юкӧнъяснас да кулӧм колясъяснас.
Ва пукаланіныс ньӧжйӧникӧн пӧрӧ нюрӧ.
Прудъяссӧ нюрӧ пӧрӧмысь видзӧм могысь ковмылӧ найӧс кадысь-кадӧ весавлыны васа быдмӧгъясысь.
Но сійӧ вапукаланінъясын, кодъяс важӧн нин пӧрӧмаӧсь нюрӧ, кулӧм быдмӧг колясъяссьыс артмис трунда, коді миян промышленностьын мунӧ ломтас вылӧ.
________
Вель уна пример вылын ми аддзам, кутшӧм эм лӧсялӧм (соответствие) быдмӧг тэчасног да сійӧ олан места костын.
Ӧти пӧлӧс торъялӧмъяс ми аддзам кос лыа вылын олысь быдмӧгъяслысь, мӧд пӧлӧс торъялӧмъяс — видзвывса быдмӧгъяслысь, коймӧд пӧлӧс торъялӧмъяс — вӧрса быдмӧгъяслысь, нёльӧд пӧлӧс торъялӧмъяс — васа быдмӧгъяслысь.
Тайӧ приспособлениеяссӧ велӧдӧмӧн морт тӧдмалӧ, кутшӧм му ёнджыка лӧсялӧ градвыв пуктасъяслы, кутшӧм шобділы, а кутшӧмӧс бурджык кольны вӧр улӧ.
Но, таысь кындзи, мортыд и ачыс вежлалӧ природнӧй условиеяссӧ, ладмӧдӧ сійӧс сэтшӧм быдмӧгъяслы, кодъясӧс сылы колӧ быдтыны-вӧдитны.
Сійӧ, шуам, косьтӧ нюр, обработайтӧмӧн да известкаалӧмӧн вежӧ сылысь мусинсӧ да сы бӧрын вӧдитӧ сэні сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяс оз вермыны быдмыны нюръяс вылын.
Муяс вылысь да градйӧръясысь сійӧ бырӧдӧ ёгтурунъяс, кодъяс овмӧдчӧны сэтчӧ да торкӧны культурнӧй быдмӧгъяслы быдмынысӧ.
Куш, вешъясян лыа вылын сійӧ садитӧ пожӧм вӧр.
Но природа вылын ыджыдалӧмын морт мунӧ и нӧшта на водзӧ.
Сійӧ вежлалӧ нин и организмъяслысь природасӧ да аслас коланлун серти лӧсьӧдӧ дзик выль сорта быдмӧгъяс — сэтшӧмъясӧс, кутшӧмъяс асьныс природаын некӧн оз быдмыны.
КУЛЬТУРНӦЙ БЫДМӦГЪЯС.
Сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъясӧс вӧдитӧ да быдтӧ морт, шусьӧны культурнӧй быдмӧгъясӧн.
Унаӧн на пӧвстысь, шуам нянь культураяс, градвыв пуктасъяс, хлопчатник, шабді зэв тӧдчанаӧсь миян олӧмын.
Миянлы весиг ӧні сьӧкыд думыштны, кыдзи йӧзыс вермисны эськӧ овны тайӧ культурнӧй быдмӧгъястӧг, кодъяс миянӧс вердӧны да пасьтӧдӧны.
Но зэв важӧн, уна сюрс во сайын миянӧдз, морт сӧмын кужліс чукӧртны дикӧй быдмӧгъяслысь плодъяссӧ да кӧйдысъяссӧ.
Вӧдитны быдмӧгъяссӧ сійӧ эз на кужлы.
Сійӧ сӧмын сёрӧнджык казяліс, мый случайнӧ гылалӧм кӧйдысысь чужӧны быдмӧгъяс, кодъяс бара вермӧны сетны сэтшӧм жӧ кӧйдыс.
Сэки сійӧ кутіс вежӧртӧмӧн нин кӧдзны да вӧдитны быдмӧгъяссӧ.
Морт лои мууджалысьӧн.
Дерт, сійӧ быдмӧгъяссӧ, кодъясӧс заводитіс морт вӧдитны, сійӧ босьтіс ас гӧгӧрса природасьыс — дикӧй турунъяс, пуяс, кустъяс пӧвстысь.
Наысь и лоины сійӧ культурнӧй сортъясыс, кодъясӧс ӧні морт вӧдитӧ.
Медся коланаӧсь став миян вӧдитан быдмӧгъясысь зерновӧй няньяс — шобді, рудзӧг, ид, зӧр, кукуруза, проса.
Ӧнія кадын миян ставыс вӧчсьӧ сы могысь, медым миян канмуын вӧдитны кыдз мый позьӧ унджык зерновӧй нянь.
Нянь вӧдитӧм — медыджыд мог миян видз-му овмӧслӧн.
Первой пятилеткаын ми кӧдза площадьсӧ ёна паськӧдім.
Медся главнӧйыс ӧні — урожай ёна кыпӧдӧм да косьтӧмкӧд (засухакӧд) вермасьӧм.
Та могысь миян совхозъясын да колхозъясын заводитӧны вӧдитны ыджыдджык урожай сетысь да косьтӧмкӧд водзсасьысь сорта няньяс.
Миянын котыртӧм машинно-тракторнӧй станцияяс отсӧгӧн колхозъясын применяйтчӧ видз-му уджалан передовӧй техника: и мууджалӧм, и кӧдзӧм, и урожай идралӧм нуӧдсьӧ тракторъясӧн да видз-му уджалан машинаясӧн.
Миян гырысь нянь совхозъяс — сійӧ настоящӧй «нянь фабрикаяс».
Абу ичӧт тӧдчанлуныс сёйӧм-юӧмын и градвыв пуктасъяслӧн: капусталӧн, огурцылӧн, сёркнилӧн, морковлӧн, свеклӧлӧн, томатлӧн да мукӧдлӧн.
Найӧ сетӧны содтӧд сёян прӧдуктаяс — пуктасъяс.
Нянь культураяс кындзи зэв ыджыд тӧдчанлун кутӧны и техника быдмӧгъяс.
Техника быдмӧгъясӧн шусьӧны сэтшӧмъяс, кодъяс сетӧны сырьё миян фабрика-завода промышленностьлы.
Шабдіысь, пышысь, хлопчатникысь перйӧны сі, кытысь сэсся печкӧны шӧрт да кыӧны тканьяс.
Сійӧ жӧ быдмӧг кӧйдысъясысь, а сідзжӧ подсолнечник кӧйдысысь вӧчӧны вый.
Картупельысь вӧчӧны крахмал, патока, спирт.
Свеклӧысь вӧчӧны сакар.
Техника быдмӧгъяслӧн культура — зэв ыджыд мӧд мог миян видз-му овмӧслӧн.
Зерновӧй культураяс.
Шобді, рудзӧг, ид, зӧр — тайӧ став нянь быдмӧгъясыс ас модананыс мунӧны сійӧ турунъяс вылӧ, кодъяс быдмӧны миян восьса пӧскӧтинаяс да кос видзьяс вылын, да кодъяслӧн сэтшӧм жӧ векньыдик да кузь коръяс, заыс — идзас, код йылын эм посньыдик омӧлик дзоридзьяса шеп.
Наукаын татшӧм быдмӧгъясыс шусьӧны злакъясӧн.
Торъя нин уна злак быдмӧгъясыд вӧртӧм степьясын, кодъяс паськалӧмаӧсь миян Союз лунвыв обласьтъясын да накӧд орчча канмуясын.
Сэтшӧм степьяссянь паськаліны и миян культурнӧй зерновӧй злакъяс.
Сӧмын миян зерновӧй няньяслӧн дикӧй рӧдвужъясыс ёна торъялӧны асланыс культурнӧй потомокъясысь.
Налӧн зерноясыс посньыдджыкӧсь.
Шепъясыс воӧны оз ӧти кадӧ и унаысь чегъясьӧны сэк, кор шепъясас уна кӧйдыс абу-на воӧма.
Кыдзи морт вежлалӧ да бурмӧдӧ зерновӧй злакъяссӧ.
Кор йӧз заводитісны чукӧртны дикӧй идлысь да шобділысь кӧйдыссӧ, дерт, найӧ зілисны босьтны гырысьджыкъяссӧ.
Сэтшӧм кӧйдыс найӧ и кӧдзлісны, кор найӧ асьныс нин кутісны вӧдитны да быдтыны тайӧ быдмӧгъяссӧ.
Гырысь кӧйдысысь чужӧм быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс унджыкысьсӧ гырысьӧсь жӧ лоӧны.
Тадзи вочасӧн, нэмысь-нэмӧ, морт вӧчис быдмӧгъясӧс бӧрйӧм, и сы вӧсна культурнӧй нянь злакъяслӧн кузь кадӧн лоины сэтшӧм качествояс, кодъяс эз вӧвны кӧдзтӧг быдмысь рӧдвужыслӧн, — гырысьджык кӧйдыс, прочнӧйджык да ӧти кадӧ воысь шепъяс.
Водзынсӧ тайӧ бӧрйӧмыс мортӧн вӧчсис гӧгӧрвотӧг.
Артмыліс сідз, мый сэтшӧм кӧйдысъясыс, кодъяслӧн вӧліны мортлы ковтӧм аслунъяс, шочджыка веськавлісны кӧдзан кӧйдысъяс пиас (шуам, чегъясьысь шепъяс гылавлісны нӧшта му вылас на, посни кӧйдыс тӧвзьыліс ёгкӧд да с. в.).
Сӧмын сёрӧнджык, кор йӧзыс бурджыка велӧдісны быдмӧгъяслысь олӧмсӧ, видз-му уджалысьяс да учёнӧй агрономъяс культурнӧй быдмӧгъяс вӧдитігӧн кутісны вежӧртӧмӧн нин нуӧдны искусственнӧй бӧрйӧм.
Кӧдзӧм муяс вылысь, шуам, найӧ нарошнӧ корсисны гырысьджык шепъяса либӧ гырысьджык кӧйдыса быдмӧгъяс, чукӧрталісны найӧс торйӧн, да бӧрын кӧдзлісны торъя участокъясӧ, медым паськӧдны выль, бурмӧдӧм сорт.
Тадзи вӧчӧмнас быдмӧгъяслӧн вежсьӧмыс кутіс мунны ӧдйӧнджык важ дорсьыс да регыдӧн вӧлі лӧсьӧдӧма уна выль да бур сортъяс шобділысь, идлысь, рудзӧглысь да зӧрлысь.
Бӧръяпом, дзик на неважӧн, выль бурмӧдӧм сортъяс лӧсьӧдӧм могысь бӧрйӧм кындзи кутісны нуӧдны сідзжӧ скрещивание.
Ӧтик сорт шобділысь кӧ пестиксӧ киськалам мӧд сорта шобді дзоридз бусӧн (пыльцаӧн), наысь лоӧм быдмӧгын уна ногӧн вермасны йитчыны кыкнан сортыслӧн признакъясыс.
Мукӧддырйиыс лоӧны и дзик выль торъялӧмъяс.
Ӧти сорт быдмӧгсянь дзоридз буссӧ мӧд сорта быдмӧг дзоридз вылӧ вуджӧдӧмыс и шусьӧ скрещиваниеӧн.
Ӧні СССР-ын татшӧм уджыс нуӧдсьӧ зэв паськыда.
Та вылӧ эмӧсь торъя научнӧй учреждениеяс — селекционнӧй станцияяс.
Сэні учёнӧй агрономъяс зільӧны лӧсьӧдны культурнӧй быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс бурджыка эськӧ лӧсялісны уна пӧлӧс район условиеясӧ да сетісны ыджыдджык урожайяс.
Тадз, скрещиваниеӧн да бӧрйӧмӧн удайтчис лӧсьӧдны быдмӧгъяслысь выль сортъяс, либӧ ӧдйӧнджык воысь либӧ засухакӧд водзсасьысь, либӧ тшыкӧдысьясысь омӧльджыка полысь да с. в. сортъяс.
Шобділӧн разнӧй сортъясыс мукӧд дырйиыс ёна торъялӧны и ортсыса форманас (15-ӧд серпас).
Зернояс качество серти торйӧдӧны небыд да чорыд шобді.
Рис.
Аслас происхождение сертиыс рис — жар поясса нюрвыв быдмӧг, миян тростник либӧ камыш кодь. Та вӧсна и риссӧ вӧдитны колӧ дзик мӧдногӧн мукӧд зерновӧй злакъяс серти, кодъяслӧн рӧдинаыс кос степнӧй местаяс.
Рис кӧдзӧм да быдтӧм вылӧ лоӧ мусӧ ойдӧдны ваӧн, вӧчны искусственнӧй нюр.
А сы вӧсна, мый нюрын оз нин позь кӧдзны обыкновеннӧй кӧдзан машинаӧн, то ӧні риссӧ кутісны кӧдзны аэроплансянь, коді лэбӧ невыліті ойдӧдӧм му весьтті.
Рис важысянь вӧдитӧны Индияын, Китайын, Мупомын.
Сійӧ сэтчӧс йӧзлӧн главнӧй сёянтор.
Став мушарвывса йӧз пӧвстысь коймӧд юкӧныс вердчӧ рисӧн.
Миянын риссӧ вӧдитӧны Шӧр Азияын да Кавказын.
Неважӧн Кавказын вӧлі вӧчӧма удачнӧй опыт ойдӧдӧм рис мусӧ, ва улын олан каднас, карп быдтӧм вылӧ используйтӧм кузя.
Тадзнад вӧлӧм рис му вылысь позьӧ босьтны кык урожай — рисӧн дай чериӧн.
Градвывса культураяс.
Градйӧръясын вӧдитӧны сэтшӧм быдмӧгъяс, кодъяслы колӧ бурджык дӧзьӧритӧм да бура вынсьӧдӧм васӧд му.
Сы вӧсна градйӧръяс улӧ бӧрйӧны увтасджык места, юяс дорысь, кӧні муас ваыс унджык да кытчӧ ваыс вайӧ колана минеральнӧй веществояссӧ вывтасджык местаясысь.
Тӧдчанлуныс градвыв пуктасъяс пӧвстысь капусталӧн медыджыд.
Интереснӧй сійӧ и мӧдногӧн, мый морт кужис капустасӧ зэв ёна вежны да лӧсьӧдны зэв уна сикас сорт.
Капуста.
Зэв дыр кежлӧ, мукӧд дырйиыс ар помӧдзыс, капуста мачьяс кольӧны град вылын.
Найӧ быдмисны тані рӧсадаысь, мӧдногкӧ томиник быдмӧгъясысь, кодъяс чужисны му тыра ящикъясӧ тулысын кӧдзӧм капуста кӧйдысъясысь.
Первой найӧс быдтісны парникын, а сы бӧрын пуктӧма вӧлі градъяс вылӧ.
Град вылӧ пуктӧм быдмӧгъяс сӧвмисны, и гожӧм помын артмалісны гырысь мачьяс.
Тайӧ и эм сійӧ прӧдуктыс, кодӧс ми босьтам капуста градъяс вылысь.
Вундам кӧ мачсӧ кузьмӧсногыс, зэв мичаа кутас тыдавны, мый сійӧ артмӧма кыз, ӧти мӧд вылас водӧм едждов коръясысь, кодъяс петӧны кыз заысь. Засӧ капусталысь шуӧны «подйӧн».
Капуста коръясас да и заас чукӧрмӧма уна пӧтӧса вещество.
Кӧчанасьӧм капустаыс лӧсьӧдчӧма тӧвйыны.
Гожӧмнас сійӧ эз дзоридзав и кӧйдыс эз вай.
Цветитны сійӧ кутас сӧмын мӧд вонас.
Градйӧрын уджалысь (огородник) кӧсйӧ кӧ капусталысь босьтны кӧйдыс, сійӧ арсяньыс бурджык мача подъяссӧ кольӧдӧ, тӧвнас видзӧ найӧс кынмӧмысь, а тулыснас пуктӧ град вылӧ.
Сэки подйыс тупкыссьӧ турунвиж коръясӧн, да быдмӧг олӧ водзӧ, вайӧ дзоридзьяс да кӧйдысъяс, но мачыс мӧдысь оз нин быдмы.
Капуста — кык вося быдмӧг кыдзи и сылӧн рӧдняясыс — сёркни да галанка.
Сӧмын сёркнилӧн да галанкалӧн запасъясыс чукӧрмӧны вужъясас, а капусталӧн — мувывса юкӧнъясас.
Капусталӧн рӧдинаыс — шоныд да небыд климата канмуяс.
Кӧдзтӧг быдмысь капуста быдмӧ саридз дорын Рытыввыв Европаын.
Сэн сійӧс и заводитісны медводзсӧ вӧдитны.
Кӧдзтӧг быдман капустаысь кузь кадӧн бӧрйӧмӧн лои лӧсьӧдӧма зэв уна градвыв сортъяс (16-ӧд серпас).
Миян кӧчана (мача) капусталысь морт велӧдчис сӧвмӧдны зэв ыджыд почка, коді и мунӧ миянлы сёйӧм вылӧ.
Сёркниа капусталӧн, кодӧс мӧдногӧн шуӧны кольрабиӧн, быдмӧ кыз шар кодь да яя под (кочерыжка).
Сійӧ ас форманас мунӧ сёркни, галанка либӧ турнепс вужъяс вылӧ, но збыльвылассӧ сійӧ абу вуж, а кызӧм за, да пыр овлӧ му веркӧс вылас.
Брюссельса капусталӧн быдмӧ джуджыд за, код вылын сука пукалӧны посньыдик да зэв нежнӧй мачьяс — бокыса почкаяс; тайӧ почкаяс вӧснаыс сійӧс и вӧдитӧны.
Сійӧ, мый рӧма капусталӧн мунӧ сёйӧм вылӧ, — тайӧ сылӧн развитчытӧм дзоридзьясыс.
Ӧнія кад кежлӧ капусталӧн эм нин 120 сайӧ сорт.
Техника быдмӧгъяс.
Хлопчатник.
Хлопчатниклӧн рӧдинаыс — жар поясса муяс.
СССР-ын хлопок вӧдитан медыджыд районъясыс — Шӧр Азия да Кавказсай.
Хлопководствоыс тані нуӧдсьӧ искусственнӧя муяссӧ кӧтӧдӧм.
Бӧръя воясӧ хлопчатник быдмӧг миянын заводитӧны вӧдитны выль районъясын: Крымын, Войвыв Кавказын, Украинаын да Волга кывтыдын.
Тані искусственнӧя кӧтӧдны оз нин ков.
Хлопчатниксӧ кӧдзӧны тулысын.
Медым хлопчатникыс бурджыка вермис быдмыны, сылысь петасъяссӧ шочмӧдӧны.
Кӧдзӧм бӧрас тӧлысь кык мысти хлопчатникыс заводитӧ дзоридзавны.
Опылитчӧм бӧрын завязьысь быдмӧ плод — грек ӧрек ыджда кӧрӧбка, коді торъялӧма кымынкӧ поз вылӧ.
Быд позйын эмӧсь кӧйдысъяс, кодъяс тупкысьӧмаӧсь еджыд либӧ вижов рӧма сіясӧн.
Тайӧ сіясыс, коді эм приспособление кӧйдысъясӧс тӧлӧн разӧдӧм вылӧ, и эм сійӧ коланторйыс миянлы, мый вӧсна хлопчатниксӧ вӧдитӧны.
Но морт, дерт, оз виччысь, кор тӧв нуас хлопчатниклысь гӧна кӧйдысъяссӧ, а мыйӧн коробочкаясыс заводитасны потласьны, найӧс пыр жӧ чукӧртӧ.
Войдӧр хлопоксӧ чукӧртлісны сӧмын киӧн.
Ӧні хлопок вӧдитан колхозъясын да совхозъясын уджалӧны миян инженеръясӧн изобретитӧм хлопок идралан машинаяс.
Хлопчатниклысь чукӧртӧм кӧйдысъяссӧ мӧдӧдӧны хлопок весалан заводъясӧ, кӧні сісӧ торйӧдӧны кӧйдыссьыс.
Кӧйдыссьыс вӧчӧны хлопок вый, а сісьыс вӧчӧны хлопчатобумажнӧй тканьяс.
Сардырся Рочмуын хлопчатник быдмӧгсӧ омӧля вӧлі паськӧдӧма, да зэв уна хлопок вайлісны суйӧр сайысь.
Ӧні хлопководствосӧ паськӧдӧмӧн да бурмӧдӧмӧн, ми вермасям сы вӧсна, медым Сӧвет Союз вермис овны куш ас хлопокӧн.
Ми кӧдзам хлопоклысь бурджык сортъяссӧ.
Шӧр Азияса колхозникъяс-передовикъяс петкӧдлісны делӧ вылын, мый бур дӧзьӧр дырйи быд гектар вылысь позьӧ босьтны нёльпӧв либӧ витпӧв унджык хлопок сійӧ серти, мыйта чукӧртлісны войдӧр.
Шабді.
Миян овмӧсын шабділӧн тӧдчанлуныс зэв жӧ ыджыд.
Шабді заысь перйӧны сі, кодысь вӧчӧны шӧрт да шабді тканьяс.
Шабді кӧйдысысь вӧчӧны шабді вый, кӧйдыссьыс выйсӧ пычкӧм бӧрын колясыс (жмыхыс) мунӧ скӧтлы зэв бур кӧрым пыдди.
СССР-ын, Союзса войвыв юкӧнын, вӧдитӧны шабді-долгунец, а шӧр юкӧнын — шабді-кудряш.
Шабді-долгунецлӧн зэв кузь за, сы вӧсна сійӧс ёнджыкасӧ вӧдитӧны сі перйӧм вылӧ.
Шабді-кудряшлӧн заыс дженьыдджык, но вожӧсьджык, сы вӧсна сійӧ вайӧ унджык дзоридз да плодъяс.
Та вӧсна шабді-кудряшсӧ вӧдитӧны медсясӧ кӧйдыс ради.
Шабді вӧдитӧм кузя СССР — медся озыр канму мирын.
Выль культурнӧй быдмӧгъяс.
Сійӧ быдмӧгъяс кындзиыс, кодъясӧс видз-му овмӧсын вӧдитӧны зэв нин важӧн, миян заводитӧны вӧдитны выль быдмӧгъяс.
Соя.
Кымынкӧ во сайын миян этшаӧн на кывлісны тайӧ быдмӧг йывсьыс, кӧть эськӧ Мупомын да Китайын сійӧс вӧдитӧны сюрс воясӧн-нин.
Соя мунӧ обыкновеннӧй фасольлань; сійӧ дзоридзалӧ еджыд дзоридзьясӧн да сетӧ боби кодь кӧйдысъяс.
Тайӧ кӧйдысъяс вӧснаыс, кодъяс зэв пӧтӧсӧсь, и вӧдитӧны соясӧ.
Соя кӧйдысъясысь лямӧдӧмӧн перйӧны «соевӧй йӧв», коді мунӧ сёйӧм вылӧ.
Соевӧй йӧлысь позьӧ вӧчны уна прӧдуктаяс: шомйӧв, рысь, сыр.
Соя кӧйдысысь вӧчӧны пызь, а пызьсьыс вӧчӧны уна пӧлӧс кондитерскӧй изделиеяс.
Сояысь вӧчӧны зэв уна пӧлӧс сёянъяс, кодъяс асланыс кӧр сертиыс да пӧтӧслун сертиыс этша торъялӧны яйысь вӧчӧм сёянъясысь.
Оз ӧд прӧста соятӧ шуны «быдмӧга яйӧн».
Кыдз тыдалӧ, соя зэв колана культурнӧй быдмӧг.
Та вӧсна соятӧ миян кутісны вӧдитны лунвыв районъясын, кӧні сійӧ вермӧ воны: Украинаын, Кавказын да Крымын.
Миянын соя кӧдзаыс босьтӧ нин миллион сайӧ гектар му.
Каучуконосъяс.
Каучук вӧчӧны тропикдорса некымын быдмӧгъяс сук йӧв кодь сокысь, коді пусьыс петӧ, сы вылӧ кӧ вӧчӧма джуджыд вундӧг.
Но СССР-ын тропикдорса мутасъясыс абуӧсь да миян сэтшӧм пуясыс оз быдмыны.
Став каучуксӧ, коді вӧлі колана миян резина вӧчан промышленностьлы, миянлы ковмывліс вайны суйӧр сайысь.
Ми мынтылім сыысь зарниӧн.
Но миянлы колӧ асланым, Сӧвет муын вӧчӧм каучук.
Сійӧ колӧ миянлы вӧчавны галошияс, резинаалӧм тканьяс, медицинаса принадлежностьяс, пӧжарнӧй рукаваяс да с. в., а медъёнасӧ — автомобильяслы, грузовикъяслы, мотоциклетъяслы, велосипедъяслы шынаяс вӧчӧм вылӧ.
Каучук миянлы колӧ противогазъяс да резина паськӧм вӧчӧм вылӧ война дырйи отравляющӧй веществоясысь дорйысьӧм могысь.
Миян учёнӧйяс Сӧвет Союзса ыджыдысь-ыджыд пространствояс вылысь кутісны корсьны быдмӧгъяс, кодъясын эм каучук.
И вот Казахстан степьясысь да гӧраяс бердысь сюрины каучук сетысь миян быдмӧгъяс: хондрилла да тау-сагыз (17-ӧд серпас).
На пытшкын эм каучук, кытысь заводитісны нин вӧчны резинаысь быдпӧлӧс торъяс.
Ӧні тайӧ быдмӧгъяссӧ кутісны вӧдитны да наысь лӧсьӧдны сэтшӧм сортъяс, кодъяс озырджыкӧсь каучукӧн.
Такӧд ӧттшӧтш миян учёнӧйяс изобретитісны прӧстӧй спиртысь каучук вӧчан способ.
Тайӧ — сӧвет наукалӧн зэв ыджыд вермӧм.
Ӧні миян стрӧитӧма нин искусственнӧй каучук вӧчан заводъяс.
Сідзкӧ, ӧні миян эм нин асланым, сӧвет йӧзлӧн каучук.
И. В. Мичурин уджъяс йылысь.
Мый вермӧ вӧчны морт, кор сійӧ дугдывтӧг да кужӧмӧн зільӧ аслыс подчинитны природаӧс, петкӧдлӧны миянлы уджъясыс миян знаменитӧй садовод Иван Владимирович Мичуринлӧн, кодлысь нимсӧ ӧні тӧдӧны став мирас .
И. В. Мичурин кувсис 1935 юнь 7 лунӧ.
Ассьыс став кузь олӧмсӧ Иван Владимирович пуктіс ӧтик радейтана удж вылӧ.
Квайтымын во сайӧ уджаліс сійӧ выль, бурмӧдӧм сорта плод ваян пуяс да вотӧс кустъяс лӧсьӧдӧм вылын.
Сэк жӧ сійӧ зілис овмӧдны лунвывса быдмӧгъясӧс миян кӧдзыд климатын, зілис вештыны найӧс войвывлань, кӧні водзджыксӧ найӧ эз вермыны быдмыны.
Зэв дыр — Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз — Мичурин уджаліс ӧткӧн, ичӧтик средствоясӧн, бокысянь отсӧгтӧг.
Сылӧн вӧлі неыджыд плодӧвӧй сад Воронеж обласьтын Козлов нима ичӧтик провинциальнӧй кар бердын, тан сійӧ воысь-воӧ нуӧдіс ассьыс опытъяссӧ.
Тадзи сійӧ лӧсьӧдіс быдмӧгъяслысь сё саяс зэв ценнӧй да интереснӧй выль сортъяс.
Мичурин садйын быдмӧ да воӧ настоящӧй виноградлӧн некымын сорт.
Быдсӧн тӧдӧны, виноград миян вӧдитӧны сӧмын лунвылын — Кавказын, Крымын да Шӧр Азияын.
Медым виноград кутіс быдмыны Козловын, И. В. Мичуринлы лои скрещивайтны Америкаса виноградӧс Ылі Асыввыв муысь дикӧй виноградкӧд.
Медым сылӧн садъяс лоины первосортнӧй «крымса» яблокъяс, И. В. Мичурин скрещивайтіс лунвыв сорта «кандиль» сибырса «китайкакӧд» и лӧсьӧдіс выль сорт «кандиль-китайка», коді «кандильлысь» босьтіс чӧскыд дуксӧ, кӧрсӧ да соксӧ, а «китайкалысь» — кӧдзыдысь повтӧмлунсӧ.
Тадз жӧ вӧлі вештӧма войвывлань и бурджык сортъяс лунвыв грушалысь, персиклысь, абрикослысь, грек ӧреклысь.
Тайӧ ставыс быдмӧ мичурин садйын.
А мичурин садйысь тайӧ быдмӧгъяссӧ нуӧны мукӧд садъясӧ да паськӧдӧны СССР-са разнӧй районъясӧ.
Мичурин лӧсьӧдіс и дзик выль культурнӧй быдмӧг — зэв юмов да чӧскыд дука вотӧс — актинидия, кодлӧн дикӧй рӧдвужъясыс быдмӧны Асыввыв Азия вӧръясын.
Скрещиваниеӧн И. В. Мичурин лӧсьӧдіс вишня да льӧм костын помесь; плодъясыс сы вылын пукалӧны сэтшӧм жӧ тшӧкыда, кыдзи и льӧмпу вылын, а кӧрыс плодыслӧн вишнялӧн кодь (18-ӧд серпас).
Мый лӧсьӧдіс И. В. Мичурин аслас садйын, став йывсьыс тані, дерт, висьтавны он вермы.
Сӧвет власть И. В. Мичуринлысь уджъяссӧ да вермӧмъяссӧ бура донъяліс.
Сылӧн садйыс пӧри ыджыд научнӧй учреждениеӧ, кӧні Иван Владимирович веськӧдліс кувтӧдзыс.
Аслас научнӧй заслугаясысь И. В. Мичурин вӧлі бӧрйӧма почётнӧй академикӧн.
Правительство сійӧс наградитіс Уджвывса гӧрд дӧрапас орденӧн да Ленин орденӧн да шуис Иван Владимирович ним кузя вежны тшӧтш и карыслысь нимсӧ, кытӧн сійӧ сэтшӧм дыр да бура уджаліс.
Ӧні тайӧ карыс шусьӧ оз нин Козлов карӧн, а Мичуринскӧн.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Пемӧсъяслӧн олӧм @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. 28–76.}
II.
ПЕМӦСЪЯСЛӦН ОЛӦМ
Пемӧс мир зэв озыр да разнӧй пӧлӧс.
Тані эмӧсь и гырысь зверъяс и сэтшӧм посни ловъя-ловъяс, кодъясӧс сӧмын позьӧ аддзыны микроскоп пыр.
Пемӧсъяс мӧда-мӧд костаныс торъялӧны и ыджда сертиныс, и телӧ тэчасног сертиныс, и оланног сертиныс.
На пиысь ӧтияс олӧны саридзьясын да океанъясын, мӧдъяс юясын да тыясын, коймӧдъяс суша вылын.
Кротъяс да му нидзувъяс век кодйысьӧны муын, а лэбачьяс, бордъя шыръяс да бордъя гут-гаг вермӧны лэбавны сынӧдӧд.
Пемӧсъяс пӧвстын эмӧсь и паразитъяс, мӧдногӧн сэтшӧм ловъя-ловъяс, кодъяс олӧны бокӧвӧй телӧын да вердчӧны аслас «кӧзяин» щӧт вылӧ.
Татшӧм паразитъясӧн лоӧны, шуам, быдсикас ковъяс, кодъяс олӧны морт да пемӧсъяс сювйын.
Став пемӧслы колӧ сёян да сійӧс аслыныс долженӧсь перйыны.
Бобувъяслӧн лёльӧясыс сёйӧны турунвиж коръяс; бобувъяс, мазіяс вердчӧны дзоридзьяс юмов сокӧн; ыжъяс да мӧсъяс сёйӧны турун; пышкайяс да жоньяс кокалӧны кӧйдысъяс; ваын олысь улиткаяс йирӧны ва пытшса быдмӧгъясӧс.
Тайӧ став пемӧсъясыс — быдмӧгсёйысьяс.
Зэв уна пемӧсъяс кыйсьӧны мукӧд пемӧсъяс бӧрся да наӧн вердчӧны.
Кӧин сёйӧ ыжӧс; чикышъяс, лёкгагъяс, чушканъяс, юрсигусьяс, чераньяс кыйӧны гагъясӧс; черияс сёйӧны нидзувъясӧс, номыръясӧс да ваын олысь мукӧд посньыдик пемӧсъясӧс.
Эз кӧ му вылын вӧвны быдмӧгъяс, эз вӧвны эськӧ и быдмӧг сёйысь пемӧсъясыс, а сэки нинӧмӧн вӧлі вердчынысӧ хищнӧй зверлы.
Ыжъяс турун кӧрым вылын тшӧгӧны, и кӧин кӧ сійӧс косявлӧ да сёйӧ сылысь яйсӧ, сідзнад артмӧ, мый и сылӧн кӧрымыс сэтшӧм жӧ веществоясысь, кодъясӧн вердчис ыж.
Сідзнад, и хищнӧй пемӧсъяс да пемӧсъяс, кодъяс сёйӧны мерлина да быдсяма кулӧм колясъяс, сідзжӧ эз вермыны эськӧ овны, эз кӧ му вылын вӧвны быдмӧгъясыс.
Пемӧсъяс костын дугдывтӧг мунӧ тыш кӧрым вӧсна: ӧтик пемӧсъяс усьласьӧны, мукӧдъясыс дорйысьӧны.
Разнӧй пемӧсъяс асьнысӧ дорйӧны уна ногӧн.
Хищникъяслӧн оружие — пиньяс да гыжъяс; омӧлик да посньыдик зверъяс спасайтчӧны пышйӧмӧн; турун пӧвстӧ чиркӧс дзебӧ сылӧн турунвиж рӧмыс.
А водзсасьны вермытӧм лягуша уна врагъяснас важӧн нин эськӧ дзикӧдз вӧлі бырӧдӧма, эз кӧ эськӧ вӧв сійӧ сэтшӧм рӧдмысьӧн.
Уна лэбачьяс да зверъяс олӧны чукӧръясӧн.
Тайӧ налы отсалӧ и ӧтвылысь сёян перйыны да кадын спасайтчыны опасностьясысь: пемӧс, коді первой аддзис враглысь матысмӧмсӧ, сетӧ тревожнӧй горӧдӧм, да сэки чукӧрыс ставнас либӧ пыр жӧ спаситчас котӧртӧмӧн, либӧ ӧтвылысь сетасны отпор противниклы.
Туша тэчасногыс кӧ эськӧ пемӧсыдлӧн эз лӧсяв сійӧ оласногыскӧд да сійӧ местаыскӧд, кӧні сійӧ олӧ, сэки эськӧ став татшӧм пемӧсъясыс либӧ куліны тшыгъялӧмысь либӧ кынмӧмысь, либӧ пыр кутісны сюрны врагъяслы.
Сы вӧсна пемӧсъяс пӧвстын сідз жӧ, кыдзи и быдмӧгъяс пӧвстын, вермӧны овны да паськӧдны ассьыныс рӧдсӧ сӧмын сэтшӧм ловъя-ловъяс, кодъяс бура лӧсьӧдчӧмаӧсь (приспособитчӧмаӧсь) сійӧ условиеясас. кӧні найӧ олӧны.
Телӧ тэчасногнас пемӧсъяс пӧвстысь торъялӧны позвоночнӧй пемӧсъяс.
Позвоночнӧйясӧн шуӧны сэтшӧм пемӧсъясӧс, кодъяслӧн эм лыяс либӧ гӧчьяс, мыйысь артмӧма пытшкӧс корпаыс да кодъяс сетӧны телӧыслы ён пыкӧд (опора).
Главнӧй юкӧнъясыс корпалӧн юрлы (череп) да сюрса лы, коді кыссьӧ юрлысянь туша бӧр помӧдз да артмӧма ас костас йитчӧм торъя лыторъясысь — позвонокъясысь.
Позвоночнӧйяс лыдӧ пырӧны черияс, лягушаяс, лёкгагъяс, лэбачьяс да зверъяс.
Сюрса лы эм и мортлӧн.
Пемӧсъяс, кодъяслӧн абу пытшкӧсса корпаыс, шусьӧны сюрса лытӧмъясӧн.
Сюрса лытӧмъяс лыдӧ пырӧны нидзувъяс, гагъяс, чераньяс, улиткаяс, слизеньяс да уна мукӧд пемӧсъяс.
Ас тэчасногнас торъя нин уна сикасаӧсь ваын олысь сюрса лытӧм пемӧсъяс.
Первой ми видзӧдлам найӧясӧс, кодъяс олӧны миян прудъясын да тыясын да кутӧны ыджыд тӧдчанлун сэні олысь черияслы, а бӧрынас тӧдмалам саридзын да океанын олысь медся интереснӧй пемӧсъясӧс.
ВАЫН ОЛЫСЬ ӦТКЫМЫН ПОЗВОНОЧНИКТӦМ ЖИВОТНӦЙЯС ЙЫЛЫСЬ.
Пресноводнӧй рачокъяс.
Гумовтан кӧ прудйысь стеклӧ дозйӧ ва да югыд водзын бура видзӧдлан, сэсь пӧшти век позьӧ аддзыны, мый сэні жӧдзӧны ичӧтик едждов либӧ вижов ловъя-ловъяс.
Ӧтикъясыс на пиысь ва питі ветлӧдлӧны чеччалӧмӧн да сы вӧсна найӧс шуӧны «ва пытшъясӧн».
Тайӧ ичӧтик рачокъяс — дафнияяс (19-ӧд серпас).
Паныдасьлӧны и ещӧ посньыдджык рачокъяс, кодъяс тыдалӧны еджыд ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлысь чутъяс видӧн, — тайӧ циклопъяс (20-ӧд серпас).
Дафнияяс да циклопъяс — главнӧй сёян посни черияслӧн (арпиянлӧн).
Но и уна гырысь черияс ёнджыкасӧ вердчӧны тайӧ ичӧтик ловъя-ловъяснас.
Сэтшӧмъясыс, шуам, сигъяс, кодъяс оз вермыны овны сэні, кӧні этша татшӧм рачокъясыс.
Асьныс дафнияясыс вердчӧны ваын олысь уна пӧлӧс микробъясӧн, кодъясӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскоп отсӧгӧн.
Микробъясыс ваас рӧдмӧны сэні, кӧні сісьмӧны быдмӧгъяслӧн либӧ пемӧсъяслӧн кутшӧмкӧ колясъяс.
Васа гагъяс.
Посни пемӧсъяс кындзи, кодъяс лоӧны черияслы кӧрымӧн, ваын олӧны черияслы вред вайысь уна хищник гагъяс.
Ва тӧрӧкан.
Медся ӧпаснӧйӧн тайӧ посни хищникъяс пӧвстысь лоӧ ва тӧрӧкан (21-ӧд серпас).
Ва тӧрӧкан — пемыд рӧма, дортіыс вижов каймаа ыджыд жук.
Сійӧ ваын уялӧ зэв ӧдйӧ, а бӧръя кузь кокъясыс уджалӧны быттьӧ веслӧяс.
Ва тӧрӧкан кокъясыслӧн тэчасногыс зэв лӧсялӧ тайӧ уджас: найӧ паськыдӧсь, а сы кындзи бокъясас пукалӧны кузь тшӧтьяс.
Кадысь кадӧ ва тӧрӧкан кыпӧдчывлӧ ва веркӧсӧ да васьыс мыччывлӧ рушкуыслысь бӧрладор помсӧ.
Тадзи ва тӧрӧкан босьтӧ сынӧд запас, кодӧн сійӧ лолалӧ.
Ва тӧрӧкан — зэв горш хищник.
Сійӧ не сӧмын сёйӧ ваын олысь уна пӧлӧс посни ловъя-ловъясӧс: даръюръясӧс, арпиянӧс да пӧкӧс, но уськӧдчывлӧ и черияс вылӧ, кодъяс весиг ас дорсьыс гырысьджыкӧсь.
Торъя нин ёна страдайтӧны ва тӧрӧканъясысь ньӧжмыд гычьяс да карпъяс.
Ловъя чери мышку вылӧ кутчысьӧмӧн, ва тӧрӧкан заводитӧ сійӧс йирны.
Ва тӧрӧканъяс бура лэбалӧны да войяснас мукӧд дырйи ӧти прудысь мунӧны мӧд прудӧ.
Тулыснас ва тӧрӧканлӧн эньыс пукталӧ колькъяс васа быдмӧг заяс вылӧ.
Колькъясысь вежон куим мысти кымын петӧны личинкаяс.
Ва тӧрӧканлӧн личинкаыс зэв омӧля мунӧ гырысь жук вылас.
Сійӧ кузь, куснясьысь нидзув модаа, куим гоз кока, кодъясӧн сійӧ ветлӧдлӧ ва пыдӧсӧдыс да плавайтӧ ваас.
Но хищничайтӧмнас ва тӧрӧканлӧн личинкаыс оз сетчы гырысь жукъяслы.
Сійӧ сутшкӧ ассьыс ёсь, яда черлыяссӧ добычаас да сійӧс вочасӧн нёнялӧ — сёйӧ.
Кор личинкаыс быдмас, сійӧ петӧ вадор вылӧ, пырӧ му пытшкӧ да пӧрӧ куколкаӧ.
А кымынкӧ вежон мысти куколкасьыс петӧ ыджыд жук.
Гладыш.
Нӧшта ва тӧрӧканъяс дорысь тшӧкыдджыка на ваясын овлывлӧны эзысь кодь лудік-гладышъяс.
Сідз жӧ, кыдз и ва тӧрӧкан, гладыш плавайтӧ ваын аслас кузь бӧр кокъяснас, кодъясӧн сійӧ уджалӧ кыдз веслӧясӧн. Сӧмын гладыш плавайтӧ век мышку вылас.
Сійӧс унаысь позьӧ аддзывлыны ва веркӧсас ӧшалӧмӧн, кытчӧ сылы, кыдз и ва тӧрӧканлы, лоӧ кыпӧдчывлыны, медым босьтны свежӧй сынӧд.
Ва вывсяньыс жӧ сійӧ видзӧдӧ аслыс добыча.
А ачыс сійӧ улысяньыс, ва увсяньыс, эзысь моз югъялысь мышку радиыс омӧля тӧдчӧ.
Добыча вылӧ уськӧдчӧмӧн, лудік-гладыш чушкӧ сійӧс аслас ёсь хоботнас, а сы бӧрын хоботнас жӧ сійӧс нёнялӧ.
Сійӧ усьласьӧ васа гагъяс вылӧ, даръюръяс вылӧ да арпиян вылӧ.
Хоботокыс жӧ сылы колӧ водзсасьӧм-мездысьӧм вылӧ, и гладыш вермас доймытӧдз чушкыны, кужтӧг кӧ ми босьтам сійӧс киӧ.
Саридз пемӧсъяс.
Уна интереснӧй да разнӧй сикас пемӧсъяс олӧны саридзса да океанъясса сола ваясын.
Ӧтикъяс тайӧ пемӧсъяс пӧвстысь некор оз лэччывны саридз пыдӧсас, а мукӧдъяс сӧмын пыдӧсас и олӧны.
Кодсюрӧ олӧны оз ёна пыдын, а унаӧн олӧны кымынкӧ сюрс метр пыднаын.
Саридзса ваын плавайтӧны югыд студень сяма медузаяс (22-ӧд серпас).
Найӧ ньӧти оз мунны сійӧ пемӧсъяс вылӧ, кодъясӧс ми век аддзам: ни кок, ни бӧж, ни юр налӧн абу.
Ваын медуза восьтӧм зонтик кодь мича.
Улысладорас сылӧн эм вом да ӧшӧдчӧмаӧсь нильӧг чуньяс (щупальцеяс).
Наӧн медуза куталӧ ваын олысь уна пӧлӧс посни пемӧсъясӧс да кыскӧ вомас.
Купайтчысь морт кӧ ваас зурасяс медуза вылӧ, сэк сійӧ доймымӧн сотас мортлысь кучиксӧ, дзик петшӧр моз.
Тайӧ способнас медуза асьсӧ видзӧ саридзса хищникъясысь.
Зэв интереснӧйӧсь саридзса ваын вӧртӧг олысь пемӧсъяс: губкаяс да коралл полипъяс.
Найӧ сэтшӧм ёна мунӧны быдмӧгъяс вылӧ, мый учёнӧйяс дыр найӧс эз лыддьыны пемӧсъясӧн.
Полипъяс олӧны ыджыд чукӧръясӧн.
Чорыд извесьтасьӧм корпаясыс коралл полипъяслӧн чукӧрмӧны да артмӧдӧны коралл тыра ыджыд ляпкыдінъяс.
А саридз пыдӧсыс кӧ тайӧ местаас дыр кадӧн кыптас, то коралл тыра ляпкыдінъясыс пӧрӧны коралл діясӧ.
Саридз пыдӧсті кыскасьӧны ракъяс.
На пӧвстын эмӧсь зэв паськыд, плавкӧс тушаа ракъяс; найӧс шуӧны крабъясӧн.
Сідз жӧ, кыдзи и юса рак, краб вооружитчӧма клешниӧн.
Клешнинас сійӧ кватлалӧ кыйдӧссӧ да сюялӧ вомас.
Клешниясыс краблӧн кокниа чегъясьӧны, но бӧрас выльысь быдмӧны.
Крабъясысь вӧчӧны чӧскыд кансеръяс.
Саридзын олӧ рак-отшельник (23-ӧд серпас).
Тайӧ ракыслӧн сӧмын туша водзладорыс чорыд, а кынӧмыс небыд, нежнӧй.
Рак-отшельник саридз пыдӧсысь аддзас кутшӧмкӧ куш раковина да сюйӧ сэтчӧ ассьыс кынӧмсӧ.
Кокъясыс да клешниясыс мыччысьӧмаӧсь ортсӧ, и рак лӧсьыда ветлӧ раковинаыскӧд тшӧтш.
Повзигӧн рак-отшельник раковинаас кыскӧ тшӧтш и ассьыс кокъяссӧ.
Зэв тшӧкыда сійӧ раковина вылӧ овмӧдчӧ пемӧс — актиния.
Актиния зэв омӧля вӧрӧ и ортсысяньыс ёнджыкасӧ мунӧ дзоридз вылӧ, а оз пемӧс вылӧ.
Унджыкысьсӧ сійӧ олӧ ваувса изъясӧ да скалаясӧ крепитчӧмӧн.
Рак-отшельник раковина вылӧ овмӧдчӧмӧн, актиния босьтӧ позянлун ветлӧдлыны сыкӧд тшӧтш.
Рак-отшельник, пыдӧсӧдыс кыскасигӧн, клешнияснас гудыртӧ илсӧ, кӧні эмӧсь уна пӧлӧс посни пемӧсъяс.
Актиния куталӧ найӧс аслас щупальцеяснас.
Но и рак-отшельниклы эм бурыс актиниякӧд ӧтувтчӧмысь: сійӧ видзӧ ракӧс врагъясысь аслас сотан щупальцеяснас.
Саридз пыдӧсын олӧны зэв мича саридз кодзувъяс (24-ӧд серпас).
Найӧ збыль ас формананыс зэв ёна мунӧны кодзувъяс вылӧ.
Улысладорас, дзик туша шӧрас, налӧн эм вом.
Ветлігӧн налӧн лучъясыс вермӧны куснясьны.
Саридз кодзувъяс ньӧжйӧникӧн торъя присоскаяс отсӧгӧн кыскасьӧны саридз пыдӧсті да сёйӧны сэсь укшаль ракушкаясӧс да уна пӧлӧс кулӧм пемӧсъясӧс.
Уна и мукӧд пемӧсъяс олӧны саридзса ваын: уна пӧлӧс нидзувъяс, ракушкаяс, саридзса кубышкаяс.
ЧЕРИЯС.
Черилӧн став туша тэчасногыс лӧсьӧдӧма ваын олӧм вылӧ.
Чери плавайтӧ ваын, а ва ёна топыдджык сынӧдысь да ёна паныдалӧ мунӧмсӧ.
Но черилӧн юрыс водзсяньыс ёсьмӧ и сы вӧсна мунігас кокниа поткӧдӧ васӧ.
Черилӧн сьыліыс абу, а юрыс тушаыскӧд топыда йитчӧмнас артмӧдӧ ён клин.
Черилӧн вылысыс шыльыд да нильӧг.
Сійӧ бара жӧ отсалӧ черилы ӧдйӧ ветлӧдлыны ваті.
Ваӧд уявны черилӧн эмӧсь бордъяс.
Медколана уджсӧ черилӧн вӧчӧ бӧжса паськыд бордыс.
Аслас ён бӧжнас ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧдйӧ вӧрӧдӧмӧн, чери тювӧ водзӧ.
Сылӧн параа бордъясыс — кык морӧсса да кык кынӧмса — ёна слабджыкӧсь бӧжсасьыс.
Найӧс вӧрӧдӧмӧн чери вермӧ бергавны, кыпӧдчыны да лэччыны ваын.
Сыысь ӧтдор, найӧ черилы отсалӧны кутны тушасӧ, медым сійӧ эз пӧр бок вылас либӧ эз гатшась.
Чери бӧрся наблюдайтігӧн позьӧ аддзыны, мый чери дугдывлытӧг восьтӧ да тупкӧ вомсӧ и сыкӧд тшӧтш юр бокъясыс сылӧн топавлӧны да паськавлӧны, — тайӧ чериыс лолалӧ.
Сійӧ вомнас босьтӧ ва да сэсся лэдзӧ горшсьыс ортсӧ нёкчим щельяс пырыс, кодъяс юр бокасӧсь и тупкысьӧны нёкчим вевтъясӧн.
Ваыс нёкчимсӧ мыськӧ да матыстчылӧ виркӧд, коді нёкчимас воӧ тушасяньыс.
Вирыс нёкчимын освежайтчӧ: кислород, коді сылӧма ваас, пырӧ вирас, а вирсьыс шома газыс петӧ ваӧ.
Нёкчимъясыс — сійӧ лолалан органъяс.
Кутшӧм бура лӧсьӧдӧма чериыслӧн став тэчасногыс ваын олӧм вылӧ!
И, мӧдарӧ, кутшӧм вермытӧмӧн лоӧ чери, сійӧс кӧ шыбитны вадор вылӧ!
И сійӧ ӧдйӧ пӧдӧ, кыдз сӧмын сылӧн косьмасны нёкчимъясыс.
Уна быдсяма пӧлӧс чериыс олӧны юясын да тыясын.
Сыысь на уна найӧ олӧны саридзьясын да океанъясын.
Но мукӧд позвоночнӧй пемӧсъясысь черияс торъялӧны сійӧн, мый найӧ пыр олӧны ваын да лолалӧны нёкчимъясӧн.
Водзӧ ми тӧдмасям миян дуб васа кык черикӧд — гычкӧд да сиркӧд — да саридзса кымынкӧ черияскӧд.
Миян дуб васа черияс — гыч да сир.
Гыч.
Став миян черияс пӧвстысь гыч (25-ӧд серпас) медся бӧрйысьтӧм да винёв чери.
Гыч олӧ сэтшӧм нюйта да няйтчӧм прудъясын, кӧні оз вермыны овны некутшӧм мукӧд сикас черияс.
Сэні, няйт да нюйт пӧвстын, сійӧ аддзӧ аслыс зэв уна сёян, коді артмӧма уна сикас сісьмӧм колясъясысь, посньыдик нидзувъясысь да номыръясысь.
Гычьяс овлӧны и гырысьджык тыясын.
Сэні налы бур местаӧн лоӧны сук турунаинъяс.
Гычлӧн бурӧй рӧмыс лӧсялӧ сулалан ва да илӧсь пыдӧс рӧмыслы.
Гычыс тані врагъяслы омӧля тӧдчӧ.
Юясын гыч олӧ гежӧда да пыр зільӧ сэтысь мунны лӧньджык куръяясӧ.
Сылӧн кыз да укшаль тушаыс оз вермы водзсасьны ю визулыскӧд.
А юыслӧн пыдӧсыс кӧ лыаа либӧ изъя, сылы некысь корсьны аслыс сёянсӧ да и некытчӧ дзебсьыны хищнӧй чериясысь.
Тӧв кежлӧ гычьяс дзебсьӧны джуджыд гуранъясӧ, а ляпкыд прудъясын дзикӧдз пырӧны илас.
Тулыс помын гычьяс кульмӧны.
Гычьяс ӧтлаасьӧны чукӧръясӧ да матыстчӧны вадоръяслань.
Тані сук быдмӧгъяс пӧвстын эньясыс лэдзӧны посньыдик вижов пӧк.
Айясыс ветлӧдлӧны сэн жӧ орччӧн да лэдзӧны ваас гудыр, едждов кизертор — нек.
Некыс кӧ веськалас пӧкас, сэки пӧкыс оплодотворитчас; оплодотворитчӧм пӧкысь заводитасны быдмыны зародышъяс, а сэсся лоӧны посньыдик черияс.
Кульмигӧн быд энь лэдзӧ уна дас сюрс пӧк.
Сӧмын оз став пӧкыс оплодотворяйтчы, а оплодотворитчытӧм пӧкысь зародышыд оз сӧвмы.
Уна пуктӧм пӧк сёйӧны васа гагъяс, разнӧй черияс да быдсяма пӧлӧс васа лэбачьяс.
Сійӧ посни арпиян пӧвстысь, кодъяс петасны дзоньвидза кольӧм пӧкъясысь, унджыкыс кулӧ быдсяма пӧлӧс хищникъясысь, кодъяс найӧн вердчӧны.
И, бӧръяпом, став позтырсьыс кольӧ да быдмӧ сӧмын зэв ичӧт юкӧн.
Гӧгӧрвоана, мый эз кӧ вӧв гычыд сэтшӧм рӧдмысь, хищникъяс эськӧ вермисны регыдъя кадӧн бырӧдны тайӧ черисӧ.
Сир.
Кутам кӧ ми ӧткодявны сирӧс гычкӧд, миянлы дзик пыр синмӧ шыбитчас тайӧ черияс костас зэв ыджыд торъялӧм.
Сирлӧн (26-ӧд серпас) кузь, ён туша да ыджыд вом, кӧні уна ёсь пинь.
Пиньясыс пукалӧны не сӧмын черлыясас, но весиг пинь анас да кыв вылас.
Аслас пиня вомнас тайӧ горш хищникыс куталӧ уна сикас чериясӧс, лягушаясӧс, васа крысаясӧс, том уткаясӧс.
Сир сёйӧ и ассьыс томджык рӧдсӧ — посни сир пиянъясӧс.
Сир унджыкысьсӧ сулалӧ вӧрзьӧдчытӧг ва пытшса сук турунъяс пӧвстын да кыйӧдӧ добыча.
Вомӧна визьяса турунвиж рӧма тушаыс сылӧн омӧля тӧдчӧ васа турунъяс пӧвстын.
Но со, кӧнкӧ матын мыччысис ичӧтик чери.
Ньӧв моз ӧдйӧ сирыс уськӧдчӧ сы вылӧ, и гежӧда удайччывлӧ кодлыкӧ пышйыны сійӧ ёсь пиньясысь.
Сир вермӧ овны кыксё воӧдз.
Ыджыд сиръяс овлывлӧны кык. метр кузяӧдз да 20 да весигтӧ 30 килограмм сьӧктаӧдз.
Акулаяс.
Атлантика океанын да тропикдорса саридзьясын олӧ яйвывса ыджыд чери — лӧз акула (27-ӧд серпас).
Тушаыс сылӧн нёль метрысь кузьджык, зэв ыджыд чӧрс кодь.
Юрыс помасьӧ ёсьмӧм нырӧн, а страшнӧй пиня вомыс юр улысладор бокас вомӧна щель кодь.
Кузьмӧс тушаыс да торъя нин ыджыд ён бӧжыс сетӧны акулалы верманлун ветлӧдлыны ваӧд медся ӧдйӧ.
Аслас ыджданас, горшлуннас да ӧдйӧ ветлӧдлӧмнас лӧз акула зэв ыджыд враг весигтӧ саридзса гырысь черияслы, а вадоръясын сійӧ оз гежӧда уськӧдчыв и морт вылӧ.
Аслас ыджда кындзи лӧз акулалӧн эмӧсь и мукӧд торъялӧмъяс, кодъяс торйӧдӧны сійӧс миянлы тӧдса чериясысь.
Акулалӧн корпаыс абу лыясысь, а гӧчьясысь.
Юр бокъясас сылӧн абуӧсь нёкчим вевтъясыс, а веськыда ортсӧ воссьӧны нёкчим щельяс — ӧтарас вит и мӧдарас вит.
Лӧз акула оз лэдз пӧк, а вайӧ ловъя пиянӧс.
Лӧз акула кындзи саридзьясын да океанъясын олӧны мукӧд пӧлӧс акулаяс.
Мукӧдъясыс на пиысь 12 метр кузьтаӧсь.
Эмӧсь акулаяс и миян Сьӧд саридзын, но абу гырысьӧсь — сӧмын метр кузяӧсь кымын.
На пӧвстысь ёнджыкасӧ паныдасьлӧ катран, либӧ «саридз пон».
Тайӧ сідзжӧ ловйӧн рӧдитысь акула.
Мортыдлы сійӧ абу ӧпаснӧй, но сёйӧ уна дона чери.
Сьӧд саридзса мӧд акула — «саридз кань» — рӧдмӧ колькъясӧн.
Джуджыд ваын олысь черияс.
Кымынкӧ сюрс метр пыднаын ва пытшкын олан условиеыд дзик мӧд.
Татшӧм джуджыд саридз пыдӧс вылад вылысяньыс личкӧ зэв джуджыд ва слӧй, кодлӧн сьӧкталуныс вывті ыджыд.
Сы вӧсна, кор джуджыд васа пемӧстӧ перъясны веркӧс вылӧ, найӧ ёна польтчӧны, весигтӧ потлӧны.
Налӧн тушаыс велалӧма овны ыджыд давление улын.
Ва веркӧсас на вылӧ личкӧмыс ёна чинӧ, и сэк найӧс паськӧдӧны сійӧ газъясыс, кодъяс эмӧсь на пытшкын.
Татшӧм джуджыдінъясӧдз шонді югӧръяс оз воны.
Тані нэмӧвӧйся пемыд да кӧдзыд.
Ваыслӧн температураыс тані улын: –2°-сянь +2°-ӧдз.
Тайӧ саридзса кӧдзыд шуштӧминыс кадысь-кадӧ югдыштавлӧ жебиник, уна рӧма биясӧн.
Тайӧ югъялӧны джуджыд васа пемӧсъяс.
Тані олӧны югъялан губкаяс, саридз кодзувъяс, саридз ёжъяс.
Тані плавайтӧны зэв мича югъялан черияс.
Ва пыдӧстіыс кыскасьӧны ракъяс, кодсюрӧяс на пӧвстысь сідзжӧ югъялӧны.
Торъя нин интереснӧйӧсь джуджыд васа черияс.
28-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма джуджыд васа чери — ыджыдвом.
Вомыс сылӧн нюжалӧ юр кузялаыс.
Лыясыс тайӧ чериыслӧн небыдӧсь.
29-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма мӧд джуджыд васа чери — хиазмод.
Рушкуыс (желудок) и кынӧмыс сылӧн вермӧны ёна паськавлыны.
Тайӧ червыс вермӧ ньылыштны добычасӧ ас дорсьыс ыджыдджыкӧс.
Джуджыд васа пемӧсъяс вердчӧны сӧмын пемӧсъяс помысь, сы вӧсна мый джуджыдінъясад абу некутшӧм быдмӧг.
Найӧ либӧ ӧти-мӧдсӧ сёйӧны, либӧ вердчӧны сійӧ кулӧм колясъяснас, коді лэччӧ вылысяньыс.
Промысловӧй чери кыйӧм.
Чери кыйӧны быдлаысь, кӧні сійӧ олӧ, но торъя нин ыджыд промыслӧвӧй тӧдчанлуныс чери кыйӧмыслӧн сэні, кӧні позьӧ кыйны регыдӧн уна чери, — саридзын да ыджыд ю вомъясланьын.
Тан жӧ кыйӧм чериыс заптыссьӧ: медым сійӧс позяс нуны мукӧд районъясӧ, сійӧс солалӧны, коптитӧны, косьтӧны, маринуйтӧны либӧ запаяйтӧм жӧч банкаясӧ лӧсьӧдӧны кансеръяс видӧн.
Тан жӧ торйӧн солалӧны кыйӧм чериыслысь босьтӧм пӧксӧ.
Промыслӧвӧй чери кыйӧм миян заводитчис медводз Волга да мукӧд ыджыд ю вомъясын.
Чери кыйысьяс важӧн нин казялӧмаӧсь, мый быд вося ӧти кадъясӧ уна пӧлӧс черияс, кодъяс олӧны саридзын, ӧтувтчӧны ыджыд чукӧръясӧ да пырӧны ю вомъясӧ.
Тайӧ чериясыс локтӧны саридзсянь ю вомъясӧ кульмыны.
Татшӧм чериясыс шусьӧны проходнӧйясӧн.
Проходнӧй чериясӧн лоӧны: вобла, астраханьса сельди, осетр, белуга, севрюга, лосось да кета.
Сідзнад, ыджыд юяс вомланясджык чериыд ачыс пырӧ нюжӧдалӧм тывъясас.
Медуна тані черисӧ кыйӧны тулысын, сы вӧсна, мый миян унджык проходнӧй чериясыс кульмӧны тулысын.
Тайӧ кадыс шусьӧ тулысся путинаӧн.
Чери кыйӧм серти СССР босьтӧ мирас медводдза местаяс пиысь ӧтиӧс.
Сӧмын тай и тайӧ уна чериыс миян канмуса уна миллион лыда йӧзыдлы оз на тырмы.
Сы вӧсна сӧвет власть нуӧдӧ уна мераяс сы могысь, медым содтыны чери кыйӧмсӧ.
Торъя ыджыд тӧдчанлун босьтӧ саридзса чери кыйӧм паськӧдӧм.
Революцияӧдз саридзса чери кыйӧм нуӧдсис важ, бӧрӧ кольӧм способъясӧн, ичӧтик паруснӧй суднояс вылын.
Ӧні миян саридзьяс вылын черисӧ кыйӧны усовершенствуйтӧм способӧн — тралъяс отсӧгӧн (30-ӧд серпас).
Трал сійӧ паськыд вома мешӧк кодь ыджыд тыв, кодӧс ас бӧрсяыс кыскӧ торъя паракод — тральщик.
Ӧнія тральщикъяс, либӧ траулеръяс, — сійӧ настоящӧй вавывса фабрикаяс: сэні эмӧсь машинаяс черисӧ керӧм вылӧ, черияслысь быдсяма пӧлӧс шыбласъяссӧ используйтӧм вылӧ, чери гос сывдӧм вылӧ.
Чери вӧдитӧм.
Чери вӧдитан заводъяс.
Быд во миян ваясысь кыйӧны зэв уна чери.
Сы могысь, медым чери запасъясыс эз чинны, колӧ бура нуӧдны чери овмӧс да черисӧ кыйны сідзи арталӧмӧн, медым кольӧм чериыс вермис рӧдмыны да вежны сійӧс, кодӧс вӧлі кыйӧма.
Та вӧсна Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр лэдзис торъя законъяс хищническӧя чери бырӧдӧмкӧд вермасьӧм могысь.
Но миянлы колӧ не сӧмын видзны, но и содтыны миян канмуса ловъя чери запасъяссӧ.
Сы могысь миян котырталӧма чери вӧдитан торъя заводъяс, кӧні донаджык промысловӧй черияслысь быдтӧны арпиянсӧ.
А сыбӧрын арпиянсӧ лэдзӧны ваясӧ.
Кутшӧм ногӧн жӧ артмӧны заводас арпияныс?
Сы могысь эньсӧ кутӧны ваысь, сійӧс косӧдз чышкӧны полотенцыӧн, сэсся виччысьӧмӧн пычкӧны сылысь пӧксӧ эмалированнӧй тазйӧ.
Сэсся босьтӧны айсӧ да сідз жӧ пычкӧны сылысь нексӧ.
Та бӧрын пӧксӧ да нексӧ гудралӧны сӧстӧм бордйӧн.
Сэк айыслӧн некыс веськалӧ быд пӧк вылӧ, и пӧкйыс лоӧ оплодотворитӧма.
Оплодотворитӧм пӧксӧ бура мыськалӧны.
Сы бӧрын сійӧс пуктӧны чери быдтан торъя аппаратъясӧ, кодъяс пытшті визувтӧ ва, и сэні пӧкъясысь быдмӧны арпиян (31-ӧд серпас).
Искусственнӧя чери рӧдмӧдігӧн оплодотворитӧм вылӧ босьтӧм быд сё пӧкйысь этша пыдди артмӧ 70 кымын арпи.
Ваясын вӧляысь (естественнӧя) оплодотворитчигӧн пӧкйыслӧн ыджыдджык юкӧныс кольӧ оплодотворитчытӧг, сы вӧсна мый визулыс кизьӧр нексӧ нуӧ бокӧ.
Та кындзи уна пӧк сёйӧны пемӧсъяс, и быдмӧ сӧмын ичӧтик юкӧн.
Прудӧвӧй овмӧс.
Зэв уна чери ми вермам босьтны бура пуктӧм прудӧвӧй овмӧсысь.
Кутшӧмсюрӧ чериясӧс — карп, ёді, гыч — позьӧ вӧдитны колхозъясын, совхозъясын да кар бердса овмӧсъясын сідз жӧ, кыдзи яй вӧсна вӧдитӧны гортса скӧтӧс либӧ лэбачьясӧс.
Эмӧсь весигтӧ карплӧн «гортса» торъя пӧрӧдаяс.
Татшӧмъясыс, шуам, зеркальнӧй карпъяс (32-ӧд серпас).
Зеркальнӧй карплӧн тушаас сьӧмыс зэв этша, сы вӧсна сійӧс кокни весавны.
Тушаыс налӧн яя, и найӧ быдмӧны ӧдйӧджык вӧлявывса карпъяс серти, кодъясӧс шуӧны сазанъясӧн
Черилы бур прудйыд, кыдзи скӧтлы видз, лоас водянӧй бур пӧскӧтинаӧн.
Прудйӧ чукӧрмӧны муысь мыськӧм уна пӧлӧс веществояс.
Татшӧм условиеяс дырйиыд прудса ваын рӧдмӧны зэв уна васа пемӧсъяс да быдмӧгъяс, кодъяс и лоӧны черияслы сёянӧн.
Тулысын кӧ татшӧм прудъяс лэдзан чери, то ар кежлӧ сылӧн сьӧкталуныс ёна содӧ.
Медыджыд выгӧда прудӧвӧй овмӧсын сетас карп.
Сійӧ и ӧдйӧ быдмӧ и бура олӧ сулалан ваын.
Тулыснас — апрель помын либӧ май заводитчигӧн — прудйӧ лэдзӧны вося карпъясӧс.
А тайӧ вося карпъясыс миян ӧні быдтысьӧны наросьнӧ лӧсьӧдӧм карп быдтанінъясын.
Сэтысь жӧ найӧс позьӧ босьтны колхозса прудъясӧ лэдзӧм вылӧ.
Карпъясӧс, прудйӧ лэдзӧм бӧрын кольӧны сэтчӧ гожӧмбыд кежлӧ.
Арнас — октябрын кымын, йи лотӧдз на, — прудйысь васӧ лэдзӧны, а став черисӧ, коді чукӧрмӧма джуджыдджыкинын — чери гуранын — лэпталӧны сакъясӧн.
Косьтӧм прудсӧ кольӧны косӧн мӧдво тулысӧдз, кор сійӧс бӧр тыртасны ваӧн да выльысь лэдзасны сэтчӧ вося карп пиянӧс.
Прудсӧ кӧ оз позь косьтыны, сэк черисӧ кыйӧны тывйӧн либӧ кӧвтымӧн.
Уна прудъясын черисӧ лоӧ вердыштны.
Карпъясӧс позьӧ вердны сюӧн, чечевицаӧн, пуӧм картупельӧн да мукӧд видз-му овмӧс шыбласъясӧн.
Карпъясӧс кындзи прудъясад сідзжӧ вӧдитӧны гычьясӧс.
Гычьясӧс вӧдитны позьӧ пӧшти быд колхозса прудйын.
Чериӧс бура вӧдитан удж корӧ бура видзӧдӧм не сӧмын чери бӧрся, во и прудъяс бӧрсяыс, кӧні сійӧ олӧ.
Прудъясыд дӧзьӧриттӧгыд тырӧны, нюрмӧны.
Сэтшӧм прудъясад сёян да сынӧд тырмытӧм вӧсна чериыд кулӧ.
ЗЕМНОВОДНӦЙЯС.
Лягуша.
Водз тулысын, кыдз сӧмын прудъяс вылысь да нюръяс вылысь сылас йи, заводитчасны лягуша концертъяс.
Сійӧ петкӧдлӧ, мый воӧма лягушаяслӧн кульман кад.
И регыд став сулалан ваясын кутасны довкъявны студень сяма зэв нильӧг лягуша пӧк комӧкъяс.
Сійӧ комокъясас тыдалӧны сьӧд чутъяс; тайӧ — лягушалӧн пӧкъясыс (33-ӧд серпас).
Тулысса шонді шонтӧ пӧкъяссӧ, и кымынкӧ лун мысти найӧ лоӧны нин оз «чутъяс» кодьӧн, а пӧрӧны запятаяясӧ: тайӧ пӧкъясысь артмисны зародышъяс.
Кольӧ нӧшта кымынкӧ лун, и зародышъяс пӧрасны ичӧтик даръюръясӧ (головастикъясӧ).
Даръюр ньӧти оз мун гырысь лягуша вылӧ.
Сылӧн абуӧсь кокъяс, сы пыдди эм кузь пелыс кодь бӧж, код отсӧгӧн сійӧ ваас и плавайтӧ.
Даръюр лолалӧ нёкчимъясӧн, чери моз жӧ.
Вомыс сылӧн ичӧтик, сійӧн сійӧ йирӧ ваувса быдмӧгъясӧс.
Став туша сертиыс и став оланног сертиыс даръюр ёнджыкасӧ мунӧ чери вылӧ.
Матыстчӧ гожӧм.
Даръюр быдмӧ, сылӧн мыччысьӧны ичӧтик кокъяс — первой бӧръяясыс, сэсся и водзкокъясыс.
Даръюр вочасӧн кутас пӧрны ичӧтик лягушаӧ.
Кокъясыс сылӧн лоасны кузьджыкӧсь, а бӧжыс дженьыдджык.
Нёкчимъяс бырӧны, и туша пытшкас лоӧны тыяс.
Вомыс лоӧ паськыд.
Ичӧтик лягуша тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутас петавлыны вадорӧ.
Медбӧрын, гожӧм шӧрын нин, ичӧтик лягушалӧн бӧж колясыс ньӧтик оз кут тӧдчыны.
Даръюрлӧн лягушаӧ пӧрӧмыс помасис.
Ыджыд лягуша олӧ косын и ваын.
Сылӧн эмӧсь тыяс, и сійӧ лолалӧ атмосфернӧй сынӧдӧн.
Бӧр лапаса чуньяс костас лягушалӧн эмӧсь вартчан перепонкаяс.
Та вӧсна ваын лягуша бура вермӧ вартчыны и сунавны.
Но сійӧ сэтшӧм жӧ бура чеччалӧ и му вылын; сылӧн кокъясыс приспособитӧма и косінті ветлӧдлӧм вылӧ.
Аддзас кӧ гагӧс, сійӧ зэв ӧдйӧ лэдзӧ вомсьыс клей кодь сибдӧда кывсӧ да сійӧн кутӧ гагсӧ.
Но кадысь кадӧ лягушалы лоӧ пыравлыны ваӧ.
Кучикыс лягушалӧн куш да зэв вӧсни.
Жар, кос поводдяӧ сійӧ оз вермы видзны ассьыс тушасӧ косьмӧмысь, сы вӧсна лягушалы лоӧ овны матынджык ва дорсянь либӧ дзебсясьны гож сайясӧ.
Арнас лягушаяс лэччӧны прудъяс да тыяс пыдӧсӧ, пырӧны илас да сэні тӧвйӧны.
Кутшӧм пемӧсъясӧс ми шуам земноводнӧйясӧн.
Лягушаӧс да сылы матыса мукӧд пемӧсъясӧс, кодъяс воддза кадсӧ олігӧн мунӧны черияс вылӧ, лолалӧны нёкчимъясӧн да олӧны ваын, а бӧрын вежсьӧны и олӧны ваын и косын, шуӧны земноводнӧйясӧн.
Земноводнӧйяс лыдӧ тшӧтш пырӧны жабаяс да тритонъяс.
Жабаяс.
Жабаяс асланыс туша сертиыс мунӧны лягушаяс вылӧ, сӧмын кучикыс налӧн абу шыльыд, а мылькйӧсь да бӧръя кокъясыс дженьыдджыкӧсь да слабджыкӧсь лягушалӧн дорысь.
Лун кежлас найӧ дзебсьылӧны и сӧмын пемдігас петӧны добыча корсьны.
Жабаяс миянлы вайӧны уна пӧльза сійӧн, мый найӧ сёйӧны миянлы лёк вайысь лёльӧясӧс да номыръясӧс.
Тритонъяс.
Тритонъяс (34-ӧд серпас) олӧны прудъясын да сӧмын кадысь-кадӧ кыпӧдчывлӧны ва вылӧ, медым лэдзны тыяссьыс тшыкӧм сынӧдсӧ да босьтны сӧстӧмӧс.
Налӧн бӧжыс нэм кежлас кольӧ, и тритон ортсысяньыс неуна мунӧ лёкгаг вылӧ.
Но сылӧн тушаыс лёкгаглӧн дорысь омӧльджыка приспособитчӧма косінын овнысӧ.
Кучикыс налӧн вӧсньыдик и куш, кокъясыс зэв слабиникӧсь, бӧжыс, кыдзи и даръюрлӧн, веслӧ кодь, сы отсӧгӧн тритон и плавайтӧ.
Но косьмас кӧ ичӧтик вагураныс, кӧні олӧны тритонъяс, сэк найӧ вермӧны кыссьыны мӧд ва гуранӧ.
ПРЕСМЫКАЮЩӦЙЯС.
Сэтшӧм пемӧсъяс, кыдз лёкгагъяс да змейяс, шусьӧны веглясьысьясӧн.
Пресмыкайтчыны — сійӧ лоӧ кыссьыны, нуны тушатӧ муӧд кыскӧмӧн.
Змейяс муӧд кыссьӧны сы вӧсна, мый налӧн кокыс абу.
Лёкгаглӧн эськӧ кокъясыс и эмӧсь, но найӧ вывті дженьыдӧсь, и лёкгаг сідзжӧ кыссьӧ муӧд.
Веглясьысьяслӧн тушаас температураыс абу постояннӧй, кыдзи миян да мукӧд шоныд вира пемӧсъяслӧн — лэбачьяслӧн да зверъяслӧн.
Сы вӧсна налӧн олӧмыс ставнас йитчӧма ывлавывса температуракӧд, и миян кӧдзыд климатыс налы омӧля лӧсялӧ.
Веглясьысьясыс миянын этша, и став веглясьысьыс миян — тӧдчана ичӧт пемӧсъяс.
Лёкгагъяс.
Лёкгагъяс (35-ӧд серпас) — миянын обыкновеннӧй веглясьысьяс.
Торъя нин унаысь миян сюрлывлӧ вӧръясын ичӧтик, пемыд рӧма ловйӧнвайысь-лёкгаг, коді шусьӧ сідзи сы вӧсна, мый эньясыс вайӧны ичӧтик ловъя пиянӧс.
Мукӧд лёкгагъясыс рӧдмигас вайӧны колькъяс.
Мича гожся лунъясӧ лёкгаг петӧ шондіӧн югдӧдӧм местаӧ и пукалӧ шонді водзын.
Тані сійӧ кыйӧдӧ добыча — уна пӧлӧс гагъясӧс.
Лёкгаг повзяс кӧ, ӧдйӧ пышйӧ да дзебсьӧ кутшӧмкӧ щельӧ.
Лёкгаглӧн тушаыс тупкӧма топыд роговӧй чешуйкаӧн, коді сійӧс видзӧ косьмӧмысь да доймӧмысь.
Земноводнӧйясысь торъялӧ лёкгаг сійӧн, мый тайӧ — дзик косын олысь пемӧс.
Кӧть эськӧ кокъясыс лёкгаглӧн ичӧтикӧсь да слабиникӧсь, котралӧ сійӧ ӧдйӧ, аслас бӧжа тушанас веглясигтырйи.
Сы бӧрся вӧтчысь хищник кӧ удитас сійӧс бӧжӧдыс кутны, сэк сійӧ непроизвольнӧя дзик пыр тушасьыс бӧжсӧ торйӧдас.
Орӧм бӧжыс недыр кад веглясьӧ на, да, сыкӧд хищникӧн ноксиг костті, ачыс лёкгагыс удитӧ пышйыны да дзебсьыны.
Недыр кад мысти лёкгаглӧн бӧжыс выльысь быдмӧ, но оз нин овлы сэтшӧм кузь, кыдз первойыс.
Та вӧсна ми тшӧкыда аддзывлам дженьыд бӧжа лёкгагъясӧс.
Мисьтӧм да кӧдзыд лунъясӧ лёкгагъяс дзебсьӧны нитшкӧ либӧ пырӧны мыръяс улӧ.
А арсяньыс лёкгагъяс усьӧны узьӧмӧ.
Гыж кодь сьӧма кучикнад вевттьысьӧмла кутшӧмсюрӧ лёкгагъяс весигтӧ вермӧны овны кос степьясын да лыа овтӧминъясын.
Миян змейяс — уж да гадюка.
Миян канмуын паськыда олӧны кык змей — уж да гадюка.
Колӧ велӧдчыны найӧс тӧдмавны, медым кадын асьтӧ видзны яда гадюкаысь и не повзьыны ядтӧм ужысь.
Уж.
Ужӧс (36-ӧд серпас) кокни тӧдны кык синмӧ шыбитчан виж пятнаяс серти, кодъяс эмӧсь сылӧн юр бӧрас.
Став тушаыс ужлӧн вылыссяньыс сьӧд рӧма.
Ужъяс паныдасьлӧны ёнджыкасӧ увтас да васӧд местаясын, прудъяс да нюръяс дорын.
Кыдз и став мукӧд змейяслӧн, ужлӧн кокыс абу.
Ассьыс кузь тушасӧ вегльӧдлӧмӧн, уж вель ӧдйӧ кыссьӧ муӧд.
Кыссьысь змей ныр нюжӧдӧма ассьыс кузь вожа кывсӧ да сійӧн видлалӧ ставсӧ, мый паныдасьӧ туй вылын.
Тайӧ кывсӧ тшӧкыда шулӧны «чушканӧн», но сылы сэтшӧм нимсӧ сетӧмыс дзик неправильнӧ.
Уж вердчӧ медъёнасӧ лягушаясӧн.
Кыйсигӧн либӧ врагъясысь пышйигӧн, уж бура плавайтӧ да суналӧ ваын.
Вомнас добычасӧ кутӧм бӧрын, уж ньылыштӧ сійӧс ставнас.
Став змейясыслӧн вомыс сэтшӧм ёна вермӧ паськавлыны, мый сійӧ вермӧ ньылыштны добыча, кодъяс ассьыс кызджык.
Гожӧмнас ужлӧн эньясыс пуктӧны колькъяс, кодъяс небыдик кучик кышаӧсь.
Тӧвнас ужъясыс усьӧны узьӧмӧ.
Гадюка.
Гадюка (37-ӧд серпас) пӧшти сы ыджда жӧ змей, кыдзи и уж.
Ёнджыкасӧ сійӧ олӧ вӧръясын.
Рӧмыс гадюкалӧн унджыкысьсӧ овлывлӧ рудов либӧ бурӧй, а мышку шӧрӧдыс став туша кузялаыс мунӧ сьӧд чукыльӧсь визь.
Мукӧддырйиыс сюрлывлӧны и дзик сьӧд гадюкаяс.
Сӧмын найӧс кокниа позьӧ торйӧдны ужысь, сы вӧсна мый налӧн виж пятнаясыс юр вылас оз овлыны.
Вылыс черлыас гадюкалӧн пукалӧны кузь, вӧсни да зэв ёсь ядовитӧй пиньяс.
Кор гадюка абу скӧрмӧма, сэк сылӧн пиньясыс ёсьладор помъяснас водӧмаӧсь пытшкӧсланьыс.
Кор змейыс кодкӧ вылӧ уськӧдчигӧн либӧ водзсасигӧн вомсӧ паськӧдӧ, сэк сылӧн пиньясыс сувтӧны.
Аслас добыча вылӧ либӧ аслас враг вылӧ уськӧдчигӧн, гадюка ассьыс пиньяссӧ сюйӧ сылы тушаас, я сэки ранаас веськалас пиньсьыс змей ядыс.
Тайӧ ядыс виӧ сійӧ посни пемӧсъяссӧ, кодъясӧс гадюка сёйӧ.
Мортӧс гадюкалӧн курччӧмыс кӧть эськӧ и оз ви, но ёна висьӧдӧ.
Гадюка ёнджыкасӧ кыйсьӧ войын.
Медъёна сійӧ кыйӧ вӧрса шыръясӧс.
Луннас сійӧ унджыксӧ куйлӧ шонді водзын.
Йӧз вылӧ сійӧ некор оз уськӧдчы и морт матыстчигӧн унджыкысьсӧ зільӧ пышйыны.
Гадюкаӧс кӧ дӧзмӧдан либӧ тӧдлытӧг тувччан сы вылӧ, сэк сійӧ ассьыс яда пиньяссӧ сутшкӧ и мортлы.
Водзсасьны лӧсьӧдчигӧн, сійӧ повзьӧдӧм могысь чушкӧ, гартыштчӧ, сэсся паськӧдӧм вома юрсӧ тэрыба шыбитӧ водзлань да яда пиньяснас бытшкӧ врагсӧ.
Арнас гадюка рӧдитӧ кымынкӧ пи — ичӧтик гадюкаясӧс, кодъяс кузьтанас и кызтанас карандаш ыдждаӧсь.
Жар муясса веглясьысьяс.
Став веглясьысьясыс зэв ёна кылӧны шоныдсӧ да кӧдзыдсӧ.
Сы вӧсна медуна веглясьысьясыс олӧны жар тропикдорса муясын.
Сэн жӧ паныдасьлӧны и медся гырысь веглясьысьяс.
Змейяс.
Тропикдорса муясын уна эмӧсь быдсяма пӧлӧс ядовитӧй змейяс, миян войвывса гадюкаясысь ёна ӧпаснӧйджыкӧсь.
Налӧн курччӧмыс овлӧ кувтӧдз и мортлы и пемӧсъяслы.
Эмӧсь тропикдорса муясын и ядтӧм змейяс.
Медгырысьясыс на пӧвстысь — удавъяс, кузьтанас овлӧны 6 метрӧдз, а мукӧд дырйиыс и 10 метрӧдз.
Тайӧ змейясыс вермӧны ньылыштны дзоньнас кӧзаӧс либӧ порсьӧс, кӧть эськӧ унджыкысьсӧ вердчӧны посниджык пемӧсъясӧн.
Ужъяс кӧ ассьыныс добычасӧ ньылыштӧны ловйӧн, удавъяс водзджык добычасӧ виӧны асланыс тушаӧн гартыштӧмӧн да ыджыд выннаныс топӧдӧмӧн.
Добычасӧ ньылыштӧм бӧрын, удав дыр сійӧс переваривайтӧ да кымынкӧ недель чӧж нинӧм оз сёйлы.
Крокодилъяс.
Африкаса, Лунвыв Азияса да Америкаса юясын да тыясын олӧны крокодилъяс (38-ӧд серпас).
Кутшӧмсюрӧ крокодилъяс овлывлӧны 8 метр кузьтаӧсь.
Налӧн тушаыс тупкысьӧма лы щитъясысь да роговӧй пластинкаясысь артмӧм топыд панцырӧн.
Кокниа да ӧдйӧ ветлӧдлӧ крокодил ваын.
Лапаясас сылӧн чуньяс костас эмӧсь вартчан перепонкаяс, а боксяньыс топӧдӧм ён бӧжыс сылы отсалӧ вартчыны.
Крокодилъяс — зэв горш хищникъяс.
Вердчӧны найӧ ёнджыкасӧ чериӧн, но унаысь уськӧдчывлӧны тшӧтш и косінын олысь пемӧсъяс вылӧ.
Крокодил куйлӧ ва улын, ассьыс мылькъя синъяссӧ да ныр помсӧ (ныр розьяссӧ) сэтысь мыччӧмӧн.
Сідзнад, крокодил вермӧ лолавны, аддзыны, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, но ачыс вадорсяньыс омӧля тӧдчӧ.
Но матыстчас кӧ ю дорӧ кутшӧмкӧ пемӧс юны, крокодил уськӧдчӧ сы вылӧ да зэв уна ёсь пиня паськыд вомнас кватитӧ сійӧс.
Овлӧ, мый крокодилъяс кыскывлӧны ваӧ и мортӧс.
Унаысь крокодилъяс петавлӧны вадор вылӧ да куйлӧны сэн, шонді водзын шонтысьӧны.
Но косінад найӧ абуджык пелькӧсь и ичӧтик опасность дырйи зільӧны ӧдйӧджык пырны ваӧ.
Крокодиллӧн эньыс быд во пуктӧ кыксё гӧгӧр кольк, ил либӧ лыа пиӧ тыртӧмӧн.
Черепахаяс.
Черепахаяс (39-ӧд серпас) зэв ёна торъялӧны став мукӧд веглясьысьяссьыс.
Налӧн тушаыс тупкӧма топыд лы панцырӧн, коді артмӧма мышкувывса да кынӧмувса щитъясысь.
Сӧмын юрыс, кокъясыс да бӧжыс мыччысьӧмаӧсь ортсӧ, но быд повзигӧн черепаха найӧс кыскӧ панцыр пытшкӧ.
Черепаха кыссьӧ зэв ньӧжйӧн.
Сылы оз ков пышйӧмӧн видзны асьсӧ яйвыв пемӧсъясысь, сылӧн ён панцырыс бур дорйӧг.
Черепахалӧн панцырыс ӧтторъя сійӧ корпакӧд.
Черепахаяс эмӧсь и СССР-са лунвыв обласьтъясын.
ЛЭБАЧЬЯС.
Лэбачьяс став туша тэчасног вылӧ зэв ёна тӧдчис сылӧн лэбавны верманлуныс.
Лэбачлӧн тушаыс вевттьысьӧма перӧясӧн.
Перӧясыс да гӧныс эм юр вылас, голяас и туша вылас.
А медъён да медгырысь перӧясыс лоасны бордъясас да бӧжас.
Мыйла жӧ колӧны лэбачлы тайӧ перӧясыс да гӧныс?
Лэбачьяс, кыдзи и зверъяс, — шоныд вира пемӧсъяс.
Перӧясыс да гӧнъясыс видзӧны лэбачлысь тушасӧ кӧдзыдысь.
Торъя перӧяс да гӧнъяс костын век кольӧны сынӧд слӧйяс, а, кыдз ми тӧдам, сынӧд омӧля нуӧдӧ шоныдсӧ.
А бордъясас да бӧжас перӧясыслӧн коланлуныс мӧд нин.
Лэбач бордъясса ыджыд ён перӧяссӧ ми шуам ӧвтчан перӧясӧн, а бӧжсьыс перӧяссӧ — веськӧдланъясӧн.
Тайӧ нимъясыс нин петкӧдлӧны, мыйла колӧны лэбачьяслы тайӧ перӧясыс.
Лэбачьяслӧн пиньясыс абуӧсь, и сьӧкыд пиня черлыяс пыдди ми аддзам налысь кокньыдик роговӧй ныр (клюв).
Лэбачьяслӧн лыясыс ёнӧсь, но зэв вӧсньыдикӧсь.
Ыджыдджык лыяс пытшкас эм сынӧд.
Сынӧд тыра гадьяс куйлӧны и гырк пытшкӧсас.
Тайӧ ставыс вӧчӧ лэбачлысь тушасӧ кокньыдджыкӧн мувывса пемӧс туша серти.
Лэбавны вермӧм вӧсна став лэбачьяслӧн тэчасногын ӧткодьторйыс зэв уна.
Та вӧсна ми зэв кокниа вермам торйӧдны лэбачӧс став мукӧд пемӧсъясысь.
Но аслыныс сёянсӧ разнӧй лэбачьяс судзӧдӧны разнӧй ногӧн, и тайӧ торъялӧмыс петкӧдчысьӧ найӧ ортсы тэчасног вылас.
Ӧти торъялӧмъяс ми аддзам хищнӧй лэбачьяслысь, мӧдъясӧс — кӧйдыс сёйысьяслысь, коймӧдъясӧс — гаг сёйысъяслысь да сідз водзӧ.
Хищнӧй лэбачьяс.
Хищнӧй лэбачӧс тӧдмавны абу сьӧкыд.
Сылӧн чукыля ныр, да ыджыд ёсь гыжъяса вына лапаяс.
Миян Союзын олӧны кутшъяс, варышъяс, сюзьяс да мукӧд хищникъяс.
Кодсюрӧ хищнӧй лэбачьяс пӧвстысь мортлы вайӧны вред — усьласьӧны гортса лэбачьяс вылӧ, бырӧдӧны пӧткаясӧс.
Но уна хищникъяс, кыдз шуам сюзь, тупъюр варыш, вайӧны пӧльза: бырӧдӧны миян муяслы вред вайысь шыръясӧс, сусликъясӧс да мукӧд гыджгунъясӧс.
Кутш (40-ӧд серпас) — зэв ыджыд хищнӧй лэбач.
Кутшӧмсюрӧ кутшъяслӧн кузьтаыс (нырсяньыс да бӧж йылӧдзыс) овлӧ дзонь метрӧдз.
Кутшъяс кыйӧны кӧчьясӧс, крысаясӧс, уна пӧлӧс лэбачьясӧс да мукӧд пемӧсъясӧс, мукӧд дырйиыс найӧ кыскылӧны стада пытшкысь том баляпиянӧс да кӧзапиянӧс.
Кутшъяс лэбалӧны зэв вылыті.
Аслас ёсь синъяснас сійӧ ылысянь аддзӧ ассьыс добычасӧ.
Ньӧв моз вылысянь уськӧдчӧ сы вылӧ хищник да шымыртӧ сійӧс ёсь гыжъяснас.
Крука ныр помнас кутш розьӧдӧ сылысь юрлысӧ, а кор сійӧ заводитас сёйны ассьыс добычасӧ, нырлӧн лэчыд доръясыс вундалӧны яйсӧ, быттьӧ ножичӧн.
Варыш позъялӧ миян вӧръясын.
Тайӧ вель ыджыд да ён хищник, но зэв виччысьысь.
Сійӧ некор оз лэбав вылыті, а век уськӧдчӧ сайсянь.
Кутшӧмкӧ пу увъяс костӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ кыйӧдӧ ассьыс жертвасӧ да сэсянь ӧдйӧ уськӧдчӧ сы вылӧ.
Варыш — вреднӧй лэбач.
Сійӧ бырӧдӧ мортӧн кыян дона пӧткаясӧс да тшӧкыда уськӧдчывлӧ миян гортса лэбачьяс вылӧ.
Кӧйдыс сёйысь лэбачьяс.
Жонь.
СССР шӧр юкӧнса вӧръяс бердын, паркъясын да садъясын тӧвнас тшӧкыда позьӧ аддзыны жонь чукӧръяс.
Жоньяслӧн лӧсьыда чипсӧмыс ылысянь петкӧдлӧ, кӧні найӧ пукалӧны.
Сьӧд югъялан бордъясыс да бӧжыс, еджыд бӧж вылысыс, айяслӧн гӧрд морӧсыс — тайӧ ставыс зэв мичаа торйӧдӧ жонь чукӧрӧс лымйӧн либӧ пужйӧн (гыӧрӧн) тупкысьӧм пу увъяс вылын.
Мукӧддырйиыс жоньяс часъясӧн пукалӧны пу вылын да сёйӧны кӧйдыссӧ.
Пелысь, тусяпу вотӧсъясысь найӧ перъялӧны кӧйдысъяссӧ, а небыдсӧ шыблалӧны.
Оз гежӧда жоньяс вердчыны плодовӧй пу гаръясӧн.
Кыз ён нырнас зэв бура вермӧны найӧ перъявны тайӧ чорыд сёянсӧ.
Кӧрым корсьӧм могысь найӧ лэбалӧны садъясті, паркъясті, вӧр бердъясті, а тулыснас найӧ лэбзьӧны сук вӧръясӧ.
Тані найӧ вӧчӧны аслыныс позъяс да быдтӧны пиянсӧ.
Уркай.
Уркайяс вердчӧны коз пу кӧйдысъясӧн, кодъяс эмӧсь козпу коль чешуйкаяс костас (41-ӧд серпас).
Мортлы кольсьыс кӧйдыссӧ чуньнад кыскыны абу зэв кокни, а уркай аслас нырнас 2–3 минутӧн килльӧ кольсӧ.
Уркайлӧн нырыс приспособитӧма кольлысь кӧйдысъяс перъялӧм вылӧ: клювлӧн улысладор да вылысладор джынъясыс крестасьӧны да ӧти-мӧд саяс пырӧны.
Уркайлысь позсӧ пияннас либӧ колькъяснас позьӧ аддзыны весиг тӧвнас, сійӧ сы вӧсна мый налы тырмӧ сёяныс пиянсӧ вердны во чӧж.
Миян другъяс — гаг сёйысь лэбачьяс.
Лэбачьяс, кодъяс вердчӧны гагъясӧн, зэв вӧрысьӧсь.
Кодсюрӧ на пӧвстысь шобӧны пуяслысь стволъяссӧ, быдмӧгъяслысь коръяссӧ да сёйӧны уна пӧлӧс гагъяслысь лёльӧяссӧ, номыръяссӧ да куколкаяссӧ.
Мукӧдъяс дзонь чукӧръясӧн лэбалӧны сынӧдті гебъяс, номъяс, бобувъяс бӧрся, кодъясӧс найӧ лэбигмозыс и куталӧны.
Вред вайысь гагъясӧс бырӧдӧмӧн, тайӧ лэбачьясыс мортлы вайӧны ыджыд пӧльза.
Сы вӧсна найӧс колӧ быдног матыстны да видзны, да некутшӧм ногӧн оз ков жугӧдлыны налысь позъяс.
Чикыш.
Тулыснас апрель помын либӧ май заводитчигӧн ылыс Африкаысь миянӧ локтӧ ӧдйӧ лэбалысь чикыш.
Воас, позтысяс сарайясӧ, картаясӧ, лэбувъясӧ и кутас быдтыны пиянсӧ.
Чикыш зэв ӧдйӧ лэбалӧ.
Сӧмын на удитан аддзыны сылысь еджыд морӧссӧ да сьӧд югъялан бордъяссӧ, кыдз миян синводзысь саялӧма нин.
Сійӧ лэбалӧ асывсяньыс сёр рытӧдз, кыялӧ гутъясӧс, номъясӧс да мукӧд гагъясӧс, кодъясӧс сійӧ ачыс сёйӧ да кодъясӧн вердӧ ассьыс пиянсӧ.
Чикышлӧн нырыс паськыд да ёсь, гагъясӧс кутавны зэв бур.
Гожӧм помын чикышъяс заводитӧны чукӧртчыны стаяясӧ.
Луннас найӧ лэбалӧны, кӧрым корсьӧны, а рытъяснас найӧ чукӧртчӧны ю, ты вадорӧ да узьӧны тростникъяс пӧвстын.
Арнас, кор гагъясыс лоӧны этша, чикышъяс ыджыд чукӧръясӧн лэбзьӧны Шӧр Африкаӧ.
Гагъяс бырӧдӧмӧн чикышъяс вайӧны мортлы ыджыд пӧльза.
Некор эн жугӧдлӧй тайӧ пӧльза сетысь лэбачьяслысь позъяссӧ!
Пыстаяс.
Пыстаяс — вӧръясын, паркъясын, садъясын олысьяс.
Налӧн чукӧръясыс лэбалӧны ӧти пу вывсянь мӧд пу вылӧ, ӧти ув вывсянь мӧд ув вылӧ.
Тадзи найӧ корсьӧны гебъясӧс, жукъясӧс, уна пӧлӧс гагъяслысь куколкаяссӧ.
Аслас вӧсни ёсьмӧм нырнас найӧ кыскалӧны гагъясӧс пу потасъясысь, кырсь улысь.
Тайӧ гагъяссӧ найӧ асьныс сёйӧны и сійӧн жӧ вердӧны ассьыныс пиянсӧ.
Но сьӧкыд овлӧ пыстаяслы тӧвнас, кор пуясыд тупкысьӧмаӧсь лымйӧн да йиӧн.
Сэк найӧ оз вермыны корсьны аслыныс гагъястӧ.
Тӧвнас пыстаясыд ёна кулалӧны тшыгъялӧмысь.
Ми вермам видзны пыстаясӧс тшыгла кулӧмысь.
Тайӧ лэбачьяссӧ колӧ вердыштавны.
Ӧшӧдӧй ӧшинь улад кормушкаяс, пукталӧй сэтчӧ кутшӧмкӧ кӧйдысъяс, нянь крӧшкияс.
Пыстаяс — миян другъяс.
Кымын унджык лоӧ пыста, сымын унджык лоӧ бырӧдӧма гагъясӧс — градвывса да садса тшыкӧдысьясӧс.
Кыдзи рӧдмӧны лэбачьяс.
Став лэбачьясыс вайӧны колькъяс.
А колькъясысь петӧны пиян.
Медым тӧдмасьны кольк тэчасногнас, видлалам курӧглысь кольксӧ.
Колькъясыс вылыссяньыс вевттьысьӧмаӧсь чорыд известковӧй кышӧн.
Ньӧжйӧник поткӧдам кышсӧ да кисьтам пытшкӧссӧ тарелкаӧ.
Ми аддзам, мый кыш пытшкӧсладорсяньыс эм ещӧ вӧсньыдик еджыд кень кодь кучик.
Кольк пытшкӧсас эм кольквиж да белок.
Едждӧгыс паськалі тарелкаас, а кольквижыс эз, сы вӧсна мый сійӧс кытшалӧма кень кодь кольквиж кучикӧн.
Кольквиж вылысладор бокас тыдалӧ югыд пятна, сэтысь и заводитӧ быдмыны лэбач пиыслӧн зародышыс (42-ӧд серпас).
Кольквижыс, кыдзи и едждӧгыс, мунӧ зародышлы сёйӧм вылӧ.
Зародышлы быдмынысӧ колӧ шоныд.
Лэбач аслас тушанас кольксӧ шонтӧмӧн пӧжӧ пиянсӧ.
Кольк пытшкас быдмысь лэбачпиыс жугӧдӧ кышсӧ да сетысь петӧ.
Гортса лэбачьяс.
Гулюяс.
Чердакын, уна пӧлӧс стрӧйба вевтъяс улын тшӧкыда олӧны гулюяслӧн дзонь стаяяс.
Тані найӧ овмӧдчӧны гозйӧн, вӧчалӧны идзасъясысь да росторъясысь прӧстӧй позъяс, пуктӧны колькъяс да быдтӧны пиянсӧ.
Пияныс налӧн петӧны посньыдикӧсь, синтӧмӧсь, перӧястӧмӧсь.
Воддза кадсӧ бать-мамыс найӧс вердӧны торъя рысь кодь веществоӧн, коді налӧн артмӧ зобаныс.
Вежон кык мысти пияныс тупкысьӧны, перӧясӧн, а 4–5 вежон мысти лэбзьӧны позсьыс.
Гортса гулюяслӧн. эмӧсь уна пӧрӧдаяс.
Став тайӧ пӧрӧдаяссӧ морт лӧсьӧдіс дикӧй сизӧй гулюысь (43-ӧд серпас).
Кутшӧмсюрӧ гулю пӧрӧдаяс петкӧдлӧма 44-ӧд серпас вылын.
Дутыш торъялӧ сійӧн, мый сійӧ вермӧ пӧльтны ассьыс ыджыд зобсӧ.
Павлиний гулюлӧн эм зэв мичаа, паськӧдӧм веер модаа бӧж.
Турманлӧн эм сэтшӧм торъялӧм, мый сійӧ лэбигас патурликасьӧмӧн бергалӧ.
Якобинецлӧн эм голя гӧгӧрыс перӧясысь воротник.
Став тайӧ гулюясыс торъялӧны мичлунӧн, да найӧс видзӧны тешитчӧм вылӧ.
Кутшӧмсюрӧ гулюяс вермӧны корсьны ассьыныс позсӧ весигтӧ сэк, кор найӧс нуӧны уна дас да сё километръяс сайӧ.
Тайӧ свойствосӧ налысь зэв нин важӧн казялісны да татшӧм гулюяснас кутісны мӧдӧдавны письмӧяс.
Ылі путешествиеяс дырйи сьӧрсьыныс босьтӧны гулюясӧс, и кор колӧ гортаныс мӧдӧдны письмӧ, сійӧс кӧрталӧны гулюлы.
Бӧр позъяс лэбзьӧмӧн сійӧ тшӧтш нуӧ и письмӧсӧ.
Тайӧ гулюяссӧ шуӧны пошта гулюясӧн.
Пошта гулюясӧн пӧльзуйтчӧны и война дырйи.
Зэв унаысь збой разведчик, противниклы тылас пыригӧн, оз вермы йитчыны аслас йӧзкӧд ни телеграф ни телефон пыр.
Враг вундалӧ проводъяссӧ, кывзысьӧ.
Сы вӧсна война вылын юӧръяссӧ оз гежӧда мӧдӧдны гулюяскӧд.
Сы вылӧ разведчик босьтӧ аскӧдыс тшӧтш гулюӧс да сыкӧд мӧдӧдӧ письмӧ.
Абу кокни казявны да лыйны выліті лэбысь гулюӧс.
Челядьяс зэв унаысь быдтӧны гулюясӧс сӧмын забава могысь.
Найӧ вӧдитчӧны накӧд дзонь лунъясӧн, керкаяс вылӧ кавшасьӧмӧн вӧтлӧдлӧны найӧс.
Татшӧм сикаса «гулю видзӧмыд» туйтӧм.
Сэтысь абу некутшӧм пӧльза, сійӧ сӧмын босьтӧ зэв уна кад, а сы вӧсна весигтӧ вреднӧй.
Курӧгъяс.
Курӧглӧн лоӧмыс.
Асыв-лунвывса Азияса жар муясын — Индияын, Цейлон вылын да Зонд діяс вылын — сук кустъяс пӧвстын ӧні на олӧны дикӧй банкива курӧгъяс (45-ӧд серпас), кодъясын позьӧ кокниа тӧдмавны миян гортса курӧгъяслысь матыса рӧдвужсӧ.
Дикӧй банкива петуклӧн сэтшӧм жӧ мича рӧма перӧяс, кутшӧмъяс унаысь овлывлӧны миян пӧрӧдатӧм петукъяслӧн, а сідзжӧ кутшӧмсюрӧ культурнӧй пӧрӧдаяслӧн: зарниасян рӧма голя, гӧрдов мышку, сьӧдов бордъяс да бронзовӧй рӧма чарла модаа бӧж перӧяс.
А дикӧй банкива курӧгъяс, кыдз и миян таръяс, байдӧгъяс, перепелкаяс, пыр рудов рӧмаӧсь, мый вӧсна омӧля тӧдчӧны кустъяс пӧвстын; татшӧм «байдӧг» рӧмыс зэв унаысь паныдасьлӧ и миян гортса курӧгъяс пӧвстын.
Став дикӧй курӧг сяма лэбачьяс пӧвстысь сӧмын банкива петук сьылӧ «кикуруллю», тайӧ нӧшта висьталӧ, мый буретш банкива курӧгъясысь морт лӧсьӧдӧма ассьыс гортса курӧгсӧ.
Мый вӧчис курӧгӧс гортса лэбачӧн.
Кутшӧм жӧ ценнӧй качествояс морт аддзис аслыс миян дикӧй курӧгъяс прародительяслысь да кыдзи тайӧ качествояссӧ сійӧ используйтіс?
Ӧти-кӧ, став курӧгсяма лэбачьясыс — гырысь да яя лэбачьяс, найӧ сетӧны чӧскыд яй.
Мӧд-кӧ, дикӧй курӧгъяс лэбалӧны омӧля да унджык кадсӧ колльӧны му вылын.
Кор морт велӧдіс банкива курӧгӧс да вӧчис сійӧс гортса лэбачӧн, сылы зэв бур лои татшӧм аслыспӧлӧслунъясыс: миян гортса курӧгъяс вермӧны лунтыр овны кокувса кӧрым вылын и оз зільны керка дорысь лэбзьыны.
Медбӧрын, став курӧгъясыс относитчӧны выводковӧй лэбачьясӧ.
Сійӧ лоӧ, мый пияныс налӧн кольк пытшкӧссьыс петӧны сэтшӧм ёнӧсь нин, мый дзик пыр сувтӧны кок вылӧ и дзонь выводокӧн ветлӧны пӧжысь мам бӧрсяыс.
Тайӧс ми ог аддзӧй птенцовӧй лэбачьяслысь, шуам, гулюлысь, чавканлысь, — налӧн пияныс кольк пытшкысь петӧны омӧльӧсь да кушӧсь, да бать-мамыслы лоӧ дыр вердны найӧс позйын.
И ӧні ми гӧгӧрвоам, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун миянлы кутӧ сійӧ, мый курӧг абу птенцовӧй лэбач, а выводковӧй.
Птенцовӧй лэбачьяслӧн колькъясыс овлӧны посньыдикӧсь да и этшаджык, мӧдногӧн кӧ эськӧ бать-мамыс эз вермыны вердны ассьыныс слабиник пиянсӧ.
Мӧдарӧ, выводковӧй лэбачьяс пуктӧны гырысь колькъяс, — ӧд быд колькйысь колӧ быдмыны не ичӧтик куш лэбачпилы, а гырысьджык да ёнджык существолы — курӧгпилы.
А сы вӧсна, мый ми колькъяссӧ сёям, то миянлы, дерт, бурджык гырысь кольк вайысь лэбачьяс.
Но сійӧ этша на, мый курӧгсяма лэбачьяс вайӧны гырысь колькъяс, — найӧ пуктӧны колькъяссӧ дзонь десятка либӧ унджык — сы мында, мыйдтӧм пӧжсьысь мам вермас тупкыны аслас тушаӧн.
Выводковӧй лэбачьяслы тайӧ позьӧ сы вӧсна, мый тан мамыслы оз ков ваявны кӧрымсӧ позъяс, курӧгпиянлӧн асланыс кок вылын дзик пыр ветлӧмыс зэв ёна кокньӧдӧ мамыслы быдтыны ассьыс позтырсӧ.
Тайӧ зэв бур и мортлы, кор сійӧ быдтӧ курӧгпиянсӧ.
Морт кӧ курӧглысь олӧмсӧ эз лӧсьӧд ас коланлун сертиыс, то курӧг 10–15 кольк пуктӧм бӧрын заводитчис эськӧ пӧжсьыны, кыдзи и вӧчӧны дикӧй курӧгъяс.
Сӧмын тай морт, курӧглысь колькъяссӧ босьталӧмӧн да пӧжсьӧмсьыс кутӧмӧн, заставитіс курӧгӧс вайны кольксӧ век водзӧ и водзӧ, тадз содтіс сылысь кольк вайӧмсӧ дас кымын пӧв (вогӧгӧрнас 100–150 кольк) дай весиг унджык.
Курӧг пӧрӧдаяс.
Сы бӧрын, кор курӧг вӧлі пӧртӧма гортса лэбачӧ, морт искусственнӧй бӧрйӧм пыр лӧсьӧдіс уна пӧлӧс порода, кодъяс ӧта-мӧдсьыс торъялӧны и перӧяс рӧм серти, и сорс форма сертиыс, и ыджда сертиыс, и мукӧд признакъяс серти.
Миянлы коланаӧсьджык сэтшӧм пӧрӧдаяс, кодъяс бура колькъялӧны и тушанас гырысьӧсь, сыкӧд тшӧтш винёвӧсь и оз повны кӧдзыдысь да васӧдысь.
Татшӧм пӧрӧдаясӧн лоӧны леггорн (46-ӧд серпас), плимутрок (47-ӧд серпас), род-айланд (48-ӧд серпас).
Найӧясӧн медъёнасӧ ӧні миян и вежӧны пӧрӧдатӧм посни курӧгъясӧс.
Инкубация.
Колькъяс вылын пукалӧмӧн, пӧжсьысь курӧгыс шонтӧ найӧс аслас туша шоныднас и кадысь кадӧ найӧс бергӧдлӧ.
Татшӧм условиеясас кольк пытшкын быдмӧ зародыш, да 21-ӧд лунӧ кыш пытшкысь петӧ курӧгпи.
А кор курӧг пукалӧ колькъяс вылын да пӧжсьӧм бӧрас ветлӧдлӧ пияныскӧд, сэки сійӧ оз нин колькъяв.
Пӧжсян курӧглысь шоныдсӧ вӧлӧмкӧ позьӧ вежны искусственнӧя босьтӧм шоныдӧн, шуам, карасин лампаысь либӧ электрическӧй грелкаысь, либӧ трубаысь, код пыр мунӧ шоныд ва.
Та вылӧ лӧсьӧдӧма торъя приборъяс — инкубаторъяс.
Найӧ вӧчсьӧны ящик моз; на пытшкӧ пуктыссьӧны колькъяс, кодъясӧс шонтӧ на бокті мунысь шонтӧм сынӧд.
Сӧмын колӧ, медым инкубатор пытшкын температураыс вӧлі лэбач туша температуракӧд ӧткодь, мӧдногкӧ +40° гӧгӧр.
Колькъяссӧ кадысь кадӧ колӧ бергӧдлыны, сідз жӧ, кыдз вӧчӧ пӧжсьысь курӧг.
Курӧгпиянӧс инкубаторӧн пӧжӧм шусьӧ инкубацияӧн.
Инкубаторӧн уджалігӧн пӧжсьысь курӧгъяс оз ковны, и став курӧгъясыс пӧжсьӧм пыдди колькъялӧны.
Курӧгпияныс воддза кад олӧмас радейтӧны шоныд.
Кор курӧгпияныс петасны мам пӧжӧмӧн, сэки найӧ пырӧны мамыслы борд улас, да сійӧ сэні шонтӧ найӧс аслас туша шоныднас.
Курӧгпиянсӧ искусственнӧя пӧжигӧн налы вӧчӧны «искусственнӧй маткаяс», либӧ сідз шуана брудер.
Сійӧ ортсысяньыс зонтик кодь либӧ паськыд абажур кодь, кодӧс пуктӧма карасин лампа вылӧ либӧ ичӧтик пач вылӧ.
Тайӧ зонтик либӧ абажур гӧгӧрыс чукӧртчӧмӧн курӧгпиян и босьтӧны налы колана шоныдсӧ.
Миян ӧні эмӧсь курӧгпиян чужтан дзонь «фабрикаяс» — лэбач быдтан гырысь совхозъяс, кӧні видзӧны кымынкӧ сюрс колькъялысь курӧгӧс, а курӧгпиян пӧжсьӧны сӧмын искусственнӧй инкубация пыр.
Инкубаторъяс улын сэні дзонь керкаяс, и ӧтчыдысьӧн позьӧ пӧжны кымынкӧ дас сюрс курӧгпи.
МЛЕКОПИТАЮЩӦЙ ПЕМӦСЪЯС.
Млекопитающӧй пемӧсъяс, либӧ зверъяс — сійӧ сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяслӧн тушаыс вевттьысьӧма гӧнӧн да кодъяслӧн эньыс пиянсӧ вердӧ йӧлӧн.
Став млекопитающӧйяс — шоныд вира пемӧсъяс.
Гӧныс налы колӧ сы вылӧ, медым видзны ас тушаныслысь шоныдсӧ.
Млекопитающӧйяс шоныд вир радиыс, сідз жӧ кыдз и лэбачьяс, оз сэтшӧма повны оланног условиеяс вежсьӧмсьыс, кыдзи кӧдзыд вира пемӧсъяс, кодъяс кӧдздӧдӧм бӧрын лоӧны ньӧжмыдӧсь, а бӧрын и дзик кынмӧны — усьӧны узьӧмӧ.
Сы вӧсна млекопитающӧйяслӧн торъя видъяс олӧны став му пасьталаын — жар и кӧдзыд муясын.
Эмӧсь и саридзса млекопитающӧй пемӧсъяс — сійӧ тюленьяс да китъяс.
Млекопитающӧйяс пӧвстын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс вердчӧны быдмӧгъясӧн.
Тайӧ — турун сёйысьяс.
Эмӧсь и хищникъяс.
Найӧ сёйӧны пемӧсъясӧс.
Ӧти зверъясӧс морт бырӧдӧ кыдз вреднӧйясӧс да ӧпаснӧйясӧс, мӧдъяс бӧрся кыйсьӧ яй вӧснаыс либӧ ку вӧснаыс, коймӧдъясӧс велӧдіс киӧ да вӧчис гортса пемӧсъясӧн.
Жар да кӧдзыд муясса дикӧй зверъяс.
Жираф.
Жираф — жар Африкаын олысь пемӧс (49-ӧд серпас).
Сылӧн зэв кузь голя да вӧсни кузь кокъяс, водз кокъясыс ёна кузьджыкӧсь бӧр кокъяссьыс.
Ичӧтик юр вылас кык дженьыдик сюр.
Тушаыс сылӧн вевттьысьӧма гырысь пемыдруд пятнаӧсь гӧнӧн.
Аслас рӧдинаас жирафалы лоӧ вердчыны пувывса коръясӧн, и сэн сылӧн джуджыд кокъясыс да кузь голяыс зэв коланаӧсь кӧрымсӧ корсьны.
Жираф олӧ сэтшӧм обласьтъясын, кӧні туруна степьясын гежӧдиника быдмӧны ӧтка пуяс.
Жар шонді улад турунъясыд ӧдйӧ косьмӧны, а пуяс вылын коръясыд пыр вежӧсь.
Тайӧ пувывса коръясыс и лоӧны главнӧй кӧрымӧн жирафлы.
Кор жирафа сулалӧ пу улын, сэк сылысь кузь голясӧ ылысянь верман чайтны пу стволӧн.
Синъясыс жирафалӧн вылысяньыд аддзӧны зэв ылӧ, сы вӧсна сійӧ вермӧ кадын казявны врагъястӧ.
Жираф врагысь пышйӧ кыккокйыв, а врагыс кӧ сійӧс суӧдас, сійӧ водзсасьӧ ён гыжъя кокъяснас.
Слӧн.
Слӧнъяс (50-ӧд серпас) олӧны Индияса да Африкаса тропикдор вӧръясын.
Найӧ медгырысь пемӧсъяс косінын олысь став пемӧсъяс пӧвстас.
Найӧ овлӧны 3,5 метр судтанас да 3 тоннаысь унджык сьӧктанас.
Зэв тӧдчана торъялӧм слӧнлӧн — сылӧн нюжалӧм веглясян нырыс, коді артмӧдӧ зэв ён да вына хобот.
Тайӧ хоботыслӧн коланлуныс слӧн олӧмын вывті ыджыд.
Слӧн хоботсӧ вермӧ лэдзны дзик муӧдзыс да быд бокӧ бергӧдлыны.
Аслас хоботнас сійӧ судзӧдӧ кӧрымсӧ — сійӧ чегыштӧ коръя ув либӧ нетшыштӧ турун чукӧр да пуктӧ аслыс вомас.
Ва юанінысь слӧн кыскӧ хоботас васӧ да сэсся кисьтӧ аслас вомас, а жар лунъясӧ хоботас васӧ босьтӧмӧн, сійӧ киськалӧ ассьыс мышкусӧ, медым ыркӧдчыштны.
Слӧн хоботнас вермӧ шамыртны да кыскавны сьӧкыд керъяс, вермӧ вужнас нетшыштны пуясӧс да вермӧ му вылысь лэптавны зэв ичӧтторъяс.
Сы вӧсна, мый слӧнлӧн голяыс зэв дженьыд да сійӧ оз вермы копыртны ассьыс юрсӧ муӧдз, хоботтӧг слӧн эськӧ эз вермы ни ва юны, ни кӧрым босьтны.
Вомсьыс слӧнлӧн чургӧдчӧны кык ыджыд бивень.
Сійӧ слӧнлӧн пиньясыс, миян вылысса водз пиньяс пыдди.
Слӧнлӧн быд татшӧм пиньыс кыскӧ 50 кг-ӧдз.
Наӧн слӧн водзсасьӧ врагъяскӧд, пӧрлӧдлӧ пуяс либӧ кульӧ налысь кырсьсӧ,
Кӧрымсӧ няклялӧм вылӧ слӧнлӧн эмӧсь юрпиньяс.
Найӧ сылӧн сӧмын нёль, но зато зэв гырысьӧсь да паськыдӧсь.
Слӧнлӧн ыджыд тушаыс кутсьӧ кыз кокъяс вылын, кодъяс сюръяяс кодьӧсь.
Коклапа дорӧдыс мыччысьӧмаӧсь гыжйӧн тупкысьӧм чуньяс.
Слӧн — рам пемӧс.
Но скӧрмӧдӧм слӧн повтӧг мунӧ враг вылӧ.
Слӧн кватитӧ сійӧс хоботнас да талялӧ кокъяснас либӧ вылӧ шыблалӧ аслас бивеньясӧн.
Сідз слӧн вермӧ весигтӧ тигръясӧс.
Африкаын слӧнъясӧс ёна бырӧдісны бивеньяс вӧснаыс, кодъяс сетӧны дона «слӧн лы».
Индияын слӧнъясӧс зільӧны кыйны ловйӧн, сэсся велӧдӧны найӧс да уджӧдӧны сэтшӧм уджъяс вылын, кӧні колӧ ыджыд вын.
Киӧ велӧдӧм слӧн оз рӧдмы, сы вӧсна киӧ велӧдӧм слӧнъясӧс оз позь шуны гортса пемӧсъясӧн.
Лев.
Африкаын да Рытыввыв Азияса жар степьясын олӧ ыджыд, скӧр хищник — лев (51-ӧд серпас).
Аслас туша мода сертиыс сійӧ зэв ёна мунӧ гортса кань вылӧ.
Ветлӧдлігас лев кыскӧ гыжъяссӧ лапа гӧн пиас да тувччалӧ небыдик, кыдзи каньлӧн, кокчунь подушкаяс вылас.
Сы вӧсна сійӧ зэв гусьӧн вермӧ матыстчыны аслас добыча дорӧ.
Рӧмыс левлӧн рудов-виж, лыа рӧма.
Та вӧсна сійӧ омӧля тӧдчӧ овтӧминса лыаяс пӧвстын либӧ шондіӧн сотӧм быдмӧгъяс пӧвстын.
Лев торъялӧ лев-эньысь аслас голя гӧгӧрса ыджыд паськыд бурысьнас.
Пиньясыс левлӧн каньлӧн кодь, но найӧ, дерт, ёна гырысьӧсь.
Торъя нин ёнӧсь сылӧн ёсь клыкъясыс.
Левлӧн главнӧй сёянторйыс — степвывса турун сёйысь пемӧсъяс.
Найӧясӧс сійӧ кыйӧдӧ ва юиганыс, кытчӧкӧ кустъяс либӧ изъяс сайӧ дзебсьӧмӧн.
Чеччыштӧмӧн левыс уськӧдчӧ кыйӧдӧм жертва вылас, кучкӧ сійӧс аслас ён лапаяснас да сюйӧ балябӧжас ёсь клыкъяссӧ.
Кыйсьыны лев петӧ пемдігӧн.
Оз гежӧда лев уськӧдчыв и гортса скӧт вылӧ.
Чеччыштӧ сійӧ джуджыд ӧграда вомӧн, ён лапанас вачкӧмӧн уськӧдӧ мӧскӧс либӧ ошкӧс да орӧдӧ валысь горшсӧ.
Энь-левыс вайӧ кык-куим пиӧс, кодъяс кань пиян кодьӧсь да вевттьысьӧмаӧсь пятнаясӧн.
Тигр.
Лев олӧ степьясын, а тигр олӧ сук тростникъяс да вӧръяс пӧвстын.
Миян СССР-ын тигръяс олӧны Уссури муын (Ылі Асввылын) да Шӧр Азияса республикаясын.
Но медуна найӧ олӧны Индияын.
Тигр (52-ӧд серпас) нӧшта ёнджыка лев дорысь мунӧ кань вылӧ, сӧмын зэв ыджыд.
Сылӧн юрыс, кокъясыс, бӧжыс и став сямыс — каньлӧн кодь.
Гӧныс сылӧн гӧрдоват, сьӧд визьяса.
Шытӧм воськовъясӧн тигр мунӧ дикӧй заросльяс пӧвсті.
Сылӧн визя бокъясыс оз торъявны тростникъяс общӧй видысь.
Сук тростникъяс пӧвстӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ кыйӧдӧ добычасӧ: вӧр порсьясӧс, кӧзаясӧс, кӧръясӧс да мукӧд пемӧсъясӧс.
Пелька, ыджыда чеччыштӧмӧн тигр уськӧдчӧ аслас жертва вылӧ да кватитӧ сійӧс ёсь гыжъяснас да пиньяснас.
Тигр лапалӧн кучкӧмыс сэтшӧм ён, мый чегӧ весигтӧ вӧвлысь сюрса лысӧ.
Тигр вайӧ овмӧслы уна вред.
Мукӧддырйиыс сійӧ овмӧдчӧ матӧ сикт дорӧ да уськӧдчывлӧ гортса скӧт вылӧ.
Тигрысь колӧ повны и мортлы.
Унджыкысьсӧ морт вылӧ уськӧдчывлӧны пӧрысь тигръяс, кодъяслы сьӧкыд кыйсьыны ӧдйӧ пышйысь ён пемӧсъяс бӧрся.
Тигр кыйӧдӧ мортӧс тростникъясӧ дзебсьӧмӧн да, зэв ыджыда чеччыштӧмӧн, уськӧдчӧ виччысьтӧг мунысь охотник либӧ прӧстӧй ветлысь-мунысь вылӧ.
Еджыд ош.
Полюсдорса кӧдзыд муясын олӧ еджыд ош (53-ӧд серпас).
Еджыд ошкыд ёна торъялӧ миян руд ошкысь.
Сійӧ дзик мӧдногӧн олӧ и зэв бура приспособитчӧма полюсдорса йияс да лымъяс пӧвстын олӧмӧ.
Еджыд гӧныс сливайтчӧ еджыд лымкӧд да сетӧ сылы позянлун гусьӧн кыйӧдны ассьыс добычасӧ.
Сійӧ сідзжӧ зэв бура видзӧ ошкӧс полюсдорса кӧдзыдысь.
Весигтӧ кокпыдӧсыс сылӧн вевттьысьӧма гӧнӧн да сы вӧсна кокъясыс оз кывны кӧдзыдсӧ.
Еджыд ошкӧс унаысь аддзывлӧны йияс вылысь Войвыв Йиа океанын.
Сэн сійӧ кыйсьӧ тюленьяс бӧрся, кодъяс сылӧн медглавнӧй сёяныс.
Ош зэв бура уялӧ.
Водзсяньыс ёсьмӧм тушанас сійӧ поткӧдӧ васӧ да сынӧ ён лапаяснас, кодъясын чуньяс костас эмӧсь вартчан перепонкаяс.
Еджыд ошлӧн пӧшти абуӧсь сылы ӧпаснӧй врагъясыд, мортысь кындзи.
Еджыд ош бӧрся кыйсьӧны ку, яй да гос вӧснаыс.
Еджыд ошлӧн куыс медъёнасӧ мунӧ ковъёръяс вылӧ; яйыс да госыс мунӧ войвылын олысьяслы сёйӧм вылӧ.
Саридз пемӧсъяс
Тюлень.
Тюлень — саридз звер (54-ӧд серпас).
Мукӧд зверъяскӧд сылӧн ӧткодьыс сійӧ, мый сылӧн тушаыс вевттьысьӧма гӧнӧн, мый лолалӧ атмосфернӧй сынӧдӧн да мый налӧн эньясыс вайӧны ловъя пиянӧс да кань либӧ порсь моз вердӧны найӧс асланыс йӧлӧн.
Тюлень — млекопитающӧй пемӧс.
Мукӧд зверъясыс унджыкыс олӧны му вылын да сэн жӧ корсьӧны аслыныс сёянсӧ; тюлень сёйӧ чери, сылы лоӧ добыча бӧрсяыс вӧтлысьны ваын, и тайӧ зверыслӧн туша тэчасногыс ёнджыкасӧ приспособитчӧма ваын уялӧм вылӧ, муӧд ветлӧм дорысь.
Тюленьлӧн тушаыс чери модаа, сӧмын чери бӧж пыдди сылӧн нюжалӧмаӧсь кык бӧръя кокыс, кодъяслӧн лапаяс пыддиыс паськыд ластаяс, чуньясыс сэн ас костаныс ӧтлаасьӧмаӧсь кыз кучикӧн.
Тайӧ бӧжса ластаясыс тюленьлы и лоӧны уявнысӧ главнӧй органӧн.
Тюленьлӧн гӧныс дженьыд, шыльыд и оз кут сылы ваӧд муннысӧ.
Му вывті тюленьяс ветлӧдлӧны зэв сьӧкыда, да налӧн плавательнӧй ластаясыс дзик оз шогмыны муӧд ветлӧдлыны.
Тюленьяс васяньыс ылӧсӧ оз и мунны, косінад петавлӧны сӧмын сы вылӧ, медым шойччыштны да узьыштны.
Дзонь стадаясӧн куйлӧны найӧ сэки вадорын либӧ йи пласт вылын.
Весиг ичӧтик опасность дырйи найӧ тэрмасьӧны ваӧ.
Тані сылы повтӧмджык места косінын дорысь, кӧні сійӧ оз вермы ӧдйӧ ветлӧдлыны.
Водз тулысын тюлень эньяс мунӧны йияс либӧ діяс вылӧ саймовтчӧмджыкинъясӧ да сэні вайӧны пиянсӧ.
Тюленьяс олӧны миян войвыв саридзьясын, Каспий саридзын, Байкал, Ладога да Онега тыясын.
Тюленьяс бӧрся кыйсьӧны гос да кучик вӧснаыс.
Саридзьясысь тюленьясӧс корсьӧны аэропланъясӧн.
Китъяс.
Китъяс (55-ӧд серпас) — став олысь пемӧсъяс пӧвстысь медгырысьӧсь.
Эмӧсь китъяс, кодъяслӧн тушаыс овлывлӧ 30 метр кузьта, а сьӧктанас 150 тоннаӧдз.
Татшӧм китыс 250 пӧв сьӧкыдджык ошкысь и 50 пӧв сьӧкыдджык слӧнысь — косын олысь медыджыд пемӧсысь.
Китъяс олӧны океанъясын да ыджыд саридзьясын.
Важӧн китъясӧс лыддьылісны чериясӧн, сы вӧсна мый став туша тэчасног сертиыс сійӧ збыльысь зэв ёна мунӧ чери вылӧ и некор оз петавлы косінӧ.
Збыльвылассӧ кит — зэв ыджыд саридз звер.
Сылӧн шоныд вир, лолалӧ сійӧ атмосфернӧй сынӧдӧн, пияныс сылӧн чужӧны ловйӧн, а мамыс найӧс вердӧ аслас йӧлӧн.
Кит — млекопитающӧй пемӧс.
Мыйла нӧ тайӧ зверыс оз мун став мукӧд млекопитающӧй пемӧсъяс вылас?
Ми тӧдам нин, кыдз чери тушалӧн формаыс бура лӧсьӧдчӧма ваын олӧмӧ.
Кит олӧ сэтшӧм жӧ условиеясын, кыдзи чери, и ваын олысь саридз зверлы чери модаа тушаыс лоӧма медбурӧн.
Кыдз и черилӧн, китлӧн уялан главнӧй органӧн лоӧ бӧжыс. Сӧмын китлӧн тайӧ бӧжыс пуксьӧма плавкӧса, а оз сулав дорышног, кыдзи черилӧн.
Бӧръя кокъясыс китлӧн ниӧти абу, а воддзаясыс пӧрӧмаӧсь дженьыдик ластаясӧ (плавникъясӧ).
Тайӧ ластаясас лыясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм эмӧсь и мукӧд млекопитающӧй пемӧсъяс ки-кокъясын.
Китлӧн кучикыс куш, но сы улын эм кыз слӧй гос.
Тайӧ госыс бура кутӧ шоныдсӧ кит тушаын, сы вӧсна кит вермӧ овны кӧдзыд полюсдорса саридзьясын.
Тыясыс китлӧн гырысьӧсь и вермӧны ас пытшкас босьтны зэв уна сынӧд. Сы вӧсна кит вермӧ минут 15–20 овны ва улын.
Кӧть эськӧ кит ачыс зэв ыджыд, но сійӧ вердсьӧ посньыдик пемӧсъясӧн, ёнджыкасӧ слизнякъясӧн да рачокъясӧн, кодъяс зэв уна эмӧсь саридз ваын.
Ваӧдыс сійӧ мунӧ восьса вомӧн, коді сылӧн тыв моз кыйӧ посни добычасӧ.
Китлӧн пиньясыс абуӧсь, но пинянсяньыс улӧ ӧшӧдчӧны сырмӧм доръяса паськыд пластинкаяс.
Найӧс шуӧны «китовӧй усӧн».
Кор кит вомсӧ тупкӧ, сійӧ сэтысь васӧ пычкӧ.
Ваыс петӧ пож пыр моз китовӧй ус сырмӧминъясӧдыс, а сюрӧм добычаыс кольӧны вомас, и кит найӧс ньылыштӧ.
Китлӧн горшыс векни, сы вӧсна сійӧ ыджыд добыча ньылыштны оз вермы, да тайӧс вӧчнысӧ оз и заводитлы.
Но важӧнсӧ йӧзыс тайӧс эз тӧдны да думайтісны, быттьӧкӧ кит вермӧ ньылыштны мортӧс ставнас.
Сідз шусяна библияын, кодӧс енлы эскысьяс лыддьӧны «священнӧй» книгаӧн, висьтавсьӧ быттьӧкӧ Иона нима ӧти «вежа» мортӧс вӧлӧм ньылыштӧма кит; сійӧ олӧма кит рушкуын куим лун, а сэсся, ловйӧн да дзоньвидзаӧн, китӧн вӧлӧм шыбитӧма вадорӧ.
Тайӧ став выдумкаыслӧн нелепостьыс лишнӧй пӧв миянлы петкӧдлӧ, кутшӧм ылӧдчӧм висьтавсьӧ «священнӧй писаниеас».
Ӧти китысь позьӧ босьтны зэв уна ценнӧй гос да китовӧй ус, сы вӧсна кит бӧрся ёна кыйсьӧны.
Нала мӧдӧдавлӧны наросьнӧ лӧсьӧдӧм китобойнӧй паракодъясӧс и на вывсянь виалӧны китъясӧс торъя пушкаясысь лыйлӧмӧн.
Китобойнӧй выль суднояс вылын эм став коланторъясыс, медым кит тушасӧ переработайтны сэн жӧ, саридзын.
Пуртъяс, кодъяс уджалӧны электрическӧй двигательӧн, вундалӧны тушасӧ, ыджыд пӧртъясын сывдӧны госсӧ, торъя машинаяс изӧны лысӧ да пӧртӧны сійӧс лы пызьӧ, коді мунӧ му вынсьӧдӧм вылӧ.
Миян СССР-ын кит начкан прӧмысыс канму киын да ӧдйӧ сӧвмӧ.
Пемӧсъяс, кодъясӧс морт велӧдӧма горт гӧгӧрын овны.
Первобытнӧй йӧзлӧн эз на вӧвны гортса пемӧсъяс, найӧ вӧліны кочуйтысь кыйсьысьясӧн.
Найӧ сёйлывлісны яйсӧ сійӧ дикӧй пемӧсъяслысь, кодъясӧс налы удайтчывліс вины, а тайӧ пемӧсъяс кучикъясысь вӧчлісны аслыныс паськӧм.
Таысь кындзи, важся йӧз кужисны нин кыйны чери, а саридз вадоръяс пӧлӧныс чукӧртісны сёйны позян ракушкаяс.
Кыйсигӧн мортлы сюрлывлі вины и дикӧй ыжъясӧс, дикӧй кӧзаясӧс, дикӧй ӧшъясӧс. мӧсъясӧс да дикӧй вӧвъясӧс.
Татшӧм виӧм пемӧс энь дінысь сюрлывлісны ловйӧн и сылӧн пияныс.
Ичӧтӧн босьтӧм пемӧсъяс кокниа велалӧны овны горт дорын; кор найӧ быдмыштасны, то заводитӧны йирсьыны кӧнкӧ матын морт оланін дорын и йӧзысь омӧля полӧны.
А кор киӧ велалӧм пемӧсъясыс кутісны рӧдмыны киын, сэк найӧ лоины гортса пемӧсъясӧн.
Морт лои скӧтвидзысьӧн.
Различнӧй пемӧсъясӧс горт дінӧ велӧдӧмыс лои эз другӧн, а муні дыр кад чӧжӧн.
Тайӧс учёнӧйяс тӧдмалісны лыяс колясъяс серти, кодъясӧс вӧлі аддзӧма важся морт стоянкаясысь.
Гортса первой пемӧсӧн вӧлі пон — мортӧн горт дінӧ велӧдӧм кӧинъяслӧн потомок (ёна важсяджык гортса понъясыс и ортсысяньыс нӧшта омӧля на торъялісны дикӧй кӧинысь).
Бӧрынджык вӧлі горт дінӧ велӧдӧма порсьӧс, коді сёянын бӧрйысьтӧмлун вӧсна сідзжӧ кокниа вермис вердчыны морт дінын быдсикас шыбласъяс сёйӧмӧн.
Нӧшта сёрӧнджык горт дінӧ вӧлі велӧдӧма кӧзаӧс, сы бӧрын ыжӧс, а сэсся и гырысьджык пемӧсъясӧс — сюра скӧтӧс да вӧлӧс.
Первойсӧ аслас гортса пемӧсъяслысь морт босьтіс яйсӧ да кучиксӧ.
Вильӧдӧм да жугӧдӧм пон лыяс серти, кодъясӧс аддзӧма раскопкаяс дырйи, тыдалӧ, мый весиг понъяссӧ первобытнӧй морт виавлісны сёйӧм вылӧ.
Бӧрынджык морт велаліс пӧльзуйтчыны аслас гортса пемӧсъясӧн и найӧ олігӧн — велаліс босьтны налысь йӧв, велаліс уджӧдны ӧшъясӧс да вӧвъясӧс, ыжъяслысь шырны вурунсӧ да с. в.
Тані, кыдзи и быдмӧгъяс вӧдитігӧн, морт кутіс нуӧдны бӧрйӧм, рӧд вылӧ кутіс кольны сэтшӧм пемӧсъясӧс, кодъяс сылы кажитчисны бурджыкъясӧн, кодъясӧс сійӧ ёнджыка донъяліс.
Водзын тайӧ бӧрйӧмсӧ морт нуӧдіс гӧгӧрвотӧг, — шуам, омӧльджык пемӧсъясӧс ӧдйӧнджык виавліс сёйӧм вылӧ, а бурджык пемӧсъяссӧ морт дырджык видзліс, сідзӧн найӧ дырджык олӧмнад ёнджыка рӧдмисны и ассьыныс бур качествояссӧ тшӧтш сетісны пияныслы.
А бӧрын морт гӧгӧрвоӧмӧн нин кутіс нуӧдны искусственнӧй бӧрйӧмсӧ, и сэки лоины выль, бурджык да унджык сикас пӧрӧдаяс гортса пемӧсъяслӧн: ён уджалан вӧвъяс — тяжеловозъяс, ӧдйӧ мунысь да легкӧвӧй вӧвъяс — рысакъяс да скакунъяс, торъя нин ёна йӧла мӧсъяс, торъя нин ёна госа порсьяс да с. в.
Мӧслӧн лоӧмыс.
Кымынкӧ сё во сайын Европаын вӧлӧмаӧсь на гырысь да ён дикӧй пемӧсъяс, кодъясӧс миян предокъяс шулӧмаӧсь туръясӧн (56-ӧд серпас).
Туръяслӧн сюра юрлыясыс и ӧні на мукӧддырйиыс сюрлывлӧны муысь.
Дикӧй туръясысь зэв нин важӧн морт лӧсьӧдіс гортса сюра скӧт — ӧшъясӧс да мӧсъясӧс.
Водзын гортса сюра скӧт медъёнасӧ уджӧдсис мувывса уджъяс вылын, и сӧмын бӧрынджык морт кутіс донъявны мӧсъясӧс кыдз йӧв сетысь пемӧсъясӧс.
Медбӧръя дикӧй туръясӧс вӧлі виӧма куимсё во сайын кымын.
Ыдждалун сертиыс и став туша тэчасног сертиыс дикӧй туръяс ёнджыкасӧ мунӧны сійӧ гырысь руд скӧт вылӧ, кодӧс видзӧны Украинаын мувывса уджъяс вылын да сьӧкыдторъяс кыскалӧм вылын, сӧмын украинаса скӧтлӧн рӧмыс югыдджык дикӧй предокъяс серти.
Мукӧд пӧрӧдаясыс, шуам, голландияса скӧт, куимгортса, ярославса, мортӧн ёнджыка нин вежӧма; найӧ абу сэтшӧм вынаӧсь, во зато сетӧны уна йӧв.
Бур рӧда мӧсъясыд важ кадӧ вӧвліны сӧмын гырысь помещик да кулак овмӧсъясын, а унджык крестьяналӧн вӧліны посньыдик мӧсъяс — мисьтӧмӧсь да этша йӧлаӧсь.
Дерт, татшӧм «рӧдтӧ» некод наросьнӧ эз лӧсьӧдлы, а тайӧ скӧтыс лои татшӧмӧн сы вӧсна, мый посни бедняцкӧй овмӧсъясад оз позь вӧлі рӧд вылас бӧрйыны, оз позь и разбирайтчыны, сулалӧ-ӧ кольны тайӧ куканьсӧ либӧ бурджык сійӧс начкыны.
Дай видзлісны тайӧ скӧтсӧ век тшыг нисьӧ пӧт, омӧлик кӧдзыд картаясын.
Сӧмын ӧні, гырысь колхозъясӧ ӧтувтчӧмӧн, крестьяна кутісны вермыны ассьыныс скӧтсӧ бурмӧдны да видзны найӧс бурджыкинын, колхозса скӧтнӧй дворъясын.
Вӧвлӧн лоӧмыс.
Квайтымын во сайын кымын знаменитӧй роч путешественник Пржевальский аддзис ылі степьясысь Азия пытшкын сэтчӧ кольӧм дикӧй вӧвъясӧс.
Тайӧ пемӧссӧ учёнӧйяс сідз и шуисны Пржевальскӧй вӧлӧн.
Тайӧ дженьыдик бурыся неыджыд вӧв.
Рӧмыс сылӧн буланӧй, овтӧминса лыа рӧм кодь либӧ шондіӧн сотӧм степвывса турун кодь.
Тайӧ вӧвъясыс африкаса зебраяс моз олӧны табунъясӧн (чукӧръясӧн) уж-вожак веськӧдлӧм улын и опасность матыстчигӧн котӧртӧны.
Мӧдногӧн асьсӧ видзны оз и позь степвывса ыджыд пемӧслы, коді олӧ восьса местаын, кӧні сылы некытчӧ дзебсьыны.
Бӧрйӧм пыр морт нӧшта бурмӧдіс степвывса вӧвлысь ӧдйӧ мунны вермӧмсӧ, лӧсьӧдіс на пӧвстысь рысакъясӧс да скакунъясӧс.
А кор мортлы вӧлі колӧ не ӧдйӧ мунӧм, а ыджыд вын, сійӧ сэк бӧрйис гырысьджык тушаа да ёнджык вӧвъяс да лӧсьӧдіс вӧвъясӧс-тяжеловозъясӧс (57-ӧд серпас).
Порсьлӧн лоӧм.
Дикӧй порсь, либӧ кабан (58-ӧд серпас), ӧні на олӧ нюрвывса сук заросльяс пӧвстын миян канму лунвывджык районъясын, шуам, Кавказын да Шӧр Азияын.
Тайӧ ён живӧтнӧй, кодлӧн вомас чурвидзӧны кык ыджыд ёсь пиньяс (клыкъяс), кодъясӧн сійӧ вермӧ дорйысьны хищникъяс уськӧдчӧмысь.
Кыз чорыд тшӧтьыс оз усь и оз крукасьлы быдмӧгъясӧ, кор сійӧ мунӧ сук чаща пӧвстті.
Татшӧм гӧныд омӧля видзӧ шоныдтӧ, но кабанлӧн кучик улас чукӧрмӧ гос слӧй, коді сійӧс видзӧ кӧдзыд сынӧдысь и нюрын келалігӧн кынмӧмысь.
Дикӧй порсь — быдтор сёйысь пемӧс: сійӧ ӧктӧ муысь жолудьяс, ӧрӧшкияс, став посни ловъя-ловсӧ, а аслас нырнас кодйысьӧ муын да судзӧдӧ сэтысь сёян вужъяс, нидзувъяс, номыръяс.
Сук вӧрын эньыс вӧчӧ аслыс поз — гуран да сэні вайӧ 5–10 порсьпи.
Тіянлы ӧні лоӧ гӧгӧрвоана уна аслыспӧлӧслунъясыс (аслыспӧлӧслунъяс) гортса порсьяслӧн.
Найӧ лоины нюрса олысьясысь, — вот мый вӧсна и гортса порсьяс радейтӧны няйтын туплясьны и вот мый вӧсна бура вердігӧн налӧн кучик улас чукӧрмӧ гос слӧй.
Порсьлӧн тшӧгны верманлуныс мортлы лои коланаӧн, и бӧрйӧмӧн сійӧ порсьӧс усовершенствуйтіс (59-ӧд серпас).
Дикӧй порсьлӧн быдтор сёйӧмыс сетіс миянлы позянлун и гортса порсьясӧс вердны быдсяма шыбласъясӧн.
Ӧдйӧ рӧдмӧмыс дикӧй порсьлӧн, коді ассьыс пиянсӧ вермӧ вердны сук вӧр пӧвстын, саймовтас местаясын, сідзжӧ ёна лӧсяліс мортлы: ӧдйӧ рӧдмӧмӧн гортса порсь сетӧ миянлы госа уна яй.
Сӧмын дикӧй кабанъяслӧн выныс да ёсь клыкъясыс мортлы лоины ковтӧмӧсь да ӧпаснӧйӧсь, и ми аддзам, мый гортса порсь жебджык да рамджык дикӧй порсьяс дорысь, да клыкъясыс сылӧн омӧльджыка сӧвмӧмаӧсь.
Кроликлӧн лоӧмыс.
Дикӧй кроликъяс олӧны Рытыввыв Европаса лунвывджык обласьтъясын.
Рӧм сертиыс и туша мода сертиныс найӧ мунӧны миян кӧчьяс вылӧ, но наысь посниджыкӧсь и неуна торъялӧны асланыс оланног сертиныс.
Кӧчьяс оз вӧчавны нораяс, а кроликъяс олӧны нораясын.
Сэні, яйвыв пемӧсъясысь повтӧг, эньыс вайӧ 10–12 куш, омӧлик синтӧм пиянӧс.
Вердчӧны кроликъяс быдсяма пӧлӧс быдмӧг кӧрымӧн да оз шоча тшыкӧдлыны садъяс да вӧрса пуяс.
Кроликӧс гортса пемӧсӧ пӧртӧмӧн морт тайӧ зверлысь используйтіс ӧдйӧ рӧдмӧмсӧ: воӧн ӧти пара кроликысь позьӧ рӧдмӧдны кымынкӧ сё кролик да сійӧн босьтны зэв уна бур яй, коді кӧр сертиыс мунӧ курӧг яй вылӧ.
Яй кындзи гортса кроликъяслысь босьтӧны кусӧ, а кутшӧм-сюрӧ пӧрӧдаяслысь сыналӧны зэв небыд гӧн — пух, кытысь кыӧны шоныд торъяс (паськӧм).
Сідзӧн кролик вреднӧй гыджгунысь пӧри зэв колана гортса пемӧсӧ.
Тадзи морт, велӧдӧм гортса пемӧсъяс природнӧй аслыспӧлӧслунъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, вежлалӧ да бурмӧдӧ найӧс аслас коланлун сертиыс.
Верблюд — овтӧминса караб.
Зэв этша пемӧсъяс вермӧны овны сьӧкыд условиеясса ватӧм местаясын, кӧні пӧшти некутшӧм быдмӧг абу.
Татшӧм пемӧсъяс лыдас пырӧ верблюд (60-ӧд серпас).
Верблюдлӧн паськыд, кос гаддя кодь кок пыдӧсыс оз вӧяв овтӧминса лыаясын.
Морӧсас и пидзӧсъясас чорыд гадьяс жӧ, кодъяс вылӧ сійӧ водӧ пӧсь лыа бердӧ.
Оз пов верблюд и овтӧминса ыджыд лыа бушковъясысь: ныр розьясыс сылӧн вермӧны тупкысьлыны торъя клапанъясӧн, кодъяс кутӧны лыасӧ нырас пырӧмысь,
Верблюд вермӧ вердчыны чуткасьысь турунъясӧн да кустарникъясӧн, кодъяс быдмӧны овтӧминын и кодъясӧс оз кут сёйны мӧд пемӧс, шуам вӧв.
Верблюд вермӧ овны кымынкӧ лун кӧрымтӧг да ватӧг.
Тайӧ кадӧ сійӧ олӧ аслас гӧрбъяс счёт вылӧ, кытӧні сылӧн эм уна гос.
Тайӧ госыс чукӧрмӧ сэк, кор кӧрымыс верблюдлӧн тырмымӧн.
Верблюд кӧ дыр оз аддзы аслыс сёянсӧ, то сылӧн гӧрбъяссьыс гос запасыс кутас бырны. Сэки омӧльтчӧм гӧрбъясыс ӧшӧдчӧны бок вылас.
Зэв нин важӧн верблюдӧс мортӧн вӧлі пӧртӧма гортса пемӧсӧ да используйтӧма овтӧминъяс вомӧн ветлыны да грузъяс новлӧдлыны.
Сӧмын верблюд отсӧгӧн морт вермыліс вуджавны зэв гырысь лыа овтӧминъяс вомӧн.
Миян СССР-ын верблюдъясӧс видзӧны Шӧр Азияын, Казахстанын да Волга сайса степьясын.
Тані сійӧ — быдсӧнлы тӧдса гортса пемӧс.
Сэні олысь колхозникъяс сыӧн уджалӧны мувывса уджъяс, кыскалӧны сьӧкыдторъяс, ветлӧдлӧны сы вылын верзьӧмӧн.
Гӧнсьыс вӧчӧны ной, кыӧны кепысьяс, фуфайкаяс, чулкияс.
Верблюдлӧн яйыс сэтшӧм жӧ чӧскыд да пӧтӧс, кыдзи и мӧслӧн.
Верблюдлысь йӧвсӧ юӧны.
Войвыв кӧр.
Сьӧкыд весиг думыштны войвывса кӧртӧг (61-ӧд серпас) тундраса йӧзлысь олӧмсӧ.
Медъёнасӧ войвыв кӧр сёйӧ лишайник — кӧр нитш, либӧ яла, коді зэв уна быдмӧ тундраын.
Некутшӧм мӧд пемӧс, войвыв кӧр кындзи, оз вермы овны тайӧ кӧрым вылас.
Кӧрлӧн быд кокын эм нёль гыж — кык ыджыд да паськыд и бокъясас кык ичӧтик.
Кор кӧр сувтӧ лым вылӧ либӧ нитш вылӧ, шӧр чуньясыс паськалӧны, кокпыдӧсыс ыдждӧ, да кокыс сылӧн оз вӧй.
Сідзнад войвывса олысьяс вермӧны кӧрӧн ветлӧдлыны и тӧлын и гожӧмын.
Войвыв кӧрлысь тушасӧ вевттьӧма шоныд сук гӧн, коді зэв бура видзӧ сійӧс ёна кӧдзыдъясысь.
Юр вылас войвыв кӧрлӧн эм уна вожа кык сюр.
Тулыснас сюръясыс усьӧны, а арнас быдмӧны выльысь.
Йӧзӧс да грузъяс кыскалӧм кындзи войвыв кӧр вайӧ мукӧд пӧлӧс бур.
Сылӧн чӧскыд яйыс войвывса олысьяслы медрадейтана сёян.
Кӧр куысь вӧчӧны паськӧм, кӧм да оланінъяс.
Сӧнъяснас вурсьӧны сунис пыдди, а сюръясыс да гыжъясыс мунӧны клей вӧчӧм вылӧ.
Сардырся Рочмуын омӧля тӧждысьлісны Войвылын кӧрвидзӧм вӧсна, да сійӧ вӧлі омӧль состояниеын.
Сы понда уна кӧр кувлі висьӧмъясысь да кӧрымтӧм ради.
Ӧнія кадӧ Войвылын котырталӧма кӧрвидзан совхозъяс да колхозъяс.
Сэні ёна тӧждысьӧны кӧръяс вӧсна, корсялӧны бурджык пӧскӧтинаяс, дӧзьӧритӧны пиалігас, видзӧдӧны том кӧръяс быдмӧм бӧрся, вермасьӧны кӧр висьӧмъяскӧд.
Мый вӧчӧ сӧвет власть скӧтвидзӧм бурмӧдӧм могысь.
Сӧвет власьт зэв уна вӧчис сы могысь, медым кыпӧдны да бурмӧдны миянлысь скӧтвидзӧм.
Та могысь важ пӧрӧдатӧм скӧтыс вочасӧн вежсьӧ бурмӧдӧм да местнӧй условиеяслы лӧсялана скӧтӧн.
Бурмӧдӧма скӧтвидзан условиеяссӧ бура вӧчӧм колхознӧй скӧтнӧй дворъясын.
Сы могысь, медым скӧтӧс обеспечитны кӧрымӧн, паськӧдсьӧны кормовӧй культураяс кӧдзӧм да вӧчсьӧны силоснӧй ямаяс да силоснӧй башняяс, кӧні скӧтлы дасьтысьӧ шоммӧдӧм кӧрым.
Миян Сӧвет муысь учёнӧйяс дженьыдик кад коластӧн удитісны петкӧдны выль пӧрӧдаяс ыжъяслысь да порсьяслысь, кодъяс лоины асланыс продуктивностьӧн ёна выгоднӧйӧсьджык воддза породаяс серти.
Ӧні тайӧ выль породаяссӧ паськӧдӧма нин кымынкӧ сюрс юрлыдӧдз да разӧдӧма колхозъясӧ.
Учёнӧйяс сідзжӧ аддзисны способъяс, кодъяс сетӧны позянлун ыжъясысь босьтны потомство вонас оз ӧтчыд, кыдзи векджык рӧдмӧны ыжъяс, а кык либӧ куим пӧв вонас.
Паськалӧ порсьяс да кроликъяс вӧдитӧм, кодъяс аслыныс ёна рӧдмӧм вӧсна регыдъя кадӧн вермӧны миянлы сетны уна яй.
Торъя нин ыджыд внимание пуктыссьӧ вӧвлы, кодлӧн тӧдчанлуныс ыджыд и видз-му овмӧсын и канмуӧс доръян делӧын — Гӧрд Армияын.
Ӧблезянаяс.
Зоопаркын, сійӧ клеткаяс водзын, кытчӧ йӧртӧмаӧсь да кӧні олӧны ӧблезянаяс, пыр чукӧрмӧ зэв уна йӧз.
Йӧз бура дырӧн сулалӧны на водзын и оз вермыны синнысӧ вештыны пельк ӧблезянаясысь да найӧ тешкодь чукрасьӧмъясысь.
Видзӧдысьясӧс медъёна чуймӧдӧ налӧн морт вылӧ мунӧмыс.
И збыльвылӧ, звер лапаяс пыдди ми ӧблезяналысь аддзам кияс, кодъяс мунӧны миян кияс вылӧ.
Чуньясас налӧн абу зверъяслӧн кодь ёсь гыжъяс, а мортлӧн кодь гыжъяс.
Уна ӧблезянаяслӧн и чужӧмыс мунӧ морт чужӧмлань.
Но такӧд тшӧтш ӧблезянаяс и уна ногӧн торъялӧны мортысь.
Тушаыс налӧн вевттьысьӧма гӧнӧн.
Кокъясыс налӧн абу миян кодь, налӧн кокыс мӧд гоз ки пыдди.
Пӧшти став ӧблезяналӧн эм кузь бӧж.
Тайӧ пемӧсъясыс зэв бура вермӧны овны пуяс вылын.
Веткаяс вывті и му кузя найӧ котралӧны нёль кокӧн.
Мартышкаяс.
Мартышка-ӧблезянаяс (62-ӧд серпас) пелькӧсь и лунтыр найӧ котралӧны да чеччалӧны веткаысь веткаӧ, пуысь пуӧ.
Зэв ӧдйӧ ӧблезяна кавшасьӧ пу кузя.
Ӧблезяна кокньыдик тушалы 8–10 метр чеччыштны ньӧти абу сьӧкыд.
Мартышкалӧн, кыдзи и мукӧд ӧблезяналӧн, сёяныс — уна пӧлӧс плодъяс, гаръяс, коръяс, заяс, колькъяс, лэбач пиян.
Мартышкаяс оз гежӧда уськӧдчывлыны кӧдзӧм муяс вылӧ.
Вожак юрнуӧдӧм улын чукӧрӧн мӧдӧдчӧны нянь му вылӧ.
Вожак пыр видзӧдӧ, абу-ӧ матын кутшӧмкӧ опасность.
Муртса кӧ мыйкӧ казялас сійӧ, дзик пыр жӧ ёна горӧдӧмӧн сетӧ тревога.
Сэк ставныс чукӧрмӧны ӧтилаӧ да лӧсьӧдчӧны пышйыны.
Опасностьыс кӧ бырӧ, сэки вожак сетӧ спокойнӧя овны сигнал, да найӧ бара водзӧ мӧдӧдчӧны.
Муяс вылын ӧблезянаяс вӧчӧны зэв уна вред.
Оз сы мында найӧ сёйны, мыйта тшыкӧдӧны.
Нетшкӧны да чегъялӧны быдмӧгъяссӧ, шыблалӧны плодъяссӧ да кӧйдыссӧ.
Содзтырнас найӧ сюялӧны вомас кӧйдысъяссӧ да плодъяссӧ, дзеблалӧны найӧс торъя мешӧкъясӧ, кодъяс налӧн эмӧсь тшӧка пытшкӧсладорас.
Тадзи сёянсӧ заптӧм бӧрын ӧблезянаяс кутасны нӧшта ёнджыка бӧрйысьны.
Найӧ нетшкӧны быдмӧгъяс да муртса видлӧм бӧрын шыблалӧны муӧ да босьтӧны выльысь.
Быдмӧгъяссӧ пӧттӧдзыс сёйӧм да тшыкӧдлӧм бӧрын найӧ чукӧрӧн бӧр мӧдӧдчӧны вӧрӧ.
Пуяс вылӧ пуксьӧм бӧрын, ӧблезянаяс заводитӧны весавны асьнысӧ.
Найӧ кыскалӧны ӧти-мӧдыслысь гӧн пӧвстысь гагъяс, лежнӧгъяс да с. в.
Пуяс вылын пельк ӧблезянаясыд му вылын абу сэтшӧм пелькӧсь.
Тані найӧ оз вермыны сэтшӧм ӧдйӧ ветлӧдлыны.
Ӧблезяналӧн эньясыс вайӧны ӧти, гежӧда нин кык челядьӧс.
Чужӧм бӧрас регыд пиыс ӧшӧдчӧ мамыслы сьыліас, чорыда сылы кутчысьӧ, а мамыс сійӧс аскӧдыс быдлаӧ тшӧтш кыскалӧ.
Кымынкӧ вежон мысти пиыс кыскасьӧ нин мам гӧгӧрыс да регыд заводитӧ ачыс кавшасьны пуяс вылӧ.
Повзигӧн пиыс зэв ӧдйӧ котӧртӧ мамысь дінӧ да корсьӧ сы ордысь дорйӧм.
Ӧблезяна бать-мамыс зэв бура дӧзьӧритӧны ассьыныс пияннысӧ.
Мортнога ӧблезянаяс.
Высшӧй, либӧ мортнога, ӧблезянаясӧн лыддьыссьӧны: шимпанзе, горилла, орангутан.
Шимпанзе да горилла олӧны Африкаын.
Орангутанлӧн рӧдинаыс лоӧ Борнео да Суматра діяс.
Тайӧ ӧблезянаяссӧ мортногаясӧн шуӧны сы вӧсна, мый найӧ ёнджыка мунӧны морт вылӧ, став мукӧд ӧблезянаяс серти.
И асланыс юрвежӧр сертиныс найӧ мукӧд дорысь сулалӧны вылынджык.
Мукӧд мортнога ӧблезянаяс дорысь бурджыка велӧдӧма шимпанзеӧс (63-ӧд серпас).
Тайӧ ӧблезянаыс олӧ Шӧр Африкаса сук вӧръясын.
Сылӧн тушаыс, кыдзи и мукӧд мортнога ӧблезянаяслӧн, вевттьысьӧма вель кузь гӧнӧн, кипыдӧс, кокпыдӧс да чужӧм кындзиыс.
Семьяясӧн либӧ неыджыд чукӧръясӧн шимпанзеяс ветлӧдлӧны вӧрӧд — корсьӧны сёян. Найӧ сёйӧны уна сикас плодъяс.
Шимпанзеяс зэв лӧсьыда ветлӧдлӧны пуяс вывті ки-кокса кузь чуньяснас веткаясӧ кутчысьӧмӧн.
Но оз став кадсӧ найӧ овны пуяс вылын.
Кор найӧ лэччывлӧны му вылӧ, ветлӧдлӧны нёль кокӧн, киса да кокса кусыньтӧм чуньяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
Эмӧсь зэв уна наблюдениеяс киын видзан шимпанзеяс вылын.
Налӧн радлӧм, чуймӧм, скӧрмӧм петкӧдчӧ дзик мортлӧн моз.
Том шимпанзеяслӧн ворсӧмыс зэв ёна мунӧ челядь ворсӧм вылӧ.
Найӧ туплясьӧны джодж кузя, новлӧдлӧны мышку выланыс ӧта-мӧдныссӧ.
Найӧ радейтӧны чачаяс да быдсяма пӧлӧс синмӧ шыбитчан торъяс.
Любуйтчӧмӧн шимпанзе асьсӧ видзӧдӧ зеркалӧ пыр.
Ӧти кывйӧн кӧ, не сӧмын туша тэчасногнас (шуам, бӧж абутӧмнас), но и найӧ олӧмын мукӧд аслыспӧлӧслунъясӧн мортнога ӧблезянаяс мунӧны морт вылӧ, и тайӧ индӧ, мый ӧблезяна матысса рӧдвуж мортлы.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Морт телӧлӧн тэчасногыс да олӧмыс @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. 77–121.}
III.
МОРТ ТЕЛӦЛӦН ТЭЧАСНОГЫС ДА ОЛӦМЫС.
Ми кутам ӧні велӧдны морт телӧлысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ.
Миян телӧлысь тэчасногсӧ да олӧмсӧ велӧдігӧн ми тшӧтш тӧдмасям сыкӧд, кыдзи колӧ видзны миянлысь дзоньвидзалун да кыдз колӧ бура котыртны миянлысь удж.
Морт телӧ йылысь наука миянлы кутӧ ыджыд тӧдчанлун.
Уна ӧткодьыс эм морт да пемӧс телӧ тэчасногын, торъя нин морт да млекопитающӧй пемӧсъяс тэчасногын.
И мортлӧн и уна млекопитающӧй пемӧсъяслӧн телӧыс юксьӧ юр вылӧ, сьылі вылӧ, туша да конечностьяс вылӧ (бӧръя да воддза кокъяс пемӧсъяслӧн, кияс да кокъяс мортлӧн).
И мортлӧн и млекопитающӧй пемӧсъяслӧн кучикыс вевттьысьӧма гӧнӧн.
Но пемӧсъяслӧн куыс тшӧкыда вевттьысьӧма сук гӧнӧн, а морт кучик вылын ловгӧнъясыс унджыкысьсӧ овлывлӧны посниӧсь да зэв гежӧдӧсь.
Конечность чуньяс помын и мортлӧн и млекопитающӧй пемӧсъяслӧн эм роговӧй придатокъяс: мортлӧн — гыжъяс, а пемӧсъяслӧн — копытаяс либӧ ёсь гыжъяс.
Мортлӧн да млекопитающӧй пемӧсъяслӧн и пытшкӧсса телӧ тэчасногас эм уна ӧткодьыс.
Тайӧс кокни установитны 64-ӧд да 65-ӧд серпасъяс видлалӧмӧн, кодъяс вылын восьтӧмӧн петкӧдлӧма мортлӧн да пемӧслӧн телӧясыс.
И морт и млекопитающӧй пемӧсъяс телӧын эм пытшкӧс, коді торъялӧ диафрагмаӧн кык юкӧн вылӧ — морӧс пытшкӧс да кынӧм пытшкӧс вылӧ.
Морӧс пытшкӧсын эм сьӧлӧм, тыяс, а кынӧм пытшкӧсын — рушку, сювъяс, мус, вӧркъяс да мукӧд органъяс.
Артмӧ, мый морт телӧын и пемӧсъяс телӧын эм ӧткодь органъяс.
Быд орган вӧчӧ став телӧлы колана определённӧй удж.
Сідз, сьӧлӧм вайӧдӧ движениеӧ вирӧс, тыяс колӧны лолалӧм вылӧ, рушкуын да сювъясын переваривайтчӧ сёян, вӧркъясын артмӧ кудз да с. в.
Тадз, мортлысь телӧсӧ да млекопитающӧй пемӧсъяслысь телӧсӧ ӧткодялігӧн ми аддзам уна ӧткодьӧс.
Но морт телӧ тэчасногын эм ӧтик ыджыд торъялӧм.
Тайӧ торъялӧмыс сыын, мый млекопитающӧй пемӧсъяс ветлӧдлӧны нёль кок вылын, налӧн тушаыс горизонтальнӧй положениеын. Мортлӧн жӧ веськыд походка, сійӧ ветлӧдлӧ кык кок вылын, сылӧн тушаыс вертикальнӧй положениеын.
Веськыд походка вӧсна мортлӧн киясыс прӧстӧсь, кодъяслӧн коланлуныс морт уджалӧмын зэв ыджыд.
Мортлысь телӧ тэчасногсӧ да олӧмсӧ водзӧ велӧдігӧн ми аддзам, кыдзи мортлӧн веськыд походкаыс тӧдчис сійӧ телӧ тэчасног вылӧ да кутшӧм влияние сетӧ уджыс уна сикас органъяс деятельность вылӧ.
СКЕЛЕТ.
Мортлӧн, а сідзжӧ и пемӧслӧн корпаыс эм чорыд мыджӧд телӧ небыд органъяслы (66-ӧд серпас).
Скелет дінӧ крепитчӧны яйчигъяс, корпа кутӧ пытшкӧсса органъяссӧ.
Скелетлӧн кутшӧмсюрӧ юкӧнъяс лоӧны нӧшта видзысьясӧн пытшкӧсса органъяслы.
Сідз, юрлы видзӧ доймӧмысь юрвем, морӧс куд видзӧ сьӧлӧм да тыяс.
Скелетлӧн медтӧдчана юкӧныс — сюрса лы.
Сійӧ артмӧма ӧти-мӧдыскӧд ӧтлаасьӧм позвонокъясысь.
Вылысладор помнас сюрса лы ӧтлаасьӧ юрлыкӧд.
Шӧр юкӧнас сюрса лыкӧд йитчӧны ордлыяс.
Унджык ордлыыс водзсяньыс ӧтлаасьӧны морӧспань лыкӧд.
Сюрса лылӧн тайӧ шӧр юкӧныс ордлыяскӧд да морӧспань лыкӧд ӧттшӧтш артмӧдӧны морӧс куд.
Груднӧй клеткакӧд лопатка да ключица пыр йитчӧны вылыс конечностьяслӧн лыясыс.
Улыс конечностьяслӧн лыясыс йитчӧны тазкӧд.
Татшӧм жӧ юкӧнъяс ми аддзам и млекопитающӧй пемӧсъяслысь (67-ӧд серпас).
Кыдзи йитчӧны ас костаныс лыясыс.
Ставыс морт корпаын лыддьысьӧ 220 лыӧдз.
Тайӧ лыясыс ӧти-мӧдыскӧд йитчӧны уна ногӧн.
Бура кӧ видзӧдлыны юрлы вылӧ, ми сэсь аддзам вурысъяс.
Вурысъясӧн йитчӧны ӧта-мӧд дінас водӧм лыясыс.
Тайӧ — лыяслӧн вӧртӧм (неподвижнӧя) йитчӧм.
Сюрса лыын торъя позвонокъяс ӧти-мӧдкӧд йитчӧны гӧч отсӧгӧн.
Гӧч куснясьысь да упругӧй, сы вӧсна сюрса лыын и вермӧны лоны вӧрӧмъяс: кусыньтчӧм да веськӧдчӧм.
Но тайӧ — лыяслӧн джынвыйӧ вӧрана йитчӧм, сы вӧсна мый лыясыс тані уна ног вӧрны оз вермыны.
Лыясыс ӧти-мӧдныскӧд вӧрӧм вылӧ йитчӧны суставъяс отсӧгӧн.
Пример вылӧ видлалам сустав, кодӧн пельпом лы йитчӧ лопаткакӧд (68-ӧд серпас).
Серпас вылын тыдалӧны кык инмысь веркӧс: пельпом лылӧн мылькъя веркӧсыс (юрыс) да лопаткалӧн лайков веркӧсыс (впадина).
Кыкнан веркӧсыс вевттьысьӧмаӧсь шыльыд гӧчӧн да мавтӧмаӧсь торъя кизьӧрторйӧн, коді артмӧ суставас.
Тайӧ кизьӧрторйыс видзӧ сустав лы вылысъяссӧ вреднӧй зыртчӧмысь.
Ортсысяньыс суставыс топыда тупкӧма зэв ён суставнӧй сумкаӧн.
Сустав сумкаыс, а сідзжӧ сӧнъясыс (связкаяс) лыяссӧ топыда кӧрталӧны.
Суставъяс эмлун вӧсна миян лыяс кокниа вешъясьӧны (вӧрӧны), сӧмын ӧтик суставъясын лыяслӧн вешъясьӧмыс ыджыд, а мукӧдъясын — ичӧтджык.
Тайӧс позьӧ аддзыны уна сикас аслад суставъясын лы вӧрӧмсӧ наблюдайтӧмӧн.
Лылӧн тэчасногыс.
Медым тӧдмасьны лы тэчасногкӧд, видлалам пемӧсъяслысь конечностьса кутшӧмкӧ кузь лылысь пилитӧмин (69-ӧд серпас).
Пилитӧминтіыс тыдалӧ, мый сійӧ абу ӧтырышъя, а трубчатӧй лы.
Трубчатӧй лыыд ӧтырышъя дорсьыд кокньыдджык, кӧть эськӧ и сы кузя и сы кызта жӧ.
Такӧд тшӧтш трубчатӧй лыыд вӧлӧмкӧ сэтшӧм жӧ ён, кутшӧм и ӧтырышъя лы.
Пилитӧминтіыс тыдалӧ, мый лыыслӧн веществоыс абу быдлаын ӧткодь.
Лы юрыс губчатӧй веществоысь, а лы бокъясыс — топыд веществоысь.
Лы пытшкас эм лы вемӧн шусян вещество.
Ортсысяньыс лыыс тупкӧма вӧсньыдик кучикӧн — лыэжӧн.
Сылӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс лы олӧмын.
Лыэж пыр вирсӧнъяс кузя локтӧ вир, коді вердӧ лысӧ.
Лыэж уджалӧм ради жӧ мунӧ лылӧн кызӧмыс.
Лыэж удж вӧсна жӧ бурдӧны чегӧм лыяс.
Лыэжӧс жуглӧм-дойдӧм вайӧдӧ лы киссьӧмӧ.
Татысь тыдалӧ, кутшӧма колӧ виччысьны лыэж доймӧмысь.
Кутшӧм веществоясысь артмӧма лы.
Лылӧн свойствоыс абу сӧмын сійӧ тэчасног сайын, но и сы сайын, кутшӧм веществоясысь сійӧ артмӧма.
Медым тӧдмавны, кутшӧм веществояс эм лыын, вӧчам татшӧм опыт (70-ӧд серпас).
1 опыт.
Босьтам кутшӧмкӧ лы, шуам ыджыд черилысь ордлы.
Крепитам тайӧ лысӧ сутуга помӧ да сюям спиртовка биӧ.
Лы сотчӧ.
Сэк жӧ лы сьӧдасьӧ, шомассьӧ.
Сэсся лыыслӧн шомыс вочасӧн сотчӧ, и сійӧ лоӧ еджыдӧн.
Сэн кольӧны сӧмын сотчытӧм веществояс.
Сідзӧн, лыын эмӧсь сотчан органика веществояс да сотчытӧм минеральнӧй веществояс (пӧим).
Тӧдмалам, кыдз вежсисны сотӧм бӧрас лыыслӧн аслунъясыс.
Кыскам сотӧм лысӧ бисьыс да кӧдзӧдам.
Видлам киӧн: лы кокниа жугласьӧ-чегьясьӧ да киссьӧ.
Сотӧм лы чорыд и рӧшкыд.
2 опыт.
Босьтам мӧд лы (сідзжӧ чери ордлы) да лэдзам сійӧс ва сора солянӧй кислота тыра пробиркаӧ.
Кислотаын сылӧны лыысь минеральнӧй веществоясыс, сэки петӧны шома газлӧн больяс.
Колям лысӧ кислотаас час-мӧд кежлӧ либӧ весиг мӧд урокӧдз.
Кислотаын дыр видзӧм бӧрын лыас кольӧны сӧмын органика веществояс.
Кыскам лысӧ кислотаысь, мыськалам ваын да видлам. кутшӧм сійӧ лоӧма.
Кислотаын видзӧм лы небыд да нюдз (упругӧй): сійӧс позьӧ кусыньтны да весиг гӧрддзавны.
Сідзӧн, минеральнӧй веществояс сайын лылӧн чорыдлуныс да рӧшкыдлуныс, а органика веществояс сайын — лылӧн небыдлуныс да упругостьыс.
Том да пӧрысь лыяс.
Миян олӧм чӧж лыяслӧн составыс ёна вежласьӧ.
Челядьяслӧн лыясас зэв уна органика веществояс, сы вӧсна налӧн лыясыс небыдӧсь, сетчысьӧсь.
И тайӧ каднас торъя нин колӧ видзны лыястӧ.
Неладнӧ пукалӧмысь либӧ сулалӧмысь, сьӧкыдторъяс новлӧдлӧмысь кагалӧн либӧ подростоклӧн лыясыс вермасны кусыньтчыны и сэтшӧм кусыняӧн кольны нэмыс кежлӧ.
Лыяслӧн чукыльтчӧм да вредитчӧм овлывлӧ и аслыспӧлӧс челядь висьӧмысь — рахитысь.
Рахитӧн челядь висьӧны омӧль сёянысь, омӧль условиеясын олӧмысь.
Сардырся Рочмуын рабочӧйяс эз гежӧда овлыны пемыд, васӧд пӧдвалъясын и сёйлісны омӧля; сэтшӧм оланногъясад унаысь быдмывлісны рахита челядь.
СССР-ын рабочӧйяс да налӧн челядьыс олӧны дзик мӧд оласногын, да ӧні челядьяс гежӧдджыка висьӧны рахитӧн.
Дыр кадӧн миян лыясыд пыр ёнджыка и ёнджыка йиджтысьӧны минеральнӧй веществоясӧн.
И челядьлӧн кӧ лыясыс зэв сетчысьӧсь, старикъяслӧн, мӧдарӧ, лыясыс чегъясьысьӧсь, сы вӧсна мый на пытшкын этша органика веществоясыс и зэв уна минеральнӧй веществоясыс.
Сы вӧсна пӧрысь йӧзлӧн унджыкысь и овлывлӧ лы чегӧмъяс.
Тадз олӧм чӧж вежсьӧ миян лыяслӧн составыс да свойствоыс.
Сюрса лы.
Кыдз водзын висьтавсьыліс нин, сюрса лы — сійӧ корпалӧн медглавнӧй юкӧныс.
Мортлӧн сюрса лыыс артмӧма 33 либӧ 34 позвонокысь.
Сыын эм 5 юкӧд: 1) сьыліса, 2) морӧсса, либӧ мышкуса, 3) косса, 4) крестцовӧй да 5) бӧжса, либӧ копчиковӧй (71-ӧд серпас).
Сьыліса юкӧд артмӧма 7 позвонокысь.
Интереснӧ, мый пӧшти став млекопитающӧй пемӧсъяслӧн сідзжӧ 7 сьыліса позвонок.
Зэв ыджыд жирафалӧн сійӧ кузь сьыліас сы мында жӧ сьыліса позвонокыс, мыйтӧм и дженьыдик сьыліа ичӧтик шырлӧн.
Тайӧ индӧ морт да млекопитающӧй пемӧсъяс кост матыслун вылӧ.
Сьыліса позвонокъяс — посньыдикӧсь, налы сӧмын лоӧ кутны юрлысь сьӧктасӧ.
На костын жӧ гӧчыс бура кыз.
Сы вӧсна сьыліса юкӧныс и вермӧ вӧчны уна пӧлӧс вӧрӧмъяс.
Тайӧс кокни прӧверитны ас вылад.
Морӧсса, либӧ мышкуса, юкӧд артмӧма 12 позвонокысь.
Тайӧ сійӧ позвонокъяс, кодъяскӧд мышсяньыс йитчӧны ордлыяс.
Морӧсса позвонокъяс гырысьджыкӧсь голяса дорысь, налы лоӧ кутны ыджыдджык груз.
Найӧ йитчӧны ас костаныс сідзжӧ гӧчӧн, но морӧсса юкӧнын вӧрӧмъяссӧ ёна падмӧдӧны позвонокъясӧ йитчӧм ордлыясыс.
Морӧсса юкӧд улын эм косса юкӧд.
Сійӧ артмӧма 5 позвонокысь.
Тайӧ нӧшта гырысьджык позвонокъяс, найӧ кутӧны нӧшта ыджыдджык сьӧкта.
Косса позвонокъяс костын эм кыз слӧй гӧч.
Тайӧ юкӧнын вермӧны лоны вель ыджыд вӧрӧмъяс.
Гӧчьяс, кодъяс эмӧсь сьыліса, морӧсса да косса позвонокъяс костын, кутӧны и мӧд ыджыд тӧдчанлун.
Найӧ, кыдзи упругӧй рессоръяс, небзьӧдӧны дзенгӧмсӧ, коді овлывлӧ миян тушаын ветлӧдлігӧн, котралігӧн, чеччалігӧн.
Эз кӧ вӧвны гӧчьясыс, став тойыштчӧмъясысь ми эськӧ зэв ёна доймалім да кылім дзенгӧмсӧ.
Косса юкӧд улын эм крестцовӧй юкӧд, либӧ крестец.
Сійӧ артмӧма вит ӧтлаасьӧм позвонокъясысь, кодъяс артмӧдӧмаӧсь ӧти лы.
Крестецыс йитчӧ таз лыкӧд да лоӧ ён мыджӧдӧн тушалы.
Сюрса лыыс мортлӧн помасьӧ копчик юкӧдӧн, либӧ копчикӧн.
Млекопитающӧй пемӧсъяслӧн тайӧ юкӧдыс зэв ыджыд, сійӧ лоӧ бӧжлӧн лыыс.
Мортлӧн жӧ копчик артмӧма 4 либӧ 5 ӧтлаасьӧм позвонокъясысь — тайӧ быдмытӧм бӧжлӧн коляс.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый морт матын бӧжа пемӧсъяслы.
Мортлӧн тайӧ быран бӧж колясыс ӧти йӧзлӧн артмӧма 5 позвонокысь, мукӧдыслӧн 4 позвонокысь.
Вот мый вӧсна абу быд мортлӧн ӧтмында позвонок: ӧтияслӧн 33, мукӧдъяслӧн 34.
Мортлысь став сюрса лысӧ видлалігӧн кокни казявны, мый сійӧ абу веськыд, — сылӧн эм кык кусынь: ӧтикыс сьыліса юкӧдын, мӧдыс косса юкӧдын.
71-ӧд серпас вылын стрелкаясӧн петкӧдлӧма сійӧ кусыньяссӧ.
Найӧ артмӧны челядь кадӧ.
Кор кага велалӧ кутны юрсӧ веськыда, сэк артмӧ кусыньыс сюрса лы сьыліса юкӧдын.
Сэсся, кор кага заводитӧ ветлӧдлыны, сылӧн артмӧ кусыньыс сюрса лы косса юкӧдын.
Ми видлалім сюрса лылысь нормальнӧй формасӧ, но мукӧддырйиыс йӧзлӧн сюрса лыыс овлывлӧ чукыльтчӧма.
Велӧдчысьяслӧн сюрса лы чукыльтчӧмыс оз гежӧда овлывлы классын лёкногӧн пукалӧм вӧсна (72 ӧд серпас).
Сюрса лылӧн чукыльтчӧмыс дзоньвидзалунлы вреднӧ.
Сюрса лы чукыльтчӧмла топалӧны гыркпытшкӧсса органъяс, лолавны лоӧ сьӧкыдджык, телӧын вирыс пондас ветлыны омӧльджыка.
Удж сайын пукавны либӧ сулавны колӧ лӧсьыда.
Удж дырйи колӧ вӧчавны физкультминуткаяс.
Колӧ котыртчӧмӧн занимайтчыны физкультураӧн.
Морӧс куд.
Морӧсса, либӧ мышкуса, позвонокъяскӧд сайсяньыс йитчӧны ордлыяс.
Мортлӧн овлывлӧ 12 гоз ордлы, водзсяньыс найӧ унджыкыс йитчӧны морӧспанькӧд да артмӧдӧны морӧс куд.
Сы вӧсна мый позвонокъяскӧд ордлыяс мышкусяньыс йитчӧны суставъяс пыр, а водзсяньыс — морӧспанькӧд гӧчьяс пыр, то морӧс куд неуна вермӧ вӧрны: кыпавлӧ лолыштігӧн да лэдзчывлӧ бӧр лолыштігӧн.
Кыдз лёкногӧн туша кутӧмысь овлывлӧ сюрса лылӧн чукыльтчӧм, сы вӧсна жӧ овлывлӧ морӧс куд формалӧн нелючки тэчасног.
Сідз, пыр кӧ пукавны морӧсӧн пызан дорӧ ӧшӧдчӧмӧн, сэк морӧс кудыс вермас лоны плавкӧсӧн.
Тайӧ вреднӧ, та вӧсна омӧльтчӧ тыяслӧн да сьӧлӧмлӧн уджыс.
Уджалігӧн колӧ пукавны либӧ сулавны лӧсьыда.
Конечность лыяс.
Морт конечность — ки да кок — тэчасногын эм уна ӧткодьтор.
И ки и кок юксьӧны куим юкӧд вылӧ.
Киын торйӧдӧны пельпом, сой да кисть.
Кокын торйӧдӧны лядьвей, кокчер да коклапа.
И кокын и киын лыыс ӧтмындаӧн — 30-ӧн.
Но кияс да кокъяс вӧчӧны оз ӧткодь удж.
Кокъяс — сійӧ органъяс, кодъяс кутӧны тушанымӧс да кодъясӧн ми ветлӧдлам.
Кияс жӧ вӧчӧны зэв уна сикас вӧрӧмъяс: ми найӧн вермам босьтны предметъяс, найӧс вештавны да с. в.
Сы вӧсна миян уджалӧмын кияслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Абу ӧткодьӧсь и кияслӧн да кокъяслӧн лыясыс.
Ки лыяс вӧсньыдджыкӧсь и кокньыдджыкӧсь.
Кок лыяс сьӧкыдджыкӧсь и кызджыкӧсь.
Кистьяс йитчӧмаӧсь ӧти-мӧд дінас вӧранаӧнджык кок лыяс дорысь.
Торъя нин ыджыд торъялӧмыс кисть да коклапа тэчасногын.
Медыджыд торъялӧмыс кистьлӧн коклапаысь сыын, мый килӧн ыджыд чуньыс зэв вӧрысь и сулалӧ воча мукӧдыслы.
Ыджыд чуньлӧн (певлӧн) татшӧм положение вӧсна миян ки лоӧ кватлалан органӧн.
Коклӧн ыджыд чуньыс топӧдчӧма мукӧд кокчуньяс дінӧ, да коклапа миян лоӧ мыджӧд органӧн.
Мортлӧн нормальнӧй коклапаыс кусыньтчыштӧма свод моз, сы вӧсна сійӧ упругӧй рессора кодь.
Та вӧсна небзьӧ дзенгӧмыс, коді миян овлӧ ветлӧдлігӧн, котралігӧн.
Но оз гежӧда овлывлыны плавкӧс, сводтӧм коклапаа йӧз (73-ӧд серпас).
Плавкӧс коклапа овлывлӧ векньыд, дзескыд кӧмкот новлӧмысь, но сійӧ вермӧ лоны и профессиональнӧй уджын, шуам рабочӧй-грузчикъяслӧн, кодъяслы лоӧ новлӧдлыны ыджыд грузъяс.
Йӧзлы, кодъяслӧн артмӧма плавкӧс кок лапа, зэв сьӧкыд ветлӧдлыны.
Ки да кок корпалысь тэчасногсӧ видлалӧмӧн ми аддзам, мый найӧ тэчасногын торъялӧмыс йитчӧма сыкӧд, мый ки да кок вӧчӧны оз ӧткодь удж.
Оз ӧткодь удж найӧ вӧчны сы вӧсна, мый мортлӧн веськыд походка, мый сылӧн тушаыс сувтса (вертикальнӧй).
Лыяс, кодъяс отсӧгӧн конечностьяс йитчӧны тушакӧд.
Кияс тушакӧд йитчӧны лопатка да ключицаяс пыр.
Ключицаяс ӧтлаасьӧны морӧспань лыкӧд.
Найӧс кокни малыштӧмӧн аддзыны аслад морӧс вевдор юкӧнысь.
Быд ключица йитчӧ лопаткакӧд.
Лопаткаястӧ позьӧ малыштӧмӧн аддзыны аслад мышку вылысладорсьыд.
Кыкнан лопаткакӧд суставӧн йитчӧ пельпом лы.
Кокъяс тушакӧд йитчӧмаӧсь таз лы отсӧгӧн.
Таз лы артмӧма кык ыджыд тазӧвӧй лыысь.
Водзсяньыс найӧ топыда йитчӧны ӧти-мӧдыскӧд, а бӧрладорсяньыс — крестецкӧд.
Быд таз лыын эм ыджыд гуран — впадина, кытчӧ пырӧ лядьвей лылӧн юрыс.
Сідзнад, таз лыӧ мыджсьӧмӧн, миян коклыяс ас выланыс кутӧны тушалысь став сьӧкталунсӧ.
Юрлы.
Морт юрлыын торйӧдӧны кык юкӧн: юрчашка да чужӧмбан лыяс (74-ӧд серпас).
Юрчашка артмӧма ньӧти вӧртӧг йитчӧм лыясысь.
Сы пытшкын куйлӧ юр вем.
Пӧшти став чужӧмбан лыясыс ӧти-мӧд костаныс йитчӧмаӧсь вӧртӧг жӧ, сӧмын ӧти лы — улыс черлы — йитчӧма вӧрӧм вылӧ.
Млекопитающӧй пемӧсъяс юрлыысь торйӧдӧны сэтшӧм жӧ юкӧнъяс, да сэні пӧшти сійӧ жӧ лыяс.
А век жӧ, кутшӧма мортлӧн юрлыыс торъялӧ пемӧс юрлыысь!
Млекопитающӧй пемӧсъяслӧн чужӧмбан лыясыс водзӧ чургӧдчӧны, а мортлӧн тайӧ лыясыс лоӧны ёна развитчӧм юрчашка улын.
Водзӧ чургӧдчӧм черлыясыс пемӧсъяслы колӧны враг вылӧ уськӧдчыны, врагъяскӧд водзсасьны, кӧрым чукӧртны да с. в.
Мортлӧн жӧ сійӧ веськыд походка да прӧст кияс вӧснаыс став тайӧ уджсӧ вӧчӧны киясыс.
Сідзӧн, морт юрлылӧн тэчасногыс йитчӧма сыкӧд, мый сылӧн юр вемыс ёна развитчӧма да мый сійӧ ветлӧ кык кокӧн да сылӧн эмӧсь прӧст кияс.
Скелетлысь тэчасногсӧ видлалігӧн ми аддзам, мый морт да млекопитающӧй пемӧсъяс корпа тэчасногын эм уна ӧткодьыс.
Но такӧд тшӧтш ми установитім, мый морт корпа тэчасногын эм зэв уна торъялӧмъяс, кодъяс лоӧмаӧсь мортлӧн сувтсӧн ветлӧм ради.
МЫШЦАЯС ДА НАЛӦН УДЖ.
Ми дугдывтӧг вӧчалам разнӧй сикас вӧрӧмъяс киясӧн, кокъясӧн, юрӧн, став миян телӧӧн.
Миян став вӧрӧмыс вӧчсьӧ мускулъяс, либӧ яйчигъяс отсӧгӧн.
Яйчигъястӧ кокни малыштны ас вывсьыд, на пӧвстысь зэв унаӧн йитчӧны миян корпакӧд.
Яйчигъясыс йитчӧны лыяс бердӧ кос сӧнъясӧн, кодъясӧс сідзжӧ кокни аддзыны ас вывсьыд, шуам килапаысь.
Яйчигъяс вермӧны дженьдавлыны, сэк найӧ лоӧны дженьыдӧсь, но кызджыкӧсь.
А сы вӧсна, мый яйчигыс унджыкысьсӧ йитчӧмаӧсь лыяс бердӧ, то асланыс дженьдігӧн найӧ вӧрӧдӧны и лыяссӧ.
75-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма килӧн лыясыс да кыкъюра яйчиг (став мукӧд яйчигъяссӧ серпас вылын абу петкӧдлӧма).
Тайӧ стӧч сійӧ яйчигыс, кодӧс видлывлӧны мукӧддырйи, кор кӧсйӧны тӧдмӧдны ён-ӧ киыс, ӧд кымын кызӧсь яйчигъясыс, сымын найӧ ёнджыкӧсь.
Серпас вылын тыдалӧ, мый яйчигыс дженьдігас лоӧ дженьыд, но кызджык.
Дженьдавлігас яйчигыс кыскӧ лысӧ, код бердӧ сійӧ йитчӧма, да киыд гырддзаӧдыс кусыньтчылӧ сэки.
Яйчигъяслӧн дженьдавлӧм.
Яйчигъяс дженьдавлӧмӧн позьӧ тӧдмасьны татшӧм опытъяс вылын.
1 опыт.
Дӧрӧм сос лэптӧмӧн, кушӧдам кинымӧс дзоньнас.
Увлань лэдзӧмӧн, мерайтам кыкъюра яйчиг вывті сойлысь кызтасӧ.
Сэсся, суниссӧ мернӧй линейка вылӧ пуктӧмӧн, тӧдмалам, кымын сантиметр кыза сойным.
Ӧні гырддзаӧдз ёна кусыньтам сойнымӧс.
Кыкъюра яйчигыс зэв ёна дженьдіс.
Выльысь мерайтам сойлысь кызтасӧ сійӧ жӧ местаӧд да тӧдмалам, кымын сантиметр кызта сійӧ лоӧ.
Яйчиг дженьдавлӧм дырйи сойлӧн кызтаыс лоӧ кызджык.
Тайӧ мерайтӧмъясыс петкӧдлӧны, мый яйчигыс дженьдавлігӧн лоӧ кыз, но дженьыдджык, сы вӧсна и сійӧ кыпӧдӧ сойлысь увладор юкӧнсӧ.
Тадз жӧ дженьдавлӧны миян телӧлӧн мукӧд яйчигъясыс.
2 опыт.
Босьтам сӧмын на виӧм лягушалысь вундӧм бӧр коксӧ.
Вундӧминтіыс кучик дорӧдыс трапкаторйӧн босьтам да ӧдйӧ нетшыштӧмӧн кулям лягуша лапаысь кучиксӧ.
Кучикыс чувки моз шедӧ.
Кульӧм кучика кок вылын лӧсьыда тыдалӧны яйчигъясыс да еджыд югъялан коссӧнъясыс, кодъясӧн найӧ крепитчӧмаӧсь лыясас.
Яйчигъяс пӧвстын эм ыджыд пӧкъя яйчиг — татшӧм яйчигыс эм и морт кокын.
Ваӧн кӧтӧдам лягушалысь лапасӧ да сійӧс пуктам стеклӧ тор вылӧ.
Пӧкъя яйчиг вылас пуктам сов чепель (76-ӧд серпас).
Недыр кад мысти сов действуйтӧм вӧсна лягушалӧн яйчигыс кутас дженьдыны.
Тадз ми аддзам, кыдзи дженьдавлӧ яйчиг.
Кыдз морт телӧын, сідз жӧ и пемӧсъяс телӧын сӧмын яйчигъяс вермӧны дженьдавлыны.
Дженьдавлӧм — яйчигъяслӧн свойство.
Яйчиглӧн удж.
Кыдз ми шулім нин, унджык яйчигыс крепитчӧ лыяс бердӧ, тайӧ — корпалӧн яйчигъяс.
Но эмӧсь яйчигъяс, кодъяс гыркпытшкӧсса органъясын: сьӧлӧмын, рушкуын, сювъясын, кудз гаддьын, тайӧ — гыркпытшкӧсса яйчигъяс.
Ӧтикыс и мӧдыс вермӧ дженьдавлыны; таӧн став яйчигъясыс ӧткодьӧсь.
Торъялӧмыс налӧн сыын, мый корпаса яйчигъяс вермӧны дженьдавны миян вӧля серти, а гыркпытшкӧсса яйчигъяс дженьдавмӧны миян вӧляысь зависиттӧг.
Гыркпытшкӧсса яйчигъяслӧн гыркпытшкӧсса органъяс уджын тӧдчанлуныс зэв ыджыд.
Сідз, яйчиг дженьдавлӧмӧн уджалӧ миян сьӧлӧм да миян телӧ кузя тойлалӧ вирсӧ.
Сідз, яйчигъяс дженьдавлӧмӧн жӧ, кодъяс эмӧсь рушку да сюв стенкаясын, сёяныс мунӧ-вешйӧ рушкуӧд да сювъясӧд.
Скелетлӧн яйчигъяс (77-ӧд серпас) миян уджалӧмын кутӧны зэв ыджыд тӧдчанлун.
Сӧмын тайӧ яйчигъяс дженьдавлӧмӧн ми вермам уджавны.
Яйчигъяс сӧвмӧдӧмын уджлӧн да физкультуралӧн тӧдчанлуныс.
Ми тӧдам нин, кутшӧм тӧдчанлуныс уджлӧн да физкультуралӧн корпа сӧвмӧдӧмын да ёнмӧдӧмын.
Торъя нин ыджыд налӧн тӧдчанлуныс миян яйчигъяс сӧвмӧдӧмын да ёнмӧдӧмын.
Ми кӧ яйчигъяссӧ унаысь упражняйтам, найӧ лоӧны ёнджыкӧсь да эбӧсаджыкӧсь.
Мӧдарӧ, упражняйтчытӧмысь найӧ лоӧны жебӧсь, омӧльӧсь.
Миянлы колӧ ёнмӧдны ассьыным яйчигъяснымӧс.
Ӧткодялам мортӧс, коді уджалӧ физическӧй удж вылын, шуам, кузнец-молотобоецӧс, морткӧд, коді оз уджав физическӧй удж вылын да оз занимайтчы физкультураӧн.
Кутшӧм ён да чорыд яйчигъясыс кузнецлӧн!
Сійӧ найӧс дугдывтӧг упражняйтӧ уджын.
Тадз, физическӧй удж тӧдчӧ яйчигъяс ёнмӧм вылӧ.
Но профессиональнӧй уджын оз став яйчигъясыс участвуйтны, а сӧмын кодсюрӧ.
Тайӧ яйчигъясыс упражняйтчӧны лунысь лунӧ да ёнмӧны, а мукӧд яйчигъясыс оз ёнмыны.
Сы вӧсна, медым став яйчигъясыс ёнмисны, колӧ занимайтчыны физкультураӧн.
Физкультура не сӧмын ёнмӧдӧ яйчигъяс, но и ёнмӧдӧ став организмсӧ.
Бура котыртӧм физическӧй культура сэтшӧма жӧ колӧ, кыдзи и умственнӧй.
СЁЙӦМ.
Медым овны да уджавны, мортлы колӧ сёйны.
Употребляйтӧм сёян щӧт вылӧ ми быдмам да содам весӧн
Сёян щӧт вылӧ ми вӧчам удж.
Первой тӧдмалам, мыйысь артмӧма миян сёянным.
Мыйысь артмӧма миян сёян.
Ми сёям зэв уна сикас сёян.
Уна ми сёям быдмӧга сёян.
Нянь, рок, пуктасъяс, плодъяс, вотӧсъяс — тайӧ ставыс быдмӧгъясысь лоӧм прӧдуктаяс.
Ми сідзжӧ сёям и пемӧс сёян.
Яй, йӧв, мӧс вый, гос, колькъяс — тайӧ ставыс пемӧсъясысь лоӧм продуктаяс.
Та кындзи, ми сёям и минеральнӧй сёян: сёян сов, а сідзжӧ мукӧд совъяс.
Миянлы сідзжӧ колӧ и ва.
Тӧдмалам, кутшӧм веществояс эмӧсь быдмӧгъясысь да пемӧсъясысь вӧчӧм прӧдуктаясын.
1 опыт.
Веситам 25 граммӧн посниа торйӧдлӧмӧн прӧдуктаяс, шуам яй, картупель.
Веситӧм прӧдуктаяссӧ косьтам пачын либӧ ӧти шӧринсянь ломтысян батарея вылын.
Мӧд урок вылын веситам косьтӧм прӧдуктаяссӧ.
Косьтӧм бӧрын найӧ веситӧны ёна этшаджык сы вӧсна, мый на пытшкысь косьмис ваыс.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый сёян прӧдуктаясын эм ва.
2 опыт.
Босьтам неыджыд тор косьтӧм прӧдукта (яй, картупель).
Крепитам сійӧс сутуга помӧ да сюям спиртовка биӧ.
Косьтӧм яй да картупель сотчӧны, сэк жӧ найӧ шомассьӧны.
Босьтӧм кусӧксӧ-кӧ сэсся пуктыны фарфор чашкаӧ да донӧдны дыркодь би вылын, то бӧръяпом сыысь кольӧ сӧмын пӧим.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый сёян прӧдуктаясын эмӧсь сотчан органика веществояс да сотчытӧм минеральнӧй веществояс, сӧмын органика веществоясыс ёна унджык, минеральнӧй веществояс дорысь.
Тӧдмалам ӧні, мый асаныс представляйтӧны сёян прӧдуктаясса органика веществоясыс.
Крахмал.
Органика веществояс пӧвстысь, кодъяс эмӧсь сёян-юанын, тшӧкыда паныдасьлӧ крахмал.
3 опыт.
Ва тыра пробиркаӧ шыбитам чепель крахмал да гудралам.
Крахмала васӧ шонтам спиртовка би вылын пузьытӧдз.
Артмас кизьӧр крахмальнӧй клестер.
Пробиркаысь кизьӧрторсӧ кӧдзӧдам да войтӧдыштам сэтчӧ гоз-мӧд войт иода сывдӧс: иодысь крахмал лӧзӧдӧ.
А кисьтан кӧ иодсӧ унджык, крахмалыс сьӧдӧдӧ.
Тадз иодӧн позьӧ тӧдмавны крахмал.
4 опыт.
Войтӧдам иодсӧ еджыд няньтор вылӧ, пуӧм картупель вылӧ — артмӧ лӧз чут.
Сідзнад, тайӧ прӧдуктаясын эм крахмал.
Сійӧ тшӧкыда овлывлӧ быдмӧга прӧдуктаясын.
Крахмалӧн озыр прӧдуктаяс — нянь, рок, картупель.
Сакар.
Быдмӧга прӧдуктаясын тшӧкыда паныдасьлӧ сідзжӧ сакар.
Сакарыс кӧ прӧдуктаас уна, сійӧс абу сьӧкыд тӧдмӧдны кӧр сертиыс.
Медуна сакарыд сакар свеклӧын, сідзжӧ сійӧ эм юмов вотӧсъясын, плодъясын, градйӧр пуктасъясын.
Сакар эм и пемӧс прӧдуктаясын, шуам, йӧлын.
Крахмал да сакарӧс торйӧдӧны ӧти группа веществоясӧ да шуӧны углеводъясӧн.
Госъяс.
Госъяс эмӧсь и быдмӧгъясысь и пемӧсъясысь лоӧм прӧдуктаясын, сы вӧсна и торйӧдӧны быдмӧга да пемӧс госъяс.
Быдмӧга госъяс — сійӧ подсолнечнӧй вый, шабді вый, кӧнтусь вый да мукӧд.
Пемӧс госъяс — сійӧ мӧс вый, порсь гос, мӧс гос да мукӧд.
Гостӧ зэв кокниа позьӧ тӧдмавны.
5 опыт.
Босьтам кышсьыс весалӧм подсолнечнӧй кӧйдыс либӧ кӧнтусь, пуктам сійӧс еджыд кабала вылӧ, вевттям сійӧ жӧ кабаланас да личкам кутшӧмкӧ чорыд торйӧн, шуам бутылкаӧн.
Кабала вылын кольӧны госа чутъяс.
Подсолнечнӧй, кӧнтусь, а сідзжӧ шабді да мукӧд уна быдмӧг кӧйдысъясын эм гос.
Сливочнӧй вый либӧ гос тор кӧ личкан кабала вылын, то сэн кольӧ сэтшӧм жӧ гос чут.
Тадзӧн позьӧ тӧдмавны госаджык прӧдуктаясысь госсӧ.
Едждӧгъяс.
Пемӧс да быдмӧга прӧдуктаясын сідзжӧ эмӧсь едждӧгъяс.
Тайӧ миянлы вывті колана пӧтӧса веществояс.
Быдсӧнлы тӧдса курӧг кольклӧн едждӧгыс — тайӧ пемӧс едждӧг.
Едждӧгъяс эмӧсь сідзжӧ яйын, йӧлын, рыськын, сырын.
Тайӧ ставыс пемӧс прӧдуктаяс.
Но едждӧгъяс эмӧсь и быдмӧга прӧдуктаясын.
Медым тӧдмасьны быдмӧга едждӧгъясӧн, вӧчам татшӧм опыт.
6 опыт.
Пуктам блюд вылӧ паньтыр шобді пызь, кисьтыштам неуна ва да вӧчам теста.
Гартыштам сійӧс марляӧ либӧ гежӧда кыӧм ситеч рузумӧ, лэдзам сійӧс ва тыра чашкаӧ да кутам чуньясӧн чабравны.
Ваыс чашкаас лоӧ гудыр.
Сійӧ лоӧ сы вӧсна, мый пызьсьыс марля пырыс петӧны крахмаллӧн зэв посньыдик торъясыс.
Минута 10–15 кутам чабравны тестасӧ ва тыра чашкаын, медым пызьсьыс торйӧдны пӧшти став крахмалсӧ.
Та бӧрын васьыс кыскам рузумсӧ теста коляснас, паськӧдам да видлам, мый кольӧма.
Тестасӧ ваын пожъялӧм бӧрын кольӧма сибдалысь, нюжъялысь вещество.
Тайӧ — быдмӧга едждӧг, клейковина.
Сідзӧн, миян сёянын эмӧсь углеводъяс, госъяс, едждӧгъяс, минеральнӧй совъяс да ва.
Тайӧ став веществоясыс колӧны миянлы сёйӧм-юӧм вылӧ.
Пищеварение.
Сёянторйыс, кодӧс ми сёям, уна ног вежсьӧ вомын, рушкуын, сювъясын.
Сёяныслысь тайӧ вежсьӧмсӧ шуӧны пищеварениеӧн.
Тӧдмасям, кыдзи вочасӧн вежсьӧ сёянторйыс пищеварительнӧй органъясын.
Сёянторсӧ пиньясӧн обработайтӧм.
Вом пытшкӧсын сёян торйыс первойсӧ посньӧдсьӧ пиньясӧн.
Пиньясыс миян абу ставыс ӧткодь (78-ӧд серпас).
Водз пиньяс — резцы. Сёянторсӧ найӧн ми курччалам, орйӧдлам.
Водз пиньяс ӧтар-мӧдар бокас эмӧсь ёсь пиньяс (клыкъяс).
Ылынджык эмӧсь гырысь вуж пиньяс (мӧдногӧн кӧ юр пиньяс), кодъясӧн ми сёянторсӧ няклялам.
Пиньяс кагалӧн мыччысьӧны во тыригӧн.
Куим арӧс кежлӧ сылӧн быдмӧны 20 йӧв пинь.
Тайӧ абу векся пиньяс: сизим арӧс бӧрын найӧ вочасӧн усялӧны да вежсьӧны векся пиньясӧн.
Сідзи, 12–13 арӧс тыриг кежлӧ быдмӧ 28 векся пинь, а 17 арӧс бӧрын нӧшта быдмӧны нёль пинь.
Тайӧ сідз шусяна мудрость пиньяс.
Кымын посниа ми няклялам сёянторсӧ, сымын сійӧ кокниа ньылыштчӧ да переваривайтчӧ.
Сы вӧсна колӧ сёянторсӧ бура няклявны.
Пиньясӧс дӧзьӧритӧм.
Миян дзоньвидзалунлы пиньясӧс дӧзьӧритӧм кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун.
Сёйӧм бӧрын вомтӧ колӧ пожъявны шоныд ваӧн, медым сёянтор колясъяссӧ весавны, мӧдногӧн на пиын овмӧдчасны микробъяс да сёянтор колясъясыс кутасны сісьмыны.
Сідзжӧ колӧ велӧдчыны весавны пиньястӧ щӧткаӧн да порошкиӧн.
Бурджык тайӧс вӧчны асывнас да рытнас, водтӧдз.
Вом пытшкын олысь микробъяс пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс тшыкӧдӧны да кисьтӧны пиньяс, пиньясыд сэки зэв ёна висьӧны.
Висян пиньястӧ колӧ лечитны.
Жугласьӧм пиня морт омӧля няклялӧ да омӧля переваривайтӧ сёянсӧ.
Вом пытшкӧсын пищеварение.
Няклялӧм сёянтор кӧтасьӧ дулльӧн, коді артмӧ дуль железаӧн да торъя трубкаясӧд — протокъясӧд — мунӧ вомӧ.
Дуль железаясыс миян куим гоз (79-ӧд серпас).
Но дуль не сӧмын кӧтӧдӧ сёянторсӧ, но мыйтӧмкӧ и переваривайтӧ сійӧс.
Ті, кӧнкӧ, казявлід, мый няньтӧ дыр няклялігӧн сійӧ юммӧ.
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый дуль отсӧгӧн крахмал, коді эм няньын, мыйтӧмкӧ пӧрӧ сакарӧ.
Дуль — сійӧ пищеварительнӧй сок, коді переваривайтӧ крахмал.
Сідзӧн, пищеварение заводитчӧ вом пытшкӧсын.
Ньылалӧм.
Няклялӧм да дулльӧн кӧтӧдӧм сёянторйыс вом пытшкӧсса да кыв яйчигъяс дженьдавлӧмӧн тойыштчӧ горшӧ да ньылыштчӧ.
Ньылыштӧм сёянтор веськалӧ пищеводӧ, коді трубка кодь да куйлӧ лолалан горш сайын.
Сёянтор ньылалан горш кучикас эмӧсь яйчигъяс, найӧ дженьдавлӧны и тойлалӧны сёянсӧ рушкуӧ (80-ӧд серпас).
Рушкуын пищеварение.
Диафрагма кучик улын кынӧм пытшкӧс шуйга вылысладор юкӧнас куйлӧ рушку.
Рушкулӧн кучикыс артмӧма яйчигъясысь да пытшкӧссяньыс эжсьӧма нильӧга оболочкаӧн.
Сэні эмӧсь зэв уна посньыдик железаяс, кодъясын артмӧ рушкуса (желудочнӧй) сок.
Тайӧ — пищеварительнӧй сок, тайӧ сок отсӧгнас рушкуын неуна переваривайтчӧны и едждӧгъяс.
Унаӧн мӧвпалӧны, мый сёянторйыс ёнджыкасӧ переваривайтчӧ рушкуын, но тайӧ абу веськыд.
Сёянторлӧн составнӧй веществоясысь рушкуын переваривайтчӧ сӧмын едждӧг, да и сійӧ этшаник.
Сёянторйыслӧн переваривайтчӧмыс ёнджыкасӧ мунӧ сювъясын.
Сювъясӧдыс сёянторйыс тойыштчӧ рушку яйчигъяс дженьдавлӧмӧн.
Сювъясын пищеварение.
Рушкусянь заводитчӧ кузь вӧсни сюв.
Вӧсни сюв воддза юкӧдас петӧ рушкуувса сок, коді артмӧ рушку улын куйлысь рушкуувса железаын.
Вӧсни сюв тайӧ жӧ юкӧдас петӧ сӧп, коді артмӧ мускын; мус — сійӧ зэв ыджыд железа, коді куйлӧ кынӧм пытшкӧс веськыдладор вылыс юкӧнас, диафрагма улын.
Вӧсни сюв нильӧга кучикын эмӧсь зэв уна посньыдик железаяс, кодъяс артмӧдӧны да выделяйтӧны сювйӧ сюв сок.
Рушкуувса да сювса сокъяс, а сідзжӧ сӧп действуйтӧмысь вӧсни сювйын дзикӧдз переваривайтчӧны сёянторйысь став веществоясыс: госъяс, углеводъяс да едждӧгъяс.
Пищеварение вӧсна едждӧгъяс, госъяс да углеводъяс пӧрӧны сылан веществоясӧ.
Тайӧ веществоясыс вӧсни сювйын йиджтысьӧны вирӧ да разалӧны став туша пасьтала.
Переваривайтчытӧм торъясыс вӧсни сювйысь тойлавсьӧны кыз сювйӧ.
Сійӧ стенкаясын йиджтыссьӧ ва, и став пусьытӧм сёян колясъясыс сэні вочасӧн пыр топалӧны.
Сэсся веськыд сюв ныр найӧ шыбитсьӧны ортсӧ.
Пӧтӧса веществоясӧс усвоитӧм.
Пӧтӧса веществоясыс, кодъяс вӧсни сювйын йиджтысьӧны, веськалӧны вирӧ да сыӧн разӧдсьӧны туша пасьтала.
Наысь сэсся артмӧ миян телӧлӧн веществоыс.
Сідз миянӧн сёйӧм сёянторъясыс бӧръя помнас усваивайтчӧны, мӧдногӧн пӧрӧны миян телӧ веществоясӧ.
Главнӧй правилӧяс сёйигӧн.
Сёйӧм-юӧмлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс миян дзоньвидзалунлы да сы вӧсна сійӧс колӧ бура организуйтны.
Сёйны колӧ ӧти кадӧ, суткиын нёльысь кымын.
Лёкногӧн сёйӧм омӧльтӧ дзоньвидзалун.
Оз ков вунӧдны, мый сёянторкӧд ӧттшӧтш миян телӧӧ вермасны веськавны висьӧм чужтысь микробъяс. Сы вӧсна колӧ, медым сёянтор вӧлі сӧстӧма лӧсьӧдӧма и абу няйтчӧдӧма.
Сёйигӧн сійӧ вермас няйтчыны киясысь, сы вӧсна сёйӧм водзвылад киястӧ колӧ мыськыны.
Сёйны да юны колӧ торъя дозъясысь, мӧдногнад верман висьмыны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Сёйигӧн колӧ бура няклявны сёянсӧ, ӧд омӧля няклялӧмӧн сёяныд рушкуад да сювъяд дырджык переваривайтчӧ да омӧльджыка усваивайтчӧ.
Правильнӧй сёйӧмад ыджыд тӧдчанлун кутӧ сёянторлӧн составыс.
Миян сёйӧм-юӧмын колӧны едждӧгъяс, госъяс, углеводъяс, минеральнӧй совъяс да ва.
Торъя ыджыд тӧдчанлуныс едждӧгъяслӧн.
Позьӧ зэв уна сёян сёйны, но сёянас кӧ абуӧсь тырмымӧн едждӧгъяс, организм кутас страдайтны, ӧд едждӧгъясыс колӧны миян телӧ тэчӧм вылӧ да нинӧмӧн найӧс оз позь вежны.
Тіян арлыда челядьлы колӧ суткиӧн 80 грамм едждӧг.
Но тайӧ индӧм веществояс кындзи миянлы колӧны сідзжӧ аслыспӧлӧс веществояс — витаминъяс.
Морт кӧ тырмымӧн сёйӧ едждӧгъяс, госъяс, углеводъяс, а сідзжӧ минеральнӧй совъяс да ва, но сійӧ сёянас абу кӧ витаминъясыс, то сылӧн лоӧны разнӧй висьӧмъяс, шуам, цынга, рахит да мукӧд.
Тайӧ висьӧмъяссьыс медбур лечитчӧмӧн лоӧ сэтшӧм прӧдуктъяс сёйӧм, кӧні уна витамин.
Шуам, рахитӧн висьысь челядьлы врачьяс сетӧны юны чери вый, кытӧні витаминыс уна.
Уна витаминыс свежӧй пуктасъясын, свежӧй плодъясын, свежӧй йӧлын, мӧс выйын.
Миян сёян-юанъясын быть колӧны витаминъясыд.
Бура сёйӧм котыртігӧн сёян колӧмсӧ колӧ артавны удж серти.
Кымын ыджыд удж морт вӧчӧ, сымын уна видзсьӧ сійӧ телӧысь веществоясыс и сымын унджык сёян-юан ковмас сійӧ вошӧмъяссӧ выльмӧдныс.
Сідзӧн, ёна уджалігӧн миянлы колӧ унджык сёян-юан, кокни удж вӧчигӧн дорысь.
Миян канмуын, кӧні вужсяньыс вежсьӧ став овмӧсыс да оласногыс, выльногӧн котыртчӧ и сёйӧмыс.
Гортын сёйӧмысь ми ёнджыка и ёнджыка вуджам ӧтувъя сёйӧмӧ.
Промышленнӧй каръясын миян стрӧитӧма гырысь няньзаводъяс, зэв гырысь фабрика-кухняяс, кодъяс лэдзӧны нянь да ӧбедъяс ӧтувъя столовӧйяслы.
Век ёнджыка и ёнджыка школаясын паськалӧны пӧсь завтракъяс.
Пӧшти став миян фабрикаяс, заводъяс бердын восьталӧма рабочӧй столовӧйяс.
Миян совхозъясын, колхозъясын вуджӧны ӧтувъя сёйӧмӧ.
Ӧтувъя сёйӧмӧн миян шымыртӧма йӧзсӧ миллионъясӧн.
Сӧмын миян социалист канмуын тадз тӧждысьӧны уджалысьяс сёйӧм йылысь, сы вӧсна миян сэтшӧм ёна и паськалӧма ӧтувъя сёйӧм.
Миянлы сійӧс колӧ нӧшта на ёнмӧдны, бурмӧдны да паськӧдны.
ЛОЛАЛӦМ.
Сёянысь да ваысь кындзи мортлы овнысӧ колӧ сынӧд.
Сёянтӧг морт вермас овны кымынкӧ вежон, ватӧг — кымынкӧ лун, а сынӧдтӧг сійӧ оз вермы овны и некымын минута.
Суткиӧн ми ас пытшкӧ лолыштам 10000 литрысь унджык сынӧд.
Тайӧ сынӧдсьыс миян тыясын ми босьтам олӧм вылӧ колана кислород.
Кутшӧм туйӧд сынӧд пырӧ тыясӧ.
Ми лолыштам сынӧдсӧ ныр пыр либӧ вом пыр.
Ныр да вом пытшкысь лолыштӧм сынӧд веськалӧ гортаньӧ (81-ӧд серпас).
Гортань — сійӧ лолалан горшлӧн заводитчаніныс.
Сійӧ артмӧма гӧчьясысь.
Гортаньсянь сынӧдыс пырӧ лолалан горшӧ, коді сідзжӧ артмӧма гӧчьясысь.
Лолалан горш юксьӧ кык гӧч трубкаяс (бронхияс) вылӧ.
Тыясын бронхияс вожавлӧны пыр посньыдджык и посньыдджык вожъяс вылӧ, кодъяс медбӧрын помасьӧны ты больясӧн.
Ты больясӧ и пырӧ миян лолыштӧм сынӧдыс.
Тайӧ уна больяссьыс, кодъяслӧн стенкаясас эмӧсь зэв посньыдик вирсӧнъяс, и артмӧмаӧсь миян тыясыс (82-ӧд серпас).
Кыдз артмӧ лолыштӧм да бӧр лолыштӧм.
Быдсӧн, дерт, казявлісны, кыдз лолыштігӧн кыптӧ морӧс и лэдзчӧ бӧр лолыштігӧн.
Лолалігӧн морӧс куд пытшкӧслӧн объёмыс вежласьӧ.
Тайӧ позьӧ аддзыны татшӧм опыт вылын.
1 опыт.
Зэв пыдысянь бӧр лолыштӧм бӧрын сунисӧн мерайтӧй морӧс гӧгӧр.
Сы бӧрын зэв ыджыда лолыштӧй, и сідзжӧ мерайтӧй морӧс гӧгӧр.
Тайӧ мерайтӧмсьыс лыдпасъяссӧ ӧткодялӧмысь тыдалӧ, мый лолыштігӧн морӧс куд пытшкӧслӧн объёмыс ыдждӧ, а бӧр лолыштігӧн — чинӧ.
Сэк жӧ вежласьӧ и тыяслӧн объёмыс: лолыштігӧн сынӧдыс пырӧ тыясӧ да найӧ паськалӧны, бӧр лолыштігӧн тыясысь сынӧдыс петӧ, да найӧ чинӧны.
Но став сынӧдыс тыясысь некор оз пет.
Кӧть нӧшта пыдысянь бӧрсӧ лолышт, этшаник сынӧд пыр кольӧ тыясад.
Кыдз жӧ артмӧ лолыштӧмыс да бӧр лолыштӧмыс?
Медводз кӧ, дженьдавлӧны лолалан яйчигъяс, кодъяс медъёнасӧ эмӧсь ордлыяс костын.
Тайӧ яйчигъясыс дженьдавлігӧн ордлыясыс кыпалӧны, морӧс куд сэк паськалӧ.
Такӧд тшӧтш паськалӧны тыяс, кытчӧ пырӧ сынӧд.
Тадз, артмӧ лолыштӧм.
Кор лолалан яйчигъясыс личалӧны, морӧс куд лэдзчӧ.
Та бӧрся топалӧны тыяс, да наысь петӧ сынӧдыс.
Тадз артмӧ бӧр лолыштӧм.
Лолалігӧн тшӧтш уджалӧ диафрагма.
Быд лолыштігӧн сійӧ лэдзчӧ, а бӧр лолыштігӧн кыптӧ (83-ӧд серпас).
Быд лолыштӧм бӧрын мунӧ бӧр лолыштӧм.
Чӧв олігӧн ыджыд морт вӧчӧ 15 кымын лолыштӧм минутаӧ.
Уджалігӧн, торъя нин ёна уджалігӧн, лолалӧм ӧддзӧ, лолыштӧм и бӧр лолыштӧм лоӧ пыдысяньджык.
Тайӧс позьӧ прӧверитны ас вылад татшӧм опыт серти.
2 опыт.
Лыддьӧй, кымынысь лолыштад ті ӧтик минутаӧ.
Та бӧрын кияснад зэв ёна ӧвтчӧй минута кык-куим, да бӧрас сідзжӧ лыддьӧй, кымынысь ӧні лолыштад ӧти минутаӧ.
Вӧлӧмкӧ, ёна уджалігӧн лолыштӧмыд да бӧр лолыштӧмыд овлӧ тшӧкыдджыка.
Тайӧ сы вӧсна, мый уджалігӧн унджык колӧ кислородыс да унджык выделяйтчӧ шома газыс.
Кыдзи вежсьӧ тыясын сынӧдыс лолалігӧн.
Ми лолалам миян гӧгӧрса сынӧдӧн.
Ті тӧданныд, мый тайӧ сынӧдас ⅕ юкӧныс кислород, а ⅘ юкӧныс азот и мый тайӧ сынӧдас эм зэв этшаник шома газ.
Татшӧм миянӧн лолыштан сынӧдлӧн составыс.
Миянӧн бӧр лолыштан сынӧдлӧн составыс неуна мӧд.
Тайӧс позьӧ аддзыны татшӧм опытъяс вылын.
1 опыт.
Югыд известкаа ва тыра стӧканӧ стеклӧ трубка пыр либӧ идзас пыр пӧлялӧй бӧр лолыштан сынӧд.
Недыр кад мысти стӧканын известкаа ваыс лоӧ гудыр.
Тайӧ петкӧдлӧ, мый бӧр лолыштан сынӧдын уна шома газ.
Тӧдмалӧма, мый бӧр лолыштан сынӧдын шома газыс 150 пӧв унджык, лолыштан сынӧдын дорысь.
Сідз жӧ бӧр лолыштан сынӧдын, лолыштан сынӧд серти, этшаджык кислородыс.
А азотыс лолыштан сынӧдын пӧшти сы мында жӧ, мыйта и бӧр лолыштан сынӧдын.
Сідзӧн, тыясын босьтсьӧ кислород, а лэдзсьӧ шома газ.
2 опыт.
Босьтны кӧдзыд, кос стеклӧ, вайӧдны сійӧс вом дорӧ да лолавны сы вылӧ.
Стеклӧ вылӧ пуксьӧны зэв посньыдик ва войтъяс, стеклӧыс «пӧсялӧ».
Тайӧ петкӧдлӧ, мый бӧр лолыштан сынӧдын уна ва руыс.
Сідзӧн, шома газ кындзи тыясысь петӧ ва (ва ру кодьӧн).
Но кытчӧ вошӧ тыясӧ лолыштан кислородыс да кысь на пытшкын лоӧ сэтысь петан шома газыс?
Миянӧн лолыштан сынӧдыс тыртӧ ты больяссӧ; налӧн стенкаясас эмӧсь зэв уна посньыдик вирсӧнъяс, кытъясті и ветлӧ вирыс.
Ты больясын кислородсӧ вир босьтӧ да разӧдӧ туша пасьтала.
Вир сетӧ кислородсӧ быд органъяслы да ас пытшкас налысь босьтӧ шома газсӧ, коді артмӧ тайӧ органъяс уджалігӧн.
Сідз, миян телӧса быд органъяс босьтӧны кислород да лэдзӧны (выделяйтӧны) шома газ.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧм.
Сынӧдлӧн тӧдчанлуныс миянлы зэв ыджыд.
Быд лун миян гӧгӧрса сынӧдысь ми босьтам 600 литр гӧгӧр кислород да пӧшти сы мында жӧ лэдзам шома газ.
Та вӧсна миян гӧгӧрса сынӧдлӧн вежсьӧ составыс.
И тайӧс ми ас вылын тӧдам.
Кор пыр лоӧ овны жырйын, кӧні уна йӧз да кӧні абу вентиляция, сэні делӧ лолавны, заводитӧ висьны юр да он кут вермыны уджавны.
Но сӧмын петан сійӧ жырйысь да лолыштан сӧстӧм сынӧд вылын, сэк тэныд лӧсьыдджык нин лоӧ.
Татысь тыдалӧ, кутшӧм вред вайӧ миян организмлы тшыкӧм сынӧд да кутшӧм бура действуйтӧ сӧстӧм сынӧд.
Сы вӧсна и колӧ дугдывлытӧг выльмӧдны сынӧдсӧ жыръясысь, кӧні ми олам, да керкаясысь, кӧні ми уджалам.
Колӧ унджыкысь восьтавлыны ӧшиньяс да форточкаяс кыдз гортын, сідз жӧ и школаын.
Колӧ ёнджыка овны сӧстӧм сынӧд вылын.
Организмлы вред вайӧ и буса сынӧд.
Бус лэбалӧ сынӧдын.
Лолалан сынӧдкӧд тшӧтш сійӧ веськалӧ тыясӧ, ёгӧсьтӧ да раздражайтӧ найӧс.
Кутшӧм-сюрӧ производствоын артмӧ нӧшта сідз шусяна производственнӧй бус: из шом, цемент, металл, табак да мукӧд сикас бус.
Ёсьдорыша бусчиръясыс лолыштігад дойдалӧны тыястӧ.
Бускӧд вермасьӧм могысь фабрикаяс да заводъяс вылын уджалан местаяссӧ систематическӧя весавлӧны, сувтӧдалӧны пылесосъяс, лӧсьӧдӧны правильнӧй вентиляция да с. в,
Бус пытшкын пыр эм уна микробъяс, да на пӧвстын миян медӧпаснӧй врагыс — туберкулёзлӧн (чахоткалӧн) микроб (84-ӧд серпас).
Буса сынӧдӧн лолалігӧн туберкулёзлӧн микробъясыс веськалӧны тыясӧ.
Тадзи аслыс тӧдлытӧг морт заразитчӧ ӧпаснӧй висьӧмӧн — туберкулёзӧн.
Туберкулёзкӧд вермасьӧм могысь миянлы медводз колӧ вермасьны бускӧд.
Туберкулёз — заразнӧй висьӧм.
Окасигӧн, ӧти дозйысь сёйигӧн либӧ юигӧн да с. в. туберкулёзлӧн микробъясыс вермасны веськавны висьысьсянь дзоньвидза организмӧ да висьмӧдны туберкулёзӧн.
Та вӧсна колӧ виччысьны туберкулёзӧн висьыськӧд ӧтлаын олігӧн.
Туберкулёзӧс лечитӧм вылӧ миян восьталӧма туберкулёзнӧй диспансеръяс, туберкулёзнӧй санаторийяс.
Уджалысь йӧзлы татшӧм учреждениеясыс революцияӧдз эз вӧвны, — татшӧм учреждениеяссӧ лӧсьӧдіс сӧвет власть.
Сынӧд, кодӧн ми лолалам, пырӧ миянлы тыясӧ ныр пыр либӧ вом пыр.
Вӧлӧмкӧ, кор сынӧдыс пырӧ ныр пыр, сійӧ бурджыка весасьӧ бусысь да микробъяссьыс.
Сынӧдса бусыс сибдӧ гӧнъясас да нильӧгас, кодъяс эмӧсь миян нырын, да тыясӧ веськалӧ сӧстӧмджык сынӧд.
Та кындзи, ныр пыр мунігӧн, лолалан кӧдзыд сынӧдыс бурджыка шоналӧ, да сійӧ видзӧ миянлысь лолалан органъяссӧ вреднӧй кӧдзалӧмысь.
Колӧ велӧдчыны ныр пыр лолавны.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧмкӧд ӧттшӧтш колӧ нуӧдны куритчӧмкӧд вермасьӧм.
Куритчӧм — сійӧ асьтӧ отравляйтӧм; табак тшынын эм чорыд яд — никотин.
Никотин вочасӧн отравляйтӧ организмтӧ.
Торъя нин вреднӧй куритчӧмыд челядьлы да подростокъяслы.
Куритчысьяс вайӧны вред и ас гӧгӧрсаяслы; табак тшыннас найӧ тшыкӧдӧны, отравляйтӧны сынӧдсӧ.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧм эм ыджыд мог общественнӧй благоустройство нуӧдӧмын, торъя нин гырысь каръясын да промышленнӧй центръясын, кӧні сынӧдыс унаысь няйтчӧма бусӧн, тшынӧн да с. в.
Бускӧд вермасьӧм могысь сэні кадысь кадӧ нуӧдсьӧ площадьяс да уличаяс киськалӧм.
Сэн паськыда нуӧдсьӧ «зелёнӧй строительство»: лӧсьӧдавсьӧны выль паркъяс, скверъяс, бульваръяс, паськӧдсьӧ площадьыс турунвиж быдмӧгъяслӧн.
Турунвиж быдмӧгъяс югыдын босьтӧны сынӧдысь шома газ и лэдзӧны кислород и сійӧн бурмӧдӧны тшыксьӧм сынӧдсӧ.
Миянлы колӧ видзны садитӧм турунвиж быдмӧгъяссӧ да садитавны выльясӧс.
Не ичӧт отсӧг тайӧ уджын вермасны сетны велӧдчысьяс.
Сӧстӧм сынӧд вӧсна вермасьӧм — миян ӧтувъя мог.
Боевӧй отравляющӧй веществоясысь видзчысьӧм.
Войнаясын, кодъясӧс нуӧдӧны капиталистъяс, найӧ кутісны йӧзсӧ бырӧдны нӧшта ӧти средствоӧн — боевӧй отравляющӧй веществоясӧн.
Медводз кутісны применяйтны хлор.
Тайӧ кольк-турунвиж рӧма сьӧкыд газ.
Сійӧ мунӧ му бердті да пырӧ окопъясӧ.
Хлор — пӧдтысь газ.
Лолалігӧн сійӧ действуйтӧ тыяс вылӧ; уна хлорӧн лолалӧмысь кулан.
Таысь на ёна действуйтысь боевӧй отравляющӧй веществоӧн лоӧ иприт.
Тайӧ — вый сяма кизьӧр вещество, коді зэв кокниа пакталӧ сынӧдын.
Ипритлысь русӧ лолалігӧн разрушайтчӧны тыясыд.
Кучик вылӧ веськалігӧн сійӧ ёна сотӧ да кучикад лоӧны гадьяс да нарывъяс.
Сідзӧн, иприт — пӧдтысь да кучик сотысь вещество.
Ипритӧн отравитчӧм унаысь вайӧдӧ кулӧмӧдз.
Эмӧсь и уна мукӧд отравляющӧй веществояс.
Позьӧ виччысьны, мый лоӧ кӧ война, боевӧй отравляющӧй веществоясыс кутасны применяйтчыны не сӧмын фронт вылын, но и тылын.
Сы вӧсна миянлы колӧ тӧдны, кыдзи видзчысьны боевӧй отравляющӧй веществоясысь.
Боевӧй отравляющӧй веществоясысь медбура позьӧ дорйысьны противогазӧн.
Тайӧ резиновӧй маска, коді топыда пасьтавсьӧ юр вылӧ.
Резина трубкаӧн сійӧ ӧтлаавсьӧ металлысь вӧчӧм кӧрӧбкакӧд, кытӧні эмӧсь различнӧй веществояс, кодъяс сынӧдсӧ весалӧны отравляющӧй веществоясысь — шуам, аслыспӧлӧс ногӧн лӧсьӧдӧм шом.
Тайӧ весалӧм сынӧднас и противогаза йӧзыс лолалӧны.
Та кындзи, боевӧй отравляющӧй веществоясысь дорйысьӧм могысь, кодъяс действуйтӧны сідзжӧ и кучик вылӧ, эмӧсь наросьнӧ резинаалӧм паськӧм, кӧм да кепысь, кодъяс пыр тайӧ веществоясыс оз вермыны йиджны.
Миянлы колӧ кужны вӧдитчыны противогазӧн да защитнӧй паськӧмӧн.
ВИРВЕТЛӦМ.
Вирлӧн тӧдчанлуныс миян телӧын зэв ыджыд.
Сійӧ миян телӧын разӧдӧ пӧтӧса веществояс да кислород да телӧысь бӧр петкӧдӧ сэтӧн артмӧм уна сикаса вреднӧй да ковтӧм веществояс: шома газ да мукӧд.
Тӧдмалам ӧні, мый сійӧ лоӧ вирыс и кыдз сійӧ ветлӧдлӧ миян телӧын.
Вир.
Кор миян кыткӧ доймывлӧ, сэк дойсьыс рудзтӧ вир.
Тайӧ — сук гӧрд кизертор.
Вир войт вылӧ кӧ видзӧдлам микроскоп пыр, то позьӧ аддзыны, мый представляйтӧ миян вирыс.
Кровянӧй кизерторйын эмӧсь гӧрд да еджыд кровянӧй тельцаяс (85-ӧд серпас).
Гӧрд кровянӧй тельцаясыс вирын зэв уна.
Налӧн формаыс ичӧтик гӧгыль кодь.
Зэв уна гӧрд кровянӧй тельцаяс вӧсна и артмӧ вирлӧн гӧрд рӧмыс.
Гӧрд кровянӧй тельцаясыс разӧдӧны миян телӧын кислород.
Еджыд кровянӧй тельцаясыс миян вирын ёна этшаджык.
Найӧ гырысьджыкӧсь гӧрдъяссьыс да налӧн абу ӧти пӧлӧс формаыс.
Отростокъяс лэдзалӧмӧн, найӧ вермӧны мунны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Еджыд кровянӧй тельцаясыс миянлысь телӧсӧ видзӧны микробъясысь.
Найӧ вермӧны кватитны да бырӧдны миян телӧӧ веськалӧм микробъясӧс.
Вирын сідзжӧ эмӧсь веществояс, кодъяс отсӧгӧн вирыс ёдмӧ.
Ранаысь вир петігӧн, вирсьыс выделяйтчӧны зэв посньыдик сіяс, кодъяс тупкӧны дойсӧ, та вӧсна вирыс петӧ этшаджык.
Уна вир петӧм вӧсна верман кувны.
Вирын эм пӧтӧса веществояс, кодъяс вирас йиджтысьӧны сювъясысь, а сідзжӧ сэтшӧм веществояс, кодъяс артмӧны миян телӧын уна сикас органъяс уджалігӧн (шома газ да м.).
Кыдзи миян телӧын ветлӧдлӧ вир.
Миян телӧын вир век ветлӧ.
Та йылысь тӧдлісны зэв важ кадся учёнӧйяс, но найӧ эз бура тӧдлыны, кыдз сійӧ ветлӧ телӧас.
Медводз тайӧс тӧдмаліс англияса учёнӧй Вильям Гарвей 1628 воын.
Тайӧ вӧлі зэв ыджыд научнӧй открытие.
1928 воын ставмувывса учёнӧйяс празднуйтісны Гарвейӧн вирветлӧмсӧ тӧдмӧдӧмлы куимсё во тырӧм.
Медглавнӧй вир двигательнас (тойлалысьнас) миян телӧын лоӧ сьӧлӧм (86-ӧд серпас).
Сійӧ куйлӧ морӧс куд пытшкын, тыяс костын, помнас неуна бергӧдӧма шуйгаладорӧ.
Сьӧлӧм артмӧма яйчигъясысь.
Сійӧ кузьтаногыс вежӧсӧн юксьӧ кык пельӧ — веськыдвыв и шуйгавыв, кодъяс аскостаныс оз ӧтлаасьны.
Сьӧлӧмлӧн быд джын юксьӧ кык судта вылӧ: вылыс судтаыс — предсердие, улыс судтаыс — желудочек.
Быд предсердие да желудочек костын эм розь, коді вермӧ тупкысьны клапанӧн.
Кыкнан предсердиеас пырӧны вирсӧнъяс, кодъяс кузьта вир локтӧ сьӧлӧмӧ, — тайӧ венаяс.
Кыкнан желудочекъяссянь мунӧны вирсӧнъяс, кодъяс кузьта вир петӧ сьӧлӧмысь, — тайӧ артерияяс.
Видзӧдлам, кыдзи вирыс ветлӧ миян телӧын (87-ӧд серпас).
Тыясысь венаяс кузьта кислородӧн озыр вир локтӧ шуйга предсердиеӧ, сійӧ алӧй гӧрд рӧма.
Шуйга предсердие яйчигъяс дженьдавлігӧн восьсаинӧд вирыс шуйга предсердиесьыс петӧ шуйга желудочекӧ.
Кор дженьдавлӧны яйчигъясыс шуйга желудочеклӧн, клапаныс тупкысьӧ, и вирыс вынӧн шыбитчӧ ыджыд артерияӧ — аортаӧ.
Аорта вожалӧ пыр посньыдджык и посньыдджык артерияяс вылӧ, кодъяс кузя вирыс мунӧ став телӧ органъясӧ.
Медбӧрын посньыдик артерияяс вожавлӧны зэв посньыдик трубочкаяс вылӧ — капилляръяс вылӧ, кодъяс эмӧсь миян став телӧын.
Тайӧ капилляръясас вирыс сетӧ миян телӧлы кислород да пӧтӧса веществояс и босьтӧ шома газ да телӧын артмӧм мукӧд ковтӧм да вреднӧй веществояс.
И сэки жӧ вежсьӧ вирыслӧн рӧмыс: алӧй гӧрдысь сійӧ лоӧ сьӧдов гӧрдӧн.
Капилляръяс сэсся бӧр заводитӧны ӧтлаасьны и артмӧдӧны венаяс.
Посньыдик венаяс вочасӧн ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны пыр гырысьджык и гырысьджык венаяс.
Венаяс кузьта шома газӧн озыр вир воӧ веськыд предсердиеӧ.
Веськыд предсердие яйчигъяс дженьдавлігӧн восьсаинӧд веськыд предсердиеысь вирыс петӧ веськыд желудочекӧ.
Кор дженьдавлӧны веськыд желудочеклӧн яйчигъясыс, сійӧ восьсаинсӧ тупкӧ клапан, и вирыс артерияяс кузя мунӧ тыясӧ.
Тыясын вирыс сетӧ шома газ и босьтӧ кислород.
Сьӧдов гӧрдысь сійӧ выльысь лоӧ алӧй гӧрдӧн.
Тыясысь вирыс венаяс кузьта выльысь локтӧ сьӧлӧм шуйгаладор джынйӧ, а сэтысянь артерияяс кузя выльысь разалӧ телӧ пасьтала.
Тадз, кытчӧдз уджалас сьӧлӧм, дугдывтӧг телӧті ветлӧдлас вир.
Сьӧлӧм сувтлытӧг уджалӧ миян олӧм чӧж.
Но оз ков думайтны, мый сьӧлӧм уджалӧ шойччывтӧг.
Оз, сьӧлӧм яйчигъяс дженьдавлӧм кад бӧрын овлӧны личавлан да шойччан моментъяс.
Миян сьӧлӧм уджын пыр вежласьӧ уджалӧм шойччӧмкӧд.
Вот мый вӧсна миян сьӧлӧм и уджалӧ сувтлытӧг олӧм чӧж.
Колӧ сьӧлӧмтӧ видзны.
Ми тӧдмалім нин, кыдз уджалӧм влияйтӧ тыяс вылӧ: сьӧкыд удж дырйи ми тшӧкыдджыка лолалам.
Сідз жӧ уджалігӧн и сьӧлӧмыд унджыкысь топавлӧ-паськавлӧ да миян телӧын вирыс ӧдйӧджык ветлӧдлӧ.
Тайӧ позьӧ аддзыны со кутшӧм опытъяс вылын.
1 опыт.
Лыддьӧй, кымынысь топавлӧ-паськавлӧ сьӧлӧмыд чӧв олігӧн.
Гырысь йӧзлӧн чӧв олігӧн сьӧлӧмыс топавлӧ-паськавлӧ минутанас 75-ысь кымын.
Челядь да подростокъяслӧн неуна унджыкысь.
2 опыт.
Минута кык-куим чӧж вӧчӧй некымын энергичнӧй физическӧй упражнениеяс.
Та бӧрын сідзжӧ лыддьӧй, кымынысь топавлӧ-паськавлӧ сьӧлӧмыд минутанас.
Абу сьӧкыд тӧдмавны, мый сьӧлӧмлӧн уджыс ӧддзӧ, кор ми уджалам; сідзӧн, ёна уджалігӧн и вирыс миян телӧын ветлӧ ӧдйӧджык.
Тайӧ и гӧгӧрвоана: ёна уджалігӧн телӧлы унджык колӧ пӧтӧса веществоыс и кислородыс, и сэн унджык артмӧны быдсяма ковтӧм да вреднӧй веществояс.
А-ӧд став тайӧ веществоясыс вирӧн вайсьӧны и нусьӧны.
Колӧ видзны сьӧлӧмтӧ.
Оз позь сійӧс тыртны сьӧкыд, вермытӧм уджӧн.
Оз позь сійӧс сідзжӧ мудзтӧдны сэтшӧм сьӧкыд ворсӧмъясӧн, кыдз футбол да с. в.
Сэтысь сьӧлӧм мудзӧ и киссьӧ кадысь войдӧр.
Вреднӧя действуйтӧны сьӧлӧм вылӧ сідзжӧ сэтшӧм веществояс, кыдз алкоголь, никотин, сук чай, сук кофе.
Челядьяслы да подростокъяслы тайӧ веществоясыд торъя нин вреднӧйӧсь.
КЫДЗ ВЫДЕЛЯЙТЧӦНЫ МИЯН ТЕЛОЫСЬ СЭНІ АРТМЫСЬ КОВТӦМ ДА ВРЕДНӦЙ ВЕЩЕСТВОЯСЫС.
Миян телӧын дугдывтӧг артмӧны уна сикас ковтӧм да вреднӧй веществояс: шома газ да мукӧд.
Тайӧ веществоясыс, воӧны вирӧ, а сэсся петкӧдсьӧны телӧысь.
Тайӧ веществоясысь миянлысь телӧнымӧс весалӧны выделяйтан органъяс: вӧркъяс, кучик, а сідзжӧ и тыяс, кодъяс выделяйтӧны шома газ да ва ру.
Тыяс выделительнӧй уджӧн ми тӧдсаӧсь нин.
Ӧні тӧдмасям ми вӧркъяс да кучик выделительнӧй уджӧн.
Вӧркъяс да налӧн удж.
Вӧркъясыс миян кык, найӧ куйлӧны сюрса лы ӧтар-мӧдар бокын кос юкӧнас (88-ӧд серпас).
Вирсӧнъяс кузя вӧркъясӧ локтӧ вир, кытӧні уна сикас ковтӧм да вреднӧй веществояс.
Вӧркъясын вирыс весавсьӧ тайӧ веществояссьыс, да наысь артмӧ кудз.
Вӧркъясысь петӧ нин весассьӧм вир.
Вӧркъясын артмӧм кудз торъя трубкаяс кузьта — мочеточникъяс кузьта — лэччӧ кудз гаддьӧ, кытысь сэсся кадысь кадӧ петӧ ортсӧ.
Кучик.
Кучик — сійӧ миян телӧлӧн эжыс, сійӧ видзӧ миянлысь телӧнымӧс доймӧмысь; но сійӧ такӧд ӧттшӧтш выделяйтан орган: кучик пыр петӧ ньылӧм.
Ньылӧмыс артмӧ зэв посньыдик ньылӧм железаясын, кодъяс эмӧсь кучикын.
Ньылӧм, кыдзи и кудз, артмӧма ваысь, кытӧні сылӧмаӧсь ковтӧм да вреднӧй веществояс, но сӧмын ёна этшаджык кудзын серти.
Ньылӧм миян петӧ дугдывтӧг, но уна петӧ сэк, кор миянлы жар.
Жар миянлы овлывлӧ либӧ ортсыса шоныдысь, шуам, шондіысь, пачысь, либӧ пытшкӧсса шоныдысь, шуам, кор миян телӧ шоналӧ ёна уджалігӧн.
Медым тӧдмӧдны, кутшӧм тӧдчанлуныс ньылӧмлӧн, позьӧ вӧчны татшӧм опыт.
Опыт.
Кӧтӧдны китӧ спиртӧн да ӧвтны сійӧн сынӧдын.
Кылан, кыдз спирт косьмигӧн киыд кӧдзалӧ.
Тадз жӧ кӧдзалӧ ньылӧм косьмигӧн телӧ.
Ӧні лои гӧгӧрвоана, кутшӧм тӧдчанлуныс ёна ньылӧм петӧмлӧн сэки, кор миянлы пӧсь.
Ньылӧм косьмигӧн миян телӧ кӧдзалӧ и сійӧн видзсьӧ лишнӧй ёна шоналӧмысь.
Кучикӧс дӧзьӧритӧм.
Кучик бӧрся дӧзьӧритӧм миянлы колӧ дзоньвидзалун видзӧм вӧсна.
Бускӧд да няйткӧд ӧттшӧтш кучик вылӧ веськалӧны микробъяс да мукӧд посньыдик ловъя-ловъяс, кодъяс помысь овлывлӧны кучик висьӧмъяс.
Тіянлы тӧдса нин кучик висьӧм — чесотка, коді лоӧ зэв ичӧтик клещ помысь — чесоточнӧй зудень (луддзӧдан гаг) помысь. Эмӧсь и уна мукӧд кучик висьӧмъяс.
Медым видзчысьны сійӧ висьӧмъяссьыс, колӧ кучиктӧ сӧстӧма видзны.
Торъя нин тшӧкыда колӧ китӧ мыськыны, найӧ ёнджыка няйтчӧны.
Колӧ тшӧкыдджыка мыськыны юртӧ.
Кадысь кадӧ, шуам быд вежонын колӧ пывсьыны.
Ӧпаснӧйӧсь кучик доймӧмъяс.
Мукӧддырйиыс ичӧтик дой пыр телӧӧ веськалӧны висьӧдысь микробъяс.
Та вӧсна колӧ видзчысьны быдсяма дойясысь.
А кучикыд кӧ доймас, то лоӧм дойсӧ сотны ёдӧн да кӧртавны марляӧн либӧ сӧстӧм рузумӧн.
Ёднас лоӧ виӧма дойӧ веськалӧм микробъясӧс, а сӧстӧм кӧртӧдыс дойсӧ видзас няйтчӧмысь.
Колӧ тӧдны, мый дой няйтчӧмысь вермасны лоны зэв омӧльторъяс.
НЕРВНӦЙ СИСТЕМА.
Миян телӧын мунӧ дугдывлытӧм удж, и став миян органъясыс уджалӧны ӧтсӧгласӧн.
Мый жӧ ладмӧдӧ миян телӧ органъяслысь сложнӧй уджсӧ?
Зэв ыджыд тӧдчанлуныс таын нервнӧй системалӧн.
Нервнӧй система — сійӧ юр вем да сюрса вем став нервъясыскӧд (89-ӧд серпас).
Юр вем меститчӧма вем чашкаын, а сюрса вем — сюрса лы каналын.
Тадзнад вем бура дорйӧма ортсысянь доймӧмъясысь.
Юр вемысь да сюрса вемысь мунӧны нервъяс, кодъяс вожавлӧны да йитӧны вемсӧ став телӧ органъяскӧд.
Нервлӧн аслунъясыс.
Вемлысь уджсӧ тӧдмавтӧдз, тӧдмасям нерв аслунъясӧн.
Опытъяс.
Босьтам бӧръя лапасӧ, кодӧс вундӧма сӧмын на виӧм лягушалысь.
Лапасьыс кулям кучиксӧ.
Паськӧдыштам лядьвей яйчигъяссӧ.
На костысь ми аддзам еджыд югъялысь седалищнӧй нерв.
Татшӧм нервыс эм и мортлӧн.
Виччысьӧмӧн нерв помсӧ торйӧдам яйчигъясысь.
Пуктам лапасӧ сӧстӧм стеклӧ вылӧ, кодӧс кӧтӧдӧма шоныд ваӧн.
Нервыслысь помсӧ пуктам сӧстӧм кабала вылӧ, медым сійӧ эз инмы яйчигас (90-ӧд серпас).
1. Чепельтам нервыслысь помсӧ пинцетӧн.
Тыдалӧ, кыдзи сійӧ каднас лапалӧн яйчигъясыс дженьдавлӧны.
2. Вундам нерв помсӧ ножичӧн.
Сідзжӧ тыдалӧ, кыдз сійӧ кадас лапалӧн яйчигъясыс дженьдавлӧны.
3. Пуктам нерв вылас чепель сов да виччысям кымынкӧ минута.
Недыр кад мысти, кор солыс йиджас нервас, позьӧ аддзыны, кыдзи лапаыслӧн яйчигыс дженьдавлӧ.
Тайӧ опытъясас ми раздражайтім. нервъяссӧ уна ногӧн: чепельтӧмӧн, вундӧмӧн, солӧн.
Кӧть кыдзи ми эгӧ раздражайтӧй нервсӧ, сійӧ возбуждайтчӧ.
Возбуждениеыс нерв кузя мунӧ мьшщаясӧ, да яйчигъясыс дженьдавлӧны.
Тайӧ опытъясыс миянӧс тӧдмӧдӧны нерв аслунъясӧн: найӧ вермӧны возбуждайтчыны (кывны) и нуӧдны возбуждениесӧ (кылӧмсӧ).
Кылӧмыс — миян телӧын нуӧдсьӧ ӧти нервъяс кузя чувство органъяссянь вемӧ, а мукӧд нервъяс кузя — вемсянь яйчигъясӧ да железаясӧ.
Нерв аслунъясӧн тӧдмасьӧм бӧрын, вуджам сюрса вемлысь да юр вемлысь тэчасногсӧ да уджсӧ тӧдмалӧмӧ.
Сюрса вем да сылӧн тӧдчанлуныс.
Сюрса вем мунӧ кузь еджыд шнур вылӧ, кодсянь петӧны 31 гоз нерв.
Сюрса вемлӧн нервъясыс вожалӧны кучикын, сьылі, туша да конечностьяс яйчигъясын, а сідзжӧ кутшӧмсюрӧ гыркпытшкӧсса органъясын,
Опытъяс серти учёнӧйяс установитісны, мый сюрса вемлӧн ыджыд тӧдчанлуныс сэтшӧм вӧрӧмъясын, кодъяс лоӧны миян вежӧрысь зависиттӧг (вежӧрттӧг).
Такӧд тӧдмасям примеръяс вылын.
Шуам, ті тӧдлытӧг кинаныд инмӧдчинныд кутшӧмкӧ зэв пӧсь тор дінӧ.
Ті эн на удитӧй мӧвпыштны, мый лои, а кинытӧ зэв ӧдйӧ кыскыштанныд нин.
Либӧ, шуам, тӧдлытӧг ті чуткид чуньнытӧ емӧн.
Ті сідзжӧ эн-на удитӧй и гӧгӧрвоны, мый лои, а кинытӧ дзик пыр жӧ кыскыштанныд.
Став тайӧ движениеяссӧ, кодъяс лоӧны раздражение вылӧ воча, ми вӧчам сюрса вем удж вӧсна.
Но ми раздражение вылас движениесӧ вермам и сувтӧдны.
Шуам, ті босьтід кинад пӧсь чай тыра стӧкан.
Киыдлы зэв пӧсь, но кӧть эськӧ и сідз, ті кисьыд стӧкантӧ онӧ лэдзӧй, а пуктад сійӧс пызан вылӧ.
Либӧ, шуам, тіян чуняд пырис жельтор да калитӧм емӧн сійӧс чуньсьыд перйӧны.
Емыд бытшкӧ, киыд доймӧ, но ті онӧ кыскыштӧй китӧ, ті кутад сійӧ движениесӧ.
Мыйла тайӧ лоӧ?
Тайӧ лоӧ сы вӧсна, мый асланым вӧляӧн ми сувтӧдам сійӧ раздражениеяс вылас воча движениеяссӧ.
Тан уджалӧ нин юрвем.
Сюрса вем аслас уджын подчиняйтчӧ юр вемлы.
Юрвем — сійӧ высшӧй орган миян нервнӧй системаын.
Юрвем да сылӧн тӧдчанлуныс.
Морт юрвемлӧн тэчасногыс зэв сложнӧй (91-ӧд серпас).
Сэн торйӧдӧны ыджыд вем, мозжечок и вем ствол.
Вем стволыс лоӧ сюрса вемлӧн нюжалӧм вылысса юкӧныс.
Вем стволыскӧд йитчӧны мозжечок да ыджыд вем.
Юр вемсянь петӧны 12 гоз нерв.
Найӧ вожавлӧны медъёнасӧ кучикын, сьылі да чужӧм яйчигъясын, синъясын, пельясын, ныр нильӧг кучикын, кывйын, вомдоръясын, пиньясын да с. в.
Ӧти нерв гоз вожавлӧ гырк пытшкӧсса органъясын: сьӧлӧмын, тыясын, рушкуын, сювъясын да с. в.
Сюрса вем да сетысь петан нервъяс пыр юр вем йитчӧма миян телӧ став мукӧд органъяскӧд.
Тӧдмасям юр вем торъя юкӧнъяс тӧдчанлункӧд.
Вемлӧн ствол.
Вем стволлӧн сійӧ юкӧныс, коді лоӧ сюрса вем нюжалӧмысь, шусьӧ продолговатӧй вемӧн.
Сылӧн тӧдчанлуныс олӧмын зэв ыджыд.
Пемӧслысь кӧ босьтны либӧ жугӧдны продолговатӧй вемсӧ, то сійӧ дзик пыр кулӧ.
Кулӧмыс лоӧ сьӧлӧм сувтӧм да лолавны дугдӧм вӧсна.
Сідзнад, продолговатӧй вемлӧн ыджыд тӧдчанлуныс сьӧлӧм да лолалан органъяс уджын.
Вем ствол мукӧд юкӧнъясыслӧн тӧдчанлуныс ыджыд миян телӧын разнӧй частьяслысь ӧтсӧгласа движениеяс лӧсьӧдӧмын.
Пемӧсъяслӧн, кодъяслысь сійӧ вем юкӧнъяссӧ босьтавлісны, торксьылісны движениеясыс, и найӧ эз вермыны ветлӧдлыны, котравны, уявны, лэбавны да с. в.
Тайӧ петкӧдлӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс тайӧ вем ствол юкӧнъяслӧн.
Мозжечок.
Бӧрсяньыс вем стволкӧд йитчӧ мозжечок, сійӧ юр балябӧжладорын.
Пемӧслысь кӧ босьтны либӧ жугӧдны мозжечоксӧ, то сылӧн торксялӧны движениеясыс и сійӧ воштӧ равновесие.
Татысь тыдалӧ, кутшӧм тӧдчанлуныс мозжечоклӧн.
Ыджыд вем.
Ыджыд вем сідзжӧ йитчӧма вем стволкӧд, сійӧ босьтӧ юрчашкалысь став вылысладор юкӧнсӧ и вевттьӧ сійӧ улын куйлысь юр вем юкӧнъяссӧ.
Джуджыд кузяланог потасӧн ыджыд вем юксьӧ кык мушарджын вылӧ, кодъяс ӧти-мӧдыскӧд йитчӧны (92-ӧд серпас).
Ыджыд вем мушарджын вылысъясыс абу: шыльыдӧсь: на вылын зэв уна чукыръяс да гуранъяс.
Сійӧ артмӧма руд вема веществоысь да шусьӧ ыджыд вем мушарджынъяс кораӧн.
Ыджыд вемлӧн зэв ыджыд тӧдчанлуныс миян олӧмын.
Став миян движениеясыс, кодъясӧс ми ас вӧляысь вӧчам, сідз шусяна произвольнӧй движениеяс, лоӧны ыджыд вем уджалӧм ради.
Став вежӧртана уджыс миян йитчӧма ыджыд вем уджалӧмкӧд.
Ыджыд вем — сійӧ миян мӧвпалан орган.
И кымын ёнджыка развитчӧма ыджыд вем, сымын ёнджыка развитчӧма мӧвпалӧм (мышление).
Ыджыд вем удж сайын жӧ миян сёрнитны верманлунным.
Ыджыд вем мушарджын коралысь определённӧй юкӧн дойдӧмӧн, морт оз нин вермы сёрнитны.
Ӧткодявны кӧ юр вем уна пӧлӧс пемӧсъяслысь да мортлысь, то аддзам, мый мортлӧн ыджыд вемыс медся сӧвмӧм.
Торъя нин мортлӧн сӧвмӧмӧсь вем кымӧс юкӧнъясыс.
Сӧмын ёна сӧвмӧм ыджыд вем вӧсна мортлӧн эм вежӧр, сы вӧсна сійӧ вермӧ тӧдмавны и велӧдны природалысь да обществолысь законъяс.
Тайӧ законъяссӧ тӧдӧмӧн, ми вермам овладейтны ывлавыв вынъясӧн да общественнӧй олӧм явлениеясӧн.
Нервнӧй системалысь уджсӧ велӧдӧмӧн, наука эрдӧдӧ религия велӧдӧмлысь став лӧжсӧ душа йылысь, коді быттьӧ веськӧдлӧ морт телӧӧн.
Такӧд тшӧтш наука эрдӧдӧ сійӧ вредсӧ, кодӧс вайӧ уджалысь йӧзлы религиялӧн душа йылысь, сійӧ кувлытӧм йылысь, мӧдар югыдын олӧм йылысь учениеыс.
Душа спаситӧм йылысь проповедуйтӧмӧн, религия чуксалӧ уджалысь йӧзӧс дугдыны му вылын бурджык олӧм вӧсна вермасьӧмысь, и сідзнад, кывшутӧг терпитны нартитӧмсӧ буржуазиялысь, эксплоатируйтӧм да безработица.
Кывзысьяслы, шуӧ религия, лоӧ мӧдар югыдын (райын) бур олӧм, а кывзытӧмъяслы адын лоӧ помтӧг мучитчыны.
Душа спаситӧм йывсьыд религиялысь тайӧ велӧдӧмсӧ капиталистъяс быдсяма ногӧн зільӧны кыпӧдны, паськӧдны, сійӧ налы отсалӧ уджалысь йӧзӧс падмӧдны революционнӧй тышъясысь да отсалӧ уджалысь йӧзӧс видзны ас киподуланыс да найӧс эксплоатируйтны.
Тайӧ религиознӧй проповедьыс, кыдзи дурман, отравляйтӧ уджалысь йӧзлысь вежӧрсӧ.
Сы вӧсна миянлы колӧ вермасьны религиякӧд: религия — сійӧ миян классӧвӧй враглӧн орудие.
Чувствуйтан органъяс.
Мортлӧн, кыдзи и мукӧд высшӧй пемӧсъяслӧн, 5 ортсыса чувствуйтан орган: аддзан орган — син, кылан орган — пель, дук кылан орган — ныр, кӧр кылан орган — кыв, осязательнӧй орган — кучик.
Аддзан орган.
Синъяс пукалӧны син гуранъясын и сы гӧгӧрса лыясӧн да син тупкысь синлапъясӧн найӧ бура дорйӧмаӧсь.
Кыдз сӧмын синмӧ инмыштас кутшӧмкӧ предмет, синлапъясыс асьныс зэв ӧдйӧ тупкысьӧны.
Синлапъяс вӧригӧн син веркӧсыс пыр кӧтӧдсьӧ синва кизерторйӧн, коді артмӧ синва железаясын.
Тайӧ кизерторйыс мыськӧ синмӧ веськалӧм буссӧ да микробъяссӧ.
Син пӧшти шар кодь формаа.
Сылӧн стенкаясыс артмӧмаӧсь некымын оболочкаысь, сы пытшкын эмӧсь прозрачнӧй (пырыстыдалана) веществояс.
Синсӧ ортсысяньыс видзӧдігӧн ми аддзам еджыд белковӧй оболочка, коді водзсяньыс вежсьӧ прозрачнӧй розовӧй оболочкаӧн.
Белковӧй оболочка улын куйлӧ пемыд сосудистӧй оболочка, кытӧні эмӧсь зэв уна посньыдик вирсӧнъяс, кодъяс вердӧны синсӧ (93-ӧд серпас).
Водзсяньыс роговӧй оболочка улын тыдалӧ рӧма гӧгыль — тайӧ радужнӧй оболочка, коді эм сосудистӧй оболочкалӧн продолжениеыс.
Радужнӧй оболочка овлӧ уна рӧма: руд, голубӧй, лӧз, коричневӧй да с. в.
Радужнӧй оболочка рӧмысь и зависитӧ «синлӧн рӧмыс».
Радужнӧй оболочка шӧрын тыдалӧ сьӧд гӧгыль — синакань.
Сійӧ лоӧ радужнӧй оболочкаын восьсаин.
Ёна югыдінын синакань векнялӧ, омӧля югыдінын паськалӧ.
Синакань сайын син пытшкын куйлӧ прозрачнӧй чечевица кодь телӧ — хрусталик. Син пытшкӧслӧн став мукӧд юкӧныс сідзжӧ тыртӧма прозрачнӧй веществоӧн.
Синакань пыр синмӧ пырӧны югӧръяс.
Югыд югӧръясыс мунӧны синпытшса прозрачнӧй вещество пыр, воӧны син бӧрладорса стенкаӧдз да раздражайтӧны сы вылын куйлысь пытшкӧсса оболочкасӧ — сетчаткасӧ, коді артмӧма ёна вожавлӧм аддзан нервысь.
Нерв кузя возбуждениеыс нуӧдсьӧ юр вемӧ, сы вӧсна ми аддзам видзӧдан предметъяссӧ.
Аддзӧмлӧн тӧдчанлуныс миян олӧмын да уджалӧмын зэв ыджыд, и миянлы колӧ видзны синъяснымӧс быдсяма доймӧмъясысь да висьӧмъясысь.
Нинӧм вылӧ оз ков синтӧ тільны няйт киясӧн, чышкыны найӧс няйт чышъянӧн либӧ няйтӧсь кузьчышъянӧн.
Няйткӧд вермасны веськавны микробъяс, кодъяс синъястӧ висьмӧдасны.
Торъя нин ӧпаснӧй вуджан синвисьӧм — трахома.
Оз гежӧда сы вӧсна синтӧммывлыны.
Зэв ӧпаснӧйӧсь син ранитӧмъяс да дойдӧмъяс.
Синмӧс видзӧм могысь колӧ уджавны правильнӧй освещение дырйи.
Пемыдінын уджалӧмысь синъяс мудзӧны, и синмыд омӧльтчӧ.
Но синъяслы вред вайӧ и вывті югыдыс — сійӧ разрушайтӧ сетчатка.
Син висьмигӧн век колӧ мунны врач дінӧ.
Кылан орган.
Сійӧс, мый шуӧны пельӧн, сійӧ сӧмын пельыслӧн ортсыса юкӧныс — ортсы пель, кысянь пель пытшкас пырӧ кылан проход.
Пытшкас пель куйлӧ кӧсича лы пытшкын.
Пытшкӧс пельын эм кылан нервлӧн помъясыс, кодъясӧн сійӧ и кылӧ шыяссӧ.
Пель — зэв колана орган, и кылӧм воштӧм мортлы зэв ыджыд шог.
Морт, коді чужлӧма пельтӧмӧн, лоӧ глухонемӧйӧн, ӧд сійӧ мортыд сёрнисӧ кывтӧг оз вермы велӧдчыны сёрнитнысӧ.
Пельтӧммӧм овлывлӧ любӧй возрастын пель доймӧмысь либӧ висьмӧмысь.
Сы вӧсна колӧ пельястӧ видзны быдсяма доймӧмысь.
Дук кылан орган.
Дук кылан органӧн миян лоӧ вылысладор ныр пытшкӧсын нильӧг кучикыс.
Сэн вожавлӧны дук кылан нервъяслӧн помъясыс.
Дука веществояслӧн зэв ичӧтик торъясыс, ныр нильӧг кучикӧ веськалӧмӧн, раздражайтӧны дук кылан нерв помъяссӧ.
Нерв кузя возбуждениеыс нуӧдсьӧ юр вемӧ, и ми кылам дук.
Дук кылан органӧн ми тӧдмӧдам сӧстӧм абу сынӧдыс, кодӧс ми лолалам, бур качествоа абу сёяныс, кодӧс ми сёям.
Тадзнад, ми асьнымӧс видзам яда веществоясӧн отравитчӧмысь, но сӧмын наысь, кодъяслӧн эм дук.
Кӧр кылан орган.
Кӧр кылан органӧн лоӧ кыв, кодлӧн нильӧг кучик вылас эмӧсь кӧр кылан сосокъяс.
Сэн вожавлӧны кӧр кылан нервлӧн помъясыс.
Дулльын сылӧм сёянторъясыс действуйтӧны кӧр кылан нерв помъяс вылӧ, нерв кузя возбуждениеыс нуӧдсьӧ юр вемӧ, и ми кылам кӧръяс: юмов, шома, сола, курыд.
Кӧр кылан органӧн ми видзам асьнымӧс сёянкӧд миян телӧӧ яда веществояс веськалӧмысь.
Осязательнӧй орган.
Кучик, коді лоӧ миянлы эжӧн, миянлысь телӧнымӧс ортсыса дойясысь видзысьӧн, сыкӧд жӧ тшӧтш лоӧ и осязательнӧй орган.
Кучикын быдлаын вожавлӧны чувствуйтысь нервъяслӧн помъясыс, кодъяс вермӧны кывны уна пӧлӧс раздражениеяс; сы вӧсна ми кылам инмӧдчӧм, шоныд и кӧдзыд, доймӧм.
Осязаниеыслӧн тӧдчанлуныс зэв ыджыд миян телӧӧс ортсыса воздействиеясысь видзӧмын.
Торъя нин ыджыд осязаниелӧн тӧдчанлуныс синтӧмъяслы, кодъяслы сійӧ унаторйын вежӧ налысь аддзыны вермытӧмлунсӧ.
________________
Ми тӧдмасим морт телӧ тэчасногӧн и олӧмӧн.
Сідзжӧ ми унаысь ӧткодялім мортлысь телӧсӧ высшӧй пемӧсъяс телӧкӧд да аддзылім уна ӧткодьторъяс.
Тайӧ ӧткодьторъясыс индӧны мортлысь пемӧс природасӧ.
Морт да пемӧсъяс телӧ тэчасногын ӧткодьлуныс вылӧ учёнӧйяс важӧн нин пуктылісны вниманиенысӧ.
И пемӧсъяссӧ группаяс вылӧ юклӧмӧн, найӧ во кыксё сайын кымын мортсӧ первой сюйисны пемӧсъяс мирӧ.
Ӧнія наука мортсӧ относитӧ позвоночнӧй млекопитающӧй пемӧсъяс дінӧ, и именнӧ сійӧ налӧн высшӧй группаӧ, кытчӧ принадлежитӧны мортнога ӧблезянаяс.
Тайӧӧн наука отвергайтӧ мортлӧн «божественнӧй природа» йылысь религиялысь «учениесӧ».
Но, пемӧсъяс да морт телӧ тэчасногын ӧткодьлунсӧ установитӧмӧн, наука сыкӧд тшӧтш устанавливайтӧ и мортлысь пемӧсъясысь торъялӧмсӧ.
Мортлысь телӧсӧ высшӧй пемӧсъяс телӧкӧд ӧткодялігӧн ми пасйылім мортлысь торъялӧмсӧ — сылысь веськыд походкасӧ.
Сы вӧсна, мый морт ветлӧдлӧ кык кок вылын, сылӧн киясыс прӧстӧсь уджалӧм вылӧ.
Удж — главнӧй торъялӧм мортлӧн пемӧсъясысь.
Морт ачыс вӧчӧ да употребляйтӧ уджалан ӧрудиеяссӧ.
Татчӧдз эз во ни ӧти пемӧс.
Пемӧсъяс сӧмын чукӧртӧны сійӧс, мый сетӧ природаыс дасьӧн.
Морт жӧ уджалан орудиеяс отсӧгӧн вӧчӧ сэтшӧм продуктаяс, кодъяс дасьӧн природаын абуӧсь.
Мортлӧн уджыс — вежӧра (сознательнӧй) удж.
Татшӧм вежӧра уджыс пемӧсъяслӧн абу.
Удж — вот мый торйӧдӧ мортӧс пемӧсъясысь.
И удж — абу ёрӧм грекъясысь, кыдзи велӧдӧ религия, а бытьколантор морт олӧмын.
Миян канмуын удж лои «честьлӧн делӧӧн, славалӧн делӧӧн, доблестьлӧн да геройстволӧн делӧӧн».
МОРТ ЛОӦМ ЙЫЛЫСЬ.
Кыдзи лои му вылын мортыс? — Со юалӧм, код вылын зэв нин важысянь йӧз мӧвпалісны и код вылӧ зілисны корсьны вочакыв.
Уна пӧлӧс йӧзъяс лӧсьӧдлісны уна сикас легендаяс му вылын морт лоӧм йылысь.
Но став тайӧ висьтъясыс (легендаясыс), дерт, выдумка.
Уна пӧлӧс религияяс сідзжӧ зілисны сетны вочакыв тайӧ вопросыс вылӧ.
Став религияясыс висьтавлӧны, мый морт лӧсьӧдӧма енмӧн.
Татшӧм взглядас и кутчысьӧны енлы эскысьяс.
Важӧн и учёнӧйяс тадз жӧ чайтлісны, мый морт вӧчӧма енмӧн.
Сійӧ каднас наука вӧлі религия нартитӧм улын, да вичко чорыда мыждыліс учёнӧйясӧс, найӧ кӧ велӧдісны эз сідз, кыдз шуӧма «вежа гижӧдын».
Коли уна кад сэтчӧдз, кор естествознание орӧдчис религияысь.
Уна вӧчис естествознаниеӧс религияысь мездӧм могысь англияса ыджыд учёнӧй Чарльз Дарвин (94-ӧд серпас).
Дарвин медводз петкӧдліс, мый морт абу лӧсьӧдӧма енмӧн, а зэв нин важӧн естественнӧй ногӧн лоӧма пемӧслӧн предокъясысь.
Дарвин аслас велӧдӧмнас ёна кучкис религия кузя и вичкосаяс Дарвин велӧдӧмкӧд нуӧдісны ён тыш.
И миян кадӧ на вичко да сылы отсасьысь буржуазия нуӧдӧны тыш Дарвин велӧдӧмкӧд (учениекӧд), сы вӧсна, мый сылӧн велӧдӧмыс вужсяньыс нетшыштӧ религиясӧ.
Мый йылысь висьталӧны морт телӧын коляс органъясыс.
Морт телӧын эмӧсь, сідз шусяна, коляс органъяс.
Став йӧзыслӧн, кодлӧн ёнджыка, кодлӧн омӧльджыка, пӧшти став тушаыс вевттьысьӧма ловгӧнӧн.
А кутшӧм коланлуныс ловгӧнъяслӧн морт телӧ вылын?
Млекопитающӧй пемӧсъяслысь тушасӧ тупкысь гӧныс налы колана.
Сійӧ видзӧ налысь телӧсӧ кӧдзыдысь.
Морт телӧ вылын ловгӧнъяс некутшӧм пӧльза оз вайны, сы вӧсна мый найӧ оз видзны сійӧс кӧдзыдысь.
Тайӧ ловгӧнъясыс морт телӧ вылын лоӧны колясӧн сійӧ гӧна эжысь, коді коркӧ сука тупкылӧма мортлысь пемӧс предокъяссӧ.
Но гежӧдіника и ӧні чужлывлӧны йӧз, кодъяслӧн телӧыс ставнас тупкысьӧма сук гӧнӧн.
Арлыд содӧм серти налӧн гӧныс зэв ёна быдмӧ-паськалӧ (95-ӧд серпас).
Тадзи мортлӧн петкӧдчылӧны сійӧ пемӧс предокъясыслӧн признакъясыс.
Мортлӧн коляс органӧн лоӧ сідзжӧ сюрса лы бӧж юкӧдыс.
Пемӧсъяслӧн, кодъяслӧн эм бӧж, сюрса лылӧн тайӧ юкӧдыс артмӧма уна позвонокъясысь.
Мортлӧн жӧ сійӧ артмӧма 4–5 позвонокысь.
Мортлӧн тайӧ быдмытӧм пытшкӧс бӧжас эм коляс сійӧ бӧжлӧн, коді вӧлӧма сійӧ пемӧс предокъясыслӧн.
Но овлывлӧ, мый чужлывлӧны йӧз и ортсыса бӧжӧн (96-ӧд серпас).
Унджыкысьсӧ сійӧ небыд бӧж, лытӧм.
На кӧть эськӧ зэв гежӧда, мортлӧн сэтшӧм бӧжас овлывлӧны позвонокъяс, кыдзи и пемӧсъяслӧн.
Татӧн дзик жӧ сідз мыччысьӧны морт телоын сійӧ пемӧс предокъясыслӧн признакъясыс.
Уна и мукӧд органъяс кольӧмаӧсь морт телоын, кодъяс серти учёнӧйяс тӧдмалӧны, мый морт лоӧма пемӧс предокъясысь.
Мый вылӧ индӧ мортлӧн да мортнога ӧблезянаяслӧн ӧткодьлуныс.
Водзын ми тӧдмасьлім нин сыкӧд, кутшӧм уна ӧткодьторйыс морт да высшӧй пемӧсъяс телӧ тэчасногын.
Но став пемӧсъяс пӧвстысь мортлӧн медуна ӧткодьлуныс мортнога ӧблезянаяскӧд.
Абу прӧста найӧс шуӧма: мортногаӧн.
Мортнога ӧблезянаяс олӧны жар муясса вӧръясын пуяс вылын.
Унджык кадсӧ найӧ олӧны пуяс вылын, но мукӧддырйиыс найӧ лэччывлӧны му вылӧ и заводитлӧны ветлӧдлыны конечностьяс вылын, кыдзи и морт.
Ветлӧдлӧны найӧ зэв сьӧкыда, кияс вылас бедьяс вылӧ моз пыксьӧмӧн, либӧ найӧӧн сынӧдас ӧвтчӧмӧн.
Юрыс мортнога ӧблезянаяслӧн зэв ёна мунӧ морт юр вылӧ.
Черлыясыс налӧн оз сэтшӧм ёна водзӧ чургӧдчыны, кыдз мукӧд пемӧсъяслӧн.
Телӧыс налӧн тупкӧма сук гӧнӧн, но чужӧмас, ки да кок пыдӧсъясас налӧн сідзжӧ, кыдзи и мортлӧн, абу гӧныс.
Гыжъясыс налӧн мортлӧн кодь жӧ.
Мортнога ӧблезянаяслӧн, кыдзи и мортлӧн, абу ортсыса бӧжыс.
Нӧшта унджык ӧткодьторъясыс морт да мортнога ӧблезянаяслӧн гырк пытшкӧс тэчасногас.
Морт да мортнога ӧблезяна корпаяслӧн зэв уна ӧткодьторйыс тэчасногас.
Мортнога ӧблезянаяслӧн сійӧ жӧ яйчигъясыс, мый и мортлӧн.
Став гыркпытшкӧс органъясыс мортнога ӧблезянаяслӧн сійӧ жӧ, мый и мортлӧн, и тӧдчанлуныс налӧн сэтшӧм жӧ.
И юр вемыс мортнога ӧблезянаяслӧн ёнджыка мунӧ морт юр вем вылӧ, кӧть эськӧ ёна ичӧт морт вем серти, и сы вылын абу сы мында чукырыс, кыдзи морт юр вем вылын.
Сідзӧн ми аддзам, мый морт да мортнога ӧблезянаяс костын эм зэв уна ӧткодьторйыс.
Став пемӧсъяс пӧвстысь мортнога ӧблезянаяс медматынӧсь морт дінӧ.
Тайӧ индӧ миянлы, мый морт да мортнога ӧблезянаяс петӧмаӧсь ӧти рӧдысь.
Но позьӧ-ӧ та серти вӧчны вывод, мый морт лоӧма ӧнія олысь мортнога ӧблезянаясысь?
Оз, кыдзи аддзам водзынджык, татшӧм выводсӧ наука оз вӧч.
Кодъяс жӧ вӧліны мортлӧн предокъясыс?
Уна пӧлӧс му пластъясысь раскопкаяс дырйи учёнӧйяс аддзӧны уна сикас коркӧ овлысь пемӧсъяслысь лыяссӧ.
Кымын му пластыс пыдынджык, сымын сійӧ важсяджык и сымын сэтысь сюрӧм лыясыс важсяджык пемӧсъяслӧн.
Раскопкаяс дырйи учёнӧйяс сідзжӧ аддзӧны важся ӧблезянаяслысь да важся мортлысь лыяссӧ.
И вӧлӧмкӧ, важся ӧблезянаяслӧн лыясыс сюрлывлӧны пыдысьджык, ёна водзджыкса му пластъясысь, важ морт лыяс серти.
Сідзнад артмӧ, мый ӧблезянаяс морт серти важджык пемӧсъяс.
Ӧти раскопка дырйи азияса ді Ява вылысь учёнӧйяс аддзӧмаӧсь кымынкӧ лы важся существолысь, кодӧс найӧ шуӧмаӧсь ӧблезяна-мортӧн.
Тайӧ существоас ӧтлаасьӧмаӧсь мортлӧн да ӧблезяналӧн признакъясыс.
Сюрӧм лыяс серти позьӧ казявны, кутшӧм вӧлі тайӧ ӧблезяна-мортыс.
Тушаыс ӧблезяна-мортлӧн вӧлӧма пӧшти мортлӧн кодь.
Лядьвей лы серти позьӧ шуны, мый ӧблезяна-мортыс ветлӧдлӧма абу нин нёль кок вылас, а кык кок вылын.
Кӧть эськӧ сійӧ ветлӧдлӧма сьӧкыда, омӧля на, абу морт моз, но абу нин сэтшӧм омӧля, кыдз ӧблезяна.
Юрлыяс серти позьӧ шуны, мый юр вемыс ӧблезяна-мортлӧн вӧлӧма ӧблезяна серти ёна ыджыдджык, но век жӧ ёна ичӧтджык мортлӧн дорысь.
Мӧдногӧн кӧ, тайӧ абу ӧблезяна и абу морт, а ӧблезяна-морт, кодын эмӧсь и мортлӧн и ӧблезяналӧн признакъясыс.
Бӧръя кадӧ Китайын аддзӧма ӧблезяна-морт дінӧ матын сулалысь существолысь лыяс, но ещӧ унджык на сылӧн вӧліны морт признакъясыс.
Уна местаын аддзӧма сідзжӧ не этша лыяс первобытнӧй мортлысь.
Тайӧ сюрӧм лыяс сертиыс учёнӧйяс установитісны, кутшӧмӧн вӧлӧма первобытнӧй мортыс.
Первобытнӧй мортлӧн уна на вӧлӧма ӧблезяналӧн кодь признакъясыс.
Асланыс вежӧр сертиыс найӧ вӧлӧмаӧсь ӧблезяна-мортысь вылынджыкӧсь, но, дерт, ёна улынджыкӧсь ӧнія мортысь.
Первобытнӧй мортлӧн юр вем лыясыс вӧлӧмаӧсь ыджыдджыкӧсь ӧблезяна-морт серти.
Сідзнад, юр вемыс сылӧн ӧблезяна-морт серти вӧлӧма сӧвмӧмджык.
Первобытнӧй мортлӧн вӧлӧма веськыд походка.
Сійӧ ветлӧдлӧма ёна бурджыка нин ӧблезяна-морт серти, но абу жӧ сэтшӧм бура, кыдзи ӧнія морт.
Лыяс тэчасног серти тыдалӧ, мый сійӧ ветлӧдлӧма гӧрбыльтчыштӧмӧн, и кокъясыс сылӧн пыр вӧлӧма пидзӧсӧдыс кусыньтчыштӧма.
Киясыс сылӧн вӧлӧма прӧстӧсь, и сійӧ вӧдитчӧма уджалан ӧрудиеясӧн, кодъясӧс сійӧ ачыс вӧчавлӧма изйысь.
Тадз, важ ӧблезянаяслысь да важ йӧзлысь аддзылӧм колясъяссӧ тӧдмалӧмӧн, наука воис выводӧ, мый морт лои важ, ӧні нин бырӧм, ӧблезянаясысь.
Сійӧ важ ӧблезянаясыс и эмӧсь предокъяс и мортлӧн и ӧні олысь мортнога ӧблезянаяслӧн.
Ми дженьыдика тӧдмасим сійӧн, мыйӧ велӧдӧ морт лоӧм йылысь наука.
Сійӧ доказывайтӧ, мый морт естественнӧй ногӧн зэв нин важӧн лои пемӧсъясысь, обезьяноподобнӧй предокъясысь.
Наука отвергайтӧ мортӧс енмӧн сотворитӧм йылысь религиялысь «учениесӧ», кыдз отвергайтӧ сійӧ и кутшӧм бы эз вӧв ен существуйтӧм йылысь представление.
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Заданиеяс аскежын уджалӧм вылӧ @ природа @ В. А. Тетюрев.
Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. 121–123.}
Приложение.
ЗАДАНИЕЯС АСКЕЖЫН УДЖАЛӦМ ВЫЛӦ.
1. Быдмӧгъяслӧн олӧм.
А. «Кыдзи разалӧны быдмӧгъяс» тема кузя.
1. Корсьны йӧла турунлысь кӧйдыса юрсӧ да лыддьыны, уна-ӧ сэні торъя кӧйдыс плодикыс.
Артавны, уна-ӧ эськӧ артмис быдмӧг, ни ӧти кӧйдыс кӧ эз кув и быд кӧйдысысь кӧ мӧд во быдмис сэтшӧм жӧ быдмӧг.
Артавны, уна-ӧ ӧти йӧла турунысь лоӧм йӧла турунъяс ваясны кӧйдыссӧ мӧд вонас.
Мӧвпыштам, мый тадз и водзӧ лоӧ, — артавны, уна-ӧ лоӧ йӧла туруныс нӧшта во мысти, кык во мысти.
2. Чукӧртны да видлавны лэбалан соплодиеяс, плодъяс да кӧйдысъяс нинпулысь, кыдзлысь, йӧла турунлысь (одуванчиклысь), чертополохлысь.
Чукӧртны сідзжӧ воӧм, но воссьытӧм кольяс пожӧмлысь, козлысь.
Лӧсьӧдны коллекция «Тӧв отсӧгӧн кӧйдысъяслӧн разалӧм» тема вылӧ.
3. Чукӧртны да видлавны крукасян плодъяслысь да соплодиеяслысь образецъяссӧ — репейниклысь, сибдан турунлысь, чередалысь да с. в.
Чукӧртӧм образецъяссӧ сортъясӧн пукталӧй торъя коробочкаясӧ.
Лӧсьӧдны коллекция «Пемӧсъяслӧн кӧйдыс разӧдӧм».
4. Чукӧртны да видлавны кос потласян коробкаяса плод образецъяс — маклысь юръяссӧ, колокольчиклысь, бобовӧй быдмӧгъяслысь плодъяссӧ да с. в.
Лӧсьӧдны коллекция.
Б. «Мыйла быдмӧгъясыс миян абу быдлаын ӧткодьӧсь» тема кузя.
1. Чукӧртны да косьтыны образецъяссӧ йӧла турунлысь, кодъяс быдмӧмаӧсь уна пӧлӧс условиеясын: а) восьса кос местаын быдмысь йӧла турунъяс, кодъяслӧн коръясыс куйлӧны му бердын да ёна изрезаннӧйӧсь; б) гожсайынджык да васӧдджыкинын быдмӧм йӧла турун, коді вылӧ лэптысьӧм гырысь коръяса.
Быдмӧгъяссӧ перйыны вужъяснас да косьтыны.
Косьтӧм быдмӧгъяслысь бурджык образецъяссӧ клеитны кабала лист вылӧ, вӧчны колана гижӧдъяс да ӧшӧдны классын стенас.
2. Босьтны живӧй уголокӧ едкӧй очитоклысь гоз-мӧд чукӧр эжанас.
Торъя быдмӧгъяссӧ ӧшинь вылӧ пуктыны мутӧг да наблюдайтны, дыр-ӧ найӧ оз кувны.
В. Арся уджъяс «Культурнӧй быдмӧгъяс» тема кузя.
1. Градйӧрын арын урожай идралігӧн колӧ видзӧдлыны капуста да мукӧд пуктас сортъяс вылӧ.
2. Лӧсьӧдны коллекция уна пӧлӧс сорта культурнӧй злакъяслысь.
3. Судзӧдны колхозъясысь либӧ совхозъясысь тайӧ районлы выль культура образецъяс да выль бурмӧдӧм сорта культурнӧй быдмӧгъяс.
II.
Пемӧсъяслӧн олӧм.
А. «Черияс» да «Ваын олысь сюрса лытӧм пемӧсъяс» темаяс кузя.
1. Кутавны живӧй уголокӧ ичӧтик чериясӧс — гычьясӧс, гуринаясӧс, сынпиянӧс да мукӧдӧс.
Лӧсьӧдны налы аквариум либӧ стекляннӧй банка.
Аквариум пыдӧсас пуктыны бура мыськӧм вадорса лыа слӧй, лыаас пуктыны элодея либӧ мукӧд васа быдмӧгъяс (турунвиж быдмӧгъяс югыдын лэдзӧны черияслы колана кислород).
Вердны чериясӧс «мотыльӧн» (васа гӧрд номыръясӧн), нидзувъясӧн, посньыдик рачокъясӧн (дафнияясӧн да циклопъясӧн), еджыд нянь крӧшкиясӧн (не шыблавны ӧтпырйӧ уна, медым кольӧм кӧрымыс эз заводит шоммыны).
2. Кулӧм свежӧй чериӧс босьтӧмӧн, корсьны сы вылысь синъяс, вом, ныр розьяс, нёкчим вевтъяс да нёкчимъяссӧ, парнӧй бордъяссӧ (морӧсса да кынӧмса) да непарнӧйсӧ (бӧжса, мышкуса, бӧжувса).
Серпасавны черисӧ бордъяснас да гижны быд бордлысь нимсӧ.
Кусыньтлыны бӧжсӧ веськыдлань да шуйгалань, а сэсся мӧдарӧ — вылӧ и улӧ, — кодарӧ бӧжыс кокньыдджыка да ёнджыка куснясьӧ?
Кутшӧм тӧдчанлуныс талӧн чери плавайтігӧн?
3. Видзӧдны аквариумын чери ветлӧм бӧрся.
Кутшӧм бордъяс нуӧдӧны медыджыд удж?
Сынӧ-ӧ чери ӧдйӧ ветлігӧн аслас гозъя бордъяснас?
Кутшӧм бордъясӧн вӧрӧдӧ чери, кор сійӧ сулалӧ спокойнӧя ӧти местаын?
4. Сравнитны ӧти-мӧдыскӧд бадькор мыкӧс либӧ сынпиӧс щиповкакӧд либӧ вьюнкӧд.
Коді на пӧвстысь ветлӧдлӧ ёнджыка да коді унджык куйлӧ ва пыдӧсас?
Кутшӧм рӧмыс овлывлӧ вапыдӧсса черияслӧн да кутшӧм тӧдчанлун сійӧ налы кутӧ?
5. Кутавны сачокӧн прудысь ва тӧрӧканъясӧс да лудік-гладышъясӧс.
Гожӧмнас кутавны сэсь жӧ ва тӧрӧканлысь да юрсигусьяслысь номыръяссӧ.
Пуктавны тайӧ хищникъяссӧ ичӧтик банкаясӧ, вердны гагъясӧн, нидзувъясӧн, посньыдик чериясӧн да даръюръясӧн.
Видзӧдны, кыдзи став тайӧ хищникъясыс кватитӧны да сёйӧны добычасӧ.
Наблюдайтны, кыдз ва тӧрӧкан да лудік-гладыш заптысьӧны сынӧдӧн, кыдз найӧ плавайтӧны ваын, а бӧрынас кутавны найӧс банкасьыс да лэдзны пызан вылӧ, — кыдз найӧ тай ветлӧдлӧны?
Б. «Земноводнӧйяс» да «Веглясьысьяс» тема кузя.
1. Босьтны живӧй уголокын видзӧм вылӧ уна пӧлӧс лягушаясӧс да жабаясӧс, налы колана оланін — террариум лӧсьӧдӧмӧн.
Колӧ, медым террариумын вӧлі ва доз, кытчӧ лягушаяс вермисны эськӧ сунавны (васӧ вежлавны да видзны сӧстӧма).
Вердны лягушаясӧс да жабаясӧс гагъясӧн (гутъясӧн, тӧрӧканъясӧн, номыръясӧн да нидзувъясӧн).
Наблюдайтны, кыдз лягушаяс да жабаяс лолалӧны, кыдз найӧ кватитӧны да ньылалӧны кӧрымсӧ.
Босьтӧны оз найӧ кулӧм вӧртӧм гагъясӧс?
2. Живӧй уголокӧ прудысь кутны тритонъясӧс.
Овмӧдны найӧс аквариумын (банкаын); вылысладор дорышсӧ пытшкӧсладорсяньыс мавтны госӧн либӧ выйӧн, медым тритонъяс эз вермыны пышйыны.
Вердны «мотыльӧн», посньыдик рачокъясӧн, нидзувъясӧн.
Наблюдайтны, кыдзи тритонъяс уялӧны да кыдзи ветлӧдлӧны пыдӧсӧдыс, — кутшӧм органъясӧн найӧ ветлӧдлӧны ӧти случаяс да мӧдас?
Мый серти позьӧ шуны, мый тритонъяс лолалӧны тыясӧн?
3. Тулыснас босьтны лягуша пӧк, пуктыны банкаӧ да наблюдайтны даръюръяслысь быдмӧмсӧ.
4. Босьтны живӧй уголокӧ лёкгагӧс.
Вердны гагъясӧн (тӧрӧкан-прусакӧн, гутъясӧн), сетлыны юны ва.
Наблюдайтны, кыдзи ветлӧдлӧ лёкгаг, кыдзи сійӧ видлалӧ паныдасьысь предметъяссӧ кывнас, кыдзи кватитӧ да сёйӧ добычасӧ кыдзи юӧ ва.
В. «Лэбачьяс» тема кузя.
1. Кыйны либӧ ньӧбны живӧй уголокӧ кымынкӧ лэбачӧс: кӧйдыс сёйысьясӧс (жонькайӧс, уркайӧс) да гаг сёйысьясӧс (пыстаясӧс).
Сетавны налы колана кӧрым: кӧйдыс сёйысьясӧс вердны кӧйдысъясӧн да нянь крӧшкиясӧн (арсяньыс налы заптыны кӧйдысъяссӧ сурепалысь, репейниклысь, кыдзлысь да с. в.); гаг сёйысьясӧс вердны небыд кӧрымӧн — посньӧдӧм кӧтӧдӧм сукар сорӧн пӧсь ва пиын видзӧм «кодзувкот колькъясӧн» (кодзувкот куколкаясӧн), косьтӧм да бӧрас пӧжӧм бузина вотӧсъясӧн.
Пыстаясӧс вердны яй да гос торъясӧн, номыръясӧн, нидзувъясӧн.
Сравнитны нырсӧ гаг сёйысь лэбачлысь кӧйдыс сёйысь лэбач ныркӧд.
Сравнитны кӧйдыс сёйысь да гаг сёйысь лэбачьяслысь оланногсӧ, кодъяс на пӧвстысь ёнджыка вӧрысьӧсь да кутшӧм тӧдчанлун кутӧ сійӧ найӧ олӧмын?
2. Ветлыны лэбач видзан совхозӧ, тӧдмасьны инкубациякӧд да сійӧн, кыдзи. видзӧны да быдтӧны сэні курӧгпиянсӧ.
3. Гожӧмнас наблюдайтны курӧгпиянлысь быдмӧм, — кыдз налӧн быдмӧны перӧясыс, кыдз быдмӧны петукъяслӧн шпораясыс, кор кутас тӧдчыны курӧгъяс да петукъяс кост торъялӧмыс, кор курӧг эновтӧ пиянсӧ?
Г. «Млекопитающӧй пемӧсъяс» тема кузя.
1. Ветлыны скӧтвидзан совхозӧ либӧ колхозӧ.
Тӧдмасьны скӧтвидзанінъяснас да вердӧмнас, том скӧт быдтӧмнас.
2. Ветлыны племеннӧй крольчатникӧ, кӧні рӧдмӧдӧны уна порода кроликъясӧс.
Тӧдмавны, мыйӧн торъялӧ ӧти порода мӧд пӧрӧдаысь, кутшӧм рӧмаӧсь разнӧй пӧрӧдалӧн синъясыс.
3. Вӧчны крольчатник школа бердӧ.
Котыртны кроликъяс бӧрся дӧзьӧритӧм.
Велӧдчыны лӧсьӧдавны кӧрым норма ыджыд кроликъяслы, кролик-мамъяслы, кодъяс нёньӧдӧны пиянсӧ, да кроликпиянлы, кор найӧс торйӧдӧма мам бердсьыс (вердан нормаяссӧ тӧдмӧдны кролик видзӧм кузя торйӧн гижӧм книгаясысь).
{Тетюрев В. А. (комиӧдіс Нечаев Н. И.) @ Естествознание @ природа @ В. А. Тетюрев. Естествознание. Мӧдӧд часть @ 1939 @ Лб. .}
1-ӧд серпас.
Одуванчиклӧн тӧлӧн лэбысь плодъясыс.
2-ӧд серпас.
Пуяслӧн лэбалысь кӧйдысъяс да плодъяс: 1 — козлӧн кӧйдыс, 2 — пожӧмлӧн кӧйдыс, 3 — кыдзлӧн плодик, 4 — клёнлӧн плод, 5 — ясеньлӧн плод, 6 — бадьлӧн воссьӧм кӧрӧбкаясыс лэбалысь гӧна кӧйдысъясӧн.
3-ӧд серпас.
Вязьлӧн плодъяс.
4-ӧд серпас.
Липалӧн соплодие.
5-ӧд серпас.
Кутчысян плодъяс: 1 — череда,2 — липучка, 3 — лягуша лапкор.
6-ӧд серпас.
Недотрога: шуйгавылас — дзоридзьяса ветка, веськыдвылас — кык плод (ӧтиыс на пӧвстысь воссьӧ да шыблалӧ кӧйдысъяссӧ).
7-ӧд серпас.
Восьсаинын быдмӧм пожӧм.
8-ӧд серпас.
Вӧрын мукӧд пуяс пӧвстын быдмӧм пожӧм.
9-ӧд серпас.
Вязьлӧн ветка.
10-ӧд серпас.
Каськок.
11-ӧд серпас.
Едкӧй очиток.
12-ӧд серпас.
Кактусъяс.
13-ӧд серпас.
Запанки (кувшинка) (чинтӧма 12 пӧв).
14-ӧд серпас.
Ванявда (натуральнӧй ыджданас).
15-ӧд серпас.
Шепъясыс разнӧй пӧлӧс шобділӧн: сандомиркалӧн, банаткалӧн, чорыд шобділӧн.
16-ӧд серпас.
Капусталӧн разнӧй сортъяс: 1 — кӧчана капуста, 2 — кольраби, 3 — брюссельса, 4 — рӧма капуста.
17-ӧд серпас.
Тау-сагыз.
18-ӧд серпас.
Шуйгавылас — льӧмлӧн плодъясыс, веськыдвылас — вишнялӧн плодъясыс; шӧрас — вишня да льӧм кост помесьлӧн плодъясыс.
(Серпас вылын став плодъясыс петкӧдлӧма збыль дорсьыс кыкпӧв ичӧтджыкӧн).
19-ӧд серпас.
Дафния (ёна ыдждӧдӧма).
20-ӧд серпас.
Циклоп (ёна ыдждӧдӧма).
21-ӧд серпас.
Ва тӧрӧкан: шуйгавылас — сылӧн личинкаыс, веськыдвылас — куколкаыс.
22-ӧд серпас.
Медузаяс.
23-ӧд серпас.
Рак-отшельник и актинияяс, кодъяс овмӧдчӧмаӧсь займитӧм раковина вылӧ.
24-ӧд серпас.
Саридз кодзув.
25-ӧд серпас.
Гыч.
26-ӧд серпас.
Сир.
27-ӧд. серпас.
Акула.
28-ӧд серпас.
Джуджыд васа чери — ыджыдвом.
29-ӧд серпас.
Джуджыд васа чери хиазмод, ньылыштӧма ыджыд чери.
30-ӧд серпас.
Тралӧн чери кыйӧм.
31-ӧд серпас.
Пӧкысь арпилӧн сӧвмӧм.
32-ӧд серпас.
Обыкновеннӧй да зеркальнӧй карп.
33-ӧд серпас.
Лягушалӧн сӧвмӧм.
34-ӧд серпас.
Тритонъяс (водзас айыс, бӧрас сылӧн эньыс).
35-ӧд серпас.
Лёкгаг.
36-ӧд серпас.
Уж.
37-ӧд серпас.
Гадюка
38-ӧд серпас.
Крокодил.
Ваас тыдалӧны синъясыс да ныр розьясыс мӧд крокодиллӧн.
39-ӧд серпас.
Черепаха.
40-ӧд серпас.
Кутш (орёл).
41-ӧд серпас.
Уркай (клёст).
42-ӧд серпас.
Кольк пытшкын сӧвмысь курӧгпилӧн зародыш.
43-ӧд серпас.
Дикӧй гулю.
44-ӧд серпас.
Гулюяслӧн уна сикас пӧрӧдаяс: вылас — дутыш да павлиний гулюяс, уліас — турман да якобинец.
45-ӧд серпас.
Банкива дикӧй петук да курӧг
46-ӧд серпас.
Леггорн курӧгъяс.
47-ӧд серпас.
Плимутрок курӧгъяс.
48-ӧд серпас.
Род-айланд курӧгъяс.
49-ӧд серпас.
Жирафа.
50-ӧд серпас.
Индияса слӧн.
51-ӧд серпас.
Лев да львица.
52-ӧд серпас.
Тигр.
53-ӧд серпас.
Еджыд ош.
54-ӧд серпас.
Тюленьяс (ыліас эньыс аслас пикӧд — «белёккӧд»).
55-ӧд серпас.
Кит.
Саридз веркӧс вылӧ кыпӧдчӧмӧн сійӧ ныр пырыс лэдзӧ сынӧд, коді сорлассьӧма ва руӧн да ваа посни брызгиясӧн.
56-ӧд серпас.
Тур — йывмӧм (вымершӧй) дикӧй ӧш (зэв важся картинавывса изображение серти).
57-ӧд серпас.
Скакун да тяжеловоз.
58-ӧд серпас.
Дикӧй порсь
59-ӧд серпас.
Англияса еджыд порсь.
60-ӧд серпас.
Верблюд.
61-ӧд серпас.
Войвыв кӧр.
62-ӧд серпас.
Мартышкаяс кукурузнӧй му вылӧ ветлӧм бӧрын.
63-ӧд серпас.
Шимпанзе.
64-ӧд серпас.
Мортлӧн пытшкӧсса органъяс.
Тыдалӧ диафрагмаыс (1), коді торйӧдӧ телӧлысь пытшкӧссӧ кык пельӧ.
Морӧс пытшкӧсас эмӧсь тыяс (2) да сьӧлӧм (3); тыяс инмӧны морӧс пытшкӧс стенъяс дорӧ, тыяс костын эм сьӧлӧм, сійӧ вевттьысьӧма сьӧлӧм гӧгӧрса сумкаӧн (4); сьӧлӧмсянь мунӧны вирновлӧдлан сосудъяс (5).
Кынӧм пытшкӧсын эм: рушку (6), вӧсни сювъяс (7) да кыз сювъяс (8), мус (9) сӧп гаддьыскӧд (10), кудз гадь (11) да мукӧд органъяс (серпас вылын найӧ оз тыдавны).
65-ӧд серпас.
Вскрытӧй кролик.
Диафрагмасӧ босьтӧма.
Тыдалӧны пытшкӧсса органъяс: 1 — пищевод, 2 — рушку, 3 — вӧсни сюв (сійӧ зэв кузь, серпас вылын петкӧдлӧма сӧмын заводитчаніныс да помыс); 4 — слепӧй сюв (кроликлӧн сійӧ зэв кузь), 5 — кыз сюв, 6 — мус, 7 — сӧп гадь, 8 — рушкуувса железа, 9 — гортань да лолалан горш, 10 — тыяс, 11 — сьӧлӧм, 12 — вӧркъяс, 13 — кудз гадь.
66-ӧд серпас.
Мортлӧн корпа: 1 — юрлы, 2 — ключица, 3 — лопатка, 4 — ордлыяс, 5 — морӧспань, 6 — сюрса лы, 7 — таз, 8 — пельпом лы, 9 — гырддза лыяс, 10 — кисти лыяс, 11 — лядьвей лы, 12 — кокчер лыяс, 13 — коклапа лыяс.
67-ӧд серпас.
Кроликлӧн корпа: 1 — юрлы, 2–6 — сюрса лы, 7 — таз, 8 — лядьвей лы, 9 — кокчер лы, 10 — коклапа лыяс, 11 — кисть лыяс, 12 — предплечье лыяс, 13 — пельпом лы, 14 — лопатка, 15 — ключица, 16 — морӧспань, 17 — ордлыяс.
68-ӧд серпас.
Пельпом сустав (вундӧмӧн): 1 — пельпом лылӧн юрыс, 2 — лопаткалӧн лайковыс, 3 — сустав сумка.
69-ӧд серпас.
Лы (вундӧмӧн): 1 — гӧч, коді тупкӧ лы юрсӧ, 2 — лылӧн губчатӧй вещество, 3 — лылӧн плотнӧй вещество, 4 — лы вем, 5 — лыэж.
70-ӧд серпас.
Лыкӧд опыт: 1 — лы сотӧм, 2 — лысӧ кислотаын кӧтӧдӧм.
71-ӧд серпас.
Мортлӧн сюрса лы (вундӧмӧн): 1 — сьыліса позвонокъяс, 2 — морӧсса, либӧ мышкуса, 3 — косса. 4 — крестцовӧй, 5 — копчик.
72-ӧд серпас.
Лёкногӧн пукалігӧн (джуджыд пызан сайын) сюрса лылӧн чукыльтчӧм.
73-ӧд серпас.
1 — нормальнӧй коклапалӧн туйясыс, 2 — плавкӧс коклапалӧн туйясыс.
74-ӧд серпас.
Мортлӧн юрлы.
Тыдалӧны вурысъяс, кодъясӧн ӧти-мӧд дінас йитчӧмаӧсь лыясыс.
75-ӧд серпас.
Кыкъюра (двуглавӧй) яйчиг дженьдавлӧмъяслӧн разнӧй моментъяс.
76-ӧд серпас.
Яйчиг вылын опыт: яйчиг вылӧ пуктӧма сов.
77-ӧд серпас.
Мортлӧн яйчигъяс.
Лыдпасъясӧн индӧма: 1 — кыкъюра (двуглавӧй) яйчиг, 2 — дельта кодь яйчиг, 3 — морӧсса ыджыд яйчиг, 4 — беквывса ыджыд яйчиг, 6 — пӧкъя яйчиг.
78-ӧд серпас.
Мортлӧн пиньясыс: 1 — ыджыд вуж пиньяс, 2 — ичӧт вуж пиньяс, 3 — клыкъяс, 4 — водз пиньяс.
79-ӧд серпас.
Дуль железаяс.
80-ӧд серпас.
Мортлӧн пищеварительнӧй органъяс: 1 — пищевод, 2 — рушку, 3 — мус, 4 — сӧп гадь, 5 — рушкуувса железа, 6 — вӧсни сюв, 7 — кыз сюв, 8 — веськыд сюв.
81-ӧд серпас.
Гортань, лолалан горш да бронхияс, кодъяс вожавлӧны тыясын.
82-ӧд серпас.
Мортлӧн тыясыс.
83-ӧд серпас.
Груднӧй клетка пытшкӧс: I — бӧр лолыштігӧн, II — лолыштігӧн.
Тыдалӧ, мый лолыштігӧн диафрагма лэдзчӧ.
84-ӧд серпас.
Чахоткаӧн висьысь мокротаын туберкулёз микробъяс.
85-ӧд серпас.
Морт вир микроскоп пыр.
Тыдалӧны уна гӧрд и кымынкӧ еджыд кровянӧй тельцаяс.
36-ӧд серпас.
Мортлӧн сьӧлӧм.
87-ӧд серпас.
Мортлӧн вирветлан органъяс:сьӧлӧм да вирсӧнъяс.
Стрелкаясыс петкӧдлӧны, кодарӧ мунӧ вирыс артерияясті (сьӧлӧмсянь), венаясті (сьӧлӧмӧ).
88-ӧд серпас.
Мортлӧн кудз органъяс: вӧркъяс, насянь петӧны мочеточникъяс, кодъяс пырӧны кудз гаддьӧ.
89-ӧд серпас.
Мортлӧн нервнӧй система.
90-ӧд серпас.
Нервъяскӧд опыт: нерв вылӧ пуктӧма сов.
91-ӧд серпас.
Мортлӧн юрыс да голяыс (вундӧмӧн).
Тыдалӧны ыджыд вем, мозжечок, вемлӧн стволыс да сюрса вемлӧн вылысладор юкӧныс.
92-ӧд серпас.
Мортлӧн юр вем мушарджынъяс (вылыссяньыс видзӧдӧмӧн).
93-ӧд серпас.
Мортлӧн синмыс.
Роговӧй оболочкасӧ босьтӧма, белковӧй оболочкасӧ вундӧма и кусыньтӧма.
Тыдалӧ радужнӧй оболочка, синакань, сосудистӧй оболочка, аддзан нерв.
94-ӧд серпас.
Чарльз Дарвин (1809–1882 вв.).
95-ӧд серпас.
Гӧна морт — Адриан Евтихиев.
96-ӧд серпас.
Бӧжа детина.
==n
М.Н. СКАТКИН
ПРИРОДОВЕДЕНИЕ
4-ӧд КЛАССЛЫ УЧЕБНИК
Вынсьӧдіс РСФСР-са просвещение кузя министерство
{В. Лебедев-Кумач (комиӧдіс Kodko) @ Менам Рӧдинаӧй ёна паськыд @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 3}
Менам Рӧдинаӧй ёна паськыд.
В. Лебедев-Кумач.
Менам Рӧдинаӧй ёна паськыд,
Уна сэні вӧр и ю, и му!
Мӧд канмуӧс сэтшӧмӧс он аддзы,
Кӧні мортлӧн татшӧм ыджыд шуд!
Мӧскуа карсянь быдлаӧдз, быд помӧдз,
Жар лунвывсянь йияс пӧвстӧдз пыр
Мортным ыджыд Рӧдинаті мунӧ,
Кыдз кӧзяин, сійӧ шудӧн тыр.
Вӧльнӧй, тыр-бур олӧм гӧгӧр миян,
Быттьӧ Волга, паськыд сылӧн от.
Туйыс восьса быдлаӧ том йӧзлы,
Пӧрысь йӧзлы быдлаын почёт.
==ВВЕДЕНИЕ
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый сійӧ природаыс да мыйла сійӧс велӧдӧны @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 4-6}
Мый сійӧ природаыс да мыйла сійӧс велӧдӧны.
Таво ті кутанныд велӧдны выль учебнӧй предмет — природоведение.
Тӧданныд-ӧ ті, мый сійӧ природаыс?
Шонді, му, лыа, изъяс, ва, кымӧръяс, быдмӧгъяс, пемӧсъясӧс — ставсӧ тайӧс шуӧны ӧти кывйӧн — природа.
А мый сійӧ «природоведениеыс»?
Ведение — сійӧ тӧдӧмлун.
Природоведение — природа йылысь тӧдӧмлун.
Природоведение велӧдігӧн ті тӧдмаланныд формасӧ Мулысь, код вылын ми олам, тӧдмасянныд рӧднӧй канмуса природаӧн, сӧвет йӧз олӧмӧн да уджӧн, мӧд ногӧн кӧ, босьтанныд география кузя медводдза тӧдӧмлунъяс.
Мый могысь нӧ велӧдӧны природасӧ?
Природа йылысь тӧдӧмлунъяс кокньӧдӧны мортлысь олӧмсӧ.
Кытчӧдз йӧз эз тӧдны, кыдзи перйыны металлъяс, найӧ вӧчавлісны аслыныс черъяс, ньӧв йывъяс да мукӧдторъяс изйысь.
Мыйӧн тӧдмалісны, кытысь да кыдзи перйыны металлъяс, йӧзыс велалісны вӧчны наысь пуртъяс, черъяс, пилаяс да быд сикас машинаяс, кодъяс тӧдчымӧн кокньӧдісны мортлысь уджсӧ.
Природа велӧдӧмӧн морт велаліс ветлыны ва вывті, му вывті да лэбавны сынӧдті.
Природа йылысь тӧдӧмлунъяс отсалісны мӧдӧдны Тӧлысь вылӧ ракета.
Йӧз тӧдмалісны, кутшӧм быдмӧгъясысь артмӧ пызь, кутшӧмъясысь вый, кутшӧмъясысь шыдӧс, сакар, сунис.
Кор йӧзыс кутісны тӧдны быдмӧгъяс йылысь, найӧ кутісны бурджыка обрабатывайтны быдмӧгъяс улӧ мусӧ, колана ног дӧзьӧритны найӧс да кутісны босьтны ыджыд урожайяс.
Кор бурджыка тӧдмалісны пемӧсъяс йылысь, велалісны пӧлучайтны уна йӧв, яй, вурун да мукӧд прӧдуктаяс.
Природасӧ велӧдӧмыс отсалӧ мортлы используйтны сылысь озырлунъяссӧ ассьыс олӧм бурмӧдӧм могысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лыддьӧдлӧй 1 серпас вылын петкӧдлӧм природаса став предметъяссӧ.
2. Природаса кутшӧм предметъяс ті аддзанныд асланыд класса ӧшинь пыр?
3. Мый сійӧ «природоведениеыс»?
4. Мыйла йӧзыс велӧдӧны природасӧ?
5. Природоведение кузя тетрадь корка вылӧ клеитӧй либӧ серпасалӧй природаса разнӧй предметъяс петкӧдлысь мича картинка.
6. Тетрадь поманыд торйӧдӧй некымын лист бок словарик улӧ.
Сэтчӧ кутанныд гижавны сэтшӧм кывъяс, кодъяс паныдасьӧны первойысь на.
Гижӧй тайӧ словарикас: природа, природоведение, география.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи тӧдмавлісны природа йылысь да му вылын йӧзлӧн олӧм йылысь @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 6-11}
Кыдзи тӧдмавлісны природа йылысь да му вылын йӧзлӧн олӧм йылысь.
1. Ставсӧ, мый колӧ мортлы олӧм вылӧ, сійӧ босьтӧ природаысь аслас уджӧн.
Медым вӧлі сёян-юан да паськӧм, йӧз быдтӧны быдмӧгъяс, рӧдмӧдӧны пемӧсъясӧс.
Медым стрӧитны кирпичнӧй керка, перйӧны сёй да сыысь вӧчӧны кирпичьяс.
Кор йӧзыс уджалӧны, найӧ унатор тӧдмалӧны природаса предметъяс йылысь.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, например, мый ті тӧдмалінныд сёй йылысь, кор вӧчалінныд сыысь ворсан кирпичьяс да разнӧй чачаяс; мый тӧдмалінныд быдмӧгъяс йылысь, кор уджалінныд школабердса дзоридзаинын да град йӧрын?
Сідзкӧ, удж отсалӧ мортлы тӧдмавны природа йылысь.
2. Разнӧй местаясын йӧз оз ӧткодя уджавны.
Кӧні быдмӧ уна вӧр, сэні лэдзӧны вӧр, кералӧны пес, кыйӧны зверъясӧс, вотӧны тшак да ягӧд.
Степъясын, кӧні эм уна бур му, вӧдитӧны шобді, кукуруза, сакарнӧй свеклӧ.
Гӧраясын перйӧны рудаяс, кытысь сывдӧны металлъяс.
Важысянь нин йӧзыс вежласьлісны налы колана предметъясӧн.
Например, степъясысь, кӧні вӧдитӧны уна шобді, нулісны сійӧс вӧра районъясӧ, кӧні шобдіыс этша.
Вӧра районъясысь керъяс да звер куяс нулісны сэтшӧм местаясӧ, кӧні вӧрыс оз быдмы.
Мукӧддырйи тӧваръясысла ковмывліс мунны зэв ылӧ — уна сё да тысяча километр сайӧ, саридзьяс кузя ылі муясӧ.
Ылі муясӧ ветлігъясӧн йӧзыс тӧдмасьлісны разнӧй муясса природаӧн да сэтчӧс йӧзлӧн олӧмӧн.
Ставсӧ, мый ылі муӧ ветлысьясыс аддзылісны, найӧ гижлісны книгаясын.
Сідзкӧ, и путешествуйтӧмыс отсаліс тӧдмавны природа да йӧзлысь олӧмсӧ.
3. Природа йылысь уна тӧдӧмлунъяс йӧзыс босьтісны наблюдениеяс да опытъяс отсӧгӧн.
Поводдя наблюдайтӧм сетіс позянлун тӧдмавны, кутшӧм сійӧ овлӧ тӧлын да гожӧмын, тулысын да арын, кыдзи да мый вӧсна сійӧ вежласьӧ.
Быдмӧгъяс да пемӧсъяс бӧрся наблюдайтігӧн тӧдмалісны, кӧні да кыдзи найӧ олӧны, мый сёйӧны, кутшӧм пӧльза либӧ вред вермасны вӧчны мортлы.
Наблюдайтӧм да опытъяс отсӧгӧн йӧз тӧдмалісны, мый овлӧ вакӧд да сынӧдкӧд, кор найӧ шоналӧны да кӧдзалӧны, мыйла тӧвзьысьлӧ, руавлӧ, зэрлывлӧ, усьлывлӧ лысва, пужъявлӧ.
4. Тайӧ книгасӧ лыддигӧн ті кутанныд пӧльзуйтчыны сійӧ тӧдӧмлунъяснас, кодъясӧс тіянӧдз на йӧз босьтісны уна вояс чӧжӧн удж, путешествуйтӧм, наблюдениеяс да опытъяс отсӧгӧн.
Медым бурджыка тӧдмавны природа, колӧ оз сӧмын лыддьысьны.
Зэв важнӧ наблюдайтны сійӧс, ветлывлыны экскурсияясӧн, чукӧртны коллекцияяс, вӧчавны опытъяс, уджавны природа уголокын да школаса учебно-опытнӧй участок вылын, гортын.
Та могысь книгаын сетсьӧны уджъяс, кодъясӧс колӧ быть вӧчны.
Заданиеяс вӧчӧм вылӧ ковмасны уна рӧма карандашъяс, линейкаяс, компас, коллекцияяс улӧ кӧрӧбкаяс, опытъяс нуӧдӧм вылӧ приборъяс.
Прӧстӧйджык приборъяссӧ верманныд асьныд вӧчны труд урокъяс вылын описаниеяс серти, кодъяс сетсьӧны Приложениеын.
Экскурсияясӧ мунігӧн класс вылӧ ковмас мышкын новлӧдлан некымын мешӧк (рюкзак).
Рюкзаксӧ сідз жӧ позьӧ вӧчны аслыныд.
Быд велӧдчысьлӧн медым вӧлі картоннӧй папка, карандаш да вуштан резинка.
Коллекцияяссӧ, серпасъяссӧ, альбомъяссӧ, приборъяссӧ, кодъясӧс ті вӧчанныд, чукӧртӧй природоведение кузя школаса да гортса уголокӧ.
2 серпас вылын петкӧдлӧма «Природаын ва» тема кузя школьнӧй уголок.
Кор темасӧ велӧдӧмыс помасяс, став материалъяссӧ идралӧны шкапӧ, а природоведение уголокӧ пукталӧны выль тема кузя коллекцияяс, приборъяс, альбомъяс.
Школаса участок вылын гырысьяс отсӧгӧн вӧчӧй география площадка (3 рис.).
Сэні ті кутанныд нуӧдны поводдя бӧрся наблюдениеяс.
Уль лыаысь позьӧ вӧчны гӧраяслысь, мылькъясысь, сёнъяслысь макетъяс.
Кӧдзыд да зэра поводдя дырйи уль лыаысь модельяссӧ ковмас вӧчавны классын.
Та могысь вӧчӧй пу ящик (видзӧд Приложение).
Юалӧм да мог.
1. Кыдзи йӧз тӧдмалӧны вӧр-ва?
2. Нуӧдӧй вӧр-ва да удж кузя календар.
Класснӧй календарӧ дежурнӧйяс кутасны пасъявны поводдя, быдмӧгъяс да пемӧсъяс олӧмын вежсьӧмъяс, град йӧрын, садйын, му вылын, вӧрын, ю вылын, улича вылын да с. в. йӧзлысь уджъяс.
Календарыс медым вӧлі тшӧтш быд велӧдчысьлӧн (5 рис).
Торйӧдӧй сы вылӧ природоведение кузя тетрадьлысь некымын лист бок.
Наблюдениеяссӧ нуӧдӧй да гижалӧй быд лун.
Тӧлысь помын артыштӧй, кымын лун вӧлі сэзь да кымӧра, осадокъяса да осадокъястӧм, кӧдзыд да шоныд, вой тӧла, лун тӧла да мукӧд пӧлӧс тӧвъяса.
Орччаӧдӧй ас костаныс арся, тӧвся да тувсов тӧлысьясса поводдяяс.
==ПЛАН ДА КАРТА
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Школагӧгӧрса местность @ школа гижӧд @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 12-14}
Школагӧгӧрса местность.
Ӧти арся лунӧ велӧдысь шуис челядьлы:
— Аски природоведение урок оз ло классын.
Ми кутам тӧдмасьны школагӧгӧрса местностьӧн.
Тайӧ урокыс кежлӧ быдӧн вайӧй сьӧрсьыныд компас, бумага листъяса картоннӧй папка, линейка, карандаш да резинка.
Кор мӧд луннас ставӧн петісны школаысь, велӧдысь тшӧктіс челядьлы видзӧдлыны школа здание вылӧ да серпасавны сійӧс ичӧтмӧдӧмӧн бумага лист шӧрӧ.
— Ӧні, — шуис велӧдысь, — компас отсӧгӧн тӧдмалӧй, кодарланьын войвылыс.
Сувтӧй войвывлань чужӧмӧн да видзӧдлӧй, мый эм сыладорын.
— Школасянь войвылын — колхозса клуб, — вочавидзисны челядь.
— Ставсӧ, мый эм школасянь войвывланьын, колӧ петкӧдлыны бумага лист вылысладор юкӧнас, — висьталіс велӧдысь. — Серпасалӧй ичӧтмӧдӧмӧн клуб.
— А мый тыдалӧ школасянь лунвывланьын? — юаліс велӧдысь.
— Школасянь лунвылын тыдалӧ школьнӧй участок.
— Ставсӧ, мый эм школасянь лунвывланьын, колӧ петкӧдлыны лист улысладор юкӧнас, — водзӧ висьталіс велӧдысь. — Серпасалӧй сэтчӧ школьнӧй участок.
Сэсся челядь тӧдмалісны, мый школасянь асыввылын вӧлі пруд, да серпасалісны сійӧс лист веськыдладорас.
Школасянь рытыввылын вӧлі сикт, кӧні олісны велӧдчысьяс.
Лист шуйгаладорас челядь серпасалісны керкаяс (6 рис.).
— А кытчӧ нӧ серпасавны челядь садсӧ? — юаліс Митя. — Сійӧ сулалӧ колхозса клуб да пруд костын, абу войвывланьын ни абу асыввывланьын, а шӧракостас.
— Челядь сад сулалӧ асыв-войвылын, — вочавидзис велӧдысь да петкӧдліс, мый сійӧс колӧ серпасавны лист вылӧ школаысь вылӧджык да веськыдладорӧджык.
Та бӧрын челядь велӧдчисны тӧдмавны компас серти рытыв-войвыв, асыв-лунвыв да рытыв-лунвыв.
Заданиеяс.
1. Компас отсӧгӧн тӧдмалӧй, мый эм тіян школасянь лунвылын, войвылын, рытыввылын да асыввылын, да серпасалӧй сійӧс.
2. Лыа тыра ящикын (география площадка вылын либӧ классын) асланыд звенокӧд вӧчӧй школагӧгӧрса местностьлысь макет.
Керкаяс петкӧдлӧм могысь пукталӧй пуысь вӧчӧм да краситӧм брусокъяс либӧ истӧг кӧрӧбъяс; вӧр петкӧдлӧм могысь — нитш либӧ пу увъяс, тыяс петкӧдлӧм могысь — стеклӧ тор либӧ югъялысь жӧч тор.
Муяс, видзьяс да веськыд туйяс позьӧ петкӧдлыны лыа вылӧ быдкодь рӧма бумага либӧ матерье торъяс вольсалӧмӧн.
Чукыльӧсь туйяс да юяс позьӧ бура петкӧдлыны быдкодь рӧма шнуръяс либӧ ленточкаяс отсӧгӧн.
Телеграфнӧй столбъяс петкӧдлӧй лыаӧ истӧг тувъяс сутшйӧдлӧмӧн.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Рисунок да план @ школа гижӧд @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 14-17}
Рисунок да план.
1. Медым бура аддзыны кар либӧ сикт, колӧ кайны мыльк либӧ джуджыд керка вылӧ.
Сэсянь кутасны тыдавны паркъяс да бульваръяс, площадьяс, уличаяс да найӧс вомӧналысь переулокъяс.
Тыдалӧ ю, коді чукльӧдлӧ, быттьӧ лента.
Вылісянь зэв кокни тӧдмавны, кыті матынджык да кокньыдджык мунны карлӧн ӧти местасянь мӧдӧ.
Босьтны кӧ карандаш да бумага, абу сьӧкыд чертитны уличаяс, переулокъяс да площадьяс, юлысь чукыльяс.
Улича позьӧ петкӧдлыны кык веськыд визьӧн.
Сэні, кӧні уличаыс кежӧ, визьяссӧ колӧ нуӧдны угол вӧчӧмӧн.
Ю чертитӧны лентаӧс моз сэтшӧм чукыльясӧн, кутшӧмӧсь найӧ юыслӧн.
Миян артмис чертёж, кытысь кокни аддзыны, кыдзи мунӧны уличаяс, кыті визувтӧ ю, кӧнъясӧ стрӧиталӧма сы вомӧй посъяс.
Позьӧ, некодлысь юавтӧг, мунны любӧй улича вылӧ.
Медым татшӧм чертёжыс вӧлі точнӧй, колӧ мерайтны став уличаяссӧ, площадьяссӧ, ю чукыльяссӧ да ичӧтмӧдӧмӧн чертитны найӧс бумага вылӧ.
Татшӧм чертёжыс шусьӧ планӧн (7 рис.).
Первой тӧдмасям, кыдзи чертитӧны прӧстӧй предметъяслысь, например истӧг кӧрӧблысь, кубиклысь, шкаплысь да пызанлысь, планъяс.
2. Пуктӧй бумага лист вылӧ истӧг кӧрӧб да кубик (8 рис.).
Гижтӧй на гӧгӧр карандашӧн.
Тіян артмасны тайӧ предметъясыслӧн планъяс (9 рис.).
Орччаӧдӧй истӧг кӧрӧблысь да кубиклысь планъяс да серпасъяс.
Мыйӧн торъялӧ планыс серпасысь?
Рисунок вылын предметыс петкӧдлыссьӧ сідзи, кыдзи сійӧс аддзӧны ас водзысь.
Например, тіян водзын кӧ куйлӧ истӧг кӧрӧб, сылысь ті аддзанныд вылыссӧ да кык боксӧ.
Корсьӧй найӧс серпасысь.
А план вылын предметсӧ петкӧдлӧма быттьӧкӧ вылісянь.
Планыс петкӧдлӧ, кутшӧм места босьтӧ предметыс.
3. Кор ті чертитінныд истӧг кӧрӧблысь да кубиклысь планъяс, тайӧ предметъяссӧ петкӧдлінныд сы ыдждаӧн жӧ, кутшӧмӧсь найӧ збыль вылас.
А кыдзи вӧчны плансӧ ыджыд предметлысь, коді оз тӧр бумага лист вылӧ?
Кыдзи чертитны планъяссӧ, например шкаплысь да пызанлысь?
Та могысь налысь планъяссӧ колӧ вӧчны ичӧтмӧдӧмӧн.
Мерайтӧй шкаплысь да пызанлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыдзи ті кольӧм во арифметика урокъяс вылын ичӧтмӧдӧмӧн серпасавлінныд туйлысь, керкалысь, заборлысь кузьтасӧ.
Например, 15 м кузьта туй бумага вылын петкӧдлінныд 15 см кузьтаӧн, 12 м кузьта забор петкӧдлінныд 12 см кузьтаӧн.
Сідзи жӧ ичӧтмӧдӧмӧн ӧні кутам чертитны шкаплысь да пызанлысь планъяс.
Медым тайӧ предметъясыслӧн планъяс тӧрисны тетрадь лист вылӧ, колӧ ичӧтмӧдны налысь кузьтасӧ да пасьтасӧ дас пӧв: быд 10 см пыдди ті кутанныд серпасавны сӧмын 1 см кузьта отрезок.
Планъясыс артмасны гырысьӧсь да босьтасны лист боксӧ пӧшти ставнас.
Ті кӧ кӧсъянныд, медым шкаплӧн да пызанлӧн планъясыс босьтісны этшаджык места, колӧ налысь кузьтасӧ да пасьтасӧ ичӧтмӧдны оз 10, а, например, 20 пӧв.
Вӧчӧй тайӧс: серпасалӧй 1 см кузьта отрезокъяс 20 см кузьта вундӧгъяс пыдди.
Видлӧй чертитны шкаплысь да пызанлысь планъяссӧ ещӧ посниджыка.
Та могысь серпасалӧй 1 см кузьта отрезокъяс 40 см кузьта вундӧгъяс пыдди.
Медым тіян планъяс серти быд морт вермис тӧдмавны шкаплысь да пызанлысь збыльысь ыдждасӧ, колӧ пасйыны, кутшӧм масштабын найӧс чертитӧма, например 1 см — 10 см либӧ 1 см — 40 см.
Масштаб — сійӧ ичӧтик мерка, коді вежӧ настӧящӧйсӧ, ыджыдсӧ.
Заданиеяс.
1. Серпасалӧй кутшӧмкӧ негырысь предметъяс, например: ученическӧй резинка, нёль пельӧса пенал, зубнӧй порошок улысь кӧрӧбка.
Рисунокъясыскӧд орччӧн чертитӧй тайӧ предметъясыслысь планъяс.
2. Серпасалӧй 1 см — 40 см масштабын крӧватьлысь, пызанлысь планъяс.
3. Гижӧй словарикӧ: масштаб.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Класслӧн да школьнӧй участоклӧн план @ школа гижӧд @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 17}
Класслӧн да школьнӧй участоклӧн план.
(Классын да гортын аслыныд вӧчӧм вылӧ уджъяс.)
1. Орччаӧдӧй класслысь серпас да план (10 рис.).
2. Планын индӧм масштаб серти тӧдмалӧй кузьтасӧ да пасьтасӧ класслысь да пызанлысь.
Мерайтӧмлысь результатъяссӧ гижӧй тетрадьӧ.
3. План вылын вӧчӧм стрелка серти тӧдмалӧй, кодарлань видзӧдӧны класслӧн ӧшиньясыс (войвылӧ, лунвылӧ, асыввылӧ али рытыввылӧ).
4. Чертитӧй асланыд класслысь план сійӧ жӧ масштабын, кутшӧмын сетӧма учебникын.
5. Орччаӧдӧй школьнӧй участоклысь серпас да план (11 рис.).
Корсьӧй план вылысь школа здание, географическӧй да спортивнӧй площадкаяс, фруктӧвӧй сад.
Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй налысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Мерайтӧмлысь результатъяссӧ гижӧй тетрадьӧ.
6. Гортаныд чертитӧй план жырлысь, кӧні ті оланныд.
7. Классӧ воӧм мысти видзӧдлӧй парта сайын орччӧн пукалысь ёртныдлысь жыр плансӧ.
Ёртныдлӧн план серти тӧдмалӧй сійӧ жырлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ; тӧдмалӧй, кодарлань видзӧдӧны сійӧ жырлӧн ӧшиньясыс.
Мед орччӧн пукалысь ёртныд вӧчас татшӧм жӧ удж тіян жырлӧн план серти.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Туй петкӧдлӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 20-21}
Туй петкӧдлӧм.
1. Урокъяс помасисны.
Челядь кутісны лӧсьӧдчыны мунны гортаныс.
— Аски мунам экскурсияӧ, — висьталіс велӧдысь. — Быдӧнлӧн медым вӧлі: бумага листъяса чорыд папка, прӧстӧй карандаш, резинка, компас.
Кодлӧн эмӧсь рюкзакъяс да чукӧртӧм изъяс улӧ кӧрӧбкаяс, босьтӧй сьӧрсьыныд.
Пасьтасьӧй сідзи, медым позьӧ видзчысьтӧг ветлӧдлыны вӧрті да васӧд местаясті.
Миян экскурсиялӧн мог: тӧдмасьны школагӧгӧрса местаясӧн; велӧдчыны петкӧдлыны бумага вылын местность да туй.
Чукӧртам разнӧй изъяс — найӧ миянлы ковмасны природоведение кузя занятиеяс кежлӧ.
Мӧд лунас ыджыд перемена бӧрын велӧдчысьяс, кодъяслӧн мышканыс вӧліны рюкзакъяс, сувтісны школа дорын стройӧ.
— Сиктӧд ми мунам, кыдзи и век, орччӧн кыкӧн-кыкӧн, — шуис велӧдысь.
Кор петісны сиктысь, велӧдысь тшӧктіс челядьлы мунны сідзи, кыдзи ветлывлӧны туристъяс: ӧта-мӧд бӧрся ӧтикӧн-ӧтикӧн; медводзын — ведущӧй, медбӧрын — замыкающӧй.
— Стройысь энӧ петалӧй, энӧ разӧдчӧй! — водзвыв ӧлӧдіс велӧдысь. — Сӧмын сэні, кытчӧ сувтлам да ме лэдза тіянӧс, ті верманныд кыкӧн-кыкӧн, куимӧн-куимӧн мунны ӧтар-мӧдарӧ, медым выполнитны уджъяс.
2. Учитель тшӧктіс мунны войвывланьӧ.
Компас серти челядь тӧдмалісны, кӧні войвылыс.
Туристскӧй стройӧн найӧ мӧдӧдчисны войвывлань.
Недыр мысти тыдовтчис кыдз пу рас.
Челядь кыскисны папкаяс да лист улысладорас пасйисны школа да сикт, а неуна вылӧджык — рас (12 рис.).
Рас дорті мунӧм бӧрын велӧдысь шуис:
— Ӧні ми мӧдӧдчам асыввылӧ.
Челядь видзӧдлісны асланыс компасъяс вылӧ.
Водзын мунысьыс кежис, и ставныс мӧдӧдчисны сы бӧрся ордым кузя.
Асыввылӧ мунігӧн недыр мысти воисны шор дорӧ.
Челядь чертитісны рассянь веськыдладорӧ шор.
Шор вадорын куйліс ыджыд из-валун.
Сійӧ вӧлі гӧрдов рӧма, артмӧма посни чиръясысь.
— Видзӧдлӧй тайӧ изсӧ, — висьталіс велӧдысь, — сійӧ шусьӧ гранитӧн.
Ми кутам сійӧс велӧдны, тӧдмалам, мыйысь сійӧ, мый сыысь вӧчӧны.
Челядь серпасалісны из.
Шор вадорын вӧліны уна пӧлӧс изъяс, куйліс сӧстӧм лыа.
Кыръя вадорысь аддзисны сёй.
Учитель тшӧктіс кыскыны кӧрӧбкаяс да сетіс удж — ӧти звенояслы пуктыны сэтчӧ изъяс, мӧдъяслы — лыа, коймӧдъяслы — сёй.
Шор дорсянь бара мӧдӧдчисны компас серти войвылӧ.
Тані найӧ туй вылын паныдасис козъя вӧр.
Серпасалісны сійӧс план вылын шорсьыс вылӧджык.
Козъя вӧрсянь кежисны рытыввылӧ.
Воисны нюр дорӧдз, кодӧс сідз жӧ серпасалісны тетрадьӧ лист шуйгаладорӧ, козъя вӧр весьтӧ.
Нюр дорын кӧрӧбкаясӧ чукӧртісны природоведение урокъяс кежлӧ трунда торъяс да мӧдӧдчисны лунвылӧ.
Воисны сора вӧрӧ, кӧні орччӧн быдмисны лыска да коръя пуяс.
Тетрадьясӧ пасйисны нюрысь улӧджык и тайӧ вӧрсӧ.
Сора вӧрті мунӧм бӧрын челядь мӧдӧдчисны асыв-лунвылӧ да петісны школа дорӧ.
— Тетрадьын тіян быдӧнлӧн, — висьталіс велӧдысь, — лои петкӧдлӧма местность, кыті ми мунім.
Ӧні стрелкаясӧн петкӧдлӧй миянлысь туй.
Ми кӧ эськӧ мерайтім сійӧ туйсӧ, кыті мунім, вермим чертитны сылысь точнӧй план.
Мерайттӧгыс миян артмис сӧмын неточнӧй чертёж, но и сійӧ отсалӧ аддзыны тӧдтӧм местаясын туй.
Задание.
Чертитӧй туйсӧ асланыд экскурсиялысь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Велӧдчӧй лыддьыны местностьлысь план @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 22-23}
Велӧдчӧй лыддьыны местностьлысь план.
Кор йӧз веськалӧны тӧдтӧм местаӧ, найӧ тшӧкыда пӧльзуйтчӧны планӧн.
Эм кӧ план, он вош!
Сійӧ отсалас бӧрйыны колан местаӧ медся дженьыд да удобнӧй туй, аддзыны ю вомӧн вуджанін да с. в.
Местностьлӧн план колӧ агрономлы, лесоводлы, вӧралысьлы, туристлы, шофёрлы да уна мукӧд йӧзлы.
Колӧ чайтны, и тіянлы оз ӧтчыд ковмыв пӧльзуйтчыны планӧн.
Но та могысь колӧ велӧдчыны сійӧс лыддьыны.
Корсьӧй местностьлысь плансӧ картаяс пӧвстысь, кодъясӧс пуктӧма учебник помӧ.
План вылын гижӧма зэв этша кыв, кодъясӧс позьӧ лыддьыны.
Сэні сӧмын некымын сиктлӧн, юлӧн да тылӧн нимъяс.
Но планас эм уна условнӧй знак, кодъяс серти кокни тӧдмавны, кутшӧм туйяс мунӧны сійӧ местаті да кодарланьӧ, кӧні быдмӧны лыска да коръя вӧръяс да паськыд-ӧ налӧн площадьыс, кӧні куйлӧны муяс, видзьяс, фруктӧвӧй садъяс да град йӧръяс, кӧні паныдасьлӧны нюръяс да сёнъяс, кытчӧ вӧчӧма юяс вомӧн посъяс да уна мукӧдтор.
Но условнӧй знакъяс серти плансӧ лыддьытӧдз уськӧдӧй тӧд выланыд, мыйӧн сійӧ торъялӧ серпасысь.
Та могысь орччаӧдӧй местностьлысь серпас да план.
Рисунок вылын местностьсӧ петкӧдлӧма сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ми аддзам сійӧс, кор местностьыс миян син водзын.
Планыс петкӧдлӧ местностьсӧ сідзи, быттьӧ сійӧс видзӧдан вылісянь.
План вылын индӧма масштаб: 1 см — 140 м.
Сантиметръяс да миллиметръяс вылӧ юклӧм линейкаӧн мерайтӧмӧн план вылысь позьӧ точнӧя тӧдмавны, ылынӧсь-ӧ ӧта-мӧдсянь сиктъяс, паськыд-ӧ вӧрыс, муясыс да с. в.
Рисунок серти тайӧс вӧчны оз позь, сы вӧсна мый сійӧс серпасалӧма абу масштаб серти: ставсӧ, мый матынджык миянлань, петкӧдлӧма гырысьджыка, а мый ылынджык — посниджыка.
Стрелкаыс, коді эм план вылын, петкӧдлӧ нырвизьяс (войвыв, лунвыв).
Рисунок вылын горизонт сторонаяс оз петкӧдлыссьыны.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Корсьӧй условнӧй знакъяс, кодъясӧн ті тӧдмасинныд «Туй петкӧдлӧм» статьяын.
Петкӧдлӧй местностьлӧн план вылын школа, шор, лыска, коръя да сора вӧръяс, нюр.
2. Видзӧдлӧй, кыдзи петкӧдлыссьӧны карса да сиктса посёлокъяс.
Корсьӧй Ленино рабочӧй посёлок, Окатово да Берёзки сиктъяс.
3. Кутшӧм населённӧй пункт сулалӧ Лениносянь лунвылын?
4. Окатовосянь кодарланьын сулалӧ Берёзки сикт?
5. Масштаб отсӧгӧн тӧдмалӧй расстояниеяс Ленино рабочӧй посёлоксянь «Коммунар» совхозӧдз, Окатово сиктсянь Берёзки сиктӧдз.
6. Видзӧдлӧй разнӧй стрӧйбаяслысь условнӧй знакъяс: заводлысь, электростанциялысь, ремонтно-техническӧй станциялысь, скӧт карталысь.
Корсьӧй тайӧ стрӧйбаяссӧ план вылын.
7. Пӧльзуйтчӧй условнӧй знакъясӧн да корсьӧй план вылын кӧрт туй, шоссе, грунтӧвӧй (изйӧн вольсавтӧм) туй, трӧпа, посъяс.
8. План вылын корсьӧй Тэрыб ю.
9. План вылын корсьӧй Кузь ты да сён.
10. Корсьӧй план вылын кералӧм вӧр да кустарник, видз, пӧскӧтина, му, град йӧр, сад.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Самолёт вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 23-24}
Самолётӧн.
Миян канму — СССР — зэв ыджыд да паськыд.
Водзті колӧ вӧлі уна вежон да тӧлысь, медым мунны сылӧн ӧти помсянь мӧд помӧдз.
Важӧн Мӧскуасянь Сибырӧ вӧвъясӧн мунлісны некымын тӧлысь.
Сэсся нюжӧдалісны кӧрт туйяс.
Мӧскуасянь Владивостокӧдз (корсьӧй карта вылысь) поезд мунӧ 8 вой-лун.
Ӧні тайӧ костсӧ самолётӧн позьӧ лэбны 10-12 часӧн.
Кор туйвыв йӧз мунлісны вӧвъясӧн, на син водзын вежласисны муяс, вӧръяс да сиктъяс.
Вӧвъяс мунісны ньӧжйӧн.
Позьӧ вӧлі аддзыны быд ичӧтик ю, быд керка.
Вагон ӧшинь пыр тыдалан местаяс вежласьӧны тӧдчымӧн ӧдйӧджык.
Муртса казялан, кыдзи вуджӧртас ыджыд сикт, кутшӧмкӧ рас, ю, ты.
Но поездсянь век жӧ позьӧ аддзыны торъя стрӧйбаяс, пуяс.
Но со вылӧ-вылӧ кыпӧдчинныд ті самолётӧн.
Кор абуӧсь кымӧръяс, уліысь тыдовтчӧ зэв мича серпас (13 рис.).
Унаӧн на пӧвстысь, кодъяс первойысь на лэбӧны самолётӧн, шензьӧмӧн горӧдӧны: «Видзӧдлӧй, муыс улын, быттьӧ карта вылын!»
Со паськыд сьӧдоввеж кытш.
Тайӧ вӧр.
Та вылнасянь ни ӧти пу он вермы аддзыны.
Со уна рӧма бурсэрӧгъяс.
Тайӧ гӧран муяс.
На пӧвстын, быттьӧ сунисъяс, нюжӧдчӧмаӧсь шоссе да кӧрт туйяс.
Юыс кажитчӧ чукльӧсь лентаӧн.
Удж.
13 серпас серти висьталӧй, мый тыдалӧ самолёт вывсянь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Географ карта @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 24-25}
Географ карта.
Карлысь либӧ сиктлысь план вӧчлывлӧны 1 см — 100, 200 либӧ 300 м масштабын.
Татшӧм план вылын позьӧ петкӧдлыны уличаяс, переулокъяс, площадьяс, посъяс, торъя керкаяс.
Но колӧ кӧ петкӧдлыны паськыд места, кытчӧ веськалӧ некымын кар, юяс, гӧраяс, ыдждасӧ лоӧ ичӧтмӧдны уна тысяча да весиг миллион пӧв.
Татшӧм случайяс дырйи босьтӧны мӧд масштаб, например 1 см — 300 км.
Татшӧм масштаб дырйи он вермы петкӧдлыны уличаяс, переулокъяс, площадьяс, торъя керкаяс, посъяс.
Местностьсӧ зэв ёна ичӧтмӧдӧмӧн петкӧдлӧм шусьӧ оз планӧн, а географическӧй картаӧн.
Ыджыд местностя карта вылын оз нин позь петкӧдлыны и сиктъяс, грездъяс, посни юяс.
Татшӧм карта вылын петкӧдлӧны сӧмын гырысь каръяс, гырысь юяс, тыяс, саридзьяс.
План вылын войвылӧ-лунвылӧ нырвизь петкӧдлыссьӧ стрелкаӧн, карта вылын — визьясӧн, кодъяс мунӧны улісянь вывлань.
Карта вылын ва петкӧдлыссьӧ кельыдлӧз рӧмӧн: пемыдджыкӧн — джуджыд местаяс, кельыдӧн — ляпкыдджык местаяс.
Суша петкӧдлыссьӧ разнӧй рӧмъясӧн: турунвижӧн — увтасінъяс, вижӧн — вывтасъяс, коричневӧйӧн — гӧраяс.
Карта вылын условнӧй знакъясӧн петкӧдлыссьӧны вӧръяс, нюръяс, тыяс, юяс, каналъяс, каръяс, канму вежтасъяс, кӧрт туйяс да шоссе туйяс.
Учебник помӧ пуктӧма картаяс, кодъясӧн ті кутанныд пӧльзуйтчыны уджъяс вӧчигӧн.
Тіянлы ковмасны сідз жӧ и контур картаяс.
На вылӧ абу гижӧма нимъяссӧ саридзьяслысь, тыяслысь, юяслысь, каръяслысь да с. в.
Ті гижанныд найӧс асьныд.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Орччаӧдӧй Мӧскуа шӧр юкӧнлысь план (14 рис.) да СССР-са Европа юкӧнлӧн центрлысь карта (15 рис.).
Кутшӧм масштабъяс примитӧма планын да картаын?
2. Мый позьӧ аддзыны карлӧн план вылысь да оз позь аддзыны карта вылысь?
3. Кутшӧм масштабӧн сетӧма мушарджынъяс карта?
4. Гижӧй словарикӧ: географическӧй карта, увтас, вывтас.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Путешествуйтігӧн видз карта да компа @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 26-27}
Путешествуйтігӧн видз карта да компас.
(Висьт.)
Классӧ локтіс путешественник.
— Висьтала тіянлы, — заводитіс сійӧ, — ӧти случай йылысь, коді лои мекӧд, кор ме вӧлі зэв на том да ичӧт опыта зонмӧн.
Ме дыр муні лыска сук вӧрті, сьӧкыдпырысь восьлалі пуяс пӧвстті да, медбӧрын, петі сиктлань, коді сулаліс ю дорын.
Тасянь колӧ вӧлі мунны карӧ, кывтны пыжӧн.
Кык лун кывті лючки-ладнӧ.
Мӧд лунас рытланьыс ме домалі пыжӧс ва дорын быдмысь пуӧ да узьмӧдчи юсянь неылӧ.
Войнас менӧ садьмӧдіс ыджыд тӧв.
Гымаліс, ёна зэрис.
Медводз ме уськӧдчи пыж дінӧ, медым сійӧс бурджыка домавны.
Но вӧлі сёр нин.
Пыжыс мынӧма да кывтӧма.
Тайӧ вӧлі ыджыд неприятность.
Но медся омӧльторйыс вӧлі сыын, мый пыжӧ коли компасӧй да карта.
Ме вунӧді путешественниклысь главнӧй правилӧсӧ: компас да карта новлӧдлыны сьӧрысь.
Мый вӧчны?
Сиктсянь ме вӧлі ылын нин, но и карӧдз эз вӧв матын.
Сёян-юан тыра мешӧк да ружье вӧлі сьӧрысь: ме петкӧдлі найӧс пыжысь ужын водзын.
Но мый вӧчны компастӧг да картатӧг?
Поводдя тшыксис.
Шонді дзебсис кымӧръяс сайӧ да сы серти оз вӧлі позь тӧдмавны горизонтлысь сторонаяссӧ.
Мунны карӧдз ю вадор пӧлӧн?
Но тайӧс вӧчны оз позь: ю пӧлӧн кыссисны нюръяс.
Ковмис корсьны туйсӧ вӧр пыр.
Сьӧкыдпырысь ме восьлалі сук вӧрті, вуджлывлі пӧрӧм пуяс вомӧн.
Ме вӧлі тӧда, мый карыс рытыввылын.
Но кӧні рытыввылыс?
Лунтыр ме шӧйті вӧрті да зэв ёна мудзи.
Рытланьыс паныдасис зэв паськыд нюр.
Ме эг тӧд, кодар боксянь бурджык сійӧс кытшовтны, да бара куті шогсьыны, мый сьӧрысь эз ло карта.
Ӧд сэтчӧ быдтор пасйӧма: и нюр, и ю, и вӧр, и кар.
Карта серти кокни тӧдмавны, нюр кодарлабоктіыс бурджык мунны.
Шуд вылӧ, меным паныдасис вӧралысь.
Сійӧ петкӧдіс менӧ трӧпа вылӧ, коді вайӧдіс карӧ.
Вот ті, школьникъяс, лоанныд верстьӧ йӧзӧн.
Вермас лоны, тіян пӧвстысь уналы, кыдзи и меным, ковмас путешествуйтны.
Энӧ вунӧдӧй, мый путешественниклӧн медбур другъяс — компас да карта.
Найӧ век петкӧдласны сылы, кодарлань колӧ мунны.
Путешествуйтігӧн некор энӧ торйӧдчылӧй тайӧ другъясыскӧд.
Юалӧмъяс.
1. Мыйла путешественник коли картатӧг да компастӧг?
2. Кыдзи путешественник воис карӧдз картатӧгыс да компастӧгыс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Му — шар @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 27-28}
Му — шар.
1. Ёна важӧн йӧз чайтлісны, Муыд пӧ — ыджыд плавкӧс кытш: дыр кад чӧж кӧ мунны ӧтарлань, воан Му помӧ.
Но вот йӧз кутісны ылӧдзджык ветлыны.
Уна лун, вежон да весиг толысь найӧ мунісны либӧ кывтісны ӧти нырвизьын, но некор да некӧн эз аддзывны Мулысь помсӧ.
Мыйла нӧ йӧзыс некысь эз аддзыны Му помсӧ?
2. Босьтӧй мач либӧ шар.
Мелӧн пасйӧй сы вылӧ чут да нуӧдӧй сэсянь визь, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын.
Визьыс кытшовтас мач гӧгӧр да воас сійӧ жӧ чутӧдз (16 рис.).
Мел тор быттьӧкӧ вӧчис шар гӧгӧр ичӧтик путешествие.
Ӧні тіянлы гӧгӧрвоана, мыйла путешественникъяс некысь эз аддзывны Му помсӧ?
Мулӧн формаыс шар кодь.
Йӧз важӧн нин кутісны казявны, мый Му абу плавкӧс.
Но Муыс кӧ — шар, мӧвпалісны найӧ, сійӧс позьӧ гӧгӧрыс кытшовтны: мӧдӧдчан кутшӧмкӧ местасянь ӧтарлань да воан сійӧ жӧ местаӧ мӧдарладорсянь.
Вӧчны татшӧм путешествиесӧ позьӧ вӧлі сӧмын океанъяс кузя.
Ни кӧрт туйяс, ни самолётъяс сэки эз на вӧвны.
Первой кадас йӧзыс эз лысьтлыны ылыстчыны вадоръяссянь ылӧдз.
Океанын овлӧны гырысь гыяс, а ветлыны ковмыліс посньыдик суднояс вылын.
Нёльсёысь унджык во сайын Магеллан кипод улын саридз вуджысь испанечьяслы мойвиис кытшовтны став му шар гӧгӧрыс — вӧчны мугӧгӧртана путешествие.
Путешествиеыс кыссис куим во да вӧлі зэв сьӧкыд.
265 мортысь гортӧ бӧр воисны сӧмын 17-ӧн.
Та бӧрын мукӧд воясӧ путешественникъяс унаысь кытшовтлісны Му гӧгӧр разнӧй нырвизьясын.
Кругосветнӧй путешествиеяс збыльмӧдісны чайтӧм сы йылысь, мый Му — сійӧ зэв ыджыд шар.
Сёрӧнджык торъя приборъяс отсӧгӧн учёнӧйяс тӧдмалісны сылысь ыдждасӧ.
Медым кытшовтны Му гӧгӧрыс, колӧ мунны 40 тысячаысь унджык километр.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм формаыс Мулӧн?
2. Кыдзи йӧз тӧдмалісны та йылысь?
3. Арталӧй, уна-ӧ колӧ кад, медым кытшовтны Мусӧ подӧн, паракод вылын да скорӧй поездӧн, самолётӧн.
Кутам лыддьыны, мый пода морт луннас мунӧ 40 км; паракодлӧн скоростьыс часнас 30 км, скорӧй поездлӧн — 100 км, а самолётлӧн — 800 км.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Глобус @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 28-29}
Глобус.
1. Глобус — Му шарлӧн уна пӧв ичӧтмӧдӧм модель.
Глобус вылын кельыдлӧз рӧмӧн петкӧдлӧма океанъяс да саридзьяс.
Океанъяс — сійӧ зэв паськыд местаяс, кодъяс тырӧмаӧсь ваӧн.
Му шар вылын нёль океан: Войвыв Йиа, Атлантика, Лӧнь, Индия океанъяс.
Став океаныс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, та вӧсна ва кузя позьӧ веськавны ӧти океанысь мукӧдъясӧ.
Разнӧй местаясын океанъяс пырӧмаӧсь сушаӧ да артмӧдӧмаӧсь саридзьяс.
Океанъясын да саридзьясын ваыс курыд-сола.
Океанъяс босьтӧны му веркӧслысь кык коймӧд юкӧнсӧ, ӧти коймӧд юкӧныс воӧ суша вылӧ.
Суша юксьӧ квайт свет юкӧн вылӧ.
Быд юкӧнлӧн эм аслас ним.
Глобус ӧтар бокас петкӧдлӧма нёль свет юкӧн: Европа, Азия, Африка да Австралия; мӧдарас — Америка.
Квайтӧд свет юкӧныс шусьӧ — Антарктида.
Сушасӧ глобус вылын петкӧдлӧма сэтшӧм жӧ рӧмӧн, кутшӧмӧн и карта вылын.
Му шар вылын медся войвыв точкаыс шусьӧ Войвыв полюсӧн, а медся лунвывсаыс — Лунвыв полюсӧн.
Глобус вылын позьӧ нуӧдны кытшалысь визь кыкнан полюс пырыс сэтшӧм ногӧн, мый сійӧ юкас му шарсӧ кык ӧтыджда джын (юкӧн) вылӧ — рытыввыв да асыввыв мушарджынъяс вылӧ.
Тайӧ мушарджынъяссӧ петкӧдлӧма карта вылын, кодӧс пуктӧма учебник помӧ.
2. Кыдзи нӧ йӧзыс вермисны петкӧдлыны глобус вылын став океанъяссӧ да свет юкӧнъяссӧ?
Таӧ найӧ велалісны вочасӧн, эз друг.
Важӧн-важӧн йӧз вермылісны петкӧдлыны сӧмын ассьыныс местность.
Лыа вылын, сёй вылын, пу кырсь, кучик вылын найӧ серпасавлыны юяс, туйяс, тыяс да вӧръяс, кодъяс дорын найӧ овлісны.
Кор йӧз велалісны путешествуйтны, найӧ кутісны петкӧдлыны бумага вылын эз сӧмын матысса, но и ылысса местаяс.
Саридз вуджысьяс, кодъяс ветлісны ылі крайясӧ, петкӧдлісны карта вылын саридзьяс, океанъяс да разнӧй муяс, кытчӧ налы удайтчыліс волыны.
Кор йӧз тӧдмалісны, мый Му — сійӧ шар, найӧ петкӧдлісны глобус вылын став океанъяссӧ да свет юкӧнъяссӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Корсьӧй глобус вылысь да мушарджынъяслӧн контур карта вылысь океанъяс.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
2. Корсьӧй глобус вылысь да мушарджынъяслӧн контур карта вылысь свет юкӧнъяс.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
3. Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны асыввыв полушариеын?
4. Кутшӧм свет юкӧнъяс куйлӧны рытыввыв полушариеын?
5. Корсьӧй, кутшӧм полушариеын да кутшӧм свет юкӧнъясын СССР?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миян Рӧдина карта дінын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 29-30}
Миян Рӧдина карта дінын.
Видзӧдлӧй миян Рӧдина карта вылӧ.
Мирын СССР ыджда абу ни ӧти канму.
И ни ӧти канмулӧн абуӧсь татшӧм кузь вежтасъяс: налӧн кузьтаыс 60 000-ысь унджык км.
Миян канмунымӧс кытшалӧны уна саридзьяс.
Видзӧдлӧй, миян кутшӧм уна гырысь ю да ты!
Уна ю вылӧ стрӧиталӧма электростанцияяс.
Миян канмуын уна зэв гырысь шыльыдінъяс, вывтасъяс да джуджыд гӧраяс.
Видзӧдлӧй сы вылӧ, мый став юясыс визувтӧны сэтшӧм местаяссянь, кодъясӧс петкӧдлӧма карта вылын виж да коричневӧй рӧмъясӧн, местаяссӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма турунвиж рӧмӧн.
Думыштлӧй, мыйла сідзи.
СССР-ын эм зэв уна вӧр, видзьяс да вына муяс.
Му пытшкын куйлӧ зэв уна озырлун: металл рудаяс, из шом, мусир, сов да уна мукӧдтор.
И ставыс тайӧ — трудӧвӧй войтырлӧн, коді Коммунист партия веськӧдлӧм улын стрӧитӧ выль, шуда олӧм.
Заданиеяс.
1. Корсьӧй карта вылын СССР-лысь вежтасъяс.
2. Орччаӧдӧй СССР-лӧн да мушарджынъяслӧн картаяслысь масштабъяс.
3. Корсьӧй карта вылын СССР-лысь юркар — Мӧскуа.
{И. С. Никитин (комиӧдіс В. А. Попов) @ Русь @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 30}
Русь.
И. С. Никитин.
Джуджыд енэжлӧн Чим лӧз вевт улын, —
Аддза — паськыд степ Бара вежӧдӧ.
А степ дорышас, Кымӧр вевдорын,
Великанъяс кодь Джуджыд гӧраяс.
Степті, саридзлань, Юяс шлывгӧны,
И дзик быдлаӧ Туйяс нуӧны.
Со тай, лунвылын, Няня ыбъясыс,
Быттьӧ сук камыш, Гыӧн ветлӧны;
Небыд туруна Видзьяс пласьтнитчӧм,
Виноградыс сэн Кисьмӧ садъясын.
Ылі войвылын, Шуштӧм эрдъясын
Еджыд пух кодь лым Гартчӧ-бергалӧ;
Скӧра морӧссӧ Лэптӧ саридзыс,
Еджыд гӧра кодь Йияс ветлӧны.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «План да карта» тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 30-31}
«План да карта» тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс.
1. Чертитӧй тайӧ книгалысь план 1 см — 5 см масштабын.
2. Учебник помӧ пуктӧм местностьлӧн план серти тӧдмалӧй, Окатово сиктсянь кодарланьын сулалӧ Берёзки сикт.
3. Масштаб отсӧгӧн сійӧ жӧ план серти мерайтӧй, ылын-ӧ Ленино рабочӧй посёлоксянь «Коммунар» совхозӧдз да Берёзки сиктӧдз.
4. Кыдзи йӧзыс тӧдмалісны, мый Муыс шар кодь?
5. Корсьӧй глобус да мушарджынъяс карта вылын свет юкӧнъяс да океанъяс.
6. Корсьӧй глобус да мушарджынъяс карта вылын СССР-ӧс кытшалысь океанъяс.
7. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Сӧвет Союзлысь рытыввывса да лунвывса сухопутнӧй вежтасъяс.
8. Лыддьӧй словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд вылӧ, мый найӧ петкӧдлӧны.
==СУША ДА СЫЛӦН ВЕРКӦС
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Асыввыв Европаса шыльыдін @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 32}
Асыввыв Европаса шыльыдін.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый ті тӧдмалінныд ІІІ-ӧд классын шыльыдінъяс да гӧраяс йылысь.
Физическӧй карта вылын корсьӧй Асыввыв Европаса шыльыдін.
Тайӧ нимсӧ сетӧма сылы сы вӧсна, мый сійӧ куйлӧ Европа асыввыв юкӧнын.
Тайӧ шыльыдіныс зэв паськыд.
Сійӧ кыссьӧ войвывсянь лунвылӧ — Еджыд саридзсянь Сьӧд саридзӧдз, а рытыввывсянь асыввылӧ — Балтика саридзсянь Урал гӧраясӧдз.
Видзӧдлӧй физическӧй карта вылысь, кутшӧм рӧмӧн краситӧма Асыввыв Европаса шыльыдінсӧ.
Сылӧн ыджыдджык юкӧныс турунвиж рӧма.
Тайӧ — низменностьяс.
Но карта вылысь ті аддзанныд и уна вижов пятнояс.
Тайӧ — вывтасъяс.
Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн веркӧсыс абу быдлаын тшӧтшкӧс.
Сэні тшӧкыда паныдасьлӧны мылькъяс да сёнъяс.
Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма вӧрӧн.
Лунвылас эмӧсь степъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Корсьӧй Асыввыв Европаса шыльыдінсӧ мушарджынъяс карта вылын; Европалӧн кутшӧм юкӧнын сійӧ куйлӧ?
2. Мыйла физическӧй карта вылын Асыввыв Европаса шыльыдінсӧ краситӧма турунвиж да виж рӧмъясӧ?
Гижӧй Асыввыв Европаса шыльыдінлысь нимсӧ СССР-лӧн контур карта вылӧ.
3. Видзӧдлӧй физическӧй карта вылын, кутшӧм каръяс эмӧсь Асыввыв Европаса шыльыдін вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Шыльыдінсянь гӧраясӧ @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 33-34}
Шыльыдінсянь гӧраясӧ.
(Школьниклӧн дневникысь.)
Июнь 1 лун.
Ме вуджи нёльӧд классӧ.
Ми олам Мӧскуасянь неылын.
Менам мам — врач, уджалӧ больничаын.
Июнь 2 лун.
Мамӧс вуджӧдӧны Кавказӧ.
Ми регыд мунам.
Меным и жаль торйӧдчыны школаса ёртъяскӧд и окота ӧдйӧджык аддзыны Кавказ.
Июнь 4 лун.
Чукӧртім нин кӧлуй.
Мам шуис:
— Мунам прӧститчам радейтана местаяскӧд.
Ми ветлім вӧрӧ, пруд дорӧ, муяс вылӧ, видз вылӧ.
— А Кавказыс кутшӧмджык? — юалі ме мамлысь.
— Сэні местаясыс мӧд пӧлӧсӧсь, — вочавидзис мам. — Сэні джуджыд гӧраяс.
— Сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь Мӧскуаын Ленин гӧраяс?— юалі ме.
— Абу, мый тэ, — шуис мам. — Ленин гӧраяс — сійӧ Мӧскуа юлӧн джуджыд вадор, а абу гӧраяс.
Гӧраясыд ёна джуджыдджыкӧсь.
— А мыйла нӧ шуӧны Ленин гӧраясӧн?
— Тайӧ местасӧ гӧраясӧн шуисны важӧн, сы вӧсна мый Мӧскуаын сійӧ медся джуджыдін, — висьталіс мам.
— Видзӧдлы, гӧгӧр кутшӧм рӧвнӧй места, — шуис мам. — Сӧмын кӧнсюрӧ эмӧсь ляпкыдик мылькъяс.
Школаын тэ велӧдін нин, мый ӧні олан Асыввыв Европаса шыльыдін вылын?
— Асыввыв Европаса шыльыдін йылысь ми эгӧ на велӧдӧй, — вочавидзи ме.
Ми локтім гортӧ.
Мам матыстчис карта дінӧ.
— Со сійӧ, Асыввыв Европаса шыльыдіныд.
Видзӧдлы жӧ, кутшӧм сійӧ паськыд!
Тайӧ шыльыдінӧдыс ми кутам мунны Кавказӧдз пӧшти кык лун.
Мый петкӧдліс меным мам карта вылын, ме эг на гӧгӧрво.
Ми регыд кутам велӧдны картасӧ.
А мый татшӧм дыр кутам мунны поездӧн — сійӧ зэв интереснӧ.
Ме дугдывтӧг кута видзӧдны ӧшиньӧд.
Июнь 10 лун, асыв.
Ми пукалам поездын.
Мунім быдса вой.
Мӧскуасянь ылыстчим 300 километр.
Ӧшинь пыр аддзам сиктъяс, вӧръяс, муяс, видзьяс, заводъяс, бара вӧръяс, бара заводъяс.
— Мамӧ, регыд воасны гӧраясыс? — юалі ме.
— Мый тэ, — вочавидзис мам, — ми сӧмын на Мӧскуасянь ылыстчим.
Поездным дыр на кутас мунны шыльыдінӧд.
Июнь 10 лун, рыт.
Пыр мунам и мунам.
Ӧшиньӧд тыдалӧ шыльыд степ.
Сэні ветлӧдлӧны гырысь мӧс да ыж стадаяс.
Кӧнсюрӧ тыдалӧны мылькъяс, сёнъяс.
Июнь 11 лун.
Асывнас ме садьми да ӧдйӧджык ӧшинь дорӧ, а сэні — саридз.
Миян сусед висьталіс, мый тайӧ Азовскӧй саридз.
Ме первойысь аддзи саридз.
Сійӧ паськыд, мӧдар вадорыс оз тыдав.
Бӧрӧ колис саридз.
— А кӧні нӧ гӧраясыс?
— Регыд аддзан, — вочавидзис мам. — Мӧскуасянь ми мунім 1300 километр нин.
Июнь 11 лун, луннас.
Ура!
Ылын-ылын тыдовтчисны гӧраяс.
Июнь 16 лун.
Ми олам гӧраяс пӧвстын.
Больнича, кӧні уджалӧ мамӧй, сулалӧ горнӧй сикт помын.
Миян жыр ӧшиньӧд тыдалӧны и матысса и ылысса гӧраяс, джуджыдысь-джуджыдӧсь.
Ме серпасалі кык серпас: кӧні ми овлім водзті (17 рис.) да кӧні олам ӧні (18 рис.).
Заданиеяс.
1. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй кӧрт туй, код кузя детинка воис Мӧскуасянь Кавказӧдз.
2. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) макетъяс сійӧ местностьяслысь, кодъяс йылысь мунӧ сёрни дневникын (17 да 18 рис.).
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Рытыввыв Сибырса увтас @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 34-35}
Рытыввыв Сибырса увтас.
СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Рытыввыв Сибырса увтас.
Тайӧ зэв жӧ паськыд шыльыдін (19 рис.).
Но Асыввыв Европаса шыльыдінысь сійӧ торъялӧ сійӧн, мый Рытыввыв Сибырса увтасыс шыльыдджык.
Тайӧ бура тыдалӧ карта вылын.
Рытыввыв Сибырса увтасыс ставнас турунвиж рӧма, да сэтчӧ серпасалӧма зэв уна посньыдик черточка.
Черточкаяснас пасйӧны нюръяс.
Рытыввыв Сибырса увтаслысь ыджыдджык юкӧнсӧ босьтӧны вӧръяс да нюръяс.
Тайӧ зэв ыджыд край, кӧні зэв ӧдйӧ быдмӧ видз-му овмӧс, стрӧитсьӧны фабрикаяс да заводъяс.
Тані кӧдзӧны шобді, рудзӧг, шабді, подсолнечник, сакарнӧй свеклӧ, быдтӧны овощи да фрукты.
Видзӧны уна мӧс.
Ӧткымын местаясын — кӧръясӧс.
Сэні олысьяс пӧвстысь унаӧн вӧралӧны да кыйӧны чери, уджалӧны вӧр лэдзанінын.
Задание.
СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй юяс, кодъяс визувтӧны Рытыввыв Сибырса увтас вывті; кӧні найӧ заводитчӧны; кытчӧ усьӧны?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Урал гӧраяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 35-39}
Урал гӧраяс.
1. Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ.
Корсьӧй Асыввыв Европаса шыльыдін да Рытыввыв Сибырса увтас.
Тайӧ кык зэв паськыд шыльыдінсӧ торйӧдӧны Урал гӧраяс (20 рис.).
Полушариеяс карта вылын корсьӧй тайӧ гӧраяссӧ.
Найӧ торйӧдӧны Европаӧс Азияысь.
Видзӧдлӧй, кутшӧм рӧмӧн краситӧма Урал гӧраяссӧ СССР-лӧн карта вылын.
Сӧвет Союзын найӧ абу медся джуджыдӧсь: налӧн сӧмын некымын гӧра йыв 1500—1800 м джуджда.
Войвыв Уралын тӧлыс зэв кӧдзыд, а гожӧмыс дженьыд.
Гӧраясыс тані шуштӧмӧсь: быдлаын чурвидзӧны из гӧра йывъяс да скалаяс, кодъяс вылын быдмӧны нитшъяс.
Волӧн унджык кадас гӧраяс вылын куйлӧ лым.
2. Лунвывланьын гожӧмыс лоӧ шоныдджык, тӧлыс дженьыдджык.
Гӧраясыс тані вевттьысьӧмаӧсь сук, пемыд вӧръясӧн, кӧні быдмӧны пожӧм, коз, ньыв пу, сибирса сус пу, ниа, а ещӧ лунвылынджык — нин пу, дуб, клён.
Сибырса сус пу мунӧ пожӧмлань, сӧмын сылӧн лыскыс да колльыс гырысьджыкӧсь.
Кольясас эм чӧскыд кӧйдыс — сус коль (кедрӧвӧй ӧрешки).
Ньыв пу мунӧ козлань, сӧмын емъясыс сылӧн плавкӧсӧсь да небыдӧсь (оз сутшкасьны).
Лыска пуяссӧ — пожӧм, коз, сус пу да ньыв пу шуӧны вогӧгӧрся веж быдмӧгъясӧн, сы вӧсна мый тӧв пуксигӧн налӧн лыскыс оз гылав.
Лыскыс усьӧ да вежсьӧ выльӧн, вочасӧн, некымын во чӧжӧн.
Ниа сідз жӧ мунӧ козлань, но сылӧн лыскыс быд ар вижӧдӧ да гылалӧ, кыдзи коръя пуяслӧн.
Та вӧсна рочӧн сійӧс шуӧны лиственницаӧн.
Вӧръясын олӧны уна пемӧс.
На пиысь медся ыджыдыс йӧра.
Гожӧмын сійӧ сёйӧ турун, а тӧвнас кустарник да пу увъяс, налысь кырсьсӧ.
Пемыд сук тайгаын олӧны бурӧй ошъяс.
Найӧ сёйӧны вотӧсъяс, тшакъяс, куталӧны гагъясӧс, нидзувъясӧс, радейтӧны чӧсмасьыштны малязі маӧн.
Мукӧддырйи ош косявлӧ и гырысь пемӧсъясӧс, торйӧн нин гортсаясӧс — мӧсъясӧс, вӧвъясӧс.
Посни пемӧсъясысь уралса вӧръясын олӧны ур да низь.
Низьыс — неыджыд кань ыджда звер.
Сылӧн куыс зэв дона.
Низь сёйӧ посни пемӧсъясӧс, окотапырысь сёйӧ пелысь, сус коль.
3. Урал гӧраясын перйӧны металл рудаяс, сов, зарни, дона изъяс.
Тані эм уна завод: ӧтиясын рудаысь сывдӧны металлъяс, мӧдъясын вӧчалӧны машинаяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижтӧй коричневӧй визь, коді петкӧдлас, кӧні Урал гӧраясыс.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧмджыкӧсь гӧраясыс Войвыв Уралын?
3. Кыдзи вежсьӧны Урал гӧраясыс войвывсянь лунвылӧ мунігӧн?
4. Мый перйӧны Урал гӧраясын?
5. Гижӧй словарикӧ: ньыв пу, сус пу, ниа, йӧра, низь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кавказскӧй гӧраяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 39-42}
Кавказскӧй гӧраяс.
1. Кавказскӧй гӧраяс кыссьӧны Сьӧд саридзсянь Каспий саридзӧдз.
Найӧ тӧдчымӧн джуджыдджыкӧсь Урал гӧраясысь.
Кавказскӧй гӧраясын лымйыс куйлӧ тӧв и гожӧм, сы вӧсна мый вылын, весиг гожӧмын, зэв кӧдзыд.
Корсюрӧ зэв уна чукӧрмӧм лымйыс гӧра вылысь буждӧ да зэв ӧдйӧ исковтӧ увлань.
Татшӧм лым лавинаясыс (21 рис.) зэв опаснӧйӧсь.
Кавказскӧй гӧраяслӧн медся джуджыд йывъясыс — Эльбрус да Казбек (22 рис.) — кыпалӧмаӧсь 5000 м-ысь вылӧджык.
Джуджыд гӧраяс вылын лымйыс вочасӧн топалӧ, чорзьӧ да пӧрӧ йиӧ.
Тадзи гӧраясын артмӧны зэв кыз ледникъяс, кодъяс гӧра пӧкатъяс кузя ньӧжйӧник исковтӧны увлань.
Лым да йи улысладор помыс вочасӧн сылӧ.
Сылӧм лым да йи ваыс артмӧдӧны горнӧй потокъяс, кодъяс ыджыд шыӧн визувтӧны ущельеясті.
Ӧткымын местаясын ваыс усьӧ веськыда увлань да артмӧдӧ водопадъяс (23 рис.).
2. Мукӧддырйи ва да тӧв вӧрзьӧдӧны гӧра пӧкатъясын куйлысь изъяс.
Найӧ гӧгыльтчӧны увлань да нуӧны сьӧрсьыныс мукӧд изъяссӧ.
Кымын увланьджык, сымын унджык да унджык из гӧгыльтчӧны.
Артмӧ зэв ыджыд из обвал, коді зэв ӧдйӧ лэччӧ ыджыд шыӧн.
Улын сулалысь сиктъясӧдз воӧм бӧрын сійӧ вермас найӧс жуглыны.
3. Кавказын саридз вадорын гӧраяс подулын гожӧмнас жар, а тӧвнас оз овлыны ёна кӧдзыд лун-войяс.
Тані быдмӧны пыр веж пальмаяс, мандаринъяс да мукӧд быдмӧгъяс.
Вылынджык, гӧраясын, быдмӧны коръя вӧръяс, а наысь вылынджык — лыска вӧръяс.
Ещӧ вылынджык заводитчӧны видзьяс, сэні кӧнсюрӧ быдмӧны кустарникъяс.
На весьтын кыпалӧны утёсъяс — ёсь выступъяса отвеснӧй скалаяс.
Джуджыд гӧра йывъясын да пӧкатъясын куйлӧны лым да йи (24 рис.).
4. Кавказса вӧръясын эмӧсь кӧръяс.
Найӧ мича сюръяса статя пемӧсъяс.
Кӧръяс сёйӧны коръяс, пу да кустарник увъяс, турун.
Кавказса вӧръясын, кӧръяс кындзи, паныдасьлӧны дикӧй порсьяс — кабанъяс.
Тушаыс налӧн вевттьысьӧма чорыд щӧтьӧн, вомсьыс чурвидзӧны клыкъяс.
Кабанъяс сёйӧны быдмӧг вужъяс, жёлудьяс, вӧрса яблӧгъяс, нидзувъясӧс, лягушаясӧс, змейясӧс, гагъясӧс да налысь личинкаяссӧ.
Медся ылі сук вӧръясын олӧны бурӧй ошъяс да вӧр-каньяс — ыджыд дикӧй каньяс.
Скалаяс да джуджыд пуяс вылӧ вӧчӧ аслыс поз кутш.
Тайӧ — кузь ныра, ёсь гыжъяса да сюсь синъяса ыджыд хищнӧй лэбач.
Сёян корсигӧн кутш ньӧжйӧник вӧчалӧ кытшъяс — сынӧдті лэбӧ бордъяснас шенасьтӧг.
Муысь неыджыд пемӧсӧс аддзӧм бӧрын из моз уськӧдчӧ увлань да кватитӧ сійӧс аслас вына лапаясӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижтӧй коричневӧй визь, коді петкӧдлас, кӧні Кавказскӧй гӧраясыс.
Гижӧй налысь нимсӧ.
2. Мыйла джуджыд гӧра йывъяс весиг гожӧмын вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн?
3. Мыйла да кыдзи артмӧны из об валъяс?
4. Географическӧй площадка вылын асланыд звенокӧд вӧчӧй джуджыд гӧралысь макет.
Коръя пу увъяс да лыска пу лапъяс, турун, нитш отсӧгӧн 24 серпас серти петкӧдлӧй, кыдзи вежсьӧны быдмӧгъясыс гӧра вылӧ кыпӧдчигӧн.
5. Гижӧй словарикӧ: лым лавина, ледник, поток, водопад, из обвал, пальмаяс, мандаринъяс, кабан, вӧркань.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Памир @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 43-45}
Памир.
(Висьт.)
1. Памирын эмӧсь миян канмуын медся джуджыд гӧра йывъяс.
На пиысь ӧткымынъяслӧн джудждаыс 7000-ысь унджык метр.
Со мый висьталӧны Памир гӧраясті путешествуйтӧм йылысь.
Зэв векньыдик да муртса тӧдчан трӧпа кытшлалӧ скалаяс пӧвстті, кӧні нинӧм оз быдмы.
Видзӧдлан вывлань — зэв джуджыд гӧраяс кыпӧдчӧны вылӧ пемыдлӧз енэжас асланыс лымъя йывъяснас.
Видзӧдлан увлань...
Но увлань бурджык не видзӧдны: сэні пыдӧстӧм пропастьяс, куш скалаяс, бузгысь потокъяслӧн грымакылан шы.
Весиг оз эскыссьы, мый сӧмын на тӧрыт ми мунім машинаӧн дзоридзалан садъяс пӧвстті, паськыд муяс да виноградникъяс пӧлӧн.
Ставыс тайӧ коли сэтчӧ, улӧ, паськыд ковтысъясӧ.
А тані?
Куш изъяс да лым.
Ызгигтырйи юяс швачкысьӧны изъя вадорӧ.
Найӧ торйӧдалӧны изъя вадорысь торъяс да шыблалӧны найӧс ю пыдӧсӧ.
Зэв гырысь изъяс чеччалӧны, быттьӧ мачьяс, дзулькйӧн пуан ваын.
Миян водзын ичӧтик пос.
Сійӧс вӧчӧмаӧсь гезйӧн кӧрталӧм некымын керйысь.
Видзчысьӧмӧн!
Сы вывті колӧ мунны ӧтикӧн-ӧтикӧн.
Быд воськовтігӧн поскыс качайтчыштӧ, а сы улын — бузгысь ва.
Медбӧрын, поскыс коли бӧрӧ.
Но кӧні нӧ трӧпаыс?
Неужели тайӧ векньыдик тшупӧдыс, кодӧс вӧчӧма изъяс пӧвстӧ, и эм миян туйным?
Да, мӧд туй оз тыдав!..
Зэв ньӧжйӧник, кӧдзыд скала бердӧ жмитчигтыр, ми мунам водзлань да вывлань.
Юыс шумитӧ пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык.
Из туй помасьӧ да заводитчӧ пуысь вольсалӧм туй, коді ӧшалӧ пропасть весьтын (25 рис.).
Вӧчӧны сійӧс тадзи.
Скалаӧ вӧчалӧны розьяс, сэтчӧ сюйӧны ёсьтӧм пома керъяс.
Керъяс вылӧ пукталӧны потшъяс, пу увъяс, изъяс.
Татшӧм туйяссӧ повтӧм стрӧитысьясыс векджык ӧшалӧны крепыд гезъяс йылын, кодъясӧс кӧрталӧны скала йылӧ.
Но со миян векньыдик трӧпаным помасис.
Водзын сулаліс пемыдруд скала.
Водзӧ колӧ кавшасьны скала бердӧ крепитӧм пу пос кузя (26 рис.).
Поскыс помасьӧ неыджыд площадка вылын, кӧні позьӧ шойччыштны сьӧкыд туй бӧрын.
Тӧкӧтьӧ лолыштӧм бӧрын мунам водзӧ.
Ӧні трӧпаыс мунӧ увлань да помасьӧ зэв ӧдйӧ визувтысь ю дорын.
А кӧні нӧ поскыс?
Сійӧ оз тыдав.
Йи кодь кӧдзыд ваа тайӧ ызгысь юсӧ колӧ вуджны келӧмӧн.
Мӧд туй абу...
2. Уна нэмъяс чӧж сӧмын тадзи и позьӧ вӧлі мунны Памир вывті, медым веськавны гӧраясын ӧткӧн-ӧткӧн сулалысь сиктъясӧ.
1940 вося тулысӧ 22 тысяча колхозник петісны стрӧитны выль туй.
Найӧ взрывайтісны скалаяс, вӧчисны пропастьяс вомӧн ён посъяс.
Пыр водзлань и водзлань нюжаліс гӧраясӧ паськыд шоссе.
Тайӧ вӧлі первой настӧящӧй туй, кыті позьӧ вӧлі мунны телегаясӧн да машинаясӧн (27 рис.).
3. Памир — Сӧвет Союзлӧн медся лунвыв местаясысь ӧти.
Гожӧмнас тані сэтшӧм жар, мый шонді югӧрыс вермас сотны яйтӧ.
Но сӧмын на мунан гож сайӧ — колӧ нин пасьтавны шоныд паськӧм.
Тӧвнас овлӧны нелямын градуса кӧдзыдъяс.
Зэра сьӧкыд кымӧръяс оз вермыны вуджны джуджыд гӧраяс вомӧн, та вӧсна ковтысъясын зэрлывлӧ шоча.
Муыс тані изъя.
Но и татшӧм условиеясын олӧны да уджалӧны сӧветскӧй йӧз.
Уна горнӧй ковтысын колхозникъяс кӧдзӧны ид, быдтӧны овощи да садиталӧны садъяс.
Медым чукӧртны урожай, став град йӧръяссӧ, садъяссӧ да муяссӧ колӧ киськавны.
Гӧраяссянь визувтӧны уна шор да ю.
Но медым вайӧдны васӧ муяс вылӧ, тшӧкыда ковмывлӧ взрывайтны скалаяс да кодйыны изъя муӧд канаваяс — некымын километр кузьта арыкъяс.
Юяспӧлӧнса да тыяспӧлӧнса совхозъясын да колхозъясын видзӧны ыжъясӧс, кӧзаясӧс да якъясӧс.
Ылісянь яксӧ позьӧ сорлавны мӧскӧд.
Но кор матыстчан, аддзан, мый сылӧн кокъясыс дженьыдджыкӧсь да кызджыкӧсь, гӧныс кузь, пӧшти муӧдзыс.
Якӧн кыскалӧны сьӧкыд грузъяс сэтшӧм местаясті, кӧні вӧвъясыс зэв ӧдйӧ мудзӧны.
Якъяслӧн госа да чӧскыд йӧлысь вӧчӧны нӧк, вый.
Тайӧ пемӧсъяслӧн шоныд гӧнысь вӧчӧны паськӧм.
Якъяс оз повны тӧвъясысь да ёна кӧдзыдъясысь, азымӧсь.
Найӧ окотапырысь сёйӧны чорыд кос быдмӧгъяс, тшӧкыда перйӧны сёянсӧ лым улысь.
Якъясӧн позьӧ гӧрны сэтшӧм муяс, кытчӧ оз сибавны тракторъяс.
Быд выль гӧрӧм му, выль стада, кодӧс быдтісны пастукъяслӧн тӧждысяна киясыс, — Памирлӧн суровӧй природа вылын мортлӧн ыджыд победа.
Заданиеяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Памир.
СССР-лӧн контур карта вылын Памир местаӧ гижтӧй некымын коричневӧй визь.
Гижӧй сылысь нимсӧ.
2. Висьталӧй, кыдзи водзті путешествуйтлыны Памир гӧраясын.
3. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (географическӧй площадка вылын либӧ классын) гӧраяслысь да ущельелысь макет; вӧчӧй сэтчӧ трӧпа, код йылысь сёрнитсьӧ висьтын (ю весьтын ӧшалысь пос, из туй, пуысь вӧчӧм туй, пос).
4. Висьталӧй Памир гӧраяс костса ковтысъясын природа йылысь да сэні олысь йӧзлӧн удж йылысь.
5. Гижӧй словарикӧ: як.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Суша да сылӧн веркӧс» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ уджъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 46}
«Суша да сылӧн веркӧс» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ уджъяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын петкӧдлӧй Асыввыв Европаса шыльыдін да Рытыввыв Сибырса увтас.
2. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Урал да Кавказ гӧраяс, Памир.
3. Учебникса серпасъяс серти висьталӧй горнӧй местность йылысь.
4. Висьталӧй ас места йывсьыныд, эмӧсь-ӧ тіян гӧраяс, мылькъяс, шыльыдінъяс?
5. Лыддьӧй словарикысь кывъяс, кодъясӧс гижинныд «Суша да сылӧн веркӧс» тема кузя.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый найӧ петкӧдлӧны.
==МУПЫТШСА ОЗЫРЛУНЪЯС
{С. Болотин (комиӧдіс В. А. Попов) @ Вӧр-валӧн разведчикъяс @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 47}
Вӧр-валӧн разведчикъяс.
С. Болотин.
Сьыланкыв походнӧйӧс,
Тӧвру, сьылышт вай!
Лӧсьыд жӧ разведайтны
Ассьыд чужан край.
Изъяс кӧні кутшӧмӧсь —
Стӧча пасйы, ёрт.
Вермам татысь восьтыны
Мыйкӧ ыджыдтор.
Гашкӧ, тан ми из шомлысь
Аддзам куйланін.
Сетасны выль шахталы
Миянлысь сэк ним.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мупытшса озырлунъяс корсьӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 47-49}
Мупытшса озырлунъяс корсьӧм.
1. Миян канмуын стрӧитсьӧны выль каръяс, уна тысяча завод, зэв уна олан керка.
Найӧс стрӧитӧм вылӧ колӧ зэв уна из, лыа, сёй, цемент.
Фабрикаяслы, заводъяслы, кӧрт туйяслы колӧ уна ломтас: из шом, мусир, сотчан газ, трунда.
Миянлы колӧны рудаяс, кодъясысь сывдӧны металлъяс.
Медым кыпӧдны муяслысь да град йӧръяслысь урожайность, совхозъяслы да колхозъяслы колӧны мувынсьӧданъяс.
Кытысь нӧ ставсӧ тайӧс босьтӧны?
Перйӧны муысь.
Ставыс тайӧ мупытшса озырлунъяс.
Миян канму му пытшкын эмӧсь мупытшса озырлунъяслӧн зэв гырысь запасъяс.
Ӧткымынъясӧс на пиысь восьтӧма нин, но уна на колӧ корсьны.
Быд во уна тысяча учёнӧй-разведчик мӧдӧдчӧны Рӧдина пасьтала найӧс корсьӧм могысь.
2. Разведчикъяслӧн отряд ньӧжйӧник мунӧ сибирлӧн нюръяса шыльыдінӧд.
Йӧзыс сетчатӧй маскааӧсь: мӧд ногӧн он мынтӧдчы номъясысь да гебйысь.
Кокъяс вӧйласьӧны нюрӧ.
Тайӧ жӧ кадас ылын лунвылын мунӧ разведчикъяслӧн мӧд отряд.
Векньыдик горнӧй трӧпа чукльӧдлӧ пропасть весьтті.
Колӧ мунны видзчысьӧмӧн!
И йӧзыс мунӧны из стенӧ став тушананыс жмитчигтырйи.
Став канму пасьтала уджалӧны разведчикъяс.
Мый налы удайтчис корсьны?
Каракумы овтӧминын разведчикъяс аддзисны тешкодь мылькторъяс.
Кор найӧс кодйисны, тыдовтчис, мый мылькъясыс лыа сора сераысь.
Сера миянлы колӧ резина да бумага вӧчигӧн.
Сераӧн киськалӧны виноград да хлопчатник, медым спаситны найӧс тшыкӧдысьясысь.
Войдӧр серасӧ вайлісны суйӧр сайысь.
Ӧні сійӧс перйӧны миян канмуын.
Сибырын да Казахстанын разведчикъяс аддзисны кӧрт да мукӧд металлъяслысь рудаяс, из шом.
Волга да Урал костысь сюри мусир.
Быдлаын нуӧдӧны разведка.
Стальнӧй да алмазнӧй буръяс писькӧдлӧны му, розьӧдлӧны из, матыстчӧны озырлунъясӧдз, кодъяс куйлӧны уна дас да сё метр кызта лыа, сёй, из улын.
3. Унаӧн тіян пӧвстысь мечтайтӧны ылі муясӧ путешествуйтӧм йылысь.
Но тӧданныд-ӧ ті сійӧ районсӧ, кӧні оланныд?
Верманныд-ӧ висьтавны, кутшӧм мупытшса озырлунъяс сюрисны районысь, эм-ӧ сэні трунда, извесьт изъяс, кирпич да гырнич вӧчӧм вылӧ сёй, строительнӧй лыа?
Колӧ чайтны, мый тайӧс ті онӧ тӧдӧй.
Медвойдӧр ті ветлӧй асланыд кар либӧ сиктгӧгӧрса местаясӧ!
Медым корсьны природалысь мупытшса озырлунъяс, найӧс колӧ тӧдны.
И сӧмын книгаяс лыддьӧм та вылӧ этша.
Быд ископаемӧй колӧ бура видзӧдлыны, тӧдмавны опытъяс отсӧгӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм ископаемӧйяс йылысь сёрнитсьӧ статьяын; мыйла найӧ шусьӧны полезнӧйясӧн?
2. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Каракумы овтӧмин.
3. Гижӧй словарикӧ: мупытшса озырлунъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыркӧтш дорӧ экскурсия @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 49-51}
Кыркӧтш дорӧ экскурсия.
(Велӧдчысьлӧн висьт.)
Экскурсия вылӧ мунӧм водзвылын велӧдысь висьталіс:
— Талун ми мунам ю дорӧ, медым видзӧдлыны му слӧйяс.
Трӧпа кузя ми лэччим ю дорӧ.
Миян водзын вӧлі кыръя вадор (28 рис.).
Ми пыр жӧ казялім, мый сэні разнӧй рӧма да разнӧй кызта некымын слӧй.
— Видзӧдлӧй медся вылысса слӧй вылас, кӧні быдмӧ турун, — шуис велӧдысь. — Мерайтӧй сылысь кызтасӧ.
Вылысса слӧйыс вӧлі мукӧдъяс серти пемыдджык рӧма.
Ми видзчысьӧмӧн кавшасим кыркӧтш вылӧ да мерайтім сылысь кызтасӧ.
— Мыйысь нӧ тайӧ слӧйыс? — юаліс велӧдысь.
— Буракӧ, тайӧ му, — шуис Митя. — Сійӧ дзик град йӧрса му кодь, сӧмын сыысь югыдджык.
— Вылысса пемыд слӧйыс, кытчӧ паськалӧмаӧсь быдмӧг вужъяс, шусьӧ мусинӧн, — висьталіс велӧдысь. — Босьтыштӧй сійӧс неуна кӧрӧбкаӧ да нуӧй природоведение уголокӧ.
Мусинысь улынджык вӧлі виж лыаысь кыз слӧй.
Ми мерайтім сылысь кызтасӧ да неуна босьтыштім коллекция вӧчӧм могысь.
Ещӧ улынджык куйліс гӧрдов сёй слӧй, а сы улын кутшӧмкӧ руд изъяс.
Ми мерайтім и тайӧ слӧйяссӧ.
Кӧрӧбкаясӧ босьтыштім неуна сёй да из торъяс.
Сэсся ми кыркӧтшсӧ серпасалім да гижалім быд слӧйлысь кызтасӧ.
Экскурсия помасигӧн велӧдысь миянлы висьталіс, мый мулӧн разнӧй местаясын слӧйясыс абу ӧткодьӧсь.
Ӧтилаын мусин улын овлӧ лыа слӧй, мӧдлаын — сёй слӧй, мукӧд дырйи овлӧны изъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый аддзисны велӧдчысьяс юлӧн кыръя вадорысь?
Орччаӧдӧй налысь аддзылӧмторсӧ сыкӧд, мый ті асьныд аддзылінныд экскурсия дырйи.
2. Природоведение уголокӧ вӧчӧй асланыд звенокӧд макет кыркӧтшлысь, кодӧс ті аддзылінныд экскурсия дырйи.
Та могысь картон либӧ фанера лист вылӧ масштабын чертитӧй став слӧйяссӧ.
Мавтӧй вылысса слӧйсӧ клейӧн да киськалӧй косьтӧм да посниа чирсӧм мусинӧн: тадзи жӧ клеитӧй лыа, сёй да посньыдик изъяс, кодъясӧс вайинныд экскурсия вылысь локтігӧн (29 рис.).
3. Словарикӧ гижӧй: мусин.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Гранит @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 51-53}
Гранит.
1. Гранит векджык куйлӧ пыдын му пытшкын.
Мукӧддырйи сійӧ петлывлӧ му веркӧсӧ да артмӧдӧ быдса гӧраяс.
Гранит изъяс тшӧкыда паныдасьлывлӧны муяс да видзьяс вылын, вӧръясын (30 рис.).
Ӧткымынлаын найӧ овлӧны сэтшӧм уна, мый мешайтӧны гӧрны мусӧ.
Гранит — абу роч ни абу коми кыв, а италияса да лоӧ — чиръясысь.
Тадзи сійӧс шуисны сы вӧсна, мый гранитыс артмӧма разнӧй рӧма зэв посни чиръясысь.
Босьтӧй кианыд гранит тор и бура видлалӧй.
Сэні медся уна гӧрд да руд рӧма чиръяс.
Тайӧ полевӧй шпат, код рӧмысь медсясӧ и артмӧ гранитлӧн рӧмыс.
Мукӧд чиръясыс, джынвыйӧ пырыс тыдаланаӧсь, еджгов либӧ вижов рӧмаӧсь, гудыр стеклӧ торъяс кодьӧсь, — кварц.
Медбӧрын, гранитын эмӧсь дзирдалысь пластинкаяс кодь чиръяс — слюда.
Пуртӧн кӧ ми заводитлам торйӧдны гранит чиръяс, аддзам, мый тайӧс вӧчны он вермы: найӧ крепыда йитчӧмаӧсь (сибдӧмаӧсь) ӧта-мӧдныскӧд.
Гранит — зэв крепыд из.
2. Гранитысь вӧчӧны гырысь керкаясӧ фундаментъяс, кӧрт туй посъясӧ мыджӧдъяс, кышӧны ю да канал вадоръяс, вӧчӧны пос тшупӧдъяс да с. в.
Гранитысь вӧчӧны памятникъяс.
Гранитысь стрӧитӧмторъяс зэв крепыдӧсь да кузь нэмаӧсь.
Гранит торъясысь, кодъяс шусьӧны булыжникӧн, вӧчӧны каръясын да сиктъясын мостӧвӧйяс, стрӧитӧны туйяс.
Гранитсӧ позьӧ полируйтны; сылӧн веркӧсыс лоӧ зэв шыльыд да зэв мича, и татшӧм гранитнас мичмӧдӧны керкаяс.
Гранитсӧ перйӧны Уралын, Сибырын дай уна мукӧдлаын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи тӧдмавны гранит мукӧд сикас изъяс пӧвстысь?
2. Тіян местаясын кӧ эм гранит, чукӧртӧй природоведение уголокӧ сылӧн образецъясысь коллекция.
3. Мыйӧн торъялӧны ас костаныс гранитлӧн составнӧй юкӧнъяс?
4. Лӧсьӧдӧй природоведение уголокӧ «Гранит да сылӧн юкӧнъяс» коллекция (31 рис.).
5. Мый вӧчӧны гранитысь?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи жугласьӧны гӧраяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 53-55}
Кыдзи жугласьӧны гӧраяс.
1. — Вермӧны ӧмӧй гӧраяс жугласьны? — юаланныд ті статья нимсӧ лыддьӧм бӧрын. — Ӧд гӧраясыс артмӧмаӧсь изъясысь, кодъяс зэв ёнӧсь.
Кор кӧсйӧны стрӧитны крепыд керка, пос либӧ памятник, найӧс вӧчӧны изйысь.
Кольӧ уна дас да сё во, йӧзыс чужӧны, олӧны да кулӧны, а изйысь вӧчӧм стрӧйбаяс сулалӧны да накӧд нинӧм оз ло.
А из гӧраяс дерт нин кажитчӧны нэмӧвӧйяясӧн: сулалӧны найӧ зэв гырысьӧсь да вӧрзьывлытӧмӧсь да кутасны сулавны век.
Но тайӧ абу тадзи.
Кӧть кутшӧм крепыдӧсь изъяс да наысь артмӧм гӧраяс, налӧн нэм помыс эм жӧ.
Гӧраясыс вочасӧн, кӧть и зэв ньӧжйӧ, жугласьӧны.
Кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?
2. Ӧти важ книгаын гижсьӧ татшӧм вӧвлӧмтор йылысь.
Куйліс вӧрын зэв ыджыд из.
Вӧрас вӧлі стрӧитӧны туй, и ковмис изсӧ вештыны.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд да сьӧкыд, мый эз позь ни лэптыны, ни нуны.
Ӧти крестьянин босьтчис изсӧ идравны да сы гӧгӧр пестіс зэв ыджыд бипур.
Кор изйыс доналіс, крестьянин кутіс сійӧс киськавны кӧдзыд ваӧн.
Сэсся бара пестіс бипур да бара киськаліс дон изсӧ ваӧн.
Кор сійӧ вӧчис тадзи некымынысь, изйыс потласис торъяс вылӧ.
Сэки крестьянин воис телегаа вӧлӧн да некымын лунӧн нуаліс из торъяссӧ.
3. Мыйла потіс изйыс?
Медым вочавидзны тайӧ юалӧмыс вылӧ, вӧчам некымын опыт.
1 опыт.
Шыльыд пу пӧвйӧ тувъялӧй кык булавка (либӧ кык кӧрт тув) сідзи, медым на костӧд муртса тӧрис вит кӧпейкаа деньга (32 рис.).
Босьтӧй деньгасӧ щипцыӧн да донӧдӧй сійӧс би вылын.
Ӧні деньгаыс булавкаяс костӧдыс оз тӧр.
Донӧдӧмысь сійӧ паськаліс.
Некымын минут мысти деньгаыс кӧдзалас, векнялас да бара кутас тӧрны булавкаяс костӧд.
Оз сӧмын деньга, но и став мукӧд чорыд телӧяс паськалӧны шонтігӧн да векнялӧны кӧдзӧдігӧн.
2 опыт.
Спиртовка би весьтын донӧдӧй гранит тор да лэдзӧй сійӧс кӧдзыд ва тыра стӧканӧ.
Минут-мӧд мысти гранит торсӧ кыскӧй стӧканысь, выльысь донӧдӧй сійӧс да бара лэдзӧй кӧдзыд ваӧ.
Ещӧ ӧтчыд донӧдӧй да кӧдзӧдлӧй (33 рис.).
Ӧні видлӧй чегны гранит торсӧ.
Сійӧ кутас крӧшитчыны посни торъяс вылӧ.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн гранит чиръясыс паськавлісны, а кӧдзӧдігӧн топавлісны.
Ӧти чиръяс паськавлӧны ёнджыка, мӧдъяс — омӧльджыка.
Йитӧдыс на костын торксьӧ, и гранитыс лоӧ слаб, кокниа жугласьысь.
Ёна шонтӧмысь да ӧдйӧ кӧдзӧдӧмысь гранит воштӧ ассьыс крепыдлунсӧ да жугласьӧ.
4. Лунын гранитнӧй скалаяс ёна шоналӧны шонді югӧр улын, а войын ӧдйӧ кӧдзалӧны.
Гранит чиръяс паськалӧны шонтігӧн да векнялӧны кӧдзӧдігӧн.
Чиръяслӧн паськалӧмыс да векнялӧмыс мунӧ оз ӧткодя.
Та вӧсна гранитыс потласьӧ.
Му вылын абу сэтшӧм гранитнӧй гӧра либӧ скала, коді эськӧ эз вӧв потласьӧма кузяла ног и вомӧн ног.
Первойсӧ потасъясыс зэв векньыдикӧсь, муртса тӧдчӧны.
Зэрӧм бӧрын либӧ лым сылӧм бӧрын ваыс веськалӧ потасас да вочасӧн сійӧс паськӧдӧ.
Дерт, татшӧмторйыс вӧчсьӧ зэв ньӧжйӧ — уна дас да сё во чӧжӧн.
Ваыслы жуглыны отсалӧ кӧдзыд.
Гранит потасӧ веськалӧм ваыс кынмӧ.
Кынмигас сійӧ сэтшӧм вынӧн паськалӧ, мый ыдждӧдӧ потассӧ.
Тайӧ овлывлӧ унаысь.
Быд пӧрйӧ потасӧ ваыс пырӧ унджык и унджык.
Сылӧн жуглан выныс ӧтарӧ содӧ.
Потасъясыс паськалӧны, вомӧнасьлӧны.
И со гранитнӧй гӧраясысь заводитӧны гылавны торъяс (34 рис.).
Найӧ ӧти бӧрся мӧд быгыльтчӧны увлань.
5. Скалаысь торъялӧм гранит торъяссӧ водзӧ жуглӧны ӧдйӧ визувтысь горнӧй юяс, а сідз жӧ гӧраяссянь ньӧжйӧник исковтысь ледникъяс.
Юяс да ледникъяс посньӧдлӧны да зыртӧны гранит торъяссӧ, кодъяс лоӧны пыр посниджыкӧсь.
Зыртчигӧн кварц чиръяс артмӧдӧны кварцевӧй лыа.
Поснялӧм полевӧй шпат да слюда, сынӧд да ва отсӧгӧн, пӧрӧны сёйӧ.
Сёйсӧ да лыасӧ разӧдӧны ва да тӧв.
Со кытысь артмисны зэв уна лыа да сёй, кодъясӧс природаысь ми быдлаысь аддзам.
Уна миллион во чӧж найӧ артмӧны гранит жугласигӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла жугласьӧ гранит?
2. Мый артмӧ гранит жугласьӧм бӧрын?
3. Вӧчӧй природоведение уголокӧ «Кыдзи жугласьӧ гранит» коллекция (35 рис.).
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лыа да сёй @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 56-59}
Лыа да сёй.
1. Лыа артмӧма чиръясысь.
Чиръясыс абу ӧтгырсяӧсь: ӧтияс гырысьджыкӧсь, мӧдъяс — посниджыкӧсь.
Лыа чиръясыс ӧта-мӧдныскӧд нинӧмӧн оз йитчыны.
Лыасӧ позьӧ кисьтны.
Сёй артмӧма бус кодь посни чиръясысь, кодъяс ӧта-мӧдыскӧд йитчӧмаӧсь.
Медым найӧс торйӧдны ӧта-мӧдысь, кос сёй торсӧ колӧ чирсны.
2. Медся тшӧкыда паныдасьлӧ виж лыа.
Сійӧс позьӧ аддзыны кыръя ю вадорысь, сёнысь.
Виж лыаӧн киськалӧны садъясса, паркъясса, бульваръясса туйяс.
Но овлывлӧ и мукӧд сикас рӧма лыа: еджыд, руд.
Торйӧдӧй гырысьджык лыа чиръяс, видзӧдлӧй найӧс увеличительнӧй стеклӧ пыр.
Сэтысь ті аддзанныд джынвыйӧ пырыс тыдалана, еджыд, гудыр стеклӧ кодь чиръяс.
Тайӧ кварц чиръяс.
Паныдасьлӧны и полевӧй шпатлӧн гӧрдов чиръяс.
Сёй овлӧ разнӧй рӧма жӧ: коричневӧй, виж, еджыд, гӧрд, руд, сьӧд.
Медся тшӧкыда паныдасьлӧ югыдкоричневӧй рӧма сёй.
Сійӧс позьӧ аддзыны канаваысь, гуысь, кыръя ю вадорысь, сёнысь.
3. Вӧчӧй лыаӧн да сёйӧн некымын опыт.
1 опыт.
Кисьтӧй стеклӧ тор вылӧ неуна лыа.
Ньӧжйӧник чуньӧн лыасӧ личкигтыр зырыштӧй сійӧн стеклӧсӧ.
Чышкыштӧй лыасӧ да видзӧдлӧй стеклӧсӧ югыд водзын.
Стеклӧ вылысь ті аддзанныд гижтӧд туйяс.
Сідзкӧ, лыа чиръясыс чорыдджыкӧсь стеклӧысь.
Вӧчӧй татшӧм жӧ опыт кос сёй торйӧн.
Сыысь стеклӧ вылын некутшӧм гижтӧд туйяс оз кольны.
Сідзкӧ, сёйыс небыдджык стеклӧысь.
2 опыт.
Исыштӧй сӧстӧм лыа.
Сэтысь некутшӧм дук оз кыв.
Лолалыштӧй кос сёй тор вылӧ да исыштӧй сійӧс.
Ті кыланныд кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дук.
Тайӧ дукыс серти кокни тӧдмавны сёйсӧ.
3 опыт.
Штативъясӧ крепитӧй кык ӧткодь воронка да сувтӧдӧй на улӧ стӧканъяс (36 рис.).
Кыкнан воронкаас пуктӧй неуна вата.
Ӧти воронкаас джынйӧдзыс кисьтӧй лыа, а мӧдас — сы мында жӧ чирсӧм кос сёй.
Воронкаясӧ чукйӧн кисьтӧй ва.
Видзӧдӧй, мый сыкӧд лоӧ.
Ваыс ӧдйӧ йиджӧ лыа пырыс да кольӧ сэтчӧ этша.
Сёй пырыс ваыс йиджӧ зэв ньӧжйӧ.
Уна ва босьтӧны сёй чиръяс.
Тайӧс кокни аддзыны: сёй тыра воронкаувса стӧканын ваыс ёна этшаджык сы серти, мыйта сійӧ визувтіс лыа тыра воронкаувса стӧканӧ.
Ӧні тіянлы лоӧ гӧгӧрвоана, мыйла сёйӧд Туйяс вылын зэр бӧрын дыр сулалӧны ва гӧпъяс.
4. Васӧд лыаысь чабралӧмӧн позьӧ вӧчны пирожок.
Но мыйӧн сӧмын лыаыс косьмас, пирожокыс киссяс.
Васӧд сёй пластичнӧй, сылы позьӧ сетны любӧй форма, сыысь позьӧ вӧчавны разнӧй предметъяс.
Васӧд сёй нюдз да кӧласьысь.
Зэрӧм бӧрын сёйӧд туйяс кузя сьӧкыд ветлыны: кокъяс сибдалӧны да сёйыс кӧласьӧ на бердӧ.
Кор сёйыс косьмас, сылӧн чиръясыс ёна сибдӧны ӧта-мӧд бердӧ.
Та вӧсна сёйысь вӧчӧм чачаяс оз киссьыны лыаысь вӧчӧм пирожокъяс моз да лоӧны чорыдӧсь.
Сёйысь вӧчӧм чача либӧ кирпич кӧ ӧжигайтны ӧгыр вылын, сёйыс лоӧ из кодь чорыд да ён.
5. Лыаысь вӧчӧны кӧрт туй насыпъяс.
Сійӧс содтӧны сёй пытшкӧ кирпич да дозмук вӧчигӧн.
Лыасӧ сорлалӧны известькӧд да цементкӧд.
Артмӧ ляти, кодӧс пуктӧны кирпич да изъяс костӧ керкаяс стрӧитігӧн.
Лыа мунӧ и стеклӧ вӧчигӧн.
Вӧлі кад, кор йӧзыс эз на кужны вӧчны стеклӧ.
Ичӧтик ӧшиньясӧ стеклӧ пыдди пуктывлісны слюда пластинкаяс.
На пыр югыдыс муртса-муртса пырис. Керкаын пыр вӧлі рӧмыд.
Ӧні стеклӧ лоис медся обыкновеннӧй предметӧн.
Видзӧдлӧй классным.
Со ӧшиньяс.
Сэні уна стеклӧ.
Стеклӧ пырыс классӧ пырӧ югыд.
Стеклӧысь вӧчӧма чернила дозъяс, электрическӧй лампочкаяс, спиртовкаяс.
Ӧчки, лупаяс сідз жӧ вӧчӧма стеклӧысь.
Эз кӧ эськӧ вӧв стеклӧыс, ми эгӧ вермӧй стрӧитны югыд фабрикаяс да заводъяс, здоровӧй оланінъяс, удобнӧй югыд школаяс да клубъяс.
Стеклӧ вӧчӧны кварцевӧй лыаысь, мелысь, содаысь да мукӧд веществоясысь, кодъясӧс сорлалӧны.
Найӧс ёна донӧдӧны зэв гырысь пачьясын.
Тайӧ веществоясыс сылӧны, да артмӧ нюдз стекляннӧй масса.
Тайӧ массасьыс вӧчӧны ӧшинь стеклӧ, стӧканъяс, графинъяс, кувшинъяс, бутылкаяс.
6. Кирпичнӧй заводъясын сёйысь вӧчӧны кирпич.
Машинаӧн сёйысь торйӧдӧны изъяс да лойӧны сійӧс.
Мӧд машинаын сёйсӧ гудралӧны лыакӧд да вакӧд.
Коймӧд машина артмӧм лятисӧ ёна топӧдӧ; сэтысь дугдывтӧг петӧ кыз да векньыдик сёй лента.
Лентасӧ вундалӧны кирпичьяс вылӧ, кодъясӧс нуӧны сушилкаӧ.
Мыйӧн кирпичьясыс косьмыштасны, найӧс ӧжигайтӧны гырысь пачьясын.
Ӧжигайтӧм кирпичыс зэв крепыд да оз нёдзды ваын.
Кирпичысь стрӧиталӧны фабрика да завод зданиеяс, олан керкаяс, пачьяс.
Гончарнӧй заводъясын сёйысь вӧчӧны дозмук.
Прӧстӧй гӧрд сёйысь вӧчӧны дзоридз гырничьяс, кринчаяс, тасьтіяс да мукӧд дозмук.
Еджыд сёйысь вӧчӧны фарфор чашкаяс, блюдъяс, тарелкаяс, чайникъяс.
Татшӧм сёйыс уна Украинаын, Уралын, Сибырын.
Эм торъя сёй, кодысь вӧчӧны огнеупорнӧй кирпич да дозмук, коді оз потлась весиг зэв ыджыд температура дырйи.
Юалӧм да уджъяс.
1. Орччаӧдӧй лыа да сёй.
2. Чукӧртӧй природоведение уголокӧ лыаясысь да сёйясысь коллекция, кодъяс паныдасьлӧны тіян местаясын.
3. Кытчӧ мунӧ лыа да сёй?
4. Гижӧй словарикӧ: киссьысь, нюдз, фарфорӧвӧй дозмук, огнеупорнӧй кирпич.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Извесьт изъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 59-61}
Извесьт изъяс.
Извесьт изъяс куйлӧны му пытшкын зэв кыз слӧйясӧн.
Извесьт изъясӧн лоӧны тіянлы зэв бура тӧдса мел, обыкновеннӧй извесьт из да мрамор.
Торйӧдны извесьт изъяссӧ мукӧд пӧлӧс изъясысь зэв кокни.
Опыт.
Босьтӧй мел тор, мрамор тор да обыкновеннӧй извесьт из тор.
Войтӧдыштӧй на вылӧ некымын войт уксус либӧ разведитӧм солянӧй кислота.
Кутас дзижгыны да заводитас торъявлыны газ *. Видлӧй войтӧдны уксуссӧ либӧ кислотасӧ гранит да мукӧд изъяс вылӧ.
Дзижгӧм шысӧ ті онӧ кылӧй.
*Тайӧ газыс шусьӧ углекислӧйӧн.
Сы йылысь да мукӧд газъяс йылысь ті тӧдмаланныд, кор кутанныд велӧдны «Сынӧд» тема.
Обыкновеннӧй извесьт из — еджыд, руд либӧ вижов рӧма топыд из.
Мукӧддырйи паныдасьлӧны сыысь артмӧм быдса гӧраяс.
Извесьт из слӧйясыс бура тыдалӧны кыръя ю вадоръясысь.
Извесьт изысь стрӧиталӧны керкаяс, вӧчӧны москияс.
Войдӧр Мӧскуаын сыысь стрӧитавлыны уна керка, та вӧсна Мӧскуасӧ шулывлісны еджыд изъяӧн.
Извесьт из мунӧ извёстка вӧчӧм вылӧ.
Извёсткаӧн йитлӧны керкаяс стрӧитігӧн кирпичьяс, штукатуритӧны оланінъяс.
Мел — медся небыд извесьт из.
Сійӧс позьӧ чегны киӧн, зыртны пызьӧдз.
Мелӧн гижӧны дӧска вылӧ.
Чирсӧм мелӧн мавтӧны стенъяс.
Весалӧм мелысь вӧчӧны зубнӧй порошок.
Мрамор — чорыд да топыд из.
Сійӧс кӧ поткӧдны, позьӧ казявны, мый мраморыс артмӧма дзирдалысь торъя чиръясысь.
Мрамор овлывлӧ уна пӧлӧс рӧма.
Сійӧ бура полируйтсьӧ.
Мраморӧн мичмӧдӧны зданиеяс; сыысь вӧчӧны статуяяс, колоннаяс, пос тшупӧдъяс, ӧшинь пӧдушкаяс, мыссян доз пӧвъяс, письменнӧй приборъяс да с. в.
Московскӧй, Ленинградскӧй да Киевскӧй метрополитенъяслысь уна станцияяс кышӧма уна сикас рӧмъяса мраморӧн (37 рис.).
Миян канму зэв озыр мраморӧн.
Тайӧ изсӧ перйӧны Крымын, Кавказын, Уралын, Алтайын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм извесьт изъяс йылысь мунӧ сёрниыс статьяын?
2. Кыдзи торйӧдӧны извесьт изъяссӧ мукӧд изъясысь?
3. Тіян местаясын кӧ эм извесьт изъяс, чукӧртӧй наысь природоведение уголокӧ коллекция.
4. Мый вӧчӧны обыкновеннӧй извесьт изысь, мраморысь, мелысь?
5. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй местаяссӧ, кӧні перйӧны мрамор.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контур карта вылын.
6. Гижӧй словарикӧ: мел, обыкновеннӧй извесьт из, мрамор, извёстка.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Повареннӧй сов @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 61-63}
Повареннӧй сов.
1. Сов, кодӧс ми пуктам сёянӧ, шусьӧ сёян солӧн.
Мед оз тшыксьы, солалӧны яй, овощи, тшак да мукӧд прӧдуктаяс, совсӧ содтӧны сода да майтӧг вӧчигӧн.
Сов артмӧма чорыд торъя чиръясысь.
Торйӧдӧй солысь медся гырысь чиръяссӧ да видзӧдлӧй увеличительнӧй стеклӧ пыр.
Ті казяланныд, мый чиръясыслӧн формаыс шыльыд дзирдалысь веркӧса кубикъяс кодь.
Тайӧ — совлӧн кристаллъяс.
Найӧ рӧмтӧмӧсь да стеклӧ кодь пырыс тыдаланаӧсь.
Но пуктыны кӧ чукӧрӧ уна кристалл, солыслӧн рӧмыс лоӧ еджыд.
Видлӧй совсӧ кывнаныд.
Сійӧ сола.
Повареннӧй совсӧ перйӧны сола тыясысь, саридз ваысь, му пытшкысь.
2. СССР-ын эм уна сола ты.
Медся гырысь тыясыс — Эльтон да Баскунчак — Каспий саридзысь войвылынджык.
Баскунчак ты — мирын медся гырысь сола тыясысь ӧти.
Сылӧн кузьтаыс 20 км-ӧдз, а пасьтаыс 10 кымын км.
Ты пыдӧсын куйлӧны совлӧн зэв гырысь запасъяс.
Ваыс сэні зэв сола.
Революцияӧдз сола тыясысь совсӧ перйӧмыс вӧлі сьӧкыд уджӧн.
Рабочӧйяс кӧмтӧг сулалісны ваын да шыблалісны совсӧ зыръясӧн.
Сола ваыс сёйис кок кучиксӧ.
Ӧні тыясысь совсӧ лэптӧны машинаясӧн (38 да 39 рис.).
3. Сов паныдасьлӧ и муын, кӧні сійӧ куйлӧ кыз слӧйясӧн.
Тайӧ из сов.
Сӧстӧм из сов — пырыс тыдалана, рӧмтӧм, йи тор кодь.
Но примесьяс вӧсна тшӧкыда сійӧ овлӧ разнӧй рӧма.
Кучкӧмысь из солыс торъявлӧ кристаллъяс вылӧ — шыльыд дзирдалысь веркӧса кубикъяс вылӧ (40 рис.).
Из солыс мукӧд дырйи куйлӧ зэв пыдын, а мукӧд дырйи дзик му веркӧс бердас.
Урал лунвылын, Соль-Илецк кар бердын, му веркӧссянь матын эм из совлӧн зэв ыджыд пласт.
Сылӧн кузьтаыс 2 км да пасьтаыс 1 км-ысь унджык.
Донбассын из совлӧн зэв ыджыд пласт куйлӧ зэв пыдын.
Со мый висьталӧ ӧти путешественник Донбассын из сов перйӧм йылысь.
«Пырам подъёмнӧй машинаӧ.
Сійӧ ӧдйӧ лэччӧ, и ми лэбам увлань 120 кымын метр пыднаӧ.
Тані машина сувтӧ.
Пета и гӧгӧрбок видзӧдла.
Ме водзын ёна югдӧдӧм коридор, сэтшӧм кузь, мый сылӧн помыс оз тыдав.
Коридорсӧ вӧчӧма из сов пластъясын.
Коридор стенъясыс рудов рӧма (41 рис.).
Местасӧ, кӧні перйӧны сов, ёна югдӧдӧма электрическӧй лампаӧн.
Тані уджалӧ машина.
Электрическӧй мотор бергӧдлӧ ён ёсь пиньяса, емдонысь вӧчӧм труба.
Трубаыс пырӧ сов стенӧ да ӧдйӧ вундӧ ӧти метр кузьта сов кусӧк.
Тайӧ кусӧксӧ дрӧбитӧны да нуӧны подъёмнӧй машина дінӧ.
Му веркӧсӧ лэптӧм совсӧ мӧдӧдӧны мельничаӧ.
Тані совсӧ изӧны.
Изӧм совсӧ сӧвтӧны кӧрт туйвывса вагонъясӧ да нуалӧны Сӧвет Союз пасьтала».
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кытчӧ мунӧ сёян сов?
2. Лупа пыр видзӧдлӧй сёян сов да висьталӧй сы йылысь (кристаллъяслӧн ыджда йылысь, рӧм да дзирдалӧм йылысь, кӧр йылысь).
3. Кыдзи перйылісны совсӧ сола тыясысь войдӧр да кыдзи сійӧс перйӧны ӧні?
4. Мый висьтавсьӧ статьяын из сов йылысь?
5. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй Баскунчак ты да Соль-Илецк кар.
6. Гижӧй словарикӧ: сёян сов, сола ты, кристалл.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Трунда @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 64-66}
Трунда.
1. Вӧчӧй трундаӧн некымын опыт.
1 опыт.
Босьтӧй кос трунда тор да гӧгӧрбок видзӧдлӧй, тӧдмалӧй рӧмсӧ да чорыдлунсӧ.
Торфысь тшӧкыда позьӧ аддзыны джынвыйӧ сісьмӧм быдмӧг колясъяс.
Трунда коричневӧй либӧ бурӧй, мукӧд дырйи пӧшти сьӧд рӧма.
2 опыт.
Видлӧй ӧзтыны кос трунда тор.
Сійӧ ӧзйӧ, но сотчӧ оз югыда, ёна тшынӧдӧ.
Трунда сотчӧм бӧрын кольӧ уна пӧим.
Трунда кыскӧ кизертор, та вӧсна сійӧс тшӧкыда пуктӧны вольӧс пыдди скӧт картаясӧ да конюшняясӧ.
Трунда — бур удобрение; сыысь вӧчӧны трунда-сісьмӧга горшочекъяс, кӧні быдтӧны овощи рӧсада.
Торфысь вӧчӧны сотчан газ.
2. Трунда артмӧ нюръясын (42 рис.).
Нюр пӧшти ставнас вевттьысьӧма нитшкӧн, коді шусьӧ трунда нитшкӧн.
Ӧткымын местаясын быдмӧны эжӧр, куз да мукӧд быдмӧгъяс, паныдасьлӧны и посньыдик пуяс — чукля пожӧмъяс да кыдзьяс.
Торфянӧй нитш ёна паськалӧ.
Ваӧ вӧйӧм сылӧн юкӧнъяс вочасӧн кулӧны, вӧйӧны нюр пыдӧсӧ да чукӧрмӧны зэв уна.
Нитшлӧн тайӧ юкӧнъясыс да нюрвывса мукӧд быдмӧгъяс ваас оз сісьмыны, кыдзи сісьмӧны сынӧд вылын.
Наысь и артмӧ трунда, коді чукӧрмӧ нюр пыдӧсӧ.
Тані сійӧ овлывлӧ некымын метр кызта.
Кымын пыдын куйлӧ трундаыс, сымын ёнджыка топалӧ да сьӧдӧдӧ.
Кымын матынджык веркӧссянь, сымын сійӧ небыдджык да югыдджык рӧма, сымын бурджыка сэні тыдалӧны быдмӧг заяс.
Ӧткымын трундаа нюръяс косьмӧны.
Найӧс колӧ видзны пӧжар лоӧмысь.
Лоӧ кӧ косьмӧм трундаа нюрын пӧжар, сійӧс сьӧкыд кусӧдны.
Сэсянь биыс вермас вуджны орчча вӧръясӧ да сиктъясӧ.
3. Войдӧр трундатӧ перйылісны зыръясӧн (43 рис.).
Рабочӧйяслы ковмыліс уджавны пидзӧсӧдз ваын сулалігтыр.
Ӧні трундасӧ перйӧны машинаясӧн.
Векджык трундасӧ перйӧны тадзи.
Насосысь лэдзӧны зэв ён ва струя.
Сійӧ кодйӧ трундасӧ да кизьӧртӧ (44 рис.).
Тайӧ кизьӧр трундасӧ трубаясӧд качайтӧны шыльыд площадка вылӧ да разӧдӧны сэтчӧ вӧсньыдик слӧйӧн.
Тані трундаыс косьмӧ.
Сэсся площадка вывті мунӧ машина, коді вундалӧ трундасӧ кирпичьяс вылӧ.
Тайӧ кирпичьяссӧ косьтӧны да нуӧны электрическӧй станцияясӧ.
Тшӧкыда электрическӧй станцияяссӧ стрӧитӧны сійӧ местаясӧ, кӧні перйӧны уна трунда.
Сэки сійӧс оз ков нуны ылӧ кӧрт туй кузя.
Электрическӧй станцияясын трундасӧ сотӧны.
Артмӧм шоныдыс васӧ пӧртӧ парӧ.
Пар бергӧдлӧ машинаяс, кӧні артмӧ электрическӧй ток.
Проводъяс кузя электровын мунӧ каръясӧ да сиктъясӧ.
Трунда вылын уджалӧны уна электростанцияяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый ті тӧдмалінныд трундалӧн аслунъяс йылысь?
2. Мыйысь да кыдзи артмӧ трунда?
3. Тіян местаясын кӧ перйӧны трунда, чукӧртӧй трунда торъяссӧ коллекция вӧчӧм могысь.
Природоведение уголокӧ косьтӧй трунда нитш, куз да мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧны нюрын.
4. Кыдзи перйӧны трунда?
5. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй сійӧ районъяссӧ, кӧні перйӧны трунда.
6. Мый вылӧ мунӧ трунда?
7. Гижӧй словарикӧ: трунда, трунда нитш, эжӧр.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Из шом @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 68-71}
Из шом.
1. Уналаын му пытшкын эм из шом.
1 опыт.
Босьтӧй кианыд из шом да трунда торъяс, орччаӧдӧй найӧс.
Кыдзи найӧ торъялӧны рӧм, дзирдалӧм да чорыдлун серти?
Трунда тшӧкыдджыка овлӧ бурӧй либӧ коричневӧй рӧма; из шом векджык пемыдджык рӧма, тшӧкыда овлӧ сьӧд.
Трунда оз дзирдав, а из шомлӧн уна сорт дзирдалӧны.
Из шомыс трундаысь чорыдджык.
2 опыт.
Видлӧй киӧн чегны из шом да трунда тор.
Трунда жугласьӧ.
Из шом оз чег, но сійӧс кокниа позьӧ жуглыны посни торъяс вылӧ мӧлӧтӧн, сы вӧсна мый сійӧ дрӧбалысь.
3 опыт.
Крепитӧй проволока йылӧ из шом тор да вайӧдӧй сійӧс спиртовка би весьтӧ.
Тадзи жӧ вӧчӧй трунда торйӧн.
Из шом ӧзъяс трунда серти сьӧкыдджыка, сотчӧ югыдджык биӧн да сетӧ трунда серти унджык шоныд.
Из шом сотчӧм бӧрын кольӧ этшаджык прим трунда серти.
Из шомлӧн медбур портъясысь ӧти — антрацит.
Сійӧ сьӧд рӧма, ёна дзирдалӧ да сетӧ уна шоныд.
2. Му пытшкын из шомыс куйлӧ слӧйясӧн.
Медым перйыны из шом, стрӧиталӧны из шом перъян шахтаяс.
Первой кодйӧны джуджыд юкмӧсъяс — шахта стволъяс.
Сэні эмӧсь подъёмнӧй машинаяс, кодъяс лэдзӧны да лэптӧны йӧзӧс да грузъяс.
Шахта стволсянь разнӧй бокӧ вӧчалӧны мупытшса коридоръяс.
Татчӧ вольсалӧны рельсъяс.
Рельсъяс кузя ичӧтик вагонеткаясын перйӧм из шомсӧ вайӧны шахта ствол дорӧ.
3. Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз из шом перйысьяслы ковмыліс уджавны сьӧкыд условиеясын.
Сэки из шом перйылісны ки помысь.
Дзескыдінын, тшӧкыда мыш вылын куйлігтыр, забойщик чуктӧдаліс киркаӧн из шом торъяс (45 рис.).
Шахтаын вӧлі жар, дука, бусӧсь.
Уджаланіныс муртса-муртса югдӧдсис рудничнӧй лампа биторйӧн.
Забойщиклӧн чуктӧдалӧм из шомсӧ сӧвтлісны даддьӧ, кодӧс ас вылас кыскыліс саночник, тшӧкыда бауӧн (46 рис.).
Сӧветскӧй кадӧ киркасӧ вежисны отбойнӧй молоток (47 рис.), врубовӧй машина (48 рис.) да угольнӧй комбайн.
Вагонеткаясӧ сӧвтӧм из шомсӧ электровоз (49 рис.) нуӧ лэптан машина дінӧ.
Из шом лэптӧны му веркӧсӧ.
Сэні сійӧс сӧвтӧны вагонъясӧ да мӧдӧдӧны миян канму пасьтала.
4. Из шом мунӧ кыдзи ломтас фабрикаясӧ, заводъясӧ, кӧрт туйяс вылӧ.
Торъя пачьясын из шомсӧ сынӧдтӧг ёна шонтӧны.
Из шомысь торъялӧ светильнӧй газ да из шом сир.
Из шомыс лоӧ ёна кокниджык да оз кут дзирдавны.
Тайӧ — кокс.
Кокс мунӧ кӧрт рудаысь чугун сывдігӧн.
Светильнӧй газӧн войдӧр югдӧдлісны уличаяс да керкаяс.
Ӧні сійӧ мунӧ ломтас пыдди заводъясын.
Из шом сирысь вӧчӧны краскаяс, лекарствояс да уна мукӧд пӧлезнӧй веществояс.
Юалӧм да уджъяс.
1. Орччаӧдӧй из шом да трунда.
2. Учебникса серпасъяс серти висьталӧй, кыдзи войдӧр перйылісны из шом да кыдзи сійӧс перйӧны ӧні.
3. Кытчӧ мунӧ из шом, мый сыысь вӧчӧны?
4. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй местаяс, кӧні перйӧны из шом.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контур карта вылын.
5. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй из шом да трунда торъясысь коллекция.
6. Гижӧй словарикӧ: из шом, антрацит, из шом шахта, врубӧвӧй машина, отбойнӧй молоток, угольнӧй комбайн, светильнӧй газ, из шом сир, кокс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мусир @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 71-73}
Мусир.
1. Босьтӧй кианыд мусир тыра бутылка.
Мыйӧн мусирыс торъялӧ тіянӧн велӧдӧм став мупытшса озырлунъясысь?
Мусир — выйлань мунысь кизертор.
Рӧмыс сылӧн гӧрдов-коричневӧй, овлывлӧ вижовтурунвиж да сьӧд, мукӧд дырйи паныдасьлывлӧ рӧмтӧм мусир.
Мусирлӧн эм аслыссикас дук, код серти сійӧс кокни тӧдмавны мукӧд кизерторъяс пӧвстысь.
1 опыт.
Ва тыра стӧканӧ кисьтыштӧй неуна мусир.
Сійӧ вӧсни слӧйӧн паськалас ва веркӧсӧ да ваыскӧд оз сорлась.
Мусир оз вӧй: ваысь сійӧ кокниджык.
2 опыт.
Жӧч банкаӧ кисьтыштӧй неуна мусир.
Лэдзӧй сэтчӧ вата тор да ӧзтӧй.
Мусир кутас сотчыны тшыналысь биӧн.
Сотчигӧн мусир сетӧ шоныдсӧ из шом да трунда серти унджык.
Мусир — зэв бур ломтас.
2. Медсясӧ мусир лоӧ перйыны пыдысь му пытшкысь.
Та могысь муас писькӧдӧны емдон бурӧн векньыдик скважинаяс, кытчӧ сюйӧны трубаяс (50 рис.).
Кор бурӧвӧй скважина воас мусир слӧйӧдз, мукӧд дырйи мусирыс ачыс кайӧ трубаӧд вывлань, и сійӧс нуӧдӧны специальнӧй хранилищеясӧ.
Мусир кӧ ачыс оз кай, сійӧс перйӧны насосъясӧн.
Уна мусир перйӧны Баку дорын.
Сӧветскӧй учёнӧйяс восьтісны мусирлысь озыр запасъяс Каспий саридзувса му слӧйясысь.
Саридзын стрӧиталісны кузь мӧстилӧяс (посъяс), кытчӧ сувтӧдалісны скважинаяс буритан вышкаяс да мусир качайтан насосъяс.
Став Кавказ вомӧн нюжӧдӧма трубаяс.
Тайӧ трубаясыс кузя мусирсӧ качайтӧны Бакуысь Сьӧд саридз дорӧ, а сэні сӧвтӧны суднояс вылӧ да мӧдӧдалӧны канмуса разнӧй районъясӧ да сайӧр сайӧ.
Сӧвет власьт воясӧ кутісны перйыны мусирсӧ Волга да Урал костса зэв паськыд местаын.
Мусирыс тані тӧдчымӧн унджык Баку дорын серти.
Гырысь мусир промыселъяс эмӧсь сідз жӧ Ылі Асыввылын, Шӧр Азияын да Казахстанын.
3. Мусирысь пӧлучайтӧны карасин, бензин, машиннӧй маслӧ да уна мукӧд колана продуктъяс.
Карасин мунӧ кыдзи ломтас самолётъяслы.
Таысь кындзи, карасин видзӧны и гортса овмӧсын: сійӧ сотчӧ лампаясын, керосинкаясын да примусъясын.
Бензин колӧ моторъяслы, кодъяс отсӧгӧн ветлӧны автомобильяс да самолётъяс.
Машиннӧй маслӧӧн мавтӧны машинаяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Орччаӧдӧй мусир да из шом.
2. Кыдзи перйӧны мусир?
3. Мый вӧчӧны мусирысь?
4. Кытчӧ мунӧ карасин, бензин, машиннӧй маслӧ?
5. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй сійӧ местаяссӧ, кӧні перйӧны мусир.
Пасйӧй найӧс контур карта вылын.
6. Гижӧй словарикӧ: мусир, бурӧвӧй скважина, карасин, бензин, машиннӧй маслӧ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сьӧд карын @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 73-75}
Сьӧд карын.
(Висьт.)
1. Ми мӧдӧдчим Мӧскуасянь Бакуӧ.
Миянӧс колльӧдіс тӧдсаным, коді ёна радейтіс путешествуйтны.
Вокзал вылын сійӧ висьталіс, мый эм интереснӧйторйыс Бакуын.
— Да, ветлӧй ещӧ Сьӧд карӧ, — содтіс сійӧ.
— А кӧні нӧ сійӧ карыс?
И мыйла сійӧ шусьӧ Сьӧдӧн? — юалім ми.
Но сэк кості электровоз тутӧстіс, и ми вӧрзим.
Миян тӧдсаным прӧщайтчис миянкӧд кинас ӧвтчӧмӧн да мыйкӧ горӧдіс.
Поездыс муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, и ми нинӧм эгӧ кылӧй.
Ми кутім мӧвпавны: мыйсяма сійӧ Сьӧд кар?
— Часлы, — шуис миянкӧд ӧтлаын мунысь, — воам Бакуӧ, петкӧдла тіянлы Сьӧд карсӧ.
2. Бакуӧ поездыс воис рытнас.
Мӧд луннас миянкӧд ӧти вагонын воысь пырис миянла.
Ми пуксим трамвайӧ да мунім Баку кар помӧ.
Татысь ми аддзим зэв гырысь заводъяс, кӧні мусирысь вӧчӧны карасин, бензин, машинаяс мавтан маслӧ.
Сэсся ми мӧдӧдчим улича кузя, код пӧлӧн садиталӧма пуяс да дзоридзьяс.
Тані зымвидзисны гырысь керкаяс, на гӧгӧр сідз жӧ быдмисны дзоридзьяс, кустъяс, пуяс.
Заводъяс дінын да карса уличаяс вылын сӧстӧм, ставыс еджыд да югыд рӧма.
— А кӧні нӧ Сьӧд карыс? — юалім ми.
— Да ӧд тайӧ и эм Сьӧд кар.
— Но тані став керкаясыс еджыдӧсь! — чуймим ми.
— И век жӧ тайӧ Сьӧд кар, — вочавидзис миянкӧд мунысь.
Сійӧ висьталіс, мый войдӧр тані вӧліны дзик мӧд сикас заводъяс.
Найӧ сідз жӧ мусирысь вӧчисны карасин, бензин да мукӧд продуктъяс, но лун и вой сэтшӧма тшыкӧдісны, мый найӧс нимтісны «дзузганъясӧн».
Тшын пуркйис уна дас трубаысь, и рабочӧй посёлокыс вӧлі пыр вӧйӧма сьӧд тшын кымӧр пытшкӧ.
И завод стенъяс, и рабочӧйяслӧн керкашойяс — ставыс вӧлі сьӧд, быдлаын куйліс кыз са слӧй.
Со мыйла Бакулысь тайӧ юкӧнсӧ нимтісны Сьӧд карӧн.
Сэтшӧм жӧ сьӧд да шуштӧм вӧлі рабочӧйяслӧн керка пытшкӧсъясыс.
Ӧшиньӧ пырліс са, да ещӧ кухняясас да жыръясас тшынӧдісны нефтянӧй горелкаяс: на вылын пулісны сёян, найӧ жӧ шонтылісны оланіннысӧ.
Горелкаяс вӧсна квартираясын вӧлі карасин вузалан лавкаясын кодь дука.
Тшыныс да мусир дукыс эз сетлы спокой ставныслы, коді тані оліс, ни уджаланінын, ни гортын, ни ывлаын.
Тшынысла йӧзсӧ пыр кызӧдіс, найӧ тшӧкыда висьлісны.
Со кутшӧм вӧлі сійӧ, Сьӧд карыд!
3. Ӧні, Сӧвет власьт дырйи, тані ставыс вежсис.
Стрӧитісны центральнӧй отоплениеа югыд керкаяс, кухняясӧ нуӧдісны газ.
Заводъяс, школаяс да клубъяс — ставыс тані выльӧн стрӧитӧм.
Ми пырим клубӧ.
Сійӧ вӧлі настӧящӧй двореч.
Стенъяссӧ кышӧма мраморӧн, сэні ӧшалӧны мича картинаяс.
Паркетнӧй джоджыс дзирдалӧ.
Улӧсъяссӧ кышӧма бархатӧн.
— Ӧні тшын оз мешайт рабочӧйяслы овны, — шуис миянӧс колльӧдысь. — Аддзанныд, сынӧдыс дзик сӧстӧм.
Ми петім клубысь да мӧдӧдчим посёлокӧд.
Ӧтилаын москисӧ вӧлі потшӧма.
Таті выльӧн вевттисны асфальтӧн, и машина рӧвняйтіс да шыльӧдіс сійӧс сьӧкыд катокӧн.
Пӧсь сьӧд асфальт кӧдзаліс, чорзис, а недыр мысти сы вывті позьӧ нин вӧлі ветлӧдлыны.
Асфальтсӧ вӧчисны мусирысь.
Мусирысь вӧчисны и маслӧ, кодӧн мавтӧны машинаяс, медым чинтыны сійӧ частьяслысь трение.
Машина пытшкӧсын сотчис карасин да нуис сійӧс пӧсь сьӧд моски кузя.
Карасинсӧ вӧчисны мусирысь жӧ.
Миян юр весьтті выліті лэбис самолёт.
Улича кузя муніс автобус.
Самолётлӧн да автобуслӧн моторъясыс уджалӧны бензин вылын.
Миян дорті, мачӧн ворсігтыр, котӧртіс детинка.
Магазинын воссис ӧдзӧс и сэтысь ӧвтыштіс духи дукӧн.
И бензин, и мач, и лӧз краска, кодӧн вӧлі краситӧма мачсӧ, и духи, и автобус шинаяс, и мастика, кодӧн мавтӧны паркет, и ещӧ уна мукӧд коланаторъяс вӧчӧны мусирысь.
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧмӧн вӧлі Сьӧд карыс войдӧр да кутшӧмӧн лои Сӧвет власьт дырйи?
2. Мый вӧчӧны мусирысь Сьӧд карса заводъясын?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чугун, емдон да кӧрт @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 75-79}
Чугун, емдон да кӧрт.
1. Дедлӧн вӧлі кӧрӧбка, кӧні сійӧ видзлывліс винтикъяс, кнопкаяс, гайкаяс, бритва лезвиеяс, озысь, свинеч торъяс да быд сикас мукӧд металлическӧй посни кӧлуй.
Кор школаын кутім велӧдны металлъяс, велӧдысь тшӧктіс челядьлы вайны классӧ кӧрт, емдонысь да чугунысь вӧчӧм предметъяс.
Коля юаліс дедыслысь, оз-ӧ позь босьтны кӧрӧбкасьыс тайӧ металлъясысь вӧчӧм посни кӧлуйсӧ.
— Бӧрйы, мый тэныд колӧ, — вочавидзис дед.
Коля босьтіс сэтысь разнӧй винтикъяс, колесикояс, гайкаяс.
Видзӧдліс на вылӧ дедыс, ӧтарӧ-мӧдарӧ довкйӧдлыштіс юрнас да шуӧ:
— Тэ, Коля, босьтін уна ковтӧмтор.
Ӧд видзӧдӧм серти кӧрттӧ, емдонтӧ да чугунтӧ мукӧд дырйи сьӧкыд торйӧдны мукӧд металлъясысь.
— А кыдзи нӧ найӧс тӧдмавны? — юаліс Коля.
— Колӧ видлыны магнитӧн, — вочавидзис дед.
Аслас шкапысь дед босьтіс магнит да кутіс сійӧн инмӧдчавны металлысь вӧчӧм торъясас.
Коля казяліс, мый на пиысь ӧткымынъяс кыссьӧны магнитланьыс, сибдӧны сы бердӧ, а мукӧдъясыс куйлӧны кӧрӧбкаас.
Дед торйӧдіс ставсӧ, мый вӧлі сибдӧ магнит бердас, да шуӧ:
— Со тайӧс тэныд, Коля.
Тані сӧмын кӧрт, емдонысь да чугунысь вӧчӧмторъяс — мукӧд пӧлӧсъяс абуӧсь.
Тадзи Коля тӧдмаліс, мый кӧрт, емдон да чугун сибдӧны магнит бердӧ.
2. Вӧчӧй некымын опыт кӧртӧн, емдонӧн да чугунӧн.
1 опыт.
Босьтӧй чугун тор, пуктӧй сійӧс мӧлӧт вылӧ, а мӧд мӧлӧтӧн чугунас ёна кучкӧй.
Тадзи жӧ вӧчӧй кӧрт тувйӧн.
Чугун жугалас торпыригӧдз — сійӧ рӧшкыд.
Кӧрт оз чегъясь, а лямалӧ — сійӧ абу рӧшкыд; сійӧс позьӧ дорны.
Стальсӧ позьӧ жӧ дорны, но кӧртысь омӧльджыка.
2 опыт.
Босьтӧй емдонысь вӧчӧм пурт да чугун тор.
Гижтӧй наӧн кӧрт тор кузя.
Кӧрт вылысь аддзанныд визь, сы вӧсна мый емдонысь да чугунысь сійӧ небыдджык.
Стальыс овлӧ разнӧй сорта.
Ӧткымын сортъяс зэв чорыдӧсь да найӧн обработайтӧны мукӧд металлъяс да изъяс.
3 опыт.
Босьтӧй емдонысь вӧчӧм пружина да чуньясӧн топӧдӧй кык помӧдыс.
Сійӧ топалас.
Лэдзӧй пружинасӧ — сійӧ веськалас да лоӧ важ кодьыс.
Стальлӧн уна сорт упругӧйӧсь, та вӧсна пружинаяссӧ век вӧчӧны емдонысь.
Кӧрт да чугун абу упругӧйӧсь, наысь пружина оз позь вӧчны.
4 опыт.
Босьтӧй кӧртысь вӧчӧм пластинка либӧ проволока да видлӧй найӧс кусыньтны.
Тайӧс ті верманныд вӧчны: кӧрт кокниа куснясьӧ.
Чугун кусыньтны оз позь.
3. Чугун, кӧрт да емдон вӧчӧны кӧрт рудаысь.
Мукӧддырйи рудаыс куйлӧ му веркӧссянь матын да перйӧны сійӧс восьса паськыд гуясын — карьеръясын.
Тшӧкыда рудаыс овлӧ зэв чорыд.
Жугӧдны сійӧс лӧмӧн либӧ киркаӧн сьӧкыд, сы вӧсна рудасӧ взрывайтӧны.
Кор взрыв кежлӧ ставсӧ дасьтӧма, кылӧ кӧлӧкӧлӧ троньӧдӧм шы.
Рабочӧйяс петӧны карьерысь да дзебсьӧны сайӧдӧ.
Грымӧбтӧ взрыв.
Сы местаӧ артмӧ дрӧбалӧм руда чукӧръяс.
Кор взрывъясыс помасьӧны, рабочӧйяс лэччӧны карьерӧ.
Машина-экскаваторъяс заводитӧны сӧвтны рудасӧ вагонъясӧ либӧ грузӧвӧй машинаясӧ (51 рис.).
Мукӧддырйи рудаыс куйлӧ пыдын муын.
Сэки сійӧс перйӧм могысь стрӧитӧны шахтаяс.
СССР-ын кӧрт рудаыс эм Уралын, Украинаын, Сибырын да Казахстанын.
Сӧветскӧй учёнӧйяс зэв уна кӧрт руда аддзисны Курскӧй обласьтысь.
4. Кыдзи рудаысь артмӧ чугун?
Заводын, быттьӧ башняяс, сулалӧны доменнӧй пачьяс.
Домнаыслӧн джудждаыс — дас-дас вит судта керкалӧн кодь.
Доменнӧй пачсӧ тэчӧма огнеупорнӧй кирпичьясысь да кышӧма емдон листъясӧн (52 рис.).
Домна вылӧ дугдывтӧг кайӧны руда да кокс тыра тележкаяс.
Рудасӧ да кокссӧ сӧвтӧны домнаӧ слӧйӧн-слӧйӧн (53 рис.).
Улісяньыс домнаӧ дугдывтӧг пӧльтӧны сӧстӧм пӧсь сынӧд, медым коксыс бурджыка сотчис.
Домнаын сэтшӧм жар, мый сэні весиг из сылӧ, лоӧ кизьӧрӧн.
Пач улі юкӧнас температура овлӧ 1700—1800 градусӧдз.
Видзӧдлыны кӧ домна пытшкӧ ичӧтик ӧшинь пыр, тыдалӧ, кыдзи сэні жваркйӧ-пуӧ дон масса.
Сылӧм массаыс визувтӧ домна пыдӧсӧ.
Кор сійӧ чукӧрмас уна, пач уліас восьтӧны розь.
Пырысьтӧм-пыр жӧ тыдовтчӧ яръюгыд, гӧрд би киньясӧн резысь шор.
Кажитчӧ, мый тайӧ визувтӧ кизьӧр би.
Збыль вылас тайӧ сывдӧм металл — чугун.
Домнаысь би шор визувтӧ зэв ыджыд кӧшӧ, кодӧс сувтӧдӧма кӧрт туйвывса тележка вылӧ (54 рис.).
Сывдӧм чугун тыра кӧшсӧ рельсъяс кузя нуӧны машинаяс дорӧ, кодъяс кисьталӧны сійӧс формаясӧ.
Формаясын чугун кӧдзалӧ да чорзьӧ.
Но тшӧкыдджыка чугунсӧ нуӧны мукӧд пачьяс дорӧ, кодъясын чугунысь сывдӧны емдон да кӧрт.
5. Чугунысь вӧчӧны машина частьяс да хозяйственнӧй кӧлуй — скӧвӧрӧдаяс, утюгъяс, пачьяс.
Стальысь вӧчӧны станокъяс, машинаяс, рельсъяс да с. в.
Сыысь вӧчалӧны инструментъяс да быд сикас кӧлуй: вурсян емъяс, гижан перӧяс, пуртъяс, ножичьяс, пилаяс, черъяс.
Кӧртысь вӧчӧны кӧрт тувъяс, ведраяс, воръяс, керка вевттьӧм вылӧ листъяс, водосточнӧй трубаяс.
Юалӧм да уджъяс.
1. Тэчӧй чукӧрӧ разнӧй металлическӧй посни кӧлуй: конторскӧй скрепкаяс, кнопкаяс, булавкаяс, кӧрт тувъяс, монетаяс, ученическӧй перӧяс, жӧч торъяс, чугун торъяс, лемень, свинеч, озысь торъяс да с. в.
Магнит отсӧгӧн торйӧдӧй чугунысь, кӧртысь да емдонысь вӧчӧм предметъяс.
2. Орччаӧдӧй ӧта-мӧдыскӧд чугун, кӧрт да емдон.
3. Кыдзи перйӧны кӧрт руда?
4. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй местаяс, кӧні перйӧны кӧрт руда.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контур карта вылын.
5. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй чугун, кӧрт да емдон торъяс либӧ тайӧ металлъясысь вӧчӧм посни предметъяс.
6. Гижӧй словарикӧ: магнит, карьер, доменнӧй пач.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Алюминий @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 80}
Алюминий.
Сӧстӧм лемень — еджыд рӧма эзысьӧн лӧсталысь металл.
Сійӧ пӧшти куим пӧв кокни кӧрт серти, небыдджык сыысь да кокниа куснясьӧ.
Алюминий оз сім.
Сы пыр зэв бура мунӧ электрическӧй ток.
Мукӧд металлъяскӧд леменьлӧн сплавъяс пӧшти сэтшӧм жӧ чорыдӧсь да крепыдӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны медбур сорта емдоняс.
Тайӧ сплавъяссьыс вӧчӧны предметъяс, кодъяслы колӧ лоны крепыдӧн да кокниӧн.
Алюминийлӧн торйӧн уна сплавъяс мунӧны самолётъяс стрӧитӧм вылӧ, электрическӧй проводъяс вӧчӧм вылӧ, машина частьяс, гортса дозмук вӧчӧм вылӧ.
Медпервойысь леменьсӧ йӧз пӧлучитісны эз зэв важӧн: сё кымын во сайын.
Алюминийсӧ перйыны вӧлі сьӧкыд, та вӧсна сійӧ вӧлі зэв дона.
Войдӧр тайӧ металлсӧ видзлісны сӧмын украшениеяс вӧчӧм вылӧ.
Природаын сӧстӧм лемень оз паныдасьлы, сійӧс перйӧны рудаысь.
Миян канму зэв озыр алюминиевӧй рудаясӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Алюминий орччаӧдӧй кӧрткӧд рӧм, дзирдалӧм, чорыдлун, куснясьӧм серти.
2. Мыйысь пӧлучайтӧны лемень?
3. Мый вылӧ мунӧны лемень да сылӧн сплавъяс?
4. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй леменьысь да сылӧн сплавъясысь вӧчӧмторъяс.
5. Полезнӧй ископаемӧй карта вылын корсьӧй местаяс, кӧні перйӧны алюминиевӧй рудаяс.
Пасйӧй найӧс СССР-лӧн контур карта вылын.
6. Гижӧй словарикӧ: сплав.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миян местностьса мупытшса озырлунъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 80}
Миян местностьса мупытшса озырлунъяс.
(Классын да гортын самостоятельнӧй удж вӧчӧм вылӧ уджъяс.)
1. Природоведение уголокӧ лӧсьӧдӧй коллекция мупытшса озырлунъясысь, кодъясӧс перйӧны тіян местностьын.
2. Природоведение кузя тетрадьӧ гижӧй сы йылысь, кыдзи тіян местностьын перйӧны, переработайтӧны да используйтӧны кутшӧмкӧ ӧти полезнӧй ископаемӧй.
3. Природоведение уголокӧ лӧсьӧдӧй коллекция мупытшса озырлунъясысь, кодъясӧс вайӧны тіян районӧ мукӧд местаясысь.
4. Тӧдмалӧй, кытысь вайӧны тіян районӧ мупытшса озырлунъяс.
Пасйӧй тайӧ местаяссӧ СССР-лӧн контур карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Мупытшса озырлунъяс» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 81}
«Мупытшса озырлунъяс» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм мупытшса озырлунъяс перйӧны тіян местностьын?
Кыдзи найӧс перйӧны, переработайтӧны, используйтӧны?
(Висьталінныд используйтӧй чукӧртӧм коллекцияяс.)
2. СССР-лӧн карта вылын петкӧдлӧй местаяс, кӧні перйӧны кӧрт руда, из шом, мусир, сов.
3. Висьталӧй гранит йылысь татшӧм план серти: 1) кӧні паныдасьлӧ природаын;
2) мыйясысь артмӧма;
3) кытчӧ мунӧ;
4) мыйла да кыдзи жугласьӧ;
5) мый артмӧ жугласьӧм бӧрас гранитысь.
(Висьталінныд используйтӧй коллекцияяс.)
4. Орччаӧдӧй лыа да сёй.
5. Висьталӧй, мыйысь да кыдзи вӧчӧны стеклӧ, кирпич.
6. Висьталӧй извесьт изъяс йылысь татшӧм план серти: 1) кутшӧмӧсь овлӧны;
2) кыдзи торйӧдны извесьт изъяссӧ мукӧд изъясысь;
3) кӧні паныдасьлӧ природаын;
4) кытчӧ мунӧны?
(Висьталінныд используйтӧй коллекция.)
7. Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый ті тӧдмалінныд сёян сов йылысь.
8. Гӧтӧвитӧй трунда, из шом да мусир йылысь висьтъяс.
(Висьталінныд используйтӧй коллекцияяс.)
9. Лыддьӧдлӧй тіянлы тӧдса металлъяс.
10. Висьталӧй чугун, емдон, кӧрт, лемень йылысь; мый вӧчӧны тайӧ металлъяссьыс?
11. Кыдзи сывдӧны кӧрт рудаысь чугун?
12. Лыддьӧй «Мупытшса озырлунъяс» тема кузя словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый на улын гӧгӧрвосьӧ.
==ПРИРОДАЫН ВА
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природаын да морт олӧмын валӧн тӧдчанлун @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 82}
Природаын да морт олӧмын валӧн тӧдчанлун.
Мӧвпыштлӧй, мый эськӧ лои тіян местностьса природаын, сэтысь кӧ дзикӧдз быри ва.
Кӧні абу ва, сэні абу и олӧмыс.
Жырса быдмӧг кӧ ньӧти огӧ киськалӧй, сійӧ косьмас.
Турун, пуяс, пемӧсъяс оз вермыны овны ватӧг.
И морт ватӧгыд кулас жӧ.
Мортлы колӧ ваыд оз сӧмын юӧм вылӧ да сёян пуӧм вылӧ.
Ваӧн ми мыссям, сэні песлалам белльӧ.
Сійӧ колӧ оланінъясын да общественнӧй зданиеясын, уличаяс вылын сӧстӧмлун кутӧм могысь.
Ва вывті морт ветлӧдлӧ пыжъясӧн да паракодъясӧн, нуӧ прӧдукта да машинаяс, кылӧдӧ вӧр.
Ва бергӧдлӧ машинаяс, кодъяс вӧчӧны электрическӧй ток.
Ваыс колӧ фабрикаяслы, заводъяслы да кӧрт туйяслы.
Природаын ваыс зэв уна.
Сійӧ быдлаын: суша веркӧс вылын, океанъясын, саридзьясын, тыясын да юясын; му пытшкын; му весьтын сынӧдын.
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс валӧн морт олӧмын?
2. Кытчӧ йӧзыс видзӧны васӧ тіян местностьын?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Войвыв Йиа океанса саридзьяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 83-87}
Войвыв Йиа океанса саридзьяс.
1. Ті тӧданныд нин, мый войвывсянь миян канмунымӧс кытшалӧ Войвыв Йиа океан.
Ачыс «ледовитӧй» нимыс петкӧдлӧ, мый сійӧ кӧдзыд.
Тані овлӧ зэв кузь кӧдзыд тӧв да дженьыд гожӧм.
Гожӧмын шондіыс шонтӧ омӧля.
Весиг июльын мукӧд дырйи усьлӧ лым.
Океанлӧн ыджыдджык юкӧныс во гӧгӧр чӧж тупкысьӧма йиясӧн.
Войвывса дженьыд гожӧм чӧжӧн найӧ оз удитны сывны.
Медым мунны паракодъяслы Ледовитӧй океан кузя, тшӧкыда ковмывлӧны ледоколъяс.
Тайӧ зэв гырысь да ён суднояс, кодъяс вермӧны жугӧдлыны йи.
Сӧвет Союзын стрӧитӧма мирын первой атомнӧй ледокол «Ленин» (55 рис.).
Тайӧ ледоколыс вермӧ дыр плавайтны вадорӧ ломтасла матыстчывтӧг.
Суднояслӧн ломтасыс — мусир либӧ из шом.
Ледокол «Ленин» уджалӧ аслыспӧлӧс, атомнӧй ломтас вылын.
Суткинас сылы колӧ сӧмын 45 г татшӧм ломтасыс — сы мында, мыйта тӧрӧ ӧти истӧг кӧрӧбӧ.
Тайӧ ломтассӧ во чӧж содтӧд босьттӧг ледокол вермас вӧчны му гӧгӧр некымын путешествие!
Войвыв Йиа океанын олӧны саридзса гырысь зверъяс — моржъяс да тюленьяс.
Моржлӧн тушаыс мукӧд дырйи овлӧ 5 м-ӧдз, а сьӧктаыс 2 т-ӧдз.
Моржъяслӧн да тюленьяслӧн кокъясыс мунӧны чери бордлань.
На отсӧгӧн тайӧ пемӧсъясыс зэв бура уялӧны.
Йияс вывті шӧйтӧны еджыд ошъяс.
Найӧ зэв жӧ бура кужӧны уявны.
Ошъяс кыйӧны тюленьясӧс, чери.
Шочиника паныдасьлӧны китъяс — мирын медся гырысь пемӧсъяс.
Китъяс, моржъяс да тюленьяс абу черияс, а млекопитающӧй пемӧсъяс: найӧ оз пуктыны пӧк, а чужтӧны ловъя китпи, моржпи либӧ тюленьпи да вердӧны найӧс йӧлӧн.
Тайӧ пемӧсъясыслӧн кучик улас эм кыз гос слӧй, коді видзӧ найӧс кӧдзыдысь.
Таысь кындзи, ошлӧн эм сук гӧн.
Гожӧмын Войвыв Йиа океанлӧн да сійӧ саридзьяслӧн вадоръясӧ чукӧртчӧны зэв уна каляяс да саридзса мукӧд лэбачьяс.
Найӧ бура уялӧны да суналӧны.
Тайӧ лэбачьясыс сёйӧны чери, рачокъясӧс, саридзса разнӧй посни пемӧсъясӧс.
Поздысьӧны джуджыд кыръя вадоръясӧ.
Мукӧддырйи тані овлӧ сы мында лэбач, мый найӧ вевттьӧны став скалаяссӧ.
Асланыс горзӧмӧн найӧ вевттьӧны саридз гыяслысь шысӧ.
Тайӧ поздысянінъясыс шусьӧны лэбач базарӧн (56 рис.).
Войвыв Йиа океан артмӧдӧ СССР вадорын уна саридз.
2. Карта вылын корсьӧй Баренц саридз, а сы вылысь гӧрд стрелкаяс.
Стрелкаяснас пасйӧма шоныд валысь визувтӧм.
Сійӧ быттьӧкӧ океанын шоныд ю.
Тайӧ ваыс визувтӧ жар муясысь да вайӧ уна шоныд.
Шоныд визулыс шонтӧ Баренц саридзлысь лунвыв юкӧнсӧ да оз сет сылы кынмыны (57 рис.).
Весиг медся кӧдзыд тӧвъясӧ сэні эмӧсь местаяс, кодъяс абу тупкысьӧмаӧсь йиӧн.
Баренц саридз вадорын сулалӧ Мурман кар.
Корсьӧй сійӧс карта вылын.
Сійӧ сулалӧ кынмывлытӧм залив дорын, сылӧн эм кынмывлытӧм порт — карабъяслы сулаланін.
Баренц саридзын олӧ уна чери.
Тані кыйӧны треска, саридзса ёкыш, камбала, сельди да мукӧд чери.
Во гӧгӧр — и гожӧмын и тӧлын — Мурманса портысь петӧны саридзӧ чери кыян суднояс.
Чери тырӧн найӧ воӧны портӧ.
3. Карскӧй саридз куйлӧ Баренц саридзсянь асыввылынджык.
Тайӧ саридзьяссӧ торйӧдӧны Выль Му діяс, кодъяс куйлӧны шоныд визув туй вылын.
СССР-лӧн физическӧй карта вылын тыдалӧ, мый гӧрд визьясыс, кодъясӧн пасйӧма шоныд визувсӧ, Карскӧй саридзӧдз оз воны.
Таысь ті верманныд водзвыв шуны, мый тайӧ саридзыс Баренц саридзысь кӧдзыдджык.
И збыльысь тайӧ сідзи.
Карскӧй саридзын поводдяыс кӧдзыд, вежласьысь.
Арын да тӧлын тшӧкыда овлӧны ён бушковъяс — штормъяс.
Гожӧмыс дженьыд, руа; вель тшӧкыда усьлӧ лым.
Йи заводитӧ сывны сӧмын июньын.
Кара саридз абу сэтшӧм озыр чериӧн, кыдзи Баренц саридз.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын корсьӧй Войвыв Йиа океан, сылысь саридзьяс, Выль Му діяс, Мурманск кар.
Гижӧй налысь нимъяссӧ.
2. Висьталӧй Войвыв Йиа океанын тӧв да гожӧм йылысь.
3. Мыйла колӧны ледоколъяс, мыйӧн тӧдчана «Ленин» ледокол?
4. Мый висьтавсьӧ статьяын Войвыв Йиа океанса лэбачьяс да млекопитающӧйяс йылысь?
5. Мыйла Баренц саридзлӧн лунвыв юкӧныс оз кынмывлы?
6. Кутшӧм чери кыйӧны Баренц саридзын?
7. Мыйла Кара саридз кӧдзыдджык Баренцевоысь?
8. Гижӧй словарикӧ: морж, тюлень, млекопитающӧй пемӧсъяс, шоныд визув, порт, шторм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чери кыян траулеръяс вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 87-88}
Чери кыян траулеръяс вылын.
Быд во зэв гырысь чери чукӧръяс шоныд визув кузя мунӧны Баренц саридз асыввылӧ.
Тані и промышляйтӧны миян чери кыйысьяс.
Черисӧ найӧ кыйӧны тывйысь вӧчӧм зэв гырысь мешӧкъясӧн — тралъясӧн.
Тралсӧ лэдзӧны чери кыян судно — траулер вывсянь ваӧ зэв пыдӧдз.
Гезъяс йылын сійӧ кыссьӧ судно бӧрын пӧшти саридз пыдӧсӧдыс (58 рис.).
Тралӧвӧй мешӧк воссьӧ, и сэтчӧ веськалӧ чери.
Чери тыра тралсӧ лэптӧны судно вылӧ машина отсӧгӧн (59 рис.).
Баренц саридзын кыйӧны уна треска.
Чери вый, кодӧс сывдӧны сыысь, зэв пӧлезнӧй челядьлы.
Тайӧ черилӧн чигыс пӧтӧс.
Черисӧ солалӧны, кынтӧны, коптитӧны либӧ вӧчӧны сыысь кансеръяс.
Быд лун Мурманскысь мунӧны поездъяс, вагон-холодильникъясын нуӧны став Сӧвет Союз пасьтала уна чери да чериысь вӧчӧм кансеръяс.
Юалӧм да задание.
1. Кыдзи кыйӧны Баренц саридзын треска?
2. Гижӧй словарикӧ: трал, траулер.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Атлантика океанса саридзьяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 88-89}
Атлантика океанса саридзьяс.
Рытыввывсянь СССР-ӧс кытшалӧ Балтика саридз, канму лунвылын эм Сьӧд саридз.
Кыкнан саридзыс — Атлантика океанлӧн юкӧнъяс.
1. Балтика саридз ляпкыд.
Унджык юкӧнас джудждаыс оз овлы 100 м-ысь унджык.
Атлантика океаныс лунвылынджык Войвыв Йиа океанысь, и ваыс сэні ёна шоныдджык.
Балтика саридзлӧн шӧр да лунвыв юкӧнъясас тӧлын йиыс пӧшти некор оз овлы.
Сӧветскӧй портъяс, кодъяс сулалӧны саридз лунвыв юкӧнын, уджалӧны во гӧгӧр.
Балтика саридзса портъяс пыр СССР тӧргуйтӧ му шарса уна канмукӧд.
Балтика саридзын эм уна сельди, треска да мукӧд сикас чери.
Сылӧн лунвыв юкӧнас, кӧні саридз пыдӧсыс рӧвнӧй, черисӧ кыйӧны тралъяс отсӧгӧн.
Мукӧд местаясас, кӧні пыдӧсас эмӧсь изъяс, кыйӧны гырысь тывъясӧн.
Тӧлын Балтика саридз вадоръяссянь неылын важысянь кыйӧны йи улысь посни чери — салака.
Чери кыйысьяс вӧчалӧны юкмӧсъяс да сэті вӧйтӧны тыв.
Войдӧр сійӧс кыскывлісны ки помысь.
Сӧвет власьт дырйи тайӧ сьӧкыд уджсӧ кутісны вӧчны машинаяс.
2. Сьӧд саридз джуджыдджык Балтийскӧйысь.
Уна местаын сылӧн джудждаыс овлӧ 2000—2200 м-ӧдз.
Балтика саридзын серти Сьӧд саридзын чериыс этша.
Сьӧд саридзлысь тӧдчана юкӧнсӧ кӧдзыд войвывса тӧвъясысь сайӧдӧны гӧраяс.
Тайӧ миян медся шоныд саридз.
Тӧлын сылӧн кынмывлӧ сӧмын войвыв юкӧныс, Одесса кар дорті, да и сійӧ регыдик кежлӧ.
Пассажирскӧй да грузӧвӧй суднояс Сьӧд саридз кузя ветлӧны во чӧж.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй Балтика да Сьӧд саридзьяслысь нимъяссӧ.
2. Полушариеяс контур карта вылын пасйӧй Ленинградсянь Одессаӧ саридз туй.
3. Став миян саридзьяс пытшкысь кутшӧм саридз медся шоныд да мыйла?
4. Кыдзи кыйӧны чери Балтика саридзын?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс миян канмулы Балтика саридзса портъясӧн?
6. Гижӧй словарикӧ: тыв.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лӧнь океанса саридзьяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 89-90}
Лӧнь океанса саридзьяс.
Лӧнь океан — му шарвывса медся ыджыд океан.
Та вӧсна и шуӧны сійӧс Великӧй океанӧн.
Сӧвет Союз асыввывса вадоръяс дінын сійӧ артмӧдӧ Беринг, Оката да Мупом саридзьяс.
Оката саридз ляпкыдджык мукӧдъясысь.
Беринг да Мупом саридзьяслӧн джудждаыс торъя местаясын овлӧ 4000 м-ысь унджык.
Саридзыс кымын войвылынджык, сымын сійӧ кӧдзыдджык.
Медся кӧдзыдыс — Беринг саридз: вонас 10 тӧлысь сійӧ тупкысьӧма йиӧн.
Оката саридзыс лунвылынджык да та вӧсна шоныдджык: сэні йиыс овлӧ 7 кымын тӧлысь.
Ещӧ лунвылынджык — Мупом саридз.
Куим саридз пытшкын сійӧ медся шоныд.
Ваыс сылӧн кынмывлӧ сӧмын войвыв юкӧнъясас да заливъясын.
Лӧнь океанса саридзьяс озырӧсь чериӧн.
Тані кыйӧны уна лосось, сельди, треска да мукӧд сикас дона чери.
Кансер заводъясын вӧчӧны уна чери кансер да гӧрд пӧк.
Оката да Мупом саридзьясын кыйӧны крабъясӧс.
Вавывса фабрикаясын наысь вӧчӧны чӧскыд кансеръяс.
Беринг саридзын тшӧкыда паныдасьлӧны китъяс.
Найӧс кыйӧны специальнӧй суднояс вывсянь.
Кит яйысь вӧчӧны скӧтлы вердан пызь.
Кит госысь вӧчӧны маргарин, майтӧг, бурдӧдчанторъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижалӧй Беринг, Оката да Мупом саридзьяслысь нимъяссӧ.
2. Куим саридз пытшкысь кутшӧм саридз медся кӧдзыд да кутшӧм медся шоныд, мыйла?
3. Кутшӧм пемӧсъяс олӧны саридзьясын?
4. Кытчӧ мунӧ кит яй да гос?
5. Словарикӧ гижӧй: лосось, краб.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи морт тшӧктіс ваӧс уджавны @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 90-93}
Кыдзи морт тшӧктіс ваӧс уджавны.
Быдӧн, кодлы ковмыліс ваявны ведраясӧн ва, тӧдӧны, кутшӧм сійӧ сьӧкыд.
Аслас сьӧкта вӧснаыс сійӧ визувтӧ вывтасджык местаясысь увтасінъясӧ.
Визувтысь ва туй вылӧ кӧ сувтӧдны кӧлеса (60 рис.), ваыс сійӧс кутас бергӧдлыны.
Тайӧ кӧлесасӧ позьӧ йитны гӧгрӧс изъяскӧд — изкияскӧд, кодъяс нянь тусь изӧны пызьӧ.
Тадзи морт важысянь васӧ уджӧдіс мельничаясын.
Ӧні ва отсӧгӧн уджалӧны машинаяс, кодъяс сетӧны электровын.
Тайӧ машинаясыс сулалӧны гидроэлектростанцияясын.
«Гидро» — сійӧ лоӧ «ва».
Гидроэлектростанцияясын электровыныс артмӧ усьысь ваӧн вӧчӧм уджысь.
Ва, кодӧс вылӧ лэптӧма плӧтинаӧн, аслас сьӧктаӧн личкӧ машина кӧлеса вылӧ. Тайӧ машинаыс шусьӧ турбинаӧн.
Зэв ыджыд давление улын турбина кӧлеса бергалӧ.
Турбинаыс бергӧдлӧ мукӧд машинаяс — генераторъяс, кӧні и артмӧ электрическӧй токыс (61 рис.).
Ыджыд Октябрся социалист революцияӧдз миян вӧлі зэв этша электрическӧй станция.
В. И. Ленин индӧд серти вӧлі лӧсьӧдӧма Рочмуӧс электрифицируйтӧм кузя план да заводитӧма стрӧитны выль станцияяс.
Медводдза гидростанциясӧ вӧлі стрӧитӧма Волхов ю вылын 1926 воын.
Сёрӧнджык вӧлі стрӧитӧма зэв гырысь электростанцияяс Днепр, Волга, Об, Иртыш, Ангара да СССР-са мукӧд юяс вылын.
Найӧ сетӧны электровын, коді проводъяс кузя мунӧ каръясӧ да бергӧдлӧ заводъясын да фабрикаясын станокъяс, новлӧдлӧ метрополитенса поездъяс, троллейбусъяс да трамвайяс, югдӧдӧ уличаяс (62 рис.) да керкаяс, используйтсьӧ бытӧвӧй приборъясын: пылесосъясын, песласян машинаясын, холодильникъясын, плиткаясын, чайникъясын да с. в.
Гырысь станцияяс кындзи, миян канмуын стрӧитсьӧны уна шӧркодь да посни электростанцияяс (63 рис.).
Негырысь колхознӧй электростанцияяс югдӧдӧны колхозникъяслысь керкаяс, бергӧдлӧны вартан машинаяс, идзас шыран да видз-му овмӧсса мукӧд машинаяс, качайтӧны водопроводлы ва.
Ӧткымын школаяс стрӧиталӧны аслыныс ичӧтик гидроэлектростанцияяс шоръяс да негырысь юяс вылын.
Тайӧ станцияяссяньыс проводъяс кузя токыс локтӧ школа зданиеӧ.
Пемдӧм бӧрын ломзьӧны лампочкаяс став классъясас, кабинетъясын да мастерскӧйясын.
Юалӧм да уджъяс.
1. Кыдзи морт уджӧдӧ ваӧс?
2. Труд урокъяс вылын, «Кужысь кияс» кружокын либӧ гортын вӧчӧй ва кӧлесалысь модель.
Тулыснас шор вылын вӧчӧй плӧтина, медым вылісянь визувтысь ваыс кутіс бергӧдлыны ва кӧлесалысь модель.
Плӧтина дорӧ сувтӧдӧй электростанциялысь макет.
Сійӧс позьӧ вӧчны пӧвторъясысь либӧ сёйысь.
Тасянь бедьторъяс йылын нюжӧдӧй сунис — электрическӧй проводъяс.
3. Гижӧй словарикӧ: электровын, электрификация, гидроэлектростанция, турбина, генератор, плӧтина.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Асыввыв Европаса шыльыдінса юяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 93}
Асыввыв Европаса шыльыдінса юяс.
Асыввыв Европаса шыльыдін вывті визувтӧ уна ю.
На пӧвстын медся ыджыдыс — Волга.
Сійӧ усьӧ Каспий саридзӧ.
Сьӧд саридзӧ усьӧ мӧд зэв ыджыд ю — Днепр, Азов саридзӧ — Дон.
Заданиеяс.
1. Карта вылын корсьӧй Волга, Днепр, Дон.
Гижӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контур карта вылын.
2. Корсьӧй карта вылын Волгалысь ю вожъяс — Кама да Ока, тӧдмалӧй, кодыс на пиысь веськыдладорса да кодыс шуйгаладорса.
Гижӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контур карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Волга @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 93-98}
Волга.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын виж рӧмӧн петкӧдлӧма Валдай вывтас.
Сылӧн мылькъяс пӧвстын эм уна ты да нюр.
Ӧти нюр вылын, Волгино-Верховье сикт дорын, сулалӧ неыджыд пу стрӧйба.
Сы пытшкын эм метр джуджда кымын юкмӧс.
Юкмӧс пыдӧсысь тюргӧ-петӧ ыджыд ключ, кодӧс лыддьӧны Волга ю заводитчанінӧн (64 рис.).
Войдӧрсӧ Волга визувтӧ муртса тӧдчана шорӧн.
Муртса тӧдчыштӧ векньыдик шор,
Сэн Валдайын бур туй сійӧ босьтӧ.
Ӧдва кылан тэ тёльгӧмсӧ, кор
Шорыс писькӧдчӧ изъясыс костӧд.
Боксьыс лыасӧ мыськалігмоз,
Сійӧ виччысьтӧг вошлӧ куст пиӧ.
Ичӧт шорыс ӧд оз на тӧд, оз,
Мый сэн, водзынджык виччысьӧ сійӧс.
Кымын верст вуджас шор, сёльгигтыр,
Кутшӧм мытшӧдъяс венас на эстӧн,
Кымын ю сыкӧд ӧтувтас сыв,
Кымын бергалас каля сы весьтын.
Кымын кольӧ и тулыс, и ар,
Кымын гы сылӧн веркӧсӧ сӧлас.
Лыбас-кыпӧдчас кымын выль кар
Сылӧн крут, мича вадоръяс пӧлӧн.
Вочасӧн Волга паськалӧ.
Волга кузя ветлӧны пассажирскӧй теплоходъяс да грузӧвӧй суднояс — баржаяс (65 да 66 рис.).
2. Волга вылын Симбирск карын чужис да оліс челядь дырйиыс Владимир Ильич Ленин.
Революционеръяс ассьыныс овнысӧ пырджык вежлывлісны.
Владимир Ильичлӧн настӧящӧй овыс Ульянов.
Ленин ним кузя Волга вылын Симбирск карлы вӧлі сетӧма Ульяновск ним.
3. Лӧсьыд кывтны Волга кузя теплоходӧн мича гожся лунӧ!
Кутшӧм вынӧн да тэрмасьтӧг сійӧ визувтӧ!
Кутшӧм мичаӧсь яръюгыд шонді югӧр улын вадоръясыс!
Быдлаын, кытчӧ кӧть он видзӧдлы, кыссьӧны помасьлытӧм муяс, кокньыдик тӧвруысь копрасьӧны воысь шепъяс, шувгӧны вӧръяс, шыльквидзӧны веж видзьяс, кӧні быдмӧ сук турун.
Тадзи кольӧ и лун, и мӧд, и коймӧд...
Но юыс кежӧ лунвылӧ, и гӧгӧр ставыс вежсьӧ.
Куйбышев кар бӧрын веськыд вадорас кӧнсюрӧ тыдалӧны на вӧръяс, но шуйгаладорас шоча аддзан весиг ӧтка путор.
Кор бӧрӧ кольӧ Волгоград, кыкнан вадорас помтӧг кыссьӧ гажтӧм степ, кӧні тыдалӧ сӧмын шондіӧн сотӧм руд косьмӧм турун.
Муыс потласьӧма косысла.
Тані зэрлывлӧ шоча.
Тулысын, лым сылӧм бӧрын, ваыс тырмӧ на.
Но мыйӧн сӧмын пуксяс гожӧм, кутасны косьмыны ӧта-мӧд бӧрся юяс, ямӧны прудъяс.
А ватӧг оз вермыны овны быдмӧгъяс.
Ещӧ лунвылынджык, Астраханьлань матӧджык, он аддзы гӧрӧм мутор.
Кыкнан вадорас, кӧть кытчӧ он видзӧдлы, сӧмын лыа да сёй.
Сӧмын азым ыжъяс корсялӧны лыа мылькъяс пӧвстын виж турун кустъяс.
И жарысла да ватӧмысла мучитчысь тайӧ муясыс пӧлӧн дыша да тэрмасьтӧг визувтӧ Волга.
Сійӧ вермис эськӧ пӧттӧдзыс юктавны уна миллион гектар муяс, видзьяс, садъяс да град йӧръяс.
Но Волга визувтӧ водзлань.
Ассьыс свежӧй сӧстӧм васӧ сійӧ нуӧ веськыда Каспий саридзӧ.
Мӧвпыштлӧй: позьӧ-ӧ миритчыны, медым зэв паськыд муяс, кыті визувтӧ Европаса зэв паськыд ю, колисны ватӧг да пӧрисны овтӧминӧ, кӧні нинӧм оз быдмы?
Дерт, оз!
И сӧвет йӧз, Коммунист партия веськӧдлӧм улын, смела босьтчисны Волга выль ног лӧсьӧдӧмӧ.
4. Медым Волга васӧ используйтны электровын пӧлучитӧм да муяс, видзьяс, садъяс да град йӧръяс кӧтӧдӧм вылӧ, великӧй роч ю вылӧ стрӧитісны зэв гырысь плӧтинаяс.
На пиысь ӧтикӧс стрӧитӧма Куйбышев карсянь неылӧ, мӧдӧс — Волгоград кар дорӧ.
Плӧтинаяс дорын артмисны зэв гырысь водохранилищеяс.
Например, Куйбышевскӧй водохранилищелӧн кузьтаыс 600 сайӧ километр да пасьтаыс 40 километр.
5. Плӧтинакӧд орччӧн стрӧитӧма зэв гырысь гидроэлектростанцияяс (дженьыда — ГЭС).
Куйбышев да Волгоград дінын ГЭС-яс кындзи, Волга вылын водзынджык вӧлі стрӧитӧма нёль ыджыд плӧтина да электростанция (67 рис.).
Медым бура гӧгӧрвоны, кутшӧм гырысьӧсь машинаясыс, кодъяс вӧчӧны электровын медся гырысь волжскӧй ГЭС-ясын, орччаӧдӧй найӧс керкалӧн ыдждакӧд (68 рис.).
6. Плӧтинаяс кыпӧдісны Волга валысь уровеньсӧ.
Сійӧ лои тӧдчымӧн джуджыдджык да гожӧмын ӧні некӧн ляпкыдінъяс оз овлыны.
Ю кузя вермӧны ветлӧдлыны грузӧвӧй да пассажирскӧй суднояс.
Нуны грузъяс ю кузя ёна донтӧмджык кӧрт туй кузя серти.
Волга кузя нуӧны вӧр, мусир, нянь, сов, автомобильяс, тракторъяс, видз-му овмӧсса машинаяс да уна мукӧд пӧлӧс грузъяс.
Юалӧм да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын краситӧй Валдай вывтас; гижалӧй сылысь да Волга пӧлӧн сулалысь каръяслысь нимъяссӧ.
2. Кутшӧм пӧльза сетӧны волжскӧй водохранилищеяс?
3. Гижӧй словарикӧ: водохранилище.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Днепр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 99-102}
Днепр.
1. Днепр — ыджда серти мӧд ю, коді визувтӧ Асыввыв Европаса шыльыдін кузя.
Сійӧ заводитчӧ Валдай вывтасса неыджыд нюрсянь.
Первойсӧ Днепр визувтӧ ичӧтик юӧн ляпкыдик вадоръяс костӧд, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн, нюръясӧн.
Ю вожъяс ӧтлаасьӧм бӧрын сійӧ вочасӧн паськалӧ.
Шӧр течениеын Днепрыс визувтӧ паськыд ковтыс кузя.
Сылӧн веськыд вадорыс кыръя, торйӧн нин Киев кар дорын.
Улыс течениеын ю руслоыс торъявлӧ уна лыда вожъяс вылӧ — протокъяс вылӧ.
Паськыд ковтысын ӧткымынлаын артмӧмаӧсь нюръяслӧн участокъяс.
Миян знаменитӧй писатель Н. В. Гоголь тайӧ ю йывсьыс гижліс со мый.
«Днепр шензьӧдана мича лӧнь поводдя дырйи, кор тэрмасьтӧг да паськыда нуӧ ассьыс уна васӧ вӧръяс да гӧраяс пыр.
Оз вӧрышт ни шы оз сет.
И кажитчӧ, быттьӧ ставнас сійӧс вӧчӧмаӧсь стеклӧысь, и быттьӧ кельыдлӧз зеркальнӧй туй, помтӧм паськыд да помтӧм кузь, чукльӧдлӧ-мунӧ веж мирті.
Днепр шензьӧдана мича и гожся шоныд войӧ, кор ставыс узьӧ — и морт, и звер, и лэбач.
Кодзувъяс сотчӧны да дзирдалӧны мир весьтын и ставныс ӧтпырйӧ тыдалӧны Днепрын.
А кор енэжті, быттьӧ гӧраяс, мӧдӧдчасны лӧз кымӧръяс, сьӧд вӧрыс шатласьӧ вужйӧдзыс, дубъяс трачкакылӧны, чардби, коді сявкнитлӧ кымӧръяс костын, ӧтпырйӧ югдӧдӧ мирсӧ ставнас — сэки Днепрыс страшнӧй!
Зэв гырысь гыяс грымакылӧны-швачӧдӧны гӧраясӧ да дзирдалігтыр да ойзігтыр котӧртӧны бӧр, и бӧрдӧны-лимзалӧны кӧнкӧ ылын».
2. Днепр ю йывсянь Сьӧд саридзӧдз, кытчӧ Днепрыс усьӧ, 2000-ысь унджык километр.
Юас ваыс уна, но сьӧкыд вӧлі сэті кывтны-катны.
Суднояслы ветлыны мешайтісны косьяс — зэв гырысь изъяс, кодъяс чурвидзисны ю пыдӧссянь (69 рис.).
1928 во заводитчигкежлӧ Днепр вадоръясӧ воисны сӧвет йӧз, медым кӧртвомавны сылысь визув васӧ да тшӧктыны уджавны морт вылӧ.
Тайӧс вӧчны эз вӧв кокни.
Ковмис стрӧитны плӧтина — пӧшти километр кузьта джуджыд каменнӧй стен.
Весиг косінын кыпӧдны татшӧм стенсӧ сьӧкыд, а сійӧс стрӧитісны ю вомӧн, кодлӧн ваыс оз сулав ӧти местаын.
Уджъясыс мунісны вештӧм ю пыдӧсын.
Кыдзи нӧ Днепрсӧ вештісны тайӧ местасьыс?!
Ӧд сӧмын мойдкывйын позьӧ тшӧктыны: «Юӧй, вешйы!»
Со кыдзи тайӧс вӧчисны.
Юыслысь юкӧнсӧ кытшалісны стенъясӧн — перемычкаясӧн.
Вына насосъяс перемычкаясӧн кытшалӧминсьыс васӧ кыскисны.
Ю пыдӧсыс тыдовтчис, и сэні уджалісны кос вадорын моз (70 рис.).
Но юыс вермис кырӧдны перемычкасӧ, пӧдтыны йӧзсӧ да машинаяссӧ!
И вӧвлі случай, кор ваыс писькӧдчыліс да ойдӧдліс косьмӧминсӧ.
Йӧзыс муртса удитісны петны да кыскыны машинаяссӧ.
Лэдзисны водолазъясӧс тӧдмавны, мый лои.
Вӧлӧмкӧ, юыс кырӧдӧма перемычка улӧдыс 10 квадратнӧй метр пасьта зэв паськыд розь.
Сьӧкыдпырысь дӧмисны тайӧ кырӧдӧминсӧ идзас тыра мешӧкъясӧн да изъясӧн да бара кутісны качайтны сэтысь васӧ.
Кызь сизим лун чӧж ковмис дзоньтыны сійӧс, мый юыс вӧчис ӧти часӧн.
3. Йӧзлӧн уджыс эз вош.
Дас судта керка джуджда паськыд плӧтина нюжӧдчис вадорсянь вадорӧдз.
Плӧтина вывті ветлӧны йӧз и автомобильяс, быттьӧ улича кузя.
Колӧ дас вит минут, медым мунны плӧтина ӧти помсянь мӧд помӧдз.
Веськыд вадор пӧлӧн кольӧма юлы визувтанін.
Татчӧ визувтӧ юыс.
Зэв гырысь трубаясӧд сійӧ воӧ турбинаясӧ да бергӧдлӧ найӧс.
Турбинаясыс бергӧдлӧны машинаяс, кӧні артмӧ электрическӧй ток.
Плӧтинаыс ёна кыпӧдіс Днепрлысь васӧ да ойдӧдіс косьяссӧ.
Днепр кузя кутісны вермыны ветлӧдлыны суднояс.
Сы кузя нуӧны вӧр, нянь, машинаяс, мусир, из шом да мукӧд сикас грузъяс.
Днепровскӧй ГЭС гӧгӧр стрӧиталӧма уна зэв гырысь заводъяс.
Став тайӧ заводъясыслы уджалӧм вылӧ электровынсӧ сетӧ Днепрогэс.
Великӧй Отечественнӧй война кадӧ немецкӧй фашистъяс жугӧдісны Днепрогэссӧ.
Мыйӧн сӧмын Сӧветскӧй Армия вӧтліс захватчикъясӧс, заводитчис гидроэлектростанция восстановитӧм кузя удж.
Регыд мысти электрическӧй ток бара кутіс котӧртны проводъяс кузя каръясӧ да сиктъясӧ, фабрикаясӧ да заводъясӧ, колхозъясӧ да совхозъясӧ.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй, кыдзи сӧветскӧй йӧз кӧртвомалісны Днепр да тшӧктісны уджавны ас выланыс.
2. Словарикӧ гижӧй: косьяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Дон @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 102-103}
Дон.
1. Дон заводитчӧ Мӧскуасянь примернӧ 180 км лунвывланьын.
Донлӧн шӧр течениеын вадоръяс пӧлӧн быдмӧны зэв бур садъяс да виноградникъяс.
Сылӧн видзьяс вылын йирсьӧны зэв уна гырысь скӧт стадаяс да донса вӧвъяс.
Кывтыдас кыссьӧны степса вына муяс.
Тулыснас сэні быдмӧ скӧтӧс вердӧм вылӧ зэв бур кӧрым.
Но тані шоча зэрлӧ.
Ёна пӧжӧ жар лунвыв шонді, тшӧкыда пӧльтӧны пӧсь кос тӧвъяс.
Чорзьӧ да потласьӧ муыс, косьмалӧны посни юяс, косьмӧны быдмӧгъяс, ямӧ Дон.
Гожӧм шӧрын нин улыс течениеын пӧшти оз вермыны ветлӧдлыны суднояс.
Сӧветскӧй йӧз эз вермыны миритчыны татшӧмторкӧд.
2. 1952 воын ыджыд сикт дорын — Цимла станица дорын Дон юӧс помисны 13 км кузьта плӧтинаӧн.
Юын ваыс кыптіс да артмис ыджыд ты — Цимласа вавидзанін.
Сійӧ нюжаліс Дон йывлань 200 км, а сылӧн пасьтаыс ӧткымынлаын лоис 30 км.
Плӧтина дінӧ стрӧитісны гидроэлектрическӧй станция.
Цимласа вавидзанінесянь нуӧдалӧны колхоз да совхоз муяс кӧтӧдӧм вылӧ каналъяс.
Цимласа плӧтина кыпӧдіс Дон юын васӧ, сійӧс ёна джудждӧдіс.
Ӧні ю кузя вермӧны кокниа ветлыны груз да йӧзӧд новлӧдлан суднояс.
Видзӧдлӧй СССР карта вылӧ.
Корсьӧй сійӧ местасӧ, кӧні Дон медся ёна матыстчылӧ Волга дінӧ.
Тані ӧти юсяньыс мӧдӧдзыс сӧмын 80 км.
Йӧзыс важысянь нин мечтайтлісны йитны найӧс каналӧн.
Сэки суднояс, кодъяс кывтӧны Волга кузя, вермисны эськӧ веськавны эз сӧмын Каспий саридзӧ, но и Азовскӧйӧ да Сьӧд саридзьясӧ.
Тайӧ мечтаыс пӧртсис олӧмӧ сӧмын Сӧвет власьт дырйи.
1952 воын вӧлі восьтӧма Волга-Дон канал и сэті кутісны ветлыны суднояс.
Каналыслы сетісны В. И. Ленинлысь ним.
Ӧні Кама да Волга вылысь вӧр позьӧ нуны ва туйӧд каръясӧ да сиктъясӧ, кодъяс сулалӧны Дон, Азов да Сьӧд саридз вадоръяс пӧлӧн.
Донсянь из шом вайӧны ва туйӧд каръясӧ, кодъяс сулалӧны Волга да сылӧн ю вожъясса вадоръяс пӧлӧн.
Тадзи сӧвет йӧз йитісны Волгакӧд Дон.
Дон ю вылын сулалӧ Ростов кар.
Юалӧм да уджъяс.
1. Кутшӧм пӧльза сетіс канмулы Волга-Дон канал да Цимласа вавидзанін стрӧитӧм?
2. Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ, кыдзи позьӧ мунны паракодӧн Мӧскуасянь Батуми карӧдз, коді сулалӧ Сьӧд саридз вадорын.
3. СССР-лӧн контур карта вылын гижалӧй нимъяс: Волга-Дон канал, Цимласа вавидзанін.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сибырса медгырысь юяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 103-105}
Сибырса медгырысь юяс.
Сибырса медгырысь юяс — Об, Енисей, Лена да Амур.
1. Об заводитӧ визувтны Алтай гӧраяссянь.
Сійӧ визувтӧ Рытыввыв Сибырса увтас кузя нюръяс да вӧръяс пӧвстті.
Об абу визув.
Обӧ усьӧ уна ю.
Медся ыджыдыс на пиын — Иртыш.
Сӧвет власьт дырйи Об да сылӧн вожъяс пӧлӧн стрӧитісны уна завод да из шом перъян шахтаяс.
Воддза серти Об кузя ӧні ветлӧны уна судно.
Об ю вылын сулалӧ ыджыд кар — Новосибирск.
2. Енисей первой визувтӧ гӧраяс пӧвстті.
Ӧтар-мӧдар боксяньыс скалаясӧн топӧдӧм уна ваа ю сэті визувтӧ зэв ӧдйӧ.
Юыс грымакылӧ-ызгӧ да коясьӧ гыясӧн косьяс вывті.
Гӧраяса местаті уна сё километр визувтӧм бӧрын Енисей петӧ шыльыдінӧ.
Тані сійӧ шлывгӧ-визувтӧ ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг (71 рис.).
Енисейлӧн медся ыджыд ю вож — Ангара.
Сы вылӧ, Иркут кар дорын, стрӧитісны Иркутса гидроэлектростанция.
Ангара вылын 400 сайӧ километр улынджык стрӧитсьӧ мирын медся ыджыд Братса ГЭС.
Сыкӧд орччӧн ӧдйӧ быдмӧ выль кар — Брат кар.
Енисей да сылӧн вожъяс кузя нуӧны уна грузъяс: вӧр, нянь, из шом,  мусир продуктъяс.
Енисей вылын сулалӧны Красноярск да Игарка каръяс.
3. Лена заводитчӧ гӧраясын Байкал ты дорын.
Сылӧн вадоръясыс унджыклаас гӧраясысь.
Лена визувтӧ кӧдзыд крайӧд, кӧні тӧвнас кӧдзыдыс овлывлӧ 68 градусӧдз.
Суднояс вермӧны ветлыны ю кузя вонас сӧмын 4-4,5 тӧлысь чӧж.
Сійӧ кадас Лена пӧлӧн сулалысь каръясӧ да сиктъясӧ вайӧны уна грузъяс: машинаяс, сёян прӧдукта, промышленнӧй тӧваръяс.
Лена да сійӧ вожъяслӧн вадоръяс пӧлӧн быдмӧны вӧръяс.
Вӧръясас олӧ уна пушнӧй звер.
Учёнӧйяс аддзисны татысь зэв уна зарни, слюда, алюминиевӧй да кӧрт руда, из шом, алмазъяс да мукӧд сикас мупытшса озырлунъяс.
Став тайӧ озырлунъяссӧ нуӧны Лена кузя да мӧдӧдалӧны СССР-са разнӧй обласьтъясӧ.
Лена ю шуйгаладор вадорын сулалӧ Якут кар.
4. Миян Чужан мулӧн медся асыввывса обласьтъяс, кодъяс куйлӧны Лӧнь океан вадор пӧлӧн, шусьӧны Ылі Асыввылӧн.
Татчӧс медыджыд юыс — Амур.
Амур ю кузя мунӧ Китайкӧд миян мудорлӧн юкӧн.
Амур — СССР-ын медся кузь ю — 450 сайӧ км.
Китайсаяс сійӧс шуӧны Сьӧд Гундыр юӧн, сы вӧсна мый Амурыс зэв визув.
Со, шуам, мый лоис Амур ю вылын 1960 воын.
Юыс дыр кад чӧж вӧлі тупкысьӧма йиӧн.
Кор йиыс кутіс кылавны, артмисны зэв гырысь йи поромъяс.
Йиыс помис юсӧ.
Ва петіс вадоръясысь, уна сикт ойдӧдіс.
Йи чукӧръясыскӧд ковмис нуӧдны прамӧй тыш — взрывайтны найӧс самолётъяс отсӧгӧн.
Йӧзӧс да эмбур спаситӧм могысь мӧдӧдлісны вертолётъяс.
Сёрӧнджык, май помын — июнь заводитчигӧн, Амур мӧдысь петкӧдліс ассьыс кывзысьтӧм вынсӧ.
Гӧраясын зэв ёна зэраліс.
Юыс бара туис.
Ваыс быгльӧдліс зэв гырысь изъяс, бергӧдліс, быттьӧ чачаӧс, кузьысь-кузь пуяс, орйӧдліс да жугліс пуръяс.
Ойдісны зэв гырысь кӧдза площадьяс, жугласисны уна скӧт видзан фермаяс.
Сӧмын водзвыв примитӧм мераяс понда эз пӧдны йӧзыс.
Ю вадоръяспӧлӧнса пемыд вӧръясын эм зарни.
Амур кузя паракодъяс нуӧны уна груз.
Амур ю веськыдладор вадорын сулалӧ Хабаров кар.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй сійӧ юяссӧ, кодъяс йылысь муніс сёрни статьяын.
Гижалӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контур карта вылӧ.
2. Кодарлань визувтӧны Об, Енисей, Лена, Амур; кытчӧ усьӧны тайӧ юясыс?
3. Кутшӧм гырысь каръяс сулалӧны Об, Енисей, Лена да Амур вадоръясын?
Гижалӧй налысь нимъяссӧ СССР-лӧн контур карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи стрӧитісны Иркутса ГЭС @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 105-108}
Кыдзи стрӧитісны Иркутса ГЭС.
(Том мортлӧн гижӧдъяс.)
1. Лои помалӧма средньӧй школа.
Ме мӧдӧдчи Сибырӧ.
Мӧскуаысь Владивостокӧ мунысь миян поездын эм уна ныв да зон, кодъяс сідз жӧ мунӧны Сибырса стройкаяс вылӧ.
Вит лун мысти ме поездысь петі Иркутса вокзалӧ.
Сэсянь неылын визувтӧ Ангара.
Тайӧ зэв визув да паськыд ю.
Татчӧ стрӧитӧны Иркутса гидроэлектростанция.
Пукси автобусӧ да муні Сибырса нималана стройка вылӧ.
Сійӧ ылын кар сайын, Ангара ю катыдын.
Стройка бердын сулалӧ неыджыд сӧстӧм кар.
Асфальтируйтӧм уличаяс, кык судта керкаяс.
Ылынджык тыдалӧны башеннӧй кранъяс.
Тані ме тӧдмаси том рабочӧй Леонидкӧд.
Сійӧ корис менӧ аслас плӧтникъяс бригадаӧ.
— Со видзӧдлы, — висьталіс сійӧ, — тайӧ керкаяссӧ стрӧитіс менам бригада.
Тані ме первой лунсяньыс!
— Кывзы, — вочавидзи сылы, — да ӧд ме и черсӧ ог куж киын кутны!
— Велӧда! — шуӧ сійӧ.
Леонидлӧн вӧлі прӧст кад.
Сійӧ босьтчис петкӧдлыны меным стройкасӧ.
2. — Со тані стрӧитӧны плӧтина да электростанциялы здание.
Ми будущӧй саридз пыдӧсынӧсь.
Сувт, эн мун, сэні взрывайтӧны!
Водзланьын грымакылісны взрывъяс да вывлань качисны посни изъяс.
Тайӧ жуглісны скала.
Леонид нуӧдіс менӧ главнӧй инженер ордӧ.
Инженер эновтіс ассьыс уджсӧ, нюмъёвтіс, видзӧдліс ме вылӧ.
— Ӧні, Лёня, колӧны оз плӧтникъяс, а бетонщикъяс.
Ме куті уджавны бетонщикӧн.
3. Меным сетісны резинӧвӧй сапӧг да уджалан выль сьӧд костюм.
Локті удж вылӧ.
Подъёмнӧй кран дінын сулалісны рабочӧйяс да налӧн бригадирныс — ныв.
Тайӧ местаас волісны машинаяс.
Налӧн кузовыс катовтчыліс, и бетон — изъясӧн сорлалӧм сибдысь руд масса — киссис крайӧ ӧшӧдӧм бадьяӧ.
Меным тшӧктісны зырйӧн весавны кузовӧ кольысь бетонсӧ да гижавны, кымынысь волас быд машина.
Бадьяыс качлывліс вывлань да кисьтліс бетонсӧ.
Рабочӧйяс тэчисны сійӧс плотинаӧ.
Первой луннас ме ёна мудзи, но дугдывтӧг думайті: оз ков сетчыны, оз ков сетчыны!
Вочасӧн ме велалі уджас, омӧльджыка куті мудзны.
4. Вӧлі гожся шоныд рыт.
Йӧзыс тэрмасисны сыланьӧ, кӧні кутасны помны Ангарасӧ.
Зэв гырысь из чукӧръяс да бетонысь вӧчӧм кубъяс дорын сулалӧны уна сё самосвал.
Тайӧ зэв гырысь грузӧвӧй автомашинаяс, кодъяслӧн кузовыс пӧлыньтчӧ.
Кор торъя механизм пӧлыньтӧ кузовсӧ, сӧвтӧм грузыс сэтысь ачыс гылалӧ.
Ӧти экскаватор пуктіс самосвалӧ кӧш тыр из.
Машинаыс ӧдйӧ вӧрзис да мӧдӧдчис Ангара вомӧн лӧсьӧдӧм вавывса пос кузя.
Экскаваторъяс дорӧ матыстчис мӧд, коймӧд да мукӧд машинаяс.
Из тыра машинаяс локтісны пос вылӧ, бӧрыньтчисны да грузсӧ лэдзисны юӧ (72 рис.).
Вадор вылын сулалысь йӧз пӧвстын кылісны горӧдӧмъяс:
— Вот и визув!
Изъясыс ю пыдӧсӧдзыс оз воны!
Самосвалъяс тӧвзисны ӧти бӧрся мӧд ӧдйӧ-ӧдйӧ, весиг ӧти здук эз коставлыны.
Вавывса поскыс катласис уна сё машина сьӧктаысь.
Изйыс юӧ гылаліс да гылаліс.
А визулыс сійӧс кылӧдіс увлань.
Пемдіс виччысьтӧг друг.
Ломзисны уна сё прожектор.
Найӧ бура югдӧдісны.
Колис час, мӧд, коймӧд...
Кодкӧ, кылӧ, юалӧ:
— Збыльысь ӧмӧй юыс став изъяссӧ нуӧ?
— Нуӧ!
Ӧні миян изъясным, гашкӧ, дзик Иркут кар дорын нин!
— Мыйла нӧ, сідзкӧ, лэдзалӧны?
— А вот кутам сэтчӧдз лэдзавны, кытчӧдз огӧ венӧй Ангарасӧ!
Матыстчӧ вой шӧр кад.
Йӧзыс, кылӧ, сёрнитӧны:
— Кубъяс кутісны лэдзавны!
Со кор заводитчис главнӧйыс!
Ӧні самосвалъяс ваялісны зэв гырысь бетоннӧй кубъяс.
Ызгысис ваӧ первой куб.
Вылӧдз резыштіс ва.
Кубсӧ бергӧдіс, качӧдліс да кутіс кылӧдны истӧг кӧрӧбӧс моз.
Вадор вылын пыдісянь ойӧстісны:
— Весиг бетонсӧ Ангараыд нуӧ!
Ӧти бӧрся мӧд пыр тшӧкыдджыка гылалісны юӧ кубъяс.
Нинӧм он гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ ю шӧрас.
А кубъяссӧ ӧтарӧ лэдзалӧны да лэдзалӧны.
И друг горӧдісны:
— Мыччысис, мыччысис!
Ваӧ лэдзӧм кубыс эз вӧй дзикӧдз да мыччысис васьыс ю шӧрас.
Кытчӧ сійӧ ӧшйис?
Сійӧ куйліс изъяс да мукӧд кубъяс вылын.
Но ещӧ уна куб чӧвтісны самосвалъяс.
Ангарасӧ помисны сӧмын сутки мысти.
5. Тіянлы кӧ удайтчас волыны Иркутса ГЭС-ӧ, тӧдӧй: руд стенъяссӧ, кодъяс вомӧналісны Ангарасӧ да кыпӧдісны сылысь васӧ 30 метр вылнаӧ, вӧчим ми, бетонщикъяс.
Задание.
Гижӧй словарикӧ: прожектор, самосвал.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ СССР-са гырысь тыяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 108-109}
СССР-са гырысь тыяс.
1. СССР-ын эм уна гырысь да посни ты.
Мирын медся ыджыд ты — Каспий ты.
Вывті ыджыд вӧснаыс сійӧс неногӧн шуӧны саридзӧн.
Саридз — сійӧ океанлӧн юкӧн, коді пырӧ сушаӧ.
А Каспий саридз оз йитчы океаныскӧд.
Каспий саридз гӧгӧрын эм мусир.
Торйӧн уна сійӧ Баку кар дорын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи сійӧс перйӧны суша вылын да саридзын.
Каспий саридз озыр чериӧн.
Вадор пӧлӧныс эм чери Кыян уна колхоз.
2. Асыввыв Сибырын эм зэв ыджыд да му шар вылын медся джуджыд ты — Байкал (73 рис.).
Сэтчӧс олысьяс мукӧд дырйи сійӧс сідз жӧ шуӧны саридзӧн.
Байкалӧ усьӧ 300 сайӧ посньыдик ю, а сэтысь визувтӧ уна ваа сӧмын ӧти Ангара ю — Енисейлӧн ю вож.
Тысӧ кытшалӧны джуджыд гӧраяс.
Ваыс сэні сӧстӧм, сӧдз да кӧдзыд.
Байкалын олӧны уна сикас черияс.
Ты кузя ветлӧны паракодъяс.
Задание.
СССР-лӧн карта вылын корсьӧй Каспий саридз да Байкал ты.
Гижӧй налысь нимъяссӧ контур карта вылын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ва — кизертор @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб.109-110}
Ва — кизертор.
Гортса уджъяс.
1. Тӧдмалӧй, кутшӧм рӧма ва.
Орччаӧдӧй валысь да йӧвлысь рӧмъяссӧ.
2. Пуктӧй ӧти чайнӧй пань ва тыра стӧканӧ, а мӧд пань — йӧв тыра стӧканӧ.
Тыдалӧны-ӧ паньясыс?
Мыйӧн торъялӧны ас костаныс йӧлыс да ваыс?
1. Мыйӧн ваыс торъялӧ пу торйысь либӧ изйысь?
Пу да из — чорыдӧсь.
Найӧс позьӧ босьтны киӧ, пуктыны пызан вылӧ, банкаӧ, чӧвтны джоджӧ.
Таысь найӧ оз вежсьыны, формаыс кольӧ важыс.
Медым вежны чорыд предметлысь формасӧ, колӧ жуглыны сійӧс торпыригӧдз мӧлӧтӧн, керавны черӧн, вундавны пуртӧн либӧ швачкыны мыйкӧ бердӧ.
Та дырйи колӧ пуктыны кутшӧмкӧ вын.
А эм абу кутшӧмкӧ форма валӧн?
Позьӧ-ӧ сійӧс пуктыны пу тор либӧ из моз пызан вылӧ?
Оз, ваыд паськалас пызан пасьталаыс, пызан вылысь визувтас джоджӧ.
Васӧ кӧ кисьтны стӧканӧ, сылӧн формаыс лоӧ стӧкан форма кодь.
Сійӧс кӧ кисьтны сулеяӧ, формаыс лоӧ сулея форма кодь.
Ва — кизертор.
Жидкостьяслӧн асланыс формаыс абу, найӧ босьтӧны формасӧ сійӧ дозлысь, кытчӧ найӧс кисьтӧмаӧсь.
Жидкостьяс кокниа вежӧны форманысӧ, паськалӧны, визувтӧны.
Та вӧсна найӧс видзӧны дозъясын: бӧчкаясын, ведраясын, банкаясын, бутылкаясын, стӧканъясын да с. в.
2. Медым бурджыка тӧдмасьны ваӧн, орччаӧдам сійӧс мукӧд кизерторъяскӧд.
Гортын вӧчӧм опытысь ті тӧдмалінныд, мый ва — пырыс тыдалана, а йӧв — абу пырыс тыдалана (74 рис.).
Уна юын да тыын ваыс сэтшӧм сӧстӧм да сӧдз, мый шондіа гожся лунӧ ми аддзам зэв пыдын ветлысь черияссӧ.
Тувсовъя ытва дырйи гудыр ваын черияс оз тыдавны.
Гудыр ва — абу пырыс тыдалана.
Кутшӧм рӧма ваыс?
Ӧткымын йӧз шуӧны: «Еджыд».
Правильнӧ-ӧ тайӧ?
Гортаныд йӧвкӧд орччаӧдігӧн ті тӧдмалінныд, мый йӧв еджыд, а ва рӧмтӧм.
Опыт.
Восьтӧй мусир тыра, карасин тыра, бензин тыра да ва тыра бутылкаяс.
Исыштӧй найӧс.
Уна кизертор, например мусир, карасин, бензин дукаӧсь.
Сӧстӧм валӧн некутшӧм дук абу.
Мый нӧ ми тӧдмалім ва йылысь?
Ва — пырыс тыдалана, рӧмтӧм кизертор, кодлӧн абу некутшӧм дук.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лыддьӧдлӧй тіянлы тӧдса некымын кизертор.
2. Мыйӧн кизертор торъялӧ чорыд телӧясысь?
3. Валысь кутшӧм аслунъяс ті тӧдмалінныд опытъясысь?
4. Гижӧй словарикӧ: пырыс тыдалана, рӧмтӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи весавны ва, мед сійӧ эз ло гудыр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 110-111}
Кыдзи весавны ва, мед сійӧ эз ло гудыр.
Гортса уджъяс.
1. Ва тыра стӧканӧ пуктӧй неуна му, сёй либӧ зубнӧй порошок да гудралӧй.
Тіян лоӧ гудыр кизертор.
2. Видлӧй сійӧс весавны вата либӧ промокательнӧй бумага пыр сӧдзӧдӧмӧн.
Кор ва визувтӧ, сійӧ кырӧдӧ мусӧ да сьӧрсьыс нуӧ лыа чиръяс, зэв посньыдик сёй либӧ сісьмӧм быдмӧг чиръяс.
Татшӧм васӧ юны оз позь, сійӧс колӧ весавны, мед эз ло гудыр.
Кыдзи нӧ тайӧс вӧчны?
1 опыт.
Ва тыра стӧканӧ пуктӧй сёй тор, гудралӧй васӧ, мед сійӧ лоӧ гудыр.
Стӧкансӧ пуктӧй ӧшинь вылӧ да видзӧдӧй, мый кутас вӧчсьыны гудыр ваыскӧд.
Ті казяланныд, мый сёй чиръясыс кутасны пуксьыны стӧкан пыдӧсас да недыр мысти ваыс лоӧ сӧдз.
Сідзкӧ, васӧ позьӧ весавны, мед сійӧ эз ло гудыр, сулӧдӧмӧн.
Ті, дерт, казявлінныд, мый медся сӧстӧм, сӧдз ваыс овлӧ ключын, коді петӧ муысь.
Кыдзи ті думайтанныд, мыйла?
Медым вочавидзны та вылӧ, вӧчӧй опыт.
2 опыт.
Дасьтӧй прибор, кыдзи петкӧдлӧма 36 серпас вылын.
Босьтӧй марля тор.
Пуктӧй сійӧс воронкаӧ, сэсся сэтчӧ пуктӧй 3/4 мында юдорса бура мыськӧм лыа.
Марляыс колӧ сы могысь, медым лыаыс эз пет.
Лыа вылӧ кисьтӧй гудыр ва.
Видзӧдлӧй, мый сыкӧд лоӧ.
Стӧканӧ воронкаысь визувтӧ сӧдз ва, а став няйтыс кольӧ лыаас.
Гудыр васӧ тадзи весалӧмыс шусьӧ фильтруйтӧмӧн.
Ті фильтруйтінныд гудыр васӧ лыа фильтр пыр.
Тіян вермас кыптыны вопрос: а эз-ӧ марляыс кут няйтсӧ?
Прӧверитӧй тайӧс: вӧчӧй фильтрсӧ сӧмын марляысь, лыатӧг.
Ті аддзанныд, мый сы пыр гудыр ваыс кокниа прӧйдитӧ.
Сідзкӧ, воддза опытас фильтрнас вӧлі лыа, а эз марля.
Васӧ фильтруйтны позьӧ оз сӧмын лыа пыр.
3 опыт.
Вӧчӧй фильтр промокательнӧй бумагаысь 75 серпас серти.
Пуктӧй фильтрсӧ воронкаӧ.
Васӧ сэтчӧ кисьтӧй ньӧжйӧникӧн стекляннӧй палочка кузя.
Тадзи колӧ вӧчны сы могысь, медым гудыр кизерторыс случайнӧ эз веськав промокательнӧй бумага да воронка костӧ.
Ваыс кокниа прӧйдитӧ фильтр пыр, а став няйтыс коляс бумага вылӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Мыйла юын ваыс шоча овлӧ дзик сӧстӧмӧн?
2. Кыдзи весалӧны гудыртчӧм васӧ?
3. Кутшӧм фильтр бурджыка весалӧ васӧ: лыа, промокательнӧй бумага или вата фильтр?
4. Гижӧй словарикӧ: фильтр, фильтруйтӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Юан ва @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 111-112}
Юан ва.
1. Уналаын юӧм вылӧ васӧ босьтӧны юясысь да тыясысь.
Татшӧм ваыд абу век сӧстӧм.
Сійӧ няйтчӧ сы вӧсна, мый сэні пожъялӧны белльӧ, купайтчӧны йӧз да пемӧсъяс.
Зэр бӧрын да сылӧм лымйысь артмӧм шоръяс вайӧны юясӧ да тыясӧ уна ёг да няйт.
Няйт ва юӧмысь позьӧ висьмыны.
Медым асьтӧ видзны висьмӧмысь, юясысь да тыясысь васӧ колӧ гумовтны вадорсянь ылысьджык (мостик вывсянь) да сійӧ местаяссянь ылысьджык, кӧні пожъясьӧны да купайтчӧны.
Юан васӧ колӧ быть пузьӧдны.
2. Юкмӧсъясын ва сӧстӧмджык юысь босьтӧм ва серти.
Сійӧ бура весавсьӧ, кор йиджӧ му веркӧсысь кыз лыа слӧй пыр (уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи ті весалінныд васӧ лыа фильтр пыр).
Но юкмӧссӧ кӧ вылісяньыс абу тупкӧма пу вевтӧн, сэтчӧ вермас веськавны бус да ёг.
Та вӧсна юкмӧсъяс вылӧ бурджык вӧчны вевтъяс. .
Юкмӧсъяс дорӧ кӧ матӧ кисьталӧны помӧй, матын пожъялӧны белльӧ, юкталӧны вӧвъясӧс, сэтчӧ вермас йиджны няйт ва.
Со мый вӧсна юкмӧс дорӧ оз позь вӧчны помӧй кисьталан гуяс.
Скӧтӧс юкталанінъяс колӧ вӧчны юкмӧссянь 4 м-ысь оз матӧджык.
Белльӧ пожъялан места колӧ индыны юкмӧссянь ылӧджык.
Медым няйт ваыс визувтіс кытчӧкӧ бокӧджык, колӧ кодйыны канава.
Медым юкмӧсӧ эз йидж няйт ва, сы гӧгӧр пуктӧны кыз сёй слӧй, трамбуйтӧны сійӧс да ва визувтӧм вылӧ вӧчӧны юкмӧссянь пӧкат.
Мукӧддырйи сёйсӧ вевттьӧны цементӧн либӧ асфальтӧн.
Корсюрӧ юкмӧссьыс васӧ гумлалӧны ведраӧн, кодӧс вайисны керкаысь, кӧні эм, например, дизентерияӧн висьысь морт.
Та бӧрын кӧ васӧ кутасны юны здоров войтыр, найӧ висьмӧны дизентерияӧн.
Со мыйла юкмӧс дінӧ колӧ лӧсьӧдны общӧй ведра либӧ чепня.
Ещӧ бурджык лӧсьӧдны ва лэптан насос.
3. Каръясын да гырысь сиктъясын векджык пӧльзуйтчӧны водопроводнӧй ваӧн.
Сійӧ ваыс локтӧ юысь либӧ тыысь.
Фабрикаясӧс да заводъясӧс стрӧга ӧлӧдӧма, медым эз няйтчӧдны сійӧ юсӧ либӧ тысӧ асланыс производствоса шыбласъясӧн.
Водопроводнӧй трубаясӧ веськавтӧдз тайӧ ваыс мунӧ решётка пыр, кодъяс кутӧны сэтчӧс гырысь предметъяс.
Сэсся васӧ сулӧдӧны гырысь бассейнъясын.
Тані няйтыс пуксьӧ пыдӧсас.
Та бӧрын васӧ сӧдзӧдӧны фильтр пыр.
Водопроводнӧй фильтр — сійӧ муувса ыджыд бассейн, код пыдӧсӧ пуктӧма лыа слӧй.
Весалӧм васӧ насосъясӧн лэптӧны джуджыд местаын сулалысь водонапорнӧй башняӧ.
Тасянь ваыс трубаяс кузя ачыс визувтӧ карса став зданиеясӧ.
Каръясын, кӧні лӧсьӧдӧма бур водопровод, йӧзыс этшаджык висьлӧны заразнӧй висьӧмъясӧн.
Юалӧмъяс да задание.
1. Юясын да тыясын кытысьджык колӧ гумовтны юан васӧ?
2. Кыдзи видзны няйтӧсьтӧмысь юкмӧс ва?
3. Кыдзи весалӧны водопроводса ва?
4. Гижӧй словарикӧ: юкмӧс, водопровод, водонапорнӧй башня, бассейн.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ваын сылысь да сывтӧм веществояс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 113-114}
Ваын сылысь да сывтӧм веществояс.
Гортса уджъяс.
1. Ва тыра стӧканӧ пуктӧй чайнӧй пань тыр сакарнӧй песок да гудралӧй.
Мый лоӧ песок чиръясыскӧд?
Кытчӧ найӧ лоисны?
Позьӧ-ӧ шуны, мый сакарнӧй песокыс воши (видлӧй васӧ кывнаныд).
Вежсис-ӧ ваыслӧн рӧмыс?
Кольӧ-ӧ сійӧ сӧдзӧн?
2. Юмов васӧ лэдзӧй бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Видлӧй кывнаныд.
Весасис-ӧ ваыс сэтчӧ гудралӧм сакарысь?
3. Пуктӧй ва тыра стӧканӧ бура мыськӧм юдорса лыа да гудралӧй сійӧс.
Лоӧ-ӧ мыйкӧ лыа чиръясыскӧд?
Вежсис-ӧ ваыслӧн рӧмыс да лои эз сӧдзӧн?
4. Лыаа васӧ лэдзӧй бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Весассьӧ-ӧ ваыс фильтр отсӧгӧн лыаысь?
Эм татшӧм мойдкыв.
Кык осёл мунісны туй кузя грузӧн.
Ӧтиыслӧн мыш вылас вӧлі сов тыра, а мӧдыслӧн — вата мешӧк.
Первой осёлыс муртса восьлаліс: сэтшӧм сьӧкыд вӧлі грузыс.
Мӧдыс муніс гажаа да кокниа.
Мыйкӧ дыра мысти осёлъяслы ковмис вуджны ю вомӧн.
Сійӧ осёлыс, коді вӧлі нуӧ сов, сувтіс ва шӧрас да кутіс купайтчыны: сійӧ то водлас ваас, то бара сувтлас кок йылас.
Кор осёл петіс ваысь, сылӧн грузыс лои тӧдчымӧн кокниджык.
Мӧд осёлыс видзӧдіс-видзӧдіс ёртыс вылӧ да тшӧтш кутіс купайтчыны.
Но кымын дырджык сійӧ купайтчис, сымын ёнджыка сьӧктаммис ватаыс.
Мыйла нӧ купайтчӧм бӧрын первой осёлыслӧн грузыс кокняммис, а мӧдыслӧн лои сьӧкыдджык?
Мый эськӧ лоис, мӧд осёлыслӧн мыш вылас кӧ вӧлі эз вата, а сакар?
Сувтӧдӧм юалӧмъяс вылӧ вочавидзны тіянлы отсаласны опытъяс.
1 опыт.
Ва тыра стӧканӧ пуктӧй сӧстӧм сов да гудралӧй паньӧн.
Видзӧдӧй, мый лоӧ сов кристаллъяскӧд.
Найӧ вочасӧн чинӧны да регыд мысти дзикӧдз бырасны.
Но вошис-ӧ солыс?
Видлӧй васӧ кывнаныд.
Сійӧ сола.
Солыс эз вош, но эз кут тыдавны.
Сійӧ сыліс.
Лэдзӧй васӧ фильтр пыр.
Фильтр вылын нинӧм эз пуксьы, а ваыс коли сола.
Уськӧдӧй тӧд выланыд сакарӧн вӧчӧм опыт, кодӧс ті нуӧдінныд статьясӧ лыддьӧм водзвылын.
Ваын гудралӧм бӧрын сакарыс оз жӧ кут тыдавны, мӧд ногӧн кӧ, сійӧ сылӧ.
2 опыт.
Вӧчӧй юан содаӧн сэтшӧм жӧ опыт, кутшӧмӧс вӧчинныд сакарӧн да солӧн.
Сылӧ-ӧ ваын сода?
Кор ті гортаныд вӧчинныд опыт юдорса лыаӧн, казявлінныд, мый лыа чиръясыс пуксьӧны стӧкан пыдӧсӧ да куйлӧны сэні вежсьытӧг.
Ті лэдзинныд васӧ фильтр пыр.
Ваыс визувтіс сы пыр, а лыа колис фильтр вылын.
Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны вывод, мый ваын лыаыс оз сыв.
3 опыт.
Видлӧй сывдны сёй да зубнӧй порошок.
Тайӧ вещество чиръясыс кутасны ваын бергавны, да ваыс лоӧ гудыр.
Ваыс кӧ сулыштас, сёйыс да зубнӧй порошокыс пуксясны стӧкан пыдӧсӧ.
Вӧрӧшитӧм бӧрын чиръясыс бара кыптасны, а сэсся лэччасны пыдӧсас.
Лэдзӧй гудыр васӧ бумагаысь вӧчӧм фильтр пыр.
Ваыс лоӧ сӧстӧм да сӧдз, а сёй да зубнӧй порошок чиръясыс колясны фильтр вылӧ.
Сідзкӧ, тайӧ веществоясыс, кыдзи и лыа, ваын оз сывны.
Ӧні ті асьныд верманныд босьтны любӧй вещество да тӧдмавны, сылӧ сійӧ али оз.
Ваын кӧ сылӧн чиръясыс оз кутны тыдавны да сыкӧд тшӧтш петасны фильтр пыр, то тайӧ сылысь вещество.
Чиръясыс кӧ бергалӧны ваас либӧ пуксьӧны пыдӧсас да оз петны фильтр пыр, то тайӧ сылӧм вещество.
Ва, кытчӧ сылӧма кутшӧмкӧ вещество, шусьӧ сывдӧсӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый лоӧ ваын совкӧд, сакаркӧд, содакӧд?
2. Мый ваын лоӧ лыакӧд?
3. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, сылӧ-ӧ вещество ваын?
4. Природоведение уголокӧ чукӧртӧй сылысь да сывтӧм веществояслысь коллекция, пуктӧй найӧс истӧг кӧрӧбъясӧ да гижӧй нимъяссӧ.
5. Гижӧй словарикӧ: сывдӧс, сылысь да сывтӧм веществояс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Совлӧн насыщеннӧй сывдӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 114-115}
Совлӧн насыщеннӧй сывдӧс.
1 опыт.
Стӧканӧ кисьтӧй 1/4 мында ва.
Вочасӧн пукталӧй сэтчӧ сӧстӧм сёян сов да гудралӧй паньӧн.
Видзӧдӧй, мый лоӧ солыскӧд.
Первойсӧ солыс сылӧ бура, сэсся кутас сывны пыр ньӧжйӧджык да, медбӧрын, оз кут сывны, кӧть мыйта ми огӧ гудралӧй.
Ваыс быттьӧкӧ пӧтас совсьыс да сійӧс сэсся оз примит.
Татшӧм сывдӧсыс шусьӧ насыщеннӧйӧн.
2 опыт.
Кисьтӧй совлысь насыщеннӧй сывдӧссӧ блюдйӧ либӧ джуджыд тарелкаӧ да сувтӧдӧй сійӧс шоныдінӧ.
Видзӧдлывлӧй, мый сыкӧд лоӧ.
Ваыс пакталӧ, а блюд вылӧ пуксьӧны сов кристаллъяс.
Найӧ вочасӧн ыдждӧны.
Кор став ваыс пакталас, видзӧдлӧй кристаллъяссӧ лупа пыр.
Налӧн формаыс посньыдик кубъяс кодьӧсь.
Сійӧ, мый ми казялім блюдйысь, артмӧ и природаын, например, Эльтон да Баскунчак тыясын, кодъяс йылысь ті лыддинныд «Повареннӧй сов» статьяын.
Гожӧмыс сійӧ местаясын, кӧні тайӧ тыясыс, кос да жар.
Ваыс ӧдйӧ пакталӧ, и тыясын артмӧ совлӧн насыщеннӧй сывдӧс.
Кор ваыс водзӧ пакталӧ, ты пыдӧсын артмӧны сов кристаллъяс.
Тыас кӧ сюйны бедь, 2 лун мысти нин и сійӧ вевттьысяс уна сё посньыдик кристаллӧн.
Тыяс пыдӧсысь совсӧ перйӧны машинаясӧн.
Юалӧм да уджъяс.
1. Гортаныд выльысь вӧчӧй опытъяссӧ, кодъяс йылысь висьталӧма статьяын.
2. Кутшӧм сывдӧс шусьӧ насыщеннӧйӧн?
3. Гижӧй словарикӧ: насыщеннӧй сывдӧс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый лоӧ кизерторъяскӧд найӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 115-116}
Мый лоӧ кизерторъяскӧд найӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн.
1 опыт.
Кисьтӧй колбаӧ чукйӧн ва, кытчӧ водзвыв войтӧдыштӧй чернила.
Колбасӧ тупкӧй трубочкаа пробкаӧн (76 рис.).
Ваыс мыйкӧ мында пырас трубочкаас.
Трубочка вылӧ клеитӧй бумагатор сійӧ местаас, кытчӧдз воис ваыс.
Колбасӧ лэдзӧй пӧсь ваӧ.
Недыр мысти трубочкаын ваыс кыптас.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн ваыс паськалӧ.
2 опыт.
Колбасӧ пуктӧй лым тыра тарелкаӧ (76 рис.).
Недыр мысти трубочкаын ваыс кутас лэччыны.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый кӧдзӧдігӧн ваыс топалӧ.
Татшӧм опытъяссӧ учёнӧйяс вӧчлісны уна сикас жидкостъясӧн — спиртӧн, ртутьӧн, кослунъя выйӧн да с. в.
Опытъясысь тӧдмалісны, мый став кизерторъяс шонтігӧн паськалӧны, а кӧдзӧдігӧн топалӧны.
Уськӧдӧй тӧд выланыд монетаӧн опыт.
Сійӧ опытсӧ вӧчӧм бӧрын ті вӧчинныд вывод, мый чорыд телӧяс паськалӧны найӧс шонтігӧн да топалӧны кӧдзӧдігӧн.
Ӧні ті аддзанныд, мый сэтшӧмтор жӧ лоӧ и кизерторъясӧн.
Задание.
Опытъяссӧ серпасалӧй да гижӧй опытысь артмӧм вывод.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Термометр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 116-117}
Термометр.
Ваӧ кинытӧ сюйӧм бӧрын ті висьталанныд, шоныд сійӧ али кӧдзыд.
Но стӧча тӧдмавны, ёна-ӧ шонтӧма васӧ, мӧд ногӧн кӧ, кутшӧм сылӧн температураыс, ті он вермӧй.
Температура стӧча тӧдмалӧм вылӧ эм торъя прибор, коді шусьӧ градусникӧн, либӧ термометрӧн (77 рис.).
Термометр — сійӧ кузь трубочкаа стекляннӧй шарик, кодъясӧс крепитӧма пӧвтор вылӧ.
Шариксӧ да трубочкалысь юкӧн тыртӧма ртутьӧн либӧ краситыштӧм спиртӧн.
Трубочкаысь сынӧдсӧ кыскӧма, а вылысладор помсӧ спояйтӧма.
Сы могысь, медым пӧвтор вылӧ пасъявны градусъяс, термометрса шариксӧ сюйӧны сылысь йи пытшкӧ.
Кӧдзалӧм вӧсна ртутьыс топалӧ да трубочкаысь заводитӧ ӧдйӧ лэччыны, а сэсся сувтӧ.
Сійӧ местасӧ, кытчӧ сувтіс ртуть столбиклӧн вылысладор помыс, пӧвтор вылын пасйӧны черточкаӧн да сыкӧд орччӧн гижӧны 0 цифра.
Тайӧ цифраыс петкӧдлӧ йи сылӧмлысь температура.
Сэсся термометрсӧ видзӧны пуан ва парын.
Шонтӧмысь ртутьыс паськалӧ, заводитӧ ӧдйӧ кайны трубочка кузя да, медбӧрын, сувтӧ.
Сійӧ местасӧ, кытчӧ сувтіс ртуть столбиклӧн вылысладор помыс, пӧвтор вылын пасйӧны черточкаӧн да сыкӧд орччӧн гижӧны 100 цифра.
Тайӧ цифраыс петкӧдлӧ пуан валысь температурасӧ.
Энӧ вунӧдӧй: термометр вылын 0 цифраӧн петкӧдлӧма йи ветлӧмлысь температура, а 100 цифраӧн — пуан валысь температура.
Черточкаясӧн пасйӧм костсӧ юкӧны ӧтыджда 100 юкӧн вылӧ — градусъяс вылӧ.
Черточкаясӧн татшӧм жӧ костъясӧн пасйӧны и нульысь улынджык градусъяс.
Нульысь улынджык градусъясыс петкӧдлӧны кӧдзыд, нульысь вылынджык градусъяс — шоныд.
Кӧсъян кӧ тӧдмавны, кутшӧм температураыс ывлаын, ӧшӧд термометрсӧ ӧшинь сайӧ да видзӧдлы, кутшӧм черточка весьтӧ сувтас ртуть столбикӧн вылысладор помыс.
Сійӧ кӧ лоас нульысь улынджык 10 цифраа черточка весьтын, сідзкӧ, сынӧдлӧн температураыс 10 градус кӧдзыд.
Дженьыда тайӧс гижӧны тадзи: —10°. Ртуть столбиклӧн вылысладор помыс кӧ сувтас нульысь вылӧджык витӧд черточка весьтӧ, сідзкӧ, температураыс 5 градус шоныд.
Дженьыда тайӧс гижӧны тадзи: +5°.
Термометрӧн мерайтӧны температура сынӧдлысь (жырйын да ывлаын), валысь (саридзын, юын, ваннаын), морт телӧлысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла колӧ термометрыс?
2. Кымын градус петкӧдлӧ термометр сылысь йиын, пуан ва парын?
3. Термометр отсӧгӧн тӧдмалӧй сынӧдлысь температурасӧ классын да ывлаын; мерайтӧй температурасӧ водопроводса либӧ юкмӧсса валысь.
Гижӧй.
4. Лыддьӧй, кутшӧм температура татчӧ гижӧма: +8°, —8°, —25°, +17°, +100°, —12°. 5. 77, 78 да 79 серпасъяс вылын петкӧдлӧма сынӧдлысь, валысь да морт телӧлысь температура мерайтан термометръяс.
Орччаӧдӧй найӧс да висьталӧй, мый налӧн ӧткодьторйыс да мыйӧн торъялӧны.
6. Гижӧй словарикӧ: термометр, температура.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Валӧн пакталӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 118-119}
Валӧн пакталӧм.
Гортса удж.
1. Блюдйӧ пуктӧй ва да пуктӧй сійӧс шоныдінӧ.
Быд лун видзӧдлывлӧй, уна-ӧ блюдйын ваыс.
Мыйла сійӧ чинӧ?
Кытчӧ сійӧ вошӧ?
2. Ӧтмында ва кисьтӧй стӧканӧ да тарелкаӧ.
Пуктӧй найӧс орччӧн шоныдінӧ.
Видзӧдлывлӧй, кытысь ӧдйӧджык чинӧ ваыс.
1. Класснӧй пӧв чышкисны ва ветьӧкӧн.
Некымын минут мысти пӧвйыс лои кос.
Кытчӧ нӧ воши сэтысь ваыс?
Сійӧ пакталіс, пӧри парӧ.
Зэригӧн уличаяс да керка вевтъяс кӧтасьӧны.
Но петас шонді, и ставыс косьмас.
Кытчӧ вошӧ ваыс?
Сійӧ пакталас, пӧрас тыдавтӧм парӧ, коді разалӧ сынӧдӧ.
Тадзи жӧ пакталӧ ваыс и юысь, и тыысь, и саридзысь.
Кымын ёнджыка пӧжӧ шонді, сымын ӧдйӧджык пакталӧ ва.
Ваыс пакталӧ и зэв кӧдзыд поводдя дырйи, сӧмын надзӧнджык шоныд поводдя серти.
Опыт дырйи, кодӧс ми вӧчим статья лыддьӧм водзвылын, ті казялінныд, мый тарелкаысь ваыс пакталіс ӧдйӧджык стӧканысь серти.
Тайӧ опытсьыс позьӧ вӧчны вывод: кымын паськыдджык ва веркӧсыс, сымын ӧдйӧджык пакталӧ ваыс.
2. Тӧдмасям парлӧн аслунъясӧн.
Опыт.
Колбаӧ кисьтӧй этшаника ва.
Пробкаалӧй сійӧс стекляннӧй трубочкаа пробкаӧн (80 рис.).
Сувтӧдӧй колбасӧ подставка вылӧ да заводитӧй шонтыны спиртовка би вылын.
Колба пыдӧсын да стенкаясас артмасны сынӧдлӧн посньыдик дзулькъяс.
Водзӧ шонтӧй.
Кор ваыс пузяс, колба пыдӧсын артмасны гырысь дзулькъяс.
Найӧ артмӧмаӧсь парысь.
Дзулькъясыс ӧдйӧ кыптӧны вывлань да потласьӧны.
Недыр мысти колбаыс ставнас тырӧ парӧн, но сійӧ оз тыдав.
Парсӧ, кыдзи и сынӧдсӧ, аддзыны он вермы.
Парсӧ ваӧс моз оз позь кутны восьса стӧканын, банкаын, кастрюляын — сійӧ ӧдйӧ разалӧ быдлаӧ.
Телӧяс, кодъяс кокниа разалӧны быдлаӧ (например, сынӧд, пар), шусьӧны газ ногаясӧн.
Ва пар — тыдавтӧм да рӧмтӧм газ.
Пакталігӧн кизьӧр состояниеысь ва вуджӧ газ нога состояниеӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кытчӧ воши ваыс класснӧй пӧв вылысь, кодӧс чышкисны ва ветьӧкӧн?
2. Позьӧ-ӧ аддзыны пар?
3. Мыйла парсӧ оз позь видзны восьса дозйын?
4. Кыдзи шусьӧны телӧяс, кодъяс разалӧны быдлаӧ?
5. Гижӧй словарикӧ: газ, газ нога телӧ, газ нога состояние.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Пар служитӧ мортлы @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 119}
Пар служитӧ мортлы.
1. Ті тӧданныд нин, кыдзи морт тшӧктіс уджавны ваӧс: сійӧ бергӧдлӧ кӧлесаяс ва мельничаяслысь да турбинаяс электростанцияяслысь.
Оз-ӧ позь уджӧдны парсӧ?
Опыт.
Пробиркаӧ кисьтӧй этшаник ва.
Пробкаалӧй да пуктӧй пробиркасӧ спиртовка би весьтӧ.
Недыр мысти ваыс пузяс да пробкаыс чеччыштас (81 рис.).
Мыйла тайӧ лоис?
Ёна шонтігӧн ва пузьӧ да пӧрӧ парӧ.
Пар босьтӧ ва серти ёна унджык места.
Кор ва пузьӧдӧны вевттӧм дозйын, парыс свободнӧя разалӧ быд бокӧ.
Дозйыс кӧ тупкӧса, парлы воштысьнысӧ некытчӧ и сійӧ заводитӧ ыджыд вынӧн личкыны доз стенкаяс вылӧ.
Йӧз важӧн нин казялісны парлысь тайӧ свойствосӧ да пӧльзуйтчисны сійӧн сы могысь, Медым парсӧ уджӧдны.
Изобретитісны парӧвӧй машинаяс, кодъяс отсӧгӧн ветлӧдлӧны паровозъяс да паракодъяс.
2. Кор вӧчисны первой паракод, вель дыр сійӧн некод эз кӧсйы мунны.
Унаӧн думайтлісны, мый сійӧ ветлӧ «пеж вын» отсӧгӧн.
Оз вӧлі сюр смел морт, коді эськӧ лысьтіс пуксьыны паракод вылӧ.
Кор, медбӧрын, сэтшӧм повтӧм мортыс сюри, паракодсӧ стрӧитысьыс радысла весиг бӧрддзис.
Пӧшти сэтшӧмтор жӧ вӧлі и паровозӧн.
Пемыд йӧз эз ветлыны кӧрт туй кузя, найӧ лыддисны, мый поездсӧ кыскӧ «биа змей», «пеж вын».
Юалӧм да задание.
1. Мыйла пуан ва тыра колбаысь чеччыштӧ пробкаыс?
2. Гижӧй словарикӧ: паровоз, паракод.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Газообразнӧй состояниеысь кизьӧр состояниеӧ валӧн вуджӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 120-121}
Газообразнӧй состояниеысь кизьӧр состояниеӧ валӧн вуджӧм.
Гортса удж.
1. Лолыштӧй кӧдзыд ӧшинь стеклӧ вылӧ.
Мыйӧн сійӧ вевттьысис?
2. Ывлаысь шоныд жырйӧ пыртӧй лым либӧ йи тыра стӧкан.
Видзӧдӧй, мыйӧн вевттьысяс стӧкан ортсыладорыс?
Ті, дерт, энӧ ӧтчыд аддзывлӧй турун вылысь, пу да кустарник коръяс вылысь, изъяс, кӧрт вевт вылысь лысва.
Мыйла да кыдзи сійӧ артмӧ?
Опыт.
Пуан ва тыра колба весьтын видзыштӧй кос кӧдзыд стеклӧ.
Сійӧ ӧдйӧ «ньылӧдас», мӧд ногӧн кӧ, вевттьысяс ва войтъясӧн.
Кытысь нӧ лои стеклӧ вылын ваыс?
Сійӧ артмис парысь, мыйӧн парыс инмӧдчис кӧдзыд стеклӧ бердӧ.
Парыс век эм сынӧдын, кӧть ми сійӧс и огӧ аддзӧй.
Парсӧ кӧ кӧдзӧдам, сійӧ бара пӧрас ваӧ.
Гожся сэзь войясӧ му, изъяс, коръяс, турун кӧдзалӧны.
Ва парыс, коді лунтырӧн уна чукӧрмис сынӧдас, инмӧ кӧдзалӧм предметъясӧ да пуксьӧ на вылӧ лысва войтъясӧн.
Юалӧмъяс да задание.
1. Волӧн кутшӧм кадӧ овлӧ лысва?
2. Кыдзи лысваыс артмӧ?
3. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Рытнас му вылӧ пуксьӧ, войсӧ коллялӧ сэн жӧ, асывнас сэтысь бӧр лэбзьӧ».
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ру да кымӧръяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 121}
Ру да кымӧръяс.
1. Удайтчывліс-ӧ тіянлы аддзывны ру?
Гожся жар лун бӧрын пуксьӧ ыркыд рыт.
И вот ю весьтын, нюр весьтын, увтас местаяс весьтын кыпӧдчӧ еджыд ру.
Руыс овлывлӧ и тӧлын кӧдзыд поводдя дырйи.
Сук ру пытшкӧ веськалӧм йӧзлӧн паськӧмыс лоӧ васӧд, найӧ оз кутны аддзыны ас гӧгӧрса предметъяссӧ.
Поездъяс, автомобильяс, трамвайяс ньӧжмӧдӧны мунан ӧдсӧ да сеталӧны сигналъяс, медым не талявны ветлысь-мунысьясӧс да не зурасьны ӧта-мӧдыскӧд.
Мый сійӧ сэтшӧм руыс, кыдзи сійӧ артмӧ?
Опыт.
Выльысь вӧчӧй сійӧ опытсӧ, код йылысь висьталӧма «Валӧн пакталӧм» статьяын.
Видзӧдӧй, мый вӧчсьӧ паркӧд, коді петӧ колбаысь.
Сійӧ кӧдзалӧ да пӧрӧ зэв посньыдик ва войтъясӧ.
Сынӧдын ӧшалысь татшӧм зэв посньыдик ва войтъясысь и артмӧма ру.
Сійӧс позьӧ аддзыны.
Му вылын ваыс уна.
Тайӧ ваыс дугдывтӧг пакталӧ.
Тыдавтӧм ва парыс сынӧдын век эм.
Кор кӧдздӧдӧ, пар пӧрӧ руӧ да заводитӧ тыдавны.
2. Кымӧръяс — му весьтын, вылын чукӧрмӧм, сэтшӧм жӧ ру.
Йӧз тӧдмалісны тайӧс, кор кыпӧдчылісны джуджыд гӧраяс вылӧ, лэбалісны самолётъясӧн да сынӧд шаръясӧн.
Кымӧръяс дугдывтӧг вешйӧны — найӧс вӧтлӧ тӧв.
Сук, сьӧд кымӧръяс, кодъясысь усьӧ зэр либӧ лым, шусьӧны зэра кымӧръясӧн.
Юалӧмъяс.
1. Мыйӧн ру торъялӧ парысь?
2. Кыдзи артмӧ ру?
3. Мыйысь артмӧмаӧсь кымӧръяс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природаын валӧн кытшлалӧм @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 121-122}
Природаын валӧн кытшлалӧм.
1. Учитель сувтӧдіс треножник вылӧ ва тыра жӧч банка да кутіс сійӧс шонтыны.
Кор ваыс пузис, велӧдысь матыстіс пар весьтас лым тыра тарелка.
Недыр мысти тарелка пыдӧсыс ньылӧдіс, вевттьысис ва войтъясӧн.
Войтъясыс вочасӧн ыдждісны.
Со ӧти войт оз нин вермы кутчысьны тарелка вылас, торъялӧ да войтыштӧ — веськалӧ бӧр банкаас.
Сы бӧрын мӧд, коймӧд...
— Видзӧдлӧй жӧ!
Ваыс вӧчӧ кытш, — шуис Сеня. — Первой кайӧ вывлань, сэсся усьӧ бӧр; улісяньыс бара кыпӧдчӧ.
— Миян артмӧ валӧн кытшовтӧм, — висьталіс велӧдысь.
2. Ваыс кытшлалӧ и природаын.
Муяс, видзьяс вылысь, вӧръясысь, шоръясысь да тыясысь ваыс пакталӧ да парӧн кайӧ вывлань.
Вылын му весьтын пар кӧдзалӧ, и сыысь артмӧны кымӧръяс.
Кымӧръяссьыс зэр войтъяс усьӧны муӧ.
Му вылысь ваыс бара пакталӧ.
Но кымӧръясысь зэрыс лэччӧ оз век сійӧ местаясас, кӧні кымӧръясыс артмисны.
Ва паръяс да кымӧръяс векджык путешествуйтӧны.
Торйӧн ёна ваыс да парыс вежласьӧны суша да океанъяс костын.
3. Быд боксянь уна ю визувтӧны саридзьясӧ.
Кажитчӧ, мый саридзьясыс тырасны да ойдӧдасны сушасӧ.
Но тадзи оз овлывлы.
Шонді шонтӧ васӧ саридзьясысь да океанъясысь, и сійӧ пакталӧ.
Тӧв нуӧ тыдавтӧм ва парсӧ да кымӧръяссӧ океанъяс да саридзьяс весьтысь суша весьтӧ.
Тані кымӧръясысь зэрӧ.
Кытчӧ нӧ вошӧ зэр ваыс?
Сылӧн мыйкӧ мында юкӧныс пакталӧ, мӧд юкӧн визувтӧ увтасджык местаясӧ — юясӧ да тыясӧ, а коймӧд юкӧн йиджӧ муӧ да ортсыӧ вермас петны кӧдзыд сӧдз ключӧн.
Ключ ваыс визувтӧ юясӧ, а юясыс бара нуӧны ассьыныс васӧ саридзӧ.
Заданиеяс.
1. 82 серпас серти висьталӧй, кыдзи природаын кытшлалӧ ва.
2. Гижӧй словарикӧ: валӧн кытшлалӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Йи @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 123-124}
Йи.
Гортса уджъяс.
1. Консервнӧй банкаын, блюдйын либӧ тарелкаын петкӧдӧй ва кӧдзыдінӧ.
Мый лоӧ ваыскӧд?
2. Босьтӧй кианыд йи тор.
Кутшӧм рӧма сійӧ?
(Орччаӧдӧй лым рӧмкӧд).
Газет вылӧ пуктӧй йи тор да бумага тор.
Мыйӧн йиыс торъялӧ бумагаысь?
3. Кучкӧй мӧлӧтӧн йи торйӧ да уль сёй торйӧ.
Мый накӧд лоӧ?
Мыйӧн йиыс торъялӧ сёйысь?
4. Пыртӧй керкаӧ йи тор, пуктӧй сійӧс тарелка вылӧ да видзӧдӧй.
Мый ті казялінныд?
Кӧдзыдінын кизьӧр состояниеысь ва вуджӧ чорыд состояниеӧ, мӧд ногӧн кӧ, пӧрӧ йиӧ.
Вӧсньыдик йи тор рӧмтӧм.
Тыясын да юясын кыз йи турунвижов либӧ кельыдлӧзов рӧма.
Йи — пырыс тыдалана, кыдзи и ва либӧ стеклӧ.
Войдӧр войвыв муясса олысьяс тӧлын пуктывлісны йи пластинкаяссӧ ӧшиньӧ стеклӧ пыдди.
Йиыс кокниа жугласьӧ.
1 опыт.
Жуглӧй йисӧ посньыдик торъяс вылӧ да лэдзӧй ва тыра стӧканӧ.
Сартас торйӧн видлӧй йисӧ вӧйтны.
Ті казяланныд, мый ваӧ сійӧ оз вӧй.
Уськӧдӧй тӧд выланыд йи кылалӧм.
Йи пластъяс оз вӧйны, найӧ ва вывті кывтӧны.
2 опыт.
Босьтӧй кианыд йи тор.
Видзӧдлӧй сылысь веркӧссӧ.
Сійӧ шыльыд да вильыд.
Шоныдінын йиыс сылӧ да пӧрӧ ваӧ.
Чорыд состояниеысь кизьӧр состояниеӧ валысь вуджӧмсӧ позьӧ аддзыны и природаысь тулысын, кор шонді заводитӧ пӧжны.
Задание.
Висьталӧй ставсӧ, мый ті тӧдмалінныд чорыд состояниеса ва йылысь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мыйла потіс бутылка @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 124-125}
Мыйла потіс бутылка.
Зэв кӧдзыд дырйи ывлаӧ петкӧдісны ва тыра бутылка, кодӧс вӧлі топыда пробкаалӧма.
Кор ваыс кынмис, бутылкаыс поті да жугаліс торъяс вылӧ (83 рис.).
Тайӧ лоис сы вӧсна, мый кынмигас ваыс паськалӧ.
Ӧтчыд вӧчисны татшӧм опыт: босьтісны чугуннӧй шар, тыртісны сійӧс ваӧн, розьсӧ тупкисны винта пробкаӧн да петкӧдісны зэв кӧдзыдінӧ.
Кынмигас ваыс жугӧдіс шарсӧ.
Сэтшӧм ыджыд выныс паськалысь валӧн.
Ӧні ті верманныд гӧгӧрвоны, мыйла зэв кӧдзыд дырйи помасьлӧны водопроводнӧй трубаяс.
Кор ваыс кынмӧ да пӧрӧ йиӧ, сійӧ паськалӧ да поткӧдлӧ трубаяссӧ.
Медым трубаяссӧ видзны тӧлын тшыксьӧмысь, найӧс нуӧдӧны му пытшті.
Уськӧдӧй тӧд выланыд «Кыдзи жугласьӧны гӧраяс» статья.
Сэні муніс сёрни валӧн вын йылысь, коді кынмӧ скала да из потасъясын.
Юалӧмъяс да задание.
1. Мый лоӧ вакӧд, кор сійӧ кынмӧ?
2. Мыйла водопроводнӧй трубаяс нуӧдӧны му пытшті?
3. Гортаныд вӧчӧй сэтшӧм опыт, код йылысь висьталӧма статьяын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лым @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 125-126}
Лым.
1. Помасис зэра ар.
Пуксис лымъя да бушковъяса кӧдзыд тӧв.
Еджыд эшкынӧн вевттьысисны муяс да видзьяс.
Пуяс, кустъяс да мыръяс вылын артмисны лым шапкаяс.
Шонді водзын лымйыс дзирдалӧ да пӧртмасьӧ уна пӧлӧс рӧмъясӧн.
Кытысь босьтчӧ лымйыс?
Шоныд поводдя дырйи кымӧръясысь киссьӧ зэр, а кӧдзыд дырйи — усьӧ лым.
Кымӧръясын ва парысь первойсӧ артмӧны зэв посньыдик емъяс кодь йи торъяс.
Сэсся найӧ ӧта-мӧд бердӧ кынмӧны да артмӧдӧны лым чиръяс.
Унджыкысьсӧ лым чиръясыс овлӧны мича звёздочкаяс кодьӧсь.
Сӧмын на усьӧм лым вылӧ кӧ шыбитны бедь, сійӧ вӧяс.
Лымйыс небыд.
Татшӧм лым вывті сьӧкыд мунны — кокъясыд пыдӧдз вӧйласьӧны.
Небыд лым вылӧ кольӧны мортлӧн да пемӧсъяслӧн кок туйяс.
Туйяс вылын, кӧні лымсӧ талялӧны, сійӧ лоӧ топыд, южмӧ.
Южмӧм лым вылӧ шыбитӧй бедь.
Сійӧ оз вӧй, а куйлӧ веркӧсас.
Южмӧм лым вывті кокниджык мунны подӧн, лӧсьыд мунны доддьын.
Кӧдзыд поводдяӧ лымйыс овлӧ шавгысьысь.
Стрӧйбаяс, потшӧсъяс дорын, вӧр дорын лым чиръясыс чукӧрмӧны.
Тані артмӧны лым толаяс.
Шоныд поводдя дырйи лымйыс лоӧ васӧд да сибдысь.
Сэки челядь ворслӧны лым мачӧн да вӧчлывлӧны лым морт.
2. Тӧлын муяс вевттьысьӧны лымйӧн.
Лымйыс видзӧ кӧдзаяссӧ кынмӧмысь.
Мукӧддырйи ён тӧв нӧбӧдӧ лымсӧ муяс вылысь, и кӧдзаяс вермасны кынмыны.
Тулысын шоныдысла лым сылӧ да пӧрӧ ваӧ.
Лым ваыс йиджӧ муӧ.
Тӧлын кӧ усьлас уна лым, тулысын муас лоӧ тырмымӧн ва.
Сэтшӧм воясас быдмӧгъяс бура быдмӧны да сетӧны ыджыд урожай.
Медым муяс вылын чукӧрмис уна лым, сійӧс кутӧны.
Та могысь муяс вылӧ кольӧны кукуруза да подсолнечник заяс либӧ аслыссикас плуг отсӧгӧн вӧчалӧны лым валъяс.
Заяс да валъяс дорӧ чукӧрмӧны гырысь лым толаяс.
Татшӧм му вылас тулысын лоӧ тырмымӧн ва да урожайыс содас.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лымъялігӧн видзӧдлӧй кепысь, пальто сос либӧ мукӧд сьӧд предметъяс вылӧ усьӧм лым чиръяслысь формасӧ.
2. Видзӧдлӧй небыд лым вылысь йӧзлысь да пемӧсъяслысь кок туйяссӧ.
Велӧдчӧй кок туй серти тӧдмавны, кутшӧм пемӧс мунӧма, кодарлань да надзӧн али ӧдйӧ.
3. Кутшӧм пӧльза сетӧ лымйыс быдмӧгъяслы?
4. Мый вермас лоны быдмӧгъяскӧд, тӧлыс кӧ нӧбӧдас му вылысь лымсӧ?
5. Кыдзи кутӧны лымсӧ муяс вылын?
6. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Еджыд пызан дӧра вевттис став светсӧ».
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Природаын ва» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 126}
«Природаын ва» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс.
1. Физическӧй карта вылын корсьӧй Войвыв Йиа, Лӧнь да Атлантика океанъясса саридзьяс, кодъяс кытшалӧны миян канмунымӧс.
2. Физическӧй карта вылын корсьӧй СССР-лысь гырысь юяс.
Быд тайӧ ю йылысь висьталӧй татшӧм план серти: 1) кысянь заводитчӧ да кодарланьӧ визувтӧ, 2) кутшӧм саридзӧ усьӧ, 3) кутшӧм гырысь каръяс да гидроэлектростанцияяс тайӧ ю вылас сулалӧны.
3. Кыдзи сӧвет йӧз выльмӧдӧны Волгаӧс?
4. Кутшӧм куим состояниеын овлӧ ва?
5. Мыйӧн ӧта-мӧдсьыныс торъялӧны ва, йи да пар?
6. Кыдзи морт используйтӧ васӧ кизьӧр, чорыд да газ нога состояниеясын?
7. Кыдзи вӧчӧма термометрсӧ да мый вылӧ сійӧ колӧ?
8. Кыдзи природаын кытшлалӧ ва?
9. Кыдзи торйӧдны сывтӧм веществоысь сылысь веществосӧ?
10. Мый колӧ вӧчны, медым юан ва вӧлі сӧстӧм?
11. Лыддьӧй «Природаын ва» тема кузя словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд выланыд налысь значениесӧ.
==ВОЗДУХ
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миянӧс кытшалӧ сынӧд @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 127-129}
Миянӧс кытшалӧ сынӧд.
Гортса уджъяс.
1. Посни торъяс вылӧ косявлӧй бумага.
Пуктӧй бумага торъяссӧ пызан пӧв помӧ.
Сетыштӧй на весьтын тетрадьӧн.
Мый лои бумага торъясыскӧд?
Мыйла найӧ лэбзисны джоджӧ?
2. Сетыштӧй тетрадьӧн чужӧмланьныд.
Мый ті казяланныд?
3. Ва тыра стӧканӧ лэдзӧй кирпич тор, сакар, мел, кос сёй тор.
Ті казяланныд, мый на пытшкысь петӧны да кыпӧдчӧны вывлань кутшӧмкӧ дзулькъяс.
Кыдзи ті думайтанныд, мый сійӧ сэтшӧмыс?
4. Стӧканӧ либӧ банкаӧ кисьтӧй кӧдзыд ва да сулӧдыштӧй сійӧс.
Недыр мысти пӧсуда пытшкӧсладор стенкаяс вылас лоасны посньыдик дзулькъяс.
Мый сійӧ сэтшӧмыс?
1. Классысь ми аддзам класснӧй пӧв, парта, чернила, а ӧшинь сайысь — керкаяс, пуяс, кымӧръяс.
А вермам-ӧ ми аддзыны сынӧд?
Огӧ, ми ог аддзӧй миянӧс кытшалысь сынӧдсӧ.
Но синмӧн век жӧ корсюрӧ ми вермам казявны сійӧс.
Ті аддзылінныд сынӧдлысь зэв посньыдик дзулькъяс, кодъяс чукӧрмылісны колба либӧ стӧкан стенкаяс вылӧ, петлісны кирпич, сакар, мел да сёй торъясысь.
Вӧчам опыт, медым видзӧдлыны сынӧдлысь гырысьджык дзулькъяс.
1 опыт.
Ва тыра банкаӧ кымыньтӧмӧн лэдзӧй стӧкан.
Надзӧникӧн сійӧс пӧлӧстӧй.
Мый ті аддзанныд?
Стӧканысь петӧны сынӧд дзулькъяс, а стӧканӧ пырӧ ва (84 рис.).
2. Ми кылам пӧвйӧ мелӧн таркӧдӧм шы, кранын визувтан валысь шы.
Вермам-ӧ ми кывны сынӧдсӧ?
2 опыт.
Босьтӧй резинаысь вӧчӧм груша.
Чабыртӧй сійӧс сідзи, медым сэтысь заводитіс петны сынӧдыс.
Сынӧдсӧ ті он аддзӧй, но кыланныд, кыдзи сійӧ петӧ.
Татшӧм опыт позьӧ вӧчны и розялӧм резинӧвӧй мачӧн, и велосипеднӧй насосӧн.
3. Ми инмӧдчам кӧ киӧн партаӧ, книгаӧ, ваӧ, чувствуйтам тайӧс чунь кучикӧн, осязайтам.
Позьӧ-ӧ осязайтны сынӧд?
3 опыт.
Чабыртӧй резинӧвӧй груша да веськӧдӧй сынӧд струясӧ чужӧманыд.
Ті кутанныд чувствуйтны кучикӧ сынӧдлысь инмӧмсӧ.
Сынӧдсӧ позьӧ осязайтны, кор сійӧ ӧвтӧ чужӧмад.
4. Кор ми личкам пызан вылӧ либӧ кутшӧмкӧ мӧд чорыд предмет вылӧ киӧн, ми чувствуйтам, мый сійӧс мыйкӧ оз лэдз.
Позьӧ-ӧ тадзи жӧ киӧн чувствуйтны сынӧд?
4 опыт.
Крепыда тупкӧй резинӧвӧй грушалысь розьсӧ да личкӧй грушасӧ кинаныд.
Ті кутанныд чувствуйтны, мый грушаыс абу тыртӧм, а сэні мыйкӧ эм.
Тайӧ сынӧд.
Сідзкӧ, сынӧдсӧ позьӧ чувствуйтны ки яйчигъяс напрягайтӧмӧн.
Гортын да классын вӧчӧм опытъясысь ті тӧдмалінныд, мый миянӧс кытшалӧ сынӧд, но ми сійӧс огӧ казялӧй: сійӧ оз тыдав, кыдзи ва пар.
Сынӧд — газ нога телӧ, коді тыртӧ предметъясысь став костъяссӧ, потасъяссӧ да щельяссӧ.
Сынӧдыс эм не сӧмын чорыд телӧясын, но и ваын.
Кӧть кытчӧ ми ог мунӧй, саридз кузя либӧ суша кузя, кӧть кутшӧм вылӧ кыпӧдчам самолётӧн, кӧть кутшӧм пыдӧ лэччам шахтаӧ — быдлаын эм сынӧд.
Ставнас му шарсӧ кытшалӧ сынӧд слӧй, кодлӧн кызтаыс 1000 кымын км.
Сынӧдӧн лолалӧны йӧз, пемӧсъяс да быдмӧгъяс.
Юалӧмъяс.
1. Кыдзи позьӧ петкӧдлыны, мый миянӧс кытшалӧ сынӧд.
2. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый сынӧд овлӧ чорыд и кизьӧр телӧясын?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сынӧд босьтӧ места @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 129-130}
Сынӧд босьтӧ места.
1. Быд предмет босьтӧ кутшӧмкӧ места.
Сійӧ местаас, кӧні сулалӧ шкап, оз позь, сійӧс кӧ он вешты, сувтӧдны пызан.
Бутылкаӧ, кодӧс тыртӧма йӧлӧн, он вермы кисьтны вый.
Ва тыра стӧканӧ кӧ лэдзны из, ваыс мыйкӧ мында петас, сы вӧсна мый изйыс босьтас ваыслысь местасӧ.
Босьтӧ-ӧ места сынӧд?
1 опыт.
Лэдзӧй ва тыра банкаӧ кымыньтӧм стӧкан.
Стӧканӧ ваыс оз пыр.
Сійӧс оз лэдз сэтчӧ сынӧд, коді эм стӧканас.
Видзчысьӧмӧн стӧкансӧ пӧлыньтӧй.
Сэтысь кутасны петны сынӧд дзулькъяс; сы пыдди стӧканӧ пырас ва.
2 опыт.
Воронка розьсӧ тупкӧй чуньӧн да воронкасӧ	кымыньтӧмӧн лэдзӧй ваӧ (85 рис.).
Воронкаӧ ваыс оз пыр, сы вӧсна мый сэні эм сынӧд.
Розь весьтысь вештӧй чуньнытӧ.
Ваыс йӧткас воронкаысь сынӧдсӧ да босьтас сылысь местасӧ.
Сійӧ кадӧ кӧ воронка розь дінӧ ті матыстанныд ки пыдӧснытӧ, кутанныд чувствуйтны петысь сынӧдсӧ.
3 опыт.
Бутылка топыда тупкӧй резинӧвӧй пробкаӧн, кӧні эм розь.
Тайӧ розяс сюйӧма векньыдик пома неыджыд стекляннӧй воронка (86 рис.).
Кисьтӧй воронкаас ва.
Бутылкаӧ ваыс оз визувт, сы вӧсна мый сэні эм сынӧд.
Перйӧй пробкасӧ сідзи, медым лои кост.
Сійӧ костӧдыс бутылкаысь сынӧдсӧ ваыс вӧтлас да босьтас сылысь местасӧ.
2. Сынӧд, кыдзи и став мукӧд телӧяс, босьтӧ места.
Сынӧдлысь тайӧ свойствосӧ йӧз велалісны используйтны.
Кор мыйкӧ колӧ стрӧитны ю либӧ саридз пыдӧсын, ва пыдӧсӧ лэдзӧны ыджыд кымыньтӧм железобетоннӧй ящик.
Сынӧд, коді эм ящикас, оз лэдз сэтчӧ васӧ.
Йӧз уджалӧны ва улын тайӧ ящикас (87 рис.).
Трубаясті вылісяньыс качайтӧны налы свежӧй сынӧд, коді колӧ лолалӧм вылӧ.
Юалӧм да задание.
1. Босьтӧй кутшӧмкӧ ичӧтик бутылка, например лекарство улысь, да опыт вӧчӧмӧн докажитӧй, мый сэні эм сынӧд, коді босьтӧ места.
2. Мыйла железобетоннӧй ящикӧ (87 рис.) оз пыр ваыс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сьӧкыд задача @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 130-131}
Сьӧкыд задача.
(Висьт.)
Петя да Серёжа чай юисны.
Петя юаліс:
— Верман-ӧ тэ лэдзны ва тыра банка пыдӧсӧ сакар тор сідзи, медым сійӧ эз кӧтась?
Серёжа думыштчис.
— Тэ сетін зэв сьӧкыд задача.
Ме ногӧн, сійӧс оз позь вӧчны.
— Позьӧ, — шуис Петя.
Сійӧ босьтіс ва тыра банка, пуктіс сэтчӧ неыджыд, но кыз пу кружок да пуктіс сы вылӧ сакар тор.
Кружоксӧ вевттис кымыньтӧм стӧканӧн да видзчысьӧмӧн заводитіс лэдзны ваӧ (88 рис.).
Серёжа сюся видзӧдіс, мый лоӧ сакарыскӧд.
Стӧканыскӧд тшӧтш пу кружокыс лэччис пыр улӧджык да улӧджык, кытчӧдз эз во банка пыдӧсӧдзыс.
— Со, аддзан, сакарыс банка пыдӧсас, ва улын, — шуис Петя.
Сійӧ видзчысьӧмӧн кутіс перйыны стӧкансӧ.
Тшӧтш жӧ кыпӧдчис и сакара кружокыс.
Кор сійӧ лои ва веркӧсын, Петя лэптыштіс стӧкансӧ да босьтіс сакарсӧ.
— Видлы, — мыччис сійӧс Серёжалы, — кос.
Серёжа видлаліс сакарсӧ.
Сакарыс вӧлі кос, кӧть и веськавліс ва тыра банка пыдӧсӧ.
Юалӧм да задание.
1. Мыйла ва эз пыр стӧканӧ?
2. Вӧчӧй опытсӧ, код йылысь мунӧ висьтын сёрни.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сынӧдсӧ позьӧ топӧдны, сійӧ упругӧй @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 131-132}
Сынӧдсӧ позьӧ топӧдны, сійӧ упругӧй.
Ті ворслінныд мачӧн да тӧданныд, мый джоджӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ чеччыштӧ вывлань.
Мыйла тайӧ артмӧ?
1 опыт.
Кыз стеклӧысь вӧчӧм паськыд трубкаӧ вундӧй да сюйӧй кыкнанладор помас путӧм картупель чӧлан.
Босьтӧй бедьтор да ньӧжйӧникӧн йӧткӧй картупельысь вӧчӧм ӧти пробкасӧ трубка пытшланьыс.
Недыр мысти мӧд пробкаыс клопнитӧмӧн чеччыштас (89 рис.).
Пробкасӧ йӧткигӧн ми топӧдім трубкаысь сынӧд.
Топӧдӧм сынӧдыс личкис трубкаса стенъяс да кыкнан пробка вылӧ.
Тайӧ личкӧм вӧснаыс ӧти пробкаыс и чеччыштіс трубкаысь.
2 опыт.
Ещӧ ӧтчыд вӧчӧй трубка кыкнанладор помас путӧм картупельысь пробкаяс.
Трубкалысь ӧти помсӧ жмитӧй стенӧ либӧ пызанӧ, медым пробкаыс эз вермы чеччыштны.
Ӧні видлӧй йӧткыны мӧд пробкасӧ трубка пытшкӧ.
Ті ӧдва йӧтканныд сійӧс трубка джынйӧдзыс: топӧдӧм сынӧдыс мешайтӧ сылы вешйыны водзлань.
Дугдӧй личкыны пробкасӧ да кыскӧй бедьторсӧ.
Пробка кутас петны бӧр.
Пробкасӧ йӧткигӧн ми топӧдім трубкаысь сынӧдсӧ.
Но сынӧдыс упругӧй: кор сійӧс топӧдӧмысь дугдім, сынӧдыс паськаліс да пробкасӧ йӧткыштіс бӧр.
Кор мач шыбитам джоджӧ, сы пытшкын сынӧдыс топалӧ.
Но сы вӧсна мый сынӧдыс упругӧй, сійӧ зільӧ паськавны, и мачыс бӧр чеччыштӧ джоджысь.
Сынӧдсӧ качайтӧны велосипеднӧй да автомобильнӧй шинаясӧ, медым мунігӧн эз сэтшӧма пыркӧд.
Топӧдӧм сынӧдлысь ыджыд упругостьсӧ используйтӧны пӧжарнӧйяс, медым вӧчны би кусӧдӧм вылӧ валысь ён струя.
Топӧдӧм сынӧд отсӧгӧн маляръяс резӧны краска да вевттьӧны сійӧн керка стенъяс.
Топӧдӧм сынӧдӧн уджалӧ отбойнӧй молоток, кодӧн шахтёръяс чуктӧдӧны из шом.
Топӧдӧм сынӧд отсӧгӧн уджалӧны трамвайяслӧн да поездъяслӧн тормозъяс.
Юалӧм да задание.
1. Кытчӧ применяйтӧны топӧдӧм сынӧдсӧ?
2. Гижӧй словарикӧ: упругӧй.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый лоӧ сынӧдкӧд сійӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 132}
Мый лоӧ сынӧдкӧд сійӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн.
1 опыт.
Пробкаалӧй колба стекляннӧй трубочкаа пробкаӧн (90 рис.).
Трубочка помсӧ сюйӧй ва тыра стӧканӧ.
Шонтӧй колбасӧ кияснаныд.
Недыр мысти ті казяланныд, мый трубочкаысь кутасны петны сынӧд болькъяс.
Тайӧ артмӧ сы вӧсна, мый шонтігӧн сынӧдыс паськалӧ да колбаӧ оз кут тӧрны.
2 опыт.
Колба вылӧ, кодӧн ті вӧчинныд первой опытсӧ, пуктӧй кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм ветьӧк.
Стӧканысь ваыс кутас пырны трубкаӧ да каяс сэті (91 рис.).
Сідзкӧ, кӧдзӧдігӧн сынӧдыс топалӧ.
Медым бурджыка тыдаліс, кыдзи ваыс кайӧ трубкаті, ваас водзвыв позьӧ содтыштны кутшӧмкӧ краска.
Сынӧд, сідз жӧ кыдзи и кизьӧр да чорыд телӧяс, шонтігӧн паськалӧ да кӧдзӧдігӧн топалӧ.
Юалӧм да задание.
1. Мый лоӧ сынӧдкӧд сійӧс шонтігӧн да кӧдзӧдігӧн?
2. Серпасалӧй вӧчӧм опытъяссӧ.
Опытысь вӧчӧм выводъяссӧ гижӧй.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сынӧдлӧн эм сьӧкта @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 133-136}
Сынӧдлӧн эм сьӧкта.
1. Став чорыд да кизьӧр телӧяслӧн эм сьӧкта.
Эм-ӧ сьӧктаыс сынӧдлӧн?
Ӧтчыд босьтісны крана, металлысь вӧчӧм шар да веситісны.
Воздушнӧй насосӧн шарысь сынӧдсӧ кыскисны.
Крансӧ тупкӧм бӧрын шарсӧ бара веситісны.
Шарыс лои кокньыдджык.
Тадзи вӧлі докажитӧма, мый сынӧдлӧн эм сьӧкта.
1 опыт.
Босьтӧй пробкаа ыджыд колба да ӧшӧдӧй сійӧс вески вылӧ, кыдзи петкӧдлӧма 92 серпас вылын.
Лӧсьӧдӧй вескисӧ лыа отсӧгӧн сідзи, медым лыаыс да колбаыс вӧліны ӧтвесьтынӧсь.
Перйӧй пробкасӧ да колбасӧ шонтӧй спиртовка би весьтын.
Шонтӧм колбасӧ топыда пробкаалӧй да бара ӧшӧдӧй вески вылӧ.
Ті казяланныд, мый колбаыс лои кокньыдджык.
Мыйла?
Сынӧдыс шонтігӧн паськаліс да сылӧн мыйкӧ мында юкӧн колбаысь петіс.
Та вӧсна и колбалӧн сьӧктаыс чиніс.
Перйӧй колбаысь пробкасӧ.
Кор колбаыс кӧдзалас, пробкаалӧй.
Лыаыс да колбаыс лоӧны бӧр ӧтвесьтынӧсь.
Тайӧ лои сы вӧсна, мый колбаӧ пырис сынӧд да сійӧ лои сы мында жӧ, мыйта вӧлі шонтытӧдзыс.
2. Учёнӧйяс тӧдмалісны, мый 1 куб. м сынӧдлӧн сьӧктаыс 1 кг 293 г, 1 куб. м валӧн сьӧктаыс 1000 кг, либӧ 1 т.
Сідзкӧ, сынӧд уна пӧв кокньыдджык ваысь.
Ваысь кокньыдджык предметъяс ваас оз вӧйны.
Тыртны кӧ сынӧдӧн резинаысь вӧчӧм камера, пу бӧчка либӧ металлысь вӧчӧм кӧрӧбка да топыда тупкыны, найӧ оз вӧйны, лоасны ва веркӧсас.
Кор челядь велӧдчӧны варччыны, найӧ пӧльтӧны сынӧдӧн автомобиль камера либӧ топыд материалысь мешӧкъяс.
Тайӧ предметъясыс, кор найӧс тыртӧма сынӧдӧн, гӧвкъялӧны ва веркӧсын да кутӧны мортӧс.
Сынӧдӧн тыртӧны резина пыжъяс, кодъяс вылын плавайтӧны юын либӧ тыын.
Ю вомӧн кӧ колӧ лӧсьӧдны регыд кадся пос, ваӧ лэдзӧны сынӧдӧн тыртӧм, резинаысь вӧчӧм камераяс либӧ металлысь вӧчӧм гырысь ящикъяс, кодъясӧс быд боксянь спояйтӧма.
Найӧс йитлӧны ӧта-мӧдныскӧд да выліас вольсалӧны пӧвъяс.
Артмӧ вавывса регыд кадся пос (93 рис.).
2 опыт.
Лекарство улысь неыджыд стекляннӧй бутылка вомладорас кӧрталӧй неыджыд груз (кӧрт тув, из).
Груза бутылкасӧ лэдзӧй ва тыра стекляннӧй дозйӧ (94 рис.).
Сэсся бутылка вомас сюйӧй резинӧвӧй либӧ стекляннӧй трубочкалысь помсӧ.
Мӧд помӧдыс пӧльтӧй.
Кор бутылкаыс тырӧ сынӧдӧн, сійӧ кыптас ва веркӧсӧ да кыпӧдас сы бердӧ кӧрталӧм грузсӧ.
Сынӧд отсӧгӧн позьӧ кыпӧдавны ю либӧ саридз пыдӧсъясысь вӧйӧм карабъяс.
1919 воын, Гӧрд Армияысь пышйигӧн, еджыдъяс вӧйтісны Сьӧд саридзӧ уна ваувса пыж.
Сӧвет муысь водолазъяс корсисны найӧс.
Ва пытшкын ваувса пыжясыс абу тшыкӧмаӧсь; найӧс позьӧ вӧлі дзоньтавны да сетны миян флотлы.
Но кыдзи ваувса пыжяссӧ кыпӧдны саридз пыдӧсысь?
Водолазъяс лэччисны саридз пыдӧсӧ.
Тані ӧти ваувса пыж бердӧ найӧ крепитісны зэв гырысь резинӧвӧй мешӧкъяс — понтонъяс.
Вылісянь трубаяс пыр понтонъясӧ кутісны пӧльтны сынӧд.
Кор понтонъясыс тырисны сынӧдӧн, найӧ кыптісны да кыскисны ас бӧрсяыс ваувса пыжсӧ.
Тадзи Сӧвет муысь водолазъяс кыпӧдісны сынӧд отсӧгӧн саридз пыдӧсысь став ваувса пыжяссӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кымын пӧв сынӧд кокньыдджык ваысь?
2. Кыдзи йӧзыс используйтӧны сынӧдлысь кокнилунсӧ?
3. Гижӧй словарикӧ: понтон.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тӧв @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 136-138}
Тӧв.
1. Шонтыны кӧ сынӧд, сійӧ лоӧ кокньыдджык да кыпӧдчӧ вывлань.
Тайӧс позьӧ казявны, кутыштанныд кӧ кинытӧ ӧзйысь сись либӧ электроплиткалӧн доналӧм спираль весьтын.
Кинаныд кыланныд шоныд сынӧдлысь вывлань кайысь струя.
Ӧні думыштӧй, мыйла трубаысь тшыныс кайӧ вывлань.
Сійӧс нуӧ шоныд сынӧдыс, коді артмӧ пачын пес сотчигӧн.
2. Сынӧдлысь мунӧмсӧ позьӧ казявны, восьтны кӧ ӧдзӧс шоныд жырйысь кӧдзыд посводзӧ либӧ коридорӧ.
Ми чувствуйтам, кыдзи кӧдзыд посводзысь пӧльтӧ кӧдзыд тӧв, мӧд ногӧн кӧ, мунӧ сынӧд шоныд жырйӧ.
Опыт.
Неуна восьтыштӧй ӧдзӧс да ӧзтӧм сись сувтӧдӧй класс порог вылӧ (95 рис.).
Биыс катовтчас жырланьыс.
Сідзкӧ, кӧдзыд сынӧдыс, сы вӧсна мый сійӧ кӧдзыдджык, коридорысь пырӧ улітіыс.
Лэптӧй сисьсӧ вывлань.
Биыс катовтчас коридорланьыс.
Тайӧ петӧ жырйысь вылітіыс кокни, шоныд сынӧдыс.
3. Природаын сынӧдыс дугдывтӧг вешйӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ.
Шонді шонтӧ мусӧ, но оз быдлаын ӧткодя.
Сійӧ местаясас, кӧні муыс шоналӧ ёнджыка, сынӧдыс лоӧ шоныдджык да кайӧ вывлань.
Сы пыдди воӧ кӧдзыд сынӧд.
Сынӧдыс дугдывтӧг вешъялӧ.
Сынӧдлӧн татшӧм мунӧмыс, либӧ вешйӧмыс, и шусьӧ тӧлӧн.
Мукӧддырйи тӧлыс муртса тӧдчыштӧ, а корсюрӧ пӧльтӧ зэв ыджыд вынӧн.
Зэв ён тӧлыс шусьӧ ураганӧн (бушколӧн).
Сійӧ косявлывлӧ керка вевтъяс, чегъявлӧ пуяс, унатор жуглывлӧ.
Бушколыс торйӧн нин опаснӧй океанын.
Сійӧ кыпӧдӧ вывті гырысь гыяс, чегъялӧ караб мачтаяс, вӧйтавлӧ чери кыян пыжъяс да гырысь паракодъяс.
4. Тӧлыс кӧ пӧльтӧ овтӧминсянь, сійӧ овлӧ кос, сэні этша ва паръясыс.
Сійӧ оз вай зэр, косьтӧ муяс, сотӧ кӧдзаяс.
Океансянь векджык пӧльтлӧ уль тӧв: сэні уна ва пар.
Татшӧм тӧлыс тшӧкыда вайӧ зэр либӧ лым.
Тӧв пӧльтлывлӧ уналадор боксянь.
Тӧвлысь нырвизьсӧ тӧдмалӧны флюгер отсӧгӧн.
Тайӧ — кӧрт флажок, коді кокниа бергӧдчӧ тӧв ньылыд (96 рис.).
Флюгерыс кӧ бергӧдчас лунвывлань, сідзкӧ, тӧлыс пӧльтӧ войвывсянь.
Татшӧм тӧлыс шусьӧ вой тӧлӧн.
Кор пӧльтӧ лун тӧв, флюгерыс индӧ войвылӧ.
Ті тӧданныд, мый миян канмусянь войвылын эм Войвыв Йиа океан.
Сійӧ вевттьысьӧма йиясӧн.
Сынӧд сэні кӧдзыдджык СССР лунвылын дорысь.
Та вӧсна вой тӧв век вайӧ кӧдзыд поводдя.
Рытыввылын эм Атлантика океан.
Ваыс сэні шоныдджык Войвыв Йиа океанын серти.
Кор вой тӧлыс вежсьӧ рытыв тӧлӧн, поводдяыс векджык шондӧдӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи позьӧ тӧдмавны, мый шоныд сынӧд кокньыдджык кӧдзыдысь?
2. Мыйла овлывлӧ тӧв?
3. Кутшӧм лёкторъяс вӧчлывлӧ бушков?
4. Флюгер бергӧдчис асыввылӧ.
Кысянь пӧльтӧ тӧлыс; кыдзи сійӧ шусьӧ?
5. Флюгер индӧ рытыввылӧ.
Кысянь пӧльтӧ тӧлыс; кыдзи сійӧ шусьӧ?
6. Гижӧй улынджык сетӧм таблицасӧ асланыд тетрадьясӧ да содтӧй сэтчӧ, мый индӧма, кольӧм тӧлысь кузя поводдя йылысь календарь серти.
Тайӧ таблицаыс серти тӧдмалӧй, кутшӧм тӧвъяс тшӧкыдджыка вайлісны шоныд, кутшӧмъяс — кӧдзыд, кутшӧмъяс — зэр либӧ лым.
7. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Китӧм, коктӧм, а ворота восьталӧ».
8. Гижӧй словарикӧ: флюгер, бушков.
Тӧв ним
Тӧлысьын кымын лун пӧльтіс татшӧм тӧлыс
Сы лыдысь кымын лун вӧлі
температураӧн
зэра
лымъя
0°-ысь шоныдджык
0°-ысь кӧдзыдджык
Вой тӧв
Асыв тӧв
Рытыв тӧв
Лун тӧв
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природаын да войтыр овмӧсын тӧвлӧн тӧдчанлун @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 138-140}
Природаын да войтыр овмӧсын тӧвлӧн тӧдчанлун.
1. Природаын кӧ сынӧдыс эз вешъяв местаысь местаӧ, жар муясын, кӧні шондіыс вывті ёна пӧжӧ, лои ещӧ жарджык.
Кӧдзыд муясын лои эськӧ ещӧ кӧдзыдджык.
Но тӧлыс нуӧ жар муясысь шоныд сынӧдсӧ кӧдзыд муясӧ, а кӧдзыд сынӧдсӧ — жар муясӧ.
Та вӧсна жар муясын лоӧ ыркыдджык, а кӧдзыд муясын — шоныдджык.
2. Тӧв вешталӧ ӧти местаысь мӧдлаӧ кымӧръяс, разӧдӧ васӧ став му пасьта.
Тӧлыс кӧ эз вӧв, кос местаясӧ эз эськӧ воны кымӧръяс.
Сэні эз эськӧ зэрлы да эз лымъявлы.
Косьмисны эськӧ юяс, тыяс да юкмӧсъяс.
3. Йӧз лолалӧмысь, бусысь, фабрика да завод трубаясысь петан тшынысь сынӧдыс тшыксьӧ.
Эз кӧ вӧв тӧлыс, гырысь каръясын эськӧ чукӧрмис уна лёк сынӧд.
Но тӧлыс дугдывтӧг нуӧ тшыксьӧм сынӧдсӧ да сы пыдди вайӧ вӧръясысь да муяс вылысь сӧстӧм сынӧд.
4. Тӧв — ыджыд вын, кодӧн пӧльзуйтчӧны йӧз.
Миян Рӧдина лунвылын, восьса степъясын, кӧні тшӧкыда пӧльтӧ тӧв, сійӧ бергӧдлӧ ветрянӧй двигательяс, кодъяс бергӧдлӧны мельнича изкияс, лэптӧны юкмӧсысь либӧ прудысь ва, вӧчӧны электровын (97 рис.).
Миян учёнӧйяс, кодъяс велӧдӧны Войвыв Йиа океан да тшӧкыда олӧны сылӧн йияс вылын, ветрянӧй двигательяс отсӧгӧн вӧчӧны электровын.
5. Морт велаліс вӧчны пыжъяс да карабъяс зэв нин важӧн.
Найӧ вӧлі мунӧны зэв ньӧжйӧ — пелысъяс отсӧгӧн.
Пелысӧн сыннысӧ вӧлі сьӧкыд.
Сэсся йӧзыс велалісны пӧльзуйтчыны тӧлӧн.
Карабъяс вылӧ кутісны сувтӧдавны парусъяса мачтаяс.
Тӧлыс пӧльтіс трусъяссӧ да йӧткис карабъясса водзлань (98 рис.).
Заданиеяс.
1. 99 да 100 серпасъяс серти вӧчалӧй вертушкаяс да видзӧдӧй, кыдзи найӧ бергалӧны тӧв вынӧн.
2. Пуысь либӧ жӧчысь вӧчӧм вертушкаяс тулыснас сувтӧдӧй град йӧрӧ: найӧ кутасны повзьӧдлыны лэбачьясӧс, кодъяс кокалӧны градъяс вылысь кӧйдыс, рӧсада, том петасъяс.
3. Гижӧй тетрадяныд да тӧдмалӧй нӧдкыв: «Бордъясӧн ӧвтчӧ, а места вылысь оз вӧрзьы».
4. Гижӧй словарикӧ: ветрянӧй двигатель, паруса караб.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи йӧз пӧльзуйтчӧны сынӧдӧн, медым асьнысӧ видзны кӧдзыдысь @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 140-141}
Кыдзи йӧз пӧльзуйтчӧны сынӧдӧн, медым асьнысӧ видзны кӧдзыдысь.
Медым керкаын вӧлі шоныдджык, тӧв кежлӧ ӧшиньясӧ пуктӧны мӧд пӧвста рамаяс.
Позьӧ думыштны, мый кык рама пыдди кокниджык вӧчны ӧтиӧс, но пуктыны сэтчӧ кыз стеклӧ.
Вӧлӧмкӧ, тадзи видзны шоныдсӧ жырйын оз позь.
Колӧ, медым рамаяс костас вӧлі сынӧд слӧй.
Сійӧ бура видзӧ керкасӧ кӧдзыдысь.
Дзик татшӧм ногӧн жӧ видзӧ миян телӧлысь шоныдсӧ и паськӧм, торйӧн нин пасьяс.
Пасьын эм зэв уна гӧн.
Гӧнъяс костас эм сынӧд.
Кор ми шапкаалам гӧна шапка либӧ пасьталам пась, сынӧдыс, коді эм гӧнъяс костас, оз лэдз петны миян телӧлысь шоныдсӧ ортсӧ.
Валеги бурджыка видзӧ кокъяснымӧс кӧдзыдысь кучик либӧ резинӧвӧй сапӧгъяс серти.
Сы вӧсна мый гынын, кодысь вӧчӧма валегисӧ, сынӧдыс унджык кучикын либӧ резинаын серти.
Ыджыдджык башмакын коклы шоныдджык дзескыдын серти, сы вӧсна мый ыджыдджыкас телӧ да кӧмкот костын сынӧд слӧйыс кызджык.
Сійӧ видзӧ шоныдсӧ петӧмысь.
Ті тӧданныд нин, мый лым видзӧ кынмӧмысь кӧдзаяс.
Лым чиръяс костын эм сынӧд.
Сійӧ и оз сет кӧдзыдлы воны быдмӧгъясӧдз.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кыдзи йӧзыс пӧльзуйтчӧны сынӧдӧн, медым видзны асьнысӧ кӧдзыдысь?
2. Мыйла валеги бурджыка видзӧ кӧдзыдысь кучик либӧ резинӧвӧй сапӧгъяс серти?
3. Кутшӧм башмакын ёнджыка кынмӧны кокъяс: дзескыдын али прӧстджыкын; мыйла?
4. Мерайтӧй температура лым улысь да лым веркӧсысь; кӧні шоныдджык?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сотчыны колӧ сынӧд @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 141-142}
Сотчыны колӧ сынӧд.
Тӧданныд-ӧ ті, мыйла вӧчӧны розьяс карасин лампа горелкаын, самӧварын?
Вочавидзны тайӧ юалӧмыс вылӧ тіянлы отсаласны опытъяс.
1 опыт.
Босьтӧй куим сись, сувтӧдӧй пызан вылӧ да ӧзталӧй.
Ӧти сисьсӧ вевттьӧй стӧканӧн, мӧдсӧ банкаӧн, а коймӧдсӧ энӧ вевттьӧй.
Стӧканӧн вевттьӧм сисьыс пыр жӧ кусӧ; банкаын кутас ломзьыны дырджык, но мыйкӧ дыра мысти и сійӧ кусас.
Вевттьытӧм сисьыс кутас сотчыны сэтчӧдз, кытчӧдз оз быр (101 рис.).
Стӧканын серти банкаын сынӧдыс унджык, та вӧсна сисьыс и сотчӧ дырджык.
Тайӧ опытыс петкӧдлӧ, мый сотчыны колӧ сынӧд.
2 опыт.
Сувтӧдӧй ӧзтӧм сисьсӧ пызан вылӧ, вевттьӧй сійӧс лампа стеклӧӧн.
Сисьыс кутас тшынӧдны да регыд мысти кусас.
Выльысь ӧзтӧй сисьсӧ да вевттьӧй сійӧс лампа стеклӧӧн, кодӧс сувтӧдӧй кык ӧткызта пӧвторъяс вылӧ сэтшӧм ногӧн, медым сынӧдыс кокньыда вермис пырны стеклӧ увтіыс.
Ӧні сисьыс сотчӧ да оз кус (102 рис.).
Мӧд опытыс петкӧдлӧ, мый сотчӧм вылӧ колӧ, медым век воис свежӧй сынӧд.
Ӧні ті гӧгӧрвоинныд, мыйла вӧчӧны розьяс карасин лампа горелкаӧ, а сідз жӧ самӧварлӧн улі юкӧнас.
Тайӧ розьясӧдыс локтӧ свежӧй сынӧд, коді колӧ сотчигӧн.
Пачын та могысь вӧчсьӧ поддувало.
Кор кӧсйӧны дугӧдны сотчӧмсӧ, тупкӧны сотчантор дінӧ воысь сынӧдсӧ.
Биа ӧгыр кӧ пуктам гырничӧ да топыда вевттям, найӧ кусасны.
Татшӧмтор жӧ артмӧ шойыскӧд самӧварын, кор сійӧс тупкӧны вевтӧн.
Морт вылын кӧ ӧзъяс паськӧмыс, сійӧс пыр жӧ колӧ вевттьыны эшкынӧн, пальтоӧн либӧ кутшӧмкӧ паськӧмӧн, медым бисӧ кольны сынӧдтӧг.
Юалӧмъяс.
1. Мыйла карасин лампа горелкаын вӧчӧма розьяс?
2. Мыйла пачын вӧчӧны поддувало?
3. Мыйла кусӧ биа ӧгыр гырничын, кор сійӧс топыда вевттям?
4. Мый колӧ вӧчны, мортлӧн кӧ ӧзйис паськӧмыс?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кислород @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 142-143}
Кислород.
Учёнӧйяс вӧчалісны опытъяс сынӧдӧн да тӧдмалісны, мый сійӧ артмӧма разнӧй газъясысь.
Тӧдмасям кык газлӧн — кислородлӧн да шома газлӧн аслунъясӧн.
Опыт.
Чукӧртӧй прибор, кыдзи петкӧдлӧма 103 серпас вылын.
Пуктӧй пробиркаӧ пань джын марганцовокислӧй калий.
Пробиркасӧ шонтӧй спиртовка биӧн.
Недыр мысти трубкаысь кутасны петны кислород болькъяс.
Кислородыс — пырыс тыдалана да рӧмтӧм газ.
Болькъясыс кыпӧдчӧны да вочасӧн йӧткӧны пробиркаысь васӧ.
Мыйӧн пробиркаыс тырас кислородӧн, лэптӧй пробиркасӧ да сюйӧй сы пытшкӧ ӧгыралысь сартас.
Сартасыс ломзяс югыд биӧн.
Сідзкӧ, кислород поддерживайтӧ сотчӧм.
Со мыйла сотчигӧн пыр колӧ свежӧй сынӧд.
Ещӧ интереснӧйджык на емдонысь вӧчӧм сутугаӧн опыт.
Босьтӧны вӧсньыдик проволока тор, сы помӧ крепитӧны шом тор да ӧзтӧны спиртовка биын.
Проволокасӧ ӧдйӧ сюйӧны кислород тыра бутылкаӧ.
Шомыс пырысь-пыр жӧ кутас ӧзйыны яръюгыд биӧн да ӧзтӧ проволокасӧ.
Проволокаыс сотчӧ зэв югыд би киньяс резігтыр (104 рис.).
Кислородыс колӧ оз сӧмын сотчигӧн, но и лолалӧм вылӧ.
Кор йӧз кыпӧдчӧны зэв вылӧ, налы кислородыс оз кут тырмыны.
Медым не кувны, налы сьӧрсьыныс лоӧ босьтны тайӧ газыс тыра приборъяс.
Ӧткымын висьӧмъяс дырйи врачьяс сетӧны висьысьяслы лолавны сӧстӧм кислород.
Юалӧм да задание.
1. Мый ті тӧдмалінныд кислород йылысь?
2. Гижӧй словарикӧ: кислород.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Углекислӧй газ @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 143-144}
Углекислӧй газ.
1 опыт.
Чукӧртӧй прибор, кыдзи петкӧдлӧма 105 серпас вылын.
Колбаӧ пуктӧй мел да кисьтыштӧй разведитӧм солянӧй либӧ уксуснӧй кислота.
Мелыс чилснитас, и сэтысь кутас торъявны шома газ да чукӧрмыны пробиркаӧ.
Кор газыс чукӧрмас пробирка тырыс, тупкӧй сійӧс чуньӧн да васьыс кыскӧй.
Пробиркаӧ сюйӧй биа сартас.
Сійӧ кусас.
Углекислӧй газыс оз поддерживайт сотчӧм.
2 опыт.
Сувтӧдӧй дозйӧ куим сись: ӧтисӧ ичӧтӧс, мӧдсӧ ыджыдджыкӧс, коймӧдсӧ ещӧ ыджыдджыкӧс.
Лэдзӧй дозйӧ трубка, кодӧс нюжӧдӧма колбасянь, кӧні артмӧ шома газ (106 рис.).
Сисьясыс кутасны кусны: первойӧн кусас медічӧтыс, сэсся шӧркодьыс да медбӧрын — ыджыдыс.
Мыйла сисьясыс эз кусны ӧттшӧтш?
Углекислӧй газ сьӧкыдджык сынӧдысь.
Первойсӧ газыс чукӧрмис дозлӧн улыс юкӧнас — и сэки кусіс медічӧт сисьыс.
Сэсся газыс воис доз шӧрӧдзыс — эз кут ломзьыны шӧркодь сисьыс.
Кор шома газыс тыртіс дозсӧ ставнас, кусіс медыджыд сисьыс.
Углекислӧй газ тыдавтӧм да рӧмтӧм.
Углекислӧй газ тыра банкаӧ кӧ йӧртны шырӧс, сійӧ ӧдйӧ кулас.
Углекислӧй газыс оз поддерживайт лолалӧм.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кыдзи перйӧны шома газ?
2. Мый ӧткодьыс шома газлӧн да кислородлӧн?
3. Мыйӧн шома газ торъялӧ кислородысь?
4. Гижӧй словарикӧ: шома газ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи вежсьӧ лолалігӧн да сотчигӧн сынӧдлӧн состав @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 144-145}
Кыдзи вежсьӧ лолалігӧн да сотчигӧн сынӧдлӧн состав.
1 опыт.
Лэдзӧй трубка помсӧ приборлысь, кӧні артмӧ шома газ (105 рис.), известкӧвӧй ва тыра стӧканӧ (известкӧвӧй васӧ позьӧ ньӧбны аптекаысь).
Ваыс лоӧ гудыр.
Сідзкӧ, шома газыс гудыртӧ известкӧвӧй васӧ.
2 опыт.
Ас пытшканыд ыджыда лолыштӧй.
Босьтӧй воманыд стекляннӧй трубка либӧ идзас пом.
Ньӧжйӧникӧн сы пыр пӧльтӧй сӧдз известкӧвӧй ваӧ, кодӧс кисьтӧма пробиркаӧ.
Известкӧвӧй ваыс лоӧ гудыр.
Сідзкӧ, миянӧн бӧр лолыштӧм сынӧдын эм уна шома газ.
3 опыт.
Стӧканӧ, кытчӧ пыдӧсас кисьтӧма известкӧвӧй ва, проволока йылын лэдзӧй биа сись.
Стӧкансӧ вевттьӧй стеклӧӧн.
Сисьыс недыр мысти кусас, сы вӧсна мый стӧканысь став кислородыс бырас сотчӧм вылӧ.
Известкӧвӧй васӧ солькйӧдлыштам.
Сійӧ лоӧ гудыр.
Сідзкӧ, сись сотчигӧн артмӧ шома газ.
Углекислӧй газ артмӧ и пес, карасин да мукӧдтор сотчигӧн.
Юалӧмъяс.
1. Мый лоӧ известкӧвӧй ваӧн, сы пыр кӧ лэдзны шома газ?
2. Кутшӧм газ артмӧ бӧр лолыштігӧн; кыдзи ті тайӧс тӧдмалінныд?
3. Кыдзи вежсьӧ сынӧдлӧн составыс мыйкӧ сотчигӧн; кутшӧм газ сэки бырӧ, а кутшӧм артмӧ?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сынӧдӧс пӧкӧритӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 145-149}
Сынӧдӧс пӧкӧритӧм.
1. Важысянь йӧз мечтайтлісны сы йылысь, медым лэбавны сынӧдӧд.
Найӧ вӧчлывлісны быд сикас аппаратъяс, кодъяс вӧліны бордъяс сямаӧсь.
Но муысь кыпӧдчыны эз удайтчыв.
Сынӧдӧ первой мортӧн кыпӧдчис сынӧд шар вылын Рязаньса олысь Крякутной 1731 воын.
Кыпӧдчынысӧ сійӧ используйтіс пӧсь сынӧд.
Крякутной вӧчис топыд матерьеысь ыджыд шар, кодлӧн вӧлі уліас розь да петля.
Розьӧдыс шарсӧ тыртіс пӧсь сынӧдӧн да пуксис петляас.
Сы вӧсна мый пӧсь сынӧдыс кокни, шарыс кутіс кыпӧдчыны.
Кор сынӧдті уялысь качис кыдз пуясысь вылӧджык, тӧлыс нӧбӧдіс сійӧс кӧлӧкӧльня вылӧ.
Сэтчӧ швачкысьӧм бӧрын Крякутной муртса эз пӧгибнит.
Шуд вылад, сійӧ удитіс кутчысьны кӧлӧкӧлъясӧ кӧрталӧм гезйӧ да тадзи коли ловйӧн (107 рис.).
Пемыд, велӧдчытӧм йӧз сэкся кадӧ повлісны быдсяма выльторйысь да вӧвлытӧмторйысь.
Найӧ лыддьывлісны, мый ен кӧ абу сетӧма йӧзлы бордъяс, нинӧмла и лэбавны сынӧдӧд.
Рязаньын кутісны сёрнитны, мый Крякутной кутӧ йитӧд «пеж вынкӧд», «дявӧлкӧд».
Сынӧдті уялысь повтӧм мортӧс вӧтлісны карысь.
XIX нэмын сынӧд шаръясӧн лэбзьылісны уна повтӧм роч йӧз.
Но шаръяссӧ пӧльтлывлісны эз нин пӧсь сынӧдӧн, а зэв кокни газӧн.
2. Кызьӧд нэмын зэв вылӧ кыпӧдчӧм могысь кутісны вӧчны стратостатъяс (108 рис.).
Стратостат — сійӧ сынӧд шар, но сэтчӧ крепитӧма абу восьса кӧрзина, а быд боксянь топыда тупкӧм гондола.
Зэв вылын сынӧдын кислородыс зэв этша да морт вермас пӧдны.
Гондолаын йӧзыс лолалӧны сэтшӧм жӧ сынӧдӧн, кутшӧм и му вылын.
Сылӧн составыс вӧчсьӧ ӧткодьӧн торъя аппаратъясӧн.
Гондолаӧ сувтӧдӧны мувывса йӧзкӧд йитӧд кутӧм могысь радио да научнӧй наблюдениеяс нуӧдӧм вылӧ разнӧй приборъяс.
Стратостатъясӧн Сӧвет муысь учёнӧйяс кыпӧдчылісны 22 км вылнаӧ.
3. Воздушнӧй шарӧн оз позь веськӧдлыны: сійӧ лэбзьӧ сэтчӧ, кытчӧ нуӧ тӧв.
Нималана роч изобретатель Можайскӧй Александр Фёдорович смела босьтчис вӧчны сэтшӧм аппарат, коді эськӧ вермис лэбзьыны морт вӧля серти, а эз лэбзьы сэтчӧ, кытчӧ нуӧ тӧв.
Ассьыс опытъяссӧ Можайский заводитіс бумагаысь вӧчӧм змейсянь, кутшӧмӧн ворслывлӧны челядь.
Змейыс сынӧдысь сьӧкыдджык, мыйла нӧ сійӧ вермӧ лэбзьыны?
Сынӧдас сійӧс кутӧ тӧв, коді кучкӧ сыӧ улісяньыс.
А оз-ӧ вермы змейыс кыпӧдны сынӧдӧ и мортӧс?
Можайскӧй вӧчис зэв ыджыд змей, кытчӧ лӧсьӧдіс мортлы пуксянін, змейсӧ кӧрталіс тройка вӧла телега бердӧ.
Вӧвъяс кыккокйыв кутісны гӧнитны шыльыд видз вывті.
Змей, кӧні пукаліс морт, качис сынӧдӧ.
Змейӧн вӧчӧм опыт бӧрын Можайскӧй вӧчис лэбалан аппарат — первой самолёт.
1882 вося гожӧмын Петербургсянь неылын ставсӧ вӧлі дасьтӧма лэбзигкежлӧ.
Можайскийлӧн отсасьысьыс пуксис самолётӧ.
Кутіс кывны уджалысь машиналӧн да пропеллеръяслӧн шы.
Со аппаратыс вӧрзис местасьыс, котӧртіс вольсалӧм пу туй кузя, торйӧдчис мусьыс да кыпӧдчис сынӧдӧ (109 рис.).
Видз весьтті 200 кымын м лэбзьӧм бӧрын аппарат лючки-ладнӧ лэччис муӧ.
Тайӧ вӧлі мирын самолёт вылын первойысь лэбзьылӧм.
4. Сардырся Рочмуын самолётъяссӧ ньӧблісны суйӧр сайысь.
Сӧвет власьт дырйи разнӧй каръясын вӧлі стрӧитӧма авиация заводъяс.
Ӧні миян канмуын эм уна зэв бур самолёт, кодъяс лэбалӧны выліті, ылӧдз да ӧдйӧ.
Быд лун Мӧскуаысь да СССР-лӧн мукӧд каръясысь миян паськыд Чужан му весьтті быд помӧ лэбзьӧны йӧзӧс да груз новлӧдан самолётъяс.
Самолётъяс отсӧгӧн нуӧдсьӧ тыш видз-му овмӧсса тшыкӧдысьяскӧд (100 рис.), киськалӧны мувынсьӧданъяс быдмӧгъяс вылӧ, кӧдзӧны вӧр пу да кустарник кӧйдысъяс.
Лётчикъяс видзӧны миянлысь вӧръяснымӧс пӧжаръясысь.
Самолётъяс вывсянь саридзын тӧдмалӧны, кытчӧ мунӧны чери кӧсякъяс.
Санитарнӧй авиация нуӧ ылі районъясӧ бурдӧдысьясӧс, медым ӧдйӧ сетны отсӧг висьысьлы, нуалӧны висьысьясӧс да лекарствояс.
СССР-лӧн сынӧд тышвыв флот видзӧ сӧвет йӧзлысь мирнӧй удж.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла пӧсь сынӧдӧн пӧльтӧм шар кыпӧдчӧ вывлань?
2. Кыдзи стрӧитісны первой самолёт?
3. Мый вылӧ используйтӧны самолётъяссӧ?
4. 111, 112 да 113 серпасъяс серти вӧчӧй парашютлысь, планёрлысь (мотортӧм да пропеллертӧм лэбалан аппарат) да «гут» вертолётлысь модельяс.
5. Гижӧй словарикӧ: сынӧд шар, стратостат, гондола, самолёт, пропеллер.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Сынӧд» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 152}
«Сынӧд» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс.
1. Кыдзи докажитны, мый миян гӧгӧр эм сынӧд?
2. Кыдзи докажитны, мый сынӧд босьтӧ места?
3. Мый лоӧ сынӧдкӧд сійӧс шонтігӧн да сійӧс кӧдзӧдігӧн?
4. Кыдзи тӧдмалісны, мый сынӧдлӧн эм сьӧкта?
5. Кутшӧм сынӧд кокньыдджык: шоныд али кӧдзыд; кыдзи тайӧс прӧверитны?
6. Мыйла тӧвзьысьлӧ?
7. Кутшӧм тӧвъяс овлӧны?
8. Кыдзи морт используйтӧ тӧвлысь вын?
9. Мый ӧткодьторйыс кислородлӧн да шома газлӧн да мыйӧн найӧ торъялӧны?
10. Кыдзи вежсьӧ сынӧдлӧн составыс сотчигӧн да лолалігӧн?
11. Лыддьӧй «Сынӧд» тема кузя словарикӧ гижӧм кывъяс.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый найӧ петкӧдлӧны.
==МИЯН СТРАНАЫН ПРИРОДА да УДЖ ЙЫЛЫСЬ КАРТИНАЯС
==МИЯН МЕСТНОСТЬ
{М. Матусовский (комиӧдіс В. А. Попов) @ Том натуралистъяслӧн марш @ сьыланкыв @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 153-154}
Том натуралистъяслӧн марш.
М. Матусовский.
1. Чужан му кузя восьлавны кыпыд,
Пӧрт да ноп миян мыш сайын — со.
Туйын ми асывводзсянь да рытӧдз,
Вӧльнӧй мунымлы помыс оз ло.
Ыджыд книга моз воссьӧ рыт сёрӧдз
Миян водзын ас мунымлӧн эрд.
Татшӧм книгасӧ мӧвпалігсорӧн,
Нимкодь миянлы лыддьыны, дерт.
Припев:
Мунам следопытъяс быттьӧ,
Туйыс восьса тай кӧть кытчӧ,
И став туйсӧ аддзам ми.
Ми — юннатъяс,
Чужим-быдмим шуда кадӧ
Югыд мунымлӧн ныв-пи.
2. Лӧсьыд миянлы вой кольны вонйын,
Вуджны яг пырыс веськыда век.
Лэбач оланног стӧч гӧгӧрвоны,
Лэбач сёрнисӧ тӧдмавны сэк.
Сьылысь лэбачьяс ыстӧны чолӧм,
Коръя пуяскӧд радлӧ збой шор.
Тадзи восьлавны му кузя колӧ,
Нимкодь быдторсӧ тӧдмавны, ёрт.
Припев.
3. Челядь, ассьыд став сямтӧ кӧ сетны,
Мӧвпкӧд йитны кӧ сьӧлӧмлысь би,
Сэк кружковец-юннатъясысь петны
Ӧд учёнӧйясӧн вермам ми.
Сетчас вӧр-ваыс мортлы, мед бура
Кужис дзордзавны ас чужан му.
Йӧзлӧн шуд вылӧ уджавны сюрӧ —
Нимкодь миянлы, кыдз кӧть эн шу!
Припев.
Задание.
«Мӧд ступеня пионерлӧн песенник» серти велӧдчӧй пионер отрядын сьывны «Том натуралистъяслӧн марш» сьыланкыв.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ассьыныд местность велӧдӧм кузя уджъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 154}
Ассьыныд местность велӧдӧм кузя уджъяс.
1. Дженьыдика гижӧй асланыд школагӧгӧрса местность йылысь.
2. Природа йылысь календарьяс серти, кодъясӧс ті нуӧдінныд, гижӧй «Миян местностьын волӧн кадъяс» тема вылӧ сочинение.
3. Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм мупытшса озырлунъяс эмӧсь тіян районын, кыдзи найӧс перйӧны да используйтӧны.
4. Чукӧртӧй коллекция дикӧй да культурнӧй быдмӧгъяслысь, кодъяс медъёна паныдасьлӧны тіян школа матігӧгӧрын.
5. Тӧдмалӧй, кутшӧм дикӧй пемӧсъяс олӧны тіян местностьын, кутшӧм пӧльза либӧ вред найӧ вӧчӧны.
Ставсӧ, мый тӧдмаланныд, дженьыдика гижалӧй.
6. Гижӧй сочинение «Мыйӧн занимайтчӧны миян местностьса олысьяс» тема вылӧ.
7. Тӧдмалӧй да гижӧй, коді да кыдзи тіян районын тӧждысьӧ вӧр-ва видзӧм вӧсна.
Асьныд заводитӧй участвуйтны тайӧ уджас.
Юклӧй тайӧ уджъяссӧ торъя звенояс костын.
Звеноясса уджъясысь лӧсьӧдӧй класслысь альбом да котыртӧй «Миян местность» выставка.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кутам тӧждысьны лэбачьяс — миян другъяс вӧсна @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 155-157}
Кутам тӧждысьны лэбачьяс — миян другъяс вӧсна.
(Пионеръяс да школьникъяс дінӧ учёнӧй-биолог П. А. Мантейфельлӧн шыӧдчӧмысь.)
Тля, гут-гагъяс да налӧн номыръяс, разнӧй бобувъяслӧн лёльӧяс — садъяслӧн, град йӧръяслӧн, муяслӧн, вӧръяслӧн, став веж мирыслӧн зэв лёк врагъяс.
Найӧ нёнялӧны да йирӧны коръяс, сёйӧны бутонъяс да дзоридзьяс, сёйӧны турун, жуглӧны пуяслысь весиг медся кыз да чорыд кырсьсӧ.
Коді нӧ петӧ дорйыны веж царствосӧ?
Лэбачьяс.
Лэбачыс зэв уна, и найӧ отсалӧны мездысьны тайӧ врагъяссьыс.
Миянлы ковмис эськӧ лыддьӧдлыны нимъяссӧ зэв уна лэбачлысь, кодъяс видзӧны колхознӧй урожай.
Со мыйла тіянлы, челядь, колӧ тӧждысьны лэбачьяс вӧсна.
Мыйӧн ті верманныд налы отсавны?
Лунвылӧ лэбалысь лэбачьяслы колӧны уна вожа кустъяс, сук лапъя коз пуяс, гырысь пуяс, джуджыд турунаинъяс.
Тіян сиктын либӧ карын кӧ пуясыс этша, садиталӧй найӧс, школа дінӧ лӧсьӧдӧй парк, дӧзьӧритӧй пуяссӧ.
Эн лэдзӧй кӧзаясӧс йирны пуяссӧ.
Тулысын быд керка дорӧ ӧшӧдӧй скворечникъяс, тӧлын, тувсовъя да арся лёк поводдяяс дырйи лэбачьясӧс вердыштлывлӧй.
А медся главнӧйыс — некор энӧ косявлӧй позъяссӧ да энӧ вӧрӧдӧй сэтысь колькъяссӧ, энӧ виалӧй лэбачьясӧс.
Энӧ лэдзӧй тайӧс вӧчны ёртъяснытӧ, посниджык чой-вокнытӧ.
Лэбачьяс — миян медбур, вернӧй другъяс.
Заданиеяс.
1. Тшӧтш вӧчалӧй лэбачьяслы оланінъяс (114 рис.) да участвуйтӧй Лэбач лун нуӧдӧмын.
Сьӧкыд кӧ вӧчны аслыныд, корӧй, медым тіянлы отсалісны гырысьджыкъяс.
2. Видзӧдӧй 115 серпас.
Гижалӧй тетрадяныд тӧвйысь лэбачьяслысь нимъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мусин @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 157-159}
Мусин.
1. Уськӧдӧй тӧд выланыд юлӧн кыръя вадорӧ экскурсия.
Сэні ті аддзылінныд му слӧйяс.
Найӧ вӧліны разнӧй рӧмаӧсь да разнӧй кызтаӧсь.
Вылысса слӧйыс — пемыд рӧма да небыдджык, сэтчӧ паськалӧмаӧсь быдмӧг вужъяс.
Сійӧ шусьӧ мусинӧн.
Мусин колӧ быдмӧгъяслы.
Гылалӧм коръяс, косьмӧм турун, кулӧм пемӧсъяс сісьмӧны да мусинын артмӧдӧны сісьмӧг.
Сійӧ пемыд рӧма.
Босьтӧй неуна мусин да бура видзӧдӧй.
Абу-ӧ кольӧма сэтчӧ быдмӧгъяслӧн да пемӧсъяслӧн сісьмытӧм колясъяс?
1 опыт.
Гуталин улысь дозйӧ пуктыштӧй неуна мусин да видзыштӧй сійӧс би весьтын (116 рис.).
Недыр мысти мусинысь кутас петны лӧзоват тшын, и ті кыланныд сотчӧм дук.
Тайӧ сотчӧ сісьмӧг, коді артмӧма быдмӧг да пемӧс колясъясысь.
Опытсӧ кӧ вӧчны примус вылын, сісьмӧгыс сотчас ставнас да мусин рӧмыс лоӧ югыд.
Сісьмӧгыс эм быд мусинын, сӧмын ӧтиясын сійӧ этша, мӧдъясын — уна.
Кымын унджык сісьмӧгыс мусинын, сымын сійӧ пемыдджык рӧма.
Мусин, кӧні эм уна сісьмӧг, шусьӧ сьӧд муӧн.
Татшӧм мусинас быдмӧгъяс быдмӧны торйӧн бура да сетӧны озыр урожайяс.
2 опыт.
Ки тыр мусин, кытысь сотӧмаӧсь сісьмӧгсӧ, кисьтӧй ва тыра стӧканӧ да гудралӧй сартас торйӧн.
Ваыс лоӧ гудыр.
Сулӧдыштӧй васӧ.
Кор ваыс лоӧ пӧшти сӧдз, стӧкан пыдӧсысь ті аддзанныд лыа, а сы вылысь — сёй (117 рис.).
Сідзкӧ, мусинын эм лыа да сёй.
Мусинын кӧ сёйыс уна, сійӧс шуӧны сёйӧд мусинӧн.
Сёй пыр омӧля йиджӧ ва.
Со мыйла тулысын лым сылӧм бӧрын сёйӧд мусинъясӧ ёна чукӧрмӧ ва да найӧ дыр оз косьмыны.
Сёйӧд мусинъясыс тулысын дыр оз шонавны.
Та вӧсна быдмӧг петасъясыс сэні мыччысьӧны сёрӧнджык лыа мусин вылын серти.
Кос гожӧмӧ сёйӧд мусинъяс лоӧны из кодь чорыдӧсь.
Татшӧм топыд мусинас сынӧдыс этша.
Сэні омӧля паськалӧны быдмӧг вужъяс.
Сёйӧд мусинсӧ зэв сьӧкыд гӧрны-пинёвтны: зэригъясӧн сійӧ сибдӧ, а кос дырйи зэв чорыд.
Мусинъяс, кӧні эм уна лыа, шусьӧны лыа мусинӧн.
Лыа киськасьӧ да сы пыр бура йиджӧ ва.
Та вӧсна лыа мусинъясыс ӧдйӧ .косьмӧны да бура шоналӧны.
Татшӧм мусинъяс вылас быдмӧг петасъяс мыччысьӧны водзджык сёйӧд мусин вылын серти.
Но лыа мусинъяс гӧльӧсь ваӧн.
3 опыт.
Жӧч банкаӧ пуктӧй неуна мусин да шонтӧй сійӧс спиртовка вылын.
Кутыштӧй мусин весьтас кӧдзыд стеклӧ тор.
Сэні артмасны ва войтъяс (118 рис.).
Кытысь нӧ лои ваыс?
Сійӧ вӧлӧма мусинын.
Шонтігӧн ваыс пӧри тыдавтӧм парӧ, коді кӧдзыд стеклӧ вылын бара вуджис кизьӧр состояниеӧ.
Сідзкӧ, мусинын эм ва.
Ваыс колӧ быдмӧгъяслы, кодъяс ватӧгыс косьмӧны.
4 опыт.
Ва тыра стӧканӧ пуктӧй неыджыд кос мусин тор.
Ті казяланныд, мый сыысь петӧны сынӧд болькъяс.
Сідзкӧ, мусинын эм сынӧд.
Сійӧ сідз жӧ колӧ быдмӧг олӧм вылӧ.
2. Медым босьтны бур урожай, мусинсӧ йӧзыс обрабатывайтӧны: гӧрӧны да пинёвтӧны.
Та бӧрын сійӧ лоӧ небыдджык.
Мусинас бура йиджас ва, кокниа ветлӧдлас сынӧд.
Небыд муын кӧйдысыс ӧдйӧ чужӧ, петасъясыс кокниа мыччысьӧны ортсыӧ, а вужъясыс бура паськалӧны.
Мусинсӧ обработайтӧмыс бырӧдӧ ёг турун.
Вреднӧй гагъяслӧн колькъясыс да лёльӧясыс мусӧ гӧригӧн веськалӧны веркӧсӧ.
Тані на пиысь унаӧн кулӧны жарла либӧ кӧдзыдла, косла либӧ вывті васӧд вӧсна.
Выльӧн гӧрӧм мусин вылысь тшӧкыда позьӧ аддзыны сьӧд ракаясӧс, ракаясӧс, чавканъясӧс, скворечьясӧс, чипанъясӧс.
Тайӧ лэбачьясыс сёйӧны вреднӧй гагъясӧс.
3. Медым босьтны озыр урожай, мусинсӧ вынсьӧдӧны.
Медбур удобрение — куйӧд.
Зэв бур удобрение — лэбач куйӧд.
Мусин вынсьӧдӧм могысь тшӧкыда вӧчӧны компост (абу коми ни абу роч кыв, лоӧ — сорлалӧмтор).
Сійӧс вӧчӧны разнӧй быдмӧг да пемӧс шыбласысь, трундаысь, сісьмӧга муысь, куйӧдысь.
Миян канмуын зэв тшӧкыда применяйтӧны минеральнӧй мувынсьӧданъяс.
На лыдысь ӧткымынъясӧс перйӧны му пытшкысь — тайӧ мупытшса озырлунъяс; мукӧдъяссӧ вӧчӧны искусственнӧя.
Муӧ пыртӧны и пуысь артмӧм пӧим.
Тайӧ сідз жӧ минеральнӧй удобрение.
Пӧимсӧ чукӧртӧны паньясысь да видзӧны косінын.
Куйӧдысь да лэбач куйӧдысь, ваӧ гудралӧмӧн, вӧчӧны кизьӧр удобрение.
Сійӧс кисьталӧны ляпкыдик канаваясӧ, кодъясӧс кодйӧны капуста, томатъяс да мукӧд быдмӧгъяс пӧлӧн.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйысь артмӧма мусин?
2. Мыйысь артмӧ сісьмӧг?
3. Мыйӧн торъялӧны лыа мусинъяс сёйӧд мусинъясысь?
4. Кыдзи докажитны, мый мусинын эм ва да сынӧд?
5. Мый могысь мусӧ гӧрӧны да пинёвтӧны?
6. Мыйла да мыйӧн мусӧ вынсьӧдӧны?
7. Чукӧртӧй пӧим школаса град йӧр да колхозса муяс вынсьӧдӧм вылӧ.
8. Гижӧй словарикӧ: сісьмӧг, сьӧд мусин, компост, минеральнӧй мувынсьӧданъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Школаса участок вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 160}
Школаса участок вылын.
Лунысь лунӧ тувсовъя шонді шонтӧ пыр ёнджыка.
Косьмис му, вежӧдіс турун, пуяс вылын паськалісны коръяс.
Воис кад школаса град йӧрын пуктыны картупель.
Зыръясӧн да кӧрт куранъясӧн школьникъяс петісны асланыс участокӧ да пӧся босьтчисны уджӧ.
Челядь небзьӧдісны мусӧ да вӧчисны гуранъяс.
Участок ӧти джынъяс найӧ быд гуранӧ пуктісны ки тыр пач пӧим да ӧти картупельӧн.
Участок мӧд джынъяс найӧ пуктісны картупельсӧ удобрениетӧг.
Гожӧм чӧж школьникъяс картупельсӧ бура дӧзьӧритісны: быд куст гӧгӧр мусӧ небзьӧдісны, мудйисны сійӧс.
Арнас участок кыкнан джынсьыс урожайсӧ чукӧртісны торйӧн да сійӧс веситісны.
Тыдовтчис, мый сійӧ мусинас, кодӧс вынсьӧдісны пӧимӧн, урожайыс лои унджык да картупельыс сэні вӧлі гырысьджык.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм опыт вӧчисны челядь да мый сыысь найӧ тӧдмалісны?
2. Вӧчӧй картупельӧн татшӧм жӧ опыт школаса участок вылын либӧ асланыд град йӧрын.
3. Вӧчӧй опыт кукурузаӧн.
Участок ӧти джынъяс пуктӧй быд гуранӧ ки тыр сісьмӧг да 1—2 пань тыр пӧим; гудралӧй ставсӧ муыскӧд.
Участок мӧд джынъяс мусӧ эн вынсьӧдӧй.
==ЫЛІ ВОЙВЫЛЫН
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Седовлӧн путешествуйтӧм @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 160-163}
Седовлӧн путешествуйтӧм.
(Висьт.)
1. Йӧзыс важысянь нин зільлісны волыны му шарса медся войвыв точкаӧ — Войвыв полюсӧ.
Корсьӧй сійӧс глобус вылын.
Войвыв полюс да сы бердын зэв паськыд места вевттьысьӧмаӧсь йиясӧн.
Тайӧ вӧлі революцияӧдз.
Роч саридз вуджысь Георгий Седов решитіс котыртны Войвыв полюсӧ экспедиция додьяс вылын, кытчӧ доддялӧма понъясӧс.
Сардырся правительство та вылӧ деньгасӧ эз сет.
Ковмис сійӧс чукӧртны разнӧй йӧзлысь.
Чукӧртӧм деньгаыс вылӧ Седов медаліс парусно-парӧвӧй судно.
1912 вося августын экспедицияса мукӧд йӧзкӧд сійӧ петіс Кардорса портысь Еджыд саридзӧ да веськӧдіс ассьыс судносӧ войвывлань.
2. Заводитчис суровӧй войвыв ваясын плавайтӧм.
Выль Му дорын судно веськаліс ён штормӧ.
Аслас дневникын Седов сы йылысь гижӧма: «Штормыс вӧлі зэв чорыд, весиг страшнӧй.
Миянӧс нуис вадорсянь.
Джын командаыс висьмис судно качайтӧмысь.
Мостик вылын ме дзикӧдз кӧтаси.
Кӧдзыд, лымйыс швачкӧ чужӧмӧ.
Судноӧ кутіс ёна пырны ва.
Ме чорыда решиті не сетчыны, кытчӧдз ог матыстчӧй вадорӧдз.
Парусъяссӧ тӧлыс зэв ёна зэлӧдіс.
Чилзӧм, чипсӧм да понъяслӧн нора омлялӧм.
Саридзыс судно гӧгӧрын пуӧ еджыд быгйӧн».
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг судноыс муніс войвывлань.
Выль Му вадорын Седов сувтӧдіс судносӧ тӧвйыны (119 рис.).
3. Локтан гожӧм чӧжыс судно вӧлі йи пытшкын.
Сӧмын 1913 вося сентябрын Седов вермис мӧдӧдчыны водзӧ, войвывлань.
Сентябр шӧрын судно матыстчис Франц-Иосиф Му дорӧ.
Тані ковмис бара тӧвйыны.
Ломтасыс эз вӧв.
Судноса парӧвӧй котёлъяс кусісны.
Пуксисны кӧдзыдъяс.
Пачьяссӧ ломтісны жуглӧм ящикъясӧн да саридзса пемӧсъяслӧн — моржъяслӧн госӧн.
Омӧля сёйӧм вӧсна уна матрос висьмисны цингаӧн: пыкталісны пинь анъяс, кутісны шатласьны пиньяс.
Висьмис и Седов.
Та вылӧ видзӧдтӧг сійӧ зіля кутіс лӧсьӧдчыны мунны водзӧ понъясӧн.
4. Войвыв полюслань Седов мӧдӧдчис кык матроскӧд.
Туйыс вӧлӧма зэв сьӧкыд: бушколӧн нӧбӧдӧма лым толаяс, и нартъясыс (додьяс) вӧйласисны джуджыд небыд лым пытшкӧ (120 рис.).
Коли сизим лун.
Седовлӧн дзоньвидзалуныс ӧтарӧ омӧльтчис.
Поводдяыс эз кут бурмыны.
Ӧти матросыслӧн кутіс петны нырсьыс вир, мӧдыс кынтіс кок чуньяссӧ.
Мунны лои лунысь-лун сьӧкыдджык.
Седов куйліс нарт вылын узьлан мешӧкын да тшӧкыда воштывліс садьсӧ.
Кор воліс ас садяс, тӧждысьӧмӧн босьтлывліс компас.
Седов поліс, мый матросъяс вермасны воштыны туй визьсӧ либӧ бӧр бергӧдчыны.
Коли 3 вежон.
Седовлӧн дзикӧдз бырисны вынъяс, и сійӧ куліс.
Матросъяс гуалісны сійӧс матысса ді вылӧ, а асьныс мӧдӧдчисны бӧр, суднолань.
Полюсӧдз Седов сідз эз и во.
Но сылӧн путешествиеыс вайис зэв ыджыд пӧльза.
Седов лӧсьӧдіс картаяс сійӧ местаясыслысь, кытчӧ сійӧ воліс, да чукӧртіс Войвыв Йиа океанса природа йылысь сведениеяс.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй Седов экспедиция йылысь да видзӧдлӧй сылысь туйсӧ карта вылысь (121 рис.).
2. Гижӧй словарикӧ: экспедиция.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Йи пласт вылын @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 163-166}
Йи пласт вылын.
(Висьт.)
1. Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр решитӧм серти 1937 вося тулысын зэв гырысь нёль самолёт кыпӧдчисны Мӧскуаысь.
Сэні лэбзисны учёнӧйяс, кодъяслы вӧлі тшӧктӧма велӧдны Войвыв Йиа океан.
Нёльнан самолётыс пуксисны ӧти ді вылӧ.
Май 21 лунӧ ӧти самолёт кыпӧдчис ді вылысь да мӧдӧдчис Войвыв полюслань.
Самолётыс муніс кымӧръяс пӧвстті, кодъяс кытшалісны сійӧс сук руӧн.
Но вот самолёт петіс кымӧръясысь.
Улын тыдовтчис йи.
Самолёт лэччис увлань да пуксис шыльыд йи пласт вылӧ.
Учёнӧйяс да лётчикъяс чеччисны Войвыв полюсӧ.
Матысса лунъясас йи пласт вылӧ пуксисны мукӧд самолётъясыс.
Вӧчисны лагерь.
Лётчикъяс виччысисны бур поводдя пуксьӧм да лэбзисны Мӧскуаӧ.
2. Бӧрйӧм йи пластыс вӧлӧма зэв бур.
Сылӧн кузьтаыс вӧлі 4 километр, кызтаыс 3 метрысь унджык.
Татшӧм йи пласт вылас позьӧ дзик повтӧг паськӧдны лагерь да уджавны уна тӧлысь чӧж.
Сӧветскӧй Рӧдина, коді мӧдӧдіс йӧзӧс полюс вылӧ, тӧждысис, медым налӧн быдтор вӧлі тырмымӧн.
Учёнӧйяс олісны ыджыд палаткаын, кодӧс кышӧма куим чехолӧн.
Шӧрсасӧ эжӧма гага гӧнӧн.
Гага — войвывса саридз дорын олысь лэбач.
Сылӧн кокни гӧныс бура видзӧ кӧдзыдысь.
Йи вылӧ вӧлі зэвталӧма и хозяйственнӧй палаткаяс.
Артмис неыджыд городок (122 рис.).
Сылӧн вӧлі аслас радиостанция.
Электричествоыс радиостанцияӧ да югдӧдӧм вылӧ воис ветрянӧй двигательсянь.
Йӧзыслӧн вӧлі шоныд да удобнӧй паськӧм — найӧ эз повны ён тӧвъяса войвывса кӧдзыдысь.
Сёяныс вӧлі уна сикас, пӧтӧс да чӧскыд.
Учёнӧйяс дугдывтӧг нуӧдісны наблюдениеяс поводдя бӧрся, мерайтісны сынӧдлысь да валысь температура.
Найӧ тӧдмалісны океанлысь джудждасӧ, сы пыдӧсысь судзӧдалісны му, велӧдісны визувтӧмсӧ.
3. Лун и вой зіля уджалісны экспедицияса йӧз.
Ӧбед бӧрын кывзісны радио пыр, мый вӧчсьӧ Сӧвет му вылын.
Йи пластыс дугдывтӧг вешйис, либӧ, кыдз шуӧны, дрейфуйтіс, океан вывті сійӧс нуис ва визулыс да тӧв (121 рис.).
Быд боксянь сійӧс топӧдісны мукӧд йиясыс.
Тшӧкыда кыптывліс пурга — ыджыд лым бушков.
Палаткаяссӧ тыртліс лымйӧн; лымсӧ весавны оз вӧлі тырмыны ни кад, ни вынъяс.
Ковмис кодйыны лым пытшкас туннель (коридор) палатка ӧдзӧссянь ортсӧ.
Тайӧ петанінсӧ шмонитӧмӧн нимтісны «метроӧн».
Сэті ветлыны вӧлі зэв удобнӧ.
4. 8 тӧлысь мысти йиыс кутіс жугласьны.
Ӧти войӧ палатка мышладорас кутіс ёна тратшкакывны.
Кыдзкӧ тешкодя кутіс дзуртыштавны и ачыс палаткаыс.
Кӧнкӧ ылын кутісны зыркакывны-зурасьлыны йияс.
Ставӧн зэв тэрыба петісны узьлан мешӧкъясысь да уськӧдчисны видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ.
Йи пластыс потӧма некымын пельӧ.
Потӧминъясыс вочасӧн паськалісны.
Ӧти потасыс муніс хозяйственнӧй склад увті, заводитіс вӧйны уна эмбур.
Ковмис тэрыба найӧс сӧвтны нартъяс вылӧ да нуавны бокӧджык.
Мӧд потасыс торйӧдіс олан палаткаысь ломтас да сёян видзан складъяс.
Учёнӧйяс юӧртісны радио пыр, мый найӧ ӧні олӧны 300 метр кузьта да 200 метр пасьта йи пласт вылын, мый кутіс тӧдчыны потасыс и олан палатка улын да мый найӧ заводитісны вуджны лымйысь вӧчӧм керкаӧ.
А сэк кості йиыс потласис водзӧ.
Сійӧ лоис нин 50 метр кузьта да 30 метр пасьта.
Татшӧм ичӧт йи пласт вылын овны лои опаснӧ.
Йӧзлы отсӧг сетӧм могысь Сӧвет муӧн веськӧдлысь котыр мӧдӧдіс ледоколъяс да мукӧд суднояс.
5. Мыйкӧ дыра мысти йиясыс эз кутны жмитны да йи пластыс дугдіс жугласьны.
Суднояслысь воӧм виччысигмоз учёнӧйяс спокойнӧя водзӧ нуӧдісны наблюдениеяс.
Ӧтчыд йи пласт вылӧ волісны куим еджыд ош.
Найӧс удайтчис лыйны.
Вӧчисны свежӧй яйлысь ыджыд запас.
Сэк кості ледокол матыстчис йи пластлань.
Тыдовтчисны сылӧн бияс.
Карабъяс вӧліны зэв нин матынӧсь.
Учёнӧйяс ломзьӧдісны ыджыд бипур да кыпӧдісны гӧрд знамя.
Кор ледоколса прожекторлӧн яръюгыд биыс югдӧдіс йи пластсӧ, знамяыс еджыд овтӧминын кажитчис гӧрд дзоридзӧн (123 рис.).
Карабъяс матыстчисны пӧшти дзик йи пласт бердӧдзыс.
Найӧ босьтісны учёнӧйясӧс да став эмбурсӧ.
Кывтысь йи пластвывса городоксӧ вӧлі шуӧма «Войвыв полюс-1» дрейфуйтысь станцияӧн.
6. Дрейфуйтысь йияс вылын сёрӧнджык вӧлі котырталӧма мукӧд станцияяс.
Ӧні Сӧвет муысь учёнӧйяс бура велӧдісны Войвыв Йиа океанса природасӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кыдзи олісны да уджалісны учёнӧйяс йи вылын?
2. Кыдзи учёнӧйясӧс мездісны йи вылысь?
3. 122 серпас серти природоведение уголокӧ ӧтвылысь вӧчӧй «Войвыв полюс-1» дрейфуйтысь станциялысь макет.
4. Мый ті тӧданныд Войвыв Йиа океанса природа йылысь (уськӧдӧй тӧд выланыд «Войвыв Йиа океанса саридзьяс» статья).
5. Гижӧй словарикӧ: дрейфуйтысь йияс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тундраса природа @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 167-170}
Тундраса природа.
1. СССР-лӧн природнӧй зонаяс карта вылын корсьӧй тундра.
Сійӧ кыссьӧ Войвыв Йиа океанса вадоръяс пӧлӧн.
Видзӧдлӧй СССР-лӧн физическӧй карта вылӧ, кутшӧм рӧмӧн краситӧма сійӧ местасӧ, кӧні куйлӧ тундраыс.
Пӧшти быдлаысь ті аддзанныд турунвиж рӧм, кодӧн петкӧдлӧны низменность.
Тундраын кӧнсюрӧ паныдасьлӧны мылькъяс да ляпкыдик гӧраяс.
2. Тундра — суровӧй, кӧдзыд край.
Тӧлыс тані кыссьӧ 8—9 тӧлысь.
Кымын матын тӧлыс, сымын лунъясыс лоӧны дженьыдджыкӧсь, а войясыс — кузьджыкӧсь.
Тӧв шӧрын шонді оз кут кыпӧдчывны енэжӧ да заводитчӧ полюсдорса вой.
Ылі Войвылын полюсдорса войыс кыссьӧ некымын тӧлысь.
Сэки зэв паськыд лымъя тундрасӧ югдӧдӧны сӧмын тӧлысь да кодзувъяс.
Мукӧддырйи овлывлӧ вой кыа (122 рис.).
Тӧв тундраын кӧдзыд.
Ӧткымын лунъясӧ температураыс овлывлӧ −50°-ӧдз.
Восьса да рӧвнӧй местаын эм кӧні пӧльтны тӧвъяслы, та вӧсна тані тшӧкыда овлӧны турӧбъяс.
Мукӧддырйи кыптывлӧ лымъя бушков — пурга.
Сэки тӧлыс пӧльтӧ сэтшӧм вынӧн, мый пӧрӧдӧ кокъяс йылысь мортӧс да пемӧсъясӧс.
Пургаыс корсюрӧ кыссьӧ некымын лун.
Но со тыдовтчывлӧ шонді.
Лунъяс лоӧны пыр кузьджыкӧсь да кузьджыкӧсь.
Гожӧм шӧрын шондіыс оз пыравлы да войыс оз овлы.
Тундра лунвылын суткичӧжся татшӧм луныс, либӧ полюсдорса лун, овлӧ некымын недель чӧж, а войвылын — некымын тӧлысь.
Гожӧмыс тундраын дженьыд да ыркыд.
Весиг лун шӧр кадӧ шондіыс кыпӧдчывлӧ енэжас оз вылӧ, шонді югӧръяс омӧля шонтӧны мусӧ, та вӧсна 50-100 см пыднаын куйлӧ некор сывлытӧм кын му.
3. Кын му слӧй пырыс оз вермы йиджны ваыс, коді артмӧ лым сылӧмысь.
Та вӧсна тундраын эм уна нюр да ты.
Уна ваа вель уна ю визувтӧны тундра вомӧн.
На лыдысь унджыкыс заводитчӧны ылын лунвылын.
Тайӧ юясыс усьӧны Войвыв Йиа океанса саридзьясӧ.
4. Быдмӧгъясӧн тундра абу озыр (124 рис.).
Нюръяса местаясын быдмӧ нитш.
Нитш пӧвстын эм уна мырпом, пув да чӧдлач.
Арланьыс тайӧ быдмӧгъяс вылас кисьмӧ зэв уна ягӧд.
Тундраын лыа да изъя мусинъяс вылын медсясӧ быдмӧны нитш сяма быдмӧгъяс.
На пӧвстысь ӧти шусьӧ ялаӧн.
Тайӧ быдмӧгыс быдмӧ зэв паськыд местаясын, сэні йирсьӧны войвывса кӧр стадаяс.
Но тундраын быдмӧны оз сӧмын нитшъяс да яла.
Ю ковтысъясын, кытчӧ оз веськавны кӧдзыд тӧвъяс, паныдасьлӧны уна сикас кузь туруна видзьяс.
Вӧръяс тундраын оз быдмыны.
Пуяс лыдысь паныдасьлӧ сӧмын карликӧвӧй кыдз пу.
Сылӧн вӧсньыдик чукля стволыс водӧма му бердӧ да дзебсьӧма нитш пытшкӧ.
Вывлань кыпӧдчӧмаӧсь сӧмын посньыдик коръяса дженьыдик увъясыс.
Быдмӧ сідз жӧ полюсдорса бадь.
Судтаыс сылӧн кыдз пуысь ляпкыдджык.
Кор пуксьӧ тӧв, лымйыс дзикӧдз тыртӧ тайӧ ляпкыдик пуяссӧ да видзӧ найӧс веж кӧдзыдысь да ён тӧвъясысь.
5. Гожӧмын тундраӧ воӧны зэв уна лэбач: уткаяс, дзодзӧгъяс, юсьяс.
Юясын, тыясын да нюръясын найӧ аддзӧны аслыныс уна сёян: быдмӧгъяс, посни чери, гагъясӧс.
Лэбачыс сэтшӧм уна, мый тундраса тыяс да юяс то лоӧны сьӧдӧсь уткаясысь, то еджыдӧсь дзодзӧгъясысь.
Тайӧ кадас быдлаын кылӧ лэбачьяслӧн герчкӧм да горзӧм.
Гожӧмын нюръяса тундраын кыпӧдчӧ лыдтӧм-тшӧттӧм ном да геб.
Быдса кымӧръясӧн найӧ дзизгӧны-лэбалӧны сынӧдын, усьласьӧны йӧз да пемӧсъяс вылӧ, оз сетны налы спокой лунын ни войын.
Йӧзыс ӧзталӧны бипуръяс, медым тшыннас вӧтлыны ном-гебсӧ, либӧ пуктӧны юраныс ном дӧраяс да кепысясьӧны.
Тӧлыс тундраын суровӧй.
Унджык лэбачыс лэбзьӧны лунвылӧ.
Шочиника мунас войвывса дикӧй кӧръяслӧн стада.
Лым улысь найӧ кокъяснас кодйӧны аслыныс сёян — яла.
Корсюрӧ котӧртас кынь — неыджыд полюсдорса руч, кодлӧн куыс небыд да лым кодь еджыд.
Шочиника шытӧг лэбзяс еджыд полюсдорса сюзь.
Сійӧ кыйӧ полюсдорса байдӧгъясӧс да пеструшкаясӧс — полюсдорса шыръясӧс.
Тундраса став пемӧссӧ кӧдзыдысь видзӧ сук гӧн.
Тӧлын налӧн гӧныс еджыд.
Та вӧсна лым вылысь найӧс сьӧкыд казявны, тайӧ налы отсалӧ дзебсьыны врагъясысь да матыстчыны сёянтор дінӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй тундра йылысь татшӧм план серти: а) кӧні куйлӧ тундраыс; б) сылӧн веркӧс; в) мыйӧн торъялӧ сэтчӧс тӧв да гожӧм; г) юяс, тыяс да нюръяс; д) быдмӧгъяс; е) пемӧс мир.
2. Орччаӧдӧй тундраса природасӧ тіян местностьса природакӧд.
3. Заводитӧй лӧсьӧдны природоведение уголокӧ «Тундра» ӧтувъя альбом.
Пыртӧй сэтчӧ тундра йылысь висьтъяс да кывбуръяс, серпасъяс.
4. Мӧдӧдӧй тундраса кутшӧмкӧ ӧти школаӧ IV класса велӧдчысьяслы «Миян местность» альбомысь выдержкаяс.
Корӧй налысь, медым мӧдӧдасны тіянлы тундра опишитӧм, яла да сэні быдмысь мукӧд быдмӧгъяслысь образецъяс.
5. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (география площадка вылын либӧ классын) тундра макет.
6. Гижӧй словарикӧ: тундра, вой кыа, полюсдорса лун, пурга, карликӧвӧй кыдз пу, кынь, пеструшка.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Тундраын йӧзлӧн олӧм да удж @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 170-173}
Тундраын йӧзлӧн олӧм да удж.
1. Тундраын йӧзыс этша.
Ӧти сикт мӧд сиктсянь сулалӧ уна дас, а мукӧд дырйи и уна сё километр сайын.
Каръясыс сэні абу уна, и найӧ абу гырысьӧсь.
Йӧзыс олӧны кӧр видзӧм помысь, вӧралӧм да чери кыйӧм помысь.
Зэв важысянь тундраын олӧны яранъяс.
Найӧ видзӧны кӧръясӧс.
Войвывса кӧр вежӧ вӧлӧс, мӧскӧс и ыжӧс.
Кӧръясӧн ветлӧны, налысь йӧвсӧ да яйсӧ сёйӧны, кӧр куясысь вурӧны шоныд кӧмкот да паськӧм, куяснас вевттьӧны оланінъяснысӧ — чумъяс (125 рис.).
2. Кӧрыс зэв винёв.
Во гӧгӧр сійӧ ачыс перйӧ аслыс кӧрым: яла, турун, кустарник коръяс, тшакъяс, ягӧд.
Кӧръяслӧн кок гыжъясыс ёна паськалӧны. Та вӧсна кӧр оз вӧйлась лымйӧ да оз сибды нюръясӧ.
Сук гӧныс сійӧс бура видзӧ войвывса кӧдзыдъясысь да тӧвъясысь.
Кӧр стада оз вермы дыр сулавны ӧти местаын.
Кӧръяс ӧдйӧ сёйӧны став быдмӧгъяссӧ, и пастукъяс вӧтлӧны найӧс выль пӧскӧтинаяс вылӧ, кӧні эм унджык кӧрым.
Йӧзлы отсасьӧны понъяс: найӧ видзӧны стадасӧ кӧинъясысь, оз лэдзны кӧръяслы разӧдчыны.
Гожӧмын кӧръясӧс ёна ӧбидитӧ лӧдз-ном.
Войвыв Йиа океан вадоръяс пӧлӧн, кӧні пӧльтӧны ён тӧвъяс, лӧдз-номйыс этшаджык.
Татчӧ и вайӧдлывлӧны кӧръясӧс.
Тӧв кежлӧ стадаяс локтӧны тундра лунвылӧ, вӧръяс дорӧ матӧджык.
Тані йӧзыслы кокниджык корсьны ломтас да дзебсьыны войвывса кӧдзыд тӧвъясысь.
Тундраын туйясыс этша.
Нюрӧсь местаті он вермы мунны гӧгыльяса сьӧкыд телегаясӧн.
Та вӧсна во гӧгӧр ветлӧны кокньыдик додьяс-нартъяс вылын, кодъяс бура исковтӧны кыдзи лым вывті, сідзи и нитш вывті (126 рис.).
Нартъяс вылын яран-кӧр видзысьяс нуӧны косялӧмӧн ассьыныс чумъяснысӧ.
Яранъяс, кӧр видзӧм кындзи, кыйӧны кыньясӧс, кӧинъясӧс да мукӧд зверъясӧс, лэбачьясӧс.
3. Сардырся Рочмуын яранъяс овлісны зэв омӧля.
Купечьяс, кодъяс волывлісны тундраӧ, ылӧдлісны найӧс, юктӧдлісны винаӧн да донтӧм донысь ньӧблісны кӧръяссӧ да дона звер куяссӧ.
Тундраын эз вӧвны школаяс ни больничаяс.
Став яранъяс вӧліны неграмотнӧйӧсь.
Уна верстьӧ йӧз да челядь кувлісны заразнӧй висьӧмъясысь.
Ветеринарнӧй врачьяс, кодъяс лечитӧны пемӧсъясӧс, сідз жӧ тундраын эз вӧвны. Та вӧсна разнӧй висьӧмъясысь тшӧкыда кулавлісны гырысь кӧр стадаяс.
Ӧні яранъяслӧн олӧмыс ёна вежсис.
Найӧ ӧтувтчалісны колхозъясӧ.
Котырталісны ӧти местаын олан сиктъяс.
Олан керкаяс кындзи, сэні стрӧитсьӧны школаяс да интернатъяс, больничаяс, клубъяс, магазинъяс, почта (127 рис.).
Воысь воӧ колхозъясын содӧ кӧръяслӧн лыдыс, котыртсьӧны молочнотоварнӧй фермаяс, а сідз жӧ дона куа зверъясӧс рӧдмӧдан фермаяс.
Яранъяс, кодъяс олӧны ю да саридз вадоръяс пӧлӧн, ӧтувтчалісны чери кыян колхозъясӧ.
Сӧвет власьт сетӧ налы бур моторнӧй суднояс, тывъяс да мукӧд пӧлӧс угоддьӧ, коді колӧ чери кыйӧм вылӧ.
4. Тундраын кутіс паськавны и видз-му овмӧс.
Учёнӧйяс вӧчисны разнӧй быдмӧгъяс быдтӧм кузя опытъяс.
Колхозъясын кутісны кӧдзны ид, зӧр да мукӧд сикас нянь культураяс, кутісны быдтыны картупель, капуста, сёркни, турнепс да лук.
Ӧткымынлаын кутісны садитавны ягӧднӧй кустарникъяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс тундраса олысьяслы кӧрлӧн?
2. Кӧр видзӧм кындзи, мыйӧн занимайтчӧны тундраса олысьяс?
3. Кыдзи вежсис яранъяслӧн олӧмыс Ыджыд Октябрся революция бӧрын?
4. Асланыд звенокӧд вӧчӧй природоведение уголокӧ «Тундраын посёлок» макет.
5. Гижӧй словарикӧ: чум, нарт, кӧр видзӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Норильск @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 173-174}
Норильск.
Норильск кар СССР-лӧн карта вылын лоис сӧмын на 1853 воын.
Таӧдз сэні вӧлі рабочӧй посёлок.
Норильск гӧгӧрысь учёнӧйяс аддзисны уна из шом да металл рудаяс.
Коммунист партия чукӧстӧм серти канму быд помысь татчӧ воисны уна том йӧз, медым стрӧитны кар да сэні уджавны.
Дженьыд кадӧн быдмисны шахтаяс да заводъяс, стрӧитісны уна судта олан керкаяса, школаяса, клубъяса, библиотекаяса ыджыд кар.
Карӧ стрӧитісны театр, стадион, тӧвся спортивнӧй зал.
Уличаяс кузя ветлӧны автобусъяс да автомобильяс.
Карын да сы гӧгӧрын эмӧсь тыяс, кӧні олысьясыс купайтчӧны гожся жар лунъясӧ.
Норильскын олысьыс уна.
Овощиӧн да йӧлӧн найӧс снабжайтӧм могысь кар помас котыртӧма ыджыд совхоз.
Теплицаясын да градъяс вылын воӧны томатъяс, ӧгурцы, капуста, редис.
Му вылын, кӧні уна нэм чӧж быдмис нитш, ӧні быдмӧны зӧр, ид да мукӧд нянь культураяс.
Эмӧсь совхозын и мӧсъяс.
Норильскӧ Енисей вадорсянь стрӧитӧма мирын медся войвывса кӧрт туй.
Тадзи сӧвет йӧз побеждайтӧны Ылі Войвывлысь суровӧй природасӧ сылӧн веж морозъясӧн, пургаясӧн да кузь полюсдорса войясӧн.
Задание.
Природнӧй зонаяс карта вылын корсьӧй Норильск кар, гижӧй сылысь нимсӧ СССР-лӧн контур карта вылын.
==ВӦРЪЯС ПОЛОСАЫН
{Е. Бекетова (комиӧдіс В. А. Попов) @ Пожӧм вӧрын @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 174}
Пожӧм вӧрын.
Е. Бекетова.
Босьтӧ тан ойбыр, оз шыав дзор вӧр...
Пожӧмъяс веськыдӧсь, стволъясныс гӧрд,
Сувтӧмны, быттьӧ колоннаяс, радӧн.
Лапъясныс костӧд и сэтӧн, и татӧн
Енэжыс лӧзалӧ — синнад он судз;
Гусьӧник котӧртлӧ вильшасьысь луч...
Ӧвтыштӧ ыркыдӧн...
Вӧрын зэв лӧнь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр полосалӧн природа @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 175-177}
Вӧр полосалӧн природа.
1. Тундраысь лунвылынджык — Балтика саридзсянь Лӧнь океан вадорӧдз кыссьӧ 9000 км кузьта вӧр полоса.
Сійӧ босьтӧ СССР-лӧн став площадьлысь джынсьыс унджыксӧ.
Мирын ни ӧти канмуын абу миян мында вӧр.
Вӧръяс быдмӧны Асыввыв Европаса шыльыдін вылын, Урал гӧраясын, Рытыввыв Сибырса увтас вылын да сысянь асыввылын дзик Лӧнь океанӧдз.
2. Гожӧмыс вӧр полосаын тӧдчымӧн шоныдджык да кузьджык тундраын серти.
Рытыв тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Атлантика океансянь, вайӧны уна ва да небзьӧдӧны тӧвся кӧдзыдъяссӧ.
Но кымын ылӧджык асыввылӧ мунан океансянь, сымын тӧлыс лоӧ кӧдзыдджык.
3. Вӧр полосаті визувтӧ уна ю.
Юяс пӧлӧныс тшӧкыда паныдасьлӧны зэв бур ойдлан видзьяс, кӧні быдмӧ уна турун.
Эм уна ты.
На лыдысь ӧтиӧс, зэв ыджыдӧс, ті тӧданныд нин — тайӧ Байкал.
Увтас местаясын тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс, кодъяс мукӧд дырйи кыссьӧны уна дас километр.
4. Вӧр полоса войвыв юкӧнын быдмӧны тшӧкыд лыска вӧръяс, кыті сьӧкыд прӧйдитны.
Тайӧ — тайга (128 рис.).
Сибырса тайгаын, коз пу да пожӧм пу кындзи, эмӧсь уна мукӧд сикас лыска пуяс: сибирса сус пуяс, ньыв пуяс, ниа пуяс.
Сук тайгаті сьӧкыд мунны, сы вӧсна мый сэні абуӧсь ни туйяс ни подӧн ветлан трӧпаяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧны зэв гырысь пуяс, кодъясӧс пӧрӧдӧма бушков либӧ кодъяс олӧмаӧсь ассьыныс нэмнысӧ да пӧрӧмаӧсь пӧрысьысла.
Мукӧддырйи туйсӧ потшӧны нюръяс.
Тайгаысь лунвылынджык быдмӧны сора вӧръяс (129 рис.).
Сэні быдмӧны коръя пуяс да лыска пуяс.
Ещӧ лунвылынджык воӧны коръя вӧръяс.
Сэні быдмӧны: дуб, клён, нинпу, кыдз пу, пипу.
5. Вӧр полосаын олӧны уна звер да лэбач.
Ӧткымынъяс йылысь — йӧраяс, ошъяс, низьяс йылысь — ті лыддьылінныд «Урал гӧраяс» статьяын.
Тайгаын яйвыв олысьясӧн лоӧны вӧркань, кӧин, руч.
Вӧркань — ыджыд кань, коді чеччыштӧ аслас добыча вылӧ пу вывсянь.
Тайгаын эм уна ур.
Тайӧ посньыдик зверъясыс кокниа чеччалӧны пусянь пуӧ, корсьӧны аслыныс сёян — ӧрешки, кольяс.
Вӧр зонаын паныдасьлӧ сутшласьысь ёж, коді корсялӧ посни зверъясӧс, усьласьӧ змейяс вылӧ: гадюкаяс, ужъяс вылӧ.
Тані эм и уна кӧч.
Сійӧ сёйӧ быдмӧгъяс.
Кӧч тшӧкыда вӧчӧ вред овмӧслы, сы вӧсна мый сёйӧ му выв быдмӧгъяслысь петасъяссӧ да тӧлын йирӧ плодӧвӧй пуяслысь кырсьсӧ.
Пуяс вылын да кустарникъясын поздысьӧны лэбачьяс.
Торйӧн озырӧсь наӧн коръя вӧръяс.
Тулыснас сэні оз ланьтлы соловейяслӧн, пинькайяслӧн, пелыськайяслӧн сьылӧмыс, сизьяслӧн котшкӧдчӧмыс.
Вӧрын олӧны сідз жӧ и гырысьджык пӧткаяс: таръяс, сьӧлаяс, дозмӧръяс.
Лэбачьяс сёйӧны гагъясӧс, кӧйдыс, гаръяс, ягӧд.
Вӧрса тшыкӧдысьясӧс — гагъясӧс бырӧдӧмӧн лэбачьяс вайӧны мортлы ыджыд пӧльза.
Со мыйла колӧ видзны лэбачьяссӧ — оз ков кыйны да виавны, оз ков косявлыны налысь позъяссӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лӧсьӧдӧй устнӧй висьт татшӧм план серти: а) СССР карта вылын вӧръяс полосалӧн положение; б) веркӧс; в) мыйӧн торъялӧны гожӧм, ар, тӧв да тулыс; г) юяс, тыяс да нюръяс; д) быдмӧгъяс; е) пемӧсъяс.
2. Мыйла СССР-ад Европа юкӧнса вӧръясын шоныдджык Азия юкӧнса вӧръясын серти?
3. Мыйӧн торъялӧ вӧр полосаыс тундраысь?
4. Ӧтвылысь лӧсьӧдӧй «Вӧр полоса» альбом.
Чукӧртӧй сэтчӧ открыткаяс да картинкаяс, кытчӧ серпасалӧма вӧр, вӧр йылысь кывбуръяс, сьыланкывъяс, нӧдкывъяс, пӧслӧвичаяс да поговоркаяс.
5. ӧтвылысь чукӧртӧй «Вӧр полоса» выставка кежлӧ: лапъяс, коръяс, кольяс, пуяслысь да кустарникъяслысь плодъяс да кӧйдысъяс, быдмӧгъяс да пемӧсъяс петкӧдлысь серпасъяс.
6. Заводитӧй лӧсьӧдчыны Вӧрлысь вежон нуӧдігкежлӧ.
Думыштлӧй, кутшӧм общественно пӧлезнӧй удж ті верманныд вӧчны (например, пуяс садитӧм, школаса участок вылын вӧрса быдмӧгъяслысь питомник лӧсьӧдны заводитӧм да с. в.).
7. Гижӧй словарикӧ: тар, сьӧла.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кутшӧм пӧльза сетӧ вӧр @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 178-179}
Кутшӧм пӧльза сетӧ вӧр.
1. Вӧр сетӧ мортлы зэв ыджыд пӧльза.
Вӧр сетӧ бур стрӧитчан материал — керъяс, пӧвъяс.
Пуясысь вӧчӧны кӧрт туй шпалъяс, шахтаясын мупытшса коридоръясӧ пыкӧдъяс.
Пуысь вӧчӧны мебель, бӧчкаяс, фанера, тӧваръяс улӧ ящикъяс, истӧг да истӧг кӧрӧбъяс, карандашъяс да ручкаяс.
Бумага, код вылӧ ті гижанныд, да книгаяс, кодъяс серти ті велӧдчанныд, сідз жӧ вӧчӧмаӧсь пуысь.
Сэтысь жӧ вӧчӧны уксуснӧй кислота, скипидар, дьӧгӧдь.
Сійӧ местаясас, кӧні вӧрыс уна, сійӧс видзӧны ломтас пыдди.
Вӧр сетӧ мортлы сёян: тшак, ягӧд, звер да пӧтка яй.
Вӧрса пемӧсъяс куысь вӧчӧны шоныд паськӧм.
Вӧръясын быдмӧ уна быдмӧг, кодъясысь вӧчӧны быдсяма лекарствояс.
2. Вӧрын муыс вевттьысьӧма нитшкӧн, гылалӧм лыскӧн, сісьмӧм коръясӧн.
Найӧ бура кутӧны зэр да лым васӧ.
Пуяс да кустарникъяс вуджӧрын ваыс пакталӧ восьса местаын серти тӧдчымӧн надзӧнджык.
Муӧ йиджӧм ваыс визувтӧ шоръясӧ да юясӧ.
Та вӧсна вӧраинъясын юясыс гырысьджыкӧсь.
Вӧръяс бура видзӧны засухаысь муяс.
Со мыйла кос местаясын муяс гӧгӧр садиталӧны защитнӧй вӧр полосаяс.
Вӧрсӧ садитӧны шавъялысь лыаяскӧд тыш нуӧдігӧн.
Пуяслӧн да кустарникъяслӧн вужъясыс ёна паськалӧны лыа пытшкас да кутӧны сійӧс ас бердас.
Та вӧсна тӧлыс оз вермы нуны лыасӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ да оз вермы тыртны лыанас муяс, садъяс да град йӧръяс.
3. Вӧрса сынӧдын бусыс этша.
Каръясса сынӧд серти сэні кислородыс унджык да углеродыс этшаджык.
Вӧрса сынӧд зэв пӧлезнӧй дзоньвидзалунлы.
Та вӧсна вӧръясӧ лӧсьӧдалӧны пионер лагерьяс, висьысь челядьлы вӧрса школаяс, уджалысь йӧзлы шойччан керкаяс да санаторийяс.
Вӧрса трӧпаясӧд радейтӧны путешествуйтны туристъяс.
4. Сардырся Рочмуын озырмӧм ради капиталистъяс вӧръяссӧ нем жалиттӧг керавлісны.
Та вӧсна ямисны юяс, местаыс кутіс лоны косджык, чинліс видз-му овмӧсса быдмӧгъяслӧн урожайыс.
Сӧвет Союзын, кӧні став муыс войтырлӧн, вӧр овмӧсыс нуӧдсьӧ план серти.
Вӧръяссӧ видзӧны керавлӧмысь да пӧжаръясысь.
Вӧр лэдзӧм вылӧ быд во сетсьӧны торъя участокъяс.
Вӧрсӧ кералігӧн тӧждысьӧны сы вӧсна, медым сэтчӧ вӧрыс бӧр быдмис.
Юалӧм да уджъяс.
1. Висьталӧй вӧрлӧн пӧльза йылысь.
2. Кыдзи нуӧдлісны вӧр овмӧссӧ водзті да кыдзи тӧждысьӧны вӧр вӧсна Сӧвет Союзын?
3. «Вӧр полоса» выставка кежлӧ асланыд звенокӧд лӧсьӧдӧй «Вӧрлӧн пӧльза» таблица.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧралӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 179-180}
Вӧралӧм.
1. Вӧръясын олӧны уна звер да лэбач.
Сэтчӧс йӧзыс важысянь найӧс кыйлісны.
Торйӧн нин унаӧн мӧдӧдчӧны вӧравны тӧлын, кор зверъяслӧн овлӧ сук да мича гӧна ку, кодысь вурӧны шоныд паськӧм.
Уна зверлысь да пӧткалысь яйсӧ сёйӧны.
Медым не вӧйласьны джуджыд лымйӧ, ветлӧдлӧны лямпа вылын.
Вӧралысь сьӧрсьыс босьтӧ понйӧс.
Пон отсалӧ корсьны кыйдӧссӧ, вайӧ сійӧс кӧзяинлы.
Вӧралысьяс векджык мӧдӧдчӧны вӧрӧ артельӧн.
Найӧ мунӧны оланінсянь уна дас километр сайӧ, мукӧд дырйи тӧвбыд кежлӧ.
Вӧралысьяс лунтыр шӧйтӧны вӧрӧд да кыйӧны ур, кӧч, руч, тар, сьӧла.
Зверь-пӧткасӧ оз сӧмын лыйлыны, но и кыйӧны капканъясӧн да лэчьясӧн.
Вӧралысьяс олӧны вӧралан керкаясын, кодъясӧс вӧчӧны вӧрӧ разнӧй местаясӧ.
2. Сардырся Рочмуын вӧравлісны правилӧястӧг.
Дона куясыс ради йӧзыс нем жалиттӧг бырӧдісны зверӧс.
Та вӧсна вӧръясын зверъяслӧн лыдыс ёна чиніс, а ӧткымынъясӧс дзикӧдз бырӧдісны.
Сӧвет власьт дырйи вӧлі лӧсьӧдӧма стрӧг правилӧяс: кыйсьыны позьӧ сӧмын индӧм кадӧ, кор том зверъясыс да пӧткаясыс быдмыштасны нин.
Вӧр-заповедникъясын кыйсьыны ньӧти оз позь.
Сійӧ районъясас, кӧні зверыс да пӧткаыс лои этша, найӧс вайӧны мукӧдлаысь.
Котырталӧма фермаяс да питомникъяс, кӧні рӧдмӧдӧны медся дона зверъяссӧ — сьӧд ручьясӧс, низьясӧс да мукӧдъясӧс (130 рис.).
Юалӧмъяс.
1. Кутшӧм зверъясӧс да пӧткаӧс кыйӧны вӧръясын?
2. Кыдзи кыйсьывлісны водзті да мый вӧчсьӧ миян кадӧ сы могысь, медым зверъяслӧн да пӧткалӧн лыдыс эз чин?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр лэдзӧм да кылӧдӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 181-183}
Вӧр лэдзӧм да кылӧдӧм.
1. Сьӧкыд вӧлі вӧр лэдзысьяслӧн олӧмыс сар власть дырйи.
Вӧр лэдзигӧн став уджъясыс вӧчсьылісны ки помысь — черӧн да пилаӧн.
Керъяссӧ вӧрысь ковмыліс кыскыны омӧль туйяс вывті вӧвъясӧн.
Вӧр лэдзысьясыс овлісны медсясӧ землянкаясын, а корсюрӧ узьлісны гуясын либӧ му вылын бипур дінын.
Кӧзяева-вӧр промышленникъяс уджӧдлісны вӧр лэдзысьяссӧ пемыдсянь пемыдӧдз зэв ичӧт дон вылӧ.
2. Сӧвет власьт дырйи вӧр лэдзысьяслы отсӧг вылӧ воисны машинаяс.
Ӧні вӧрсӧ пилитӧны электровына да мотора пилаясӧн (131 рис.).
Пӧрӧдӧм пуяссӧ трактор петкӧдлӧ туй вылӧдз (132 рис.).
Тасянь найӧс нуӧны ю дінӧ автомобильясӧн, тракторъяс отсӧгӧн либӧ временнӧй узкоколейнӧй кӧрт туй кузя.
Пуяссӧ сӧвтӧны да ректӧны ӧні сідз жӧ машинаясӧн (133 рис.).
Пемыд вӧръяс шӧрын уджыс пуӧ во гӧгӧр.
Ёна вежсис вӧр лэдзысьяслӧн и олӧмыс.
Налы стрӧиталісны лӧсьыд олан керкаяс, магазинъяс, столӧвӧйяс, пывсянъяс, клубъяс, бурдӧдчан пунктъяс.
Рабочӧйяс вермӧны кывзыны радио, видзӧдны кино, лыддьыны газетъяс, журналъяс, книгаяс, велӧдчыны рытъя школаын.
3. Кор воас тулыс, сылӧ лым да воссясны юяс, ваыс кылӧдас тӧлын дасьтӧм керъяссӧ ю кывтчӧс.
Пуръявтӧм керъясыс вермӧны кывтны сӧмын сэті, кӧні оз ветлыны паракодъяс.
Пароходъяс ветлан участокъясын машинаяс отсӧгӧн керъяссӧ пуръялӧны.
Мукӧддырйи пурйыс овлывлӧ некымын сё метр кузьта да некымын дас метр пасьта.
Пуръяссӧ ю кузя кыскӧны паракодъяс либӧ теплоходъяс.
Керъяссӧ кылӧдӧны вӧр пилитан заводъясӧ.
Тані наысь вӧчӧны пӧвъяс, шпалъяс да с. в.
Миян канмуным зэв ыджыд.
И быдлаын колӧны пу материалъяс.
Но вӧрыс оз быдлаын быдмы.
Степъясын, тундраын, овтӧминъясын кутӧны лыд вылын быд бедьтор; быд ичӧтик кер — зэв донатор.
Вот и кылӧдӧны пуръяссӧ сук вӧръяс полосаысь ылі лунвылӧ, жар степъясӧ, Сьӧд саридз дорӧ да войвылӧ — тундраӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кыдзи олісны да уджалісны вӧр лэдзысьяс сардырся Рочмуын, кыдзи вежсис налӧн олӧмыс Сӧвет власьт дырйи?
2. Кыдзи да кытчӧ кылӧдӧны вӧрсӧ?
3. Кутшӧм пуяс да кустарникъяс быдмӧны тіян местаын?
4. Гижӧй словарикӧ: пур, сплав.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр полосаын видз-му овмӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 183-184}
Вӧр полосаын видз-му овмӧс.
1. Вӧр полосаын ыджыд места босьтӧны кӧдза муяс.
Сэні вӧдитӧны рудзӧг, шобді, гречиха, шабді, картупель, кормӧвӧй бобы.
Воысь воӧ унджык кутісны кӧдзны кукуруза.
Сійӧ зэв ценнӧй быдмӧг.
Вӧр полосаын кукурузасӧ вӧдитӧны скӧтлы веж кӧрым вылӧ, силосуйтӧм вылӧ; быдтӧны и сэтшӧм сортъяс, кодъяслӧн воӧ кӧйдыс.
Мӧсъяс, кодъясӧс вердӧны силосӧн, унджык лысьтӧны.
Вӧр полосаын эм уна град йӧр да сад.
Медым босьтны ыджыд урожайяс, мусӧ вынсьӧдӧны трундаӧн, минеральнӧй удобрениеӧн, а сідз жӧ и известьӧн.
Мусӧ гӧригӧн-пинёвтігӧн, быдмӧгъяссӧ дӧзьӧритігӧн да урожай идралігӧн колхозъясын да совхозъясын уджалӧны уна сикас машинаяс.
2. Юяс пӧлӧн тшӧкыда кыссьӧны видзьяс.
Видзвывса туруныс — скӧтлы бур кӧрым.
Вӧрса эрдъяс вылысь турунсӧ пуктӧны жӧ.
Вӧр полосаын тшӧкыда паныдасьлӧны нюръяс.
Нюрвывса туруныс абу пӧтӧс, сійӧс скӧтыс сёйӧ омӧля.
Сӧвет власьт дырйи нуӧдісны гырысь уджъяс нюръяссӧ косьтӧм кузя.
Ӧні сійӧ местаясас, кӧні водзті вӧліны нюръяс, позьӧ вӧдитны картупель, кукуруза, капуста, шабді да мукӧд быдмӧгъяс.
Вӧр полосаын скӧтлы эм уна кӧрым.
Колхозъясын да совхозъясын видзӧны мӧсъясӧс, ыжъясӧс, порсьясӧс.
Скӧтлӧн юр лыдыс воысь воӧ содӧ.
Вӧр полосаын эмӧсь уна юяс, тыяс.
Сэні рӧдмӧдӧны ваын олысь пӧткаясӧс — уткаясӧс, дзодзӧгъясӧс.
Ёна видзӧны курӧгъясӧс.
Ӧткымын колхозъясын да совхозъясын вӧдитӧны мазіясӧс.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй вӧр полосаын видз-му овмӧс йылысь.
2. Асланыд звенокӧд вӧчӧй лыа тыра ящикын (география площадка вылын либӧ классын) вӧр полосаса местностьлысь макет: петкӧдлӧй вӧр, ю, туй, код пӧлӧн сулалӧны телеграфнӧй столбъяс, му, неыджыд сикт.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вӧр полосаын фабрикаяс да заводъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 184-187}
Вӧр полосаын фабрикаяс да заводъяс.
1. Вӧр полосаын йӧзыс оз сӧмын вӧравны да видз-му вӧдитны.
Зэв унаӧн уджалӧны фабрикаясын да заводъясын.
Сӧвет власьт дырйи стрӧиталісны зэв гырысь выль заводъяс.
Сэні вӧчӧны автомобильяс, станокъяс, видз-му овмӧсса машинаяс, тепловозъяс, радиоприёмникъяс, телевизоръяс, дозмук да мукӧдторъяс.
Сы вӧсна мый вӧр полосаын эм уна нюр, ёна паськаліс трунда перъян промышленность.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи перйӧны трундасӧ да кытчӧ сійӧс видзӧны.
Торфа нюръяс гӧгӧр, а сідз жӧ юяс вылӧ Сӧвет власьт дырйи стрӧиталісны гырысь электростанцияяс.
2. Интереснӧ волыны заводӧ, кӧні вӧчӧны автомобильяс.
Сэні эм ыджыд цех, кӧні сулалӧны некымын радӧн станокъяс.
Уна станок джуджыдджыкӧсь морт тушаысь.
Станокъяс костын эмӧсь проходъяс.
Сэті дугдывтӧг мунӧны детальяс — будущӧй автомобильлӧн частьяс.
Ӧтияс мунӧны вагонеткаясын, мӧдъяс — вешйы сь лентаяс вылын, коймӧдъяс исковтӧны пӧката жӧлӧбъяс кузя.
Мунігас тайӧ частьясыс сувтлӧны станокъяс дорӧ.
Ӧти станок найӧс стружитас, мӧд — тӧчитас, коймӧд — шлифуйтас да с. в.
Металл кусӧк мунӧ станоксянь станокӧ, вочасӧн вежсьӧ да лоӧ автомобиль частьӧн.
Мыйта тӧдӧмлун, кужӧмлун да киподтуй колӧ, медым веськӧдлыны ыджыд да сложнӧй станокнас.
Миян эмӧсь рабочӧйяс, кодъясӧс тӧдӧ став канмуным.
Найӧ тшӧктӧны уджавны станоксӧ вӧвлытӧм ӧдӧн.
Тайӧ передӧвӧй рабочӧйясыс йылысь гижӧны газетъясын, висьтавлӧны радио пыр.
На ордӧ волывлӧны велӧдчыны мастерствоӧ мукӧд фабрикаясысь да заводъясысь.
3. Вӧчӧм детальясысь чукӧртӧны автомобиль.
Тайӧ вӧчсьӧ сборочнӧй цехын.
Цех ӧти помсянь мӧд помӧдз мунӧ шензьӧдана туй.
Сійӧ шусьӧ сборочнӧй конвейерӧн.
Тайӧ — кӧлесаяс вылын паськыд емдонысь вӧчӧм лента.
Кӧлесаясыс бергалӧны да вештӧны лентасӧ.
Прӧстӧй туйыд оз вешйы, сы вывті новлӧдлӧны кӧлуйсӧ.
Тайӧ туйыс вешйӧ да ас вылас нуӧ частьяссӧ.
Конвейер кузяла сулалӧны разнӧй инструментъяса рабочӧйяс (134 рис.).
Со дзик сборочнӧй конвейер помас пуктісны нёль пельӧса рама.
Рамаыс вешйӧ лента вылын ӧти рабочӧйсянь мӧд рабочӧйӧдз, и быд рабочӧй мыйкӧ сэтчӧ вӧчӧ.
Ӧти рабочӧй крепитӧ воддза кӧлесаяс, мӧд — бӧръя кӧлесаяссӧ, коймӧд сувтӧдӧ руль, нёльӧд — мотор.
Видзӧдлан — рамаыс абу нин рама, а автомобиль.
Руль сайӧ пуксьӧ рабочӧй.
И сӧмын на краситӧм выль машина петӧ завод воротаысь.
Подъёмнӧй кран отсӧгӧн сійӧс лэптӧны тӧварнӧй поезд платформа вылӧ (135 рис.).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый вӧчӧны вӧр полосаса фабрикаясын да заводъясын?
2. Кыдзи вӧчӧны автомобильяс?
3. «Вӧр полоса» альбомӧ чукӧртӧй отрывнӧй календарса листъяс да газетъясысь вырезкаяс, кӧні висьтавсьӧ вӧр полосаса фабрикаяс да заводъяс йылысь.
4. Гижӧй словарикӧ: деталь, сборочнӧй конвейер.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мӧскуа — СССР-лӧн юркар @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 187-190}
Мӧскуа — СССР-лӧн юркар.
Мӧскуа — миян Чужан мулӧн — Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзлӧн — юркар.
Сійӧ сулалӧ Асыввыв Европаса шыльыдінса вӧр полосаын.
Юркарын олӧны уна миллион морт.
Тані уджалӧ Сӧвет Союзса Коммунист партиялӧн Шӧр Комитет да миян канмуӧн веськӧдлан котыр.
Дзик Мӧскуа шӧрас кыпалӧны Кремльлӧн из стенъясыс; башняяс вылын дзирдалӧны гӧрд кодзувъяс (138 рис.).
Кремльса дворечьясын овлывлӧны партиялӧн съездъяс, Верховнӧй Сӧветлӧн заседаниеяс.
Кремльсянь быд бокӧ мунӧны уличаяс.
Мӧскуаын эм уна завод да фабрика, кӧні вӧчалӧны быд пӧлӧс машинаяс, тканьяс, паськӧм да мукӧдторъяс.
Мӧскуаын эм СССР-са наукаяс академия, кӧні уджалӧны учёнӧйяс. Найӧ велӧдӧны природа, история да уна мукӧд наука.
Мӧскуаын медся джуджыд местаас — Ленин гӧраяс вылын — сулалӧ М. В. Ломоносов нима университет.
Юркарса высшӧй учебнӧй заведениеяс гӧтӧвитӧны велӧдысьясӧс, врачьясӧс, инженеръясӧс, агрономъясӧс да мукӧд специалистъясӧс.
Мӧскуаын эм уна сё школа, уна челядь сад да ясли.
Миян Рӧдинасянь зэв ылӧдз ёна кывсьӧны библиотекаяс, музейяс да театръяс, а сідз жӧ Народнӧй овмӧслӧн достижениеяслы всесоюзнӧй выставка.
Выставка вылын эм и юнӧй натуралистъяслӧн выставка (137 рис.).
Сэтысь позьӧ аддзыны быдмӧгъясӧн вӧчӧм опытъяслысь результатъяссӧ, животноводство юкӧнын челядьлысь достижениеяссӧ.
Тані жӧ петкӧдлыссьӧны и юнӧй техникъяслӧн уджыс.
Революцияӧдз Мӧскуа шӧрсянь ылыссаджык местаяссӧ, кӧні олісны рабочӧйяс, эз вӧв благоустроитӧма.
Важ пу керкаяс сулалісны чукля няйт уличаяс пӧлӧн.
Эз вӧвны водопровод, электрическӧй би, трамвай да автобусъяс.
Ӧні Мӧскуа гӧгӧрса местаяссӧ он тӧд.
Веськыд мича уличаяс пӧлӧн, кытчӧ садитӧма пуяс, стрӧиталӧма уна судта керкаяс, школаяс, магазинъяс, клубъяс, кинотеатръяс (138 рис.).
Кар помъяссӧ йитӧма кар шӧрыскӧд метрополитенӧн, троллейбуснӧй да автобуснӧй линияясӧн.
Мӧскуаын эм уна мича парк да бульвар, площадьяс да уличаяс вылын — дзоридзаинъяс.
Мӧскуасянь быд бокӧ мунӧны кӧрт туйяс — лунвылӧ и войвылӧ, рытыввылӧ и асыввылӧ.
Быд лун Мӧскуаса аэродромъяссянь канму быд помӧ да суйӧр сайӧ лэбзьӧны самолётъяс.
Мӧскуа быдмӧ, и сылы оз вӧлі тырмы ва.
Сӧвет власьт дырйи стрӧитӧма канал, коді йитіс Мӧскуа юсӧ Волгакӧд.
Карын лои уна ва.
Ӧні Мӧскуасӧ шуӧны вит саридзлӧн портӧн: сэсянь каналъясӧд да юяс кузя позьӧ мунны Еджыд, Балтика, Каспий, Азов да Сьӧд саридзьясӧ.
Юалӧм да уджъяс.
1. Мӧскуалысь нимсӧ гижӧй СССР-са контур карта вылын.
2. Мӧскуалӧн план вылын (14 рис.) корсьӧй Кремль, Мӧскуа ю, Горькӧй нима культура да шойччан шӧр парк, Сад кытш.
3. Мупытшса озырлунъяс карта вылын корсьӧй кӧрт туйяс, кодъяс мунӧны Мӧскуасянь Балтика саридзлань, Еджыд саридзлань, Сьӧд саридзлань, Кавказӧ, Лӧнь океанлань.
4. Тіянсянь кодарланьын сулалӧ Мӧскуа, кыдзи позьӧ сэтчӧ мунны (видзӧдӧй мунан туйсӧ карта серти, пасйӧй, кутшӧм гырысь каръяс пыр сійӧ мунӧ)?
5. Корсьӧй карта вылын Мӧскуасянь туй юяс кузя да каналъясӧд статьяын индӧм вит саридзӧ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ленинград @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 190-191}
Ленинград.
Ленинград — Сӧвет Союзса каръясысь ыджда серти мӧд кар (139 рис.).
Сійӧ сулалӧ вӧр полосаын Нева ю вадоръяс да діяс вылын, Балтика саридзӧ ю усянінсянь неылын.
Тайӧ карыс водзті шусьыліс Петербургӧн.
Ленинградын эм уна завод да фабрика.
Гырысь заводъясысь ӧтиын стрӧитӧны саридз суднояс.
«Ленин» атомнӧй ледоколcӧ, код йылысь ті лыддинныд «Войвыв Йиа океанса саридзьяс» статьяын, стрӧитісны тайӧ заводас.
Мукӧд заводъясас вӧчӧны быд сикас машинаяс, станокъяс да приборъяс, а фабрикаясын — кӧмкот, паськӧм да мукӧдторъяс.
Ленинград — Балтика саридзса порт.
Мирса уна канмуысь сэтчӧ воӧны саридз суднояс, и миян суднояс тасянь мӧдӧдчӧны му шарлӧн быд помӧ.
Революцияӧдз Петербургын оліс сар, сылӧн рӧдвужыс да матысса йӧз.
Найӧ олісны мича дворечьясын, кодъяс гӧгӧр вӧліны мичаысь-мича паркъяс.
Ӧні и дворечьясыс и паркъясыс — войтырлӧн.
Сэтчӧ лӧсьӧдӧма музейяс, картиннӧй галереяяс.
Ӧти двореч сетісны ленинградса пионеръяслы.
Сэні 300 сайӧ жыр, кӧні уджалӧны уна лыда кружок да мастерскӧй.
Ленинградын эм уна школа, высшӧй учебнӧй заведениеяс, библиотекаяс, клубъяс, культура дворечьяс да керкаяс.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи Ленинградсӧ пӧшти быд боксянь кытшавлісны немеч-фашистъяслӧн войска.
Кар вылӧ найӧ самолётъяссянь шыблалісны бомбаяс, лыйлісны сійӧс гырысь орудиеясысь.
Унатор терпитісны миян войска да ленинградса олысьяс: эз тырмы сёян-юан, ломтас.
9000 лун карыс водзсасис враглы паныд.
Фашистъяс сідз эз и вермыны пырны карас.
Ленинград — кар-герой.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кӧні сулалӧ Ленинград?
Гижӧй сылысь нимсӧ СССР-лӧн контур карта вылын да тӧдмалӧй, сысянь кодарланьын сулалӧ Мӧскуа.
Масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, ылын-ӧ Ленинградсянь Мӧскуаӧдз.
2. Мый вӧчӧны ленинградса заводъясын да фабрикаясын?
3. Мыйла Ленинградсӧ шуӧны кар-геройӧн?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Новосибирск @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 192}
Новосибирск.
Вӧр полосаын, коді кыссьӧ Рытыввыв Сибырса увтас кузя, Об ю вылын сулалӧ ыджыд Новосибирск кар (140 рис.).
Революцияӧдз тайӧ вӧлі посньыдик пу керкаяса неыджыд тӧргӧвӧй кар.
Сӧвет власьт дырйи карас стрӧитісны гырысь заводъяс, кӧні вӧчӧны станокъяс, инструментъяс; фабрикаяс, кӧні вӧчӧны тканьяс, паськӧм, кӧмкот.
Об ю вылӧ стрӧитісны ыджыд электростанция.
Новосибирскын уджалӧ СССР-са наукаяс академиялӧн Сибырса юкӧн.
Восьтӧма университет.
Кар дорас быдмис гырысь мича да удобнӧй зданиеясын быдса кар, кӧні уджалӧны да олӧны учёнӧйяс.
Карын эм уна высшӧй учебнӧй заведение, техникумъяс да школаяс, библиотекаяс да клубъяс.
Карса уличаяс да площадьяс пӧлӧн быдмисны уна судта мича олан керкаяс.
Задание.
СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй Новосибирск карлысь нимсӧ, масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, ылын-ӧ Новосибирсксянь Мӧскуаӧдз.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Владивосток @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 193-194}
Владивосток.
Вӧр полоса асыввыв юкӧнын, Мупом саридз дорын, сулалӧ ыджыд Владивосток кар.
Тані помасьӧ мирын медся кузь кӧрт туй, коді йитӧ тайӧ карсӧ Мӧскуакӧд.
Владивостокын эм уна завод да фабрика.
Тані вӧчӧны машинаяс, ремонтируйтӧны суднояс, лэдзӧны строительнӧй материалъяс, обрабатывайтӧны пу, кыйӧны китъясӧс (141 рис.), вӧчӧны чери кансеръяс.
Владивосток — порт.
Тасянь быд во петӧны саридзӧ суднояс кыйны китъясӧс (141 рис.).
Тайӧ портсьыс нуӧны уна миллион тонна груз сӧвет каръясӧ, кодъяс сулалӧны Лӧнь да Войвыв океанъясса вадоръяс да діяс вылын.
Владивосток пыр нуӧны тӧваръяс азияса да америкаса канмуясӧ да вайӧны грузъяс мукӧд канмуясысь.
Сӧвет власьт воясӧ карын стрӧитісны уна судта мича керкаяс, вӧчисны водопровод, восьтісны стадионъяс, культура да шойччан паркъяс.
Заливса зэв гажа вадор пӧлӧн садитісны паркъяс, стрӧиталісны шойччан керкаяс, санаторийяс, пионер лагерьяс, дачаяс.
Задание.
СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй Владивосток карлысь нимсӧ.
==СТЕПЪЯСЫН
{А. В. Кольцов (комиӧдіс В. А. Попов) @ Степын @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 194}
Степын.
А. В. Кольцов.
Алӧй кыаыс Вежтас пасьтала,
Быттьӧ зарни ю, Бара паськалӧ,
Гӧгӧр куйлӧ степ Паськыд, мичаник,
И чӧв-лӧньыс тай Сійӧс личкӧма...
Сук ковыльясысь Степыс едждӧдӧм,
Шӧвк кодь турунӧн Сійӧ вежӧдӧ.
Вӧльнӧй степӧй, тэ Мичтӧ восьтӧмыд.
Локтас гожӧмыс, Гӧгӧр косьтас ӧд:
Сотас гӧгӧрбок Сэки шондіыс,
Турун-дзоридзыд Нэрмас-дзугыльмас!
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Степнӧй полосалӧн природа @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 195-198}
Степнӧй полосалӧн природа.
1. Вӧр полосасянь лунвылын куйлӧны степъяс (142 рис.).
Найӧ кыссьӧны СССР-лӧн рытыввыв вежтасъяссянь сибырса Об юӧдз.
Лунвылын стенъясыс воӧны Сьӧд, Азов да Каспий саридзьясӧдз, Кавказ гӧраясӧдз.
Степнӧй полоса босьтӧ Асыввыв Европаса шыльыдінлысь лунвыв юкӧнсӧ.
Степнӧй полоса веркӧслӧн ыджыдджык юкӧныс шыльыд, мукӧдлаас мылькйӧсь, кӧнсюрӧ эмӧсь врагъяс.
Степъяс вомӧн визувтӧны гырысь юяс: Волга, Дон, Днепр да Об аслас притокъясӧн.
2. Степнӧй полосаын шонді кыпӧдчывлӧ вылӧджык вӧр полосаын серти да шонтӧ ёнджыка.
Степын гожӧмыс кузьджык да жарджык, а тӧлыс дженьыдджык.
Гожӧмын сынӧдыс кос.
Зэрлывлӧ шоча.
Кымын ылӧджык асыввывлань, сымын жарджык да косджык гожӧмыс.
Сэтчӧ оз во Атлантика океансянь васӧд сынӧдыс.
Жарысла косьмалӧны шоръяс да юяс, потласьӧ муыс.
Корсюрӧ пӧльтлӧны жар кос тӧвъяс — суховейяс.
Тӧлын тшӧкыда овлӧны ён лым бушковъяс — пургаяс.
3. Степъясса мусиныс абу быдлаын ӧткодь.
Уналаын сійӧ зэв озыр сісьмӧгӧн да сьӧд рӧма.
Татшӧм мусина степъясыс шусьӧны сьӧд муаясӧн.
Мукӧдлаас, косінъясын, мусинас сісьмӧгыс этшаджык, сэні мусиныс руд да абу сэтшӧм плодороднӧй.
Тайӧ кос степъяс.
4. Ва тырмытӧм вӧсна степъясын вӧръяс оз быдмыны.
Тулысын, кор муыс васӧд на, сьӧд муа степ вевттьысьӧ веж турунӧн, сэні дзоридзалӧны фиалкаяс, тюльпанъяс.
Кор пуксьӧ гожӧм, на пыдди быдмӧны быдмӧгъяс, кодъяс оз повны жарысь да ва тырмытӧмысь, например ковыль.
Кос степъясын гожӧмын вермӧны быдмыны сӧмын жарысь ещӧ повтӧмджык быдмӧгъяс — полынь, верблюжӧй колючка.
Полынь — дука быдмӧг, видлыны кӧ кывйӧн — сійӧ курыд.
Сылӧн коръясыс вевттьысьӧмаӧсь эзысь рӧма гӧнӧн, коді видзӧ быдмӧгсӧ косьмӧмысь.
Верблюжӧй колючка — посни коръяса да ёсь шипъяса турун.
Сылӧн вужъясыс зэв кузьӧсь, на отсӧгӧн сійӧ судзӧдӧ васӧ пыдысь муысь.
5. Степъясын олӧны уна му шыръяс, сусликъяс, хомякъяс.
Найӧ сёйӧны культурнӧй быдмӧг кӧйдыс да тайӧн вӧчӧны ыджыд вред видз-му овмӧслы.
Кос степъясын олӧны сайгакъяс.
Сёян да торйӧн нин ва корсигӧн налы асланыс тэрыб кокъясӧн ковмывлӧ мунны зэв ылӧдз.
Тані олӧны и кӧинъяс, и степнӧй ручьяс.
Кос степьясса пемӧсъяслӧн рӧмыс тшӧкыда овлӧ кос турунлӧн рӧм кодь.
Тайӧ отсалӧ налы дзебсясьны врагъясысь да гусьӧн матыстчыны кыянтор дінас.
Му вылын вӧчӧны ассьыныс позъяснысӧ жаворонокъяс — посньыдик лэбачьяс, кодъяс гораа сьылӧны ассьыныс сьыланкывъяснысӧ вылын сынӧдын.
Сук турун пӧвстын дзебсясьӧны байдӧгъяс да квайтпаличьяс.
Найӧ ӧдйӧ котралӧны муті, корсюрӧ лэбзьывлӧны; сёйӧны кӧйдысъяс, петасъяс, гаръяс да гагъясӧс.
Степын паныдасьлӧны и гырысь лэбачьяс — метр кузьтаӧсь да кузьджыкӧсь — дрофаяс.
Векджык найӧ надзӧникӧн ветлӧдлӧны кузь турун пытшті либӧ муяс вывті няньяс пӧвстті.
Найӧ сёйӧны турун, том анькытш, овощи кор, капуста, гагъясӧс, му шыръясӧс да мукӧд посни пемӧсъясӧс.
Степъясын олӧны лёкгагъяс, змейяс, черепахаяс.
Степъясын эм зэв уна гут-гаг, торйӧн нин чиркъяс да гагъяс.
Водзті тані овлывлісны зэв гырысь саранча чукӧръяс, кодъяс сёйлісны зэв паськыд площадьяс вылысь кӧдзаяс.
Сійӧ местаясас, кӧні саранчаыс рӧдмылім сыкӧд нуӧдісны чорыд тыш.
Ӧні тайӧ гут-гагыс паныдасьлӧ шоча.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Висьталӧй степнӧй полосалӧн природа йылысь татшӧм план серти: а) кӧні куйлӧны степъяс; б) веркӧс; в) юяс; г) арлӧн, тӧвлӧн, тулыслӧн да гожӧмлӧн торъялӧм; д) мусин; е) быдмӧгъяс; ж) пемӧсъяс.
2. Мыйла степъясын шоныдджык вӧр полосаын серти?
3. Кос степъясын олысь пемӧсъяслы кутшӧм тӧдчанлуныс рудов да вижов рӧмлӧн?
4. Заводитӧй ӧтвылысь лӧсьӧдны «Степ» альбом.
Чукӧртӧй сэтчӧ картинкаяс, висьтъяс, кывбуръяс.
5. Гижӧй словарикӧ: суховей, пурга, ковыль, верблюжӧй колючка, дрофа, сайгак.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Степъясын видз-му овмӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 198-199}
Степъясын видз-му овмӧс.
Сьӧд муа степъяссӧ шуӧны Сӧвет Союзлӧн нянь йӧртӧдӧн: сэтысь мӧдӧдӧны няньсӧ уна районӧ.
Степъясса сьӧд мусин вылын быдмӧны озыр урожайяс шобділӧн, кукурузалӧн, сакарнӧй свеклӧлӧн, подсолнечниклӧн.
Тані быдмӧны помидоръяс, дыняяс да арбузъяс.
Садъясын быдтӧны яблоняяс, грушаяс, сливаяс, вишняяс.
Степъяслӧн лунвыв юкӧнас вӧдитӧны виноград.
Колхозъясса да совхозъясса стадаясын уна мӧс да порсь.
Кос степъясын рӧдмӧдӧны ыжъясӧс да верблюдъясӧс.
Колхозъяс да совхозъяс тышкасьӧны сы вӧсна, медым муясыс эз косьмыны: тӧлын сэтчӧ чукӧртӧны лым; мусӧ гӧрӧны да кӧдзӧны сідзи, медым сэні дырджык оліс ваыс; бырӧдӧны ёг турунъяс.
Уналаын муяс гӧгӧрыс садиталӧны полезащитнӧй полосаяс.
Сэні, кӧні ваыс вывті этша, вӧчӧны искусственнӧй орошение — юясысь нуӧдӧны васӧ муяс вылӧ, град йӧръясӧ, садъясӧ.
Сӧвет муысь учёнӧйяс лӧсьӧдісны быдмӧгъяслысь сэтшӧм сортъяс, кодъяс оз повны жарысь да ва тырмытӧмысь.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйла сьӧд муа степъяссӧ шуӧны миян канмуса нянь йӧртӧдӧн?
2. Мый вӧдитӧны сьӧд муа степъясын?
3. Мый вӧчӧны колхозъяс да совхозъяс муяс косьмӧмкӧд тыш нуӧдӧм могысь?
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи используйтӧны Волгалысь да Донлысь васӧ степъяс ожигайтӧм могысь.
4. Гижӧй словарикӧ: полезащитнӧй полоса, искусственнӧй орошение.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Эжа муяс вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 199-200}
Эжа муяс вылын.
Миян канмуса ӧткымын местаясын, торйӧн нин Сибырын да Казахстанын, эм плодороднӧй муа уна степ, кодъясӧс некор эз гӧрлыны.
Мортӧн вӧрзьӧдлытӧм тайӧ муяссӧ шуӧны эжа муясӧн.
1954 восянь эжа муяс вылын кутісны котыртавны гырысь совхозъяс.
Коммунист партия чукӧстӧм серти найӧс стрӧитны воалісны рабочӧйяс, колхозникъяс, агрономъяс, инженеръяс миян канму быд помысь.
Торйӧн пӧся босьтчисны уджӧ том йӧз.
Первой кадас эз вӧв кокни овны выльӧн воысьяслы йӧзтӧминын, каръяссянь да кӧрт туйяссянь ылын.
Узьлісны палаткаясын да землянкаясын, сёянсӧ пуисны бипуръяс вылын.
Тшӧкыда эз вӧв тырмымӧн ва, ломтас.
Но сӧвет йӧз оз повны сьӧкыдлунъясысь.
Дженьыд кадӧн, машинаяс отсӧгӧн, вӧлі гӧрӧма да кӧдзӧма уна миллион гектар эжа му (143 рис.).
Помтӧм паськыд степъясын кутіс шептасьны нянь.
Эжа муяс вылысь няньсӧ кутісны мӧдӧдны миян канмуса уна карӧ.
Эжа муяс вылӧ воысьяслы стрӧиталісны благоустроеннӧй посёлокъяс, кӧні эмӧсь школаяс, клубъяс, библиотекаяс да больничаяс (144 рис.).
Юалӧм да уджъяс.
1. Мый шусьӧ эжа муӧн?
2. Классаныд чукӧртӧй книгаяс, медым мӧдӧдны пӧсылкаӧн эжа муяс вылӧ кутшӧмкӧ совхозса школалы.
3. Заводитӧй гижны письмӧяс тайӧ школаса IV классын велӧдчысьяслы.
Мӧдӧдӧй налы «Миян местность» альбомысь выдержкаяс.
Корӧй, медым найӧ гижасны асланыс совхоз да сы гӧгӧрса местаяс йылысь.
4. Гижӧй словарикӧ: эжа муяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Донбасса шахтаясын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 201-202}
Донбасса шахтаясын.
1. Степнӧй полосаса уна местаын перйӧны из шом, кӧрт руда, сов да мукӧд мупытшса озырлунъяс.
Степнӧй полосаса гырысь каръясын йӧзыс уджалӧны заводъясын да фабрикаясын.
Из шомнас торйӧн озыр сійӧ районыс, коді куйлӧ Донлӧн улі течениеысь рытыввылынджык.
Тайӧ местаыс ставнас шусьӧ Донецкӧй из шом бассейнӧн либӧ дженьыда Донбассӧн.
Революцияӧдз капиталистъяс татчӧ стрӧиталісны шахтаяс.
Шахтаясӧ уджавны воалісны канмуса разнӧй местаясысь помещикъясӧн рӧзӧритӧм крестьяна.
Шахтаясын олӧмыс да уджыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Капиталистъяс лӧсьӧдісны 12—14 часа уджалан лун да мынтысисны таысь зэв этша.
Уджавны ковмыліс ки помысь, сы вӧсна мый машинаяс эз вӧвны.
Кӧзяева вӧтлысисны ыджыд прибыль бӧрся да жалитісны деньга шахтаяссӧ крепитӧм вылӧ, найӧс проветривайтӧм, пӧжаръяскӧд да мупытшса ваяскӧд тыш нуӧдӧм вылӧ.
Та вӧсна уна шахтёр кувлісны несчастнӧй случайясысь: буждӧмъясысь, гремучӧй газ взрывъясысь, пӧжаръясысь, шахтаяс ойдӧмысь.
Шахтёръяс олісны землянкаясын, няйт да дзескыд баракъясын.
Унаӧн эз тӧдлыны грамота.
Мупытшса сьӧкыд уджъясысь да сьӧкыд олӧмысь йӧзыс тшӧкыда висьлывлісны, ӧдйӧ пӧрысьмылісны да томӧн кувлісны.
2. Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын капиталистъясӧс вӧтлісны, а налӧн шахтаясыс лоины канму киын.
Шахтёръяслысь уджалан лунсӧ вӧлі дженьдӧдӧма.
Ӧні найӧ уджалӧны луннас 6 час, а удждоныс налы воӧ воддза серти уна пӧв унджык.
Ки помысь уджалан кӧлуй пыдди воисны машинаяс (уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧмъяс).
Найӧ кокньӧдісны йӧзлысь уджсӧ.
Шахтаясын сувтӧдалӧны ён креплениеяс, медым эз бужды.
Забойяссӧ бура проветривайтӧны.
Стӧча пӧртӧны олӧмӧ пӧжаръясысь да ойдӧмъясысь видзчысьӧм кузя правилӧяс.
Шахтаяс бердын (145 рис.) лӧсьӧдалӧма душъяс, столӧвӧйяс.
Донбассын стрӧиталісны удобнӧй югыд олан керкаяса, школаяса, клубъяса, культура дворечьяса посёлокъяс.
Донбасс сетӧ канмулы уна из шом, коді колӧ фабрикаяслы, заводъяслы, электростанцияяслы.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мый петкӧдлӧ «Донбасс» кыв?
2. СССР-лӧн контур карта вылын пасйӧй Донбасс.
3. «Из шом» статья бердӧ серпасъяс серти уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи перйисны из шомсӧ сар дырйи, кыдзи перйӧны сійӧс ӧні?
4. Кыдзи овлісны шахтёръяс революцияӧдз, кыдзи вежсис налӧн олӧмыс Сӧвет власьт дырйи?
5. Донбасса ӧти школаӧ IV класса велӧдчысьяслы мӧдӧдӧй «Миян местность» альбомысь выдержкаяс, косьмӧм быдмӧгъяс, мупытшса озырлунъясысь коллекция.
Корӧй, медым найӧ мӧдӧдісны тіянлы шахта йылысь гижӧд да из шом образецъясысь коллекция.
6. Гижӧй словарикӧ: Донецкӧй из шом бассейн — Донбасс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Волгоград @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 202-204}
Волгоград.
Степ полосаса гырысь каръясысь ӧти — Волгоград сулалӧ Волга кывтыдын.
Сійӧ нюжӧдчӧма ю веськыд вадорӧд некымын дас километр кузьта.
Волгоградын эм зэв ыджыд тракторнӧй завод.
Тайӧ первой тракторнӧй заводъясысь ӧти, кодъясӧс вӧлі стрӧитӧма Сӧвет Союзын.
Тайӧ заводас вӧчӧм уна сё тысяча трактор уджалӧны канмуса колхозъясын да совхозъясын.
Волгоград славитчӧ и ыджыд заводӧн, коді вӧчӧ емдон.
Карас стрӧиталӧны теплоходъяс да баржаяс.
Вӧр пилитан заводъясын пилитӧны вӧр, кодӧс кылӧдӧны Волга кузя вӧр полосаысь.
Карса заводъясын да фабрикаясын вӧчӧны керка детальяс, кирпич, кучик, паськӧм, растительнӧй вый, макарон, кансеръяс да уна мукӧдтор.
Волгоградсянь неылӧ стрӧитӧма зэв ыджыд гидроэлектростанция.
Плӧтина, коді потшис Волгасӧ, лэптіс валысь уровеньсӧ 26 м вылнаӧ.
Артмис 600 км кузьта да 6—30 км пасьта водохранилище.
Сэтысь ваыс каналъяс кузя мунас матігӧгӧрса кос степъясӧ муяс, садъяс да град йӧръяс кӧтӧдӧм вылӧ.
Карсянь неылын заводитчӧ В. И. Ленин нима Волга-Дон канал.
Уна грузъяс нуӧны Волгоград пыр Волга кузя, Волга-Дон канал кузя, вит кӧрт туй кузя, кодъяс ӧтлаасьӧны карас.
Великӧй Отечественнӧй война дырйи немеч-фашист войска матыстчылісны тайӧ кар дорӧдзыс да кӧсйисны сійӧс босьтны.
Некымын тӧлысь чӧж кыссис чорыд кось.
Сӧвет Армия да рабочӧйяс мужественнӧя дорйисны карсӧ.
1943 вося февральын миян войска кытшалісны куимсё тысяча морта немеч-фашист армияӧс да жугӧдісны сійӧс.
Мужественнӧй оборонаысь Волгоград карсӧ шуӧны кар-геройӧн.
Карсӧ да сылысь заводъяссӧ немецъяс зэв ёна жуглісны.
Дзонь уличаяс вӧлі пӧртӧма кирпич торъяс чукӧрӧ.
Ӧні карсӧ стрӧитісны выль пӧв, и сійӧ лои воддза серти на мичаджык (146 рис.).
Сы гӧгӧр вӧчсьӧ веж быдмӧгъясысь кытш.
Юалӧмъяс да задание.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй Волгоградлысь нимсӧ, масштаб отсӧгӧн мерайтӧй, кымын километр Волгоградсянь Мӧскуаӧдз.
2. Мый вӧчӧны волгоградса заводъясын да фабрикаясын?
3. Сообщайтчан кутшӧм туйяс мунӧны кар пыр?
4. Мыйысь Волгоградсӧ шуӧны кар-геройӧн?
==МИЯН СТРАНА ЛУНВЫЛЫН
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Каракумы овтӧмин @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 204-207}
Каракумы овтӧмин.
1. Степъяссянь лунвылын СССР-са Азия юкӧнын кыссьӧны овтӧминъяс.
Найӧ куйлӧны Атлантика да Индия океанъяссянь ылын.
Джуджыд гӧраяс тупкӧны саридзса васӧд тӧвъяслы туйсӧ.
Та вӧсна овтӧминъясын зэв кос да жар.
Тані эмӧсь сэтшӧм местаяс, кӧні гожӧм чӧжӧн ньӧтчыд оз зэрлы.
Температураыс весиг гож сайын кыптылӧ +50°-ӧдз, а гож водзын лыаыс доналӧ +80°-ӧдз.
Татшӧм пӧсь лыа пытшкас позьӧ пӧжавны кольк.
Войясыс кӧдзыдӧсь.
Гожӧмыс тані кыссьӧ 5–6 тӧлысь, а тӧлыс дженьыд, но кӧдзыд.
Кӧдзыдъяс овлӧны −20°-ӧдз.
2. Азияса овтӧминъясысь медся ыджыдыс — Каракум (147 рис.).
Сылӧн веркӧсыс рӧвнӧй, вевттьысьӧма посньыдик мылькъясӧн.
Гӧраяссянь овтӧминӧ визувтӧны посньыдик юяс, кодъяс гожӧмнас векджык ковмылӧны.
Сӧмын ӧти ыджыд ю — Амударья визувтӧ Каракум помӧд.
Пустыняын паныдасьлӧны и тыяс.
Но тшӧкыда гожся жарысь тыяссьыс ваыс дзикӧдз косьмӧ да пыдӧсас кольӧ лым кодь еджыд сов.
3. Быдмӧгъясыс Каракумыын ещӧ этшаджык кос степъясын серти.
Тані эм тіянлы тӧдса полынь да верблюжӧй колючка.
Солассьӧм мусинъяс вылын быдмӧны солянкаяс — югыд веж рӧма курыд-сола быдмӧгъяс.
Паныдасьлӧны и пуяс — саксаул.
Сылӧн стволыс чукля, потласьӧма; коръясыс сьӧм сямаӧсь.
Татшӧм пу улад шондіысь он сайӧдчы: сійӧ оз сет ыджыд гож сайсӧ.
Пустыняын паськыд местаясын пӧшти нинӧмтор оз быдмы, найӧ вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн.
Татшӧм местаясас тӧлыс вӧчӧ барханъяс — лыа мылькъяс, кодъяслӧн формаыс подков либӧ чарла кодь.
Тӧлыс дугдывтӧг нуӧ лыасӧ бархан ӧтиладор боксьыс мӧдарас.
Та вӧсна мылькйыс вочасӧн вешйӧ, аслас туй вылысь тырталӧ ставсӧ: муяс, садъяс, стрӧйбаяс.
4. Каракумыын олӧны уна лёкгаг, змей да черепаха.
Гырысь пемӧсъясысь паныдасьлӧны дикӧй осёлъяс — куланъяс да антилопаяс — джейранъяс, кодъяс вермӧны ӧдйӧ да ылӧдз котравны ва да сёян корсигӧн.
Пустыняса пӧшти став пемӧсъясыс лыа рӧмаӧсь.
Тайӧ отсалӧ налы дзебсясьны врагъясысь да гусьӧн матыстчыны кыянтор дінӧ.
5. Каракумса олысьяс — туркменъяс — важысянь видзӧны скӧт.
Найӧ рӧдмӧдӧны ыжъясӧс, верблюдъясӧс да вӧвъясӧс.
Верблюд — кузь кокъяса да кузь голяа ыджыд пемӧс.
Мышкас сылӧн эм ӧти либӧ кык гӧрб, кытчӧ чӧжсьӧ гос.
Верблюд абу писка: сійӧ сёйӧ солянкаяс, полынь, бытшкасьысь кустарникъяс.
Некымын лун вермӧ овны сёянтӧг да ватӧг.
Верблюдъяс вылын нуӧны грузъяс.
Тайӧ пемӧсъяслысь йӧвсӧ да яйсӧ сёйӧны; гӧнсьыс вӧчӧны шоныд кӧлуй.
Сӧвет власьт отсӧгӧн колхозъяс овтӧминсӧ выльмӧдӧны: найӧ крепитӧны вешъялысь лыаяссӧ пуяс садитӧмӧн, кодйисны уна юкмӧс, стрӧиталісны гырысь водохранилищеяс, кодйисны каналъяс да кӧтӧдӧны мусӧ.
Орошайтан му вылын гырысь урожайяс сетӧны хлопчатник, рис, виноград, персикъяс, абрикосъяс, дыняяс.
Заданиеяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй нимъяс: Каракумы, Амударья.
2. Каракумы йылысь висьталӧй татшӧм план серти: а) кӧні куйлӧ овтӧминыс; б) сылӧн веркӧс; в) мыйӧн торъялӧны гожӧм да тӧв; г) юяс да тыяс; д) быдмӧгъяс; е) пемӧс мир; ж) мый помысь олӧны сэтчӧс йӧзыс; з) сӧвет йӧзӧн овтӧминсӧ выльмӧдӧм.
3. Гижӧй словарикӧ: барханъяс, саксаул.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ферганаса хлопкӧвӧй муяс вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 207-211}
Ферганаса хлопкӧвӧй муяс вылын.
1. Фергана ковтыс куйлӧ Сырдарья ю пӧлӧн (148 рис.).
Джуджыд гӧраяс кытшалӧны ковтыссӧ да видзӧны сійӧс тӧвъясысь.
Тані зэв шоныд да уна шонді югӧрыс.
Революцияӧдз ковтысыслӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі пустыннӧй, сы вӧсна мый оз вӧлі тырмы ва.
Каналъяс, кодъяс кузя юысь визувтіс ваыс муяс вылӧ, да юкмӧсъяс вӧліны озыръяс киын.
Гӧль йӧзлы, медым налӧн муяс вылӧ сетісны ва, ковмыліс уджавны кулакъяс вылӧ — байяс вылӧ да сетны налы асланыс муяс вылысь пӧшти став урожайсӧ.
Ыджыд Октябрся социалист революция бӧрын му да ва вылын кӧзяеваӧн лоины крестьяна.
Вӧлі стрӧитӧма Ферганаса Ыджыд канал да водохранилище.
Ва ороситіс паськыд муяс.
Ыдждісны хлопкӧвӧй муяс, дыня бахчаяс, фруктӧвӧй садъяс да виноградникъяс.
Фергана ковтыс лои дзоридзалысь крайӧн (149 рис.).
Сійӧс лӧсьӧдісны Сӧвет муысь войтыръяс: узбекъяс, таджикъяс, киргизъяс.
2. Кельыдлӧз сэзь енэж, пӧсь шонді.
Ылын тыдалӧны лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс.
Туй пӧлӧн кышӧдчӧны топольяс.
На сайын — колхозъяслӧн хлопок вӧдитан зэв паськыд муяс.
Найӧ ӧкуратнӧйӧсь, нёль пельӧсаӧсь, быд бокӧ садиталӧма пуяс, кодъяс видзӧны муяссӧ овтӧминса лыа бушковъясысь.
Хлопчатник мусӧ колӧ дугдывтӧг да бура дӧзьӧритны.
Узбекъяс да таджикъяс — опытнӧй му вӧдитысьяс.
Уна сё во сайын найӧ заводитісны му вӧдитны овтӧминын.
Тайӧ мастеръясыс ёна старайтчӧмӧн обработайтӧны быд мутор да бура тӧдӧны, уна-ӧ ва колӧ быдмӧгъяслы.
Узбек шусьӧг висьталӧ:
«Хлопчатник — шонділӧн кага.
Сійӧ радейтӧ кокъяснас сулавны ваын, а юрнас лоны гож водзын».
Хлопчатник ёна паськалӧ, быдмӧ коскысь вылӧджык да заводитӧ дзоридзавны.
Дзоридзыс олӧ сӧмын ӧти лун да ас бӧрас кольӧ ичӧтик веж кӧрӧбка сяма плод.
Сійӧ быдмӧ, а сэні артмӧны еджыд сіяс, кодъяс и шусьӧны хлопокӧн.
Коробочкаясыс потласьӧны.
Кузь, вӧсньыдик сіясыс мыччысьӧны плодъяссьыс, вата моз ӧшӧдчӧны.
Ӧні хлопоксӧ колӧ ӧдйӧ чукӧртны, не то тӧлыс нӧбӧдас да разӧдас кокни сіяссӧ кытчӧ веськалӧ.
3. Водз асыв.
Вӧрзьӧдчӧны хлопок идралан машинаяс (150 рис.).
Петӧны му вылӧ колхозникъяс.
Жургӧны моторъяс.
Машинаясыс быттьӧкӧ кывтӧны еджыд хлопок гыяс вывті.
Сэсянь неылын хлопок урожайсӧ чукӧртӧны кипомысь.
Колхозницаяс-нывъяслӧн звено разӧдчис му вылӧ.
Найӧ чукӧртӧны хлопоксӧ ӧтпырйӧ кыкнан кинаныс (151 рис.).
Ни ӧти лишнӧй движение.
Партукъясныс ӧдйӧ тырӧны.
— Колӧ тэрмасьны, — шуӧны колхозникъяс. — Водз кӧ кутас зэравны, зэрыс вермас тшыкӧдны урожайсӧ.
Заводъясӧ да фабрикаясӧ выль туйяс кузя мунӧны автомобильяс.
Найӧ нуӧны урожайсӧ хлопок весалан заводъясӧ.
Колхозса муяс вылысь вайӧм хлопок-сырецыс завод йӧрын кыпалӧ быттьӧкӧ лым еджыд гӧра.
Заводъясын машинаяс весалӧны еджыд сіяссӧ кӧйдысысь.
Весалӧм хлопоксӧ прессуйтӧны тюкъясӧ да нуӧны сэтчӧс текстильнӧй фабрикаясӧ, а сідз жӧ Мӧскуаӧ, Ленинградӧ да мукӧд каръясӧ.
Сэні хлопокысь вӧчӧны мича да крепыд тканьяс.
Юалӧм да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй Фергана ковтыслысь нимсӧ.
2. Кутшӧм вӧлі Фергана ковтысыс сар дырйи да кыдзи сійӧ вежсис Ферганаса Ыджыд канал стрӧитӧм бӧрын?
3. Труд кузя урокъяс вылын природоведение уголокӧ вӧчӧй хлопокысь кыӧм тканьясысь коллекция.
4. Заводитӧй ӧта-мӧдлы гижны да вежсьӧй коллекцияясӧн Фергана ковтысса кутшӧмкӧ ӧти школаысь IV класса велӧдчысьяскӧд.
Корӧй, медым найӧ гижисны тіянлы асланыс места йылысь да мӧдӧдісны косьтӧм хлопчатник быдмӧг, хлопок-сырец, а налы мӧдӧдӧй быдмӧгъяс, кодъяс быдмӧны тіян районын.
5. Гижӧй словарикӧ: бахча, хлопчатник, хлопок идралан машинаяс, хлопок весалан завод, хлопок-сырец, прессуйтӧны, тюкъяс.
{Кудрат Хисматов (комиӧдіс В. А. Попов) @ Ва @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 211}
Ва.
Кудрат Хисматов.
Сӧдз валы нинӧм оз тай сор,
Век сёльгӧ, тэрмасьӧ, кӧть кор.
Каналысь дзирдалыштігтыр
Арыкӧ * кежис пырысь-пыр.
И сэні, кытчӧ локтӧ ва,
Выль вынӧн дзордзалӧ канму.
Зэв ылысь,
Гӧравывса юысь
Ва локтӧ мортӧн индӧм туйӧд,
Хлопчатник юкталыштны мед,
Мед ванас мыссис мича дзоридз,
Плуг вӧтліс эжа муысь чӧв,
Пустыня ньӧти мед эз вӧв.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сьӧд саридзлӧн Кавказса вадор вылын @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 211-215}
Сьӧд саридзлӧн Кавказса вадор вылын.
1. Сьӧд саридзлӧн Кавказса вадор — сійӧ му полоса, коді кыссьӧ тайӧ саридзлӧн асыввыв вадор пӧлӧн.
Ӧтиладорсянь сійӧс кытшалӧ саридз, а мӧдарсянь — кыпалӧны джуджыд гӧраяс, кӧні быдмӧ сук вӧр.
Кавказ гӧраяс оз лэдзны саридз вадорас войвывсянь воысь кӧдзыд тӧвъяссӧ, и тані тӧлыс пӧшти оз пуксьыв.
Лым усьлывлӧ шоча да ӧдйӧ сылӧ.
Сьӧд саридзса шоныд ваыс ёна пакталӧ.
Побережьеын тшӧкыда ёна зэрлывлӧ.
Но дугдас зэрны — и бара нин яръюгыда дзирдалӧ пӧсь шонді.
Кавказса вадорын эм зэв уна сад и парк. Сэні быдмӧны уна сэтшӧм пу да кустарник, кодъясӧс вайӧмаӧсь шоныд да жар муясысь.
Тані ставыс веж, уна шонді югӧрыс (152 рис.).
Сулалӧны пемыдвеж рӧма веськыд кипарисъяс.
Веськыд туйяс пӧлӧн быдмӧны пальмаяс.
Тшӧкыда паныдасьлӧ пыр веж лавр.
Сылӧн корйыс чӧскыд дука, сійӧс пуктӧны разнӧй сёян пытшкӧ.
Мукӧддырйи паныдасьлӧны гож сай сетысь бамбук расъяс.
Ті, колӧ чайтны, аддзывлінныд бамбуксьыс вӧчӧмторъяс: вугыр шатинъяс, лыжи бедьяс.
2. Кавказса вадорын эмӧсь чай плантацияяс.
Рӧвнӧй радъясӧн сулалӧны ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм веж чайнӧй кустъяс. Коръясыс налӧн шыльыдӧсь, пемыд рӧмаӧсь, дзоридзьясыс — розӧвӧйӧсь либӧ еджыдӧсь.
Быд быдмӧгӧс ёна дӧзьӧритӧны.
Увъяссӧ тшӧтшӧдалӧны сэтшӧм ногӧн, мед шондіыс ӧткодя югдӧдіс кустсӧ быд боксянь.
Коръяссӧ чукӧртӧны вонас некымынысь ки помысь либӧ машинаясӧн.
Сӧмын на мыччысяс шонді, а плантация вылӧ воӧны нин колхозникъяс.
Найӧ паськыд шляпаясаӧсь, кодъяс видзӧны юрнысӧ лунвыв шонділӧн сотысь югӧрысь.
Колхозникъяс ветлӧдлӧны чайнӧй куст радъяс костӧд да нетшкӧны медся том, нежнӧй коръяссӧ.
Коръяс тыра кӧрзинаяссӧ петкӧдӧны шоссе вылӧ, кӧні сулалӧ грузӧвик. Машинаыс нуӧ чайсӧ чайнӧй фабрикаӧ.
Сэні коръяссьыс вӧчӧны чай.
3. Ляпкыдик мандарин пуяс вевттьысьӧмаӧсь сук корйӧн.
Чӧскыд дук кылӧ тулысын лым еджыд дзоридзьясысь.
Арся шондіа лунӧ пемыдвеж коръяс пӧвстын воӧм плодъясыс быттьӧкӧ ломзьӧны югыдоранжевӧй биӧн.
Пу увъясыс нюкыльтчӧны налӧн сьӧктаысь.
Плодъяссӧ заводитӧны чукӧртны октябрь помын да помалӧны сӧмын декабрын.
Ӧти неыджыд пуыс сетӧ некымын сё, а мукӧд дырйи и тысячаысь унджык плод.
Колхозникъяс сувтӧдӧны пос да видзчысьӧмӧн нетшкӧны найӧс, сортируйтӧны ыджда серти да тэчӧны ящикъясӧ, кодъясӧс мӧдӧдалӧны миян канмуса разнӧй каръясӧ.
Мандаринъяс кындзи, тані быдтӧны лимонъяс.
Побережье вылын эм уна виноградник да сад.
4. Лӧз енэж, сӧдз ваӧн дзирдалысь саридз, уна сикас быдмӧгъяс, целебнӧй источникъяс кыскӧны Кавказса вадорӧ лечитчыны да шойччыны уджалысь йӧзӧс.
Веж пуяс пӧвстын тыдалӧны санаторийяслӧн да шойччан керкаяслӧн еджыд зданиеяс.
Санаторийясыс да шойччан керкаясыс торйӧн нин уна Сочи карын (153 рис.).
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн физическӧй карта вылын корсьӧй Сьӧд саридзлысь Кавказса вадор да Сочи кар.
2. Мыйла Кавказса вадорӧ оз веськавны вой тӧвъяс?
3. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны Кавказса вадорын?
4. Висьталӧй картина серти (152 рис.), кыдзи уджалӧны чайнӧй плантация вылын.
5. Мый ті тӧдмалінныд мандарин йылысь?
6. Заводитӧй ӧта-мӧдлы гижны да вежласьӧй коллекцияясӧн Кавказ вадорса кутшӧмкӧ школаысь IV класса велӧдчысьяскӧд.
Мӧдӧдӧй налы «Миян местность» альбомысь выдержкаяс.
Корӧй, медым найӧ гижисны асланыс местность йылысь да мӧдӧдісны косьтӧм чай, мандарин кор да мукӧд быдмӧгъяслысь коръяс, кутшӧмъяс налӧн быдмӧны.
7. Гижӧй словарикӧ: бамбук, целебнӧй источникъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сьӧд саридз вывті @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 215-217}
Сьӧд саридз вывті.
(Школьниклӧн дневникысь.)
Август 5 лун.
Мамӧлы сетісны отпуск, и ми мӧдӧдчим Сьӧд саридз вылӧ.
Медым веськавны сэтчӧ миян гӧравыв сиктсянь, колӧ первой мунны автобусӧн, а сэсся поездӧн.
Ме эг вешйыв ӧшинь дорысь.
Гӧраясын быдмӧ уна пожӧм пу.
Кор матысмим саридз дорӧ, лои шоныдджык.
Ме аддзи гырысь пальмаяс (154 рис.).
Август 7 лун.
Ми сувтім Гагры карӧ, коді сулалӧ дзик саридз дорас.
Сьӧд саридз ньӧти абу сьӧд рӧма.
Талун ми мамӧкӧд кыкысь лэччылім саридз дорӧ.
Луннас сійӧ вӧлі лӧз-лӧз, а рытнас пемдіс, лои руд.
Луннас купайтчим.
Ваыс шоныд, весиг петны эз вӧв окота.
Миянкӧд орччӧн купайтчисны асланыс бать-мамныскӧд кык детинка.
Ми тӧдмасим.
Найӧ висьталісны, мый найӧ олӧны Балтика саридз вадорын.
— А позьӧ сэні купайтчыны? — юалі ме.
— Миян зэв лӧсьыд купайтчынытӧ, сӧмын абу сэтшӧм шоныд, кыдзи тані.
Август 10 лун.
Ми быд лун гожйӧдчим да купайтчим.
Вадорыс кузяла вевттьысьӧма посньыдик изйӧн.
Саридз гыясыс гӧгльӧдлӧны найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Найӧ лоӧмаӧсь шыльыдӧсь да зэв мичаӧсь.
Ме чукӧрті ичӧтик мешӧк тыр разнӧй рӧма изъяс.
Но джын изъяссӧ мам шыбитіс.
Миянлы ковмас уна на путешествуйтны, а изъясыс сьӧкыдӧсь.
Август 11 лун.
Талун рытнас ми ветлӧдлім экскурсантъяскӧд ӧтлаын.
Экскурсовод висьталіс:
— Видзӧдлӧй гӧраяс вылас.
Найӧ джуджыд стен моз сайӧдӧны вадорсӧ кӧдзыд вой тӧвъясысь.
Жар гожӧм чӧжӧн Сьӧд саридзын ваыс ёна шоналӧ.
Тӧвнас сійӧ ньӧжйӧник сетӧ ассьыс шоныдсӧ.
Та вӧсна миян оз овлыны кӧдзыд тӧвъясыс.
Правда, лымйыс усьлывлӧ, но пыр жӧ и сылӧ.
Татчӧс олысьяс оз лӧсьӧдавны шоныд пасьяс да валегияс.
Август 14 лун.
Гагрыысь ми мунім Батумиӧ.
Сэні пуксим теплоход вылӧ (155 рис.).
Август 15 лун.
Ме пукала мамӧкӧд вылысса палуба вылын.
Палубаясыс юкӧны ӧти судта мӧд судтаысь.
Гӧгӧр ва, вадоръяс оз тыдавны.
Друг саридзысь мыйкӧ чеччыштіс да бӧр уси ваас.
— Дельфинъяс!
Дельфинъяс! — ставныс кутісны горзыны палуба вылын.
Мамӧй висьталіс, мый дельфинъяс — саридз пемӧсъяс.
Кӧть найӧ и чери кодьӧсь, но абу черияс.
Найӧ вердӧны ассьыныс пияннысӧ йӧлӧн.
Тайӧ млекопитающӧй пемӧсъяс.
Август 17 лун.
Ӧні ми олам Крымын, Ялта карын.
Тайӧ карыс дзик саридз дорын жӧ.
И тані гӧраясыс видзӧны вадорсӧ кӧдзыд тӧлысь.
Ялтаын абу сэтшӧм жар, кыдзи Батумиын.
Бара гожйӧдчам да купайтчам Сьӧд саридзын.
Август 19 лун.
Ми ветлім Артекӧ (156 рис.).
Тайӧ — Ялтасянь неылын пионеръяслӧн зэв ыджыд лагер.
Сэні уна челядь.
Найӧ купайтчӧны, ворсӧны, уджалӧны, ветлывлӧны походъясӧ.
Татчӧ воалӧны челядь Сӧвет Союзса разнӧй местаясысь да весиг мукӧд канмуясысь.
Артексянь неылысь ми аддзылім зэв интереснӧй гӧра.
Сійӧс шуӧны Медведь-гӧраӧн.
И збыльысь, сійӧ дзик ыджыд ош кодь, коді куйлӧ вадорын да юӧ саридзысь ва.
Юалӧм да задание.
1. Карта вылын корсьӧй Батуми да Ялта.
Налысь нимъяссӧ гижӧй СССР-лӧн контур карта вылын.
Пасйӧй сійӧ туйсӧ, кыті детинка муніс Батумисянь Ялтаӧ.
2. Мыйла Сьӧд саридз вадорын оз пуксьыв кӧдзыд тӧв?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Ялта @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 217-219}
Ялта.
Ялта — кар, коді сулалӧ Сьӧд саридзлӧн Крымса вадорын.
Ялтаса да сы гӧгӧрса местаяссӧ сайӧдӧны гӧраяс кӧдзыд тӧвъясысь.
Тані сэтшӧм жӧ шоныд, кыдзи и Кавказса вадорын.
Быдмӧны кипарисъяс, пальмаяс да мукӧд быдмӧгъяс, кодъяс полӧны ёна кӧдзыдъясысь.
Ялта гӧгӧрын эмӧсь колхозъяс да совхозъяс.
Сэні быдтӧны виноград, яблӧгъяс, грушаяс, сливаяс, персикъяс, абрикосъяс.
Гӧраяс вылын, кодъяс кытшалӧны Ялтасӧ, быдмӧны пожӧма да коръя вӧръяс.
Тані заводитчӧ заповедник, коді кыссьӧ гӧраясӧ уна километр сайӧ.
Сэні оз позь пӧрӧдны пуяссӧ да вӧравны.
Заповедникын олӧны кӧръяс, косуляяс да мукӧд пемӧсъяс.
Ялтаын да сы гӧгӧрса местаясын Ыджыд Октябрся революцияӧдз вӧліны уна мича двореч (157 рис.). Тайӧ дворечьясыс вӧліны царлӧн, сійӧ рӧдвужлӧн да сылы матысса йӧзлӧн.
Ӧні тайӧ дворечьясас — санаторийяс да шойччан керкаяс; сэні лечитчӧны да шойччӧны уджалысь йӧз.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. СССР-лӧн контур карта вылын гижӧй Ялта карлысь нимсӧ.
2. Мыйла Ялтаын шоныд?
3. Кутшӧм быдмӧгъяс быдмӧны Ялтаын да сы гӧгӧрын?
4. Кутшӧм быдмӧгъяс быдтӧны Ялта гӧгӧрса колхозъяс да совхозъяс?
5. Октябрся революцияӧдз кодлӧн вӧліны Ялтаса да сы гӧгӧрса дворечьясысь мый сійӧ дворечьясас ӧні?
6. Заводитӧй ӧта-мӧдлы гижны да вежласьӧй коллекцияясӧн Сьӧд саридзлӧн Крымса вадорса кутшӧмкӧ школаысь IV класса велӧдчысьяскӧд.
7. Гижӧй словарикӧ: заповедник, кипарис, абрикос.
==МУ ВЫВТІ. ВА ВЫВТІ ДА ВОЗДУХТІ
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ "Миян канмуным зэв ыджыд..." @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 219-222}
1. Миян канмуным зэв ыджыд.
Разнӧй местаясын сылӧн природаыс абу ӧткодь.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм природнӧй зонаяс ті велӧдінныд.
Разнӧя уджалӧны йӧзыс тундраын да вӧрын, степъясын да овтӧминъясын.
Разнӧй местаясын олысь йӧз дугдывтӧг вежласьӧны тӧваръясӧн.
Вӧр зонаысь нуӧны вӧрсӧ тундраӧ да стенъясӧ, кӧні вӧрыс абу.
Каръясысь мӧдӧдӧны машинаяс видз-му овмӧсса районъясӧ, а сэсянь мӧдӧдӧны каръясӧ нянь, овощи, фрукты, йӧв, яй да мукӧд прӧдуктаяс.
Медым позьӧ вӧлі ветлӧдлыны да новлӧдлыны разнӧй грузъяс ӧти местасянь мӧдлаӧ, канмулы колӧны бур сообщайтчан туйяс, транспортлӧн разнӧй видъяс: кӧрт туй, ва туй, автомобильнӧй, воздушнӧй.
Сардырся Рочмуын ветлан туйясыс вӧліны омӧльӧсь: кӧрт туйыс да шоссейнӧй туйыс вӧлі этша, юясыс, тӧждысьтӧм вӧсна, гожӧмын зэв ёна ляпкавлісны, автомобильяссӧ да самолётъяссӧ канмуын эз вӧчлыны.
2. Сӧвет власьт вояс чӧжӧн стрӧитісны уна выль кӧрт туй.
Войдӧр поездъясыс ветлісны сӧмын паровозъясӧн.
Ӧні стрӧиталӧма заводъяс, кӧні вӧчӧны электровозъяс да тепловозъяс (158 рис.), кодъяс тӧдчымӧн выгӧднӧйджыкӧсь паровозъясысь да регыд вежасны став паровозъяссӧ.
3. Уна грузъяс нуӧны юяс да саридзьяс кузя.
Ті тӧданныд нин, мый ва туйӧд нуӧмыс сувтӧ ёна донтӧмджык кӧрт туй кузя нуӧм серти.
СССР-са уна ю вылӧ стрӧитӧма плотинаяс, лӧсьӧдӧма гырысь водохранилищеяс (уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм плотинаяс да водохранилищеяс йылысь ті лыддьылінныд).
Та вӧсна юясын ваыс кыптіс, найӧ эз кутны ямны да лоины шогманаӧсь суднояслы ветлӧм вылӧ.
Кодйисны каналъяс, кодъяс йитісны ас костаныс гырысь юяс.
Йитӧма ва туйӧн вит саридз, кодъяс кытшалӧны СССР-са Европа юкӧнсӧ.
Сӧвет власьт дырйи саридз суднояс кутісны ветлӧдлыны Войвыв Йиа океанса кӧдзыд саридзьяс кузя.
Тадзи лоис Войвыв саридз туй.
Медым нуӧдны сэті суднояссӧ йияс пытшті, стрӧиталісны вынйӧра ледоколъяс.
Таті ветлӧ первой атомнӧй ледокол «Ленин».
Войвыв саридз туй кузя петкӧдӧны Сибырысь вӧр да мупытшса озырлунъяс, вайӧны сэтчӧ машинаяс, прӧдуктаяс, паськӧм, кӧмкот да мукӧдтор.
4. Революцияӧдз Рочмуын эз вӧв ни ӧти завод, кӧні вӧчӧны автомобильяс.
Найӧс ньӧблісны суйӧр сайысь.
Сӧвет власьт дырйи стрӧитісны зэв гырысь заводъяс, кодъяс лэдзӧны уна грузӧвӧй да легкӧвӧй автомобиль, автобусъяс.
Автомашинаяслы колӧны асфальтируйтӧм бур туйяс.
Сардырся Рочмуын татшӧм туйыс вӧлі зэв этша.
Сӧвет власьт дырйи автомобильнӧй туйяслӧн кузьтаыс содіс уна пӧв.
5. Сардырся Рочмуын эз вӧвны и авиационнӧй заводъяс.
Сӧвет власьт воясӧ стрӧитісны уна татшӧм завод.
Найӧ лэдзӧны самолётъяс (159 рис.), кодъяс новлӧдлӧны йӧзӧс да грузъяс канму пытшкын да суйӧр сайӧ.
Пыр паськыдджыка заводитӧны применяйтны вертолётъяс (160 рис.).
Воздушнӧй линияяс кузьта серти СССР сулалӧ мирын первой местаын.
6. Эмӧсь сэтшӧм грузъяс, кодъясӧс выгӧднӧджык нуны ылӧ не кӧрт туй кузя да ва туйӧд, а трубаясӧд.
Колӧ чайтны, ті гӧгӧрвоанныд нин, мый тайӧ грузъяс лыдас пырӧны мусир, карасин, газ.
Сӧвет власьт дырйи стрӧитісны зэв гырысь трубопроводъяс.
Например, ӧти трубопроводӧд мӧдӧдӧны мусирсӧ Баку карысь, коді сулалӧ Каспий саридз дорын, Батуми карӧдз, коді сулалӧ Сьӧд саридз дорын.
Тайӧ трубопроводыслӧн кузьтаыс 822 км.
Мӧд трубопроводӧд мунӧ газ Саратовсянь Мӧскуаӧ (843 км).
1700 км кузьта газопроводӧд воӧ газ Ставропольсянь Мӧскуаӧ.
Заданиеяс.
1. Висьталӧй СССР-лӧн сообщайтчан туйяс йылысь.
2. СССР-лӧн контур карта вылын пасйӧй сійӧ туйсӧ, кыдзи позьӧ мунны Ленинградсянь Владивостокӧ кӧрт туй кузя да ва туйӧд.
3. Гижӧй словарикӧ : ветлан туйяс, транспорт — кӧрт туй, ва туй, автомобильнӧй да воздушнӧй, трубопроводъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Миян канмуын природа да удж йылысъ картинаяс» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 222}
«Миян канмуын природа да удж йылысъ картинаяс» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лӧсьӧдӧй «Миян местность» класснӧй выставка.
2. Гӧтӧвитӧй устнӧй висьт тіян местность йылысь.
Висьталанныд используйтӧй альбом да выставкасӧ.
3. Лӧсьӧдӧй «СССР-лӧн природнӧй зонаяс» класснӧй выставка.
4. Корсьӧй карта вылын СССР-лысь природнӧй зонаяс.
5. Гӧтӧвитӧй устнӧй висьт тундра йылысь татшӧм план серти: а) карта вылын места; б) веркӧс; в) вогӧгӧрся кадъяслӧн торъялӧм; г) юяс; д) быдмӧгъяс; е) пемӧс мир; ж) йӧзлӧн олӧм да удж.
6. Татшӧм жӧ план серти гӧтӧвитӧй висьтъяс вӧр полоса йылысь, степъяс йылысь, Каракумы овтӧмин йылысь, Фергана ковтыс йылысь, Сьӧд саридзлӧн Кавказса вадор йылысь.
7. Висьталӧй СССР-лӧн ветлан туйяс йылысь.
8. Лыддьӧй сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс гижинныд словарикӧ «Миян канмуын природа йылысь картинаяс да удж йылысь картинаяс» тема кузя.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мый найӧ петкӧдлӧны.
==ЗДОРОВЬЕ ВИДЗӦМ
{В. Лебедев-Кумач (комиӧдіс В. А. Попов) @ Спортивнӧй марш @ кывбур @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 223}
Спортивнӧй марш.
В. Лебедев-Кумач.
Ноко, шонді, резышт содтӧд,
Зарни югӧрнад сотыштны эн пов!
Эй, тэ збодерджыка, ёртӧй!
Суӧд, восьлав, ӧд кольччыны оз ков!
Ноко, тӧвру, малав кучик,
Ыркӧд миянлысь морӧс, ыркӧд юр!
Быдӧн томӧн лоны кужас,
Вильыш тӧврунас лолалыштны бур!
Медым лов да вир-яй век томӧн лоисны,
Томӧн лоисны, томӧн лоисны,
Тэн ни кӧдзыдысь, ни жарысь нем повнысӧ,
Асьтӧ калит, кыдз емдон!
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи Ваня да Петя коллялӧны лунсӧ @ висьт @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 223-225}
Кыдзи Ваня да Петя коллялӧны лунсӧ.
1. Ваня садьмис да дыр туплясис вольпасяс.
Мамыс чукӧстіс сійӧс завтракайтны.
Сійӧ чеччис, тэрмасигтыр сёйыштіс да котӧртіс школаӧ.
Урокъяс бӧрын Ваня эз пырысьтӧм-пыр мун гортас, а кежис ёртыс ордӧ да пуксис сыкӧд ворсны доминоӧн, ӧбед йылысь вунӧдіс.
Гортас Ваня воис сёрмӧмӧн.
Школа бӧрын сійӧ эз гуляйтышт свежӧй сынӧд вылын да ӧбедайтіс эз ас кадӧ, та вӧсна сылӧн аппетитыс вӧлі омӧль.
Ӧбед бӧрын Ваня пыр жӧ босьтчис велӧдны урокъяс.
Колӧ вӧлі решитны арифметикаса задача да велӧдны кывбур.
Но Ваня эз вермы уджавны, сы вӧсна мый ӧбедайтӧм бӧрын эз шойччышт.
Задачаыс эз артмы, и Ваня дӧзмӧмӧн шеныштіс кинас да решитіс неуна лыддьысьыштны.
Книгаыс вӧлі интереснӧй, и сійӧ эз вермы книгасӧ эновтны.
Ужнайтӧм бӧрын Ваня бара кутіс лыддьысьны.
Сӧмын кор верстьӧ йӧз кутісны лӧсьӧдчыны узьны да кусӧдісны би, водіс и Ваня.
Урокъяссӧ сійӧ эз велӧд.
Тадзи Ваня колляліс лун бӧрся лун.
Сылӧн вӧлі омӧль аппетит, тшӧкыда висьлывліс юрыс.
Ванялӧн кутісны лоны омӧль отметкаяс, и сійӧ коли мӧд во кежлӧ.
2. Шонді пырис ӧшиньӧд, и тӧвру ӧвтыштіс восьса форточкаӧ.
Петя садьмис долыд да гажа.
Вӧлі 7 час.
Тайӧ кадас Петя век чеччывліс.
Сійӧ нюжӧдчыліс крӧватяс да ӧдйӧ чеччис.
Раз-два, раз-два!
Бура вӧчис Петя асъя гимнастика да котӧртіс мыссьыны.
Сійӧ весаліс пиньяс, мыськаліс чужӧмсӧ, чышкаліс тушасӧ кӧтӧдӧм ки чышкӧдӧн, ӧдйӧ пасьтасис да пуксис завтракайтны.
Вӧлі сизим час да джын.
Завтракайтӧм бӧрын Петя муніс школаӧ.
Урокъяс помасьӧм бӧрын сійӧ, некытчӧ кежавтӧг, локтіс гортас да ӧбедайтіс.
Петя ӧбедайтліс век ӧти кадӧ; сылӧн аппетитыс вӧлі бур.
Сэсся кык час да джын Петя колляліс ывлаын.
Тайӧ каднас сійӧ удитіс и керка бокысь туйсӧ чышкыны, и садйын пу гӧгӧрысь мусӧ небзьӧдны, и ичӧт чойсӧ коляскаын катайтыштны, и ёртъясыскӧд ворсыштны.
И кӧть зэв окота вӧлі ещӧ ворсыштны, Петя эз вунӧд, мый кад босьтчыны урокъяс велӧдӧмӧ.
Гортас пырӧм бӧрын сійӧ юис булкиӧн стӧкан чай.
Сы вӧсна мый Петя ас кадӧ сёйис, школа бӧрын шойччис да бура гуляйтіс, сылы кокни вӧлі занимайтчыны.
Урокъяс велӧдӧм вылӧ муніс часӧн-джынйӧн.
Уроксӧ велӧдігӧн Петя вӧчлывліс быд 45 минут мысти 10 минута перерывъяс.
Гортса уджъяссӧ вӧчӧм бӧрын Петя ужнайтіс, кыдзи и век, 8 час 30 минутын.
Ужнайтӧм бӧрын Петя лыддьысьышта, весаліс паськӧмсӧ да кӧмкотсӧ, проветритіс жыр, мыссис да 9 часын водіс узьны.
Петя некор эз висьлы, вӧлі долыд да бура велӧдчис.
Юалӧмъяс да задание.
1. Мыйӧн торъялӧны кык детинкалӧн лунся распорядокъясыс? Индӧй, кутшӧм ӧшыбкаяс сэні вӧчис Ваня.
2. Кыдзи Ванялӧн лунся неправильнӧй распорядокыс тӧдчис сылӧн дзоньвидзалун да велӧдчӧм вылӧ?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кучик да сійӧс дӧзьӧритӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 225-226}
Кучик да сійӧс дӧзьӧритӧм.
1. Миян телӧным вевттьысьӧма кучикӧн, коді видзӧ сійӧс доймӧмъясысь.
Зэв посньыдик розьяс пыр кучик веркӧсӧ дугдывтӧг петӧны ньылӧм да гос.
Ньылӧмкӧд тшӧтш телӧысь торъялӧны разнӧй вреднӧй веществояс.
Кор овлӧ вывті жар, мортыс ёна пӧсялӧ.
Ньылӧмыс кучик вылысь пакталӧ, и мортлӧн телӧыс ыркалӧ, сылы лоӧ кокниджык терпитны жарсӧ.
Гос, коді петӧ кучикысь, небзьӧдӧ сійӧс.
Кучиксӧ кӧ ог мыськалӧй, сійӧ няйтчӧ бусысь, ньылӧмысь да госысь.
Татшӧм кучик вылас вермасны овмӧдчыны микробъяс.
2. Микробъяс — сійӧ зэв посньыдик ловъя существояс.
Найӧ сэтшӧм посниӧсь, мый верман аддзыны сӧмын микроскоп пыр (161 рис.).
На пиысь ӧткымынъяс овмӧдчӧны кучик вылын да артмӧдӧны ора да мукӧд висьӧмъяс.
Ӧтчыд вӧчисны татшӧм опыт.
Бура мыськӧм ки кучик вылӧ вуджӧдісны микробъясӧс.
20 минут мысти пӧшти став микробыс кулісны.
Сэтшӧм жӧ микробъясӧс вуджӧдісны няйт ки вылӧ.
20 минут мысти пӧшти став микробыс вӧліны ловъяӧсь.
Мыссигӧн няйтыскӧд тшӧтш ми вӧтлам уна микробӧс.
А сійӧ микробъясыс, кодъяс веськалӧны сӧстӧм кучик вылӧ, ӧдйӧ кулӧны.
Со мыйла колӧ тшӧкыдджыка мыськавны кияс.
Вежонын ӧтчыдысь колӧ ветлывлыны пывсянӧ либӧ мыссьыны гортын пӧсь ваӧн, майтӧгӧн да мочалкаӧн.
3. Гожӧмын зэв бур быд лун купайтчыны юын либӧ тыын.
Купайтчыны оз ков дыр.
Кор челядь дыр олӧны ваын, налӧн телӧыс ёна кӧдзалӧ, найӧ заводитӧны тіравны.
Тайӧ зэв вреднӧ дзоньвидзалунлы.
Асъя зарядка бӧрын пӧлезнӧ телӧтӧ чышкавны ки чышкӧдӧн, кодӧс кӧтӧдӧма кӧдзыд ваӧн, а сэсся зыравны кос ки чышкӧдӧн.
Тадзи вӧчӧм бӧрас кучикыс гӧрдӧдӧ: кучикас воӧ вир да вайӧ сылы унджык пӧтӧса веществояс.
Кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм ки чышкӧднас зырасьӧмыс закаливайтӧ телӧсӧ: мортыс шочджыка прӧстудитчӧ.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс кучиклӧн?
2. Лупа пыр видзӧдлӧй ки кучикнытӧ.
3. Мыйла кучиксӧ колӧ видзны сӧстӧма?
4. Висьталӧй кучик дӧзьӧритӧм кузя правилӧяс, кодъяс йылысь висьталӧма статьяын.
5. Гижӧй словарикӧ: микробъяс, ора висьӧмъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Скелет @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 226-229}
Скелет.
1. Миян телӧ пытшкын эм корпа.
Сійӧ артмӧма уна лыысь.
Лыясыс чорыдӧсь.
Кинаныд видлӧй найӧс асланыд телӧысь.
Скелетын эмӧсь: 1) туша лыяс — сюрса столб, ордлыяс;
2) юр чашка лыяс;
3) ки да кок лыяс (162 рис.).
2. Сюрса столб, либӧ прӧстӧ сюрса, артмӧма посньыдик торъя лыторъясысь — сюрса лыясысь.
Кинаныд видлӧй найӧс асланыд мышкысь.
Сюрса лыяс костын эм ён гӧч слӧй.
Тайӧ сетӧ сюрса столблы позянлун кокниа кусыньтчыны.
Парта сайын пукалігӧн видлӧй кусыньтны да веськӧдны сюрса столбсӧ.
Кусыньтлӧй сійӧс веськыдвылӧ да шуйгавылӧ.
Сюрсакӧд йитчӧмаӧсь ордлыяслӧн бӧрладор помъясыс, водзладор помъяссӧ налысь крепитӧма морӧс лы бердӧ.
Кинаныд видлӧй ассьыныд ордлыяс.
Сюрса, морӧс лы да ордлыяс артмӧдӧны морӧс клетка.
Сійӧ видзӧ дойдӧмысь сьӧлӧм, тыяс.
Кыкнан кинытӧ пуктӧй асланыд морӧс клетка вылӧ.
Кузя лолыштӧй пытшлань да бӧр лолыштӧй.
Ті казяланныд, мый пытшлань лолыштігӧн морӧс клеткаыс паськавлӧ, а бӧр лолыштігӧн чинӧ.
3. Юр чашка артмӧма некымын лыысь, кодъяс крепыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да бура видзӧны дойдӧмысь юр вемсӧ.
Став юр чашкаас вермӧ вешъявны сӧмын ӧти лы — улыс черлы.
Та вӧсна ми вермам восьтавны да пӧдлавны вомнымӧс, кор сёям либӧ сёрнитам.
4. Ки артмӧма куим юкӧнысь: пельпомысь, сой гумысь да киысь.
Видлӧй шуйга кинытӧ.
Ті казяланныд, мый пельпомын ӧти кыз лы — сійӧс шуӧны пельпом лыӧн, сой гумын — кык, а киын — уна посни лы.
Видзӧдлӧй тайӧ лыяссӧ серпас вылысь.
Ки йитчӧ туша вылі юкӧнса лыяскӧд лопатка да вотшлы отсӧгӧн.
Видлӧй кинаныд тайӧ лыяссӧ ас вылысь.
Коклӧн сідз жӧ эм куим юкӧн: лядьвей, кокчӧр да кок лапа.
Лядьвейын ӧти кыз лы — лядьвей лы, кокчӧрын — кык, а кок лапаын, кыдзи и киын, — уна посни лы.
Кок лыяс йитчӧны кадж лыяскӧд, а каджыс — сюрсакӧд.
Видлӧй кинаныд ассьыныд кок лыяснытӧ; видзӧдлӧй найӧс серпас вылысь.
Ки да кок лыяс йитчӧны ӧта-мӧдныскӧд подвижнӧя.
Та вӧсна кияссӧ да кокъяссӧ ми вермам быд ног вештавны.
Мый ті вӧчанныд киӧн да кутшӧм местаясті сылӧн вешъялӧ?
Прӧверитӧй ассьыныд, кутшӧм местаясті да кыдзи вермӧ вешъявны кок.
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс корпалӧн мортлы?
Скелет лоӧ мыджӧдӧн: сы вылын кутчысьӧны яйчигъяс да телӧлӧн мукӧд небыд юкӧнъяс.
Сійӧ видзӧ доймӧмысь пытшкӧсса органъяс — вем, сьӧлӧм, тыяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Рисунок вылын да ас вылысь корсьӧй корпалысь главнӧй юкӧнъяс.
2. Мыйысь артмӧма сюрса столб?
3. Кутшӧм лыяс артмӧдӧны морӧс клетка?
4. Кутшӧм лыясысь артмӧмаӧсь килӧн да коклӧн корпаяс?
5. Кутшӧм тӧдчанлуныс корпалӧн морт телӧын?
6. Орччаӧдӧй мортлысь да понлысь корпаяс (163 рис.).
Позьӧ-ӧ пон корпаысь аддзыны сюрса, юр чашка, морӧс клетка?
Эм абу ӧткодьторйыс морт ки-кок да пон кокъяс строениеын?
7. Гижӧй тетрадьясӧ корпалӧн юкӧнъяслысь да лыяслысь нимъяссӧ, кодъяс йылысь ті лыддинныд статьяын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мыйысь артмӧмаӧсь лыяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 229-231}
Мыйысь артмӧмаӧсь лыяс.
Медым тӧдмавны, кутшӧм веществоысь артмӧмаӧсь лыяс, вӧчӧй некымын опыт.
1 опыт.
Видзыштӧй ыджыд чери лы (например, ордлы) спиртовка би вылын.
Лыыс кутас сотчыны: сійӧ сьӧдасяс, лоӧ шом, ті кутанныд кывны чӧскыдтӧм дук.
Лыысь кутасны сотчыны кутшӧмкӧ веществояс, но сылӧн формаыс оз вежсьы.
Вочасӧн лыыс едждӧдас да дугдас сотчыны: сотчан дукыс бырӧ.
Тайӧ опытсьыс тыдалӧ, мый лыыс артмӧма кык веществоысь: сотчанысь да сотчытӧмысь.
2 опыт.
Тӧдмалӧй сотчытӧм веществоыслысь аслунъяссӧ.
Видлӧй кусыньтны сотӧм бӧрын едждӧдӧм лысӧ.
Сійӧ чегъясьӧ.
Пуктӧй лы торъяссӧ бумага лист вылӧ.
Личкыштӧй найӧс карандашлӧн ёсьтытӧм помнас.
Найӧ дрӧбитчӧ-ны порошокӧдз.
Сідзкӧ, лыыслӧн сотчытӧм веществоыс чорыд, сетӧ сылы колана форма, но сійӧ зэв рӧшкыд.
3 опыт.
Чукӧртӧй лыыслысь сотчытӧм веществосӧ да пуктӧй сійӧс солянӧй кислоталӧн слаб сывдӧсӧ.
Сійӧ ӧдйӧ сылас.
Сола кислота сывдӧсӧ пуктӧй чери ордлы либӧ чипан корпаса вӧсньыдик лы тор.
Сотчытӧм веществоыс, коді эм лыас, кутас сывны ньӧжйӧ, та вӧсна кислотаысь лысӧ кыскӧй сӧмын мӧд луннас.
Лысӧ мыськалӧй сӧстӧм ваын.
Сотчытӧм веществоыс ставнас колис кислотаӧ.
Лыас коли сӧмын сотчан веществоыс.
Тӧдмалӧй сылысь аслунъяссӧ.
Кислотаысь перйӧм лысӧ видлӧй чегны.
Сійӧ оз чег, но куснясьӧ.
Кор дугданныд кусыньтны, сійӧ веськалӧ.
Опытысь тыдалӧ, мый сотчан веществоыс оз вермы видзны лы формасӧ, сійӧ кокньыда куснясьӧ, упругӧй.
Став тайӧ опытъяссьыс позьӧ вӧчны вывод: лыыслы формасӧ да сылы чорыдлунсӧ сетӧ сотчытӧм веществоыс; сотчан веществоыс сетӧ лыыслы упругость.
Лылӧн крепыдлуныс зависитӧ сыысь, уна-ӧ сэні сотчан да сотчытӧм веществоыс.
Зэв крепыд лыыс верстьӧ мортлӧн (164 рис.).
Сылӧн быд кык юкӧн сотчытӧм вещество вылӧ воӧ ӧти юкӧн сотчан вещество.
Пӧрысьладор лыясын содӧ сотчытӧм веществоыс и найӧ лоӧны рӧшкыдӧсь, тшӧкыда чеглывлӧны.
Челядьлӧн, мӧдарӧ, лыясас уна сотчан веществоыс да челядьлӧн лыыс зэв кокньыда кусыньтчӧ.
Челядь кӧ босьтӧны да новлӧдлӧны сьӧкыдторъяс, торйӧн нин ӧти киӧн, либӧ парта сайын пукалӧны мышкыртчӧмӧн, найӧ кокниа вермӧны вежыньтны ассьыныс сюрсанысӧ.
Челядь кӧ новлӧны дзескыд кӧмкот, налӧн вежыньтчыны кок лапа лыяс.
Вежыньтчӧмыс вермас кольны нэм кежлӧ да тӧдчыны дзоньвидзалун вылӧ.
Видзӧй корпа лыяснытӧ вежыньтчӧмысь.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кутшӧм веществоясысь артмӧмаӧсь лыяс?
2. Кыдзи вежсьӧ арлыд содӧмкӧд лыяслӧн составыс?
3. Усигӧн челядь тшӧкыда ёна доймывлӧны, но лыясыс оз чегны.
Мыйла?
4. Мукӧддырйи младшӧй классъясса велӧдчысьяс моздорын новлӧдлӧны ассьыныс посни чой-вокнысӧ.
Мыйла тайӧс оз ков вӧчны?
5. Гижӧй словарикӧ: сотчан вещество, сотчытӧм вещество.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Мый колӧ вӧчны, медым быдмыны статяӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 231-232}
Мый колӧ вӧчны, медым быдмыны статяӧн.
1. Орччаӧдӧй кык нывкасӧ, кодъясӧс петкӧдлӧма 165 серпас вылын.
На пиысь кодыс статяджык?
Дерт, сійӧыс, коді шуйгавылас.
Юрсӧ сійӧ кутӧ веськыда, мышкыс сылӧн абу кусыня, пельпомъяссӧ неуна кыскыштӧма бӧрлань, кынӧмсӧ абу чургӧдӧма.
Татшӧм статя ныв йылысь шуӧны, мый сылӧн правильнӧй осанка.
Веськыдвывса нывкаыслӧн осанкаыс неправильнӧй: юрсӧ сійӧ копыртӧма да быттьӧкӧ кыскӧма пельпомъясас, кодъяс чургӧдчӧмаӧсь водзлань, мышсӧ гӧрбыльтыштӧма, кынӧмыс чургӧдчӧма.
Правильнӧй осанкаыс мортлы колӧ оз сӧмын сы вылӧ, медым лоны статяӧн да мичаӧн.
Правильнӧй осанка дырйи нормальнӧя лолавсьӧ, бура уджалӧ сьӧлӧм, телӧті свободнӧя ветлӧ вир.
Правильнӧй осанка босьтны отсалӧны подвижнӧй ворсӧмъяс, гимнастика, спорт.
Следитӧй асланыд осанна бӧрся.
2. Челядьлӧн осанкаыс тшӧкыда тшыксьывлӧ парта сайын либӧ гортын урок велӧдігӧн неправильнӧя пукалӧмысь.
166 серпас вылын петкӧдлӧма кык детинкаӧс: шуйгавывсаыс пукалӧ правильнӧя, веськыдвывсаыс — неправильнӧ.
Парта либӧ пызан сайын кӧ дыр пукавны копыртчӧмӧн либӧ морӧсӧн мыджсьӧмӧн либӧ, мӧдарӧ, веськыд пельпомтӧ кыпӧдыштӧмӧн, сюрсаыд вочасӧн пӧлӧстчас, морӧс клеткаыд топалас.
Позьӧ нэм кежлӧ лоны мышкыраӧн, пӧлӧс бокаӧн, векни, ичӧт да слаб морӧс клеткааӧн.
Тайӧ вермӧ лоны сы вӧсна, мый челядьлӧн лыясыс абу на тырмымӧн чорыдӧсь да крепыдӧсь.
Верстьӧ йӧзлӧн серти найӧ кусыньтчӧныджык, сы вӧсна мый наын этша чорыд сотчан веществоыс.
Медым тіянкӧд татшӧмторйыс эз ло, энӧ вунӧдӧй да стрӧга пӧртӧй олӧмӧ пукалӧм кузя правилӧяс.
1. Пукалӧй веськыда, юрнытӧ неуна копыртыштӧй водзлань, но эн лэдзӧй улӧдз.
2. Морӧснаныд энӧ мыджсьӧй пызан дорышӧ: пызан да морӧс костӧ медым вӧлі тӧрӧ ки.
3. Медым омӧльджыка мудзны, мыджсьӧй пуклӧс мыш вылӧ.
4. Кыкнан кокнытӧ пуктӧй джоджас став кок пыдӧснас, а энӧ сӧмын ныръяснас либӧ коклябӧръяснас.
5. Кыкнан кинытӧ пуктӧй пызан вылӧ сідзи, медым найӧ свободнӧя куйлісны; пельпомъяснытӧ кутӧй ӧтвесьтын.
6. Кор кывзанныд велӧдысьӧс, позьӧ кокньыдика лэдзчысьны парта бӧр вылӧ да киястӧ пуктыны мышканыд.
Юалӧм да уджъяс.
1. 165 серпас серти висьталӧй, мыйӧн торъялӧ правильнӧй осанка неправильнӧйысь.
2. 166 серпас серти висьталӧй, кыдзи колӧ правильнӧ пукавны пызан сайын.
3. Кутшӧм вред вермас вӧчны неправильнӧя пукалӧм?
4. Гижӧй словарикӧ: осанка, мышкыра.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Яйчигъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 233-234}
Яйчигъяс.
1. Лыяс асьныс оз вермыны вешъявны.
Найӧс вешталӧны яйчигъяс, либӧ мускулъяс.
Кусыньтӧй кинытӧ, кыдзи петкӧдлӧма 167 серпас вылын.
Ті казяланныд, мый тіян кианыд мыйкӧ польдіс да чорзис.
Тайӧ и эм яйчигыс.
Кусыньтігӧн яйчигъясыс сократитчыны, мӧд ногӧн кӧ, лоисны чорыдджыкӧсь, кызджыкӧсь, дженьыдджыкӧсь да матыстісны ӧта-мӧд бердӧ ки лыяссӧ.
Яйчигъяс эмӧсь быдлаын: чужӧмлӧн, кияслӧн, кокъяслӧн, сьылілӧн, морӧслӧн, кынӧмлӧн, сьӧлӧмлӧн да мукӧд органъяслӧн эмӧсь аслас яйчигъяс.
Яйчигъяс сокращайтӧмӧн морт вӧчӧ разнӧй движениеяс — ветлӧдлӧ, котралӧ, уджалӧ.
2. Со улича кузя мунӧны физкультурникъяс.
Статяӧсь да веськыдӧсь, найӧ кокниа восьлалӧны гажа марш шыяс улӧ.
Кокниа да свободнӧя мунӧны физкультурникъяс сы вӧсна, мый налӧн бура развитчӧмаӧсь телӧса став яйчигъяс.
Видзӧдлӧй йӧз вылӧ, кодъяс этша двигайтчӧны, уна пукалӧны, зэв шоча занимайтчӧны физическӧй уджӧн, физкультураӧн да спортӧн.
Налӧн яйчигъясыс небыдӧсь да слабӧсь, движениеясыс абу пелькӧсь, телӧыс абу статя.
Татшӧм йӧзыс уджысь ӧдйӧ мудзӧны, частӧ висьлӧны.
Медым яйчигъяс бура сӧвмисны да вӧліны ёнӧсь, найӧс колӧ дугдывтӧг упражняйтны.
Став яйчигъяссӧ ӧткодя сӧвмӧдӧм могысь колӧ вӧчны разнӧй движениеяс.
Бура сӧвмӧны став телӧса яйчигъяс ветлӧдлігӧн, котралігӧн, гимнастика вӧчигӧн, мачӧн ворсігӧн да конькиӧн ислалігӧн, пыжын сынігӧн, град йӧрын, садйын уджалігӧн да мукӧд сикас физическӧй уджъяс вӧчигӧн.
Торйӧн пӧлезнӧйӧсь свежӧй сынӧд вылын физическӧй упражнениеяс да удж.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс яйчигъяслӧн?
2. Кутшӧм лоӧ яйчигыс, кор сійӧ сократитчас?
Мерайтӧй пельпом яйчиглысь кызтасӧ веськӧдӧм да кусыньтӧм ки дырйи.
3. Мый вӧчсьӧ ки лыясӧн, кор налӧн яйчигъясыс сокращайтчӧны да кор дугдӧны сократитчыны?
4. Кыдзи позьӧ сӧвмӧдны став телӧ яйчигъяссӧ ӧткодя?
5. Гижӧй словарикӧ: яйчиг, мускул, сокращайтчӧм.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Пытшкӧсса органъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 234}
Пытшкӧсса органъяс.
Морт телӧ пытшкын эм: сьӧлӧм, тыяс, желудок, сювъяс да мукӧд органъяс.
Тыяс — лолалан органъяс.
Желудокын да сювъясын мунӧ пищеварение.
Видзӧдлӧй тайӧ органъяссӧ 168 серпас вылысь да корсьӧй асланыд телӧ веркӧс вылысь местаяс, кодъяс весьтын найӧ куйлӧны.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Пищеварение органъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 234}
Пищеварение органъяс.
1. Мортлы олӧм вылӧ, сынӧд кындзи, колӧны сёян да ва, натӧг сійӧ кулас.
Кор мортыс дыр оз сёйлы, сійӧ чувствуйтӧ тшыгъялӧм, мудзӧм да слабитӧм.
Сійӧ кӧ сёйыштас, лоас кыпыдджык да ёнджык, бура уджалӧ.
Сёяныс мортлы колӧ уджалӧм вылӧ, а челядьлы тшӧтш и быдмӧм вылӧ.
Кыдзи нӧ сёяныс воӧ сійӧ органъясӧдзыс, кодъяслы колӧ сёяныс?
Сёяныс медводз веськалӧ вомӧ.
Тані сійӧс ми курччалам пиньясӧн, кӧтӧдам дулльӧн да ньылыштам.
Ньылыштӧм сёяныс мунӧ пищевод пыр да веськалӧ желудокӧ, а сэсся сювъясӧ.
Желудокӧд да сювъясӧд мунігкості сёяныс кӧтасьӧ разнӧй пищеварительнӧй сокъясӧн.
Дуль да тайӧ сокъяс отсӧгӧн сёяныс переваривайтчӧ, мӧд ногӧн кӧ, пӧрӧ сылан веществоясӧ.
Ваын сылӧм тайӧ веществоясыс йиджӧны сюв да вир сӧн стенкаяс пыр вирӧ, коді разӧдӧ найӧс став органъясӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс сёянлӧн?
2. Мый лоӧ сёянкӧд желудокын да сювъясын?
3. Кыдзи пӧтӧса веществоясыс веськалӧны телӧса став органъясӧ?
4. Гижӧй тетрадяныд пищеварение органъяслысь нимъяс, кодъяс йылысь мунӧ сёрниыс статьяын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Видзӧй пиньяснытӧ @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 236-237}
Видзӧй пиньяснытӧ.
1. Мамыс Катялы пыр шулывліс: «Некор эн сёй да эн ю зэв пӧсь либӧ зэв кӧдзыд сёян-юан.
Эн йир чорыдтор.
Пиньясыд вевттьысьӧмаӧсь ён веществоӧн, коді шусьӧ эмальӧн.
Сійӧ вермас потласьны».
Но Катя эз кывзысь: пӧсь бӧрын юис зэв кӧдзыд ва, пиньнас поткӧдліс крепыд ӧрешки.
Та вӧсна ӧткымын пиньяс вылын артмисны посньыдик потасъяс.
Мамыс унаысь висьтавліс Катялы: «Сёйӧм бӧрын пожъяв вомтӧ шоныд ваӧн.
Вой кежлӧ пиньястӧ весав, медым эз кольны сэтчӧ сёян колясъяс».
Но Катя эз вӧч и тайӧс.
Пиньяс костӧ да потасъясӧ сибдывлісны сёян колясъяс, кодъяс сэні тшыксьывліcны.
Потасъясыс вочасӧн паськавлісны.
Ӧти пиньын артмис джуджыд дупло, и сійӧ кутіс висьны.
Мамыс кӧсйис нуӧдлыны Катяӧс пинь бурдӧдысь дінӧ.
Катя поліс доймӧмсьыс да эз кӧсйы мунны.
Но пиньыс сэтшӧм ёна висьмис, мый век жӧ ковмис мунны поликлиникаӧ.
— Мыйла нӧ тэ татшӧм дыр эн лок? — шуис врач. — Ӧти пинь дзикӧдз тшыкӧма.
Сійӧс колӧ нетшыштны.
Тэ кӧ локтін водзджык, став пиньыд эськӧ лоисны дзоньӧсь да эз висьны.
2. Медым пиньяс эз висьмыны, пӧртӧй олӧмӧ татшӧм правилӧяс:
1. Сёйӧм бӧрын пожъялӧй вомнытӧ шоныд ваӧн.
2. Быд лун весалӧй пиньяснытӧ зубнӧй щӧткаӧн да порошокӧн.
3. Щӧткасӧ новлӧдлӧй энӧ сӧмын веськыдвывсянь шуйгавылӧ, но и вылісянь увлань.
Весалӧй пиньяснытӧ кыкнанладорсяньыс: ортсысянь и пытшкӧссянь (169 рис.).
4. Быдӧнлӧн медым вӧлі аслас зубнӧй щӧтка.
Некор энӧ весалӧй пиньяснытӧ йӧз щӧткаӧн.
5. Зубнӧй щӧтканытӧ видзӧй сӧстӧма.
Юалӧмъяс.
1. Мыйла Катялӧн тшыксисны пиньясыс?
2. Мый колӧ вӧчны, медым пиньяс эз висьмыны?
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Миян сёян @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 237-238}
Миян сёян.
1. Морт сёйӧ пемӧс да растительнӧй сёян.
Пемӧс сёян — сійӧ яй, чери, йӧв, рысь, мӧс вый, кольк.
Растительнӧй сёян — нянь, шыдӧс, овощи, картупель, фрукты, кослунъя вый, тшак, сакар, ягӧд.
Дзоньвидзалун видзӧм могысь мортлы колӧ уна сикас сёян, кӧні эмӧсь миян телӧлы колана став пӧтӧса веществоясыс.
Морт кӧ эськӧ дыр кад чӧж сёйис сӧмын кутшӧмкӧ ӧти сикас сёян, сылӧн телӧыс эз получит став веществояссӧ, кодъяс колӧны олӧм да уджалӧм вылӧ.
Организмлы колӧ ва.
Мыйкӧ мында ваыс воӧ сёянын, а сідз жӧ мортыс юӧ чай, ырӧш, фруктӧвӧй сокъяс.
2. Зэв важнӧ, медым морт сёянын вӧліны овощи да фрукты.
Наын эмӧсь торъя веществояс — витаминъяс.
Прӧдуктаясын витаминыс зэв этша, но найӧ кӧ морт сёянын оз лоны, заводитчасны сьӧкыд висьӧмъяс, например цинга.
Цингаӧн висьысь мортлӧн ӧдӧны пинь анъясыс, сэтысь петӧ вир, заводитӧны вӧрны да гылавны пиньяс.
Войдӧр тайӧ висьӧмыс вӧлі паськалӧма Войвылын, кӧні эз вӧвны овощи да фрукты, кодъясын витаминыс унджык няньын, рокъясын серти да с. в.
Ӧні тані цингаӧн висьлӧны шоча, сы вӧсна мый и Войвылын кутісны вӧдитны овощи.
Таысь кындзи, татчӧ вайӧны витаминъясӧн озыр прӧдуктаяс.
3. Челядь быдмӧны.
Верстьӧ йӧзлы серти налы колӧ ещӧ унджык сикаса сёян: яй да овощи, йӧв да рысь, разнӧй рокъяс, компотъяс, кисельяс, фрукты, кольк, мӧс вый, чери да мукӧд прӧдуктаяс.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Тетрадьӧ чертитӧй таблица да гижӧй сэтчӧ некымын растительнӧй да пемӧс прӧдукталысь нимъяс.
Растительнӧй прӧдуктаяс.
Пемӧс прӧдуктаяс.
2. Мыйла колӧ, медым сёяныс вӧлі разнӧй сикас?
3. Мыйла колӧны витаминъяс?
4. Уськӧдӧй тӧд выланыд, кутшӧм висьӧмӧн висьмисны Войвыв полюслань путешествие дырйи Седов да матросъяс; мый налы эз тырмы сёянас?
5. Гижӧй словарикӧ: растительнӧй да пемӧс сёян, витаминъяс, цинга.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Сёйӧм кузя правилӧяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 239-240}
Сёйӧм кузя правилӧяс.
Медым сёйӧмысь вӧлі ыджыдджык пӧльза да медым видзны асьтӧ желудочнӧй висьӧмъясысь, колӧ тӧдны сёйӧм кузя правилӧяс.
Со тайӧ правилӧясыс:
1. Сёйӧй уна сикас сёян.
Уськӧдӧй тӧд выланыд, мыйла колӧ уна сикас сёян.
2. Луннас сёйӧй нёльысь, ӧткодь кадколаст мысти, ӧти и сійӧ жӧ часъясӧ.
Ӧткымын челядьлӧн эм вреднӧй привычка быд час джын мысти кватлавны нянь тор да сёйны сійӧс ворсігӧн, лыддьысигӧн либӧ ывлаын гуляйтігӧн.
Кор воас сёян кад, татшӧм челядьыслӧн аппетитыс абу, найӧ сёйны ӧткажитчӧны.
Тадзи найӧ и олӧны пӧшти ӧти нянь вылын, мый зэв вреднӧ дзоньвидзалунлы, сы вӧсна мый организмыдлы оз веськавны став колана пӧтӧса веществоясыс.
3. Сёйӧм водзвылын кинытӧ мыськалӧй майтӧгӧн.
Ворсігӧн да уджалігӧн кияснаныд ті дугдывтӧг инмӧдчывланныд разнӧй предметъясӧ.
Та вӧсна кияс няйтчӧны.
На бердӧ вермасны сибдыны и заразнӧй висьӧмъяслӧн микробъяс.
Кор няйтӧсь киӧн ті вӧрӧданныд сёян да пӧсуда, на вылӧ колянныд микробъяс.
Тасянь найӧ кокньыда веськалӧны организм пытшкӧ.
Медым видзчысьны заразнӧй висьӧмъясысь, колӧ быд сёйӧм водзвылын кияснытӧ быть мыськавны майтӧгӧн.
4. Сёйӧй сӧстӧм торъя дозмукысь.
5. Сёйӧм водзвылын кын овощи да фрукты бура мыськӧй пуан ваӧн.
Овощи тшӧкыда няйтчӧма муӧн.
Сэні овлӧны вреднӧй микробъяс да ков колькъяс.
Ковъяс — вреднӧй нидзувъяс, кодъяс олӧны морт да пемӧс пытшкӧсса органъясын.
6. Сёйӧй тэрмасьтӧг, сёянсӧ бура курччалӧй, сёйигӧн кутӧй асьнытӧ культурнӧя.
Желудокӧ кӧ веськалас омӧля посньӧдлӧм сёян, сійӧ омӧля переваривайтчӧ, оз мун пӧльза вылӧ, оз содты вынъяс да дзоньвидзалун.
Гырысь торъяс ёна сьӧктӧдӧны желудоклысь уджсӧ да вермасны вайӧдны желудок висьмӧмӧ.
Сёйигӧн энӧ лыддьысьӧй.
Тайӧ чинтӧ внимание да мешайтӧ бура курччавны сёянсӧ.
Велӧдӧй асьнытӧ, медым сёян курччалігӧн вомнытӧ ёна не восьтавны.
Энӧ тяпкӧдчӧй — тайӧ абу лӧсьыд кывзыны мукӧдъяслы.
Пызан сайын пукалӧй веськыда; энӧ мыджсьӧй сы вылӧ гырддзаӧн.
Кор сёянныд вилкаӧн да пуртӧн, вилкасӧ кутӧй шуйга кианыд, а пуртсӧ веськыд кианыд.
Котлет да чери оз ков вундавны пуртӧн.
Оз позь вайны вом дорӧ сёянсӧ пурт йылын.
Тайӧ абу мича да опаснӧ — позьӧ вундыны вом доръястӧ, кывтӧ.
Сов босьтӧй энӧ чуньнаныд да энӧ асланыд пуртӧн, а специальнӧй ичӧт паньӧн либӧ лопаточкаӧн.
Яй да чери лыяс да фрукты изъяс пукталӧй торъя тарелка вылӧ, а сійӧ кӧ абу, то асланыд тарелка дор вылӧ.
Видзӧдӧй, медым сёян колясъяс, нянь крӧшки эз гылавны пызан вылӧ да джоджӧ.
7. Завтрак, кодӧс босьтанныд школаӧ, гартыштӧй сӧстӧм бумагаӧ либӧ салфеткаӧ.
Завтраксӧ оз позь нуны гартышттӧг.
Сійӧ вевттьысяс бусӧн, коді овлӧ зептын, ранецын, портфельын.
Таысь кындзи, гартышттӧм завтракыс вермас лякӧсьтны книгаяс да тетрадьяс, паськӧм.
Завтраксӧ кӧ ті нулывланныд салфеткаын, ӧтиладор бокас вӧчӧй пас.
Сёянсӧ пуктӧй век ӧтиладор веркӧсас, сы вӧсна мый мӧдарыс, ортсыладорын няйтӧссьӧ сумкаын либӧ портфельын первой жӧ луннас.
Салфеткасӧ тшӧкыдджыка песлалӧй.
Задание.
Гижӧй сёйӧм кузя правилӧяссӧ, кодъясӧс печатайтӧма сьӧдджык шрифтӧн, торъя бумага лист вылӧ да ӧшӧдӧй сійӧс гортын асланыд пельӧсӧ.
Тайӧ правилӧяссӧ стрӧга пӧртӧй олӧмӧ асьныд да велӧдӧй таӧ ассьыныд посньыдджык вокъяснытӧ да чойяснытӧ.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Лолалӧй свежӧй, сӧстӧм сынӧдӧн @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 241-243}
Лолалӧй свежӧй, сӧстӧм сынӧдӧн.
1. Лолавны колӧ сынӧд.
Сытӧг мортыд кулас ӧдйӧджык сёянтӧг серти.
Кор ми лолыштам ас пытшкӧ сынӧдсӧ, сійӧ пырӧ тыясӧ.
Миян морӧсын эм кык ты — веськыдладорса да шуйгаладорса.
На пыр кровеноснӧй сосудъясті дугдывтӧг ветлӧдлӧ вир.
Следитӧй асланыд лолалӧм бӧрся.
Ті казяланныд, кыдзи тіян ордлыяс да кынӧмныд то кыптыштлӧны, то бӧр лэччӧны.
Тайӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ лолыштӧм.
Ас пытшкӧ лолыштігӧн тыясӧ пырӧ сӧстӧм сынӧд; вирыс босьтӧ сынӧдысь кислород да нуӧ сійӧс став телӧ пасьта.
Бӧр лолыштігӧн тыясысь петӧ тшыксьӧм сынӧд: сэні кислородыс этша, а уна шома газ, кодӧс вайис татчӧ вир.
2. Кор жырйӧ чукӧртчӧны уна йӧз, сынӧдыс сэні ӧдйӧ тшыксьӧ.
Лолалӧм вӧсна сэні чукӧрмӧ шома газ да чинӧ кислородыс.
Татшӧм сынӧднас лолавны вреднӧ: мортлӧн заводитӧ бергӧдчыны юрыс, пемдӧ син водзыс, сійӧ висьмӧ.
Помещениеясын сынӧдыс тшыксьӧ сідз жӧ куритчӧмысь, примусъяс, керосинкаяс да карасин лампаяс сотчӧмысь, пакталӧмысь да с. в.
3. Мортлы лоӧ уна кад коллявны помещениеясын, кӧні сійӧ велӧдчӧ, уджалӧ, сёйӧ, узьлӧ.
Колӧ тӧждысьны, медым сэні век вӧлі сӧстӧм да свежӧй сынӧд.
Помещениесӧ колӧ тшӧкыдджыка да дырджык проветривайтны, медся бур — сквозняк лӧсьӧдӧмӧн.
Сквӧзнякыс артмӧ помещение паныда бокъясысь ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс ӧттшӧтш восьтӧмӧн.
Медым не прӧстудитчыны, сійӧ кадас жырсьыс колӧ петавны.
Бура проветривайтсьӧ жырйыс, сэні кӧ ломтысьӧ пач да восьсаӧсь форточкаяс.
Тшыксьӧм сынӧдсӧ кыскӧ пачӧ, а сы пыдди форточка пыр воӧ свежӧй сынӧд.
Торйӧн нин бура жыртӧ колӧ проветривайтны узьӧм водзвылын.
Свежӧй сынӧд дырйи узьӧмыс зэв пӧлезнӧ дзоньвидзалунлы.
Узигӧн некор энӧ шебрасьӧй эшкынӧн юр вывтіныд.
Зэв пӧлезнӧ гуляйтны вӧрын, муяс да видзьяс вылын.
Сэні торйӧн нин свежӧй да сӧстӧм сынӧдыс.
Но и карын эмӧсь веж быдмӧгъясыд: ӧшинь увъясын, скверъясын, бульваръяс вылын, паркъясын.
Буретш сэні и колӧ челядьлы прӧст кадӧ гуляйтны, ворсны, занимайтчыны спортӧн.
4. Помещениеясса сынӧдын век эм бус.
Сійӧ артмӧма зэв посни сёй чиръясысь, тшын, кучик, ткань чиръясысь да с. в.
Лолалігӧн бусыс веськалӧ нырӧ да лолалан горшӧ.
Сынӧдын кӧ бусыс зэв уна, миянӧс заводитӧ кызӧдны.
Бусыс мыйкӧ мында артмӧ помещениеын (торъявлӧ паськӧмысь, кӧмкотысь, разнӧй кӧлуйысь), а сідз жӧ сэтчӧ сійӧ пырӧ ӧшинь пыр либӧ йӧзыс пыртлӧны кокъяснаныс.
Кыдзи нӧ жыръясын мездысьны буссьыс?
Оз ков восьтавны ӧшиньяс, кор ывлаас ёна буса.
Помещениеӧ пыригӧн колӧ бура чышкавны кокъяс: первой скребокӧ, сэсся пу решёткаӧ либӧ резинӧвӧй коврикӧ да, медбӧрын, ичӧтик джодж дӧраӧ либӧ ветьӧкӧ.
Сійӧ кӧмкотсӧ, кодӧн ветлӧдланныд ывлаті, жырйын колӧ пӧрччыны да кӧмавны тапочки либӧ гортса туфли.
Жырйын оз позь ёгӧсьтчыны, весавны паськӧм да кӧмкот, пыркӧдны эшкынъяс, прӧстыняяс.
Колӧ тшӧкыдджыка джоджъяссӧ зыравны мастикаӧн либӧ мыськавны.
Чышкыны колӧ васӧд ветьӧкӧн гартыштӧм щӧткаӧн.
Чышкӧм водзвылын джоджсӧ бур эськӧ киськавны уль пилипызьӧн.
Буссӧ разнӧй предметъяс вылысь, кодъяс сулалӧны жырйын, колӧ быд лун чышкавны васӧд ветьӧкӧн.
Зэв бур применяйтны пылесос.
5. Сынӧдын эмӧсь и заразнӧй висьӧмъяслӧн тыдавтӧм микробъяс.
Тайӧ микробъясыс сынӧдӧ веськалӧны висьысь йӧзсянь.
Мортыс кӧ кызӧ да вомсӧ оз тупкышт носӧвикӧн либӧ сьӧлалӧ джоджӧ, слизьыскӧд да дулльыскӧд тшӧтш веськалӧ уна микроб.
Дуль да слизь косьмасны, а микробъясыс бускӧд ӧтлаын кыпӧдчӧны сынӧдӧ.
Здоровӧй йӧз, тайӧ сынӧднас лолалігӧн, вермасны заразитчыны.
Морт лолалан органъясӧ сынӧдкӧд тшӧтш веськавлӧны микробъяс, кодъяс висьмӧдӧны туберкулёзӧн, гриппӧн, корйӧн, скарлатинаӧн да мукӧд висьӧмъясӧн.
Некор энӧ сьӧлалӧй джоджӧ асьныд да энӧ лэдзӧй сьӧлавны мукӧдлы.
Кор тіянӧс кызӧдӧ либӧ несйӧдлӧ, тупкыштӧй вомнытӧ да нырнытӧ носӧвикӧн.
Энӧ лолалӧй чужӧмас мортлы, кодкӧд сёрнитанныд.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм органъясӧн морт лолалӧ?
2. Мерайтӧй морӧс гӧгӧртӧ ас пытшкӧ сынӧд лолыштӧм бӧрын да бӧр лолыштӧм бӧрын.
3. Кыдзи вежласьӧ сынӧдлӧн составыс тыясын?
4. Мый колӧ вӧчны, медым помещениеын сынӧдыс вӧлі свежӧй да сӧстӧм?
5. Кытысь босьтчӧ помещениеын бусыс, кыдзи позьӧ сыкӧд тышкасьны?
6. Мый колӧ вӧчны, медым сынӧдӧ веськаліс этшаджык микроб?
7. Гижӧй словарикӧ: тыяс, туберкулёз, грипп, скарлатина.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Куритчӧмысь вред йылысь @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 243-244}
Куритчӧмысь вред йылысь.
Пельк еджыд кролик кыпыда котраліс да йирис свежӧй капуста коръяс.
Но кор сылы сёянас содтісны сӧмын ӧти войт кутшӧмкӧ сӧдз сук кизертор, кроликыс пыр жӧ пӧрис бок вылас, эз кут лолавны да куліс (170 рис.).
Виысь кизерторыс — никотин.
Тайӧ — зэв ён яд, коді эм табакын.
Папирос тшыныскӧд ядыс веськалӧ морт тыясӧ.
Быд кыскыштмӧн куритчысьяс пыртӧны ас пытшкас никотин.
Сы мында никотин, мыйта эм ӧти папиросын, кувмӧн оз ло.
Но век жӧ куритчӧмыд вӧчӧ дзоньвидзалунлы вред.
Никотиныс казявтӧг орӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ, сыысь заводитӧ бергӧдчыны юр, оз узьсьы, висьӧ юр.
Куритчӧмысь вочасӧн сьӧктаммӧ пель, омӧльджыка аддзӧны синъяс.
Куритчысь морт кокниджыка висьмӧ туберкулёзӧн.
Пӧшти став куритчысьӧс ёна кызӧдӧ.
Пиньясныс налӧн вижӧдӧны да тшыксьӧны.
Торйӧн ыджыд вред вӧчӧ никотиныд челядьлы.
А ӧд эмӧсь велӧдчысьяс, кодъяс лыддьӧны кутшӧмкӧ торъя удальствоӧн куритны папирос.
Найӧ оз думыштлыны, кутшӧм дона тайӧ сувтӧ налӧн дзоньвидзалунлы.
Корсюрӧ позьӧ аддзывны и татшӧмтор.
Мунӧ детинка, вомас сылӧн чигарка, а бӧрсяньыс вӧтчӧ мӧд да корӧ:
— Кольышт помсӧ...
Коль-ы-ышт!..
Шыбитас кодкӧ муӧ тшынасьысь чигарка пом, детинка лэптас сійӧс — и вомас.
Тайӧ кыкнан случаяс кык пӧвста вред: и никотинысь, и сійӧ микробъясысь, кодъяс вермасны веськавны йӧз вомысь дулькӧд ӧтлаын.
Шуӧны, мый куритчӧмысь сьӧкыд дугдыны.
Эм ӧти зэв бур средство — не велӧдчыны куритчынысӧ!
Юалӧмъяс да задание.
1. Кутшӧм вреднӧй вещество эм табакын?
2. Кыдзи тайӧ веществоыс действуйтіс кролик вылӧ?
3. Кутшӧм вред вӧчӧ куритчӧмыс мортлы?
4. Гижӧй словарикӧ: никотин.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи видзны да ёнмӧдны сьӧлӧм @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 244-245}
Кыдзи видзны да ёнмӧдны сьӧлӧм.
1. Дугдывтӧг, лун и вой уджалӧ сьӧлӧм.
Сьӧлӧм — тайӧ мышечнӧй мешӧк.
Мортлӧн сьӧлӧмыс примернӧ кулак ыджда.
Сокращайтчигӧн да бӧр личавлігӧн сьӧлӧмыд, насос моз, кыскӧ да йӧткӧ вирсӧ.
Сьӧлӧмӧ вирыс локтӧ гырысь трубкаясыс — кровеноснӧй сосудъясысь.
Мукӧд гырысь сосудъясӧ сьӧлӧмыс вирсӧ вӧтлӧ.
Тайӧ сосудъясыс вожавлӧны пыр посниджыкъяс вылӧ да воӧны став органъясӧдз.
Органъясын сосудъясыс сэтшӧм векньыдикӧсь, мый найӧс позьӧ аддзыны сӧмын микроскопӧн.
Татшӧм сосудъясыс зэв уна.
Кӧть кутшӧм места ми огӧ сутшкыштӧй булавкаӧн, сылӧн ёсь помыс быть орӧдас некымын сосуд, и наысь петыштас вир.
Зэв вӧсни сосудлӧн стенкаяс пыр вирысь органӧ воӧны пӧтӧса веществояс да кислород, а органысь вирӧ воӧны шома газ да мукӧд вреднӧй веществояс.
Органъясын сосудъясыс заводитӧны ӧтлаасявны ӧта-мӧдныскӧд, лоӧны пыр паськыдджыкӧсь да, медбӧрын, ӧтлаасьӧны сійӧ гырысь трубкаясас, кодъясӧд вирыс кыскыссьӧ сьӧлӧмӧ.
Кор сьӧлӧм дугдӧ уджавны, органъяслы оз кут воны питание да кислород и морт кулӧ.
Здоров верстьӧ мортлӧн сьӧлӧмыс минутӧн сокращайтчӧ 60—70-ысь.
Веськыд ки чуньястӧ пуктӧй шуйга ки сосудъяс бердӧ, кыдзи петкӧдлӧма 171 серпас вылын. Чуньясӧн ті кыланныд пульс кучкалӧм.
Пульсыс кучкӧ сы мындаысь жӧ, кымынысь сократитчӧ сьӧлӧм.
Лыддьӧй ассьыныд пульс.
Быд сократитчылігӧн морт сьӧлӧм йӧткыштӧ сосудъясӧ 60—80 куб. см вир.
2. Кымын сьӧкыдджык уджыс яйчиглӧн, сымын унджык пӧтӧса веществояс да кислород сылы колӧ.
Тайӧ лоӧ, мый сьӧлӧм кутас мӧдӧдны яйчиглы унджык вир.
Котӧртігӧн, физическӧй упражнениеяс да физическӧй удж дырйи сьӧлӧм тшӧкыдджыка сокращайтчӧ да быд сократитчигӧн тӧдчымӧн унджык вир йӧткыштӧ кровеноснӧй сосудъясӧ.
Та вӧсна сійӧ качайтӧ вит-квайт пӧв унджык вир сы серти, кор организмыс шойччӧ.
Слаб сьӧлӧм оз вермы мӧдӧдны уджалысь яйчигъяслы тырмымӧн вир.
Татшӧм сьӧлӧма мортыс висьлывлӧ разнӧй висьӧмӧн тӧдчымӧн сьӧкыдджыка.
Медым сьӧлӧм вӧлі здоров да ён, колӧ тӧждысьны сы вӧсна, видзны сійӧс да сӧвмӧдны.
3. Сьӧлӧм сӧвмӧдӧм да ёнмӧдӧм могысь сійӧс колӧ упражняйтны — тшӧктыны тшӧкыдджыка да ёнджыка сократитчыны.
Та могысь колӧ ёнджыка ветлӧдлыны, гуляйтны, физическӧя уджавны, занимайтчыны гимнастикаӧн, спортӧн.
Сьӧлӧм яйчигсӧ бура сӧвмӧдӧ асъя зарядка, сы вӧсна мый тшӧктӧ сійӧс ёна уджавны.
Сьӧлӧм сӧвмӧдӧм да ёнмӧдӧм могысь зэв пӧлезнӧ купайтчыны да варччыны.
Но колӧ видзчысьны сьӧлӧм яйчигсӧ перегрузитӧмысь.
Некор оз ков котравны да уджавны жуявтӧдз — тайӧ вӧчӧ сьӧлӧмлы вред.
Сьӧлӧм яйчигсӧ сӧвмӧдны да ёнмӧдны позьӧ сӧмын врачлӧн контроль улын.
Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Кутшӧм удж вӧчӧ сьӧлӧм?
2. Лыддьӧй пульснытӧ минут чӧж асъя зарядка водзын да сы бӧрын.
3. Мый колӧ вӧчны, медым ёнмӧдны сьӧлӧм?
4. Мыйла сьӧлӧм ёнмӧдӧм позьӧ нуӧдны сӧмын врачлӧн наблюдайтӧм улын?
5. Гижӧй словарикӧ: сьӧлӧм, кровеноснӧй сосудъяс, пульс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Вем да нервъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 245-246}
Вем да нервъяс.
1. Миян телӧлӧн став движениеясӧн веськӧдлӧ юр вем, коді куйлӧ юр чашкаын, да сюрса вем, коді эм сюрсаын (172 рис.).
Юр да сюрса вемсянь став телӧ пасьтала разалӧны нервъяс.
Найӧ шнуръяс да сунисъяс кодьӧсь.
Нервъяс, кодъяс мунӧны мускулъясӧ, тшӧктӧны найӧс сокращайтчыны.
Учёнӧйяс докажитісны, мый юр вем отсӧгӧн ми думайтам, сознавайтам ассьыным поступокъяс.
Енлы веруйтысь йӧз шуӧны, мый мортлӧн эм лов, коді быттьӧкӧ и веськӧдлӧ морт телӧӧн да поступокъясӧн.
Но тайӧ абу правильнӧ.
Йӧз, кодъяслӧн ранитчӧм либӧ висьӧм вӧсна мыйкӧ лои вемкӧд, воштӧны паметь, а мукӧд дырйи дугдӧны сёрнитны, оз вермыны правильнӧя думайтны, веськӧдлыны движениеясӧн да поступокъясӧн.
Вем висьӧмсӧ кӧ лечитасны, мортлӧн паметьыс бӧр лоӧ, сійӧ бара кутас сёрнитны, заводитасны лючки-ладнӧ уджавны став органъяс.
Сідзкӧ, мортлӧн умереннӧй да физическӧй уджыс зависитӧ вемысь.
2. Мортлӧн вемыс вӧчӧ зэв ыджыд удж, кодысь сійӧ мудзӧ.
Мудзӧм вема морт чувствуйтӧ мудзӧм, омӧля уджалӧ, ӧдйӧ скӧрмӧ.
Ёна мудзӧм бӧрын висьӧ юр, он вермы унмовсьны, тшыкӧ аппетит.
Мый колӧ вӧчны, медым татшӧмторйыс эз ло?
Колӧ вемлы да нервъяслы сетны шойччӧг.
Медводз тіянлы колӧ суткинас узьны 10 часысь оз этшаджык.
Зэв важнӧ вӧчлывлыны неыджыд перерыв (10—12 минут) гортса уджъяс вӧчигӧн.
Занятиеясыс прӧст кадӧ колӧ петавлыны ывлаӧ, ворсны подвижнӧй ворсанторъясӧн, занимайтчыны спортӧн, гимнастикаӧн, физическӧй уджӧн.
Оз позь вывті тшӧкыда ветлыны киноӧ да театръясӧ.
Став органъяс вылӧ, да торйӧн нин вем вылӧ, зэв вреднӧя действуйтӧны ядъяс, кодъяс эмӧсь табакын да винаын.
Найӧ отравляйтӧны организмсӧ.
Энӧ куритчӧй да энӧ юӧй вина, энӧ лэдзӧй вӧчны тайӧс ёртъясыдлы.
Юалӧм да задание.
1. Кутшӧм тӧдчанлуныс вемлӧн да нервъяслӧн морт телӧын?
2. Гижӧй словарикӧ: юр вем, сюрса вем, нервъяс.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Чувство органъяс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 247-249}
Чувство органъяс.
1. Видзӧдан орган — синъяс (173 рис.).
Синъясӧн ми вермам аддзыны предметлысь рӧм, форма да ыджда; тӧдмавны, мунӧ сійӧ али сулалӧ места вылас, кӧні сійӧ — веськыдвылын али шуйгавылын, ылын али матын.
Синъяс отсӧгӧн ми лыддям учебникъяс, книгаяс, газетъяс.
Синъяслӧн эм найӧс видзысь.
Син лапъяс, кӧні эмӧсь син лысъяс, синсӧ видзӧны югыд биысь да бусысь.
Синкымъяс мешайтӧны ньылӧм войтъяслы визувтны синмӧ.
Синмӧ кӧ веськалас ёгтор, петӧ синва, коді сійӧс нуӧ син вылысь.
Воштӧм синтӧ нинӧмӧн он веж.
Тшыкӧм синтӧ сьӧкыд вӧчны важ кодьӧн.
Та вӧсна синъястӧ колӧ видзны.
Видзчысьӧмӧн вӧдитчӧй ёсь предметъясӧн, эн шенасьӧй наӧн син дорын, эн кутӧй карандаш да ручка ёсь помнас да перӧнас вывлань.
Энӧ копыртчӧй улӧдз морт дінӧ, коді вӧласьӧ, пуртӧн ёсьтӧ карандаш, вурсьӧ.
Энӧ ворсӧй опаснӧй ворсанторъясӧн (рогаткаӧн, ньӧввужйӧн, самопалӧн).
Вреднӧ уджавны, лыддьысьны, гижны пемыд би дырйи.
Следитӧй, медым гижигӧн югыдыс уси шуйгаладорсянь, сы вӧсна мый мӧд ногӧн веськыд кисянь вуджӧрыс кутас водны тетрадь вылӧ (174 рис.).
Книга да тетрадь медым вӧліны синсянь 30—35 см ылнаын.
Та ылнасьыс кӧ тіянлы сьӧкыд лыддьыны да окота копыртчыны, шыӧдчӧй син лечитысь врач дінӧ — сійӧ тӧдмалас, кутшӧм ӧчки тіянлы колӧ.
Синъяс мудзӧны омӧльджыка, кор книгасӧ пуктӧма неуна пӧкатӧн.
Та вӧсна парта вевтсӧ вӧчӧны пӧкатӧн.
Гортын лыддьысьӧм вылӧ вӧчӧй специальнӧй подставка, кыдзи петкӧдлӧма серпас вылын, либӧ книгалӧн вылысладор пом улас пукавлӧй 2—3 книга (175 рис.).
Лыддьысигӧн быд 20—30 минут мысти колӧ вӧчны неыджыд перерывъяс, медым синъясныд шойччисны.
Вреднӧ лыддьысьны водсӧн.
Медым видзны синъяснытӧ висьӧмысь, оз ков найӧс ниртны киӧн либӧ няйт носӧвикӧн; колӧ чышкысьны сӧмын асланыд да сӧстӧм ки чышкӧдӧн; узьлыны колӧ торъя вольпась вылын, тшӧкыдджыка вежлавны юрлӧс эжӧд.
2. Кылан орган — пельяс.
Тайӧ орган пырыс морт кылӧ мукӧд йӧзлысь сёрни, музыка, сьылӧм, природа шыяс: шорлысь жборгӧм, лэбач сьылӧм, коръяслысь кышакылӧм, гымалӧм.
Сьӧкыд овны пельтӧм мортлы, та вӧсна кылан органсӧ колӧ видзны.
Энӧ гудйӧй пельнытӧ истӧг тувъясӧн, булавкаясӧн да мукӧдторйӧн.
Видзӧй юрнытӧ кучкӧмъясысь, кодъяс вермасны тшыкӧдны кылан органсӧ.
Видзчысьӧй гора да лэчыд шыясысь: на бӧрын заводитӧны кывны омӧльджыка.
Пельӧ кӧ веськалас кутшӧмкӧ чорыд предмет либӧ пырас гаг либӧ кутас ёнтыны, пыр жӧ шыӧдчӧй врач дінӧ.
3. Нырис орган — ныр.
Сы отсӧгӧн ми тӧдмалам предметъяссӧ дук серти; вермам висьтавны, абу-ӧ тшыкӧма сёян.
Насмука дырйи весалӧй слизьсӧ то ӧти ныр розьсӧ, то мӧдсӧ тупкӧмӧн.
Пӧльзуйтчӧй сӧстӧм носӧвикӧн.
Тіянлы кӧ сьӧкыд лолавны ныр пыр либӧ нырӧ веськаліс посторонньӧй предмет, шыӧдчӧй врач дінӧ.
4. Вкус орган — кыв.
Сійӧ куйлӧ вом пытшкын да тані прӧверяйтӧ сёянлысь качествосӧ.
Вомӧ веськалас кӧ сёйны шогмытӧмтор либӧ тшыкӧм сёян, морт сійӧс сьӧлыштас.
Кывкӧд тшӧтш сёянлысь качествосӧ прӧверяйтӧны видзӧдан да нырис органъяс.
Кыв отсӧгӧн ми тӧдмалам солатор, юмовтор, шоматор да курыдтор.
5. Осязание орган — кучик.
Предмет бердӧ чуньясӧн инмӧдчӧмӧн ми тӧдмалам, шыльыд сійӧ али сарӧгӧсь, чорыд, небыд али кизьӧр.
Кор мортлӧн бура развитчӧмаӧсь став чувство органъяс, сійӧ вермӧ бурджыка уджавны, велӧдчыны, ӧдйӧджык казявны, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, ас кадӧ видзчысьны опасностьясысь.
Видзӧй ассьыныд чувство органъяснытӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кутшӧм чувство органъяс эмӧсь мортлӧн, мый сійӧ тӧдмалӧ быд чувство органӧн?
2. Кыдзи колӧ видзны синъяс?
3. Мый колӧ вӧчны, медым эз тшыксьы пель?
4. Гижӧй словарикӧ: чувство органъяс, аддзӧм, кылӧм, нырис, вкус, осязание.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Кыдзи видзны асьтӧ да мукӧдъясӧс заразнӧй висьӧмъясысь @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 249-251}
Кыдзи видзны асьтӧ да мукӧдъясӧс заразнӧй висьӧмъясысь.
1. Висьӧмъяс овлӧны незаразнӧйӧсь да заразнӧйӧсь.
Рахит, сотчӧм, близорукость, желудок язва, сьӧлӧм висьӧм — незаразнӧй висьӧмъяс: найӧ оз вуджны висьыссянь здоров мортлы.
Кор, дифтерия, скарлатина, туберкулёз, грипп — тайӧ ставыс заразнӧй висьӧмъяс: найӧ кокниа вуджӧны висьыссянь здоров мортлы.
Заразнӧй висьӧмъясӧн висьӧдӧны микробъяс, кодъяс пырӧны морт организмӧ.
Телӧ пытшкӧ веськалӧм бӧрын микробъяс ӧдйӧ рӧдмӧны да лэдзӧны ядӧвитӧй веществояс, кодъясысь мортыс и висьмӧ.
2. Кыдзи нӧ микробъясыс веськалӧны висьыссянь здоров мортыслы?
Микробъяс, кодъяс висьмӧдӧны скарлатинаӧн, корйӧн, дифтерияӧн, туберкулёзӧн, гриппӧн, вуджӧны сынӧд пыр.
Кор висьысь сёрнитӧ, кызӧ, несъялӧ, сійӧ резӧ ас гӧгӧрса сынӧдас дульлысь да ныр слизьлысь зэв посни войтъяс, кӧні эмӧсь висьмӧдысь микробъяс (176 рис.).
Сюв висьӧмъяслӧн — дизентериялӧн, брюшнӧй тифлӧн микробъяс — здоров морт телӧӧ пырджык веськалӧны няйтӧсьтӧм сёянкӧд да вакӧд.
Сы йылысь, кыдзи морт заразитчӧ ва пыр, ті лыддинныд «Юан ва» статьяын.
Уськӧдӧй тӧд выланыд тайӧс.
Сёян вылӧ вуджӧдӧ микробъяссӧ висьысь, кор инмӧдчӧ сы дінӧ мыськытӧм киясӧн.
Ӧткымын заразнӧй висьӧмъяссӧ паськӧдӧны гут-гаг, шуам гутъяс, номъяс, тойяс.
3. Медым видзны асьнытӧ заразнӧй висьӧмъясысь, колӧ пӧртны олӧмӧ татшӧм правилӧяс.
1. Дугдывтӧг ёнмӧдӧй ассьыныд дзоньвидзалун.
Та могысь колӧ стрӧга пӧртны олӧмӧ лунся распорядок, правильнӧя сёйны, уна гуляйтны, занимайтчыны физическӧй уджӧн, гимнастикаӧн да спортӧн.
Зэв пӧлезнӧ гожӧмын вӧчавны солнечнӧй да воздушнӧй ваннаяс, но водзвыв колӧ та кузя сӧветуйтчыны врачкӧд.
Здоров, ён организм озджык висьмы заразнӧй висьӧмъясӧн, озджык прӧстудитчы.
2. Олӧй сӧстӧма.
Следитӧй, медым вӧлі сӧстӧм телӧныд, торйӧн нин киясныд, медым вӧліны сӧстӧмӧсь сёян, ва, пӧсуда, паськӧм, помещение.
Сӧстӧмлун — заразнӧй висьӧмъяслӧн враг.
3. Пӧльзуйтчӧй сӧмын ас кӧлуйӧн.
Пӧльзуйтчӧм сӧмын асланыд носӧвикӧн, ки чышкӧдӧн, юрлӧсӧн, зубнӧй щӧткаӧн да с. в.
Энӧ вӧдитчӧй сэтшӧмторъясӧн, кытчӧ вермас веськавны висьысьлӧн дуль либӧ слизь.
4. Бырӧдалӧй гут-гагӧс, кодъяс паськӧдӧны висьмӧдысь микробъясӧс.
Ӧткымын заразнӧй висьӧмъясысь вӧчӧны предохранительнӧй прививкаяс.
Прививка вӧчӧм бӧрын, например пистиысь, мортыс сійӧ висьӧмнас оз нин висьмы.
Энӧ пышъялӧй татшӧм прививкаяссьыс.
Найӧ видзасны тіянлысь дзоньвидзалуннытӧ.
Юалӧмъяс да задание.
1. Мыйла йӧзыс висьмӧны заразнӧй висьӧмъясӧн?
2. Кыдзи вуджӧны заразнӧй висьӧмъяс ӧти мортсянь мӧдлы?
3. Кыдзи видзны асьтӧ заразнӧй висьӧмъясысь?
4. Челядьлысь да верстьӧ йӧзлысь дзоньвидзалун видзӧм кузя кутшӧм удж нуӧдсьӧ тіян сиктын либӧ карын?
5. Гижӧй тетрадяныд пӧслӧвича: «Видз дзоньвидзалунтӧ: дзоньвидзалунлы доныс абу, сійӧс он ньӧб».
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Бырӧдалӧй гутъясӧс @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 251-252}
Бырӧдалӧй гутъясӧс.
1. Гутъяс паськӧдӧны дизентерия, брюшнӧй тиф, туберкулёз, дифтерия да 100 кымын мукӧд сикас висьӧмъяслысь микробъяс.
Гут вермӧ новлӧдлыны и ковлысь колькъяссӧ.
Кор гутыс ветлӧдлӧ разнӧй нечистотаяс вывті, сы телӧ бердӧ няйткӧд тшӧтш сибдӧны и микробъяс.
Зэв уна микроб олӧны сылӧн кишечникын.
Кор гутыс пуксьӧ сёян прӧдуктаяс вылӧ, сійӧ кольӧ сэтчӧ микробъяссӧ, кодъяс вермасны веськавны морт организмӧ да висьмӧдны.
2. Зэв уна гут лэбалӧны гожӧмын.
Тӧв пуксигӧн найӧ пӧшти ставныс кулӧны.
Ловйӧн кольӧны этшаӧн.
Найӧ тӧвйӧны жыр пемыд пельӧсъясын.
Тулысын гутъяс лэбӧны уборнӧйясӧ, помӧй кисьталанінъясӧ, скӧтнӧй дворъясӧ да сэні пуктӧны колькъяснысӧ шыбласъяс пытшкӧ, куйӧдӧ, сісьманторъясӧ (177 рис.).
Поводдяыс кӧ шоныд, 8—12 час мысти нин колькъясысь петӧны личинкаяс — посньыдик еджыд нидзувъяс.
5 сутки мысти, а ыркыд поводдяӧ некымын вежон мысти, личинкаясысь артмӧны куколкаяс.
5—7-ӧд луннас, мукӧд дырйи сёрӧнджык, куколкаысь артмӧ том гут.
Сійӧ петӧ сісьмысь веществояс пытшкысь, веськӧдалӧ бордъяссӧ да лэбзьӧ жыръясӧ корсьны сёян.
Лун 10 мысти гутыс бӧр лэбзьӧ сэтчӧ, кӧні чужис, да пукталӧ сэтчӧ колькъяс.
Ӧти учёнӧй арталіс, мый тӧвйӧм гут кӧ апрель 15 лунӧ пуктас 120 кольк, май 1 лун кежлӧ чужас 120 гут.
Найӧ сідз жӧ пуктасны колькъяс.
Тадзи кутас вӧчсьыны дзик арӧдзыс.
Сэк кежлӧ чужасны некымын миллиард гут.
Дерт, разнӧй помкаяс вӧсна мыйкӧ мында кольк, личинка да гут куласны.
Но ловйӧн кольӧ зэв на уна гут.
3. Гутъяссӧ колӧ бырӧдавны.
Бырӧдны колӧ оз сӧмын гырысь гут-гагсӧ, но и налысь колькъяссӧ, личинкаяссӧ, куколкаяссӧ.
Та могысь киськалӧны карасинӧн либӧ мусирӧн уборнӧй гуяс.
Помӧй кисьталанінъяс да уборнӧйяс киськавлыны хлорнӧй известьӧн, муӧн либӧ посни трундаӧн.
Оланінъясын ӧшлӧны сибдан листъяс, вӧчалӧны гутъяслы ловушкаяс.
Медым гутъяс эз пырны жырйӧ, ӧшиньясӧ пуктӧны сеткаяс.
Сёян прӧдуктаяссӧ идралӧны шкапӧ либӧ вевттьӧны марляӧн.
Юалӧмъяс да задание.
1. Кутшӧм вред вӧчӧны гутъяс?
2. Кыдзи да кӧні рӧдмӧны гутъяс?
3. Кыдзи колӧ тышкасьны гутъяскӧд?
4. Котыртӧй гутъяскӧд тыш гортаныд, школаын, пионер лагерын.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ «Дзоньвидзалун видзӧм» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс @ @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 252-253}
«Дзоньвидзалун видзӧм» тема тӧд вылӧ уськӧдӧм вылӧ юалӧмъяс да уджъяс.
1. Лунся кутшӧм распорядок колӧ соблюдайтны IV класса велӧдчысьлы?
2. Кыдзи колӧ дӧзьӧритны кучикнытӧ?
3. 162 серпас вылысь корсялӧй корпалысь тіянлы тӧдса лыяс.
4. 168 серпас вылысь корсялӧй тыяс, сьӧлӧм, мус, желудок да сювъяс.
5. Петкӧдлӧй, кыдзи колӧ правильнӧ сулавны, парта сайын пукавны; мыйӧ вайӧдӧ неправильнӧй осанка?
6. Мый колӧ вӧчны, медым яйчигъяс вӧліны ёнӧсь?
7. Кыдзи да мый колӧ сёйны, медым лоны здоровӧйӧн?
8. Кутшӧм правилӧяс колӧ пӧртны олӧмӧ, медым пиньяс эз висьмыны?
9. Мый колӧ вӧчны, медым помещениеын сынӧдыс вӧлі сӧстӧм?
10. Кыдзи позьӧ видзны да ёнмӧдны сьӧлӧм?
11. Кутшӧм вред вайӧ куритчӧм?
12. Кутшӧм чувство органъяс эмӧсь мортлӧн; кутшӧм тӧдчанлуныс быд органлӧн; кыдзи найӧс колӧ видзны?
13. Кыдзи видзны асьнытӧ да мукӧдъясӧс заразнӧй висьӧмъясысь?
14. Кутшӧм вред вайӧны гутъяс да кыдзи накӧд тышкасьны?
15. Лыддьӧй кывъяссӧ, кодъясӧс ті гижинныд словарикӧ «Дзоньвидзалун видзӧм» тема кузя.
Уськӧдӧй тӧд выланыд налысь значениесӧ.
==Приложение
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Природоведение кузя занятиеяс нуӧдӧм вылӧ ас вӧчӧм оборудование @ природа @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Лб. 254-257}
ПРИРОДОВЕДЕНИЕ КУЗЯ ЗАНЯТИЕЯС НУӦДӦМ ВЫЛӦ АС ВӦЧӦМ ОБОРУДОВАНИЕ
Пробиркалы штатив позьӧ вӧчны ыргӧн звонкӧвӧй (либӧ пач вӧчан донӧдлӧм) 30 см кузьта проволокаысь да неыджыд пӧвторйысь (примернӧ 10 см×15 см).
Проволока ӧти помсӧ напильникӧн ёсьтӧны да тувъялӧны пӧвторйӧ, мӧд помсӧ спираль моз гартлӧны пробирка кызта пу бедь вылӧ.
Бедьсӧ перйӧм бӧрын спиральӧн неуна топӧдӧны, медым сійӧ бурджыка кутіс пробиркасӧ (178 рис.).
Со ещӧ кыдзи позьӧ вӧчны штативсӧ: бутылкаӧ кисьтӧны лыа да бутылка вом дорас крепитӧны проволокаӧн пробирка (179 рис.).
Пробиркаын кизертор позьӧ шонтыны и штативтӧг.
Сэки пробиркасӧ кутӧны киын пу держалка — белльӧ зажим отсӧгӧн либӧ некымын пӧвста бумага полоскаӧн (180 рис.).
Треножник медся кокни вӧчны 35 см кузьта куим проволокаысь.
Проволокаяссӧ кусыньтӧны «П» буква моз.
Помъяссӧ неуна паськӧдыштӧны да кыклаті (вылітіыс да улітіыс) кӧрталӧны вӧсни ыргӧн проволокаӧн, кыдзи петкӧдлӧма 181 серпас вылын.
Спиртовка артмӧ лекарство улысь ичӧтик бутылкаысь (182 рис.).
Бутылкасӧ колӧ босьтны ляпкыдикӧс, паськыдӧс, медым эз пӧрлась.
Сэсся жӧч торйысь вундӧны кружок, коді эськӧ мед вӧлі неуна паськыдджык бутылка вомысь.
Кружок шӧрас напильник ёсь помнас либӧ кыз кӧрт тувйӧн писькӧдӧны розь.
Вундӧны 3 см × 3 см ыджда жӧч тор да карандаш вылӧ гартыштӧмӧн вӧчӧны трубка либӧ босьтӧны металлысь вӧчӧм трубка важ велӧдчан ручкаысь.
Трубкасӧ джынйӧдзыс сюйӧны кружок розьӧ.
Петельсӧ вӧчӧны ватаысь.
Би кусӧдӧм вылӧ колпачок пыдди позьӧ босьтны ыджыд чуньлыс.
Вескиын эм подставка, коромысло да кык чашка (183 рис.).
Подставка пыдди позьӧ босьтны лыа тыра бутылка.
Бур чашкаяс артмӧны истӧг кӧрӧбкаясысь либӧ сапӧг мавтан крем улысь жӧч банкаясысь.
Коромысло вылӧ колӧ босьтны шыльыда стружитӧм бедь.
Лыаысь модельяс вӧчӧм вылӧ ящик (184 рис.) вӧчӧны 1-1,5 см кызта пӧвъясысь.
{М. Н. Скаткин (комиӧдіс Н. Д. Тимушев) @ Серпасувса гижӧдъяс @ серпасувса гижӧдъяс @ Природоведение. 4-ӧд класслы учебник @ 1962 @ Небӧг пасьтала}
[1 серп. ]
[2 серп. Природа уголок.]
[3 серп. География площадка.]
[4 серп. Природа йылысь класснӧй календарлӧн образец.]
[5 серп. Природа йылысь велӧдчан календарлӧн лист бок.]
[6 серп. Школагӧгӧрса местность.]
[7 серп. Карлӧн серпас да план.]
[8 серп. Истӧг кӧрӧблӧн да кубиклӧн серпасъяс.]
[9 серп. Истӧг кӧрӧблӧн да кубиклӧн планъяс.]
[10 серп. Класслӧн серпас да план.]
[11 серп. Школьнӧй участоклӧн серпас да план.]
[Масштаб 1 см-ын-8 м]
[условнӧй знакъяс]
[Школа]
[Пу забор]
[Фруктовӧй сад]
[Цветник]
[Торйӧн быдмысь пуяс]
[Град йӧр]
[Газон]
[Ӧграда]
[География площадка]
[Спортивнӧй площадка]
[12 серп. Экскурсиялӧн туй.]
[13 серп. Самолётсянь вид.]
[14 серп. Мӧскуа шӧр юкӧнлӧн план.]
[15 серп. СССР-са Европа юкӧн центрлӧн карта.]
[16 серп. Мач гӧгӧр мел торйӧн «путешествуйтӧм».]
[17 серп. «Места, кӧні ми овлім водзті».]
[18 серп. «Места, кӧні ми олам ӧні».]
[19 серп. Рытыввыв Сибырса увтас.]
[20 серп. Урал гӧраяс.]
[Сибырса сус пу.]
[Ньыв пу.]
[Ниа.]
[Йӧра.]
[Низь.]
[21 серп. Лым лавина.]
[22 серп. Казбек.]
[Мандарин.]
[Кабан.]
[23 серп. Водопад.]
[24 серп. Гӧраяс джуджда серти быдмӧгъяслӧн вежсьӧм.]
[Рысь.]
[Лым, йи да скалаяс, кӧні нинӧм оз быдмы.]
[Видзьяс да кустарникъяс.]
[Лыска вӧр.]
[Коръя вӧр.]
[Пыр веж быдмӧгъяс.]
[Саридз.]
[Кутш.]
[25 серп. Пуысь вӧчӧм туй.]
[26 серп. Горнӧй трӧпа вылын пос.]
[27 серп. Памирын шоссе.]
[Як.]
[28 серп. Юлӧн кыръя вадор.]
[29 серп. Кыркӧтшлӧн макет.]
[30 серп. Гранит.]
[31 серп. «Гранит да сылӧн юкӧнъяс» коллекция.]
[32 серп. Деньгаӧн опыт.]
[33 серп. Гранит жуглӧмӧн опыт.]
[34 серп. Гранитнӧй гӧраяслӧн жугласьӧм.]
[35 серп. «Кыдзи жугласьӧ гранит» коллекция.]
[36 серп. Лыа пыр ваыс йиджӧ бура, а сёй пыр — омӧля.]
[37 серп. Мӧскуаса метролӧн мраморӧн кышӧм станция.]
[38 серп. Важся кадӧ сола тыысь сов перйӧм.]
[39 серп. Ӧнія кадӧ машинаясӧн сов перйӧм.]
[40 серп. Из сов кристаллъяс.]
[41 серп. Из сов пластын коридор.]
[42 серп. Торфянӧй нюр.]
[Торфянӧй горшочек.]
[Торфянӧй нитш.]
[Эжӧр.]
[Куз.]
[Ош нитш.]
[43 серп. Ки помысь трунда перйӧм.]
[44 серп. Ва струяӧн трунда перйӧм.]
[45 серп. Войдӧр забойщиклӧн удж.]
[46 серп. Саночник.]
[47 серп. Отбойнӧй молотокӧн удж.]
[48 серп. Врубӧвӧй машина.]
[49 серп. Шахтаын электровозӧн из шом нуӧм.]
[50 серп. Нефтянӧй промысел.]
[51 серп. Руда сӧвтӧм.]
[52 серп. Доменнӧй пач (ортсысянь).]
[53 серп. Доменнӧй пач (разрезын): вылысса стрелка — домнаысь газъяслы петанін; улі юкӧнас — сывдӧм чугун.]
[54 серп. Двинаысь чугун лэдзӧм.]
[55 серп. Атомнӧй ледокол «Ленин».]
[Кит.]
[Морж.]
[Тюлень.]
[Еджыд ош.]
[56 серп. Лэбач базар.]
[57 серп. Баренц саридз.]
[58 серп. Тралӧн чери кыйӧм.]
[59 серп. Озыр кыйдӧс.]
[60 серп. Ва мельничаса кӧлеса.]
[61 серп. Гидроэлектростанция разрезын.]
[62 серп. Мӧскуа войын.]
[63 серп. Колхознӧй гидроэлектростанция.]
[64 серп. Волга ю заводитчанінын.]
[65 серп. Волга вылын йӧзӧс новлӧдлан теплоход.]
[66 серп. Волга вылын мусир тыра баржаяс.]
[67 серп. Выль Волгалӧн карта.]
[68 серп. Машина, коді вӧчӧ электровын.]
[69 серп. Днепрса косьяс.]
[70 серп. Юлысь юкӧн потшалісны перемычкаясӧн.]
[71 серп. Енисей.]
[72 серп. Ангара помӧм.]
[73 серп. Байкал.]
[74 серп. Ва — пырыс тыдалана, йӧв — абу пырыс тыдалана.]
[75 серп. Бумагаысь вӧчӧм фильтр: букваясӧн петкӧдлӧма сійӧс вӧчан пӧрадок.]
[76 серп. Ва паськалӧ шонтігӧн (а) да топалӧ кӧдзӧдігӧн (б).]
[77 серп. Сынӧдлысь температура мерайтан термометр.]
[78 серп. Валысь температура мерайтан термометр.]
[79 серп. Медицинаса термометр.]
[80 серп. Валӧн пуӧм.]
[81 серп. Пар тойыштіс пробиркаысь пробка.]
[Пакталӧ]
[Визувтӧ]
[Йиджӧ]
[82 серп. Природаын валӧн кытшлалӧм.]
[83 серп. Кынмигас ва жугӧдіс бутылка.]
[84 серп. Стӧканысь петӧны сынӧд дзулькъяс.]
[85 серп. Ваыс воронкаӧ оз пыр — сійӧс оз лэдз сынӧд.]
[86 серп. Ваыс бутылкаӧ оз визувт — сійӧс оз лэдз сынӧд.]
[87 серп. Йӧз уджалӧны ва улын.]
[89 серп. Воздушнӧй пистолет.]
[88 серп. Ва тыра банка пыдӧсын сакар тор.]
[90 серп. Шонтігӧн сынӧд паськалӧ.]
[91 серп. Кӧдзӧдігӧн сынӧд топалӧ.]
[92 серп. Колба, кытысь кыскисны мыйкӧ мында сынӧд, лои кокньыдджык.]
[93 серп. Вавывса пос.]
[94 серп. Бутылка, кодӧс тыртӧма сынӧдӧн, кыптӧ ва веркӧсӧ да лэптӧ груз.]
[95 серп. Восьтыштӧм ӧдзӧс дорын сисьӧн опыт.]
[96 серп. Ас вӧчӧм флюгер.]
[97 серп. Ветрянӧй двигатель.]
[98 серп. Паруса караб.]
[99 серп. Ветрянӧй кӧлесалӧн модель, кодӧс вӧчӧма бумагаысь.]
[100 серп. Ветрянӧй кӧлесалӧн модель, кодӧс вӧчӧма пуысь.]
[101 серп. Сотчыны колӧ сынӧд.]
[102 серп. Лампа стеклӧ пытшкын сисьлӧн сотчӧм.]
[103 серп. Кислород перйӧм вылӧ прибор.]
[104 серп. Стальнӧй проволока сотчӧ кислородын.]
[105 серп. Углекислӧй газ перйӧм вылӧ прибор.]
[106 серп. Углекислӧй газ сьӧкыдджык сынӧдысь.]
[107 серп. Крякутной лэбзьӧ сынӧд шар вылын.]
[108 серп. Стратостат.]
[109 серп. Можайскийлӧн самолёт.]
[110 серп. Видз-му овмӧсса тшыкӧдысьяскӧд тышын авиация используйтӧм.]
[111 серп. Парашют модель.]
[112 серп. Планер модель:
А — выкройка;
Б — вӧчӧм модель;
В — джоджсянь планерӧс лэдзӧм, а Г — вылісяньыс.]
[113 серп. «Гут» вертолёт модель: букваясыс петкӧдлӧны, мый бӧрти мыйджык колӧ вӧчны.]
[114 серп. Лэбачьяслы оланін:
1 — воддза, 2 — бокъясса да 3 — бӧръя стенъяс;
4 — вевт;
5 — пӧвтор, коді тувъявсьӧ вевт улысладорас; б — пыдӧс.]
[115 серп. Тӧвйысь лэбачьяс:
1 — пыста московка;
2 пыста;
3 — лазоревка;
4 — жонь, энь;
5 — щегол;
6 — сизь;
7 —жонь, ай;
8 — пышкай, энь;
9 — пышкай, ай;
10 — поползень.]
[117 серп. Мусинын эм лыа да сёй.]
[118 серп. Мусинын эм ва.]
[119 серп. Г. Я. Седовлӧн судно тӧвъянінын.]
[120 серп. Седов да сылӧн матросъяс мунӧны Войвыв полюслань]
[121 серп. Войвыв полюслань экспедициялӧн карта.]
[Гага.]
[122 серп. «Войвыв полюс-1» дрейфуйтысь станция; енэжын вой кыа.]
[123 серп. Ледоколса прожекторлӧн вына югӧр вундіс войся пемыдсӧ да югдӧдіс йи пласт вылысь повтӧм учёнӧйясӧс.]
[124 серп. Тундраын гожӧм.]
[Мырпом.]
[Пув.]
[Чӧдлач.]
[Яла (кӧр нитш).]
[Карликӧвӧй кыдз пу.]
[Кынь.]
[Полюсдорса сюзь.]
[Полюсдорса байдӧг.]
[Полюсдорса бадь.]
[Петрушка.]
[125 серп. Чумъяс.]
[126 серп. Кӧръясӧн.]
[127 серп. Тундраын посёлок.]
[Норильск.]
[Гадюка.]
[Уж.]
[128 серп. Тайга.]
[Сизь.]
[Тар.]
[Дозмӧр.]
[129 серп. Сора вӧр.]
[130 серп. Звер вӧдитан ферма.]
[131 серп. Пуяссӧ пилитӧны мотопилаӧн.]
[132 серп. Трактор петкӧдлӧ пуяссӧ туй вылӧ.]
[133 серп. Машинаӧн пуяс сӧвтӧм.]
[Анькытш.]
[Ид.]
[Гречиха.]
[Картупель.]
[Кормӧвӧй бобы.]
[Кукуруза.]
[134 серп. Грузӧвӧй машинаяс чукӧртӧм.]
[135 серп. Автомобильяссӧ лэпталӧны тӧварнӧй поезд платформа вылӧ.]
[136 серп. Мӧскуаса Кремль.]
[137 серп. СССР-са войтыр овмӧслӧн достижениеяслы выставка вылын юнӧй натуралистъяслӧн павильон.]
[138 серп. Мӧскуалӧн выль районъясысь ӧти.]
[139 серп. Ленинград.]
[140 серп. Новосибирск.]
[141 серп. Виӧм китсӧ лэптӧны «Алеут» судно вылӧ.]
[142 серп. Степ.]
[Ковыль.]
[Фиалка.]
[Тюльпан.]
[Верблюжӧй колючка.]
[Полынь.]
[Сайгак.]
[Хомяк.]
[Суслик.]
[Жаворонок.]
[Руд байдӧг.]
[Квайтпалич.]
[Дрофа.]
[Черепаха.]
[Саранча.]
[Шобді.]
[Сакарнӧй свеклӧ.]
[Дыня да арбуз.]
[Подсолнечник.]
[143 серп. Эжа му вылын урожай идралӧм.]
[144 серп. Эжа му вылын посёлок.]
[145 серп. Шахта Донбассын.]
[146 серп. Волгоград.]
[Солянка.]
[Саксаул.]
[147 серп. Каракумыын.]
[Кулан.]
[Джейран.]
[Рис.]
[Верблюд.]
[Виноград.]
[Абрикосъяс да персик.]
[148 серп. Фергана ковтыслӧн карта.]
[149 серп. Фергана ковтысын.]
[Хлопчатник.]
[150 серп. Машинаясӧн хлопок идралӧм.]
[151 серп. Кипомысь хлопок чукӧртӧм.]
[152 серп. Сьӧд саридзлӧн Кавказса вадор.]
[Кипарис.]
[Лавр.]
[Бамбук.]
[Чайнӧй куст.]
[153 серп. Сочи.]
[154 серп. Сьӧд саридз вадорын пальмаяс.]
[155 серп. Теплоход.]
[Дельфинъяс.]
[156 серп. Артек, ылын тыдалӧ Медведь-гӧра.]
[157 серп. Крымын двореч.]
[Косуля.]
[158 серп. Тепловоз.]
[159 серп. Самолёт.]
[160 серп. Вертолёт.]
[161 серп. Микробъяс.]
[162 серп. Мортлӧн корпа:
1 — ки лыяс;
2 — сой гум лыяс;
3 — пельпом лы;
4 — морӧс лы;
5 — вотшлы;
6 — юр чашка;
7 — лопатка;
8 — ордлы;
9 — сюрса;
10 — кадж;
11 — лядьвей лы;
12 — кокчӧр лыяс;
13 — кок лапа лыяс.]
[163 серп. Понлӧн корпа.]
[164 серп. Морт лы зэв крепыд: груз, кодӧс выдержитӧ кокчӧрса ӧти лы.]
[165 серп. Осанка: шуйгавылас — правильнӧй; веськыдвылас — неправильнӧй; сьӧд рӧмӧн петкӧдлӧма сюрса.]
[166 серп. Пукалӧм: шуйгавылас — правильнӧй; веськыдвылас — неправильнӧй.]
[167 серп. Ки яйчигъяс: шуйгавылын — нюжӧдӧм ки; веськыдвылын — гырддзаті кусыньтӧм ки.]
[168 серп. Пытшкӧсса органъяс:
1 — лолалан горш;
2 — сьӧлӧм да сэсянь мунысь сосудъяс;
3 — тыяс (павтыртӧма);
4 — мус;
5 — желудок;
6 — сювъяс.]
[169 серп. Кыдзи колӧ весавны пиньяс.]
[Пылесос.]
[170 серп. Кролик, коді куліс никотин войтысь.]
[171 серп. Кыдзи корсьны киысь пульс.]
[172 серп. Вем да нервъяс.]
[173 серп. Мортлӧн син:
1 — син лысъяс;
2 — вылысса син лап;
3 — синкым.]
[174 серп. Колӧ, медым югыдыс усис шуйгаладорсянь.]
[175 серп. Книгаяс улӧ подставка.]
[176 серп. Гора сёрнитігӧн, несъялігӧн, кызӧдігӧн висьысь морт вомысь резсьӧны дуль войтъяс, кӧні эмӧсь микробъяс.]
[177 серп. Гут да сылӧн колькъяс.]
[178 серп. Проволокаысь штатив.]
[179 серп. Бутылкаысь штатив.]
[180 серп. Кыдзи пробиркасӧ кутны бумажнӧй полоска отсӧгӧн.]
[181 серп. Проволокаысь треножник.]
[182 серп. Кыдзи вӧчны спиртовка.]
[183 серп. Вески: А, Б, В, Г, Д, Е — вески вӧчан пӧрадок; Ж да 3 — разнӧй штативъяс вылын да разнӧй чашечкаяса коромыслояс.]
[184 серп. Лыаысь модельяс вӧчӧм вылӧ пу ящик.]